ص: 2

ص: 3

عکس دارد

ص: 5

ص: 6

2- ابوسفیان در جنگ اُحد 49

3- آمدن ابوسفیان به مدینه 50

4- اسلام ابوسفیان 51

اسلام معاویه 56

1- معاویه و نکوهش ابوسفیان برای قبول اسلام 56

2- سخن امیرمؤمنان علیه السلام 58

3- سخن کفرآمیز معاویه در باره پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم 59

1- از بین بردن بنی هاشم: 61

2- ساخت حدیث و سیره: 61

گفتار ابن ابی الحدید در اسلام آوردن معاویه 61

معاویه از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم 63

شجره ملعونه در قرآن 65

ویژگی های شخصیتی معاویه 66

1- عقده های روانی 66

2- حیله گری و نیرنگ 70

3- دنیامداری 71

4- بردگی شیطان 74

عنوان خال المؤمنین 77

نقد و بررسی 78

نظر دانشمندان مسلمان 79

ص: 8

کتابت وحی 83

نقد و بررسی 84

نظر دانشمندان اسلامی 85

علامه سید مرتضی عسکری (ره) 85

قاضی نورالله شوشتری (ره) 86

مداینی 86

مرحوم احمدی میانجی 87

محمود ابوریه 88

صاحب النصایح الکافیه 89

جاحظ 91

فصل دوم: معاویه در دوران خلفا / 95

مقدمه 97

دوران ابوبکر 98

سکوت و همکاری ابوسفیان با دستگاه خلافت 100

پاداش همکاری ابوسفیان 100

دوران عمر 102

پایه ریزی حکومت معاویه در زمان عمر 103

ویژگی های شخصیتی عمر 104

رفتار عمر با کارگزاران خود 107

ص: 9

نظارت بر کارگزاران 108

برخورد متفاوت با معاویه 110

قرار دادن معاویه در مقابل امیر مؤمنان علیه السلام 115

دوران عثمان 119

تثبیت سیطره بنی امیه 119

حکومت شبه مستقل معاویه 122

برخورد معاویه با صحابه 131

عبادة بن صامت خزرجی 131

ابوذر در برابر معاویه 136

قاریان کوفه 142

نقش معاویه در قتل عثمان 145

برخورد معاویه با عمرو عاص و نقش او در قتل عثمان 152

برخورد معاویه با عمروعاص 153

نکته آخر 154

نقش طلحه در قتل عثمان 155

امیر مؤمنان علیه السلام و عثمان 158

مظلومیت امیرمؤمنان علیه السلام 163

نتیجه گیری 167

ص: 10

فصل سوم: معاویه در عصر حاکمیت امیرمؤمنان علیه السلام / 169

مقدمه 171

علل بیعت نکردن معاویه با امیرمؤمنان علیه السلام 173

1- علت تاریخی: 173

عبد شمس و هاشم: 174

حرب و عبدالمطلب: 177

امیر مؤمنان علیه السلام و معاویه 179

الف) نامه به عبدالله بن عمر: 181

پاسخ عبدالله بن عمر: 182

ب) نامه ی معاویه به سعد بن وقاص: 182

پاسخ سعد و قاص: 183

ج) نامه ی معاویه به محمد بن مسلمه (فارس انصار): 183

2- قدرت طلبی معاویه 184

دشمنی با اسلام 187

کینه های پنهان از امیر مؤمنان علیه السلام 188

نگاهی به جنگ های زمان امیر مؤمنان علیه السلام و نقش معاویه در آنها 191

1- نقش معاویه در جنگ جمل 191

منشأ تاریخی جنگ جمل 192

نقش معاویه در برپایی جنگ جمل 194

موقعیت استراتژیک کوفه و بصره 200

ص: 11

2- نقش معاویه در جنگ صفین 202

سیاست استمهال و اتلاف معاویه 204

اتهام خیانت به جریر 206

3- نقش معاویه در پیدایش خوارج 208

عوامل پیروزی معاویه 209

1- عامل اجتماعی 210

سخنان امیر مؤمنان علیه السلام 213

2- عامل روانی و فکری 218

3- جذب نخبگان فکری و مذهبی 220

4- استخدام عمرو عاص 220

تحمیق شرحبیل توسط معاویه 224

سیاست تفرقه و اختلاف 226

سیاست شیطانی 227

برداشت هایی از سیاست 227

الف) برداشت سیاست بازان حرفه ای: 227

ب) برداشت مردان خدا: 228

دو سیاست متضاد 228

الف) سیاست امیر مؤمنان علیه السلام : 228

ب) سیاست معاویه: 229

تجزیه و تحلیل 229

ص: 12

یاران جنایت پیشه معاویه 232

1- عمرو بن عاص 232

سخن امام دربارۀ عمرو عاص: 235

2- مغیرهًْ بن شعبهًْ 236

آغاز زندگی سیاسی مغیره 237

خیانت تاریخی 239

سخن حسن بصری 240

3 - زیاد بن ابیه (عبُید) 241

آغاز زندگی سیاسی زیاد 241

معاویه و زیاد 243

تسلیم شدن زیاد 246

4 - بُسر بن ارطاهْ عامری 250

جنایت تاریخی بُسر 252

سخن امام علیه السلام 253

رسوایی بُسر 254

سرانجام بُسر 254

5- سفیان بن عوف 255

6- ضحّاک بن قیس 257

7- نعمان بن بشیر 258

ص: 13

8- سمرهْ بن جندب 259

پیشگویی های امیر مؤمنان علیه السلام درباره ی معاویه و بنی امیه 260

هشدار به کوفیان و خبر از سلطه معاویه 261

نکته های خطبه امام علیه السلام 261

1- شکم بارگی معاویه 261

2- خبر از شهادت خودش پیش از معاویه 263

3- دست نیافتن معاویه به اهداف شومش 263

4- مرگ طبیعی معاویه 263

5- بدعت گذاری معاویه در رواج دشنام به امیر مؤمنان علیه السلام 264

6- خاموش نشدن نام علی علیه السلام با تبلیغات منفی معاویه 265

7- معاویه نمی میرد تا فرمانروای امت شود 266

8- معاویه نمی میرد تا آن که صلیب بر گردن آویزد 266

9- پیشگویی حضرت علیه السلام درباره شهادت عمروبن حُمُق خزاعی 267

10- آگاهی دادن از تروریست های معاویه 268

11- آگاهی امام علیه السلام از حیله معاویه 268

12- پیشگویی امام علیه السلام درباره حکومت بنی امیه 269

13- پیشگویی حضرت علیه السلام درباره شهادت حُجر بن عدی و یاران او 270

14- چگونه ای آنگاه که چند عین بر یک عین ظلم کنند؟! 271

15- خبر از ستمگری و فساد بنی امیه 271

ص: 14

16- خبر از فتنه های بنی امیه 272

17- سرانجام تلخ و دردناک بنی امیه 274

18- هشدار از آینده تلخ فرزندان امیه 274

19- آینده تاریک بنی امیه 276

20- پیشگویی از شهادت امامان علیه السلام 277

21- پیشگویی از آینده سیاه امت به دست بنی امیه 278

جواب نهایی معاویه به امیر مؤمنان علیه السلام 279

نتیجه گیری نهایی 279

فهرست منابع و مآخذ 287

ص: 15

ص: 16

و مشرکین نازل شد که به طور قطع و یقین شامل حال معاویه و پدرش نیز می گردد. حتی پس از اسلام آوردن ظاهری معاویه و ابوسفیان باز هم قرآن نقاب از چهره ی آنان برداشته و به عنوان «شجره ی ملعونه»((1)) از آنان یاد نموده است.

مفسران شیعه و اهل تسنن نقل کرده اند که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم در خواب دید که فرزندان بنی امیه به شکل میمون هایی از منبر او بالا و پایین می روند. آن حضرت از این خواب بسیار غمگین شد، آن چنان که بعد از این خواب کسی او را خندان ندید. به دنبال آن، آیه نازل شد و جریان خواب و شجره ی ملعونه بودن بنی امیه را بر همگان آشکار ساخت.

خداوند

متعال در قرآن کریم می فرماید: {وَإِذْ قُلْنَا لَکَ إِنّ رَبّکَ أَحَاطَ بِالنّاسِ وَمَا جَعَلْنَا الرّؤْیَا الّتِی أَرَیْنَاکَ إِلّا فِتْنَةً لّلنّاسِ وَالشّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فی الْقُرْآنِ وَنُخَوّفُهُمْ فَمَا یَزِیدُهُمْ إِلّا طُغْیَاناً کَبِیراً}((2)) «به یادآور زمانی را که به تو گفتیم پروردگارت احاطه کامل به مردم دارد (و از وضعشان کاملاً آگاه است) ما آن رؤیایی را به تو نشان دادیم فقط برای آزمایش مردم بود، همچنین شجره ی ملعونه را که در قرآن ذکر کرده ایم، ما آنها را تخویف (و انذار) می کنیم اما جز بر طغیانشان افزوده نمی شود.»

مفسران فراوانی از اهل تسنّن همچون فخر رازی در «تفسیر کبیر»، ج 20، ص 237 و قرطبی در «تفسیر الجامع»، ج 6، ص 3902 و... آن را به صورت مشروح بیان نموده اند. جهت اطلاعات بیشتر به کتب تفاسیر مراجعه گردد.((3))

بنابراین معاویه از دیدگاه قرآن مورد غضب، لعن و نفرین خداوند متعال است.

«روزی ابوسفیان بر مرکبی سوار بود و دو پسرش یزید و معاویه همراه او بودند. یکی افسار اسب به دست داشت و دیگری آن را می راند. وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم این حال را مشاهده کرد، فرمود: خدایا لعنت خود را بر سوار، راننده و جلودار این مرکب نازل فرما و آنها را از رحمت خویش دور بدار.»((1))

ماجرای عجیب رؤیای پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و داستان شجرۀ ملعونه در قرآن قبلاً بیان شد. حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم پس از آن فرمودند: «وقتی معاویه را دیدید که بر منبر من خطبه می خواند، گردنش را بزنید.»((2))

علاوه بر احادیث فوق موارد متعددی وجود دارد که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم نفرت و انزجار خود را از بنی امیه به ویژه معاویه ابراز داشته است.

امام علی علیه السلام در این فراز مهم نکات فراوانی را بیان می فرمایند که به دو نکته حساس آن اشاره می کنیم، یکی اینکه فرموده اند: «لیس امیة کهاشم»

چون امیه برده ای رومی بوده است و هاشم از بزرگان، معتمدین و شخصیت های برجسته تاریخی و نکته دوّم فرموده اند: «ولا الصّریح کاللّصیق»((1)) که اشاره به حرام زاده بودن معاویه، و برخوردار نبودن از شرافت والای نسبی وی دارد. البته برخی از بزرگان اهل تسنّن نیز به این نکته ی حسّاس اعتراف نموده اند. زمخشری دانشمند و مفسّر مشهور اهل تسنّن پس از بیان مشروح و مفصّل جریانات نامشروع هند مادر معاویه و ارتباط نامشروع وی با افراد مختلف، کسانی را که معاویه به آنها منسوب بود را چنین معرفی می کند: 1- مسافر بن عمرو 2- عمارهْ بن ولید 3- صباح، غلام آوازه خوان عمارهْ و... .((2)) دیدیم که از نظر شجره و نسب خانوادگی نیز معاویه به دور از اصالت و اعتبار است.

بنابراین کسی که از دیدگاه قرآن، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم ، نسب خانوادگی، اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، به ویژه امیرالمؤمنین علیه السلام چنین وضعیت ناسالم و غیر اسلامی دارد، چه جای تعجب که در شمار اصلی ترین دشمنان امام و خلیفة به حق مسلمین علی علیه السلام قرار گیرد؟

به حق باید گفت که مؤلف محترم جناب آقای «موسی امینی» از عهدة این تحقیق وزین به زیبایی برآمده و اثری گرانسنگ و ارزشمند ارائه نموده است.

کثر الله امثالهم، جزاه الله عن الاسلام اجراً، ادام الله ظله ودامت افاضاته والسّلام علیکم وعلی جمیع اخواننا المؤمنین بولایة علیّ بن أبی طالب علیه السلام فی اقطار العالم ورحمة الله وبرکاته.

مسئول مجمع جهانی شیعه شناسی

انصاری بویراحمدی

ص: 20

ص: 21

ص: 22

با توجه به این که معاویه از نظر نسبی و خانوادگی شأن پایینی دارد، معاویه همانند پدرش تظاهر به اسلام می کرد و در واقع اسلام نیاورده بود و معاویه از دیدگاه امام علی علیه السلام شخصی فاسد العقیده و فاسد العمل بوده است پایه های حکومت معاویه در زمان عمر بنیان نهاده شده است.

هدف اصلی در این تحقیق، شناخت شخصیت و عملکرد معاویه با تکیه بر سخنان امام علیه السلام است که می تواند حقایق تاریخی و هویت معاویه را تبیین کند و پرده از چهره واقعی او برداشته و شگردهای را او برای دست یابی به قدرت روشن سازد.

گرچه پژوهش های بایسته ای در راستای شناخت معاویه صورت پذیرفته است، ولیکن تا آنجا که جستجو کردم به صورت مستقل و جامع دیدگاه امام علی علیه السلام به عنوان بزرگترین صحابی، خلیفة مسلمین و امام مؤمنین درباره معاویه تببین نشده است.

قلمرو تحقیق از نظر زمانی؛ زندگی معاویه از آغاز تا هنگام شهادت امیرمؤمنان علیه السلام و اندکی از تاریخ خانواده اش را شامل میشود و از نظر مکانی، شامل مدینه، شام، عراق و از نظر موضوعی نیز شامل شخصیت و عملکرد معاویه است.

ص: 24

ص: 26

اما با تمام این کارشکنی ها اسلام پیروز و مکه فتح گردید و بساط شرک برچیده شد. پس از این فتح و پیروزی ابوسفیان و بنی امیه چون توان رویارویی با سپاه اسلام را نداشتند، به ظاهر اسلام آوردند و از بیم مرگ شهادتین گفتند، در حالی که در باطن هرگز ایمان نیاوردند و همواره مترصد فرصتی بودند تا بار دیگر کفر خود را آشکار نمایند.

پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم و شکل گیری جریان سقیفه و خارج شدن خلافت از مسیر الهی و حقیقی خود، ابوسفیان زمینه را برای پیاده کردن نقشه های خود مساعد دید، از این رو با سران سقیفه وارد معامله شد و از همین جا باند اموی به حکومت و خلافت اسلامی راه یافت. سرانجام با به قدرت رسیدن معاویه در شام و سیطره او بر بخش مهمی از قلمرو سرزمین اسلامی در زمان خلیفه دوم، رویارویی رسمی باند تبهکار اموی با پیروان مکتب علوی و اندیشه های زلال توحیدی آنان آغاز شد و در زمان عثمان - که خود از بنی امیه بود - ادامه یافت. با آغاز خلافت امیر مؤمنان و خودداری معاویه از بیعت با آن حضرت علیه السلام این تقابل فکری و فرهنگی به نبرد نظامی و جنگهای فیزیکی تبدیل شد و تراژدی جبران ناپذیری در تاریخ اسلام آغاز شد که تا امروز جهان اسلام از آن رنج می برد.

این معاویه بود که مسیر الهی خلافت اسلامی

را تغییر داد و به سلطنت موروثی و نظام دیکتاتوری تبدیل نمود. وی نگذاشت که جامعه بشری و اسلامی از سرچشمه ی پر فیض عدالت علوی بهره مند گردد.

ص: 28

بدون تردید اگر شخصی همانند معاویه سر راه امام علی علیه السلام قرار نمی گرفت و برنامه های اصلاحی برخاسته از عدالت و حکمت آن حضرت علیه السلام - که حتی در دنیای مدرن امروزی نیز مایة شگفتی دانشمندان و جامعه شناسان است؛ به گونه ای که عهدنامه ی امیرمؤمنان علیه السلام به مالک اشتر از سوی سازمان ملل به عنوان منشور جهانی حقوق بشر معرفی میشود - همچنان در مسیر پیشرفت به سیر طبیعی خود ادامه میداد، وضع جهان اسلام امروز غیر از این بود که هست و به میزانی از ترقی و پیشرفت می رسید که سراسر کره زمین را تسخیر می کرد.

البته تردیدی نیست که غصب حق امیر مؤمنان بلافاصله بعد از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم آغاز شد و اگر امام علی علیه السلام فرصت می یافت که پس از پیامبر اسلام به حق الهی خود برسد و خلافت اسلامی را عهده دار گردد، با همت بلند و تقوای برخاسته از عصمت و روح حق طلبی و آزادی خواهی و جوانمردی و عدالت خواهانه ای که داشت، دست از آستین همت بیرون آورده و به افکار و اندیشه های الهی خود جامه ی عمل میپوشاند، امروز جهانی غیر از آنچه امروز شاهد آن هستیم وجود داشت و شیفتگان حقیقت و دست کم مسلمانان در شرایطی غیر از آنچه امروز در آن زندگی می کنند، می زیستند.

بعد از قتل عثمان که امیر مؤمنان علی علیه السلام به خلافت رسید، کارشکنی های پی درپی معاویه از یک طرف و مردم بی خبر، عقب مانده و کوتاه فکری که امام علیه السلام در میان آنان می زیست از سوی دیگر، هرگز فرصت ندادند که نهال افکار و اندیشه های بلند و ملکوتی امیر مؤمنان علیه السلام رشد نماید و برای جامعه اسلامی بارور گردد.

ص: 29

یکی از اندیشمندان آلمانی مینویسد:

اگر ما غربی ها مجسمه ی معاویه را از طلا بسازیم و در میدان برلین نصب نماییم، باز هم حق معاویه را ادا نکرده ایم!؟ زیرا اگر او نظام حکومت اسلامی را از پایه ی دموکراسی و آزادی خواهی آن به سلطنت و پادشاهی تبدیل نمی کرد، امروز اسلام همه جهان را تسخیر کرده بود و ما آلمانی ها و دیگر ملت های اروپایی اکنون عرب و مسلمان میبودیم.((1))

عالمان و محققان بزرگ شیعه بر آنند تا ثابت کنند که پس از پیامبر گرامی اسلام که فرمود: «ما أوذی نبی بمثل ما أوذی». هیچ مظلومی در جهان از علی علیه السلام مظلوم تر نبوده است؛ زیرا از یک سو مأمور ابلاغ و نشر پیام دین به مردم بوده و از طرفی دیگر سیل مخالفان و حیله گر مانع پیشرفت کار آن حضرت بوده اند. از این رو به بررسی شخصیت معاویه پرداختیم تا از باب «تعرف الاشیاء باضدادها». وجود بی بدیل امیرمؤمنان علیه السلام را بهتر بشناسیم.

امیر مؤمنان علیه السلام با تمام وجود برای تثبیت پایه های خلافت الهی تلاش میکرد، معاویه نیز با همه توان برای رسیدن به حکومت دنیایی دست و پنجه نرم مینمود.

آری، بدان روی معاویه را موضوع این پژوهش برگزیدم تا تفاوت میان حق و باطل و فضیلت و رذیلت روشن شود.

ص: 30

آنگونه که شاعر گفته است:

وَنَذُقُهُمْ وَبِهِمْ عَرَفْنٰا فَضْلَهُ وبِضِدِه ا تَتَبَیْنُ الأَشْیٰاءُ

«آنان را مذمّت میکنیم تا فضل امام علیه السلام را بشناسیم که اشیاء با ضد خود، شناخته میشوند».

ضدان اذا اجتمعا حسنا والضد یظهر حسنه الضد

«دو چیز ناهمگون هرگاه در کنار هم آید،نیکو است؛ زیرا زیبایی هر چیزی در کنار ضد خود آشکار میشود».((1))

البته تردیدی نیست که بحث دربارة زندگی سیاسی معاویه و شخصیت او، شرح تبهکاری ها و جنایات بی شمار وی از قبیل کشتار مسلمانان، غارت اموال، اسارت نفوس و... که در طی دوران حکومت خود مرتکب شد و با نیرنگ و فریب و سوء استفاده از بی خبری مردم کرسی مقدس خلافت را اشغال نمود، ارتباطی با مسایل مربوط به همگرایی شیعه و سنی در اصول ندارد، چرا که به فرموده امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام حق با افراد سنجیده نمی شود. بلکه افراد میبایست با حق و حقیقت ارزیابی شوند.

البته تبهکاری های معاویه به حدی است که دانشمندان و مورخان سنی نیز نتوانسته اند آن را کتمان کنند.

حسن بصری - از عالمان بزرگ اهل سنت - درباره معاویه گفته است:

در پرونده عمل معاویه چهار چیز بود که اگر یکی از آنها در کارنامه

ص: 31

کسی باشد برای نابودی او کافی است:

1- معاویه با شمشیر به امت اسلامی حمله کرد و با حیله و نیرنگ خلافت را به دست گرفت؛

2- پس از خود، یزید را که همواره مست بود - برگزید؛

3- بر خلاف سخن پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم که فرمود: «الولد للفراش وللعاهر الحجر»((1)). زیاد را به ابوسفیان نسبت داد؛

4- حجر بن عدی و یاران او را کشت که در این باره مرتکب اعمال ننگینی شد.((2))

در پایان لازم میدانم از عزیزان در مجمع جهانی شیعه شناسی، به ویژه از مدیراندیشمند و فرهیخته ی آن جناب حجهْ الاسلام والمسلمین استاد انصاری بویر احمدی، کمال سپاسگزاری را داشته باشم.

دوام توفیق آن عزیزان را در معرفی مکتب پربار تشیع و نشر آموزه های حیات بخش اهل بیت علیهم السلام از ایزد منان خواستارم.

به امید جهانی سبز در پرتو طلوع خورشید مهدوی و رویش جوانه های علم و معرفت و باروری اندیشه ها و گسترش عدالت در گستره گیتی.

موسی امینی

ص: 32

برخی از مورخان، داستان این ازدواج ها را بدین صورت آورده اند که «فاکه»، اولین همسر هند، زوجه ی خود را آلوده به زنا می دانست، به این دلیل از او جدا شد، تا این بار ننگ را به دوش نکشد.((1))

«مسافر بن عمرو»، از قبیلۀ بنی امیه، سخت دلباخته هند بود. داستان روابط آنها در کوی و برزن بر سرزبانها افتاد و هند از وی باردار شد. مسافر بن عمرو، از ترس این مسئله، از مکه فرار کرد و به نعمان بن منذر، پادشاه مشهور عرب حیره پناه برد. درغیاب او ابوسفیان با هند ازدواج کرد.((2))

پس از چندی، ابوسفیان، به حیره سفر کرده و در آنجا دوست دیرین خود مسافر را ملاقات کرد. او در آن وقت، از عشق شدید و هجران معشوقه اش، گرفتار رنج و بیماری شده بود.

پس از گفتگو و پرسش از احوال مردم مکه، سخن به این جا کشید شد که ابوسفیان برای او نقل کرد من بعد از فرار تو، با هند ازدواج کرده ام! این گفته چون پتکی گران بر سر مسافر فرود آمد و به دنبال این ملاقات بیماریش شدت یافت و پس از تحمل رنج های طولانی و لاعلاج، جان داد.

به گفته مورخان، مسافر یکی از کشتگان عشق، در دوران جاهلیت به شمار می رود!((3))

ص: 34

«زمخشری»، مفسر و دانشمند نامی در کتاب «ربیع الابرار»، آن چهار تن را که معاویه به آنها منسوب بود، این گونه معرفی می کند:

1- مسافر بن عمرو؛

2- عمارهْ بن ولید؛

3- عباس بن عبدالمطلب؛

4- صباح، غلام آوازه خوان عمارهْ.

به گفته «زمخشری»، ابوسفیان مردی کوتاه قد و بدشکل، و صباح مزدور و اجیر ابوسفیان از طراوت جوانی برخوردار بود. هند به اوبه دید عاشقانه نگاه می کرد و سرانجام طاقت نیاورد و او را به خود خواند و میان آن ها ارتباط نامشروع پنهانی برقرار شد! این ارتباط تا آنجا بالا گرفت که پاره ای از مورخان برآنند که علاوه بر معاویه، عتبه فرزند دیگر ابوسفیان نیز در حقیقت از صُلب صباح بوده است. از این رو هند، از به دنیا آوردن این طفل در منزل، ناخوشنود بود، به همین دلیل سر به بیابان نهاد و در تنهایی، کودک خود، عتبه را به دنیا آورد!((1))

«حسان بن ثابت»، شاعر بزرگ اسلام، قبل از فتح مکه، وقتی که میان مسلمانان و مشرکان جنگ سرد و هجو سرایی ادامه داشت، این حادثه را به شعر در آورده و هند را به باد هجو و انتقاد می گرفت:

لِمَنِ الصَّبِیّیُ بِجانِبِ البَطْحاءِ

نَجَلَت به بیضاءُ آنسةٌ

فی التُّرْبِ ملقیً غَیْرَذی مَهْدِ

یا هندُ إنّکِ صُلْبَةُ الَحْردِ

ص: 36

تَسْعی إلَی الصبّاح مُعْوِلَةً

وإذا تشاءُ دَعَتْ بِمَقطَرةٍ

غلبت علی شَبَهِ الغلامِ وَقد

اَشِرَتْ لکاعٍ وکان عَادَتُها

مِنْ عَبْدِ شمسٍ صَلْتَهُ الْخَدِّ

تُذْکی لَها بِألُوَّةِ الهْندِ

بانَ السَّوادُ لِحالِکٍ جعدٍ

دَقّ المُشاشِ بناجذ جَلْدِ((1))

لِمَنِ الصَّبِیّیُ

بِجانِبِ البَطْحاءِ

نَجَلَت به بیضاءُ آنسةٌ

تَسْعی إلَی الصبّاح مُعْوِلَةً

وإذا تشاءُ دَعَتْ بِمَقطَرةٍ

غلبت علی شَبَهِ الغلامِ وَقد

اَشِرَتْ لکاعٍ وکان عَادَتُها

فی التُّرْبِ ملقیً غَیْرَ

ذی مَهْدِ یا هندُ إنّکِ صُلْبَةُ الَحْردِ

مِنْ عَبْدِ شمسٍ صَلْتَهُ الْخَدِّ

تُذْکی لَها بِألُوَّةِ الهْندِ

بانَ السَّوادُ لِحالِکٍ جعدٍ

دَقّ المُشاشِ بناجذ جَلْدِ((2))

آن کودک در ریگزار مکه افتادۀ بدون بستر، از کیست؟

او را سپید تنی آشنا و نرم صورت از خانواده ی عبدشمس زاده است.

او به سوی صباح، مویه کنان می دوید. ای هند چرا اینقدر خشمگین هستی؟

او هرگاه بخواهد عود سوزی می طلبد که برایش خوشایند باشد با آن عود مخصوص.

وی بر مانند غلامی چیره گشت و سیاهی و موهای پیچاپیچ آشکار شد.

زن فاسدی بد مستی کرد و شیوه او هماره گاز زدن به استخوان پوک بی مغز است.

او هرگاه می خواست خود را خوشبو کند، بهترین عطرهای کشور هند را به کار می برد.

این کودک به مادر خود هند، چه قدر شباهت دارد اما شباهت پدر سیاه پوست با موی مجعد - صباح - در او فزون تر است. آن زن فرومایه سرکشی کرد و طغیان عادت همیشگی او بود و استخوان به دندان گرفتن و جویدن.

«هشام بن محمد کلبی» در کتاب «مثالب» مینویسد:

هند از زنانی بود که به مردان سیاه میل و اشتیاق فراوان داشت، او

ص: 37

هرگاه فرزند سیاهی به دنیا می آورد، وی را می کشت!

وی در ادامه می نویسد:

روزی میان یزید بن معاویه و اسحاق بن طابه، در دوره خلافت معاویه، و در حضور او، مشاجره ی تندی درگرفت. یزید رو به اسحاق کرده و به کنایه گفت: به نفع تو است که تمام فرزندان حرب بن امیه، به بهشت داخل شوند. یعنی تو در واقع از فرزندان نامشروع این طایفه هستی و از پدرت نیستی. چون مادراسحاق متهم بود که با بعضی از افراد بنی امیه ارتباط دارد!

اسحاق نیز به کنایه گفت:

ای یزید! به سود تو خواهد بود که تمام افراد بنی عباس به بهشت بروند! یزید اشاره اسحاق را نفهمید اما معاویه مطلب را گرفت. به همین دلیل وقتی اسحاق بیرون رفت، به یزید گفت: چرا زبان به دشنام مردم می گشایی، در حالی که نمی دانی و نمی فهمی درباره ات چه می گویند؟ یزید گفت: من هدفم آشکار کردن عیوب او بود! معاویه گفت: او نیز همین نظر را درباره تو داشت. یزید پرسید: چگونه و چطور؟

معاویه پاسخ داد:

مگر نمی دانی که بعضی از افراد قریش، در دوران جاهلیت، مرا فرزند عباس می دانستند! و یزید به سخن اسحاق پی برد.

آری! آلودگی هند چنان قطعی و مسلم بود که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در روز فتح مکه، نیز به آن اشاره داشته اند. وقتی هند برای بیعت، نزد آن حضرت آمد، با این که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، خون او را هدر اعلام کرده بود، وی را بخشید و بیعت او را

ص: 38

پذیرفت. او به حضرت عرضه داشت: ما بر چه چیز با تو بیعت کنیم؟ پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: بر اینکه زنا نکنید!!

هند گفت: مگر ممکن است زن آزاد هم زنا کند، و خود را بیالاید؟ پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم چیزی نفرمود و به صورت عمر تبسمی اشارت آمیز کرد.((1))

در جای دیگری آمده است: به صورت عباس، خنده معنی داری کرد؛ (چون عباس به خوبی هند را می شناخت و از گذشته او و خودش خاطره ها داشت)!

این فشرده ای بود از آنچه مورخان معتبر - که بیشتر آنها از اهل سنت اند - درباره تبار معاویه نوشته اند و بر همه محققان آزاد اندیش و جویندگان حقیقت است که بدون تعصب و به دور از دگم اندیشی، به بررسی قضایای تاریخی صدر اسلام بپردازند تا حقایق پنهان در زیر پرده جهل، عناد و تعصب برهمگان آشکار شود؛ زیرا هر قدر حقایق تاریخی برای مسلمانان تبیین گردد، همان قدر، زمینه های اختلاف از میان آنان زدوده میشود.

معاویه، آنگاه که فضایل اهل بیت علیهم السلام را بر می شمارد، این گونه نوشت:

«... وَأمَّا قَوْلُکَ إِنَّا بَنُو عَبْدِ مَنَافٍ فَکَذَلِکَ نَحْنُ وَ لَکِنْ لَیْسَ اُمَیَّةُ کَهَاشِمٍ وَلا حَرْبٌ کَعَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَلا أبُوسُفْیَانَ کَأبِی طَالِبٍ وَلا الْمُهَاجِرُ کَالطَّلِیقِ وَلَا الصَّرِیحُ کَاللَّصِیقِ وَلَا الْمُحِقُّ کَالْمُبْطِلِ وَلَا الْمُؤْمِنُ کَالْمُدْغِلِ وَلَبِئْسَ الْخَلْفُ خَلْفٌ یَتْبَعُ سَلَفاً هَوَی فی نَارِ جَهَنَّمَ».((1))

... و اینکه ادعا کرده ای ما همه فرزندان «عبد مناف» هستیم، آری چنین است اما جد شما «امیه» چون جد ما «هاشم» و «حرب» همانند «عبدالمطلب» و «ابوسفیان» مانند «ابوطالب» نخواهد بود، هرگز ارزش مهاجران همچون اسیران آزاد شده نیست و حلال زاده همانند حرام زاده نیست و آن را که برحق است، با آنکه بر باطل است، نمی توان مقایسه کرد و مؤمن، چون سفیه نخواهد بود و چه زشت است که فرزندانی پدران خود را در ورود به

آتش پیروی کنند.

در نامۀ دیگری که در سال 36 ه- ق. در صفین نگاشته، خطاب به معاویه می نویسد:...

«وَمَتَی کُنْتُمْ یَا مُعَاوِیَةُ سَاسَةَ الرَّعِیَّةِ وَوُلَاةَ أمْرِ الأُمَّةِ بِغَیْرِ قَدَمٍ سَابِقٍ وَلَا شَرَفٍ بَاسِقٍ وَ نَعُوذُ بِاللهِ مِنْ لُزُومِ سَوَابِقِ الشَّقَاءِ وَاُحَذِّرُکَ أَنْ تَکُونَ مُتَمَادِیاً فی غِرَّةِ الأُمْنِیِّةِ مُخْتَلِفَ الْعَلَانِیَةِ وَالسَّرِیرَةِ».((2))

معاویه! از چه زمانی شما زمامداران امت و فرماندهان ملت بودید؟ نه سابقه ی درخشان در دین، و نه شرافت والایی در خانواده دارید.

ص: 40

به خدا پناه می برم از گرفتار شدن به دشمنی های ریشه دار! تو را برحذر می دارم از اینکه دنبال آروزهایت تلاش کنی و آشکار و نهانت یکسان نباشد.

این اشعار به خوبی نشان می دهد که هند با روح فاسد و شخصیت گناه آلود خود و باخواندن اشعار شهوانی، مردان دور از خانواده را به جنگ تحریک می کرد.

کسی را که تحریک کننده لشکر است، به خاطر زن بودنش نمی کشند اما همین زن، به جسد زنی که سالها قبل از دنیا رفته است، رحم نمی کند و دستور نبش قبر و به یغما بردن اجزاء از هم پاشیده بدن او را می دهد!! آن هم به این دلیل که فرزند او، پیام آور پاکی، انسانیت و محبت است و همه رنج ها را به جان می خرد تا انسان به کمال انسانی خود دست یابد.

بعد از پایان جنگ، هند به همراه زنان قریش، به میان شهدا آمدند و هر کدام بر سر کشته ای رفته و گوش و بینی و سایر اعضاء آن را بریدند! اعضاء قطع شده آنقدر زیاد بود که هند از گوش ها و بینی های بریده مجاهدان، برای خود گردن بند و دست بند تهیه کرد!! و در برابر خدمت وحشی، گوشواره، دست بند و سینه ریز خود را به او بخشید. هند با قساوت تمام، پهلوی حمزه سیدالشهدا را درید و پاره ی از جگر او را به دهان برد تا بخورد، اما نتوانست! ناگزیر آن را بیرون انداخت.((1)) پس از این عمل وحشیانه، بر تخته سنگ بلندی ایستاد و با آهنگ رسا، این شعر را خواند:

نحن جزیناکم بیوم بدر والحرب بعد الحرب ذات سعر

ماکان عن عتبة لی من صبر و لا اخی و عمه و بکری

شفیتُ نفسی و قضیت نذری شفی وحشی غلیل صدری

فاشکر وحشی علی عمر حتی ترم أعظمی فی قبری((2))

ص: 44

ما پاداش جنگ بدر را به شما دادیم! جنگ پس از جنگ، آتش افروز است. من بر مرگ عتبه هرگز آرام نداشتم؛

و نه بر برادرم و نه بر عمویش شیبه و نه بر فرزندم حنظله. اکنون درد دل خویش را شفا بخشیدم و نذرم را ادا کردم.

وحشی، جوشش سینه ام را آرام بخشید. من در سراسر زندگی، از وحشی سپاس گزار خواهم بود تا وقتی که استخوان هایم در گور بپوسد و خاک شود.

یکی از بانوان بنی هاشم به نام «هند» دختر «اثاسهْ بن عباد بن المطلب» در پاسخ هند اینگونه سرود:

خزیت فی بدر و بعد بدر یا بنت وقاع عظیم الکفر

صبحک الله غداة الفجر مل هاشمیین الطوال الزهر

بکل قطاعٍ کلام یفری حمزة لیثی و علی صقری

إذ رام شیبه وابوک غدری فغضبنا منه ضواحی النحر

و نذرک السوء فشرّ نذر((1))

هم در جنگ بدر و هم پس از آن، در گرداب گناه غرق شده ای، ای فرزند دنائت ها و کفر ورزی های بزرگ! خداوند بر تو روزی را برساند که با دست رسای بنی هاشم و شمشیر بران آن ها روبرو شوی.

حمزه شیر غرّان ما بود، و علی علیه السلام باز تیز چنگ ما، وقتی که عمو و پدرت خیال کشتار ما را در سر داشتند، گلوگاه ایشان را به خون آغشتند! این نذر شوم تو، چه بد نذری بود.

ص: 45

این بود گزارش کوتاهی از زندگی سیاه و ننگین هند، مادر معاویه که از نظر نَسَبی، شخصیتی و کرداری، جز تباهی و گناه چیزی در پرونده عمل خود ندارد. چهره او پیش از اسلام و در دوران جاهلیت، غرق در لجن زار فساد، شهوت و آلودگی بود و بعد از اسلام نیز وحشیانه ترین اعمال را مرتکب و تمام توان و قوای خود را برای مقابله با اسلام و نابودی آن به کار برد.

اکنون معاویه که در دامن چنین مادری پروش یافته و از سینه سراسر کینه و تاریکی او شیر نوشیده است، چگونه شخصیتی خواهد داشت؟

و لحظه ای از پا ننشست و از توطئه، تخریب و کارشکنی دست برنداشت.

میزان جرایم و جنایات این پدر، کمتر از جنایات فرزندش معاویه نبود و در پشت پا زدن به حق و دشمنی با حقیقت و ارتکاب انواع نیرنگ، دسیسه و فتنه جویی دست کمی از

معاویه نداشت.((1))

وَاحِدٍ وَ إِنَّکَ وَ اللهِ مَا عَلِمْتُ الأغْلَفُ الْقَلْبِ الْمُقَارِبُ الْعَقْلِ».((1))

... و نزد من همان شمشیری است که در جنگ بدر بر پیکر جد، دایی و برادرت زدم. به خدا سوگند می دانم تو مرد تاریک دل و بی خردی هستی... .

و در نامه دیگری، پیش از آغاز جنگ صفین، در سال 36ه-.ق، به معاویه می نویسد:

«... فَأَنَا أبُو حَسَنٍ قَاتِلُ جَدِّکَ وَأخِیکَ وَخَالِکَ شَدْخاً یَوْمَ بَدْرٍ وَ ذَلِکَ السَّیْفُ مَعِی وَ بِذَلِکَ الْقَلْبِ أَلْقَی عَدُوِّی مَا اسْتَبْدَلْتُ دِیناً وَ لَا اسْتَحْدَثْتُ نَبِیّاً وَإِنِّی لَعَلَی الْمِنْهَاجِ الَّذِی تَرَکْتُمُوهُ طَائِعِینَ وَدَخَلْتُمْ فِیهِ مُکْرَهِینَ».((2))

... من ابوالحسن، کشنده جدّ، دایی و برادر تو در روز نبرد بدر هستم که سر آنان را شکافتم؛ امروز همان شمشیر با من است و با همان قلب با دشمنانم ملاقات می کنم؛ نه بدعتی در دین گذاشته ام و نه پیامبر جدیدی برگزیده ام. من بر همان راه راست الهی قرار دارم که شما با اختیار رهایش کرده و با اکراه پذیرفته بودید.

پس از جنگ بدر، ابوسفیان رهبری قریش را در جنگ و صلح به عهده گرفت و نذر کرد که سر خود را نشوید، مگر اینکه به جنگ با پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم اقدام کند. از این جهت ابوسفیان دشمن شماره یک پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و محرک اصلی قریش در قیام و اقدام، در مقابل آن حضرت و پیشاهنگ نیروهای روی گردان از حق و

ص: 48

فرمانده سپاه کفر در جنگ های بدر، اُحد، احزاب و

سایر حوادث و وقایع بزرگ و کوچک در آغاز پیدایش اسلام به شمار می آید.

نجاشی به این مناسبت ولیمه ا ی ترتیب داد و وزیران خود را دعوت کرد. سپس او را برای پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرستاد.((1))

به نوشته علامه مجلسی، نام او حبیبه رمله است و وکیل آن حضرت هنگام عقد، عمرو بن امیّه بود.((2))

اسلام راهنمایی کرده است. منحرف تویی که سنگی را میپرستی که نه می شنود و نه می بیند... .((1))

پس از پیروزی در جنگ حنین، غنائم آن میان تازه مسلمان ها تقسیم شد که قرآن از آن به «مؤلفة قلوبهم»((1)) تعبیر می کند. با این کار، خدا و پیامبر می خواستند دلهای مسلمانان را به اسلام متمایل کنند. به همین دلیل به هر یک از این افراد، یکصد نفر شتر دادند، ابوسفیان و معاویه نیز هر کدام یکصد نفر شتر و مقداری زیادی نقره گرفتند.((2))

همان طور که گفته شد، ابوسفیان از روی ترس و اجبار، آن هم به توصیه عباس، عموی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و به ظاهر اسلام آورد و گرنه او هیچ وقت اعتقاد قلبی به اسلام پیدا نکرد. او خود در زمان عثمان، به صراحت، اظهار می کرد که نه بهشتی وجود دارد و نه دوزخی! که به آن اشاره خواهیم کرد.

امیر مؤمنان علیه السلام در نامه ای به معاویه، نوشت:

«... أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّا کُنَّا نَحْنُ وَأنْتُمْ عَلَی مَا ذَکَرْتَ مِنَ الأُلْفَةِ وَالْجَمَاعَةِ فَفَرَّقَ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ أمْسِ أَنَّا آمَنَّا وَ کَفَرْتُمْ وَ الْیَوْمَ أَنَّا اسْتَقَمْنَا وَفُتِنْتُمْ وَمَا أسْلَمَ مُسْلِمُکُمْ إِلَّا کَرْهاً وَبَعْدَ أنْ

کَانَ أنْفُ الاِسْلَامِ کُلُّهُ لِرَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله وسلم حِزْباً...».((3))

... پس از یاد خدا و درود! چنان که یادآور شده ای، ما با شما هم دوست بودیم و هم خویشاوند اما دیروز میان ما و شما جدایی افتاد که ما ایمان آوردیم و شما کافر شدید و امروز، ما در اسلام استوار

ص: 52

ماندیم و شما، آزمایش شدید. اسلام آورندگان شما با ناخوشنودی، آن هم زمانی به اسلام روی آوردند که بزرگان عرب، تسلیم رسول الله شدند و در گروه او قرار گرفتند... .

پس از فتح مکه، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بعد از سخنرانی به طواف کعبه پرداخت. ابوسفیان در گوشه ا ی ایستاده، صحنه طواف را می نگریست. وقتی دید مسلمانان با چه شور و شوقی پشت سر آن حضرت، گرد خانه کعبه طواف می کنند، ابوسفیان با خود گفت: چه می شد و چقدر خوب

بود اگر دوباره انبوه مردم را به جنگی تازه علیه محمد صلی الله علیه و آله وسلم بر می انگیختم!! پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم رو به اوکرد و به سینه اش کوبید و فرمود: در آن روز، خداوند تو را ذلیل و خوار خواهد کرد. ابوسفیان گفت: به سوی خدا باز می گردم، و از او آمرزش می خواهم من که این فکر را بر زبان جاری نکردم!؟

بار دیگر با خود گفت: نمی دانم دلیل پیروزی محمد صلی الله علیه و آله وسلم چه بود؟ پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بر پشتش کوبید و فرمود: با نیروی خدا، بر شما غالب و پیروز شدم. ابوسفیان به ناچار گفت: شهادت می دهم که تو پیام آور خدا هستی.((1))

آری! از آنجا که اسلام، قدرت و شوکت دنیایی و ریاست ابوسفیان را از او گرفته بود، او در اعماق دل، نسبت به اسلام و مسلمانان، کینه هایی انباشته بود. کینه هایی

که گاه و بیگاه و در خلال سخنان وی، جلوه گر می شد.((2))

ص: 53

عبد الله بن زبیر می گوید:

با پدرم در جنگ یرموک بودم، اما به دلیل سن کم قدرت جنگ نداشتم. در اثناء جنگ، گروهی را دیدم که از جنگ کناره گرفته و بر فراز تپه ای اجتماع کرده اند، به طرف آنها رفتم، آن گروه ابوسفیان با تنی چند از سران قریش بودند؛ همگی از کسانی بودند که پس از فتح مکه اسلام آورده بودند. من در اوج صحبت آن ها رسیدم، آن ها به من به دیده یک کودک می نگریستند، لذا به سخنان خود ادامه دادند.

به محض این که رومیان، مسلمانان را وادار به عقب نشینی می کردند، ابوسفیان می گفت: زنده باد رومیان! اما وقتی که مسلمانان چیره می شدند، ابوسفیان می گفت: رومیان بزرگوار،پادشاهان روم، گویی هیچ فرد زنده ای از ایشان باقی نمانده است؟!

پس از پیروزی سپاه اسلام، من قضیه را برای پدرم نقل کردم. او دست مرا گرفت و در میان مسلمانان گرداند و گفت: پسرم! داستان را برای این ها بازگو کن. من هم آنچه را که دیده بودم گفتم. آن ها از این همه نفاق، دو رویی و خصومت او با اسلام، در شگفت شدند.((1))

آری! ابوسفیان پیوسته کینه اسلام و مسلمانان را در دل پنهان می کرد و هر از گاهی آن را بر زبان می آورد اما وقتی که حکومت به بنی امیه رسید و عثمان، خلافت اسلامی را به دست گرفت، ابوسفیان به دلیل خویشاوندی با خلیفه، احترام تازه ای یافت و دیگر چون گذشته تحقیر نمی شد.

ص: 54

در این دوران، وی روزی وارد مجلس عثمان شد و گفت: ... ای فرزندان امیه!... اکنون که خلافت به چنگ شما افتاده است، همان طور که کودکان با توپ بازی می کنند، باید آن را در میان خود گردش دهید، به خدا سوگند، نه بهشتی است و نه جهنمی!((1))

در زمان خلافت عثمان روزی ابوسفیان از کنار قبر شهید بزرگوار اسلام حمزه، میگذشت با پای خود به قبر آن حضرت می کوبید و می گفت: ای ابوعمارهْ! چیزی که ما دیروز بر سر آن شمشیر می زدیم، امروز به دست کودکان ما رسیده است و با آن به بازی مشغولند.((2))

آری! با خلافت عثمان، ابوسفیان به آروزهای خود رسیده بود، به همین دلیل دریک محفل خصوصی، به عثمان گفت: خلافت امری دنیایی است و از نوع حکومت های دوران جاهلیت. بنابراین، تو کارگزاران سرزمین های وسیع اسلامی را از بنی امیه انتخاب کن!((3))

اگر در تاریخ خلافت عثمان و دولت اموی دقت کنیم، خواهیم دید که توصیه های شوم و اسلام برانداز ابوسفیان، مو به مو به دست بنی امیه اجرا شده است. علاوه بر این که تمام سرزمین های اسلامی، در دوران عثمان، در دست

ص: 55

خاندان اموی قرار گرفت،((1)) حکومت نیز برای اولین بار به دست معاویه، به صورت موروثی در آمد.

امیر مؤمنان علیه السلام در خطبه ای که در سال 38 ه- ق. پس از جنگ نهروان، در افشای جنایات بنی امیه و معاویه ایراد می کند، دوران سیاه حکام اموی را این گونه به تصویر می کشد:

«وَاللهِ لَا یَزَالُونَ حَتَّی لَا یَدَعُوا لِلَّهِ مُحَرَّماً إِلَّا اسْتَحَلُّوهُ وَلَا عَقْداً إِلَّا حَلُّوهُ وَحَتَّی لایَبْقَی بَیْتُ مَدَرٍ وَلاوَبَرٍ إِلَّا دَخَلَهُ ظُلْمُهُمْ وَنَبَا بِهِ سُوءُ رَعْیِهِمْ».((2))

سوگند به خدا! بنی امیه چنان به ستمگری وحکومت ادامه می دهند که حرامی باقی نمی ماند، جز آن که حلال شمارند و پیمانی نمی ماند، جز آن که همه را بشکنند و هیچ خیمه و خانه ا ی وجود ندارد، جز آن که ستمکاری آنان، در آنجا راه یابد و ظلم و فسادشان مردم را از خانه ها کوچ دهد.

نگزید، حتی آن روز که می دید پدرش ظاهراً به اسلام گرایش یافته است، وی را با اشعاری نکوهش کرد و گفت:

یا صخر لاتسلمن یوماً فتفضحنا بع-د الذین بب-در اصبح-وا مزقا

خالی وجدی وعم الام ثالثهم وحنظل الخیر قد اهدی لنا الارقا

لاترکننّ الی امر یکلّفنا عاد والراقصات به فی مکة الخرقا

فالموت اهون من قول العداة لقد ابن الحرب عن العزّی اذا فرقا((1))

ای صخر! اسلام را نپذیر که ما را به رسوایی دچار خواهی ساخت! پس از مرگ عزیزانی که در جنگ بدر پاره پاره شدند، دایی و جدم و نیز عموی مادرم - که سومین فرد آن کشتگان بود - وحنظله برادر خوبم؛ آن ها که خواب سحرگاه ما را به بیداری مبدل ساختند، یک لحظه نیز به اسلام میل نکن، که بر گردن ما بار ننگ می گذارد!

سوگند به شتری که چون رقاصان، در مکه راه می پیماید، مرگ آسان تر است از ملامت دشمنان که بگویند فرزند حرب، به خاطر ترس و وحشت از - بت - عزّی روی گردانید!»

از این اشعار بر می آید که دشمنی معاویه با اسلام، حتی از پدرش ابوسفیان - که محور شرک و سردمدار جنگ های خونین علیه پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و اسلام بود - بیشتر است. ابوسفیان از روی اضطرار، تظاهر به اسلام میکرد، اما معاویه همان را هم برای خود ننگ می دانست. او هیچ وقت نمی توانست با آیینی که افتخارهای جاهلی و سروری و ریاست خانوادگی او را نابود کرده بود، سر سازش داشته باشد.

ص: 57

معاویه به خاطر آنچه که از نظر نسب به او نسبت داده می شد و نیز به خاطر عیب هایی که بر او و خاندانش - که در برابر اسلام مقاومت ها و مبارزه ها کرده بودند- مطرح بود، عقده های حل ناشدنی داشت!

این عقده ها وقتی بیشتر می شد که می دید اسلام، او و خاندانش را - که در دوران جاهلیت بسی بزرگ و دارای شخصیت مادی بودند - به پستی کشیده و پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم او، پدر و برادرش را در ردیف آزاد شدگان قرار داده است!

بنی هاشم، جز نیک نامی جاودان و محبوبیتی همگانی چیزی نمی دید. این عقده ها روح او را میآزرد به همین دلیل وقتی که او با «مغیرهْ بن شعبهًْ» خلوت کرده بود، چون او را از پاسداران جاهلیت می دانست و سال ها با هم در سیاه کاری ها همکاری داشتند، این

عقده ها کاملاً سر باز کرد و ریشه های فکری و اعتقادی او را آشکار کرد.((1))

کهولت سن به عدل و داد روی آوری و با دیگران با مهربانی رفتار کنی، چقدر نیکو خواهد بود. اگر نظر لطفی به خویشاوندانت (بنی هاشم) نمایی و با آنها صله رحم کنی، نام نیکی از خود به یادگار خواهی گذاشت. به خدا سوگند! امروز این ها هیچ چیزی که ترس و هراس تو را بر انگیزد، ندارند! - یعنی دست آن ها از خلافت کوتاه شده است - معاویه پاسخ داد: دور است، دور است آنچه می گویی. ابوبکر به حکومت رسید و عدالت ورزید و آن همه زحمت را تحمل کرد، به خدا قسم! وقتی که مُرد نامش همراهش مُرد، مگر آن که گوینده ای روزی بگوید: ابوبکر!!

پس از او عمر به حکومت رسید، کوشش ها کرد و ده سال رنج کشید. بیش از چند روزی از مرگش نگذشت، که هیچ چیز از او باقی نماند، جز اینکه گاه و بیگاه گوینده ای بگوید: عمر!!

سپس برادر ما عثمان به خلافت رسید؛ مردی که از نظر نسب، چون او وجود نداشت!! و کرد آنچه کرد و با او رفتار کردند آنچه کردند اما وقتی کشته شد، به خدا قسم! نامش نیز مُرد و اعمال و رفتارش نیز فراموش شد در حالی که این مرد هاشمی (پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ) را هر روز، پنج مرتبه، در سراسر جهان اسلام فریاد بر می دارند و به بزرگی یاد می کنند! تو فکر می کنی چه عملی با این حال باز خواهد ماند و چه نام نیکی پایدار است؟ ای بی مادر! به خدا سوگند! آرام نخواهم نشست، مگر این که این نام را دفن کنم و این اسم را مدفون سازم!!((1))سینه معاویه از شهرت جهانی نام زیبای پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، چون کانونی از آتش،

ص: 60

شعله ور بود به همین دلیل او می خواست به هر قیمتی، این نام را از بین ببرد و برای نیل به این هدف، به دو شکل زیر عمل میکرد:

حق این است که معاویه در داشتن دین مورد شک، تردید و دچار طعن و عیب جویی بوده است. چندان که شیوخ معتزله در کتب کلامی خود، او را به زنادقه و الحاد نسبت داده اند؛ چرا که معاویه از طعن، سخریه و گفتار زشت و

ناهنجار درباره رسول خدا و دین او پروا نداشت و گاه و بیگاه از خلال اظهارات او تراوش می کرد؛

روزی مؤذن، اذان می گفت. وقتی بعد از شهادت به توحید، شهادت به رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را گفت؛ معاویه سر برداشت و گفت: روح پدرت شاد ای پسر عبدالله! چقدر بلند همت بودی! تو به کمتر از این قانع نشدی و رضایت ندادی تا سرانجام نام خود را در کنار نام پروردگار عالم نهادی!!((1))

آری! معاویه فرزند رئیس سابق قریش و فرد اول مکه، با شکست سیادت قریش و از میان رفتن ریاست ابوسفیان، در جامعه اسلامی، جایگاهی نداشت و به دلایل زیر کسی به او اعتنایی نمی کرد؛

1- عوامل احترام مانند علم و تقوا در او وجود نداشت؛

2- از نظر مادی و مالی هم که چشم ظاهر بینان را خیره می کند، تهی دست بود.

«رزوی»، زنی از مهاجران، با رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم ، درباره ی ازدواج با معاویه، یا دو نفر دیگر از مسلمانان مشورت کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: معاویه مردی بی نور و تهی دست است.((2))

ص: 62

معاویه از دیدگاه مسلمانان، از بینوایان و تهیدستان به شمار می آمد، حتی زمانی که یکی از اشراف عرب (علقمهًْ بن وائل حضرمی) بر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم وارد شده بود و قصد رفتن از محضر او را داشت. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به معاویه دستور داد تا بیرون از مدینه آن مرد را بدرقه کند، هوا خیلی گرم بود و معاویه پا برهنه راه می رفت! به آن مرد گفت: مرا با خود سوار کن! در جواب گفت: تو صلاحیت هم ردیفی با اشراف و ملوک را نداری! معاویه گفت:

حداقل نعلین خود را به من بده تا پاهایم را از سوزش آفتاب نگهدارم. مرد گفت: تو بی ارزش تر از آن هستی که نعلین مرا بپوشی! معاویه گفت: پس من چه کار کنم، پاهایم می سوزد؟ گفت: در سایه شتر من حرکت کن که تو شایستگی بیش از این را نداری.((1))

در آینده خواهیم دید که این مرد بینوا، چگونه از اموال مسلمانان، به ثروت کسرایی رسید و کاخ سبز قیصری بنا کرد.((2))

سیاهکاری های آینده معاویه، از دید تیزبین و الهی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم پوشیده نماند به همین دلیل در مناسبت های گوناگون، مسلمان ها را از او و همفکرانش برحذر می داشت. در حوادث تاریخی، نمونه هایی از این دست را می بینیم.

در حدیثی آمده است:

در جنگ تبوک، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم معاویه و عمرو عاص را دید که در حال گفتگو راه می رفتند، رو به یاران خود کرد و فرمود: هرگاه این دو را در کنار هم مشاهده کردید، از هم جدایشان کنید؛ زیرا این دو، هرگز برای خیر و صلاح گرد هم نمی آیند.((1))

این روایت به گونه های دیگری نیز نقل شده است. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دست به دعا برداشت و عرض کرد: بارالها! این دو را در فتنه اند از و در آتش پرتاب شان کن.((2))

روزی ابوسفیان بر مرکبی سوار بود و دو پسرش یزید و معاویه همراه او بودند. یکی افسار اسب به دست داشت و دیگری آن را می راند. وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم این حال را مشاهده کرد، فرمود: خدایا! لعنت خود را بر سوار، راننده و جلودار این مرکب نازل فرما و آن ها را از رحمت خویش دور بدار.((3))

این گونه حوادث و سخنان رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به طور دقیق، دیدگاه اسلام

ص: 64

راستین و نظر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را درباره شخصیت و اصالت معاویه وخاندانش روشن می کند.((1))

«ابو سعید خدری» پس از نقل این روایت حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم که فرمود: هرگاه معاویه را بر فراز منبرم دیدید، او را بکشید؛ می گوید: ما این کار را نکردیم و رستگار نشدیم. حسن بصری نیز همین جمله را - که مسلمانان این کار را انجام ندادند و رستگار نشدند - گفته است.((1))

بَعْدُ فَضْلُ النُّبُوَّةِ الَّتِی أَذْلَلْنَا بِهَا الْعَزِیزَ وَ نَعَشْنَا بِهَا الذَّلِیلَ».((1))

... این که ادعا کردی ما همه فرزندان عبدمناف هستیم، آری چنین است امّا جدّ شما امیه چون جد ما هاشم، و حرب همانند عبدالمطلب، و ابوسفیان مانند ابوطالب نخواهد بود. هرگز ارزش مهاجرین چون اسیران آزاد شده نیست، و حلال زاده همانند حرام زاده نیست، و آن را که بر حق است، با آنکه بر باطل است، نمی توان مقایسه کرد. مؤمن چون مفسد نخواهد بود؛ و چه زشت است آن ها که پدران خود را در ورود به آتش، پیروی می کنند. از همه این ها که بگذریم، فضیلت نبوت در اختیار ماست که با آن عزیزان را ذلیل، و خوارشدگان را بزرگ کردیم... .

در نامه ی دیگری، پس از جنگ جمل، در پاسخ نامه ی معاویه چنین نوشت:

«... أ لا تَرَی غَیْرَ مُخْبِرٍ لَکَ وَ لَکِنْ بِنِعْمَةِ اللهِ اُحَدِّثُ أَنَّ قَوْماً اسْتُشْهِدُوا فی سَبِیلِ اللهِ تَعَالَی مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَ الْأنْصَارِ وَ لِکُلٍّ فَضْلٌ حَتَّی إِذَا اسْتُشْهِدَ شَهِیدُنَا قِیلَ سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ وَ خَصَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وسلم بِسَبْعِینَ تَکْبِیرَةً عِنْدَ صَلَاتِهِ عَلَیْهِ أوَ لَا تَرَی أنَّ قَوْماً قُطِّعَتْ أَیْدِیهِمْ فی سَبِیلِ اللهِ وَ لِکُلٍّ فَضْلٌ حَتَّی إِذَا فُعِلَ بِوَاحِدِنَا مَا فُعِلَ بِوَاحِدِهِمْ قِیلَ الطَّیَّارُ فی الْجَنَّةِ وَ ذُو الْجَنَاحَیْنِ وَ لَوْ لَا مَا نَهَی اللَّهُ عَنْهُ مِنْ تَزْکِیَةِ الْمَرْءِ نَفْسَهُ لَذَکَرَ ذَاکِرٌ فَضَائِلَ جَمَّةً تَعْرِفُهَا قُلُوبُ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَا تَمُجُّهَا آذَانُ السَّامِعِینَ فَدَعْ عَنْکَ مَنْ مَالَتْ بِهِ الرَّمِیَّةُ فَإِنَّا صَنَائِعُ رَبِّنَا وَ النَّاسُ بَعْدُ صَنَائِعُ لَنَا لَمْ یَمْنَعْنَا قَدِیمُ عِزِّنَا وَ لَا عَادِیُّ طَوْلِنَا عَلَی قَوْمِکَ أَنْ خَلَطْنَاکُمْ بِأَنْفُسِنَا

ص: 67

فَنَکَحْنَا وَ أَنْکَحْنَا فِعْلَ الْأَکْفَاءِ وَ لَسْتُمْ هُنَاکَ وَ أَنَّی یَکُونُ ذَلِکَ وَمِنَّا النَّبِیُّ وَ مِنْکُمُ الْمُکَذِّبُ وَ مِنَّا أَسَدُ اللَّهِ وَ مِنْکُمْ أَسَدُ الْأَحْلَافِ وَ مِنَّا سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ مِنْکُمْ صِبْیَةُ النَّارِ وَ مِنَّا خَیْرُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ وَمِنْکُمْ حَمَّالَةُ الْحَطَبِ فِی کَثِیرٍ مِمَّا لَنَا وَ عَلَیْکُمْ».((1))

آیا نمی بینی جمعی از مهاجر و انصار در راه خدا به شهادت رسیدند؟ و هر کدام دارای فضیلتی بودند، اما وقتی که شهید ما- حمزه - شربت شهادت نوشید، او را سیّدالشّهدا خواندند و پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در نماز، بر پیکر او، به جای پنج تکبیر، هفتاد تکبیر گفت؟! آیا نمی بینی گروهی که دست شان در جهاد قطع شد، و هر کدام فضیلتی داشتند، امّا چون بر یکی از ما ضربتی وارد شد و دستش قطع شد، طیّارش خواندند؛ که با دو بال در آسمان بهشت پرواز کند! و اگر خدا نهی نمی فرمود که مرد خود را بستاید، فضایل فراوانی را بر می شمردم که دل های آگاه مؤمنان آن را شناخته و گوش های شنوندگان با آن آشناست.

معاویه! دست از این ادّعا بردار که تیرت به خطا رفته است، همانا مادست پروده و ساخته ی پروردگار خویشیم و مردم تربیت شدگان و پرورده های مایند. این که با شما طرح خویشاوندی ریختیم، ما از طایفه شما همسر گرفتیم و شما از طایفه ما همسر انتخاب کردید و برابر با شما رفتار کردیم، عزت گذشته و فضیلت پیشین را از ما باز نمی دارد.

شما چگونه با ما برابرید در حالی که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از ماست و

ص: 68

دروغگوی رسوا - ابوجهل - از شما، حمزه شیر خدا از ماست، اسد الاحلاف((1)) - بوسفیان - از شما دو سید جوانان اهل بهشت از ما کودکان((2)) در آتش افکنده شده از شما بهترین زنان جهان از ما، زن هیزم کش((3)) دوزخیان از شما. از ما این همه فضیلت ها، و از شما آن همه رسوایی هاست.

آری! معاویه که میراث دار فضایح اجدادی خود در برابر فضایل بی شمار بنی هاشم بود، به شدّت از این عقده ها احساس حقارت می کرد. او، هم از این جهت و هم از جهت آلودگی نَسَبی که داشت و خود نیز به آن آگاه بود، در مقابل شخصیت ممتاز امیرمؤمنان علیه السلام ، احساس بی شخصیتی و بی هویتی می کرد؛ او برای

سرپوش گذاشتن بر این کمبودها و عقده ها، تمام توان خود را صرف رسیدن به قدرت و غلبه سیاسی بر امیر مؤمنان می کرد و در این راه از هیچ چیز فروگذار نمی کرد و حاضر بود همه چیز را زیر پا گذارد.

عقده گشایی های او را در سخنانی که پس از صلح با امام حسن علیه السلام ، به زبان آورد، به خوبی در می یابیم.

او به هیچ یک از تعهداتی که با امام حسن علیه السلام داشت، پایبند نماند؛ نه تنها به

ص: 69

کتاب خدا و سیره پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم عمل نکرد بلکه یزید را به ولایت عهدی خود برگزید و امنیت را از تمام شیعیان گرفت.

به گفته حصین بن منذر، معاویه به هیچ یک از شروط خود با امام علیه السلام عمل نکرد؛ او حجربن عدی و اصحاب او را کشت؛ پسرش یزید را به جانشینی خود برگزید و کار را به شورا واگذار نکرد و امام حسن علیه السلام را مسموم نمود.((1))

معاویه وقتی به کوفه آمد، گفت: من با شما برای خواندن نماز و گرفتن روزه و انجام حج و پرداخت زکات جنگ نکردم، بلکه جنگیدم تا امیری شما را به دست آورم(!) و خدا این را به من عطا کرد و حال آنکه شمااز آن کراهت داشتید.((2))

در نقل دیگر، گفت: من این شروط را برای خاموش کردن آتش فتنه و مدارا با مردم پذیرفتم امّا اکنون همه آن ها را زیر پا می گذارم!((3))

حالی که فرق است میان کیاست و زرنگی و نیرنگ و مکر! افراد ساده لوحی که موفقیت ظاهری معاویه را می دیدند، امام علی علیه السلام را متهم به

ناآگاهی از اصول سیاست می کردند و می گفتند؛ معاویه از علی علیه السلام سیاستمدارتر است! امام علیه السلام در انتقاد از گروه بی اطلاع از اصول سیاست اسلام فرمود:

«وَاللهِ مَا مُعَاوِیَةُ بِأدْهَی مِنِّی وَلَکِنَّهُ یَغْدِرُ وَ یَفْجُرُ وَ لَوْ لا کَرَاهِیَةُ الْغَدْرِ لَکُنْتُ مِنْ أَدْهَی النَّاسِ وَ لَکِنْ کُلُّ غُدَرَةٍ فُجَرَةٌ وَ کُلُّ فُجَرَةٍ کُفَرَةٌ وَ لِکُلِّ غَادِرٍ لِوَاءٌ یُعْرَفُ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ اللهِ مَا اُسْتَغْفَلُ بِالْمَکِیدَةِ وَ لا اُسْتَغْمَزُ بِالشَّدِیدَةِ...».((1))

به خدا سوگند! معاویه از من سیاستمدارتر نیست؛ چون او نیرنگ می زند و گناه می کند و اگر به دلیل کراهت حیله گری نبود، من سیاستمدارترین مردم بودم. اما هر نیرنگی نوعی گناه است و هر گناهی یک نوع کفر، و در روز رستاخیز هر حیله گری پرچم خاصی دارد که با آن شناخته می شود.

به خدا سوگند! من با فریبکاری غافلگیر نمی شوم و با سخت گیری ناتوان نخواهم شد.

داشته است. به برخی از این هشدارها توجه کنید:

امام علیه السلام پیش از آغاز جنگ، در نامه ا ی به معاویه می نویسد:

«وَکَیْفَ أنْتَ صَانِعٌ إِذَا تَکَشَّفَتْ عَنْکَ جَلَابِیبُ مَا أنْتَ فِیهِ مِنْ دُنْیَا قَدْ تَبَهَّجَتْ بِزِینَتِهَا وَ خَدَعَتْ بِلَذَّتِهَا دَعَتْکَ فَأجَبْتَهَا وَ قَادَتْکَ فَاتَّبَعْتَهَا وَأمَرَتْکَ فَأطَعْتَهَا وَ إِنَّهُ یُوشِکُ أنْ یَقِفَکَ وَاقِفٌ عَلَی مَا لا یُنْجِیکَ مِنْهُ مِجَنٌّ...».((1))

چه خواهی کرد، آن گاه که جامه های رنگین تو کنار رود؛ جامه هایی که به زیبایی های دنیا زینت شده است؟ دنیا تو را با خوشی های خود فریب داده، و به سوی خود خوانده و تو به دعوت او پاسخ دادی فرمانت داد و اطاعت کردی. همانا، تو را به زودی وارد میدان خطرناکی می کند که هیچ سپر نگهدارنده ا ی نجاتت نمی دهد... .

در نامه ی دیگری نوشت:

«...فَنَفْسَکَ نَفْسَکَ فَقَدْ بَیَّنَ اللهُ لَکَ سَبِیلَکَ وَ حَیْثُ تَنَاهَتْ بِکَ اُمُورُکَ فَقَدْ أَجْرَیْتَ إِلَی غَایَةِ خُسْرٍ وَ مَحَلَّةِ کُفْرٍ فَإِنَّ نَفْسَکَ قَدْ أوْلَجَتْکَ شَرّاً وَأقْحَمَتْکَ غَیّاً وَ أَوْرَدَتْکَ الْمَهَالِکَ وَ أَوْعَرَتْ عَلَیْکَ الْمَسَالِکَ».((2))

معاویه، اینک به خودآی و به خود بپرداز! زیرا خداوند راه و سر انجام تو را روشن کرده است امّا همچنان به سوی زیان کاری و جایگاه کفرورزی حرکت می کنی، خواسته های دل،تو را به بدی کشانده و در پرتگاه گمراهی قرار داده است و تو را به هلاکت انداخته و راه های نجات را به روی تو بسته است.

ص: 72

در نامه ی دیگری، به او در مورد دنیا پرستی این گونه هشدار می دهد:

«أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الدُّنْیَا مَشْغَلَةٌ عَنْ غَیْرِهَا وَ لَمْ یُصِبْ صَاحِبُهَا مِنْهَا شَیْئاً إِلَّا فَتَحَتْ لَهُ حِرْصاً عَلَیْهَا وَ لَهَجاً بِهَا وَ لَنْ یَسْتَغْنِیَ صَاحِبُهَا بِمَا نَالَ فِیهَا عَمَّا لَمْ یَبْلُغْهُ مِنْهَا وَ مِنْ وَرَاءِ ذَلِکَ فِرَاقُ مَا جَمَعَ وَ نَقْضُ مَا أَبْرَمَ وَ لَوِ اعْتَبَرْتَ بِمَا مَضَی حَفِظْتَ مَا بَقِیَ وَ السَّلَامُ».((1))

پس از یاد خدا و درود! همانا دنیا انسان را به خود سرگرم و از دیگر چیزها باز می دارد. دنیاپرستان چیزی از دنیا به دست نمی آورند، جز آنکه دری از حرص به رویشان گشوده و آتش عشق آنان به دنیا شعله ورتر می شود؛

کسی که به دنیای حرام برسد از آنچه به دست آورده راضی و بی نیاز نمی شود، و در اندیشه آن چیزی است که به دست نیاورده است. اما سرانجام آن جدایی از فراهم آورده ها، و به هم ریختن بافته شده است. اگر از آنچه گذشته، عبرت بگیری، آنچه را که باقی مانده، می توانی حفظ کنی.

امام علیه السلام در نامه ی دیگری در سال 37، پیش از جنگ صفین به معاویه یادآور می شود که دنیا، سرای آزمایش است و در آن همه در معرض امتحان الهی قرار می گیرند تا برای جهان ابدیت توشه برگیرند:

«أمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللهَ سُبْحَانَهُ قَدْ جَعَلَ الدُّنْیَا لِمَا بَعْدَهَا وَ ابْتَلَی فِیهَا أهْلَهَا لِیَعْلَمَ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَ لَسْنَا لِلدُّنْیَا خُلِقْنَا وَ لا بِالسَّعْیِ فِیهَا اُمِرْنَا وَإِنَّمَا وُضِعْنَا فِیهَا لِنُبْتَلَی بِهَا وَ قَدِ ابْتَلَانِی اللهُ بِکَ وَ ابْتَلَاکَ بِی فَجَعَلَ أحَدَنَا

ص: 73

حُجَّةً عَلَی الآخَرِ فَعَدَوْتَ عَلَی الدُّنْیَا بِتَأْوِیلِ الْقُرْآنِ فَطَلَبْتَنِی بِمَا لَمْ تَجْنِ یَدِی وَ لا لِسَانِی».((1))

پس از یاد و درود خدا! همانا خداوند دنیا را برای آخرت قرار داد و مردم را در دنیا به آزمایش گذاشت، تا روشن شود کدام یک نیکوکارترند. ما را برای دنیا نیافریده اند، و تنها مأمور تلاش برای دنیا نشده ایم. به دنیا آمدیم تا در آن آزمایش شویم و همانا خداوند مرا با تو، و تو را با من آزموده است و یکی از ما را بر دیگری حجت قرار داد، تو با تفسیر دروغین قرآن به دنیاروی آوردی، و مرا متهم به چیزی می کنی - قتل عثمان - که دست و زبانم هرگز به آن آلوده نشده است.

وَجْهَکَ فَهِیَ طَرِیقُنَا وَ طَرِیقُکَ وَ احْذَرْ أَنْ یُصِیبَکَ اللَّهُ مِنْهُ بِعَاجِلِ قَارِعَةٍ تَمَسُّ الأَصْلَ وَ تَقْطَعُ الدَّابِرَ».((1))

معاویه! از خدا بترس و با شیطانی که مهار تو را می کشد، مبارزه کن و به سوی آخرتی که راه من و تو است، بازگرد و بترس از خدا، که به زودی با بلای کوبنده، ریشه ات را برکَنَد و نسل تو را براندازد....

در جایی دیگر می فرماید:

«وَ اعْلَمْ أنَّ الشَّیْطَانَ قَدْ ثَبَّطَکَ عَنْ أنْ تُرَاجِعَ أحْسَنَ اُمُورِکَ وَ تَأْذَنَ لِمَقَالِ نَصِیحَتِکَ وَالسَّلَامُ لأَهْلِهِ».((2))

معاویه! بدان که شیطان تو را نمی گذارد تا به نیکوترین کار خود((3)) بپردازی و اندرزی که به سود تو است، بشنوی. درود بر آنان که سزاوار درودند.

در نامه ی دیگری به زیاد بن ابیه می نویسد:

«وَ قَدْ عَرَفْتُ أنَّ مُعَاوِیَةَ کَتَبَ إِلَیْکَ یَسْتَزِلُّ لُبَّکَ وَ یَسْتَفِلُّ غَرْبَکَ فَاحْذَرْهُ فَإِنَّمَا هُوَ الشَّیْطَانُ یَأْتِی الْمَرْءَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَعَنْ شِمَالِهِ لِیَقْتَِمَ غَفْلَتَهُ وَ یَسْتَلِبَ غِرَّتَهُ».((4))

اطلاع یافتم که معاویه برای تو نامه هایی نوشته تا عقل تو را بلغزاند و اراده ی تو را سست کند. از او بترس که شیطان است، از پیش رو

ص: 75

و پشت سر، راست و چپ به سوی انسان می آید تا در حال فراموشی، او را تسلیم خود ساز و شعور و درکش را برباید... .

امام علیه السلام در نامه ی دیگری مینویسد:

«وَ أَرْدَیْتَ جِیلًا مِنَ النَّاسِ کَثِیراً خَدَعْتَهُمْ بِغَیِّکَ وَ أَلْقَیْتَهُمْ فِی مَوْجِ بَحْرِکَ تَغْشَاهُمُ الظُّلُمَاتُ وَ تَتَلَاطَمُ بِهِمُ الشُّبُهَاتُ فَجَازُوا عَنْ وِجْهَتِهِمْ وَنَکَصُوا عَلَی أَعْقَابِهِمْ وَ تَوَلَّوْا عَلَی أَدْبَارِهِمْ وَ عَوَّلُوا عَلَی أَحْسَابِهِمْ إِلَّا مَنْ فَاءَ مِنْ أَهْلِ الْبَصَائِرِ فَإِنَّهُمْ فَارَقُوکَ بَعْدَ مَعْرِفَتِکَ وَ هَرَبُوا إِلَی اللهِ مِنْ مُوَازَرَتِکَ إِذْ حَمَلْتَهُمْ عَلَی الصَّعْبِ وَ عَدَلْتَ بِهِمْ عَنِ الْقَصْدِ فَاتَّقِ اللهَ یَا مُعَاوِیَةُ فی نَفْسِکَ وَ جَاذِبِ الشَّیْطَانَ قِیَادَکَ فَإِنَّ الدُّنْیَا

مُنْقَطِعَةٌ عَنْکَ وَالآخِرَةَ قَرِیبَةٌ مِنْکَ وَ السَّلَامُ».((1))

ای معاویه! گروه زیادی از مردم را به هلاکت کشاند ی و با گمراهی خود، فریب شان دادی؛ در موج سرکش دریای جهالت خود غرق شان کردی؛ به گونه ای که تاریکی ها آنان را فراگرفت و در امواج انواع شبهات، غوطه ور گردیدند که از راه حق به بیراهه افتادند و به دوران جاهلیت گذشتگان شان روی آوردند و به ویژ گیهای جاهلی خاندانشان افتخار کردند جز اندکی از آگاهان که مسیر خود را تغییر دادند و پس از آن که تو را شناختند، از تو جدا شدند و از یاری تو دست کشیده به سوی خدا بازگشتند؛ زیرا تو آنان را به کار دشواری واداشتی و از راه راست منحرف شان کردی.

ای معاویه! در کارهای خود از خدا بترس و اختیارت را از کف شیطان درآور که دنیا از تو بریده و آخرت به تو نزدیک شده است.

ص: 76

در نامه ی دیگری می نویسد:

«...فَاحْذَرْ یَوْماً یَغْتَبِطُ فِیهِ مَنْ أحْمَدَ عَاقِبَةَ عَمَلِهِ وَ یَنْدَمُ مَنْ أَمْکَنَ الشَّیْطَانَ مِنْ قِیَادِهِ فَلَمْ یُجَاذِبْهُ...».((1))

... معاویه! از روزی بترس که صاحبان کارهای پسندیده خوشحالند و تأسف می خورند که چرا عمل شان اندک است؛ آن روز کسانی که مهار خود را به دست شیطان دادند، سخت پشیمان هستند... .

شیخ طوسی روایت کرده است که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم با 18 زن ازدواج کرد.((1))

البته این حق تنها اختصاص به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دارد و شرع مقدس چنین اجازه ای را به دیگران نداده است.

از طرفی، در میان همسران رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بعد از خدیجه کبرا÷ - که جایگاه ویژه ای دراسلام و نزد پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم داشت - عایشه، مشهورترین و معروفترین آنهاست اما با این حال این معاویه است که در تاریخ اسلام، عنوان «خال المؤمنین» را یدک میکشد و این عنوان، فقط درباره او مطرح می شود، نه محمد بن ابی بکر!!

رابطه ی مادری از راه نسب باشد، نه از راه تحریم نکاح و تعظیم حقوق.

بنابراین معاویه در صورتی خال المؤمنین است که ام حبیبه از طریق نسب مادر مؤمنان باشد نه به دلیل تحریم نکاح و تعظیم حقوق پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم .

بنابراین، هیچ کدام از برادران زنان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، دایی حقیقی مؤمنان نیستند و خداوند تنها برای تحریم نکاح، آن ها را مادران مؤمنان خطاب کرده است. البته این تحریم اختصاص به زنان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ندارد بلکه شامل همسران پدر نیز می شود؛ یعنی اگر زنی، با پدر ازدواج کرده، پسر حق ازدواج با او را ندارد و مادران مرضعه نیز همین گونه اند؛ طفلی که از آنها شیر خورده، حق ازدواج با آنها را ندارد، نه اینکه آن ها مادران حقیقی به حساب آیند.

علی علیه السلام با معاویه جنگیده است، قلب های آن ها، مملو از کینه است و از شهادت محمد بن ابی بکر و عمار یاسر خرسندند در حالی

که محمد، خال المؤمنین است و از معاویه و پدرش از پدر معاویه، برتر است. پس در آنچه گفتیم، خوب اندیشه کن، تا بدانی که علت دشمنی آن ها با علی علیه السلام ، جهالت و نیرنگ آن ها بود. پس چه چیز باعث شده است که آن ها، قتل محمد را بد نمی دانند و دایی بودن او را به خاطر نمی آورند.((1))

همانگونه که این محقق منصف جریان را دریافته است، باید انگیزه این فضیلت تراشی برای معاویه را سیاسی دانست.

همان گونه که نکاح زنان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، تحریم شده اند، زنان مرضعه هم از نظر قرابت با کودکی که از شیر آنها خورده، فقط برای نکاح، حرام شده اند نه اینکه از همه جهات، مادر آنها باشند و حق توارث داشته باشند و فرزندان باید از آنها اطاعت کنند و نفقه آنها را بپردازند. اگر معاویه واقعاً خال المؤمنین باشد، باید «حیّ بن أخطب یهودی» را هم، جد المؤمنین دانست؟!

آن مؤمنی که معاویه دایی او باشد،باید حیّ بن أخطب هم جدّ او شمرده شود. در این صورت، دختران ابوسفیان، بلکه دختران ابی بکر و عمر هم، با بچه های خواهران شان ازدواج کرده اند!! به خدا سوگند! این افراد، با کتاب خدا و احکام قرآن بازی می کنند. اگر مردی بگوید: «إن کان معاویة خالی و حیّ جدّی، فزوجتی طالقة» آیا فقیه، حکم به مفارقت بین زوجین می کند، من هرگز خیال نمی کنم، قاضی جرأت به صدور این حکم بکند.((1))

اگر معاویه را دایی مؤمنان بدانیم، باید حیّ بن احطب را پدر بزرگ آنان بدانیم!! در حالی که این فرض، از ریشه باطل است.

المؤمنین» خوانده شود.]((1)) چرا فقط معاویه از میان برادران آنان، خال المؤمنین نامیده شد؟ در حالی که محمد بن ابی بکر، برادر عایشه و عبدالله بن عمر، برادر «حفصه» بود.((2))

این بود نظر و دیدگاه عالمان و اندیشمندان مشهور اسلامی، درباره نسبت خال المؤمنین برای معاویه، که طرفداران او سعی دارند از این راه برای او مقامی جستجو کنند و جایگاهی احراز نمایند!!

اما دیدیم که احراز این عنوان (خال المؤمنین)، برای معاویه، نادرست و فاقد پشتوانه عقلی است و گویندگان آن اهداف سیاسی خاصی داشتند تا عملکرد منفی معاویه را تحت الشعاع این عنوان قرار دهند و با این ترفند تبلیغاتی، برای او شخصیت ممتازی ترسیم کنند، غافل از اینکه با دادن این مقام به معاویه، زمینۀ رسوایی خود را فراهم میکنند.

وقتی ابوسفیان در فتح مکه مسلمان شد، معاویه فرار کرد و حاضر نشد تسلیم شود. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم خون او را مباح اعلام کرد و دستور داد تا هر کجا او را یافتند، بکشند تا اینکه با اضطرار، پنج ماه قبل از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم خود را به دامن عباس انداخت ودرخواست شفاعت کرد تا پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از خون او درگذرد. عباس از پیامبر خواست تا معاویه را ببخشد و «جزء طلقاء» قرار دهد. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نیز او را بخشید و فرمود: «انتم الطلقاء».((1))

معاویه در اواخر عمر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و با شفاعت عباس بن عبدالمطلب خشیده شد و با درخواست او اذن کتابت به معاویه داده شد. معاویه هر از گاهی، نامه ای برای پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می نوشت. وی درسه ماه آخر عمر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نیز یکی دو نامه نوشت!

می آورد. ابوسفیان نیز درپاره ای از اوقات، صدقات را جمع آوری میکرد.((1))

فرمان پیامبر، عهده دار کتابت وحی، علوم رسالت و ذخایر نبوت بود. به گفته «ابن عبد ربه» در «العقد الفرید» (ج3، ص 5) امیر مؤمنان علیه السلام به دلیل شرافت و نسبت با پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، کتابت وحی را عهده دار بود و بعد از کتابت، به خلافت برگزیده شد. علی علیه السلام و عثمان بن عفان، هر دو کاتب وحی بودند، اگر این دو نفر نبودند، ابی بن کعب و زید بن ثابت می نوشتند و اگر آن دو نیز نبودند، دیگران می نوشتند. پس به تصریح ابن عبد ربه، کاتب وحی دو نفر بودند: علی علیه السلام و عثمان. اگر این دو نبودند، ابی بن کعب.((1))

اکراه اسلام آورد اجازه میدهد که قرآن را بنویسد؟! این خبر را عقل سلیم قبول نمی کند و هیچ روایت درستی که این ادعا را تأیید کند، وجود ندارد و مدعیان باید در صحت برهان خود حداقل یک آیه قرآن بیاورند که معاویه نوشته است! گرچه معاویه در امور دیگر، کاتب بود اما در امر وحی هرگز!((1))

به گفته «حافظ ابرو»، معاویه کاتب صدقات بود.

«سنایی غزنوی» درباره معاویه، این گونه سروده است:

پسر هند اگرچه خال من است دوستی ویم به کاری نیست

ور نوشت اوخطی زبهر رسول به خطش نیز افتخاری نیست در مقامی که شیر مردانند از خط و خال او اعتباری نیست((2))

چه نیکو سروده است این شاعر بلند آوازه و مسلمان، درباره نسبت کتابت وحی به معاویه و نیز عنوان خال المؤمنین برای او که به هیچ کدام آنها اعتبار و افتخاری نیست؛ زیرا از اساس نادرست و بی پایه است.

«مدائنی» می نویسد:

«زید بن ثابت»، کاتب وحی بود ومعاویه هم از طرف پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به این طرف و آن طرف نامه می نوشت و جواب سؤالها را می داد. البته این در جای خود فضیلتی است که قابل انکار نیست اما معاویه، هرگز کاتب وحی نبوده است و در این مورد، روایت صحیحی در دست نیست. افرادی که مدعی هستند معاویه کاتب وحی بوده، باید ثابت کنند و بگویند کدام آیه را معاویه نوشته است؟ دوستان او روایتی ساخته اند که جبریل یک قلم طلایی برای معاویه هدیه آورد و او هم با آن قلم مخصوص، آیهْ الکرسی را نوشت!! از این کذب صریح و افتراء بزرگ، به خدا پناه می بریم که به خدا و رسولش نسبت دورغ دهیم. به پروردگار سوگند! این ننگ است که آدمی به این گونه مفتریات و اکاذیب متوسل شود. آری! معاویه مدتی برای حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم کتابت نمود، پس از اندک زمانی او مرتکب حرام شد و نامه های ظالمانه نوشت، مردم را به سب و شتم و بغی و عناد امر نمود و مرتکب اعمال ناروایی شد.

پیش از معاویه، «عبدالله بن أخطل» کاتب آن حضرت بود. او می گفت: اگر محمد صلی الله علیه و آله وسلم ، پیامبر است، من از کتابت برای او خودداری خواهم کرد و یا اینکه هرچه دلم خواست خواهم نوشت، سپس مرتد شد و به مکه رفت و بار دیگر مشرک شد. هنگام فتح مکه پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دستور داد گردن او را زدند و فضیلت کتابت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نیز برای او سودی نداشت. عاقبت او این چنین بود و در آخرت هم عذاب خواهد شد.

«ابن عدی»، پس از ذکر این قضیه مینویسد:

پیش از «عبدالله بن أخطل»، «عبدالله بن ابی سرح»، در مکه، برای

ص: 90

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نامه می نوشت و او هم پس از مدتی مرتد شد و می گفت: من محمد صلی الله علیه و آله وسلم را هر طور می خواستم، می چرخاندم! و خداوند درباره او فرمود: ظالم تر از آن که بر خدا افترا می بندد، کیست؟ پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در فتح مکه دستور دادند او را هر جادیدند، بکشند.((1))

به راستی هواداران معاویه، برای فضیلت تراشی برای او از هیچ افترایی فروگذار نکردند و حاضر بودند برای اثبات مقصود خود، حتی به خداوند نیز تهمت بزنند!! آن ها به چه قیمتی می خواهند برای معاویه فضیلت کتابت وحی را اثبات کنند؟! در حالی که کاتب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بودن، ارزش ذاتی ندارد و سبب نجات انسان از مهالک نمی شود. چنان که دیدیم کاتبان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، قبل از معاویه، به چه سرنوشتی گرفتار شدند و سر از شرک و ارتداد در آوردند! پس با این وصف، بر فرض اینکه به ادعای آن ها، معاویه کاتب وحی باشد، نمی توان حکم به نیک فرجامی او داد.

نامه می نوشت اما در املای آن، با پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم مخالفت می کرد. عبدالله بن ابی سرح - که مادرش به عثمان شیر داده بود و از این جهت، برادر رضاعی او به حساب می آمد - پیش از فتح مکه، اسلام آورد و بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، به مدینه مهاجرت کرد. او کتابت وحی را عهده دار بود اما مرتد شد و به مکه نزد قریش بازگشت و به آنان گفت:

من پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را هرگونه که می خواستم، می چرخاندم! او قرآن را به «عزیزٌ حکم» املاء می کرد، و من می گفتم: «علیمٌ حکیم؟ او می گفت: بله، همه اش درست است؟!

در روز فتح مکه، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دستور قتل او را داد، هرچند در زیر پرده کعبه باشد. عبدالله به عثمان پناه برد و عثمان او را مخفی کرد، پس از اینکه از اهل مکه ایمنی یافت، او را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم آورد و درخواست امان نمود. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم پس از سکوت طولانی، درخواست عثمان را پذیرفت.

وقتی عثمان بیرون رفت، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به اطرافیان خود گفت: من برای این سکوت کردم تا یکی از شما برخیزد و گردنش را بزند. یکی از انصار گفت: یا رسول الله! چرا اشاره نکردید؟ پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: پیامبر خدا اشاره نمی کند.

پس از آن عبدالله، اسلام آورد و چیزی در مذمت او نقل نشده است. او در زمان عثمان، استاندار مصر شد و افریقیه را فتح کرد. او در قضیه عثمان، بی طرف ماند و با امام علی علیه السلام و معاویه نیز بیعت نکرد. عبدالله در سال 63.ه- ق.، در عسقلان درگذشت.((1))بعد از او

ص: 92

معاویه عهده دار امر کتابت شد و او اولین کسی است که در اسلام، با امام خود نیرنگ کرد و با سرکشی نقض پیمان نمود. کاتب عمر بن خطاب، زیاد بن ابیه بود. وی شرع جدیدی در اسلام پدید آورد و با ادعای خود سنت را شکست و در دوره حکومت او بر عراق، جبریه ظهور کرد. کاتب عثمان بن عفان، مروان بن حکم بود که در مُهر او خیانت کرد و مردم را علیه او شوراند.((1))

این بود بررسی وضع کاتبان خلفا و پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از دیدگاه جاحظ، که چگونه هر کدام به سرنوشت نکبت بار و سیاهی گرفتار شدند.

در فصل دوم، به بررسی عملکرد معاویه، در دوران خلفا خواهیم پرداخت.

در پایان این بخش جنایات معاویه و خاندان او را از زبان شاعر می شنویم:

داستان پسر هند مگر نشنیدی که ازاو و سه کس او به پیامبر چه رسید؟

پدر او، لب ودندان پیامبر شکست مادر او، جگر عم پیامبر مکید

او به ناحق، حق داماد پیامبر گرفت پسر او، سر فرزند پیامبر برید برچنین قومی تولعنت نکنی شرمت باد لعن الله یزیداً و علی آل یزید((2))

ص: 93

ص: 94

ص: 96

مسلمانان و بهره برداری از آب گل آلود و بازگرداندن عرب به دوران جاهلیت و خشکاندن نهال نوپای اسلام، چیز دیگری نیست. ازین رو به طور کنایه به نیّت او اشاره کرد.

به نوشته طبری، امام علی علیه السلام ، ابوسفیان را ملامت کرد و گفت: تو جز فتنه و آشوب، هدف دیگری نداری. تو مدت ها بدخواه اسلام بودی. مرا به پند و نصیحت و سوار و پیاده تو نیازی نیست.((1))

امام علیه السلام پس از این ماجرا فرمود:

«أَیُّهَا النَّاسُ شُقُّوا أَمْوَاجَ الْفِتَنِ بِسُفُنِ النَّجَاةِ وَ عَرِّجُوا عَنْ طَرِیقِ الْمُنَافَرَةِ وَ ضَعُوا تِیجَانَ الْمُفَاخَرَةِ أَفْلَحَ مَنْ نَهَضَ بِجَنَاحٍ أَوِ اسْتَسْلَمَ فَأَرَاحَ هَذَا مَاءٌ آجِنٌ وَ لُقْمَةٌ یَغَصُّ بِهَا آکِلُهَا وَ مُجْتَنِی الثَّمَرَةِ لِغَیْرِ وَقْتِ إِینَاعِهَا کَالزَّارِعِ

بِغَیْرِ أَرْضِهِ».((2))

ای مردم! امواج فتنه ها را با کشتی های نجات((3)) درهم بشکنید و از اختلاف و پراکندگی بپرهیزید و تاجهای فخر و برتری جویی را بر زمین نهید. رستگار شد آن کس که با یاران به پا خاست یا کناره گیری کرد و مردم را آسوده گذاشت. این گونه زمامداری،((4)) چون آبی بد مزه و لقمه ای گلوگیر است و آن کس که میوه را کال و نارس بچیند، مانند کشاورزی است که در زمین دیگری بکارد.

ص: 99

پس از فتح شام، به فرمان ابوبکر، یزید بن ابی سفیان به حکومت دمشق منصوب شد و فرماندهی لشکر آن منطقه نیز به او واگذار گردید.((1))

ابوبکر در ماه صفر سال 13ه-.ق. آن گاه که از کار شورشیان رده - گروهی از اعراب که پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از اسلام روی گردانید، سپس به دست مسلمانان سرکوب شدند - فراغت یافت، تصمیم گرفت لشکری را به سوی شام بفرستد و ایالتی را که مرز مشترک عرب

و روم به شمار می آمد و در دست رومیان قرار داشت، تصرف کند.

وی سه لشکر به فرماندهی سه نفر یعنی خالد بن سعید، شرحبیل بن حسنه و عمرو عاص، بسیج نمود و به هر یک پرچمی داد و آن ها را به طرف شام گسیل داشت. بعد از انتخاب این سه تن، عمر با انتخاب خالد بن سعید مخالفت نمود و گفت: خالد مردی جاه طلب و خودخواه است و پیوسته در کارهای خود راه تعصب می پیماید، بهتر است کسی دیگری را برای این کار انتخاب کنی.

ابوبکر نیز کسی را فرستاد و پرچم را از خالد پس گرفته و یزید بن ابی سفیان را به جای او برگزید و معاویه برادر او را نیز به سمت پرچمداری او انتخاب کرد و همراه او به سوی شام فرستاد.

در این لشکر کشی، ابوبکر سفارش کرد پس از فتح شامات، «عمرو بن عاص» ولایت «فلسطین»، «شرحبیل» حکومت، «اردن» و«یزید» امارت «دمشق» را عهده دار

ص: 101

شوند و سرانجام دمشق، در رجب سال 14 ه- ق. به دست ارتش اسلام فتح شد و یزید بن ابی سفیان، امارت دمشق و نواحی آن را به عهده گرفت و در زمان خلافت عمر، فلسطین و نواحی آن نیز به قلمرو حکومت یزید افزوده شد.((1))

«جاحظ» می نویسد:

ابوبکر در جریان فتح شامات، فرماندهی بخشی از سپاه عرب را به یزید بن ابی سفیان سپرد و برادرش معاویه را نیز، در کنار او به کار گماشت.((2))

پس زمینه راهیابی بنی امیه به ارکان قدرت، از زمان خلیفه اول فراهم شد و ریشه در کودتای سقیفه داشت. در واقع بذر حکومت معاویه، در زمان حکومت ابوبکر پاشیده شد و در دوران عمر، جوانه زد و به درخت تناوری

تبدیل شد. سپس در زمان عثمان به بار نشست و در زمان امیر مؤمنان علیه السلام ، عصاره ثمره تلخ و جانکاهش را در کام امت اسلامی ریخت.

انتخاب معاویه به سمت حاکم دمشق طی شش سال آخر خلافت اوست. بر اساس واقعیت های یاد شده، می توان نتیجه گرفت که خلیفه دوم در تثبیت جایگاه بنی امیه، در شام، نقش کلیدی داشته است.((1))

در همان دوره تمام نواحی شام، در اختیار معاویه قرار گرفت.((2)) دمشق، با کمک ابوعبیده جراح، خالد بن ولید و یزید بن ابی سفیان فتح شد. پس از آن که این نسل از بین رفت، عمر، میراث آن ها را در اختیار معاویه گذاشت. از آن پس، او در اندیشه خلافت بود.((3)) برای این که نقش عمر را در زمینه سازی و تثبیت حکومت معاویه و علل و اسباب و شواهد آن را بیشتر بدانیم، لازم است تا نخست شخصیت خلیفه، ویژگی های شخصیتی و نیز سیره عملی او را بدانیم.

عبدالله بن عثمان((1))

برای مسلمانان است. اما بعد... آنگاه از هوش رفت، عثمان از پیش خود نوشت: عمر بن خطاب را بر شما خلافت دادم! بعد از این که به هوش آمد، پرسید چه نوشته ای؟ نوشته را برای او خواند، او از این کار عثمان خرسند شد و تکبیر گفت!!

گروهی از صحابه، از جمله طلحه و زبیر، به ابوبکر گفتند: فردای قیامت جواب پروردگارت را چه می دهی، که مرد سنگ دل و درشت خویی را بر ما ولایت دادی؛ مردی که نفوس از او می گریزد و دلها از او می رمد؟ ابوبکر در جواب گفت: اگر خداوند از من بپرسد، در جواب خواهم گفت: بهترین بندگانت را بر آنها ولایت دادم!((2))

امیر مؤمنان در خطبه شقشقیه، درباره این ویژگی اخلاقی عمر و نیز در مورد تبانی ابوبکر و عمر - که هر کدام شتر خلافت را به در خانه ی دیگری خوابانید - می فرماید:

«... حَتَّی مَضَی الْأَوَّلُ لِسَبِیلِهِ فَأَدْلَی بِهَا إِلَی فُلَانٍ بَعْدَهُ فَیَا عَجَباً بَیْنَا هُوَ یَسْتَقِیلُهَا فِی حَیَاتِهِ إِذْ عَقَدَهَا لآخَرَ بَعْدَ وَفَاتِهِ لَشَدَّ مَا تَشَطَّرَا ضَرْعَیْهَا فَصَیَّرَهَا فِی حَوْزَةٍ خَشْنَاءَ یَغْلُظُ کَلْمُهَا وَ یَخْشُنُ مَسُّهَا وَ یَکْثُرُ الْعِثَارُ فِیهَا وَ الِاعْتِذَارُ مِنْهَا...».((3))

ص: 105

تا اینکه خلیفه اول به راه خود رفت و خلافت را به پسر خطاب سپرد. ... شگفتا! ابوبکر که در زندگی خود، از مردم می خواست که عذرش را بپذیرند، (ابوبکر بارها می گفت: مرا رها کنید و از خلافت معذورم دارید که من بهتر از شما نیستم) چگونه در هنگام مرگ، خلافت را به عقد دیگری درآورد؟ هر دو از شتر خلافت سخت دوشیدند و از حاصل آن بهره مند گردیدند. سرانجام اولی حکومت را به راهی درآورد و به دست کسی (عمر) سپرد که مجموعه ای از خشونت، سخت گیری، اشتباه و پوزش طلبی بود.

عمر مردی خشن، با هیبت و سخت گیر بود. او از کسی ابا نداشت و ملاحظه کسی را نمی کرد و بزرگان صحابه از رو به رو شدن با او حذر می کردند. به گفته ابن ابی الحدید، این عمر بود که زمینه را برای بیعت با ابوبکر فراهم کرد و مخالفین را سرجای خود نشانید؛ شمشیر زبیر را وقتی که در مخالفت با این بیعت از نیام کشیده بود، از او گرفت و بر سنگ زد، در جواب اعتراض مقداد با مشت بر سینه او زد سعد بن عباده را - که کاندیدای انصار برای خلافت بود - لگدمال نمود و گفت: بکشید سعد را، خدا او را بکشد و بینی خباب بن منذر را که در روز سقیفه درباره خلافت گفت: دوای این درد نزد من و چاره آن به دست من است، خُرد نمود و از آنجا بیرون آورد و اگر او نبود، هرگز زمینه برای خلافت ابوبکر آماده نمی شد و خلافت او پا نمی گرفت.((1))

همین روحیه ی خشن او سبب شده بود که در میان احکام نیز - به رغم آنکه

ص: 106

شجاعت نظامی محسوسی نداشت - به جهاد بیش از همه چیز اهمیت بدهد.((1)) وی به این دلیل که ممکن است، مردم به میدان جهاد نروند!! جملۀ «حیّ علی خیر العمل» را، از اذان حذف کرد؛ البته عمر جمله دیگری نیز به اذان اضافه کرد، در حالی که جزء اذان نبود.

کوفه مناسب می داند؟ مغیره گفت: مرا والی آن شهر کن. عمر گفت: تو مردفاسقی هستی! مغیره گفت: کفایت (مدیریت) من برای تو می ماند و فسق من برای خودم. عمر جواب او را پسندید و او را به حکومت کوفه گماشت! ((1))

غذای لذیذ می خورد، محمد بن مسلم را فرستاد تا او را بیاورد. وقتی او را به مدینه آورد، عمر عصا و لباسی به او داد، آنگاه سیصد گوسفند به او سپرد تا آن ها را به چرا ببرد! او مدت دو ماه به این کار مشغول بود. سپس تصمیم گرفت با وساطت همسر خلیفه،

خود را از این گرفتاری نجات دهد. وقتی عمر از این کار با خبر شد، به همسرش تندی کرد و گفت: تو را چه به این کارها؟ تو فقط یک وسیله عیش هستی، پس از انجام کار، کنار گذاشته می شوی!! «إنّما أنت لعبة یلعب بک، ثم تترکین». در کار من و مسلمانان دخالت می کنی؟ پس از آن با وساطت عثمان، او را برگرداند و از او تعهد گرفت که تکرار نکند، او نیز پذیرفت و به محل کارش بازگشت.((1))

ابن ابی الحدید، به نقل از طبری، می نویسد:

عمر، عتبهْ ابن ابی سفیان را به کاری گمارد. او در بازگشت، اموالی با خود آورد. عمر پرسید این اموال از کجاست؟ گفت: مالی با خود برده، خرید و فروش کرده ام و به این مقدار رسیده است. عمر آن را مصادره کرد.

وقتی عثمان به خلافت رسید، به ابوسفیان گفت: اگر مایلی، می توانم مالی را که عمر از عتبه گرفته از بیت المال برگردانم. ابوسفیان قبول نکرد و گفت: در این صورت خلیفه ی بعد از تو نیز، احکام تو را در دوره زمامداریت نادیده خواهد گرفت و بر خلاف آن عمل خواهد کرد.((2))

ص: 109

معاویه، استحکام پایگاه خود را برخاسته از برخورد عمر با او می دانست.((1)) او پس از قتل عثمان، خطاب به مردم گفت: می دانید که من، جانشین عمر و عثمان در میان شما هستم.((2))

«جاحظ» می نویسد:

از احتجاجات (سفیانیه) برای اثبات خلافت معاویه، سخن خود معاویه است که می گفت: این جایگاهی است که عمر، مرا در آن قرار داد و از زمانی که مرا به آن منصوب کرد، عزل نکرد در حالی که هیچ امیری را به کار نگرفت، جز آنکه او را عزل کرد و یا به خاطر اعمالش بر او غضب کرد و او را نزد خود فراخواند اما نه مرا عزل کرد، و نه بر من غضب کرد؛ او همه شامات را به من سپرد و بعد از او عثمان، مرا تقویت کرد.((3))

از این گفته ی معاویه بر می آید که خلیفه،حساب ویژه ا ی برای او بازکرده و او را در حاشیه امن قرار داد و نه تنها از او بازخواستی نمی کرد بلکه با توسعه قلمرو حکومتش، بر قدرت و ثروت پادشاهی او می افزود.

علامه سید مرتضی عسکری (ره) ، با طرح سوالی در این باره می نویسد:

آیا عمر این ملاطفت و ملایمت را در حق دیگران نیز روا می داشت و با دیگر کارگزاران خود نیز این گونه برخورد می کرد؟

مگر نه این که ثروت همه آنها را بعد از دوران حکومت شان،

ص: 111

مصادره می کرد؟ پس چرا با معاویه این گونه لطف و مهربانی می کرد؟ ناگزیر رازی نهفته است!!((1))

ابن ابی الحدید نیز به این سؤال پرداخته، می نویسد:

باید پرسید که عمر با آن همه سخت گیری و تظاهر به سادگی و بساطت، چرا معاویه را با آن روش های نامطلوب، از حکومت شام برکنار نکرد؟ کسی که ابوموسی اشعری، عامل خود در بصره را به سبب داشتن دو کنیز و دو کاسه مورد بازجویی و عتاب قرار داد و سپس اموالش را مصادره کرد،((2)) چرا به حکومت اشرافی معاویه و سرکشی و تجبّر او رضایت داد و مانند امام علی علیه السلام - که حتی دقیقه ا ی به حکومت او رضایت نداد - از رشد و سیطره او جلوگیری نکرد؟!

این موارد سبب شد تا بعضی از محققان و نویسندگان معتقد شوند که اساساً بنای فرمانروایی اموی، با دقت و مهارت، به دست عمر بن خطاب پی ریزی شد و او راه را برای طرفداران عصبیت های قومی عرب، در حکومت اسلامی هموار کرد.((3))

معاویه پس از رسیدن به حکومت، وقتی به مدینه آمد، بالای منبر رفت و مردم را مورد خطاب قرار داد و پس از سخنانی گفت: ای مردم! بدانید که ابوبکر نه دنیا را خواست و نه دنیا به او روی آورد اما عمر دنیا به او روی آورد، و او روی خوش به دنیا نشان نداد و اما عثمان قدری به دنیا روی آورد و دنیا بهره ای

ص: 112

چند به او رسانید. اما من به دنیا عشق می ورزم و دنیا نیز به من اظهار شوق می کند، من فرزند اویم و او مادر من، باز می گویم، من فرزند اویم. اگر شما مرا نپسندید، من به نظر خود، برای شما شایسته و خوبم!((1))

تجمل گرایی، اشرافیت و دنیا پرستی معاویه، چنان توسعه و شهرت یافت که حتی،برای عمر هم - که هرگز بر کار او خشم نگرفته بود - سؤال برانگیز شد.

در دوران حکومت معاویه بر شام، عمر در راه سفر خود به مصر، به دمشق رسید و همراه عبدالرحمن بن عوف، هریک بر الاغی سوار، وارد شهر شدند. معاویه با موکب عظیم و پر تجمل، از او استقبال کرد. عمر هیچ گونه اعتنایی به او نکرد و از او روی برتافت. معاویه ناچار شد، مسافت زیادی را پیاده در پی او راه برود. عبدالرحمن به عمر گفت: آخر تو که این مرد را خسته کردی! عمر از معاویه پرسید: این موکب با این همه تجملات و تشریفات از آن توست؟ با آن که شنیده ام نیازمندان همواره بر در خانه ی تو می ایستند و انتظار می کشند؟

معاویه پاسخ داد: آری! ای امیر المؤمنین!

عمر گفت: این تشریفات و تجملات را برای چه می خواهی؟ معاویه جواب داد: برای آن که نزدیک سرزمین دشمن زندگی می کنیم و جاسوسان ایشان پیوسته ناظر احوال ما هستند، از این رو لازم است در مقابل چشم آنها اسباب حشمت و قدرت را فراهم آوریم. عمر گفت: اگر این سخن را راست می گویی، رأی عاقلانه ای در پیش گرفته ای و اگر هم دروغ می گویی، خدعه زیرکانه ا ی به کار

ص: 113

برده ای. من، نه تو را به این کار فرمان می دهم و نه تو را از آن نهی می کنم!!((1))

در چند مورد دیگر نیز، معاویه به سبب تجمل و اشرافی گری، مورد انتقاد عمر قرار گرفت. در یک مورد، تازیانه ی او را هم به جان خرید، اما با این همه، معاویه همواره مورد توجه و عنایت عمر بود و خلیفه او را تأیید و پشتیبانی می کرد و گاه، مردم را به سوی او جهت می داد.

ابن حجر هیثمی مینویسد:

زمانی عمر به مردم گفت: مبادا پس از من راه پراکندگی پیموده، اتحاد و یکپارچگی را از دست بدهید؛ اگر چنین پیش آمدی برای شما رخ داد و میان شما تفرقه و جدایی افتاد، بدانید که معاویه در شام است! او خوب می داند شما را چگونه راه ببرد و اداره کند!!((2))

ابن حجر پس از نقل گفتار عمر، به تفسیر آن پرداخته می نویسد:

عمر در این گفتار، مردم را تشویق و تحریص کرده که هرگاه فتنه ای سبب پراکندگی آنها شد،به شام روی آورند و از معاویه اطاعت کنند و چاره ی کار را از او بخواهند؛ زیرا معاویه مردی حکیم و دارای رأی متین و تدبیر نیکو بوده و طبیعی است که هنگام بروز مشکلات و زبانه کشیدن آتش فتنه و دو دستگی، این مرد حکیم است که می تواند با خردمندی، زیرکی و اندیشه رسا، مردم را از خطر

رهانیده به شاهراه سعادت برساند.((3))

ص: 114

می بینیم که خلیفه به گونه ای آشکار، مردم را به سوی حکومت شام و شخص معاویه راهنمایی کرده و این طور وانمود می کند که کلید حل مشکلات مسلمانان، در هر وضعیتی، در دستان معاویه است!!

سبزی بود که عمر برای دستیابی بنی امیه به خلافت نشان داد و الا آزاد شده گان و فرزندان آنها را با خلافت چه کار؟!

«ابن دیزل» مینویسد:

وقتی عمر ضربت خورد، گفت: ای اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم خیرخواه یکدیگر باشید؛ اگر چنین نباشید، عمرو بن عاص و معاویهْ بن ابی سفیان، خلافت را از کف شما خواهند ربود!

ابن ابی الحدید، پس از نقل این مطلب، از شیخ مفید می نویسد:

عمر، با این سخن خود، خواست معاویه و عمرو عاص را نسبت به خلافت به طمع اندازد؛ زیرا معاویه، از طرف عمر امارت شام را داشت و عمرو عاص بر مصر حکومت میکرد. عمر از این می ترسید که عثمان، به خلافت نرسد و خلافت به امام علی علیه السلام برسد. از این رو این سخن را گفت تا به گوش آن دو برسد و اگر روزی خلافت به علی علیه السلام رسید، آنها از پذیرش حکومت امام علی علیه السلام سر باز زده و هر یک، در منطقه ای که فرمانروایی دارند، خود را امیر المؤمنین بدانند!!((1))از این جا متوجه می شویم که خلیفه، با زرنگی خاص، معاویه را برای به دست گرفتن خلافت بعد از خود، آماده می کرد. البته برای او مقدور نبود که معاویه را آشکارا به جانشینی خود بر گزیند، از این رو ترکیب شورا را به گونه ای قرار داد که برنده میدان، بنی امیه باشد و از این راه، شتر خلافت به در خانه ی معاویه برسد!! معاویه 42 سال فرمانروایی کرد؛ 22 سال امارت شام، که از سال

ص: 116

پنجم خلافت عمر و پس از برادرش، یزید بن ابی سفیان، به امارت شام منصوب شد، آغاز و تا شهادت امیر مؤمنان علیه السلام ادامه داشت و 20 سال دیگر هم که بر سرنوشت جامعه اسلامی سیطره یافت و خلافت بی پیرایه اسلامی را به سلطنت اشرافی اموی تبدیل کرد.

به گفته ابن ابی الحدید، اولین کسی که معاویه را وادار به خلافت کرد، عمربن خطاب بود. وی به اعضاء شورا گفت: اگر شما با هم کنار نیایید، معاویه، این مسند را از آن

خود خواهد کرد.

این سخن ابن ابی الحدید، بیانگر همسویی بین خلیفه دوم و خاندان اموی است و هدف او از این کار اعادۀ حیثیت و شوکت پوشالی و درهم شکستۀ خاندان اموی بود.

پیش از این، به جریان ملاقات عمر با معاویه در شام، اشاره کردیم و گفتیم که عمر چگونه با کارگزارانش با شدت و حدّت برخورد می کرد و با اندک تخلف، آن ها را احضار کرده و دارایی شان را مصادره می کرد و گاه آنها را تازیانه می زد اما حتی یک بار هم دیده نشد که با معاویه، همانند دیگر کارگزارانش برخورد کند، بلکه در پاسخ به اعتراض کسانی که از شام بر می گشتند و از دستگاه شاهانه ی معاویه، سخن می گفتند، می گفت: معاویه کسرای عرب است!!((1))

خاندان بنی امیه، هم برای دستیابی به قدرت، جانب عمر را داشتند و تا حدی ظاهر امر را رعایت می کردند.

ص: 117

ابن ابی الحدید به نقل از طبری مینویسد:

وقتی به هند خبر رسید که ابوسفیان و پسرش عمرو به شام، نزد معاویه رفته اند - با این که از ابوسفیان جدا شده بود - به شام رفت. معاویه علت را پرسید، هند گفت: شنیدم پدرت نزد تو آمده - گرچه او شایسته ی هرگونه اکرام و انعام است - اما تو عمر را خوب می شناسی؛ از این ترسیدم که مبادا خبر بذل و بخشش تو به گوش عمر برسد و نسبت به تو بدبین شود. معاویه نصیحت مادر را شنید و یکصد دینار به همراه جامه و مرکبی، برای پدرش فرستاد. وقتی برادرش عمرو آن را دید خشمگین شد، ولی ابوسفیان به او گفت: ناراحت نباش، این توصیه ی مادرت((1)) هند است. وقتی آنها به مدینه بازگشتند، عمر پرسید که معاویه چقدر به شما عطا کرد؟ ابوسفیان گفت: یکصد دینار. عمر ساکت شد.((2))

خلیفه دوم با توجه به سابقه دشمنی بنی امیه و بنی هاشم و با توجه به شناخت از معاویه، از همان آغاز زمینه رویارویی او را با امیر مؤمنان علیه السلام فراهم کرد تا بعد از او و هم پیمانان سقیفه، کسی باشد تا در برابر امام علی علیه السلام ، قد علم کند و نگذارد خلافت به بنی هاشم برسد.

خلیفه با توجه به ویژگی های شخصیتی معاویه، می دانست که می تواند به خوبی از عهده این مهم برآید.

ص: 118

پس علت تقویت پایه های حکومت معاویه توسطه خلیفه دوم، کسب آمادگی سیاسی برای رویارویی با علی علیه السلام و به دست گرفتن خلافت بود.

در این باره، شواهد تاریخی فراوانی در دست است که در آینده در بحث برخورد معاویه با صحابه و یاران نزدیک امیر مؤمنان علیه السلام به آن خواهیم پرداخت.

عثمان، در سوّم محرم سال 24 ه- .ق.، توسط شورایی که خلیفه دوّم اعضای آن را برگزیده بود، به خلافت رسید و در 18 ماه ذی الحجه سال 35 ه-.ق، پس از 12 سال حکومت، به دست انقلابیون مصر و عراق و گروهی از مهاجرین وانصار کشته شد.((1))

وابستگی شدید عاطفی عثمان به خاندان «بنی ابی معیط» و تعصب قبیله ای او - که به مرگ او انجامید- از همان آغاز هویدا بود که خلیفه دوم به این واقعیت پی برده بود. از این رو، به ابن عباس گفته بود: اگر عثمان زمام خلافت را به دست بگیرد، فرزندان ابی معیط را بر مردم مسلط می کند و اگر چنین کند، او را می کشند.((2))

در روز تشکیل شورا عمر به عثمان گفت: اگر خلافت از آن تو شد، از خدا بترس و آل ابی معیط را بر مردم مسلط نکن. از این رو، وقتی عثمان، ولید بن عقبه را به استانداری کوفه گماشت، امیر مؤمنان علیه السلام ، طلحه و زبیر با استناد به هشدار عمر، به عثمان گفتند: مگر عمر به تو سفارش نکرد که آل ابی معیط و بنی امیه را بر مردم مسلط نکنی؟((3))

با این وجود، عاطفه و علاقه ی قومی بر تمام ملاک ها و سفارشها پیروز شد و مراکز حساس اسلامی در سیطره امویان قرار گرفت و گروهی مست قدرت و

ص: 120

گروهی دیگر سرگرم جمع آوری ثروت شدند. از این رو سعید بن عاص اموی - استاندار کوفه - بالای منبر گفت: عراق چراگاه جوانان قریش است.((1))

آری! خلیفه آن چنان شیفته بنی امیه و غرق در قبیله گرایی بود که نه تنها آنان را بر جامعه اسلامی سیطره داد و دنیای آنان را آباد کرد، بلکه آرزو می کرد کاش آخرت نیز در اختیار او بود تا به بنی امیه می بخشید!!

عثمان می گفت: اگر کلیدهای بهشت در اختیار من بود، آن را به بنی امیه می دادم،تا آخرین فرد آن ها وارد بهشت شود!((2))

آری! این گونه دوستی افراطی باعث شد تا مردم، از ستم کارگزاران خلیفه به ستوه آیند و اندیشه شورش در جامعه جوانه بزند. بنابراین ریشه اصلی قیام، علاقه و ارادت عثمان به خاندان اموی بود. او از همان آغاز به داشتن چنین روحیه و گرایشی مشهور بود و در راه تکریم و بزرگداشت این خاندان پلید، علاوه بر زیر پا گذاشتن قرآن و سنت، از سیره دو خلیفه پیشین نیز فراتر رفت. هنگامی که خلیفه دوم، اعضای شورا را تعیین کرد، در انتقاد از عثمان گفت: گویا می بینم که قریش، تو را به زعامت برگزیده اند و تو سر انجام، بنی امیه و بنی ابی معیط را بر مردم مسلط کرده ای و بیت المال را مخصوص آنها قرار داده ای. آن وقت گروه های خشمگین عرب بر تو می شورند و تو را در خانه ات می کشند.((3))

ص: 121

این پیش بینی خلیفه دوّم، به واقعیت پیوست و بنی امیه - که از روحیه عثمان آگاه بودند - پس از گزینش او از طرف شورا، دور او را گرفتند و بعد از مدتی، مناصب و مقامات حکومت اسلامی میان آنان تقسیم شد.

اسلامی پایگاه حکومت خود را تقویت کرد. او نخستین بار در زمان عمر، به استانداری دمشق رسید و پس از درگذشت برادرش یزید - که استاندار اردن

بود- حاکم اردن شد و پس از مرگ عبدالرحمن بن علقمه کتانی، منطقه فلسطین نیز به او واگذار شد و زمانی که عمیر بن سعد انصاری، کارگزار حمص، بیمار شد، حمص نیز به قلمرو حکومت او افزوده شد به این ترتیب او به فرمانروایی تمام سرزمین شام دست یافت.((1))

به این ترتیب معاویه به یک اقتدار سیاسی نیرومند رسید و در نخستین گام، نیروی نظامی توانمندی ایجاد کرد؛ زیرا وضعیت منطقه ی شام ایجاب می کرد که نیروی دفاعی حکومت اسلامی نیرومند باشد. سپاهیان چهارگانه ا ی که در دمشق، اردن، حمص و فلسطین اردو زده و زیر فرمان معاویه قرار داشتند، نیروی نظامی سازمان یافته ای را تشکیل می دادند که از دیگر نیروهای دولت اسلامی ممتاز بودند.((2))ارتش معاویه، سامان یافته ترین، سرزنده ترین و نیرومندترین ارتش های اسلامی - عربی آن روز به شمار می رفت.

اقتدار سیاسی و نظامی معاویه، بر امکانات مالی و اقتصادی سرشاری استوار بود که در نتیجه ی جنگ های فراوانی به مرکز شام سرازیر شده بود. معاویه از جنگ ها،

ص: 123

غنایم فراوان و ثروت سرشاری به دست آورد که تمام نیازهای او و تشکیلات سیاسی و نظامی او را برآورد و از سویی، خشنودی خلیفه را نیز فراهم می کرد.((1))

معاویه - با این درآمدهای فراوان - افزون بر جلب توجه نظامیان و مردم، توانست از مرزهای زمینی قلمرو خود محافظت کند و اقتدار دولتش را بالا ببرد. او تمام مهارتش را صرف ارتش و بیت المال کرد و یک بنای محکم نظامی و اقتصادی بنیان نهاد که همین بنا پایگاه و پشتوانۀ آیندۀ مالی او را فراهم ساخت.

سخنان «دکتر طه حسین» شایسته تأمل است. وی مینویسد:

بدون تردید، این عثمان بود که این زمینه را برای معاویه فراهم کرد تا روزی خلافت را به خاندان ابوسفیان انتقال دهد و این مقام را در خاندان امیه تثبیت نماید. عثمان محدوده ی فرمانروایی معاویه را گسترش داد و مناطق فلسطین و حمص را به آن افزود و یک وحدت گسترده شامی برای او به وجود آورد و فرماندهی چهار سپاه را به او سپرد و به همین سبب، ارتش او، نیرومندترین ارتش های اسلامی بود. در ضمن، عثمان نیز در تمام دوران خلافت خود - همانند عمربن خطاب - او را در سمت استانداری نگه داشت و نسبت به زمان حکومت عمر، اختیارات بیشتری به او داد و زمانی که شورش برپا شد، معاویه احساس کرد که او از همه استانداران به مرکز خلافت دورتر و ارتش او، از همه ارتشها نیرومندتر و در قلب مردمش، از همه محبوب تر است.((2))

ص: 124

دکتر طه حسین، در توضیح نظریه های خود، می افزاید:

اگر عثمان می خواست، می توانست سیره عمر را دنبال کند و معاویه را بر استانداری دمشق و اردن باقی بگذارد و استان های حمص و فلسطین را زیر نظر مدینه قرار دهد، بدین ترتیب:

اولاً: سیره عمر را پاس می داشت؛

ثانیاً: برای نام آوران و بزرگان صحابه و نیز برای جوانان عرب، فرصت های شغلی ایجاد می کرد و مانع بیکاری، خشم، عصیان و شورش آنها می شد و آن ها را به انقلاب تشویق نمی کرد. اگر [عثمان] این گونه رفتار می کرد، معاویه نمی توانست پس از شعله ور شدن آتش فتنه اقدام به

خونخواهی کند و نیز این فرصت را به مسلمانان می داد تا کارهای خود را بر اساس شورا اداره کنند، اما این فرمانروایی گسترده و به هم پیوسته، به معاویه این امکان را داد که کسی را به مصر اعزام کند تا این سرزمین را از پایتخت خلافت جدا سازد و کسی را به حجاز و دیگر سرزمین های اسلامی بفرستد که پایتخت را نادیده بگیرد و بدون اینکه موافقت علی علیه السلام را جلب کند، شهرها و سرزمین ها را به قلمرو حکومت خود بیفزاید.((1))

معاویه در دوران خلافت عثمان و برای تثبیت موقعیت و حکومت خود حداکثر استفاده را از وجود وی برد. معاویه همزمان با گسترش موج اعتراض ها، بر علیه عثمان و شکایت های مردم به بزرگان صحابه و هم صدا شدن آن ها با مردم، به مدینه آمد. در یکی از جلساتی که عثمان برای او در خانه اش ترتیب داده

ص: 125

بود و چهره های برجسته ی صحابه نیز حضور داشتند، ضمن گفتگویی که بین معاویه و صحابه رد و بدل شد، معاویه آخرین نظر و هدف خود را به آنان اعلام کرد. وی گاه با اشاره و گاه با تصریح، نامی از خود به میان آورده و جای پایی برای خود باز کرد.

ابن عباس دربارۀ یکی از جلسه های یاد شده چنین میگفت:

روزی عمر - بعد از نماز عصر - با علی علیه السلام در مسجد مشغول گفتگو بود که فرستاده عثمان آمد و امام علیه السلام را نزد عثمان دعوت کرد. من نیز همراه او رفتم دیدیم که طلحه، زبیر، سعد وقاص و گروهی از مهاجرین نیز حضور دارند. پس از سکوتی چند، عثمان - که جامه ی سپیدی پوشیده بود - سکوت را شکست و پس از حمد و ثنای الهی گفت:

آن زمان که شما بر من اعتراض کرده و هرچه که میخواستید گفتید؛ چون پسر عمویم، معاویه، غایب بود. اکنون اوحاضر است و می خواهد با شما سخن بگوید؛ هر کس از شما می خواهد، با او حرف بزند.

سعد وقاص گفت: معاویه چه مطلبی دارد که بگوید؟ ما نیز جز آنچه گفتیم، چه سخنی داریم که با او در میان بگذاریم؟

آن وقت، علی علیه السلام به معاویه فرمود: ای معاویه! هر مطلبی داری بگو. معاویه پس از حمد الهی گفت: ای گروه مهاجران و افراد شورا! روی سخنم با شماست. شما پاسخ مرا بدهید. وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم درگذشت، مردم بی درنگ با یکی از مهاجرین بیعت کردند. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را دفن نمودند!! با این کار، وضع آنان همچنان بر قرار

ص: 126

ماند؛ گویی که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم هنوز زنده است. چون مرگ او فرا رسید، مرد دیگری از مهاجرین را به جای خود برگزید و چون مرگ او نزدیک شد، تردید کرد که خلافت را به یک نفر از آن ها بسپارد. از این رو، شش نفر ازمهاجرین را برگزید و تعیین خلیفه را به آنها واگذار کرد. آنها نیز یکی را از میان خود برگزیده با او بیعت کردند.

ای گروه مهاجران! کمی آرام تر قدم بردارید و بدانید که پشت سر عثمان کسی هست که اگر با او پنجه دراندازید، او نیز با شما در خواهد افتاد! و اگر به رفتار خود ادامه دهید، با شدت تمام و قدرت هرچه بیشتر، رو در روی شما خواهد ایستاد و با همین روشی که شما از آن پیروی می کنید با شما رفتار خواهد کرد. آن وقت دیگر خون باقی ماندگان، پس از ریخته شدن خون گذشتگان، ارزشی نخواهد داشت! در این جا امیر مؤمنان علیه السلام به معاویه گفت: گمانم که خودت را می گویی و برای شخص خود تبلیغ می کنی، تو را چه به این کار، پسر هند بدنام و نشان!

معاویه گفت: ای علی! از دختر عموی خود سخن مگو؛ زیرا او بدترین شما نبود!!

معاویه در ادامه سخنان خود، به درشت گویی و سخنان وهن آمیز روی آورد که همه صحابه و حاضرین جلسه را ترک کردند و به ویژه امام علی علیه السلام ، با خشم فراوان برخاست. عثمان تقاضا کرد که بماند، امام علیه السلام نپذیرفت. عثمان عبای او را گرفت و عبا در دست او ماند و امام علیه السلام مجلس را ترک کرد. عثمان به معاویه گفت: وضع را چگونه می بینی؟ این گروه مهاجران بسیار شتاب دارند و کاری را که می خواهند، انجام میدهند.

ص: 127

معاویه گفت: صلاح در این است که به من اجازه دهی گردن این چند نفر را بزنم!!

عثمان گفت: چه کسانی را؟ معاویه گفت: علی علیه السلام ، طلحه و زبیر را.

عثمان گفت: سبحان الله، من اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، را بدون گناه به کشتن دهم؟ معاویه گفت: اگر آنها را نکشی، آنها تو را به کشتن خواهند داد!

عثمان گفت: نه، من نمی خواهم اولین کسی باشم که پس از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، خون بی گناهی را می ریزد.

معاویه گفت: پس یکی از سه پیشنهاد مرا قبول کن:

1- چهار هزار نفر از لشکر شام را در اختیار تو می گذارم، تا از تو محافظت کنند. عثمان گفت: جیره آن ها را از کجا بدهم؟ معاویه گفت: از بیت المال. عثمان گفت: من برای خفظ جان خود جیره چهار هزار سپاه را از بیت المال مسلمانان بدهم؟! هرگز این کار را نخواهم کرد.

2- این چند نفر را از گرد خود پراکنده کن و هرکدام را به مأموریتی بفرست تا هیچ یک فرصت آن را نداشته باشند که گرد هم آیند.

عثمان گفت: پناه بر خدا، شیوخ مهاجران و بزرگان صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و بقیه اصحاب شورا را از خانه و کاشانه خود دور کنم و بین آنها و زن و فرزندان شان جدایی اندازم! نه، این کار را نخواهم کرد.

3- با من قرار بگذار که اگر کشته شدی، من خونخواه تو باشم.

ص: 128

عثمان گفت: این حق را به تو می دهم که اگر من کشته شدم، خونم هدر نرود!!((1))

این داستان، بیانگر آن است که معاویه، به طور کامل، خود را برای جانشینی عثمان آماده کرده بود و با صراحت، این را در حضور اعضای شورا اعلام کرد! معاویه جسارت را به جایی رسانده بود که سخن از قتل امام علی علیه السلام و دیگر اعضای شورا به میان می آورد!!

معاویه از همان آغاز، جاه طلبی و ریاست خواهی خود را ابراز می کرد. او از اواخر خلافت عثمان، در مقابل امام علیه السلام اظهار وجود کرده و چنگ و دندان نشان می داد و نامه های تندی از شام برای امام علیه السلام می فرستاد که در فصل سوم به این نامه ها اشاره خواهیم کرد.

معاویه در اواخر خلافت عثمان به مدینه آمد. وقتی عثمان با مردم سخن می گفت و از انتقاداتی که به او می شد، دفاع می کرد، معاویه سخنان او را قطع کرد و گفت: ای مهاجران! شما خود بهتر می دانید که هیچ یک از شما پیش از اسلام، اسم و رسمی نداشتید تا اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم برانگیخته شد و شما در پذیرش دعوت پیش قدم شدید؛ اگر آقایی و سیادتی یافتید، فقط به همین دلیل است نه چیز دیگر. این سیادت و سروری در صورتی برای شما پایدار خواهد ماند که حساب شده حرکت کنید و مراقب اعمال و رفتار خود باشید. اگر شیخ ما

ص: 129

(عثمان) را به حال خود واگذارید تا به اجل طبیعی بمیرد، این مهتری برقرار خواهد ماند وگرنه سروری و آقایی از میان شما رخت میبندد و هجرت و سابقه شما در اسلام، سودی به حال شما نخواهد داشت!!

امام علیه السلام که در مجلس حضور داشت، فرمود: ای فرزند آن زن هرزه! تو را به این امور چه کار؟ معاویه گفت: آرام ای ابوالحسن! نام مادرم را به زشتی مبر که او پست ترین زنان شما نبود. روزی که مسلمان شد، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم با او مصافحه کرد در حالی که با زن دیگری مصافحه نکرد. امام علیه السلام با قطع سخن او، مجلس را ترک کرد و به اصرار عثمان برای ماندن، توجهی نکرد. وقتی امام علیه السلام بیرون رفت، عثمان، که با نگاه او را دنبال می کرد، گفت: به خدا قسم این مسند به تو و احدی از فرزندان تو نخواهد رسید!!((1))

عثمان که وصیت ابوسفیان را بخوبی پیاده کرده است و اکنون توپ در زمین بنی امیه افتاده، با اطمینان خاطر می گوید که توپ خلافت، از زمین آنها خارج نخواهد شد و سرزمین اسلامی، هم چنان جولانگاه آنان باقی خواهد ماند.

امام علی علیه السلام در خطبه ی شقشقیه از این واقعیت تلخ این گونه یاد می کند:

«... إِلَی أنْ قَامَ ثَالِثُ الْقَوْمِ نَافِجاً حِضْنَیْهِ بَیْنَ نَثِیلِهِ وَ مُعْتَلَفِهِ وَ قَامَ مَعَهُ بَنُو أَبِیهِ یَخْضَمُونَ مَالَ اللهِ خِضْمَةَ الاِبِلِ نِبْتَةَ الرَّبِیعِ إِلَی أَنِ انْتَکَثَ عَلَیْهِ فَتْلُهُ وَ أَجْهَزَ عَلَیْهِ عَمَلُهُ وَ کَبَتْ بِهِ بِطْنَتُهُ...».((2))

ص: 130

... تا آنکه سومی به خلافت رسید، دو پهلویش از پُرخوری باد کرده، همواره بین آشپزخانه و دستشویی سرگردان بود؛ خویشاوندان پدری او از بنی امیه به پا خاستند و همراه او بیت المال را خوردند و بر باد دادند، چون شتر گرسنه ا ی که به جان گیاهان بهاری بیفتند، عثمان آنقدر اسراف کرد که ریسمان بافته او باز شد و اعمال او، مردم را برانگیخت و شکم بارگی او را نابود کرد.

فرستاده بود تا به مردم شام قرآن بیاموزد. او تا زمان مرگ یزید، در شهر حمص باقی ماند و پس از درگذشت یزید و جانشینی معاویه، به سپاه اسلام پیوست.

عباده، در قبال کارهای انحرافی معاویه، نتوانست سکوت کند و به انتقاد از عملکرد او پرداخت و گفت: من با تو در یک سرزمین نخواهم ماند! و از شام هجرت کرده و به مدینه برگشت.

عمر پرسید: چرا برگشتی؟ عباده کردار ناشایست معاویه را برای عمر بازگو کرد.

عمر گفت: به جای خود برگرد. خدا آن سرزمین را روسیاه کند که تو و امثال تو در آن زندگی نمی کنید! او هرگز بر تو

فرمانروایی نخواهد داشت.((1))

«ذهبی» مینویسد:

روزی عباده با معاویه در مسجد بود. بعد از اذان خطیبی به منبر رفت و معاویه را ستایش کرد. عباده بلند شد و با مشتی خاک، به روی و دهان خطیب پاشید! معاویه خشمناک شد.

عباده گفت: تو آنگاه که ما در سرزمین «عقبه»((2)) قبل از هجرت، با پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم پیمان بستیم که هر کجا هستیم، حق را بر پا داریم، همراه ما نبودی. ما عهد کرده ایم که در راه خدا، از هیچ ملامت گری نهراسیم. رسول خدا فرمود: هرگاه کسی را دیدید که در مقابل کسی او را مدح می کند، با خاک به رویش بپاشید.((3))

ص: 132

البته این گونه برخوردها با معاویه در زمان خلافت عمر بود که روحیه خشن خلیفه اجازه تندروی و افراط را به او نمی داد اما در زمان عثمان، مسئله به کلی متفاوت است. چنانکه وقتی عثمان به امیر مؤمنان علی علیه السلام گفت: تو به من اعتراض می کنی چرا معاویه را فرمانروایی داده ام در حالی که می دانی عمر، او را به استانداری شام منصوب کرد. حضرت علی علیه السلام فرمود: تو را به خدا سوگند! آیا نمی دانی که معاویه در برابر عمر از غلام او یرفا، فرمانبردارتر و اطاعت پذیرتر بود؟ عمر هرگاه کسی را به حکومتی نصب می کرد، بینی او را به خاک می مالید اما اینک کارگزاران تو بر تو سوار شده و هر کاری که می خواهند می کنند و اعتنایی به تو ندارند. عثمان ساکت شد.((1))

«ابن عساکر» و «ذهبی»، دو مورخ بزرگ،مینویسند:

روزی عباده از خیابان های شهر دمشق می گذشت، کاروانی از شتر را با بار شراب و در حال حرکت دید، پرسید: اینها چیست؟ روغن زیتون است؟

گفتند: نه، شراب است و برای معاویه که آن را خریده است، می برند! عباده بی درنگ تیغی از میان بازار به دست آورد و تمام مشکهای شراب را درید. آن وقت ابوهریره در شام بود. او که در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم جایگاهی نداشت، پس از آن حضرت به تدریج به کمک دستگاه خلافت، بسیار محترم شده بود! معاویه کسی را پیش او فرستاد که چرا از کارهای برادرت عباده جلوگیری نمی کنی؟ او

ص: 133

صبح ها به بازار رفته و داد و ستد اهل ذمه را محدود می کند و شب ها نیز در مسجد می نشیند و هیچ کاری ندارد جز این که آبرو و حیثیت ما را لکه دار کند!

ابوهریره به درخواست معاویه، نزد عباده رفت و به او گفت: تو را با معاویه چه کار؟ او را به حال خودواگذار و مزاحم کار او نشو.

عباده گفت: ای ابوهریره! تو وقتی که ما با پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم پیمان بستیم که به فرمانش گوش فرا دهیم و تا قدرت داریم، امر به معروف و نهی از منکر کنیم و در راه خدا از سرزنش ها نهراسیم، همراه ما نبودی. ابوهریره سکوت کرد.((1))

وقتی معاویه دید که حریف عباده نمی شود، نامه ای به عثمان نوشت که عباده شهر شام و ساکنان آن را خراب و فاسد کرده است! یا او را به نزد خود فرا خوان و یا از این گونه اعمال باز دار و یا این که من شهر شام را در اختیار او می گذارم؟! عثمان به او نوشت: عباده را از شهر اخراج کن که به خانه اش در مدینه بازگردد.

به گفته تاریخ نویسان، وقتی عباده به مدینه آمد، نزد عثمان رفت. عثمان گفت: مارا با تو چه کار؟ چرا این گونه در کارهای ما دخالت می کنی؟

عباده همانجا، در میان مردم، از جا برخاست و گفت: از رسول خدا شنیدم که فرمود:

پس از من مردانی بر شما حکومت می کنند که با عمل خود، شما را به منکرات و آلودگی ها آشنا کرده و عادت می دهند و در مقابل،

ص: 134

نسبت به خوبی هایی که به آنها اُنس دارید، خرده می گیرند!! پس، از عصیانگران اطاعت و پیروی شایسته نیست. مواظب باشید از راه حق گمراه نشوید.

عباده در پایان سخنان خود افزود:

قسم به آن کس که جان عباده در دست اوست، معاویه از این گروه است.

پس از این سخنان، عثمان دیگر چیزی نگفت و اعتراضی نکرد.((1))

داستان شراب خواری معاویه و درگیریهای او با یاران بازمانده پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، تنها به ماجرای میان او و عباده محدود نمی شود.

ابن عبدالبر مینویسد:

«عبدالرحمن» فرزند «سهل بن زید انصاری»، در دوران عثمان و حکومت معاویه در شام برای شرکت در جهاد به مرز شام رفته بود. روزی از جایی میگذشت دید که چندین مشک شراب به جایی میبرند. با نیزه همه آنها را درید. غلامان معاویه با او درگیر شدند تا این که خبر به معاویه رسید. معاویه به مأموران خود گفت: او را واگذارید؛ زیرا عقلش را از دست داده است؟!

وقتی این حرف معاویه به عبدالرحمن رسید، گفت: به خدا قسم من عقلم را از دست نداده ام. امّا پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به ما امر کرده که هرگز شراب به خانه هایمان وارد نکنیم و سوگند می خورم که اگر در این سرزمین ماندم و معاویه را در آنچه که رسول خدا از آن نهی کرده

ص: 135

دیدم، شکمش راخواهم درید! یا در این راه جان خواهم داد.((1))

«احمد بن حنبل» به نقل از «عبدالله بن بریده» مینویسد:

من همراه پدرم، نزد معاویه رفتیم. بعد از صرف غذا، شراب آوردند. معاویه از آن نوشید و جامی هم به پدرم تعارف کرد تا بنوشد. پدرم قبول نکرد و گفت: از آن روزی که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم شراب را حرام کرده است، من لب به شراب نزده ام.((2))

داستان های دیگری درباره شراب خواری معاویه نقل شده است که «ابن عساکر» آنها را در تاریخ خود آورده است.((3))

رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم گواهی داد. این بار نیز او را تا سرحد مرگ کتک زدند. فردای آن روز به دستور پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از مکه بسوی قومش حرکت کرد تا آنها را به اسلام فرا خواند.

او به سوی قبیله اش «غفار» برگشت و برای گرایش آنها به اسلام بسیار تلاش کرد. وقتی خبر ورود پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را به مدینه شنید، بار دیگر لباس سفر پوشید تا به جوار محبوبش برود. از آن پس، لحظه ا ی از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم جدا نشد.((1))

روزها سپری شد تا دوران عثمان رسید. حکومت عثمان که به طور کامل در سیطره بنی امیه و رانده شدگان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم درآمده بود، به شدت ابوذر را آزار می داد. از این رو همیشه بین او و عثمان درگیری رُخ می داد.

عثمان که نتوانست با او کنار بیاید، او را به شام - که منطقه مرزی بود - تبعید کرد تا شاید با شرکت در جنگها، شهید شود و حکمرانان بنی امیه از تیغ انتقاد او آسوده شوند!

معاویه حاکم شام بود؛ مردی از تبار بنی امیه و بازمانده از جاهلیت سیاه و منافقی در لباس اسلام، کسی که تنها پنج ماه مانده به رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و از روی ناچاری و به ظاهر اسلام آورد!

ابوذر، در شام، با شرایط نابهنجار و بدتر از مدینه روبرو شد و ناگزیر در آنجا نیز به وظیفه شرعی امر به معروف و نهی از منکر عمل کرد. ابوذر، با نقد

ص: 137

رفتار معاویه، او را از خودکامگی و کفر پیشگی برحذر می داشت. وقتی معاویه ساخت قصر سبزش را - که از سنگ های سبز ساخته شده بود و در جهان اسلام همتا نداشت و جلوه ای از جاهلیت و هوا پرستی بود- آغاز کرد،((1)) فریاد انقلابی ابوذر طنین افکند. او به معاویه گفت: اگر این کاخ را از اموال عمومی و مال خدا می سازی، بی گمان خیانت کرده ای! برای این که این اموال باید در راه بهبود وضع اسلام و مسلمانان صرف شود و مال شخصی کسی نیست و اگر از دارایی خود هزینه کرده ای، دچار اسراف و زیاده روی شده ای. مگر یک نفر، به چقدر وسایل زندگی و خانه نیاز دارد؟((2))

معاویه در برابر منطق قوی ابوذر، چاره ای جز سکوت نداشت و ابوذر مانند همیشه، با برهان نیرومند، پیروزمندانه از میدان بیرون آمد. او بارها به معاویه گفته بود: به خدا قسم! تو به کارهایی دست زده ای که نمونه ا ی از آن را در سنت اسلامی نمی شناسیم. این گونه رفتارها نه در سنت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم جایی دارد و نه در کتاب خدا عنوانی. به خدا سوگند! من حقی را میبینم که خاموش می شود و باطلی که زنده می گردد، راست گفتار را تکذیب می کنند، نالایقان و ناپرهیزگاران را منزلت می دهند و صالحی بزرگوار همچون امیر مؤمنان علی علیه السلام را مجبور به خانه نشینی می کنند.((3))سخنان برخاسته از دل ابوذر، لاجرم بر دل های مردم می نشست. مردم گرد

ص: 138

پیرمردی وارسته و دلسوز برای دین خدا و بندگان او گرد آمدند تا از سخنان او که برای دفاع از حق و حقیقت و اسلام بود، بیشتر بهره مند شوند اما آیا دستگاه طاغوتی شام به این کار رضایت می داد؟ هرگز، فریاد منادی بلند می شد: ای مردم! هیچ کس با ابوذر همنشین و همدم نشود.((1))

یکی از تاریخ نگاران می نویسد:

معاویه در دل شب، هزار دینار برای ابوذر فرستاد. او هم در همان شب، تمام آن را به نیازمندان بخشید. وقت نماز صبح، معاویه همان شخص را فرستاد که برود و به ابوذر بگوید که من دیشب پول ها را به اشتباه به تو تحویل دادم آن ها را به من بر گردان و از شکنجه معاویه نجاتم بده! ابوذربه مأمور گفت: فرزندم! به او بگو که ابوذر می گوید: به خدا سوگند! در این سپیده دم حتی یک دینار هم نزد من نیست. تو سه روز به من مهلت بده تا آن را از نیازمندان پس بگیرم!! معاویه با شخصیت حقیقی و روحیه قوی ابوذر آشنا شد و وحشت وجود معاویه را فرا گرفت؛ زیرا ابوذر مرد عمل بود و کردارش، گفتارش را تأیید می کرد. معاویه ناگزیر به پیشوای خود پناه برد و به عثمان نوشت: اگر تو را با شام و اهل آن کاری هست، ابوذر را از این جا احضار کن که سینه های مردم را از کینه انباشته می کند.((2))

عثمان در جواب او نوشت: ابوذر را بر مرکب سخت، خشن و ناهموار سوار کن و به مدینه بازگردان.

ص: 139

فرمان عثمان اجرا شد. او را بر شتر بدون رو پوش، سوار کردند و شبانه روز، بی هیچ استراحتی، به سوی مدینه حرکت دادند. راه دراز و خسته کننده بود، بیابان خشک و ریگزار، مأموران بی رحم و خالی از عواطف انسانی.((1))

به نوشته «یعقوبی»، وقتی ابوذر به مدینه رسید، گوشت پاهایش ریخته بود.((2))

«مسعودی» می نویسد:

او را بر شتری سوار کردند که بر پشت جز چوب خشک نداشت و پنج مأمور خشن، از «صقالبه»((3)) همراهش کردند. او را به سرعت، چون پرندگان می بردند تا به مدینه رسید. ران هایش مجروح شده و گوشت هایش ریخته بود. در این چند روز، چنان بر او سخت گذشت که با مرگ فاصله چندانی نداشت.((4)) این مجاهد نستوه و دلیر به مدینه رسید،بار دیگر، فریاد اعتراض او دامن گیر جاهلیت عثمانی شد. او فریاد میزد: کودکان را به فرمانروایی منصوب می کنید و برای خود تیول ترتیب می دهید، فرزندان آزاد شدگان فتح مکه را به حکومت می رسانید و قرب و منزلت می بخشید.

وقتی عثمان، ابوذر را تبعید کرد، فرمانی صادر کرد که کسی حق ندارد او را بدرقه کند.

ص: 140

امام علی علیه السلام و فرزندانش، به این فرمان اعتنایی نکرده و ابوذر را بدرقه کردند. امام علیه السلام در مراسم بدرقه، به ابوذر فرمود:

«یَا أَبَا ذَرٍّ إِنَّکَ غَضِبْتَ لِلَّهِ فَارْجُ مَنْ غَضِبْتَ لَهُ إِنَّ الْقَوْمَ خَافُوکَ عَلَی دُنْیَاهُمْ وَ خِفْتَهُمْ عَلَی دِینِکَ فَاتْرُکْ فِی أَیْدِیهِمْ مَا خَافُوکَ عَلَیْهِ وَ اهْرُبْ مِنْهُمْ بِمَا خِفْتَهُمْ عَلَیْهِ فَمَا أَحْوَجَهُمْ إِلَی مَا مَنَعْتَهُمْ وَ مَا أَغْنَاکَ عَمَّا مَنَعُوکَ وَ سَتَعْلَمُ مَنِ الرَّابِحُ غَداً وَ الأَکْثَرُ حُسَّداً وَ لَوْ أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرَضِینَ کَانَتَاعَلَی عَبْدٍ رَتْقاً ثُمَّ اتَّقَی اللَّهَ لَجَعَلَ اللَّهُ لَهُ مِنْهُمَا مَخْرَجاً لَا یُؤْنِسَنَّکَ إِلَّا الْحَقُّ وَ لَا یُوحِشَنَّکَ إِلَّا الْبَاطِلُ فَلَوْ قَبِلْتَ دُنْیَاهُمْ لَأَحَبُّوکَ وَ لَوْ قَرَضْتَ مِنْهَا لَأَمَّنُوکَ».((1))

ای اباذر! همانا تو برای خدا به خشم آمدی، پس امید به کسی داشته باش که به خاطر او غضبناک شدی. این مردم برای دنیای خود از تو ترسیدند و تو بر دین خود، از آنان ترسیدی. پس دنیا را که به خاطر آن از تو ترسیدند، به خودشان واگذار و با دین خود که برای آن ترسیدی از این مردم بگریز.

این دنیا پرستان چه محتاجند به آنچه که تو آنان را از آن ترساندی و چه بی نیازی از آنچه تو را منع کردند و به زودی در خواهی یافت که چه کسی فردا سود می برد؟

اگر آسمان و زمین درهای خود را بر روی بنده ا ی ببندند و او از خدا بترسد، خداوند راه نجاتی از میان آن دو برای او خواهد گشود. آرامش خود را تنها در [سایۀ] حق جستجو کن و جز باطل چیزی تو را به

ص: 141

وحشت نیندازد. اگر تو دنیای این مردم را می پذیرفتی، تو را دوست داشتند و اگر سهمی از آن می گرفتی، دست از تو بر می داشتند.

آیا جزای این مرد حق، این بود که به بیابان سوزان و بی آب و علف «ربذه»((1)) تبعید گردد؟ پس از آن، تمامی دوران زندگی این مرد خدا در ربذه گذشت و تا پایان عمر، در آن بیابان خاموش و هولناک به سر برد. سرانجام درهمان بیابان، پس از این که همسر و فرزندش (ذر) را از دست داد، از گرسنگی و بیماری جان داد. به گفته تاریخ نگاران، ابوذر یک سال در شام ماند. در سال 29 هجری، به شام تبعید شد. در سال 30 ه-.ق معاویه از او به عثمان شکایت کرد و به

دنبال آن، به مدینه برگردانده شد. آنگاه، در همان سال، به ربذه تبعید شد و در سال 32 یا 31 در ربذه دیده از جهان فروبست.((2))

تبعید شده بودند - نیز، نزاع و درگیری شدید پیدا کرد.((1))بلاذری مینویسد:

وقتی که عثمان ولید را از حکومت کوفه عزل کرد و سعید بن عاص را به جای او گماشت، به او دستور داد که با مردم مدارا کند و همانند ولید، با آن ها درگیر نشود. از این رو، سعید با قاریان و بزرگان شهر، هر شب گرد هم می آمدند و به گفتگو می پرداختند.

در یکی از این گفتگوها، میان مالک اشتر و رئیس شرطه شهر، مشاجره ای رخ داد که خشم سعید را در پی داشت.

او به عثمان نامه نوشت و جریان را گزارش داده و یادآور شد که تا وقتی اشتر و یارانش - که قاریان کوفه نامیده می شوند و هیچ چیز نمی دانند و سفیهانی بیش نیستند! - در این شهر باشند، من هیچ چیزی.

عثمان در جواب نوشت که آنان را روانه شام کن. بنابراین، قاریان شهر کوفه - کسانی که با سعید منازعه کرده بودند - از شهر بیرون رفتند و در سرزمین شام، در شهر

دمشق اقامت گزیدند.

معاویه با نیرنگ خاصی که داشت، لازم دید که نخست مقدم قاریان تبعیدی را گرامی بدارد و به همین دلیل با آنها برخورد نیکویی داشته و مقام شان را بزرگ می داشت اما این وضع تا کی می توانست ادامه پیدا کند؟ اشتر و یارانش مردانی دلیر، یکرو و دیندار بودند و به همین گناه! تبعید شده بودند و با معاویه فریبکار، دو رو و خدا نشناس نمی توانستند هماهنگی و همرنگی داشته باشند. سرانجام

ص: 143

آنچه باید رخ می داد، به وقوع پیوست و گفتگوی تندی میان معاویه و مالک اشتر در گرفت. به این سبب، مالک را زندانی کردند! دوران زندان او به درازا کشید، اما پس از آزادی، اوضاع تغییر یافت؛ زیرا اشتر و یارانش از معاویه فاصله گرفته و با مردم کوچه و بازار دمشق همنشینی می کردند. معاویه داستان را به عثمان نوشت و یادآور شد که تو مردانی را نزد من فرستاده ا ی که شهر خودشان (کوفه) رافاسد کرده و در آن غوغا به پا کردند! من از این بیم دارم که اطرافیان من و شهروندان شهر دمشق را نیز به فساد بکشند!! و سخنانی به آن ها بیاموزند که تا کنون نمی دانستند، آن وقت شامیان هم مانند اهل کوفه، فاسد شده، سلامت و اعتدال فکری خود را از دست بدهند!!

عثمان چاره ای اندیشید که مالک اشتر و یارانش باید به شهری دور از پایتخت بروند تا از تأثیر حضور آنها کاسته شود. از این رو دستور داد تا معاویه آنها را به شهر حمص بفرستد، و این کار نیز عملی شد.((1))

«مدائنی» - تاریخ نگار مشهور قرن اول - مینویسد:

روزی معاویه ضمن گفتگو با آنها یادآور شد که همه قریشیان می دانند که ابوسفیان بزرگوارترین و فرزند بزرگوارترین آنهاست!! مگر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم که خداوند او را برگزید و گرامی داشت!! اگر ابوسفیان پدر همه مردم بود، همه مردانی بزرگ و حلیم و بردبار بودند!! صعصعهْ بن صوحان در جواب او گفت: دروغ گفتی ای معاویه! مردم را کسی به وجود آورده که به طور قطع از ابوسفیان بهتر بوده است. مردی که خداوند او را با دست قدرت خود آفرید

ص: 144

و از روح خود، در او دمید و فرشتگان را دستور داد تا بر او سجده کنند اما با این وجود، در میان فرزندانش، نیکوکار و بدکار، زیرک و احمق پدید آمده است و همه به یک شکل نیستند.((1))

آری! چنان که گذشت، معاویه از ماندن صحابه و یاران راستین پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، چون ابوذر و عباده، در شام ناخرسند بود و نیز تمایلی به اقامت تابعین و قاریان قرآن و نیکان و اهل پرهیز در آن شهر نداشت. از این رو،همواره دست به دامن عثمان می شد و به او شکایت می کرد.

او از این بیم داشت که آنها حقایق پنهانی از اسلام را برای مردم بازگو کنند و احکام خدا را برای مردم بیان کنند تا دیگر معاویه نتواند همچون گذشته مانند جباران روزگار - قیصرها و کسراها - به زندگی خودکامه ی خود ادامه دهد.((2))

معاویه به عثمان گفت: پیش از این که فتنه ای بروز کند و برتو هجوم آورند - به گونه ای که نتوان مانع آن شد - بیا با من به شام برویم، که مردم آنجا گوش به فرمان ما هستند.

عثمان گفت: من جوار پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را با هیچ چیزی عوض نمی کنم، گرچه به قیمت جانم تمام شود! معاویه گفت: پس اجازه بده در بازگشت به شام، سپاهی به این جا گسیل کنم تا در موقع خطر، از تو دفاع کند. عثمان این را پذیرفت. معاویه گفت، به خدا قسم تو را خواهند کشت.

به گفته ی «ابن ابی الحدید» از همان روز معاویه خود را برای به دست گرفتن مقام خلافت آماده کرد؛ زیرا از وضعیت موجود دریافت که عثمان، به زودی به دست انقلابیون به قتل خواهد رسید و از طرفی، مردم شام - که در زیر سیطره او قرار داشتند - گوش به فرمان او بودند و خونخواهی عثمان و مظلومیت خلیفه، بهترین وسیله برای مقابله با خلیفه ی بعدی بود.

او می دانست که در میان استانداران عثمان، هیچ یک نیرومندتر و در امور نظامی، با تدبیرتر و در راه دلجویی از عرب، تواناتر از او نیست به همین دلیل برای خلافت دندان طمع تیز کرد.((1)) در واقع، شورش بر ضد عثمان، برای معاویه، امری دو پهلو بود.

معاویه تصمیم گرفت تا درخواست های پی در پی و عاجزانه عثمان را برای

ص: 146

حمایت از او و فرستادن نیرو، پشت گوش اندازد و منتظر بماند تا ببیند سرنوشت نزاع داخلی عثمان با صحابه به کجا می انجامد. به عبارت روشن تر، اگر عثمان بر جای می ماند، معاویه همچنان بر مسند قدرت باقی بود. اگر هم کشته می شد، راه برای یک جنگ داخلی که به بهانه خونخواهی عثمان آغاز میشد و معاویه امید پیروزی در آن را داشت.

برای بسیاری از صحابه، در همان روزهای آغازین مشخص بود که معاویه، در انتظار کشته شدن عثمان نشسته است. خود عثمان نیز این را در یافته بود اما نتوانست در آن شرایط درباره آن تصمیم جدی بگیرد.

به نوشته یعقوبی، زمانی که عثمان در محاصره بود، بارها به معاویه نامه نوشت و از او درخواست کمک کرد اما معاویه از فرستادن نیرو خودداری کرد. این تعلل به قدری بود که عثمان حقیقت ماجرا را دریافت. معاویه در آخرین روزها 12 هزار سپاه را از شام روانه مدینه کرد اما به فرمانده آن ها گفت که در فلان نقطه بمانند تا دستور از طرف او برسد. در این فاصله کسی را نزدعثمان فرستاد. وقتی عثمان فرستاده ی معاویه را دید، پرسید کمک آورده ای؟ گفت نه، آمده ام تا از وضعیت تو آگاه شوم. عثمان گفت: خیر، آمده ای تا من کشته شوم.((1))

چند روز بعد، خبر قتل عثمان به شام رسید و این نیرو نیز به شام باز گشت داده شد. به گفته ی «جویریه»، معاویه از روی عمد، در یاری عثمان کوتاهی کرد

ص: 147

تا کشته شود. به محض این که عثمان کشته شد و پیراهن خونین او توسط زن عثمان برای معاویه فرستاده شد، تلاش او برای تحمیق مردم شام، برضد مردم مدینه و اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، آغاز شد.((1)) او حتی تصمیم گرفت با همسر عثمان ازدواج کند! تا کار خونخواهی راحت تر باشد اما زن عثمان از این کار ابا کرد و حتی برای منصرف کردن معاویه دندان های خود را شکست.((2))

آری! معاویه پیوسته مترصد مرگ یا قتل عثمان بود تا به آرزوی دیرینه خود دست یابد. از این رو، پس از آگاهی از محاصره خانه عثمان او را کمک نکرد تا هرچه زودتر، سایه عثمان از سرش کوتاه شود و او به آرزوی خود برسد.((3))

امیرمؤمنان علیه السلام در نامه ای به معاویه می نویسد:

به خدا سوگند، پسر عموی تو را جز تو کسی نکشت و من امیدوارم که تو را - مانند گناه او - به او ملحق سازم.((4))

امیرمؤمنان علیه السلام معاویه را به کوتاهی در باره عثمان متهم کرده و به او نوشت:

تو زمانی به یاری عثمان می شتافتی که در واقع برای خودت کاری کرده باشی؛و وقتی او را خوار می کردی که در آن پیروزی تو باشد.((5))

«ابوطفیل» نیز به معاویه گفت: چرا با آن که اهل شام با تو بودند، به عثمان

ص: 148

کمک نکردی؟ «ابوایوب انصاری»، در صفین، نامه ای به معاویه نوشت و در پاسخ او - که انصار را متهم به قتل عثمان کرده بود - گفت: قاتل او یزید بن اسد است که تو او را برای حمایت از عثمان فرستادی امّا در راه ماند و به او کمک نکرد.((1))

«شبث بن ربعی» نیز در نامه ا ی به معاویه، او را متهم به کوتاهی در حمایت از عثمان کرد و نوشت:

تو دوست داشتی عثمان کشته شود تا آن را بهانه قرار دهی.((2))

«شهرستانی» می نویسد:

در اصل تمام عمّال معاویه، در شهرهای گوناگون از حمایت عثمان خودداری کردند.((3))

وقتی سران جمل در بصره گرد آمده بودند، تصمیم گرفتند تا به شام رفته و به معاویه بپیوندند اما این مسئله که عثمان از معاویه یاری خواسته و او خودداری کرده بود، آن ها را به وحشت انداخته و از رفتن به شام بازداشت.

«ابن عباس» نیز در نامه ای به معاویه نوشت:

تو علاقه مند بودی عثمان کشته شود. او بعدها در پاسخ نامه ای به یزید - که او را متهم به قتل عثمان کرده بود - نوشت: من در این ماجرا نقشی نداشتم اما پدر تو در حمایت از او تعلل کرد و زمانی

ص: 149

که او کمک خواسته بود، نیروهای خود را از یاری اوبازداشت.((1))

ابن عباس، در نامه ای به معاویه می نویسد:

به خدا سوگند! تو مترصد مرگ عثمان بودی و نابودی او را می خواستی و مردم را از یاری او بازداشتی، نامه و استمداد و استغاثه او به تو رسید اما به آن اعتنا نکردی در حالی که می دانستی مردم تا او را نکشند، رها نخواهند کرد. تو خواستی که او کشته شود. اگر عثمان مظلوم کشته شد، بزرگترین ستمگر تو بودی.((2))

«عبدالله بن سعد بن ابی سرح»، والی عثمان در مصر - پس از کشته شدن او - به عسقلان رفت و در آنجا ماندگار شد و نخواست در کنار معاویه باشد. او می گفت: دوست ندارد با مردی (معاویه) باشد که می داند او دوست داشته که عثمان کشته شود.((3)) حتی عمروعاص معاویه را متهم می کرد که با عدم حمایت نکردن عثمان، او را خوار کرده است.((4))

آیا طراح نامه به کارگزار مصر، معاویه بود؟ بر اساس یک نظریه، همانند دیگر توطئه ها، معاویه طراح اصلی نامه ای بود که عثمان به فرماندار مصر نوشته بود.

به گفته «عبدالکریم خطیب»، معاویه طرحی داشت که میان دشمنانش اختلاف ایجاد کند. او برای اثبات ادعای خود، به سخن «مبرد»، در «الکامل»،

ص: 150

استناد کرده است که «مبرد» در این کتاب، برای اثبات دخالت معاویه، به پیشینه ی او استدلال می کند و مینویسد:

هرگاه معاویه متوجه می شد که یکی از فرماندهان روم، قصد توطئه علیه اسلام را دارد، در اولین فرصت، هدیه ا ی برای او می فرستاد و نامه ا ی به او می نوشت تا پادشاه روم را نسبت به او بدبین کند.((1))وی در نامه وانمود می کرد که پاسخ نامه ی اوست! و چنین می نوشت:

به آن وعده ای که به من داده ای، مبنی بر این که مرا یاری کنی و پادشاه روم را زبون سازی، اطمینان کامل دارم! معاویه به فرستاده اش دستور می داد و به روم برود، تا نامه به دست مقامات پادشاهی روم برسد. وقتی مأموران بعد از انجام مأموریت، به شام بر می گشتند، می گفتند: ما فلان فرمانده را دیدیم که به قتل رسیده یا به دار مجازات آویخته شده بود! آن وقت معاویه می گفت: من ابوعبدالرحمن هستم!!((2))

«عبدالکریم خطیب» می نویسد:

این طرحی که معاویه درباره فرماندهان رومی پیاده می کرد، دقیقاً همان طرحی بود که درباره کارگزار

مصر پیاده شد با این هدف که به دست محمد بن ابی بکر و یارانش بیفتد.((3))

ص: 151

عثمان به استاندار مصر، «عبدالله بن ابی سرح»، نوشته بود:

وقتی لشکر مصر برگشت، دست فلان کس را قطع کن و فلان کس را بکش و نسبت به اکثر لشکریان دستورات تنبیهی داده بود.((1))

با شناختی که از معاویه و مهارت او در جعل نامه هایی که به دشمنانش می فرستاد، به دست آمده است احتمال این که نامه به فرماندار مصر نیز دسیسه معاویه باشد، زیاد است تا از این طریق بتواند خشم مصریان را برانگیخته آن ها را به مدینه باز گرداند و زمینه قتل عثمان را فراهم کند زیرا همان گونه که گفتیم، او از روی عمد، عثمان را یاری نکرد تا کشته شود. در واقع قتل عثمان برای معاویه، نردبانی بود که او را به بام خلافت می رساند!

پس از آن که مصریان با توبه و تعهد خلیفه پذیرفتند که راهی دیار خود شوند، معاویه خود را از هدف دور دید. از این رو دست به توطئه زد.

روز که تو را از حکومت مصر عزل کردم، در

جُبّه ات شپش افتاده! آن وقت از هر طرف، فریاد توبه کن، توبه کن برخاست. عثمان که چنین دید، دست هایش را به آسمان بلند کرد و گفت: بارالها! من اولین توبه کننده هستم و از منبر پایین آمد.((1))

عمرو عاص در ماه های آخر خلافت عثمان، می گفت: اگر چوپانی را ببینم، او را به قیام علیه عثمان دعوت خواهم کرد، چه رسد به رؤسا و اشراف. عمروعاص وقتی آتش فتنه را در مدینه شعله ور کرد، به خانه اش در فلسطین رفت!

شده او بود. از این رو، خود را در مسئله عثمان درگیر نکرد، زیرا از دیدگاه او - که تنها به وسعت فرمانروایی خود توجه داشت - منطقی نبود که در غائله های عثمان، خود را درگیر کند و فرمانروایی خود را در معرض خطر قرار دهد. از طرفی این توان را در خود می دید که مقام حکومتی خود را از درجه استاندار وکارگزار خلیفه به درجه خلیفه ارتقا دهد و یک حکومت خالص اموی بنیان نهد و آن را برای فرزندان خود به ارث بگذارد.((1))

معاویه با آن هوشیاری که داشت، می دید که تعصب طرفداری از عثمان، ممکن است به زیانش بیانجامد. بنابراین سیاست صبر و انتظار را در پیش گرفت تا این تراژدی خونین بگذرد و او در فرصت مناسب، نقشه خود را پیاده کند.

«واقدی» می نویسد:

پس از مرگ عثمان، درباره محل دفن او گفتگو شد. طلحه گفت: او را در «دیر سلع» که قبرستان یهودیان بود، به خاک بسپارید.((1)) محاصره خلیفه 40 روز طول کشید، در این مدت طلحه برای مردم نماز می خواند.((2))

محاصره کنندگان آب را به روی عثمان بستند و عثمان گفت:

خدایا! طلحه را از من کفایت کن که او این گروه را برضد من شورانده است. به خدا قسم! من امیدوارم او به هلاکت برسد و خونش بریزد، چون او حرمت مرا شکسته است.

وقتی آب را از او دریغ کردند، او به بالای بام رفت و فریاد زد: ای طلحه! آیا نمی دانی که چاه دومه، از فلان یهودی بود واو بدون بها قطره ا ی از آن را نمی داد، من آن را به چهل هزار خریداری کردم، سهم خودم را همانند سهم یکی از مسلمانان قرار دادم و خود را بر آنان ترجیح ندادم؟ طلحه گفت: گیرم که این گونه باشد! عثمان گفت: تا امروز، جز من کسی را سراغ داری که از آن منع شده باشد؟ گفت: زیرا تو همه چیز را تغییر دادی و دگرگون کردی. عثمان گفت: آیا می دانی که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: هر که این خانه را خریداری کند و آن را به مسجد بیفزاید، خداوند در عوض، بهشت را به او ببخشد. از این رو من آن را به 20 هزار خریدم و جزو مسجد قرار دادم. طلحه گفت: چنین باشد. گفت: آیا

ص: 156

می دانی امروز فقط مرا از نماز خواندن در آن منع کردند؟ گفت: خیر. گفت: چرا؟. گفت: برای این که سنت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را تغییر دادی.

سپس عثمان برگشت و به علی علیه السلام خبر داد که آب را بر او بسته اند تا به فریادش برسد.

علی علیه السلام سه مشک پر از آب برای عثمان فرستاد اما به او نرسید! طلحه به علی علیه السلام گفت: تو را با عثمان چه کار؟ میان آن دو، سخنان تندی رد و بدل شد.((1)) امیر مؤمنان علیه السلام به همین اندازه بسنده نکرد بلکه دو فرزندش امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام را که از فرستادن آنها به میدانهای جنگ به شدت پرهیز داشت، تا نسل پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را حفظ کند، به کمک عثمان فرستاد و به آنها گفت: با شمشیرهایتان بروید و بر در خانه عثمان بایستید و نگذارید کسی به او برسد.((2))

عجیب این که همین طلحه که قاتل عثمان بود، بعدها در لشکری شمشیر می زد که خون خواهان عثمان بودند! و عجیب تر این که خون او را از امیر مؤمنان علیه السلام می خواستند!!

امام علی علیه السلام در این باره می فرماید:

«...وَ اللهِ مَا اسْتَعْجَلَ مُتَجَرِّداً لِلطَّلَبِ بِدَمِ عُثْمَانَ إِلَّا خَوْفاً مِنْ أَنْ یُطَالَبَ بِدَمِهِ لِأَنَّهُ مَظِنَّتُهُ وَ لَمْ یَکُنْ فی الْقَوْمِ أحْرَصُ عَلَیْهِ مِنْهُ فَأَرَادَ أَنْ یُغَالِطَ بِمَا أَجْلَبَ فِیهِ لِیَلْتَبِسَ الأَمْرُ وَ یَقَعَ الشَّکُّ...».

ص: 158

به خدا قسم! طلحهْ بن عبیدالله، برای خونخواهی عثمان شورش نکرد، جز اینکه می ترسید خون عثمان، از او خواسته شود؛ زیرا او خود متهم به قتل عثمان است و از او حریص تر، در میان مردم، بر قتل عثمان یافت نمی شد. برای این که مردم را دچار تردید کند، دست به این گونه ادعاهای دروغین زد...((1))

همه حقیقت را می دانستند، که طلحه در کشتن عثمان از همه حریص تر بود. برای همین، مروان در جنگ جمل، او را هدف تیری قرار داد وکشت و بارها می گفت: من انتقام عثمان را گرفتم.((2))

عمومی کوتاه نمی آید و در مورد آن با کسی سازش نمی کند. از این رو امام علیه السلام ، پیوسته با مشورت های حکیمانه اش، عمر را یاری می کرد و تکیه گاه نیرومندی برای عمر بود.((1))

امام علیه السلام درباره ی بی آلایشی عمر، می فرماید: عمر را وقت طواف برگرد کعبه دیدم، پیراهنی به تن داشت که 21 وصله پوست بر آن بود.((2))

برای همین، وقتی عثمان خود را با عمر مقایسه کرد، امام علیه السلام فرمود:

عمر گوش شنوا و چشم بینا داشت؛ اگر کسی را به حکومت می گماشت و درباره ی او سخنی می شنید، فوراً او را احضار کرده و به شدیدترین وجه مجازات می کرد اما تو این کار را نمی کنی. تو ضعیف شده و در برابر بستگانت تسلیم شده ای. سپس افزود: معاویه بدون آنکه از تو نظری بخواهد، به انجام کارهایش می پردازد و به مردم می گوید: این فرمان عثمان است! و تواین را می دانی اما بر او خشم نمی گیری.((3))

دیدگاه امام علیه السلام درباره کارهای خلیفه در یکی از سخنانش آمده است. امام علیه السلام روزی که فرزندان مهاجرین را به نبرد با شامیان، فرا می خواند، این گونه فرمود:

ای فرزندان مهاجر! برای نبرد با سپاه کفر و باقی مانده ی احزاب و دوستان شیطان برخیزید و برای جنگ با معاویه که برای گرفتن خون کسی که خطاهای زیادی را بر دوش کشیده (عثمان) برخاسته

ص: 159

است، حرکت کنید. به خداوندی که دانه را شکافت و انسان را آفرید، او گناهان دیگران را تا روز رستاخیز به دوش خواهد کشید در حالی که از گناه آنها نیز چیزی کم نخواهد شد.((1))

اما با این وجود، امام علیه السلام از همه توانش برای هدایت عثمان و برگرداندن او از مسیراشتباهش استفاده کرد. او به عثمان یادآور شد که او با دو خلیفه پیشین، فرق دارد و افتخار دامادی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را دارد.

در واقع امام علیه السلام ، با یادآوری نسبت عثمان با رسول خدا، خواست تا از راه عاطفه، برای بازگرداندن او از خطا بهره ببرد.

امام در یکی از خطبه هایش می فرماید:

«إِنَّ النَّاسَ وَرَائِی وَ قَدِ اسْتَسْفَرُونِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُمْ وَ وَ اللَّهِ مَا أَدْرِی مَا أَقُولُ لَکَ مَا أَعْرِفُ شَیْئاً تَجْهَلُهُ وَ لَا أَدُلُّکَ عَلَی أَمْرٍ لَا تَعْرِفُهُ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ مَا نَعْلَمُ مَا سَبَقْنَاکَ إِلَی شَیْ ءٍ فَخْبِرَکَ عَنْهُ وَ لَا خَلَوْنَا بِشَیْ ءٍ فَنُبَلِّغَکَهُ وَ قَدْ رَأَیْتَ کَمَا رَأَیْنَا وَ سَمِعْتَ کَمَا سَمِعْنَا وَ صَحِبْتَ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و آله وسلم کَمَا صَحِبْنَا وَ مَا ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ وَ لَا ابْنُ الْخَطَّابِ بِأَوْلَی بِعَمَلِ الْحَقِّ مِنْکَوَ أَنْتَ أَقْرَبُ إِلَی أَبِی رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله وسلم وَشِیجَةَ رَحِمٍ مِنْهُمَا وَ قَدْ نِلْتَ مِنْ صِهْرِهِ مَا لَمْ یَنَالَا فَاللهَ اللهَ فی نَفْسِکَ فَإِنَّکَ وَاللهِ مَا تُبَصَّرُ مِنْ عَمًی وَلَا تُعَلَّمُ مِنْ جَهْلٍ وَ إِنَّ الطُّرُقَ لَوَاضِحَةٌ وَ إِنَّ أَعْلَامَ

الدِّینِ لَقَائِمَةٌ...

فَاعْلَمْ أَنَّ أَفْضَلَ عِبَادِ اللهِ عِنْدَ اللهِ إِمَامٌ عَادِلٌ هُدِیَ وَ هَدَی فَأَقَامَ سُنَّةً مَعْلُومَةً وَ أَمَاتَ بِدْعَةً مَجْهُولَةً وَ إِنَّ السُّنَنَ لَنَیِّرَةٌ لَهَا أَعْلامٌ وَ إِنَّ الْبِدَعَ

ص: 160

لَظَاهِرَةٌ لَهَا أَعْلَامٌ وَ إِنَّ شَرَّ النَّاسِ عِنْدَ اللَّهِ إِمَامٌ جَائِرٌ ضَلَّ وَ ضُلَّ بِهِ فَأَمَاتَ سُنَّةً مَأْخُوذَةً وَ أَحْیَا بِدْعَةً مَتْرُوکَةً وَ إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص یَقُولُ یُؤْتَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ بِالْإِمَامِ الْجَائِرِ وَ لَیْسَ مَعَهُ نَصِیرٌ وَ لَا عَاذِرٌ فَیُلْقَی فِی نَارِ جَهَنَّمَ فَیَدُورُ فِیهَا کَمَا تَدُورُ الرَّحَی ثُمَّ یَرْتَبِطُ فِی قَعْرِهَا وَ إِنِّی أَنْشُدُکَ اللَّهَ أَلَّا تَکُونَ إِمَامَ هَذِهِ الْأُمَّةِ الْمَقْتُولَ فَإِنَّهُ کَانَ یُقَالُ یُقْتَلُ فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ إِمَامٌ یَفْتَحُ عَلَیْهَا الْقَتْلَ وَ الْقِتَالَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ یَلْبِسُ أُمُورَهَا عَلَیْهَا وَ یَبُثُّ الْفِتَنَ فِیهَا فَلَا یُبْصِرُونَ الْحَقَّ مِنَ الْبَاطِلِ یَمُوجُونَ فِیهَا مَوْجاً وَ یَمْرُجُونَ فِیهَا مَرْجاً فَلَا تَکُونَنَّ لِمَرْوَانَ سَیِّقَةً یَسُوقُکَ حَیْثُ شَاءَ بَعْدَ جَلَالِ السِّنِّ وَ تَقَضِّی الْعُمُر».((1))

همانا! مردم پشت سر من هستند و مرا میان تو و خودشان میانجی قرار داده اند، به خدا! نمی دانم با تو چه بگویم؟ چیزی را نمی دانم که تو ندانی، تو را به چیزی راهنمایی نمی کنم که نشناسی، تو می دانی آنچه را ما می دانیم. ما به چیزی پیشی نگرفته ایم که تو را آگاه سازیم و چیزی را در پنهانی نیافته ایم که آن را به تو ابلاغ کنیم.

دیدی، چنان که ما دیدیم، شنیدی، چنان که ما شنیدیم، با رسول خدا بودی، چنان که ما بودیم پسر ابو قحافه و پسر خطاب، در عمل به حق، از تو بهتر نبودند، تو به رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم ، در خویشاوندی، از آن دو نزدیکتری و داماد او شدی که آنها نشدند. پس خدا را، خدا را، پروا کن! سوگند به خدا، تو کور نیستی، تا بینایت کنند، نادان نیستی تا تو را تعلیم دهند، راه ها روشن است و نشانه های دین برپاست...

ص: 161

من تو را به خدا سوگند می دهم که امام کشته شده ی این امت نباشی؛ چرا که پیش از این گفته می شد در میان این امت، امامی به قتل خواهد رسید که دَرِ کشتار، تا روز قیامت گشوده خواهد شد و کارهای امت اسلامی با آن مشتبه شود و فتنه و فساد در میان شان گسترش یابد تا آنجا که حق را از باطل نمی شناسند و به سختی در آن فتنه ها غوطه ور می شوند. برای مروان، چونان حیوان به غارت گرفته نباش که تو را هر جا خواست براند؛ آن هم پس از سالیانی که از عمر تو گذشته و تجربه ای که به دست آورده ای. عثمان از امیر مؤمنان علیه السلام خواست که با مردم صحبت کند تا به من مهلت دهند تا از عهده ستمی که بر آنان رفته برآیم. امام علیه السلام فرمود: آنچه در مدینه است به مهلت نیاز ندارد و آنچه در بیرون مدینه است تا رسیدن فرمانت مهلت دارد.((1))

برخورد امام علیه السلام با عثمان، خالصانه بود. ازاو دعوت کرد تا هیبت خلافت را که نماد وحدت مسلمانان است به آن باز گرداند و به سیطره گروهی که بر تصمیم خلیفه تسلط دارند، پایان دهد؛ گروهی که در رأس آنها، معاویه بود که امام علیه السلام او را متهم کرد که عثمان را در سیطره خود و مروان قرار داده است.((2))

دعوت معاویه از خلیفه برای انتقال به شام، به این معنا بود که فرصت پیدا کند تا به طور مستقیم بر خلافت تسلط داشته باشد و پس از او، آن را در اختیار بگیرد.

ص: 162

امام علیه السلام از این واقعیت آگاه بود که تأثیر پذیری عثمان، از خویشاوندانش، به ویژه مروان و معاویه، او را به انزوا کشانده است، پس به او فرمود:

سوگند به خدا که مروان، نه صلاح دین خود را می داند و نه مصلحت شخصی خود را می شناسد. قسم به خدا می بینم که او تو را آلوده میکند و آن گاه دستت را نخواهد گرفت و من پس از این برای سرزنش تو نخواهم آمد. تو شرف و افتخارات را از بین بردی.((1))

نائله، همسر عثمان، تحت تأثیر سخنان امام علیه السلام قرار گرفت و به او گفت: من سخنان علی را شنیدم، او با تو دشمنی نمی کند، تو از مروان پیروی میکنی و او تو را به هر کجا که می خواهد، می کشاند.((2))

در زمان حکمیت؛

در این زمان از روی جهل و خرافه، حکمیت را بر امام علیه السلام تحمیل کردند اما پس از آنکه فهمیدند قربانی نیرنگ معاویه و عمروعاص شدند، به جای آنکه شرمگینانه از حضرتش عذرخواهی کنند، گفتند: همگی کافر شده ایم! ما توبه می کنیم و تو نیز!!

در آغاز حکومت؛ امام مورد ستم سیاسی قرار گرفت. کسانی که خود قاتلین عثمان بودند، با شعار خونخواهی او، در برابر حکومت نوپای امام علیه السلام با استناد به شواهد تاریخی و سخنان بزرگان صحابه ایستادند.

معاویه راه رسیدن به قدرت را در قتل عثمان می دید و قایق مقصود خود را در دریای خون او به حرکت در میآورد تا به ساحل حکومت برسد. از این رو از یاری او خودداری

کرد تا خون او ریخته شود و طلحه که به فرموده امیر مؤمنان علیه السلام ، حریص ترین فرد در کشتن عثمان بود و پس از قتل او نیز دست از دشمنی با او برنداشت و سه روز از دفن او جلوگیری کرد و سرانجام به دستور او جنازۀ عثمان را سنگباران کردند، همه آنها در یک دسیسه سیاسی، امیر مؤمنان علیه السلام را متهم به قتل عثمان کردند و خونبهای عثمان را از او طلبیدند!!

یادآور شدیم که امیر مؤمنان علیه السلام تمام تلاش خود را به کار بست تا از کشتن عثمان جلوگیری کند؛ او حتی فرزندان معصوم خود را - که بقای نسل امامت بودند و حتی از فرستادن آنها به میدان نبرد هم خودداری می کرد - به یاری عثمان فرستاد تا مانع ریختن خون او شوند.

ص: 164

امام علیه السلام در این باره می فرماید:

... آن قدر از عثمان دفاع کردم، که ترسیدم گناهکار باشم!((1))

در نامه ی 28 نهج البلاغه - که پاسخ به نامه ی معاویه است - می فرماید:

«ثُمَّ ذَکَرْتَ مَا کَانَ مِنْ أَمْرِی وَ أَمْرِ عُثْمَانَ فَلَکَ أَنْ تُجَابَ عَنْ هَذِهِ لِرَحِمِکَ مِنْهُ فَأَیُّنَا کَانَ أَعْدَی لَهُ وَ أَهْدَی إِلَی مَقَاتِلِهِ أَ مَنْ بَذَلَ لَهُ نُصْرَتَهُ فَاسْتَقْعَدَهُ وَ اسْتَکَفَّهُ أَمْ مَنِ اسْتَنْصَرَهُ فَتَرَاخَی عَنْهُ وَ بَثَّ الْمَنُونَ إِلَیْهِ حَتَّی أَتَی قَدَرُهُ عَلَیْهِ... وَ مَا کُنْتُ لِأَعْتَذِرَ مِنْ أَنِّی کُنْتُ أَنْقِمُ عَلَیْهِ أَحْدَاثاً فَإِنْ کَانَ الذَّنْبُ إِلَیْهِ إِرْشَادِی وَ هِدَایَتِی لَهُ فَرُبَّ مَلُومٍ لا ذَنْبَ لَهُ...».

... سپس کار مرا با عثمان یادآوردی، تو باید پاسخ دهی که از بستگان او هستی! راستی کدام یک از ما، دشمنی اش با عثمان بیشتر بود؟ و راه را برای قاتلان او هموار کرد؟ آن کس که به او یاری رساند و از او

خواست که به جایش بنشیند و به کار مردم برسد؟ یا آن که عثمان از او یاری خواست و دریغ کرد و به انتظار نشست تا مرگش فرا رسد؟... من ادعایی ندارم که در مورد بدعت های عثمان، بر او عیب نمی گرفتم، نکوهش می کردم و از آن عذر خواه نیستم. اگر گناه من ارشاد و هدایت اوست، بسیارند کسانی که ملامت شوند و بی گناهند و بسیارند ناصحانی که در پند و اندرز دادن، مورد تهمت قرار گیرند... .((2))

ص: 165

به راستی، چرا قاتلان عثمان، امیر مؤمنان علیه السلام را به کشتن او متهم کردند؟! علت این تهمت آشکار و ناروا چه بود و چه اهدافی را دنبال می کردند؟

آنها که به خوبی می دانستند امیر مؤمنان علیه السلام ، تا چه اندازه برای نجات عثمان تلاش کرد، پس چرا دست به این بهتان ناروازدند؟

بدون تردید، اهداف و انگیزه های سیاسی در پشت پرده بود که سران ناکثین و قاسطین را در جبهه ای واحد قرار داد تا دست به توطئه ای مشترک بزنند.

واقعیت های سیاسی نشان میدهد که علی علیه السلام تنها به این سبب گرفتار آن همه دشمنی ها و تهمت ها شد که خلافت را پذیرفت! و اگر این مقام را نمی پذیرفت، هیچ کس او را به کشتن عثمان متهم نمی کرد.((1))

از وقتی که امام علیه السلام خلافت مسلمانان را عهده دار شد، مسئولیت خون عثمان به گردن او افتاد! اگر علی علیه السلام ، پس از عثمان، به مقام خلافت نمی رسید، در دل هیچ کس از خاندان بنی امیه خطور نمی کرد که علی علیه السلام ، در قضیه عثمان دست داشته است.((2))

به گفتۀ «ابن سیرین» تا زمانی که مردم با علی علیه السلام بیعت نکرده بودند، او متهم به ریختن خون عثمان نشده بود و زمانی که با او بیعت کردند، او را متهم کردند.((3))

ص: 166

درخواست خون عثمان، تنها برای قصاص قاتلان او نبود بلکه برای گرفتن انتقام خون او بود در حالی که قصاص، اجرای فرمان الهی است اما انتقام، اجرای سنت نژادپرستانه جاهلی است و به کار بردن واژه انتقام، برای خونخواهی عثمان، از روزهای آغازین خلافت امام علیه السلام رایج شد.((1))

امام علیه السلام می کوشید تا آرامش حاکم شود و پایه های حکومت قوام یابد، آن وقت حکم قصاص را اجرا کند اما این کار برای قاتلان عثمان خوشایند نبود.

عثمان، آماده کرده بود و برای همین زمینه ی کشتن او را فراهم کرد.

در پایان نیز، به چگونگی برخورد امام علیه السلام با عثمان و انتقادهای اصلاحی او به عثمان و این که چرا علی علیه السلام را متهم به کشتن عثمان کردند، پرداختیم.

ص: 168

ص: 170

ب) شریک بن أعور، بر معاویه وارد شد. معاویه گفت: همانا تو صورت زشتی داری و زیبا بهتر از زشت است، نام تو شریک است و خداوند شریک ندارد، پدرت اعور است و یک چشم دارد و صحیح بهتر از اعور است. با این حال چگونه سید قوم خود شدی؟

شریک گفت: نام تو معاویه است و آن نام سگ ماده است که عوعو می کند، تا سگان نر به طلب او بیایند، تو پسر

صخر هستی و سهل و همواری بهتر از صخر است؛ و جد تو «حرب» است و سِلم بهتر از حرب است؛ تو پسر امیّه هستی و آن تصغیر «أمه» است. با این حال، چگونه امیر المؤمنین شدی؟!

از کاخ معاویه بیرون آمد و این اشعار را سرود:

أیشتمنی معاویة بن

وحولی من ذوی یزن لیوثٌ

یعیِّر بالدساسة منسفاهٍ

وسیفی صارم و معی لسانی

ضراغمة تهشُّ الی الطعانی

و ربّات الحجال من الغوانی((1))

آیا معاویهْ بن حرب به من دشنام می دهد، در حالی که شمشیر برّان و زبان گویا با من است و در کنار من، شیران قبیله ذی یزن هستند؛ شیرانی که در برابر حمله ها با نشاطند، او از روی سفاهت از من عیبجویی می کند و... .

ص: 172

مورد توجه پدر بود اما چون عبدالدار فرزند ارشد قصی بود، وصیت کرد تمام مناصب او، پس از مرگش به عهده وی باشد. عبد مناف، به دلیل برخورداری از فضایل نفسانی، دارای شهرت و محبوبیت بیشتری در میان مردم بود و در حقیقت، آیینه تمام نمای صفات معنوی و فضایل روحی پدرش به شمار می آمد.((1))

شمشیر آنهارا از هم جدا کنند. پس از این قضیه، این سخن بر سر زبانها افتاد که بین آن دو برادر، تا ابد شمشیر حکمفرما خواهد بود.((1))

این پیشگویی، درست بود؛ زیرا دیری نپایید که اختلاف نظر، عقیده و روش سران این دو خاندان، به جایی رسید که جوی های خون و جسدهای کشتگان از پیروان طرفین هم، نتوانست این فاصله عمیق را پُر کند!

عبد شمس، در میان فرزندان خود پسری داشت که پایه فتنه و اختلاف میان او و بنی هاشم را بنا گذاشت و پیوسته لهیب سرکش آن را دامن می زد. این پسر، کسی نبود جز «أمیهْ» بدنام و بدنهاد که تبار تبهکارش، بنابر اصل وراثت و پیروی از خُلق و خوی پدر، چنان عار و ننگی برای خود در تاریخ اسلام بر جای گذاشت که سرگذشت زشتکاری های جباران تاریخ را زنده کرد.

تاریخ نگاران، آغاز اختلاف و ستیز امیه، با عموی خود هاشم را این گونه نوشته اند:

قریش دو منصب بزرگ آن زمان، رفادت و سقایت((2)) را بر عهده هاشم - که در نیک نفسی و خیرخواهی سرآمد بود - گذاشتند. از این رو امیه با هاشم، به مبارزه پرداخت.

ص: 175

هاشم که نام اصلی اش «عمرو» بود، هر ساله، تا پایان مناسک حج از آنها پذیرایی می کرد از این رو شهرت فراگیر و منزلت اجتماعی بالایی به دست آورد. امیه، برادرزاده او، از شدت حسد، در صدد برآمد تا در این کار، با هاشم به رقابت برخیزد اما موفق نشد! و مورد استهزاء و شماتت قرار گرفت و از هاشم درخواست منافره نمود.((1))

هاشم به دلیل غنای شخصیتی که داشت، امتناع کرد اما در اثر اصرار امیه، به این کار تن داد و شرط کرد که اگر داوری به نفع او تمام شد، امیه 50 شتر سیاه چشم، برای خرج مردم مکه به او تحویل دهد و علاوه بر این، ده سال، از مکه، جلای وطن کند.

کاهن بن حبیب خزاعی - جدّ عمرو بن حُمُق خزاعی، صحابی بزرگواری که با فجیع ترین وضع، به دست معاویه شهید شد - برای داوری در این کار تعیین شد. او رأی خود را این گونه بیان کرد: سوگند به ماه تابان و ستاره های درخشان و بارانهای ریزان و پرندگان آسمان و سیر رهروان در پستی و بلندی های بیابان که هاشم در بزرگواری سرآمد نزدیکان است.

امیه محکوم شد، هاشم شتران را گرفت و برای مردم مکه نحر کرد و امیه نیز به شام رفت و 10 سال در آنجا ماند.((2))

امیه، علاوه بر داشتن بد اندیشی و حسادت، بزهکار و منحرف نیز بود. او زمانی در مکه متعرض زنی از قبیله بنی زهره شد، که در

ص: 176

نتیجه، درگیری قبیله ای به وجود آمد و اگر بزرگان دو طرف نبودند، درگیری خونین واقع می شد.((1))

امیه در دوران جوانی، پیوسته سر راه حاجیان کمین میکرد و دارایی آنها را به غارت می برد و مردم به سخریه، او را نگهبان حاجیان می نامیدند.((2))

گذشته از این، امیه در جاهلیت، دست به کاری زد که در میان عرب سابقه نداشت. او در زمان حیات خود، همسرش را به ابوعمرو، یکی از پسرانش تزویج

کرد و با این کار، مورد سرزنش مردم قرار گرفت.((3))

قتل آن یهودی تحریک کرد و گفت: پس از کشتن، اموال او را تصاحب کنید. که کسی به خونخواهی او بر نخواهد خاست. در اثر این تحریکات، دو تن از جوانان قریش، یهودی تاجر را کشتند. عبدالمطلب که همسایه او بود، پس از آگاهی از چگونگی ماجرا، حرب را ملامت کرد و به خونخواهی همسایه اش پرداخت.

سرانجام کار به منافره و حکمیت کشید و نجاشی، پادشاه حبشه را برای این کار برگزیدند اما نجاشی نپذیرفت. آنان نیز نُفیل بن عبدالعُزّا - جد عمر بن خطاب را که یکی از داوران محاکم عرب بود - انتخاب کردند. نُفیل به نفع عبدالمطلب رأی داد. عبدالمطلب ضمن قطع ارتباط با حرب، یکصد شتر از او گرفت و به پسر عموی یهودی یاد شده داد و اموال ربوده شده مقتول را از قاتلان او باز پس گرفت و قدری از مال خود نیز به آن افزود و به وارثین مقتول داد.((1))

حرب در میان فرزندان خود، دختر و پسری داشت که هر کدام در بد اندیشی، خبث طینت ورفتار ناهنجار و ننگین شهره تاریخ شدند و تا دامنه قیامت، بدنامی آنها زبانزد خواهد بود.

دختر حرب «ام جمیل» همسر ابولهب است که تا آخرین دقایق عمر خود، از هیچ آزاری به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دریغ نورزید و سرانجام در کتاب خدا «هیزم کش» نامیده شد و پسرش ابوسفیان، پدر معاویه است، که در فصل اول به شرح کوتاهی از زندگی سراسر دشمنی او با اسلام و پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، پرداختیم و دیدیم که

ص: 178

او تا آخرین نفس و با سرسختی تمام، در مقابل پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و نشر تعالیم عالیه او مقاومت کرد و تا پایان زندگی، از نفاق و دو رویی دست بر نداشت.

چنانچه مهاجران و انصار در حالی با تو بیعت می کردند که تو از خون عثمان بری بودی، در آن صورت خلافت تو بسان خلافت سه خلیفه قبلی بود اما تو مهاجران را به ریختن خون عثمان تحریک کردی و انصار را از حمایت او باز داشتی! در نتیجه، جاهل از تو اطاعت کرد و ناتوان، توانا شد. مردم شام تصمیم گرفته اند که با تو بجنگند، تا هنگامی که قاتلان عثمان را به آنها تحویل دهی. هرگاه چنین کنی، مسئله خلافت، در شورای مسلمین مطرح می شود. به جانم سوگند که وضع تو با من مانند وضع تو با طلحه و زبیر نیست؛ زیرا آنها با تو بیعت کرده بودند اما من بیعت نکرده ام ومردم شام مانند مردم بصره نیستند، هر چند مردم بصره با تو بیعت کرده و از تو اطاعت کرده اند در حالی که مردم شام خلافت تو را نپذیرفته و از تو اطاعت نمی کنند اما افتخارات تو را در اسلام و قرابت تو را با رسول خدا و موقعیت تو را در میان قریش، هرگز انکار نمی کنم.((1))

امیر مؤمنان به نامه ی پر از نیرنگ معاویه - که در پیشبرد اهداف خود، از ایراد هر نوع تهمت بر رقیب خودداری نمی کرد - چنین پاسخ داد:

نامه ی شخصی به دستم رسید که نه فکری دارد که او را هدایت کند و نه پیشوایی که او را به راه آورد. هوی و هوس او را فراخوانده و او اجابت کرده و از آن پیروی کرده است. گمان کردی که کار من درباره ی عثمان بیعت مرا بر تو باطل کرده است... درباره قتل عثمان، نه دستوری داده ام که خطای در فرمان، مرا بگیرد و نه

ص: 180

او را کشته ام تا قصاص بر من واجب شود... این که می گویی قاتلان عثمان را تحویل تو بدهم، سخن بس نا به جایی است. تو را چه به عثمان؟ تو مردی از بنی امیه هستی و فرزندان عثمان بر این کار از تو شایسته ترند... اما داوری تو در مورد مردم شام، بصره، طلحه و زبیر بی پایه است و در همه حکم یکی است. زیرا یک بیعت همگانی بود و قابل تجدید نظر نیست و خیار فسخ ندارد اما اصرار تو بر اتهام من، درباره قتل عثمان، هرگز آن را از راه حق نگفتی و خبری در این باره به تو نرسیده است.

فضیلت و نزدیکی مرا با پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و شرف مرا، در میان قریش پذیرفتی به جانم سوگند، اگر می توانستی آنها را نیز انکار می کردی.((1))

نامه ی پُر اتهام معاویه و داوری های نادرست او، به خوبی نشان میدهد که تمام تلاش او، نپذیرفتن بیعت و حکومت امیر مؤمنان علیه السلام بوده است، که با پاسخ روشن گر و قاطع امام علیه السلام روبرو شد.

اینک به نامه های معاویه به تعدادی از سران صحابه و پاسخ آنها اشاره می کنیم:

ما خواهان خون عثمان هستیم. اگر علی علیه السلام ، قاتلان عثمان را به ما بدهد، ما از او دست بر می داریم و آنگاه مسئله خلافت را مانند عمر بن خطاب، به صورت شورادر میان مسلمانان مطرح می کنیم. ما هرگز خواهان خلافت نبوده و نیستیم (!). ما از تو می خواهیم که به پا خیزی و ما را در این راه کمک کنی.((1))

دیگری نداشت. او می کوشید با دست گذاشتن روی نقاط قوت مخاطبان، آنها را به مخالفت با امام علیه السلام بر انگیزد؛ او فرزند عمر را برای بدست گرفتن خلافت می خواند. زیرا او ناظر شورا بوده است؛ به سعد وقاص نیز - که عضو شورای شش نفره و همتای طلحه و زبیر بود - این نکته را یادآوری می کرد؛ محمد بن مسلم را، قهرمان انصار و بسیج کننده مهاجران می خواند و یاد آور شد که برای جبران حمایت نکردن از عثمان، هم اکنون به یاری او بر خیزند که ولیّ دم عثمان است!!

معاویه به دلیل دشمنی دیرینه میان دو قبیله قریش نه تنها حاضر نبود با امیر مؤمنان علیه السلام بیعت کند و حکومت او را بپذیرد بلکه با تمام توان به مقابله با آن حضرت برخاست.

تسلیم فرود نیاورد. معاویه هم خود را می شناخت و هم مردمی را که قرار بود بر آنها حکومت کند. او دریافته بود که اندیشه این مردم، جز حول مصالح شخصی و مادی و پیروی از خواسته های نفسانی، نمی چرخد و ازدین و اصلاح و پیشرفت، تا جایی دم می زد که با این گونه خواسته های آنها سازگار باشد.

به این داستان توجه کنید:

معاویه، در دوران کودکی، با جمعی از همسالان خود، مشغول بازی بود. فردی از آنجا گذشت و چشمش به معاویه افتاد. با تیزبینی که داشت، لحظه ا ی به دقت به او نگریست. سپس گفت: گمان می کنم این کودک، روزی بر مردم خود حکومت و فرمانروایی کند! هند که آنجا در کنار معاویه ایستاده بود، گفت: در مرگ او گریه سر دهم، اگر جز این باشد، و روزی بر مردم خود حکومت نکند.((1))

در آغاز جوانی معاویه آنگاه که خبر مرگ برادرش یزید بن ابی سفیان به هند رسید، شخصی نزد هند آمد و او را تسلیت داد و گفت: اگر ما یزید را از دست دادیم، در عوض شخصی مانند معاویه را داریم که جانشین او باشد. هند در پاسخ گفت: معاویه جانشین کسی نیست، به خدا قسم اگر همه ی نژاد عرب را در یک جا گرد آورند و معاویه را در میان آنان قرار دهند، او با برازندگی تمام می تواند از میان آنها سر بر آورد و خودنمایی کند.((2))

بدیهی است کسی که پیوسته این گونه تلقینات به او تزریق می شد و به

ص: 185

صورت آرزوهای دور و دراز در نهانگاه میل و شهواتش در می آمد، هرگز نه تنها در راه رسیدن به آن آرام نمی گرفت بلکه همواره در صدد بود تا راه تسلط و حکومت بر مردم را پیدا کرده و در هموار کردن آن راه بکوشد و در پیمودن آن، از هیچ گونه سعی و اقدامی دریغ نورزد. به ویژه این که پدر و مادر مکار او، هر لحظه روح و فکر او را در پیمودن این راه آماده می کردند و پیوسته با

حیله و نقشه های ماهرانه، او را راهنمایی کرد و پند و اندرز می دادند!

به این داستان توجه کنید:

زمانی که معاویه - از طرف عمر - ولایت شام را بر عهده داشت، به دیدن پدر و مادرش آمد. مادرش به او گفت: پسرم! کم اتفاق می افتد که زنی آزاده، فرزندی مانند تو بزاید، اکنون که این مرد (عمر) تو را به حکومت بر شام برگزیده است، سعی کن در کارهای خود طبق فرمان او عمل کنی، چه طبق میل تو باشد و چه نباشد. معاویه سپس، پیش پدرش رفت. او نیز به معاویه اندرز داد و گفت: فرزند! این گروه مهاجر و انصار از ما پیش افتاده، ما را عقب رانده اند. این پیشرفت، سبب شهرت آنها و عقب ماندگی ما سبب گمنامی ما شد در نتیجه، ما تابع آنها شدیم و آنها سرور و فرمانروای ما شدند. اکنون که چنین کار بزرگی را بر عهده ی تو گذاشته اند، هیچگاه ازفرمان آنها سرپیچی نکن؛ زیرا تو راهی را در پیش گرفته ای که رسیدن به سر منزل مقصود برایت بسیار مشکل است و اگر روزی به مقصد برسی، سخت مورد رقابت و هم چشمی دیگران خواهی بود.

ص: 186

معاویه می گوید: من از سخنان پدر و مادرم - که در لفظ اختلاف داشت اما در معنا یکی بود - بسیار در شگفت شدم.((1))

بدین ترتیب معاویه برای رسیدن به حکومت و جبران شکستها و ناکامی های پدرش ابوسفیان و بازگرداندن فرمانروایی و ریاستی که او یکباره از دست داده بود، پیوسته مورد تشویق و تحریص پدر و مادرش قرار می گرفت. شاید راهیابی معاویه در دستگاه پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم - که با درخواست ابوسفیان، در شمار نویسندگان حضرت صلی الله علیه و آله وسلم قرار گرفت - جزیی از همین نقشه بود.

هستم که سر آنان را شکافتم. امروز همان شمشیر با من است، و با همان قلب، با دشمنانم ملاقات می کنم؛ نه بدعتی در دین گذاشته و نه پیامبر جدیدی برگزیده ام؛ من بر همان راه راست الهی قرار دارم که شما با اکراه پذیرفته و با اختیار رهایش کرده بودید!

یا در پاسخ نامه معاویه می نویسد:

«...وَ عِنْدِی السَّیْفُ الَّذِی أَعْضَضْتُهُ بِجَدِّکَ وَ خَالِکَ وَ أخِیکَ فی وَاحِدٍ».((1))

... و در نزد من همان شمشیری است که در جنگ بدر، بر پیکر جدّ و دایی و برادرت((2)) فرود آوردم.

آری! معاویه علاوه بر دشمنی که با اسلام و پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم داشت، کینه های نهفته از امیر مؤمنان علیه السلام را نیز بر سینه داشت.

«ابن ابی الحدید» می نویسد:

معاویه از گذشته ها، بُغض علی علیه السلام را در دل داشت و به شدّت از او روی گردان بود. چرا این گونه نباشد که علی علیه السلام ، برادرش حنظله، و دایی اش، ولید بن عتبه را در روز بدر کشت، و عمویش حمزه را در قتل عتبه، جد معاویه یاری داد و تعداد زیادی از عموزاده های، او از بنی عبد شمس را کُشت و بزرگان و قهرمانان آنان را به خاک افکند.((3))

ص: 189

یکی از جدی ترین عوامل مخالفت برخی افراد و گروه ها با امام علی علیه السلام ، کینه های نهفته از دوران جاهلیت، در عصر نبوی بود. از این رو مسلمان شده های پس از فتح مکه، به ویژه بنی امیه، که افراد زیادی از آنها به دست علی علیه السلام ، در غزوات عصر رسالت کشته شده بودند، این کینه ها را در سینه نگه داشتند تا بر ضد علی علیه السلام استفاده کنند.

خود حضرت علیه السلام ، در این باره فرمود:

مردم! این فتنه به خاطر دشمنی های بدر، کینه های اُحد و عقده های جاهلیت است.((1))

روزی عمر بن خطاب، به سعید بن عاص اموی گفت: چرا از من فاصله می گیری و روی گردان هستی؟ شاید فکر می کنی من پدرت را کشتم، من پدرت را نکشتم، بلکه علی بن ابی طالب اورا کشت.((2))

در یکی از روزهای جنگ صفین، گروهی از سران سپاه شام، نزد معاویه آمدند و از شجاعت علی علیه السلام گفتند. معاویه گفت: نزد ما کسی نیست مگر اینکه پدر، برادر و یا فرزندش، در جنگ بدر کشته شده باشد.

ای ولید! پدرت روز بدر، و ای ابوالاعور! عمویت در احد، وای فرزندان طلحه! پدر شما در جنگ جمل کشته شدند. پس همه شما بر علی علیه السلام هجوم

ص: 190

ببرید و خون خود را از او بگیرید و سینه های خود را شفا دهید.((1))

معاویه نه تنها خودش، داغ کشتگان کافرش را به دل داشت و پیوسته آتش کینه و انتقام از امیر مؤمنان علیه السلام در دل او شعله ور بود بلکه تلاش میکرد تا کسانی را که بستگانشان دررویارویی با اسلام و به دست علی علیه السلام کشته شده بودند، در جنگ با امام علیه السلام بسیج کند.

اگر صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و شجاعان عرب که طرفدار علی علیه السلام بودند - برای خلافت آن حضرت تلاش نمی کردند، خلافت به امام علیه السلام نمی رسید. چون خلافت به طلحه و زبیر نرسید، آن رخنه بزرگ در خلافت آن حضرت را پدید آورده، عایشه را به عراق بردند و فتنه جمل بر پا شد.((1))

«ابن ابی الحدید» شورای شش نفره عمر را سرچشمۀ تمام فتنه های تاریخ اسلام و فتنه هایی می داند که تا پایان دنیا به وقوع خواهد پیوست؛ زیرا این شورا با ایجاد توهّم شایستگی خلافت در بین اعضای شورا، مشکلات بسیاری به بار آورد.((2))

شیخ مفید می نویسد:

طلحه و زبیر، با این یقین که پس از عثمان خلافت به آنها خواهد رسید، او را به قتل رساندند و هنگامی که مردم با امیر مؤمنان علیه السلام بیعت کردند، آرزوهای آن دو، در زمامداری برمردم، بر باد رفت، از این رو تصمیم به جنگ با آن حضرت گرفتند.((3))

شورا در ذهن طلحه و زبیر، این توهم را ایجاد کرده بود که آنها نیز شایستگی خلافت بر مسلمانان را دارند و همین امر سبب تفاخر آنها و در نتیجه ستیز با علی علیه السلام شد.((4))

ص: 193

بررسی سوابق سیاسی طلحه و زبیر - از زمان خلفای نخستین - نشانگر حب جاه و ریاست طلبی آن دو است؛ آنها در سایه روابط حسنه با عثمان، به مال و منال فراوانی دست یافته بودند. طلحه در شورای خلافت، به عثمان رأی داد.((1))

زبیر نیز رابطه خوبی با عثمان داشت حتی در برهه ای از زمان، عثمان او را به وصایت خود برگزیده بود.((2))

با این همه آن دو برای رسیدن به خلافت و قدرت، در سلک مخالفان درجه اوّل عثمان در آمدند و در کشتن او کوشیدند!

شدند و این مسئله غباری از تردید و دودلی بر دیدگان آنان افکند و آنها را از مسیر درست باز داشت.

دسته دوم: طلحه و زبیر و هواداران آنها بودند که با فریب عایشه - همسر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم که به خودخواهی و کینه توزی نسبت به اهل بیت علیهم السلام مشهور بود - در برابر امام علیه السلام شمشیر کشیدند. این دو همان گونه که بیان شد، به سبب هم چشمی و طمع ورزی به حکومت و بیت المال مسلمانان، پیمان خود را با امام علیه السلام زیر پا گذاشته و جنگ جمل را به راه انداختند.

دسته سوم: سومین قطب مخالفان امام علی علیه السلام ، معاویه است که مرکز حکومتش فرسنگها از مرکز خلافت آن حضرت دور بود و همچنان با روش فریبکارانه و شیطنت آمیز خود و با برانگیختن عواطف مردم شام - به وسیله پیراهن خون آلود عثمان و انگشتان بریدۀ نائله همسر او و با فرستادن نامه و پیام تحریک آمیز به اطراف، تطمیع و تحریص قدرت طلبان و زر اندوزانی چون طلحه و زبیر - علیه امام علیه السلام دست به کار شد و با نقشه های دقیق و مکارانه اش از هر واقعه به نفع خود،بهره برداری کرد.((1))

پس از کشته شدن عثمان و آغاز خلافت امام علیه السلام ، معاویه تمام تلاش و توان خود را در برانگیختن مخالفان امام علیه السلام و قیام آنها برضد امام به کار بست. معاویه در آن روزها، پی درپی به گروهی از صحابه و مردم سرشناس و مؤثری که در

ص: 195

مدینه بودند، نامه می نوشت و هر یک را به تناسب وضع فکری و روحی او به شورش علیه امام علیه السلام تحریک می کرد.

معاویه با نامه هایی که به طلحه و زبیر نوشت، آنها را با وعده های فریبنده و مکر آمیز، حسّ آزمندی و خودخواهی آنان را برانگیخت و وادار به مخالفت با امام علیه السلام کرد.

در واقع، مهم ترین نقش معاویه در جنگ جمل، تحریک و دلگرم کردن طلحه و زبیر، برای به دست گرفتن خلافت است.

امیر مؤمنان علیه السلام می فرماید: معاویه از شام، برای آن دو نامه نوشت و با آن نامه آنها را فریب داد، آنها آن را از من کتمان کردند.((1))

نامه های معاویه به طلحه و زبیر با مهارت و آگاهی و شناخت کافی از شخصیت و ریاست طلبی آن دو تنظیم شده بود. از این رو معاویه برای فریب و ارضای تمایلات نفسانی طلحه و زبیر، نامه هایی سرشار از تعریف و تمجید به آن دو می نوشت و آنها را برای به دست گرفتن خلافت تشویق می کرد و آمادگی خود و منطقه زیر سلطه اش را برای همکاری با آنها در رسیدن به مقام خلافت و قائم مقامی، اعلام می کرد.((2))

نامه معاویه به زبیر:

به نام خدا، این نامه ای است برای امیرالمؤمنین زبیر، از جانب

ص: 196

معاویهْ بن ابی سفیان! سلام بر تو باد. من برای تو از مردم شام بیعت خواسته ام و آنان یکپارچه در اطاعت و فرمان تو سر نهاده اند! اکنون تویی و دو شهر کوفه و بصره، مواظب باش تا پسر ابوطالب، آن دو شهر را از تونرباید! که بدون آن دو، کاری از پیش نخواهی برد. بدان که من پس از تو، برای طلحه نیز بیعت گرفته ام! در این صورت، هر دو قیام کنید و مردم را به خونخواهی عثمان بخوانید و وانمود کنید که برای این کار، قیام کرده اید! کار را به مسامحه نگذرانید وجدی باشید. خدا شما را پیروز و دشمن شما را خوار گرداند!

وقتی این نامه به زبیر رسید، خرسند شد و طلحه را از آن آگاه کرد. آن دو در خیر خواهی معاویه برای خود، تردید نکردند!! و از همین جا در مقابل امیر مؤمنان علیه السلام ، عَلَم مخالفت برافراشتند.((1))

معاویه در نامه ی دیگری، پس از ستایش فراوان از زبیر، می نویسد:

ای زبیر! پدر تو عوام فرزند خویلد، پدر خدیجه کبرا، ام المؤمنین بود و تو پسر عمه رسول خدا هستی، تو از حواریون آن حضرتی، تو داماد ابوبکر و فارس خدا هستی. تو در راه خدا جهاد کردی و خون دادی؛ تو با شمشیر برنده مانند شیر بیشه و اژدهای دمنده با نیروی ایمان و استواری یقین در راه اسلام جا نفشانی کردی؛ تو از عشره مبشّره به بهشت هستی! و عمر تو را به عضویت در شورای خلافت منصوب کرد.

بدانکه رعیت، مانند گوسفندان بی چوپان، متفرق شده اند. خدا تو را

ص: 197

رحمت کند، برای حفظ خونها شتاب و سرعت به خرج ده، پیش از اینکه فتنه بزرگ و حل آن محال گردد، این پراکندگی را گرد آور. اکنون رعیت، چون کشتی بی بادبان، در شرف غرق شدن است؛ برای یکپارچگی اُمت دامن

همت به کمر زن! من امر خلافت را برای تو و طلحه استوار کردم که خلافت برای تو و پس از تو برای طلحه باشد.((1))

معاویه در نامه ای به طلحه نوشت:

ای طلحه! تو کمتر از همه قریش، خون قریش را ریختی، به علاوه صاحب صورتی با وجاهت، دستی با سخاوت و زبانی با فصاحت هستی؛ تو یادگار خلفای گذشته هستی؛ تو برادر ابوبکری؛ او از قبیله تیم بود و تو نیز از همان قبیله هستی؛ تو پنجمین نفر از عشره مبشّره به بهشت هستی؛ و جلادت و جانبازی تو در جهاد روز اُحد فراموش ناشدنی است؛ خدا تو را رحمت کند، به سوی کاری که رعیت به آن محتاج و منتظرند شتاب کن تا قلاده ی اطاعت تو را به گردن بگیرند!!

این امری است که تخلف از آن برای تو جایز نیست و خداوند از تو راضی نشود، مگر به قیام به این امر!

بدان که من این امر را برای تو محکم کرده ام و زبیر در فضلیت بر تو مقدم نیست و شما دو نفر هر کدام را مقدم داشتید، او امام است! و پس از او، امامت مختص آن دیگری است. خداوند تو را به راه هدایت موفق بدارد!! و رشد و موفقیت را به تو ارزانی دارد!((2))

ص: 198

آری! معاویه با این نیرنگ سیاسی، آن دو پیر دنیا دوست را که اصالت ایمانی و جهادی گذشته خود را در پای خواسته های نفسانی خود قربانی کرده بودند، وادار کرد تا در برابر امام زمان شان بایستند و با همان دستی که چند روز پیش با او بیعت کرده بودند، با همان دست، شمشیر به روی او بکشند! قدرت و حکومت دوستی، همه روزنه ها را به روی وجدان و ایمان آنها بسته بود.

امیر مؤمنان علیه السلام در این باره می فرماید:

«کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا یَرْجُوا الأَمْرَ لَهُ وَ یَعْطِفُهُ عَلَیْهِ دُونَ صَاحِبِهِ لَا یَمُتَّانِ إِلَی اللَّهِ بِحَبْلٍ وَ لَا یَمُدَّانِ إِلَیْهِ بِسَبَبٍ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا حَامِلُ ضَبٍّ لِصَاحِبِهِ وَ عَمَّا قَلِیلٍ یُکْشَفُ قِنَاعُهُ بِهِ وَ اللَّهِ لَئِنْ أَصَابُوا الَّذِی یُرِیدُونَ لَیَنْتَزِعَنَّ هَذَا نَفْسَ هَذَا وَ لَیَأْتِیَنَّ هَذَا عَلَی هَذَا».((1))

هر کدام از طلحه و زبیر، امیدوار است که حکومت را به دست آورد و دیده به آن دوخته و رفیق خود را به حساب نمی آورد. آن دو، نه به رشتة الهی چنگ زده اند و نه با وسیله ای به خدا روی آورده اند. هر کدام بار کینه رفیق خود را به دوش می کشد که به زودی، پرده از روی آن کنار خواهد رفت.

به خدا سوگند! اگر به آنچه می خواهند برسند، این جانِ آن را می گیرد، و آن، این را از پای در خواهد آورد.

امیر مؤمنان علیه السلام حالات روحی ناکثان را این گونه توصیف می کند:

«...وَ إِنَّهَا لَلْفِئَةُ الْبَاغِیَةُ فِیهَا الْحَمَأُ وَ الْحُمَّةُ وَ الشُّبْهَةُ الْمُغْدِفَةُ وَ إِنَّ الْأَمْرَ

ص: 199

لَوَاضِحٌ وَ قَدْ زَاحَ الْبَاطِلُ عَنْ نِصَابِهِ وَ انْقَطَعَ لِسَانُهُ عَنْ شَغْبِهِ...».((1))

همانا ناکثان، گروهی سرکش و ستمگرند که دلهاشان چون شب، ظلمانی و پر از خشم و کینه، و زهر عقرب و شبهات است. در حالی که حقیقت، پدیدار، و باطل، ریشه کن شده، و زبانش از حرکت برضد حق، فرو مانده است.

امام علیه السلام با این شناخت عمیق از طلحه و زبیر، درخواست آن دو را برای واگذاری حکومت کوفه و بصره نپذیرفت؛ زیرا افرادی با این ویژگیها و سابقه - که هدفی جز بر آوردن خواهش های نفسانی خود نداشتند و در این راه از انجام هیچ کاری فروگذارنمی کردند- نمی توانستند مورد اعتماد حضرت علیه السلام قرار بگیرند. امام علیه السلام در گفتگو با محمد بن طلحه، نگرانی خود را از انتصاب طلحه و زبیر به مناصب بالای حکومتی ابراز کرده، ضمن اعلام پاسخ منفی می فرماید: نه، به خدا سوگند که در آن صورت، فساد همانند کرم در همه جا رخته می کند و عرصه گیتی از همه جانب، بر من تنگ می شود.((2))

از طرفی معاویه، نیمه غربی قلمرو خلافت را در دست داشت و این مناطق، به صورت مستقل و خارج از نفوذ مدینه اداره میشد. در این وضعیت آشفته، سپردن نیمه شرقی خلافت به کسانی همانند طلحه و زبیر - که اهدافشان از پیش آشکار بود - صلاح نبود.((1))

فجایعی که در جنگ جمل رخ داد، نشان داد که موضع امام علی علیه السلام در عدم انتصاب آن دو، چه قدر دور اندیشانه بوده است. این سیاست های اصولی و کارآمد، قلمرو شرقی و غربی جهان اسلام را به جز شام، ضمیمه حکومت اسلامی کرد. شام نیز در آستانه سقوط بود که توطئه های معاویه، تقدیر دیگری را برای خلافت اسلامی رقم زد و جهان را از انوار پر فیض علوی محروم کرد.((2))

آری! طلحه و زبیر با فریب معاویه، بیعت با امام علیه السلام را نقص کردند. این دو پیر ریاست طلب، در آغاز چرب زبانی های معاویه را باور کرده بودند اما در اثنای غائله، متوجه شدند که در ورای این تعارف های نوشته شده طاغوت شام، حقایق دیگری نهفته است.((3))

با این حال، به خاطر گرفتار شدن در دور باطل و گرداب هوس، به همکاری با معاویه ادامه دادند و همواره به توان شیطانی او - در ظلم و ستم بر امام علی علیه السلام و یاران او - امید بسته بودند.

ص: 201

به نوشته شیخ مفید، در کشاکش درگیری های داخلی ناکثان، زبیر تهدید کرد که به سوی معاویه خواهد شتافت.((1)) امّا سرانجام، قربانی مطامع نفسانی خود و اهداف راه بردی و کینه توزی امویان شد.((2))

همانا کسانی با من بیعت کرده اند که با ابوبکر و عمر و عثمان، با همان شرایط بیعت کردند، پس آنکه در بیعت حضور داشت، نمی تواند خلیفه دیگری برگزیند و آن کس که غایب بود، نمی تواند بیعت مردم را نپذیرد.

همانا شورای مسلمانان از آن مهاجران و انصار است، پس اگر بر امامت کسی گرد آمدند و او را امام خود خواندند، خشنودی خدا هم در آن است. حال اگر کسی کار آنان را نکوهش کند یا بدعتی پدید آورد، او را به جایگاه بیعت قانونی باز می گردانند. اگر سر باز زد با اوپیکار می کنند؛ زیرا به راه مسلمانان نرفته خدا هم او را در گمراهی اش رها می کند. به جانم سوگند! ای معاویه! اگر به دور از هوای نفس به دیده عقل بنگری خواهی دید که من نسبت به خون عثمان پاک ترین افراد هستم و می دانی که من از ماجرا دور بوده ام مگر اینکه از راه خیانت مرا متهم کنی و حق آشکاری را بپوشانی. والسّلام!

وقتی نامه به معاویه رسید، سخت در حیرت فرو رفت. او در تمام عمر خود به چنین بن بست حیرت انگیزی گرفتار نشده بود. او زمانی که از مفاد نامه آگاه شد، در اندیشه ای گران فرو رفت و سپاه غم و اندوه در دل و سینه اش خیمه زد. چون شب فرا رسید، پیش خانواده اش رفت و در به روی خود فرو بست و ابیاتی را بدین گونه - که حاکی از بیم و هراس او بود - زمزمه می کرد:

تطاول لیلی واعترتنی وساوسی

أتانی جریر والحوادث جمّة

أکایده و السیف بینی و بینه

لِآتٍ اتی بالتّرهات البسابس

تلک التیفیها اجتداع المعاطس

و لست لاثواب الدنی بلابس

ص: 203

إنِ الشام اعطت طاعة بمنیّة

فإن یفعلوا اصدم علیاً بحبهة

وإنی لارجو خیر مانال نائل

تواصفها اشیاخها فی المجالس

تفتُّ علیه کل رطب و یابس

وما أنا من ملک العراق بآیس

تطاول لیلی واعترتنی

وساوسی أتانی جریر والحوادث جمّة

أکایده و السیف بینی و بینه

إنِ الشام اعطت طاعة بمنیّة

فإن یفعلوا اصدم علیاً بحبهة

وإنی لارجو خیر مانال نائل

لِآتٍ اتی بالتّرهات البسابس بتلک التیفیها اجتداع المعاطس و لست لاثواب الدنی بلابس

تواصفها اشیاخها فی المجالس

تفتُّ علیه کل رطب و یابس

وما أنا من ملک العراق بآیس

آه که این شب من چه ستم کار است، و این سپاه فکر و اندیشه، چگونه به من هجوم آورده اند، این چه پیامی نا به جاست! که جریر برایم آورده است و این چه پیشامدی است که عاقبت آن نبرد و کشتار است! اما من از راه فریب در می آیم و به ننگ تسلیم خود را گرفتار نمی کنم. اگر مردم شام آن گونه که مشهورند، مرا اطاعت می کردند، دست به شمشیر می زدم و با علی میجنگیدیم چندان که پایان آن نابودی همه چیز بود. با این وصف، من مأیوس نیستم و امیدوارم به آرزوهایم برسم.((1))

مردم به خونخواهی عثمان، مردم را در مسجد شام گرد آورد و به منبر رفت و پس از ستایش خود! گفت:

ای مردم! همه می دانید که من دست نشانده و عامل عمر بن خطاب و عثمان بن عفان، در شام هستم؛ و در مدت

حکومت خود، هیچ کس را گمراه نکردم!! از طرفی، همه می دانید که پس از درگذشت عثمان - که مظلوم کشته شد - من خونخواه او به شمار می آیم، اکنون دوست دارم بدانم که نظر شما چیست؟((1))

مردم شام گفته های او را تأیید کردند و موافقت خود را با خونخواهی عثمان اعلام کردند. سپس همه برخاستند و با معاویه بیعت کردند و اعلام کردند که در راه مطالبه خون عثمان، از هیچ گونه بذل جان و مالی دریغ نورزند!

در خلال همان روز، که جریر با یأس و سرگردانی منتظر پاسخ معاویه بود، معاویه به او گفت: پیشنهاد جدیدی دارم. به علی علیه السلام بنویس که بپذیرد شام و مصر، از آن من باشد و هر گاه مرگش فرا رسید، بیعت کسی را برگردن من نگذارد! من نیز در برابر اوتسلیم می شوم و خلافت او را به رسمیت می شناسم. جریر گفت: تو خود این را بنویس، من نیز می نویسم. معاویه نیرنگ خود را برای امام علیه السلام نوشت. امام علیه السلام که به هدف معاویه پی برده بود، در پاسخ نوشت:

... هدف معاویه این است که من در گردن او بیعتی نداشته باشم، تا هرچه می خواهد برگزیند و می خواهد تو را معطل نگه دارد تا مردم

ص: 205

شام را برای جنگ بیازماید. در همان روزهای نخست که من در مدینه بودم، مغیرهْ بن شعبه نظر داد که من معاویه را بر مقام خود ابقا کنم، اما من نپذیرفتم. خدا روزی را نیاورد که من افراد گمراه را به کمک بگیرم. اگر دست بیعت داد که هیچ، در غیر این صورت به سوی من بازگرد.((1))

به یکسره کردن کار وادار کن و با او برخورد قاطعی داشته باش. سپس او را در پذیرفتن جنگی که مردم را از خانه ها بیرون می کشد، یا تسلیمی با خواری، آزاد بگذار. پس اگر جنگ را برگزید، امان نامه او را بر زمین بکوب و اگر صلح خواست، از او بیعت بگیر.

جریر برای آخرین بار، پیش معاویه رفت و نامه ی امام علیه السلام را به او داد و ضمن سخنانی به او گفت: من این گونه دریافته ام که دل تو مرده و بین حق و باطل حیران مانده ای! شاید در انتظار چیزی هستی که در دست دیگران است؟!

معاویه که این بار سخنان جریر را قطعی و استوار یافت، گفت: در جلسه ی بعد جواب تو را خواهم داد و چون بیعت مردم شام با او صورت گرفت و افکار عمومی را با خود همراه ساخت، جریر را فرا خواند و گفت: دیگر کاری

با تو ندارم، نزد صاحبت برگرد! و نامه ای نوشت و برای امام علیه السلام فرستاد و آمادگی خود را برای جنگ با امام علیه السلام اعلام کرد!!((1))

از اینجا بود که معاویه خود را برای جنگ تمام عیار با امام علیه السلام آماده کرد و یکی از طولانی ترین جنگها در صدر اسلام را بر امیر مؤمنان علیه السلام و جامعه اسلامی تحمیل نمود؛ در این جنگ داخلی خون ده ها هزار مسلمان به زمین ریخت که سبب اصلی آن پسر هند بود.

ص: 207

5- سرانجام در سایه همین سیاست شیطانی، امام علیه السلام قربانی توطئه خوارج شد و در محراب عبادت به شهادت رسید.((1))

ویژگی چنان بر مردم شام مؤثر بود که از صفات خاصه و بارز آنان به شمار آمده و همواره به آن مشهور بودند.

ثعالبی - ادیب و نویسنده مشهور - مینویسد:

مردم شام در میان مردم سایر بلاد به طاعت و پیروی سلطان شهرت دارند و از این بابت ضرب المثل هستند! کار معاویه نیز به همین سبب رونق گرفت؛ زیرا شامیان پیوسته و چشم و گوش بسته از او تبعیت می کردند.

حجاج بن یوسف می گفت: از آن روز که هر چیزی در محل خود جایگزین شد، طاعت گفت: من در شام فرود می آیم! طاعون گفت: من نیز با تو هستم. برکت و فراوانی گفت: من در سرزمین عراق مسکن می گزینم، نفاق و دورویی گفت: من نیز همراه تو هستم؛ محبت و سلامت گفت: من در بادیه جایگزین می شوم؛ بدبختی و حرمان گفت: من هم با تو خواهم بود!

به همین دلیل شام همیشه منشأ طاعون های هولناک بوده که وصف آن در تاریخ ضبط است. این مثل در افواه مشهور است که دو - طاء - از ویژگی های شام است: طاعت و طاعون.((1))

در کتاب وقعهْ صفین آمده است:

پس از قتل عثمان، مردی به نام حجاج بن خزیم نزد معاویه آمد و به او گفت: ای معاویه! باید این مژده را به تو بدهم که سرانجام بر علی علیه السلام پیروز خواهی شد و او از تو شکست خواهد خورد! معاویه

ص: 211

پرسید: برای چه؟ گفت: برای آنکه در پی تو کسانی هستند که هر چه بگویی خاموش اند و هر فرمانی بدهی درباره ی آن از تو پرسش نمی کنند! اما با علی کسانی هستند که با سخنان او سخن می گویند و درباره ی هر چه فرمان دهد پرسش می کنند! در این صورت گروه اندک تو بر جماعت انبوه آنان برتری دارند!((1))

جاحظ نیز معتقد است:

دلیل شورش اهل عراق بر حاکمان و فرمان بری اهل شام از آنان این است که اهل عراق، صاحبان رأی و فطانت بودند. از این رو اهل بحث و مشاجره بودند و در بحث هم طعن، قدح و ترجیح بین مردان و تمایز بین رؤسا و اظهار عیوب حاکمان است.

امّا اهل شام، اهل تقلید و جمود بر یک فکر بودند اهل فکر و نظر نبودندو از پیش بینی و تحلیل مسایل عاجز بودند و اهل عراق پیوسته به نافرمانی وشورش علیه حاکمان مشهور بودند.((2))

خلاصه سخن اینکه به همان میزان که اهل شام، فرمان بران بدون قید و شرط بودند، کوفیان نیز سرکش، نافرمان و ناسپاس بودند؛ به گونه ای که حتی در برابر امام معصوم علیه السلام - که مجسّمه عدالت و مهربانی بود - نیز دست از این سرکشی و خیره سری برنداشتند!

ص: 212

به خدا قسم! آنچه گفتم واقعیتی است که شما از دانستن آن دورید و شایستگی درک آن را ندارید...

امام علیه السلام در سال 38 ه-.ق - که مردم را برای کمک به محمد بن ابی بکر در مصر فرا می خواند - در نکوهش یاران خود فرمود:

«أَحْمَدُ اللَّهَ عَلَی مَا قَضَی مِنْ أَمْرٍ وَ قَدَّرَ مِنْ فِعْلٍ وَ عَلَی ابْتِلَائِی بِکُمْ أَیَّتُهَا الْفِرْقَةُ الَّتِی إِذَا أَمَرْتُ لَمْ تُطِعْ وَ إِذَا دَعَوْتُ لَمْ تُجِبْ ... أَ مَا دِینٌ یَجْمَعُکُمْ وَ لَا حَمِیَّةٌ تَشْحَذُکُمْ أَ وَ لَیْسَ عَجَباً أَنَّ مُعَاوِیَةَ یَدْعُو الْجُفَاةَ الطَّغَامَ فَیَتَّبِعُونَهُ عَلَی غَیْرِ مَعُونَةٍ وَ لَا عَطَاءٍ وَ أَنَا أَدْعُوکُمْ وَ أَنْتُمْ تَرِیکَةُ الْإِسْلَامِ َ بَقِیَّةُ النَّاسِ إِلَی الْمَعُونَةِ أَوْ طَائِفَةٍ مِنَ الْعَطَاءِ فَتَفَرَّقُونَ عَنِّی وَ تَخْتَلِفُونَ عَلَیَّ ... وَ أَقْرِبْ بِقَوْمٍ مِنَ الْجَهْلِ بِاللَّهِ قَائِدُهُمْ مُعَاوِیَةُ وَ مُؤَدِّبُهُمُ ابْنُ النَّابِغَةِ».((1))

خدا را بر آنچه که خواسته و هر کار که مقدر فرمود، ستایش می کنم و او را به گرفتاریم به شما کوفیان می ستایم. ای مردمی که هر گاه فرمان دادم اطاعت نکردید و هر زمان شما را فرا خواندم، پاسخ ندادید. ...آیا دینی ندارید که شما را گرد آورد؟ آیا غیرتی نیست که شما را برای جنگ بسیج کند؟ آیا شگفت آور نیست که معاویه انسانهای جفا کار پست را می خواند و آنان بدون انتظار کمک و بخششی از او پیروی می کنند! و من شما را برای یاری می خوانم در حالی که شما بازماندگان اسلام و یادگار مسلمانان پیشین هستید. با کمک و عطا یا شما را دعوت می کنم، امّا از اطراف من پراکنده

ص: 214

می شوید و به تفرقه و اختلاف روی می آورید؟....

سوگند به خدا چه نادان مردمی هستند، [کسانی] که رهبر آنان معاویه، و آموزگارشان پسر نابغه باشد.

همچنین امام علیه السلام در جواب اعتراض اشعث بن قیس که گفت: ما را از حکمیت نهی کردی و سپس پذیرفتی! کدام یک از این دو کار درست است؟ امام علیه السلام دست به روی دست کوبید و با تأسف فرمود:

«هَذَا جَزَاءُ مَنْ تَرَکَ الْعُقْدَةَ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ أَنِّی حِینَ أَمَرْتُکُمْ بِهِ حَمَلْتُکُمْ عَلَی الْمَکْرُوهِ الَّذِی یَجْعَلُ اللَّهُ فِیهِ خَیْراً فَإِنِ اسْتَقَمْتُمْ هَدَیْتُکُمْ وَ إِنِ اعْوَجَجْتُمْ قَوَّمْتُکُمْ وَ إِنْ أَبَیْتُمْ تَدَارَکْتُکُمْ لَکَانَتِ الْوُثْقَی وَلَکِنْ بِمَنْ وَإِلَی مَنْ أُرِیدُ أَنْ أُدَاوِیَ بِکُمْ وَ أَنْتُمْ دَائِی کَنَاقِشِ الشَّوْکَةِ بِالشَّوْکَةِ وَهُوَ یَعْلَمُ أَنَّ ضَلْعَهَا مَعَهَا اللَّهُمَّ قَدْ مَلَّتْ أَطِبَّاءُ هَذَا الدَّاءِ الدَّوِیِّ وَ کَلَّتِ النَّزْعَةُ بِأَشْطَانِ الرَّکِیِّ...».((1))

این سزای کسی است که بیعت با امام خود را بشکند. به خدا سوگند! هنگامی که شما را به جنگ با معاویه فرا خواندم، خوشایندتان نبود اما خداوند خیر شما را در آن قرار داده بود؛ اگر مقاومت می کردید شما را راهنمایی می کردم و اگر به انحراف می رفتید شما را به راه راست بر می گرداندم؛ اگر سر باز می زدید، دوباره شما را برای مبارزه آماده می کردم، در آن صورت وضعیتی مطمئن داشتیم امّا دریغ، با کدام نیرو بجنگم؟ و به چه کسی اطمینان کنم؟ شگفتا! می خواهم به وسیله شما بیماریها را درمان کنم امّا شما

ص: 215

درد بی درمان من شده اید؛ کسی را می مانم که خار در پایش رفته و با خار دیگری می خواهد آن را بیرون کشد! در حالی که می داند خار در بدن او بیشتر شکند و بر جای ماند. خدایا! طبیب این درد جان فرسا به ستوه آمده و آب رسان این شوره زار ناتوان گشته است.

امام علیه السلام در یک سخنرانی در کوفه که حوادث سخت آینده را بیان می فرمود، در نکوهش کوفیان فرمود:

«مَا لِی أَرَاکُمْ أَشْبَاحاً بِلَا أَرْوَاحٍ وَ أَرْوَاحاً بِلَا أَشْبَاحٍ وَ نُسَّاکاً بِلَا صَلَاحٍ وَتُجَّاراً بِلَا أَرْبَاحٍ وَأَیْقَاظاً نُوَّماً وَشُهُوداً غُیَّباً وَنَاظِرَةً عَمْیَاءَ وَ سَامِعَةً صَمَّاءَ وَنَاطِقَةً بَکْمَاءَ رَایَةُ ضَلَالٍ قَدْ قَامَتْ عَلَی قُطْبِهَا وَ تَفَرَّقَتْ بِشُعَبِهَا تَکِیلُکُمْ بِصَاعِهَا وَ تَخْبِطُکُمْ بِبَاعِهَا قَائِدُهَا خَارِجٌ مِنَ الْمِلَّةِ قَائِمٌ عَلَی الضِّلَّةِ».((1))

مردم کوفه! چرا شما را پیکرهای بی ر وح، و روحهای بدون جسد می نگرم؟ چرا شما را عبادت کنندگان بدون صلاحیت، بازرگانی بدون سود و تجارت، بیدارانی خفته، حاضران غایب از صحنه، بینندگانی نابینا، شنوندگان کر و سخنگویان لال مشاهده می کنم؟

پرچم گمراهی بر پایه های خود برافراشته شده و طرفداران آن فراوان شما را با پیمانه خود می سنجد وسرکوب می کند، پرچمدارشان - معاویه - از ملت اسلام خارج و در راه گمراهی ایستاده است.

امیر مؤمنان علیه السلام پس از جنگ نهروان، در نکوهش یاران خود، در سال 38ه-.ق. که برای نبرد نهایی با معاویه سهل انگاری می ورزیدند، فرمود:

«یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ مُنِیتُ مِنْکُمْ بِثَلَاثٍ وَ اثْنَتَیْنِ صُمٌّ ذَوُو أَسْمَاعٍ وَ بُکْمٌ ذَوُو

ص: 216

کَلَامٍ وَ عُمْیٌ ذَوُو أَبْصَارٍ لَا أَحْرَارُ صِدْقٍ عِنْدَ اللِّقَاءِ وَ لَا إِخْوَانُ ثِقَةٍ عِنْدَ الْبَلَاءِ تَرِبَتْ أَیْدِیکُمْ یَا أَشْبَاهَ الْإِبِلِ غَابَ عَنْهَا رُعَاتُهَا کُلَّمَا جُمِعَتْ مِنْ جَانِبٍ تَفَرَّقَتْ مِنْ آخَرَ وَ اللَّهِ لَکَأَنِّی بِکُمْ فِیمَا إِخَالُکُمْ أَنْ لَوْ حَمِسَ الْوَغَی وَ حَمِیَ الضِّرَابُ قَدِ انْفَرَجْتُمْ عَنِ ابْنِ أَبِی طَالِبٍ انْفِرَاجَ الْمَرْأَةِ عَنْ قُبُلِهَا».((1))

ای اهل کوفه! گرفتار شما شده ام که سه چیز دارید و دو چیز ندارید: کَرهایی با گوشهای شنوا، لالهایی با

زبان گویا، کورانی با چشمهای بینا. نه در روز جنگ از آزادگانید و نه در هنگام بلا و سختی برادران یکرنگ هستید. تهی دست مانید ای مردم! شما چونان شتران دور مانده از ساربان هستید که اگر از سویی جمع آوری شدند، از دیگر سو، پراکنده می شوند.

به خدا سوگند! می بینم که اگر جنگ سخت شود و آتش آن شعله ور گردد و گرمی آن سوزان، پسر ابوطالب را رها می کنید همانند جدایی زن باردار از فرزندش.

آنچه که دربارۀ تفاوت روحیۀ اهل شام و عراقیان گفتیم، بیانگر این است که عامل اصلی پیروزی معاویه بر امیرمؤمنان علیه السلام اطاعت پذیری از حد فزون شامیان از یک سو، سرکشی و لجاجت کوفیان از سوی دیگر بوده است.

در جای دیگر می فرماید:

«یَا أَشْبَاهَ الرِّجَالِ وَلا رِجَالَ حُلُومُ الأَطْفَالِ وَعُقُولُ رَبَّاتِ الْحِجَالِ لَوَدِدْتُ أَنِّی لَمْ أَرَکُمْ وَلَمْ أعْرِفْکُمْ مَعْرِفَةً وَاللهِ

جَرَّتْ نَدَماً وَأعْقَبَتْ سَدَماً قَاتَلَکُمُ

ص: 217

اللهُ لَقَدْ مَلَأْتُمْ قَلْبِی قَیْحاً وَشَحَنْتُمْ صَدْرِی غَیْظاً وَجَرَّعْتُمُونِی نُغَبَ التَّهْمَامِ أَنْفَاساً وَأفْسَدْتُمْ عَلَیَّ رَأْیِی بِالْعِصْیَانِ وَالْخِذْلَانِ...».((1))

ای مرد نمایان نامرد! ای کودک صفتان بی خرد که عقل های شما به عروسان پرده نشین شباهت دارد! چقدر دوست داشتم که شما را هرگز نمی دیدم و هرگز نمی شناختم! آغاز شناخت شما - سوگند به خدا - پشیمانی و پایان آن اندوه عمبار شد. خدا شما را بکشد که دل من از دست شما پرخون و سینه ام از خشم شما مالامال است! کاسه های غم و اندوه را جرعه جرعه به من نوشاندید و با نافرمانی و ذلت پذیری، رأی و تدبیر مرا تباه کردید...

را از مرد کوفی گرفته تسلیم او کنند. مرد کوفی به معاویه گفت: ای معاویه! خدا خیرت دهد! شتر من که ناقه نیست، جمل است!

معاویه گفت: حکمی است که صادر شده و از جا برخاست و مجلس به هم خورد. پس از ساعتی که مدعی و شهود متفرق شدند، معاویه مرد کوفی را برگرداند و دو برابر پول شتر را به او داد و از او دلجویی نمود. سپس به او گفت: وقتی به کوفه بازگشتی به علی علیه السلام بگو، بدان که من با یکصد هزار نفر از چنین مردمی که تفاوت ناقه و جمل را نمی دانند، همواره آمادگی جنگ با او را دارم!!((1))

مسعودی در ادامه مینویسد:

معاویه هنگامی که برای جنگ با امام علیه السلام روانه صفین شد، روز چهار شنبه ای در میان راه با لشکریان و مردم نماز جمعه برگزار نمود! اما هیچ کس در این باره چیزی نگفت و اعتراض نکرد!!

همچنین وی می نویسد:

وقتی که عبدالله بن علی - عموی سفّاح - بر آخرین خلیفه اموی، مروان حمار پیروز شد و او را به قتل رساند و شام را تسخیر نمود، گروهی از اشراف و ریش سفیدان شام را نزد سفاح فرستاد. آنان نزد سفاح سوگند خوردند که هرگز نمی دانستند پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم قوم و خویش و وابسته و وارثی جز بنی امیه داشته باشد! تا اینکه بنی عباس قیام کرده مسند خلافت را اشغال نمودند، آنگاه پی بردند که ایشان وابستگان پیامبرند!!((2))

(بیچاره مردم شام، بستگان واقعی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را تا آخر هم نشناختند).

ص: 219

[پس] زود به سوی من رهسپار شو.((1))

وقتی نامه به عمرو رسید، او با پسرانش محمد و عبدالله به مشورت پرداخت. عبدالله گفت: ای پدر! پیامبر درگذشت در حالی که از تو راضی بود، و نیز دو خلیفه پس از او همواره از تو خوشنود بودند و در وقت کشته شدن عثمان نیز تو از مدینه دور بودی. بنابراین اکنون نیز در خانه بمان؛ زیرا کسی تو را به خلافت بر نمی گزیند، نهایت کار تو نیز همانند دیگران در قبال مزدی ناچیز در شمار حاشیه نشینان معاویه قرار خواهی گرفت. امّا در گناه و بازخواست آن با او شریک خواهی بود!

محمد در پاسخ پدر یادآور شد: تویکی از بزرگان و صاحب نظران قریش هستی، اگر این کار فیصله یابد و تو از آن غافل باشی یکباره گمنام خواهی ماند! اکنون صلاح تو در این است که به گروه مردم شام بپیوندی و در ماجرای خونخواهی عثمان یکی از افراد مؤثر باشی! زیرا بنی امیه در هر حال این کار را خواهند کرد و پیشرفت خواهند نمود.

وقتی عمرو از دیدگاه هر دو پسرش آگاه شد، گفت: تو ای عبدالله! نظری اظهار کردی که برای دین من مفید است و اما عقیدۀ تو ای محمد! دنیای مرا تأمین می کند. امّا من باید نیک بیندیشم و یکی از این دو راه را برگزینم.

شب هنگام با صدای بلند به خواندن این اشعار پرداخت:

شب فرا رسید و بیم و اندوه مرا در بر گرفت، پسر هند از من

ص: 221

خواسته است او را ملاقات کنم، اما من می دانم که در این دیدار چه غائله ها نهفته است. جریر از جانب علی آمده است و پیشنهادی به او داده که زندگی را به کام او تلخ کرده است، اگر نظر مرا در همکاری با خود جلب کند، شاید بتواند او را پاسخ بگوید و گر نه ذلت و خواری او حتمی است!

پروردگارا! چه کنم، چگونه در دریای حیرت فرو رفته ام، من کسی نیستم که زمام اختیارم را به دست او بدهم تا هر جا که می خواهد، مرا بکشاند. آیا او را فریب دهم که این از دئانت و پستی است، یا همچون دوست خیرخواه او را راهنمایی کنم؟ یا همچنان در خانه بمانم و در این سنّ پیری که هر لحظه در انتظار مرگم آسایش را بر همه چیز ترجیح دهم؟

عبدالله پسرم در عالم مشورت سخنی گفته است که اگر حبّ دنیا نبود سخنی بسی دلپذیر بود! و لی پسر دیگرم محمد در این باره با او مخالف است.

سرانجام در این شب سرنوشت ساز که برای همه ی دنیا پرستان - از معاویه تا عمرو عاص و عمر سعد - شب شکست درمصاف عقل و نفس بوده است، سپری شد و عمرو تصمیم گرفت تا بسوی شام حرکت کند! او به غلامش دستور داد ساز و برگ سفر را آماده کن و گفت: دنیا اکنون به من روی آورده است؛ چرا آن را از خود دور کنم؟! من مردی نیستم که عفت را بر گزینم و از گرسنگی به خوردن کاه قناعت کنم! درست است که جانب علی علیه السلام دین و حقیقت است، اما حرص و طمع نمی گذارد تا جانب معاویه را - که همراه با جاه و مقام است - رها سازم! من می خواهم در دنیا با آسایش و

ص: 222

خوشگذرانی زندگی کنم نه با تنگ دستی و قناعت!! عمرو این را گفت و به طرف شام به راه افتاد.((1)) وقتی به شام آمد به معاویه گفت: من حاضرم با تو همکاری کنم اما پاداش من چیست؟

گفت: هرچه بخواهی. گفت: حکومت مصر.

معاویه که حاضر نبود مصر را از کف بدهد، طفره می رفت. باز هم عتبه، همو که آدرس عمرو را به معاویه داده

بود، به میدان سیاست وارد شد و معاویه را سرزنش کرد و گفت: تو حاضر نیستی عمرو را در برابر مصر خریداری کنی و فرمانروایی را به دست آوری؟ او دین خود را به تو فروخته است، تو نمی خواهی دنیای خود را با دادن سهمی به او آباد کنی؟ حرص را از خود دور کن و مصر را به او واگذار. معاویه رأی او را پسندید و مصر را به عمرو واگذارد کرد.((2))

امیر مؤمنان در نامه ای به عمرو عاص، می نویسد:

«فَإِنَّکَ قَدْ جَعَلْتَ دِینَکَ تَبَعاً لِدُنْیَا امْرِئٍ ظَاهِرٍ غَیُّهُ مَهْتُوکٍ سِتْرُهُ یَشِینُ الْکَرِیمَ بِمَجْلِسِهِ وَ یُسَفِّهُ الْحَلِیمَ بِخِلْطَتِهِ فَاتَّبَعْتَ أَثَرَهُ وَ طَلَبْتَ فَضْلَهُ اتِّبَاعَ الْکَلْبِ لِلضِّرْغَامِ یَلُوذُ بِمَخَالِبِهِ وَ یَنْتَظِرُ مَا یُلْقَی إِلَیْهِ مِنْ فَضْلِ فَرِیسَتِهِ فَأَذْهَبْتَ دُنْیَاکَ وَ آخِرَتَکَ وَ لَوْبِالْحَقِّ أَخَذْتَ أَدْرَکْتَ مَا طَلَبْتَ فَإِنْ یُمَکِّنِ اللهُ مِنْکَ وَ مِنِ ابْنِ أبی سُفْیَانَ أَجْزِکُمَا بِمَا قَدَّمْتُمَا وَ إِنْ تُعْجِزَا وَتَبْقَیَا فَمَا أَمَامَکُمَا شَرٌّ لَکُمَا وَالسَّلَامُ».((3))

تو دینت را پیرو دنیای کسی کردی که گمراهی او آشکار است و

ص: 223

زشتی او پدیدار، آزاد مرد را در مجلس خود زشت می گوید و بردبار را در هنگام آمیزش سفیه می شمارد. تو سر در پی او نهادی و به طلب زیادت او ایستادی چون سگی که پی شیر رود، و به چنگال آن نگرد و زیادی شکار او را انتظار کشد. پس دنیا و آخرت خود را به باد دادی و اگر خواهان حق بودی بر آنچه می خواستی دست می نهادی. اگر خدا مرا بر تو و پسر ابوسفیان سیطره داد، سزای کاری را که کردید بدهم، و اگر مرا عاجز کردید و خودتان پایدار ماندید. عذاب الهی - که پیش روی شماست - برای شما بدتر است.

مقصر بوده است! این گروه نیز مأموریت خود را به خوبی انجام دادند و مغز شرحبیل را شستشو دادند؛ به گونه ای که حتی پس از اینکه شرحبیل با جریر گفتگو کرد و مطالب مستند او را در بی گناهی علی علیه السلام شنید و گروهی از مردم خیرخواه نیز او را از دسیسه ی معاویه آگاه ساختند، اما او مغلوب حیلۀ معاویه شد و همراهی خود را با جنگ علیه علی علیه السلام در زیر پرچم معاویه اعلام کرد.

دستیاران معاویه به اندازه ای عقل و اندیشه ی او را تسخیر کرده بودند که نزد معاویه رفت و به او گفت: ای معاویه تو پسر عموی امیرالمؤمنین! هستی و ما هم مردم فداکار و با ایمان هستیم. اگر دست بیعت به سوی علی علیه السلام دراز کنی، ما تو را عزل کرده از شام بیرون می کنیم و با دست خود تو را می کشیم! زیرا بر ما ثابت شده است که علی علیه السلام ، قاتل عثمان است. [پس] باید برای خونخواهی او قیام کنی، ما نیز در کنار تو هستیم؛ یا پیروز می شویم یا در این راه کشته می شویم!((1))

معاویه که از فریفتگی شرحبیل اطمینان یافته بود، با خونسردی گفت: من مخالفتی ندارم! اما باید همه ی مردم شام با این کار موافق باشند. اکنون، تو با شهرت و نیک نامی که در میان مردم داری، در شهرهای شام بگرد و مردم را آگاه کن که عثمان، به دست علی علیه السلام و یارانش به قتل رسیده است. از این رو بر مسلمانان واجب است، به قصد خونخواهی او قیام کنند!!

شرحبیل نیز به فرمان او تن داد و به یکایک شهرهای شام رفت و مردم را به

ص: 225

خونخواهی عثمان فرا خواند. مردم شام نیز - به جز گروهی از زهاد و گوشه نشینان - به اوجواب مثبت دادند.((1))

فردا کردن او را در انظار عمومی خائن معرفی کرد و سرانجام او را از امام علیه السلام جدا کرد - یکی از آنها بود.

«قیس بن سعد بن عباده»، از یاران با وفا ولایق امام علیه السلام ، قربانی همین توطئه کثیف معاویه شد. قیس بن سعد انصاری، از ارکان نیرومندی بود که علی علیه السلام ، در دفع آشوبها به او تکیه داشت و او را به فرمانداری مصر گماشته بود. معاویه شیفته آن بود که قیس را به خود جذب کند؛ زیرا می دانست که او در میان انصار، جایگاه ارزنده ای دارد و مردانی همانند او روح بزرگ دارند اما تمام تلاش معاویه ناکام می ماند و با پاسخ دندان شکن قیس روبرو می شد.((1))

معاویه، از همان شگرد همیشگی خود بهره برد و بازی با نامه های دروغین و جعلی را شروع کرد. معاویه از سوی قیس، نامه ای خطاب به خودش نوشت! و این نامه ی دسیسه آمیز کارش را کرد؛ زیرا نقشه این بود که نامه به دست علی علیه السلام برسد. معاویه با این نامه ی ساختگی، توانست میانه ی قیس را با امام خراب کند و قیس را قربانی توطئه ناجوانمردانه خود کند.

ارزش های الهی و انسانی می دانند. سردمداران تفسیر این سیاست، معاویه، مأمون، ماکیاولی و همه ستمگران جنایت پیشه تاریخ اند که معتقد هستند هدف وسیله را توجیه می کند.

دشنام ندهید؛ معاهد و هم پیمانی را مورد ستم قرار ندهید، اگرچه از مسلمانان نباشد؛ تنها طبق قانون و به حق می توانید خون کسی را بریزید؛ اموال جنگجویان را نمی توانید تصرف کنید؛ جز آنچه برای جنگ به همراه آورده اند: مانند اسب و اسلحه.((1))

بخواهند بی بند و بار زندگی کنند و قانون را نشناسند و از انسانیت روی برگردانند، ناگزیر بر افرادی که خود را در قید و بند اسلام قرار می دهند و فضیلت و انسانیت را می شناسند، پیروز خواهند شد. البته نه پیروزی حقیقی که پیروزی دو روزه و ظاهری. برای این که دسته اول، در راه رسیدن به هدف شان، از هیچ چیز و هیچ کاری پرهیز نمی کنند اما گروه دوم در قید و بند آدمیت، از انجام بسیاری از کارها منع شده اند. به خاطر همین پایبندی ها - که در جبهه اسلامی وجود داشت، یعنی قید و بند اسلام و انسانیت - لشکر عراق و افراد امام علیه السلام سخت سهل انگاری می کردند و صدای حق جویانه و الهی امام علیه السلام ، را جواب نمی دادند؛ زیرا اینها جنگی در پیش

داشتند که در دنیا جز مرگ، برای شان ثمری نداشت؛ اگر پیروز شوند، اموال دشمن را نمی توانند به چنگ آورند و یا هر کس را که بخواهند بکشند و یا زن و فرزند آنها را به اسارت بگیرند؟! پس چرا جنگ کنند؟ آنها در این راه، انتظار هیچ گونه سود مادی را ندارند و در مقابل، خطر مرگ آنها را تهدید می کند! بنابراین، اگر یک انگیزه الهی و یک فضیلت انسانی را در نظر نداشته باشند، به جنگ رفتن آنها بیهوده خواهد بود.

اما مردم شام، بسیار سریع، به ندای معاویه لبیک می گویند؛ زیرا جنگی در پیش دارند که تمام غرایز حیوانی آنها را ارضاء می کند؛ هر کس را می توانند بکشند و یا هر کس را که بخواهند، به بردگی و اسارت بگیرند؛ در آمد مالی از راه غارت اموال مردم فراوان است! در این صورت، چرا گوش به فرمان معاویه ندهند و خواسته های او را برآورده نسازند؟ به خصوص که اهل شام، از تربیت اسلامی هیچ گونه آگاهی نداشتند و پس از امپراطور روم، معاویه، حاکم شهر آنها شده بود!

ص: 230

البته به فرض محال، اگر امام علیه السلام از روش حق جویی خود دست بر می داشت و مانند معاویه در عمل به لشکرش آزادی مطلق می داد، همه ی نقشه های ناجوانمردانه و توأم با حیله و دغلبازی معاویه، نقش بر آب می شد اما امام علیه السلام چنین کسی نبود. او به مردم کوفه می فرمود: به خدا سوگند! من به آنچه شما را اصلاح می کند، واقف هستم اما چه کنم که در عمل به آن، فساد خود را می بینم.((1))

آری! امام علیه السلام می توانست با پول، مردم را بخرد و می توانست با مداهنه کاری و چشم پوشی از احکام خدا، قدرتمندان و شیوخ قبایل را به خود جلب کند. او قدرت داشت، با برآوردن خواسته های مردم، لشکری گران ترتیب دهد اما در تمام این اعمال، فساد خود و دین و آخرت

خود را می دید؛ او که پاکی را با همه عمق و ژرفایش چشیده بود، هرگز به این آلودگی ها دست نمی آلود.

اما معاویه طبق وصیت پدر و به خاطر ارضای جاه طلبی هایش، در جستجوی حکومت بود. او خواستار فرمانروایی بر سرزمین های وسیعی چون قلمرو اسلام بود و برای رسیدن به آن، به کار بردن هر وسیله ای را روا می دانست و از هیچ ناجوانمردی و پلیدی هم روی گردان نبود.((2))

حضرت امام علی علیه السلام فرمود:

«وَاللهِ مَا مُعَاوِیَةُ بِأَدْهَی مِنِّی وَلَکِنَّهُ یَغْدِرُ وَیَفْجُرُ وَلَوْ لا کَرَاهِیَةُ الْغَدْرِ لَکُنْتُ مِنْ أدْهَی النَّاسِ وَلَکِنْ کُلُّ غُدَرَةٍ فُجَرَةٌ وَکُلُّ فُجَرَةٍ کُفَرَةٌ وَلِکُلِّ غَادِرٍ لِوَاءٌ

ص: 231

یُعْرَفُ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَاللهِ مَا اُسْتَغْفَلُ بِالْمَکِیدَةِ وَلا اُسْتَغْمَزُ بِالشَّدِیدَةِ».((1))سوگند به خدا، معاویه از من سیاستمدارتر نیست اما معاویه حیله گر و جنایتکار است. اگر نیرنگ، ناپسند نبود، من زیرک ترین افراد بودم اما هرنیرنگی، گناه و نوعی کفر و انکار است. روز رستاخیز، در دست هر حیله گری پرچمی است که با آن شناخته می شود. به خدا سوگند من با فریبکاری غافلگیر نمی شوم و با سخت گیری، ناتوان نخواهم شد.

هدایای بسیار نزد نجاشی فرستادند تا مسلمانان را به آنها تحویل دهند.

عمرو در سال هشتم هجرت به همراه خالد بن ولید و تعداد دیگر به مدینه آمدند و اسلام آوردند. او در سفری که به حبشه داشت، به این نتیجه رسید که چاره ای جز پذیرش آیین جدید ندارد؛ زیرا در آن وقت که او پی در پی برای بدبین کردن نجاشی به مسلمانان، نزد او می رفت و دست خالی بر می گشت. روزی نجاشی به او گفت: تو که ادعا داری محمد صلی الله علیه و آله وسلم پسر عموی تو است، چگونه امر او بر تو مشتبه مانده و این گونه با او رفتار می کنی؟ به خدا قسم! محمد صلی الله علیه و آله وسلم رسول خدا است و حق با اوست. عمرو به نجاشی گفت: تو نیز این را می گویی و به آن اعتقاد داری؟ نجاشی گفت: آری! حرف مرا بشنو و به او بپیوند. عمرو از آن روز تصمیم گرفت خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم برود و ایمان آورد. از این رو در سال فتح خیبر به مدینه آمد و اسلام را اختیار کرد.((1))عمرو در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم همواره به مأموریت هایی فرستاده می شد که آخرین مأموریت او حکومت بر عمّان بود تا این که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم درگذشت. در چهار سال اول خلافت عثمان، عمرو والی مصر بود تا این که در اثر پیشآمدی عثمان به او بدبین شد و او را عزل کرد و عبدالله بن سعد عامری را به جای او گماشت و این آغاز کدورت میان آنان بود.((2))

ص: 233

عمرو از زیرکان چهارگانه عرب بود؛ به گونه ای که خلیفه دوم هرگاه می خواست کسی را در عقلش نکوهش نماید، می گفت: شهادت می دهم که آفریدگار تو و عمرو عاص یکی است! منظور وی این بود که خداوند خالق اضداد است.((1))

از حیله های او که مسیر تاریخ اسلام را عوض کرد، مکری بود که در جریان حکمیّت به کار برد. او با طرح دو نقشه زیرکانه در مدت کوتاهی خلافت را در اختیار معاویه قرار داد؛ یکی مسئله حکمیّت و دیگری سیاست قرآن بر سر نیزه کردن بود. وقتی شمشیر مالک اشتر خیمه معاویه را به لرزه درآورد، معاویه سراسیمه نزد عمرو آمد و به او گفت: وقت آن نرسیده که نقشه نهایی خود را اجرا

کنی؟ آخر ما که نابود شدیم و حکومت مصر را به او یادآور شد!

عمرو که دل در گرو حکومت بر سرزمین نیل داشت، بی درنگ خواسته ی معاویه را پاسخ گفته میان لشکر شام آمد و دستور داد که قرآن ها را بر نیزه کنند!! و مردم عراق را به تسلیم در برابر حاکم الهی فرا خوانند. همین زیرکی و آشنایی با روحیات مردم بود که عمرو از آغاز مسلمان شدن - چه در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و چه بعد از آن - به مشاغل حساس و عهده داری ولایات نواحی بزرگ اشتغال داشت.((2))

ص: 234

شگفتا از پسر نابغه! میان مردم شام گفت: من اهل شوخی و خوشگذرانی بوده و عمر بیهوده می گذرانم! حرفی از روی باطل گفت و گناه در میان شامیان انتشار داد. مردم بدانید! بدترین گفتار، دروغ است. عمرو عاص سخن می گوید، سپس دروغ می بندد، وعده می دهد وخلاف می کند، درخواست می کند و اصرار می ورزد اما اگر چیزی از او بخواهند، بخل می ورزد به پیمان خیانت می کند و پیوند خویشاوندی را قطع می نماید. پیش از آغاز نبرد، در هیاهو و امر و نهی، بی مانند است تا آن جا که دست به سوی قبضه شمشیرهارود اما در آغاز نبرد و برهنه شدن شمشیرها، بزرگترین نیرنگ او این است که عورت خود را آشکار کرده فرار نماید!

من احساس سر افکندگی می کنم و این آزارم می داد. از این رو، تصمیم به کشتن آنها گرفتم! وقتی در میان راه، همگی با نوشیدن شراب، بی هوش شدند؛ من نقشه ام را عملی کردم و تمام دارایی آنها را برداشته، یکسره به مدینه آمدم. در مسجد پیش پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم شرفیاب شدم و شهادتین را گفتم. ابوبکر مرا شناخت، پرسید مالکی! آنها که همراه تو بودند، کجا رفتند؟ من ناگزیر جریان را از اول تا آخر، تعریف کردم و گفتم این کاری بود که در حال شرک و جاهلیت، از من سر زد. اکنون مسلمان شده ام و خمس آنچه را به دست آورده ام تسلیم پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می کنم!

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: اسلام تو را می پذیرم اما از این اموال چیزی قبول نمی کنم، زیرا آن را از راه غدر و خیانت به دست آورده ای و مالی که از راه خیانت به دست آید، هرگز خیری در آن نیست. وقتی خبر کشته شدن 13 نفر از بنی مالک به طائف رسید، بنی مالک، به قصد خونخواهی به قبیله ثقیف، اعلام جنگ دادند و پس از گفتگوی زیاد عمویم «عروهْ بن مسعود» ناچار شد خونبهای سیزده نفر را پرداخت کند.((1))

شاهد چهارم، یعنی زیاد، هنوز نرسیده بود. عمر از سه شاهد دیگر، یعنی ابوبکره برادر زیادو نافع برادر دیگر زیاد و شبل بن معبد، اتهام را پرسید که همگی شهادت دادند که مغیره با ام جمیل، ارتباط نامشروع داشته است. چون زیاد حضور نداشت، جلسه نهایی، در زمان دیگری و در مسجد مدینه برگزار شد. عمر از زیاد پرسید، تو چه می گویی؟ مغیره دست به دامن زیاد شد که اگر تو نیز شهادت بدهی، خون من ریخته می شود و هدر می رود! زیاد نیز گویا تحت تأثیر سخنان مغیره قرار گرفت، گفت: ای امیر المؤمنین! من مغیره را در حال زنا ندیده ام! عمر تکبیر گفت و به مغیره دستور داد که سه شاهد را تازیانه بزند!! او نیز برخاسته، هریک را هشتاد تازیانه زد! ابوبکره پس از تازیانه خوردن، گفت: باز هم شهادت می دهم که مغیره زنا کرد. عمر بر آن شد که ابوبکره را دوباره تازیانه بزند. امیرمؤمنان علیه السلام ، که در جلسه حضور داشت، به عمر گفت: اگر دوباره حد را بر ابوبکره جاری کنی، من نیز مغیره را

سنگسار می کنم.((1)) (در این صورت شهادت او، دو شهادت حساب می شد).

مغیره در زمان جاهلیت، از زناکاران مشهور بود. علاقۀ او به زنان به اندازه ا ی بود که در مدت زندگی خود، بین 300 تا 1000 زن را، به همسری برگزید!((2))

مغیره پس از تبرئه شدن! به حکومت کوفه برگزیده شد. پس از عمر، عثمان

ص: 238

او را عزل کرد. پس از عثمان، تا زمان جنگ صفین، در طائف بود، تا جریان حکمیت پیش آمد، او فرصت را مغتنم شمرد و به شام پیش معاویه رفت.

مغیره، با این پیشنهاد شوم اولین کسی بود که بیعت با یزید و خلافت او پس از معاویه را به ذهن او انداخت.((1))

او در قبال این خوش خدمتی به معاویه، تا پایان عمر، یعنی سال 50 ه- ق. در حکومت کوفه باقی ماند.((2))

سنگسار خواهم کرد. از این رو، کینه ی امام علیه السلام را به دل گرفت و برای خوشایند معاویه، در مجلس او، سخنانی به زبان آورد که جز کینه توزی او به امام علیه السلام دلیل دیگری نداشت. او روزی گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دخترش را به خاطر دوستی با علی علیه السلام ، به او نداد، بلکه برای جبران نیکی های ابوطالب اقدام به این کار کرد.((1))

آری! مغیره، برای ارضای حس قدرت طلبی خود، مسیر خلافت اسلامی را به انحراف هولناکی کشاند که بزرگترین، خونین ترین و غمبارترین تراژدی تاریخ بشریت - یعنی فاجعه کربلا - یکی از نتایج و پیامدهای آن بود.

عمرو عاص، از روی شگفتی، گفت: به به از این جوان زبردست و سخنور! اگر او از قریش بود بدون تردید، رهبری عرب را بر عهده می گرفت. ابوسفیان گفت: اکنون هم زیاد قریشی است و من نیک می دانم، چه کسی او را در رحم مادرش قرار داده است! امیر مؤمنان علیه السلام پرسید: چه کسی؟ گفت: من! امام علیه السلام فرمود: خاموش باش که گرفتار عقاب عمر خواهی شد.

زیاد در آن وقت، سخنان آنها را شنید واز همان جا، اندیشه ی پیوند خود را با ابوسفیان به خاطر سپرد. زیاد، در دوران عمر، مدتی عهده دار جمع آوری صدقات و برخی امور دیگر در بصره بود و زمانی نیز در بصره، به دبیری ابوموسی اشعری اشتغال داشت.

در دوران خلافت امیر مؤمنان علیه السلام ، زیاد، به ولایت فارس و نواحی آن فرستاده شد و به خوبی از عهده ی امور اجرایی و امنیتی آن جا برآمد.

امیر مؤمنان علیه السلام در نامه ای به زیاد چنین می نویسد:

فَدَعِ الْإِسْرَافَ مُقْتَصِداً وَ اذْکُرْ فِی الْیَوْمِ غَداً وَ أَمْسِکْ مِنَ الْمَالِ بِقَدْرِ ضَرُورَتِکَ وَ قَدِّمِ الْفَضْلَ لِیَوْمِ حَاجَتِکَ أَ تَرْجُو أَنْ یُعْطِیَکَ اللهُ أَجْرَ الْمُتَوَاضِعِینَ وَ أَنْتَ عِنْدَهُ مِنَ الْمُتَکَبِّرِینَ وَ تَطْمَعُ وَ أَنْتَ مُتَمَرِّغٌ فی النَّعِیمِ تَمْنَعُهُ الضَّعِیفَ وَ الْأَرْمَلَةَ أَنْ یُوجِبَ لَکَ ثَوَابَ الْمُتَصَدِّقِینَ وَ إِنَّمَا الْمَرْءُ مَجْزِیٌّ بِمَا أَسْلَفَ وَ قَادِمٌ عَلَی مَا قَدَّمَ. وَ السَّلامُ((1))

ای زیاد! از اسراف بپرهیز و میانه روی را برگزین؛ از امروز به فکر فردا باش و از اموال دنیا به اندازۀ کفاف خویش نگهدار و زیادی آن

ص: 242

را برای روز نیازمندیت، در آخرت پیش فرست. آیا امیدواری خداوند پاداش فروتنان را به تو بدهد، در حالی که از متکبران باشی؟ و آیا طمع داری، ثواب انفاق کنندگان را دریابی، در حالی که در ناز و نعمت قرار داری و تهیدستان و بیوه زنان را از آن نعمتها محروم می کنی؟ همانا، انسان به آنچه پیش فرستاده و نزد خداوند ذخیره کرده، پاداش دریافت خواهد کرد. با درود.

معاویه بر همه ی آنها غالب شود و بر قلمرو من بتازد، من به تنهایی در مقابل او، پایداری خواهم کرد و تار و مارش خواهم ساخت!

سپس نامه ای به امام علیه السلام نوشته و در پیوست آن، نامۀ معاویه را نیز به کوفه فرستاد. وقتی نامۀ زیاد به امام علیه السلام رسید و از مضمون آن آگاه شد، به زیاد نوشت:

«وَ قَدْ عَرَفْتُ أَنَّ مُعَاوِیَةَ کَتَبَ إِلَیْکَ یَسْتَزِلُّ لُبَّکَ وَ یَسْتَفِلُّ غَرْبَکَ فَاحْذَرْهُ فَإِنَّمَا هُوَ الشَّیْطَانُ یَأْتِی الْمَرْءَ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَعَنْ شِمَالِهِ لِیَقْتَمَ غَفْلَتَهُ وَ یَسْتَلِبَ غِرَّتَهُ وَ قَدْ کَانَ مِنْ أَبِی سُفْیَانَ فِی زَمَنِ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ فَلْتَةٌ مِنْ حَدِیثِ النَّفْسِ وَ نَزْغَةٌ مِنْ نَزَغَاتِ الشَّیْطَانِ لَا یَثْبُتُ بِهَا نَسَبٌ وَ لا یُسْتَحَقُّ بِهَا إِرْثٌ وَ الْمُتَعَلِّقُ بِهَا کَالْوَاغِلِ الْمُدَفَّعِ وَ النَّوْطِ الْمُذَبْذَبِ».((1))

اطلاع یافتم که معاویه برای تو نامه نوشته، تا عقل تو را بلغزاند و اراده ی تو را سست کند، از او برحذر باش که شیطان است، از پیش رو و پشت سر و از راست و چپ، به سوی انسان می آید، تا در حال فراموشی او را تسلیم خود کند و شعور و درکش را برُباید.

آری! ابوسفیان، در زمان عمر بن خطاب ادعای بدون اندیشه و با وسوسه شیطان کرد، که نه نسبی را اثبات می کند و نه کسی با آن سزاوار ارث می شود. ادعا کننده، همچون شتری بیگانه است که در جمع شتران یک گله وارد شده تا از آبشخور آنها بنوشد اما دیگر شتران، او را غریبه دانسته و از جمع خود دور میکنند. یا چونان ظرفی که بر پالان مرکبی آویزان است و مدام از این سو، به دیگر سو لرزان است.

ص: 244

وقتی نامه ی امام علیه السلام به زیاد رسید و آن راخواند، گفت: به خدا قسم! علی علیه السلام به آنچه در دل من می گذشت گواهی داد و پیوسته در خاطرش بود که معاویه او را فرا خواند. پس از شهادت امام علیه السلام ، زیاد همچنان در فارس بود و همین امر سبب نگرانی معاویه شد که مبادا او با امام حسن علیه السلام سازش کند.

از این رو نامۀ مفصل و تهدید آمیزی به او نوشت که خلاصه اش از این قرار است:

امیر المؤمنین معاویه بن ابی سفیان، زیاد بن عُبید را آگاه می کند و به او می گوید که تو، ناسپاسی به جا آورده، عقوبت را برای خود خریده ای، با آن که سپاسگذاری برای تو سودمندتر است.

تو پنداشته ای که از چنگ من خواهی گریخت و پای از دایره قدرت من بیرون خواهی گذاشت! زهی بی خردی، ای پسر سمیّه معلوم الحال، تقصیر تو نیست، تو دیروز بردۀ، بی پدر و مادری بودی و امروز، امیر ناحیه ی پهناوری هستی؛ وقتی نامۀ من به تو رسید، مردم رابه اطاعت و بیعت من وادار کن و خود نیز تسلیم شو، تا خونت ریخته نشود! وگرنه تو را ربوده، دستگیرت می کنم و به وسیله کسانی که به هیچ وجه، به تو رحم نکنند، پای برهنه، از فارس به شامت خواهم کشاند! و تو را این جا، در بازار برده فروشان مانند برده، خواهم فروخت! و به حال اولت باز خواهم گرداند.

وقتی نامۀ معاویه به زیاد رسید، خشمگین شد و مردم را گرد آورده سخنرانی مفصلی ایراد کرد و در ضمن آن گفت: معاویه، سرکرده جنایت پیشه گان، نامه ای برای من نوشته است و در آن رعد و برق بسیاری کرده است؛ آن هم رعد و برقی بدون ابر باران زا! او نمی داند که به زودی تند بادی وزیده این ابر خشک را

ص: 245

پراکنده خواهد کرد. من چگونه از او هراس داشته باشم، با آن که میان من و او، نواده پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم با یکصد هزار مهاجر و انصار قرار دارد؟

سپس نامه ای به این مضمون به معاویه نوشت:

ای معاویه! نامۀ تو به من رسید. من تو را مانند غریقی می بینم که دستخوش امواج شده و برای رهایی خود، به خزه ها و پاهای غوکان چسپیده است! این تو هستی که ناسپاسی را پیشه خود ساختی و سزاوار عقابی؛ زیرا خدا و رسول را پشت سر گذاشتی و در زمین به فساد و تباهی پرداخته ای.

اما این که مرا به سمیّه سرزنش کرده ای، تو خود به چند نفر منتسب هستی!! و اما این که نوشته ای مرا دستگیر خواهی کرد، آیا تا کنون شنیده ای گنجشکی، بازی را بِرُباید؟ یا بره ای، گرگی را دستگیر کند؟!

مغیره گفت: اگر نمردم، چاره ی کار را خواهم کرد. زیاد مردی دوستدار فخر و شرف و ترقی و شهرت است. اگر با او از درِ نرمی درآیی، بهتر به تو اطمینان پیدا می کند و بیشتر به تو می گراید. نامه ای بنویس، تا من آن را به فارس ببرم. معاویه نامه ای به زیاد نوشت و به او یاد آور شد:

ای پسر ابوسفیان! تو چنان به من بدگمانی و کینه مرا به دل گرفته ای که حرمت خویشی و نسب را نیز رعایت نمی کنی! و هیچ در نظر نمی گیری که، برادر من و پسر ابوسفیان هستی!! چقدر میان من و تو تفاوت است؟ من خونخواه عثمانم، که از خویشان دور من است و تو، برادرت را رها کرده دور کسانی هستی که هر چه به آنان نزدیکتر شوی، از تو دور خواهند شد؛ زیرا بنی هاشم با بنی عبد شمس، همچون کارد و گلو هستند و هیچ گونه سازشی با هم ندارند. اگر دوست داری، قدم پیش نِه و به سوی من بیا و اگر نمی خواهی با من دوست باشی، دشمنی هم نکن.

مغیره، رهسپار فارس شد و نامه را به زیاد رسانید. زیاد به واسطه ی دوستی و الفتی که از زمان خودداری از ادای شهادت، علیه زنای مغیره با او پیدا کرده بود، با خوشرویی از او استقبال کرد. مغیره، ضمن اندرز زیاد، او را به گذشت معاویه امیدوار کرد و گفت: تو به چه کسی تکیه کرده ای؟ جز حسن بن علی علیه السلام کسی باقی نمانده که او نیز با معاویه بیعت کرده است.

سرانجام زیاد، مغلوب دسیسه های معاویه و مغیره شد و پاسخ ملایمی به نامۀ معاویه نوشت و پس از چندی خود نیز رهسپار شام شد! وقتی نزد معاویه آمد، به

ص: 247

گرمی از او استقبال کرد و در اولین اقدام دستور داد خواهرش (جویریه) با روی گشاده، نزد زیاد رفته و به عنوان خواهر، با او دیدار کند! سپس، با حضور مردم دمشق مجلسی رسمی ترتیب داد و به طور رسمی ملحق شدن زیاد به ابوسفیان را اعلام کرد! معاویه از مردم خواست که اگر در این باره چیزی می دانند، گواهی دهند! مردم نیز بدون درنگ دسته دسته برخاستند و شهادت دادند که زیاد، پسر ابوسفیان است!! و این را بارها، از ابوسفیان شنیده اند!! آنگاه «ابومریم سلولی» می فروش - که در زمان جاهلیت، در طائف میکده داشت - برخاست شهادت جالب و تاریخی خود را بازگو کرد!

وقتی سخن معاویه و شهادت مردم پایان یافت، زیاد برخاست و به مردم گفت: سخن معاویه و گواهان دیگر را شنیدید، من به حق و باطل این قضیه آگاه نیستم. معاویه و شهود بهتر می دانند چه می گویند اما می دانم که عُبید پدری مهربان و سرپرستی سازگار بود.((1))

آری! معاویه بر خلاف دستور پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و قانون اسلام، «الولد للفراش وللعاهر الحجر» زیاد را فرزند ابوسفیان خواند و او نیز با خفت، این نسبت ننگین را پذیرفت! مردم شام نیز که از ضعف اراده و ناتوانی خرد و اندیشه رنج می بردند، به این رسوایی گواهی دادند! از طرفی، گروه اندکی از مردم با

اندیشه با پوزخند و نفرت، به این بازی ننگین می نگریستند، از آن جمله ابوبکره - برادر

ص: 248

پرهیزکار زیاد بود - که به شدت رنج می برد. او وقتی شنید که زیاد قرار است از طرف معاویه، به عنوان سرپرست حاجیان، به حج برود، از این رو، نزد او آمد و گفت: تو با این کار ننگین - که به مادرت تهمت زنا زدی و پدرت را از خود نفی کردی - می خواهی مرتکب کار بزرگتری نیز بشوی. تو در سفر مکه، لابد با ام حبیبه، همسر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، دیدار خواهی کرد. اگر ام حبیبه تو را بپذیرد، توهین به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و هتک حرمت اوست و اگر نپذیرد، جز رسوایی برایت نخواهد بود. در یکی از سالها که زیاد با معاویه به حج رفته بود، به مدینه نیامد تا گرفتار این محذور نگردد.((1))

وقتی که عایشه میخواست نامه ای برای زیاد بنویسد، تردید داشت که او را با چه عنوانی خطاب کند. سرانجام نوشت: از ام المؤمنین عایشه به سوی فرزندش زیاد! وقتی نامه به دست زیاد رسید، خندید و گفت: پیداست که عایشه، درباره ی عنوان من، به تعب افتاده است.((2))

زیاد از سال 45 به بعد و پس از پیوند با ابوسفیان، ولایت بصره را به ضمیمه هند و بحرین و عمان عهده دار شد و پس از چندی، کوفه، عراق، سیستان و خراسان و در واقع شرق کشور اسلامی تا رود جیحون، جزو قلمرو و فرمانروایی او گردید. زیاد در اجرای دستورات معاویه، چشم و گوش بسته عمل می کرد و از

ص: 249

هیچ ستمی به مردم، دریغ نمی ورزید. او در کوفه، مردم را دسته دسته جلوی قصر می آورد و فرمان می داد تا امیر مؤمنان علیه السلام را دشنام دهند و از او بیزاری بجویند. اگرکسی از فرمانش سرپیچی می کرد، بی درنگ از دم تیغ می گذراند.((1))

این جو خفقان و ترس و وحشت، تا سال 53 بر قرار بود. بدین ترتیب به پاسخ این سؤال میرسیم که چرا کوفیان، با آمدن پسر زیاد، مسلم بن عقیل علیه السلام را رها کردند؟!

بُسر در پی فرمان معاویه رهسپار شد، چنان سرگرم کشتار، جنایت و هتک ناموس شد که تا آن روز، هرگز مانند آن سابقه نداشت. وقتی او به مدینه رسید، ابو ایوب انصاری، عامل امام علیه السلام در مدینه، پا به فرار گذاشت و بُسر بدون مقاومت، وارد شهر شد و یکسره به مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم آمد و بالای منبر رفت و فریاد زد: پیشوای من (عثمان) کجاست؟ او دیروز در میان شما بود، اکنون کجاست؟ او از مردم زهر چشم گرفت و این گونه وانمود کرد که تا لحظه ی دیگر فرمان قتل همه را صادر خواهد کرد و با این ارعاب از مردم، برای معاویه بیعت گرفت.

بُسر خانۀ ابو ایوب و چند خانه دیگر را به آتش کشید و هر کس را که متهم به خون عثمان بود، به دم تیغ سپرد. او پس از چند روز اقامت و برپایی قیامت در مدینه، ابوهبره را به عنوان امیر جدید برگزید و رهسپار مکه شد.

قُثم بن عباس، عامل مکه نیز گریخت! و بُسر، همانند مدینه و بدون مقاومت، وارد مکه شد و با دشنام و ناسزا از مردم بیعت گرفت و شیبهْ بن عثمان را امیر مکه کرد و خود به جانب یمن رهسپار شد و در مسیر راه از پیروان امام علیه السلام هر کس را که دید، از دم تیغ گذراند.

در یمن نیز، عُبید الله بن عباس، عامل امام علیه السلام پا به فرار گذاشت!! و بُسر وارد یمن شد و جنایت تاریخی و مشهوری را به نام خود نوشت!! او در آغاز، عبدالله بن عبد المدان، جانشین ابن عباس را با پسرش گرفته به قتل

رساند. سپس دو کودک عبیدالله بن عباس، به نامهای عبدالرحمن و قُثم را دستگیر کرد.

ص: 251

پیروان علی علیه السلام ، کسی را می یافت به دم تیغ می سپرد.

گویند در این شبیخون های پی در پی، درمجموع، سی هزار نفر را به قتل رساند و گروهی را در آتش سوزاند.((1))

را به دنیا فروخته و از هیچ گونه خیانتی روی گردان نیست، پروردگارا! او را که اکنون به هر جنایتی دست می زند، از دنیا مبر، مگر آن که عقل او را زایل کنی! نفرین امام علیه السلام دامن بُسر را گرفت و او در پایان عمر عقل خود را از دست داد و گرفتار مالیخولیا شد و فریاد میزد شمشیر مرا بدهید که می خواهم کشتار کنم!((1))

او در این حمله، فرماندار شهر و گروهی از مردان و زنان را به قتل رساند. وقتی این خبر به امام علیه السلام رسید، در یک سخنرانی، ضمن نکوهش کوفیان فرمود:

«... وَ هَذَا أَخُو غَامِدٍ وَ قَدْ وَرَدَتْ خَیْلُهُ الأَنْبَارَ وَ قَدْ قَتَلَ حَسَّانَ بْنَ حَسَّانَ الْبَکْرِیَّ وَ أَزَالَ خَیْلَکُمْ عَنْ مَسَالِحِهَا وَ لَقَدْ بَلَغَنِی أَنَّ الرَّجُلَ مِنْهُمْ کَانَ یَدْخُلُ عَلَی الْمَرْأَة الْمُسْلِمَةِ وَ الأُخْرَی الْمُعَاهِدَةِ فَیَنْتَزِعُ حِجْلَهَا وَقُلُبَهَا وَ قَلَائِدَهَا وَ رُعُثَهَا مَا تَمْتَنِعُ مِنْهُ إِلَّا بِالاسْتِرْجَاعِ وَالاسْتِرْحَامِ ثُمَّ انْصَرَفُوا وَافِرِینَ مَا نَالَ رَجُلًا مِنْهُمْ کَلْمٌ وَ لَا أُرِیقَ لَهُمْ فَلَوْ أَنَّ امْرَأً مُسْلِماً مَاتَ مِنْ بَعْدِ هَذَا أَسَفاً مَا کَانَ بِهِ مَلُوماً بَلْ کَانَ بِهِ عِنْدِی جَدِیراً...».((1))

... و اینک، فرمانده معاویه (مرد غامدی) با لشکرش، وارد شهر انبار شده و فرماندار من، حسان بن حسان را کشته و سربازان شما را از مواضع مرزی بیرون رانده است. به من خبر رسیده که مردی از لشکر شام به خانه ی زنی مسلمان و زنی غیر مسلمان که در پناه اسلام بوده، وارد شده و خلخال و دستبند و گردنبند و گوشواره های آنها را به غارت برده،در حالی که هیچ وسیله ای برای دفاع، جز گریه و التماس نداشته اند. لشکریان شام، با غنایم فراوان رفتند، بدون این که حتی یک نفر از آنان زخمی بردارد و یا قطره ی خونی از او بریزد. اگر برای این حادثه تلخ، مسلمانی از روی تأسف بمیرد، ملامت نخواهد شد بلکه از نظر من سزاوار است که جان دهد.

ص: 256

ذِی الدَّیْنِ الْمَطُولِ...».((1))

ای مردم کوفه! بدن های شما در کنار هم اما افکار و خواسته های شما پراکنده است؛ سخنان ادعایی شما، سنگ های سخت را می شکند اما رفتار سست شما دشمنان را امیدوار می سازد؛ در خانه های تان که نشسته اید، ادعا و شعارهای تُند سر می دهید اما در روز جنگ می گویید: ای جنگ از ما دور شو! آن کس که از شما یاری خواهد، ذلیل و خوار است و قلب رها کننده ی شما آسایش ندارد بهانه های واهی می آورید چون بدهکاران خواهان مهلت، از من مهلت می طلبید... .

از اطراف به یاری آنان آمدند. افراد نعمان به گمان این که کمک و نیروی بزرگی برای دشمن رسیده است، شبانگاهان به طرف مرزهای شام گریختند.((1))

امیر مؤمنان علیه السلام ، پس از شنیدن این واقعه، در نکوهش کوفیان فرمود:

«مُنِیتُ بِمَنْ لا یُطِیعُ إِذَا أمَرْتُ وَلا یُجِیبُ إِذَا دَعَوْتُ لا أبَالَکُمْ مَا تَنْتَظِرُونَ بِنَصْرِکُمْ رَبَّکُمْ؟ أمَا دِینٌ یَجْمَعُکُمْ؟ وَلا حَمِیَّةَ تُحْمِشُکُمْ؟!...»((2))

گرفتار کسانی شده ام که چون فرمان می دهم، فرمان نمی برند و چون فرا می خوانم، اجابت نمی کنند. ای مردم بی اصل و ریشه! در یاری پروردگار تان، در انتظار چه هستید؟ آیا دینی ندارید که شما را گِرد آورد و یا غیرتی که شما را به خشم وادارد؟

زمانی زیاد به کوفه رفت، وقتی برگشت به او گزارش دادند که سمره هشت هزار نفر را کشته است! زیاد او را فرا خواند و پرسید: نترسیدی در میان این کشتگان، بی گناهی هم باشد؟! سمرهْ گفت: اگر دو برابر آن را هم کشته بودم، باکی نداشتم!!

روزی سمره با سواران خود، از راهی می گذشت. مردی نا به هنگام با جلوداران او روبرو شد و تا به خود آمد، یکی از سواران سمره نیزه خود را در دهان آن مرد فرو کرد که در دم جان سپرد! وقتی سمره رسید و آن مرد را آغشته به خون دید، از چگونگی کشتن او پرسید، سپس گفت: مردم باید بدانند که هرگاه ما با موکب به جایی رهسپاریم، از برابر ما دور شوند و خود را در معرض خطر قرار ندهند!

پس از مرگ زیاد، وقتی معاویه سمره را از فرمانداری موقت بصره عزل کرد، سمره گفت: لعنت بر معاویه! اگر من آن گونه که فرمان او را بردم، خدا را می پرستیدم، تا ابد سعادتمند بودم!((1))

در اثر نفرین پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، دامنگیر او شده بود. روزی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ابن عباس را دنبال معاویه فرستاد، تا نامه ای بنویسد. او نیامد و بهانه آوردکه مشغول غذا خوردن است! این بهانه جویی سه بار تکرار شد! حضرت صلی الله علیه و آله وسلم او را نفرین کرد و فرمود:

«اللهم لاتشبع بطنه».

«خدایا شکم او را سیر نکن».((1))

شاعر عرب در حق او سروده است:

و صاحب لی بطنه کالهاویه

کأنّ فی امعائه معاویة((2))

مرا رفیقی است که شکم او مانند جهنم است، تو گویی در درون او معاویه است.

در شرح حال «نسائی»((3)) - که از دانشمندان معتبر اهل سنت و صاحب «سنن نسائی» است - نوشته اند:

او مدتی در شام حدیث می گفت و همواره از فضایل امیر مؤمنان علیه السلام بازگو می کرد. به او گفتند: شام پایگاه بنی امیه است، از فضایل معاویه بگو! او گفت:

من برای معاویه فضیلتی نمی شناسم جز این که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به او فرمود: خدا شکم تو را سیر نکند! اهل شام از این گفتۀ او بر آشفتند و او را به اندازه ای کتک زدند، که در بیرون شهر جان داد.((4))

ص: 262

برد. اما این که معاویه را سزاوار کشتن می داند، گذشته از مسائلی که خون او را هدرمی کند، بیان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بود که فرمود: وقتی معاویه را بر منبر من دیدید، او را بکشید.

«ابوسعید خدری» راوی حدیث می گوید: ما این کار را نکردیم و به همین دلیل رستگار نشدیم.((1))

به گفته «سیوطی» - از بزرگان اهل سنت - در زمان بنی امیه، بر فراز بیش از هفتاد هزار منبر علی بن ابی طالب علیه السلام را به خاطر سنّت معاویه، لعن می کردند!((1))

این کلام امام علی علیه السلام مصداق این کلام خداوند است که فرمود:

کافران می خواهند نور خدا را با گفتار باطل خاموش کنند، البته خدا نور خود را حفظ خواهد کرد، هرچند کافران خوش ندارند.

«احنف بن قیس» می گوید:

من وقتی از علی علیه السلام شنیدم که معاویه بر دین اسلام نخواهد مُرد، برای من سؤالی پیش آمد تا این که به شام رفتم. شنیدم که معاویه مریض است؛ به عیادت او رفتم، دیدم رو به دیوار خوابیده و بُتی به گردن آویخته است! علت را پرسیدم، گفت: دکتر به من دستور داده و گفته است این بت نیست، بر گردن خود بیاویز که برایت سودمند است! قاضی القضات اهل سنت نیز گفته است: معاویه در حالی مُرد که از بت توقع شفاعت داشت.((1))

سخن باطل نمی گوید! سپس، به سه نفر از افراد مورد اعتماد خود مأموریت داد که با هم به طرف کوفه حرکت کنید اما با هم وارد کوفه نشوید بلکه به ترتیب وارد شده خبر مرگ مرا اعلام کنید! مواظب باشید گفته های شما، درباره چگونگی مرگ من هماهنگ باشد! آنگاه بنگرید علی علیه السلام چه می گوید!

آن سه نفر به همین ترتیب وارد شده و خبر مرگ معاویه را گزارش دادند! مردم خوشحال شدند و خدمت امام علی علیه السلام آمدند. حضرت به این سخن اعتنایی نکرد اما وقتی مردم اصرار کردند، فرمود: نه! معاویه هرگز نمی میرد تا این که محاسن من به خون سرم رنگین شود و این خبرها، حیله ای است که پسر خورنده جگرها با آن بازی می کند. این سخنان امام علیه السلام به معاویه رسید.((1)) (فهمید که حضرت زودتر از او از دنیا خواهد رفت).

اندوخته های شما را از خلوت خانه هایتان بیرون می برند، این انتقامی است که به خاطر آنچه از کارهای خود و صلاح دین و دنیای خود ضایع کردید به آن مبتلا می شوید...((1))

سوگند به خدا! بنی امیه چنان به ستمگری و حکومت ادامه دهند که حرامی باقی نماند جز آن که حلال شمارند و پیمانی نمی ماند جز آن که همه را بشکنند و هیچ خیمه و خانه ای وجودنخواهد داشت جز آن که ستمکاری آنان در آن جا راه یابد و ظلم و فسادشان، مردم را از خانه ها کوچ دهد تا آن که در حکومت شان دو دسته بگریند: دسته ای برای دین شان و دسته ای برای دنیای شان که به آن نرسیده اند؛ یاری خواستن یکی از دیگری، چونان یاری خواستن برده از ارباب خویش است که در حضور او فرمان میبرد و در غیاب او بدگویی می کند. در حکومت بنی امیه هر کس به خدا امیدوارتر باشد، بیش از همه رنج و مصیبت میبیند. پس اگر خداوند عافیت و سلامتی بخشید، قدر شناس باشید و اگر به بلا و گرفتاری مبتلا شدید، شکیبا باشید که سرانجام، پیروزی با پرهیزکاران است.

بِمَنْ یَسُومُهُمْ خَسْفاً وَ یَسُوقُهُمْ عُنْفاً وَ یَسْقِیهِمْ بِکَأْسٍ مُصَبَّرَةٍ لَا یُعْطِیهِمْ إِلَّا السَّیْفَ وَ لَا یُحْلِسُهُمْ إِلَّا الْخَوْفَ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَوَدُّ قُرَیْشٌ بِالدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا لَوْ یَرَوْنَنِی مَقَاماً وَاحِداً وَ لَوْ قَدْرَ جَزْرِ جَزُورٍ لِأَقْبَلَ مِنْهُمْ مَا أَطْلُبُ الْیَوْمَ بَعْضَهُ فَلَا یُعْطُونِیهِ».((1))

بدانید که ترسناک ترین فتنه ها در نظر من، فتنه بنی امیه بر شماست؛

فتنه ی کور و تاریکی که سلطه اش همه جا را فرا گرفته و بلای آن دامنگیر نیکوکاران است. هرکس آن فتنه ها را بشناسد، نگرانی و سختی آن دامنگیرش میشود و هرکس که فتنه ها را نشناسد، حادثه ای برای او رخ نخواهد داد.

به خدا سوگند! پس از من بنی امیه برای شما زمامداران بدی خواهند بود؛ آنها چون شتر سرکشی که دست به زمین کوبد و لگد زند و با دندان گاز گیرد و از دوشیدن شیر امتناع ورزد، با شما چنین برخورد می کنند و از شما کسی باقی نگذارند، جز آن کس که برای آنها سودمند باشد، یا آزاری به آنان نرساند و بلای فرزندان امیه بر شما طولانی خواهد بود، چندان که یاری خواستن شما از آنها، چون یاری خواستن بنده از مولای خود یا تسلیم شده از پیشوای خود باشد. فتنه های بنی امیه، پیاپی با چهره ی زشت و ترس آور و تاریکی با ظلمت دوران جاهلیت بر شما فرود می آید؛ نه نور هدایتی در آن پیدا و نه پرچم نجاتی در آن روزگار به چشم می خورد.

ص: 273

فَأُقْسِمُ بِاللهِ یَا بَنِی أُمَیَّةَ عَمَّا قَلِیلٍ لَتَعْرِفُنَّهَا فی أَیْدِی غَیْرِکُمْ وَ فی دَارِ عَدُوِّکُمْ أَلَا إِنَّ أبْصَرَ الأَبْصَارِ مَا نَفَذَ فی الْخَیْرِ طَرْفُهُ ألَا إِنَّ أَسْمَعَ الْأَسْمَاعِ مَا

وَعَی التَّذْکِیرَ وَ قَبِلَهُ».((1))

شما، ای فرزندان امیه! زمانی از لذت و شیرینی دنیا بهره مند شدید و از پستان آن نوشیدید که افسارش، رها و بند جهازش، محکم نبود (زمان عثمان) تا آن جا که حرام دنیا، نزد گروهی چون میوه ی درخت سدر بی خار آسان و حلال آن دشوار و غیر ممکن شد.

به خدا سوگند! دنیایی که در دست شماست، چون سایه ی گسترده ای است که زود به پایان خود نزدیک می شود. امروز زمین برای شما خالی و گسترده و دست های تان برای انجام هر رفتار نادرستی باز و دست های رهبران واقعی بسته است. شمشیر شما بر آنان مسلط و شمشیر آنان از شما باز گرفته شده است.

بدانید! هر خونی، خونخواهی دارد و هر حقی را خواهنده ای است. انتقام گیرنده ی خون های ما، چون حاکمی است که برای خود داوری کند و او خداوندی است که از گرفتن کسی ناتوان نگردد و کسی از پنجه عدالت او نمی تواند بگریزد. ای فرزندان امیه! سوگند به خدا! زود باشد که این خلافت و دولت را در دست دیگران و در خانه دشمنان خود بنگرید. بدانید! بیناترین چشم ها، آن است که در دل نیکی ها نفوذ کند و شنواترین گوش ها آن است که پندها و تذکرهای سودمند را در خود جای دهد.

ص: 275

سینه، بیرون می اندازند و پس از آن، دیگر تا روز و شب از پی هم در گردش است برای بار دیگر مزه حکومت را نخواهند.

از چیزهایی که سبب شد تا برای تو نامه بنویسم این بود که به نویسنده ام دستور دادم، این را برای شیعیانم و رؤسای اصحابم نسخه برداری کند به امید آن که خداوند به وسیله این نامه آنان را نفعی دهد، یا یکی از آنها که نزد توست آن را بخواند و خداوند به وسیله این نامه و به وسیله ما او را از گمراهی به هدایت و از ظلم تو و اصحاب تو وفتنه ی آنها خارج کند و نیز دوست داشتم حجت را بر تو تمام کنم.

وقتی شنید که پدرش ابوسفیان، اسلام آورده است، ضمن سرودن اشعاری، او را سخت نکوهش کرد که با روی بر تافتن از بُتها و گرویدن به آیین محمد صلی الله علیه و آله وسلم ننگ ابدی را به دودمان بنی امیه آورده است! خود او تنها در پنج ماه آخر عمر شریف پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، به مدینه آمد و با اکراه و به ظاهر اسلام آورد.

او بارها، خشم و دشمنی خویش را با پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ابراز و کفر خود را اظهار کرد و سرانجام نیز، آن گونه که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم خبر داده بود، در حال شرک، از دنیا رفت.

3- هواداران و دوستان معاویه - که از معایب او آگاه بودند - برای سرپوش گذاشتن بر نقایص او، در صدد فضیلت تراشی و شخصیت سازی او برآمدند! و با جعل عناوین دروغین، مانند «خال المؤمنین» و «کاتب وحی» خواستند، برای او در افکار عمومی مسلمانان، موقعیتی دست و پا کنند!

این اقدام سیاسی هواداران أموی، از طرف اندیشمندان اهل سنّت مورد انتقاد و استهزاء قرار گرفت. به گفته ی یکی از عالمان اهل سنّت، بنی امیه برای اینکه علی علیه السلام را کوچک نمایند! معاویه را بزرگ کردند!!

4- راهیابی معاویه و بنی امیه به دستگاه خلافت اسلامی، پاداش همکاری و سکوت ابوسفیان در برابر سران سقیفه بود. پس از تشکیل سقیفه و خلافت ابوبکر، ابوسفیان ناراضی از این امر، نزد امام علی علیه السلام آمد و خواهان بیعت با امیرمؤمنان علیه السلام شد. سران خلافت که به خوبی از میزان نفوذ ابوسفیان و مکر او آگاه بودند، برای همراه کردن او با حکومت، فرزندان او یزید و معاویه را در

ص: 280

ترکیب فرماندهان لشکر قرار دادند. از اینجا بود که معاویه، نخستین گام را در پلکان قدرت گذاشت.

5- در زمان خلیفه دوم با گسترش و توسعۀ قلمرو حکومتی معاویه و نیز حمایت های بی بدیل خلیفه از معاویه، قدرت و حکومت معاویه پی ریزی و تقویت شد؛ نهالی که در زمان ابوبکر کاشته شد، اینک به درخت تنومندی تبدیل شده بود که معاویه به میوۀ آن چشم دوخته بود!

خلیفه دوم بر خلاف روحیه ی خشن و سیره ی سخت گیرانه ای که نسبت به کارگزارانش داشت، معاویه را در حاشیه ی امن قرار داد و با او برخوردی کاملاً متفاوت در پیش گرفت. عمر با آنکه معاویه را کسرای عرب! می خواند، هیچ گونه نظارت و باز خواستی از او نکرد!

6- در دوران عثمان - که توپ در زمین بنی امیه قرار گرفته بود - معاویه با خاطری آسوده و آزادی به مراتب بیشتر از زمان عمر، به خود کامگی پرداخت.

در این دوران، حکومت شام به صورت مستقل درآمده بود و معاویه، در قبال عملکرد خود، پاسخگوی مرکز خلافت نبود! او سرانجام، زمینه قتل عثمان را فراهم آورد تا به

آرزوی دیرینۀ خود دست یابد و درخت امیدش، به بار نشیند.

7- معاویه ازنظر شخصیتی، دچار عقده های روانی بود. او از سابقه خانوادگی و آلودگی نسبی اش، به شدت احساس حقارت و سرخوردگی می کرد. از سوی دیگر، فضایل اجدادی بنی هاشم و رذایل اخلاقی نیاکان بنی اُمیه به این عقده ها افزوده بود. معاویه برای رهایی از این رنج جانکاه و سرپوش گذاشتن بر این

ص: 281

احساس حقارت، تمام اصول انسانی و اخلاقی را برای رسیدن به قدرت، زیر پا گذاشته بود و در این راه، از هیچ جنایتی فرو گذار نمی کرد.

همچنین امیر مؤمنان علیه السلام در جای جای نهج البلاغه، دنیامداری و دل بستگی شدید به آن حیله و نیرنگ - که از ویژگی های خاص معاویه به حساب می آمد - و نیز بردگی ابلیس را از دیگر شاخصه های شخصیتی معاویه معرفی کرده و پیاپی به او هشدار داده است.

8- دشمنی دیرینه میان بنی امیه و بنی هاشم - که معاویه میراث دار آن بود - سبب شده بود تا او در برابر امیر مؤمنان علیه السلام ، سر تسلیم فرود نیاورد و با تمام توان به کارشکنی و رویارویی با امام علیه السلام بپردازد و به دلیل دشمنی معاویه با اسلام و پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم - که ریاست و قدرت قبیله ای بنی امیه را درهم شکسته بود - پذیرش حکومت امام علیه السلام برای او بسیار دشوار می نمود. عطش مهار نشدنی معاویه به قدرت - که بذر آن در کودکی در وجود او کاشته شده بود - و کینه های پنهان او از امیر مؤمنان علیه السلام ، که بستگان او را در بدر، به خاک ذلت افکنده بود، از دیگر عوامل به شمار می آید.

9- معاویه که در قتل عثمان نقش اساسی داشت، از آن به عنوان نردبان صعود بر بام خلافت بهره می برد. پس از آن به تحریک عناصر قدرت طلب و دنیامدار همچون طلحه و زبیر پرداخت و آنان را به جنگ بر ضد علی علیه السلام وادار

کرد. در نتیجه جنگ خونین جمل به وقوع پیوست و جنگ صفین - که معاویه خود پیشاهنگ آن بود و در آن خون هزاران مسلمان به زمین ریخت - و فتنه

ص: 282

خوارج - که امیرمؤمنان علیه السلام ، قربانی تفکر جاهلی آنان شد - از دیگر اقدامات شوم و تبهکارانه معاویه به حساب می آید.

10- موارد زیر، مهمترین عوامل پیروزی ظاهری معاویه بر امیر مؤمنان علیه السلام است:

الف) اطاعت پذیری و فرمانبرداری بی قید و شرط مردم شام از معاویه، که در این زمینه زبان زد بودند؛

ب) نافرمانی و خیره سری مردم کوفه و سرپیچی آنها از فرمانهای حکیمانه امیر مؤمنان علیه السلام ، که امام علیه السلام بارها زبان به گلایه و اعتراض گشوده بود؛

ج) مهم تر از همه، سیاستهای ماکیاولی گونۀ معاویه بود که برای رسیدن به اهدافش، از هر وسیله ای استفاده میکرد.

11- اطراف معاویه را کسانی پر کرده بودند که در سفّاکی و جنایت پیشگی، دست کمی از خود او نداشتند. عناصر سیاه دل و سنگ دلی که برای بهره مند شدن از سفره معاویه و به دست آوردن دل او حاضر بودند هر ننگی را به جان بخرند! افرادی همانند عمروعاص، مغیرهًْ، بُسر، مسلم، ضحاک و...؛ دین به دنیا فروشانی که در تاریخ نام ننگینی از خود برجای گذاشتند و در آخرت نیز عذاب ابدی را برای خود مُهیّا کردند؛

نوریان مرنوریان را جاذبند

ناریان مرناریان را طالبند

12- معاویه و دودمان دیو صفت و تاریک اندیش بنی اُمیه، یا به تعبیر قرآن - شجره ملعونه - با حاکمیت بر سرنوشت جهان اسلام، نه تنها جامعه اسلامی بلکه

ص: 283

جامعه بشری را از سرچشمه زلال هدایت و نعمت بی بدیل ولایت و امامت علوی علیه السلام محروم کردند. امیر مؤمنان علیه السلام ضمن پیشگویی سیطره بنی امیه بر مردم وهشدار به آنها، فرجام دردناک و سیاه باند اموی را نیز بیان فرموده بود.

ابیاتی از شاعر معاصر عرب «عبدالمنعم فرطوسی» را به عنوان حسن ختام این پژوهش میآوریم که ضمن چکامه ای بلند، بر بالای گور معاویه خوانده است:

هنا معاویة فی قعر مزبلة

یا قبر اخبث خلق الله این ثوت

هذا معاویة فی الشام محتفر

قم من حضیض المساوی یامعاویة

تغض بالخزی من لعن الملایین

سود الفضائح من حمرا الکوانین

کأنّما هو من ابناء صهیون

وان-ظر سماء العلی من آل یاسین((1))

اینجا معاویه است که در قعر مزبله افتاده است و نفرین میلیونها انسان، خاری را در گلوی او انداخته است.

ای گور پلیدترین خلق خدا! آن رسوایی های سیاهت و آن وقایع خونینت چه شد؟

این است معاویه در شام که حقیرافتاده، گویا یکی از فرزندان صهیون است.

ای معاویه! سر از لجن زار نکبت به درآر و آسمان بزرگ و پر ستارۀ آل پیامبر را مشاهده کن.

ص: 284

آری!

دشمن آن باشد که قصدجان کند

نیست خُفاشک عدوی آفتاب

تابش خورشید او را می کُشد

دشمن آن نبود که خود جان می کُند

او عدوی خویش آمد در حجاب

رنج او خورشید هرگز کی کشد((1))

ص: 285

ص: 286

6.ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، چاپ اول،1. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1990م.

7. ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب، قم: چاپخانه علمیه.

8. ابن طقطقی، تاریخ فخری، ترجمه وحید گلپایگانی، چاپ سوم،ایران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی وابسته به وزارت آموزش عالی، 1397 ه- . ق.

9. ابن عبد ربه، احمد بن محمد، العقد الفرید، چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1989م.

10. ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1995م.

11. ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، الامامهًْ و السیاسهًْ، ایران: 1413 ه- .ق.

12. ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، چاپ اول، محقق: ثروة عکاثر، چاپ اول، قم: منشورات الشریف الرضی، 1373ش.

13. ابن هشام، عبدالملک، السیرهْ النبویهْ، چاپ اول، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی. 1993م.

14. ابوریه، محمود، ابوهریره شیخ المضیرهْ، چاپ دوم، بیروت: اعلمی.

ص: 288

15.ابی داود، سنن ابی داود، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

16. احمد بن حنبل، المسند، چاپ دوم، دار الفکر، 1414 ه- .ق.

17. احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، چاپ اول، قم: اتحاد، 1339ش.

18. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمهْ عن معرفهْ الائمهْ، ترجمه: علی بن حسین زوارهای، چاپ اول، تهران: اسلامیه، 1381 ه- .ق.

19. اسکافی معتزلی، ابوجعفر، المعیار و الموازنهْ، محقق: علامه محمد باقر محمودی (ره) ، چاپ اول، بیروت: فواد بعینو، 1402 ه- . ق. اصل کتاب چاپ 220ه-.ق.

20. اصفهانی، ابو الفرج، الاغانی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

21. اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، تحقیق: سید احمد صقر، بیروت: دار المعرفة.

22. امینی، علامه عبدالحسین، الغدیر، چاپ دوم، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1366ه- ق.

23. بدران عبدالقادر، تهذیب تاریخ دمشق، بیروت، دار المسیره.

24. البسوی، ابویوسف یعقوب بن سفیان، المعرفهْ و التاریخ، بغداد: مطبعة الارشاد، 1394 ه- .ق.

ص: 289

25. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، چاپ دوم، بیروت: دارالفکر، 1424 ه- .ق.

26.بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان،. بیروت: دار الکتب العلمیة.

27. بیضون، ابراهیم، رفتار شناسی امام علی علیه السلام در آیینه تاریخ، ترجمه علی اصغر محمدی سیجانی، چاپ اول، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1379 ش.

28. ثقفی، ابی الهلال، الغارات، چاپ اول، بیروت: دار الاحتواء، 1987م.

29. جاحظ، عمرو بن الحر، الرسالهْ السیاسیهْ، چاپ اول، بیروت: دار مکتبة الهلال.

30. جاسم، عزیزالله، امام علی علیه السلام نماد حکومت حق، محقق و مترجم: موسی دانش، چاپ اول، مشهد: بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی، 1381.

31. الجزایری، عبدالباقی قرنه، معاویهْ، چاپ اول، قم: دار التفسیر، 1384ش.

32. جعفریان، رسول، تاریخ خلفاء، چاپ دوم، قم: دلیل ما، 1382ش.

33. جواد علی، تاریخ العرب قبل الاسلام، قم: منشورات رضی، 1372ش.

34. حسان بن ثابت، دیوان حسان، بیروت: دار بیروت للطباعة و النشر، 1987م.

35. حسینی زبیدی، سید محمد مرتضی، تاج العروس، چاپ شانزدهم، کویت، وزارت ارشاد، 1385ه-. ق.

ص: 290

36.حلبی شافعی، السیرهْ الحلبیهْ، دار احیاء التراث العربی.

37. حلّی، حسن بن یوسف المطهر، نهج الحق و کشف الصدق، چاپ اول، قم: دار الهجرة، 1407ه- . ق.

38. خاتمی، استاد سید احمد، سیره سیاسی امام علی علیه السلام ، تهران: نشر مطهر، 1379ش.

39. خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفهْ بن خیاط، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1397 ه-. ق.

40. دمشقی، ابن کثیر، البدایهْ و النهایهْ، چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1988م.

41. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1413 ه-.ق.

42. رشاد، علی اکبر و همکاران، دانشنامه امام علی علیه السلام ، چاپ اول، تهران: مؤسسه فرهنگی دین و دانش معاصر، 1380 ش.

43. محمدی ری شهری، استاد محمد، اهل البیت فی الکتاب و السنهْ، چاپ دوم، قم: دار الحدیث، 1417 ه- .ق.

44. زمخشری، جارالله، ربیع الابرار، بغداد، وزارة الاوقاف.

ص: 291

45. سبحانی، آیت الله جعفر، فروغ ولایت، چاپ پنجم، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام ، 1380ش.

46.سیوطی، جلال الدین، تاریخ الخلفا، چاپ اول، لبنان، عالم الکتاب، بی تا.

47. شهرستانی، الملل و النحل، بیروت: دار السرور.

48. شوشتری، قاضی نورالله، احقاق الحق، تهران، المکتبة الاسلامیة.

49. صاحب یونس، معاویهْ بن ابی سفیان در کتاب و تاریخ وسنت، چاپ اول، بیروت، دار العلم، 1423 ه- .ق.

50. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، چاپ دوم، بیروت: اعلمی، 1409 ه- ق.

51. طقوش، محمد سهیل، دولت امویان، مترجم: حجت الله جودکی - مصحح: رسول جعفریان، چاپ دوم، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1384.

52. عسقلانی، ابن حجر، الاصابهْ فی تمییز الصحابهْ، چاپ اول، بیروت: دار الفکر، 1421 ه- ق.

53. عسقلانی، ابن حجر، تطهیر الجنان، مصر: مکتبة القاهره،

54. عسکری، مرتضی، نقش عایشه در تاریخ اسلام، ترجمه: محمد علی جاویدان و همکاران، چاپ نهم، تهران: منیر، 1377ش.

ص: 292

55. علوی حضرمی، محمد بن عقیل، النصایح الکافیهْ، مترجم عزیزالله عطاردی، چاپ اول، تهران: آرمان، 1373ش.

56. عماد زاده، حسین، امویان، ابوسفیان و معاویه، چاپ اول، تهران: مکتب القرآن، بی تا.

57. قاضی عبدالجبار، تثبیت دلایل النبوهْ، الدار العربیه.

58. قرشی، شیخ مهدی، معاویهْ امام محکمهْ الجزاء، چاپ اول، بیروت: دارالمحجة البیضاء، 1418 ه- . ق.

59. قمی، شیخ عباس، تتمهْ المنتهی، چاپ دوم، تهران: 1333ش.

60. قمی، شیخ عباس، نفس المهموم، ترجمه آیة الله شیخ محمد باقر کمره ای، چاپ پنجم، قم، اسوه، 1374ش.

61. قمی، شیخ عباس، وقایع الایام، تعریب، سید محمد باقر قزوینی، بیروت: بلاغ، 1948م.

62. گلپایگانی، محمد وحید، معاویه سردستة تبهکاران، چاپ اول، تهران: اعلمی، بی تا.

63. متقی هندی، علی بن حسام، کنز العمال، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1419 ه- .ق.

ص: 293

64. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، چاپ سوم، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1374ش.

65. مجلسی، علامه محمد باقر، حیات القلوب، چاپ چهارم، بی جا: سرور، 1382ش.

66. محقق اردیبلی، حدیقهًْ الشیعهًْ،

تصحیح: صادق حسن زاده، چاپ اول، قم: انصاریان، 1377 ش.

67. محلاتی، ذبیح الله، کشف الهاویه، تهران: مرکز نشر کتاب، 1385 ه- ق.

68. محلاتی، ذبیح الله، کشف حقیقت، تهران: چاپخانه عسکری.

69. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1422 ه- ق.

70. مسلم، صحیح مسلم، چاپ چهارم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

71. مفید، محمد بن محمد، الارشاد، ترجمه رسول محلاتی، چاپ پنجم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1380.ه- ش.

72. مفید، محمد بن محمد، الجمل، محقق: سید علی میر شریفی، چاپ دوم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1416 ه- . ق.

73. مقریزی شافعی، احمد بن علوی، النزاع و التخاصم فی ما بین بنی امیه و بنی هاشم، چاپ اول، مصر: الاهرام، بی تا.

ص: 294

74. نجفی یزدی، سید محمد، پیشگویی های امیر المؤمنین علیه السلام ، چاپ اول، قم: سپهر، 1379ش.

75. نصر بن مزاحم، وقعهًْ صفین، چاپ دوم، مصر: مؤسسة العربیة الحدیثیة، 1382 ه- .ق.

76. هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس، ترجمه: اسماعیل انصاری زنجانی، چاپ اول، قم: الهادی، 1375ش.

77. واقدی، المغازی، بیروت: اعلمی، 1989م.

78.یعقوبی، ابن واضح، تاریخ یعقوبی، ترجمه: محمد ابراهیم آیتی، چاپ هشتم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1378ش.

ص: 295