ریاض العلماء و حیاض الفضلاء جلد اول

تالیف عبدالله افندی اصفهانی؛ ترجمه محمدباقر ساعدی

ص :2

احمد بن تاج الدّين عاملى 98

احمد بن جعفر بزوفرى 99

احمد بن حسن اسباط 99

احمد بن حسن حسينى مرعشى 99

احمد بن حسن طوسى 99

احمد بن حسن عاملى مشغرى 99

احمد بن حسن مشغرى جبعى 100

احمد بن حسين نيشابورى 100

احمد بن حسين دلّه قمى 101

احمد بن حسين موسوى عاملى 101

احمد بن حسين مهرانى 101

احمد بن حسين غضائرى 101

احمد بن حسين عاملى نباطى 102

احمد بن حسين حمدانى 103

احمد بن حسين همدانى 103

احمد بن خاتون عاملى،ابو العباس 107

احمد بن خاتون عاملى عيناثى 107

احمد بن خليل قزوينى 108

احمد بن زين العابدين حسينى 108

احمد بن سلام جزائرى 108

احمد بن سليمان عاملى نباطى 108

احمد بن عباس نجاشى 108

احمد بن عبد الصمد حسينى 111

احمد بن عبد العالى عاملى 111

احمد بن عبد القاهر قمى 111

احمد بن عبد اللّه بكرى 112

احمد بن عبد اللّه جعفرى 113

احمد بن عبد اللّه بحرانى 113

احمد بن عبد الواحد بزاز 115

احمد بن على بلخى 116

احمد بن على رازى 116

احمد بن على شبلى 116

احمد بن على شنوى 118

احمد بن على عاملى عيناثى 118

احمد بن على مهابادى 119

احمد بن على طبرسى 119

احمد بن على حسينى 123

احمد بن على زينوآبادى 123

احمد بن على كاقوسى 123

احمد بن على قاضى قمى 123

احمد بن على بحرانى 123

احمد بن على كفرحونى 124

احمد بن على سيرافى 124

احمد بن على طبرسى قمى 125

احمد بن على فخر الدّين حسينى 125

احمد بن على بن قدامه 125

احمد بن على بن نحاس 126

احمد بن عيسى خشاب حلبى 126

احمد بن فضل اللّه راوندى 126

احمد بن فهد مقرى احسائى 126

احمد بن قاسم حسينى 126

احمد بن ماصورى 127

احمد بن مجتبى حسينى موردى 127

احمد بن محمّد اردبيلى 127

احمد بن محمّد تونى 130

احمد بن محمّد موسوى 130

ص:4

احمد بن محمّد وهركيسى 130

احمد بن محمّد خزاعى 130

احمد بن محمّد قمى 131

احمد بن محمّد حسينى 131

احمد بن محمّد مصباح الدّين 131

احمد بن محمّد ابو على صولى 131

احمد بن محمّد حلى 132

احمد بن محمّد بن حدّاد 132

احمد بن محمّد حسينى حلبى 132

احمد بن محمّد بن حسن 132

احمد بن محمّد طالقانى 132

احمد بن شمس الدّين محمّد عاملى عيناثى 133

احمد بن محمّد بن داود 133

احمد بن محمّد ابو غالب زرارى 134

احمد بن محمّد سبعى 134

احمد بن محمّد علوى 135

احمد بن محمّد اربلى 135

احمد بن محمّد،ابن جندى 135

احمد بن محمّد بن فهد حلى 136

احمد بن محمّد معصوم حسينى 138

احمد بن محمّد بن مكى شهيدى 138

احمد بن محمّد بن موسى،ابن الصلت 139

احمد بن محمّد،ابو العباس سيرافى 139

احمد بن محمّد زوزنى 139

احمد بن محمّد بن يحيى 139

احمد بن محمّد بحرانى 140

احمد بن مرتضى حسينى مرعشى 140

احمد بن مسعود اسدى حلى 140

احمد بن منير عاملى طرابلسى،عين الزمان 141

احمد بن موسى عاملى نباطى 146

احمد بن موسى علوى حسنى،سيد بن طاوس 147

احمد بن نصر باهلى،ابن ابى هراسه 151

احمد بن نعمة اللّه بن خاتون 151

احمد بن يوسف عريضى 152

اردشير بن ابو ماجد كابلى 152

اسحاق بن امير كابن كرامى 152

اسحاق بن امين الدّين 152

اسحاق بن محمّد بن حسن بن حسين بن بابويه 156

اسعد بن ابراهيم مقرى 156

اسعد بن حمد كاشانى 156

اسعد بن سعد حمامى رازى 157

اسعد بن عبد القاهر اصفهانى، ابو السعادات 157

اسعد بن على بن هبة اللّه 158

اسفنديار بن ابو الخير سيرى 158

اسكندر بن دربيس ورشيدى 158

اسماعيل بن حسن بن محمّد،نقيب نيشابور 159

اسماعيل بن شرف الدّين عودى عاملى 159

اسماعيل بن حيدر علوى عباسى 159

اسماعيل بن سعيد حسينى حويزى 159

اسماعيل بن عباد طالقانى 160

ص:5

اسماعيل بن على عاملى كفرحونى 172

اسماعيل بن على سمان 172

اسماعيل بن محمّد بن حسن 172

اسماعيل بن محمود جبلى 173

اشرف بن حسين جعفرى 173

الياس بن محمّد 173

الياس بن هشام 173

امير كابن ابى اللحيم عجلى 173

اميرة بن شرفشاه حسينى 174

انوشيروان بن خالد 174

ايوب بن حسن 174

«حرف باء»

بابا بن محمّد صالح قزوينى 175

بابا بن محمّد علوى حسينى 175

بابويه بن سعد 175

بختيار بن حسن شنشنى 175

بدر بن سيف بن بدر عربى 176

بدر الدّين بن احمد حسينى 176

بدر الدّين بن محمّد عاملى كركى 177

بدران بن شريف حسينى موسوى 177

بدل كيا بن شرفشاه حسينى 178

بركة بن محمّد اسدى 178

بكار بن احمد بن زياد 178

بهاء الدّين بن على عاملى 178

«حرف تاء»

تاج الدّين بن طالب كيا حسينى 179

تاج الدّين بن على حسينى عاملى 179

تاج الدّين بن محمّد حسينى كيسكى 179

تقى بن ابى طاهر حسينى نقيب رازى 180

تقى بن داب 180

تقى الدّين بن نجم حلبى،ابو الصلاح 180

تواب بن حسن خشاب بصرى 182

«حرف ثاء»

الثائر باللّه بن مهتدى حسينى 183

ثابت بن احمد حلبى 183

ثابت بن عبد اللّه يشكرى 184

«حرف جيم»

جابر بن عباس نجفى 185

جار اللّه بن عبد العباس جزائرى 185

جعفر بن حسام عاملى 185

جعفر بن حسن حلّى،محقق حلّى 186

جعفر بن حسين بن حسكه 194

جعفر بن صالح بحرانى 195

جعفر بن على حسينى 195

جعفر بن على دار الصخر حسينى 195

جعفر بن على عاملى 195

جعفر بن على جعفرى دبيسى 195

جعفر بن على مشهدى 196

جعفر بن على حلى 196

جعفر بن كمال الدّين بحرانى 196

جعفر بن محمّد بن احمد 196

جعفر بن محمّد دوريستى 197

جعفر بن محمّد حلى 198

جعفر بن محمّد بحرانى 199

جعفر بن محمّد بن محمّد 199

جعفر بن محمّد حسينى واعظ 199

ص:6

جعفر بن محمّد بن معيه 199

جعفر بن محمّد بن موسى 199

جعفر بن مليك حلبى 201

جعفر بن نما 201

جلال الدّين حسينى 201

جمال الدّين بن حسين خوانسارى 201

جمال الدّين بن عبد القادر حسينى 202

جمال الدّين بن نور الدّين موسوى 203

جمال الدّين بن يوسف عاملى 209

جواد بن سعيد كاظمى 209

«حرف حاء»

حاجب بن ليث بن سراج 211

حاجى بن حسين يزدى 211

حمدانى تغلبى 212

حارث بن على بن زهره حسينى 212

حافظ زوارى 213

حبيب بن اوس حورانى،ابو تمام 213

حبيب اللّه بن زين الدّين جرجانى 231

حبيب اللّه كاشانى 231

حبيب اللّه تويسركانى 231

حرز الدّين اوابلى 232

حسام الدّين بن جمال الدّين نجفى 232

حسام الدّين درويش على چلبى 232

حرز بن حسين بحرانى 233

حسكا بن بابويه 233

حسن بن ابى عقيل 234

حسن بن سليمان 234

حسكة بن بابويه 234

حسن بن ابراهيم جزوى 235

حسن بن ابراهيم عاملى 236

حسن بن ابى بكر جيروى 236

حسن بن ابى جامع عاملى 237

حسن بن ابى جعفرك نيشابورى 237

حسن بن ابى الحسن ورامينى 237

حسن بن ابى الحسن ديلمى 237

حسن اصفهانى،قوام الدّين 237

حسن بن شمس الدّين استرآبادى 238

حسن بن ابى على سبزوارى 239

حسن بن ابى حمزه حسينى 241

حسن بن زبيب الدّين يوسفى 241

حسن بن ابى العز حسينى 243

حسن بن ابى عقيل عمانى 243

حسن بن ابى على سبزوارى 243

حسن بن ابى الفتح دهان 245

حسن بن ابى الهيجاء اربلى 245

حسن بن احمد بن ابراهيم 245

حسن بن احمد بن ابراهيم بن شاذان 246

حسن بن عماد الدّين حسينى 246

حسن بن احمد فارسى 246

حسن بن احمد همدانى 246

حسن بن احمد خطيب 247

حسن بن احمد ساكت 247

حسن بن احمد علوى محمّدى 247

حسن بن احمد حمدون ربعى 249

حسن بن احمد جاوابى 250

حسن بن احمد عجلى 252

ص:7

حسن بن احمد بن ميثم 252

حسن بن احمد بن مظاهر 252

حسن بن احمد بن محمّد 253

حسن استرآبادى 254

حسن بن اسحاق بن ابراهيم 255

حسن بن اسحاق رازى 255

حسن بن اسماعيل 255

حسن بن اسماعيل،ابن حمامى 255

حسن بن اشناس 255

حسن اصفهانى شفائى 256

حسن بن انوشيروان 257

حسن بن ايوب اطراوى 257

حسن بن ايوب اعرج 258

حسن بن تاج الدّين حسينى 260

حسن بن جعفر عاملى 260

حسن بن جعفر دوريستى 263

حسن بن حسين بن بابويه 265

حسن بن حسن مشهدى 265

حسن بن حسين قمى 265

حسكا بن حسين قمى،شمس الاسلام 266

حسن بن حسين حلبى 269

حسن بن حسين سراينوى 270

حسن بن حسين بن حسن 271

حسن حسينى طبسى 271

حسن بن حسين شيعى 271

حسن بن حسين مقدادى 273

حسن بن حسين بن على قمى 274

حسن بن حسين دوريستى 275

حسن بن حسين حمدانى 275

حسن بن حسين اسدى 275

حسن بن حسين جزائرى 276

حسن بن حمزه حلبى 276

حسن بن حمزه موسوى 277

حسن بن حمزه هاشمى 278

حسن بن حيدر گرگانى 279

حسن بن داود حلى 279

حسن بن دربى 279

حسن ديلمانى 280

حسن بن راشد حلى 281

حسن رضوى قاينى 283

حسن بن زيد بيهقى 284

حسن بن زيد بن محمّد 284

حسن بن زيد حسينى 286

حسن بن زين الدّين بن على 286

حسن بن زين الدّين عاملى 287

حسن بن سبتى 287

حسن بن سبره بغدادى 287

حسن سرابشنوى 288

حسن بن سعيد حلى 288

حسن بن سلام گيلانى 288

حسن بن سليمان عاملى 290

حسن بن سليمان حلى 290

حسن سمنانى 293

حسن بن سندى 293

حسن بن شدقم 293

حسن شيعى سبزوارى 293

ص:8

حسن مطوع جروانى 294

حسن بن طارق 294

حسن بن طاهر صورى 294

حسن بن طحال 295

حسن بن عباس رستمى 295

حسن بن عبد اللّه حسينى 296

حسن بن عبد الكريم فتال 296

حسن بن عبد اللّه علوى 296

حسن بن عبد اللّه بن سعيد 297

حسن بن عبد اللّه فتال 298

حسن بن عبد الملك مسجدى 298

حسن بن عشره 298

حسن بن عبد النبى عاملى 298

حسن بن على عمانى 299

حسن بن عبد الرزاق لاهيجى 303

حسن بن عبد العزيز قمى 304

حسن بن عبد العزيز جيهانى 304

حسن بن عشره،ابو المكارم 304

حسن بن على فرزادى هموسه 305

حسن بن على حذاء 305

حسن بن على فارسى 308

حسن بن على ماهابادى 322

حسن بن على بن اشناس 323

حسن بن عبد اللّه حسينى 323

حسن بن على،ابو محمّد 323

حسن بن على بن ابى جامع 323

حسن بن على بن ابى طالب هموسه 324

حسن بن على عاملى حانينى 324

حسن بن زين الدّين عاملى،صاحب معالم 326

حسن بن على بن اشناس بزّاز 342

حسن بن على نجار 342

حسن بن على قمى 342

حسن بن على حسينى 342

حسن بن على دستگردى 342

حسن بن زهره حلبى 343

حسن بن على مدنى 343

حسن بن على ظهيرى 351

حسن بن على،ابن شعبه 351

حسن بن على ورامينى 354

حسن بن على مرعشى همدانى 354

حسن بن على علوى اقساسى 354

حسن بن على عيناثى 356

حسن بن على،ابن شدقم مدنى 356

حسن بن على بن داود 361

حسن بن على حلى 362

حسن بن على بن دربى 370

حسن بن على بن زيرك 370

حسن بن على بن سلمان 371

حسن بن على بن شدقم 371

حسن بن على كركى 371

حسن بن على طبرى 373

حسن على بن عبد اللّه شوشترى 373

حسن بن على علوى 375

حسن بن على بن عبيده 376

حسن بن على بن فضل 376

ص:9

حسن بن على بن عثمان 376

حسن بن على،ابن عشره 376

حسن بن على مشغرى 379

حسن بن على،ابن ابزر حسينى 380

حسن بن على طبرسى 381

حسن بن على بن محمّد حسينى 390

حسن بن على بن محمّد كاتب 390

حسن بن على،ابو محمّد اطروش شهيد.392

حسن بن على بن محمود عاملى 418

حسن عيناثى عاملى 418

حسن بن عيسى نعمانى 418

حسن بن غياث الدّين جرجانى 419

حسن،ابو محمّد 419

حسن بن فادار 419

حسن فتونى عاملى 419

حسن بن فضل طبرسى 420

حسن بن فضل،عزّ الدّين 422

حسن بن فقيه 423

حسن بن كبش حسينى 423

حسن كيا بن قاسم حسينى 423

حسن بن متويه سندى 424

حسن بن محمّد 425

حسن بن محمّد عاملى دمشقى 427

حسن بن محمّد آوى 427

حسن بن محمّد همدانى سكاكينى 428

حسن بن محمّد عاملى 428

حسن بن محمّد اربلى 429

حسن بن كاشى 435

حسن بن محمّد حسينى حلبى 438

حسن بن محمّد استرآبادى 439

حسن بن محمّد بزاز 440

حسن بن محمّد تميمى 443

حسن بن محمّد حديقى 444

حسن بن محمّد عمى 444

حسن بن محمّد قمى 448

حسن بن محمّد نجفى 450

حسن بن محمّد دوريستى 450

حسن بن محمّد گرگانى موصلى 451

حسن بن محمّد بن حسن حسينى 452

حسن بن محمّد بن على حسينى 452

حسن بن محمّد بن نصر 452

حسن بن ناصر حدّاد 453

حسن بن محمّد مهلبى 453

حسن بن محمّد حلى 454

حسن بن فضل مسكنى 456

حسن بن محمّد آوى حسينى 456

حسن بن محمّد نوبختى 457

حسن بن محمّد بن يحيى 458

حسن بن محمّد سرمن رآيى 458

حسن بن مطهر حلى 460

حسن بن مطهر اسدى 460

حسن معلم همدانى 460

حسن بن محمود استرآبادى 460

حسن بن معالى بقلاوى 461

حسن بن معمر رقى 461

حسن موسوى حسينى 462

ص:10

حسن بن موسى نوبختى 462

حسن بن مهدى،ابو على 462

حسن بن مهدى 462

حسن بن مهدى سيلقى 463

حسن بن مهدى مامطيرى 463

حسن بن مهريز عاملى 464

حسن بن محمّد طوسى 464

حسن بن محمّد،نجيب الدّين 468

حسن بن محمّد،موفق الدّين 468

حسن بن ابى الحسن ديلمى 469

حسن بن محمّد قمى 471

حسن بن محمّد نجفى،كمال الدّين 472

حسن بن محمّد بن راشد 473

حسن بن محمّد صيرفى 474

حسن بن محمّد مشغرى جبعى 474

حسن بن محمّد تميمى مقرى 474

حسن بن محمّد سكونى 475

حسن بن محمّد بن مكى عاملى 475

حسن بن محمّد بن على،ابن نوبخت 475

حسن بن محمّد مكتب 476

حسن بن مكى عاملى 477

حسن بن ناصر عاملى 477

حسن بن نجم الدّين،بدر الدّين 478

حسن بن نجم الدّين اطراوى 478

حسن بن نجم الدّين علوى عبيدلى 479

حسن بن نما حلى 479

حسن بن نور الدّين حسينى 479

حسن بن جمال الدّين سوراوى 479

حسن بن هدية 481

حسن بن يحيى بن حسن 482

حسن بن يحيى بن ضريس 483

حسن بن يزيد سورائى 483

حسن بن هانى،ابو نواس 483

حسن بن يوسف بن احمد 489

حسن بن يوسف،ابن العشرة 490

حسن بن يوسف حلى 492

ص:11

ص:12

ترجمه رياض،تحت عنوان«فهرست نسخه هاى خطى»كه وصف آن ها در اين كتاب آمده،معرفى خواهد شد.

در همين زمينه گفتنى است كه افندى از نسخه هاى مقابله شده و تصحيح شده نيز با دقت تمام ياد كرده كه اين نكته هم در تاريخ كتاب شناسى و نسخه شناسى مخطوطات عربى و فارسى حائز اهميت تواند بود.از جمله بنگريد به معالم العلماء ابن شهرآشوب كه توسط حسن بن على بن حسن حسينى مدنى تصحيح شده است (1).

ديگر از فوائد رياض العلماء كه قابل توجّه و تتبّع مى نمايد نكاتى است كه مؤلف پيرامون اعلام جغرافيايى(بلدان)ضبط كرده.افندى در اين خصوص،گاه از كتاب هاى پيشينيان مانند فتوح البلدان بلاذرى و معجم البلدان ياقوت و صورة الأرض ابن حوقل و...استفاده كرده و گاهى نيز اطلاعات عصرى و مشهودات خود را نوشته است كه از نظرگاه مطالعات جغرافياى تاريخى ايران قابل توجّه و تأمّل است.

چنانچه درباره«ورامين»مى نويسد:«شهركى است معروف از شهرهاى رى كه تا تهران يك منزل فاصله دارد و من به آنجا رفته ام و اكنون آباد است» (2).

از ديگر فوائد عديده اى كه از رياض العلماء دستياب مى شود و لازم است كه در اين مختصر ذكر كنيم اجازه نامه هاى محدثان و فقيهان است.

گفتنى است كه تحقيقى گسترده در خصوص اجازه نامه ها و نيز تدوين «فهرست اجازات»كه هم اكنون در بنياد پژوهش هاى اسلامى در دست اقدام است در عصر ما كه انقلاب فرهنگ اسلامى آغاز شده ضرور مى نمايد.

ص:14

كتاب رياض نيز يكى از منابع موثّق و با ارزش در اين زمينه است كه متن صدها اجازه فقهى و علمى به لفظ مجيز در آن نقل شده،و نيز از صدها اجازه ديگر در آن ياد گرديده است.

به هرحال اهميّت رياض العلماء بيش از آن است كه بتوان در اين يادداشت به آن پرداخت.همين نكته براى نشان دادن ارزش اين كتاب كافى است كه مى بينيم كتاب مزبور مأخذى موثّق از براى مرحوم خوانسارى در تأليف روضات الجنات بوده،و نيز صاحب اعيان الشيعة به كرّات از آن نقل كرده،و علامه آقا بزرگ طهرانى در الذريعة بسيار بسيار به آن توجّه داشته،و كنتورى در كشف الحجب و علامه نورى در خاتمة المستدرك الوسائل(جلد سوم)مطالب زيادى از آن گرفته اند (1).

بارى،براثر اهميت و فوائد بى شمارى كه در رياض العلماء مشهود است بنياد پژوهش هاى اسلامى به ترجمه و تحشيه و تعليق آن به زبان فارسى دست يازيد و از حجة الاسلام و المسلمين آقاى محمّد باقر ساعدى كه تجربۀ ترجمۀ روضات الجنات را نيز دارند تقاضاى انجام دادن اين كار فرهنگى را كرد.قرار است كه ترجمه مجلّدات متن عربى رياض براساس چاپ مصحّح دانشمند محترم آقاى سيد احمد حسينى(اشكورى)با شمارۀ مسلسل منتشر شود و در مجلدى جداگانه تعليقاتى پيرامون لغزش هاى

ص:15

تاريخى،رجالى و كتاب شناسى مؤلف فراهم آيد و همراه با فهرست هاى هشت گانه تقديم پژوهندگان گردد.

شايسته است از تلاش مخلصانه آقاى عبد الحسين يداللّهى به خاطر ويرايش و ارائه متنى منقح از جلد اوّل و دوم قدردانى شود.

گفتنى است استاد محمّد باقر ساعدى در سال 1383 رخت به علم باقى كشيد و با كمال تأسف امكان تحقق وعدۀ يادشده در چاپ اوّل فراهم نيامد.

روحش شاد

بنياد پژوهش هاى اسلامى

مرداد 1389

ص:16

خويش اقدام،و توضيحات لازم را ذيل معرفى كتاب رياض در بخش آثار مؤلف،ايراد كنم.

قبلا بايد بگويم شرح حال كاملى از سوى حضرت آية اللّه العظمى السيد شهاب الدّين مرعشى دام ظلّه كه اينجانب را در سال 1398 هجرى به اجازه مفصلى به خط شريف خويش مفتخر فرموده اند به نام«زهر الرياض» در ترجمه صاحب رياض مرقوم فرموده اند و منضم به مجلد اوّل به طبع رسيده است.

اينجانب رسالۀ مزبور را كه به عربى بوده اصل كار خويش قرار داده و مطالبى را كه خود تهيه كرده ام با اجازه از مقام والاى ايشان دام ظلّه بدان افزودم و كتاب خود را كه ترجمه رياض العلماست از بركات قلم ايشان زيب و زينت دادم.

و در ضمن،از مقدمه عالمانه و پاورقى هاى ارزنده اى كه فاضل معظم جناب آقاى آقا سيد احمد حسينى اشكورى نجفى دامت اعزازه و تأييداته كه از افاضل اهل قلم اند و بر اصل كتاب نوشته اند استفادۀ كامل برده،و مطالبى را علاوه بر آنچه كه خودم به مناسبت هايى در ذيل پاره اى از ترجمه ها آورده ام از ايشان هم در پاورقى اين ترجمه به عنوان«پاورقى» يادآور شده ام و نيز از زحمات ايشان كمال امتنان و شكرگزارى را دارم.

اكنون به اصل مقصود كه ترجمه مؤلف رياض العلماست مى پردازيم.

نام و نسب:مؤلف رياض در مجلد سوم در آغاز شرح حال خويش خود را بدين نام و نسب معرفى كرده است.

عبد اللّه بن عيسى بيك بن محمّد صالح بيك بن حاج ولى بيك بن حاج مير محمّد بيك بن خضر بيك تبريزى اصفهانى.

در زهر الرياض در رديف نياكان او،حاج ولى بيك نام برده نشده است و خضر بيك را بنا به نسخه اى،جعفر بيك مرقوم داشته است.

ص:18

شهرت:در كتاب ها و تراجم پس از او كه به شرح حال وى پرداخته اند صاحب رياض را به عنوان ميرزا و افندى و جيرانى و صاحب رياض و تبريزى و اصفهانى ياد كرده اند و به تناسب هريك از آن ها وى را بدان ويژگى ها شهرت داده اند چنان كه ميرزا بدان اعتبار بوده كه خاندانش از مردمان علم و وزارت و ديگر شئون عاليه بوده اند و ما پس از اين بدانها اشاره خواهيم كرد و مى توان گفت ميرزا مخفف اميرزاده است.

و صاحب رياض به اعتبار كتاب ارزنده و معروف اوست كه ما به يارى خدا به ترجمه آن موفّق خواهيم شد.

و تبريزى بدان جهت است كه اصل او از شهر تبريز بوده است.

و اصفهانى بدان اعتبار است كه به گفتۀ خود،در آنجا متولد شده و در آنجا زيست داشته است و حداكثر كمالات خود را در آنجا به دست آورده است و هم در آن سرزمين درگذشته و آثار خيرى در آنجا از خود بجاى گذارده است.

و جيرانى به فتح جيم بنا بر آنچه در زهر الرياض آمده است بدان جهت بوده كه منتسب به جيران محله،يكى از محلات قديم تبريز و يا بدان سبب بوده كه جدش علاقه ويژه اى به شكار آهو داشته است و جيران در واژۀ تركى به معناى آهو است.

در زهر الرياض نوشته برخى از مؤلفان،كلمۀ جيرانى را«جسرانى» نوشته و نادرست است.

آرى،در تذكرة القبور يا بزرگان اصفهان كلمۀ جسرانى آورده شده است و از اينكه مؤلف آن كتاب جناب آقاى مهدوى در زندگى نامه علامه مجلسى،جيرانى با«يا»مرقوم داشته پيداست كه كلمه جسرانى با«سين» اشتباه چاپى بوده است.

ص:19

جزرى در اللباب مى نويسد:جيران«به فتح جيم و سكون يا»نام يكى از دهكده هايى است كه در دو فرسخى اصفهان واقع شده است و بعضى از علماى منتسب به آن ديه را نام برده است.

آقاى رفيعى مهرآبادى در آثار ملى اصفهان ذيل محلات اصفهان مى نويسد اكنون جيران كه از ديه هاى جى بوده باقى است و از خلال اخبار مربوط به گذشتۀ اصفهان برمى آيد كه محله اى هم،مجاور آن ديه بوده كه جيران خوانده مى شده است.

و عده اى از محدثان و دانشمندان بدان محله منتسب بوده اند و در پاورقى همان بخش به يازده تن از معاريف آن محله اشاره كرده است از جمله صاحب رياض و پدرش ميرزا عيسى بيك كه پس از اين،به يارى خدا به شرح حالش اشاره خواهيم كرد.

و افندى تقريبا شهرت عمومى اوست كه همگان او را بدين شهرت معرفى كرده اند و نيز بدين لقب موسوم مى دارند.

زهر الرياض مى نويسد افندى لفظ تركى جغتايى يا مغولى است و اين كلمه را به فتح همزه و فتح فا و نون ساكن ضبط كرده اند و بعضى هم آن كلمه را با الف ممدوده يعنى آفندى گفته اند و ليكن مشهور همان ضبط اوّلى است.

ريحانه اوّل مى نويسد:افندى تركى عثمانى است و به معناى سيد و مولا و صاحب و مالك و اهل قلم و قاضى و حاكم شرع مى باشد و كلمۀ تعظيم و احترام است كه در موقع آقا و جناب و حضرت بكار مى برند.

بارى تمام معانى كه براى لفظ افندى ذكر شد در خور صاحب رياض بوده است و شيخ محمّد على حزين در تذكره خود علت شهرت وى را به لفظ افندى چنين مى نويسد:آن گاه كه ميرزا عبد اللّه به بلاد روم افتاد علماى

ص:20

آنجا به دانش او آگاه شدند و به قاعدۀ خود وى را افندى خطاب كردند و به اين لقب معروف شده بود و با من الفت تمام داشت.

زهر الرياض مى نويسد ميرزا عبد اللّه در پيشگاه پادشاه عثمانى از جلالت قدر و رفعت منزلت برخوردار بود،آن چنان كه در شهر اسلامبول كرسى ويژه اى براى او مقرر داشته بود كه وى در مواقع ملاقات با آن پادشاه بر آن كرسى قرار مى گرفت و ازآنجاكه در حضور سلطان از كمال تعظيم و تكريم برخوردار بود سلطان عثمانى او را افندى خطاب مى كرد و در نتيجه لقب مشهور او شد و موقعيت او از نظر سلطان عثمانى بدانجا رسيد كه پس از بازگشت از مكه مكرمه براثر تنافرى كه ميان او و شريف مكه اتفاق افتاد توانست وى را از منصب و مقامش عزل و بنا به پيشنهادى كه به سلطان كرد ديگرى را به جاى او نصب كند.

كلمات اعلام:ازآن پس كه ستاره علم و دانش و اطلاعات عميق و وسيع ميرزا عبد اللّه در آسمان بينش و كمال درخشندگى پيدا كرد دانشوران و اعلام پس از او كه متكفل احوال و آثار بزرگان مى شدند به چشم عظمت و بزرگى به وى مى نگريستند و او را به علم و دانش و بينش و خبرويت و بصارت و بى نظيرى و استادى مى ستودند و او را امامى همام و متبحّرى عالى مقام و نقادى عظيم ياد مى كردند و نام و نشان و آثار علمى و فنى او را در كتاب هاى تراجم و برخى از اجازات و تذكره هاى خويش ايراد مى كردند از آن جمله علامه خوانسارى در روضات الجنات و علامه نورى در فيض القدسى و علامه عاملى در اعيان الشيعة و علامه تهرانى در الذريعة و علامه شوشترى در اجازه كبيره و دانشمند جليل خيابانى در ريحانة الادب و سراينده به نام در تذكره حزين و فاضل معاصر جزائرى در نابغه فقه و حديث و نويسنده فاضل در دانشمندان آذربايجان و فاضل قمقام كشميرى در نجوم السماء و محدث قمى در فوائد الرضويه و الكنى و الالقاب و فاضل برومند آقاى مهدوى دام عزّه در زندگى نامه مجلسى و تذكرة القبور

ص:21

علماى اصفهان و سيد صديق حسن در شمع انجمن به مقام و موقعيت او اشارات لطيفى كرده اند و خود مؤلف هم در رياض،شرح حال نسبتا مفصلى از زندگى خويش نگاشته است.

اخيرا حضرت آية اللّه العظمى مرعشى دام ظلّه،رساله اى به نام زهر الرياض كه مشتمل بر فوائد ارزنده اى است و پيش از اين هم اشاره شد در شرح حال او تدوين فرموده اند و به ضميمه مجلد اوّل رياض به طبع رسيده است و از جمله مدارك ايشان مجموعه متفرقه اى از خود صاحب رياض و مسموعات و مروياتى بوده است كه از پدرشان و ديگر اساتيدشان و نيز از پاره اى از مجامع متفرقه به دست آورده اند.

اينك به نقل برخى از نظريات مؤلفان ياد شده كه دربارۀ صاحب رياض اظهار داشته اند مى پردازيم.

صاحب روضات مى نويسد:الفاضل الخبير و العالم البصير و له بصيرة عجيبة بحقيقة احوال علماء الاسلام و معرفة تامة بتصانيف مصنفيهم.

سيد عبد اللّه شوشترى،در اجازه مفصل و معروفش (1)مى نويسد:كان فاضلا علامة محقّقا متبحّرا كثير الحفظ و التتبّع مستحضر الأحكام و المسائل العقلية و النقلية.

فيض القدسى مى نويسد:العالم المتبحّر النقّاد المضطلع الخبير البصير الذى لم ير مثله فى الاطلاع على احوال العلماء و مؤلفاتهم بدليل و لا نظير.

ص:22

زهر الرياض مى نويسد:الهمام المقدام ضرغام غابات الفضائل العلامة فى العلوم العقلية و النقلية راوية صنوف العلم و الكمال السائح الجوّال فى اقطار الدنيا سيّما الممالك الاسلامية فى جمع تراجم علماء الاسلام الثقة المؤتمن الثبت المجيد.

بنابراين،اكنون كه دوران هفت سالگى را طى مى كند فرزندى است يتيم كه نه پدرى داشته است و نه مادرى،و در همان اوقات بوده است كه آتش شوق و شور تحصيل علم و كمال،هرآن در درون او شعله ور مى شود چنان كه در شش سالگى به قرائت شاطبيه كه در فنون قرائت و تجويد تأليف شده است،مى پردازد همچنان كه خود گويد:در نهايت خردسالى زمانى كه سنين عمرم به شش سالگى رسيده بود و به قرائت شاطبيه پرداختم.

او اگر چه پدر و مادر را از دست داده بود ليكن خداوند مهربان برادر بزرگ ترش ميرزا محمّد جعفر را كه از فضلا و اجلاى وقت بود به نگهدارى و تربيت علمى و عملى او برگمارده بود و همچنين براى ديگر كارها و احتياجاتش،دايى اش را كه از سرشناسان آن عهد بود-هرچند كه از مراتب علمى بهره اى نداشت-به حضانت و نگهدارى او برگماشت.

اساتيد:با همه اين احوال دامن همت به كمر زد و به تحصيل علم و دانش پرداخت نخست بخش مهمى از مقدمات علوم را از برادرش فرا گرفت.

از ظاهر رياض پيداست كه صاحب رياض مراتب مقدماتى را در اصفهان از برادرش فرا گرفته باشد ليكن زهر الرياض مى نويسد:آن گاه كه ميرزا جعفر در تبريز به سر مى برده برادرش ميرزا عبد اللّه بدانجا كوچ كرده و مراتب مقدماتى را از او آموخته است و در خلال اين مدّت،به درس ديگر اساتيدى كه در مراتب مختلفى مهارت داشته بودند،حضور پيدا مى كرده و با جديت تمام به اخذ علوم معموله مى پرداخته است تا در نتيجۀ شايستگى، بتواند به درس هاى عاليۀ ديگر اساتيد بزرگ و سرشناس آن عصر،حاضر بشود چنان كه خود گويد:

ازآن پس كه مقدمات تحصيلى را فرا گرفتم تصميم گرفتم تا دروس بالاتر را بياموزم بدين منظور حداكثر كتب اربعه حديث(كافى،من لا

ص:24

يحضره الفقيه،تهذيب و استبصار)و قواعد علامه حلى رحمه اللّه را از محضر استاد استناد كرده و برخى از تهذيب شيخ طوسى و شرح اشارات و مقدارى از الهيات شفا و امثال آن را از استاد فاضل رضى اللّه و از علامه جليل ميرزا على نواب فرزند سيد جليل خليفه سلطان كه شيخ اجازه اش هم بوده است و بخشى از حاشيه قديم ملا جلال را كه بر شرح تجريد نوشته و مقدارى از شرح اشارات را از استاد محقق قدّس سرّه و بخشى از تهذيب و شرح مختصر الاصول و شرح اشارات و اصول كافى و ديگر كتاب هاى متداول را از استاد علامه فراگرفته و آموختم.

از جمله اساتيد او كه در زهر الرياض آمده است علامه آقا جمال الدّين خوانسارى فرزند بزرگوار آقا حسين خوانسارى مؤلف تعليقه مشهور بر شرح لمعه و ديگرى علامه موفق ملا محمّد بن تاج الدّين حسن،مشهور به فاضل هندى مؤلف كشف اللثام است كه گاهى به تناسب نام بردارى از پاره اى از كتاب ها در رياض،از وى نام برده است.

و از اساتيد او كه در زندگى نامه مجلسى آمده امير خليل اللّه تونى اصفهانى است.

اساتيد اربعه:مؤلف رياض در ميان اساتيد خود از چهار تن اساتيد خود به چهار صفت مخصوص نام مى برد و ممكن است آنها را به نام ياد نكند و اين اوصاف حاكى از آن است كه مؤلف رياض حقيقت آن صفات را در حق آنان معتقد بوده است،چنان كه از علامه ملا محمّد باقر مجلسى رحمه اللّه به استاد استناد تعبير مى كند.

زهر الرياض مى نويسد:اين كلمه(استاد استناد)دليل بر آن است كه افندى كمال استفاده را از محضر پربركت علامه مجلسى كرده است براى آن كه از وى تعبير به استناد كه مصدر است،كرده است و از قبيل زيد عدل كه دال بر مبالغه مى باشد.

ص:25

روضات مى نويسد:افندى از جمله فضلاى حضرت مقدسۀ علامه مجلسى بوده است و از مجلسى و مدرس او دورى نمى كرده و خازن كتب او بوده است و خود مجلسى در عنوان نامه اى كه افندى به او نوشته(و پس از اين ترجمه مى شود)از وى تعبير به،بعض الازكياء من تلامذتنا كرده است.

و از آقا حسين خوانسارى رحمه اللّه تعبير به استاد محقق،و از ملا محمّد باقر فاضل سبزوارى تعبير به استاد فاضل،و از ملا ميرزاى شيروانى تعبير به استاد علامه كرده است.

روضات مى نويسد:از اينكه از ملا ميرزا،تعبير به استاد علامه كرده استفاده مى شود كه پايه علمى معظّم له از ديگر اساتيدش برتر و بالاتر بوده است و در تأييد نظريۀ خود از شيخ حسن بلاغى نقل كرده وى در تنقيح المقال پس از توصيف زيادى كه از ملا ميرزا كرده پايان مقال خود را در حق او به اين شعر خاتمه داده است.

هيهات إن يأتى الزمان بمثله ان الزمان بمثله لبخيل

مشايخ اجازه:زهر الرياض مى نويسد:مشايخ اجازات و روايات او بسيارند از جمله آن ها اساتيد او مى باشند كه پيش از اين نام برده شدند و ديگر مشايخ او عبارت اند از:ملا محمّد صالح مازندرانى مؤلف شرح اصول كافى كه در 9 مجلد به طبع رسيده است ديگرى علامه محدث تحرير شيخ حر عاملى مؤلف كتاب وسائل الشيعة و امل الآمل كه مؤلف رياض،مدار كتاب خود را بر محور آن قرار داده است.ديگرى علامه ملا كمال الدّين فسائى مؤلف شرح شافيه صرف كه از دامادهاى مجلسى اوّل بوده است.

ديگرى علامه سيد محمّد موسوى مشهور به ميرلوحى سبزوارى اصفهانى، ديگرى علامه ملا شمس الدّين مشهور به ملا شمسا كشميرى اصفهانى كه از شاگردان شيخ بهايى بوده است.ديگرى علامه ملا نظام الدّين ساوجى كه از

ص:26

اجلاى شاگردان شيخ بهايى نيز بوده است،ديگرى علامه سيد ميرزاى جزائرى نجفى مؤلف كتاب جوامع الكلم در احاديث صحاح و حسان و از مشايخ او كه در زهر الرياض نيامده،ليكن خود مؤلف در رياض از او اسم برده است.علامه جليل ميرزا على نواب فرزند خليفه سلطان است.

زهر الرياض مى نويسد،افندى از گروه زيادى از دانشوران عامه روايت مى كرده و من اسامى ايشان را به خاطر ندارم،ليكن اجازاتى را كه آنان به وى داده اند ديده ام و يا به اين جمله برخورد كرده ام كه ملا افندى از فلان عالم و نيز از مشايخ زيديه نيز روايت مى كرده است از جمله از امام زيديه يمن كه در روزگار وى مى زيسته اجازه روايت داشته است و آن گاه كه به بلاد يمن رفته در شهر صنعاء با وى ملاقات به عمل آورده و تصريح كرده كه از وى و ديگر اعلام يمنى استجازه كرده است.

استجازه:صاحب رياض به دنبال همه مراتب علمى و حديثى و ديگر فنونى كه به دست آورده است يكى از مشايخ اجازه به شمار آمده است.

سيد عبد اللّه جزائرى در اجازه مفصله اش در فصل مراتب اجازه ذيل مرتبه رابعه كه مربوط به متاخران از شهيد ثانى تا عصر خودش بوده نام صاحب رياض را در ذيل مشايخ روايت اين طبقه آورده است و مى نويسد:

«و الميرزا عبد اللّه بن عيسى الاصفهانى التبريزى الافندى».

زهر الرياض جمعى را كه از وى استجازه كرده اند به شرح زير نام برده است:

علامه ميرزا حيدر على بن مدقق شيروانى و علامه ملا محمّد صادق نواده علامه مجلسى،علامه ملا محمّد بن علامه ملا عبد اللّه تونى مؤلف الوافيه در اصول،علامه مير محمّد حسين حسينى خاتون آبادى اصفهانى نواده علامه مجلسى،علامه شيخ محمّد على حزين،علامه سيد نور الدّين جزائرى.

ص:27

علامه مرعشى دام ظله در پايان اين بخش مرقوم فرموده است:ما هم به طرق مختلفى سند اجازۀ خود را به صاحب رياض منتهى مى سازيم پس از اين به يكى از طرق خويش به شرح زير اشاره فرموده است.

از پدرم علامه شرف عترت طاهره و جمال اسرت باهره سيد شمس الدّين محمود حسينى مرعشى نجفى متوفى 1338 هجرى از استاد و پدر ارجمندش علامه سيد شرف الدّين على مشهور به:سيد الحكماء و سيد الاطباء و متوفى 1316 هجرى،از استاد و پدر بزرگوارش علامه سيد نجم الدّين محمّد حسينى مرعشى متوفى 1249 هجرى،از استاد علامه اش ميرزا محمّد مهدى شهرستانى حائرى،از استاد علامه اش شيخ يوسف بحرانى مؤلف حدائق از پدر علامه اش شيخ احمد بحرانى،از علامه سيد نور الدّين جزائرى فرزند برومند سيد نعمة اللّه جزائرى مؤلف فروق اللغات از علامه افندى قدس اللّه اسرارهم.

و اين جانب هم از سوى حضرت آية اللّه العظمى مرعشى دام ظله افتخار ارتباط و انتهاى سند خويش را به صاحب رياض دارم.

پيش از اين اشاره شد حضرت علامه مرعشى دام ظله اجازه مفصلى به خط شريف خويش براى اين جانب مرقوم،و اين بى بضاعت را مفتخر به اين موهبت عظمى داشته اند و اجازه حضرت معظم له مشتمل بر نام بردارى نود تن از مشايخ گرامى شان بوده و تاريخ تحرير آن نيمه ماه محرم الحرام سال 1398 هجرى است.و در ختام آن نام جمعى از مشايخ خويش را از اهل سنت و اعلام شيعه زيدى اضافه فرموده و اين ناتوان را مجاز از هر دو فريق شيعه و سنى ساخته است.حفظه اللّه و ابقاه و ادام تأييداته.

و اين فيض عظيم از ناحيه حضرت آية اللّه آقاى حاج سيد مصطفى صفائى خوانسارى دام عمره كه شيخ روايت اينجانب هم مى باشند و وساطت آن وجود مبارك بوده و تاريخ وصول آن اجازه از طرف آية اللّه

ص:28

خوانسارى در 25 صفر سال 1398 هجرى است ادام اللّه افاضاته (1)نصيب اين فقير شده است.

آثار قلمى:به طورى كه همگان نوشته اند صاحب رياض،عالمى متتبع و كثير الحفظ بوده و شوق فراوانى به كتابت و تحقيق در مبانى علمى داشته و نستوهى در مطالعه و تحقيقات علمى و رجالى بوده است.

زهر الرياض نوشته مؤلف رياض احاطه تام و تبحر ما لا كلامى به فنون حديث و امثال آن داشته است چنانچه در ضمن نامه اى كه ما پس از اين به ترجمه آن مى پردازيم مى نويسد:مناسب آن است كه اين حديث را در فلان باب و آن حديث را در فلان باب از بحار ذكر كنيد.

و من خود بعضى از مجلدات بحار را ديدم كه پيدا بود علامه مجلسى، بحار الانوار را تحت نظر اين مولاى جليل و حبر نبيل تأليف داده است.

سيد عبد اللّه جزائرى مى نويسد:صاحب رياض توجه خاصى به مطالعه و بهره گيرى از تحقيقات اعلام هر زمان را داشت چنانچه از نوشتن و خواندن و مطالعه كردن اظهار سيرايى و احساس خستگى نمى كرد و همين حرص بى اندازۀ او به مطالعه و نوشتن بود كه آثار ارزنده اى به ويژه كتاب حاضر يعنى،رياض العلماء را به جاى گذارد،انتهى.

و اسامى آثار وى به طورى كه خود او در مجلد سوم رياض ذيل نام بردارى از آثارش مرقوم داشته به شرح زير است:

سفرى كه به حج بيت اللّه مشرف شده در ضمن ديگر آثارش مفقود شده است.

2-شرح فارسى بر شافيه ابن حاجب كه ناتمام مانده و مفقود شده است.

3-شرح بزرگى بر الفيه ابن مالك كه ناتمام مانده است و در اين شرح به يادآورى از مناقشاتى كه با ملا جامى داشته است،پرداخته و نيز مفقود شده است.

4-شرح متوسط ديگرى بر الفيه ابن مالك،اين شرح را در اوايل بلوغش تدوين كرده است و در هنگام مراجعت از اولين سفر حجش همراه با كتاب ها و پاره اى از مؤلفات و تعليقاتش كه جمعا يك صد مجلد كتاب مى شد به انضمام اموالى كه همراه داشته،مفقود شده است.

5-حواشى بر شرح مختصر الاصول و متعلقات آنكه ناتمام مانده است.

6-حواشى بر تهذيب الحديث كه به اتمام نرسيده است.

7-حواشى بر مختلف علامه كه ناتمام مانده است.

8-حواشى بر من لا يحضره الفقيه كه برخى از اين حواشى به طور مجزا جمع آورى شده و بعضى از آن ها بر حواشى كتاب باقى مانده است.

9-حواشى بر آيات الاحكام شيخ جواد كاظمى شاگرد شيخ بهايى.

10-تعليقاتى بر حاشيه قديمه جلاليه.

11-تفسير فارسى سوره واقعه كه در ضمن تفسير اين سوره به بخشى از اخبار واردۀ مربوط به آن سوره اشاره كرده است.

12-بساتين الخطباء كه به نام عونة الخطيب و يا رياض الازهار و يا رياحين القدس ناميده مى شود اين كتاب در سه مجلد تأليف شده است و

ص:30

مؤلف،نزديك به هزار فقره خطبه كه در نماز جمعه و اعياد و امثال آن ها قرائت مى كرده در آن گرد آورده است و اين كتاب مشتمل بر يك مقدمه و يك خاتمه و دوازده باب و باب اوّل آن مشتمل بر دوازده فصل است و ديگر ابواب آن كتاب مشتمل بر فصل هاى معدودى است و در مقدمه آن به آداب خطيب و خطبه اى كه از سوى او انشا مى شود اشاره كرده است و در خاتمه آنكه از ملحقات كتاب به شمار مى آيد اكثرى از خطبه هاى ارزندۀ رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و ائمه هدى صلوات اللّه عليهم اجمعين را متعرض شده است و در ضمن آن به نقل عده اى از خطبه هايى كه علما انشا كرده اند پرداخته است.

زهر الرياض مى نويسد:بخشى از اين خطبه ها را در روزگار اقامتش در اسلامبول انشا كرده و در پايان آن اشاره به نام پادشاه عثمانى كرده است و نسخه اى از آن كتاب در كتابخانه ما موجود است.

13-روضة الشهداء مشتمل بر دوازده باب است و به سه زبان عربى و فارسى و تركى تدوين شده است.

14-حاشيه كتاب وافى ملا محسن فيض كاشانى.

15-حاشيه الهيات شفاى ابو على سينا(ناتمام است).

16-حاشيه بر شرح اشارات و متعلقات آنكه نيز ناتمام مانده است.

17-حاشيه بر مقدمه اصوليه ملا محمّد طاهر قمى از كتاب حجة الاسلام فى شرح تهذيب الاحكام او.

18-حاشيه بر صحيفه كامله سجاديه على منشأها آلاف الثناء و التحية.

19-شرح اختلافات وقوع شكل العروس از تحرير اقليدس.

20-شرح مصادرات پنجمين از تحرير اقليدس.

ص:31

21-رساله فارسى در ترسيم خطهاى ساعات بر سطوح دايره هاى متداول آسمانى و نصف النهار و افق و امثال اين ها.

22-ثمار المجالس و نثار العرائس كه به سبك كشكول شيخ بهايى رحمه اللّه نوشته شده و مشتمل بر دوازده باب است و اشعار نادره و امور عجيبه و مسأله هاى تازه و حكايات بى سابقه و اكثرى از واژه هاى مردمى و فايده هاى ديگر و تفسير بخشى از آيات و توضيح روايات مشكله و حل مشكلات متفرقه و امثال اين ها در آن ايراد شده است.

در زندگى نامه مجلسى مرقوم داشته است كه آقاى جواهر كلام در مجله باختر شماره 7،سال اوّل،مقالۀ مبسوطى راجع به شرح احوال صاحب رياض نوشته است و در ضمن آثار او ثمار المجالس،را كه با ثاى مثلثه است،«سمار المجالس»با سين مهمله ياد كرده و حال آنكه نام صحيح آن اثر«ثمار المجالس»با ثاى مثلثه است.

نگارنده گويد:آرى همچنان كه از خود رياض نقل كرديم و زهر الرياض هم متعرض شده،با ثاى مثلثه است؛زيرا«سمر»به معناى افسانه شب است و جمع آن«اسمار»است و سمار به فتح سين،شيرى است كه با آب زيادى مخلوط شده باشد.

23-وثيقة النجاة من ورطة الهلكات،در ضمن چندين مجلد ضخيم تدوين شده و مشتمل بر پنج قسم بوده است.اوّل در الهيات دوم در نبوات سوم در اماميات چهارم در معاديات پنجم در فقهيات،قسم اوّل آن مصدر به مقدمه اى است در منطق و قسم پنجم آن مصدر بر مقدمه اى است در اصول از قبيل معالم شيخ حسن رحمه اللّه.در قسم اوّل با همه ملت هاى كفر و ارباب ديانت هاى مختلف گفت وگو داريم و در اين قسم دليل هايى از كتاب هاى مورد اعتمادشان از قبيل تورات و انجيل و زبور و ديگر كتاب هاى آسمانى

ص:32

ايراد كرده ايم و در قسم اماميات با همگى ارباب مذاهب هفتاد و دو ملت (فرقه)به مباحثه نشسته ايم.

جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه

چون نديدند حقيقت،ره افسانه زدند

در كتاب رياض گاهى پيش آمده است كه مطالبى را بدان كتاب ارجاع داده است چنان كه در شرح حال شيخ عز الدّين حسن معروف به ابن الفضل كه به بخشى از فتواهاى او اشاره كرده است اظهار مى دارد،شرح اين مسائل به عهده كتاب ماست كه به نام وثيقة النجاة موسوم مى باشد.

24-لسان الواعظين و جنان المتّعظين اين كتاب هم در چندين مجلد تدوين شده است در اين كتاب به دستورهاى اعمال سال و عبادات و دعاهاى ارزشمند و مطالب ديگرى كه مناسب با آن ها بوده پرداخته ايم و پيش آمدهاى اكثر روزهاى ماه و سال را متعرض شده ايم.

25-الامان من النيران در تفسير قرآن در اين كتاب در ذيل آيات شريفه به حداكثر اخبارى كه از ائمه طاهرين صلوات اللّه عليهم اجمعين روايت شده اشاره كرده ايم.

مؤلف رياض در پايان آثار قلمى خويش اظهار مى دارد كه بر بسيارى از كتاب هاى درسى كه در انحاى علوم متداوله بوده تعليقاتى نوشته است مع الاسف اين عده از كتاب ها يا فروخته شده،يا به يغما رفته و يا مفقود شده است و هم اكنون جز اندكى از آن ها باقى نمى باشد.و نيز اظهار مى دارد:در نظر است هرگاه،اجل موعود مهلت بدهد كتاب هاى ديگرى از قبيل شرح پارسى بر حديث اربعين كه در خصال صدوق آمده است«من حفظ على امتى اربعين حديثا»بنويسم و چهل حكم از حلال و حرام در آن ايراد كنم.

و جاى نام دو كتاب ديگر كه يكى شرح فارسى بر حديث فلان باشد كه در اصل مطبوع خالى مانده،از آثار اوست كه در زهر الرياض آمده است.

ص:33

26-رساله خراجيه در احكام اراضى خراجيه.

27-الاجازات يا مجموعة الاجازات يا مجمع الاجازات است در اين كتاب صورت اجازات قدما و متأخران و اجازات مشايخش و اجازاتى كه خود به ديگران داده،آورده شده است.

28-الرسالة الانفعالية در بيان اينكه آب قليل به مجرد ملاقات با نجس يا متنجس نجس مى شود.

29-ترجمه جاماسب نامه.

30-صحيفه علويه ثانويه.

31-رساله فارسى در اخصاى كودكان و بردگان و اين عمل فجيع و دردناك در روزگاران گذشته در دربار پادشاهان و ثروتمندان معمول بوده است و از شخص خصى به(خواجه يا اخته)ياد مى كردند.

32-تعليقه بر شرح تجريد ملا على قوشچى.

33-تعليقه بر نقد الرجال مير مصطفى تفريشى.

34-تعليقه بر امل الآمل كه حواشى اى چند بر امل نوشته است و نسخه اش نزد ما موجود مى باشد،انتهى.

سيد عبد اللّه شوشترى رحمه اللّه در اجازه مفصله اش مرقوم داشته است آن گاه كه مؤلف رياض به خانه ما ميهمان بود حواشى چندى بر كتاب امل الآمل كه نسخۀ خود ما بود به خط خود نوشته است و هم اكنون آن كتاب با همان تعليقات در كتابخانه ما موجود مى باشد.

35-صحيفه ثالثه سجاديه كه مشتمل بر فوائد بسيارى است كه در ديگر صحيفه هاى معموله وجود ندارد و دومرتبه به طبع رسيده است و صحيفه مطبوع وى در حال حاضر نزد ما موجود است و در مقدمه آن اشاره اى به صحيفه سجاديه معروفه به سندهاى ديگر كرده است و در ضمن آن،از

ص:34

صحيفه دوم كه گردآورى شدۀ شيخ حرّ عاملى رحمه اللّه مى باشد ياد كرده است و نيز مطالبى كه لازم مى دانسته تذكر داده است.

و سيد عبد اللّه در اجازه خويش اشاره اى به اين صحيفه كرده است و مى نويسد:و از آثار او به صحيفه ثالثه اش دست يافتم كه ادعيۀ حضرت سيدنا السجاد عليه السّلام را از آنچه بيرون از صحيفه مشهوره و صحيفه ثانيه كه شيخ محمّد حر عاملى گرد آورده است،در آن ايراد كرده است،انتهى.

صحيفه سجاديه:نگارنده گويد صحيفۀ سجاديه از آثار بس ارزندۀ شيعه اماميه و وسيله افتخار ارادتمندان به حضرات معصومين صلوات اللّه عليهم اجمعين است.

در جلد 15 الذريعة آمده است:اين اثر زرين و اين درّ ثمين را به عنوان اخت القرآن و انجيل اهل بيت و زبور آل محمّد صلّى اللّه عليه و آله و صحيفه كامله معرفى مى كنند و اصحاب اماميه عنايت خاصى بدان دارند و در اجازات خود از آن نام مى برند و شروحى بر آن نوشته اند و ششمين اثر شيعه است كه در جهان اسلام ظاهر شده است (1).

علامه مرعشى دام ظله در مقدمه صحيفه كامله مرقوم مى دارد،به طورى كه از مكتبه ها به دست مى آيد نزديك به چهل شرح و تعليقه براى صحيفه نوشته شده است (2).

ص:35

و مهم ترين شروح آن شرح سيد على خان مدنى است كه به نام رياض السالكين موسوم است كه به طبع هم رسيده و تازگى هم گراور شده است.

علامه مرعشى در مقدمه صحيفه مرقوم داشته اند كه جمعى از علما مستدركاتى بر صحيفه نوشته اند:1-شيخ حر عاملى كه صحيفه ثانيه است 2-ميرزا عبد اللّه افندى صاحب رياض العلماء 3-حاج ميرزا حسين نورى 4-سيد محسن عاملى 5-حاج شيخ محمّد باقر بيرجندى 6-شيخ هادى آل كاشف الغطا 7-حاج ميرزا على حسينى مرعشى 8-ملحقات صحيفه شيخ محمّد بن مظفر زيابادى قزوينى.

در 15 الذريعة از اين دو صحيفه نام برده شده است.9-شيخ محمّد بن على حرفوشى 10-شيخ محمّد صالح علامه مازندرانى رحمه اللّه.

و از آثار افندى كه در زندگى نامه مجلسى آمده است.

36-تحفه حسنيه در شرح صحيفه ادريسيه،اين كتاب را به دستور سلطان حسين صفوى نوشته است.

37-حاشيه بر تمهيد القواعد شهيد اوّل.

38-حاشيه بر مجدى در انساب.

39-حاشيه بر مشارق محقق خوانسارى.

40-حاشيه بر منهج المقال كه ناتمام مانده است.

41-رياض العلماء:معروف ترين اثر او كتاب رجال و تراجم اوست كه به نام رياض العلماء و حياض الفضلاء موسوم است و خود او در ذيل آثارش مى نويسد:رياض العلماء مشتمل بر دو بخش است و در دو مجلد كلى كه منقسم بر ده مجلد بوده تدوين شده است و به شرح احوال دانشمندان از خاصه و عامه پرداخته ايم.

ص:36

به طورى كه از ذيل احوال ملا حسن گيلانى تيمجانى كه در همين مجلد اوّل از وى نام برده است و مى نويسد:اكنون كه نزديك بيست سال است عهده دار مقام شيخ الاسلامى اصفهان مى باشد و اينك كه سال 1106 هجرى است،به شصت و هفت سالگى رسيده،به دست مى آيد كه افندى سال 1106 هجرى به تأليف رياض العلماء پرداخته و همان زمان مصادف با سن سى و نه سالگى او بوده است.

ازآن پس كه كتاب رياض العلماء تأليف شد همواره مورد استفاده اكابر علما و مؤلفان قرار گرفت و با جديت هرچه تمام تر براى تهيۀ آن بر يكديگر سبقت مى گرفتند و مجلدات آن را با كوشش فراوانى به دست مى آوردند و دقت كاملى در مطالعه و بهره بردارى از آن به ظهور مى رسانيدند.

روضات الجنات مى نويسد:در پشت يكى از مجلدات رياض،كه به خط خود مؤلف بود،خط آقا محمّد على كرمانشاهى فرزند آقا محمّد باقر وحيد بهبهانى رحمه اللّه را ديدم و پيدا بود كه نسخه مزبور به عنوان امانت نزد او بوده و دقت نظر در مطالب آن داشته و نيز از گوهرهاى نهفته در آن استفاده كرده است و به همين مناسبت از قول شاگردش شيخ ابو على رجالى نقل شده است كه آقا محمّد على كرمانشاهى اظهار مى كرده كه مؤلف رياض نام و نشان علماى ما را از روزگار غيبت صغرى تا زمان خود كه سال 1119 هجرى بوده،متذكر شده است (1)و اين نظريه حاكى از آن است كه آقا محمّد على كاملا به چگونگى كتاب رياض توجه داشته است.

و به طورى كه مؤلف روضات قدّس سرّه در شرح حال ملا عبد اللّه افندى مى نويسد،مجلدات رياض در هنگام تأليف كتاب روضات،در اختيار او

ص:37

نبوده است تا شرح حال او را از كتاب خودش نقل كند به همين مناسبت آنچه مربوط به شرح حال صاحب رياض بوده از اجازه سيد عبد اللّه شوشترى استفاده كرده است.

علامه مرعشى مد ظله العالى در اهميت رياض و موقعيت تحقيقى آن در زهر الرياض مرقوم مى دارد:از بهترين آثار و ارزنده ترين كتاب هاى ترجمه و شرح حال دانشوران هر ديار،كتاب رياض العلماء و حياض الفضلاء است كه مؤلف ارجمندش،آن را در اختيار مستفيدان و بهره گيران از اين سنخ كتاب ها گذارده و در حقيقت منّتى بر ايشان نهاده است و كتاب رياض سرچشمه تشنه كامان و كعبۀ قاصدان است كه مردم از اطراف و اكناف به سوى آن هجوم مى آورند و عطش علمى خود را برطرف مى سازند و مؤلفان توانا با همۀ اطلاعاتى كه دارند از بهره گيرى از آن بى نياز نمى باشند و از انديشه هاى مؤلف عظيم آن استفاده و استمداد مى كنند و زبان من از اداى حق اين اثر ارزنده كوتاه است و به راستى بايد بگويم اين اثر گران بها مشتمل بر فوائد بى شمارى است كه همانند آن ها در كتاب هاى ديگر ديده نمى شود به ويژه كه مؤلف بزرگوار آن در امانت دارى و ضبط و نقل اقوال، كمال رعايت لازم و احتياط را كرده است.

جناب آقا سيد احمد اشكورى نجفى كه از فضلاى معاصرند و پيش از اين هم نام برده شدند در مقدمه رياض مطبوع مى نويسد:مؤلف بزرگوار، كتاب خود را به دو بخش متمايز از يكديگر و به ترتيب حروف الفبا تأليف كرده است.بخش اوّل آن ويژۀ علماى خاصه و مشتمل بر احوال رجال شيعه امامى و آثار علميه و اجتماعيه ايشان مى باشد كه مؤلف به دست آورده است و بخش دوم آن مخصوص علماى عامه و آثار علمى و اجتماعى ايشان است و هريك از دو بخش به حسب تقسيمى كه مؤلف كرده،در پنج جزء تدوين شده است.

ص:38

و با اندوه فراوانى كه داريم پنج جزء از اجزاى ده گانۀ رياض كه دو جزء آن ويژه شيعه و سه جزء آن خاصۀ عامه بوده است،مفقود شده است.

و امتيازى كه اين كتاب از ديگر كتاب هاى هم سنخش دارد آن است كه مؤلف در تدوين اين اثر وزين،به نقل تنها از مصادر رجاليه و تراجم اكتفا نكرده بلكه،نيمى از عمر خويش را(چنان كه خواهد آمد)براى تهيه آن،به مسافرت شهرها و ملاقات با دانشمندان و مطالعات طاقت فرساى كتب و آثار ايشان گذرانيده است.بلكه،براى تهيۀ اين اثر نفيس به دهكده هاى دوردست هم سفر كرده است،و هرگاه مطلبى را نقل كرده،مطالعه كنندگان آن را به مصدر آن ارجاع داده است و هرآنچه را كه از شخصى شنيده يا در كتابى ديده و يا دليل عقلى بر صحت آن داشته اشاره كرده است و بسيار اتفاق افتاده است كه در ضمن شرح حالى به موضوعات فقهيه يا ادبيه و يا تاريخى توجه داشته است.

گفتيم اصل رياض در دو مجلد و در ضمن ده جزء تدوين شده است و همگى آن بنا به نقل الذريعة جلد يازدهم،به خط مؤلف بوده است و در اختيار سيد كاظم،مشهور به حاج آقا ميرزا اصفهانى كه علاقه بسيارى به گردآورى كتب داشت،درآمد و برخلاف انتظار پنج مجلد آن در راه اصفهان مفقود شد و پنج مجلد باقى مانده آن در دست او برقرار ماند.

و همچنان كه نوشتيم از مجلدات خاصه،قسم اوّل و چهارم آن مفقود شده است،بنابراين از بخش خاصه حروف«ا،ب،ت،ج»از مجلد اوّل و حرف ميم از بخش چهارم آن به دست فقدان گرفتار شده است و آقاى اشكورى دام عزّه كه اين كتاب را به امر و پيشنهاد علامه مرعشى دام ظله به طبع رسانيده حروف مفقوده الف تا جيم را از كتاب امل الآمل محدث بزرگوار شيخ حر عاملى رحمه اللّه كه در ملك افندى بوده و حواشى بر آن نوشته

ص:39

بخش هاى مفقوده آن را تكميل كرده است و با افزودن بخش هايى از كتاب امل الآمل مى توان تا اندازه اى نقيصه كتاب رياض را جبران كرد.

و گاهى كه مؤلف برخى از افراد را به اوايل كتاب ارجاع مى دهد و در محال مزبور نامى از آن ها وجود ندارد به خاطر همان نقيصه است.

علامه مرعشى دام ظله در زهر الرياض ضمن تأسف از فقدان برخى از مجلدات و نادر الوجود بودن نسخه هاى مخطوطه اش اظهار مى دارد،همۀ كتابخانه ها از وجود اين كتاب بهره ور نمى باشند بلكه،بعضى از اعيان و دانشمندان كه ذيلا به نام هايشان اشاره مى شود از اين اثر مهم بهره ور شده اند.

از جمله سه مجلد آن در كتابخانه استاد علامه ابو محمّد حسن صدر الدّين موسوى كاظمينى متوفى 1354 هجرى مؤلف كتاب تأسيس الشيعة الكرام لفنون الاسلام موجود بوده است و نظير همان مجلدات هم در كتابخانه استاد علامه شيخ ميرزا محمّد طهرانى مؤلف كتاب مستدرك البحار و ساكن در سامرا(سرمن رأى )وجود داشته و نظير آنها در كتابخانه علامه سيد محسن امين حسينى عاملى ساكن در دمشق شام بوده است و نيز نظير آن ها نزد علامه شيخ محمّد محسن مشهور به شيخ آقا بزرگ طهرانى مؤلف كتاب الذريعة،و همچنين در كتابخانه مورخ شهير ميرزا عباس خان اقبال آشتيانى موجود بوده است و دو مجلد آن هم در كتابخانه علامه حاج سيد على ايروانى در تبريز،و نظير آن در كربلا در كتابخانه علامه شيخ عبد الحسين شيخ العراقين بانى مسجد و مدرسه معروف در تهران موجود بوده است و چندين مجلد آن در كتابخانه عالم تحرير شيخ محمّد باقر اصفهانى مشهور به الفت فرزند علامه شيخ محمّد تقى معروف به آقا نجفى اصفهانى فرزند علامه شيخ محمّد باقر بن علامه شيخ محمّد تقى مؤلف كتاب هداية

ص:40

المسترشدين در شرح معالم موجود بوده است.در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى تهران هم وجود داشته است و امثال اين ها از نسخه هاى ديگر.

نگارنده گويد:مؤلف الذريعة در مجلد يازدهم مى نويسد،از مجلدات رياض از حرف حا تا آخر حرف لام را به طور كامل كه راجع به احوال خاصه است،دارم و اضافه كرده است كه تمام پنج مجلد رياض كه به خط خود مؤلف است در كتابخانه عباس اقبال آشتيانى مورخ و نويسنده معاصر، موجود بوده است.

و مى نويسد:نسخه اى از آن در تبريز در كتابخانه حاج محمّد صادق قاضى وجود داشته و نسخه اى از آن نيز در كتابخانه مير حامد حسين هندى مؤلف عبقات موجود بوده است.

و نيز مى نويسد:مجلدات رياض در كمال تشويش بود و مرحوم حاج ميرزا حسين نورى قدّس سرّه مؤلف مستدرك الوسائل پس از رنج شديدى آنها را مبيضه كرد و هر پنج جلد را در دو جلد قرار داد و هر دو مجلد كه از روى نسخه مؤلف استنساخ شده است،نزد علامه نورى بوده و اكنون در اصفهان در كتابخانه شيخ محمّد باقر الفت نواده حاج شيخ محمّد تقى اصفهانى مؤلف حاشيه معالم وجود دارد.

نگارنده در تذكره باقريه كه ويژه اعلام باقر نام از هر طبقه است مى نويسم از جمله كتب كتابخانه الفت،جلدين رياض العلماء است كه آن را اخيرا در اختيار كتابخانه آقاى حاج حسين آقا ملك قرار داده است اين كتاب را بنده در آن كتابخانه ديده ام و مزايايى علاوه بر اصل كتاب دارد از جمله حواشى چندى است كه علامه نورى و علامه سيد حسن صدر قدّس سرّهما به خط خود بر آن نوشته اند.

مرحوم الفت در پشت همان كتاب به خط خود مى نويسد:پس از آنكه خداى متعال اين اثر نفيس را روزى من كرد چند تن از فضلا كه از چنان

ص:41

نعمتى كه به من ارزانى شده بود اطلاع يافتند اشعار زير را به رسم تبريك سرودند.

يكى از آن ها گفته بود:

يا باقرا صعب العلوم بفكرة برئت بها بعد السقام مراضها

مذ كنت للعلماء غيث كمالها جاءتك تستسقى بذاك رياضها

فاسلم فديتك للعلوم مؤيدا فلانت جوهرها و هم اعراضها

ديگرى گفته است:

الا يا باقرا للعلم اضحى له حكم على الحكماء ماض

تطلبت الرياض و ما سمعنا بغيث جد فى طلب الرياض

ديگرى سروده است:

يا باقرا ما دق عن نظر الورى من مضمحلات العلوم الدارسه

اعلامها منك استود قد انطوت و رياضها اخضرت و كانت يابسه

مرحوم الفت در جمعه 28 ربيع الأول يا چهارشنبه 26 همان ماه سال 1384 هجرى در اصفهان درگذشت و در مقبره والد علامه اش مرحوم حاج شيخ محمّد تقى آقا نجفى رضوان اللّه عليه مدفون شد.

و از كسانى كه كتاب مزبور را دارا بودند،مرحوم حاج ملا على خيابانى رحمه اللّه مؤلف وقايع الأيام و علماى معاصر است وى در پايان مجلد صيام از وقايع الأيام ضمن نام بردارى از آثار اعلامى كه در اختيارش بوده در پاسخ مرحوم مغفور آقا سيد مهدى سبزوارى متوفى 1350 هجرى مى نويسد:رياض العلماء و حياض الفضلاء در ده مجلد در شرح احوال علماى خاصه و عامه تدوين شده است و من به چهار مجلد از قسمت اوّل آن به انضمام خاتمه قسم اوّل و خاتمه قسم دوم دست يافته ام و در صفحه 68 همان كتاب به شرح حال نسبتا مفصلى از صاحب رياض پرداخته است.

ص:42

از كسانى كه رياض العلماء را در اختيار داشته سيد نصر اللّه حائرى بوده است كه از علماى قرن دوازدهم هجرى به شمار مى آيد.

شيخ يوسف بحرانى رحمه اللّه در مجلد اوّل كشكولش مى نويسد:در بخشى از كتاب هاى سيد اجل اواه سيد نصر اللّه حسينى حائرى افاض اللّه تعالى عليه رواشح افضاله به كتابى دست يافتم كه يكى از شاگردان علامه مجلسى رحمه اللّه تأليف كرده و شرح حال علماى شيعه را در آن كتاب گرد آورده است و اين كتاب كه به حروف الفبا تدوين شده است پاك نويس نشده بود و جز برخى از حروف الف،نام هاى ديگر را نداشته است و ما به ذكر آن قسمت از نام ها در اين كتاب(كشكول)مى پردازيم.

بديهى است اين بخش از حروف را كه شيخ يوسف بحرانى در كشكول آورده است كمكى به بخش مفقود شده از رياض كرده است و آقاى اشكورى دام عمره آنچه را از كشكول به كتاب رياض اضافه كرده در پاورقى به عنوان كشكول ياد كرده است.

قطيفى 7-اجازه شيخ احمد بيضايى به شيخ احمد بن ابى جامع عاملى 8-اجازه شيخ نعمة اللّه بن خاتون به ابن شدقم 9-اجازه فخر المحققين به عز الدّين حسن دمشقى 10-اجازه محقق كركى به شيخ على ميسى(هو) 11-احاديث خمسة عشر حسن بن ذكروان فارسى 12-احتجاج طبرسى 13-اربعين شهيد اوّل 14-اربعين شيخ حسين والد شيخ بهايى 15-اربعين شيخ منتجب الدّين 16-اربعين علامه مجلسى رحمه اللّه 17-استبصار در نص ائمه اطهار كراچكى 18-استبصار شيخ طوسى رحمه اللّه 19-اسرار الامامة عماد الدّين طبرى 20-اعلام الورى طبرسى 21-امالى ابن الشيخ 22-امالى شيخ طوسى 23-امان الاخطار سيد ابن طاوس 24-امل الآمل شيخ حر عاملى 25-انساب السادات 26-انموذج العلوم ميرزا ابراهيم همدانى 27-الانوار البدرية عز الدّين حسن حلى 28-ايجاز المقال شيخ فرج اللّه حويزى 29-ايضاح الاشتباه علامه حلى 30-بحار الانوار علامه مجلسى 31-بشارة المصطفى طبرى 32-تاريخ ابن خلكان 33-تاريخ ابن شحنه 34-تاريخ بناكتى 35-تاريخ جهان آرا قاضى احمد غفارى قزوينى 36-تاريخ عالم آراى عباسى ميرزا اسكندر بيك منشى 37-تاريخ قم حسن قمى 38-تاريخ قم مير منشى 39-تأويل الآيات الظاهرة شيخ شرف الدّين نجفى 40-تحفة المؤمنين سلطان حسين استرآبادى 41-تذكره تحفه سامى سام ميرزا صفوى 42-تذكرة الشعراء دولت شاه سمرقندى 43-تعليقات سيد نعمة اللّه جزائرى بر امل الآمل 44-تعليقات شيخ بهايى بر خلاصة الرجال علامه حلى 45-تفسير حضرت امام حسن عسكرى عليه السّلام 46-تفسير مثنوى مولوى،(مؤلفش را نام نبرده است) 47-تقويم البلدان عماد الدّين ايوبى يا بلخى(در اصل كتاب به مؤلفش اشاره نشده)48-التمييز و الفصل اسماعيل موصلى 49-الجامع نجيب الدّين يحيى حلى 50-جمال الاسبوع سيد ابن طاوس 51-جواهر

ص:44

نظام شاهيه سيد ابن شدقم مدنى 52-حاشيه چلبى 53-حاشيه خطائى بر مختصر 54-حبيب السير خواند مير 55-حجة الاسلام ملا محمّد طاهر قمى 56-حواشى الفيه پدر شيخ بهايى رحمه اللّه 57-حواشى فروع معالم از صاحب معالم 58-حواشى كفعمى از كفعمى 59-خرايج قطب راوندى 60-خط شيخ محمّد على جبايى جد شيخ بهايى 61-الدرر الكامنه ابن حجر عسقلانى 62-دفع المناواة سيد حسين مجتهد كركى 63-ذكرى،شهيد اوّل 64-رجال ابن داود 65-رجال سيد على بن عبد الحميد نجفى(اللّه) 66-رجال شيخ طوسى 67-رجال علامه حلى 68-رجال كبير ميرزا محمّد استرآبادى 69-رجال مير مصطفى تفريشى 70-رجال نجاشى 71-رجال وسيط استرآبادى 72-رساله اسامى مشايخ،تأليف يكى از شاگردان محقق كركى 73-رساله قاضى زاده كره رودى 74-سرائر ابن ادريس حلى 75-شرح اربعين شيخ بهايى خاتون آبادى 76-شرح شافيه جاربردى 77-شرح صحيفه سيد على خان مدنى 78-شرح نهج البلاغة ابن ابى الحديد 79-صحاح اللغة جوهرى 80-صحيفه سجاديه على منشأها آلاف الثناء و التحية 81-طبقات الادباء،ياقوت حموى 82-طبقات النحاة سيوطى 83-العدد القويه رضى الدّين على برادر علامه حلى 84-عزيزى مهلبى 85-علم اليقين ملا محسن فيض كاشانى 86-عمدة الطالب جمال الدّين احمد داودى 87-عيون اخبار الرضا صدوق 88-غوالى اللآلئ ابن ابى جمهور احسائى 89-فائق زمخشرى 90-فتح الابواب سيد ابن طاوس 91-فرائد السمطين حموينى(محمّد)92-فرحة الغرى سيد احمد بن طاوس 93-فروع المعالم از صاحب معالم 94-الفوائد المدنيه ميرزا محمّد امين اخبارى 95-فهرست شيخ طوسى 96-فهرست منتجب الدّين 97-قصص الانبياء قطب راوندى 98-كامل ابن اثير 99-كتاب الطوال 100-كشف الريبة شهيد ثانى 101-كنوز النجاح

ص:45

طبرسى 102-اللباب جزرى 103-لسان الخواص آقا رضى قزوينى 104-مجالس المؤمنين قاضى نور اللّه شهيد 105-المجدى شريف علوى 106-المجلى ابن ابى جمهور احسائى 107-مجمع البيان طبرسى 108-مجمع الفوائد مقدس اردبيلى 109-المجموع الرائق سيد هبة اللّه موسوى(على)مجموعه از يكى از علماى جبل عامل كه در سال 1063 هجرى تأليف شده 110-مجموعه ورام 111-المحتضر شيخ حسن ابن سليمان 112-المحجّة البيضاء فيض كاشانى 113-المحكم ابن سيده لغوى 114-مختار الصحاح 115-مختصر ابن خلكان 116-مروج الذهب مسعودى 117-مزار كبير محمّد بن مشهدى 118-المسائل الناصريات سيد مرتضى 119-مشارق الانوار شيخ رجب برسى 120-مشترك ياقوت 121-مشكاة الانوار على بن حسن طبرسى 122-مصباح شيخ ابراهيم كفعمى 123-مطول تفتازانى 124-معارج الوصول كمال الدّين حسين نجفى 125-معالم العلماء ابن شهرآشوب 126-معجم البلدان ياقوت حموى 127-مكارم الاخلاق حسن طبرسى 128-مناقب ابن شهرآشوب 129-مناقب سيد محمّد طبرى 130-منتهى المقال ميرزا محمّد استرآبادى 131-ميزان الاعتدال ذهبى 132-نظام الاقوال ملا نظام الدّين ساوجى 133-النفحات القدسية امير سيد حسين مجتهد كركى 134-وسائل الشيعة شيخ حر عاملى 135-هفت اقليم امين احمد رازى 136-يتيمة الدهر ثعالبى.

تا بدينجا تقريبا 136 كتاب از مدارك مجلد اوّل رياض را كه در هنگام ترجمه آن به دست آورديم فهرست وار نگاشتيم ممكن است بيشتر از آنچه ما گزارش داديم بوده باشد چنانچه از قرينه پيداست بيشتر هم بوده است؛ زيرا به طورى كه پيش از اين نوشتيم از مجلد اوّل آن حروف الف تا حاء

ص:46

مفقود شده و از كتاب هايى كه در ذيل آن حروف،مورد توجه و استفاده مؤلف بوده است اطلاعى نداريم.

استنساخ:مؤلف رياض تنها به تأليف و نگارش آثار خويش نمى پرداخته بلكه علاوه بر آن ها به استنساخ آثار ديگران هم اشتغال مى ورزيده است.

زهر الرياض مى نويسد:در كتابخانه ها،به عده اى از كتاب ها در فنون مختلفه مى رسيم كه مؤلف رياض آن ها را از كتاب هاى مؤلفانش استنساخ كرده است.و برخى از آن ها در كتابخانه ما موجود مى باشد از آن جمله است:

تلخيص رجال شيخ كه از سوى محقق حلى خلاصه شده و ديگرى تلخيص فهرست شيخ است كه آن هم به دست محقق مغفورله تلخيص شده و كتاب عدة الداعى ابن فهد حلى و امثال آنها كه استنساخ شده صاحب رياض است انتهى.

از جمله نسخه برداريهاى او استنساخ برخى از مجلدات بحار الانوار مرحوم مجلسى است و در چاپ اخير بحار حداكثر كتاب اجازات بحار كه به خط مؤلف رياض بوده در آخر مجلدات بحار گراور شده است.

سيد عبد اللّه در اجازه خود ذيل اجازه سيد نصر اللّه حائرى رحمه اللّه كه از دانشوران اوايل قرن دوازدهم هجرى بوده است مى نويسد:سيد نصر اللّه كتاب هاى ارزنده زيادى داشت،از جمله تمام مجلدات بحار بوده است.

با آنكه بغير از مجلدات معروف آن از قبيل كتاب عقل و علم و توحيد و عدل و نبوت و امامت و معاد و احتجاج و فتن و سما و عالم و طهارت و صلات و مزار،ديگر از مجلدات آن از قبيل دعا و قرآن و زى و تجمل و عشرت و اجازات و تتمه فروع آن از سواد به بياض نيامده و پاكنويس نشده و در اختيار همگان نبوده است و علت آن را از سيد نصر اللّه جويا شده، اظهار داشت:

ص:47

ميرزا عبد اللّه بن عيسى افندى با يكى از ورثۀ مجلسى كه همين اجزاى اخيرى در هنگام تقسيم كتاب هاى مجلسى در سهم الارث او قرار گرفته بود ارتباط نزديكى داشت اجزاى يادشده را از وى عاريه گرفت و آن ها را كه كاملا مغشوش و ناخوان بود و هر كاتبى قدرت استنساخ آن ها را نداشت از سواد به بياض آورد و پاكنويس كرد و تا زنده بود نسخه هاى استنساخ شده خود را پنهان مى داشت و به همين جهت مجلدات يادشده نسخه بردارى نشد و شهرت پيدا نكرد.

و پس از درگذشت ميرزا عبد اللّه،كتاب هاى وى در ميان وارثانش تقسيم شد و من با يكى از ورثۀ وى كه اين عده از مجلدات در سهم الارث او قرار گرفته بود ارتباط پيدا كردم نخست از وى درخواست كردم تا مجلدات مزبور را به من بفروشد،از فروش آن ها امتناع ورزيد در ثانى تقاضا كردم تا آن ها را به من عاريه بدهد تا استنساخ كنم وى با پيشنهاد ثانوى من موافقت كرد از اتفاقات،در آن هنگام پولى حاضر نداشتم كه به مصرف استنساخ آن ها برسانم خداى تعالى يكى از ثروتمندان را به من مهربان فرمود و از وجوهى كه مى پرداخت از فرصت استفاده كردم و به تمام آن مجلدات پرداختم.

از ترجمه نوشته هاى سيد عبد اللّه به دست آمد كه تمام مجلدات بحار در اختيار سيد نصر اللّه بوده است و پس از رحلت سيد،آثار نفيسى كه داشته از جمله مجلدات بحار به دست وارثانش افتاد و بالاخره مفقود شدند.

زهر الرياض مى نويسد:از اجازه كبيره علامه سيد عبد اللّه جزائرى استفاده مى شود كه اصل كتاب بحار و مجلداتى را كه به خط علامه مجلسى بوده در هنگامى كه افندى به عنوان ميهمانى به خانه سيد وارد شده در دست افندى ديده است و حال آنكه خود سيد عبد اللّه از حائرى نقل كرده است كه افندى كتاب هاى باقى مانده بحار را پس از استنساخ از ديگران

ص:48

پنهان مى داشت بنابراين كتاب هاى بحار را همراه نداشته كه به مشاهده سيد عبد اللّه رسانيده باشد.

گذشته از اين،در اجازه خود ذيل احوال ميرزا عبد اللّه مى نويسد:آن گاه كه من خردسال بودم و ميرزا عبد اللّه به خانۀ ما وارد شده بود متوجه بودم كه پدرم و ديگر علما بلاد ما از ميرزا سؤالاتى مى كردند و بهره مند مى شدند، از جمله كتاب هاى كهنه و جزوه هاى مندرسى داشتيم كه اوائل و اواخر آن ها به گذشت زمان از ميان رفته بود و ما نام آن ها و مؤلفاتشان را نمى دانستيم وى اسامى كتاب ها و مؤلفان آن ها را به پدرم مى گفت و حتى مقدارى كه از اوّل و آخر آن ها ساقط شده بود به پدرم گوشزد مى كرد.

و در همان اوقات اشتباهاتى كه مؤلف امل الآمل در كتاب خود داشت در حاشيه نسخه اى كه حاضر داشتيم به خط خود مى نوشت و من خود گاهى كتاب هايى را براى مطالعه او مى بردم،خرسند مى شد و مرا به خود نزديك مى ساخت و براى توفيقات بيشتر من دعا مى كرد.

سفرها:مؤلف رياض براى تدوين و تبويب آثار خويش،به ويژه براى تهيه مدارك لازم كتاب رياض،سال هايى را به مسافرت هاى دور و نزديك برگزار مى كرده است.

زهر الرياض مى نويسد:مورّخان دربارۀ مسافرت ها و سياحت هاى مؤلف رياض،اختلاف كرده اند بعضى سفرهاى او را در ظرف سى سال و عده اى بيست سال و جمعى،نيمى از عمر او را تعيين كرده اند.

و از جمله سرزمين هايى كه وى به طور تحقيق بدانجا سفر كرده است، شهرهاى مصر و حجاز و يمن و عراق و لبنان و سوريه و ايران و افغانستان و تركستان و هند و سند و حضرموت و اندونزى و تركيه و گرجستان و ارمنستان و تاشكند و كشمير و امثال اين ها بوده است.

ص:49

صاحب رياض در اين شهرها با علماى آن سرزمين ها كه اختلاف مذهب و مرام هم با وى داشته و رأى هايى ابراز مى داشتند بدون توجه به اين گونه اختلافات با آن ها ملاقات مى كرد و به افادۀ به آن ها و استفاده از ايشان مى پرداخت انتهى.

نگارنده گويد:صاحب رياض در شرح احوال خود مى نويسد،سفرهاى زيادى براى من اتفاق افتاد چنانچه نيمى از عمر من در سفر گذشت و به بسيارى از شهرهاى ايران و روم مسافرت كردم و دريا و صحرا را پشت سر گذاردم و شهرهاى آذربايجان و خراسان و عراق و فارس و قسطنطنيه و ديار شام و مصر را از نزديك مشاهده كردم و به بسيارى از شهرها چندين بار سفر كردم و تا امروز كه سنين هجرت به 1106 هجرى رسيده و مدت عمرم نزديك به چهل سال است سه مرتبه به حج بيت اللّه و سه بار به شرف آستانه رضويه و سه مرتبه به عتبات عاليات مشرف شده ام.

پيش از اين نوشتيم،در بازگشت از اولين سفر حجش بود كه صد مجلد از كتاب ها را كه آن جمله برخى از آثار خودش بوده است از دست داده است و همچنين در بازگشت يكى از سفرهاى حجش بود كه از پادشاه روم درخواست كرد تا شريف مكه را عزل كند.

و در ضمن شرح حال خود مى نويسد از اوان كودكى كه سنين عمرم به پنج سالگى رسيده بوده آغاز سفر كردم و همان اوقات دايى بزرگم كه سمت وزارت كاشان را به عهده داشت به اتفاق جده ام به كاشان رفتم و مدت يك سال يا بيشتر در آنجا ماندگار شدم.

و چندى از آغاز جوانى ام را در اصفهان كه زادگاهم بود اقامت گزيدم، پس از آن به تبريز هجرت،و سال هايى را در آنجا زيست كردم و همان جا با يكى از بستگانم كه از مردم ثروتمند به شمار مى آمد ازدواج كردم و همين همسرى،موجبات گرفتارى و ناراحتى مرا فراهم آورد انتهى.

ص:50

نگارنده گويد:افندى در سراسر مجلد اوّل نام هاى شهرهايى را كه بدانجا سفر كرده و كتاب هايى را به دست آورده و مدرك كتاب ارزندۀ خويش قرار داده،به اسامى ذيل يادآورى كرده است.

آمل،آمار،احساء،ادرقه روم،اردبيل،استرآباد،اصفهان،ايروان، بارفروش،بغداد،تبريز،تيمجان گيلان،تهران،دهخوارقان،رشت،زركان شيراز،سارى،سيستان،شبستر،شوشتر،صنعاء،طسوج،عمان،فراه، قسطنطنيه،كاشان،كوبان،مازندران،مشهد،ورامين،هرات،همدان.

نامه افندى:مرحوم مجلسى در خاتمه مجلد بيست و پنجم بحار الانوار مى نويسد:مناسب است اين مجلد را به برخى از مطالبى كه به خط يكى از هوشمندان شاگردان ما مى باشد(مرادش صاحب رياض است)پايان داده و اثر خويش را به آخر رسانيم.

افندى در آغاز آن نامه پس از تيمّن به نام خداى بزرگ بدين خلاصه مى نويسد:ناچيزترين دعاگويان كه شبانه روز به دعاگويى شما مى پردازد و آرزومند است همواره در اين سراى و سراى ديگر شكافنده دانش هاى دادار بزرگ باشيد مى گويد به فرمان خود شما بود كه نام هاى كتاب هايى را كه شايسته است به بحار الانوار ملحق سازيد فهرست وار به خاطر شما مى رساند.

پس از اين به نام بردارى برخى از كتاب ها كه از المزار آغاز و به ارشاد الطالبين پايان مى پذيرد پرداخته است و به دنبال آن اشاره مى كند كه چه كتابى را بايد در مجلدات بحار بياورند و يا از كدام كتاب بايد مطالب لازم را نقل فرمايند و نيز اضافه مى كند،كدام كتاب در فلان كتابخانه وجود دارد و يا در اختيار كدام دانشور است و گاهى از نام هاى آنان به رمز ياد مى كند همچنان كه از بهاء الدّين فاضل هندى به بهايى،و از ملا محمّد شفيع به

ص:51

شفيعى،و از شيخ حر عاملى به حرى ياد كرده و در پايان آن به پاره اى از كتاب هاى اهل سنت اشاره كرده است.

پس از نام برى از كتاب هاى فريقين اظهار مى دارد،در طى اين عريضه كه به حضور عالى تقديم مى شود حاجتى دارم و حاجتم آن است كه شما با علو همتى كه داريد و همواره مؤمنان را از همت عالى خويش برخوردار مى سازيد در ديباچه بحار الانوار تصريح كرده ايد كه شرح كبيرى بر بحار تدوين فرماييد و حال آنكه مى بينم شرح برخى از اخبار و تحقيقات و فوائد و بحث ها و پاسخ از كتبى را كه در فهرست كتاب ها يادآورى كرده ايد از قبيل الصراط المستقيم بياضى و سعد السعود بن طاوس از خاطر برده ايد و چنان مى پندارم كه آنچه را از نظر انداخته ايد استدراك خواهيد كرد و اخبار كتاب هاى ديگر را كه پس از اين به دست خواهيد آورد بدان خواهيد افزود.

و در ذيل برخى از اخبار بحار و بيانات آن،خوانندگان را به شرح بحار ارجاع داده ايد.مثلا پس از ايراد بعضى از اخبار در يكى از باب هاى مربوط به خودش مى نويسد،تمام اخبار واردۀ در اين معنى را با تمام تحقيقات لازم در ضمن شرحى كه براى بحار تدوين خواهيم كرد مى نگاريم تا به حدى كه از وعده خود فراخاطر كرده و به الحاق كتاب مستدركى تصميم گرفته ايد و حال آنكه مستدرك مزبور با ترتيب ابواب بحار سازگار نخواهد بود.

بارى از نعمت هاى ارزندۀ خداست كه هرگاه خوانندگان بحار به همگى اخبار واردۀ مربوط به يك مطلب دست پيدا كنند و مطالب علميه و عمليه آن را كه به طور كلى در باب مخصوصش گردآورى شده است استفاده كنند و به تواتر آن و ديگر از مطالب مربوط به آن مطلع شوند.

ص:52

به همين مناسبت بعضى از شاگردان شما اظهار مى داشت بهتر آن بود كتب اربعه را نيز در بحار يا شرح آن مداخله بدهيد و حال آنكه اين نظريه بجا نبوده؛زيرا كتاب تهذيب نيازمند به تهذيب است و مشتمل بر باب هاى زيادى بوده كه براثر تهذيبى كه در آن به عمل بيايد آن ها را مى توان مجزا ساخت و همين نيازمندى به تهذيب بود كه شهيد در ذكرى و ديگران اظهار بدارند نصى در باب مزبور نسبت به فلان حكم وجود ندارد از طرفى جمع بين كتب اربعه كه برخى از مشاهير از قبيل فيض كاشانى در الوافى و حر عاملى در تفصيل وسائل الشيعة متحمل شده اند كافى نبوده براى اينكه تهذيب كامل هم بدين وسيله حاصل نشده و مراد معصوم عليه السّلام از آنچه آن ها درك كرده اند به دست نيامده است.

و هرگاه شما به شرح كتاب بحار اشتغال بورزيد هرچند هم به شرح جلد اوّل آن اقدام كنيد و كتاب بحار را به اين اسم سامى كه(شرح بحار باشد)بناميد تشنگان آن را از شراب طهور آن درياى دانش سيراب كرده و طالبان اكسير اعظم را از حوض كوثر شاداب فرموده و از بهترين بخشش ها و شايسته ترين نعمت ها برخوردار ساخته ايد و در ضمن آن ديباچۀ كتاب خويش را به اسامى كتاب هاى موافقان و ديگران كه ازاين پس دسترسى به آن ها را خداى متعال براى شما آسان مى سازد و در سال هاى آينده در اختيار شما قرار مى گيرد مزين خواهيد ساخت و منافاتى ندارد كه اصل و شرح شما مشتمل بر اخبار باشد چنانچه مقنعه شيخ مفيد و تهذيب شيخ كه شرح آن كتاب است مشتمل بر اخبار بوده است.

از طرف ديگر الحاق كتاب ها به مجلدات پانزده گانه از بيست و پنج مجلد بحار كه از سوى شما تفسير و تبيين شده و در اختيار همگان قرار گرفته است،مناسبتى ندارد به اين معنى كه كتاب هاى مزبور را به اين پانزده جلد ملحق كنيد و به ده كتاب ديگر از مجلدات بحار كه شهرتى ندارد و

ص:53

توضيح و تبيين نشده است،از قبيل مجلد مكارم الاخلاق و حدود و روضه و قرآن و دعا و اعمال سنه و حج و سه مجلد از مجلدات باقيه بحار ملحق نكنيد.

و شكى نيست جمع احاديث مقدم بر تبيين و توضيح آن است و اينكه گفتم الحاق كتاب ها به بعضى دون بعضى تناسبى ندارد براى آن است كه آن هايى كه از كتاب شما بهره گيرى مى كنند و خداى متعال نعمت اثر شما را روزى آن ها قرار داده است شما را به عجز و ناتوانى و كمى تتبع نسبت ندهند.

براى اينكه شما-كه خداى متعال بردبارى شما را نسبت به نادانى من و امثال من زياده فرمايد-در ديباچه بحار مرقوم فرموده ايد كه كتاب بحار به سرحدى تأليف شده كه خوانندگان آن را از ديگر كتاب هاى اخبار بى نياز مى سازد بنابراين لازم است كه هيچ كتاب و رساله اى در فن احاديث نباشد مگر اينكه شما در حال يا آينده آن را به كتاب بحار ملحق ساخته باشيد.

و از ويژگى هاى بحار آن است كه شهرت و اعتبار آن روزافزون است و موقعيت و اهميت آن هميشگى خواهد بود به ويژه هرگاه قائم آل محمّد عجل اللّه قيام فرمايد از آغاز تا انجام آن را مطمح نظر شريف خود قرار خواهد داد بلكه مضامين آن در عالم برزخ و عقبات آخرت و در بهشت برين و در بهترين روضات آن،مورد انتفاع خواهد بود و آن ها كه در رياض بهشت از لذات جسمانى بهره ورند از لذات روحانى اين كتاب شريف هم استفاده خواهند كرد.

و اينك با همه پوزش هايى كه در باطن معروض مى دارم نامه خود را به پايان مى برم چه آنكه من از ديگر ارادتمندان سزاوارترم كه جمله إِنِّي أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ را در حقم پذيرا گرديد.

ص:54

در خاتمه شما را به خون مظلوم و به بزرگوارى و مراتب عزّت حضرت على اصغر كه شهادت دلخراش آن شهيد آزاده حضرت سيد الشهداء عليه السّلام را سخت آزرده خاطر و دردمند ساخت و به پدران و فرزندان آن مقام مقدس سوگند مى دهم كه نياز مرا كه معروض خاطر داشتم(شرح كتاب بحار و ديگر الحاقات)هرگاه به خير و صلاح شما باشد برآورده سازيد و از لغزش هاى من درگذريد و از آزارى كه از ناحيه من تحمل كرده ايد و دور از ادب نسبت به شخصيت مقام شما بوده و برخلاف انتظار از من به ظهور رسيده است،به ديده عفو،چشم پوشى كنيد تا خدا هم كه رب الارباب است از شما درگذرد و آيا نمى خواهيد كه خدا شما را ببخشايد؟

آثار خيريه: به طورى كه از احوال مؤلف رياض برمى آيد معظم له از خاندان با شخصيت و با اهميت و رياست و وزارت بوده است و با توجه به اين موقعيت بايستى از آثار خيرى كه پس از او باقى بماند بى نصيب نباشد ليكن از آثار خيريه او اطلاعى نداريم.

تنها شيخ محمّد على حزين لاهيجى كه پيش از اين ياد كرديم،شاگرد اجازه مؤلف رياض بوده است در تذكره خويش ضمن شرح حال خود و نام بردارى از معاشران فاضل و اعيان مى نويسد:از آن جمله مولاناى فاضل آميرزا عبد اللّه مشهور به افندى است،كه به فنون متداوله ماهر و به غايت متتبع بود و در اصفهان در جوار منزل خود مدرسه اى عمارت كرده به افاده اشتغال و روزگارى مهنا داشت.

زهر الرياض نوشته و بعض ديگر نيز بدان اشاره كرده اند و از احتمال تذكره هم برمى آيد همان 1130 هجرى باشد كه چهار سال پيش از آشوب اصفهان بوده است.

سيد عبد اللّه جزائرى رحمه اللّه در اجازه نوشته است ميرزا عبد اللّه در عشر ثلاثين درگذشته است.

روضات مى نويسد:مرادش از عشر ثلاثين سى سال پس از 1100 هجرى است كه نزديك به اوائل قرن دوازدهم هجرى مى باشد يعنى 1130 هجرى.

ريحانه اوّل نوشته است،صاحب رياض در سال 1120 و اندى درگذشته است.

آثار ملى اصفهان از مصفى المقال مرحوم علامه تهرانى رحمه اللّه نقل كرده است كه وى در سال 1110 درگذشته است و اين دو تاريخ به جهاتى درست نيست به ويژه اينكه در مصفى المقال علامه تهرانى محل تاريخ وفات او را خالى گذارده و تنها از اجازه سيد عبد اللّه عشر ثلاثين را ياد كرده است.

مدفن:در اينكه صاحب رياض در اصفهان كه زادگاهش بوده دفن شده است شكى نيست،ليكن با وجود اين،برخلاف انتظار مدفن او(دقيقا) معلوم نمى باشد.

زهر الرياض مى نويسد:در سفرى كه به اصفهان رفتم در صدد تحقيق مقبره صاحب رياض برآمدم اثرى از مزار او نيافتم و برخى از موثقان اظهار مى داشتند كه آرامگاه او در اطراف مقبرۀ فاضل هندى است.و مقبره فاضل هندى در مشرق تخت پولاد واقع شده و رحلت او سال 1137 هجرى بوده است.

ص:56

فوائد الرضويه نيز همين سال را سال وفات صاحب رياض دانسته و اشتباه است و در روضات،ذيل احوال ميرزا عبد اللّه پس از بيان عشر ثلاثين مى نويسد در همين سال فاضل هندى ارتحال كرده است و حال آنكه در شرح حال فاضل مى نويسد سال 1137 درگذشته و گويا مرادش آن بوده كه در دهه سوم از سال هاى بعد از 1100 كه از سى سال تجاوز مى كند فاضل درگذشته است.

بارى تذكرة القبور و يا دانشمندان اصفهان مى نويسد مقبره فاضل به نام مقبره فاضلان مشهور است؛زيرا در آن مقبره،فاضل هندى و حاج ملا محمّد نائينى دفن شده اند.

بازماندگان:پيش از اين در ذيل سفرهاى صاحب رياض نوشتيم، صاحب رياض در تبريز با يكى از ثروتمندان بستگانش ازدواج كرده است و معلوم نيست از اين ازدواجش فرزندى داشته است يا خير.همچنان كه زهر الرياض مى نويسد در معاجم علما و تذكره هاى فضلا فرزندى براى صاحب رياض نام برده نشده است.

آرى از پدرم(علامه سيد شمس الدّين محمود مرعشى)شنيدم كه نوادگان او در تبريز و اصفهان بوده اند و پدرم اظهار مى داشت كه مرد فاضلى را از بازماندگان صاحب رياض ملاقات كردم كه به نام جدش ميرزا عبد اللّه خوانده مى شد.

خاندان:خاندان پدرى صاحب رياض از مردمان دانشور و از اعلام و از سرشناسان وقت خويش بوده اند و خاندان مادرى او نيز از مردمان با اعتبار و صاحب منصبان روزگار خود به شمار مى آمده اند و چنان كه پيش از اين نوشتيم دايى بزرگ او سمت وزارت كاشان را عهده دار بوده و كارهاى حكومتى را از طرف سلطان انجام مى داده و به عنوان وزير شناخته مى شده و صاحب رياض مدت يك سال دوران خردسالى را در دار الوزارۀ او به سر

ص:57

برده است.و خاندان همسرش چنان كه خود اظهار داشته است از مردمان ثروتمند و با اعتبار بوده اند.

پدر صاحب رياض:والد ماجد ميرزا عبد اللّه از اعلام وقت و از اجلاى زمان بوده است و ما مختصرى از شرح حال او را به طورى كه خود او در مجلد چهارم رياض مرقوم داشته است در اين وجيزه يادآور مى شويم،وى مى نويسد:

ميرزا عيسى بن محمّد صالح بيك از افاضل عصر و از اعاظم دهر بوده است مقدمات علوم را از ملا محمود بن ميرزا على اصفهانى شاگرد شيخ بهايى و ميرداماد فراگرفته است،و پس از آن به اتفاق جمعى از فضلا از جمله سيد امير عبد الرزاق كاشى به درس خليفه سلطان كه مقام وزارت كبرا را هم داشته حضور مى يافته است و در آن به درس ملا محمّد تقى مجلسى و ملا حسن على فرزند ملا عبد اللّه شوشترى و سيد ميرزا رفيع الدّين نائينى و آقا حسين خوانسارى و ملا محمّد باقر فاضل سبزوارى حضور پيدا مى كرده و در بسيارى از درس ها هم مرحوم علامه ملا محمّد باقر مجلسى و ملا ميرزا شيروانى و ميرزا علاء الدّين گلستانه و ملا محمّد صادق كرباسى با وى شريك درس و هم مباحثه بوده اند.

در ضمن نام بردارى از اساتيد ميرزا عيسى پيداست كه ميرزا عيسى در فنون معقول و منقول و رجال و حديث مهارت داشته است.

پيش از اين نوشتيم خانواده صاحب رياض از اجلا و سرشناسان وقت خود بوده اند در تأييد همين موضوع است كه صاحب رياض مى نويسد:

پدرم از خاندان عزيز و از مردم ثروتمند بوده و دين و دنياى خود را با كمال جلالت و عظمت به پايان رسانيده است چنان كه جدم محمّد صالح بيك از مقربان حضور شاه عباس كبير بوده و عموى پدرم على بيك نظارت بيوتات سلطانى را به عهده داشته و شاه عباس نيز نهايت بزرگوارى را نسبت به او مرعى مى داشته است و پس از او در پيشگاه شاه صفى و شاه عباس

ص:58

ثانى نيز از كمال عظمت برخوردار بوده است.و دختر عمويش به همسرى وزير كبير سيد ميرزا مهدى مفتخر بوده است.

پدرم در آغاز جوانى كه نزديك به بيست سال داشت پدر پير خود را از دست داد و همان زمان به درس اساتيد آن روزگار حضور پيدا مى كرد و با آنكه با كمال اندوهناكى به سر مى برد از شركت در جلسات درس غفلت نمى كرد و بر همه همدرسان و همسالان خويش برترى داشت و در ميدان دانشورى گوى سبقت را از همگان مى ربود.

و آن گاه كه من به سنين هفت سالگى رسيده بودم و دوران خردسالى را پشت سر مى گذاردم پدرم كه مرد چهل ساله بود در سنه 1074 هجرى در اصفهان درگذشت.

بارى پدرم مردى فاضل و عالم و جليل القدر و انديشمند و محققى مدقق و جامع و در انواع علوم عقلى و نقلى و ادبى و رياضى و طبى و امثال اين ها از علوم متداوله مهارت داشت و در نهايت پرهيزكارى و پارسايى و دين دارى و آراستگى و زهد از دنيا به سر مى برد و با آنكه از ثروتمندان و دولت مردان عصر خويش به شمار مى رفت و شهرت همگانى داشت هيچ گاه علاقه مندى به مال و جاه از خود نشان نمى داد و با كمال سادگى و بى آلايشى در اجتماع مردم از خواص و عوام ظاهر مى شد و با توجه به اينكه شايسته براى سمت داورى و شيخ الاسلامى بود از پذيرش هر دو منصب كه به وى پيشنهاد شده بود خوددارى كرد و از پذيرش آن ها پوزش خواست.

ميرزا عيسى عاشق وار به فرا گرفتن علم و دانش مى پرداخت و با آنكه شب و روز از آمد و رفتنش اظهار فتور و سستى مى كرد از نوشتن و مطالعه كردن اظهار خستگى و سستى در خود احساس نمى كرد.

و در عين حالى كه از ثروت كاملى برخوردار بود و مى توانست كتاب هاى مورد نظرش را از راه خريدارى به دست آورد از خريد آن ها

ص:59

صرف نظر مى كرد و به خط خودش آن ها را نسخه بردارى مى كرد و از اين راه كتب زيادى را استنساخ كرد (1)و از بركت وجودش بسيارى از خويشاوندان بلكه خادمان و ياران نزديكش و بالاتر اهل محله اش نيز به فراگيرى علم و دانش پرداختند و هريك به نوبه خود در رديف فضلا قرار گرفتند تا به جايى كه يكى از ظرفا گفته بود استر آميرزا عيسى هم از فضلاست.

بارى تشويقات ميرزا عيسى به اندازه اى جالب و مؤثر در بستگانش بوده كه يكى از خدمتكارانش كه در رديف فضلا قرار گرفته بود به شرح تجريد خواجه نصير و امثال آن اشتغال مى ورزيده است.

ميرزا عيسى دانشورى موفق بود و حداكثر شب ها را به عبادت و مطالعه و نوشتن مى گذرانيد و از بسيارى از معاصران به ويژه همدرسان او شنيدم كه آنان همانند او را در كوشش و مطالعه و قوه حافظه و جديت در تحصيل علم و همت گمارى به نوشتن و تصحيح كتب و تصنيف علوم و علاقه مندى به تدريس و مذاكره و بهره گيرى از اساتيد و قرائت نزد آن ها كمتر ديده بودند و به اندازه اى در اين ويژگى ها مواظبت داشت كه اوّل و آخر شب را به قرائت و فرادادن مى پرداخت و قصه ها و حكايات عجيبى از او نقل كرده اند.ميرزا عيسى شش فرزند داشت.

يكى از آن ها مرحوم ميرزا محمّد جعفر است و چنانچه پيش از اين نوشتيم،وى فاضلى جليل القدر بوده و پس از فوت پدرش به تربيت و تهذيب اخلاق و مراتب علمى برادرش صاحب رياض پرداخته است.

ميرزا عيسى ثروت و مكنت و زمين هاى زراعى و دهكده ها و اثاثه ها و خانه هاى زيادى داشت و كتابخانه اش مشتمل بر هزار جلد كتاب بود و اكثر

ص:60

آن ها به جهاتى كه در حال حاضر جاى بيان آن ها نمى باشد مفقود شده و بيشتر آن ها را ميرزا عيسى مورد مطالعه و تصحيح قرار داده و تعليقات و افاداتى بر آن ها نگاشته بود.

ميرزا خطش در نهايت خوبى بوده و از نوشتن اقسام خطوط به خوبى برمى آمد و در هنگام نگارش سرعت قلم داشت و علاوه بر آثار ديگران كه به استنساخ آن ها اقبال تامى داشت آثارى هم از خود به يادگار گذارده است كه پاره اى از آن ها تدوين شده و بخشى از آن ها از سواد به بياض نيامده است.

آثار تدوين شدۀ او بدين قرار است:

شرح دروس شهيد اوّل در فقه كه ناتمام مانده است.رساله اى در كيفيت تحليف و سوگند دادن ذمى ها و ديگر كفار.رساله اى در رؤيت هلال پيش از زوال خورشيد.رساله اى در مسأله نماز جمعه.تعليقاتى بر تفسير كلام اللّه مجيد و كتب اربعه حديث و ديگر كتاب هاى فقهى و اصولى و عربى.

ميرزا در محلۀ شيخ يوسف بنا مى زيسته است.

صاحب رياض مى نويسد:محله شيخ يوسف از محلات بيرون از شهر اصفهان و متصل به اصفهان است و مردم اصفهان عموما آن محله را به عنوان«شيخ حسن بنا»مى خوانند و شيخ يوسف از بزرگان مشايخ صوفيه بوده و به كار بنايى اشتغال مى ورزيده است و فرزندانش نيز به شغل پدر ادامه مى دادند.

شيخ يوسف نيز در همان محل زندگى مى كرده و هنگامى كه در گذشته وى را در آن محل دفن كردند و بقعه و مزارش هم اكنون معروف است و آن محل را به نام وى ناميدند.

آقاى مهرآبادى در آثار ملى اصفهان در ضمن افراد سرشناس محله جيران اصفهان مى نويسد:شيخ يوسف بنا از بزرگان عرفاى اصفهان بوده است و

ص:61

مقبره اش در مجاورت چهارسوق نقاشى در محلۀ جيران واقع،و در زمان رياست هيئت علميه مسجد شاهيان در اصفهان از بين رفت.

ببين كه دست رياست چو ز آستين به درآيد

نه قبر بر سر جا مى نهد نه صاحب قبرش

و در ضمن محلات اصفهان مى نويسد:محله شيخ سبنا يا شيخ يوسف بنا اين محله در خواجو واقع،و در قديم آن را دوشاباد يا روشاباد مى ناميده اند و مقبره شيخ يوسف بنا در اين محله بوده است.

آقاى مهدوى دام عزّه در دانشمندان و بزرگان اصفهان مى نويسد:

قبرستان شيخ يوسف بنا كه عارف معروفى است در محله قصر منشى (منشى الممالك)واقع،و اين گورستان به امر شاه عباس تسطيح،و در آن مسجد و مدرسه و حمام و بازارچه و خانه و قصر بنيان شده است و بدين ترتيب از صورت گورستان بيرون آمده است و اين مقبره را در گذشته دوشاباد يا روشاباد مى گفتند.

تا بدينجا به يارى خداى متعال شرح حال مرحوم صاحب رياض را نوشتيم و تاريخ اتمام آن روز پنج شنبه 23 جمادى الاولى سال 1405 هجرى مطابق با 25 بهمن ماه 1363 شمسى مى باشد و انا الحقير محمّد باقر ساعدى.

در خاتمه اين شرح حال،به منظور حديث نعمت به نام بردارى از مشايخ بزرگوارم كه در آغاز ترجمۀ سفينة البحار متذكر شده ام مى پردازم و پس از آن به نام بردارى آثارى كه از اين فقير به طبع رسيده است اشاره مى كنم و له الحمد و المنه.

مشايخ اجازه:1-والدم حجة الاسلام شيخ حسين مقدس دام ظله العالى 2-علامه حاج شيخ محمّد رضا كلباسى متوفى 1383 هجرى 3-علامه ميرزا محمّد على اوردبادى متوفى 1380 هجرى 4-علامه شيخ آقا بزرگ

ص:62

تهرانى متوفى 1388 هجرى 5-علامه شيخ محمّد صالح حائرى مازندرانى متوفى 1391 6-علامه سيد فخر الدّين امامت كاشانى متوفى 1392 هجرى 7-علامه مولانا على عليارى دام ظله 8-علامه ميرزا محمّد على معلم حبيب آبادى متوفى 1396 هجرى 9-محدث جليل حاج شيخ على اكبر مروج متوفى 1401 هجرى 10-علامه حاج شيخ محمّد حسين آيتى متوفى 1391 هجرى 11-علامه حاج سيد محمّد رضا بروجردى متوفى 1405 هجرى 12-علامه شيخ ابو الحسن شريف عسكرى دام ظله 13-علامه حاج سيد مصطفى خوانسارى صفائى دام ظله 14-علامه حاج شيخ نصر اللّه شبسترى دام ظله 15-آية اللّه العظمى حاج سيد شهاب الدّين مرعشى دام ظله(كه پيش از اين هم بدان اشاره كردم)16-آية اللّه العظمى حاج سيد ابو القاسم الخويى دام ظله 17-آية اللّه العظمى حاج سيد عبد اللّه شيرازى متوفى 1405 هجرى 18-علامه حاج شيخ مجتبى حاتمى لنكرانى دو اجازه اخير كتبى نبوده است در مشهد و اصفهان بدان مفتخر گرديده ام (1).

اما آثارى كه اعم از ترجمه و تأليف به طبع رسيده است:1-پيشواى هشتم شيعيان 2-هشتمين پيشواى شيعه 3-خورشيد بطحا 4-رجال معاصر شيخ طوسى 5-مجمع الزيارات 6-نهمين پيشوا 7-پسر بختگان 8- به سوى مدينه 9-شهيد راه حق 10-ذيل تاريخ علماى خراسان 11-ترجمه منية المريد 12-ترجمه حقايق فيض 13-ترجمه مصباح الشريعة 14-ترجمه التحصين ابن فهد حلى 15-ترجمه مناقب محيى الدّين 16-ترجمه ارشاد مفيد 17-ترجمه عيون اخبار الرضا 18-ترجمه روضات الجنات در هشت مجلد 19-شرح حال خواجه ربيع 20-ماده و خدا 21-ترجمه كشكول شيخ بهايى 22-شرح مخمس

ص:63

23-اخلاق حسنه 24-ترجمه سفينة البحار دو جزء آن طبع شده است.

عده از آثار اين فقير تدوين شده و برخى هم از آن ها بحمد اللّه تحت طبع است از قبيل شرح عرفان الحق و كشكول و ترجمه قسمتى از ترجمه تفسير صافى و مشارق الانوار و شرح حال محقق حلى و ترجمه فوائح الجمال و تحفة الابرار شرح نور الانوار در منطق و شرح تحفة الحكيم در حكمت و ترجمه نفس الرحمن مرحوم محدث نورى.اللّهم وفّقنى لما تحب و ترضى بحق محمّد و آله الاطهار.

محمّد باقر ساعدى

ص:64

رياض العلماء و حياض الفضلاء

ص:65

ص:66

كه مولانا آقا رضى قزوينى رساله اى تأليف كرده و در آن رساله بر آن است كه نوروز همان هنگامى كه فعلا مشهور است،نيست و نيز ميرزا محمّد حسين بن ميرزا ابو الحسن قاينى رساله اى در درستى نظريه آقا رضى تأليف كرد،و همچنين ميرزا رضى الدّين محمّد«مستوفى اراضى خالصه اصفهان»رساله اى راجع به نوروز تأليف كرد و نظريه آقا رضى را اثبات نمود (1).

و العلم قد درست آياته و عفت عنه رسوم احاديث و اخبار

كم بكر فكر غدت للكفو فاقدة ما دنستها الورى يوما بانظار

كم خر لما قضى للعلم طود علا ما كنت احسبه يوما بمنهار

و كم بكته محاريب المساجد اذ كانت تضىء دجى منه بانوار

فاق الكرام و لم تبرح سجيته اطعام ذى سغب مع كسوة العارى

جل الذى اختار فى طوس له جدثا فى ظل حام حماها نجل اطهار

الثامن الضامن الجنات اجمعها يوم القيامة من جود لزوار

روح شيخ بهايى كه رهبر مردمان است همواره از ابرهاى رحمت خداوند سيراب باد.شيخ بهايى بزرگى است كه راه هاى هدايت به وسيلۀ او هويدا مى شد و اكنون كه درگذشته همه جا از رحلت او سياه پوش شده است.

به دنبال آن بزرگوارى و مجد،سوگند ياد كرده براثر اندوهى كه از درگذشت او دارد،نخندد و پيراهن صبرش را در رحلت او چاك بزند.

نشانه هاى دانش براثر اندوهى كه از درگذشت او به وجود آمده كهنه شده و از پاى درآمده و آثار احاديث و اخبار از ميان برچيده شده است.چه بسيار فكرهاى بكر و انديشه هاى بى سابقه اى كه در كانون قلب او وجود داشت و فروريخت و گمان نمى كنم چنين پيش آمدى در روز مرگ ديگرى از بزرگان به وقوع پيوسته باشد و يا خيال نمى كنم تا به حال چنين شكافى در درياى ژرف علم،اتفاق افتاده باشد.چه بسيار محراب هاى مسجدها در رحلت او گريستند؛زيرا آن ها بودند كه براثر نورانيت او در دل شب ها مى درخشيدند.او با طبيعت كرم خدادادى كه داشت بر همۀ كريمان برترى يافت تا به جايى كه همواره گرسنگان از كنار سفرۀ او سير برمى خاستند و برهنگان از عنايت او جامه عزت بر اندام خويش مى آراستند.آرى بزرگ است خدايى كه آرامگاه او را در طوس زير سايۀ نواده رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله قرار داد آن بزرگى كه هشتمين پيشواى آل رسول بوده و براى زايران خود بهشت را تضمين فرموده است.

ص:69

و از اشعار او چكامه اى است در ستايش گرى از شيخ زين الدّين بن محمّد بن حسن بن شهيد ثانى رحمة اللّه عليهم اجمعين.

كمولاى زين الدّين لا زال راكبا سوابق مجد فى يديه زمامها

اذا انقض منكم كوكب لاح كوكب به ظلمات الجهل يجلى ظلامها

فما نال مجدا نلتم من سواكم و لا انفك منكم للبرايا أمامها

مطايا العلى ما انقدن يوما لغيركم و موضعكم دون البرايا سنامها

حللتم بفرق الفرقدين و شدتم رسوم على قد طال منها انهدامها

محط رحال الطالبين جنابكم و ما ضربت الا لديكم خيامها

اذا تليت فى الناس آيات ذكركم لها سجدت أخيارها و طغامها

مانند آقاى من زين الدّين كه همواره بر اسب هاى مسابقه سوار مى شود و دهانه آن ها را به كف باكفايت خود مى گيرد هرگاه ستاره اى از شما افول كند ستاره ديگرى از شما مى درخشد و تاريكى هاى نادانى را برطرف مى سازد.ديگرى جز شما نيست كه بر اسب بزرگوارى سوار شود و دهانه آن هم از دست شما دور نمى گردد.مركب بزرگوارى كه براى شما رام نمى گردد و جاى شما بر فراز كوهان شتر دانش است.

بر بالاى ستاره فرقدين دانش جاى گرفتيد و آيين دانش را كه رو به انهدام گذارده بود تجديد كرديد.از همه طرف قافلۀ طالبان دانش به سوى شما گسيل مى شود و شتران خود را در كنار خيمه هاى دانش شما پابند مى زنند.هرگاه آيات دانش شما بر مردم فراخوانده شود همگى در برابر عظمت آن ها به سجده درمى آيند.

و از آثار منظوم او چكامه اى است در ستايش از سيد حسين بن سيد محمّد بن ابى الحسن موسوى عاملى:

للّه آية شمس للعلى طلعت من أفق سعد بها للحائرين هدى

و اى بدر كمال فى الورى طلعت انواره فانجلت سحب العمى أبدا

ص:70

قد اصبحت كعبة العافين حضرته تطوف من حولها آمال من وفدا

لا زلت انسان عين الدهر ما رشفت شمس الضحى من ثغور الزهر ريق ندا

خدا داناست چگونه خورشيد از سوى افق نيك بختى درخشيد و افراد سرگردان را رهبرى كرد.و چگونه ماه شب چهارده كمال در ميان مردم طلوع كرد و از بركت نورهاى خود ابر كورى را براى هميشه منجلى ساخت و بيچارگى را برطرف نمود.

مقام ارجمند او قبله نيازمندان است و آرزوها گرداگرد آن در طوافند.تو همانا مردمك چشم روزگارى و مادام كه خورشيد از لابلاى شكوفه هاى رنگين گل شبنم سحرى را مى چشد اين حيثيت درخور تو و براى تو پايدار خواهد بود.بازوريه قريه اى است كه شيخ ابراهيم بدان انتساب دارد و ازآنجا برخاسته است (1).

ظهير الدّين در ديباچه انموذج علومش گويد،مجلد اوّل از شرح الهياتش در سفر حج مفقود شد و از آثار ديگرش حاشيه شرح اشارات و حاشيه اى بر شرح جديد تجريد حاشيه اى بر كشاف و رساله الانموذج الابراهيمية است كه در فوق بدان اشاره شد و علاوه بر اين ها رساله هايى هم در علم كلام تأليف كرده است.ظهير الدّين در سال 1025 هجرى در روزگار شاه عباس درگذشت.

وى فنون عقليات را از امير فخر الدّين سماكى فرا گرفت امير اجازه اى براى او نوشت و در آن اجازه وى را ستوده است.

از امور شگفت آورى كه به وى نسبت داده شده است آن است كه ظهير الدّين از مسائل شرعيه و آثار معصومين و اقوال فقهيه بى اطلاع بود به حدى كه گويند براثر بى اطلاعى از مبانى شرعى از خون احترازى نداشت و مسجد را آلوده به خون مى كرد و نمى دانست كه نجس است و خدا دانا است (1).

در تقويم البلدان بدين خلاصه مى نويسد،ميرزا ابراهيم همدانى مشهور به قاضى زاده همدان از دانشوران روزگار شاه تهماسب و شاهان پس از او بود و از سادات طباطبايى حسينى است.پدرش داور همدان بود و امور شرعى آنجا را اداره مى كرد و فرزندش ميرزا ابراهيم،در قزوين مى زيست و به كسب دانش اشتغال مى ورزيد و علوم عقليه را از محضر علامه علاء امير فخر الدّين سماكى استرآبادى فرا گرفت و در علوم حكميه ترقى فوق العاده اى كرد و كارش از اين نظر بالا گرفت و پس از مرگ شاه تهماسب و درگذشت پدرش،به داورى همدان برگمارده شد ليكن او كمتر

ص:73

به كار قضاوت مى پرداخت و از جانب خود نايبانى براى امور داورى معين كرده بود.

قاضى زاده بيشترين اوقاتش را به مباحثه و مطالعه برگزار مى كرد.و پس از آنكه شاه عباس به تخت سلطنت جلوس كرد به لشكرگاه وى رفت و در پيشگاه او معزز و محترم بود.شاه عباس مقدم او را گرامى داشت و هدايا و بخشش هاى زيادى به وى اعطا كرد،از جمله اين هداياى شاهانه،كيسه اى كه هفتصد تومان عباسى در آن بود به وى اهدا كرد تا از اين راه ديونش را بپردازد.

چنان كه نوشتيم قاضى زاده در فنون عقليات مهارت ويژه اى داشت و به همين مناسبت نظريات عقلى او مقبول علما و فضلاى معاصرش بود.

سال 1026 هجرى كه شاه عباس به كارزار گرجستان رفته بود ظهير الدّين از وى مرخصى خواسته و عازم همدان شد در بين راه اجلش فرا رسيد و ديده از جهان فروبست .

ملا نصير الدّين همدانى كه از علماى آن عصر و يكتاى دهر بود و در سرايندگى و نامه نگارى مهارت داشت در تاريخ وفات او چنين گفته است:

...تا شد همه دان از همدان با آل عبا كرد به فردوس قران

باشد عدد آل عبا تاريخش چون ضرب كنى در همه دان همدان

اين بود خلاصۀ آنچه مؤلف تقويم البلدان در اين باره آورده است.

گويند در ميان او و شيخنا البهايى،برادرى و صدق و صفاى بيرون از اندازه بود و شيخ بهايى او را مى ستود و علم و فضلش را توصيف مى كرد و او را بر سيد داماد كه معاصر هر دو بود برترى مى داد.

شيخ بهايى در پاسخ نامه اى كه از سوى قاضى به وى رسيده بود و ما در ضمن شرح حال شيخ،بدان اشاره خواهيم كرد چنين مرقوم فرموده است:

يا غائبا عن عينى لا عن بالى القرب اليك منتهى آمالى

ص:74

ايام نواك لا تسل كيف مضت و اللّه مضت بأسوء الاحوال

اى آنكه از ديدگان من دور مى باشى ليكن از دل من بيرون نرفته اى و همواره آرزويم ديدار تو و ماندن در كنار تو مى باشد.از ايام دورى از تو مپرس كه چگونه سپرى شده همين قدر مى گويم به خدا سوگند آن روزها به بدترين حالات گذشت.

ديدۀ دل هاى دورافتادگان از درخشش مرافقت تو،كه خالى از هرگونه آلودگى است روشن مى شود و مشام ارواح مشتاقان از بوى شكوفه هاى لطايف لاهوتى تو خوش بو و معطر مى گردد.باطنى را در نظر دارم كه گنجور حقايق دينى است،آن حقايق غامضه اى كه حداكثر اذهان از وصول بدانها محرومند و نهادى را در خاطر دارم كه از رموز اسرار عرفانيه برخوردار مى باشد،آن رموزى كه ابناى روزگار از درك آن ها ناتوانند و تاب ادراك آن ها را ندارند.

جانا سخنت گرچه معمارنگ است اين زمزمه را به گوش ياران چنگ است

مخروش كه مرغان چمن مى دانست كاين نغمه ناقوس كدام آهنگ است

بارى نامه شما را قرائت كردم نامه اى بود كه هر سطرى از آن مرا به شطرى و هر فصلى از آن مرا به اصلى راهنمايى مى كرد و از هر اشاره اش بشارتى به ظهور مى رسيد بديهى است تمام اين شطرهاى مختلف و فصل هاى پى درپى و نشانه هاى تودرتو برگشت به حقيقت واحدى دارند كه تعدد و اختلافى در آن راه پيدا نكرده و متوجه به فرد منحصرى بوده كه كثرتى در آن وجود ندارد.

نواى عشق بازان خوش نوايى است كه هر آهنگ آن را ره بجايى است

اگر چه صد نوا خيزد از آن چنگ چه نيكو بنگرى باشد بدآهنگ

خدا سايۀ شما را پاينده بدارد.در ضمن توشيح كريمه خود مستفسر احوال مخلص حقيقى خود شده و از چگونگى اوضاع خدمتكار خود

ص:75

استعلام نموده ايد،مناسب است به طور اجمال و بنا به درخواست شما اشاره اى بدانها بكنم هرچند شنيدن آن ها رنج آور است كه گفته اند:(آزرده دل آزرده كند انجمنى را)در عين حال معروض مى دارم پيش آمدهاى روزگار و گرفتارى ها و رنج ها و دردها حالاتم را مكدر و روز خوشم را شب تار ساخته و آبشخور آسايش ام را مكدر گردانيده است،از طرف ديگر دل پرقساوتم زنگ معصيت گرفته تاريكى غفلت آن را فروگرفته و پرده گناه،او را پوشانيده است.

آه از اين دل كز گريبان غمى سر برزند

صد مصيبت رفت و دست شيونى بر سر زند

با اين حال لشكر ناتوانى بر كشور وجود من استيلا يافت آن چنان كه عشق و شور از من زدوده شده است و از لذت ها و خوشى هاى ظاهرى هم بهره اى ندارم و از حظوظ عادى نيز چشم فروبسته ام(مرغ آتش خواره كى لذت شناسد دانه اى)و من خود در ضمن ابياتى به بحر مثنوى گفته ام:

اندرين ويرانۀ پروسوسه دل گرفت از خانقاه و مدرسه

نه ز مسجد كام بردم ز دير نه ز خلوت طرف بستم نه ز سير

عالمى خواهم از اين عالم بدر تا به كام خود كنم خاكى بسر

در عين حال هنگامى كه فوج اندوه ها بر من هجوم مى آورد و توفان غم ها كشتى آسايش مرا در تلاطم خود مى گيرد دل اندوهگين و قلب غمناك خويش را به يادآورى از شما به ويژه آن گاه كه در خدمت شما بودم و از فيض محضر شما بهره مى بردم تسلا مى دهم و به ياد عهد و ميثاق بزرگوارى شما آرامشى در خود به وجود مى آورم(با بيم و همين زمزمه عشق و فغانى پيداست).

اينك اى آنكه معارضان در هر پايه و مايه باشند در برابر تو دست اطاعت بر سينۀ خويش نهاده اند از جاى برخيز و غبار علاقه مندى به دنيا را از دامن ما بزداى و اى سلطان متألهان همتى كن تا گردن هاى ما را از بار

ص:76

دنياداران نجات بخشى و از زبان ما با خاطرى مطمئن و دلى خالى از هرگونه كدورت بگويى:

از خلق جهان كناره كرديم سررشتۀ عقل پاره كرديم

در تأييد اين مقال گفته اند،آسايش در بريدن از علائق است و عزت در عزلت از خلايق تا به آخر نامه.

از آثار ظهير الدّين حاشيه اى است بر كتاب اثبات الواجب تأليف ملا جلال الدّين دوانى و مجموعه اى در تحقيق مسائل عديده كه آن ها را به خط خود او در نزد آميرزا ظاهر،ديده ام و تعليقاتى بر شرح حكمة الاشراق و امثال آن دارد و رسالۀ مختصرى در مسأله أن الواحد لا يصدر عنه الا الواحد تأليف كرده است.

و از پيشامدهايى كه در تواريخ بدو نسبت داده اند آن است كه،وى گروهى از بزرگان امراى شاه عباس كبير را كشته است.

قاضى زاده،در بسيارى از آثار خود به ويژه حاشيه شرح اشاراتش با آراى ملا ميرزا جان مخالفت هايى داشته است (1).

در شهر اردبيل نسخه اى از ارشاد علامه را ديدم كه علامه و فرزندش به خط خودشان براى او اجازه اى نوشته بودند و او هم اين كتاب را بر آن ها قرائت كرده بود و خط پدر و فرزند به طورى كه معمول اغلب فضلا بوده به خوبى نوشته نشده بود و آن هر دو بزرگوار از وى به نيكى ياد كرده اند.

اكنون مناسب مى دانم اجازۀ ايشان را به عبارتى ايراد كنم ترجمۀ صورت اجازۀ علامه اين است:

اين كتاب را كه به نام ارشاد الاذهان الى احكام الايمان موسوم و در فقه تأليف شده است قرائت كرد شيخ عالم فاضل زاهد پارساترين متأخران تقى الدّين ابراهيم بن حسين آملى خداوند او را حفظ و عمرش را دراز كند.

قراءتى كه مشتمل بر بحث و اتقان بود به انجام آورد.و در اثناى قرائت و تضاعيف مباحثت آن مشكلاتى كه در فقه براى او اتفاق مى افتاد از من مى پرسيد و مشكلات او را با كمال وضوح بيان مى كردم و روايت اين كتاب و ديگر آثار و روايات و اجازاتم و همۀ كتاب هاى متقدمان از اصحاب پيشين خود را(رضوان اللّه عليهم اجمعين)به وى اجازه دادم به همان شرايطى كه در اجازات،معمول است و كتب الحسن بن يوسف بن مطهر ماه محرم سال 709 هجرى حامدا مصليا.

ترجمه صورت اجازه فرزندش فخر المحققين رحمه اللّه.

قرائت كرد بر من شيخ اجل اوحد دانشور با فضيلت فقيه پارساى محقق رئيس اصحاب تقى الدّين ابراهيم بن حسين بن على آملى ادام اللّه فضله و امتع ببقائه الدّين و أهله كتاب ارشاد الاذهان الى احكام الايمان تصنيف پدرم ادام اللّه ايامه از آغاز تا انجام آن قراءتى كه از مقاصد آن كمال اطلاع را داشت و از مصادر و موارد آن به خوبى آگاه بود و از دقايق آن به شايستگى بحث مى كرد و بدون آنكه از حقايق اسرار آن خبردار شود از موضوعى فراغت نمى يافت بلكه از الفاظى كه متضمن عقايد بود گفتگو مى كرد و دلايل و شواهدى كه شكى در درستى آن ها نبود از من درخواست مى كرد و

ص:78

من هم دامن همت به كمر مى زدم و به وى پاسخ مى دادم و به مطالبى كه مورد اعتماد و استناد من بود اشاره مى كردم و او هم با كمال دقت از چشمه سارهاى مطالب يادآورى شده سيراب مى شد و همۀ آن ها را فرامى گرفت و طبق اجازه اى كه از پدرم داشتم،به وى اجازه دادم تا كتاب مزبور را هرگاه بخواهد و دوست داشته باشد به هركسى بخواهد و دوست داشته باشد اجازه دهد و جانب احتياط را درباره من و خودش رعايت فرمايد و كتب العبد الفقير الى اللّه الغنى عمن سواه محمّد بن الحسن بن يوسف بن على بن المطهر الحلى در 12 ماه مبارك رمضان سال 706 هجرى و الحمد للّه وحده و صلّى اللّه على سيدنا محمّد النبى الامين و آله الطيبين الطاهرين و سلم تسليما كثيرا.

مشهور به وراق،ابن الشيخ على بن هلال الجزايرى مذكور است و اللّه اعلم (1)و تاريخ اجازه 920 هجرى در روزگارى بوده كه قطيفى افتخار مجاورت آستان قدس حضرت علوى عليه السّلام را داشته است.

قطيفى،در نجف اشرف ساكن بوده است و از اجازات او استفاده مى شود كه گروهى از دانشوران از وى روايت مى كرده اند از آن جمله است شاگردش سيد معز الدّين محمّد بن تقى الدّين محمّد حسينى اصفهانى،تاريخ اين اجازه سال 928 هجرى مى باشد كه در نجف اشرف مرقوم داشته و من آن اجازه را در پشت كتاب شرايع كه متعلق به سيد معز الدّين بوده به خط قطيفى كه خالى از ردائت نبوده است ديده ام.

از آن جمله سيد شريف الدّين حسينى مرعشى شوشترى پدر قاضى نور اللّه شوشترى مؤلف مجالس المؤمنين است و فرزندش قاضى نور اللّه،در حواشى مجالس به اجازه مزبور كه پدرش از قطيفى داشته،تصريح كرده است (2).

و ديگرى سيد ميرزا نعمة اللّه حلى است كه در آينده ذيل ترجمه او به آن اجازه اشاره مى شود.

قطيفى دانشورى پارسا و عابد بوده و به پرهيزكارى و ديگر صفات

ص:80

پسنديده شهرت داشته است و به طور كلى ترك دنيا گفته و با شيخ على كركى معارضات بسيارى داشته است تا آنجا كه حداكثر ايرادهاى شيخ على در برخى از رسائل،رضاع و خراج و امثال اين ها متوجه به قطيفى بوده است.

از اساتيد خود شنيده ايم،آن گاه كه قطيفى در كربلاى معلى و يا نجف اشرف بوده است،شيخ على كركى هم به اعتاب عاليات مشرف مى شود و در پشت قبر مبارك در رواق شريف ملاقاتى ميان اين دو اتفاق مى افتد و در همان اوقات هديه اى از سوى شاه تهماسب صفوى براى او گسيل مى شود.

قطيفى هديه شاه را نمى پذيرد و اظهار مى دارد نيازى بدان ندارم.شيخ على كه از جريان اطلاع پيدا مى كند خطاب به وى مى گويد اين عمل تو خطا بود و با چنين رفتارى مرتكب محظور يا مكروهى شدى و در مقام استدلال اظهار داشته است كه حضرت امام حسن مجتبى عليه السّلام تقديمى معاويه را مى پذيرد و پيروى از آن امام عالى مقام عليه السّلام و تأسى به آن جناب يا واجب است و يا مندوب و ترك تبعيت از آن حضرت يا حرام است يا مكروه، چنانچه تحقيق اين موضوع در ضمن مسائل علم اصول است،و اكنون شاه تهماسب از معاويه فروتر نمى باشد و تو هم از حضرت امام حسن مجتبى عليه السّلام برتر و عالى مقام تر نمى باشى،شيخ ابراهيم در برابر اعتراض او پاسخى داد.

مؤلف گويد،بديهى است هر دوى آن ها دو كوه سر به آسمان كشيده وقار،و دو پرچم برافراشتۀ دانشورى بودند و چون منى شايسته نيست در ميانشان به حكومت برخيزم در عين حال به طور اجمال مى گويم از اعتراض محقق ثانى آثار مغالطه اى هويداست و آن را در ضمن وجوهى چند ايراد مى كنيم.

1-جوايزى را كه حضرت امام مجتبى عليه السّلام از معاويه مى گرفت استيفاى پاره اى از حقوقش بوده كه بدين وسيله در اختيار درمى آورد؛زيرا دنيا و

ص:81

آنچه در آن وجود دارد ويژۀ اهل بيت عليهم السّلام است تا چه رسد به پشيزى كه در اختيار آن ستمگر سركش بوده باشد.بنابراين،مقايسۀ شيخ ابراهيم با آن حضرت قياس مع الفارق است و حديث تأسى هم به همين مناسبت بى اساس خواهد بود؛زيرا تأسى به امام عليه السّلام نسبت به چيزهايى كه جهت اختصاصى آن معلوم نباشد واجب يا مستحب است و در غير آن صورت وجوب و استحبابى ندارد.

2-باب تقيه نسبت به آن حضرت مفتوح بود و واضح است كه بدين جهت ناچار است جايزه او را بپذيرد؛زيرا حضرت مجتبى عليه السّلام به طور ظاهر با آن ملحد،مصالحه كرده بود تا از اين راه بتواند خون شيعيان و ارادتمندانش را از تيغ آن دژخيم محفوظ بدارد و هرگاه از پذيرش جوايز او خوددارى مى فرمود آن بدبخت تيره دل يقين مى كرد حضرتش از زير بار صلح او شانه خالى كرده و ممكن بود چنان پندارد كه امام عليه السّلام دوباره انديشه خروج عليه او را دارد و به همين مناسبت استدلال به تأسى از آن حضرت درست نيست.

3-خداى متعال مى فرمايد: وَ لا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النّارُ (1)گرايش به ستمگر و توجه به وى مستلزم ورود به دوزخ است و شكى نيست اخذ جوايز از سلطان جائر موجب ورود به دوزخ خواهد بود و اخذ چنان جوايزى با توجه بدان استلزام ممنوع است؛زيرا مقدمۀ محظور هم محظور است چه آنكه كمتر اتفاق افتاده است كه پذيرش احسان بيرون از ركون به محسن باشد مثل معروفى است كه،الإنسان عبد الإحسان،انسان بندۀ احسان است.آرى پذيرش احسان در حال ضرورت و امثال آن بيرون از اين قاعدۀ كلى است و ماسواى آن در تحت آن قانون كه منع است برقرار خواهد بود و پيداست كه براى شيخ ابراهيم بنا به اظهار خود او كه نيازمند به جايزه شاه نبوده هيچ گونه ضرورتى وجود نداشته است.پس تجويز اخذ

ص:82

جايزۀ شاه هم خالى از وجه صحت خواهد بود و توجه به اين موضوع نقضى هم به فعل امام عليه السّلام وارد نمى آورد؛زيرا آنان از وجود چنان خطراتى معصوم و محفوظند و چنان مقاصد و نياتى هم دامن گير آن ها نمى شود.

به طورى كه بعضى از افاضل اظهار داشته اند قطيفى از جمله اعلامى است كه نماز جمعه را در عصر غيبت حرام مى دانسته و مقيد بوده است،هرگونه تأليفى را كه محقق كركى تدوين مى كرده،رساله اى در رد تحقيقات او به نگارش درآورد.از جمله رساله خراجيه است به نام،السراج الوهاج لدفع عجاج قاطعة اللجاج.اين رساله را در حرمت خراج(ماليات)و به منظور رد رساله قاطعة اللجاج كه محقق كركى در حليت خراج تأليف كرده،نوشته است.

و از آثار او رسالۀ مختصر و لطيفى است كه در شرح عدد محرمات ذبيحه تأليف كرده و از آن جمله،رساله صوميه است كه فاضل اردبيلى (مقدس اردبيلى)در بحث صوم شرح ارشاد به وى نسبت داده و برخى از فتواها را از وى نقل كرده است.و نيز رساله اى در حرمت نماز جمعه در روزگار غيبت تأليف كرده است در اين رساله كه به منظور رد بر محقق كركى بوده،نماز جمعه را در عصر غيبت به طور كلى حرام مى دانسته است؛ زيرا محقق نماز جمعه را در آن عصر با وجود مجتهد جامع الشرائط واجب مى دانسته و از آثار او شرح الفيه شهيد در فقه است.اين رساله را شيخ عز الدّين حسين عاملى پدر شيخ بهايى در حواشى كه بر الفيه داشته به وى نسبت داده است و از آثار او تعليقاتى است بر شرايع محقق حلى رحمه اللّه.

قطيفى به خط شريف خود اجازه اى براى شاگردش امير معز الدّين محمّد ابن تقى الدّين حسينى اصفهانى نوشته است و از آن اجازه برمى آيد كه شيخ على بن هلال،عموى او بوده و تاريخ آن اجازه سال 928 هجرى است.و از آثار او رساله اى است در شكيات.

ص:83

به خط يكى از علما ديدم كه وى دربارۀ اهميت قطيفى از فردى از اهالى بحرين نقل كرده است:در يكى از اوقات ذات القدس حضرت ولى عصر عجل اللّه تعالى فرجه الشريف به چهرۀ مردى كه قطيفى او را مى شناخته در آمده و به منزل او وارد مى شود.

از قطيفى سؤال مى كند كدام يك از آيات شريفه قرآن در بيان اندرز مردم مهم تر از آيات ديگر است؟شيخ آيه 40 سوره فصلت را تلاوت مى كند و آن آيه اين است: إِنَّ الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي آياتِنا لا يَخْفَوْنَ عَلَيْنا أَ فَمَنْ يُلْقى فِي النّارِ خَيْرٌ أَمْ مَنْ يَأْتِي آمِناً يَوْمَ الْقِيامَةِ اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ همانا آن ها كه به چشم كفر و عناد به آيات ما مى نگرند بدانند كه از نظر ما پنهان نيستند اى غافلان(اينك آيا آنكه گرفتار دوزخ مى شود سرانجامش نيكوتر است،يا آنكه با كمال ايمنى و آرامش وارد قيامت مى شود).

اكنون هرچه را كه مى خواهيد انجام دهيد و بدانيد كه خدا،به كارهاى شما بيناست.

حضرت صاحب ولايت الهيه،معروضه شيخ را تصديق فرمود و از خانه بيرون رفت،شيخ كه مجذوب لقاى امام بود و از چگونگى آن اطلاعى نداشت به خود آمده از يكى از خاندانش پرسيد آيا فلانى از خانه خارج شد؟در پاسخ اظهار داشت ما كسى را نديديم كه خارج و داخل بشود.

و از جمله آثار او حاشيه ارشاد علامه حلى است و اين و رساله را قاضى نور اللّه در مجالس المؤمنين به وى نسبت داده است.و از آثار ديگرش رساله رضاعيه است و در اين رساله به رد محقق كركى پرداخته است.

يكى از اجله شاگردان شيخ على كركى در رساله اى كه به نام مشايخ تأليف كرده است مى نويسد:و از جمله ايشان شيخ اجل شيخ ابراهيم قطيفى

ص:84

است كتب چندى تأليف كرده از آن جمله كتاب الفرقة الناجيه و امثال آن است و در مدينه الجزائر درگذشته است.

از آثار او كتاب تحقيق الفرقة الناجيه است كه مراد از آن فرقه اماميه است (1)و اثر ديگر او نفحات الفوائد و مفردات الزوائد است و اين كتاب به صورت سؤال و جواب تدوين شده است مثلا«ان سأل سائل كذا فنقول كذا»و از مؤلفات او شرح اسماء الحسنى است كه مفصلا از اسماى مقدسه گفتگو كرده و مشتمل بر فوائد ارزنده اى است و سال 936 هجرى از تأليف آن فراغت يافته است.

از استاد استناد(مجلسى)ايده اللّه شنيدم،قطيفى فضيلت زيادى نداشته و به همين مناسبت شايستگى معارضه با شيخ على كركى در خور او نبوده است.

و هنگام ديگر بالمشافهه از وى استماع كردم كه فضيلت،بلكه تدين او را مورد انكار قرار مى داد و اظهار مى داشت،مجموعه اى به خط قطيفى ديدم كه در آن نسبت هاى ناروايى به شيخ على داده است و به دنبال آن مى گفته، كجا مى توان مقام فضيلت و علم شيخ قطيفى را با شيخ على و تبحر او مقايسه كرد.خدا دانا است (2).

ارجوزه اى در مواريث و غير اين ها تأليف كرده است.

استفاده مى شود ملا احمد اردبيلى رحمه اللّه نيز از شيخ ابراهيم روايت مى كرده است.

بارى آن گاه كه نور الدّين على ميسى از محقق كركى درخواست كرد تا وى را به اجازه اى مفتخر سازد از جنابش مسألت كرده تا اجازۀ ويژه اى هم براى فرزندش بنگارد و ما اجازه مزبور را در ذيل حال شيخ على ميسى متذكر خواهيم شد.در آغاز آن اجازه آمده است:« ازآنجاكه استجازه به قانون معتبر در باب علوم عقلى و نقلى براى من حق روايتش به حسب اختلاف و تفاوتى كه موجود است،ثابت شده است اجازه عامه اى به فرزند اسعد فاضل اوحد ظهير الدّين ابو اسحاق ابراهيم كه خدا او را تحت توجهات پدر ارجمندش باقى بدارد مرقوم داشته ام و از مفهوم نامه اى كه معظم له نگاشته چنان استفاده مى شود كه خود او هم همين استدعا را براى نفس نفيسش دارد»تا به آخر آنچه ذيل ترجمه پدرش على بدان اشاره خواهيم كرد (1).

به دنبال آنچه نوشته شد مى گويم، بااين كه شيخ ابراهيم از مشاهير علماى جبل عامل است،نام و ويژگى هاى او در امل الآمل نيامده،و تأسف آورتر اينكه شيخ معاصر سند روايت خود را در آخر كتاب وسائل الشيعة با سه واسطه به وى منتهى ساخته،در عين حال در امل الآمل از وى يادى نكرده و نامى نبرده است (2).

ص:87

بلكه،شاگرد او بوده است.

در كتاب امل الآمل مى نويسد:كفعمى ثقه اى فاضل و اديبى شاعر و عابدى زاهد و پرهيزكار بود كتاب المصباح كه همان الجنة الواقية و الجنة الباقية باشد كتاب مهمى است كه مشتمل بر فوائد بسيارى مى باشد و تاريخ اتمام آن سال 895 هجرى است از آثار اوست و همان كتاب را خود كفعمى به صورت شايسته اى خلاصه كرده است و كتاب البلد الامين او در عبادات است كه بزرگ تر از كتاب مصباح اوست و در همين كتاب صحيفه سجاديه را شرح كرده و اشعار بسيار و رساله هاى متعددى دارد.

از آثار او الرسالة الواضحة فى شرح سورة الفاتحة است كه خود در حواشى مصباح بدان رساله كه از آثار قلميش مى باشد اشاره كرده و ما هم نسخه اى از آن را داريم.ديگرى كتاب صفوة الصفات است در شرح دعاى سمات كه در حاشيه مصباح آن را از آثار خود شمرده و استاد ما هم در بحار بدان تصريح كرده است.ديگرى رساله لمع البرق فى معرفة الفرق و كتاب زهر الربيع فى شواهد البديع و كتاب نهاية الارب فى امثال العرب و كتاب نور حدقة البديع و نور حديقة الربيع و كتاب الكوكب الدرى و كتاب حديقة انوار الجنان الفاخرة و حدقة انوار الجنان الناظرة و كتاب العين المبصرة و كتاب حجلة العروس و كتاب مشكاة الانوار و اين كتاب غير از مشكاة الانوار سبط شيخ ابو على طبرسى رحمه اللّه است.

تمام كتاب هاى يادشده آثارى است كه خود او در مصباح و حواشى آن به خود نسبت داده است.

و از آثار او رساله محاسبة النفس اللوامة و تنبيه الروح النوامه است كه يكى از سادات روزگار ما آن را به پارسى برگردانيده است و از آثار او كتاب مجموع الغرائب و موضوع الرغائب است و ديگر،اللفظ الوجيز فى

ص:89

قراءة الكتاب العزيز و نيز مجموعه بزرگ و كثير الفوائد او است كه مشتمل بر مؤلفات چندى است و من آن اثر را به خط خود او در شهر ايروان از شهرهاى آذربايجان ديده ام و تاريخ اتمام برخى از آن پنج روز باقى مانده از ماه مبارك رمضان سال 848 و بعضى از آن سال 849 و سال 852 هجرى بوده و تعدادى از مؤلفات اين مجموعه از آثار شخص كفعمى است از جمله اختصار الغريبين هروى،ديگر اختصار اللغة مطرزى،ديگرى اختصار كتاب غريب القرآن محمّد بن عزيز سيستانى،و كتاب اختصار جوامع الجامع شيخ طبرسى و اختصار كتاب تفسير على بن ابراهيم و اختصار زبدة البيان مختصر مجمع البيان طبرسى تأليف شيخ زين الدّين بياضى و اختصار علل الشرائع صدوق،و اختصار قواعد شهيد اوّل،و اختصار كتاب المجازات النبويه سيد رضى،و اختصار كتاب الحدود و الحقائق در تعريف و تفسير الفاظ متداوله شرعى است.

اثر ديگرش،كتاب حياة الارواح و مشكاة المصباح است كه نسخه اى از آن نزد ما موجود است و اين كتاب مشتمل بر هفتاد و هشت باب است كه در لطايف و اخبار آثار تدوين شده و سال 853 هجرى از تأليف آن فراغت يافته است.از آثار ديگر وى،كتاب التخليص در مسائل مشكله فقه است كه آن را به خط شريفش در ضمن مجموعۀ در ايروان ديده ام و از اوست، كتاب مشكات الانوار كه آن را در حواشى مصباح از آثار خود نام برده است.

و از آثار او كتاب مختصر نزهة الالباء فى طبقات الاطباء تأليف كمال الدّين عبد الرحمن بن محمّد بن سعيد انبارى است و از آثار اوست اختصار كتاب لسان الحاضر و النديم و ديگرى،كتاب فرج الكرب و فرح القلب فى علم الادب است كه اقسام فن ادب را در آن متذكر شده و نزديك به هزار بيت است.

ص:90

(توضيح)در اينكه الجنة الواقيه كه كتاب مختصرى است از آثار او باشد مورد تأمل است و به همين مناسبت استاد ما در آغاز بحار اظهار داشته است كه اثر مزبور از تأليفات برخى از متأخران است و گاهى آن را به كفعمى منسوب مى دارند.

در پايان كتاب حياة الارواح و مشكاة المصباح چنين آمده ابراهيم بن على بن حسن بن محمّد بن اسماعيل اللويزاوى الجد الجبعى الاب العمادى المولد،و در اوايل آن آمده ابراهيم بن على الجباعى و بالاخره هر دو نسبت يكى است.

در آخر مصباحش گويد:فراغت يافت گردآورنده اين اثر بندۀ نيازمند به خدايى كه از داشتن فرزند و زن بى نياز است و خدايى كه آفريدگان خود را از نطفه درهم آميخته،آفريده است،آن بنده اى كه لغزش وى از ديگران بيشتر و بندگى اش كمتر است.كفعمى زادگاه او،لويزى محل نشو و نماى او،پدرش جبعى و لقب او تقى،و مذهبش امامى است،و نام او ابراهيم بن على بن حسن بن محمّد بن صالح اصلح اللّه شأنه و صانه عما شأنه و تأليف اين اثر در زمان هاى مختلف بوده و آخرين آن شامگاه روز سه شنبه، سه شب مانده از ماه ذي قعدة الحرام است،كه اميد است ما بقىِ آن ماه ها و سال هاى آينده به خوبى و فراخى به پايان رسد و سال فراغت آن 895 هجرى بوده است.

لويزاوى از باب زيادت نسبت است و لويزى به ضم لام و فتح واو و سكون ياى منقوطه تحتانى و زاى نقطه دار منسوب به لويزه است كه ديهى از جبع بوده و اين ديه اكنون ويران است و ليكن اصل جبع آباد مى باشد و اين ضبط را به خط شيخ على سبط شهيد ثانى قدّس سرّه ديدم.

جبعى به ضم جيم و سكون باى موحده و عين بى نقطه منسوب به جبع است و چنان كه گفته شده،جبع از ديه هاى جبل عامل بوده و گويند

ص:91

نخستين كسى كه در محل مزبور ساكن شد مردى بوده از مردم جبل عامل و مؤيد آن قول خود كفعمى است كه در ضمن انتسابش گفته الجبعى ابا و گاهى جباعى از باب زيادتى نسب گويند.

و حارثى منسوب به حارث همدان است كه از اصحاب حضرت مولا امير المؤمنين عليه السّلام بوده و مخاطب به ابيات مشهور است (1).

كفعمى اشعار زيادى در اقسام فنون شعر به ويژه فن بديع دارد،همچنين نوشته ها و خطبه ها و نامه هايى دارد كه همگى آن ها دليل بر كمال ذوق و لطافت و ظرافت طبع تواناى او مى باشد و بررسى آثار او گواه اين مدعاست.آنچه از مطاوى كتاب فرج الكرب و فرح القلب او استفاده مى شود از جمله،چكامه اى است كه در ستايش رسول اكرم و ائمه طاهرين و در سوگ حضرت سيد الشهداء عليهم السّلام سروده و نيز ارجوزه اى است هزار بيتى كه در واقعه سوزناك كربلا راجع به شهادت حضرت سيد الشهداء و ياوران و خاندان پاكيزه گوهر آن حضرت كه در ركاب مبارك او شهيد شده اند مشتمل بر اسامى ايشان و اشعارى كه به مناسباتى سروده اند مى باشد و خود او در كتاب فرج الكرب يادشده ،اظهار داشته است.

ص:92

ارجوزه مزبور،از جمله ارجوزه هايى است كه مانند آن سروده نشده و مضمون هايى كه در آن آورده شده است،از كتاب هاى متعدد و مراجع مفيد اقتباس گرديده است.در يكى از مدارك،جدولى به نظر رسيده كه در آن، به تاريخ رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و ائمه طاهرين عليهم السّلام اشاره شده است و اين جدول، غير از آن جدولى است كه در مصباح از آن ياد كرده و در آن به طور مفصلى به شرح احوال خاندان پيغمبر پرداخته و در فوق آن جدول نگاشته شده مطالب مربوط به اين جدول از كتاب كشف الظلام شيخ تقى الدّين محمّد كفعمى كه در تاريخ پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و ائمه دوازده گانه عليهم السّلام تأليف شده اقتباس شده است.

به طورى كه مى دانيم اثر مزبور از كفعمى نبوده و ممكن است اشتباه اسمى رخ داده باشد و يا اثر مزبور تأليف فرزندش يا جدش بوده باشد.

و در شهرهاى مازندران رساله غرة المنطق و رساله درة المنطق را به خط كفعمى ديدم و اين هر دو رساله از آثار سيد امير مرتضى شمس الدّين محمّد ابن سيد شريف جرجانى در علم منطق مى باشد و به خاطر مى رسد در تبريز تفسير فاتحه را كه به خط خود او بوده ديده باشم (1).

فقهى و غير آن را از محضر وى فرا گرفته و از وى به اخذ اجازه نايل آمده است.

من آن اجازه را كه به خط شيخ على مى باشد،در پشت كتاب كشف الغمه،تأليف على بن عيسى اربلى رحمه اللّه ديده ام و تاريخ آن سال 924 هجرى در نجف اشرف بوده و آغاز شروع به خواندن آن در نزد شيخ على-به طورى كه خود شيخ اظهار داشته-دوازدهم ذيحجه سال 922 هجرى در نجف اشرف بوده است و شيخ على در اين اجازه او را ستوده است.شيخ على در اين اجازه از استادش شيخ على بن هلال جزايرى روايت كرده است و در ضمن آن اجازه،اظهار مى دارد:روايت خاصه و عامه از راه قرائت و اجازه به طريق معهود براى من از سوى استاد ما امام اعظم اعلم شيخ الاسلام زين الدّين ابو الحسن على بن هلال جزايرى قدّس سرّه به ثبت رسيده است تا به آخر اجازه.

اعتراف داشته است.وى به سال 1026 هجرى درگذشته و سيد على بن ميرزا احمد،در سلافة العصر از وى نام برده است.

صفات ستوده است.

مؤلف گويد:شيخ منتجب الدّين،نام اين سيد را در باب عين بى نقطه ذكر كرده كه ممكن است در نسخۀ فهرست،كلمه ابن پيش از احمد باشد يا اين كه،روش منتجب الدّين آن بوده كه نام هاى زيادى را در اين كتاب در غير محل خود متذكر مى شده است.

و ميسى سال 954 هجرى به وى اجازه داده است.

كتاب امل الآمل او را به عنوان فاضل صالح و عارف به تاريخ ها ستوده است،تا به آخر. (1)

«حر»به ضم حاى بى نقطه و تشديد راى بى نقطه،لقب مشهور اين سلسله است و چنان پيداست كه آنان از نوادگان حر بن يزيد رياحى شهيد به نام است.

نيشابورى از پدرش از جدش از او روايت مى كنيم.

نقل قول كرده و در ذيل نام بردارى از اسماعيل ابن مهران و ابى الشداخ به نام او تصريح كرده است پس از اين در ذيل نام پدرش حسين به پاره اى از احوال او اشاره خواهيم كرد و من خود در كتاب هاى رجال،قدح و تعديلى نسبت به او نديده ام.

مؤلف گويد و من گويم در آينده به پاره اى از احوال او ذيل ذكرى از احوال پدرش حسين اشاره خواهيم كرد.

پس از اين گويد:پدرم قدّس سرّه در حاشيه رجال امير مصطفى در ترجمه احمد مذكور مى نويسد:به خط شيخ زين الدّين نام و نشان او را چنين يافته ام شيخ ابو عبد اللّه حسين بن عبيد اللّه غضايرى مؤلف كتاب الرجال و امثال آن.

و ظاهر آن است كه نام وى احمد بوده،چنان كه در اين كتاب(رجال مير مصطفى)بدان نام معرفى شده است و علامه حلى هم بدان نام تصريح كرده كه صاحب كتاب الرجال احمد بن حسين است.مگر اينكه ممكن است پدرش حسين نيز كتابى در رجال داشته باشد و اللّه اعلم تا به اينجا سخن پدرم به پايان رسيد.

پس از اين مؤلف اين كتاب به اظهارنظر پرداخته و به جمله«و اقول» آغاز كرده است ليكن متأسفانه چيزى جز اين جمله به قلم نيامده است.

علمى سيد نور الدّين عاملى استفاده كرده،و به سال 1079 هجرى در ديه نباطيه درگذشته است.

لم لم تزولى يا جبا ل و لم تشولى يا نعامه

در اين ابيات اشاره اى به واقعۀ كربلا و بدكردارى هاى معاويه و دست نشاندگان او كرده است و گويد:

از اندوه زمانه مى نالم،اندوهى كه روزگار در كنار آن سراپرده هاى ظلم خود را به پا كرده است.از بوستانى فرياد دارم كه پس از سرسبزى و نشاط رو به خشكى و پژمردگى نهاده است.از حادثه اى در شگفتم كه با پيش آمدن آن،گرفتارى هاى روز رستاخيز و دشوارى هاى آن،آشكار شده است.

و در اين هنگام است كه به ياد آن بزرگوارى مى افتم كه براثر پشتيبانى از آثار نبوت در ميان خون خود،غلتيده و به دست دژخيمان از پاى درآمده و بدن شريفش براثر تيغ هاى خون آشام پاره پاره شده است.

بزرگوارى را در نظر دارم كه پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله لب هاى او را مى بوسيده و از اين راه،ناراحتى ها را بر خود هموار مى ساخته است.آرى،اين بزرگوار همان بهترين آفريدگانى است كه بچه ننگين هند با چوب خيزران بر لب و دهان او مى كوبيده است.اى واى بر آن نابكار كه كتاب خدا را پشت سر افكند و دنياى ناپسند را براى خود اختيار كرد.و آن گاه كه به سرانجام شوم خود توجه كرد،دست پشيمانى را به دندان پليد خويش گزيد،كه اين پشيمانى سودى به حال او نداشت.

به دنبال آن به ياد دست نشاندگان معاويه كه گرداگرد او را فراگرفته بودند مى افتم.آن ها بودند كه مانند اذان اعلامى بر فراز مناره ها،حضرت امير المؤمنين على عليه السّلام را دشنام مى دادند.

اينك خطاب به آسمان مى گويم:چرا از فراز به نشيب نيامدى و چرا اى ابر،دنيا را تاريك نساختى،و چرا اى كوه ها،درهم نغلتيديد و چرا اى نفس، از حركت بازنماندى؟

ابن خلكان،در تاريخ خود از بديع الزمان ياد كرده و او را به فضيلت و كمال ستوده است و ابيات زير را از آثار نظمى او يادآورى كرده است.

ص:104

يكاد يحكيك صوب الغيث منكبا لو كان طلق المحيا يمطر الذهبا

و الدهر لو لم يخن و الشمس لو نطقت و الليث لو لم يصل و البحر لو عذبا

هرگاه،طلق آب شده كه قابل اكسير است طلا ببارد ابر بارانى سيم خواهد ريخت.و هرگاه روزگار،موقع جدايى را نزديك نسازد و خورشيد به طلوع خود،دل عالم را به دست آورد و برج اسد به شكار برج هاى ديگر درنيايد و آب دريا به خوش گوارى خويش باقى بماند تا به آخر.

از آثار اوست در نكوهش همدان:

همدان لى بلد أقول بفضلها لكنّها من أقبح البلدان

صبيانها فى القبح مثل شيوخها و شيوخها فى العقل كالصبيان

همدان شهر من است و بر من است كه از شهر خود سخن بگويم و موقعيت آن را اثبات كنم،ليكن بايد اعتراف كنم كه همدان از زشت ترين شهرهاست؛زيرا پسران آن از زشتى همانند پيرمردانش،و سالخوردگانش در خردمندى همتاى كودكانند.

ابن خلكان مى نويسد:بديع الزمان سال 398 هجرى در هرات مسموم شد و درگذشت و بعضى هم گفته اند،وى سكته كرد و او را بلافاصله دفن كردند و اتفاقا در گور افاقه پيدا كرد و صداى او شبانه از سوراخى كه به منظور اطلاع از افاقه او تعبيه شده بود به گوش رسيد و پس از آنكه قبر او را نبش كردند ديدند،در حالى كه محاسن خود را در دست گرفته از بيم گور از دنيا رفته و راهى يوم النشور شده است.

ثعالبى در يتيمة الدهر بديع الزمان را از سرايندگان صاحب بن عباد به شمار آورده و از وى ستايش كرده است.

مؤلف گويد:بديع الزمان در سرعت ذهن و قوت حافظه،آيتى بوده است، و هرگاه قصيده اى را كه مشتمل بر صد بيت بود مى سرود،بلافاصله همه آن

ص:105

را بدون آنكه ابياتش پس وپيش شود،از بر مى خواند و هرگاه مى خواست، مى توانست،از آخر قصيده شروع به خواندن كند،و به اوّل آن پايان دهد.

در مختصر تاريخ ابن خلكان آمده است:بديع الزمان مقالات شيوايى دارد كه دانشمندان را به شگفت آورده و مقامات او كه از ديگر آثار ارباب ذوق برتر و بالاتر است به نام او شهرت دارد و حريرى اديب مشهور،مقامات خود را به سبك او تدوين و در خطبه آن كتاب به فضيلت بديع الزمان اعتراف كرده است.

بديع الزمان از ابن فارس مؤلف المجمل در فن لغت (1)و ديگر ادبا و فضلا روايت مى كرده و در هرات كه از شهرهاى خراسان است مى زيسته است.

از نامه هاى اوست«هرگاه آب در محلى بيشتر از اندازه بماند زشتى و پليدى خود را هويدا مى سازد و چون از جريان باز ماند بوى گند آن به حركت آيد.همچنين هرگاه ماندن ميهمان در خانه ميزبان به طول انجامد ديدار او مايه شومى و ناراحتى ميزبان شود.و چون ماندن او به بى نهايت رسد سايه او سنگين گردد.

ميهمان گرچه عزيز است و ليكن چو نفس

خفه مى سازد اگر آيد و بيرون نرود

ص:106

و نيز به مناسبت تسليت و تعزيه،نوشته است:مرگ،حادثه اى ناگوار و بزرگ است تا آن گاه كه آسان گردد و پيش آمدى خشن و سخت است تا آن زمان كه نرم و ملايم شود،دنيا به قدرى زشت خو و دست خوش دگرگونى است كه مرگ كم ترين پيش آمد آن است و به اندازه اى بزهكار است كه مرگ كوچك ترين گناه آن به شمار مى آيد.اينك به راست و به چپ خود بنگر و ببين جز محنت و حسرت،چيز ديگرى مى بينى؟

گويند،بديع الزمان رحمه اللّه در روز جمعه 21 جمادى الآخره سال 397 هجرى در هرات درگذشت.

حاكم ابو سعيد عبد الرحمن بن محمّد بن دوست گفته است از موثقان اهل نقل،شنيدم مى گفتند،بديع الزمان براثر سكته درگذشت و در دفن او شتاب كردند در گور افاقه پيدا كرد و صداى او در شب آن روز از گور شنيده شد و پس از آنكه قبر او را نبش كردند ديدند كه دست بر محاسنش گرفته و از بيم قبر درگذشته است.

مختصر الانواء(و مواضع النجوم التى سمتها العرب)از او است.

مؤلف امل نوشته است:نجاشى ثقه اى جليل القدر و معاصر با شيخ طوسى بوده و از شيخ مفيد روايت مى كرده است.علامه او را توثيق كرده جز اينكه نسب او را چنين نوشته است:احمد بن على بن عباس بن محمّد بن عبد اللّه بن ابراهيم بن محمّد بن عبد اللّه نجاشى.

مؤلف گويد:شيخ بهايى قدّس سرّه در يكى از فوايدش مى نويسد:ابو العباس احمد بن على نجاشى رحمة اللّه عليه سال 372 هجرى متولد شده و در محضر شيخ مفيد قدّس سرّه شريك درس شيخ طوسى بوده است و همچنين به اتفاق شيخ طوسى از درس على بن غضائرى استفاده مى كرده و به توسط وى از جعفر بن محمّد قولويه روايت داشته است.

وفات او سال 450 هجرى ده سال پيش از رحلت شيخ و چهارده سال پس از درگذشت سيد مرتضى اتفاق افتاده است.

نجاشى همان كسى است كه همراه با محمّد بن حسن جعفرى و سلار به غسل دادن بدن شريف سيد مرتضى قدّس سرّه مفتخر شده و بواسطۀ پدرش على بن احمد نجاشى از شيخ صدوق رحمه اللّه و با دو واسطه از كشى روايت مى كرده است.او معاصر با تلعكبرى و شاگرد ابن نوح بوده است.

مؤلف گويد:ظاهر آن است كه على نجاشى با تلعكبرى معاصر بوده است نه آنكه احمد نجاشى معاصر با او باشد زيرا،به طورى كه مى دانيم احمد نجاشى متأخر از تلعكبرى است.

باز گويد،امير مصطفى در رجالش مى نويسد:نجاشى در رجال خود چنين نوشته است:احمد بن على...عبد اللّه نجاشى.

عبد اللّه والى اهواز بود در ضمن عريضه اى كه حضور مقدس حضرت صادق عليه السّلام عرضه داشت امام عليه السّلام در پاسخ او رساله اى توقيع فرمود كه به رساله عبد اللّه نجاشى معروف است و جز اين رساله اثر ديگرى از آن

ص:109

حضرت به لباس تصنيف آراسته نشده است و عبد اللّه،پسر غيثم(يا غتيم و يا غثيم)پسر ابى السمال تا به آخر نسب.

سپس مى نويسد:احمد بن عباس نجاشى اسدى مصنف اين كتاب(يعنى كتاب رجال)است و آثار ديگرى نيز دارد.

آنچه آورده شد تعبير خود احمد بن على نجاشى است كه در رجال معروفش،كه ما همواره از آن نقل مى كنيم،از شخص خويش كرده است.

در عين حال بعضى از فضلا (1)چنان پنداشته اند كه احمد بن عباس نجاشى مؤلف كتاب رجال است و حال آنكه وى جد احمد نجاشى است و كتاب رجال از تأليفات او نمى باشد و آنچه در رجال نجاشى آمده-كه در ذيل عنوانى تعبير به احمد بن عباس شده-از بيانات مصنف رجال يعنى احمد بن على نبوده است بلكه،از ملحقات كتاب رجال است و گويا در نسخه اى كه در اختيار فاضل مزبور بوده جمله احمد بن عباس نجاشى به خط قرمز و با عنوان خاص نگاشته شده و او پنداشته است كه احمد بن عباس مؤلف رجال است،در نتيجه به چنان اشتباهى دچار شده است.

علامه حلى در خلاصه گويد:احمد،مكنى به ابو العباس بوده و از ثقات مورد اطمينان و اعتماد است و كتاب رجال او در اختيار ما مى باشد و ما در اين كتاب يعنى،خلاصه و ديگر آثار خود مطالب فراوانى از آن نقل كرده ايم و علاوه بر آن آثار ديگرى هم دارد كه در كتاب كبيرمان بدانها اشاره خواهيم كرد.

ابو العباس احمد،در ماه جمادى الاولى سال 450 در مطيرآباد درگذشته (2)

ص:110

و ميلادش در ماه صفر سال 372 هجرى بوده است.

مير مصطفى از رجال ابن داود نقل كرده،كشى او را به عظمت ستوده است و اظهار داشته اين نظريه مورد تأمل است زيرا،كشى ساليان درازى پيش از او مى زيسته چگونه ممكن است او را به عظمت ياد كرده باشد تا به اينجا،مطالبى كه امير مصطفى در رجال خود گفته،به اتمام رسيد (1).

داده اند ليكن به نام او تصريح نكرده اند و در بحار نيز به نام او تصريح نشده است و با توجه بدانچه گفته شد محتمل است مسماى به اين اسم دو تن از علما و نويسندگان بوده اند كه در كنيه و نسبت،مشترك باشند.

و فخر الدّين احمد سبيعى مشهور،كه يادش خواهد آمد از شاگردان ابن متوج بوده و سبيعى در آغاز شرحى كه بر قواعد علامه رحمه اللّه نگاشته است، پس از نام بردارى از شرحى كه،ابن متوج بر قواعد نوشته و موسوم به الوسيله است،از وى چنين توصيف كرده است:و كان شيخنا الامام العلاّمة شيخ مشايخ الاسلام و قدوة اهل النقض و الابرام وارث الانبياء و المرسلين جمال الملة و الحق و الدّين احمد بن عبد اللّه ابن متوج توجه اللّه بغفرانه و اسكنه فى اعلا جنانه كتابى در شرح قواعد به نام الوسيله تدوين كرده جز آنكه عمرش وفا نكرده و به پايان نرسيده است.

ابن متوج آثار چندى از قلم عالمانه خويش به جاى گذارده از جمله، رساله اى در آيات ناسخ و منسوخ و ديگرى،تفسيرى بر قرآن كريم است و از اين اثر در آن رساله نام برده است و مى گويد:براى پى بردن به آيات ناسخ و منسوخ،تفسير ويژه اى داريم جز اينكه براى دسترسى بيشتر خواهندگان،آن تفسير را مجزا تدوين كرده و كتاب ديگرى به نام،منهاج الهداية فى شرح كتاب الاحكام است و اين كتاب مختصرى است كه پس از تفسير مذكور تأليف كرده است.اين كتاب را ابن ابى جمهور در رساله «كاشفة الحال عن احوال الاستدلال»به وى نسبت داده است و نيز از آثار اوست:كفاية الطالبين فى احوال الدّين،كه باز ابن ابى جمهور در همان رساله كتاب مزبور را از آثار او ياد كرده است.

فرزندش به نام:شيخ جمال الدّين ناصر بن احمد و فرزند او،شيخ عبد اللّه هر دو از دانشوران بوده اند و شيخ احمد سروده هاى بسيار شيوايى داشته و چكامه هايى در سوگ حضرت سيد الشهداء عليه السّلام سروده است.

و از آثار ابن متوج،كتاب النهاية فى خمس مائة آيه است كه مدار فقه بر آن ها بوده است.

ص:114

ابن متوج در روزگار شيخ مقداد مؤلف كنز العرفان مى زيسته و هركجا در آن كتاب به عنوان قال المعاصر اشاره كرده،مرادش ابن متوج است.

ملا نظام الدّين در نظام الاقوال (1)پس از يادآورى از آثار او مى نويسد:از جمله تأليفات او كتاب الوسيلة فى فتح مقفلات القواعد است.

ابن متوج از استادش شيخ فخر الدّين فرزند علامه حلى روايت مى كرده است.

و از آثار او شرح ارشاد است و ممكن است همان شرحى را كه ما در استرآباد ديده ايم منسوب به ابن متوج باشد و بعضى هم كتاب المقاصد را از آثار او دانسته اند و گفته است ابن متوج از علوم ادبيه و عربى،كمال اطلاع را داشته و اشعارى بسيار و مراثى فراوانى در شأن ائمه طاهرين عليهم السّلام سروده و شمارش آن ها كه بيست هزار بيت است در دو مجلد تدوين شده است.

ابن عبدون در فنون ادبى مهارت داشته و كتاب هاى ادبى را از اساتيد ادب فرا گرفته بود و با ابو الحسن على بن محمّد بن زبير كه در آن روزگار به علو سند معروف بوده،ملاقات كرده است.

شيخ طوسى در رجال مى نويسد:احمد بن عبدون،معروف به ابن حاشر و مكنى به ابو عبد اللّه،به سماع احاديث بسيار و روايت آن ها،نايل آمده است و ما به سماع حديث از او توفيق يافتيم و تمام رواياتش را به ما اجازه داد و سال 423 هجرى درگذشت.

مؤلف گويد:از اينكه علامه طرق شيخ رحمه اللّه را صحيح تلقى كرده است توثيق ابن عبدون استفاده مى شود.

لقد جاءنى خبر ساءنى و احرق قلبى بنار الحزن

مصاب اخ عالم عامل فتى فاضل كامل ذى لسن

فما ذاق قلبى طعم السرو ر و لا ذاق جفنى طعم الوسن

فصار بغيضا لدى الحبيب و صار قبيحا لدى الحسن

دهاه ردى هدّ ركن الهدى و اوهن منا المنى و المنن

فآه و اواه من فقد من فقدنا فمن ذا فقدنا و من

لقد كان عونى على مطلبى و من يعن بالأمر مثلى يعن

و ذاك هداية اهل الضلال الى سنن هو خير السنن

فاين فصاحة ذاك اللسا ن بشرع الفروض و شرح السنن

اناخ الحمام فناح الحمام يبدى فنون الأسى فى فنن

و يبكى فيربع تلك الربوع و يدمن تذكارى تلك الدمن

خبر ناراحت كننده اى شنيدم كه دل مرا به آتش اندوه خود سوزانيد.و آن خبر درگذشت برادر دانشمند عالم و جوان مرد كامل و سخن ور بود.از پس مرگ او نه دلم مزه نشاط ديد و نه ديده ام طعم خواب را چشيد.آن موقع بود كه دشمن در نظرم دوست،و زشت،زيبا جلوه گر گرديد.مرگ،او را در چنگال خود فشرد و ركن هدايت را از پا افكند و آرزوى ما را به بند نابودى درآورد.ناله ما براى كسى است كه از دست ما رفت و به راستى چه كسى بود كه ما او را از دست داديم.او ياور من بود به آنچه مى خواستم و چون منى سزاوار است در فقدان او متأثر باشم.او كسى بود كه گمراهان را به هدايت دعوت مى كرد و بهترين روش ها را به آن ها مى آموخت.در تشريح واجبات و مستحبات با فصاحت هرچه تمام تر به وظايف خود مى پرداخت.آن گاه كه چنگال مرگ،گريبان او را گرفت،پرندگان آسمان بر

ص:117

فقدان او گريستند و انواع سوگوارى را از او كردند.تنها من بر او نمى گريم بلكه،خانه ها و دامنه هاى كوه ها هم بر او مى گريند (1).

مؤلف گويد:به طورى كه از اجازه احمد بن نعمة اللّه عاملى كه به مولانا عبد اللّه شوشترى داده،برمى آيد عاملى از شيخ زين على توابنى روايت كرده و ممكن است چيزى از آن حذف شده باشد.

مناقب ابن شهرآشوب خواهيم نگاشت آشكار خواهد شد كه كتاب احتجاج از آثار ابو منصور احمد طبرسى است.

مجلسى قدّس سرّه در فصل دوم مقدمات بحار گويد:هرچند اكثر اخبار كتاب احتجاج از مراسيل است،لكن از كتاب هاى معروف و متداول به شمار آمده و سيد بن طاوس،از كتاب احتجاج و مؤلف آن تمجيد كرده است و اكثر متأخرين هم به نقل از آن پرداخته اند.

ابو منصور از گروهى از اعلام روايت مى كرده كه از آن جمله است:

ابو جعفر مهدى بن ابى حرب حسينى مرعشى.و خود در آغاز احتجاج به روايت از وى اشاره كرده است.

در آغاز اين شرح حال نسبت او را به طورى كه ماهران از علماى رجال متذكر شده اند،متعرض شديم و گاهى مورخان او را به عنوان احمد بن ابى طالب معرفى كرده اند و ظاهر آن است كه،اين گونه تعبير به منظور اختصار در ذكر نسب بوده،بنابراين توهم تعدد نشود به اينكه احمد بن ابى طالب غير از ابو منصور احمد بن على است.

امل الآمل گفته است:ابو منصور عالمى فقيه و فاضلى محدث و ثقه است.كتاب الاحتجاج على اهل اللجاج از آثار خوب و بسيار سودمند اوست و او از سيد عالم عابد مهدى بن ابى حرب حسينى مرعشى (1)از شيخ صدوق ابو عبد اللّه جعفر بن محمّد بن احمد دوريستى(درشتى)از پدرش از شيخ ابو جعفر محمّد بن على بن حسين بن بابويه قمى روايت مى كرده،و علاوه بر اين از طرق ديگر نيز روايت مى كرده است و به غير از احتجاج

ص:120

آثار ديگرى نيز داشته است.

ابن شهرآشوب،در معالم العلماء از وى نام برده و دربارۀ او گفته است:

استاد من،احمد بن ابى طالب طبرسى آثارى دارد از جمله الكافى در فقه كه كتاب ارزنده اى است.و ديگرى،الاحتجاج،و سومين،مفاخرة الطالبيه و چهارمين،تاريخ الائمه عليهم السّلام و پنجمين آن ها،فضائل الزهراء عليها السّلام است.

بسيار اتفاق افتاده است كه شيخ بزرگوار،شهيد اوّل قدّس سرّه در شرح ارشاد، فتواها و نظريات طبرسى و گفتارهاى او را نقل كرده است.از جمله در كتاب قصاص از شرح ارشاد در ضمن مسألۀ اينكه مولى حق قصاص دارد و ضمان ديه براى ديان به عهده اوست چنين گويد:شيخ ابو منصور طبرسى،در كتاب خود بين اين دو روايت متعارض جمع كرده به اين توضيح كه،قائل الى آخر و علاوه بر اين در قصاص و ديات نيز مطالبى در اين باب ايراد كرده است.

پس از بيان مراتب يادشده ،به شرح انتساب به طبرستان پرداخته است و گويد:به طورى كه مشهور است،كلمۀ طبرسى و طبرى منسوب به طبرستان است كه در حال حاضر آنجا را مازندران مى گويند و گفته مى شود، طبرستان تنها نام مازندران نيست بلكه،نام تمامى بلاد مازندران است به حدى كه،شامل استرآباد و گرگان و غير آن ها نيز مى شود و خلاصه آن است كه طبرستان،در كنار درياى خزر كه درياچه طبرستان گفته مى شود، واقع شده است.

شيخ ابو الفتوح،در تفسير فارسى خود از ابن عباس نقل كرده است:

تابوت بنى اسرائيل و عصاى موسى عليه السّلام در درياچه طبريه،در درياى طبرستان قرار دارد و پيش از قيامت از آن دريا بيرون مى آيد و خروج آن ها چنانچه از روايتى كه از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده است،در روزگار حضرت صاحب الزمان عليه السّلام خواهد بود.

ص:121

مؤلف مختصر تاريخ ابن خلكان در ضمن شرح حال ابو على حسن بن قاسم طبرى شافعى گويد:طبرى منسوب به طبرستان است كه نام ولايت بزرگى بوده و مشتمل بر بسيارى از شهرها مى باشد و بزرگ ترين شهر آن امل است و منسوب به طبريه شام را به منظور رفع اشتباه طبرانى گويند.

و بنابراين،آنچه را شيخ معاصر ما گفته است كه ما،در كتاب هاى طبرسى نيافته ايم كه منسوب به طبرستان باشد،درست نيست.

تقويم البلدان گويد:طبرستان در طرف شرقى گيلان واقع شده است و آن محل را بدان سبب طبرستان گفته اند كه،طبر(تبر)،در واژه پارسى همان (فاس)در واژه عربى است.و به مناسبت اينكه در جنگل هاى طبرستان براثر انبوهى و تودرتو بودن درخت ها و شاخه هاى آن ها،راه عبور نبود،و مردم براى اينكه بتوانند عبور كنند،درخت ها را از سر راه خود دور مى كرده و با تبر مى بريدند،آنجا را طبرستان گفته اند و استان،در كلمه پارسى به معناى ناحيه است و طبرستان به معناى ناحيه طبر است.

و گويند،مؤلف تاريخ قم كه معاصر با ابن عميد است،در تاريخ خود گويد:طبر،معرب تبر است و نام ناحيه معروفى است در قم،و مشتمل بر دهكده ها و مزرعه هاى بسيارى است و به حسب قرينه اى كه از بيان تاريخ مزبور به دست مى آيد،ابو منصور طبرسى و ديگر دانشورانى كه به طبرسى معروفند،از مردم همان ناحيه اند.

و بيان شهيد ثانى رحمه اللّه را،در بعضى از حاشيه هايش،مؤيد اين نظر دانسته است.

شهيد ثانى در حواشى اش بر ارشاد علامه،برخى فتواها را يادآورى كرده و به شيخ على بن حمزه طبرسى قمى،نسبت داده است.بنابراين دور نيست كه طبرسى هاى اشاره شده را از مردم قم بدانيم و با اين تأييد نيازى نداريم طبرى و طبرسى را از باب تغيير نسب ارائه كنيم.

ص:122

شيخ جمال الدّين ابو الحسن على بن سليمان بحرانى كه فاضلى مشهور بوده و از رجال هم زمان خواجه طوسى به شمار است از شاگردان او بوده است.

از آثار شيخ احمد،رساله اى است،درباره عالم و صفات حق تعالى.و مجموع مسائل آن بيست و چهار مسأله بوده كه آن ها را شاگردش ابو الحسن على،پس از وفات استادش كمال الدّين،به خدمت خواجه نصير ارسال داشته و از جناب وى تقاضا كرده است كه مشكلات آن كتاب را توضيح فرمايد.خواجه با پيشنهاد ابو الحسن موافقت فرمود و رسالۀ مذكور را آن قدر كه لازم مى دانسته شرح داد و مواضعى از آن را كه موافق با نظريات خواجه نبود رد كرد و شرح و اصل را براى ابو الحسن گسيل داشت.

شيخ احمد بحرانى از شيخ نجيب الدّين محمّد سوراوى و او از هبة اللّه بن رطبه سوراوى،از ابو على فرزند شيخ طوسى،از پدر بزرگوارش شيخ طوسى،روايت مى كرده است.

و على بن سليمان،از استادش اين رساله را روايت مى كرده و شرح آن را كه خواجه نگاشته است،در رسالۀ جداگانه اى گرد آمده و هم اين شرح در حال حاضر،در ميان اهل دانش مشهور،و به رسالۀ علم خواجه نصير الدّين معروف مى باشد.

بوده و از فقهاى شيعه به شمار مى رفته است.در فن حديث و روايت مهارت داشت و شيخ اجازه و استاد ما بود كه از او استفاده مى كرديم آثار بسيارى دارد،معروف ترين آن ها،المصابيح فى ذكر من روى عن الائمة عليهم السّلام و به مناسبت روايت از هر امامى،كتاب جداگانه اى تدوين كرده است.ديگر از آثار او،القاضى بين الحديثين المختلفين و كتاب التعقيب و التعفير و كتاب الزيادات على ابى العباس ابن سعيد فى رجال ابى جعفر عليه السّلام،و نيز كتاب،مستوفى اخبار الوكلاء الاربع است (1).

علامه حلى،نيز از وى نام برده و او را به وثاقت ستوده و از وى ستايش كرده است،جز اينكه چيزى از آثار او را متعرض نشده است (2).

مؤلف گويد:گروهى از جمله شيخ ابو السعادات احمد بن ماصورى كه ذكر او خواهد آمد از وى روايت داشته اند.

مؤلف گويد:مناقب مولانا بيشتر از آن است كه،نيازى به يادآورى داشته باشد.

اردبيلى فنون عقليات را در شهر شيراز از مولانا جمال الدّين محمود كه شاگرد مولانا جلال الدّين دوانى بوده فرا گرفته است و شرعيات را از محضر....استفاده كرده است و در آخر عمر يا اواسط آن در موقعى كه در نجف اشرف بود،از تدريس عقليات سرباززد و تا هنگامى كه از دنيا رفت به تدريس نقليات پرداخت.

از اساتيد خود شنيده ايم،آن گاه كه شيخ حسن،صاحب معالم و سيد محمّد صاحب مدارك،شرح مختصر را نزد او مى خواندند هركجا به مسأله اى مى رسيدند كه به اعتقاد او مداخله اى در امور دينى نداشت احتياط مى كرده،و از توضيح و تحقيق دربارۀ آن خوددارى مى نموده و به آن دو هم اجازه نمى داده تا آن مسأله را بر وى قرائت كنند و در نتيجه از آن مسأله درگذشته و به تحقيق مسألۀ ديگرى كه نافع بود مى پرداخت.

آرى،او مدرسى عالى قدر بود و مشايخ ما گفته اند:مقدس اردبيلى ده تن شاگرد داشت و همگى آن ها از علما و فضلا به شمار آمده اند از آن جمله است،ميرزا محمّد استرآبادى و امير فضل اللّه و سيد محمّد صاحب مدارك و شيخ حسن صاحب معالم و امثال ايشان.

اردبيلى،داراى آثار كتبى بوده از جمله،شرح ارشاد علامه حلى است كه آنچه در حال حاضر از آن شرح وجود دارد از آغاز كتاب تا آخر مباحث وقوف و صدقات است و ازآن پس آنچه را شرح كرده،موجود نيست و شرح كتاب صيد و ذباحۀ آن وجود دارد (1).

از برخى افاضل شنيده ايم كه،آنچه در حال حاضر وجود ندارد مرحوم اردبيلى به شرح آن توفيق حاصل كرده جز اينكه ناخوانى خط او باعث شده كه به استنساخ آن اقدام نشود و به همين مناسبت از بين رفته است.

ص:128

از آثار او،زبدة البيان است كه مولانا سلطان حسين استرآبادى در كتاب تحفة المؤمنين (1)به وى نسبت داده و ممكن است اين اثر همان شرح ارشاد باشد كه به نام:زبدة البيان فى شرح ارشاد الاذهان تأليف شده است (2).

علاوه بر آن حاشيه اى بر الهيات شرح تجريد دارد كه بحث امامت آن را به طور مبسوط مورد تحقيق قرار داده و ادله اى از فخر رازى آورده و پاسخ دندان شكن داده است.و نيز رسالۀ فارسى در حرمت خراج تأليف كرده و از آثار او تعليقاتى است بر قواعد علامه و بر تذكرۀ او در فقه،و من آن دو را كه به خط خود او بر هر دو كتاب بوده در كربلاى معلى ديده ام و نيز حاشيۀ او را بر قواعد،در مشهد رضوى ديده ام و از آثار او حاشيه اى است كه بر شرح مختصر عضدى نوشته و من آن حاشيه را به خط او ديده ام و رسالۀ فارسى و مختصرى در مناسك حج،تأليف كرده است و من آن را در دهخوارقان،مطالعه كرده ام و رساله فارسى و مبسوطى در امامت نوشته است و حواشى كتاب كاشف الحق و رساله اثبات الواجب و رساله اى در عدم حجيت قول اصحاب كه مى گويند:زمان خالى از مجتهد نمى باشد و من اين رساله را كه به خط امير شرف الدّين شولستانى بوده و از خط پسر مؤلف استنساخ كرده است در استرآباد ديده ام.همچنين رساله اى راجع به افعال اللّه تعالى كه معلل به غرض است در مازندران ديده ام كه همه از آثار او مى باشد.

ص:129

عمرش را به مصاحبت جلودى،سپرى ساخت و سال 350 هجرى (1)وارد بغداد شد و مردم به سماع حديث از وى پرداختند و او محدث مورد وثوق بود و ارباب حديث توجه دقيقى به وى داشتند.

ابو على آثارى دارد از آن جمله،اخبار فاطمه عليها السّلام كه كتاب بزرگى است ما اين كتاب را به توسط احمد بن عبدون از ابو الفرج محمّد بن موسى كه مؤلف آن را بر وى املا كرده است،روايت مى كنيم.

و نيز همان كتاب را از،شيخ ابو عبد اللّه محمّد بن محمّد بن نعمان(شيخ مفيد)از مؤلف نقل كرده و نيز علامه و نجاشى او را به وثاقت ستوده اند.

للشهيد،و المحرر،و التحصين،و الدر الفريد فى التوحيد.و از شاگردان شهيد اوّل روايت مى كرده است.

مؤلف گويد:المقتصر همان شرحى است كه وى بر ارشاد علامه نگاشته است و رساله اى،در معانى افعال صلاة و ترجمه اذكار آن دارد كه مشتمل بر فوائد ارزنده اى است،و من آن رساله را در مازندران ديده ام و از آثار او رسالۀ:اللمعة الجلية فى معرفة النيه،است كه به طور اشتباه آن را،اللمعة الحليه،با حاء بى نقطه خوانده اند و ديگرى رسالۀ:نبذة الباغى فيما لا بد من آداب الداعى.اين رساله ملخصى از كتاب:عدة الداعى است كه نام برده شد.و من اين رساله را كه مختصرى بيش نبوده در شهر اردبيل ديده ام.

ديگر،رساله مصباح المبتدى و هداية المقتدى،است كه در فقه است،و بعضى از فضلا آن را از آثار وى نام برده اند.و ديگرى رسالۀ:كفاية المحتاج فى مناسك الحاج.ديگر،رسالۀ بسيار مختصرى در نيات حج،رساله مختصر ديگرى نيز در واجبات صلاة،و هم،رساله اى در ادعيه و آداب تعقيبات نماز و رساله هاى ديگر.وى در سال 841 هجرى درگذشته است.

از آغاز غوالى اللآلئ به دست مى آيد ،ابن فهد از شيخ ظهير الدّين على ابن يوسف بن عبد الجليل نيلى و شيخ نظام الدّين على بن عبد الحميد نيلى حائرى از شيخ فخر الدّين فرزند علامه حلى روايت مى كرده است و گروهى از علما از جمله شيخ رضى الدّين حسين مشهور به ابن راشد قطيفى از وى روايت داشته اند.

مؤلف گويد:ابن فهد رساله اى به نام،غاية الايجاز در طهارت و صلاة دارد كه من آن را در اردبيل ديده ام و برخى كتاب التحرير را از آثار او دانسته و ممكن است اين كتاب همان المحرر باشد كه ما آن را از امل

ص:137

الآمل نقل كرديم (1)و فتواهاى متفرقۀ زيادى در جواب استفتائات و امثال آن داشته و بعضى هم رساله الواجبات را از آثار او نام برده اند.

وثوق او پيداست.

مؤلف امل گويد:به همين نسبت از عبارت شهيد كه در مقدمات اين كتاب امل نوشتيم تعديل او و امثال او هويدا مى شود (1).

وى روايت مى كرده است.

ابن منير علاقه زيادى به«تتر»داشت و گاهى هم تغزلاتى به منظور تعشق به وى مى سروده است.

سيد رضى،هديه ها را همراه با غلام مأخوذ داشت و غلام را به ابن منير باز نگردانيد.

ابن منير،هنگامى كه از كار(برخلاف انتظار)سيد،اطلاع پيدا كرد،شعلۀ فراق تتر،باطن او را آتش زد و سراپاى او را در اخگر خود سوزانيد.

ابن منير سراينده اى بود كه،مسائل جدى را به صورت هزل و طنز در قالب شعر بيان مى كرد و در اين باره ضرب المثل بود.سپس،قصيدۀ مفصلى،به منظور دلتنگى از سيد،و اينكه عمل سيد برخلاف انتظار او بوده سروده است و ما ذيلا به پاره اى از آنكه حاكى از تشيّع اوست اكتفا مى كنيم:

بالمشعرين و بالصفا و البيت اقسم و الحجر

لئن الشريف الموسوى ابو الرضا بن ابى مضر

ابدى الجحود و لم يرد على مملوكى تتر

و اليت آل امية الغرر الميامين الغرر

و جحدت بيعة حيدر و عدلت عنه الى عمر

و بكيت عثمان الشهيد بكاء نسوان الحضر

و رثيت طلحة و الز بير بكل شعر مبتكر

و اقول ام المؤمن ين عقوقها احدى الكبر

و اقول ان امامكم ولى بصفيق وفر

و اقول انا أخطأ معا وية فما أخطا القدر

و اقول ذنب الخار جين على على مغتفر

و اقول ان يزيد ما شرب الخمور و ما فجر

و لجيشه بالكف عن أولاد فاطمة أمر

ص:142

و غسلت رجلى ضلة و صحت خفى فى سفر

و اقول فى يوم تحا رله البصائر و البصر

و الصحف ينشر طيها و النار ترمى بالشرر

هذا الشريف أضلنى بعد الهداية و النظر

ما لى مضل فى الورى الا الشريف أبو مضر

فيقال خذ بيد الشريف فمستقرّ كما سقر

لوّاحة تسطو فما تبقى عليه و لا تذر

مترجم گويد:در اين موقع كه به نگارش اشعار فوق مى پرداختم اشعار ذيل كه تقريبا ترجمه اى از آن هاست به خاطر آمد،و هو الموفق و المعين.

قسم بمشعر و صفا قسم بخانه و حجر

اگر شريف موسوى ابو الرضا بن بو مضر

كند ابا و باز پس نياورد مرا تتر

اميه را ز جان و دل شوم اليف و راهبر

دل از على كنم تهى شوم فدائى عمر

به ياد سومينشان فغان كنم از اين خبر

به سوگ طلحه و زبير به شعرهاى مبتكر

به ذكرشان بسر برم تمام روز تا سحر

بگويم عاق عايشه جهان نموده پرشرر

بگويمى امامتان فرار كرده چون دگر

بگويمى معاويه خطا نكرده بل قدر

گناه خارجى بود على على مغتفر

بگويمى يزيد هم نخورد مى نكرده شر

نكرده لشگرى گسيل بجنگ سيد بشر

ص:143

دو پاى خود كه وضو بشويم و گه سفر

به كفش خويش مس كنم چنان كه گفته در اثر

به روز رستخيز كو تحير است سربه سر

به گاه نشر نامه ها به وقت شعله سقر

بگويم اين شريف خود نموده كمر هم ز در

در اين خطا نه بد كسى مرا به غير بو مضر

مرا خطاب آيدا كه اين شريف و اين سقر

همان سقر كه دم به دم فزايد او به صد خطر

مؤلف امل الآمل گويد:هنگامى كه سيد رضى از اشعار وى باخبر شد، غلام را بازگردانيد و اضافه كرده از يكى از علما عامه در شگفتم كه گفته است:ابن منير در آغاز،شيعه بود و براثر اين واقعه كه براى او اتفاق افتاد از مذهب شيعه دست برداشته و به مرام تسنن گراييده و همين قصيده را دليل بر تسنن او آورده و از اشعار آنكه حاوى شرط و جزا و آنچه بدان معطوف داشته غافل گرديده است.

ابن خلكان از سروده هاى او اين اشعار را آورده است:

و اذا الكريم رأى الخمول نزيله فى منزل فالرأى أن يترحلا

كالبدر لما ان تضاءل جد فى طلب الكمال فحازه متنقلا

سفها بحلمك ان رضيت بمشرب رنق و رزق اللّه قد ملأ الملأ

ساهمت عيسك مر عيشك قاعدا أ فلا فليت بهن ناصية الفلا

فارق ترق كالسيف سل فبان فى متنيه ما أخفى القراب و أخملا

لا تحسبن ذهاب نفسك ميتة ما الموت الا أن تعيش مذللا

للقفر لا للفقر هبها انما مغناك ما أغناك أن تتوسلا

لا ترض من دنياك ما أدناك من دنس و كن طيفا جلا ثم انجلى

ص:144

وصل الهجير بهجر قوم كلما أمطرتهم شهدا جنوا لك حنظلا

من غادر خبثت مغارس ودّه فاذا محضت له الوفاء تأولا

للّه علمى بالزمان و اهله ذنب الفضيلة عندهم ان تكملا

طبعوا على لؤم الطباع فخيرهم ان قلت قال و ان سكت تقولا

انا من اذا ما الدهر همّ بخفضه سامته همّته السماك الاعزلا

واع خطاب الخطب و هو مجمجم راع اكل العيس من عدم الكلا

زعم كمنبلج الصباح ورائه عزم كحدّ السيف صادف مقتلا

هرگاه كريمى در منزلگاهى حالت انزوا در خود احساس كند،بر اوست كه ازآنجا كوچ نمايد.مانند ماه شب چهارده كه هرگاه،احساس خردى و كاستى در خود مى نمايد،به طلب كمال برمى آيد و با نقل مكان،خود را به مرتبه بلندترى مى رساند.

از بردبارى تو اندوهناكم،هرگاه به آبشخور آلوده اى اكتفا كنى،با آنكه روزى خدا همه جا را فراگرفته است.شتر راهوار خود را هدف تير تقاعد خود قرار داده و زندگى را بر خود تلخ كرده و بيابان آسايش را به همراه آن نپيموده اى آرى،چون شمشير برنده اى باش و از غلاف تقاعد بيرون خرام و خون دشمن كاهلى را با آن بريز.

خود را مرده اى مپندار زيرا مرگ،همان زندگى ذلت بار است.تو براى سير آفاقى و به دست آوردن وسيله راحتى آفريده شده اى نه براى فقر و بيچارگى.بنابراين،به دنيايى كه براى خود برگزيده اى و بند بيچارگى را به پاى خود افكنده اى،دلبستگى پيدا مكن زيرا،آنچه را پنداشته اى جز خواب و خيالى بيش نيست.

مسافر به مردمى مى رسيد كه هرگاه،باران انگبين را بر آن ها بباراند آن ها براى او هندوانه ابو جهل مى چينند.حيله گرى كه همواره به جاى تخم محبت تخم خباثت مى كارد،به جايى رسيده كه وفاى تو را به بى وفايى مبدل مى سازد.به خدا سوگند،مردم روزگار خود را به خوبى مى شناسم و يقين

ص:145

دارم گناه فضيلت از نظر آن ها آن هنگامى است كه آدمى به كمال برسد.

طبيعت آن ها طبيعت شومى است بهترين افرادشان آن كسى است كه اگر سخنى بگويى مى گويد گفته و اگر ساكت بمانى از سوى تو سخنانى به ديگران مى گويند.

من آن كسى هستم كه هرگاه روزگار به پستى گرايد من با همت خود به سوى سماك اعزل روان خواهم شد.خطاب پيش آمدهاى ناگوار را در حالى كه از بيان خود عاجز است مى شنوم،و شتران گرسنه خود را به همت خويش سير مى گردانم.گمانى هستم،چون طلوع فجر كه سى از آن بامداد مى دمد،و اراده اى هستم،چون تيغ تيز كه در مصاف دشمن درمى آيم.

و از اشعار اوست:

لا تغالطنى فما تخفى علامات المريب

اين ذاك البشر يا مولاى من هذا القطوب

مرا به غلط مينداز كه نشانه هاى شبهه پوشيده نمى ماند زيرا،خوش رويى و ترش رويى برابر نمى باشند.

ابن منير مدايحى در ستايش از اهل بيت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله سروده است.

ابن خلكان گفته،ابن منير سال 548 هجرى درگذشته و اظهار داشته است،ابن عساكر در تاريخ دمشق نوشته،ابن منير در طرابلس كه شهرى است در ساحل شام متولد شده است. (1)

از آثار او كتاب،بشرى المحققين در فقه در شش مجلد،و كتاب الملاذ در فقه در چهار مجلد،و كتاب الكر،يك مجلد مى باشد تا آنجا كه گفته و غير از اين ها از آثار ديگر كه جمعا هشتاد و دو مجلد تأليف است و تمامى آن ها از بهترين و بى سابقه ترين آثار مى باشد و در ضمن نگارش اين كتب به تحقيق در رجال و روايت و تفسير پرداخته به طورى كه،تحقيقات او بى سابقه است.

آرى،او مرا تربيت كرد و از مراتب علمى خود برخوردار ساخت و از هيچ گونه احسانى نسبت به من فروگذارى نكرد به حدى كه اكثر فوائد اين كتاب و نكته ها و اشارات و تحقيقاتى كه در آن به عمل آمده از مراتب احسان و انعام اوست.خداى متعال او را از عناياتى كه به من ارزانى داشته از بهترين پاداش خويش برخوردار فرمايد.

مؤلف گويد:از جمله آثار او،حل الاشكال فى معرفة الرجال است ابن طاوس اين كتاب را به سبك اختيار رجال كشى كه از آثار شيخ طوسى است گردآورده و همان كتاب را شيخ حسن(صاحب معالم)فرزند شهيد ثانى رحمه اللّه تلخيص كرده و زوائد آن را ناديده گرفته و به نام:تحرير الطاووسى چهرۀ تازه اى بدان داده است.

سيد،كتاب حل الاشكال را در روز بيست و سوم ماه ربيع الآخر سال 644 هجرى در شهر حله در خانه اى كه مجاور با خانه جدش ورام بن ابى فراس بوده به پايان آورده است.

يكى از علما،پس از آنكه نسبش را به شرحى كه ما گفتيم به حضرت امام حسن مجتبى عليه السّلام منتهى ساخته،اظهار داشته،مادر سيد احمد و برادرش رضى الدّين على،دختر شيخ مسعود ورام بن ابى فراس بود،و مادر مادرش دختر شيخ طوسى است.

و شيخ ورام به مشاراليها و خواهرش كه مادر ابن ادريس حلى بوده، همگى آثار خود و آثار اصحاب شيعه را اجازه داده است.

ص:148

يكى از فضلا در اثر خود مى نويسد:سيد احمد و برادرش رضى الدّين على،به دست دژخيمان،به قتل رسيده و شهيد شده اند.

مؤلف گويد:شهادت و قتل اين دو بزرگوار،گرچه شهادت ارثيشان بوده مقرون به صحت نيست.و من در كتاب هاى مورّخان به كتابى دست نيافته ام كه شهادت آن ها را هرچند به وسيلۀ زهر هم باشد نگاشته باشد.

در بحار از جمله آثار او،كتاب:بناء المقالة الفاطمية فى نقض الرسالة العثمانية،و كتاب عين العبرة فى غبن العترة نام برده شده است.سيد در اين كتاب خود را عبد اللّه بن اسماعيل ناميده و رعايت تقيه را كرده است.

چنان كه،برادر بزرگوارش رضى الدّين در كتاب الطرائف،از خود به عبد المحمود،نام برده است و از آثار او زهر الرياض و نزهة المرتاض است.

در كتاب انساب كه مختصرى از كتاب عمدة الطالب فى نسب آل ابى طالب است،مى نويسد:از جمله سادات خاندان آل طاووس اند و او محمّد بن اسحاق بن حسن ياد شده است كه همگى از سادات و نقبا و مردمى بزرگوارند.

از ايشان است،سيد زاهد سعد الدّين ابو ابراهيم موسى بن جعفر بن محمّد بن محمّد بن احمد بن محمّد بن احمد طاوس.وى،چهار فرزند داشته به نام هاى:شرف الدّين محمّد و عزّ الدّين حسن و جمال الدّين ابو الفضائل احمد كه عالمى زاهد و صاحب تأليف بوده،و رضى الدّين ابو القاسم على،سيدى عابد و زاهد و صاحب كرامات و نقيب نقباى عراق بوده است.

از اين برادران،شرف الدّين محمّد بلاعقب بوده،و عز الدّين حسن فرزندى داشته است به نام:مجد الدّين محمّد كه از اجلاى سادات بوده است.آن گاه كه هلاكو خان عازم حله شده نزد او رفت،و حله و كوفه و نيل و مشهد شريف حضرت مولا على و حضرت ابا عبد اللّه الحسين عليهما السّلام را از

ص:149

كشتار و چپاول مغوليان محفوظ داشت.و هلاكو خان هم،حكم نقابت شهرهاى كنارۀ فرات را در اختيار وى گذارد و پس از مدت اندكى حكومت بر آن ناحيه،بلاعقب درگذشت و برادرش قوام الدّين احمد كه امير الحاج بود نيز بلاعقب وفات يافت و بدين وسيله نسب عز الدّين منقرض شد.

و جمال الدّين سيد احمد بن موسى(مترجم فعلى ما)،فرزندى داشته به نام غياث الدّين عبد الكريم كه از سادات علما و از نسابه هاى روزگارش بوده و فرزندى داشته به نام رضى الدّين ابو القاسم على كه بلاعقب درگذشته و بدين وسيله نسب جمال الدّين احمد هم منقرض شده است.

و سيد زاهد رضى الدّين نقيب فرزندى داشته به نام نقيب جمال الدّين محمّد،ملقب به مصطفى كه بلاعقب درگذشته و نقيب رضى الدّين على فرزند ديگرى به نام قوام الدّين احمد داشته كه دو فرزند داشته به نام نقيب نجم الدّين ابو بكر عبد اللّه و ديگرى به نام عمر،و نجم الدّين بلاعقب درگذشته و چون،دومى فرزند داشته،نسب سيد رضى الدّين باقى مانده است كه در غير اين صورت آل طاوس منقرض شده بودند.

شهيد ثانى در اجازه شيخ حسين بن عبد الصمد (1)پس از يادآورى از كتاب ملاذ و بشرى مى نويسد:كتاب حل الاشكال فى معرفة الرجال كه به خط شريف خود سيد بوده در نزد ما موجود است و ديگر از آثار او كه هشتاد و دو مجلد مى باشد،همگى در كمال ارزندگى و از بهترين و مهم ترين آثار،به شمار مى روند.قدس اللّه نفسه الزكية.

در آغاز كتاب الانوار البدرية لكشف شبه القدرية كه تأليف يكى از فضلاى ماست،پس از نقل كلام ابن ابى الحديد كه شيعه را در نقل احراق خانه حضرت فاطمه عليها السّلام تكذيب كرده است،مى نويسد:«قال جمال الدّين احمد بن طاوس فى المعارضات»از اين جمله پيداست كه جمال الدّين

ص:150

كتابى بدين نام داشته است.

ديگر از آثار او كتابى است به نام:السهم المربع فى تحليل المبايعة مع القرض،در يك مجلد.و ديگرى الفرائد المعدة فى اصول الفقه،و كتاب الثاقب المسخر على نقض المشجر در اصول دين،و كتاب الروح در نقض ابن ابى الحديد،و كتاب شواهد القرآن در دو مجلد،و بناء المقالة العلوية فى نقض الرسالة العثمانية در يك مجلد،و كتاب المسائل فى اصول الدّين در يك جلد،و عين العبرة فى غبن العترة در يك مجلد،و زهرة الرياض فى المواعظ در يك مجلد،و كتاب الاختيار فى ادعية الليل و النهار در يك مجلد،و الازهار فى شرح لامية مهيار در دو مجلد،و كتاب عمل اليوم و الليلة در يك مجلد،و غير اين ها كه تمامى به هشتاد و دو مجلد مى رسد.

فرزندش سيد غياث الدّين عبد الكريم،در اجازه اى كه براى شيخ كمال الدّين على بن حسين بن حماد نوشته،چنين مرقوم داشته است:جناب معظم له روايت مى كند از من آنچه را كه به من اجازه داده اند پدرم و عمويم رضى الدّين على بن موسى بن طاوس،از مرويات و مصنفات و خطبه ها و همگى نظم و نثر ايشان و كليه رواياتشان كه درستى آن ها مورد تصديق من بوده چه آنكه آثارشان بسيار است از جمله ديوان شعر پدرم.

شايسته بوده است.كتاب مقتل الحسين عليه السّلام از آثار اوست (1).

مؤلف گويد:به طورى كه از اجازه اى كه احمد،براى ملا عبد اللّه شوشترى نوشته،به دست مى آيد،نام و نسب او بدين قرار است:احمد بن نعمة اللّه بن شهاب الدّين احمد بن شمس الدّين محمّد بن خاتون عاملى (2).

مؤلف گويد:به طورى كه اظهار شده است،ملا عبد اللّه علاوه بر آنكه از شيخ احمد روايت مى كرده از شهيد ثانى هم روايات داشته است ليكن،اين موضوع خالى از غرابت نيست؛زيرا شهيد،ساليانى چند پيش از ملا عبد اللّه مى زيسته است.

امام همام حضرت موسى بن جعفر عليه السّلام به شمار مى رود.

و من خود به خط مولاى فاضل،مولانا حسين بن عبد الحق الهى اردبيلى، كه معاصر با سلطان غازى شاه اسماعيل صفوى بوده است،چنين ديدم:پس از آنكه سن شيخ صفى الدّين به چهارده سالگى رسيد،مدت شش سال در طلب مرشد برآمد و علوم شريعت را از محضر عالم آن عصر،رضى الملة و الدّين بهره ورى كرد.

پس از آن،در شيراز به جستجوى سير طريقت برآمد تا مراتب سير باطن را از وى فرا بگيرد.او را به شيخ بزرگوار،مشهور به،زاهد دلالت كردند.شيخ صفى كه به سنين بيست سالگى رسيده بود،به جانب وى كوچ كرد و مدت هفت سال از مصاحبت وى برخوردار شد و مورد تلقين توبه و اوراد و اذكار قرار گرفت.وى تحت تربيت آن وارسته زاهد به مرات عاليه نايل آمد و شيخ زاهد به وى اجازه داد تا دعوت خويش را علنى كند و به دستگيرى طالبان و ارشاد مسلمانان بپردازد.

شيخ صفى،بنا به اجازۀ پير خبير خويش مدت چهارده سال در حيات او و مدت سى و نه سال پس از وفات او به دستگيرى طالبان پرداخت و در دوازدهم محرم سال 735 هجرى در سن 84 سالگى درگذشت-انتهى ملخصا.

ملا امين احمد رازى،در كتاب هفت اقليم (1)مى نويسد:آن گاه كه سلطان محمّد خدابنده ملقب به اولجايتو و معاصر با علامه حلى،به بنيان شهر سلطانيه،واقع در ميان قزوين و تبريز پرداخت،اكابر و اشراف و علما و

ص:153

فضلا و مشايخ را به منظور تيمن و تبرك و به مناسبت آغاز و پايان بناى شهر،در آن سرزمين گردآورد و ضيافت كرد كه از جمله اينان،شيخ صفى الدّين بوده است.

مؤلف گويد:در برخى از اخبار،اشاره اى به خروج سلطان شاه اسماعيل صفوى از اولاد شيخ صفى الدّين وجود دارد (1).

شاه اسماعيل،در روز سه شنبه 25 ماه رجب سال 892 هجرى،به طالع عقرب كه طالع مولانا على عليه السّلام است متولد شده و تاريخ خروجش از سرزمين گيلان كه آغاز سلطنتش بوده در نيمه ماه محرم سال 906 هجرى اتفاق افتاده است.سنش در آن هنگام سيزده سال،و نوروز آن سال،روز چهارشنبه دهم شعبان سال 905 هجرى بوده است.در ماده تاريخ جلوسش گفته شده(الحق مذهبك 906)و يا(مذهبنا حق 906).و آن گاه كه بر سرير سلطنت جلوس كرد روز نوروز،و مصادف با روز يك شنبه سيزدهم ماه مبارك رمضان سال 908 هجرى در شهر تبريز بوده است.در همين سال بود كه،دستور داد در شهر تبريز،مردم،آشكارا به لعن و نكوهش از دشمنان آل محمّد عليهم السّلام بپردازند و گروه تبرائيه(بيزارى جويندگان)را تشكيل دادند و اين حكم در ديگر شهرها نيز شيوع پيدا كرد و ما مى توانيم مطالب يادشده را از تاريخ جهان آرا و ديگر كتاب ها به دست آوريم.

شاه اسماعيل،دو برادر ديگر هم داشته است.

نسب شاه اسماعيل،به نقل تاريخ جهان آرا،بدين قرار به شيخ صفى الدّين مى رسد.

سلطان شاه اسماعيل بن سلطان حيدر بن سلطان جنيد بن سلطان شيخ ابراهيم بن سلطان خواجه على بن سلطان صدر الدّين موسى بن سلطان شيخ صفى الدّين اسحاق...

ص:154

پس از آنكه مؤلف قدّس سرّه،اشاره به پاره اى از احوال شيخ صفى الدّين و شاه اسماعيل كرده،مى نويسد:در ديوان منسوب به على عليه السّلام،ابياتى اشاره به اين مقام شده است،از آن جمله:

صبى من الصبيان لا راى عنده و لا عنده جد و لا هو يعقل

كودكى از كودكان است كه،نه صاحب رأى بوده و نه داراى خرد.

(بلكه)،جد او هم حضور ندارد.

از غرائب اتفاق آنكه جمع عدد مصراع اول كه(747)است با عدد مصراع دوم كه(431)باشد،مجموعا 1178 مى شود و آن مساوى با«ما هو الا شاه اسماعيل بن حيدر بن الجنيد الموسوى»است (1)يعنى آن كودك كه حضرت مولى على عليه السّلام از وى خبر داده، به جز شاه اسماعيل شخص ديگرى نبوده است.آغاز اشعار منسوب به آن حضرت چنين است:

رموز خفيات الامور محلها بتبيانه لم يبق منهن مشكل

بنى اذا ما جاشت الترك فانتظر ولاية مهدى يقوم و يعدل

و ذل ملوك الارض من آل هاشم و بويع منهم من يلذ و يهزل

صبى من الصبيان لا راى عنده و لا عنده جد و لا هو يعقل

فثم يقوم القائم الحق منكم و بالحق يأتيكم و بالحق يعمل

سمى نبى اللّه روحى فدائه فلا تخدلوه يا بنى و عجلوا

رمزهاى پوشيده اى است كه هرگاه آشكار شود،مشكلى باقى نمى گذارد.

پسر من،هرگاه گروه تركان به جوش آيند و طغيان كنند،در آن موقع است كه مهدى آل محمد عليهم السّلام ظهور مى كند و بساط دادگرى را مى گستراند.و پادشاهان روى زمين به پايمردى هاشميان بيچاره مى شوند،و پناهندگان به ايشان و ديگر ناتوانان،دست بيعت به سوى ايشان دراز مى كنند.و كودكى

ص:155

از كودكان كه صاحب رأى نبوده،و جد او هم حضور ندارد،و به اعتبار كودكى،از خردمندى نيز برخوردار نمى باشد،خروج مى كند.به دنبال آن، قائم شما كه به پاى دارندۀ حق است،قيام مى كند و پرچم حق را در ميان شما به اهتزاز درمى آورد.

آن كودك،هم مقام با اسماعيل پيمبر است كه،جان من فداى او باد، اكنون اى فرزند من،او را ذليل نسازيد و به يارى او شتاب كنيد.

يكى از فضلا اظهار داشته،از اسرار بى سابقه آن است كه،جمع عدد بيت صبى من الصبيان تا به آخر...به حساب ابجد برابر با عدد اسماعيل ولد حيدر بن الجنيد ولد ابراهيم الاردبيلى عز نصره مى باشد كما لا يخفى (1).

از آثار او كتاب مطلع الصباحتين و مجمع الفصاحتين (1)است و من اين كتاب را در دهخوارقان ديده ام اين كتاب،مختصر و ملخص كتاب شهاب قاضى قضاعى است.

و نيز از آثار او،كتاب نهج البلاغة رضوى و ديگرى،فضيلة الحسين است كه در آن،از فضيلت مقام و قيام و مصيبت و شهادت آن حضرت سخن گفته است.از آثار ديگرش كتاب الفائق على الاربعين است كه مشتمل بر چهل حديث از فضائل امير المؤمنين عليه السّلام بوده و غير اين ها.

مؤلف گويد:ورشيدى سه فرزند داشت كه همگى آن ها از دانشوران بودند.

نخستين ايشان امير زاهد تاج الدّين محمود بن اسكندر،دومين آن ها امير زاهد مسعود بن اسكندر،و سومين شان امير زاهد شمس الدّين محمّد بن اسكندر است.و ترجمه هريك از آن ها در محل خود خواهد آمد.

كنت دهرا اقول بالاستطاعة و ارى الجبر ضلة و شناعة

ففقدت استطاعتى فى هوى ظب ى فسمعا للمجبرين و طاعة

روزگارى بوده كه به قانون اختيار سخن از آن مى گفتم و جبر را وسيله گمراهى و زشتى خويش مى انگاشتم.تا اينكه براثر فريفتگى آهويى كه دلبرم بود دست به دامن جبريها شده و از آن ها پيروى كردم.

و همان نويسنده در حق او گويد:صاحب،چون ابرى بود كه باران فضيلت از آن مى باريد و در همۀ فنون يد طولا داشت و مراتب ادب و ديگر علوم را از ابو الحسين ابن فارس و ابو الفضل بن عميد و ديگران فرا گرفت و آثار بسيارى از خود باقى گذارد از قبيل:وقف و ابتدا و عروض و جوهرة الجمهرة...

قسمتى از چكامۀ او به شرح زير است.

من كمولاى على و الوغى تحمى لظاها

من يصيد الصيد فيها بالظبى حين انتظاها

من له فى كل يوم وقعات لا تضاها

كم و كم حرب ضروس جذ بالمرهف فاها

اذكروا افعال بدر لست ابغى ما سواها

اذكروا غزوة احد انه شمس ضحاها

اذكروا حرب حنين انه بدر دجاها

اذكروا الاحزاب قدما انه ليث شراها

اذكروا مهجة عمرو كيف افناها شجاها

اذكروا امر براءة و اصدقونى من تلاها

اذكروا من زوج ه زهراء قد طابت ثراها

حاله حالة ه ارون لموسى فافهماها

ص:161

اعلى حب على لا منى القوم سفاها

اول الناس صلاة جعل التقوى حلاها

ردت الشمس عليه بعد ما غاب سناها

چه كسى مانند آقاى من على است،همان على كه در ميدان جنگ،آتش دلاورى او خار و خاشاك ميدان نبرد را شعله ور مى سازد.و چه كسى مانند او،آهوى تيزتك ميدان را شكار مى كرد.و براى چه كسى جز او در هر روز پيش آمدهايى اتفاق مى افتاد.

و چه بسيار دندان هاى نبرد را به دندان تيز شمشير بران خود شكسته،و صاحب آن را از پاى درآورده است.كارهاى روز جنگ بدر او را به خاطر بياوريد كه من به جز آن به جنگ ديگرى كار ندارم.از روز جنگ احد او يادآورى كنيد كه او،خورشيد درخشان آسمان آن كارزار بود.از جنگ حنين او ياد كنيد،كه او در آن جنگ چون ماه شب چهارده مى درخشيد.

جنگ احزاب او را به خاطر گذرانيد كه او،شير ژيان نبرد به حساب مى آمد.

از دل در خود تپيده عمرو بن عبد ود،ياد كنيد كه چگونه به درخشش شمشير مولاى من از كار افتاد.از قصه سورۀ برائت به زبان آوريد،تا باور كنيد چه كسى،تلاوت كنندۀ آن بود.از كسى يادآورى كنيد كه همسر ارجمندش،زهراى مرضيه بوده،كه جايگاه او پاك و پاكيزه است.بدانكه، موقعيت او به منزلۀ هارون،براى موسى است.شگفت اينجاست كه مردمى نادان مرا به ارادتمندى به على عليه السّلام سرزنش مى كنند مگر اينان نمى دانند،على عليه السّلام نخستين بزرگوارى بود،كه نماز گزارد و پرهيزكارى را شيوه خود قرار داد.على عليه السّلام همان نيرومند محبوب خدا بود كه خورشيد، پس از غروب كردن،به خاطر او بازگشت.

از سروده هاى اوست:

لك اللّه كم اودعت قلبى من اسى و كم لك ما بين الجوانح من كلم

لحاظك طول الدهر حرب لمهجتى الا رحمة تثنيك يوما لى سلمى

ص:162

خدا مى داند كه تا چه اندازه دلم را ناراحت ساختى و اعضا و جوارح مرا جريحه دار نمودى.در تمام روزگارم،چشم تو دل مرا هدف تيرهاى خود قرار داده بود اينك آرزومندم براى يك روز هم كه شده،با من به ديدۀ سلم و صفا بنگرى.

از آثار نظمى اوست:

و قائلة لم عرتك الهموم و امرك ممتثل فى الامم

فقلت ذرينى على غصتى فان الهموم بقدر الهمم

چه بسا گوينده اى خطاب به من مى گويد،چرا با آنكه همگان در برابر تو كرنش مى كنند و فرمان تو را امتثال مى نمايند،بازهم اندوهناكى.در پاسخ مى گويم:مرا با اندوهم بازگذاريد كه اندوه ها در خور همت هاست.

از آثار اوست در ستايش ابن العميد:

قالوا ربيعك قد قدم و لك البشارة و النعم

قلت الربيع اخو الشتا ام الربيع اخو الكرم

قالوا الذى بنوا له يغنى المقل من العدم

قلت الرئيس ابن العمي د اذا فقالوا لى نعم

گفتند،بهار تو سررسيده و ما از آمدن آن به تو مژده مى دهيم و نعمت هاى بهارى را براى تو خواهانيم.پرسيدم آيا بهار همتاى زمستان است يا همگام با كرم.گفتند،منظور ما از بهار،آن كسى است كه،بينوا را با عطاياى خود از بينوايى به نوا مى رساند.

در پاسخ گفتم:آرى،اين بهار كه مى گوييد همانا،رئيس ابن عميد است گفتند:بلى چنين است.

و باز در ضمن چكامه اى در ستايش ابن عميد گويد:

لو درى الدهر انه من بنيه لازدرى قدر سائر الاولاد

و مديحى ان كان طال بيانا فلقد طال فى مجال الجياد

ص:163

ان خير المداح من مدحته شعراء البلاد فى كل ناد

هرگاه،روزگار بداند ابن عميد از فرزندان اوست نسبت به فرزندان ديگرش به چشم حقارت مى نگرد.و ستايش من از او،هرگاه به درازا كشد به اندازه اى خواهد شد كه گردن ها تاب پذيرش آن را ندارد،و ناچار به حالت خميدگى درخواهد آمد.

آرى،برترين ممدوح آن كسى است كه سرايندگان دورترين شهرها،به ستايش او مى پردازند.

و از سروده هاى اوست:

كم نعمة عندك موفورة للّه فاشكر يا ابن عباد

قم فالتمس زادك و هو التقى لن تسلك الطرق بلا زاد

اى پسر عباد،از خدا و نعمت هاى بى اندازۀ او سپاسگزارى بنما،و به منظور سپاسگزارى،به تحصيل زاد و توشه،كه پرهيزكارى است اقدام كن، و بدانكه بدون زاد و راحله،نبايد راهى سفر شد.

از آثار نظمى اوست كه سيد مرتضى در غرر و درر خود نقل كرده است:

لو شق عن قلبى يرى وسطه سطران قد خطا بلا كاتب

العدل و التوحيد فى جانب و حب اهل البيت فى جانب

هرگاه دل مرا بشكافند در درون آن دو خطى مشاهده مى شود كه كاتب مردمى آن را ننگاشته است.در جانبى از آن توحيد و عدل نوشته شده است،و در جانب ديگرش دوستى اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السّلام.

برخى از نويسندگان عامه وى را معتزلى معرفى كرده اند،و حال آنكه او از اين مرام بيزار و بدور است و مقام او والاتر از آن است كه دامن خود را به پذيرش آن بيالايد.

ثعالبى،به مناسبت يادآورى از صاحب مى نويسد:در حال حاضر عبارتى در اختيار ندارم كه بتوانم به توسط آن از مقام والاى علم و ادب صاحب، تعريفى كرده باشم،و از جلالت شأن و مراتب جود و كرم او سخنى اظهار

ص:164

كنم و بايد بگويم كه او به آخرين پايۀ همه خوبى ها رسيده بود و همگى مفاخر را با اختلافاتى كه دارند در خود گرد آورده بود و گفتار من هرچه رسا باشد فروتر از آن است كه دم از كمترين فضائل و معالى او بزند.و زبان توصيف من ناتوان تر از آن است كه،ساده ترين فضيلت ها و كوشش هاى او را بيان كند.

ابن خلكان در ضمن يادآورى از او مى نويسد:صاحب،از نظر فضائل و مكارم و بخشش،نادره زمان و اعجوبه دوران بود.

تا آنجا كه گويد:از آثار او كتابى است در فن لغت و واژه شناسى به نام:

المحيط اين كتاب،در هفت مجلد و به ترتيب حروف ابجد تدوين شده است و ديگرى الكافى در نامه ها،و كتاب الاعياد و فضائل النيروز و كتاب الامامة،در اين كتاب برترى على بن ابى طالب عليهما السّلام را بر ديگران بيان نموده و امامت آن حضرت را اثبات كرده است و ديگرى الكشف عن مساوى شعر المتنبى،و كتابى در اسما و صفات حق تعالى.

صاحب،علاوه بر آنچه گردآورده نامه هايى بديع و بى نظير داشته و در سرودن اشعار استادى بى همال بوده است.

ابن خلكان پس از بيان آثار او مى نويسد:صاحب،براى نقل كتاب هايش نيازمند به بار چهارصد شتر بود.و از همين جا مقايسه مى شود كه تجمل او تا چه حدى بوده است.

صاحب،در سال 326 هجرى متولد شد و در سال 385 هجرى در رى درگذشت.

و جنازۀ او را به اصفهان بردند و در خانه اش مدفون ساختند (1).

ص:165

و گفته شده:صاحب،از مردم طالقان قزوين بوده است نه از طالقان خراسان.

و بسيارى از علماى شيعه و ديگران در ضمن چكامه ها و كتاب ها و تاريخ ها،از وى به عظمت ياد كرده اند.

مؤلف عمدة الطالب در انساب آل ابى طالب در ضمن يادآورى از سيد مرتضى رحمه اللّه آنجا كه مى نويسد:كتاب هاى كتابخانه سيد هشتاد هزار مجلد بوده،اضافه مى كند:

تعلق اين تعداد كتاب را براى هيچ يك از علما نشنيده ام،مگر آنچه را كه از صاحب اسماعيل بن عباد نقل كرده اند.وى در پاسخ نامه فخر الدولة ابن بويه كه وى را به وزارت خود دعوت كرده بود،ضمن پوزش هايى به اطلاع مى رساند:من مرد درازدامن و كثيرالمؤنه ام آن چنان كه،كتاب هاى مرا بايد هفتصد شتر بار كنند و از جايى به جايى ببرند.

شيخ رافعى مى نويسد:كتاب هاى كتابخانه صاحب،صد و چهارده هزار مجلد بوده است.

از طرف ديگر،كتاب هاى كتابخانه قاضى فاضل عبد الرحمن شيبانى از همه بزرگانى كه كتابخانه شخصى داشته اند بيشتر بوده و كتاب هاى او صد و چهل هزار مجلد بوده است.

مؤلف رحمه اللّه،پى از آنچه را كه بى كم وكاست از امل الآمل نقل كرده است مى نويسد:

به طورى كه از اوايل حواشى چلبى بر مطول برمى آيد،شيخ عبد القاهر از شاگردان صاحب بوده و مراتب ادبى و علمى را از او فرا گرفته است.و اين موضوع را چلبى در ضمن توضيح شعر شاعر كه گفته است:كريم اذا امدحه

ص:166

امدحه و الورى معى اظهار داشته،و اضافه كرده است:شيخ عبد القاهر،در كتاب هاى خود همواره از او ستايش كرده است (1).

از آثار او،كتاب الاقناع،در علم بديع يا بلاغت است و شارح بديعيه، شيخ صفى الدّين حلى به نقل از بعضى دانشمندان،آن كتاب را به وى نسبت داده است.

جهت اينكه وى را معتزلى خوانده اند آن است كه،اشعرى ها عموما در مراتب اصولى تفاوتى ميان معتزلى ها و شيعه قايل نمى باشند بلكه،معتقدند شيعه و معتزلى ازاين جهت برابرند.و به همين مناسبت اشاعره در كتاب هاى كلامى خود،تنها با معتزلى ها به منازعه مى پردازند و نامى از شيعه نمى برند.ديگر آنكه، ازآنجاكه اشاعره جبرى مذهبند هرچند تظاهر لفظى و كتبى بدان نمى كنند،در عين حال مى پندارند هركسى كه سخن برخلاف جبر بگويد معتزلى مرام است.و در ذيل اين نظريه به عقيده شيعه توجهى نداشته و در صدد تحقيق برنمى آيند تا بدانند،كه شيعه از هر دو گونه عقيده اعتزال و اشعرى بيزار است.و كسى كه به كتب كلامى اشاعره مراجعه كند وجه اين اشتباه را خواهد فهميد.

در پشت يكى از كتاب هاى شيعه كه بسيار كهنه بود به خط يكى از فضلا چنين نوشته بود:صاحب بن عباد چكامه اى در منقبت حضرت رضا عليه السّلام سروده،سپس به نقل آن به شرح ذيل پرداخته بود:

يا سائرا زائرا الى طوس مشهد طهر و ارض تقديس

ابلغ سلامى الرضا و حط على اكرم رمس لخير مرموس

ص:167

و اللّه و اللّه حلفة صدرت من مخلص فى الولاء مغموس

انى لو كنت مالكا اربى كان بطوس الغناء تعريسى

و كنت امضى العزيم مرتحلا متنسفا فيه قوة العيس

لمشهد بالزكاء ملتحف و بالسنا و الثناء مانوس

يا سيدى و ابن ساداتى ضحكت وجوه دهرى بعقب تعبيس

اى مسافرى كه براى زيارت،به سرزمين طوس مشرف مى شوى و عازم مشهدى هستى،كه از هرگونه آلودگى،پاكيزه و سرزمين مقدسى است.

سلام مرا به حضرت رضا عليه السّلام تقديم بدار،و پيشانى به جايگاهى بساى كه بهترين بندگان خداى را در خود جاى داده است.

به خدا سوگند آرى،به خدا سوگند و اين سوگندى است كه،از دل اخلاص كيشى سر زده،كه به تمام معنى،ولايت اهل بيت را در دل خود جاى داده،و در درياى عميق ولايت ايشان فرو رفته است.اكنون هرگاه اختيار مى داشتم عازم طوس مى شدم،و بار اقامتم را در آن سرزمين ولايت آيين،از مركب به زير مى آوردم،و براى اين منظور شبانه روز،راه مى پيمودم تا مركبم با تمام آرزو بدانجا زانو زند.

و به زيارت مشهدى مشرف گردم كه خورشيد،افتخار تابش آنجا را دارد و ازآنجا نور مى گيرد،و مورد ستايش خدا و همه مقربان است.اينك، اى آقاى من،و اى يادگار مواليان من،بايد بگويم:براثر ارادتمندى به شما است كه،لب هاى روزگار از هم باز شده و پس از آنكه مدت ها هدف ترش رويى او بوده ام،با لبخند شادى مرا به خود مى خواند.

برخى از ابيات بعدى اين قصيده،براثر اندراس آن نسخه،از ميان رفته و ما نتوانستيم آنها را استنساخ كنيم و چنان مى پندارم كه قصيدۀ مزبور را شيخ

ص:168

صدوق رحمه اللّه در آغاز عيون اخبار الرضا عليه السّلام متذكر شده باشد و بايد بدانجا مراجعه كرد (1).

پس از ابياتى كه مندرس شده،ابيات زير آورده شده است:

ان بنى النصب كاليهود و قد يخلط تهويدهم بتمجيس

كم دفنوا فى القبور من نجس اولى به الطرح فى النواويس

عالمهم عند ما اباحثه فى جلد ثور و مسك جاموس

لم يعلموا و الاذان يرفعكم صوت اذان ام قرع ناقوس

انتم حبال اليقين اعلقها ما وصل العمر حبل تنفيس

كم فرقة فيكم تكفرنى ذللت هاماتها بفطيس

قمتها بالحجاج فانخزلت تركض عنى كطير منحوس

كم مدحة فيكم احبرها كانها حلة الطواويس

و هذه كم يقول قارئها قد نثر الدر فى القراطيس

يملك رق القريض قائلها ملك سليمان صرح بلقيس

ان ابن عباد استجار بكم فلا يخاف الليوث فى الخيس

كونوا ايا سادتى وسائله يفسح له اللّه فى الفراديس

بلغه اللّه ما يؤمله حتى،يزور الامام فى طوس

ص:169

همانا،ناصبيان كه آنچه شايسته به خودشان مى باشد و در حق شما مى گويند،همانند يهوديانى هستند كه آيين يهودى گرى خود را آميخته به مجوسيت كرده اند.و اينان آلودگان نجسى هستند كه شايسته است آن ها را در گورستان مجوسيان به خاك بسپارند.و اينان به اندازه اى از حقيقت دورند كه هرگاه،با دانشمندان شان به گفتگو پردازم چنان است كه،در پوست گاو يا جلد گاوميشى فرورفته اند.اينان سخت در اشتباهند براى آنكه،صداى اذان است كه نام و آوازه شما را به گوش جهانيان مى رساند،و آن ها كه از حقيقت دورند تفاوتى ميان صداى اذان و فرياد ناقوس نمى گذارند.

آرى،شما ريسمان هاى يقينى هستيد كه بدانها دستاويز شده ام،و با دستاويزى به آن ها،رشته هاى اندوه و پريشانى خاطر را از خود دور ساخته ام.در راه دوستى شما بسيارى از فرقه هاى آلوده و پليد،مرا تكفير مى كنند و من با بى توجهى بدانها و با كمال بى اعتنايى از آن آلوده دامن ها، پتك بى اعتبارى را بر سر آن ها فرود مى آورم.

و با ادله دندان شكنى كه دارم خود و عقيدۀ پليدشان را از پاى در مى آورم و با ذلت هرچه تمام تر،و همانند پرندۀ شومى از من گريزان مى شوند.آرى ستايشى كه از شما به جاى مى آورم آن قدر ارزنده و جذاب است كه مانند،پرهاى رنگارنگ طاوس دل ها را به سوى خود مجذوب مى گرداند.و هرگاه خواننده اى آن ها را با دلى آكنده از علاقه مندى به شما بخواند،و يا در صفحه اى مشاهده كند چنان است كه گوهرهاى گران بها را در آن پراكنده ساخته است.

و شعرى را كه سراينده اى در ستايش شما بسرايد و ديگرى مالك آن شود به سرحدى است كه سليمان حشمة اللّه،كاخ بلقيس را در اختيار خود درآورده است.و همانا،پسر عباد پناهنده به شما شده،و براثر پناهندگى به درگاه شما از شيران بيشه،واهمه اى ندارد.اكنون اى بزرگان من،وسيله اى

ص:170

شويد تا خداى متعال از بركات ولايت شما،جايگاه وسيعى در بوستان هاى بهشت به من عنايت فرمايد.و او را به آرزويش نايل سازد،تا بتواند در سرزمين طوس به زيارت مرقد مطهر حضرت رضا عليه السّلام شرفياب شود.

از سروده هاى اوست به طورى كه به خط يكى از فضلا ديده ام:

بحب على تزول الشكوك و يكفى العذاب و ينفى العثار

فاما رايت محبا له فثم العلو و ثم الفخار

و اما رايت عدوا له ففى اصله خسة و انكسار

فلا تعذلوه على فعله فحيطان دار ابيه قصار

هرگونه شكوك و شبهه ها براثر علاقه مندى به حضرت مولا على عليه السّلام نابود مى شود،و محبت اوست كه،از عذابى الهى جلوگيرى به عمل مى آورد و گرد و غبارآلودگى را از مردم مى زدايد.اكنون،هرگاه يكى از دوستان مولا را ملاقات كردى،آنجاست كه به حقيقت علو مقام و بخودبالى واقعى خواهى رسيد.و آنجاست كه خواهى ديد،دشمن او انسانى پست فطرت، و پا و دست شكسته است.در اين موقع است كه نبايد آن دشمن را بباد شماتت و سرزنش بگيرى،زيرا،معلوم مى شود ديوار خانه پدرش كوتاه بوده و پاى بيگانه به آنجا رسيده است.

شيخ صدوق رحمه اللّه،كتاب عيون اخبار الرضا عليه السّلام را براى او تأليف كرد،و در آغاز آن،دو چكامه از آثار صاحب را كه به منظور عرض سلام به پيشگاه حضرت رضا عليه السّلام سروده بود،(كه يكى از آن ها قصيدۀ پيشين است)ايراد فرموده است.

چلبى،در حاشيه مطول مى نويسد:صاحب،همان اسماعيل بن عباد است كه در مقام وزارت،با ابن العميد مصاحبت داشته است و پس از درگذشت او،به مقام وزارت،فخر الدوله نايل آمد و ملقب به صاحب كافى شد.

گويند صاحب،استاد شيخ عبد القاهر جرجانى بوده و كتب شيخ،از مطالبى كه از صاحب فراگرفته مشحون است.

ص:171

صاحب از فن شعر و كتابت(نامه نگارى)كاملا برخوردار بوده،و در هر دو بخش،بر همپايگان خويش برترى و تفوق داشته است.جز اينكه «صابى»در صنعت نگارش از وى بالاتر بوده است.

ثعالبى گفته است:صاحب،آنچه را مى خواست مى نوشت و صابى، آنچه را موظف و مراد بود،به نگارش درمى آورد.و تفاوت اين دو حال بسيار است.اين بود بيانات چلبى.

انصارى،از مدرسان طوس بوده و در آنجا درگذشته است وى،از معاصران است و ما او را ديدار نكرده ايم و به توسط برخى از شاگردانش از وى روايت مى كنيم.

از شعر اوست:

يا ليلة قصرت و باتت زينب تجلو على بها كئوس عتاب

لو أنها ترضى مشيبى و الهوى يرضى لقاء من وراء حجاب

و حلولها دارا تهدم ربعها و قضى عليها ربها بخراب

لا طلت ليلتنا باسود ناظر و سواد عين من سواد شباب

شب كوتاه بود و زينب در آن شب بيتوته كرده بود و كاسه هاى عتاب كه ناز چشم هاست در آن شب در برابر من جلوه گرى داشت.اى كاش او به پيرمردى من و علاقه اى كه به او دارم بديدار من هرچند از پس پرده باشد رضايت مى داد.و همچنين در خانه اى وارد مى شد كه آثار آن از ميان رفته و رو به انهدام گذارده و خدايش حكم به ويرانى آن فرموده است بارى شب ما را با چشم سياه خود دراز مساز و بدانكه سياهى چشم و دلربايى آن از سياهى و نيرومندى جوانى است.

ابن شهرآشوب در معالم العلماء گويد:تقى بن نجم حلبى از شاگردان سيد مرتضى است و كتاب البداية در فقه كه شرح ذخيره كتاب سيد مرتضى است از آثار او است.

مؤلف گويد:در يكى از اجازات آمده است كه وى،در پاره اى از علوم، جانشين سيد مرتضى بوده و برخى از افاضل گويند،آثار او فراوان و مشهور است.

حلبى پس از بازگشت از حج بيت اللّه و ورود در رمله،در محرم سال 446 هجرى درگذشت.

سيد بن طاوس در كتاب فتح الابواب كه در استخارات است،كتاب مختصر الفرائض را از آثار او نام مى برد.

ص:181

احسان عظيمى به وى داشته و به وى اجازه روايت داده است،مى نويسد:

محقق در سال 676 هجرى وفات يافته است.

گويند در يكى از روزها خواجه نصير طوسى قدّس سرّه به جلسۀ درس محقق حلى رحمه اللّه كه در حله داير بود وارد شد.محقق به احترام او خواست درس را تعطيل كند.خواجه از وى درخواست كرد تا درس را ادامه دهد.بيانات محقق در آن روز منتهى به استحباب تياسر مصلى عراقى شد كه نمازگزار عراقى بايد در هنگام نماز به جانب چپ متمايل شود.خواجه در مقام ايراد اظهار داشت اين استحبابى كه بيان كرديد وجهى ندارد زيرا،تياسر هرگاه،از قبله بغير قبله باشد حرام است و اگر از غير قبله به قبله باشد واجب است.

محقق بلافاصله پاسخ داد،تياسر از قبله به قبله است.

محقق طوسى ساكت مانده پاسخى نداد پس از آن محقق حلى رساله ارزنده اى در خصوص تياسر قبله تأليف كرده و آن را براى خواجه فرستاد و مورد استحسان وى قرار گرفت.

همين رساله را شيخ احمد بن فهد حلى در كتاب المهذب البارع فى شرح مختصر الشرائع،به تمامى ايراد كرده است (1).

مؤلف گويد:ممكن است اشكال محقق طوسى را به اين گونه برطرف كرد و استحباب تياسر را براى عراقى ها چنين توضيح داد كه،اكثر مسجدهاى عراق يا همگى آن ها،طورى ساخته شده،كه متمايل به راست مى باشند.و ازآنجاكه تقيه مانع بوده و ائمه نتوانسته اند به تيامن قبله عراق تصريح كنند و خطاكارى مخالفان را ابراز بدارند،از اين موضوع اعراض

ص:187

كرده و به طور كنايه به ارادتمندان خود دستور داده اند تا،در هنگام نماز، جهت تياسر قبله را در نظر بگيرند.

و باز در توجيه و تعليل آن مى توان گفت،مسافت حرم از طرف چپ، هشت ميل و از طرف راست،چهار ميل است و غرض اصلى آن است كه نمازگزاران،در هنگام نماز،برابر قبله حقيقى بايستند و قبله مساجد و معابد و ديگر امكنه را طورى قرار بدهند كه،برابر با قبله حقيقى بوده باشد.

پس از اين به خط يكى از افاضل چنين يافتم كه محقق (1)در بامداد روز پنجشنبه سوم ماه ربيع الآخر سال 676 هجرى از بالاى پلكان خانه اش به زير افتاد و همان دم بدون آنكه حرفى بزند و يا حركتى از او به ظهور برسد دار فانى را وداع گفت مردم از رحلت او به ناله درآمدند و گروه بسيارى براى تشييع جنازه او حضور يافته و پس از تغسيل و نماز جنازه،او را به مشهد حضرت امير المؤمنين عليه السّلام منتقل ساختند و هنگامى كه از سال ميلاد محقق،از آن فاضل سؤال شد پاسخ داد:ميلاد او در سال 602 هجرى اتفاق افتاده است.

از اشعار اوست كه براى پدرش ارسال داشته است:

ص:188

ليهنك انى كل يوم الى العلى اقدم رجلا لا يزل بها النعل

و غير بعيد ان ترانى مقدما على الناس حتى قيل ليس له مثل

تطاوعنى بكر المعانى و عونها و تنقاد لى حتى كأنى لها بعل

و يشهد لى بالفضل كل مبرز و لا فاضل الاولى فوقه فضل

آرى،هر روز يك قدم به سوى مراتب عاليه برمى دارم آن چنان كه لغزشى براى من به وجود نمى آيد،و دور نيست كه در اندك وقتى مرا به موقعيتى مشاهده كنى كه بگويند نظيرى براى او نمى باشد.معانى دست نخورده و مراتب منحصره آن چنان از من پيروى مى كنند كه،زن از شوهرش پيروى مى كند.و هر صاحب فضيلتى به مقام فضيلت من گواهى مى دهد و هيچ فاضلى وجود ندارد مگر اينكه،فضيلت من از او بيشتر مى باشد.

محقق گويد:پس از آنكه ابيات مزبور را براى پدرم ارسال داشتم،بالاى همان ابيات نوشته بود:به خوبى از عهدۀ سرايندگى برآمدى،ليكن از توهين نسبت به خودت فروگذارى نكردى مگر نشنيده اى سرايندگى شيوه كسى است كه،از حجاب عفت بيرون آمده و به پوشيدن خرقه(كهنه پوشى) اكتفا كرده و يا با جامه خرافى بافى درآمده باشد و سراينده هر اندازه هم كه حق گو باشد بازهم ملعون است و از اعتبار افتاده است هرچند هم،سخنان شگفت آور بگويد.و چنان مى پندارم كه سرايندگى جامۀ فضيلت خويش را بر اندام تو راست آورده است و تو هم از فرصت استفاده كرده،و به اتفاق از بخشش هاى آن پرداخته و خود را به صورتى در اجتماع درآورده اى،كه جز فضيلت شعرگويى،فضيلت ديگرى براى تو در نظر نخواهند داشت و در نتيجه تو را سراينده اى بيش نمى شناسند.و هرگاه بدين رويه به سر ببرى تا آخر دنيا لكۀ ننگى براى تو خواهد بود.مگر اين شعر را نشنيده اى:

و لست ارضى أن يقال شاعر تبا لها من عدد الفضائل

ص:189

من به سرايندگى خرسند نمى باشم و آن را فضيلتى براى خود نمى دانم و مى گويم تفو بر چنين فضيلتى كه بخواهد خود را در ميان فضائل ديگر بيارايد.

محقق گويد:پس از آنچه را از نگارش پدرم مطالعه كردم،آن چنان خاطر من از سرايندگى متنفر شد كه گويا هيچ گاه كوبه در شعر را به حركت نياورده و پرده از چهره آن بالا نزده ام.

از سروده هاى اوست:

هجرت قولا فى الشعر فى زمن هيهات يرضى و ان اغضبته زمنا

وعدت اوقظ افكارى و قد هجعت عنفا و ان عجت عزمى بعد ما سكنا

ان الخواطر كالآبار ان نزحت طالت و ان يبق فيها ماؤها أجفا

روزگارى شد كه دست از سرايندگى برداشتم و گمان نمى كنم هيچ گاه از من خرسند باشد.به دنبال آن تصميم گرفتم،تا انكار خود را كه برخلاف انتظار به خواب رفته،بيدار كنم و عزم آرام خود را به حركت آورم.زيرا خاطرات طبايع،همانند چاه هايى هستند كه،هرگاه آب آن ها كشيده شود جريان پيدا مى كند،و هرگاه به حال خود باشند آب آن ها فروكش مى كند.

از سروده هاى اوست:

يا راقدا و المنايا غير راقدة و غافلا و سهام الموت ترميه

فيم اغتر اراك و الايام مرصدة و الدهر قد ملأ الاسماع داعيه

اما ارتك الليالى قبح دخلتها و غدرها بالذى كانت تصافيه

رفقا بنفسك يا مغرور ان لها يوما تشيب النواصى من دواهيه

اى آنكه خوابيده اى و مرگ ها بيدارند.و اى آنكه بى خبرى و تيرهاى مرگ تو را هدف خود قرار مى دهند.غفلت تو از چيست؟و حال آنكه روزها در كمين تواند و آوازدهندگان روزگار هم گوش ها را پر كرده اند.آيا زشتى شب ها و واردات آن ها را نديده اى و آيا پيمان شكنى روزگار را با

ص:190

كسانى كه به آن ها يكدلى نشان داده فراموش كرده اى اينك اى آنكه به خواب غفلت فرورفته اى به حال خود برس و از آن روزى بيم ناك باش كه از اندوه آن،موهاى سياه و فريبا،سپيد مى شود.

در نظام الاقوال گفته شده:محقق،در ماه ربيع الآخر سال 676 هجرى درگذشته،و خواهرزاده اش،علامه جمال الدّين بن مطهر حلى،و برادرش على بن يوسف بن مطهر شيخ تقى الدّين بن داود،از وى روايت كرده اند.

شيخ معاصر(شيخ حر عاملى)گفته است:نجم الدّين ابو القاسم جعفر بن حسن بن يحيى بن حسن بن سعيد حلى.موقعيت او از نظر فضل و علم و وثاقت و جلالت و تحقيق در معانى و تدقيق در مبانى و فصاحت و شعر و ادب و انشاى خطب و بالاخره كليه علوم و كمالات و فضائل و پسنديدگى ها،مشهورتر از آن است گفته شود.و او دانشورى عظيم الشأن، و عالمى جليل القدر و بزرگوارى عالى مقام بود و در روزگارش از اين جهات همتايى نداشت.

محقق،آثارى از خود باقى گذارده،از جمله:كتاب شرايع الاسلام در مسائل حلال و حرام و كتاب النافع كه مختصرى از شرايع است و كتاب المعتبر،كه در شرح مختصر است و بخش عبادات و پاره اى از مباحث تجارت آن را در ضمن دو مجلد و تدوين كرده و به اتمام نرسيده است.و از آن هاست،رساله تياسر قبله و شرح نكت النهايه در يك مجلد و المسائل الغرية در يك مجلد.و من اين رساله را كه راجع به مسائل فقهيه است، ديده ام،و المسائل المصريه در يك مجلد،و المسلك در اصول الدّين در يك مجلد،و من آن را ديده ام و آن كتاب در ضمن مجموعه محمّد على بيك حفيد شيخ على خان،موجود است و المعارج در اصول فقه در يك مجلد و كتاب الكهنه در منطق در يك مجلد،و كتاب نهج الوصول الى علم الاصول،و رساله اى در اصول الفقه كه معروف است و صاحب معالم و ديگران از آن نقل كرده اند و ممكن است اين رساله همان رساله نهج

ص:191

الوصول ياد شده بوده باشد و من نسخه اى از آن را در استرآباد و نسخه ديگرى را در مازندران ديده ام و نسخه اى از آن در اختيار ما مى باشد كه آن را يكى از فضلا با نسخۀ مقابله شده با نسخۀ مؤلف،مقابله كرده است،در عين حال در ديباچۀ هيچ يك از اين نسخه هايى كه ديده ايم نامى از رساله برده نشده است.

بعضى از علماء شرح الكلمة الالهية و اختصار رساله سلار را به وى نسبت داده اند و سيد امير حسين بن حسن عاملى،در كتاب دفع المناواة فى التفضيل و المساواة كتاب مسلك الافهام را از آثار محقق نام مى برد و در بسيارى از مواضع از آن كتاب،نقل كرده است و شايد مراد از مسلك الافهام همان،المسلك در اصول دين باشد كه پيش از اين از آن نام برديم و ممكن است اشتباه از ناسخ باشد.

چنان كه پيش از اين گذشت محقق،در سرايندگى و ايراد خطبه ماهر بوده و از جمله شاگردان او،علامه حلى و ابن داود است.

قاضى عبد الخالق مشهور به،قاضى زاده كره رودى در رساله فارسى كه در امامت تأليف كرده است مى نويسد:علامه حلى خواهرزادۀ محقق حلى است.

محقق در روزگار خود مرجع فقه و ديگر فنون بوده است،و از پدرش از جدش يحيى اكبر روايت مى كرده است و به طورى كه ملا طاهر قمى در پايان مقدمه كتاب حجة الاسلام در شرح تهذيب الاحكام اظهار داشته و همچنين بنا به اظهار سيد جعفر بن كمال الدّين،در يكى از اجازاتش محقق از سيد شمس الدّين ابو على فخار بن معد موسوى روايت مى كرده،و مصنف يعنى، حر عاملى هم در محل خود بدان اشاره كرده است.

ص:192

بعضى گفته اند،محقق،از محمّد بن نما نيز روايت مى كرده و اين قول قابل ملاحظه است (1).

علامه حلى در يكى از اجازاتش(اجازه ابن زهره)به مناسبت ذكر محقق حلى مى نويسد:وى،در فقه برترين اعلام روزگارش بوده است (2).

شيخ حسن،صاحب معالم در اجازه اش(به سيد نجم الدّين)اظهار مى دارد:هرگاه علامه برترى محقق را در فقه،مقيد به اعلام زمانش نكرده بود،به صواب نزديك تر بود زيرا،من در ميان فقها همتايى براى او نمى دانم (3).

و آن گاه كه محقق دار فانى را وداع گفت گروهى از سرايندگان و اعلام آن زمان چكامه هايى در سوگ او سرودند از جمله شيخ محفوظ ابن وشاح، در ضمن چكامه در سوگ او گويد:

اقلقنى الهم و فرط الاسى و زاد فى قلبى لهيب الضرام

لفقد بحر العلم و المرتضى فى القول و الفعل و فصل الخصام

اعنى ابا القاسم شمس العلى الماجد المقدام ليث الزحام

أزمة الدّين بتدبيره منظومة احسن بذاك النظام

شبه به البازى فى بحثه و عنده الفاضل فرخ الحمام

قد أوضح الدّين بتصنيفه من بعد ما كان شديد الظلام

ص:193

بعدك أضحى الناس فى حيرة عالمهم مشتبه بالعوام

لو لا الذى بين فى كتبه لا شرف الدّين على الاصطلام

قد قلت للقبر الذى ضمه كيف حويت البحر و البحر طام

عليك منى ما حدا سائق او غرد القمرى الفا سلام

اندوه مرگ تو مرا بيچاره كرد،و زيادى ناراحتى مرا از پاى درآورد و آتش اندوه باطنى ام هرچه بيشتر شعله ور شد.اين اندوه و ناراحتى ازآنجا مرا به خود سرگرم كرد كه دريايى از علم را از دست دادم و بزرگى،از ديدار من غايب شد كه،گفتار و كردارش پسنديده بود و با كمال اطلاعاتى كه داشت فصل خصومت و داورى مى كرد.

مرادم ابو القاسم محقق است كه خورشيد بزرگوارى و پيشوايى و شير بيشه علم و فرهنگ بود.آن كس كه زمام دين به تدبير او بسته بود و چه نيكو آن را به نظام آورده بود.و در هنگام بحث همانند باز شكارى بود و فضلا در برابر او چون جوجه كبوترى به شمار مى آمدند.دين اسلام را با آثار خويش آشكارا ساخت و تاريكى و آلودگى را از آن برطرف كرد.پس از تو مردم حيرت زده خواهند شد و دانا و نادان شان برابر خواهد گرديد.

اگر آنچه را در كتاب هايش آورده،نبود دين در معرض نابودى قرار مى گرفت.و خطاب به قبرش گفتم چگونه درياى بى كران را در آغوش گرفته اى.

آرى،تا ساربان براى شتران آواز مى خواند و تا قمرى در نواست،هزاران درود و سلام بر تو باد.

خود بوده اند.از جمله،دو فرزند برادرش كه در علم شهرت بسزا داشته اند.

تصريح خود دوريستى كه ضمن ترجمه والدش بدان اشاره مى شود،و همچنين بنا به تصريح شيخ احمد بن ابى طالب طبرسى كه در آغاز كتاب احتجاج ظاهر مى شود:سيد ابو جعفر مهدى بن عابد ابو حرب حسينى مرعشى از وى روايت مى كرده و شيخ احمد طبرسى به توسط او از دوريستى روايت داشته است.

و از آثار او كتاب الحسنى است و اين كتاب را ابن طاوس در كتاب اقبال،و كتاب عمل يوم و ليله به وى نسبت داده است (1).

به حدى است كه،هرچه اهل كمال او را به نيكوكارى و وثاقت و فقاهت بستايند بازهم مقام او والاتر است.

آثار او عبارت است از:كتاب مداواة الجسد،كتاب الصلاة،كتاب الجمعة و الجماعة،كتاب قيام الليل،كتاب الرضاع،كتاب الصداق،كتاب الاضاحى،كتاب الصرف،كتاب الوطى بملك اليمين،كتاب بيان حل الحيوان من محرمه،كتاب قسمة الزكات،كتاب العدد فى شهر رمضان، كتاب الزيادات،كتاب الحج،كتاب يوم و ليله،كتاب القضاء و آداب الاحكام،كتاب الشهادات،كتاب العقيقة،كتاب تاريخ الشهور و الحوادث، كتاب النوادر و كتاب النساء به اتمام نرسيده است (1).

نجاشى گويد:اكثر اين كتاب ها را نزد استادمان ابو عبد اللّه مفيد و حسين ابن عبيد اللّه غضايرى قرائت كرده ام.

علامه حلى،در خلاصه وى را توثيق كرده و از وى ستايش به عمل آورده است.

همچنين شيخ طوسى به توثيق او پرداخته و بعضى از كتاب هاى مذكور

ص:200

را متعرض شده،و آن ها را از طريق مفيد و ديگران روايت كرده است.

مؤلف گويد:در شهر تبريز به خط ملا محمّد رضا مشهدى شاگرد شيخ بهايى چنان ديدم كه جامع الروايات و ما روى فيها من الفضل،از آثار ابن قولويه است و گمان من اين است كه وى اين موضوع را از شيخ بهايى نقل كرده باشد.

شرح لمعه و ترجمه كتاب مفتاح الفلاح شيخ بهايى (1)و رسالۀ فارسى و مبسوطى در نفى وجوب نماز جمعه و بحث مبادى الاحكام در رد نظريه استاد علامه،ملا ميرزا محمّد بن حسن شيروانى تأليف كرده است (2).

خودت را به نهايت هويدا ساختى.و با اين وصف چگونه ممكن است،مرا از دربار خود برانى و حال آنكه پيش از اين مرا در قرب خود جاى داده بودى.

رنج و مشقت فراوانى،مرا به خود مشغول كرده،و حالت شگفتى در من به وجود آمده است.و از خشم دردناكى كه در خود احساس مى كنم آتش سوزانى در اعضا و جوارح من شعله ور است.و اشك چشمم بر گونه هايم روان است.و اثر تب در چشم من هويداست،و دست گرفتارى ها در باطن من حكومت مى كند.اى كاش مى دانستم،آيا مى بينى آنچه را كه از دست داده ام بار ديگر به سوى من بازگردد.

و آن آهوبچۀ ميان باريك شيرين دهانى است كه،جانم به فدايش باد.

قامت و اندام نيزه مانندى داشت كه،همگان،را هدف خويش قرار مى داد.

و گونۀ سرخ فامى داشت كه،چون آتش درخت غضا شعله ور بود.

از اشعار او چكامه اى است كه در ستايش از عمويم،شيخ محمّد حر سروده است:

سوى حر تملك رق قلبى هواى به منوط و الضمير

و باب القول فيه ذو اتساع تضيق لعد أيسره السطور

فتى كهف الانام و خير مولى له فضل تقل له البحور

آيا به جز از شيخ محمّد حر كه دلم بسته به او و عشقم پيوسته با اوست، ديگرى مى تواند دل مرا در قيد بندگى خود درآورد دربارۀ او هرچه بگويم كم گفته ام و عبارات از بيان كم ترين وصف او در تنگناست.او جوانى است كه پناه همۀ مردم است و بهترين آقايى است كه درياها در برابر فضيلت او كاستى مى گيرد.

در قصيدۀ ديگرى در ستايش او گفته است:

فتى أضحى لكل الناس ركنا لدفع ملمّة الخطب المهول

شديد البأس ذو عزم سديد جبان الكلب مهزول الفصيل

هو الحر الذى أضحت لديه ذوو الاعسار فى ظل ظليل

جوانمردى كه براى مردم ركن و پناه است،تا هرگونه گرفتارى را از ايشان برطرف سازد.با عزمى استوار و بى باكانه به امور مردم رسيدگى

ص:204

مى كرد،حتى حيوانات ازپاافتاده و رنج ديده را هم در پرتو محبت خود قرار مى داد.او،همان شيخ محمّد حر است كه بيچارگان را در زير سايۀ رحمت خويش از ناتوانى مى رهانيد.

در ضمن نگارشى،اشعار زير را براى من ارسال داشته است.

سلام كمثل الشمس فى رونق الضحى تؤم علاكم فى مغيب و مطلع

فاوله نور لديكم مشعشع و آخره نار بقلبى و أضلعى

سرى و هو ظمآن لعذب حديثكم و لكنه ريان من فيض أدمعى

و أودعت فى طى السّلام وديعة و قد بت من سكر المحبة لا أعى

فرفقا بها رفقا فانى أظنها فؤادى لانى لا أرى مهجتى معى

سلامى كه مانند خورشيد در هنگام ظهر مى درخشد و در طلوع و غروب آن به پيشگاه شما عرضه داشته مى شود.آغاز آن،نور درخشان است و انجام آن،آتشى است كه،دل و جوارح مرا مى سوزاند.او شبانه به راه خود ادامه داد در حالى كه،از گفتار شيرين شما تشنه بود و در عين حال از اشك چشم من،سيراب شد.در آن هنگام كه به عرض سلام توفيق يافتم،گروى در نزد شما به جاى نهادم،و از مستى شراب محبت شما كه مرا از پاى درآورده بود،شب را به بيدار خوابى به سر بردم.

اينك به دل ناتوان من كه ازهرجهت رنج ديده است.مهربانى كنيد، زيرا،گمان دارم با مفارقت شما آن را هم از دست داده ام.

و در ضمن نامه ديگرى،اشعار زير را براى من ارسال داشته است:

الى حضرة المولى الهمام الممجد سليل العلى الحر التقى محمّد

أبث من الاشواق ما لو تجسمت لضاق بأدنى بعضها كل فدفد

و أهدى سلاما قد تناثر عقدة فأصبح يزرى بالجمان المنضد

و اصفى تحيات صفت من كدورة تؤم علاكم فى مغيب و مشهد

فيا أيها المولى الذى بحر مجده اليه تناهى كل فخر و سؤدد

ص:205

اليك الورى ألقت مقاليد أمرها فابل الليالى و الايام و جدد

و دم سالما فى طيب عيش و نعمة مطاعا معا فى طيب اليوم و الغد

و ان تسالوا عنا فانا بنعمة و عافية فيها نروح و نغتدى

و نرجو من اللّه المهيمن أنكم تكونون فى خير و عزّ مؤبد

به سوى بزرگوار باهمت كه بازماندۀ حر پرهيزكار و موسوم به محمّد است،اشتياقات بى نهايتى از خود ابراز مى دارم.كه هرگاه آن ها مجسم شود بيابان ها با آن فراخى نمى توانند اندكى از آن ها را در خود قرار بدهند.

سلامى تقديم مى دارم كه اگر چه خوشه هاى آن ريزان و گوهرهاى آن پراكنده است اما،مرواريدهاى به رشته كشيده شده را از اعتبار مى اندازد.

بهترين درودهاى پاك از هرگونه كدورت را در غياب و حضور به مقام اعلاى شما تقديم مى دارم.پس اى مولاى من،و اى آن كسى كه همگان به سوى درياى بزرگوارى و عظمت او توجه كرده و هرگونه اهميت و شخصيتى بدو پايان پيدا مى كند و همه مردم از هر دسته اى كه باشند،كليد كارهاى خود را در اختيار او قرار مى دهند و شبانه روز خود را براى درك فضائل او سپرى مى سازند.

اينك،آرزومندم همواره با سلامت و خوشى به سر ببرى،و از پاكيزه ترين زندگانى و نعمت ها برخوردار باشى،و همه وقت ،مردم از تو اطاعت كنند.و هرگاه جوياى احوال ما باشى به خوبى و در عين عافيت، امروز و فردا را به سر مى بريم.از خدا مى خواهيم كه شما نيز همواره در خير و خوبى و عزت به سر بريد.

و من در يكى از اوقات،نامۀ منظومى در ضمن چهل و دو بيت،براى او ارسال داشتم كه اينك ابياتى چند از آن را متذكر مى شوم.آغاز آن نامه به شرح ذيل است:

سلام و اكرام و أزكى تحية تعطر أسماع بهن و أفواه

و أثنية مستحسنات بليغة تطابق فيها اللفظ حسنا و معناه

ص:206

و اشرف تعظيم يليق بأشرف الل كرام و أحلى الوصف منه و أعلاه

أقبل أرضا شرفتها نعاله و أهدى بجهدى كل ما قد ذكرناه

من المشهد،الاقصى الذى من ثوى به نيل فى حماه كل ما يتمناه

الى ماجد تعنو الانام ببابه فتدرك أدنى العز منه و أقصاه

و أضحى ملاذا للانام و ملجا يخوضون فى تعريفه كلما فاهوا

فتى فى يديه اليمن و اليسر للورى فلليمن يمناه و لليسر يسراه

جناب الامير الامجد الندب سيدى جمال العلى و الدّين أيّده اللّه

و بعد:فان العبد ينهى صبابة تناهت و وجدا ليس يدرك ادناه

و يشكو فراقا أحرق الصبّ ناره و قد دكّ طود الصبر منه و أفناه

و انا و ان شطت بكم غربة النوى لنحفظ عهد الودّ منكم و نرعاه

و قد جاءنى منكم كتاب مهذب فبدّل همّى بالمسرّة مرآة

فلا تقطعوا اخباركم عن محبّكم فان كتابا من حبيب كلقياه

و انى بخير غير أن فراقكم أذاب فؤادى بالغرام و أصماه

و أهدى سلاما و التحية و الثناء و ألطف مدح مع دعا تلوناه

الى اخوتى الامجاد قرة مقلتى أحبة قلبى خير ما يتمناه

و اخوتكم حيا الحيا حى حيكم و يسقيه سقيا له فوق سقياه

و من عندكم من جيرة و أحبة اذا خطروا فى خاطرى فهو أواه

و ندعوا و نرجو منكم صالح الدعاء و من سائر الاخوان ايضا رجوناه

اليكم تحيات اتت من عبيدكم محمّد الحر الذى انت مولاه

و فى صفر تاريخه عام ستة و سبعين بعد الالف بالخير عقباه

سلام و گراميداشت و بهترين درودى كه گوش ها و دهان ها را خوش بو مى كند و ستايش بى نهايت در قالب بهترين الفاظى كه در خور اين معانى باشد.و آراسته ترين احترام را همراه با گرامى ترين توصيف تقديم مى دارد.

ص:207

زمينى را مى بوسم كه،نعل ها و كفش هاى او،آن را زينت بخشيده،و با نهايت كوشش،هرآنچه را كه ياد كردم اهدا مى كنم.

و درود من از دورترين مكان هاست كه هركس در آن،جاى بگيرد،در پناه آن،به تمام آرزوهايش مى رسد درود من به بزرگوارى است كه،مردمان عازم درگاه او مى شوند و از نزديك و دور،عزت را ادراك مى كنند،و به آخرين آرزوى خود نايل مى شوند.و او پناه مردمان است،و هرچه مى گويند در تعريف اوست.جوانى كه ميمنت و فراخناكى زندگى در دست اوست.ميمنت،در دست راست او و گشايش و فراخناكى در دست چپ او مى باشد.جناب امير بزرگوارى است كه،آقاى من است و چهرۀ فريباى عالى مقامى و دين دارى است كه خدا او را تأييد فرمايد.

پس از اين،آن كس كه،دم از اوصاف تو مى زند،بنده اى است كه،دست به توصيف تو دراز مى كند و به نهايت آن نمى رسد،و حقيقت آن را درك نمى كند.از فراق تو شكوه مى كند و در آتش اشتياق تو مى سوزد و كوه صبر او فروريخته و نابود شده است.و من بااين كه از تو دور افتاده ام،از مراتب دوستى تو فراموش نمى كنم و به رعايت آن مى پردازم.نامه پاكيزه اى از سوى شما رسيد و اندوه مرا مبدل به شادى ساخت.بنابراين قطع مكاتبه دوستى نفرماييد؛زيرا ديدن نامۀ دوست،همانند ديدار اوست.حال من خوب است جز اينكه مفارقت شما دل مرا آب كرده و عذاب مى دهد.در عين حال بهترين درود و ستايش و شايسته ترين سپاس خود را همراه با دعا اهدا مى كنم.

و به برادران بزرگوار خود كه نور چشم منند و دلم متوجه به آن هاست، ابلاغ سلام مى كنم.

برادران شما آن هايى هستند كه قبيلۀ شما را زنده كرده و خدا آن ها را زنده بدارد و آن ها را از آب رحمت و مغفرت خود بيش از آنچه در تصور آيد،سيراب سازد.همچنين همسايگان و دوستان شما و آن ها كه به خاطرم

ص:208

بيايد از فيض خدا كامياب شوند.و دعا مى كنم و از شما و ديگر برادران اميد دعاى شايسته دارم.بارى محمّد بن حر كه بنده اى از شماست و شما هم آقاى او مى باشيد از همه نوع تحيات او برخوردار خواهيد شد.و اين نامه را در سال هزار و هفتاد و شش به سوى شما ارسال داشتم.

كاظمى با ناراحتى هرچه تمام تر از شكايت خود دست برداشت و پس از درگذشت شاه،به كاظمين كه زادگاه اصليش بود بازگشت و روزگارى را در آنجا گذرانيد و مورد توجه حاكمان بغداد به ويژه بكتاش خان قرار گرفت و پيش از آنكه سلطان مراد عثمانى،بغداد را فتح كند از بغداد بيرون رفت و در سرزمين هاى ايران ساكن شد.

از آثار كاظمى،شرح دروس كه ناتمام مانده و من آن را به خط وى ديده ام و نسخه اى از آن نزد ما بود كه مفقود شده است و شرح زبده و نيز نهج المسترشدين علامه را به نام كشف احوال الدّين شرح كرده و شرحى مبسوط و ممزوج با متن است كه در كمال خوبى و ارزندگى تأليف شده است و من آن را در ضمن كتاب هاى ملا محمّد حسين اردبيلى قدّس سرّه ديده ام.

كاظمى اين كتاب را در سال 1029 هجرى تأليف كرده و پايان آن در بامداد روز جمعه نهم ربيع الاوّل بوده است و ديگرى،شرح جعفريه در احكام صلاة،و ديگرى رسالۀ مختصرى در اصول الدّين است (1).

ص:210

و ما به زودى مطالبى ذيل قبس الانوار به مناسبت شرح حال سيد ابو مكارم حمزة بن على معروف به ابن زهره ان شاءاللّه تعالى خواهيم نگاشت.

به دنبال آنچه ياد شد به اشكالى مى رسيم و آن اين است كه از ظاهر سياق كلام شيخ معاصر به دست مى آيد كه مراد وى از سيد حمزه،همانا سيد بن زهرۀ معروف و مؤلف كتاب الغنيه است و حال آنكه نام او سيد عز الدّين ابو المكارم حمزة بن على بن زهره حسينى حلبى مؤلف غنية النزوع و غير آن است نه مرادش حارث بن على بن زهره مترجم فعلى ما.

و اين حارث برادر ديگرى داشته كه او هم معروف به ابن زهره است و نامش،سيد ابو القاسم عبد اللّه بن على بن زهره است و او هم كتابى به نام الغنية عن الحجج و الادله،داشته است(فتأمل).

ابو تمام،سراينده گندم گون و بلندبالا و زبان آور و شيرين گفتار بود سال 190 يا پيش از آن متولد شد و سنه 231 هجرى در موصل درگذشت.و هنگامى كه جان به جان آفرين سپرد حسن بن وهب در سوگ او چكامه اى سرود از آن جمله دو بيت زير است:

فجع القريض بخاتم الشعراء و غدير روضتها حبيب الطائى

ماتا معا فتجاورا فى حفرة و كذاك كانا قبل فى الاحياء

با مرگ خاتم سرايندگان،شعر مرد و حبيب طائى هم در خاك غنود.

ابو تمام و سروده اش هر دو در خاك پنهان شدند،همچنان كه در روزگار زندگى،هر دو باهم بودند.

و نيز محمّد بن عبد الملك زيات وزير معتصم باللّه خليفه عباسى،در سوگ او گفت:

نبأ أتى من أعظم الأنباء لما ألمّ مقلقل الاحشاء

قالوا حبيب قد ثوى فأجبتهم ناشدتكم لا تجعلوه الطائى

خبر مهمى كه اعضا و جوارح مرا ناراحت كرده به من رسيد و آن اين بود كه گفتند حبيب مرد سوگند به خدا نگوييد كه حبيب طائى(ابو تمام) مرده است.

ابو تمام،در روزگار ولايت و امامت حضرت جواد الائمه عليه السّلام مى زيسته بلكه،افتخار درك زمان حضرت ولايت مطلقه امام هادى عليه السّلام را نيز داشته است؛زيرا او،در روزگار آن حضرت رحلت كرده است.

سيوطى،در طبقات النحاة گويد در آثار يكى از شاگردان شيخ منتجب الدّين صاحب فهرست،چنين آمده كه:ابو تمام حبيب بن اوس طائى شاعر،يكى از سرايندگان ماهر بوده كه مى توانسته معانى عالى را استخراج كند و در الفاظ تازه و بديع به كار ببرد و با نظر صائبى كه داشته و كتاب حماسه اى را كه به ذوق سرشار خويش برگزيده،با اساتيد فن و سرايندگان عصر خود احتجاج نمايد و به مناظره نشيند.

ص:214

ابو تمام سال 190 هجرى يا بيشتر و كمتر از آن،متولد شده،و سال 228 هجرى در موصل درگذشته است و به قولى،وفات او سنه 232 هجرى بوده و وزير محمّد بن عبد الملك زيات و حسن بن وهب كاتب نحوى،او را مرثيه گفته اند.

ابو تمام به قزوين هم سفر كرده است.

تاريخ وفات ابو تمام به نقل سيوطى مخالف با تاريخى است كه پيش از اين گذشت و ابن اثير در كتاب الكامل،تاريخ وفات او را سال 228 هجرى نوشته است.

در مختصر تاريخ ابن خلكان پس از آنكه نسب او را به طورى كه ما ذكر كرديم يادآورى كرده،مى نويسد:مؤلف كتاب الموازنة بين الطائيين چنين مى نويسد:آنچه را كه اكثر مردم راجع به نسب ابو تمام اظهار داشته اند آن است كه،پدر ابو تمام از نصرانيان و از مردم جاسم كه دهكده اى از ديه هاى شام بوده،مى باشد و او را تدوس عطار مى خواندند بعدها او را به نام اوس معرفى كردند.

ابو تمام در زبان آرايى و سرايندگى و حسن اسلوب،يكتاى زمانش بود و كتاب حماسه،از كثرت فضيلت و شناخت استوار و حسن اختيار او حكايت مى كند و كتاب فحول الشعراء و الاختيارات من شعر الشعراء از آثار اوست و محفوظات هيچ يك از شعرا و ادبا به اندازۀ او نبوده است.

چنان كه گفته اند،ابو تمام صد و چهارده هزار ارجوزه عربى علاوه بر قطعات و قصايد را از حفظ داشته است.

دانشوران اظهار داشته اند،از قبيله طى سه تن از سرشناسان،به وجود آمدند كه هر سه در صفت ويژۀ خود نمونه بوده اند:حاتم طائى در سخاوتمندى و داود بن نصير طائى در زهد و ابو تمام حبيب بن اوس در سرايندگى.

ص:215

گويند در يكى از اوقات كه خليفه را با قصيده سينيه اش ستود وزير به خليفه گفت،ابو تمام هرگونه جايزه اى كه مى خواهد به وى اعطا كن؛زيرا او بيش از چهل روز زندگى نخواهد كرد.چه آنكه ديدم از زيادى انديشه كردن خون،اطراف چشمانش را فراگرفته است و كسى كه بدين حال درآيد بيش از چهل روز نماند،خليفه از وى پرسيد،در برابر اين قصيده اى كه در مدح ما سروده اى چه جايزه اى مى خواهى؟ابو تمام گفت:مى خواهم تا فرمان فرمايى موصل را به من دهى!خليفه پذيرفت و فرمان حكومت آنجا را به نام وى توقيع كرد ابو تمام بدانجا عزيمت كرد و بيش از چهل روز از حكومت او نگذشت كه دنيا را وداع گفت.

ابن خلكان گفته است،اين افسانه اصولا اساس درستى ندارد؛زيرا در تحقيقى كه به عمل آورده ام از حكومت وى در آنجا اثرى نيافتم.آرى، حسن بن وهب از طرف خليفه،كارگزارى بريه موصل را به عهده داشت و پس از كمتر از دو سال در آنجا درگذشت.و قرينه ديگرى كه نادرستى آن قصه را،ثابت مى كند آن است كه،اين قصيده در ستايش از هيچ يك از خلفا نبوده بلكه،ابو تمام اين قصيده را در مدح احمد بن معتصم و يا در ستايش از احمد بن مأمون سروده است و اين دو تن هم مقام خلافت نداشته اند.

ابو تمام در سال 190 هجرى و يا سال 188 هجرى و يا سال 182 و يا سال 192 هجرى بنا به اختلافى كه در سال ميلاد اوست در دهكده جاسم كه از مضافات شهر جيدور از توابع دمشق است متولد شده و در مصر نشو و نما يافته است.

گويند،در آغاز كار،در مسجد جامع مصر با كوزه سقايى،مى كرد و به مردم آب مى داد و يا كارگر بافندگى بود و در شهر دمشق بدين كار مى پرداخت و پدرش در شهر دمشق باده فروشى داشت.

ص:216

ابو تمام مردى گندمگون و بلندبالا و فصيح و شيرين گفتار و اندكى لكنت و تمتمه در زبانش بود (1).

ابو تمام در سال 231 هجرى و يا در ماه ذيقعده و يا در ماه جمادى الاولى سال 228 و يا 229 و يا در ماه محرم سال 232 هجرى در موصل درگذشته است.

ابن خلكان گويد،قبر او را در موصل در بيرون ميدان كنار خندق ديدم و عامه مردم مى گفتند اين،قبر تمام است.

جيدور بفتح جيم و سكون يا از توابع دمشق و مجاور با جولان است و طائى منسوب به طى است كه يكى از قبيله هاى معروف عرب مى باشد و اين كلمه و نسبت،برخلاف قاعده است و صحيح آن است كه بگويند، طىء،در عين حال باب نسبت از ابواب محتمل التغيير است.چنان كه در نسبت به دهر،دهرى و در نسبت به سهل به ضم سين سهلى،مى گويند.

پايان گفته صاحب مختصر.

كتاب حماسۀ او ديوان معروفى است كه من نسخه هاى كهنى از آن را در اصفهان و نجف و اردبيل و مشهد رضا عليه السّلام و قسطنطنيه و ديگر شهرها ديده ام و گروهى از ادبا از جمله،ابو زكريا خطيب تبريزى،آن را در ضمن دو مجلد شرح كرده است و من شرح او را كه متضمن خط خطيب و نسخه بسيار كهنى بوده در تبريز ديده ام (2).

ص:217

شيخ معاصر ما در امل الآمل،مى نويسد:ابو تمام حبيب بن اوس طائى عاملى شامى سراينده مشهور و شيعه مذهب و فاضل و اديب و منشى بوده.

ابو تمام،آثارى دارد از آن جمله ديوان حماسه (1)و ديوان شعر و كتاب مختار شعر القبائل و كتاب فحول الشعراء و الاختيارات من شعر الشعراء و غير اين ها.

علامه حلى رحمه اللّه در خلاصه مى نويسد:ابو تمام،امامى مذهب بود و اشعارى در مدح اهل بيت عليهم السّلام سروده است.

احمد بن حسين غضائرى بيان داشته،نسخۀ كهنى از اشعار او را كه در روزگار او يا نزديك به زمان او نوشته شده بود،از اشعار وى ديده است.از آن جمله،قصيده اى بوده كه در آن به ذكر اسامى شريفه اهل بيت عليهم السّلام پرداخته و به نام شريف حضرت ابو جعفر ثانى،جواد الائمه عليه السّلام كه وى در عصر آن حضرت مى زيسته پايان داده است.

ص:218

جاحظ در كتاب الحيوان مى نويسد:حديث كرد مرا ابو تمام و او از رافضى هاى معروف بود.پايان كلام علامه.

نجاشى نيز آنچه را از علامه نقل كرديم در رجال خود ايراد و اضافه كرده است كه،كتاب الحماسه و كتاب مختار شعر القبائل،از آثار اوست و نقل آثار او را ابو احمد عبد السّلام بن حسين بصرى،به ما اجازه و اخبار كرده است.

مؤلف طبقات الادباء مى نويسد:ابو تمام حبيب بن اوس طائى شاعر، اصلا از مردم شام بود و در دوران جوانى در مصر مى زيست و در مسجد جامع سقايت مى كرد و به مردم آب مى داد و همان وقت هم با ادبا و سرايندگان نشست و برخاست داشت و مراتب ادبى و مضامين عاليه شعرى را از ايشان فرا مى گرفت و جوانى هوشمند و زيرك بود و شعر را دوست مى داشت و همواره طبع آزمايى مى كرد تا به سرايندگى پرداخت و خوب از عهده برآمد و شعر او مجالس و محافل را به خود متوجه كرد و نام او بر سر زبان ها افتاد در همين موقع خبر سرايندگى او به گوش معتصم عباسى كه در سامرا بود،رسيد او را به دربار خويش دعوت كرد.ابو تمام،در نتيجۀ ارتباط با دربار معتصم،چكامه هاى بلندبالايى در ستايش او سروده و جايزه هاى فراوانى به دست آورد و معتصم هم او را از سرايندگان ديگر برترى مى داد.

ابو تمام،به بغداد نيز سفرى كرد و در آنجا با ادباى بزرگ و دانشوران آن عهد آميزش پيدا كرد و مردى ظريف و خوش اخلاق و كريم النفس بود و احمد بن طاهر و ديگران اخبار مستند و استوارى را از وى روايت كرده اند.

ابو تمام كه همان،حبيب بن اوس بن حارث بن قيس باشد،سال 231 هجرى درگذشت و حسن بن وهب و محمّد بن عبد الملك كه در آن

ص:219

روزگار عهده دار وزارت بودند،او را مرثيه گفته اند و همان چهار بيت شعرى را كه پيش از اين ترجمه كرديم،در رثاى او آورده شده است.

برخى از دانشوران گفته اند،ابو تمام اشعر شعراى آن روزگار بوده و بحترى از شاگردان او به شمار است و متنبى سبك آن ها را پيروى كرده است.

اكثر سروده هاى ابو تمام دربارۀ سخنان حكمت آميز و اخلاق و آداب است و ديوان او در كمال خوبى و پسنديدگى است.و برخى از ارباب فضل بحترى را برتر از ابو تمام دانسته اند.

ابن رومى گويد:نظر من آن است كه،بحترى در ستايش گرى و غزل سرايى مضامين ابو تمام را سرقت كرده و هركجا مضمون پسنديده اى در كلمات بحترى به چشم مى خورد از همان هايى است كه،ابو تمام در اشعار خود آورده است.

اشعار زير از سروده هاى ابو تمام است:

و ما هو الا الوحى أوحد مرهف تميل ظباه اخدعى كل مائل

فهذا دواء الداء من كل عالم و هذا دواء الداء من كل جاهل

هيچ شمشير تيزى مانند وحى وجود ندارد كه بتواند از كج رويها جلوگيرى نمايد.آرى وحى است كه مى تواند درد عالم را از نظر پى گيرى حقايق و درد جاهل را از نظر فراگيرى بهبود بخشد.و در ضمن قصيده اى چنين سروده است (1).

ص:220

السيف أصدق أنباء من الكتب فى حدّه الحدّ بين الجدّ و اللعب

بيض الصحائف لا سود الصحائف فى متونهن جلاء الشك و الريب

و العلم فى شهب الارماح لامعة بين الخميسين لا فى السبعة الشهب

ان الحمامين من بيض و من سمر دلو الحياتين من ماء و من عشب

ان الاسود أسود الغاب همتها يوم الكريهة فى المسلوب لا السلب

شمشير،راستگوتر از كتاب هاست و لبه تيز آن مرز حقيقت و مجاز است.صفحه سپيد شمشيرها برخلاف صفحه سياه كتاب ها،چنان روشن و آشكار است كه متون آن،هرگونه شك و شبهه را برطرف مى كند.دانش در پرتو نيزه ها مى درخشد،و در ظرف دوهفته كار دشمنان را پايان مى دهد نه در ميان نشيب و فراز ستارگان هفت گانه.

همانا،دو مرگ سپيد و گندم گون،مانند دو دلوى هستند كه از آب و گياه دوگونه زندگى به وجود مى آورند.شيرها،شيرهاى بيشه اند كه با همت خود در ميان معركه كارزار،روح از بدن هاى دشمنان بيرون مى آورند و تنها به غنيمت گرفتن و لباس از اندام آن ها بيرون آوردن،اكتفا نمى كنند.

در قصيده ديگرى گويد:

اذ المرء لم يستخلص الحزم نفسه فذروته للنائبات و غاربه

أعاذ لنا ما أحسن الليل مركبا و أحسن منه فى المهمات راكبه

هرگاه،آدمى از كمال احتياط برخوردار نشود مصيبت ها و حوادث بر دوش او بالا مى رود.اى كسى كه ما را سرزنش مى كنى،بايد بدانى كه،شب بهترين مركب رهوار است و بهتر از آن كسى است كه،براى وصول به مهمات،سوار آن،مى شود.

و در جاى ديگر گويد:

ص:221

و قد يكهم السيف المسمى منيّة و قد يرجع المرء المظفر خائبا

فآفة ذا أن لا يصادف مضربا و آفة ذا أن لا يصادف ضاربا

گاهى شمشيرى كه مرگ ناميده مى شود كندى مى گيرد،همچنين گاهى مرد پيروزمند،نوميد،باز مى گردد.آفت شمشير كند آن است كه،از فرود آمدن به دشمن و از پاى درآوردن او باز مى ماند.و آسيب آن ديگرى آن است كه،با زننده اى روبرو نمى شود.

در قصيدۀ ديگرى گفته است:

جرى حاتم فى حلبة منه لو جرى بها القطر شاوا قيل أيهما القطر

فتى ذخر الدنيا اناس و لم يزل لها ذاخر فانظر لمن بقى الذخر

حاتم در جايگاهى درآمد كه اگر قطره بارانى در آن جاى بگيرد خواهند گفت كدام يك از اين دو،قطره بارانند.جوانى را به خاطر دارم كه دنيا را براى نگه دارى مردم ذخيره كرد،و آنچه داشت بديشان بخشيد.اينك از دو دسته كدام يك،از ذخيره خود بهره گيرى مى كنند و اثر ذخيره براى كدام يك باقى مى ماند.

باز گفته است:

ينال الفتى من عيشة و هو جاهل و يكدى الفتى فى عيشة و هو عالم

و لو كانت الارزاق تاتى على الحجى هلكن اذا من جهلهن البهائم

فلم يجتمع شرق و غرب لقاصد و لا المجد فى كف الفتى و الدراهم

انسان نادان،ممكن است با جهالتى كه دارد به مقام عالى برسد و انسان دانا ممكن است با فراستى كه دارد به بيچارگى بيفتد.ارزاق،از راه دانايى به دست نمى آيد و هرگاه قرار بود از اين راه،مردم از روزى استفاده كنند،بايد چهارپايان براثر جهلى كه دارند،بميرند.

آنكه قصد سفر دارد نمى تواند شرق و غرب را با هم بپيمايد،و در دست جوانمرد هم بزرگى و دنيا رو درهم با هم باقى نمى ماند.

ابن شهرآشوب در مناقب،اشعار ذيل را از ابو تمام ياد كرده است:

ص:222

ربّى اللّه و الأمين نبيّى صفوة اللّه و الوصىّ امامى

ثم سبطا محمّد و تالياه و علىّ و باقر العلم حامى

و التقىّ الزكىّ جعفر الط يّب مأوى المعترّ و المعتام

ثم موسى ثم الرضا علم الف ضل الذى طال سائر الاعلام

و الصفىّ محمّد بن علىّ و المعرّى من كل سوء و ذام

و الزكىّ الامام مع نجله القا ئم مولى الانام نور الظلام

أبرزت منه رأفة اللّه بالنا س لترك الظلام بدر التمام

فرع صدق نما الى الرتبة القص وى و فرع النبى لا شك نامى

فهو ماض على البديهة بالفي صل من رأى هزبرى همام

عالم بالامور غارت فلم تن جم و ما ذا يكون فى الانجام

هؤلاء الاولى بهم حج ته ذوالجلال والاكرام

خدا،پروردگار من است و پيمبر،امين من و جانشين برگزيدۀ خدا.

امير المؤمنين على عليه السّلام پيشواى برحق من است.پس از ايشان دو نواده محمّد،حضرت امام حسن عليه السّلام امام حسين عليه السّلام حضرت على بن الحسين و حضرت باقر العلوم كه پشتيبان منند.و پس از ايشان،امام برگزيده و پاك طينت حضرت جعفر بن محمّد است كه درگاه او پناهگاه هرگونه درمانده و بينواست.و پس از او حضرت موسى بن جعفر و حضرت على بن موسى عليهماالسّلام اند كه پرچم برافراشتۀ ولايت و فضيلتند و پرچم هاى ديگر از بركت وجود او همواره در اهتزازند.و پس از ايشان،حضرت محمّد بن على الجواد و على بن محمّد،كه برگزيدۀ خدا و عارى از هرگونه عيب و نقص مى باشند.و پس از او،حضرت امام حسن عسكرى است همراه با فرزند پاكيزه گوهرش كه،به امر حق قيام مى فرمايد و آقاى مردمان و خورشيد تابان تاريكى هاست.از بركت وجود او رحمت خدا نسبت به

ص:223

مردم هويدا مى شود و ماه شب چهارده اى است كه تاريكى ها را برطرف مى گرداند.

شاخه راستى و صداقت است كه براثر نمو پى درپى به آخرين مرتبه عاليه نايل آمده است آرى!شاخه هاى ولايت حضرت پيمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله همگى در نشو و نمايند.

اوست كه بى درنگ و با انديشه مردانگى و ولايت خويش حق را از باطل جدا مى سازد.

و از همه امور باخبر است و ستارۀ تابانى است كه به امر خدا غروب ندارد.بارى،اينان همان اولياى برحقى هستند كه حضرت صاحب جلالت و كرم،ايشان را حجت خود قرار داده است.

مسعودى در مروج الذهب به بخشى از احوال و آثار ابو تمام اشاره كرده و او را به بزرگى ستوده و اضافه كرده است:به دنبال درگذشتش، سرايندگان در مرثيه او چكامه ها سرودند از جمله،حسن بن وهب در سوگ او گفته است:

فان تسأل بما فى القبر منى حبيبا كان يدعى لى حبيبا

لبيبا شاعرا فطنا اديبا اصيل الرأى فى الجلى أريبا

ابا تمام الطائى إنّا لقينا بعدك العجب العجيبا

و أبدى الدهر أقبح صفحتيه و وجها كالحا جهما قطوبا

هرگاه از من بپرسى كه چه شخصيتى در قبر خوابيده است،خواهم گفت:حبيب است كه دوست من بود.او خردمندى بود سراينده و هوشمند و اديب و انديشۀ با اصالت داشت و به اتفاق همگان در دانايى يكتاى عصر به شمار مى آمد.اى ابو تمام طائى!پس از درگذشت تو به گرفتارى بس شگفت آورى،دچار شديم.آرى با از دست دادن تو روزگار،روى كريه خود را به ما نشان داد و با چهره اى كه سراسر آن را اخم و ترش رويى و بدقيافه اى فرا گرفته بود با ما روبرو شد.

ص:224

ابن خلكان مى نويسد:ابو تمام حبيب بن اوس بن حارث بن قيس تا آنجا كه،نسبش را با واسطۀ چندى به يعرب بن قحطان منتهى ساخته (1):

سراينده اى است نامى و در فصاحت لفظ و پاكيزه بودن شعر او از هرگونه حشو و زوايد و داشتن اسلوبى پسنديده يكتاى روزگار خود به شمار است.

كتاب حماسه از آثار اوست و اين كتاب دليل بر كثرت فضيلت و استوارى معرفت اوست و ضمنا ثابت مى كند تا چه اندازه در اختيار اشعار بكر و نغز، حسن نظر و مهارت داشته است.و از آثار و مجموعۀ ديگرى است به نام فحول الشعراء.

ابو تمام حافظۀ شگفت آورى داشت و محفوظات هيچ يك از سرايندگان به پايۀ محفوظات او نمى رسيد.چنان كه گويند،چهارده هزار ارجوزه عربى علاوه بر قصايد و قطعه هاى ديگر،در خاطر داشت او به ستايش خلفا مى پرداخت و به شهرها سفر مى كرد.

تا آنجا كه گويد:اشعار ابو تمام پيوسته نامرتب مانده بود تا اينكه ابو بكر صولى اقدام كرد و آن ها را به ترتيب حروف الفبا گرد آورد.پس از او على بن حمزه اصفهانى بدين كار پرداخت و به ترتيب حروف الفبا، جمع آورى ننمود بلكه،سروده هاى او را به ترتيب انواع شعر از قصايد و غزليات و قطعه ها گردآورى كرد.

ابو تمام،در محل جاسم كه دهكده اى است از جيدور،از توابع دمشق متولد شد و در سال 231 هجرى درگذشت.

پس از اين به يادآورى دو چكامه اى كه حسن بن وهب و محمّد بن عبد الملك زيات در سوگ او گفته اند و ما پيش از اين از امل الآمل نقل كرديم پرداخته است.

ص:225

مؤلف گويد:ابن شهرآشوب،در معالم العلماء نام او در رديف سرايندگان پرهيزكار كه از ستايش گران اهل بيت عصمت عليهم السّلام بوده اند آورده است.

شامى،منسوب به شام است و از جمله شهرهاى شام يكى غوطه است كه يكى از بهشتى هاى چهارگانه مشهور دنياست و آن ها عبارتند از غوطه دمشق و شعب بوان فارس (1)و نهر ابله بصره و صغد سمرقند.و غوطه شام از نظر آب وهوا و ديگر ويژگى ها از آن سه محل برتر است.

ابن حوقل گفته:سغد سمرقند كه واقع در ماوراءالنهر مى باشد،از جهات آب وهوا و خصوصيات ديگر،بهترين بهشت از بهشت هاى چهارگانه است.

و مى نويسد:صغد يا وادى صغد با صاد مضموم و سكون غين نقطه دار و آخر آن دال مهمله و بى نقطه است.

از تقويم البلدان استفاده مى شود سغد با سين مضموم است و سغد نام اقليمى است كه شهرها و دهكده هاى بسيارى را دربر دارد.

از ابن حوقل نقل كرده،نخستين شهر سغد،دبوسيه است كه از توابع بخارا به شمار آمده،پس از آن استجير و بعد از آن كشانيه و استجير و

ص:226

سمرقند است و همان شهر سغد است و وادى صغد شرق و غرب آنجا را فراگرفته است.

و از جمله ديده هاى سغد،خشوفغن است.

جزرى در اللباب مى نويسد:خشوفغن ضم خا و شين فتح فا و سكون غين و نون آخر،دهكده اى است بزرگ و بابركت و از ديه هاى سغد است و در اين زمان آن را رأس القنطره(سرپل)گويند.

از جمله مضافات شام قريه رقيم است و به طورى كه مؤلف تقويم البلدان مى نويسد،رقيم شهركى است نزديك به بلقا و خانه هاى آن همگى از سنگ حجارى شده بنيان شده است چنان كه هركس ببيند مى پندارد از يك سنگ تشكيل شده است و گويا اصحاب رقيم ازآنجا باشند.

و اما كهف(غار)اصحاب كهف در چهار فرسخى نخجوان،در كوه معروفى واقع شده است.

كلمۀ شام نام معروف آن اقليم است و در اين روزگاران عموم مردم، كلمه شام را به دمشق مى گفتند و به ديگر شهرهاى آن اقليم كلمۀ شام را اطلاق نمى كردند.

در تقويم البلدان گويد:اقليم مزبور را ازآن جهت شام گفته اند كه، گروهى از بنى كنعان به مناسبت اينكه آن اقليم در طرف چپ كعبه قرار گرفته،تشاموا اليه يا«تياسروا اليه»گفته و تشام،توجه به جانب چپ است.

و گويند آن اقليم را به نام سام بن نوح نام گذارى كردند و سريانى،سام، شام است.و هم گويند به مناسبت اين است كه،سرزمين هاى آنجا به رنگ هاى مختلف از قبيل سپيد و قرمز و سياه درمى آيد كه شام به معناى رنگ است.

و همان مؤلف گويد به كتابى كه راجع به مسالك و ممالك و از آثار احمد بن ابى يعقوب كاتب بود دست يافتم كه از عراق ستايش و از شام نكوهش كرده بود دربارۀ شام گويد:

ص:227

هوايش وباخيز و منازلش تنگ و سرزمينش ويران و سركشانش بسيار و مردمش فقيرند.

و دربارۀ مصر گويد:شهر مصر در كنار دريايى واقع شده كه بوى عفونتش همه جا را گرفته است و هر ساعت بخارهاى بدى كه مولد بيمارى و از بين بردن غذاست از آن به آسمان بلند مى شود و در كنار كوهى است كه سنگ هاى آن در كمال سختى و خشونت است و به سبب همان خشونت است كه سبزى بر آن نمى رويد و چشمه از آن جارى نمى شود.

ابن اثير گويد:شام داراى پنج شهر است و نخستين آنكه از ابتداى فرات شروع مى شود،شهر قنسرين و پس از آن شهر حمص،و بعد از آن شهر دمشق و سپس اردن و به دنبال آن فلسطين است و عرض هريك از اين شهرها از ناحيه فرات تا فلسطين امتداد يافته و طول آن ها از سوى شرق تا درياى روم مى باشد.

فلسطين به كسر فا و فتح لام و سكون سين و كسر طاى بى نقطه و در آخر آن نون شهر بزرگى است كه مشتمل بر بيت المقدس و غزه و عسقلان بوده است(پايان آنچه در تقويم البلدان است).

مؤلف گويد:صاحب تقويم،اقليم شام را به طورى تحديد كرده كه شهرهاى ارمن هم داخل در حدود شام بوده و اين بلاد در روزگار او شهرهاى شيس خوانده مى شده است.وى مى نويسد:اقليم شام از طرف مغرب از كنار درياى روم از طرسوس كه واقع در بلاد ارمن است تا رفج كه در اول جفار مصر و شام مى باشد منتهى مى شود و از طرف جنوب از رفج تا حدود تيه اسرائيل كه ما بين شوبك و ايله بوده تا بلقا،و از سوى مشرق از بلقا تا مشرق مصر و اطراف غوطه تا سليمه و ازآنجا تا مشرق حلب و تا به بالس احاطه دارد.و از جهت شمال از بالس همراه با فرات تا دهكده نجم و تا بيره و ازآنجا تا قلعه روم و سميساط تا حصن منصور و ازآنجا

ص:228

تا بهنسى به طرف مرعش و ازآنجا به شهرهاى سيس تا طرسوس و ازآنجا تا درياى روم به نحوى كه در آغاز گفتيم امتداد دارد.

بعضى از اين حدود از سوى شرق شام آغاز شده و همان جا هم از جهت ديگرى طرف جنوبى به شمار مى آيد از قبيل بلقا كه از سوى حلب و اطراف آن تعيين شده جانب جنوبى بوده و همين جهت هم جانب شرقى است.مانند غزه و اطراف آن از آنچه ياد شد بايد حدود دانسته شود.

مؤلف گويد:شيخ معاصر ما(شيخ حر عاملى)كه مقامش افزون باد، بخشى از فضائل شام را در مقدمه كتابش كه به نام(امل الآمل فى علماء جبل عامل)تأليف مى باشد ايراد كرده است و ما همان مقدار را در شرح حال شيخ ابراهيم بن ابراهيم بن فخر الدّين عاملى بازورى كه در آغاز اين كتاب آمده است به ضميمه پاره اى از فوائد ديگر متذكر شده ايم (1).

ملا نظام الدّين قرشى شاگرد شيخ بهايى رحمه اللّه در نظام الاقوال مى نويسد:

ابو تمام حبيب بن اوس طائى سراينده اى امامى مذهب بوده و مدايح بسيارى در ستايش اهل بيت عليهم السّلام سروده است.

جاحظ،در كتاب حياة الحيوان(يا الحيوان)مى نويسد:ابو تمام طائى كه از سران رافضى هاست،براى من چنين حكايت كرد.

و احمد بن حسين غضائرى متذكر است كه نسخه كهنه اى را كه ممكن است در روزگار ابو تمام يا نزديك به زمان او نوشته شده باشد به دست آوردم كه در آن،قصيده اى از ابو تمام بود و يادآور ائمه طاهرين عليهم السّلام شده و يك يك آن بزرگواران را نام برده تا به حضرت جواد رسيده است.زيرا،در روزگار ولايت آن حضرت درگذشته،و به همين موضوع هم علامه،در خلاصة الرجال اشاره كرده است.

ص:229

و شيخ ما(شيخ بهايى)مد ظله البهى از خط علامه قدّس سرّه چنين نقل كرده است:ابو تمام بن اوس طائى در سال 228 هجرى در موصل درگذشت، بنابراين وفات او هشت سال پس از شهادت حضرت جواد الائمه اتفاق افتاده چه آنكه شهادت آن حضرت در سال 220 هجرت به وقوع پيوسته بنابراين كلام او از نظر تاريخ متنافى با يكديگر و محل تأمل است.

مؤلف گويد:پيش از اين،از كامل بن اثير و غير او تاريخى را ذكر كرديم كه موافق با تاريخ مزبور مى باشد.

ابن شحنه،در تاريخش مى نويسد:در سال 220 هجرى محمّد الجواد بن على الرضا بن موسى الكاظم عليهم السّلام درگذشت و عمر شريفش در آن تاريخ بيست و پنج سال بود و در بغداد در جوار جدش حضرت موسى الكاظم عليه السّلام دفن شده است و در سال 228 هجرى ابو تمام حبيب بن اوس طائى درگذشته است.

مؤلف گويد:قول ابن اثير مؤيد نظر شيخ بهايى رحمه اللّه است.

پس از اين،در يكى از تاريخ ها ديده شد كه ابو تمام در روزگار جوانى در مسجد جامع مصر سقايى مى كرد و به دنبال آن با ادبا همنشينى پيدا كرده و انسانى زيرك و هوشمند بوده و همواره به طبع آزمايى مى پرداخت تا شعر گفت و خوب از عهده برآمد و شعرش مجالس اهل ادب را به خود متوجه ساخت تا به گوش معتصم رسيد.معتصم،او را به دربار خويش دعوت كرد و ابو تمام قصايدى در ستايش او گفت و خليفه،او را بر ديگر سرايندگان دربارش برترى داد.

ابو تمام در پايان سال 231 هجرى درگذشت.

مؤلف گويد:بنابراين قول،وفات او در روزگار حضرت عسگرى عليه السّلام اتفاق است(جاى تأمل است).

ص:230

وى روايت مى كرده و در ذيل آن گويد:عن شيخه الفاضل زبدة المجتهدين شيخ حسام الدّين چلبى.

مؤلف گويد صورت اجازه اى را كه وى به سيد محمود نجفى،داده و در آخر كتاب معالم نوشته شده است،ديده ام و در آنجا از خود چنين ياد كرده است:حسام الدّين بن درويش على حلبى نجفى،و حق اين است كه هر دو نام،يك تن است.

در آينده معنى حسكا را در ذيل تذكره حسن بن حسين بن بابويه خواهيم نگاشت،چنان كه،معنى حسكه را پيش از اين،ذيل ترجمه جعفر يادشده ،نوشته ايم (1).

به دنبال آن مى گويم،شيخ عبد الجليل قزوينى كه معاصر با ابو على فرزند شيخ طوسى بوده است در كتاب مثالب النواصب كه به پارسى تأليف كرده مى نويسد:حسكا بن بابويه از جمله اكابر علماى شيعه است.

و«كا»مخفف«كيا»است و كلمۀ كيا به اصطلاح و زبان محلى گيلان و طبرستان و مجال هم جوار آن ها،به معنى پيشوا و سرشناس است.

و ممكن است حسكه از سلسلۀ صدوق و شيخ منتجب الدّين باشد و او از دانشوران است.

شيخ معاصر در امل الآمل مى نويسد:شيخ حسكة بن بابويه از فقها و فضلا بوده و نامش حسن بن حسين است.

مؤلف گويد:از ظاهر كلام اين بزرگوار استفاده مى شود كه حسكه جد شيخ منتجب الدّين است كه همان شيخ شمس الاسلام حسن بن حسين معروف به حسكا بن حسن بن حسين بن على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى باشد.و اين نظريه از دو جهت اشتباه است.

اوّلا حسن بن حسين بن مذكور لقبش حسكاست نه حسكه.

ثانيا حسكاى نام برده شاگرد شيخ طوسى و ابن براج و سلار بوده و به زودى ذيل ترجمۀ او به اساتيدش اشاره خواهيم كرد و حسكه جد شيخ ابو الحسين جعفر بن حسين حسكه است و به طورى كه گفتيم،جعفر از مشايخ شيخ طوسى بوده و صدوق از وى روايت مى كرده است بنابراين در گفتۀ مؤلف امل جاى تأمل است و نهايت توجيهى كه مى توان براى كلام او كرد آن است،وى اسم حسكه را نام مشهور حسن بن حسين دانسته و او را جد شيخ منتجب الدّين نمى داند در عين حال اين اشكالى پيش مى آيد كه از كجا دانسته نام او حسكه است و چرا ترجمه حال او را ننوشته و به بيان حالش نپرداخته است«فتأمل».

نقطه دار و بعد از آن باى ساكن و راء مهمله مفتوح و واو و يا يعنى، (خبروى)تلفظ كرد.

به دنبال اين احتمال مى گويم به خط يكى از فضلا در پشت كتاب رجال نجاشى كه پس از اين ذيل ترجمه شيخ تاج الدّين محمّد بن شيخ جمال الدّين ابو الفتوح حسين بن على خزاعى خواهيم نوشت،چنين ديدم كه شيخ صفى الدّين در قرائت آن كتاب شريك درس شيخ منتجب الدّين مؤلف فهرست بوده كه هر دو در سال 551 هجرى كتاب رجال را نزد شيخ ابو الفتوح يادشده ،قرائت مى كردند و در آنجا نسب او را اين چنين ياد كرده است:شيخ امام صفى الدّين ابو محمّد حسن بن ابى بكر بن سيار جيروى و كلمه«جيروى»با جيم و يا و راء بى نقطه و پس از آن واو و ياى نسبت بوده و ممكن است كلمه جيروى مناسب تر از جزوى بوده باشد.

وى،در آغاز كار چندى به امور نقابت و قضاوت اصفهان اشتغال داشت.

پس از آن در سال 903 هجرى كه اوايل ظهور دولت شاه اسماعيل بود به اتفاق امير جمال الدّين محمّد استرآبادى به امور صدارت پرداخت پس از آن،خود وى به تنهايى امور صدارت را عهده دار شد.

قوام الدّين،فاضلى ارزشمند و دانشورى،پرهيزكار و زاهد،و در نامه نگارى يگانه بود و مردم بافضيلت را پشتيبانى مى كرد.

نسخه اى را كه از آن كتاب ديده ام تاريخ كتابت آن،سال 951 هجرى،و تاريخ فراغت وى از تأليف مجلد اول،سنه 891 هجرى بوده است.و از مطالب آن كتاب به دست مى آيد كه او گرايشى به تصوف داشته است.

ممكن است همين مترجم را در اين كتاب به طرزى ديگر و با اندك تغييرى ياد كنيم.

بارى،پدرش شمس الدّين محمّد هم از دانشوران بوده و به زودى و به يارى خدا تعالى شرح حال او را در باب ميم ايراد خواهيم كرد و گاهى هم از او مطالبى يادآورى مى شود و از قراين پيداست كه مترجم ما شاگرد پدرش بوده است.

از مطالب يادشده ،به دست مى آيد كه مؤلف معارج السئول همان كمال الدّين است و ما اين موضوع را از خط يكى از افاضل كه پشت همان نسخه نوشته شده و قراين ديگر بيان كرده ايم (1).

ذو الفقار(كه در همسايگى ماست)مى باشد،نوشته شده و در صدر احاديث يادشده ،چنين مرقوم گرديده است:حديث كرد ما را شيخ امام عالم منتجب الدّين فريد علما ابو محمّد حسن بن ابى على حسن سبزوارى ادام اللّه توفيقه در روز پنجشنبه 23 ماه ذي حجة الحرام سال 569 هجرى در شهر رى (1)و او گفته،خبر داد ما را شيخ عالم زين الدّين شمس الطائفه هبة اللّه بن نافع ابن على تا به آخر.

پس از آن،اجازه دهنده يادشده (منتجب الدّين سرابشنوى)در حاشيه همان صفحه به خط شريف خود چنين نگاشته است.اين احاديث را كه عبارت از احاديثى است كه حسن بن ذكروان فارسى،از حضرت امير المؤمنين على بن ابى طالب عليه السّلام روايت كرده و جمعا پانزده حديث مى شود به انضمام خبر ذات القاقل،قاضى امام اجل بهاء الدّين فخر الاسلام زين الطائفة ابو الفتوح محمّد بن احمد بن محمّد،معروف به وزيرى به سماع آن ها اقدام كرده و به وى اجازه داده ام تا آن ها را هرگاه كه بخواهد و دوست داشته باشد به مصداق اجازه اى كه از من دارد روايت كند و كتب الحسن بن ابى على الحسن السانزوارى در ماه صفر سال 570 هجرى.

مؤلف گويد:بنا بر آنچه منتجب الدّين نوشته و خود را به عنوان سانزوارى معرفى كرده پيداست كه سانزوارى به عينه همان سبزوارى است براى اينكه يا هر دو كلمه دو لغت فصيح و صحيحى هستند كه در نسبت به شهر سبزوار از شهرهاى خراسان به كار رفته و يا سبزوار لغت فصيح و سانزوار لغت نادرست است چنان كه«توريز»نسبت به تبريز لغت نادرست و تبريز لغت صحيح و فصيح است (2).

ص:240

كشف الرموز،شرحى است بر مرموزات مختصر نافع و مشكلات آنكه تأليف استادش محقق حلى است كه من دو نسخه قديمى از آن كتاب را ديده ام و تاريخ فراغت شارح از آن،سال 672 هجرى مى باشد و تاريخ استنساخ يكى از آن دو نسخه بيست و هشت سال پس از تاريخ فراغت از اصل بوده است يعنى،سال 700 هجرى و ممكن است اين نسخه در روزگار زندگى شارح،استنساخ شده باشد و نسخه ديگر را بايد ملاحظه كرد.

آوى،اين شرح را در زندگى محقق تدوين كرده است و در آخر آن وعده داده هرگاه از سفر برگردد شرحى وافى بر مختصر و شرايع بنويسد و شايد هم نوشته باشد.

آوى،كشف الرموز را در اوقاتى كه در سفر بوده به نگارش درآورده و در دو جاى از آن نسخه آمده است كه،كشف الرموز تأليف ابن زبيب آوى است.

و ابن زبيب در شرح خود از ابن جنيد،بيانى نقل نكرده است؛زيرا به طورى كه خود او در آغاز شرحش مى نويسد:ابن جنيد قايل به قياس بوده است.

يكى از شاگردان شيخ على كركى،در رساله اى،كه در شرح حال مشايخ تأليف كرده است مى نويسد:از ايشان است،شيخ زين الملة و الدّين يوسفى ابو محمّد حسن بن ابى طالب آبى شارح نافع و شيخ اجازه اش،نجم الدّين (محقق حلى)است و در آخر آن رساله مى نويسد،شارح در ماه شعبان سال 762 هجرى از تأليف،آن فراغت يافته است.

مؤلف گويد:صواب آن است كه،سال فراغت از تأليف كشف الرموز، سال ششصد هجرى باشد نه سال هفتصد و شصت و دو چنان كه،آنچه را در آخر اين شرح بود عينا نقل كرديم و ممكن است اشتباه از سوى ناسخ كتاب باشد.

ص:242

به خط يكى از فضلا عصر بر حاشيه حرمان الزوجة من الارضين و العقارات،نام مؤلف كشف الرموز شيخ ابو محمّد حسن بن زبيب الدّين ابو طالب بن ابو محمّد بن يوسفى نگاشته شده است.

از نظر من كلمۀ«ابن»در ميان حسن و ابو محمّد از طغيان قلم است.

مؤلف گويد:سبزوارى به فتح سين بى نقطه و سكون با،منسوب است به سبزوار كه مردم آن به تشيع معروفند و حكايت ابو بكر سبزوارى مشهور است (1).

ص:244

منتجب الدّين گويد:اين كتاب را مشاهده كرده و خوانده ام.

ابن محمّد بن عياش جوهرى (1)و شيخ معدل ابو بكر احمد بن عبد العزيز عكبرى و عبد الغفار بن عبد اللّه حسينى واسطى و شيخ ابو محمّد هارون بن موسى تلعكبرى و ابو الفضل محمّد بن عبد اللّه عبد المطلب شيبانى و شيخ ابو غالب رازى.

شهرت وى،به محمّدى به طورى كه از نسب او به دست مى آيد بدان جهت است كه وى،از نوادگان محمّد حنفيه است و ممكن است نام بعضى از اسامى اجدادش از نسبى كه فوقا ياد كرديم،افتاده باشد.

نجاشى در رجالش مى نويسد:ابو محمّد حسن بن احمد بن قاسم بن محمّد بن على بن ابى طالب عليه السّلام از شرفا و نقبا بوده و سيد اين طايفه است جز اينكه برخى از اصحاب ما به پاره اى از روايات او به چشم ايراد نگريسته اند.

محمّدى،آثارى دارد از جمله:خصائص امير المؤمنين عليه السّلام من القرآن و كتابى در فضل عتق و كتابى فى طرق الحديث المروى فى الصحابى.

و من فوائد بسيارى را از او فراگرفتم و هنگامى كه ديگران به قرائت از او مى پرداختند من هم به سماع آن ها اشتغال مى ورزيدم.

علامه در كتاب خلاصه،مطالبى را كه از نجاشى ياد كرديم متذكر شده و اضافه كرده است:او آثارى دارد كه ما آن ها را در كتاب كبير خويش يادآور شده ايم.

قابل تذكر است كه نام اين سيد در بعضى از كتاب هاى رجال و امثال آن ها،حسن و در بعضى از مواضع حسين آمده است.

سيد بن طاوس در كتاب امان الاخطار از استادش،ابن النجار نقل مى كند كه در تذييل تاريخ بغداد تأليف خطيب بغدادى در ذيل شرح حال

ص:248

ابو محمّد حسن بن احمد محمّدى علوى مى نويسد:ابو محمّد حديث كرده از قاضى ابو محمّد حسن بن عبد الرحمن خلاد رامهرمزى و ابو عبد اللّه بكر ابن احمد بن محمّد غالبى و روايت كرده از او ابو عبد اللّه حسين بن حسن ابن زيد حسنى قصى.و خبر داده است قاضى ابو الفتح احمد بن محمّد بن بختيار واسطى.گفت:به ابو جعفر محمّد بن حسن بن محمّد همدانى نوشتم، خبر داد مرا سيد ابو عبد اللّه حسين بن حسن بن زيد حسنى قصى،به حق قرائت من كه در گرگان از او بهره مند شده.گفت،حديث كرد ما را شريف ابو محمّد حسن بن احمد بن علوى محمّدى در ماه رمضان سال 425 هجرى در بغداد.گفت،حديث كرد ما را قاضى ابو محمّد حسن بن عبد الرحمن بن خالد و بكر بن احمد بن مخلد و ابو عبد اللّه غالبى.گفتند، حديث كرد براى ما محمّد بن هارون منصورى عباسى.گفت،حديث كرد ما را احمد بن شاكر.گفت،حديث كرد براى ما يحيى بن اكثم قاضى.

گفت،حديث كرد براى ما مأمون خليفه عباسى تا به آخر...

مؤلف گويد:شريف ابو محمّد از مشايخ شيخ مفيد هم بوده و ليكن به تعبيرهاى مختلفى از وى ياد شده است كه به گمان مى آيد،اين شهرت از چند تن از اعلام بوده است از آن جمله گاهى،از وى به شريف ابو محمّد علوى و گاهى به شريف ابو محمّد محمّدى و هنگامى به شريف تعبير شده است.

فضلا و علما بوده،شهيد اوّل به توسط او از يحيى بن سعيد روايت مى كرده و خود او به ترتيب از پدران و نياكان اربعه خويش روايت داشته است.

مؤلف گويد:مؤلف امل در پايان اجازه خود نوشته كه،شهيد اوّل از ابن نما و به توسط او از يحيى بن سعيد روايت مى كرده است.همين موضوع را هم شهيد ثانى در ضمن اجازه اى كه براى شيخ حسين حارثى پدر شيخ بهايى نوشته تأييد كرده آنجا كه مى نويسد:شيخ شهيد در اربعينش مى گويد:خبر داد مرا شيخ فقيه زاهد جلال الدّين ابو محمّد حسن بن احمد ابن نما حلى كه اجازه داد به ما شيخ فقيه نجيب الدّين يحيى بن سعيد.

سلسله ابن نما،از خاندان محترم و از اجلاى فقهاى اصحاب ما در شهر حله اند.

و گروهى بسيارند كه هريك از آنان به«ابن نما»شهرت دارد و معمول شده كه در ضمن نقل انساب ايشان نام پدر يا جد را ساقط مى كنند به همين مناسبت در نسب ايشان و شرح حالشان اشتباه مى شود چنان كه شرح حال يكى را به جاى ديگرى مى نويسند و هرگاه به مطاوى كتاب ما دقت شود خواهيد ديد اين اشتباه از فحول علما هم سرزده است.

شهيد اوّل،در يكى از سندهاى احاديث اربعينش،اظهار داشته است.

خبر داد ما را شيخ عالم فقيه صالح متدين،جلال الدّين ابو محمّد حسن بن احمد بن شيخ سعيد شيخ شيعه و رئيس آن ها در روزگار خودش نجيب الدّين ابو عبد اللّه محمّد بن محمّد بن نما حلى ربعى در ماه ربيع الآخر سال 752 در شهر حله از پدرش نظام الدّين احمد،از جدش،شيخ فقيه على ابن يحيى بن على خياط سوراوى تا به آخر.

جاوابى،از قدماى اصحاب ماست؛زيرا،چنانچه خود اظهار داشته،از گروهى از پيشينيان،از جمله،على بن احمد بن ابى عبد اللّه برقى از پدرش، و همچنين از جمعى از مشايخ صدوق و شيخ مفيد و شيخ طوسى و امثال ايشان روايت مى كرده است،ليكن،رواياتش را،مصدر به نام مشايخش نمى كرده است.

در اين مقام اين اشكال به نظر مى رسد:هرگاه جاوابى از مشايخ شيخ طوسى روايت كرده است،چگونه ممكن است از ابو عبد اللّه محمّد بن احمد ابن شهريار خازن كه از شيخ طوسى نقل حديث مى كرده،روايت كرده باشد و ابن خازن،شيخ اجازه او باشد؟

سيد بن طاوس،اثرى به نام التحصين لاسرار ما زاد عن كتاب اليقين فى فضائل امير المؤمنين عليه السّلام،تأليف كرده و كليه اخبارى كه در اين كتاب ياد كرده منقول از كتاب نور الهدى جاوابى بوده است مگر اخبار اندكى را كه در آخر كتاب متذكر شده است.

ابن طاوس،در كتاب التحصين گويد:در كتاب نور الهدى و المنجى من الردى تأليف حسن بن ابى طاهر احمد بن محمّد بن حسن جاوابى كه خط شيخ سعيد حافظ محمّد بن محمّد،معروف به ابن الكامل و محمّد بن هارون بر آن نوشته بود،هر دو تن متفقا آنچه در آن تأليف آورده شده مسلم دانسته و معانى آن را تصديق كرده اند.

در جاى ديگر از،التحصين گويد:و از كتاب نور الهدى و المنجى من الردى تأليف حسن بن ابى طاهر جاوابى (1)و همان طور كه گفتيم خط مقرى صالح محمّد بن هارون و محمّد بن كامل بر آن بوده و اين دو تن به اتفاق مؤلفش اعتراف كرده اند كه اخبار و احوالى كه در آن نوشته شده است، محقق و مسلم است.

ص:251

نيز نوشته است،ابو عبد اللّه محمّد بن احمد بن شهريار خزينه دار مشهد مولانا امير المؤمنين على بن ابى طالب صلوات اللّه عليه گفته است،حديث كرد ما را شريف جليل ابو الحسين زيد بن جعفر العلوى المحمّدى...

جاوابى،با جيم نقطه دار طبق ضبط سيد بن طاوس كه در،التحصين چنين بوده به جيم مفتوحه و الف ساكنه پس از آن واو و بعد از واو الف و بعد از آن باء است و من به صحت اين انتساب آگاهى ندارم.

ابن احمد بن مظاهر،كه به زودى در باب عين،در شرح حال شيخ زين الدّين على،بدان اشاره خواهيم كرد.

ممكن است عزّ الدّين حسن،همان ابن واسطى كه از فضلا و علماى مشهور است،و يا از خويشاوندان او باشد.

مؤلف گويد:شاگرد يادشده اش،پاره اى از فتواهاى او را نقل كرده،از جمله،فتوا داده است كه،در دو ركعت آخر نمازهاى چهار ركعتى مى توان در يكى تسبيحات اربعه،و در ديگرى حمد تنها بخواند.و مى تواند در يكى از دو سجدۀ سهو«بسم اللّه و باللّه اللّهم صلّ على محمّد و آل محمّد» و در ديگرى«بسم اللّه و باللّه السّلام عليك ايها النبى و رحمة اللّه و بركاته»، بخواند و جايز است كه در هر دوى آن ها مطلق تسبيح اللّه را كه در سجود نماز مى خواند،بخواند.و مى توان در دعاى دست هنگام خواندن دعاى فرج «و سلام على المرسلين»بگويد و در سلام نماز،هرگونه لحنى كه تغييردهنده معنا نباشد جايز است.

مؤلف گويد:شهيد هم در ذكرى بدانچه او گفته،اشاره كرده است و شرح اين گونه مسائل به عهدۀ كتاب ماست كه به نام وثيقة النجاة تأليف شده است.

و سيد در ضمن توصيف از قاضى،گفته:قاضى القضاة الاجل الامام السعيد عماد الدّين ابى محمّد الحسن الاسترآبادى قاضى الرى رحمة اللّه عليه.

علاوه بر آن ها فوائد و تصانيف ديگر در علم طب و غير آن و همچنين ديوان هاى ديگرى در اشعار مدح و هجا و امثال اين ها دارد.

مؤلف گويد:اطراء،يكى از ديه هاى جبل عامل است و آن گاه كه شهيد اوّل در دهكدۀ اطراء بوده مسائلى از وى سؤال شده و پاسخ داده است و نسخه اى از آن سؤال و جواب نزد ما موجود است.

شهيد ثانى،از اجازه اى كه براى شيخ حسين والد شيخ بهايى رحمه اللّه نوشته اظهار داشته است كه،شيخ شمس الدّين عريضى از سيد حسن بن ايوب، مشهور به ابن نجم الدّين اعرج حسينى روايت مى كرده است (1).

بنابراين احتمال كلمه اعرج حسينى اشتباهى است كه از ناحيه ناسخان به وجود آمده و از سلسله نسب او چيزى ساقط شده است.

قابل توجه است كه در اصفهان به نسخۀ كهن سالى از كتاب مسائل اليقين لذوى الفطنة و التمكين كه تأليف يكى از علماى متأخر بوده و تاريخ كتابت آن 824 هجرى و به خط احمد بن حسين بن حمزة بن احمد صريحانى استنساخ شده دست يافتم و به گمان من اين همان كتاب مسائل ابن طى،باشد كه از اصحاب ماست در آن كتاب گاهى از ابن حسام بدون واسطه نقل مى كند كه تطبيق درجۀ ناقل و منقول عنه قابل توجه است و گاهى به توسط ابن سليمان يعنى با واسطه از او نقل كرده كه اين نيز قابل ملاحظه است.

و در همان نسخه،كتاب المسائل الفقهية الضرورية را كه از فتاواى علماى عصرش و ديگر علما بوده و متكفل بيان همگى ابواب فقه و به سبك عده اى از كتاب هاى فقهى تدوين شده آورده است.و پاره اى از تحقيقات شهيد اوّل و كتاب المسائل ابن نجم الدّين را بدان اضافه كرده است،و از آن نسخه دانسته مى شود كه شيخ بن نجم الدّين كتابى در مسائل الفقه داشته،همچنان كه شهيد اوّل كتاب المسائل الفقهية را تأليف كرده است.

از ظاهر نوشتۀ فوق استفاده مى شود كه مراد از شيخ ابن نجم الدّين همان شيخ عزّ الدّين حسن بن ايوب نجم الدّين اطراوى عاملى است كه ذكر آن گذشت و ممكن است عز الدّين غير از مترجم فعلى ما باشد زيرا،ابن نجم الدّين اطراوى از بزرگان علما نبوده است.

و در اجازه شيخ نعمة اللّه خاتون عاملى كه براى سيد حسن بن على بن شدقم مدنى نوشته از سيد حسن مترجم حاضر چنين تعبير كرده است:

ص:259

يروى الشيخ زين الدّين جعفر بن الحسام العاملى عن الشيخ شمس الدّين محمّد الشهير بالعريضى عن السيد الاجل الاعظم الحسن بن ايوب الشهير بابن نجم الدّين الاطراوى العاملى عن الشهيد.

و ظاهر آن است كه،عز الدّين حسن و سيد حسن نام يك تن است و بنابراين انتسابش به اعرج حسينى كه در كلام مؤلف امل آمده ممكن است از محل ديگر به دست آمده باشد.

به دنبال آنچه گذشت بايد گفت،سيد حسن بن ايوب از سيد ضياء الدّين عبد اللّه بن محمّد بن على اعرج حسينى و از شيخ نظام الدّين على ابن عبد الحميد نيلى و از شيخ فخر الدّين فرزند علامه حلى روايت مى كرده و شيخ جعفر بن حسام عاملى از اين سيد روايت داشته است.و گمانم آن است،سيد حسن از سلسله سيد ضياء الدّين مذكور بوده باشد و براى صحت اين احتمال بايد به نسب آن ها مراجعه كرد و سيد شمس الدّين عريضى نيز از سيد حسن روايت مى كرده است.

المناقب خلاصة آل ابى طالب السيد حسن بن السيد جعفر الحسينى نوّر اللّه تربته و رفع درجته و الشيخ الجليل النبيل زبدة الفضلاء العظام و فقيه اهل البيت عليهم السّلام زين الدنيا و الدّين على بن احمد العاملى(شهيد ثانى)زين اللّه الوجود بوجوده و افاض عليه من منه وجوده كلاهما عن شيخهما التقى الفاضل الورع الشيخ على بن عبد العالى الميسى تا به آخر.

و شيخ بهايى نيز در اربعين خود اشاره كرده كه سيد حسن،شيخ اجازه پدرش بوده است.

از آغاز اربعين استاد استناد ما(علامه مجلسى)قدّس سرّه استفاده مى شود سيد حسن از شيخ شمس الدّين محمّد بن داود معروف به،مؤذن جزينى روايت مى كرده است ليكن اين نظريه خالى از تأمل نمى باشد (1).

شيخ معاصر در امل الآمل گويد:بدر الدّين فاضلى جليل القدر و از جمله مشايخ شهيد ثانى است كتاب العمدة الجلية فى الاصول الفقهية از آثار اوست و شهيد اين رساله را در شهر كرك نزد او خوانده است و به طورى كه ابن عودى در رساله خود كه در احوال شهيد ثانى به قلم آورده تصريح كرده،سيد حسن سال 933 هجرى درگذشته است.

سيد حسن پسرخاله شيخ على بن عبد العالى كركى بوده و او از نياى ميرزا حبيب اللّه عاملى سابق الذكر است كه در مقام صدارت داشته و از شيخ على بن عبد العالى عاملى ميسى روايت مى كرده و شهيد ثانى از هر دو تن روايت داشته است.

شهيد ثانى در ضمن اجازه اى كه براى شيخ حسين والد شيخ بهايى نوشته است به مناسبت يادآورى از او مى نويسد:و ارويها عن شيخنا الاجل الاعلم الاكمل صاحب نفس پاكيزه،برتر از همه متأخران در نيروى علم و

ص:261

عمل.سپس گويد:و از سيد بدر الدّين حسن،كليۀ آنچه را تصنيف و املا و تأليف و انشاد كرده است كه از جملۀ آن ها است:كتاب المحجة البيضاء و الحجة الغراء.و اين كتابى است كه جامع فروع شريعت و حديث و تفسير آيات فقهيه و غير اين ها است و كتاب طهارت آنكه در ضمن چهل جزوه تدوين شده،نزد ما موجود است و از آثار او،العمدة الجلية فى الاصول الفقهية است كه ما آن اندازه از اين كتاب را كه تدوين كرده بود نزد وى خوانديم و پيش از اتمام آن درگذشت.

از جمله آن ها كتاب:مقنع الطلاب فيما يتعلق بعلم الاعراب است.اين كتاب از ترتيب ارزنده خوبى برخوردار است و كتاب بزرگى در فن نحو و صرف و معانى و بيان بوده و پيش از اكمال بخش سوم آن درگذشته است و ديگرى،شرح طيبه جزرية در فن قرائت عشر است.

سيد بدر الدّين تنها از شيخ على ميسى اجازه روايت داشته است و ما او را محض تيمن در طريق خود آورده ايم.پايان آنچه در كتاب امل است.

مؤلف گويد:شهيد ثانى در جاى ديگر از آن اجازه در وصف سيد بدر الدّين مى نويسد:و منها عن شيخنا الفقيه الكبير العالم فخر السادة و بدرها رئيس الفقهاء و ابو عذرها السيد حسن بن السيد جعفر...

به دنبال آنچه گفته شد مى گويم،خط مبارك او را در اجازه اى كه براى يكى از شاگردانش كه شيخ جمال الدّين احمد بن شيخ شمس الدّين محمّد ابن خاتون عاملى بوده باشد،ديده ام.

و اما كلمه«ابو عذرها»كلمۀ شايعى است كه در مقام مدح به كار مى رود.

يكى از فضلا گفته:ابو عذر به معناى صاحب عذر است و خوى عرب بر اين است كه،هرگاه كسى مسألۀ مشكلى را حل كرد جمله ابو عذر را در تشويق او به كار مى برند.چنان كه از همين كلمه،نسبت به مردى كه ازاله بكارت را از همسر خود مى كند،استفاده مى نمايند.

ص:262

مؤلف گويد:معمول عرب آن است كه،لفظ اب را در بسيارى از موارد، درباره كسى كه ملازم امرى باشد استعمال مى كند از قبيل ابو الخير و ابو الحطب و امثال اين ها.

ملا نظام الدّين قرشى در نظام الاقوال گفته است:حسن بن جعفر بن فخر الدّين بن حسن بن نجم الدّين بن اعرج حسينى كركى،سيدى است بزرگوار،و دانشورى است دانا،نفسى پاكيزه و دلى خالى از زنگار دارد و در نيروى علم و عمل برترين متأخران است.و استاد شهيد ثانى و همچنين استاد شيخ حسين،پدر شيخ ما قدّس سرّهم بوده است.آثار او كتاب المحجة البيضاء و الحجة الغراء كه مشتمل بر فروع شريعت و حديث و تفسير آيات فقهيه مى باشد و ديگرى،العمدة الجلية فى الاصول الفقهية و ديگر،مقنع الطلاب فيما يتعلق بكلام الاعراب و شرح الطيبة الجزرية در قرائت هاى دهگانه.

سيد بدر الدّين در ششم رمضان المبارك سال 936 درگذشته است.

شهيد ثانى و شيخ حسين بن عبد الصمد پدر استاد ما شيخ بهايى قدس اللّه اسرارهم از وى روايت مى كرده اند و خود او از شيخ جليل على بن عبد العالى ميسى نور اللّه مرقده نقل حديث مى كرده است.

مؤلف گويد،قاضى نور اللّه در مجالس المؤمنين مى نويسد:شيخ حسن ابن جعفر دوريستى،خلف صدق شيخ جعفر است و نسبشان به حذيفة بن يمان مى رسد.

شيخ حسن،مشهور به فضل و كمال بوده است و گاهى هم شعر مى گفته و قطعۀ زير از جمله آثار اوست:

بغض الوصىّ علامة معروفة كتبت على صفحات اولاد الزنا

من لم يوال من الانام وليه سيان عند اللّه صلى او زنا

دشمنى وصى پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نشان شناخته شده اى است كه بر چهره هاى زنازادگان نقش بسته است.و هركس ولى خدا و وصى پيغمبر او را دوست نداشته باشد در پيشگاه خدا تفاوتى ندارد كه نمازگزار باشد يا زناكار.

بنابراين،اين دوريستى كه در كتب تاريخ و ترجمه آمده،همين حسن بن جعفر است و پدرش ابو عبد اللّه جعفر بن محمّد بن احمد بن عباس بن فاخر دوريستى است كه شاگرد شيخ مفيد و سيد مرتضى و معاصر شيخ طوسى است و فرزندش شيخ حسن در درجۀ شيخ ابو على فرزند شيخ طوسى است.و اين سلسله از علماى اماميه معروف به دوريستى مى باشند.

و مصراع اخير بيت دوم او به طورى كه در مجالس المؤمنين آمده اشاره به فرمايش حضرت صادق عليه السّلام است كه فرموده است:سواء لمن خالف هذا الامر صلى او زنا.كسى كه با مقام ولايت مخالفت كند نماز خواندن و زنا كردن او از نظر واقع بى تفاوت است.

در صفحات آينده به ترجمه شيخ ابو محمّد عبد اللّه بن جعفر بن محمّد بن موسى بن جعفر دوريستى اشاره خواهيم كرد و ظاهر آن است كه وى،برادر شيخ حسن است.

ص:264

روايت مى كرده است و شيخ نعمة اللّه بن خاتون عاملى در اجازه اى كه براى سيد بن شدقم مدنى نوشته روايت مترجم را از پدرش ابو القاسم كه پيش از اين ياد شد يادآور شده است.

همچنين از اين قراين به دست مى آيد كه،شيخ صدوق از خويشاوندان او بوده است و مترجم حاضر ما رحمة اللّه عليه جد جد شيخ منتجب الدّين، مؤلف فهرست است و مراد من از جد جد شيخ شمس الدّين ابو محمّد حسن يا حسكا بن حسين بن حسن بن حسين بن على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى است.

بنابراين،نسب شيخ ابو القاسم چنين است:ابو القاسم حسن بن حسين بن على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى و شيخ ابو القاسم برادرزاده شيخ صدوق است.

و به زودى به نام و نسب شيخ ثقة الدّين حسن بن حسين بن على بن حسين بن بابويه به نقل از فهرست منتجب الدّين اشاره خواهيم كرد و حق آن است كه ثقة الدّين همان مترجم فعلى ماست.

شيخ ابو القاسم داراى دو فرزند فاضل بوده به نام شيخ ابو جعفر محمّد بن ابو القاسم حسن بن حسين و ديگرى،شيخ الرئيس ابو عبد اللّه حسين بن ابو القاسم حسن،و ترجمه هر دو خواهد آمد.

حسكا از عمويش ابو جعفر محمّد بن حسن بن حسين و از پدرش ابو القاسم حسن بن حسين،و از شيخ صدوق روايت مى كرده است و به طورى كه از پاره اى از اسانيد اخبارى كه به خط شهيد بوده به دست مى آيد،شيخ ابو القاسم عبيد اللّه بن حسن فرزند مترجم ما از پدرش روايت مى كرده است و همين عده اخبار را شيخ نعمة اللّه بن خاتون عاملى در اجازه اى كه براى سيد ابن شدقم مدنى نوشته است ايراد كرده است.

شيخ منتجب الدّين در فهرست مى نويسد:جد ما شيخ امام شمس الاسلام حسن بن حسين بن بابويه قمى نزيل رى و معروف به حسكا از ثقات موجهين بوده و همه تصانيف شيخ ابو جعفر طوسى را در نجف اشرف در نزد خود او قرائت كرده و همچنين مراتب فقه و اصول را از شيخ سلار بن عبد العزيز و ابن براج بهره گرفته و كليه آثار آن ها را نزد ايشان خوانده است.از جمله آثار او در فقه كتاب العبادات و كتاب الاعمال الصالحة است همچنين كتاب سير الانبياء و الائمه كه در فنون ديگر بوده و والد ما روايت آن ها را به ما اجازه داده است.

مؤلف گويد:نسبى را كه منتجب الدّين در فهرست خود ايراد كرده از باب اختصار بوده است و تحقيق در نسب او همان است كه ما متذكر شده ايم و اضافه مى كنيم كه،حسكا علاوه بر شيخ و سلار و ابن براج،از سيد بن حمزه هم بهره برده است و ما اين موضوع را پس از اين در ذيل ترجمه فرزندش ابو القاسم عبيد اللّه بن حسن يادآور خواهيم شد.از جمله شاگردان حسكا فرزندش ابو القاسم است و شيخ معاصر در اواخر وسائل الشيعة به تلمذ ابو القاسم نزد پدرش اشاره كرده است.

مؤلف گويد:حسكا به فتح حاى بى نقطه و سكون سين،مخفف از حسن كياست و كيا لقب او بوده و معناى كيا به واژۀ گيلان و مازندران و رى به معناى رئيس و سرپرست و مانند اين هاست و آن،از جمله كلماتى است كه براى تعظيم به كار مى رود و در مقام ستايش،از آن استفاده مى كنند و پيش

ص:267

از اين ذيل ترجمه شيخ ابو الحسين جعفر بن حسين بن حسكه قمى نوشتيم كه حسكه نيز مخفف حسن كياست و همچنين سخن شيخ معاصر را در ترجمه حسكة بن بابويه نقل كرديم كه وى اظهار داشته،حسكه همين مترجم است كه به عنوان حسكا شهرت يافته است.

بايد دانست،از ترجمه صدوق در فهرست،و ترجمه هاى ديگران برمى آيد،گاهى شيخ طوسى قدّس سرّه از شيخ ابو الحسين جعفر بن حسين بن حسكه قمى،از صدوق روايت مى كرده است بنابراين،حسكا عين حسكه نبوده تا حسكا جد شيخ مشاراليه باشد همچنان كه شيخ معاصر در امل الآمل حسكا را،حسكه نام برده،زيرا چنان گمانى از نامناسب ترين گمان ها است.براى آنكه فاصله بين اين دو تن بسيار زياد است و ما تحقيق اين موضوع را ذيل ترجمه حسكة بن بابويه ايراد كرده ايم.آرى هر دو از يك خانواده اند.

مؤلف گويد:ابن بابويه جد اعلاى خاندان بابويه است و به طورى كه از استاد استناد اعنى المجلسى رحمه اللّه شنيده ام اسامى زيادى فاصل ميان موسى و ابن بابويه بوده است و ليكن من تا حال حاضر،بدان وسائط دست نيافته ام.

و مؤلف گويد:شايد او جد شيخ منتجب الدّين باشد كه تذكره حال او پيش از اين آمده است.

باز گويد:محمّد بن ابو القاسم طبرى در خانقاهش كه در شهر رى بوده و همچنين در جاهاى ديگر،بسيارى از احاديث را در كتاب بشارة المصطفى از وى روايت كرده است و در توصيف او گويد:خبر داد به ما شيخ امام فقيه رئيس زاهد دانشور،ابو محمّد حسن بن حسين بن حسن در شهر رى در ماه صفر سال 510 هجرى از عمويش ابو جعفر محمّد بن حسن از پدرش حسن بن حسين بن على از عمويش شيخ سعادتمند ابو جعفر محمّد ابن على بن حسين بن بابويه تا آخر.

ص:268

به طورى كه از بشارة المصطفى به دست مى آيد شيخ ابو محمّد حسكا از گروهى از علما علاوه بر آن عده اى كه پيش از اين نام برده شدند،روايت مى كرده است از آن جمله شيخ طوسى است آن گاه كه شيخ به مجاورت روضه مقدسه علوى مفتخر بوده است ابو محمّد در ماه ربيع الآخر و جمادى الآخر و رجب و رمضان سال 455 هجرى به املاء لفظ او مباهى و مستفيد بود و ديگر سيد زاهد ابو عبد اللّه حسين بن حسن بن زيد بن محمّد حسنى جرجانى عصى و امثال ايشان است.

محمّد بن ابو القاسم طبرى در بشارة المصطفى مى نويسد:شيخ فقيه زاهد و رئيس ابو محمّد حسن بن حسين بن بابويه در سال 510 هجرى اجازه اى براى من مرقوم داشت و من آن اجازه را به خط خود استنساخ كرده و نوشته خودم را همراه با فرزند موفق او ابو القاسم،با اصل آن در شهر رى مقابله كردم.

بنابراين،شيخ ابو القاسم حسن كه پيش از اين نام برده شده فرزند شيخ ابو محمّد است.

پس از اين به اجازه اى به خط شيخ طوسى كه در پشت كتاب التبيان خودش نوشته بوده دست يافتم كه شيخ طوسى،شيخ ابو محمّد و ديگر مشاركانش را كه در قرائت تبيان در نزد شيخ مفتخر بودند اجازه داده و آن ها عبارتند:از شيخ ابو الوفا عبد الجبار بن عبد اللّه بن على الرازى و شيخ ابو عبد اللّه محمّد بن هبة اللّه وراق طرابلسى و شيخ ابو على حسن بن محمّد ابن حسن طوسى فرزند خود شيخ و تاريخ آن اجازه 455 هجرى است.

مؤلف گويد:مراد از ابو المكارم سيد بن زهر حلبى مشهور كه،مؤلف غنيه و كتب ديگرى است،استاد ابن ادريس و شيخ شاذان بن جبرئيل قمى بوده و بنابراين،ابو على تقريبا از طبقه شيخ طوسى است.

و كلمه مزبور را چنين ضبط كرده اند:با سين مضموم بدون نقطه و راء بى نقطه و باء مفتوحه و شين نقطه دار ساكن و نون مفتوحه و از قاموس نقل شده كه سرابشنو،قريه اى است در عراق.

حاضر ديده ام و تاريخ استنساخ آن 747 هجرى بوده و خطى متوسط داشته است.

در پايان يكى از نسخه هاى راحة الارواح كه تأليف ابو سعيد است چنين نوشته شده:مؤلف اين كتاب در پنجم ربيع الثانى سال 953 هجرى از تأليف آن فراغت يافته است و چنين به نظر مى رسد سبعمائه مبدل به تسعمائه شده باشد.و آن هم اشتباه آشكارى است زيرا،عدد سبعمائه به خط خود او در آخر كتاب تكملة السعادات كه پيش از اين نام برديم نوشته شده است.

از آثار ابو سعيد،كتاب بهجة المناهج فى تلخيص كتاب مباهج المنهج قطب الدّين كيدرى معروف بوده كه به پارسى نوشته شده است.ابو سعيد اين كتاب را از زوايد و مكررات پاكيزه ساخته و اخبار تحقيقى ديگرى را بدان افزوده.و اين كتاب در همه جا متداول است.من نسخه هاى آن را در جاهاى مختلف از جمله،سيستان ديده ام و نسخه اى از آن هم اكنون نزد ما مى باشد.اينك به يقين نمى دانم آيا نام تلخيص نهجة المباهج،كه نهجه را با نون و المباهج را با با بخوانيم و ملخص منه و اصل آن را نيز مناهج المبهج بخوانيم يا غير از آن،و ليكن مشهور ميان اهل مطالعه آن است كه نام تلخيص بهجة المناهج و نام ملخص منه مناهج المنهج مى باشد و بالجمله كتاب مزبور دربارۀ فضائل ائمه طاهرين عليهم السّلام و معجزات و احوال و مواليد ايشان تأليف شده است.

اثر ديگر او،مصابيح القلوب است كه به پارسى تأليف كرده و مشهور است و در بيان پند و اندرز مى باشد و در اين كتاب پنجاه و شش حديث از احاديث رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله را شرح كرده است و اثر ديگر او،راحة الارواح و مونس الاشباح است كه آن را به پارسى و در احوال حضرت رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و ائمه عليهم السّلام و براى سلطان نظام الدّين يحيى بن صاحب الاعظم شمس الدّين خواجه گرامى تأليف كرده و كتاب معروفى است و نسخه اى از آن نزد ما موجود است و پيش از اين نام برده شد،كتاب ديگرى غاية

ص:272

المرام فى فضائل على بن ابى طالب و ذرية الكرام عليهم افضل الصلاة و السّلام تأليف كرده و اخبار متداول ميان شيعه و سنى را با حذف اسانيد يادآورى كرده است.نسخه اى از اين كتاب را كه مختصر است در اصفهان ديده ام.و از آثار او ترجمه كشف الغمه على بن عيسى اربلى است كه به پارسى ترجمه كرده و نسخه اى از آن را در اصفهان،در كتابخانه شيخ على ابن مريم بيكم ديده ام.

ابو سعيد،غير از حسن بن ملا حسين كاشفى سبزوارى مشهور است.و همچنين شيعى سبزوارى غير از شيخ ابو محمّد حسن بن ابو على بن حسن سبزوارى است زيرا،شيخ ابو محمّد نزديك به روزگار شيخ منتجب الدّين مى زيسته و شيخ سبزوارى معاصر با شهيد اوّل يا نزديك به زمان او و بلكه معاصر با شيخ على كركى بوده است.

در يكى از اوقات،مرد زيباچهره و پاكيزه جامه اى نزد من آمد و گفت،اين دو دينار را بگير و به من اجازه بده تا در حرم مطهر حضرت امير بمانم و در حرم را به روى من ببند.من آن دو دينار را از او گرفتم و در را به روى او بستم.آن شب در رؤيا حضور مبارك حضرت مولا على عليه السّلام شرفياب شدم و به من فرمود،از جا برخيز و او را كه مردى نصرانى است از حرم من بيرون كن.على بن طحال كه جد من و گيرنده آن دو دينار بود از جا برخاست و ريسمانى به گردن آن نصرانى انداخت و گفت،تو مرد حيله گرى هستى و با دو دينار مرا فريب دادى.آرى،تو نصرانى هستى.

گفت،من نصرانى نمى باشم.گفت،بدون شك نصرانى هستى زيرا،حضرت مولا على عليه السّلام به خواب من آمد و فرمود،تو نصرانى هستى و به من امر فرموده تا تو را از حرم حضرتش بيرون كنم.

نصرانى گفت،دست دراز كن تا شهادت دهم و گفت«اشهد ان لا اله الاّ اللّه و ان محمّدا رسول اللّه و ان عليا امير المؤمنين»به خدا سوگند،كسى از خروج من از شام خبر نداشت و هيچ يك از عراقى ها هم مرا نمى شناسد و حقا كه حضرت مولا صحيح فرموده است.

مؤلف گويد:از اين پيش آمد استفاده مى شود كه نسب مقدادى بدين طريق است:حسن بن حسين بن على بن احمد بن طحال مقدادى.

و دور نيست،اين واقعه براى طحال اتفاق افتاده باشد و اسامى چندى از نسب وى ساقط شده باشد و نيز از اين واقعه به دست مى آيد،على از خدمتگزاران قبه مقدسه علوى و متولى آستان مبارك آن حضرت صلوات اللّه عليه بوده است.

صدوق و از فرزندان عموى شيخ منتجب الدّين،صاحب فهرست است كه ما پيش از اين شرح حال او يعنى ثقة الدّين را متذكر شده ايم.

و آن نسخه در كوبنان نزد قاضى موجود مى باشد و در حاشيه برخى از مواضع آن،تاريخ فراغ شيخ حسن از مطالعه آن سال 849 در شهر حله قيد شده است و تاريخ فراغت شهيد از تأليف دروس،سال 780 هجرى بوده است و بار ديگر شيخ حسن در 24 محرم سال 828 هجرى از مطالعه تمام آن كتاب فراغت يافته است.

اين نسخه،در سال 802 هجرى براى شيخ فقيه،عالم فاضل،جمال الدّين احمد بن جعفر بن حسن كه اصلا از مردم شام بوده و در حله مى زيسته، نوشته شده است.

و من پاره اى از فوائد را به خط شيخ حسن ديده ام و تاريخ آن 859 هجرى بوده است.و گمان من آن است كه،شيخ حسن اسدى،همان شيخ جمال الدّين حسن بن حسين بن مطهر جزائرى است كه ذيلا به نام او اشاره مى شود و ناسخ به اشتباه او را مطر اسدى نوشته است.

مؤلف گويد:شيخ معاصر در فصل كنيه ها،آنجا كه،اسامى مبدو به ابن را از كتاب امل ياد كرده،مى نويسد:اسم ابن حمزه حسن است و از ظاهر نوشتۀ او برمى آيد كه مرادش همين مترجم حاضر است و چنان اعتقاد دارد كه ابن حمزۀ مشهور،همين شيخ است و حال آنكه اين اعتقاد،سهو آشكارى است (1).زيرا،ابن حمزه مشهور،شيخ عماد الدّين ابو جعفر محمّد بن على بن حمزه مشهدى طوسى مؤلف الوسيله و الواسطه است و اين همان دانشورى است كه نظريات او،در كتاب هاى فقها آورده شده،و به ويژه در مسألۀ نماز جمعه قول او مورد توجه قرار گرفته است و او همان كسى است كه نماز جمعه را در عصر غيبت حرام مى دانسته،ولى مترجم ما در كتاب هاى فقهى،معروف نبوده و نظرى از او نقل نشده است و هرگاه مرادش از ابن حمزه همان مؤلف وسيله باشد سخت اشتباه كرده است.

و نيز به خط خودش در پشت همان كتاب چنين نوشته است:فى الحديث عن رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله لم يزل جبرئيل ينهانى عن ملاحاة الرجال كما ينهانى عن شرب الخمر و عبادة الاوثان.

رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرمود:همواره جبرئيل مرا از منازعه كردن با مردم نهى مى كند آن چنان كه از باده گسارى و بت پرستى منع مى كرده است.

مؤلف گويد:ملاحاة،به معناى منازعه كردن است و در مختار الصحاح نوشته شده است:و لاحاه ملاحاة و لحاء به معناى منازعه است و در مثل آمده:«من لاحاك فقد عاداك»كسى كه با تو منازعه كند دشمن تو بوده است.و تلاحوا،به معناى تنازعوا،است.

از قراين به دست مى آيد كه سيد با يك واسطه از شيخ مقداد مشهور، روايت داشته است.

كه سيد از مشايخ سيد حيدر بوده و مؤلف كشكول از وى بلاواسطه روايت مى كرده است بنابراين،ظاهر آن است كه وى از معاصران شيخ فخر الدّين فرزند علامه حلى بوده،زيراكه سيد حيدر از شيخ فخر الدّين روايت مى كرده است.

وى از بزرگ ترين علما و سرآمد فقها و از مشايخ محقق و سيد رضى الدّين على بن طاوس بوده و از عربى بن مسافر و ابن شهرآشوب و ابن شهريار خازن،روايت مى كرده است.

شيخ معاصر در امل مى نويسد:شيخ تاج الدّين حسن بن دربى،عالمى جليل القدر بوده و محقق حلى رحمه اللّه از وى روايت مى كرده است.

مؤلف معاصر در آخر وسائل الشيعة مى نويسد:علامه حلى كتاب كفاية الاثر خزاز را از سيد رضى الدّين على بن طاوس از شيخ تاج الدّين حسن ابن سندى از ابن شهريار از عمويش خازن بن شهريار روايت مى كرده است.

شهيد اوّل در اربعينش،از شيخ ابو القاسم جعفر بن سعيد از شيخ امام تاج الدّين حسن دربى از شيخ ابو جعفر محمّد بن على بن شهرآشوب مازندرانى روايت مى كرده كلمه«دربى»را بعضى از علما در نسخه اى از اربعين شهيد چنين ضبط كرده اند:به فتح دال و سكون راء بى نقطه و بعد از آن باء موحده و بعضى نيز،بضم دال و سكون راء ضبط كرده اند.

و شگفت از شيخ معاصر است كه در آخر وسائل الشيعة وى را به عنوان سندى به جاى دربى معرفى كرده و ممكن است اشتباه از ناسخ باشد.

وى،فرزندى عالم و صالح و فاضل و كامل به نام ملا محمّد حسين (1)داشته،كه با ما در خواندن امور فقهى و كتاب هاى اخبار در درس استاد استناد(مجلسى)شريك درس بوده و اكنون در يكى از مدارس به تدريس اشتغال دارد و مردى وارسته از عيوب است و شرح ارزنده اى بر صحيفه سجاديه نوشته است.

ديلمانى،به فتح دال و سكون يا و فتح لام،منسوب به ديلمان است كه يكى از شهرهاى استان گيلان به شمار مى آيد و اكنون آنجا را تليجان مى گويند.

و جيلانى يا جيلى،منسوب به جيلان است كه معرب گيلان است و از شهرهاى معروف سرزمين ديلم به شمار مى آيد.

پادشاهان و خليفه ها و ارجوزۀ ديگرى در تاريخ قاهره و ديگرى در نظم الفيه شهيد و غير از اين ها دارد.

مؤلف گويد،پاره اى از اشعار او را كه در مدح ائمه عليهم السّلام و غير از آنان گفته،در شهر اردبيل،ضمن مجموعه اى به خط افاضل ديده ام و اين نسخه در جزء كتاب هاى سيد نور الدّين عاملى برادر صاحب مدارك بوده است و در همان مجموعه قصيده اى از وى ضبط شده بود كه در آن به رد سنى مذهبى پرداخته كه در ضمن تأليف تاريخى،معاويه و ديگر خلفاى بنى أميه را ستايش كرده است و اين قصيده به خط شيخ محمّد بن على بن الحسن جباعى جد شيخ بهايى است و همان قصيده را در مجموعۀ ديگرى به خط شيخ عبد الصمد پسر شيخ محمّد جباعى يادشده ،ديده ام.

و گمان من اين است كه،شيخ حسن بن محمّد بن راشد-كه پس از اين از وى نام خواهيم برد و مؤلف كتاب،مصباح المهتدين فى اصول الدّين است-با مترجم فعلى ما يكى باشد و كسى كه او را همان شيخ حسن بن سليمان بن خالد،شاگرد شهيد اوّل بداند،سخت در اشتباه خواهد بود.

پس از اين،صورت خط شيخ حسن بن راشد را در آخر كتاب مصباح كبير شيخ طوسى ديده ام،كه به اين شرح نوشته بود:اين نسخه را با نسخه صحيح مقابله كرديم و كوشش كرديم تا غلطهاى آن را كاملا تصحيح كنيم مگر آنچه از چشم بيفتد و نظر از آن باز بماند.و طرف مقابله نوشته است:

اين نسخه را با نسخه تصحيح شده به خط شيخ على بن احمد معروف به رميلى مقابله كرديم.و اضافه كرده،رميلى نسخه خود را با نسخه اى كه به خط على بن محمّد سكونى بوده و در كربلاى معلا تصحيح شده،مقابله كرده است و تاريخ اين نسخه هفدهم ماه شعبان المعظم سال 830 هجرى بوده است.پس از اين مترجم ما امضاء كرده،و مى نويسد:كتبه الفقير الى اللّه تعالى الحسن بن راشد.

ص:282

مؤلف گويد:اين تاريخ ممكن است تاريخ نوشتۀ خود حسن بن راشد باشد نه تاريخ نسخۀ مقابله شده در كربلا(فتأمل).

مؤلف گويد:اين حقير،خود نسخه اى از قواعد علامه را در كتابخانه فاضل هندى در اصفهان ديده ام كه به خط حسن بن راشد حلى بوده است و از آن برمى آيد كه وى از شاگردان علامه باشد.

و نيز در مجموعه اى كه همگى آن از آثار شيخ محمّد بن على بن محمّد گركانى فاضل مشهور و تمامى آن به خط خود مؤلف بوده قصيده اى در مدح مولانا امير المؤمنين على عليه السّلام ديدم كه،از آثار نظمى شيخ حسن بن راشد حلى بوده و در آغاز آن نوشته است:اين قصيده،ساختۀ طبع شيخ امام بزرگوار،درياى بيكران و دانشور دانايى كه،جامع معقول و منقول است و مسائل فروع را از اصول استخراج مى كرده،شيخ مشايخ فقها و مجتهدان و خاتم و رئيس و پيشواى متكلمان و عالمان،مولانا تاج الملة و الحق و الدّين،حسن بن راشد كه خدا سايه نعمتش را از او باز نگيرد و فضل و فضائلش را بر او فراوان گرداند.اين قصيده با تغزلى آغاز مى شود و در پايان آن به ستايش حضرت مولا مفتخر شده است.

در آن اجازه آنجا كه به نام استادش مى رسد چنين مرقوم مى دارد:و عن شيخنا السيد العالم البارع الجليل الاوحد الامير حسن الرضوى القاينى عامله اللّه سبحانه بلطفه و متع الانام بعمره.

و«مهرجان»عيد معروفى است از عيدهاى پارسيان كه آن را مهرگان مى گويند.

و معناى بيت اين است:به يك مژده اكتفا مكن بلكه،امروز دو مژده بده يكى براى ديدار رخسار داعى و ديگرى به جهت فرا رسيدن روز عيد مهرگان،بنابراين،غرة الداعى و يوم المهرجان هر دو بدل براى بشريان است.

علامه تفتازانى،در اواخر مطول مى نويسد:علت اينكه داعى اين شعر را به فال بد گرفت براى آن بود كه شاعر در شعر خود به«لا»ى نفى آغاز كرده است.

و در همان كتاب مى نويسد:هنگامى كه داعى اين شعر را به فال بد گرفت خطاب به شاعر گفت:هرگاه مصراع ثانى را مقدم بر مصراع اوّل داشته بودى آغاز به حرف«لا»نكرده بودى.شاعر گفت،چگونه آغاز به حرف«لا»بد است و حال آنكه بهترين كلمه«لا اله الاّ اللّه»است،كه در آن آغاز به حرف«لا»شده است،داعى پاسخ او را پسنديد و جايزه خوبى به او داد.

ديگرى گفته است،علت تطير داعى به آن شعر آن بوده كه،روز مهرگان را در شعر خود آورده است و روز مهرگان هم آخرين روزهاى نشو و نماى گياهان است و او روز مهرجان را مقرون به رخسار داعى كه همواره با طراوت بوده ساخته است (1).

ص:285

مؤلف در پايان ترجمه مى نويسد:مرتضى و مجتبى كه دو فرزند داعى حسينى مى باشند از مشاهير مشايخ ابن شهرآشوب و غير او مى باشند و چنان مى پندارم كه داعى مترجم ما از نياكان آن دو بوده باشند به احوالشان مراجعه شود.

گيلانى،در نقليات از شاگردان ملا محمّد تقى مجلسى و ملا محمّد على استرآبادى و در عقليات و عرفان از تلاميذ استاد محقق آقا حسين خوانسارى استاد فاضل محقق سبزوارى و استاد علامه ملا ميرزا شيروانى بوده است (1).

و اكنون شيخ الاسلام شهرهاى گيلان است و سلطان روزگار ما شاه سليمان صفوى آن گاه كه در قزوين بود وى را از گيلان به قزوين طلبيد و منصب شيخ الاسلامى قزوين را به وى پيشنهاد كرد.او هم خواه ناخواه آن منصب را عهده دار شد و اينك نزديك به بيست سال است كه اين مقام مهم را به عهده گرفته است(ضاعف اللّه قدره).

گيلانى،در اين سال كه سنه 1106 هجرى است نزديك به 67 سال از عمرش گذشته است،و برادر فاضل ما آميرزا محمّد جعفر و ديگران از افاضل طلاب از شاگردان او بوده اند و برادر من از مقام فضيلت و دانش او بسيار تمجيد مى كرد و ما از استاد علامه خويش ملا ميرزا شيروانى،شنيديم كه مى گفت:وى بسيار با فضيلت و هوشمند است و من خود،هفت سال پيش از اين،كه به گيلان رفته بودم با وى ملاقات كردم و او را چنان يافتم كه شنيده بودم.

مع الاسف بيمارى هاى جسمانى و ناراحتى هاى روحانى از ناحيه ستمگران آن شهرها،به اندازه اى بر او وارد شد كه از افاده و تدريس و تأليف بازمانده بود،در عين حال بر بسيارى از كتاب ها در فنون مختلفه تعليقاتى نوشته است(زاد اللّه بركاته).

ص:289

به دست سعد بن عبد اللّه اختصار شده و شيخ عز الدّين انتخاب كرده باشد و مؤيد اين احتمال عبارت خود استاد است كه ذيلا آورده مى شود.

و از آثار عز الدّين،كتاب المختصر و رساله اى است در رجعت كه من اين رساله را در تيمجان گيلان ديده ام و اين دو كتاب را استاد ما در بحار متذكر شده و به وى منتسب دانسته است و ما هر دو نسخه را حاضر داريم.

استاد كتاب اوّل را المحتضر نام برده است يعنى با حاى بى نقطه و ضاد نقطه دار زيرا،موضوع كتاب در اين است كه آدمى در حال احتضار حضرت رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و ائمه طاهرين عليهم السّلام را حقيقتا مى بيند و در اين كتاب نظريات شيخ مفيد را كه اخبار وارده در اين موضوع را حمل بر انكشاف تام كرده نه رؤيت با چشم،مردود دانسته و به مناسبت اينكه محتضر و مختصر تشابه لفظى با يكديگر دارند ممكن است هر دو كلمه را يكى دانسته باشند و نام،براى كتاب بدانند و حال آنكه حق آن است كه نام المحتضر با حاء حطى و ضاد باشد.

و از آثار او كتاب ديگرى است كه در آن مقام ائمه عليهم السّلام را برتر از پيمبران و فرشتگان دانسته،و نسخه اى از آن نزد ما موجود مى باشد و اين كتاب رساله مختصر است و در آن با مطالب شيخ مفيد كه در اوائل المقالات آمده و همچنين با مطالب شيخ طوسى در المسائل الحائرية مخالفت داشته و خرده گيرى كرده است.

استاد استناد ما در آغاز بحار الانوار مى نويسد:كتاب منتخب البصائر اثر شيخ حسن بن سليمان شاگرد شهيد اوّل قدّس سرّه است كه آن را از كتاب منتخب البصائر سعد بن عبد اللّه بن ابى خلف انتخاب كرده است.و در اين منتخب كتاب هاى ديگرى را نام برده تا پيدا باشد آنچه را از كتاب هاى ديگر به دست آورده غير از اصل كتاب منتخب بصائر است ديگر از آثار او كتاب المحتضر و كتاب الرجعة است.

ص:291

و در فصل دوم از بحار گويد،كتاب هاى بياضى و ابن سليمان همگى از كتاب هاى شايسته و در خور اعتمادند و نويسندگان آن ها از علماى فحول مى باشند و از تمامى آن ها نهايت درستى و استوارى احساس مى شود.

برخى پنداشته اند رساله المختصر و الرجعة هر دو يكى است و حال آنكه اين اتحاد توهمى بيش نيست براى آنكه خود او در اثناى كتاب مى نويسد:حسن بن سليمان بن خالد مى گويد:من در اين رساله در معناى رجعت و غرض از آن،احاديثى را غير از طريق سعد بن عبد اللّه روايت مى كنم و در اين اوراق ثبت مى نمايم پس از آن باز مى گردم به احاديثى كه سعد،در كتاب مختصر البصائر آورده است.و حق آن است كه،كتاب مختصر و رساله رجعت دو اثر مستقلند و از عبارت وى برمى آيد كه اصل البصائر از مؤلف ديگرى غير از سعد بن عبد اللّه است.و مختصر آن از سعد و انتخاب آن از عز الدّين است چنان كه گذشت(فتدبر).

و از امور شگفت آور اينكه،عز الدّين در محلى از كتاب منتخب مختصر البصائر مى نويسد،در يكى از اوقات سيد رضى الدّين على به من گفت، كتاب تفسير آياتى كه دربارۀ آل محمّد صلوات اللّه عليهم اجمعين نازل شده از آثار محمّد بن عباس بن مروان است كه من يعنى،سيد رضى الدّين از فخار بن معد به طريقى كه دارد از آن كتاب روايت مى كنم.و از سياق عبارت عز الدّين برمى آيد مراد از رضى الدّين همانا،سيد على بن طاوس مؤلف اقبال است.و حال آنكه شهيد متأخر از طبقه رضى الدّين بن طاوس بوده و چگونه ممكن است شاگرد او از رضى الدّين روايت كند.بنابراين ممكن است اشتباهى در آن جمله رخ داده باشد و يا مراد از رضى الدّين ديگرى است جز ابن طاوس.

مؤلف گويد:نسخه اى از كتاب احوال المحتضر او را در مشهد مقدس رضوى ديده ام و در پايان آن ابواب چندى درباره مطالب عديده اى كه

ص:292

مشتمل بر اخبار لطيفه تازه اى است،ضميمه داشته،و چنان مى پندارم،آن ابواب در نسخه اى كه نزد ما موجود است،ضميمه نشده باشد.

مؤلف گويد:بنابراين،شيخ ابو على،يا معاصر با شيخ ابو الحسن نوۀ ابو الصلاح حلبى مذكور است و يا متقدم بر او مى باشد.

جاى تذكر است كه،نسب شيخ ابو على طبق آنچه ما در اينجا متذكر شديم در نسخه شرح ارشاد كه حاضر در نزد ماست،مضبوط است.و در بعضى از مواضع معتبره به نقل از شرح ارشاد وى را به عنوان،شيخ ابو على طاهر بن حسن صورى،ياد كرده اند،كه ما احتياط كرده،نام و نسب او را يك بار در اينجا و بار ديگر در باب«طاى بى نقطه»متعرض شده ايم و براى دسترسى به حقيقت به اين مطلب بايد به اجازات و كتاب ها رجال مراجعه كرد.

و حديث كرد ما را على بن محمّد بن ابراهيم شوشترى،از جعفر بن عنبسه،از عباد بن زياد،از عمرو بن ابى المقدام،از حضرت ابو جعفر باقر عليه السّلام.

و حديث كرد ما را محمّد بن داهر رازى،از محمّد بن عباس،از عبد اللّه ابن داهر از پدرش داهر،از حضرت صادق عليه السّلام.

و خبر داد ما را احمد بن عبد الرحمن بن فضال قاضى،از حسن بن محمّد احمد بن جعفر بن محمّد بن زيد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب عليه السّلام،از جعفر بن محمّد حسنى،از حسن بن عبدك،از اصبغ بن نباته مجاشعى گفت:حضرت مولى امير المؤمنين على عليه السّلام در ضمن نامه اى به فرزندش محمّد حنفيه نوشته الخ.

مى كنم و پدرش شيخ عبد النبى برادر شيخ زين الدّين شهيد ثانى رحمة اللّه عليه است.

مؤلف گويد:ظاهر آن است كه،عنوان نباطى ويژه حسن و پدرش عبد النبى بوده زيرا،شهيد ثانى نباطى نبوده و پس از اين ترجمه احوالش ضمن تذكرۀ پدر او خواهد آمد.

علامه گفته،اين كتاب نزد ما مشهور است،و ما هم نظريات او را در كتاب هاى فقهى خود ياد مى كنيم و از اجله متكلمان و فضلاى اماميه است رحمة اللّه تعالى.

نجاشى گفته،از استاد ابو عبد اللّه غضائرى شنيدم كه از ابن ابى عقيل بسيار ستايش مى كرد.باز علامه در باب آن ها كه از امام روايتى نقل نكرده اند بيان داشته،ابو محمّد حسن بن على بن ابى عقيل العمانى كتاب هايى دارد (1).

نجاشى گويد:ابو محمّد حسن بن على بن ابى عقيل عمانى حذاء،فقيهى متكلم و از ثقات است.كتاب هايى در فقه و كلام دارد از آن جمله است، كتاب المستمسك بحبل آل الرسول عليهم السّلام اين كتاب در پيشگاه اعلام شيعه، معروف است و كمتر اتفاق افتاده كه،حاجى از خراسان بيايد،و چند نسخه از آن را خريدارى نكند.

و از استاد خود ابو عبد اللّه بن غضائرى شنيدم،از اين مرد بسيار سپاسگزارى مى كرد.

حسين بن احمد بن محمّد و محمّد بن محمّد از ابو القاسم جعفر بن محمّد نقل كرده،گفت:ضمن نامه اى از حسن بن على بن محمّد بن ابى عقيل اجازۀ روايت كتاب،المستمسك و ديگر كتاب هايش را به من داد.

و من خود كتاب الكر و الفر او را نزد استادم ابو عبد اللّه غضائرى قرائت كرده ام و آن كتابى است در امامت كه به طرز جالبى از نظر پرسش و پاسخ مسائل تأليف يافته است،و شيخ طوسى در رجال همين را گفته است.

شيخ طوسى در فهرست گويد:ابو على حسن بن عيسى،معروف به ابن عقيل عمانى آثارى دارد و او از جمله متكلمان امامى مذهب است و از آثار او كتاب المستمسك بحبل آل الرسول عليهم السّلام در فقه و غير از آن است و كتابى نيكو و بزرگى است و ديگر كتاب،الكر و الفر در امامت و غير از اين ها.

ص:300

ابن شهرآشوب در معالم العلماء مى نويسد:حسن بن ابى عقيل عمانى از متكلمان بوده و آثارى دارد از جمله المستمسك بحبل آل الرسول عليهم السّلام كتاب بزرگى است در فقه و الكر و الفر در امامت.

مؤلف گويد:ما نام پدر ابن ابى عقيل را على نوشته ايم و ديگران عيسى ضبط كرده اند و علت ترجيح ما آن بوده كه،نجاشى در فن رجال از ديگران حتى از شيخ طوسى هم بيناتر بوده است،نام پدر او را على نوشته است و ابن شهرآشوب با همه موقعيت علمى كه دارد در على بودن نام پدر او با نجاشى موافقت كرده است (1).

از ظاهر كلام علامه به دست مى آيد كه عيسى،جد ابن ابى عقيل بوده و انتساب و شهرت وى به جد است و احتمال بعيدى است كه،عيسى در كلام شيخ تصحيف على باشد.

و اما درباره اختلاف كنيه،كه نجاشى آن را ابو محمّد و شيخ ابو على گفته است،مهم نيست زيرا،ممكن است داراى دو كنيه بوده باشد.

شيخ در فهرست گويد:ابو على حسن بن عيسى معروف به ابن ابى عقيل عمانى،داراى آثار چندى است،از جمله متكلمان امامى مذهب است و از آثار او المستمسك بحبل آل الرسول عليهم السّلام است كه كتاب بزرگ و پسنديده اى در فقه بوده است و نيز از آثار اوست،كتاب الكر و الفر در امامت.

شيخ معاصر،در امل الآمل در سه موضع از او نام مى برد.

در موضع اوّل مى نويسد:ابو محمّد حسن بن ابى عقيل عمانى،عالمى فاضل و متكلمى فقيه و عظيم الشأن و ثقه بوده است و علامه و نجاشى او را توثيق كرده اند.

در موضع ثانى،كلام علامه و نجاشى و پاره اى از آنچه ما متذكر شديم ايراد كرده است.

ص:301

در موضع ثالث،كلام شيخ را از فهرست چنان كه ما نقل كرديم متذكر شده است (1).

مؤلف گويد:ظاهر آن است كه،ابن ابى عقيل معاصر با كلينى و على بن بابويه قمى پدر شيخ صدوق بوده است و از ظاهر كلام نجاشى به دست مى آيد،مراد از ابو القاسم جعفر بن محمّد همان ابن قولويه است كه از كلينى روايت مى كرده است و مراد از محمّد بن محمّد،شيخ مفيد است و مراد از حسين بن محمّد بن احمد بن محمّد،ابن غضائرى نمى باشد زيرا،ابن غضائرى حسين بن عبيد اللّه بن ابراهيم غضائرى است.

و از بحث ماء البئر(آب چاه)شرح ارشاد شهيد اوّل كه متعرض قول او شده كه آب چاه،به مجرد ملاقات با نجاست،نجس نمى شود و خود شهيد معتقد بوده است كه آب قليل به مجرد ملاقات با نجاست،نجس مى شود برمى آيد كه كنيه ابن ابى عقيل ابو على بوده و اين تصريح،موافق با كلام شيخ است كه كنيه او را ابو على گفته است و ابو محمّد را كه علامه و نجاشى،كنيه او دانسته اند و پيش از اين هم اشاره شد،از باب داشتن دو كنيه است و هرگاه بخواهيم يكى از دو كنيه را از اشتباه ناسخان بدانيم احتمال بس بعيدى است؛زيرا نظير آن در كتاب هاى رجال فراوان است.

مؤلف گويد:در يكى از يادداشت هايم ديدم كه كنيه ابن ابى عقيل را ابو على نوشته ام و ممكن است در جايى ديده باشم و ابو يعلى تصحيف ابو على بوده باشد.

عمانى،با عين بى نقطه مضمومه و تشديد ميم منسوب به عمان است كه ناحيه ى معروفى است و مردم آن در اين روزگاران يا از ديرزمان،از خوارج و ناصبى ها مى باشند.

ص:302

و مشهور آن است كه،برخى از شهرهاى آن،از قبيل فرضه و مسقط،به دست فرنگى ها افتاده و اين شهرها را با زور،از عمانى ها گرفته اند و خود عمان در حد وسط ميان شهرهاى يمن و فارس و كرمان واقع شده و در آنجا وادى برهوت است كه ارواح دوزخيان را در عالم برزخ در آن محل شكنجه مى دهند و وادى برهوت نزديك به صحراها و دشت هاى عمان است.

عمانى ها پيشوا و امام معروفى دارند و من در تشرف به اوّلين سفر حج خود از حج هايى كه موفق شده ام،امام ايشان را ملاقات كردم و سوگند به جان خودم،هرگاه عمان هم به دست فرنگيان بيفتد،بهتر از حال حاضرش خواهد بود.

بارى ضبطى را كه براى عمانى متذكر شديم مشهور و داير بر السنه علما بوده و طبق همين ضبط هم در كتاب هاى فقهاء آمده است و يكى از فضلا، عمان را به ضم عين و تخفيف ميم ضبط كرده است ليكن اين ضبط از صحت دور است و غريب تر آن است كه،حرف«فا»را به جاى«نون»به كار ببرد و بگويد،«عمافى»و در بعضى از نسخه هاى خلاصه علامه آمده كه كلمه عمان را«عماف»خوانده است ليكن به خط شهيد ثانى به طرز مشهور ضبط شده است.

و حذاء،به فتح حاء و تشديد ذال منسوب به كسى است كه كارش كفش سازى يا كفش فروشى باشد.

يكى از شاگردان شيخ على كركى در رساله اى كه،درباره شرح حال مشايخ تأليف كرده مى نويسد:و از ايشان است،حسن بن ابى عقيل مؤلف آثار پسنديده از آن جمله،المستمسك و او از پيشينيان اصحاب اماميه است.

لاهيجى،مراتب علوم را در شهر قم در محضر پدرش فراگرفته،و آثارى، دارد از آن جمله:جمال الصالحين در اعمال ساليانه كه به فارسى نگاشته و همين كتاب را به نام ديگرى تأليف مختصر كرده است و نيز كتاب مصابيح الهدى و مفاتيح المنى،در حكمت از تأليفات او است.اين كتاب مشتمل بر يك مقدمه،و چهار باب است.ديگرى رسالۀ تزكية الصحبة يا تأليف المحبة،در ترجمه رساله كشف الريبة عن احكام الغيبه شهيد ثانى كه به پارسى است وى،اين كتاب را نخست تلخيص كرده،پس از آن پاره اى تحقيقات را بدان افزوده است از آن جمله،رسالۀ فارسى ديگرى است كه مشتمل بر پاره اى از مسائل است.و ديگرى رسالة الالفة و رسائل و آثار ديگر (1).

لاهيجى،سال 1121 هجرى درگذشته است.

شيخ مفيد به توسط جعفر بن قولويه از وى روايت مى كرده،و از معاصران كلينى رحمه اللّه است.

عمانى فتواهاى منحصر به فردى داشته،از جمله آب قليل را به مجرد ملاقات با نجاست نجس نمى دانسته است و از جمله فتواهاى بسيار نادر او يكى آن است كه،شهيد اوّل در كتاب ذكرى،در بحث قرائت نماز از وى چنين نقل كرده است.كسى كه نماز مستحبى مى خواند،مى تواند پس از حمد در ركعت اوّل برخى از سوره اى را بخواند و در ركعت دوم بدون آنكه حمد بخواند از همان بخشى كه مانده سوره را تمام كند و اين فتوا، همان طور كه گفتيم از فتواهاى نادر است و ممكن است اين نماز را مقايسه با نماز آيات كرده باشد.

شيخ در باب اسماء از فهرست گويد:ابو على حسن بن عيسى،معروف به ابن ابى عقيل عمانى،آثارى دارد و در رديف متكلمان شيعه مى باشد و از آثار او،المستمسك بحبل آل الرسول عليهم السّلام در فقه و امثال آن است كه كتاب بزرگ و ارزنده اى است.و كتاب ديگرى در امامت،به نام الكرّ و الفرّ و غير از اين ها.

و در باب كنى و القاب از فهرست گويد،ابن ابى عقيل عمانى مؤلف الكر و الفر از جمله متكلمان امامى مذهب بوده است و آثارى دارد از جمله المستمسك بحبل آل الرسول عليهم السّلام در فقه و غير آن كه كتابى بزرگ و ارزنده است و نام او حسن بن عيسى و مكنى به ابو على و معروف به ابن ابى عقيل است.

و علامه در ايضاح الاشتباه گويد (1)...

ص:306

ابن شهرآشوب در معالم العلماء گويد (1)...

قاضى نور اللّه،در مجالس المؤمنين چنين مى نويسد:حسن بن على بن ابى عقيل عمانى،از اعيان فقها و اكابر متكلمان بوده و او نخستين دانشورى است از مجتهدان شيعه كه با مالك كه از علماى عامه است موافقت كرده و آب قليل را به مجرد ملاقات با نجاست نجس ندانسته است و به خاطر نمى رسد ديگرى از مجتهدان شيعه در اين مسأله با وى همراه بوده باشد.

به جز سيد اجل حسيب فاضل نقيب امير معز الدّين محمّد صدر اصفهانى رساله اى مستقل در دفاع از مذهب ابن ابى عقيل نوشته و از اعتراضاتى كه علامه در مختلف و ديگران عليه ابن ابى عقيل آورده اند پاسخ داده و ادله ديگرى در جانب دارى از نظريه ابن ابى عقيل ايراد كرده است و اين ضعيف (قاضى نور اللّه)مؤلف اين كتاب(مجالس المؤمنين)در اوقاتى كه كتاب مختلف را مطالعه مى كردم و رساله معز الدّين مورد توجه من بود رساله على حده اى در رد رسالۀ مذكور تأليف كردم.

ابن ابى عقيل آثارى در فقه و كلام دارد از جمله المستمسك بحبل آل الرسول،و اين كتاب، ازهرجهت در ميان شيعه اشتهار دارد تا به حدى كه هر زمان قافلۀ حاجيان از خراسان مى آيد،نسخه اى از آن را به دست،آورده، يا از آن استنساخ كرده و يا خريدارى مى كند.و به دنبال آنچه مرقوم داشته مطالبى را كه از نجاشى در اينجا آورده ايم متعرض شده است.

مؤلف گويد:اينكه قاضى اظهار مى دارد هيچ يك از مجتهدان شيعه به غير از سيد صدر،در اين مسأله با ابن ابى عقيل همراهى نكرده است،درست نيست.

پس از عصر قاضى يعنى در روزگار ما،ملا محمّد محسن كاشانى رحمه اللّه با ابن ابى عقيل موافقت كرده و پافشارى در صحت آن داشته و استاد محقق ما

ص:307

آقا حسين خوانسارى در شرح دروس،به صحت اين مسأله تمايل داشته،و تحقيق حقيقت اين مسأله،به عهده كتاب طهارت از كتاب وثيقة النجاة ما مى باشد.

ابو على،به شهرهاى بسيارى سفر كرده و سال 331 هجرى وارد حلب شده و مدتى را در نزد سيف الدوله حمدان گذرانده و با ابو طيب متنبى مجالس مشاجرۀ چندى را به پايان آورده است.پس از آن به ديار فارس رفته و به مصاحبت عضد الدوله ديلمى مفتخر شده و در پيشگاه او بر ديگران برترى يافته و منزلتى عالى به دست آورده است تا آنجا كه عضد الدوله خود را در فنون نحو غلام وى دانسته و ابو على هم كتاب ايضاح و تكمله را كه در نحو بوده به نام وى تأليف كرده است (1).

كوتاه سخن اينكه ابو على،مشهورتر از آن است كه،زبان به فضيلت او گشوده شود-او متهم به اعتزال بود و سال 288 هجرى متولد شده و در روز يك شنبه هفدهم ماه ربيع الآخر و يا ربيع الاول سال 377 هجرى در بغداد درگذشته و در شونيزيه مدفون شده است.

فسوى،به فتح فا و سين،منسوب به فسا از شهرهاى فارس است.

مؤلف گويد:ظاهرا مراد او از اعتزال،تشيّع اوست و مشهور آن است كه، ابو على از اماميه است و چنان كه مى دانيم سنى ها تفاوتى ميان خاصه و معتزله از نظر اعتقاد قايل نمى باشند.

مؤلف مختصر تاريخ ابن خلكان هم،آنچه را كه در اصل اين كتاب راجع به وى آمده،ياد كرده است آرى،پس از يادآورى از كتاب ايضاح و تكمله مى نويسد:گويند،در يكى از روزها كه ابو على در ركاب عضد الدوله بوده و در ميدان شيراز تفرج مى كرد عضد الدوله از وى پرسيد،در جملۀ «قام القوم الاّ زيدا»نصب مستثنى كه زيد باشد به چيست؟ابو على در پاسخ

ص:309

وى گفت:نصب مستثنى به فعل مقدر است.عضد الدوله سؤال كرد چه فعلى تقدير گرفته مى شود و تقدير آن چگونه است؟گفت استثنى زيدا.

عضد الدوله گفت،چرا مستثنى را رفع نمى دهى تا فعل مقدر آن امتنع زيد باشد؟ابو على پاسخى نداشت و به امير گفت هرگاه پاسخى بدهم پاسخ مى دانى خواهد بود.

و خود او در ايضاح گويد،نصب مستثنى به وسيله فعل متقدم و به تقويت الا است.

از او حكايت كرده اند گفت،با آنكه از فنون شعر باخبرم تاكنون جز سه بيت شعر بيش نگفته ام.زيرا،خاطر من با سرايندگى موافقتى ندارد و آن سه شعر هم راجع به پيرى و فرتوتى است (1).

پس از آن مؤلف مختصر تاريخ ابن خلكان،به نقل آثار او كه پس از اين خواهد آمد پرداخته است.

مؤلف گويد،از آثار او كتاب الايضاح است كه در فنون نحو نوشته و اين اثر را به امر امير عضد الدوله ديلمى تأليف كرده است به همين جهت آن را ايضاح عضدى گويند.

و من نسخه اى از آن كتاب را در كتابخانه وقفيه قسطنطنيه ديده ام و اين كتاب بر ابن جواليقى نحوى قرائت شده و تاريخ آن آغاز ذيحجه سال 528 هجرى بوده و خط مراغى و حواشى وى بر اين كتاب ديده مى شود و ممكن است بر غير از او هم قرائت شده باشد.

ص:310

و در آن كتابخانه نسخۀ ديگرى از ايضاح بوده كه سال 620 هجرى استنساخ شده و اين نسخه با كمال استادى و صحت اعراب گذارى شده است.

و همين كتاب را شيخ عبد القادر جرجانى(گرگانى)شرع لطيفى كرده و من شرح او را در همان كتابخانه ديده ام و نسخه آن بسيار كهن سال بود.

و در پشت برخى از كتاب ها ديده ام كه كتاب ايضاح،ملخصى از، الكتاب سيبويه است.ليكن با مطالعه اى كه از ايضاح داريم برنمى آيد كه ملخصى از الكتاب،بوده باشد.

و از آثار بو على،كتاب المسائل الشيرازيات،و كتاب المسائل البغداديات،است كه هر دو در علم نحو نوشته شده و من كتاب شيرازيات را كه نسخه اى بس كهن بوده در بغداد ديده ام و از آثار او،كتاب التذكره در نحو است.همين كتاب را ابن جنى،تلخيص و تهذيب كرده و قواعد و مطالبى كه خود خواسته از آن برگزيده است.و كتاب التكملة در نحو كه پيش از اين نام برده شده از آثار اوست.

از آثار ديگر او،كتاب الحلبيات و كتاب الحجه و كتاب الاغفال است كه ممكن است همگى آن ها در نحو باشد و كتاب الشعر نيز از آثار اوست.و اين چهار كتاب را ابن سيده لغوى،در آغاز كتاب المحكم كه در لغت بوده به وى نسبت داده است.و نيز در آغاز المحكم پاره اى از آنچه را متذكر شديم منسوب به وى دانسته،از جملۀ آن ها كتاب الاهوازيات است و ممكن است اين همان كتاب المسائل الشيرازيات،باشد و مؤيد اين احتمال آن است كه ابن سيده در آغاز المحكم از كتاب شيرازيات نام نبرده است.

مؤلف مختصر ابن خلكان گويد:بو على آثار زيادى دارد از آن جمله، التذكره و المقصور و الممدود و كتاب الحجه در قرائت و كتاب الاغفال راجع به غفلت هايى كه دربارۀ معانى براى زجاج اتفاق افتاده است و كتاب

ص:311

المسائل الحلبيات و كتاب المسائل البغداديات و الشيرازيات و كتاب البصرية و المسائل المجلسيات و جز اين ها.

پيش از اين اعتراض امير عضد الدوله راجع به استثنا متذكر شديم.اكنون بعضى از ادبا در پاسخ ايراد امير،مى گويند،قام القوم،از قيام قوم اطلاع مى دهد و با استثنايى كه از زيد به عمل مى آورد،عدم قيام او را اعلام مى كند.و اگر امتنع در تقدير باشد هيچ يك از دو فعل مستند به زيد نبوده است.

مؤلف گويد:ما در پاسخ مى گوييم اين جواب هم مى دانى و بى فايده است.و حق آن است كه نصب استثنا به خود الا باشد.چنان كه گروهى از نحوى ها به اين معنا اعتراف كرده اند (1).

ذهبى،در ميزان الاعتدال گويد:ابو على حسن بن احمد فارسى نحوى، مؤلف آثار زيادى است.در نزد او جزوه اى بوده كه آن را از على بن حسين ابن معدان فارسى،از اسحاق بن راهويه نقل كرده است.و تنوخى و جوهرى از وى روايت كرده اند.و خود او از نظر علم نحو در پيشگاه امير عضد الدوله بر ديگران مقدم،و به مذهب اعتزال متهم بود.وى اديبى راستگو و درست كردار بوده است.

مؤلف گويد:اعتزالى را كه ذهبى به وى نسبت داده همان تشيّع اوست چنان كه گذشت.و اينكه وى را،حسن بن احمد نام بردم(و مانند مؤلف اين كتاب حسن بن على بن احمد نگفتم)از باب نسبت نواده به جد است و اين گونه نسبت معمول و همگانى است.

ص:312

در حكايات آمده است:در يكى از روزها گروهى به در خانه بو على آمدند و او در را براى ورود آن ها باز نكرد.يكى از حاضران گفت،اى شيخ نام من عثمان است و تو مى دانى كه عثمان،غير منصرف است و باز نمى گردد.در حال،غلام شيخ پشت در آمد و گفت:شيخ مى گويد،اگر نكره باشد بايد منصرف گردد.

جاربردى در اواخر شرح شافيه مى نويسد:حكايت كنند در يكى از روزها بو على فارسى،به خانه مردى كه خود را به علم و دانش شناسانده بود وارد شد در برابر او جزوه كتابى را ديد كه در آن كلمه«قايل»با ياء دونقطه نوشته بود ابو على پرسيد اين جزوه به خط چه كسى نوشته شده است؟در پاسخ گفت خط خود من است.بو على با كمال خشمناكى به وى نگريست و گفت:گام هايى را كه براى ديدار تو برداشتيم بيهوده بود و بلافاصله از خانه او بيرون رفت.

مؤلف گويد:غرض بو على آن بوده كه لازم است ياى قايل را بدل به همزه كنند و«قائل»بنويسند چنان كه مقتضاى قلب آن است كه،در تلفظ آن هم«قائل»بگويند و به همين مناسبت،جاربردى جمله«نايل يديه»،را كه حريرى در مقامه رقطاء آورده،بر او اشكال كرده است.

پيش از اين بخشى از احوال بو على را در شرح حال متنبى (1)متذكر شديم و پاره اى از آن را در شرح حال ابن جنى و ديگر ادبا،متعرض خواهيم شد.

فسوى منسوب به فساست كه قصبه معروفى است نزديك شيراز.

كلمه فسا،به الف مقصوره ختم مى شود و در منسوب بدان و به حكم قاعده الف مبدل به واو مى شود و ممكن است فسا،همان«پسا»باشد كه در عربى«بشا»مى گويند (2).

ص:313

تقويم البلدان گويد:بسا همان بشاى عربى است كه از شهرهاى فارس از شهرستان دارابجرد از اقليم سوم است.

لباب گويد:بسا،به فتح باء يك نقطه و سين مهمله و پس از آن الف، همان شهر«بسا»است.از ابن حوقل نقل شده،شهر بسا بزرگترين شهرى است،در كوره دارابجرد و از لحاظ بزرگى هم پايۀ شيراز است و بيشتر چوب هاى بناهاى آن از درخت سرو مى باشد...

ياقوت حموى در معجم البلدان،گويد:فارس سرزمينى وسيع و اقليمى پهناور است.حدود آن از جانب عراق،ارجان و از سوى كرمان،سيرجان و از جهت ساحل درياى هند،سيراف و از طرف سند،مكران است.

بو على،در قصريات گفته:فارس نام شهر است نه نام مرد و غير منصرف است زيراكه ،تأنيث بلده بر آن غالب آمده است مانند«نعمان»و كلمه «فارس»عربى نبوده بلكه،فارسى است و آن را«پارس»تلفظ مى كردند.

بعضى گفته اند:فارس معرب پارس است و حاكم نشين آن،در اين روزگار شهر شيراز بوده است.

اين سرزمين را به نام«فارس بن علم بن سام بن نوح»ناميده اند.

ابن كلبى گفته است:«فارس»منسوب است به«فارس بن ماسور بن نوح».

احمد بن ابى سهل حلوانى گفته است:به طورى كه به خاطر دارم سرزمين فارس منسوب است به«فارس بن نيرس بن ارم بن سام بن نوح».

بعضى هم گفته اند:سرزمين فارس به نام«فارس بن طهمورث (تهمورس)»است و فارسى زبانان آن را به وى منتسب،و از نوادگان او مى دانند و فارس،پادشاهى دادگر و از سلسله پيشداديان بوده و نزديك به توفان نوح مى زيسته است و او ده فرزند داشته به نام هاى:جم و شيراز و استخر و فسا و جنابا و لشكر و كلواذا و قرقيسا و عقرقوف و هريك از آن ها را حكومت آن شهرى داد كه به نام وى خوانده شده بود.

ص:314

در سرزمين فارس هيچ شهرى نيست مگر اينكه رشته هاى كوه،آن را احاطه كرده يا در دامنه كوهى واقع شده باشد به جز پاره اى از شهرهاى آن، كه در دشت واقع شده است.

و پنج شهر آن معروف است كه بزرگ ترين آن ها استخر است پس از آن، اردشيره خره،سپس شاپور و بعد از آن فناخسرو.و نيز در آنجا پنج روم است كه بزرگ ترين آن ها رم خيلويه،بعد از آن رم احمد بن ليث،سپس رم احمد بن صالح،ازآن پس رم شهريار،به دنبال آن رم احمد بن حسين و رم جايگاه اكراد و محلى است كه خيمه و خرگاه خود را سراپا مى كنند و به عبارت ديگر محل چادرنشينان است.

سرزمين فارس،از ديرباز و از پيش از اسلام واقع شده بود،ميان نهر بلج تا اوّل سرزمين آذربايجان و از ارمنيه تا فرات و ازآنجا تا صحراى عربستان و ازآنجا تا عمان و مكران و كابل و طخارستان و به طورى كه اظهار داشته اند،سرزمين فارس باصفاترين و معتدل ترين قطعات ربع مسكون است و داراى پنج شهر معروف بوده است:استخر و شاپور و اردشير خره و دارابجرد و ارجان.و طول و عرض قطعات آن صد و پنجاه فرسخ مى باشد.و در نواحى فارس قبيله هاى كرد كه متجاوز از پانصد هزار خانوارند در چادرهاى موئى زندگى مى كنند و به رويه عرب در زمستان و تابستان به دنبال چراگاه بوده و به دامدارى اشتغال دارند.

مؤلف تقويم البلدان گويد:سرزمين پارس،از طرف مغرب به حدود خوزستان و تمام حد غربى و از طرف شمال به اصفهان و كوه هايى كه اطراف آن را احاطه كرده،و از جهت جنوب به درياى فارس كشيده شده اند و از طرف مشرق به حدود كرمان و بيابانى كه از جهت شمال،شهرهاى فارس را در احاطه خود دارد،همان بيابانى است كه واقع ميان فارس و خراسان است و تمام حد شمالى آن،حدود اصفهان و شهرهاى جبال است.

ص:315

مهلبى،در كتاب عزيزى گويد:آخرين نقطۀ شرقى فارس ناحيه يزد و آخرين حد جنوبى آن سيراف و دريا و حد شمالى آن رى است و از شهرهاى فارس،گرگان است (1)كه كنار شعب بوان واقع شده و پنج فرسخ از نوبندجان فاصله دارد و از شهرهاى آنجا سرمق است كه شهرى پربركت و پردرخت است.

و از محل هاى تفريح فارس،شعب بوان است كه يكى از محل هاى تفريح چهارگانۀ معروف دنيا به شمار مى آيد و آن ها عبارتند از غوطه دمشق و نهر ابله و صغد سمرقند و شعب بوان.

شعب بوان تقريبا دو فرسخ از نوبندجان دور است و از چندين دهكده تشكيل شده و آب ها و درخت هاى آن به يكديگر متصل است به حدى كه دهكده هاى شعب بوان زير پوشش درخت ها قرار گرفته و تا انسان وارد شعب نشود از آن قريه ها اثرى مشاهده نمى كند.

نوبندجان از اقليم سوم و از شهرهاى فارس است و آنجا را قصبه شاهپور هم مى گفته اند.

در لباب گويد:نوبندجان،به فتح نون و سكون واو و فتح با و سكون نون و فتح دال و جيم و الف و نون است (2).

در مشترك گويد:شعب بوان نزديك نوبندجان است و شعب بوان يكى از محل هاى تفريح دنيا به شمار است و در ميان نوبندجان و ارجان واقع شده است و دربارۀ اين محل تفريح گفته شده:

ص:316

اذا أشرف المحزون من رأس قلعة

على شعب بوان استراح من الكرب

هرگاه،انسان اندوهگين،از بلندى به دره بوان نظر اندازد از هرگونه كدورتى رهايى پيدا مى كند.

در لباب گويد:نوبندجان نام شهرى است از سرزمين فارس.

مهلبى در عزيزى گويد،شهرهاى فارس به جهت جنوب و شمال منقسم مى شود.

شهرهاى جنوبى مشتمل بر دشت ها،و شمالى مشتمل بر شهرهاى كوهستانى است و از شهرهايى كه در دشت است،ارجان و نوبندجان و مهروبان و سنبير و كازرون و استخر و بيضا و دارابجرد است.

يكى از بصرى ها گفته،مسافرى كه از سيراف حركت مى كند از ساحل دريا عبور مى كند و مسير او منتهى مى شود به بندخان،و آن قريه اى است در يك منزلى سيراف.

سپس از بندخان به جانب ناوبند حركت مى كند و ناوبند شهر آبادى است كه مسير دو روز راه از بندجان دور مى باشد.سپس ده منزل در كنار دريا حركت مى كند تا به كيش مى رسد و فاصله ميان جزيره كيش و هرمز كه در دريا واقع شده به اندازه سه روز راه است.

مهلبى در عزيزى گويد،از شيراز تا سيراف شصت و اندى فرسخ راه جنوبى است و از شيراز تا اصفهان هفتاد و دو فرسخ شمالى است.

ابن حوقل گفته است:در ميان فارس و سيستان و خراسان و ديگر شهرها،بيابانى است كه اين شهرها را دربر گرفته است و اين بيابان از جهت غربى حدود قومس(دامغان و سمنان)و رى و قم و كاشان،و از طرف جنوب كرمان و فارس و مقدارى از اصفهان،و از جانب شرق،مكران و بخشى از سيستان و از سوى شمال،حدود خراسان را در خود جاى داده

ص:317

است.بنابراين،بخشى از اين صحرا از خراسان و قومس،و برخى ديگر آن از سيستان و قسمتى از آن مربوط به كرمان و فارس و اصفهان است.

در لباب گويد،جهرم،به فتح جيم و سكون ها و فتح راء بى نقطه و آخر آن ميم.

از شهرهاى فارس است (1)در كتاب اطوال،طول جهرم،79 درجه(عط) و عرض جغرافيايى آن 408 درجه(تحج)نوشته شده است.

از ابن حوقل نقل شده است:از سيراف تا شيراز به اندازه شصت فرسخ و از شيراز تا استخر به اندازه دوازده فرسخ،و از شيراز تا كازرون به مقدار بيست فرسخ،و از كازرون تا جنابه به اندازه بيست و چهار فرسخ،و از شيراز تا جنابه چهل و چهار فرسخ،و از شيراز تا اصفهان هفتاد و دو فرسخ،و از شيراز به طرف مغرب تا اوّل حدود خوزستان شصت فرسخ،و شهر ارجان در آخر حدود فارس و در مرز خوزستان است.و از شيراز تا فسا بيست و هفت فرسخ،و از شيراز تا بيضا هشت فرسخ،و از شيراز تا دارابجرد پنجاه فرسخ،و از مهروبان تا قلعه ابن عماره كه طول فارس و در كنار دريا واقع شده است به اندازه صد و شصت فرسخ است.و قلعۀ ابن عماره قلعۀ سربه فلك كشيده اى است كه كنار دريا بنيان،و دربارۀ آن گفته شده است:پادشاه اين دژ،همان كسى بوده كه خداى متعال در سورۀ كهف آيه 79 فرموده: ...وَ كانَ وَراءَهُمْ مَلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصْباً در پى آن ها پادشاهى است كه هر كشتى را غاصبانه در اختيار خويش درمى آورد.و اين دژ اكنون ويران شده است و هرگاه مسافرى از سيراف عازم دژ ابن عماره

ص:318

شود و بخواهد از ساحل دريا به سفر خود ادامه دهد،بايد كوه ها و بيابان ها را طى كند تا بدانجا برسد.

در عزيزى گويد،«و از دژهاى شهرهاى شيراز دژ ابن عماره و بسا است».

در لباب گويد،«بسا،به فتح با و سين و الف از اقليم ثالث است».

از ابن حوقل نقل شده است:شهر بسا(فسا)از بزرگ ترين شهرهاى شهرستان دارابجرد است و در بزرگى،همتاى شيراز است و بيشتر چوب هاى بناى آن سرو است و در آنجا برف و رطب و گردو و اترج فراوان است.

جزرى در اللباب گفته است:كلمه«بسا»را به عربى فسا و منسوب بدان را فسوى گويند و فارسيان بسا سيرى را از مردم آن سرزمين مى دانند و مى گويند سيد(ابو الحرث)ارسلان ترك از مردم شهر فسا،و منسوب بدان است و به بسا سيرى يا نسا سيرى كه شهرت تاريخى دارد و معروف است، هرچند در افواه مردم مشهور نيست.و او كسى است كه در شهر بغداد خطبه به نام خلفاى فاطمى مصر خواند و قائم عباسى را از خلافت خلع كرد.

دارابجرد از اقليم سوم و از سرزمين هاى فارس است (1).

ص:319

در لباب گويد:«دارابجرد»،به فتح دال مهمله و سكون الف پس از آن،را و الف و باء ساكن و جيم مكسور و راء ساكن و آخر آن دال بى نقطه.

از ابن حوقل نقل شده است:دارابجرد شهرى است كه آن را«دارا»بنيان نهاده و سور و خندقى دارد و آب هاى زيادى در آن جارى مى باشد و در آب هاى آن گياهى مى رويد كه هرگاه بر اندام شناورى بپيچد كمتر اتفاق مى افتد از غرق شدن نجات پيدا كند.

و در وسط شهر كوهى است قبه مانند كه به كوه هاى اطراف خود اتصالى ندارد و در ناحيه دارابجرد كوه هايى است،از نمك به رنگ هاى سفيد و سياه و قرمز و زرد و سبز،و از اين نمك ها انواع غذاهاى مخصوص تركيب مى دهند و به شهرها روانه مى دارند.

در مشترك گويد ناحيه دارابجرد از بزرگ ترين شهرستان هاى فارس است.

در عزيزى گويد،در نواحى دارابجرد معدن موميا و معدن زيبق وجود دارد.

ابن حوقل گويد،از آثار شگفت آور فارس،كوهى است در ناحيه شاهپور كه بر روى آن صورت هاى پادشاهان و مرزبانانى كه در عجم شهرت داشته و همچنين تمامى پيران آتشكده هاى پارس منقوش شده است.

او گويد،در شهر ارجان،در دهكدۀ طريان چاهى حفر شده كه بنا به قول مردم آن سرزمين،كسى به كف آن نرسيده است و آبى از آن مى جوشد كه

ص:320

مى تواند به خوبى آسيابى را به حركت درآورد و زمين هاى اطرافش از آن مشروب شود.

بازگويد:از شهرهاى فارس شهر«كثه»است كه آن را حومۀ يزد گويند و اين شهرى است كه در كنار صحرا،بنيان شده است و ميوه بسيارى دارد و از مصرف خوراكى مردم،آنجا تجاوز مى كند و ما زاد آن را براى فروش به اصفهان مى برند.

و نيز گفته است،از آثار شگفت انگيز فارس چاهى است در شهر هنديجان،اين چاه در ميان دو كوه حفر شده است و دودى از آن خارج مى شود.به طورى كه كسى تاب نزديك شدن به آن را ندارد و هرگاه پرنده اى هم بر فراز آن حركت كند از بالا در درون آن چاه افتاده و مى سوزد.(چاه آتش نشان)

و در ناحيه دارين،نهر آب خوش گوارى است كه به نام نهر«اخشن» موسوم است كه هم،براى آشاميدن مصرف مى شود،و هم،زمين هاى اطراف را مشروب مى كند و آب آن به طورى است كه هرگاه،جامه ها را با آن آب بشويند سبزرنگ مى شود.

مؤلف گويد،آنچه را نوشتيم به همان نحوى بود كه در اثر ابن حوقل ديديم و صحت و سقم آن ها را تضمين نمى كنيم.

در لباب مى نويسد:«ماين»،با ياى مكسور از شهرهاى فارس است، گروهى دانشوران از آن سرزمين برخاسته اند.

مؤلف گويد:«جرد»معرب گرد است به كسر گاف و ظاهر آن است كه بسا غير از نساى مشهور است و مؤيدش آن است كه از بسا نامى نبرده است (1).

ص:321

منظور از نهج،نهج البلاغه اى است كه سيد رضى از فرمايش هاى حضرت مولا على عليه السّلام گرد آورده است.و مراد از شهاب،همان شهاب الاخبار قاضى قضاعى است كه از علماى عامه بوده است و كتاب او را عدۀ ديگر از علما ما نيز شرح كرده اند.

و من كتاب فرقد الغرباء او را به خط خود او ديده ام و در ظهر آن انشاى لطيفى به خط شيخ حسن صاحب معالم مشاهده كرده ام كه از حانينى و اثر او ستايش كرده است.

و از آثار منظوم او قصيده اى است كه در سوگ سيد محمّد بن على بن ابو الحسن موسوى مؤلف مدارك سروده است اشعار ذيل از آن چكامه است.

هو الحزن فابك الدار ما نظم الشعراء أدي ب و ما طرق الدجى رمق الشعرى

أنوح و أبكى لا أفيق فتارة أهيم بهم وجدا و اخرى بهم سكرا

و انى لكالخنساء قد طال نوحها و قد عدمت من دون امثالها صخرا

فقل لغراب البين يفعل ما يشا فمن بعد شيخى لا أخاف له غدرا

شريف له عين الكمال مريضة علاها دخان العين فهى به عبرى

أ انسى اميرا فى الفؤاد لاجله مديد عذاب ما وجدت له قصرا

درگذشت صاحب مدارك اندوهى بوده كه مادام كه سراينده به سرايندگى مى پردازد و ستارۀ شعرى در شب تاريك چشمك مى زند خانه نشين و اندوهبار مى سازد.نوحه مى كنم و اشك مى ريزم و از آن دست بردار نمى باشم.و گاهى از گريه حالت وجد و هنگامى حالت مستى به من روى مى آورد.من براثر رحلت او همانند خنسايم كه همواره در فقدان صخر مى گريست و نوحه سرايى مى كرد.اينك به مرگ بگو،هرچه مى خواهد انجام بدهد كه من پس از رحلت استادم از هيچ گونه حيلۀ او بيمى ندارم.

سيدى را به خاطر دارم كه ديدۀ كمال و دانش از فقدان او بيمار است و از گريه زياد دود از آن بلند مى شود.چگونه آن بزرگوار را از خاطر ببرم و حال آنكه همواره دل من در آتش عذاب او مى سوزد و آسايشى در خود احساس نمى كند.

ص:325

كتاب ها و رساله هايى دارد از جمله منتقى الجمان فى الاحاديث الصحاح و الحسان كه كتاب عبادات آن تمام شده و ما بقىِ كتاب هاى آن ناتمام مانده است و كتاب معالم الدّين و ملاذ المجتهدين كه مقدمه آن در اصول نوشته شده و قسمتى از كتاب طهارت كه ناتمام مانده است.و كتاب مناسك حج و رساله اثنى عشريه در نماز،و اجازۀ مفصل و مبسوطى كه،به سيد نجم الدّين عاملى داده است و مشتمل بر تحقيقاتى است كه مانند آن در اجازات ديگر يافت نمى شود و ما بسيارى از تحقيقات آن را در اين كتاب (امل الآمل)نقل كرده ايم و همان اجازه را به خط او ديده ايم (1)و از آثار او جواب المسائل المدنيات است كه پاسخ سه سؤالى است كه سيد محمّد ابن جويبر از وى كرده است.

و از آثار او حاشيه مختلف الشيعة در يك مجلد و كتاب مشكاة القول السديد فى تحقيق معنى الاجتهاد و التقليد و كتاب الاجازات و التحرير الطاووسى در رجال و رساله اى در منع از تقليد ميت،و ديوان شعرى كه آن را شاگردش شيخ نجيب الدّين على بن محمّد بن مكى عاملى جمع آورى كرده است،و غير از اين ها از رسائل و حواشى و اجازات.

مؤلف امل گويد:سيد مصطفى بن حسين تفرشى در رجال خود دربارۀ وى گويد،حسن بن زين الدّين بن على بن احمد عاملى رضى اللّه عنه يكى از وجوه اصحاب ماست كه ثقه اى بزرگ و مسلم و صحيح الحديث بوده،روشى روشن و سخنى پيراسته و آثارى پسنديده و با اعتبار داشته است.سال

ص:327

1011 درگذشت و داراى آثارى است از جمله،منتقى الجمان فى الاحاديث الصحاح و الحسان.

پس از بيان تفرشى اضافه كرده،صاحب معالم هرچند خود نويسنده اى توانا بود در عين حال تأليفات زياد،خوش آيندش نبود و او و سيد محمّد ابن على بن ابو الحسن عاملى صاحب مدارك چون دو اسب مسابقه هر دو تن در مدرس قدس و تقواى مرحوم ملا احمد مقدس اردبيلى و ملا عبد اللّه يزدى و سيد على بن ابى الحسن و ديگران شريك درس بودند (1).

ص:328

و آن گاه كه شيخ بهايى وارد كرك نوح شد صاحب معالم به ملاقات جناب وى نايل آمد.

در تاريخ چنان كه ديده ام صاحب معالم،سال 959 متولد شده و در سال شهادت پدر ارجمندش چهارساله بوده است و ليكن از سنه شهادت شهيد (كه پس از اين ترجمه او خواهد آمد)به دست مى آيد كه صاحب معالم در آن سال هفت ساله بوده است (1).

صاحب معالم از گروهى از شاگردان پدر بزرگوارش از قبيل شيخ حسين ابن عبد الصمد عاملى والد شيخ بهايى روايت مى كرده است.

و من خود(صاحب امل)گروهى از شاگردان او و صاحب مدارك را ملاقات و نزد بعضى از آن ها تلمذ كرده ام و آثار صاحب معالم و مرويات او را به توسط آن ها از وى روايت كرده ام از جمله آنان است جد مادريم شيخ عبد السّلام بن حر عاملى كه عموى پدرم هم بوده است،و نيز به توسط شيخ حسين بن حسن ظهيرى عاملى از شيخ نجيب الدّين على بن محمّد بن مكى عاملى(جامع ديوان صاحب معالم)از او روايت مى كنم.

صاحب معالم،دانشورى بود كه خط را نيكو مى نوشت و حافظه اى قوى و حضور ذهنى بى مانند داشت و حافظ رجال و اخبار و اشعار بود و شعر را مانند نامش حسن در كمال حسن و زيبايى مى سرود از جملۀ آثار منظوم اوست:

عجبت لميت العلم يترك ضائعا و يجهل ما بين البرية قدره

و قد وجبت أحكامه مثل ميتهم وجوبا كفائيا تحقق أمره

فذا ميت حتم على الناس ستره و ذا ميت حق على الناس نشره

ص:329

از مرده دانش در شگفتم كه چگونه ضايع مى ماند و مقدارش در ميان مردم مجهول است.و حال آنكه،مانند مرده خود آن ها به وجوب كفايى لازم است كه به احكام او بپردازند،و فرمانش را بپذيرند،آرى بر مردم لازم است،كه مردۀ خود را در گور دفن كنند و بپوشانند و نيز بر آن هاست كه فرمان مرده دانش را آشكار و منتشر سازند.

و از اشعار اوست:

و لقد عجبت و ما عجب ت لكل ذى عين قريرة

و امامه يوم عظي م فيه تنكشف السريرة

هذا و لو ذكر بن آ دم ما يلاقى فى الحفيرة

لبكى دما من حول ذا لك مدّة العمر القصيرة

فاجهد لنفسك فى الخلا ص فدونه سبل عسيرة

آرى،در شگفتم اما شگفتى از انسانى كه چشم بينا دارد ندارم.زيرا در پيش روى او روز بزرگى است كه در آن روز باطن همه مردم هويدا مى گردد.و هرگاه آدمى زاد از آنچه در گور درمى يابد خبردار شود،از بيمى كه بدان گرفتار مى شود تمام مدت عمر كوتاه خود را خون خواهد گريست.

اكنون در خلاصى از آن هنگام كوشش كن كه راه هاى بس دشوارى در پيش دارى.

در ضمن قصيده اى گفته است:

و الحازم الشهم من لم يلف آونه فى غرة من مهنا عيشه الخضل

و الغمر من لم يكن فى طول مدته من خوف صرف الليالى دائم الوجل

و الدهر ظل على أهليه منبسط و ما سمعنا بظل غير منتقل

و هذه سنة الدنيا و شيمتها من قبل تحنو على الاوغاد و السفل

فاشدد بحبل التقى فيها يديك فما يجدى بها المرء الاّ صالح العمل

و اركب غمار المعانى كى تبلغها و لا تكن قانعا منهن بالبلل

ص:330

فذروة المجد عندى ليس يدركها من لم يكن سالكا مستصعب السبل

و ان عراك العنا و الضيم فى بلد فانهض الى غيره فى الارض و انتقل

و ان خبرت الورى ألفيت أكثرهم قد استحبوا طريقا غير معتدل

ان عاهدوا لم يفوا بالعهد أو وعدوا فمنجز الوعد منهم غير محتمل

يحول صبغ الليالى عن مفارقهم ليستحيلوا و سوء الحال لم يحل

انسان خردمند و دل آگاه آن كسى است كه دل بدين دنيا نمى بندد و به زندگانى دنيا اعتنايى ندارد.و آدم نادان كسى است كه از سپرى شدن عمر و گذشتن شب ها بيمى به خود راه نمى دهد.آرى،روزگار است كه سايه اش را بر سر اهل خود پهن كرده است و نشنيده ايم كه سايه جابجا نشود.بارى، اين رويه دنيا و خوى ديرين آن است كه به فرومايگان مهر مى ورزد و با مردم اصيل و آزاده به بدى رفتار مى كند.اكنون كه در دنيا اقامت دارى دست هايت را به ريسمان تقوا استوار بدار،و نيكوكارى كن كه جز نيكوكارى بهرۀ ديگرى نخواهى يافت.و بر مركب هاى علو و بلندهمتى سوار شو تا به مقامات عالى دست يابى و به كم و ناچيز،اكتفا مكن كه به يقين مى دانم رسيدن به بالاترين پايۀ كمال،جز با پيمودن راه هاى دشوار به دست نخواهد آمد.و هرگاه در سرزمينى به ناراحتى به سر مى بردى و با كينه توزان برابر مى شدى، ازآنجا به سرزمين ديگر انتقال پيدا كن.

با توجه بدانچه گفته شد هرگاه،از احوال مردم جويا باشى خواهى ديد كه اكثر آن ها به طريق نامعتدل درآمده اند.آن چنان كه به عهد خود وفا نمى كنند و به وعدۀ خويش ترتيب اثر نمى دهند.از تيرگى شب استفاده مى كنند تا خود را به صورت ديگرى جلوه دهند و حال آنكه نابسامانى و پليدى آن ها قابل تغيير نمى باشد.

ص:331

و از آثار او قصيده اى است كه در سوگ شيخ محمّد حر عاملى متوفى 980 هجرى سروده است (1).

عليك لعمرى ليبك البيان فقد كنت فيه بديع الزمان

و ما كنت أحسب أن الحمام يعاجل جوهر ذاك اللسان

رمتنا بفقدك أيدى الخطوب فخف له كل رزء و هان

لئن عاند الدهر فيك الكرام فما زال للحر فيه امتحان

و ان بان شخصك عن ناظرى ففى خاطرى حل فى كل آن

فانت و فرط الاسى فى الحشى لبعدك عن ناظرى ساكنان