ص: 2

ص: 3

نام کتاب: فضایل اهلبیت(ع) در صحاح سته

نام مؤلف حجة الاسلام و المسلمین علی زهراب (فاضلی)

ناشر: انتشارات آشیانه مهر

ویراست علمی: حجةالاسلام والمسلمین خلیل بخشی زاده

امور فنی / تنظیم و طرح جلد:

علی اکبر رشیدی گلروئیه

صفحه آرایی: علی اکبر احسانی تیرگر

ویراستار: هادی کرمانی

تعداد صفحات: 540

چاپخانه: گلها

چاپ: اول / 1391

تیراژ: 3000

قیمت گالینگور: 13000 تومان

قیمت شومیز: 11000 تومان

شابک: 4 – 27 – 6164 – 964- 978

قم-45 متری عمار یاسر-پلاک 90-ص پ 644-37158- تلفن: 7713773-7756092 / دورنگار: 7713774

این کتاب با حمایت معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به چاپ رسیده است.

کلیه حقوق محفوظ است

ص: 4

تصویردارد

ص: 5

ص: 6

شروح صحیح بخاری: 63

خلفای روزگار بخاری: 64

بخش بندی صحیح بخاری: 65

داستان مرگش: 65

توصیفی از بخارا: 67

2- صحیح مسلم 73

عنوان اصلی: 73

گردآورنده آن: 73

تولدش: 74

وفاتش: 74

زندگی علمی او: 74

ستایش پیروان خلفا از او و کتابش: 76

دیگر آثارش: 77

شروح صحیح مسلم: 78

ویژگی های صحیح مسلم: 79

شروط مسلم: 80

بخش بندی صحیح مسلم: 82

سبب گردآوری صحیح: 82

خلفای روزگار مسلم: 82

زمان گردآوری صحیح: 83

توصیفی از نیشابور: 83

3- سنن إبن ماجه 87

ص: 8

عنوان اصلی: 87

گردآورنده آن: 87

زادروزش: 88

وفاتش: 88

زندگی علمی او: 88

شروح سنن ابن ماجه: 92

آثار دیگرش: 93

شرط ابن ماجه در سنن: 94

ویژگی های سنن ابن ماجه: 95

بخش بندی سنن ابن ماجه: 96

خلفای معاصر ابن ماجه: 96

سخنی چند از قزوین: 97

4- سنن أبی داود 99

عنوان اصلی: 99

گردآورنده آن: 100

زادروزش: 100

وفاتش: 101

زندگی علمی او: 101

زمان نگارش سنن: 105

ستایش سنیان از او و کتابش: 108

شرط ابی داود در سنن: 110

شروح سنن ابی داود: 116

ص: 9

ویژگی های سنن ابی داود: 117

بخش بندی سنن ابی داود: 117

خلفای هم روزگار ابی داود: 118

دیگر آثارش: 118

سِجِستان: 119

5- جامع یا سنن ترمذی 123

عنوان اصلی: 123

گردآورنده آن: 128

تولد: 129

وفاتش: 130

زندگی علمی او: 131

ستایش سنیان از او و کتابش: 137

جایگاه جامع ترمذی: 138

شرط ترمذی در جامع: 141

شروح جامع ترمذی: 143

ویژگی های جامع ترمذی: 143

زمان تدوین جامع ترمذی: 144

دیگر آثارش: 145

بخش بندی جامع ترمذی: 145

تِرمِذ: 146

6- سنن نسائی 149

عنوان اصلی: 149

ص: 10

گردآورنده آن: 151

زادروزش: 151

وفاتش: 152

زندگی علمی او: 152

ستایش از او و کتابش: 154

شرط نسائی در سنن: 156

آثار نسائی: 160

ویژگی های سنن نسائی: 164

خلفای روزگار او: 165

نَسا: 165

بخش دوّم: اهل بیت کیانند؟ / 167

اهل بیت کیانند؟ 169

روایات علمای سنی در مورد اهل بیت 170

1- ابوداود طیالسی (م 204 ه-.ق): 170

2- عبدالرزاق صنعانی (م 211 ه-.ق): 171

3- ابن ابی شیبه (م 235 ه-.ق): 172

4- اسحاق بن راهویه (م 238 ه-.ق): 175

5- احمد بن حنبل (م 241 ه-.ق): 175

6- مسلم (م 261 ه-.ق): 182

7- ابوداود (م 275 ه-.ق): 187

8- ابن ابی عاصم (م 287 ه-.ق): 189

9- ترمذی (م 297 ه-.ق): 189

ص: 11

10- نسائی (م 303 ه-.ق): 191

11- ابویعلی موصلی (م 307 ه-.ق): 192

12- ابوجعفر طبری (م 310 ه-.ق): 195

13- ابن حبان (م 354 ه-.ق): 200

14- ابن ابی حاتم رازی (م 327 ه-.ق): 204

15- طبرانی (م 360 ه-.ق): 205

16- ابوبکر شافعی (م 354 ه-.ق): 208

17- طحاوی (م 321 ه-.ق): 208

18- ابن سعد (م 230 ه-.ق): 212

19- ابن حیّان (م 369 ه-.ق): 212

20- حاکم نیشابوری (م 405 ه-.ق): 213

مصداق اهل بیت از نظر علمای دیگر اهل تسنن 215

ائمه اطهار علیهم السلام از اهل بیت هستند 223

بخش سوّم: آمار روایات فضائل اهل بیت علیهم السلام در صحاح سته / 229

آمار روایات فضائل اهل بیت علیهم السلام در صحاح 231

1- صحیح بخاری (م 256 ه-.ق) 232

الف - فضائل حضرت علی بن ابی طالب×: 232

ب - فضائل حضرت فاطمه [زهرا÷] دختر پیامبراعظم|: 236

ج - فضائل امام حسن و امام حسین‘: 239

د - فضائل اهل بیت علیهم السلام : 242

ه- - فضائل حضرت مهدی: 244

و - فضائل علی بن الحسین×: 244

ص: 12

2- صحیح مسلم (م 261 ه-.ق) 244

الف - فضائل علی بن ابی طالب×: 245

ب - فضائل حضرت فاطمه زهرا÷ دختر پیامبر اکرم|: 247

ج - فضائل امام حسن و امام حسین‘: 248

د - مناقب اهل بیت علیهم السلام : 249

ه- - فضائل حضرت مهدی×: 251

و - فضائل حضرت علی بن الحسین×: 251

3- سنن ابن ماجه (م 276 ه-.ق) 252

الف - فضائل علی بن ابی طالب×: 252

ب - فضائل حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین علیهم السلام : 254

ج - فضائل اهل بیت علیهم السلام : 257

د - فضائل حضرت مهدی×: 260

4- سنن ابی داود (م 275 ه-.ق) 261

الف - فضائل حضرت علی بن ابی طالب×: 261

ب - فضائل حضرت فاطمه(ع) دختر پیامبر اکرم|: 262

ج - فضائل امام حسن و امام حسین‘: 263

د - فضائل اهل بیت(ع): 266

ه- - فضائل حضرت مهدی(ع): 269

5- جامع ترمذی (م 279 ه-.ق) 270

الف - فضائل حضرت علی بن ابی طالب(ع): 270

ب - فضائل حضرت فاطمه(ع): 276

ج - فضائل امام حسن و امام حسین‘: 278

ص: 13

د - فضائل اهل بیت(ع): 283

ه- - فضائل حضرت مهدی(ع): 288

6- سنن نسائی (م 303 ه-.ق) 288

الف - فضائل حضرت علی بن ابی طالب(ع): 291

ب - فضائل حضرت فاطمه(ع) دختر پیامبراعظم|: 293

ج - فضائل امام حسن و امام حسین‘: 293

د - فضائل اهل بیت(ع): 295

جدول های آماری روایات در هر یک از صحاح 297

1- صحیح بخاری: 298

2- صحیح مسلم: 300

3- سنن ابن ماجه: 301

4- سنن ابوداود: 302

5- جامع ترمذی: 303

6- سنن نسائی: 305

بخش چهارم: بررسی آماری روایات / 307

بررسی آماری روایات 309

تکرار روایات 310

الف - تکرار روایت 310

ب - تکرار روایت 311

ج - تکرار روایت 312

د - تکرار روایت 312

ه- - تکرار روایت 313

ص: 14

و - تکرار روایت 313

نکته ای دیگر: 314

پرسش کلیدی: 315

اعتراف به برتری علی بن ابی طالب(ع) بر اصحاب: 315

اهمیت فضائل 320

فضل فروشی و سقیفه ی بنی ساعده 321

مجریان سقیفه، مانعان وصیت پیامبر| 325

سیاست و فضیلت، علل و انگیزه های دشمنی ها 329

1. دشمنی و حسادت نسبت به حضرت علی و اهل بیت(ع) در زمان پیامبر|: 331

2- عایشه و پنهان کردن فضیلت حضرت علی(ع): 333

3- جلوگیری عمر از نوشته شدن سفارش پیامبر|: 334

4- حزب اموی و فضائل اهل بیت(ع) و دشمنی با آنان: 335

5- عباسیان و اهل بیت(ع): 365

جمع بندی و دیدگاه نگارنده: 396

آیا در عصر طلایی اعتزال، فضائل اهل بیت(ع) منتشر شد؟ 401

خلافت متوکل (232- 247 ه-)، محنت معتزله و رونق اهل حدیث 409

قتل محمد بن عبدالملک زیّات (233ه-): 411

خشم متوکل بر ابن ابی دواد: 412

متوکل و رغبت او به احمد بن حنبل: 413

متوکل خلیفه ی ناصبی: 415

جنایات متوکل: 416

محاصره ی اقتصادی اهل بیت(ع) از سوی متوکل: 421

ص: 15

توصیف عمر متوکل در کلام خوارزمی 423

دوران منتصر عباسی (247- 248ه-): 426

منتصر و اهل بیت(ع): 429

دوران مستعین عباسی (248- 252ه-): 432

دوران معتزّ عباسی (252- 255ه-): 435

دوران مهتدی عباسی (255- 256 ه-): 437

دوران معتمد عباسی (256- 279ه-): 440

وزارت وزیر متوکل: 441

خروج «صاحب الزنج» (255ه-): 442

رویدادهای دیگر: 445

جمع بندی و نتیجه گیری: 446

سیاست منع تدوین حدیث: 450

علل و انگیزه های فرعی و اقوال اهل حدیث: 455

شعبی (م 303- 310ه-): 456

زُهری (م 124ه-)، امام اهل حدیث و مأموم بنی امیه: 458

رجاء بن حَیْوَهْ، شیخ زهری (م 112ه-): 465

اوزاعی (م 157ه-): 466

دوستی و نقل روایات اهل بیت(ع) و تهمت رفض و تشیع: 469

شافعی و تهمت رفض به او: 469

تشیع عبدالرزاق بن همام صنعانی (م 211ه-): 471

نسائی و اتهام تشیّع: 475

تهمت تشیع به دارقطنی: 477

ص: 16

جرح ابن عقده (249- 332ه-): 479

حاکم و تهمت رفض و تشیع به او: 481

تشیع حاکم حسکانی: 483

ثعلبی پس از هزار سال: 483

توثیق و تعدیل راویان ناصبی و خارجی: 484

عمر بن سعد، قاتل امام حسین(ع) 492

مروان بن حکم: 492

زهیر بن معاویه: 493

خالد بن عبدالله قسری: 494

فرآیندی شگفت؟! 495

نمونه ای دیگر (عمرو بن طلحه): 498

نمونه ای دیگر (زکریا بن یحیی): 499

نمونه ای دیگر (عطیهْ بن سعد): 501

نمونه ای دیگر (شهر بن حوشب): 503

نمونه ای دیگر (علی بن زید بن جدعان): 504

نمونه ای دیگر (عمر بن عبدالله): 505

نمونه ای دیگر (محمد بن عمر بن عبدالله): 506

نمونه ای دیگر (ابان بن تغلب): 507

نمونه ای دیگر (جابر جعفی): 508

نمونه ای دیگر (حسن بن صالح): 509

نمونه ای دیگر (داود بن ابی عوف): 510

نمونه ای دیگر (عباد بن عبدالصمد): 511

ص: 17

نمونه ای دیگر (عمار بن محمد ثوری): 512

نمونه ای دیگر (عباد بن یعقوب): 513

نمونه ای دیگر (عبادهْ بن زیاد اسدی): 514

نمونه ای دیگر (عبادهْ، ابو یحیی): 515

نمونه ای دیگر (عمار بن معاویه): 516

نمونه ای دیگر (حبهْ بن جوین عرنی): 517

نمونه ای دیگر (ابوصلت، عبدالسلام بن صالح هروی): 518

جمع بندی و نتیجه گیری 525

فهرست منابع 531

ص: 18

از اهل بیت علیهم السلام سخن بگویند، و تا آنجا که ممکن است فضائل و مناقب آنان را کم رنگ جلوه دهند، در عین حال آن مقدار که آمده، کافی است تا ارباب عقل و خرد به عظمت و قداست آنان پی برده و تنها ثقلین را سرلوحة اعمال و رفتار خویش قرار دهند.

سوّم: اثبات تناقضات بزرگان اهل تسنن به ویژه صاحبان صحاح سته در مورد اهل بیت(ع) و همچنین در قضاوت نسبت به دشمنان و مخالفان ائمه(ع).

به عنوان نمونه در چندین جای صحاح سته از

امیرالمؤمنین امام علی(ع) بدگویی شده است. همچنین به صورت متعدد روایات دشمنان امام علی(ع) همچون «عمران بن حِطّان»(1) را نقل نموده اند. که تنها بخاری در صحیحش دو روایت از او نقل می کند. امّا در مقابل حتی یک روایت هم از امام صادق(ع) در صحیح بخاری نقل نشده است. این تناقض گویی ها در صحاح، آنجا آشکارتر می شود که مثلاً بخاری در صحیح بخاری در جزء هفتم در صفحه 194 باب لبس الحریر و در همان کتاب در باب نقص الصور، ص 215 و در جاهای متعدد دیگری علیه امام علی(ع) روایت نقل می کند، اما در جای دیگر کتاب صحیح خود می نویسد: «همة آنچه که علیه امیرالمؤمنین(ع) نقل شده دروغ است.»(2) و حال آنکه کتاب خود را نیز صحیح می نامد!!

این در حالی است که تنها اهل بیت(ع) کلید حل همة مشکلات در جهان اسلام بوده اند.

سه مشکل اساسی و مهلک پس از رحلت شهادت گونة

رسول خدا| گریبان گیر امت اسلام گردید که اگر نبود وجود مقدس اهل بیت(ع) و آسیب زدایی آنان از این مشکلات، فاتحة اسلام برای همیشه خوانده می شد.

مشکل اوّل: برخی نسبت به آیات قرآن کریم و احادیث پیامبر اعظم| اجتهاد در

ص: 20

مقابل نص نموده، با عمل به احساسات و تعصبات در مبانی اعتقادی اسلام اصیل، با افراط و تفریط، بی اعتنایی به اصل امامت ولایت و مقدم داشتن مفضول بر افضل، از ولایت خدا و رسول(ص) و جانشینان واقعی آنان دور افتادند. شهر پیامبر را به غیر از درب واقعی و راه اصلی وارد شدند، و در فتنة بزرگ پس از رحلت رسول خدا|، از اسلام ناب فاصله گرفتند و در نتیجه بزرگ ترین شکاف و بدترین انحراف را در جامعه بزرگ اسلامی بوجود آوردند.

مشکل دوم: بی اعتنایی نسبت به معارف قرآن و تأویل نابجا و تفسیر به رأی آیات قرآن کریم بود. با نادیده گرفتن آیات ولایت در قرآن، وارد نمودن برخی اسرائیلیات و تفسیر و تأویل برخی آیات با انگیزه های گوناگون از هدف و مقصد واقعی اسلام و شریعت دور افتادند. علاوه

بر آن قرآن دارای بطون متعدد، ناسخ و منسوخ، سابق و لاحق، محکم و متشابه، ظاهر و باطن، عام و خاص، مطلق و مقید، مجمل و مؤول و... است. لذا استیلا بر حدود و صغور، رمز و رازهای سر به مهر، بطون متعدد باطنی، حقیقت واقعی اعجاز آن و عِلم به ضمیر و کنه قرآن در انحصار فهم نبی| و وصی× و اهل بیت علیهم السلام است.

مشکل سوم: با جعل و تحریف احادیث و سنت پیامبر اسلام| به ویژه با وارد نمودن احادیث ساختگی و دروغین، اعتماد مسلمین را گرفتار شک و تردید و مبتلا به مصیبتی بزرگ نمودند. چنان مصیبت بزرگی که، عالمان علم حدیث و رجال شناسان بزرگ قرن هاست گرفتار شده اند و مشکلاتش پایان ناپذیر است.

با توجه خاص به ابعاد وسیع مشکلات فوق الذکر، بر مسلمانان واجب است که از کسانی پیروی کنند که توانایی تفسیر صحیح و دقیق قرآن کریم و بیان احکامش را داشته باشند و همچنین تمسک و پیروی از کسانی که شناخت کامل از احادیث و سیره و سنت پیامبر| داشته باشند. آنانی که توان حفظ سیره و سنت پاک رسول

ص: 21

خدا|، از تمام جعلیات، انحرافات و شبهات را داشته

باشند. با عنایت به ادلة عقلی و نقلی فراوان تنها اهل بیت علیهم السلام صلاحیت این فهم و حلّ این مشکلات عدیده را دارند. به یقین منابع متقن روایی و حدیثی فریقین اعم از قدماء، متأخرین و معاصرین مملو از مستندات مستدل و موثقی است که حقانیت و ضرورت تمسک به ثقلین به ویژه اهل بیت علیهم السلام را به اثبات می رساند.

شناخت دقیق و عمیق و همه جانبه از اهل بیت علیهم السلام ، منشأ آثار و برکات فراوان و باعث تحوّل شگرف در جهان اسلام است. شناخت و معرفت کامل آنان باید با تحقیقات وسیع و گسترده همراه با براهین مستند، مستدل، دلایل روشن و عقل گرایانه باشد. پژوهش و بررسی جامع الاطراف و مستوفی نسبت به اهل بیت علیهم السلام ولو در منابع به ظاهر معتبر اهل سنت، وظیفه ای عظیم و سترگ بر عهده اندیشمندان و علمای دین است. در این راستا کتاب گران سنگ «فضایل اهل بیت علیهم السلام در صحاح سته» با تلاش بی دریغ و تتبع کامل، اندیشمند توانا، عالم فرزانه، محقق خوش ذوق، حضرت حجهْ الاسلام والمسلمین حاج شیخ علی زهراب (فاضلی) که خود کارشناس ارشد الاهیات، علوم قرآنی و حدیث هستند، به رشتة تحریر درآمده است. مؤلّف محترم؛ با همّتی بلند وسعة صدر، با سبکی شیوا و روان به تألیف چنین اثر علمی ارزشمندی همت گماشته که دارای ارزش و تأثیرات فراوانی است. کثر الله امثالهم، جزاه الله عن الاسلام اجراً، ادام الله ظله ودامت افاضاته.

والسلام علیکم وعلی جمیع اخواننا المؤمنین بولایة علی بن ابیطالب فی اقطار العالم ورحمة الله وبرکاته.

مسئول مجمع جهانی شیعه شناسی

انصاری بویراحمدی

ص: 22

ص: 23

ص: 24

در این پژوهش با بررسی صحاح از این دیدگاه و نیز با بررسی نوشته های دیگر که با این پرسش ها در ارتباطند به شیوه ای توصیفی - تحلیلی،((1))

به این پرسش ها پاسخ داده خواهد شد. با توجه به پرسش هایی که از آنها سخن گفته شد، فرضیه هایی که در این پژوهش بدان ها پرداخته می شود، چنین اند:

1- آمار روایات فضائل اهل بیت علیهم السلام در صحاح

ستّه اندک است.

2- از مهم ترین عوامل کمبود آمار فضائل اهل بیت علیهم السلام در صحاح سته، تدوین نشدن حدیث در سده اول و نیز سیاست قدرت حاکمه بوده است.

در پرداختن به این فرضیه ها نیز از روش توصیفی - تحلیلی، باتوجه به متون تاریخی، روایی، تفسیری و سایر نوشته های مربوط، استفاده خواهد شد.

با توجه به واژه های کلیدی که هم در عنوان پژوهش و هم در پرسش ها و نیز در فرضیه ها، آمده است، علاوه بر پیشگفتار، که در آن هستیم، این پژوهش دارای بخش های زیر خواهد بود:

بخش یکم: شناسایی صحاح و گردآورندگان آنها.

بخش دوّم: شناسایی اهل بیت پیامبر گرامی اسلام|.

بخش سوم: آمار روایات فضائل اهل بیت علیهم السلام در

صحاح.(2)

ص: 26

بخش چهارم: بررسی آماری روایات فضائل

اهل بیت علیهم السلام در صحاح سته.

پس از درگذشت پیامبر گرامی اسلام(1)-

که درود خدا بر او و خاندان پاکش باد - گروهی از مسلمانان در جایی که آنرا «سقیفه بنی ساعده» می خواندند گرد آمده، و از میان خود کسی را به ریاست برگزیده و جانشین پیامبرش خواندند. نامش «عبدالله بن أبی قُحافهْ»(2)

بود، مکنّی به «ابوبکر».

در «تاریخ اسلام»(3)می خوانیم:

«هنگامی که علی× مشغول غسل پیغمبر| بود، به «عمر» خبر رسید که «انصار» در سقیفه بنی ساعده مشغول تعیین امیری برای اسلام هستند. عمر، ابوبکر را خبر کرد و هر دو شتابان به طرف سقیفه رفتند، در راه

«ابوعبیدهْ جرّاح» را

ص: 27

یافته، با خود بردند. انصار از «اَوس» و «خَزرج» در آنجا جمع شده بودند و رئیس خزرج، «سَعد بن عبادهْ» با حال بیماری نشسته و ناطقی از طرف او مشغول سخن گفتن بود و فضائل انصار را شرح می داد که چگونه پیغمبر را پناه دادند و حمایت کردند در حالی که خویشاوندان پیغمبر در مکّه او را وا گذاشتند، بنابراین خلافت حقّ انصار است نه مهاجرین.

ابوبکر برخاست و نخست شرحی در فضائل مهاجرین و انصار، هر دو بیان کرد با قید این نکته که مهاجرین در درجه اوّلند، به دلیل اینکه خویشاوندان پیامبر و نخستین کسانی هستند که به او گرویدند، و در حالی که همه مردم با آنها مخالف بودند و آزارشان می دادند، آنها در پرستش خدا و یاری پیغمبر ثابت قدم ماندند؛ امّا انصار با آنکه خدمتشان به اسلام محل انکار نیست در درجه دوّمند. بدین جهت مهاجرین شایسته

داشتن خلافت هستند و عرب زیر بار غیر قریش نخواهد رفت. بعضی از انصار پیشنهاد کردند که دو امیر انتخاب شود، یکی از مهاجرین و یکی از انصار.(1)

این پیشنهاد به قول سعد بن عبادهْ اولین سُستی و عقب نشینی انصار بود. ابوبکر آن را رد کرد و گفت: ما باید امیر باشیم و شما وزرای ما باشید،(2)

و ما بی مشورت و رأی شما کاری انجام نخواهیم داد. پس از ابوبکر، عمر و ابوعُبیدهْ نیز هریک سخنانی گفتند و سر و صدا زیاد شد و سرانجام اختلاف دیرینه ای که میان اوس و خزرج بود، آشکار شد. اوسی ها که در

ص: 28

اقلیّت بودند و از امارت خزرجی ها ناراضی، به امارت مهاجرین رضا دادند و «بشیر بن سعد خَزرجی» هم که بر خویشاوند خود، سعد، رشک می برد شرحی در تأیید سخن ابوبکر بیان کرد. آنگاه ابوبکر، عمر و ابوعبیدهْ را به مردم

پیشنهاد کرد و آنها باز ابوبکر را افضل دانستند و هردوی آنها با بشیر بن سعد به طرف ابوبکر دویده با او بیعت کردند. مجلس برهم خورد و مردم از هر طرف برای بیعت با ابوبکر فراخوانده شدند و به طوری نزاع بالا گرفت، که نزدیک بود سعد بن عباده بیمار پایمال شود. یکی گفت: «مواظب سعد باشید، او را پایمال نکنید»، عمر گفت: «بکُشیدش که خدا او را بکُشد...»، پس سعد ریش عمر را گرفت و نزدیک بود که زد و خورد دربگیرد...، ولی ابوبکر عمر را آرام کرد.(1)

در این موقع طایفه «بنی أسلم» که وابسته مهاجرین بودند از بیرون مدینه برای بیعت با ابوبکر وارد شهر شدند، با ازدحامی که کوچه ها را پر کرده بود دیگر شکّی در پیشرفت کار نماند. از عمر منقول است که «کانت بیعةُ ابی بکر فَلْتَةً وَقی الله ُ شَرَّها»(2)

و می گفت: من از پایان کار [بیعت کامل مردم با خود] اطمینان نیافتم مگر وقتی که طایفه بنی أسلم آمدند.(3)

فردای آن روز ابوبکر برای بیعت عمومی در مسجد جلوس کرد. جلسه را

ص: 29

عمر با نطق کوتاهی گشود و در آغاز آن به گفتار دیروز خود که گفته بود پیغمبر نمرده است اشاره کرد و آن اشتباه را تأویلی نهاد.(1)

سپس از ابوبکر و مناقب او سخن گفت و مردم را به بیعت اوامر کرد. مردم بیعت کردند. آنگاه ابوبکر آغاز به سخن کرد و نخست شرحی به طریق شکسته نفسی از عجز خود بیان کرد و گفت: «وُلّیتُ عَلَیْکُم ولستُ بِخَیرِکم»، از من کار پیغمبر را توقع مدارید که او مصون بود و من شیطانی دارم که گاهی مرا فرو می گیرد، و لیکن برشماست که در کار خوب مرا یاری دهید و اگر کج شدم راستم کنید. پس مردم را به عدل و داد خود نوید داد و به فرمانبرداری و اهتمام به جهاد توصیه کرد و در پایان گفت «قُوموا إلی صَلوتِکُم یَرْحَمکُمُ الله ُ».(2) عده ای از بیعت با ابوبکر امتناع ورزیده بودند از جمله سعد بن عبادهْ. عمر معتقد بود که باید به زور از او بیعت گرفت، ولی ابوبکر به نصیحت بَشیربن سَعد از جنبش خزرج ترسید و سعد بن عبادهْ را رها کرد و او هم هیچ وقت به نماز با ابوبکر حاضر نشد و درموسم حج نیز از جماعت ابوبکر خود را جدا می کرد. پس از مرگ ابوبکر که خلافت به عمر رسید، سَعد بن عبادهْ از مدینه به شام رفت و در «حَوْران» منزل گرفت و در آنجا نیم شبی مرده اش را یافتند و گفتند: اَجِنَّه او را کشتند!

ص: 30

حضرت علی× و بنی هاشم و عده ای از صحابه بزرگ پیامبر| که حضرت علی× را جانشین پیامبر می دانستند با ابی بکر بیعت نکردند.

ابوبکر، عمر را با جمعی به خانه حضرت علی× فرستاد تا بنی هاشم را، که در آنجا مجتمع بودند، بیاورند.(1)) «زبیر بن العَوّام»

با شمشیر بر آنها حمله کرد و

ص: 31

آنها از بیم آنکه فتنه بزرگ نشود بازگشتند. ولی پس از آن با وعد و وعید «عباس» و «طلحه» وبا شمشیر بر آنها حمله کرد و آنها از بیم آنکه فتنه بزرگ نشود بازگشتند. ولی پس از آن با وعد و وعید «عباس» و «طلحه» و«زُبیر» را قانع کرده، از آنها بیعت گرفتند.

به موجب روایت «زُهری» که طبری و بخاری و مسلم هر سه آن را نقل کرده اند، حضرت علی× به مدت شش ماه، یعنی تا وقتی که حضرت فاطمه÷ زنده بود، بیعت نکرد و پس از وفات حضرت فاطمه÷ که مردم از حضرت علی× روگردان شدند، به ناچار بیعت کرد.

ابوبکر فَدَک و سایر زمین هایی را که پیغمبر| در زمان حیات خود در اختیار داشت [و ملک شخصی او بود] ضبط کرد و چون حضرت فاطمه÷ ارث خود را مطالبه کرد، حدیثی را از پیغمبر نقل کرد که «ما پیغمبران میراث نمی گذاریم، آنچه از ما بماند صدقه است»، یعنی جزء اموال عمومی است. حضرت فاطمه÷ بخاطر ظلم هایی که ابوبکر در حق اهل بیت علیهم السلام انجام داد از او

ص: 32

رنجید و تا زنده بود با او سخن نگفت و چون درگذشت علی× او راشبانه دفن کرد و به ابوبکر خبر نداد.»(1)

بدین ترتیب خلافت حضرت علی× و حق اهل بیت علیهم السلام غصب شد.

در تاریخ می خوانیم:

«ثمّ إنّ علیّاً «کرّم الله وجهه» أتی بِه إلی أبی بکر وهو یقول: أنا عبدالله وأخو رسوله، فقیل له بایع أبابکر، فقال: أنا أحقّ بهذا الأمر منکم، لا أبایعکم وأنتم أولی بالبیعة

لی، أخذتم هذا الأمر من الأنصار، واحتججتم علیهم بالقرابة من النبیّ|، وتأخذونه منّا أهل البیت غصباً؟... نحن أولی برسول الله حیّاً ومیّتاً،... الله الله یا معشر المهاجرین، لاتخرجوا سلطان محمّد فی العرب عن داره وقعر بیته إلی دورکم وقعور بیوتکم، ولا تدفعوا أهله عن مقامه فی الناس وحقّه، فوالله یا معشر المهاجرین، لنحن أحقّ الناس به، لأنّا أهل البیت، ونحن أحقّ بهذا الأمر منکم...»(2).

ص: 33

کار ابوبکر دیری نپایید و پس از دو سال و اندی حکومت(1)مُرد. (13 ه-.ق)پس از او کار به دست عمر افتاد (13- 23ه-.ق)

ابوبکر در بیماری خود تصمیم گرفت که عمر را به خلافت و جانشینی خود تعیین و به مردم اعلام کند.(2)

با «عبدالرحمن بن عَوْف» و «عثمان» در نهان مشورت کرد و آن دو نیز موافقت خود را اظهار کردند. پس وصیّت نامه ای در این باب به خط عثمان خطاب به مسلمانان نوشت و دستور داد تا مردم را جمع کردند. وصیت نامه را به دست غلام خود داد که بر مردم بخواند و عمر همراه غلام به مسجد رفت و مردم را جمع کرد و گفت: «ساکت شوید؛ سخن خلیفه رسول الله را بشنوید؛ از خیرخواهی برای شما چیزی دریغ نکرده است». مردم سکوت کردند؛ نامه خوانده شد و مردم شنیدند و اطاعت کردند، و در آن هنگام ابوبکر سر از خانه خود بیرون آورده گفت: «آیا به خلیفه ای که معین کرده ام راضی شدید؟ من ازخویشاوندانم انتخاب نکردم، خلیفه عمر است» مردم اظهار رضایت کردند. بدین طریق ابوبکر زحمتی را که عمر در سقیفه برای او کشیده بود جبران کرد و چون قدرت در این موقع ریشه دار شده بود برای کسی مجال حرف و اعتراض نبود و حتی قول سنیان درباره اِجماعِ اهل حَلّ و عقد نیز در اینجا حاصل نشد؛ بلکه خلیفه قبلی خلیفه بعدی را انتصاب کرد.

ص: 34

چون ابوبکر مُرد، عمر از مردم بیعت گرفت، پس بر منبر رفت و نخستین سخنش آن بود که: «مَثَل عَرب مَثَل شُتری است مهار شده، و از زخم مهار مطیعِ قائد شده، هرجا ببرندش می رود، به خدای کعبه قسم که من او را به راه خواهم برد».(1)

در سال (23 ه-.ق) عمر، به دست فیروز «ابو لؤلؤ» مولی ایرانیِ «مغیرهْ بن شعبهْ» ازپای درآمد.

وی در بستر مرگ به کار تعیین جانشین خود پرداخت ولی به جای آنکه شخص معینی را تصریح کند شش نفر را نصب کرد. آنها عبارتند: از، عبدالرحمن بن عَوْف، حضرت علی×، عثمان، زُبیر، سَعد بن أبی وقّاص و طلحه، اگر از سفر باز گردد، و سه روز مهلت قرار داد که در طی آن باید خلیفه را به اکثریّت معین کنند و اگر طرفین مساوی در رأی بودند ترجیح با دسته ای است که عبدالرحمن بن عَوْف در آن باشد و اگر دسته دیگر تسلیم نشوند به قتل برسند... در شورا همه به غیر از عبدالرحمن بن عوف داوطلب خلافت بودند. دو روز مذاکره بدون نتیجه پایان یافت. روز سوّم عبدالرحمن که در باطن به علاقه خویشاوندی طرفدار عثمان بود به همدستی سعد، از جمع اختیار گرفت که از علی× و عثمان یکی را خود انتخاب کند، پس عدّه ای را در مسجد جمع کرد و رأی خواست. بعضی علی× را

پیشنهاد کردند و بعضی عثمان را، و بنی هاشم و بنی امیّه به حرف درآمدند.(2)

ص: 35

عبدالرحمن رو به حضرت علی× کرد و گفت: آیا با من بیعت می کنی که به کتاب خدا و سنت پیغمبر و رفتار ابوبکر و عمر عمل کنی؟ علی× گفت: به قدر جهد و طاقت، و به روایتی گفت: فقط به کتاب خدا و سنت رسول.

پس عبدالرحمن متوجه عثمان شد و همان سؤال را از او کرد؛ او در جواب گفت: آری. عبدالرحمن با عثمان بیعت کرد و او را به منبر نشاند تا دیگران هم با او بیعت کردند.»(1)

کار عثمان نیز در سال 35 ه-.ق با کشته شدنش به دست مسلمانان معترض به کارهای او به پایان رسید.

پس از آن مردم به خلافت خلیفه رسول الله|،

امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب×، روی آوردند و با ایشان بیعت کردند. امام×، حوادث پیش از خود، از درگذشت پیامبر خدا| تا کشته شدن عثمان را، ضمن خطبه ای، مشهور به «شقشقیة» چنین بیان کرد و می گوید:

«أما والله لقد تقمّصها ابن أبی قُحافة، وإنّه لَیعلمُ أنّ مَحَلی منها محلُّ القُطب من الرحی؛ ینحدر عنی السیلُ ولا یَرقی إلیّ الطّیرُ،.... فرأیت أنّ الصبرَ عَلی هاتا أحجی فصبَرتُ وفی العین قذًی وفی الحلقِ شجاً، أری تراثی نهباً، حَتّی مَضَی الاوّلُ لسبیله، فاَدْلی إلی ابن الخطّابِ بَعدَه،

شتانَ ما یومی عَلی کورِها ویوم حیّانَ أخی جابِرِ

ص: 36

فیا عجباً! بَیْنَا هو یَستقیلُها فی حَیاته، إذ عَقَدَها لآخَرَ بَعدَ وفاتِه،... فصبرتُ علی طول المدّةِ وشدّة المحنةِ. حَتّی إذا

مَضی لسَبیله، جَعَلها فی ستّةٍ زَعَمَ أنیّ أحدُهم، فیا للهِ ولِلشوری!... فَصَغا رجلٌ مِنهم لضِغنِهِ وَمال الآخَرُ لِصِهْرِهِ، مَعَ هَنٍ وهَنٍ. إلی أن قام ثالث القوم.... وقام مَعَهُ بَنُوأبیه، یَخضِمونَ مالَ الله ِ خَضمَ الابل نِبتَةَ الرّبیع؛ إلی أنِ انتکث فَتْلُهُ، وأجهَزَ علیه عَمَلُهُ، وکبت بِهِ بِطنَتُهُ.(1)

امام×، در رمضان سال 40 ه-.ق در محراب مسجد کوفه در حال نماز و با زبان روزه به دست عبدالرحمن بن ملجم مرادی خارجی با شمشیری زهر آلود به شهادت رسید.

بدن حضرت علی× را پسرانش شبانه دفن کردند و از بیم خوارج و دیگر دشمنان، قبرش را پنهان کردند و بنا به روایت شیعه بعدها امام جعفر صادق× آن را به شیعیان نشان

داد.»(2)

پس از آن در کوفه، با امام حسن بن علی‘ بیعت شد. در تاریخ اسلام می خوانیم:

پس از شهادت حضرت علی× معاویه خود را امیر مؤمنان اعلام کرد و پیش از آن او خود را فقط امیر خطاب می کرد. در کوفه مردم با حسن بن علی× بیعت کردند و او با لشکری که پدرش در روزهای آخر عمر خود فراهم کرده

ص: 37

بود به قصد جنگ بیرون آمد قَیس بن سَعد بن عبادهْ را با دوازده هزار (000/12) نفر به عنوان مقدمه لشکر پیش فرستاد و خود وارد مدائن شد. از آن طرف هم معاویه با لشکر خود به مَسْکِن در نزدیکی موصل فرود آمد. روزی در لشکر حسن بن علی× کسی ندا درداد که قیس بن سَعد کشته شد، فرار کنید. با شنیدن این ندا مردم به هم ریختند و جمعی سراپرده امام حسن× را غارت کردند و حتّی فرش زیر پای او را کشیدند و یکی از شورشیان خنجری بر ران امام زد. با این وضع مسلَّم شد که با چنین مردمی به جنگ معاویه و لشکر منظم و مطیع او رفتن سودی ندارد. بدین جهت امام حسن× با درخواست معاویه وارد مکاتبه و مذاکره صلح شد و بر آن قرار گرفت که موجودی بیت المال کوفه را امام حسن× بردارد با خراج داربگرد(1)

و از کار کناره گیرد و به شرط آنکه معاویه نام حضرت علی× را به زشتی نبرند و دشنام ندهند. امام حسن× با سایر اهل بیت علیهم السلام به مدینه رفتند و معاویه وارد کوفه شد. (41 ه-.ق)»(2)

همه کارها به دست معاویه افتاد و او پادشاهی امویان را بنیان نهاد. عمرِ این پادشاهی در سال 132 ه-.ق با روی کار آمدن عباسیان به سر آمد.

این سرگذشت کوتاه را از آن روی یادآور شدم تا در آینده و در لابه لای

ص: 38

گزارش ها، هرجا که به تاریخ رسیدیم، خواننده این پیشینه را در سر داشته باشد، که بسیار بدان نیاز است، و نیز بسیار سودمند؛ چرا که هرجا سخنی پیرامون دانش حدیث گفته شود، ما را از سخن راندن پیرامون سرگذشت اسلام، گزیری نیست.

از درگذشت پیامبر در سال یازدهم، تا سال 132، چیزی بیشتر از یک سده به درازا کشید. سخنان پیامبر در این سالها گردآوری نشد،(1) تا این که عمر بن عبدالعزیز مروانی اُموی(2)) در زمان پادشاهی خود دستور به گردآوری سخنان پیامبر داد.(3)

ولی چنانکه می دانیم کار وی به درازا نینجامید و پس از دو سال و پنج ماه درگذشت، و گویند که کشته شد. (99- 101 ه-.ق).

«ذهبی» در مورد رویدادهای سال (143 ه-.ق) می نویسد:

«وفی هذا العصر شرع علماء الاسلام فی تدوین الحدیث والفقه والتفسیر؛ فصنّف «ابن جُرَیح» التصانیفَ بمکة؛ وصنف «سعید بن أبی عروبة»؛ و«حماد بن سلمة» وغیرهما بالبصرة؛ وصنّف «الأوزاعی» بالشام؛ وصنّف «مالک» الموطّأ بالمدینة، وصنّف «إبن اسحاق» المغازی؛ وصنّف «أبوحنیفة» وغیره الفقه والرأی بالکوفة؛ وصنّف «سفیان الثوری» کتاب «الجامع»؛ ثم بعد یسیر صنّف «هُشَیْم» کتبه؛وصنّف «اللیث» بمصر و«ابن لهیعة» ثم «المبارک»

ص: 39

و«أبویوسف» و«ابن وهب». وکثر تدوین العلم وتبویبه، ودُوّنت کتبُ العربیّة واللغة والتاریخ وأیام الناس».(1)

نخستین کتاب حدیثی - تاریخی در دسترس کتاب سلیم بن قیس هلالی است ولی در مصادر سنیان معمولاً موطأ مالک را نخستین کتاب حدیثی در دسترس می دانند(2)،چندی پس از مالک (م 179 ه-.ق)، دوران طلایی حدیث آغاز شد(3)،(سال های آغازین سده سوّم) و مصنّفات، مسانید و سنن بسیاری تدوین شد که در بین شیعیان اصول چهارصدگانه به نام اصول أربعَ مأهْ و در بین سنیان مهم ترین آنها شش کتاب، به نام صحاح ستّه است.

این کتاب ها عبارتند از:

1- صحیح بخاری یا الجامع الصحیح، از ابوعبدالله محمّد بن اسماعیل بخاری (م 256 ه-.ق)؛

2- صحیح مسلم، از ابوالحسین مسلم بن حجّاج قشیری نیشابوری (م 261 ه-.ق)؛

3- سنن ابن ماجه، از محمّد بن یزید بن ماجه قزوینی (م 273 ه-.ق)؛

4- سنن ابی داود، از سلیمان بن أشعث بن اسحاق سجستانی (م 275 ه-.ق)؛

5- جامع ترمذی یا سنن ترمذی؛ از ابوعیسی محمّد بن عیسی بن سَوْره (م279 ه-.ق)؛

ص: 40

6- سنن نسائی، از ابو عبدالرحمن، أحمد بن شعیب (م 303 ه-.ق).

این شش کتاب از همان آغاز تدوین، مورد توجه عثمانیان و سنیان قرار گرفت و تاکنون سرآمد کتاب های حدیثی سنی است که هریک از آنها ویژگی های خاص خود را دارد.(1)

از ابتدای تدوین حدیث، محدثان و راویان اخبار به ذکر أحادیث مناقب و فضائل، به ویژه فضائل و مناقب صحابه و اهل بیت پیامبر|، پرداخته اند و معمولاً هرکدام در هریک از کتاب های حدیثی خود، بخشی را با عنوان کتاب المناقب یا فضائل به این کار اختصاص داده اند. گذشته از آن، نوشتارهای جداگانه ای نیز با عنوان های «مناقب»، «فضائل»، و «خصائص» گردآوری شده که در هرکدام به فضائل صحابه و غیر آنها و نیز فضائل اهل بیت علیهم السلام پرداخته شده است که از آنهایی که در فضائل اهل بیت علیهم السلام گردآوری شده اند و یا قسمتی از آنها مربوط به ایشان است؛ می توان به نمونه های زیر اشاره کرد:

1- فضائل الصحابة؛ أحمد بن حنبل (م 241 ه-.ق).

2- مناقب علی بن ابی طالب؛ أحمد بن حنبل (م 241 ه-.ق).

3- فضائل الصحابة؛ أحمد بن شعیب نسائی

(م 303 ه-.ق).

4- مناقب علی بن أبی طالب (خصائص)؛ أحمد بن شعیب نسائی (م 303 ه-.ق).

5- فضائل فاطمة، أبوعبدالله الحاکم النیسابوری (م 405 ه-.ق).

6- ما نزل فی علی من القرآن؛ أبونُعیم الاصبهانی (م 430 ه-.ق).

ص: 41

7- مناقب علی بن أبی طالب؛ علی بن محمد الفقیه الشافعی، المعروف بابن المغازلی (م 483 ه-.ق).

8- مناقب علی بن أبی طالب؛ أبوالحسن علی بن الحسن الشافعی (م 534 ه-.ق).

9- مناقب علی بن أبی طالب؛ ابوبکر الخوارزمی (م 568 ه-.ق).

10- تذکرة الخواص، سبط ابن الجوزی (م 654 ه-.ق).

11- کفایة الطالب، محمد بن یوسف الگنجی الشافعی (م 658 ه-.ق).

12- ذخائر العقبی فی مودة ذوی القربی، لمحب

أحمد بن عبدالله الطبری (م 674 ه-.ق).

13- فرائد السمطین فی فضائل المرتضی والبتول والسبطین، الجوینی (در سال 716 ه-.ق از نگارش آن فارغ شد).

14- فتح المطالب فی مناقب علی بن أبی طالب، شمس الدین الذهبی (م 748 ه-.ق).

15- حدیث الطیر، شمس الدین الذهبی (م 748 ه-.ق).

16- حدیث الغدیر، شمس الدین الذهبی (م 748 ه-.ق).

17- الفصول المهمة فی معرفة الأئمة؛ ابن الصباغ المالکی (م 855 ه-.ق).

18- کتاب إحیاء المیت بفضل أهل البیت؛ جلال الدین السیوطی (م 911 ه-.ق).

19- العرف الوردی فی أخبار المهدی؛ جلال الدین السیوطی (م 911 ه-.ق).

20- الاربعین فی مناقب أمیرالمؤمنین، جلال الدین عطاء الله بن فضل الله الشیرازی (م 1000 ه-.ق).

21- إسعاف الراغبین فی سیرة المصطفی وفضائل اهل بیته الطاهرین؛ محمد بن علی الصبان الحنفی (م 1206 ه-.ق).

ص: 42

22- العقد الثمین فی إثبات وصایة أمیرالمؤمنین، محمد بن علی الشوکانی (م250 ه-.ق).

23- ینابیع المودة، سلیمان بن ابراهیم القندوزی الحنفی (م 1294 ه-.ق).

24- القطر الشهدی فی أوصاف المهدی، شهاب الدین أحمد بن أحمد بن اسماعیل الحلوانی الشافعی (م 1308 ه-.ق).

25- فضائل الخمسة من الصحاح الستة، السید مرتضی الحسینی الفیروزآبادی (معاصر).

اینها همه، نمونه ای اندک از همه آن چیزی است که در فضائل و مناقب اهل بیت علیهم السلام نگاشته شده، و اگرچه دشمنان از روی کینه و دوستان از ترس، بسیاری از مناقب و فضائل اهل بیت را ننوشتند و نگفتند، ولی پروردگار خواست که فضائل و مناقب ایشان خاور و باختر جهان

را پر کند {والله متمّ نوره}.

در همه این نوشتارها به گوشه ای از فضائل اهل بیت علیهم السلام پرداخته شده است و هیچ کدام به بررسی آماری این فضائل نپرداخته اند. در این پژوهش همان گونه که گفته شد، به بررسی آماری فضائل اهل بیت علیهم السلام در صحاح سته پرداخته خواهد شد.

صض: 43

ص: 44

ص: 46

6- سنن محمّد بن یزید بن ماجه قزوینی (م 273 ه-.ق).

7- سنن ابوداود سلیمان بن اشعث سجستانی (م 275 ه-.ق).

8- جامع یا سنن ابوعیسی محمّد بن عیسی ترمذی (م 279 ه-.ق).

9- سنن أبو عبدالرحمن احمد بن شعیب نسائی (م 303 ه-.ق).

از این میان، شش کتاب را، «کتب ستّه» یا «صحاح ستّه» می گویند. (کتاب های چهارم تا نهم)، به این معنی که این شش کتاب از اهمیّت خاصی برخوردار می باشند.

«مزّی»(1)

گوید:

«وأما السنة، فانّ الله تعالی وفّق لها حفّاظاً عارفین، وجهابذة عالمین، وصیارفة ناقدین، ینفون عنها تحریف الغالین، وانتحال المبطلین، وتأویل الجاهلین، فتنوعوا فی تصنیفها، وتفنّنوا فی تدوینها علی أنحاء کثیرة وضروب عدیدة، حرصاً علی حفظها، وخوفاً من إضاعتها.

وکان من أحسنها تصنیفاً، وأجودها تألیفاً، واکثرها صواباً، وأقلّها خطأً، وأحسنها قبولاً عند الموافق والمخالف، وأجلّها موقعاً عندالخاصة والعامة: صحیح أبی عبدالله محمد

بن إسماعیل البُخاریّ ثم صحیح أبی الحسین مسلم بن الحجّاج النیسابوریّ، ثم بعدها کتاب السنن لأبی داود سلیمان بن

ص: 48

الأشعث السجستانی، ثم کتاب الجامع لأبی عیسی محمد بن عیسی الترمذیّ، ثم کتاب السنن لأبی عبدالرحمن أحمد بن شعیب النسائیّ، ثم کتاب السنن لأبی عبدالله محمّد بن یزید المعروف بابن ماجة القزوینیّ، وإن لم یبلغ درجتهم.

ولکلّ واحدٍ من هذه الکتب الستّة مزیّةٌ یعرفها أهلُ هذا الشأن، فاشتهرت هذه الکتب بین الانام، وانتشرت فی بلاد الاسلام، وعَظُم الانتفاع بها، وحَرَصَ طلاّب العلم علی تحصیلها، وصنّف فیها تصانیف، وعلقت علیها تعالیق؛ بعضها فی معرفة ما اشتملت علیه من المتون، وبعضها فی معرفة مااحتوت علیه من الأسانید وبعضها فی مجموع ذلک.»(1))

اهمیت کتاب های ستّه نزد عامّه از سخنان مزّی بسیار روشن است. دانشمندان سنّی نیز از دیر زمان، در بخش بندی نوشتارهای حدیثی، این شش کتاب را در طبقه اول و دوّم جای داده اند.

«شاه ولی الله دهلوی»(2)) گوید:

«باب طبقات الکتب الحدیث؛ فالطبقة الأولی: منحصرة بالاستقراء فی ثلاثة کتب، الموطّأ، وصحیح البخاری، وصحیح مسلم.

الطبقة الثانیة: کتب لم تبلغ مبلغ الموطأ والصحیحین

ص: 49

ولکنّها تتلوها. کان مصنّفوهامعروفین بالوثوق والعدالة والحفظ والتبحّر فی فنون الحدیث، ولم یرضوا فی کتبهم هذه بالتساهل فیما شرطوا علی أنفسهم، فتلقاها من بعدهم بالقبول، واعتنی بها المحدّثون والفقهاء، طبقة بعد طبقة، واشتهرت فیما بین الناس، وتعلق بها القوم شرحاً لغریبها وفحصاً عن رجالها وإستنباطاً لفقهها.

وعلی تلک الأحادیث بناء عامة العلوم، کسنن أبی داود، وجامع الترمذی، ومجتبی النسائی وهذه الکتب مع الطبقة الأولی إعتنی بأحادیثها «رَزین»(1) فی «تجرید الصحاح» و«ابن الأثیر»(2) فی «جامع الاصول»،وکاد مسند أحمد یکون من جملة هذه الطبقة، فإنّ الامام أحمد جعله أصلاً یعرف به الصحیح والسقیم، قال: ما لیس فیه فلا تقبلوه.»(3)

کتاب ها سته را بیشتر «صحاح سته» می گویند، و این نادرست است، ولی این گونه بر سر زبان ها افتاده است. گذشته از این در ششمینِ آنها گفت وگو است، و شاید از این روست که دهلوی، ابن ماجه را یادآور نشده است. بسیاری نیز بر این باورند که شایسته است به جای ابن ماجه، دارمی، ششمین کتاب باشد:

ص: 50

«ینبغی أن یکون الدارمی سادساً للخمسة بدله، فانّه قلیل الرجال الضعفاء، نادر الأحادیث المنکرة والشاذة؛

وإن کان فیه أحادیث مرسلة وموقوفة، فهو مع ذلک أولی منه.»(1)

دلیل اینکه سنن ابن ماجه در کنار پنج کتاب دیگر، جای گرفت را این گونه گفته اند:

«إعلم أن الاصول فی عهد المحدثین المتقدمین خمسة: الصحیحان و سنن أبی داود والترمذی والنسائی، و أول من ضمّ سنن ابن ماجة إلیها «إبن طاهر المقدسی»(2) حیث أدرجه معها فی «الاطراف»، وکذا فی «شروط الأئمة الستّة»، فلم یقلّد فی ذلک، ثمّ ضمّهُ الشیخ «عبدالغنی بن عبدالواحد المقدسی»(3) الحافظ المشهور، إلیها فی کتابه «الکمال» وتابعه الناس.»(4)

برخی دیگر موطّأ را با پنج کتاب دیگر، صحاح ستّه می دانستند «قِنَّوْجی»(5)

گوید:

«وکذا ینبغی عدّ ابن ماجة فی هذه الطبقة (الطبقة الثانیة)

ص: 51

وإن کان بعض أحادیثها فی غایة الضعف، ولم یعد ابن الأثیر ابن ماجه فی «الصحاح» وجعل سادسها الموطأ والحق معه.»(1)

«ابن أثیر» نیز مانند «رزین» کتاب ها ستّه یا صحاح ستّه را با موطأ کامل می داند.(2)

«قنوجی» نیز از همین دیدگاه پیروی کرده است.(3) وی در باب چهارم از کتابش (الباب الرابع فی ذکر الامّهات الست و شروحها و ما یلیها)، در آغاز به موطأ پرداخته و ابن ماجه را هفتم قرار داده و مسند احمد را هشتم؛ هرچند که مراد او از کتابش پرداختن به صحاح سته مشهور است.

گفته شد که کتاب ها ستّه را، نادرست صحاح می گویند، و این به سبب تساهل در نامگذاری است، چه آنکه چهار کتاب دیگر در کنار صحیحین جای گرفته اند.

و من علیها اطلق الصحیحا فقد أتی تساهلاً صریحا(4)

و بهتر آن است که گفته شود به سبب تغلیب است، چه آنکه بیشتر احادیث اصول خمسه (صحیحین، ابوداود، ترمذی و نسائی) صحیح اند.

النَّووی: لم یَفُت الخمسة مِن ما صَحَّ اِلاّ النَّزْرُ فاقبلهُ ودِنْ(5)

ص: 52

و پس از آنکه سنن ابن ماجه نیز به آنها افزوده شد، به «صحاح ستّه» نامیده شدند، وگرنه می دانیم که جز صحیحین، چهار کتاب دیگر، نامشان سنن است و هرگز اعتبار آنها از دیدگاه دانشمندان عامّه به پای صحیحین نمی رسد.

والکتبُ الاربَعُ ثمّت السنن للدار قُطنی مِن مظنّات الحسن(1)

سخن درباره نامگذاری این شش کتاب به صحاح ستّه و اینکه چگونه اینها مشهورترین کتاب های حدیثی شده اند، فراوان است و خود به پژوهشی ژرف نیاز دارد؛(2)

ولی باید گفت:

کار «ابن طاهر مقدسی» و نگارش «شروط الائمهْ الستهْ»، بسیار مفید بوده است. او همچنین کتابی با نام «أطراف الکتب الستهْ» نگاشت که آنهم بی تأثیر نبود. وی در این دو کتاب، سنن ابن ماجه را به پنج کتاب دیگر اضافه کرده، و سخنی از موطأ به میان نیاورده است.

در اینکه، چه کسی اوّل بار «سنن دارمی» را شایسته دانسته تا ششمین کتاب باشد؟ گفته اند که «صلاح الدین علائی»(3)

(م 761 ه-.ق) بوده است. از او نقل است که: «لو قُدّم مسند الدارمی بدل ابن ماجه فکان سادساً لکان أولی».(4)

ص: 53

گویا پس از علائی «ابن حجر عسقلانی» نیز همین دیدگاه را داشته است.

«سیوطی» در «تدریب الراوی» گوید:

«وقال شیخ الاسلام: لیس دون السنن فی الرتبة(1)، بل لو ضم إلی الخمسة لکان أمثل من إبن ماجة، فانّه أمثل منه بکثیر».(2)

در این بخش ابتدا به صحاح ستّه و صاحبانشان پرداخته می شود و تلاش بر آن است که فشرده و سودمند باشد، مگر بخاری و مسلم که چون از جایگاه ویژه ای نزد سنیان برخوردارند، بیشتر به آنها پرداخته شده است، و به بخاری بیشتر از مسلم. به بسیاری از آنچه در این بخش خواهد آمد در بخشهای دیگر نیاز است، از این رو گزیری از آن نیست.

بررسی صحاح سته و صاحبانشان به صورت گسترده خود در پژوهشی جداگانه ممکن است و در بررسی ای که در این بخش صورت می گیرد به گوشه هایی از آن پرداخته می شود.

ص: 54

«وقیل: بَذدُزبَه». سپس می گوید: «بردزبه» واژه ای است بخارایی و معنای آن «زرّاع» است.(1)

پدرش «اسماعیل» نام داشت و او را در کودکی از دست داد. اسماعیل خود از محدثان بود، بخاری گوید: «سمع أبی من مالک بن أنس، ورأی حمّاد بن زید وصافح ابنَ المبارک بکلتایدیه».(2) «بردزبه»، که به معنای کشاورز است، زردشتی بود و بر همان کیش ازجهان رفت (و بردزبه، مجوسیٌّ مات علیها).(3)

«مغیره» اوّل کس از نیاکانش بود که اسلام آورد، و چون اسلامش بر دست «یمان بخاری»(4)بود، جعفی اش گویند.

«خطیب» در «تاریخ» گوید:

«المغیرة بن بردزبة، أسلم عَلی یدی یمان البخاری... والبخاری قیل له جعفی لأنّ أبا جدّه أسلم علی یدی أبی جد عبدالله المسندی، ویمان جعفی فنسب إلیه لأنّه مولاه من فوق».(5)

محمد بن سهل فَسَوی، محمد بن سویف فِرَبْری، نسائی و... .(1)

حفظم(1) ولی همان گونه که دیدیم، خود می گوید: (ما ترکت من الصحیح أکثر).

او در مدت شانزده سال کتاب خود را تدوین کرد، و آن را بر «أحمد بن حنبل» و «یحی بن معین»(2)

و «علی بن مدینی»(3)

و کسان دیگر عرضه کرد؛ آنها نیز جز چهار حدیث، همه را صحیح دانستند.(4)

در شانزده سالی که به گفته خودش به درازا کشید تا او صحیح را گرد آورد به 000/600 حدیث مراجعه کرد.

می گوید:

«صنفت کتابی الصحیح لست عشرة سنة، خرجته من ستمائة ألف حدیث وجعلته حجة فی بینی وبین الله تعالی!!»(5)

3- التاریخ الصغیر.

4- خلق أفعال العباد.

5- کتاب الضعفاء الصغیر.

6- الأدب المفرد.

7- جزء رفع الیدین.

8- جزء القراءهْ خلف الإمام.

مشهورترین آثار او پس از صحیح کتاب های سه گانه تاریخ او و هم چنین «الادب المفرد» است. کتاب «التاریخ الکبیر» او در دوازده جلد(1)، «التاریخ الاوسط» او در دو جلد(2) و «التاریخ الصغیر» او نیز در دو جلد(3) چاپ شده است.

کتاب تاریخ کبیر او همان است که درباره اش می گوید:

«وصنفت کتاب التاریخ إذ ذاک عند قبر الرسول| فی الیالی المقمرة». و «قل اسم فی التاریخ إلا وله عندی قصة، إلا أنی کرهت تطویل الکتاب». و «لو نشر بعض إسنادی، هؤلاء لم یفهموا کیف صنفت کتاب التاریخ ولاعرفوه».(4)

ص: 60

5- بودن احادیث معلّق، مرفوع و موقوف در صحیح.(1)

6- تقطیع و تکرار بسیاری از احادیث.(2)

7- درست ترین کتاب حدیثی نزد عامّه.

المشهور بالروایة عن الصحابة وله راویان ثقتان، ثم یرویه عنه من أتباع التابعین الحافظ المتقن المشهور وله رواة ثقات من الطبقة الرابعة، ثم یکون شیخ البخاری حافظاً متقناً مشهوراً بالعدالة فی روایته والأحادیث المرویة بهذه الشریطة لا یبلغ عددها عشرة آلاف حدیث».(1)

باید گفت بخاری این شروط را نگفته بلکه دیگران، پس از او آن را گفته اند، ولی آنچه روشن است بخاری در آوردن همه احادیث شرط بالا را پاس نداشته است.(2)

استادِ علامه، مرحوم «شانه چی» شرایط بخاری را چنین بیان می کند:

1- سلسله اسناد حدیث می بایست پیوسته به معصوم باشد.

2- تمامی روات علاوه بر اسلام مورد اعتماد و وثوق باشند.

3- آخرین راوی حدیث، غیر مشهور (شاذ) نباشد.

4- آخرین راوی متهم و فراموشکار و دارای عقاید باطله نباشد.

5- راوی، شیخ خود را دیده باشد.(3)

1- فتح الباری، فی شرح صحیح البخاری، نوشته أحمد بن علیّ بن حجر العسقلانی (773- 852 ه-.ق). این کتاب دارای مقدمه ای است به نام «هدی الساری» که هرکس بخواهد درباره بخاری و صحیحش بداند می تواند به آن روی آورد.

2- إرشاد الساری، فی شرح صحیح البخاری، نوشته: شهاب الدین أحمد بن محمد القسطلانی (م 923).

یادآور می شود که شرحی نیز به نام «فتح الباری، فی شرح صحیح البخاری»، نوشته زین الدین أبوالفرج بن رجب الحنبلی (736- 795 ه-.ق)، در دسترس است که نباید با شرح عسقلانی اشتباه شود.

این شرح همه صحیح را فرا نگرفته و تا «کتاب الجنائز» بیشتر نیست.(1)

6- المنتصر بالله (247- 248 ه-.ق).

7- المستعین بالله (248- 252 ه-.ق).

8- المعتز بالله (252- 255 ه-.ق).

9- المهتدی بالله (255- 256 ه-.ق).

«محمدبن یحیی ذهلی»(1)

گفت: «إذهبوا إلی هذا الرجل الصالح العالم فاسمعوا منه» پس مردم برای شنیدن پای درس بخاری رفتند و در مجلس محمد بن یحیی خلل وارد شد. پس او شروع به بدگویی از بخاری کرد. افزون بر این در نیشابور از خلق قرآن از او پرسش شد و درگیری دیگری میان او و ذهلی رخ داد. ذهلی مردم را از شنیدن از بخاری باز داشت، همه پذیرفتند مگر «مسلم بن حجاج» و «أحمد بن سلمهْ». گویند که ذهلی گفت:

«ألا من قال باللفظ فلا یحل له أن یحضر مجلسنا فأخذ مسلم رداءه فوق عمامته و قام علی رؤوس الناس فبعث إلی الذهلی جمیع ما کان کتبه عنه علی ظهر جمّال».

نیز از «أحمد بن سلمهْ نیشابوری» نقل است که به بخاری گفت:

«یا أبا عبدالله إن هذا الرجل (یعنی ذهلی) مقبول بخراسان، خصوصاً فی هذه المدینة، وقد لجّ فی هذا الامر حتی لا یقدر أحد منا أن یکلمه فیه، فما تری؟ قال: قبض علی لحیته، ثم قال: وأفوض أمری إلی الله إنّ الله بصیر بالعباد. اللهم إنّک تعلم أنی لم أرد المقام بنیسابور أشراً ولا بطراً ولا طلباً للریاسة وإنّما أبت علیّ نفسی الرجوع إلی الوطن لغلبة المخالفین، وقد قصدنی هذا الرجل حسداً

ص: 66

لما آتانی الله لا غیر. ثم قال لی: یا أحمد! إنی خارج غداً لتخلصوا من حدیثه لأجلی».(1)

پس به بخارا بازگشت و مردم به گرمی به او خوشامد گفتند. چندی نگذشت که میان او و «خالد بن أحمد ذهلی» امیر بخارا دشمنی افتاد(2)،

پس او را به بیرون شدن از بخارا دستور داد و او به سوی زادگاهش «خَرتنگ»(3) رفت. در آنجا بیمار شد و مُرد.

پس مانده های سپاهیان نادرشاهند در آنجا به سر می برند. در بخارا جشن نوروز باشکوه برپا می شود. این شهر در دوره اسلامی گاه ماوراء النهر نیز نامیده می شد. مهدی عباسی این شهر را تجدید بنا کرد.

یاقوت حموی(م 626 ه-.ق) در «معجم البلدان» گوید:

«بخاری، من أعظم مُدُن ماوراء النهر وأجلّها، وبینها وبین جیحون یومان، وکانت قاعدة ملک السامانیة، کثیرة البساتین، واسعة الفواکه، بینها وبین سمرقند سبعة أیّام، ولیس بماوراء النهروخراسان بلدة أهلها أحسن قیاماً بالعمارة علی ضیاعهم من أهل بخاری. وفیه قلعة بها مسکن ولاة خراسان من آل سامان. وکانت مُعاملة أهل بخاری فی أیام السامانیة بالدراهم ولا یتعاملون بالدنانیر فیما بینهم، وکان لهم دارهم یسمونها الغِطریفیة، فلا تجوز هذه الدراهم إلا فی بخاری ونواحیها وحدها وکانت سکتها تصاویر وهی من ضرب الاسلام، وکانت لهم دراهم أُخر تسمّی المسَیَّبیة والمحمّدیة جمیها من ضرب الاسلام.»(1)

بخارا را به معنای شهر دانش گفته اند. در دوره هخامنشیان، اسکندر در لشکرکشی به ماوراء النهر (ماوراء جیحون) پس از تسخیرسمرقند به بخارا نیز دست یافت. در دوره ساسانیان، خسرو اول انوشیروان به سوی بلاد هیاطله لشکر کشید و تُخارستان و زابلستان و کابلستان و صغانیان را دوباره به دست آورد. پادشاه خاقان، سِنجَبو، نیز

ص: 68

چاچ و فرغانه و سمرقند و کَش و نخشب را تا بخارا به دست آورد. در دوره حکومت معاویه، سپاهیان عرب به فرماندهی عبیدالله بن زیاد نخستین بار با اهل بخارا - که پادشاه آن خاتون، زن بیدون (بخارا خدات)، به عنوان نایب السلطنه پسرش طُغشاده در آنجا حکومت می کرد - رو به رو شدند اما جنگ آنان به مصالحه انجامید و عبیدالله با گرفتن هزار بار هزار درهم و چهار هزار برده عقب نشست.

پس از او سعید بن عثمان بن عفان از سوی معاویه والی خراسان شد، وی از جیحون گذشت و به جنگ با بخاراییان شتافت، اما بار دیگر کار به مصالحه کشید. در سال 87 ه-.ق قتیبهْ بن مسلم (باهلی)، فرمانده سپاهیان

عرب و نماینده حجّاج در خراسان، شهر بازرگانی «بیکند» را در نزدیکی بخارا، که بیش از هزار رباط(1)) داشت به قهر گشود و اهالی را قتل عام و شهر را ویران کرد. سال بعد، به جنگ بخارا رفت و آن را نیز گشود. قتیبهْ با نیرنگ از اهالی بخارا برای دو رکعت نماز گزاردن اجازه گرفت و وارد شهر شد و با خیانت شهر را گرفت و غنایم بسیار به دست آورد. در این سال بیشتر شهرهای [ولایت] بخارا گشوده شد. قتیبهْ پس از تصرف بخارا دستور داد تا اهل بخارا نیمی از خانه های خود را به مسلمانان واگذارند. در 94 ه-.ق قتیبهْ مسجد جامع را درون حصار بخارا در محل بتخانه ساخت و گفت هر جمعه مردم در آنجا گرد آیند و نماز آدینه بخوانند و هرکس که حاضر می شد دو درهم می گرفت، و اهل بخارا در اوایل اسلام به پارسی نماز می خواندند.

ص: 69

اوج پیشرفت بخارا در دوره سامانیان (204- 390 ه-.ق) بود. در زمان سامانیان، که پس از اسلام آوردن ایرانیان نخستین سلسله ایرانی مستقل و حاکم در مشرق بودند، شهر بخارا از لحاظ اجتماعی و علمی گسترش یافت. شهر بخارا از جمله شهرهای خراسان شمرده می شد، هرچند که جیحون درمیان آن دو جریان داشت.(1)

بخارا از بلاد شرقی، قبه اسلام و در آن نواحی مدینهْ السلام نامیده می شد. بخارا دارالملک ماوراء النهر بود و همیشه امارت در شهر بخارا قرار داشت. در دوره سامانیان شهر بخارا بسیار توسعه یافت و علت اساسی آن مبادلات بازرگانی میان شرق و غرب وگذشتن جاده ابریشم از آنجا بود. شهر دارای هفت دروازه بود. لباس مردم بخارا اغلب قبا و کلاه بود. پیش از حمله مغول کتابخانه های بخارا در جهان اسلام مشهور بود، از جمله کتابخانه بلعمی (م 362 ه-.ق) و کتابخانه نوح بن منصور سامانی (365- 387). گویا این کتابخانه پس از استفاده ابن سینا از آن، آتش گرفت و سوخت. در دوران سامانیان بخارا مرکز علم و ادب بود و شاعرانی چون رودکی، شهید بلخی، دقیقی، کسایی مروزی در دربار سامانیان آمد و شد داشتند.

سامانیان، که خود سنیان متعصبی بودند، سرانجام مغلوب طوایف دیگر از

ص: 70

سنیان ترک یعنی غزنویان و قراخانیان گردیدند. اسماعیل المنتصر، آخرین امیر سامانی در 395 ه-.ق به قتل رسید و خراسان سهم غزنویان شد.

بخارا در 617 ه-.ق زیر سم ستوران چنگیز مغول ویران شد و مردمان آن از دم تیغ گذشتند؛ ولی چندی بعد دوباره آباد شد و تحت سلطه سلسله های مختلف درآمد، ولی دیگر هیچگاه مرکزیت و رونق و شکوفایی علمی و ادبی و فرهنگی و بازرگانی و شکوه خود را بازنیافت.(1)

ص: 71

ص: 72

شیخش بود. در کوفه نیزاز «أحمد بن یونس»(1) و گروهی دیگر شنید. سپس به نیشابور بازگشت و بار دیگر در سال 225 سفر آغاز کرد، و زیاد از «علی بن جعد»(2)

شنید، ولی از او در صحیحش روایت نکرده است. به عراق و حرمین و مصر هم رفته و در آن جا هم حدیث شنید.(3)

مسلم می گوید:

«صنفت هذا المسند الصحیح من ثلاثمائة ألف حدیث مسموعة».(4))«أحمد بن سلمة» گوید: «کنت مع مسلم فی تألیف صحیحه خمس عشرة سنة وهواثناعشر ألف حدیث»(5)

«مکی بن عبدان» گوید: شنیدم که مسلم می گفت:

«عرضتُ کتابی هذا المسند علی أبی زرعة فکل ما أشار عَلیّ فی هذا الکتاب أنّ له علّة وسبباً ترکته وکلّ ما قال: إنّه صحیح لیس له علّة، فهو الذی أخرجتُ».(6)

ص: 75

تفضیل صحیح مسلم علی صحیح البخاری».(1)

«ابن حجر عسقلانی» نیز در «تهذیب التهذیب» سخنی گفته که از آن برتری مسلم بر بخاری از دیدگاه او را می توان فهمید.

10- کتاب مشایخ مالک بن أنس.

11- کتاب ذکر من لیس له اِلاّ راوٍ واحدٍ من رواهْ الحدیث.

12- کتاب المخضرمین.

13- کتاب اولاد الصحابهْ فمن بعدهم من المحدثین.

14- کتاب طبقات التابعین.

15- کتاب ذکر اوهام المحدثین.(1)

بیشتر آثار وی از بین رفته و آنچه به چاپ رسیده یا در دسترس است، اندک است. کتاب های «الأسامی والکنی»، «التمییز»، «المنفردات والوحدان» و«الطبقات» او به چاپ رسیده است.

کتاب «صیانهْ صحیح مسلم» نوشته «ابن الصلاح الشهرزوری» (م 643 ه-.ق)، به تحقیق «موفق بن عبدالله بن عبدالقادر» را ببینید.(1)

صحیح مسلم را «نورالحق بن عبدالحقّ الدّهلوی» (م 1073) به فارسی شرح کرده است.(2)

گمان نمی رود که مسلم برای کم کردن از حجم کتاب، این کار را نکرده باشد. مگر آوردن عنوان هر بخش از کتاب چه اندازه می تواند بر حجم کتاب بیفزاید؟

5- اندک بودن تعلیق حدیث نسبت به بخاری.(1)

کتبهم فیعلم بذلک شرط کل رجل منهم. فاعلم أن شرط (البخاری ومسلم) أن یخرجا الحدیث المتفق علی ثقة نقله إلی الصحابی المشهور من غیر اختلاف بین الثقات الأثبات، ویکون اسناده متصلاً غیر مقطوع فان کان للصحابی راویان فصاعداً فحسن وإن لم یکن له إلا راو واحد إذا صح الطریق إلی ذلک الراوی أخرجاه، اِلاّ أن مسلماً أخرج أحادیث أقوام ترک البخاری حدیثهم لشبهة وقعت فی نفسه، أخرج مسلم أحادیثهم بازالة الشبهة».(1)

استاد علامه، مرحوم «شانه چی» پس از ذکر شرایط بخاری و مسلم، که پیش از این در شرط بخاری یادآوری شد، تنها مورد اختلاف میان بخاری و مسلم را در «لقاء» می دانند. بخاری روایتی را نقل می کند که راویِ آن را دیده باشد ولی مسلم دیدار راوی را شرط نمی داند.(2)

(در احادیث معنعن، که باید در یک عصر باشند.)

سخن درباره شرط مسلم و بخاری فراوان است؛ امّا آنچه باید گفت این است که شرط مسلم و بخاری صحت روایت نزد آنها بوده و بس. چه بسا روایتی نزد مسلم صحیح و نزد بخاری غیر صحیح باشد یا اینکه روایتی نزد بخاری صحیح و نزد مسلم ناصحیح باشد.(3)

ص: 81

نیز درک کرده است. البته بخاری نیز روزگار خلافت معتمد را درک کرده ولی بسیار کوتاه، چه آنکه بخاری در شوال 256 مرده و معتمد در رجب 256 به خلافت رسید.

الفضلاء ومنبع العلماء، لم أر فیما طَوّفتُ من البلاد مدینة کانت مثلها... واختلف فی تسمیتها بهذا الاسم، فقال بعضهم: إنّما سمیت بذلک لأن سابور مرّ بها وفیها قصب کثیر، فقال: یصلح أن یکون ههنا مدینة، فقیل لها نیسابور... ومن أسماء نیسابور «أبرشَهر» وبعضهم یقول «إیرانشهر»، والصحیح أن ایرانشهر هی مابین «جیحون» إلی «القادسیة»؛ ومن الرّی إلی نیسابور مائة وستون فرسخاً... وعهدی بها کثیرة الفواکه والخیرات، وبها«ریباس» لیس فی الدنیا مثله، تکون الواحدة منها منّاً أو اکثر... وکان المسلمون فتحوها فی أیام عثمان بن عفّان، والأمیر «عبدالله بن عامر بن کُریز» فی سنة (31 ه-.ق) صلحاً وبنی بها جامعاً، وقیل إنها فتحت فی أیام عمر، علی ید «الأحنف بن قیس»، وإنما انتقضت فی أیام عثمان فأرسل إلیها عبدالله بن عامر ففتحها ثانیةً... وقد خرج منها من أئمة العلم من لا یُحصی...»(1)

«حاکم» کتابی نوشت و نامش را «تاریخ نیشابور» گذاشت و «محمد بن حسین خلیفه نیشابوری» آن را ترجمه کرد. او از زبان حاکم در وصف نیشابور می گوید:

«نشابورست، هوای او صافی، به صحتِ ابدان

وافی، خالی از خطایا، عاری از وبا و اکثرِ بلایا،... عروس بُلدان، خزانه خراسان، دار امارت، لطیف عمارت، معدن

ص: 84

فتوّت، مخزن مروّت، موطن ادیبان، مقر سلطان، موضع اعلام هدی، مطلع انوار تُقی، رحمت در وِی نازل، برکت به او واصل، بدلِ آنکه در سرخس دُنیش ها به نیش ها تنها خونین کند، در نشابور زنبورِ کندو، جهان پر انگبین کند. ریزه او فیروزه، حجر او جوهر، کمر او نقره و زر... سلاطین به امارت آن متفاخر، در انتزاع آن از یکدیگر متظاهر، منازل کُبرا، مناهل عظما، مأوایِ اشراف، مثوای عدل و انصاف، همه چیز او موصوف، سکّان او به سخا و جود موصوف، اهل کمال را درو مقام، همه کمالات او تمام...».(1)

ص: 85

ص: 86

القزوینی الحافظ، صاحب کتاب «السنن».(1)

آورده اند که «ماجه» نام مادر یا لقب پدر اوست.(2)

و «أبومحمدعمروبن رافع»(1)،برای شنیدن حدیث به خراسان، عراق، حجاز، مصر، شام و دیگر مناطق رفت. از بسیاری شنید و بسیاری نیز از او شنیدند.(2)سنن ابن ماجه در اعتبار، در بین کتاب ها ستّه در جایگاه ششم قرار دارد و همان گونه که گفته شد، برخی آن را در این جایگاه نیز ندانسته و «موطّأ مالک» یا «سنن دارمی» را شایسته آن می دانند که کتاب ششم باشد و دلیل آن نیز به گمان دانشمندان عامّه، وجود احادیث ضعیف و حتّی موضوع در این کتاب است. از این روست که «ذهبی» می گوید:

«سنن أبی عبدالله کتاب حسن لولا ما کدره أحادیث واهیة لیست بالکثیرة».

و نیز می گوید:

«کان ابن ماجه حافظاً صدوقاً ثقة فی نفسه، وإنّما نقص کتابه بروایته أحادیث منکرةً فیه».(3)

حتی برخی همه یا بیشتر احادیثی را که تنها او در کتابش آورده و در پنج کتاب دیگر نیست ضعیف دانسته اند.

ص: 89

«ابن حجر» گوید:

«کتابه فی السنن جامع، جیّد، کثیرالأبواب والغرائب وفیه أحادیث ضعیفة جدّاً، حتی بلغنی أن «السّری» کان یقول: مهما انفرد بخبر فیه فهو ضعیفٌ غالباً، ولیس الأمر فی ذلک علی إطلاقه باستقرائی، وفی الجملة ففیه أحادیث کثیرة منکرة، والله المستعان،ثمّ وجدت بخط الحافظ شمس الدین محمد بن علی الحسینی(1) ما لفظه: سمعت شیخنا الحافظ أبا الحجاج المزّی یقول: کل ما انفرد به ابن ماجه فهو ضعیف، یعنی بذلک ما انفرد به من الحدیث عن الأئمة الخمسة...».(2)

«ذهبی» أحادیث ضعیفه سنن ابن ماجه را نزدیک به هزار حدیث دانسته و در توجیه سخن «أبوزرعهْ»، که گفت: شاید احادیث ضعیفه سنن ابن ماجه به سی حدیث هم نرسد، می گوید:

«قد کان ابن ماجه حافظاً نقاداً بصیراً، وانّما غضّ من رتبة سننه ما فی الکتاب من المناکیر وقلیلٌ من الموضوعات، وقول أبی زُرعة - إن صحّ - فانّما عنی

ص: 90

بثلاثین حدیثاً، الأحادیث المطرحة الساقطة، وأمّا الأحادیث التی لا تقوم بها حجّة، فکثیرة، لعلّها نحو الألف».(1)

«ابن الجوزی»(2) در کتاب «الموضوعات»، سی و چهار حدیث از سنن ابن ماجه را آورده و آنها را موضوع دانسته است.(3))

احادیث فراوانی وجود دارد که نزد دانشمندان عامّه، موضوع است و در سنن ابن ماجه آمده است از آن جمله حدیث زیر است:

«حدّثنا إسماعیل بن محمّد الطلحی: أنبأنا داود بن

عطاء المدنیّ، عن صالح بن کیسان، عن ابن شهاب، عن سعیدبن المسیّب، عن أبی بن کعب، قال: قال رسول الله| «أوّل من یصافحه الحق عُمَرُ، وأوّل من یُسلّم علیه، وأوّل مَن یأخذ بیده فیُدخلهُ الجنة»(4)

علت آن «داود» است و نیز متن حدیث.

«ابن حجر» در «تقریب التهذیب» می گوید: «داود بن عطاء المزنی، ... ضعیفٌ».(5)

«حاکم» در «المستدرک» همین روایت را با کمی اختلاف و با سندی دیگر آورده

ص: 91

است، ولی «ذهبی» در ذیل آن می گوید: «موضوع، وفی اسناده کذّاب».(1)

در کتاب «اهداء الدیباجهْ بشرح سنن ابن ماجه» درباره حدیث آمده است: «منکر جدّاً».(2)

همچنین «بشّار عواد معروف» در تحقیق خود از سنن ابن ماجه، درباره حدیث می گوید:

«إسناده ضعیف جدّاً، ومتنه فی الغایة من النکارة، قال الحافظ عمادالدین بن کثیر فی «جامع المسانید والسنن»: «هذا الحدیث منکر جداً وماهو أبعد من أن یکون موضوعاً». قلنا: آفته داود بن عطاء المزنی المدنی، قال البخاری وأبوزرعة وأبوحاتم: منکر الحدیث، وقال أحمد: رأیته ولیس بشی ء وقال الدارقطنی: متروک».(3)

می توان گفت حتی اگر سند این روایت - اگر بتوان به آن روایت گفت - بدون اشکال باشد،دروغ بودن آن مانند روز روشن است.

«علاءالدین مُغُلْطای»(1)

نیز مقداری از آن را شرح کرده است.(2)

همچنین در کشف الظنون آمده است:

«وشرح الشیخ سراج الدین عمر بن علی بن الملقّن الشافعی، المتوفی سنة 804 ه-.ق زوائده علی الخمسة، أعنی الصحیحین، وأبی داود والترمذی، والنسائی، فی ثمان مجلدات، سماه، «ما تمس إلیه الحاجة علی سنن ابن ماجه»...».(3)

سنن ابن ماجه به وسیله ای «بشار عوّاد معروف» تحقیق شده و در آن صحت و ضعف احادیث بیان شده، که بسیار مغتنم است. این کتاب نخستین بار به وسیله ی «دارالجیل»، در «بیروت» سال 1418 ه-.ق چاپ شده است.

الصحابة

إلی عصره».(1)

«محمد بن طاهر مقدسی» نیز از «أبوزرعهْ» نقل می کند که:

«ورأیتُ بقزوین له تاریخاً علی الرجال والأمصار من عهد الصحابة إلی عصره...»(2).

الایرانیة کانت تحمل شعوراً وعاطفة شیعیّة منذ أن دخلوا فی الاسلام».(1)

در سال 250 ه-.ق یکی از علویان در قزوین قیام کرد. «مسعودی» در «مروج الذهب» می گوید:

«وفی هذه السنة - وهی سنة خمسین ومائتین - ظهر بقزوین «الکرکی» وهوالحسن بن إسماعیل بن محمد بن عبدالله بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب رضی الله عنهم ...»(2).

قزوین در سال (944 ه-.ق) در زمان شاه طهماسب اول (م 984 ه-.ق)، پایتخت صفویان شد.(3)

«عبدالکریم بن محمد الرافعی القزوینی» از دانشمندان سده ششم، کتابی دارد به نام «التدوین فی أخبار قزوین». در این کتاب معلوماتِ سودمندی درباره قزوین ذکر شده است.

ص: 98

در «تقریب التهذیب» آمده است:

«مصنف السنن وغیرها».(1)

سنن ابی داود را، کتاب ابی داود، مصنف ابی داود و صحیح ابی داود نیز گویند.(2)

ولی نام کتاب همان است که در آغاز گفته شد.

خطیب گوید:

«أحد من رحل وطوف وجمع وصنف، وکتب عن العراقیین و الخراسانیین و الشامیین و المصریین والجزریّین»(1).

بنا بر گفته «حاکم»، او پیش از رفتن به عراق افزون بر شهرش، در هرات و بغلان (شهری در اطراف بلخ) نیز حدیث شنید:

«وقد کتب بخراسان قبل خروجه إلی العراق، فی بلده وهراة. وکتب ببغلان... وبالرّی...».(2)از خودش نقل است که:

«دخلتُ الکوفة سنة إحدی وعشرین (221 ه-.ق) وما رأیت بدمشق مثل «أبی النضر الفرادیسی»، وکان کثیر البکاء، کتبت عنه سنة اثنتین وعشرین (222 ه-.ق)...»(3).

او چندین بار به بغداد رفت که آخرین آن، در سال 271 ه-.ق بود، پس از آن به بصره رفت و همانجا بود تا مُرد.(4)

ص: 102

«ابن عساکر»(1)

گوید:

«قال أبواسحاق: کان أبوداود مقیماً بهراة ثم خرج إلی البصرة وتوفی بها سنة 275 ه-.ق»(2)

بنابر گزارش «ابن عساکر» او به نیشابور نیز رفته و در آنجا از «قتیبهْ بن سعید»،«اسحاق بن راهویه» «و «اسحاق بن منصور الکَوْسج»(3)

و دیگران حدیث شنیده و «أحمد بن حنبل» از او حدیث نوشته است.(4)

بنابر گفته ذهبی «ابوداود» از «اسحاق بن منصور» روایت نکرده است:

«روی عنه الجماعة سوی أبی داود».(5)

او در زندگی علمی خود بزرگان زیادی را دید و از آنها نوشت و شنید. «مزی» شیوخ او را نامبرده(6)، بزرگانی مانند: «أحمد بن محمد بن حنبل(7)، حجّاج بن الشاعر(8)،

ص: 103

سعید بن منصور(1)،

سلیمان بن داود الزّهرانیّ(2))،

سهل بن بکّار الدّارمیّ(3)،أبی بکر عبدالله بن محمّدبن أبی شیبهْ(4)،عبدالله بن مَسلمهْ القعنبیّ(5)،عثمان بن محمد بن أبی شیبهْ(6)،علی ابن المدینیّ(7)،عمرو بن عون الواسطیّ(8)،

قتیبهْ بن سعید(9)،موسی بن إسماعیل التبوذکیّ(10)،أبی الولید هشام بن عبدالملک الطیالسیّ(11)و...».

ص: 104

باتوجه به تاریخ مرگ شیوخش، باید گفت: ابوداود تا قبل از بیست و پنج سالگی توشه ای فراوان از حدیث اندوخته بوده است.

گفته شده، از جمله جاهایی که ابوداود به آنجا رفته، «طَرَسوس»(1)

است؛ و او در آنجا بیست سال سکونت کرد. در اینکه او به طرسوس رفته باشد اشکالی نیست، ولی اینکه او بیست سال که نزدیک به یک سوّم زندگی او می شود در آنجا بوده باشد، اختلاف است(2).

ابوداود شاگردان زیادی داشت و بسیاری از مؤلفان سنی، حدیث از او شنیده اند که از بزرگترین آنها، «نسائی» و «ترمذی» را می توان نام برد(3).

یادآوری می شود که «احمد بن حنبل» نیز از او روایت کرده است. «ذهبی» در «سیر اعلام النبلاء» می گوید:

«سَمِع منه أحمد بن حنبل حدیثاً واحداً، کان أبوداود یذکره»(4).

با توجه به اینکه احمد در سال 241 ه-.ق از دنیا رفته، باید او در همان جوانی سنن را نوشته باشد.

از سوی دیگر «ابوداود» می گوید:

«ما فی کتاب السنن حدیث اِلاّ وقد عرضته علی أحمد بن حنبل ویحیی بن معین»(1).

اگر بر این سخن بتوان اعتماد کرد، او حتی کتاب خود را زودتر تدوین کرده چرا که مرگ یحیی بن معین در سال 233 ه-.ق بوده است و اگر ده سال برای گردآوری آن تلاش کرده باشد در حدود سال 223، یعنی در حدود بیست سالگی که تألیف سنن را آغاز کرده است باید گفت: پذیرش این دیدگاه مشکل است، چرا که او خود می گوید:

«کتبت عن رسول الله| خمسمائة ألف حدیث، انتخبت منها ما ضمنته هذا الکتاب - یعنی کتاب السنن - جمعت فیه أربعة آلاف وثمانمائه حدیث، ذکرت الصحیح وما یشبهه ویقاربه، ویکفی الانسان لدینه من ذلک أربعة أحادیث: 1- الأعمال بالنیات؛ 2- من حسن إسلام المرء ترکه ما لا یُعنیه؛ 3- لا یکون المؤمن مؤمناً حتی یرضی لأخیه ما یرضاه لنفسه؛ 4- الحلال بین والحرام بیّن وبیّن ذلک امور مشتبهات»(2).

ص: 106

هم چنین می گوید:

«دخلت الکوفة سنة إحدی وعشرین...»(1) و«... صلیت علی عفان ببغداد سنة عشرین...»(2).

از اینها روشن می شود که او در حدود بیست سالگی پایش به عراق باز شده است درصورتی که بسیاری از شیوخ او در سنن از عراق بوده اند، از سوی دیگر او می گوید: «من در آغاز 000/500 حدیث نوشتم و سپس 000/5 آن را در سنن برگزیدم» روشن است که برای شنیدن و نوشتن 000/500 حدیث سالیان درازی نیاز است، و پس از آن هم برای برگزیدن احادیث سنن ازمیان آنها نیز سالیانی نه چندان کم نیاز است. پس نمی توان پذیرفت که او زودتر از 35 تا 40 سالگی، گردآوری سنن را آغاز کرده باشد، ولی آنچه روشن است این است که اوسالیانی پیش از مرگش، سنن را به پایان رسانده است، چرا که او پس از انجام آن، آن را برای مردم خوانده است:

«ولمّا صنّف کتاب «السنن» وقرأه علی الناس صار کتابُه لأصحاب الحدیث کالمصحف یتبعونه ولا یخالفونه وأقرّ له أهل زمانه بالحفظ والتقدّم فیه»(3).

تنها توجیهی که می توان از سخن او که گفته است: «ما فی کتاب السنن حدیث

ص: 107

إلاّ عرضته علی أحمد بن حنبل ویحیی بن معین» کرد، این است که گفته شود احادیثی را که او در سنن آورده (یعنی از آن 000/500 حدیث)، پیش از گردآوری به احمد و یحیی عرضه کرده است؛ نه اینکه در زمان گردآوری سنن، هریک از احادیث را به آنها عرضه کرده باشد. یعنی سخن او درحقیقت این گونه است

که: «...عرضته قبل علی أحمد بن حنبل ویحیی بن معین».

وکتاب أبی داود جامعٌ لهذین النوعین من الحدیث. فأمّا السقیم منه، فَعلی طبقاتٍ شرّها الموضوع، ثم المقلوب، ثم المجهول، وکتاب أبی داود خَلیٌ منها، بری ءٌ من جملة وجوهها؛ وإن وقع فیه شی ءٌ من بعض أقسامها لضربٍ من الحاجة تدعوه إلی ذکره، فإنّه لا یألو أن یبیّن أمرَه ویذکرَ عِلَّتهُ، ویخرج من عهدته... ویُحکی لنا عن أبی داود أنّه قال: ما ذکرتُ فی کتابی حدیثاً اجتمع الناس علی ترکه... وکان تصنیف علماء الحدیث قبل زمان أبی داود الجوامع والمسانید ونحوهما؛ فتجمع تلک الکتب إلی ما فیها من السّنن والأحکام أخباراً وقصصاً ومواعظ وآداباً، فأمّا السنن المحضة فلم یقصِدْ واحدٌ منهم جمعَها واستیفاءَها ولم یقدر علی تحصیلها واختصار مواضعها من أثناء تلک الأحادیث الطویلة ومن أدلة سیاقها علی حَسب ما اتّفق لأبی داود، ولذلک حَلّ هذا الکتابُ عند أئمة الحدیث وعلماء الأثر محلّ العَجَب، فضربت فیه اکبادُ الإبل، ودامت إلیه الرَّحَلُ»(1).

برخی مؤلفان سنی کتاب ابی داود را حتی از نظر فقهی، بالاتر از صحیحین می دانند، برای نمونه «خطابی بستی» می گوید:(2)

«واعلموا رحمکم الله أن کتاب السنن لأبی داود کتاب

ص: 109

شریف لم یصنف فی علم الدین کتاب مثله وقد رزق القبول من الناس کافة، فصار حکماً بین فرق العلماء وطبقات الفقهاء علی اختلاف مذاهبهم فلکل فیه ورد ومنه شرب وعلیه معول أهل العراق وأهل مصر وبلاد المغرب، وکثیر من مدن أقطار الأرض، فأمّا أهل خراسان فقد أولع أکثرهم بکتاب محمد بن إسماعیل ومسلم بن الحجاج ومن نحا نحوهما فی جمع الصحیح علی شرطهما فی السبک والانتقاد، إلا أنّ کتاب أبی داود أحسن وصفاً وأکثر فقها وکتاب أبی عیسی(1) أیضاً کتاب حسن...».

ابوداود در جایی دیگر می گوید:

«ولیس فی کتاب «السنن» الذی صنفته عن رجل متروک الحدیث شیء، وإذا کان فیه حدیث منکر بینته أنه منکر، ولیس علی نحوه فی الباب غیره»(1).

باید گفت اگر کسی به سنن او مراجعه کند خواهد دید که او به این شرط وفا نکرده است.

با وجود این نکته ای را نباید فراموش کرد و آن اینکه گاه برخی از راویان نزد برخی محدثان متروک الحدیثند، و نزد برخی دیگر چنین نیستند، و این فراوان است و بر کسی پوشیده نیست. دیگر آنکه ممکن است ابوداود سخنی در جرح ایشان نشنیده باشد به ویژه اگر مجروح دارای شهرت جرح نباشد، که البته این را به سختی می توان پذیرفت، به دلیل آنکه حدیثی را که او در سنن بواسطه افرادی که ذکر شد، آورده، برای شاهد بوده و نه به عنوان اصل. از این رو خود می گوید:

«وإذا کان فیه حدیث منکربینتُه أنه منکر».

از دیگر شروط او آوردن احادیث مشهور است؛ خود او می گوید:

«والأحادیث التی وضعتها فی کتاب السنن اکثرها مشاهیر، وهی عند کل من کتب شیئاً من الحدیث...»(2).

ص: 111

از دیگر شروط او، آوردن احادیث مرسل و مدلس است، در صورتی که حدیثی مسند، در آن باب نباشد:

«فإن لم یکن مسند غیر المراسیل، ولم یوجد المسند فالمراسیل یحتج به، ولیس هو مثل المتصل فی القوة»... «وإنّ من الأحادیث فی کتاب السنن ما لیس بمتصل، وهو مرسل ومدلس، وهو إذا لم توجد الصحاح عند عامّة أهل الحدیث علی معنی أنه متصل»(1).

دیگر از آنچه درباره احادیث سنن ابی داود می توان گفت آن است که او هر حدیثی را که درباره آن چیزی نگفته باشد، «شایسته» می داند. او خود می گوید: «وما لم أذکر فیه شیئاً فهو صالح»(2) یعنی اینکه شایسته پیروی و حجّت است.

«ابن عبدالبر»(3) نیز این سخن را پذیرفته و می گوید:

«کل ما سکت علیه أبوداود فهو صحیح عنده، لاسیّما إن کان لم یذکر فی الباب غیره»(4).

بر این گفته ابی داود، ایرادهایی گرفته شده که «ابن حجر» در «النکت» به آنها اشاره کرده است، از جمله اینکه او سخنی را از «نووی» آورده که می گوید:

ص: 112

«فی سنن أبی داود أحادیث ظاهرة الضعف لم یبینها مع أنه متفق علی ضعفها، فلابد من تأویل کلامه»(1).

سخن «نووی» درست است، چرا که ابوداود، می گوید: «وما کان فی کتابی من حدیث فیه وهن شدید، فقد بینتُه»(2)، یعنی اینکه اگر در حدیثی وهن غیر شدید باشد، درباره آن چیزی نگفته، پس «صالح» است، و مشخص است که حدیثی که در آن وهن باشد، نمی تواند شایسته حجیّت باشد.

در بین محدثان عامه، آنچه را که ابوداود درباره آن سکوت کرده یادآور می شود، «المسکوت عنه عند أبی داود». می گویند. «ابن الصلاح»، این گونه روایات ابی داود را

«حسن» می داند، او می گوید:

«وعلی هذا ما وجدناه فی کتابه مذکوراً مطلقاً، ولیس فی واحد من الصحیحین، ولا نصّ علی صحته ممن یمیز بین الصحیح والحسن، عرفناه بأنّه من الحسن عند أبی داود».

به این سخن «ابن الصلاح» اعتراض شده است(3).

در اینجا تنها سخن «ابن حجر» را درباره آنچه ابوداود درباره آن سکوت کرده یادآور می شویم، او می گوید:

«...إن جمیع ما سکت علیه أبوداود لا یکون من قبیل

ص: 113

الحسن الاصطلاحی، بل هو علی أقسام:

1- منه ما هو فی الصحیحین أو علی شرط الصحة.

2- ومنه ما هو من قبیل الحسن لذاته.

3- ومنه ما هو من قبیل الحسن إذا اعتضد (وهذان القسمان کثیر فی کتابه جدّاً).

4- ومنه ما هو ضعیف، لکنه من روایة من لم یجمع علی ترکه غالباً.

وکل هذه الأقسام عنده تصلح للاحتجاج بها(1). (چرا که درباره آنها سخنی نگفته و خود او گفته است که «صالح»اند.)

از همه چیزهایی که گفته شد، می توان نتیجه گرفت که هرآنچه را که او درباره آن سکوت کرده نمی توان صحیح یا حسن دانست، بلکه باید هر حدیث مسکوت عنه مورد بررسی سندی قرار بگیرد. باید دید چرا او آن حدیث را آورده است؟ آیا در آن بابی که آن حدیث آمده، حدیثی دیگر هم هست یا نه؟ آیا پس ازآوردن مسکوت عنه حدیث صحیحی را آورده است؟(2)

در پایان به سخن «مقدسی» اشاره می شود، وی درباره شرط ابی داود می گوید:

«واما (أبوداود) فمن بعده فإنّ کتبهم تنقسم عَلی ثلاثة أقسام:

ص: 114

(القسم الأول): صحیح وهو الجنس المخرج فی هذین الکتابین للبخاری ومسلم، فإنّ أکثر ما فی هذه الکتب مخرج فی هذین الکتابین، والکلام علیه کالکلام علی الصحیحین فیما اتفقا علیه واختلفا فیه.

(القسم الثانی): صحیح علی شرطهم. حکی أبوعبدالله بن منده؛(1) أن شرط أبی داودوالنسائی إخراج أحادیث أقوام لم یجمع علی ترکهم إذا صح الحدیث باتصال الاسناد من غیر قطع ولا إرسال ویکون هذا القسم من الصحیح...».

(القسم الثالث): أحادیث أخرجوها للضدیة فی الباب المتقدم وأوردوها لا قطعاً منهم بصحتها وربما إبان المخرج لها عن علتها بما یفهمه أهل المعرفة.

فإن قیل لم أودعوها کتبهم ولم تصح عندهم؟ فالجواب من ثلاثة أوجه: أحدها: روایة قوم لها واحتجاجهم بها فأوردوها وبینوا سقمها لتزول الشبهة.

الثانی: أنهم لم یشترطوا ما ترجمه البخاری ومسلم رضی الله عنهما علی ظهر کتابیهما من التسمیة بالصحة... .

الثالث: أن یقال لقائل هذا الکلام رأینا الفقهاء وسائر العلماء یوردون أدلة الخصم فی کتبهم مع علمهم أن ذلک

ص: 115

لیس بدلیل فکان فعلهما(1) هذا کفعل الفقهاء، والله أعلم(2).

(این توجیه سوّم، سخنی است پوچ). باید گفت: شروط ابی داود، همان است که خود گفته و نه آن چیزی که دیگران گفته اند.

الأمر الأول: أنا قد ذکرنا لک فی بیان روایات الکتاب أن بعضها ینقص عن بعض، وستجد من آثار اختلاف النسخ بالزیادة والنقصان ...الأمر الثانی: أن فی الکتاب أحادیث کثیرة متکررة باسناد واحد یأتی تکرار الحدیث منها فی موضعین أو اکثر من أبواب الکتاب، بسبب اشتمال الحدیث الواحد علی عدّة أحکام، فالمؤلف یذکره فی الأبواب التی یتعرض فیها لبیان أدلة الأحکام التی اشتمل علیها...».(1)

شاید، او پس از آنکه گفته سنن دارای 4800 روایت است، احادیثی را به آن افزوده است.

2- رساله او در وصف سننش، بارها چاپ شده، دکتر «محمد لطفی الصباغ» در سال 1394 ه-.ق آن را تحقیق کرده است.

3- سؤالات أبی عبد الآجری لأبی داود فی الجرح والتعدیل، به تحقیق دکتر «عبدالعلیم البستوی» به سال 1418 ه-.ق چاپ شده است.

4- سؤالات أبی داود للإمام أحمد فی الرجال، به تحقیق «زیاد محمد منصور» در سال 1414 ه-.ق چاپ شده است.

5- المراسیل، بارها چاپ شده، به تحقیق شعیب الأرناؤوط، به سال 1408 ه-.ق.

6- «الناسخ والمنسوخ» یا «ناسخ القرآن ومنسوخه».(1)

«یاقوت» می گوید:

«قال الاصطخری: أرض سجستان سبخة ورمال حارة، بها نخیل، ولا یقع بها الثلج، وهی أرض سهلة لا یری فیها جبل... وبسجستان نخل کثیر وتمر... وفی رِجالهم عِظَم خلق وجلادة ویمشون فی أسواقهم وبأیدیهم سیوف مشهورة... وهم فرس ولیس بینهم من المذاهب غیر الحنفیة من الفقهاء اِلاّ قلیل نادر... ولا تخرج لهم امرأة من منزل أبداً وإن أرادت زیارة أهلها فباللیل... وبسجستان کثیر من الخوارج یظهرون مذهبهم ولا یتحاشون منه ویفتخرون به عند المعاملة... وهم یتزیون بغیر زیّ الجمهور فهم معروفون مشهورون... وبها بلیدة یقال لها «کَرْکُویَه» کلّهم خوارج.

قال محمد بن بحر الرُّهنی:... ما فی الدنیا سوقة أصح منهم معاملة ولا أقل منهم مخاتلة... ثم مسارعتهم إلی إغاثة الملهوف ومدارکة الضعیف، ثم أمرهم بالمعروف ولو کان فیه جدع الأنف؛ منها جریر بن عبدالله(1) صاحب أبی عبدالله جعفر بن محمد الباقر؛ رضی الله عنه؛... قال الرهنی: وأجلّ من هذا کلّه أنه لُعن علی بن أبی طالب،

ص: 120

رضی الله عنه، علی منابر الشرق والغرب ولم یُلعن علی منبرها اِلاّ مرّة... وأی شرف أعظم من امتناعهم من لعن أخی رسول الله|، علی منبرهم وهو یُلعن علی منابرالحرمین مکة والمدینة!! وبین سجستان وکرمان مائة وثلاثون فرسخاً... وذکر أبوالفضل محمد بن طاهر المقدسی، قال: سمعتُ محمد بن أبی نصر یقول: أبوداود السجستانی الامام، هو من قریة بالبصرة یقال لها سجستان ولیس من سجستان خراسان... وذکر ابن أبی نصر المذکور أنّه تتبع البصریین فلم یعرفوا بالبصرة قریة یقال لها سجستان، غیر أن بعضهم قال: إن بقرب الأهواز قریة تسمّی بشی ء من نحو ما ذکره... ولم یذکر أحدٌ من الحفاظ أنه(1) من غیر سجستان المعروف؛ وینسب إلیهاالسجزیّ...».(2)

ص: 121

ص: 122

علیه وعلی النسائی اسم الصحیح، کما فی التدریب. فإن قلت: کیف أطلق علی جامع الترمذی اسم الجامع الصحیح واسم الصحیح، وفیه الأحادیث الضعیفة أیضاً؟ قلت: أکثر أحادیث جامع الترمذی صحیحة قابلة للاحتجاج، وأحادیثه الضعیفة قلیلة بالنسبة إلیها، فقیل له: الجامع الصحیح علی التغلیب، کما قیل للکتب الستّة المشهورة،... الصحاح الست، مع أنّ فی السنن الأربعة أقساماً من الأحادیث من الصحاح والحسان والضعاف، فتسمیتها بالصحاح لست بطریق التغلیب...».(1)

یادآوری می شود که گویا «ابن اثیر» نیز نام کتاب را «الجامع الصحیح» می دانسته؛ چه اینکه درباره ترمذی می گوید:

«وأخذ عنه خلق کثیر، منهم محمد بن أحمد بن محبوب المحبوبی المروزی، ومن طریقه روینا کتابه «الجامع». وله تصانیف کثیرة فی علم الحدیث، وهذا کتابه «الصحیح» أحسن الکتب وأکثرها فائدة و...».(2)

کتاب او «السنن» نیز خوانده می شود، و این یکی از نام های مشهور کتاب اوست، که به نام گردآورنده آن اضافه شده و «سنن الترمذی» گفته می شود، تا با دیگر سنن اشتباه نشود. امّا اینکه چرا کتاب او را سنن می گویند؟

ص: 124

«نورالدین عتر» پاسخ داده و می گوید:

«ووجه هذه التسمیة، اشتماله علی أحادیث الأحکام، مرتبة علی ترتیب أبواب الفقه، وما کان کذلک یُسمی سنناً(1)، ولکن الکتاب فیه الأحکام وغیرها، ففی هذه التسمیة تجوز بتسمیة الکل ببعض أجزائه».(2)

سخن «عتر» درست است. امّا درباره سنن ابی داود می توان گفت: «تسمیهْ الکل بأغلب أجزائه»، هرچند که «اغلب» «بعض» را نیزشامل است، امّا هر «بعضی»، «أغلب» را شامل نمی شود، به ویژه اگر «بعض» به معنای «قلیل» باشد.

کتاب را «الجامع الکبیر» نیز گفته اند، که بسیار کم به این نام خوانده می شود.(3)

باید گفت شناخته شده ترین نام، برای کتاب حدیثی ترمذی، «الجامع» است، که با اضافه شدن به نام او «جامع الترمذی» خوانده می شود. نیز اینکه چرا به این نام خوانده می شود؟

«عتر» در پاسخ می گوید:

«...ووجه تسمیته بذلک: أن الجامع عند المحدثین ما کان مستوعباً لنماذج فنون الحدیث الثمانیة، وهی هذه: السیر، الآداب، التفسیر، العقائد، الفتن، الأحکام، الأشراط والمناقب،

ص: 125

فسمی الکتاب جامعاًلوجود هذه الأبواب فیه».(1)

مبارکفوری نیز به نقل از «شاه عبدالعزیز دهلوی» در «العجالهْ النافهْ»، جامع را این گونه معرّفی می کند:

«والجامع فی إصطلاح المحدثین ما یوجد فیه جمیع أقسام الحدیث أی أحادیث العقائد وأحادیث الأحکام وأحادیث المتعلقة بالتفسیر والتاریخ والسیر، وأحادیث الفتن، وأحادیث المناقب والمثالب...».(2)

«أحمد محمد شاکر» در تحقیق و شرح سنن یا جامع ترمذی، نام «الجامع الصحیح» را برگزیده و این گونه آن را معرفی کرده است: «الجامع الصحیح وهو سنن الترمذی».(3)

این کار أحمد شاکر، «عبدالفتاح أبوغدّهْ»

را خوش نیامده و در اعتراض به او گفته است:

«والعجب أنّ شیخنا العلامة أحمد شاکر، حینما شرح کتاب الترمذی أثبت علی وجهه الجامع الصحیح، وهو سنن الترمذی».(4)

ص: 126

گویا اعتراض ابوغدهْ کارگر افتاد؛ زیرا در چاپ بعدی کتاب ترمذی، به تحقیق و شرح أحمد شاکر، که به وسیله ی «دارالحدیث القاهرهْ» صورت گرفته، نام کتاب را «سنن الترمذی» چاپ کرده اند؛ ولی این بر روی جلد است، و بر روی برگه نخست کتاب، همان عنوان اوّل چاپ شده است. باید گفت هرچه باشد بهتر از هیچ است، چرا که خواننده و بیننده کتاب بیشتر از روی جلد با نام کتاب آشنا می شوند.

یادآور می شویم که «عبدالفتاح ابوغدهْ»

در کتاب خود نام درست سنن یا جامع ترمذی را این گونه می نویسد:

«الجامع المختصر من السّنن عن رسول الله| ومعرفة الصحیح والمعلولِ وما علیه العمل».(1)

بخشی از استدلال ابوغدهْ را در اینجا می آوریم، او می گوید:

«وسمّاه الحافظ أبوالقاسم الاسْعَرْدی(2) المتوفی سنة 692 رحمه الله تعالی، فی جزئه «فضائل الکتاب الجامع لأبی عیسی الترمذی»(3)، المسند الجامع. وهو لائق به. وسمّاه قبلَهُ الحافظ ابن خیر الاشبیلی(4)، المتوفی سنة 575ه رحمه الله تعالی، فی «فهرست ما رواه عن شیوخه»(5)،

ص: 127

بقوله: «الجامع المختصرُ من السنن عن رسول الله| ومعرفة الصحیح والمعلول وما علیه العمل»، وهذا الاسم مطابق لمضمون الکتاب، ووقفتُ علیه بعینه مثبتاً علی مخطوطتین قدیمتین، کُتبتْ إحداهما قبل سنة 479 ه-.ق ، وقبل ولادة الحافظ إبن خیر بأکثر من عشرین سنة، فقد وُلد سنة 502 ه-.ق ، والنسخة الأخری کُتبت فی سنة 528 ه-.ق...».

ابن کثیر و برخی دیگر محل مرگ او را ترمذ می دانند(1).

«نورالدین عتر» در توجیه اختلاف در مکان مرگ ترمذی می گوید:

«ولیس بین الکلامین تناقض، لأنّه یضاف إلی المرکز والعاصمة ما هو لبعض القری التابعة له، فمن قال ترمذ؛ ذکر المدینة التی تعرف بها قریته، ومن قال فی بوغ توخی الدقة وذلک معروف یجری علی الألسنة»(2).

باید گفت، سخن «عتر» برای توجیه خوب است ولی اطمینان بخش نیست.

یادآور می شویم که ترمذی را «بوغی» نیز می گفته اند، و این یا به سبب آن است که شاید زادگاهش در آنجا بوده، یا اینکه جای مرگش، امّا اینکه آیا او اصالتاً اهل آنجا یا حتی ترمذ باشد، مشکوک است. گویا او اصالتاً مروزی بوده، چه آنکه ابن اثیر می گوید:

«کان جدی مروزیاً انتقل من مرو أیام اللیث بن سیّار»(3).

«مزی» گوید:

«طاف البلاد، وسمع خلقاً کثیراً من الخراسانیین والعراقیین والحجازیین وغیرهم...».(1)

ترمذی از مصریان و شامیان با واسطه حدیث نقل کرد، و این سؤال که چرا او به این دو سرزمین نرفته، بی پاسخ مانده است. «نورالدین عتر» دلیل آن را این گونه بیان کرده است: «ولعله اضطراب الأحوال والفتن».(2)

گویا او به بغداد نرفته باشد، زیرا نه خطیب در تاریخ از او گفته، و نه شنیدن ترمذی از احمد ثابت شده است.(3)

سرگذشت علمی ترمذی زیاد روشن نیست، به این معنا که مشخص نیست او در چه سالی سفر آغاز کرده و در چه سالی در کدام سرزمین بوده، ولی آنچه «عتر» گفته چنین است:

«والذی یدلنا علیه الاستقراء أن الترمذی بدأ طلبه للعلم ورحلته حوالی سنة خمس وثلاثین ومائتین، وقد جاوز العشرین من عمره، لأنا نجده روی بالواسطة عن شیوخ توفوا قبل هذا التاریخ، ک: علی بن المدینی المتوفی به سامراء (234 ه-.ق) ومحمد بن عبدالله بن نُمیر الکوفی

ص: 132

(م234 ه-.ق) أیضاً، وکذلک روی بالواسطة عن إبراهیم بن المنذر المدنی (م 236 ه-.ق)»(1).

این اشکال در سخن «عتر» وجود دارد، که اگر محدث به واسطه ای از محدث دیگری روایت کرده باشد، نمی تواند روشنگر زمان آغاز شنیدن حدیث به وسیله ی او باشد. ترمذی شیوخ فراوانی داشته، و با دیگر صاحبان صحاح ستّه هم روزگار بوده و در سماع از نُه شیخ با یکدیگر مشارکت داشته اند که عبارتند از:

1- محمد بن بشار بُندار.(2)

2- محمد بن المثنی.(3)

3- زیاد بن یحیی الحسّانی.(4)

4- عباس بن عبدالعزیز العنبری.(5)

5- أبوسعید الکندی.(6)

ص: 133

6- أبوحفص الفلاّس.(1)

7- الدَّوْرَقی.(2)

8- البحرانی.(3)

9- الجهضمی.(4)

برخی دیگر از شیوخ او از این قرارند:

قتیبهْ بن سعید(5)،إسحاق بن راهَوَیه، أبوکریب(6)،عمران بن موسی القزّاز(7)

و..(8).

«ذهبی» در «السیر» نزدیک به چهل نفر از شیوخ او را نام برده است(9).

ص: 134

او همچنین از بخاری و مسلم و ابوداود نیز حدیث شنید و می توان گفت: بزرگترین شیخ او بخاری بوده است. ترمذی از مسلم تنها یک روایت در کتاب خود آورده است. وی از «دارمی» و «ابوزرعه رازی» نیز بهره برده و در «کتاب العلل» خود که در پایان جامع او آمده از ایشان سخنانی نقل کرده است.(1)

یادآور می شود که بخاری خود بنابر گفته ترمذی روایتی را از او شنیده است، «ابن حجر» می گوید:

«قال الترمذی فی حدیثه عن علی بن المنذر بن فضیل عن

سالم بن أبی حفصة عن عطیة عن أبی سعید أن النبی| قال لعلی: «لایحل لأحد یجنب فی هذا المسجد غیری وغیرک»، سمع منّی محمد بن اسماعیل یعنی البخاری هذا الحدیث».(2) شماره این روایت در جامع ترمذی 3727 است(3).

شاگردان زیادی نیز در حوزه حدیث از ترمذی استفاده کردند و از او حدیث شنیدند که نامشان در «تهذیب الکمال» و «سیر اعلام النبلاء» آمده است.

برخی از آنان عبارتند از: أبوبکر أحمد بن إسماعیل بن عامر السمرقندیّ، أحمد بن علیّ المقری ء، الحسین بن یوسف الفربریّ، حمّاد بن شاکر الورّاق، أبوجعفر محمد بن

أحمد النسفیّ، و... .(4)

ص: 135

«ابن کثیر»، بخاری را از جمله کسانی که از ترمذی روایت کرده آورده و می گوید:

«روی عنه غیر واحد من العلماء منهم محمد بن إسماعیل البخاری فی الصحیح و...»(1).

باید گفت: مشهورترین شاگرد او «محبوبی»(2)

است و او راوی کتاب جامع ترمذی است.

جامع ترمذی را شش نفر از شاگردانش روایت کرده اند که عبارتند از:

1- محمد بن أحمد بن محبوب.

2- أبوسعید الهیثم بن کلیب الشاشی.

3- أبوذر محمد بن إبراهیم.

4- أبومحمد الحسن بن إبراهیم القطّان.

5- أبوحامد أحمد بن عبدالله التاجر.

6- ابوالحسن الفزاری(3).

روایت محبوبی از همه صحیح تر است و جامع ترمذی که تاکنون به چاپ رسیده براساس همین روایت است، چرا که دیگر روایات به صورت متصل به ما نرسیده و تنها روایت محبوبی متصل است(4).

ص: 136

گویند در مجلس «پیر هرات»(1)

از «ترمذی» یادی شد، پس گفت:

«کتابه أنفع من کتاب البخاری ومسلم؛ فإنّه لا یقف علی الفائدة منهما إلاّ المتبحّر العالم، وکتاب أبی اسماعیل(2) یصل إلی فائدته کلّ واحد من الناس»(3).

این سخن «ابن العربی» بیانگر برتری کتاب ترمذی بر سنن ابی داود است.

«حاجی خلیفه» نیز، کتاب ترمذی را سوّم می داند، گذشته از اینکه او می گوید: «وهو ثالث الکتب الستّة فی الحدیث»(1)، همین که او کتاب ترمذی را با عنوان «الجامع الصحیح» معرفی کرده و آنرا پس از بخاری و مسلم یادآور شده، خود نشان دهنده این است که او ترمذی را در جایگاه سوّم می داند. او کتاب ابی داود را با نام «سنن» معرفی کرده است.

«قنوجی» نیز افزون بر اینکه ترمذی را پس از مسلم و پیش از ابی داود آورده خود به صراحت می گوید: «وبالجملة فهو ثالث الکتب الستّة»(2).

«مبارکفوری» در شرح خود بر جامع ترمذی فصلی را آورده با این عنوان: «فی بیان أن رتبة جامع الترمذی هل هی بعد الصحیحین أو بعد سنن أبی داود أو بعد سنن النسائی؟»، او در این فصل نتیجه گیری کرده است که کتاب ترمذی در جایگاه سوّم است. او در جواب ذهبی که گفته است:

«انحطت رتبة جامع الترمذی عن سنن أبی داود والنسائی لاخراجه حدیث المصلوب(3) والکلبی(4)) وأمثالهما»، می گوید:

ص: 139

«عندی نظر، والظاهر هو ما فی «کشف الظنون» من أنّه ثالث الکتب الصحاح الستّة، فإن الترمذی، وإن أخرج حدیث المصلوب والکلبی وأمثالهما، لکنّه بین ضعفه، فیکون حدیث المصلوب وأمثاله عنده من باب الشواهد والمتابعات...».(1)

سخن «مبارکفوری» درست است. ترمذی اگرچه از کسانی مانند کلبی و مصلوب نام برده، ولی ضعف آنها را نیز بیان کرده، و این نه تنها از جایگاه کتاب نمی کاهد بلکه حُسنی برای آن است. از سوی دیگر «حازمی» شرط ترمذی را بهتر و پسندیده تر از ابی داود دانسته و این خود بر جایگاه ترمذی می افزاید.

سخن حازمی این چنین است:

«وفی الحقیقة شرط الترمذی أبلغ من شرط أبی داود لأن الحدیث إذا کان ضعیفاً... فإنّه یبیّن ضعفه وینبه علیه فیصیر الحدیث عنده من باب الشواهد والمتابعات ویکون اعتماده علی ما صح عند الجماعة...»(2)

«عتر» نیز سخت تلاش کرده تا جایگاه ترمذی

را سوّم قرار دهد. سخنان او در کتابش خواندنی است.(3)

او در پایان سخنان خود می گوید:

«فقد تساوی الکتابان من حیث التخریج عن الرجال،

ص: 140

وبقی امتیاز الترمذی بما ذکره الحازمی من أبلغیة شرطه، وتقدمه علی أبی داود، لأنه ینبه علی هؤلاء الضعفاء ولا یسکت عنهم،... وقد سکت أبوداود عن حدیث جماعة منهم، فمن الانصاف إذن ألاّ تنزل رتبة کتاب الترمذی عن الثالثة، فیکون الکتاب الثالث، تالیاً للصحیحین...»(1)

مبارکفوری همچنین در مقدمه «تحفه الأحوذی» فصلی را با این عنوان آورده است:

«الفصل السادس: فی بیان أنه لیس فی جامع الترمذی حدیث موضوعٌ»(1)

باید گفت: همه کسانی که درباره شروط أئمه ستّه گفت وگو کرده اند، نتوانسته اند سخن شفافی ارائه دهند، از این رو یا به بیان کلیات بسنده کرده اند یا سخنی نگفته اند. «نورالدین عتر» با آن استادی اش، نتوانسته چیز خاصی بگوید.(2)

«مبارکفوری» نیز سخنان «مقدسی» و «حازمی» را تکرار کرده است.(3)

تنها چیزی که «عتر» به خوبی آن را بیان کرده، موازنه

شرط ترمذی با شرط شیخین است، که البته بر آن نیز می توان خرده گرفت، و آن این که اساساً اینها شرط نیستند تا بتوان بین آنها موازنه برقرار کرد، وی می گوید:

«وبمعرفة شروط الأئمة الثلاثة نجد الترمذی: (أ) - یشترک فی شرطه مع الشیخین، فیخرج فی کتابه حدیث الطبقة الأولی والثانیة وهما شرط البخاری ومن شرط مسلم أیضاً، وحدیث الطبقة الثالثة التی یخرج مسلم عن بعض رجالها. (ب) - ویفترق کتاب الترمذی عن کتابی البخاری ومسلم، حیث ینزل فیکثر من حدیث الطبقة

ص: 142

الرابعة فینزل عنهما درجة أخری.»(1)

همانگونه که گفته شد اساساً اینها شروط

شیخین و ترمذی نیستند، هرچند که از روی تساهل به آنها شرط گفته می شود.

4- انواع حدیث از صحیح و حسن و ضعیف و غریب و... در آن بیان شده است؛

5- اسامی راویان و ألقاب و کنیه های آنها توسط ترمذی یاد آوری شده است.(1)

باتوجه به اینکه «عبدالمؤمن» در (257 ه-.ق) چشم به جهان گشوده و باتوجه بسخن او، می توان با اطمینان بیشتری گفت که او گردآوری جامع را بین سال های 260 تا 265 ه-.ق آغاز کرده، یعنی درحدود پانزده تا بیست سال پیش از مرگش.

آمده است. در پایان جامع «کتاب العلل» و در چند صفحه آورده شده است.

جامع ترمذی دارای 3956 حدیث است.(1)

آنکه در 1172 ه-.ق به دست «محمد رحیم خان بخاری» بازسازی شد. در نیمه دوم سده سیزدهم ترمذ بار دیگر ویران شد و تنها دو روستای «یتکه سر» و «صالح آباد» به جای ماند. روس ها در سال 1894 م (1311 ه-.ق) در یتکه سر دژی ساختند که آنرا «توپراق قرقان» می گفتند که ترمذکنونی در پیرامون این دژ ساخته شده.(1)

گویا در قدیم، صابون و بوریا و بادبزن ترمذ نیز معروف بوده است:

«و از وی صابون نیک و بوریای سبز و بادبیزن خیزد».(2)

ص: 147

ص: 148

او می گوید:

«قال ابن الأثیر: سأل أمیرٌ أبا عبدالرحمان(1) عن سُننه: أصحیح کلُه؟ قال: لا. قال: فاکتب لنا منه الصحیح. فجرّد المجتبی. قلتُ: هذا لم یصح، بل المجتبی اختیار ابن السنّی»(2)

گویا سخن ذهبی نادرست است و نسائی خود

«مجتبی» را برگزیده و مشهور میان محدثان نیز است. «فاروق حمّاد» در مقدمه کتاب «عمل الیوم واللیلهْ»، به خوبی از این دیدگاه دفاع کرده است.(3)

سیوطی نیز سخنانی گفته که مؤید این دیدگاه است و گویا دیدگاه خود او نیز هست.

او در مقدمه «زَهرالربی علی المجتبی» گوید:

«وقال محمد بن معاویة الأحمر(4) - الراوی عن النسائی - قال النسائی: کتاب السنن کله صحیح، وبعضه معلول، إلا أنه لم یبین علته، والمنتخب المسمی بالمجتبی صحیح کله و ذکر بعضهم أن النسائی لماصنف السنن الکبری أهداه إلی أمیر الرملة، فقال له الأمیر: أکل ما فی هذا صحیح؟

ص: 150

قال: لا، قال: فجرّد الصحیح منه، فصنف المجتبی»(1)

«سندی»(2)

نیز همین سخن را در مقدمه حاشیه خود بر سنن نسائی آورده است.(3)

زادروزش را (225 ه-.ق) گفته(1).

او در «نسا» شهری در خراسان پا بر زمین نهاد.

«ابن الجوزی» می گوید:

«کان اول رحلته إلی نیسابور، فسمع إسحاق بن ابراهیم الحنظلی و... ثم خرج إلی بغداد، فأکثر عن قتیبة، وانصرف علی طریق مرو، فکتب عن علی بن حجر(1) وغیره، ثم توجه إلی العراق فکتب عن أبی کریب وأقرانه، ثم دخل الشام ومصر...»(2)

او در سال دویست و هفتاد و اندی(3)

(275 ه-.ق)(4)

به قزوین رفت و در آنجا حدیث شنید.

مصر را برای ماندن برگزید و تا نزدیک مرگش در آنجا بود. (سیصد و اندی)(5)

او از بزرگان زیادی شنید. ذهبی در «السیر» نزدیک به هفتاد نفر از استادانش را نام برده است؛ کسانی مانند: «اسحاق بن راهویه، علی بن حُجْر، محمد بن بشار، محمد بن مثنی، نصر بن علی الجهضمی و...»(6)

او در سنن (المجتبی) از 334 شیخ خود روایت کرده و در دیگر آثارش از

ص: 153

114 استاد غیر از آنها روایت کرده است.(1)

وی شاگردان بسیاری داشت(2)

که از میان آنها می توان به فرزندش «عبدالکریم»(3)

اشاره کرد؛ نامدارترین شاگرد او «طبرانی»(4)

است.

البخاری ومسلم وأبی داود... إتفقوا علی حفظه وإتقانه، ویُعتمد علی قَوله فی الجرح والتعدیل،وکتابه فی السنن مرضیٌّ»(1)

نسائی از بزرگان جرح و تعدیل است. دیگر صاحبان صحاح ستّه، هرچند که سخنانشان در جرح و تعدیل مقبول است، ولی هیچکدام به پای نسائی نمی رسند و اساساً نسائی افزون بر اینکه محدث است به عنوان یکی از بزرگترین جارحان و معدّلان نزد سنیان شناخته می شود. او در علم «رجال الحدیث» کتابی دارد به نام «الضعفاء والمتروکین» که معروف است.

«ابن طاهر مقدسی» (م 507 ه-.ق) می گوید:

«سألت سعد بن علی الزنجانی(2)) عن رجل، فوثقه، فقلت قد ضعفه النسائی!! فقال: یا بُنیّ! إنّ

لأبی عبدالرحمن شرطاً فی الرجال أشدّ من شرط البخاری ومسلم».

ذهبی در تأیید سخن زنجانی می گوید:

«قلت: صدق، فإنّه لیّن جماعةً من رجال صحیحی البخاری ومُسلم»(3)

ص: 155

«عبدالکریم رافعی» (م 623) می گوید:

«النسائی...

صاحب الکتاب المعروف بالسنن، وفیه دلالة ظاهرةً علی وفور علمه وحسن ترتیبه وتلخیصه وقوة نظره فی استنباط المعانی التی یفصح عنها تراجم الأبواب».(1)

«مزی» (م 742 ه-.ق) می گوید:

«أحد ائمة المبرزین والحفاظ المتقنین والأعلام المشهورین،

طاف البلاد وسمع...»(2).

او همچنین در جای دیگر می گوید:

«حکی أبوعبدالله بن منده أن شرط أبی داود والنسائی أخراج أحادیث أقوام لم یجمع علی ترکهم إذا صح الحدیث باتصال الاسناد من غیر قطع ولا إرسال ویکون هذا القسم من الصحیح»(1)

درست است، نسائی خود می گوید: «لا یترک الرجل عندی حتی یجتمع الجمیع علی ترکه»(2) از این روست که گفته اند: نسائی در جرح و تعدیل رجال مذهبی متسع دارد.(3)

ولی باید گفت این در جایی است که نسائی بخواهد در جرح و تعدیل راوی از دیگران بهره ببرد، وگرنه اگر راوی خاصی نزد نسائی مجروح و متروک باشد او دیگر این قاعده را رعایت نخواهد کرد. از این روست که «ابن حجر» می گوید:

«...ظهر أن الذی یتبادر إلی الذهن من أن مذهب النسائی فی الرجال مذهب متسع، لیس کذلک، فکم من رجل أخرج له أبوداود والترمذی تجنب النسائی إخراج حدیثه... بل تجنب النسائی إخراج حدیث جماعة من رجال الصحیحین»(4)

ص: 157

مؤید این سخن، کلام خود نسائی است، آنجا که می گوید:

«لما عزمت علی جمع کتاب السنن استخرت الله تعالی فی الروایة عن شیوخ کان فی القلب منهم بعض الشیء فوقعت الخیرة علی ترکهم، فنزلت فی جملة من الحدیث کنت أعلو فیه عنهم»(1)

باتوجه به داستان او و امیر رمله درباره گردآوری احادیث صحیح از سنن کبری، که پیش از این گفته شد، و نیز همین سخن نسائی درباره استخاره، می توان گفت که کتاب نسائی از نظر صحت احادیث، اگر بالاتر از صحیحین نباشد، کمتر و پایین تر نیست و می توان جایگاه سنن نسائی را پس از صحیحین دانست، هرچند معمول بر این است که آن را در جایگاه پنجم ذکر می کنند.

فراموش نکنیم که درباره نسائی گفته شده:

«إن لأبی عبدالرحمن شرطاً فی الرجال أشد من شرط البخاری ومسلم»(2).

سخن «ابن حجر» نیز خواندنی است، او می گوید:

«وفی الجملة فکتاب النسائی أقل الکتب بعد الصحیحین حدیثاً ضعیفاً ورجلاً مجروحاً، ویقاربه کتاب أبی داود وکتاب الترمذی ویقابله فی الطرف الآخر کتاب ابن ماجه

ص: 158

فإنه تفرد فیه بإخراج أحادیث عن رجال متهمین بالکذب وسرقة الأحادیث...»(1)

«ابن الصلاح» می گوید:

«التاسع: من أهل الحدیث من لا یُفردُ نوعَ الحسن ویجعلُهُ مندرجاً فی أنواع الصحیح؛ لاندراجه فی أنواع ما یُحتجّ به، وهو الظاهر من کلام الحاکم أبی عبدالله الحافظ فی تصرفاته، والیه یومئُ فی تسمیته کتاب الترمذیّ ب-«الجامع الصحیح».

واطلق الخطیب أبوبکر أیضاً علیه اسم الصحیح، وعلی کتاب النّسائی».(2)

«ابن حجر» در ادامه سخن «ابن الصلاح»می گوید:

«قلت: وقد أطلق علیه(3) - أیضاً - اسم الصّحة أبوعلی النیسابوری، وأبوأحمد بن عدی(4))، وأبوالحسن الدارقطنی

ص: 159

وابن منده وعبدالغنی بن سعید((1) وأبویعلی الخلیلی وغیرهم. وأطلق الحاکم إسم الصحة علیه وعلی کتابی أبی داود والترمذی...».(2)

درباره شرط نسائی نباید از سخن «حازمی» غافل شد. او پس از آنکه اصحاب «زهری»(3) را به پنج طبقه تقسیم می کند، می گوید:

«(والطبقة الثالثة) جماعة لزموا الزهری مثل أهل الطبقة الأولی، غیر أنهم لم یسلموا عن غوائل الجرح فهم بین الرد والقبول، وهم (شرط أبی داود والنسوی)»(4).

1- الکُنی؛ ذهبی می گوید:

«وقد صنّف مسند علیّ وکتاباً حافلاً فی الکُنی...»(1)

گویا این کتاب یا نابود شده یا گُم شده است.(2)

2- الضعفاء والمتروکین؛ این کتاب با کتاب «الضعفاء الصغیر» بخاری و «المنفردات الوحدان» مسلم در چاپخانه «دائرهْ المعارف العثمانیهْ» در «حیدرآباد دکن» چاپ شده و بار دیگر با ضعفاء الصغیر بخاری در «حلب» سوریه به چاپ رسیده است.

3- کتاب الطبقات؛ که به ذکر شیوخ وأحوال آنها و روایات آنها، طبقه به طبقه و عصر به عصر، تا زمان نسائی می پردازد، قسمتی از کتاب موجود است و به چاپ رسیده است.

4- الجرح والتعدیل.

5- تفسیر القرآن الکریم.

6- عمل الیوم واللیلهْ.

7- مسند علی بن أبی طالب؛ «ابن حجر» در تقریب و تهذیب رمز آن را (عس) قرار داده است.

8- السنن الکبری؛ نسخه خطی آن موجود است، گویا «عبدالصمد شرف

ص: 161

الدین» در هند به چاپ آن پرداخته و تاکنون چند جلد آماده شده است(1)

«فاروق حمادهْ» می گوید:

«المجلدان الکبیران من السنن الکبری الموجودان فی الخزانة الملکیة بالرباط تحت رقم 5952...».(2)

9- الجمعهْ.(3)

10- خصائص علی؛ بارها چاپ شده، گویا بهترین چاپ آن تا سال (1406 ه-.ق) متعلق است به تحقیق «أحمد میرین البلوشی» که به وسیله ی «مکتبهْ المعلا» در کویت به چاپ رسیده است(4).

ذهبی این کتاب را داخل در «السنن الکبیر» می داند.(5)

نوشتن خصائص علی× به وسیله ی او داستان معروفی دارد که تقریباً همه کسانی که ترجمه نسائی را نوشته اند به آن اشاره کرده اند. سخن ذهبی را می آوریم:

«قال محمد بن موسی المأمونی، صاحب النسائی: سمعتُ قوماً ینکرون علیه کتاب «الخصائص» لعلیّ رضی الله عنه وترکَه تصنیف فضائل الشیخین، فذکرتُ له ذلک، فقال: دخلتُ إلی دمشق والمنحرف عن علیّ بها کثیر، فصنّفتُ کتاب

ص: 162

«الخصائص» رجاء أن یهدیهم الله. ثم صنّف بعد ذلک «فضائل الصحابة»، فقیل له وأنا أسمع: ألا تخرج فضائل معاویة؟ فقال: أیّ شیء أخرج؟ «اللهمّ لاتشبع بطنه»(1)؟!؟! فسکت السائل. قلتُ: لعلّ هذه فضیلة لقول النبیّ|: «للهمّ من لعنته أو سببته فاجعل له ذلک زکاة ورحمة»(2)؟!

ذهبی در جای دیگر می گوید:

«إن النسائی خرج من مصر فی آخر عمره إلی دمشق، فسئل بها عن معاویة وما رُویَ فی فضائله فقال: لایرضی رأساً برأس حتّی یُفضل! فما زالوایدفعون فی حضنَیه(3) حتّی اُخرج من المسجد. ثم حُمل إلی الرملة وتوفی بها رحمه الله تعالی و رضی عنه.

وقال الدارقُطنیّ: إنّه خرج حاجاً فامتحن بدمشق، وأدرک الشهادة، فقال: إحملونی إلی مکة، فحُمل وتوفّی بها، وهو مدفون بین الصفا والمروة.(4)و(5)

ص: 163

ص: 166

ص: 168

در اینجا روایاتی را فقط و فقط از کتاب های حدیث، تفسیر و تاریخ عامّه می آورم تا مراد روشن شود. اگر کسی به دور از دشمنی ها و تعصُّبات و خواهش های نفسانی این روایات را بفهمد، کافی است تا بداند اهل بیت کیانند و دیگر نیازی به ده ها و شاید صدها کتابی که در این زمینه نگاشته شده نیست؛ و اگر بنای خواننده جز این باشد

ما را با او کاری نیست.

یادآور می شوم که درباره مراد خداوند از اهل بیت کتابهای زیادی نگاشته شده است و برخی خواسته اند مصداق هایی را به آیه تحمیل کنند؛ خواننده، اگر اهل تحقیق باشد، می داند که به چه کتاب هایی مراجعه کند.

برخی در این کتاب ها به معنای لغوی «اهل» پرداخته اند و خواسته اند «اهل بیت» را باتوجه به مفهوم لغوی «اهل»، معنا کنند، یا حداقل باتوجه به معنای لغوی «اهل»، مصداق هایی بر آن بیفزایند.(1) غافل از اینکه مراد خداوند از «اهل بیت» در آیه ذکر شده، مفهومی اصطلاحی و خاص است. اینک به روایات اشاره می کنم.

النبی|، أنّه کان یمرّ علی باب فاطمة شهراً قبل صلاة الصبح فیقول: الصلاة یا اهل البیت، إنما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت»(1))((2)

وأنا منها، اللهمّ کماأذهبت عنّی الرجس وطهّرتنی، فطهّرها، ثم دعا بمخضب آخر، ثم دعا علیّاً، فصنع به کما صنع بها ودعا له کما دعا لها...»((1))

یعنی: رسول| فاطمه را دربرگرفته و گفت: پروردگارا! همان گونه که همه ی پلیدی ها را از من دور کردی و پاکم گردانیدی دخترم را نیز پاک گردان، پس همین کار و همین دعا را نیز درباره علی× کرد.

النبی| غداة وعلیه مرط مرجل من شعر أسود، فجاء الحسن فأدخله معه، ثم جاء الحسین فأدخله معه، ثم جاءت فاطمة فأدخلها ثم جاء علی فأدخله، ثم قال: انّما یرید الله لیُذهب عنکم الرجس اهلَ البیت ویطهّرکم تطهیراً»((1))

یعنی: رسول| بامدادان خارج شد درحالیکه برایشان پوششی پشمین از موی سیاه بود، پس حسن آمد و رسول او را در زیر آن پوشش جای داد، سپس حسین آمد و رسول همان کار بکرد، فاطمه آمد، پیامبر نیز همان کار بکرد در آخر علی آمد و رسول او را نیز در زیر پوشش جای داده و فرمود:

{انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت ویطهِّرکم تطهیراً}

ج - «حدثنا محمد بن مصعب عن الأوزاعی عن شداد أبی عمار، قال: دخلت علی واثلة وعنده قوم فذکروا [علیّاً] فشتموه [فشتمته] معهم، فقال: ألا أخبرک بما سمعت من رسول الله|؟ قلت: بلی، قال: أتیت فاطمة أسألها عن علی فقالت: توجه إلی رسول الله| فجلس، فجاء رسول الله| ومعه علی وحسن وحسین وکل واحد منهما آخذاً بیده، فأدنی علیاً وفاطمة فأجلسهما بین یدیه؛ وأجلس حسناً وحسیناً کل واحد منهما علی فخذه، ثم لف

ص: 173

علیهم ثوبه، أو قال: کساءه، ثم تلا هذه الآیة: {انّما یریدالله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت}، ثم قال: اللهمّ هؤلاء اهل بیتی، واهل بیتی احقّ»((1)).

یعنی: ابوعمار شداد گوید: که بر واثلهْ بن اسقع وارد شدم، گروهی نزد او بودند، درباره علی گفتند و او را دشنام دادند(!!!)، من نیز همان کار بکردم، پس واثله که از این کار ما اندوهگین شده بود گفت: ای اباعمار! آیا تو را از آنچه از رسول| شنیدم خبر دهم؟ گفتم: آری. پس گفت: سراغ علی را از فاطمه گرفتم، او گفت: علی به نزد رسول رفته. پس از مدتی پیامبر آمد و حال آنکه علی و حسن و حسین نیز با او بودند و دو برادر دست یکدیگر را گرفته بودند. پس پیامبر علی و فاطمه را به خود نزدیک کرد و آنها را در برابر خود نشاند و حسن و حسین را هریک بر روی پای خود نشاند و لباس یا عبایی بر روی آنها فرو افکند و این آیه را تلاوت فرمود: {انّما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت}، سپس فرمود: بار خدایا! اینانند اهل بیت من، و اهل بیت من سزاوارترند به دوری از پلیدی و به اینکه پاک باشند.

ص: 174

لها: ادعی زوجک وابنیک؛ قالت: فجاء علی والحسین والحسن فدخلوا علیه، فجلسوا یأکلون من تلک الخزیرة وهو علی مَنامة له علی دکّان، تحته کساء خیبریّ، قالت: وأنا أصلیّ فی الحجرة، فانزل الله عزّوجلّ هذه الآیة: انّما یرید الله لیذهب عنکم الرجسَ اهل البیت ویطهرکم تطهیراً، قالت: فأخذ فضل الکساء فغشّاهم به، ثمّ أخرج یده فألوی بها إلی السماء، ثم قال: اللهم هؤلاء اهل بیتی وخاصّتی فأذهب عنهم الرجس وطهّرهم تطهیراً، اللهمّ هؤلاء اهل بیتی وخاصّتی فأذهب عنهم الرجس وطهّرهم تطهیراً؛ قالت: فأدخلت رأسی البیت فقلت:

وأنا معکم یا رسول الله، قال: إنّک إلی خیر، إنّک إلی خیر»((1))

یعنی: امّ سلمه - همسر رسول خدا| - می گوید: پیامبر در خانه من بود که دخترش فاطمه دیگچه ای آورد که در آن «خزیره»((2)) بود؛ پیامبر به دخترش فاطمه فرمود: «شوهر و دو پسرت را بخوان»؛ علی و حسین و حسن آمدند و بر رسول خدا وارد شدند؛ نشستند و از آن غذا به خوردند درحالیکه پیامبر بر بسترش که بر سکویی بود و بر روی آن عبایی خیبری قرار داشت نشسته بود و من در اتاق نماز می گزاردم که آیه {انّما یرید الله لیذهب عنکم الرجس

ص: 176

اهل البیت ویطهرکم تطهیرا} نازل شد، پس رسول خدا| باقیمانده عبا را گرفت و فاطمه و علی و حسین و حسن را با آن پوشاند، آنگاه دستش را بیرون آورد و به آسمان بلند کرد و اشاره فرمود و گفت: «بار خدایا! اینان اهل بیت و خواصّ من هستند؛ پس هرگونه پلیدی را از آنها دور کن و پاکشان گردان. بار خدایا! اینان اهل بیت و خواصّ منند، پس هرگونه پلیدی را از آنها دور کن و پاکشان کن، پاک شدنی کامل». من سرم را به درون خانه برد، گفتم: «ای رسول خدا! آیا من هم با شما هستم؟ فرمود: تو به سوی خیری، تو به سوی خیری».

همان گونه که دیده می شود، راویِ از «ام سلمه» مبهم است و این ضعفی برای سند این روایت است. ولی حدیث صحیح است چرا که این حدیث سه سند دارد، یکی همان است که گذشت، دیگری این گونه است:

عبدالله بن نُمیر، عن عبدالملک بن أبی سلیمان، عن أبی الجَحّاف داودبن أبی عوف، عن شهربن حوشب، عن أمّ سلمة...

این سند هم ضعف دارد و آن «شهر» است.((1))

ص: 177

سند سوّم این چنین است:

عبدالله بن نُمیر، عن عبدالملک بن أبی سلیمان، عن أبی لیلی (الکندی)، عن ام سلمة...

این سند صحیح است و ضعفی ندارد.((1))

ب - «حدثنا قتیبة بن سعید، حدثنا حاتم بن إسماعیل، عن بُکَیر بن مسمار، عن عامر بن سعد، عن أبیه((2))، قال: سمعت رسول الله| یقولُ له، وخلّفه فی

بعض مغازیه، فقال علیّ: یا رسول الله! أتخلّفنی مع النّساء والصّبیان؟ قال: یا علیّ! أما ترضی أن تکون منّی بمنزلة هارون من موسی إلاّ أنّه لا نبیّ بعدی؟ وسمعته یقوم یوم خیبر: لا عطینّ الرّایة رجلاً یحبّ الله َ ورسولَهُ ویحبّه الله ورسولُه؛ فتطاولنا لها، فقال: ادعوا لی علیّاً؛ فأتی به ارمدَ، فبصق فی عینه ودفع الرّایة إلیه، ففتح الله علیه. ولمّا نزلت هذه الآیة: {ندع ابناءنا وابناءکم}((3))، دعا رسول الله| علیّاً وفاطمةَ وحسناً وحسیناً، رضوان الله علیهم فقال: اللهم هؤلاء أهلی»((4))

ص: 178

مراد قسمت پایانی حدیث است که می گوید: آنگاه که آیه شصت و یکم سوره آل عمران یعنی آیه «مباهله» نازل شد، پیامبر، علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را فراخواند و آنها را برای مباهله با خود همراه کرده و فرمود: «بار خدایا! اینانند اهل من».

این روایت صحیح السند است.((1))

ج - «حدّثنا یحیی بن حَمّاد، حدّثنا أبو عوانة، حدثنا أبو بلج، حدثنا عمرو بن میمونَ قال: إنّی لجالس إلی ابن عباس، إذ أتاه تسعة رهط، فقالوا: یا أبا عباس((2))، إمّا أن تقوم معنا وإمّا أن تخلونا یا هؤلاء؟((3)) قال: فقال ابنُ عباس: بل أقوم معکم. قال: وهو یومئذ صحصح قبل أن یَعمی، قال: فابتدؤوا فتحدّثوا، فلا ندری ما قالوا((4))، قال: فجاء یَنفُضُ ثوبه ویقول:

اُفْ وتُفْ، وقعوا فی رجل له عشر، وقعوا فی رجل قال له النّبی|«لأبعثنّ رجلاً لا یخزیه أبداً، یحبّ الله ورسوله»؛ قال: فاتشرف لها من اتشرف، قال: «أین علیّ؟» قالوا: هو فی الرّحی یطحن. قال: وما کان أحدُکم

ص: 179

لیطحنَ؟! قال: فجاء وهو أرمد لا یکاد یُبصر، قال: فنفث فی عینه، ثمّ هَزَّ الرایة ثلاثاً، فأعطاها إیّاه، فجاء بصفیةَ بنت حُیَیّ.

قال: ثم بعث «فلاناً»((1)) بسورة التوبة، فبعث علیّاً خلفه، فأخذها منه، قال: «لا یذهب

بها إلاّ رجلٌ منّی وأنا منه».

قال: وقال لبنی عمّه: «أیّکم یُوالینی فی الدنیا والآخرة؟» قال: وعلیّ معه جالس، فابوا، فقال علی: أنا أوالیک فی الدنیا والآخرة. قال: وکان أوّلُ من أسلم من الناس بعدَ الخدیجة.

قال: وأخذ رسول الله ثوبه فوضعه علی علیّ وفاطمة وحسن وحسین فقال: [إنما یرید الله لیذهب عنکم الرّجس أهل البیت ویطهّرکم تطهیراً].

قال: وشری علی نفسه؛ لبس ثوب النبی|، ثم نام مکانه، قال: وکان المشرکون یرمون رسول الله|، فجاء ابوبکر وعلیّ نائم، قال: وأبوبکر یَحسبُ أنّه نبیّ الله، قال: فقال یا نبیّ الله! قال: فقال له علیّ: إنّ نبی الله| قد انطلق نحو بئر مَیمون، فأدرکه. قال: فانطلق أبوبکر، فدخل معه الغار. قال: وجعل علیّ یرمی بالحجارة کما کان یرمی نبیّ الله، وهو یَتَصَوَّرُ، قد لفَّ رأسه فی الثوب لا یخرجُه حتی أصبح، ثمّ کشف عن رأسه، فقالوا: إنّک

ص: 180

للئیم، کان صاحبک نرمیه فلا یتضور وانت تتضور، وقد استنکرنا ذلک.

قال: وخرج بالناس فی غزوة تبوک، قال: فقال له علیّ: أخرج معک؟ قال: فقال له نبیّ الله: «لا»، فبکی علیّ، فقال له: «أما ترضی أن تکون منی بمنزلة هارون من موسی إلاّ أنّک لست بنبیّ، إنّه لا ینبغی أن أذهب إلاّ وأنت خلیفتی». قال: وقال له رسول الله|: «أنت ولییّ فی کلّ مؤمن بعدی»

قال: وسدّ أبواب المسجد غیر باب علیّ، فقال: فیدخل المسجد جنباً، وهو طریقه لیس له طریق غیره.

قال: وقال: «من کنت مولاه، فإنّ مولاه علیّ»...((1))((2))

مراد قسمتی از این حدیث است که به آیه شریفه «تطهیر» اشاره دارد.

این حدیث از نظر سندی صحیح است و ضعفی ندارد، هرچند برخی خواسته اند آنرا ضعیف نشان دهند،((3)) و آن به علت «أبو بلج» است؛ ولی باید گفت حدیث او مقبول است؛ «ابن معین»، «ابن سعد»، «نسائی» و «دار قطنی»، همگی او را ثقه دانسته اند «ابوحاتم» نیز درباره او می گوید: «صالح الحدیث» ولی «بخاری» درباره او گفته است: «فیه نظر»!؟

ص: 181

لازم به یاد آوری است که نام «ابو بلج»، «یحیی بن سلیم» یا «إبن أبی سلیم» یا «إبن أبی الأسود» است. شیخ الاسلام در تقریب در کنار ترجمه او علامت «ع» را گذاشته است. نیز باید گفت که «ابن تیمیهْ» در منهاج السنه اش((1))

این روایت را متذکر شده و بی هیچ شرمی چیزهایی درباره آن گفته است. برای شناختن او بد نیست خوانده شود:((2))

ومن العقول جداول وجَلامد ومن النفوس حرائر وإماءُ

فأدخلها، ثمّ جاء علیّ فأدخله، ثمّ قال: [إنّما یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت ویطهّرکم تطهیراً]»((1))

ب) 36- (2408) «حدّثنی زُهیر بن حرب وشجاع بن مَخْلَد، جمیعاً عن ابن عُلَیّة، قال زُهیر: حدّثنا إسماعیل بن

إبراهیم، حدّثنی أبوحیّان، حدّثنی یزید بن حیّان، قال: إنطلقتُ أنا وحُصَین بن سَبْرَة وعُمر بن مسلم إلی زید بن أرقم، فلمّا جلسنا إلیه، قال له حصین: لقد لقیت یا زید! خیراً کثیراً، رأیت رسول الله|، وسمعت حدیثه وغزوت معه وصلّیت خلفه، لقد لقیت یا زیدُ! خیراً کثیراً، حدّثنا یا زیدُ! ما سمعت من رسول الله|. قال: یابن أخی! والله! لقد کَبِرت سنّی وقَدُم عهدی ونسیتُ بعض الذی کنت أعی من رسول الله|، فما حدّثتکم فاقبلوا، وما لا فلا تکلّفونیه. ثمّ قال:

قام رسول الله| یوماً فینا خطیباً بماء یُدعی خُمّاً، بین مکة والمدینة، فحمد الله وأثنی علیه ووعظ وذکّر. ثمّ قال: «أمّا بعد، ألا أیّها الناس! فإنّما أنا بشر یُوشِکُ أن یأتی

رسول ربّی فأجیب، وأنا تارک فیکم ثقلین: أوّلهما کتاب الله، فیه الهدی والنّور، فخذوا بکتاب الله واستمسکوا به. فحَثّ علی کتاب الله ورغّب فیه. ثم قال:

واهل بیتی، أذکّرکم الله فی اهل بیتی، أذکرکم الله فی

ص: 183

اهل بیتی، أذکرکم الله فی اهل بیتی»

فقال له حُصین: ومن اهل بیته؟ یا زید! ألیس نساءه من اهل بیته؟ قال: نساؤه من اهل بیته. ولکن اهل بیته من حُرِم الصّدقة بعدَه. قال: من هُم؟ قال: هم آل علیّ وآل عقیل وآل جعفر وآل عباس. قال: کلّ هؤلاء حُرم الصّدقة؟ قال: نعم»((1))

یعنی: زید بن ارقم می گوید: روزی پیامبر در غدیرخم خطبه خوانده و فرمودند: ای مردم! من بشرم و نزدیک است که فرستاده پروردگارم (فرشته مرگ) بیاید و من از دنیا بروم، پس من دو چیز گرانبها و گران سنگ در میان شما می گذارم؛ یکی کتاب خدا که در آن هدایت و نور است، پس آن را بگیرید و به آن چنگ زنید؛ و دیگری اهل بیت من. و سه بار فرمود: خدا را درباره اهل بیتم تذکر می دهم.

پس از زید پرسیدند: اهل بیت رسول کیانند؟ آیا زنانش از اهل بیتش هستند؟ پس زید گفت: زنانش از اهل بیتش هستند، و لیکن اهل بیت پیامبر آنانند که صدقه بر آنها حرام شده است. آنان آل علی و عقیل و جعفر و عباس اند.

گفته شد: صدقه بر همه آنان حرام است؟ گفت: آری.((2))

ص: 184

یادآور می شود که نباید از این روایت پنداشت که زنان رسول الله| داخل در اهل بیت به معنای وارده در آیه هستند. این از سیاق کلام «زید» کاملاً روشن است. از او سؤال شد آیا زنان رسول از اهل بیت اند؟ او گفت: زنان او از اهل بیت پیامبراند. یعنی روشن است که هر مردی، زن یا زنانش از اهل بیت عرفی او هستند؛ نه تنها زنان، بلکه پدر، مادر، عموها، عمّه ها، خاله ها و دایی ها نیز اهل بیت هرکس شمرده می شوند.

زید با «لکن» استدراک کلام کرده، می گوید:

و لیکن مراد از اهل بیت که سه بار فرمود: «اذکّرکم الله فی اهل بیتی»، معنای اصطلاحی آن است و آنان آل علی، عقیل، جعفر و عباس اند که صدقه برایشان حرام است.

آنچه این کلام را اطمینان بخش تر می کند حدیثی است که همین «مسلم» بلافاصله پس از این روایت آورده، می گوید:

ج) 37- (2408) - «حدّثنا محمّدبن بکّار بن الرّیّان، حدّثنا حسّان (یعنی ابن إبراهیم) عن سعید (وهو ابن مسروق)، عن زید بن حیّان، عن زید بن أرقم، قال: دخلنا علیه فقلنا له: لقد رأیت خیراً؛ لقد صاحبتَ رسول الله| وصلّیت خلفه، وساق الحدیث بنحو حدیث أبی حیّان، غیرَ أنّه قال: ألا وإنّی تارک فیکم ثقلین: أحدهما کتاب الله عزّوجل، هو حبل الله، من اتبعه کان علی الهدی ومن ترکه کان علی ضلالة.

ص: 185

وفیه: فقلنا من أهل بیته نساءُه؟ قال: لا. وأیم الله! إن المرأة تکون مع الرجل العصر من الدّهر. ثمّ یطلّقلها فترجِع إلی أبیها وقومها. أهل بیته أصلُهُ وعَصَبَتُهُ الّذین حُرمواالصدقة بعده.»((1))

یعنی: زمانی که از زید سؤال شد: اهل بیت پیامبر کیانند؟ آیا زنانش هستند؟ گفت: نه؛ به خدا سوگند که گاهی مدتی زن با مرد است و همسر اوست و سپس او را طلاق می دهد و او به خانواده پدری و بستگانش برمی گردد و دیگر اهل آن مرد نیست. اهل بیت رسول خدا| ریشه او و گروه اویند که پس از او صدقه بر آنها حرام است. همان گونه که دیده می شود در این حدیث «زید» نساء النّبی را داخل در اهل بیت به معنای مراد روایت نمی داند.

وانگهی حدیث دوّم اعتبار بیشتری دارد چرا که در حدیث نخست، مسلم می گوید: «حدثنی»، و در دوّمی می گوید: «حدّثنا»؛ و اختلاف این دو اصطلاح بر اهل فن پوشیده نیست.

د) «حدّثنا قتیبة بن سعید ومحمّد بن عبّاد (وتقاربا فی

اللّفظ)، قالا: حدّثنا حاتم (وهو ابن إسماعیل) عن بُکیر بن مسمار، عن عامر بن سعد بن أبی وقاص عن أبیه.... : لمّا نزلت هذه الآیة: [فقُل تعالوا ندع أبناءنا وأبناءکم]، دعا

ص: 186

رسول الله| علیّاً وفاطمة وحسناً وحسیناً فقال: اللهمّ هؤلاء أهلی.»((1))

یعنی: وقتی آیه مباهله نازل شد، پیامبر|، علی، فاطمه، حسن و حسین را فراخواند و فرمود: «خداوندا! اینان اهل و خاندان من اند».

وسِوارین من عاجٍ.»((1))

یعنی: ثوبان غلام رسول خدا| می گوید:

[حضرت] رسول|، هرگاه مسافرت می کرد آخرین کسی که از خاندانش را می دید، دخترش فاطمه بود و نیز نخستین کسی را که در بازگشت از سفر می دید، فاطمه بود.

روزی پیامبر از جنگی بازگشت و دید که فاطمه بر در خانه پلاس یا پرده ای آویزان کرده و حسن و حسین را با دو دستبند سیمین آراسته است، پس پیامبر به خانه فاطمه نیامد؛ گویا فاطمه پی برد که پدر اینها را دیده و از اینرو به خانه او وارد نشده؛ پس پرده را پاره کرد و دو دستبند را از حسن و حسین گرفت و آنها را شکست و حسن و حسین گریه کنان نزد رسول خدا| رفتند. پیامبر دو دستبند را

گرفت و به ثوبان گفت: اینها را به خانواده ای از خانه های مدینه بده. من نمی پسندم که اهل بیتم طیباتشان را در دنیا بخورند.((2)) ای ثوبان! برای فاطمه گردنبندی از عصب و دو دستبند عاج بخر.

این روایت، برای شاهد آورده شد، وگرنه متن روایت جای بحث و بررسی

ص: 188

دارد. نیز روایت از نظر اسنادی ضعف دارد. «حمید» مجهول است، هرچند «ابن حبان» او را در «الثقات» ذکر کرده است. «احمد» درباره او می گوید: «لا أعرفه.»((1))

«سلیمان» نیز مجهول است. «ابن حبان» او را نیز در «الثقات» آورده است.((2))

عمر بن أبی سلمَة - ربیب النبیّ| - قال: نزلت هذه الآیة علی النبی| {إِنَّما یُریدُ الله لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیرًا} فی بیت ام سلمة، فدعا النبی| فاطمة وحسناً وحسیناً، فجلّلهم بکساء وعلیّ خلف ظهره فجلّله بکساء، ثمّ قال: اللهمّ هؤلاء أهل بیتی، فأذهب عنهم الرجس وطهّرهم تطهیراً. قالت أمّ سلمة: وأنا معهم یا نبیّ الله؟ قال: أنتِ علی مکانک، وأنتِ إلی خیر.»((1))

یعنی: پسرخوانده پیامبر| می گوید: آیه تطهیر در خانه امّ سلمه نازل شد، پس پیامبر دخترش فاطمه و حسن و حسین را خواند و آنها را با عبایی پوشاند، علی را نیز که در پشت سرش بود، پوشاند و گفت: بار خدایا! اینانند اهل بیت من؛ پس هرگونه پلیدی را از آنها دور کن و پاکشان کن پاک کردنی.

در این هنگام امّ سلمه گفت: ای رسول خدا! آیا من نیز با ایشان [از اهل بیت] هستم؟ پیامبر|فرمود: تو در جایگاه خود قرار داری و به سوی خیر و نیکی هستی.

این روایت صحیح است.

ب) حدّثنا محمود بن غَیلان، حدّثنا أبو أحمد الزّبیریّ حدّثنا سفیان عن زُبید، عن شهر بن حَوْشَب عن أمّ سلمة:

ص: 190

أنّ النبیّ| جلّل علی الحسن والحسین وعلیّ وفاطمة کساء، ثمّ قال: اللهم هؤلاء أهل بیتی وخاصّتی، أذهب عنهم الرّجس وطهّرهم تطهیراً. فقالت اُم سلمة: وأنا معهم یا رسول الله؟ قال: إنّک إلی خیر.»((1))

ابو عیسی در تعلیق این حدیث شریف می گوید:

هذا حدیث حسن صحیح، وهو أحسن شیء رُوی فی هذا الباب.

ج) حدّثنا إبراهیم بن سعید الجوهریّ، حدّثنا الأسود بن عامر، عن جعفر الأحمر، عن عبدالله بن عطاء عن ابن بُریدة عن أبیه قال: کان أحبّ النساء إلی رسول الله| فاطمة، ومن الرّجال علیّ.

قال ابراهیم بن سعید: یعنی من أهل بیته.((2))

یعنی: محبوب ترین زنان و مردان در نزد رسول خدا فاطمه و علی‘ بودند.

تسبّ أباتراب؟ قال: أما ما ذکرت ثلاثاً قالهنّ [له] رسول الله|، فلن أسبه، لأن تکون لی واحدة منهن أحب إلیّ من حمر النعم. سمعت رسول الله| یقول: «أما ترضی أن تکون منی بمنزلة هارون من موسی، إلا أنه لا نبوة بعدی؟؟ وسمعته یقول فی یوم خیبر: «لأعطین الرایة رجلاً یحب الله و رسوله، ویحبه الله ورسوله» فتطاولنا لها فقال: «ادعوا لی علیّاً»، فأتی به أرمد، فبصق فی عینیه، ودفع الرایة إلیه، ولما نزلت - زاد هشام - [إنّما یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت] دعا رسول الله|علیاً وفاطمة وحسناً وحسیناً، فقال: «اللهم هؤلاءأهلی»((1))

اسناد این روایت صحیح است.

فجاءت بهم، فألقی علیهم رسول الله| کساءً کان تحتی خیبریاً أصبناه من خیبر، ثم قال: «اللهم هؤلاء آل محمد×

فاجعل صلواتک وبرکاتک علی آل محمد، کما جعلتها علی آل إبراهیم إنک حمید مجید»، قالت أم سلمة: فرفعت الکساء لأدخل معهم، فجذبه رسول الله| من یدی وقال: «إنک علی خیر»((1)).

«حسین سلیم أسد»، در تخریج احادیث مسند موصلی می گوید: «إسناده ضعیف»((2)). درست است که در اسناد، «عقبهًْ» هست، اما او عقبهْ بن عبدالله الأصمّ الرفاعی است. شیخ الاسلام او را به شماره 5217 ترجمه کرده و می گوید:

«البصری، ضعیف، من الرابعة، وربما دلّس...»((3))

«مأمون شیحا» در زیرنویس تقریب آورده است:

«قال ابن معین: لیس بثقة، قال أبوحاتم: لین الحدیث،

قال النسائی: لیس بثقة، قال أبوداود: ضعیف، قال ابن عدی: بعض أحادیثه مستقیمة...»((4))

با وجود این، باید گفت حدیث صحیح است، چرا که ترمذی و ابن جریر و ابن حنبل این روایت را از حدیث «زبید عن شهر» آورده اند.

ص: 193

نیز احمد آن را از طریق «علی بن زید عن شهر» آورده است.

زبید، ثقه و ثبت است.((1))

علی ضعیف است؛ ولی عجلی درباره وی می گوید: «کان یتشیع لا بأسه به»؛ ترمذی می گوید: «صدوق».((2))

ترمذی پس از آوردن این حدیث((3))

می گوید:

«هذا حدیث حسن صحیح وهو أحسن شی ءٍ رُوی فی هذا

الباب»((4))

«اَلبانی»((5))

نیز بر صحیح بودن این حدیث اعتراف کرده است.((6))

ب) حدثنا محمدبن إسماعیل بن أبی سمینة البصری، حدثنا محمّد بن مصعب، حدثنا الأوزاعی، عن أبی عمار شداد، عن واثلة بن الأسقع قال:

أقعد النبیّ| علیاً عن یمینه وفاطمة عن یساره، وحسناً وحسیناً بین یدیه، وغطّی علیهم بثوب وقال: «اللهم هؤلاء أهل بیتی، وأهل بیتی أتوا إلیک لا إلی النار»((7))

ص: 194

این حدیث صحیح است؛ هرچند که در اِسناد آن «محمد بن مصعب» هست.

«ابن حجر» درباره وی می گوید:

«...بن صَدَقة القُرقُسائی... صدوق کثیر الغلط...»((1))

در زیرنویس تقریب چنین آمده است:

«قال ابن حنبل: لا بأس به، قال النسائی: ضعیف، قال الخطیب: کان کثیر الغلط لتحدیثه من حفظه، قال ابن عدی: لیس عندی بروایته بأس، قال ابن حبان: ساء حفظه»((2))

این حدیث را «ابن حبان» از طریقی آورده که محمد در آن نیست و اِسناد آن صحیح است.((3))

او در تفسیر و تأویل و معنای واژه «رجس» می گوید:

«...یقول: إنّما یرید الله لیذهب عنکم السوء والفحشاء یا اهل بیت محمد ویطهّرکم من الدنس الذی یکون فی أهل المعاصی الله تطهیراً. وبنحو الذی قلنا فی ذلک قال أهل التأویل»((1))

او سپس به مرادِ از اهل بیت در این آیه پرداخته و در آغاز آنها را رسول خدا|، علی، فاطمه، حسن و حسین‘ معرفی کرده و می گوید:

«واختلف أهل التأویل فی الذین عُنو بقوله: (اهل البیت)؛ فقال بعضهم: عُنی به رسول الله|، وعلیٌّ وفاطمةُ والحسن والحسین، رضوان الله علیهم.((2))

وی برای تأیید این دیدگاه روایاتی راذکر می کند:

الف) حدّثنا((3)) محمد بن المثنی، قال: ثنا بکر بن یحیی بن

ص: 196

زبّان العَنَزیّ، قال: ثنا مندل عن الأعمش عن طیّة عن أبی سعید الخدریّ، قال: قال رسول الله|، «نزلت هذه الآیة فی خمسة، فیّ وفی علیّ رضی الله عنه وحسن و حسین رضی الله عنه وفاطمة رضی الله عنها؛ [انّما یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت ویطهّرکم تطهیرا((1))].

ب) حدثنی محمد بن عُمارة قال: ثنا إسماعیل بن أبان، قال: ثنا الصباح بن یحیی المرّیّ عن السدیّ عن أبی الدیلم، قال: قال علیّ بن الحسین لرجل من أهل الشام: أما قرأت فی الأحزاب [انّما یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت ویطهّرکم تطیهرا]؟ قال: ولأنتم هم؟ قال: نعم((2)).

او روایات فراوان دیگری را که کمابیش، پیش از این از محدثان دیگر گفته شد، به سند خود آورده است، که مصداق های اهل بیت را رسول خدا| و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام معرفی می کنند.

اکنون ما سخن پیامبر| را در تفسیر و تأویل اهل بیت بگیریم یا سخن عکرمه و مانند عکرمه را؟

عکرمه کسی است که بنا بر گزارش «عقیلی»((3))

معتقد است:

ص: 197

«إنّما أنزل الله متشابَه القرآن لیضل به»((1)). یعنی خداوند متشابهات را بدین سبب نازل کرد تا مردم را به وسیله آن گمراه کند، یا مردم بوسیله آن گمراه شوند.(؟!)

نیز از همو روایت شده که پیامبراعظم| درحال اِحرام، ازدواج کرد: «إنّ رسول الله|تزوّج وهو محرم».((2))

علی بن عبدالله بن عباس، عکرمه را «خبیث» خوانده و گفته که او بر پدرم دروغ می بندد: «فإن هذا الخبیث یکذب علی أبی»((3))

«یحیی بن سعید»((4)) او را «کذاب» می داند.((5))

«ابن سعد»((6)) در کتاب خود «الطبقات الکبری» روایت می کند که عکرمه انگشتری زرّین در دست می کرده است: «...رأیت فی ید عکرمة خاتماً من ذهب»((7)). ابن سعد همچنین گزارش می کند که به حدیث عکرمه احتجاج نمی شده.((8))

ص: 198

نیز بنا بر گزارش های رسیده، او بر دیدگاه خوارج بوده و این را بر عبدالله بن عباس هم بسته:

«وکان عکرمة یری رأی الخوارج، وادعی علی عبدالله بن عباس أنه کان یری رأی الخوارج»((1)).

مالک، عکرمه را ثقه نمی دانسته و دستورداده بود که از او چیزی گرفته نشود:((2))

«وکان مالک لایری عکرمة ثقة، ویأمر أن لایؤخذ عنه»((3)).

ذهبی در میزان انحرافات عقیدتی عکرمه سخن رانده و گفته است: مسلم حدیث او را نپذیرفته و مالک از او روی گردان بوده:

«...تُکلّم فیه لرأیه لالحفظه، فاتّهم برأی الخوارج. وقد وثقه جماعة واعتمده البخاری وأما مسلم فتجنّبه، وروی له قلیلاً متروفاً بغیره، وأعرض عنه مالک...».((4))

ذهبی نیز در تذکره درباره او می گوید:

«...وقد تکلم فیه بانه علی رأی الخوارج ومن ثَمّ أعرض

ص: 199

عنه المالک الامام ومسلم»((1))

آری عکرمه می گوید که آیه تطهیر درخصوص زنان پیامبر نازل شده است؛ این رأی شخص اوست و بیانگر کینه و عداوت وی با اهل بیت علیهم السلام است.

اِسناد صحیح است. روایت هم صحیح است؛ مگر آنکه به آن افزوده شده، و آن بخش پایانی آن است.

واثله چه ویژگی ای دارد که از اهل بیت پیامبر شود؟ چگونه است پیامبر به زنان خود می گوید شما داخل در اهل بیت نیستید((1)) و به واثله می گوید: تو از اهل منی؟

مگر آنکه گفته شود پیامبر از روی استفهام به او پاسخ داده باشد؛ یعنی فرموده باشد: تو از اهل منی؟ تو کیستی که از اهل من باشی؟ این چه گستاخی است در تو، که خود را مشمول آیه می خوانی؟

نکته دیگر اینکه در روایت، واژه ای حذف شده، و آن «بیت» است. در چاپ کهن تر صحیح ابن حبان آمده که پیامبر فرمود: «اللهم هؤلاء أهل بیتی»((2))

پیامبر - اگر فرموده باشند - به واثله فرمود: «وانت من أهلی»، و نفرمود: «وأنت من أهل بیتی»، و انسان زیرک فرق این دو را می داند.

آری یاران پیامبر| و همه آنانی که به درستی به او ایمان آورده اند اهل اویند، مگر نه این است که قرآن می فرماید: «ملة أبیکم ابراهیم»؟ پیامبر| نیز پدر روحانی همه امت اسلام است.

«ابن منظور» در لسان العرب می گوید:

«أهل کل نبیّ: أمّته»((3))

ص: 201

دیگر آنکه بنا بر گزارش های رسیده، او آخرین فرد از اصحاب است که در دمشق از دنیا رفت. «ابن حجر» می گوید:

«...وقال سعید بن بشیر عن قتادة، کان آخر الصحابة موتاً بدمشق...»((1))

نیز می گوید:

«مات بدمشق فی خلافة عبدالملک... سنة ثلاث وثمانین (83 ه-.ق) وهو ابن مائة وخمس سنین...»((2))

او عمری را در شام و در مرکز خلافت اموی مروانی گذرانده و گویا زرد و سفید و زر وسیم دستگاه خلافت نیز به او رسیده بود.

به هرحال، آنچه روشن است این است که حتی اگر پیامبر| به واثله فرموده باشد تو نیز از اهل منی، او مشمول «انّما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت...» نمی شود. پیامبر عایشه، زینب و ام سلمه را از داخل شدن در اهل بیت به معنای اصطلاحی و آیه ای آن باز داشت، آن هم پس از درخواست آنها برای داخل شدن در معنای آیه، پس چگونه است که پیامبر واثله را داخل در اهل خود، آن هم به معنای مورد نظر آیه و پیامبر، می داند؟

گذشته از همه اینها، اساساً اینکه پیامبر| خود و علی و فاطمه و حسن و

ص: 202

حسین علیهم السلام را زیر پوششی قرار داده و سپس درباره آنها دعا می کند و آنها را به عنوان اهل بیت می خواند که آیه تطهیر درباره آنها نازل شده، خود، این معنا را می رساند که ایشان این کار را از آن رو کردند تا سایر مردان و زنان را جدا کنند، و گویا حکمت زیر پوشش

رفتن نیز همین بوده است. آری! این همان چیزی است که علامه شرف الدین رحمه الله تعالی به زیباترین و شیواترین بیان گفته است؛ آنجا که می نویسد:

«...ثمّ غشاهم ونفسه بذلک الکساء، تمییزاً لهم عن سائر الأبناء والأنفس والنساء، فلما انفردوا تحته عن کافة اُسرته، واحتجبوا به عن بقیة اُمته، بلغهم الآیة وهم علی تلک الحال، حرصاً علی أن «یطمع بمشارکتهم فیها أحد من الصحابة والآل. فقال - مخاطباً لهم وهم معه فی معزل عن کافة الناس - : «إنّما یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یطهّرکم تطهیرا»فأزاح| بحجبهم فی کسائه حینئذ حجب الریب، وهتک سدف الشبهات، فبرح الخفاء بحکمة البالغة،وسطعت أشعة الظهور ببلاغة المبین، والحمد لله رب العالمین»((1))

در پایان لازم به یادآوری است که «ابن ابی حاتم» در تفسیر خود روایت واثله را آورده و در آن خبری از ورود و دخول واثله

ص: 203

در اهل پیامبر نیست.((1))

ونحن أهل البیت الذی قال الله: {إنما یرید الله

لیذهب عنکم الرجس أهل البیت ویطهّرکم تطهیراً}»((1))

ه- - در روایات دیگری از ام سلمهْ، در پایان می خوانیم:

...فأدخلت رأسی البیت فقلت: یا رسول الله وأنا معکم؟ قال: «أنت علی خیر» مرتین.((1))

از این روایت روشن می شود که گویا در هنگام نزول آیه، اساساً ام سلمه (رضی الله عنها) در خانه نبوده است.

و - در حدیثی دیگر ام سلمهْ می گوید:

...وأنا معهم یا رسول الله؟ قال: «أنت زوج النبی، وإلی - او علی - خیر»((2)).

ز - به سند خود از عطاء بن یسار از ام سلمهْ: ...((3)).

ح - به سند خود از عمر بن أبی سلمهْ:

نزلت هذه الآیة علی رسول الله| وهو فی بیت ام سلمة {إنّما یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت ویطهّرکم تطهیراً}. فدعا الحسن والحسین... ، فقالت أم سلمة: وأنا معهم یا رسول الله؟ فقال: «وأنتِ مکانکِ وأنتِ علی خیرٍ»((4))

ص: 206

ط - از ام سلمه روایت می کند:

...ثم قال: «اللهم هؤلاءعترتی وأهلی، فأذهب عنهم الرجس وطهّرهم تطهیراً»، فقالت أم سلمة: وأنا من أهل بیتک؟ فقال: «وأنتِ إلی خیر»((1))

طبرانی در «اوسط» می نویسد:

از شهر از ام سلمه((2))؛ و نیز به سند خود از ابوهریره از ام سلمه. در پایان این روایت آمده است:

...فقال: «اللهمّ هؤلاء أهل بیتی، فأذهب عنهم الرجس وطهّرهم تطهیراً، ثلاث مرّات»((3)).

در «صغیر» نیز روایت کرده؛ در پایان روایتی از ام سلمه آمده است:

...فلما اجتمعوا عنده، قال لهم: «هؤلاء حامیتی وأهل بیتی، فأذهب عنهم الرجس وطهّرهم تطهیراً»((4)).

ص: 207

سعد، عن أبیه، قال: لما نزلت هذه الآیة((1))، دعا رسول الله| علیّاً وفاطمة وحسناً وحسیناً علیهم السلام ، فقال: «اللهمّ هؤلاء أهلی».

او پس از نقل این حدیث می گوید:

«ففی هذا الحدیث أن المرادین بما فی هذه الآیة هم رسول الله| وعلی وفاطمة وحسن وحسین»((2)).

حدیث صحیح است.

او روایت دیگری را از ام سلمه نقل کرده، که ام سلمه در پایان حدیث می گوید:

فقلت: یا رسول الله| فتُدخلنی معهم، قال: «أنتِ من أهلی»((3))

از این روایت و سیاق آن به خوبی روشن می شود که مراد از اهل در اینجا به معنای زوجیّت است و نه اینکه ام سلمه داخل در اهل بیتی باشد که خداوند در آیه آن را اراده کرده است؛ چون اگر او را شامل می شد اجازه ورود در زیر کساء به او داده می شد. همچنین باید گفت اسناد این روایت ضعیف است، چون در سند «خالد بن مخلد قطوانی» و

«موسی بن یعقوب زمعی» به چشم می خورند((4)).

ص: 209

او همچنین روایت دیگری را به سند خود از ام سلمه آورده که می گوید:

نزلت هذه الآیة فی بیتی: «إنما یرید...» یعنی فی سبعة: جبریل ومیکائیل و رسول الله| وعلی وفاطمة والحسن والحسین علیهم السلام ، وأنا علی باب البیت، فقلت: یا رسول الله! ألست من أهل البیت، قال: «إنکِ من أزواج النبی×» وما قال: إنکِ من أهل البیت((1)).

«شعیب الأرنؤوط» در زیر نویس این حدیث می گوید که اسناد آن ضعیف است و بی جهت چنین نسبتی داده است؛ زیرا روایت صحیح است. البته او ضعف یکی از راویان این روایت را بهانه کرده که نامش «مُخَوَّل» است.

شیخ الاسلام در تقریب درباره او می گوید:

«ثقهْ»((2)).

در پاورقی ترجمه «مخول» می خوانیم:

«قال ابن معین: ثقة، قال النسائی: ثقة، قال أبوحاتم: یکتب حدیثه، قال العجلی: ثقة، ذکره ابن حبّان فی الثقات»((3))

او بر این همه توثیق چشم بسته و تنها جرح عقیلی را بهانه کرده (؟!) الغریق یتشبث بکل حشیش. او همچنین درباره «عمرهْ بنت أفعی»، که یکی دیگر از

ص: 210

رجال((1))

سند است خرده گرفته و می گوید:

«... لم یرو عنها غیر عمار الدُهنی، ولم یوثقها غیر ابن حبان»((2)).

باید پرسید آیا اینکه جز عمار از او روایت نکرده یا اینکه تنها ابن حبان او را توثیق کرده، برای عمرهْ جرح است؟

و اما اگر سخن روی عمار است، او نیز ثقه است. شیخ الاسلام می گوید:

«عمار بن معاویة الدُّهنی... صدوق یتشیع...»((3))

در زیرنویس ترجمه او می خوانیم:

«قال أحمد: ثقة، قال ابن معین: ثقة، قال أبوحاتم: ثقة، قال النسائی: ثقة، ذکره ابن حبان فی الثقات»((4))

وکم من عائبٍ قولاً صحیحاً وآفته من الفهم السقیمِ((5))

در پایان باید گفت که طحاوی سخن جالبی درباره اینکه مراد از اهل بیت در آیه شریفه کیانند، رانده که خواندنی است((6)).

ص: 211

باید گفت: در این روایت ذکری از اینکه واثله داخل در اهل پیامبر باشد درمیان نیست. او همچنین در کتاب «معرفهْ الصحابه» از کتاب مستدرک می گوید:

ج - «أخبرنی جعفر بن محمد بن نصیر الخلدی ببغداد، ثنا موسی بن هارون، ثنا قتیبة بن سعید، ثنا حاتم بن اسمعیل، عن بکیربن مسمار، عن عامربن سعد عن أبیه، قال: لما نزلت هذه الآیة: {ندع ابناءنا وابناءکم ونساءنا ونساءکم وانفسناوانفسکم}، دعا رسول الله| علیّا وفاطمة وحسنا وحسینا رضی الله عنهم فقال: اللهم هؤلاء أهلی»

سپس می گوید: «هذا حدیث صحیح علی شرط الشیخین ولم یخرجاه»((1))

د - کتب إلی أبو اسمعیل محمد بن النحوی بذکر أنّ الحسن بن عرفة حدثهم، قال حدثنی علی بن ثابت الجزدی، ثنا بکیر بن مسمار مولی عامر بن سعد، سمعت عامر بن سعد یقول، قال سعد: نزل علی رسول الله| الوحی، فأدخل علیّا وفاطمة وابنیهما تحت ثوبه ثم قال: «اللهم هؤلاء اهلی وأهل بیتی»((2))

ص: 214

2- النکت والعیون (تفسیر الماوردی)((1))

(م 450 ه-.ق)، ج 4، ص 401، دارالکتب العلمیهْ - بیروت.

3- السنن الکبری، أبوبکر أحمد بن الحسین بن علی البیهقی((2)) (م 458 ه-.ق). ج 7، ص 63،دارالمعرفهْ - بیروت.

4- تاریخ بغداد، الخطیب البغدادی((3))

(م 463 ه-.ق)، ج 10، ص 277، دارالکتب العلمیهْ - بیروت.

نیز نگاه کنید: «زوائد التاریخ بغداد علی الکتب الستّهْ»، ج 6، ص 616، حدیث شماره 1357، دارالقلم - دمشق.

5- الوسیط فی تفسیر القرآن المجید، الواحدی النیسابوری((4)) (م 468 ه-.ق)، ج 3،ص 470، دارالکتب العلمیهْ - بیروت.

ص: 216

6- شواهد التنزیل، الحاکم الحسکانی((1))

(م 490 ه-.ق)، ج 2، صص 10 - 92، مؤسسهْ الأعلمی للمطبوعات - بیروت.

او ده ها روایت را در این باب ذکر کرده است. اگر کسی اسانید او را ببیند و بخواند، شگفت زده خواهد شد.

7- شرح السنة، الحسین بن مسعود البغوی((2))(م 516 ه-.ق)، ج 7، صص 203 - 206، دارالکتب العلمیهْ - بیروت.

8- تفسیر البغی (معالم التنزیل)، م 516 ه-.ق ، ج 3، ص 529، دارالمعرفهْ - بیروت.

9- المناقب، الخوارزمی((3)) (م568 ه-.ق) صص60-63، مؤسسهًْ النشر الإسلامی - قم.

10- تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر (م 571 ه-.ق)، ج13، ص206، ج14، صص 138 و 139 و 143، ج 26، ص 321، دارالفکر - بیروت.

11- الأحکام الشرعیة الکبری، الإشبیلی((4)) (م 581 ه-.ق)، ج 4، صص 378 و 395، مکتبهْ الرشد - الریاض.

ص: 217

12- زاد المسیر فی علم التفسیر، ابن الجوزی (م 597 ه-.ق)، ج 6، ص 198، دارالفکر - بیروت.

13- تفسیر الفخر الرازی (التفسیر الکبیریا مفاتیح الغیب)، محمد بن عمر((1))

(م 604 ه-.ق)، ج 8، ص 89، ج 25، ص 210، دارالفکر - بیروت.

14- جامع الأصول من أحادیث الرسول، ابن الأثیر الجزری (مبارک بن محمد)((2))،

(م 606 ه-.ق)، ج 9، ص 470، ج 10، ص 101، مؤسسهًْ التاریخ العربی و دار إحیاء التراث العربی - بیروت.

15- مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، أبوسالم کمال الدین محمد بن طلحهْ القرشی العدوی النصیبی الشافعی (م 652 ه-.ق)، صص 49- 50، مؤسسهًْ البلاغ - بیروت.

16- تذکرة الخواص، یوسف بن فرغلی (سبط ابن الجوزی)، م 654 ه-.ق ، صص 23- 24، مؤسسهًْ أهل البیت - بیروت.

17- کفایة الطالب فی مناقب علی ابن ابی طالب×، محمد بن یوسف الگنجی الشافعی (کشته شده به سال 658 ه-.ق)، ص 54، المطبعهْ الحیدریهْ - النجف.

ص: 218

18- کتاب المیسّر فی شرح مصابیح السنة، النوربشتی((1))

(م 661 ه-.ق)، ج 4، ص1331، مکتبة نزار مصطفی الباز - مکهْ المکرمهْ.

19- الجامع لأحکام القرآن، محمد بن أحمد الأنصاری القرطبی((2))

(م 671 ه-.ق)، ج 14، ص 119، دارالکتب العلمیهْ - بیروت.

20- تفسیر البیضاوی (عبدالله بن عمر)((3))،

(م 685 ه-.ق)، ج 3، ص 382، مؤسسهْ الأعلمی

للمطبوعات - بیروت.

نیز نگاه کنید به: «حاشیهْ محیی الدین شیخ زاده((4))

علی تفسیر البیضاوی»، ج 6، ص 635، دارالکتب العلمیهْ - بیروت.

21- ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، محب الدین الطبری((5))

(م 694 ه-.ق)، صص 55- 63 (الباب السادس: فی بیان أن فاطمهْ وعلیّاً والحسن والحسین هم المشار إلیهم فی قوله «إنما یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت...»).ص157، مکتبهْ الصحابهْ - جدّهْ.

ص: 219

22- الریاض النضرة فی مناقب العشرة، محب الدین الطبری (م 694 ه-.ق)، ج3، صص 130- 131 (ذکر اختصاصه بأنه((1)) وزوجته وابنیه أهل البیت)، دارالمعرفهْ - بیروت.

23- فرائد السمطین، ابراهیم بن محمد الجوینی الخراسانی.((2))

24- تفسیر البحر المحیط، ابوحیان الأندلسی((3))

(م 745 ه-.ق)، ج7، ص224، دارالکتب العلمیهْ - بیروت.

25- جلاء الأفهام، ابن قیم الجوزیّة((4)) (م 751 ه-.ق)، ص 248، دار عالم الفوائد - مکهْ.

26- البدایة والنهایة، أبوالفداء (ابن کثیر)((5))،

(م 774 ه-.ق)، ج5، ص304، ج6، ص 264، ج7، ص321، ج8، ص194، دارالحدیث -

القاهرهْ.

27- تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر الدمشقی (م 774 ه-.ق)، ج6، صص 365- 370، دارالکتب العلمیهْ - بیروت.

ص: 220

او روایات زیادی را در این معنی آورده است؛ اما امانت را رعایت نکرده است.

28- مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، الهیثمی((1))

(م807 ه-.ق)، ج9، صص262- 264، دارالفکر - بیروت.

29- الفصول المهمة فی معرفة الأئمة، علی بن محمد المالکی (ابن الصباغ)، (م 855 ه-.ق)، ج 1، صص 113- 140، دارالحدیث - قم.

30- جواهر المصائب، الباعونی((2))

(م 871 ه-.ق)، ج 1، ص 171، مجمع إحیاء الثقافهًْ الإسلامیهْ - قم.

31- الأجوبة المرضیة، السخاوی((3)) (م 902 ه-.ق)، ج 2، ص 419، دارالرایهْ، الریاض.

32- الدّر المنثور فی التفسیر بالمأثور، عبدالرحمن السیوطی (م911 ه-.ق)، ج12، صص36- 44، مرکز هجر - القاهره، او در آوردن احادیث کوتاهی نکرده است.

33- الأئمة الاثناعشر، شمس الدین محمد بن طولون (مورخ دمشق)، م 953 ه-.ق ، ص 53، منشورات الشریف الرضی - قم.

34- الصواعق المحرقة، أحمد بن محمد ابن حجر الهیثمی (م 973 ه-.ق)، ج2، صص 421- 428، مؤسسهْ الرسالهْ - بیروت.

ص: 221

35- کنزالعمال، المتقی الهندی((1))

(م 975 ه-.ق)، ج 13، صص 258- 259 و صص 275- 278، دارالکتب العلمیهْ - بیروت.

36- نزل الأبرار بما صحّ من مناقب أهل البیت الأطهار، الحافظ محمد بن معتمدخان البدخشانی الحارثی (م پس از 1126 ه-.ق)، ص 32 و صص 48- 49، شرکهْ الکتبی - بیروت.

37- نورالأبصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، الشیخ مؤمن الشبلنجی (ق13 ه-.ق)، صص 224- 226، منشورات الشریف الرضی - قم.

38- ینابیع المودّة لذوی القربی، سلیمان بن ابراهیم القندوزی الحنفی (م 1294 ه-.ق)، ج1، ص111 و صص 319- 323؛ ج2، صص 41، 59، 119، 221؛ 224، 226، 323 و423؛ ج 3، ص 364 و 368؛ دارالأسوهًْ للطباعهًْ والنشر - قم، تهران.

39- تفسیر المراغی (أحمد مصطفی المراغی)، (ق 14 ه-.ق)، ج 22، ص 7؛ دار إحیاء التراث العربی - بیروت.

40- التاج الجامع للأصول فی أحادیث الرسول، منصورعلی ناصف (ق 14 ه-.ق)، ج 3، صص 347- 350 (الفصل الرابع: فی مناقب أهل البیت علیهم السلام )؛ دارالفکر - بیروت.

یادآور می شود که نگارنده به یک یکِ همه منابع و مصادری که اشاره شد، مراجعه کرده و مجلدات و صفحات آنها را بررسی کرده است؛ از این رو خواننده گرامی می تواند به شماره مجلدات و برگ ها، اطمینان کامل داشته باشد و در صورت نیاز از آنها بهره ببرد.

ص: 222

باید گفت: اینها همه تنها بخشی از نوشته هایی است که خواننده با روی آوردن به آنها، احادیثی را در این معنی خواهد دید.

نگارنده خود ده ها کتاب دیگر می شناسد که به دلیل اختصار از آنها یاد نشد.

که می توان آنها را از فضائل حضرتش دانست. برای نمونه ترمذی به سند خود از عبدالله((1))

روایت کرده و می گوید:

«قال رسول الله|: لا تذهب الدنیا حتی یملک العربَ رجل من أهل بیتی یواطی ء اسمه اسمی». (حسن صحیح)((2))

نیز احمد حنبل در مسند به نقل از عبدالله بن مسعود می گوید:

«عن النبی|: لا تقوم الساعة حتی یلی رجل من أهل بیتی یواطی ء إسمه إسمی»((3))

یا این روایت که می فرماید:

«المهدی - منا أهل البیت یصلحه الله فی لیلة»((4))

به دیگر سخن و نیز بهتر و روشن تر اینکه، ما، در مجامع حدیثی عامّه، روایاتی را می بینیم که در آنها نام کسی برده نشده، ولی واژه ای به کار رفته که کسانی را فرا می گیرد. برای نمونه اگر پیامبر فرموده اند:

«...وأنا تارک فیکم ثقلین: أولهما کتاب الله فیه الهدی

ص: 224

والنور، فخذوا بکتاب الله واستمسکوا به... وأهل بیتی...»((1))

یعنی کتاب الله و علی×، کتاب الله و فاطمه÷، کتاب الله و حسن×، کتاب الله و حسین×، کتاب الله و علی بن الحسین×... کتاب الله ومهدی رحمهم الله.

دیگر امامان علیهم السلام نیز مشمول فضیلت روایاتی هستند که در آنها واژه هایی چون «اهل بیت»، «عترت» و «آل» دیده می شود، چرا که درست است که عامّه، ایشان را به عنوان فرمانروایان سیاسی و جانشینان پیامبر نمی دانند؛ ولی به پیشوایی ایشان باور دارند و همگی از آنها به بزرگی یاد کرده اند و آنها را ائمه اهل بیت می دانند و می خوانند((2)). از این رو اگر برای مثال، در زمان امام علی بن محمد هادی×، از روایت ثقلین یادی می شد، بی گمان چشم ها در معنی و مصداق اهل بیت به سوی ایشان خیره می شد و سر انگشتان ایشان را نشان می داد و فضیلت و برتری ایشان بود.

دلیل این سخن نوشته های برجای مانده از بزرگان دانشمندان عامه در این زمینه است؛

کتابهایی چون:

تذکرهْ الخواص سبط، کفایهْ الطالب گنجی، فصول المهمه ابن صباغ، مطالب السئول ابن طلحه، فرائد جوینی، ینابیع الموده ی قندوزی، نور الأبصار مؤمن و... .

ص: 225

اینها همه گذشته از برخی روایاتی است که در آنها به نامِ تک تکِ ائمه اهل بیت علیهم السلام از زبان رسول خدا| اشاره شده است. برای نمونه جوینی به سند خود از عبدالله بن عباس روایت کرده و می گوید:

«سمعت رسول الله| یقول: أنا وعلی والحسن والحسین وتسعة من ولد الحسین مطهّرون معصومون»((1))

یعنی: من و علی و حسن و حسین و نُه تن از فرزندان حسین پاک و معصوم هستیم.

نیز از ابن عباس روایت کرده، می گوید:

«قدم یهودی علی رسول الله| یقال له نعثل، فقال له: یا محمد إنّی أسألک عن أشیاء تلجلج فی صدری منذ حین فإن أجبتنی عنها أسلمت علی یدک. قال: سل یا أبا عمارة. قال: ...فأخبرنی عن وصیّک من هو؟ فما من نبیّ إلا وله وصیّ، وإنّ نبیّنا موسی بن عمران أوصی إلی یوشع بن نون.

فقال: نعم، إن وصییّ والخلیفة من بعدی علی بن أبی طالب× وبعده سبطای: الحسن ثم الحسین یتلوه تسعة من صلب الحسین أئمة أبرار قال: یا محمد فسمّهم لی. قال: نعم، إذا مضی الحسین فابنه علی فإذا مضی علیّ فابنه محمّد، فإذا مضی محمد فابنه جعفر، فإذا مضی جعفر فابنه موسی، فإذا مضی موسی فابنه علیّ، فإذا مضی علیّ فابنه محمّد، ثم ابنه علیّ، ثم ابنه الحسن، ثم الحجة بن

ص: 226

الحسن، فهذه اثناعشر أئمة عدد نقباء بنی إسرائیل...»((1))

شخصی یهودی که نامش نعثل بود نزد رسول خدا| آمد و گفت: ای محمد! می خواهم از چیزهایی که مدتها در سینه دارم از تو پرسش کنم؛ پس اگر مرا پاسخ گفتی مسلمان خواهم شد. پیامبر فرمودند: بپرس. او پس از پرسش هایی گفت: به من بگو که وصی تو کیست؟ چرا که هیچ پیامبری نیست مگر آنکه او را وصی ای است. برای نمونه پیامبر ما موسی، یوشع بن نون را وصی خویش قرار داد.

پیامبر| در پاسخ او فرمودند: آری! وصی و جانشین من پس از من علی بن ابی طالب و سپس فرزند دختری ام حسن و پس از او برادرش حسین و نه تن از فرزندان حسین اند. پیشوایانی نیک سرشت و نیک کردار.

نعثل گفت: آنها را به نام، برای من بازگو کن.

پیامبر| فرمود: آری! آنگاه که حسین از جهان رفت فرزندش علی، پس از علی فرزندش محمد، پس از محمد فرزندش جعفر، پس از جعفر فرزندش موسی، پس از موسی فرزندش علی، پس از علی فرزندش محمد، پس از محمد فرزندش علی، پس از علی فرزندش حسن و پس از او حجهْ بن الحسن. اینانند دوازده امام و پیشوا به شماره نقبای بنی اسرائیل».

البته ما نمی خواهیم در این پژوهش به اینگونه روایات آنهم از کسانی همچون جوینی با سند ویژه خود دست بیاویزیم؛ هرچند که اینگونه روایات درست است

ص: 227

و در کتاب های شیعه امامیه نیز از اینگونه روایات فراوان به چشم می خورد((1)).

در اینجا به بخش دوّم پایان می دهیم.

رَوینا یابن عسکر الهُماما ولم یترُک نَداک بنا هُیاما

وصار أحبَّ ما تُهدِی إلینا لغیر قِلیً وَداعک والسَّلاما((2))

ص: 228

ص: 230

2- وقال عمرُ: توفّی رسول الله| وهو عنه راضٍ((1)).

دو روایت دیگر از این روایات تکراری است که هر دو، روایتِ فتح خیبر است که پیامبر| فرمودند:

3701- «... لأعطینّ الرّایة غدا رجلاً یفتح الله علی یدیه...»

3702- «... لأعطینّ الرّایة أو لیأخذنّ الرّایة غدا رجل یحبّه الله و رسوله - أو قال: یحبّ الله ورسوله - یفتح الله علی یدیه...»((2)).

البته روایت دوم، فضیلت بیشتری را شامل می شود.

یکی از این روایات نُه گانه چنین است:

3706- «... قال النبیّ| لعلیّ: «أما ترضی أن تکون منّی بمنزلة هارون من موسی»؟((3)).

با دقت در این روایات نُه گانه، می توان گفت که بخاری تنها 2 روایت از روایات فضائل علی× را آورده؛ و اگر روایت بی سند «أنت منی و أنا منک» را نیز به شمار آوریم، تعداد این روایات به 3 خواهد رسید((4)).

یادآوری می شود که روایت «أنت منی وأنا منک» به شماره ی حدیث 2699 در

ص: 233

«کتاب الصلح»، باب «کیف یُکب: هذا ما صالح فلان بن فلان ...»، نیز، همراه با سند آمده؛ که البته این گزاره، بخشی از این روایت است((1)).

یک روایت نیز درباره سوره برائت و تأذین علی× در صحیح بخاری دیده می شود؛ که البته در جاهای گوناگونی از صحیح آمده است((2))،((3)).

روایت «أنت منی بمنزلة»، در «الکتاب المغازی»؛ باب «غزوهْ تبوک ...» تکرار شده که البته «... إلاّ أنّه لیس نبیٌّ بعدی» را نیز دارد((4)).

شماره 4416.

یک روایت نیز در «کتاب الأذان» باب «إتمام التکّبیر فی الرکوع»، دیده می شود که می توان آن را از فضائل امیر المؤمنین علی× دانست((5)).

همچنین در «کتاب التفسیر»، سوره بقره، «باب قوله ما ننسخ من آیهْ أو ننسها نأت بخیر منها أو مثلها»، روایتی، به شماره 4481، آمده است که بخشی از آن را می توان از

فضائل امام علی× دانست:

«... قال عمر: أقرؤنا أبیّ وأقضانا عَلیّ ...»((6)).

ص: 234

روایت 4251 نیز بیانگر یکی دیگر از فضائل علی× است؛ (کتاب المغازی؛ باب عمرهْ القضاء)((1)).

در همان «کتاب التفسیر»، در تفسیر سوره ی حج، روایت شماره 4744، دو روایت از فضائل امام× دیده می شود:

«... هم الذین بارزوا یوم بدر: عَلیٌّ وحمزة وعبیدة... أنا اوّل من یجثو بین یدی الرّحمن للخصومیة یوم القیامة...»((2)).

روایت شماره 441 از «کتاب الصلاهْ؛ باب

نوم الرجال فی المسجد»((3))؛

روایت شماره 6204 از «کتاب الأدب؛ باب التکنّی بأبی تراب وإن کانت له کنیهْ أخری»((4))؛

روایت شماره 6280 از «کتاب الاستئذان؛ باب القائلهًْ فی المسجد»؛((5))

روایت شماره 2942 از «کتاب الجهاد؛ باب دعاء النبی| إلی الاسلام والنبوهْ»؛((6)) در همان کتاب، «باب فضل من أسلم علی یدیه رجلٌ» حدیث شماره 3009((7)):

ص: 235

روایات 4209 و 4210 از «کتاب المغازی؛ باب غزوهْ خیبر»؛((1))

یعنی فاطمه سرور زنان بهشت است. از جمله ی آنها این روایت است:

«... أنّ رسول الله| قال: فاطمة بضعة منّی، فمن أغضبها أغضبنی».((1))

یعنی، فاطمه پاره تن من است؛ پس هر آنکس که او را خشمگین کند مرا خشمگین کرده است. (3714)

در واقع در صحیح بخاری بیش از 4 روایت در فضایل فاطمه÷، در این بخش نیامده. البته در بابی دیگر به نام «باب مناقب فاطمهْ÷»، دو روایت دیگر آمده است که یکی همان حدیث: «فاطمة سیّدة نساء أهل الجنة» است((2)) و دیگری روایت «فاطمة بضعة منی فمن أغضبها أغضبنی»، که با همان اسناد ذکر شده است.((3))

یک روایت نیز در «کتاب النکاح»، باب «ذبّ الرّجل عن ابنهًْ ...»، آمده است که بخشی از آن از فضایل حضرت فاطمه÷ است: «... فإنّما بضعة منی، یُریبنی ما أرابها، و یؤذینی ما آذاها»((4)) این روایت در دیگر بخش های صحیح بخاری نیز آمده است.

همچنین یک روایت در «کتاب المناقب»، باب «علامات النبوّهْ فی الاسلام»،

ص: 237

حدیث 3624 آمده است:

«...أما ترضین أن تکونی سیدة نساء أهل الجنة أو نساء المؤمنین؟...»((1)).

این روایت در جاهای دیگر صحیح بخاری نیز آمده است؛ از جمله در «کتاب الأستئذان»، باب «من ناجی بین یدی الناس ولم یُخبر بسرّ صاحبه فإذا مات أخبر به»؛ در حدیث شماره 6286 آمده است:

«... یا فاطمة ألا ترضین أن تکونی سیدة نساء المؤمنات أو سیّدة نساء هذه الاُمّة؟»((2)).

روایت شماره 3113 از «کتاب فرض الخمس؛ باب الدلیل علی أنّ الخمس لنوائب رسول الله| والمساکین» را نیز می توان در شمار فضائل فاطمه÷ دانست.((3))

روایت شماره 5361، «کتاب النفقات؛ باب عمل المرأهْ فی بیت زوجها»؛((4))

روایت شماره 6318، «کتاب الدعوات؛ باب التکبیر والتسبیح عند المنام»؛((5))

روایت شماره 3110 از «کتاب الخمس؛ باب ما ذُکر من درع النبی|...»؛

ص: 238

«...إنّ فاطمة منّی...»((1))

روایت شماره 3729 از «کتاب فضائل أصحاب النّبی|؛ [باب] ذکر أصهار النبی| منهم أبو العاص بن الرَّبیع»؛

«...إنّ فاطمة بضعة منّی وإنی أکره أن یسوءها...»((2))

3753- حدثنا محمد بن بشار حدثنا غندر شعبة عن محمد بن أبی یعقوب سمعت ابن أبی نعم سمعت عبد الله بن عمر وسأله عن المحرم قال شعبة احسبه یقتل الذباب فقال أهل العراق یسألون عن الذباب وقد قتلوا ابن ابنة رسول الله صلی الله علیه وسلم وقال النبی صلی الله علیه وسلم هما ریحانتای من الدنیا.((1))

گویا این سخن را عبدالله بن عمر در پاسخ کسی از اهل عراق که از او درباره کفاره کشتن مگسی در حال احرام پرسش کرده، بر زبان آورده باشد.

این روایت در «کتاب الأدب»، باب «رحمهًْ الولد و تقبیله ومعانقته»، شماره 5994 آمده است((2)).

در همین کتاب، باب «وضع الصّبی علی افخذ»، یک روایت به شماره 6003 آمده که فضیلتی برای امام حسن× است((3)).

در «کتاب أحادیث الأنبیاء» نیز، یک روایت به چشم می خورد که می توان آن

ص: 240

را از فضائل امام حسن و حسین‘ شمرد.

3371- «کان النبی| یُعوّذ الحسن والحسین ویقول: «إنّ

أباکما((1)) کان یُعوّذ إسماعیل وإسحاق، أعوذ بکلمات الله التّامّة، من کلّ شیطان وهامّة ومن کلّ عین لامّة»((2))

در «کتاب فضائل أصحاب النّبی|؛ [باب] ذکر اُسامهْ بن زید» روایات شماره 3735 و 3544 در فضیلت امام حسن× به چشم می خورد.((3))

در «کتاب الفتن»؛ باب قول النّبی| للحسن بن علی×:

«إنّ ابنی هذا سیّد ولعلّ الله أن یُصلح به بین فئتین من المسلمین».

روایت شماره 7109 بیانگر فضیلت امام حسن× است.((4))

روایت شماره 2122 از «کتاب البیوع؛ باب ما ذُکر فی الاسواق»؛ درباره امام حسن× است.((5))

روایت شماره 5884 از «کتاب اللباس؛ باب السّخاب للصبیان»؛ درباره امام حسن× است.((6))

ص: 241

روایت شماره 5997 از «کتاب الأدب؛ باب رحمهْ الولد و ...»؛ درباره امام حسن و امام حسین‘ است.((1))

همچنین در «کتاب أحادیث الأنبیاء»، حدیث شماره 3370، این روایت آمده است:

- «فقال سألنا رسول الله صلی الله علیه وسلم فقلنا یا رسول کیف الصلاة علیکم أهل البیت فان الله قد علمنا کیف نسلم قال قولوا اللهم صلی علی محمد وعلی آل محمد کما صلیت علی إبراهیم وعلی آل إبراهیم انک حمید مجید اللهم بارک علی محمد وعلی آل محمد کما بارکت علی إبراهیم وآل إبراهیم انک حمید مجید»((1)).

در «کتاب الزکاهْ»، باب «أخذ صدقهْ التمر عند صِرام النّخل وهل یُترک الصّبی فیمسُّ تمر الصدقهْ»، روایتی ذکر شده که آن را هم می توان از فضائل آل البیت علیهم السلام و هم از فضائل امام حسن و امام حسین علیهم السلام دانست: «... أما علمت أنّ آل محمّد لایأکلون الصدقة؟»((2)). به روایت 1491 و 3072 نیز نگاه کنید.((3))

در دو روایت 3713((4)) و 3751((5))،

که هر دو یکی است نیز دیده می شود:

- «... قال ابوبکر: ارقبوا محمدا| فی أهل بیته».

ص: 243

2- کتاب الفضائل.

3- کتاب فضائل الصحابهْ.

[الأمی]| إلی: أن لایحبنی إلاّ مؤمن ولایبغضنی إلاّ منافق»((1))

همچنین دو روایت در «کتاب الطهارهْ، باب التوقیت فی المسح علی الخفین» به شماره های 639 و 641 به چشم می خورد که می توان این دو روایت را فضیلتی برای امام× دانست:

639- «... أتیتُ عائشة أساُلها

عن المسح علی الخفین، فقالت: علیک بابن أبی طالب فَسَلْهُ، فإنه کان یُسافرمع رسول الله| ...».

641- «... سألت عائشة عن المسح علی الخفین، فقالت: إیت علیّا فإنّه اعلَمُ بذلک منی ...»((2)).

روایت شماره 4678 که روایتی بسیار طولانی است. در بخش پایانی این روایت آمده است:

«... ثم أرسلنی إلی عَلیّ، وهو أرمدُ، فقال: لأعطینّ الرایة رجلاً یحبّ الله تعالی ورسولَه| أو یحبّه الله ورسوله» قال: فأتیت علیا فجئت به أقوده و هو أرمد، حتّی أتیت به رسول الله| فبسق فی عینیه فبرأ وأعطاه الرّایة، وخرج مرحبٌ فقال:

ص: 246

قد علمت خیبرُ أنّی مرحبٌ شاکی السّلاح بطل مجرّب

إذا المروب أقبلت تلهّبُ

فقال علیّ:

أنا الذی سمّتنی أمی حیدره کلیث غابات کریه المنظره

أو فیهمُ بالصّاع کیل السندره

قال: فضرب رأس مرحب فقتله، ثم کان الفتح علی یدیه». (کتاب الجهاد؛ باب غزوة خیبر)((1)).

تسبیحات به حضرت زهرا÷ است تکرار شده است((1)).

لمحمّدٍ ولا لآل محمد...»((1))

مسلم در قسمت بیان فضائل امیرالمؤمنین× «حدیث ثقلین» را آورده است که در حقیقت روایت شماره 6225 از فضائل اهل بیت علیهم السلام به شمار می آید:

«... أمّا بعدُ، ألا أیّها الناس! فانّما أنا بشرٌ یوشیکُ أن یأتی رسول ربّی فاُجیبَ، وأنا تارکٌ فیکم ثقلین: اوّلهما کتاب الله، فیه الهُدی والنّور، فخذوا بکتاب الله واستمسکوا به، فحثّ علی کتاب الله و رغّب فیه، ثم قال: وأهل بیتی، اُذکّرکم الله فی أهل بیتی، أذکرّکم الله فی أهل بیتی، أذکرکم الله فی أهل بیتی ...»((2))

همچنین در، «کتاب الصلاهًْ، باب الصلاهْ علی النّبی بعد التشهد»، سه روایت آمده که می توان هر سه را روایتی در فضیلت اهل بیت علیهم السلام به شمار می آورد((3)).

907- «... قولوا: اللهم! صلّ علی محمدٍ وعلی آل محمد...»

روایت شماره 593 نیز در فضائل اهل بیت علیهم السلام است:

- «... إنّ الله عز وجل اصطفی کنانة من ولد إسماعیل×، واصطفی قریشا من کنانة، واصطفی من

ص: 250

قریش بنی هاشم، واصطفانی من بنی هاشم»((1)).

در بخش «فضل سلمان و أبی ذرّ و المقداد»، روایتی هست که در آن فضیلتی از امام×دیده می شود:

«... قال رسول الله|: إنّ الله در بخش «فضل سلمان و أبی ذرّ و المقداد»، روایتی هست که در آن فضیلتی از امام×دیده می شود:

«... قال رسول الله|: إنّ الله أمرنی بحبّ أربعة وأخبرنی أنّه یحبّهم. قیل: یا رسول الله من هُم؟ قال: علیٌّ منهم، یقول ذلک ثلاثا، وابوذرّ وسلمان ومقداد»((1)).

روایتی در «کتاب الصلاهْ؛ باب الاشارهْ فی التشهد» نقل شده است که می توان آن را از فضائل امام× برشمرد:

«... عن أبی موسی قال: صلّی بنا علیٌ یوم الجمل؛ صلاةً ذکرّنا صلاة رسول الله|. فإمّا أن نکون نسیناها وإمّا أن نکون ترکناها، فسلّم علی یمینه وعلی شماله».((2))

ص: 253

حدیث شماره 552 نیز در فضیلت امام× است((1)).

در «أبواب الأحکام؛ بابُ ذکر القضاهْ» نیزیک روایت در فضیلت آن امام همام به چشم می خورد:

«... عن علیّ قال: بعثنی رسول الله| إلی الیمن. فقلت: یا رسول الله تبعثنی وأنا شابّ أقضی بینهم، ولا أدری ما القضاء؟ قال، فضرب بیده فی صدری، ثم قال: «اللهم اهدِ قلبه وثبّت لسانه»، قال: فما شککتُ بعدُ فی قضاءٍ بین اثنین».((2))

روایت شماره 2835 در «ابواب الجهاد؛ باب المبارزهْ والسلب»، نیز بیانگر فضیلت حضرت امیرالمؤمنین علی× است.((3))

عنه»

، چهار روایت آورده که یک روایت در فضیلت امام حسن×، یک روایت در فضیلت امام حسین×، یک روایت در فضیلت هر دوی ایشان و یک روایت در فضیلت حضرت علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین علیهم السلام است.((1))

این چهار روایت چنین است:

142- حدثنا أحمد بن عبدة. ثنا سفیان بن عیینة، عن

عبید الله بن أبی یزید، عن نافع بن جبیر، عن أبی هریرة، أن النبی صلی علیه وسلم قال للحسن: «اللهم إنی أحبه. فأحبه وأحب من یحبه» قال وضمه إلی صدره.

143- حدثنا علی بن محمد. ثنا وکیع، عن سفیان، عن داود بن أبی عوف أبی الجحاف، وکان مرضیا، عن أبی حازم، عن أبی هریرة، قال قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: «من أحب الحسن والحسین فقد أحبنی، ومن أبغضهما فقد أبغضنی». فی الزوائد إسناده صحیح، رجاله ثقات.

144- «... وقال: حسین منی وأنا من حسین، أحب الله من أحبّ حسینا، حسین سبط من الأسباط».

145- ... قال رسول الله| لعلیّ وفاطمة والحسن والحسین: «أنا سلم لمن سالمتم وحرب لمن حاربتم».((2))

ص: 255

دو روایت به شماره های 1998 و 1999 در بیان فضیلت حضرت فاطمه÷ است که هر دوی آنها را یک روایت می توان برشمرد.((1))

همچنین در «أبواب ما جاء فی الجنائز؛ بابُ من جاء فی ذکر مرض رسول الله|»، شماره روایت 1621 از فضائل فاطمه÷ شمرده می شود:

«... ألا تَرْضَیْنَ أن تکونی سیّدة نساء المؤمنین، أو نساء هذه الأمّة...».((2))

این حدیث صحیح است.

در «أبواب الطّب؛ باب ما عوّذ به النبی| وما عوّذ به»، حدیث شماره 3525 را می توان یک روایت در فضائل امام حسن و امام حسین ‘ شمرد((3)).

نیز در «کتاب اللباس؛ باب لبس الأحمر للرجال»، روایت شماره 3600 در فضائل آن دو بزرگوار است:

«... رأیت رسول الله| یخطب. فأقبل حسن و حسین. علیها قمیصان أحمران. یعثران ویقومان. منزل النبی|، فأخذهما فوضعهما فی حجره... ثم أخذ فی خطبته»((4))

ص: 256

روایت شماره 1911 «ابواب النکاح؛ باب الولیمهْ» را می توان بیانگر فضائل فاطمه÷ برشمرد:

«... فما رأینا عُرسا أحسن من عُرس فاطمة»((1)).

روایت شماره 3923، «أبواب تعبیر الرؤایا؛ باب التعبیر الرؤیا»؛ در فضیلت هر دو امام یا هر یک از آن دو‘ است.((2))

روایت شماره 3666 از «أبواب الأدب؛ باب بر الوالد والاحسان إلی البنات»، روایتی در فضیلت دو امام‘ است((3)).

الله| فأحسنوا الصلاة علیه، فإنکم لاتدرون لعل ذلک یُعرض علیه ... قالوا: اللهم اجعل صلاتک ورحمتک وبرکاتک علی سیّد المرسلین وإمام المتّقین وخاتم النبیّین، محمدٍ عبدک ورسولک، إمام الخیرِ وقائد الخیر ورسول الرّحمة، اللهم ابعثه مقاما محمودا یغبطه به الاوّلون والأخرون. أللهم صل علی محمد و علی آل محمد کما صلیت علی إبراهیم وعلی آل إبراهیم إنک حمید مجید، أللهم بارک علی محمّد وعلی آل محمد کما بارکت علی إبراهیم وعلی آل إبراهیم

إنک حمید مجید»((1)).

روایت شماره 4087 نیز در «کتاب الفتن» دیده می شود در «باب خروج المهدی» که در فضیلت اهل بیت علیهم السلام است:

«... عن أنس بن مالک قال: سمعت رسول الله|یقول: نحن ولد عبدالمطلب سادة أهل الجنّة، أنا وحمزة وعلیّ وجعفر والحسن والحسین والمهدّی»((2))؛

این روایت از فضائل هر یک از ایشان به شمار می رود.

روایت شماره 140 نیز در فضیلت اهل بیت علیهم السلام است:

«... وَالله لایدخلُ قلبَ رجلٍ الایمانُ حتی یُحبّهم((3)) لله

ص: 258

ولِقرابتهم منّی»((1))

حدیث شماره 4082 در فضیلت اهل بیت علیهم السلام است:

«... بینما نحن عند رسول الله إذ أقبل فتیة من بنی هاشم، فلما رأهم النبیّ| اغرو رقت عیناه((2)) وتغیّر لونه. قال: قلت: ما نزال نری فی وجهک شیئا نکرهه. فقال: إنا أهل بیتٍ اختار الله لنا الأخرة علی الدنیا وإن اهل بیتی سیلقون بعدی بلاءً وتشریدا وتطریدا. حتی یأتی قومٌ من قبل المشرق معهم رایاتُ سود، فیسألون الخیر، فَلا یعطونه، فیقاتلون فینصرون، فیعطون ما سألوا، فلا یقبلونه حتّی یدفعهوها إلی رجل من أهل بیت، فیملأها قسطا کما مَلأوها جورا. فمن

أدرک ذلک منکم فلیأتهم ولو حبوا علی الثلج»((3))

این روایت را می توان از فضائل حضرت مهدی× برشمرد.

روایت شماره 2779 نیز در فضائل اهل بیت علیهم السلام است که می توان آن را از فضائل حضرت مهدی× دانست. این روایت در «ابواب الجهاد؛ باب ذکر الدیلم وفضل قزوین» آمده:

«... لو لم یبق من الدنیا یومٌ لطوّله الله عزّ و جل حتی یملک

ص: 259

رجل من أهل بیتی، یملک [جبل] دیلم والقسطنطنیة»((1)).

را می توان از فضائل امام× دانست. در این روایت علی× به عمر، فقه یاد می دهد((1)).

این حدیث صحیح است.

در روایت شماره 4213 در «کتاب الترجل؛ باب فی الانتفاع بالعاج» آمده است:

«... کان رسول الله| إذا سافر کان آخر عهده بانسان من أهله فاطمة واوّل من یدخل علیهاإذا قدم فاطمة ...»((1))

در روایت شماره 5063 از «کتاب الأدب؛ باب فی التسبیح عند النوم»، آمده است:

«... ألا أحدثک عنی وعن فاطمة بنت رسول الله| وکانت أحبّ أهله إلیه ...»((2))

و روایات 5062 و 2988((3))

و 4284((4))

نیز در همین موضوع آمده است.

روایت شماره 4737 در «کتاب السنهْ؛ باب فی القرآن» در فضیلت امام حسن و امام حسین× است.((1))

روایت شماره 4131 در «کتاب اللباس؛ باب فی جلود النمور والسباع» هست که هم می توان بخشی از آن را تنها فضیلتی برای امام حسن× دانست و هم فضیلتی برای هر دو امام‘. روایت چنین است:

«... وفد المقدام بن معدیکرب و عمرو بن الأسود ورجلٌ من بنی أسد من أهل قِنَّسرین إلی معاویة بن أبی سفیان، فقال معاویة للمقدام: أعلمت أنّ الحسن بن علی توفّی، فرجّع المقدام((2))، فقال له فلانٌ: أتعدّها مصیبةً؟ فقال له: ولم لا أراها مصیبة وقد وضعه رسول الله| فی حجره فقال: «هذا منّی وحسینٌ من علیّ»، ... ثم قال: یا معاویة! إن أنا صدقت فصدّقنی، وإن أنا کذبت فکذّبنی. قال: أفعل. قال: فأنشدک بالله! هل سمعت رسول الله|ینهی عن لُبس جلود السّباع والرکوب علیها؟ قال: نعم. قال: فوالله! لقد رأیت هذا کلّه فی بیتک یا معاویة! فقال

ص: 264

معاویة: قد علمتُ أنّی لن أنجو منک یا مقدام! ...»((1)).

این حدیث صحیح است.

روایت شماره 4290، نیز درباره امام حسن×

است.((2))

روایت شماره 5218 در «کتاب الأدب، باب فی قبلهًْ الرجل ولده»، در فضیلت امام حسین×است.((3))

روایت شماره 5221 در همان کتاب «باب قبلهْ الخد» روایتی هست که می توان آن را از فضائل امام حسن× دانست.((4))

روایت شماره 5105 نیز در همان کتاب «باب فی المولود یؤذن فی أذنه»، یک روایت به شمار می آید.((5))

ص: 265

روایت شماره 2841، در فضیلت هر دو امام× است.((1))

در «کتاب السنّهْ؛ باب ما یدل علی ترک الکلام فی الفتنهْ» روایت شماره 4662، در فضیلت امام حسن× است:

«...إنّ ابنی هذا سیدٌ و إنّی ارجو أن یصلح الله بین فئتین من امتی...»؛ ((2))

روایت شماره 2982 نیز در «کتاب الخراج؛ باب فی بیان مواضع قسم الخمس وسهم ذی القربی».((1))

روایت شماره 2980 را نیز می توان به شمار آورد.((2))

ص: 267

نیز روایت 4213 را که در فضائل فاطمه÷ گذشت، می توان یک روایت شمرد.((1))

روایت 4290 را می توان یک روایت در فضیلت اهل بیت علیهم السلام دانست.((2))

روایت 4282 و 4283، دو روایت در فضیلت اهل بیت علیهم السلام .((3))

ص: 268

ص: 271

ص: 272

ص: 273

پس از این باب، ابواب دیگری آمده که در آنها فضائل امام× دیده می شود؛ که روی هم 20 حدیث است که البته چندتای آن از نظر متن نزدیک به هم اند و می توان آنها را تکراری دانست((1)).

یکی از این حدیث ها افزون بر فضیلت امام×، دربر گیرنده فضیلتی برای حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین علیهم السلام نیز

نیزهست.

حدیث این چنین است:

3733- «... أنّ النبیّ|، أخذ بید حسن وحسین، قال((2)): من أحبّنی هذین وأباهما واُمّهما، کان معی فی درجتی یوم القیامة»((3))

این حدیث صحیحی است؛ راویان آن ائمه اطهار علیهم السلام هستند؛

حدیث دیگری از این احادیث چنین است:

3721- «... کان عند النبیّ طیرٌ، فقال: اللهمّ ائتنی بأحبّ خلقک إلیک، یأ کل معی هذا الطّیر»، فجاء علیّ فأکل معه»((4))

ص: 274

روایت شماره 3300 را نیز می توان بیانگر

یکی از فضائل امام× دانست:

«... قال((1)): فبی خفّف الله عن هذه الأمّة»((2))

روایت دیگر در مناقب سلمان فارسی است که دربر گیرنده فضیلتی برای امام× نیز هست:

«... إن الجنّة تشتاق إلی ثلاثة: علیّ وعمّار وسلمان»((3))

روایت شماره 1704 در «أبواب الجهاد؛ باب [ما جاء] من یستعمل علی الحرب» آورده است:((4))

روایت شماره 3090:

«... بعث النبیّ| ببراءة مع أبی بکر، ثمّ دعا فقال: «لا ینبغی لأحدٍ أن یُبلّغ هذا إلاّ رجلٌ من أهلی»؛ فدعا علیّا

ص: 275

فأعطاه إیّاها»؛((1))

روایت شماره 3819؛ «ابواب المناقب؛ باب مناقب أسامهًْ بن زید((2)) رضی الله عنه» نیز به همین مضمون آمده است.

در «أبواب تفسیر القرآن»، تفسیر سوره احزاب، روایات شماره 3205 و 3206 نیز نقل شده است.((1))

روایت شماره 3878 نیز در زیر عنوان «باب فضل خدیجهًْ رضی الله عنه» دیده می شود که گذشته از اینکه فضیلتی برای ام المؤمنین خدیجه÷ است، فضیلتی برای ام الأئمه علیهم السلام نیز هست:

«حسبک من نساء العالمین: مریم بنت عمران وخدیجة

ص: 277

بنت خویلد وفاطمة بنت محمد وآسیة امرأة فرعون»((1))

ابو عیسی می گوید: «هذا حدیث صحیحٌ».

در اینجا باید گفت که هرآنچه در فضیلت حضرت خدیجه است در فضل حضرت فاطمه÷ نیزهست چرا که این دختر از آن مادر است؛ مانند روایت 3876 (3979، چاپ دارالفکر بیروت).

روایت شماره 3893 در «باب فضل ازواج النبیّ|» آمده است: «... ثم أخبرنی أنی سیّدة نساء أهل الجنّة ...».((2))

در روایت شماره 3819 نیز آمده است:

«أیّ أهلک أحبّ إلیک؟ قال: فاطمة بنت محمّد»؛ (ابواب المناقب؛ باب مناقب أسامه بن زید((3)) رضی الله عنه.)

ص: 279

ص: 280

ابو عیسی، پس از این باب روایات دیگری را نیز در فضائل ایشان آورده است که تعداد آنها به نه روایت می رسد؛ که می توان پنج روایت را از فضائل دانست که سه روایت در فضیلت هر دوی ایشان، یک روایت درباره امام حسن× و یک روایت درباره امام حسین× است؛((1))

(أبواب الأدب؛ باب ما جاء فی العدهْ).

ص: 281

یک روایت نیز در «ابواب الطب؛ باب [کیف یعوذ الصبیان]» در فضیلت هر دو امام‘ است؛((1))

دو روایت نیز در «أبواب الأضاحی؛ باب

الأذان فی أذن المولود وباب [العقیقهْ بشاهْ]» در فضیلت سبط اکبر× است؛((2))

یک روایت هم از «أبواب الأدب؛ باب ما جاء فی رکوب ثلاثهًْ علی الدابهْ»، درباره هر دو امام‘ است.((3))

ص: 282

دو حدیث نیز در «أبواب الفتن؛ باب ما جاء فی المهدی» آمده است که می توان آن را هم از فضائل اهل بیت علیهم السلام و هم از فضائل حضرت مهدی× دانست:((1))

در «أبواب کتاب التفسیر»، تفسیر سوره احزاب روایتی در فضیلت اهل بیت علیهم السلام و روایتی در فضیلت حضرت علی و حضرت فاطمه و امام دو حدیث نیز در «أبواب الفتن؛ باب ما جاء فی المهدی» آمده است که می توان آن را هم از فضائل اهل بیت علیهم السلام و هم از فضائل حضرت مهدی× دانست:((2))

در «أبواب کتاب التفسیر»، تفسیر سوره احزاب روایتی در فضیلت اهل بیت علیهم السلام و روایتی در فضیلت حضرت علی و حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین علیهم السلام آمده است.((3))

ص: 284

در تفسیر آیه 23 سوره شوری {قل لاّ أسئلکم علیه أجرا إلاّ المودّة فی القربی}، نیز روایتی در فضیلت اهل بیت علیهم السلام نقل شده است.((1))

در تفسیر آیه مباهله از سوره آل عمران نیز روایتی در فضیلت حضرت علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین علیهم السلام نقل شده است.((2))

ص: 285

این روایت نیز، از فضائل اهل بیت علیهم السلام به شمار می آید.((1))

همچنین روایت شماره 482 از «أبواب الصلاهْ؛ باب ما جاء فی صفهْ الصلاهْ علی النبیّ|»، بیانگر فضائل اهل بیت علیهم السلام است.((2))

چهار روایت در باب فضل نبی| آمده که همگی در فضیلت اهل بیت علیهم السلام به شمار می آید.((3))

ص: 286

در روایت سوم آن آمده است: «... فأنا خیرهم نفسا...»؛ باید گفت خداوند در قرآن علی× را نفس رسول| خوانده است.

حدیث شماره 2154 از «أبواب القدر؛ باب إعظام أمر الإیمان بالقدر» در فضیلت اهل بیت علیهم السلام است:

«...ستّة لعنتُهم لعنَهم الله وکلّ بنیّ کان: الزائد فی کتاب الله و المکذّب بقَدَر الله والمتَسلّط بالجبروت لیُعِزَّ بذلک من

ص: 287

أذلّ الله و یذلّ من أعزّ الله والمستحلّ لحُرَم الله والمستحلّ من عترتی ما حرّم الله والتارک لسنّتی»((1))

مناقب دیده نمی شود، ولی در لابه لای کتاب های دیگر و به مناسبت های گوناگون فضائل اهل بیت علیهم السلام ذکر شده است.((1))

ولی در «کبری» این چنین نیست. این کتاب برای نخستین بار در سال 1411 هجری قمری (1991 م)، به وسیله ی «دار الکتب العلمیّهْ» در بیروت چاپ شده است و بار دیگر «مؤسسهْ الرسالهْ» نیز آن را به چاپ رسانده است. پس از چاپ «کبری» همین کتاب را نیز از صحاح می دانند؛ هرچند که مشهور همان «مجتبی» یا «صغری» است.

«عبدالغفار سلیمان البنداری»، محقق نخستین چاپ «کبری» می گوید:

«... أما بعد ... فالیوم أشرقت الدنیا بمولد هذا

المصنّف الکبیر ... بعد أن کان حبیسا مفقودا حینا من الزمان غائبا عن عیون أهله وذویه ... والیوم ... أهنی ء المسلمین قاطبة فی شتی بقاع الأرض أزفُّ إلیهم هذا السّفر القیم خارجا فی أحسن ثوب وأجمل حلة.

والیوم یحق لی أن أقلّب بأناملی فی الترتیب الثابت دهرا لمصنفات السنّة الستّة، کی أضع هذا المرجع القیم فی مکانه وموضعه لیکون مکانة فی مدرج الأهمیّة بین کتب السنّة الخامس، ولیصبر بکل فخر وجدارة ترتیب کتب السنّة الجدید فی صحیفة تاریخیة یشهد الزمان مولدها الآن هو:

1- صحیح البخاری ...؛

ص: 289

2- صحیح مسلم ...؛

3- سنن أبی داود ...؛

4- سنن الترمذی ...؛

5- السنن الکبری ...؛

6- المجتبی ...؛

7- سنن ابن ماجة»((1)).

باید گفت به سختی بتوان این دیدگاه را مورد پذیرش بیشتر دانشمندان دانست. در جای دیگر می خوانیم:

«... فإن کتاب «السنن الکبری» للامام النسائی أحد الکتب الستّة الأصول...»((2)).

در بخش نخست، درباره اینکه آیا «مجتبی» از مصنفات خود نسائی است یا اینکه از شاگردش «ابن السُّنّی» است، سخن به میان آمد؛ برای بیشتر دانستن درباره این چالش می توان به پیشگفتار «حسن عبد المنعم شَلبی»، پژوهشگر «کبری» روی آورد. او پژوهشگرانه می گوید «مجتبی» نیز کار نسائی است و ابن السنی تنها راوی «مجتبی» است.((3))

ص: 290

باید گفت: آنچه از کتاب ها ستّه است «مجتبی» است و نه «کبری». از سده های گذشته مجتبی را پنجمین کتاب از صحاح می دانسته اند به ویژه اینکه «کبری» نیز در دسترس نبوده و آنچه را دانشمندان دانش حدیث داشته اند همان «صغری» بوده است.((1)) از این رو در اینجا به «مجتبی» پرداخته می شود.