ص:2

ص:3

مدرس وارسته و بینادل

آیت اللّه حاج شیخ هاشم قزوینی

اکبر حاجی محمدی - فرشید نوروزی

ویراستار: اصغر ارشاد سرابی

چاپ دوم 1385

1500 نسخه

قیمت: 1500 ریال

چاپ وصحافی : مؤسسه چاپ آستان قدس رضوی

حق چاپ محفوظ است

مراکز پخش

بنیاد پژوهشهای اسلامی، تلفن و دورنگار مشهد: 2230803 ، قم: 7733029

صندوق پستی (مشهد) 366 - 91735

شرکت به نشر، دفتر مرکزی (مشهد) تلفن 7 - 8511136، دورنگار 8515560

Web Site: www.islamic-rf.org E-mail:info@islamic-rf.org

ص:4

مبارزه سیاسی ··· 26

قیام مسجد گوهرشاد و نقش مدرس قزوینی در آن ··· 27

ویژگیهای اخلاقی ··· 31

1 - توجه به خانواده ··· 31

2 - آزاد مردی و مناعت طبع ··· 32

3 - شجاعت ··· 33

4 - بی رغبتی به دنیا ··· 35

5 - سعه صدر و توجّه به مقتضیات زمان ··· 37

کرامات ··· 38

عروج ملکوتی ··· 47

در رثای مرحوم آیت اللّه مدرّس قزوینی ··· 49

ص:6

استادان مقام معظم رهبری بوده است به رشته تحریر درآوریم.

مهاجرت آیت اللّه میرزا مهدی اصفهانی به مشهد در سال 1340 ق(1)، مدتی نیز از محضر ایشان بهره برد و مبانی اصولی میرزا نایینی را از ایشان فرا گرفت.

میل دارید تهران بمانید یا در عتبات متوقف خواهید شد و یا مراجعت خواهید فرمود، و علی فرض اخیر، چه مقدار در تهران خواهید بود؟ اگر مدت زیاد است همان جا خدمت برسم. علی کلّ حال خوب است مخلص را از حال تحیّر خارج فرمایید.»

در پایانِ نامه می نویسد:

«اگر امری، نهیی و خدمتی باشد به ارجاع آن سر افرازم فرمایید. و استدعا دارم که به دستخط شریف هر چه زودتر از حالات خودتان مرقوم و قلب افسرده و پژمرده دعاگو را روح تازه و حیات نوین بخشید.»(1)

از شاگردان مرحوم حاج شیخ هاشم می توان به شخصیتهای زیر اشاره کرد:

1- آیت اللّه العظمی خامنه ای

2- شهید آیت اللّه سعیدی

3- آیت اللّه العظمی صالحی مازندرانی

4- آیت اللّه خزعلی

5- مرحوم آیت اللّه میرزا حسنعلی مروارید

6- آیت اللّه واعظ زاده خراسانی

7- مرحوم آیت اللّه میرزا جواد آقا تهرانی

8- آیت اللّه سید جواد سبزواری

9- آیت اللّه شمس

10- آیت اللّه لنگرودی

11- آیت اللّه محمد باقر ملکی

12- آیت اللّه میرزا محمد انواری

13- آیت اللّه واعظ طبسی

14- آیت اللّه حاج میرزا مهدی نوغانی

15- آیت اللّه عبدالجواد غرویان، امام جمعه نیشابور

16- استاد محمدرضا حکیمی

17- حجت الاسلام والمسلمین استاد محمدکاظم مدیر شانه چی

18- استاد محمد تقی شریعتی مزینانی

19- حجت الاسلام والمسلمین محمد شریف رازی

ص:12

20- حجت الاسلام والمسلمین سید علیرضا قدّوسی

21- حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید جواد مصطفوی

22- استاد محمد باقر بهبودی

23- دکتر محمد جعفر جعفری لنگرودی

24- دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی

25- دکتر عبد الجواد فلاطوری

26- شهید حسین آستانه پرست

27- مرحوم حاج علی اصغر عابدزاده(1)

28- استاد شاعر، مرحوم ذبیح اللّه صاحبکار

او به نوشته استاد محمدرضا حکیمی «نمونه برجسته یک عالم دینی و یک روحانی اسلامی واقعی بود؛ مردی خردمند، وارسته، متواضع، هوشیار، متعهد، شجاع، روشن بین و بیزار از عوام فریبی و انحطاط پراکنی و ارتجاع گرایی.»

«او از بزرگان مدرسان عصر حاضر، از مردان وارسته در مدرسه نواب بود. به تدریس فقه و اصول می پرداخت و عده بسیاری از محضر ایشان استفاده می کردند و از افاداتش بهره مند می شدند. اخیرا عده ای از مؤمنان از وی درخواست کرده بودند تا در حرم مبارک حضرت امام رضا علیه السلاماقامه جماعت کند، و او نماز را در آنجا اقامه می کرد و عده ای از مؤمنین به وی اقتدا می کردند».(1)

رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز در توصیف ابعاد شخصیت استاد فرزانه اش می فرماید:

«پس از این که شرح لمعه را تمام کردم، رفتم درس مکاسب

و رسائل مرحوم آیت اللّه شیخ هاشم قزوینی که از شاگردان

مرحوم آقا میرزا مهدی اصفهانی و اهل ریاضت و مدرس درجه یک مشهد و بسیار مرد محترم و ملاّ و معروف در بین خواص مشهد، مرد آزاده و روشن ضمیر بود. به خصوص در نزد اهل علم، ایشان مرد ملاّ و جامع و خوش بیان بودند؛ به طوری که من در نجف و در قم که اغلب درسهای آن جا را رفتم کسی به خوش بیانی ایشان ندیدم. بخش عمده درس

ص:14

رسائل و مکاسب و کفایه را پیش ایشان خواندم... یک مدتی هم درس خارج حاج شیخ هاشم قزوینی رفتم؛ یعنی ایشان با اصرار خود ما یک درس خارج اصول شروع کرد. مرحوم شیخ هاشم با بحث وسیع، همه اقوال را نقل می کرد و بعد رد می کرد.»(1)

به نقل از استاد واعظ زاده خراسانی، «او مردی روشنفکر، با تقوا و بسیار خوش بیان بود، اما از مردم عادی منزوی بود و تنها طلاب حوزه او را می شناختند. او در عین حال مرد انقلابی بود، اما زمانه به وی مجال عرضه وجود نداد»(2).

شاگرد برجسته دیگر وی آیت اللّه صالحی مازندرانی می گوید:

«من در سال 1333 ش وارد مشهد شدم تا درس سطوح عالیه را ادامه دهم. در آن زمان عالمانی بزرگ در مشهد بودند و صاحب مقامات عالی علمی و معنوی بودند. در این فکر بودم که علما را آزمایش و اختیار کنم که کجا باید زانو بزنم. اولین بار که در درس شیخ هاشم شرکت کردم بلا تأمل و بلا درنگ درس ایشان برای من مقبول واقع شد. ایشان بیان سلیس و روانی داشت و من تا الآن به مثل

ص:15

ایشان کسی را ندیده ام، به طوری که سنگین ترین و سخت ترین مطالب را به گونه ای ساده بیان می کرد که معروف بود می گفتند که ایشان مسائل علمی را از علمیت می اندازد، به قدری آن را آسان و روان بیان می کرد.»(1)

قزوینی در این باره می نویسد:

«... لازم به یادآوری است که در زندگی من، بعد از پدرم... چند نفر بوده اند که بیشترین تأثیر را داشته اند و یکی از مهم ترین ایشان، مرحوم آیت اللّه حاج شیخ هاشم قزوینی است، که علاوه بر «فقه و اصول» عملاً به ما آموخت که از تنگ نظریهای قرون وسطایی به درآییم، و در یادگیری و دانش اندوزی مرزهای تعصب را بشکنیم.

... ذهن باز و خاطر تند و تیز او و حاضر جوابی اش در میان استادان عصر بی مانند بود... غالبا در مباحث فقهی و اصولی مثالهایی از مسائل روز می آورد، تا از کلیشه شدن ذهن طالبان علم جلوگیری کند.»(1)

آیت اللّه خزعلی نیز در این باره می گوید:

«... شبها وقتی درس استاد به پایان می رسید، هنگام برگشت، مسیرمان یکی بود. می آمدیم بازارچه حاج آقاجان، ایشان می رفتند تَپُل (تهِ پلِ) محلّه، من می رفتم کوچه حمام باغ. جوانی بود و شبهات گاهی پیش می آمد. در بین راه من شبهاتم را می گفتم. این مرد با یک دنیا حلم، شروع می کرد صحبت کردن، یک وقت کنار پیاده رو می ایستاد. مردم دارند رفت و آمد می کنند. گفتم: من از این شبهات می ترسم. با دست اشاره کرد و گفت: «نترس، نترس کله ای که در او شبهه نباشد، کدوست، کدوست»، کله باید توش شبهه بیاید و حل شود، خدا به تو

ص:17

عنایت کرده و به تو شبهه را القا می کند تا تو شبهه را دفع کنی، خلاصه می ایستاد کنار خیابان، جواب مرا می داد.

یعنی من دلسوز طلبه هستم. می بینم یک طلبه سؤال و اشکالی دارد نمی گویم اینجا مَدرَس است، اینجا منزل است، اینجا پیاده رو است، من هستم و مغز.

من آن جا یافتم ایشان از پدر هم مهربان تر است.»(1)

مرحوم حجت الاسلام و المسلمین استاد کاظم مدیر شانه چی درباره تدریس شیخ هاشم قزوینی می گوید:

«... در قسمت سطوح عالیه (رسائل، مکاسب و کفایه) از محضر مرحوم آقای شیخ هاشم قزوینی که از اساتید مبرّز حوزه علمیه مشهد بلکه سراسر ایران بودند، فیض بردم و شاید هسته های اولیه حوزه علمیه مشهد پس از تجدید، همان تلامذه مجلس درس ایشان بودند که پس از رکود حوزه در زمان پهلوی به واسطه وجود امثال ایشان بارور شد.

ایشان با اصرار زیادِ ما در مشهد ماندند و تدریس رسائل، مکاسب و کفایه را شروع کردند و در ادامه آن پس از اتمام سطوح عالیه از ایشان خواهش کردیم که بحث خارج فقه و اصول را هم بگویند. البته ایشان بحث خارج را مدتی قبل برای عدّه معدودی از بازماندگان حوزه سابق مشهد شروع کرده بودند که بعد از آن رسمی تر شد.»(2)

ص:18

در جای دیگر استاد مرحوم مدیر شانه چی چنین می گوید:

«... بعد مرحوم حاج شیخ هاشم قزوینی که از مدرسین عالی قدر مشهد قبل از تعطیل حوزه بودند و به وسیله رضاشاه تبعید شده و در قزوین به سر می بردند، سفری به مشهد کردند و با توصیه مرحوم آیت اللّه آمیرزا مهدی اصفهانی که از مجتهدین وارسته و زهاد مشهد بودند و شاگردان بزرگی تربیت کردند، خدمت حاج شیخ رفتیم و از ایشان تقاضای ماندن در مشهد و تجدید درس در حوزه را کردیم. ایشان هم پذیرفتند و برای اولین مرحله دروس سطوح عالیه یعنی رسائل و مکاسب شیخ انصاری و کفایه الاصول را برای چند نفر از ما که طلاب جدید حوزه محسوب می شدیم و چند نفر از بقایای طلاب سابق تدریس کردند که این جانب به هر سه درس ایشان - غیر از مقداری از اول کفایه که بعدا نزد مرحوم حاج میرزا علی اکبر نوقانی خواندم - حاضر می شدیم. بعد هم از محضر ایشان تقاضای درس خارج نمودیم که یک دوره اصول و چند بحث از فقه را از درس پرفیض آن مرحوم استفاده بردیم...»(1)

«... در سال 1337 ش دانشکده الهیات در مشهد افتتاح شد، مرحوم دکتر فیاض که جزو فضلای اسبق حوزه علمیه

ص:19

مشهد و در ادبیات فارسی و عربی صاحب نظر و کم نظیر بود، برای این مهم مأموریت یافت.

ایشان شنیده بودند که می شود از بعضی مدرسین حوزه برای به راه انداختن دانشکده استفاده کرد که به دنبال این فکر به سراغ بنده و چند نفر از دوستانمان آمدند و برای تدریس در دانشکده دعوت کردند.

این جانب با استشاره از بعضی اساتیدمان، امر و فتوای صریح مرحوم حاج شیخ هاشم قزوینی به لزوم مشارکت و دست اندر کار بودن در این سنگر علمی را شنیدم و عهده دار تدریس فقه در دانشکده مزبور شدم»(1).

خارج اصول، سطح کفایه، مکاسب، رسائل...

... قامت رسا و هیکل درشت و چهره پر هیبت و نگاه بسیار نافذش مانع از آن نبود که انسان با او احساس پیوستگی کند و قلب خود را از محبت سرشار بیند.

تصور می کنم ما طلبه ها را خیلی دوست می داشت، چون ما طلبه ها نیز او را خیلی دوست می داشتیم.

بجز لحظاتی که درس می گفت، سکوت عمیق، وقار سنگین و قیافه پر معنی و با تأملش انسان را خود به خود به تأمل وا می داشت و به عمقها می برد.»(1)

و آیت اللّه خزعلی می گوید:

«... اگر طلبه ای بر اثر کسالت در درسی حاضر نمی شد ایشان می رفت به عیادت وی. طلبه می گفت: متأسفم، مریضم، نمی توانم در درس کفایه شرکت کنم.

آیت اللّه شیخ هاشم به طلبه می فرمود: «طوری نیست، در ایام تعطیلی می آیم و درس شما را می گویم» . می آمد حجره فلان طلبه و درس را به او می گفت: با یک دنیا صفا و مهر...

واقعه ای است از دوران تحصیل و طلبگی وی در اصفهان، در سال قحطی، که به هنگام مباحثه با استاد جلال الدین همایی که در آن وقت از طلاب اصفهان بوده است اتفاق می افتد. این واقعه را استاد همایی در مجلسی که در «دار الفنون» برای بزرگداشت آیت اللّه العظمی بروجردی از سوی فرهنگیان و دانشگاهیان برگزار می گردد نقل می کنند. پس از سالها از نقل آن به وسیله استاد همایی، روزی بنده با دو سه تن از دوستان و آشنایان به خدمت استاد همایی رسیدیم،(1) موضوع را به یاد ایشان آوردم و خواستم که نقل کنند تا از زبان خودشان شنیده باشیم، نقل کردند. استاد دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی نیز واقعه را با واسطه شنیده اند و آن را مرقوم داشته اند، چون به یقین چنین احوالی از چنان بزرگانی برای طلاب جوان و دانشجویان - و چه بسا برای همه - سودمند و سازنده است و نشان دهنده فنای طالب علمی در طلب علم است و تصویرگر چهره یک طلبه واقعی است که بعدها عالمی گرانقدر می شود، آن «مرقوم» را در این اوراق می آورم:

«هم در آن ایام که استاد ما، مرحوم آیت اللّه حاج شیخ هاشم قزوینی درگذشت،(2) و به مناسبت بزرگداشت

ص:22

خاطره مرحوم آیت اللّه بروجردی(1) مجلسی در دارالفنون

تهران برگزار شد، در آن مجلس شادروان استاد جلال الدین همایی سخنرانی کرد. سخنان استاد همایی از رادیوی ایران پخش شد، دوستانی که خود شنیده بودند برای من چنین نقل کردند: به تواتر شنیدم که استاد همایی، بعد از خواندن خطبه ای و... از شیوه تحصیلات قدما و دشواریهایی که بر سر راه ایشان بود یاد کرد. در آن میان خاطره ای از حال و روزگار خویش به هنگام تحصیل در مدارس قدیم آورد که:

«در اصفهان به سال مجاعه که یکی از آن «قحط سالهای دمشقی» بود و مردم، پیر و جوان و زن و مرد، از گرسنگی، خیل خیل می مردند، من و شماری اندک از طلاب مدرسه نیماوَرْد (یا مدرسه ای دیگر که استاد همایی نامش را یاد کرد و من اکنون به یاد ندارم) با گرسنگی و قحطی همچنان دست و پنجه نرم می کردیم، و نستوه در کار تحصیل علم کوشا بودیم. چنان مستغرق در جمال معنی و لذات حاصل از کسب معرفت بودیم که گویی در پیرامون ما هیچ اتفاقی نیفتاده است.

گذران ایام تحصیل را با کمترین سد جوعی به شیوه اصحاب صُفّه، شبی را به روز می آوردیم و روزی را به شب...

ص:23

یک روز در ضمن مباحثه با رفیق همدرسم - که طلبه برجسته ای از اهل قزوین بود - متوجه شدم که ناگهان حالش دگرگون شد و تشنجی به او دست داد و بی هوش افتاده و به حالت غش درآمد، می دانستم که هیچ بیماری و دردی ندارد، در کمال سلامت و نشاط جوانی است، دردش از گرسنگی است که آن را از من نیز پنهان می کند. به ناچار با شتاب از جای برخاستم. هر چه در گوشه و کنار طاق و رواق مدرسه و ذهن و ضمیرم بود گشتم که وجهی حاصل کنم و از آن راه لقمه نانی برای او فراهم آورم، به هیچ روی حاصل نشد، که همه در کمال فقر و قناعت می زیستیم و هر کس هر چه داشت، از کتابهای غیر درسی گرفته تا لوازم زندگی، در روزهای گذشته، همه را فروخته بود. دیگر چیزی در بساط باقی نبود. به ناگزیر خود را به خیابانی که در نزدیکی آن مدرسه بود رساندم، به تعبیر بیهقی، همچون متحیری و غمناکی می گشتم و چشمم به هیچ چیز نمی افتاد که بتوان سدّ جوع کرد.

از پس جست و جوی بسیار و نومیدی، ناگهان در گوشه خیابان چشمم به چند برگ کاهوی گل آلود افتاد، که از قضای روزگار در آن جا افتاده بود. گویی هنوز کسی از خیل گرسنگان شهر آن را ندیده بود. آن چند برگ کاهوی گل آلود را همچون مائده ای بهشتی که از آسمان فرود آمده باشد، از زمین برداشتم، آن را در جوی آب شستم، خود را به کنار آن دوست رساندم، همچنان بی هوش افتاده بود. دیدم رنگ رخساره اش از فرط گرسنگی زرد شده است. از

ص:24

آثار حیات نفسی هنوز باقی است که به دشواری صدای آمد و رفتنش را می توان شنید. اندکی از آن برگهای کاهو در دهانش نهادم، بی رمق، با چشمان بسته، به زحمت به جویدن پرداخت. با هر برگی که می جوید و فرو می برد، چنان بود که گویی پاره ای از حیات رفته باز می گردد.

هنوز آن چند برگ کاهو به پایان نرسیده بود که اندک اندک چشمانش باز شد و با لبخندی که در آن شکرها بود و نه شکایتی، برخاست و نشست و بی درنگ روی به من کرد و انگشت روی خط نهاد و گفت: «در کجای بحث بودیم؟» و دیگر از آن گرسنگی و بی هوشی و پیچ و تابهای حاصل از آن هیچ سخنی نگفت. چنان بود که گویی هیچ اتفاقی نیفتاده است.

من نیز که از به سامان رسیدن سعی خویش، در رمق بخشیدن به او، رضایتی در خود احساس می کردم، روا نداشتم که آن مایه اشتیاق و جویندگی او را در راه دانش، که تا بدین پایه بود، به سخنانی دیگر گونه بیالایم و از گرسنگی او و حالاتی که در آن میان بر من و او رفته بود سخن بگویم، یا چیزی بپرسم. هیچ اشاره ای به آن احوال نکردم و دنباله بحث را یادآور شدم. مباحثه ما از همان جا که قطع شده بود ادامه یافت، چنان که گویی هیچ واقعه ای در میان نبوده است.»

همان دوستانی که این داستان را از سخنرانی استاد همایی برای من نقل کردند چنین گفتند که او در دنباله این داستان یاد آور شد که آن دوست، طلبه ای بود به نام «شیخ

ص:25

هاشم قزوینی» که شنیده ام هم اکنون یکی از استادان برجسته حوزه علمی خراسان است.(1)

یکی از این مبارزات مربوط است به حادثه مسجد گوهرشاد مشهد در سال 1314 ش که در این مورد، عالمان شجاع و انقلابی، اساتید و بزرگان حوزه علمیه مشهد در برابر تهاجم فرهنگی یعنی از بین بردن حجاب و انهدام ارزشهای ملی - اسلامی به واسطه مجبور کردن مردم به گذاشتن کلاه پهلوی ایستادند تا هویت اسلامی را از گزند حمله دشمنان مصون دارند.

یکی از این عالمان بزرگ آیت اللّه حاج شیخ هاشم قزوینی است؛ دانشمندی که در این راه زحمت تبعید را به جان خرید و مدت هفت سال دوری از تدریس و درس را متحمل شد و در زادگاه خویش قلعه هاشم خان به صورت تبعید به سر برد.

حذف روحانیون از جامعه طراحی شده است.

از این رو مقاومت آغاز شد. از جمله مراکز اصلی مقاومت و پایداری در این قضیه، مردم شهرهای شیراز، تبریز، تهران و مشهد بودند.

علمای بزرگ مشهد همچون حضرات آیات حاج آقا حسین قمی، حاج میرزا محمّد آقا زاده، شیخ هاشم قزوینی، سید عبداللّه شیرازی، سید علی سیستانی و سید علی اکبر خویی (پدر آیت اللّه العظمی خویی)، در منزل حضرت آیت اللّه سید یونس اردبیلی گرد هم آمدند و تصمیمهای مهمی گرفته شد، از جمله نوشتن تلگراف به شاه و هشدار به وی که این نقشه ها در ایران اسلامی قابل اجرا نیست و باید از تصمیم خود منصرف شود.

به صلاحدید آقایان بنا شد حضرت آیت اللّه حاج آقا حسین قمی تلگراف را به شاه رسانده، او را برای انصراف از برنامه های خود قانع کند. افراد حاضر در جلسه - از جمله مدرس قزوینی - پای تلگراف را امضا کردند و مخالفت صریح خود را با نقشه های استعماری آشکار نمودند. حاج آقا حسین قمی پس از رسیدن به شهر ری به دستور شاه محاصره و به عتبات تبعید شد. مردم با بیدارگریهای روحانیون از نقشه های شوم استعمار آگاه شده بودند. محقق خراسانی از سخنوران معروف مشهد در یکی از سخنرانیهای خود گفته بود: «ای مردم من زیر این کلاه کلاهها می بینم».

سرانجام پاسی از نیمه های شب 12 ربیع الآخر گذشته

ص:28

بود که قشون سرتا پا مسلح رضاخان، به سرکردگی سرلشکر ایرج مطبوعی و... برای فتح مسجد گوهرشاد به حرکت در آمد و صدای شیپور آغاز جنگ از همه طرف بلند شد و مردم به خاک و خون کشیده شدند و دو تا پنج هزار تن مظلومانه و غریبانه از پای درآمدند.(1)

«فردای آن روز خفقان شگفت آوری در مشهد حاکم شد و دژخیمان رژیم وابسته پهلوی بعد از کشتار در مسجد گوهرشاد آغاز به دستگیری و زندانی کردن افراد سرشناس، متدین، وعاظ و علمای درجه اول نمودند که یکی از افراد و علمای برجسته و سرشناس آیت اللّه حاج شیخ هاشم قزوینی بود. آنان را ابتدا در زندانهای مشهد مورد بازجویی قرار دادند و سپس به زنجیرشان کشیده و با توهین و تحقیر فوق العاده و با تأمین حفاظت شدید، از راه زمینی به زندان تهران منتقل کردند.

یکی از کسانی که در جریان مسجد گوهرشاد دستگیر شد مرحوم آیت اللّه سید عبداللّه شیرازی بود که خاطراتی از آن قیام و آیت اللّه حاج شیخ هاشم نقل کرده است(2).

پس از دو ماه محاکمه علمای بزرگ اردبیل، شیراز، شاهرود، قزوین و... حکومت پهلوی تصمیم می گیرد که آنها را تبعید کند. طبق امضایی که در تلگراف نموده اند، یکی به شیراز، دیگری به اردبیل و آیت اللّه حاج شیخ

ص:29

هاشم به قزوین تبعید شدند.

سرانجام مدرس والامقام مشهد، مدت هفت سال در زادگاه خود قلعه هاشم خان به صورت تبعید به سر برد.

تا این که در شهریور 1320 ش بر اثر حوادث جنگ جهانی دوم و اشغال ایران توسط نیروهای خارجی رژیم طاغوت سرنگون و رضاشاه به جزیره موریس در آفریقا تبعید شد.

آیت اللّه حاج شیخ هاشم قزوینی مجددا به مشهد مقدس باز گشت و مجاورت اختیار نمود.

حضرت امام بارها از این قیام به نیکی یاد می کرد:

«... قیام خراسان را کی کرد؟ علمای خراسان، مرحوم آمیرزا یونس و مرحوم آقازاده و امثال اینها. بعد از او هم یک قیام تنهایی آقای قمی کرد که آمد به حضرت عبدالعظیم و ما هم حضرت عبدالعظیم بودیم...»(1).

«... یک نهضت، نهضت علمای خراسان بود، مرحوم آقازاده و مرحوم آسید یونس و سایر علمای آن وقت، همه را گرفتند و آوردند و در حبس در تهران، و من خودم مرحوم آمیرزا محمّد آقازاده رحمه الله(فرزند مرحوم آخوند خراسانی صاحب کفایه) را دیدم که یک جایی نشسته بود بدون عمامه ... تحت مراقبت بود...»(2)

باز در جای دیگر درباره قیام و حرکت ضد رضاخانی

علمای خراسان از جمله آیت اللّه قزوینی در کلام مرحوم

ص:30

امام خمینی قدس سرهچنین آمده:

«در این مدتی که خودمان مشاهده کردیم قیامهایی از این طبقه (روحانیت شیعه) دیده ایم در مقابل رضا شاه، آن وقت که آمد کودتا کرد... قیامی که از خراسان شد که همه علمای خراسان را که قیام کرده بودند گرفتند و آوردند و بردند در زندان.»(1)

آری، گرچه به ظاهر عده زیادی از مردان شجاع و رشید خراسان در مسجد گوهرشاد به خاک و خون کشیده شدند، علما به زندان رفتند، عده ای تبعید و عده ای محکوم به اعدام شدند، ... و لکن حادثه گوهرشاد چونان حماسه عاشورا ماهیت کفرآمیز رضاشاه و حکومت او را آشکار ساخت و این نقطه آغازی برای رانده شدن رضاخان از ایران و منفورشدن ابدی خاندان او بود.

سرانجام مردم مسلمان و غیور ایران در سال 1357 با شعار «اللّه اکبر» و به رهبری امام خمینی کاخ ظلم و کفر و نفاق پهلوی را از بیخ و بن برکند.

در منزل از زبان آیت اللّه خزعلی اشاره می کنیم:

«... ایشان یک انسان بود؛ یعنی می گفت من در خانه حقی به گردن زن ندارم که بگویم فلان چیز را بیاور. حقی به گردن بچه ندارم. بستگانش می گویند یک بار نشد به ما بگوید یک لیوان آب بیاور. آب را می آوردیم نیم خیز بلند می شد، آن را می گرفت. در تمام چهل سال زندگی - به نقل از همسرش - یک بار تندی نکرد. یک دفعه از ما چیزی نخواست».

«او برای آرامش خانواده و برای این که همسرش از خواب بیدار نشود، وقتی که مطالعه می کرد یک نخ به گهواره فرزند خردسال خود می بست و یواش یواش گهواره را تکان می داد تا فرزند از خواب بیدار نشود و به ناچار مادر از خواب بیدار شود برای خواباندن وی.»(1)

ناگفته نماند که از این عالم ربانی، جز یک دختر به یادگار نمانده بود که وی نیز در تاریخ 10/2/1378 به رحمت ایزدی پیوست و در جوار حرم مطهر رضوی در صحن جمهوری اسلامی، قطعه 139 به خاک سپرده شد.

نویسی کند (عریضه نامه بنویسد).

مرحوم حاج سید علی سیستانی مرد واصل - شاگرد آیت اللّه سید اسماعیل صدر که آقا میرزا مهدی اصفهانی هم شاگرد او بود - شبانه می آید 20 قران (ریال) توی یک کیسه کرباسی به وی می دهد و می گوید برای شما رقعه نویسی حرام است، شما باید درس بدهید، آقا شیخ هاشم تعجب کرد، چطور ایشان از نیت درونی من خبر دارد و درمی یابد که ایشان - سیدعلی سیستانی - اهل اللّه است. فردا می رود درس سیدعلی سیستانی، چند روز بعد سیدعلی سیستانی رو می کند به حاج شیخ هاشم و می گوید:

«شما به درس من نیایید - یعنی خودت مدرس قوی هستی - من بر شما روا نمی دارم پای درس من بیایید. بعد به عده ای می گوید: پای درس حاج شیخ هاشم قزوینی بروید.»(1)

تاریخ هیچ وقت از دیکتاتوری رضاخان نهراسید و علیه او تلاش کرد. هر چند زندانی و تبعید شد، ولی دست از مبارزه بر نداشت و با شجاعت هر چه تمام تر به مبارزه خود ادامه داد.

رهبر فرزانه انقلاب فرموده است:

«مرحوم آیت اللّه قزوینی تنها روحانی بود که بر اساس همان آزادگی و بزرگ منشی اش در مقابل شهادت مرحوم نواب صفوی عکس العمل نشان داد و در مجلس درس از شهادت مرحوم نواب صفوی و یارانش به دسیسه دستگاه حاکم انتقاد شدید کرد و تأثر خودش را از شهادت آنها ابراز داشت و گفت: «مملکت ما کارش به جایی رسیده که فرزند پیغمبر را به جرم گفتن حقایق می کشند!»(1)

مرحوم آیت اللّه صالحی مازندرانی می گوید:

«ترس و وحشت محال بود به وجود ایشان راه پیدا کند و بسیار باهوش و شجاع بودند. ایشان از مبارزان عصر رضاخان بود، بسیار شجاع بود، هیچ وقت از خود تعریف نمی کرد. یک روز سر درس، خاطره ای تعریف کرد و گفت: روزی مرا دستگیر کردند، به جای این که من بترسم، سربازی که دست مرا می بست، از ترس به شدت می لرزید و گریه می کرد!

آیت اللّه سید حسن موسوی شالی می گوید:

«اولین بار شیخ را در مشهد مقدس که به همراه عموی

ص:34

خود مشرف شده بودم شناختم. وی را فردی مقتدر و شجاع یافتم. مرحوم شیخ خودشان برای من تعریف کردند من دو بار پیش رضاخان رفتم. اولین بار علمای خراسان مرا به عنوان نماینده پیش شاه فرستادند تا خواسته های آنان را به شاه برسانم. وقتی که پیش شاه رسیدم، او مثل دیوار تکان نمی خورد. بعد از لحظه ای شروع به قدم زدن کرد و به من گفت: آخوند! نظر شما در رابطه با کشف حجاب چیست؟!

به او گفتم: مملکت به منزله یک تن است که سر آن تن، شاه است و دو چشم آن سر، روحانیت اند. چشم آنچه می بیند به سر خبر می دهد تا مواظب شر و فساد باشد. من الآن به تو می گویم: این کشف حجاب شرّ و فساد است و ریشه تو را این شر می سوزاند.

رضا خان گفت: راست می گویی آقا شیخ.»(1)

فراوان داشت و در زندگی اش بجز مایحتاج اولیه و فردی، چیزی یافت نمی شد. یکی از استادان نقل می کنند:

مرحوم شیخ هنگام رحلت، از مال دنیا جز خانه اش - که به او بخشیده بودند - و مقداری کتاب که تمام آنها را وقف کتابخانه حضرت رضا علیه السلام کرده اند، چیزی نداشت. بعد از رحلت شیخ هاشم، از خانواده ایشان سؤال کردم مخارج زندگی را از کجا تأمین می کنید، همسر ایشان گفتند: خانه ای که از ایشان مانده است، بیرونی اش را اجاره داده ایم و با درآمد آن زندگی می کنیم.

در خصوص این خانه آیت اللّه حاج سید حسن موسوی شالی نقل می کنند در مشهد مقدس خدمت آیت اللّه شیخ هاشم رسیدم. بعد از مدتی صحبت و گفت وگو از مسائل منطقه خودمان، خدمت ایشان عرض کردم، عده ای از اهالی قلعه هاشم خان می گویند، شما پولهای آنها را گرفته، برای خود در مشهد خانه ساخته اید. آیت اللّه شیخ هاشم فرمودند: من از خودم خانه ای ندارم تا با پول آنها خریده باشم! قضیه خانه دار شدن من به این نحو است که روزی کسی آمد و گفت: آقا! زمینی دارم، می خواهم آن جا را خانه بسازم و دلم می خواهد نقشه آن را یک روحانی بدهد و روحانی پسند باشد. مرا همراه خود برد و من با عصای خود نقشه خانه را کشیدم. مدتی از این قضیه گذشت، همان شخص آمد و گفت: شیخ این کلید همان خانه است که نقشه آن را کشیدی. این را بگیر و فردا هم بیا محضر تا آن را به اسم شما کنم. این خانه هم

ص:36

این طوری برای من درست شده است.

گذاشته است. چشمان این دو دختر از بی حالی و بی رمقی مانند مردگان روی هم بود و آهسته آهسته نفس می کشیدند. آن زن که چشمش به من افتاد و از لباسهایم مرا فرد روحانی تشخیص داد، با حال شرمساری و ضعف بی نهایت به من ملتجی شد و با زبانی که من نمی فهمیدم اظهار حاجت کرد و اشاره به دو دخترش نمود و به من فهمانید که به فریاد این فرزندانم برسید که در شرف تلف و هلاکت هستند و گاهی هم سر به سوی آسمان می کرد و با زبان خود دعا می کرد.

خیلی ناراحت شدم، خود را فراموش کردم و به آن زن فهماندم که این جا باشید من می آیم.

به مدرسه رفتم و همان گوشتها را سرخ کردم و برگشتم و به آن زن دادم. او قلیه ای از آن را نزدیک دهان یکی از دخترها برد و فشار داد و قطره آبی از آن گوشت به دهان او چکید و مقداری چشم خود را باز کرد! قلیه دیگری را گرفت و در دهان دختر دیگر فشار داد. او هم چشم باز کرد. کم کم آن تکه های گوشت را به دخترانش داد و سر به سوی آسمان گرفت و برای من دعا کرد. از او خداحافظی کردم و آمدم به مدرسه، در حالی که بعد از ظهر بود و هوا گرم و ضعف گرسنگی وجودم را گرفته بود، دراز کشیدم و خودم چیزی نداشتم که سدّ جوع کنم. ناگاه دیدم درِ حجره باز شد و پیرمردی نورانی که بقچه ای در دست داشت وارد شد. سلام کردم، حالم را پرسید، بسیار محبت نمود و پرسید: چه می کنی؟

ص:39

گفتم: دراز کشیده ام.

فرمود: این بقچه از آنِ شماست. این را گفت و از اتاق بیرون شد! من به شک افتادم که این پیرمرد خوشرو و نورانی که بود؟! دنبالش روان شدم، ولی او را نیافتم! آمدم به حجره و آن بسته را باز کردم. دیدم که نانهای تافتون معطر و روغنی است که تا آن زمان از آنها ندیده و نخورده بودم. یادم آمد که از آن پیرمرد پرسیدم چه کسی اینها را فرستاده است؟ اشاره ای کرد که مپرس، کسی که چرخ و پر به دست اوست به یاد شماهاست و از اتاق خارج شد! بعضی از دوستان خود را صدا زدم و جریان را نقل کردم و از آن تافتونها همه سیر خوردند و من از حالت ضعف و سستی بیرون آمدم.»(1)

مرحوم حاج میرزا عبداللّه، از اهالی قلعه هاشم خان نقل می کردند:

در قلعه هاشم خان یخچال طبیعی می ساختند، روزی یکی از کارگران که ازحضور شیخ آگاه نبود به کارگران می گوید: پسرِ مهدی (مهدی نام پدرمرحوم شیخ هاشم است) پولها را به خمره می ریزد و به ما مزد نمی دهد، و این درحالی بود که شیخ هیچ پولی برای پرداخت مزد کارگرها نداشت.

حاج شیخ از این موضوع بسیار ناراحت شده، بیرون می رود و در ابتدای روستا ناراحت قدم می زند و در فکر

ص:40

فرو می رود که چگونه پول کارگران را بپردازد. یک مرتبه اسب سواری از راه می رسد و مبلغ یک صد تومان به شیخ می دهد و می گوید: شیخ! بری ء الذمه شدم، بری ء الذمه شدم.

شیخ می گوید تأمل کن حساب کنیم، ولی آن شخص به سرعت از نظرها دور می شود و شیخ با آن یک صد تومان تمام بدهیها و مزد کارگرها را پرداخت می نماید.

آیت اللّه حاج شیخ هاشم از روح بلندی برخوردار بود و بسیاری از خصلتهای او از همین روحیه بلند و قوی نشأت می گرفت.

در این زمینه در کتاب مکتب تفکیک چنین آمده است:

«... پاره ای خصوصیات در او بود که او را در شمار نوابغ جای می داد. روحی بسیار قوی داشت و برخوردهای روحی مهمی - از نوع مکاشفات - برایش اتفاق افتاده بود که برخی را گاه به مناسبتی و به منظور آموختن در سر درس نقل می کرد...»(1)

یکی از فضلای قزوینی حوزه علمیه قم، حجت الاسلام

شیخ جعفر نوروزی نقل می کند: سید جلیل القدر، سید هاشم برایم تعریف کردند در ایامی که پدرم از دنیا رفت، من سرپرست خانواده فقیرمان شدم، یک روز یکی از مریدان پدرم که اهل «طَزَرَک»(2) بود به من بار هیزم داد و من آن را به قلعه هاشم خان می آوردم که در بین راه دیدم سید

ص:41

بزرگواری به سوی من می آید، چون نزدیک شد دیدم عمامه سیاهی بر سر و شال سبزی در کمر دارد. وقتی به چهره مبارکش نگریستم، نور جمالش مانند نور خورشید در چشمم برق زد و من بی اختیار محو تماشای او شدم. به من فرمود: سید هاشم! درس بخوان، چرا درس نخوانده ای؟ برای سید خوب نیست بی سواد باشد. عرض کردم: آقا! من پول ندارم که هزینه و مخارج مکتب را بدهم.

فرمود: تو برو مکتب، من به ملا هاشم می گویم که اجرت مکتب را بدهد.

در همین حال ناگهان دیدم که از نظرم غایب شد. تازه متوجه شدم که آقا امام زمان(عج) بوده است. با چشم گریان به خانه آمدم و در خانه نشسته بودم و گریه می کردم و تأسف می خوردم که چرا امام را نشناختم. مادرم گفت چرا گریه می کنی؟ من داستان را برای مادرم گفتم.

در این حال زنی به نام سکینه خاتون که خدمت کار منزل ملا هاشم بود وارد شد و گفت: آقا شما را می خواهند.

من به منزل آقا رفتم. آقا فرمود: سید هاشم! چه خبر؟ امروز چه کسی را در راه دیدی و او به تو چه گفت؟

من داستان را برای آقا تعریف کردم. فرمود: آن امام زمان(عج) بوده به منزل من آمد و سفارش شما را به من کرد، ولی این مطلب را تا من زنده ام به کسی نگو و من هم نگفتم(1).

ص:42

بسیاری از شاگردان و دوستداران مرحوم حاج شیخ به طور متواتر داستانی را درباره تجرّد روح آیت اللّه حاج شیخ هاشم نقل کرده اند که شرح آن را از زبان یکی از شاگردان حاج شیخ چنین می خوانیم.

«روزی خدمت مرحوم حاج شیخ هاشم نشسته بودم، از او تقاضا کردم جریانی را در زمینه تجرید روح و جدایی موقت آن از بدن که برای ایشان واقع شده، شخصا تعریف کنند. او چنین گفت: مردی بود که با این علم آشنایی داشت [و از اولیاء اللّه بود] نزد او رفته و خواستم که روح مرا از بدنم جدا کند و او پذیرفت. هنگامی که آماده این موضوع شدم، ناگاه دیدم بدنم به گوشه ای افتاده و خودم از آن جدا شدم. گفتم بد نیست از این وضعیت استفاده کرده و سری به روستای خودمان که در اطراف قزوین است بزنم. ناگاه دیدم که در نزدیکی روستایم هستم. در بیرون روستا مردی را دیدم که به هنگام سحر آب را از نهر دزدیده و به سوی ملک خودش می برد. طولی نکشید دیدم صاحب آب آمد و هنگامی که از جریان با خبر شد، با بیلی که در دست داشت چنان بر سر آن مرد زد که بر زمین افتاد و جان داد. من کاملاً ناظر جریان بودم؛ ولی او مرا نمی دید. سرانجام فرار کرد و جسد مقتول بر زمین ماند. زنان ده که برای بردن آب کنار نهر آمده بودند، از جریان قتل آگاه شده، وحشت زده این خبر را به اهالی ده رساندند. مردم دسته دسته به تماشا آمدند، ولی از قاتل خبری نبود. به همین جهت مضطرب و متحیّر بودند که چه کنند، سرانجام بدن مقتول را برای دفن آماده کردند.

ص:43

در این حال به خود آمدم که طلوع آفتاب نزدیک است و من هنوز نماز نخوانده ام. ناگهان دیدم در بدنم هستم و شخصی که روح مرا تجرید کرده بود پرسید: حالت چگونه است؟ من آنچه که دیده بودم برای او نقل و تاریخ حادثه را ثبت کردم. چند ماهی از این جریان گذشت و چند نفر از اهالی روستا برای زیارت به مشهد آمدند. هنگامی که به دیدن و ملاقاتم آمدند من از حال مقتول پرسیدم، گفتند: متأسفانه چند ماه پیش او را کشتند و جسد او را کنار نهر یافتیم، امّا قاتل او شناخته نشده است. مدتی از این جریان گذشت به ده آمدم تا بستگان و دوستان را از نزدیک ببینم - مرحوم حاج شیخ هاشم هر سال ماه رمضان جهت صله رحم و تبلیغ تشریف می آوردند به قلعه هاشم خان. مردم دسته دسته به ملاقاتم می آمدند تا این که شخص قاتل به مجلس آمد. هنگامی که مجلس خلوت شد او را به نزدیک خود دعوت کردم و گفتم: راستش را بگو؟ قاتل فلانی چه کسی است؟ او اظهار بی اطلاعی کرد. گفتم: کسی که پا را گذاشت روی دسته بیل و فشار داد و بیرون آورد کی بود؟! رنگ از صورتش پرید و فهمید که از این موضوع با خبرم. ناگزیر شد جریان را برای من تعریف کند. گفتم: می دانستم، ولی می خواستم به تو بگویم که باید بروی دیه او را به ورثه بپردازی»(1).

ص:44

در ارتباط با تجرّد روح حضرت آیت اللّه حاج شیخ هاشم مرحوم آقا میرزا جواد آقای تهرانی رحمه اللّه علیه نقل کردند که من در فوت مرحوم حاج شیخ غلامحسین بادکوبه ای اولین کسی بودم که صبح زود به من خبر دادند و من به اتاق ایشان که فوت شده بودند رفتم، بالای سر مرحوم حاج شیخ نشسته بودم، حاج شیخ هاشم دومین نفر بودند. حاج شیخ هاشم که آمد رو کرد به من و گفت آن داستانی که شما در کتابتان نقل کرده اید یک بار اتفاق افتاده است یا مکرر؟ گفتم: نه، همان یک بار. بعد حاج شیخ هاشم فرمودند من قم یک بار نماز شب می خواندم یک دفعه متوجه شدم که آن طرف ایستادم و خودم را در حال رکوع می بینم این حالت تخلیه برای من پیش آمد.(1)

یکی دیگر از حالات و کرامات مربوط به آیت اللّه حاج شیخ هاشم، خاطره ای است که آیت اللّه صالحی مازندرانی - از شاگردان مرحوم حاج شیخ هاشم - نقل کردند.

یکی از اساتید ما در مشهد مقدس آیت اللّه العظمی حاج شیخ هاشم قزوینی است که از اوتاد و از اولیاء اللّه بودند - خاطره ای است که از شاگردان دوره های سابق ایشان شنیدم که فرموده بودند:

شبی مکاشفه ای برای من رخ داد که قیامت را با چشم خود مشاهده کردم. خواب و خیال نبود، بلکه عین واقعیت

ص:45

بود. دیدم که اهل بهشت به سمت بهشت در حرکتند، اما دو در بود یکی خلوت و دیگری گروه بیشتری در حرکت، گفتم از همین دری می روم که افراد بیشتری در حرکتند، تا رسیدم جلوی در بهشت، شخصی به من گفت: آقا آن تابلوی بالای در را می بینی؟ نگاه کردم دیدم نوشته: «هذا باب الحسین» (این در حسین است) آن شخص به من گفت: شما نباید از این در وارد بهشت بشوی چون این در اختصاصی و ویژه روضه خوانان امام حسین است. ناراحت و نگران نشستم جلوی در بهشت تا این که شخص بزرگواری آمد جلو و گفت: شیخ هاشم چرا وارد بهشت نمی شوی؟ گفتم: به من می گویند شما نباید از این در وارد بهشت بشوی.

تا این که وی به من فرمود: همین جا تو روضه بخوان من گوش می کنم. هر چه به ذهنم فشار آوردم چیزی بگویم مطلبی به ذهنم نمی رسید تا این که این جمله به نظرم آمد که «یا حسین مظلوم» همین که این را گفتم گویا همه یک صدا می گفتند «یا حسین مظلوم».

در پایان آیت اللّه صالحی فرمودند: من پنج شش سالی که به عنوان شاگرد در خدمت ایشان بودم می دیدم که وی هر سال برای تبلیغ و برپایی مجالس وعظ و عزاداری تشریف می بردند به زادگاه خود «قلعه هاشم خان قزوین» و به مولا و مقتدای خود سید الشهداء علیه السلام عرض ادب و

ص:46

احترام می نمودند(1).

آیت اللّه خزعلی در این باره می گوید:

«جناب آیت اللّه وحید می گوید: آیت اللّه شیخ هاشم به من فرمود: اواخر عمر من است، درسم را ناقص گذاشتم. شما در مشهد بمانید درس مرا کامل کنید. گفت، نه می خواهم بروم نجف. حاج شیخ ساکت شد. آیت اللّه وحید چهار ماه در تهران معطل می شود و نمی تواند به نجف برود. تا بالاخره مجبور می شود برگردد مشهد - بعد از فوت حاج شیخ - درس ایشان را تمام کند.

به تعبیر آیت اللّه وحید «مثل این که حاج شیخ مرا قبض کرد که من نتوانم به نجف بروم». با این که اگر ایشان یک نامه می نوشت برای یک طلبه به راحتی می توانست برود نجف، اما خودش چند ماه معطل شد.

فهمیدم این مرد دارای یک روحیه بسیار بلندی بود.»(2)

وفات به حمام می روند تا خود را پاکیزه کرده برای عروج ملکوتی آماده کنند. حمام ایشان طول می کشد. خدمتکار ایشان سؤال می کند: آقا! چرا حمام شما این همه طول کشید؟

ایشان پاسخ می دهند: بله، طول کشید.

بعد از حمام برای ایشان یک استکان چایی می برند و کس دیگری را کنار ایشان مشاهده می کنند. چایی برای میهمان می برند.

بعد از مدتی میهمان ناشناخته ناپدید می شود و شیخ جان به جان آفرین تسلیم می کند.

نقل دیگر(1) آن است که مرحوم آیت اللّه شیخ هاشم روز وفات به حمام می روند و بعد از حمام تمام گلهای باغچه منزل را می چینند. در همین وقت کسی درِ منزل را می زند و میهمانی وارد می شود. برای میهمان چای می برند، ولی بعد از چند لحظه میهمان غایب می شود و مردم بدون اطلاع اهل منزل جهت تشییع جنازه هجوم می آورند.

سرانجام مدرس والامقام حوزه علمیه مشهد، آن عالم مزکّی و مربّی، پس از شصت و نه سال عمر با برکت، چهل سال تدریس و تربیت شاگردان برجسته و وارسته در تاریخ 22 مهر ماه 1339 ش همزمان با بیستم ربیع الآخر 1380 ق درگذشت و در مدخل ورودی حرم مطهر رضوی، از طرف ضلع شمالی صحن آزادی (صحن نو) کفشداری شماره 7، به خاک سپرده شد.

ص:48

او فتاد آخر به خاک تیره نخلی بارور

کز فراقش نکهت از گل، رونق از شمشاد رفت

قدسیان چون جان شیرینی گرفتندش به بر

جثه ای را کز میان شورش و فریاد رفت

خاک باشد بر سر و گردِ یتیمی بر جبین

سایه مهر پدر چون از سرِ اولاد رفت

یادباد آن منطق شیرین و چهر تابناک

حیف کان دانای راز و آیت ارشاد رفت

بود تقریرات او در درس، استعدادبخش

ای هزار افسوس کان کانون استعداد رفت

زندگی را صرف کرد اندر طریق بندگی

بنده آزاده ای بود از جهان آزاد رفت

جان پاکی بود و از دنیای فانی گشت سیر

سوی جانان در هزار و سیصد و هشتاد رفت

در شب میلاد مسعود حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه و آله که به مناسبت شرکت در هفدهمین کنفرانس وحدت اسلامی، در تهران به سر می بردیم، به امر دوست بزرگوار و دانشمند گرامی جناب آقای الهی خراسانی این ابیات تحریر و تحویل ایشان گردید.

والحمد للّه اوّلاً و آخرا و ظاهرا و باطنا

محمّد محدّثی(1)

ص:50

دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی یکی دیگر از شاگردان آیت اللّه مدرّس قزوینی، در رثای این عالم ربّانی چنین سروده است:

امروز، بامداد، هراسان بود

گیسوی آفتاب پریشان بود

می خواست شمع صبح برافروزد

دست سپیده، خسته و لرزان بود

و آن روشنای صبحدم آفاق

مشرق نبود، چاک گریبان بود

در هر کرانی از افق مشرق

اندوه بیکرانه نمایان بود

انبوه سایه گستر اندوهش

در سوگ آفتاب خراسان بود

ص:51

آن که درفش بارقه فضلش

بر آسمان علم چو کیوان بود

بهر شفای نفس، اشاراتش

قانون رمز حکمت ایمان بود

اشراق فیض قدسی گفتارش

ایضاح هر عویصه، بر برهان بود

آن کو به بوی مائده علمش

صد بوعلی طفیلی و مهمان بود

در باغ دانشش دلِ بوریحان

سرمست بوی سنبل و ریحان بود

«تِبرْ» و «تراب»(1) در نگه ژرفش

یکسان، بسان کفّه میزان بود

«الم الحُلیسِ شَهربه»(2) گیتیاز آستانش رانده به خذلان بود

بر تشنه کام دشت حقیقت هاابر بهار و ریزش باران بود

سیراب کرد، تفته دلها راسرچشمه معارف قرآن بود

ص:52

آموخت فرق باطل و حق ما رارمز آشنای معنی «فرقان» بود

گاه ستیز در ره حق جویییکتا مبارز صف میدان بود

در ملک زهد و کشور استغنابی تاج و تخت، حاکم و سلطان بود

بر صُفّه قناعت و آزادیهمتای پاک بوذر و سلمان بود

در ساحت فصاحت و قول نغزهمسانِ خواجه، تالی سَحبان بود

آن مشعل هدایت انسانیبنیاد فخر کشور ایران بود

تنها نه افتخار تبار مابل افتخار دوده انسان بود

نارَد چنو، زمانه، به صدها قرنزیرا سرآمد همه اقران بود(1)

ص:53

باسمه تعالی

بأبی أنتَ و أمّی صحّت و سلامت مزاج شریف را برای همیشه از حضرت واهب العطایا مسألت می نماید. و امیدوارم که در ظلّ عنایت ولیّ امر روحی له الفداء مصون از کافّه مکاره بوده و بر مسند عزّت و افادت متّکی باشید.

دعاگو قبل از عید نوروز به سمت عتبات حرکت کرده بودم لذا از تشریف فرمایی جناب عالی به طهران مطّلع نشده بعد از مراجعت هم به فاصله چند روزی به مشهد حرکت نموده در میامی مطّلع شدم که در طهران توقف دارید. در هر صورت میل دارم که بقیّه عمر در خدمت شما صرف شود و فعلاً متحیّرم که چه باید شود؟ آیا جناب عالی میل دارید طهران بمانید یا در عتبات متوقف خواهید شد و یا مراجعت خواهید فرمود. و علی فرض اخیر، چه مقدار، در طهران خواهید بود؟

اگر مدّت زیاد است همانجا خدمت برسم. علی کلّ حال خوب است مخلص را از حال تحیّر خارج فرمایید.

از همه چیز ناگوارتر و از همه تلخیها تلخ تر کسالت شما است. نمی دانم اطبّا چه تشخیص داده اند، آیا حال حضرت عالی رو به بهبودی است ان شاءاللّه؟ و یا خدا

ص:54

نخواسته در همان حالت اولیه است؟ اگر امری، نهیی و خدمتی باشد به ارجاع آن سرافرازم فرمایید. و استدعا دارم که به دستخط شریف هر چه زودتر از حالات خودتان مرقوم و قلب افسرده و پژمرده دعاگو را روح تازه و حیات نوین بخشید.

خدمت اخ گرام آقای آقا شیخ زین العابدین و آقای کلباسی سلّمهما اللّه عرض سلام و ارادت دارم. ایّام افاضات مستدام باشد.

محمّد هاشم مدرّس قزوینی

نامه مرحوم آیت اللّه حاج شیخ محمّد هاشم مدرّس قزوینی

به آیت اللّه میرزا مهدی اصفهانی غروی

ص:55