ص: 2

ص: 3

عکس

ص: 4

19. علی7 در نگاه احمد شهاب الدین 63

20. علی7 از نگاه دکتر محمّد حسین ذهبی: 66

علی7 از دیدگاه دیگر صحابه در کتب اهل تسنن 66

1. علی7 از دیدگاه عبدالله بن عباس 66

2. علی7 از دیدگاه ابوایوب انصاری 69

3. علی7 از نگاه ابوذر غفاری 72

4. علی7 از نگاه سلمان فارسی 72

5. علی7 از نگاه ابوسعید خُدری 73

6. علی7 از نگاه عمّار بن یاسر 73

7. علی7 از نگاه جابر بن عبدالله انصاری 74

8. علی7 از نگاه عبدالله بن مسعود 75

9. علی7 از نگاه ابوالطفیل عامر بن واثله 76

10. علی7 از نگاه ام سلمه 76

بخش دوم:حضرت فاطمه زهرا 3 78

فصل اول: آشنایی مختصری با زندگی آن حضرت 79

حضرت فاطمه قبل از تولد 79

تکلم در رحم مادر 81

حضرت زهرا 7 بعد از تولد 82

نام، کنیه و القاب فاطمه زهرا 3 84

وجه تسمیه فاطمه 84

وجه تسمیه زهرا 85

وجه تسمیه محدثه 85

القاب زهرا 3 86

فصل دوّم: فضایل زهرا 3 از دیدگاه اهل سنت 86

فاطمه 3 از دیدگاه پیامبر 6 و اصحاب 91

مثل شجرة طیبه 92

ص: 6

مراد از مشکاة 92

مراد از طوبی 93

بخش سوم:حسن بن علی7 94

فصل اول: آشنایی مختصر با زندگانی آن حضرت 95

دوران زندگی 95

فصل دوم: فضایل امام حسن مجتبی7 از دیدگاه اهل سنت 98

امام حسن مجتبی7 از دیدگاه دیگر صحابه 101

بخشش های بی نظیر 103

الحلم الحسنیه 103

بخش چهارم:حسین بن علی7 106

فصل اول: شناخت مختصری از زندگانی آن حضرت 107

اقوال در ولادت آن حضرت 107

کیفیت ولادت آن حضرت 108

علل قیام امام حسین7 از زبان خود امام 111

1. شرایط پیشوای مسلمانان 111

2. سکوت نابخشودنی 112

3. محو سنتها و رواج بدعتها 113

4. دیگر به حق عمل نمی شود 113

فصل دوم: فضایل آن حضرت از دیدگاه اهل سنت 114

امام حسین7 از دیدگاه دیگر صحابه 121

بخش پنجم:علی بن الحسین7 125

فصل اول: شناخت مختصری از زندگانی آن حضرت 126

فصل دوّم: فضایل آن حضرت از دیدگاه اهل سنت 130

محمّد بن مسلم زهری (متوفی 124 ه) 130

ابومحمّد سعید بن المسیب (متوفی 94 ه) 130

حماد بن زید 131

ص: 7

سفیان ثوری 131

سفیان بن عیینه 132

مالک بن انس 133

حسن بصری (متوفی 110 ه-) 133

جلال الدین قزوینی شافعی 134

محمّد بن سعد کاتب الواقدی (متوفی 206 ه-) 135

ابوبکر احمد بن الحسین البیهقی الشافعی (متوفی 458 ه-) 135

احمد بن محمّد ابراهیم بن ابی بکر بن خلکان (متوفی 681 ه- . ق) 136

ابن خلّکان 137

احمد بن علی بن حجر عسقلانی (متوفی 852 ه-) 140

محمّد بن اسحاق 140

ابونعیم 140

فضل بن روزبهان حنفی اصفهانی (متوفی 927 ه-) 141

بخش ششم:محمد بن علی (امام باقر7) 144

فصل اول: شناخت مختصری از زندگانی امام باقر7 145

خلفای معاصر آن حضرت 145

بنیانگذار دانشگاه بزرگ اسلامی 146

شاگردان مکتب امام باقر 7 147

اوضاع و شرایط اجتماعی - سیاسی 148

1. ولید 148

2. سلیمان 149

3. یزید بن عبدالملک 149

4. هشام 149

5. عمر بن عبدالعزیز 150

امام باقر7 در شام 151

مسابقه تیراندازی 152

ص: 8

فصل دوم: فضایل امام باقر7 از دیدگاه اهل سنت 154

عبدالله بن عطا مکّی 154

ابن حجر هیثمی 155

احمد بن تیمیه الحرانی (متوفی 728 ه-) 155

عبدالحی بن العماد الحنبلی (متوفی 1089 ه-) 157

عبدالرحمن الشرقاوی 158

امام باقر7 از دیدگاه صحابی دیگر 158

جابر بن عبدالله انصاری 158

بخش هفتم:جعفر بن محمد (امام صادق7) 160

فصل اول: شناخت مختصری از زندگانی آن حضرت 161

خلفای معاصر آن حضرت 161

اوضاع سیاسی - اجتماعی و فرهنگی عصر امام 162

شرایط خاص فرهنگی 163

برخورد فرق و مذاهب 164

دانشگاه بزرگ جعفری 165

وسعت دانشگاه امام صادق7 166

2. نامه های سران نهضت عباسی به امام صادق7 169

عوامل مؤثر در قیام مردم بر ضد امویان 169

فصل دوم: فضایل آن حضرت از دیدگاه اهل سنت 172

مالک بن انس 172

ابوحنیفه؛ نعمان بن ثابت کوفی (80-150 ه- ق) 173

عبدالکریم بن ابی العوجاء (مقتول 155) 175

عمرو بن ابی المقدام 175

سفیان بن سعید الثوری (متوفی 9161 ه-) 176

ابن حجر عسقلانی (733-882 ه-) 176

منصور دوانیقی 177

ص: 9

عبدالرحمن بن الجوزی (متوفی 597 ه-) 178

ابن حجر هیثمی (متوفی 973 ه-) 178

عمر بن بحرالجاحظ (متوفی 255 ه-) 179

احمد بن محمّد ابن ابراهیم ابن خلکان (متوفی 681 ه-) 179

محمّد بن ابی القاسم عبدالکریم بن احمد شهرستانی 180

دکتر احمد امین نصری (معاصر) 181

السید محمّد صادق 181

دکتر کامل مصطفی شیبی (معاصر) 182

بخش هشتم:موسی بن جعفر7 183

فصل اول: شناخت مختصری از زندگانی آن حضرت 184

خلفای معاصر امام کاظم7 187

1. مهدی عباسی 187

سختگیر فوق العاده نسبت به علویان 188

2. هادی عباسی 189

3. هارون الرشید 190

فصل دوم: فضایل آن حضرت از دیدگاه اهل سنت 191

ابن ابی الحدید (656-586 ه.ق) 191

محمد بن احمد بن ذهبی (673-747 ه-.ق) 192

محمّد بن ادریس؛ ابو حاتم رازی (متوفی 277 ه-) 192

یحیی بن الحسن بن جعفر العقیقی (214-277 ه-) 192

احمد بن حجر الهیثمی 193

حافظ أبی بکر احمد بن علی الخطیب البغدادی (متوفی463 ه-) 193

کمال الدین محمّد بن طلحه شافعی (583-652 ه-) 194

احمد بن محمّد بن ابی بکر بن خلّکان (608-681ه-) 196

احمد بن تیمیه الحرانی (متوفی 728 ه-) 200

بخش نهم:علی بن موسی الرضا 7 202

ص: 10

فصل اول: شناخت مختصری از زندگانی آن حضرت 203

خلفای معاصر آن حضرت 204

دلایل امام برای پذیرفتن ولایتعهدی 204

نقش امام رضا7 در برابر امواج فکری بیگانه 206

فصل دوم: فضایل آن حضرت از دیدگاه اهل سنت 207

ابو ذرعه رازی و محمّد بن اسلم طوسی 209

ابوالمحاسن یوسف بن تغری بردی ظاهری (متوفی 874 ه-) 211

صلاح الدین خلیل بن ایبک الصفدی (696-764 ه-) 211

شیخ عبدالله الشبراوی شافعی (م 172 ه-) 212

محمّد بن عیسی بن حبیب 213

عبدالله بن اسعد الیافعی (م 755 ه-) 214

عبدالباقی العمری (م 1278 ه-) 215

بخش دهم:محمد بن علی (امام جواد7) 216

فصل اولی: شناخت مختصر از زندگانی آن حضرت 217

خلفای معاصر آن حضرت 218

امام خردسال 218

فصل دوم: فضایل آن حضرت از دیدگاه اهل سنت 224

سبط ابن جوزی (581-654 ه-) 224

محمد بن طلحه شافعی (582-652 ه-) 225

شیخ مؤمن بن حسن مؤمن شبلنجی شافعی 226

احمد بن حجر هیثمی مکی (متوفی 974 ه-) 227

بخش یازدهم:علی بن محمد (امام هادی7) 233

فصل اول: شناخت مختصری از زندگانی امام هادی 7 234

خلفای معاصر آن حضرت 235

اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر امام 235

1. زوال هیبت و عظمت خلافت 235

ص: 11

2. خوشگذرانی و هوسرانی درباریان 236

3. گسترش ظلم، بیدادگری و خودکامگی 236

4. گسترش نهضت های علوی 236

علت شکست قیام ها 237

انتقال امام از مدینه به سامرا 238

فصل دوم: فضایل آن حضرت از دیدگاه اهل سنت 239

ابوبکر احمد بن علی الخطیب البغدادی (م 463) 239

سبط ابن جوزی حنفی (581-654 ه-) 240

علی بن محمّد ابن الصباغ مالکی 243

احمد بن حجر الهیثمی المکی (م 974 ه-) 246

بخش دوازدهم:حسن بن علی (امام عسکری7) 248

فصل اول: شناخت مختصری از زندگانی امام حسن عسکری7 249

خلفای معاصر آن حضرت 250

فصل دوم: فضایل آن حضرت از دیدگاه اهل سنت 252

محمد بن طلحه الشافعی (م 654 ه.ق) 252

سبط ابن الجوزی (581-654 ه-) 253

بخش سیزدهم:حجه بن الحسن العسکری(عج) 255

فصل اول: شناخت مختصری از زندگانی حضرت حجه بن الحسن العسکری امام زمان(عج) 256

غیبت صغری و کبری 257

فصل دوم: فضایل آن حضرت از دیدگاه اهل سنت 258

ابوبکر محمّد بن علی معروف به محیی الدین عربی (560-638 ه- .ق) 259

سبط ابن جوزی (م 654 ه-) 259

علی بن محمّد المالکی (ابن الصباغ) (متوفی 855 ه- .ق) 261

اسماعیل بن عمر بن کثیر شافعی معروف به ابن ابی کثیر (701-774) 265

جلال الدّین سیوطی شافعی (749-911 ه-) 266

ص: 12

الشّیخ الامام علی بن حسام الدّین الشهیر بالمتّقی الهندی (885-975ه-) 267

شیخ محمّد بن احمد السفاریثی النابلسی (1114-1188 ه-) 268

شیخ منصور علی ناصف (معاصر) 269

فهرست منابع و مآخذ 271

ص: 13

درک این حقیقت که عامل محدثه اسلام پیامبر اعظم6 و عامل مبقیة اسلام اهل بیت علیهم السلام هستند، نیازمند معرفت تام و کامل از ائمه معصومین علیهم السلام است که حضرتشان نیز بر آن تأکید ورزیده اند.

قال رسول الله: «من منّ الله علیه بمعرفه اهل بیتی و ولایتهم فقد جمع الله له الخیر کلّه»(1)؛ «کسی که خداوند بر او منت گذاشته، معرفت وولایت اهل بیت علیهم السلام مرا به او عنایت کند، تمام خوبی ها را برای او جمع نموده است».

امیر مؤمنان حضرت علی7 در مورد اهل بیت علیهم السلام فرمود: «راز پیامبر به آنها سپرده است، هر که به آنان پناه آورد به حق راه برده است، مخزن علم پیامبرند، بیانگر احکام شریعت و قرآن و سنت نزد آنان در امان است؛ چون کوه افراشته، دین را نگهبان، پشت اسلام به آنها راست، ثابت و پابرجاست».(2)

«زرعه» به امام صادق7 عرض کرد: بعد از معرفت پروردگار کدام عمل از میان اعمال برتر است؟ حضرت فرمود: هیچ عملی بعد از معرفت همپایة نماز نیست، بعد از معرفت و نماز هیچ عملی به پایة زکات نمی رسد، بعد از اینها هیچ عملی مانند روزه گرفتن نیست، بعد از این ها ارزش حج بیش از سایر اعمال است، «فاتحه ذلک کله معرفتنا وخاتمته معرفتنا»؛ «ابتدای همه این اعمال معرفت ما و انتهای همه آن اعمال نیز معرفت مااست».(3)

پیروان مکتب خلفا (اهل سنت) در کتب تفسیری، صحاح سته و دیگر منابع

ص: 15

معتبر خویش، اعم از کتب قدما متأخرین و معاصرین، مطالب و احادیث فراوانی را در لزوم تبعیت و اطاعت از اهل بیت علیهم السلام آورده اند که مقابله و مخالفت علمی و عملی آنان با این همه مستندات، بهت آور و حیرت انگیز است.

به عنوان نمونه به این حدیث در مورد خلافت بلافصل علی - که بیش از هفتاد منبع اهل سنت آن را ذکر کرده اند - دقت بفرمایید:

قال رسول الله6: «انّ علیاً منّی وأنا منه وهو ولی کلّ مؤمن بعدی»(1)؛ «به

ص: 16

درستی که علی ازمن است و من از او هستم و او امام و سرپرست تمام مؤمنان بعد از من است.»

مخالفت عملی آنان با آیات قرآن نیز شگفت آور است. برخی آیاتی را که اهل سنت در بیشتر تفاسیرشان اذعان دارند، دربارة اهل بیت علیهم السلام نازل شده است عبارتند از: مودت(1)، ولایت(2)، اصطفاء(3)، وراثه الکتاب(4)، اهل الذکر(5)، الراسخون فی العلم(6)، هل اتی، مباهله(7) و... .

ابن عباس معتقد است، یک سوم قرآن دربارة اهل بیت پیامبر6 نازل شده است.

مسلم در کتاب صحیحین نقل می کند که من است و من از او هستم و او امام و سرپرست تمام مؤمنان بعد از من است.»

مخالفت عملی آنان با آیات قرآن نیز شگفت آور است. برخی آیاتی را که اهل سنت در بیشتر تفاسیرشان اذعان دارند، دربارة اهل بیت علیهم السلام نازل شده است عبارتند از: مودت(8)، ولایت(9)، اصطفاء(10)، وراثه الکتاب(11)، اهل الذکر(12)، الراسخون فی العلم(13)، هل اتی، مباهله(14) و... .

ابن عباس معتقد است، یک سوم قرآن دربارة اهل بیت پیامبر6 نازل شده است.

مسلم در کتاب صحیحین نقل می کند که پیامبر6 فرمود:

«اما بعد، هان! ای مردم، من هم یک نفر از افراد بشر هستم و ممکن است به زودی فرستادة پروردگار (عزرائیل) بیاید و من دعوت او را اجابت کنم، همانا من

ص: 17

در میان شما دو چیز گرانبها باقی می گذارم، اوّل کتاب خدا که هدایت و نور است، پس کتاب خدا را در بر گیرید و به آن چنگ زنید و دوم اهل بیتم، شما را به خدا اهل بیتم را از یاد نبرید، شما را به خدا اهل بیتم را فراموش نکنید، شما را خدا اهل بیتم را متذکر شوید.(1)

همچنین بخاری نیز در صحیحش از پیامبر اسلام6 نقل می کند، که فرمود: «یا علی منزلت تو نسبت به من همانند منزلت هارون نسبت به موسی است، جز اینکه بعد از من پیامبری نیست.(2)احمد بن حنبل نیز در مسند خویش از پیامبر اسلام6 نقل می کند که فرمود: «من در میان شما دو چیز گرانبها را باقی می گذارم، کتاب خدا و عترتم، پس اگر به این دو چنگ بزنید، هرگز پس از من گمراه نمی شوید.»(3)

حاکم نیز در مستدرک نقل می کند پیامبر اسلام6 فرمود: «به تحقیق که مثل اهل بیتم در میان شما، مانند کشتی نوح است، هر کس بر آن سوار شود، رستگار شده، هر کس از آن دوری جوید، غرق و هلاک خواهد شد.»(4)

دانشمند معروف اهل سنت، علامه خطیب خوارزمی حنفی در مورد سرچشمه زلال و نورانی اهل بیت علیهم السلام ، حضرت علی7 می نویسد: «اوست امیرالمؤمنین، قطب دایره مردانگی، دارای میراث علم نبوت، بیناتر از همه صحابه

ص: 18

در قضاوت، قلعة استوار، خلیفه امین، داناتر از هر کس که روی این صفحة خاکی و زیر این آسمان هویداست، برادر رسول خدا6 و پسر عموی او، برطرف کننده غم و اندوهش، فرزندش فرزند پیغمبر، خونش خون پیغمبر، گوشتش گوشت پیغمبر، استخوانش استخوان پیغمبر، دانشش دانش پیغمبر، صلح با او صلح با پیامبر است، جنگ با او جنگ با پیامبر6 است، جویباران فضایل در دنیا، از دریاهای فضایل اوست. گلزارهای توحید و عدل، در باغستان سخنان و نوشته های اوست، اوست قطب دایرة هدایت، چراغ تاریکی های ضلالت، حقیقت خردها ... از سر تا قدمش را، سروش غیبی (جبرئیل امین) ستوده و گواه فضایلش بوده است.»(1)

سخن ارزنده دیگری از بزرگان اهل سنت، سخنی که علاوه بر اعتراف به خلافت بلافصل علی معرّف به حقانیت اهل بیت علیهم السلام و وجود مقدس حضرت صاحب الزمان(عج) است.

حمّویی: سپاس خدایی راست که نبوّت و رسالت

را به محمد مصطفی6 پیامبر امّی صاحب مقام امن و امانت پایان داد، و از برادرش شاخة همرسته پدرش، ولایت را آغاز نمود؛ آن که برای محمد در مرتبه هارون است برای موسی جز در فضیلت نبوت، یعنی وصی پسندیدة برگزیده اش علی7، باب شهر دانش نهان، مشعل بخشش و احسان، مرکز پخش حکمت و عرفان، واقف بر دقایق اسرار قرآن، مطلع بر لطایف معانی قرآن از علوم نهانی و حکمت های پنهانی آگاه ... سپس ختم ولایت نمود به فرزند شایسته ره برده اش، حجت به

ص: 19

حق قائم، ... .»(1)

امام شافعی - رهبر فرقه شافعیه از اهل سنت - می گوید:

«اگر مرتضی علی حقیقت حال و باطن امر خویش را ظاهر سازد، مردم کافر می شوند؛ زیرا همه به شبه خدایی نزد او به سجده می افتند، از فضل و منقببت او همین بس که درباره او بعضی شک کرده اند که آیا ازخداست یا از خلق»؟(2)

بنابراین معرفت حقیقی نسبت به ساحت مقدس اهل بیت علیهم السلام از ضروریات و مبانی اعتقادی اسلام است. مسلمانان در شناخت و معرفت اهل بیت علیهم السلام به سه طریق ره پیموده اند؛

اوّل: عده ای که از تمامی مسائل مربوط به ائمه مطلع هستند، به حقانیت و عظمت آنان از طریق صحیح واقف گردیده اند. حالات پنهانی و مقامات باطنی آنان را درک نموده اند. به نقش اساسی اهل بیت علیهم السلام در رهبری و هدایت انسان ها در تمامی اعصار، اعتقاد دارند، راه اعتدال در پیش گرفته و به این سخن پیامبر اسلام6 جان و دل سپرده اند که فرمود: «در میان هر نسل از امتم، مردانی عادل از اهل بیتم وجود دارند که تحریف های گمراهان کژ روی های باطل روان و تأویل جاهلان را از دین دور می سازند. هان! امامان شما، رسولان شما به سوی خدایند، پس دقت کنید، چه کسانی را رسولان خود قرار می دهید.»

اینان که چنین اعتقاد و باور دارند و به آن عمل می نمایند، شیعیان و پیروان واقعی و رهروان رهبری الهی و مشروع اهل بیت علیهم السلام هستند؛ «کثر الله امثالهم».

ص: 20

دوّم: برخی در معرفت اهل بیت علیهم السلام زیاده روی نموده، راه افراط پیموده و گرفتار غلو گردیده اند. اینان شأن بشری برخی از ائمه معصومین علیهم السلام را فراموش کرده و مقام آنان را در حد الوهیت بالا برده اند، مکتب تشیع چنین کسانی را جزء غلات دانسته و آنان را خارج از اسلام، و به شدت از آنان بیزاری و برائت می جوید.

سوّم: گروهی نیز در شناخت و معرفت حقیقی و کامل ائمه معصومین علیهم السلام و اهل بیت پیامبر6 کوتاهی کرده و مقام آنان را تنزل داده اند. نسبت آیات قرآن کریم و احادیث پیامبر اعظم6، اجتهاد در مقابل نص می نمایند. با انحراف در دین از اصل مسلم امامت و ولایت عقب افتاده اند، احادیث متعدد و متکثر پیامبر اعظم اعم از، منزلت، ثقلین، غدیر، ولایت و... را اعتنایی نکرده، لیاقت و مقام والای اهل بیت پیامبر6 را نادیده گرفته اند.(1)

با مقدم داشتن مفضول بر افضل از ولایت خدا و رسول و جانشینان واقعی آن دور مانده اند. شهر پیامبر را به غیر از درب واقعی و راه اصلی وارد شده اند و پس از پدید آمدن فتنة بزرگ از اسلام راستین و ناب محمدی فاصله گرفته و... .

اما در میان اینان کسانی نیز دیده می شوند که، تنگ نظر نبوده، با دیده ای باز و بدون تعصب و لجاجت نسبت به بیان حقیقت اعتراف نموده اند.

آنان به میزانی که از عقلانیت، پاکی وجدان، روشن اندیشی و شخصیت مشروع برخوردار بوده و بهره برده اند، به فروتنی در برابر حق و معرفت نسبت به ائمه و اهل

بیت علیهم السلام ، همت گمارده و به عظمت آنان نیز معترف گردیده اند.

ص: 21

البته اگر به اقتضای عقل و منطق، مبانی اعتقادی اسلام اصیل به خصوص در موضوع امامت را - به دور از احساسات، تعصبات و گرایش های اموی - با استدلال برهانی منطبق با معارف وحیانی بدست آورده و عمل نمایند، انوار تابناک حقانیت اهل بیت علیهم السلام در وجود آنان تحولی شگرف به وجود می آورد؛ تحولی که دارای بصیرت واقعی و عشق پاک به رهبری اهل بیت علیهم السلام بوده و سعادت جاودان دنیا و آخرت را تضمین می نماید.

تمامی ادیان بزرگ الهی پیام آورد و آموزندة توحید و نبوت و عدل و معاد بوده اند، اما ویژگی منحصر به فرد، مکتب بزرگ اسلام خاتمیت نبوت و استمرار حرکت انبیاء توسط اصل ولایت و امامت و از طریق اهل بیت اطهر پیامبر اعظم6 بوده است که متأسفانه عدة کثیری از مسلمانان، از این اصل مهم غافل مانده اند.

معرفت کامل به مقام رفیع ائمه معصومین و اهل بیت علیهم السلام ، منشأ آثار فراوان و با عظمت ترین مسئله و موضوع در جهان اسلام است. انجام این مهم با تحقیقات وسیع و گسترده، دلایل روشن و براهین مستند و مستدل، ولو در منابع اهل سنت وظیفه ای عظیم بر عهده اندیشمندان و علمای دین است.

در همین راستا، این کتاب ارزشمند و گران سنگ با تلاش بی دریغ، اندیشمند توانا، عالم عامل حضرت حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ قربانعلی محقق ارزگانی زید عزه به رشته تحریر در آمده است. امام صادق7 فرمود: زکات دست بذل، عطا و بخشش از نعمت هایی است که خدا به تو ارزانی داشته و تلاش در نگارش دانش ها و بهره هایی که مسلمانان از آن در راه

ص: 22

فرمانبری خدای بزرگ بهره مند شوند.(1) ناگفته پیداست که ایشان (مؤلف

محترم کتاب) مشمول نعمت الهی، تلاش در راه اطاعت از خداوند بزرگ و دفاع از مقام شامخ اهل بیت علیهم السلام گردیده است.

مجمع جهانی شیعه شناسی

ص: 23

کامل» و «الگوی کامل انسانیت» معرّفی شده اند.

از تربیت یافتگان اسلام، که قرآن و حدیث، طهارت و عصمت آنان را بیان کرده است؛ «اهل بیت» پیامبر اکرم6 می باشد.

این خانواده آشکارترین «حقیقت» و مترقی ترین مکتبی است که در شکل موجودات انسانی تجسم یافته اند و سیرت آنان همان سیرت رسول خدا6 می باشد و آنان از هر نوع پلیدی پاک شده اند و نیروی عصمت از آنان نگهبانی می کند؛ (انما یرید الله لیذهب عنکم الرّجس اهل البیت ویطهّرکم تطهیراً).

آنان دارای مقام عصمت و طهارت می باشند. به اصطلاح، آنان شکوه رسالت، وقار بعثت، جاذبة عصمت، کمال، شجاعت، موهبت، پایمردی و عظمتی آسمانی دارند و به مقتضای این مقام هرگز گناه و نافرمانی از آنان سر نمی زند.

بر اهل بصیرت پوشیده نیست که فضایل و مناقب امامان معصوم، در هیچ بیان، زبان، قلم، دفتر و کتاب نگنجد و در حقیقت شمردن فضایل آنان همانند پیمانه کردن آبهای اقیانوس است.

در حدیث آمده است: «ما کلمات پروردگاریم که فضایل ما را نمی توان شمارش کرد»؛ (ولو انّ ما فی الأرض من شجره اقلام والبحر یمدّه من بعده سبعه البحر ما نفدت کلمات الله انّ الله عزیز حکیم)(1)؛ «اگر همة درختان روی زمین قلم گردد، دریا مرکب گردد و هفت دریاچه بر آن افزوده شود و همة آنها تمام شود؛ کلمات خدا پایان نمی گیرد و خداوند عزیز و حکیم است». اگر کسی با دید انصاف و دور از تعصّب، امامان دوازده گانه شیعه را با سایر رهبران مذاهب

ص: 25

مختلف اسلامی مقایسه کند، به یقین خواهد دانست که تاریخ اسلام، امامانی چون امامان معصوم شیعه به خود ندیده و نخواهد دید و فرزندان تیزهوش آدم سخنانی چون سخنان گوهربار آنان را هرگز نخواهند شنید. به اعتراف اکثر علما و دانشمندان مذاهب مختلف اسلامی، امامان معصوم شیعه به هیچ وجه با سایر رهبران قابل مقایسه نیستند. گرچه این بزرگواران در طول تاریخ از بدگویی و اتّهام حسودان و مزدوران و کوته نظران مصون نمانده اند، ولی با وجود این حسادت ها، فضل، عظمت و بزرگی اعجاب انگیزشان در نظر افراد بی غرض دست خوش شک و تردید قرار نگرفته است و کتاب های أهل تسنّن از فضایل و مناقب آنان انباشته است. اشعار زیبا و تعابیر دقیق و پر معنایی در ستایش آنان بسیار گفته اند و گاهی آن چنان با صداقت اظهار ارادت و محبّت به خاندان رسالت کرده اند که خود را تا مرز تشیع رسانده اند و این نشانة بزرگی و عظمت امامان ماست! نگارنده در این کتاب سعی دارد فضایل و مناقب ائمه اثنی عشر را از دیدگاه علما و بزرگان أهل تسنّن بررسی نماید و آنچه بزرگان أهل سنت دربارة امامان گفته اند، بازگو کند. آنان نه تنها منکر فضایل و مناقب ائمه ی اطهار نیستند بلکه با صراحت تمام به بزرگی و عظمت آنان اعتراف کرده اند.

پس جا دارد که شیعیان دوازده امامی به امامان معصوم شان افتخار کنند و به تمام ملت ها بگویند: اینها امامان ما هستند که همه به بزرگی و عظمت آنان اعتراف دارند. آیا شما رهبرانی همانند آنان را می توانیدنشان دهید؟! و چون کسی نمی تواند نشان دهد به ناچار باید اعتراف نماید. به همین جهت ما در اینجا نمونه هایی از اعترافات برخی از صحابه و تابعین و محدثین و بزرگان أهل سنت را که دربارة

ص: 26

فضایل خاندان رسالت ابراز داشته اند، ذکر می کنیم. غالب مطالب این کتاب از منابع معتبر أهل سنت گرفته شده و بیشتر هم همراه با متن عربی آن درج شده است تا مراجعة أهل نظر به آن آسان باشد. بنده حقیر با توکل بر خداوند و توسل به أهل بیت و حضرت معصومه علیهم السلام نوشتن این کتاب را آغاز کردم.

امید است که این خدمت ناچیز ان شاء الله مورد قبول حضرت احدیت و باعث خشنودی خاندان رسالت و ائمة اطهار علیهم السلام به خصوص حضرت بقیه الله الاعظم امام زمان(عج) واقع شود. ضمن پوزش از خوانندگان محترم خواهشمندم چنان چه سهو و اشتباهی در تدوین این کتاب صورت گرفته باشد به بزرگواری خود مورد عفو و بخشش قرار دهند و اشتباهات نگارنده راتذکر دهند.

در پایان اجر معنوی این کتاب را به ارواح طیبه حضرات معصومین علیهم السلام شهدا و مراجع گذشته و روح مطهر و ملکوتی حضرت امام خمینی(ره) و روح پاک پدرم که با ایثار زندگی خود در راه تربیت فرزندانشان از کمترین محبت در حق ما دریغ نکرده و ما را با مکتب اهل بیت علیهم السلام آشنا کردند، تقدیم می نمایم.

ومن الله التّوفیق

تابستان 1385، مطابق با 13 رجب 1427

قربانعلی محقق (ارزگانی)

ص: 27

طالب را بر روی دست گرفته بود، بیرون آمد و فرمود:

«مردم! خداوند مرا از میان خلق برگزیده و بر جمیع زنان عالم فضیلت داده است. خداوند آسیه زن فرعون را برگزید؛ زیرا او، در مخفی گاه، خداوند را عبادت می کرد و مریم دختر عمران را برگزید و ولادت عیسی را بر او آسان گردانید و در بیابان از درخت خشک، رطب تازه ای برای او آفرید.

خداوند

«مرا» بر هر دو فضیلت داده است؛ زیرا من و فرزندم در درون خانه کعبه سه روز ماندیم و از میوه ها و غذاهای بهشتی تناول کردیم و چون خواستم بیرون بیایم، در حالی که نوزادم روی دست من بود، هاتفی از غیب ندا داد که این فرزند بزرگوار را «علی» نام کن؛ زیرا من علی اعلی را آفریدم و از قدرت و جلال خود بهرة کامل به او بخشیدم و امور خود را بر او تفویض نمودم و او را بر علوم پنهانی خود آگاه کردم.

او اول کسی است که اذان خواهد گفت و بر روی خانة کعبه بالا خواهد رفت و بت های خانه کعبه را خواهد شکست؛ او امام و پیشوای بعد از حبیب «من» محمد6 و وصی او خواهد بود. خوشا به حال کسی که او را یاری کند و «بدا» به حال کسی که او را یاری نکند.(1)

ص: 31

3 - عن انس بن مالک قال: لمّا حضرت وفاه أبی بکر ... الی ان قال، قال ابوبکر: سمعت رسول الله6 یقول: «انّ علی الصّراط لعقبهً لا یجوزها احدٌ الاّ بجواز من علی بن ابی طالب7)(1)؛ انس بن مالک روایت کرده است؛ ابوبکر در واپسین لحظات زندگی خود گفت: از رسول خدا6 شنیدم که می فرمود: «از صراط، عقبه ای (گردنه) است که کسی از آن نمی تواند عبور کند مگر این که از علی بن ابی طالب7 جواز عبور داشته باشد.»

4 - عن عائشه قالت: رأیتُ ابابکر یکثر النّظر الی وجه علی. فقلت: یا أبت رائیتک تکثر النّظر الی وجه علی7. فقال سمعت رسول الله6 یقول: «النّظر الی وجه علی عباده(2)؛ عایشه گفت: ابوبکر را می دیدم که زیاد به صورت علی7 نگاه می کنی. گفت: از رسول خدا6 شنیدم که می فرمود: «نگاه کردن به صورت علی7 عبادت است.»

تمامی آسمان ها و زمین در یک کفة ترازو و ایمان علی7 در کفة دیگر آن قرار گیرد ایمان علی سنگینی می کند.»

2 - وعن عمر انّه قال: علی مولی من کان رسول الله6 مولاه(1)

از عمر بن خطاب روایت شده است که گفت: «علی مولای هر کسی است که رسول خدا6 مولای او بود.»

3 - عن سالم قیل لعمر: انّک تصنع بعلی شیئاً ما تصنعه بأحد من اصحاب رسول الله. قال انّه مولایی(2)

4 - عن أبی هریره قال: من صام یوم ثمانی عشره: من ذی الحجه، کتب له صیام ستین شهراً وهو یوم غدیر «خم» لمّا أخذ النّبی6 بید علی بن ابی طالب7 فقال: «ألست ولی ولی المؤمنین؟»

قالوا: بلی، یا رسول الله. قال6: «من کنت مولاه، فعلی مولاه»، فقال عمر بن الخطاب: بخٍّ بخٍّ لک یابن أبی طالب اصبحت مولای و مولی کلّ مسلم «فأنزل الله الیوم أکملت لکم دینکم(3)»

ترجمه: «از ابوهریره روایت شده است که گفت: هر کس روز هیجدهم ذی الحجة را روزه بگیرد ثواب شش ماه روز برای او می نویسند و آن روز همان روز غدیر است که رسول خدا 6 دست علی 7 را گرفت و فرمود: «آیا من ولی و

ص: 34

صاحب مؤمنان نیستم؟»

گفتند: بلی! یا رسول الله!

رسول خدا فرمود: «هر که من مولای اویم علی7 نیز مولای اوست».

عمر بن خطابن علی گفت: به به ای پسر أبی طالب! برای همیشه مولای «من» و مولای هر مسلمانی شدی.

سپس خدا در این رابطه این این آیه ای را نازل کرد؛ «الیوم اکملت لکم دینکم..».

5. قال عمر بن الخطاب: لقد أعطی علی بن ابیطالب ثالث خصال الأن تکون لی خصلة منها أحبّ الی من أن اعطی حمر النّعم. قیل ما هنّ یا أمیرالمؤمنین. قال: تزویجه فاطمة بنت رسول الله 6 و سکناه المسجد مع رسول الله 6 یحلّ فیه ما یحلّ له و الرّأیة یوم خیبر(1)

ترجمه: «عمر بن خطاب گفت: سه امتیاز به علی بن ابیطالب اعطا شده است که یکی از آنها برای «من» از تمامی نعمتهای ارزنده عالم گرانبهاتر است. پرسیدند آن سه امتیاز چیست؟ گفت: ازدواج او با فاطمه دختر رسول خدا 6 و سکونت او در مسجد که در آن هر چه برای پیامبر حلال بود، برای او نیز حلال بود، حمل پرچم لشکر اسلام در روز خیبر».

لو لا علی لهلک عمر(2)

ص: 35

مراجعة عمر در حل مشکلات دینی به علی 7 و این سخن او مورد اتفاق همگان است که گفت:

اگر علی 7 نمی بود، عمر هلاک می شد.

7. اعوذ بالله من معضلة لیس لها ابوالحسن(1).

ترجمه: «به خدا پناه می برم از مشکلی که در حل آن علی نباشد».

8. عن عمر قال: کنت أنا و ابوعبیده و ابوبکر و جماعة من اصحابه اذ ضرب رسول الله 6 منکب علی 7 فقال: یا علی أنت اوّل المؤمنین ایماناً و اوّل المسلمین اسلاماً و أنت منّی بمنزلة هارون من موسی.(2)

ترجمه: «عمر گفت: روزی «من» و ابوعبیده و ابوبکر و جمعی از صحابه نزد رسول خدا بودیم. او دست به شانة علی 7 زد و فرمود: «ای علی! تو اول مؤمن و اول مسلمانی، تو نسبت به من مانند هارون نسبت به موسی هستی».

ترجمه: «محمّد بن یحیی بن حبان گفت: جدم دو زن داشت. یکی هاشمی و دیگری انصاری؛ زن انصاری را طلاق داد، در حالی که بچه شیر می داد. یکسال گذشت؛ جدم فوت کرد. زن نامبرده مدعی شد که من هنوز همسر اویم، چون تا کنون حیض ندیده ام. این دو زن شکایت خود را نزد عثمان بردند. او حکم به نفع زن انصاری داد و زن هاشمی، عثمان راسرزنش کرد و او (عثمان) در جواب گفت: من از پسر عمویت علی نظر خواستم. به اشارت او چنین حکم کردم».

محبّ طبری در ذیل همین روایت آورده است:

فارتفعوا الی عثمان فقال: هذا لیس لی به علم فارتفعوا الی علم 7 فقال علی 7 تحلفین عند منبر النّبی 6 انّک لم تحیض ثلاث حیضات و لک المیراث، فحلفت فاشرکت فی الارث(1)

ترجمه: «عثمان گفت: من حکم این مسئله را نمی دانم. شکایت خود را پیش سوگند یاد کنی در این مدت سه بار حیض ندیده ای مستحق ارث خواهی بود. زن سوگند خورد و در ارث شریک شد».

کان عمر اذا أشکل علیه شیء أخذ منه(1)

ترجمه: «از ابی حازم روایت شده است که مردی نزد معاویه آمد و از او مسأله ای پرسید. معاویة گفت: از علی بپرس. مرد گفت: ای امیرالمؤمنین! جواب تو را بیشتر از جواب علی دوست می دارم. معاویه گفت: چه بد گفتی. از مردی کراهت ورزیدی که رسول خدا او را با علم بار آورده و درباره او فرمود: «نسبت تو به من به منزله هارون به موسی است جز این که پیامبر بعد از من نخواهد بود». برای عمر نیز هر وقت امری مشکل می شد از علی 7 کمک می گرفت.

2. و کان معاویة یکتب فیما ینزل به لیسأل له علی بن ابیطالب، فلمّا بلغه قتله؛ قال: ذهب الفقه و العلم بموت ابن ابی طالب. فقال له اخوه عتبة: لایسمع هذا منک أهل الشّام. فقال له: دعنی عنک(2).

ترجمه: «معاویه مسائلی که برایش پیش می آمد می نوشت تا از علی 7 بپرسد و چون شنید که او را کشتند، گفت: فقه و علم با مرگ پسر ابوطالب از میان رفت. برادرش عتبه به او گفت: اهل شام این حرف را از تو نشنوند؛ گفت: «رهایم کن».

3. قال معاویة بن ابی سفیان و هو الّذی کان یکنس بیوت الاموال و یصلّی فیها و هو الّذی قال یا صفرا و یا بیضاء غرّی غیری و هو الّذی لم یخلّف میراثاً و کانت الدّنیا کلّها بیده الا ما کان من الشّام(3).

ص: 38

ترجمه: «معاویه گفت: علی کسی بود که انبار بیت المال را جارو می کرد و پس از تقسیم آن در آن نماز می خواند. او کسی بود که خطاب به زر و سیم گفت: غیر مرا فریب دهید. او کسی بود که میراثی از خود باقی نگذاشت با این که تمام دنیای اسلام جز شام در دست او بود.»

و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش هم او را دوست دارند و چون فردا شد من گردن کشیدم که شاید آن مرد من باشم. ناگهان فرمود: علی را نزد من بخوانید و چون او را آوردند آب دهان در چشم او انداخت و پرچم را به دست او داد و خداوند قلعه را برای او گشود.

ج. وقتی آیه «... قل تعالوا ابنائنا و ابناء کم...» نازل شد، رسول خدا، علی، فاطمه، حسن و حسین را صدا زد و فرمود: «بار الها! اینان أهل بیت من هستند.»

عسقلانی بعد از نقل این داستان از «مسلم» و «ترمذی» چنین می نویسد:

و این روایت از «ابی یعلی» به وجهی دیگرنقل شده که «سعد» به معاویه گفت: اگر ارّه دو سره ای را بر سرم بگذارید که علی 7 را سبّ کنم، هرگز این عمل را مرتکب نمی شوم».(1)

2. عن سعد بن ابی وقّاص قال: عدم معاویه فی بعض حاجاته فدخل علیه سعد فذکروا علیاً فنال منه، فغضب سعد و قال: تقول هذا الرجل سمعت رسول الله 6 یقول: «من کنت مولاه فعلی مولاه» و سمعته یقول: «انت منی بمنزلة هارون من موسی الا انّه لانبی بعدی» و سمعته یقول: «لاعطین الرّأیة الیوم رجلاً یحبّ الله و رسوله(2)».

ترجمه: «سعد بن ابی وقاص روایت کرده است که معاویه در بعضی از سفرهای حج خود به مدینه آمد و سعد از او دیدن کرد. در آن جا صحبت از علی

ص: 40

7 به میان آمد و معاویه از او بدگویی کرد. سعد خشمگین شد و گفت: دربارة

کسی حرف می زنی که من از رسول خدا 6 شنیدم که می فرمود: «هر که من مولای اویم علی مولای اوست» و شنیدم که می فرمود: «تو نسبت به من به منزله هارون برای موسی هستی، جز این که بعد از من پیامبری نخواهد آمد».

در جنگ خیبر شنیدم که می فرمود: «امروز پرچم را به مردی می دهم که خدا و رسول را دوست می دارد.»

حالی که بر ناقه ای سوار بود، به شانة علی زد و چنین فرمود: «بار الها! گواه باش من آنچه را که بر ذمّة خود داشتم ابلاغ کردم، این برادر من، پسر عم و داماد و پدر فرزندان من است. خدایا دشمنانش را به رو در آتش افکن».

7 حدیثی را که «او» و «من» از رسول خدا 6 شنیده بودیم به یادم آورد. از رسول خدا 6 شنیده بودم که فرمود: «به خدا تو با او جنگ می کنی در حالی که ظالم بر او باشی» و اینک من از جنگ با او منصرف شده ام. عبدالله به پدرش گفت: آخر تو برای جنگ آمده ای؟ گفت: نه، من آمده ام میان مردم اصلاح کنم. اینک تو این کار را بکن. بگذار خداوند به دست تو مردم را اصلاح کند.

عبدالله گفت: حالا که سوگند خورده ای با او قتال نکنی، غلام خود را به عنوان کفاره آزاد کن و همین جا بمان تا اصلاح در میان امّت به دست تو فراهم شود. همین که آتش شعله ور شد طرف اسب خود رفت و سوار بر آن شده و از معرکة قتال دور شد(1).

مولای او هستم علی هم مولای اوست. بار الها! دوست دار کسی را که علی را دوست دارد و دشمن دار کسی را که او را دشمن داشته باشد.» ابوهریره گفت: شهادت می دهم که از رسول خدا 6 شنیدم که می فرمود: «من

کنت مولاه فعلی مولاه».

2. عن ابی هریره قال: من صام یوم ثمانی عشرة من ذی الحجة کتب له صیام ستین شهراً و هو یوم غدیر خم لما اخذ النّبی 6 بید علی بن ابی طالب فقال: ألست ولی المؤمنین قالوا بلی یا رسول الله قال: «من کنت مولاه فعلی مولاه...(1)».

ترجمه: «ابو هریره گفت: هر کس روز هجدم ذی الحجه را که همان روز غدیر «خم» است، روزه بگیرد، ثواب 60 ماه روزه برایش می نویسد. رسول خدا 6 در همان روز دست علی 7 را گرفت و فرمود: «آیا من ولی مؤمنان نیستم؟» گفتند: بلی یا رسول الله! فرمود: «هر که من مولای او هستم علی نیز مولای اوست».

2. عن ابی هریره قال: سمعت رسول الله 6 یقول: «النظر الی وجه علی عباده(2)»

ترجمه: «ابوهریره گفت: از رسول خدا 6 شنیدم که می فرمود: «نگاه به صورت علی عبادت است.»

اعمامی حمزة و ذکر علی عبادة»(1).

ترجمه: «دیلمی از عایشه روایت کرده که رسول خدا فرمود: «بهترین برادرانم علی است و بهترین عموهایم حمزه و یاد علی عبادت است».

2. عن عروة عن عایشة قال: قال رسول الله 6 النّظر الی وجه علی عبادة(2).

ترجمه: «عروة از عایشه روایت می کند که پیامبر فرمود: «نگاه کردن به صورت علی عبادت است».

3. ابن ابی شیبه به سند بسیار خوب و صحیح از عبدالرحمن بن ابزی روایت کرده که گفت: عبدالله بن بدیل بن ورقاء خزاعی در روزجمل خود را به «عایشه» رسانید، در حالی که عایشه هنوز در هودجش بود و به او گفت:

«یا امّ المؤمنین! آیا یادت هست که من بعد از قتل عثمان نزد تو آمدم و از تو پرسیدم بعد از عثمان به خلافت و امامت چه کسی تن در دهم؟ تو گفتی دست از علی 7 برمدار.»

عایشه سکوت کرد و چیزی نگفت. پس با برادرش «محمد» شترش را بند نهاده و پیاده اش کرده و او را نزد علی 7 بردیم: «آن حضرت دستور داد خانه ای برایش اختصاص دهید(3).»

4. و قالت عایشه: «لما بلغها قتل علی 7 لتصنع العرب ما شاءت فلیس لها

ص: 47

احد ینهاها»(1)

ترجمه: «هنگامی که خبر قتل علی 7 به عایشه رسید گفت: حالا دیگر عرب هر کاری که می خواهد بکند؛ چون دیگر کسی نیست که جلوآنها را بگیرد».

5. عن عایشه قالت: قال رسول الله 6 لما حضرته الوفاء ادعوا الی حبیبی فدعوا له ابابکر فنظر الیه ثمّ وضع رأسه ثمّ قال: «ادعوا الی حبیبی فدعوا له عمر فلما نظر الیه وضع رأسه ثمّ قال: ادعوا لی حبیبی دعوا له علیاً فلما رأه ادخله معه فی الثوب الّذی کان علیه فلم یزل یحتضنه حتی قبض ویده علیه»(2)

ترجمه: «عایشه گفت: هنگامی که رسول خدا 6 آخرین نفس هایش را می کشید، فرمود: «حبیب مرا نزد من بخوانید، رفتند ابوبکر را صدا زدند. رسول خدا 6 سر برداشت همین که او را دید، سر بنهاد و فرمود: حبیب مرا نزد من بخوانید. رفتند عمر را صدا زدند. باز رسول خدا 6 با دیدن او سر بنهاد و فرمود: حبیبم را نزد من بخوانید.

رفتند علی 7 را صدا زدند. رسول خدا همین که او را دید داخل بستر خود کرد و لحاف روی او انداخت و او را در آغوش گرفت؛ در حالی که دست به گردن علی داشت از دنیا رفت».

6. عن عایشه، سألت ای النّاس احبّ الی رسول الله 6 قالت: فاطمة. فقیل

ص: 48

من الرّجال قال: زوجها ان کان ما علمت صواما قواماً(1)

ترجمه: «از عایشه سؤال شد محبوب ترین مردم نزد رسول خدا 6 چه کسی بود؟ گفت: فاطمه. گفتند: از مردان چه کسی؟

گفت: شوهرش. تا آن جا که می دانم او همواره روزه دار بود و به نماز مداومت داشت».

7. و عنها و قد ذکر عندها علی فقالت: «ما رأیت رجلاً احبّ الی رسول الله 6 منه و لا امرأة احبّ الی رسول الله من امرأته»(2)

ترجمه: «پیش عایشه صحبت از علی 7 شد. گفت: من هیچ مردی محبوب تر از علی و هیچ زنی محبوب تر از همسرش فاطمه در نزد رسول خدا 6 ندیدم».

کدام شاخة قریش؟ گفتم: از بنی هاشم. گفت: از کدام خانوادة بنی هاشم. گفتم: «مولای من علی 7 است» گفت: علی کیست؟! سکوت اختیار کردم دوباره پرسید: علی کیست؟! گفتم: پسر ابوطالب. در این هنگام عبا را کنار گذاشت

و نشست. سپس دست بر سینه اش گذاشت و گفت:

«انا و الله مولی علی» ثمّ قال: اشهد علی عدد ممن ادرک النّبی 6 یقول: «قال رسول الله من کنت مولاه فعلی مولاه»

ترجمه: «به خدا قسم من هم از موالیان علی هستم و افزود خدا را گواه می گیرم که از جماعتی از صحابه شنیدم می گفتند: رسول خدا 6 فرمود: «هر که من مولای اویم علی نیز مولای اوست».

سپس صدا زد: «مزاحم» مأمور پرداخت کجاست؟ و از وی پرسید به امثال ایشان چند درهم می دهی؟ گفت: دویست درهم. دستور داد به او 50 دینار به خاطر ولایتش علاوه بر دویست درهم به علی 7 بدهد. پس از من پرسید آیا مقرری داری؟ گفتم: نه؛ دستور داد نام او را در لیست مقرری بگیرها ثبت کنید...(1)

ابیطالب(1)

ترجمه: «حاکم به سند خود از محمّد بن منصور طوسی روایت کرد که می گفت: از احمد بن حنبل شنیدم که می گفت: هرگز احادیثی در فضل هیچ یک از اصحاب رسول خدا 6 به مثابة فضل علی7 وارد نشده است.»

2. عن عبدالله بن احمد بن حنبل قال: کنت بین یدی ابی جالساً ذات یوم فجائت طائفة من الکرخیین فذکروا خلافة أبی بکر و خلافة عمر بن الخطاب و خلافة عثمان بن عفان، فأکثروا و ذکروا خلافة علی بن ابیطالب 7 و زادوا و طالوا فوضع ابی رائسه الیهم فقال: یا هؤلاء قد اکثرتم

القول فی علی 7 و الخلافة و الخلافة و علی ان الخلافة لم تزین علیاً بل علی زین الخلافة(2)

ترجمه: «خطیب بغدادی به سند خود از عبدالله بن احمد حنبل نقل می کند که می گفت: روزی در مجلس پدرم بودم که جمعی از مردم کرخ نزدش آمده دربارة خلافت ابوبکر، عمر، عثمان و علی و حوادث و صحبت های بسیار طولانی به میان آوردند.

در پایان پدرم سرش را بلند کرد و گفت: دربارة خلافت علی 7 زیاد حرف زدید و آنچه مسلم است آن است که آن سه نفر با احراز پست خلافت آبرو برای خود کسب کردند؛ ولی علی با خلیفه شدنش به خلافت آبرو داد».

خطیب بعد از نقل این جریان می نویسد: سیاری گفت: هنگامی که این حدیث را به یکی از شعیان گفتم در جواب گفت: نصف عداوتی که نسبت به

ص: 51

احمد بن حنبل داشتم به خاطر این حرفی که زده شد، از قلبم زدوده شد.

حقیقت را نفهمیده باشد درِ خانه ای را که خدا از آن در پرده ها را از روی دلها بر می دارد، گم کرده است».

حرکت می کردند، هنگامی که به قرار گاه مباهله نزدیک می شدند، رسول خدا به ایشان فرمود:

«هرگاه من دعا کردم شما آمین بگوئید».

اسقف نجران همین که این وضع را دید گفت: ای نصارای نجران! من صورتها، و سیماهایی را می بینم که اگر از خدا بخواهند کوهی را از جای خود برکند، این کار را نیز انجام می دهند. پس با آنان مباهله نکنید که هلاک می شوید.

زمخشری بعد از نقل این حدیث می نویسد:

«و فیه دلیل لا شیء اقوی منه علی فضل اصحاب الکساء و فقه برهان واضح علی صحّة نبوة النّبی لانّه لم یرو أحد من موافق و لا مخالف انّهم اجابوا الی ذلک».(1)

ترجمه: «این آیه دلیل محکمی است بر فضیلت اصحاب کساء که هیچ دلیلی از چنین قوت برخوردار نیست و نیز دلالت واضحی بر ضحت نبوت رسول خدا 6 دارد؛ چون احدی، ازمخالف و موافق، روایت نکرده است که مسیحیان نجران مباهله را پذیرفته باشند.

من عند علی 7 فلقیه سلمان الفارسی و ابن الکواء فقال ابن الکواء: من قطع یدک؟ فقال: امیرالمؤمنین و یعسوب المسلمین و ختن الرسول و زوج البتول.

فقال: قطع یدک و تمدحه؟! فقال: و لم لا امدحه و قد قطع یدی بحق و خلّصنی من النّار...».(1)

ترجمه: «فخر رازی در ذیل آیة نهم سورة کهف می نویسد:

اما دربارة علی «کرم الله وجهه» روایت شده است که یکی از دوستدارانش که مرد سیاه چهره ای بود دزدی کرده بود. وقتی او را به حضورش آوردند پرسید: آیا دزدی کرده ای؟

گفت: آری! حضرت دستش را قطع کرد و آن مرد هنگام برگشت به سلمان فارسی و ابن الکوا خارجی و آشوب گر برخورد کرد. ابن الکوا پرسید: چه کسی دستت را برید؟

گفت: امیرالمؤمنین و پیشوای مسلمین، داماد رسول خدا و همسر فاطمه زهرا3.

گفت: وای بر تو! دستت را قطع کرده است و این چنین به مدح و ثنایش پرداخته ای؟

گفت: چرا مدحش نگویم که او دست مرا به حق بریده و از آتش نجاتم داد.

هنگامی که سلمان این جریان را به علی 7 گزارش داد، حضرت دستور داد و آن مرد سیاه را آوردند، حضرت دست خود را بر ساعد او گذاشت و با دستمالی دست و ساعد، او را بست و دعا خواند. بعد صدائی از آسمان شنیدم که

ص: 55

دستمال را از روی دست او بردارید. همین که دستمال را برداشتیم، دیدیم دستش به اذن خدا بهبود یافته است.

2. الفخر رازی فی تفسیر الکبیر فی ذیل تفسیر قوله تعالی: «تلک الرّسل فضلنا بعضهم علی بعض...» فی سورة البقره قال: روی انّه قال (یعنی النّبی 6) بعد محاربة علی 7 لعمرو بن عبدود، کیف وجدت نفسک یا علی؟ قال: وجدتها لو کان کلّ اهل المدینة فی جانب لقدرت علیهم...(1)

ترجمه: «فخر رازی در تفسیر کبیر در سوره بقره آیه «تلک الرّسل فضلنا بعضهم علی بعض...» روایت کرده که رسول خدا 6 از علی 7، بعد از کشتن عمرو بن عبدود پرسید، یا علی در هنگام مبارزه با عمرو خود را چگونه دیدی؟

عرض کرد: در آن لحظه از چنان قدرتی برخوردار بودم که اگر تمامی اهل مدینه می خواستند با من درگیر شوند، بر همه آنها غالب می آمدم»

3. در تفسیر کبیر ذیل سوره کهف آیه «أم حسبت أنّ أصحب الکهف و الرّقیم کانوا من ءایتنا عجباً» ضمن بر شمردن دلایل امکان وقوع کرامات می نویسد:

به همین جهت می بینم هر کس علم به احوال عالم غیب بیشتر دارد، قلبی قوی تر و اعصابی شکننده تر ادرد و لذا علی بن ابی طالب «کرم الله وجهه» را می بینم که می فرماید: «به خدا سوگند درب خیبر را در آن حال با نیروی جسمانی از جایش بر نکندم بلکه با نیروی ربانی این کار را به انجام رساندم».

این قدرت و توان بدان جهت است که علی «کرم الله وجهه» در آن حال به

ص: 56

کلی از عالم ماده و جسم منقطع شده بود و ملائکه نور عالم کبریایی را بر دلش تابانده و در نتیجه روح وی روحی قوی شبیه به ارواح ملکی شد و أشعة عالم قدس و عظمت در دلش تلألؤ کرد و قدرتی یافت که دیگران هرگز به چنین قدرتی دسترسی پیدا نمی کنند.

4. فخر رازی در تفسیر کبیر (مفاتیح الغیب) ضمن سورة فاتحة در جهر واخفات «بسم الله الرحمن الرحیم» جهر را اختیار کرده و چند دلیل نیز بر آن اقامه کرده است: السابع ان الدلائل العقلیه موافقة لنا و عمل علی بن ابی طالب معنا و من اتّخذ علیاً اماماً لدینه فقد استمسک بالعروة الوثقی فی دینه و نفسه».

ترجمه: «هفتم این که دلایل عقلی موافق ماست و عمل علی بن ابی طالب 7 هم موید ما است؛ هر کس در دینش «علی» را امام خویش قرار دهد به دست آویز استوار محکمی چنگ زده است».

بیاوریم سخن به درازا می کشد و از تناسب بحث، که بنا بر اختصار است، خارج می شود.

به همین دلیل چند جمله از کلام او را در اینجا می آوریم:

فأمّا فضائله فانّه قد بلغت من العظم و الجلالة و الانتشار و الاستشهار مبلغاً یسمج معه التعرض لذکرها و التّصدی لتفصیلها فصارت کما قال ابو العینا لعبیدالله بن یحیی بن خاقان وزیر المتوکل و المعتمد رائیتنی فیما اتعاطی من وصف فضلک کالمخبر عن ضوء النّهار الباهر و القمر الزاهر الّذی لایخفی علی النّاظر فایقنت انّی حیث انتهی بی القول منسوب الی العجز مقصرّ عن الغابة فانصرفت

عن الثناء علیک الی الدعاء لک، و وکّلت الاخبار عنک الی علم الناس بک.

و ما اقول فی رجل اقرّ له اعداؤه و خصومه بالفضل و لم یمکنهم جحد مناقبة و لا کتمان فضائله فقد علمت انّه استولی بنو امیة علی سلطان الاسلام فی شرق الارض و غربها و اجتهدوا بکلّ حیلة فی اطفاء نوره و التحریض علیه و وضع المعایب و المثالب له و لعنوه علی جمیع المنابر و توعدّوا مادحیه بل حبسوهم و قتلوهم و منعوا من روایة حدیث یتضمن له فضیلة او یرفع له ذکراً حتی حظروا ان یسمی احد باسمه فما زاده ذلک الا رفعة و سمّو او کان کالمسک کلما ستر انتشر عرفه و کلما کتم تضوع نشره و کالشمس لاتستر بالراح و کضوء النّهار ان حجبت عنه عین واحدة ادرکته عیون کثیره»

ترجمه: «می گوید: چه گویم دربارة مردی که دشمنانش به فضل او اقرار کردند و نتوانستند فضایل و مناقب او را کتمان کنند و معلوم است که بنی امیه با آن که مالک

شرق و غرب عالم شدند و نهایت سعی و مکر در خاموش کردن

ص: 58

نور او نمودند و احادیث بسیاری در مثالیب و معایب او و نزدیکان او وضع کردند و بر منابر سبّ و لعن او نمودند و مداحان و شیعیانش را زندانی و قتل و غارت نمودند و مردم را از روایت حدیثی که دلالت بر فضل و منقبت او کند اکیداً منع کردند تا آنجا که بر مردم حرام کردند که نام او را بر زبان برانند آنان هر چه بیشتر در این زمینه از خود سماجت نشان دادند همان اندازه نام او بلندتر و قدرش رفیع تر شد. مانند مشک که هر قدر آن را پنهان کنند بویش مخفی نماند و مثل آفتاب که به کفت دست پوشیده نشود و مانند روز روشن که اگر یک چشم آن را نبیند، چشمان زیادی آن را خواهد دید».

و قد عرفت ان اشرف العلوم هو العلم الالهی لانّ شرف العلم بشرف المعلوم و معلومه أشرف الموجودات فکان هو أشرف العلوم و من کلامه اقتبس و عنه نقل و الیه انتهی و منه ابتداء...

ترجمه: «و تو می دانی که اشرف علوم علم خداشناسی است و هر که خدا را شناخته از او شناخته و چراغ هدایت از بیان او افروخته و راه خداشناسی به شمع کلام او روشن گشته و دست تعلیم او نور در دلهای علما سرشته است.

معتزله، که اهل توحید و عدل و ارباب نظر و عقل و در این فن استاد جهانیانند، شاگردان او هستند و اشاعره نیز معلومات خود را از آن حضرت کسب نموده اند.

استاد مشایخ اشاعره و معتزله آن حضرت است و انتساب امامیه و زیدیه به آن حضرت ظاهر است».

و من العلوم: علم الفقه و هو اصله و اساسه و کل فقیه فی الاسلام فهو عیال

ص: 59

علیه و مستفید من فقهه.

ترجمه: «از جمله علوم علم فقه است که آن حضرت اصل و اساس آن بوده و هر فقهی در اسلام عیال او بوده و از فقه او استفاده کرده است».

اما پیروان ابوحنیفه مانند؛ ابو یوسف و محمّد و غیر اینها همه علم را از ابوحنیفه کسب کرده اند؛ اما شافعی فقه را از محمّد بن حسن آموخته و فقه او نیز به ابوحنیفه بر می گردد.

احمد بن حنیل نیز فقه را نزد شافعی فرا گرفته است که در نتیجه فقه او نیز به ابوحنیفه بر می گردد و ابوحنیفه فقه را از جعفر بن محمد 7 آموخته است که جعفر بن محمد 7 از پدرش. پس همه علوم به علی بر می گردد.

اما مالک بن انس، فقه را از ربیعه فراگرفته و ربیعه از عکرمه و عکرمه از عبدالله بن عباس و ابن عباس نیز از علی 7 آموخته است.

فقه شافعی را از طریق مالک نیز می توان به علی 7 برگرداند؛ بدین ترتیب که فقه فقهای چهارگانه اهل سنت به علی منتهی می گردد؛ اما فقه شیعه که رجوع آن به علی روشن است. همچنین فقهای صحابه، مانند عمر بن خطاب و عبدالله بن عباس که مراجعاتشان به علی 7 بسیار معروف است، از علی 7 اخذ کرده اند اما منشأ علم ابن عباس که علی بوده بسیار روشن است؛ منشأ علم عمر، علم «علی» است؛ چون رجوع مکرّر عمر به علی 7

در بسیاری از مسائل مشکلی که در نزد همگان معروف است و اعتراف خودش که به طور مکرر می گوید: «لو لا علی لهلک عمر» و «لابقیت لمعظلة لیس لها ابوالحسن» و «لایفتینّ أحد فی المجسد و علی حاضر»؛ روشن می کند که علم فقه به طور کلی به امام علی 7

ص: 60

منتهی می شود.

از طریق عامه و خاصّه وارد شده است که پیامبر 6 فرمود: «اقضاکم علی(1)» منظور از «قضا» همان علم فقه است. بنابراین علی 7 فقیه ترین صحابه هست.

باز هم روایت کرده اند؛ موقعی که پیامبر اکرم 6 «علی» را برای قضاوت به یمن اعزام فرمود او را دعا کرد و گفت:

«اللهم اهد قلبه و ثبّت لسانه»؛

ترجمه: «خدایا! قلبش را هدایت و زبانش را ثابت گردان».

علی 7 فرمود: «فما شککت بعدها فی قضاء بین اثنین»؛ «پس از دعای پیامبر در داوری میان دو نفر هرگز به شک و تردید روبرو نشدم».

و من العلوم: علم تفسیر القرآن؛ و عنه أخذ و منه فرع و اذا رجعت الی کتب التّفسیر علمت صحة ذلک لانّ اکثره عنه و عن عبدالله بن عباس و قد علم النّاس حال ابن عباس فی ملازمته له و انقطاعه الیه و انّه تلمیذه و خریجه و قیل له: این علمک من علم ابی عمّک؟ فقال: کنسبة قطرة من المطر الی البحر المحیط.

ترجمه: «از جمله علوم، تفسیر قرآن است که به تمامی از علی 7 مأخوذ است؛ چون ابن عباس، استاد مفسرین، اکثر این علم را از او گرفته است.

او شاگرد علی 7 بوده است و از ابن عباس پرسیدند که علم تو با علم ابن عمت چه نسبتی دارد؟ گفت: مثل قطرة باران نسبت به دریای بی کران است».

و من العلوم: علم النّحو و العربیة و قد علم النّاس کافة أنّه هو الّذی ابتدعه و أنشاه و املی علی ابی الاسود الدوئلی جوامعه و اصوله من جملتها: الکلام کلّه

ص: 61

ثلاثة اشیاء؛ «اسم» و «فعل» و «حرف».

و من جملتها تقسیم الکلمة الی «معرفة» و «نکره» و تقسیم الاعراب الی «الرفع» و «النصب» و «الجر» و «الجزم»(1) و هذا یکاد یلحق بالمعجزات لان القوة البشریة لا تفی بهذالحصر و لاتنحض بهذا الاستنباط»

ترجمه: «از جملة علوم؛ علم نحو و ادبیات عرب است که همه می دانند، این علم را علی 7 اختراع کرده است و ابوالاسود دوئلی آن را تدوین کرده است و اصول و قواعد آن را علی 7 بیان فرموده است؛ از جمله کلام را بر سه

نوع به عنوان «اسم» و «فعل» و «حرف» همچنان کلمه را به «معرفه» و «نکره» تقسیم نموده است و نیز اعراب را منحصر در «رفع» و «نصب» و «جر» و «جزم» دانسته است که این ابداع و ابتکار، بدون تردید، نوعی معجزه شناخته می شود؛ زیرا قدرت فکری بشر از تنظیم و ترتیب این امور عاجز است.

ابن ابی الحدید سپس راجع به کمالات و فضایل انسانی حضرت مانند شجاعت، سخاوت، عدالت، حلم، عفو، حسن خُلق، زهد، تقوا، عبادت، فصاحت و بیان آن امام سخن به میان آورده و راجع به هر کدام نمونه هایی ذکر کرده و سرانجام می نویسد:

«چه بگویم!! در شأن مردی که در هدایت از همة مردم سبقت گرفته و زمانی که او به خدا ایمان آورده، همگان مشغول عبادت سنگها بوده اند و هیچ کس بر او در توحید سبقت نداشته، مگر رسول خدا 6 که رایت سبقت در عالم افراشته.»

ص: 62

اکثر أهل حدیث بر آنند که او در متابعت از رسول خدا 6 از همه مقدم است و به او ایمان آورده است چنان که علی 7 خود فرموده است:

«انا الصدّیق الاکبر و أنا الفاروق الأوّل أسلمت قبل الاسلام النّاس و صلّیت قبل صلاتهم».

آنچه بیان شد، گوشه ای از فضایل آن حضرت اسم که اگر بخواهیم مناقب او را به تفضیل بیان کنیم، به کتاب ها و زمان های طولانی نیاز داریم.(1)

1. نسب: در نسب علی مانند پیامبر است.

2. طهارت:

نظیره فی الطهارة بدلیل قوله تعالی: «انّما یرید الله لیذهب عنکم الرّجس اهل البیت و یطهّر کم تطهیراً»

یعنی علی 7 در طهارت و پاکی نظیر پیامبر است به دلیل آیه تطهیر که درباره پنج تن آل عبا نازل گردیده است».

3. ولایت:

و نظیره فی الولایة بدلیل قوله «انّما ولیکم الله و رسوله و الّذین آمنوا الّذین یقیمون الصّلوة و یؤتون الزّکاة و هم راکعون»

ترجمه: «نظیر آن حضرت است در آیه مزبور از حیث ولایت بر امّت به دلیل «انما ولیکم الله» به اتفاق فریقین دربارة علی 7 نازل گردید است».

4. نشر احکام:

و نظیره فی الاداء و التبلیغ بدلیل الوحی الوارد علیه یوم اعطاء سورة برائت لغیره فنزل جبرئیل و قال لایؤدیها الا انت او هو منک فستعادها منه فاداها علی (رض) فی الموسم»

ترجمه: «و نظیر آن حضرت است در اداء رسالت و تبلیغ دین به دلیل سورة برائت و نزول آن بر پیامبر خاتم.

حضرت آیه را به ابوبکر داد تا در موسم حج برای اهل مکه قرائت کند جبرئیل نازل شدو عرض کرد: او اداء رسالت نتواند مگر خودت یا کسی که از تو باشد. پس حضرت آیات سورة برائت را، به امر خدا، از ابوبکر گرفت و به

ص: 64

علی داد تا در موسم اداء نماید».

5. پیشوا:

نظیره فی کونه مولی الامّة بدلیل قوله 6: «من کنت مولاء فهذا علی مولاه».

ترجمه: «و نظیر آن حضرت است در ولایت بر امّت به دلیل فرمودة پیامبر اکرم 6: «هر که من مولای او هستم علی هم مولای اوست».

6. روح:

نظیره فی مماثلة نفسیهما و ان نفسه قامت مقام نفسه و ان الله تعالی اجری نفس عجلی مجری نفس النّبی 6 فقال: «و من حاجک فیه من بعد ماجائک من العلم...»

ترجمه: «و نظیر آن حضرت است در همسان بودن نفس آن دو، و این که نفس علی 6 قائم مقام نفس رسول خدا 6 است، چنان چه در آیة مباهله علی را به منزلة نفس آن حضرت قرار داده است».

7. شرافت و مقام:

و نظیره فی فتح بابه فی المسجد کفتح باب رسول الله و جواز دخول المسجد جنباً کحال رسول الله 6 علی السواء.

ترجمه: «و نظیره آن حضرت است در فتح باب او به مسجد، مثل فتح باب رسول خدا و جواز عبور و مرور او از مسجد در حال جنابت مانند رسول خدا 6».

معرّفی شخصیت علمی امام شیعیان امیر مؤمنان علی 7 می گوید:

کان رضی الله عنه بحراً فی العلوم کان قوی الحجة، سیلم الاستنباط اوتی الحظّ الاوفر من الفصاحة و الشعر، و کان ذا عقل، قضائی ناضج و بصیرة نافذة الی بواطن الامور،. کثیرا ما کان یرجع الیه الصحابة فی فهم ما خفی و استجلاء ما اشکل(1).

ترجمه: «علی دریای علم و استدلالش قوی و استنباطش درست و از فصاحت، خطابه و شعر بهرة فراوان داشت. عقل قضائیش کامل بود و بصیرت نافذ به بواطن امور داشت و در موارد زیادی صحابه برای حل مشکل خود به او مراجعه می کردند».

1. اخرج ابن عساکر عن ابن عباس قال:

«مانزل فی أحد من کتاب الله تعالی مانزل فی علی 7(1)».

2. اخرج الطبرانی و ابن ابی حاتم عن ابن عباس:

«ما نزل الله «یا ایها الّذین آمنوا» الّا و علی امیرها و شریفها و لقد عاتب الله اصحاب محمّد فی غیر مکان و ما ذکر علیاً الا بخیر(2)».

ترجمه: «خداوند در هیچ جای قرآن مجید مؤمنان را با «یا ایها الّذین آمنوا» مورد خطاب قرار نداده مگر این که امیر و شریف آنها علی 7 است؛ یعنی فرد کامل، کسانی اند که ایمان به علی 7 آورده اند.

خداوند در قرآن به طور مکرّر و در موقعیت های مختلف اصحاب پیامبر را مورد عتاب و سرزنش قرار داده ولی در همه جا از علی 7 به خیر و نیکی یاد کرده است».

3. سیوطی در درّالمنثور در ذیل آیة «یا ایها الّذین آمنوا اتّقوا الله و کونوا مع الصّادقین» می نویسد:

اخرج ابن مردویه عن ابن عباس فی قوله تعالی: «اتّقوا الله و کونوا مع الصادقین» قال: مع علی بن ابیطالب 7(3)

ترجمه: «ابن مردویه از ابن عباس روایت کرده است که او گفت: در این آیه، منظور از «صادقین» علی بن ابیطالب 7 است».

ص: 67

روی بسنده عن ابن عباس قال: قال ابوموسی الاشعری انّ علی اوّل من أسلم مع رسول الله 6.(1)

5. عن ابن عباس انّ رسول الله 6 قال: من اراد أن ینظر الی ابراهیم فی حلمه و الی نوح فی حکمته و الی یوسف فی جماله فلینظر الی علی بن ابی طالب 7(2).

ترجمه: «ابن عباس می گوید: رسول خدا فرمود: هر که می خواهد به حلم ابراهیم، حکمت نوح و جمال یوسف بنگرد، علی بن ابی طالب را بنگرد».

6. لو انّ الشجر اقلام و البحور مدادً و الانس کتّاب و الجنّ کتابٌ ما احصوا فضایل امیرالمؤمنین علی 7(3).

7. «و کان اوّل من أسم من النّاس بعد خدیجة»؛ «او (علی) بعد از خدیجه اولین کسی بود که ایمان آورد».

8. رسول خدا 6 جامعة خود را روی علی، فاطمه و حسنین انداخت و فرمود: «انّما یرید الله لیذهب عنکم الرّجس أهل البیت و یطهّرکم تطهیرا».

9. قال ابن عباس، قال رسول الله 6:

«من سبّ علیاً فقد سبّنی و من سبّن فقد سبّ الله و من سبّ الله عزّوجلّ أکبّه الله علی منخره».(4)

ترجمه: «هر کس علی را ناسزا گوید، مرا ناسزا گفته، و هر کس مرا ناسزا

ص: 68

بگوید خدا را ناسزا گفته؛ و هر کس خدا را ناسزابگوید خدا او را در آتش دوزخ معذّب خواهد کرد».

صفین برگشت و به دیدنش رفتیم و گفتیم: ابو ایوب! خدا تو را با سکونت رسول خدا در خانه ات، هنگامی که وارد مدینه شد و به زانو زدن شتر ایشان بر در خانه ات، تو را گرامی داشت. اکنون شمشیرت را بر دوش گرفته و آمده ای و «اهل لا اله الا الله» را آماج ضربات خود ساخته ای؟

ابو ایوب انصاری گفت: یک رهبر هرگز به پیروان خود دروغ نمی گوید؛ رسول خدا 6 مارا مأمور کرد با سه طائفه در رکاب علی 7 بجنگیم:

ناکثین، قاسطین و مارقین.

اما ناکثان عبارت بودند از لشکر طلحه و زبیر که بیعت با علی را شکستند و جنگ جمل را راه انداختند.

قاسطین همین ها هستند که اینک از جنگ آنها بر می گردیم.

مارقین به خدا هنوز نمی دانم چه کسانی هستند و چه وقت با آنان خواهیم جنگید ولی نبرد با آنان نیز روزی اتفاق خواهد افتاد.

آنگاه گفت: من از رسول خدا 6 شنیدم که به عمّار می فرمود: «ای عمّار! تو به دست جمعی یاغی و سرکش و ستمکار کشته می شوی و آن روز «حق» با «تو» و تو با حق خواهی بود.

ای عمّار! هر گاه علی 7 را دیدی که به راهی می رود، و تمام مردم به راهی دیگری، تو راه علی را بگیر که تو را به سوی هلاکت راهنمایی و از هدایت خارج نمی کند.

ای عمّار! هر کس به قصد یاری کردن علی در مقابل دشمنانش شمشیر حمایل کند، خدا در روز قیامت دو شمشیر از دُر ّ به او حمایل می کند و کسی که

ص: 70

شمشیری بر ضد علی 7 حمایل کند، خداوند در قیامت شمشیر از آتش به او حمایل می کند.

گفتیم: ابو ایوب! همین قدر کافی است. خدا تو را رحمت کند.»

2. فقیه شافعی (ابن مغازلی) در کتاب «مناقب» از ابو ایوب انصاری چنین روایت می کند:

رسول خدا مریض بود و فاطمه برای عیادت بر او وارد شد و او را در نهایت ضعف و ناتوانی دید و گریه سر داده و شک به رخسارش روان گردید.

پیامبر وقتی فاطمه را چنین دید دلداری داد و فرمود:

«یا فاطمه انّ الله أطلع الی الارض اطلاعة فاختار منها آباک فبعثه نبیاً ثمّ اطلع الیها ثانیة فاختار منها بعلک فاوحی الی

فانکحته ایاک و اتخذته وصیاً اما علمت انّ لکرامة الله ایاک زوجک اعظهم حلماً و اقدمهم سلماً و اعلمهم علماً فسرّت بذلک فاطمه و استبشرت».(1)

ترجمه: «ای فاطمه 3! خدای تعالی نظری به سوی زمین انداخت پدر تو را برگزید و او را پیامبر خود قرار داد، دوباره بر زمین نظری انداخت شوهرت را برگزید و به من وحی کرد تا تو را به عقد او در آورم و او را وصی خود گردانیدم.

آیا نمی دانی که برای کرامت تو است که خدای تعالی تو را با عظیم ترین امت از نظر حلم و با سابقه ترین آنان از نظر اسلام و داناترین آنان از نظر علم تزویج کرد. با شنیدم سخنان پیامبر آثار سرور و خوشحالی در چهرة فاطمه 3

ص: 71

آشکار شد».

فرمود: از رسول خدا شنیدم که می فرمود:

«هر کس علی را دوست بدارد مرا دوست نداشته، و هر کس علی را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته است».

عنی فرأیت انّه لم یوافقه فقلت: یا رسول الله 6 ألا تستخلف عمر؟ فاعرض عنی فرأیت انّه لم یوافقه فقلت: یا رسول الله الا تستخلف علیاً؟ قال: «ذلک و الّذی لا اله الا هو أن بایعتموه و اطعتموه ادخلکم الجنة» (قال رواه الطبرانی(1))

ترجمه: «عبدالله بن مسعود در آخر روایتی که در آن اسلام آوردن جنیان را ذکر می کند، می گوید: رسول خدا 6 ضمن سخنانش به من فرمود: «أجل من نزدیک شده».

عرض کردم: این رسول خدا 6 آیا ابوبکر را خلیفة خود نمی کنی؟ از من روی برگردانید. فهمیدم که با این امر موافقت ندارد. عرض کردم عمر چطور؟ باز از من روی برگرداند.

پرسیدم: ای رسول خدا 6 علی 7 را جای خود نمی نشانی؟ فرمود: «به خدایی که معبودی جز

او نیست خلافت حق اوست اگر با او بیعت نموده و اطاعتش کنید همة شما را داخل بهشت می کند».

2. عن ابن مسعود قال: قرأت علی رسول الله 6 سبعین سورة و ختمت القرآن علی خیر النّاس علی بن ابی طالب7(2).

ترجمه: «ابن مسعود گفت: هفتاد سوره از قرآن را نزد رسول خدا 6 خواندم و حفظ کردم و بقیه را نزد بهترین مردم «علی» بن ابی طالب 7 به پایان بردم».

3. ابونعیم عن ابن مسعود قال: انّ القرآن أنزل علی سبعة أحرف؛ منها حرف

ص: 75

الّا و له ظهر و بطن وان علی بن ابی طالب عنده منه الظاهر و الباطن(1).

ترجمه: «قرآن بر هفت حرف نازل شده و برای هر کدام از آنان ظاهر و باطن است و علم ظاهر و باطن تمامی آنها پیش علی بن ابی طالب است».

ترجمه: «ام سلمه گفت: خدا را گواه می گیرم که از رسول خدا شنیدم، که فرمود: «هر کس علی 7 را دوست بدارد در حقیقت خدا را دوست داشته و هر کسی علی 7 را دشمن بدارد مرا دشمن داشته و هر کس مرا دشمن بدارد خدا را دشمن داشته است».

2. عن مولی ابی ذر قال: دخلت علی ام سلمه فراءیتها تبکی و تذکر علیاً 7 و قالت: سمعت رسول الله 6 یقول: «علی مع الحق و الحق مع علی و لن یفترقا حتی یردا علی الحوض یوم القیامة(1)»

ترجمه: «ابن ثابت، مولای ابوذر، گفت: برام سلمه وارد شدم و دیدم گریه می کند و نام علی 7 را بر زبان می راند.

و می گوید: از رسول خدا 6 شنیدم که می فرمود: «علی با حق است و حق با علی است و آن دو یک لحظه از هم جدا نمی شود تا درحوض کوثر به من ملحق شوند.»

ص: 77

بعضی از مردم گفتند: یا رسول الله مگر او جزء انسان ها نیست؟

حضرت فرمود: «فاطمه 3 در باطن، حوریة و به ظاهر انسیه است».

گفتند: یا رسول الله، حقیقت این سخن را برای ما تبیین فرما؟

حضرت فرمود: «حق تعالی فاطمه را از نور خود آفرید، پیش از این که آدم را خلق کند و هنگامی که ارواح خلایق را آفرید چون حق تعالی آدم را خلق کرد، نور فاطمه را بر آدم عرضه کرد.

صحابه گفتند: یا رسول الله! پیش از آفریدن آدم؛ نور فاطمه در کجا بود؟

فرمود: «بین حُقّه ای و در زیر ساق عرش قرار داشت».

گفتند: یا رسول الله! خوراک او چه بوده است؟

فرمود: «طعام او تسبیح و تهلیل و تحمید حق تعالی بود؛ زیرا حق تعالی آدم7 را خلق کرد و مرا از صُلب او بیرون آورد و خواست فاطمه را از صُلب «من» بیرون آورد، نور فاطمه را سیبی گردانید که در بهشت، جبرئیل آن را برای من آورد و گفت:

«السلام علیک و رحمة الله و برکاته؛ یا محمد!»

گفتم: علیکم السّلام و رحمة الله ای حبیب من جبرئیل!»

جبرئیل گفت: ای محمّد! پروردگارت سلام می رساند.

جبرئیل گفت: یا محمّد، این سیبی است که حق تعالی برای تو از بهشت هدیه فرستاده است، من آن سیب را گرفتم به سینة خود چسبانیدم.

جبرئیل گفت: ای محمّد! خداوند جلیل می فرماید: این سیب را بخور؛ چون سیب را پاره کردم نوری از آن ساطع گردید که من از آن نور هراسان شدم.

ص: 80

جبرئیل گفت: چرا تناول نمی کنی، بخور و نترس! به درستی که این نور کسی است که نام او، در آسمان «منصوره» و در زمین «فاطمه» است.

گفتم: ای حبیب من جبرئیل! چرا در آسمان او را «منصوره» گویند و در زمین «فاطمه»؟

جبرئیل گفت: او را در زمین «فاطمه» می گویند؛ زیرا شیعیانش را از آتش جهنم نجات می دهد و دشمنانش از محبّت او نصیبی نیست، در آسمان «منصوره» نامیده شده است؛ محبانش را نصرت و یاری می کند، چنان که حق تعالی می فرماید: «یومئذ یفرح المؤمنون بنصر الله ینصر من یشاء»(1)

خدیجه با شخصی سخن می گوید و کسی را نزد او ندید و فرمود:

ای خدیجه با که سخن می گویی؟

حضرت خدیجه عرض کرد: فرزندی در شکم دارم که با من سخن می گوید و مونس من است.

رسول الله 6 فرمود: اینک جبرئیل مرا خبر می دهد که این فرزند دختر است؛ او و نسل اوطاهر، با میمنت و با برکت است و حق تعالی نسل مرا از او به وجود خواهد آورد و از نسل او امامان و پیشوایان دین به وجود خواهد آمد. حق تعالی بعد از انقضای وحی؛ آنان را در زمین خلیفه های خود خواهد گردانید.(1)

نزد او حاضر شدند. هنگامی که حضرت خدیجه از دیدن آنها وحشت کرد یکی از آنها گفت: نترس ای خدیجه! ما رسولان پروردگاریم و به سوی تو آمده ایم.

یکی گفت: من ساره؛ زوجة ابراهیم خلیل هستم.

دومی گفت: من آسیه، دختر مزاحم هستم

سومی گفت: من مریم؛ دختر عمرانم.

چهارمی گفت: من کلثوم خواهر موسی بن عمرانم که حق تعالی ما را فرستاده است تا در وقت ولادت نزد تو باشیم. ناراحت مباش زنان قریش قابلیت نداشتند که قابلة تو باشند؛ زیرا این فرزند تو «فاطمه» است.

آن وقت یکی در جانب راست خدیجه نشست و دیگری در جانب چپ، و سومی در پیش رو و چهارمی در پشت سر.

بدین صورت فاطمه 3 در بیستم جمادی الثّانی، سال پنجم بعثت، در مکّه مکرمه متولد شد. چون به زمین آمد نور او، به گونه ای ساطع گردید که خانه های مکّه را روشن گردانید و ده نفر حور العین وارد آن خانه شدند و هر یک تشتی بهشتی در دست داشتند که پر از آب کوثر بود. آن زن که در پیش او قرار گرفته بود، فاطمه 3 را برداشت و با آب کوثر غسل داد و در جامة سفیدی که از شیر سفیدتر و از مشک و عنبر خوشبوتر بود، پیچید و جامة دیگر را مقنعه او گردانید و او، را به سخن در آورد.

فاطمه فرمود: «اشهد انّ لا اله الّا الله و أن أبی رسول الله سید الانبیاء و انّ بَعْلِی سید الاوصیا و ولدی سادة الاسباط؛

ترجمه: «گواهی می دهم به یگانگی خدا و به آن که پدرم رسول خدا بهترین

ص: 83

پیغبران است و شوهرم بهترین اوصیای پیامبران است و فرزندانم بهترین فرزند زاده های پیامبرانند».

پس به هر یک از آنان سلام کرد و هر یک را به نام شان خواند و آن زنان شادی کردند وحوریان بهشتی خندان شدند و یکدیگر را بشارت دادند و اهل آسمانها یکدیگر را بشارت دادند به ولادت آن سیدة زنان عالمیان و در آسمان نوری روشن و هویدا شد که پیش تر چنان نوری را ندیده بودند. پس آن زنان مقدسه به خدیجه خطاب کردند و گفتند:

«بگیر! این دختر را که طاهره، مطهره، پاکیزه و با برکت است. حضرت خدیجه او را گرفت؛ شاد و خوشحال پستانش را در دهانِ او گذاشت.(1)

جهانیان [تو را] برگزید.

پس فاطمه 3 با فرشته ها سخن می گفت و آنها با او سخن می گفتند».(1)

درختی از درختان بهشت ایستادم که هرگز چنان درخت زیبا و چنان برگ های سفید و چنان میوه های پاکیزه ندیده بودم. یکی از میوه های آن را چیدم و خوردم و آن میوه در صلب من تبدیل به نطفه شد و هنگام بازگشت با خدیجه نزدیکی نمودم. آنگاه به فاطمه حامله شد. به همین دلیل هر وقت مشتاق بوی بهشت می شوم، فاطمة را می بویم».

در «ذخائر عقبی»(1) آمده است که عایشه به رسول خدا 6 اعتراض می کرد؛ چرا این قدر فاطمة را می بوسی؟

در پاسخ علت آن را داستان معراج و بوی بهشت اعلام نموده است.

شب معراج به عایشه فرمود:

«و هی حوراء أنسیه، کلما اشتقت الی الجنّة قَبِلْتُها(2)»؛

ترجمه: «فاطمه حوریه ای است به صورت انسان، هر وقت مشتاق بهشت می شوم او را می بوسم».

خطیب بغدادی در روایت دیگر از ابن عباس نقل کرده که پیامبر فرمود:

«ابنتی فاطمة حوراء آدمیة لم تحض و لم تطمث و انما سّماها فاطمة لِأن الله فطمها و محبّیها عن النّار(3)».

ترجمه: «فاطمة حوریه ای از جنس بنی آدم است که هرگز حیض نمی بیند و استحاضه نمی شود و نامگذاری فاطمه از جانب خداوند برای آن است که او و

ص: 87

دوستدارانش را از آتش دوزخ بریده است».

عن عایشه امّ المؤمنین قالت: مارایت أحداً أشبه سمتاً و دلاً و هدیاً برسول الله 3 فی قیامها و قعودها من فاطمة بنت رسول الله.

قالت: و کانت اذا دخلت علی النّبی یقوم الیها، فَقَبَلها و اجلسها فی مجلسه و کان النّبی 6 اذا دخل علیها قامت من مجالسها فقبلته و اجلسته فی مجلسها(1)»

ترجمه: «عایشه می گوید: هیچ کس را در مقام، مرتبه، راهنمایی، هدایت، سکنیت و وقار، در نشست و برخاست شبیه تر از فاطمه به رسول خدا ندیدم. او هر وقت بر پیامبر وارد می شد، پیامبر او را استقبال کرده و می بوسید و در جای خود می نشانید و اگر پیامبر وارد مجلس فاطمه می شد، فاطمه از جای خود بر می خاست و پیامبر را می بوسید و در جای خود می نشانید».

عن عایشة قالت: اقبلت فاطمة تمشی و کانت مشیتها مشیة رسول الله 6. فقال: «مرحبا بابنتی، ثم اجلسها عن یمینه او عن شماله ثم أسر الیها حدیثنا فبکت؛ ثم اسر الیها حدیثاً فضحکت؛ فقلت: ما رأیت کالیوم فرحاً اقرب من حزن. فسألتها عما قال.

فقالت: ما کنت لا فشی سرّ رسول الله 6، فلما قبض سألتها فأخبرتنی أنّه اسر الی.

فقال: انّ جبرئیل کان یعارضنی بالقرآن فی کلّ سنة مرة و انّه عارضنی العام مرتین و ما أراه الا و قد حضر اجلی وانک اوّل اهلی لحوقاً بی و نعم السلف أنا

ص: 88

لک فبکیتُ. فقال الا ترضین أن تکونی سیدة نساء العالمین؟(1)

ترجمه: «عایشه گفت: فاطمة به حضور پیامبر آمد، راه رفتن او مانند راه رفتن پیامبر بود. پیامبر فرمود: آفرین بر دخترم. و او را به سمت راست یا سمت چپ خود می نشانید و سپس در گوش وی سخن می گفت. فاطمه گریست. بعد سخن دیگر گفت. فاطمه خوشحال و خندان شد. گفتم! ای دختر رسول خدا! من تا به امروز خوشحالی که اینقدر به حزن و اندوه نزدیک باشد، ندیده ام. از علت آن پرسیدم. فرمود: من هرگز «راز» رسول خدا را فاش نمی کنم ولی بعد از وفات پیامبر وقتی که علت گریه و خندة فاطمه را پرسیدم.

فرمود: پدرم برای من پرده از «سِرّی» برداشت و فرمود: جبرئیل هر سال یک بار قرآن را به من عرضه می کرد ولی امسال دو بار عرضه کرده است، تصور می کنم که أجل «من» نزدیک شده است.

از شنیدن این سخن گریه کردم.

بعد فرمود: تو اوّل کسی، از خاندانم، خواهی بود که به من محلق می شوی؛ خندیدم.

سپس فرمود: آیا راضی نیستی سیدة زنان عالم باشی؟

«قالت عایشة لفاطمة بنت رسول الله الا أبشرک انی سمعت رسول الله یقول:

«سیدات نساء أهل الجنّة أربع: مریم بنت عمران و فاطمة بنت رسول الله و خدیجه بنت خُویلد و آسیة»؟(2)

ص: 89

ترجمة: «عایشه گفت: به فاطمه، دختر رسول خدا 6، گفتم: مژده می دهم تو را که از رسول خدا 6 شنیدم می فرمود: سرور زنان اهل بهشت چهار نفرند؛ مریم دختر عمران؛ دختر رسول خدا؛ خدیجه دختر خویلد و آسیه همسر فرعون.

عن عایشه مارأیت قطّ احداً افضل من فاطمة غیر أبیها(1)

ترجمه: «عایشه گفت: من کسی را با فضیلت تر از فاطمه ندیدم جز پدرش».

عن عایشه: مارأیت احداً کان اصدق لهجة منها(2)

ترجمه: «عایشه گفت: ندیدم کسی را که راستگوتر از فاطمه باشد».

عن ابی هریرة قال؛ قال رسول الله 6: اوّل شخص یدخل الجنّة فاطمة(3).

ترجمه: «ابو هریره گفت: رسول خدا فرمود: نخستین کسی که وارد بهشت می شود، فاطمة زهرا است».

عن عاشیة قالت: کانت فاطمة احبّ النساء الی رسول الله و زوجها أحبّ الرجال الیه(4)

ترجمه: «محبوب ترین زنان نزد پیامبر فاطمه و از مردان علی 7 بود».

محمّد بن طلحة شافعی، بعد از نقل اخباری در این مورد، چنین اظهار نظر می کند:

فثبت بهذه الاحادیث الصحیحة و الاخبار الصریحة انّ فاطمة کانت احب الی رسول الله من غیرها و أنها سیدة نساء أهل الجنّة و انّها سیدة النساء هذه الامة و

ص: 90

سیدة النّساء اهل المدینة(1)

ترجمه: «پس با این احادیث صحیح و اخبار صریح ثابت می شود که فاطمه محبوب ترین زنان نزد رسول خدا 6 بود؛ زیرا او سیدة زنان اهل بهشت و سیدة زنان این امت و سیدة زنان اهل مدینه بوده است».

زمان همة آنها برتر و پیشرفته تر است».

بخواهد، هدایت می کند؛ یعنی به ولایت ما هدایت می کند».(1)

رسول الله 6 خواست که نامی برای او انتخاب کند. رسول خدا فرمود: من در نامگذاری این مولود از خدا سبقت نمی گیرم.

در این هنگام جبرئیل از جانب پروردگار عالم به محضر رسول خدا شرفیاب شد و عرض کرد: خداوند تبارک و تعالی ضمن سلام و تبریک، نام این مولود را «حسن» نهاد.(1)

امام حسن 7 نه تنها از آغوش گرم و پرمهر و محبت رسول الله 6 برخوردار بود بلکه از مکتب تربیتی آن حضرت نیز درس اخلاق و انسانیت آموخت.

امام حسن از برجسته ترین امتیازات خانوادگی و اصالت نَسبی برخوردار است؛ زیرااو در کودکی در دامان پاک علی و زهرا 7 تربیت شده و تحت تربیت و مراقبت رسول الله بوده است و به همین جهت است که پیامبر فرمود:

«اللهم انّی احِبُّ حسناً فأُحبِّه و احب الله من یحبُّه».(2)

ترجمه: «خداوندا من حسن را دوست دارم تو هم او را دوست بدار. هر که حسنم را دوست بدارد خداوند او را دوست می دارد».

در جای دیگر فرمود: بأبی أنت و امّی من احبنی فلیحبّ هذا

ترجمه: «پدر و مادرم فدای تو باد هر که مرا دوست دارد، پس حسنم را نیز دوست بدارد».

ص: 96

ابنی و ثمرة فؤادی من اذی هذا فقد آذانی و من اذانی فقد أذی الله.

ترجمه: «حسن، فرزند و میوة دل من است؛ هر کس او را بیازارد مرا آزرده، و هر که مرا بیازارد خدا را آزرده است».

حضرت فاطمه زهرا همواره امام حسن را، که بیش از هفت سال نداشت، به مسجد می فرستاد تا آنچه را که رسول خدا 6 در میان مسلمین مطرح می کند، به خاطر بسپارد و شنیده های خود را برای مادر بازگو کند.

امام 7 نیز با کمال نظم و به صورتی شیوا و شیرین گفته های جدش را در خانه برای مادرش بیان می کرد.

در آن روزها، هرگاه امیر مؤمنان 7 به منزل می آمد با کمال تعجب می دید که حضرت زهرا از آیات تازه قرآن و روایات رسول خدا 6 آگاه است. پس از او پرسید. این علوم و معارف را چگونه به دست آوردی؟ حضرت زهرا 3 فرمود: «هر روز فرزندم حسن مرا از آیات و روایات تازه آگاه می کند». در یکی از روزها امیر مؤمنان 7 در منزل مخفی شد تا سخن گفتن کودک خود را ملاحظه فرماید، امام حسن 7 طبق معمول وارد خانه شد تا آنچه از پیامبر اکرم 6 درضمن سخنرانی شنیده بود؛برای مادر بیان نماید؛ ولی این بار و بر خلاف همیشه هنگام تکلّم دچار لکنت می شد و کلمات را به زحمت ادا می کرد. فاطمه 3 متعجب شد و فرمود: پسرم! چرا امروز در سخن گفتن ناتوان شده ای؟

امام مجتبی 7 فرمود: یا امّاه! قّل بیانی و کلّ لسانی لعلّ سیداً یرعانی

ترجمه: «مادر جان تعجب نکن؛ چرا که گویا شخص بزرگی سخنانم را می شنود، از این رو زبانم لکنت گرفته و بیانم از فصاحت افتاده است».

ص: 97

در این حال امیر مؤمنان علی 7 از پشت پرده بیرون آمد و فرزندش را در آغوش گرفته و بوسید.(1)

قال ابو هریرة فما کان أحدٌ أحب الی من الحسن بن علی بعد ما قال رسول الله 6: «اللهم انّی أحبه فاحبّه و احبّ من یحبّه.(1)

ترجمه: «ابو هریره گفت: پیش من کسی محبوبتر از حسن بن علی نبود بعد از آنی که رسول خدا 6 فرمود: خدایا من حسن را دوست دارم تو هم او را دوست دار و دوست دار کسی را که او را دوست می دارد».

عن الزبیر: انّ رسول الله 6 قبّل حسناً و ضمّه الیه و جعل یشمّه و عنده رجل من الانصار فقال الانصاری: انّ لی ابناً قد بلغ ما قبّلته قطّ فقال رسول الله 6 أرأیت ان کان نزع الرحمة من قبلک فما ذنبی. هذا حدیث صحیح الاسناد علی شرط الشیخین.(2)

ترجمه: «زبیر گفت: رسول خدا 6 حسن را می بوسید و او را به سینة خود می فشرد و می بوئید. در خدمتش مردی از انصار بود که از عمل پیامبر تعجب کرد و گفت: من پسری

دارم که به حد بلوغ رسیده و تا کنون او را نبوسیدم.

پیامبر اکرم 6 فرمود: این که خداوند رحمت و عاطفه را از دل تو بریده و برگرفته من چه گناهی دارم.

حاکم گوید: این حدیث طبق شرط بخاری و مسلم صحیح است».

عن البراء بن عازب قال: قال رسول الله 6 للحسن: «هذا منی و أنا منه و هو یحرم علیه ما یحرم علی»(3)

ص: 99

ترجمه: «براء بن عازب گفت: رسول خدا 6 به حسن فرمود: حسن از من است و من از حسن و هر چه بر من حرام است بر او نیز حرام است».

عن أبی هریره قال: قبّل رسول الله 6 الحسن بن علی 7 و عنده الاقرع بن حاسب التمیمی جالساً فقال الاقرع: انّ لی عشرة من الولد ما قبّلت منهم احداً فنظر الیه رسول الله 6 ثم قال: من لایرحم لایرحم(1)

ترجمه: «ابوهریره گفت: رسول خدا 6 حسن بن علی 7 را بوسید و اقرع بن حاسب تمیمی نشسته بود. حاسب با دیدن این امر خطاب به رسول خدا6 گفت: من ده فرزند دارم که یکی از آنها را هم نبوسیده ام.

رسول خدا 6 به او نگاهی کرد و فرمود: کسی که رحم نمی کند، مشمول رحمت خداوند قرار نمی گیرد».

عن عایشه انّ النّبی6 کان یأخذ حسناً فیضمّه الیه ثم یقول: اللهم انّ هذا ابنی و أنا احبه فأحبه و أحب من یحبه.(2)

ترجمه: «عایشه گفت: پیامبر اکرم6 حسن را می گرفت و به سینه اش می چسباند. سپس می فرمود: خدایا! این پسر من است و من او را دوست می دارم و تو هم او را و کسانی که او را دوست می دارند، دوست بدار».

عن خالد ابن معدان قال: وفدالمقدام بن معدی کرب و عمرو بن الاسود الی معاویة فقال معاویه للمقدام: اعلمت ان الحسن بن علی توفی؟ فرجع المقدام فقال له معاویة: أتراها مصیبة؟

ص: 100

فقال: و لم لا أراها مصیبة و قد وضعه رسول الله فی حجره و قال هذا منی و حسین من علی.(1)

ترجمه: «خالد بن معدان گفت: مقدام بن معدی کرب و عمرو بن الاسود بر معاویه وارد شدند. معاویه به مقدام گفت: از فوت حسن بن علی اطلاع داری؟ مقدام گفت:

«انا لله و انا الیه راجعون» معاویه به او گفت: آیا فوت او را مصیبت می دانی؟

مقدام گفت: چرا آن را مصیبت ندانم؛ زیرا رسول خدا در حالی که او را در دامن خود داشت فرمود: حسن از من است و حسین از علی».

الی بیته. فمشی عشرین مرّة من المدینه علی رجلیه.(1)ترجمه: «محمّد بن علی، یعنی امام باقر، گفت: امام حسن فرمود: شرم از خداوند دارم که او را ملاقات کنم در حالی که به خانة او نرفته ام پس بیست مرتبه پیاده از مدینه به مکّه رفت».

روی عن الحسن بن علی انّه کان مارّاً فی بعض حیطان المدینه فرأی اسود بیده رعیف یأکل لقمة و یطعم الکلب لقمة الی آن شاطره الرغیف فقال له الحسن ما حملک علی أن شاطرته و لم تغابنه فیه بشیء.(2)

ترجمه: «از حسن بن علی روایت شده است که روزی از بعضی باغات مدینه می گذشت. دید غلام سیاهی گرده نانی به دست گرفته لقمه ای خود می خورد و لقمة دیگر به سگی که در کنارش نشسته می دهد. فرمود: برای چه این کار را می کنی؟ عرض کرد: از نگاه سگ شرم کردم که خود بخورم و به او ندهم.

امام به او فرمود: غلام چه کسی هستی؟ گفت: غلام ابان بن عثمان. فرمود: این باغ مال کیست؟ گفت: مال ابان بن عثمان. امام حسن به او فرمود: از جایت تکان نخور تا من برگردم. سپس آن حضرت تشریف برد و آن غلام و آن باغ را از أبان خرید و بعد پیش غلام برگشت و فرمود: ای غلام تو را خریدم. غلام از جای خود برخاست و گفت: شنیدم ای مولای من! امام فرمود: این باغ را نیز خریدم و تو در راه خدا آزاد هستی و این باغ نیز از آن تو است.

ص: 102

قال جویریه: لمّا مات الحسن بکی مروان فی جنازته. فقال الحسین أتبکیه و قد کنت تجرعه ما تجرعه؟ فقال: انی کنت أفعل ذلک الی احلم من هذا. و اشار بیده الی الجبل(1)؛ «جویریه گفت: چون امام حسن فوت کرد، مروان در تشییع جنازة او شرکت کرده و می گریست. امام حسین فرمود: آیا گریه می کنی در حالی که دل او را پر از خون نمودی؟ و مدام جرعه های غیظ به او خورانیدی؟ مروان در

حالی که اشاره به کوه می کرد گفت: من این را با کسی کردم که حلم و بردباری او از این کوه بیشتر بود».

ضد اهل بیت رسول خدا 6 به شمار می رفت.

روزی پیر مردی جاهل از اهالی شام به مدینه آمد. او در مسیر راه امام حسن 7 را که بر مرکب سوار بود، شناخت و تا توانست از آن حضرت و پدر بزرگوارش امیر المؤمنین 7 بدگویی کرد و نسبت های ناروا داد.

اصحاب خواستند متعرض او شوند ولی امام مانع شدند و در حال خرسندی به کنار پیر مرد شامی آمد، سلام کرد و فرمود:

ای پیر مرد! گویا غریب می باشی و در مدینه آشنایی نداری و اموری در مورد ما بر تو اشتباه شده است. اگر میل داری، به منزل ما بیایید؛ زیرا که ما منزل وسیع و ثروتی بسیار داریم و محلّی را نیز برای مرکب شما در نظر می گیریم و تا هر وقت که مهمان ما باشید به شما بد نخواهد گذشت.

اگر نیازمند باشی تو را بی نیاز می کنیم و اگر مدیون باشی آن را ادا می نماییم و اگر نیاز به راهنمایی داشته باشی تو راراهنمایی می کنیم.

هنگامی که آن پیرمرد نا آگاه این کلمات پر مهر را از امام شنید، منقلب شد و به گریه افتاد. پس از شترش پیاده و بوسه بر دست آن حضرت زد و گفت:

«الله اعلم حیث یجعل رسالته»(1) «خدا بهتر می داند که مقام رسالت خود را در وجود چه کسی قرار دهد» سپس گفت: آن قدر در شام از بدی های شما و پدر بزرگوارتان شنیده بودم که دلم مملو از بغض و عداوت شما شده بود ولکن اکنون دانستیم که سخن شامیان بر خلاف حقیقت بوده و خدا شاهد است که تا چند لحظة قبل مبغوض ترین افراد در نزد من شما و پدرتان بودید؛ اما اکنون

ص: 104

محبوب ترین انسانها در نزد من هستید. سپس او تا مدتی مهمان خانة امام مجتبی بود و چون خواست به طرف شام باز گردد گفت: بهترین سوغات که این سفر نصیبم شد آن بود که دلم از محبت امام خویش سرشار و از بعض و عداوت دشمن اومالامال گشت.(1)

ص: 105

2. سید بن طاووس و شیخ مفید در «ارشاد» ولادت آن حضرت را در پنجم شعبان ذکر کرده اند.

3. شیخ مفید در «مقنعه» و شیخ طوسی در «تهذیب» و شهید اوّل در «دروس» ولادت آن حضرت را در آخر ماه «ربیع الاول» ذکر فرموده اند.

مالید و او را بر دامن خود گذاشت و در حال گریه و ناله فرمود: ای ابا عبدالله! چه بسیار گران است بر من کشته شدن تو».

اسماء گفت: پدر و مادرم فدای تو باد!

این چه خبری است که در روز اوّل ولادت گفتی و امروز نیز می فرمایی و گریه می کنی؟

حضرت فرمود: گریه ام برای این مولود است؛ چون گروهی از بنی امیه او را خواهند کشت و خدا آنها را از شفاعت من بهره مند نمی سازد.(1)

اوضاع سیاسی و اجتماعی دوران امامت امام حسین 7

در زمان امام حسین 7 انحراف از اصول و موازین اسلام، که از سقیفه بنی ساعده شروع شده و در زمان عثمان گسترش یافته بود، به اوج خود رسید.

در آن زمان معاویه، که سالها از سوی خلیفة دوم و سوم به عنوان استاندار در منطقة شام حکومت کرده و موقعیت خود را کاملاً تثبیت کرده بود، به نام خلیفة مسلمین سرنوشت و مقدرات کشور اسلامی را در دست گرفت و حزب ضد اسلامی اموی را بر امّت اسلام مسلّط کرد و به کمک کارگزاران ستمگر ویغماگر خود مانند؛ زیاد بن أبیه، عمرو بن عاص، سمرة بن جندب و... یک حکومت سلطنتی و استبدادی تشکیل داده و چهرة اسلام را وارونه نشان داد.

معاویه از یک سو فشار سیاسی و اقتصادی را در مورد مسلمانان آزاده و راستین اعمال می کرد و با کشتارها، قتل، شکنجه، آزار، تحمیل فقر و گرسنگی بر آنان از ایجاد هر گونه اعتراض و جنبش و مخالفت جلوگیری می کرد.

از سوی دیگر، با احیای تبعیض نژادی و رقابت های قبیله ای در میان قبائل،

ص: 109

آنان را به جان هم می انداخت و از این رهگذر نیروهای آنان را تضعیف می کرد تا این که خطری از ناحیة آنان متوجه حکومت وی نگردد.

از سوی دیگر، به کمک عوامل مزدور خود روش جَعل احادیث، تفسیر و تأویل آیات قرآن افکار عمومی را منحرف و به حکومت خود مشروعیت می بخشید.

این روش و سیاست ضد اسلامی به اضافة عوامل دیگری همچون ترویج فرقه های باطل نظیر جبریه، مرجئه، که از نظر عقیدتی با سیاست معاویه همسو بودند، آثار شوم و مرگباری بر جامعه به وجود آورده و سکوت تلخ و ذلت باری را بر جامعه حکمفرما ساخته بود.

در اثر این سیاست شوم، شخصیت جامعة اسلامی مسخ و ارزشها دگرگون شده بود، به طوری که مسلمانان با آن که می دانستند اسلام هیچ وقت اجازه نمی دهد آنان مطیع زمامداران بیدادگری باشند که به نام دین بر آنها حکومت کنند، با این حال بر اثر ضعف و ترس و ناکامی از زمامداران ستمگر پشتیبانی می کردند.

در اثر این سیاست مسلمانان بر خلاف منطق قرآن و تعالیم پیامبر تبدیل به افرادی ترسو، سازشکار و ظاهر ساز شده بودند.

حکومت معاویه چقدر بر انحرافات افزود و حکومت الهی را تبدیل به سلطنت کرد و از هیچ گونه جنایت دریغ نکرد و از جمله امام حسن مجتبی را مسموم کرد و یزید را بر مردم تحمیل نمود.

امام حسین 7 تمام این آشفتگی ها را می دید و خون دل می خورد و رنج

ص: 110

می برد، اما چون برادر بزرگوارش امام حسن مجتبی 7 با معاویه صلح کرده بود، اگر چه معاویه طبق قرارداد صلح عمل نکرد، تا زمانی که معاویه زنده بود، قرار داد برادر را محترم شمرد و قیام نکرد.

با روی کار آمدن یزید، امام حسین، چون می دانست که حکومت یزید بر خلاف کلیة مقررات و اصول اسلامی است و بنای دیانت اسلام را منهدم خواهد کرد و از جهالت مردم سوء استفاده کرده منویات شوم خود را جایگزین حقایق معنوی خواهد کرد، قیام کرد و با خون خود و یاران خود اسلام را نجات داد.

ضمن پاسخ به نامه های دعوت کوفیان، ویژگی های زمامدار جامعه اسلامی را چنین بیان کرد:

... امام و پیشوای مسلمانان کسی است که به کتاب خدا عمل نماید، راه قسط و عدالت را در پیش گیرد و از حق پیروی کند و با تمام وجود خویش مطیع فرمان خدا باشد.(1)

پیامبر است،به خود اختصاص داده اند و من به هدایت و رهبری جامعة مسلمانان و قیام بر «ضد» این همه فساد و مفسدین، که دین جدم را تغییر داده اند، از دیگران شایسته ترم».(1)

در چنین محیط ذلت بار و آلوده، مرگ را جز سعادت و زندگی با ستمگران را جز رنج و آزردگی و ملال نمی دانم...(1)

گفتم رویت سیاه باد! من بارها رسول خدا را دیدم از جای چوب هایت بوسه بر می داشت».

عن زید بن ارقم قال: کنت جالساً عن عبیدالله بن زیاد اذ آتی برأس الحسین 7 فوضع بین یدیه فأخذ قضیبه فوضعه بین شفتیه فقلت له انک لتضع قضیبک فی موضع طالمالثمه رسول الله 6 فقال: قم انک شیخ قد ذهب عقلک!(1)

ترجمه: «زین بن ارقم گفت: در کنار عبیدالله بن زیاد نشسته بودم که سر مبارک حسین 7 را آورده و در مقابل او قرار دادند. وی چوبی را برداشت و میان دو لب ایشان نهاد. به او گفتم: چوبت را به جائی نهادی که بسیار دیده ام که رسول الله 6 آن را می بوسید. عبیدالله گفت: برخیز که تو عقلت را از دست داده ای».

عن یعلی بن مرة قال. قال رسول الله 6: «حسین منّی و انا من حسین احبّ الله من احبّ حسیناً. سبط من الاسباط»(2)

ترجمه: «یعلی بن مرة گفت: رسول خدا فرمود: حسین از من است و من از حسینم. خداوند دوست دارد کسی را که حسین را دوست بدارد و او سبطی است از اسباط انبیاء».

عن فخر الرازی فی تفسیره الکبیر فی ذیل تفسیر قوله تعالی «و علم آدم الاسماء کلها...» قال: اعرابی قصد الحسین بن علی 7 حاجته قال: سمعت جدک یقول: اذا سألتم حاجة فأسالوها من من اربعة: اما عربی شریف او مولی کریم او

ص: 115

حامل القرآن او صاحب و جه صبیح فامّا العرب فشرفت بجدک و اما الکرام فد آبکم و سیرتکم و اما القرآن ففی بیوتکم نزل و اما الوجه الصبیح فانی سمعت رسول الله یقول: اذا آردتم آن تنظروا الی فانظروا الی الحسن و الحسین 7 فقال الحسین 7: ما حاجتک؟

فکتبها علی الارض فقال الحسین 7: سمعت ابی علیاً یقول: قیمة کلّ امره ما یحسنه وسمعت جدی یقول: المعروف بقدر المعرفة فاسألت عن ثلاث مسائل ان اَجبت فی جواب واحدة فلک ثلث ما عندی و ان اجبت عن اثنتین فلک ثلثا ما عندی و ان اجبت عن الثلاث فلک کل ما عندی و قد حمل الی صرة مختومه من العراق فقال: سل و لاحول و لاقوة الا بالله فقال: ای الاعمال افضل؟ قال الاعرابی الایمان بالله قال: فما نجاة العبد من الهلکة قال: الثقة بالله قال: فما یزین المرء؟ قال: علم و معه حلم قال: فان اخطأه ذلک قال: فمال معه کرم قال: فان اخطأه ذلک قال: فقر معه صبر. قال: فان اخطأه ذلک: فصاعقة تنزل من السماء فتحرقه فضحک الحسین 7 و رمی بالصرة الیه(1)

ترجمه: «فخر رازی در تفسیر خود در ذیل آیة «... و علم آدم الاسما کلّها...» می نویسد: مردی عرب خدمت حسین بن علی 7 آمد و حاجت خود را به آن حضرت عرض کرد و چنین گفت: از جدت شنیدم که می فرمود: حاجت خود را پیش چهار کس ببرید:

1. عرب شریف

2. مولای کریم

ص: 116

3. حامل قرآن

4. صاحب عمل درخشان

بنابراین، عرب با جد تو شرافت یافته است. کرامت و بزرگواری هم عادت و سیرة شماست. قرآن در خانه های شما نازل شده و اما این که دربارة سیمای روشن من از رسول خدا شنیدم که می فرمود: اگر می خواهید به من نگاه کنید، حسن و حسین را بنگرید؛ یعنی آنها بیش از همه به من شباهت دارند.

حسین فرمود: از پدرم علی 7 شنیدم که می فرمود: قیمت هر مرد به اندازة معلومات او است و نیز از جدم شنیدم که می فرمود: احسان و بخشش به اندازة معرفت اشخاص است. پس از تو سه مسأله سؤال می کنم اگر به یکی از آنها جواب دادی یک سوم مال پیش ماست و اگر جواب دو تا را گفتی دو ثلث آن را واگر به هر سه سوال جواب دادی همة آن را به تو خواهم بخشید که همان یک کیسه مهر و موم شده از عراق برای من رسیده است.

اعرابی گفت: سوال کنید. به حول و قوه الهی جواب خواهم داد!!

امام حسین 7 سؤال کرد: کدام یک از اعمال افضل است؟

اعرابی عرض کرد: ایمان به خدا.

فرمود: چه چیزی موجب رهایی از مهالک است؟

پاسخ داد: اعتماد کردن به خدا.

فرمود: زینت مرد در چیست؟

گفت: علمی که توام با حلم باشد.

فرمود: اگر آن نباشد.

ص: 117

گفت: مالی که توام با سخاوت باشد.

فرمود: اگر آن هم نباشد.

گفت: فقری که توام با صبر باشد.

فرمود: اگر آن هم نباشد؟

گفت: در آن صاعقه ای که از آسمان بر سرش فرو بارد و او را بسوزاند.

امام حسین 7 لبخند زد و کیسه را که هزار دینار داشت به سوی او انداخت.(1)

قال الحسن البصری: کان الحسین بن علی 7 سیداً زاهداً ورعاً صالحاً ناصحاً حسن الخلق فذهب ذات یوم مع اصحابه الی بستانه و کان فی ذلک البستان غلام له اسمه صاف، فلمّا قرب من البستان رای الغلام قاعداً یأکل خبزاً فنظر الحسین الیه و جلس عند نخلة مستتراً لایراه فکان یرفع الرغیف فیرمی بنصفه الی الکلب و یأکل نصفه الاخبر فتعجب الحسین من فعل الغلام فلما فرغ من أکله قال: الحمد الله ربّ العالمین اللهم اغفر لسیدی و بارک له کما بارکت علی ابویه برحمتک یا ارحم الراحمین...»(2)

ترجمه: «حسن بصری گفت: حسین بن علی 7 مردی بزرگوار، زاهد، پرهیزگار، شایسته، خیرخواه و دارای اخلاق نیکو بود.

روزی به همراه یارانش به باغش رفت و در آن باغ غلامی داشت به نام «صاف» چون نزدیک باغ شد، دید غلام نشسته مشغول خوردن نان است.

ص: 118

حسین7 او را دید و در پشت درخت خرمائی خود را از دید او پنهان ساخت و دید که غلام قرص نان را دو قسمت کرد و نصف آن را به جلو سگ انداخت و خود مشغول خوردن نصف دیگر شد. حسین 7 از عمل غلام تعجب کرد و چون از خوردن نان فارغ شد، گفت: سپاس خدائی را که آفرینندة عالم هاست.

خدایا! مرا ببخش و آقای مرا ببخش و او را به رحمت خود مبارک گردان، چنان که پدر و مادر او را مبارک فرمودی، ای خدای بخشنده و بخشایشگر».

در این هنگام امام حسین از جا بلند شد و گفت: صافی!

غلام با دست های چرکین از جا بلند شد و گفت: سرور من و ای سرور مؤمنان! ببخشید که شما را ندیده ام.

حسین 7 فرمود: مرا ببخش که بدون اجازه وارد باغ تو شدم.

صافی گفت: از روی فضل و کرامت این سخن را می گوئید.

حسین فرمود: دیدم که نصف نان را به سگ دادی و نصف دیگر را خود خوردی، معنای این کار چیست؟

غلام گفت: این سگ به هنگام خوردن نان مرا نگاه می کرد و من از نگاه های او خجالت کشیدم و این سگ تو است که باغت را از دستبرد دزدان محافظت می کند.

پس من غلام تو و این هم سگ تو است و روزی تو را با هم می خوردیم.

حسین 7 گریه کرد و فرمود: تو را در راه خدا آزاد کرده و دو هزار دینار هم با طیب خاطر به تو هبه کردم.

غلام گفت: حالا که مرا آزاد کردی من هم می خواهم در باغ تو انجام وظیفه کنم.

ص: 119

حسین فرمود: مرد اگر حرف زد باید آن را با عمل نیز تصدیق نماید.

گفتم: بدون اجازه وارد باغت شدم اکنون قولم را با عملم تصدیق می کنم. باغ و هر چه در آن است از آن توست الا این که یارانم الآن برای خوردن میوه ها و خرما به اینجا آمده اند. آنها را میهمان خود کن و به خاطر من آنها را گرامی بدار. خداوند شما را روز قیامت گرامی بدارد و حُسن خُلق و ادب تو را زیاد گرداند.

غلام گفت: «ان وهبت لی بستانک فانّا قد سبلته لاصحابک و شیعتک»؛ «حالا که باغت را به من بخشیدی من نیز آن را بر اصحاب و شیعیانت وقف کردم».

حسن بصری پس از نقل این داستان گفت: بر مؤمن سزاوار است که مثل ذرّیه رسول خدا 6 باشد.

قال یعقوب بن سفیان، حدّثنا سلیمان بن حرب، حدّثنا حماد بن زید عن معمّر قال: اوّل ما عرف الزهری تکلم فی مجلس الولید بن عبدالملک. فقال الولید: ایکم یعلم ما فعلت أحجار بیت المقدس یوم قتل الحسین؟ فقال: الزهری بلغنی انّه لم یقلب حجرالا وجد تحته دم عبیط(1)

ترجمه: «یعقوب بن سفیان از سلیمان بن حرب و حماد بن زید از معمر روایت کرده است: نخستین چیزی که زهری را معروف کرد این بود که در مجلس ولید بن عبدالملک سخن گفت: آنجا که ولید سؤال کرد: کدام یک از شما می داند که روز قتل حسین سنگ های بیت المقدس چه عکس العملی از خود نشان دادند؟

ص: 120

زهری گفت: خبر داده اند که هیچ سنگی را از جای خود بر نداشتند، جز این که از زیر آن خون تازه جاری شد...».

شد و فرمود: ای محمّد! خدابرایت سلام می رساند و می فرماید: این دو کودک را برای تو باقی نمی گذارم. یکی را فدای دیگری کن.

پیامبر 6 به ابراهیم نگاه کرد و گریست و به حسین 7 نظر انداخت و اشک ریخت. سپس فرمود: مادر ابراهیم کنیز است. اگر او بمیرد غیر از من کسی بر او محزون نمی شود؛ ولی مادر حسین 7 فاطمه و پدرش علی، پسر عمویم که گوشت و خون من است، و اگر او بمیرد هم دخترم و هم پسر عمویم و هم خودم محزون می شویم و حزن من به خاطر حزن فاطمه و علی 7 شدیدتر می گردد.

با این حساب، ای جبرئیل! ابراهیم را قربانی حسین کردم و او را قبض روح کن و ابراهیم بعد از سه روز فوت کرد.

از آن به بعد پیامبر اکرم هر موقع حسین 7 را می دید، که به طرف او می آمد، او را می بوسید و به سینه خود می چسباند و لب و دندانش را می مکید و می فرمود: جانم به فدای کسی که پسرم ابراهیم را فدای او ساختم».

قالت: ام سلمه دخلی النّبی 6 فقال: «احفظی الباب لایدخل علی احد فسمعت نحیبه فدخلت فاذا الحسین بین یدیه فقلت و الله یا رسول الله ما رائیته حین دخل. فقال: انّ جبرئیل کان عندی آنفاً فقال: انّ امّتک ستقتله بعدک بارض یقال لها کربلا أفترید ان اراک تربته یا محمد؟

فتناول جبرئیل من ترابها فأراه النّبی 6 و دفعه الهی فقالت امّ سلمه رضی الله عنها فأخذته فجعلته فی قارورة فأصبته یوم قتل الحسین و قد صار دماً»(1)

ص: 122

ترجمه: «امّ سلمه گفت: پیامبر به خانه من آمد و دستور داد که مواظب در باشم تا کسی وارد نشود. طولی نکشید که صدای شیون پیامبر را شنیدم. داخل خانه شدم. ناگهان حسین 7 را دیدم که مقابل پیامبر نشسته است. گفتم: یا رسول الله! من او را هنگام داخل شدن ندیدم. پیامبر فرمود: «جبریل لحظه پیش نزد من بود و گفت: البتّه امّت تو پس از تو او را در سرزمین کربلا خواهند کشت.

آیا می خواهی که ترتب او را به تو نشان دهم؟ جبرئیل مشتی از خاک آنجا را به دست گرفته و آن را به پیامبر نشان داد و امّ سلمه گفت: من آن را گرفتم. در شیشه ای قرار دادم. روزی که حسین کشته شد، آن خاک تبدیل به خون شد.(1)

عن سلمی قالت: دخلت علی امّ سلمه و هی تبکی، فقلت ما یبکیک؟ قالت: رأیت رسول الله فی المنام و علی رأسه و لحیته التّراب، فقلت: مالک یا رسول الله؟ قال: شهدت قتل الحسین آنفاً(2)

ترجمه: «سلمی گفت: روزی خدمت امّ سلمه رسیدم، دیدم که دارد گریه می کند. به او گفتم: چرا گریه می کنی؟ گفت: رسول خدا رادر خواب دیدم که به سر و محاسنش خاک نشسته بود. عرض کردم یا سول الله! شما را چه شده است؟ فرمود: کمی پیش از این شاهد قتل حسین بودم».

ص: 123

«عن ام سلمه قالت: لمّا قتل الحسین ناحت علیه الجنّ و مطرنا دماً»(1)

ترجمه: «امّ سلمه گفت: چون حسین بن شهادت رسید، طایفة جن در عزای او گریستند و به جای باران خون بارید».

قال جابر بن عبدالله الانصاری: من سرّه الی رجل من اهل الجنّة فلینظر الی الحسین فانّی سمعت رسول الله یقوله(2)

ترجمه: «جابر بن عبدالله انصاری، صحابی بزرگ رسول خدا، گفت: هر کسی می خواهد مردی از اهل بهشت را ببیند به حسین نگاه کند؛ زیرا من این مطلب را از رسول خدا شنیدم».

محمّد بن یوسف الرزندی حنفی «صاحب نظم درر السمطین» می نویسد:

«و کان الحسین کثیرالصلاة و الصّوم و الحج و العبادة سخیاً کریماً حج خمساً و عشرین حجة ماشیاً»(3)

ترجمه: «حسین نماز و روزه و حج و عبادتش زیاد، سخی و بزرگوار بود؛ به طوری که بیست و پنج مرتبه پیاده به زیارت خانه خدا رفت».

معاویه به پسرش یزید می گفت: «حسین احبّ النّاس الی الناس»(4).

ترجمه: «حسین بن علی در نظر مردم از همة مردم محبوب تر است».

ص: 124

و امّه ذات العلی و المجد شاه زنان بنت یزد جرد

و هو ابن شهر یار ابن کسری زو سودد لیس یخاف کسری

علامة مجلسی (ره) در جلاء العیون می نویسد:

ابن بابویه به سند معتبر از امام حسین 7 روایت کرده است که عبدالله بن عامر چون خراسان را فتح کرد دو دختر از یزدجرد پادشاه «عجم» اسیر گرفت. برای عثمان فرستاد. یکی را به حضرت امام حسن و دیگری را به حضرت امام حسین داد و آن را که حضرت امام حسین گرفت. حضرت امام زین العابدین از او به هم رسید و چون آن حضرت از او متولد شد او به رحمت الهی واصل شد و آن دختر دیگر نیز در وقت ولادت فرزند اول وفات کرد.

پس یکی از کنیزان امام حسین او را تربیت کرد و حضرت او را مادر می گفت. چون حضرت امام حسین شهید شد، حضرت امام زین العابدین او را به یکی از شیعیان خود تزویج کرد و به همین دلیل معروف است که حضرت امام زین العابدین مادر خود را به ازدواج یکی از شیعیان خود درآورد است.

مؤلف گوید: این حدیث مخالفت دارد با آنچه گذشت که در فصل اولاد امام حسین که شهربانو را در زمان عمر آوردند.

شاید یکی از راویان اشتباه کرده باشد، لذا آن روایت که در آنجا آورده اشهر و اقوی است. چنان که «قطب راوندی» به سند معتبر از امام باقر 7 روایت کرده است که چون دختر یزدجرد بن شهریار، آخرین پادشاهان عجم، را برای عمر آوردند و داخل مدینه کردند جمیع دختران مدینه به تماشای جمال او بیرون آمدند و مسجد مدینه از شعاع روی او روشن شد و چون عمر اراده کرد که روی

ص: 127

او را ببیند مانع شد و گفت: سیاه باد روز هرمز که دست به فرزند او دراز کنی.

عمر گفت: این گبرزاده مرا دشنام می دهد. به همین جهت خواست او را اذیت کند.

علی 7 فرمود: هنگامی که سخنی را نفهمیدی چگونه دانستی که دشنام است! آن وقت عمر امر کرد که در میان مردم ندا کنند و او را بفروشند.

علی 7 فرمود: فروختن پادشاهان جایز نیست گرچه کفار باشند. بلکه او را مخیر بگذار که خودش یکی از مسلمانان را اختیار کند و به ازدواج درآید و مهریه او را از بیت المال حساب کن. آن وقت عمر قبول کرد و گفت: یکی از اهل مجلس را اختیار کن.

آن زن سعادتمند آمد دست بر دوش مبارک امام حسین گذاشت. آن وقت حضرت از او به زبان فارسی سؤال کرد چه نام داری؟

عرض کرد: جهان شاه.

حضرت فرمود: بلکه تو را «شهربانو» نام کرده اند.

عرض کرد: این نام خواهر من است. حضرت به زبان فارسی فرمود: راست گفتی. پس رو کرد به امام حسین 7 و فرمود: این زن با سعادت را به نیکویی محافظت و احسان نما که او فرزندی از تو به هم خواهد رسانید که بهترین اهل زمین باشد. بعد از تو این مادر اوصیاء ذریه طیبه من است. پس امام زین العابدین از او متولد شد.

همچنین روایت کرده است؛ پیش از آن که لشکر مسلمانان بر سر ایشان بروند شهربانو در خواب دید که حضرت رسول 6 با امام حسین 7 داخل

ص: 128

خانة او شد و او را برای آن حضرت خواستگاری کرده و با او تزویج کرد. شهربانو گفت: چون صبح شد محبّت آن خورشید فلک امامت در قلبم جا کرد و پیوسته در خیال آن حضرت بودم؛ چون شب دیگر به خواب رفتم حضرت فاطمه 3 را در خواب دیدم که به نزد من آمد و اسلام را به «من» عرضه داشت و من به دست مبارک آن حضرت در خواب مسلمان شدم. سپس فرمود: به زودی لشکر مسلمانان بر پدرت غالب خواهند شد و تو را اسیر خواهند کرد و به زودی به فرزندم حسین 7 خواهی رسید و خداوند نخواهد گذاشت که کسی دستی به تو برساند تا آن که به فرزند من برسی و حق تعالی مرا حفظ کرد که هیچ کس به من دست نرسانید تا آن که مرا به مدینه آوردند و چون امام حسین را دیدم، فهمیدم که او همان است که در خواب با حضرت رسول به نزد من آمد و حضرت رسول مرا به عقد او در آورده و به این سبب او را اختیار کردم».

شیخ مفید روایت کرده است که امیرالمؤمنین 7 «حُریث بن جابر» را به سمت یکی از سرزمین های مشرق منصوب کرد. او دو تا از دختران یزدجرد را برای حضرت فرستاد.

حضرت یکی را، که شاه زنان نام داشت، به حضرت امام حسین داد و حضرت زین العابدین از او به هم رسید. پس قاسم با امام زین العابدین خاله زاده بودند.(1)

ص: 129

«ما رأیت اورع منه»(1)

ترجمه: «پرهیزگارتر از علی بن حسین ندیدم».

زهد و هدایت خوانده اند. از امام سجاد به این مضمون نقل کرده است:

مردی نزد علی بن الحسین آمد و به وی گفت: فلان کس ترا نکوهش کرده و حرف های ناشایست دربارة تو می گفت.

امام فرمود: با من بیا تا نزد او برویم. سپس به طرف خانة آن کس به راه افتادند. مرد سخن چین گمان می کرد که امام به زودی از وی انتقام خواهد گرفت و چون نزد او رسیدند امام 7 فرمود: ای فلان! اگر آنچه دربارة من گفته ای درست باشد، خدا مرا بیامرزد و اگر نادرست باشد، خدا تو را بیامرزد.(1)

چهره اش کشیده بود اشعاری می خواند و اشک می ریخت.

حسن بصری می گوید: نزدیک شدم که وی امام فرزند امام، علی بن الحسین زین العابدین است. پس پای او را بوسیدم و گفتم: ای فرزند نبوت! این مناجات و گریه از بهر چیست؟ با این که تو داخل اهل بیتی هستی که خداوند دربارة آنها فرموده است «لیذهب عنکم الرّجس اهل البیت و یطهرکم تطهیراً»

فرمود: این سخنان را کنار بگذار. بهشت برای کسی که خدا را اطاعت کند آفریده شده است، گر چه بندة حبشی باشد و جهنم برای هر کس که خدا را نافرمانی کند آفریده شده هر چند آزاد مردی قریشی باشد.

پیامبر اکرم فرموده است: «ایتونی باعمالکم لا بانسا بکم»؛ «اعمال خودتان را نزد من آورید، نه انساب خود را».(1)

چیزی نفهمیدم چون در حال مناجات با خدای خودم بودم.(1)

و باز روایت کرده است که آن حضرت پنهانی صدقه می داد و می گفت:

انّ صدقة السرّ تطفی غضب الرب»؛ «صدقة پنهانی خشم خدا را فرو می نشاند».(2)

فشجّه فرفع رأسه الیها فقالت: ان الله یقول: «و الکاظمین الغیظ» قال: قد کظمت غیضی. قالت: «و العافین عن الناس» قال: قد عفاعنک. قالت:

«و الله یحبّ المحسنین» قال: اذهبی فانت حرّة»(1)

ترجمه: «یکی از کنیزان امام علی بن الحسین 7 هنگامی که آب روی دست امام برای گرفتن وضو می ریخت، ظرف آب از دستش افتاد و صورت آن بزرگوار را شکافت. امام از روی خشم سر بلند کرد. کنیز بلافاصله گفت: خداوند در قرآن می فرماید:

«و الکاظمین الغیظ»، «امام فرمود: خشم خود را فرو بردم».

عرض کرد: «و العافین عن الناس»، «فرمود: تو را بخشیدم و خدا تورا ببخشد».

کنیز دوباره گفت: «و الله یحب المحسنین»، «امام فرمود: تو را در راه خدا آزاد کردم».

کثیر البرّ بامّه حتی قیل له انّک ابر النّاس بامّک و لسنا نراک تأکل معها فی صحفة. فقال: أخاف ان تسبق یدی الی ما تسبق الیه عینها فأکون قد عققتها... و فضائل زین العابدین و مناقبه اکثر آن تحصی».(1)

ترجمه: «ابو الحسن علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب «رضی الله عنهم اجمعین»، معروف به زین العابدین، یکی از ائمه دوازده گانه و از بزرگان تابعان است و زهری گفت: کسی را از قریش ندیدم که برتر از علی بن الحسین باشد و به آن حضرت «ابن الخیرتین» گفته می شد به دلیل فرمایش رسول خدا 6 که فرموده است: خداوند از بندگانش دو قبیله رابرگزیده است:

اوّل: از میان عرب؛ قریش را.

دوّم: از میان عجم؛ فارس را...

زین العابدین به مادرش زیاد نیکی می کرد و به او فوق العاده احترام می کرد. روزی به او گفته شد تو با این که بیش از همه به مادرت احسان و نیکی می کنی ولی نمی بینیم با او از یک طرف غذا میل می کنی؟

فرمود: از این می ترسم که دستم به غذایی دراز شود که قبل از من چشم مادرم به آن افتاده است... .

خلاصه فضایل و مناقب امام زین العابدین بیش از آن است که به شمار آید.

(متوفی 110 ه ق) می نویسد:

و تنسب الیه مکرمة یرجی له بها الجنّة و هی انّه لمّا حج هشام بن عبدالملک فی ایام ابیه فطاف و جهد آن یصلّ الی الحجر لیستلمه فلم یقدر علیه لکثرة الزحام

به فرزدق جوانمردی و کرامتی نسبت داده شده که امید است در اثر آن به بهشت برود و آن این که هشام بن عبدالملک در زمان پدرش برای انجام مناسک حج به مکّه آمد طواف کرد و کوشید خود را به حجر الاسود برساند و آن را استلام کند.

از کثرت ازدحام نتوانست. آن وقت در مسجد الحرام منبری برای او نصب کردند و بر بالای منبر قرار گرفت به حجاج نگاه می کرد و جمعی از اعیان شام دور او را گرفته بودند. در این هنگام حضرت زین العابدین، علی بن الحسین بن ابیطالب 7 پیدا شد و صورتش چنان نیکو بود که در میان مردم زیباتر از او دیده نمی شد و رایحه عطر آگین او فضا را پر کرده بود و بویش از همه پاکیزه تر.

امام شروع به طواف کرد و چون به حجر الاسود رسید، مردم وقتی هیبت و جلالت آن حضرت را دیدند، راه را باز کردند تا آن حضرت به راحتی استلام حجر کرد. هشام از

دیدن این منظره به غضب آمد و مردی از اهل شام چون عظمت و جلالت را دید از هشام پرسید:

این شخص کیست؟

هشام از جاه و جلال و هیبت او اندیشید و برای این که اهل شام آن حضرت را نشناسد، گفت: نمی شناسم! فرزدق که آنجا حاضر بود گفت: من او را

ص: 138

می شناسم.

شامی گفت: ای ابو فراس او را معرّفی کن.

فرزدق شعری می خواند و در ضمن شعر حضرت را معرّفی کرد که عبدالرّحمن بن احمد شیرازی مشهور به جامی قصیدة فرزدق را به فارسی به نظم در آورده است که جامی در سلسلة الذهب گفته است.

زنی از اهل کوفه فرزدق را بعد از مرگ در خواب دید. از او پرسید که خدا با تو چه کرد؟

گفت: خدا مرا به سبب آن قصیده که در مدح علی بن الحسین 7 گفتم، آمرزید.

سپس می گوید: اگر حق تعالی به برکت این قصیده تمامی اهل عالم را مورد لطف و رحمت خود قرار دهد، سزاوار است.

هشام بن عبدالملک چون این قصیده را شنید غضبناک شد و جایزه فرزدق را قطع کرد و او را زندانی نمود.

این خبر به علی بن الحسین 7 رسید. دوازده هزار درهم برای فرزدق فرستاد. فرزدق آن را رد کرد و پیغام داد که من برای خدا او را مدح کرده ام نه به خاطر جایزه.

حضرت سجاد 7 باز فرستاد و فرمود: ما اهل بیتی هستیم که وقتی چیزی به کسی ببخشیم باز نستانیم. آن وقت فرزدق قبول کرد.(1)

ص: 139

قالوا: ما هذا؟

فقیل. کان یحمل جرب الدقیق لیلا علی ظهره یعطی فقراء اهل المدینه»(1)

ترجمه: «هنگام وفات امام سجاد آثار کیسه های باری که در شب برای بینوایان مدینه حمل می کرد، مشاهده می شد».

ابونعیم از امام باقر 7 نقل کرده است:

«انّ اباه علی بن الحسین قاسم الله ماله مرّتین»

ترجمه: «امام باقر 7 فرمود: پدرش علی بن الحسین دوبار مال خود در راه خدا با فقراء تقسیم کرد».

بخشید.

آن حضرت با وجود آن مفاخر نسبی که در ذات مبارک ایشان جمع شده بود، اصلاً تمایلی به خلافت نشان نمی داد. چنانچه روایت کرده است در مدّت حیات آن حضرت هر چند مردم عراق آن حضرت را به طلب ملک و خلافت ترغیب کردند؛ اما اصلاً میل به خلافت نداشت.

ابن شهاب زهری روایت می کند که جمعی از مفسدان پیش عبدالملک مروان، که در آن زمان پادشاه بود، افساد کردند که مردم عراق میل به امام زین العابدین دارند و نامه ها به او نوشتند و او نیز مایل است که به طرف کوفه رود و در آنجا ظهور کند و این تهمت را به عبدالملک مروان خاطر نشان کردند.

عبدالملک جمعی را فرستاد و آن حضرت را غل و زنجیر کرده به طرف شام بردند و چون موکّلان، آن حضرت را غل و بند کردند و خواستند به طرف شام ببرند من رفتم تا آن حضرت را وداع کنم. در اندرون خیمه بود و موکلان در بیرون خیمه نشسته بودند. از ایشان دستور خواستم و داخل رفتم و آن حضرت را دیدم که دست های مبارکش را غل و زنجیر کرده و پای مبارکش در زنجیر کشیده رقّت بر من غالب شد گریه کردم.

فرمود: ای زُهری چرا گریه می کنی؟

گفتم: ای پسر رسول خدا! من تو را چنین در غل و زنجیر نمی توانم دید.

آن حضرت همین که اشاره کرد آن غل و زنجیر افتاد و فرمود:

ای زهری! این حال را مشاهده کردی؟ من به اختیار، همراه اینها می روم و شب سوم انتظار مرا بکش که بر می گردم و ایشان روانه شدند.

ص: 142

شب سوم موکّلان که همراه آن حضرت بودند، برگشتند و پرسیدند که آن حضرت به مدینه آمدند، از آنان پرسیدم که قصّه او چه بود.

گفتند: ما صبح برخاستیم دیدیم که غل و بند آنجا افتاده و آن حضرت نیست، بعد از آن من عازم شام شدم؛ چون پیش عبدالملک رفتم احوال حضرت را از من سوال کرد و من حکایت را گفتم: عبدالملک گفت: بلی، او همان روز نزد من آمد در وقتی که من تنها و در خانه نشسته بودم، من از او ترسیدم.

گفت: با من چه کار داری؟ گفتم: مرا با تو هیچ کاری نیست تو چه حاجت داری؟ فرمود: حاجت من این است که دیگر مرا طلب نکن و مزاحمم مشو.

گفتم: به سلامت بازگرد. زهری گفت: من گفتم: یا امیرالمؤمنین! علی بن الحسین به عبادت پروردگار خود مشغول است و اصلاً تمایلی به خلافت دنیا ندارد. عبدالملک گفت: خوشا شغل امثال او. آن حضرت صاحب منقبت ها و مزیت هایی است که موجب راحتی مسلمانان است و از جمله القاب آن حضرت زین العباد است؛ زیرا که از بسیاری عبادات، آرایش عابدان و سید العباد هم لقب آن حضرت است و نیز آن حضرت را ذوالثنفات می گفتند. یعنی صاحب پینه ها.

ثنفه؛ پینه ای است که بر زانوی شتر باشد. می گویند پیشانی حضرت سجاد از بسیاری سجده ای که می کرد، سجاده است.

معنای سجاد یعنی بسیار سجده کننده. آن حضرت صاحب عزت و مناعت و مجد است و دفن شده با عمّ خود امیرالمؤمنین حسن 7 در بقیع.(1)

ص: 143

2. سلیمان بن عبدالملک (96-99 هجری)

3. عمر بن عبدالعزیز (99-101 هجری)

4. یزید بن عبدالملک (101-105 هجری)

5. هشام بن عبدالملک (105-125 هجری)

زهری، اوزاعی، ابوحنیفه، مالک، شافعی، و زیاد بن منذر نهدی از آثار علمی امام باقر 7 بهره مند شده و سخنان آن حضرت را بی واسطه و گاه با چند واسطه نقل نموده اند.

کتب و آثار دانشمندان و مورخان اهل تسنّن مانند طبری، بلاذری، سلامی، خطیب بغدادی،ابو نعیم اصفهانی و کتبی مانند موطاء مالک، سنن ابی داود، مسند ابی حنیفه، مسند مروزی، تفسیر نقاش، تفسیر زمخشری، از مهم ترین کتب جهان تسنّن، مالامال از سخنان پرمغز و پر محتوای پیشوای پنجم است و همه جا جملة قال محمّد بن علی و یا قال محمّد الباقر به چشم می خورد.(1)

کتب شیعه نیز در زمینه های مختلف سرشار از سخنان و احادیث حضرت باقر 7 است و هر کس کوچک ترین آشنایی با این کتابها داشته باشد، این معنا را تصدیق می کند.

برید بن معاویه عجلی که اگر اینها نبودند کسی از تعالیم دین و از مکتب پیامبر بهره ای نمی یافت.

این چهار نفر حافظان دین بوده اند. آنان، از میان شیعیان زمان ما، نخستین کسانی بوده اند که با مکتب ما آشنا شدند و در روز رستاخیز نیز پیش از دیگران به ما خواهند پیوست.(1)

و دانش و عنصری ستمگر و خونریز بود.

سختگیر بود در دوران حکومت او زندگی بر مردم سخت شد و احساسات و عواطف انسانی در جامعه رو به زوال رفت و رسم نیکوکاری و تعاون برچیده شد؛ به طوری که هیچ کس دیگری دلسوزی و کمک نمی کرد.

هشام بیش از خلفای دیگر در مورد پیشوای پنجم سخت گیری می کرد.

چه طرحی بریزد که از موقعیت و مقام امام 7 در انظار مردم کاسته شود؟

هشام که خیال می کرد فرصت خوبی به دست آورده است و امام باقر 7 را در یک قدمی شکست قرار داده است، اصرار و پافشاری کرد و وی را سوگند داد و همزمان به یکی از بزرگان بنی امیه اشاره کرد که تیروکمان خود را به آن حضرت بدهد.

امام 7 دست برد و کمان را گرفت و تیر را در چله کمان نهاد و نشانه گیری کرد و تیر را درست به قلب هدف زد! آنگاه تیر دوم را به کمان گذاشت و رها کرد و آن تیر در چوبة تیر قبلی نشست و آن را شکافت! تیر سوم نیز به تیر دوم اصابت کرد و به همین ترتیب «نُه» تیر پرتاب نمود که هر کدام به چوبة تیر قبلی اصابت نمود. این عمل شگفت انگیز، حاضران را به شدت تحت تأثیر قرار داده واعجاب و تحسین همه را برانگیخت.

هشام که حسابهایش غلط از آب در آمده و نقشه اش نقش بر آب شده بود، سخت تحت تأثیر قرار گرفت و بی اختیار گفت: آفرین بر تو ای اباجعفر! تو سرآمد تیر اندازان عرب و عجم هستی، چگونه می گفتی پیر شده ام؟

آنگاه سر به زیر افکند و لحظه ای به فکر فرو رفت، سپس امام باقر و فرزند عالی قدرش 7 را در جایگاه مخصوص کنار خود جای داد و فوق العاده تجلیل و احترام کرد و رو به امام کرد و گفت: قریش از پرتو وجود تو شایستة سروری بر عرب و عجم است. این تیراندازی را چه کسی به تو آموزش داده است و در چه مدتی آن را فراگرفته ای؟

حضرت فرمود: می دانی که اهل مدینه به این کار عادت دارند. من نیز در ایام جوانی مدتی به این کار سرگرم بودم ولی بعد آن را رها کردم، امروز چون تو

ص: 153

اصرار کردی ناگزیر پذیرفتم.

هشام گفت: اباجعفر، حضرت صادق 7، نیزمانند تو در تیراندازی مهارت دارد؟

امام فرمود: ما خاندان، اکمال دین و اتمام نعمت (امامت و ولایت) را که در آیة «الیوم أکملت لکم دینکم» آمده از یکدیگر به ارث می بریم و هرگز زمین از چنین افرادی (حجت) خالی نمی ماند.(1)

قرآن مجید استناد نموده و از کلام خدا شاهد می آورد و می فرمود:

«هر مطلبی گفتم از من بپرسید که در کجای قرآن است تا آیة مربوط به آن موضوع را معرّفی کنم».(1)

«ابوجعفر محمّد بن علی من خیار اهل العلم و الدّین و قیل انّما سمّی الباقر لانّه بقر العلم».(1)

ترجمه: «ابوجعفر محمّد بن علی از نخبگان اهل علم و دین است و بدان دلیل که شکافندة علوم اسلامی بود، باقر نامیده شده است».

علم را می شکافت و به آن توسعه می داد. شاعر در وصف او چنین می گوید:

«ای شکافندة علم برای پرهیزکاران! و ای بهترین کسی که بر کوه های حجاز لبیک گفتی».(1)

می شوی خبری از آن نمی بینی».

چشم او پوشیده؛ از هر یک می پرسید که تو چه کسی هستی؟ تا نوبت به من رسید. پرسید تو چه کسی هستی؟

گفتم: من محمّد بن علی بن الحسینم، بسیار خوشحال شد و گفت: خوش آمدی ای برادر زادة من و مرا پیش طلبید و چون گره بر سینة من بود باز گشود دست مبارک بر سینة من مالید. گفتم: مرا خبر ده از حج پیغمبر 6 پس حدیث حج را تمام از برای من بازگفت... آن حدیث بسیار طولانی است و تمامی در صحیح مسلم ازروایت امام باقر 7 که از جابر بن عبدالله انصاری روایت فرموده ثابت است.(1)

در جای دیگر از جابر روایت شده است که رسول خدا 6 به او فرمود: تو زنده می مانی تا فرزندی از فرزندان حسین را، که همنام من است دیدار کنی. او علم دین را به خوبی می شکافد. آنگاه که دیدارش کردی سلام مرا به او برسان.

جابر گفت: خدا عمر مرا به تأخیر انداخت تا این که امام باقر 7 را دیدم و سلام جدش رسول خدا 6 را به او رساندم.(2)

ص: 159

2. ولید بن یزید بن عبدالملک (125 - 126 ه ق)

3. یزید بن ولید بن عبدالملک (126 - ه ق)

4. ابراهیم بن ولید بن عبدالملک (70 روز از سال 126 ه ق)

5. مروان بن محمّد مشهور به مروان حمار (126 - 1232 ه ق).

خلفای عباسی معاصر با حضرت امام صادق 7:

1. عبدالله بن محمّد مشهور به سفّاح (132 - 137 ه ق)

2. ابوجعفر مشهور به منصور دوانیقی (137 - 158 ه ق)

طرف آنان مطرح نبود. به همین جهت این دوران، دوران آرامش نسبی و آزادی برای امام صادق و شیعیان بود و فرصت بسیار مناسبی برای فعالیت علمی و فرهنگی آنان به شمار می رفت.

3. اقوام و مللی که اسلام را پذیرفته بودند؛ نوعاً دارای سابقه فکری و علمی بودند و همچون نژاد ایرانی، که از همه سابقه ای درخشان تر داشت، و مصری و سوری، از مردمان مراکز متمدن آن روز به شمار می رفتند.

این افراد به منظور درک عمیق تعلیمات اسلام، به تحقیق و جستجو و تبادل نظر می پرداختند.

4. تسامح دینی یا همزیستی مسالمت آمزی با غیر مسلمانان، به ویژه همزیستی با اهل کتاب را تحمل می کردند و این را بر خلاف اصول دینی خود نمی دانستند.

در آن زمان اهل کتاب مردمی دانشمند و مطلع بودند و مسلمانان و نیز با آنان بر خورد علمی داشتند و این خود زمینه بحث و بررسی و مناظره را فراهم کرد.(1)

گذشته از این در زمینه هر یک از شاخه های علوم اسلامی نیز در میان دانشمندان اختلاف نظری پدید می آمد؛ مثلاً در علم قرائت قرآن، تفسیر، حدیث، فقه، علم کلام... بحث ها و مناقشات بسیاری در می گرفت و هر کس به نحوی نظر می داد و از عقیده ای طرفداری می کرد.

نامیده می شد، تصنیف کرده بود که به همین خاطر به عنوان پدر علم شیمی مشهور شده است.

کتاب های جابر بن حیان به زبان های گوناگون اروپایی در قرون وسطی ترجمه گردید و تمام نویسندگان تاریخ علم از او به عظمت یاد می کنند.

در بیان وسعت دانشگاه امام همین بس که حسن بن علی بن زیاد وشّاء، که از شاگردان امام رضا و از محدثان بزرگ بوده و طبعاً سالها بعد از امام صادق زندگی می کرد، می گوید: در مسجد کوفه «نهصد» نفر استاد حدیث مشاهده کردم که همگی از جعفر بن محمّد حدیث نقل می کردند.(1)

امام صادق هر یک از شاگردان خود را در رشته ای که با ذوق او سازگاری داشت، تشویق و تعلیم می نمود و در نتیجه، هر کدام از آنها در یک یا دو رشته از علوم، مانند، حدیث، تفسیر، علم کلام و امثال اینها تخصّص پیدا می کردند.

گاهی امام دانشمندانی را که برای بحث و مناظره مراجعه می کردند، راهنمایی می کرد تابا یکی از شاگردان، که در آن رشته تخصص داشت، مناظره کنند.

هشام بن سالم می گوید: روزی با گروهی از یاران امام صادق در محضر آن حضرت نشسته بودیم. یک مرد «شامی» اجازة ورود خواست و پس از کسب اجازه، وارد مجلس شد.

امام فرمود: بنشین. آنگاه پرسید: چه می خواهی؟

مرد شامی گفت: شنیده ام شما به تمام سوالات و مشکلات مردم پاسخ می گویید آمده ام با شما بحث و مناظره کنم.

امام فرمود: دربارة کیفیت قرائت قرآن.

امام رو به «حمران» کرد و فرمود: «حمران! جواب این شخص با تو است».

مرد شامی گفت: من می خواهم با شما بحث کنم نه با حمران.

ص: 167

امام فرمود: اگر حمران را محکوم کردی، مرا محکوم کرده ای؟!

مرد شامی ناگزیر با حمران وارد بحث شد و هر چه شامی پرسید، پاسخ قاطع و مستدلی ازحمران شنید. به طوری که سرانجام از ادامة بحث فرو ماند و سخت ناراحت و خسته شد.

امام فرمود: حمران را چگونه دیدی؟

گفت: به راستی حمران خیلی زبردست است؛ چون هر چه پرسیدم به نحو شایسته ای پاسخ داد! شامی گفت: می خواهم دربارة «لغت» و «ادبیات» عرب با شما بحث کنم.

امام رو به «ابان بن تغلب» کرد و فرمود: با او مناظره کن.

ابان نیز راه هر گونه گریزی را به روی او بست و وی را محکوم کرد.

شامی گفت: می خواهم دربارة «فقه» با شما مناظره کنم!

امام به «زراره» فرمود: با او مناظره کن.

زراره نیز با او به بحث پرداخت و به سرعت او را به بن بست کشاند.

شامی گفت: می خواهم دربارة کلام با شما مناظره کنم. امام به «مومن الطاق» دستور داد تا با او مناظره کند. طولی نکشید که شامی از مؤمن الطاق نیز شکست خورد. به همین ترتیب وقتی که شامی درخواست مناظره دربارة استطاعت قدرت و توانایی انسان بر انجام یا ترک خیر و شر، توحید و امامت نمود، امام به ترتیب به حمزة طیار، هشام بن سالم و هشام بن حکم دستور داد با وی به مناظره بپردازد و هر سه با دلایل قاطع و منطق کوبنده، شامی را محکوم کردند.

با مشاهدة این صحنه هیجان انگیز، خوشحالی و خنده ای شیرین بر لبان امام

ص: 168

نقش بست.(1)

من مردم را به دوستی اهل بیت دعوت می کنم و اگر مایل هستی برای خلافت، کسی بهتر از شما نیست.

اما در پاسخ وی نوشت: «ما أنت من رجالی و لا الزّمان زمانی»

ترجمه: «نه تو از یاران منی و نه زمانه، زمانة من است».(1)

«فضل کاتب» می گوید:

روزی نزد امام صادق 7 بودم که نامه ای از «ابومسلم» رسید، حضرت به پیک فرمود: نامة تو را جوابی نیست از نزد ما بیرون شو.(2)

ابو سلمة خلال، که بعدها به عنوان وزیر آل محمد 6 معروف شد، چون بعد از مرگ ابراهیم امام اوضاع را به زیان خود می دید لذا بر آن شد که از آنان رو گردان شود و به فرزندان علی 7 بپیوندد، لذا به سه تن از بزرگان علویین، مانند: جعفر بن محمّد الصادق 7، و عبدالله محض و عمر الاشرف بن زین العابدین 7 نامه نوشت و آن را به یکی از دوستان ایشان سپرده و گفت:

اول نزد جعفر بن محمّد الصادق 7 برو اگر وی پذیرفت، دو نامة دیگر را از میان ببرو اگر او نپذیرفت، عبدالله محض را ملاقات کن و اگر او هم قبول نکرد، نزد عمر رهسپار شو.

فرستادة ابوسلمه نخست نزد امام جعفر بن محمد 6 رفت و نامه ابوسلمه را به آن حضرت داد. امام صادق 7 فرمود: مرا با «ابوسلمه» که شیعه و پیرو

ص: 170

دیگران است، چه کار؟

فرستادة ابو سلمه گفت: نامه را بخوانید!

خادم به دستور امام چراغ را روشن کرده و نزد امام آورد، امام 7 نامه را در آتش چراغ انداخت و سوزانید!

پیک پرسید: جواب آن را نمی دهید؟

امام فرمود: جواب همین بود که مشاهده کردی.

پیک ابوسلمه نزد عبدالله محض رفت و نامه وی را به او داد.

وقتی عبدالله نامه را خواند، فوراً نزد حضرت صادق رفت و گفت: این نامه که اکنون به وسیلة یکی از شیعیان ما از خراسان رسیده از ابوسلمه است که مرا به خلافت دعوت کرده است.

حضرت به عبدالله گفت: از چه وقت مردم خراسان شیعة تو شده اند؟

آیا ابو مسلم را تو پیش آنان فرستاده ای؟ آیا تو احدی از آنان را می شناسی؟

در این صورت که نه تو آنان را می شناسی و نه آنها تو را می شناسند، چگونه شیعة تو هستند؟!

عبدالله گفت: سخن تو بدان ماند که خود در این کار نظری داری؟

امام فرمود: خدا می داند که من خیراندیشی را دربارة هر مسلمانی بر خود واجب می دانم چگونه آن را دربارة تو روا ندارم؟!

ای عبدالله! این آرزوهای باطل را از خود دور کن و بدان که این دولت از آنِ بنی عباس خواهد بود و مانند همین نامه برای من نیز آمده است. عبدالله با ناراحتی از نزد جعفر بن محمّد بیرون رفت.

ص: 171

عمر بن زین العابدین نیز با نامة ابوسلمه برخورد منفی داشت. وی نامه را رد کرد و گفت: من صاحب نامه را نمی شناسم که پاسخش را بدهم.(1)

هنگامی که پرچم های پیروزی به اهتزاز در آمد و نشانه های «فتح» نمایان شد، ابوسلمه برای بار دوم و طی نامه ای به امام صادق 7 نوشت: هفتاد هزار جنگجو در رکاب ما آماده هستند. اکنون موقع خود را روشن کن.

امام باز همان جواب قبلی را داد.(2)

ترجمه: «مدتی نزد جعفر بن محمّد رفت و آمد می کردم. او را پیوسته در یکی از این سه حالت دیدم، یا در حال «نماز» بود و یا در حال «روزه» و یا در حال «قرائت قرآن».

در ادامه می نویسد: مردی افضل و برتر از جعفر بن محمّد صادق 7 از نظر علم و عبادت و تقوا هرگز چشمی ندیده است و گوشی نشنیده است و به قلبی هم خطور نکرده است».

گویند وقتی که انس احادیثی از امام صادق 7، نقل می کرد، می گفت: موثق ترین و معتبرترین مردم جعفر بن محمد 7 به من فرمود.(1)

عباسی دنبال من فرستاد و گفت: مردم به جعفر بن محمد علاقه مند شده اند. میل دارم برای او مسائلی طرح کنی که بسیار مشکل باشد. من هم چهل مسأله از مسائل مشکل را جمع آوری کردم. منصور، که در حیرت بود، به دنبال من فرستاد. نزد او رفتم و داخل مسجد شدم. دیدم جعفر بن محمّد طرف راست او نشسته است، وقتی نظرم به او افتاد، هیبت جعفر بن محمّد بیش از منصور وجودم را فراگرفت، سلام کردم.

منصور محلی را به «من» نشان داد و «من» نشستم، سپس رو به جعفر بن محمد کرد و گفت:

یا اباعبدالله! این مرد «ابوحنیفه» است.

جعفر بن محمّد فرمود: بلی! او را می شناسم.

سپس منصور به من گفت: ای ابوحنیفه! ازمسائلی که داری بر ابوعبدالله عرض کن.

من یک یک آن مسائل را طرح کردم و او جواب می داد و می گفت: شما در این مسأله این طور می گویید و اهل مدینه این طور و ما این طور می گوییم و در بعضی از مسائل ممکن است تابع شما و و در بعضی دیگر نظر اهل مدینه را بپذیریم و احیاناً ممکن است، مخالف نظر یکی از شما و اهل مدینه یا هر دو شویم. من تمام آن چهل مسأله را طرح کردم و حتی یکی از آنها را بدون جواب نگذارد.

ثمّ قال ابوحنیفه: السنا روینا أن أعلم النّاس اعلمهم باختلاف الناس؟

سپس ابوحنیفه گفت: مگر نه آن است که هر کس به اختلاف آرای

ص: 174

مردم آگاهتر است، اعلم مردم است؟

ابوحنیفه می گوید:

«لو لا السنتان لهلک نعمان»؛

«اگر آن دو سال نبود، نعمان هلاک می شد».

آلوسی می گوید: این امام اعظم ابوحنیفه است که افتخار می کند و با زبان فصیح می گوید: اگر آن دو سالی که در خدمت امام جعفر بن محمد 7 نشستم، نبود نعمان بن ثابت، هلاک می شد».(1)

النبیین».(1)

ترجمه: «هرگاه به محمّد بن جعفر می نگریستم یقین پیدا می کردم که او از نسل پیامبران است».

«جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب فقیه صدوق»(1)

ترجمه: «جعفر بن محمّد فقیه بسیار راستگو بود».

فضل و بزرگواری او مشهورتر از آن است که به بیان آید. «ابو موسی جابر بن حیان طرطوسی» شاگرد او بود.

«جابر بن حیان» کتابی تألیف کرده است مشتمل بر هزار ورق و پانصد رساله و این رساله ها از تعلیمات جعفر بن محمّد صادق بود».

ساخت.

پس از آن رهسپار عراق شد و مدتی در آنجا اقامت گزید و با هیچ کس در امر امامت و خلافت به نزاع برنخواست».

الکتب تعد بمثابة دائرة المعارف للمذهب الشیعی أو الجعفری.(1)

ترجمه: «بیت امام صادق مثل دانشگاه دائماً از بزرگان و علماء در رشته های مختلف علوم چون حدیث، تفسیر، حکمت و کلام پُر بود و در مجلس درسش بیشتر اوقات دو هزار نفر و گاهی چهار نفر از علمای مشهور حاضر می شدند.

شاگردان تمام دروس و احادیث او را در مجموعه ای از کتب جمع آوری کرده اند که به مثابة دائرة المعارف برای مذهب شیعه، مذهب جعفری، به شمار می آید».

منصور کسی بود که برای تثبیت پایه های حکومت خود انسانهای فراوانی را به قتل رسانید. او در این راه نه تنها شیعیان بلکه فقها و شخصیت های بزرگ جهان تسنّن را نیز، که با او مخالفت می ورزیدند، سخت مورد آزار قرار می داد؛ چنانکه «ابوحنیفه» را به جریم این که بر ضد او به پشتیبانی از «ابراهیم» پسر عبدالله محض و رهبر قیام ضد عباسی در عراق فتوا داده بود، شلاق زد و به زندان افکند.(1)

امام کاظم؛ پس از شهادت پدر، در سن 20 سالگی با چنین زمامدار ستمگری که حاکم بلا منازع قلمرو اسلامی به شمار می رفت، روبرو گردید.

منصور وقتی که توسط «محمّد بن سلیمان» فرماندار مدینه از شهادت، امام صادق 7 آگاه شد، طی نامه ای به وی نوشت: اگر جعفر بن محمّد، شخصی را جانشین خود قرار داد، او را احضار کرده و گردنش را بزن.

طولی نکشید که گزارش فرماندار مدینه به این مضمون به بغداد رسید:

جعفر بن محمد ضمن وصیت نامة رسمی خود «پنج» نفر را به عنوان وصی خود برگزیده است:

1. خلیفه وقت، منصور دوانیقی!

2. محمّد بن سلیمان؛ فرماندار مدینه (گزارش دهنده!)

3. عبدالله بن جعفر بن محمّد (برادر بزرگ امام کاظم)

4. موسی بن جعفر 7

5. حمیده (همسر آن حضرت!)

ص: 185

فرماندار در ذیل آن نامه کسب تکلیف کرده بود که کدام یک از این افراد را باید به قتل برساند؟! منصور، که هرگز تصور نمی کردبا چنین وضعی روبرو شود، فوق العاده خشمگین گردید و فریاد زد: اینها را نمی شود کشت!

البته وصیت نامة امام یک حرکت سیاسی بود؛ زیرا حضرت صادق 7 قبلاً امام بعد و جانشین واقعی خود، یعنی حضرت کاظم 7 را به شیعیان خاص و خاندان علوی معرّفی کرده بود ولی از آنجا که از نقشه های شوم و خطرناک منصور آگاهی داشت، برای حفظ جان پیشوای هفتم چنین وصیت نمود.

موسی بن جعفر، نه تنها از نظر علمی تمام دانشمندان و رجال علمی آن روز را تحت الشعاع قرار داده بود بلکه از نظر فضایل اخلاقی و صفات برجستة انسانی نیز زبانزد خاص و عام بود. به طوری که تمام دانشمندان، که با زندگی پر افتخار آن حضرت آشنایی داشتند، در برابر عظمت و شخصیت اخلاقی آن حضرت سر تعظیم فرود آوردند که به یک نمونه اشاره می شود:

ابن حجر هیثمی، دانشمند و محدث مشهوراهل تسنّن، می نویسد:

«موسی کاظم» وارث علوم و دانش های پدر و دارای فضل و کمال او بود.

وی در پرتو عفو، گذشت و بردباری فوق العاده ای که در رفتار با مردم نادان از خود نشان می داد، لقب کاظم را دریافت کرد و در زمان او هیچ کس در معارف الهی و دانش و بخشش به پایه او نمی رسد.(1)

ص: 186

نداد و گفت:

«آن دم خوش است که در بزم بگذرد و زندگی بدون ندیمان در کام من گوارا نیست.(1)

خلیفه؛ که سرگرم خوشگذرانی های خود بود از آگاهی به وضع مردم دور ماند و در نتیجه فساد و رشوه خواری رواج یافت و مأموران مالیات عرصه را بر مردم تنگ کردند. خود وی نیز بنای سختگیری گذاشت و برای نخستین بار مالیاتی بر بازارهای بغداد بست و زندگی کشاورزان فوق العاده پریشان گشت و از شدت فشار و سختی به ستوه آمدند.(2)

وصیتنامه شد. همین که به جمله ای رسید که «قاسم» ضمن بیان عقاید اسلامی خود. پس از اقرار به یگانگی خدا و نبوت پیامبر اسلام و علی 7 را به عنوان امام و جانشین معرّفی کرده بود؛ وصیت نامه را به زمین پرتاب نمود و آن را تا آخر نخواند».(1)

فشار طاقت فرسا قرار داد و «حق» آنها را، که از زمان خلافت «مهدی» از بیت المال پرداخت می شد، قطع کرد و با تعقیب مداوم آنان رعب و وحشت شدیدی در میان آنان به وجود آورد و دستور داد: آنان را در مناطق مختلف بازداشت نموده و روانة بغداد کنند.(1)

اولاً در موضوع خلافت مسئله وراثت مطرح نیست بلکه آنچه مهم است شایستگی، عظمت و پاکی خود رهبر و پیشوا است.

ثانیاً: بر فرض این که وراثت در این مسئله دخیل باشد، باز فرزندان امیر مؤمنان 7 مقدم بر دیگران بودند؛ زیرا قرابت نزدیک تری با پیامبر 6 داشتند.

پیشوایان بزرگ شیعه، که هم شایستگی شخصی و هم انتصاب نزدیک به پیامبر اکرم 6 راداشتند، همواره مورد احترام و توجه مردم بودند. علیرغم تلاشی که زمامداران اموی و عباسی برای کسب نفوذ معنوی به عمل می آوردند، محبوبیت عمومی پیشوایان بزرگ دینی شیعه همچنان در حال گسترش بود.

«کان موسی بن جعفر یدعی العبد الصالح من عبادته و اجتهاده».(1)

ترجمه: «موسی بن جعفر به خاطر کثرت عبادت و اجتهادش «عبد صالح» نامیده می شد».

«کان موسی بن جعفر یدعی العبد الصّالح من عبادته و اجتهاده روی اصحابنا انه دخل مسجد رسول الله 6 فسجد سجدة فی اوّل اللّیل و سمع و هو یقول فی سجوده عظم الذنب من عندی فلیحسن العفو عندک یا أهل التّقوی و یا اهل المغفرة فجعل یرددها حتی اصبح و کان سخیاً کریماً و کان یبلغه عن الرجل انّه یؤذیه فیبعث الیه بصرة فیها الف دینار و کان یصر الصّرر ثلاث مائة دینار و اربعمأة دینار و مأتی دینار ثم یقسمها بالمدینة و کان مثل صرر موسی بن جعفر 7 اذا جاءت الانسان الصّرة فقد استغنی».(1)

ترجمه: «موسی بن جعفر به جهت کثرت عبادت و اجتهادش «عبد صالح» نامیده شد. اصحاب ما روایت کرده اند که او اول شب داخل مسجد رسول خدا شد و به سجده رفت. و شنیده شد که در سجده می گفت: «عظم الذنب من عندی فلیحسن العفو عندک...». این ذکر را چندان مداومت فرمود که سپیدة صبح دمید.

او سخاوتمند و بزرگوار بود و کسی که باوی بدی می کرد، کیسة هزار دیناری برایش می فرستاد و کیسه ها را 300 دینار، 400 دینار و 200 دینار بسته بندی می کرد و در میان فقرای مدینه تقسیم می نمود. معروف بود که اگر کیسه ای از آن حضرت به کسی برسد، فقر و تنگدستی را پشت سر می گذارد».

وی دربارة امام کاظم 7 می نویسد:

«هو الامام الکبیر القدر العظیم الشأن الکبیر المجتهد الجادّ فی الاجتهاد المشهور بالعبادة المواظب علی الطاعات المشهور بالکرامات یبت اللّیل ساجداً و فائماً و یقطع النّهار متصدّقاً و صائماً و لفرط حلمه و تجاوزه عن المعتدین علیه دعی کاظماً کان یجازی المسیء باحسانه الیه و یقابل الجانی بعفوه عنه و لکثرة عباداته کان یسمّی بالعبد الصّالح و یعرف فی العراق بباب الحوائج الی الله لنجح مطالب المتوسلین الی الله تعاملی بکراماته تحارّ منها العقول بأن له عندالله تعالی قدم صدقٍ لاتزول و لا تزل...(1)

ترجمه: «او امامی است کبیر القدر، عظیم الشأن، کثیر التهجد، مجدّ در اجتهاد، مشهور به عبادت، مواظب بر طاعات، مشهور به کرامات. شب را در حال سجده و قیام به روز و روز را به آخر می رساند. با تصدق و روزه به پایان می برد و به سبب کثرت حلمش و گذشتش از جرم تقصیر کنندگان «کاظم» خوانده می شد و کسی که به او بدی می کرد او را با احسان و نیکی جواب می داد و کسی که به او جنایت می کرد با عفو و گذشت مقابله می نمود و به جهت کثرت عباداتش «عبد صالح» نامیده شد.

او در عراق با نام «باب الحوائج الی الله» شناخته می شد؛ زیرا هر کس به او متوسط می شد به حاجت خود می رسید. کراماتش عقل ها راحیران می کند و مسلم است که برای آن حضرت نزد خداوند سابقة نیک است که قابل زوال

ص: 195

نیست».

او فرمود: ای محمد! اگر به حکومت رسیدید می خواهید در زمین فساد کنید. پیوند و خویشاوندیتان را قطع نمائید؟

ربیع گفت: همان شب، مهدی مرا احضار کرد و دستور داد موسی بن جعفر را پیش او بیاورم. ربیع می گوید: با عجله پیش مهدی آمدم. دیدم او با صدای زیبای خود آیه «فهل عسیتم ان تولیتم أن تفسدوا فی الارض و...» را خواند و به من دستور داد هر چه زودترموسی بن جعفر را نزد او بیاورم. من نیز شبانه آن حضرت را نزد مهدی آوردم. همین که او را دید، برخاست و دست به گردن او انداخت و او را در کنار خود نشاند و گفت: امیرالمؤمنین 7 را در خواب دیدم که این آیه را بر من می خواند. اکنون تو به من اطمینان بده که قصد خروج بر ضد من و اولاد من را نداری؟

حضرت فرمود: به خدا سوگند! من هرگز چنین قصدی ندارم و اساساً این کار در شأن من نیست. مهدی گفت: راست گفتی و سه هزار دینار به امام داد و او را از زندان رها کرده و به مدینه برگرداند.(1)

امام همچنان در مدینه بود تا خلافت به هارون رسید و آن حضرت را به بغداد آورد و در آنجا زندانی کرد تا در زندان به شهادت رسید.

«ابن خلّکان» به نقل از تاریخ بغدادمی نویسد:

«انّ هارون الرشید حج فأتی قبر النّبی 6 زائراً و حوله قریش وافناء القبائل و معه موسی بن جعفر فقال: السلام علیک یا رسول الله یا ابن عمّ افتخاراً علی من حوله فقال موسی: السلام علیک یا أبت فتغیر وجه هارون الرشید و قال: هذا هو

ص: 197

الفخر یا ابا الحسن حقّاً»

ترجمه: «هارون، که به قصد انجام عمره به مکّه آمده بود، در مسیر بازگشت، وارد شهر مدینه شد، به زیارت قبر رسول الله آمد. هنگامی که به حرم پیامبر رسید، جمعیت انبوهی از قریش و قبائل دیگر در آنجا گرد آمده بودند و در میان آن جمع موسی بن جعفر 7 نیز دیده می شد. «هارون» رو به قبر مطهر پیامبر نمود و گفت: سلام بر تو ای پیامبر خدا! درود بر تو ای پسر عمو! بدین وسیله در میان آن جمعیت به نسبت عموزادگی خود با پیامبر افتخار می کرد. تا مردم بدانند که خلیفه، پسر عموی پیامبر است.

حضرت موسی بن جعفر، که از هدف هارون آگاه بود، به صدای بلند فرمود: «سلام بر تو ای پیامبر خدا! سلام بر تو ای پدر!».

هارون از این سخن به شدت ناراحت شد ولی به روی خود نیاورد و بی اختیار گفت: ای ابوالحسن! واقعاً این افتخار است.

ابن خلکان، پس از نقل کلام خطیب بغدادی می نویسد:

علی بن حسین مسعودی در کتاب «مروج الذهب» در اخبار هارون الرشید آورده است: «عبدالله بن مالک خزاعی» که رئیس شرطه و نگهبان خانه هارون بود، می گوید: خدمتگزار هارون به طور غیر منتظره پیش من آمد و فرصت نداد حتی لباسهایم را عوض کنم و ما با خود به طرف منزل هارون حرکت داد.

خادم وارد منزل هارون شد و برای من اجازه گرفت و من وارد شدم. دیدم هارون در رختخواب خود نشسته است. سلام کردم و سکوت همه جا را فراگرفته بود و وحشت عجیبی بر من دست داد و هر لحظه بر نگرانی من

ص: 198

می افزود. هارون از من پرسید: عبدالله! می دانی

چرا تو را احضار کرده ام؟

گفتم: نه به خدا ای امیرالمؤمنین! گفت: همین الآن در خواب دیدم که یک غلام سیاه در حالی که حربه ای در دست داشت به من گفت: اگر همین الآن موسی بن جعفر را از زندان آزاد نکنی با این حربه سرت را از تنت جدا می کنم. اکنون برو. او را فوراً آزاد کن و سی هزار درهم به وی بده و به او بگو که اگر می خواهد همین جا بماند و هر احتیاجی که داشته باشد، برآورده می کنم و اگر می خواهد به مدینه بازگردد وسایل حرکت او را فراهم کن!

باور نکردم و از هارون پرسیدم: موسی بن جعفر را آزاد کنم؟

هر مرتبه سخن خود را تکرار و بر آن تأکید روزید. از نزد هارون بیرون آمده و وارد زندان شدم وقتی موسی بن جعفر 7 مرا دید وحشت زده در برابر من برخاست. او خیال می کرد که من مأمور شکنجه و اذیت او هستم. گفتم: آرام باشید من دستور دارم شما راهمین الآن آزاد کنم و سی هزار درهم در اختیار تو قرار دهم.

موسی بن جعفر 7 پس از شنیدن حرفهای من چنین گفت: اکنون جدم رسول خدا 7 را در خواب دیدم که فرمود:

«یا موسی حبست مظلوماً فقل هذه الکلمات فانّک لاتبیت هذه اللّیلة فی الحبس فقلت: بأبی و امّی ما اقول. فقال: قل یا سامع کلّ صوت و یا سائق الفوت و یا کاسی العظام لحماً و منشرها بعد الموت اسألک بأسمائک الحسنی و باسمک الاعظم الاکبر المحزون المکنون الذی لم یطلع علیه احد من المخلوقین یا حلیماً ذا اناة لایقوی علی اناته یا ذالمعروف الذی لاینقطع ابداً و لایحصی عدداً فرّج

ص: 199

عنی».

ترجمه: «ای موسی! تو از راه ستم زندانی شده ای. این دعا را بخوان که همین امشب از زندان رها خواهی شد. عرض کردم پدر و مادرم به فدای تو چه بگویم. فرمود: بگو یا سامع کل صوت... این کلمات را خواندم و چنان که می بینی آزاد شدم (وله اخبار و نوادر کثیرة)

خطیب در تاریخ بغداد، مرگ آن حضرت را طبیعی گزارش کرده و ابن خلکان شهادت او را به وسیلة سمّ به عنوان یک قول آورده است.

مسعودی نیز شهادت او را به وسیلة سمّ مسلّم گرفته است ولی بر اساس روایات شیعة امامی هارون امام موسی کاظم 7 را در سال 183 به تحریک «یحیی برمکی» مسموم و در 24 یا 25 رجب همان سال به شهادت رسید.(1)

الاسلام».(1)

ترجمه: «موسی کاظم یکی از اعیان و بزرگان ائمه، از سروران ما و اولاد پیامبر 6 و هادیان اسلام است».

ص: 201

تعداد فرزند: 1 پسر و 1 دختر

با این که از یک طرف امّت اسلامی به وجود انان نیاز شدید داشت که اینان بایستی باقی می ماندند تا برای مردم چراغ راه، رهبر و مقتدا در حل مشکلات و هجوم شبهه ها باشند.

بنابراین اگر امام7 با رد ولیعهدی، خود و پیروانش را به دست نابود می سپرد معلوم نبود که این فداکاری همچون شهادت حیات بخش سید شهیدان گره از کار بستة امت بگشاید.

از طرف دیگر، پذیرفتن ولیعهدی یک اعتراف ضمنی از سوی عباسیان به شمار می رفت؛ که علویان نیز در حکومت سهم شایسته ای دارند.

از دلائل قبول ولیعهدی از سوی امام 7 آن بود که مردم خاندان پیامبر 6 را در صحنة سیاست حاضر ببینند و به دست فراموشی نسپارند. چنانچه امام در پاسخی که به سؤال «ابن عرفه» داد نظر به همین مطلب داشت.

ابن عرفه از امام پرسید:

ای فرزند رسول خدا! به چه انگیزه ای وارد ماجرای ولیعهدی شدی؟

امام پاسخ داد: به همان انگیزه ای که جدم علی 7 را وادار به ورود در شورا نمود.(1)

از طرف دیگر، امام 7 در ایام ولیعهدی خویش، چهرة واقعی مأمون را به همه شناساند و با افشا کردن هدف های وی در کارهایی که انجام می داد، هرگونه شبهه و تردیدی را از ذهن مردم زدود.

ص: 205

ترجمه: «بعد از آن که مأمون امام رضا 7 را به عنوان ولیعهد انتخاب کرد. بنی عباس از باب اعتراض نامه ای به مأمون نوشتند و از او خواستند که با پسر خود به عنوان ولیعهد بیعت نماید و او را به خاطر این که علی بن موسی الرضا را ولیعهد کرده بود، مورد ملامت و سرزنش قرار دادند و از مأمون خواستند که به نامه آنها پاسخ دهد.

مأمون به خط خود نامه ای به آنها نوشت و به تمام سؤالاتشان پاسخ داد.

در بخشی از آن نامه چنین آمده است:

اما این که گفتید خوب بود، مأمون دربارة بیعت با «ابوالحسن الرضا» بیشتر بصیرت و آگاهی کسب می کرد بدانید که مأمون با او بیعت نکرد، مگر از روی بصیرت و آگاهی. به خوبی می داند که الآن در روی زمین کسی در فضلو عفت و زهد و تقوا و خدا ترسی به پایة او نمی رسد و کسی مثل او مورد پسند عام و خاص نیست و بیعت من با او جز به خاطر جلب رضای خداوند نیست. در این باره کوشش لازم را به عمل آورده و در راه خدا سرزنش کسی مرا دلگیر نمی کند.

به جان خودم قسم! اگر بیعت من بر اساس علاقة شخصی و عاطفی بود در آن صورت پسرم عباس و سایر اولادم پیش من محبوبتر بودند ولیکن من امری را اراده کردم و خداوند هم دیگری را و هرگز امر من بر امر خدا سبقت نمی گیرد».

«و قال ایضاً للعباسیین عند ما جمعهم فی سنة مأتین و هم اکثر من ثلاثة و ثلاثین الفا(1)

ص: 208

انّه نظر فی ولد العباس و ولد علی 7 فلم یجد احد افضل و لا اورع و لا أدین و لا اصلح و لا أحق بهذا من علی بن موسی الرضا 7»(1)

ترجمه: «مأمون در سال 200، بنی عباس را که پیش از 3 هزار نفر بودند، در یک جا جمع کرده و خطاب به آنها چنین گفت:

«او دربارة بزرگان از دو خانواده عباسی و علوی تحقیق نموده و پس از تحقیق و بررسی های دقیق کسی را که از حیث فضل، ورع و دین برتر از علی بن موسی الرضا 7 باشد، پیدا نکرده است و از این جهت «ولایت عهدی» خویش را به او سپرده است».

بخواند که از پدر و نیاکانش به او رسیده باشد.

عرض کردند:

ای امام! پسر امامان 7 تو را به حق پدران پاک و منزه و گذشتگان بزرگوارت قسم می دهیم که چهرة مبارکت را به ما بنما و حدیثی را از طریق پدران بزرگوارت برای ما روایت فرما، تا به عنوان یادگاری نزد ما باشد.

اما در برابر مردم قرار گرفت و همه در انتظار شنیدن کلام امام سر پا ایستاده و از هر جهت خاموشی و سکوت را رعایت نمودند و تنها صدای امام شنیده می شد. حدیث معروف «سلسلة الذّهب» را بیان فرمود(1) سپس سر از

هودج بیرون آورد و چنین فرمود:

«حدثنی ابی موسی الکاظم عن ابیه جعفر بن محمد الصادق عن ابیه محمد الباقر عن ابیه زین العابدین عن ابیه الحسین عن ابیه علی بن ابی طالب قال: حدثنی رسول الله قال: حدثنی جبرئیل قال سمعت عن الله تعالی قال: کلمة لا اله الا الله حصنی فمن قال لا اله الا الله دخل فی حصنی و من دخل فی حصنی امن من عذابی».

ترجمه: «کلمة لا اله الا الله قلعة مستحکم من است، هر که در آن داخل شود، از عذاب من در امان است».

پس سر راه در هودج برد و چند قدمی رفتند. دوباره سز را از هودج بیرون آورد و فرمود:

ص: 210

«بشرطها و شروطها و انا من شروطها»؛ «کلمه لا اله الا الله، که موجب سعادت است، شرایطی دارد و یکی از شرایط اساسی آن من هستم».

انا من شروطها؛ یعنی اقرار به ولایت است که کلمة لا اله الا الله، که همان دین است، بدون ولایت ناقص است و بلکه هیچ است که در حقیقت امام همان آیة اکمال را یادآوری می کند و می گوید: شرط اساسی کلمة لا اله الا الله، ولایت است.

«علی الرّضا 7... هو احد الائمة الاثنی عشر، کان سید بنی هاشم فی زمانه و کان المأمون یخضع له، و یتغالی فیه، حتّی انّه جعله ولی عهده من بعده و کتب الی الافاق بذلک...(1)

ترجمه: «علی بن موسی الرضا 7 یکی از ائمه اثنی عشر، سید و سرور بنی هاشم در زمان خود بود و مأمون نسبت به او خضوع می کرد و در احترام او مبالغه می نمود تا آنجا که او را ولی عهد خود ساخت و آن را به سر تا سر مملکت پهناور خود اعلام کرد».

حضرت دوری گزیدند. وقتی امام رضا 7 می خواست به ملاقات مأمون برود کسانی که در اطراف مأمون بودند به قصد احترام بلند می شدند و سلام می دادند و پرده ها را کنار می زدند و آن حضرت وارد می شد. بعد از این جریان تصمیم گرفتند به آن حضرت احترام نکنند ولی وقتی که حضرت رضا 7 وارد می شد، ناخود آگاه بلند شده و احترام می کردند و پرده را کنار می زدند و بعد همدیگر را برای این کار مذمت می کردند.

«فاقبل بعضهم علی بعض و قالوا: انّ هذا الرّجل عندالله منزلة و له منه عنایة النظروا الی الریح کیف جاءت و رفعت له الستر عند دخوله و عند خروجه من الجهتین ارجعوا الی ما کنتم علیه من خدمته».(1)

ترجمه: «پس از آن بعضی دیگر گفتند: آن مرد نزد خدا مقام و منزلتی داشته و از عنایت او بهره مند است ببینید!! باد چگونه آمد و پرده را موقع آمدن و رفتن او از هر دو طرف کنار زد. برگردید مثل سابق آن حضرت را احترام کنید».

طبق فیه تمر صیحانی فناولنی قبضة فاذا عددتها بعدد ما ناولنی المصطفی 7 فقلت: زدنی فقال لو زادک رسول الله 6 لزدناک».(1)

ترجمه: «رسول خدا 6 را در منزلی که حجاج در شهر ما در آن منزل می کنند، در خواب دیدم که در مقابل آن حضرت یک طبق خرمای صیحانی بود. پیامبر از آن خرما 18 عدد به من داد. بعد از بیست روز حضرت رضا 7 از مدینه آمد و به همان منزل وارد شد. مردم برای عرض تحیت و سلام به سوی او شتافتند و من هم با مردم رفتم دیدم درست همان جایی نشسته که رسول خدا نشسته بود و در پیش او بیش از یک طبق خرمای صیحانی بود. نزدیک رفتم. حضرت از آن خرماها یک مشت به من داد. شمردم 18 عدد بود، به همان تعدادی که پیامبر در خواب به من داده بود.

عرض کردم باز هم از خرماها بدهید.

فرمود: اگر رسول خدا 6 بیشتر داده بود، ما هم می دادیم».

ابوالحسن علی بن موسی کاظم... یکی از ائمة دوازده گانه و صاحبان مناقبی است که امامیه به آنها

منتسب هستند و بنای مذهب خود ار بر رسالت امامت آنها بنا نهاده اند».

قاتل: طبق یک روایت، همسرش «امّ الفضل» که به دستور معتصم، هشتمین خلیفة عباسی»، با انگور زهر آلود به شهادت رسانید و به روایت دیگر «معتصم» به وسیلة غلام خود با شربت ترش و شیرین زهر آلود آن حضرت را مسموم ساخت.

حد کمال می رسند، ولی چه مانعی دارد که خداوند قادر و حکیم، برای مصالحی این دوران را نیز برای بعضی از بندگان خاص خود کوتاه سازد؟

در جامعة بشریت از آغاز تا کنون کسانی بوده اند که از این قاعدة عادی مستثنا بوده اند و در پرتو لطف و عنایت خاصّی، که از طرف خالق جهان به آنان اعطا شده است، در سنین کودکی به مقام پیشوایی و رهبری امتی نائل شده اند.

برای این که مطلب روشن شود، مواردی از این استثناها را یادآوری می کنیم:

1. قرآن مجید دربارة حضرت «یحیی» و رسالت او و این که در دورة کودکی به نبوت برگزیده شده است، می فرماید: «و آتیناه الحکم صبیا»؛ «ما فرمان نبوت را در کودکی به او دادیم».(1)

بعضی از مفسّران کلمة «حکم» را در آیه فوق به معنای هوش و درایت گرفته اند.

بعضی گفته اند: مقصود از این کلمه، «نبوت» است.

مؤید نظریه اخیر روایاتی است که در «اصول کافی» نقل شده است، و از آن جمله، روایتی از امام پنجم وارد شده است که حضرت «حکم» در آیه مزبور را، به «نبوت» تعبیر کرده و می فرماید:

«پس از درگذشت زکریا، فرزند او «یحیی» کتاب و حکمت را از او، به ارث برد و این همان است که خداوند در قرآن می فرماید:

«یا یحیی خذ الکتاب بقوّة و آتیناه الحکم صبیا»

ترجمه: «ای یحیی! کتاب «آسمانی» را با نیرومندی بگیر، و فرمان نبوت را در

ص: 219

کودکی به او دادیم».(1)

2. با این که برای آغاز «تکلّم» و «سخن» گفتن کودک، معمولاً زمانی حدود 12 ماه لازم است ولی می دانیم که حضرت عیسی 7 در همان روزهای نخستین تولد، زبان به سخن گشود و از ماد خود، که به قدرت الهی بدون ازدواج باردار شده و نوزاد به دنیا آورده بود و مورد تهمت و اهانت قرار گرفته بود، دفاع کرد و ادعاهای را با منطق و دلیل رد کرد، در صورتی که این گونه سخن گفتن و با این محتوا، در شأن انسانهای بزرگسال است. قرآن مجید گفتار او را چنین نقل می کند:

«قال انّی عبدالله ءاتانی الکتاب و جعلنی مبارکاً أین ما کنت و اوصانی بالصّلوة و الزّکاة مادمت حیاً و برّاً بوالدتی و لم یجعلنی جبّاراً شقیاً».(2)

ترجمه: «عیسی گفت: بی شک من بندة خدایم که به من کتاب آسمانی، انجیل. عطا فرموده و مرا در هر جا که باشم وجودی پربرکت قرار داده است و مرا تا آن زمان که زنده ام به [اقامة] نماز و زکات توصیه فرموده و مرا به نیکی در حق مادرم سفارش کرده و جبار و شقی قرار نداده است».

بنابراین هیچ منافاتی ندارد که ائمه 7 نیز در چنین سنّی به منصب امامت برسند؛ زیرا قبل از امامان ما نیز مردان الهی دیگری از این موهبت و نعمت الهی برخوردار بوده اند و این امر اختصاص به امامان شیعه دارد.

ص: 220

از بررسی تاریخ زندگانی امامان استفاده می شود که این مسئله در زمان خود آنان مخصوصاً در عصر امام جواد 7 نیز مطرح بوده و آنان هم با همین استدلال پاسخ داده اند.

به عنوان نمونه به این دو روایت توجه کنید:

1. یکی از یاران امام رضا 7 می گوید:

در خراسان در محضر امام رضا 7 بودیم. یکی از حاضران به امام عرض کرد: سرور من! اگر خدای نخواسته پیشامدی رخ دهد، به چه کسی مراجعه کنیم؟ امام فرمود: به فرزندم ابو جعفر.(1)

در این هنگام آن شخص از کمی سنّ آن حضرت سؤال کرد. امام رضا فرمود: خداوند عیسی بن مریم را در سنی کمتر از سنّ ابو جعفر، رسول و پیامبر و صاحب شریعت قرار داد».(2)

2. امام رضا 7 به یکی از یاران خود به نام «معمر بن خلاد» فرمود:

«من ابو جعفر را بر جای خود نشاندم و جانشین خود قرار دادم. ما خاندانی هستیم که کوچک ترین ما معارف الهی را مو به مو از بزرگانمان به ارث می برند».(3)

اما به رغم آنچه که در مورد امکان رسیدن یک انسان به مناصب بزرگ الهی در خردسالی گفته شد، مشکل کم بودن سن حضرت جواد در آغاز امامت نه تنها

ص: 221

برای بسیاری از افراد عادی، از شیعیان، حل نشده بود بلکه برای برخی از بزرگان و علمای شیعه نیز جای بحث و گفتگو داشت. به همین جهت پس از شهادت امام رضا 7 به ویژه شیعیان عامی با گرداب اعتقادی خطرناک و در نوع خود بی سابقه ای مواجه شدند و سنّ کم آن حضرت به صورت یک مشکل بزرگ پدیدار گردید.

«ابن رستم طبری»، از دانشمندان قرن چهارم هجری، می نویسد:

زمانی که سن او (حضرت جواد) به شش سال وچند ماه رسید، مأمون پدرش را به قتل رساند و شیعیان در حیرت فرو رفتند و در میان مردم اختلاف نظر پدید آمد و سن ابوجعفر را کم شمردند و شیعیان در شهرها متحیر شدند.(1)

به همین جهت شیعیان اجتماعاتی تشکیل دادند و دیدارهایی با امام جواد به عمل آوردند و به منظور آزمایش و حصول اطمینان از این که او دارای علم امامت است، پرسشهایی را مطرح کردند و هنگامی که پاسخ های قاطع و روشن و قانع کننده دریافت کردند آرامش و اطمینان یافتند.

مورخان در این زمینه می نویسد:

چون امام رضا در سال دویست و دو هجری رحلت نمود، سن ابوجعفر نزدیک به هفت سال بود. از این رو در بغداد و سایر شهرها در بین مردم اختلاف نظر پدید آمده بود.

وقتی که موسم حج نزدیک شد، هشتاد نفر از فقها و علمای بغداد و شهرهای دیگر رهسپار حج شدند و به قصد دیدار ابو جعفر عازم مدینه شدند

ص: 222

چون به مدینه رسیدند به خانة امام صادق 7 که خالی بود، رفتند و روی زیرانداز بزرگی نشستند. در این هنگام در از صدر مجلس باز شد و امام وارد مجلس شد و نشست و مردم همه ساکت شدند. آن گاه سؤالات خود را با امام در میان گذاشتند و وقتی که پاسخ های قانع کننده و کاملی شنیدند شاد شدند و او را دعا کردند و ستودند.(1)

اسحاق بن اسماعیل، که آن سال همراه این گروه بود، می گوید:

من نیز در نامه ای ده مسئله نوشته بودم تا از آن حضرت بپرسم. در آن موقع همسرم حامله بود. با خود گفتم: اگر به پرسش های من پاسخ داد از او تقاضا می کنم که دعا کند که خداوند بچه ای را که همسرم به آن آبستن است، پسر قرار دهد.

وقتی که مردم سؤالات خود را مطرح کردندمن نیز نامه را در دست گرفته بپاخاستم تا مسائل را مطرح کنم. امام تا مرا دید فرمود: ای اسحاق! اسم او را «احمد» بگذار و به دنبال این قضیه همسرم پسری به دنیا آورد و نام او را «احمد» گذاشتم.(2)

و این دیدار و بحث و گفتگو و دیدارهای مشابه دیگری که با امام جواد 7 صورت گرفت، شیعیان اعتقاد کامل به امامت آن حضرت پیدا کردند و ابرهای تیرة ابهام و شبهه را از فضای فکر و ذهن آنان کنار زد و خورشید حقیقت را

ص: 223

آشکار ساخت.

أباه...»(1)

ترجمه: «محمد جواد فرزند علی بن موسی... مکنّی به «عبدالله» و «ابوجعفر» علم، تقوی، زهد و جود، شیوة او بود و راه پدر بزرگوارش را پیمود و چون پدرش فوت کرد بر

مأمون وارد شد مأمون او را گرامی داشت و دخترش را به عقد او درآورد».

شد، اگر چه او خرد سال بود؛ ولی قدر و منزلتش بزرگ و بلند بود.

بعد از پدرش علی بن موسی الرّضا بنا بر وصیت او عهده دار امر ولایت و امامت شد، همان گونه که جمعی از عدول و موثقین از این موضوع پرده برداشته».

«صفوان بن یحیی» روایت کرده است که به حضرت رضا 7 عرض کردم پیش از آن که خداوند «ابو جعفر» را به شما عطا کند از شما راجع به امام بعد از خود، می پرسیدیم. شما می فرمودید که خداوند به «من» پسری خواهد داد و اکنون خداوند این پسر را به شما داده و دیدگان ما را به واسطة او روشن کرده و خدا روز مرگ «تو» را برای ما پیش نیاورد و اگر خدا ناکرده حادثه ای برای شما رخ داد، به چه کسی پناه ببریم»؟

با دست خود به «ابوجعفر»، که در روبروی او ایستاده بود اشاره کرد.

عرض کردم: قربانت گردم او یک کودک خردسال بیش نیست و فقط سه سال از عمرش گذشته است؟ فرمود:

«و ما یضرّ من ذلک، فقد قام عیسی الحجّة و هو ابن أقلّ من ثلاث سنین».(1)

ترجمه: «خردسالی او چه زیانی به امامت او دارد. حضرت عیسی 7 حتی سه سال هم نداشت، پیامبر و حجّت خدا برای مردم شد».

علی أهل البدع و الزندقه» است.

وی دربارة فضائل و کرامات امام جواد 7 می نویسد:

«و ممّا اتّفق انه بعد موت آبیه بسنة واقف و الصبیان یلعبون فی آزفة بغداد از مرّ المأمون ففرّوا و وقف محمّد و عمره تسع سنین فا ألقی الله محبته فی قلبه فقال له: یا غلام ما منعک من الانصراف» و...

ترجمه: «یک سال پس از وفات حضرت علی بن موسی الرضا 7 مأمون به بغداد آمد. روزی به عزم شکار حرکت کرد، امام جواد در کناری ایستاده بود و چند کودک در حال بازی بودند؛ همین که موکب مامون را دیدند همه فرار کردند؛ ولی محمّد بن علی جواد 7، در حالی که نه سال بیش نداشت، در جای خود ایستاد و خداوند محبت او را به قلب مأمون انداخت، لذا پرسید:

چرا سایر کودکان فرار کردند ولی تو فرار نکردی؟

حضرت جواد فوراً جواب داد: ای امیرالمؤمنین! نه راه تنگ بود که من سدّ معبر کرده باشم و نه گناهی کردم که از ترس مجازات فرار کنم و من نسبت به خلیفة مسلمین «حسن ظن» دارم و گمان دارم او کسی را بی گناه مجازات نمی کند. بدین جهت در جای خود ماندم و فرار نکردم!!

«فاعجبه کلامه و حسن صورته فقال له: ما اسمک و اسم آبیک»؟

ترجمه: «مأمون از سخنان «محکم» و «منطقی» کودک و همچنین قیافة جذّاب و گیرای او تعجب کرد و پرسید: اسم شما و اسم پدرت چیست؟

فرمود: محمّد بن علی الرّضا هستم.

مأمون نسبت به پدر او از خداوند طلب رحمت کرد و راه خود را در پیش

ص: 228

گرفت و رفت؛ چون به صحرا رسید، نظرش به درّاجی افتاد وباز شکاری را از پی آن رها کرد. آن باز مدتی ناپدید شد، وقتی بازگشت ماهی کوچکی در منقار داشت که هنوز نیمه رمقی در آن بود. مأمون از دیدن این صحنه در شگفت شد و آن ماهی را به دست گرفت و برگشت و چون به همان موضع، که کودکان فرار کردند، رسید دوباره کودکان فرار کردند ولی امام جواد 7 سر جای خود ایستاد. وقتی که مأمون نزدیک شد، گفت: ای محمّد! این چیست که در دست من است؟

حضرت امام جواد 7 فرمود: ای امیرالمؤمنین! خداوند با قدرت خود در دریا ماهیان ریز آفریده بازها یا شاهان و خلفا آن را شکار می کنند و پادشاهان آن را در کف می گیرند و سلالة نبوت را با آن امتحان می نمایند.

مأمون از مشاهده این وضع و خبر دادن از غیب بر تعجبش افزون شد و گفت: حقا که تو فرزند امام رضا هستی؛ یعنی از فرزندان آن بزرگوار این عجائب و اسرار بعید نیست.

«و اخذ معه و احسن الیه و بالغ فی اکرامه فلم یزل مشفقاً به لما ظهر له به بعد ذلک من فضله و علمه و کمال عظمته و ظهور برهانه مع صغر سنّه، عزم علی تزویجه بأبنته امّ الفضل».

ترجمه: «او را طلب کرد و مورد اعزار و اکرام بسیار قرار داد و پیوسته به خاطر فضل و علم و کمال، که با وجود سنّش از او ظاهر می شد، به او مهربانی کرد و سرانجام تصمیم گرفت دختر خود «ام الفضل» را به عقد او در آورد».

بنی عباس از شنیدن این قضیه به فغان آمدند؛ زیرا ترسیدند که کار حضرت جواد به آنجا بکشد که کار پدرش کشیده بود؛ یعنی بعد از مأمون خلافت را به

ص: 229

عهده بگیرد. لذا دسته جمعی نزد مأمون آمده و گفتند: ای امیرالمؤمنین! تو را به خدا سوگند می دهیم که از تصمیم خود دربارة تزویج ابن الرّضا خودداری کنید»؟

«فلمّا ذکر لهم انه انّما اختاره لتمیزه علی کافّة اهل الفضل علماً و معرفة و حلماً مع صغر سنّه فنازعوا فی التّصاف محمّد بذلک».

ترجمه: «چون مأمون در پاسخ آنها گفت: من محمّد بن علی را به خاطر برتری «علم» و «دانش» و «حلم» بر همة دانشمندان زمان، در حالی که کودکی بیش نیست، به دامادی خود برگزیده ام عباسیان این بار در اتّصاف محمّد بن علی با این اوصاف مخالفت کردند.

رأی همه آنان بر این شد که از «یحیی بن اکثم»، که قاضی بزرگ آن زمان بود، دعوت کند تا با حضرت جواد 7 مناظره کند و آن حضرت را طوری سؤال پیچ کند که از پاسخ سؤالات وی بازماند.

مجلسی ترتیب دادند. از امام جواد 7 دعوت کردند. آن حضرت در مجلس حاضر شد. در جایگاه خود نشست و دیگران هم در جای خود نشستند و یحیی بن اکثم نیز پیش روی آن حضرت نشست.

یحیی از آن حضرت مسائلی را پرسید و امام به سؤالات وی به بهترین شکل پاسخ داد ومسأله را روشن نمود و خلیفه آن حضرت را تحسین نمود و گفت: آفرین بر تو ای ابوجعفر و اگر بخواهی تو هم می توانی از «یحیی» مسأله ای بپرسی؟

فقال له: ما تقول فی رجل نظر الی امراة اول النّهار حراماً ثمّ حلّت له ارتفاعه ثمّ حرمت علیه عند الظهر، ثمّ حلّت له عند العصر ثمّ حرمت علیه المغرب ثمّ

ص: 230

حلّت له العشاء ثمّ حرمت علیه نصف اللّیل ثمّ حلّت له الفجر. فقال یحیی لا ادری.

ترجمه: «حضرت فرمود: چه می گویی دربارة مردی که زنی را در روز نگاه کند بر او حرام بود و چون روز بلند شد بر او حلال گردید و چون ظهر شد حرام گردد و چون عصر شد حلال گردد و چون آفتاب غروب کرد، حرام گشت و چون وقت عشاء رسید حلال شد و چون نصف شد حرام گشت و چون سپیده صبح دمید بر او حلال شد. بگو این چگونه است و برای چه حرام، حلال می شود؟

یحیی بن اکثم گفت: نمی دانم.

امام فرمود: این زنی است که کنیز مردی بوده و بامداد مردی بیگانه ای او را نگاه کرد و این چنین نگاهی بر مرد حرام بود و چون روز بالا آمد او را از مولایش خرید و بر او حلال شد و چون ظهر شد آزادش کرد بر او حرام شد و بعداً او را برای خود عقد کرد حلال شد و چون غروب شد ظهار کرد بر او حرام شد؛ چون هنگام عشا شد کفارة ظهار را داد بر او حلال شد و چون نیمة شب شد به یک طلاق او را طلاق داد. پس حرام شد و چون سپیده صبح رسید رجوع کرد بر او حلال شد.

«مأمون» به حاضران مجلس، که بیشتر آنها از عباسیان بودند، رو کرد و گفت: آیا برای شما حقیقت مطلب روشن شد.

سپس در همان مجلس دختر خود «ام الفضل» را به عقد ازدواج حضرت

ص: 231

جواد در آورد...(1)

به گفته «ابن حجر هیثمی» مأمون او را به دامادی خود انتخاب کرد؛ زیرا با وجود کمی سن، آن حضرت از نظر علم و آگاهی و حلم برهمة دانشمندان برتری داشت.(2)

ص: 232

عموم کارمندان دستگاه خلافت، در سرکوبی آن خطر نظر واحدی داشتند.

این انقلاب ها بازتاب گسترش ظلم و فساد بر جامعة اسلامی آن روز بود و نسبت مستقیمی با میزان فشار و اختناق داشت.

به عنوان نمونه، در دوران حکومت «منتصر»، که تا حدی به خاندان نبوت و امامت علاقه مند بود، کسی متعرض شیعیان و خاندان علوی نمی شد، قیامی صورت نگرفت. تاریخ تنها در فاصلة سال 219 تا 270 قمری، تعداد 18 قیام را ضبط کرده است که این قیام ها نوعاً با شکست روبرو شده و توسط حکومت عباسی سرکوب شدند.

هایی مشاهده می شد. لذا اگر امام آشکارا آنها را تأیید می کرد در صورت شکست قیام، اساس تشیع و امامت و هستة اصلی نیروهای شیعه در معرض خطر قرار می گرفت.

پس از شهادت امام جواد و جانشینی امام «هادی» به جای پدر، ضرورت اجرای چنین نقشه ای بر خلیفه وقت کاملاً روشن بود؛ زیرا اگر امام در مدینه اقامت می کرد و خلیفه به او دسترسی نمی داشت، قطعاً برای حکومت وی خطری جدی در بر می داشت.

اینجا بود که کوچک ترین گزارشی دربارة خطر احتمالی امام، خلیفه را بر آن می داشت که نقشة نیاکان خود را عملی سازد، چنانکه نامة فرماندار مدینه، خلیفه را به شدت نگران ساخت و منجر به انتقال امام به سامرا شد.

ابوالحسن عسکری معروف است».

«خطیب» به سند خود از «محمّد ابن یحیی معازی» نقل کرده است که «یحیی بن اکثم» در مجلس «واثق»، که جمعی از فقها نیز حضور داشتند، گفت:

«من حلق راس آدم حین حج؟ فتعابی القوم عن الجواب...»

ترجمه: «چه کسی هنگام حج سر آدم را تراشید؟ تمامی حاضرین جلسه از جواب عاجز ماندند».

واثق گفت: من کسی را که جواب این سؤال را بگوید حاضر می کنم. پس فرستاد به سوی حضرت هادی 7 و او را حاضر کرد و پرسید: ای ابوالحسن! خبر بده ما را که چه کسی سر آدم را تراشید وقتی که حج کرد؟

فرمود: ای امیرالمؤمنین! از تو می خواهم که مرا از پاسخ دادن به این این سؤال عفو نمائید.

گفت: تو را به خدا جواب بگوئید؟

فرمود: حالا که قبول نمی کنی، می گویم: پدرم خبر داد مرا از جدم، از پدرش از جدش رسول خدا که فرمود: برای تراشیدن سر آدم، جبرئیل مأمور شد. یاقوتی از بهشت آورد و به سر آدم و موهای سرش ریخت و هر جا که نور آن یاقوت رسید، حرم گردید.(1)

قال علماء السیر «انّما اشخصه المتوکل من مدینة رسول الله الی بغداد لانّ المتوکل کان یبغض علیاً و ذرّیته فبلغه مقام علی با المدینة و میل النّاس الیه، فخاف منه فدعی یحیی بن هرثمه و قال اذهب الی المدینة و انظر فی حاله و اشخصه الینا

ترجمه: «علماء تاریخ نوشته اند؛ متوکل از دشمنان بزرگ علی و خاندان او بود و چون به خلافت رسید، از ترس آن که مبادا علی بن محمّد الجواد در مدینه با حکومت او مخالفت کند و مردم اطراف آن حضرت را بگیرد، یحیی بن هرثمه را طلب کرد و به او دستور داد به مدینه برود و اوضاع مدینه و شخصیت علی بن محمّد را بررسی کرده و او را بیاورد.

«یحیی» می گوید: به مدینه رفتم. دیدم مردم مدینه اطراف آن حضرت را گرفته و جان فدای او می کنند؛ زیرا حضرت هادی به آنها یاد احسان می کرد.

آن حضرت ملازم رسول خداست، و توجه به دنیا ندارد و دائم در حال روزه و نماز و تربیت مسلمانان می باشد.

یحیی برای این که مقام و موقعیت امام را متزلزل کند، خدمت آن حضرت آمد و سوگند یاد کرد که خلیفه نسبت به شما نظر بدی ندارد و مشتاق دیدار شماست و میل دارد که شما را از نزدیک ببیند و لذا بهتر است برای دیدن خلیفه به سامرا برویم.

یحیی می گوید: سپس منزل او را تفتیش کردم و در آنجا جز قرآن و کتاب دعا چیزی پیدا نکردم و از این لحاظ عظمت امام در چشمم بیشتر شد و به نزدیکانش احسان کردم و آن حضرت را از مدینه حرکت دادم و خودم شخصاً

ص: 241

عهده دار خدمت او بودم. چون به بغداد وارد شدیم، در آن زمان والی بغداد «اسحاق بن ابراهیم طاهری» بود، به دیدن او رفتم او چون مرا دید گفت:

ای یحیی! این مرد، حضرت هادی 7، فرزند رسول خداست. تو هم عداوت متوکل را می شناسی و دشمنی او با این خانواده را می دانی؟ پس اگر چیزی بگویی که متوکل به کشتن آن حضرت تحریک شود و او را به قتل برساند، پیامبر در روز قیامت دشمن تو خواهد بود.

یحیی گفت: به خدا قسم من از او حرکت و عملی که مخالف میل متوکل باشد ندیده ام، هر چه دیده ام تمامش خوب بود. بعد وارد سامرا شدیم و ابتدا به دیدن وصیف ترکی رفتم، چون مرا دید، گفت:

ای یحیی! به خدا قسم اگر موئی از بدن این مرد کم شود، تو پیش من مسؤل خواهی بود؟ از این سخن او و اسحاق طاهری که سفارش هر دو دربارة حضرت هادی یکسان بود تعجب کردم.

«فلمّا دخلت علی المتوکل سألنی عنه فأخبرته بحسن سیرته و سلامة طریقه و ورعه و ذهادته و انی فتشت داره فلم اجد فیها غیر المصاحف و کتب العلم فاکرمه المتوکل و احسن جایزته و اجزل بره. انزل معه سر من رآی».(1)

ترجمه: «پس نزد متوکل رفتم. وضع او را از من پرسید. از حسن سیرت و سلامت طریقش و ورع و تقوا و زهدش به متوکل خبر دادم و گفتم: من خانة او را بازرسی کردم، جز قرآن و کتاب چیزی نیافتم. متوکل خوشحال شد و او را جایزه داد و در سامرا اسکان داد».

ص: 242

سبط ابن جوزی می نویسد:

«یحیی بن هرئمه» می گوید: در این مدتی که امام هادی در سامراء بود، «متوکل» سخت مریض شد و نذر کرد که اگر بهبود یافت، صدقه بسیار بدهد. او چون شفا یافت، فقهای سامرا را جمع کرد و از آنها پرسید چه مبلغ باید صدقه دهم که نذرم ادا شده باشد؟

علمای سامرا نتوانستند جواب دهند. بناچار کسی را خدمت حضرت هادی فرستاد و مسأله را از آن حضرت پرسید. حضرت فرمود: 82 دینار صدقه بده تا نذر تو ادا شود.

متوکل پرسید: این جواب را از کجا آوردی؟

امام آیة: «لقد نصرکم الله فی مواطن کثیرة و یوم حنین» را تلاوت نمود و فرمود: «مواطن کثیره» یعنی پیامبر در قالب 27 غزوه و 55 سریه جهاد کرد و آخرین غزوة پیامبر یوم حنین بود که مجموع آنها 82 غزوه و سریه می شود.

متوکل دستور داد اموال بسیاری در اختیار امام هادی قرار دهد و گفت: به اختیار خود آن اموال را صدقه بده.(1)

السماء اطنابه و ما تعدّ منقبة الا وله افخرها و لا تذکر مکرمة الا وله فضیلتها...»(1)

ترجمه: «گنبد فضل ابوالحسن علی هادی بر کهکشانها سر زده و شعاع فضائلش تا ستارگان آسمان ها امتداد یافته است و هیچ منقبت و فضیلتی نیست مگر این که افتخارآمیزترین آنها برای اوست و او از این جهت شایستة این فضیلت است که در جوهر ذات او کرامتی است که از ویژگی های آن حضرت است و سرشت او پاکیزه شده از عیب و نقص و اخلاقش خوش و شیرین است.

سیرت و روش او متعادل و با فضیلت است. او دارای وقار و سکون و پرهیزگاری است. او دارای روی پیامبر و خوی و عادت علوی بود و دارای شرست پاک و همت عالی بود که کسی از مردم به آن حد نمی رسید».

صاحب کتاب «الفصول المهمة» دربارة امام هادی و متوکل داستان های زیادی نقل کرده است که بیانگر کرامات آن حضرت است. به یک مورد از آن را توجه کنید:

علی بن ابراهیم طایفی گفت: متوکل عباسی در اثر «دمل» بیمار شد و چنان که در شرف موت بود و کسی هم جرئت نداشت آهنی به بدن او رساند. مادرش نذر کرد که اگر او بهبود یافت، از دارایی خود پول زیادی خدمت ابوالحسن علی بن محمّد بفرستد. «افتح بن خاقان»، وزیر و منشی متوکل، به وی گفت: ای کاش! نزد این مرد (امام هادی) می فرستادی. او راه معالجه را می داند. متوکل شخصی را نزد حضرت فرستاد او دارویی تجویز کرد که حال متوکل خوب شد. مژده بهبودی او را به مادرش دادند. او «ده هزار دینار» برای حضرت امام هادی

ص: 244

فرستاد.

متوکل چون از بستر مرض برخاست، «بطحائی علوی» نزد متوکل از امام هادی سخن چینی کرد و جریان هدیة مادرش را گزارش داد.

متوکل به سعید (دربان خود) گفت: شبانه بر او حمله کن و هر چه پول و اسلحه دارد بیاور.

ابراهیم بن محمد گفت: سعید دربان به من گفت: شبانه به منزل ابوالحسن رفتم... آن حضرت را دیدم لباس پشمی در بر دارد و سجادة حصیری در برابر اوست. یقین کردم که نماز می خواند. به من فرمود: اتاقها را هم بگردید، من وارد شدم و بررسی کردم. چیزی نیافتم. تنها در اطاق آن حضرت کیسة پولی با مهر مادر متوکل بود. به من فرمود: زیر سجاده را هم بازرسی کن، چون آنجا را بازرسی کردم، شمشیری ساده و در غلاف، در زیر آن بود. آنها را برداشتم و نزد متوکل رفتم. چون نگاهش به مهر مادرش افتاد، که روی کیسة پول بود، کسی را دنبال مادرش فرستاد. مادرش پیش متوکل آمد و گفت: تو هنگامی که بیمار بودی و از بهبودی ات نا امید شدم، نذر کردم که اگر خوب شدی از مال خود ده هزار دینار خدمت او بفرستم، چون بهبود یافتی پولها را نزد او فرستادم و این هم مهر من است. متوکل دستور داد همه را خدمت آن حضرت برگردانند. من هم کیسه را همراه شمشیر خدمت حضرت بردم و عرض کردم: امیرالمؤمنین از این سوء ظن عذرخواهی کرده و پانصد دینار هم بر آن مبلغ افزوده است.

سرور من! امیدوارم مرا نیز عفو فرمائید و من مأمورم و قادر به مخالفت خلیفه نیستم، به من فرمود:

ص: 245

ای سعید! «و سیعلم الذین ظلموا ای منقلب ینقلبون»(1)

اعرابی این کار را کرد و حضرت در حضور جمع از او سه روز مهلت خواست و این خبر به اطلاع متوکل رسید و دستور داد سی هزار درهم به آن حضرت بپردازند و همین که آن وجه به دست حضرت رسید، همة آن را به اعرابی داد. اعرابی گفت: یا بن رسول الله! من ده هزار بیشتر بدهکار نیستم. همین مبلغ ده هزار برایم کافی است و بقیه مال تو باشد.

حضرت نپذیرفت و اجازه نداد که از آن سی هزار درهم چیزی به او برگرداند. اعرابی به سوی موطن خود برگشت در حالی که می گفت: «الله اعلم حیث یجعل رسالته»(1)

ص: 247

یاد کرده اند.(1)

آن بانوی گرامی از زنان نیکوکار و دارای بینش اسلامی بود و در فضیلت او همین بس که پس از شهادت امام حسن عسکری 7 پناهگاه و نقطة اتکای شیعیان در آن مقطع زمانی بسیار بحرانی و پراضطراب بود(2).

آنهاست. ولی در این میان فشارها و محدودیت های زمان امام حسن عسکری به دو علت از دو پیشوای دیگر بیشتر بود:

1. در زمان امام عسکری 7 شیعه به صورت یک قدرت عظیم درآمده بود و همة مردم می دانستند که این گروه به خلفای وقت معترض بوده و حکومت هیچ یک از عباسیان را مشروع و قانونی نمی داند. بلکه معتقد است امامت الهی در فرزندان علی 7 باقی است و در آن زمان شخصیت ممتاز این خانواده امام حسن عسکی 7 بود.

دلیل قدرت شیعیان اعتراف «عبیدالله» وزیر «معتمد» عباسی به این موضوع است.

توضیح این که پس شهادت حضرت عسکری برادرش «جعفر کذاب» نزد عبیدالله رفت و گفت: منصب برادرم را به من واگذار که من در برابر آن سالیانه، بیست هزار دینار به تو می دهم. وزیر بر او پرخاش کرد و گفت: احمق، خلیفه آن قدر به روی کسانی که، پدر و برادر تو را امام می دانستند شمشیر کشیده، تا بلکه بتواند آنانا را از این عقیده برگرداند، ولی با تمام کوشش هایی که کرد توثیق به دست نیاورد.

اگر تو در نظر شیعیان واقعاً امام باشی، نیازی به کمک خلیفه یا کس دیگری نداری، ولی اگر در نظر آنان چنین مقامی نداشته باشی، اگر خلیفه با تمام قدرت از تو

پشتیبانی کند، فایده ای برای تو ندارد.(1)

ص: 251

2. خاندان عباسی و پیروان آنان طبق روایات و اخبار متواتر می دانستند که مهدی موعود، که نابود کننده کلیه حکومت های خود کامه است، از نسل حضرت عسکری 7 است. به همین جهت پیوسته مراقب وضع زندگی او بودند تا بتوانند فرزند او را به چنگ آورده و نابود کنند. مانند تلاش بیهودة فرعونیان برای نابودی موسی. به دلایل یاد شدة بالا، فشار و اختناق در مورد امام عسکری 7 شدید بود.

نمی کند و زبانها تلاوت آن را از یاد نمی برند؛ به خصوص این که محمّد مهدی از نسل او و از او خلق شده است؛ فرزندی که به او منتسب و پارة تن اوست».

الخمر قال قال ابو نعیم الفضل بن دکین هذا حدیث صحیح ثابت روته العترة الطیبة الطاهرة و رواه جماعة عن رسول الله 6 منهم ابن عباس».(1)

ترجمه: «جدم پس از روایت این حدیث در کتاب «تحریم الخمر» می نویسد: ابونعیم فضل بن دکین گفت: این حدیث صحیح و ثابت و از طریق عترت پاک پیامبر اکرم 6 و جمعی از صحابه روایت شده است که ابن عباس یکی از آنها است».

ص: 254

بیشتر تثبیت گردید.(1)

با سپری شدن دورة غیبت صغرا، غیبت کبرا و دراز مدت امام آغاز گردید که تا کنون نیز ادامه دارد و پس از این نیز تا زمانی که خداوند اذن ظهور و قیام به آن حضرت را بدهد، ادامه خواهد داشت.

غیبت دو گانة امام دوازدهم سالها پیش از تولد او توسط امامان قبلی، بیان شده است.(2)

کنیم، سخن به طولانی می شود و از تناسب بحث خارج می گردد، لذا تنها از علماء بزرگ اهل تسنّن نام می بریم که صحت احادیث مربوط به مهدی موعود را پذیرفته اند و از اوصاف و خصوصیات آن حضرت سخن گفته اند:

المنتظر و التالی و هو آخر الائمة انبأنا عبدالعزیز بن محمود بن البزاز عن ابی عمر قال: قال رسول الله یخرج فی آخر الزمان رجلاً من ولدی اسمه کاسمی و کنیته ککنیتی یملأ الارض عدلاً کما ملئت جوراً فذلک هو المهدی و هذا حدیث مشهور و قد اخرج أبو داود و الزهری عن علی بمعناه و فیه لو لم یبق من الدهر الایوم واحد لبعث الله من اهل بیتی من یملأ الارض عدلاً و ذکره فی روایات کثیرة».(1)

ترجمه: «فصلی در ذکر حجت مهدی؛ محمّد فرزند حسن بن علی بن موسی الرضا... است. کنیه اش ابو عبدالله و ابوالقاسم و القابش: خلف، حجت، صاحب الزمان، قائم، منتظر و تالی است و او آخرین فرد از ائمه دوازده گانه است.

عبدالعزیز محمود بن بزاز از ابن عمر روایت کرد که می گفت: رسول خدا 6 فرمود: در آخرالزمان مردی از فرزندان من قیام می کند که نام و کنیه اش مانند نام و کنیة من است؛ زمین را پر از عدالت می کند، چنانکه پر از ظلم و ستم شود و او همان مهدی است.

این حدیث مشهوری است که آن را ابو داوود و زهری به همین معنی از علی 7 نقل کرده اند و در روایت آنان این جمله هم وجود دارد که اگر از عمر دنیا جز یک روز بیشتر نمانده باشد، خداوند مردی از اهل بیت مرا برانگیزد تا زمین را از عدالت پر کند و این مضمون در روایات زیادی ذکر شده است.

ص: 260

او را نیز در طفولیت مقام امامت داد و پیش از آن نص بر امامت آن حضرت از زبان رسول خدا 6 در میان مسلمین معروف و ثابت شده بود و سپس امیرالمؤمنین بدان خبر داده و تصریح به امامت او کرد و همچنین ائمة اطهار 7 یکی پس از دیگری تا برسد به پدر ارجمندش همگی بر امامت و ظهورش به طور صریح خبر دادند. او صاحب شمشیر و قیام کننده به حق و همه چشم به راه برپائی دولت او هستند. چنان که در خبر صحیح وارد شده است:

«و له قبل قیامه غیبتان أحدهما أطول من الاخری فاما الاولی فهی القصری فمنذ ولادته الی انقطاع السفارة بینه و بین شیعته و اما الثانیة فهی التی بعد الاولی فی آخرها یقوم بالسیف قال الله تعالی: «و لقد کتبنا فی الزبور من بعد الذّکر انّ الارض یرثها عبادی الصّلحون»(1) و قال رسول الله: «لم تنقض الایام و للیالی حتی یبعث الله رجلاً من اهل بیتی یواطی اسمه اسمی یملأ الارض عدلاً و قسطاً کما ملئت ظلماً و جوراً».

ترجمه: «آن حضرت پیش از قیام خود دو بار غیبت اختیار می کند؛ یکی طولانی تر از دیگری است. غیبت نخستین او به غیبت صغرا مشهور است. مدت آن کوتاه و از ولادت او آغاز و با پایان سفارت در میان او و شیعیانش خاتمه می پذیرد و اما غیبت کبرا و طولانی پس از نخستین غیبت او است که در پایان آن، حضرت به شمشیر قیام خواهد فرمود، چنان که خدای تعالی می فرماید: «پس از ذکر در زبور نوشتیم که زمین را بندگان شایسته من به ارث برند».

رسول خدا 6 فرمود: روزها و شبها نگذرد و دنیا به پایان نرسد تا آن که

ص: 262

خداوند مردی از خاندان مرا برانگیزد که هم نام من است. او زمین را پر از عدل و داد کند، چنان که از ظلم و ستم پر شده باشد».

«اما کنیته فأبوالقاسم و أما لقبه فالحجة و المهدی و الخلف الصالح و القائم المنتظر و صاحب الزمان و اشهرها المهدی صفته 7 شابّ مرفوع القامة حسن الوجه و الشعر یسیل شعره علی منکبیه اقنی الانف اجلی الجبهة بوابه محمّد بن عثمان...

و هذا طرف یسیر بما جاء من النصوص الدالة علی امام الثانی عشر عن الائمة الثقات و الروایات فی ذلک کثیرة اضربنا عن ذکرها و قد دونها اصحاب الحدیث فی کتبهم و اعتنوا بجمعها و لم یترکوا شیئاً...»(1)

ترجمه: «کنیة وی ابوالقاسم و لقبش حجت، مهدی، خلف، صالح، قائم، منتظر و صاحب الزمان و مشهورترین آنها، مهدی است. آن حضرت، جوان، بلند قامت، زیبا، بینی اش کمی برآمدگی دارد و دربانش محمّد بن عثمان بود.

این بود قسمتی از نصوصی است که دلالت بر امامت امام دوازدهم، که از ائمه حدیث رسیده است. روایات در این باره زیاد است که از ذکر آنها صرف نظر کردیم و همة آنها را اصحاب حدیث در کتاب های خود جمع آوری کرده اند».

شیخ محمّد بن ابراهیم الجوینی الخراسانی الحموینی (متوفی 644-730 ه)

او محدیث، فقیه شافعی و صاحب کتاب «فرائد السمطین فی فضایل المرتضی و البتول و السبطین و الائمة من ذریتهم» است.

ص: 263

ولی دربارة حضرت مهدی می نویسد:

«بسنده عن شیخ ابی اسحاق ابراهیم بن یعقوب الکلا بادی البخاری بسنده عن جابر بن عبدالله الانصاری قال: قال رسول الله 6 من انکر خروج المهدی فقد کفر بما انزل علی محمّد و من أنکر نزول عیسی فقد کفر و من أنکر خروج الدجّال فقد کفر(1)

و فی هذا الکتاب عن سعید بن جبیر عن ابن عباس قال: قال رسول الله 6 انّ خلفائی و اوصیائی و حجج الله علی الخلق بعدی الاثنا عشر اولهم علی و آخرهم ولدی المهدی فینزل روح الله عیسی بن مریم فیصلّی خلف المهدی و تشرق الارض بنور ربها و یبلغ سلطانه المشرق والمغرب.(2)

ترجمه: «جوینی مؤلف کتاب «فرائد السمطین» به سند خود از شیخ ابو اسحاق ابراهیم کلا بادی بخاری او هم به سند خود از جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده که گفت:

رسول خدا 6 فرمود: هر کس قیام مهدی را انکار کند به دین محمّد کافر شده است و هر کس نزول عیسی برای یاری حضرت مهدی در آخرالزمان و خروج دجّال را انکار کند، کافر است.

در همان کتاب، فرائد السمطین، از سعید بن جبیر از ابن عباس روایت شده است که رسول خدا 6 فرمود: خلفا و اوصیا من و حجت های خدا بر مردم بعد از من دوازده نفر هستند که اول آنها علی 7 و آخرشان فرزندم مهدی است.

ص: 264

[به هنگام ظهور او] روح خدا عیسی پسر مریم از آسمان نازل می شود و پشت سر مهدی نماز می گذارد و زمین به نور پروردگارش روشن می گردد و سیره و فرمانروائیش مشرق و مغرب را فرا می گیرد».

ترجمه: «امام احمد حنبل به سند خود از حجاج نقل کرده که گفت: از علی شنیدم که می گفت: رسول خدا 6 فرمود: اگر از عمر دنیا جز یک روز نماند، در همان روز خداوند مردی را از ما بر می انگیزد که زمین را پر از عدل و داد کند. همان گونه که از ظلم پر شده باشد».

الدّنیا الایوم لطول الله ذلک الیوم حتی یبعث فیه رجل من اهلبیتی یواطی اسمه اسمی و اسم ابیه یملاء الارض قسطاً و عدلاً کما ملئت ظلماً و جوراً».(1)

ترجمه: «ابو داود طبرانی از ابن مسعود نقل کرده است که پیامبر فرمود: اگر از عمر دنیا جز یک روز بیشتر نمانده باشد، خداوند آن را چنان طولانی گرداند که در آن مردی از اهل بیت مرا برانگیزد که اسم او اسم من و نام پدرش با نام من یکی است و او زمین را پر از عدل و داد می کند، چنان که پر از ظلم و جور شده باشد».

السنّة حتّی عدّ من معتقداتهم و قد روی الامام الحافظ ابن الاسکاف بسند مرضی الی «جابر بن عبدالله» عنهما قال: قال رسول الله 6 من کذّب بالدّجال فقد کفر و من کذّب با المهدی فقد کفر.

ترجمه: «سخن دربارة مهدی بسیار گفته شده تا آنجا که نقل شده است: هیچ مهدی نیست مگر عیسی. ولی اهل حق این سخن را رد کرده اند و معتقدند او پیش از نزول عیسی ظهور می کند و مهدی غیر از عیسی است».

دربارة قیام او روایات بسیار زیاد است و به حد تواتر معنوی رسیده است.

در میان اهل سنت از معتقدات و باورهای آنان به شمار آمده است و امام «حافظ ابن اسکاف» به سندی که مورد پند است از جابر ابن عبدالله انصاری روایت کرده است که گفت: رسول خدا 6 فرمود: هر کس آمدن دجال را تکذیب کند کافر است و هر کس مهدی را انکار کند به دین خدا کافر گشته است».

وی در پایان می نویسد: ایمان و اعتقاد به ظهور مهدی، آن چنان که نزد اهل علم مقرر است و در اعتقادات اهل سنت و جماعت تدوین یافته، یکی از واجبات است.(1)

جمع آوری کرده است. وی دربارة حضرت مهدی می نویسد:

«اشتهر بین العلماء سلفاً و خلفاً انّه فی آخر الزمان لابد من ظهور رجلٍ من اهل البیت یسمّی المهدی یستولی علی الممالک الاسلامیة و بتبعه المسلمون و یعدل بینهم و یؤید الدین... و قد روی احادیث المهدی جماعة من خیاار الصحابة و خرجها آکابر المحدثین کابی داود و الترمذی. ابن ماجه، و الطبرانی، و ابی یعلی و البزاز و الامام احمد و الحاکم - رضی الله عنهم الجمعین - و لقد خطاء من ضعف احادیث المهدی کلها کابن خلدون و غیره».(1)

ترجمه: «بین علمای قدیم و جدید، مشهور است که در آخر الزمان مردی از اهل بیت، که مهدی نامیده می شود، به طور حتم ظهور می کند و بر کشورهای اسلامی مسلّط می شود و مسلمانان از او پیروی خواهند کرد و بین آنها به عدالت رفتار می کند و دین الهی را تائید می نماید... احادیث مهدی را جمعی از نیکان صحابه روایت کرده اند و بزرگان محدثین چون ابوداوود، ترمذی، ابن ماجه، طبرانی، ابویعلی، بزاز، و امام احمد و حاکم (رض) در کتابهای خود استخراج نموده اند و مسلماً آنان که مثل ابن خلدون و برخی دیگر همه احادیث مهدی را تضعیف نموده اند به خطا رفته اند».

ص: 270

. ابن سعد، طبقات الکبری، ج 2.

. ابن شعبه، حسن بن علی، تحف العقول، قم، دفتر انتشارات جامعۀ مدرسین، 1363.

. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، قم، مؤسسه انتشارات علامه، ج 4.

. ابن صباغ، الفصول المهمه.

. ابن طقطقی، محمدبن علی بن طباطبا، الفخری فی الاداب السلطانیه والدول الاسلامیه، مترجم: محمدوحید گلپایگانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

. ابن عبد البر، یوسف بن عبد الله، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، ج2 محقق بجاوی، علی محمد، ناشر نهضه مصر، قاهره.

. ابن عساکر، علی بن حسن، ترجمۀ امیرالمؤمنین من تاریخ دمشق، ج 1، محقق محمد باقر محمودی، قم: مجمع احیاء الثقافه الاسلامیه.

. ابن کثیر، ابوالفداء الحافظ، البدایه و النهایه، المجلد11، بیروت، مکتبه المعارف ، 1411ق.

. ابن ماجه، صحیح، باب فضل اصحاب رسول الله.

. ابن مغازلی، مناقب علی بن ابی طالب7، رقم 244.

. ابن منظور، مختصر تاریخ دمشقی، ج 27.

. ابن ندیم، الفهرست، قاهره المکتبۀ التجاریۀ الکبری.

. ابن واضح، تاریخ یعقوبی، نجف منشورات المکتبۀ الحیدریۀ، 1384، ج 3.

. ابن کربلایی، حافظ حسین بن کربلایی، روضات

الجنان و جنات الجنان، ج 3، تبریز، 1383.

ص: 272

. ابو الفرج اصفهانی، علی بن حسین الأغانی، مقائل الطالبیین، ج ١، مکتب تحقیق دار احیاء التراث العربی، ناشر دار احیاء التراث العربی، لبنان، بیروت.

. ابو زهرۀ، محمّد، تاریخ المذاهب الاسلامیۀ.

. أبو عبد الله، محمد بن أحمد بن عثمان بن قایماز الذهبی شمس الدین، میزان الإعتدال فی نقد الرجال ، ج 2، دار المعرفه، بیروت، 2009.

. ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ج 3.

. اربیلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفته الائمه، ج1.

. اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج 1.

. اصم عبد الله إبراهیم، هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج 9.

. الترمذی، محمد، صحیح ترمذی، ج 2.

. الحاکم النیشابوری، محمد بن عبد الله، مستدرک الصحیحین، محقق مقبل بن هادی الوادعی، دار الحرمین، 1417.

. الحنبلی، عبد الحی بن أحمد بن محمد ابن العماد العکری، شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، ج 1.

. الحنفی، أبو المحاسن جمال الدین المَلَطی، یوسف بن موسی بن محمد، المعتصر من المختصر من مشکل الآثار، ناشر عالم الکتب، بیروت، 2010م.

. الشافعی، محمد بن احمد بن عثمان الذهبی، المهذب فی اختصار السنن الکبیر للبیهقی، تحقیق دارالمشکاه للبحث العلمی؛ باشراف ابی تمیم یاسربن ابراهیم، ریاض، دارالوطن، 1422ق.

. الطبرانی، الحافظ أبی القاسم سلیمان بن أحمد، المعجم الکبیر، محقق

ص: 273

حمدی عبدالمجید سلفی، مکتبة ابن تیمیة، چاپ اول، قاهره، 1398ق.

. الطبری، محمّد بن جزیر بن رستم، دلائل الامامۀ.

. الفاروقی، عبدالباقی العمری، التریاق الفاروقی فی منشأت الفاروقی، مصر، 1316.

. المناوی، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، ج 3، 2008.

. الموفق، مناقب ابی حنیفه، ج 1.

. النبها نی، یوسف بن اسما عیل، جامع کرامات الاولیاء، تحقیق ابراهیم عطوه عوض، ج 2، لبنان، بیروت، 1408.

. أمین، أحمد، ظهر الاسلام، ج 4.

. بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، غایۀ المرام، ج2.

. بخاری، صحیح بخاری، ج6.

. بستانی، محمود، مختصر تاریخ الادب العربی فی ضوء المنهج الاسلامی، ط 2، تهران، بنیاد پژوهش های علوم اسلامی.

. بیهقی، حسین، کمال الدین، سنن بیهقی، ج 4.

. جوینی، علاءالدین ابوالمنظر عطاملک بن بهاءالدین محمد، فرائد السمطین، ج1.

. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادبا، ج 14.

. خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج 1، لبنان، بیروت، 1417.

. خوارزمی، المناقب، موفق بن احمد، محقق محمودی مالک، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، 1411ه-.ق.

ص: 274

. دمیری، محمد بن موسی، حیاۀ الحیوان الکبری، ج 1، محقق بسج احمد حسن، لبنان، بیروت، 1424.

. ذهبی، شمس الدین، تذکرۀ الحفاظ، ج 1.

. ذهبی، محمّد، التفسیر و المفسرون، ج 1.

. زمخشری، محمد، تفسیر کشاف، ج 1.

. سبط ابن جوزی، مطالب السؤول، چاپ سنگی، کتاب تذکرۀ الخواص.

. سراج، محمد ابراهیم، امام علی7 خورشیدی بی غروب.

. سید ابن طاووس، رضی الدین علی بن موسی، لهوف.

. سیوطی، جلال الدین، عبدالرحمن، تاریخ الخلفا، ط 3، تحقیق محمّد محیی الدین عبدالحمید قاهره مطبعۀ المدنی.

. سیوطی، جلال الدین، تفسیر الدرالمنثور، ج 3.

. سیوطی، جلال الدین، جامع الصغیر، ج 1.

. سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، ترجمۀ الاتقان فی علوم القرآن، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، تهران، امیرکبیر، 1376.

. سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، ج 1.

. سیوطی، جلال الدین، عبد الرحمن بن أبی بکر، الحاوی للفتاوی، دار الفکر، لبنان، بیروت، 1424 ه- ق.

. شریف القرشی، باقر، حیاۀ الامام موسی بن جعفر، ج 1.

. شوشتری، شهید قاضی نور الله، احقاق الحق، ج18.

. شهرستانی، الملل و النحل، تحقیق محمّد سید گیلانی، بیروت دار المعرفۀ

ص: 275

1402 ه-.ق، ج 1.

. شهید مطهری، مرتضی، سیری در سیرۀ ائمه اطهار علیهم السلام ، قم انتشارات صدرا، 1367 ه-.ش.

. شیبی، مصطفی کامل، همبستگی میان تصوّف و تشیع، ترجمۀ دکتر علی اکبر شبعانی.

. شیبی، مصطفی، المنتظم ابن الجوزی، همبستگی میان تصوّف و تشیع، ترجمۀ مرحوم دکتر علی اکبر شهابی.

. شیخ صدوق، محمد، امالی، مجلس 27.

. شیخ طوسی، اختیار معرفۀ الرجال (مشهور به رجال کشی)، تصحیح و تعلیق: حسن المصطفوی، مشهد، دانشگاه مشهد، حدیث شمارۀ 219.

. شیخ مفید، الارشاد، قم، مکتبۀ بصیرتی.

. صدر، سید صدر الدین، المهدی، بیروت، دارالزهرا، 1398، ه-.ق.

. صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، الغیبۀ، تهران، مکتبۀ الصدوق.

. صدوق، محمد، علل الشرایع، ج 10، باب 176، مکتبۀ الطباطبائی.

. صدوق، محمد، عیون اخبار الرضا، ج 2.

. صفوری شافعی بغدادی، نزهۀ المجالس، ج 2، ط قاهرۀ.

. طباطبایی، سید علی، الریاض، ج2.

. طبرانی، معجم الکبیر، ج 3.

. طبرسی، ابوعلی، اعلام الوری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1390ق.

ص: 276

. طبرسی، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن، احتجاج، چاپ نجف.

. طبرسی، أمین الاسلام فضل بن حسن، إعلامُ الوَری بأعلامِ الهدی، ط 3، المکتبۀ الاسلامیۀ.

. طبری، محب الدین، احمد بن عبدالله، الریاض النضرة فی مناقب العشرة، ج١، دار الکتب العلمیه، لبنان، بیروت.

. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، طبع لندن، ج 11.

. طبری، محمد بن جریر، دلایل الامامۀ، مطبعۀ الحیدریۀ، نجف، 1383 ق.

. طوسی، محمد، اختیار معرفۀ الرجال (معروف به رجال کشی) تحقیق حسن مصطفوی،مشهد،دانشگاه مشهد 1348 ه- ش.

. عسقلانی، ابن حجر، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، ط بیروت، دارالفکر، 1404 ه- ق، ج 1.

. عسقلانی، ابوالفضل شهاب الدین احمد بن علی بن محمد الکنانیّ، فتح الباری، ج 8 .

. فتال نیشابوری، روضۀ الواعظین، ط بیروت، مؤسسۀ الاعلمی للمطبوعات، 1406 ه- ق.

. فخر رازی، محمد بن عمر، تفسیر الکبیر، ذیل آیه 31، سوره بقره.

. فخر رازی، محمد بن عمر، المطالب العالیه من العلم الالهی، دار الکتب العربی، لبنان، بیروت.

. قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، ج2.

. قمی، شیخ عباس، منتهی الامال، ج1.

ص: 277

. قندوزی، شیخ سلیمان، ینابیع المودّه، بیروت، مؤسسۀ الاعلمی للمطبوعات، ج 3، باب 71.

. کاندهلوی، محمد یوسف، حیاه الصحابه، مترجمان نصیر احمد سید زاده، انتشارات صدیقی، ج 2.

. کلینی، الروضۀ من الکافی، ط 2، طهران دارالکتب الاسلامیۀ 1389 ه-.ق.

. کلینی، محمد، اصول الکافی، ج 1، باب حالات الائمۀ فی السّن، تهران، مکتبۀ الصّدوق، 1381ه-.ق.

. الحنبلی، محمد بن أحمد السفارینی الأثری، لوائح الانوار البهیه و سواطع الاسرار الاثریه، ج 2.

. مالکی، ابن صباغ، الفصول المهمة فی معرفة الائمة علیهم السلام ، قم: دارالحدیث، 1422ق.

. متقی هندی، علاء الدین علی بن حسام، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، ج 6.

. ابن اثیر، مجدالدین، الکامل، ج 5.

. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، تهران، ط 2، المکتبۀ الاسلامیۀ، ج 47، 1395ه-.ق.

. مدرس، میرزا محمدعلی، ریحانه الادب، ج 2.

. مسعودی، اثبات الوصیۀ، ط 4، نجف، المطبعه الحیدریه.

. مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر ، ج 3، قم، دار الهجره، 1409ق.

. مسلم، صحیح مسلم، ج4، باب فضائل علی7، ح 2407.

ص: 278

. مفید، مُحمّد بن مُحمّد بن نَعمان، الارشاد.

. منهاج السنۀ النّبویه، ج 2، طبع مصر.

. ناصف، منصور علی، التاج الجامع للاصول فی احادیث الرسول و علیه غایة المامول شرح التاج الجامع للاصول، المکتبة الاسلامیة، چاپ دوم، 1381ق.

. نسائی الشافعی، امام حافظ ابی عبدالرحمان احمد بن شعیب، خصائص امیرالمومنین علی بن ابیطالب علیه السلام ، تصحیح محمد هادی امینی نجفی، انتشارات امیرکبیر، 1390.

. نیشابوری، حاکم، المستدرک علی الصحیحین، ج1، تصحیح عبدالسلام بن محمد علّوش، دارالمعرفه، بیروت، 1418ق

. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، باب غزوۀ تبوک؛ ج4.

. هیثمی شافعی، نورالدین علی بن ابی بکر،مجمع الزواید و منبع الفواید، ج9.

. هیثمی، ابن حجر، الصواعق المحرقة فی الرد علی أهل البدع والزندقة، دارالکتب العلمیه، مصر.

. یمنی مکی، امام یافعی، مرأۀ الجنان، ج 1.

ص: 279