مبانی علمی رؤیت هلال

امیر حسن زاده، محمّد احمدی، یوسف شعبانی

چاپ دوم: 1390 / 1000 نسخه، وزیری / قیمت 38000 ریال

چاپ و صحافی: مؤسسة چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی

بنیاد پژوهشهای اسلامی، مشهد: صندوق پستی 366-91735

مراکز توزیع:

تلفن و دورنگار واحد فروش بنیاد پژوهشهای اسلامی: 2230803

فروشگاههای کتاب بنیاد پژوهشهای اسلامی، مشهد: 2233923، قم: 7733029

www.islamic-rf.ir

info - islamic-rf.ir

حق چاپ محفوظ است

ص:2

قوانین کپلر.................................................................................................................. 38

اهلّه ی ماه.................................................................................................................... 39

لیبراسیون ( رُخگرد، آزادش).................................................................................... 42

بررسی پدیده های وابسته به مدار ماه........................................................................ 45

منابع............................................................................................................................. 49

فصل چهارم 50-72

اصطلاحات و مبانی نجومی رؤیت هلال............................................ 50

جدایی زاویه ای.......................................................................................................... 50

مقارنه ی ماه و خورشید.............................................................................................. 52

سنّ ماه........................................................................................................................ 54

حدّ دانژون.................................................................................................................. 57

مدّت مکث.................................................................................................................. 59

ارتفاع هلال................................................................................................................. 63

اختلاف سمت............................................................................................................. 64

فاز ماه......................................................................................................................... 66

طول کمان هلال......................................................................................................... 67

ناپیوستگی هلال......................................................................................................... 67

ضخامت بخش میانی.................................................................................................. 68

فاصله ی ماه از زمین................................................................................................... 69

نامگذاری هلال........................................................................................................... 70

منابع............................................................................................................................. 71

فصل پنجم 73-81

تقویم هجری قمری............................................................................. 73

مبانی تقویم هجری قمری.......................................................................................... 74

تقویم هجری قمری هلالی......................................................................................... 76

چرا در تقویم هجری قمری اختلاف پیش می آید؟.................................................. 77

تقویم هجری قمری قراردادی................................................................................... 79

مقایسه ی تقویم هجری شمسی و هجری قمری....................................................... 79

منابع............................................................................................................................. 81

ص:4

فصل ششم 82-100

رکوردهای رؤیت هلال........................................................................ 82

منابع.......................................................................................................................... 100

فصل هفتم 101-118

آشنایی با معیارهای رؤیت هلال..................................................... 101

مقدمه........................................................................................................................ 101

معیار بابلی ها............................................................................................................. 103

ضابطه های رؤیت دوره ی اسلامی.......................................................................... 105

معیار فادرینگهم (Fatheringham)..................................................................... 106

معیار ماندر(Mounder)........................................................................................ 108

معیار هندی- اسکچ (Schoch)........................................................................... 109

معیار بروین (Bruin)............................................................................................. 109

معیارهای رؤیت پذیری الیاس (Ilyas)................................................................. 110

معیار رصدخانه ی سلطنتی گرینویچ (RGO)........................................................ 113

معیار شوکت (Shaukat)...................................................................................... 113

معیار یالوپ(Yallop)............................................................................................ 113

معیار رصدخانه ی آفریقای جنوبیSouth African Astronomical Observatory (SAAO)... 115

معیار عوده (Odeh)................................................................................................ 117

منابع.......................................................................................................................... 117

فصل هشتم 119-167

راهنمای رصدگران هلال................................................................... 119

مقدمه........................................................................................................................ 119

تاریخ و زمان رصد.................................................................................................. 120

استخراج داده های رصدی....................................................................................... 122

بررسی و پیش بینی وضعیت رؤیت پذیری هلال................................................... 124

انتخاب رصدگاه....................................................................................................... 126

ابزارآلات رصدی..................................................................................................... 131

تلسکوپ ها............................................................................................................... 133

تلسکوپ های شکستی............................................................................................. 134

تلسکوپ های بازتابی............................................................................................... 136

ص:5

تلسکوپ های شکستی – بازتابی............................................................................ 137

دوربین های دوچشمی.............................................................................................. 139

استقرار ابزارهای اپتیکی.......................................................................................... 140

استقرار سمت و ارتفاعی......................................................................................... 141

استقرار استوایی........................................................................................................ 141

مزایا و معایب تلسکوپ های بازتابی و شکستی.................................................... 142

روشهای جستجو و رؤیت هلال............................................................................. 144

روش مقدماتی.......................................................................................................... 145

روش جاروب افقی................................................................................................. 147

روش جستجوی سمت و ارتفاعی با ابزار.............................................................. 148

روش جستجوی استوایی......................................................................................... 150

روش اجرام هم میل................................................................................................. 151

روش رصد هوایی................................................................................................... 153

نحوه ی رصد و ثبت................................................................................................. 154

رؤیت هلال در روز................................................................................................. 156

توهّم در رؤیت هلال ماه......................................................................................... 158

نحوه ی گزارش نویسی.............................................................................................. 159

گزارش رؤیت هلال ماه ذی الحجه 1426............................................................... 164

منابع.......................................................................................................................... 167

مبانی فقهی رؤیت هلال.................................................................... 168

موارد اختلاف نظر در آغاز ماههای قمری به لحاظ شرعی.................................. 169

راههای ثابت شدن اول ماه...................................................................................... 170

راههای غیر مشهور در ثبوت اول ماه..................................................................... 174

مآخذ فتاوای مراجع عظام:...................................................................................... 177

آشنایی با نرم افزار MOON CALCULATOR......................... 178

فرم گزارش رؤیت هلال.................................................................... 195

واژه نامه........................................................................................... 199

تصاویر............................................................................................ 205

ص:6

وَالْقَمَرَ قَدَّرْ نَاهُ مَنَازِلَ حَتَّی عَادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ

یس / 39

«برای ماه منزل هایی معین کرده ایم تا مانند شاخه ی خشکیده ی خوشه خرما برگردد»

پیش گفتار مؤلفان

مسلمانان جهان مناسک دینی و اعمال مذهبی خود را بر اساس تقویم هجری قمری به جای می آورند. مبنای این تقویم رؤیت هلال ماه است که در تاریخ علوم اسلامی بسیار مورد توجه منجّمان اسلامی قرار گرفته است. در سال های اخیر پیشرفت های بسیاری در زمینه ی استهلال پدید آمده که موفقیت های رصدگران ایرانی در عرصه های بین المللی گواه این سخن است. با این حال فقدان کتابی که به زمینه های علمی این قضیه بپردازد، نه تنها در ایران، بلکه در جهان مشکل بزرگی در افزایش آگاهی های علاقه مندان به این موضوع بوده است. از این رو، نگارندگان کتاب حاضر بر آن شدند تا به این مهم همّت بگمارند.

مؤلفان که از اعضای هیأت مدیره ی انجمن علمی پژوهشی نجم شمال هستند در راه نیل به اهداف این انجمن، تألیف کتابی در زمینه ی مبانی علمی و آموزشی رؤیت هلال را در برنامه ی کاری خود قرار دادند.

کتاب حاضر با رویکرد علمی به مسئله ی رؤیت هلال ماه می کوشد با تبیین مطالب با زبان ساده بر آگاهی های علمی جامعه در خصوص رؤیت ماه بیفزاید و زمینه برای نگارش کتب تخصصی تر فراهم آید.

مطالب کتاب در 8 فصل و چند ضمیمه تنظیم شده است. در فصل اوّل،

ص:7

خواننده با مبحث نجوم کروی آشنا می شود که پیش نیاز ورود به مباحث دیگر است. در فصل های 2 و 3، ویژگی های فیزیکی و مداری ماه مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل4، به اصطلاحات و مفاهیم رؤیت هلال پرداخته و در فصل 5 به سراغ تقویم هجری قمری رفته ایم. در فصل های 6 و 7 بحث رکوردها و معیارهای رؤیت هلال ماه به تفصیل مطرح و در فصل آخر نیز مباحثی درباره نحوه ی رصد و رؤیت هلال بیان گردیده است.

به منظور پاسخ به سؤالات فقهیِ علاقه مندان، یکی از ضمیمه های کتاب به مبانی فقهی رؤیت هلال و راه های ثابت شدن اوّل ماه اختصاص یافته، حجة الاسلام والمسلمین علیرضا موحّدنژاد تألیف و تنظیم آن را عهده دار شده اند که بدین وسیله از ایشان تشکر و قدردانی می نماییم.

بی شک دریافت نظریات کارشناسان و علاقه مندان می تواند ما را در هر چه بهتر شدن این اثر در چاپهای بعد یاری رساند.

همچنین برای افزایش فعالیت های آموزش رؤیت هلال ماه، پایگاه اینترنتی با عنوان «ماه نو» به نشانی www.newmoon.ir راه اندازی شده است که مطالب و تصاویر ارائه شده در آن، مکمّل کتاب حاضر می باشد.

در پایان بر خود لازم می دانیم از افراد زیر تشکر و قدردانی داشته باشیم:

جناب آقای محمدرضا صیّاد، به عنوان پیشگام رؤیت هلال نوین در ایران که حق استادی بر گردن ما دارند.

حجة الاسلام و المسلمین علیرضا موحّد نژاد و آقای حمیدرضا گیاهی یزدی که از نظریات و راهنمایی های آنان بهره مند شدیم.

آقایان محسن قاضی میرسعید و علیرضا بوژمهرانی که با مطالعه ی متن اولیه ی کتاب، ما را در پیمودن هر چه بهترِ مسیر یاری نمودند.

آقای داوود همّتی که علاوه بر ارائه ی نظریات ارزشمند، ویراستاری کتاب حاضر را نیز پذیرفتند.

ص:8

آقای مرتضی عموئی که متن اوّلیه ی کتاب را مطالعه کردند و تصحیحاتی را یادآور شدند.

تمامی اعضای انجمن علمی پژوهشی نجم شمال که همواره در کنار مؤلفان بوده و برای گسترش روحیه ی پژوهش در نجوم آماتوری کوشید ه اند.

تشکر از تمام رصدگران و محقّقان هلال ماه که کتاب حاضر نتیجه ی تلاش این عزیزان است.

و مدیر محترم بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، جناب حجة الاسلام و المسلمین علی اکبر الهی خراسانی، که نسبت به انتشار این اثر عنایت خاص داشته اند.

بر آن نقّاش قدرت، آفرین باد که گرد مه کشد خطّ هلالی

(حافظ)

امیر حسن زاده، محمّد احمدی، یوسف شعبانی

تیر 1387

ص:9

ص:10

سماوی) می گوییم. بررسی موقعیت اجرام و زوایای بین آنها در کره ی آسمان در شاخه ای از نجوم به نام «نجوم کروی» مطرح می شود.

چون فرض می شود که اجرام بر روی این کره قرار دارند بنابراین نمی توان از هندسه های مسطحه ی رایج استفاده کرد. در نجوم کروی ناچار به استفاده از مثلثات کروی هستیم. در رؤیت هلال ماه استفاده از دستگاه های مختصات برای مشخص کردن موقعیت اجرام بر کره ی سماوی نقش اساسی دارد.

به دلیل تشابهات بین کره ی زمین و کره ی آسمان در مبحث نجوم کروی، ابتدا اشاره ی مختصری به دستگاه مختصات جغرافیایی در کره ی زمین می شود و سپس به سراغ کره ی سماوی و نجوم کروی می رویم.

جغرافیایی شمالی (یا مثبت) و نقاطی که در نیمکره ی جنوبی واقعند، عرض جغرافیایی جنوبی (یا منفی) دارند. در واقع عرض جغرافیایی یک شهر مشخص می کند که آن شهر در چه فاصله ی زاویه ای از استوا واقع شده است و یا چقدر از قطبین شمال و جنوب فاصله دارد.

دایره هایی نیز وجود دارند که از دو قطب شمال و جنوب می گذرند. این دوایر نصف النهار نامیده می شوند. همانطور که در شکل 1-1 می بینید، نصف النهارها بر مدارها عمود هستند. نصف النهارها نسبت به یکدیگر هیچ برتری ندارند. در نتیجه برای مشخص شدن شرقی یا غربی بودن یک شهر می بایست نصف النهاری به عنوان مبنا قرارداده شود. نصف النهار گذرنده از تلسکوپ رصدخانه ی سلطنتی انگلیس در گرینویچ به عنوان نصف النهار مبنا، مورد پذیرش همه کشورهاست. فاصله ی زاویه ای هر نقطه از کره ی زمین از نصف النهار گرینویچ، طول جغرافیایی نامیده می شود.

طول جغرافیایی عددی بین صفر تا 180 درجه است. اگر نقطه ای در شرق نصف النهار مبدأ باشد، طول جغرافیایی آن شرقی و اگر در غرب آن باشد، طول جغرافیایی اش غربی است. معمولاً طول جغرافیایی غربی را با علامت منفی و طول جغرافیایی شرقی را با علامت مثبت نمایش می دهند. این در حالی است که عرض جغرافیایی بین صفر تا 90 درجه تغییر می کند و عرض های شمالی با علامت مثبت و عرض های جنوبی با علامت منفی نمایش داده می شوند. طول و عرض جغرافیایی بر حسب درجه و دقیقه ی قوسی (هر60 دقیقه ی قوس برابر 1 درجه است) بیان می شود. گاهی اوقات نیز مقدار دقیقه را بر 60 تقسیم کرده و به صورت اعشار به درجه اضافه می کنند. به عنوان مثال شهر تهران در 35 درجه و 42 دقیقه ی قوسیِ شمال استوا و 51 درجه و 25 دقیقه ی قوسیِ شرق نصف النهار گرینویچ قرار دارد. بنابراین طول و عرض جغرافیایی تهران 70/35 درجه ی شمالی 42/51 درجه ی شرقی است.

ص:13

شکل 1-1 : طول و عرض جغرافیایی مکانی در کره زمین

با کمک طول و عرض جغرافیایی می توان مختصات هر نقطه را بر روی کره ی زمین مشخص کرد. متعاقباً برای هر نقطه بر روی کره ی زمین، می توان مختصات جغرافیایی تعیین کرد که فقط بدان نقطه اختصاص دارد.

شکل 1-2 : کره ی سماوی

قطبین سماوی نقاطی هستند که به نظر می رسد تمام ستارگان به دور آنها گردش می کنند. در واقع امتداد محور دوران زمین به دور خودش در کره ی آسمان، قطب های سماوی را به وجود می آورد. این محور (محور عالم) کره آسمان را در دو نقطه قطع می کند که به آنها قطب شمال و جنوب سماوی گفته می شود.

تصویر استوای زمین بر کره آسمان نیز استوای سماوی نامیده می شود. برای تجسم بهتر، اگر صفحه ی استوای زمین را از اطراف تا بینهایت ادامه دهیم تا کره ی آسمان را قطع کند، دایره ای فرضی به وجود می آید که آن را استوای سماوی می نامند.

همانطور که در کره ی زمین، فاصله ی زاویه ای استوا از قطبین 90 درجه است و کره ی زمین به دو نیمکره ی شمالی و جنوبی تقسیم می شود، در کره ی آسمان

ص:15

نیز استوای سماوی کره ی سماوی را به دو نیمکره تقسیم می کند (شکل 1-2).

در نجوم کروی از سه دستگاه مختصات برای بیان موقعیت اجرام استفاده می شود که عبارتند از :

1- دستگاه مختصات افقی (سمت - ارتفاعی)

2 - دستگاه مختصات دایرة البروجی

3 - دستگاه مختصات استوایی (بُعد - میلی)

شکل 1-3 : موقعیت ستاره در دستگاه مختصات افقی

تلاقی دایره ی عمودی آن جسم با دایره ی افق که بر حسب درجه اندازه گیری می شود (شکل 1-3). معمولاً سمت در جهت عقربه های ساعت از شمال به شرق اندازه گیری می شود. بنابراین سمت باید عددی بین صفر تا 360 درجه باشد. مثلاً سمت نقطه ی شرق دقیقاً 90، سمت جنوب 180 و سمت غرب 270 درجه است. با کمک سمت و ارتفاع می توان موقعیت نقطه ی مورد نظر را در کره ی آسمان نشان داد. توجه داشته باشید ارتفاع یا سمت به تنهایی نمی توانند این کار را انجام دهند. در واقع ارتفاع مشخص می کند که یک جرم سماوی چقدر بالاتر از افق قرار دارد و سمت مشخص کننده ی جهت آن نسبت به شمال است. اگر گفته شود که ارتفاع و سمت یک جرم سماوی به ترتیب 30 و 145 درجه است، رصدگر متوجه می شود که این جرم 30 درجه بالاتر از افق جنوب شرقیِ منطقه قرار دارد.

ص:17

دستگاه مختصات افقی بسیار ساده است و به راحتی می توان موقعیت اجرام سماوی را گزارش داد و به همین دلیل در رؤیت هلال ماه، کاربرد فراوانی دارد. اما همانطورکه اشاره شد، چرخش زمین به دور خودش باعث می شود که ستارگان و تمام اجرام نجومی حرکت منظّمی از جهت شرق به غرب داشته باشند.

در واقع به نظر می رسد که تمام اجرام سماوی در مسیری دایروی حول ستاره ی قطبی ( قطب شمال سماوی) و خلاف جهت چرخش زمین در حال گردش هستند. بنابراین یکی از مشکلات این دستگاه مختصات آن است که سمت و ارتفاع یک جرم سماوی با گذشت زمان تغییر می کند. سمت و ارتفاع اجرام سماوی علاوه بر زمان رصد به موقعیت جغرافیایی ناظر نیز وابسته است و با تغییر مکان ناظر، سمت و ارتفاع اجسام نیز تغییر می کنند. پس برای اینکه بتوان موقعیت جرم را به گونه ای بیان کرد که برای مکان ها و زمان های دیگر نیز مورد استفاده قرار گیرد، نیاز به یک دستگاه مختصات دیگری داریم.

شکل 1-4 : نحوه قرارگیری دایرة البروج نسبت به استوای سماوی

از آنجایی که صفحه ی چرخش مدار زمین حول خورشید بر استوای زمین منطبق نیست و با آن زاویه ای حدود 5/23 درجه می سازد، بنابراین استوای سماوی نیز با دایرة البروج هم صفحه نیست و زاویه ی بین آنها 5/23 درجه است. پس استوای سماوی و دایرة البروج یکدیگر را در دو نقطه قطع می کنند که به آنها نقاط اعتدالین گفته می شود. خورشید در روز اول فروردین و اول مهر به ترتیب در نقطه ی اعتدال بهاری و پاییزی قرار دارد. در حالی که خورشید در اول تیر (انقلاب تابستانی) و اول دی (انقلاب زمستانی) بیشترین فاصله را از استوای سماوی خواهد داشت (شکل 1-4). در این دستگاه مختصات مبنای سنجش، خودِ دایرة البروج است. به عبارت ساده فاصله ی زاویه ای عمودی بین اجرام سماوی با دایرة البروج را عرض دایرة البروجی می نامند.

در واقع اگر کمانی را از جرم سماوی بر دایرة البروج عمود کنیم، طول این قوس همان عرض دایرة البروجی است. اگر جرم مورد نظر بالای دایرة البروج باشد، مقدار عرض آن مثبت و اگر پایین آن باشد، منفی است. چون خورشید بر روی دایرة البروج جابجا می شود، پس عرض دایرة البروجیِ آن صفر است.

ص:19

شکل 1-5 : موقعیت ستاره در دستگاه مختصات دایرة البروجی

طول کمانی که بین پای عمود و نقطه ی اعتدال بهاری قرار می گیرد، طول دایرة البروجی نام دارد که از نقطه اعتدال بهاری و در جهت غرب به شرق اندازه گیری می شود (شکل 1-5). طول دایرة البروجی عددی بین صفر تا 360 درجه است. به عنوان مثال خورشید در انقلاب تابستانی، یک ربع از مسیر خود را طی کرده است، بنابراین طول دایرة البروجی آن 90 درجه است و به همین نحو خورشید در اعتدال پاییزی و انقلاب زمستانی به ترتیب دارای طول دایرة البروجی 180 و 270 خواهد بود.

چون زاویه ی صفحه ی مدار ماه و سیارات منظومه ی شمسی با مدار زمین کم است، بنابراین ماه و سیارات در نزدیکی دایرة البروج حرکت می کنند. به همین دلیل از این دستگاه مختصات بیشتر برای مشخص کردن موقعیت اجرام منظومه شمسی و بخصوص ماه استفاده می شود.

ص:20

شکل 1-6 : موقعیت ستاره در دستگاه

مختصات استوایی برحسب بعد و میل

همانطور که در کره ی زمین هر نقطه، مختصات جغرافیایی مشخصی دارد، در کره ی آسمان نیز بعد و میل هر ستاره با تقریب خوبی ثابت است .

مثلاً بعد ستاره ی قلب الاسد برابر 10 ساعت و 8 دقیقه و میل آن برابر 11 درجه و 59 دقیقه ی قوسی است. یکی از مهمترین ویژگی های این سیستم این است که داده های بدست آمده از این سیستم به مکان و زمان خاصی وابسته نیست. این ویژگی باعث می شود که بتوان راحت تر در مورد مکان اجرام در مناطق و زمان های مختلف صحبت نمود. مثلاً مختصات استوایی ستاره ی قلب الاسد برای تمامی مناطق زمین یکسان است. در حالی که سمت و ارتفاع این ستاره در مکان ها و زمان های مختلف، متفاوت است. البته برای اجرامی که در زمینه ی آسمان جابجا می شوند (مانند ماه و سیارات) مجبور هستیم مقادیر بعد و

ص:22

میل را در زمانهای مشخص محاسبه کنیم.

دستگاه مختصات بُعد و میلی تقریباً شبیه به دستگاه مختصات دایرة البروجی است و تنها در مبنای اندازه گیری با هم تفاوت دارند. در واقع در مختصات بُعد و میلی، استوای سماوی و نقطه ی اعتدال بهاری اساس اندازه گیری است، در حالی که در مختصات دایرة البروجی، دایرة البروج و نقطه ی اعتدال بهاری برای اندازه گیری مشخصه ها انتخاب شده است.

مورد کره ی ماه پیش آمده این است که هسته ی مرکزی ماه، در زمانی که هنوز کل کره مذاب بوده، به علت چگالی بیشتر با نیروی بیشتری به سمت زمین کشیده شده و باعث گردیده که هسته ی چگالتر در درون کره ی مذاب کمی جابجا گردد. به بیان دیگر مرکز هسته از مرکز کره فاصله گرفته و به همین علت، تفاوت ضخامت در پوسته ی ماه بوجود آمده است. در واقع در قسمت رو به زمین با نزدیک شدن هسته ی چگال به سطح از ضخامت لایه کاسته شده و برعکس، به علت دور شدن هسته از سطح طرف مقابل، باعث افزایش ضخامت پوسته در آن مناطق گردیده است. میانگین ضخامت پوسته در قسمتی که همیشه به سوی زمین است حدود 60 کیلومتر و در طرف مقابل که هیچگاه از زمین دیده نمی شود حدود 150 کیلومتر است. سطح ماه از یک لایه ی غبار نرم به نام رگولیت (سنگ پوش) پوشیده شده است. این لایه بر اثر نشستن ریزشهاب ها بر روی سطح ماه به وجود آمده است. ریزشهاب ها ذرات بسیار ریز گرد و غباری هستند که از مواد اولیه ی تشکیل دهنده ی سیارات منظومه ی شمسی باقی مانده اند. این ذرات بسیار ریز، که اندازه ی آنها در حدّ میکرون است، به آرامی بر سطح اجرام منظومه ی شمسی، از جمله ماه، می نشیند.

ضخامت رگولیت در مناطق مختلف ماه متفاوت است، میانگین ضخامت آن را حدود 20 متر ارزیابی کرده اند که البته این مقدار در کف درّه ها بیشتر و در دامنه ها و مناطق پرشیب کمتر است.

فضانوردانی که بر سطح ماه قدم زده اند جا پایی از خود به یادگار گذاشته اند که ممکن است میلیون ها سال بر سطح آن باقی بماند. این ردّ پا بر روی یک ساختار رگولیتی، که بسیار نرم و شکل پذیر نیز هست، باقی مانده است. فقدان فرسایش زیاد در سطح ماه دلیل ماندگاری این آثار در طی میلیون ها سال است. ما در سیاره ی خودمان، زمین، با فرسایش به اشکال مختلف مواجه هستیم که از مهمترین آنها می توان به آب، باد، حرکات زمین، اثرات انسانی و ... اشاره نمود.

ص:25

شکل 2-1: لایه های داخلی کره ماه

اما در سطح ماه اثری از این عوامل نیست. ماه نه آب دارد و نه جوّ و نه موجودی که بر روی آن زندگی کند.

برخورد شهاب سنگ ها مهمترین عامل بروز تغییرات سطحی در ماه است. در واقع ما اثر این عامل را در سطح زمین بسیار کم مشاهده می کنیم، زیرا جوّ غلیظ و ضخیم زمین همانند سپری مانع از برخورد این اجرام به سطح آن می شود. اما در ماه جوّی به معنای واقعی وجود ندارد که بتواند از برخورد این شهاب سنگها با سطح ماه جلوگیری کند و این به معنی آن است که سطح ماه بطور مداوم توسط شهاب سنگ ها بمباران می شود. مطالعات نشان می دهد که در هر10 میلیون سال بر اثر برخورد شهاب سنگ ها دهانه ای به قطر10 کیلومتر، در هر ماه یکبار دهانه ای به قطر حدود 1 متر و در هر چند دقیقه یکبار گودالی به قطر 1 سانتی متر در سطح ماه پدید می آید.

در سطح ماه عارضه های بزرگ و کوچک زیادی وجود دارند که از مهمترین

ص:26

آنها می توان به دریاها، کوه ها، رگه ها و گودال ها اشاره نمود.

در سطح ماه دریا و اقیانوس وجود دارد. همچنین اگر با یک دوربین نجومی کوچک به سطح آن بنگرید این مناطق تیره را به صورت اشکالی تقریباً دایره ای و شبیه اقیانوس های زمین خواهید دید.

امروزه مشخص شده است که دریاها چیزی جز جریان گدازه در گذشته های دور بر سطح ماه بر اثر برخوردهای عظیم شهاب سنگی و بوجود آمدن سطحی تقریباً صاف بر روی آن نیستند. به بیان دیگر با خروج مواد مذاب از قسمت های درونی ماه و پخش این مواد بر سطح آن یک دشت پر از گدازه پدید آمده که پس از سرد شدن این گدازه ها، مناطقی صاف و هموار در سطح ماه ایجاد شده است. این مناطق سبب بوجود آمدن قسمت هایی صاف در سطحِ ماه شده اند. دریاها حدود 16 درصد از سطح کره ی ماه را اشغال کرده اند و بزرگترینِ آن «دریای بارش» نام دارد.

شکل 2-3 : نمونه ای از عوارض ماه

مشاهده می شود. امروزه مشخص شده است که اینها کوه ها و کوهستان های ماه هستند که برخلاف دریاها دارای ارتفاع زیادی می باشند. این نواحی قدیمی ترین مناطق کره ی ماه به شمار می روند. به طور متوسط ارتفاع کوهها حدود 3 کیلومتر بیش از دریاها است. ارتفاع برخی از کوه های قطب جنوب ماه به اندازه ی قله های روی زمین و گاهی بیشتر از آن است.

سوی خود کشانده و مانع از برخورد آنها با زمین شده است.

شکل 2-4 : تصویری از ماه که دهانه ها در مرز

تاریکی و روشنایی به خوبی در آن مشخص هستند.

با یک دوربین نجومی کوچک می توانید بسیاری از این گودال های ماه را در سطح آن ببینید. معمولاً این گودال ها وقتی جلب توجه می کنند که مرز بخش تاریک و روشن ماه از روی آنها عبور نماید. اوج این زیبایی را می توان در شب های حوالی 7 یا 21 ماه قمری مشاهده نمود. به دلیل وجود گودال های بسیار زیاد در این ناحیه می توانید به راحتی و با یک ابزار نجومی ساده، گودال های زیبای ماه را مشاهده کنید.

یکی از بزرگترین و در عین حال زیباترین گودال های سطح ماه، گودالی است که به نام کوپرنیک، منجّم مشهور لهستانی، نامگذاری شده است. مرز تاریک -

ص:30

روشن ماه در حوالی شب های 8 و 9 ماه قمری بر روی این گودال قرار می گیرد و تصویری بسیار بدیع از این گودال عظیم بوجود می آورد.

دیدن گودال های ماه تجربه ای شیرین و لذّت بخش در خاطر بسیاری از کسانی است که به آنها نگریسته اند.

در روز (جایی که به آن خورشید می تابد) به حدود 100 درجه ی سانتیگراد و در شب (یا سایه) به 150درجه ی سانتیگراد می رسد.

با شبیه سازی های رایانه ای مورد آزمایش و تأیید قرار گرفته است، علت وجود نداشتن هسته ی آهنی در ماه را تا حدّ زیادی توجیه می کند. همچنین این نظریه توضیح می دهد که چرا مواد تشکیل دهنده ی ماه بسیار شبیه مواد پوسته ی زمین هستند.

دورتری از جسم مرکزی و گاهی در فاصله ی نزدیکتری نسبت به آن قرار دارد. بنابراین در حرکت ماه به دور زمین، فاصله ی آن از ماه ثابت نیست و تغییر می کند. اختلاف حداکثر و حداقل فاصله ی ماه از زمین حدود 50 هزار کیلومتر است. چون این اختلاف چندان زیاد نیست گاهی اوقات فرض می کنند که مدار ماه دایروی است که در این صورت شعاع این مدار حدود 384400 کیلومتر خواهد بود که این عدد فاصله ی متوسط ماه از زمین خوانده می شود. هنگامی که ماه در بیشترین فاصله از کره ی زمین قرار دارد به آن اوج ماه گویند و مقدار آن حداکثر 407 هزار کیلومتر است. همچنین زمانی که ماه در نزدیک ترین فاصله ی خود از کره ی زمین قرار می گیرد آن را حضیض ماه می نامند که مقدار آن حداقل به 356 هزار کیلومتر می رسد (شکل3-1).

این تغییر فاصله باعث می شود قطر ظاهری ماه بین 38/29 و 53/33 دقیقه ی قوسی تغییر کند. منظور از قطر ظاهری، اندازه ی زاویه ای جسم در کره ی آسمان است. به عبارت دیگر زاویه ای است که بین دو خط رسیده از دو سر جسم در چشم راصد ایجاد می شود. دقیقه ی قوسی، یکی از واحدهای مورد استفاده در نجوم است. هر یک درجه معادل 60 دقیقه ی قوسی است. واضح است که هر چه جسم به حضیض مداریش نزدیکتر باشد قطر زاویه ای آن بیشتر است و هر چه دورتر باشد کوچکتر دیده خواهد شد(شکل 3-2).

شکل 3-2: تغییر قطر ظاهری ماه در اوج و حضیض

ص:35

شکل 3-3 : اختلاف دوره نجومی و هلالی ماه

ماه به طور متوسط در هر 32/27 شبانه روز یکبار به دور زمین گردش می کند. به این مدت اصطلاحاً ماه نجومی گفته می شود. در واقع اگر فرض کنیم که ماه، زمین و ستاره ای مشخص در یک راستا باشند، در حرکت ماه به دور زمین، پس از این مدت ماه به نقطه یِ اولش و بر روی همان خط فرضی بر می گردد. اما ماه در هر 53/29 شبانه روز یک بار با زمین و خورشید هم راستا می شود. در واقع این بار خورشید ستاره ی مقایسه است. به این دوره، ماه هلالی می گویند. حال چرا بین ماه هلالی و نجومی اختلاف وجود دارد؟

در ماه نجومی ستاره ی دور دست و ثابت وسیله ی سنجش است اما در تعریف ماه هلالی، خورشید به عنوان ستاره ی شاخص در نظر گرفته می شود. نکته اینجاست که در این مدت، زمین نیز در مدار خود حرکت کرده و یا به تعبیر دیگر مکان خورشید ظاهراً بین ستارگان آسمان جابجا شده است. پس ماه برای اینکه دوباره بتواند با زمین و خورشید در یک خط قرار بگیرد مجبور است مقدار بیشتری از مدار خود را بپیماید. به طور متوسط حدود 19/2 روز طول می کشد تا ماه بتواند این حرکت زمین را جبران کند (شکل 3-3).

ص:36

اما پدیده ی جالبی که در مورد حرکت ماه رخ می دهد این است که دوره ی گردش این کره به دور خود، برابر دوره ی گردش آن به دور زمین است. این پدیده که به پدیده ی همزمانی معروف است، سبب می شود که همیشه یک طرف ماه به سمت ناظر زمینی باشد. به عبارت دیگر یک ناظر زمینی تنها می تواند نیمی از سطح ماه را ببیند و نیم دیگر بر او پوشیده است. در واقع بشر قبل از پرتاب سفینه های فضایی به ماه، هرگز طرف دیگر ماه را ندیده بود.

همانطور که اشاره شد مدار ماه به دور زمین بیضوی است. اما مدار ماه دقیقاً در صفحه ی دایرة البروج (صفحه ی مدار گردش زمین به دور خورشید) قرار ندارد و با آن زاویه ای حدود 5 درجه و 9 دقیقه ی قوسی می سازد. این تمایل مداری باعث می شود که ماه در نیمی از مدت گردش خود به دور زمین بالای دایرة البروج و در نیم دیگر در پایین آن باشد. این مدار در دو نقطه صفحه ی دایرة البروج را قطع می کند که اصطلاحاً به آنها گره های مداری می گویند (شکل 3-4). به گره ای که ماه در حال عبور از پایین صفحه ی دایرة البروج به بالای آن است گره ی صعودی و به گره ی دیگر که ماه در هنگام عبور از بالای صفحه ی دایرة البروج به پایین، آن را قطع می کند، گره ی نزولی می گویند.

شکل 3-4 : گره های مداری ماه

ص:37

با توجه به زاویه ی اشاره شده حداکثر فاصله عمودی ماه از دایرة البروج (عرض دایرة البروجی) ′ 9 ْ5 (5 درجه و 9 دقیقه ی قوس) بالای دایرة البروج یا همین مقدار پایین دایرة البروج است.

نکته ی دیگری که باید به آن اشاره کرد اختلاف بین محور چرخش ماه به دور خود با صفحه ی مداریش است. ماه همانند زمین، در صفحه ی مداریش به دور خودش نمی چرخد، بلکه استوای ماه با صفحه ی مداری آن زاویه ای حدود 1 درجه و 32 دقیقه می سازد. البته این زاویه در مقایسه با زاویه ی تمایل محور دوران زمین بسیار کم است. این مقدار برای کره ی زمین حدود 5/23 درجه است که باعث بوجود آمدن فصل ها در کره ی زمین شده است.

قانون دوم می گوید که سیارات در بازه های زمانی یکسان مساحت های یکسانی را از صفحه ی مداریشان جارو می کنند (شکل 3-5).

قانون سوم او نیز مشخص کننده ی ارتباطی بین دوره ی تناوب یک سیاره و فاصله ی آن از خورشید می باشد. ما در اینجا برای توضیح برخی حرکتهای ماه به دور زمین از این قوانین کمک می گیریم.

یکی از نتایجِ قانون دوم کپلر این است که در یک مدار بیضوی هر چه جسمی که در حال گردش به دور جسم دیگر است، به آن نزدیک باشد، سرعت آن بیشتر می شود. در نتیجه می توان اینگونه برداشت کرد که در حرکت ماه به دور زمین، هنگامی که ماه در حضیض است، سرعت گردشش بیشتر و وقتی که در اوج است کندتر در مدارش جابجا می شود. زیرا در حضیض، ماه به زمین نزدیکتر و در اوج از آن دورتر است.

شکل 3-6 : اهلّه ی ماه

هنگامی که ماه در مناطقی بین خط واصل زمین و خورشید قرار دارد سطح نورانی ماه دقیقاً در طرفی است که ما نمی توانیم آن را ببینیم. در این حالت اصطلاحاً گفته می شود که مقارنه ی ماه و خورشید یا ماه نو رخ داده است. با گذشت زمان، به تدریج ماه در مدار خود جابجا می شود و از دید ناظر زمینی از خورشید فاصله می گیرد. بطوری که بخش کوچکی از سطح روشن آن رو به ناظر زمینی قرار می گیرد. در این حالت می توانیم شاهد هلال باریک ماه در افق غربی باشیم. به مرورِ زمان این هلال ضخیم تر شده تا پس از حدود 7 روز نیمی از سطح روشن آن مقابل ناظر زمینی قرار بگیرد. اصطلاحاً به این حالت، تربیع اول

ص:40

گویند (شکل 3-7). در تربیع اول، ماه یک چهارم مدار خود به دور زمین را طی کرده است. با گذشت زمان بر بخش روشن ماه افزوده می شود، بطوری که 3 یا 4 روز پس از حالت تربیع اول شکل ماه به حالتی می رسد که حدود سه چهارم سطح آن روشن است که آن را تثلیث (کوژ) اول می نامند. پس از گذشت 14 روز از لحظه ی مقارنه، ماه تقریباً در نقطه ی مقابل خود بر روی مدارش قرار می گیرد. در این مرحله عکس حالت اول رخ می دهد، یعنی تمام سطح روشن ماه در مقابل دید ناظر زمینی قرار می گیرد. در نتیجه، ماه به صورت یک قرص کامل دیده می شود. همانطور که می دانید به این حالت ماه کامل یا بَدْر گویند.

در این زمان ماه نیمی از مدار خود را به دور زمین طی کرده است. پس از آن تمام مراحل قبلی به صورت معکوس تکرار می شود. یعنی پس از ماه کامل، کوژ دوم و سپس تربیع دوم و در نهایت هلال آخر ماه رخ خواهد داد. با توضیحاتی که داده شد می توان نتیجه گرفت حدود 28 روز طول می کشد تا ماه این مراحل را طی کند. حدود 1 الی 2 روز نیز طول می کشد تا ماه از یک طرف خورشید به طرف دیگر آن تغییر مکان دهد که هلال در این مدت دیده نمی شود که به این

شکل 3-7 : حرکت مداری ماه به دور زمین و تشکیل اهلّه

ص:41

شب ها مَحاق گفته می شود. نکته ای که باید به آن توجه شود آن است که در هلالِ آخر، ماه قبل از طلوع خورشید رؤیت می شود و مکان رؤیت آن نیز افق شرقی است، در حالی که هلال اول ماه بعد از غروب خورشید و در افق غربی رؤیت خواهد شد. بدین صورت این چرخه در ماههای بعدی نیز تکرار می شود.

گفته می شود (شکل 3-8). حال چرا چنین پدیده ای رخ می دهد؟ جواب این سئوال در بررسی دقیق مدار ماه نهفته است..

با این مقدمه ی کوتاه وارد بررسی چگونگی بوجود آمدن پدیده رخگرد بر روی کره ی ماه می شویم. بطور کلی پدیده ی رخگرد به سه نوع اصلی و مهم طبقه بندی می شود:

الف) رُخگرد طولی ب) رُخگرد عرضی ج) رُخگرد روزانه

بازه ی زمانی ببینید.

نکته ی مهمی که باید به آن اشاره شود، این است که رخگرد ماه با چشم غیر مسلح و برای افراد عادی قابل تشخیص نیست. با بررسی عوارض سطح ماه، خصوصاً در لبه ها، با ابزارهای نجومی و همچنین کمی تجربه، می توان این پدیده را مشاهده نمود.

پدیده را با یک مثال به خاطر بسپارید کافی است یک جسم را در فاصله ای در مقابل خود قرار دهید. آنگاه به سمت راست و یا چپ حرکت کنید. متوجه می شوید که در اثر این حرکت، زوایای مختلفی از جسم را می توانید ببینید.

پدیده ی رخگرد خصوصاً در مورد هلال های بسیار باریک می تواند نقش مهمّی در بررسی وضعیّت رؤیت پذیری هلال ایفا کند.

در واقع ماه با اثر جاذبه ی خود باعث می شود که سطح آب در مناطقی از زمین بالا و در مناطق دیگری از زمین پایین برود. برای درک بهتر مطابق شکل 3-9 کره ی زمین را به 3 قسمت تقسیم می کنیم. مناطق A و C اقیانوس های زمین و B خود زمین است. فعلاً برای راحتی کار A و B و C را جدا از هم و به صورت ذره در نظر می گیریم (شکل 3-9).

کره ی ماه به علت جرم خود به این سه جسم نیرو وارد می کند. اما میزان نیروی وارد شده به این سه جسم یکسان نیست، بلکه هر چه فاصله ی جسم کمتر باشد نیروی وارد بر آن بیشتر است. در نتیجه به جسم A بیشتر از جسم B و به جسم B بیشتر از جسم C نیرو اعمال می شود. در نتیجه بنابر قانون دوم نیوتن شتاب های مختلفی به این اجسام داده می شود. همین اختلاف شتاب بین جسم ها باعث می شود که این جسمها از هم فاصله بگیرند. نتیجه این می شود که آبهایی که به سمت ماه هستند بیشتر به سمت آن کشیده شده و آبهای طرف دیگر شکل 3-10 : در مناطق C, A مد و در E, D جذر به وجود می آید.

کمتر از دو جسم دیگر کشیده شوند و از آنجایی که میزان سنجش ما برای ارتفاع آب، سطح زمین است نتیجه این می شود که جسم B (سطح زمین) از جسم C فاصله می گیرد. بنابراین سطح آبها درC بالا می آید و در این نقاط هم مد خواهیم

ص:46

داشت. همچنین در مناطق D و E به علت کشیده شدن آبها به مناطق A و C، سطح آب دریاها پایین می آید و در این مناطق جزر اتفاق می افتد.

با این توضیحات و با توجه به شکل می توان نتیجه گرفت که در هر لحظه دو نقطه از سطح زمین دچار مد و دو نقطه ی دیگر، که بر راستای دو نقطه ی قبلی عمودند، دچار جزر می شوند. پس در یک شبانه روز در هر نقطه ی کره ی زمین دو بار جزر و دو بار مد رخ می دهد. زیرا زمین در این مدت یکبار دور خود می چرخد. علاوه بر جاذبه ی ماه، موقعیت ماه و خورشید، فاصله ی ماه از زمین نیز بر میزان این کشند تاثیر گذار است. هنگامی که زمین در یک طرف و ماه وخورشید در سویی دیگر باشند جزر و مد توسط جاذبه ی خورشید تقویت می شود و حداکثر مد که «مهکشند» نامیده می شود را پدید می آورد. اما هنگامی که ماه و خورشید نسبت به هم زاویه ی 90 درجه بسازند، یعنی ماه در حالت تربیع باشد، در این حالت جهت جاذبه ی خورشید بر جهت جاذبه ی ماه عمود می شود و مقدار جزر و مد به کمترین حالت خود می رسد که به آن «کهکشند» می گویند.

پوشیده شدن سطح خورشید توسط ماه، خورشید گرفتگی گفته می شود. هنگامی که ماه و خورشید و زمین در یک راستا قرار می گیرند به گونه ای که ماه بین خورشید و زمین قرار گیرد سایه ی ماه بر روی قسمتی از زمین می افتد و ساکنان آن قسمت مشاهده می کنند که بخشی یا تمام قرص خورشید توسط ماه پوشیده شده است (شکل 3-11). شاید به نظر برسد که در هر ماه قمری باید یک خورشید گرفتگی داشته باشیم. اما چرا چنین اتفاقی رخ نمی دهد؟

با توجه به توضیحات ارائه شده، پاسخ این سوال ساده است. علت آن تمایلِ مدارِ گردش ماه به دور زمین نسبت به مدار حرکت زمین (دایرةالبروج) است که باعث می شود گاهی اوقات ماه بالا یا پایین دایرة البروج باشد و این عامل سبب می شود که سایه ی ماه از بالا یا پایین زمین عبورکند (شکل 3-12).

شکل 3-12: وضعیت سایه زمین و ماه در دو حالت مختلف

پس دو شرط برای رخ دادن خورشید گرفتگی نیاز است: اول این که ماه در راستای خورشید و زمین باشد و دوم آن که ماه تقریباً بر روی صفحه ی دایرةالبروج (نزدیک گره های مداری خود) باشد.

ص:48

شکل 4-1 : جدایی زاویه ای ماه و خورشید

خواهید شد که ماه در آسمان جابجا شده و سطح روشن آن نیز تغییر کرده است. اصطلاحاً گفته می شود که جدایی زاویه ای ماه و خورشید تغییر کرده است. اگر دو خط فرضی از دو جسم مورد نظر به چشم راصد وصل کنیم، آنگاه به زاویه ای که این دو خط با هم می سازند، جدایی زاویه ای گفته می شود (شکل 4-1).

برای محاسبه ی جدایی زاویه ای بین دو جسم می توانیم از دو نقطه دید استفاده کنیم. اگر مبنای سنجش، ناظر واقع بر روی کره ی زمین باشد و خطوط در چشم راصد به هم برسند، به آن جدایی زاویه ای «راصد مرکزی» گفته می شود. اما گاهی اوقات ممکن است مبنا، راصدی فرضی واقع در مرکز کره ی زمین باشد که در این صورت به آن جدایی زاویه ای «زمین مرکزی» می گویند. توجه داشته باشید که جدایی زاویه ای یک فاصله ی ظاهری بین دو جسم سماوی است و بر حسب درجه بیان می شود. در نجوم یک درجه را به 60 قسمت مساوی تقسیم کرده و هر قسمت را یک دقیقه ی قوسی می نامند.

همواره جدایی زاویه ای عددی بین صفر تا 180 درجه است و نمی تواند از 180 درجه تجاوز کند. اما چه موقع جدایی زاویه ای ماه از خورشید به 180 درجه می رسد؟

ص:51

جواب سئوال بسیار ساده است. این حالت در هنگام ماه بدر اتفاق می افتد، زیرا در این حالت ماه، زمین و خورشید حدوداً روی یک خط قرار گرفته اند و زاویه ی بین راستایِ زمین - خورشید با راستای زمین - ماه حدود 180 درجه خواهد بود.

از دید ناظر زمینی خورشید بر روی دایرة البروج حرکت می کند. بنابراین عرض دایرة البروجی خورشید صفر است. در نتیجه می توان خورشید را در دستگاه مختصات دایرة البروجی با یک مشخصه یعنی طول دایرة البروجی مشخص کرد. اما اجرام دیگر از جمله ماه در زمانهای مختلف عرض دایرةالبروجیِ متفاوتی نیز دارند. مقارنه (ماه نو) زمانی اتفاق می افتد که طول دایرةالبروجی شکل 4-2 : مقارنه ماه و خورشید زمانی است که طول دایرة البروجی ماه و خورشید یکسان شود

ماه و خورشید یکسان شود. از این بحث مشخص است که در زمان مقارنه بیشترین جدایی زاویه ای ماه و خورشید 5 درجه و 9 دقیقه و کمترین جدایی زاویه ای، صفر درجه می تواند باشد و حالت اخیر زمانی است که دقیقاً مرکز ماه از روی مرکز خورشید عبور کند

یعنی خورشید گرفتگی کامل رخ دهد. بنابراین ماه در زمان مقارنه در ماههای

ص:53

مختلف دارای عرض دایرة البروجی متفاوتی است.

خورشید در مدت یک سال، یکبار دایرة البروج را طی می کند اما همانطور که اشاره شد ماه در مدت 3/27 روز این مسیر را طی می کند. بنابراین پس از مقارنه، طول دایرة البروجی ماه با سرعت بیشتری افزایش می یابد. یکی از مشخصه های نجومی مورد استفاده، اختلاف طول دایرة البروجی ماه و خورشید است که در نجوم دوره ی اسلامی اصطلاحاً «بعد سواء» نامیده می شده است.

اکنون به سراغ یکی دیگر از اصطلاحات مربوط به رؤیت هلال ماه می رویم. برای شروع بحث با مقدمه ای شروع می کنیم.

همین طور است. پس باید مبدأی را انتخاب کنیم که هدف ما را از بیان سن برآورده کند. شاید بهترین ملاک برای مبدأ محاسبه ی سنّ هلال، لحظه ی مقارنه ی ماه و خورشید از دید ناظر زمین مرکزی باشد. این مبدأ بسیار شبیه به لحظه ی تولد انسان یا لحظه ی تحویل سال است.

با این توضیحات می توان اینگونه برداشت کرد که سنّ ماه در هر لحظه برابر با مدت زمان گذشته از لحظه ی مقارنه ی ماه و خورشید است. برای روشن شدن موضوع مثالی را ذکر می کنیم. فرض کنید لحظه ی مقارنه برای هلالی ساعت 11:42 روز 8 مهر باشد. اگر شما بخواهید سنّ ماه را در لحظه ی غروب همان روز بدانید، چه می کنید؟ همانطور که از تعریف سنّ ماه بر می آید باید اختلاف بین زمان غروب خورشید تا لحظه ی مقارنه را بدست آوریم. اگر بدانیم زمان غروب خورشید در روز 8 مهر، ساعت 17:51 است. در نتیجه می توان فهمید که سنّ هلال در لحظه ی غروب خورشیدِ روز 8 مهر برابر با 6 ساعت و 9 دقیقه خواهد بود.

بر اساس اینکه چه میزان از سنّ ماه گذشته، هلال ها را به سه دسته ی هلال های جوان ، هلال های میان سال و هلال های پیر دسته بندی می کنند. بر این اساس به هلال هایی که سنّشان از 20 ساعت کمتر باشد هلال جوان ، بین 20 تا 24 ساعت باشد هلال میان سال و بیشتر از 24 ساعت باشد هلال پیر گفته می شود. معمولاً سنّ ماه بیشتر برای حالتی استفاده می شود که ماه به شکل هلال است.

در فصل های گذشته اشاره شد که یک ماه قمری با هلال باریک ماه در افق غربی شروع شده و در نهایت با هلال باریک در افق شرقی و آن هم قبل از طلوع خورشید، پایان می یابد. پس در هر ماه قمری دو هلال داریم که اوّلی هلال باریکی در افق غربی است که بعد از غروب خورشید پدیدار می شود و به آن هلال شامگاهی (هلال اول ماه) و دیگری هلال باریکی که در افق شرقی و قبل

ص:55

از طلوع خورشید رؤیت می شود که به آن هلال صبحگاهی (هلال آخر ماه) گویند. در حالت هلالِ آخر، ماه هنوز به لحظه ی مقارنه نرسیده است. در نتیجه یا باید سنّ آن را نسبت به زمان مقارنه ی همان ماه حساب کنیم که در این حالت به عنوان نمونه سنّ ماه ممکن است 27 روز و 15 ساعت و 29 دقیقه باشد. اما معمولاً سنّ هلال های صبحگاهی را نسبت به لحظه ی مقارنه ی ماه بعد می سنجند. در این حالت به مدت زمانی که بین لحظه ی فعلی هلال و لحظه ی مقارنه ی ماه بعد وجود دارد سنّ منفی هلال گفته می شود. در واقع می بینیم که تعریف سنّ منفی با تعریف سنّ مثبت هلال تفاوتی ندارد، تنها مقدار سنّ منفی هلال عددی است با علامت منفی و نمایان گر آن است که چنین هلالی، هلال قبل از مقارنه است و به اندازه ی سنّ هلال تا مقارنه فرصت باقی است. استفاده از سنّ منفی هلال امکان تفکیک و مقایسه ی بین هلال های صبحگاهی و هلال های شامگاهی را فراهم می سازد.

برگردیم به مثال قبل. فرض کنید که از شما سنّ هلال را در لحظه ی طلوع خورشید در روز 8 مهر خواسته اند و به شما گفته اند که لحظه ی طلوع خورشید ساعت 5 و 58 دقیقه است. برای محاسبه ی سنّ هلال کافی است که زمان طلوع خورشید (لحظه ی مورد نظر برای محاسبه ی سنّ هلال) را از زمان مقارنه ی ماه و خورشید کم کنید. با انجام این محاسبات سنّ ماه برابر با منهای 5 ساعت و 44 دقیقه خواهد بود. قرار دادن علامت منفی بسیار با اهمیت است و اگر نخواهیم که از علامت منفی استفاده کنیم حتماً باید لفظِ هلالِ صبحگاهی و یا هلال قبل از مقارنه را بیاوریم. در واقع علامت منفی نمایان گر هلال صبحگاهی است.

در اوایل فصل اصطلاحی به نام جدایی زاویه ای را تعریف کردیم. جدایی زاویه ای ماه و خورشید در بحث رؤیت هلال دارای کاربرد و اهمیت فوق العاده ای است. زیرا به عنوان نمونه می توان گفت که هر چه جدایی زاویه ای ماه از خورشید کمتر باشد، رؤیت هلال به علّت نزدیکی آن به خورشید سخت تر

ص:56

می شود که در عمل نیز این چنین است.

اما آیا هر قدر هم که هلال به خورشید نزدیک شود، می توان هلال را هر چند با ابزارهای قوی مشاهده نمود؟

نور خورشید به دیگر مناطق سطح ماه می شوند. چون سرعت حرکت خورشید در آسمانِ ماه خیلی کم است، زمان بسیار بیشتری طول می کشد تا خورشید از پشت موانع طلوع کند و سطح ماه را روشن نماید. بنابراین کوه ها با ایجاد مانع بر سرِ مناطق روشن و همچنین ایجاد سایه، مانع از روشن شدن سطح ماه و همچنین رسیدن نورِ سطوح روشن به زمین می شوند. در نتیجه هلال برای مدتی تحت هیچ شرایطی رؤیت نمی شود. زیرا نوری از ماه به چشم راصد نمی رسد تا راصد بتواند آن را ببیند. مطابق این توضیح در این صورت امکان رؤیت هلال به هیچ وجه وجود نخواهد داشت. در واقع دانژون اعتقاد داشت که اگر ماه عاری از پستی و بلندی می بود آنگاه طول کمان هلال همیشه برابر 180 درجه می شد.

تاکنون نظرهای دیگری در مورد مقدار و دلیل حد دانژون مطرح شده است. برخی از محقّقین اعتقاد دارند که عامل عوارض لبه ی ماه در بروز این حد تأثیر گذار نیست. در مورد مقدار آن برخی جدایی 5/7 درجه و برخی دیگر جدایی 5 درجه را برای حدّ تشکیل هلال ماه صحیح می دانند.

با توجه به اینکه حداکثر جدایی زاویه ای ماه در لحظه ی مقارنه می تواند حدود 5/5 درجه باشد و اگر حد دانژون را 7 درجه به حساب بیاوریم آنگاه می توان نتیجه گرفت که ماه در یک دوره ی گردش به دور زمین در زمان های خاصی هرگز و تحت هیچ شرایطی رؤیت نخواهد شد. زیرا در زمان هایی مقدار جدایی زاویه ای ماه از خورشید از 7 درجه کمتر می شود.

البته نباید این تصوّر ایجاد شود که اگر جدایی زاویه ای هلالی از خورشید بیشتر از 7 درجه باشد آنگاه حتماً هلال رؤیت خواهد شد. زیرا رؤیت هلال تنها به عامل جدایی زاویه ای ارتباط نداشته و عوامل دیگری مثل ارتفاع و ضخامت هلال ماه در رؤیت پذیری هلال تأثیر گذارند. اما با توجه به حدّ دانژون و رصدهای موجود می توان گفت که اگر جدایی زاویه ای هلالی از حدّ دانژون کمتر باشد آنگاه عوامل دیگر نقشی در رؤیت پذیری و یا عدم رؤیت پذیری نخواهند

ص:58

داشت. پس مشخص می شود که جدایی زاویه ای یکی از تأثیر گذارترین پارامترها در رؤیت پذیری هلال ماه است و باید با دقت زیادی مورد بررسی قرار گیرد.

در نتیجه روشنایی نسبتاً یکنواخت آسمان می شوند. به همین دلیل است که آسمان سیاراتی که جوّ ندارند، حتی در حضور خورشید نیز سیاه دیده می شوند. جوّ زمین باعث می شود تا مدتی قبل از طلوع خورشید و تا مدتی بعد از غروب خورشید همچنان آسمان روشن باشد. علاوه بر این نور خورشید در اثر عبور از جوّ از مسیر مستقیم خود منحرف می شود که به این پدیده شکستِ نور گفته می شود. یکی از نمونه های آشکار این پدیده، نزدیک به نظر رسیدن جسمی است که در ته یک استخرِ پر از آب قرار دارد.

وقتی به تدریج ارتفاع خورشید کاهش می یابد، لحظه ای که لبه ی بالایی قرص خورشید در زیر افق ناظر قرار می گیرد را زمان غروب خورشید برای ناظر می گویند. نورِگسیل شده از خورشید قبل از این که به ناظر برسد از جو عبور می کند. وجود جوّ باعث می شود که مسیر نور منحرف شده و خورشید بالاتر از موقعیت واقعی خود به نظر برسد. به طور کلی می توان گفت که اثر شکست موجب می شود که ارتفاع اجسام بیش از آنچه که است مشاهده شود. مقدار شکست به عوامل مختلفی مانند ارتفاع جسم، دما و فشار محیط بستگی دارد. هر چه ارتفاع جسم کمتر باشد مقدار شکست بیشتر است. به طور متوسط مقدار شکست در افق ناظر 34 دقیقه ی قوسی است. بنابراین بدون در نظر گرفتن اثر شکست، قرص خورشید 34 دقیقه ی قوسی پایین تر قرار دارد که در بحث های دقیق باید لحاظ شود(شکل 4-4). فرضاً اگر هنگامی که ارتفاع خورشید کم است ناگهان جو زمین را برداریم، آنگاه خورشید 34 دقیقه ی قوس (حدود نیم درجه) پایین تر از مکان قبلی دیده خواهد شد.

در نتیجه به طور دقیق زمان غروب خورشید لحظه ای است که مرکز قرص خورشید 50 دقیقه ی قوس زیر افق ناظر باشد که 34 دقیقه ی قوس آن به علت تأثیر پدیده ی شکست و 16 دقیقه ی قوس باقیمانده مربوط به شعاع ظاهری قرص خورشید است (قطر ظاهری خورشید به طور میانگین 32 دقیقه ی قوس

ص:60

است). توجه داشته باشید که نرم افزارهای نجومی ارتفاع مرکز جسم را به عنوان ارتفاع آن جسم در نظر می گیرند.

شکل 4-4 : در اثر پدیده ی شکست، خورشید کمی بالاتر از مکان واقعی خود مشاهده می شود.

پس از این مقدمه با ذکر یک مثال به بحث تأثیر زمینه ی روشن آسمان در رؤیت پذیری هلال ماه بر می گردیم.

در یک زمینه ی تاریک به راحتی می توان نور شمع را تشخیص داد. اما مشاهده ی نور همان شمع در نزدیکی یک پروژکتورِ روشن امکان پذیر نخواهد بود. زیرا نور خیره کننده ی پروژکتور مانع از آن می شود که بتوانید نورِ به نسبت ضعیفِ شمع را ببینید. فرض کنید پروژکتور شما این قابلیّت را دارد که بتوان نور آن را به آرامی کم کرد. همانطور که نور پروژکتور را کم می کنید، به لحظه ای می رسید که می توانید شعله ی شمع را مشاهده نمایید. پس از آن دیدن شمع آسانتر می شود بطوری که پس از مدّتی براحتی و بدون زحمت می توانید شعله ی شمع را ببینید. دقیقاً مثل چنین پدیده ای برای رؤیت هلال اتفاق می افتد. زمینه ی روشنِ آسمان که به واسطه ی نور خورشید روشن شده همانند پروژکتور و هلال باریک ماه نیز مثل نور ضعیف شمع است. معمولاً روشنایی شدید آسمان در طول روز باعث می شود که هلال باریک ماه رؤیت نشود. اما پس از غروب خورشید رفته رفته آسمان تاریک می شود تا به مرزی برسد که نور هلال بر نور زمینه ی آسمان فایق شود. در این لحظه است که می توان هلال را رؤیت کرد.

معمولاً در لحظه ی غروب خورشید آسمانِ غربی به رنگ زرد مایل به قرمز

ص:61

می گراید. رنگ هلال نیز زرد روشن است. یکی از سختی های رؤیت هلال تشابه رنگ هلال با رنگ زمینه ی آسمان است. اما هر چه از زمان غروب خورشید می گذرد از رنگ و نورانیّت زمینه ی آسمان کاسته می شود و به حدّی می رسد که تفکیک نورانیّت هلال و زمینه ی آسمان برای چشم ممکن می شود. در این لحظه است که در اصطلاح علمی تضادّ رنگی بوجود می آید و چشم قادر است که این دو رنگ را از هم تفکیک کند.

همانطور که اشاره شد مدّت مکث می تواند بیانگر روشنایی زمینه ی آسمان و ایجاد تضاد رنگی بین هلال و زمینه ی آسمان باشد. مدّت مکث نشان می دهد که هلال ماه پس از غروب خورشید چه مدت بالای افق می ماند. به بیان دیگر ماه چند دقیقه پس از غروب خورشید، غروب می کند. از آنجایی که هلال های ماه در نزدیکی خورشید قرار می گیرند، در نتیجه ماه به سرعت غروب خواهد کرد. بیشتر هلال های اول ماه مدّت مکثی بین 30 الی 90 دقیقه دارند. ولی چه ارتباطی بین پارامتر مدّت مکث ماه و روشنایی آسمان و تأثیر آن بر رؤیت پذیری هلال وجود دارد؟

پس از غروب خورشید، با گذشت زمان آسمان منطقه تاریکتر می شود. اگر مدت مکث کم باشد آنگاه ماه به سرعت غروب می کند در حالی که زمینه ی آسمان هنوز روشن است و این امکان برای راصد پدید نمی آید که بتواند هلال را رؤیت نماید، زیرا تضادّ رنگی هنوز ایجاد نشده است، در نتیجه رصد هلال بسیار سخت می شود. اما اگر مدّت مکث ماه زیاد باشد آنگاه راصد مدّت بیشتری پس از غروب خورشید فرصت دارد تا هلال را پیدا کند. در ضمن با گذشت زمان آسمان منطقه رو به تاریکی می گراید و شانس راصد برای رؤیت هلال افزایش می یابد. در مورد هلال های صبحگاهی، چون ابتدا ماه طلوع می کند، از مشخصه ی دیگری به نام «مدّت زمان بین طلوعین» استفاده می شود. منظور از مدّت زمان بین طلوعین، اختلاف زمان طلوع ماه و طلوع خورشید است. طبیعی است که هر چه

ص:62

این مشخصه بیشتر باشد، شدت تابش خورشید دیرتر افق شرقی را روشن می کند و شانس رؤیت هلال بالا می رود.

هلال سخت تر می شود. بنابراین ارتفاع ماه یکی از مشخصه های تأثیرگذار در رؤیت هلال ماه است. معمولاً برای مقایسه ی ارتفاع هلال های مختلف، مقدار ارتفاع ماه را در زمان غروب خورشید مدّ نظر قرار می دهند. برخی از مشخصه های نجومی هلال ماه مستقل نبوده و به دیگر عوامل وابسته هستند. مثلاً هر چه ارتفاع ماه بیشتر باشد، مدّت مکث آن نیز بیشتر خواهد بود و یا اینکه در نیمکره ی شمالی زمین، اگر عرض دایرة البروجی ماه مثبت باشد ارتفاع هلال بیشتر خواهد بود.

شکل 4-6 : تاثیر اختلاف سمت در کاهش نورانیّت زمینه ی آسمان

پس هر چه هلال به سمت چپ (و یا راست) حرکت کند رؤیت آن راحت تر خواهد بود.

از این بحث می توان این نکته را نتیجه گرفت که اگر ارتفاع دو هلال در لحظه ی غروب خورشید با هم برابر باشد، هلالی راحت تر رؤیت خواهد شد که دارای اختلاف سمت بیشتری باشد.

اگر اختلاف سمت ماه و خورشید برابر صفر باشد، آنگاه هلال ماه در بالای خورشید قرار می گیرد.

در این حالت کاسه ی هلال به سمت بالا است و مانند این است که هلال از بالا و زیر چشمی به خورشید نگاه می کند. اصطلاحاً به چنین هلال هایی که اختلاف سمتشان حدود صفر باشد، هلال های خجالتی گفته می شود. سمت تقعّر چنین هلال هایی به سمت بالا است. اختلاف سمت می تواند مثبت و یا منفی باشد. اگر هلالی در سمت چپ خورشید قرار بگیرد آنگاه اختلاف سمت را با علامت منفی و اگر هلال در سمت راست خورشید باشد، اختلاف سمت را با علامت مثبت نمایش می دهند. اکثر هلال های شامگاهی که در نیمکره ی شمالی،

ص:65

از جمله در ایران، رؤیت می شوند دارای اختلاف سمت منفی هستند و به ندرت اختلاف سمت آنها صفر و یا مثبت می شود.

درخشان هستند که می توان آنها را قبل از غروب خورشید و در طول روز، با کمک یک ابزار نجومی مشاهده کرد. فاز ماه ارتباط مستقیمی به جدایی زاویه ای ماه از خورشید دارد. هر چه جدایی زاویه ای ماه و خورشید بیشتر باشد، فاز ماه بیشتر است.

شکل 4-8 : کمان برخی هلال های باریک ناپیوسته هستند.

پدیده ی رخگرد ماه، گاهی اوقات کوه های بلند ماه با ایجاد مانع بر سر مناطق روشن باعث ایجاد شکاف در هلال می شوند.

به بیان دیگر این کوه های بلند مانع از عبور نور شده و باعث می شوند که هلال به صورت ناپیوسته و چند تکّه رؤیت شود. اگر چنین پدیده ای مشاهده شد حتماً باید در گزارش به آن اشاره و اگر امکان دارد باید مکان ناپیوستگی، چه با شیوه ی ترسیمی و چه با شیوه ی ساعتی، در گزارش ذکر شود.

شکل 4-9: ضخامت بخش میانی هلال

بود. در مورد ماه نیز چنین پدیده ای رخ می دهد. به علت بیضی بودن مدار ماه، فاصله ی آن از زمین ثابت نیست. در نتیجه تغییر مکان آن در بازه های زمانی ثابت همواره یکسان نیست. هنگامی که ماه در حضیض مداری خود قرار دارد سریعتر از حالتی که در اوج مداری خود قرار دارد در زمینه ی آسمان جابجا می شود. به عنوان نمونه فرض کنید که دو هلال، زمان مقارنه ی یکسانی دارند ولی یکی از هلال ها در اوج و دیگری در حضیض مداری است. در این حالت به ازای یک سنّ مشخص هلال، جدایی زاویه ای آنها از خورشید متفاوت خواهد بود. زیرا هلالی که در حضیض بوده سریعتر جابجا شده و جدایی اش بیشتر گشته است. در حالی که قرار گرفتن ماه در اوج مداری باعث می شود مقدار کمتری از خورشید فاصله بگیرد و جدایی زاویه ای آن نسبت به حالت حضیض کمتر شود. علاوه بر این وقتی هلال ماه در حضیض قرار دارد به زمین نزدیکتر است و در مقایسه با هلال مشابه ای که در اوج قرار دارد، درخشان تر دیده می شود. در نتیجه اگر در هنگام رصد هلال، ماه در حضیض مداری خود باشد احتمال رؤیت هلال بالا می رود، زیرا هم ماه در زمینه ی آسمان با سرعت بیشتری حرکت می کند و هم درخشندگی آن نسبت به حالت حضیض زیادتر خواهد بود. در ضمن با افزایش بیشترِ جدایی زاویه ای، فاصله ی بین زمان غروب خورشید و ماه (مدت مکث) افزایش می یابد.

قمری آن ماه است. مثلاً می گویند هلال صفر 1431 هجری قمری که در واقع این هلال در روز 29 و یا 30 محرّم باید رؤیت شود.

اما روش های دیگری هم وجود دارد. در این روش ها از یک سیستم شمارشی برای مشخص کردن هلال ها استفاده می شود. نام این روش ها، شماره ی ماه گرد اسلامی و شماره ی ماه گرد نجومی است.

شماره ی ماه گرد اسلامیِ هر ماه، به تعداد ماه های گذشته از اول محرّم سال هجرت پیامبر اسلامˆ از مکه به مدینه گفته می شود. مثلاً هلال رمضان 1429 با شماره ی ماه گرد اسلامی 17145 مشخص می شود. یعنی این هلال 17145 امین ماه قمری پس از اول محرم سال هجرت پیامبر اعظمˆ است.

شمارشگر دیگر به نام شماره ی ماه گرد نجومی معروف است که مبنای کار آن همانند شماره ی ماه گرد اسلامی است، با این تفاوت که مبدأ آن متفاوت است. در این سیستمِ شمارشی مبنا، هلال واقع در ژانویه سال 1923 میلادی است و در تعریف، منظور تعداد ماه های گذشته از این تاریخ است. این روش شمارش، که به «شماره ی ماه گرد برون» نیز معروف است، به پاس ارج نهادن به فعالیت های ارزشمند «ارنست برون» (Ernest Brown ، 1938 – 1866 م.) در زمینه ی هلال ماه، انتخاب گردید. به عنوان مثال شماره ی ماه گرد نجومی هلال رمضان 1429، برابر با 1060 است.

6- امیر حسن زاده، رؤیت هلال ماه : مبانی و مشکلات، پایگاه اینترنتی ماه نو به نشانی www.newmoon.ir

7- ذوالفقار دانشی، همه ی آن چیزی که در مورد هلال باید بدانی، مدرسه اینترنتی تبیان: http://edu.tebyan.net/astronomy/17/01.htm

8- سید قاسم رستمی، بررسی عوامل مؤثر در کمیت مدت زمان مکث ماه، پایگاه اطلاع رسانی کمان آسمانی: www.kamaneasemani.com/lec/Lag_Moon.doc

9- یوسف شعبانی، محاسبه ی زمان طلوع و غروب خورشید، پایگاه اینترنتی ماه نو به نشانی www.newmoon.ir

10- علیرضا موحد نژاد و حمید رضا گیاهی یزدی، رؤیت هلال ماه، مجله نجوم،شماره 123،ص31 -26 ، آبان 1382

11- علیرضا موحد نژاد و حمید رضا گیاهی یزدی، راهنمای رصد هلالهای بحرانی، مجله نجوم،شماره 59،ص31 -26 ، مرداد 1375

12- داوود همتی ، سهیل خوشبین فر و امیر حسن زاده، گاهشمار نجومی سال 1385، انتشارات فرهنگ ایلیا، چاپ اول، فروردین 1385

ص:72

شکل 5-1: نمونه ای از یک رصدخانه نجوم اسلامی

می شود که بسیاری از اقوام از ماه و تشکیل اهلّه برای تقویم استفاده می کرده اند. چند ویژگیِ ماه و حرکت آن سبب شده است که از آن به عنوان وسیله ای برای گاه شماری استفاده شود. اولاً شکل ظاهری آن به طور متناوب و در یک بازه ی زمانی خاص تغییر می کند. ثانیاً استفاده از آن بسیار راحت و در دسترس است. سال که بزرگترین رکن گاه شماری است، بسته به اینکه از گردش ماه به دور زمین یا زمین به دور خورشید استفاده شود، می تواند تقویم قمری یا شمسی را به وجود آورد.

وقایع و رسوم مذهبی ما بر اساس تقویم هجری قمری تعیین و اعلام می شود.

همانطور که از نام این تقویم مشخص است، اساس آن بر حرکت ماه به دور زمین استوار است. در فصل های گذشته اشاره کردیم که ماه هلالی، مدت زمان بین دو لحظه ی ماه نوِ متوالی است که مقدار متوسط آن 53059/29 شبانه روز یا معادل 29 شبانه روز و 12 ساعت و 44 دقیقه و 9/2 ثانیه است. اما طول ماه هلالی ثابت نیست و به مقدار قابل توجهی تغییر می کند. بررسی ها نشان می دهد که طول ماه هلالی می تواند با دامنه ای حدود 13 ساعت از مقدار متوسط انحراف داشته باشد.

در تقویم هجری قمری از سال هلالیِ متوسط استفاده می شود. سال هلالی متوسط برابر با طول 12 ماه هلالیِ متوسط است که مقدار آن برابر با 36708/354 شبانه روز است.

یکی دیگر از ارکان تقویم، مبدأ آن است. مبدأ تقویم هجری قمری، اول محرّمِ سالی است که پیامبر اعظمˆ از مکّه ی معظّمه به مدینه ی منوّره هجرت فرمودند. این مبدأ قراردادی است و قبل از هجرت پیامبر اکرمˆ اختیار شده است، زیرا به روایتی هجرت پیامبرˆ در اول ربیع الاول رخ داده است. این مبدأ در اغلب کشورهای اسلامی، روز جمعه 1 محرّم 1 هجری قمری، مطابق 27 تیر 1 هجری شمسی و مطابق 16 ژوئیه ی 622 میلادی اختیار شده است.

سال های این تقویم، شامل 12 ماه قمری هلالی است که به ترتیب عبارتند از : محرم، صفر، ربیع الاول، ربیع الثانی، جمادی الاول، جمادی الثانی، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذیقعده و ذیحجه.

همانطور که اشاره شد، طول مدت ماه هلالی متوسط تقریباً 53/29 شبانه روز است. مشخص است که طول ماه در تقویم می بایست عدد صحیحی باشد. بنابراین تعداد شبانه روز های هر ماه قمری می تواند 29 یا 30 شبانه روز باشد. در

ص:75

تعیین 29 یا 30 روزه بودن طول ماه از دو روش استفاده می شود که بر این اساس تقویم هجری قمری بر دو نوع «تقویم هجری قمری هلالی» و « تقویم هجری قمری قراردادی» تقسیم بندی می شود .

روزه باشد. ضمن آنکه در تقویم هجری قمری هلالی، برای توالی ماه های 29 و 30 روزه نظم و قاعده ی مشخصی وجود ندارد. از این رو ممکن است چند ماه متوالی 29 روزه یا 30 روزه وجود داشته باشد.

رصد، وضعیت افق منطقه ی رصد، نوع و قدرت ابزار مورد استفاده، میزان رطوبت منطقه، آلودگی هوای منطقه، ارتفاع از سطح زمین، قدرت و توانایی چشم راصد و ... می توانند بر رؤیت پذیری هلال تأثیرگذار باشند. علاوه بر اینها .همواره احتمال بروز اشتباه وجود دارد. بررسی برخی از گزارش ها نشان می دهد که در برخی از آنها اشخاص دچار توهّم رؤیت شده اند.

به دلیل جنبه های مذهبیِ تقویم هجری قمری، اختلاف فتاوای مراجع تقلید نیز در اثبات اول ماه تأثیرگذار است. بحث هایی مانند حکم استفاده از ابزار، اتحاد افق و ... مباحثی فقهی هستند که مرتبط با اثبات اول ماه می باشند. بعنوان مثال برخی مراجع رؤیت هلال با ابزار (رؤیت با چشم مسلح) را برای اثبات اول ماه کافی می دانند. از آنجا که مباحث فقهی از حوزه ی بحث و تخصّص مؤلفان این کتاب خارج است، در ضمیمه ی شماره ی 1 کتاب برای آشنایی با راه های اثبات رؤیت هلال ماه از جنبه ی فقهی، مطالبی آورده شده است. برای بحث های تکمیلی علاقه مندان می توانند به کتب تخصّصی فقهی مراجعه کنند.

شایان ذکر است که تقویم رسمی کشور جمهوری اسلامی ایران توسط شورای مرکز تقویم موسسه ی ژئوفیزیک دانشگاه تهران و بر اساس نظرات فقهی مقام معظم رهبری استخراج می شود. از نظر مقام معظم رهبری، رؤیت هلال با چشم شرط است و استفاده از ابزار اپتیکی همانند دوربین دوچشمی و تلسکوپ مانعی ندارد.

در پایان این بخش متذکر می شویم که وضعیت رؤیت پذیری درماه های مختلف مستقل از یکدیگر هستند و هر یک به طور جداگانه قابل بررسی و پیش بینی است. تأکید بر رؤیت هلال ماه رمضان و شوال صرفاً به دلیل اهمیت شرعی این دو ماه است.

ص:78

است که هر ماه آن با رؤیت هلال اول ماه آغاز گردیده و تا رؤیت بعدیِ ماه ادامه دارد. مدت هر ماه قمری 29 یا 30 روز است. از آنجایی که ماه قمری نمی تواند 31 روزه باشد، لذا روز پس از سی ام ماه قمری، قطعاً روز اول ماه بعدی است، حتی اگر ماه به علت های گوناگون مثل بدی آب و هوا و ... رؤیت نگردد. برای اینکه این توضیحات کمی ملموس تر باشد مثالی عددی ذکر می کنیم. فرض کنید روز 8 آذر، روز 29 ماه قمری باشد. در نتیجه اگر هلال در شامگاه 8 آذر رؤیت شود، 9 آذر اول ماه بعدی است. اما اگر هلال رؤیت نشود، 9 آذر روز 30 ماه قمری است و مطمئناً 10 آذر اول ماه قمری بعدی خواهد بود.

اما تقویم رسمی کشور ما تقویم هجری شمسی است که با تقویم هجری قمری شباهت ها و تفاوت هایی دارد. مبدأ هر دو تقویم هجرت پیامبر اکرمˆ از مکّه به مدینه است. به طور دقیق تر مبدأ تقویم هجری شمسی اوّلین روز فروردین سالی است که هجرت اتفاق افتاده است. مبنای کارکرد تقویم هجری شمسی بر اساس حرکت زمین به دور خورشید است. سال خورشیدی همانند سال قمری از 12 ماه تشکیل یافته است. ماه های فصل بهار و تابستان، 31 روزه و ماه های فصل پاییز و زمستان، به استثنای اسفند، 30 روزه است. ماه اسفند در حالت عادی 29 روز دارد. بنابراین طول ماه های تقویم هجری شمسی و قمری متفاوت است و همگام با هم تغییر نمی کنند.

لحظه ی تحویل سال در تقویم هجری شمسی بر اساس محاسبات دقیق نجومی انجام می شود. اما در تقویم هجری قمری، آغاز سال معطوف به موقعیت نجومی خاصی نیست و با گذشت یک دورة 12 ماهه، سال جدید آغاز می گردد.

طول متوسط سال شمسی حدود 2422/365 شبانه روز است که عدد صحیحی نمی باشد. از آنجا که در تقویم، طول سال نمی تواند عدد غیر صحیح باشد، به منظور انطباق شروع سال با طبیعت، در تقویم هجری شمسی کبیسه ها اعمال می شوند. کبیسه های هجری شمسی 4 و گاهی اوقات 5 ساله است که

ص:80

بحث دقیق در این مورد از اهداف کتاب خارج است.

گفتیم که طول متوسط سال قمری 36/354 شبانه روز است. ملاحظه می شود که سال شمسی حدود 11 روز بلندتر از سال قمری است. بنابراین سال های تقویم هجری شمسی و قمری متفاوت هستند و این اختلاف باعث شده است که فروردین سال 1387 معادل سال 1429 هجری قمری شود. به همین علت ماه های تقویم هجری قمری در بین ماه های تقویم شمسی جابجا می شوند. در نتیجه می بینیم که ماه های تقویم هجری قمری در سال های مختلف، در فصل های متفاوت قرار می گیرند.

باشند، می توان ادعا کرد که در صورت تحقّق شرایط مناسب یک رصدگر با تجربه قادر به رؤیت آن خواهد بود. اما همانطور که در فصل آینده به تفصیل توضیح داده خواهد شد، روش بهترِ پیش بینیِ رؤیت پذیری، تعیین معیارهای رؤیت است که برای حصول آن نیازمند نتایج رصدها و رکوردها هستیم. بنابراین مهمترین کارکرد رکوردها، تأثیرگذاری آنها در پیش بینی رؤیت پذیری هلال است. به این صورت که می توان با استفاده از رکوردهای بر جا مانده، به یک نتیجه ی خوب در مورد رؤیت پذیری و یا عدم رؤیت پذیری هلال ماه های گوناگون رسید.

با توجه به تعداد نسبتاً زیاد مشخصه های نجومی هلال ماه و همچنین انواع روش های مختلف رصد هلال اعم از رصد با چشم غیرمسلح، رصد با ابزار (چشم مسلح)، رصد هلال در روز و ... می توان ده ها نوع رکورد را در این زمینه مطرح نمود. اما نقش و میزان تأثیر مشخصه ها در رؤیت هلال متفاوت است. بهترین مشخصه ها برای بیان رکورد، سن و جدایی زاویه ای هستند. سنّ هلال ماه کمیّت ساده و راحتی برای بیان رکوردها است. همانطور که در برخی از رشته های ورزشی تلاش می شود تا در زمان کمتری فعالیّتی انجام شود، رکورد سن هلال هم به مفهوم آن است که رصدگر موفق شده است هلال جوان تری را مشاهده کند. اما همانطور که در فصول قبل اشاره شد، ممکن است هلالی با سنّ کمتر، جدایی زاویه ای بیشتری داشته باشد. به همین دلیل رکورد جدایی زاویه ای می تواند مفیدتر باشد. این کمیّت نشان می دهد که کدام هلال به خورشید نزدیکتر است و بنابراین درصد بخش درخشان (فاز) کمتری دارد. اما در برخی موارد توجه به کمیت های دیگری مانند ارتفاع و فاصله ی ماه نیز ضروری است.

البته استفاده و نتیجه گیری صحیح از این رکوردها، با توجه به ارتباط تنگاتنگ

ص:83

بین پارامترها در رؤیت پذیری هلال ماه، کار آسانی نیست و تنها افرادی که در این زمینه تجربه و تبحّر کافی دارند می توانند از این رکوردها به درستی استفاده نمایند.

وجود رکوردها در پارامترهای هلال ماه را می توان از سه زاویه مورد بررسی قرار داد. یک بُعد قضیه ایجاد هیجان و نشاطِ زیاد و تحرّک و پویایی در مبحث رؤیت هلال ماه است. شاید اگر چنین ویژگی ای در مبحث هلال ماه مطرح نبود آنگاه رصدگرانِ هلال زحمت رفتن به صعب العبورترین جاها ، زحمت هماهنگی های فراوان و زحمت بسیاری از مشکلات سفرِ یک رصد هلال را به خود راه نمی دادند. از این رو، رکوردها عاملی تشویقی و تحریکی به حساب می آیند که البته نتیجه ی این حرکت چیزی جز پیشرفت علمی مبحث رؤیت هلال ماه نیست.

اما از طرفی دیگر می توان به بُعد علمی قضیه توجه نمود. بررسی رکوردهای مختلف هلال ماه و ارتباط آنها یکی از رایجترین و در عین حال دقیق ترین روش های پیش بینی وضعیت رؤیت پذیری هلال های گوناگون است که مختصری در این مورد شرح داده شد. این مسئله در مورد هلال های بحرانی و رکوردشکن به مراتب پیچیده تر می شود.

اما از دید سوم می توان به دادن درکی مناسب در مورد میزان پارامترهای هلال ماه به مخاطب اشاره نمود. از این دید می توان دو دسته اهداف را برای قرار دادن این بخش در این کتاب متصوّر شد. یکی از این اهداف جمع آوری اطلاعات مربوط به رکوردها به صورت یکجا بوده است. متأسفانه تاکنون چنین مجموعه ای که در دسترس همگان باشد بوجود نیامده است. یکجا بودن این اطلاعات و بررسی بر روی آنها می تواند دید بسیار خوبی به تحلیلگر در مورد ارتباط بین پارامترهای هلال ماه دهد.

ص:84

هدف دیگر ما از آوردن رکوردها، دادن یک دید کلی از میزان پارامترهای هلال به مخاطبِ کتاب است. زیرا ممکن است مخاطب کتاب پس از خواندن مباحث علمیِ آن تصوّری نسبت به میزان پارامترهای هلال نداشته باشد. این دیدِ کلی باعث درک بهتر و عمیق مطالب ارائه شده می شود.

در این راستا سعی شده است که رکوردهای برتر هلال با یک ساختار خاص تهیه و تدوین گردد.

در یک دسته بندی کلی رصدهای هلال را به سه گروه رکوردهای رؤیت هلال با چشم مسلح، رکوردهای رؤیت هلال با چشم غیر مسلح و رکوردهای رؤیت هلال در روز تقسیم نمودیم. در رکوردهای رؤیت هلال با چشم مسلح و غیر مسلح هم به هلال های صبحگاهی و هم شامگاهی توجه شده است. رویت هلال در روز یکی از مباحث جدید است که با توجه به اهمیت آن سعی شده است که در یک جدول جداگانه به رکوردهای این نوع هلال ها بپردازیم که دلیل آن متفاوت بودن نحوه ی رصد و مشخصه های آن با دیگر جداول رؤیت هلال است. منظور از رؤیت هلال در روز، رؤیت هلال ماه در روشنایی روز و هنگامی است که خورشید ارتفاع قابل توجهی دارد. در هر یک از جداول به مشخصه های مختلف هلال اشاره شده است تا علاقه مندان بتوانند رصدهای مختلف را با هم مقایسه نمایند. برای انجام محاسبات از نسخه ی 6

نرم افزار(Moonc 6.0) Moon calculator استفاده شده است. محاسبات برای هلال های شامگاهی در زمان غروب خورشید و برای هلال های صبحگاهی در زمان طلوع خورشید به صورت راصد مرکزی و بدون در نظر گرفتن اثر شکست انجام شده است.

در سال های اخیر در مواردی رؤیت هلال با هواپیما نیز انجام شده است. در این حالت رصدها در بالای ابرها انجام شده است و به علت ارتفاع زیاد

ص:85

شفافیت آسمان بالاتر بوده است.(ردیف 32 و 33 در جدول رکوردهای چشم مسلح)

تاکنون بهترین رکوردِ جدایی زاویه ای رؤیت هلال با چشم مسلح مربوط به رصد هلال صفر 1427 است (ردیف 51 در جدول) که در زمان رؤیت جدایی زاویه ای این هلال از خورشید 3/7 درجه بود. همچنین جوانترین هلال ماه مشاهده شده مربوط به رصد هلال رجب 1423 است که در زمان رؤیت، سنّ هلال ماه فقط 11 ساعت و 40 دقیقه بود.

نکته ای که در مورد طبقه بندی این جداول باید به آن اشاره نمود این است که مبنای طبقه بندی این جداول ترتیب زمانی رصدها بوده است .در تدوین این جداول، هلال های ماه پس از سال 1859 مورد توجه قرار گرفته و از منابع معتبر استفاده شده است. در این جداول امکان طبقه بندی بر حسب مشخصه های مختلف وجود نداشت. به عنوان مثال ممکن است در رصدی، جدایی زاویه ای هلال اهمیت داشته باشد، در حالی که در مورد دیگری ارتفاع ماه در زمان غروب خورشید بحرانی بوده است.

نکته ی مهم دیگر آنکه این رکوردها تا لحظه ی انتشار کتاب تدوین شده است و در هنگام مطالعه باید توجه نمود که ممکن است در آینده هلال هایی رؤیت شوند که رکورد جدیدی به حساب آیند. البته با مراجعه به پایگاه اینترنتی کتاب با عنوان «ماه نو» به نشانی www.newmoon.ir می توان این اطلاعات و راهنمایی ها را کسب نمود.

ص:86

رکوردهای رویت هلال با چشم غیر مسلح*

ردیف

تاریخ میلادی

محل رصد

(رصدگر)

مختصات

جغرافیایی

جدایی زاویه ای

(راصد مرکزی)

ارتفاع ماه (درجه)

اختلاف سمت

(درجه)

سن ماه

(ساعت)

مدت مکث

(دقیقه)

فاصله ماه از زمینkm) )

نوع هلال

(تقویم هجری قمری)

شماره

ماخذ

1

27 اکتبر 1859

Schmidt))

0/38 شمالی

7/23 شرقی

05/21

51/4

38/20-

99/38

33

380987

شامگاهی

ربیع الثانی 1276

1 و 2

2

28 نوامبر 1913

Long))

9/33 جنوبی

5/18 شرقی

10/9

25/8

48/0-

97/15

53

373248

شامگاهی

محرم 1332

1 و 2

3

9 مارس 1978

Bishop))

1/45 شمالی

2/64 غربی

61/9

15/8

43/3-

64/19

5/53

376651

شامگاهی

ربیع الثانی 1398

1 و 2

4

28 ژانویه 1979

ACAC))

9/29 شمالی

3/81 غربی

21/9

37/8

29/0-

66/16

47

357060

شامگاهی

ربیع الاول 1399

1 و 2

5

12 دسامبر 1985

Laing))

38/32 جنوبی

81/20 شرقی

56/9

58/8

71/1

72/16

54

361368

شامگاهی

ربیع الثانی 1406

2

6

6 مه 1989

Shor))

07/34 شمالی

92/106 غربی

61/8

53/7

06/2

11/14

47

362882

شامگاهی

شوال 1409

11

7

25 مه 1990

O'Meara))

2/34 شمالی

1/118 غربی

92/8

08/8

20/0-

11/15

52

358315

شامگاهی

ذیقعده 1410

2 و 5

8

15 فوریه 1991

Islamabad

40/33 شمالی

08/73 شرقی

07/9

20/8

80/0

33/19

46

389468

شامگاهی

رمضان 1411

2

9

2 ژانویه 1995

O'Meara))

80/19 شمالی

50/155 غربی

84/9

84/8

82/1

98/16

46

364595

شامگاهی

شعبان 1415

2

ص:87

10

30 ژانویه 1995

( قاضی میر سعید)

73/35 شمالی

28/51 شرقی

85/10

60/8

55/5

17/19-

52-

368757

صبحگاهی

شعبان 1415

15

11

7 مه 1997

( زاهد آرام )

88/32 شمالی

22/59 شرقی

0/10

01/6

30/7-

05/18

35

376074

شامگاهی

محرم 1418

11 و 12

12

7 مه 1997

Ramlah

83/31 شمالی

87/34 شرقی

76/10

95/6

45/7-

64/19

5/39

376364

شامگاهی

محرم 1418

4

13

16 اکتبر 2001

( قاضی میر سعید)

65/35 شمالی

25/52 شرقی

84/9

78/8

43/2-

75/16-

5/49-

362913

صبحگاهی

رجب 1422

15

14

4 نوامبر 2002

( قاضی میر سعید)

55/35 شمالی

28/51 شرقی

85/9

01/9

29/0

59/17-

5/52-

358177

صبحگاهی

شعبان 1423

7 و 15

15

30 آوریل 2003

( کریمی )

95/31 شمالی

28/51 شرقی

45/15

34/5

18/14

40/34-

30-

406010

صبحگاهی

صفر 1424

15

16

28 آوریل 2006

( رستمی )

40/32 شمالی

03/54 شرقی

36/10

49/9

81/0

31/19

55

370740

شامگاهی

ربیع الثانی 1427

8

* محاسبات برای هلال های شامگاهی در زمان غروب خورشید و برای هلال های صبحگاهی در زمان طلوع خورشید به صورت راصد مرکزی و بدون در نظر گرفتن اثر شکست انجام شده است.

ص:88

رکوردهای رویت هلال با چشم مسلح *

ردیف

تاریخ میلادی

محل رصد

(رصدگر)

مختصات

جغرافیایی

جدایی زاویه ای

(راصد مرکزی)

ارتفاع ماه (درجه)

اختلاف سمت

(درجه)

سنّ ماه

(ساعت)

مدت مکث

(دقیقه)

فاصله ماه از زمینkm) )

ابزار رصدی

نوع هلال

(تقویم هجری قمری)

مرجع

1

13 اوت 1931

Danjon))

6/52 شمالی

9/13 شرقی

58/9

42/8

45/2

76/16-

76-

364962

تلسکوپ

صبحگاهی

ربیع الثانی 1350

1 ، 2 و 3

2

16 مارس 1972

Moran))

5/35 شمالی

6/117 غربی

51/8

27/7

60/2

39/14

42

360611

دوربین دوچشمی

شامگاهی

صفر 1392

1 و 2

3

1 ژوئیه 1973

Austin))

0/44 جنوبی

5/170 شرقی

61/9

27/6

48/6

52/17

5/50

359183

دوربین دوچشمی

شامگاهی

جمادی الثانی 1393

1 و 2

4

6 مه 1989

Hunefeld))

0/43 شمالی

7/85 غربی

06/8

19/7

74/0

03/13

5/52

362739

تلسکوپ

10 اینچ

شامگاهی

شوال 1409

2 ، 5 و 11

5

6 مه 1989

Pearce))

3/30 شمالی

0/97 غربی

27/8

94/6

81/2

37/13

42

362783

دوربین دوچشمی

70 × 10

شامگاهی

شوال 1409

2 ، 5 و 11

ص:89

6

6 مه 1989

Pearson))

7/39 شمالی

5/105 غربی

65/8

76/7

02/1

23/14

53

362797

دوربین دوچشمی

35 × 7

شامگاهی

شوال 1409

2 و 11

7

6 مه 1989

Victor))

7/42 شمالی

8/84 غربی

02/8

15/7

81/0

96/12

52

362730

دوربین دوچشمی

80 × 11

شامگاهی

شوال 1409

15،11،5،2

8

25 مه 1990

Bach))

6/35 شمالی

5/83 غربی

76/7

92/6

22/0

86/12

46

358144

؟

شامگاهی

ذیقعده 1410

15،11،5،2

9

31 ژانویه 1995

( قاضی میر سعید )

73/35 شمالی

28/51 شرقی

70/8

72/7

59/1

21/15

46

373744

دوربین دوچشمی

45 × 12

شامگاهی

رمضان 1415

15،13،11

10

31 ژانویه 1995

( موحدنژاد )

13/36 شمالی

67/50 شرقی

71/8

74/7

51/1

24/15

46

373749

دوربین دوچشمی

60 × 20

شامگاهی

رمضان 1415

15،13،11،10

11

21 ژانویه 1996

Patchick))

22/34 شمالی

06/118 غربی

74/7

77/6

42/1

33/12

41

358435

دوربین دوچشمی

80 × 11

شامگاهی

رمضان 1416

15،11،5،2

12

21 ژانویه 1996

Schwaar))

75/32 شمالی

25/113 غربی

62/7

59/6

73/1

07/12

39

358412

تلسکوپ

10 اینچ

شامگاهی

رمضان 1416

15،11،5،2

ص:90

13

21 ژانویه 1996

Stamm))

4/32 شمالی

0/111 غربی

55/7

50/6

82/1

92/11

5/38

358400

تلسکوپ

8 اینچ

شامگاهی

رمضان 1416

15،11،5،2

14

7 مه 1997

( بوژمهرانی )

70/32 شمالی

33/52 شرقی

22/10

26/6

36/7-

50/18

5/36

376156

دوربین دوچشمی

70 × 12

شامگاهی

رمضان 1416

7

15

30 دسامبر 1997

Signal

Hill

92/33 جنوبی

41/18 شرقی

42/13

51/5

84/11

06/25

5/33

374560

؟

شامگاهی

رمضان 1418

2

16

27 ژانویه 1998

Houston

77/29 شمالی

37/95 غربی

08/9

20/7

24/4

78/16-

5/41

370283

؟

صبحگاهی

رمضان 1418

2 ، 15

17

28 ژانویه 1998

Houston

77/29 شمالی

37/95 غربی

25/9

37/8

88/0-

91/17

46

365601

؟

شامگاهی

شوال 1418

2 ، 15

18

10سپتامبر 1999

Alsharah

40/30 شمالی

50/35 شرقی

92/8

48/6

12/5-

80/17

35

386998

تلسکوپ

10 اینچ

شامگاهی

جمادی الثانی 1420

2 ، 4

19

7 ژانویه 2000

( احمدیان )

70/32 شمالی

33/52 شرقی

05/8

40/6

53/3-

43/19

40

403336

دوربین دوچشمی

60 × 20

شامگاهی

شوال 1420

2 ، 4 ، 13

ص:91

20

19 اوت 2001

( موحدنژاد )

50/29 شمالی

80/56 شرقی

37/7

03/6

68/2-

91/11

5/33

357312

دوربین دوچشمی

150 × 40

شامگاهی

جمادی الثانی 1422

5 ، 7 ، 15

21

19 اوت 2001

Mubrek

23/30 شمالی

48/35 شرقی

15/8

56/6

43/3-

34/13

36

357360

تلسکوپ

10 اینچ

شامگاهی

جمادی الثانی 1422

4

22

8 اوت 2002

( بوژمهرانی )

72/32 شمالی

88/51 شرقی

55/9

68/8

78/0-

40/17-

52-

369019

دوربین دوچشمی

70 × 12

صبحگاهی

جمادی الثانی 1423

7 ، 15

23

8 اوت 2002

( قاضی میر سعید )

0/35 شمالی

80/50 شرقی

54/9

70/8

33/0-

40/17-

5/53-

369018

دوربین دوچشمی

45 × 12

صبحگاهی

جمادی الثانی 1423

7 ، 15

24

7 سپتامبر 2002

( قاضی میر سعید )

1/31 شمالی

5/56 شرقی

36/7

09/6

50/2-

34/11

5/33

359022

دوربین دوچشمی

150 × 40

شامگاهی

رجب 1423

15،7،5،4

25

4 نوامبر 2002

( بوژمهرانی )

78/32 شمالی

87/51 شرقی

92/9

08/9

25/0-

70/17

51-

358176

دوربین دوچشمی

70 × 12

صبحگاهی

شعبان 1423

7 ، 15

ص:92

26

5 نوامبر 2002

( بوژمهرانی )

08/30 شمالی

10/52 شرقی

36/9

82/5

59/6-

12/17

34

360380

دوربین دوچشمی

70 × 12

شامگاهی

رمضان 1423

7 ، 15

27

30 آوریل 2003

( بوژمهرانی )

60/32 شمالی

65/51 شرقی

48/15

18/5

28/14

44/34-

29-

406008

دوربین دوچشمی

80 × 15

صبحگاهی

صفر 1424

7 ، 15

28

30 آوریل 2003

( قاضی میر سعید )

78/35 شمالی

47/51 شرقی

56/15

36/4

68/14

51/34-

26-

406006

دوربین دوچشمی

45 × 12

صبحگاهی

صفر 1424

7 ، 15

29

27 اوت 2003

( قاضی میر سعید )

98/34 شمالی

85/50 شرقی

70/8

40/7

82/2-

35/15-

5/44-

378409

دوربین دوچشمی

60 × 20

صبحگاهی

جمادی الثانی 1424

15،7،5

30

22 ژانویه 2004

( بوژمهرانی )

00/30 شمالی

72/56 شرقی

93/9

35/5

78/7-

60/16

34

368468

دوربین دوچشمی

80 × 15

شامگاهی

ذیحجه 1424

7 ، 15

31

21 مارس 2004

Shoubak

40/30 شمالی

50/35 شرقی

10/8

34/6

77/3-

15/17

5/34

390135

تلسکوپ

10 اینچ

شامگاهی

ذیحجه 1424

4

32

13 نوامبر 2004

تاکستان

رصد از هواپیما

12/36 شمالی

28/50 شرقی

05/13

74/3

23/12-

09/23

5/27

363102

دوربین دوچشمی

80 × 15

شامگاهی

شوال 1425

7 ، 16

ص:93

33

13 نوامبر 2004

غرب بروجرد

رصد از هواپیما

90/33 شمالی

98/47 شرقی

14/13

32/4

10/12-

31/23

30

363088

دوربین دوچشمی

60 × 20

شامگاهی

شوال 1425

7 ، 16

34

4 سپتامبر 2005

فسا

75/28 شمالی

63/53 شرقی

72/8

52/5

96/5-

97/19

5/29

410911

تلسکوپ

14 اینچ

شامگاهی

شعبان 1426

7

35

4 اکتبر 2005

فریدن- اصفهان

27/33 شمالی

17/50 شرقی

01/13

77/4

76/11-

87/27

28

392288

دوربین دوچشمی

80 × 20

شامگاهی

رمضان 1426

7 ، 17

36

4 اکتبر 2005

کوه پنجه- اصفهان

52/32 شمالی

30/51 شرقی

96/12

90/4

64/11-

80/27

5/28

392299

دوربین دوچشمی

120 × 20

شامگاهی

رمضان 1426

7 ، 17

37

4 اکتبر 2005

(خدام محمدی)

63/29 شمالی

52/52 شرقی

96/12

47/5

27/11-

79/27

5/30

392306

دوربین تک چشمی

50 × 20

شامگاهی

رمضان 1426

7 ، 17

38

4 اکتبر 2005

(کریمی)

83/29 شمالی

52/52 شرقی

90/12

42/5

29/11-

74/27

30

392306

تلسکوپ

5 اینچ

شامگاهی

رمضان 1426

7 ، 17

39

4 اکتبر 2005

(شریفی)

22/29 شمالی

57/53 شرقی

86/12

53/5

18/11-

67/27

5/30

392315

تلسکوپ

14 اینچ

شامگاهی

رمضان 1426

17

ص:94

40

4 اکتبر 2005

(زمانی)

46/29 شمالی

89/51 شرقی

91/12

51/5

27/11-

78/27

5/30

392300

دوربین دوچشمی

120 × 20

شامگاهی

رمضان 1426

17

41

4 اکتبر 2005

(ابراهیمی سراجی)

67/33 شمالی

48/46 شرقی

14/13

75/4

90/11-

11/28

28

392254

دوربین دوچشمی

120 × 20

شامگاهی

رمضان 1426

7 ، 17

42

2 دسامبر 2005

کوار- فارس

20/29 شمالی

70/52 شرقی

72/12

51/4

55/11-

50/22

31

371003

دوربین دوچشمی

70 × 10

شامگاهی

ذیقعده 1426

7

43

2 دسامبر 2005

گردنه خروس گلو سمیرم

62/31 شمالی

73/51 شرقی

75/12

96/3

82/11-

47/22

29

371006

تلسکوپ

5 اینچ

شامگاهی

ذیقعده 1426

7

44

2 دسامبر 2005

نجف آباد

52/32 شمالی

22/51 شرقی

76/12

75/3

92/11-

47/22

28

371006

تلسکوپ

10 اینچ

شامگاهی

ذیقعده 1426

7

45

2 دسامبر 2005

شاهدان- نجف آباد

52/32 شمالی

21/51 شرقی

76/12

73/3

92/11-

47/22

28

371006

تلسکوپ

10 اینچ

شامگاهی

ذیقعده 1426

7

46

2 دسامبر 2005

شهر رضا

00/32 شمالی

87/51 شرقی

74/12

86/3

85/11-

45/22

28

371009

دوربین دوچشمی

70 × 15

شامگاهی

ذیقعده 1426

7

ص:95

47

2 دسامبر 2005

فریدن- اصفهان

27/33 شمالی

17/50 شرقی

80/12

60/3

01/12-

52/22

27

371001

دوربین دوچشمی

80 × 15

شامگاهی

ذیقعده 1426

7

48

28 فوریه 2006

گردنه خروس گلو سمیرم

62/31 شمالی

73/51 شرقی

46/7

06/6

86/2-

99/13

5/34

357463

دوربین دوچشمی

120 × 20

شامگاهی

صفر 1427

7

49

28 فوریه 2006

شهرضا- سمیرم

70/31 شمالی

75/51 شرقی

46/7

06/6

87/2-

99/13

5/34

357463

دوربین دوچشمی

150 × 40

شامگاهی

صفر 1427

7

50

28 فوریه 2006

شاهدان-نجف آباد

52/32 شمالی

21/51 شرقی

48/7

03/6

99/2-

01/14

35

357464

دوربین دوچشمی

120 × 20

شامگاهی

صفر 1427

7

51

28 فوریه 2006

(محسن شریفی)

90/29 شمالی

98/56 شرقی

27/7

95/5

61/2-

66/13

33

357442

تلسکوپ

14 اینچ

شامگاهی

صفر 1427

6 ، 7 ، 8

52

25 ژوئن 2006

فسا - فارس

93/29 شمالی

65/53 شرقی

98/7

12/7

35/0-

66/14-

5/44-

386057

تلسکوپ

14 اینچ

صبحگاهی

جمادی الاول 1427

8

53

23 سپتامبر 2006

سمیرم

63/31 شمالی

70/51 شرقی

76/11

86/3

79/10-

74/26

5/22

405878

دوربین دوچشمی

120 × 20

شامگاهی

رمضان 1427

8

ص:96

54

23 اکتبر 2006

شاهدان- اصفهان

52/32 شمالی

38/51 شرقی

31/15

91/3

56/14-

65/32

5/25

400275

دوربین دوچشمی

70 × 15

شامگاهی

شوال 1427

8

55

15 ژوئن 2007

(ابوالفتح)

96/35 شمالی

78/50 شرقی

50/8

75/7

62/0-

70/12

46

369745

تلسکوپ شکستی 110 میلی متر

شامگاهی

جمادی الثانی 1428

8 ، 9

56

12 سپتامبر2007

ارتفاعات کامه

تربت حیدریه **

46/35 شمالی

18/59 شرقی

83/11

80/2

34/11-

53/25

17

401000

تلسکوپ شکستی 120 میلی متر

شامگاهی

رمضان 1428

8 ، 9

57

12 اکتبر 2007

مراد تپه

غرب قزوین **

43/36 شمالی

60/59 شرقی

65/15

34/3

14/15-

16/33

17

406240

تلسکوپ 2/5 اینچ سلسترون

شامگاهی

شوال 1428

8 ، 9

* محاسبات برای هلال های شامگاهی در زمان غروب خورشید و برای هلال های صبحگاهی در زمان طلوع خورشید به صورت راصد مرکزی و بدون در نظر گرفتن اثر شکست انجام شده است.

** هلال ماه دقایقی قبل از غروب خورشید رؤیت شد.

ص:97