تاریخ علمای بلخ

مشخصات کتاب

سرشناسه : رحمانی ولوی، مهدی، 1327 -

عنوان و نام پدیدآور : تاریخ علمای بلخ / مهدی رحمانی ولوی، منصور جغتایی؛ ویرایش علمی منصور ستایش.

مشخصات نشر : مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1383 - 1392.

مشخصات ظاهری : 3 ج.

شابک : دوره : 964-444-671-2 ؛ ج.1 : 964-444-670-4 ؛ 37000 ریال: ج.2 : 978-964-971-137-9 ؛ 81500 ریال: ج.3: 978-964-971-648-0

یادداشت : نویسنده جلد دوم و سوم مهدی رحمانی ولوی است.

یادداشت : ج.2 (چاپ اول: 1386).

یادداشت : کتابنامه.

موضوع : بلخ (افغانستان) -- سرگذشتنامه

شناسه افزوده : جغتایی، منصور، 1344 -

شناسه افزوده : بنیاد پژوهش های اسلامی

رده بندی کنگره : DSR2075/ل4 ر3 1386

رده بندی دیویی : 955/875

شماره کتابشناسی ملی : م 82-34743

ص:1

اشاره

ص:2

ص:3

ص:4

فهرست مطالب

پیشگفتار ··· 19

عاصم بن زمزم بن عاصم بن موسی حنفی بلخی ··· 21

عامر بن سعید بلخی ··· 21

عامل بلخی ··· 22

عایشه بنت ابی بکر عبد اللّه بن علی بن احمد بن یحیی بلخی ··· 23

عباس بن حسن بلخی ··· 23

عباس بن ضحاک بلخی ··· 24

عباس بن طاهر بن ظهیر جباخانی ··· 25

عباس بن ظاهر بلخی قُطّان ··· 25

عباس بن محمّد بن عبد اللّه بن هلال بلخی ··· 26

عباس بن محمّد بن یونس بلخی ··· 26

عبدالجلیل بن میر عصمت جَلی ··· 26

عبدالحسین بن باز محمّد غزنوی ··· 27

عبدالحق مذنب ···

29

عبدالحمید بن محمّد بن حسین سمسار دَرَسْتُوَی ··· 29

عبدالحمید حمیدی بلخی ··· 30

عبدالخالق بن ابی مالک بلخی صوفی ··· 31

عبدالرحمان بن احمد بلخی امینی نجّار ··· 32

عبدالرحمان بن احمد بن عبدالرحمان داودی بلخی ··· 33

عبدالرحمان بن احمد بن محمّد بن حسن رزّاز بلخی ··· 33

عبدالرحمان بن حازم بلخی ··· 34

عبدالرحمان بن مالک بن مغول بلخی ··· 34

ص:5

عبدالرحمان بن محمّد بن ابراهیم حُدّانی بلخی ··· 36

عبدالرحمان بن محمّد بن جعفر فیروز نَحْجِیْری فقیه ··· 36

عبدالرحمان بن محمّد بن حامد بن مَتُّویه زاهد بلخی شِنْ آبادی ··· 37

عبدالرحمان بن محمّد بن حسن بلخی ··· 39

عبدالرحمان بن محمّد بن علی یعقوبی بلخی ··· 40

عبدالرحمان بن محمّد بن محمّد بن یحیی بن اسحاق بلخی ··· 41

عبدالرحمان ناکام ··· 41

عبدالرحیم بن ابی عصام بلخی ··· 43

عبدالرحیم بن حازم بن فزاره بلخی ··· 43

عبدالرحیم بن حبیب بن عمر فاریابی انصاری ··· 43

عبدالرحیم بن فضل بن موسی بن مِسمار بن هانی بلخی ··· 45

عبدالرحیم رحیمی ··· 46

عبدالرشید بن نعمان بن عبدالرزّاق وَلْوالِجی ··· 46

عبدالسّلام روانی ··· 47

عبدالسّلام میرزا خلمی ··· 48

عبدالسمع بن محمّد بن میرزا محمّد بن عبدالرحمان راسخ ··· 48

عبدالشکور فاروقی تهانیسری بلخی ··· 49

عبدالصمد بن حسان مرورودی (مَرْغابی) ··· 49

عبدالصمد بن سلیمان ابی مطر عتکی بلخی ··· 50

عبد الصمد بن غالب بلخی قریشی ··· 51

عبد الصمد بن فضل بن موسی بن هانی بن مسمار بلخی ··· 52

عبدالصمد بن محمود فاروقی فارابی ··· 53

عبدالعزیز بن عبدالغنی حیرت بلخی ··· 53

عبدالعزیز بن عبید بن محمّد اندرابی ··· 54

عبدالقادر بلخی ··· 54

عبدالقادر بن گدای بیگ ذرّه ··· 55

عبدالقدوس قدسی ··· 55

عبدالقیّوم خُلمی شیخ ··· 56

ص:6

عبدالکریم بن عاقب بلخی ··· 56

عبدالکریم بن محمود بلخی بولاقی ··· 57

عبدالکریم بن میرزکی بدخشانی ··· 58

عبد اللّه امانی ··· 59

عبد اللّه بلخی ··· 59

عبد اللّه بن احمد بن محمّد بن سنان بلخی ··· 60

عبد اللّه بن احمد بن محمود کعبی بلخی ··· 60

عبداللّه بن حسین بن علی بن ابان بلخی صفّار ··· 73

عبد اللّه بن حکیم فاریابی ··· 73

عبد اللّه بن حَمْدُویه بغلانی ··· 74

عبد اللّه بن زیدان بلخی ··· 75

عبد اللّه بن شَوْذَب بلخی ··· 76

عبد اللّه بن طاهر بلخی ··· 81

عبد اللّه بن طاهر بن فارس تاجر ··· 82

عبدالللّه بن عبد الرحمان بلخی صوفی ··· 82

عبد اللّه بن عبید بلخی ··· 82

عبد اللّه بن علی بن بحر بحری بلخی ··· 83

عبد اللّه بن عمر بن محمّد بن ظریف بلخی ··· 83

عبد اللّه بن عمر بن میمون بن رماح بلخی ··· 84

عبد اللّه بن عمرو بن ابی سعد بن عبدالرحمان ابن بُشر بن هلال انصاری ورّاق بلخی ··· 87

عبد اللّه بن فارس بن محمّد بن علی بلخی عُمری ··· 88

عبد اللّه بن قتیبة بن سعید بغلانی ··· 89

عبد اللّه بن محمّد (معروف به پرورده بلخی) ··· 89

عبد اللّه بن محمّد بلخی ··· 89

عبد اللّه بن محمّد بن السّلام بلخی ··· 90

عبد اللّه بن محمّد بن داود واعظ بلخی ··· 90

عبد اللّه بن محمّد بن سَلْم بن حبیب فریابی ··· 93

ص:7

عبد اللّه بن محمّد بن سلیمان بلخی ··· 95

عبد اللّه بن محمّد بن سورة بن محمّد بن ابراهیم بلخی ··· 95

عبد اللّه بن محمّد بن صالح بن نافع صَیْدَلانی بلخی ··· 96

عبد اللّه بن محمّد بن عبدالصمد جوزجانی ··· 97

عبد اللّه بن محمّد بن عبد اللّه جوزجانی ··· 98

عبد اللّه بن محمّد بن علی بلخی ··· 99

عبد اللّه بن محمّد بن علی بن جعفر بلخی ··· 100

عبد اللّه بن محمّد بن علی بن طرخان بن جیّاش طرخانی بلخی ··· 102

عبد اللّه بن محمّد بن فضل بلخی ··· 103

عبد اللّه بن محمّد بن قاسم حسینی بلخی ··· 104

عبد اللّه بن محمّد بن یوسف بن واقد فریابی ··· 105

عبد اللّه بن محمّد قل بلخی ··· 106

عبد اللّه بن معمر بن عمرکی بلخی ··· 106

عبد اللّه بن موسی سلامی بلخی ··· 106

عبد اللّه بن میرک بلخی ··· 107

عبد اللّه منشی بلخی سلطانی ··· 109

عبدالمتعال بن طالب انصاری ظفری ··· 109

عبدالمطلب بن فضل بن عبدالمطلب هاشمی بلخی ··· 110

عبد المطلب بن مجد بلخی ··· 110

عبدالمعین بن احمد بن ابوالفتح بلخی ··· 113

عبد الملک بن بدر بلخی ··· 113

عبدالملک بن خالد خُلْمی ··· 114

عبدالملک بن خالد قندوزی ··· 114

عبد الملک بن محمّد بن عبدالرحمان حَبْتر بلخی ··· 114

عبدالملک نصیرای قندوزی ··· 115

عبدالمؤمن بن یوسف بن فاخر بلخی ··· 116

عبدالواحد بن ابوالقاسم بلخی ··· 117

عبدالواحد بن محمّد بن احمد بن مَسرور بلخی ··· 117

ص:8

عبدالواحد بن محمّد بن مسعود بلخی ··· 118

عبدالواحد بن محمّد جوزجانی ··· 119

عبدالواحد بن نیاز محمّد بلخی مزاری ··· 121

عبدالواحد صدر صریر ··· 121

عبدالواسع بن میر کمال بن میر حنّان بن میر سمیع انصاری ··· 122

عبدالوهاب بن ابی الحسن احمد بن محمّد بن اسحاق خیاط دهاسی ··· 123

عبدالوهّاب بن عبد ربّه بلخی ··· 123

عبدالوهّاب بن محمّد بن محمّد بن محمّد بن عثمان بلخی ··· 124

عبید اللّه بن ابی بکر بن ابی سعید بلخی ··· 124

عبید اللّه بن احمد بن عبد اللّه، معروف به ابن بلخی ··· 125

عبید اللّه بن احمد فقیه ··· 126

عبید اللّه بن محمّد بلخی ··· 127

عبید اللّه بن محمّد بلخی تاجر ··· 128

عبید اللّه بن محمّد بن ابی قصر سجستانی ··· 128

عبید اللّه بن محمّد بن احمد بن سهل بلخی ··· 129

عبید اللّه بن محمّد بن محمّد زاهد بلخی ··· 130

عبید اللّه بن محمّد هارون فریابی ··· 130

عتاب بن محمّد بن شوذب بلخی ··· 131

عتیق بن محمّد بن عبدالرّزاق ماخوانی ··· 132

عثمان بن احمد بن ابی الفضل اشفورقانی ··· 132

عثمان بن احمد بن محمّد خلیلی خُلمی ··· 133

عثمان بن سعید بن احمد بن نوح فریابی ··· 134

عثمان بن عطاء بن عبد اللّه خراسانی مقدسی ··· 134

عثمان بن عمر بن علی بن ابی بکر بن شیرزاد ثعالبی ··· 137

عثمان بن عمر بن علی شلگری بلخی ··· 137

عثمان بن محمّد بلخی شریک ··· 138

عثمان بن محمّد جوزجانی ··· 140

عثمان بن منصور بن عبد الکریم طرازی ··· 145

ص:9

عجیبی جوزجانی ···

145

عزت اللّه بن طوره خان بن خواجه مزاری ··· 146

عصام بن حسین بن حسین سمرقندی ··· 147

عصام بن حفص بن سوّار بلخی ··· 148

عصام بن یوسف بن میمون بلخی ··· 148

عصمت اللّه بن میر عبداللّه کشوری ··· 150

عصمة بن عاصم سکلکندی ··· 151

عصمة بن عثمان جوزجانی ··· 151

عطاء بن عبد اللّه بن مَیسره بلخی خراسانی ··· 152

عطاء بن سایب بن زید بلخی ··· 155

عطاء بن علی بن محمّد جوزجانی ··· 156

عطار بلخی ··· 156

عفّان بن مَخْلَد بلخی ··· 156

علی بلخی ··· 157

علی بن ابی عمرو صیدلانی بلخی ··· 157

علی بن احمد بلخی ··· 158

علی بن احمد بن عباس بلخی ··· 158

علی بن احمد بن علی بن محمّد سجزی ··· 159

علی بن احمد بن محمّد بلخی (معروف به قَودَر) ··· 159

علی بن احمد بن محمّد بن اسحاق بن ابراهیم ترکانی بخاری ··· 160

علی بن احمد بن محمّد بن جعفر بن سعید سمنگانی ··· 161

علی بن احمد بن محمّد بن حسن خزاعی بلخی ··· 161

علی بن احمد بن موسی فارسی بلخی ··· 162

علی بن جعفر فریابی ··· 164

علی بن حبیب بلخی ··· 164

علی بن حسن بلخی ··· 164

علی بن حسن بلخی فقیه ··· 165

علی بن حسن بن ابی الأسود بَلّی ··· 165

ص:10

علی بن حسن بن احمد بلخی ··· 166

علی بن حسن بن اُحید قطّان بلخی ··· 166

علی بن حسن بن سهل بلخی ··· 166

علی بن حسن بن عبدالرحمان جرجانی ··· 167

علی بن حسن بن عبید اللّه حسینی بلخی ··· 167

علی بن حسن بن محمّد بن جعفر بلخی ··· 167

علی بن حسین بن ظریف بلخی ··· 168

علی بن حسین بن فرج خُلمی ··· 169

علی بن حسین جامی بلخی ··· 169

علی بن ابی طالب حسینی بلخی ··· 170

علی بن حسین حسینی بلخایی ··· 178

علی بن حسین سلککندی ··· 185

علی بن حمدان بلخی ··· 185

علی بن دوستی بن احمد بلخی ··· 185

علی بن عبدالرحمان بن محمّد سمنگانی ··· 185

علی بن سلیمان بلخی ··· 186

علی بن عبد اللّه بلخی خراسانی ··· 186

علی بن عمر بن عبد اللّه بن شوذب بلخی ··· 187

علی بن فضل بن طاهر بلخی ··· 187

علی بن قاسم بن عبد اللّه بلخی مُقری ··· 188

علی بن مالک بلخی کَهْل ··· 189

علی بن مالک بن عبد اللّه بلخی ··· 189

علی بن متوکّل بلخی ··· 189

علی بن محمّد انباری ··· 190

علی بن محمدان بن محمّد طایقانی بلخی ··· 191

علی بن محمّد بن ابراهیم بن محمّد بن تخویه بلخی، تخوی ··· 192

علی بن محمّد بن ابراهیم قندوزی ··· 193

علی بن محمّد بن احمد بلخی ··· 193

ص:11

علی بن محمّد بن احمد بن عیاش بلخی ··· 193

علی بن محمّد بن حسین طایفی ریحانی بلخی ··· 194

علی بن محمّد بن محمّد بن خلف طایقانی ··· 194

علی بن محمّد بن نصر بن عاصم بلخی ··· 195

علی بن محمّد منجورانی ··· 196

علی بن محمود بن محمّد رایض بدخشانی ··· 197

علی بن یونس بلخی ··· 197

علی خان بن میر عبدالباقی حشمت بدخشانی ··· 198

علی عطاء بن علی محمّد عادلی ··· 198

علیم اللّه بن عتق بلخی ··· 200

عماد الدین بن احمد فاریابی ··· 201

عمر بن صبح بن عمران بلخی خراسانی ··· 202

عمر بن عبدالکریم ورسکی ··· 203

عمر بن عبدالمؤمن بن یوسف کجواری بلخی ··· 204

عمر بن عبید بن خضر بن موسی مَسْتینانی ··· 204

عمر بن علی بن ابوالحسین علی بن ابوبکر بن احمد بن حفص شیخی طورکی بلخی ··· 205

عمر بن علی بن حسین محمود بلخی ··· 206

عمر بن علی بن سالم بلخی بزّاز ··· 208

عمر بن علی بن غیلان بلخی ··· 209

عمر بن علی سنجی ··· 212

عمر بن محمّد بن عبد اللّه بلخی ··· 213

عمر بن محمّد خرّم آبادی ··· 214

عمر بن مدرک بلخی رازی ··· 214

عمر بن مسلم بن سعید بن عمر بن بدر بلخی دمشقی ··· 215

عمر بن میمون بن بَحْر بن سعد بن رماح بلخی ··· 216

عمر بن نصر بلخی ··· 219

عمر بن نوح بن خلف بن محمّد بن خصیب بلخی بُنْدار ··· 219

ص:12

عمر بن هارون بن یزید بلخی ثقفی ··· 220

عمر کخواری خوارزمی ··· 225

عمرو بن عُبید بلخی صیدلانی ··· 226

عمرو بن عبید بن باب بن کیسان بلخی بصری ··· 226

عمیر بن متوکل بن عمیر بن متوکل بن هارون ثقفی بلخی ··· 234

عوضی بیگ طالقانی ··· 235

عیسی بن احمد بن عیسی بن وَردان عَسْقلانی بلخی ··· 235

عیسی بن خالد بلخی ··· 237

عیسی بن نیاز محمّد مخدوم بلخی ··· 237

غلامعلی بن رمضان بلخی ··· 239

غیاث الدین همت ··· 239

غیرت فتح آبادی ··· 240

فارس بن عمرو فیروز نخجیری ··· 243

فانی بلخی ··· 243

فدایی بلخی ···

244

فروغی اندخوی ···

245

فرید الدین بلخی ··· 245

فضل اللّه بن عمران اِشفورقانی ··· 246

فضل اللّه بن محمّد بن اسماعیل خطیبی ··· 246

فضل بلخی ··· 248

فضل بن عباس بن عبد اللّه بلخی ··· 248

فضل بن مبارک بلخی طبیب ··· 248

فضل بن محمود خمچانی بدخشانی ··· 249

فضل بن مقاتل بلخی ··· 250

فضل بن یحیی کاتب بلخی ··· 251

فُضَیْل بن محمّد بن نصر بلخی ··· 251

قاسم بن زریق بلخی ··· 253

قابل خلمی ··· 253

ص:13

قاسم بن سیّد میر بن میر قربان حسینی ··· 254

قبچاق خان بن امام قلی بیگ بلخی ··· 256

قبولی قندوزی ···

258

قُتیبة بن سعید بغلانی ··· 259

قریب بن ابوالفضل جوزجانی ··· 262

قل محمّد جوزجانی ··· 263

قوام الدین قوام خلمی ··· 264

کمال الدین عاشق بلخی ··· 265

کمال کجکولی ···

266

کمال شبرغانی ···

268

کعب بن عمرو بن جعفر بلخی ··· 269

گل بابا بلخی ···

271

لایق بلخی ··· 273

لطف اللّه بن عمر بن غازی فارابی ··· 273

لیث بن خالد بلخی ··· 274

لیث بن مساور بلخی ··· 275

محمّد ابراهیم غبار بلخی ··· 277

محمّد امین بدخشی مکی ··· 277

محمّد امین بلخی ··· 278

محمّد امین بن قربان امینی ··· 278

محمّد اورگنجی ···

280

محمّد بن ابان بلخی ··· 281

محمّد بن ابان بن علی بن ابان بلخی ··· 284

محمّد بن ابراهیم بلخی ··· 284

محمّد بن ابراهیم بن رماح بلخی ··· 285

محمّد بن ابراهیم بن عبدالحمید حلوانی ··· 286

محمّد بن ابراهیم بن علاء تفتازانی ··· 287

محمّد بن ابراهیم بن محمّد مرورودی بلخی ··· 288

ص:14

محمّد بن ابراهیم جیلانی ··· 288

محمّد بن ابراهیم سعدی فاریابی ··· 288

محمّد بن ابوبکر بن احمد بلخی ··· 289

محمّد بن ابوبکر بن احمد بن خلف بن انور بلخی ··· 290

محمّد بن ابوبکر بن عطاء بلخی ··· 290

محمّد بن ابوبکر بن محمّد فاریابی ··· 290

محمّد بن ابی عون بلخی ··· 291

محمّد بن احمد بلخی ··· 291

محمّد بن احمد دقیقی بلخی ··· 294

محمّد بن احمد اسکافی بلخی ··· 299

محمّد بن احمد بغدادی ··· 300

محمّد بن احمد بلخی ··· 300

محمّد بن احمد بلخی ··· 300

محمّد بن احمد بلخی ··· 301

محمّد بن احمد بلخی ··· 301

محمّد بن احمد بلخی ··· 301

محمّد بن احمد بلخی ··· 302

محمّد بن احمد بلخی رودباری ··· 302

محمّد بن احمد بلخی رزین ··· 303

محمّد بن احمد بن ابراهیم بلخی ··· 304

محمّد بن احمد بن بکر بلخی بای ··· 304

محمّد بن احمد بن جرّاح جوزجانی ··· 305

محمّد بن احمد بن جعفر حنظلی خُلمی ··· 307

محمّد بن احمد بن جهم بلخی ··· 307

محمّد بن احمد بن سهل سرخسی ··· 307

محمّد بن احمد بن عیسی ورّاق مرورودی ··· 312

محمّد بن احمد بن محمّد بلخی ··· 312

محمّد بن احمد بن محمّد بن ابو صالح بغدادی ··· 313

ص:15

محمّد بن احمد بن محمّد غنجاری ··· 314

محمّد بن احمد بن معاذ بلخی ··· 314

محمّد بن احمد بن یوسف بلخی ··· 315

محمّد بن احمد جوزجانی ··· 316

محمّد بن احمد زُبِیلاذانی ··· 316

محمّد بن احمد مذکر بلخی ··· 317

محمّد بن ازهر بلخی ··· 317

محمّد بن ازهر جوزجانی ··· 318

محمّد بن اسحاق بن اسماعیل بن صلت بلخی ··· 319

محمّد بن اسحاق بن حرب لؤلؤی بلخی ··· 319

محمّد بن اسحاق طالقانی ··· 322

محمّد بن اسماعیل بلخی ··· 323

محمّد بن اسماعیل بلخی ··· 323

محمّد بن اسماعیل بن موسی بن عبد اللّه بلخی ··· 324

محمّد افضل بن اسلام خان بدخشانی ··· 324

محمّد بن بشرویه بلخی ··· 324

محمّد بن پیوند بن قربان عادلی ··· 325

محمّد بن تمیم فاریابی ··· 334

محمّد بن تمیم فریابی برمکی ··· 335

محمّد بن جعفر بن راشد لقلوق بلخی ··· 336

محمّد بن جعفر بن غالب ورّاق بلخی ··· 336

محمّد بن جعفر بن محمّد فریابی ··· 337

محمّد بن جعفر کرابیسی ··· 338

محمّد بن حامد بن حرب بلخی ··· 338

محمّد بن حامد بن محمّد بن عبدالرحمان دستجردی ··· 338

محمّد بن حامد بن نصر بن فتح قندوزی ··· 339

محمّد بن حامد صرخیانی ··· 339

محمّد بن حسام بن عمران بلخی ··· 339

ص:16

محمّد بن حسن بسطامی ··· 341

محمّد بن حسن بلخی ··· 341

محمّد بن حسن بلخی ··· 342

محمّد بن حسن بن احمد نجاکثی ··· 343

محمّد بن حسن بن بور بلخی ··· 343

محمّد بن حسن بن حسین جوین آبادی ··· 344

محمّد بن حسن بن قتیبه عسقلانی بلخی ··· 344

محمّد بن حسن بن محمّد بلخی ··· 344

محمّد بن حسن بن نور بلخی ··· 345

محمّد بن حسن دستجردی ··· 345

محمّد بن حسن معروفی بلخی ··· 346

محمّد بن حسین بن شهریار بن قطان بلخی ··· 347

محمّد بن حسین بن احمد خطیبی بلخی ··· 348

محمّد بن حسین بلخی ··· 351

محمّد بن حسین بن موسی مصباح ··· 352

محمّد بن حسین بن علی بن عباس قلانسی بلخی ··· 357

محمّد بن حسین بن علی بلخی ··· 358

محمّد بن حسین بن موسی بن محویه بن عبد اللّه بن سِمْسارفوری ··· 358

محمّد بن حسین روبانگاهی ··· 359

محمّد بن حسین سمنگانی ··· 359

محمّد بن حسین کابلی بلخی ··· 360

محمّد بن حکم بن عبد اللّه بن مسلم بلخی ··· 360

محمّد بن حفص بلخی ··· 362

محمّد بن حفص جوزجانی ··· 362

محمّد بن حماد جوزجانی ··· 363

محمّد بن خاقان بروقانی ··· 363

محمّد بن خالد بلخی ··· 364

محمّد بن خزیمه قلاّنسی بلخی ··· 365

ص:17

محمّد بن خلیل ذُهلی بلخی ··· 365

محمّد بن خواجه شاه بن عباد اللّه بلخی ··· 366

محمّد بن درویش محمّد بلخی ··· 366

محمّد بن ربیع بن خذیم بلخی ··· 368

محمّد حسین بن محمّد معصوم بن بقا حسین خرمی سمنگانی ··· 369

محمّد رضا بلخی ··· 369

محمّد بن زکریا بلخی ··· 370

محمّد بن زکریا بلخی ··· 370

محمّد بن سرور بن نجار بن حامد بلخی ··· 371

محمّد بن سعید بن عزیز سمرقندی ··· 372

محمّد بن سفیان بن محمّد جوهری کلماتی ··· 372

محمّد بن سلیمان بلخی ··· 373

محمّد بن سلیم بلخی ··· 375

محمّد بن سلیم خراسانی بلخی قریشی ··· 375

محمّد بن شجاع بلخی ··· 376

محمّد بن شقیق بن ابراهیم بلخی ··· 379

محمّد سلیم بن ملاّ آدینه محمّد آقچگی ··· 379

ص:18

پیشگفتار

پیشگفتار

تاریخ علمای بلخ شامل شرح حال بیش از 289 نفر از رجال سرزمین بلخ چاپ و منتشر گردید. آن کتاب در سال 1383ش. توسط بنیاد پژوهشهای اسلامی به زیور طبع آراسته شد و در اختیار خوانندگان محترم قرار گرفت. اینک نیز با کمک بنیاد مزبور جلد

دوم تاریخ علمای بلخ که شرح حال 363 نفر از فقها، مفسّران، مورّخان، فلاسفه و حکمای سرزمین دانش پرور بلخ را شامل می شود در اختیار خوانندگان قرار می گیرد. البته این مجلد پایان کار نخواهد بود و شرح حال عده ای دیگر از عالمان بلخ خواهد ماند

که امیدوارم بتوانم با یک مجلد دیگر، این مجموعه را به انتها برسانم. باید اعتراف کنم

تعداد بزرگان دارالاجتهاد بلخ بیش از اینها می باشد، امّا پژوهش درباره همه آنها از توان من خارج است ؛ امید می رود که علما و نسل جوان آشنا به کار، این راه را دنبال نمایند.

قابل یادآوری است که از شرح حال و ذکر نام کسانی که قابل توجه یا منشأ اثری نبوده اند

در این تحقیق پرهیز شده است.

در پایان بر خود لازم می دانم از تمام استادان، محققان، پژوهشگران و دوستانی که در این طرح مشوق و راهنمای من بودند، سپاسگزاری نمایم، به خصوص از مدیر عامل بنیاد پژوهشهای اسلامی، استاد محترم حضرت حجه الاسلام و المسلمین حاج آقای الهی خراسانی، که در طول کار، بنده را راهنمایی کردند و موانع را برطرف نمودند. همچنین از استاد منصور ستایش که در ویرایش علمی این اثر کمک کردند، و نیز از استاد ادیب جناب آقای طهوریان، و سرانجام از مدیر محترم گروه ویراستاری آقای دکتر مهدوی که از هیچ کوششی در به سامان رساندن این کار دریغ نورزیدند، تشکر و قدردانی می کنم، و نیز از گروه حروفچینی و نمونه خوانی سپاسگزاری می نمایم.

مهدی رحمانی ولوی

25/9/1385

ص:19

ص:20

ع

290. عاصم بن زمزم بن عاصم بن موسی حنفی بلخی

عاصم بن زمزم بن عاصم بن موسی حنفی بلخی، از مفاخر علما و محدّثان بلخ به شمار می رفت. او از شاگردان عصام بن یوسف بلخی و عبدالصمد بن حسان مرورودی (مرغابی) و مکی بن ابراهیم بلخی بود و از آنها روایاتی را نقل کرده است. وی به شهر ری نیز سفر کرد و مدتی در این شهر اقامت داشت. عبد اللّه نیلی از وی روایاتی را نقل

کرده است(1).

خطیب بغدادی گفته است: عاصم بن زمزم بلخی، بلخ را به قصد زیارت بیت اللّه الحرام ترک کرد، پس از انجام فریضه حج وارد بغداد شد، در این شهر مدتی کوتاه اقامت گزید و به درخواست علما در آن جا به تدریس حدیث پرداخت. وی روایاتش را از طریق عبدالصمد بن حسان، مکی بن ابراهیم، عصام بن یوسف و صالح بن محمّد ترمذی نقل می کرد(2).

291. عامر بن سعید بلخی

ابو حفص عامر بن سعید بن ابی داود بلخی از روات عصر خویش به شمار می رفت. او بلخ را به قصد بغداد ترک کرد و پس از رنج فراوانِ مسافرت به بغداد رسید و در آن

ص:21


1- الجرح و التعدیل، ج 3، ص 343؛ ج 7، ص 26؛ اللآلی المصنوعه، ج 2، ص 211.
2- تاریخ بغداد، ج 12، ص 251.

شهر به تدریس علم حدیث پرداخت. او روایات خود را از طریق عبد اللّه بن محمّد بن علی بن طرخان بلخی نقل می کرد، از جمله:

ابو حفص عامر بن سعید بن ابی داود بلخی، قال: حدثنا عبد اللّه بن محمّد بن علی بن طرخان بلخی قال: حدثنا محمّد بن خشنام مع وسایط الاخری عن ابن عباس قال: إنّ میمونة استأذنت رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی جاریة تعتقها، فقال لها رسول اللّه صلی الله علیه و آلهاعطیها اختک ترعی علیها و صلّی بها رحما فانّه خیر لک(1)؛ میمونه از رسول خدا صلی الله علیه و آله اجازه خواست

فلان کنیز را آزاد کند، پیامبر به میمونه فرمود: آن را به شما بخشیدم، و او خواهر دینی

توست، رعایت حالش را نموده به او احسان کن و مهربان باش و این برای تو بهتر است.

292. عامل بلخی

عامل بلخی از ادبا و شعرای بزرگ بلخ در قرن 11 ه . به شمار می رفت. او در ابتدا از عمّال حکومت بود، ولی سر شوریده اش سودای دیگر داشت. وی با منصب و مقام و زرق و برق دنیا خداحافظی کرد، مشاغل فریبنده دنیا را به اهل آن واگذاشت، و به سیر و

سیاحت پرداخت و هندوستان نیز سفر کرد. در آن زمان، صائب اصفهانی [صائب تبریزی] چون تاجی بر تارک شعر می درخشید و شهرتش عالمگیر شده بود. اشعار صائب به اطراف و اکناف بلاد آن روز منتشر شد و مقداری از آن اشعار به دست عامل بلخی رسید. با مطالعه آن اشعار، آتش شوق دیدار صائب کانون سینه این شاعر را هر لحظه مشتعل تر ساخت؛ لذا بلخ را به قصد اصفهان ترک کرد و به خدمت صائب رسید. صائب در ابتدا به عامل بلخی اعتنایی نکرد؛ ولی پس از درک مقام والای بلخی از او عذر

خواست، و جایگاه مخصوص برایش آماده ساخت و دیوانش را در اختیار او گذاشت. عامل بلخی منتخب اشعار صائب را به همراه خود به هندوستان برد. وی در بین سالهای 1070-1080 ه . به قصد زیارت حافظ و سعدی عازم شیراز شد؛ امّا دست اجل در

ص:22


1- تاریخ بغداد، ج 12، ص 240.

سرزمین غریب گریبانش را گرفت و در شیراز دعوت حق را لبیک گفت(1).

نه تنها لاله را داغِ شکُفتن جامه در خون زد

گُل از خندیدنی از عالَم دل خیمه بیرون زد

293. عایشه بنت ابی بکر عبد اللّه بن علی بن احمد بن یحیی بلخی

ام الفضل عایشه بنت ابی بکر عبد اللّه بلخی به سال 460 ه . در شهر بلخ متولد شد. او تحصیلات خود را در همین شهر به پایان رسانید، علوم را در خدمت پدرش و بزرگان دیگر فرا گرفت و در مدتی کوتاه به بسیاری از علوم متعارف دست یافت. وی از زنان پاک دامن و نیکو سیرت بود. پدرش ابوبکر عبد اللّه بلخی به فوشنج هرات هجرت کرد و در این شهر سکنا گُزید. ام الفضل در این شهر از اساتیدی چون، امام ابوالحسن عبدالرحمان بن محمّد داودی و ابو منصور عبدالرحمان بن محمّد فوشنجی معروف به کلار علم حدیث را فرا گرفت و در این رشته صاحب نظر شد. وی از استادانش روایاتی را نقل کرده است. نیز تعدادی از علمای هرات و سمعانی افتخار شاگردی او را داشته و از این بانوی محدّثه روایاتی را یادداشت کرده اند. سرانجام، وی در روز دوشنبه 7 ذی القعده سال 541 ه . دعوت حق را لبیک گفت و در این شهر به خاک سپرده شد(2).

294. عباس بن حسن بلخی

ابوالفضل عباس بن حسن بلخی در بلخ تولد یافت، تحصیلاتش را در همین شهر به پایان رسانید، آن گاه بلخ را برای همیشه به مقصد بغداد ترک گفت و در آن شهر اقامت گزید و به تدریس علوم حدیث پرداخت. وی روایاتش را از طریق محدّثانی چون،

ص:23


1- دایرة المعارف آریانا، ج 3، ص 552.
2- التحبیر فی المعجم الکبیر، ج 2، ص 422؛ معجم الشیوخ، سمعانی، ص 295؛ اعلام النساء، ج 3، ص 156.

اصرم بن حَوشَب، اسود بن عامر، عبد اللّه بن نمیر، عبد اللّه بن داود خُیرَبْسی، محمّد بن عبد اللّه انصاری، عبدالصمد بن عبد الوارث نقل می کرد. راویانی مانند، مطین کوفی، احمد بن محمّد براثی، احمد بن حسن صِباحی، احمد بن محمّد بن سلم مُخرمی، قاضی محاملی، محمّد بن مخلد دوری بلخی نیز روایاتی را از طریق وی نقل کرده اند(1).

ابن حجر عسقلانی، نام پدرش را حسین آورده است، برخلاف خطیب که نام او را حسن نقل می کند.

ابن عدی جرجانی، عباس بن حسن بلخی را در شمار سارقان حدیث آورده است. عن العباس بن الحسن البلخی قال: حدثنا أصرم بن حَوشَب باسناده عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله أنه قال: مُداراةُ النّاسِ صَدَقَة(2)؛ فرمود: با مردم به نرمی و حسن خُلق رفتار نمودن صدقه است.

عن العباس بن الحسن البلخی قال: حدثنا أصرم بن حَوشَب باسناده عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله أنه قال: رأس العقل بعد الایمان باللّه مداراةُ النّاس(3)؛ فرمود: اساس خرد بعد از ایمان به خدا مدارا کردن با مردم است.

ابن عراق کنانی می گوید: عباس بن حسن بلخی سرقت حدیث می کرد(4).

295. عباس بن ضحاک بلخی

عباس بن ضحاک بلخی، از محدّثان بلخ به شمار می رفت. برخی از راویان، روایات او را قابل اعتماد نمی دانند و می گویند ثقه نیست. ابوالحسن علی بن محمّد کنانی از ابن

ص:24


1- تاریخ بغداد، ج 12، ص 140؛ تهذیب التهذیب، ج 3، ص 75، چاپ جدید.
2- تهذیب التهذیب، ج 3، ص 75؛ لسان المیزان، ج 3، ص 687.
3- الکامل فی ضعفاء الرجال، ج 1، ص 100.
4- تنزیه الشریعه، ج 1، ص 71. همچنین ر.ک: تهذیب الکمال، ج 14، ص 208؛ تاریخ الاسلام الذهبی، حوادث سالهای 251 تا 560، ص 71؛ میزان الاعتدال، ج 2، ص 293، چاپ جدید؛ تیسیر الوصول، ج 4، ص 282.

حبّان نقل می کند که ابن حبّان، عباس بن ضحاک بلخی را دجّال زمان می خواند(1).

شیخ عبدالحسین مشهور به علامه امینی، او را در سلسله کذّابان و وضّاعان آورده است(2).

ابن حبّان می گوید که عباس بن ضحاک بلخی روایاتی را از طریق مکی بن ابراهیم بلخی نقل کرده است، و نیز عده ای از محدّثان بلخ از او روایاتی را نقل کرده اند(3).

296. عباس بن طاهر بن ظهیر جباخانی

جباخان، روستایی است بر دروازه بلخ و بزرگان زیادی از این روستا برخاسته اند که از آن جمله، عباس بن طاهر بن ظهیر جباخانی است. او از شاگردان ابوالقاسم عبدالرحمان بن محمّد بن جعفر فیروز نَحْجیری به شمار می رفت و از استادش روایاتی را

نقل کرده است(4).

297. عباس بن ظاهر بلخی قُطّان

عباس بن ظاهر بلخی قطّان از جمله علما و محدّثان برجسته به شمار می رفت. او پنبه فروشی می کرد و به همین دلیل به او لقب قطان دادند و هم بدین لقب مشهور شد. وی روایاتی را از طریق محدّثانی چون عیسی بن احمد عسقلانی و ابو اسحاق ابراهیم بن احمد مستملی نقل کرده است(5).

ص:25


1- تنزیه الشریعه، ج 1، ص 71؛ المجروحین، ج 2، ص 191؛ میزان الاعتدال، ج 2، ص 294.
2- الغدیر، ج 5، ص 236.
3- الثقات، ج 8، ص 512.
4- الانساب، سمعانی، ج 10، ص 280؛ اللباب، ج 1، ص 253؛ معجم البلدان، ج 2، ص 114.
5- المشتبه، ج 2، ص 416؛ توضیح المشتبه، ج 6، ص 6.

298. عباس بن محمّد بن عبد اللّه بن هلال بلخی

ابوالفضل عباس بن محمّد بن عبد اللّه بن هلال بلخی از محدّثان نامی عصر خود به شمار می رفت. ابن ثلاج گفته است: وی به سال 321 ه . در مسجد جامع رصافة، علم حدیث تدریس می کرد. او روایاتش را از طریق احمد بن عبدالجبار عطاردی نقل می کرد(1).

299. عباس بن محمّد بن یونس بلخی

عباس بن محمّد بن یونس بلخی، از راویان برجسته بلخ به شمار می رود. او روایتهایش را از طریق مکی بن ابراهیم بلخی روایت کرده است. نیز برخی از علمای بلخ از طریق وی روایاتی را نقل کرده اند(2).

300. عبدالجلیل بن میر عصمت جَلی

عبدالجلیل جَلی به سال 1309 ه . در خُلم از توابع بلخ باستان متولد شد. او پس از فرا گرفتن ادبیات به شعر و شاعری روی آورد و به علت قریحه ای که داشت، به مقام بلندی رسید. وی در نقاشی و خطاطی نیز مهارت تام داشت. او در سال 1337 ه . درگذشت. از وی دیوانی به جا مانده است(3).

این ابیات از آن شاعر تواناست:

ص:26


1- تاریخ بغداد، ج 12، ص 55.
2- الثقات، ج 8، ص 512.
3- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 622.

غزال چشم شوخش بر سر و جانم نظر دارد

کمند از زلف و از ابرو به کف تیغ دو سر دارد

فتاده کاکلش بر دوش از حالم پریشانتر

فدای کاکلش گردم که از حالم خبر دارد

نگاری بی وفا دارم که از صبح بناگوشش

شب تاریک هجران پا در آغوش سحر دارد

ریاضت می دهد جا در حریم وصل عاشق را

ببین کزیک خمیدن چین بر ابرویش گذر دارد

اگر یک سجده گاه از نقش پایش حاصلم گردد

چه ممکن تا قیامت کس سرم از خاک بردارد

نهادم بر سر هر بیت یک حرفی زنامش را

نیِ کلکم جَلی زین نام، لطفِ نیشکر دارد

301. عبدالحسین بن باز محمّد غزنوی

ملاّ عبدالحسین بن باز محمّد غزنوی، معروف به آخوند زوّار، از علمای برجسته شیعه است. وی در دهنه شوراب از توابع درّه صوف ولایت سمنگان در یک خانواده مذهبی دیده به جهان گشود، و در دامان پر مهر و محبت پدر و مادر پرورش یافت. او تحصیلات خود را در زادگاهش با رفتن به مکتب خانه آغاز کرد و پس از فراگیری سواد فارسی به سال 1287ش. وارد حوزه علمیه سرولنگ شد و در آن جا علوم مقدماتی را فرا گرفت، پس از آن به بلخاب رفت و سپس برای کسب فیض بیشتر از مراکز دانش به یکاولنگ سفر کرد. وی به محضر عالم جلیل القدر و پرهیزگار حاج شیخ موسی سیاه درّه رسید و مدت کوتاهی در درس او شرکت می جُست، آن گاه به مدرسه سرولنگ بازگشت و در درس حاج میرزا حسین شرکت کرد و خود نیز در این مدرسه مشغول تدریس شد.

حکام فاسد و ضدّ اسلام وقت که از تبار عبدالرحمان خان، جلاد ضد شیعه، بودند، حاج میرزا حسین را به اتهام خارج کردن پول و قرار دادن آن در اختیار بیگانه مورد آزار و

ص:27

اذیت قرار دادند. مرحوم آخوند حاج میرزا حسین نماینده مراجع تقلید بود و به عقیده شیعیان وجوهات شرعی باید به دست مراجع برسد که این عالم بزرگوار به این اتهام دستگیر و روانه زندان شد. او مدت چهارده سال در زندان ستم شاهی بود که با تلاش حاج سید میرزا حسین شاه یکاولنگی در بین سالهای 1334-1340 از زندان آزاد شد و به خانه بازگشت. این دانشمند فرزانه در سال 1341ش. جهان را بدرود گفت.

پس از درگذشت حاج میرزا حسین، تمام اختیارات حوزه و وجوهات شرعیه به حاج

آخوند زوّار غزنوی سپرده می شود و او مدیریت حوزه را به عهده می گیرد، مدرسه سرولنگ را توسعه داده و تجدید بنا می کند. آن مرحوم می گفت: من هم درس می گفتم و هم کار می کردم. برخی از حسودان بی خبر از خدا به حکومت ظالم وقت گزارش دادند که حاج آخوند زوّار غزنوی به خارج پول می فرستد و دستگاه اطلاعات وی را به مزار شریف احضار می کند. پس از بازجوییهای زیاد بی گناهی او ثابت می شود و آزاد می گردد. سپس آن عالم متقی راهی نجف اشرف می شود، مدت چهار سال در آن حوزه می ماند و در درس مراجع شرکت می جوید. آن گاه، به زادگاهش باز می گردد و عهده دار مسئولیتهای قبلی می شود.

مرحوم آخوند زوّار در سال 1354ش. به دست کمونیستها اسیر شد و مدت یک ماه در زندان ولایت سمنگان زیر نظر بود. هیچ گاه دیده نشد که این مرد با تقوا و کریم النفس

از وجوهات شرعیه استفاده کند، او مقداری املاک داشت که از راه کشاورزی امرار معاش می کرد و زندگی اش را می گذرانید، گاهی نیز مردم به او صوم و صلاتی می دادند، وی نماز را می خواند و روزه استیجاری می گرفت و کمبودهای زندگی خود را جبران می کرد. بدین علت بیشتر دوره سال را روزه می گرفت. وی در هنگام مرگ هفتاد هزار تومان به یکی از شاگردانش بدهکار بود. با این که وجوهات و غیر وجوهات به دستش می رسید، او خود را امانتدار می دانست، لذا از این گونه اموال استفاده نمی کرد. در اواخر

عمر از دیار خود هجرت کرد. سرانجام، در سال 1381ش. در جوار کریمه اهل بیت حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام در سن 110 سالگی آرمید و در گورستان مقبرة العلماء به خاک سپرده شد. مراجع عظام برایش مجالس ختم برگزار کردند. عاش سعیدا و مات سعیدا(1).

ص:28


1- تهیه و تنظیم توسط حجه الاسلام نثار علی زاهدی.

302. عبدالحق مذنب

عبدالحق مذنب، یکی از عرفا و شعرای مشهور خطه ادب پرور بلخ در قرن 13 هجری به شمار می رفت. وی در بلخ به عالَمِ هستی قدم نهاد و پس از کسب معارف دینی،

امامتِ یکی از مساجد بلخ را به عهده گرفت. مذنب شعر هم می سرود. این ابیات از اوست(1):

هاتف می گفت دی با همه سوز و گداز

ای فلک امروز ساز جامه سیاه و کبود

ماه نقابتِ شعار، مهرِ مروت دثار

مهبطِ انوارِ حلم، مظهرِ آثارِ جود

چون دَمِ آخر رسید تا به سرای جنان

کرد ازین خاکدان، طایر روحش صعود

روی سیه شد حسود، از سر جرأت گذشت

مذنب ما نیز گفت: «مبدأ خیرا وجود»

303. عبدالحمید بن محمّد بن حسین سمسار دَرَسْتُوَی

ابو احمد عبدالحمید بن محمّد سمسار دَرَسْتُوَی، یکی از محدّثان نامی عصر خود به شمار می رفت. او روایاتش را از طرق افراد مختلف نظیرِ عثمان بن أبی شیبه،محمّد بن

سلیمان لُوَین، ابراهیم بن سعید جوهری، سُوّار بن عبد اللّه عنبری و حسن بن عرفه عَبْدی

نقل کرده است. نیز رُواتی مانند، محمّد بن اسحاق قطیعی، عمر بن محمّد بن بُسْنَک، یوسف بن عمر قوّاس، محمّد بن علی بن فضل بن نجاح، ابوالعباس محمّد بن نصر بن

ص:29


1- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 582.

مُکْرَم و ابوالقاسم بن ثلاج روایاتی را از طریق وی نقل کرده اند(1). سمعانی و دیگران، او را در شمار مستقیم الأحادیث آورده اند و ثقه می دانند(2).

ابن مُکْرَم نَسَب نامه او را این گونه می نویسد: عبدالحمید بن عبدالرحمان بن عبدالرحیم بن محمّد بن حسین(3). وی در پایان عمر، حسّ شنوایی خود را از دست داد، خطیب بغدادی می گوید: من در کتاب ابن ثلاج، تاریخ وفات او را این گونه خواندم: ابو احمد عبدالحمید بن محمّد، روز 5 شنبه، ماه جمادی الآخر سال 318 ه . درگذشت(4).

304. عبدالحمید حمیدی بلخی

عبدالحمید حمیدی در شهرستان خُلم از توابع بلخ به جهان هستی قدم نهاد. تحصیلات مقدماتی را در زادگاهش به پایان رسانید، و سپس برای تکمیل علوم کسب فضایل به ماوراءالنهر رفت و در آن سرزمین به مقام عالی علمی دست یافت. آن گاه به وطن بازگشت و به تدریس پرداخت. او به علم معانی و بیان تسلّط داشت و نیز صاحب قریحه بود و اشعار نیکویی می سرود.

برخی از مورّخان گمان کرده اند که شخص دیگری به نام حمیدی وجود داشته که هر دو در یک عصر و زمان می زیسته اند و این مطلب را صاحب تذکره افضل نقل کرده است، ولی به گفته او نمی توان اعتماد کرد. حمیدی بلخی در سرودن اشعار از سبک بیدل متابعت کرده است. ابیات ذیل از اوست(5):

نیست پیش تابش روی تو تاب آفتاب

روزکی آید برون خفاش از زیر حجاب

ص:30


1- تاریخ بغداد، ج 11، ص 68.
2- الانساب، سمعانی، ج 5، ص 336.
3- تاریخ بغداد، ج 11، ص 69.
4- تاریخ بغداد، ج 11، ص 69؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 301-310، ص 565؛ الرجال فی تاج العروس، ج 3، ص 25؛ اللباب، ج 1، ص 497.
5- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 603.

یک سخن گر از لب لعلش به هر مجلس رود

سرنگون گردد صراحی، آتش افتد در شراب

در تمنای بناگوش تو هر شام و سحر

می دود بر گرد کویت ماه با صد اضطراب

زلفت از باد صبا هرگه عبیر افشان شود

خون شود در ناف آهو از خجالت مشک ناب

چاک زد جیب دلم، جانم به خاک و خون سرشت

ناوکِ نازِ نگاهِ چشمِ مستِ نیم خواب

آن چنان بگریستم از هجرت ای گُلرُخ که تا

چرخ بر دریای اشکم گشت مانند حُباب

نشنوی دادِ حمیدی را و مجروحش کنی

دفتر درد و غمم بسیار دارد فصل و باب

305. عبدالخالق بن ابی مالک بلخی صوفی

ابو محمّد عبد الخالق بن ابی مالک بلخی صوفی، از رواتِ قرن پنجم هجری است. او تحصیلاتش را در بلخ به پایان رسانید و برای کسب حدیث به شهرهای خراسان سفر کرد و سرانجام ساکن شهر سمرقند شد. وی در سال 448 ه . در این شهر در مسجد مناره به تدریس حدیث پرداخت. این روایت از اوست:

عن ابی محمّد عبدالخالق بن ابی مالک بلخی صوفی، بِاِسنادِهِ عَنْ أنس بن مالک قالَ: انّ رَسُول اللّه صلی الله علیه و آله قالَ: مَن قالَ لا إله إلاَّ اللّه مُخلِصا دَخَلَ الْجَنَّة(1)؛ فرمود: هر که ذکر لا اله الا اللّه را با اخلاص بگوید وارد بهشت می شود.

ص:31


1- القند فی ذکر علماء سمرقند، ص 387.

306. عبدالرحمان بن احمد بلخی امینی نجّار

ابو سراقه عبدالرحمان امینی بلخی نجّار، یکی از شعرای بلند آوازه بلخ بود و در ضمن به کار درودگری اشتغال داشت. وی از مدّاحان سلطان یمین الدوله بود. او شنیدن موسیقی را دوست می داشت(1).

تاریخ ادبیات ایران، نام او را احمد بن احمد امینی نجّار آورده است؛ ولی نام واقعی این مرد بزرگ ابو سراقه عبدالرحمان بن احمد بود و شاید احمد نام جدّش بوده است. چون پدرش نجّار بوده، به این نام شهرت یافته است. او یمین الدوله سلطان محمود غزنوی را ستوده است.

ابو سراقه عبدالرحمان امینی بلخی نجّار با جمعی از فصحای آن روزگار مانند عنصری بلخی مصاحبت داشته و اشعارش نظیر اشعار بیشتر فصحای آن عصر است. در بعضی از تذکره ها، این ابیات را به نام او ثبت کرده اند(2):

زره پوش ترک من آن ماه پیکر

زره دارد از مشک بر ماه انور

که دیدست مشک مسلسل زره سا؟

که دیدست ماه منوّر زره ور

به مشک اندرش تیر و بهرام و زهره

به ماه اندرش سوسن و مشک و عنبر

دو یاقوت خوانم لبش را نخوانم

که یاقوت را کی بود طعم شکر

به نزد من آمد کمر بسته روزی

یکی صدره پوشیده همرنگ اخضر

فلک خواندمش زانکه دیدمش تابان

رخانش چو ماه و کمر چون دو پیکر

مرا گفت ای رهرو راه دانش

سفر کرده و گشته گیتی سراسر

نگویی که این اهل معنا به دنیا

مسافر نَه اندر جهان، نَه مجاور

زشاهان و از خسروان زمانه

چه آن که مقدّم، چه آن که مؤخر

چو محمود خسرو نبود و نباشد

سفر پیشه شاه و سفر کرده بی مَر

ص:32


1- لباب الالباب، ص 277.
2- تاریخ ادبیات ایران، ج 1، ص 599.

گهی سوی جیحون رود چون فریدون

گهی سوی ظلمت شود چون سکندر

گهی تخت جیپال بر در بدارد

گهی چتر خاقان برآرد فراسر

گهی رایتش را پری روی بینی

امینِ مَلک خسروِ هفت کشور

نگینی که اندریمینش یمانی

امان داده اسلام را تا به محشر

307. عبدالرحمان بن احمد بن عبدالرحمان داودی بلخی

مجدالدین ابوالفرج عبدالرحمان بن احمد بن عبدالرحمان داودی بلخی از چهره های شناخته شده بلخ بود. وی تحصیلاتش را در زادگاه خود به پایان رسانید. او به عراق و شام سفر کرد و سرانجام ساکن شهر بغداد گشت و پس از مرگ قاضی یحیی بن ابی شِتا به منصب قضاوت شهر حدیثه منصوب شد. او با این که قضاوت شهر را به عهده داشت، هرگز دست از تدریس علوم برنداشت.

قاضی تاج الدین یحیی بن قاسم تکریتی از جمله شاگردان آن مرد بزرگ بود و درباره

استادش می گفت: مجدالدین ابوالفرج عبدالرحمان داودی بلخی به من اجازه نقل روایت داد، بدین مضمون: بِسمِ اللّه ِ الرّحمن الرّحیم، سَمِعَ مِنی الوَلد العزیز الصالح الفقیه المُقری، یحیی بن قاسم بن المُفرّج نفعَهُ اللّه بِعلومِهِ ومَسموعاتهِ بقرائی تدریسا من کتابِ الوسیط للامام ابی الحسن علی بن احمد الواحدی، عن ابی الفضل احمد بن طاهر نیشابوری، عن المصنف و ذکر کتبا اُخری(1).

308. عبدالرحمان بن احمد بن محمّد بن حسن رزّاز بلخی

ابوالقاسم عبدالرحمان بن احمد بن محمّد بن حسن رزّاز از راویان صاحب آوازه بلخ

ص:33


1- مجمع الآداب فی معجم الالقاب، ج 4، ص 442.

بود و از شاگردان ابن طرخان به شمار می رفت. وی کتاب مسند را در محضر او فرا گرفت. عبدالرحمان رزّاز از بلخ به شهر نسف رفت و خدمت عبدالمؤمن بن خلف و برخی دیگر از محدّثان رسید و از خرمن دانش آنها بهره مند شد. جعفر مستغفری گفت: عبدالرحمان رزّاز یکی از محدّثان خوشنام بلخ بود و در ماه ربیع الآخر سال 391 ه . در شهر بلخ وفات

یافت و در همین شهر دفن شد(1).

309. عبدالرحمان بن حازم بلخی

عبدالرحمان بن حازم بلخی، یکی از زهّاد و علمای مشهور بلخ بوده و از این مرد فاضل، مطالب و روایاتی نقل شده است. وی شعبه را - که از عرفای نیمه دوم قرن دوم هجری است - در زهد و تقوا ستوده است(2).

310. عبدالرحمان بن مالک بن مغول بلخی

ابو زکریا عبدالرحمان بن مالک بن مغول بلخی، که او را کوفی نیز برشمرده اند در بغداد سکنا گزید و در این شهر به تدریس حدیث پرداخت. او روایاتش را از طریق محدّثانی چون، پدرش مالک، هشام بن عروه، عبید اللّه بن عمر عمری، عطاء بن عجلان، سعید بن سلمه همدانی و سلیمان الاعمش و دیگران نقل کرده است. محدّثانی مانند، داود بن مهران دباغ، ابو ابراهیم ترجمانی، عمرو بن محمّد ناقد، محمّد بن معاویة بن مالج

نیز از او روایاتی را نقل کرده اند(3).

اگر چه خطیب بغدادی عبدالرحمان بن مالک را کوفی می داند(4)، صاحب معجم

ص:34


1- تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 381-400، ص 256؛ الانساب، سمعانی، ج 6، ص 271.
2- حلیة الاولیاء، ج 7، ص 152.
3- تاریخ بغداد، ج 10، ص 235.
4- تاریخ بغداد، ج 10، ص 235.

المصنّفین او را بلخی خوانده است(1).

امام بخاری او را کوفی بلخی می داند(2). محدّثان و رجال شناسان در مورد روایات عبدالرحمان بن مالک بلخی دچار اختلاف نظر شده اند.

ذهبی می نویسد: احمد و دار قطنی او را متروک الحدیث می دانند، ابو داود، او را دروغ گو خوانده است؛ مرّه، او را در شمار جعل کنندگان حدیث آورده است؛ نسائی و برخی دیگر از محدّثان او را ثقه می دانند. شعبی از محمّد بن مثنی نقل می کند، وی گفت:

عبدالرحمان بن مالک بلخی شیعه زیدی بود، در حالی که مذهب زیدیّه بعد از شعبی به وجود آمد.

ذهبی، این روایت را از طریق عبدالرحمان بن مالک بن مغول بلخی کوفی نقل کرده است: عن عبدالرحمان بن مالک بن مغول قال: عن یزید بن أبی زیاد، عن عبدالرحمان بن أبی لیلی قال: رأیت علیا توضأ فمسح رأسهُ، ثم قدمَیْهِ، و قال: هکذا رأیتُ نبی اللّه صلی الله علیه و آله توضأ(3). عبدالرحمان بن ابی لیلی گفت: من علی علیه السلام را دیدم وضو گرفت، سپس سر و

پاهایش را مسح کرد، همچنان رسول خدا صلی الله علیه و آله را نیز دیدم این گونه وضو می گرفت.

ابن عُدی می گوید: با وجودی که قول عبدالرحمان بن مالک ضعیف است ولی محدّثان از طریق او روایاتی را نقل کرده اند(4).

عُقیلی می گوید: عبدالرحمان بن مالک، دهری مذهب بود(5).

ابن حبّان در کتاب المجروحین، بلخی را بجلی نقل کرده است(6).

ابو عبید محمّد بن علی اَجری گفته است: من از ابو داود سلیمان بن أشعث پرسیدم نظر شما درباره عبدالرحمان بن مالک چیست؟

گفت: وی از مجسمه های دروغ است، بار دیگر سؤال کردم، گفت: او

ص:35


1- معجم المصنّفین، ج 2، ص 72.
2- التاریخ الکبیر، ج 5، ص 349.
3- میزان الاعتدال، ج 2، ص 451-452.
4- الکامل فی الضعفاء، ج 5، ص 471.
5- الضعفاء الکبیر، ج 2، ص 345.
6- المجروحین، ج 2، ص 61.

جعل کننده حدیث است(1).

311. عبدالرحمان بن محمّد بن ابراهیم حُدّانی بلخی

عبدالرحمان بن محمّد حُدّانی بلخی، از جمله شاگردان قتّاب بن حفص بلخی بوده وی روایاتش را از طریق استادش قتّاب بلخی و دیگران نقل کرده است(2).

312. عبدالرحمان بن محمّد بن جعفر فیروز نَحْجِیْری فقیه

فیروز نَحْجِیر، نام یکی از روستاهای بلخ است. ابوالقاسم عبدالرحمان بن محمّد بن جعفر فیروز نَحْجِیری فقیه در این روستا قدم به عرصه وجود نهاده است. علاوه بر او،

چند تن از رجال و محدّثان دیگر نیز منسوب به این محل هستند.

ابوالقاسم عبدالرحمان فیروز نحجیری از مفاخر فقهای عصر خود به شمار می رفت. او به عراق و شام سفر کرد و مدتی کوتاه در شهر دمشق اقامت گُزید. در این شهر در محضر علما و محدّثان حضور می یافت و از محضرشان علم حدیث می آموخت، از آن جمله می توان ابو محمّد عبدالرحمان بن عثمان بن قاسم بن ابی نصیر تمیمی را نام برد.

ابوالقاسم عبدالرحمان فیروز نَحجیری از این استاد بیش از دیگران بهره برده است.

حافظ ابو محمّد عبدالعزیز بن محمّد نخشبی از طریق او روایاتی را نقل کرده است. ابوالقاسم عبدالرحمان فیروز نَحجیری فقیه از سفر شام به بلخ بازگشت و سرانجام در ماه

رمضان سال 432 ه . در شهر بلخ جهان فانی را وداع گفت. برخی از محققان، او را فیروز نَخْشیری نیز ذکر کرده اند(3).

ص:36


1- تاریخ بغداد، ج 10، ص 237.
2- الانساب، سمعانی، ج 10، ص 335؛ الاکمال، ج 7، ص 73.
3- الانساب، سمعانی، ج 4، ص 418؛ اللباب فی تهذیب الانساب، ج 2، ص 451.

313. عبدالرحمان بن محمّد بن حامد بن مَتُّویه زاهد بلخی شِنْ آبادی

ابوالقاسم عبدالرحمان بن محمّد زاهد بلخی شِنْ آبادی از علمای امامیه بلخ است. او در روستای شِنْ آباد (شناباد) از توابع بلخ قدم به عرصه وجود نهاد و تحصیلاتش را در

این شهر به پایان رسانید. آن عالم فاضل، احادیث فراوانی را حفظ کرد و بدین سبب به حافظ شهرت یافت. نیز به امور خیریه می پرداخت. او یکی از شاگردان ابوبکر ورّاق بلخی مشهور به ترمذی است. این محدّث بزرگوار، روایات خود را از استادانی چون، ابو شهاب معمر بن محمّد بلخی، محمّد بن اسحاق صاغانی، محمّد بن صالح بن سهل ترمذی، عبد اللّه بن محمّد بن علی حافظ و گروهی دیگر از معاصرانش نقل کرده است. محدّثانی نظیر ابوالحسن بن حمامی، علی بن احمد رَزّاز، ابن زرقوبه، ابن مردُوَیه، علی بن داود رَزّاز و ابو عبد اللّه حاکم نیشابوری روایاتی را از او نقل کرده اند(1).

خطیب از ابو عبداللّه محمّد بن عبد اللّه نیشابوری تعریف می کند و می گوید: ابوالقاسم عبدالرحمان بن محمّد زاهد بلخی، از نادرترین محدّثان عصر خود در بلخ بود که به

نیشابور آمد و مدتی در این شهر اقامت گُزید و تدریس حدیث کرد(2).

خطیب، ابن جوزی، ابن ماکولا و ذهبی می گویند: ابوالقاسم عبدالرحمان زاهد بلخی در سال 350 ه . بلخ را به قصد زیارت بیت الحرام ترک کرد، پس از اتمام فریضه حج وارد

بغداد شد و در آن شهر به املای حدیث پرداخت و سرانجام به بلخ باز گشت و به سال 355 ه . در بلخ دیده از جهان فرو بست(3).

ابوالحسن عبدالغافر بن اسماعیل فارسی، ابوالقاسم عبدالرحمان بلخی را در شمار استادان محمّد بن احمد محب دقاق نیشابوری نقل کرده است(4). رجال شناسان شیعه امامیّه، ابوالقاسم عبدالرحمان بن محمّد بن حامد بلخی را از استادان شیخ صدوق

ص:37


1- تاریخ بغداد، ج 10، ص 294؛ و نیز ر.ک: القند فی ذکر علماء سمرقند، ص 357.
2- المنتظم، ج 8، ص 343؛ الاکمال، ج 7، ص 207؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 351-380 ه .، ص 122.
3- تاریخ بغداد، ج 10، ص 295؛ اللباب، ج 2، ص 211؛ الانساب، ج 3، ص 360.
4- تاریخ نیشابور، المنتخب من السّیاق، ص 12.

- رحمة اللّه علیه - شمرده اند. مرحوم شیخ در بلخ از این گونه محدّثان حدیث می آموخت.

ابوالقاسم عبدالرحمان بلخی از جمله کسانی است که به شیخ اجازه نقل روایت داده است. به احتمال زیاد ابوالقاسم عبدالرحمان بلخی همان عبدالرحمان بلخی است که نامش در سند کامل الزیارات آمده است. مرحوم صدوق - رحمة اللّه علیه - این روایت را از طریق او نقل کرده است. عبدالرحمان بلخی گفته است: ابوالحسین برایم نقل کرد و گفت: عمویم از پدرش و او از ابو نصر نقل کرده است که مردی از اهالی بیت المقدس گفت: به خدا قسم، ما اهالی بیت المقدس، در آن عصری که حسین بن علی علیه السلام به شهادت رسید آگاه بودیم. گفتم: چه طور؟

گفت: در آن شبانه روز، هیچ ریگ و کلوخ و سنگی را برنداشتیم، مگر زیر آن خون تازه ای دیدیم که می جوشید و دیوارها به رنگ قرمز درآمد و باران سه روز به صورت خون تازه می بارید و در دل شب، صدای صداکننده ای را می شنیدیم که ابیاتی را بدین مضمون می خواند: آیا اُمتی که حسین علیه السلام را کشته اند، باز امید دارند که در روز قیامت جدّش آنها را شفاعت کند؟

پناه بر خدا! به طور قطع و یقین به شفاعت احمد صلی الله علیه و آله و حضرت ابو تراب علیه السلام

نخواهند رسید؛ کُشتید بهترین کسی را که بر اسپان می نشست و بهترین سالمندان و جوانان بود.

خورشید را تا سه روز به حالت کسوف مشاهده کردیم، در شب ستارگان بر اثر کثرت و تراکم به طور خاصی دیده می شدند، فردای آن روز در پی خبر شهادت آن حضرت شدیم، چیزی عاید ما نگشت، تا خبر شهادت آن جناب به ما رسید(1).

صدوق در خصال این روایت را نقل کرده است: عنْ عبدالرحمان بن محمّد بن حامد

بلخی باسناده، عن تمیم الدّاری قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: من یضمن لی خمسا، أضمن له الجنّة، قیل و ما هی؟ یا رسول اللّه، قال: النصیحة للّه عزّوجلّ، و النصیحة لرسوله،

والنصیحة لکتاب اللّه، و النصیحة لدین اللّه، و النّصیحة لجماعة المسلمین(2).

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس برای من پنج چیز را ضمانت کند، من بهشت را برای

ص:38


1- کامل الزیارات، باب 24، ص 77.
2- خصال، ج 1، ص 265، باب 5گانه، حدیث 53.

او ضمانت می کنم. عرض کردند: یا رسول اللّه! آنها چیست؟

فرمود: 1- اقرار به توحید و اخلاص در اعمال 2- گواهی به رسالت پیامبر خدا و خیرخواهی برای آن حضرت 3- عمل به کتاب خدا و ترویج آن 4- پای بندی به دین و عمل به آن و تبلیغ دین خدا 5- برای مسلمانان خیرخواه باشد و مردم را ارشاد کند.

صدوق در معانی الاخبار، ابوالقاسم عبدالرحمان بلخی را از مشایخ خود می داند(1).

نیز آیت اللّه خویی و ثقة الاسلام نوری، او را استاد شیخ صدوق - رحمه اللّه علیه - می دانند(2).

نکته قابل توجه آن که برخی منابع عبدالرحمان بن محمّد بن خالد برقی را با عبدالرحمان بن محمّد بن حامد بلخی دو نفر دانسته اند، در حالی که این دو شخصیت، یک نفر است که همان عبدالرحمان بن محمّد بن حامد بلخی است. مرحوم آیت اللّه خویی می فرمایند: مرحوم صدوق در سال 310 ه . به دنیا آمده است و محمّد بن خالد برقی، امام هادی علیه السلام را درک نکرده است که امامت آن حضرت در سال 220 ه . بوده،

پس چگونه امکان دارد که مرحوم صدوق از عبدالرحمان بن محمّد بن خالد برقی بدون واسطه روایت داشته باشد، آنچه که احتمال به یقین می رود، این است که او همان عبدالرحمان بن محمّد بن حامد بلخی است(3).

314. عبدالرحمان بن محمّد بن حسن بلخی

عبدالرحمان بن محمّد بلخی، از محدّثان مشهور عصر خود به شمار می رفت. او موطن خود را به قصد شام ترک کرد و در آن جا اقامت گزید. وی از جمله شاگردان قتیبة بن سعید بغلانی بود، علم حدیث را در محضر این استاد فرا گرفت و استادش به او

ص:39


1- معانی الاخبار، ص 51.
2- معجم رجال الحدیث، ج 10، ص 378؛ مستدرک، چاپ سنگی، ج 3، ص 715.
3- معجم رجال الحدیث، ج 10، ص 278؛ مستدرک، چاپ سنگی، ج 3، ص 715؛ و نیز برای آگاهی بیشتر. ر.ک: العلل المتناهیه، ج 1، ص 107؛ اللآلی المصنوعه، ج 1، ص 74، 131.

اجازه نقل روایت داد(1).

سهمی، او را استاد ابو عمرو محمّد بن احمد بن محمّد بحیری نیشابوری می داند و می گوید: ابو عمرو محمّد بحیری به سال 393 ه . در شهر گرگان از طریق عبدالرحمان بن محمّد بلخی روایاتی را نقل کرده است(2).

ذهبی، از قول ابن حبّان می گوید: عبدالرحمان بلخی از جاعلان حدیث است. او روایاتی جعلی را از طریق قتیبة بن سعید بغلانی و دیگران نقل می کرد(3).

سمعانی می گوید: بحث درباره او در هیچ کتابی جایز نیست، مگر برای یادآوری(4).

علامه امینی می گوید: عبدالرحمان بن محمّد بلخی، روایاتی جعلی را از طریق قتیبة بن سعید بغلانی نقل می کرد(5).

ابوالحسن علی بن محمّد کنانی، به نقل از ابن حبّان می نویسد: عبدالرحمان بن

محمّد بن حسن بلخی از مخترعان حدیث است(6).

سیوطی در اللآلی المصنوعه، نام جدش را حسین آورده است.

315. عبدالرحمان بن محمّد بن علی یعقوبی بلخی

منتخب الدین عبدالرحمان بن محمّد یعقوبی بلخی، از جمله روات عصر خود بود و از شاگردان قاضی اسماعیل بن بیهقی به شمار می رفت. یعقوبی بلخی از طریق قاضی اسماعیل روایاتی را نقل کرده است(7).

ص:40


1- الانساب، سمعانی، ج 1، ص 388.
2- تاریخ جرجان، ص 502.
3- میزان الاعتدال، ج 2، ص 453.
4- الانساب، سمعانی، ج 1، ص 388.
5- الغدیر، ج 5، ص 237.
6- تنزیه الشریعه، ج 1، ص 79؛ و برای آگاهی بیشتر از روایات او ر.ک: المجروحین، ج 2، ص 61؛ تنزیه الشرعیه، ج 2، ص 281؛ اللآلی المصنوعه، ج 2، ص 246؛ العلل المتناهیة، ج 1، ص 107.
7- المشتبه، ج 1، ص 85.

316. عبدالرحمان بن محمّد بن محمّد بن یحیی بن اسحاق بلخی

ابو سهل عبدالرحمان بن محمّد بلخی، از محدّثان بزرگ عصر خویش بود. او بلخ را به قصد زیارت بیت اللّه الحرام ترک کرد؛ پس از انجام مناسک حج راهی بغداد شد و در آن شهر به تدریس علم حدیث پرداخت. وی روایاتش را از طرق مختلف به ویژه توسط محدثانی همچون نوح بن حسن بن علی فارسی و عباس بن ظاهر بن طُهَیْر، محمّد بن حامد وراق، احمد بن محمّد بن سهل بلخی، محمّد بن محمّد بن اُحید بلخی و محمّد بن احمد بن زنجویه نیشابوری نقل کرده است. همچنین محدّثانی چون ابوالحسن بن زرقویه، ابو طالب محمّد بن حسین بن احمد بن عبد اللّه بن بُکَیر و ابوالحسن نُعیمی از طریق او روایاتی را نقل کرده اند.

ابو طالب محمّد بن بُکَیر گفت: ابو سهل عبدالرحمان بن محمّد بلخی امیر الملک در سال 365 ه . در بغداد تدریس حدیث داشت و ما از آن بهره می بردیم.

محمّد بن احمد بن زنجویه نیشابوری گفت: من در شهر بلخ از ابو سهل

عبدالرحمان بن محمّد بلخی کسب فیض کرده ام.

ابوالحسن علی بن احمد بن حسن بن نُعَیم بَصری گفت: من در شهر بغداد از محضر ابو سهل عبدالرحمان بن محمّد بن محمّد بن یحیی بلخی کسب فضایل کرده ام(1).

سمعانی، او را امیر الماء یعنی میراب ذکر کرده است(2).

سیوطی، او را در شمار جاعلان حدیث قرار داده است(3).

317. عبدالرحمان ناکام

میرزا عبدالرحمان ناکام، یکی از شعرای بلخ در دوره سلاطین استرخانیه بود. از او

ص:41


1- تاریخ بغداد، ج 10، ص 297.
2- الانساب، سمعانی، ج 6، ص 271.
3- اللآلی المصنوعه، ج 2، ص 157.

دیوانی به یادگار باقی مانده که مشتمل بر 100 صفحه و هر صفحه 16 سطر است. شادروان مولانا خسته در سال 1325ش. اظهار داشت که یک نسخه از دیوان ناکام به دستم رسید. این دیوان در سال 1365 ه . در مزار شریف از روی نسخه ای که نزدیک به زمان شاعر است، به خط نستعلیق تحریر و استنساخ شده است. دیوان او دارای 15 قصیده است که عموما در مدح امام قلی خان و قاضی میرک بلخی سروده شده است و بعضی از غزلیات او بیشتر از 5 سطر نیست. ناکام خود اظهار می دارد که در اشعارش از سبک طالب آملی پیروی کرده است:

سر به جیب فکر بردم روز و شب ناکام وار

آخر از فرخنده طبعی طالب آمل شدم

* * *

شعر من نازک از آن است که همچون ناکام

در سخن پیروی از طالب آمل دارم

از بیت آخر چنین برمی آید که ناکام تا چه حد از طالب آملی پیروی می کرده است. گویا میان این دو شاعر شیرین سخن، رابطه استادی و شاگردی وجود داشته است. نام این شاعر در بعضی از دفاتر و کتب تاریخ بلخ ثبت شده است و دوره زندگانی اش به

روزگار سُبحان قلی خان می رسد و این موضوع در قصاید او به خوبی مشهود است.

ناکام درباره قاضی سیّد عبداللّه میرک بلخی که خود یکی از شعرای بلند آوازه بلخ بود، قصیده ای سروده است. سیّد عبداللّه میرک در زمان شاه عباس کبیر به اصفهان هجرت کرد و مدت چهل سال در آن شهر ساکن شد و ممدوح ناکام قرار گرفت. ناکام در بعضی از قصایدش نَدر محمّد خان را نیز ستایش کرده است؛(1) از جمله در این ابیات:

بیا که کار مرا باز بر خمار افتاد

به سوی عشرتم از دست روزگار افتاد

کجاست رتبه نظّاره تا ابد ما را

نگاه ما به گریبان انتظار افتاد

خراش سینه یاقوت رشک بستان شد

زدیده قطره اشکی که در کنار افتاد

چو عندلیب دلم در مقام بی صبر بست

مگر که بر سرم آمیزش بهار افتاد

چگونه دل کنم از گشت بوستان خشنود

گلم زگوشه دستار اعتبار افتاد

زچاک سینه بلبل نواجز این نَبُوَد

هزار حیف گُلی آشنای خار افتاد

ص:42


1- مجله آریانا، سال هشتم، ش 4، ص 19.

318. عبدالرحیم بن ابی عصام بلخی

عبدالرحیم بن ابی عصام بلخی از فقهای صاحب نام حنفی بلخ به شمار می رفت، وی کتاب المبسوط الاصل فی الفروع، اثر ابو عبد اللّه محمّد بن حسن شیبانی را تلخیص کرده است(1).

319. عبدالرحیم بن حازم بن فزاره بلخی

ابو محمّد عبدالرحیم بن حازم بن فزاره بلخی، از جمله محدّثان خطه دانش پرور بلخ است. ابن حبّان، او را در شمار ثقات آورده است و می گوید: او روایاتش را از طُرق بلخیان نقل می کند که از آن جمله می توان مکی بن ابراهیم بلخی را نام برد(2).

سمعانی، او را از شاگردان ابوصالح حکم بن مبارک خواشتی می داند و می گوید: عبدالرحیم بن حازم، از طریق خواشتی روایات را نقل کرده است(3).

عطاردی گفته است: احمد بن علی الأبار، از شاگردان ابو محمّد عبدالرحیم بلخی است. وی روایاتی را از طریق استادش نقل کرده است(4).

320. عبدالرحیم بن حبیب بن عمر فاریابی انصاری

ابو محمّد عبدالرحیم بن حبیب بن عمر فاریابی انصاری در بغداد تولد یافت. پس از پایان تحصیلات به خراسان و ماوراءالنهر سفر کرد و مدت کوتاهی در سمرقند اقامت

ص:43


1- تاریخ نگارش های عربی، ج 1، ص 590؛ تاریخ التراث العربی، ج 1، ص 57.
2- الثقات، ج 8، ص 414.
3- الانساب، سمعانی، ج 5، ص 17.
4- الرجال فی تاج العروس، ج 3، ص 48.

گزید و مشغول تدریس حدیث شد. سپس از این دیار به فاریاب رفت و در آن جا توطن اختیار کرد و به فاریابی مشهور شد. یاقوت حموی، ابن نقطه، ابن حجر و بعضی دیگر از رجال شناسان، نام او را عبدالرحمان بن حبیب فاریابی ذکر کرده اند؛ اگر چه برخی از محققان او را بغدادی خوانده اند، ولی او بیشتر عمرش را در خراسان گذرانیده است. او روایاتش را از طرق بَقیة بن ولید، اسحاق بن نَجِیح، اسماعیل بن یحیی بن عبید اللّه تمیمی، صالح بن بَیان سیرافی، داود بن محبر و روح بن عباده نقل کرده است. نیز راویانی چون یوسف بن علی الأبّار، احمد بن عمّار خیاط، سفیان بن عُیینه، محمّد بن عبید بن عامر سمرقندی و محمّد بن اسحاق بن سعید سعدی روایاتی را از طریق ابو محمّد عبدالرحیم فاریابی نقل کرده اند(1).

محمّد بن حبّان تمیمی گفته است: ابو محمّد عبدالرحیم فاریابی، از جاعلان حدیث است. وی روایات جعلی را به علمای موثّق و مورد اعتماد نسبت داده است. بنابراین، نقل روایت و یا کتابت حدیث از طریق او حرام است، مگر برای اهل اطلاع و

حدیث شناس و رجال این فن(2). قسی دمشقی می گوید: ابو محمّد فاریابی، از احمد بن عبید اللّه بن اسماعیل فریابی ساکن بیت المقدس روایاتی را نقل کرده است(3).

نجم الدین عمر نسفی گفته است: ابو محمّد عبدالرحیم فاریابی، مدتی ساکن سمرقند بود و در این شهر کرسی تدریس حدیث داشت و از این شهر به فاریاب رفت و تا آخر عمر در آن محل زیست. ابو یعقوب یوسف بن علی الأبّار از شاگردان اوست(4).

ابن جوزی می گوید: عبدالرحیم، فاریابی، بیش از پانصد حدیث جعل کرده و به پیامبر خدا نسبت داده است. یحیی بن معین می گوید: روایات او جعلی نیست و در نقل روایت از طریق او اشکال دیده نمی شود(5).

ذهبی گفته است: فاریابی، روایاتش را از بَقِیة بن ولید نقل کرده و او توثیق نشده

ص:44


1- تاریخ بغداد، ج 11، ص 86؛ معجم البلدان، ج 4، ص 260؛ الاستدراک، ابن نقطه، ص 154؛ الاعلام فی کتاب معجم البلدان، ص 303؛ تبصیر المنتبه، ج 1، ص 1107.
2- المجروحین، ج 2، ص 162؛ الانساب، سمعانی، ج 10، ص 207؛ الکشف الحثیث، ص 261.
3- توضیح المشتبه، ج 7، ص 93.
4- القند فی ذکر علماء سمرقند، ص 373.
5- الضعفاء و المتروکین، ج 2، ص 102.

است(1). ابن حجر می گوید: روایات فاریابی کاربرد علمی ندارد، بدین لحاظ بسیاری از علمای اهل سنّت از نقل آنها پرهیز کرده اند و او را تکذیب کرده و ثقه نمی دانند(2).

احمد بن یسار گفته است: ابو محمّد عبدالرحیم فاریابی، مردی آرام و نیکوحدیث بود. ابو سعد عبدالرحمان بن محمّد ادریسی، روایات او را از مناکر می شمارد. ابو نُعَیم

اصفهانی فاریابی را در شمار شاگردان سفیان بن عُیَیْنه آورده است و می گوید: او از ابن

عُیَینه روایاتی را نقل کرده است(3).

ابوالحسن علی بن محمّد کنانی و حضرت آیت اللّه شیخ عبدالحسین امینی به نقل از ابن حبّان می گویند: ابو محمّد عبدالرحیم فاریابی بیش از پانصد حدیث جعل کرده است(4). این روایت از طریق فاریابی نقل شده است:

عن ابو محمّد عبدالرحیم بن حبیب فاریابی باسناده عن جابر قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله

من إجلال اللّه إکرامِ ذی الشَّیبَة المسلم(5)؛ آن حضرت فرمود: یکی از نشانه های تعظیم خداوند متعال، احترام گزاردن به پیرمردی مسلمان است.

321. عبدالرحیم بن فضل بن موسی بن مِسمار بن هانی بلخی

ابو یحیی عبدالرحیم بن فضل بن موسی بن مِسمار بن هانی بلخی در خانواده ای دانش دوست در بلخ قدم به عرصه وجود نهاد. و از محدّثان برجسته عصر خود به شمار می رفت. او روایاتش را از طُرق محدّثانی چون مکی بن ابراهیم بلخی مُقری، علی بن محمّد منجورانی، قُبَیْصه، خالد بن مَخْلَد و شهاب بن مَعْمَر و عده دیگری از بلخیان نقل کرده است. و نیز عبد اللّه بن محمّد بن یعقوب فقیه و دیگران از وی روایاتی را نقل

ص:45


1- میزان الاعتدال، ج 2، ص 466.
2- لسان المیزان، ج 4، ص 334.
3- لسان المیزان، ج 4، ص 334.
4- الغدیر، ج 5، ص 237، 289؛ تنزیه الشریعه، ج 1، ص 79.
5- المجروحین، ج 2، ص 163؛ اللآلی المصنوعه، ج 1، ص 137، 183؛ ج 2، ص 189.

کرده اند. این مرد بزرگ به سال 284 ه . بدرود حیات گفت(1).

322. عبدالرحیم رحیمی

میرزا عبدالرحیم رحیمی در بلخ پا به جهان هستی نهاد. تحصیلات مقدّماتی را در بلخ به پایان رسانید. سپس عازم بخارا شد و تحصیلاتش را در آن سرزمین کامل کرد. وی انسانی آزاداندیش بود، در فنون موسیقی مهارتی تام داشت، در سرودن اشعار از طبعی روان و قریحه ای سرشار برخوردار بود و ابیاتی نیکو می سرود و سرانجام در سال 1270 ه . دنیای فانی را بدرود گفت(2).

323. عبدالرشید بن نعمان بن عبدالرزّاق وَلْوالِجی

ابوالفتح ظهیر الدین عبد الرشید بن نعمان بن عبدالرزّاق بن عبد اللّه وَلْوالجی، از فقهای صاحب نام حنفی به شمار می رود. این مرد عالم در ماه جمادی الاُولی سال 467 ه . در وَلْوالِج از توابع بلخ و طخارستان قدم به عرصه وجود نهاد. او تحصیلاتش را

در زادگاهش آغاز کرد و در بلخ و بخارا به پایان رسانید. نیز در بلخ به خدمت استادانی

چون ابوالقاسم احمد بن محمّد خلیلی و ابو جعفر محمّد بن حسین سمنگانی و ابوبکر محمّد بن احمد بن علی، علوم فقه و اصول و حدیث را فرا گرفت و در بخارا در درس فقه و اصول و حدیث امام ابوبکر محمّد بن منصور بن حسن نسفی و ابوالحسن علی بن حسن بن محمّد زاهد جعفری، معروف به برهان بلخی و دیگران شرکت می کرد. محدثان از طریق او، روایاتی را نقل کرده اند(3).

ص:46


1- تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 281-290 ه .، ص 215.
2- دایرة المعارف آریانا، ج 3، ص 597.
3- الرجال فی تاج العروس، ج 3، ص 50.

ابوالفتح وَلْوالِجی، در شمار استادان احمد بن محمّد بن حسن خزاعی نیز آمده است. همچنین خزاعی در شهر سمرقند از وَلْوالجی روایاتی را فرا گرفته است(1).

بنا به نقل ابو محمّد عبدالقادر قرشی، وی از بخارا راهی سمرقند شد و مدت کوتاهی را در این شهر اقامت کرد و افتخار شاگردی محمّد بن محمّد بن ایوب قطوانی را یافت. او

در این سفر، کتاب الأمالی خود را از زبان مشایخ عصرش به پایان رسانید، و نیز می گویند: وی در سند روایات کتاب شمایل النبی صلی الله علیه و آله ترمذی واقع شده است. آن عالم عامل سرانجام در سال 541 ه . در وَلْوالج دیده از جهان فرو بست(2).

از آثار او می توان، کتاب الفتاوی الوَلْوالجیه و کتاب الأمالی را نام برد(3).

324. عبدالسّلام روانی

روان، نام یکی از شهرهای تخارستان است عبدالسلام روانی در این شهر به جهان هستی قدم نهاد و تحصیلاتش را در زادگاه خود و نیز در شهر بلخ به پایان رسانید. آن گاه

از بلخ به زادگاهش بازگشت و مدتی سمت قضاوت شهر روان را به عهده داشت. این مرد بزرگ در علوم فقه و اصول، رجال، درایه، فلسفه و مناظره، تبحّری خاص داشت و در هر یک از این علوم صاحب نظر بود. او علم حدیث را در محضر ابو سعد اسعد بن محمّد ظهیری فرا گرفت. عبدالسلام روانی چون ظلم و ستم حاکم روان را دید، شهرش را به سوی بلخ ترک کرد و به سلطان بلخ از او شکایت برد.

سلطان، حاکم خودکامه روان را عزل کرد، ولی دیگر عبدالسلام روانی به زادگاه خود بازنگشت و تا آخر عمر در بلخ سکونت اختیار کرد و در این شهر نیز وفات یافت(4).

ص:47


1- الانساب، سمعانی، ج 5، ص 188.
2- الجواهر المضیّه، ج 2، ص 417.
3- معجم المؤلفین، ج 2، ص 143؛ الأعلام، ج 4، ص 126.
4- الانساب، سمعانی، ج 6، ص 54؛ معجم البلدان، ج 3، ص 20.

325. عبدالسّلام میرزا خلمی

عبدالسلام میرزا خلمی، در خلم از توابع بلخ دیده به جهان گشود و علوم متعارف را در زادگاهش خلم و بلخ آموخت. او تاجر پسته بود و در دوران حکومت عبدالرحمان جلاّد، وطنش را برای همیشه ترک کرد و در فرغانه ساکن شد. وی سرانجام در سال 1315 ه . در آن دیار بدرود حیات گفت. میرزا خلمی، فردی صاحب ذوق و دارای قریحه شعری بود. او اشعاری فراوان سروده، ولی از آنها چیزی باقی نمانده است. این ابیات از

اوست(1).

ما سرخوشانِ نرگسِ شهلای اوستیم

ما چاکرانِ حضرتِ والای اوستیم

از بدو هستِ خویش الی مدّت الحیات

تا چشم باز شد، به تماشای اوستیم

در هر چمن برای گُلی پر فشانده ایم

در زیر سایه قد رعنای اوستیم

از پرتو خیال رُخَش مست گشته ایم

جان داده ایم و دل به تمنای اوستیم

326. عبدالسمع بن محمّد بن میرزا محمّد بن عبدالرحمان راسخ

عبدالسمع بن محمّد جان بلخی، از علمای برجسته بلخ به شمار می رفت. این مرد بزرگ در بلخ دیده به جهان گشود و نشو و نما یافت و تحصیلاتش را همان جا به پایان رسانید و برای تکمیل آن به ماوراء النهر رفت. او پس از محکم ساختن پایه های دانش خود، به دربار امیر عمر خان فرغانی پیوست و پس از مرگ وی مورد بی مهری دربار واقع شد و به زادگاهش بلخ بازگشت و در همان جا درگذشت و بیرون دروازه نوبهار به خاک سپرده شد. بخشی از زندگی او را فضلی سمنگانی در کتاب مجموعة الشعراء آورده

است(2).

ص:48


1- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 610.
2- مجله آریانا، سال 8، شماره 12، ص 23.

دروازه نوبهار اکنون به باباقو معروف است که در سمت غرب جاده عمومی واقع است و این محل در قدیم محوطه خاصی برای قبرستان قضات بوده و قضات مهم شهر بلخ مانند قاضی ابو مطیع و خاندان قاضی حمید الدین بلخی و دیگران در این محل دفن هستند(1).

327. عبدالشکور فاروقی تهانیسری بلخی

نظام الدین عبدالشکور فاروقی تهانیسری بلخی، برادرزاده و داماد خلیفه جلال الدین محمّد بن محمود تهانیسری بود. اواخر سال 1014 ه . که مصادف با اولین سال سلطنت جهانگیر بود، پسرش خسرو از ترس پدر از اکبرآباد هند گریخت و به تهانیسر آمد و به شیخ نظام الدین پناه برد. جهانگیر از این واقعه خشمگین شد و از شیخ خواست که هند

را ترک کند. شیخ عازم حج شد و در طی اقامتش در حرمین دو شرح بر لوامع عراقی نوشت و آن گاه به بلخ رفت و تا آخر عمر در همان جا زندگی کرد و سرانجام در هشتم ماه

رجب سال 1036 ه . جهان را بدرود گفت.

او تفسیری بر قرآن به نام تفسیر ریاض القدس نوشت که در کتاب سواطع الانوار از آن یاد شده و این تفسیر را نظامی نام نهاده اند(2). نیز کتاب دیگری به نام بحر التصوف را از تألیفات او می دانند(3).

328. عبدالصمد بن حسان مرورودی (مَرْغابی)

ابو یحیی عبد الصمد بن حسان مرورودی، از محدّثان برجسته نواحی بلخ به شمار

ص:49


1- مزارات شهر بلخ، ص 170؛ دایرة المعارف آریانا، ج 3، ص 597.
2- نسخه های خطی کتابخانه دانشگاه تهران، دفتر اول، ص 99.
3- سیری در کتابخانه های هند و پاکستان، ص 405.

می رفت. او در منصب قضاوت بلخ، هرات و نیشابور بود و در دوران حکومت مأمون عباسی و روز پنجشنبه نیمه ماه محرم سال 211 ه . وفات یافت. وی روایاتش را از طُرق سُفیان ثَوری، ابراهیم بن طهمان، زایده، اسرئیل، خالد بن میسره، حماد بن سلمه، خارجة بن مُصعب، و مالک بن انس نقل کرده و راویانی چون محمّد بن یحیی الذُهلی، احمد بن حنبل، ابو حاتم احمد بن یوسف سُلّمی، احمد بن معاذ سُلّمی، ایوب بن حسن زاهد و محمّد بن عبدالوهاب عبدی فراء از او روایاتی را نقل کرده اند(1).

ابن حجر می گوید: ابو یحیی مرورودی از شاگردان مخصوص سفیان ثوری بود، و در طریق نقل روایت او شک وجود ندارد و روایات او صحیح است(2). ذهبی در سیر اعلام می گوید: روایاتی از قاضی ابو یحیی، در کتب ششگانه اهل سنّت دیده نشده است(3).

بخاری می گوید: قاضی ابو یحیی عبدالصمد خراسانی از جمله خادمان سفیان ثوری است(4).

329. عبدالصمد بن سلیمان ابی مطر عتکی بلخی

ابوبکر عبدالصمد بن سلیمان عتکی بلخی حافظ، از جمله مفاخر فقها و محدّثان بلخ بود. وی در سال 246 ه . به نیشابور سفر کرد و در این شهر به تدریس علم حدیث پرداخت. او روایاتش را از طُرق ابراهیم بن موسی رازی، احمد بن حنبل، حکم بن مبارک، زکریّا بن یحیی بلخی لؤلؤی، سلیمان بن حرب، ابو عبدالرحمان عبد اللّه بن یزید

مُقری، ابو نُعَیم فضل بن دُکیَنْ، محمّد بن یزید بن خُنَیْس مکی، ابراهیم بن مکی بلخی،

ابو نضر هاشم بن قاسم، هَوْزَة بن خلیفه، یحیی بن صالح وحاظی، و یعلی بن عُبَیدِ

ص:50


1- تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 201-210 ه .، ص 236-237؛ الاکمال، ج 1، ص 53؛ دایرة المعارف اعلمی، ج 12، ص 197؛ لسان المیزان، ج 4، ص 367؛ تاریخ نیشابور، ص 26؛ الثقات، ج 8، ص 415؛ سیر اعلام النبلاء، ج 7، ص 273؛ میزان الاعتدال، ج 1، ص 478.
2- تعجیل المنفعه، ص 294.
3- سیر اعلام النبلاء، ج 9، ص 517.
4- التاریخ الکبیر، ج 3، ص 105؛ الطبقات الکبری، ج 7، ص 375؛ الجرح و التعدیل، ج 6، ص 51؛ کتاب الطبقات خلیفه، ص 602؛ الوافی بالوفیات، ج 18، ص 269.

طَنافِسی نقل کرده است. نیز راویانی چون، ترمذی، ابو عمرو احمد بن مبارک مستملی، ابو یعقوب اسحاق بن ابراهیم ورّاق، جعفر بن محمّد بن سوّار، ابوبکر محمّد بن اسحاق بن خزیمه، ابو عبداللّه محمّد بن سلیمان بن خالد عبدی نیشابوری، محمّد بن علی حکیم ترمذی، موسی بن اسحاق بن موسی انصاری روایاتی را از ابوبکر عبدالصمد بن سلیمان بلخی نقل کرده اند(1).

ابن حجر عسقلانی و ذهبی؛ لقب او را عبدوسی نقل کرده اند(2).

ابن حجر می گوید: ترمذی یک روایت در جمع بین دو نماز نقل کرده است(3).

ابن حجر، تاریخ وفات او را در سال 246 ه . می داند(4).

ابو الحسین محمّد بن ابی یعلی می گوید: عبدالصمد بن سلیمان بلخی از پیشوای ما احمد بن حنبل روایات فراوانی را نقل کرده است(5).

330. عبد الصمد بن غالب بلخی قریشی

ابو علی عبدالصمد بن غالب بلخی قریشی، از محدّثان نامی عصر خود به شمار می رفت. او در بلخ به دنیا آمد و تحصیلات خود را در این شهر به پایان رسانید. وی روایاتش را از مکی بن ابراهیم بلخی و دیگران نقل کرده است. نیز برخی از راویان بلخ و

دیگر محدّثان چون ابو احمد بکر بن محمّد صیرفی دخمسینی از او روایاتی را نقل کرده اند(6).

ص:51


1- تهذیب الکمال، ج 18، ص 96؛ الکاشف، ج 2، ص 196؛ تهذیب التهذیب، ج 3، ص 431؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 241-250 ه .، ص 333؛ تاریخ نیشابور، ص 26؛ میزان الاعتدال، ج 2، ص 479؛ کتاب المجروحین، ج 2، ص 149.
2- تهذیب التهذیب، ج 3، ص 431.
3- تهذیب التهذیب، ج 3، ص 431.
4- تحریر تقریب التهذیب، ج 2، ص 363.
5- طبقات حنابله، ج 1، ص 217؛ الثقات، ج 8، ص 415؛ دایرة المعارف اعلمی، ج 12، ص 198؛ سیر اعلام النبلاء، ج 9، ص 188؛ ج 10، ص 154؛ ج 12، ص 255.
6- الانساب، سمعانی، ج 5، ص 324؛ الثقات، ج 8، ص 416.

331. عبد الصمد بن فضل بن موسی بن هانی بن مسمار بلخی

ابو یحیی عبدالصمد بن فضل بلخی، از محدّثان برجسته در بلخ به شمار می رفت. او همچنین در علومی چون فقه و اصول، و تاریخ و انساب صاحب نظر بود. ابو یحیی عبدالصمد بلخی روایاتش را از استادانی مانند عبید اللّه بن موسی، علی بن محمّد منجورانی و مکی بن ابراهیم بلخی نقل کرده است. نیز محدّثانی نظیر، ابوبکر مطر بن جمهور بن فضل اِسْرَوشَنی، ابو ابراهیم اسماعیل بن محمّد بن صاحب فقیه جویباری، ابوبکر احمد بن محمّد بن علی خواشتی، ابو موجه محمّد بن عمرو فزاری، ابو محمّد بکر بن مسعود بن حسن بن داود فرنکدی سُغدی، ابو یحیی زکریّا عابد، و ابو سعید سعید بن عصمة بانی روایاتی را از طریق ابو یحیی عبدالصمد بن فضل بلخی نقل کرده اند(1).

ابن حجر می گوید: عده ای از محدّثان بلخ و ماوراء النهر از ابو یحیی عبدالصمد بلخی روایاتی را نقل کرده اند(2). قاضی ابی الحسین محمّد می گوید: عبدالصمد بن فضل، از پیشوای ما احمد بن حنبل روایت دارد(3). ذهبی می گوید ابو یحیی عبدالصمد بلخی، از ابن وهب روایت دارد. برخی از محدّثان، روایات او را مورد اعتماد نمی دانند، در حالی

که او مردی صالح و ثقه است(4).

ابو جعفر محمّد عُقیلی می گوید: بسیاری از محدّثان چون ابن حَبّان و بیهقی و دیگران ابو یحیی عبدالصمد بلخی را ثقه می دانند و از او روایاتی را نقل کرده اند(5).

عن عبدالصمد بن فضل بلخی قال: حدّثنا مکی بن ابراهیم بلخی، بإسناده، عن عائشه بنت سعد أن أباها قال: إشتکیتُ بمکة فجاء فی رسول اللّه صلی الله علیه و آله یعودنی و وضع یدهُ علی

ص:52


1- الانساب، سمعانی، ج 1، ص 221؛ ج 2، ص 67؛ ج 3، ص 425؛ ج 5، ص 218، 324؛ ج 10، ص 198، 528؛ج 12، ص 449.
2- لسان المیزان، ج 4، ص 373.
3- طبقات الحنابله، ج 1، ص 218؛ دایره المعارف اعلمی، ج 12، ص 199.
4- میزان الاعتدال، ج 2، ص 479.
5- الضعفاء الکبیر، ج 3، ص 84.

جبهتی، ثمّ مسح صدری و بطنی، ثمّ قال: اللّهمّ اشْفِ سعدا و أتْمِمْ له هجرته(1)؛ از عایشه دختر سعد نقل شده است که او گفت: پدرم می گفت؛ من در مکه بیمار شدم، رسول خدا صلی الله علیه و آله به عیادت من آمد، در کنار من نشست و دست مبارکش را بر پیشانی من نهاد و نیز بر سینه و شکم من دست کشید و گفت: بارخدایا سعد را شفا عنایت فرما و هجرتش را به پایان رسان.

332. عبدالصمد بن محمود فاروقی فارابی

ظهیر الدین عبدالصمد فاروقی در سرزمین ادب پرور فاریاب به جهان هستی قدم

نهاد. وی در علم فقه و اصول استاد و صاحب نظر بود و آثاری از او بر جای مانده که می توان به کتابهای طوالع الانظار و نیز شرح منهاج الاصول الی علم الاصول اشاره کرد. این دو کتاب در سال 707 ه . به پایان رسیده اند و مربوط به شرح اصول قاضی بیضاوی هستند(2).

333. عبدالعزیز بن عبدالغنی حیرت بلخی

عبدالعزیز حیرت بلخی ابتدا کتب متداول عربی را در نزد پدرش قاضی عبدالغنی آموخت. آن گاه برای تکمیل تحصیلات خود به بخارا و دیگر شهرهای ماوراءالنّهر سفر کرد و در مدتی کوتاه به مقام عالی علمی دست یافت. او در ترکستان به منصب قضاوت رسید و به امور قضایی و حقوقی مردم رسیدگی می کرد. عبدالعزیز حیرت سرانجام در سال 1250 ه . داعی اجل را لبیک گفت(3).

ص:53


1- مستدرک علی الصحیحین، ج 1، ص 159، 492؛ السنن الکبیر، ج 1، ص 369؛ المغنی فی الضعفاء، ج 2، ص 396؛ دیوان الضعفاء و المتروکین، ج 2، ص 114.
2- معجم المؤلفین، ج 5، ص 237؛ کشف الظنون، ج 2، ص 1116؛ هدیة العارفین، ج 1، ص 574؛ ایضاح المکنون، ج 2، ص 590.
3- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 581.

334. عبدالعزیز بن عبید بن محمّد اندرابی

ابو محمّد عبدالعزیز از روات ثقه به شمار می رفت و علم حدیث را در خدمت یحیی بن سعد انصاری و عمرو بن ابی عمر فرا گرفت. اندرابی خود، یکی از نقّادان علم حدیث بود.

اندراب، نام دو ناحیه است. یکی ناحیه ای که در منتهی الیه درّه بلخاب قرار گرفته و دیگر ناحیه ای که در درّه پنجشیر واقع شده است. عبدالعزیز اندرابی ظاهرا در این ناحیه

قدم به عالم هستی نهاد.

علمای تخارستان او را اندرابی تخارستانی و از مفاخر ترکستان دانسته اند. امام احمد بن حنبل، ابن معین و ابو داود (صاحب سنن ابن داود) از او روایت نقل کرده اند.

اندرابی سرانجام در سال 186 ه . جهان فانی را بدرود گفت(1).

335. عبدالقادر بلخی

سیّد عبدالقادر بلخی یکی از چهره های برجسته علم و دانش است. او از جمله شاگردان حکیم و فقیه شیخ الرئیس قاجار می باشد. او گزیده ای از اشعارش را گردآوری کرده و کنوز العارفین نامیده و به استاد خود شیخ الرئیس قاجار تقدیم کرده است.کتاب مذکور در سال 1333 ه . تألیف شده است و دارای 47 برگ است. او قادر بلخی تخلص می کرد و یک نسخه از کتاب کنوز العارفین در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، بخش نسخ خطی، به شماره 6485 موجود می باشد(2).

ص:54


1- دایره المعارف آریانا، ج 2، ص 47.
2- فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، ج 16، ص 275.

336. عبدالقادر بن گدای بیگ ذرّه

ملاّ عبدالقادر ذرّه در روستای خرّم از توابع سمنگان پا به عرصه وجود نهاد و علوم متداول را در زادگاهش فرا گرفت؛ آن گاه به مزار شریف رفت. او طبعی به غایت نیکو داشت و در اقسام نظم از قبیل قصیده، غزل، قطعه، مخمّس و رباعی متبحّر بود. ذرّه در سال 1327 ه . جهان فانی را بدرود گفت. ابیات ذیل از اوست(1):

در انتظار روی تو اشکم چکیدنی است

این هجر جانْ گداز تو را دیده، دیدنی است

گر این بود گرانی بار فراق تو

حاجت به شبهه نیست که قدّم خمیدنی است

از دوش بر زمین بنهم بار حادثات

زیرا که حادثات زمین را کشیدنی است

بی پرده رفت دختر از سوی بزم غیر

ذرّه یقین که پرده عفّت دریدنی است

* * *

از کجا ای بت من تازه و تر می آیی

همچو گل، همنفس باد سحر می آیی

گر نداری سر صید دل عشاق حزین

از چه دامن زده بر طرف کمر می آیی

337. عبدالقدوس قدسی

عبدالقدوس از شعرای قرن 11 ه . در سرزمین بلخ بود و در ایام حکومت سبحان قلی خان می زیست. او در شعر و شاعری اقتدار کامل داشت و از تاریخ ادبیات سرزمینش

ص:55


1- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 614.

آگاه بود. رباعی زیر را در فتح محمود بیگ گفته است(1):

محمود آتالیق که شاه یگانه است

در ساعتی سعید، به مُلکی ملیک شد

در یک یورش دو فتح به یمنش خدای داد

تاریخ آن دو فتح به محمود بیگ شد

338. عبدالقیّوم خُلمی شیخ

عبدالقیّوم خُلمی شیخ در سال 1264 ه . در خلم از توابع بلخ و سمنگان به عالم هستی قدم نهاد. وی علوم متداول را در زادگاهش فرا گرفت و در همان جا به تدریس پرداخت. شیخ آثاری منظوم از خود بر جای نهاده و سه مثنوی به نامهای درّة الشهزاد،

قیامنامه، و تنبیه المراثی از اوست. او در سال 1336 ه . به لقای حق پیوست. این رباعی از اوست(2):

ای فضایل پیشه پُر آب و رنگ

علم حاصل کُن مشو ملای جنگ

آنچه می آید زقول و فعل تو

از شنیدن دیگران دارند ننگ

339. عبدالکریم بن عاقب بلخی

عبدالکریم بن عاقب بن محمّد بن خواجه بن محمّد رضا بلخی بولاقی از علمای نامدار به شمار می رود. وی در بلخ تولد یافت، در دوران کودکی به همراه خانواده اش به

هندوستان مهاجرت کرد و تحصیلاتش را در آن جا به پایان رسانید، او کتاب بیان واقع را در ذکر حالات، نادر افشار، محمّد شاه و احمد شاه تألیف کرد. در آغاز کتاب این بیت را

می خوانیم:

الهی محفل آرا کن به ذکر خود بیانم را

تجلی شعله گردان در سخن شمع زبانم را

ص:56


1- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 553.
2- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 621.

کتاب بیان واقع دارای دو مقدمه و پنج باب است: باب اول، در ذکر عروج و خروج نادرشاه و آمدن او به سمت هندوستان؛ باب دوم، در ذکر رفتن نادرشاه به توران، خراسان، مازندران تا ورود به دارالسلطنه قزوین؛ باب سوم، در بیان سوانح و وقایعی که

مصنف در سفر دریا تا رسیدن به عراق عرب و مراجعت به هند سپس پیاده شدن در بندر بنگال با چشم مشاهده کرده است؛ باب چهارم، در ذکر بعضی از وقایع از ابتدای ورود به بندر بنگال تا رفتن نزد محمّد شاه پادشاه هند؛ و باب پنجم با دو مقدمه در ذکر وقایعی که در ایّام سلطنت احمد شاه پادشاه هند اتفاق افتاده است.

برخی از محققان نام مصنف کتاب را خواجه عبدالرحیم کشمیری نقل کرده اند و این قول ناتمام است. یک نسخه از کتاب بیان واقع در کتابخانه آصفیه به شماره 1317 در بخش تاریخ موجود است؛ کتاب مذکور ناقص می باشد و دارای 75 ورق است که تا باب پنجم بیشتر در آن درج نشده است.

خلاصه این کتاب به نام واقعات خواجه عبدالکریم در هند به چاپ رسیده است(1).

340. عبدالکریم بن محمود بلخی بولاقی

عبدالکریم بن محمود معروف به عبدالرحیم بلخی بولاقی کشمیری در روستای بولاقِ بلخ قدم به عرصه وجود نهاد و تحصیلاتش را در بلخ به پایان رسانید. او سپس به

هند مهاجرت و در کشمیر سکونت اختیار کرد.

نادر افشار به هند لشکرکشی کرد. عبدالکریم بولاقی به دست سپاهیان نادرشاه گرفتار و به ایران آورده شد؛ سپس در قزوین آزاد گشت. پس از آزادی، عازم مکّه معظمه شد و کتاب بیان الواقع را در طی این سفر به رشته تحریر درآورد. کتاب مذکور،

سفرنامه ای است که در دو بخش تدوین شده است: بخش اول زمان گرفتاری عبدالکریم بولاقی به دست سپاهیان نادر افشار و مسیر اسارتش را دربرمی گیرد که چنین است: دهلی، بسالکوت، ملتان چناب، جهلم، راولپندی، حسن ابدال، اتک کابل، سند ولارکانه،

ص:57


1- فهرست مشروح کتابخانه آصفیه، ج 1، ص 159.

عمرکوت و قندهار، هرات، بلخ، بخارا، سمرقند و رادود، چارجوی خوارزم و کلات، خیوق آباد، ابیورد، مشهد، استرآباد، مازندران و قزوین. بخش دوم دربردارنده سفر او از

قزوین به مکّه و بازگشت به دهلی از راه همدان و سپس سفر به بغداد، کاظمین، کرخ، کربلا، ذالکفل بنی، حله، نجف، مقبره دانیال، جرجیس، موصل، خصایص اسرار عرب، بلده عرفه، شهر نمرود، قلعه ماردین، حلب، دمشق تا مدینه، مسجد بنی امیه، مقبره زکریا، مکّه، بندر منی از بندرهای یمن، سیلان، بندر پهلچری، بندر چینیان، بندر بالسیر،

هولکی، عظیم آباد و شاه جهان آباد است. این کتاب در سال 1193ه . به پایان رسیده است(1).

از این عارف نامدار، کتاب دیگری نیز به نام رساله عرفانی به یادگار مانده است. این کتاب در نظم و نثر است با کلمه درویش آغاز می شود. او نخست تفسیر استعاذه و بسمله و سوره فاتحه را بیان کرد و سپس به همان روش به سیر و سلوک پرداخت و از اشعار شعرای نامداری چون سعدی، مولوی، عطار، جواجه بهاءالدین بابافغانی، خواجه عبداللّه انصاری و امیر حسین غوری یاری جست و برای اثبات مطالبش گواه آورد. او

عقیده داشت که کلید قرآن کریم، بسم اللّه است.

نسخه ای از این کتاب در کتابخانه گنج بخش اسلام آباد به شماره 4647 موجود است(2).

341. عبدالکریم بن میرزکی بدخشانی

او از رجال نامی بدخشان است و تألیفاتی دارد که از آن جمله می توان بهار بدخشان را نام برد. این کتاب، تذکرة الشعرایی است که به ترتیب حروف تهجی در سال 1302ه . نوشته شده است.

ص:58


1- فهرست مشترک پاکستان، ج 10، ص 58، 514.
2- فهرست مشترک پاکستان، ج 3، ص 1492.

نسخه ای از این کتاب در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است(1).

342. عبد اللّه امانی

ملاّ عبد اللّه امانی در بلخ متولد شد و در آن شهر نیز نشو و نما کرد. وی پس از فرا گرفتن علوم ادبی به شعر و شاعری روی آورد و در این فن صاحب نظر شد. او اشعار فراوانی دارد. رباعی زیر را در سال 1041ه . درباره فتح بلخ به دست علیمردان خان سروده است(2):

چون شاه جهان زبلخ شد تاج رستان

جستم تاریخ فتح بلخ از وجدان

پیدا شده تاریخ زنام سردار

یعنی تاریخ شه علیمردان خان

343. عبد اللّه بلخی

عبد اللّه بلخی از علما و مشایخ سلسله نقشبندیه است. وی زادگاهش را به قصد هند ترک گفت و به خدمت شیخ عبد اللّه بن محمود نقشبندی رسید و از ارادتمندان وی گردید. نیز به حجاز سفر کرد و به زیارت حرمین شریفین مشرف شد، و مدت 17 سال در جوار حرمین شریفین اقامت گزید. سپس به هندوستان بازگشت و از هند به کشمیر رفت و در آن دیار سکنا گزید. او به هدایت مردم پرداخت و بسیاری از مردم به او پیوستند.

سه نفر از خواجه گان معروف نقشبندیه، نظیر خواجه محمّد اعظم، نویسنده تاریخ اعظمیه و خواجه بابانور، و خواجه بهاءالدین نویسنده کتاب نقشبندیه، خرقه خلافت را از دست وی دریافت کرده اند. او بیشترِ عمرش را در سیر و سیاحت گذرانید و به خدمت

ص:59


1- نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 16، ص 297.
2- تذکره نصرآبادی، ج 3، ص 483.

مشایخ عرب و عجم و شام و عراق رسید و از آنها کسب فیض کرد و سرانجام در سال 1139ه . در شهر کشمیر درگذشت(1).

344. عبد اللّه بن احمد بن محمّد بن سنان بلخی

ابو محمّد عبد اللّه بن احمد بن محمّد بن سنان بلخی، از محدّثان برجسته بلخ به شمار می رفت. وی روایات خود را از طریق استادش ابو عثمان سعید بن محمّد بن نصر ماهانی و دیگران نقل می کرده است. نیز شاگردش ابو اسحاق ابراهیم بن احمد بن ابراهیم مستملی از وی روایاتی نقل کرده است(2).

345. عبد اللّه بن احمد بن محمود کعبی بلخی

ابوالقاسم عبد اللّه بلخی کعبی در سال 273ه . در بلخ دیده به جهان گشود. وی از جمله بزرگان و متکلّمان مشهور و نیز رئیس طایفه معتزله بود و این فرقه از معتزلیها را

«کعبیه» می گویند، او در علم کلام ید طولایی داشت و همان طور که از نامش پیداست، به

بنی کعب منسوب است. وی در بلخ تولد یافته و به همین مناسبت به بلخ نسبت داده شده و می دانیم که بلخ یکی از شهرهای خراسان قدیم و یا خراسان بزرگ بوده است(3).

کعبی بلخی در قرن سوم هجری می زیسته و میان او و ابن قبّه رازی مباحثات و مناظرات کتبی در مسائل امامت صورت گرفته است(4).

کعبی بلخی در علم کلام، سخنان جالبی دارد و از متکلّمان مشهور زمان خود به شمار

ص:60


1- خزینة الاصفیاء، ص 661.
2- الاکمال، ج 4، ص 452.
3- الکنی و الالقاب، ج 3، ص 100؛ الفرق بین الفرق، ص 175-181؛ طبقات المعتزله، ابن مرتضی، ص 88.
4- خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 702.

می رفته است(1). محمّد زکریای رازی در موضوع لذت، رساله ای نوشته بود و کعبی بر ردّ این رساله مطالبی نوشت و این مناظره چند مرتبه تکرار شد(2).

کعبی بلخی ظاهرا کتابی در طعن اخباریها دارد و در آن اخباریها را مردود شمرده است. مورّخانی مانند ابن ندیم، خطیب، اصطخری و ابوالحسن خیّاط گفته اند که کعبی بلخی در زمان اقامت خود در بغداد، وزیر علی بن عیسی بن جراح بوده و پس از مدتی بغداد را به قصد زادگاهش بلخ ترک گفته و تا پایان عمر در بلخ زندگی کرده است. به نقل

از المستغفر، کعبی بلخی در سال 319ه . درگذشته است(3).

بعضی از مورّخان گمان کرده اند که کعبی بلخی از نوادگان یزدگرد پادشاه ساسانی بوده است و در این صورت جای تعجب است که یک فرسخ راه را صد فرسخ به حساب آورده اند!

ابن خلکان گفته است: کعبی بلخی در سال 319ه . حیات داشته و دارای مقالات زیادی بوده است(4).

روزی مردی سوفسطایی به مجلس کعبی بلخی درآمد و از پندارگرایی می گفت و معتقد بود که همه چیز خیالی است. بلخی برخاست و قاطر مرد سوفسطایی را پنهان کرد و به مجلس بازگشت. ساعتی بعد، مرد سوفسطایی بدون این که قانع شده باشد، برخاست که برود، چون قاطر را نیافت به نزد بلخی بازگشت و از او مرکب خود را جویا شد. کعبی گفت: شاید در محل دیگری جا گذاشته باشی و یا شاید سواره نیامده ای و نیز شاید در وَهْم و خیال به سر می بری. سوفسطایی به خود آمد و از عقیده اش بازگشت(5).

ابوالقاسم کعبی از رجال قرن سوم است و کتابی در تاریخ به نام مفاخر خراسان دارد(6). وی علاوه بر کتاب مذکور، کتاب دیگری در علم جغرافیا دارد که دقیقا نام آن

ص:61


1- خراسان بزرگ، ص 107.
2- حجت حق ابو علی سینا، ص 474.
3- لسان المیزان، ج 3، ص 255.
4- وفیات الاعیان، ج 3، ص 45.
5- تاریخ تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ج 1، ص 133؛ طبقات المعتزله، ص 89؛ فرق و طبقات المعتزله، ص 94.
6- مجله کاوه، سال دوم، ش 1، ص 13.

مشخص نیست و ظاهرا برخی از مورّخان نام کتاب او را البلدان ضبط کرده اند(1).

ابن ابی الحدید گفته است: من بسیاری از قسمتهای خطبه شقشقیه را در کتابهای ابوالقاسم کعبی بلخی که خود را امام بغداد و رئیس فرقه معتزله می داند، دیده ام. این

عالم جلیل القدر در زمان خلافت المقتدر عباسی بین سالهای 295-322، پیش از این که سیّد رضی متولد شود، می زیسته است(2).

سمعانی می گوید: ابوالقاسم عبداللّه کعبی بلخی درباره قبادیان بلخ اظهار داشته که قبادیان برای کشاورزی بهترین سرزمین است و هیچ جایی را مانند قبادیان از نظر درختکاری و کشاورزی ندیده ام(3).

خطیب بغدادی نیز وی را از متکلّمان مشهور معتزله می داند و می گوید: او مدتی ساکن بغداد بود و در علم کلام، کتابهای فراوانی تألیف کرد و پس از انتشار کتابهایش در

بغداد به وطن خود بازگشت و در بلخ ساکن شد(4).

کعبی در کلام، صاحب نظر بود و در این باره مقالات فراوانی ارائه داد.

مؤلف هدیة العارفین به تألیفات کعبی چنین اشاره کرده است: ادب الجدل، اوایل الادله فی اصول الدین، تجرید الجدل، تحفة الوزراء، تفسیر القرآن، التهذیب فی الجدل، عنوان المسائل، قبول الاخبار فی معرفة الرّجال، الاسماء و الاحکام، الامامه،

محاسن آل طاهر المسترشد فی الامامه، مفاخر خراسان، المقالات، تفسیر الکبیر.

صفدی می گوید: ابوالقاسم بلخی دارای تألیفاتی است که مورد تأیید تمام علمای حکمت و کلام بود. وی با بسیاری از دانشمندان معاصرش به بحث و مناظره می نشست. دانش او در میان علمای عراق شناخته شده تر از خراسان بود. بسیاری از فضلا با او مراوده داشتند و از وی کسب فیض می کردند(5).

ذهبی می گوید: کعبی در دیوان انشای بعضی از امیران کار می کرد که از آن جمله احمد بن سهل حاکم نیشابور بود. وقتی که این حاکم به خیانت محکوم شد و از نیشابور

ص:62


1- تاریخ تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ج 2، ص 9.
2- شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 1، ص 205.
3- الانساب، سمعانی، ج 11، ص 122.
4- تاریخ بغداد، ج 9، ص 384.
5- الوافی بالوفیات، ج 17، ص 25.

گریخت، کعبی را به جای او دستگیر کردند و برای مدتی به زندان انداختند تا این که علی بن عیسی او را نجات داد. وی سپس به بغداد رفت(1).

یاقوت حموی می نویسد: زمانی که بلخ به دست احمد بن سهل بن هاشم مروزی فتح شد، او ابوالقاسم بلخی را به وزارت منصوب کرد، و ابو زید را به عنوان منشی او برگزید.

او به کعبی ماهیانه، هزار درهم حقوق پرداخت می کرد و به ابو زید پانصد درهم می داد؛

ابوالقاسم بلخی صد درهم از حقوق خود را به حقوق ابو زید افزود(2).

زمانی که ابو زید کتاب السیاسه را نوشت، بین او و کعبی دوستی برقرار شد، ابوالقاسم بلخی گفت: خداوند تمام سیاست را در یک آیه جمع کرده است(3).

«یَاءَیُّهَا الَّذینَ امَنُوا اِذَا لَقیتُمْ فِئَةً فَاص ثْبُتُوا وَاذْکُرُوا اللّه َ کَثیرًا لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ * وَاَطیعُوا اللّه َ وَرَسُولَهُ وَلاَ تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ ریحُکُمْ وَاصْبِرُوا اِنَّ اللّه َ مَعَ الصَّابِرینَ»(4).

ای کسانی که ایمان آورده اید، هرگاه با فوجی از سپاه دشمن روبه رو شدید، پایداری

کنید و خدا را پیوسته یاد آرید، باشد تا پیروز گردید و همه با روح وحدت ایمانی، پیرو فرمان خدا و رسولش باشید و هرگز راه اختلاف و تنازع نپویید که بر اثر تفرقه سُست و ضعیف می شوید و قدرت و عظمت شما نابود خواهد شد، بلکه یکدل و پایدار و صبور باشید که خداوند همیشه با صابران است.

ابوالقاسم کعبی، شاگرد ابوالحسن خیّاط بود. وی به عقاید و نظریات استادش احترام می گذاشت و به او وابستگی شدیدی داشت(5).

سمعانی برای ابوالقاسم بلخی کعبی، تبار عربی درست کرده است و او را به پنج قبیله عرب نسبت داده است(6).

نجم الدین عمر بن محمّد نسفی، سمعانی و ذهبی می نویسند: ابوالقاسم بلخی کعبی

ص:63


1- سیر اعلام النبلاء، ج 14، ص 313.
2- معجم الادباء، ج 3، ص 76.
3- الوافی بالوفیات، ج 17، ص 26.
4- انفال / 45-46.
5- الوافی بالوفیات، ج 17، ص 27.
6- الانساب، سمعانی، ج 11، ص 122.

در روزگار حکومت ابو عثمان سعید بن ابراهیم وارد نسف شد. حاکم نسف با اعضای دولت خود، مقدم او را گرامی داشت، نیز محمّد بن طالب حافظ با یارانش با این که از او

خشنود نبود از ابوالقاسم بلخی استقبال کرد. در این میان، فقط ابو یعلی عبدالمؤمن بن

خلف به دیدار وی نرفت. مدتی گذشت. روزی کعبی به دوستانش گفت: ما به دیدار ابویعلی می رویم و حق او را ادا می کنیم. کعبی با جمعی از یارانش وارد مسجد ابو یعلی

شد و به او سلام کرد، ولی وی پاسخ نداد و از جا بلند نشد. نیز کلمه ای با وی حرف نزد،

چون عقیده داشت که کعبی کافر است. در نتیجه، ابوالقاسم بلخی کعبی خجالت زده مجلس و مسجد ابویعلی را ترک گفت(1).

سمعانی از ابوالعباس مستغفری نقل می کند که ابوالقاسم بلخی کعبی وارد نسف شد و در رباط جَوالِق (جَوْبَقْ) اقامت گزید و کرسی تدریس حدیث نهاد. محمّد بن زکریا بن

حسین نسفی از جمله شاگردان اوست و از طریق کعبی روایاتی را نقل کرده است(2).

نجم الدین عمر نسفی می گوید: حکمایی از فرقه های مختلف در نسف بودند و با وی به مناظره و مباحثه برخاستند، مانند علی بن قدامه نجار که با کعبی مناظره کرد و بر او

پیروز شد و به فارسی جمله توهین آمیز توأم با شوخی گفت(3).

ابن عماد می گوید: ابوالقاسم بلخی از حکمای صاحب نام و صاحب نظر در علم کلام و پیشوای فرقه کعبیه معتزلیه است(4).

ابوالقاسم بلخی گفت: اقلِّ جوهر فرد، چهارتاست، مانند مثلث که چهارم آن، فوق آن است(5). قاضی عبدالجبار می نویسد: ابوالقاسم بلخی می گفت: ما می دانیم نیاز به وجود امام از امور عقلی است که امامیه عقیده دارند، پس بر مردم واجب است که امام را تعیین

کنند، اگر چه از طرف خدا منصوب نشده باشد، به سبب این که مصلحت جامعه در آن

ص:64


1- القند فی ذکر علماء سمرقند، ص 334؛ الانساب، سمعانی، ج 11، ص 123؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 311-320ه .، ص 584.
2- الانساب، سمعانی، ج 11، ص 122.
3- القند فی ذکر علماء سمرقند، ص 334.
4- شذرات الذهب، ج 4، ص 93.
5- محصل و نقد المحصل، ص 64-124.

است(1). ابوالقاسم بلخی می گوید: اجتماع ضدّین، محال است(2).

ابن اسفندیار، از سیّد امام ابوطالب روایت می کند: ابوالقاسم بلخی دبیر و کاتب محمّد بن زید بن اسماعیل بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام بود. وی در

بلاغت و فضل و کمال مشهور است. بلخی گفت: من چندین پادشاه را خدمت کردم و بسیاری از بلغای جهان را ملاقات کردم که در پیش من مانند موم بودند، و الاّ این محمّد بن زید هر وقت که املا می گفت، می پنداشتم محمّد رسول اللّه صلی الله علیه و آله است که ادای

وحی می کند(3).

امام یحیی بن حسین معروف به الهادی الی الحق که از امامان زیدیه به شمار می رود، از شاگردان ابوالقاسم بلخی بود و علم کلام را در خدمت او فرا گرفت(4).

قاضی عبدالجبار می گوید: محمّد بن زید و ابوالقاسم بلخی و ناصر الحق هر کدام، یگانه روزگار خود به شمار می رفتند و با هم مراوده داشتند(5).

ابوالحسن علی بن محمّد خَشّابی، از جمله شاگردان ابوالقاسم بلخی به شمار می رفت

که وقتی وارد بغداد شد، عده ای از علما در محافل و مجالس خود، می گفتند غلام ابوالقاسم بلخی آمده است. مردم از فصاحت بیان و صراحت لهجه و زیبایی کلام خشّابی در تعجب بودند. از او پرسیدند که نظر مردم خراسان به ویژه بلخ درباره ابوالقاسم بلخی

چیست؟ خشّابی گفت: عده ای کعبی را از بزرگان اولیا می دانند و می گویند: وی هیچ گاه

عقیده اش را مخفی نمی کرد، و بسیاری از نیکان اهل بلخ، انتظار قدوم او را می کِشند، و برخی دیگر از صلحای بلخ، وی را متهم به زندقه می کنند و کافر می دانند(6).

قاضی عبدالجبار گفت: من به نزد ابوعلی، اسمی از ابوالقاسم بلخی کعبی بردم، وی گفت: او بر استادش ابوالحسن خیّاط ترجیح دارد و اعلم است، و بسیاری از شاگردان

ص:65


1- شرح الاصول الخمسه، ص 758.
2- المغنی، ج 4، ص 318.
3- تاریخ طبرستان، ج 1، ص 94.
4- فرق و طبقات المعتزله، ص 97.
5- فرق و طبقات المعتزله، ص 97؛ تاریخ بغداد، ج 9، ص 384.
6- الوافی بالوفیات، ج 17، ص 26.

ابوهاشم از کعبی نیز استفاده کرده اند(1).

قاضی عبدالجبار می گوید: ابوالقاسم بلخی، مردی با سخاوت و جوانمرد و بلند همت بود و ثبات قلب داشت و علمای معاصرش او را در محافل و مجالس بیش از حد احترام می کردند(2).

ابوالقاسم بلخی: به موضوع انتفای مباح در کتب اصول فقه اشکال کرده است که آن مشهور به شبهه کعبیه است(3).

خطیب بغدادی می نویسد: قاضی ابو عبد اللّه صَیْمَری، از ابو عبید اللّه محمّد بن عمران مرزبانی نقل کرده و گفته است: بین ما و بلخی، دوستی دیرینه ای بود، هرگاه بلخی وارد بغداد می شد، با عده ای از دوستانش به دیدن پدرم می آمد و وقتی او به زادگاهش بازگشت، هرگز نامه های ما قطع نشد و دوستی ما ادامه داشت(4).

علاّمه زاهدی می نویسد: ابوالقاسم کعبی در باب مخصّصِ متّصل و منفصل قایل به تفصیل است و می گوید: اگر به مخصّص متصل مانند استثنا، صفت غایت و بدلِ بعض، تخصیص بخورد در باقی حجّت است و چنانچه به مخصّص منفصل تخصیص بخورد از ظهور ساقط می شود و در باقی، حُجت نیست(5).

علامه زاهدی می نویسد: در توقف یکی از ضدّین بر دیگری و یا عکس آن، پنج قول بیان شده است. یکی از این اقوال پنجگانه که قول دوم باشد، مربوط به ابوالقاسم بلخی کعبی است که می گوید: عدم احد الضّدین توقف بر وجود دیگری دارد، مانند ترک حرام [شرب خمر، زنا و قمار] توقف بر فعل یکی از اضداد خاصّه دارد، مانند [غذا خوردن و خوابیدن] پس فعل ضد واجب است و نَه مباح(6). علاّمه زاهدی، در ذیل شرح حال ابن قبّه می نویسد: ابو جعفر محمّد بن عبدالرحمان بن قبه رازی از قدمای متکلمان و از پیشینیان

معتزله و شاگرد ابوالقاسم بلخی کعبی بود، او به مذهب امامیّه روی آورد و در اثبات

ص:66


1- فرق و طبقات المعتزله، ص 90-93.
2- فرق و طبقات المعتزله، ص 94-95.
3- معالم الاصول، ص 76.
4- تاریخ بغداد، ج 9، ص 384؛ فرق و طبقات المعتزله، ص 97.
5- خودآموز کفایه، ج 1، ص 530.
6- خودآموز کفایه، ج 1، ص 336-343.

حقّانیت ولایت ائمه، کتابهایی را تألیف کرد که از آن جمله کتاب الانصاف فی الامامه او مشهور است. نیز مناظره هایش با ابوالقاسم بلخی معروف است(1).

آقا بزرگ طهرانی، در آن جا که می نویسد: «سوسنگردی، شاگرد ابو سهل نوبختی، کتاب الانصاف ابن قبه را برای ابوالقاسم نصر بن صباح بلخی برد(2)»، دچار اشتباه شده است. بلکه آن کتاب را برای ابوالقاسم کعبی برد.

نجاشی می نویسد: او کتاب الانصاف فی الامامه ابن قبه را به نام المسترشد نقض کرد و ابن قبه بر نقض استادش ابوالقاسم بلخی کتاب المستثبت را نوشت(3).

رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت اللّه خامنه ای، در دیدار با علما و طلاّب حوزه علمیه مشهد در سال 1376ش. مطلبی را تحت عنوان شیوه علمای سلف، این گونه بیان فرمودند: ابوالحسین [محمدبن بُشر حمدونی] سوسنگردی [که از شاگردان ابو سهل نوبختی بود] می گوید: مضیت الی القاسم البلخی بعد زیارة الرضا علیه السلام بطوس؛ در یک سفر بعد از این که در مشهد، حضرت رضا را زیارت کردم، به بلخ رفتم و ابوالقاسم بلخی را در آن جا ملاقات کردم. فَسَلّمتُ علیه و کان عارفا بی؛ با هم رفیق و آشنا بودیم، و معی کتاب أبی جعفر محمد بن قبه محمّد بن عبدالرحمان؛ ابن قبه معروف که در مباحث الفاظ، یک حرفی از ایشان معروف است، ابن قبه، متکلم شیعی معروف - می گوید کتابی

از ابن قبه - در امامت در دست من بود که بر ابوالقاسم بلخی وارد شدم، و المعروف بالانصاف؛ که اسم آن کتاب، کتاب الانصاف بود. فوقف علیه؛ ابوالقاسم بلخی این کتاب را دید - در مسأله امامت - و نقضه؛ آن کتاب را نقض کرد و ردّی بر آن کتاب نوشت، و نقضه بالمسترشد فی الامامة؛ کتابی به نام المسترشد نوشت. در همین چند روزی که در بلخ مهمان او بودم، این کتاب را نوشت. فعُدتُ الی الرّی؛ من کتاب او را گرفتم و به ری

رفتم، فدفعت الکتاب الی ابن قبه؛ کتاب ابوالقاسم بلخی را - که ردّ کتاب ابن قبه بود - به ابن قبه دادم و گفتم این کتاب را فلان کس، در ردّ کتاب شما نوشته است، بفرمایید. فنقضه بالمستثبت فی الامامة؛ کتابی در ردّ کتاب ابوالقاسم بلخی، یعنی در دفاع از کتاب

ص:67


1- خودآموز کفایه، ج 2، ص 55.
2- الذریعه، ج 2، ص 334.
3- رجال نجاشی، ص 265.

خودش نوشت - به نام المستثبت - فَحَمَلْتُهُ الی ابی القاسم؛ کتاب ابن قبه را از ری برداشتم و دوباره به بلخ آمدم. او دوباره کتاب ابن قبه را برای ابوالقاسم بلخی برد و به او داد. نقضه بنقض المستثبت؛ او دوباره ردّی بر کتاب ابن قبه نوشت و این حرف او را رد کرد - آن حرف این را رد کرد، باز او حرف این را رد کرد، باز این حرف آن را رد کرد -

فعدتُ الی الرّی؛ دوباره کتاب ردّ کتاب او را برداشتم و به ری آمدم، فوجدتُ أبا جعفر

قدمات - رحمه اللّه -؛ آمدم و دیدم که ابن قبه از دنیا رفته است(1). ماتریدی می نویسد:

ابوالقاسم بلخی، میان صفات ذات و صفات افعال فرق قائل است. وی می گوید: صفات ذات نظیر علم و حیات و قدرت خداوند قابل تغیر نمی باشد و زیاده و نقصان ندارد، امّا

صفات افعال مانند رحمت و رزق و کلام قابل زیاده و نقصان می باشد(2).

همچنین بلخی می گوید: بصیر و یا سمیع بودن خداوند به معنی آن است که خداوند عالِم به مسموعات و مُبَصّرات است، نه این که خدا دارای گوش و یا چشم باشد، او معتقد است که سمع و بَصَر در انسان وسیله ادراک است و نَه خود ادراک و ادراک عمل قلب و یا مغز است، به همین دلیل امکان دارد که شخصی در حضور انسان طبل بزند و یا برقصد، ولی شخصی دیگر آن را درک نکند، به این سبب که قوّه قلبی و یا مغزی او مختل شده باشد(3).

محمّد باقر میرداماد می نویسد: ابوالقاسم بلخی عقیده داشت که جوهر فرد و یا اجزاء لایتجزّی ممکن است که مشابه و یا مخالف باشد و این برخلاف مکتب بصریّون است، زیرا اینها جواهر فرد را از یک جنس می دانند، و درباره این که آیا اختلاف اجسام و تشابه آنها ناشی از اختلاف و تشابه خود اجزا است؟ ابوالقاسم بلخی می گوید: اختلاف و تشابه به کیفیت ترکیب اجزا با یکدیگر و یا به اختلاف و تشابه اعراض برمی گردد(4).

ابن طاووس می گوید: تفسیر جامع علم القرآن، از ابوالقاسم بلخی، 32 جلد است. و می گوید: ابوالقاسم بلخی معتقد است که قرآن در زمان خود پیامبر صلی الله علیه و آله جمع آوری شده

است، بدین لحاظ حجت و اصل دین و دعوت اسلام است، و چگونه می توان باور

ص:68


1- بایستگیهای حوزه از نگاه رهبری، ص 49-50.
2- کتاب التوحید، ص 49.
3- کتاب التوحید، ص 50.
4- شرح القبسات، ص 601.

داشت که خودِ آن حضرت آن را جمع نکرده و إعراب و ترتیب سُور و آیات آن را خود تعیین نفرموده باشد. وی قول آنهایی را که می گویند قرآن در زمان خلافت خلفای ثلاثه جمع آوری شده است، قبول ندارد(1).

یاقوت حموی عقیده دارد، تفسیر قرآن ابوالقاسم بلخی کعبی به کتاب نظم القرآن ابوزید الحاق شده است. همچنین احتمال دیگری هست و آن، این که کعبی نیز کتابی به نام نظم القرآن داشته که آن را در هم ادغام کرده اند(2).

فهرست نویسانی چون کحاله و صفدی می نویسند: التفسیر الکبیر ابوالقاسم، 12 جلد است(3). ابن ندیم و حاجی خلیفه، تنها از کتاب تفسیر القرآن ابوالقاسم بلخی نام برده اند و به تعداد جلدهای آن اشاره ندارند(4).

طبرسی در تفسیر مجمع البیان، به چند نکته از تفسیر جامع علم القرآن ابوالقاسم

بلخی اشاره کرده است، که به طور خلاصه چنین است:

بعضی از محققان گفته اند که لازم نیست پاداش همیشه در مقابل عمل باشد؛ بلکه ممکن است روی تفضّل و لطف الهی بدون سبق عمل باشد. بنابراین، خلقت آدم در بهشت برای همیشه مانعی ندارد. امّا این معنا مورد قبول ابوالقاسم بلخی نیست. او در

ذیل تفسیر آیه 35 از سوره بقره، «وَ قُلْنَا یَا ادَمُ اسْکُنْ اَ نْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ» می گوید: اسکان آدم و حوّا در بهشت موجب سؤال می شود که آیا آنها مکلّف و موظّف به تکالیف الهی بودند یا نَه؟ اگر مکلّف و موظّف بوده اند، چاره ای جز وجود جهان دیگر نیست تا

وعد و وعید بدان و امید و بیم از آن ضامن اجرای دستورها و وظایف باشد، و اگر مکلّف به دستورهای الهی نبوده اند، معنایش این است که خداوند آنها را بی فایده آفریده بوده، و این محال است(5).

ابوالقاسم بلخی در ذیل تفسیر آیه 55 سوره بقره، «وَ اِذْ قُلْتُمْ یَا مُوسی لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتّی نَرَی اللّه َ جَهْرَةً»؛ به خاطر آورید وقتی را که گفتید ای موسی ما به تو ایمان

ص:69


1- سعد السعود، ص 192.
2- معجم الادباء، ج 3، ص 77-84.
3- معجم المؤلفین، ج 6، ص 31؛ الوافی بالوفیات، ج 17، ص 25.
4- الفهرست، ص 59؛ کشف الظنون، ج 1، ص 441.
5- تفسیر مجمع البیان، ج 1، ص 86.

نمی آوریم تا این که خدا را آشکار ببینیم، می گوید: خدا را نمی توان دید، زیرا در این آیه دو مسأله مورد مذمت قرار گرفته است: 1- انکار کردن بنی اسرائیل، پیامبران الهی را 2- درخواست دیدن خدا و این مسأله دوم، زشت و بدتر از اولی است(1).

نیز شیخ طوسی در تفسیر التبیان از تفسیر جامع علم القرآن ابوالقاسم بلخی بهره زیادی برده است، از جمله این که، بلخی در تفسیر کلمه یُضِلّهُ می گوید: معنی آن گمراه

نیست، بلکه فاسق است(2).

ابوالقاسم بلخی در ضمن نقل روایتی از ابن عباس می گوید: معنای حروف مقطعه قرآن را غیر از پیامبر صلی الله علیه و آله کس دیگری نمی داند(3).

ابوالقاسم بلخی می گوید: جمله اِلی حین، در آیه 23 از سوره اعراف، تا روز قیامت، معنی می شود(4).

مؤلف النقد السدید می نویسد: ابو احمد، پدر سیّد رضی گفت: من خطبه شقشقیه را از میان تألیفات ابوالقاسم بلخی، پیشوای معتزله بغداد پیدا کردم و این ایام مقارن با

حکومت المقتدر باللّه عباسی بود. همچنین ابو جعفر بن قبه که از متکلمان امامیه و از

شاگردان ابوالقاسم بلخی بود، خطبه شقشقیه را از استادش در کتاب الانصاف نقل کرده

است؛ پس قبل از این که سیّد رضی به دنیا بیاید، خطبه شقشقیه از طریق ابوالقاسم بلخی نقل شده بود(5).

ابن ابی الحدید می گوید: من بسیاری از مطالب خطبه شقشقیه را از لابه لای کتابهای ابوالقاسم بلخی به دست آورده ام، و بخشی از این خطبه را در کتاب الانصاف ابن قبه جُستم(6).

قاضی عبدالجبار می گوید: ابوالقاسم بلخی بیش از 33 جلد کتاب تألیف کرده است(7).

ص:70


1- تفسیر مجمع البیان، ج 1، ص 115.
2- التبیان، ج 4، ص 267.
3- التبیان، ج 4، ص 340.
4- التبیان، ج 4، ص 376.
5- النقد السدید، ج 1، ص 313.
6- شرح نهج البلاغه، ابن أبی الحدید، ج 1، ص 158-159.
7- فرق و طبقات المعتزله، ص 95.

ابن ندیم 9 جلد، ذهبی 8 جلد، صفدی 15 جلد، حاجی خلیفه 6 جلد و بغدادی 14 جلد از کتابهای بلخی را نام برده اند. 7 جلد از کتابهای ابوالقاسم بلخی نیز در فهرست

کتابهای رازی آمده است(1).

کحاله می نویسد: أوائل الأدلة فی اصول الدین و کتاب قبول الأخبار و معرفة الرجال ابوالقاسم بلخی در کتابخانه خدیو مصر موجود است(2).

صفدی در پاورقی الوافی می نویسد: نام کتابهای محاسن خراسان و محاسن آل

طاهر ابوالقاسم بلخی کعبی تنها در مقدمه فؤاد سید صفحه 53 نقل شده و در فهرست مخطوطات و جاهای دیگر دیده نشده است(3).

نجاشی می گوید: ابوالقاسم علی بن احمد کوفی، تحقیق ما ألّفه البلخی من المقالات را که احتمال می رود شرحی بر مقالات بلخی کعبی باشد، نوشته است. وی کتاب دیگری نیز در شرح المقالات کعبی دارد به نام الاصول فی تحقیق المقالات(4).

ابن عساکر می گوید: ابوالحسن الأشعری، کتاب نقض تأویل الأدلة علی البلخی فی اصول المعتزله و نیز اشکالات بر کتاب عیون المسائل و الجوابات و المقالات کعبی را

نوشته است(5).

شیخ مفید گفت: ابوالقاسم بلخی کعبی، حکایتی را در کتاب الغرر از ابوالحسن خیّاط که استادش بوده است، در باب وعید نقل می کند و به استناد آن، او را نیکو می شمرد(6).

کتاب الانتقاد و التحذیر، حاوی ایرادها و اشکالهایی است که رازی بر بزرگان معتزله چون جاحظ و ابوالقاسم بلخی وارد کرده است(7).

از عناوین دو کتاب نقض نقض البلخی للعلم الالهی و فی نقض کتاب البلخی لکتاب

ص:71


1- الفهرست، ص 59، 229؛ کشف الظنون، ج 1، ص 200؛ هدیة العارفین، ج 1، ص 444؛ سیر اعلام النبلاء، ج 14، ص 313؛ الوافی بالوفیات، ج 17، ص 26؛ فهرست کتابهای رازی، ص 51-54؛ مؤلفات و مصنّفات رازی، ص 221-222.
2- معجم المؤلفین، ج 6، ص 31.
3- الوافی بالوفیات، ج 17، ص 26.
4- رجال نجاشی، ص 188-189؛ الذریعه، ج 2، ص 174.
5- تبیین کذب المفتری، ص 130.
6- الفصول المختاره، ص 40.
7- فهرست کتابهای رازی، ص 137.

العلم الالهی و الرّد علیه، برمی آید که ابوالقاسم بلخی، نقضی بر کتاب علم الهی رازی نوشته است که باز رازی آنها را رد کرده است(1).

ابوالقاسم بلخی یکی از متکلمان عصر خود بود و عقاید ویژه ای در مبحث علم کلام داشت. او ایرادها و انتقادهای فراوانی بر محمّد بن زکریای رازی وارد می کرد، ولی به طور دقیق معلوم نیست که انتقادهای وی در چه مقوله ای از حکمت بوده است؟ که رازی آنها را جواب داده است(2).

تألیفات ابوالقاسم بلخی کعبی:

1- تفسیر جامع علم القرآن (32ج) 2- تفسیر قرآن 3- التفسیر الکبیر (12ج) 4- المقالات 5- الغُرر 6- الاستدلال بالشاهد علی الغائب 7- الجدل 8- السنّة و الجماعه 9- کتاب فی الرّد علی متنبئ بخراسان 10- کتاب فی النّقض علی الرّازی 11- الفلسفة الإلهیه 12- مفاخر خراسان 13- محاسن آل طاهر 14- عیون المسائل و الجوابات (9ج) 15- أوائل الأدلة فی اصول الدین 16- جواب المسترشد فی الإمامه 17- الاسماء و الاحکام 18- النقض علی المجبره 19- أدب الجدل 20- نقض کتاب ابی علی جبائی فی الإراده 21- الفتاوی الوارده من جرجان و العراق 22- الانتقاد للعلم الالهی علی محمّد بن زکریاء 23- تحفة الوزراء 24- تجرید الجدل 25- التهذیب فی الجدل 26- کتاب الامامه 27- المسترشد فی الامامه 28- کتاب نقض نقض البلخی للعلم الإلهی

29- کتاب أجوبة ابی القاسم الکعبی 30- کتاب الی ابی القاسم البلخی فی الزیادة علی جوابه و علی الجواب هذا الجواب 31- کتاب الرّد علی ابی القاسم البلخی فی نقضه المقالة الثانیة فی العلم الإلهی 32- کتاب قبول الأخبار و معرفة الرجال 33- ما جری بینه و بین ابی القاسم الکعبی فی الزّمان 34- فی الإنتقاد و التحذیر 35- کتاب العروض (این کتاب حاوی اشکالات بر خلیل بن احمد نحوی است) 36- فی ایضاح غلط المنتقد علیه فی العلم الالهی (این کتاب شاید همان کتاب الرّد علی ابوالقاسم البلخی فی نقضه المقالة الثانیة فی العلم الالهی باشد که به دو نام به ثبت رسیده است).

ص:72


1- مؤلفات و مصنفات رازی، ص 222.
2- مؤلفات و مصنفات رازی، ص 222.

346. عبداللّه بن حسین بن علی بن ابان بلخی صفّار

ابوالقاسم عبد اللّه بن حسین بن علی بن ابان بلخی صفّار، از مشاهیر علمای بلخ است. وی به بغداد رفت و در محله سکّه نعیمیه شهرک منصور ساکن شد و در آن شهر به تدریس علم حدیث پرداخت. او روایاتش را از طرق عبدالاعلی بن حماد النرسی و سوّار بن عبد اللّه قاضی نقل کرده است. نیز محدّثانی چون ابوالحسین بن منادی، عمر بن

بشران السُکری و ابو حفص بن زیّات و علی بن عمر حربی، روایاتی را از طریق او نقل کرده اند(1).

عمر بن بُشران می گوید: ابوالقاسم عبد اللّه بن حسین بلخی در حفظ روایات امین و در نقل آنها ثقه است. او در ماه رجب سال 307ه . درگذشت(2).

عن ابی القاسم عبد اللّه بلخی باسناده، قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: ما تَحّاب رجُلان فِی اللّه ِ، اِلاّ کان أفضلهُما أشدّهُما حُبا لِصاحبهِ(3).

آن حضرت فرمود: برای رضای خدا دوستی بین دو کس وجود ندارد، مگر یکی از

آن دو دیگری را بیشتر دوست بدارد.

347. عبد اللّه بن حکیم فاریابی

عبد اللّه بن حکیم فاریابی، از محدّثان بزرگ عصر خود به شمار می رفت. وی زادگاهش را به قصد سمرقند ترک گفت و در آن شهر سکنا اختیار کرد و به درخواست علمای آن دیار به تدریس حدیث پرداخت. او از جمله شاگردان ابو عون حکم بن سنان باهلی بصری بود. وی روایاتش را از طریق او نقل کرده است. نظیر این روایت:

ص:73


1- تاریخ بغداد، ج 9، ص 440.
2- المنتظم، ج 8، ص 21؛ لسان المیزان، ج 3، ص 755؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 301-310، ص 211.
3- تاریخ بغداد، ج 9، ص 440.

عن عبد اللّه بن حکیم الفاریابی قال: حدّثنا الحکم بن سنانٍ، عن سَدُوسٍ صاحب السابری، عن انس بن مالکٍ قال: اِذا التقَی الخَلائق یوم القیامة، و دخل أهل الجنّة الجنّة،

ودخل أهل النّار النار، نادی مُنادٍ من تحت العرش یا أهلَ العَرصاتِ! تتارکوا مَظالِمَکُم

بینکُم وَ ثوابُکم عَلیَ(1)؛ روز قیامت مردم همدیگر را ملاقات می کنند، در آن روز اهل بهشت وارد بهشت می شوند، و اهل جهنم وارد جهنم می گردند، نداکننده ای از زیر عرش صدا می کند؛ ای اهل عرصات، همدیگر را ببخشید و از هم راضی شوید، هر کس همدیگر را ببخشد، پاداش آنها نزد من است، و من به آنها پاداش می دهم.

348. عبد اللّه بن حَمْدُویه بغلانی

ابو محمّد عبد اللّه بن حَمْدُویه بغلانی از جمله محدّثان زمان خود به شمار می رفت. وی بلخ را به قصد بغداد ترک گفت و در این شهر به تدریس علم حدیث پرداخت. او روایاتش را از طرق محمود بن آدم مروزی، اسماعیل بن عباس و ابو نُعَیم فضل بن دکین و

دیگر محدّثان نقل می کرد.

برخی از راویان چون محمّد بن مخلد دوری بلخی و احمد بن جعفر بن سلم ختلی روایاتی از طریق او نقل کرده اند(2).

ابوبکر احمد اسماعیلی گفت: من ابو محمّد عبد اللّه بن حَمدُویه بغلانی را در سال 296ه . در مکّه میان مسجد الحرام زیارت کردم. او از محدّثان برجسته خراسان بود، از وی درخواست روایت کردم، او گفت: از مُطهّر بن حکم کرابسی در مرو شنیدم و او از پدرش، و از علی بن حسین بن واقد برایم نقل کرد و گفت: این روایت به دو طریق آمده است: 1- مطر، 2- هشام.

از محمّد بن سیرین و از ابوهریره نقل شده است که او گفت: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: إنّ للّه

ص:74


1- القند فی ذکر علماء سمرقند، ص 308.
2- تاریخ بغداد، ج 9، ص 446؛ معجم البلدان، ج 1، ص 554.

تِسعة و تِسعینَ أسماءً مائة غیر واحد... من احصاها دخل الجنّة(1)؛ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: برای

خداوند 99 اسم است، هر که او را به این نامها بخواند دعایش مستجاب و هر که آنها را بشمارد وارد بهشت می شود، «وَللّه ِِ الاَْسْمَاءُ الْحُسْنی فَاص دْعُوهُ بِهَا»(2)؛ برای خدا نامهای

نیکی است، خدا را به آنها بخوانید.

349. عبد اللّه بن زیدان بلخی

ابو محمّد عبد اللّه بن زیدان بلخی از محدّثان زمان خود به شمار می رفت. درباره او بیش از این اطلاعات به دست نیامده است، جز یک روایت که از طریق شیخ صدوق رحمه اللّه علیه نقل شده است(3).

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: روز رستاخیز به جز ما کسی سواره نمی باشد و ما چهار نفر هستیم. عباس بن عبدالمطلب به پا خاست و عرض کرد: یا رسول اللّه آن چهار نفر چه کسانی هستند؟ فرمود: امّا من بر براقی سوارم که صورتش چون انسان است، گونه اش

مانند گونه اسب و یالش از مروارید برشته آویخته، دو گوشش دو زبرجد سبز و دو چشمش مانند زهره که همچون دو ستاره می درخشند و مانند آفتاب پرتو می افکنند. از بالای سینه اش (به جای عرق) مروارید غلطان است، اندامش درهم پیچیده و دست و پایش بلند است، جانش چون جان آدمی سخن را می شنود و می فهمد و از درازگوش بزرگتر و از استر کوچکتر است، عباس عرض کرد: یا رسول اللّه دیگر کیست؟ فرمود: برادرم صالح سوار بر همان شتری که به قدرت خداوند خلق گردید و قومش آن را پی کردند، عباس عرض کرد: یا رسول اللّه دیگر کیست؟

فرمود: عمویم حمزة بن عبدالمطلب شیر خدا و شیر رسول خدا و سالار شهیدان بر شتری که عضباء نام دارد سوار است. عباس عرض کرد: یا رسول اللّه دیگر کیست؟

ص:75


1- معجم الشیوخ اسماعیلی، ص 155؛ الانساب، سمعانی، ج 1، ص 376.
2- اعراف / 180.
3- خصال صدوق، ج 1، باب 3، ص 223؛ الرجال فی تاج العروس، ج 3، ص 220.

فرمود: برادرم علی نیز بر شتری از شتران بهشتی که مهارش از مروارید تر و هودجی از یاقوت سرخ بر آن نهاده شده که چوبهای آن از درّ سفید است سوار است. بر سر علی علیه السلام تاجی از نور و بر تنش دو جامه سبز و به دستش پرچم حمد فریاد می زند: گواهی می دهم بر این که معبودی جز خدای یگانه بی انباز نیست و گواهی می دهم که محمّد صلی الله علیه و آله فرستاده خداست. سپس مردم می گویند: این شخص جز پیغمبر مرسل و یا فرشته مقرب کس دیگری نیست، از اندرون عرش صدایی به گوش می رسد که این شخص نه فرشته مقرب است و نه پیغمبر مرسل و نه فرشته حامل عرش، بلکه او علی بن ابی طالب علیه السلام، وصی رسول پروردگار عالمیان و پیشوای پرهیزکاران و سالار دست و روسفیدان است.

350. عبد اللّه بن شَوْذَب بلخی

ابو عبد الرحمان عبد اللّه بن شوذب بلخی، خراسانی به سال 86ه . در شهر بلخ پا به عرصه وجود نهاد. تحصیلات خود را در زادگاهش آغاز نمود و برای تکمیل آن به بلاد اسلامی سفر کرد. مدتی در بصره و واسط به فراگیری علوم متداول از جمله فقه و حدیث پرداخت و به مدارج عالی دست یافت؛ سپس بصره را به مقصد شام و بیت المقدس ترک

گفت، مدت کوتاهی در شام اقامت گزید، آن گاه به رمله رفت و پس از چندی در بیت المقدس رحل اقامت افکند(1).

وی از جمله محدّثانِ ثقه به شمار می رود. زهد و تقوای او در حدّی بود که کثیر بن ولید گفت: هر وقت به صورت عبد اللّه بن شوذب بلخی نگاه می کردم، به نظرم چون فرشته ای معصوم می آمد(2).

او روایاتش را از طریق محدّثانی نقل می کند که عبارتند از: إیاس بن معاویة بن قُرَّة المزنی، بَهْز بن حکیم، توبة العنبری، ثابت البُنانی، حسن بصری، أبو الجُوَیْریَة حِطّان بن

ص:76


1- تهذیب الکمال، ج 15، ص 96؛ تهذیب التهذیب، ج 5، ص 228؛ الجرح و التعدیل، ج 5، ص 82.
2- تهذیب الکمال، ج 15، ص 96؛ المعرفة و التاریخ، ج 2، ص 372.

خُفاف الجَرمی، خالد بن میمون الخراسانی، سعید بن أبی عَرُوبَة، عامر بن عبدالواحد الأحول، عبد اللّه بن القاسم، عقیل بن طَلحه، علی بن زید بن جُدعان، أبو هارون عمارة بن جُوَین العَبدی، غالب القطّان، أبو سهل کثیر بن زیاد البُرسانی، مالک بن دینار، محمّد بن حُجادة، محمّد بن سیرین، محمّد بن عمرو بن عَلقمه، مَطَرٍ الورّاق، مکحول الشّامی، أبو نَضرة المنذر بن مالک بن قُطَعة العبدی، أبو التَیّاح یزید بن حُمَید الضُّبَعی، أبو المُهَزِّم یزید بن سفیان و أبو غالب شاگرد أبو أمامه(1).

محدّثانی که از طریق عبداللّه بن شوذب روایاتی را نقل کرده اند عبارتند از: ابراهیم بن ادهم بلخی، أبو إسحاق ابراهیم بن محمّد الفزاری، ایوب بن سُوَید الرَّملی، سَلَمة بن

عَیّار، ضَمْرَة بن رَبیعه، عبد اللّه بن مبارک، عَفّان بن مسلم الخَفّان الحَلبی، عیس بن یونس، کثیر بن ولید الرَّملی، محمّد بن کثیر المِصِّیحی و ولید بن مَزْیَد العُذْریُّ البَیْرُوتی(2).

سفیان گفت: ابو عبدالرحمان عبد اللّه بن شوذب بلخی از ثقات بزرگان ماست(3).

ابو زرعه دمشقی می گوید: از احمد بن حنبل سؤال کردم، که نظر شما درباره عبد اللّه بن شوذب بلخی چیست؟ گفت: من در عقاید و آرای او اشکالی نمی بینم و سپس اضافه کرد: من جز خیر در او چیز دیگری سراغ ندارم(4).

ابن معین و ابن عمار و نسّایی، ابو حاتم، ابن حبّان، ابن شاهین و بسیاری دیگر از علما او را ثقه می دانند(5).

تنها ابن محمّد بن حَزم به مخالفت برخاسته، او را مجهول می داند، ولی دلیلی برای اثبات ادعایش اقامه نکرده است(6).

احمد بن حنبل می گوید: ابو عبدالرحمان عبد اللّه بن شوذب، از مردم بلخ است. او وارد بصره شد و در این شهر اقامت گزید. سپس به شام رفت(7).

ص:77


1- تهذیب الکمال، ج 15، ص 94.
2- تهذیب الکمال، ج 15، ص 95.
3- تهذیب الکمال، ج 15، ص 96.
4- تاریخ مدینة دمشق، ج 9، ص 228.
5- تاریخ مدینة دمشق، ج 9، ص 228.
6- تاریخ مدینة دمشق، ج 9، ص 228؛ میزان الاعتدال، ج 2، ص 440.
7- تهذیب التهذیب، ج 5، ص 228.

ابو محمّد عبدالرحمان حنظلی رازی می گوید: عبد اللّه بن شوذب خراسانی در طبقه هفتم روات قرار دارد، ساکن شهر رمله بود و کتابی را در باب غفلت نوشت(1). ابن حبّان

می گوید: عبد اللّه بن شوذب در اصل از مردم بصره است، به شام رفت و در آن شهر اقامت گزید(2).

ابو عبدالرحمان عبد اللّه بن شوذب بلخی گفت: من به خانه عارف بزرگ حسن بصری رفتم، در خانه او چیزی وجود نداشت، نه فرش، نه وسایل زندگی، نه بالشت و نه تخت و تنها کهنه حصیری بود که بر روی آن می نشست(3).

عبد اللّه بن شوذب می گوید: مردی به خدمت ابن سیرین آمد و گفت: من شما را غیبت کرده ام، مرا ببخشید، ابن سیرین گفت: دوست ندارم آنچه را که خدا حرام کرده است من آن را حلال کنم(4).

عبد اللّه بن شوذب گفت: من روز تشییع جنازه عبد اللّه بن طاووس به سال 106ه . در مکّه حضور داشتم(5). نیز به سال 106ه . در مدینه در تشییع جنازه سالم شرکت داشتم(6). ابو عبدالرحمان عبد اللّه بن شوذب بلخی گفت: زمانی که من وارد فلسطین شدم مردی را

ملاقات کردم، گفت: ای ابو عبدالرحمان زندگی ات از کجا تأمین می شود؟ گفتم پسرانم در این بازار کار می کنند و روزگار می گذرانم، گفت: چرا کلید گنج بیت المال را به دست

نمی آوری؟ گفتم: این کار برای من محال و مکروه است، گفت: ای خارجی، ای حروری(7).

عبد اللّه بن قاسم از جمله اساتید عبد اللّه بن شوذب بلخی است و ابن شوذب از طریق وی روایات فراوانی را نقل کرده است(8).

ابن شاهین می گوید: عبد اللّه بن شوذب بلخی از ثقات مشایخ ماست، وی مردی

ص:78


1- المراسیل، ص 101؛ تقریب التهذیب، ج 1، ص 400.
2- الثقات، ج 7، ص 10.
3- المعرفة و التاریخ، ج 2، ص 48.
4- المعرفة و التاریخ، ج 2، ص 62.
5- تاریخ أبو زرعه، ص 78.
6- تاریخ أبو زرعه، ص 79، 225.
7- المعرفة و التاریخ، ج 2، ص 388.
8- الثقات، ج 8، ص 337.

درستکار، راستگو و عابد بود و در طبقه هفتم از محدّثان قرار دارد(1). عبد اللّه بن شوذب مدتی را در واسط ساکن بود. ابو زرعه در سال 139ه . در این شهر از او حدیث فرا گرفته

است(2).

سعید مقبری گفته است: عبد اللّه بن شوذب و محمّد بن شوذب از علمای بلخ هستند(3).

خزرجی می گوید: عبد اللّه بن شوذب بلخی، روایاتش را از طریق حسن بصری، محمّد بن سیرین و مکحول نقل کرده است(4).

ابن عساکر و ابن اثیر می گویند: به اعتقاد عبداللّه بن شوذب، خضر نبی علیه السلام از مردم فارس و الیاس نبی علیه السلام از بنی اسرائیل بود، این دو پیامبر در هر سال در یک فصل با هم ملاقات می کردند(5).

بخاری می گوید: در باب زیارت روایاتی از عبد اللّه بن شوذب نقل شده است(6).

ابو عبدالرحمان عبد اللّه بن شوذب بلخی گفته است: محمّد بن سیرین زنی عرب

گرفت، عربها دوست نداشتند که عجم ها زن عرب بگیرند، لذا، ابن عون این مسأله را به بلال بن ابی برده حاکم بصره رسانید، او محمّد بن سیرین را شلاق زد و او را مجبور کرد

که زنش را طلاق دهد(7).

عبد اللّه بن شوذب می گوید: من از ایاس بن معاویه شنیدم که می گفت: مردم عیب خود را نمی شناسند، در حالی که من عیب خود را بیان می کنم، ولی مردم مرا پر حرف می خوانند، لذا من در محفلی نمی نشینم که بر آن غلبه نداشته باشم(8).

ابن عماد، او را به وفور دانش ستوده می گوید: وی کثیر العلم و جلیل القدر بود(9).

ص:79


1- تاریخ اسماء الثقات، ابی شاهین، ص 187.
2- الارشاد، ص 171، 236، 254.
3- فضایل بلخ، ص 70.
4- خلاصة الکمال، ص 170.
5- الکامل فی التاریخ، ج 1، ص 160؛ تاریخ مدینة دمشق، ج 9، ص 208.
6- الادب المفرد، ج 1، ص 107.
7- المعرفة و التاریخ، ج 2، ص 63.
8- المعرفة و التاریخ، ج 2، ص 96.
9- شذرات الذهب، ج 2، ص 254.

عبد اللّه بن شوذب گفته است: من به سال 106ه . در تشییع جنازه ابن طاووس شرکت داشتم. صدای مردم را می شنیدم که با صدای بلند می گفتند: ای ابو عبدالرحمان خدا تو را رحمت کند که چهل حج به جا آورده ای(1).

درباره وفات ابو عبدالرحمان عبد اللّه بن شوذب بلخی نیز اختلاف نظر وجود دارد. بعضی از مورّخان می گویند: او در سال 156ه . به سنّ 70 سالگی جهان را بدرود گفت و برخی دیگر تاریخ وفات او را سال 157ه . ثبت کرده اند(2).

عبد اللّه بن عمر می گوید: برای رسول خدا صلی الله علیه و آله اموال و غنایمی رسید. آن حضرت به بلال فرمود: برو سه مرتبه اعلان کن و بگو، برای پیامبر صلی الله علیه و آله اموال و غنایمی رسیده است، بروید سهم تان را دریافت کنید. مردم همه آمدند، پیامبر صلی الله علیه و آله آن اموال را تقسیم کردند. مردی به حضور آن حضرت شرفیاب شد، دید یک طناب پشمی باقی مانده است، عرض کرد، یا رسول اللّه سهم من چه شد؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: آیا صدای بلال را نشنیدی؟ گفت: شنیدم، فرمود: برای چه نیامدی؟ عذر خواست، آن حضرت فرمود: در روز قیامت در حالی حاضر می شوی که چیزی را از تو قبول نمی کنند(3).

عن عبد اللّه بن شوذب البلخی باسناده قال: قال عیسی بن مریم علیه السلام: جَودَةُ الثّیاب من

خِیلاءِ القلب(4)؛ لباس نو پوشیدن باعث تکبر در قلب می گردد.

عن ابی عبدالرحمان عبد اللّه بن شوذب البلخی باسناده، عن ابن عمر قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: من زار قبری وجبت له شفاعتی(5)؛ هر که قبر مرا زیارت کند، بر من واجب است که او را روز قیامت شفاعت کنم.

عن عبد اللّه بن شوذب باسناده قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: و ما بین قبری و منبری تُرعة من تُرعِ الجنّة(6)؛ حضرت فرمود: بین قبر و منبرم روضه ای است از روضه های بهشت.

عن عبد اللّه بن شوذب باسناده قال: قال ابو رجاء: یوما بایعت علیا بیمنی هذه فما

ص:80


1- حلیة الاولیاء، ج 6، ص 130.
2- تهذیب التهذیب، ج 5، ص 228؛ تهذیب الکمال، ج 15، ص 96؛ شذرات الذهب، ج 2، ص 254.
3- تهذیب الکمال، ج 15، ص 97.
4- حلیة الاولیاء، ج 6، ص 130.
5- الکنی و الالقاب، ج 2، ص 64.
6- منتهی الادب، ج 1، ص 125.

وفَیْتُ لَهُ، فقال له أیوب: فعسی أن یکونَ خیرا یا أبا رجاء(1)؛ ابو رجاء گفت: من روزی با این دست راستم با علی علیه السلام بیعت کردم، ولی به آن بیعت وفادار نبودم، ایوب به او گفت: ای ابورجاء امید است خداوند با تو به نیکی رفتار کند.

عن عبداللّه بن شوذب، عن توبة العنبری، عن سالم عن أبیه قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله اللّهمّ بارک لَنا فی مُدّنا وصاعِنا(2). فرمود: خداوندا، به مد و صاع ما برکت عنایت فرما. مد و صاع هر دو یک وزن و پیمانه است.

351. عبد اللّه بن طاهر بلخی

امام ابوالقاسم عبد اللّه بن طاهر بن محمّد بلخی اسفراینی، معروف به ابن شاهپور، مرد بزرگ و از پیشوایان علم فقه و اصول و در این علم صاحب نظر بود. وی در سایر علوم نیز تبحر داشت، و در نظامیه بلخ تدریس می کرد. او ثروت فراوانی داشت و به افراد

زیادی کمک می کرد، وی در ماه جمادی الآخر سال 488ه . وفات یافت. عده ای از محققان او را برادر ابو منصور عبدالقاهر بن طاهر تمیمی بغدادی می دانند، و برخی دیگر

چون سمعانی وی را خواهرزاده ابو منصور دانسته اند(3).

ابو عیسی محمّد بن عیسی ترمذی می گوید: من امام ابوالقاسم بلخی را در بغداد دیدم، وی روایاتی را از طریق محمّد بن عبد اللّه فارسی برایم نقل کرد.

عده ای از محدّثان عقیده دارند، ترمذی در کتاب شمائِل النبی صلی الله علیه و آله از او روایاتی را نقل کرده است، ولی در کتاب مذکور از وی روایاتی دیده نشد(4).

ابوالحسن غافر فارسی می گوید: وی سبط ابو منصور عبدالقاهر بغدادی است، و او از پدرش و جدش روایت نقل کرده است(5).

ص:81


1- تاریخ ابوزرعه، ص 343.
2- تاریخ مدینة دمشق، ج 1، ص 130.
3- طبقات الشافعیه، اسنوی، ج 1، ص 97.
4- مجموعه مقالات حدیث پژوهی، دفتر 8، شرح حال و منهج محدّثان، ج 1، ص 258، 267، 278.
5- تاریخ نیشابور المنتخب من السیاق، ص 452.

352. عبد اللّه بن طاهر بن فارس تاجر

ابو المظفر عبد اللّه بن طاهر بن فارس تاجر، معروف به خیّاط، از جمله محدّثان صاحب نام بلخ بوده است. ابوالحسن علی بن محمّد بن علاّف، معروف به حاجب روایاتی را از طریق وی نقل کرده است(1).

353. عبدالللّه بن عبد الرحمان بلخی صوفی

لسان الدین ابو محمّد عبد اللّه بن عبدالرحمان بلخی صوفی، ساکن مصر بود، عماد الکاتب در کتاب برق الشامی این گونه او را معرفی می کند: اللسان الصوفی البلخی، شیخ

من أهل بلخی، قد عاین العقد و الفَسخ، و لا لبس العَفار و المَرخ، و جاور بغداد و الکرخ،

و خلف وَراءَهُ إلی المشیب الشَرح، و طالما نصب الفَنّح و أصاب الفَرْخ، و هو طریف ظریف، عفیف نظیف، ثقیل خفیف، لا یأکل وحده و لو أنه رغیف؛ و ذکر کلاما طویلاً من

هذا یصف ضیافته(2).

354. عبد اللّه بن عبید بلخی

خواجه عبد اللّه بن عبید بلخی از عرفای بلخ بود. این مرد بزرگ توفیق یافت که هجده بار به زیارت بیت اللّه الحرام مشرف شود. آخرین مسافرت عبید در سال 1130 ه . انجام

گرفت و پس از بازگشت به وطن به سبب جوّ ناسالم و اغتشاش داخلی به هندوستان رفت. مدتی در کشمیر اقامت کرد؛ امّا در سال 1137 ه . به بحرین رفت. در سال 1139 ه . پس از دو سال اقامت در بحرین به مدینه منوّره مشرّف شد و در شهر رسول

ص:82


1- الانساب، سمعانی، ج 4، ص 4؛ ج 9، ص 417.
2- مجمع الآداب فی معجم الالقاب، ج 4، ص 294.

خدا صلی الله علیه و آله رحل اقامت افکند و در همان سال جهان را بدرود گفت. عبید بلخی در ادبیات عرب و فارسی صاحب نظر بود و به هر دو زبان شعر می سرود. غزل زیر از اوست(1):

زهر گلی که وزد بوی او به شامه من

زشامه دور نسازم که شد شمامه من

به سوزن مژه از تار اشک، درزی دهر

مگر زروز ازل بخیه زد به جامه من

هر آن گلی که نه بوی نگار من دارد

زشامه دور نمایم که شد غمامه من

زچار موجه طوفان نوح با کم نیست

چو باد شرطه شود قائد سلاله من

به کشتیی که خدا ناخدای اوست عبید

رسد به کعبه مقصود حج عامه من

355. عبد اللّه بن علی بن بحر بحری بلخی

عبد اللّه بن علی بلخی یکی از علمای بزرگ سرزمین بلخ بود. ابو محمّد حسن بن احمد بحری وی را از علمای برجسته بلخ دانسته و گفته است که او در بلخ نیز وفات یافته

است(2).

ابوبکر عبد اللّه بن علی بلخی، بنا به نقل مؤلف الرجال فی تاج العروس، تبار

عرب دارد(3).

356. عبد اللّه بن عمر بن محمّد بن ظریف بلخی

ابوالقاسم عبد اللّه بن عمر بن محمّد بن حسین بن علی بن محمّد بلخی فقیه، معروف به ابن ظریف، یا ظریفی است. او بلخ را به قصد زیارت بیت اللّه الحرام ترک گفت. او پس

از اتمام فریضه حج وارد بغداد شد و در این شهر به تدریس حدیث پرداخت. وی

ص:83


1- دایرة المعارف آریانا، ج 3، ص 559.
2- المشتبه، ج 1، ص 53.
3- الرجال فی تاج العروس، ج 3، ص 97؛ تاج العروس، ج 6، ص 59.

روایاتش را از طریق ابوالحسن علی بن احمد بن علی الاسلامی نقل می کرد. برخی از علما گمان کرده اند که دار قطنی از شاگردان او بوده است. ابن ماکولا، این قول را درست

نمی داند. عمر بن علی دمشقی حافظ و فرزندش ابو حیاة محمّد بن عبد اللّه بن عمر بن ظریف واعظ از جمله شاگردان او بوده و از وی روایاتی را نقل کرده اند. پسرش ابو حیاة محمّد بن عبد اللّه از عمر بن محمّد بسطامی نقل می کند، و می گوید: من ابو سعد سمعانی

و پدرش را دیدم، آنها گفتند: ما عبد اللّه بن عمر ظریفی بلخی را در سال 546 ه . در بخش غربی شهر بغداد زیارت کردیم. سرانجام او در ماه صفر سال 596 ه . وفات کرد(1).

357. عبد اللّه بن عمر بن میمون بن رماح بلخی

ابو محمّد عبد اللّه بن عمر بن میمون بن رماح بلخی، معروف به ابن رماح یکی از علمای بزرگ بلخ به شمار می رود. وی مدتی در نیشابور امر قضاوت را به عهده داشت. سرانجام، او در سال 197 ه . در شهر نیشابور درگذشت و در همان جا به خاک سپرده شد(2).

زمانی که مأمون حاکم عباسی مرو را مرکز حکومت خود قرار داد، در طی فرمانی به حاکم بلخ دستور داد خلف بن ایوب بلخی، یوسف بن واقد بلخی و ابو محمّد عبد اللّه بن

رماح بلخی را به مرو نزد او اعزام کند. حاکم بلخ آن سه نفر را به مرو گسیل داشت. نگهبان قصرِ مأمون از کیفیت حال آنها سؤال کرد، خلف بن ایوب را دید که پوستین و کفش پاره ای پوشیده است. او را گذاشت، و یوسف و ابن رماح را به حضور مأمون برد. مأمون به حاجب گفت: من به تو دستور داده بودم که هر سه نفر را حاضر کنی، پس نفر سوم کجاست؟

حاجب کیفیت حال او و پوستین و کفش پاره اش را به مأمون گزارش داد، مأمون فرمان داد تا او را با همان وضع وارد مجلس کند. وقتی که خلف بن ایوب وارد مجلس مأمون

ص:84


1- الاکمال، ج 5، ص 278؛ المشتبه، ج 2، ص 419؛ توضیح المشتبه، ج 6، ص 24.
2- فضایل بلخ، ص 162.

شد، او را با همان حال در کنار خود نشانید. سپس، مأمون رو به آنها کرد و از مناقب و

فضایل قضاوت و قضات عادل و حکام نیک سخن گفت و ابتدا به یوسف بن واقد پیشنهاد کرد تا تصدی قضاوت بلخ را بپذیرد؛ ولی آن مرد بزرگ پیشنهاد مأمون را نپذیرفت و با عذر پیری و ناتوانی جسمانی از قبول این سمت خودداری کرد. بعد از آن رو به خلف کرد و از او خواست تا پست قضاوت بلخ را قبول کند. خلف گفت: من مرد صالحی نیستم و سزاوار نیست که مرا به قضاوت منصوب داری. مأمون از این سخن خاموش شد و چشمهایش پر از اشک گردید. وقتی مأمون از این دو مرد بزرگ ناامید شد، با خود گفت اگر این منصب را به سومی پیشنهاد کنم او نیز آن را رَد خواهد کرد؛ بنابراین

رو به ابن رماح کرد و گفت: عمامه و طیلسان سیاه بپوش. ابن رماح گفت: من سزاوار این مقام نیستم تا عمامه سیاه بر سر گذارم و طیلسان سیاه بر تن کنم؛ زیرا جوان هستم و جوان نباید به مقام قضاوت منصوب شود. مأمون گفت: من هم جوان هستم و این دولت نیز جوان است و دستور داد تا لباس قضاوت بر تن او بپوشانند.

برخی از دوستان خلف بن ایوب به او اعتراض کردند و گفتند: تو حامی ابن رماح گشته ای؟ خلف در جواب آنها گفت: اگر او را از بغداد تا بلخ بر گردن خود سواره بیاورم

هنوز یک حق او را ادا نکرده ام. از ابن رماح روایات فراوانی نقل شده است(1).

ذهبی می نویسد: عبد اللّه بن عمر بن میمون بن رَماح بلخی از محدّثان برجسته بلخ بود، وی روایاتش را از طریق مالک، حماد بن زید، مُعتمِر بن سلیمان و از راویان دیگر

نقل کرده است. نیز راویانی چون، اسحاق بن راهویه و الذُهلی، ابراهیم بن ابی طالب، جعفر بن محمّد بن سوّار و محمّد بن عبدالوهاب روایاتی را از او نقل کرده اند. او همچنین

می افزاید که ابن رماح مردی دیندار و با ایمان بود. ذُهلی او را ثقه می دانست. وی در ماه ذی القعده سال 234 ه . وفات کرد(2).

عبد اللّه بن عمر بن رماح گفت: بر امام مالک وارد شدم گفتم: ای ابا عبد اللّه، آن چه که

در نماز است یا واجب یا مستحب و یا نافله است، آن گاه مالک گفت: این حرف زنادقه

ص:85


1- فضایل بلخ، ص 162.
2- سیر اعلام النبلاء، ج 1، ص 12.

است و این مطلب را خارج کنید(1).

ابو حاتم محمّد بن حبّان، می نویسد: عبد اللّه بن عمر بن میمون بن رماح بلخی، استاد عباس بن ضحاک بلخی است، وی از ابن رماح روایت دارد. محمّد بن شاذلی هاشمی نیز از ابن رماح روایت نقل کرده است. روایتی که عباس بن ضحاک بلخی با 5 واسطه از طریق او از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده مورد اعتراض برخی از علمای حدیث واقع شده است. به ویژه بعضی از آنها او را از جعل کنندگان حدیث می دانند(2).

ابن حجر، این اتهام را وارد دانسته و می گوید: ابن رماح بیشترِ روایاتش را از طریق ابومعاویه و به این اسناد نقل کرده است، پس بر آن روایات اعتماد نیست(3). ابو حاتم رازی، بدون هیچ گونه اعتراضی می گوید: عبد اللّه بن عمر بلخی از سَلَم بن سلیمان روایاتی را نقل کرده است، و نیز محدّثانی نظیر ابو منصور یحیی بن احمد بن زیاد هروی

و ابو غانم یونس بن نافع قاضی مرو، از وی روایاتی را نقل کرده اند(4).

ابو حاتم تمیمی بستی می گوید: عبد اللّه بن عمر بن میمون بن رماح سعدی بلخی قاضی نیشابور، از مالک، وکیع و از بعضی علمای عراق روایاتی را نقل کرده است.

حسین بن ادریس انصاری و عبد اللّه بن محمّد ازدی روایاتی را از طریق او نقل کرده اند و می گویند: او مستقیم الحدیث بوده و روایاتش را از محدّثان ثقه نقل می کرده است. گویا او متهم بوده است که به مذهب مرجئه اعتقاد دارد(5). حاکم می گوید: عمر بن رماح قاضی شهر نیشابور بود و اگر چه او از مردم بلخ محسوب می شد، فرزندش عبد اللّه در نیشابور

به دنیا آمده است، و او نیشابوری می باشد(6).

ابن عُدی می گوید: عبد اللّه بن عمر خراسانی شیخ مجهول خوانده می شد و از لیث بن سعد روایات مُنکری را نقل کرده است(7). ابن جوزی، نیز او را شیخ مجهول خوانده است

ص:86


1- سیر اعلام النبلاء، ج 8، ص 113.
2- المجروحین، ج 2، ص 191.
3- لسان المیزان، ج 3، ص 689.
4- الجرح و التعدیل، ج 5، ص 111.
5- الثقات، ج 8، ص 357.
6- تاریخ نیشابور، ص 16.
7- الکامل فی الضعفاء، ج 5، ص 429.

و روایاتش را قابل اعتماد نمی داند(1).

358. عبد اللّه بن عمرو بن ابی سعد بن عبدالرحمان

ابن بُشر بن هلال انصاری ورّاق بلخی

ابو محمّد عبد اللّه بن عمرو بن ابی سعد بن عبدالرحمان بن بُشر بن هلال انصاری ورّاق بلخی از علمای اخباری بود. وی در سال 197 ه . در بلخ پا به عرصه وجود نهاد.

ابو مزاحم خاقانی می گوید: ابو محمّد عبد اللّه بن ابی سعد گفت: من در سال 197 ه . به دنیا آمده ام؛ عباس بن عباس جوهری می گوید: از ابو محمّد عبد اللّه بن ابی سعد سؤال

کردم، اسود بن عامر در چه زمانی وفات کرده است، وی گفت که او در سال 206 ه . درگذشت. من در آن زمان ده ساله بودم. این مرد بزرگ تحصیلاتش را در بلخ به پایان رسانید و در حالی که از مشاهیر علمای عصر خود بود، برای کسب دانش بیشتر زادگاهش را به قصد بغداد ترک گفت. او در آن شهر سکنا اختیار کرد، به تدریس حدیث پرداخت، سرانجام در ماه جمادی الآخر سال 274 ه . به سنّ 77 سالگی، در شهر سامرا

جهان را بدرود گفت و در جانب شرقی شهر واسط به خاک سپرده شد.

او مرد خوش بیان و مؤدبی بود. عده ای از مورّخان عقیده دارند وی از علمای اخباری به شمار می آید و در طریق نقل روایات ثقه است. وی روایاتش را از طرق محدّثانی چون حسین بن محمّد مروزی، معاویة بن عمرو، عُفان بن مسلم، سلیمان بن حرب، سریج بن نعمان، هُود بن خلیفه، سعید بن سلیمان، عبد اللّه بن صالح عِجْلی، سلیمان بن داود هاشمی، علی بن جَعْد، عبید اللّه بن محمّد عیشی و دیگران نقل کرده است. نیز محدّثانی همچون عبد اللّه بن أبی الدنیا، عبد اللّه بن محمّد بغوی، محمّد بن خلف بن مرزبان، و عبید اللّه بن عبدالرحمان سُکری، ابو مزاحم خاقانی، محمّد بن عبد اللّه مستعینی، حسین بن قاسم کوکبی، حسین بن اسماعیل محاملی و ابو عمرو بن سماک روایاتی را از طریق ابو محمّد عبد اللّه بن عمرو بن أبی سعد بن عبدالرحمان

ص:87


1- الضعفاء و المتروکین، ج 2، ص 133؛ میزان الاعتدال، ج 2، ص 358.

انصاری ورّاق بلخی نقل کرده اند(1).

359. عبد اللّه بن فارس بن محمّد بن علی بلخی عُمری

ابو ظُهَیْر عبد اللّه بن فارس بلخی عُمری، از بزرگان مشایخ بلخ بود. وی بلخ را به قصد

نیشابور ترک گفت و در مدتی که در این شهر سکنا گزید به تدریس حدیث پرداخت. وی همچنین از شاگردان ابو عبد اللّه محمّد بن اسماعیل بخاری، عبدالصمد بن فضل بلخی و معمر بن محمّد عوفی بلخی به شمار می رفت. او روایاتش را از طریق عبدالصمد بن فضل بلخی و معمر بن محمّد عوفی بلخی نقل می کرد(2).

ذهبی می گوید: ابو ظُهیر آخرین شاگرد امام بخاری در این دنیا بود که از وی روایت نقل می کرد. نیز ذهبی از ابو عبد اللّه حاکم نیشابور این گونه نقل می کند که گفته بود:

ابو ظهیر اجازه نامه ای برای نقل روایات برای من نوشته و در آن یادآوری کرده بود، که من از ابو عبد اللّه محمّد بن اسماعیل بخاری روایات زیادی را شنیده ام. ذهبی او را از احفاد

عمر بن خطاب می داند(3).

ذهبی می گوید: ابو ظُهیر بلخی، در ماه مبارک رمضان سال 346 ه . در شهر ری جهان را بدرود گفت(4).

ابن حجر می گوید: من در این که ابو ظهیر بلخی، از امام بخاری روایت شنیده باشد تردید دارم(5).

ابو ظهیر عبد اللّه بن فارس بلخی عمری، از جمله اساتید ابو عبدالرحمان سُلّمی و ابوعبد اللّه محمد بن عبد اللّه حاکم نیشابوری بوده و به آنها اجازه نقل روایت داده است(6).

ص:88


1- تاریخ بغداد، ج 10، ص 25؛ الانساب، سمعانی، ج 1، ص 132؛ سیر اعلام النبلاء، ج 6، ص 272.
2- لسان المیزان، ج 4، ص 94.
3- تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 331-340 ه .، ص 352؛ توضیح المشتبه، ج 6، ص 53.
4- تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 331-340 ه .، ص 352.
5- لسان المیزان، ج 4، ص 94.
6- المشتبه، ج 1، ص 426؛ لسان المیزان، ج 4، ص 94؛ تاریخ نیشابور، ص 68، 91.

360. عبد اللّه بن قتیبة بن سعید بغلانی

ابو قتیبه عبد اللّه بن قتیبه بغلانی از محدّثان صاحب نام عصر خود به شمار می رفت. ابو عبد اللّه حاکم محمّد بن عبد اللّه نیشابوری، در تاریخ نیشابور او را در شمار روات خراسان آورده است(1).

361. عبد اللّه بن محمّد (معروف به پرورده بلخی)

ابو محمّد عبد اللّه بن محمّد معروف به پرورده بلخی، یکی از معاریف و ادبای صاحب نام بلخ در خراسان بزرگ به شمار می رفت. این مرد ادیب از شاعران دولت آل سبکتکین بود و از تاریخ زندگی او بیش از این اطلاعی در دست نیست. ابیاتی از وی در ذیل آمده است(2):

گر بر کشم این فرو شده پای از گل

هرگز ندهم به هیچ نامردم دل

بی خوابی را بدیده بر بستم

و از دیدن خواب بی هوده رستم

لؤلؤ داری میان یاقوت اندر

ای زنده کنی مرده تابوت اندر

362. عبد اللّه بن محمّد بلخی

عبد اللّه بن محمّد بلخی یکی از علمای برجسته بلخ بود. او وطنش بلخ را به قصد سیر و سیاحت ترک گفت و به اندلس رفت و در سال 570 ه . در آن شهر دیده از جهان فرو بست. این مرد فاضل تألیفاتی دارد که از جمله کتاب المن بالامامة علی المستضعفین را

ص:89


1- تاریخ نیشابور، ص 48.
2- لباب الالباب، ج 2، ص 46؛ دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 458.

می توان نام برد(1).

363. عبد اللّه بن محمّد بن السّلام بلخی

عبد اللّه بن محمّد بلخی از محدّثان مشهور زمان خود بود. او زادگاهش را به قصد بغداد ترک گفت و در آن شهر سکونت گزید و همانند سایر محدّثین به تدریس علم حدیث پرداخت. تاریخ وفات و یا ولادت این مرد عالم معلوم نیست(2).

364. عبد اللّه بن محمّد بن داود واعظ بلخی

صفی الدین ابوبکر عبد اللّه بن محمّد بن داود واعظ بلخی، به سال 513ه . در شهر دارالاجتهاد بلخ به دنیا آمد. ابو عبد اللّه حسینی مترجم کتاب فضایل بلخ در مقدمه خود

این گونه نقل کرده است: نصرخان حاکم بلخ در سال 523ه . وفات یافته است، صفی الدین واعظ بلخی در این زمان ده ساله بوده است(3).

واعظ بلخی گفته است: در بین سالهای 570-610ه . و در مدت چهل سال 26 نفر از حکمرانان بلخ را دیدم که به سبب ظلم و تعدی از بین رفتند(4).

صفی الدین واعظ از جمله شاگردان شیخ الاسلام ابوبکر محمّد بن احمد زاهد بلخی [متوفی 584ه .] بود و از او روایات فراوانی را یادداشت کرده است.

صفی الدین واعظ به شهرهای خراسان بزرگ مسافرتهای زیادی کرد. او برای زیارت قبر ابوبکر ورّاق به شهر ترمذ رفت و در این شهر کتابهای ورّاق را مطالعه کرد، به سال

582ه . به بخارا سفر کرد و به زیارت مزار ابوحفص کبیر نایل گشت، سپس از این محل

ص:90


1- معجم المؤلفین، ج 6، ص 113.
2- تاریخ بغداد، ج 1، ص 118.
3- مقدمه فضایل بلخ.
4- مقدمه فضایل بلخ.

عازم جوزجان شد و در بین راه در شهر فاریاب مرقد محدّث بزرگ اسلام ابو سلیمان جوزجانی را زیارت کرد، در جوزجان به سوی مشهد یحیی بن زید شتافت و او را نیز زیارت کرد. او در راه بازگشت به بلخ در واشگرد به زیارت ابو عبدالرحمان حاتم اصم بلخی شتافت و در سال 588ه . به بلاد ماوراءالنهر رفت که در سفری به شهر کولاب توانست به زیارت عارف بزرگ شقیق بن ابراهیم بلخی نایل شود. صفی الدین واعظ یک بار دیگر نیز قبر شقیق را زیارت کرد(1).

صفی الدین ابوبکر عبد اللّه بن محمّد واعظ بلخی که تاریخ وفات او معلوم نیست یکی از مورّخان توانا به شمار می رود. وی نویسنده کتاب فضایل بلخ است که در سال 610ه . آن را به اتمام رسانید. کتاب مذکور که به زبان عربی نوشته شده از اوصاف شهر بلخ، تاریخ بنای آن، نهرها و درختان و میوه ها و باغها و گلها و نیز مساجد، مدارس، عمران و آبادی شهر و علما، شیوخ، شاهان و وفور جمعیت و فراوانی نعمت، وسایل زندگی، آرامش و امنیّت گفت و گو کرده است. این کتاب در سال 676ه . توسط عبداللّه بن محمّد بن قاسم حسینی بلخی به فارسی ترجمه شد(2). این کار به تشویق فخر الدین ابوبکر

عبد اللّه بن ابی فرید انجام گرفت که به نام این شخص ترجمه و به وی اهدا شده است.

در کتاب فضایل بلخ از عبد اللّه عمر نقل شده که در ناحیه مشرق شهری است که به آن بلخ می گویند و آن شهر جبّاران و متکبّران است و آن دومین شهر دنیاست که پیش از آن شهری نبوده مگر شهر آدم علیه السلام که آن را در سرزمین هند بنا کرد و نام آن شهر اوق است و پس از آن شهر بلخ است که آن را قابیل کُشنده هابیل بنا نهاد. مرقد و مشهد هابیل

در شهر بلخ است. آن موضع میدان گشتاسب خوانده می شود. اگر شرف و بزرگی آن تربت پاک نبود، بر آن شهر عذاب الهی نازل می شد و لکن خداوند عذاب را از آن شهر به برکت روضه پاک هابیل اولین شهید تاریخ دفع می گرداند.

حسن بصری نقل کرده که تربت پاک پیامبر خدا ایوب صابر علیه السلام در میدان گشتاسب

است. روایت دیگری در این کتاب نقل شده که حضرت ابراهیم خلیل الرحمان از شهر بلخ گذشت و به موضعی رسید که آن را «اسپرس» می گفتند. اسپرس در زبان قدیم به

ص:91


1- مقدمه فضایل بلخ.
2- ترکستان نامه، ج 1، ص 102.

میدان اسب دوانی می گفته اند که میدان آن شهر است. فرشته ای همراه حضرت ابراهیم به عنوان موکّل زمین و به نام «صلصایل» بوده که در بعضی از روایات «صرصربایل» ذکر شده است. حضرت خلیل الرحمان از آن فرشته پرسید: این چه جایی است؟... آن فرشته گفت: یا خلیل اللّه فرود آی که این بقعه ای مبارک است و در این جا پیامبری از پیامبران

خدا مدفون می باشد. حضرت ابراهیم فرود آمد؛ وقت نماز بامداد بود؛ دو رکعت نماز بامداد را به جای آورد و چون سلام داد، سر به سوی پروردگار بلند کرد و مشغول دعا شد و چنین گفت: بارخدایا، جویهای این شهر را پر آب دار و درختانت آن را پر میوه و پربار گردان و به علمای این شهر برکت عطا فرما. روایت دیگری را از عبد اللّه عمر نقل

کرده اند و آن این است: در سرزمین خراسان در شهر بلخ تلّی است که آن را تل گشتاسب گویند و بر آن روضه پیامبری است که در روز محشر از این امت با وی هفتاد هزار شهید جمع می شود.

از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده است که حضرت فرمود: ایوب صابر علیه السلام بر تلّ گشتاسب آسوده است و بر هر دروازه آن هفتاد هزار فرشته هستند که استغفار و تکبیر و تمجید و تهلیل می کنند و ثواب آن را به اهل بلخ می بخشند.

حماد بلخی روایت می کند که در شهر بلخ، مدفن پیامبری است که خداوند به واسطه وجود این مرقد بلاها را از آن شهر دفع می فرماید.

متوکّل بن حمران چنین گفته است: در روستای باشت بلخ، مدفن پیامبری وجود دارد. عمر بن هارون بلخی روایت می کند که من به قصد تحصیل علم از بلخ بیرون آمدم. در کشتی نشستم و به جانب بصره حرکت کردم تا به جزیره ای رسیدم. در آن جا جمعی ساکن بودند. مردی از آن جمع از من پرسید: از کدام شهر می آیی؟... گفتم: از بلخ. گفت:

میدان گشتاسب را می دانی؟ گفتم نه. آن مرد گفت: حق تعالی را پیامبری است که بین تلّین مدفون است(1).

شیخ الاسلام صفی الدین واعظ بلخی، در کتاب فضایل بلخ نقل کرده است که عموم

مردم به هفده نفر فخر می کردند؛ زیرا آنها در روزگار خودشان بی بدیل بودند. چهار نفر

آنها در علم تفسیر و علم قرائت مشهور بودند: 1- عطاء بن عبد اللّه بن میسره جوزجانی

ص:92


1- مجله آریانا، سال 8، ش 11، ص 4.

معروف به عطای خراسانی 2- ضحاک بن مزاحم بلخی 3- مقاتل بن حیان بلخی 4- مقاتل بن سلیمان بلخی.

چهار نفر در علم قضاوت و عدالت و امانت و دیانت معروف بودند: 1- متوکل بن حمران بلخی 2- عمر بن میمون الرماح بلخی 3- عبد اللّه رماح بلخی 4- قاضی القضات ابو مطیع بلخی.

چهار نفر از زهّاد بودند: 1- ابو سفیان کثیر بن زیاد 2- صاحب الجیش ابراهیم بن ادهم بلخی 3- وسیم بن جمیل بغلانی 4- یعقوب قاری جوزجانی. و از اهل لغت و نحو و ادبیات، سعید بن مسعد اخفش بلخی.

همچنین از معبّران از این سه نفر نام برده شده است: 1- مفضع معبر 2- هیثم معبر 3- یزید بن نعیم معبر.

و از اطبا، یوحنّا بن ماسویه بوده است. از وزرا آل برمک و از ملوک آل سامان. سامان یکی از روستاهای بلخی بوده است و اسد سامانی مؤسّس سلسله سامانیّه از این محل می باشد(1).

365. عبد اللّه بن محمّد بن سَلْم بن حبیب فریابی

الامام المحدّث العابد الثقه، ابو محمّد عبد اللّه بن محمّد بن سَلْم بن حبیب فریابی مقدسی در روستای فریاب از توابع بلخ زاده شد. این عالم جلیل القدر از محدّثان جهان اسلام بوده است و تاریخ تولد و وفات او معلوم نیست(2).

ذهبی می گوید: فریابی روایاتش را از طریق محدّثانی چون، محمّد بن رُمح، حرملة بن یحیی، هشام بن عمّار، عبدالرحمان بن ابراهیم دُحَیْما، عبد اللّه بن ذکوان، و محمّد بن وزیر دمشقی نقل کرده است. همچنین محدّثانی نظیر ابو حاتم بن حبّان، حسن بن رشیق، ابو احمد بن عدی، ابوبکر بن مقری، یوسف میانجی و ابوالقاسم سلیمان بن احمد بن

ص:93


1- تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، ص 150.
2- الانساب، سمعانی، ج 10، ص 207.

ایوب طبرانی از طریق او روایاتی را نقل کرده اند(1).

ابن عُدی گفته است: من از ابو محمّد عبد اللّه بن محمّد فریابی شنیدم که می گفت: من وارد مصر شدم، به خدمت حرملة بن یحیی رسیدم، از او روایاتی را یادداشت کردم و کتاب عمرو بن حارث و کتاب الفوائد یونس بن یزید را بر او خواندم. آن گاه به محضر احمد بن صالح رسیدم و از وی درخواست روایت کردم. امّا او تقاضایم را رد کرد، من کتاب یونس را در حضورش پاره کردم. بعد پشیمان شدم و با خود گفتم کاش آن را پاره نکرده بودم، اگر چه وی راضی نمی شد که به درخواستم پاسخ مثبت دهد و برایم نقل روایت کند. سپس گفتم: به خداوند پناه می برم از آن اخلاق بد، ابو سعید بن یونس راست

می گفت، آن جا که گفت: اگر خدشه ای به عدالت او وارد شود آفتی جز کبر نداشت که گناهی بزرگ است(2).

ابو حاتم گفته است: او مردی ثقه است. ابوبکر بن مُقری که از شاگردان او به شمار

می رود می گوید: ابو محمّد عبد اللّه بن محمّد فریابی، مردی صالح و دیندار بود و در سال 310ه . وفات یافته است(3).

ذهبی می گوید: از وی یک سفرنامه، به نام الرحله، به جا مانده است(4).

طبرانی در کتاب معجم الصغیر اسم جدّ او را مسلم آورده است(5).

عن عبد اللّه بن محمّد بن مسلم (سَلْم) فریابی باسناده عن عبد اللّه بن مسعود، عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال: خداوند به دو نفر از بندگانش خطاب می کند، من به شما مال و اولاد فراوانی دادم، و به یکی از آن دو می فرماید: ای فلان فرزند فلانی، او پاسخ می دهد بله

ای پروردگار من، و خداوند می فرماید: آیا من به تو مال و اولاد بسیاری نداده ام؟ جواب

می دهد پروردگارا چنین است، خطاب می شود با آن اموال چه کردی؟ می گوید: آن اموال را برای فرزندانم گذاشته ام می ترسیدم که آنها بعد از من فقیر شوند، خداوند عالم می فرماید: اگر تو به من اعتماد می داشتی من امور آنها را کفایت می کردم و تو کم

ص:94


1- سیر اعلام النبلاء، ج 14، ص 306؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 311-320ه .، ص 630.
2- سیر اعلام النبلاء، ج 12، ص 173.
3- سیر اعلام النبلاء، ج 14، ص 306.
4- تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 311-320، ص 630.
5- معجم الصغیر، ج 1، ص 215.

می خندیدی و زیاد گریه می کردی. حال که به من اعتماد نکردی و به حال آنها ترسیدی، تو هم به نزد آنها برو. خداوند عالم به آن دیگری خطاب می کند و می فرماید: ای فلان فرزند فلانی، آن بنده پاسخ می دهد: بله پروردگار من، و خداوند می فرماید: آیا من به تو مال و اولاد زیادی نداده ام؟ بنده می گوید: پروردگارا چنین است. خداوند می فرماید: با

آنها چه کردی؟ می گوید: آن اموال را در راه طاعت تو صرف کردم؛ ای خدای من، من به تو اعتماد داشتم که بعد از من روزی فرزندانم را نیز می رسانی و تو نیکو عادل هستی. خداوند عالم می فرماید: اگر تو می دانستی در چه جا و در چه موقعیتی هستی زیاد خنده می کردی و کم می گریستی. حال که تو به من اعتماد کردی به نزد آنان برو و در نعیم ابدی

باشید.

366. عبد اللّه بن محمّد بن سلیمان بلخی

جمال الدین عبد اللّه بلخی از مفسّران معروف بلخ بود. این عالم جلیل القدر در نیمه شعبان سال 611ه . در قدس شریف قدم به عالم هستی نهاد. او در قدس نشو و نما کرد و تحصیلات خود را در همان جا به پایان رسانید و سرانجام در ماه محرم سال 698ه . در قدس شریف جهان را بدرود گفت. جمال الدین عبد اللّه بلخی مدت کوتاهی برای تکمیل تحصیلات خود به الازهر مصر رفت و در قاهره اقامت گزید. از این مرد بزرگ تفسیری بر قرآن کریم به نام تفسیر الکبیر به جا مانده که خلاصه ای از پنجاه تفسیر دیگر است(1).

367. عبد اللّه بن محمّد بن سورة بن محمّد بن ابراهیم بلخی

ابو محمّد عبد اللّه بن محمّد بن سورة بن محمّد بن ابراهیم بلخی، معروف به مَتّ، یکی از علما و محدّثان نامی بلخ بود. وی مانند اغلب علما زادگاهش را به مقصد بغداد

ص:95


1- الاعلام، ج 4، ص 270؛ البدایة و النهایه، ج 9، ص 246؛ معجم المؤلفین، ج 6، ص 121.

ترک گفت و با اقامت در آن شهر به تدریس علم حدیث پرداخت. خطیب بغدادی او را ثقه می داند. او از شاگردان مکی بن ابراهیم بلخی و قاضی عصام بن یوسف بلخی به شمار می رفت. وی نیز روایاتش را از طریق مکی بن ابراهیم بلخی، علی بن محمّد حنظلی، عبدالصمد بن حسان مرورودی، ابراهیم بن شمّاس سمرقندی و قاضی عصام بن یوسف بلخی نقل می کرد. نیز برخی از محدّثان صاحب نام چون، ابوبکر بن ابی الدنیا، موسی بن هارون الحمال، محمّد بن مخلد العطار روایاتی را از طریق او نقل کرده اند. خطیب این روایت را به سلسله اسناد از او نقل می کند، قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: سجدتا السهو

فی الصّلاة تجزیان من کل زیادة و نقصان. فرمود: سجده فراموش شده، کمی و زیادی هر نماز را جبران می کند.

ابو محمّد عبد اللّه بن سورة، در ماه جمادی الآخر سال 258ه . وفات یافته است(1).

368. عبد اللّه بن محمّد بن صالح بن نافع صَیْدَلانی بلخی

عبد اللّه بن محمّد بن صالح بن نافع صیدلانی از مشاهیر علمای بلخ بود. او در علم طب نیز تبحر داشت و داروخانه ای تأسیس کرد که به همین سبب به صیدلانی معروف شد. او بلخ را به قصد سمرقند ترک گفت و در آن شهر اقامت گزید، وی در آن جا به خدمت محمّد بن فضل بلخی می رسید و از او روایاتی را یادداشت می کرد. رجال شناسان طریق وی را بدین گونه نقل کرده اند، عن عبد اللّه بن محمّد بن صالح بن نافع صیدلانی بلخی قال: حدّثنا محمّد بن الفضل البلخی بسمرقند قال: حدّثنا قُتیبة بن سعید

بغلانی بإسناده، عن أنسٍ قال: أن النبیّ صلی الله علیه و آله لم یُدَّخِر شیئا لِغَدٍ(2)؛ انس گفت: رسول

خدا صلی الله علیه و آله برای فردا چیزی را ذخیره نمی کرد.

ذهبی او را در شمار اساتید محمّد بن فضل بن عباس بلخی واعظ آورده است(3).

ص:96


1- تاریخ بغداد، ج 10، ص 80؛ الاکمال، ج 3، ص 124؛ ج 4، ص 396؛ تهذیب الکمال، ج 2، ص 105؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 251-260 ه .، ص 186.
2- القند فی ذکر علماء سمرقند، ص 322.
3- سیر اعلام النبلاء، ج 14، ص 525.

369. عبد اللّه بن محمّد بن عبدالصمد جوزجانی

ابو محمّد عبد اللّه بن محمّد بن عبدالصمد بن موسی جوزجانی، از محدّثان بزرگ جوزجان و بلخ به شمار می رود. راویان و محدّثان از طریق وی روایات فراوانی نقل کرده اند، به ویژه امام المحدث الفقیه حسین بن مسعود بغوی متوفی 516ه . در کتاب شرح السنّه از او روایاتی متعدد در موضوعات مختلف نقل کرده است(1).

ابو محمّد عبد اللّه جوزجانی به طریقی از انس بن مالک نقل می کند. وی می گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله برای ادای عمره قضا داخل مکه شد، عبد اللّه بن رواحه در حضور پیامبر صلی الله علیه و آله این ابیات را می خواند(2):

خلّوا بَنی الکُفّارِ عن سبیلهِ

اَلیومَ نَضرِبکُم عَلی تَنزیلهِ

ضَربا یُنزیلُ الهام عن مَقیلهِ

و یُدهِلُ الخلیلَ عن خَلیلهِ

در آن هنگام، عمر بن خطاب، رو به عبد اللّه بن رواحه کرد و گفت: ای پسر رواحه در حضور پیامبر و در حرم خدا، تو شعر می گویی؟

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای عمر او را رها کن، که اشعار او ذهنها را به درک تاریخ مکّه سرعت می بخشد(3).

ابو محمّد عبد اللّه جوزجانی به طریقی از عایشه نقل می کند. وی می گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله برای حسان بن ثابت، در مسجد منبری می گذاشت، او بر آن منبر می ایستاد و فضایل رسول خدا صلی الله علیه و آله را برای مردم نقل می کرد و از حق پیامبر صلی الله علیه و آله و حریم رسالت دفاع می نمود(4).

ابو محمّد عبد اللّه جوزجانی با سند خود نقل می کند: رختخواب پیامبر صلی الله علیه و آله عبارت از تُشکی بود که آن را از لیف خرما پر کرده بودند و حضرت بر روی آن می خوابید(5).

ص:97


1- شرح السنّه، ج 1، ص 83.
2- شرح السنّه، ج 12، ص 374.
3- شرح السنّه، ج 12، ص 374.
4- شرح السنّه، ج 12، ص 377.
5- شرح السنّه، ج 12، ص 52.

ابو محمّد عبد اللّه جوزجانی با سندی از انس بن مالک نقل می کند: پیامبر صلی الله علیه و آله برای پادشاهان ایران، روم و حبشه نامه نوشت. اصحاب عرض کردند، آنها نامه بدون مُهر را نمی پذیرند. آن گاه حضرت فرمان داد مُهری ساختند که حلقه آن نقره و نقش بر آن محمّد

رسول اللّه بود(1).

ابو محمّد عبد اللّه جوزجانی به طریقی از انس بن مالک نقل می کند که گفته است: انگشتر رسول خدا صلی الله علیه و آله دارای سه سطر بود: محمّد، رسول و اللّه (2).

ابو محمّد عبد اللّه بن جوزجانی با سندی از ابو عثمان نَهْدِی نقل می کند، رسول خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: اگر کسی به شما گُلی هدیه کرد، آن را برنگردانید، به جهت این که آن از نشانه های بهشت است و از بهشت بیرون آمده است(3).

ابو محمّد عبد اللّه جوزجانی با سند خود از عایشه نقل می کند: محمّد و اهل بیت محمّد صلی الله علیه و آله دو روز پشت سر هم نان جوی سیر نخوردند، در همین حال رسول خدا صلی الله علیه و آله درگذشت(4).

اگر کسی جویای روایت از این محدّث باشد، به تمام جلدهای شرح السنّه مراجعه

کند.

370. عبد اللّه بن محمّد بن عبد اللّه جوزجانی

خطیب بغدادی، عبد اللّه بن محمّد بن عبد اللّه جوزجانی را در شمار محدّثانی آورده است که محمّد بن حسین بن عمران روایتی از طریق او نقل کرده است(5).

قال أبو محمّد عبد اللّه بن محمّد بن عبد اللّه الجوزجانی بها [الجوزجان]: سمعت محمّد بن عبد اللّه بن جُلَیْس یقول سمعت ابو عثمان بکر بن محمّد المازنی، یقول سمعت

ص:98


1- شرح السّنه، ج 12، ص 61.
2- شرح السنّه، ج 12، ص 64.
3- شرح السنّه، ج 12، ص 87.
4- شرح السنّه، ج 14، ص 273.
5- تاریخ بغداد، ج 2، ص 244.

سیبویه، یقول سمعت الخلیل بن احمد العروضی، یقول ذرّ الهمدانی، یقول سمعت الحارث العُکلی، یقول سمعت علی بن ابی طالب علیه السلام یقول سمعت النبی صلی الله علیه و آله یقول: اهل المعروف فی الدنیا هم اهل المعروف فی الآخرة، و اهل المنکر فی الدنیا هم اهل المنکر

فی الآخرة؛ آنان که در دنیا کار نیک انجام می دهند، در آخر به نتیجه اعمال نیک خود می رسند، و کسانی که در دنیا بدی می کنند و دست به کارهای ناشایست می زنند به طور قطع در آخرت به کیفر اعمال زشت خود می رسند.

371. عبد اللّه بن محمّد بن علی بلخی

ابوبکر عبد اللّه بن محمّد بلخی، از مشاهیر و معارف محدّثان بلخ بود و در حفظ روایات، یگانه روزگار خود به شمار می رفت. وی برای جمع آوری احادیث مسافرتهای زیادی نمود و در این راه رنجهای بسیاری تحمل کرد و در علم حدیث و رجال به پایه ای رسید که نظیرش در خراسان وجود نداشت، روایت زیر از اوست:

عن عبد اللّه بن محمّد بلخی باسناده، عن ابوهریرة قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: الدنیا سِجْنُ المؤمن و جنّةُ الکافر؛ فرمود: دنیا زندان مؤمن، و بهشت کافر است.

ابو اسحاق مستملی، روایات زیادی درباره علوم مختلف از وی نقل کرده است(1). مؤلف تاریخ ملاّزاده وی را چنین ستوده است: الامامُ العالم الزاهد و المجاهد ابوبکر عبد اللّه بن محمّد بلخی از زاهدترین ائمه وقت خود بود، هر روز به غذای اندک اکتفا

می کرد و هیچ کس را با او یارای مجاهدت نبود.

خواجه عبد اللّه بندمونی در کتاب کشف الآثار نقل کرده است که روزی ابوبکر عبد اللّه بلخی مرا گفت: سی سال است آرزوی انگور دارم که آن را بر تاک ببینم. یکی از

مریدان گفت: من یک باغ انگور دارم آن را به شما بخشیدم. ابوبکر عبد اللّه بلخی گفت:

دیگر از خداوند شرم دارم که در راه مراد نفس قدم بردارم. سرانجام این مرد بزرگ در سال 333ه . در شهر بخارا جهان را بدرود گفت و در تلّ میانه، کنار راه بخارا به خاک

ص:99


1- فضایل بلخ، ص 295.

سپرده شد و آن تل به تل خواجه ابوبکر معروف است. از او دو اثر به نامهای کتاب جامع

و المسند باقی مانده است(1).

بنا به گفته کتاب اللباب ابوبکر عبد اللّه بلخی طرخانی از جمله علمایی به شمار

می رفت که در اکثر علوم، مانند ادبیات، طب، علم الحدیث، الدرایة و فقه مجتهد بود و بسیاری از علما و شیوخ بخارا از او روایت نقل کرده اند(2). ابوبکر عبد اللّه بلخی از جمله شاگردان محدّث بزرگ ابو اسحاق ابراهیم بن یوسف ماکیانی بوده و از او روایاتی را نقل

کرده است(3).

372. عبد اللّه بن محمّد بن علی بن جعفر بلخی

ابو علی عبد اللّه بن محمّد بن علی بن جعفر بن میمون بن زبیر بلخی، از مورّخان، محدّثان و حافظان بلخ بود. وی در زادگاهش به فراگیری دانش پرداخت. او علوم فقه و حدیث را در خدمت قُتیبة بن سعید بغلانی، ابراهیم بن یوسف فقیه ماکیانی بلخی، علی بن حُجر، هَدیة بن عبدالوهّاب، یحیی بن موسی خُت و محمّد بن یحیی ذَهْلی آموخت و از بزرگان دیگر نیز استفاده برد(4).

ابو حامد بن شرقی نیشابوری و بسیاری دیگر از محدّثان خراسان از طریق وی روایاتی را نقل کرده اند. حافظ ابو علی از بلخ به بغداد هجرت کرد. او در آن شهر کرسی

تدریس نهاد و عدّه زیادی از محدّثان عراق چون محمّد بن مخلد دوری بلخی، عبدالباقی بن قانع، ابوبکر شافعی، محمّد بن عمر بن جُعانی و دیگران روایاتی را از طریق او نقل کرده اند(5).

خطیب بغدادی او را ستوده می گوید: وی روایات فراوانی را از حفظ داشت و در

ص:100


1- تاریخ ملاّزاده، ص 54.
2- اللباب، ج 2، ص 85.
3- تهذیب الکمال، ج 2، ص 252.
4- تاریخ بغداد، ج 10، ص 93؛ سیر اعلام النبلاء، ج 13، ص 529؛ تذکرة الحفاظ، ج 2، ص 690.
5- تاریخ بغداد، ج 10، ص 93؛ سیر اعلام النبلاء، ج 13، ص 529؛ تذکرة الحفاظ، ج 2، ص 690.

صحت و حفظ روایات بسیار دقّت می کرد. به همین سبب، وی ابو علی را در شمار ثقات رجال حدیث آورده است(1).

احمد بن خضر شافعی می گوید: پس از آن که ابو علی عبد اللّه بلخی وارد نیشابور شده بود، علما و بزرگان نیشابور از بحث و مناظره های او به ستوه آمدند. ابو علی عبد اللّه بلخی با فقیه عصر، جعفر بن احمد بن نصر، در باب مسأله حج بحث می کرد و ابو علی بدون وقفه روایات فراوانی را در این باب از محدّثان برجسته نقل می کرد. جعفر بن احمد

گفت: تو این روایات را از تیمی و انس نقل می کنی؟ وی گفت: ان رسول اللّه صلی الله علیه و آله لبّی

بحجةٍ و عمرة؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله در هنگام حج واجب و عمره تلبیه می گفت. جعفر بن

ابوبکر محمّد بن عمر بن محمّد بن سلم تیمی جُعانی قاضی شهر موصل بود و یکی از مشهورترین حفاظ عصر خود به شمار می رفت. او به مذهب تشیع گرویده بود، از همین روی علمای اهل سنّت روایات او را ضعیف می دانند(2).

احمد بن خضر شامی از این فرمایش تعجب کرد(3).

جعفر بن احمد بن نصر از یحیی بن حبیب و او از معتمر و وی از پدرش نقل می کند: ابو علی عبد اللّه بن محمّد بلخی در بین سالهای 294-295ه . به دست قرامطه به شهادت رسید(4).

ابو علی عبد اللّه بلخی می گوید: امام محمّد بن ادریس شافعی از نزدیکان محمّد بن زبیده (محمّد امین) بود. روزی محمّد امین به شافعی گفت: برای تصدی مقام قاضی القضاة بغداد به دنبال شخصی با کفایت هستم، امام شافعی قدری سکوت کرد و آن گاه با صدای بلند گفت: پیدا کردم، امین گفت: آن چه کسی است؟ شافعی گفت: احمد بن حنبل. امین گفت: با وی صحبت کن. امام شافعی این پیشنهاد را به امام احمد بن حنبل نمود. امام احمد بن حنبل در پاسخ وی گفت: مرا فراموش کن و به دنبال کسی دیگر بگرد. شافعی روی پیشنهاد خود پافشاری کرد، امام احمد او را تهدید کرد اگر عذرش را

ص:101


1- تاریخ بغداد، ج 10، ص 93.
2- اللباب، ج 1، ص 282.
3- تذکرة الحفاظ، ج 2، ص 690.
4- سیر اعلام النبلاء، ج 13، ص 530.

قبول نکند از شهر خارج شده به جای دیگری می رود(1).

ابو علی عبد اللّه بلخی گفت: من از مکی بن ابراهیم بلخی شنیدم که می گفت: روزی ما نزد عبد اللّه بن عون نشسته بودیم، حرف از بلال بن ابی برده به میان آمد. همه او را لعنت کردند، به سبب این که وی شخص ظالمی بود، و ابن عون در این میان ساکت بود. به او گفتیم که او در حق شما ظلم کرده ولی شما ساکت هستید؟ ابن عون گفت: این دو جمله را در روز قیامت از میان نامه عملم خارج می کنند و آن این است لا إله الا اللّه و لعن اللّه فلانا(2).

ذهبی، در تاریخ الاسلام این گونه می نویسد: ابو علی عبد اللّه بلخی، پس از اتمام فریضه حج به یمن رفت و در این محل به روز هَبِیْر توسط قرامطه به شهادت رسید.

حاکم

می گوید: او به سال 295ه . در شهر بلخ وفات یافت و در آن جا به خاک سپرده شد(3).

ابن جوزی در المنتظم و ابن عماد در شذرات الذهب نیز می نویسند: ابو علی عبد اللّه بلخی به سال 295ه . در شهر بلخ جهان را بدرود گفت و در این شهر دفن شد(4).

تألیفات ابو علی عبد اللّه بن محمّد بلخی عبارتند از: 1- کتاب التاریخ 2- کتاب العلل

فی الحدیث(5).

373. عبد اللّه بن محمّد بن علی بن طرخان بن جیّاش طرخانی بلخی

ابوبکر عبد اللّه بن محمّد بن علی بن طرخان بن جیّاش طرخانی بلخی، از جمله دانشمندان صاحب نام بود که برای گردآوری حدیث به سفرهای سخت و طاقت فرسا پرداخت. وی موفق به جمع آوری حدیث شد و محضر تعدادی از مشایخ امام بخاری را

ص:102


1- سیر اعلام النبلاء، ج 11، ص 224.
2- سیر اعلام النبلاء، ج 6، ص 369؛ تهذیب الکمال، ج 4، ص 271.
3- تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 291-300ه . ص 182.
4- المنتظم، ج 7، ص 392؛ شذرات الذهب، ج 3، ص 401.
5- هدیة العارفین، ج 1، ص 442؛ معجم المؤلفین، ج 6، ص 132 و نیز برای آگاهی بیشتر ر.ک: الأعلام، زرکلی، ج 4، ص 118؛ المنتظم، ج 7، ص 392؛ طبقات الحفاظ، ص 299؛ طبقات علماءالحدیث، ج 2، ص 409.

درک کرد و از آنها بهره علمی برد(1).

سمعانی می گوید: ابوبکر عبد اللّه بن محمّد طرخانی برای شناخت علم حدیث و درایه و رجال به خدمت استادان فن رسید و این علوم را آموخت تا خود در این زمینه ها صاحب نظر شد. نیز پدرش محمّد بن علی طرخانی یک محدّث و عالم بود(2).

به گفته سمعانی، ابوبکر عبد اللّه بن محمّد طرخانی، از شاگردان ابو اسحاق ابراهیم بن احمد بن ابراهیم بن داود حافظ مستملی بلخی بود. وی مردی عالم و دانشمندی فاضل بود، او از شرح حال محدّثان و تاریخ و مردم بلخ شناخت خوبی داشت(3).

ابوبکر عبد اللّه بن محمّد بن علی بن طرخان بن جیّاش طرخانی بلخی از جمله اساتید ابومنصور حمد بن محمّد بن مرادس بوزجانی است. وی علم حدیث شناسی را در خدمت این استاد فرا گرفت(4).

374. عبد اللّه بن محمّد بن فضل بلخی

ابو احمد عبد اللّه بن محمّد بن فضل بلخی، از محدّثان صاحب نام عصر خود به شمار می رفت. این مرد بزرگ ساکن شهر سمرقند بود، و در این شهر کرسی تدریس حدیث داشت. سمعانی او را در شمار اُستادان ابوطیب مطهر بن محمّد خاقانی بغوی آورده و می گوید: خاقانی از طریق او روایاتی را نقل کرده است(5).

عن عبد اللّه بن محمّد قال: حدّثنا أبی أبو عبد اللّه محمّد بن الفضل قال: حدّثنا قتیبة بن سعید قال: حدّثنا إبن لَهیعة عن الحارث بن یزید، عن علی بن رَباحٍ، عن عبد اللّه بن

ص:103


1- اللباب، ج 2، ص 279.
2- الانساب، سمعانی، ج 9، ص 63.
3- الانساب، سمعانی، ج 2، ص 356.
4- الانساب، سمعانی، ج 2، ص 356؛ معجم البلدان، ج 1، ص 507؛ اللباب، ج 1، ص 186.
5- الانساب، سمعانی، ج 5، ص 20.

عمرو بن العاص، عن مُعاذ بن جبلٍ قال: عهد إلینا رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی خمسٍ من فعل منهُنّ کان ضامنا علی اللّه: من عاد مریضا، أو خرج مع جنازةٍ، أو خرج غازیا فی سبیل اللّه تعالی، أو دخل علی إمامه یرید بذلک تعزیره و توقیره، أو قعد فی بیته لیُسلم النّاس منهُ أو یسلِمُ(1).

معاذ بن جبل گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله در پنج مورد از ما پیمان گرفت و فرمود: اگر شما به آنها عمل کردید، من شما را در پیشگاه خداوند عالم ضمانت می کنم: کسی که بیماری را عیادت کند؛ کسی که به تشییع جنازه ای برود؛ کسی که به قصد جهاد در راه خدا از خانه خارج شود؛ کسی که به فرمان رهبرش باشد و چنانچه از وی خطایی سر زند امام حق داشته باشد که او را مجازات کند، یا او را ببخشد و احترامش نماید؛ کسی که در خانه خود بنشیند و مردم از شر او در امان باشند یا خود در امان باشد.

375. عبد اللّه بن محمّد بن قاسم حسینی بلخی

عبد اللّه حسینی بلخی از مترجمان قرن هفتم هجری بود که ترجمه کتاب فضایل بلخ از اوست. وی نام خود را در ابتدای کتاب به همین نحو آورده است و گویا از خاندان

نقبای بلخ بوده که نسبش به عبید اللّه الاعرج سبط علی بن حسین علیه السلام می رسد و از دیرباز در بلخ سکونت و سمت نقابت سادات را داشته اند. وی به درخواست یاران مدتی در اندیشه تألیف کتابی در فضایل بلخ بود تا از حُسن اتفاق، کتابی در همین باب تألیف شیخ

الاسلام صفی الدین واعظ بلخی به دست او افتاد. صفی الدین واعظ بلخی مورّخ و محدّث قرن ششم و آغاز قرن هفتم بود.

صفی الدین واعظ بلخی کتاب خود را در غُرّه رمضان سال 610ه . تألیف کرد و چون عبد اللّه حسینی بلخی اثر گرانبهای او را درباره فضایل بلخ به دست آورد. آن را به تشویق

حاکم بلخ ابوبکر عبد اللّه بن ابی فرید بلخی به فارسی ترجمه و به نام او کرد. تاریخ پایان کتابت آن در غرّه ذی القعده سال 676ه . در قصبه کفشگران بلخ بود. در این کتاب،

ص:104


1- القند فی ذکر علماء سمرقند، ص 317.

نخست خلاصه ای از تاریخ آمده و سپس فضایل و شمایل بلخ در آن ذکر شده است. فصل سوم که شامل بقیه کتاب است به ذکر حالات و مقامات هفتاد تن از علما و مشایخ آن شهر پرداخته است و این خود بزرگترین فایده کتاب فضایل بلخ به شمار می آید. قابل ذکر است که از متن عربی این کتاب فعلاً اطلاعی در دست نیست و ترجمه فارسی آن نیز بسیار روان، سلیس و پخته است. این کتاب تاکنون یک بار به چاپ رسیده است و در بازار کمیاب است(1).

376. عبد اللّه بن محمّد بن یوسف بن واقد فریابی

ابو عمرو عبد اللّه بن محمّد بن یوسف بن واقد بن عثمان فریابی، از محدّثان صاحب نام بلخ به شمار می رفت(2). وی از جمله اساتید ابوالحسن جعفر بن محمّد بن مستفاضی فریابی است(3).

ابو غسان عبد اللّه بن محمّد بن یوسف بن حجاج عَبْدی از مشایخ ابن عُدی است. او از طریق عبد اللّه بن محمّد بن یوسف روایاتی را نقل کرده است. ابن عُدی این عبد اللّه را مجهول می داند و روایاتش را در شمار مناکر آورده است(4).

عن عبد اللّه بن محمّد بن یوسف باسناده عن ابن عباس قال: قال ابن عباس: مَن قادَ مکفوفا اربعینَ ذِراعا اَدخلَهُ اللّه ُ الجنّة(5).

ابن عباس گفت: هر که نابینایی را چهل قدم راهنمایی کند، خدای تعالی وی را وارد بهشت گرداند.

ص:105


1- تاریخ ادبیات ایران، ج 3، ب 2، ص 1208؛ مقدمه فضایل بلخ.
2- الانساب، سمعانی، ج 4، ص 207.
3- الرجال فی تاج العروس، ج 4، ص 79؛ الانساب، سمعانی، ج 10، ص 207.
4- لسان المیزان، ج 4، ص 151.
5- لسان المیزان، ج 4، ص 150؛ المعجم البلدان، ج 2، ص 545.

377. عبد اللّه بن محمّد قل بلخی

عبد اللّه بن محمّد قل بلخی، در مکّه معظّمه متولد شد، ولی متأسفانه محل تحصیل، تاریخ تولد و وفات او معلوم نیست. وی در علم نحو و ادبیات عرب تبحر یافت و در زمینه علم نحو کتابی به نام التحفة الوفیه لجل الفاظ الاجرومیة تألیف کرد. او این کتاب را بسیار محقّقانه نوشت و یک نسخه خطی از آن در بخش کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی به شماره عمومی 6264، موجود است. کتاب مذکور در سال 1012ه . تألیف شده است(1).

378. عبد اللّه بن معمر بن عمرکی بلخی

ابوبکر عبد اللّه بلخی، یکی از محدّثان مشهور بلخ به شمار می رفت. وی در سال 317ه . به زیارت بیت اللّه الحرام مشرف شد؛ بعد از انجام مناسک به بغداد رفت و در آن

شهر به تدریس حدیث پرداخت. او روایاتش را از طریق عبدالصمد بن فضل بلخی و اسماعیل بن بشر بلخی نقل می کرد. و افرادی همچون أبو لؤلؤ وراق، دار قطنی، ابن شاهین، یوسف قواس و ابن ثلاج از طریق وی روایاتی را نقل کرده اند(2).

379. عبد اللّه بن موسی سلامی بلخی

عبد اللّه بن موسی سلامی بلخی از محدّثان امامیه به شمار می رود. او ساکن شهر بلخ بود و از متن روایت چنین دریافت می شود که آن مرد بزرگ برای گردآوری حدیث به

ص:106


1- فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج 12، ص 39.
2- تاریخ بغداد، ج 10، ص 180.

سرزمینهای دور دست از آن جمله به دیلم مسافرت کرده است. وی در این شهر از احمد بن شجاع المؤدب روایتی را نقل می کند، عبد اللّه بن موسی سلامی بلخی، قال: حدثنا احمد بن شجاع المؤدب ببلد الدیلم قال: سمعت الفضل به الجراح الکوفی، قال: سمعت الفضل بن علی الکوفی، یحکی عن أبیه، قال: حدثنی خادم الصادق جعفر بن محمّد علیه السلام انه کان له علیه السلام دعوات یدعو بهن فی عقیب کل صلاة مفروضة، فقلت له یابن رسول اللّه، علّمنی دعواتک هذه التی تدعو بها، فقال علیه السلام: اِذا صلّیت الظُّهر، فقل باللّه ِ اعتَصَمْتُ و باللّه أثِقُ، و علیه أتوکّلُ، عشر مرّاتٍ، ثمّ قل اللّهمّ اِن عظُمَت ذنوبی فأنتَ أعظمُ و إن کَبُر تفریطی فأنت أکبرُ، و اِن دام بُخلی فأنت أجود، أللّهُمّ إغفرلی عظیم ذنوبی، بعظیم عفوِک، و کبیر تفریطی بظاهر کرمِکَ، واقمَعْ بُخلی بفضل جودکَ، أللّهمّ ما بنا من نعمةٍ

فمنک لا اله الاّ أنت استغفرُکَ و أتوبُ اِلَیک(1).

از جعفر بن محمّد صادق علیه السلام دعاهایی نقل شده است که آن بزرگوار در تعقیبات نمازهای واجب می خواند. خادم آن حضرت به ایشان چنین عرض می کند: ای پسر رسول خدا، دعاهایی را که می خوانی به من بیاموز. آن حضرت می فرماید: وقتی نماز ظهر را خواندی در تعقیب نماز بگو: تنها به خدا پناه می برم و به او چنگ می زنم، فقط به او اعتماد دارم و تنها به او توکل می کنم؛ و این را ده مرتبه بخوان و آن گاه بگو، خداوندا!

اگر گناهانم بزرگ است، تو بزرگتری، اگر کوتاهی و تقصیرم بزرگ است، تو بزرگتری و اگر بخل و تنگ چشمی ام پیوسته است، تو بخشنده تری، خدایا! گناهان بزرگم را به عفو و

گذشت عظیمت گذاشته ام، و کوتاهی بزرگ مرا به کرم خود آشکارا بیامرز و بخلم را با فزونی بخشش خود برکن. خدایا! هر نعمتی که داریم از توست، معبودی جز تو نیست، از تو طلب آمرزش نموده و به سوی تو توبه می کنم.

380. عبد اللّه بن میرک بلخی

سیّد عبد اللّه میرک از علما و شعرای بلخ در قرن 11ه . و هم عصر محمدخان امام

ص:107


1- فلاح السائل، ص 177.

قلی خان بود. وی منصب قضاوت شهر بلخ را برعهده داشت. پس از مدتی شهر بلخ را برای همیشه ترک گفت و ساکن اصفهان شد که مورد احترام شاه عباس قرار گرفت. وی دارای تقوا و صلاح بود. میرک بلخی معاصر صائب تبریزی نیز بود و صائب در جواب غزلهای مشکل میرک بلخی اشعاری سروده است. میرک بلخی که از شهرت خاصی برخوردار بود ممدوح اکثر شعرای عصر خود قرار گرفت. وی چهل سال در اصفهان زندگی کرد و سرانجام در سال 1061ه . به ملاقات حق شتافت و در اصفهان به خاک سپرده شد.

در تذکره نصرآبادی آمده است: ملاّ میرک بلخی توفیق یافت مذهب شیعه امامیه را

اختیار کند. این مرد فاضل در اکثر علوم به ویژه در ادبیات عرب مثل صرف و نحو بی نظیر بود. در تذکرة القبور آمده است که وی در عصر سلطنت شاه عباس می زیست و همیشه مورد تفقد و توجه شاه بود. او در کمال تقدس و پرهیزگاری بود.

محمّد طاهر نصرآبادی در تذکره خود می نویسد: وقتی که به خدمت سیّد میرک بلخی می رسیدم از او بهره علمی می بردم. او در اواخر عمر به وسواس مبتلا شد؛ مثلاً روزی چند بار غسل می کرد و از قضای روزگار یکی از دفعات برای غسل کردن در حوض آبی که فوق العاده سرد بود فرو رفت و این عمل سبب شد که از شدت سرما دار فانی را وداع گوید. ابیات ذیل از میرک بلخی است(1).

نه دیده قطره خون از جگر برآورده

به دیدن تو دل از دیده سر برآورده

به دور دیده نه مژگان بود که خار غمت

به پا خلیده و از دیده سر برآورده

زقد و چشم تو حیران صُنع بی چونم

که چون زسرو تو، بادام تر برآورده

پی نثار سگت میرکی زدیده و دل

هزار دانه لعل و گهر برآورده

* * *

دلا حریص مباش و به داده قانع شو

که هر چه رفت قلم، بیش و کم نخواهد داد

بیا و تجربه از سنگ آسیا برگیر

که آن دو سنگ دو سنگ اند فرق چون اُفتاد

ص:108


1- تذکرة القبور، ص 514؛ صبح گلشن، ص 484؛ تذکره نصرآبادی، ص 165؛ دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 548.

یکیست سنگ زیر، روز و شب همی گردد

برای دانه شب و روز می کند فریاد

مدام در دهنش رزق و سیر می نشود

همه ز حرص بدادست چون کند استاد

381. عبد اللّه منشی بلخی سلطانی

درویش عبد اللّه منشی بلخی سلطانی، یکی از رجال برجسته بلخ است. او از خطّاطان بزرگ دوره تیموریان بوده است و تألیفاتی همچون رساله ترسّل نیز دارد. وی این رساله را به خط شکسته در سال 917ه . تألیف کرده است. یک نسخه از این رساله در کتابخانه

دانشگاه تهران به شماره 3418 موجود است(1).

وی از منشیان صاحب نام سلطان ابو سعید و سلطان حسین بایقرا بوده است(2).

382. عبدالمتعال بن طالب انصاری ظفری

ابو محمّد بن عبدالمتعال انصاری ظفری از چهره های درخشان علم و دانش بلخ به شمار می رفت. وی از بلخ به بغداد مهاجرت کرد و در آن شهر سکونت گزید.

ابن معین، ابو محمّد عبدالمتعال انصاری را از محدّثان ثقه می داند. یعقوب بن شیبه از این مرد بزرگ تمجید کرده و گفته است که هارون بن معروف و عبدالمتعال بن طالب دو مرد عالم و محدّث ثقه بوده اند. احمد بن محمّد بن عبدالحمید جعفی نیز او را ستوده و از بندگان صالح خدا دانسته است.

ص:109


1- دانشوران خراسان، ص 369.
2- فهرست میکروفیلم کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 2، ص 137.

ابن حبّان در کتاب ثقات گفته که عبدالمتعال انصاری در سال 246ه . این جهان را بدرود گفت(1).

383. عبدالمطلب بن فضل بن عبدالمطلب هاشمی بلخی

ابو هاشم افتخار الدین بلخی عبدالمطلب بن فضل هاشمی بلخی در سال 539ه . در شهر بلخ پا به عرصه وجود نهاد. او علم فقه را در ماوراءالنهر و علم حدیث را در سمرقند

فرا گرفت، به طوری که در کوتاه مدت از فقهای بزرگ حنفی و صاحب فتوا شد. وی از

علم مناظره بهره کافی داشت و مناظرات زیادی انجام داد. این فاضل بزرگ سرانجام در ماه جمادی الآخر سال 616ه . در شهر حلب دیده از جهان فرو بست. از او تألیفاتی بر جای مانده است، همچون کتاب شرح الجامع الکبیر که در واقع شرح جامع الکبیر شیبانی است که در فروع فقه حنفی نوشته شده است. شرح الجامع الکبیر چند مجلد است(2). در الاعلام آمده است: ابو هاشم افتخار الدین عبدالمطلب بن فضل بلخی، از اولاد عبد اللّه بن عباس است که در سال 539ه . در بلخ متولد شد و در شهر حلب از دنیا

رفت. وی از فقهای بزرگ حنفی بود و ریاست و پیشوایی حنفیهای حلب را به عهده داشت و کتاب جامع الکبیر شیبانی را در چند جلد شرح کرد(3).

384. عبد المطلب بن مجد بلخی

سیّد عمید الدین عبدالمطلب بن مجد الدین ابو الفوارس محمّد بن حسن بن

ص:110


1- الثقات، ج 8، ص 425؛ تهذیب التهذیب، ج 6، ص 379؛ تهذیب الکمال، ج 18، ص 267؛ الکاشف، ج 2، ص 206؛ میزان الاعتدال، ج 2، ص 500؛ التاریخ الکبیر، ج 6، ص 135؛ لسان المیزان، ج 8، ص 518؛ الجرح والتعدیل، ج 6، ص 68؛ تاریخ بغداد، ج 11، ص 134.
2- معجم المؤلفین، ج 6، ص 175.
3- الاعلام، ج 4، ص 298؛ الجواهر المضیه، ج 2، ص 467؛ سیر اعلام النبلاء، ج 22، ص 99.

ابوالحسن علی بن محمّد بن احمد بن علی بن یحیی بن حسن بن جعفر حجة بن عبید اللّه الاعرج بن حسین الاصغر بن امام زین العابدین علیه السلام از علمای قرن هشتم است.

امام علی بن یحیی بن حسن بن جعفر حجة فرزندانی داشت که از میان آنها می توان حسن بن محمّد معمر بن احمد زایر بن علی بن یحیی نسّابه را نام برد. این جماعت در حایر زندگی می کردند. از حسن دو پسر به جا ماند. یکی ابو محمّد ابراهیم و دیگری ابوالحسن علی که از ابو محمّد ابراهیم کسی باقی نمانده است. و امّا ابوالحسن علی از

بلخ به حایر هجرت کرد و اعقابش در عراق به چند تیره تقسیم شدند: اول بنو عکه که از تیره یحیی بن حمزة بن علی است؛ دوم علوان که آنها از علوان بن فضایل بن حسن بن ابومنصور حسن نقیب حایر به شمار می رفتند؛ سوم بنو فوارس است که از تیره معد بن علی بن معد بن علی الرغاوی بن ناصر بن فوارس بودند؛ چهارم بنو عیلان که آنها نیز از

علی بن فوارس بن ناصر بن فوارس منشعب می شوند و پنجم بنو الاعرج که آنها از تیره

علی بن سالم بن برکات بن ابوالعز محمّد بن ابو منصور حسن نقیب حایر به شمار می روند.

فخر الدین علی بن محمّد بن احمد بن علی بن یحیی نسّابه مردی عالم، شاعر و ادیب بود. فرزندان او نیز همچون سیّد جلیل القدر و عالم زاهد مجدالدین ابوالفوارس سیّد محمّد بلخی و سیّد نسّابه فاضل جمال الدین احمد بن احمد بن فخرالدین علی از فضلا به شمار می رفتند. جمال الدین احمد بن فخرالدین علی پسری به نام ابو طیب محمّد داشت که به روم مهاجرت کرد و در آن بلاد سکونت نمود.

امّا سیّد مجدالدین ابوالفوارس سیّد محمّد بلخی بن فخرالدین علی، هفت فرزند داشت که مادر پسر بزرگش و نیز مادر پسر کوچکش هر دو کنیز بوده اند. یکی از این دو فرزند پسر نداشت و از دیگری به علت مهاجرت به بلاد مختلف اطلاعی در دست نیست.

مجدالدین ابوالفوارس سیّد محمّد بلخی از شاگردان برجسته علامه حلّی بود و به همین سبب شیخ سدید الدین یوسف بن علی بن مطهّر حلّی دخترش را به عقد شاگرد خود سیّد محمّد بلخی درآورد؛ ثمره این ازدواج فرزندانی به شرح زیر بودند: 1- جلال الدین علی نقیب 2- مولانا سیّد علامه عمید الدین عبدالمطلب 3- فاضل علامه

ص:111

ضیاء الدین عبد اللّه 4- فاضل علامه نظام الدین عبدالحمید که در میان آنها مولانا علامه

عمید الدین عبدالمطلب، قدوة السادات عراق بود(1). سیّد عمید الدین عبدالمطلب بن مجد الدین ابوالفوارس سیّد محمّد بن حسن بن ابوالحسن علی بلخی حلّی متوفی به سال 754ه . کتاب مناسخات المیراث را در سال 721ه . به عنوان تکمله ای بر مناسخات

خواجه نصیرالدین طوسی متوفی به سال 672ه . نوشت. مبحث مناسخات المیراث خواجه نصیرالدین ضمن کتاب الفرائض النصیریه آمده و چون این بحث کامل نبود،

علامه سیّد عمید الدین عبدالمطلب بلخی حلّی رساله حاضر را نوشت که در آخر این کتاب تقریظ استاد و دایی بزرگوار او علامه حلّی متوفی به سال 726ه . دیده می شود.

علامه حلّی در این تقریظ، علامه سیّد عمید الدین بلخی را بسیار ستوده است که این

خود نشانگر عظمت شأن و مقام علمی آن سیّد جلیل القدر است. اصل تقریظ علامه حلی از این قرار است:

احسنت ایها الولد العزیز السعید الحسیب و النسیب المعظم الفقیه المدقق عمید الدین جعلت فداک فیما اودعته فی هذه الاوراق الدالة علی التمیز عن الاقران و التبریز علی اکثر

اشخاص نوع الانسان فلقد آتیت فیها بالمعانی اللطیفة و المسایل الشریفة. احسن اللّه الیک و افاض نعمه علیک و لا استبعاد فی ذلک منک و انت من نسل شجرة النبوّة وفّقک اللّه لکل

خیر و دفع عنک کل ضمیر بمنه و کرمه و جوده کتب حسن بن مطهر حامدا مُصلّیا مستغفرا.

یک نسخه خطی از کتاب مذکور در کتابخانه مسجد گوهرشاد مشهد مقدس به شماره 1393 موجود است؛ عنوان کتاب اصول الفقه ذکر شده است. کتاب منیة اللیب فی شرح التهذیب نیز از تألیفات این مرد بزرگ است. سرانجام فرزندی از فرزندان ام البلاد بلخ در سرزمینی دور از وطن در ماه رجب سال 740ه . دعوت حق را لبیک گفت؛ آن عالم عامل مولانا علامه سیّد عیمد الدین عبدالمطلب حسینی بلخی حلّی است؛ عاش سعیدا و مات سعیدا(2).

ص:112


1- عمدة الطالب، ص 333؛ سر سلسله علویه، ص 72.
2- فهرست نسخه های خطی کتابخانه مسجد گوهرشاد، ج 4، ص 1978.

385. عبدالمعین بن احمد بن ابوالفتح بلخی

عبدالمعین بن احمد بن ابوالفتح بلخی، معروف به ابن بکاء از رجال برجسته بلخ بود. او وطنش را به قصد زیارت بیت اللّه الحرام ترک کرد که پس از اتمام مناسک حج به مدینه

منوّره وارد شد و در مدینه کنار روضه رسول خدا صلی الله علیه و آله سکونت گزید؛ او به سال 1040ه . در این شهر مقدس جهان را بدرود گفت(1).

تألیفات او از این قرار است: الطراز الاسمی فی علم المعمّاء که این کتاب شرح کتاب کنزالاسماء، قطب الدین علی مکی است؛ کتاب رسالة المعماء که ابن بکاء آن را در سال

993ه . به پایان رسانیده است(2).

مؤلف معجم، کتاب غوانی الاشواق فی معانی العشاق را نیز در زمره آثار عبدالمعین بلخی نام برده است(3).

386. عبد الملک بن بدر بلخی

قاضی عبدالملک بن بدر بلخی قاضی شهر بلخ، یکی از چهره های علمی قرن هشت در سرزمین بلخ بود. او در علوم ریاضی، نجوم و هیئت صاحب نظر بود. این مرد بزرگ کتاب تذکرة النصریه خواجه نصیرالدین طوسی را در سال 833ه . با توضیحات مختصر شرح و تفسیر کرد. یک نسخه خطی از این شرح هم اکنون در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به شماره 5569 موجود است. موضوع کتاب در علم ریاضی و نجوم است(4).

ص:113


1- هدیة العارفین، ج 6، ص 467.
2- کشف الظنون، ج 2، ص 1513؛ ایضاح المکنون، ج 1، ص 569؛ هدیة العارفین، ج 1، ص 623.
3- معجم المؤلفین، ج 6، ص 178.
4- فهرست الفبایی کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ص 151؛ توضیح التذکره خطی؛ فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج 10، ص 37؛ ج 18، ص 44.

387. عبدالملک بن خالد خُلْمی

عبدالملک بن خالد خُلْمی از جمله روات بلخ به شمار می رود. او از طریق سَلَم بن حذیم روایاتی را نقل کرده است. معتمر بن سلیمان از او روایت دارد. سمعانی می گوید: نمی دانم چگونه او را به عراق یا جای دیگر نسبت داده اند(1).

388. عبدالملک بن خالد قندوزی

ابوالحارث عبدالملک قندوزی در چهاردرّه قندوز به دنیا آمد. وی به حسن حال و نیکی گفتار در میان اقران مشهور بود و در زهد و تقوا اشتهار داشت. وی کمتر به زرق و

برق دنیا توجه می کرد و غالبا در گوشه ای مشغول تدریس حدیث بود و روایاتش را از طریق سالم بن خدیم نقل می کرد. تاریخ وفات و یا تولد او دقیقا معلوم نیست(2).

389. عبد الملک بن محمّد بن عبدالرحمان حَبْتر بلخی

عبد الملک بن محمّد بن عبدالرحمان حَبْتر بلخی، مردی عالم و محدّث بود. علی بن عمر حافظ گفته است: حَبْتر از بزرگان بغداد است. نام او عبدالملک بن محمّد بلخی و لقبش حَبْتر است. ابوالحسن دار قطنی می گوید: عبدالملک بن عبدالرحمان بلخی لقبش حَبْتر است(3).

وی روایاتش را از طریق سفیان بن عُیینه، اسماعیل بن علیه، ابا بدر شجاع بن ولید،

ص:114


1- الانساب، سمعانی، ج 5، ص 180.
2- دایره المعارف آریانا، ج 1، ص 937.
3- تاریخ بغداد، ج 10، ص 424.

حسین بن علی جُعْفی و عبدالرزاق بن هُمام نقل کرده است. محدّثانی چون حسین و قاسم فرزندان اسماعیل محاملی، محمّد بن مُخلد عطار، احمد بن محمّد بن اسماعیل سوطی و دیگران نیز از او روایاتی را نقل کرده اند. روایت زیر از او نقل شده است: عن

عبدالملک بن محمّد حَبْتر بلخی قال: حدثنا عبدالرّزاق، أخبرنا معمر عن أیوب عن نافع،

عن ابن عمر قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله المؤمن یأکل فی معی واحد، والکافر یأکل فی سبعة أمعا(1).

حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمود: مؤمن فقط از راه حلال می خورد، امّا کافر از راههای مختلف؛ حلال و حرام برایش فرقی ندارد.

390. عبدالملک نصیرای قندوزی

ابو نصر عبدالملک نصیرا در قندوز پا به عرصه وجود نهاد. برخی از مورّخان نصیرا را بدخشانی می دانند. احتمال دارد که نصیرا مدتی در بدخشان ساکن بوده است و این نمی تواند دلیلی بر بدخشان بودن او بوده باشد.

ابو نصر نصیرا در شعر و شاعری تسلّط کامل داشت و دیوانی دارد که شامل قصاید، غزلیات، مثنویات و رباعیات است. او در اشعارش بیشتر از سبک قُدما پیروی می کرده، مثلاً در این بیت از قصیده فرخی سیستانی تقلید کرده است(2):

چو ابر بهاری و باد خزانی

شد از دست من روزگار جوانی

نه آزاده گوش از سرود مغنّی

نه رَسْتم زجام نبیذ مغانی

به یاد جوانی کنون نوحه دارم

دریغا جوانی دریغا جوانی

* * *

در گردش فلک دل خود سخت کرده ایم

این دانه را شکستگی از آسیاب نیست

ص:115


1- تاریخ بغداد، ج 10، ص 424.
2- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 557.

391. عبدالمؤمن بن یوسف بن فاخر بلخی

صفی الدین ابو المفاخر عبدالمؤمن بلخی معروف به ارموی در ارومیه سکونت داشته است. وی از ریاضی دانها و نیز ازموسیقی دانهای مشهور قرن هفتم بود که در حدود سال 613 در بلخ تولد یافت و در سال 693ه . دار فانی را وداع گفت.

او زادگاهش را به مقصد بغداد ترک کرد و در طول اقامت خود در بغداد به دربار مستعصم خلیفه عبّاسی راه یافت، وی سپس در خدمت عطاملک جوینی و شرف الدین هارون اعتبار فراوانی کسب کرد. او در عهد عطاملک و شرف الدین هارون دیوان انشای بغداد را اداره می کرد و با آنها مصاحب بود؛ لیکن بعد از مرگ عطاملک و قتل

شمس الدین صاحب دیوان روزگار از او برگشت و گرفتار وام و تنگدستی شد، آخر کار برای سیصد دینار وام در بغداد به زندان افتاد و در سال 693ه . در زندان بغداد درگذشت. او در فقه، ادب، خط، انشا، علوم ریاضی و موسیقی مهارت فراوانی کسب کرده بود و از افراد استثنایی زمان خود به شمار می رفت؛ مخصوصا در موسیقی و علم هیئت شهرت فراوانی داشت. از آثار او می توان کتابهای زیر را نام برد: کتاب ایقاع در

موسیقی که از فارسی به ترکی و عربی ترجمه شده است. و کتاب الرسالة الشرقیة فی

النِسَب التألیفیه که از امّهات کتب موسیقی به شمار آمده و به نام شرف الدین هارون تألیف شده است.

کارادور خلاصه ای از این کتاب را در مجله آسیایی (J.A.) با توضیحات کافی به زبان فرانسه ترجمه کرده و به چاپ رسانیده است. دیگر کتابی است در موسیقی ادوار که آن را پیش از فتح بغداد به دست هلاکو در عهد خلافت المستعصم نوشت. این کتاب چند بار به فارسی ترجمه و شرح شده است؛ از آن جمله شرح یحیی بن احمد کاشی موسیقی دان معاصر شاه شیخ ابو اسحاق اینجو است که به سال 721-758ه . به دستور شاه مذکور به فارسی ترجمه شده است. شرح دیگری به قلم عبدالقادر عیسی مراغی به نام زبدة الادوار وجود دارد که مطالب آن از کتاب موسیقی صفی الدین بلخی ارموی

ص:116

انتخاب گردیده است(1). ظاهرا یک نسخه خطی کتاب موسیقی در اختیار سیّد محمّد مشکوة استاد دانشگاه است(2).

392. عبدالواحد بن ابوالقاسم بلخی

عبدالواحد بن ابوالقاسم بلخی، در عهد خود بین اقرانش امتیاز خاصی داشت. او

علاوه بر اصول و فروع فقه اسلامی در رشته های متداول عصر خود صاحب نظر بود. دانشجویان علوم عقلی و نقلی از درس او بهره مند می شدند. این مرد عالم در سال 463ه . وفات کرده است ولی مدت عمر و محل دفن وی معلوم نیست.

او دارای تألیفات متعددی نیز بوده است که متأسفانه امروز آن آثار دیگر در دسترس نیست. بنا بر نقل مؤلف فقهای بلخ، حاجی خلیفه صاحب کشف الظنون از کتاب روضه او نام برده است و می گوید: کتاب مذکور حاوی یک هزار حدیث صحیح، یک هزار حدیث غریب، یک هزار حکایت و یک هزار بیت است(3).

393. عبدالواحد بن محمّد بن احمد بن مَسرور بلخی

امام حافظ، محدّث، رحّال، ابوالفتح عبدالواحد بن محمّد بلخی، معروف به ابن مسرور، از مفاخر علما و محدّثان بلخ است. وی برای گردآوری حدیث بلخ را ترک گفت و به شهرهای بغداد و شام مسافرت کرد؛ از آن جا به مصر رفت و مدت کوتاهی در آن سرزمین اقامت گزید و در آن جا تألیفات زیادی از خود به یادگار گذاشت، ولی کسی از

ص:117


1- تاریخ ادبیات ایران، ج 3، ص 271.
2- مجله سخن، سال 1، ش 2، ص 110؛ فوات الوفیات، ج 2، ص 18؛ فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 3، ص 10.
3- فقهای بلخ، ص 45.

کتابهای او نامی نبرده است. او در مصر کرسی تدریس حدیث داشت و روایاتش را از طریق محدّثانی چون حسین بن محمّد مطبقی، سلیمان بن زبّان، ابو سعید بن یونس، ابو سَنْدی و ابو عمر محمّد بن یوسف کِنْدی نقل می کرد، نیز راویانی چون حافظ عبدالغنی، عمر بن خضر شمانینی، احمد بن عمر بن قُدید و دیگران از طریق او روایاتی را نقل کرده اند(1).

مؤلف اللباب و الانساب می گوید: ابوالفتح بن مسرور بلخی از جمله شاگردان ابو بکر احمد بن محمّد بن جعفر بن احمد بن خلیع بغدادی، ابوذر محمّد بن احمد بن

عبدالرحمان بن اسحاق الزُهَیری، ابوالحسن محمّد بن سلیمان بن منصور بن عبد اللّه الغُنْدلی، ابو عبد اللّه احمد بن جعفر بن عبدربه بن حسان برقی کاتب و ابوبکر احمد بن حُجر بن حسن بن مؤمل اخباری است. وی از این استادان نیز روایاتی را نقل کرده است(2).

ابوالفتح عبدالواحد بن محمّد بن احمد بن مسرور بلخی جُنْدی در ماه ذوالحجه سال 378ه . وفات یافته است(3).

394. عبدالواحد بن محمّد بن مسعود بلخی

عبدالواحد بن محمّد بن مسعود بلخی، از محدّثان صاحب نام بلخ به شمار می رود. خطیب بغدادی او را در شمار شاگردان ابو سعید بن یونس آورده و می گوید: وی روایاتی از استادش نقل کرده است، نیز محمّد بن عبدالرحمان بن محمّد ازدی از او روایت دارد(4).

ص:118


1- سیر اعلام النبلاء، ج 16، ص 422، 516؛ فتح المنان بمقدمة لسان المیزان، ص 365؛ طبقات علماء الحدیث، ج 3، ص 198؛ شذرات الذهب، ج 3، ص 92؛ تذکرة الحفاظ، ج 3، ص 1005؛ طبقات الحفاظ، ج 1، ص 398؛ العبر، ج 3، ص 7؛ دایره المعارف آریانا، ج 1، ص 885.
2- اللباب، ج 1، ص 457؛ ج 2، ص 83؛ الانساب، سمعانی، ج 5، ص 187؛ و نیز ر.ک: الانساب، ج 6، ص 354؛ اللباب، ج 2، ص 391؛ تاریخ بغداد، ج 12، ص 76؛ لسان المیزان، ج 5، ص 86؛ تاریخ مدینه دمشق، ج 5، ص 424؛ تاریخ بغداد، ج 5، ص 66؛ المشتبه، ج 1، ص 181؛ توضیح المشتبه، ج 2، ص 471.
3- شذرات الذهب، ج 3، ص 92.
4- مُوضّح اوهام الجمع و التفریق، ج 1، ص 66.

395. عبدالواحد بن محمّد جوزجانی

ابو عبید عبدالواحد جوزجانی، در جوزجان پا به عرصه وجود نهاد و در آن محل نشو و نما کرد. وی بسیاری از علوم را در زادگاهش در محضر استادان فن فرا گرفت و از آن جا

که علاقه ای مفرط به تحصیل حکمت داشت برای به دست آوردن این گنج گرانبها، زادگاه خود را ترک گفت و به شهرهای مختلف کوچ کرد تا به استادان صاحب نام بپیوندد و بتواند به خواسته هایش دست یابد. او سرانجام در سال 403ه . در شهرستان دهستان گرگان به خدمت شیخ الرئیس ابوعلی سینا رسید و به بزرگترین سعادت خود دست

یافت؛ وی از چشمه زلال حکمت شیخ بهره جست و تا آخر عمر مصاحب شیخ الرئیس بود و از شیخ جدا نشد. زمانی که آن حکیم در همدان و اصفهان متصدی امور مملکت و وزارت بود، ابو عبید جوزجانی به تنظیم و جمع آوری تألیفات و تصنیفات استادش پرداخت. علاءالدوله امور رصدخانه ای را به شیخ الرئیس واگذار کرد و شیخ بنا به اطمینان و وثوقی که به جوزجانی داشت این کار را برعهده او گذاشت(1).

به نقل مؤلف مطرح الانظار فی التراجم الاطباء الاعصار، ابو عبید جوزجانی، شرح حال و چگونگی زندگی شیخ را به رشته تحریر درآورده است. وی سرانجام به سال 438ه . در همدان دعوت حق را اجابت کرد و این جهان فانی را برای همیشه بدرود گفت(2).

صاحب اعیان الشیعه می گوید: ابو عبید عبدالواحد جوزجانی، شاگرد ابوعلی سینا و از علمای بزرگ شیعه در قرن پنجم هجری از خطه پر افتخار جوزجان بوده و در همدان به سال 438ه . وفات یافته است(3).

جوزجانی بعد از رحلت شیخ ابو علی سینا نتوانست جای خالی استاد را تحمّل کند، به زادگاهش جوزجان مراجعت کرد و پس از ده سال در شهر جوزجان جهان فانی را

ص:119


1- طبقات اعلام الشیعه در قرن 5، ص 11، 110.
2- نامه دانشوران ناصری، ج 5، ص 293؛ معجم المؤلفین، ج 6، ص 207.
3- اعیان الشیعه، ج 6، ص 70-76.

وداع گفت(1).

ابو عبید عبدالواحد جوزجانی از علما و دانشمندان قرن پنجم هجری بود که در فلسفه، حکمت، طب، ریاضی و دیگر فنون و علوم بصیرت کافی داشت؛ چرا که از جمله شاگردان نامی و نیز از ندیمان مخصوص بوعلی به شمار می رفت. او بود که شیخ را به تألیف کتاب شفا واداشت و به درخواست او بخشی از علوم ریاضی و مشکلات قانون را به آخر کتاب نجات و رساله علائی-ّه الحاق کرد و خود به شرح رساله حیّ بن یقظان پرداخت. ابو عبید جوزجانی مدت 25 سال در خدت شیخ بود(2).

حکیم ابو عبید جوزجانی فقیه از شاگردان صاحب نام شیخ الرئیس بود. علاوه بر رابطه استاد و شاگردی بین آن دو، رابطه عاطفی دو همشهری در سرزمین غربت نیز در بین آنها وجود داشته است. او کتاب الحیوان را به فارسی نوشت که گویا یک نسخه آن در کتابخانه نظامیه نیشابور وجود داشته است(3).

هندسه رساله ای است از تألیفات ابو عبید جوزجانی. او این کتاب را قبل از این که به خدمت شیخ الرئیس ابوعلی سینا برسد، تألیف کرده است(4). آقا بزرگ تهرانی، می گوید: این رساله هندسه شرح فارسی است بر اصول اقلیدس(5).

جوزجانی از فقها و حکمای نامدار جهان اسلام به شمار می رود. این دانشمند بزرگ تألیفاتی دارد که از آن جمله می توان تفسیر مشکلات القانون و شرح رساله حیّ بن یقظان را نام برد(6).

در تاریخ ادبیات ایران آمده است که ابو عبید جوزجانی در سال 403ه . در «دهستان» از توابع جرجان به خدمت شیخ رسید و تا پایان حیات آن استاد در خدمتش بود. بعد از وفات استادش بسیاری از کتابهای شیخ را که ناتمام مانده بود تکمیل کرد که از

ص:120


1- دایره المعارف آریانا، ج 2، ص 14.
2- روضات الجنات، ج 3، ص 558.
3- تتمة صوان الحکمه، ص 93.
4- فهرست نسخه های خطی فارسی، ج 1، ص 201.
5- الذریعه، ج 25، ص 247؛ سیر در کتابخانه های هند و پاکستان، ص 297-309؛ دانشوران خراسان، ص 263؛ تاریخ علوم عقلی، ص 287؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 5، ص 700.
6- معجم المؤلفین، ج 6، ص 207.

جمله می توان بخشی از ریاضیات کتاب نجات و بخشی دیگر از ریاضی و موسیقی

دانشنامه علائی را نام برد(1).

حکیم ابو عبید جوزجانی، از ریاضی دانهای مشهور قرن 5ه . بود و کتابی در ریاضی دارد به نام خلاصه ترکیب الافلاک که در آن از اقسام علوم ریاضی و هندسی بحث شده است. هم اکنون نسخه خطی این کتاب در کتابخانه آستان قدس رضوی، تحت شماره 5593 موجود است.

جوزجانی می گوید: ابو علی سینا برایم گفت: من کتاب الحاصل و المحصول را که در

فلسفه است در 20 جلد و کتاب البرّ و الاثم را که در اخلاق برای همسایه خود ابوبکر

برقی خوارزمی در بخارا نوشته ام(2).

396. عبدالواحد بن نیاز محمّد بلخی مزاری

عبدالواحد بن نیاز محمّد بلخی مزاری، از جمله ادیبان و لغت شناسان عصر خود به شمار می رفت. وی کتاب خلاصة اللغات و تفسیر المشکلات را در 28 رمضان

1236ه . در شهر بخارا تألیف کرده است. هم اکنون یک نسخه از این کتاب در کتابخانه انستیتوی علوم تاجیکستان به شماره 345 موجود است(3).

397. عبدالواحد صدر صریر

قاضی عبدالواحد صدر صریر به سال 1224ه . در بلخ قدم به عرصه وجود نهاد. او

ص:121


1- تاریخ ادبیات ایران، ج 1، ص 318.
2- الذریعه، ج 6، ص 232.
3- فهرست نسخ خطی انستیتوی خطی تاجیکستان، ج 1، ص 86.

پس از پایان دوره مقدماتی برای تکمیل علوم عازم بخارا شد و در آن جا تحصیلات خود را تکمیل کرد. قاضی صدر صریر در علم فقه و فلسفه و عرفان اشراف کامل داشت و فضل و کمالش باعث شد که در ماوراءالنهر از موقعیت خوبی برخوردار شود. او مردی پارسا و کریم الطبع و با سخاوت بود. وی در نظم و نثر مهارتی خاص داشت و از خود آثار خوبی به یادگار گذاشت. وی سرانجام به سال 1303ه . در ماوراءالنهر وفات یافت(1). مؤلف کتاب فقهای بلخ می گوید: قاضی عبدالواحد خرّمی بلخی در روستای خرّم از توابع بلخ دیده به جهان گشود. این عالم فاضل کتابی را در اعتقادات به نام اثبات واجب

تألیف کرده است(2).

398. عبدالواسع بن میر کمال بن میر حنّان بن میر سمیع انصاری

عبدالواسع بن میر کمال انصاری از علما و خطبای برجسته شهر مزار شریف به شمار می رفت. وی در سال 1256ش. در شهر مزار شریف قدم به عرصه جهان نهاد. او علوم متداول عصر خود را نزد پدرش ملا میر کمال امام و خطیب مسجد جامع روضه مبارک فرا گرفت، پس از پایان تحصیلات به عرفان و تصوف روی آورد و به سلسله طریقت سیّد طوره خان معروف به میر غیلانی دست ارادت داد. در سال 1286ش. پدرش از دنیا رفت و او به جای پدر کرسی خطابه مسجد جامع روضه مبارک را عهده دار شد، مدت 45 سال در این سنگر تبلیغ و ارشاد حضور داشت که با کمال تقوا و پرهیزگاری این وظیفه بزرگ را به عهده داشت و به امام روضه شهرت یافت.

سرانجام این عالم فاضل در سال 1331ه .ش. به سنّ 75 سالگی جهان را بدرود گفت و اکنون قبر وی سمت شرق روضه مبارک است(3).

ص:122


1- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 606.
2- فقهای بلخ، ص 51.
3- مجله آریانا، سال 8، شماره 12، ص 23، برگرفته از آنچه بر روی سنگ قبر وی نوشته شده است.

399. عبدالوهاب بن ابی الحسن احمد بن محمّد بن اسحاق خیاط دهاسی

ابو نصر عبدالوهاب دهاسی بلخی، از فقهای برجسته بلخ به شمار می رفت. او روایاتش را از ابوبکر بن ابی صالح بغدادی، و ابو اسحاق ابراهیم بن احمد مستملی بلخی

و ابوالقاسم احمد بن محمّد بن محمّد بن عبد اللّه خلیلی نقل کرده است، نیز ابو محمّد

عبدالعزیز بن محمّد بن محمّد نخشبی حافظ و دیگران از او روایاتی را نقل کرده اند.

ابو نصر عبدالوهاب فقیه دهاسی از فقهای صاحب نام شافعی است. روش تحقیق او

در فقه و اصول همان روش ابن فورک بلخی بوده است. محدّثان روایاتی را که از طریق او نقل شده است صحیح می دانند. احتمال می رود که وی شغل دیوانی داشته سپس آن را رها کرده و به کسب علم و فضل روی آورده است. این مرد بزرگ در مسجدی که امامت آن را به عهده داشت حدیث تدریس می کرد و دانشمندان و علما از محضر او بهره می بردند(1).

400. عبدالوهّاب بن عبد ربّه بلخی

عبدالوهّاب بن عبد ربّه بلخی، از روات عصر خود به شمار می رفت. وی از شاگردان سفیان ثوری بود و روایاتش را از طریق وی نقل کرده است. عُبید اللّه بن حُمید به نقل از

امام بخاری می گوید که شعبی، دستوای و ابان از جمله شاگردان عبدالوهاب بلخی بودند، و از طریق وی روایاتی را نقل کرده اند. إبن حبّان، عبدالوهاب بلخی را در شمار

ثقات آورده است(2).

ص:123


1- الانساب، سمعانی، ج 5، ص 419؛ اللباب، ج 1، ص 518.
2- معجم المصنّفین، ج 2، ص 73؛ تاریخ افغانستان بعد از اسلام، ص 800.

401. عبدالوهّاب بن محمّد بن محمّد بن محمّد بن عثمان بلخی

فتح الدین عبدالوهاب بن محمّد بلخی حنفی، در یک خانواده دانشمند و روحانی، در نیمه ربیع الاول سال 638ه . در شهر حلب چشم به جهان گشود و در 17 رجب سال 720ه . در مدرسه اشرفیه خارج شهر قاهره زندگی را بدرود گفت. وی با وجود سنّ زیاد از هوش سرشاری برخوردار و حاضر ذهن بود. پدر عبدالوهاب بلخی از فقهای بزرگ حنفیه به شمار می رفت و او علوم فقه و اصول به ویژه کتاب صحیح مسلم را خدمت پدر

فرا گرفت، و بخشهایی از فقه و اصول را در محضر جزء بن نجید بن عبد آموخت، وی در بسیاری از علوم و فنون صاحب نظر بود، مؤلف الدُّررُ الکامِنَه می گوید: فتح الدین عبدالوّهاب بلخی دارای فضیلت و کمال بود. او در اواخر عمر از شام به مصر رفت که در خارج شهر قاهره ساکن مدرسه اشرفیه شد و در همین مدرسه درگذشت(1).

محیی الدین ابو محمّد عبدالقادر بن محمّد قریشی حنفی می گوید: من علم حدیث و رجال را در محضر فتح الدین عبدالوهاب بلخی فرا گرفتم. او روایات خود را از پدرش و معدودی از آنها را از امام ابو حنفیه نقل می کرد(2).

402. عبید اللّه بن ابی بکر بن ابی سعید بلخی

ابوالقاسم عبید اللّه بن ابی بکر بن ابی سعید بلخی، یکی از فضلای بلخ بود. او در سال 270ه . به رحمت پروردگار پیوست. وی شاگردان زیادی پرورش داد که از جمله آنها می توان از ابو جعفر محمّد بن عبد اللّه بلخی که او را ابو حنیفه کوچک می خواندند و

ص:124


1- الدّرر الکامنه، ج 2، ص 431.
2- الجواهر المضیه، ج 1، ص 20؛ ج 2، ص 486.

ابوالقاسم یونس بن طاهر نصیری نام برد.

شیخ الاسلام ابوالقاسم یونس بن طاهر نصیری می گوید: من ابوالقاسم عبید اللّه بلخی را به خواب دیدم و گفتم: خداوند با تو چه کرد؟ گفت: مرا بیامرزید. فقیه ابو جعفر محمّد بن عبد اللّه بلخی گفته است: اگر من پیوسته ملازم رکاب او بودم نمی توانستم حتّی

یک حق از حقوقی را که او بر گردن من داشت ادا نمایم؛ عدّه ای از علما ابوالقاسم عبید اللّه بلخی را از جمله راویان دانسته و از طریق وی روایاتی را نقل کرده اند، مانند این روایت، قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: افضل الصیام بعد رمضان، شهر اللّه المحرّم(1)؛ برترین ماهها

برای روزه گرفتن بعد از ماه رمضان، ماه محرم است.

403. عبید اللّه بن احمد بن عبد اللّه، معروف به ابن بلخی

ابوالقاسم عبید اللّه بن احمد بن عبد اللّه، معروف به ابن بلخی، مردی عالم و محدّث بود. تحصیلاتش را در بلخ به پایان رسانید، او زادگاه خود را به قصد بغداد ترک گفت، و

در آن شهر ساکن شد، و بنا به درخواست علمای بغداد به تدریس علم حدیث پرداخت.

او روایاتش را از طریق اسماعیل ترمذی، ابومسلم کجی، موسی بن هارون، محمّد بن ایوب رازی، حسن بن عباس بن ابی مهران رازی، و ابراهیم بن ابی طالب نیشابوری نقل کرده است، نیز محدثانی مانند دار قطنی و عده ای از متقدمان از او روایاتی را نقل کرده اند. ابوالحسن دار قطنی، ابوالقاسم عبید اللّه بن احمد بلخی را ثقه می داند.

ابوالحسن بن رزقویه می گوید: ابن بلخی روز دوشنبه 19 رمضان سال 346ه . در بغداد وفات یافت و در خیابان المنصور به خاک سپرده شد. خطیب بغدادی می گوید: او مردی صالح بود(2).

ص:125


1- فضایل بلخ، ص 310؛ تیسیر الوصول، ج 3، ص 314.
2- تاریخ بغداد، ج 10، ص 255؛ و نیز ر.ک: العلل الوارده، ج 1، ص 210.

404. عبید اللّه بن احمد فقیه

ابوالقاسم عبید اللّه بن احمد فقیه، از فقها و محدّثان برجسته امامیه در شهر بلخ بود. ابو جعفر محمّد بن علی بابویه قمی معروف به شیخ صدوق رحمة اللّه علیه می گوید: آن مرد بزرگ در شهر بلخ به من اجازه نقل حدیث داد(1).

واعظ بلخی می نویسد: نام وی عبید اللّه و کنیه اش ابوالقاسم است. او در ماه صفر

سال 370ه . به جوار رحمت حق پیوست و در هنگام وفات 56 بهار از عمرش می گذشت. امّا مؤلف فضایل بلخ می گوید: نام ابوالقاسم بن ابی بکر بن ابی سعید ناتمام می باشد و به احتمال قوی نام کامل او ابوالقاسم عبید اللّه بن احمد بن ابی بکر بن ابی

سعید فقیه است. شیخ الاسلام ابوالقاسم یونس بن طاهر نصیری که خود نیز از علمای امامیه بود می گوید: من ابوالقاسم عبید اللّه را در خواب دیدم و گفتم خدا با تو چه کرد؟ گفت: مرا بیامرزید(2).

فقیه ابو جعفر محمّد بن علی قمی صدوق گفت: اگر من مداومت و ملازمت در رکابداری او را نیز می کردم یک حق از حقوق او را ادا نمی کردم(3).

آیت اللّه خویی می گوید: ابوالقاسم عبید اللّه بن احمد فقیه از مشایخ شیخ صدوق است و در شهر بلخ برای شیخ روایت نقل کرده است(4).

مرحوم آیت اللّه خویی اگر چه در جلد 11 معجم او را عبد اللّه نقل کرده است ولی در جلد 12 معجم نام وی را عبید اللّه آورده و می گوید: در برخی از نسخ تصغیر آورده شده و عبد اللّه، عبید اللّه شده است(5).

مرحوم شیخ صدوق(ره) در کتاب خصال 5 روایت از طریق ابوالقاسم عبید اللّه بن

ص:126


1- معانی الاخبار، ص 52؛ من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 27؛ بحارالانوار، ج 1، ص 37.
2- فضایل بلخ، ص 310.
3- فضایل بلخ، ص 311.
4- معجم رجال الحدیث، ج 11، ص 113.
5- معجم رجال الحدیث، ج 12، ص 73.

احمد فقیه نقل کرده است و این گونه می گوید: اخبرنی ابوالقاسم عبید اللّه بن احمد الفقیه

فیما أجازه لی ببلخ قال...(1).

ابوالقاسم عبید اللّه فقیه به سند خود از عایشه این گونه نقل کرده است که عایشه گفت: دو نماز را رسول خدا صلی الله علیه و آله ترک نکرد، نه در آشکار و نه دور از چشم مردم، یکی از آن دو دو رکعت بعد از نماز عصر، و آن دیگری دو رکعت نماز پیش از صبح است(2).

ابوالقاسم عبید اللّه بن احمد فقیه به اسناد خود از عایشه نقل کرده است که عایشه

گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد من بود و پس از نماز عصر دو رکعت نماز می خواند. حضرت فرمود: کسی که صبح و شام نماز بخواند به بهشت خواهد رفت. مراد آن حضرت بعد از نماز صبح و عصر می باشد(3).

ابوالقاسم عبید اللّه بن احمد فقیه با سند خودش از ابو سعید خدری می نویسد: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ثواب نماز جماعت 25 مرتبه از نماز فرادی بیشتر است. پدرم در رساله ای که برای من نوشته بود فرموده است: نماز مردی که به جماعت می خواند از نماز مردی که به تنهایی می خواند 25 مرتبه در بهشت برتری دارد(4).

405. عبید اللّه بن محمّد بلخی

عبید اللّه بن محمّد بن عبدالرحمان بن مخلد الدهّان بلخی اهل بلخ و از محدّثان آن دیار بود که در نیشابور ساکن شد و ابو عبد اللّه حاکم نیشابوری او را در شمار محدّثان

نیشابور ذکر کرده است(5). بیش از این اطلاعی درباره او در دست نیست.

ص:127


1- خصال، ج 1، ص 80، باب 2.
2- خصال، ج 1، ص 69، باب 2، ح 105؛ تیسیر الوصول، ج 3، ص 314؛ فضایل بلخ، ص 311؛ صحیح مسلم، ج 1، ص 572، ح 300.
3- ترجمه خصال، ج 1، ص 104، باب 2، ح 94.
4- خصال، ج 2، ص 521، باب 20، ح 10؛ ترجمه خصال، ج 2، ص 298، باب 20، ح 7.
5- تاریخ نیشابور، ص 92.

406. عبید اللّه بن محمّد بلخی تاجر

ابوالحسن عبید اللّه بن محمّد بلخی تاجر حافظ، از محدّثان صاحب نام عصر خود به شمار می رفت. سیره نویسان و رجال شناسان درباره زندگی نامه او چیزی ننوشته اند، ولی ابو عبد اللّه حاکم نیشابوری و بیهقی روایاتی را از طریق او نقل کرده اند.

احمد بن حسین بیهقی می گوید: من ابوالحسن عبید اللّه بلخی تاجر را در بغداد دیدم،

او این روایت را به سندی از معاذ بن جبل نقل کرد که معاذ گفت: من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می گفت: کسی که قرآن را با صدای بلند بخواند به آن شخصی ماند که صدقه را در حضور مردم داده باشد، و کسی که قرآن را آهسته بخواند مانند آن است که صدقه را پنهانی به فقرا داده است(1). حاکم نیشابوری سه روایت از او که یکی در باب صلاة، دوم درباره سوره جن و سوم در باب شهادت است نقل کرده است(2). بیهقی در سنن الکبری، کنیه او را ابوالحسین آورده است(3).

407. عبید اللّه بن محمّد بن ابی قصر سجستانی

ابوالقاسم عبید اللّه بن محمّد بن احمد بن عبید اللّه بن ابی قصر سجستانی قصری، از جمله محدّثان بزرگ به شمار می رفت. او در سیستان قدم به عرصه وجود نهاد، ولی زادگاهش را برای همیشه به مقصد ام البلاد بلخ ترک گفت و در آن شهر سکنا اختیار کرد.

او همچنین مرد صالح و جلیل القدری بود که خاص و عام به وی احترام می گذاشتند. وی سخنران کم نظیری بود و کرسی خطابت بلخ را به عهده داشت.

ص:128


1- شعب الایمان، ج 2، ص 384.
2- المستدرک علی الصحیحین، ج 1، ص 470؛ ج 2، ص 547؛ ج 4، ص 111.
3- سنن الکبری، ج 3، ص 106.

آن عالم فرزانه روایاتش را از طریق محدّثانی چون ابوالقاسم عبدالرحمان بن محمّد بن حامد سابادی، ابو الحسین احمد بن حمدان بن یوسف سجستانی، ابو نصر احمد بن محمّد بن ابی شداد، ابوبکر بن ابی صالح بغدادی، ابوالحسین محمّد بن موسی بزّار بغدادی و دیگران نقل کرده است. در یک سفر این مرد جلیل القدر از راه بصره عازم

زیارت بیت اللّه الحرام شد که پس از انجام اعمال حج در راه بازگشت به بغداد رفت و در

این شهر مدتی به املای حدیث پرداخت.

راویانی چون عبدالرحمان بن عبید اللّه سجستانی، ابو محمّد بن عبدالعزیز بن محمّد بن محمّد نخشبی حافظ و برخی دیگر روایاتی از او نقل کرده اند. نخشبی در کتاب

معجم الشیوخ گفته است که ابوالقاسم عبید اللّه سجستانی ساکن بلخ بود و تحصیلاتش را در آن شهر به پایان رسانید. وی به سفر حج رفت که در بازگشت به بغداد رفت و به خدمت ابوالحسین بن مظفر حافظ رسید و مسند الشافعی را در محضر او فرا گرفت.

طحاوی و مزنی می گویند: وی از محدّثان بلخی روایت ندارد ولی در محافل و منابر و در لابلای سخنرانیهایش روایاتی را از برخی محدّثان بلخ نقل کرده است. نیز طحاوی و مزنی می گویند: در مسافرت به بلخ ما همراه ابوالقاسم عبید اللّه سجستانی بودیم. وی

مردی متواضع بود و ما را بیش از حد احترام می کرد. سرانجام وی در بلخ به سال 432ه .

درگذشت. بنابر نقل برخی از محققان وی به دست ترکمانان غز اسیر شد، دست و پای او را بسته بودند و او وصیت کرد اگر من در این حال مُردم در همین حال مرا دفن کنید، زیرا

من دوست دارم خدا را بدین حال ملاقات کنم و شکایت این قوم را در دادگاه عدل الهی عرضه نمایم. پس از شهادت او را بدان حال دفن کردند(1).

408. عبید اللّه بن محمّد بن احمد بن سهل بلخی

ابوبکر عبید اللّه بن محمّد بلخی سمرقندی از نوادگان دانشمند معروف احمد بن سهل بلخی است. او به سمرقند رفت، در این شهر اقامت گزید و به فراگیری علوم

ص:129


1- الانساب، سمعانی، ج 10، ص 443؛ ج 2، ص 205.

پرداخت.

ادریسی می گوید: من از فرزندش محمّد بن عبید اللّه شنیدم که می گفت: پدرم جز فرغانه، به جای دیگری سفر نکرده و جز از مَسعدة بن أسمع قُباوی و سایر مشایخ ساکن سمرقند چیزی یادداشت نکرده است. مَسعدة بن أسمع بن مَسعدة بن مبارک بن زید بن احمد فرغانی قباوی، در قبا که از شهرهای بزرگ فرغانه است، اقامت داشت. او در اواخر عمر به سمرقند رفت و به تدریس علوم پرداخت؛ ابوبکر عبید اللّه بلخی از شاگردان او بود. بلخی مطلبی را از فُضیل نقل می کند که گفت: من در میان مسجد الحرام

مشغول نماز بودم، جوانی در نزدیکی من نماز می خواند، ولی مانند نماز جوانان، نماز خود را سلام داد. به او گفتم: بنده خدا، آیا می دانی در برابر چه کسی ایستاده ای؟ و با چه کسی سخن می گویی؟ جوان گفت: اگر همت تو و نماز تو این باشد که بدانی در محضر چه کسی هستی و با کی حرف می زنی، و تعهدی در فهم و درک نماز نداشته باشی آن چه نمازی است. فضیل با شنیدن این حرف به سختی گریست(1).

409. عبید اللّه بن محمّد بن محمّد زاهد بلخی

ابوالقاسم عبید اللّه بن محمّد بن محمّد بن حامد زاهد بلخی، دانشمند بلخی، ساکن نیشابور بوده و از همین روی ابو عبد اللّه حاکم نیشابوری او را در شمار محدّثان نیشابور

آورده است(2). درباره او بیش از این اطلاعاتی در دست نیست.

410. عبید اللّه بن محمّد هارون فریابی

ابوالحسن عبید اللّه بن محمّد بن هارون فریابی مقدسی، از محدّثان عصر خود به شمار

ص:130


1- القندفی ذکر علماء سمرقند، ص 460.
2- تاریخ نیشابور، ص 93.

می رفت. وی بیشتر روایاتش را از طریق سُفیان بن عُیینه نقل کرده است. احمد بن سیّار از شاگردان او بوده و روایاتی را نیز از فریابی نقل کرده است(1).

سمعانی نام او را عبد اللّه ثبت کرده و نیز او را در شمار راویان بزرگ فریاب آورده است(2)، و همچنین او را از جمله اساتید بقّار رَمْلی دانسته و می گوید: بقّار، از وی روایاتی نقل کرده است(3).

ذهبی می گوید: عبید اللّه بن محمّد فریابی، از شاگردان عبید اللّه بن عمر قواریری است(4).

ابو نُعَیم اصفهانی او را تنها در سند یک روایت، عبید اللّه بن محمّد بن هارون فریابی آورده، و در صفحات بعد به فریابی اکتفا کرده است. این روایت از طریق اوست: عبید اللّه بن محمّد بن هارون فریابی باسناده، عن النبی صلی الله علیه و آله قال: اُنزِل القرآن علی سبعة أحرفٍ(5).

حضرت فرمود: قرآن کریم بر هفت عنوان نازل شده است.

411. عتاب بن محمّد بن شوذب بلخی

عتاب بن محمّد بن شوذب بلخی، از محدّثان مشهور بلخ به شمار می رفت. وی روایاتش را از طریق اسماعیل بن ابی خالد و کعب بن عبدالرحمان روایت می کرد. علما او

را مورد اعتماد و مستقیم الحدیث می دانند. امّا قتیبة بن سعید بغلانی و سعید بن جناح

بخاری زاهد از او روایاتی را نقل کرده اند(6).

ص:131


1- الثقات، ج 8، ص 406.
2- الانساب، ج 10، ص 207.
3- الانساب، ج 2، ص 279.
4- الکاشف، ج 2، ص 231.
5- تاریخ اصبهان، ج 1، ص 256، 335، 441.
6- الثقات، ج 7، ص 295؛ التاریخ الکبیر، ج 7، ص 56؛ و نیز ر.ک: معجم المصنّفین، ج 2، ص 73؛ تاریخ افغانستان بعد از اسلام، ص 800.

412. عتیق بن محمّد بن عبدالرّزاق ماخوانی

ابوبکر عتیق بن محمّد بن عبدالرّزاق ماخوانی، در یک خانواده روحانی و بیت العلم در روستای ماخوان از توابع مرو به دنیا آمد. او تحصیلات خود را در مرو و شهرهای تابعه به پایان برد. برای تکمیل آن به بلخ رفت و در آن شهر سکنا اختیار کرد. سرانجام

وی در ماه جمادی الآخر سال 545ه . جهان را بدرود گفت.

سمعانی می گوید: بین خانواده ما و او خویشاوندی سببی وجود داشت. وی روایات خود را از طریق پدرش محمّد بن عبدالرزاق روایت می کرد، سمعانی همچنین می افزاید: من بخشی از علوم حدیث را در خدمت او فرا گرفته ام(1).

413. عثمان بن احمد بن ابی الفضل اشفورقانی

ابو عمرو عثمان اشفورقانی معروف به نال بان یا نعلبند(2)، از فضلا و پیشوایان علم و دانش و نیز فردی خوش سیرت بود. او امامت مسجد جامع شبرغان را به عهده داشت.

عدّه ای از بزرگان نظیر ابو جعفر محمّد بن عبدالرحمان بن ابی قصر خطیب سنجری، ابو جعفر محمّد بن حسین سمنگانی فقیه و ابو جعفر محمّد بن محمّد بن حسن شرابی از وی روایت نقل کرده اند. ابو سعد می گوید: ابو عمرو عثمان اشفورقانی پس از پایان تحصیلات از بلخ به اشفورقان بازگشت و مشغول تدریس شد و من از وی بهره بردم. وی در سال 471ه . در اشفورقان قدم به عالم هستی نهاد و در سال 549ه . در همان شهر به رحمت حق پیوست(3).

ص:132


1- الانساب، سمعانی، ج 12، ص 10؛ طبقات الشافعیة الکبری، ج 7، ص 208؛ التحبیر فی المعجم الکبیر، ج 1، ص 610.
2- التحبیر فی المعجم الکبیر، ج 1، ص 544.
3- الانساب، سمعانی، ج 1، ص 268؛ معجم البلدان، ج 1، ص 235.

414. عثمان بن احمد بن محمّد خلیلی خُلمی

ابو عمرو عثمان بن احمد بن محمّد خلیلی خُلمی، معروف به خطیب خُلم از دانشمندان فاضل و فقیه صاحب رأی و عالم به علم مناظره بود. وی مدتی منصب

خطابت بلخ را به عهده داشت، و آن گاه مقام شیخ الاسلامی این شهر را به دست آورد. او فقه را در محضر امام ابوبکر محمّد بن احمد بن علی قزّاز آموخت، نیز علم حدیث را در خدمت آن عالم و عالمان دیگر چون ابوبکر محمّد بن عبدالملک ماسکانی، قاضی ابوسعید خلیل بن احمد سجزی و ابو مظفر منصور بن احمد بن محمّد بسطامی فرا گرفت. او از تمام استادانش اجازه نقل روایت دریافت کرد، این عالم فرزانه در ماه ذی القعده سال 529ه . در شهر بلخ جهان را بدرود گفت(1).

ابن نجّار می گوید: کنیه عثمان بن احمد خلیلی خلمی ابوالموفق است. این عالم عارف به سال 526ه . بلخ را به قصد زیارت بیت اللّه الحرام ترک گفت، پس از انجام اعمال حج به شهر بغداد وارد شد و مدت کوتاهی در این شهر به تدریس حدیث پرداخت. این روایت از اوست: عن عثمان بن احمد خلیلی باسناده عن عبد اللّه بن عباس قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: من ولی من امور المسلمین شیئا فحسُنتْ سیرتُهُ، رزق الهَیبَة فی قلوبهم، و اِذا بسط یده لهم، بالمعروف رزق المحبة منهم، و اذا وَفَرَ علیهم اموالهم، وَفَرَ اللّه علیه ماله، و اِذا انصف الضعیف من القَوی، قوَی اللّه سلطانه، و اذا عدل فیهم مدَّ فی عُمرِهِ(2).

حضرت فرمود: هر کسی امور مسلمانان را در دست گرفت، و رفتار نیکو داشت محبت و بزرگواری او در دلهای مردم زیاد می گردد. اگر انسان دست و دل بازی بود و به مردم کمک کرد، حشمت و شوکت او در نظر آنها جلوه می کند. اگر در دوران حکومت او وضع اقتصادی مردم خوب و مال و اموال آنها زیاد گشت، خداوند نیز به مال وی برکت

ص:133


1- التجبیر فی المعجم الکبیر، ج 1، ص 545؛ الانساب، سمعانی، ج 5، ص 180؛ الجواهر المضیه، ج 2، ص 516.
2- ذیل تاریخ بغداد، ج 17، ص 196.

می دهد و آن را زیاد می گرداند، اگر طرفدار مستضعفان بود و در برابر زورمندان ایستاد،

خداوند هم پایه های قدرت او را محکم و قوی می گرداند، اگر به عدالت با جامعه رفتار کرد خدای متعال به او طول عمر عنایت می کند.

415. عثمان بن سعید بن احمد بن نوح فریابی

عثمان بن سعید فریابی از راویان صاحب نام بلخ به شمار می رفت. او برای گردآوری حدیث به شهرهای مختلف اسلامی سفر کرد و از علما و محدّثان آن سرزمینها حدیث آموخت و یادداشت کرد. وی سرانجام در شهر بغداد ساکن شد و به تدریس حدیث پرداخت. او روایاتش را از طریق محمّد بن تمیم سعدی نقل کرده است. برخی از رجال شناسان عقیده دارند که محمّد بن تمیم سعدی از ثقات نمی باشد و روایات او مورد اعتماد نیست(1).

416. عثمان بن عطاء بن عبد اللّه خراسانی مقدسی

ابو مسعود عثمان بن عطاء خراسانی مقدسی در سرزمین بلخ تولد و پرورش یافت. وی به بلاد اسلامی سفر می کرد و از محضر علما و محدّثان حدیث می شنید و آن را یادداشت می نمود تا سرانجام در قدس شریف ساکن شد.

او یکی از محدّثان نامی به شمار می رفت، با این حال برخی از علمای علم رجال از جمله ابراهیم بن یعقوب جوزجانی، اقوال او را رد کرده و گفته اند اقوال ابو مسعود عثمان

مقدسی ضعیف است و عده ای دیگر او را مورد اعتماد و ثقه دانسته اند. ابو حاتم رازی گفته است: من از حسین رحیما سؤال کردم که نظر شما درباره روایات ابو مسعود مقدسی چیست؟ در جوابم گفت: روایات مقدسی بدون اشکال است. عرض کردم که

ص:134


1- ذیل تاریخ بغداد، ج 17، ص 206؛ لسان المیزان، ج 4، ص 609.

تعدادی از علمای معاصر ایشان اقوال او را رد کرده و ضعیف شمرده اند. در پاسخ گفت: کدام حدیث از ابو مسعود مقدسی ضعیف است؟

بر عکس قول او بسیار هم نیکوست. ابو حاتم رازی در ادامه نقل می کند: من بار دوم روایتی از مقدسی را برای رحیما نوشتم. او که مرد رجال شناسی بود، جواب داد: بدون شک این حدیث قابل اعتماد است و هیچ گونه خدشه ای هم بر آن وارد نیست، حمزه

روایت کرده است که ابو مسعود عثمان خراسانی مقدسی در سال 88ه . قدم به جهان هستی نهاده و به سال 155ه . دعوت حق را لبیک گفته است(1).

دو روایت زیر را از ابو مسعود عثمان بن عطاء خراسانی مقدسی برای نمونه و اطلاع خوانندگان می آورم.

ابو مسعود عثمان بن عطاء خراسانی، به اسناد خود از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت می کند

که آن حضرت فرمود: مؤمن نیست کسی که به خاطر ترس از مال و جانش درِ خانه اش را به روی همسایه خود ببندد، نیز ایمان ندارد کسی که همسایه اش از شرّ او در امان نباشد و فرمود: آیا می دانید حقّ همسایه بر همسایه چیست؟

حقّ همسایه آن است که اگر از شما کمک خواست او را یاری کنید، اگر وامی خواست به وی وام دهید، اگر تهی دست شد به وی کمک کنید، اگر بیمار شد به عیادتش بروید، اگر موفقیتی کسب کرد به او تبریک و تهنیت بگویید، اگر به وی مصیبتی وارد شد به او تسلیت بگویید، چنانچه از دنیا رفت وی را تشییع کنید، دیوار خانه تان را بالاتر از خانه همسایه نسازید تا فضای خانه اش را از بین نبرید، مگر با اجازه و رضایت او باشد،

از ایجاد کوچک ترین سر و صدا که موجب آزار او شود بپرهیزید، اگر میوه ای خریدید قدری از آن را به همسایه هدیه کنید، چنانچه مقدورتان نمی باشد آن را مخفیانه به خانه

ببرید، و فرزندتان میوه را به دور از دید فرزند همسایه مصرف کند تا موجب دل تنگی و اذیت او نشود؛ بار دوم فرمود: آیا می دانید حقّ همسایه چیست؟

حضرت فرمود: سوگند به کسی که جانم در دست اوست و آنچه را انجام می دهید چیزی جز اندکی از حقوق همسایه نیست. خدا رحمت کند کسی را که حقوق همسایه را

ص:135


1- تهذیب التهذیب، ج 7، ص 138؛ تهذیب الکمال، ج 19، ص 441؛ لسان المیزان، ج 8، ص 550؛ سیر اعلام النبلاء، ج 5، ص 83، 159؛ ج 1، ص 80؛ ج 4، ص 19.

رعایت کند. عرض شد یا رسول اللّه شما پیوسته به رعایت حقوق همسایه سفارش می کنید، به گونه ای که ما گمان کرده ایم همسایه از همسایه ارث می برد؛ آن گاه حضرت

فرمود: همسایگان سه دسته اند: دسته اول، همسایه ای است که سه حق بر گردن همسایه دارد. و آن همسایه ای است که هم مسلمان و هم از خویشاوندان شماست. برای او سه حق است: حقّ همسایگی، حقّ مسلمان بودن و حقّ خویشاوندی. دسته دوم، همسایه ای

است که دو حق به گردن همسایه دارد. و آن همسایه مسلمان است که دو حق بر گردن همسایه دارد: حق همسایگی و حق مسلمان بودن. دسته سوم، همسایه غیر مسلمان است که تنها یک حق بر گردن همسایه دارد و آن حقّ همسایگی است(1).

ابو مسعود عثمان بن عطاء خراسانی به اسناد خود از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می کند که آن حضرت فرمود: رجب ماه بزرگی است که در آن حسنات بندگان زیاد می شود. اگر کسی یک روز از این ماه را روزه بگیرد مثل آن است که تمام سال را روزه گرفته است. اگر کسی

هفت روز آن را روزه بگیرد هفت در جهنم به روی او بسته می شود. کسی که هشت روز در این ماه روزه بگیرد هشت در بهشت به رویش باز می گردد. اگر کسی ده روز در این ماه

روزه بگیرد خداوند از هیچ عمل او نمی پرسد جز این که به او پاداش می دهد. و کسی که در این ماه پانزده روز روزه بگیرد ندا کننده ای در آسمان فریاد می زند و می گوید: ای بنده خدا، خداوند آنچه را که قبلاً انجام داده ای بخشیده است، و عملت را از سر بگیر. در ماه

رجب خداوند به حضرت نوح و پیروانش فرمان داد تا سوار کشتی شوند. نوح و یارانش برای سپاسگزاری از خداوند در این ماه روزه گرفتند و کشتی نوح شش ماه بر روی آب سرگردان بود تا این که در روز عاشورا بر کوه جودی استقرار یافت. خداوند توبه آدم را

در ماه رجب قبول کرد، همچنان که توبه قوم یونس پیامبر علیه السلام را در ماه رجب پذیرفت. در ماه رجب دریا برای حضرت موسی شکافته شد و حضرت ابراهیم و حضرت عیسی علیهماالسلامدر ماه رجب به دنیا آمده اند(2).

ص:136


1- الکامل فی الضعفاء الرجال، ج 5، ص 171؛ التاریخ الکبیر، ج 6، ص 244؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 141-160ه .، ص 521.
2- میزان الاعتدال، ج 3، ص 49؛ الجرح والتعدیل، ج 6، ص 162؛ المجروحین، ج 2، ص 100؛ الضعفاء الکبیر، ج 3، ص 210.

417. عثمان بن عمر بن علی بن ابی بکر بن شیرزاد ثعالبی

ادیب دانشمند ابو سعید عثمان بن عمر ثعالبی، غزنوی مُقری، به سال 450ه . در شهر غزنه چشم به جهان گشود. او تحصیلات خود را در این شهر آغاز کرد و برای تکمیل آن راهی بلخ شد و در این شهر سکنا گُزید. ثعالبی ادیبی فاضل، قاریی با ورع و با

علم نحو و ادبیات عرب آشنایی داشت و مانند هر عالم دیگر نیک رفتار بود. او از مردان با حیا و ساکت به شمار می رفت، گویا روحیه انزواطلبی داشت و به دنبال درس و بحث خود بود. تجوید قرآن کریم و ادبیات عرب را تدریس می کرد و مردم نیز از او بهره می بردند. از جمله استادان بلخی او می توان از ابوالقاسم احمد بن محمّد بن محمّد خلیلی زیادی نام برد که کتاب شمایل النبی ابو عیسی ترمذی و کتاب مسند هیثم بن کُلَیب را در محضر او فرا گرفت. از استادان صاحب نام غزنه او می توان به ابو عمرو عثمان بن مسدد بن احمد بن محمّد دربندی اشاره کرد و از آنها اجازه نقل روایت داشت. او در سال 536 ه .در شهر بلخ وفات یافت و در مقبره قضات در دروازه بهار بلخ به خاک سپرده شد(1).

418. عثمان بن عمر بن علی شلگری بلخی

ابو سعید عثمان بن عمر شلگری یکی از علمای بزرگ بلخ بود که در سال 536ه . دنیای فانی را وداع کرد. وی در داخل مقبره نوبهار پایین تر از مصلّی سمت راست به خاک سپرده شد. شلگری در علوم مختلف به غایت متبحّر بود، به ویژه در علم نحو، لغت، قرائت و نیز روایت، تفسیر و حدیث مهارت داشت و به کتاب خداوند یعنی قرآن مباهات می کرد.

ص:137


1- التحبیر فی المعجم الکبیر، ج 1، ص 548.

از ابو سعید عثمان بن عمر شلگری به اسناد خودش از پیامبر نقل می شود که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دین اسلام دین موعظه و نصیحت است. سؤال کردند: برای چه کسی؟ حضرت فرمود: برای آن کسی که اطاعت از خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه اسلام و عامه مؤمنان

(اجتماع و جامعه) کند. مسلمان نباید از نصیحت کردن دریغ کند(1)

419. عثمان بن محمّد بلخی شریک

ابو عمرو عثمان بن محمّد بن احمد بن محمّد بن جعفر بلخی، معروف به شریک، از محدثان صاحب نام حنفی بلخ به شمار می رود. او در بلخ قدم به عرصه جهان نهاد، و از دوران کودکی در این شهر به تحصیل در رشته های مختلف علوم پرداخت، و طولی نکشید که در فقه، اصول، فلسفه، کلام، حدیث و تفسیر صاحب نظر شد.

ابو عمرو بلخی از نظر سجایای اخلاقی در میان معاصران خود ممتاز بود. وی از دانشمندان خیراندیش و نیکوگفتار به شمار می رفت و در تمام دوران عمر پر برکت خود به تدریس علوم گوناگون پرداخت. او از کسی مزد دریافت نمی کرد و در جواب پیشنهاد برخی از دوستان خود برای گرفتن مزد می گفت: خداوند، به انسان مزد و پاداش دهد و نه بندگانش؛ فرا گرفتن علوم و آموزش آن به دیگران باید در گروی رضایت پروردگار باشد، در غیر این صورت آن علم در استاد و شاگرد تأثیر معنوی نخواهد داشت، و آموزگار و دانش آموز از آن علم بهره نخواهند برد؛ زیرا اگر چه آنها الفاظ را فرا می گیرند ولی معنا به حال خود باقی است.

ابو عمرو بلخی سهم بزرگی در گسترش فرهنگ اسلامی داشت، و از واعظان مشهور عصر خود بود. هزاران نفر پای گفتار او می نشستند و به سخنان او گوش فرا می دادند. بسیاری از علما و محدّثان از او احادیثی را یادداشت می کردند که به احتمال بسیار قوی

کتاب احادیث قدسی معراجیه نتیجه آن سخنرانیها باشد.

ابو عمرو عثمان بن محمّد بلخی شریک به خدمت بسیاری از محدّثان صاحب نام

ص:138


1- فضایل بلخ، ص 354.

رسید و از آنها علم حدیث را فرا گرفت، چنان که از آنان اجازه نقل روایت نیز دریافت کرد. وی عمر پر برکت و طولانی داشت و حتی در کهنسالی دست از تحقیق و پژوهش

برنداشت. او در سال 524ه . امامت جماعت مسجد جامع بلخ را به عهده داشت و در این مسجد تدریس می کرد. سرانجام در ماه جمادی الاولی سال 537ه . درگذشت.(1).

ذهبی به نقل از سمعانی می نویسد که ابو عمرو عثمان بن محمّد بلخی شریک از کتاب الموطا از طریق عبدالوهاب بن احمد حدیثی و زاهر بن احمد سرخسی روایاتی را نقل کرده است، نیز از تفسیر ابولیث سمرقندی روایاتی را از طریق ابو علی وخشی و تمیم بن زرعه نقل کرده است. ابو عمرو بلخی شریک از مفسران دیگر نیز روایاتی دارد. از این دانشمند فقید آثاری به یادگار مانده است که عبارتند از: 1- کتاب تنبیه الغافلین

2- شرح الآثار 3- کتاب حدیث قدسی معراجیه 4- اسرار الوحی.

کتاب شرح الآثار وی شرحی است بر کتاب معانی الآثار ابو جعفر احمد بن محمّد بن سلامه طحاوی. بلخی این کتاب را از طریق ابوالمظفر منصور بن احمد بسطامی بلخی و ابو محمّد عبدالرحمان بن محمّد عدل و دیگران نقل کرده است(2). همچنین از کتاب حدیث قدسی معراجیه او یک نسخه خطی نفیس در مجموعه اربعین به شماره 1903 در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می شود(3)، نیز یک نسخه خطی نفیس از کتاب اسرار الوحی در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است(4). استادان ابو عمرو عثمان بن محمّد بن احمد بلخی شریک اینها بودند: 1- پدر او یعنی محمّد بن احمد بن محمّد بن جعفر بلخی 2- ابراهیم بن محمّد بن سلیمان ورّاق 3- حافظ ابو علی حسن بن علی بن محمّد وخشی بلخی 4- ابوبکر محمّد بن عبدالملک بن علی ماسکانی 5- ابو سعید خلیل بن احمد سجزی 6- ابو ابراهیم اسماعیل بن عثمان بن محمّد مُقری بلخی امام مسجد جامع بلخ 7- قاضی ابوالمظفر منصور بن احمد بسطامی بلخی 8- ابو محمّد عبدالرحمان بن محمّد عدل 9- ابوالفضل محمّد بن عمرو بن مهران خطیب ترمذی 10- عبدالوهاب بن احمد حدیثی 11- زاهر بن احمد سرخسی 12- تمیم بن زرعه

ص:139


1- مجمع فی معجم الالقاب، ج 2، ص 299؛ سیر اعلام النبلاء، ج 20، ص 166.
2- التحبیر فی المعجم الکبیر، ج 1، ص 552.
3- فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج 5، ص 19.
4- فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ص 517.

و دیگران(1).

علامه مجلسی روایات کتاب حدیث قدسی معراجیه را با دو سند یکی از طریق ابو عبداللّه محمّد بن علی بلخی و دیگر از طریق ابو عمرو عثمان بن محمّد بلخی نقل کرده است(2).

420. عثمان بن محمّد جوزجانی

ابو عمر منهاج السّراج عثمان بن محمّد جوزجانی در حدود سال 589ه . در دارالسلطنه فیروزکوه غور قدم به جهان هستی نهاد. مادر او با ملکه ماه ملک دختر غیاث الدین امیر فیروزکوه خواهر رضاعی بود و با هم در یک مکتب خانه درس می خواندند و با یکدیگر مأنوس بودند؛ بنابراین منهاج السراج جوزجانی دوران طفولیّت خود را در قصر سلطان غیاث الدین سپری کرد. ملکه او را در حجره خود جا داد و تا سه سالگی از مراحم او برخوردار بود.

منهاج السراج جوزجانی می گوید: آن ملکه جهان این ضعیف را در حجره پادشاهی راه داد و مانند فرزندانش در پرورش شاهانه کوتاهی نکرد و شب و روز در ایّام کودکی در حرم او بودم و تحت نظر او تربیت یافتم. آن شاهزاده مناقب فراوان دیگری نیز دارد.

منهاج السراج جوزجانی در 7 سالگی برای حفظ قرآن به حضور امام علی غزنوی معلّم می رفت که این آغاز تحصیلات او بود و همین زمینه کسب دانش و معارف را برای او فراهم کرد. منهاج السراج جوزجانی می گوید: من 7 ساله بودم که معلم حکایتی را درباره خروج مغول تعریف کرد و آن حکایت در طبقه 23 کتاب طبقات ناصری نقل شده است. وی در 7 سالگی قرآن را حفظ کرد و حفظ قرآن در سرمایه علمی او دخالت تام داشت. تا 18 سالگی مقارن سال 607ه . بنا به گفته خودش در سرای سلطان فیروزکوه اقامت داشت و بعد از آن تا سال 611ه . که 22 سال از بهار عمرش می گذشت نیز در

ص:140


1- التحبیر فی المعجم الکبیر، ج 1، ص 552.
2- بحارالانوار، ج 77، ص 30.

فیروزکوه بود. در این سالها او در خدمت امیر علی چاوشی درس می خواند و در سالهای

612-613 تحصیلاتش را به پایان رسانید. وی در سال 613ه . نخستین سفر خود را آغاز کرد و به سیستان رفت. در همین سفر بود که با امام رشید الدین عبدالمجید در سیستان ملاقات کرد و از وجود این استاد بزرگ بهره گرفت. او خود می گوید: در همان سال در سیستان به دربار یمین الدین بهرام شاه شرفیاب شدم. این سفر 7 ماه به طول انجامید و او پس از این مدت به خراسان بازگشت در سال 617ه . به قلعه تولک برای دیدار خویشاوندان مادری اش مسافرت کرد. در آن دوران حملات مغول در اطراف حصار تولک جریان داشت و جوزجانی در میان مبارزان تولک جهاد می کرد. وی در سال 618ه . که 29 سال داشت به سوی ولایات شرقی غور، گیزو و تمران سفر کرد و در این سفر بود که با یکی از دختران خویشاوند خود ازدواج کرد.

جوزجانی در سنین نوجوانی به شعر و شاعری روی آورد. او طبعی روان داشت و اشعاری نغز می سرود. خود می گوید: من به گیزو و تمران برای ازدواج رفته بودم. حاکم آن ولایت ناصرالدین ابوبکر پسر ملک سیف الدین سوری بود که مورد احترام وی قرار گرفتم، آثار مروّت در او مشاهده کردم و در عهد این داعی با دختر یکی از بزرگان خویشاوند خود ازدواج کردم. ناگفته پیداست این ازدواج در سفر دوم او اتفاق افتاده است. وی در همین سال از تمران به طرف غور حرکت کرد؛ به قلعه سنگ آمد و در آن جا از ملک تاج الدین خبر وقوع حوادثی را شنید که در قلعه تولک اتفاق افتاده بود. بنابراین،

در همان محل اقامت موقّت اختیار کرد. او در این سفر با خانواده اش از تمران تا تولک از راه سنگه عبور کرد که حدود سه سال طول کشید و بالاخره در سال 620ه . وارد تولک شد.

جوزجانی مدت 4 سال در کنار مردم تولک و به اتفاق اقوامش در جهاد با مغولان شرکت داشت. وی به سال 621ه . در یک سفر سیاسی به قهستان و قاین رفت، در آن جا به حضور فرمانده قهستان شهاب الدین منصور ابوالفتح رسید و او را در علم پروری و دانش دوستی ستود. او در حین مراجعت از راه شهر تون و قاین به تولک بازگشت.

جوزجانی در سال 622ه . در قلعه خیسار (قیصار) غور به خدمت ملک رکن الدین محمّد بن عثمان مرغنی رسید و به دستور او برای بار دوم به قهستان سفر کرد و از راه

ص:141

خایار، فراه، قلعه گاه سیستان و حصار کره، طبس، مؤمن آباد و قاین به قهستان رسید و

فرمانده قهستان ابوالفتح شهاب منصور را ملاقات کرد. در این سفر، وی با حکمرانان ناحیه قهستان درباره حفظ و امنیت راههای تجارتی مذاکره کرد. او همچنین با قاضی وحید الدین پوشنگی ملاقات کرد و از او روایاتی شنید. منهاج السراج جوزجانی در سفر سیستان به حضور ملک تاج الدین ینالتکین پادشاه سیستان رسید و با او پیمان مودّت و دوستی امضا کرد. ولی در سفر بعدی وقتی به حضور تاج الدین رسید، ملک از او درخواست کرد که به قهستان سفر کند و او چون می خواست به هند برود. از این سفر سرباز زد. تاج الدین او را در قلعه سپهبد سیستان زندانی کرد و مدت 43 روز در زندان به

سر برد.

منهاج السراج جوزجانی به سال 624ه . از غزنه و درّه گومل حرکت کرد، وارد دریای سند شد و از راه سند در 26 جمادی الاول به اوچه رسید، ولی بر اثر جنگ بین ناصر الدین قباچه و شمس الدین التمش مدتی در آن محل اقامت گزید. در همین سال، در ماه ذی الحجة، مدیریت مدرسه پیروزی به جوزجانی واگذار شد و نیز منصب قضاوت لشکر علاءالدین بهرام بن ناصر الدین قباچه به او تفویض شد. ولی این مأموریت دیری نپایید، زیرا در 27 جمادی الآخر سال 625ه . حکومت ناصر الدین قباچه از هم پاشید. جوزجانی در 16 صفر سال 625ه . به دهلی رفت و در جشن پیروزی شرکت کرد و این جشن به مناسبت عهدنامه و پرچمی که از طرف المنتصر باللّه خلیفه عباسی برای التمش فرستاده بود برگزار شد. منهاج السراج جوزجانی تا سال 629ه . در دهلی ماند، در همین سال از دهلی به قلعه کالپور رفت و در آن قلعه به خدمت ناصرالدین التمش رسید. و به عنوان خطیب دربار انتخاب شد و در هفته سه روز برای اعضای دولت و مسؤولان موعظه می کرد، بالاخص در ماه مبارک رمضان هر روز کرسی سخنرانی می گذاشت و ده روز در ماه ذی الحجه و محرّم نیز مجلس سخنرانی برگزار می شد. در مدت 11 ماه در آن قلعه 95 سخنرانی کرد. در روز عید اضحی این فاضل به دستور سلطان خطبه عید و نماز عید را خواند. وی در 26 صفر سال 630ه . به عنوان مسؤول قضاوت، و خطابت، امامت و مفتی احتساب کل امور شرعی انتخاب شد و مدت 6 سال این مناصب را به عهده داشت. در اول ماه شعبان 635ه . با اجازه مجدالامرا ضیاءالدین

ص:142

جنیدی به دهلی رفت و چند صندوق کتابهایی را که همراه داشت به مهاون رسانید.

منهاج السراج جوزجانی تا سال 637ه . مدیریت مدرسه ناصریه دهلی را به عهده داشت و در سال 639ه . از طرف بهرام شاه به دریافت پاداش نایل شد. در این سال عده ای از اوباش که با دریافت مبالغی توسط دشمنان اجیر شده بودند، قصد کشتن این دانشمند را کردند؛ ولی این توطئه نافرجام ماند. در روز جمعه هفتم ذی القعده سال 639ه . در مسجد جامع بعد از نماز صبح آن عدّه بر او حمله کردند و محافظانش با آنها درگیر شدند و او از این توطئه نافرجام جان سالم به در برد. در 13 ماه ذی القعده بهرام شاه کشته شد. علاءالدین محمّد بن فیروز شاه بر تخت سلطنت نشست و از منهاج السراج جوزجانی خواست که از پست قضاوت کناره گیرد. او بنابر درخواست شاه از مقام خود استعفا داد و مدت 26 روز معاونت کار قاضی را انجام می داد. پس از این مدت قاضی عماد الدین اشفورقانی را به جای او مقرر نمودند. منهاج السراج جوزجانی در نهم ماه رجب سال 640ه . با خانواده اش دهلی را ترک کرد و در هفتم ذی الحجه به لکهنوتی رسید و مدتی در آن شهر سکونت اختیار کرد. در سال 641ه . صمصام الدین فرغانی به حضور جوزجانی رسید و قضایای جنگ قلعه بهادر را برایش نقل کرد. در سال 642ه . جنگ بین طغان خان و تمرخان درگرفت که با میانجی گری او این جنگ در یازدهم ماه ذی القعده 642ه . پایان یافت. بین دو سلطان مقاوله نامه و عهدنامه امضا شد و طغان خان

قصد بازگشت به دهلی را کرد.

مهاج السراج جوزجانی نیز در 14 صفر سال 643ه . به دهلی بازگشت و مدیریّت مدرسه ناصریه و تولیت اوقاف دهلی به او واگذار شد. وی به دربار علاءالدین مسعود راه

یافت و منصب قضاوت کالپور و کرسی خطابت مسجد جامع که از مهمترین مناصب شرعی آن زمان به شمار می رفت، به او واگذار شد. سلطان علاءالدین مسعود در 23 محرّم سال 644ه . زندانی شد که در زندان جان سپرد و به جای او ناصر الدین محمّد بن الشمس الدین التمش بر تخت سلطنت نشست.

منهاج السراج جوزجانی در مراسم تاجگذاری ناصرالدین محمّد شرکت کرد و در آخر سال 644ه . از طرف پادشاه مذکور به او انعام داده شد.

منهاج السراج جوزجانی کتاب ناصری نامه را در سال 645ه . تألیف کرد. این کتاب

ص:143

منظومه ای است که جنگها و مبارزات ناصرالدین محمّد را به نظم بیان کرده است. وی تا

سال 647ه . در شهر دهلی ماند و در ماه شعبان همان سال بود که نامه ای از خواهرش که در خراسان بود دریافت کرد. با خواندن این نامه تحت تأثیر قرار گرفت و با کمک ناصرالدین محمّد چهل برده و صد خروار بار به عنوان هدیه برای خواهرش آماده کرد و در 29 ذی الحجه سال 647ه . از دهلی عازم خراسان شد؛ ولی در مولتان ماند و اموال خواهرش را از این شهر به خراسان فرستاد. جوزجانی مدّت 2 ماه در شهر مولتان ماند و بالاخره در 22 جمادی الاول سال 648ه . به دهلی بازگشت. جوزجانی در مدت اقامتش در مولتان، رشید الدین حکیم بلخی را که از خراسان برای تجارت به هند آمده بود ملاقات کرد. او با مرگ قاضی جلال الدین کاشانی، در دهم جمادی الاول سال 649ه . به سمت قاضی القضات کل هندوستان منصوب شد و در سال 650ه . از سوی سلطان دهلی به او هدایایی داده شد. در این سال سلطان دهلی به اوچه و مولتان لشکرکشی کرد. جوزجانی در دهلی ماند و برای بدرقه موکب سلطنت تا کتهیل آمد و باز به دهلی برگشت؛ ولی در سال 651ه . با کم شدن قدرت آلغ خان وی مورد بی مهری حسودان واقع شد، از سمت قاضی القضات هندوستان خلع گردید و مدت 6 ماه در دهلی اقامت گزید. او در این مدت خانه نشین شد و مورد اذیّت و آزار مخالفان قرار گرفت و حتی اجازه مسجد رفتن را نداشت. در سال 652ه . حزب عماد الدین ریحان مغلوب شد و آلغ خان در حزب دیگری قرار گرفت. در ماه ذی القعده سال 652ه . از طرف سلطان مأمور شد که او و آلغ خان را آشتی دهد. جوزجانی با آلغ خان به حضور سلطان رسید و بیعت وفاداری گرفته شد و آلغ خان دو مرتبه به قدرت خود بازگشت.

منهاج السراج جوزجانی در بیستم ربیع الاول سال 652ه . به لقب صدر جهانی نایل آمد. این خردمند برای سومین بار به سمت قاضی القضات کل هند منصوب شد و آلغ خان به دهلی بازگشت و جوزجانی را از ندیمان خاص خود گردانید. وی در ربیع الاول سال 658ه . کتاب طبقات ناصری را به پایان رسانید.

سرانجام ابو عمر منهاج السراج عثمان بن محمّد جوزجانی به سن 82 سالگی به سال 673ه . در شهر لاهور جهان را بدرود گفت. وی در طول زندگانی اش محسود دیگران بود؛ از همین روی درباره محل دفن او تاکنون اطلاعی به دست نیامده است.

ص:144

محمّد بن عثمان، پدر منهاج السراج جوزجانی در سال 590ه .به دربار غیاث الدین

راه یافت و فرزندش منهاج السراج از خاندانی صاحب نام به وجود آمد. اجدادش سالها در دربار سلاطین آل محمود و آل شنسب در غور، غزنه و لاهور مراتب بلند علمی و سیاسی داشتند. همچنین اجداد مادری اش از دودمان بزرگ علمی و سیاسی به شمار می رفتند و رجال آن خاندان در دربار غور از احترام خاصی برخوردار بودند(1).

421. عثمان بن منصور بن عبد الکریم طرازی

ابو عمرو عثمان بن منصور طرازی، از عالمان صاحب نام ماوراءالنهر بود. وی برای تکمیل علوم و کسب فیض از دانشمندان بلخ وارد این شهر شد و در آن جا سکنا گزید. ابوسعد از محمّد بن فضل مارشکی طوسی نقل می کند که ابو عمرو عثمان بن منصور طرازی به نیشابور آمد و مدتی در این شهر به تدریس علم حدیث پرداخت. او مردی بزرگ و جلیل القدر و نیز عالمی مدقق و صاحب نظر در فن مناظره بود. او همچنین در فنّ

خطابه و وعظ سبک خاص خود را داشت. این دانشمند فاضل برای زیارت بیت اللّه الحرام به مکّه معظمه مشرف شد و پس از اتمام فریضه حج به بغداد رفت. وی در این سفر بسیاری از بزرگان و ائمه دین را ملاقات کرد و از آنها حدیث شنید. او از این سفر به بلخ بازگشت و در سال 524ه . در این شهر درگذشت(2).

422. عجیبی جوزجانی

عجیبی جوزجانی از اعجوبه های روزگار بود. لطایف الفاظ او چون سحر بابلی

ص:145


1- طبقات ناصری، ص 232؛ مشاهیر و بزرگان شرق و غرب، ج 1، ص 311؛ ترکستان نامه، ج 1، ص 112.
2- الجواهر المضیه، ج 2، ص 523.

دلربایی می کرد و چون نسیم سحر جان افزا بود. این قصیده حاکی از طبع روان اوست(1).

چون شمع روز روشن زایوان آسمان

ناگه در او فتاد به دریای قیروان

دوشن زمین و فرق هوا را زقیر و مشک

سحر سپهر گوژ ردا کرده طیلسان

آورد پای مهر چو در دامن زمین

بگرفت دست ماه گریبان آسمان

گردون چو تاج کسری بر معجزات حسن

از دُرّ و لعل چتر سکندر بر او نشان

یا همچو شکل صرح مُمرّد به پیش چشم

بر روی او فشانده همه گنج شایگان

زهره چو گوی سیمین بر چرخ و در برش

دنبال برج عقرب مانند صولجان

بهرام تافت از فلک پنجمین همی

چونان که دیده سرخ کند شرزه ژیان

برجیس چون شمامه کافور پُرْ عبیر

کیوان چو در بنفشه ستان برگ ارغوان

پروین چو وقت پویه گرانتر کنی رکاب

جوزا چوگاه حمله سبکتر کنی عنان

گردان بنات نعش چو مرغی که سرنگون

ناگه به سوی آبخور آید زآشیان

اندر شبی چنان که غضنفر شدی دلیر

و اندر شبی چنان که دلاور شدی جُبان

من روی سوی راه نهاده به فال سعد

امید خود بریده زپیوند و خانمان

423. عزت اللّه بن طوره خان بن خواجه مزاری

عزت اللّه خواجه مزاری، در شهر مزار شریف تولّد یافت. او برای تحصیلات عالیه عازم بخارا شد که پس از آموختن علم طب و حکمت به وطن خویش بازگشت و به تدریس علوم اشتغال ورزید. او به سبب اغتشاشات زمان اسحاق خان ناگزیر در شیرآباد پار دریا اقامت گزید تا این که در سال 1322ه . وفات یافت. عزت اللّه مزاری در شعر و

ادب مهارت خاصی داشت. این ابیات از این شاعر شیرین سخن است(2):

ص:146


1- لباب الالباب، ص 492.
2- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 613.

در شب هجران به یاد عارض آن تند خو

موج محمل بر تن من نیش حسرت می زند

شمع سان از بس به حال خویش کردم گریه سر

هر حُباب اشک ازان جوش ندامت می زند

عزت مادر بخارا با بخاری کرد خوی

پشت پا بر مسند اقبال و عزت می زند

424. عصام بن حسین بن حسین سمرقندی

ابو عون عصام بن حسین بن حسین سمرقندی در شهر سمرقند پا به عرصه وجود نهاد. او برای کسب دانش به بلخ و جوزجان هجرت کرد که پس از تکمیل علوم و فراگیری دانش در شهر جوزجان سکنا اختیار کرد. از احفاد و اعقاب او در این شهر به جا مانده اند.

ابو عون عصام سمرقندی روایاتش را از طریق یزید بن هارون واسطی نقل می کرد، نیز دارمی از او روایاتی را نقل کرده است. او مردی شاعرپیشه بود و روحیه ای لطیف داشت که در وصف سمرقند و نواحی آن اشعار زیادی سروده است. این روایت از طریق او نقل شده است. عن ابی عون عصام بن حسین باسناده، عن عبدالرحمن بن شِبْلٍ قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: یُسلم الرّاکب علی الرّاجل و الرّاجل علی القاعد(1).

حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمود: سواره بر پیاده، و پیاده بر نشسته سلام کند.

ابن حبّان می گوید: ابو عون عصام بن حسین، از جریر بن عیسی بن یونس روایت دارد. این محدّث عالی قدر برای گردآوری حدیث زحمات زیادی را متحمل شد و تلاش فراوان کرد. او عمری طولانی داشت و محاسن و سرش را خضاب می کرد(2).

ص:147


1- القند فی ذکر علماء سمرقند، ص 623.
2- الثقات، ج 8، ص 520.

425. عصام بن حفص بن سوّار بلخی

ابو هاشم عصام بن حفص بن سوّار بلخی بغدادی از مشاهیر محدّثان و قبة الاسلام بلخ به شمار می رفت که علوم متداول به ویژه علم حدیث را در این شهر تدریس می نمود.

او روایاتش را از طُرق محمّد بن زیاد جزری و ابو داود سلیمان بن عمرو حنفی کوفی نقل می کرد. نیز بسیاری از محدّثان بلخ از او روایاتی را نقل کرده اند که از آن جمله بکر بن محمّد بن بکر بن عطاء بلخی، حسن بن علاء بن قاسم بلخی و یحیی بن حسن بلخی هستند. نمونه ای از این روایات به شرح زیر است: عن ابی هاشم عصام بن حفص بلخی باسناده، عن حذیفة بن الیمان عن النبی صلی الله علیه و آله قال: اکتبوا العلم قبل ذهاب العلماء و إنما ذهاب العلم بموت العلماء.

حضرت فرمود: علم را قبل از فوت دانشمندان یادداشت کنید، زیرا چراغ دانش با مرگ علما خاموش می شود.

این مرد عالم مدتی در بغداد به سر برد و از همین روی برخی از محققان او را بغدادی خوانده اند. ولی تاریخ ولادت و یا وفات او معلوم نیست(1)

426. عصام بن یوسف بن میمون بلخی

ابو عصمه عصام بن یوسف بلخی یکی از مفاخر علمای بلخ بود. وی در سال 215ه . به سنّ 84 سالگی درگذشت و در گورستان اختصاصی دروازه نوبهار دفن شد.

نقل شده است روزی شدّاد بن حکیم بلخی که از فقهای بلخ به شمار می رفت، به او نامه نوشت و مردی صالح امّا فقیر و عیال وار را به او معرّفی کرد و یادآور شد که هر

احسانی در حقّ او کنی به موقع باشد. عصام دستور داد تا کیسه ای زر بیاورند. در آن کیسه

چهار هزار درهم بود و او همه را به آن مرد داد و گفت: سلام مرا به شدّاد برسان و بگو

ص:148


1- ذیل تاریخ بغداد، ج 2، ص 260.

شاهدی از شما نیکوتر از کجا پیدا کنم، هر کسی را که تو گواه باشی واجب است به او احسان شود.

وسیم بن جمیل بغلانی می گوید: عصام بلخی روزی ده هزار درهم به مردمان صالح فقیر می داد و تا آن زمان 108 برده آزاد کرده بود. او ملک خالصی داشت که درآمد آن

سالانه به هفتصد هزار دینار می رسید و او این عایدی را، به خصوص در زمان قحطی و گرسنگی، در اختیار مستحقان می گذاشت.

نقل شده است که طلحه از جنگ کابل بازگشت، وقتی به بلخ رسید لشکرش را در خانه های مردم جای می داد و صاحبان خانه را بیرون می کرد. مردم نزد عصام بلخی آمدند و از ظلم و جنایات طلحه شکایت کردند. عصام، طلحه را خواست، او را نصیحت کرد ولی او اجابت نکرد و تهدید کرد که از سرهای مردم مناره ها می سازم. عصام در روز

جمعه بر سجاده نشست، دو رکعت نماز خواند، به دعا و نیایش پرداخت، اشکهایش سرازیر شد و گفت: ای خدای عادل شرّ این ظالم را از سر مردم کوتاه کن و هنوز شب نرسیده بود که خبر آوردند طلحه به مرگ مفاجات مرده است. عدّه ای بر در خانه اش گریه می کردند و می گفتند: ای کشته عصام. و آن عالم بزرگ مستجاب الدعوه بود. شعبی گفته است: عصام هزار و هفتصد دعا را از حفظ داشت و من نافع تر و مؤثرتر از آنها نیافته ام(1).

عصام بن یوسف بلخی از محدّثان برجسته شهر بلخ به شمار می رفت. او روایاتش را از سفیان ثوری و شُعبه نقل می کرد(2).

ابن حجر می گوید: ابن عُدی، ابن حبّان و ابن سعد، عصام بن یوسف بلخی را از جمله ضعفا شمرده اند. خلیلی او را ثقه می داند. ابن حبّان می گوید: عصام از عبد اللّه بن مبارک روایت کرده است. وی در هنگام رکوع و برداشتن سر از سجده دست هایش را بالا می برد. او همچنین یادآور می شود چه بسا وی در نقل روایت دچار خطا شده است(3).

از ابو محمّد قریشی نقل می شود که عصام گفت: در مجلس تعزیه شرکت داشتم و در

ص:149


1- فضایل بلخ، ص 196.
2- الکامل فی ضعفاء الرجال، ج 5، ص 371؛ الطبقات الکبری، ج 7، ص 379؛ لسان المیزان، ج 4، ص 658.
3- الثقات، ج 8، ص 521؛ الطبقات ابن خیّاط، ص 603.

این مجلس چهار نفر از شاگردان ابو حنیفه حضور داشتند، نظیر قاضی ابو یوسف، عافیة بن یزید بن قیس اودعی کوفی، زفر بن هُذیل عنبری و محمّد بن عمر آخری. آنها در

ضمن بحث خود می گفتند: حرام است کار آنهایی که به گفته ما استناد می کنند، بدون این

که بدانند ما آن مطلب را از کجا گفته ایم(1).

سمعانی و ابن اثیر؛ تاریخ وفات عصام را سال 210ه . می دانند(2). خلیلی می گوید:

بخاری در کتاب تاریخ الکبیر و کتاب صحیح از عصام بلخی نامی نبرده و روایتی نقل نکرده است و رأی کوفین را قبول ندارد(3).

از آثار عصام بن یوسف بلخی می توان کتاب مختصر فی الفقه را نام برد(4).

احمد بن محمّد بن حنبل یک روایت از طریق عصام بلخی نقل کرده است(5).

خلیلی می گوید: برخی از رجال شناسان محمّد بن عبد بن عامر سمرقندی را از شاگردان عصام بلخی می دانند، در حالی که محمّد بن عبد سمرقندی عصام را درک نکرده و او را ندیده است(6).

ذهبی در تاریخ الاسلام، محمّد بن عبد بن عامر سمرقندی را در شمار شاگردان عصام بن یوسف بلخی آورده است(7).

427. عصمت اللّه بن میر عبداللّه کشوری

میر عصمت اللّه کشوری، یکی از شعرای بلندآوازه بلخ به شمار می رفت. او در قرن

ص:150


1- الجواهر المضیه، ج 2، ص 527.
2- الانساب، ج 2، ص 304؛ اللباب، ج 1، ص 172.
3- الارشاد، ج 3، ص 937؛ میزان الاعتدال، ج 3، ص 67.
4- معجم المؤلفین، ج 6، ص 282؛ هدیة العارفین، ج 1، ص 663؛ شوارق النصوص، ج 1، ص 240؛ الجرح و التعدیل، ج 7، ص 26.
5- الجامع فی العلل و معرفة الرجال، ج 1، ص 62.
6- الارشاد، ج 3، ص 983؛ ج 1، ص 362.
7- تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 211-220 ه .، ص 295 و نیز ر.ک: المجروحین، ج 2، ص 161؛ الفوائد البهیّه، ص 116؛ اعلام اخیار، ش 112؛ الطبقات السنیّه، ش 1427؛ مشایخ بلخ من الحنفیه، ج 1، ص 63.

13ه . می زیست. وی در روستای دهدادی از حومه مزار شریف تولّد یافت. او مردی صوفی مشرب و سالک طریقت بود و در کمال فقر و بیچارگی به سر می برد. وی در سال 257ه . وفات یافت و از او دیوانی در نهایت سلامت و سادگی باقی مانده است. این بیت از اوست(1):

لا ابالی را چه می پرسی زتقوا زاهدا

های و هو باشد طریق عاشقی مستانه را

428. عصمة بن عاصم سکلکندی

ابو علی عصمة بن عاصم سکلکندی در سکلکند از نواحی بلخ قدم به عالم هستی نهاد. سکلکند نام دو ناحیه است: ناحیه ای بزرگ در حومه تخارستان و ناحیه ای کوچک در بلخ. او از علما و حفّاظ عصر خود بود و زادگاهش را به مقصد مصر ترک کرد و در آن سرزمین ساکن شد؛ ولی تاریخ مراجعت او معلوم نیست(2). ابو علی عصمة بن عاصم، در مصر از ابن ابی مریم و عبد اللّه بن صالح درس حدیث شناسی را فرا گرفت(3).

429. عصمة بن عثمان جوزجانی

ابو محمّد عصمة بن عثمان جوزجانی از محدّثان برجسته جوزجان است. وی از ابو اسامه روایت نقل کرده و احمد بن سیار نیز از او روایاتی را نقل کرده است. او اهل

خیر را دوست می داشت و در نظام زندگی روش نیکویی داشت(4).

ص:151


1- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 578.
2- اللباب، ج 1، ص 443؛ معجم البلدان، ج 3، ص 261.
3- الانساب، سمعانی، ج 3، ص 269.
4- الثقات، ج 8، ص 519.

430. عطاء بن عبد اللّه بن مَیسره بلخی خراسانی

ابو عثمان عطاء بن عبد اللّه بن میسره بلخی خراسانی از مشاهیر فقهای تابعین است. وی به سال 50ه . در شهر بلخ قدم به عرصه وجود نهاد. مُهَلَّب بن ابی حفره حاکم خراسان، او و خانواده اش را به بردگی برد و آنها ساکن شام شدند. از نوه اش عبد اللّه بن عثمان بن عطا پرسیدند، جدّ شما اهل کجاست؟ گفت: ما اهل بلخ هستیم. جدمان را مهلب به بردگی به شام آورد و ساکن شام شدیم(1).

برادرش سلیمان بن عبد اللّه بن میسره بلخی گفته است: ما اصالتا از جوزجان هستیم و از این دیار به بلخ رفتیم(2).

عطاء بن عبد اللّه بلخی روایات فراوانی از صحابه و تابعینی چون عبد اللّه بن عباس و عبد اللّه بن عمر، ابو هریره، ابو امامه و عقبة بن عامر نقل کرده است. او در میان محدّثان از شهرت خاصی برخوردار بود. امام بخاری می گوید: درباره اسم و کنیه عطاء بن عبد اللّه

بلخی خراسانی اختلاف نظر وجود دارد؛ عده ای او را عطاء بن عبد اللّه، برخی عطاء بن

میسره و بعضی عطاء بن ابی مسلم نقل کرده اند. نیز عده ای نام او را ابو ایوب، ابو محمّد،

ابو صالح و ابو عثمان نوشته اند. آنچه مسلم است آن که کنیه او ابو عثمان است.

در مورد زادگاه وی نیز اختلاف نظر وجود دارد. ابو داود سجستانی او را اهل جرجان می داند. محمّد بن اسماعیل بخاری، ابو عیسی ترمذی و ابن حبّان او را اهل بلخ و بلخی

می دانند. محمّد بن عبد اللّه بن محمّد بن سعید سرخسی او را از اهل سمرقند ذکر کرده

است. همچنان که قبلاً بیان شد واعظ بلخی در فضایل بلخ او را اهل جوزجان می داند. عده ای از بصریان او را اهل بصره نقل کرده اند و می گویند او به خراسان رفت، پس از مدتی به عراق بازگشت و بدین علت لقب خراسانی را کسب کرد(3).

ذهبی می گوید: عطاء بن عبد اللّه بلخی محدّث و واعظ برجسته ای بود. اکثر محدّثان

ص:152


1- موضح اوهام الجمع و التفریق، ج 1، ص 151.
2- فضایل بلخ، ص 83.
3- فضایل بلخ، ص 83؛ المجروحین، ج 2، ص 130؛ سیر اعلام النبلاء، ج 6، ص 141؛ تهذیب الکمال، ج 20، ص 106؛ لسان المیزان، ج 8، ص 558؛ الطبقات الکبری، ج 7، ص 369.

او را ثقه می دانند. تعدادی از محدّثان نیز او را در شمار ضعفا آورده اند(1).

وی از بندگان خوب خداوند بود. عثمان بن عطا می گوید: پدرم علمش را به دیگران

می آموخت و با فقرا می نشست و آنها را نصیحت می کرد. اکثر محققان رجال شناس تاریخ وفات او را سال 135ه . می دانند و می گویند وی در شهر اریحا درگذشت، بدنش را به شهر قدس حمل کردند و در این شهر به خاک سپرده شد(2).

عُتبة بن حکم می گوید: ما عده ای از جوانان در حضور عطاء بن میسره نشسته بودیم که او گفت: بچه ها علم را خوب بیاموزید و خوب بنویسید. اگر از شما کسی باشد که خوب ننویسد یا کاغذ نداشته باشد، من به او کاغذ می دهم و او را کمک می کنم(3).

عطاء بلخی می گوید: حاجت خواستن از جوانان آسان تر از پیرمردان است، مگر شما در داستان یوسف و برادرانش ندیده اید که آن حضرت به آنها گفت: امروز ملامت و توبیخی بر شما نیست، خداوند شما را می بخشد و او ارحم الراحمین است(4).

پدرش یعقوب نیز در جواب فرزندان گفت: به زودی برای شما از پروردگارم آمرزش می طلبم که او غفور و رحیم است(5).

عطاء بلخی می گوید: اگر در جامعه 5 گناه رواج یافت باید انتظار 5 پیامد را داشت: اگر رباخواری در جامعه رواج یافت مردم از حادثه زلزله در امان نیستند؛ اگر عده ای ظالم

حکومت را در دست گرفتند باران نمی بارد؛ اگر زنا در جامعه شایع شد عمرها کوتاه و مرگ و میرها زیاد می گردد؛ اگر مردم از پرداخت زکات سر باز زنند حیوانات هلاک می شوند؛ اگر به حقوق اهل ذمه تجاوز شود، حوادث ناخوش آیند روزگار را در پی دارد(6).

عطاء بلخی به سندی از عبد اللّه بن عمر نقل می کند که مردی به محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله مشرف شد و عرض کرد: یا رسول اللّه اسلام چیست؟

ص:153


1- سیر اعلام النبلاء، ج 6، ص 141.
2- تاریخ ابو زرعه، ص 87؛ شرح السنه، ج 2، ص 35؛ تاریخ التراث العربی، ج 1، ص 55.
3- القندفی ذکر علماء سمرقند، ص 580.
4- یوسف / 92.
5- یوسف / 98.
6- حلیة الاولیاء، ج 6، ص 196.

فرمود: نماز را به پا دار، زکات بده و حج خانه خدا را به جا بیار. آن مرد عرض کرد اگر اینها را انجام دادم مسلمان هستم؟ فرمود: بلی. عرض کرد: ایمان چیست؟ فرمود: اعتقاد به خدا و فرشتگان، کتابهای آسمانی، رسالت پیامبران، روز قیامت و عالم پس از مرگ،

بهشت و جهنم، تقدیرات خداوند و به تمام خیر و شر. عرض کرد: اگر من به اینها اعتقاد داشتم ایمان دارم؟ فرمود: بلی. عرض کرد: احسان چیست؟ فرمود: انجام کاری برای خدا باشد، مثل این که او را می بینی، ولی شما او را نمی بینید، او شما را می بیند، عرض

کرد اگر این کار را انجام دادم، خوب کاری کرده ام؟ فرمود: بلی(1).

عطاء بلخی، روایتی را در باب جهاد از عبد اللّه بن عباس نقل می کند که من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می گفت: در بازار سرگرم خرید و فروش و معامله اجناس و حیوانات هستید و جهاد را ترک کرده اید، خداوند خواری و ذلتی را بر شما مسلط می کند که آن ذلت و خواری از شما جدا نمی شود تا این که به دین خدا باز گردید و به احکام آن عمل کنید(2).

عطاء بلخی به سندی از عبد اللّه بن عباس نقل می کند که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده ام که می گفت: سه چشم بر آتش جهنم حرام است: چشمی که از ترس خداوند گریه کند؛ چشمی که از محارم خداوند بازداشته شود؛ چشمی که در راه خدا و برای حفظ و حراست از حریم دین خدا تا صبح بیدار بماند(3).

از عطاء بن عبد اللّه بلخی، آثار و تألیفاتی به جا مانده است که از جمله آنها می توان به تفسیر فی علوم القرآن اشاره کرد. او این کتاب را در سال 126ه . شروع کرد و به سال 132ه . به اتمام رسانید. نیز کتاب الناسخ و المنسوخ از اوست(4).

عبد الرحمان بن یزید بن جابر می گوید: ما هر زمان به خدمت عطاء بلخی خراسانی می رفتیم، او را در حال قرائت قرآن می دیدیم و نماز شب او هرگز ترک نشد.

ص:154


1- حلیة الاولیاء، ج 6، ص 207.
2- حلیة الاولیاء، ج 6، ص 209.
3- حلیة الاولیاء، ج 6، ص 209.
4- تاریخ التراث العربی، ج 1، ص 56؛ معجم المؤلفین، ج 6، ص 283؛ کشف الظنون، ج 1، ص 453.

431. عطاء بن سایب بن زید بلخی

ابو مره عطاء بن سایب بلخی از مشاهیر و معاریف علمای متقدم بوده و محمّد بن جعفر ورّاق جویباری او را در صدر علمای بلخی ذکر کرده است. پدرش سایب فردی متمکن بود و سه پسر داشت به نامهای عبد اللّه، سایب و عطا. درباره عطا نقل کرده اند که حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام دست خود را بر سر عطا کشیده و برای او دعای خیر فرموده است. عطا در غزوه اهواز شرکت جست و فتح سیستان و زابلستان را مشاهده کرد. پس از مدتی او را به عنوان حاکم بلخ منسوب کردند. شاید این سمت از طرف عثمان به او داده شده است. او در دوران حکومت خود در بلخ پلی ساخت که به پل عطا مشهور شد، وی اول کسی از یاران علی علیه السلام است که وارد بلخ شد(1).

ابو مره عطاء بلخی دارای پنج پسر بود به نامهای مره، عمر، محمّد، صالح و ابوبکر. وفاتش بر اثر شیوع طاعون اتفاق افتاد که در آن سال عده زیادی از مردم هلاک شدند. او

را در بلخ دفن کردند؛ ولی مزارش معلوم نیست.

نصر بن یسار بن جندع و پدرش یسار بن جندع در خدمت عطا بودند و گفته اند که یک دست او در جنگ صفین قطع شد؛ چرا که در کنار علی بن ابی طالب علیه السلام جهاد می کرد.

این روایت از عطاء بن سایب نقل شده است: عطاء بن سایب، عن نافع، عن عمر قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: اهل المعروف فی الدّنیا اهل المعروف فی الاخرة، و اهل المنکر فی الدنیا اهل المنکر فی الاخرة؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اهل معارف در دنیا اهل معارف در آخرت است و اهل منکر در دنیا همان اهل منکر در آخرت می باشد.

درباره سخاوت، مروت و فتوّت از عطاء بن سایب مطالب فراوان نقل شده است.

زیاد بن اعجم قصیده ای در مدح عطا سروده است که مطلعش این است:

انّ عطا ساد اهل زمانه

صمیمهم والآخرین الموالیا

ابو مرة عطاء بلخی زیاده از ده هزار درهم و لباس فاخر برای زیاد بن اعجم فرستاد و

ص:155


1- مشایخ بلخ من الحنفیه، ج 1، ص 50.

عذرخواهی کرد و گفت: بیش از این نداشتم؛ این قدر بدان که جامه را برای خود دوخته

بودم(1).

432. عطاء بن علی بن محمّد جوزجانی

عطاء بن علی جوزجانی از فقهای صاحب نام عصر خود به شمار می رفت، آن مرد دانشمند بر کتاب الفقه الاکبر شرح نوشته است و این شرح را قبل از سال 678ه . تألیف کرده است(2).

433. عطار بلخی

عطار بلخی از شعرای بلندآوازه زبان فارسی در قرن یازدهم هجری است. او در شهر بلخ دکان عطاری داشت و به همین مناسبت به عطار شهرت یافت، این رباعی از اوست(3):

صاحب نظری کجاست تا در نگرد

صد یوسف مصر در دل پیرهنت

434. عفّان بن مَخْلَد بلخی

ابو عثمان عفان بن مَخْلَد بلخی، یکی از محدّثان عصر خویش به شمار می رفت، او بلخ را به قصد بغداد ترک کرد، در آن شهر اقامت گزید و به تدریس حدیث اشتغال ورزید. ابو عثمان بلخی مدّت 26 سال در بغداد و جزیره درس حدیث گفت.

ص:156


1- فضایل بلخ، ص 71، ر.ک: مشایخ بلخ من الحنفیه، ج 1، ص 50.
2- تاریخ نگارشهای عربی، ج 1، ص 577؛ تاریخ التراث العربی، ج 3، ص 42.
3- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 557.

وی در سال 226ه . هنگام تشرّف به بیت اللّه الحرام در بین راه، بیمار شد و به سوی

دارالبقا شتافت. این روایت از او نقل شده است(1):

ابو عثمان عفان بن مخلد بلخی قال: حدثنا و کیع، قال: حدثنا ابوالاشهب عن قتادة. قال: قال لقمان لاِءبْنِه: یا بُنیّ اعتزل الشّر کما یعتزلک فانّ الشّرَ للشر خلق.

لقمان به فرزندش گفت: ای فرزندم از شر دوری کن، همچنان که از تو دوری می کند. شر، شرارت آفرین است (شر، شر می آورد).

435. علی بلخی

علی بلخی از فلاسفه عصر خویش بود و ابو بکر محمّد بن زکریّای رازی افتخار شاگردی آن مرد بزرگ را داشت. به نقل از محمّد بن اسحاق ندیم وی از مردم بلخ بود، به

سرزمینهای دور و نزدیک مسافرت کرد و علوم قدیم و فلسفه را نیکو آموخت. شاگردش رازی گفته است: من کتابهای بلخی را به قلم خودش که در فنون و علوم مختلف به رشته تحریر درآورده بود، دیده ام ولی کسی به این کتابها دسترسی پیدا نکرد؛ در عین حال ممکن است کتابهای او در خراسان موجود باشد(2).

436. علی بن ابی عمرو صیدلانی بلخی

ابوالحسن علی بن ابی عمرو صیدلانی بلخی از راویان برجسته بلخ بود. وی به نیشابور رفت و ساکن این شهر شد. او از جمله استادان ابو حامد احمد بن محمّد بن ابراهیم مولقابادی بود و مولقابادی از او روایاتی را نقل کرده است(3).

ص:157


1- تاریخ بغداد، ج 12، ص 278؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 221-230ه .، ص 278.
2- عیون الانباء، ص 145؛ الفهرست، ص 469.
3- تاریخ نیشابور، المنتخب من السیاق، ص 98.

437. علی بن احمد بلخی

نورالدین ابوالقاسم علی بن احمد بلخی از فضلای زمان خود به شمار می رفت. او تألیفاتی دارد که از آن جمله می توان، کتاب المدخل فی علم النجوم را نام برد. بلخی این کتاب را به نام فخرالملک ابوالحسن وزیری در شصت باب نوشته است. دیگر کتاب سرّالاسرار فی حقیقة التّیسیر است که در علم ریاضی تألیف گردیده ونسخه خطی این کتاب در کتابخانه آستان قدس رضوی به شماره 5559 موجود است.

ابوالقاسم بلخی کتاب خود را از عربی به فارسی نیز ترجمه کرد. از ترجمه فارسی این کتاب دو نسخه یکی در کتابخانه ایاصوفیا در ترکیه، و دیگری در موزه بریتانیا موجود است. از اصل نسخه خطی آن کتاب فیلم تهیه شده که یک حلقه فیلم در بخش میکروفیلم کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است(1). یک نسخه از کتاب المدخل فی علم النجوم در کتابخانه خدیویّه مصر موجود می باشد(2). ابوالقاسم علی بن احمد بلخی تألیفات زیادی از خود به یادگار گذاشته است که عبارتند از مطالع الافق، سرالاسرار و عیون النکت فی التّیسیر والاستمرار، رسالة فی النجوم، المدخل فی علم النجوم و کتاب التحقیق(3).

438. علی بن احمد بن عباس بلخی

علی بن احمد بلخی فردی محقّق و محدّث در خطه پر افتخار بلخ به شمار می رفت. او پس از مدتی از بلخ به بغداد عزیمت کرد و در آن شهر اقامت گزید و به تدریس حدیث مشغول شد. علی بن احمد روایاتش را از محدّثان مختلف مانند عباس بن زیاد بلخی و

ص:158


1- فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 1، ص 380.
2- هدیة العارفین، ج 4، ص 455؛ ایضاح المکنون، ج 4، ص 281، 455.
3- نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 1، ص 209 و نیز ج 9، ص 205، 235.

احمد بن محمّد بن سهل بلخی نقل کرده است و تعدادی از فقها و محدّثان و علما نیز از

او روایت نقل کرده اند(1).

439. علی بن احمد بن علی بن محمّد سجزی

علی بن احمد بن علی بن محمّد سجزی، معروف به اسلامی، از مشاهیر علمای بلخ است که به احتمال بسیار زیاد جدش از سجستان به بلخ هجرت کرده است. سمعانی می گوید: او یکی از فقهای برجسته حنفی در شهر بلخ بود، عمر طولانی و پربرکتی داشت، از محدّثان صاحب نام بود و روایات زیادی از وی نقل شده است. نیز او مرد پاک دامن و پرهیزگاری به شمار می رفت و برخورد نیکو و صادقانه ای با مردم داشت. وی روایاتش را از طریق محدّثانی، مانند پدرش احمد بن علی سجزی، ابو سعد منصور بن اسحاق بن محمّد خزرجی حافظ، ابو علی حسن بن محمّد وخشی بلخی، ابو عثمان سعید بن ابی سعید عیار و دیگران نقل کرده است. در کتاب جامع الصحیح، روایاتی از ابو علی اسماعیل بن محمّد کَشّانی، فَرَبَری، بخاری و نیز از ابو عثمان بن سعید عیار از طریق او نقل شده است. در سنن ابی داود نیز روایاتی به طریق وی از ابو علی وخشی نقل شده است.

سرانجام وی در شب 15 ذی الحجه سال 528ه . در شهر بلخ درگذشت(2).

440. علی بن احمد بن محمّد بلخی (معروف به قَودَر)

ابوالحسن علی بن احمد بن محمّد بلخی معروف به قَودَر، از بزرگان عصر خود بود، محدّثان از او احادیثی را نقل کرده اند. ابن حجر به نقل از خلیلی می گوید: روایات او

ص:159


1- تاریخ بغداد، ج 11، ص 319.
2- الجواهر المضیه، ج 1، ص 537؛ الطبقات السنیه، ش 1442؛ التحبیر فی المعجم الکبیر، ج 1، ص 561.

مورد قبول نیست و او را به جعل حدیث و دروغ متهم می کند(1).

خلیلی می گوید: او روایاتش را از طریق عیسی بن احمد، محمّد بن فضل و دیگران نقل کرده است. وی ثقه می باشد و راویانی چون، ابو علی حسن بن عیسی بن ماسَرجِس نیشابوری و ابوزرعه احمد بن حسین رازی روایاتی را از او نقل کرده اند. احمد بن محمّد بن حسین حافظ او را ستوده است و می گوید: علی قودر بلخی در سال 330ه . وفات یافت(2).

خلیلی در کتاب ارشاد، باب سرخس می نویسد: علی بن محمّد معروف به قوذان، در بلخ روایات مناکیر نقل کرده است. از این مطلب برمی آید که وی اصالتا از مردم سرخس است و ساکن بلخ بوده است(3).

441. علی بن احمد بن محمّد بن اسحاق بن ابراهیم ترکانی بخاری

ابوالحسن علی بن احمد ترکانی بخاری، از مشاهیر علما و محدّثان بخارا به شمار می رفت. وی مدتی در شهر نسف ساکن شد و برای گردآوری حدیث به بسیاری از شهرهای ماوراءالنهر سفر کرد و در اواخر عمر ساکن بلخ شد. او در سال 340ه . در شهر بخارا تولد یافت. این مرد فاضل در سال 409ه . در شهر بلخ جهان را بدرود گفت و در گورستان این شهر به خاک سپرده شد.

ابوالعباس جعفر بن محمّد مستغفری و ابو علی حسن بن علی وخشی بلخی حافظ از شاگردان او بودند. ابوالحسن علی بن احمد ترکانی روایاتش را از طریق خلف بن محمّد خیّام، محمّد بن موسی رازی و ابوبکر بن سعد که از جمله اساتید امام بخاری به شمار می رفتند نقل کرده است.

عن ابی علی وخشی بلخی قال: حدّثنا ابوالحسن علی بن احمد ترکانی بخاری

ص:160


1- لسان المیزان، ج 4، ص 722؛ نزهة الالباب فی الالقاب، ص 59.
2- الارشاد، ج 3، ص 951-952؛ لسان المیزان، ج 4، ص 722.
3- الارشاد، ج 3، ص 952؛ الالباب فی الالقاب، ص 59.

باسناده، أتت النبی صلی الله علیه و آله، إمرأةً فقالت: إبنی کان بطنی وعاءً لَهُ، و حجری حواءً لهُ، وثدیی

سقاءً له، و یزعم أبوه أنّه أحقُّ به مِنی، فقال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: أنتِ أحقُّ به ما لم تَتَزَوجی(1).

ابو علی وخشی بلخی می گوید: ابوالحسن علی بن احمد ترکانی به سند خویش روایت می کند که روزی زنی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله مشرف شد، عرض کرد یا رسول اللّه شکمم ظرفی است برای فرزندم و دامنم آسایشگاه و شیرم سیراب کننده اوست. پدرش گمان می کند برای حضانت او از من سزاوارتر است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: تو بر حضانت فرزندت صاحب حق تر هستی، تا زمانی که شوهر نکرده باشی.

442. علی بن احمد بن محمّد بن جعفر بن سعید سمنگانی

ابوالحسن علی بن احمد بن محمّد سمنگانی، از محدّثان برجسته عصر خود بود. او روایاتش را از طریق ابوالقاسم عبدالسلام بن عبدالعزیز بن خلف نصیبی، ابوالفرج عمر بن عبد اللّه بن جعفر صوفی و ابو نصر محمّد بن عبدالجلیل فقیه نقل کرده است. نصر

مقدسی و عبدالسلام نیز روایاتی را از او نقل کرده اند(2).

443. علی بن احمد بن محمّد بن حسن خزاعی بلخی

ابوالقاسم علی بن احمد بن محمّد بن حسن خزاعی بلخی از محدّثان صاحب نام عصر خود به شمار می رفت و او در ماه رجب سال 426ه . در بلخ قدم به عرصه وجود نهاد، تحصیلاتش را در همان جا به پایان رسانید و در بسیاری از علوم صاحب نظر شد.

ابوالقاسم علی خزاعی به شهرهای ماوراء النهر چون بخارا، سمرقند و نسف سفر

ص:161


1- اللباب، ج 1، ص 146؛ و نیز ر.ک: القند فی ذکر علماء سمرقند، ص 536؛ الانساب، ج 1، ص 458؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 401-420ه .، ص 191.
2- معجم البلدان، ج 3، ص 286.

کرد. به ویژه، در شهر بخارا به خدمت استاد علم حدیث هُیثم بن کُلیب شاشی رسید و

کتابهای حدیثی چون مُسند هُیثم، الشمایل النبی ترمذی و غریب الحدیث ابن قتیبه را در محضر او فرا گرفت. نیز از محضر استادانی دیگر، مانند پدرش احمد بن محمّد خزاعی، عبد اللّه بن محمّد بن یعقوب بخاری، عبد اللّه بن محمّد بن طرخان بلخی، محمّد بن احمد بن خُنَب، ابو عمرو محمّد بن اسحاق عُصفری، ابو جعفر محمّد بن احمد بن محمّد بن عبد اللّه جمّال و محمّد بن احمد سُلَّمی علوم حدیث را آموخت. ابوالقاسم علی خزاعی خود شاگردانی را در شهرهای بلخ، بخارا و سمرقند و نسف تربیت کرد. آنها و محدّثان زیادی از شهرهای مذکور از وی روایاتی را نقل کرده اند، به ویژه احمد بن محمّد خلیلی دهقان روایاتی را از استادش نقل کرده است.

ابوالقاسم علی خزاعی عمر طولانی داشت و او در اواخر عمر عزلت گزید و به سنّ کهولت بلخ را برای همیشه ترک گفت و در شهر بخارا ساکن گشت. سرانجام وی در ماه صفر سال 411ه . در این شهر وفات یافت و در همان جا به خاک سپرده شد. شاگرد همدم و باوفایش احمد بن محمّد خلیلی دهقان تا دم مرگ همراه او بود(1).

444. علی بن احمد بن موسی فارسی بلخی

ابوالحسن علی بن احمد فارسی یکی از معاریف علمای بلخ بود که در ماه ذی الحجه سال 335ه . به رحمت حق پیوست. او تا آخر عمر در بلخ ساکن بود. در هر شب از شبهای ماه مبارک رمضان جامه نو می پوشید و نماز می گزارد و صبح آن روز، آن جامه را به یکی از طلاّب می داد و برای طلاّب حقوق ماهیانه معیّن کرده بود. گفته اند او در هر

سال پنجاه هزار دینار همراه با گندم به فقرا می بخشید و در هر سال دو نوبت لباس به

ص:162


1- سیر اعلام النبلاء، ج 17، ص 199؛ ج 19، ص 74؛ ج 21، ص 201-202؛ تاریخ مدینة دمشق، ج 6، ص 221؛ الانساب، ج 12، ص 173؛ الاکتفاء، ص 41، 208، 211؛ القند فی ذکر علماء سمرقند، ص 536؛ خراسان بزرگ، ص 107.

طلاّب می داد.

روزی یکی از طلاّب خدمت ابوالحسن علی فارسی رفت و گفت: جناب استاد، من مال فراوان به دست آورده ام و بر مالم زکات واجب شده و صدقه برای من حرام است. شیخ فارسی ناراحت شد و گفت: اهل علم بهترین مردمان هستند، آیا بر من است که اوساخ مال را به آنها بدهم؟

پناه به خدا می برم، معاذ اللّه ما دفعت الی احد من اهل العلم شیئا من الزکاة قط. وی محدّثی توانا بود و علما از این مرد بزرگ روایات زیادی نقل کرده اند، نمونه ای از آن

روایات این است: عن ابی الحسن علی بن احمد فارسی بلخی، عن مسند ابی سعید خدری، عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله اِنّه قال: سیأتی علی امتی زمان تصیر آلهتهم بطونهم و احبابهم لباسهم و اربابهم دراهمهم و محاریبهم نسائهم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: زمانی بر امت من بیاید که شکمهای آنها معبودشان باشد؛ همه شکم پرست شوند. محبوب ترین چیز نزد آنها لباسهای آنها باشد و بزرگی آنها درهمهای آنها و فخر آنها زنان آنها باشد.

در روایت دیگر آمده است: ادیانهم دراهمهم؛ عقیده و ایمان آنها درهمهایشان می باشد. عن ابی الحسن علی بن احمد فارسی بلخی عن مسند ابی سعید خدری، عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله انّه قال: ان احدکم یسأل یوم القیامة حتی یکون فیما یسأل عنه ان یقال، ما منعک ان تنکر المنکر اذا رأیته فمن لقنه اللّه تعالی حجه قال: یا رب رجوتک و خفت الناس.

حضرت فرمود: از هریک از شما در روز قیامت سؤال می شود که در آن جا چه چیز مانع شد از این که نهی از منکر کنی و نکردی زمانی که آن منکر را دیدی؟

حق تعالی بر این قول دلیل می خواهد. در جواب عرض می کند: پروردگارا، من فهمیدم که خطا کرده ام به تو امید داشتم که مرا ببخشی و نیز از مردم می ترسیدم(1).

ص:163


1- فضایل بلخ، ص 297؛ مشایخ بلخ من الحنفیه، ج 1، ص 54،91،161.

445. علی بن جعفر فریابی

علی بن جعفر فریابی در یک خانواده روحانی در شهر بلخ پا به عرصه وجود نهاد، پدر او از محدّثان برجسته دنیای اسلام به شمار می رفت. وی علوم را در محضر پدرش و استادان دیگر فرا گرفت و به ویژه در علم فقه و اصول و حدیث صاحب رأی شد(1).

446. علی بن حبیب بلخی

ابوالحسن علی بن حبیب عَلُّوَیْه بلخی، از جمله روات بلخ به شمار می رفت و عمری با برکت داشت. او روایاتش را از طریق حمّاد بن سلمه و نوح بن ابی مریم نقل می کرد. نیز

محدّثانی چون دُحَیم بن نوح و علی بن اسماعیل جوهری از او روایاتی را نقل کرده اند.

این مرد بزرگ در سال 232ه . به سنّ 115 سالگی جهان را بدرود گفت(2).

ابو حاتم رازی می گوید: ابوالحسن علی بن حبیب بلخی روایاتی را از عبد اللّه بن مبارک و ابو معاذ حکم بن عبد اللّه بلخی نقل کرده است. وی همچنین گفته است: پدرم در

سال 211ه . در شهر ری در درس حدیث ابوالحسن بلخی شرکت می جست و روایاتی را از طریق او نقل کرده است. از پدرم سؤال شد که نظرش درباره ابوالحسن بلخی چیست؟ که گفت: وی راستگو و ثقه است(3).

447. علی بن حسن بلخی

برهان الدین ابوالحسن علی بن حسن بلخی از فقهای عصر خود به شمار می رفت. وی

ص:164


1- الانساب، ج 10، ص 207.
2- تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 231-240ه .، ص 274.
3- الجرح والتعدیل، ج 6، ص 183.

برای کسب دانش به عراق و شام سفر کرد و در شهر دمشق اقامت گزید. در آن جا به خدمت ابو عبد اللّه محمّد بن یوسف عُقیلی حورانی رسید و به فراگیری فقه و اصول پرداخت که در این علوم تبحر یافت. برهان الدین علی بلخی حنفی از جمله اساتید ابوالمعالی رافع بن عبد اللّه حنفی فایانی است(1).

448. علی بن حسن بلخی فقیه

ابوالحسن علی بن حسن بلخی فقیه از فقهای نامدار عصر خود بود. وی به سرزمینهای اسلامی سفر کرد، به خدمت علما و دانشمندان رسید و کسب فیض کرد. او سرانجام در شهر دمشق اقامت گزید و به خدمت ابو اسحاق ابراهیم بن احمد موصلی فقیه حنفی شرفیاب شد و در محضر او علم فقه را فرا گرفت. این فقیه بزرگ به نیابت از ابو اسحاق موصلی در مدرسه بُصری تدریس می کرد و ضمن سرپرستی مدرسه صادریه دمشق در آن جا نیز درس می گفت(2).

449. علی بن حسن بن ابی الأسود بَلّی

ابوالحسن علی بن حسن بن ابی الاسود بَلّی، معروف به ابن بَلّ، از چهره های علمی و ادبی عصر خود به شمار می رفت. بَل نام یکی از روستاهای بلخ است و ابوالحسن علی بَلّی در این محل قدم به عرصه وجود نهاد. تاریخ تولد او معلوم نیست. ابوالحسن علی بلّی از جمله شاگردان ابوالقاسم علی بن حسین ربعی بود که در محضر او علم حدیث را فرا گرفت. او روایاتی را از طریق استادش نقل کرده است. ابن بَلَّی در ماه ذی الحجه سال

ص:165


1- معجم البلدان، ج 4، ص 141، 234؛ .رک: الجواهر المضیه، ج 1، ص 359؛ الاعلام الاخبار، ص 70؛ فقهای بلخ، ص 21؛ مشایخ بلخ من الحنفیه، ج 1، ص 95.
2- تاریخ مدینة دمشق، ج 6، ص 259.

569ه . در بلخ درگذشت(1).

450. علی بن حسن بن احمد بلخی

ابوالحسن علی بن حسن بلخی از مشاهیر محدّثان زمان خویش بود. او بلخ را به قصد بغداد ترک گفت، در آن شهر ساکن شد و به تدریس حدیث پرداخت(2).

451. علی بن حسن بن اُحید قطّان بلخی

ابوالحسن علی بن حسن قطان بلخی یکی از محدّثان بلخ بود. او مانند دیگر علمای معاصر خود وطن را به قصد بغداد ترک کرد، در آن شهر اقامت گزید و در همان جا مشغول تدریس حدیث شد.

ابوالحسن علی قطّان بلخی روایاتش را از طریق محدّثان مختلف به ویژه اسحاق بن شبیب بلخی نقل کرده است(3).

452. علی بن حسن بن سهل بلخی

علی بن حسن بن سهل بلخی از مشاهیر محدّثان زمان خود بود. او علم حدیث را در خدمت محمّد بن رافع نیشابوری و یوسف بن عبد اللّه عطار بلخی آموخت. وی از این دو استاد روایت دارد. سیوطی نام پدر او را حسین ضبط کرده و طبرانی در معجم الصغیر از

ص:166


1- الاکمال، ج 1، ص 513؛ الانساب، ج 2، ص 326.
2- تاریخ بغداد، ج 11، ص 384.
3- تاریخ بغداد، ج 11، ص 381.

او روایت نقل کرده است(1).

453. علی بن حسن بن عبدالرحمان جرجانی

ابوالحسن علی بن حسن بن عبدالرحمان جرجانی از محدّثان صاحب نام گرگان و استرآباد به شمار می رفت. وی به بلخ هجرت کرد و در آن شهر به تدریس علم حدیث پرداخت. او روایاتش را از طریق ابو موسی عیسی بن ابی راشد نقل می کرد، نیز محدّثانی

چون، ابوالحسن علی بن حسنویه قزوینی ساکن بصره از او روایاتی را نقل کرده است(2).

454. علی بن حسن بن عبید اللّه حسینی بلخی

ابوالحسن علی حسینی بلخی از سادات و علمای بزرگ شیعه اثنی عشریه خطه دانشمندخیز بلخ به شمار می رفت. وی در سخنرانیهایش سیره و رفتار ائمّه اثنی عشر را ترویج و تبلیغ می کرد و همیشه اسامی دوازده امام علیهم السلام را برای فرزندانش می خواند و به آنها می آموخت.

ابوالحسن علی حسینی بلخی از علمای قرن پنجم به شمار می رود و در بلخ می زیسته و از مفاخر آن بلاد بوده است(3).

455. علی بن حسن بن محمّد بن جعفر بلخی

ابوالحسن علی بن حسن بن محمّد بن جعفر بلخی زاهد جعفری به برهان بلخی

ص:167


1- المعجم الصغیر، ج 8، ص 199؛ اللآلی المصنوعه، ج 1، ص 176؛ التنزیه، ج 1، ص 251.
2- تاریخ جرجان، ص 271.
3- طبقات اعلام الشیعه، قرن پنجم، ص 37، 52، 118.

معروف است. نسب شریف او به جعفر طیّار بن ابی طالب علیه السلام می رسد، از همین روی او را جعفری خوانده اند. این مرد بزرگ یکی از نادرترین افراد عصر خود بود که سهم بزرگی در نشر علم و فرهنگ در سرزمینهای اسلامی دارد. او از نخستین کسانی است که در مدارس شام چون حلاویه، طرخانیه، خاتونیه، امینیه و صادریه تدریس کرده است. وی بسیاری از علوم را در ماوراءالنهر در خدمت استادانی مانند برهان الدین عبدالعزیز بن عمر بن مازه و ابو معین نسفی فرا گرفت. او به ویژه در علم فقه و اصول صاحب نظر گردید و در مدت کوتاهی از اجلّه فقهای حنفی محسوب شد. آن گاه به شام رفت و در آن شهر به تدریس فقه و اصول پرداخت. وی مورد حسادت کاشانی که از استادان آن جا بود واقع شد. وی حنبلی ها را علیه او تحریک می کرد. این عالم بزرگ در

مدرسه صادریه تدریس می کرد و آن مدرسه به مدرسه بلخیه شهرت یافت. سرانجام او در ماه شعبان سال 548ه . در شهر دمشق وفات یافت و در گورستان شهدا واقع در باب الصغیر به خاک سپرده شد(1).

456. علی بن حسین بن ظریف بلخی

ابو منذر علی بلخی از مورّخان و نسّابه های مشهور سرزمین ادب پرور و دانشمندخیز بلخ به حساب می آمد. در مورد شرح حال زندگی این مورّخ بیش از این اطّلاعی در دست نیست(2).

ص:168


1- الجواهر المضیه، ج 2، ص 560؛ الروضتین، ج 1، ص 89؛ دول الاسلام، ذهبی، ج 2، ص 64؛ ریحانة الأدب، ج 1، ص 254؛ و نیز ر.ک: العبر، ج 4، ص 31؛ الفوائد البهیه، ص 120؛ الدارس فی تاریخ المدارس، ج 1، ص 481؛ عیون التواریخ، ج 12، ص 474؛ طبقات الفقها، ص 94.
2- عمدة الطالب، ص 46.

457. علی بن حسین بن فرج خُلمی

ابوالحسن علی بن حسین بن فرج خُلمی معروف به علویه، از محدّثان بلخ به شمار می رود. او روایاتش را از طریق حُمید بن حماد، سفیان بن عُیینه، فضیل بن عیاض، عیسی بن یونس، ابو یوسف، ابراهیم بن ابی یحیی و عمر بن هارون ثقفی نقل می کرد، نیز راویانی چون، ابوالحسین محمّد بن عُبید باهلی و محمود بن عنبر بن نُعیم از او روایاتی را نقل کرده اند. ابوالحسن علی خُلمی با سعدان بن ابی العوجا دوستی و مراوده داشته است

و آن دو در بسیاری از موضوعات علمی بحث و تبادل نظر می کردند(1).

458. علی بن حسین جامی بلخی

ابوالمعالی شیخ الاسلام علی بن حسین جامی بلخی، از زهاد و علمای صاحب نام بلخاب به شمار می رفت. این مرد بزرگ در 170 کیلومتری شهر بلخ، ناحیه بلخاب، چشم به جهان گشود. او تحصیلات خود را در زادگاهش بلخاب، جوزجان و بلخ به پایان رسانید، آن گاه برای تکمیل آن به جام سفر کرد. او در این ناحیه مدتی اقامت گزید و به

فراگیری علوم مختلف از جمله عرفان و تصوف پرداخت تا به مدارج عالی و کمالات عرفانی رسید. وی مورد توجه میرزا شاهرخ گرگانی قرار گرفت. شاهرخ او را به حکومت بلخاب منصوب کرد، زیرا او زادگاهش را خوب می شناخت. وی مدتی این سمت را به عهده داشت.

جامی بلخی از دانشمندان عصر خود بود و از او تألیفاتی به یادگار مانده است که از آن جمله می توان کتاب حدیقة الحقیقه را نام برد. کتاب مذکور در دو جلد در علم اخلاق

و عرفان به عربی و فارسی روان تألیف شده است. یک نسخه خطی از این کتاب در

ص:169


1- الانساب، ج 5، ص 182.

کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره 6438 موجود است(1).

در برخی از نسخ، این کتاب را به محمّد بن مطهر بن احمد جامی نسبت داده اند(2). عده ای از محققان کتاب حدیقة الحقیقه را به شیخ احمد جامی متوفی 536ه . نسبت داده و در اول کتاب نوشته اند: «هذا کتاب حدیقة الحقیقه، مصنفه حضرت شیخ

قطب الدین محمّد بن شیخ شمس الدین مطهر بن شیخ الاسلام ژنده پیل احمد الجامی». این شخص از علمای قرن هفتم است در حالی که کتاب در قرن نهم تألیف شده است. ادعای کسانی که می گویند کتاب از تألیفات شیخ احمد جامی است، با توجه به متن کتاب نادرست به نظر می رسد، زیرا مؤلف از خود روایت نقل نمی کند. امّا کتاب شیخ احمد جامی بحارالحقیقه نام دارد(3). در موسوعة الصوفیه کتاب شیخ احمد جامی را بحارالحقیقه نقل کرده اند(4).

بدون تردید کتاب حدیقة الحقیقه از تألیفات علی بن حسین جامی بلخی است که از

دانشمندان و عارفان قرن نهم به شمار می رفته است(5).

ابو نعیم در کتاب حلیة الاولیاء روایاتی را از طریق علی بن حسین جامی بلخی نقل کرده است(6).

459. علی بن ابی طالب حسینی بلخی

ابوالحسن علی بن ابی طالب بن حسن بن عبید اللّه بن محمّد بن عبید اللّه بن علی بن حسن بن جعفر حجة بن حسین بن عبید اللّه الاعرج بن حسین الاصغر بن زین العابدین

علی بن حسین سبط بن علی بن ابی طالب علیه السلام در شهر بلخ قدم به عرصه جهان نهاد. وی

ص:170


1- نسخه های خطی دفتر چهارم، نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 4، ص 670.
2- فهرست میکروفیلمهای کتابخانه دانشگاه تهران، ج 2، ص 122.
3- فهرست میکروفیلمهای کتابخانه دانشگاه تهران، ج 2، ص 123.
4- موسوعة الصوفیه، ص 118.
5- حدیقة الحقیقه، ج 1، ص 1.
6- حلیة الاولیاء، ج 7، ص 145.

علوم را در بلخ فرا گرفت و در بسیاری از رشته ها صاحب نظر بود. تاریخ تولد او معلوم

نیست. این سیّد و عالم جلیل القدر از علمای شیعه امامیه است که نسب او با یازده واسطه

به امام زین العابدین علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام می رسد.

در کتاب سلسلة الابریز نقل شده که سمعانی، ابوالحسن علی بن ابی طالب را به علم و دانش و سجایای اخلاقی ستوده است. این مرد بزرگ در ماه رجب سال 502ه . جهان را بدرود گفت(1).

واعظ بلخی او را این گونه توصیف می کند: علی بن ابی طالب از رؤسا و نقبای بلخ بود. مردی متمول، با کرامت و سخاوت بود و با این که وسعت مالی خوبی داشت، قرآن می نوشت و ارتزاق می کرد. یک نسخه از قرآنهای وی در موزه قرآن کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است. برخی از محققان این قرآن را از دست نوشته های امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام می دانند. وی اول شب را می خوابید و آخر شب بیدار بود. با این که چند خدمتگزار داشت، شبها برای وضو و طهارت برمی خاست و کسی را بیدار نمی کرد، وضو می گرفت و مشغول نماز شب می شد. در هر جمعه یک ختم قرآن می کرد. منزلش مرکز تجمع علما و فضلا بود. مدتی ریاست بلخ را به عهده داشت و حقوق همگان را رعایت می کرد طوری که کسی از او ناراضی نبود. نماز جماعت را ترک نمی کرد و به فقرا و مستمندان یاری می رسانید(2).

مؤلف کتاب الدرجات الرفیعه، ابوالحسن علی بن ابی طالب را ستوده است(3). مؤلف انوار الربیع، ابوالحسن علی بن ابی طالب بلخی را در شمار شعرای اوایل قرن پنجم آورده

است و می گوید: او به زبان عربی اشعاری نیکو می سرود(4). باخرزی گفته است: ابوالحسن علی بن ابی طالب بلخی، فرزند برادر شرف السادات ابوالحسن محمّد بن عبید اللّه بن ابی طالب بلخی است. وی در فضل و کمالات بر عمویش برتری داشت(5).

مؤلف تاریخ مدفونین بلخ می گوید: مزار حضرت شاه ولایت، امیرالمؤمنین علی بن

ص:171


1- سلسلة الابریز بالسند العزیز، ص 20، 24، 34، 65.
2- فضایل بلخ، ص 357.
3- الدرجات الرفیعه فی طبقات الشیعه، ص 494.
4- انوار الربیع فی انواع البدیع، ج 1، ص 283.
5- دمیة القصر، ج 2، ص 817.

ابی طالب علیه السلام در بلخ نمی باشد(1).

عبدالغفور لاری، انتقال جنازه امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام را به بلخ قبول دارد و به آن اشاره کرده است(2).

درویش محمّد بلخی گفته است: مزار شاه ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام در سال 175ه . مقارن حکومت هارون الرشید در نجف اشرف پیدا شد(3).

دکتر عبدالحی حبیبی، در ضمن معرفی کتاب مجمع الغرایب درویش محمّد بلخی می گوید: بعد از سالهای 880ه . در هرات و خراسان شهرت یافت که مزار علی علیه السلام در خواجه خیران بلخ است. شاهان تیموری هرات که با صفویان رقابتی داشتند، برای جلب نظر شیعیان حضرت علی علیه السلام این افسانه را شاخ و برگ دادند و بر آن مزار بنای رفیعی افراشتند. و آنان به این فکر افتادند که کتابهایی را نیز در همین زمینه تألیف کنند. بتدریج این موضوع آن قدر اهمیت پیدا کرد که ام البلاد بلخ رفته رفته به دهکده ای متروک تبدیل

شد، و روستای کوچک خواجه خیران، در حدود سال 900ه . به برکت این شایعه به شهر بزرگ مزار شریف مبدل شد. این مطلب با اسناد قدیمی و موثق قابل اثبات نیست، ولی در این اواخر، استاد نور محمّد حافظ کهگدائی کتابی با نام تاریخ مزار شریف تألیف کرده که در سال 1325ش. در کابل چاپ شده است. در این کتاب تمام روایات مربوط به مزار شریف شاه مردان در بلخ گردآوری شده است. هیچ یک از این روایات را نمی توان بر اساس اسناد تاریخی دارای وثوق و اعتبار کلی دانست. تمام کتابهایی که در این باره

یافت می شوند، اگر چنانچه وجود داشته باشند آثاری غیر قابل وثوق هستند؛ از جمله می توان به کتابهای زیر اشاره کرد که همگی پس از قرن ده هجری نوشته شده اند:

1- بحرالاسرار، تألیف امیر محمود بن ملاّ ولی بلخی در بین سالهای 1040-1045ه .

2- تذکره هفتاد مشایخ بلخ، تألیف محمّد صالح بدوانی، 1003ه .

3- تاریخ اکابران دین، تألیف عصر امیر نصر اللّه بخارا، 1240ه .

4- حجة البیضاء، تألیف محمّد مرید محی الدین پیشاوری، چاپ 1319ه . بمبئی.

ص:172


1- تاریخ مدفونین بلخ، ص 6 خطی.
2- تاریخچه مزار شریف، ص 23.
3- مجمع الغرایب، ص 218 خطی.

5- عمدة المقامات، تألیف حاج فضل اللّه، چاپ لاهور.

6- عجایب الطبقات، تألیف محمّد طاهر بن ابی القاسم، 1059ه .

7- مناقب المحبوبین، تألیف نجم الدین چشتی، چاپ لاهور.

8- سفینة الاولیاء، چاپ 1884م نولکشور.

9- تاریخ مقیم خانی، تألیف محمّد یوسف منشی در بین سالهای 1114-1119ه .

10- تذکرة المشایخ بلخ، تألیف محمّد مؤمن بلخی، در حدود سال 1118ه .

11- مفتاح التواریخ، تألیف تامس ویلیام بیل انگلیسی.

در کتابهای مذکور در بالا نوشته شده است که لوحی از خشت سرخ را از زیرزمین در داخل مرقد آن حضرت یافته اند. چنین نکته ای از نظر تاریخی بی اعتبار است و از صورت ظاهر خط آن معلوم است که جعلی است. بر این لوح این عبارت منقوش است. هذا ولی اللّه علی اسد اللّه.

به هر حال تا جایی که توانستم در کتابهای موثق قدیمی و تواریخ، مسالک و ممالک و اخبار باستانی جستجو کردم چیزی در این مورد نیافتم و هر چه در این مورد وجود دارد پس از 900ه . نوشته شده است. به یاد دارم که خاورشناس معروف فرانسوی ماسینیون را به سال 1320ش. در کابل دیدم و از او سؤال کردم، آیا درباه تاریخ مزار شریف کتاب و

مأخذ قدیمی تری را دیده و یا شنیده است؟ وی گفت: کتاب الرحلة الهرویه، ابو سعید الهروی که در قرن 3 هجری تألیف شده است قدیمی ترین مأخذ در این زمینه است و یک نسخه از کتاب مذکور در قاهره موجود می باشد. در این کتاب درباره مزار حضرت علی علیه السلامدر بلخ مطالبی نقل شده است، ولی من آن کتاب را ندیده ام. دکتر حبیبی می گوید: اگر روایت خاورشناس فرانسوی را حمل بر حقیقت کنیم این کتاب قدیمی ترین مأخذی است که در این مورد وجود دارد. باید دید که ابو سعید هروی کیست؟ و در کدام عصر، و یا در کجا زندگی می کرده است؟ آیا کتاب مذکور وثاقت تاریخی دارد یا نه؟(1)

احتمال زیادی می رود که ابو سعید هروی، همان ابوالحسن علی بن ابوبکر هروی باشد، که به سال 611ه . در شهر حلب وفات یافت. او کتابی به نام الاشارات الی معرفة

الزیارات دارد. این کتاب در قاهره و شام به چاپ رسیده است و این جملات در آن وجود

ص:173


1- مجله یغما، سال 9، ش 8، ص 363، آبان ماه 1335.

دارد: ذکر ابن قتیبه، أن امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب دُفِن بقصر الامارة بالکوفه خوفا

من أعدائه، و بناحیة بلخ قریة یُقالها الخیر ظهر بها قبرٌ یزعمونَ، أنّه علی بن ابی طالب ولیس بصحیح؛ ابوالحسن علی هروی، عقیده دارد که مزار امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام در شهر نجف اشرف است، و آن قبری که به علی بن ابی طالب در خواجه خیران بلخ منسوب است مزار ایشان نیست(1).

(ابوالحسن علی هروی، از جهانگردان اوایل قرن 6 می باشد. او به شهرهای کشور اسلامی آن روز سفر کرده و زیارات بلاد اسلامی را گردآوری کرده است).

برخی از محققان می گویند: در کتاب مجمع الغرایب این عبارت آمده است، عمارت

آستانه عالیه علویه در بلخ است، آنچه که در متن کتاب وجود دارد این عبارت است، عمارات آستان عالیه در تاریخ 680ه . بنا شده است(2).

نور محمّد حافظ کهگدائی در کتاب خود نقل می کند که هارون الرشید روزی برای شکار به دشت نجف رفته بود، و هنگام شکار در این دشت، پیرمردی موضع مدفن حضرت شاه ولایت را به او گفت(3).

ابوالاسفار بلخی می گوید: تاریخ 530ه . و نیز تاریخ 885ه . که مزار شاه اولیا کشف شد، هیچ کدام با تاریخ 466ه . و با عصر ابوالحسن علی بن ابی طالب همخوانی ندارد. امّا علت خطا در نام این شخص که در بلخ مدفون است و به علی بن ابی طالب تعبیر شده آن است که کنیه او ابوالحسن، اسم وی علی و نام پدرش ابو طالب است(4). صاحب اعیان الشیعه او را دارای تألیفاتی می داند و می گوید: کتاب عمدة الطالب از جمله آثار اوست. این کتاب به زبان فارسی و درباره انساب سادات است. سیّد تاج الدین بن معیه نسّابه

مشهور، استاد بزرگوار شهید اول، پدرزن ابوالحسن علی بن ابی طالب حسینی بلخی می باشد. ابوالحسن علی بن ابی طالب بلخی نام خود را در کتاب پر ارزش عمدة الطالب

که ازتألیفات گرانبهای او می باشد ننوشته است. علت آن که لقب آن سیّد بزرگوار را امیرالمؤمنین گفته اند این است که ابوالحسن علی بن ابی طالب بلخی سمت نقابت و

ص:174


1- الاشارات الی معرفة الزیارات، ص 77، چاپ قاهره.
2- مجمع الغرایب، ص 45.
3- تاریخ مزار شریف، ص 32.
4- مزارات شهر بلخ، ص 78.

ولایت علویان منطقه بلخ را برعهده داشت و به همین دلیل لقب امیرالمؤمنین به او نسبت

داده شده و عوام الناس مزار این عالم بزرگوار را با مزار امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام اشتباه کرده اند.

سیّد تاج الدین محمّد بن معیه که از علمای بزرگ امامیّه است، دامادش را مدت دوازده سال به فراگیری فقه، حدیث، حساب، هندسه، ادبیّات و انساب مشغول کرد، ابوالحسن علی بن ابی طالب حسینی بلخی کتابی به فارسی در علم انساب به سبک کتاب عمدة الطالب تألیف کرد که حدود 276 صفحه دارد و اکنون یک نسخه از آن در کتابخانه خدیویه موجود است(1). در ناسخ التواریخ و نیز الفصول الفخریّه آمده است که سیّد فاضل ابوالحسن علی بن ابی طالب حسینی بلخی از بزرگان سادات و نقبای بلخ به شمار می آید(2).

ابو نصر بخاری در کتاب سرسلسله علویّه نقل کرده است که از جعفر حجة بن عبید اللّه دو پسر به جای ماند: حسن و حسین. حسین بن جعفر حجة در شهر بلخ ساکن شد و خداوند به او فرزندانی عنایت کرد که همگی در بلخ ماندند. ایشان از ملوک و نقبای بلخ به شمار می رفتند؛ از جمله سیّد فاضل ابوالحسن علی بن ابی طالب حسینی بلخی خود از نقبای بلخ است؛ یکی از فرزندان او به نام ابو علی عبید اللّه بلخی به هرات

رفت، در آن شهر ساکن شد و در همان جا وفات یافت(3).

صاحب آن روضه مبارکه مزار شریف، یکی از اولاد احفاد امام چهارم حضرت زین العابدین علی بن حسین علیه السلام است، که از فرمانروایان نواحی بلخ بود و در ضمن نقابت سادات را نیز برعهده داشت(4).

علامه شعرانی، یکی از علما و عرفای برجسته مصر است. وی راجع به حضرت علی علیه السلام و زیارت سخی شاه اولیا مطلبی دارد؛ او می گوید: عالم برزخ به شکلی است که گویی برای ارواح خلایق حکم دریا را دارد: گاهی انسان لب دریا ماهیی را مشاهده می کند و همین که جایش را عوض کرد، آن ماهی را در جای دیگری می بیند و گمان

ص:175


1- اعیان الشیعه، ج 3، ص 40.
2- ناسخ التواریخ، ج 9، ص 892؛ الفصول الفخریه، ص 180.
3- سرسلسله علویه، ص 72؛ عمدة الطالب، ص 331.
4- اختران تابناک، ج 1، ص 522-562.

می کند این همان ماهی اول است که در این جا نیز ظاهر شده است. روح سیّدنا علی کرّم اللّه وجهه، هم مانند این ماهی است که در همه جا حضور دارد، پس می تواند هم در

نجف و هم در بلخ و یا در هر جای دیگر باشد. عارف بزرگ نورالدین عبدالرحمان جامی گفته است:

گویند که مرتضی علی در نجف است

در بلخ برو ببین که بیت الشرف است

جامی نه عدن گوی و نه بین الجبلین

خورشید یکی و نور او هر طرف است

شیخ علی اکبر نهاوندی می گوید: مرقد منوّر حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام در نجف اشرف زاد اللّه الشرف فوق الشرف بودنش کوُضوح الشمس فی رابعة النهار است و احتمالاً روضه واقع در مزار شریف در نزدیک بلخ که منسوب به حضرت علی علیه السلام است از اولاد و احفاد آن بزرگوار می باشد. ظهور کرامات و خوارق عادات و شفای مریضان و استجابت دعا و وقت إلتجا منافات با ما ذکر ندارد(1).

درباره علی بن ابی طالب حکایتی را نقل می کنند که مشهور به «روغن لاولا» شده است. آن حکایت چنین است:

در نجف اشرف کتابی در کتابخانه حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام وجود دارد که در آن مطلب مورد بحث ما بدین گونه نقل شده است: امیر بلخ به بیماری غیر قابل علاجی مبتلا بود. امیر که تمام درها را به روی خود بسته دید، به شاه ولایت علی علیه السلام متوسل شد. شبی آن حضرت را در خواب دید، و از بیماری خود به آن حضرت شکایت کرد. مولای متقیان علی علیه السلام فرمود: درمان تو با روغن لاولا است. امیر از خواب بیدار شد، علما و

دانشمندان را دعوت کرد و از آنها پرسید روغن لاولا چیست؟

آنها اظهار بی اطلاعی کردند، تا این که روزی یکی از علمای شیعه امامیه که از احفاد امام زین العابدین علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام به حضور امیر رسید. امیر از او پرسید روغن لاولا چیست؟ آن عالم گفت: منظور علی بن ابی طالب علیه السلام روغن زیتون

است. امیر گفت: از کجا می گویی؟ آن عالم در پاسخ چنین گفت: از کتاب خدا که فرمود:

ص:176


1- راحة الروح و یا کشتی نجات، ص 143؛ همچنین ر.ک: 20 هزار زیارتگاه، ج 17، نسخه خطی؛ کشکول محتشمی، ج 2، ص 494؛ اسدیه فی انساب علویه، ص 91؛ طرایق الحقایق، ج 3، ص 109؛ حبیب السیر، ج 4، ص 72؛ منتظم ناصری، ج 2، ص 78.

«شَجَرَةٍ مُبَارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لاَ شَرْقِیَّةٍ وَ لاَ غَرْبِیَّةٍ»(1).

امیر بلخ با روغن زیتون درمان شد. بدین ترتیب عالم مزبور به دلیل این خدمت از مقربان دربار امیر گشت. بعضی از علمای اهل سنّت از روی حسادت از او به نزد امیر بلخ

شکایت کردند که او از روافض است و به صحابه، به ویژه به معاویة بن ابی سفیان دشنام می دهد. امیر با حضور علما و قضات مجلسی تشکیل داد و رو به عالم شیعه کرد و گفت: عده ای از علما از شما شکایت کرده اند که به اصحاب از جمله به معاویه دشنام می دهید.

آیا شما این حرفها را تأیید می کنید؟

وی گفت: بله، نه تنها به او دشنام می دهم بلکه هر کسی را که قبل از او خود را خلیفه می دانست نیز سب می کنم. نیز به کسی که او جانشین خود کرد دشنام می دهم، همچنین کسی را که او را جانشین گردانید سب می کنم.

در هر حال آن عالم اعتراف کرد و ارتدادش در نزد علما و قضات به اثبات رسید. آنها تقاضای قتل او را کردند، امیر گفت: اجازه دهید او هم برای اثبات مدعای خود بینه و دلیل اقامه کند، و آن گاه حکم قتل او را صادر می کنم. آنها پیشنهاد امیر را قبول کردند و گفتند: آیا برای اثبات حرفهایت دلیلی داری یا نه؟

آن عالم فرزانه گفت: همه شما می دانید که حاتم طایی دختری به نام سفاحه داشت و این دختر پس از مرگ پدر به خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسید. حضرت به احترام پدرش که با وجود کافر بودن در جود و سخاوت معروف بود، به او لباس، پول و مرکبی سواری داد و به امیرالمؤمنین علی علیه السلام دستور داد او را به طایفه اش برساند. علی علیه السلام او را به شام رسانید. وی به عنوان قدردانی از رسول خدا صلی الله علیه و آله گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله به من لباس، نفقه و

مرکب سواری عنایت فرمود و مرا به شام رسانید(2).

ولی رسول خدا صلی الله علیه و آله بعد از رحلت در میان امت خود دختر گرامی اش حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام را به یادگار گذاشت. آیا درست بود که حق تنها دختر پیامبر صلی الله علیه و آله را غصب کنند؟

و به جای احسان و اکرام فدک را از او بگیرند؟

ص:177


1- نور / 35.
2- تاریخ دمشق، ج 69، ص 193؛ فتح الباری، ج 8، ص 102؛ طبقات الکبری، ج 1، ص 332؛ رجال حول الرسول، ص 343؛ اسدالغابه، ج 5، ص 476؛ ریاحین الشریعه، ج 4، ص 330.

اهل مجلس منقلب شدند، امیر و تمام حضار گریه کردند؛ آن سیّد عالم و بزرگوار را بی گناه تشخیص دادند و از قتل او صرف نظر کردند. بدین ترتیب آن مرد فاضل در میان آنها عزیز و محترم بود و پس از سه سال از آن واقعه درگذشت. مردم آن عالم جلیل القدر

شیعه را با تجلیل فراوان به خاک سپردند. امیر بلخ بر روی مزارش گنبد و بارگاهی کوچک ساخت که مورد احترام و زیارتگاه خاص و عام شد. نام این شخص علی و نام پدرش ابوطالب بود و بر روی سنگ مزار او نوشتند این جا مزار علی بن ابی طالب است. این همان مزار معروف به سخی شاه اولیا در شهر مزار شریف می باشد که مورد علاقه و احترام مردم آن دیار است. مردم از او کرامات دیده اند، بیماران از آن حرم و بارگاه شفا

می گیرند و سالانه صدها هزار نفر زایر دارد. مؤمنین به آن قبه و بارگاه متوسل می شوند،

صاحب آن حرم را در پیشگاه خداوند کریم و رحیم شفیع قرار می دهند و با حاجات روا شده، به دیار و وطن خود باز می گردند(1).

460. علی بن حسین حسینی بلخایی

شرف الدین ابوالبرکات میر سیّد علی بن جلال الدین حسین حسینی از علمای برجسته امامیه در قرن هشتم هجری بوده است. او به سال 790 ه . در بخارا قدم به جهان هستی نهاد و در سنّ جوانی به سیر و سیاحت پرداخت. مدت کوتاهی در کشمیر اقامت گزید، سپس آن جا را به قصد قندهار ترک کرد و پس از گشت و گذار وارد قندهار شد و

چند روزی در آن شهر آسود. آن گاه از شهر قندهار عازم چهل ستون شد. مدتی نیز در آن محل ماند. در آن جا بود که اطلاع یافت پدرش میر سیّد جلال الدین حسین با خانواده اش

از سمرقند به بخارا هجرت کرده است. لذا میر سیّد علی به قصد دیدار پدر و مادر روانه

بخارا شد.

مردم قندهار به پاس زهد و تقوا و کرامات وی در محل اقامت آن سیّد قدمگاهی ساختند و خلایق از دور و نزدیک به زیارت آن محل می آمدند. مردم در آن جا به ویژه در

ص:178


1- در محضر حضرت آیت اللّه العظمی بهجت، ص 180.

ایام ماه مبارک رمضان و شبهای قدر معتکف می شدند و آن قدمگاه را میله جای باباولی نام نهادند. به هر حال، میر سیّد علی با گرد و غبار سفر وارد بخارا شد و به دنبال منزل

پدر گشت. سراغ پدر را از سیّد سمرقندی گرفت. سیّد سمرقندی او را به خانه خود دعوت و از مهمان عزیزش به گرمی استقبال کرد. صبحگاهان میر سید علی را به منزل پدرش برد. پدر تا نظر به جمال فرزندش کرد، همچون یعقوب، یوسف وار او را در آغوش کشید. سیّد دست پدر را بوسید. آن گاه به نزد مادر عزیزش آمد و با دیدن او خدای را سپاس گفت.

میر سیّد علی با دختر سیّد جمال الدین برکه سمرقندی ازدواج کرد و صاحب فرزندی به نام میر سیّد محمّد شد. دیری نپایید که پدر و مادر و نیز همسر خود را از دست داد و از فقدان آنها به شدّت اندوهناک گردید. تحمل مرگ همسر برای این مرد بزرگ و نیز نگهداری فرزند بسیار دشوار بود و جای خالی آنها را نمی توانست ببیند. از

همین روی تصمیم گرفت که بخارا را برای همیشه ترک کند. دست میر سیّد محمّد را گرفت و از بخارا عازم هرات شد.

مؤلف کتاب سلسلة الذهبیة الحسینیة می گوید: ابوالبرکات میر سیّد علی از بخارا به هرات نزد پسرعموهایش رفت و چند صباحی در آن شهر ماند و دارالحکومه هرات را به مقصد بلخاب ترک کرد(1).

جامی بلخی از دانشمندان عصر خود به شمار می رفت. او تألیفاتی دارد که از آن جمله می توان کتاب حدیقة الحقیقه را نام برد. هم اکنون یک نسخه خطی از کتاب مذکور در

کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است. عدّه ای از مورّخان آن کتاب را منسوب به شیخ احمد جامی می دانند. جامی بلخی خود از مردم بلخاب بود و از طرف شاهرخ به عنوان حاکم بلخاب انتخاب شد. شرف الدین ابوالبرکات میر سیّد علی در سال 810 ه . وارد بلخاب شد. وی از طرف حاکم دانشمند بلخاب و سیّد جلال الدین، خواهرزاده سیّد میر عرب، مورد استقبال قرار گرفت. جامی بلخی املاکی به میر سیّد علی واگذار کرد و با پیشنهاد او، وی با دختر سیّد میر عرب ازدواج کرد و از همسر جلیل القدر خود

صاحب چهار پسر به نامهای میر سیّد حسین، میر سیّد حسن، سیّد عبد اللّه و میر سیّد

ص:179


1- سلسلة الذهبیه، خطی و بدون صفحه است.

محسن شد.

صاحب کتاب سلسلة الذهبیة الحسینیه در ص 17 می نویسد: شرف الدین ابوالبرکات

میر سیّد علی به سال 821 ه . به دارالحکومه هرات آمد. در همین سفر بود که میر سیّد علی دختر شاهرخ را به عقد خود درآورد و پس از مدتی به بلخاب رفت. ثمره ازدواج او با دختر شاهرخ فرزندی به نام میر سیّد مراد ماهرو بود.

شرف الدین ابوالبرکات میر سیّد علی با همسرش به سال 851 ه . به هرات آمدند. در آن هنگام شاهرخ میرزا روز یکشنبه پنجم ذی الحجه در نزدیک شهر ری وفات یافت. جنازه او را به هرات انتقال دادند. ابوالبرکات میر سیّد علی بر شاهرخ نماز خواند و آن گاه

او را در کنار زوجه اش در مدرسه گوهرشاد بیگم دفن کردند.

میرزا آلغ بیگ به جای پدر بر تخت سلطنت نشست و توجهی خاص به میر سیّد علی داشت. او در بسیاری از امور مملکت خاصه در مورد اخذ مالیات با شرف الدین ابوالبرکات میر سیّد علی مشورت می کرد و نظر او را در این باره جویا می شد.

پس از مراسم تدفین شاهرخ میرزا، این مرد بزرگ با همسرش به بلخاب مراجعه کردند. در همین زمان دختر شاهرخ نیز وفات یافت. قبر او اکنون مورد زیارت عموم است.

بالاخره شرف الدین ابوالبرکات میر سیّد علی در سال 853 ه . و در سن 63 سالگی در بلخاب دار فانی را وداع گفت. تربت پاک او مرجع و ملجأ خاص و عام است، عموم مردم روح مطهر وی را وسیله تقرب به خدا قرار می دهند و حوایج شان را از آستان مقدس او دریافت می دارند.

از بزرگان نقل شده است هنگامی که مسجد گوهرشاد مشهد مقدس به اتمام رسید و علمای برجسته اسلام در زمان حکومت شاهرخ برای افتتاح مسجد به مشهد مقدس مشرف شده بودند، اولین کسی که در آن مسجد نماز جماعت را برعهده گرفت، شرف الدین ابوالبرکات میر سیّد علی داماد شاهرخ بود. این موضوع دلالت بر فضل و تقوای آن سیّد بزرگوار دارد(1).

بنابر نقل مؤلّف کنزالانساب، شرف الدین میر سیّد علی را شاهرخ میرزا به عنوان

ص:180


1- تاریخ میر سیّد علی ولی خطی.

نقیب نقبای بلخ و توابع آن انتخاب کرد. وی از هرات به بلخ رفت و مدتی در این سمت باقی بود. پس از وفات شاهرخ، بلخ را به مقصد هند ترک کرد و پس از سیر و سیاحت به بلخ بازگشت ولی تاریخ مراجعت او از این سفر دقیقا معلوم نیست(1).

شرف الدین میر سیّد علی پس از بازگشت با هفت نفر از علمای مبارز و فداکار که از شاگردان آن مرد بزرگ بودند، برای تبلیغ و ترویج دین مقدس اسلام خاصه مکتب امام صادق علیه السلام وارد بلخاب گردیدند و در محله درّه مزار ساکن شدند. آن محل هم اکنون به ده ملایان مشهور است. بنابر نوشته حجه الاسلام سیّد میر علی احمد کربلایی سرپلی، شرف الدین ابوالبرکات میر سیّد علی شاگردانش را طبق نیاز محلات به اطراف گسیل می داشت. ملا شمس اللّه اعلی را به لرکرد، ملا سبزپوش را به پَروشان و دو نفر را به پایین بلخاب و سه نفر را به سوی سان چارک فرستاد. این فرستادگان چون مربی و مرشدشان بدون ترس مشغول تبلیغ می شدند(2).

به نقل عده ای از مورخان، ملا شمس اللّه اعلی از ندیمان و خاصّان شرف الدین ابوالبرکات میر سید علی بوده است. وی تمام وقت در خدمت استاد بود. گزارشهای روزانه کار وی را ثبت می کرد تا به صورت کتاب قطوری درآمد، متأسفانه این کتاب از بین

رفته یا در کتابخانه ای در یکی از کشورهای جهان نگهداری می شود.

شرف الدین ابوالبرکات میر سیّد علی از سخن سرایان عصر خود بوده و اشعارش را به دو زبان فارسی و عربی می سروده است. از اشعار او مقدار کمی در دسترس است. از

اشعار عربی او این رباعی که حکایت از یک نیایش نامه دارد در دست است:

یا رسول اللّه انظر حالنا

یا حبیب اللّه اسمع قالنا

إنَّنا فی بحر عصیان مغرقون

خُذ یدی سَهْلَنا اشکالنا

خبر فضل و دانش این دانشمند شیعی در تمام سرزمین ترکستان انتشار یافت. تعدادی از علمای اهل سنت از بلخ، جوزجان، فاریاب و بخارا برای مناظره با او وارد بلخاب شدند و شرف الدین ابوالبرکات میر سید علی به گرمی از آنان استقبال کرد. این عده، چند روزی که در خدمت سیّد بزرگوار بودند، او را مصداق آیه «اِنَّکَ لَعَلی خُلْقٍ

ص:181


1- کنزالانساب، ص 125.
2- نامه میر علی احمد کربلایی.

عَظیم»(1) یافتند. در هر یک از علوم اسلامی که وارد مناظره و مباحثه شدند خودشان را در

مقابل دریای مَوّاج علوم سیّد مشاهده کردند و مصداق این بیت تحقق یافت:

یکی قطره باران زابری چکید

خجل شد چو پهنای دریا بدید

و آن دانشمندان زهد و تقوای آن سلاله پاک پیامبر صلی الله علیه و آله را دیدند و از او کرامات

خواستند. سیّد قاسم سرپلی معروف به خواجه متوفی قرن 12ه . در این باره قصیده ای سروده است.

درباره مبدأ هجرت شرف الدین ابوالبرکات میر سیّد علی اختلاف اقوال وجود دارد. برخی مبدأ هجرت سیّد را از کربلا می دانند و برای اثبات ادعای خود به اشعار سیّد احمد معروف به شاه برهنه تمسک می جویند.

بعضی دیگر از مورّخان و انساب نویسان معتقدند که شرف الدین ابوالبرکات میر سیّد علی از سادات سبزوار است و به دستور شاهرخ از سبزوار به بلخ رفته است(2). حاج کاظم یزدانی این قول را تقویت کرده و گفته است: در دوران حکومت سربداران در سبزوار شیعیان، خاصه سادات، در آن محل گرد آمدند. پس از سقوط حکومت سربداران در سال 788ه . زندگی بر شیعیان و سادات دشوار شد. بدین علت آن سادات در زمان حکومت شاهرخ سبزوار را ترک کردند و به مناطق مرکزی افغانستان به میان علاقه مندان خاندان رسالت هجرت کردند و مشغول تبلیغ و ترویج شدند. جناب آقای یزدانی تنها چهار نفر از سادات را اسم برده است(3). برخی دیگر از علما چون مؤلف کتاب سلسلة

الذهبیة الحسینیه، مبدأ هجرت شرف الدین ابوالبرکات میر سیّد علی را از بخارا می دانند و این قول مورد اعتماد است که آن سیّد بزرگوار از بخارا به بلخاب هجرت کرده

است.

عدّه ای از مورّخان و سیره نویسان نظیر آقای حکمت و دکتر محمّد ریاض اعتقاد دارند که مبدأ هجرت شرف الدین ابوالبرکات میر سیّد علی از هند می باشد؛ چون او را از احفاد میر سید علی همدانی است. این نیز اصالت ندارد و بر اساس توهّمات است(4).

ص:182


1- قلم / 4.
2- کنز الانساب، ص 125.
3- تاریخ هزاره، ص 49.
4- مجله یغما، سال 4، ش 8، ص 337.

درباره شجره نامه میر سیّد علی حسینی چنین می خوانیم:

ابو محمّد میر سیّد علی بن جلال الدین حسین بن قاسم بن عبد اللّه بن ابراهیم بن داود خطیب بن حسین مجتبی بن داود بن عبد اللّه بن اسماعیل بن عبد اللّه بن اسماعیل بن هاشم بن ابی یعلی محمّد بن اسماعیل بن ابی القاسم احمد بن ابی عبد اللّه جعفر بن قاسم

خطیب بن جعفر شاعر بن محمّد اعلم العلماء بن محمّد بن زید شهید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام.

قابل یادآوری است که بعضی از بزرگان در سلسله انساب ابوالبرکات میر سیّد علی دچار توهّم شده اند و سلسله نسب او را چنین ذکر کرده اند: اسماعیل بن ابی القاسم احمد بن احمد سکین بن جعفر شاعر.

آنچه که ابوالحسن بیهقی در لباب الانساب و عبیدلی در تذکره جامع شجره نقل کرده اند چنین است: ابوالقاسم احمد بن جعفر بن قاسم بن جعفر شاعر بن محمّد بن محمّد بن زید شهید. این جعفر دوم معروف به جعفر جدّه است. وی در سال 205 از طرف زید بن حسن حاکم طبرستان به عنوان امام جمعه شهر هرات منصوب شد و در همان جا وفات یافت و در قهندژ آن شهر به خاک سپرده شد(1).

و امّا درباره شجره نامه میر سیّد علی همدانی آمده است:

ابو محمّد میر سید علی بن شهاب الدین بن محمّد بن علی بن یوسف بن محمّد بن محمّد بن جعفر بن عبد اللّه بن محمّد بن علی بن حسن بن حسین بن علی زین العابدین بن

حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام.

عارف صمدانی حضرت میر سیّد علی ولی حسینی بلخابی، اشعار عارفانه می سرود و دیوانی از وی به یادگار مانده است. اصل این کتاب برای تصحیح نزد استاد حسن زاده لیله کوهی بوده است. استاد لیله کوهی در ضمن معرفی دیوان این عالم جلیل القدر، ابیاتی را از او در فصلنامه بلخاب به چاپ رسانده است که ابیات ذیل نمونه ای از آنهاست(2):

ص:183


1- لباب الانساب، ج 1، ص 251؛ تذکره جامع شجره، ص 176.
2- فصلنامه بلخاب، سال 3، ص 17.

ما را زذکر دوست به دنیا چه حاجت است

از دوست غیر دوست تمنّا چه حاجتست

دل را به خُلد و کوثر حوران چه حاجت است

خلوت گزیده را به تماشا چه حاجت است

چون کوی دوست هست به صحرا چه حاجت است

آن یار را زحالت ما گر ملال نیست

تحقیق بی شکست که واقف زحال نیست

گاهی که بینمش به تمنّا محال نیست

ارباب حاجتیم و زما این سؤال نیست

در حضرت کریم تمنّا چه حاجت است

تن را زغم نماند به جز استخوان و پوست

اشکم روان بیاد قدس، دم به دم چه جُست

عالم همه مبرهن و پیدا به نزد اوست

جام جهان نماست ضمیر مُنیر دوست

اظهار احتیاج خود آنجا چه حاجت است

داری وظیفه بوسه ای از لعل آن نگار

پیوسته دل به وعده آن یار شاد دار

چون زلف او مباش پریشان و بی قرار

ای عاشق گدا چو لب روح بخش یار

میراندنت وظیفه، تقاضا چه حاجت است

گفتم زعشق یار دلم را قرار نیست

گوید رقیب بر در آن یار نیست

ما را به جز مکان درش غمگسار نیست

ای مدعی برو که مرا با تو کار نیست

احباب حاضرند، به اعدا چه حاجت است

ابیاتی دیگر نیز از این عارف بزرگ در مجله گنجینه به چاپ رسیده است(1).

ص:184


1- گنجینه، ش 38، ص 9، اردیبهشت ماه 1383ش.

461. علی بن حسین سلککندی

علی بن حسین سلککندی طخارستانی، از برجسته ترین فقهای زمان خود بود، سلککند از توابع بلخ و طخار است. مشاهیری بدین محل منسوب هستند و از آن جمله علی سلککندی است(1).

462. علی بن حمدان بلخی

ابوالحسن علی بن حمدان بلخی از جمله راویانی است که ابن عساکر او را در شمار استادان احمد بن منصور غسانی مالکی، معروف به ابن قُبیس آورده است، بیش از این اطلاعاتی درباره شرح زندگی او به دست نیامده است(2).

463. علی بن دوستی بن احمد بلخی

ابوالحسن علی بن دوستی بلخی، فردی عالم و محدّث بوده و عدّه ای از محدّثان از او روایت نقل کرده اند(3).

464. علی بن عبدالرحمان بن محمّد سمنگانی

ابوالحسن علی بن عبدالرحمان سمنگانی از جمله ائمه دین و از محدّثان کامل بود که

ص:185


1- الرجال فی تاج العروس، ج 3، ص 217.
2- تاریخ مدینة دمشق، ج 6، ص 31.
3- تاریخ بغداد، ج 11، ص 425؛ تاریخ مدینة دمشق، ج 6، ص 219؛ الاکمال، ج 3، ص 324؛ التبصیر، ج 2، ص 559.

در علوم مختلف تبحّر داشت. وی در حُسن سیرت، کثرت عبادت و تلاوت قرآن بین اقران معروف بود. او علم حدیث را در خدمت استادان مشهوری چون اُبی بن سهل ابیوردی، محمّد بن عبدالعزیز قنطری (سرپلی) و ابو عبد اللّه محمّد بن احمد سُرَّقی(1) آموخت تا خود در این علم به پایه استادی رسید. او شاگردان بسیاری مانند شامر بن سعید کوفی و اسماعیل بن محمّد بن فضل تمیمی را تربیت کرد که هر یک به نوبه خود از شهرت خاصی برخوردار بودند و از استادشان روایت نقل می کردند. علی سمنگانی در سال 552ه . در اصفهان وفات یافته است(2).

465. علی بن سلیمان بلخی

علی بن سلیمان بلخی، از رُوات برجسته عصر خود بود. وی از جمله شاگردان سعید بن عامر ترمذی به شمار می رفت که از استادش روایاتی را نقل کرده است. ابوالحسن علی بن واهِب بلخی از شاگردان او بود و روایاتی را از طریق او نقل می کند(3).

466. علی بن عبد اللّه بلخی خراسانی

ابوالمظفّر علی بن عبد اللّه بلخی خراسانی، از برجسته ترین محدّثان بلخ بود. وی در سال 414ه . بلخ را به مقصد نیشابور ترک کرد، در میدان بلادجرد ساکن شد و در این

شهر به تدریس علم حدیث پرداخت. او روایاتش را از طریق ابو احمد خلف بن احمد سجستانی نقل می کرد. تاریخ وفات وی معلوم نیست(4).

ص:186


1- سمعانی او را ابو عبد اللّه بَرْقی نقل کرده است. الانساب، ج 3، ص 307.
2- دایره المعارف آریانا، ج 1، ص 994؛ معجم البلدان، ج 3، ص 286؛ الانساب، ج 3، ص 207؛ الطبقات الشافعیه، ج 7، ص 226؛ الکامل فی التاریخ، ج 10، ص 432.
3- الثقات، ج 8، ص 472.
4- تاریخ نیشابور، المنتخب من السیاق، ص 577.

467. علی بن عمر بن عبد اللّه بن شوذب بلخی

ابوالحسین علی بن عمر بن عبد اللّه بن شوذب بلخی از احفاد محدّث بزرگ عبد اللّه بن شوذب بلخی است. او در یک خانواده روحانی در بلخ پا به عرصه وجود نهاد و تحصیلاتش را در زادگاه خود به پایان رسانید. او در علوم مختلف به ویژه در علم حدیث تبحر یافت، به همین دلیل از محدّثان صاحب نام بلخ به شمار می رفت. مغازلی در کتاب المناقب خود از او روایاتی را نقل کرده است، مانند این روایت: ابوالحسین علی بن عمر بن عبد اللّه بن شوذب بلخی، از پدرش و او از محمّد بن حسین زعفرانی و او از احمد بن یحیی بن عبد الحمید و او از اسرائیل و او از حکم و او از ابو سلیمان و او از

زید بن ارقم روایت می کند که زید گفت: من از جمله کسانی بودم که واقعه غدیر خم را انکار کردم و به علت این که علی کرّم اللّه وجهه در حق ما نفرین کرده بود و خداوند نور چشمم را از من گرفت(1).

468. علی بن فضل بن طاهر بلخی

ابوالحسن علی بن فضل بن طاهر بلخی از محدّثان صاحب نام سرزمین بلخ بود. این مرد بزرگ برای گردآوری احادیث، به بلاد مختلف اسلامی آن روزگار مسافرت کرد. او زادگاهش را برای همیشه ترک کرد، و وارد بغداد شد و در آن شهر اقامت گزید. او بنابر خواهش علما وطلاب به تدریس حدیث پرداخت.

وی بیشتر روایاتش را از طریق محمّد بن فضل، احمد بن سیار مروزی و ابو حاتم

رازی نقل کرده است. عده ای از علمای رجال او را ثقه می دانند و عده ای نیز از او روایاتی

را نقل کرده اند، مانند احمد بن محمّد ابوالفرج صیرفی. دار قطنی و احمد بن ابراهیم بن

شاذان بلخی گفته اند: ابوالحسن علی بن فضل حافظ بلخی در سال 323ه . در شهر بغداد

ص:187


1- الغدیر، ج 1، ص 169.

جهان فانی را بدرود گفت و با مرگ او ثلمه ای به اسلام وارد شد(1).

ابن عساکر می گوید: ابوالحسن علی بن فضل بلخی به اسناد خود از هشام بن حسان نقل می کند که روزی زُریق که یکی از ارادتمندان علی بن ابی طالب علیه السلام بود، بر عمر بن عبدالعزیز حاکم اموی وارد شد و او را در حال حفظ قرآن و انجام فرایض یافت، گفت: یا امیرالمؤمنین، من اهل مدینه هستم، قرآن را از حفظ دارم و در انجام فرایض کوتاهی نمی کنم، پس چرا من مقام و منصب دیوانی ندارم؟

عمر بن عبدالعزیز گفت: از کدام طایفه اهل مدینه هستی؟

گفت: از دوستداران بنی هاشم، وی گفت: از دوستان کدام یکی هستی؟

آن مرد گفت: دوستدار مسلمانی از مسلمانان. عمر بن عبدالعزیز ناراحت شد و گفت: ای مرد من از تو سؤال می کنم و تو طفره می روی؟

آن مرد گفت: من از دوستان و موالیان علی بن ابی طالب علیه السلام هستم، در حالی که شما بنی امیه در محافل تان کمتر از علی بن ابی طالب علیه السلام یاد می کنید. عمر بن عبدالعزیز گریه کرد و اشکهایش بر زمین جاری شد. آن گاه گفت: من نیز از موالیان علی بن ابی طالب علیه السلام هستم(2).

469. علی بن قاسم بن عبد اللّه بلخی مُقری

کمال الدین ابو منصور علی بن قاسم بن عبد اللّه بلخی مُقری، از قراء معروف عصر

خود به شمار می رفت، او در این علم صاحب نظر بود(3).

ص:188


1- تاریخ بغداد، ج 4، ص 401؛ تذکرة الحفاظ، ج 3، ص 82؛ سیر اعلام النبلاء، ج 15، ص 69؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 321-330ه .، ص 133؛ طبقات الحفاظ، ص 356؛ طبقات علماء الحدیث، ج 3، ص 64؛ المنتظم، ج 8، ص 157؛ تهذیب الکمال، ج 2، ص 252؛ اللباب، ج 3، ص 347؛ الانساب، ج 13، ص 260؛ البدایة و النهایه، ج 11، ص 183؛ شذرات الذهب، ج 4، ص 300؛ دایره المعارف آریانا، ج 1، ص 943.
2- الاکتفاء، ص 225.
3- مجمع الآداب فی معجم الألقاب، ج 4، ص 203.

470. علی بن مالک بلخی کَهْل

علی بن مالک بلخی کَهْل از محدّثان نامی بلخ بود. او به بسیاری از شهرهای خراسان و اصفهان سفر کرد، به خدمت دانشمندان علوم اسلامی رسید و از آنها کسب فیض کرد. وی مدتی در شهر اصفهان اقامت گزید که به تدریس علم حدیث پرداخت و شاگردانی را در این رشته تربیت کرد؛ از جمله شاگردان او احمد بن موسی است.

علی بن مالک بلخی، این روایت را به اسنادش از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده است(1). قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: صَلّتْ المَلائکة علی آدم علیه السلام فکبَّرُوا علیه أربعا و سَلِّمُوا تَسلیمتین.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: فرشتگان بر جنازه آدم علیه السلام نماز خواندند، چهار تکبیر گفتند و دوبار سلام دادند. (اهل سنّت به این روایت عمل کرده اند).

471. علی بن مالک بن عبد اللّه بلخی

ابوالحسن علی بن مالک بن عبد اللّه بلخی از محدّثان صاحب نام بلخ بود. او به استرآباد و گرگان سفر کرد، به خدمت علما و محدّثان رسید و از آنها کسب فیض نمود. نیز در طول اقامتش حدیث تدریس می کرد. او روایاتش را از طریق ابو طیب مُقری بغدادی و علی بن عباس و دیگران نقل می کرد. همچنین ابو عبد اللّه مطرفی از او روایاتی

را نقل کرده است(2).

472. علی بن متوکّل بلخی

علی بن متوکل مولی بنی هاشم از محدّثان نامی زمان خود به شمار می رفت. او بیشتر

ص:189


1- تاریخ اصبهان، ج 1، ص 450.
2- تاریخ جرجان، ص 277.

روایاتش را از طریق ابو مطیع حکم بن عبد اللّه بلخی نقل کرده است.

حسن بن علی بلخی می گوید: در کتاب پدرم یافتم که به خط خود نوشته بود که ابوحفص عبدی به من اجازه نقل روایت داده است.

علی بن متوکل بلخی قال: حدثنا ابو حفص عبدی عن ثابت عن انس بن مالک قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: من کان ذالسانین فی الدّنیا، جعل اللّه له لسانین من النّار(1)؛ پیامبر صلی الله علیه و آلهفرمود: انسان اگر در دنیا دو زبان و ریاکار باشد، خداوند برای او دو زبان از آتش قرار می دهد.

473. علی بن محمّد انباری

(2)

ابوالحسن علی بن محمّد انباری [انبیری] در انبار جوزجان و سرپل کنونی تولد یافت. او تحصیلاتش را در جوزجان و بلخ به پایان رسانید و در مدت کوتاهی از اساتید صاحب نام عصر خود به شمار می رفت. وی در علم حکمت و ریاضیات تبحّر داشت و صاحب نظر بود. علم حدیث و حدیث شناسی را در خدمت قاضی ابونصر حسین بن عبد اللّه شیرازی آموخت و موفق به گرفتن کسب اجازه نقل روایت شد. نیز از استادش قاضی ابو نصر شیرازی روایاتی را نقل کرده است(3).

حکیم عمر بن خیّام از شاگردان ابوالحسن انباری است و کتاب المجسطی را در محضر او فرا گرفت(4).

ابوالحسن علی بن محمّد انباری به سجستان رفت، مدتی در این ناحیه اقامت گزید و

به املای حدیث پرداخت. علما و بزرگان در مجلس درسش شرکت می کردند، از آن جمله ابو عبد اللّه محمّد بن احمد بن ابی الحجاج دهستانی هروی در خدمت او علم

ص:190


1- تاریخ بغداد، ج 12، ص 103.
2- انبار نام سه ناحیه است: 1- ناحیه ای در غرب فرات در عراق. 2- ناحیه ای در مرو. 3- ناحیه ای در جنوب غربی جوزجان که در بعضی از نسخ انبیسر آمده است، برخی از محققان انبار را أنبیر نوشته اند.
3- اللباب، ج 1، ص 61؛ الانساب، ج 1، ص 355.
4- درة الاخبار و لمعة الانوار، ص 61.

حدیث آموخت و روایاتی را از طریق انباری نقل کرده است(1).

روزی یکی از فقها از ابوالحسن انباری پرسید، چه تدریس می کنی؟

گفت: آیه ای از قرآن کریم را تفسیر می کنم، گفت: آن کدام آیه است؟

گفت: قوله تعالی: «اَفَلَمْ یَنْظُرُوا اِلَی السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْنَاهَا وَ زَیَّنَّاهَا وَ مَا لَهَا مِنْ فُرُوجٍ»(2)؛ آیا منکران حق، آسمان را بر فراز خود نمی بینند که ما چگونه آن را محکم ساخته ایم؟ و چگونه آن را به وسیله ستارگان زینت بخشیده ایم؟ و هیچ شکاف و ناموزونی در آن وجود ندارد. انباری گفت: می گویم کیفیت و بنای آسمانها چه بوده است.

و از فواید آن می گویم. گفت: منکران حق اگر چه با فصاحت و بلاغت سخن می گویند، ولی هشیار نیستند و دل بیدار ندارند، به علت این که غضب و شهوت بر آنها مسلّط شده است. به هر حال راستی پیشه کن تا درست اندیش باشی، و خوابی که می بینی از اضغاث احلام نباشد تا از دروغ و ریا در امان باشی(3).

474. علی بن محمدان بن محمّد طایقانی بلخی

طایقان یکی از روستاهای بلخ می باشد. ابوالحسن علی بن محمدان طایقانی در این روستا قدم به عالم هستی نهاد. او از مفاخر محدّثان عصر خود بود. این مرد بزرگ در سال 423ه . به زیارت بیت اللّه الحرام مشرّف شد و پس از بازگشت به وطن به تدریس علم حدیث پرداخت و علما و طلاّب و عامّه مردم از وجود او استفاده می کردند. حدیث زیر از اوست:

ابوالحسن علی بن محمدان طایقانی قال: حدثنا، ابو صالح شعیب بن ادریس الفقیه - ببلخ - قال: حدثنا ابوالحسن الفارسی قرأت علیه قلت له حدثکم ابو سلیمان محمّد بن

ص:191


1- معجم البلدان، ج 1، ص 305؛ تاج العروس، ج 7، ص 502-503.
2- ق / 6.
3- درة الاخبار و لمعة الانوار، ص 61؛ تاریخ الحکماء اسلام، ص 103؛ تتمه صوان الحکمه، ص 97-321؛ مراصد الاطلاع، ج 1، ص 47-48؛ الاکمال، ج 1، ص 142؛ التوضیح المشتبه، ج 1، ص 141-142؛ الرجال فی تاج العروس، ج 3، ص 237.

الفضیل العابد، قال: حدثنا ابو یحیی الحمانی عن الاعمش، عن ابی صالح عن ابی هریرة قال:

قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: من نفّس عن مسلم کربة من کرب الدنیا، نفس اللّه عنه کربة من کرب بوم القیامة، او قال کرب الآخرة، و من یسّر علی مسلم یسّر اللّه علیه فی الدنیا

والآخرة. و من ستر علی مسلم ستر اللّه علیه فی الدنیا والآخرة، واللّه فی عون العبد ما کان فی عون اخیه و ما جلس قوم فی بیت من بیوت اللّه یتلون کتاب اللّه و یتدارسونه، بینهم

الاغشیتهم الرحمة، و نزلت علیهم السکینة و خفتهم الملائکة و ذکرهم اللّه فیمن عنده.

و من سلک طریقا یطلب فیه علما سهل اللّه له طریقا الی الجنّة، و من یبطئ به عمله لا یسرع به نسبه(1)؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که غمی را در دنیا از مسلمانی بزداید، خداوند غمی از غمهای آخرت را از او برمی دارد و کسی که برای مسلمانی آسانی فراهم کند، خداوند در دنیا و آخرت بر او آسان می گیرد و کسی که عیب مسلمانی را بپوشاند، خداوند در دنیا و آخرت عیوب او را می پوشاند. خداوند مددکار بنده ای است که او نیز به برادرش کمک می رساند و چون گروهی در خانه های خدا بنشینند و تلاوت قرآن کنند و آن را بیاموزند، خداوند آنها را زیر پوشش رحمت خود قرار می دهد و به آنها آرامش می بخشد و فرشتگان پیرامون آنها را فرا می گیرند و خداوند یادآور آنهاست و هر کسی که در طلب علم گام بردارد، خداوند راه بهشت بر او بگشاید و عملش را با علم او دراز گرداند و در هلاکت او تسریع نکند.

475. علی بن محمّد بن ابراهیم بن محمّد بن تخویه بلخی، تخوی

ابوالقاسم علی بن محمّد بن ابراهیم بلخی، تخوی از مشاهیر محدّثان بلخ بود. او

روایاتش را با اسنادی از علی بن ابی طالب علیه السلام نقل کرده است(2).

ص:192


1- تاریخ بغداد، ج 12، ص 114؛ الانساب، سمعانی، ج 9، ص 21.
2- الانساب، سمعانی، ج 3، ص 25.

476. علی بن محمّد بن ابراهیم قندوزی

علی بن محمّد قندوزی از اُدبای برجسته جهان اسلام، از صاحب نظران علم نحو و ادبیّات عرب و مورد احترام همگان بود. او در بین علمای عصر خویش شهرت داشت. وی در اواخر عمر وطنش را به قصد نیشابور ترک کرد و در آن شهر ساکن شد و سرانجام در سال 420ه . در همان شهر دعوت حق را لبیک گفت. عدّه ای از مورّخان او را نیشابوری دانسته اند. از تألیفات این عالم گرانمایه کتاب العروض به جای مانده است(1).

477. علی بن محمّد بن احمد بلخی

علی بن محمّد بن احمد بلخی از راویان صاحب نام عصر خود به شمار می رفت. مؤلف کتاب اللآلی المصنوعه از او روایاتی را نقل کرده است. علی بلخی از شاگردان محمّد بن یوسف بن ثابت بوده و از استادش روایت کرده است(2).

478. علی بن محمّد بن احمد بن عیاش بلخی

ابوالحسن علی بن محمّد قاضی بلخی از مشاهیر محدّثان عصر خود بود. او بلخ را به قصد زیارت بیت اللّه الحرام ترک کرد که پس از اتمام فریضه حج در سال 322ه . وارد

بغداد شد و در آن شهر مدّت کوتاهی اقامت اختیار کرد. وی بنا به درخواست علما و مردم مشغول تدریس حدیث شد و روایاتش را از طریق علما خاصه از ابو شهاب معمّر بن محمّد صوفی بلخی و از محمّد بن خشتام بن جعده بلخی نقل کرده است.

ص:193


1- معجم الادباء، ج 15، ص 57؛ هدیة العارفین، ج 5، ص 687؛ معجم المؤلفین، ج 7، ص 177.
2- اللآلی المصنوعه، ج 2، ص 268.

عدّه ای از او نقل روایت کرده اند، مانند دارالقطنی و ابن ثلاج.

محمّد بن خشتام بن جعده قاضی بلخی قال: اخبرنا علی بن ابی بکر طرازی قال: اخبرنا ابو حامد احمد بن علی مقره حدّثنا ابوبکر محمّد بن خشتام بن جعفر بلخی قال: حدثنا عباس بن زیاد عن سعید بن سعید خلمی عن سلیمان تیمی عن ابی عثمان نهدی عن سلمان فارسی ان رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال: ان اللّه تعالی یعطی المؤمنین جوازا علی الصراط بسم اللّه الرحمن الرحیم هذا کتاب من اللّه العزیز الحکیم لفلان بن فلان ادخلو جنة عالیة و قطوفها دانیة(1).

479. علی بن محمّد بن حسین طایفی ریحانی بلخی

قاضی ابوالحسن علی بن محمّد بن حسین طایفی، ریحانی، بلخی از چهره های برجسته بلخ بود، و تحصیلات خود را در زادگاهش به پایان رسانید و برای تکمیل آن به سمرقند رفت و مدتی در این شهر اقامت گزید. او در غیاب استادش امام ابو علی حسین بن سلمان بن محمّد بلخی تدریس می نمود. وی برای کسب فضایل و دانش بیشتر عازم عراق، حجاز و شام شد. او مدتی در شهر قدس اقامت کرد، سپس به بغداد رفت و در مدرسه خمارتکین مشغول تدریس شد. او همچنین به حلقه درس ابوالمحاسن عبدالواحد بن اسماعیل رویانی حاضر می گشت و از خرمن دانش او بهره می جُست. وی در شام از طریق استاد خود ابوالمحاسن عبدالواحد رویانی روایت نقل می کرد(2).

480. علی بن محمّد بن محمّد بن خلف طایقانی

امام ابوالحسن علی بن محمّد بن محمّد بن خلف بن محمود طایقانی از مشاهیر

ص:194


1- تاریخ بغداد، ج 12، ص 67.
2- القند فی ذکر علماء سمرقند، ص 574.

فقهای بلخ بود. وی فقه و اصول را در شهر بلخ آموخت، در این علوم صاحب رأی شد و فتوا می داد. با این حال علما او را در شمار طبقه دوم فقها قرار داده اند. وی به شهر

نیشابور هجرت کرد و در آن جا مشغول تدریس شد. او در سوم شوال سال 405ه . وفات یافت و در مقبره حسین به خاک سپرده شد(1).

ابن اثیر جزری می گوید: امام ابوالحسن علی بن محمّد طایقانی (طایکانی) روایاتش را از شعیب بن ادریس بلخی و ابراهیم بن عبد اللّه بن داود رازی نقل می کرد. نیز ابوبکر

خطیب بغدادی از او روایاتی نقل کرده است(2).

481. علی بن محمّد بن نصر بن عاصم بلخی

ابوالحسن علی بن محمّد بن نصر بن عاصم بلخی از محدّثان نامی بلخ بود. وی پس از فراگیری علوم، به سمرقند رفت و در این شهر به تدریس، به ویژه تدریس علم حدیث، فقه و اصول پرداخت. او از جمله شاگردان محمّد بن فضل فاریابی بود و دانش حدیث شناسی را از او آموخته بود. بلخی در شهر سمرقند روایاتش را از طریق فاریابی نقل می کرد.

عن ابی الحسن علی بن محمّد بلخی قال: حدّثنا محمّد بن الفضل الفاریابی قال: حدثنا محمّد بن الفُضیل عن ابن أبی فُدیک عن ابن أبی مُلیکة، عن الزهری عن عروة بن الزُبیر،

عن أبی هریرة ان رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال: إنّ اللّه رفیقٌ یُحب الرّفق و یعطی علی الّرفْق ما لا یُعطی علی العُنْفِ(3)؛ حضرت فرمود: خداوند مهربان است، مهربانی را دوست دارد، به

مهربانان می بخشد و با جبر و زور به کسی عطا نمی کند.

حضرت فرمود: خداوند مداراکننده است، و مدارا کردن را دوست می دارد، و آن چه را که با مدارا می بخشد، با زور و جبر به کسی نمی بخشد.

ص:195


1- تاریخ نیشابور المنتخب من السیاق، ص 579.
2- اللباب، ج 2، ص 68.
3- القند فی ذکر علماء سمرقند، ص 509.

خطیب بغدادی، این روایت را به طریق دیگری نقل کرده است(1).

482. علی بن محمّد منجورانی

(2)

علی بن محمّد منجورانی (منجوری) در روستای منجوران از توابع بلخ قدم به عرصه وجود نهاد. او تحصیلات خود را از کودکی در مکتب خانه آغاز نمود و در شهر بلخ به پایان رسانید. وی در علوم مختلف تبحر پیدا کرد و از صاحب نظران علم حدیث به شمار می رفت. او روایاتش را از طریق شعبه و ابو جعفر رازی نقل می کرد، نیز محدّثانی چون،

عبدالصمد بن فضل بلخی و ابو حاتم بن حبّان از او روایاتی را نقل کرده اند. این دو شخصیت از ابو شجاع عمر بن ابوالحسن بسطامی بلخی نقل می کنند که استادمان گفت: بر اساس آنچه که من در حاشیه کتاب الاکمال ابن ماکولا خوانده ام محل تولد علی بن محمّد منجورانی در روستای منجوران است. ابوالفضل محمّد بن ناصر حافظ می گوید: لقب علی بن محمّد، منجوری است. ابو اسحاق یعقوب بن یوسف سمرقندی جوهری از شاگردان منجورانی بود؛ وی از استادش روایاتی را نقل کرده است(3).

یاقوت حموی می گوید: ابو عبد اللّه محمّد بن جعفر ورّاق بلخی در کتاب تاریخ خود وفات او را در ماه ذی القعده سال 211ه . می داند(4).

مؤلف کتاب صفوة الصفوه می نویسد: احمد بن سهل ابو زید بلخی گفت: منجورانی مردی فاضل و یکی از دوستان من بود(5).

ص:196


1- تاریخ بغداد، ج 6، ص 124.
2- منجوران، منچوران، منجور، از روستاهای اطراف بلخ است، مؤلف تاج العروس می گوید: منجوران و منجور، نام دو محل است، فاصله بلخ تا منجوران دو فرسخ راه است. ولی از محل منجور ذکری به میان نیاورده است. سپس اضافه می کند علی بن محمّد منجوری از منجوران است.
3- تاج العروس، ج 7، ص 510؛ اللباب، ج 2، ص 261؛ الانساب، ج 12، ص 449؛ ج 13، ص 461؛ الرجال فی تاج العروس، ج 3، ص 237.
4- معجم البلدان، ج 4، ص 241.
5- صفوة الصفوه، ج 4، ص 174؛ الارشاد فی معرفة علماء الحدیث، ج 3، ص 951.

483. علی بن محمود بن محمّد رایض بدخشانی

علی بن محمود بن محمّد رایض بدخشانی یکی از دانشمندان اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری است. او کتاب خالصة الحقایق لما فیه من اسالیب الدقایق ابوالقاسم عماد الدین محمود بن احمد فارابی را تلخیص کرد و نام آن را اخلص الخالصة

لخصة علی سبیل الایجاز و الاختصار گذاشت. محتوای این کتاب شامل اخبار، آثار و کلمات حکمت آمیز بزرگان است. در مورد شرح حال این عالم بزرگ نتوانستم بیش از این اطلاعاتی به دست آورم(1).

484. علی بن یونس بلخی

علی بن یونس بلخی از مشاهیر محدّثان عصر خود به شمار می رفت. او روایاتش را از طریق هشام بن الغاز و ابو غالب صالح بن سعید که از دوستان عمر بن عبدالعزیز بود نقل

کرده است. نیز راویانی چون، فضل بن سهل و یعقوب بن عُبید النهرتیری از علی بن یونس بلخی روایاتی را نقل کرده اند. در مورد احادیث علی بن یونس محدّثان اختلاف نظر دارند. عده ای مانند، ابو حاتم رازی، ابن حبّان، ابن حجر، ذهبی و میر حامد حسین

او را ثقه می دانند، امّا عُقیلی و برخی دیگر می گویند که روایات علی بن یونس قابل اعتماد نیست(2).

ص:197


1- کشف الظنون، ج 1، ص 699؛ معجم المطبوعات العربیه، ج 1، ص 540.
2- شوارق النصوص، ج 1، ص 216؛ میزان الإعتدال، ج 3، ص 159؛ الضعفاء الکبیر، ج 3، ص 256؛ لسان المیزان،ج 5، ص 113؛ الثقات، ج 8، ص 459؛ الجرح و التعدیل، ج 6، ص 209.

485. علی خان بن میر عبدالباقی حشمت بدخشانی

علی خان حشمت بدخشانی، در شاه جهان آباد که از توابع بدخشان است دیده به جهان گشود. وی در ادبیات نسبت به اقرانش گوی سبقت را ربوده بود و به میر محتشم شهرت یافت. شعر نیکو می سرود و تخلص او حشمت بود. بالاخره در سال 1163ه . پیک اجل در رسید و او دیده از جهان فرو بست. از وی دیوانی بر جای مانده که مشتمل بر هفت هزار بیت به زبان فارسی است(1).

486. علی عطاء بن علی محمّد عادلی

علی عطاء بن علی محمّد عادلی، یکی از مفاخر علمای امامیّه بلخ بود. وی به سال 1263ش در بندر امیر از توابع بامیان در یک خانواده روحانی دیده به جهان گشود. پدرش از علمای صاحب نام محل به شمار می رفت که چون استعداد سرشار فرزندش را مشاهده کرد او را برای فراگیری علم و دانش ترغیب نمود. وی تحصیلات ابتدایی را در خدمت پدر فرا گرفت.

در همین زمان حضرت آیت اللّه سیّد حسین عالم به یکه ولنگ هجرت کرد. این طلبه جوان با شرکت در جلسات درس آیت اللّه عالم به تحصیلات خود ادامه داد. پس از مدتی آیت اللّه عالم به زادگاهش بلخاب بازگشت و از شاگردش دعوت کرد به آن جا بیاید. وی در سن 13 سالگی به همراه پدرش عازم بلخاب شد؛ چنان که خودش می گوید: پدرم مرا

به بلخاب خدمت آیت اللّه عالم آورد و به او سپرد و خود به وطن بازگشت. از آن جا که پدرم مردی فقیر بود، قدرت تأمین هزینه تحصیل مرا نداشت و مرا بدون هزینه تحصیل و کمک مالی به امید خدا رها کرد و رفت. من کمر همت بستم و به طور جدی و فعّال تحصیلاتم را شروع کردم. در آن زمان امکانات و چراغی وجود نداشت؛ من شبهای

ص:198


1- هدیة العارفین، ج 5، ص 767.

مهتابی در پشت بام مدرسه به مطالعه می پرداختم. مسأله فقر یکی از مشکلات طاقت فرسای من بود. سال اول که به بلخاب وارد شدم؛ مقدار چند من جو به دست آوردم و آن را به آسیاب بردم تا آرد کنم. به سبب تر بودن جو، آسیابان آرد خیلی درشتی

به من تحویل داد. وقتی آرد را به مدرسه آوردم، آیت اللّه عالم به هر یک از اهالی اطراف

مدرسه پیشنهاد کرد که نان این سیّد طلبه را پخت کنید، هیچ کس آن را قبول نکرد؛ بالاخره خودم تصمیم گرفتم نان را پخت کنم. لذا هر روز به صحرا می رفتم، هیزم می آوردم و در گوشه ای از مدرسه آتش می کردم، سپس مقداری از آن آرد جو را خمیر کرده در زیر آتش قرار می دادم و خودم در کنار آتش مشغول مطالعه می شدم، گاه اتفاق می افتاد که نانم می سوخت و من متوجه نمی شدم. با این مشکلات من به تحصیلات خود ادامه دادم. برای همین، آیت اللّه عالم توجه خاصی نسبت به من پیدا کرد و برای تبلیغ و رسیدگی به امور مردم، به هر جا که مسافرت می کرد، مرا نیز همراه خود می برد.

آیت اللّه عالم سخنرانی می کرد و در پایان به من می گفت روضه بخوان و من مصیبت می خواندم.

من ادبیات، معانی و بعضی از کتب فقهی را در خدمت وی فرا گرفتم. در این مدت، دوبار پیاده به یکه ولنگ رفتم. در دفعه اول پدرم از دنیا رفته بود و در مرتبه دوم مادرم را از دست داده بودم. در فن خطابه و منبر از شهرت خوبی برخوردار شدم. پس از درگذشت پدر و مادرم به زادگاهم بازگشتم. در آن جا در خدمت حجه الاسلام آقای مقدسی به تحصیلات خود ادامه دادم و کتاب قوانین و شرح لمعه و فصوص الحکم را در محضر او آموختم.

پس از رحلت آن عالم ربانی به خدمت علما و استادان مناطق هزاره جات رسیدم و از خرمن دانش آنها بهره مند شدم. آخرین استادی که از وی استفاده فراوانی بردم، حجه الاسلام حاج سیّد محمّد حسن معروف به کبرک بود. وی یکی از فقهای عصر خود

به شمار می رفت و دو جلد شرح اللمعه، رسایل، مکاسب و چند کتاب فقهی دیگر را در خدمت این استاد فرا گرفتم.

حجه الاسلام علی عطا عادلی به زادگاهش بندر امیر مراجعت کرد و در حوزه های علمیه منطقه یکّه ولنگ مشغول تدریس شد. هم اکنون شاگردانش در حوزه های علمیه

ص:199

قم، مشهد و مناطق دیگر وجود دارند و هر کدام مصدر خدمات هستند. وی پس از 7 سال به یکّه ولنگ مراجعت کرد. مردم ترکستان به ویژه بلخاب از او دعوت کردند، ولی با

مخالفت شدید مردم یکّه ولنگ روبرو شدند و کار به مشاجره کشید تا بالاخره مردم با این

دعوت موافقت کردند و آن عالم عارف عازم ترکستان شد و در یکی از روستاهای بلخاب به نام گلورز سکونت اختیار کرد. وی از این تاریخ به بعد در مدرسه عالمیه دهنه

شرط مشغول تدریس شد و مدت 30 سال سمت استادی این مدرسه را به عهده داشت.

وی در بسیاری از علوم متداول تبحّر داشت؛ به ویژه در فقه زبانزد خاص و عام بود و در بیان احکام ید طولایی داشت. از طرف بزرگان سانچارک خاصه حاج سیّد اسحاق وکیل از وی دعوت به عمل آمد که در مدرسه شهمرد تدریس نماید. او این دعوت را قبول کرد و به سانچارک رفت و چندین سال در آن مدرسه مشغول تدریس شد و فضلای زیادی تربیت کرد که فعلاً تعدادی از آنها در حوزه های علمیّه نجف، قم و مشهد حضور دارند.

این عالم ربّانی و فاضل صَمَدانی در طول عمر با برکتش هشت بار به زیارت ثامن الائمه مشرف شد و چهار مرتبه به زیارت عتبات عالیات و قدس شریف و شام سفر کرد و نیز چند مرتبه به زیارت حرمین شریفین مشرّف شد.

او در اواخر عمر نعمت بینایی را از دست داد. سرانجام در سال 1360ش، برای آخرین بار راهی مشهد مقدس شد و مدت 8 سال در جوار ثامن الائمه اقامت گزید. در سن 105 سالگی به تاریخ هفدهم آبان ماه 1368ش جهان را بدرود گفت و به اجداد طاهرینش پیوست، عاش سعیدا و مات سعیدا(1).

487. علیم اللّه بن عتق بلخی

علیم اللّه بلخی، در سال 1109ه . دیده به جهان گشود و در سال 1202ه . دار فانی را وداع گفت. این دانشمند از نظر علمی گوی سبقت را از دیگر معاصرانش ربود و تألیفات

ص:200


1- زندگینامه علمای بلخ خطی، ورق 29.

فراوانی از خود به جا گذاشت که می توان به چند اثر او اشاره کرد: 1- انهار الاسرار، شرح بوستان سعدی 2- تقدیس الرّحمان عن التّقیّة بالزمان والمکان «فارسی» 3- زبدة الروایات فی الفقه 4- شرح اخلاق ناصری 5- نثر الجواهر «فارسی» 6- نزهة السالکین فی التصوف و السّلوک(1).

علیم اللّه بن عتق بلخی معروف به جالندهری، مرید ابوالمعالی چشتی کرمانی و خلیفه میر محمّد سعید مشهور به سیّد بهیک بود. او کلمات و ملفوظات پیر خویش را به زبان آورد و ترجمه کرد که به نام تحفة الصالحین به چاپ رسید.

نیز وی کتاب نزهة السالکین را در 25 فصل نوشت: 1- پیری و مریدی و شروط و آداب آن 2- نفس و قلب و دیگر لطایف و تهذیب اخلاق 3- مبادی سلوک 4- طلب علم و کسب و حرفت 5- بیان و رجال غیبت 6- زیارت قبور 7- دعا و اجابت آن 8- رؤیای واقعه 9- انواری که بر سالک نمایان می شود 10- معرفت و توحید 11- یقین و مراتب آن 12- مکاشفه و معاینه و مشاهده 13- حجاب وصل و قرب 14- فنا و بقا 15- حیرت 16- بیرون آمدن سالک از قید زمان و مکان 17- خصال درویشان 18- تجرد و تأهل 19- طعام خوردن و خورانیدن 20- سماع 21- جلسه ذکر 22- چهار و چهارده خانواده 23- ترتیب نوشتن شجره 24- احوال پیر خود 25- وصال پیر خود و فواید اعراس پیران(2).

او همچنین کتاب نظم الدر و المرجان فی تخلیص سیر سیّد الانس و الجان را به

فارسی ترجمه کرد و نثر الجوهر فی تلخیص سیر ابی طیب و الطاهر نام نهاد(3).

488. عماد الدین بن احمد فاریابی

عماد الدین بن احمد فاریابی، از علمای صاحب نام قرن 6 به شمار می رود. وی تألیفاتی از خود به یادگار گذاشته است که از آن جمله می توان به کتاب خلاصة الحقایق

ص:201


1- هدیة العارفین فی اسماء المؤلفین، ج 5، ص 667.
2- فهرست مشترک پاکستان، ج 3، ص 2065.
3- فهرست مشترک پاکستان، ج 10، ص 286.

اشاره کرد. کتاب مذکور به زبان عربی در عرفان نگاشته شده است. تاریخ تألیف آن

حدود 597ه . می باشد. یک نسخه از این کتاب در کتابخانه دانشگاه علیگر موجود است(1).

489. عمر بن صبح بن عمران بلخی خراسانی

ابو نُعَیم عمر بن صبح بلخی خراسانی در بلخ تولد یافت. او تحصیلاتش را در زادگاه خود به پایان رسانید و برای تکمیل علوم و کسب دانش بیشتر به شهرهای بخارا، سمرقند، بغداد، شام و حجاز سفر کرد. وی از محضر محدثان و علمای زیادی بهره جُست. و روایاتش را از طریق افراد زیر نقل کرده است: ابان بن ابی عیاش، بکّار بن عبد اللّه، بُکیر بن عبد اللّه، شاگرد مکحول، ثور بن یزید رَحّبی، خالد بن میمون بن رماح، سالم بن غَیلان بن عبد الاعلی ابو فیض بصری، عبدالرحمان بن حرمله، عبدالرحمان بن عمرو اوزاعی، قتادة بن دعامه، محمّد بن ابی عایشه سعدی، مقاتل بن حیان بلخی، یحیی بن ابی کثیر، یزید رقّاشی، یونس بن عُبید و ابو زبیر مکی. همچنین راویانی مانند،

بَشیر بن زادان، حسین بن علوان، علی بن جریر باوردی، علی بن حسن بن نُعیم شامی، عیسی بن موسی غنجار بخاری، غالب بن فرقد اصبهانی، محمّد بن حِمیر سُلَیْحی، محمّد بن یعلی سُلمی زنبور، محمّد بن یوسف اصبهانی، مُخلد بن یزید حرانی، مسلمة بن علی خُشَنی و یزید بن عوف از عمر بن صبح بلخی روایاتی را نقل کرده اند(2).

محققان و رجال شناسان درباره عمر بن صَبح بلخی اختلاف نظر دارند؛ بعضی او را تصدیق کرده اند و برخی روایات او را رد کرده می گویند او ثقه نیست. اسحاق بن راهویه

می گوید: در خراسان سه نفر ظهور کردند که نظیرشان در دنیا به بدعت گذاری و دروغ گویی وجود ندارد: جهم بن صفوان، عمر بن صبح و مقاتل بن سلیمان بلخی. بخاری در تاریخ الاوسط به نقل از علی بن جریر می گوید که از عمر بن صبح شنیده است که

ص:202


1- سیری در کتابخانه های هند و پاکستان، ص 312.
2- تهذیب الکمال، ج 21، ص 396؛ خلاصه تهذیب، ج 2، ص 140.

می گفت: من خطبة النبی را جعل کرده ام(1).

ابو حاتم و ابن عدی او را منکر الحدیث می دانند(2).

ابن حجر از ابن حبّان نقل می کند: عمر بن صبح روایاتی را جعل کرده و آنها را به علما و محدثان ثقه نسبت داده است، لذا خواندن و نوشتن حدیث او حرام است(3).

دار قطنی او را متروک الحدیث می داند. احمد بن علی سلیمانی می گوید: عمر بن صبح گفت: من آخر خطبة النبی را جعل کرده ام. نسائی می گوید: عمر بن صبح ثقه نیست(4).

ابوالحسن علی بن محمّد کنانی می گوید: عمر بن صبح بلخی دروغ گوست و خود به جعل حدیث اعتراف کرده است(5).

عن عمر بن صبح البلخی باسناده، عن عبد اللّه بن مسعود، عن النبی صلی الله علیه و آله قال: لیوم واحدٍ من العالم الذی یُعلّمُ النّاس الخیر، أفْضَل عند اللّه ِ، و أعْظَمُ أجرا من عِبادةِ العابِدِ ألفَ سَنَةٍ(6).

حضرت فرمود: اگر انسان یک روز از عمرش را صرف آموزش به مردم کند، آن روز در پیشگاه خداوند عالم بهتر از عبادت هزار ساله عابد و شب زنده دار است.

490. عمر بن عبدالکریم ورسکی

علامه بدر الدین عمر بن عبدالکریم ورسکی در بخارا قدم به جهان نهاد. او فراگیری علوم را در زادگاهش آغاز نمود، برای تکمیل آن به بلخ سفر کرد و در این شهر اقامت گزید. بالاخره در سال 594ه . او در بلخ جهان را بدرود گفت.

ص:203


1- التاریخ الأوسط، ج 2، ص 152.
2- الجرح و التعدیل، ج 6، ص 116؛ الکامل فی ضعفاء الرجال، ج 6، ص 47.
3- تهذیب التهذیب، ج 3، ص 279.
4- میزان الاعتدال، ج 6، ص 116؛ تقریب التهذیب، ج 3، ص 76؛ لسان المیزان، ج 8، ص 592.
5- تنزیة الشریعه، ج 1، ص 91.
6- القندفی ذکر علماء سمرقند، ص 689؛ اللآلی المصنوعه، ج 2، ص 284.

این مرد عالم از شاگردان شمس الائمه کردَری و ابوالفضل کرمانی بود. قاضی ابوبکر محمّد بن حسین ارسابندی در شمار شاگردان علامه ورسکی بود. وی کتاب امالی خود

را در محضر درس استادش تألیف کرد(1).

آنچه از تألیفات او باقی مانده شرح الجامع الصغیر است؛ متن اصلی این کتاب از

صدر الشهید است که بدر الدین ورسکی آن را شرح کرده است(2).

491. عمر بن عبدالمؤمن بن یوسف کجواری بلخی

ابو حفص عمر بن عبدالمؤمن بن یوسف کجواری بلخی، شیخ الاسلام شهر بلخ بود. وی همراه مؤلف کتاب هدایه به سال 544ه . عازم مکّه معظمه و مدینه منوره شدند و پس از انجام فریضه حج و زیارت مدینه، در مراجعت به شهر همدان رفتند. وی در این سفر از صاحب هدایه بهره های علمی زیادی برد و روایاتی را از او آموخت، امّا در چندین سال بعد در بعضی از مسائل فقهی با صاحب هدایه اختلاف نظر پیدا کرد و درباره آنها با او به مناظره پرداخت، صاحب هدایه می گوید: امام زاهد صفی الدین ابو حفص عمر بن عبدالمؤمن کجواری بلخی درباره اجازه نامه ای که به نجم الدین عمر بن محمّد نسفی داده بود این اشعار را سرود(3).

أجزتَ لهم رِوایةَ مُستجازی

و مسمُوعی مجموعی بشَرطهِ

فلا تدعوا دُعائی بعد موتی

و کاتبهُ ابو حفص بخطّهِ

492. عمر بن عبید بن خضر بن موسی مَسْتینانی

عمر بن عبید بن خضر بن مَستینانی، از محدثان صاحب نام شهر بلخ به شمار می رفت.

ص:204


1- الجواهر المضیّه، ج 2، ص 652؛ اعلام الاخیار، ش 384؛ الطبقات السنیه، ش 1630؛ کشف الظنون، ج 1، ص 563؛ الفواید البهیّه، ص 149.
2- هدیة العارفین، ج 5، ص 785.
3- الجواهر المضیّه، ج 2، ص 652.

او برای گردآوری حدیث و کسب فیض از محضر علما و محدّثان به ماوراء النهر سفر کرد و از حضور علمای آن دیار بهره جست. وی سپس در شهر سمرقند اقامت گزید و بنا به گفته صاحب القند در سال 520ه . در این شهر حدیث می گفت.

وی از شاگردان ابوالقاسم بن ابو منصور بن ابو طاهر خلیلی بلخی بود و از استادش روایاتی را نقل کرده است، مانند این روایت: عن عمر بن عبید مستینانی قال: اخبرنا ابوالقاسم بن ابو منصور بن ابو طاهر الخلیلی البلخی قال: اخبرنا ابوالقاسم علی بن احمد

قال: اخبرنا الهیثم قال: حدثنا العباس بن محمّد قال: حدثنا احمد بن عبد اللّه قال: حدثنا زائدة قال: حدثنا زیاد عن انس، عن النّبی صلی الله علیه و آله قال: ثلاثُ مهلِکاتِ: شحّ مُطاعُ و هویً مُتّبِعُ، و إعجابُ المَرءِ بِنَفسِهِ(1).

حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمود: سه صفت است، که انسان را به هلاکت می اندازد: بخل و حرص، پیروی کردن از هوای نفس و خودخواهی و تکبر.

عمر بن عبید بن خضر بلخی مستینانی از معارف محدثان بلخی به شمار می رفت. ابو حفص واعظ از شاگردان مستینانی است و از او روایاتی را نقل کرده است(2).

493. عمر بن علی بن ابوالحسین علی بن ابوبکر بن

احمد بن حفص شیخی طورکی بلخی

عمر بن علی بن ابوالحسین علی شیخی طورکی بلخی، معروف به ادیب، در ماه رجب سال 407ه . در محله طورک بلخ دیده به جهان گشود. او تحصیلات خود را در شهر بلخ به پایان رسانید و در بسیاری از علوم به ویژه ادبیات، تبحر یافت و عده زیادی از ادیبان عصر او از محضرش بهره بردند. وی از بزرگان شهر بلخ و مردی صالح و عفیف بود.

وی همچنین روایاتی را از طریق ابوالقاسم محمّد بن احمد ملیکی، و ابو جعفر

ص:205


1- القند فی ذکر علماء سمرقند، ص 486.
2- الرجال فی تاج العروس، ج 3، ص 257.

محمّد بن حسین سمنگانی امام مسجد راعوم نقل کرده است. ابو سعد می گوید: وی در سال 548ه .ق.، در شهر بلخ وفات کرده است(1).

494. عمر بن علی بن حسین محمود بلخی

ابو سعید عمر بن علی بلخی از خاندان بزرگ محمودیان بلخی طالقانی به شمار می رفت. محمودیان بلخ مدّت زیادی قاضی القضات بلخ بودند و مسند علمی شهر بلخ را بر عهده داشتند؛ از جمله قاضی حسین محمود بلخی قاضی بلخ بود و به علم و عدالت و دیانت شهرت داشت. قاضی حسین دو برادر داشت: یکی به نام حسن و دیگری قاضی القضات بهاءالملّة و الدین حمید الدین ابو سعد عمر محمودی بلخی که در اقالیم عالم در علم کلام شهرتی تمام داشت.

در کتاب مزارات بلخ آمده است قاضی حسن محمودی برادر بزرگ و قاضی حسین محمودی برادر دوم و قاضی عمر محمودی برادر کوچک تر بوده است و هر دو برادر، حسن و حسین، در سال 506ه . وفات کرده اند. آنها مقبره خانوادگی داشته اند که در دروازه نوبهار به نام حظیره محمودی معروف بوده است. ابن اثیر می نویسد: خاندان محمودی بلخی به فضل و دانش شهرت داشتند و ابو سعد قاضی حمید الدین عمر بن

علی محمودی بلخی از این خاندان در بلخ قاضی بود.

ظاهرا سمعانی یکی از شاگردان ابو سعید قاضی حمید الدین عمر بلخی بود که او را فردی کثیر العباده و زاهد دانسته است.

در کتاب لسان المیزان (ج 2، ص 446) به نقل از ابو سعد قاضی حمید الدین عمر

محمودی بلخی آمده است که او بر جنازه ابو علی قاضی القضات سیّد حسن وخشی متوفی 471ه . نماز خوانده و در تشییع جنازه آن مرد بزرگ شرکت داشته است. در این هنگام از بهار زندگی ابو سعد قاضی حمید الدین عمر محمودی بلخی 14 سال

ص:206


1- الانساب، ج 9، ص 93؛ اللباب، ج 2، ص 38؛ الاکمال، ج 4، ص 485.

می گذشت(1).

بعضی از فضلا بر این باورند که ابو سعد قاضی حمید الدین عمر محمودی بلخی معاصر معز الدین محمّد غوری بوده است. استاد عبدالحی حبیبی در دو مقاله ای که در مجله یغما به چاپ رسیده در این باره به تفصیل بحث کرده است که خلاصه آن چنین است: در خاندان محمودی بلخی دو نفر به نام محمود وجود داشته اند: یکی قاضی حمید الدین محمود بلخی و دیگری به نام امام شمس الدین محمود قاضی که بعد از 50 سال تولّد یافت و از عجایب زمان و نادره کیهان بوده و در حدود سال 600ه . می زیسته است. امکان دارد که این شمس الدین محمود قاضی بلخی معاصر سلطان معز الدین محمّد بن سام غوری بوده باشد که در مدح او اشعاری سروده است. این ابیات از اوست:

خسرو غازی معز الدین و الدنیا که هست

روز هیجا با همایون رایتش همسر ظفر

بوالمظفّر شهریار شرق کاندر معرکه

گوییا دارد همایی چترش اندر پر ظفر

سلطان محمّد غوری در بین سالهای 569 تا 602ه . در غور، غزنه و هند حکومت می کرده است و این تاریخ ده سال بعد از وفات قاضی حمید الدین محمود بلخی است. این محال است که قاضی حمید الدین سلطان محمّد غوری را مدح کرده باشد. بنابراین، آن که معاصر سلطان محمّد غوری بوده همان امام شمس الدین محمود بلخی قاضی بلخ می باشد که او را مدح کرده است(2).

استاد حبیبی شاید دچار اشتباه شده باشد که اسم قاضی حمید الدین را محمود

آورده است و این اسم با اسمی که در اصل نسخه کتاب مقامات حمیدی وجود دارد سازگار نیست. در کتاب مقامات حمیدی نام او چنین آمده است: القاضی الامام حمید الملّة والدین عمر بن محمود محمودی بلخی متوفی به سال 559ه . . او قاضی القضات بلخ بوده است(3).

مؤلّف ریحانة الادب نیز چنین آورده است: قاضی حمید الدین عمر بن محمود بلخی

از مشاهیر فضلا و اعاظم ادبا و اکابر علمای عصر ملکشاه سلجوقی و معاصر شاعر

ص:207


1- مجلّه یغما، سال 22، ش 9، ج 22، ص 499؛ سیر اعلام النبلاء، ج 18، ص 367.
2- مجلّه یغما، سال 22، ش 10، ج 22، ص 559؛ الانساب، ج 12، ص 125.
3- مقامات حمیدی؛ سیر اعلام النبلاء، ج 18، ص 367؛ و نیز ر.ک: تذکرة الحفاظ، ج 4، ص 1309؛ الجواهر المضیّه، ج 2، ص 655؛ التحبیر فی المعجم الکبیر، ج 1، ص 524؛ لسان المیزان، ج 2، ص 446.

شیرین سخن انوری بوده است. او مدّت زیادی تصدّی کرسی قضاوت شهر بلخ را به عهده داشت(1).

دکتر احمد رنجبر می گوید: قاضی حمید الدین عمر بن محمود بلخی را همه می شناسند. او سخنوری صاحب سبک در نظم و نثر فارسی در قرن ششم هجری بوده است. کتاب پر ارزش مقامات حمیدی خود گواه خوبی برای اثبات این قول است. در این کتاب صنایع لفظی به حدّ وفور دیده می شود(2).

قاضی ابو سعد حمید الدین عمر بن علی محمودی بلخی تصانیف گرانبهایی از خود به جا گذاشته است. تألیفات او بدین قرار است 1- الاستغاثة الی الاخوان الثلاثة 2- حنین المستجیر الی حضرت المجیر 3- روضة الرضا فی مدح ابن الرضا 4- قدح المغنی فی مدح المعنی 5- منیة الراجی فی الجواهر التاجی 6- وسیلة العفات الی اکفی الکفات 7- مقامات حمیدی 8- کتاب المسند الفقه.

ابوالمعالی احمد بن محمّد بن عثمان مذاری می گوید: من کتاب المسند الفقه ابو سعد

عمر بن علی بن حسین محمودی بلخی را در بغداد خدمت ابو علی بن بناء فرا گرفتم(3).

کتاب مقامات حمیدی به زبان فارسی تألیف شده است. این کتاب دارای 24 مقامه است و از ممتازترین تألیفات این مرد بزرگ به شمار می رود که بارها در هند و ایران چاپ

شده است. مقامات حمیدی جنبه مناظره دارد و مناظره هایی از قبیل جوانی و پیری،

بهار و پاییز، عشق و دیوانگی و... در آن آمده است. قاضی حمید الدین بلخی یکی از نویسندگان زبردست سرزمین ادب پرور بلخ بود و در سال 559ه . وفات یافت(4).

495. عمر بن علی بن سالم بلخی بزّاز

کمال الدین ابوالفضل عمر بن علی بن سالم بلخی بزّاز در بلخ قدم به عرصه وجود

ص:208


1- ریحانة الادب، ج 2، ص 80.
2- خراسان بزرگ، ص 108.
3- التحبیر فی المعجم الکبیر، ج 1، ص 524.
4- مشاهیر و بزرگان شرق و غرب، ج 1، ص 78.

نهاد. او تحصیلاتش را در زادگاه خود آغاز کرد و در مدت کوتاهی علوم متداول روز را در

محضر اساتید فن فرا گرفت، آن گاه برای تکمیل اندوخته هایش به سیر و سیاحت پرداخت، به سرزمین های عرب و عجم سفر کرد، به خدمت دانشمندان آن بلاد رسید و از آنها کسب فیض کرد. وی سرانجام در شهر مراغه سکنا گزید. او مرد بزرگ و عاقلی بود. علما و دانشمندان در محفل درس او شرکت می جستند و وی با اندوخته علمی فراوان و بیان خوشی که داشت برای آنها صحبت می کرد و آنها بهره علمی می بردند. او تا

سال 664ه .ق. در این شهر تدریس می کرد و محاضرات او را علما یادداشت می نمودند. روزی مولانا نصیر الدین سعید از سرزمینهایی که او سفر کرده بود پرسش کرد، و او در جواب گفت: سرزمینهایی است پر برکت و مردمان آنجا عالم دوست و غریب نواز و خوش برخورد هستند.

این مرد بزرگ به سنّ هشتاد سالگی در ماه رجب سال 666ه . در شهر مراغه درگذشت و در دروازه میدان به خاک سپرده شد(1).

496. عمر بن علی بن غیلان بلخی

فرید الدین عمر بن علی بلخی از حکمای نیمه اول قرن ششم هجری از خطه

حکیم پرور بلخ بود. امام فخر رازی لقب او را فرید الدین غیلانی خوانده است.

بیهقی او را افضل الدین، افضل الحکماء الحضرة خوانده و به همین مناسبت او را افضل الدین نیز گفته اند. از رساله حدوث العالم او چنین بر می آید که وی در سال 523ه . در نظامیه مرو مشغول تحصیل بوده است. و از گفتار امام فخر رازی در کتاب مناظرات معلوم می شود که فرید الدین غیلانی بلخی قسمتی از عمر خود را در سمرقند گذرانده

است، زیرا امام فخر رازی در سال 582ه . در شهر سمرقند به خانه او رفته و از قرار معلوم، گویا رساله ای نیز در ردّ گفتار او نوشته است.

فرید الدین غیلانی بلخی در فلسفه و حکمت شاگرد ابوالعباس لوکری بوده و

ص:209


1- معجم الآداب فی معجم الالقاب، ج 4، ص 212.

ابوالعباس لوکری نیز از شاگردان بهمنیار شاگرد حکیم شرق حسین بن عبد اللّه بلخی به شمار می رفته است. بنابراین تعلیم و پرورش ابن غیلان به ابن سینا می رسد.

از تعظیم و تکریمی که بیهقی برای او قایل شده چنین برمی آید که فرید الدین غیلانی بلخی در زمان خود یکی از مشاهیر حکما و از کسانی بوده که استحقاق نام حکیم و فیلسوف را داشته است؛ امّا این مرد فیلسوف با نظریات ابن سینا و به طور کلّی فیلسوفان

مشّایی مخالف بوده چنان که در ردّ بعضی از عقاید آنها کوشیده و رساله ای نیز در این

باره تألیف کرده است.

بیهقی که او را شایسته نام حکیم و فیلسوف می داند، معتقد است او متکلمی بوده که در رساله حدوث العالم راه تعصب پیش گرفته و منکر دین و اعتقاد فلاسفه شده است.

رساله او در دو بخش تحریر یافته است: بخش اول در احتجاج بر اثبات حدوث عالم و نقض کلام ابن سینا و بخش دوم در ابطال شبهات فلاسفه در این باره و مسائل مربوط به

آن. ابن غیلان بلخی مدّعی است که ابن سینا در رساله خود مسائلی را مطرح کرده که خلاف شرع است. او اثبات صانع را ممکن نمی داند؛ مگر بعد از حدوث عالم و بدین سبب کوشیده است تا عقیده ابن سینا و حکمای مشّاء را در اثبات قدیم بودن عالم رد کند.

همچنین نظر ابن سینا درباره این که پیامبران به یاری قوه جبلّی خود به عقل فعّال اتصال می یابند، باطل دانسته و در بطلان آن دلایلی اقامه کرده است. چنان که می دانیم

ابن سینا معجزه را تنها به صورت قوه تصرّف انبیا به یاری عقل فعّال که مدبّر امور فلکی

مادون قمر است، در امور این عالم توجیه می کند و لکن ابن غیلان سخنان شیخ را در این مورد رد می کند. او می گوید: ابن سینا درباره معجزات دیگری که اخبار درباره آنها متواتر

بحث نمی کند، مانند زنده کردن مردگان، معالجه کور و ابرص، اژدها کردن عصا، شق القمر و امثال اینها و این تغافل را نتیجه فساد عقیده آن استاد می داند.

فرید الدین غیلانی بلخی تصوّر می کند که حکما به خدا و روز آخرت ایمان ندارند و از تصدیق رُسُل و انقیاد به شرایع امتناع می ورزند و نیز مانند غزالی اشتغال به علوم

حکما مانند حساب و هندسه، طب، نجوم و مابعد الطبیعه و حتی کلام را وسیله کفر و ضلالت می شناسد و از آن بیم دارد؛ بنابراین از این که شیوع کتب فلاسفه و اقاویل آنان

ص:210

در میان مسلمانان به فساد عالم مؤمنین منتهی شود در قطع رشته آن علوم می کوشد.

ابن غیلان هنگامی که به اثبات حدوث عالم می پردازد، این طور می گوید: یبطل بثبوت حدوث العالم معظم ضلالات الفلاسفة و جهالاتهم، از جمله ضلالات الفلاسفه

این گونه استفاده می شود که آنان به قدم عالم معتقد بودند و نیز فلاسفه متقدم اعتقاد داشتند که خدا جز به ذات خود علم ندارد، و متأخرین آنان معتقدند که باری تعالی تنها

بر کلیاتی که جز در اعیان وجود ندارد عالم است و همچنین انکار حشر و نشر و جمیع آنچه انبیا در این باره وعده داده اند از قبیل جنّت و نار، ثواب و عقاب و نیز نزول وحی از طرف خداوند بر فردی از افراد بشر به وسیله ملک مقرّب(1).

فرید الدین غیلانی کیفیّت مخالفت خود را با ابن سینا این طور شرح می دهد: سبب شروع تحصیلات من در فلسفه آن بود که چون در مدرسه نظامیه مرو در شوال 523ه . به تعلیم اشتغال داشتم، هنگام مباحثات فقهی از بعضی کسانی که با من مباحثه می کردند، الفاظ و معانیی می شنیدم که با آنها آشنا نبودم. وقتی درباره آن الفاظ تحقیق کردم، برای

من علم منطق را وصف کردند و گفتند آن بهترین وسیله برای یاری در مباحثه و غلبه بر خصم است؛ در نتیجه بر تحصیل آن حریص شدم. نخست در مرو قسمتی از آن را آموختم، آن گاه در شوال سال دیگر به نیشابور رفتم و آن را تمام کردم. پیش از آن هم علم

حساب را در بلخ آموخته و در استخراج مسائل جبر مهارت حاصل کرده بودم و هندسه

اقلیدس را هم خواندم. از این راهها به تحصیل علم طبیعیات و الهیات مایل شدم و قلب من از مخالفتی که در آنها با معتقدات دینی ام وجود داشت ناراحت بود و دانستم که ابطال آن با علم کلام میسّر است. پس به تعلیم آن مشغول شدم و بیشتر غرض من از آن اطلاع از فساد شبهات فلاسفه در مخالفت با حق بود. در آن علم هم به عقاید ابن سینا برخوردم و از این راه رغبت پیدا کردم که درباره آثار فلاسفه تحقیق کنم و از روی حقیقت

و بصیرت با گفته های آنان معارضه و شبهات آن قوم را نقض کنم و چون خداوند جلّ جلاله از صدق همت و خلوص نیت من در قصدی که داشتم آگاه شد، درهایی را که بر پیشینیان بسته بود، بر من بگشود، تا آن جا که توانستم بر ابن سینا در مسائل خرده گیرم که

ص:211


1- تاریخ ادبیات ایران، ج 2، ص 278-280.

به خاطر هیچ کس راه نیافته است و آن در بسیاری از مواضع علم منطق بود. پس در این باب رساله ای به نام توطئة للتخطئه تألیف کردم و نیز به تخطئه ابن سینا در مسائل اصول دین همت گماشتم و از آن جمله در این کتاب مسائلی را که مربوط به اثبات حدوث عالم و اثبات شبهه های فلاسفه در این باب است آورده ام(1).

فرید الدین غیلانی بلخی از متکلّمان بزرگ خراسان بود و در شمار مخالفان شدیداللحن ابو علی سینا بلخی محسوب می شد. وی استاد فرید الدین داماد نیشابوری بوده و خواجه نصیر الدین طوسی نیز شاگرد غیلانی بلخی بوده و کتاب اشارات شیخ الرئیس را نزد او خوانده است(2). در کتاب تتمة صوان الحکمة آمده است که الامام فرید الدین عمر غیلانی بلخی افضل الحکمای عصر خود بود(3).

فرید الدین غیلانی بلخی کتابی به نام الرّد علی القانون و یا رسالة فی کیفیة الادویه دارد. از این کتاب دو نسخه یکی در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و دیگری در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است. یک حلقه فیلم از این کتاب توسّط دانشگاه تهیه شده که هم اکنون در بخش میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه موجود است(4).

497. عمر بن علی سنجی

عمر بن علی سنجی از راویان بلخ به شمار می رفت. وی از جمله شاگردان ابوالقاسم احمد بن محمّد خلیلی بلخی بود. سنجی از طریق استادش روایاتی را نقل کرده است(5).

ص:212


1- تاریخ ادبیات ایران، ج 2، ص 286.
2- تاریخ ادبیات ایران، ج 2، ص 294.
3- تتمة صوان الحکمة، ص 156.
4- فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 1، ص 331.
5- الانساب، ج 6، ص 360.

498. عمر بن محمّد بن عبد اللّه بلخی

اجداد ابو شجاع عمر بن محمّد بلخی بسطامی از مردم بسطام بودند. وی در ماه ذی الحجه سال 475ه . در شهر بلخ قدم به جهان هستی نهاد. وی تحصیلات خود را در زادگاهش به پایان رسانید و به مقام والای فقاهت دست یافت. او حافظ قرآن بود و علم حدیث را به خوبی می دانست. وی در ادبیات عرب و فارسی صاحب نظر و نیز در خلق نیکو ممتاز بود و در عین حال امامت شهر بلخ را بر عهده داشت.

برادرش ابوالفتح بن محمّد مردی بزرگ، صاحب سیرت و نیز بسیار عابد بود و پیوسته به رفع عیوب نفس خویش می پرداخت. از بلخیان مانند ابو هریره قلانسی، ابوالقاسم خلیلی و ابو اسحاق اصفهانی بلخی شنیده شده که او مرید ابو علی وخشی بلخی بوده و از این استاد اجازاتی داشته است. وی در سال 551ه . در شهر بلخ جهان را بدرود گفت.

پس از ابو شجاع، فرزندش ابوالقاسم احمدی به جای پدر نشست. وی با مردم بسطام و نیشابور مکاتبه داشت، و نیز با مردم سایر بلاد ارتباط پیدا کرد و به نامه های آنها پاسخ می داد(1).

ابو شجاع ضیاء الدین عمر بن محمّد بلخی از علمای جلیل القدر و از محدّثان زاهد بود. وی در سال 562ه . دار فانی را وداع گفت.

از تألیفات او می توان به چند اثر اشاره کرد: ادب المریض والعائد، لقاطات المعقول

و مزالیق العزل(2).

ص:213


1- الانساب، سمعانی، چاپ جدید، ج 1، ص 352، حرف بسطامی، ج 2، ص 232؛ اللباب، ج 1، ص 458؛ منتخب السیاق، ص 562؛ الرجال فی تاج العروس، ج 3، ص 274؛ تاج العروس، ج 7، ص 530.
2- هدیة العارفین فی اسماء المؤلفین، ج 5، ص 784.

499. عمر بن محمّد خرّم آبادی

امام صدر الدین ملک الکلام عمر بن محمّد خرّم آبادی (خرماآبادی) دانشمندی لطیفه گو بود. او در بلخ زندگی می کرد و علم وکمالش بر سایر صفاتش برتری داشت. عوفی می گوید: من در سمرقند به خدمت او رسیده ام(1).

500. عمر بن مدرک بلخی رازی

ابو حفص قاضی عمر بن مدرک بلخی رازی در بلخ به دنیا آمد. او تحصیلات خود را در زادگاهش به پایان رسانید. سپس برای کسب دانش بیشتر به شهرهای بخارا، سمرقند، نیشابور، ری، بغداد شام و حجاز سفر کرد. وی از محضر علما و محدّثان کسب فیض کرد و سرانجام در شهر بغداد ساکن شد و به تدریس علم حدیث پرداخت.

او روایاتش را از طریق مکی بن ابراهیم بلخی، عصام بن یوسف بلخی، عبد اللّه بن مسلمه قَعْنی، أبو سلمه تبوذکی، مسلم بن ابراهیم، ابو عمر حوضی، عمرو بن مرزوق،

سعید بن منصور، عمرو بن عون، احمد بن یونس و هیثم بن خارجه نقل می کرد، نیز محدّثانی مانند موسی بن هارون حافظ، محمّد بن محمّد باغندی، حَبَشُون بن موسی خلاّل، ابوذر قاسم بن داود کاتب، محمّد بن مخلد دوری بلخی، حمزة بن قاسم هاشمی و ابو علی صفار روایاتی را از طریق عمر بن مدرک بلخی نقل کرده اند، روایت زیر از جمله

آنهاست: عن عمر بن مدرک قال: حدثنا مکی بن ابراهیم البلخی، عن موسی بن عُبیده، عن زید الرقاشی، عن انس بن مالک عن النبی صلی الله علیه و آله قال: ما من مؤمن إلاّ و له فی السماء بابان، بابٌ یَخْرُجُ منه رزقُهُ، و بابٌ یَدْخُلُ فیه کلامُه و عَمَلُهُ، فإذا ماتَ فَقْدان و بَکِیا علیه، و تَلی هذهِ الآیة «فَمَا بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّمَاءُ وَ الاَْرْضُ وَ مَا کَانُوا مُنْظَرینَ»(2). ثُمّ ذکر انَّهم لَمْ

ص:214


1- جامع الحکایات، ج 1، ص 29.
2- دخان / 29.

یَکُونُوا یَعْمَلُونَ علی الارضِ عَمَلاً صالِحا، فَتَبْکی علیهم، و لَمْ یَکُنْ یَصْعَدُ الی السّماءِ من کلامِهِم، و لا مرّ عَلَیها کلامُ طَیْبِ و لا عملُ صالح فتفقُدُهم فَتَبْکی علیهم(1).

از عمر بن مدرک بلخی نقل می شود که پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: هیچ مؤمنی نیست، مگر از برای او در آسمان دو در وجود دارد، دری که از آن روزی او خارج می شود، و دری که از آن عمل و کلام داخل می گردد، زمانی که آن مؤمن می میرد، و آن درها در فقدانش گریه می کنند، و این آیه را می خوانند [نه آسمان به حال آنان گریه کرد، و نه زمین، و نه خدا به آنها مهلت داد]، پس آنها در روی زمین عمل صالح انجام نداده اند، سپس برای مؤمن گریه می کند، هیچ گاه از آنها کلامی به سوی آسمان بالا نرفته است، و نه از آنها کلام و نه عمل خوب صادر شده است، پس از روی مهربانی بر آنها گریه می کند.

محققان در مورد قاضی عمر بن مدرک بلخی اختلاف نظر دارند: عده ای او را توثیق کرده اند و برخی مانند، یحیی بن معین او را کذّاب می دانند. مؤلفان المغنی فی الضعفا؛ والضعفا و المتروکین او را توثیق نکرده اند(2). ابو حفص قاضی عمر بن مدرک بلخی در سال 270ه . وفات یافته است(3).

ابو حاتم می گوید: علی بن حسین بن جُنید گفت: من از یحیی بن معین شنیدم که

می گفت: ابو حفص قاضی عمر بلخی کذّاب است(4).

501. عمر بن مسلم بن سعید بن عمر بن بدر بلخی دمشقی

زین الدین عمر بن مسلم بن سعید بلخی دمشقی در ماه شعبان سال 724 ه .ق.، در بلخ پا به عرصه وجود نهاد. او تحصیلات خود را در زادگاهش آغاز نمود و برای تکمیل آن به عراق و حجاز و شام مسافرت کرد و سرانجام در دمشق ساکن شد و به کار تدریس پرداخت. او در دمشق یکی از فقهای برجسته حنفی به شمار می رفت و صاحب فتوا بود.

ص:215


1- تاریخ بغداد، ج 11، ص 211.
2- المغنی فی الضعفا، ج 2، ص 473؛ الضعفاء والمتروکین، ج 2، ص 215؛ لسان المیزان، ج 5، ص 235.
3- الغدیر، ج 5، ص 248.
4- الجرح و التعدیل، ج 6، ص 136؛ میزان الاعتدال، ج 3، ص 216.

ذهبی در ذیل تذکرة الحفاظ می گوید: وی در علم تفسیر تبحّر داشت و متون را حفظ

می کرد، در علم رجال از چیره دستان عصر خود به شمار می رفت. همچنین او محدّثان را خوب می شناخت و مطالبی را که حفظ می کرد، هیچ گاه فراموش نمی نمود.

آثار به جا مانده از او بدین قرار است: الکافی و المقنع فی علوم الحدیث.

مؤلف الدرر الکامنه می گوید: او امر به معروف و نهی از منکر را دوست داشت و در مدرسه ناصریه تدریس می کرد. در چهل سالگی به محضر شرف الدین قاسم خطیب رسید و علم فقه را فرا گرفت زمانی که در مدرسه ناصریه بود برهان الدین ابن جماعه با

او از در مخالفت درآمد و او مجبور شد به مدرسه أتابکیه رود و به تدریس بپردازد. نیز او علم حدیث و حدیث شناسی را در خدمت علاءالدین حجّی آموخت(1).

این مرد عالم در ماه ذی الحجه سال 792 ه . وفات کرده است(2).

502. عمر بن میمون بن بَحْر بن سعد بن رماح بلخی

قاضی ابو علی عمر بن میمون بلخی از مفاخر علمای بلخ است. علما و بزرگان او را در علم تقوا ستوده اند. وی پس از شهادت متوکل بن عمران بلخی به منصب قضاوت شهر بلخ منصوب شد و مدت 20 سال به این کار اشتغال داشت. نقل می شود روزی عمر بن میمون در یکی از محله های شهر منکری را مشاهده کرد، ولی نتوانست آن منکر را دفع کند، پس، از همسایگان کمک خواست امّا کسی او را یاری نکرد، وی سوگند یاد کرد در شهری که مردم او را در دفع قبایح و منکرات یاری ندهند زندگی نکند، از این رو

بلخ را به قصد زیارت مکه معظمه ترک کرد و در جوار خانه حق اقامت گزید.

عمر بن میمون بلخی از زاهدترین افراد زمان خود بود. او مردی صالح و دانشمند بود طوری که همه روز به درس و مباحثه علمی اشتغال داشت. این عالم زاهد معظم با

ص:216


1- الدّرر الکامنه، ج 3، ص 194.
2- ذیل تذکرة الحفاظ، ص 160، 368.

حشمت و با عزت زیست و در ماه رمضان سال 191 ه . به جوار رحمت حق پیوست(1).

قاضی ابو مطیع بلخی می گوید: من کسی را راستگوتر از ابن رماح ندیده ام. روزی از طرف پادشاه وقت امر مهمی صادر شد که قاضی عمر بن میمون را دستگیر کنند، ولی قاضی ابو مطیع با شمشیر آویخته پشت سر او ایستاد تا وی از مجلس قضاوت برخاست. آن گاه ابو مطیع گفت: ما از قاضی عادل چنین حمایت می کنیم.

یحیی بن معین می گوید: عمر بن میمون از معتمدان و ثقات روزگار خود بود. ابو مطیع می گوید: ابن رماح از جانب کابل به ما رسید گویا در شب تاریک مسافران را ماه شب چهارده طلوع کرده است.

عصام بن یوسف بلخی می گوید: ابن رماح با جهم بن صفوان مؤسس فرقه جهمیه در باب بهشت و جهنم و رؤیت خالق به مناظره پرداخت. جهم می گفت: در آخرت دیدار حق جل جلاله برای مؤمنان امکان ندارد. ابن رماح به جهم گفت: آیا مؤمنان داخل بهشت می شوند یا نه؟ گفت: بلی ابن رماح گفت: برای چه وارد بهشت می شوند؟ جهم گفت: به وعده خداوند عالم. ابن رماح گفت: آیا این دیدار خالق و مخلوق و مالک و مملوک است یا نه؟ جهم ساکت شد و تسلیم گردید.

ابن رماح از شاگردان امام ابو حنیفه به شمار می رفت، محمّد بن ابو مطیع می گوید: من

از پدرم شنیدم که می گفت: من خدمت ابو حنیفه بودم، مکی بن ابراهیم بلخی از مسافرت بازگشت. ابو حنیفه گفت: ابن رماح چگونه بود، او را تنها گذاشتی؟ سپس گفت: در همه شهر بلخ مانند او پیدا نمی شود. اگر او پیش ما می بود، نیز مانند نداشت چه رسد

به شهر بلخ. نقل می شود که روزی ابن رماح و ابوحنیفه در مجلسی حضور داشتند و ابو حنیفه گفت: ای ابن رماح تو از ما عاقل تر و داناتر هستی، و زمانی که ابن رماح از جلسه

خارج شد، ابو حنیفه به حاضران گفت: خوشا قومی که او در میان آنها زندگی کند.

یعقوب قاری به عبد اللّه بن علوان حاکم بلخ نوشت، خداوند بر تو منت نهاده به سبب بنده ای از بندگان خاص خود که ناصح امت است و در دین رتبتی بالا دارد، در وی هیچ گونه دغل کاری و فریب وجود ندارد، به فرایض و سنن، عالم و متقن است و آن عمر بن

ص:217


1- فضایل بلخ، ص 125؛ معجم المصنفین، ج 2، ص 74؛ نهایة السؤول، ص 268؛ الجواهر المضیّه، ج 2، ص 672؛ تقریب التهذیب، ج 2، ص 69.

میمون بن رماح است وی از معتمدان من است، به علم ورای او عمل کن و از اوامر و نواهی او سرپیچی مکن تا قدم تو از جاده سعادت دور نگردد. محمّد بن ابو مطیع از پدرش نقل می کند که ابن رماح در طول زندگی اش هیچ کلمه ای را از مردم پنهان نداشت، این کار او نه به دلیل میل به خلق و نه به دلیل ترس از پادشاه بود. او آنچه حق بود می گفت

و قدم از راه راست فراتر ننهاد، و برای جیفه دنیا به این و آن رو نیاورد، هرگز کسی او را خندان ندید و سوگند نخورد و عیب کسی را نگفت.

عمر بن میمون از مقاتل بن حیان بلخی بالندی نقل می کند که سیّد عالم فرمود: هر کسی مال حرام به دست آورد و آن را ذخیره کند، در آن مال هیچ برکتی وجود ندارد، اگر صدقه دهد مورد قبول خداوند نمی باشد، اگر بمیرد آن مال خرج راه او به سوی جهنم است(1).

قاضی ابو علی عمر بن میمون بن بَحْر بن سعد بن رماح بلخی از محدثانی چون، خالد بن میمون، سُهیل بن ابو صالح، ضحاک بن مزاحم بلخی، کثیر بن زیاد بن ابو سهل بُرسانی و مقاتل بن حیان بلخی روایاتی را نقل کرده است. محدّثان مانند احمد بن ابی طیب جرجانی، حسن بن موسی شیب، داود بن عمرو ضَبّی، زید بن حُباب، سُرَیج بن نعمان جوهری، سلم بن سلیمان بلخی و شبابة بن سوّار، عبد اللّه بن ابی امیه فزّاری بلخی،

عبد اللّه بن عمر بن رماح قاضی نیشابور، ابو یحیی عبدالحمید بن عبدالرحمان حِمّانی، عبدالعزیز بن ابی رزمة مروزی، عبدالوهاب بن حبیب فراء، لیث بن مساور بلخی قاضی، محمّد بن عبدالرحمان بن غزوان ضَبّی، یحیی بن آدم، یحیی بن ابی بُکیر کرمانی، یحیی بن حسان تِنیسی، یحیی بن عبدالحمید حِمّانی، یحیی بن یحیی نیشابوری و یونس بن محمّد مؤدب نیز روایاتی از عمر بن میمون بن رماح بلخی نقل کرده اند(2).

خطیب بغدادی می گوید: وی بیش از 20 سال سمت قضاوت شهر بلخ را به عهده داشت و با مردم خوشرفتاری می کرد، دارای علم و حلم فراوان بود و در آخر عمرش

ص:218


1- فضایل بلخ، ص 124-128؛ تحریر تقریب التهذیب، ج 3، ص 84؛ الکاشف، ج 2، ص 311؛ خلاصه تهذیب الکمال، ص 242.
2- تاریخ اسماء الثقاب، ص 198؛ تهذیب الکمال، ج 21، ص 510؛ تاریخ الدوری، ج 2، ص 429؛ الجرح و التعدیل، ج 6، ص 137.

نابینا شد. او عالمی بردبار، زیرک و سریع الانتقال بود(1).

503. عمر بن نصر بلخی

ابو حفص عمر بن نصر بلخی از جمله محدّثان بلخ بود. او روایاتی را از طریق عصام بن یوسف بلخی نقل کرده است، مانند این روایت، عن عمر بن نصر البلخی قال: حدّثنا عصام بن یوسف، عن عبد الحمید بن بهرام، عن شهر بن حوشب، عن عاصم بن ضمرة، عن علی بن ابی طالب علیه السلام عن النبی صلی الله علیه و آله قال: تفکّهوا، و عظّموا البِطّیخ فإنّ ماءهُ رَحْمَة، و حُلْوهُ مِنْ حُلْوَةِ الْجَنَّةِ، مَنْ أکَلَ لُقْمَة مِنَ البِطّیخ کَتَبَ اللّه ُ تَعالی لَهُ سَبْعینَ ألفَ حَسَنَة، و مَحا عَنْهُ سَبْعینَ ألْفَ سَیئة، و رَفَعَ لَهُ سَبْعینَ ألْفَ دَرَجة، لَأنَّهُ أخْرجَ مِنَ الجَنَّةِ(2). فرمود: از خربزه استفاده کنید، و او را گرامی دارید، آب خربزه آب رحمت است، و شیرینی او شیرینی بهشت می باشد، هرگاه کسی لقمه ای از خربزه بخورد، خداوند برای او هفتاد هزار حسنه می نویسد، هفتاد هزار گناه او را نابود می کند، بلند می کند از برای او هفتاد هزار درجه، برای اینکه وی در خارج از بهشت است.

504. عمر بن نوح بن خلف بن محمّد بن خصیب بلخی بُنْدار

ابوالقاسم عمر بن نوح بلخی بُندار، به سال 277 ه . در شهر بلخ به دنیا آمد. وی علوم مختلف را در بلخ فرا گرفت، سپس زادگاهش را به قصد بغداد ترک گفت و در این شهر سکنا اختیار کرد و به فراگیری علم حدیث پرداخت.

ابوالقاسم عمر بلخی روایاتش را از طریق ابو خلیفه جُمحی، محمّد بن عثمان بن ابو سُوَید ذارع، عمر بن عبدالرحمان، سُلمی، زکریا ساجی، سهل بن احمد واسطی،

ص:219


1- تاریخ بغداد، ج 11، ص 182؛ تهذیب التهذیب، ج 4، ص 300؛ الانساب، ج 6، ص 161.
2- القند فی ذکر علماء سمرقند، ص 75.

محمود بن محمّد واسطی، جعفر بن محمّد فریابی، عبد اللّه بن محمّد بن یاسین، محمّد بن طاهر بن ابودَمیک، موسی بن سهل جُونی، محمّد بن صالح بن ذریح، محمّد بن احمد بن خالد بورانی، اسحاق بن خالویه بابسیری نقل می کرد. نیز محدّثانی چون ابوبکر

بَرقانی، ابوالفرج بن سُمَیکه قاضی، علی بن عبدالعزیز طاهری، علی بن احمد رزّاز، بُشری بن عبد اللّه، و محمّد بن عمر بن بکیر بخارا از ابوالقاسم عمر بن نوح بلخی روایاتی

را نقل کرده اند.

برقانی می گوید: من در میان بزرگان عصر خود بعد از ابو علی بن صوّاف، کسی را فاضل تر از ابوالقاسم عمر بن نوح بلخی نیافته ام. برقانی گفت: از عمر بن نوح پرسیدم که شما در چه سالی متولد شده اید؟ گفت: در سال 277 ه .. محمّد بن محمّد بن زید علوی گفت: از ابوبکر برقانی پرسیدم که نظر شما راجع به عمر بن نوح بلخی چیست؟ و وی او را در فضل و کمالات و ثقه بودن، با ابو علی بن صوّاف قیاس کرد(1).

505. عمر بن هارون بن یزید بلخی ثقفی

ابو حفص عمر بن هارون بن یزید بلخی، از رجال برجسته بلخ به شمار می رود. او به سال 130 ه . و در خانواده ای که از محبان اهل بیت علیهم السلام بودند دیده به جهان گشود. وی تحصیلات خود را در زادگاهش آغاز کرد و در بغداد و کوفه به پایان رسانید. شیخ طوسی می گوید: عمر بن هارون بلخی از اصحاب و یاران امام جعفر صادق علیه السلام بود. او در کوفه به خدمت آن حضرت مشرف شد و کسب فیض نمود، و روایاتی از آن حضرت نقل کرده است(2).

مامقانی، آیت اللّه خویی و مؤلف نقد الرجال می گوید: عمر بن هارون بلخی از شاگردان امام صادق علیه السلام است و از آن حضرت روایاتی را نقل کرده است(3).

ص:220


1- دایره المعارف الشیعة العامه، ج 13، ص 476؛ تاریخ بغداد، ج 11، ص 255.
2- رجال شیخ طوسی، ص 253؛ الفهرست شیخ طوسی، ص 149؛ معالم العلما، ص 89.
3- تنقیح المقال، ج 2، ص 348؛ معجم الرجال الحدیث، ج 14، ص 184؛ نقد الرجال، ج 3، ص 367.

صاحب مجمع الرجال می گوید: عون بن جریر از شاگردان عمر بن هارون بود. او از

طریق استادش و او از امام صادق علیه السلام روایت کرده است(1). برای مثال می توان به روایت زیر اشاره کرد:

عن عون بن جریر، عن عمر بن هارون الثقفی، عن ابی عبد اللّه قال: قال امیرالمؤمنین علیه السلام: الجراد ذکّی فَکُلْهُ فأما ماهلک فی البحر فلا تأکله(2).

حضرت فرمود: میگو حلال است از آن استفاده کنید، اگر میگو در دریا بمیرد حرام است و از آن نخورید.

مؤلف معجم الموحد عقیده دارد عمر بن هارون بلخی، در کوفه به محضر امام صادق علیه السلام رسید(3).

آیت اللّه خویی عقیده دارد که عون بن جریر از شاگردان عمر بن هارون بلخی است. وی در کتاب الکافی باب الصید الجراد (ج 6، ص 223) و کتاب تهذیب (ج 9، ص 263) باب الصید الجراد روایاتی را از طریق عمر بن هارون نقل کرده است(4). از علمای امامیه تنها اعلمی است که عمر بن هارون را از علمای اهل سنّت می داند(5). مؤلف انتقال

المقال، وی را از رجال نامی امامیه دانسته و افزوده که او در کوفه ساکن بوده است(6).

در رجال برقی آمده است که عمر بن هارون بلخی از شاگردان امام صادق علیه السلام است ولی نام او در بعضی از نسخ خطی به صورت بجلی ضبط شده است و نیز در برخی از کتب رجال او را عمرو بن هارون ذکر کرده اند. قریب به اتفاق محدّثان و رجال شناسان عقیده دارند که اسم او عمر بن هارون بلخی است(7).

علامه امینی می نویسد: تعجب آور است که اگر چه محدثان و حافظان عمر بن هارون را با صفات کذّاب و خبیث می شناختند، صدها روایت از طریق او نقل کرده اند. ابو سعید

ص:221


1- مجمع الرجال، ج 6، ص 267، 296؛ مستدرکات علم الرجال الحدیث، ج 6، ص 117.
2- فروع الکافی، ج 6، ص 223؛ وسایل الشیعه، ج 16، ص 297.
3- المعجم الموحد، ج 2، ص 153، 172.
4- معجم الرجال الحدیث، ج 14، ص 66، 142؛ المعین، ج 347.
5- دایره المعارف اعلمی، ج 13، ص 477.
6- انتقال المقال، ص 212.
7- رجال برقی، ص 36.

می گوید روایاتی که مردم از عمر بن هارون نقل کرده بودند به صورت یک کتاب بزرگ درآمد که تمام آنها را به دور ریختند(1).

عمر بن هارون بلخی دو برادر داشت: عبد اللّه بن هارون و متوکل بن هارون و این متوکل نیز از شاگردان امام صادق علیه السلام بود. فرزند عمیر بن متوکل بن هارون، صحیفه سجادیه را از طریق پدرش نقل کرده است. این محدّث بزرگ مدت 66 سال عمر کرد، در طول این مدت سیزده بار به زیارت بیت اللّه الحرام مشرف شد و چهار هزار ختم قرآن کرد. سرانجام روز جمعه اول ماه مبارک رمضان سال 196 ه . در بلخ جهان را بدرود گفت و در گورستان این شهر به خاک سپرده شد. وی مدتی در بغداد اقامت داشت و در آن شهر به تدریس حدیث پرداخت. او روایات خود را از طریق سعید بن جبیر، احمد بن حنبل و قتیبة بن سعید بغلانی نقل می کرد. ابو غسان می گوید: مادر او زنی دانشمند و تحصیل کرده بود، فرزند ابو حفص عمر بن هارون بلخی او را در کتاب و جمع آوری روایات کمک می کرد.

وکیع می گوید: میان عمر بن هارون بلخی و علمای معاصرش به سبب گرایش او به مذهب مرجئه اختلاف و عداوت وجود داشت، در عین حال نمی توان مقام علمی او را انکار کرد؛ زیرا او نسبت به سایر علما به ویژه در علم قرائت اعلم و ممتاز بود و تمام

قاریان قرآن کریم به او رجوع می کردند.

علی بن فضل بن طاهر بلخی می گوید: عمر بن هارون در هنگام مرگ 66 سال داشت، ولی مسلم بن عبدالرحمان سلمی می گوید: او در هنگام مرگ هشتاد سال داشت.

عبدالرزاق می گوید: او را به سبب وفور علم و کمال و حفظ احادیث، دریایی از علوم خوانده اند. ابن ابو مطیع می گوید: ابو حفص عمر بن هارون از مفتیان مصیب بود. او جمعی از تابعین بزرگ را درک کرد، علم ابن جریح را از حفظ داشت، به خدمت هفتصد عالم رسید و از محضر آنها کسب فیض کرد و جامع تمام علوم بود.

ابو یوسف می گوید: هارون بلخی دو پسر داشت به نامهای عبد اللّه و عمر و این دو به قدری فاضل و متشخص بودند، که تمیز این دو برادر از نظر فضل و کمال به غایت مشکل بود و انسان نمی دانست برای کدام یک احترام بیشتری قایل شود؛ ولی روی هم رفته

ص:222


1- الغدیر، ج 5، ص 248؛ ج 9، ص 342.

مردم بلخ علاقه بیشتری به عمر بن هارون بلخی داشتند(1).

ابن عماد می گوید: عمر بن هارون بلخی از علمای بزرگ امامیه است و از امام صادق علیه السلام روایت نقل کرده است. او از محدّثان آگاه و از قاریان ماهر بود(2).

کحاله می نویسد: عمر بن هارون بلخی از قاریان معروف قرآن کریم بود و در علم حدیث و روایت ید طولایی داشت و در شهر بلخ علم قرائت و حدیث تدریس می کرد(3).

بنابر نقل تهذیب التهذیب، عمر بن هارون بلخی از محدّثان برجسته بلخ بود. احمد بن حنبل و صالح بن عبد اللّه ترمذی و بخاری گفته اند؛ عمر بن هارون می گوید: هفتاد هزار حدیث مرا به دور افکندند. یحیی بن سعید نسبت به عمر بن هارون بسیار حسادت می کرد. به گفته مسلم بن عبدالرحمان، ابن جریح با مادر عمر بن هارون ازدواج کرد. شاید علت این که یحیی بن سعید به او حسادت می ورزید همین باشد.

قتیبة بن عفان می گوید: عمر بن هارون بلخی از مرجئی یان بلخ بود و در این خطه برای مرجئه کار می کرد. وکیع می گوید: من از ابو رجا قتیبة بن سعید بغلانی شنیدم که می گفت:

عمر بن هارون بلخی گرایش شدیدی به مذهب مرجئه داشت و در عین حال در علم

قرائت صاحب نظر بود. ابن جنید رازی می گوید: من از یحیی بن معین شنیدم که می گفت: عمر بن هارون دروغ گوست، او زمانی به مکه آمد که جعفر بن محمّد باقر علیه السلام از دنیا رفته بود، پس او از امام صادق علیه السلام حدیث نقل نکرده است، او روایاتش را به جعفر بن محمّد علیه السلام نسبت داده است(4).

خزرجی و ذهبی؛ عمر بن هارون بلخی را از شاگردان امام صادق علیه السلام می دانند(5).

از عبد اللّه بن مبارک نقل شده است که روایات عمر بن هارون ضعیف است، به دلیل این که وقتی وی به مکه آمد جعفر بن محمّد علیه السلام رحلت کرده بود. ابو سعید اشج با اسنادش نقل می کند که عبد اللّه بن مبارک می گفت: عمر بن هارون بلخی در حدود 60

ص:223


1- تاریخ بغداد، ج 2، ص 82؛ ج 4، ص 113؛ ج 11، ص 187.
2- شذرات الذهب، ج 1، ص 341.
3- الاعلام، ج 5، ص 230؛ هدیة العارفین، ج 5، ص 780؛ تذکرة الحفاظ، ج 1، ص 311.
4- الجرح والتعدیل، ج 6، ص 140؛ لسان المیزان، ج 8، ص 599؛ تهذیب الکمال، ج 21، ص 520؛ تهذیب التهذیب، ج 4، ص 302، چاپ جدید؛ میزان الاعتدال، ج 3، ص 221.
5- خلاصه تهذیب، ص 243؛ الکاشف، ج 2، ص 312.

روایت از امام جعفر بن محمّد الصادق علیه السلام نقل کرده است.

عبد الرحمان از محمّد بن حمویة بن حسن نقل می کند که وی می گوید: من از ابوطالب احمد بن حمید شنیدم که احمد بن حنبل می گفت: روایات عمر بن هارون بلخی را بخوانید ولی از او روایت نقل نکنید، چون او اهل بلخ است. عبدالرحمان بن مهدی می گوید: قول عمر بن هارون برای من ارزشی ندارد. اسماعیل بن عیاش روایات او را رها کرده است، ابوزرعه می گوید: من از ابراهیم بن موسی پرسیدم چرا شما و علما از عمر بن

هارون روایت نقل نمی کنید؟

گفت: مردم روایات او را به دور انداخته اند(1).

جوزجانی می گوید: علما به احادیث عمر بن هارون اعتماد نکرده اند. نسائی، صالح بن محمّد، و ابو علی حافظ گفته اند: عمر بن هارون بلخی متروک الحدیث است(2). امّا با این همه خطیب در تاریخ بغداد عمر بن هارون بلخی را از مشاهیر محدّثان دنیای اسلامی می داند(3).

اسماعیل پاشا بغدادی می گوید: عمر بن هارون بلخی عالم خراسان کان اماما حافظا و

کتاب اجزاء فی الحدیث از تألیفات اوست(4).

عمر بن هارون عالم به علم قرائت بود. او از قاریان و محدثان صاحب نام عصر خود بود و روایاتی فراوان از طریق او نقل شده است(5).

عن عمر بن هارون البلخی قال: حدثنا شُعبة، عن عمرو بن مُرَّة، عن مُرّة بن شراحیل، حدّثنا عبد اللّه بن مسعود قال: خطبنا النبیُّ صلی الله علیه و آله بالمزدلفة علی ناقة حمراء مُخَضْرَمه، فقال: أیّ بلد هذا؟

قلنا هذا المشعر الحرام، قال: فأیّ شهر هذا؟

قلنا شهر اللّه الأصم، قال: فأیّ یوم هذا؟

قلنا یوم النحر، قال: صدقتم هذا یوم الحج الأکبر، ألا إنّ دماءکم و اموالکم و

ص:224


1- الجرح و التعدیل، ج 6، ص 140-141.
2- تهذیب التهذیب، ج 7، ص 501.
3- تاریخ بغداد، ج 11، ص 187-191.
4- هدیة العارفین، ج 5، ص 780.
5- الایرانیون و الادب عربی، ج 1، ص 69؛ غایة النهایة فی طبقات القراء، ج 1، ص 598؛ تنزیه الشریعه، ج 1، ص 92.

اعراضکم،علیکم حرام کحرمة یومکم هذا فی شهرکم هذا، فی بلدکم هذا، ألا إنّکم قد رأیتمونی و سمعتم منّی و ستُسألونَ عنّی، فمن کذّب علیّ متعمدا فلیتبوّء مقعده من النار(1).

عبد اللّه بن مسعود گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله در مزدلفه بر شتری سرخ رنگ که گوش آن نشان داشت سوار بود و سخنرانی می کرد که فرمود: ای مردم آیا می دانید که این جا چه سرزمینی است؟ گفتیم: مشعر الحرام، و این چه ماهی است؟ عرض کردیم: ماه خدا و ماه سکوت، فرمود: امروز چه روزی است؟ گفتیم: روز قربانی فرمود: شما راست می گویید، امروز روز حج اکبر است. آگاه باشید که خون، مال و آبروی شما بر یکدیگرتان

حرام است، مثل حرمت همین روز، که شما در آن روز، ماه و سرزمین هستید، این که شما مرا می بینید، حرفهایم را می شنوید و مطلب را از من به گوش جان می شنوید، هر کسی که مقام و ولایت علی علیه السلام را عمدا انکار کند، جایگاهش در آتش خواهد بود.

ابن جوزی می گوید: عمر بن هارون بلخی در مظان اتهام است. یحیی بن معین او را دروغ گو و نسائی متروک الحدیث می دانند. بخاری می گوید: من حدیثی را که از طریق عمر بن هارون نقل شده باشد نمی شناسم(2).

506. عمر کخواری خوارزمی

امام عمر کخواری خطیب شهر بلخ بود و یکی از مفتیان آن شهر نیز به شمار می رفت. قاضی ابوبکر محمودی می گوید: این مرد دانشمند شعر نیکو می سرود و تألیفاتی دارد. او به سال 559 ه . وفات کرد(3).

ص:225


1- تاریخ اصبهان، ج 1، ص 430؛ تنزیه الشریعه، ج 2، ص 112.
2- العلل المتناهیه، ج 2، ص 686؛ طبقات علماء الحدیث، ج 1، ص 490؛ الطبقات الکبری، ج 7، ص 374.
3- الکامل فی التاریخ، ج 11، ص 314.

507. عمرو بن عُبید بلخی صیدلانی

ابو علی عمرو بن عُبید بلخی صَیْدلانی، در شهر بلخ قدم به عرصه وجود نهاد. او تحصیلات خود را در زادگاهش به پایان رسانید و از محدّثان برجسته و صاحب نام این سرزمین به شمار می رفت. این مرد بزرگ در خوش نامی و زهد و تقوا زیست و سرانجام در ماه ذی القعده سال 328 ه . درگذشت امّا برخی از متأخرین مرگ او را در ماه صفر همین سال می دانند. بیش از این درباره زندگی او چیزی به دست نیامده است(1).

508. عمرو بن عبید بن باب بن کیسان بلخی بصری

ابو عثمان عمرو بن عُبَید بن باب بن کیسان بلخی بصری یکی از محدثانی است که آبا و اجداد او بلخی هستند. محققان و رجال شناسان درباره نام جد ابو عثمان عمرو اختلاف

نظر دارند. عده ای نام او را ثوبان و برخی دیگر او را کیسان خوانده اند. نیز در مورد کنیه

عمرو اختلاف نقل وجود دارد به طوری که بعضی او را ابو مروان ثبت کرده اند و شماری دیگر او را ابو عثمان ضبط کرده اند. به احتمال قوی قول ابو عثمان درست تر باشد.

عبدالرحمان بن سمره، باب بن کیسان را در آق رباط که یکی از شهرهای بین بلخ و کابل بود، به اسارت گرفت و او را به بصره فرستاد. وی در بازار برده فروشان به عوادة بن

یربوع فروخته شد. باب در این شهر تشکیل خانواده داد و در همان جا ساکن شد. ابو عثمان عمرو بن عُبید در این خانواده بلخی تبار به سال 80 ه . در شهر بصره تولد یافت و به سال 144 ه . وفات کرد. او را در مرّان بین راه مکه و بصره به خاک سپردند.

ابو عثمان عمرو بن عُبید در آغاز تحصیلات از جمله شاگردان بصری به شمار می رفت. او مردی پارسا و با تقوا بود. وی علم حدیث را نزد حسن بصری فرا گرفت، امّا پس از مدتی درس حسن بصری را رها کرد و در درس واصل بن عطا حاضر شد. اگر چه

ص:226


1- تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 331 تا 340، ص 91.

عمرو با واصل هم سن بودند، ولی تفکر واصل بن عطا تأثیر بسزایی در عمرو داشت. واصل نیز احترام بسیار زیادی برای او قائل بود. واصل شوهر خواهر عمرو بود، با جدا شدن عمرو از حسن بصری، تعداد زیادی از اهل حدیث نیز از او کناره گرفتند و به افکار و عقاید واصل بن عطا گرویدند که این گروه را معتزله خواندند. پس از مدتی عمرو بن عُبید واصل را نیز رها کرد، به دلیل این که واصل علاقه شدیدی به عثمان بن عفان داشت، ولی عمرو ابوبکر را بر علی بن ابی طالب علیه السلام ترجیح می داد(1).

ابو عثمان عمرو بن عُبید رابطه ای نزدیک با منصور دوانیقی خلیفه مستبد عباسی داشت و منصور برای او احترام و مقامی قائل بود(2).

ابن سعد می گوید: عمرو بن عبید از بردگان بنی تمیم و از رهبران معتزله بود. احادیث او قابل اعتماد نیست اگر چه وی در طبقه چهارم از محدّثان قرار دارد(3).

علمای رجال و حدیث شناسان در مورد روایات او اختلاف نظر دارند. عده ای مانند ابن سعد، یحیی بن معین و نسائی او را متروک الحدیث می دانند. ایوب بن یونس وی را

دروغ گو می پندارد، حمید می گوید: عمرو به عُبید روایاتی را به دروغ به حسن بصری نسبت داده است. ابن حبّان می گوید: عمرو بن عبید اهل عبادت بود و در شمار پارسایان به شمار می رفت. او از حسن بصری دوری جُست و عده ای از شاگردان حسن بصری با وی همراه شدند. لذا آنها را معتزله خواندند. عمرو بن عُبید اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله را نیز نکوهش می کرد، به این علت برخی از علما جواب سلام او را نمی دادند.

حماد بن زید می گوید: به ایوب بن یونس گفتم: عمرو بن عبید این روایت را از طریق حسن بصری نقل می کند: عن عمرو بن عُبید، عن الحسن البصری قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: اذا رأیتم معاویة علی منبری فاقتلوه. ایوب بن یونس می گوید: عمرو دروغگوست. یحیی بن معین می گوید: عمرو بن عُبید مذهب دهری داشت، دهریون عقیده دارند که بهشت و جهنمی وجود ندارد، حساب و کتابی هم نیست. انسان مانند گیاه خلق شده است؛ گیاه روزی سبز می شود و روزی دیگر خشک می گردد. ذهبی می گوید: خدا لعنت

ص:227


1- شرح نهج البلاغه، ابن أبی الحدید، ج 1، ص 3.
2- تاریخ التراث العربی، ج 4، ص 20.
3- الطبقات الکبری، ج 7، ص 273.

کند دهریون را و آنها کافر هستند و آن گاه اضافه می کند و می گوید: عمرو بن عبید از این گروه نیست(1).

از عبد اللّه بن مبارک و عمرو بن علی سؤال شد، چرا روایات عمرو بن عبید را ترک کرده اید؟

گفتند: او مردم را به مذهب قدریه دعوت می کرد(2).

ابن خلکان می گوید: عُبید پدر عمرو از معاونان رئیس نظمیه بصره بود. هرگاه مردم عمرو را با پدرش می دیدند، می گفتند این بهترین مردم و آن بدترین مردم است. پدر عمرو می گفت: بلی این ابراهیم خلیل است و من آذر هستم، در پیشانی عمرو اثر سجود دیده می شد(3).

صالح بن عمرو بن زید می گوید: عمرو بن عُبید داناترین مردم به دنیا و آخرت بود. ابن ابی نجیح می گوید: من هیچ کس را داناتر از عمرو بن عبید ندیدم. جاحظ می گوید: عمرو بن عبید 40 سال نماز صبح را با وضوی نماز مغرب خواند و چهل مرتبه بدون زاد

و توشه پیاده به حج رفت. بسیاری از وقتها دیده می شد شب را با یک رکعت نماز پایان می برد(4).

سفیان بن عُیینه می گوید: من روزی به دیدار عمرو بن عبید رفتم. وی از من پرسید آیا پدرت تو را از صحبت با من منع نکرده است؟

گفتم: بلی. آن گاه عمرو گفت: من در جوانی از حسن بصری شنیده ام که می گفت: بهترین جوانان بصره عمرو بن عبید است(5).

قتاده، ابی غَرُوبه و سلام بن مسکین او را توثیق کرده و ا ز او روایاتی را نقل کرده اند(6). ابن مرتضی می گوید: پدر عمرو از نظمیه بود، جدش به مال فروشی اشتغال داشت و به دروازه مال فروشان بصره دکانی داشت معروف به دکان باب. یعقوب فسوی می گوید:

ص:228


1- میزان الاعتدال، ج 3، ص 263؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 141 تا 160 ه .، ص 238.
2- الجرح و التعدیل، ج 6، ص 246.
3- وفیات الأعیان، ج 3، ص 460.
4- المعرفة و التاریخ، ج 2، ص 259؛ طبقات المعتزله، ج 1، ص 31.
5- المعرفة و التاریخ، ج 2، ص 259.
6- فرق و الطبقات المعتزله، ص 1، 5، 7، 8، 9؛ امالی المرتضی، ج 1، ص 169؛ میزان الاعتدال، ج 3، ص 263.

عمرو بن عُبید پیشه پارچه بافی داشت(1).

ابن کثیر می گوید: عمرو بن عُبید، روایاتش را از طریق حسن بصری، عبید اللّه بن انس، ابو عیاله و ابو قلاّبه نقل کرده است، نیز محدّثانی مانند حمادان، سفیان بن عُیینه و اعمش روایاتی را از عمرو بن عبید نقل کرده اند(2).

ابن ندیم از ابوبکر بن اخشید چنین نقل می کند که حسن بصری از دنیا رفت و قتاده به جای او زعامت مردم بصره را به عهده گرفت. آن گاه عمرو بن عُبید با تعدادی از شاگردان

حسن بصری از قتاده جدا شدند و قتاده به آنها معتزله گفت، و آنها به این نام مشهور گشتند(3).

ابن خلکان می گوید: محمّد بن عبد اللّه بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام در

سال 142 ه . ق. به بصره آمد. عمرو بن عبید او را تشویق به جهاد علیه منصور خلیفه ظالم عباسی کرد و خبر به منصور رسید. محمّد بن عبد اللّه در این جنگ نابرابر شکست خورد. منصور به عمرو بن عبید گفت: ای ابو عثمان آیا در بصره کسی یافت می شود که از

فرمان من سرپیچی کند؟

عمرو گفت: نه. منصور گفت: من به حرف تو اعتماد می کنم و برمی گردم. عمرو گفت: برگردید و داخل شهر نشوید(4).

عمرو بن عبید، روزی به نزد منصور دوانقی خلیفه عباسی رفت. منصور او را احترام زیادی کرد و در کنارش نشانید. آن گاه گفت: ای ابو عثمان مرا پندی ده. عمرو بن عبید او

را نصیحت کرد و گفت: ای منصور، این حکومتی که امروز در دست توست فردا در دست دیگری خواهد بود، پیش از تو نیز به دست عده ای بوده است. بترس از شبی که فردا نداشته باشد، تا بخواهی از خواب حرکت کنی. منصور دستور داد که به او هزار دینار بدهند. عمرو گفت: من به این پولها نیازی ندارم. منصور گفت: به خدا قسم این پولها

را بگیر. عمرو گفت: به خدا قسم نمی گیرم. مهدی فرزند منصور گفت: ای عمرو خلیفه قسم یاد می کند و تو نیز قسم یاد می کنی؟!

ص:229


1- امالی المرتضی، ج 1، ص 164.
2- البدایة و النهایه، ج 7، ص 53.
3- الفهرست، ابن ندیم، ص 201.
4- وفیات الاعیان، ج 3، ص 462.

عمرو رو به منصور کرد و گفت: این جوان کیست؟

منصور گفت: این فرزندم مهدی و ولی عهد من است. عمرو بن عبید رو به مهدی کرد و گفت: من در تو سیمای هدایت شدگان را نمی بینم، اسمی را بر خود نهاده ای که سزاوار

آن نیستی. سپس به مهدی گفت: فرزندِ برادر، اگر پدرت قسم یاد کرده است و قدرت و توان کفاره دادن را دارد، من قادر به پرداخت کفاره نیستم. منصور گفت: ای ابو عثمان از

من چیزی بخواه. عمرو گفت: تنها حاجتم این است که کسی را به دنبالم نفرستی تا به خدمت شما بیایم. منصور گفت: دوست نداری مرا ببینی؟

عمرو گفت: حاجتم همین است، از جا بلند شد و منصور تا جلوی در او را بدرقه کرد(1).

رجال شناسان و محققان شیعه عقیده دارند که عمرو بن عبید بلخی از رؤسای فرقه معتزله و رهبر گروه عمرویه است. شیخ طوسی او را در شمار اصحاب امام جعفر بن محمّد باقر الصادق علیه السلام ذکر کرده است(2). امّا راجع به مذهب او هیچ گونه اظهار نظری

نمی کند و از سکوت او چنین به نظر می رسد که احتمالاً وی را از علمای شیعه امامیه می داند، در حالی که با بررسی حالات او آشکار می گردد که این گمان بی مورد است. به مواردی که در زیر به آنها اشاره می کنیم توجه کنید:

دقت در سؤالات امتحانیه امام باقر علیه السلام و پاسخ عمرو به امام محمّد باقر علیه السلام یا بیعت او

با محمّد بن عبد اللّه بن حسن در بصره و دعوت از امام صادق علیه السلام برای بیعت با محمّد بن عبد اللّه بن حسن و کمک به وی و پاسخ امام صادق علیه السلام به او که خود دلیلی است بر ضلالت و گمراهی عمرو بن عبید. همچنین توجه امام صادق علیه السلام به مناظره هشام بن حکم راجع به امامت و خوشحال شدن آن حضرت گواهی است بر بطلان عقیده او. عمرو بن عبید نصوص پیامبر صلی الله علیه و آله را نسبت به امامت ائمه اثنی عشر قبول نداشت و منکر امامت بود. شیعه عقیده دارد امام باید با نص رسول خدا صلی الله علیه و آله منصوب شده باشد؛ و عمرو مخالف این عقیده بود(3). مرحوم آیت اللّه خویی به نقل از شیخ طوسی(ره) می گوید:

ص:230


1- وفیات الاعیان، ج 3، ص 461.
2- رجال شیخ طوسی، ص 248.
3- هشام بن حکم، ص 97.

عمرو بن عبید از اصحاب امام صادق علیه السلاماست. با نقل روایتی از شیخ صدوق(ره) به نقل از امام جواد و او از موسی بن جعفر علیه السلاممعلوم می شود که عمرو بن عبید به خدمت امام صادق علیه السلام رسیده و از آن حضرت در باب گناهان کبیره سؤالاتی کرده است و آن طور که در منابع آمده آن حضرت در جواب فرموده است: بزرگ ترین گناه کبیره شرک به خداست و پس از آن عمرو با گریه محضر آن حضرت را ترک گفته است. آیت اللّه خویی در همین روایت استناد می کند و می گوید ظاهر روایت دلالت بر شیعه بودن عمرو بن عبید دارد، ولی آنچه که از شرح حال او استفاده می شود و آنچه از محدّثان اهل سنّت و

غیره فهمیده می شود می توان نتیجه گرفت که او به فرقه معتزله معتقد است(1).

تفریشی بدون دخل و تصرف به نقل از شیخ طوسی(ره) عمرو بن عبید را از اصحاب امام صادق علیه السلام می داند(2).

آیت اللّه نمازی می گوید: عمرو بن عبید، از سران فرقه معتزله و شاگرد حسن بصری بود، و مناظرات او با هشام بن حکم مشهور است(3).

کشّی می گوید: عمرو بن عبید از حسن بصری روایاتی را نقل کرده است(4).

مؤلف مجمع الرجال، بدون اظهار عقیده، عمرو بن عبید را از محدّثان اهل سنّت

می داند(5).

مرحوم مامقانی می گوید: با توجه به تحقیقات انجام شده روشن می گردد، عمرو بن عبید از روات اهل سنّت است. وی با اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله دشمنی می ورزید، و از رهبران گمراه به شمار می رفت(6).

اعلمی می گوید: عمرو بن عبید، از دوستان صمیمی منصور دوانقی خلیفه جبّار عباسی بود، و به دیدار منصور می رفت و او را نصیحت می کرد(7).

ص:231


1- معجم رجال الحدیث، ج 14، ص 123.
2- نقد الرجال، ج 3، ص 338.
3- مستدرکات علم الرجال، ج 6، ص 53.
4- اختیار معرفة الرجال، ص 211.
5- مجمع الرجال، ج 4، ص 288.
6- تنقیح المقال، ج 2، ص 334.
7- دایرة المعارف الشیعة العامه، ج 13، ص 501.

جواهری می گوید: ظاهر روایت کتاب من لا یحضره الفقیه، دلالت دارد که عمرو بن

عبید از علمای شیعه است، و با در نظر گرفتن شرح زندگی او وی یکی از پیشوایان فرقه معتزله می باشد(1).

یونس بن یعقوب می گوید: روزی جمعی از اصحاب امام جعفر بن محمّد الصادق علیه السلام مانند، حمران بن اعین، مؤمن طاق و هشام بن حکم در حضور آن حضرت بودند. هشام بن حکم در آن زمان در اوان جوانی بود. امام به هشام فرمود: جریان مناظره ات را با عمرو بن عبید برای ما بگو چگونه بود؟

هشام گفت: من خجالت می کشم که در محضر شما سخن بگویم و از هیبت شما زبانم بند می آید. امام علیه السلام فرمود: هرگاه من شما را به چیزی امر کردم، در انجام آن کوتاهی نکنید. هشام گفت: شنیدم که عمرو بن عُبید در مسجد بصره می نشیند مسائل دینی را مطرح می کند و داعیه دانشمندی دارد. شنیدن این حرفها برای من مشکل بود، پس به بصره رفتم. روز جمعه رسیدم. وارد مسجد شدم و جمعیت انبوهی را دیدم که پیرامون عمرو را گرفته اند، وی با لباسهای پشمی در میان آنها نشسته است و مردم از او

مسائل علمی می پرسیدند، صفها را شکافتم و در برابر او دو زانو نشستم، گفتم ای مرد دانشمند، من در این شهر غریبم، اجازه می دهی من سؤالی کنم؟

گفت: بپرس، گفتم آیا چشم داری؟

عمرو گفت: ای فرزندم این چه پرسشی است که می کنی؟ می بینی که چشم دارم این چه جای پرسش است؟ گفتم: سؤال من این گونه است. گفت: اگر چه سؤالهایت احمقانه به نظر می رسد اگر میل داری بپرس. گفتم: جوابم را بگو، گفت: بلی چشم دارم. گفتم: با

چشمانت چه می کنی؟ گفت: با چشمم رنگهای افراد را می بینم، گفتم: آیا بینی داری؟ گفت: آری. گفتم با آن چه کار می کنی؟ گفت: با آن بوها را تشخیص می دهم. گفتم: آیا دهان داری؟ گفت: آری، گفتم: با دهانت چه می کنی؟ گفت: با آن مزه ها را تشخیص می دهم. گفتم: آیا گوش داری؟ گفت: آری، گفتم با گوشت چه می کنی؟ گفت: صداها را می شنوم. گفتم: آیا قلب داری؟ گفت: بلی. گفتم: با آن چه کار می کنی؟ گفت: با آن آنچه را که بر اعضا و جوارحم وارد شود تمیز می دهم. گفتم: آیا این اعضاء از قلب بی نیاز

ص:232


1- المفید من معجم رجال الحدیث، ص 435.

نیستند؟ گفت: نه. گفتم: چگونه بی نیاز نیستند با وجود این که نیروی احساس دارند و صحیح و سالم هستند؟ گفت: فرزندم هرگاه در آنچه بوئیدم، دیدم، چشیدم یا شنیدم شک پیدا کردم به دل مراجعه می کنم و با تشخیص دل یقین پیدا می کنم و از شک بیرون می روم. گفتم: پس خداوند دل را برای تمیز شک جوارح آفریده است؟ گفت: بلی، گفتم: برای رفع حیرت و تردید وجود دل لازم است؟ گفت: آری چنین است. گفتم: پس قائل هستید به این که خداوند برای این اعضا رهبر و پیشوایی قرار داده تا در هنگام تحیر و

شک به او مراجعه کنند، حال چگونه ممکن است که ایزد متعال بندگانش را در وادی حیرت و شک تنها گذارد، و برای آنان رهبر و پیشوایی قرار ندهد تا مرجع آنان باشد، و به این وسیله اختلافات و حیرت و تردید آنان را رفع نماید؟

پس از سکوت سربرداشت، رو به من کرد و گفت: تو هشام بن حکم هستی؟ گفتم: خیر. گفت: از دوستان او هستی؟ گفتم: خیر. گفت: بگو اهل کجایی؟ گفتم: از اهل کوفه هستم. گفت: پس تو هشامی، آن گاه برخاست مرا در آغوش گرفت و به جای خود نشانید و دیگر سخن نگفت تا من برخاستم بیرون آمدم. امام صادق علیه السلام پس از شنیدن این داستان خندید و فرمود: این استدلال را از کی آموختی؟ هشام عرض کرد؛ ای فرزند

پیامبر صلی الله علیه و آله پروردگارم آن را بر زبانم جاری کرد. امام صادق علیه السلام فرمود: به خدا سوگند که مضمون این استدلال در صحف ابراهیم و موسی علیه السلام ثبت شده است(1).

از آثار به جا مانده از عمرو بن عبید می توان این کتابها را نام برد: 1- رسائل و خُطَبْ 2- کتاب التفسیر 3- کتاب الرد علی القدریه 4- کلام کثیر فی العدل و التوحید 5- اجزاء ثلاث ماء و ستّون من القرآن 6- اخبار عمرو بن عبید و کلامه فی القرآن و اظهار بدعته. البته بر طبق آنچه در تاریخ التراث العربی آمده است کتاب اخیر از تألیفات عمرو بن عُبیدنمی باشد، چون این کتاب را ابوالحسن دارقطنی متوفی 385ه . گردآوری کرده است، و مشتمل بر آرا و عقاید تفسیری و کلامی عمرو بن عُبید می باشد(2).

ص:233


1- هشام بن حکم، ص 97-101.
2- وفیات الاعیان، ج 3، ص 462؛ الاعلام، ج 5، ص 252؛ معجم المؤلفین، ج 8، ص 9-10؛ تاریخ التراث العربی، ج 4، ص 21.

509. عمیر بن متوکل بن عمیر بن متوکل بن هارون ثقفی بلخی

عمیر بن متوکل بن عمیر بن متوکل بن هارون ثقفی بلخی از علما و محدّثان بزرگ شیعه اثنی_'feعشریه بلخ به شمار می رفت. مؤلف قاموس الرجال و آیت اللّه العظمی خویی او را راوی صحیفه سجادیه می دانند(1).

سیّد علی خان مدنی به نقل از محمّد بن مطهر می نویسد: «پدرم از عمیر بن متوکل بلخی و او از پدرش متوکل بن هارون بلخی نقل کرده است که صحیفه سجادیه از

یحیی بن زید نقل شده است». نیز علامه مجلسی سند را به همین طریق نقل کرده است(2).

در سند صحیفه سجادیه که از طریق علمای اهل سنّت نقل شده نیز اشکالی دیده می شود و آن اشکال عبارت است از آن که محمّد بن صالح به صورت ابن عمیر نقل شده است: ابوبکر محمّد بن علی کرمانی، اخبرنا بُنْدار بن یحیی به زوزن قال: اخبرنا ابوالحسن

محمّد بن یحیی بن سهل الرّهنی قال: حدّثنا ابو محمّد همام بن سُهیل الاسکافی، قال:

حدثنا علی بن مالک قال: حدثنا احمد بن عبد اللّه قال: حدثنا محمّد بن صالح، عن عمیر بن متوکل بن هارون بلخی قال: أبی المتوکل قال: لقیت یحیی بن زید بعد قتل أبیه و

هو متوجه الی خراسان(3).

در جلد 11 فهرست کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی این عبارت آمده است، «محمّد بن صالح بن عمیر بن متوکل بن هارون بلخی»(4).

جناب آقای وفادار نسخه خطی صحیفه سجادیه را که از طریق بُنْدار، از علمای اهل

سنّت، نقل شده، در جلد 15 فهرست مذکور به طور مفصل تری معرفی کرده است، کسانی که مایل به تحقیق بیشتر هستند به این کتاب مراجعه کنند(5).

ص:234


1- قاموس الرجال، ج 7، ص 271؛ معجم رجال الحدیث، ج 14، ص 174؛ تنقیح المقال، ج 2، ص 353.
2- ریاض السالکین، ج 1، ص 50-51؛ الفرائد الطریفه، ص 35؛ الفهرست، باب م، ص 477.
3- فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج 12، ص 413.
4- فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج 11، ص 673.
5- فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج 15، ص 332.

510. عوضی بیگ طالقانی

عوضی بیگ طالقانی از شعرای قرن 11 هجری بود که به دربار ندر محمدخان راه یافت و ندر محمّد خان امارت طالقان را به او سپرد.

عوضی بیگ مخزن الاسرار نظامی را پاسخ گفت و علاوه بر آن اشعار فراوانی سروده است. او در اواخر عمر به قصد زیارت بیت اللّه الحرام عازم مکّه معظّمه شد ولی در ایالت فارس به دست راهزنان کشته شد(1).

511. عیسی بن احمد بن عیسی بن وَردان عَسْقلانی بلخی

ابو یحیی عیسی بن احمد عسقلانی بلخی در سال 180ه .، در عسقلان(2) پا به عرصه

وجود نهاد. وی تحصیلات خود را در شهر بلخ به پایان رسانید و در علم حدیث شناسی و رجال صاحب نظر بود. برخی از محققان او را در اصل بغدادی می دانند و می گویند وی در بغداد به دنیا آمده است. او در شهر بلخ حدیث تدریس می کرد و روایاتش را از طریق محدّثانی صاحب نام چون، اسحاق بن سلیمان رازی، اسحاق بن فرات مصری، اسود بن عامر شاذان، اصرَم بن حَوشب، بشر بن بکر تَیْنَسی، بقیّة بن ولید، حسین بن ولید نیشابوری، ابو اسامه حماد بن اُسامه، خالد بن عبدالرحمان خراسانی، خالد بن قاسم مدائنی، زید بن ابوزرق موصل، شبابة بن سوّار، ابو بدر شجاع بن ولید، ضمرة بن ربیعه،

عبد اللّه بن نُمیر همدانی، عبد اللّه بن وهب مصری، ابو عبدالرحمان عبد اللّه بن یزید مُقری عبد الاعلی بن سلیمان عبدی، عبدالرحمان بن عمرو بن جبله، عروة بن مروان رَقِّی، علی بن عاصم واسطی، قاسم بن حکم عُرَنی، محمّد بن سعد بن سابق رازی، محمّد بن کثیر عبدی، مصعب بن مِقْدام، مُؤَمَّل بن عبدالرحمان ثقفی، نضر بن شُمَیل مروزی،

ص:235


1- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 550.
2- عَسْقلان نام دو ناحیه است، یکی در شام که مشهور می باشد، و دیگر نام یکی از توابع بلخ است.

ابو

نضر هاشم بن قاسم، یحیی بن ابو حجاج بصری، یحیی بن عیسی رملی، یزید بن هارون، یعلی بن عُبید طنافسی، و یونس بن محمّد مُؤَدَب نقل می کرد؛ نیز علما و محدّثانی مانند

ترمذی، نسائی، ابو اسحاق ابراهیم بن مَعقِل نسفی، احمد بن حامد نسفی، ابو بکر احمد بن عبدالرحمان بن جارود عسکری، احمد بن محمّد بن عَجَنَّس نسفی، سعید بن شاذان نیشابوری، عبد اللّه بن محمّد بن طرخان بلخی، علی بن احمد فارسی فقیه، علی بن حسن بن سهل بلخی، ابوبکر عیسی بن ابو یزید محمّد بن عیسی بن خالد بلخی، محمّد بن عقیل بن ابوالازهر بلخی فقیه و بسیاری از علمای خراسان و ماوراءالنهر روایات زیادی را از طریق وی نقل کرده اند.

بسیاری از علما او را ثقه دانسته اند و به روایات او استدلال کرده اند. نسائی او را ثقه می داند. ابو حاتم گفته است: عیسی بن احمد ثقه می باشد(1).

ابن حجر به نقل از خلیلی او را توثیق کرده است(2).

خطیب بن عبد اللّه گفته است: از عبدالکریم نامه ای به دستم رسید با خط خود نوشته بود که من از پدرم شنیده ام عیسی بن احمد بلخی ثقه است(3).

ابن حبّان می گوید: عیسی بن احمد بلخی در ماه رجب سال 268 ه . وفات یافته است(4).

ابن کثیر می گوید: عیسی بن احمد بلخی از شاگردان امام شافعی است و از او روایاتی را نقل کرده است(5).

ص:236


1- تهذیب الکمال، ج 22، ص 584.
2- تهذیب التهذیب، ج 4، ص 427؛ طبقات المحدثین، ج 4، ص 294؛ سیر اعلام النبلاء، ج 12، ص 381؛ القند فی ذکر علماء سمرقند، ص 424.
3- تاریخ بغداد، ج 11، ص 163-164؛ الجرح والتعدیل، ج 6، ص 272؛ الرجال فی تاج العروس، ج 3، ص 291.
4- الثقات، ج 8، ص 496؛ الانساب، ج 1، ص 147؛ ج 2، ص 17؛ ج 5، ص 103؛ ج 9، ص 296؛ ج 12، ص 159؛ معجم البلدان، ج 4، ص 138؛ اللباب، ج 2، ص 115؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 261 تا 270، ص 146.
5- البدایة و النهایه، ج 11، ص 42؛ تقریب التهذیب، ج 3، ص 136؛ الکاشف، ج 2، ص 352؛ تاریخ اصبهان، ج 2، ص 115.

512. عیسی بن خالد بلخی

عیسی بن خالد بلخی از جمله راویان برجسته بلخی به شمار می رود. ابوالقاسم سهمی این روایت را در تاریخ جرجان از او نقل کرده است، عن عیسی بن خالد البلخی قال: حدّثنا وَرقاء عن الاعمش، عن ابو صالح، عن ابوهریرة قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله إنّ اللّه

إذا أنعم علی عَبدٍ نعمةً أحبَّ أن یری أثر نِعمته و یُکْرَه البؤس والمُتباؤس، و یبغضُ السّائل الملحَفْ، و یُحِبُّ العفیف المتعَفِّف(1).

حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمود: زمانی که خدا نعمتی را به بندگانش عنایت می کند، دوست دارد که اثر آن نعمت را در بنده اش ببیند، خدا، چهره درهم کشیده را دوست نمی دارد، خدا گدای سمج را دشمن می دارد، خداوند، پاکی را دوست دارد.

513. عیسی بن نیاز محمّد مخدوم بلخی

مفتی عیسی مخدوم بلخی در سال 1242ه . در بخارا قدم به عرصه وجود نهاد. پدرش مفتی نیاز محمّد از بلخ به بخارا رفت و در آن جا متوطن شد. بعد از پایان تحصیلات عمری به تدریس علوم مختلف پرداخت. مفتی عیسی در بخارا نشو و نما کرد و در علوم معقول و منقول در صف اول علمای معاصر خود قرار گرفت. او بعد از تحصیل و تکمیل علوم و فنون متداول در مدارس بخارا در فراگیری هنر موسیقی سعی بلیغ به کار برد که در این فن نیز استاد شد و به تعلیم موسیقی پرداخت عیسی مخدوم به دیوان بیدل

علاقه فراوان داشت و اشعار بیدل را مورد مطالعه قرار می داد و در استعارات و تشبیهات از کلام این شاعر پیروی می کرد.

عیسی مخدوم با آن که عالمی متبحّر و فاضلی مقتدر بود در طریق تصوّف و عرفان گام نهاد. او در اوایل زندگانی در تلاش برای رسیدن به جاه و منصب بود، ولی روزگار از

ص:237


1- تاریخ جرجان، ص 101.

او برگشت و از مناصب خود کناره گرفت و پس از زیارت خانه خدا و روضه رسول اکرم صلی الله علیه و آله در بخارا انزوا اختیار کرد. وی با نوشتن کتابهای درسی امرار معاش می کرد و در اواخر عمر به مقام افتا منصوب گردید و علاوه بر تدریس مدیریّت بعضی از مدارس بخارا را به عهده داشت. او در تنگدستی به سر می برد و سرانجام در سال 1305ه . به رحمت حق پیوست. عدّه ای عقیده دارند که مفتی عیسی مخدوم صوفی بود؛ چنان که اکثر اشعارش به مذاق صوفیه خوشایند است. مفتی عیسی مخدوم در خط نستعلیق از زیبانویسان عصر خود بود و سرعت نگارش او به درجه ای بود که در شبانه روز یک جلد کتاب مختصر الوقایه را که عبارت از 12 بخش است می نوشت.

مفتی عیسی مخدوم بلخی با احمد دانش که مشهور به احمد مخدوم کِله بود، نیز با قاضی عبدالواحد صدر صریر و اعلم العلماء ابوالفضل سیرت تا آخر عمر مصاحبت دوستانه داشت. وی در علوم دینی و ریاضی و نیز ادبیات فارسی و عربی از جمله محققان زمان خود بود. او تقویمی داشت که حکایت از فصول چهارگانه می کرد و فرزندش ملاصدرالدین مدرس آن را به طبع رسانید. مفتی عیسی مخدوم غزلی در مدینه منوّره سروده است که چند بیت از آن نقل می شود(1):

النوید ای دل که اقبالی به کارم کرده اند

آبرنگ صد چمن نذر بهارم کرده اند

بارگاهی را که خاکش آبروی عرش بود

کز ریاضش تا ابد گل در کنارم کرده اند

در شفاعت آبروی معصیت بیش از تقی است

در رهش پیرایه رحمت نثارم کرده اند

در خیال نعت نتوان ساحت قدرش نمود

لیک در سودای او بی اختیارم کرده اند

شش جهت دارد نوای رحمةٌ للعالمین

شاد باش ای دل که بس امیدوارم کرده اند

عیسی از عرض محبت عالمی را سوختم

رنگ امکان یک قلم نذر شعارم کرده اند

ص:238


1- مجله آریانا، سال 8، ش 9، ص 26.

غ

514. غلامعلی بن رمضان بلخی

غلامعلی بن رمضان بلخی از علمای برجسته بلخ به شمار می رود. این مرد حکیم و دانشمند از شاگردان مولانا قطب الدین رازی بود. وی کتاب شرح المطالع را که درباره منطق است، در قصبه صغانیان به رشته تحریر درآورد که نسخه خطی آن در کتابخانه آستان قدس رضوی به شماره 1161 موجود است(1).

515. غیاث الدین همت

همت در سرپل(2) شبرغان تولد یافت. او از شعرای بلند آوازه قرن 11ه .بود. وی بر زبان فارسی اقتدار داشت و ادیبی شیرین سخن بود. او توجه خاصی به دوستی داشت و رباعیّات جالبش مورد توجه مستشرقان قرار گرفت. وی در سرودن رباعی بعد از خیّام مرتبه دوم را داشت و نیز در سرودن غزل از قدرتی بس عالی برخوردار بود.

جلال الدین اسیر که خود پایه گذار مکتب جداگانه ای در سبک هندی بود به غزلیات

ص:239


1- فهرست الفبایی کتب خطی، کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ص 203، آصف فکرت؛ فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج 4، ص 378، اسفند 1325ش؛ حاشیه بر شرح مطالع، ص 201.
2- سرپل نام دو ناحیه است؛ یکی سرپل بلخاب که زادگاه علاّمه شهید سیّد اسماعیل بلخی است و دیگر سرپل شبرغان که محلّ تولد همت است.

همت توجّهی خاص داشت. غزلی از او نقل می کنیم(1).

آن چنانم که فلک گمشده راز من است

صیقل موج هوا خانه برانداز من است

بس که دلبسته صیّاد شدم پنداری

حلقه دام، جگر گوشه پرواز من است

ضعف در پرده به بالیدن من می کوشد

حرف آیینه مگویید که غمّاز من است

تا به خود دیده گشودم نفس از یادم رفت

چقدر خون شده دل گوش به آواز من است

می شود بال و پر آینه راز دلم

تا خیال تو در این خانه سخن ساز من است

«همت» اندیشه ام از علم و ادب دست تهی

هر که از خود گذرد شعله ممتاز من است

مؤلف ریاض العارفین درباره او گفته است: همت، وحید زمان و فرید دوران و منهج صفا و سالک مسلک وفا و عارج معارج عرفان و مدارج ایقان است. این رباعی از اوست(2):

در دهر کسی که نیم نامی دارد

وز بهر نشست آشیانی دارد

نه خادم کس بود، نه مخدوم کسی

گوشاد بِزِی که خوش جهانی دارد

516. غیرت فتح آبادی

غیرت فتح آبادی شاعر بلندآوازه قرن سیزدهم هجری در روستای فتح آباد(3) قدم به

ص:240


1- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 556.
2- ریاض العارفین، ص 257.
3- فتح آباد روستایی است در نواحی آقچه.

جهان هستی نهاده است؛ ولی نام اصلی او و تاریخ تولد و یا وفاتش معلوم نیست(1).

ما به فرّ غنچگی بر خود گره گردیده ایم

بر سر ما همچو گل وا می شود دستار ما

ص:241


1- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 592.

ص:242

ف

517. فارس بن عمرو فیروز نخجیری

ابو سهل فارس بن عمرو فیروز نخجیری، در روستای فیروز نخجر قدم به جهان هستی نهاد. وی از محدّثان برجسته عصر خود بود. او روایاتش را از طریق صالح بن محمّد ترمذی و از تفسیر کلبی نقل کرده، نیز ابوالفضل عباس بن طاهر بن ظهیر جباخانی از طریق او روایاتی را نقل کرده است. علمای سیره نویس تاریخ وفات او را قبل از سال 300ه .، دانسته اند(1).

518. فانی بلخی

فانی در بلخ پا به عرصه وجود نهاد و تحصیلات خود را در زادگاهش به اتمام رسانید. از آن جا که او ذوق سرشاری به ویژه در ادبیات فارسی داشت، در این رشته مقام عالی کسب کرد و از شعرای بلندآوازه شد.

فانی از مفاخر ادبای قرن 13ه . است که در دامان سرزمین ادب پرور بلخ پرورش یافت. وی پس از چندی به ماوراءالنهر رفت و در خوقند پایتخت امیر عمر خان، والی فرغانه اقامت کرد و چون طبعی بلند و همّتی والا داشت، به دربار کمتر رفت و آمد می کرد.

فضلی سمنگانی ملک الشعرای دربار، فانی را از نظر فضل و کمال ستوده و او را به

ص:243


1- الانساب، چاپ جدید، ج 4، ص 419؛ ج 10، ص 380؛ اللباب فی تهذیب الانساب، ج 2، ص 190.

استادی پذیرفته است. فانی دیوانی دارد؛ ولی متأسفانه از دیوانش بجز چند بیت و غزل چیزی باقی نمانده است. تاریخ دقیق ولادت و یا وفاتش معلوم نیست(1).

این ابیات از این ادیب شیرین سخن است:

گشت تا دور آن قد رعنای یار از چشم من

می دمد در هر نفس صد لاله زار از چشم من

آن قدر چون نقطه جوّاله ام در پیچ و تاب

گردکوی آن پری رو شد حصار از چشم من

شکر للّه خستگان عشق را در هر دیار

عشرتی پیداست چون فصل بهار از چشم من

صد گلستان گرد گل آه من از قطرات اشک

گل فروشند عالمی از هر دیار از چشم من

چون صدا پیچیده ام بر کوچه هر پارسا

نوحه گر بر هر سر کوه آبشار از چشم من

دیده خونبار فانی گشت زیب مهوشان

رونق افزای تغافل چشم یار از چشم من

519. فدایی بلخی

فدایی بلخی یکی از مفاخر شعرای قرن دهم هجری بود که در بلخ تولد یافت و در آن سرزمین نشو و نما کرد. او از معاصران قاسم کاهی بود و به وی ارادتی خاص داشت.

فدایی نیز مانند اغلب شعرای معاصرش به سیر و سیاحت پرداخت و از جمله به هندوستان رفت. او مدت کوتاهی در هند اقامت گزید، آن گاه به کابل بازگشت و در آن شهر رحل اقامت افکند. وی پیشه تجارت داشت و بجز خدا به کسی نیازمند نبود. او

ص:244


1- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 596.

اشعاری نغز و فراوان سروده است. ابیات ذیل از اوست(1):

قد تو نخل مراد است و نامراد منم

کسی که دامن مقصد ز دست داد منم

مرا کسی که ز دل یک نفس نرفت تویی

تو را کسی که نیامد گهی به یاد منم

فدایی از غم و اندوه و نیک و بد فارغ

درین زمانه به غمهای یار شاد منم

520. فروغی اندخوی

فروغی در بلخ تولد یافت. پدرش ساکن اندخوی بود. فروغی در زادگاهش و نیز در شبرغان تحصیلات خود را به پایان رسانید و پس از کسب دانش به هندوستان رفت و روزگاری در آن سامان به سر برد.

فروغی اندخوی در سال 1019ه . در محلّه شاه پور دعوت حق را لبیک گفت و در آن محل به خاک سپرده شد. او در ادبیات و شعر و شاعری از قریحه سرشاری برخوردار بود و اشعاری بسیار نیکو می سرود(2)

521. فرید الدین بلخی

فرید الدین بلخی یکی از شعرای نامدار بلخ بود و طبعی قوی و فکری رسا داشت. این ادیب شیرین سخن اشعاری نغز و ابیاتی دلنشین می سرود. این ابیات از اوست(3):

به غمزه نرگس مستش هلاک صد بیدل

به بوسه شکّر لعلش طبیب صد بیمار

ز درد و حسرت و اندوه و رنج او فریاد

ز گرد عشوه و ناز و عتاب او زنهار

* * *

ص:245


1- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 523.
2- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 555.
3- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 563.

بی تو مرا دیده دُر افشان بماند

دیده بشد نقش تو بر جان بماند

آینه برداشتی از نیکویی

چشم تو در آینه حیران بماند

522. فضل اللّه بن عمران اِشفورقانی

امام زاهد ابوالفضل فضل اللّه بن عمران اِشفورقانی (شبرغانی) از محدّثان برجسته عصر خود به شمار می رفت. او علوم را در زادگاهش شهر جوزجان و بلخ فرا گرفت و در بسیاری از رشته ها به ویژه در علم حدیث شناسی صاحب نظر شد به طوری که خود از روات برجسته به شمار آمد.

امام علی بن ابوبکر بن عبد الجلیل صاحب کتاب الهدایه می گوید: ابوالفضل اشفورقانی به مرغینان آمد و به او اجازه نقل روایت دادم(1). صاحب کتاب الهدایه همچنین می افزاید: من این ابیات را در کتابی به خط او دیدم(2).

لباب فنائها نفس تَخَلَّتْ

فَتَقْرَعُهُ وخَلَّت کُلَّ بابِ

إذا ما لاَح فی فَوْدَیک شَیْبٌ

فَلا تَقْرَعْ سِوَی بابِ المُتَابِ

523. فضل اللّه بن محمّد بن اسماعیل خطیبی

ابو محمّد فضل اللّه بن محمّد بن اسماعیل بن محمّد بن احمد بن عبد اللّه بن حسن بن روح خطیبی دندانقانی به سال 488ه . در روستای دندانقان از توابع مرو، قدم به عرصه جهان نهاد. او تحصیلاتش را از شهر مرو آغاز کرد، آن گاه برای تکمیل آن به بلخ سفر کرد

و در این شهر سکنا گزید. سرانجام، وی در ماه رمضان سال 552ه . در همین شهر وفات

ص:246


1- الجواهر المضیه، ج 2، ص 691.
2- الطبقات السنیه، ش 1698.

یافت(1).

سمعانی می گوید: او مرد عالم و فقیه فاضلی بود و بیان آرامی داشت، در علم مناظره صاحب نظر بود، نیز در فن وعظ و خطابه بیان رسا و جذّابی داشت. وقتی به مرو آمد پدرم مدتی فقه را نزد او آموخت، آن گاه به بخارا رفت و مدت کوتاهی در این شهر اقامت

گزید، سپس راهی بلخ شد(2).

نجم الدین عمر بن محمّد نسفی می گوید: خطیبی دندانقانی مدتی در سمرقند اقامت داشت و در مسجد مناره حدیث تدریس می کرد، مانند این حدیث: عن الفقیه الامام ابو محمّد فضل اللّه بن محمّد خطیبی دندانقانی باسناده عن یزید بن أبی عبیدة، عن سلمة قال: کان علیّ(رض) قد تَخلّفَ عن النّبی صلی الله علیه و آله فی خَیبَر و کانَ بِه رَمَد فقال: أنا أتَخَلّف عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله فخَرَجَ علّیٍ(رض) فلحِقَ بالنّبی صلی الله علیه و آله فلمّا کانَ مساءُ اللیلةِ الّتی فَتَحَ اللّه تعالی فی صَباحها، قال رسولُ اللّه صلی الله علیه و آله: لأُعْطینَّ الرایة، أو لیأخُذن الرّایة، غدا رجلٌ یُحِبُّه اللّه و رسوله أو قال: یُحبُّ اللّه و رسولهُ یَفتحُ اللّه علیه، فإذا نحنُ بعلیٍّ(رض) و ما نَرْجُوه فقالُوا: هذا عَلیٌّ(رض) فأعْطاهُ رسولُ اللّه صلی الله علیه و آله فَفَتَحَ اللّه ُ علیه(3).

سلمه گفت: علی علیه السلام در جنگ خیبر حضور نداشت و در مدینه جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله بود در حالی که از درد چشم نیز رنج می برد. او از این واقعه ناراحت بود و می گفت: من

در مدینه باشم، رسول خدا صلی الله علیه و آله در خیبر، لذا حضرت مدینه را به قصد خیبر ترک گفت. به پیامبر صلی الله علیه و آله ملحق شد، شبی که خداوند صبح آن روز پیروزی را نصیب پیامبر صلی الله علیه و آلهو مسلمانان گردانید. حضرت در آن شب می فرمود: فردا پرچم را به دست مردی خواهم داد که خدا و رسولش را دوست می دارد، پروردگار ما به دست او فتح و پیروزی می دهد. همه به علی فکر می کردند، ولی امید به آمدن او نداشتند. ناگهان صدایی در میان جمعیت شنیده شد که این علی است، پیامبر صلی الله علیه و آله پرچم را به دست علی داد. خدا هم، قلعه خیبر را به دست او گشود.

ص:247


1- طبقات الشافعیه، سُبکی، ج 7، ص 265.
2- التحبیر، ج 2، ص 29؛ معجم البلدان، ج 2، ص 543.
3- القند فی ذکر علماء سمرقند، ص 665.

524. فضل بلخی

فضل بلخی، از عالمان برجسته عصر خود بود. وی خواهرزاده مفسّر بزرگ عالم اسلام مقاتل بن سلیمان بلخی است(1).

بیش از این مطلبی درباره او به دست نیامده است.

525. فضل بن عباس بن عبد اللّه بلخی

فضل بن عباس بن عبد اللّه بلخی، از محدّثان صاحب نام بلخی به شمار می رفت. وهب بن جمیل بن فضل اربنجی از جمله شاگردان او بود. اربنجی در شهر بغداد کرسی تدریس حدیث داشت. او روایاتش را از طریق فضل بن عباس بلخی نقل می کرد(2).

526. فضل بن مبارک بلخی طبیب

فضل بن مبارک بلخی طبیب، از عالمان برجسته زمان خود بود. وی برای گردآوری احادیث به شهرهای مختلف خراسان سفر کرد. او به ویژه به شهر نسف رفت و به خدمت محدّث بزرگ عصر محمود بن عَنْبَر بن نُعیم ازدی رسید و از محضر او کسب فیض کرد. محمود بن عَنْبَر ازدی به سال 314ه . درگذشت.

این روایت از فضل است: عن فضل بن المبارک الطبیب البلخی قال: أخبرنا أبی قال: حدّثنا محمّد بن طالب بن علی بن الحسن النسفی بها قال: حدّثنا ابوالعباس الفضل بن محمّد بن الحسن الأهوازی بعُبّادان قال: حدّثنا محمّد بن عثمان بن خالد الواسطی قال:

ص:248


1- لسان المیزان، ج 5، ص 480؛ میزان الاعتدال، ج 3، ص 349.
2- الانساب، ج 1، ص 151.

حدثنا الولید بن القاسم الصیدلانی قال: حدثنا اسماعیل بن أبی خالد، عن عطیة، عن أبی

سعید الخُدری قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: من قال لا اله الاّ اللّه مُخلصا دخل الجنّة(1).

هرگاه کسی از روی اخلاص اقرار به توحید نماید داخل بهشت می گردد.

527. فضل بن محمود خمچانی بدخشانی

ابو اسحاق خمچانی از مفاخر فقهای عصر خود بود. او علم فقه را در مرو فرا گرفت و برای کامل کردن مقام علمی خود از مرو عازم نیشابور شد و علوم ادبی و فلسفه را در نیشابور آموخت. وی پس از پایان تحصیلات آن طور که خودش در مقدمه کتاب حقایق البلاغه نوشته است مدتی در دائره درس امام محمّد غزالی شرکت می کرد. او کتاب اخیر را در نیشابور تصنیف کرد و از نظر امام محمّد غزالی گذرانید. همچنان که کتاب آداب الدوله را نیز در این شهر تألیف کرد. و نیز چنان که خودش شرح داده است در سال

502ه .از اصفهان برای زیارت مکّه معظّمه عازم شد. او پس از پایان فرایض حج به سرزمین بیت المقدس رفت و بعد به اصفهان، نیشابور و توس مراجعت کرد و پس از مدت کوتاهی عازم بلخ شد و در این شهر قصد توطن کرد و در مدرسه امام بلخ مشغول تدریس شد. او مدت شش سال در این مدرسه درس گفت و کتابهای بسیاری تألیف کرد. تألیفات وی از این قرار است:

1- تبیان فی تعلیم الصبیان 2- علم الحساب 3- النجوم الزاهره 4- حقایق البلاغة 5- تحفة الانام فی سیر سیّد الانام 6- آداب الدوله 7- مفاتیح القلوب (در تصوّف) 8- مکارم الاخلاق.

ابو اسحاق فضل بن محمود خمچانی به سال 529 ه .در شهر بلخ جهان فانی را بدرود گفت و مزارش مورد احترام خاص و عام است(2).

ص:249


1- القند فی ذکر علماء سمرقند، ص 662.
2- دایره المعارف آریانا، ج 1، ص 907.

528. فضل بن مقاتل بلخی

ابو مقاتل فضل بن مقاتل بن سلیمان ازدی بلخی، در شهر بلخ تولد یافت. او در این شهر علوم را فرا گرفت و به درجاتی از دانش دست یافت. وی به ویژه در علم حدیث تبحر یافت به طوری که از محدّثان صاحب نام و برجسته بلخ به شمار می آمد.

او روایاتش را از طریق ابو اسحاق ابراهیم بن اسحاق بن عیسی طالقانی، عبد اللّه بن عمر بن کیسان، عبدالرزاق بن هَمّام، عبدالعزیز بن خالد بن زیاد ترمذی، نضر بن زراره،

نضر بن شُمَیل و یزید بن حکم عدنی نقل می کرد، نیز راویانی مانند امام بخاری، جعفر بن

محمّد فریابی، ابودرداء عبدالعزیز بن مُنِیب مروزی، عُجیف بن آدم و ابو اسماعیل محمّد بن اسماعیل سُلِّمی از وی روایاتی را نقل کرده اند.

ابو عُبید آجری می گوید: من از ابو داود پرسیدم که نظر شما درباره حدیث فضل بن مقاتل چیست؟

گفت: محدّثان و رجال شناسان، در حدیث فضل بن مقاتل تردیدی نکرده اند و همه او را ثقه می دانند(1).

المزی می گوید: فضل بن مقاتل بلخی از جمله شاگردان ابراهیم بن اسحاق بن عیسی بُنانی است. وی از استادش روایاتی را نقل کرده است(2).

امام بخاری، فضل بن مقاتل را توثیق کرده و روایتی نیز از او نقل کرده است(3).

ابن حجر، فضل بن مقاتل را در طبقه یازده روات قرار داده است و او را ثقه می داند(4).

ذهبی، عقیده دارد، فضل بن مقاتل بلخی بین سالهای 231 تا 240ه . وفات کرده است(5).

ص:250


1- تهذیب الکمال، ج 23، ص 253؛ تهذیب التهذیب، ج 4، ص 477؛ الجرح و التعدیل، ج 7، ص 69؛ خلاصة تهذیب الکمال، ص 263.
2- تهذیب الکمال، ج 2، ص 40.
3- الادب المفرد، ص 91، باب عیّاب، ص 103.
4- تقریب التهذیب، ج 3، ص 160.
5- تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 231 تا 240ه .، ص 296.

529. فضل بن یحیی کاتب بلخی

فضل بن یحیی کاتب بلخی، از مفاخر بلخ بود. او به سمرقند رفت و در آن شهر سکنا اختیار کرد تا به تدریس علم حدیث بپردازد. وی روایاتش را از طریق محدّثانی چون، عبدالصمد بن فضل بلخی و شداد بن حکیم و دیگران نقل می کرد(1).

530. فُضَیْل بن محمّد بن نصر بلخی

ابوالقاسم فضیل بن محمّد بن نصر بلخی از مشاهیر محدّثان بلخی به شمار می رفت. وی از بلخ به سمرقند رفت و در آن شهر ساکن شد. او به تدریس علوم، به ویژه علم حدیث، پرداخت. تاریخ وفات و تولدش معلوم نیست(2).

عن ابوالقاسم الفضیل بن محمّد البلخی قال: حدثنا عبد الصمد بن الفضل البلخی قال: حدثنا شهاب بن معمر البلخی، عن عبدالکریم الخزّاز، عن أبی اسحاق، عن الحارث، عن علی علیه السلام قال: من باع طعاما اربعین یوما نزعت منهُ الرحمة!

فرمود: کسی که چهل روز مواد غذایی مردم را جهت منافع خود بفروشد، خداوند او را از رحمتش محروم می گرداند.

عن ابوالقاسم الفُضیل بن محمّد البلخی قال: حدثنا عبدالصمد بن الفضل البلخی قال: حدثنا مکی بن ابراهیم، عن الهَیْثَم بن رافع البصری قال: حدثنی ابو یحیی المکّی، عن

فروخ مولی عثمان، أن عمر بن الخطّاب قال: سمعت رسول اللّه صلی الله علیه و آله یقول: مَن إحتَکَرَ علی المسلمین طعامهم ضَرَبَ اللّه ُ بالجُّذام وَالإفلاسِ!

فرمود: هرگاه کسی مواد غذایی مسلمانان را احتکار کند، خداوند او را به بیماری جسمی و فقر گرفتار می نماید.

ص:251


1- القند فی ذکر علماء سمرقند، ص 658.
2- القند فی ذکر علماء سمرقند، ص 650-651.

ص:252

ق

531. قاسم بن زریق بلخی

ابو محمّد قاسم بن زریق بلخی، از افاضل ائمه و فقها بود. وی یکی از شاگردان قاضی ابو مطیع بلخی بود. قاضی ابو مطیع دختر بزرگش را به عقد او درآورد. زمانی که کتاب القضیة ابو یوسف انتشار یافت و ابو مطیع بلخی آن را مطالعه کرد، آن فقیه عالیقدر بر آن کتاب شرحی نوشت و به تمام علما و بزرگان عصر خویش عرضه کرد؛ ولی کسی جز قاسم بن زریق از مطالب این کتاب سر درنیاورد. آن گاه قاضی ابو مطیع بلخی به شاگردش گفت: می دانستم که تنها تو می توانی به حلّ معمّای این کتاب بپردازی. این قاسم بن زریق

بلخی و بعد از او ابو مطیع بود که قاضی ابویوسف را از سهو و اشکال کتاب خود آگاه کرد و حتی قاضی ابو یوسف گفتار قاضی ابومطیع را درباره علم و زکاوت تأیید کرد و گفت: همان است که شما فرمودید.

ابو محمّد قاسم بن زریق از مفاخر محدّثان بزرگ دنیای اسلام بود و از او روایات فراوانی نقل شده است(1). وی در سال 201 ه . وفات یافت(2).

532. قابل خلمی

قابل خلمی از شعرای قرن 13 ه . است. او در خلم از توابع بلخ دیده به جهان گشود.

ص:253


1- فضایل بلخ، ص 177؛ الجواهر المضیّه، ج 2، ص 705؛ الطبقات السنیه، ش 1717.
2- فقهای بلخ، ص 25؛ مشایخ بلخ من الحنفیه، ج 1، ص 86-141.

وی اگر چه دارای تحصیلات عالیه نبود، از ذوقی سرشار و طبعی روان برخوردار بود و اشعاری نیکو می سرود. این ابیات از اوست(1):

دیده ام روشن به روی یار بودی کاشکی

دامنم پر گل از آن گلزار بودی کاشکی

هر زمان صد موج می جوشید اندر دل مرا

لاله گون از خون آن رخسار بودی کاشکی

شد سرم پامال عالم در تماشای عوام

پایمال توسن دلدار بودی کاشکی

نقد عمرم «قابل» آخر جملگی بر باد رفت

ذرّه خاکم به کوی یار بودی کاشکی

533. قاسم بن سیّد میر بن میر قربان حسینی

سیّد قاسم خواجة بن سیّد میر بن میر قربان بن خواجه کلان بن میرزا کلان بن اسماعیل بن جعفر بن یحیی بن صالح بن احمد بن میر سیّد مراد بن میر سیّد علی ولی حسینی بلخابی، در یک خانواده روحانی در روستای سرپل بلخاب قدم به جهان هستی نهاد. پدر سیّد قاسم، قاضی سیّد میر روحانی فردی شناخته شده و فعّال در منطقه بلخاب بود و مردم او را قاضی می گفتند؛ زیرا مردم آن دیار به قضاتی که از طرف حاکمان

و دولت تعیین می شدند توجّه نداشتند و آنها را عاملان جور و ستم و غاصب و زورگو می دانستند. از همین روی، دعاوی و شکایات خود را به آن سیّد بزرگوار ارجاع می دادند

و او به دعاوی و شکایات مردم به طریق شرعی فیصله می داد؛ چرا که سیّد میر نسبت به وظیفه شرعی و دینی خود در قبال جامعه احساس مسؤولیت می کرد. او لحظه ای در تبلیغ و ترویج دین مبین اسلام کوتاهی نمی کرد و برای پیشرفت مکتب تشیّع بسیار می کوشید. سیّد قاسم تحصیلات خود را در خدمت پدر بزرگوارش شروع کرد و مراتب علمی را در بلخاب، بلخ و جوزجان به پایان رسانید. وی به ویژه در علم ادبیات، بلاغت،

بیان و بدیع تبحّر یافت و در میان اقرانش ممتاز شد.

تبلیغات سیّد قاسم تنها به بلخاب محدود نمی شد؛ بلکه او به تمام بلاد ترکستان سفر

می کرد و در سخنرانیهای خود به مدح اهل بیت رسول اکرم صلی الله علیه و آله می پرداخت و با علما نیز

ص:254


1- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 592.

به مباحثه و مناظره می نشست.

سیّد قاسم با داشتن طبع روان و حکیمانه خود به سرودن شعر روی آورد و در مدتی کوتاه در قلوب هزاران انسان نفوذ کرد. اشعار دلپذیرش در دلهای عاشقان جای گرفت و مردم، ابیات شیرین او را در کوچه و بازار و در شهر و روستا ترنّم می کردند. وی یکی از

اندیشمندان قرن 13 ه . است و عمر پر برکت خود را در نشر علوم اهل البیت علیهم السلام صرف کرد. او مردی درشت هیکل بود و چهره ای نورانی و محاسنی پرپشت و زرد رنگ داشت؛ صدایش به تناسب اندامش بسیار قوی و بلند بود.

سیّد قاسم در زمان حکام مستبد و خودکامه، به ویژه در زمان سردار خونخوار عبدالرحمان که بین شیعه و سنّی تخم نفاق و عداوت را کاشته بود، سربرداشت و بدون ترس و هراس در هر محفل و مجلس مدح اهل البیت علیهم السلام را در قالب اشعار بیان می کرد. او به مردم آداب جهاد و مبارزه و دین و معاشرت می آموخت و با آنها مهربان بود و با نرمی سخن می گفت و خود را نیز در رنج و درد ایشان شریک می دانست. وی مردی پاکیزه نفس بود و اعمال مستحب را ترک نمی کرد و در طول سال روزه می گرفت و به اصطلاح صائم النهار و قائم اللیل بود. او از مال دنیا بهره ای اندک داشت و به مقداری نان خشک و شیر و یا نمکی سدّ جوع می کرد. شیعه و سنّی برای او احترام خاصی قایل بودند. وی با علمای اهل سنّت ارتباط ویژه ای داشت و آنها شیفته کلام سحرآمیز سیّد می شدند و از او به عنوان یک عالم زاهد و پرهیزگار یاد می کردند. سیّد قاسم خود را نسبت به جامعه اش مسؤول می دانست و بی پرده سخن می گفت. وی لحظه ای از حق چشم پوشی نمی کرد و دفاع از مستضعفان و قیام در برابر ظالمان را یک فریضه الهی می دانست. او شاهان و حاکمان نالایق را مورد سرزنش قرار می داد و آنها را در مجالس و

محافل عمومی هجو می کرد و مطلعی از اشعار انقلابی او گواهی روشن بر این مدعی است:

بلعجب عصری عزیزان اندرین کاخ دو در

شور و شر بسیار می باشد. درین دور قمر

این عالم مسؤول همواره با بی بندوباری و اشاعه فحشا مبارزه می کرد و با جرأت زایدالوصفی که داشت از اعمال فاسد حکّام وقت انتقاد می کرد و آنها را امر به معروف و

نهی از منکر می نمود. او عقیده داشت اگر زمامداران خود سر گوش شنوا ندارند، لااقل

ص:255

مردم باید بیدار شوند و بدانند که در جامعه شان چه می گذرد و خصلتهای ناپسند آنها را

این گونه بیان می کرد:

در حرام و رشوه خوردن می شوی چون تیز و تک

در زکات و روزه و خیر و سخاوت سست رگ

جناب سیّد قاسم در سال 1266ه .ش. حکایت دو زایر ثامن الائمه علی بن موسی الرضا علیه السلام را در یک قصیده به نظم کشیده است و آن قصیده را در نهایت زیبایی سروده است که ابیاتی از آن نقل می شود:

کرامت نامه شاه خراسان

بکرده قاسما یک روز پایان

حساب سال کردم بی غش آمد

هزار و دو صد و شصت و شش آمد

ز شهر و سال در ماه صفر بود

بکن عیبم که قاسم بی هنر بود

عرفان علمی است از علوم الهی که موضوع آن شناخت حق و اَسماء و صفات اوست، روشی که اهل اللّه برای شناسایی حق اختیار کرده اند؛ معرفت و شناخت کشفی و شهودی است و آن حالات در هیچ کس حاصل نمی شود، مگر به سبب طاعت و عبادت نفسی و قلبی، روحی، سرّی و خفی. وقتی که عارف جذب حق شد، سیمای حق تعالی را در همه اشیای عالم کون به طور آشکار مشاهده می کند. سیّد قاسم از دانشمندان عارف زمانش بود.

این علاّمه بزرگوار دو دیوان دارد که یکی از آن دو در دسترس می باشد و در حدود 3622 بیت دارد و اشعار آن اخلاقی، سیاسی، انتقادی و اجتماعی است(1). علامه سیّد قاسم در سال 1272ه .ش. جهان را بدرود گفته است(2).

534. قبچاق خان بن امام قلی بیگ بلخی

قبچاق خان بن امام قلی بیگ بلخی یکی از تاریخ نویسان عهد صفوی است. وی در

ص:256


1- زندگینامه علمای بلخاب، ص 37؛ دیوان سیّد قاسم، ص 140.
2- شمشیر اسلام، ص 15.

هند سرگرم کار بود، نیز سمت قوش بیگی خوانین بخارا را بر عهده داشت و این سمت بعد از مرتبه امارت در خانات بخارا بالاترین مقام بود. او در پی اسارت در سال 1007 ه . و سختیهایی که در حال اسارت تحمل کرد به هندوستان رفت. وی در سال 1025 ه . در لاهور به سر می برد. او چون از دوران جوانی به تاریخ علاقه داشت و کتابهایی را در این

زمینه مطالعه کرده بود، در مدت اقامت خود در هند به تدوین تاریخ عمومی درباره کشورهای اسلامی پرداخت. وی نگارش کتاب خود را در دارالحکومه لاهور و در ایام سلطنت سیف الدوله عبدالصمد خان بهادر دلیرجنگ به سال 1034 ه . شروع کرد و در سال 1037 ه . آن را به پایان رسانید. پس از مدتی در آن تجدید نظر کرد، و حوادث سالهای 1037 و 1038 ه . را نیز بر آن افزود.

این کتاب در یک مقدمه به نام فاتحه، پنج باب و یک خاتمه است. در فاتحه کتاب از خلقت سخن گفته است. در باب اول آن از تاریخ پیامبران صحبت شده است؛ در باب دوم از تاریخ پیش از اسلام ایران سخن به میان آمده است؛ در باب سوم درباره پادشاهان

پیش از اسلام سایر بلاد مانند، قوم تُبّع یمن، بنی لحم، عمالقه، کلدانیان، پادشاهان

ماوراءالنهر از فرزندان توربن فریدون، فرمان فرمایان بنی اسرائیل، حکمروایان روم، یونان و فرنگ یعنی اخلاف سلم پسر فریدون، رایان هند (بنگال، مالوه و دهلی) و نیز درباره فغفوران چین توضیح داده شده است؛ و در باب چهارم از سرگذشت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، خلفای راشدین، أئمه اثنی عشر، خلفای اُموی و عباسی و چهار پیشوای اهل سنّت سخن رفته است؛ و در باب پنجم از شاهان معاصر بنی عباس تا اسماعیلیان، قوم مغول از منشأ افسانه ای آنان تا چنگیز و جانشینان او و امیرانی که بعد از مرگ ابو سعید

میرزابهادر خان تا تیمور حکومت داشتند، یعنی ایلخانیان، چوپانیان و آل مظفر و آل کرت، سلاطین ترک عثمانی، رایان هند، و پادشاهان مسلمان هندوستان، یعنی غوریان، سلاطین خلج، تغلقیه، افاغنه، شاهان دکن، تیمور گورکان و سلسله آنها، آق قویونلو و قراقویونلو، صفویه، شیبانیه یاد شده است. خاتمه کتاب شامل بعضی ملاحظات درباره پیامبر اسلام است.

بدین گونه ملاحظه می شود که تاریخ قبچاق خانی جامع و دارای بسی اطلاعات است که در کتابهای همطراز و هم در تاریخ نیامده است. نسخه ای از این کتاب به شماره 187

ص:257

(SUPPL. 187) نسخ فارسی در کتابخانه ملی پارس موجود می باشد که به سال 1038 ه .ق. در لاهور نوشته شده است(1).

535. قبولی قندوزی

قبولی قندوزی در خطه ادب پرور قندوز دیده به عالم هستی گشود. وی پس از فراگیری دوره مقدّماتی علوم، زادگاه خود را برای کسب دانش به مقصد هرات ترک گفت و تحصیلاتش را در هرات کامل کرد. و از شعرای معاصر امرای تیموری بود و قریحه و طبعی روان داشت. در هرات اقامت گزید و در همان جا چراغ عمرش به خاموشی گرایید. قبولی از سخن سرایان توانا بود. این ابیات از اوست(2):

خانه عاقل چه کار آید من دیوانه را

چون نمی دانم من دیوانه راه خانه را

نیست چون بختم که ره یابم به قصر زرنگار

مغتنم باید شمردن گوشه میخانه را

خواه جانان در غم من خواه مستغنی که من

شادی جان حزین دانم غم جانانه را

شمع اگر در خلوت خاص است اگر در بزم عیش

چاره ای نبود به غیر از سوختن پروانه را

جای آن دارد قبولی کز جهان بی خود روم

گر فُتَد بر من نگاه، آن نرگس مستانه را

ص:258


1- تاریخ ادبیات در ایران، ج 5، ص 1733؛ فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 1، ص 36؛ فهرست بلوشه، ج 1، ص 234-236.
2- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 499.

536. قُتیبة بن سعید بغلانی

ابو رجاء قتیبة بن سعید بن جمیل بن طریف بغلانی در ماه رجب سال 148 ه . در بغلان از توابع بلخ دیده به جهان گشود. صفی الدین واعظ بلخی در کتاب فضایل بلخ

می نویسد: ابو رجاء امام قتیبه بغلانی از هواداران حجاج بن یوسف بود. او در 23 سالگی مطابق با سال 172 ه . سفر خود را به مکه، مدینه، شام، عراق و مصر آغاز کرد. وی در محضر محدّثان ثقه علم حدیث آموخت و به سال 216 ه . بار دیگر به بغداد رفت و پس از مدتی به وطن خود بازگشت. سرانجام در 28 ماه شعبان سال 240 ه .، به سن 92 سالگی، در شهر بغلان دعوت حق را لبیک گفت(1).

حاکم نیشابوری می گوید: امام قتیبه بغلانی به نیشابور سفر کرد، از محضر بزرگان آن دیار کسب فیض نمود و مدت کوتاهی در این شهر اقامت داشت(2).

ابو رجاء قتیبة بن سعید بغلانی در طول عمر پربارش 13 بار مناسک حج را به جا آورده و در زهد و تقوی یگانه عصر خود بوده است. وی گفته است: من از پنج عالم بزرگوار یک صد هزار حدیث یادداشت کرده ام. 1- محمّد بن بکر بُرسانی 2- جریر رازی 3- وکیع بن جراح 4- عبدالوهاب ثقفی و 5- عمر بن هارون بلخی. تنها از عمر بن هارون بلخی حدود 30 هزار حدیث آموخته ام و باقی از دیگر علما می باشد(3).

امام قتیبه بغلانی اظهار می دارد که من در بصره از ششصد شیخ مخضوب الرأس واللحیه حدیث شنیده ام و آنها را یادداشت کرده ام.

ابو اسحاق حافظ ابراهیم بن احمد مستملی بلخی می گوید: امام قتیبه در شهر بلخ و در محلّه سردشتک تولد یافته است و پدرش ساکن این محلّه بود. امام قتیبه در جای دیگر گفته است: هیچ شهر و ولایت در نظر من عزیزتر از بلخ نمی باشد، زیرا مسقط الرأس و محل تولد من است، و در این خاک جدّ و جدّه من مدفون هستند و نیز

ص:259


1- تاریخ بغداد، ج 12، ص 470؛ الانساب، سمعانی، ج 2، ص 276.
2- تاریخ نیشابور، ص 16.
3- تاریخ بغداد، ج 12، ص 469.

عمات و اعمام و والده من هم در این سرزمین آسوده اند. امام قتیبه بغلانی هنگامی که در

حال نزع بود گفت:

لولا القضاء الذی لا بُدّ مدرکه

والرزق یأکله الانسان بالقدر

ما کان مثلی فی بغلان مسکنه من بلد

و لا یمر بها الاعلی سفر

یعنی، اگر حکم قضا که از دریافتن آن چاره ای نیست و رزقی که انسان آن را به قدر

می خورد نبود، مانند من در بغلان کسی منزل نمی کرد جز در ایام سفر که از آن عبور می کرد.

شاعری دیگر درباره امام قتیبه بغلانی گفته است:

للّه درک یا بغلان من بلد

مادام فیک امام الخیر محبوس

لولا قتیبة لم تذکر بواحدة

لکن ذکرک قبل الشیخ مدروس

برکات خدا بر تو باد ای بغلان، ای شهری که امام خیر در آغوش تو مدفون است. اگر تنها ذکر قتیبه نبود یاد تو متروک می ماند و کسی تو را یاد نمی کرد(1).

خطیب بغدادی می گوید: ابو رجاء امام قتیبة بن سعید بغلانی، از مشاهیر علما و از محدّثان مشهور خطّه دانش پرور بلخ بوده است. علما و تذکره نویسان در باره نام این مرد

بزرگ دچار اشتباه شده و نام او را با اختلاف زیادی نقل کرده اند؛ ابو احمد عبد اللّه بن عُدی جرجانی نام او را یحیی لقبش را قتیبه دانسته است. نیز ابو عبد اللّه محمّد بن

اسحاق اصفهانی می گوید: نام وی علی و لقبش قتیبه می باشد. ولی قول مشهور آن است که بیشتر علما و مورّخان او را قتیبه خوانده اند.

به هر حال، امام قتیبه بغلانی از طبقه سوم روات به شمار می رود. وی برای به دست آوردن حدیث به مسافرتهای طولانی و پرمشقت پرداخت و از اکثر مراکز علمی آن عصر مانند خراسان، عراق، حجاز، شام و مصر دیدن کرد. امام قتیبه روایاتش را از طریق مالک بن أنس، لیث بن سعد، عبد اللّه بن لهیعه و عمر بن هارون بلخی، بُرسانی، محمّد بن بکر و جریر بن عبدالحمید ضبی بلخی و از بسیاری محدّثان صحابه، تابعین و یا تابعین تابعین نقل کرده است.

نیز بسیاری از محدّثان و علما از او روایاتی را نقل کرده اند؛ از آن جمله احمد بن

ص:260


1- فضایل بلخ، ص 230؛ تاریخ بغداد، ج 12، ص 469.

حنبل، ابو داود سجستانی، امام بخاری، احمد بن عبدالرحمان بن بشار نسائی، احمد بن سعید دارمی و علامه مجلسی در کتاب گران قدر بحارالانوار که خود در شمار

دایره المعارف است، چند صد روایت از طریق امام قتیبه بغلانی نقل کرده اند. یحیی بن معین، ابو حاتم رازی، نسائی و حاکم نیشابوری او را ثقه و امین می دانند(1).

ابو حاتم رازی می گوید: احمد بن حنبل، ابو رجاء قتیبة، بن سعید بغلانی را توصیف کرده است(2). سمعانی می گوید: ابو رجاء امام قتیبه بغلانی محدّثی است که در شرق و غرب از شهرتی ویژه برخوردار است(3).

حافظ ابو حجاج مزی و کحاله می نویسند: امام بخاری از طریق امام قتیبة بن سعید بغلانی 308 حدیث و از طریق امام مسلم 668 حدیث نقل کرده است(4).

ابو عبد اللّه حاکم نیشابوری می گوید: قتیبة بن سعید بغلانی به نیشابور سفر کرد و از محضر بزرگان این دیار کسب فیض نمود. او مدت کوتاهی در این شهر اقامت داشت(5).

دار قطنی در کتاب سنن، در باب جمع بین صلاتین دو روایت را از طریق عبد اللّه بن محمّد بن علی بلخی و قتیبة بن سعید بغلانی نقل کرده و گفته است که رسول خدا صلی الله علیه و آله بین نماز ظهر و عصر و نیز بین نماز مغرب و عشاء جمع کرده است(6).

عبد اللّه بن احمد بن سیبویه بن جریر بلخی گفت: من از امام قتیبه بغلانی شنیدم که می گفت: من مدّتی در رأی خود از علی بن فضل بن طاهر بلخی متابعت می کردم. وی افزود پدرم برای من حکایت می کرد که شبی رسول خدا صلی الله علیه و آله را در خواب دیدم که در دست مبارکش کتابی بود، عرض کردم یا رسول اللّه این کتاب چیست؟

حضرت فرمود: این کتاب اسامی علما و فقها می باشد. عرض کردم یا رسول اللّه ممکن است آن را ببینم و بدانم که آیا نام فرزند من در آن کتاب هست یا نه؟ من آن کتاب

ص:261


1- تهذیب الکمال، ج 23، ص 523؛ ذکر أسماء التابعین، ج 1، ص 304؛ الطبقات الکبری، ج 7، ص 379؛ الطبقاتابن خیاط، ص 603.
2- الجرح و التعدیل، ج 7، ص 140.
3- الانساب، ج 2، ص 276؛ تهذیب التهذیب، ج 4، ص 522.
4- الاعلام، ج 6، ص 27.
5- تاریخ نیشابور، حاکم، ص 16.
6- سنن دار قطنی، ج 1، ص 392-393.

را از دست مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله گرفتم و نگاه کردم؛ نام فرزند خود را در آن کتاب یافتم و بی نهایت خوشحال شدم(1).

هنگامی که امام قتیبه بغلانی بلخ را به قصد بغلان ترک گفت، چهل سال داشت و

مدت 48 سال در شهر بغلان ساکن بود تا به رحمت حق پیوست(2).

امام قتیبه بغلانی محدّث مشهوری در خراسان بود. مردم برای حل مسائل خود به او مراجعه می کردند. وی امید مردم عصر خود بود(3).

وی تألیفاتی دارد که از آن جمله می توان التاریخ والطبقات و عوالی فی الحدیث را نام برد(4).

537. قریب بن ابوالفضل جوزجانی

قریب جوزجانی از مفاخر علمای جوزجان و از شاگردان شدّاد بن احمد جوزجانی بود. او خود گفته است که من از محضر استادم شدّاد بن احمد جوزجانی بهره های کافی بردم، قاضی ابورجا محمّد بن احمد جوزجانی از شاگردان قریب بن ابوالفضل جوزجانی بود و از وی روایاتی نقل کرده است(5).

ص:262


1- تاریخ بغداد، ج 12، ص 464-467؛ المنتظم، ج 6، ص 482.
2- المنتظم، ج 6، ص 482؛ تاریخ بغداد، ج 12، ص 464.
3- اللباب، ج 1، ص 134.
4- معجم المؤلفین، ج 8، ص 128؛ هدیة العارفین، ج 5، ص 835 و نیز ر.ک: التاریخ الکبیر، ج 7، ص 195؛ التاریخ الصغیر، ج 2، ص 372؛ المعرفة والتاریخ، ج 1، ص 212؛ الکاشف، ج 2، ص 341؛ الجمع بین رجال الصحیحین، ج 2، ص 426؛ طبقات الحنابله، ج 1، ص 257؛ المعجم المشتمل، ص 218؛ الاعلان بالتوبیخ، ص 299؛ علل احمد، ج 1، ص 304-359؛ ج 2، ص 252-331، 337، 338؛ تاریخ الاسلام ذهبی، حوادث سالهای 231 تا 240 ه .، ص 299؛ النجوم الزاهره، ج 2، ص 303؛ تاریخ ابوزرعة دمشقی، ص 424؛ تاریخ واسط، ص 68-73؛ السابق واللاحق، ص 298؛ شیوخ ابو داود، ص 89؛ الجمع، ج 2، ص 426؛ العبر، ج 1، ص 433؛ ج 2، ص 15، 101، 102، 123؛ الثقات، ج 9، ص 20؛ علل الأخبار و معرفة روات الآثار، ص 180؛ مشیخة ابی طاهر، ص 293؛ مسند احمد، ج 5، ص 241-242.
5- الانساب، سمعانی، ج 3، ص 401.

538. قل محمّد جوزجانی

استاد قل محمّد از خطّه دانش پرور جوزجان برخاست و در شهر شبرغان قدم به عرصه وجود نهاد؛ به همین مناسبت صاحب دایره المعارف آریانا او را شبرغانی و لقبش را جانی ضبط کرده است.

قل محمّد جوزجانی شبرغانی، تحصیلات خود را در زادگاهش آغاز کرد و از همان دوران کودکی آثار نبوغ در سیمای او مشاهده می شد. او یکی از شاگردان امیر علیشیرنوایی به شمار می رفت و برای سرودن اشعار قریحه ای سرشار و طبعی روان داشت. به علاوه وی در علم نجوم، منطق، فلسفه، موسیقی، خطّاطی و نقّاشی از قدرت خارق العاده ای برخوردار بود و بر تمام علوم مذکور مهارت داشت و شهرت بسیاری کسب کرد؛ مثلاً در موسیقی تا آن جا پیش رفت که حتّی استادان مشهور در این فن از او بهره می گرفتند و به شاگردی او افتخار می کردند و روی هم رفته در بسیاری از علوم مانند

نجوم، خط، نقّاشی، شعر، ادب و موسیقی صاحب نظر بود(1).

مؤلّف تذکره مجالس النفایس می گوید: قل محمّد جوزجانی، عود و غچک و قوپوز را چنان می نواخت که در عصر او کسی دیگر یافت نمی شد که به مهارت وی دست یافته باشد. او قواعد معمّا را نیز می دانست. در دایره المعارف آریانا آمده است که جانی جوزجانی از شعرای عهد سلطان حسین بایقرا بود که وطنش جوزجان را برای کسب علوم و فضایل ترک گفت و به هرات رفت و به دربار امیر علیشیرنوایی راه یافت. ابتدا او

(ریحانی) تخلص داشت امّا امیر علیشیرنوایی به مناسبت این که وطنش جوزجان بود تخلص «جانی» را برای او اختیار کرد. بیت زیر نمونه ای از هزاران ابیات و قصاید و غزلیات اوست(2):

خوشا مطرب که ساز خود نوازد

یکی را از نوا خوشحال سازد

* * *

ص:263


1- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 498.
2- مجالس النفائس، ص 103-278.

تا جلوه کرد خط لب یار سبز و سرخ

آتش علم زد از دل افگار سبز و سرخ

539. قوام الدین قوام خلمی

قوام الدین قوام خلمی مانند برادرش جمالی، صاحب ذوق و در عین حال فردی شوخ بود و طبعی هزّال داشت. دایره المعارف به نقل از تحفة الاحباب درباره وی می نویسد: او جوانی رشید، شیرین سخن، خوش محاوره و لطیفه گو بود و به تحصیل علم اشتغال داشت و در عین حال اشعاری نیکو و لطیف می سرود. وی در بخارا می زیست و در زمان تجاوز روسها به بخارا و آسیای مرکزی در سال 1866م به شهادت رسید. این دو بیت از اوست(1):

حیرت پرست شوخی آیینه ام قوام

تا مظهر تجلّی عکس جمال اوست

تا خوانده ام ز حاشیه روی یار خط

تکرار درس من همه دور و تسلسل است

ص:264


1- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 587.

ک

540. کمال الدین عاشق بلخی

مولانا ابوالخیر کمال الدین عاشق بلخی، از اجلّه علما و اکابر عرفا و اعیان بلخ در سده دهم هجری بود که با کمال احترام در بلخ می زیست. او معاصر سلطان جنایتکار گستن قراسلطان پسرجانی بیگ از امرای شیبانیّه و حکمران بلخ بود. عاشق بلخی نه تنها یک مدرّس و مدرسه نشین بود، بلکه در امور اجتماعی نیز شرکت داشت و در حلّ و فصل مسائل قومی و حکومتی دخالت می کرد. وی در علم عروض و قافیه نیز توانی کافی داشت. کمال الدین عاشق در سال 936 ه . که از سفر هند باز می گشت در میان راه با مأموران سلطنتی درگیر می شود و این ماجرا را به نظم در می آورد که مطلع آن این است:

این واقعه را که چرخ از او غمگین است

تاریخ گرفتن کمال الدین است

این سلطان جانی بلخ در سال 950 ه . به بیماری جنون مبتلا شد و بر اثر این بیماری دو نفر از عالمان متبحّر این شهر، به نامهای مولانا حسین بلخی و مولانا عبدالرحمان بلخی، را بدون جرم و گناهی به قتل رسانید و همچنین مولانا کمال الدین عاشق بلخی را تبعید کرد.

ملاّ درویش محمّد مفتی که خود از علمای متبحّر و شاعر نامی آن روزگار بود در کمال ظرافت تاریخ تبعید شدن مولانا عاشق بلخی را به نظم درآورده است. از مضمون این ابیات برمی آید که این شاعر واسطه بین سه دربار بوده است.

ای مردم شهر شکر سلطان گویید

در شهر شما کدورت غیر نماند

چون لنگ ابوالخیر برآمد از شهر

تاریخ بجز لنگ ابوالخیر نماند

در سال 954 ه . بین شاه و برادرانش میرزا هندال و میرزا کامران اختلاف به وجود

ص:265

آمد. پیر محمّد خان حاکم، به عاشق بلخی پیشنهاد کرد تا به کابل رود و بین برادران صلح دهد و امنیّت را دوباره به مملکت بازگرداند. مفتی محمّد درویش در این مورد ابیاتی دارد:

بنگر که بهر دنیا شهزادگان کابل

با یکدیگر ز غفلت در گفت و گو فتاده

می گفت دوش هاتف باید کسی که جوید

صلح میان ایشان بالخیر و السعاده

گفتم چنین حکیمی باشد حکیم ابوالخیر

زو برده اند شاهان پیوسته استفاده

کاری که او نهد پای از دست کس نیاید

او در ازل درین کار پا در میان نهاده

حکیم ابوالخیر عاشق بلخی، در سال 957 ه . و در ایّامی که در اوج کمال و عزّت و احترام در بلخ زندگی می کرد داعی حق را لبیک گفت و در جنب مزار فیض آثار احمد خضرویه بلخی مدفون گشت. امروز محل دقیق مزارش معلوم نیست. یکی از شعرا مرثیه ای در رثای عاشق سروده است:

سپهر فضل مولانا ابوالخیر

که می دانست اسرار حقایق

سفر کرد از جهان فانی و ماند

ز حسرت داغ بر جان خلایق

چو «عاشق» در غزل بودش تخلّص

از آن تاریخ او شد فوت عاشق

ظاهرا از آثار عاشق بلخی چیزی باقی نمانده است(1).

541. کمال کجکولی

سیّد کمال کجکولی در بلخ قدم به جهان هستی نهاد و تحصیلات خود را در همان جا آغاز کرد. وی پس از پایان فراگیری علوم به سیر و سیاحت پرداخت و کمتر بلادی است که او ندیده باشد و یا به آن سرزمین مسافرت نکرده باشد.

سیّد کمال کجکولی در عصر خود عارفی عالم و شاعری ادیب به شمار می رفت و بسیار فعّال بود. در تاریخ حبیب السیر آمده است: وی در شعر و شاعری مهارت تام

داشت و به قول مشهور اشعار او بالغ بر صد هزار بیت است؛ مثلاً او را قصیده ای است

ص:266


1- مجله آریانا، س نهم، ش 3، ص 36.

که از ابیات آن دوازده بیت مصنوع می توان استخراج کرد(1).

در صبح گلشن آمده است: سیّد کمال کجکولی بلخی مردی سیّاح بود. گویند پانصد

هزار بیت موزون گفته است؛ از آن جمله قصیده ای است که دال بر کمال قدرتش در سرودن اشعار و ابیات است(2).

ای روشنی از ماه رخت دیده جان را

بر خاک نشانده است قدت سرو روان را

سیّد کمال کجکولی در آخر عمرش به بلخ مراجعت کرد و در همان شهر جهان را بدرود گفت: از بدایع اشعار سیّد کمال آنچه مشاهده شده است این است که در رثای خواجه ابو نصر پارسا قصیده ای به نظم کشید که در هر مصراع از ابیات آن می توان تاریخ

فوت خواجه را روشن ساخت و در این قصیده صنعتی به کار برده که از هر بیت می توان سه تا چهار تاریخ استخراج کرد؛ در حالی که اصلاً در معانی آن قصیده خللی وارد نشود(3).

سیّد کمال کجکولی در 99 سالگی در بلخ وفات یافت و در جوار میر سرخسی در خاک آرمید. این مرد بزرگ از شعرا و ادبای دوره تیموریان بود. او آثاری فراوان دارد و از آن جمله پانصد هزار بیت از وی باقی مانده که دوست او امیر علیشیرنوایی گردآوری کرده است(4).

مطلع زیر از ابیاتی است که سیّد کمال کجکولی در مرثیه خواجه پارسا سروده است(5).

ای فلک بیداد و بی رحمی بدین سان کرده ای

وی اجل ملک جهان را باز ویران کرده ای

کرده بر جانها کمین، بنهاده ای دام عناد

هر زمان از کینه جویی قصد صد جان کرده ای

ص:267


1- حبیب السیر، ج 4، ص 104؛ رجال حبیب السیر، ص 139.
2- صبح گلشن، ص 342.
3- تذکره مجالس النفائس، ص 34.
4- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 491.
5- تذکره مجالس النفائس، ص 208.

بر جهانبانان چه می گویی حسد نبود مرا

از حسد باری جهان را بی جهانبان کرده ای

عالمی را کرده ای از حزن پژمان دم به دم

اهل عالم را به کین محزون و پژمان کرده ای

کی رها سازی عزیزان را ز زندان حزن

از جفا کاری که چون یوسف به زندان کرده ای

آسمانا بر دل و جانهای دینداران ازان

جور بی حد و جفاهای فراوان کرده ای

542. کمال شبرغانی

کمال «کمالی» شبرغانی در شهر شبرغان تولّد یافت و در آن محل نشو و نما کرد. او تحصیلات خود را نیز در این شهر به پایان رسانید. وی در شعر و شاعری ذوقی سرشار داشت. او وطنش را به قصد دربار جلال الدین اکبر شاه ترک گفت و با امرا و فضلای عصر اکبر شاه روزگار را سپری کرد. او پس از مدّتی که به وطن خود بازگشت، دوباره عزم

سفر کرد و به سمرقند رفت. وی از شعرای نامی قرن دهم هجری به شمار می رود و این ابیات از اوست(1):

به یاد ماهرویی در شب هجر

که از دل آه حسرت می کشیدم

زمردم می شنیدم خواب را نام

ولی هرگز به چشم خود ندیدم

زاشک لاله گونم کوه و هامون، باغ و بُستان است

چون من یک عاشق ار پیدا شود عالم گلستان است

ص:268


1- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 529.

کمالی از خیال خام دایم می پزد سودا

ولی بخشش که یاد آید دل او تنگ می ماند

چو شد معلوم کیفیّت، عجب نبود اگر گویم

خیالات کمالی هم به اهل بنگ می ماند

543. کعب بن عمرو بن جعفر بلخی

ابو نضر کعب بن عمرو بن جعفر بن احمد بن محمّد بلخی، در سال 310 ه . در شهر بلخ متولد شد. وی علوم متداول روز را در این شهر فرا گرفت و برای گردآوری احادیث به شهرهای خراسان، عراق، حجاز و شام سفر کرد. او به محضر محدّثان برجسته عصر

خود رسید و از آنان کسب فیض کرد. وی سرانجام در شهر بغداد ساکن شد و به درخواست فضلا و علمای این شهر به تدریس حدیث پرداخت. او روایاتش را از طریق محدّثانی چون اسماعیل بن محمّد صفار، ابو سعید بن اعرابی عِرس بن فهد موصلی در موصل، بکر بن احمد نخاس و دیگران نقل می کرد، نیز ابو محمّد خلال، عبدالعزیز ازجی، علی بن محسن تنوخی و برخی دیگر روایاتی را از طریق کعب بن عمرو بلخی نقل کرده اند. خطیب بغدادی می گوید که روایات کعب بن عمرو مورد اعتماد نیست، ولی این روایت را از طریق او نقل کرده است: عن کعب بن عمرو بن جعفر بلخی قال: حدّثنا ابوجابر عرس بن فهد موصلی، قال حدثنا حسن بن عرفة عبدی قال: حدّثنی یزید بن هارون واسطی، عن حمید بن طوبل، عن أنس بن مالک قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: إیَّاکم والزِّنا فإنّ فی الزِّنا سِتَّ خِصالٍ ثلاثَ فی الدّنیا و ثلاث فی الآخرةِ، فأمّا اللَواتی فی دار الدّنیا فذَهابُ نورِ الوجهُ، و انقطاع الرّزقِ، و سُرعةِ الفناءِ، أمّا اللَواتی فی الآخرة، فغَضَب الرَّبِ؛ وَسوءُ الحِسابِ، والحُلولِ فی النار إلاّ أن یشاءَ اللّه. فرمود: از زنا دوری کنید که در زنا شش عذاب می باشد، سه تای آن در دنیا است و سه تای آن در آخرت. امّا آن سه تای در دنیا عبارتند از آن که نور ایمان از او گرفته می شود، زنا روزی را کم می کند و زنا عمر را کوتاه می نماید، و سه عذاب آخرت عبارتند از آن که زنا خشم خدا را در پی دارد، بدی

ص:269

حساب در روز قیامت است، و داخل شدن در آتش می باشد. برای گناه کاران راه نجات وجود ندارد مگر آن که خدا، آنها را به فضل و کرمش نجات دهد.

خطیب گفته است: مردانی که در سند این روایت نام آنها آورده شده است، همه ثقه هستند به جز کعب بن عمرو(1).

ذهبی می گوید: ابو نضر کعب بن عمرو بلخی در روز جمعه آخر ماه ربیع الآخر سال 391 ه . در بغداد درگذشت(2).

محمّد بن ابوالفوارس می گوید: کعب بن عمرو، مجهول الحال است(3).

عتیقی می گوید: کعب بن عمرو بلخی، در بررسی روایات کوتاهی کرده است(4). مؤلّف

مستدرکات اعیان الشیعه، از کعب بن عمر المکتب البلخی نام برده است(5).

ص:270


1- تاریخ بغداد، ج 12، ص 493.
2- تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 381 تا 400 ه .، ص 258.
3- لسان المیزان، ج 5، ص 556.
4- میزان الاعتدال، ج 3، ص 412؛ المغنی، ج 2، ص 532.
5- مستدرکات اعیان الشیعه، ج 7، ص 273.

گ

544. گل بابا بلخی

گل بابا بلخی در بلخ قدم به عرصه وجود نهاد و تحصیلات خود را در زادگاهش به پایان رسانید. وی از ادبای زمان خود به شمار می رفت و در علم عروض و قافیه و معمّا مهارت کامل داشت تا آن جا که بر اثر ذوق و قریحه سرشاری که در او بود، در اندک زمان

در خطه ادب پرور بلخ مشهور شد(1).

ص:271


1- صبح گلشن، ص 348.

ص:272

ل

545. لایق بلخی

حکیم لایق بلخی، از شعرای قرن یازدهم بود. او در زادگاهش نشو و نما کرد و تحصیلات خود را در همان جا به پایان رسانید. فضل و کمالش باعث شد که در دربار امام قلی خان راه یابد. او اشعاری نیکو می سرود، مثل این ابیات(1):

میسّر کی شود دیدار تو آرام جان ما را

من از خویشان تو را بینم تو از بیگانگان ما را

دل دامن زلفت به کفت آورد به صد سعی

دانست که در دامن آن شب سحری هست

پا به دامان گر چه پیچیدیم همچون گردباد

دل به وادیها فتاد و سر به صحراها زدیم

در تذکره نصرآبادی آمده است که حکیم لایق بلخی از شعرای دوره حکومت امام قلی خان بود و در دربار او مقامی بس عالی داشت. لایق بلخی در بلخ وفات یافت و در آن خاک برای ابد خفت(2).

546. لطف اللّه بن عمر بن غازی فارابی

قوام الدین ابوحنیفه لطف اللّه بن عمر غازی فارابی در سال 685 ه . در فاراب

ص:273


1- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 547؛ خراسان بزرگ، ص 109.
2- تذکره نصرآبادی، ج 3، ص 441.

(فاریاب) دیده به جهان گشود و در ماه شوّال سال 758 ه . در قاهره دار فانی را وداع گفت. لطف اللّه امیر کاتب فارابی از اجلّه فقهای عصر خود بود(1).

امیر کاتب فارابی، در روستای اتقان از توابع فاریاب قدم به عرصه وجود نهاد. به این سبب او را اتقانی نیز خوانده اند. این مرد بزرگ به مصر و بغداد مسافرت کرد و در دمشق

شرحی بر کتاب هدایه که در فقه حنفی است نوشت و نام آن را غایة البیان گذاشت که در شش جلد تدوین شده است(2). آثار قوام الدین ابو حنیفه لطف اللّه فارابی اتقانی از این قرار است:

1- رسالة فی الجمعة وعدم جواز الصلوة فی مواضع متعددة 2- غایة البیان و نادرة الاقران فی شرح الهدایة للمرغینانی 3- قصیدة الصفافی ضرورة الشعر 4- رسالة فی رفع الید فی الصلوة و عدم جوازه عند الحنفیة.

547. لیث بن خالد بلخی

ابوبکر لیث بن خالد بلخی، یکی از مفاخر محدّثان زمان خود بود. او روایاتش را از طریق مالک بن انس و حمّاد بن زید، جعفر بن سلیمان، عون بن موسی و دیگر علما و محدّثان نقل کرده است. وی وطنش را به قصد بغداد ترک کرد و در آن جا اقامت گزید و به تدریس حدیث پرداخت. این روایت از طریق او نقل شده است.

ابوبکر لیث بن خالد بلخی عن ابیه قال حدّثنا جعفر بن سلیمان عن ثابت عن مالک بن أنس قال: کان الیوم الذی دخل فیه رسول اللّه صلی الله علیه و آله المدینة أضاء منها کل شئ فلما کان الیوم الذی مات فیه رسول اللّه صلی الله علیه و آله اظلم منها کل شئ و ما نفضت الایدی عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله و انا لفی دفنه حتی انکرنا قلوبنا(3).

عن لیث بن خالد بلخی، باسناده عن عبد اللّه بن عمر قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: فضلُ

ص:274


1- معجم المؤلفین، ج 8، ص 155؛ مفتاح السعاده، ج 1، ص 340-346؛ هدیة العارفین، ج 1، ص 839.
2- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 899.
3- تاریخ بغداد، ج 13، ص 15؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 221-230 ه .، ص 340؛ الجرح و التعدیل، ج 7، ص 181.

الصّلاةِ فی أوّل الوقتِ علی آخِرةِ کَفَضْلِ الآخرَةِ عَلَی الدّنیا(1).

فرمود: برتری نماز اول وقت بر نماز آخر وقت همچون برتری آخرت بر دنیا است.

548. لیث بن مساور بلخی

ابو یحیی لیث بن مساور بلخی از مفاخر علمای بلخ بود. این مرد بزرگ یازدهمین قاضی بعد از عبد اللّه بن عمر رمّاح بلخی بود.

محمّد بن ازهر بلخی به نقل از ابن یعقوب اسامی قضات بلخ را به این ترتیب ذکر کرده است: حارث بن شریعت، هلال بن حسان، سلیمان بن مقاتل، نصر بن مشارس، متوکل بلخی، عمر بن میمون، ابو محمّد قاضی ابو مطیع، شدّاد بن حکم، عبد اللّه بن عمر بن میمون بن رمّاح و بعد از او لیث بن مساور که بعد از این ده نفر سرزمین بلخ روی

خوش ندید؛ چرا که مدتی طولانی اصحاب ظلمه در بلخ حکومت کردند و مردم بی گناه را مورد ظلم و ستم قرار دادند.

حکایت کرده اند که لیث بن مساور گفت: من در خواب دیدم که حیض شدم، بعد از یک سال که از این واقعه گذشت معبّر را دیدم. خوابم را به او گفتم. معبّر پاسخ داد: قاضی

ولایت خواهی شد (لان الحائض امیر القافله). پس از گذشت ایام، امور قضاوت بلخ را بدو تفویض کردند. در زمان قضاوت او از دارالخلافة مکتوبی رسید که بعد از این، همه مردم باید قرآن را مخلوق بدانند.

قاضی لیث بن مساور بلخی گفت: اللّه اکبر، بعد از هشتاد سال در میان مردم، کفر ظاهر شد. لیث بن مساور به منبر رفت. کلاه از سر برداشت و بر زمین کوبید و گفت: من هم اکنون خود را از قضاوت عزل کردم؛ هر که دعوی کند که قرآن مخلوق است، کافر می باشد.

ابو یحیی لیث بلخی در پشت نامه خلیفه نوشت که او زندیق و کافر است، شاعری، ابو یحیی لیث بن مساور بلخی را در این شجاعت ستوده است:

ص:275


1- تاریخ اصفهان، ج 1، ص 444؛ تعجیل المنفعه، ص 399؛ العبر، ج 1، ص 433؛ ذیل الکاشف، ج 2، ص 404.

و اذکر ابا یحیی الهز برلیثا

کان لبلخ رحمة و غیثا

هو الذی بعد عنا الکفرا

طوقنا عند الممات شکرا

که ترجمه آن عبارت است از: ابو یحیی لیث هزبر را یاد کن که برای بلخ مانند باران رحمت است، خداوند را شکر، کفری را که در وقت مرگ به گردن ما افتاده بود، از ما دور ساخت(1).

مؤلف کتاب تذکرة الحفاظ نقل کرده که لیث بن مساور بلخی، خلیفه وقت را کافر

دانسته است؛ چرا که از طرف دارالخلافة به او ابلاغ شده بود که به مردم بگوید قرآن مخلوق است. او شجاعانه مخالفت کرده و شاعری در این زمینه وی را ستوده است(2).

ص:276


1- فضایل بلخ، ص 208.
2- تذکرة الحفاظ، ج 3، ص 330.

م

549. محمّد ابراهیم غبار بلخی

ملا محمّد ابراهیم غبار در بلخ چشم به جهان گشود. پس از پایان تحصیلات به سیر و سیاحت پرداخت و به هندوستان مسافرت کرد، سپس به وطن بازگشت و به ماوراءالنهر به سال 1057 ه . نزد عبدالعزیز خان رفت. شاهزاده از او به گرمی استقبال کرد و وی را

مورد لطف قرار داد. وی از جانب عبدالعزیز خان مأموریت یافت که در یکی از مدارس سمرقند مشغول تدریس شود. او پس از مدتی به بخارا رفت و در آن شهر به تدریس پرداخت.

ملا محمّد ابراهیم غبار در سال 1092 ه . در بخارا پیک اجل را لبیک گفت.

غبار، در شعر و ادبیات مقامی بس عالی داشت. این فضل و کمالات باعث شد که در سه مرکز علمی آن روزگار یعنی بلخ، بخارا و سمرقند شهرت فراوانی کسب کند. این ابیات از اوست(1):

بنفشه گرد سرش گشت و من پریشانم

که این شکسته زبان حرف زلف می گوید

همچون نگین ز نام تو پر شد دهان ما

تا نام دیگری نرود بر زبان ما

سودای سوختن ز سرما نمی رود

چون شمع اگر سفید شود استخوان ما

550. محمّد امین بدخشی مکی

محمّد امین از علمای برجسته بدخشان است و شرح حال او به طور مبسوط به دست

ص:277


1- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 554.

نیامده است. بدخشی مکّی کتاب نتایج الحرمین را در سه مجلد تألیف کرد. مجلد اول آن تفسیر سوره فاتحه، مجلد دوم در کرامات شیخ سیّد آدم بنوری نقشبندی و مجلد سوم در احوال شیخ بنوری است.

تفسیر سوره فاتحه به سبک صوفیانه نوشته شده است با سربندهای «مقصد» که شامل دو بخش می شود: 1- در تفسیر کلمات و عبارتهای سوره فاتحه 2- در ملحقات که شامل مکتوبات بنوری است. در آغاز نسخه آمده است: الحمد اللّه الذی علم آدم الاسماء کلها تعلیما و کرمه بتشریف... امّا بعد، می گوید احقر عباد اللّه که نام....

نسخه هایی از این کتاب در کتابخانه های دانشگاه کالج اسلامیّه پیشاور، گولره شریف راولپندی، کتابخانه مولانا سیّد بنوری کراچی، هری پور هزاره و کتابخانه مولانا فضل صمدانی پیشاور موجود است(1).

551. محمّد امین بلخی

مولانا محمّد امین از ادبای بلخ است. او بیشتر عمرش را با بزرگان و نویسندگان همنشین بوده است. وی در شعری برای لفظ «دلبرم» هفت جناس آورده، و آن را نزد بابر میرزا فرستاده است که او آن را پسندیده و به وی انعام داده است. این بیت از اوست(2):

ای سیه چشم ختایی مرغ جان را با تو اُنس

وز سیه چشمان دیگر همچو آهو دل برم

552. محمّد امین بن قربان امینی

سیّد محمّد امین بن سیّد قربان امینی به سال 1257ش، در شهرستان ترخوج از توابع

ص:278


1- فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج 1، ص 92.
2- تذکره مجالس النفائس، ص 43، 216، 250.

جوزجان در یک خانواده مذهبی دیده به جهان گشود. وی تحصیلات خود را در زادگاهش آغاز نمود. در آن ایام فراگیری علوم اسلامی برای شیعیان در آن دیار مشکل بود، از این رو وی در سال 1282ش. برای فرا گرفتن علوم اسلامی از راه ماوراءالنهر عازم مشهد مقدس شد. وی در بین راه مدت کوتاهی در شهر بخارا توقف نمود، از مدارس و حوزه های علمیه آن شهر دیدن کرد و با علما و اساتید آن دیار به گفتگو و تبادل

نظر پرداخت. در آن روزگار حوزه های علمیه بخارا از موقعیت علمی خوبی برخوردار بودند. بدین ترتیب آن عالم بزرگ با تجربیات فراوان وارد مشهد شد، در مدرسه علمیه بالاسر(1) اتاق گرفت و با کمال جدیت و تلاش به تحصیل علوم و تهذیب اخلاق پرداخت.

او از محضر اساتید بزرگ حوزه، علوم و معارف اسلامی را فرا گرفت و از خرمن دانش آنها بهره مند شد تا به مراتبی عالی از فضل و کمال رسید.

آقای امینی در مدت اقامتش در مشهد با یک بانوی صالحه از یک خانواده اصیل و نجیب ازدواج کرد که حاصل این ازدواج سه فرزند، دو پسر و یک دختر بود. او پس از 23 سال اقامت در مشهد مقدس، به سال 1307ش، این شهر را از راه بخارا به قصد زادگاهش ترک گفت. پس از ورود به بلخاب مدت 2 سال در زادگاهش به تبلیغ احکام و معارف دینی پرداخت.

مزار فیض آثار میر سیّد علی بن جلال الدین حسین حسینی از علمای قرن 8 ه .ق.، سبب شده است که بخش دره مزار به یکی از محلهای زیارتی و پر رفت و آمد بلخاب تبدیل شود و از طرف دیگر، سادات و مردم از داشتن یک عالم برجسته و امام جماعت و مبلغ دینی در این محل زیارتی محروم بودند؛ از همین روی اهالی از آقای امینی دعوت کردند به محل مذکور رود و زعامت و امور دینی آنها را برعهده گیرد. آن مرد بزرگ دعوت مردم را پذیرفت و به سال 1309ش، به آن محل نقل مکان کرد. او در میان اعزاز و احترام زائدالوصف اهالی مؤمن دره مزار و زوک، در روستای زوک نزدیک به زیارتگاه اقامت گزید و با کمک افراد خیّر و اهالی، مدرسه علمیه زوک را تأسیس کرد. وی در این مدرسه به تعلیم و تربیت طلاب علوم دینی پرداخت، دانشجویان علوم دینی از مناطق

دور و نزدیک مانند سانچارک، یکاولنگ، روستاهای مختلف بلخاب و از نواحی و نقاط

ص:279


1- این مدرسه هم اکنون به رواق دارالولایه تبدیل شده است.

شیعه نشین بدان محل سرازیر شدند، تا از خرمن دانش آن مرد بزرگ بهره مند گردند.

مرحوم حجه الاسلام والمسلمین حاج آقای امینی، در جوار مدرسه، مسجد و حسینیه بنا کرد و تمام وقت نمازهای ظهر و عصر و مغرب و عشاء را در حرم آن عالم ربانی و عارف صمدانی اقامه می کرد. او پس از اقامه نماز جماعت به ارشاد و تبلیغ زوّار و مجاوران می پرداخت. آن عالم زاهد از تقوا و اخلاق حمیده برخوردار بود. وی درس ساده زندگی کردن را از مکتب عالی جدش امیرالمؤمنین علی علیه السلام بخوبی آموخته بود، به طوری که به دور از زرق و برق مادی دنیا به مشکلات و مسائل دینی و اجتماعی مردم رسیدگی می کرد. این عالم متعهد در تمام لحظات زندگی در انجام رسالتش کوتاهی نکرد. بر اثر این سلوک و سیرت نیکو در مدت کوتاهی در میان جامعه از محبوبیت بسیار زیادی برخوردار شد. مرحوم امینی منشأ آثار و خدمات زیادی شد.

سرانجام آن عالم عارف در سال 1320ش، دعوت حق را لبیک گفت و در جوار مزار فیض آثار حضرت میر سیّد علی ولی به خاک سپرده شد. امروز مزار آن مرد بزرگ زیارتگاه خاص و عام است. از معاصران او می توان مرحوم آیت اللّه نجفی شمشیری، مرحوم آیت اللّه سیّد حسین عالم و مرحوم آیت اللّه سیّد محمّد عادل و مرحوم آیت اللّه

حاج سیّد محمّد فاضلی دهنه را نام برد. درود و رحمت خداوند به روان پاک همه علمای ربانی به ویژه آن فقید سعید باد(1).

553. محمّد اورگنجی

ملاّ محمّد اورگنجی از علمای قرن 11 تا 12 ه . در بلخ است. او شرح کتاب نزهة الارواح امیر حسینی را به دستور ملاّ اسفندیار در مدرسه سبحان قلی خان بلخ در روز

شنبه، پنجم ذی القعده شروع کرد و در سال 1122 در بلخ و شبرغان آن را به پایان

ص:280


1- زندگینامه علمای بلخاب، ص 15 خطی؛ گوشه هایی از زندگینامه آیت اللّه شمشیری، ص 8؛ جزوه ای از زندگینامه او، ص 2.

رسانید. از این کتاب، یک نسخه در کتابخانه دانشگاه لنینگراد شوروی سابق موجود است(1).

554. محمّد بن ابان بلخی

حافظ ابوبکر محمّد بن ابان بن وزیر بن ابراهیم مستملی بلخی، معروف به حمدویه، یکی از مشاهیر علما و محدّثان نامی عصر خود به شمار می رفت. او برای گردآوری احادیث به شهرهای بزرگ و مراکز علوم اسلامی سفر کرد که در این سفرها به محضر علما و دانشمندان می رسید و از آنها کسب فیض می کرد. وی در بسیاری از شهرها به تدریس حدیث می پرداخت.

او روایاتش را از طریق محدّثانی چون، ابراهیم بن صدقه بصری، اسماعیل بن عُلَیّه، ایوب بن سوید رملی، حماد بن اسامه، زید بن حَباب، سفیان بن عُیَینَه، شبابة بن سوّار،

ابو بدر شجاع بن ولید، ابو عاصم ضحاک بن مخلد، عبد اللّه بن ادریس، عبد اللّه بن رجاء

مکی، عبد اللّه بن نمَیر، عبد اللّه بن وهب مصری، ابوبکر بن عیاش، عُقبة بن خالد،

مروان بن معاویه، وکیع بن جراح نقل کرده است. بسیاری از روات و محدثان نظیر ابراهیم بن اسحاق حربی، ابراهیم بن ابی طالب نیشابوری، احمد بن یعقوب بغدادی، مُقری، اسماعیل بن اسحاق قاضی، جمعة بن حامد کرابسی حسن بن علی بن شبیب مُعَمْری، حسین بن محمّد بن زیاد قَبّانی، عباس بن احمد بن محمّد بن ابو شحْمه خُتَلّی،

عبد اللّه بن احمد بن حنبل، عبد اللّه بن محمّد بن حَیّان بن مُقَیر، ابوالقاسم عبد اللّه بن محمّد بن عبدالعزیز بغوی، مسلم به حجاج و دیگر محدثان نیز روایاتی را از طریق او نقل

کرده اند(2).

یوسف مزی می گوید: محمّد بن ابان مستملی ده سال در حضور وکیع بن جراح

ص:281


1- نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 9، ص 52.
2- تهذیب الکمال، ج 24، ص 296؛ تاریخ بغداد، ج 2، ص 78.

املایی حدیث می کرد؛ به همین دلیل برخی از محققان او را وکیع خوانده اند(1).

محمّد بن ابان بلخی می گوید: من از زبان استادم عبدالعزیز بن ابان 50 هزار حدیث نوشته ام و در ادامه می افزاید: من هشتاد هزار روایت جمع آوری کرده ام(2). مؤلف تهذیب التهذیب می گوید: محمّد بن ابان بلخی محدّث ثقه است(3).

ابو حاتم محمّد بن ادریس رازی می گوید: محمّد بن ابان بلخی به زیارت حج می رفت، مدت کوتاهی در شهر ری اقامت گزید و در این مدت پدرم از او روایاتی را یادداشت می کرد. وی روایاتش را از احمد بن سلمه نیشابوری نقل می کرد. من روزی از پدرم سؤال کردم نظر شما درباره روایات محمّد بن ابان چیست؟

گفت: وی مردی ثقه و روایاتش نیز صحیح است(4).

ابن حبّان می گوید: محمّد بن ابان بلخی از سفیان بن عُیَینَه و از وکیع بن جراح روایاتی

را نقل کرده است و نیز عده ای از محدّثان بلخ از او روایاتی را نقل کرده اند. این مرد فاضل در بحث و مناظره روشی نیکو داشت(5).

عمرو بن حماد می گوید: من وارد کوفه شدم، ابوبکر بن ابی شَیْبَه به دیدارم آمد و از من پرسید از محمّد بن ابان بلخی چه خبر داری؟

گفتم: وی از دنبال من می آید، شاید در میان راه باشد. او گفت: ای کاش آن مرد دانشمند می آمد تا از وجود آن بزرگوار بهره مند می شدیم(6).

عُمر رضا کحاله و خیرالدین زرکلی می نویسند: ابوبکر محمّد بن ابان بلخی از جمله حفاظ حدیث بود. وی در این علم صاحب تألیفاتی نیز هست، ولی کسی از آنها آگاهی ندارد(7). ذهبی می گوید: محمّد بن ابان بلخی از حفّاظ صاحب نام بود، و نیز به پدر علم حفظ شهرت داشت(8).

ص:282


1- تهذیب الکمال، ج 24، ص 298؛ فضایل بلخ، ص 244.
2- فضایل بلخ، ص 245.
3- تهذیب التهذیب، ج 9، ص 3.
4- الجرح و التعدیل، ج 7، ص 200.
5- الثقات، ج 9، ص 102.
6- سیر اعلام النبلاء، ج 11، ص 116.
7- الاعلام، ج 6، ص 181؛ معجم المؤلفین، ج 8، ص 190.
8- تذکرة الحفاظ، ج 2، ص 499.

عبد اللّه بن محمّد بلخی از محمّد بن ابان بلخی و او از شفیق بلخی به اسناد از عبد اللّه بن عمر نقل می کند که قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: من شرب من الخمر قلیلاً او کثیرا سقاه اللّه من حمیم جهنم یوم القیامة(1).

هر که شراب بخورد چه کم و یا زیاد باشد، در قیامت خداوند او را از حمیم جهنم می خوراند. محمّد بن ابان بلخی به سندی از اسحاق بن عبد اللّه بن ابی طلحه نقل می کند

که وی گفت: ام سَلیم خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله مشرف شد. عرض کرد یا رسول اللّه به من دعایی بیاموز که من آن را در تعقیب نمازهایم بخوانم. حضرت فرمود: 10 مرتبه سبحان اللّه، 10 مرتبه الحمد اللّه، 10 مرتبه اللّه اکبر بگو و حاجتت را درخواست کن(2).

واعظ بلخی می گوید: در صحت روایات او همین بس که در مدت حیات او کسی نتوانست بر روایات او اشکالی وارد کند. بسیاری از علما و محدّثان بر یقین و آگاهی او در باب روایات و محدّثان اتفاق نظر دارند. بنا بر وصیت او بعد از وفاتش تمام کتابهای او را به جیحون ریختند، بعضی گفته اند که او عقیده به مرجئه داشت از همین روی بعد از وفاتش کتابهای او را نابود کردند. پس از وفات او را در خواب دیدند از او پرسیدند خدا با تو چه کرد؟ گفت: مرا آمرزید، به خاطر ظلمی که مردم در حق من روا داشتند(3).

محمّد بن ابان بلخی در ماه محرم سال 244 ه .، در شهر بلخ درگذشت و او را در گورستان میدان به خاک سپردند. قبانی از امام بخاری نقل می کند که محمّد بن ابان بلخی

در سال 245 ه . درگذشته است(4).

محمّد جزری نیز تاریخ وفات او را سال 245 ه . می داند(5).

محمّد بن ابان بلخی بإسناده عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال: من فطّر صائما أطعمه و سقاه کان له مثل أجره(6).

ص:283


1- تذکرة الحفاظ، ج 2، ص 499.
2- تذکرة الحفاظ، ج 2، ص 500.
3- فضایل بلخ، ص 245.
4- سیر اعلام النبلاء، ج 11، ص 117.
5- غایة النهایه، ج 2، ص 43.
6- تاریخ اصبهان، ج 2، ص 192. برای آگاهی بیشتر ر.ک: طبقات الحدیث باصبهان، ج 4، ص 307؛ حلیة الاولیا، ج 6، ص 98؛ مرویات الامام الزهری، ج 1، ص 279؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 241-250ه .ق.، ص 403؛ الاملاء و الاستملاء، ص 87؛ مصباح الزجاجه، ج 1، ص 143؛ ج 2، ص 13؛ الوافی بالوفیات، ج 1، ص 334؛ میزان الاعتدال، ج 3، ص 439؛ مسند احمد، ج 1، ص 156؛ الانساب، ج 5، ص 287؛ فتح المنان به مقدمه لسان المیزان، ص 335؛ مسند الشامیین، ج 1، ص 418، حدیث 734؛ شعب الایمان، ج 3، ص 132، 449؛ الکامل فی ضعفاء الرجال، ج 7، ص 471؛ المعجم الکبیر، ج 24، ص 280، حدیث 708؛ سنن دار قطنی، ج 1، ص 204؛ ذکر اسماء التابعین، ج 1، ص 336؛ اللباب فی تهذیب الانساب، ج 2، ص 329؛ تقریب التهذیب، ج 3، ص 205؛ المعرفة و التاریخ، ج 3، ص 5، 39؛ المنتظم، ج 6، ص 520.

555. محمّد بن ابان بن علی بن ابان بلخی

محمّد بن ابان بن علی بلخی در شهر بلخ به دنیا آمد. او تحصیلات خود را در زادگاهش به پایان رسانید و در بسیاری از رشته های علوم به ویژه در علم حدیث به مقام

عالی دست یافت، و به تدریس این علم پرداخت.

او روایاتش را از طُرق عبدالرحمان بن جابر، یحیی بن آدم بلخی و دیگر محدّثان نقل می کرد. نیز راویانی چون، ابراهیم بن عبدالمؤمن رازی خلف بن ایوب بلخی، محمّد بن عبدالوهاب بلخی و دیگران از طریق او روایاتی را نقل کرده اند(1).

برخی از محققان رجال شناس احتمال داده اند که محمّد بن ابان مستملی و محمّد بن ابان بن علی بلخی یک نفر باشند. خطیب و بعضی دیگر از رجال شناسان این قول را رد کرده و می گویند: هیچ گونه سنخیتی بین این دو نفر وجود ندارد. محمّد بن ابان بن علی

بلخی قبل از محمّد بن ابان مستملی بلخی زندگی می کرد و در طبقه 8 از روات قرار داشت ولی محمّد بن ا بان مستملی در طبقه 9 از روات قرار دارد(2).

556. محمّد بن ابراهیم بلخی

ابو عبد محمّد بن ابراهیم بلخی، از محدّثان صاحب نام عصر خود بود. او روایاتش را

از طریق محمّد بن خالد بن یزید نقل می کرد، مانند این روایت که او از استادش محمّد بن

ص:284


1- تهذیب الکمال، ج 24، ص 300؛ تهذیب التهذیب، ج 5، ص 6.
2- تاریخ بغداد، ج 2، ص 78؛ تقریب التهذیب، ج 3، ص 205؛ خلاصه تذهیب الکمال، ص 276.

خالد بن یزید به اسناد وی از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می کند: من تعلّم العلم و هو شابٌ کان بمنزلةِ وسْمِ فی حَجَرٍ، و مَنْ تعلَّمَهُ بَعدَ ما کبُرَ فهو بمنزلةِ کتاب عَلَی الماء. فرمود: فراگیری دانش، در جوانی مانند نقش بر روی سنگ است، آموختن دانش، در سنین کهنسالی نظیر نوشتن خط بر روی آب می باشد.

بعضی از محققان او را ثقه نمی دانند، لذا روایاتش را در شمار روایات ضعیف نقل کرده اند. بیش از این اطلاعاتی راجع به شرح حال وی به دست نیامده است(1).

557. محمّد بن ابراهیم بن رماح بلخی

ابوبکر محمّد بن ابراهیم بن عمر بن میمون رماح بلخی خراسانی، در بلخ پا به عرصه وجود نهاد. او تحصیلات خود را در زادگاهش به پایان رسانید و برای تکمیل آموخته هایش به مراکز علمی آن روز سفر کرد. پس از کسب فیض و گردآوری حدیث، خود به تدریس آن علم پرداخت.

او روایاتش را از طریق محدّثانی مانند، ابو نُعَیْم، عبد اللّه بن نافع صائغ، عصام بن

یوسف بلخی و دیگران نقل می کرد. راویانی مانند، عمر بن سهل دینوری و احمد بن شهاب عُکبرانی نیز از طریق او روایاتی را نقل کرده اند.

محمّد بن ابراهیم بلخی مدتی قضاوت شهر عُکبران را به عهده داشت، سپس المعتز باللّه حاکم عباسی او را به قضاوت شهر اصفهان منصوب کرد. ابن نجّاد گفته است: ابوبکر

محمّد بن ابراهیم بلخی در سال 324 ه . وفات کرد. ذهبی به نقل از مؤلف مشایخ بلخ

می گوید: من موفق نشدم شخصی را به نام محمّد بن ابراهیم بلخی پیدا کنم و احتمال

می رود که نام وی تحریف شده باشد(2).

ابوبکر محمّد بن ابراهیم بلخی، روایتی را به اسناد از عبد اللّه بن عباس و او از رسول

خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند که آن حضرت فرمود: حریم خدا را حفظ کنید تا خداوند شما را از

ص:285


1- اللآلی المصنوعه، ج 1، ص 196، باب علم.
2- تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 261 تا 270 ه . ص 429.

حوادث زمان حفظ کند(1).

محمّد قریشی حنفی می گوید: ابوبکر محمّد بن ابراهیم بلخی در شهرهای اصفهان، بغداد و عُکبران کرسی تدریس علم حدیث داشت(2).

558. محمّد بن ابراهیم بن عبدالحمید حلوانی

ابوبکر محمّد بن ابراهیم بن عبدالحمید حلوانی فقیهی عالی قدر به شمار می آمد که مدتی قاضی شهر بلخ بود. او از این مقام استعفا داد، سپس بلخ را به قصد بغداد ترک کرد، در این شهر سکنا گزید و به تدریس علم حدیث پرداخت. او در این رشته از علوم شاگردان زیادی تربیت کرد.

حلوانی روایاتش را از طریق ابو جعفر نُفیلی، احمد بن عبدالملک بن واقد حرانی، علی بن بحر قطان، سعید بن اشعث سمان، محمّد بن اسماعیل بن عیاش، موسی بن محمّد مقدسی، محمّد بن جعفر فیدی و دیگران نقل می کرد، نیز راویانی چون اسماعیل بن محمّد صفا، محمّد بن عمرو رزاز، ابو عمرو بن سماک، حمزة بن محمّد دهقان روایاتی را از طریق ابوبکر محمّد بن ابراهیم حلوانی نقل کرده اند. حمزة بن محمّد

دهقان گفته است: وی مردی ثقه بود.

عن محمّد بن ابراهیم حلوانی با سناده، عن أبا برزة بن ابو موسی حدثه عن أبیه إنّ رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال: رأیتُ رجالاً تقرِضُ جُلودهُم بِمَقاریض مِن نار، قلت ما شأن هؤلاء؟

فقال: هؤلاء الّذین یَتزیّنُونَ إلی ما لا یَحِلُّ لهم؛

و رأیتُ حُبا خَبیثُ الرّیحِ و فیه صیاح، فقلت: ما هذا؟

قال: هُنّ نساء یَتْزَینُ إلی ما لا یحلُّ لهُنَّ.

و رأیتُ قوما اِغْتَسِلُوا فی ماء الحَیاة قلتُ: ما هؤلاء؟

ص:286


1- اخبار اصبهان، ج 2، ص 204؛ تاریخ اصبهان، ج 2، ص 174.
2- الجواهر المضیه، ج 3، ص 11.

قال: هم قومٌ خَلَطُوا عَمَلاً صالِحا و آخِر سَیئا(1).

حضرت فرمود: در شب معراج گروهی از مردان را دیدم که پوست بدن شان را با قیچی هایی از آتش می بریدند. گفتم؛ آنها چه کرده اند؟ گفت: آنها کسانی هستند که برای

اعمال حرام زینت می کردند (لباس شیک می پوشیدند) و در آن شب بوی بد و فریادهای وحشتناک به دماغ و گوشم می رسیده گفتم آنها چیست؟

گفت: آن بوی بد و فریادهای وحشتناک زنان است، که برای حرام زینت کرده از خانه بیرون می روند؛ و عده ای را دیدم که در آب حیات خود را می شویند. گفتم آنها چه کرده اند؟

گفت آنها کسانی هستند که اعمال بد و خوب را با هم مخلوط می کردند.

559. محمّد بن ابراهیم بن علاء تفتازانی

ابو ابراهیم محمّد بن ابراهیم بن علاء تفتازانی، معروف به مُقری نَسَوی، از بزرگان صوفیه ساکن بلخ به شمار می رفت. او مردی متواضع، جوانمرد و نیکوسیرت بود. وی به محضر بسیاری از بزرگان علم و عرفان رسید و از آنها درس سیر و سلوک آموخت. محمّد تفتازانی برای کسب دانش به شهرهای مختلف و مراکز علمی آن روز به ویژه شهر بغداد سفر کرد و مدتی در این شهر اقامت گزید؛ در آن جا به خدمت ابو علی بن بنّاء حافظ حضور یافت و علم حدیث را فرا گرفت.

سمعانی می گوید: من دو مرتبه به خدمت تفتازانی شرفیاب شدم؛ یک بار او را در مرو ملاقات کردم، بار دیگر او را در بلخ دیدم و در خدمتش روایاتی را یادداشت کردم. این مرد بزرگ در اواخر سال 547 ه . در بلخ درگذشت و در همان خاک آرمید(2).

ص:287


1- تاریخ بغداد، ج 1، ص 398.
2- الانساب، سمعانی، ج 1، ص 471.

560. محمّد بن ابراهیم بن محمّد مرورودی بلخی

ابو بکر محمّد بن ابراهیم بن محمّد بن احمد بن عباس مرورودی (مرغابی) بلخی، از مشاهیر محدّثان بلخ بود. او در میان علما به صداقت و تقوی معروف بود. مرورودی بلخی در شهر بلخ کرسی تدریس حدیث داشت.

او روایاتش را از حافظ قاضی ابو علی حسن بن علی بن محمّد وخشی بلخی و ابو عبد اللّه محمّد بن محمّد محمّدی و دیگران نقل می کرد، و از آنها نیز اجازه نقل روایت

داشت. کتاب الجامع از شنیده های او از ابو عیسی ترمذی است. سرانجام این مرد بزرگ در سال 532 ه . وفات یافت(1).

561. محمّد بن ابراهیم جیلانی

محمّد بن ابراهیم بن جیلان بن محمّد بن مهافرید جیلانی فارسی از مشاهیر علمای بلخ بود. او در بلخ پا به عرصه وجود نهاد و علوم را در این شهر فرا گرفت. وی به نام

جدش جیلان شهرت یافت، بدین علت او را جیلانی خوانده اند(2).

سمعانی می گوید: محمّد بن ابراهیم جیلانی برادر دانشمند نامی اسحاق بن ابراهیم جیلانی است(3).

562. محمّد بن ابراهیم سعدی فاریابی

محمّد بن ابراهیم سعدی فاریابی از محدّثان صاحب نام عصر خود به شمار می رفت.

ص:288


1- التحبیر، ج 2، ص 56.
2- اللباب فی تهذیب الانساب، ج 1، ص 220.
3- الانساب، ج 2، ص 146.

این عالم فاضل در فاریاب نشو و نما کرده است(1).

ابن حبّان می گوید: محمّد بن ابراهیم سعدی فاریابی از جاعلان حدیث است(2). آن که ابن حبّان از او سخن می گوید محمّد بن تمیم بن سلیمان سعدی فاریابی است، نه محمّد بن ابراهیم سعدی فاریابی. به احتمال زیاد آنها دو شخصیت جداگانه هستند و ابن حبّان دچار خطا شده است که آنها را یک نفر می داند.

563. محمّد بن ابوبکر بن احمد بلخی

ابو عبد اللّه نورالدین محمّد بن ابوبکر بن احمد بن خلف بلخی مُقری از مشاهیر علمای عصر خود به شمار می رفت. پدر او برای کسب کمالات و علوم اسلامی به سرزمینهایی چون عراق، حجاز، قدس شریف و شام سفر کرد و در شهر دمشق اقامت گزید. ابو عبد اللّه محمّد در این خانواده اهل فضل به سال 559 ه .، در شهر دمشق پا به عرصه وجود نهاد. وی تحصیلات خود را در این شهر آغاز کرد و برای تکمیل آن به مصر سفر کرد؛ او مدتی در شهر قاهره سکنا گزید و از محضر ابو منصور بن طاهر صفار و ابو غنایم مطهر بن خلف شحّامی بهره جُست؛ نیز چند مدت در شهر اسکندریه ساکن شد و از خدمت حاکم ابو عبد اللّه اسکندری کسب فیض نمود، آن گاه به شام بازگشت. حافظ ابو محمّد دمیاطی از طریق او روایاتی را نقل کرده است.

صَفدی می گوید: ابو عبد اللّه بن نور بلخی، به ابن نور مشهور بود. حافظ زکّی الدّین منذری از شاگردان ابن نور به شمار می رفت و روایاتی را از طریق استادش نقل کرده است(3).

سرانجام نورالدین ابو عبد اللّه محمّد بلخی شب چهارشنبه 24 ماه ربیع الآخر سال 653 ه . در شهر دمشق جهان را بدرود گفت؛ و در این شهر به خاک سپرده شد(4).

ص:289


1- الکشف الحثیث، ص 345؛ میزان الاعتدال، ج 3، ص 435؛ الضعفاء و المتروکین، ج 3، ص 38.
2- مجروحین، ج 2، ص 306.
3- الوافی بالوفیات، ج 2، ص 265.
4- المقفّی الکبیر، ج 5، ص 435؛ سیر اعلام النبلاء، ج 23، ص 307.

564. محمّد بن ابوبکر بن احمد بن خلف بن انور بلخی

ابو عبد اللّه محمّد بن ابوبکر بلخی، به سال 557ه . در یک خانواده بلخی تبار در شهر دمشق تولد یافت. او برای کسب دانش در سال 575 ه . به قاهره و اسکندریه سفر کرد. این عالم پرتلاش در 24 ربیع الآخر سال 652ه . وفات کرده است(1).

565. محمّد بن ابوبکر بن عطاء بلخی

ابو تراب محمّد بن ابوبکر بن عطاء بلخی، معروف به خواجگی، از فقهای عصر خود به شمار می رفت. او در علم مناظره بسیار توانا بود. این مرد دانشمند برای کسب دانش به

سرزمینهای دور و نزدیک سفر کرد و به خدمت فضلا و دانشمندان آن دیار رسید و کسب فیض کرد. سمعانی می گوید: من او را به سال 537 ه .، در شهر گرگان دیدم. به احتمال قوی وی در بین سالهای 538-539 ه .، وفات کرده است(2).

ابو تراب محمّد بلخی اهل گرگان بود، ولی مدت زیادی در بلخ سکونت داشت و از همین روی به بلخی شهرت یافت. او به سال 537 ه . از بغداد به گرگان بازگشت. ابوالمفاخر عبدالعزیز بن مازه بخاری، فقه را در محضر او فرا گرفت(3).

566. محمّد بن ابوبکر بن محمّد فاریابی

منتجب الدین ابو عبد اللّه محمّد بن ابوبکر بن محمّد بزدوی فاریابی از فقهای عصر

ص:290


1- شذرات الذهب، ج 5، ص 261.
2- التحبیر، سمعانی، ج 2، ص 260.
3- الجواهر المضیه، ج 3، ص 100.

خود به شمار می رفت. او را از افاضل علمای شرق شمرده اند. ابو عبد اللّه محمّد فاریابی

علوم حدیث و حدیث شناسی را در محضر استادانی چون ابو مجد ابراهیم بن حافظ صدرالکبیر، محدّث شهیر رشید الدین ابوالفضایل محمّد بن ابوبکر و احمد بن ابراهیم خالدی فرا گرفت. نیز او خود کرسی تدریس حدیث داشت.

رضی الدین ابوالمعالی عبدالمنعم بن عبد اللّه بن محمّد بن فضل صاعدی، 8 روایت را از طریق فاریابی نقل کرده است. ابو عبد اللّه محمّد فاریابی در ماه شوّال سال 665 ه .، در شهر بخارا به خدمت نجم الدین ابو جناب احمد بن عمر خیوقی مشغول فراگیری علم حدیث بوده است(1).

567. محمّد بن ابی عون بلخی

محمّد بن ابی عون از شعرای نامی بلخ بود. او به دو زبان شعر می سرود: تازی و فارسی. این ابیات از اوست(2):

للّه ما یومنا یوم الشعانین

فض الاله به جیش الملاعین

و طار بالناکث الصفار منشمر

کأنما بعره غسل السراجین

568. محمّد بن احمد بلخی

تنها مأخذی که درباره ابو علی محمّد بن احمد بلخی سخن به میان آورده است آثار الباقیه ابو ریحان بیرونی است. به گفته ابوریحان بیرونی ابو علی محمّد بن احمد بلخی

شاعر دارای شاهنامه است. وی حکایتی را درباره خلقت آدم از کتاب سیرالملوک ابن

ص:291


1- مجمع الآداب فی معجم الالقاب، ج 5، ص 519.
2- تاریخ بغداد، ج 4، ص 61.

مقفع نقل می کند و نیز کتاب محمّد بن جهم برمکی، کتاب هشام بن قاسم، کتاب بهرام بن مردان شاه موبد و کتاب بهرام بن مهران اصبهانی را از این نظر بررسی کرده و آن گاه از

مطالب این کتاب ها را با آنچه در کتاب بهرام هروی مجوسی آمده مقابله کرده است.

بیرونی آغاز آفرینش را بدان گونه که ابو علی بلخی روایت کرده نقل می کند، بر طبق روایت ابو علی بلخی کیومرث سه هزار سال که هزار سال حمل، هزار سال ثور و هزار سال جوزا باشد در بهشت درنگ کرد و سپس به زمین هبوط نمود. آن گاه سه هزار سال که هزار سال سرطان، هزار سال اسد و هزار سال سنبله است، در امن و امان بر روی زمین زندگی کرد، تا این که توسط اهریمن شرارت و بدیها آغاز و پیدا گشت. کیومرث لقب کوه شاه و یا گل شاه گرفت. خداوند کیومرث را چنان زیبا آفریده بود که چشم هر جنبنده ای که به او می افتاد بیهوش می شد. پسر اهریمن به نام خزوره قصد کشتن کیومرث را می کند، ولی او به دست کیومرث کشته می شود. اهریمن از کیومرث به خداوند شکایت می کند، در این زمان کیومرث به مرگ راضی می شود. خداوند او را می کشد، و از پشت او دو قطره منی به زمین می چکد. آن گاه از بطن خاک دو بوته ریباس می روید که بعدا به مشی و میشانه تبدیل می گردد و نسل بشر از این دو نفر است(1).

«نوری، محمّد بن عثمانف نیز این مطلب را نقل کرده و می گوید: فردوسی شاهنامه ابو علی بلخی را در اختیار داشته و از آن استفاده برده است»، و نیز آورده است که بارون

روزن ابو علی بلخی را با مؤلف شاهنامه ابومنصوری یکی می داند، و این قول با نظر ابوریحان بیرونی مغایرت دارد(2).

در کتاب جشن طوس آمده است، شاهنامه ای که ذکر آن در کتابهای پیشین آمده است شاهنامه ابو علی محمّد بن احمد بلخی شاعر است. وی در تألیف آن از چند ترجمه و تهذیب خدای نامه استفاده کرده است(3). بهار نیز عقیده دارد که ابو علی

محمّد بن احمدبلخی شاهنامه دارد(4). دکتر صفا می گوید که ابو علی محمّد بن احمد

ص:292


1- آثار الباقیه، ص 141، ترجمه اکبر دانا سرشت.
2- خدای نامه ها و شاهنامه های مأخذ فردوسی، ص 239.
3- جشن طوس، ص 199.
4- سبک شناسی، ج 2، ص 3.

بلخی شاعر، در شاهنامه خود از حدیث کیومرث سخن رانده و از مورّخی به نام بهرام هروی مجوسی یاد کرده است. وی نتیجه مطالعات خود را با کتاب او مقابله کرده و داستان خلق انسان را در شاهنامه خود نقل کرده است، که با آنچه تاکنون نقل شده تفاوت

دارد(1).

قزوینی می گوید که ابو علی محمّد بن احمد بلخی، دارای شاهنامه است و ابوریحان بیرونی از آن نام برده است(2).

به گفته اتابکی، ترجمه سیر الملوک، همان شاهنامه ابو علی محمّد بن احمد بلخی

شاعر است. این کتاب از بین رفته ولی کتاب مذکور را فردوسی در اختیار داشته است(3).

تقی زاده نیز در بررسی درباره شاهنامه ها می گوید که شاهنامه ابو علی محمّد بن احمد بلخی دوم شاهنامه می باشد، و اولین شاهنامه، شاهنامه ابو المؤید بلخی است. ابو

علی بلخی در خصوص اولین انسان و خلقت و سرگذشت او روایتی را نقل کرده است(4).

در شاهنامه فردوسی، چیزی از شاهنامه ابو علی بلخی دیده نمی شود(5). دکتر صفا می نویسد که ما درباره چگونگی احوال و زندگی ابو علی محمّد بن احمد بلخی شاعر، اطلاعات کافی در دست نداریم، امّا این قدر می دانیم که وی در دهه آخر قرن 4 می زیسته، و چنان که از گفتار ابوریحان بیرونی استفاده می شود، شاهنامه این مرد کتابی

متقن، معتبر و مستند به اسناد مهم زمانش بوده که وی در نگارش کتاب خود از آنها بهره

جُسته است. آنچه او در باب کیومرث آورده است مطابق با روایات مذهبی زردشتیان می باشد، از این روی باید گفت که شاهنامه ابو علی بلخی ظاهرا بیشتر بر روایات مکتوب مبتنی بوده است تا روایات شفاهی(6).

ص:293


1- حماسه سرایی در ایران، ص 68-93.
2- بیست مقاله، ج 2، ص 12.
3- شاهنامه فردوسی، به تصحیح پرویز اتابکی، ص 15.
4- مقاله تقی زاده در کنگره فردوسی، سال 1313ش، ص 53.
5- مقاله تقی زاده در کنگره فردوسی، سال 1313ش، ص 54.
6- تاریخ ادبیات در ایران، ج 1، ص 612.

569. محمّد بن احمد دقیقی بلخی

ابو منصور محمّد بن احمد دقیقی بلخی، از شاعران بزرگ زبان فارسی در قرن چهارم هجری است. وی به سال 341 ه . در شهر بلخ دیده به جهان گشود، اگر چه مورّخان و تذکره نویسان درباره زادگاه او اختلاف نظر دارند؛ بعضی او را بخارایی، بعضی دیگر اورا

توسی، برخی او را سمرقندی، عده ای او را مروزی و بسیاری نیز او را بلخی دانسته اند.

تذکره نویسان نیز درباره کنیه او اختلاف نظر دارند. برای مثال، ابو علی و ابو منصور، در مورد تخلص دقیقی می گویند: واژه دقیقی از دقیق و به معنی آردفروش است، بزرگان و اهل اطلاع احتمال داده اند، پدر و یا جد دقیقی پیشه آردفروشی داشته اند. عوفی و برخی

دیگر از محققان معتقدند که واژه دقیقی از باب دقت معانی و دقّت الفاظ گرفته شده است(1). دقیقی، از اکابر شعرای عهد سامانیان و مداح آنها بوده است. دقیقی احتمالاً به فرمان نوح بن منصور سامانی، به نظم شاهنامه پرداخته است. به قول محمّد عوفی 20 هزار بیت از حالات گشتاسب، لهراسب، زرتشت، اسفندیار و ارجاسب را به نظم درآورد(2).

دقیقی، در بین سالهای 367 تا 370 ه .، و به سنّ 26 تا 31 سالگی به دست غلام خود کشته شد و نتوانست شاهنامه خود را به اتمام برساند. پس از او فردوسی به این کار همّت

گماشت و هزار بیت از اشعار دقیقی را برای جلوه اشعارش ضمیمه شاهنامه کرد(3).

عده ای از محققان او را زرتشتی مذهب می دانند، زیرا وی در اشعارش مذهب زرتشتی را ستوده است، مانند این بیت:

دقیقی چار خصلت برگزیده

ز گیتی از همه خوبی و زشتی

لب یاقوت رنگ و ناله چنگ

می خون رنگ و کیشی زرد هشتی

فروزانفر می گوید: دقیقی زرتشتی بوده، عقیده اش را بدون پروا و با کمال صراحت

ص:294


1- لباب الالباب، ج 2، ص 11.
2- لباب الالباب، ج 2، ص 33.
3- ریحانة الادب، ج 2، ص 224.

اظهار می داشته است. اگر چه نام و اشعار او در آثار اسلامی موجود است، این اعتقاد را

نمی توان رد کرد، زیر این هر دو محمول برتقیه و پاره ای از قسمت دوم شاید برای مراعات عقاید ممدوحان بوده است. چنان که فردوسی در حقّ او دعا می کند.

ببخشا خدایا گناه ورا

بیفزای در حشر جاه ورا

و این هم دلیل بر مسلمانی او نیست. به قوی ترین حدس می دانیم که اگر فردوسی زرتشتی نباشد، چنان که بعضی احتمال می دهند از آن عوام خشک مغز هم نیست، که بهشت و آمرزش خدای را ملک و حقّ طایفه خاصی بداند، بلکه این استاد وسیع الخیال توس به همه ادیان به چشم حرمت می نگریسته، و به عقاید ملل احترام می نهاده است(1).

حسین شهیدی مازندرانی می گوید: ابو منصور محمّد بن احمد دقیقی، شاعر زرتشتی اواسط قرن چهارم و دومین ناظم شاهنامه است. پیش از او مسعودی مروزی، شاعر اواخر قرن سوم هجری، منظومه کوتاهی از تاریخ ایران باستان ترتیب داده بود. متنی که دقیقی از آن استفاده کرده شاهنامه منثور ابو منصوری بوده است. این کتاب به فرمان ابومنصور محمّد بن عبدالرزاق طوسی به دست چند نفر از دانشمندان وقت خراسان در شرح تاریخ ایران باستان تا پایان عهد سامانی تدوین یافته بود.

دقیقی، بی تردید یکی از بزرگترین گویندگان قرن چهارم است(2). شالوده نظم شاهنامه به دست این مرد ادیب ریخته شد. دقیقی ابتدا به خدمت ابوالمظفر چغانی رفت و از مقربان دربار او شد. چون نوح بن منصور سامانی آوازه و شهرت دقیقی را شنید، او را به

دربار خود دعوت کرد و نظم تاریخ ایران را به او پیشنهاد کرد. دقیقی داستان گشتاسب و

ظهور زرتشت را به نظم کشید. او به روایتی بیست هزار و به روایتی هزار بیت سرود، امّا

در جوانی به دست غلام خود کشته شد و فرصت نیافت شاهنامه ای به نظم درآورد و پس

از او این افتخار نصیب فردوسی شد. با این حال، باید اذعان کرد که دقیقی در سروده هایش نهایت روح استادی و سخن سرایی را به ظهور رسانیده است.

در حقیقت، او زبان فارسی را زنده کرده است. در عهد دقیقی لغات عربی زیادی در

ص:295


1- سخن و سخنوران، ص 29.
2- فرهنگ شاهنامه، ص 327؛ و نیز راهنمای ادبیات فارسی، ص 160 و سلسله سخنوران، ص 28.

زبان فارسی وارد شده بود و کمتر نظم و نثری یافت می شد که الفاظ و لغات عربی در آن به کار نرفته باشد. دقیقی زبان فارسی را از این اختلاط رهایی بخشید و اشعارش را به زبان فارسی خالص سرود، به طوری که در اشعار او یک کلمه لغت عربی دیده نمی شود. با وجود این، فردوسی در شاهنامه خود، نامه دقیقی را چُست و ابیات او را ناتندرست خوانده است. به ابیات زیر دقت کنید:

دقیقی رسانیده این جا سخن

زمانه برآورد عمرش ز بن

ربودش روان از سرای سپنج

از آن پس که بنمود بسیار رنج

به گیتی نمانده است ازو یادگار

مگر این سخن های ناپایدار

نماندی که بُردی بسرنامه را

براندی بر او سربسر خامه را

چو این نامه افتاد در دست من

بماهی گرائیده شد دست من

نگه کردم این نامه چُست آمدم

بسی بیت نا تن درست آمدم

با این حال، باید اضافه کنیم که دقیقی در به نظم درآوردن داستان ایران باستان، بخصوص خراسان بزرگ و زنده کردن زبان فارسی گوی سبقت را ربوده است و اکثر شعرا و سخنوران بزرگ در برابر مقام بلند او سر تعظیم و تکریم فرود آورده و او را ستوده اند(1).

ریاضی می گوید: از دقیقی 1054 بیت از داستان گشتاسب و ظهور زرتشت باقی مانده و آن را در بحر تقارب سروده است که همین بخش را فردوسی در شاهنامه خود آورده است(2).

محمود هدایت می نویسد که دقیقی مداح آل سامان بود. ابوالمظفر محتاج چغانی او را نواخته و به تربیتش پرداخته است. آن گاه وی به خدمت امیر نصر بن ناصر الدین

سبکتکین درآمده و مدح او گفته است. وی سپس در خدمت سلطان محمود کسب شهرت نموده و به نظم احوال ملوک عجم مأموریت یافته که این کار را از داستان سلطنت

ص:296


1- مجله سخن، سال اول، ش 10، ص 271؛ مجله سخن، سال اول، ش 8، ص 378.
2- دانشوران خراسان، ص 284؛ حماسه آفرینان، ص 158.

گشتاسب شروع کرده است(1).

غلامحسین مصاحب و علامه دهخدا می گویند: دقیقی قصیده و غزل نیز می سروده وسخن گویان بزرگی، چون عنصری بلخی و فرخی سیستانی از سبک او پیروی کرده اند(2).

در دایره المعارف بزرگ زرین آمده است که دقیقی دارای طبع و اسلوب و سبک ویژه ای بوده است. از ابیات شاهنامه می توان دریافت که دقیقی دارای استعداد شعر حماسی که لازمه آن قدرت تخیّل می باشد نبوده است و بدین منظور اشعار رزمی او بلاغت و قوت سایر اشعار او را ندارد(3).

دقیقی آخرین شاعر بزرگ دوره سامانی محسوب می شود و می توان گفت که در میان سخن گویان دوره سامانی پس از رودکی مقام دوم از آن او بود(4).

در دایره المعارف الاسلامیه آمده است که دقیقی، مذهب زرتشتی داشت و شراب

می خورد و آن را حرام نمی دانست(5).

دکتر رهین بر این عقیده است که دقیقی در سرودن حماسه بهترین وزنی را برگزید؛ و این کار او سرمشقی شد برای تمام حماسه سرایان دیار ما. از زمان دقیقی تا زمان ما هر

منظومه حماسی که به زبان دری پدید آمده است از حماسه های ملی گرفته تا حماسه های دینی و تاریخی همه به همین وزن سروده شده است(6). و نیز اضافه می کند دیوان دقیقی حاوی منظومه گشتاسب نامه، قصاید و قطعات و تغزلات و ابیات پراکنده، به همت و کوشش آقای دبیر سیاقی تصحیح شد و به سال 1347ش در تهران به چاپ رسید(7).

دکتر محمّد جواد شریعت ابیات، قصاید، غزلیات، و گشتاسب نامه دقیقی را گردآوری کرده آن را به صورت دیوانی در تابستان سال 1368ش به چاپ رسانده است.

ص:297


1- گلزار جاویدان، ج 1، ص 494.
2- دایره المعارف فارسی، ج 1، ص 983؛ لغت نامه، ج 7، ص 10960.
3- دایره المعارف بزرگ زرین، ج 1، ص 770.
4- دایره المعارف از عصر حجر تا عصر فضا، ج 2، ص 602.
5- دایره المعارف اسلامیه، ج 9، ص 251.
6- دقیقی نامه، ص 20.
7- دقیقی نامه، ص 33.

دکتر محمّد دبیر سیاقی می گوید: دقیقی با آن طبع لطیف و ذوق سرشار در شاعری به مداحی امیران نامدار و شعرشناس دست یازیده است و ا ز ممدوحان صله و جایزه ها گرفت و به حشمت و جلال رسید(1).

محمّد حسین ساکت در کتاب دانش تاریخ در عرب می نویسد که دقیقی نخستین شاعر روزگار سامانی است که توانست در آغاز قصیده های خود بخوبی، از عهده سرودن تغزلات شیرین برآید، و در پیوند دادن میان تغزل و مدح مهارت نشان دهد(2).

برخی دیگر از محققان می گویند قصاید معدودی از دقیقی به یادگار مانده، امّا همین معدود قصاید حاکی از آن است که او افکار بلند و قریحه بس سرشاری داشته است و حتی استادان نامداری چون عنصری و فرخی، از بعضی قطعات وی استقبال کرده، ولی هیچ یک بدان شیوایی از عهده برنیامده اند. اشعار ذیل از اوست(3):

برافکند ای صنم ابر بهشتی

زمین را خلعت اردی بهشتی

بهشت عدن را گلزار ماند

درخت آراسته حور بهشتی

زمین برسان خون آلوده دیبا

هوا برسان نیل اندوده و شتی

به طعم نوش گشته چشمه آب

به رنگ دیده آهوی دشتی

چنان آرد جهان هزیان که گوئی

پلنگ آهو نگیرد جز به گشتی

بتی باید کنون خورشید چهره

مهی کو دارد از خورشید پشتی

بتی رخسار او همرنگ یاقوت

مهی بر گونه جامه کنشتی

جهان طاووس گونه گشت ویدار

به جائی نرمی و جائی درشتی

بدان ماند که گوئی از مه و مشک

مثال دوست بر صحرا نوشتی

ز گل بوی گلاب آید بدانسان

که پنداری گل اندر گل سرشتی

دقیقی چهار خصلت برگزیده است

به گیتی از همه خوبی و زشتی

لب یاقوت رنگ و ناله چنگ

می خوش رنگ دین زرد هشتی

ص:298


1- گنج بازیافته، ص 139.
2- دانش تاریخ در عرب، ص 26.
3- تاریخ ادبیات افغانستان، ص 77.

570. محمّد بن احمد اسکافی بلخی

ابوبکر محمّد بن احمد اسکافی بلخی، از مشاهیر علمای بلخ بود. این مرد بزرگ در سال 333 ه . به سوی دار بقا شتافت و مزارش در نوبهار است.

ابوبکر محمّد اسکافی، فقه را نزد محمّد بن سلمه بلخی فرا گرفت و در این علم استاد شد. ابوبکر محمّد بن سعید بلخی و ابو جعفر هندوانی بلخی افتخار شاگردی او را داشتند و فقه را در محضر این فقیه عالی قدر فرا گرفتند.

حکایت شده است که اسکافی در جوانی سواد کمی داشت. روزی شخصی کتابی به او داد و خواهش کرد تا ورقی چند از آن را برایش بخواند؛ ولی او نتوانست آن را بخواند.

اسکافی خجالت کشید و از آن ساعت تصمیم گرفت که درس بخواند. او به خدمت عبد اللّه فلاّس رسید و مشغول تحصیل شد؛ عبد اللّه فلاس فردی عالم بود و دکان صرّافی

داشت و به همین سبب به این لقب شهرت یافته بود. اسکافی خود می گوید: من به سنّ پیری رسیده بودم که مشغول آموختن فقه شدم و از کتاب صلوة شروع کردم.

وی هر روز هزار بار قل هو اللّه احد را می خواند و هشتاد رکعت نماز نافله به جا می آورد و ادعیه مأثوره را قرائت می کرد.

ابوبکر محمّد بن سعید می گوید: من علم حدیث را نزد محمّد اسکافی بلخی فرا گرفتم(1).

کتاب شرح الجامع الکبیر از آثار اوست(2).

ص:299


1- فضایل بلخ، ص 296؛ الجواهر المضیّه، ج 3، ص 76؛ تاریخ نگارشهای عربی، ج 1، ص 628.
2- کشف الظنون، ج 1، ص 569؛ هدیّة العارفین، ج 6، ص 37؛ معجم المؤلفین، ج 8، ص 232؛ تاریخ التراث العربی، ج 3، ص 108؛ تقویم التواریخ، ص 296؛ فقهای بلخ، ص 19؛ مشایخ بلخ من الحنفیه، ج 1، ص 54، 91.

571. محمّد بن احمد بغدادی

محمّد بن احمد بن صالح بغدادی از علمای برجسته زمان خود بود که در شهر بلخ حدیث تدریس می کرد. در حقیقت، محمّد بن احمد بن صالح بغدادی به شهر بلخ هجرت کرده و در آن جا ساکن شده بود. او روایاتش را از طریق ابو شعیب حرانی نقل می کرد. احتمال می رود وی تا سال 376 ه . زنده بوده است(1).

572. محمّد بن احمد بلخی

ابو نصر محمّد بن احمد بن ابی شدّاد بلخی، از مشاهیر علمای عصر خود بود. خطیب سمرقندی از جمله شاگردان او بود. وی روایاتی را از طریق ابونصر محمّد بن احمد بلخی نقل کرده است(2).

573. محمّد بن احمد بلخی

ابو جعفر محمّد بن احمد بن موسی بلخی در شهر بلخ تولد یافت و تحصیلاتش را در این شهر به پایان رسانید. وی از شاگردان حسین بن وداع قبادیانی بود، و روایاتی را از

طریق استادش نقل کرده است(3).

ص:300


1- لسان المیزان، ج 5، ص 645.
2- منتخب السیاق، ص 214.
3- الانساب، سمعانی، ج 10، ص 319.

574. محمّد بن احمد بلخی

ابو منازل محمّد بن احمد بلخی از رجال حدیث بلخی به شمار می رفت. وی تدریس روایت می کرد و روایاتش را از طریق بخاری و بکر بن محمّد بن جعفر نقل می کرد(1).

575. محمّد بن احمد بلخی

محمّد بن احمد بن ماهان بلخی، از جمله محدّثان بلخ است. او روایاتش را از طریق مکی بن ابراهیم بلخی نقل کرده و عده ای از راویان بلخ از او روایاتی را نقل کرده اند(2).

576. محمّد بن احمد بلخی

ابو عبد اللّه محمّد بن احمد بن ابراهیم بلخی، در یک خانواده بلخی تبار در شهر مکه چشم به جهان گشود. وی در این شهر نشو و نما کرد و علوم را در محضر محمّد بن هارون صاحب یزنی، عُقیلی، دَیْبَلی و عبدالباقی بن حسن فرا گرفت. او تا سال 380 ه . زنده بوده است(3).

سمعانی می گوید: ابو عبد اللّه محمّد بن احمد بن ابراهیم بن بانیک بلخی از جمله

محدّثان به شمار می رفت. ابو عبد اللّه محمّد بن طاهر بن علی مقدسی ارگانی، از او روایاتی را نقل کرده است(4).

شمس الدین جزری می گوید: محمّد بن احمد بن ابراهیم بلخی همان محمّد بن

ص:301


1- الرجال فی تاج العروس، ج 4، ص 51.
2- الثقات، ج 9، ص 145.
3- تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 351 تا 380، ص 547.
4- الانساب، سمعانی، ج 2، ص 305؛ اللباب، ج 1، ص 119.

ابراهیم بلخی است و برخی جدّ او را به جای پدرش نقل کرده اند. نیز جزری از عبدالباقی نقل می کند که وی گفت: محمّد بن احمد بلخی در مسجد الحرام و باب ابراهیم علیه السلام در درس من حضور می یافت. ابن هارون و خزاعی به نقل از بَزی می گویند: محمّد بن احمد بلخی در سال 298 ه . به دنیا آمده و در سال 373 ه . وفات کرده است(1).

577. محمّد بن احمد بلخی

ابو علی محمّد بن احمد بلخی شاعر بود و در وصف شاهان شعر می سرود. به گفته او کیومرث سه هزار سال عمر کرد و در ماههای حمل، ثور و جوزا در بهشت درنگ کرد؛ سپس به زمین هبوط نمود و ماههای سرطان، اسد و سنبله را در زمین گذرانید تا آن که اهریمن، شرارت و بدیها را آغاز کرد. به این سبب، کیومرث را کوثا می خوانند؛ «کو» در

لغت پهلوی به معنای کوه است.

بنابر نقل مجله آریانا ابو علی محمّد بلخی، لقب کیومرث - اولین پادشاه جهان - را گرشاه ملک الجبال نوشته ولی حمزه اصفهانی لقب او را گل شاه و یا گل ضبط کرده است(2).

ابو علی محمّد بلخی شاهنامه ای دارد به نام خدای نامه که در دسترس نیست(3).

578. محمّد بن احمد بلخی رودباری

ابوبکر محمّد بن احمد بن هیثم بلخی رودباری مُقری، ساکن شهر غزنی بود. او در این شهر ادبیات و علم قرائت را در محضر فضلای معاصر خود فرا گرفت و در این علم

ص:302


1- غایة النهایه، ج 2، ص 51.
2- مجلّه آریانا، سال 26، ش 4، ص 4.
3- مجله کاوه، سال 5، ش 8، ص 11.

صاحب نظر گشت. وی در دانش حدیث نیز صاحب رأی بود.

ابو علی اهوازی این روایت را به طریق او نقل کرده است: عن ابن عباس قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: اشراف اُمّتی حَمَلَة القُرآن و قُوّام اللّیلِ(1). شریف ترین امت من کسانی اند که حاملان قرآن و شب زنده داران هستند.

ابن عساکر از عبدالسلام بن عبدالرحیم هروی نقل می کند که: کتابی در علم قرائت، مانند کتاب جامع القراءات ابوبکر محمّد رودباری تألیف نشده است. به گفته ابن عساکر، هروی آن کتاب را در شهر هرات مشاهده کرده است. تمام روشهای قرائت در آن بخوبی بررسی شده به ویژه قرائتهای ده گانه و اسانید آن با دقّت کافی مورد تحقیق قرار گرفته اند.

رودباری نوشتن این کتاب ارزشمند را در روز شنبه 17 ماه محرم سال 489 ه . به پایان برد و آن را به نام سلطان ابومظفر ابراهیم بن مسعود بن محمود بن سبکتکین حاکم غزنی درآورد. تاریخ وفات او معلوم نیست(2).

579. محمّد بن احمد بلخی رزین

محمّد بن احمد بن یزید بن وَرْکَشین بلخی معروف به رزین در بلخ متولد شد. وی در این شهر علوم را فرا گرفت و از مشاهیر علمای زمان خود به شمار می رفت. محدّثان از او

روایاتی را نقل کرده و در همین حال برخی از محققان رجال شناس او را به جعل حدیث متهم کرده اند. ابن عُدی می گوید: من در شهر دمشق روایاتی را از بلخی یادداشت

کرده ام، ولی روایات او ضعیف و بی اعتبار است. احتمال می رود وی احادیث دیگران را سرقت کرده باشد.

عن محمّد بن احمد بن یزید بلخی قال: حدثنا عبدالأعلی، حدثنا حمّاد بن سلمه، عن حُمید، عن أنس قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: منهومان لا یشبعان، طالب العلم، و طالب الدنیا(3).

ص:303


1- تاریخ دمشق، ج 21، ص 319، ش 2259؛ الموضوعات الکبیر، ص 108؛ کنزالعمال، ج 1، ص 510.
2- غایة النهایه، ج 2، ص 90؛ الایرانیون و الادب العربی، ج 1، ص 248؛ الاعلام، ج 6، ص 207؛ معجم المؤلفین، ج 9، ص 27.
3- الکامل فی الضعفاء، ج 7، ص 557؛ میزان الاعتدال، ج 3، ص 440؛ لسان المیزان، ج 5، ص 637؛ العلل المتناهیه، ج 3، ص 603.

حضرت فرمود: دو دسته از مردم هرگز سیر نخواهند شد. دنیاطلبان، و دانش پژوهان.

ابن عُدی می گوید: این روایت قبلاً از طریق هسنجائی نقل شده است، ولی محمّد بن احمد بن یزید بلخی آن را سرقت کرده است(1).

عن محمّد بن احمد بلخی باسناده، عن النبی صلی الله علیه و آله قال: أکثروا ذکر الموت، فإنّه هادم اللذات(2).

حضرت فرمود: مرگ را زیاد یاد کنید، زیرا که آن از بین برنده لذتهای نامشروع است.

580. محمّد بن احمد بن ابراهیم بلخی

ابوبکر محمّد بن احمد بن ابراهیم بلخی در بلخ تولد یافت. او تحصیلات خود را در زادگاهش به پایان رسانید، و در علم حدیث صاحب نظر بود و از راویان چیره دست عصر خود به شمار می رفت. وی بلخ را به مقصد بغداد ترک گفت، در این شهر اقامت اختیار کرد و به تدریس حدیث مشغول شد.

وی روایاتش را از طریق محمّد بن عمرو بن موسی عُقیلی نقل می کرد، نیز قاضی ابوعلاء محمّد بن علی واسطی از طریق وی روایاتی را نقل کرده است(3).

581. محمّد بن احمد بن بکر بلخی بای

ابوبکر محمّد بن احمد بن بکر بن نصر بن عبدالجبار بن عبدالقادر بن عبدالقدوس بن عبدالقاهر بن عبدالقیوم منفعة بلخی بای از مفاخر رجال بلخ به شمار می رفت. از تاریخ

تولد و وفات او اطلاعی در دست نیست. وی تألیفاتی از خود به یادگار گذاشت. از جمله

ص:304


1- الکامل فی الضعفا، ج 7، ص 557.
2- الضعفاء و المتروکین، ج 3، ص 39.
3- تاریخ بغداد، ج 1، ص 272.

آثار او قصیده برده می باشد که شامل ادعیه و چند سوره از قرآن مجید و نیز مشتمل بر اسماء رسول بوده و آن را به ترتیب حروف معجم نوشته است. یک نسخه از این اثر در کتابخانه آستان قدس رضوی به شماره 13408 موجود است. ظاهرا ابوبکر محمّد بن احمد بلخی بای از سادات حسنی آن خطه بوده است و این رباعی از سروده های وی می باشد:

انا الحسنی و المخدع مقامی

و اقدامی علی عنق الرجال

و عبدالقادر المشهور اسمی

وجد صاحب العین الکمال

کتاب اسماء الرسل نیز از نگاشته های این مؤلف است که در آن اسامی 313 نفر از

پیغمبران را تحت عنوان دعا به ترتیب الفبا آورده است که حرف الف آن به عنوان نمونه نقل می شود: اللهم و أسئلک بسیدنا آدم علیه الصلوة والسلام و سیدنا ارمیا علیه الصلوة

والسلام و بسیدنا اشعیا علیه الصلوة والسلام و بسیدنا اوریا علیه الصلوة والسلام و بسیدنا

ایوب علیه الصلوة والسلام.

و همین طور اسماء اصحاب رسول صلی الله علیه و آله را به عربی منظوم کرده است. کتاب اسماءالرسل در سال 1235ه . به خط عبدالغفور هروی تحریر شده است. شاید ملاّ عبدالغفور هروی کتاب اسماءالرسل را از کتاب قصیده برده تلخیص کرده باشد. در حال حاضر، این دو کتاب در یک مجموعه گردآوری شده است(1).

582. محمّد بن احمد بن جرّاح جوزجانی

ابو عبدالرحیم محمّد بن احمد بن جرّاح جوزجانی، در جوزجان دیده به جهان گشود. او تحصیلات خود را در شهرهای جوزجان و بلخ به پایان رسانید، به نیشابور هجرت کرد، در این شهر ساکن شد و به تدریس علم حدیث پرداخت. وی روایات خود را از طریق پدرش احمد بن جراح جوزجانی، احمد بن حنبل، اسماعیل بن عبدالکریم صنعانی، اشهل بن حاتم، جعفر بن عون، حسن بن عطیه قریشی، ابویمان حکم بن نافع

ص:305


1- قصیده برده خطی.

حمصی، ابو توبة الربیع بن نافع حَلبی و دهها محدّث دیگر نقل می کرد. روایاتی مانند،

ابن ماجه، ابراهیم بن ابوطالب نیشابوری، ابو عمرو احمد بن مبارک مستملی، بَدْر بن هیثم قاضی، جعفر بن احمد شاماتی، ابو حاتم محمّد بن ادریس رازی، ابوبکر بن محمّد بن اسحاق بن خزیمه، یحیی بزّار و محمّد بن عبدالرحیم نیز از طریق محمّد بن احمد جوزجانی روایاتی را نقل کرده اند.

ابن حبّان می گوید: محمّد بن احمد جوزجانی از شاگردان امام احمد بن حنبل بود و فقه را پیش او فرا گرفت. اگر چه عده ای او را از پیروان مذهب ارجاء می دانند. پدرش احمد بن جراح جوزجانی از پیشوایان حنفی بود. ابو عبد اللّه حاکم نیشابوری می گوید:

جوزجانی دریای موّاج علوم بود و احادیث فراوانی از حفظ داشت. ابو عمرو مستملی می گوید: ابو عبدالرحیم جوزجانی روز جمعه ماه رجب سال 245 ه . در میدان حسین نیشابور املای حدیث می کرد(1).

اهالی مرو، جوزجانی را خوب می شناختند و از او داستانهای پندآموزی نقل می کردند، و عقیده داشتند که وی عالم عامل و خیرخواه جامعه است(2).

ابن حجر می گوید: جوزجانی در طبقه 11 از محدّثان قرار دارد او در سال 245 ه . در نیشابور وفات کرد و در این شهر به خاک سپرده شد(3).

این روایت از اوست:

عن محمّد بن احمد بن الجراح الجوزجانی، بإسناده، عن أبی سعید الخدری، عن

النبی صلی الله علیه و آله قال: بنو آدم علی طبقات شَتّی، مِنهم مَنْ یُولَدُ مؤمنا و یُحیی مؤمنا و یَمُوتُ مؤمنا و منهم مَنْ یُولد کافرا، و یُحیی کافرا و یَمُوتُ کافرا، مِنهم مَنْ یُولد کافرا و یُحیی کافرا و یَمُوتُ مؤمنا(4).

حضرت فرمود: فرزندان آدم در صفات مختلف خلق شده اند؛ بعضی از آنها مؤمن به دنیا می آیند و مؤمن زندگی می کنند و مؤمن از دنیا می روند، برخی دیگر کافر به دنیا

می آیند و کافر زندگی می کنند و کافر می میرند و بعضی کافر به دنیا می آیند و کافر زندگی

ص:306


1- تهذیب الکمال، ج 24، ص 343؛ تاریخ اسلام، ذهبی، حوادث سالهای 241 تا 250 ه .، ص 407.
2- الثقات، ج 9، ص 118؛ تهذیب التهذیب، ج 5، ص 15.
3- تقریب التهذیب، ج 3، ص 209؛ تاریخ نیشابور، ص 30؛ طبقات حنابله، أبی یعلی، ج 1، ص 262.
4- المعجم الصغیر، ج 1، ص 113.

می کنند و مؤمن از دنیا می روند.

583. محمّد بن احمد بن جعفر حنظلی خُلمی

ابو حمیّه محمّد بن احمد بن جعفر حنظلی خلمی حافظ، در شهر خُلم از توابع بلخ قدم به عرصه وجود نهاد. وی در بلخ تحصیلات خود را به پایان رسانید، در بسیاری از علوم به مراتبی عالی دست یافت و به ویژه در علم حدیث صاحب نظر شد. او کرسی تدریس حدیث داشت و روایاتش را از طریق زاهر بن احمد و دیگران نقل می کرد(1).

584. محمّد بن احمد بن جهم بلخی

ابو عبد اللّه محمّد بن احمد بن جهم بن صالح بلخی در بلخ به دنیا آمد و در این شهر تحصیلات خود را به پایان رسانید. وی بسیاری از علوم را در محضر محدّث بزرگ عصام بن یوسف بلخی فرا گرفت. وی بلخ را به قصد بغداد ترک گفت، در آن شهر سکنا اختیار کرد و به تدریس علم حدیث پرداخت. او روایات خود را از طریق عصام بن یوسف بلخی نقل می کرد، و نیز محدّث شهیر محمّد بن مخلد دوری بلخی از طریق وی

روایاتی را در مسند ابو حنیفه نقل کرده است(2).

585. محمّد بن احمد بن سهل سرخسی

امام شمس الائمّه ابوبکر محمّد بن احمد بن سهل سرخسی، فقیه مشهور حنفی، به

ص:307


1- القند فی ذکر علماء سمرقند، ص 703؛ توضیح المشتبه، ج 3، ص 440.
2- تاریخ بغداد، ج 1، ص 287.

سال 390 ه . در شهر سرخس قدم به عرصه جهان نهاد. او در سال 490 ه . در شهر بلخ جهان را بدرود گفت، و در مقبره نوبهار در جوار قاضی ابو مطیع به خاک سپرده شد. اگر چه محققان در تاریخ مرگ شمس الأئمّه اختلاف نظر دارند ولی او را به علم و دانش ستوده اند.

شمس الدین دارای مناقب زیادی است؛ رجال شناسان او را این گونه معرفی کرده اند: سرخسی الاصل، بخاری الموطن، فرغانی المحبس، حنفی العلم، و وافی الصیت و البلخی الدفن. امام شمس الأئمّه از شاگردان عبدالعزیز بن احمد بن نصر بن صالح حلوانی بخاری فقیه بزرگ حنفی است، وی چنان برای کسب دانش تلاش می کرد که ضرب المثل شده بود. شیخ الاسلام ابو علی احمد بن محمّد بزدوی می گوید: در ماوراءالنهر، و در دورترین نقاط آن سرزمین عالم متبحری که نظیر امام شمس الأئمّه یافت نمی شد و نیز اضافه می کند که من در خدمت شمس الائمّه حلوانی درس می خواندم و برای پیشرفت و یادگیری علوم بسیار تلاش می کردم. همه کوشش من آن بود که از یاران و دوستانی که با من درس می خواندند پیشی بگیرم ولی می دیدم که شمس الأئمّه سرخسی همچون رقیبی گام به گام من حرکت می کند و کوشش می نماید تا پیش از من به سرمنزل مقصود برسد. پس بر کوشش و تلاش خود افزودم و همیشه در این فکر بودم که لحظه ای در اختیارم قرار بگیرد که شمس الأئمّه، عقب بماند، تا من از او پیشی گیرم. در آن هنگام عیدی را در پیش رو داشتیم، با خود گفتم روز عید تعطیل است؛ پس از نماز در گوشه ای می نشینم و درس می خوانم تا از شمس الأئمّه جلو بیفتم. نماز

عید را خواندم و فرصت را غنیمت شمرده مشغول درس شدم. بعد از چند روز معلوم شد که شمس الأئمّه نیز آن فرصت را از دست نداده و از من بیشتر تلاش کرده است.

عده ای از حسودان و سخن چینان سیه بخت از شمس الأئمّه، به پیش ابراهیم تفغاچ خان بن نصر خان حاکم بخارا بدگویی کردند، ابراهیم خان حاکم بخارا شمس الأئمّه را به

اوزگند تبعید کرد و فرمان داد که او را در این شهر زندانی کنند. بسیاری از علما، طلاب و دانشجویان بدان سرزمین رهسپار شدند، تا از دانش شمس الأئمّه بهره جویند. در حالی که آن فقیه دانشمند هیچ گونه کتاب و شرحی در اختیار نداشت، دروس خود را آغاز کرد، و کتابهای بسیاری را املا نمود که از آن جمله کتاب مبسوط است که در 15 جلد

ص:308

تدوین کرد.

شیخ الاسلام حسین بن علی لامِشی می گوید: من در مدرسه و مزار قثم بن عباس بن عبد المطلب ساکن بودم که شمس الأئمّه از فرغانه به شهر سمرقند وارد شد، در حالی که خسته و مبتلا به بیماری چشم بود. به او گفتم: ای کاش چشمهایم کور می شد و شما را در

این حال نمی دیدم. در جواب گفت: فرزندم، هبة اللّه، را از دست داده ام. در فراق او چنان گریه کرده ام که به این بیماری مبتلا گشته ام. گفتم: استاد، عالمی فرزانه مانند شما در فراق فرزندش گریه می کند؟

گفت: یعقوب، پیامبر خدا در فراق فرزندش یوسف چنان گریه می کرد که آرام نمی گرفت و کارش به جایی رسید که چشمانش کور شد، در حالی که او به غیر از یوسف 11 پسر دیگر داشت. پس، تعجبی ندارد که من در مرگ تنها فرزندم گریه کنم.

شمس الأئمّه بخارا را برای همیشه به مقصد بلخ ترک گفت: علما و فقهای بلخی از وی به گرمی استقبال کردند. او ساکن شهر بلخ شد و به تدریس علوم پرداخت. نیز روزهای جمعه در مسجد جامع بلخ به سخنرانی می پرداخت و به سؤالات مردم پاسخ می داد. اکثر علما به او احترام گذاشته اند و به ویژه او را در علم و فضل و دیانت ستوده اند. روزی شمس الأئمّه به منبر فت و در حالی که آیات 7 و 8 از سوره مبارکه اعراف را تفسیر می کرد، رو به علمای حاضر در مجلس کرد و گفت: شما علما اصل را ترک کرده اید و به فروع رو آورده اید. علمای بلخی از این سرزنش درس آموزنده ای گرفتند و همه حافظ کلام اللّه مجید شدند، تلاش آنها بدان جا رسید که شیخ الاسلام ابوبکر محمّد بن

احمد بن علی قزازی قرآن کریم را در یک ماه حفظ کرد.

از شمس الأئمّه تألیفات زیادی در فقه و اصول و غیره مانند مبسوط و کتاب حدیث

الکبیر به جا مانده است. وی شرح السیر الکبیر امام محمّد شیبانی را در دو جلد در زندان مرغینان نوشت.

شمس الائمّه در جوانی از سرخس به بخارا رفت تا این که به خدمت استاد وقت شمس الأئمّه حلوانی رسید و در دروس وی شرکت کرد. در ایام تحصیل روزگار او خیلی سخت می گذشت. وی به خاطر احترام استادش، از مشکلات زندگی اش چیزی به استاد اظهار نمی کرد و حتی مشکلات درسی اش را نمی پرسید و خود با تلاش فراوان در حل

ص:309

آنها می کوشید. سیّد ناصر الدین شهید سمرقندی می گوید: در شروح و الفاظ کتب شمس الأئمّه، نظر کردم، لفظ را اندک و معانی را بسیار یافتم. شاگردان شمس الأئمّه بدین قرار هستند: امام محمود بن عبدالعزیز بن عبدالرزاق مرغینانی، ابو علی حسین بن ابوالقاسم عماد الدین علی لامِشی متوفی به سال 522 ه . و امام مسعود بن حسن بن حسین بن محمّد بن ابراهیم کَشّانی متوفی به سال 520 ه . اگر چه این مرد عالم را به کشانیه از نواحی سمرقند نسبت داده اند. به احتمال قوی وی اهل کَشّان از نواحی جنوبی

بلخ است. بعضی از علما مانندابو عمرو محمّد بن عبدالعزیز بن محمّد بن احمد قنطری فقیه سرپلی(1) او را اهل کشتانیه شمرده اند. شمس الأئمّه سرخسی روایاتی را از طریق شمس الأئّمه حلوانی، ابو عمرو محمّد بن عبدالعزیز سرپلی و دیگران نقل کرده است، مانند این روایت؛ قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله أحبُّ النّاس الی اللّه تعالی مَن هو؟ أنفعُ للنّاس، و أحبُّ الأعمال إلی اللّه تعالی سُرورٌ تَدْخلُه علی مُسلِم أو دَین تَقْضیهِ عنه، أو کرْبَة تَفْرَجُها عنه، أو جُوع قُطْر عنهُ، فلان امشی مع مُسلِم فی حاجَةٍ، أحبُّ إلیّ مِن أنْ اعْتَکِف شهرا فی مَسجدی هذا، و مَن کَفَّ غَضَبُه و لَوْ شاءَ أنْ یَکْفیهِ، امضاهُ اللّه تَعالی بِقَلْبِهِ یَوْم القیامَة رِضاهُ و مَن مَشی مع أخیه المُسْلمِ فی حاجَةٍ یَقْضیها، ثَبَّتَ اللّه قَدَمَهُ یَوْم تَزال الجِبال و تَزل الأقدام، و سُوءُ الخُلْقِ یُفْسِدُ العَمَلَ کما یُفْسِدُ الخَل العَسَل(2).

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: محبوب ترین مردم نزد خداوند، آن کسی است که نفعش

به دیگران از همه بیشتر برسد و بهترین اعمال نزد خدا آن است که مسلمانی را شاد کنی یا دین او را ادا کنی، یا غم و گرفتاری او را برطرف نمایی و یا گرسنگی اش را رفع کنی. آن حضرت می فرمایند: قدم برداشتن در جهت رفع حاجت یک مسلمان را بیشتر از آن دوست دارم که یک ماه در مسجد به اعتکاف نشینم. هر شخصی که غضب خود را فرو نشاند، در حالی که اگر بخواهد خشم کند می تواند، خداوند دل او را به رضای خود در روز قیامت مخصوص می گرداند. هر مسلمانی که در گرفتاری و مشکلات برادر مسلمانش خود را شریک داند، و با وی مساوات و مراعات نماید تا مشکل آن برطرف شود، خداوند قدمهای او را در صراط ثابت می دارد. در آن روزی که کوهها از جا حرکت

ص:310


1- رأس القنطره سرپل کنونی می باشد که در 60 کیلومتری شهر شبرغان مرکز استان جوزجان واقع است.
2- فضائل بلخ، ص 335 و نیز ر.ک: الجامع الصغیر، ج 2، ص 9، 34، 80؛ مشایخ بلخ من الحنفیه، ج 1، ص 93.

می کند و قدمها می لرزد. اخلاق بد، عمل را چنان تباه می کند که سرکه عسل را.

آثار به جا مانده از ابوبکر شمس الأئمّه محمّد بن احمد بن سهل سرخسی بدین قرار است: 1- کتاب المبسوط در فقه و تشریع، در 30 جز که در زندان اوزگند از توابع فرغانه آن را تألیف کرد. 2- شرح الجامع الکبیر. 3- شرح السیر الکبیر (این کتاب در چهار جلد تألیف شده است). 4- کتاب الاصول (این کتاب را در اصول فقه تألیف کرده است)(1).

مؤلّف مفتاح السعاده، کتاب اصول الفقه و شرح السیر الکبیر شمس الأئمّه سرخسی را دو جلد نقل کرده و نیز گفته است که شرح مختصر الطحاوی نیز از تألیفات اوست(2). حاجی خلیفه می گوید: شمس الأئمّه کتاب جامع غایة ما فی الباب نهایه را شرح کرده و نیز کتاب اصول را تا باب شروط در زندان خوارزم نوشته و زمانی که از زندان آزاد شده و به فرغانه رفته، در آن جا آن را کامل کرده است(3). شمس الأئمّه کتابهای جامع الصغیر فی الفروع و الجامع الکبیر فی الفروع امام محمّد بن حسن شیبانی را شرح کرده است(4). و همچنین کتاب الزیادات شیبانی را در زندان شرح کرد و آن را نکت زیاده نام نهاد(5).

پس از آزادی از زندان در ماه جمادی الاول سال 480 ه . به مرغینان رفت(6). شمس الأئمّه سرخسی نوشته است که سلمان فارسی بنا به درخواست برخی از ایرانیان مسلمانِ فارسی زبان، فاتحه الکتاب را برای آنان به فارسی ترجمه کرد تا آنان آن را در

نماز بخوانند و زبانشان به عربی روان گردد(7).

ص:311


1- الأعلام، زرکلی، ج 6، ص 208.
2- مفتاح السعاده، ج 1، ص 337.
3- کشف الظنون، ج 1، ص 112.
4- کشف الظنون، ج 1، ص 561، 568.
5- کشف الظنون، ج 2، ص 963.
6- کشف الظنون، ج 2، ص 1014، 1079، 1414، 1452، 1580، 1620، 1628.
7- تاج التراجم، ج 1، مقدمه، ص 2 به نقل از مبسوط سرخسی، ج 1، ص 37.

586. محمّد بن احمد بن عیسی ورّاق مرورودی

ابو طیب محمّد بن احمد بن حمران بن عیسی ورّاق مرورودی، در مرورود (مرغاب) تولد یافت. وی تحصیلات خود را در زادگاهش به پایان رسانید و در بسیاری از علوم به ویژه در علم حدیث صاحب نظر شد، او برای گردآوری حدیث به سرزمینهایی چون حجاز، شام و بغداد سفر کرد و در شهر رأس العین ساکن گشت. او در این شهر به تدریس حدیث پرداخت، به همین دلیل عده ای او را رأس العینی خوانده اند. ابن عُدی می گوید: من در شهر رأس العین از مرورودی احادیثی را یادداشت کرده ام. ابا عروبه می گوید: من

در میان دروغ گویان فاسق تر از مرورودی ندیده ام.

این روایات از اوست: عن محمّد بن احمد بن عیسی باسناده، عن النبی صلی الله علیه و آله قال: لما کان لیلة أسری بی حَمَلنی جبرئیل علی البراق الی بیت المقدس، ثمّ عَرَجَ بی الی السّماء.

پیامبر فرمود: در شب معراج جبرئیل مرا بر براق به بیت المقدس حمل کرد، سپس از آن جا به آسمان برد.

عن محمّد بن احمد بن عیسی باسناده، عن جابر بن عبد اللّه ان النبیّ صلی الله علیه و آله قال: صلّی علی حصیر(1). جابر گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله بر روی حصیر نماز می خواند.

عن محمّد بن احمد بن عیسی، عن عبد اللّه بن عمر قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: یَخْطِبْنا،

یَقولُ إذا جاء أحْدُکُم یَومَ الجمعَةِ، فَلْیَغْتَسِل، و لَیَتَنظفُ(2).

عبد اللّه بن عمر گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله در خطبه های نماز جمعه می فرمود: هرگاه یکی از شما خواست در نماز جمعه شرکت کند، غسل کرده و نظافت را رعایت کند.

587. محمّد بن احمد بن محمّد بلخی

ابوبکر محمّد بن احمد بن محمّد بن بختویه بلخی، از مشاهیر محدثان بلخ بود. وی

ص:312


1- الکامل فی ضعفاء، ج 7، ص 559؛ الکشف الحثیث، ص 348؛ میزان الاعتدال، ج 3، ص 443.
2- تاریخ دمشق، ج 1، ص 286؛ الضعفا و المتروکین، ج 3، ص 39.

مانند سایر علمای بلخ این شهر را به قصد بغداد ترک گفت، در آن شهر ساکن شد و به تدریس حدیث پرداخت. او روایاتش را از طریق احمد بن محمّد بن سهل قاضی بلخی نقل می کرد، نیز محمّد بن مظفر از طریق او روایاتی را نقل کرده است.

عن ابوبکر محمّد بن احمد بن محمّد بن بختویه بلخی باسناده، عن علی بن ابی طالب علیه السلام قال: سمعتُ رسول اللّه صلی الله علیه و آله یقول: یَنْبَغی لِلْعاقِلِ أن لا یَکون شاخِصا إلاّ فی ثلاث، طلبٌ لِمَعاشٍ، أو خُطْوَةٌ لِمَعادٍ، أو لَذةٌ فی غَیر مُحَرّمٍ(1).

فرمود: سزاوار است برای انسان عاقل که شاخص نباشد، مگر در سه مورد:

1- برای کسب روزی تلاش کند 2- در خداشناسی یک قدم جلوتر باشد 3- از غیر حرام لذّت ببرد.

588. محمّد بن احمد بن محمّد بن ابو صالح بغدادی

ابوبکر محمّد بن احمد بن محمّد بن ابوصالح بغدادی در شهر بغداد به دنیا آمده، سپس به بلخ مهاجرت کرده و ساکن آن شهر شده است. ابوالحسن محمّد بن اسماعیل زاهد و ابو علی حسن بن احمد بن محمّد خطیب هر دو بلخی هستند و از شاگردان

ابوبکر محمّد بغدادی به شمار می روند.

ابو علی حسن بن احمد می گوید: من در سال 367ه .، در شهر بلخ به خدمت ابوبکر محمّد بغدادی علم حدیث آموختم. ابو محمّد عبدالعزیز بن محمّد نخشبی می گوید: ابوبکر محمّد بغدادی به سال 376ه .، در شهر بلخ وفات یافت. این روایات از اوست: عن ابوبکر محمّد بن احمد بن محمّد بن ابو صالح بغدادی ببلخ قال: نبأنا ابو شعیب عبد اللّه بن حسن بن احمد حرّانی قال: نبأنا خلف بن هشام بزاز قال: نبأنا حزّام بن أبی حزم قُطعی قال: سَمِعْتُ أنس بن مالک یَقُولُ: قال رسولُ اللّه صلی الله علیه و آله: أتدْرون أیّ القرآن أعظَم؟ قالوا اللّه ُ و رسُوله أعلَم، قال: اللّه لا اله إلاّ هو الحَیُّ القَیّومُ إلی آخر الآیة(2).

ص:313


1- تاریخ بغداد، ج 1، ص 338؛ العلل المتناهیه، ج 2، ص 709؛ دایرة المعارف آریانا، ج 1، ص 914.
2- تاریخ بغداد، ج 1، ص 345؛ لسان المیزان، ج 5، ص 645؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 351-380 ه .، ص 599؛ المنتظم، ج 8، ص 463؛ میزان الاعتدال، ج 3، ص 442.

589. محمّد بن احمد بن محمّد غنجاری

ابو عبد اللّه حافظ محمّد بن احمد بن محمّد غنجاری در بخارا تولد یافت و تحصیلاتش را در همان شهر به پایان رسانید و برای تکمیل آن به بلخ مهاجرت کرد. وی در این شهر اقامت گزید، به تدریس علوم پرداخت و شاگردان زیادی تربیت کرد. سرانجام در سال 376ه . در گذشت و در این شهر به خاک سپرده شد(1).

590. محمّد بن احمد بن معاذ بلخی

ابو العلاء محمّد بن احمد بن معاذ بن سعد موازینی بلخی از محدّثان برجسته بلخ به شمار می رفت. او در شهر بلخ کرسی تدریس علم حدیث داشت و روایاتش را از طریق مکی بن ابراهیم بلخی، رجاء بن نوح بلخی و قتیبة بن سعید بغلانی نقل می کرد، نیز

محدّثانی چون اسحاق بن شاذه از طریق ابوالعلاء موازینی بلخی روایاتی را نقل کرده است، مانند این روایت: عن ابوالعلاء محمّد بن احمد موازینی بلخی قال: حدثنا مکی بن ابراهیم بن عمر بن ذربلخی بإسناده عن نافع، عن عبد اللّه بن عمر قال: قالَ رسول اللّه صلی الله علیه و آله: إذا راحَ أحدکم الی الجُمعَةِ فَلْیَغْتَسِل(2).

حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمود: هرگاه یکی از شما خواست در نماز جمعه شرکت کند، غسل جمعه نماید.

ص:314


1- الانساب، سمعانی، ج 12، 244.
2- تاریخ اصبهان، ج 2، ص 168.

591. محمّد بن احمد بن یوسف بلخی

ابو عبد اللّه محمّد بن احمد کاتب بلخی، معروف به «خوارزمی»، از مفاخر بزرگ خراسان بود. او در بلخ پا به عرصه وجود نهاد و در آن شهر تحصیلات خود را به پایان رسانید. سپس وی بلخ را به قصد خوارزم ترک کرد و در آن شهر سکنا گزید، به همین مناسبت به خوارزمی شهرت یافت.

ابو عبد اللّه محمّد کاتب بلخی کتاب مفاتیح العلوم را در بین سالهای 367 تا 372ه . تألیف کرد و آن را به وزیر عتبی، عبید اللّه بن احمد اهدا نمود؛ به نقل از الاعلام مانند این کتاب تا آن زمان هیچ یک از علمای عرب تصنیف نکرده بود. خیرالدین زرکلی به نقل از مقریزی می نویسد که کتاب مفاتیح العلوم یکی از بهترین کتابهای آن روزگار بوده است. ابو عبد اللّه محمّد کاتب بلخی در سال 387ه . جهان را بدرود گفت(1).

در مقدمه کتاب مفاتیح العلوم آمده است که ابو عبد اللّه محمّد کاتب بلخی در بلخ زاده شده، در نیشابور می زیسته و مدتی نیز در دربار سامانیان سمت دبیری داشته است.

ابن خلکان و مقریزی نام او را محمّد بن احمد بن یوسف بلخی خوارزمی نوشته اند.

این مرد بزرگ و فاضل، کتاب مفاتیح العلوم را به زبان عربی تألیف کرد که یکی از کهن ترین دایره المعارف های اسلامی است(2).

در مجله آریانا آمده است که کتاب مفاتیح العلوم در عصر خود دایره المعارفی بوده که در آن اصطلاحات علمی، ادبی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و اداری گنجانیده شده است. این کتاب حدود سیصد سال در خراسان از کتابهای آموزشی به شمار می رفته و معتبر بوده است(3).

ص:315


1- الاعلام، زرکلی، ج 5، ص 312-313؛ خطط المقریزی، ج 1، ص 258؛ دایره المعارف الاسلامیه، ج 9، ص 17.
2- مفاتیح العلوم، ص 16؛ معجم المؤلفین، ج 9، ص 29؛ کشف الظنون، ج 1، ص 1756.
3- مجله آریانا، سال 27، ش 4، ص 80؛ هدیة العارفین، ج 2، ص 51.

592. محمّد بن احمد جوزجانی

قاضی ابو رجاء محمّد بن احمد بن رجاء جوزجانی در جوزجان متولد شد. او تحصیلات خود را در شهرهای جوزجان و بلخ به پایان رسانید و به جایی رسید که از اعیان فقهای زمانش به شمار می رفت. وی از طرف عمرو بن لیث صفاری به قاضی القضاة کل کشور منصوب شد. او در رأی فقهی به روش کوفیان و علمای کوفه عمل می کرد. وی در زمان تصدی مقام قضاوت ساکن شهر نیشابور بود و تا وفات عمرو بن لیث در این مقام بود؛ پس از درگذشت عمرو، این عالم و فقیه عالی قدر به زادگاهش شهر جوزجان بازگشت و در این شهر جهان را بدرود گفت(1).

ذهبی می گوید: ابو رجاء جوزجانی، استاد ابو سلیمان جوزجانی است. وی تدریس حدیث داشت و روایاتش را از طریق حَوثَر مِنقَری، اسحاق شهید و ابو سعید أشجّ نقل می کرد. ابو عمر حِیری، مؤمّل بن حسن و گروهی دیگر از محدّثان از ابو رجاء جوزجانی روایاتی را نقل کرده اند. این محدّث شهید در سال 285ه . در شهر جوزجان درگذشت و در آن شهر به خاک سپرده شد(2).

ابو رجاء جوزجانی از شاگردان محمّد بن حسن شیبانی بود.

حاکم می گوید: وی دختری داشت به نام خدیجه که بیش از صد سال عمر کرد، او عربی را بخوبی می دانست و می نوشت. از ابو یحیی بَزّاز شنیدم که می گفت: دختر ابو رجاء در سال 372ه .وفات کرده است(3).

593. محمّد بن احمد زُبِیلاذانی

ابو عبد اللّه محمّد بن احمد بن محمّد بن شبیب زُبیلاذانی از معاریف علمای بلخ بود.

ص:316


1- الانساب، سمعانی، ج 3، ص 401.
2- تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 281-290ه .، ص 249.
3- تاریخ نیشابور، حاکم، ص 53؛ الجواهر المضیّه، ج 3، ص 82؛ ج 4، ص 120.

وی در روستای زُبیلاذان (زبیلادان) که یکی از روستاهای بلخ است قدم به عرصه جهان هستی نهاد. او علوم را در شهر بلخ فرا گرفت. در کتاب الطبقات لِعلماء اهل بلخ و فقهائها، نقل شده است که ابو عبد اللّه محمّد بن جعفر بن محمّد بن غالب ورّاق بلخی از جمله شاگردان زبیلاذانی می باشد. او از طریق استادش روایاتی را نقل کرده است.

ابو سهل عبدالرحمان بن محمّد بن محمّد بن یحیی میراب گفته است: زُبیلاذانی اندکی بعد از سال 300ه .وفات یافته است(1).

594. محمّد بن احمد مذکر بلخی

ابو جعفر محمّد بن احمد مذکر بلخی از علمای صاحب نام زمان خود بود. وی تحصیلاتش را در شهر بلخ به پایان رسانید و کرسی تدریس حدیث داشت. ابوبکر عبد اللّه بن علی بن بحر بحری بلخی از شاگردان این عالم به شمار می رفت. بحری از طریق استادش روایاتی را نقل کرده است(2).

595. محمّد بن ازهر بلخی

ابو عبد اللّه محمّد بن ازهر بلخی، از جمله محدّثان بلخ است. او از شاگردان ابو هارون موسی بن جعفر بن نوح بن محمّد بن موسی خزاری بود و روایاتی را از این عالم ربانی نقل کرده است(3).

ابو عبد اللّه محمّد بن ازهر بلخی از امامان بلخ و خراسان به شمار می رفت و در سال 251ه .، فوت کرده است(4). از آثار به جا مانده از او کتاب الاختیارات فی الفقه است(5).

ص:317


1- الانساب، سمعانی، ج، 6، ص 271؛ اللباب فی التهذیب الانساب، ج 1، ص 401.
2- الانساب، سمعانی، ج 2، ص 104.
3- الانساب، سمعانی، ج 5، ص 111.
4- الجواهر المضیّه، ج 3، ص 85.
5- هدیة العارفین، ج 2، ص 15؛ کشف الظنون، ج 1، ص 34.

واعظ بلخی می گوید: محمّد بن ازهر بلخی در باب قضات بلخ از ابن ابو یعقوب نقل کرده که بعد از ظهور اسلام در بلخ اول کسی که به کرسی قضاوت بلخ نشست حارث بن سریعت، و بعد از آن هلال بن حسّان، پس از او سلیمان بن بشیر بلخی و به ترتیب، نصر بن مشارس، متوکل بن حمران، عمر بن میمون، ابو محمّد عبد اللّه بن عمر، قاضی ابو

مطیع بلخی، شداد بن حکم، لیث بن مساور بلخی بودند. پس از لیث بن مساور در بلخ از میان علما و زهّاد کسی به کرسی قضاوت بلخ ننشست، به علت این که قضات از طرف حکّام ظالم منصوب می شدند(1).

صاحب فضایل بلخ از ابو عبد اللّه محمّد بن ازهر بلخی نقل می کند که روزی من به اتفاق خلف بن ایوب بلخی به خدمت محمّد بن حسن شیبانی رفتیم، مباحثه ای در باب رضاع بین او و شیبانی برگزار شد که این مباحثه علمی از طلوع آفتاب تا ظهر ادامه یافت(2).

596. محمّد بن ازهر جوزجانی

محمّد بن ازهر جوزجانی، در شهر جوزجان قدم به عرصه وجود نهاد. وی علوم را در شهرهای جوزجان و بلخ فرا گرفت و به ویژه در علم حدیث صاحب نظر شد. عده ای از رجال شناسان جوزجانی را متهم به دروغ و جعل حدیث کرده اند، و برخی از محققان او را استاد احمد بن حنبل می دانند.

ابن عُدی از عبد اللّه بن احمد بن حنبل نقل می کند که عبد اللّه گفت: من نظر پدرم را درباره محمّد بن ازهر جوزجانی پرسیدم؟

گفت: من هیچ روایتی را از جوزجانی یادداشت نکرده ام، به علت این که او روایاتش را از طریق کذّابان و دروغ گویان همچون محمّد بن مروان، کلبی و عبدالمنعم که احادیث

ص:318


1- فضایل بلخ، ص 208.
2- فضایل بلخ، ص 180.

ثقه و درست را رها می کردند نقل می کرد(1).

ابو حاتم رازی می گوید: محمّد بن ازهر جوزجانی حدیث تدریس می کرد، و روایاتش را از طریق یحیی بن سعید قطان و فریابی نقل می کرد. راویانی چون ابو دردا عبدالعزیز بن مُنیب مروزی، احمد بن سلمه نیشابوری از طریق جوزجانی روایاتی را نقل کرده اند(2).

حاکم می گوید: جوزجانی ثقه و امین است، و ابن حبّان او را ثقه می داند(3).

597. محمّد بن اسحاق بن اسماعیل بن صلت بلخی

ابو سعید محمّد بن اسحاق بن اسماعیل بن صلت سمسار بلخی، از محدّثان عصر خود به شمار می رفت. وی از شاگردان محمّد بن تمیم فریابی بود و از طریق او روایتی را

نقل کرده است، امّا برای این که محمّد بن تمیم فریابی مشهور به جعل حدیث است، این روایات صحیح نیست(4).

598. محمّد بن اسحاق بن حرب لؤلؤی بلخی

ابو عبد اللّه محمّد بن اسحاق بن حرب لؤلؤی بلخی، معروف به ابن ابی یعقوب از جمله حفّاظ عصر خود به شمار می رفت. وی در بسیاری از علوم، مانند علم حدیث، تاریخ و ادبیات صاحب نظر بود. او به بغداد رفت و در این شهر ساکن شد، با علما و حفّاظ بغداد مجالست و هم نشینی داشت و با آنها در علوم مختلف مناظره و مذاکره می کرد. وی در شهر بغداد همچنین کرسی تدریس حدیث داشت.

ص:319


1- الکامل فی الضعفاء، ج 7، ص 302.
2- الجرح و التعدیل، ج 7، ص 309.
3- الضعفاء الکبیر، ج 4، ص 32؛ الضعفاء والمتروکین، ج 3، ص 39.
4- تاریخ جرجان، ص 221-222؛ و نیز ر.ک: لسان المیزان، ج 5، ص 753؛ میزان الاعتدال، ج 3، ص 475.

او روایاتش را از طریق، مالک بن انس، خارجة بن مصعب، بُشر بن سری، یحیی بن یمان و خالد بن عبدالرحمان مخزومی و دیگران نقل می کرد، نیز راویانی چون، ابوبکر بن

ابی الدنیا، فضل بن محمّد زیدی، ابو عبد اللّه بن ابی الأحوص ثقفی و عبید اللّه بن

احمد بن منصور کسائی رازی از طریق او روایاتی را نقل کرده اند. خطیب بغدادی می گوید: به دانش وی نمی توان اعتماد کرد(1).

محمّد بن عُبید کندی می گوید: محمّد بن اسحاق لؤلؤی بلخی در سال 230ه . وارد کوفه شد. وی از جمله حافظ ترین مردمان زمان خودش بود و با ابوبکر ابی شیبه رفت و آمد داشت، احمد بن یسار بن ایّوب می گوید: وی از علمای بلخی محسوب می شد. ولی در بغداد به ابن ابی یعقوب شهرت داشت. اسم او محمّد بن اسحاق و کنیه اش ابو عبد اللّه

بود. او محاسنش را خضاب نمی کرد و در حدود هشتاد سال سن داشت. وی از عجایب حفّاظان حدیث و مورّخان توانمند به شمار می رفت که در علوم بلاغت، بیان و بدیع استاد بود و از شعر و ادبیات آگاهی خوبی داشت. وی همیشه کم صحبت می کرد، مباحثه علمی را دوست می داشت و در این باب سخن زیاد می گفت. محمّد بن اسحاق بلخی در سال 222ه . وارد بغداد شد. ابو خثیمه زهیر بن حرب می گوید: امروز مرد حافظی وارد شهر ما شده است. گفتند اهل کجاست؟

گفتم: نمی دانم اهل مرو که نیست اهل خراسان است. عرض کردم: شما خراسانی هستید؟

گفت: بله خراسان بزرگ. گفتم: چرا به بغداد آمدی؟

گفت: برای فراگیری کتابهای ارسطاطالیس.

احمد بن یسار بن ایّوب می گوید: درباره شخصیت، حفظ قرآن و دانش او از ابو رجاء قتیبة بن سعید بغلانی پرسیدم که وی چگونه آدمی است؟

ابو رجاء امام قتیبه گفت: وی در کوفه حدیث تدریس می کرد و به ام المؤمنین عایشه شتم می کرد. من قصد داشتم در درس وی شرکت کنم، بدین علت از او دوری جُستم. احمد بن یسار می گوید: ابو حاتم و ابراهیم بن یعقوب جوزجانی می گفتند: ابن ابی یعقوب هرگاه عربی را می دید، می گفت که از کدام طایفه هستی؟

ص:320


1- تاریخ بغداد، ج 1، ص 234.

او می گفت: از فلان قبیله، می گفت: آیا می دانی عالمان و شاعران این طایفه چه کسانی بودند؟

و آن گاه خودش هر کدام را یکی یکی نام می برد، به طوری که آن فرد تعجب می کرد و می دید که وی قبیله اش را از خودش بهتر می شناسد(1).

محمّد بن اسحاق بلخی می گوید: سلم بن سالم در مدت چهل سال یک مرتبه سرش را به آسمان بالا نکرد، کسی او را ندید که در طول سال روزه اش را افطار کرده باشد، و یا بر روی فرش نرم خوابیده باشد(2).

ابن جوزی می گوید: محمّد بن اسحاق بلخی ام المؤمنین عایشه را شتم می کرد. وی در سال 244ه .، وفات کرده است(3). محمّد بن اسحاق بلخی به ناحیه جبل عامل لبنان سفر کرد، مدتی در این محل ساکن شد و به تدریس حدیث پرداخت. او روایاتش را از سفیان بن عُیینه و محدّثان اهل عراق نقل می کرد. از او در باب ثقات هیچ روایتی نقل نشده، امّا در کتاب ثقات روایات وی مورد اعتماد توصیف شده است. ذهبی می گوید:

محمّد بن اسحاق بلخی همان محمّد بن اسحاق بن حرب لؤلؤی بلخی است. هر عالم و

دانشمندی که با او روبرو می شد، او را در قله اعلی از دانش می دید(4). ابن عدی می گوید:

من حدیثی از او ندیدم که به حدیث اهل صدق شباهت داشته باشد. ابن حبّان می گوید: من به این قول اطمینان ندارم، برای این که ابن حبّان او را توثیق کرده است(5). عن محمّد بن

اسحاق بلخی باسناده عن عبد اللّه بن عمر قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله لِکُلّ صائم عند فطرة دَعوةٌ مُستجابةٍ(6).

رسول خدا فرمود: دعای روزه دار، در وقت افطار پذیرفته می شود.

ص:321


1- تاریخ بغداد، ج 1، ص 234.
2- سیر اعلام النبلاء، ج 9، ص 321.
3- المنتظم، ج 6، ص 520.
4- سیر اعلام النبلاء، ج 11، ص 449.
5- مجروحین، ج 3، ص 307؛ الضعفاء و المتروکین، ج 3، ص 40.
6- میزان الاعتدال، ج 3، ص 459. و برای آگاهی بیشتر ر.ک: قاموس الرجال، ج 8، ص 48؛ تقوی التواریخ، ص 684؛ تاریخ الاسلام، ذهبی، حوادث سالهای 221 تا 230، ص 346؛ طبقات علماء الحدیث، ج 2، ص 74؛ الوافی بالوفیات، ج 2، ص 189؛ الرجال فی تاج العروس، ج 4، ص 68؛ الانساب، ج 10، ص 373؛ ج 11، ص 232؛ الکامل فی ضعفاء، ج 7، ص 536؛ تنزیه الشریعه، ج 1، ص 100؛ العلل المتناهیه، ج 1، ص 276.

599. محمّد بن اسحاق طالقانی

محمّد بن اسحاق طالقانی، از راویان برجسته بلخ و شیعه امامیه به شمار می رود. این مرد بزرگ در شهر طالقان از توابع بلخ که اکنون خرابه های آن در غرب رودخانه جیحون، شرق مرو و غرب بلخ موجود است زاده شد. نیز شهری بدین نام در همین ناحیه وجود دارد.

برخی از محققان رجال شناس محمّد بن اسحاق طالقانی را از اصحاب و یاران ابوالحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام به شمار آورده اند، و روایتی را از طریق او نقل می کنند که مضمون آن چنین است: من مردی را در خراسان دیدم سوگند یاد می کرد، و می گفت که معاویة بن ابوسفیان از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله نمی باشد. اگر او از صحابه باشد زنم مطلقه است. فقهای خراسان فتوا دادند که معاویه از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله می باشد، و آن مرد باید از زنش جدا شود. در همین زمان حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام وارد خراسان شده بودند. آن حضرت با فقها مخالفت کردند و فرمودند: آن مرد نباید از زنش جدا شود. فقها گفتند: به چه دلیل؟

امام رضا علیه السلام فرمودند: من این حرف را از روایتهای خود شما می گویم. شما در کتابهای خود نقل کرده اید که وقتی پیامبر مکّه را فتح کردند، مردم پیرامون آن حضرت جمع شدند تا مسلمان شوند. در آن هنگام حضرت فرمودند: ای هل مکّه شما مردم خوبی هستیدو اصحاب من نیز افراد خوبی هستند، ولی پس از فتح مکّه دیگر هجرتی وجود نخواهد داشت و مهاجرت با فتح مکّه پایان یافت. اگر کسانی مهاجرت کنند مهاجر حساب نمی شوند و نیز مسلمانان مکّه در زمره اصحاب قرار ندارند؛ بر این اساس می توان گفت که معاویه از اصحاب نیست. فقها نظر آن حضرت را پذیرفتند و آن زن هم مطلقه نشد(1).

ص:322


1- راویان امام رضا علیه السلام در مسند الرضا، ص 436؛ بحارالانوار، ج 101، ص 158؛ عیون اخبارالرضا، ج 2، ص 168؛ الجامع لروات و اصحاب الامام رضا، ج 2، ص 23.

600. محمّد بن اسماعیل بلخی

ابوالحسن محمّد بن اسماعیل بن ابراهیم بن اسماعیل بن طور بن نالون بن حریب بلخی زاهد، از محدّثان صاحب نام زمان خود بود. او در بلخ متولد شد، علوم را در زادگاهش فرا گرفت و در بسیاری از زمینه ها صاحب نظر گشت. وی بلخ را به قصد زیارت بیت الحرام و مدینة الرسول ترک کرد. بنابر نقل خطیب، او پس از اتمام فریضه حج

به سال 423ه . وارد بغداد شد، مدتی در این شهر اقامت اختیار کرد و مشغول تدریس علوم به ویژه حدیث شد.

محمّد بن اسماعیل بلخی روایاتش را از طریق محمّد بن احمد ابو صالح بغدادی که ساکن بلخ بود، نقل می کرد. خطیب اضافه می کند ما از او روایاتی یادداشت می کردیم؛ در

روایات او جای هیچ گونه تردیدی وجود ندارد(1). وی شاگردان زیادی تربیت کرد که از آن جمله می توان به ابو صالح شعیب بن ادریس فقیه بلخی و ابو علی حسین بن علی بن احمد بلخی اشاره کرد. ابوالحسن در سال 492ه . در سن هشتاد سالگی وفات یافت(2).

601. محمّد بن اسماعیل بلخی

محمّد بن اسماعیل بلخی، از علمای شیعه امامیه بلخ به شمار می رود. او از اصحاب و یاران امام هادی علیه السلام است(3).

مامقانی، او را مجهول می داند(4).

مؤلف مجمع الرجال بدون این که شرح حالی آورده باشد، از محمّد بن اسماعیل

ص:323


1- تاریخ بغداد، ج 2، ص 55.
2- الاکمال، ج 2، ص 433؛ دایره المعارف آریانا، ج 1، ص 943؛ و نیز ر.ک: المشتبه، ج 1، ص 228؛ توضیح المشتبه،ج 3، ص 192.
3- رجال طوسی، ص 424.
4- تنقیح المقال، ج 2، ص 82.

بلخی نام برده است(1). تفرشی و آیت اللّه خویی، محمّد بن اسماعیل بلخی را از اصحاب امام هادی علیه السلام می دانند(2).

602. محمّد بن اسماعیل بن موسی بن عبد اللّه بلخی

محمّد بن اسماعیل بلخی، از مشاهیر بلخ بود. وی بلخ را برای همیشه به قصد نیشابور ترک کرد، در آن شهر ساکن شد و در همان جا درگذشت(3).

بیش از این اطلاعاتی درباره او به دست نیامده است.

603. محمّد افضل بن اسلام خان بدخشانی

محمّد افضل بن اسلام خان ثابت بدخشانی، از مشاهیر شعرای عصر خود بود. این مرد ادیب در سال 1151ه . وفات یافته است. از او یک دیوان فارسی به جا مانده است که مشتمل بر 5 هزار بیت می باشد(4).

604. محمّد بن بشرویه بلخی

در منابع و مآخذ اطلاعات چندانی درباره او وجود ندارد، امّا صاحب کشف الظنون بدون اشاره به شرح حال وی می نویسد: کتاب کنزالاخبار از اوست(5).

ص:324


1- مجمع الرجال، ج 5، ص 154.
2- نقد الرجال، ج 4، ص 142؛ معجم رجال الحدیث، ج 16، ص 101.
3- تاریخ نیشابور، حاکم، ص 53.
4- هدیة العارفین، ج 6، ص 334.
5- کشف الظنون، ج 2، ص 1512.

605. محمّد بن پیوند بن قربان عادلی

آیت اللّه حاج سیّد محمّد بن سیّد پیوند بن سیّد قربان بن سیّد علاءالدین بن سیّد عزیز بن سیّد وهّاب بن سیّد ایّوب بن علاء الدین بن سیّد زمان بن سیّد علاء الدین کبیر بن سیّد تاج الدین بن سیّد علی ثانی بن سیّد حسین بن میر سیّد علی ولی حسینی، معروف به حاج سیّد محمّد عادل، در شهرستان ترخوج مرکز بلخاب در یک خانواده مذهبی از تبار زید شهید به سال 1262ه . دیده به جهان گشود. چهار بهار از عمرش نگذشته بود که مادرش را از دست داد، آن گاه تحت سرپرستی پدر قرار گرفت، و از ارشادات او بهره می جُست. سرانجام سیّد محمّد راهی مکتب خانه شد و قرآن شریف، کتابهای فارسی و خط نوشتن را در حضور ملا غلام حسن فرا گرفت. امّا در این زمان واقعه تلخ دیگری رخ داد که آن مرگ پدرش بود؛ این حادثه باعث شد او از زندگی نا امید شود. دیگر درس، تحصیل و مدرسه را رها کرد، مانند جدّش رسول خدا به دنبال شبانی رفت. عشق فراگیری دانش او را لحظه ای رها نمی کرد، بالاخره پس از مدتها با کاروان عازم بخارا شد

و ضمن آن که برای امرار معاش کار می کرد در یکی از مدارس بخارا نیز مشغول به تحصیل شد. مدت سه سال ادبیات عرب و منطق را در محضر اساتید فن فرا گرفت، آن گاه شهر بخارا را به قصد مشهد مقدس ترک گفت، با زحمات فراوان خودش را به جوار ثامن الأئمه علی بن موسی الرضا علیه السلام رسانید. در مدرسه پریزاد اتاق گرفت، به تحصیلاتش ادامه داد و در دروس آیت اللّه سیستانی شرکت می کرد.

در آن روزگار برای طلابی که درآمدی نداشتند تحصیل علم دشوار و سخت بود، آیت اللّه عادل در ضمن بیان خاطرات خود می فرمود: من هنگام تحصیل در مشهد مقدس در بسیاری از روزها غذا برای خوردن نداشتم، در تاریکی شب از مدرسه خارج می شدم پوست خیار، خربزه و هندوانه را جمع می کردم و با خود به مدرسه می بردم که پس از تمیز کردن استفاده می کردم و به این ترتیب به تحصیل ادامه دادم.

با در نظر گرفتن حوادث کشور در آن سالها، عده ای از طلاب بلخاب حوادث و مشکلات اجتماعی و دینی و محلی جامعه شان را بررسی کردند. قرار شد که یک نفر از

ص:325

میان آنها به وطن بازگردد تا به مشکلات مذهبی و اجتماعی مردم رسیدگی کند. به اتفاق هم به محضر حضرت آیت اللّه سیستانی مشرف شدند و موضوع را با ایشان در میان گذاشتند، معظم له فرمودند: قرعه بیندازید، در حضور آن بزرگوار قرعه انداختند به نام

آیت اللّه حاج سیّد محمّد عادل افتاد، آیت اللّه سیستاتی و آقایان دیگر اسباب و لوازم سفر آقای عادل را فراهم کردند، کاروان از مشهد عازم بلخ شد. این عالم برجسته، پس از وداع

با امام هشتم علیه السلام و علمای اعلام و یاران و دوستان همراه آن کاروان از راه هرات، بادغیس، فاریاب، جوزجان و سرپل به دیار عشق وارد شد و به زیارت یحیی بن زید که خود شهیدی از تبار کاروانیان شهدای کربلاست رسید. آیت اللّه عادل پس از ورود به بلخاب به گرمی مورد استقبال مردم قرار گرفت.

او دوم روحانی شیعه بود که وارد بلخاب می شد. قبل از او مرحوم آیت اللّه حاج سیّد مسعود مغزاری بود که در این سرزمین مکتب امام صادق علیه السلام را ترویج می کرد. آیت اللّه عادل دوم مبلغ مکتب امام صادق علیه السلام بود. مرگ سیّد شاه هلال مقارن با ورود ایشان بود. ایشان به مردم دستور دادند که میت را به دستور مذهب شیعه غسل دهند و کفن کنند و خود برای نماز و تلقین میت حاضر شدند. سپس او را طبق دستور فقه امام صادق علیه السلام

کفن و دفن کردند و این کار برای مردمِ محل تازگی داشت. روضه منور سخی شاه مردان را که منصوب به امیرالمؤمنین علی علیه السلام و در شهر مزار شریف واقع است خود گواهی است بر فعالیتهای گوناگون علمای شیعه.

از گذشته رسم بوده است که در کوچه و خیابان و در محافل و مجالس، مناقب اهل بیت به ویژه شاه اولیا را می خواندند و آن سنّت تاکنون ادامه دارد که به آن مناقب خوانی

می گویند. قدرت و کثرت شیعیان بلخ و نواحی آن سبب شد که نظامی باخرزی چنین گوید: قبر فیض آثار امیرالمؤمنین علی کرّم اللّه وجهه در حوالی بلخ ظاهر شد، و طبقات

خلایق از خراسان و ماوراءالنهر متوجه زیارت آن حضرت شدند(1). بدون تردید همه آن زایران شیعه نبودند، ولی می توان گفت اکثرشان شیعه بودند.

کهگدایی می نویسد: اکثر طرفداران خاندان نبوت از مردم خراسان و بلخ بودند. شاید یکی از علتهای ظهور مرقد شاه ولایت در شهر مزار شریف این بوده است که بلخیان و

ص:326


1- مقامات جامی، ص 231.

خراسانیان در اخلاص و متابعت خویش مقاوم و پابرجا شوند. هر کسی از وابستگان خاندان رسالت به این دیار می رسید مردم به رهبری او دست به قیام می زدند(1).

پیرمردهای محل پس از دفن سیّد شاه هلال با یکدیگر می گفتند که آقای عادل میت را مانند آیت اللّه سیّد مسعود غسل داد، کفن کرد، و نماز خواند و تلقین داد. سیّد مصطفی

کربلایی خوال سیاگلکی از ملا امام کربلایی نقل می کند که او مطالب فراوانی را از استاد

خود یادداشت کرده است. آیت اللّه عادل دوم روحانی شیعه بود که به سال 1325ه . پس از اتمام تحصیلات عالی به زادگاهش بازگشت، به ترویج مکتب شیعه و مسایل دینی حلال و حرام پرداخت. افراد علاقه مند به دین و ایمان گرد او را گرفته، مسائل شرعی را

می آموختند و سپس به روستاها رفته و به دیگران مسایل شرعی و نماز را آموزش می دادند. آیت اللّه عادل برای سرکشی به محله ها و روستاها می رفت و بتدریج مردم را به مسایل شرعی و مکتب امام صادق علیه السلام آشنا کرد. قبل از آن مردم نماز، و احکام روزه و مسایل عقد و ازدواج را به فتوای امام ابو حنیفه عمل می کردند؛ نماز را با دست بسته به

جا می آوردند، در نماز به جای تشهد التحیات می خواندند، به جای خطبه عقد،

سوره هایی از قرآن کریم را می خواندند، به طرف آب فوت می کردند و به عروس و داماد می دادند و با هم زن و شوهر می شدند، خون ذباحه را می خوردند، در شبهای جمعه به خانقاه می رفتند و مجلس چهر(2) برگزار می کردند.

دولت خودش را حامی دین می دانست، مروّجان را به نام محتسب به شهرها و روستاها اعزام می کرد تا به امور دینی مردم رسیدگی کنند. اینان از مردم مسایل دینی سؤال می کردند، اگر جواب می دادند رها می شدند و اگر جواب نمی دادند شلاّق می خوردند. هر مسأله یک ضربه شلاّق مجازات داشت. اجرای مجازات، جا و مکان مخصوصی نداشت، همچنین در برابر هر ضربه شلاّق یک تنگه(3) که پول رایج آن زمان بود دریافت می کردند.

مردم در این باره حکایتی شیرین نقل می کنند: روزی یکی از محتسبهای دولت در

ص:327


1- تاریخ مزار شریف، ص 27.
2- نوعی ذکر که در مجالس گفته می شد.
3- تنگه واحد پول بخارا بود و فرقی نمی کرده است که نقره یا طلا باشد.

روستای لرکرد از یک آسیابان مسایل شرعی سؤال می کند. او نمی تواند جواب کامل بدهد، محتسب او را به هفت ضربه شلاّق محکوم می کند و آن حکم را اجرا می نماید. پس از شلاق نوبت به جریمه می رسد. مُحتسب جریمه را مطالبه می کند. امّا آن مرد پول ندارد که هفت تنگه بخارایی را پرداخت کند. هر چه التماس می کند بر شقاوت مُحتسب افزوده می شود و هر چه توضیح می دهد که ندارم و از کجا بیارم، مُحتسب بیشتر به پرداخت پول اصرار می ورزد. سرانجام آن مرد به محتسب حمله می کند و شلاّق را که درّه نام داشت از دست محتسب گرفته به او حمله می کند. او را به زمین می زند و پس از

زدن 21 ضربه شلاق او را از زمین بلند کرده می گوید: تو به من هفت ضربه شلاق زدی و هفت تنگه خواستی من نداشتم که بدهم، حالا هفت تنگه به عوض آن هفت تنگه تو، و چهارده تنگه دیگر را باید به من بدهی بروم زیرا کار دارم و گریبان محتسب را رها نمی کند. با پا در میانی مردم، محتسب از چنگ او رها می شود. مردم به محتسب می گویند، اگر با این مرد آشتی نکنی، او تو را دوباره شلاق می زند و می کشد و سرانجام

غایله بدون پول خاتمه پیدا می کند.

در آن ایام، حکام ظالم از کشاورزان فقیر سه کوت می گرفتند. سه کوت یک سوم

خرمن بوده است. صاحب خرمن گندم، جو و غیره را پس از یک سال تلاش می کوبید و پاک می کرد، سپس به دنبال مأمور می فرستاد که خرمن آماده برداشت است، بیا و سهمت را ببر. ولی مأمور برای صاحب خرمن وقت تعیین می کرد، و بسیار اتفاق می افتاد که روزهاو ماه می گذشت و از مأمور خبری نبود. کشاورز بیچاره خرمن را به همان حال حفظ می کرد و حقّ دست زدن به خرمن را نداشت، و این نمونه ای از ظلم حکام ظالم به ملت به ویژه به شیعیان بود.

آیت اللّه سید محمّد عادل در چنین شرایطی به بلخاب رفت. این عالم در مرحله اول تبلیغاتش را به طور مخفی آغاز کرد، و در مدت نه چندان کوتاهی مانند جدش رسول خدا صلی الله علیه و آله مردم را آماده پذیرش حق و مکتب حقّه امام صادق علیه السلام کرد. بابعلی کربلایی

یکی از پیرمردانی که خاطرات تلخی از دوران استبداد حکام داشت این گونه تعریف می کرد: مردم خون گردن حیوانی را که ذبح می کردند در ظرف می ریختند و می خوردند. آیت اللّه عادل این عمل را تحریم کرد و گفت: خون گردن حیوان حرام و نجس است.

ص:328

گروهی از تبلیغات معظم له ناراضی بودند، دور هم جمع می شدند و می گفتند: بچه پیوند چند سال گم بود تازه پیدا شده، مردم را دور خود گرد آورده، آنها را موعظه می کند و می گوید: فلان مسأله حرام است و فلان باطل. ولی آیت اللّه عادل از حرفهای آنها ناراحت

نمی شد و جلسات را برگزار می کرد. برای آقا زمان و مکان مطرح نبود و هر جا که چند نفر جمع می شدند مسأله و منبر نیز بود. اکثر مجالس و منابر مخفی و دور از چشم عُمال حکومت برگزار می شد. در هر جا که محفل برگزار می شد، چند نفر برای حفاظت از آن مجلس دیده بان می گذاشتند. اگر مأموران را می دیدند گزارش می کردند تا مردم پراکنده

شوند و این گونه جلسات بیشتر در ماه محرّم الحرام برگزار می شد.

به گفته فرزند آیت اللّه عادل آقا می فرمودند: ایام عاشورا در حسینیه چایله مجلس عزاداری برگزار بود، چند نفر را دیده بان و نگهبان گذاشته بودند که با مشاهده مأموران

علامت می دادند و مردم متفرق می شدند و اگر مأموری دیده نمی شد عزاداری و سینه زنی ادامه می یافت. پس از سخنرانی و صرف غذا مردم متفرق می شدند. روزی مأموران دور از چشم دیده بان نگهبانی اول را رد می شوند و دیده بان دوم آنها را می بیند و خبر می دهد. مردم آیت اللّه عادل را از حسینیه بیرون کرده می برند. مأموران از مردم

می پرسند شما در این وقت شب این جا چه کار می کنید؟ جواب می دهند ما نذر داشتیم، می گویند: سیّد عادل کجاست؟ مردم می گویند ما خبر نداریم و به دنبال آقا می روند وی

را پیدا نمی کنند.

سیّد مصطفی کربلایی که از شاگردان خاصّ آقا است، می گوید: قبل از آمدن آیت اللّه عادل در تمام مناطق شمال افغانستان و ترکستان عالم شیعه وجود نداشت. با ورود ایشان و تأسیس حوزه علمیه علاقه مندان به دین و مکتب و طلاب، از نقاط دور دست مانند دره صوف، یکاولنگ، بامیان، سانچارک، شلگره، دولت آباد، مزار شریف، جوزجان و سرپل، به محضر این مرد بزرگ آمدند و گرد او جمع شدند، ولی در آن زمان مدرسه علمیه وجود نداشت. آقا طلاب را در منازل جا داد.

مرحوم آیت اللّه عادل در هنگام تحصیل از طلاب شب زنده دار محسوب می شد و نیز دارای سجایای اخلاقی کم نظیر بود. وی مردی حلیم، فروتن و صاحب فضایل بود. طلاب حوزه علمیه مشهد به او لقب عادل داده بودند و همیشه او را عادل می خواندند.

ص:329

آن مرد بزرگ در طول عمرش یک سخن درشت یا سخنی که باعث خشم و غضب دیگران شود نمی گفت. او آمر به معروف و ناهی از منکر بود و عمر پربرکت خود را وقف اسلام و مسلمین کرد، و در اوج عزت و عظمت زندگی کرد. آن عالم عارف در میان مردم به عدالت شهرت داشت و حتی نسبت به حیوانات عدالت را رعایت می کرد؛ بر حیوان که سوار می شد او را شلاق نمی زد و آن حیوان در راه رفتن مختار بود. آن عالم یکی از

زاهدترین افراد عصر خود به شمار می رفت و دایم الذکر بود، او به این فرمایش امیرالمؤمنین علی علیه السلام عمل می کرد که فمن عمر القلب بدوام ذکر اللّه حسنت افعاله فی السر والجهر، یعنی، کسی که دلش را با ذکر خدا آباد کند، تمام افعالش چه پنهان و چه آشکار باشد خوب می شود. وی بر اثر زهد و تقوای بالایی که داشت، دارای کرامات گردید. در سال 1324ه . زمینهای ایلاق ترخوج بر اثر رانش به حرکت درآمد. این جابجایی تمام منطقه ترخوج را تخریب کرده به نزدیک منزل آیت اللّه عادل رسید و از حرکت باز ماند. مردم از راههای دور و نزدیک آمده آن صحنه را تماشا می کردند، در این

حادثه دهها خانه، باغ، زمین و مغازه آسیب دید یا خراب شد، و چند مسجد از جمله مسجد جامع شهر زیر خاک پنهان شد. در این موقع آیت اللّه در سفر بود و دوستان آقا

بچه هایش را به جای امنی انتقال دادند. آقا با دریافت خبر به محل مراجعت کرد، مردم به حضور آقا رسیدند و اجازه خواستند منزل شان را خراب کرده چوبهایش را به جای دیگری انتقال دهند، ولی آقا اجازه نداد مردم کم کم متفرق شدند. آقا دید زمین حرکت می کند جلو رفت دو رکعت نماز خواند و دعا کرد، آن گاه از جا بلند شد چوبی کوچک را در زمین فرو برد، سپس به عده ای که همراه آقا مانده بودند فرمود: فردا بیایید اگر زمین از حرکت باز نماند فکر دیگری می کنیم، برخی از افراد بی اعتقاد به دین و روحانیت از باب

تمسخر می گفتند؛ رانش زمین را کوه نتوانست مانع شود، حالا به یک چوب کوچک گیر می کند و از حرکت باز می ماند. به هر حال، مردم فردای آن روز آمدند تا ببینند که چوب

سر جای خود هست یا نه؟

همه دیدند که چوب سر جای خود باقی است و زمین هم حرکت نمی کند. صدای تکبیر و صلوات مردم فضا را پر کرد. عده زیادی خوشحالی کرده و فریاد می زدند و می گفتند که زمین دیگر حرکت ندارد، برخی از جاهلان و نادانها می گفتند: سیّد عادل

ص:330

خدا خانه ات را خراب کند، خانه های ما خراب شد و تو خانه ات را نجات دادی و این کرامت زبانزد خاص و عام است.

آیت اللّه عادل شاگردان زیادی تربیت کرد و به جامعه اسلامی تحویل داد که هر کدام در عصر خود از نخبگان به شمار می رفتند و خدمات زیاد و ارزنده ای کردند. شاگردان آیت اللّه عادل به ویژه برای گسترش مکتب امام صادق علیه السلام تلاش فراوانی کرده اند و هر کدام از مفاخر عالم اسلام به شمار می روند.

حاج سیّد حسن رضا عادلی، فرزند آیت اللّه عادل می گوید: من سال 1347ش به دیدار حاج ملا اسحاق شلگری در... شلگره رفتم. او از من به گرمی استقبال کرد و گفت: آیت اللّه عادل خیلی وقت است که به رحمت خدا رفته است. من اکنون 85 سال دارم و در ایلاق سربند قُریق در محضر آقا درس می خواندم. طلاب در شاخک (آلاچیق) زندگی می کردند. در آن سال تابستان حدود هفتاد نفر بودیم که از محضر آیت اللّه عادل استفاده

می کردیم. افرادی که در آن زمان خدمت ایشان تحصیل می کردیم اکثرشان به رحمت خدا رفته اند. در همین سال بود که عده ای از طلاب عازم مشهد مقدس شدند.

یکی دیگر از دوستان و ارادتمندان آقای عادل حاج مراد بود که در سال 1340ش، به

دیدار فرزندان آیت اللّه عادل می رود. این مرد بزرگ 110 سال سن داشت و در باره آیت اللّه عادل چنین بیان داشت: آیت اللّه عادل در یکی از بدترین دوره های تاریخ به

بلخاب بازگشت و سالهای زیادی را با جهل و استبداد مبارزه کرد. در آن روزگار مردم با

مشکلات اقتصادی و اجتماعی و بیماریهای خطرناکی مانند سرخک، طاعون، حسبه، وبا و بیماریهای دامی دست و پنجه نرم می کردند. آقا برای رفع گرفتاری مردم بسیار تلاش می کرد. آن گاه آهی کشید و گفت: شما فرزندان آقا به جای ایشان برای مردم مانده اید و

افزود، هر انسانی را باید از رفیقش شناخت. سپس ادامه داد: آقای عادل مرد بزرگی بود و چشمهایش پر اشک شد. سپس دوستان آقا را یکی یکی نام برد و گفت آنها همه اهل ایمان و تقوا بودند. آقا، جلوی مهمان خانه روی یخ و برف می نشست و قرآن و دعا می خواند. همیشه سجاده و مهر و تسبیح او آماده بود و پیوسته مشغول نماز و تعقیبات نماز می شد. گاهی مردم دور او را می گرفتند و او به آموزش مسایل دینی می پرداخت. در

خانه آقا به روی همه باز بود و از مهمانان بخوبی پذیرایی می شد. اگر کسی سؤال یا

ص:331

مشکلی مذهبی و مادی داشت در حضور معظم له مطرح می شد، و ایشان به حل آن همّت می گماشت، و در حل کار از دوستانش کمک می گرفت، و گاه می شد یکی از آن افراد حیوانی را در مسجد و یا در حسینیه می کشت، و مردم را جمع می کردند، تا از ارشادات آقا استفاده کنند، و همین افراد پیام آیت اللّه عادل را به مردم می رساندند. مردم از راه دور و نزدیک به خدمت شان مشرف می شدند جواب مسائل دینی شان را دریافت می کردند.

سالار کربلایی هوش می گوید: قبل از آمدن آیت اللّه عادل مردم در رنج و عذاب بودند، جهل و فساد حاکم بر جامعه موجب شده بود احکام شرعی به هیچ وجه رعایت نشود، از حلال و حرام، نماز و روزه یا خمس و زکات خبری نبود؛ تنها حکومت ظالم بود که از مردم عُشر می گرفت. در حقیقت می توان گفت زندگی مردم بدون عالم و روحانی، بیشتر به زندگی حیوانات شبیه بود و آقا آمد به مردم احکام دین را آموخت، جامعه را با

دین و اسلام آشنا ساخت. برای مثال، مردم از اعضای حرام حیوانات استفاده می کردند، ولی این عالم زاهد و با تقوا با دلایل علمی حرمت آنها را اثبات کرده، به مردم بازگو

می کرد و مردم را از مصرف آنها باز می داشت. مردم ما همه مدیون خدمات آیت اللّه

عادل هستند، آن عالم حل اختلافات و مشکلات مردم را دوست داشت. برای برطرف کردن کدورتها تلاش می کرد و می کوشید خانواده ها در صلح و صفا زندگی کنند، به میان مردم می رفت به درد دلهای آنها گوش می داد و آنها را موعظه و نصیحت می کرد. او جامعه را از اختلاف و دشمنی برحذر می داشت، آثار شوم آن را تذکر می داد و از منافع اتحاد و وحدت می گفت. خلاصه آن که او یاور و پشتیبان مردم بود. آیت اللّه عادل در حوادث سه ساله ای که برای این سرزمین اتفاق افتاد شریک دردها و غمهای مردم بود. آن حوادث بدین قرار بود: سال اول از آسمان خاک بارید طوری که محصولات کشاورزی از بین رفت؛ سال دوم قحطی بسیار شدیدی افتاد و تلفات زیادی به جا گذاشت؛ و سال سوم مردم با بیماری وبا روبرو شدند که این بیماری خسارات سنگینی در پی داشت؛ مردم شبانه روز مشغول دفن اموات بودند، در بعضی از جاها کفن پیدا نمی شد و مرده ها را در بین حصیر گذاشته دفن می کردند. روزی آقا عمامه و لباسهایش را برای کفن مرده ها

کنار گذاشت و فرمود: آنها را با این لباسها دفن کنید. آن فاضل و زاهد در آن سالهای

ص:332

سخت در کنار مردم بود و مردم داغدیده و مصیبت زده از حضور آن مرد بزرگ روحیه می گرفتند و خوشحال بودند که عالم و پیشوای دینی شان در کنار آنها می باشد، و در غمها و شادیهای آنها شریک است.

این عالم بزرگوار سال 1330ه . برای زیارت عتبات عازم دیار عشق شد. پس از ورود وی به مشهد علما و دوستانش به گرمی از او استقبال کردند. او مدت کوتاهی در این شهر اقامت گزید، آیات عظام و علمای گرامی و طلاب به دیدارش می آمدند. در آن روزها امنیت شهر مشهد خیلی مطلوب نبود، روسها این شهر را اشغال کرده بودند و اطراف حرم مطهر سنگربندی شده بود. روسها چندین گلوله توپ به گنبد حرم شلیک کردند، و بخشهایی از گنبد مطهر خراب شد. عده زیادی از زوّار و مجاوران که به حرم مطهر پناهنده شده بودند، به شهادت رسیدند. آیت اللّه عادل شاهد این حوادث دلخراش بود. پس از مدتی از مشهد عازم عراق گشت و بعد از زیارت عتبات عالیات، مدتی نیز در نجف اشرف اقامت کرد. در نجف به حضور حضرت آیت اللّه العظمی سیّد ابوالحسن اصفهانی شرفیاب گردید، گزارش خدمات خود را به استحضار معظم له رسانید، همچنین نیازهای مردم ستمدیده و ظلم و ستم حاکم بر جامعه را بیان کرد. حضرت

آیت اللّه اصفهانی او را مورد تشویق قرار داد و راهنماییهایی به وی نمود و نیز فرمود: آقای عادل نماینده تام الاختیار من در تمام نواحی افغانستان به ویژه ترکستان است. پس از این سفر زیارتی حضرت آیت اللّه عادل به بلخاب بازگشت و مردم از او به گرمی استقبال

کردند. ایشان پیام آن مرجع عالی قدر را به مردم متدین منطقه بلخاب ابلاغ نمود.

آن مرد بزرگ در سال 1335ه . مدرسه علمیه دهنه را در ملک خود تأسیس کرد، در روستاهای همجوار مسجد و حسینیه بنا کرد، آیت اللّه سیّد حسن عالم و آیت اللّه سیّد

حیدر نجفی شمشیری او را در خدمات اجتماعی یاری می دادند، بیت آیت اللّه عادل نیز پناهگاه نیازمندان بود. همچنین اکثر مسافرانی که وارد بلخاب می شدند، به منزل آقا مراجعه می کردند و در آن جا به گرمی از آنها پذیرایی می شد. بیماران بدون سرپرست در

بیت آقا تیمار و سرپرستی می شدند. آیت اللّه سیّد محمّد عادل، مردی جوانمرد و مهمان نواز و درِ خانه اش به روی بیگانه و آشنا باز بود. وی دارای سجایای اخلاق اجداد

ص:333

طاهرینش بود، عاش سعیدا و مات سعیدا(1).

606. محمّد بن تمیم فاریابی

محمّد بن تمیم بن سلیمان فاریابی، از محدثان صاحب نام خطه پر افتخار فاریاب است. وی در شهر فاریاب که اکنون به خیرآباد معروف است پا به جهان هستی نهاد. او تحصیلات خود را در زادگاهش، جوزجان و بلخ به پایان رسانید و درباره علم حدیث تحقیق فراوانی کرد تا در این علم صاحب نظر شد. تعدادی از محققان او را به جعل حدیث متهم کرده اند. حاکم نیشابوری می گوید: فاریابی بیش از ده هزار حدیث جعل کرده و به رسول خدا صلی الله علیه و آله نسبت داده است(2).

ابن حجر در لسان المیزان می نویسد: محمّد بن تمیم سعدی فاریابی استاد محمّد بن کَرّام بود و از ابن حبّان نقل می کند که فاریابی جعل حدیث می کرد. سهل بن ساذویه

بخاری می گوید: در بخارا سه نفر دروغ گو بودند که به رسول خدا صلی الله علیه و آله نسبت دروغ می دادند: محمّد بن تمیم سعدی فاریابی، حسن بن سهل و دیگری را نام نبرده است، امّا احتمال می رود محمّد بن کرّام باشد. به عقیده سهل آنها دروغ گو و پس فطرت بودند. نقاش می گوید: فاریابی جعل حدیث می کرد. ابو نعیم می گوید: فاریابی دروغ گو و جعل کننده حدیث بود(3).

ابن حبّان می گوید: اگر چه عده ای از محققان فاریابی را به جعل حدیث متهم کرده اند، وی روایاتش را از طریق محمّد بن کرّام و جویباری نقل می کرد. تمام روایات این دو محدّث ضعیف است، هیچ یکی از علما و محدّثان ثِقه اهل سُنّت از این دو راوی روایت نقل نکرده اند، بعضی از علما گفته اند که فاریابی مرجئی مذهب است، شاید علت متهم بودن فاریابی، مذهب او باشد(4). سهمی جرجانی می گوید: این روایت از طریق

ص:334


1- زندگی نامه علمای بلخ، ص 76 خطی؛ شمشیر اسلام، ص 25؛ گوشه هایی از زندگی نامه موسوی، ص 8، 40، 50.
2- سؤالات عن السنجری، ص 139.
3- لسان المیزان، ج 5، ص 753.
4- المجروحین، ج 2، ص 306؛ و برای آگاهی بیشتر ر.ک: تاریخ جرجان، ص 155، 221؛ بلدان الخلافة الشرقیه، ص 467؛ الکشف الحثیث، ص 356؛ میزان الاعتدال، ج 3، ص 475.

محمّد بن تمیم فاریابی نقل شده است، عن محمّد بن تمیم فاریابی باسناده، عن عبد اللّه بن عباس قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: من زار العلماءُ فکأنّما زارَنی، و من صافح العلماء فکأنّما صافحنی، و مَن جالَسَ العلماءَ فکأ نّما جالَسَنی، و مَن جالَسَنی فی الدّنیا أجلَسَهُ ربّهُ فی الجنّةِ(1).

حضرت فرمود: هر کسی که علما را دیدار کند، مثل این است که با من دیدار کرده است، و هر کسی با علما دست دهد و مصافحه کند مانند این است که با من مصافحه کرده باشد، هر کسی که با علما هم نشین شود، مثل این است که با من هم نشین شده است و هر کسی که در دنیا با من هم نشین شود، خداوند جایگاه او را در بهشت قرار می دهد.

607. محمّد بن تمیم فریابی برمکی

ابوالمعانی محمّد بن تمیم فریابی برمکی از علمای بزرگ لغت است. او کتاب بزرگی به نام منتهی فی اللغة تألیف کرده است. وی با جوهری فارابی معاصر بوده و کتاب صحاح اللغة جوهری به خط او نیز دیده شده است. ابوالمعانی محمّد بن تمیم فریابی برمکی در مقدّمه کتابش آورده که این کتاب در سال 397ه . به اتمام رسیده است.

تألیف جوهری فارابی و تألیف فریابی برمکی دو کتاب جداگانه هستند(2).

خطیب بغدادی آورده است: ابوالمعانی محمّد بن تمیم فریابی برمکی، یکی از محدّثان صاحب نام می باشد و نهشل بن یزید بغدادی از او روایت نقل کرده است(3).

ص:335


1- تاریخ جرجان، ص 155، 221؛ بلدان الخلافة الشرقیه، ص 467؛ الکشف الحثیث، ص 356؛ میزان الاعتدال، ج 3، ص 475.
2- معجم الادباء، ج 18، ص 348.
3- تاریخ بغداد، ج 14، ص 425.

608. محمّد بن جعفر بن راشد لقلوق بلخی

ابو جعفر محمّد لقلوق بلخی از مشاهیر و فقهای بلخ بود. او علم حدیث را در خدمت استادانی چون عبید اللّه بن تمام، منصور بن عمار، یحیی بن سکن و بکر بن بکار آموخت

و در این علم صاحب رأی شد. وی کرسی تدریس نهاد و شاگردان زیادی تربیت کرد که هر کدام شهرت جهانی داشتند، مانند هیثم بن خلف دوری، محمّد بن خلف وکیع، حسن بن محمّد بن شعبه و محمّد بن مخلد دوری. او مورد اعتماد علما و محدّثان بود(1).

محمّد بن جعفر را به این دلیل لقلوق خوانده اند که روزی نزد ابوبکر برقانی روایتی خواند، آن گاه برقانی گفت: هو لقلوق، یعنی او فهیم است.

این روایت از طریق او نقل شده است:

عن ابو جعفر محمّد بن جعفر لقلوق فارسی قال: نبأنا عبید اللّه بن تمام قال: نبأنا داود عن عامر عن جابر بن سمرة قال: سمعت رسول اللّه صلی الله علیه و آله یقول لا یزال هذا الدین عزیزا إلی

اثنی عشر خلیفة قال: فکبر الناس و ضجوا و قال کلمة خفیة، فقلت لأبی: یا أبة ما قال؟ فقال: قال: کلهم من قریش(2).

609. محمّد بن جعفر بن غالب ورّاق بلخی

ابو عبد اللّه محمّد بن جعفر بن غالب ورّاق بلخی، از محدّثان صاحب نام زمان خود بود. او در علم حدیث شاگردانی تربیت کرد مانند، ابوالقاسم عبدالرّحمان بن احمد بن محمّد بن حسن رزّاز، ابو سهل عبدالرحمان بن محمّد بن محمّد بن یحیی بلخی میراب و دیگران. محدثانی دیگر نیز روایاتی را از طریق محمّد بن جعفر ورّاق بلخی نقل کرده اند،

ص:336


1- دایره المعارف آریانا، ج 1، ص 934.
2- تاریخ بغداد، ج 2، ص 126.

این عالم فاضل در سال 300ه . وفات کرده است(1).

مؤلّف تاج العروس می گوید: ابو عبد اللّه محمّد بن جعفر وزّان (ورّاق) بلخی کتابی را در علم تاریخ تألیف کرده است(2). عطاردی، او را محمّد بن جعفر بن احمد ورّاق آورده و گفته که محمّد بن جعفر بن احمد ورّاق معروف به ابن کَدُوش از مفضل بن محمّد بن جعدی و دیگران روایاتی را نقل کرده است(3).

610. محمّد بن جعفر بن محمّد فریابی

ابوالحسن محمّد بن جعفر بن محمّد بن حسن بن مستفاضی فریابی در سال 247ه . در فریاب از توابع بلخ قدم به عرصه وجود نهاد. او تحصیلاتش را در شهر بلخ به پایان رسانید و به یکی از ستارگان درخشان آسمان علم و فقاهت دارالفقاهه بلخ مبدل شد. وی

در علم حدیث صاحب نظر و ثقه بود، و ازروات برجسته عصر خود به شمار می رفت. او در بلخ کرسی تدریس حدیث داشت، و روایاتش را از طریق ابی یعقوب یوسف بن اسحاق قلوسی، محمّد بن احمد بن جُنید دقاق، عباس بن محمّد دوری، اسحاق بن سیار نصیبی، مطلب بن شعیب مصری، موسی بن حسن صقلی، حسن بن کُلیب انصاری و دیگران نقل می کرد. نیز محدّثانی چون، محمّد بن اسماعیل ورّاق، یوسف بن عمر قواس، ابو حفص بن شاهین، ابو حفص کتانی از طریق ابوالحسن محمّد بن جعفر فریابی روایاتی را نقل کرده اند.

عبید اللّه بن عمر بن احمد واعظ می گوید: از پدرم شنیدم که می گفت ابوالحسن محمّد بن جعفر فریابی در سال 247ه . متولد شده است(4).

ابن اثیر می نویسد: فریابی در سال 298ه . به سنّ 51 سالگی جهان را بدرود گفت(5).

ص:337


1- الانساب، سمعانی، ج 6، ص 271.
2- تاج العروس، ج 7، ص 510.
3- الرجال فی تاج العروس، ج 4، ص 78.
4- تاریخ بغداد، ج 2، ص 141؛ الرجال فی تاج العروس، ج 4، ص 79.
5- الکامل فی التاریخ، ج 8، ص 58-61؛ الانساب، سمعانی، ج 10، ص 206.

611. محمّد بن جعفر کرابیسی

محمّد بن جعفر کرابیسی بلخی یکی از روات بوده و محدّثان از او روایاتی نقل کرده اند؛ از آن جمله سعید بن قاسم بن علاء بن خالد می باشد. سعید بن قاسم ظاهرا از

شاگردان او بوده است(1).

612. محمّد بن حامد بن حرب بلخی

ابوالفضل محمّد بن حامد بن حرب بلخی، معروف به عمائمی، از رُوات عصر خود بود. وی روایاتش را از علی بن سلمه نقل می کرد، محمّد بن علی بن سهل محاملی مُقری از شاگردان عمائمی بود و از طریق او روایاتی را نقل کرده است(2).

سمعانی می گوید: ابوالفضل محمّد عمائمی به بغداد رفت و ساکن آن شهر شد و به تدریس علم حدیث پرداخت(3).

613. محمّد بن حامد بن محمّد بن عبدالرحمان دستجردی

ابو عمرو محمّد بن حامد بن محمّد بن عبدالرحمان دستجردی بلخی، در دستجرد جُمُوکیان که ناحیه وسیعی از توابع بلخ است، دیده به جهان گشود. او پسر برادر ابو عمران موسی بن محمّد مؤدب بود. دستجردی روایاتش را از طریق عیسی بن احمد، محمّد بن فُضیل و محمّد بن مدویه ترمذی و محدّثان دیگر نقل می کرد. او از ثقات بود.

ص:338


1- تاریخ بغداد، ج 9، ص 110.
2- اللباب، ج 2، ص 127؛ الرجال فی تاج العروس، ج 4، ص 80.
3- الانساب، سمعانی، ج 9، ص 368.

این عالم جلیل القدر به سال 330ه . در دستجرد وفات کرد و در این محل به خاک سپرده شد(1).

614. محمّد بن حامد بن نصر بن فتح قندوزی

ابو عمر محمّد قندوزی، معروف به مؤذن سفید، مردی فاضل بود و در سال 369ه . درگذشت. وی روایاتش را از طریق، ابی بکر منکدری و ابو عمرو سعید بن محمّد بن الاحنف نقل می کرد(2).

615. محمّد بن حامد صرخیانی

ابوبکر محمّد بن حامد صرخیانی، در روستای صرخیان از توابع بلخ چشم به جهان گشود. وی از روات نامی آن دیار به شمار می رفت و روایاتش را از طریق ابو اسحاق ابراهیم بن احمد بن محمّد مذکری مرورودی نقل می کرد. قاضی ابو سعید عبدالکریم بن احمد بن ابراهیم وزان طبری از وی روایاتی را نقل کرده است(3).

616. محمّد بن حسام بن عمران بلخی

محمّد بن حسام بن عمران بلخی، از علمای شیعه امامیه است. او در بلخ تولد یافت و در این شهر نشو و نما کرد. وی تحصیلات خود را در زادگاهش به پایان رسانید و از

ص:339


1- اللباب، ج 1، ص 338؛ الانساب، سمعانی، ج 5، ص 346.
2- الانساب، سمعانی، ج 10، ص 534.
3- اللباب، ج 2، ص 48.

شاگردان امام قتیبة بن سعید بغلانی به شمار می رفت.

این روایت را شیخ صدوق(ره) به سندی از محمّد بن حسام بن عمران بلخی نقل کرده است: عن محمّد بن حِسام بن عمران بلخی قال: حدّثنا قتیبة بن سعید بغلانی، باسناده عن

محمّد بن علی عن أبیه علی بن ابی طالب علیه السلام قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: إذا عَملَتْ أمتی خَمْس عَشرة خِصْلَة حَلَّ بِها البَلاء، قیل ما هی یا رَسُولَ اللّه ِ؟ قال: إذ کانَ المغْنم دولاً، و الأمانَة مغنما، والزّکاة مُغرِما، و أطاعَ الرّجُل زوجَته، و عَقَّ اُمّهُ، و برّ صدیقه و جَفا أباهُ، ارتفَعَتِ الأصواتِ فی المَساجِدِ، و کان زعیمُ القوم رذَلهم، و ضَرَبُوا بالمعازفِ، و لَعَن آخِر الأمّة أوّلها، فلیرتَقِبوا عند ذلک ریحا حَمْراء أو خسفا او مسخا(1).

حضرت رسول فرمود: هرگاه امت مسلمان پانزده خصلت را مرتکب شوند دچار بلا و گرفتاری می گردند. عرض شد یا رسول اللّه آن خصلت ها چیست؟ فرمود: مادام که درآمدها در دست عده مخصوصی باشد، امانت غنیمت شمرده شود، زکات دادن را زیان دانند، مرد به فرمان همسرش باشد، با مادرش نافرمانی کند، و نسبت به دوستش

نیکوکار باشد، ولی در حق پدرش جفا نماید، صداها در مساجد بلند شود، موسیقی بنوازند و پست ترین افراد جامعه بر مردم حکومت کنند، و مردم از ترس به آنها احترام گذارند، و آخرین امت اول آنها را لعن کند، در چنین روزگاری، می بایست به انتظار باد

سرخ، فرو رفتن در زمین و یا مسخ شدن مردم ماند.

شیخ صدوق علیه رحمه می گوید: آخرین امت که اولش را لعن می کردند خوارج بودند و امیرالمؤمنین علی علیه السلام را که اولین مؤمن این امت به خدا و رسولش بود، خوارج لعن می کردند.

اعلمی می گوید: محمّد بن حسام بن عمران بلخی، غیر از محمّد بن حسام عاملی امامی می باشد(2).

ص:340


1- خصال، ج 2، ص 595، باب 15 گانه.
2- دایره المعارف الشیعة العامه، ج 16، ص 296؛ روضات الجنات، ج 7، ص 86.

617. محمّد بن حسن بسطامی

ابوالفتح محمّد بن حسن بسطامی، از عالمان برجسته شهر بلخ بود. وی از شاگردان ابوبکر محمّد بن علی بن احمد بامیانی محسوب می شد. او روایاتی را از طریق بامیانی نقل می کرد. بسطامی در ماه رجب سال 490ه . در بلخ جهان را بدرود گفت(1).

618. محمّد بن حسن بلخی

شرف الدین ابو عبد اللّه محمّد بن حسن بن اسحاق بن حسن بن حسین بن اسحاق بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام، معروف به

شرف الدین نعمة، از علما و دانشمندان شیعه امامیه بلخ بود. این مرد بزرگ در شهر بلخ قدم به جهان هستی نهاد و تحصیلات خود را در زادگاهش به پایان رسانید. او از فقهای بزرگ و صاحب نام شیعه به شمار می رفت که برای تبلیغ و ارشاد مردم به ایلاق شادیان (شادیاخ) بلخ رفت و در این ناحیه ساکن شد. شیخ صدوق(ره) او را در این محل دیده است. هفتاد الی هشتاد مجلس امالی شیخ صدوق مربوط به این محل است که برای مردم و علمای این ناحیه املا کرده است.

مرحوم شیخ صدوق رحمة اللّه علیه می گوید: من در بلخ بر این سیّد عالم وارد شدم و مدتی همنشین او بودم، از خوشحالی سینه ام منور شد، او نزد من درس می خواند و من نیز از دانش او بهره مند می شدم. مرحوم صدوق به احترام آن سیّد بزرگوار این درس را مذاکره نام نهاده است. شیخ اضافه می کند که بین من و او دوستی برقرار شد، من در خود

احساس بزرگی می کردم، نه به این دلیل که سنّ من از او بیشتر بود بلکه احساس بزرگی من به سبب اخلاق خوب و سیادت او بود. اخلاق حسنه ستری بود بر عیوب وی، در حالی که او عیبی نیز نداشت. او دارای چنان ایمان و وقاری بود که کسی جرأت نمی کرد

ص:341


1- الانساب، سمعانی، ج 2، ص 65.

در مجلس او سخن بیهوده بگوید. این مرد صالح مقید به فرایض و نوافل بود، از گناهان بزرگ و کوچک دوری می کرد و حتی مکروهات را به جا نمی آورد. آن سیّد فاضل دلش همیشه به یاد خدا بود، صاحب حلم بود و از سخنان لغو و بیهوده از کوره در نمی رفت، مردی با دیانت بود و مذهب حقّ أئمّه اثنی عشر را در مرتبه اعلی داشت، از عفت و پاکی

نفس برخوردار بود، از شبهات در باب مأکول و مشروب اجتناب می کرد، دارای ملکه پرهیزگاری بود، از محرّمات و مکروهات حتی از مباحات خودداری می کرد، و دارای خضوع و خشوع بدنی و قلبی بود. او به من گفت محمّد بن زکریا رازی علم طب را خوب می دانست و علمش را به کار گرفت و در این باب کتاب من لا یحضره الطبیب را تألیف کرد. این کتاب چه اسم با مسمایی دارد و در واقع کتابی با ارزش و گران بهاست. این سخنان بر این دلالت دارند که شرف الدین نعمة محمّد بن حسن بلخی مهارت خوبی در علم طب داشته و طبیب خوبی بوده است. مرحوم صدوق می گوید او بخشهایی از این کتاب را برایم می خواند، من فکر می کردم که مؤلف مطلب را به این زیبایی نفهمیده است. این مرد دانشمند گفت شما نیز اهل همان شهر هستید و کتابی در طب نفس و

احکام دین تألیف نمایید تا فروع دین الهی را بیان کرده باشید(1).

صدوق(ره) کتاب من لایحضره الفقیه را به درخواست او برای شیعیان بلخ نوشت(2).

صاحب تحفة العالم می گوید: صدوق این کتاب را در ایلاق بلخ برای شیعیان آن دیار

تألیف کرده است(3).

619. محمّد بن حسن بلخی

محمّد بن حسن بلخی از بزرگان بلخ بود. او از جمله شاگردان او عبد اللّه محمّد بن عباد بن عمرو بن عیسی یَسِیْرکَثِی است. یَسِیْرکَث از روستاهای سمرقند محسوب

ص:342


1- لوامع صاحب قرآنی، ج 1، ص 55؛ من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 90؛ روضة المتقین، ج 1، ص 10.
2- جامع الانساب، ص 51.
3- تحفة العالم فی شرح خطبة المعالم، ج 2، ص 34؛ بحارالانوار، ج ، ص 70.

می شود. محمّد بلخی روایاتی را از طریق این استاد نقل کرده است(1).

620. محمّد بن حسن بن احمد نجاکثی

ابوالمظفر محمّد بن حسن بن احمد نجاکثی، معروف به فقیه عراق، در نجاکَث از توابع شاش، نواحی سمرقند قدم به عرصه وجود نهاد. او تحصیلاتش را در سمرقند و بخارا به پایان رسانید و برای تکمیل آن به بلخ هجرت کرد، در این شهر ساکن گشت و به تدریس علوم پرداخت. بین ابوالمظفر نجاکشی و ابوالمعالی بن شاه پور (شاهفور) مودت و دوستی بود و آن دو با هم مراوده داشتند. این دانشمند فاضل، دانش حدیث و حدیث شناسی را در حضور قاضی ابو علی حسین بن علی محمودی بلخی و دیگر محدّثان فرا گرفت. عده ای از رُوات، روایاتی را از طریق ابوالمظفر نجاکثی نقل کرده اند. ابوالمظفر

محمّد بن حسن نجاکثی در سال 551 ه . در شهر بلخ وفات کرد(2).

سمعانی نیز از شاگردان او بوده و گفته است: من روایاتی را از طریق نجاکثی یادداشت کرده ام(3).

621. محمّد بن حسن بن بور بلخی

محمّد بن حسن بن بور بلخی از رجال برجسته علمی بلخ بود. او از محدّثان صاحب نام بلخ به شمار می رفت و بیش از این اطلاعاتی درباره او در دست نیست(4).

ص:343


1- الانساب، سمعانی، ج 5، ص 696، چاپ جدید، 5 جلدی.
2- التحبیر فی المعجم الکبیر، ج 2، ص 105؛ معجم البلدان، ج 5، ص 302.
3- الجواهر المضیه، ج 3، ص 117.
4- الرجال فی تاج العروس، ج 4، ص 87؛ تاج العروس، ج 6، ص 118.

622. محمّد بن حسن بن حسین جوین آبادی

ابو عبد اللّه محمّد بن ابوالحسن بن حسین بن محمّد بن حسین بن حسم بن موسی بن عفان تمیمی جوین آبادی، در جوین آباد که از روستاهای بلخ است، قدم به عرصه جهان نهاد. وی از محدّثان برجسته زمانش بود. او روایاتی را از طریق ابوالحسن محمّد بن احمد بن حمدان بن یوسف سجزی نقل می کرد. عبدالعزیز بن محمّد نخشبی، شرح زندگانی او را در کتاب معجم شیوخ نقل کرده است.

سمعانی می گوید: نخشبی از او روایاتی را یادداشت کرده است(1).

623. محمّد بن حسن بن قتیبه عسقلانی بلخی

ابوالعباس محمّد بن حسن بن قتیبه عسقلانی بلخی، در عسقلان بلخ تولد یافت و در این شهر تحصیلات خود را به پایان رسانید. وی از جمله حفّاظ و محدّثان صاحب نام زمان خودش به شمار می رفت. او در سال 238 ه . وفات کرده است(2).

624. محمّد بن حسن بن محمّد بلخی

محمّد بن حسن بن محمّد بلخی، از علمای حدیث شناس بلخ بود. محدّثان از طریق او روایاتی را نقل کرده اند. برخی از محققان او را به جعل حدیث متهم کرده اند. این روایت از طریق او نقل شده است: عن محمّد بن حسن بن محمّد بلخی باسناده عن

ص:344


1- الانساب، سمعانی، ج 3، ص 384.
2- الانساب، سمعانی، ج 9، ص 294؛ اللباب، ج 2، ص 115.

رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال: مَن زَوّجَ کریمةً مِن فاسقٍ فَقَدْ قَطَعَ رَحْمها(1).

حضرت رسول فرمود: پدری که دختر مؤمنه و مسلمانش را به ازدواج گناه کار و فاسق درآورد، مانند این است که قطع رحم کرده باشد.

625. محمّد بن حسن بن نور بلخی

محمّد بن حسن بن نور بلخی از چهره های پرفروغی بود که در آسمان علم و دانش دارالفقاهه بلخ درخشید. وی بلخ را ترک گفت، در بغداد ساکن شد و در آن شهر به تدریس علم حدیث پرداخت. تعدادی از محدّثان از او روایاتی را نقل کرده اند(2).

این روایت از طریق او نقل شده است:

عن محمّد بن حسن بن نور البلخی قال: حدثنا یحیی بن خالد، ابو ذکریا حدثنا منصور بن عبد الحمید عن انس به مالک عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله أنّه قال: لا تزالُ اُمّتی بخیر مادامَ فیهِم من رآنی و من رأی من رآنی و من رأی من رآنی، من رأی من رآنی ثلاث مرّات.

626. محمّد بن حسن دستجردی

ابوبکر محمّد بن حسن دستجردی در دستجرد جُموکیان بلخ(3) تولد یافت. او دانش را در شهر بلخ فرا گرفت و در فضل و کمال، از افاضل معاصران خود به شمار می رفت. ابو اسحاق حافظ ابراهیم بن احمد مستملی بلخی شاگرد دستجرد بوده است(4).

ص:345


1- تذکرة الموضوعات، ص 120.
2- تاریخ بغداد، ج 2، ص 188.
3- دستجرد نام 5 ناحیه است: دستجرد مرو، دستجرد توس، دستجرد لقمان سرخس، دستجرد اصفهان و دستجرد جُموکیان بلخ.
4- معجم البلدان، ج 2، ص 518.

627. محمّد بن حسن معروفی بلخی

ابو عبد اللّه محمّد بن حسن معروفی بلخی، در بلخ تولد یافته است. وی از شعرای قرن چهارم هجری به شمار می رود. او مدتی در دربار ابوالفوارس عبدالملک بن نوح سامانی، و نیز زمانی در دربار امیر ابو احمد خلف بن احمد سجزی صفاری بود. وی مصاحبت رودکی را درک کرده است در اثر حوادث روزگار و تحولات سیاسی منطقه از اشعار او چیزی باقی نمانده است(1).

مؤلف مجمع الفصحاء می گوید: «ابو عبد اللّه محمّد معروفی بلخی، به کمالات موصوف و به جلالات معروف، کلامش بر کمالش معرّف، و مقامش بر مقالش موصّف است. وی از شعرای دربار آل سامان بود. از اشعار و افکار وی نیز چون اغلب متقدمان

چیزی در میان نمانده است»(2).

عوفی می گوید: معروفی بلخی، در شاعری مقتدا و در سخن سرایی در میان معاصران کم نظیر بود، کلامش تأثیرگزار بر دل دلدادگان بود(3). دکتر صفا معتقد است معروفی بلخی، از شعرای نیمه اول قرن چهارم است(4). بیهقی، یک بیت از معروفی را آورده است(5):

کافر نعمت بسان کافر دین است

جهد کن و سعی کن به کشتن کافر

شیخ عباس قمی و علامه دهخدا می گویند: رودکی، ابو عبداللّه معروفی بلخی را به گرویدن به آل فاطمه (آل محمّد صلی الله علیه و آله) دعوت می کرد. معروفی در بیتی در این باره چنین می گوید(6):

از رودکی شنیدم سلطان شاعران

کز مردمان به کس مگرو جز به فاطمی

ص:346


1- دایره المعارف آریانا، ج 2، ص 7.
2- مجمع الفصحاء، ج 1، ص 505.
3- لباب الالباب، ص 254.
4- تاریخ ادبیات در ایران، ج 1، ص 419.
5- تاریخ بیهقی، ج 8، ص 607.
6- الکنی و الالقاب، ج 2، ص 284؛ لغت نامه، ج 1، ص 767.

آقا بزرگ تهرانی می گوید: از معروفی دیوان شعری به یادگار مانده است(1).

علامه دهخدا می گوید: «معروفی بلخی، شاعر در اقسام قصیده و غزل و مثنوی، از اوصاف و مدیح و هجاء و جز آن ماهر و استاد است و سادگی و بساطت قدمت نیز لطف و عذوبتی دیگر بر آن افزوده است»(2). همچنین حکایتی را درباره دیدار معروفی بلخی و امیر خلف سجزی نقل می کند و می افزاید که ضرب المثل «خرک سیاه بر در است» از این حکایت گرفته شده است(3).

مؤلف کتاب شعرای بی دیوان می نویسد: ابو عبد اللّه محمّد معروفی بلخی، از شعرای اواسط قرن چهارم است، بیش از این درباره شرح حال او در دست نیست. آن گونه که از اشعارش پیداست، وی در هزل و هجو دستی داشته است. در میان اشعار او به ابیاتی در

اوزان مختلف به ویژه مثنوی برمی خوریم. از اشعار معروفی 55 بیت، شامل 5 غزل و قطعه باقی مانده است و باقی ابیات منفرد است، که در کتابهای لغت و تذکره ها محفوظ است(4).

628. محمّد بن حسین بن شهریار بن قطان بلخی

ابوبکر محمّد بن حسین بلخی، از چهره های پر فروغ قبة الاسلام بلخ است. او علم حدیث را در محضر علمایی چون نصر بن طاهر و بُشر بن معاذ العقدی آموخت و تعدادی از محدّثان در خدمت او این دانش را فرا گرفته و از طریق وی روایاتی را نقل کرده اند. ابوبکر شافعی، محمّد بن عمر، ابوالقاسم بن نخلی المقری، علی بن محمّد لؤلؤی و محمّد بن مظفر الحافظ از شاگردان او هستند. ابوبکر برقانی می گوید: ابوبکر

ص:347


1- الذریعه، ج 9 قسمت 3، ص 1067.
2- لغت نامه، ج 1، ص 767.
3- برای اطلاع کامل از حکایت ر.ک: همان.
4- شرح احوال و اشعار شاعران بی دیوان، ص 139 و نیز ر.ک: گنج سخن، ص 101؛ شجره نامه شاعران گمنام، ص 139.

محمّد قطان بلخی در ماه محرم الحرام سال 306 ه . وفات کرده است(1).

تعدادی از محدّثان او را ثقه می دانند(2). امّا صاحب تنزیه الشریعه از قول عبد اللّه بن ناحیه می گوید: ابوبکر قطان مردی دروغ گو و جاعل حدیث است(3).

629. محمّد بن حسین بن احمد خطیبی بلخی

بهاءالدین محمّد بن حسین بن احمد خطیبی بلخی معروف به بهاءالدین ولد است. علاءالدین محمّد خوارزمشاه، دختر خود ملکه جهان را به ازدواج حسین خطیبی بلخی در آورد و بهاءالدین محمّد در سال 543 ه .، از این بانو در شهر بلخ دیده به جهان گشود.

بهاءالدین ولد، دو ساله بود که پدرش حسین خطیبی دیده از جهان فرو بست(4). مردم بلخ به فرزند اول که پسر باشد ولد می گویند(5).

بهاءالدین ولد تحصیلاتش را از دوران کودکی آغاز نمود. او پس از کسب کمالات علمی، شبی در عالم رؤیا حضرت رسالت پناهی را زیارت کرد، و آن حضرت او را سلطان العلما خطاب کرد، بدین سبب وی را سلطان العلما لقب دادند(6).

بهاء الدین ولد از شاگردان نجم الدین کبری و نیز از شاگردان غزالی به شمار می رفت. امام غزالی به او خرقه پوشانیده است(7). بهاءالدین ولد، در نیشابور با عطار ملاقات کرد. عطار به او درباره فرزندش جلال الدین محمّد سفارش کرد و گفت: «این فرزند را گرامی دار، زود باشد که نفس گرم او آتش در سوختگاه عالم خواهد افروخت»(8). جمعی از علما، مانند امام فخر الدین رازی به او حسد می بردند و او را به توطئه علیه سلطان متهم

ص:248


1- دایره المعارف آریانا، ج 1، ص 923.
2- تاریخ بغداد، ج 2، ص 232.
3- تنزیه الشریعه، ج 1، ص 103.
4- مناقب العارفین، ج 1، ص 9.
5- مشایخ بلخ من حنفیه، ج 1، ص 39.
6- مناقب العارفین، ج 1، ص 10؛ مشایخ بلخ من حنفیه، ج 1، ص 82.
7- مناقب العارفین، ج 1، ص 10.
8- تاریخ ادبیات در ایران، ج 3، ص 450.

کردند(1). چون بهاءالدین ولد از بزرگان صوفیه و از فقهای بلخ به شمار می رفت، مورد توجه مردم بلخ بود با سعایت مخالفان، سلطان محمّد خوارزمشاه به نوه دختری خود بدبین شد، و او را به وخش از توابع بلخ تبعید کرد. وی مدت ده سال در این تبعیدگاه به

سر برد(2).

بهاءالدین ولد، از سختگیریهای پدر بزرگش به تنگ آمده بود. وی در سال 605 ه . پدربزرگ خود محمّد خوارزمشاه را بر روی منبر بدعت گذار خطاب کرد(3).

بهاءالدین ولد با فرزندان و عده زیادی از اقوام و دوستانش بلخ را برای همیشه ترک گفت؛ وی از راه بغداد عازم مکه معظّمه شد. پس از این که کاروان به بغداد رسید، از بهاءالدین ولد پرسیدند این کاروان از کجا می آید و به کجا می رود؟ بهاء الدین گفت:

«من اللّه والی اللّه ولا حول و لا قوة الاّ باللّه»، و این سخن به گوش شهاب الدین سهروردی رسید، وی گفت: «ما هذا الاّ بهاء الدین ولد بلخی». به استقبال شیخ آمد، چون در برابر

بهاءالدین رسید، از مرکب فرود آمد و زانوی بهاءالدین ولد را بوسید و با هم متوجه خانقاه شدند. سهروردی موزه از پای بهاءالدین ولد به در آورد، او را در مدرسه مستنصریه منزل داد و بعد از سه روز عازم بیت اللّه الحرام شدند(4).

بهاءالدین ولد، پس از اتمام مناسک حج به ارزنجان رفت و مدت چهار سال در آق شهر مرکز ارزنجان ماند. از آن محل به مَلطیه رفت و مدت کوتاهی در این محل بود. آن گاه به شهر لارنده مسافرت کرد و هفت سال در این شهر به سر برد. گوهر خاتون دختر خواجه لالای سمرقندی را در این شهر به عقد فرزندش جلال الدین محمّد درآورد. بهاءالدین ولد، از این شهر بنا به دعوت سلطان علاءالدین کیقباد سلجوقی به قونیه رفت

و در این شهر سکنا اختیار کرد. سرانجام بهاءالدین ولد در ماه ربیع الآخر سال 628 ه . در شهر قونیه دعوت حق را لبیک گفت؛ جلال الدین محمّد به جای پدر طریق ارشاد را به عهده گرفت(5).

ص:349


1- یادی از یار و دیار، ص 49؛ تایخ ادبیات در ایران، ج 3، ص 451.
2- معارف، ج 1، بخش 1، ص 49.
3- مناقب العارفین، ج 1، ص 11.
4- مناقب العارفین، ج 1، ص 17.
5- تاریخ ادبیات در ایران، ج 3، ص 452.

بهاءالدین ولد می گوید: «مادرم تا اوایل قرن هفتم زنده بود. به او مامی می گفتند و این زن از نظر اخلاقی تندخو و فحاش بود». بهاءالدین ولد، از مادر خاطری رنجیده داشت و می گفت: «مادرم بدخو بود و جنگ می کرد و فحش می داد. من به او گفتم مردمان می گویند: چه مادر فحش گو و بداصلی داری»(1).

در اواخر عمر بهاءالدین ولد، از امراض گوناگونی که به آنها مبتلا بوده شکایت کرده است.

بهاءالدین ولد، از معاصرانش نیز شکایت می کند و می گوید: «از میان معاصران چند تن مرا به شدت آزار می دادند و غمگین می ساختند، یکی حاجی صدیق و پسرش ناصح بود. وی اندک معلوماتی داشت و فقه آموخته بود. دیگر شعیب و مادرش بود، که مرا خیلی دل تنگ می ساختند»(2)

سلطان العلما بهاءالدین ولد از وعاظ مشهور عصر خود بود. او به این حرفه علاقه فراوان داشت و علاوه بر آن به تدریس علم اخلاق و تفسیر قرآن کریم می پرداخت. وی به حفظ و رعایت سنن دینی و آداب مذهبی سخت پایبند و دل بسته بود، و از کسانی که خلاف شریعت عمل می کردند نفرت داشت و آنها را نهی از منکر می نمود و با آنها با شدت برخورد می کرد(3).

از آثار او می توان کتاب معارف و الاسرار الروحیة را نام برد. یک نسخه خطی کتاب الاسرار الروحیة در کتابخانه ایاصوفیه استامبول به شماره 1653 نگهداری می شود. کتاب مذکور به زبان فارسی تألیف شده است(4).

کتاب معارف وی، توسط فروزانفر تصحیح و بررسی شده و سال 1339ش به چاپ رسیده است(5).

ص:350


1- معارف، ج 1، ص 45-62.
2- معارف، ج 1، ص 71، 112، 150.
3- معارف، ج 1، ص 30، 97، 159؛ مناقب العارفین، ج 1، ص 10-11.
4- مشایخ بلخ من حنفیه، ج 1، ص 108.
5- معارف، مقدمه آن؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی، ج 4، ص 4802.

630. محمّد بن حسین بلخی

سیّد السادة الامام الاجل الاشرف الامجد الاوحد ضیاءالدین صدر الطالبیه، ابوالحسن محمّد بن حسین حسینی بلخی، از اولاد و احفاد عبید اللّه الاعرج بن حسین اصغر بن زین العابدین علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام است(1).

واعظ بلخی، از ابوالقاسم سمرقندی نقل می کند که ابوالحسن محمّد بن حسین بلخی از خاندانی بزرگ و از رؤسا و نقبای بلخ به شمار می رفت. نیز وی از خاندانی متمول و با

جود و کرم بود. با وجود آن که او از وسعت نعمت خوبی برخوردار بود، خود از راه کتابت قرآن کریم امرار معاش می کرد. آن عالم با تقوا مرد پرهیزگاری بود که همه شب را

بیدار می ماند و نماز و دعا می خواند. با وجود آن که خدمتگزارانی در کنارش حضور داشتند، وقتی برای تجدید وضو بلند می شد، کسی را از خواب بیدار نمی کرد و خودش آب وضو را تهیه می ساخت. در هر جمعه یک ختم قرآن می نمود، علما و افاضل به دورش گرد می آمدند و از خرمن دانش او بهره مند می شدند. هرگز دیده نشد که آن مرد جلیل القدر نماز جماعت را بدون عذر شرعی ترک کند. خانه او پناهگاه نیازمندان و فقرا

بود و به آنها کمک می کرد. این سیّد فاضل مدتی ریاست و نقابت بلخ و حومه آن را به عهده داشت؛ در این مدت کسی از وی ناراضی نبود.

نیز سیّد ابوالقاسم سمرقندی می گوید: «بین من و ضیاءالدین ابوالحسن سیّد محمّد بلخی، دوستی و مودتی برقرار بود. من به سال 536 ه . در بلخ به زیارت او مشرف شدم، و در این هنگام هشتاد بهار از عمر با برکتش می گذشت. سرانجام او در سال 537 ه . به سنّ 81 سالگی دعوت حق را لبیک گفت، از او دو پسر به جا مانده است، که در غایت علم و حلم و تقوا بودند»(2).

مؤلف دایره المعارف تشیع می نویسد: «امام ضیاءالدین ابوالحسن محمّد حسینی

ص:351


1- تحفة الطالب، ص 90.
2- فضایل بلخ، ص 356.

بلخی، از بزرگان آل اعرج به شمار می رفت، وی منصب نقابت بلخ را به عهده داشت»(1).

محمّد محروس می نویسد: «ابوالحسن محمّد بلخی، از محدّثان صاحب نام عصر خود بود، از طریق وی روایاتی نقل شده است، نیز او از نقبای طالبین بلخ بود»(2).

631. محمّد بن حسین بن موسی مصباح

علامه سیّد محمّد بن حسین بن موسی بن عطا خان بن رجب بن عبد اللّه بن شکر اللّه بن میرزا سکندر بن حسین بن محمّد علی بن ابو تراب بن عارفین بن محمّد بن

احمد شاه برهنة بن ابراهیم بن زید بن محمّد بن علی بن عبد اللّه بن یحیی بن اسماعیل بن

محمّد بن احمد بن عبد اللّه بن جعفر بن محمّد بن ابوالعشایر زید بن محمّد بن ابو یعلی حمزة بن ابو علی محمّد الاصغر بن احمد سکین بن ابو عبد اللّه جعفر الشاعر بن ابو جعفر

محمّد بن محمّد بن زید شهید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام(3)، خطیب و گوینده توانا و اولین امام جمعه شهر بلخاب، به سال 1305ش، در یک خانواده روحانی شهرستان ترخوج مرکز بلخاب از توابع بلخ قدم به عرصه جهان نهاد. او فراگیری علوم را در خدمت پدر بزرگوارش حجه الاسلام والمسلمین سیّد میرزا حسین، که خود از علمای برجسته بلخاب به شمار می رفت، آغاز کرد. سیّد محمّد از هوش و استعداد بسیار بالایی برخوردار بود، از این رو پدر برای شکوفا شدن استعداد فرزندش او را به مدرسه علمیه فرستاد، و خود به عنوان اولین آموزگار به وی کمک می کرد. سیّد محمّد علوم مقدماتی و

ادبیات عرب را در مدرسه دهنه ترخوج در محضر اساتید فن چون، آیت اللّه حاج سیّد محمّد فاضلی معروف به حاجی دهنه فرا گرفت. علامه مصباح علم قرائت، حفظ قرآن و نهج البلاغه را نیز آموخت و با تشویق استادانی چون پدرش و آقای حاجی دهنه به فن خطابه و سخنوری روی آورد. علامه سیّد محمّد مصباح در فن خطابه سرآمد عصر خود

ص:352


1- دایره المعارف تشیع، ج 1، ص 145.
2- مشایخ بلخ من حنفیّه، ج 1، ص 73.
3- عمدة الطالب، ص 304؛ الشجرة الطیّبه، ج 2، ص 15؛ مصلح بشر، ص 5؛ ارزش جهاد و مقام شهید، ص 4؛ فرزندان فاطمه، ص 72.

گشت و به یکی از وعاظ مشهور کشور مبدل شد که هزاران نفر از بیانات او استفاده می کردند.

علامه سیّد محمّد برای فراگیری علوم در سال 1325ش.، وارد حوزه علمیه مشهد شد و مدت چندین سال در این شهر اقامت اختیار کرد. در این سالها او از محضر آیات عظام چون، آیت اللّه میرزا حسن صالحی خراسانی، آیت اللّه محمّد هادی میلانی، آیت اللّه میرزا حسین فقیه سبزواری و آیت اللّه شیخ محمّد تقی ادیب نیشابوری کسب فیض کرد؛ آن گاه به قم هجرت کرد. در حوزه قم با شرکت در درس مراجع عظام همچون حضرت آیت اللّه العظمی امام خمینی رحمة اللّه علیه، آیت اللّه محقق داماد و آیت اللّه

محمّد حسین وکیلی اصفهانی کسب دانش کرد. در همین سالها بود که او با افکار و اندیشه های امام راحل رحمة اللّه علیه آشنا شد. و راه جهاد و مبارزه را از این مرجع اعلا و اعظم فرا گرفت. علامه مصباح برای تکمیل اندوخته های علمی خود راهی عراق گشت.

در آن روزها حوزه علمیه نجف اشرف از بزرگترین مراکز علمی و فقهی شیعه به شمار می رفت. وی مدتی در این شهر اقامت گزیده، به تحصیلاتش ادامه داد و از محضر درس آیت اللّه العظمی سیّد محسن حکیم، شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء و آیت اللّه سیّد ابوالقاسم خویی بهره جُست. پس از کسب مدارج عالی علوم به قم بازگشت و دو سال دیگر نیز در قم ماند و به اندوخته های علمی اش افزود. سرانجام به عنوان نماینده تام الاختیار امام راحل(ره) و با کوله باری از اندیشه های انقلابی وی در ایامی که مصادف

با دستگیری امام خمینی در سال 1342ش. بود، به وطن بازگشت. از این زمان او فعالیتهای دینی، سیاسی و اجتماعی خویش را آغاز نمود. وی در سخنرانیهایش اندیشه های نوگرایانه فقهی و مبارزاتی امام راحل(ره) را برای نسل جوان تشریح و ترویج

می کرد. علامه مصباح برای شناساندن مراجع تقلید به ویژه حضرت امام راحل(ره) به شیعیان و نسل جوان تلاش می کرد.

اگر چه ویژگیهای فردی علامه مصباح، این مجاهد نستوه و عالم ربانی را نمی توان برشمرد، به عنوان یک درس عملی به چند مورد از آنها اشاره می شود. این مرد بزرگ مقید به نوافل و شب زنده داری بود. وی از همان اوایل جوانی اشتیاق به نماز شب داشت. دوستان هم دوره ای اش می گفتند: هیچ گاه دیده نشد که نماز شب آقای مصباح

ص:353

ترک شده باشد، همیشه می دیدیم که در خاموشی و سکوت شب عاشقانه و عارفانه مشغول راز و نیاز بود. یک بار یکی از ارادتمندانش از وی پرسید آقا آیا نماز شب شما هیچ وقت ترک شده است؟ فرمود: آری، در بعضی از مسافرتهای طولانی و خسته کننده یا ایام بیماری. بسیاری از وقتها، وی نماز شب را به نماز صبح وصل می کرد، و پس از نماز

صبح تعقیبات آن را به جا می آورد تا آفتاب طلوع می کرد. وی حتی در سفرها ذکر خاصی را بر لب می راند و آن را ترک نمی کرد؛ زبانش همیشه در یاد و ذکر خدا بود. ویژگی دیگر علامه مصباح فصاحت، بلاغت و سخنوری وی بود. او استاد سخن به شمار می رفت؛ بیانی عالی و صدایی گیرا، جذاب و دلنشین داشت. او در سخنرانیهایش بسیار عالمانه سخن می گفت، مسایل علمی و اجتماعی را با استدلال تحلیل می کرد. علامه مصباح خطیب توانایی بود که در سخنرانیهایش بیشتر از آیات قرآن کریم و احادیث نبوی و سایر أئمه اطهار علیهم السلام استفاده می کرد. وی همیشه حرفی برای گفتن داشت زیرا در

رشته های مختلف علوم مطالعات زیادی کرده بود و می کوشید برای نسل جوان حرف روز و دست اول بیان کند. ویژگی دیگر او شجاعت و شهامت بود. وی در برابر خشنترین حاکمان ظالم بلخاب بدون ترس و نگرانی می ایستاد و حق را می گفت. علامه مصباح شخصیت صبور و بردباری داشت و در برابر حوادث و پیش آمدهای روزگار مقاوم بود. وی حتی با افرادی که در حقّ او جفا می کردند با کرامت رفتار می کرد. در سالهای انقلاب

افغانستان، گروههای مختلف او را تحت فشار قرار می دادند تا از آنها حمایت کند، امّا این سخت گیریها هیچ گاه در اراده او خلل وارد نکرد و نهراسید و حق را می گفت. او امر به

معروف و نهی از منکر را رها نکرد، به هدف خود ادامه داد و مردم از او به نیکی و خوبی

یاد می کنند.

علامه مصباح به سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله تعبد داشت. قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله عَلِّموا أولادکم

السَباحة والرِّمایة(1).

حضرت فرمود: فرزندانتان را شناگری، تیراندازی و رموز جنگی بیاموزید. آن روحانی عالی قدر، ورزشهای رزمی را دوست داشت و می گفت که اسلام به ورزش کردن سفارش زیادی کرده است. خود وی در رشته های تیراندازی و سوارکاری مهارت خوبی

ص:354


1- حقوق والدین و اولاد، ص 52.

داشت و مردم هم او را می ستودند. او عالمی منحصر به فرد در منطقه بود.

از ویژگیهای دیگر وی آن بود که نظافت و آراستگی را دوست داشت و رعایت می کرد. او روحانی خوش لباس و آراسته ای بود، در سفرها، و نماز جمعه و جماعات و در محافل عمومی لباس زیبا می پوشید و خودش را معطر می ساخت؛ به اطرافیانش نیز سفارش می کرد که سر و وضع مرتبی داشته باشند. وی در هنگام خروج از منزل به آینه تماشا می کرد و خود را مرتب می ساخت و می فرمود: این عمل سنّت پیامبر اسلام است. او در میان علمای بلخاب بی نظیر بود، در حقیقت ظاهرش بیانگر باطنش بود، همیشه آرام، با وقار و با متانت راه می رفت و در هنگام راه رفتن به آسمان خیره نمی شد. او

گوینده توانایی بود و برای سخنرانی در تمام نقاط کشور از او دعوت می کردند و وی به منظور تبیین اهداف اسلامی و ترویج ولایت امیرالمؤمنین علی علیه السلام و مذهب حقه امام

جعفر صادق علیه السلام به سخنرانی می پرداخت. وی در تأسیس مدارس و مراکز آموزشی نقش بسیار فعالی داشت و راه اندازی دبیرستان سیّد جمال الدین در مرکز بلخاب نتیجه زحمات او بود. احداث سَرَک (جاده) بلخاب به مزار شریف، شبرغان و سرپل حاصل تلاش این روحانی بزرگ بود.

علامه مصباح برای ایجاد ارتباط تلفنی از بلخاب با مراکز ولایات (استانها) با تلاش بی وقفه سرانجام موفق شد دولت را متقاعد کند خط تلفن بلخاب و شبرغان را برقرار و راه اندازی کند و او اولین کسی بود که با مرکز ولایت تماس گرفت. همچنین این اولین گام

در جهت توسعه و پیشرفت بلخاب به شمار می رفت.

پس از فرمان امام خمینی رحمة اللّه علیه، مبنی بر این که در تمام شهرها نماز جمعه برگزار شود، علامه سیّد محمّد مصباح اولین نماز سیاسی و عبادی جمعه را در مرکز بلخاب اقامه کرد. او می کوشید با بیان احکام و معارف اسلامی، مردم را از جنگ، خشونت و برادر کشی بر حذر دارد و آنها را به وحدت و اخوّت اسلامی دعوت می کرد. دهها مسجد و حسینیه به فرمان او ساخته شد. وی مردم را به فراگیری علوم حوزوی و دانشگاهی، به کشاورزی و درخت کاری و باغ داری تشویق می کرد. خود او نیز مرد عمل و کار بود، و در حدود چهارده هزار درخت مثمر و غیر مثمر غرس کرد. بنابراین زندگی او بی شباهت به زندگی جدّ بزرگوارش حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام نبود؛ آن حضرت

ص:355

در موقع کار برای خلق در مسجد می نشست و به امور مردم رسیدگی می کرد، زمانی هم که کاری نداشت به امور شخصی، کار کشاورزی و آبیاری می پرداخت.

علامه مصباح روحانی روشنفکر، با تفکرات نوگرایانه و حامی آزادی بیان و عقیده و طرفدار گفتگو بود. او عقیده داشت که نسل جوان باید با پیشرفته ترین علوم روز دنیا آشنا

شوند، به ویژه به شیعیان توصیه می کرد که نباید از کاروان علم و دانش عقب بمانند. او

احکام اسلام را همراه با مسائل سیاسی و اجتماعی در سنگر پرشکوه نماز جمعه با صراحت لهجه بیان می کرد.پس از بازگشت سفرهای تحصیلی مشهد، قم و نجف در سخنرانیهایش به تحلیل اوضاع سیاسی و اجتماعی جامعه می پرداخت، از دولت های روز انتقاد می کرد و آنها را عامل تمام عقب ماندگی کشور می دانست. او روحانی دلسوزی

بود که وضع رقّت بار شیعیان او را رنج می داد و اعتقاد داشت این عقب ماندگیهای

سیاسی، مادی، اجتماعی و فرهنگی نتیجه اقدامات ظاهر شاه و داود شاه است. او فریاد مظلومیت شیعه را در تمام کشور بلند کرد و با سایر علمای شیعه چون، علامه شهید سیّد اسماعیل بلخی و آیت اللّه شهید سیّد سرور واعظ، آیت اللّه شهید حاج شیخ سلطان محمّد ترکستانی، علامه مبلغ و حجة الاسلام والمسلمین شهید سیّد محمّد حسین مصباح کابلی واعظ و آیت اللّه شهید شیخ محمّد امین افشار و بزرگان دیگر به مذاکره پرداخت تا راهی برای نجات شیعیان پیدا کنند. مصباح خطاب به ظاهر شاه گفت: در این مملکت کافران کمونیست حقّ تأسیس حزب سیاسی دارند، ولی شیعیان حقّ فعالیتهای سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، دینی و اجتماعی ندارند. به مردم متدین افغانستان هشدار می داد و می گفت: دیروز ملت ما با یک وبای شوم به نام نظام سلطنتی روبرو بود، ولی امروز گرفتار یک نظام فاشیستی وابسته به خارج است؛ اسلام و دین شما در معرض خطر جدی قرار گرفته است، ای مردم بر شما لازم است این اژدهای خون خوار را از سر راه بردارید. اینها حزب نیستند بلکه کافرانی هستند وابسته به کفر جهانی.

علامه سیّد محمّد مصباح، قم، حوزه علمیه آن و مراجع تقلید را دوست می داشت. برای آخرین بار برای تجدید عهد و پیمان با ولایت، سفری به مشهد و قم کرد. بالاخره در هشتم اسفند سال 82 به سنّ 78 سالگی در شهر کاشان جهان را بدرود گفت. بدنش را به قم حمل کردند که با حضور علما و طلاب تشییع باشکوهی شد، و در مقبره العلمای

ص:356

باغ بهشت به خاک سپرده شد. عاش سعیدا و مات سعیدا(1).

632. محمّد بن حسین بن علی بن عباس قلانسی بلخی

632. محمّد بن حسین بن علی بن عباس قلانسی(2) بلخی

شیخ الاسلام ابو عبد اللّه محمّد بن حسین قلانسی بلخی از فضلای عصر خود به شمار می رفت و امامت مسجد جامع بلخ را به عهده داشت. او از مشایخ بزرگ بلخ بود.

وی در ماه محرم سال 535ه . وفات یافته و در گورستان اسپرس دفن است.

او بنا بر قول خودش در سال 449ه . متولد شده و محل تولد وی محله کُلاه فروشان بلخ است.

ابو عبد اللّه محمّد بن حسین قلانسی بلخی از جمله محدّثان بزرگ به شمار می رفت. او مدت پنجاه سال به املای حدیث پرداخت. وی بیشتر عمر خود را صرف تدریس قرائت و تجوید قرآن کریم کرد. او در هیچ جایی دیده نمی شد، مگر در مسجد زیرا همیشه در مسجد معتکف بود. در تقوا و ورع نظیر و مانند نداشت.

عن محمّد بن حسین قلانسی بلخی باسناده عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال: ان الملائکة، لتصافح رکبان الحاج تعتنق المشاة(3).

ملائکه با کسانی که سواره وارد مکّه می شوند، مصافحه و با کسانی که پیاده به حج می روند، معانقه می کنند.

ابو فاء قریشی حنفی می گوید: محمّد بن حسین بن علی بلخی قلانسی، از جمله شاگردان ابوبکر محمّد بن عبدالملک ماسکانی خطیب بود، از او اجازه نقل روایت داشت، همچنان که از ابولیث نصر بن محمّد بن ابراهیم سمرقندی اجازه نقل روایت گرفته بود(4).

ص:357


1- زندگی نامه علمای بلخاب، ص 58 خطی؛ گوشه هایی از زندگی نامه مرحوم داملاّ موسوی، ص 22؛ دست نوشتهای فرزندش حجة الاسلام والمسلمین سیّد احمد مصباح.
2- درباره معنا و وجه تسمیه قلانس ر.ک: همین کتاب، ج 1، ص 76.
3- فضایل بلخ، ص 353.
4- الجواهر المضیه، ج 3، ص 139.

633. محمّد بن حسین بن علی بلخی

محمّد بن حسین بن علی قلانسی بلخی عالمی زیرک بود که گمان می رود از پیشوایان درجه یک زمان خود در شهر بلخ به شمار می رفت. ابوبکر محمّد بن عبدالملک ماسکانی خطیب از شاگردان قلانسی بلخی بود، و بسیاری از علوم را در محضر او فرا گرفت. قلانسی تمام کتابهای او را تأیید کرده و به او اجازه انتشار داده است(1).

ابو محمّد قریشی می نویسد: قلانسی بلخی، تمام آنچه را که خطیب ماسکانی از او

شنیده یا یادداشت کرده بود، تأیید کرد، نوشته های او عبارت است از شرح بر تفسیر ابواللیث نصر بن محمّد بن ابراهیم سمرقندی، کتاب تنبیه، کتاب بستان(2).

قلانسی در روز جمعه 27 محرّم الحرام سال 535ه . در شهر بلخ وفات کرد.

634. محمّد بن حسین بن موسی بن محویه بن عبد اللّه بن سِمْسارفوری

جدّ ابو سعید محمّد فوری، که از محدّثان نامی عصر خود به شمار می رفت ساکن نیشابور گردید. ابو عبد اللّه حافظ حاکم نیشابوری می گوید مقام علمی این مرد بزرگ را

هیچ کدام از علمای معاصر وی درک نکرده اند. و اضافه می کند که او ثقه است.

محمّد بن جمعه قهستانی می گوید: ابو سعید فوری در ماه مبارک رمضان سال 340ه . وفات یافت و در مقبره مصلی دفن گردید(3).

ص:358


1- التحبیر فی المعجم الکبیر، ج 2، ص 119.
2- الجواهر المضیه، ج 3، ص 139-140.
3- الانساب، سمعانی، ج 10، ص 258.

635. محمّد بن حسین روبانگاهی

(1)

محمّد بن حسین روبانگاهی (روبانشاهی) معروف به امیر الامام در محل روبانگاه تولد یافت. او تحصیلاتش را در بلخ به پایان رسانید و دارای فضایل و کمالات برجسته ای

بود. وی از خطاطان معروف عصر خود محسوب می شد و خط نستعلیق را نیکو می نوشت. او از بلخ به شهر مرو رفت و به ریاست دیوان الإنشای سلطان سنجر بن ملک شاه منصوب شد. سمعانی می گوید: من او را پس از سفرهایش در شهر مرو ملاقات

کردم و بین من و روبانگاهی دوستی تغییرناپذیری وجود داشت. پس از مرگ سلطان سنجر او مقامش را از دست داد، به شهر غزنی رفت و در آن شهر ساکن شد. وی تا زمان سمعانی در غزنی زنده بوده است.

وی در ادبیات عرب و فارسی دست توانایی داشت و به هر دو زبان شعر می سرود، از جمله اشعار او که در آن جمال عمرانی مستوفی الممالک را ستوده است، این ابیات است(2):

الدین صار مشید البنیان

والملک عاد موحّد الارکان

و تجلت البلدان فی عمرانها

بأغرّ أبیض من بنی عمران

636. محمّد بن حسین سمنگانی

ابو جعفر محمّد بن حسین سمنگانی، در سمنگان از توابع بلخ دیده به جهان گشود. او تحصیلاتش را در بلخ به پایان رسانید و مدارجی از علوم را طی کرد. او به ویژه در علم

حدیث صاحب نظر شد و از محدّثان نامی عصر خود به شمار می رفت. ابوالمحاسن

ص:359


1- روبانگاه روستایی از توابع بلخ است. نام این محل را معرّب کرده اند و به روبانجاه مبدل شده است. برخی دیگر از محققان این محل را روبانشاه ضبط کرده اند.
2- الانساب، سمعانی، ج 6، ص 183؛ معجم البلدان، ج 3، ص 86؛ اللباب، ج 1، ص 386؛ الرجال فی تاج العروس، ج 4، ص 88.

مسعود بن محمّد غانمی از شاگردان سمنگانی بود، غانمی می گوید: من از طریق استادم ابو جعفر سمنگانی روایاتی را یادداشت کرده ام(1).

سمعانی می نویسد: سمنگانی امامت مسجد راعوم را به عهده داشت(2).

ابو محمّد عمر بن احمد مرغینانی نیز از شاگردان سمنگانی است و از طریق استادش روایاتی را نقل کرده است(3).

637. محمّد بن حسین کابلی بلخی

ابوالحسین محمّد بن حسین کابلی بلخی، از محدّثان برجسته بلخ بود و در این شهر کرسی تدریس حدیث داشت. او روایاتش را از طریق یزید بن هارون، سفیان بن عُیینه و ابو عبدالرحمان باهلی نقل می کرد. کابلی روز چهارشنبه وسط ماه محرم الحرام سال 250ه . وفات کرده است(4).

سمعانی از قول ابوالفضل فلکی کابلی می گوید: ابوالحسین محمّد کابلی بلخی مذهب جهمیه داشت. نام وی در کتاب طبقات علماء بلخ آمده است(5).

638. محمّد بن حکم بن عبد اللّه بن مسلم بلخی

ابو جعفر محمّد بن حکم بن عبد اللّه بن مسلم بلخی، فرزند قاضی ابو مطیع بلخی است. او از علمای بزرگ بلخ به شمار می رفت. این مرد بزرگ به سال 244ه . دعوت حق را لبیک گفت. قاضی ابو مطیع در آخرین روز حیات خود به مردم گفت: من امروز از میان

ص:360


1- الانساب، سمعانی، ج 10، ص 13، 80.
2- الانساب، سمعانی، ج 9، ص 93.
3- طبقات الشافعیه، ج 7، ص 249؛ الجواهر المضیه، ج 3، ص 148.
4- اللباب، ج 2، ص 236.
5- الانساب، سمعانی، ج 11، ص 1.

شما می روم و بهترین کس از مردم بلخ بر من نماز می خواند. سؤال کردند او چه کسی است؟ وی به فرزندش محمّد اشاره کرد. پس از وفات قاضی ابو مطیع، محمّد بر جنازه پدر نماز خواند.

زهد و تقوای محمّد بن ابو مطیع به قدری بود که در هر روز دوازده هزار بار تسبیح می گفت. او همیشه ایام البیض را روزه می گرفت، در هر روز جمعه قرآن را ختم می کرد و

مقید بود اذکار مخصوصی را بر زبان راند. هر روز میان طلوع فجر قرآن تلاوت می کرد و در میان هر دو نماز دعا زیاد می خواند.

از ابو جعفر محمّد بن قاضی ابو مطیع روایات زیادی نقل شده است. وی بیشتر این

روایات را از طریق مالک بن انس، معنعن و حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام نقل کرده است(1).

ابو جعفر محمّد بن قاضی ابو مطیع روایاتی را نقل کرده است که به چند مورد آنها در زیر اشاره می کنیم:

قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: قل هو اللّه احد ثلث القرآن. یعنی ثواب خواندن سوره اخلاص معادل یک سوم قرآن کریم است. در روایت دیگری آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر روزی که بر من بگذرد و من در آن روز در خود احساس تغییر و زیادتی نیابم، مرا از آن روز هیچ بهره و برکتی نخواهد بود. و در روایت دیگری نیز آمده است که حضرت ختمی مرتبت محمّد بن عبد اللّه صلی الله علیه و آله فرمود: هرگاه بنده خدا در صبحگاهی سرد وضوی تمام بسازد و از خانه به قصد مسجد بیرون شود و بگوید: بسم اللّه الذی خلقنی فهو یهدین، خداوند او را در راه راست و طریق صواب هدایت می کند و بگوید: والذی هو یطعمنی و یسقین، به او آب و غذای بهشت عنایت می کند و بگوید: و اذا مرضت و هو یشفین، خداوند بیماری و زحمت او را کفاره گناهانش قرار می دهد، و بگوید: والذی یُمیتُنی ثم یحیین، خداوند در هنگام مرگ به او درجه شهدا عنایت می کند و اگر زنده بماند در مقام صلحا و سعدا خواهد بود، و بگوید: والذی أطمع ان یغفرلی خطیئتی یوم الدین، گناهان او را می آمرزد اگر چه به اندازه کف دریاها باشد، و بگوید: رب هب

لی حکما و ألحقنی بالصالحین، خداوند درهای حکمت را به روی او می گشاید و او را به

ص:361


1- فضایل بلخ، ص 239.

صلحای امت من ملحق می گرداند، و بگوید: واجعل لی لسان صدق فی الآخرین، خداوند دستور می دهد اعمال او را بر ورقه ای سفید بنویسند که این بنده من از راست گویان است. و بگوید: واجعلنی من ورثة الجنة، خداوند او را در بهشت در مقام عالی قرار دهد و بگوید: فاغفر لأبی، خداوند، پدر و مادرش را می آمرزد.

حسن بصری می گوید: من از سمرة بن جندب سؤال کردم تو این روایت را با گوش خودت از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدی؟ گفت: نه یک بار و نه دو بار و نه 3 بار و نه چهار و پنج بار بلکه ده بار از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم(1).

639. محمّد بن حفص بلخی

محمّد بن حفص بلخی از دانشمندان روزگار خود بود. او روایت تدریس می کرد. ابو موسی عمران بن عبد اللّه نوری بخاری حافظ از شاگردان اوست، و روایاتی را از طریق بلخی نقل کرده است(2).

640. محمّد بن حفص جوزجانی

محمّد بن حفص جوزجانی، از علما و محدّثان خطه پر افتخار جوزجان به شمار می رفت. علما از طریق او روایاتی را نقل کرده اند. عبدالرحمان سیوطی و دیگر محدّثان،

جوزجانی را به جعل روایت متهم کرده اند(3).

ص:362


1- فضایل بلخ، ص 244.
2- معجم البلدان، ج 5، ص 358.
3- اللآلی المصنوعه، ج 1، ص 74.

641. محمّد بن حماد جوزجانی

محمّد بن حماد جوزجانی، در جوزجان چشم به جهان گشود و در این سرزمین نشو و نما کرد. او تحصیلات خود را در زادگاهش به پایان رسانید، آن گاه به بلخ رفت، به خدمت

بزرگان آن شهر رسید و از آنها کسب فیض کرد. برای کسب بیشتر علوم به بغداد سفر

کرد، در آن شهر ساکن شد و به تدریس علم حدیث پرداخت.

طبرانی این روایت را از طریق او نقل کرده است: عن محمّد بن حمّاد جوزجانی باسناده، عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال: لا تناجَشُوا، و لا تباغضوا، و لا تحاسُدوا، و لا تدابَرُوا، کونوا عبادَ اللّه إخوانا کما أمَرَکم اللّه (1).

حضرت فرمود: در راه اختلاف کوشا نباشید، همدیگر را پیش دیگران بی ارزش نسازید، به عداوت و کینه اصرار نکنید، حسادت نداشته باشید، و راه دوستی و برادری را قطع نکنید، شما بندگان خدا هستید، و با هم برادر باشید، همچنان که خداوند شما را

به اخوت و برادری فرمان داده است.

642. محمّد بن خاقان بروقانی

محمّد بن خاقان بروقانی، در روستای بروقان از توابع بلخ قدم به عرصه جهان نهاد. وی علوم را در شهر بلخ فرا گرفت و در مدت کوتاهی از دانشمندان نامی عصر خود شد(2).

ص:363


1- معجم الصغیر، ج 2، ص 89؛ تاریخ بغداد، ج 2، ص 273.
2- معجم البلدان، ج 1، ص 481؛ اللباب، ج 1، ص 116.

643. محمّد بن خالد بلخی

محمّد بن خالد بلخی، معروف به محمّد بن ابی یعقوب از اصحاب امام رضا علیه السلام است. این مرد بزرگ در شهر بلخ قدم به عرصه وجود نهاد. رجال شناسانی چون شیخ طوسی، آیت اللّه خویی و دیگران نام او را محمّد بن خالد بلخی نوشته اند(1).

محمّد بن ابی یعقوب می گوید: از امام رضا علیه السلام پرسید چرا امامت در فرزندان امام حسین علیه السلام قرار گرفت و به فرزندان امام حسن علیه السلام نرسید؟ امام علیه السلام فرمود: مشیّت

خداوند بر آن تعلق گرفته است و خداوند در آنچه انجام می دهد مورد پرسش قرار نمی گیرد(2).

شیخ صدوق رحمة اللّه علیه نام او را محمّد بن ابی یعقوب آورده است(3). علمای علم

رجال درباره شرح حال او بیش از این در کتابهای رجال چیزی نقل نکرده اند.

وی تنها یک روایت از امام رضا علیه السلام در باب امامت نقل کرده است(4). محمّد بن ابی یعقوب بلخی از موسی بن هارون نقل می کند که موسی گفت: من حضرت رضا علیه السلام را دیدم که در مدینه به هرثمة بن اعین نگاه می کرد و می گفت: گویا می بینم او را به مرو

می برند و سرش را از تن جدا می کنند. هرثمة بن اعین از سران لشکر امین بود. وی پیش از شکست لشکر امین از او جدا شد و به سپاه مأمون ملحق گشت. او خدمات بزرگی برای مأمون انجام داد که از آن جمله شکست ابوسرایا بود. یکی از مأموران مأمون گزارش داد که هرثمة بن اعین با ابوسرایا مکاتبه دارد، به همین سبب مأمون او را احضار

کرد، وی را شلاّق زد، به زندان انداخت و در آن جا او را به قتل رسانید(5).

ص:364


1- رجال شیخ طوسی، ص 386؛ معجم رجال الحدیث، ج 16، ص 74؛ ج 17، ص 70؛ مجمع الرجال، ج 5،ص 206؛ نقد الرجال، ص 305؛ جامع الرواة، ج 2، ص 109؛ منهج المقال، ص 295.
2- راویان در مسند الرضا، ص 433؛ عیون اخبارالرضا، ج 2، ص 153؛ الجامع لرواة اصحاب الامام الرضا، ج 2، ص 16؛ کتاب الغیبه، نعمانی، ص 180؛ علل الشرایع، ج 1، ص 208.
3- علل الشرایع، ج 1، ص 208.
4- عیون اخبارالرضا، ج 2، ص 82.
5- راویان در مسند الرضا، ص 433؛ الدلایل الامامه، ص 193؛ عیون اخبارالرضا، ج 2، ص 507؛ مستدرکات علم الرجال، ج 6، ص 397.

644. محمّد بن خزیمه قلاّس بلخی

ابو عبد اللّه محمّد بن خزیمه قلاّس بلخی از مشاهیر بزرگان بلخ به شمار می رفت. به گفته خطیب بغدادی محمّد بن خزیمه قلانسی بلخی از محدّثان صاحب نام عصر خود

بود و عده ای از علما از طریق او روایاتی را نقل کرده اند(1).

سمعانی می گوید: ابو عبد اللّه محمّد بن خزیمه قلاّس بلخی از راویانی چون، مقاتل بن ابراهیم قلاّس و ابو یحیی زکریای قلاّس عابد روایاتی را نقل کرده است، نیز

عبدالصمد بن فضل بلخی و حسین بن قلاّس بغدادی از طریق محمّد قلاّس بلخی روایت کرده اند.

از محمّد بن مُخَلّد دوری و ابوبکر احمد بن جعفر بن سلم خَتْلِی نقل شده است که ابو عبد اللّه محمّد بن خزیمه قلاسی بلخی، در ماه جمادی الآخر سال 295ه .، وفات کرده است(2).

645. محمّد بن خلیل ذُهلی بلخی

محمّد بن خلیل ذُهلی بلخی، از رُوات بلخ به شمار می رفت. او در بلخ تولد یافت و علوم را در زادگاهش فرا گرفت، آن گاه به تدریس علوم مختلف از جمله علم حدیث پرداخت. عده ای از محققان او را به جعل حدیث متهم کرده اند. و می گویند نباید از طریق

او روایاتی را نوشت یا نقل کرد. برخی از محدّثان از طریق وی روایاتی را نقل کرده اند(3).

با توجه به اقوال و شخصیّت وی و بررسی روایات نقل شده از طریق او، متهم کردن وی به جعل حدیث جای تأمل دارد

ص:365


1- تاریخ بغداد، ج 14، ص 417.
2- الانساب، سمعانی، ج 10، ص 527.
3- المجروحین، ج 3، ص 296؛ میزان الاعتدال، ج 3، ص 516؛ الکشف الحثیث، ص 369.

.

646. محمّد بن خواجه شاه بن عباد اللّه بلخی

سیّد محمّد بن خواجه شاه بن عباد اللّه بلخی در بلخ تولد یافت. او تحصیلات خود را در آن شهر به پایان رسانید، ولی در اواخر عمر به سمرقند هجرت کرد و در آن شهر

ساکن شد. وی تألیفاتی نیز دارد که از آن جمله کتاب بازار عاشقان است.

او کتاب بازار عاشقان را به دستور محمّد دوست سلطان در سال هزار هجری تألیف

کرد. به گفته خود وی هر چه از غیب آمد نوشت و به چون و چرا مقید نشد، چرا که اصل کار بی حجتی است. این کتاب در ادب و عرفان طایفه نقشبندیه نوشته شده است. متن کتاب، شامل نظم و نثر می باشد. یک نسخه از این کتاب در کتابخانه لنینگراد و نسخه ای

دیگر در کتابخانه موزه ملّی کراچی است(1).

کتاب دیگر او شرح رباعی خواجه بهاءالدین نقشبندی است که این گونه شروع می شود:

قومی مشکک اند و قومی به یقین

قوم دیگری فتاده اندر ره دین

ناگاه منادی ای برآمد ز کمین

کای بی خبران راه نه آن است و نه این

در رباعیات خیام مشابه آن آمده است:

قومی متفکرند اندر ره دین

قومی به گمان فتاده در راه یقین

می ترسم از آن که بانگ آید روزی

کای بی خبران راه نه آن است و نه این

یک نسخه از این کتاب که در سده 11 کتابت شده، در کتابخانه موزه ملی کراچی به شماره 237 موجود است(2).

647. محمّد بن درویش محمّد بلخی

محمّد بن درویش محمّد بلخی از نویسندگان قرن دهم هجری بوده و تاریخ تولدش

ص:366


1- فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج 3، ص 1313.
2- فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج 3، ص 1610-1611.

معلوم نیست؛ ولی از متن کتاب او به نام مجمع الغرائب پیداست که در بلخ متولد شده و معلوم نیست که وی چگونه در دوران کودکی به بامیان رفته است. پدرش، ملا درویش محمّد بلخی، مفتی بلخ بوده که در شب پنج شنبه اول ماه صفر سال 957ه . دار فانی را وداع گفته است.

محمّد بلخی از بلخ به قصد سیر و سیاحت عازم کابل شد و در 14 ربیع الاول سال 935ه . به کوههای بامیان رسید. او آن فلات سرسبز را به خاطر داشته و از قراین پیداست که در دوران کودکی به بامیان سفر کرده است.

آخرین تاریخ آمده در این کتاب تاریخ مرگ نتیجة الاولیاء حضرت ملائکه شبرغانی می باشد که در شب جمعه ماه رمضان سال 1003ه . ذکر شده است.

محمّد بلخی مجمع الغرائب را تألیف کرد. این کتاب درباره تاریخ و جغرافیا نوشته

شده است، در بخش تاریخ کتاب آمده است که امام مهدی علیه السلام در سردابه سامرا غایب شد. در بخش دیگر آن درباره زندگی ائمه علیهم السلام گفت وگو کرده و مطلب را به امام دوازدهم ختم کرده است.

آقای مشکوة در فهرست کتابخانه دانشگاه تهران این احتمال را داده است که شاید محمّد بن درویش محمّد بلخی از علمای اهل سنّت باشد.

باید به این مطلب توجه داشت که بیشتر نویسندگان تاریخ پربار بلخ به خاطر تقیه مجهول مانده اند. به همین سبب، تاریخ تشیع در سرزمین پرافتخار بلخ تحریف شد و علمای این خطه گمنام زندگی کردند.

محمّد بلخی چند تن از هم عصران خود مانند شهاب معمائی و حکیم اوالخیرلنگ، ملاخلیل، ابوالمعالی بخاری و درویش شیخم را یاد کرده است.

وی کتاب مجمع الغرائب را که مشتمل بر شانزده باب است به رشته تحریر درآورده

که باب اول آن از بین رفته است. و باب دوم درباره زندگی پیامبران معروف، باب سوم فهرست نام شهرهای بزرگ جهان و شگفتیهای موجود در آنها و باب چهارم تا دهم به ترتیب درباره شگفتیهای آدمیان، جانوران، گیاهان، کوهها و چشمه ساران، دریاها، بیابانها، کنیسه و کلیساهاست، باب یازدهم درباره طول و عرض و عمق دریاها، باب دوازدهم در باره مساحت کل زمین و فاصله شهرها با یکدیگر و باب سیزدهم درباره

ص:367

قیافه شناسی و هوش و فراست است، و سرانجام باب چهاردهم، در شیرین سخنی و خوش طبعی، باب پانزدهم، رویدادهای شگفت انگیز جهان و باب شانزدهم، کلمات قصار از پند و اندرز بزرگان است.

این مرد دانشمند اشعاری به زبانهای ترکی و فارسی نیز سروده است(1).

مجله یغما درباره سلطان محمّد بن درویش محمّد بلخی نوشته است که او کتاب مجمع الغرائب را در بین سالهای 963 الی 974ه . تألیف و آن را به پیر محمّد خان پادشاه بلخ تقدیم کرده است(2). مؤلف با این مضمون مطلب را آغاز می کند که چون این فقیر بی بضاعت گاه گاهی عمر عزیز را به مطالعه کتب عجایب اخبار و نسخ غرائب آثار مصروف می داشت و گاهی در مجالس اکابر و اشراف از این حکایات روایت می شد، به شرف استحسان مشرف گشته و تحسین اقران می یافت، جنود الهی و توافق سعود نامتناهی مسند خلافت موروثی ولایت بلخ به شرف جلوس عالی حضرت کیوان رفعت سپهر شوکت:

آن پادشهی که خسرو ایران است

فرمانده عصر و داور دوران است

دارای زمانه شهریار عادل

شاهنشه بلخ پیر محمّد خان است

خلد اللّه ملکه و سلطانه، زیب و زینت دیده چون این کمینه را فی الجمله اطلاعی بر احوال بدایع و اصناف بنی آدم شده بود، لایق و مناسب چنان نمود که از برای بزم روح افزای از آنچه در کتب معتبر دیده به روایات چیده و عبارات نچیده رقم نماید.

648. محمّد بن ربیع بن خذیم بلخی

محمّد بن ربیع بن خُذیم بلخی از جمله رُوات عصر خود بود، او از شاگردان فارس بن عمران بلخی بوده و از این استاد روایاتی را نقل کرده است(3).

ص:368


1- فهرست نسخه های خطی فارسی، احمد منزوی، ج 1، ص 685؛ فهرست کتابخانه دانشگاه تهران، اهدایی مشکوة،ج 2، ص 651.
2- مجله یغما، سال 9، ش 8، ص 363.
3- الرجال فی تاج العروس، ج 4، ص 100.

649. محمّد حسین بن محمّد معصوم بن بقا حسین خرمی سمنگانی

میرزا محمّد حسین خرمی در روستای خرم از توابع سمنگان دیده به جهان گشود. وی مدت کوتاهی به کابل رفت و دوباره به زادگاهش بازگشت. او در ادبیات و شعر اقتدار کامل داشت و دیوان مکمل را ترتیب داد که حاوی مطالب متنوع است. میرزا محمّد حسین در سال 1330ه . در زادگاه خود خرّم وفات کرد و در آن محل دفن شد.

میرزا محمّد حسین علاوه بر ذوق شاعری که داشت، از خطاطان و خوش نویسان عصر خود به شمار می رفت و خط نستعلیق را نیکو می نوشت. نیز از علم نجوم، جفر و رمل آگاهی داشت. ابیات ذیل از اوست(1):

یاد ایامی که در عالم بساطی داشتیم

با همه یاران همدم انبساطی داشتیم

انقلابات جهان را چشم عبرت بین کجاست

ورنه در عبرت سرا ما هم نشاطی داشتیم

گردش دوران گردون جمله را بر باد داد

منزل و مأوا به هر جایی رباطی داشتیم

چشم بگشای ای حسین و عبرت از عالم بگیر

دیده بودی پیش از این ما هم بساطی داشتیم

650. محمّد رضا بلخی

محمّد رضا بلخی از علمای سده دوازدهم هجری است. او تألیفات زیادی دارد؛ از جمله کتاب روضة الانشاء که در دو روضه نوشته شده است.

ص:669


1- دایره المعارف آریانا، ج 3، ص 617.

یک نسخه از کتاب مذکور در کتابخانه دانشگاه لنینگراد روسیه موجود است(1). محمّد رضا بلخی روضة الانشاء را به نام ابوالغازی عبدالعزیز خان نوشته است. کتاب مذکور در مراسلات و مفاوضات و امثال و حکم تألیف گردیده است. یک نسخه خطی از این کتاب در کتابخانه فردوسی در شهر دوشنبه موجود است(2).

651. محمّد بن زکریا بلخی

محمّد بن زکریا بلخی، از محدّثان صاحب نام بلخ به شمار می رفت. راویانی چون، عبد اللّه بن قیس رقاشی روایاتی را از طریق محمّد بن زکریا بلخی نقل کرده اند. برخی از علمای علم رجال او را ثقه نمی دانند و می گویند روایات محمّد بن زکریا بلخی از درجه

اعتبار ساقط است(3).

652. محمّد بن زکریا بلخی

محمّد بن زکریا بلخی از راویان صاحب نام بلخ بود. او از شاگردان محمّد بن ابان بلخی و محمّد بن صباح به شمار می رفت و از طریق آنها روایاتی را نقل کرده است. عن محمّد بن زکریا البلخی باسناده، عن أنس قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: إن اللّه تعالی یَسْتَحْی من عبده و أمَتهِ یَشیبانِ فی الاسلام یُعذِّبهُما(4).

حضرت فرمود: خداوند متعال حیا می کند پیر مرد و پیرزن مسلمانی را که عمرشان را در انجام تکالیف اسلام صرف کرده باشند، عذاب کند.

ص:370


1- نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 9، ص 16.
2- نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 9، ص 99.
3- اللآلی المصنوعة، ج 1، ص 233؛ العلل المتناهیه، ج 1، ص 304؛ ج 2، ص 777؛ لسان المیزان، ج 4، ص 100؛ الضعفاء الکبیر، ج 2، ص 289.
4- العلل المتناهیه، ج 1، ص 304، 334؛ اللآلی المصنوعه، ج 1، ص 69.

653. محمّد بن سرور بن نجار بن حامد بلخی

ابو عبد اللّه محمّد بن سرور بن نجار بن حامد بن احمد بن طاهر بن یوسف بن حاشر بن ماحی بن لیث بن ایوب بن ابو ایوب انصاری، در روستای فاشوق از توابع بخارا به دنیا آمد. وی در اوان جوانی برای کسب دانش به بلخ سفر کرد و در این شهر ساکن شد، ولی سمعانی عقیده دارد که محمّد بن سرور بلخی به بخارا بازگشت و ساکن

روستای فاشوق شد، و در این محل به جعل حدیث پرداخت(1).

محمّد بن سرور بلخی مدتی در شهر سمرقند اقامت داشت. محمّد بن عبیداللّه بن ابراهیم غردیانی از شاگردان اوست. غردیانی در شهر سمرقند به خدمت بلخی رسید و از طریق او روایاتی را یادداشت کرد. او می گوید: این روایات از روایاتی مناکر بود که نقل آنها برایم گرفتاری ایجاد کرد. محمّد بن رجاء بخاری و ابو سعید ادریسی حافظ نیز روایاتی را از طریق محمّد بن سرور بلخی نقل کرده اند(2).

ابن ندیم در فهرست مطلب نادرستی را نقل کرده و همان مطلب در تاریخ نگارشهای عربی نیز تکرار شده است. محمّد بن سرور بلخی را به جای سوسنجردی از شاگردان ابو سهل نوبختی دانسته اند(3). آثار به جا مانده از محمّد بن سرور بن نجار بلخی بدین قرار است:

کتاب کنزالاخبار، فضایل العلماء، کتاب الوصیة لعلی بن ابی طالب، کتاب خطبة الوداع، کتاب آداب النبی صلی الله علیه و آله و کتاب احادیث ابی الدنیا(4).

آقا بزرگ تهرانی می گوید: فؤاد سزگین کتاب الانقاذ فی الامامة سوسنجردی را به محمّد بن سرور بلخی نسبت داده است، در حالی که کتاب محمّد بن سرور بلخی کتاب کنزالاخبار است و موضوع آن اخبار و روایات می باشد، و موضوع کتاب سوسنجردی

ص:371


1- الانساب، سمعانی، ج 4، ص 340؛ تاریخ نگارشهای عربی، ج 1، ص 253.
2- الانساب، سمعانی، ج 4، ص 286.
3- الفهرست، ص 331.
4- فتح المنان بمقدمة لسان المیزان، ص 293.

کلام است و مباحث آن در باب امامت است(1).

654. محمّد بن سعید بن عزیز سمرقندی

ابوالحسن محمّد بن سعید بن عزیز سمرقندی، فقیه و از علمای شیعه اثنی عشری ساکن شهر بلخ می باشد که از طریق وی روایاتی نقل شده است. ابوالحسن محمّد بن

سعید سمرقندی به سندی از امام صادق علیه السلام نقل می کند که مردی از امام صادق علیه السلام پرسید: بنیان دینداری بر توحید و عدل نهاده شده است و دامنه علم آن بسیار گسترده است، هر خردمندی ناگزیر است آن را یاد بگیرد. من از شما خواهش می کنم آن را به نحوی بیان کنید که فهمش آسان باشد تا بتوانیم آن را در سینه نگه داریم. حضرت فرمود:

امّا توحید آن است که آنچه بر تو رواست بر پروردگار خود نپسندی و روا نداری؛ امّا عدل آن است که کارهایی را که خداوند تو را بر ارتکاب آنها سرزنش کرده است، به او نسبت ندهید(2).

655. محمّد بن سفیان بن محمّد جوهری کلماتی

ابوالحسن محمّد بن سفیان بن محمّد بن محمود ادیب کاتب جوهری کلماتی نیشابوری، در شهر نیشابور چشم به جهان گشود. وی تحصیلات خود را در این شهر به پایان رسانید و برای گردآوری احادیث به شهرهای خراسان سفر کرد. او در سال 340ه . به شهر بخارا رفت و مدت دو سال در این شهر ماند، آن گاه به جوزجان رفت که سلاطین آن دیار به گرمی از او استقبال کردند؛ سرانجام به دار الانشای فریغونهای جوزجان راه

یافت. او در سال 350ه . در شهر جوزجان وفات یافت و در این شهر به خاک سپرده شد.

ص:372


1- الذریعه، ج 2، ص 333.
2- معانی الاخبار، ج 1، ص 24؛ نور البراهین، ج 1، ص 245.

او روایاتش را از طریق ابوبکر محمّد بن اسحاق، ابوالعباس محمّد بن اسحاق ثقفی و دیگران نقل می کرد. ابو عبد اللّه حاکم نیشابوری می گوید: ابوالحسن محمّد بن سفیان

جوهری، فقیه و دانشمند بود و در علم مناظره ید طولایی داشت و می افزاید ابو یعلی حمزة بن عبدالعزیز مجلسی از شاگردان او بود و از وی روایاتی را نقل کرده است(1).

ابن اثیر می گوید: جوهری از طریق ابوبکر بن خزیمه روایت نقل می کرد. ابو عبد اللّه حاکم نیشابوری از کلماتی روایاتی را نقل کرده است(2).

656. محمّد بن سلیمان بلخی

علامه جمال الدین ابو عبد اللّه محمّد بن سلیمان بن حسن بن حسین بلخی مقدسی حنفی مشهور به ابن نقیب در نیمه شعبان سال 611ه . در یک خانواده بلخی تبار، در شهر قدس قدم به عرصه جهان نهاد. او در این شهر نشو و نما کرد و تحصیلات خود را در همان جا آغاز کرد، سپس برای تکمیل آن به مصر سفر کرد و در شهر قاهره ساکن گشت. در مصر به مدرسه عاشوریه راه یافت، و تحصیلات خود را در این مدرسه و سایر مدارس آن کشور به پایان رسانید. بعد از مدتی در مدرسه عاشوریه به تدریس علوم پرداخت و دیری نپایید که در دانشگاه الازهر مشغول تدریس شد.

او مردی صالح، پرهیزگار و متواضع بود. این عالم فاضل عمر خود را در راه تدوین تفسیر قرآن کریم صرف کرد. تفسیر وی در حدود پنجاه جلد است. نحوه تحریر این تفسیر بدین قرار بوده که اول اسباب نزول آیات را بررسی کرده و آن گاه به سراغ قواعد

قرائت و تجوید رفته و اعراب آیات را بررسی کرده است؛ سپس لغات مشکل قرآن کریم را مورد تحقیق قرار داده و معنا کرده است، و نیز در بُعد عرفانی و حقایق باطنی قرآن کار کرده است.

سرانجام وی به قدس شریف بازگشت که در ماه محرم سال 698ه . در این شهر

ص:373


1- الانساب، سمعانی، ج 11، ص 138.
2- اللباب، ج 2، ص 259.

جهان را بدرود گفت و در همین مکان شریف به خاک سپرده شد(1).

مقریزی می گوید: ابو عبد اللّه محمّد بن سلیمان بلخی مرد فاضلی بود. حدود 99 جلد تفسیر قرآن نوشت؛ هرگاه مردم به زیارت قدس شریف مشرف می شدند، به خدمت او می رفتند و از وی درخواست دعا می کردند(2). سیوطی می گوید: ابو عبد اللّه محمّد بن سلیمان بلخی صد جلد کتاب در تفسیر قرآن تألیف کرده است. من بخشهایی از این کتاب گرانبها را دیده و مطالعه کرده ام. برزالی، ابن شامه و ذهبی از جمله شاگردان بلخی

هستند(3). به گفته قرشی، صفدی، و ابن عماد، محمّد بن سلیمان بلخی مفسری بزرگ و از ادیبان عصر خود به شمار می رفت. وی به زبانهای عربی و فارسی اشعاری نیکو سروده است(4).

محمّد بن سلیمان بلخی این روایت را به سندی، از امیرالمؤمنین علی علیه السلام نقل کرده است، قال علی علیه السلام: أحبّ الکلام إلی اللّه عزّوجلّ، أن یقول العبدُ و هو ساجد ربّ إنّی ظلمتُ نفسی فأغفرلی فإنّه لا یغفر الذنوبَ إلاّ أنت(5).

فرمود: محبوب ترین کلام نزد خداوند عالم آن است که بنده سر بر سجده می گذارد و می گوید: پروردگارا من بر خود ستم کرده ام، مرا ببخش، کسی مرا نمی بخشد جز تو.

ابو عبد اللّه محمّد بن سلیمان بلخی روایاتی را از طریق یوسف بن مُخیلی نقل کرده است. نیز، بَرْزالی و ابو شامه روایاتی را از طریق بلخی نقل کرده اند(6).

صاحب هدیة العارفین می گوید: کتاب التحریر والتحبیر لاقوال أئمّة التفسیر فی معانی کلام السمع البصیر از ابو عبد اللّه محمّد بن سلیمان بلخی است که در پنج جلد تألیف شده است(7).

ص:374


1- الایرانیون و الأدب العرب، ج 2، ص 402؛ الوافی بالوفیات، ج 3، ص 136؛ طبقات المفسرین، ص 174.
2- الانس الجلیل، ج 2، ص 217.
3- طبقات المفسرین، ص 32.
4- الجواهر المضیه، ج 2، ص 165؛ الوافی بالوفیات، ج 3، ص 382؛ شذرات الذهب، ج 7، ص 773.
5- معجم الشیوخ الذهبی، ص 411؛ النجوم الزاهره، ج 8، ص 188.
6- الجواهر المضیّه، ج 2، ص 165.
7- هدیة العارفین، ج 6، ص 139؛ الاعلام، زرکلی، ج 7، ص 21.

657. محمّد بن سلیم بلخی

محمّد بن سلیم بلخی، از مفاخر علما و محدّثان بلخ است. او روایاتی را از طریق ضحاک بن مزاحم بلخی نقل کرده است، نیز محدّثانی چون، امام قتیبة بن سعید بغلانی، ابو معاویه، منصور بن ابی مزاحم، ابن طباع، ابراهیم بن موسی و دیگران از طریق او روایاتی را نقل کرده اند(1).

بخاری از قتیبة بن سعید نقل می کند که نبیه بن مضر می گفت: «من در مکّه حضور سفیان بن عُیَینه بودم و محمّد بن سلیم خراسانی بلخی وارد شد، آن گاه سفیان بن عُیینه او را اکرام و احترام نمود(2).

ابی حاتم رازی گفت: محمّد بن سلیم خراسانی بلخی از ابن ابی ملیکه روایت ندارد و فقط از ضحاک بن مزاحم بلخی روایت کرده است(3).

ابن حبّان، نام پدر او را در صفحه 35 سلیمان نقل کرده است و در صفحه 48 سلیم آورده است(4).

658. محمّد بن سلیم خراسانی بلخی قریشی

محمّد بن سلیم خراسانی بلخی در شهر بلخ تولد یافته است. او در زادگاهش به فراگیری علوم پرداخت و برای تکمیل آن به حجاز سفر کرد.

ابن ابو مَلِک به نقل از پدرش می گوید: «محمّد خراسانی بلخی به سرزمین وحی، مکّه معظّمه، مشرف شد و سفیان بن عُیَینه به گرمی از او استقبال کرد». ضحاک بن مزاحم

ص:375


1- تهذیب التهذیب، ج 5، ص 119، چاپ جدید.
2- التاریخ الکبیر، ج 1، ص 106.
3- الجرح و التعدیل، ج 7، ص 274.
4- الثقات، ج 9، ص 35-48.

بلخی گفته است: «محمّد بن سلیم خراسانی از مردم بلخ است»(1).

ابن حجر درباره تاریخ وفات وی چیزی نقل نکرده است(2).

659. محمّد بن شجاع بلخی

ابو عبد اللّه محمّد بن شجاع بلخی، معروف به ابن بلخی، از محدّثان صاحب نام عصر

خود بود. وی در 13 ماه رمضان سال 181 هجری در شهر بلخ پا به عرصه جهان هستی نهاد. او تحصیلات خود را در زادگاهش به پایان رسانید، راهی بغداد گشت و در این شهر به تدریس علوم پرداخت. سرانجام در ماه ذی الحجه سال 266 هجری به سنّ نود سالگی در شهر بغداد وفات یافت و در این شهر به خاک سپرده شد.

درباره نسبت او علمای رجال شناس اختلاف نظر و تردید دارند. المزی، قریشی، ذهبی و ابن عُدی او را ثلجی نوشته اند و بعضی دیگر از علما، مانند، ابن حجر، جزری، شیرازی، ابن کثیر، سیوطی و ابو عبد اللّه حاکم نیشابوری او را بلخی نقل کرده اند. آنهایی

که او را ثلجی نوشته اند، وی را ابن ثلجی می دانند. به علت عدم دقت بعضی از محققان،

بلخی گاهی بجلی و گاهی ثلجی نوشته شده است و علتش نیز آن است، لذا برای اثبات مطلب شخصیت مورد نظر را به این طایفه یا به آن طایفه نسبت داده اند. متأسفانه برخی از تاریخ نگاران و رجال شناسان، اصل امانت داری را رعایت نمی کنند. [امید است روزی

برسد که به این قانون اخلاقی عمل نمایند]. همچنین علما در مورد ابو عبد اللّه محمّد بن شجاع بلخی اختلاف نظر دارند؛ برخی او را از فقهای شافعی و بعضی از فقهای حنفی می دانند. صاحب معرفة علوم الحدیث از حاکم نیشابوری نقل می کند که محمّد بن شجاع بلخی تألیفات فراوانی دارد؛ کتابی در مناسک حج دارد که بیش از شصت جلد است. من آن کتاب را نزد ابو عبد اللّه محمّد بن احمد بن موسی قمی خزانه دار دیده ام. کتابی بسیار دقیق و علمی بود(3).

ص:376


1- التاریخ الکبیر، ج 1، ص 106.
2- تهذیب التهذیب، ج 9، ص 197.
3- معرفة علوم الحدیث، ص 224.

ابن عُدی می گوید: بلخی از شاگردان امام شافعی است. او در هنگام مرگ امام شافعی را دعا می کرد و می گفت: خداوند او را رحمت کند. او از جعل کنندگان حدیث بود(1).

قریشی می گوید: محمّد بن شجاع بلخی از شاگردان حسن بن زیاد بود. او از فقهای بزرگ عراق به شمار می رفت و در سال 266ه . در سجده نماز عصر سکته کرد و درگذشت. وی مایل به مذهب معتزله بود(2).

ابن حجر می گوید: ابن عُدی او را متهم به جعل حدیث کرده است، در حالی که وی از جمله شاگردان امام شافعی و احمد بن حنبل بود(3).

ذهبی می گوید: محمّد بن شجاع بلخی از شاگردان یحیی بن مبارک بن مغیره عدوی بصری، معروف به یزیدی و یحیی بن آدم است. وی دریایی از دانش بود، نیز دارای تعبّد و تهجّد بود و قرآن را بسیار تلاوت می کرد(4).

ابن کثیر می نویسد: بلخی یکی از عباد جهمیّه به شمار می رفت(5).

المزی می گوید: ابو عبد اللّه محمّد بن شجاع بلخی روایاتش را از طریق اسماعیل بن عُلیّه، حسن بن زیاد لؤلؤی، ابی اسامه حمّاد بن اسامه، عبید اللّه بن موسی، محمّد بن عمر واقدی، وکیع بن جراح و یحیی بن آدم نقل می کرد، نیز محدّثانی چون احمد بن حسن بن صالح بغدادی، عبد اللّه بن احمد بن ثابت بزّاز، عبد الوهّاب بن عیسی بن ابو حیّه، محمّد بن ابراهیم بن جیش بغوی، محمّد بن احمد بن یعقوب بن شَیبه سَدوسی روایاتی را از طریق محمّد بن شجاع نقل کرده اند.

بلخی از علمای جهمیّه است و قایل به خلق قرآن بود و در این زمینه تألیفاتی دارد، به ویژه کتابی بر رد عثمان بن سعید دارمی نوشته است. یحیی بن خاقان می گوید: از احمدبن حنبل نظرش را درباره محمّد بن شجاع بلخی سؤال کردم. احمد گفت: او مردی بدعت گذار و هواپرست است.

سری بن مُکرم مقری گفت: متوکل عباسی احمد بن حنبل را خواست، از وی درباره

ص:377


1- الکامل فی الضعفا، ج 7، ص 550.
2- الجواهر المضیه، ج 3، ص 173.
3- لسان المیزان، ج 9، ص 109.
4- سیر اعلام النبلاء، ج 12، ص 379.
5- البدایة والنّهایه، ج 7، ص 414؛ الغدیر، ج 5، ص 259.

محمّد بن شجاع بلخی سؤالاتی کرد و گفت: یحیی بن اکثم او را برای پست قضاوت پیشنهاد کرده است. احمد گفت: ابن بلخی سزاوار قضاوت نمی باشد به علت این که او امانت دار خوبی نیست. عبد اللّه بن احمد بن حنبل گفت: ده روز قبل از فوت قوایری شنیدم که او می گفت: ابن بلخی کافر است. من این مطلب را برای اسماعیل قاضی نقل کردم او سکوت کرد، عرض کردم آیا ابن بلخی با توجه به آنچه که درباره او شایع شد کافر شده است. گفت: بله. زکریا بن یحیی ساجی می گوید: ابن بلخی مردی دروغ گوست؛ وی در طریق بطلان حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله حیله کرده است. ابن عدی می گوید: ابن بلخی قایل به تشبه و از جاعلان حدیث بود. ابوالفتح محمّد بن حسین ازدی

حافظ می گوید که ابن بلخی دروغ گو می باشد و روایات او مورد اعتماد نیست و نباید آنها

را یادداشت کرد، به علت این که وی عقیده خوبی نداشت؛ او همیشه به خود رنگ دین داری می زد.

عده ای از علما او را توثیق کرده اند، از آن جمله ابوالحسن علی بن صالح بود که می گفت: جدم برایم نقل می کرد و می گفت من از ابو عبد اللّه محمّد بن شجاع بلخی شنیدم که می گفت: مرا در این خانه دفن کنید که من غیر از این خانه از مال دنیا چیز دیگری ندارم، من برایش همیشه ختم قرآن می کردم(1).

حلبی می گوید: ابن بلخی دارای تألیفاتی است(2).

ابن عماد می نویسد: محمّد بن شجاع بلخی، متروک الحدیث است. او در هنگام مرگ نود سال داشت(3). حاجی خلیفه، تألیفات محمّد بن شجاع بلخی را این گونه نام می برد: التجرید فی الفقه، تصحیح الآثار، کتاب الکفّارات، النوادر فی الفروع کبیر، کتاب

المضاربه، کتاب الرد علی المشتبه، کتاب المناسک که در 61 جلد است(4).

سیوطی می گوید: ابوالعباس احمد بن طاهر مُقری، محمّد بن شجاع بلخی را مرد زاهدی می داند(5). ابن جزری می نویسد: ابو عبد اللّه محمّد بن شجاع بلخی مردی فقیه و

ص:378


1- تهذیب الکمال، ج 25، ص 362؛ الضعفاء و المتروکین، ج 3، ص 70.
2- کشف الحثیث، ص 379.
3- شذرات الذهب، ج 3، ص 284.
4- کشف الظنون، ج 6، ص 17.
5- طبقات المفسرین، ص 108.

عالمی صالح و متکلمی صاحب نام بود. او اعتقاد خوبی نداشت، در اواخر عمر توبه کرد و خداوند توبه او را قبول کرد، لذا در روز عرفه در سجده آخر نماز عصر سکته کرد و درگذشت(1).

660. محمّد بن شقیق بن ابراهیم بلخی

محمّد بن شقیق بن ابراهیم بلخی از جمله روات بلخ است. احتمال می رود که او

فرزند عارف بزرگ شقیق بلخی باشد(2).

ابو نُعیم اصفهانی، محمّد بن شقیق بن ابراهیم را فرزند شقیق بلخی آورده است(3). محمّد بن شقیق گفته است: شداد بن حکم را حاکم بلخ به قضاوت این شهر منصوب کرد، او ناراحت شد به قصد خودکشی گلوی خود را چنان فشرد که از سخن گفتن بازماند و حرفهایش مخلوط و نامفهوم گشت. بعد از آن چهل سال شبها هرگز نخفت(4).

661. محمّد سلیم بن ملاّ آدینه محمّد آقچگی

محمّد سلیم بن ملا آدینه محمّد آقچگی، از جمله بزرگان و نویسندگان بلخ به شمار می رفت. وی کتاب ریاض الناصحینِ محمّد بن محمّد بن محمّد جامی را که در سال 835ه . تألیف کرده بود. در ماه جمادی الاول سال 1265ه . رونویسی کرد. این کتاب 640 صفحه دارد و درباره احکام شرعی تألیف شده است(5).

ص:379


1- غایة النهایه، ج 2، ص 152؛ طبقات الفقهاء، ص 146؛ میزان الاعتدال، ج 3، ص 552؛ تحریر تقریب التهذیب، ج 3، ص 256؛ تهذیب التهذیب، ج 5، ص 132.
2- الانساب، سمعانی، ج 10، ص 540.
3- حلیة الاولیاء، ج 8، ص 62.
4- فضایل بلخ، ص 188.
5- فهرست نسخه های خطی فارسی انستیتوی تاجیکستان، ج 2، ص 203.

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109