دشت خرم: دیوان میرزا عباسعلی اصفهانی متخلص به خرم

سخن دانشنامه تخت فولاد

تخت فولاد سرزمین مقدّسی است که از دیر زمان مورد نظر علمای دین، عرفا، حکما و دانشمندان بوده و از شاخصه های هویّت اسلامی جهان اسلام و تشیّع و از نشانه های دینی و ملی مردم اصفهان می باشد. جاذبه های معنوی ، تاریخی و هنری این مزارستان آن را به یکی از بهترین مکان ها جهت جذب زائران مشتاق و توریست های ، داخلی و خارجی نموده است.

پس از دستور مقام معظم رهبری و تأکید علمای بزرگ شهر مبنی بر حفاظت و عمران تخت فولاد و گلستان شهدا، در دوره های گوناگون به ویژه در دوره اخیر، شهرداری اصفهان در کنار عمران تکایا و ساماندهی بافت تاریخی این مزارستان همچون بازسازی و مرمت و عمران اساسی گلستان شهدا ، تکایای خواجویی، فاضل اصفهانی، میر فندرسکی، درویش عبدالمجید طالقانی، بروجردی، ریزی، آقا محمد بیدآبادی، جهانگیر خان قشقایی، مهدوی، آغا باشی، کازرونی، صاحب روضات و ایجاد تسهیلات جهت استفاده زائران در بخش فرهنگی نیز اقدامات فراوانی انجام داده است که اهم آن ها عبارتست از:

1- تشکیل کار گروه علمی تحقیقاتی جهت تدوین دانشنامه تخت فولاد در پنج جلد.

2- تشکیل کار گروه مشاوران فرهنگی جهت تحلیل، بررسی و پیش برد اهداف فرهنگی.

3- چاپ کتاب با موضوع تکایا و آثار شخصیت های مدفون در این مزارستان ازجمله:

- ضیاءالقلوب(مباحثی درامامت)، تألیف محمدبن عبدالفتاح تنکابنی (فاضل سراب)

- تخت فولاد اصفهان ، تألیف سید احمد عقیلی .

- بزمگاه دلبران، تاریخچه گلستان شهدا، تألیف اصغر منتظرالقائم.

- دانشمندان و بزرگان اصفهان، تالیف سید مصلح الدین مهدوی ، تصحیح و اضافات و تحقیق رحیم قاسمی و محمد رضا نیلفروشان، دو جلد.

- مجموعه مقالات همایش فاضل سراب و اصفهان عصر وی، به همّت اصغر منتظرالقائم.

ص:5

مقدمه

معاصران خرّم

از جمله شعرای معاصر و معاشر او می توان به میرزا سلیمان خان رکن الملک متخلّص به خلف و پرتو، مسکین، افسر، الفت، آشفته، بقا و مانی، مُنعم، اشتها، همایون بروجردی و... نام برد چنانکه در قصیده ای به مناسبت ضیافتی در منزل او نام هفت تن از شعرای یاد شده را بیان می کند امّا بیشترین ابراز ارادت او نسبت به میرزا سلیمان خان رکن الملک متخلّص به «خلف» بوده است.

در بین غزلیات او ااره ای به انجمن شعرا شده ولی از اینکه در کدام انجمن های عصر خود شرکت می کرده است اطلاع دقیقی وجود ندارد.

خانواده خرّم

پیرامون خانواده مرحوم خرّم در هیچ تذکره یا اثر مکتوب مطلبی بیان نشده است حتی نام پدر او را به استناد سنگ مزار او در تکیه صاحب روضات هالوکاظم لنبانی در این گفتار نقل نمودیم. و در مورد فرزندان او به استناد ابیاتی که در پایان نسخه ی

ص:14

ممدوحان خرّم

در دیوان مطبوع دشت خرّم و نسخه ی خطی او ممدوحان متعدّدی مشاهده می شود که از جمله می توان به مدح ناصرالدّین شاه قاجار و مدح مسعود میرزا ظلّ السّلطان حاکم وقت اصفهان اشاره نمود. ناگفته نماند که مدح مسعودمیرزا بصورت مبسوط و مفصّل نیست و صرفاً در برخی غزلیات نامی از او برده شده است.

در پایان نسخه خطی چندین قطعه و قصیده در مورد کشته شدن ناصرالدین شاه آورده است.

امّا بیشترین مدح او درباره ی میرزا سلیمان خان فارسی(شیرازی) ملقّب به رکن الملک و متخلّص به «خلف» مشاور و معاون ظلّ السّلطان است که علاوه بر چندین قصیده ترکیب بندی ده بندی که هر بند از 11 بیت ترتیب یافته است که جمعاً ابیات آن هم عدد با نام ابجدی علی علیه السلام یعنی 110 می شود و در ردیف تمامی ابیات کلمه ی بخت را ردیف قرار داده است.

از دیگر ممدوحان او فقیه والامقام آقا نوراللّه نجفی و سیّد محمّدباقر شفتی

ص:15

وفات خرّم

در سال وفات مرحوم خرّم نی اختلافاتی مشاهده می شود زیرا تنها اثر مکتوبی که به سال وفات او اشاره کرده است کتاب مزارات مرحوم مهدوی است که سال وفاتش را 1331 هجری قمری درج نموده و بر اساس سال تولّدی که قبلاً اشاره نمودیم عمر او بالغ بر 97 سال می شود. 97 = 1234 - 1331

در حالی که بر اساس اطلاعات مکتوب بر سنگ مزارش که آن سنگ در تاریخ 10/2/1342 توسط نوه ی او ابراهیم بن محمدتقی بر مزار او نصب گردیده سال وفات او را 1324 قمری نوشته است. بر اساس این تاریخ عمر او بالغ بر 90 سال می شود و هفت سال اختلاف در عمر او وجود دارد. 90

ص:16

سخن مصحّح

در پایان جا دارد از بذل عنایت عزیزانی که این حقیر را در تصحیح و تدوین این دیوان با راهنمایی های خود یاری رسانیدند، از جمله جناب آقای دکتر اصغر منتظرالقائم، مسؤول تدوین دانشنامه تخت فولاد؛ آقای مهندس حمیدی، مدیر محترم مجموعه تاریخی - فرهنگی و مذهبی تخت فولاد و آقایان سیّد احمد عقیلی و حمید خلیلیان و جناب آقای محمدحسین رجایی از نوادگان مرحوم خرّم و آقای جنتیان که انتشار این اثر را به عهده داشتند تقدیر و تشکر نمایم.

بدیهی است ارائه ی هر اثری خالی از اشکال و نقصان نیست از این رو از خوانندگان گرامی و شعرا و ادبای ارجمند استدعا دارم اشکالات احتمالی را به این حقیر ارائه فرمایند. امید است این کوشش مورد توجّه و رضایت خداوند متعال قرار گیرد. ان شاءاللّه.

علیرضا لطفی

(حامد اصفهانی)

22/9/86

ص:18

بخش غزلیات

نخواهد گشت آسان بر تو حلّ عقد مشکلها

نخوانی تا که درس عشق و ننشینی به محفلها

نخواهد گشت آسان بر تو حلّ عقد مشکلها(1)

زمین دریا شد از آب دو چشمم، مردم آبی

از این پس آشنا کردند با سُکّان ساحلها

گر از تو درد دل دارم نگویم با کسی زیرا

که بی مهرت نمی بینم میان سینه ها دلها

عجب دارم ز گِلهایی که خُمّ می شده گویا

زخاک پاک طینت ها مخمّر گشته آن گلها

دلم شد بسته ی زلفت به آیینی که صیّادان

پس از کشتن فرو بندند بر فتراک بسملها

رهی دور و درازی باشدم در پیش و حیرانم

که تنها چون کنم در وقت رفتن طیّ منزلها

مه محمل نشین من سفر کرد و به دل گفتم

که من هم کاش بودم از شترداران محملها

به قتلم گرچه گردیدند خوبان متّفق امّا

گناه از جانب من بود بی جُرمند قاتلها

نه تنها خرّم از عشق تو مجنون گشت در عالم

که از این غم بسی دیوانه گردیدند عاقلها

ص:27

به دست آر ز یک جام می دل ما را

بگیر ساقی مجلس به دست مینا را

به دست آر ز یک جام می دل ما را

اگر ز شهد لبت کام خود مگس یابد

به دل دگر نکند آرزوی حَلوا را

چو کرد لشگر عشق تو جای در جانم

شکیب نیست دگر جان ناشکیبا را

جفای عشق به جایی رساند کار که کرد

گدای راه نشین عاقبت زلیخا را

نظر به نیکی خود با بدان مکن که خدا

بیافریده ز یک جنس زشت و زیبا را

سخن به وصف تو موزون اگر شود نیکوست

وگرنه فایده ای نیست نطق گویا را

به جز من و تو که دیده که طفل نادانی

مطیع خود کند اینگونه پیر دانا را

بیا به میکده یک چند و واگذار به خود

فقیه مدرسه و موبد کلیسا را

تو را رقیب جدا ساخت آخر از خرّم

گرفت عاقبت از دست طفل خُرما را

ص:28

اگر نمی دهی ام پس ببُر زبان مرا

بده تو بوسی و شیرین بکن دهان مرا

اگر نمی دهی ام پس ببُر زبان مرا

گرفت قابض ارواح چونکه جان مرا

کنید زین خبر آسوده دلستان مرا

حدیث عاشقی ام یک کتاب گردد اگر

مورّخان بنویسند داستان مرا

طلب کند زر اگر گویم ار تهیدستم

به زیر چوب کند سکّه استخوان مرا

فراق یار خلاصیش مرگ باشد و بس

خدا خلاص کند از فراق جان مرا

فروخت هیزم تر بس که مدّعی بر من

ز دود ساخت سیه روز دودمان مرا

منم به باغ جهان مرغ بال سوخته ای

که برق حادثه سوزانده آشیان مرا

کسی که چشمه ی خون نیست باورش که بود؟

به چشم او بنما چشم خون فشان مرا

شنیدم از کفنی این سخن که زال اجل

ز دوک چرخ و فلک رشته ریسمان مرا

چگونه شکر خدا را کنم که در همه عمر

ز سرد و گرم رسانیده آب و نان مرا

اجل به خانه ی خرّم چو آمدی روزی

به هیچ کس ننمایی دگر مکان مرا

ص:29

تا از وفا نوازد عشّاق بینوا را

یارب وفا عطا کن آن شوخ بی وفا را

تا از وفا نوازد عشّاق بینوا را

از چشم بد نکردیم هرگز نظر به خوبان

آیا چه شد که از چشم انداختند ما را؟!

از جرم خوردن می ای شیخ بگذر از من

کز بهر دفع دردم خوردم من این دوا را

اوّل به عاشق خود یاری جفا نمی کرد

آیا کدام ظالم بگذاشت این بنا را؟

گوهر ز بحر طبعم می آورم به بازار

تا مشتری که گردد این جنسِ بی بها را

ای پادشاه خوبان شُکرانه ی تجمّل

دریاب از عدالت درویش بینوا را

گر می کنی عبادت مقبول و بی ریا کن

کایزد نمی پسندد طاعات با ریا را

چون بی حیاست عاشق رسوا شود غمش نیست

رسوا مکن خدایا معشوق باحیا را

خرّم، به روز وصلش باش از گناه قانع

ز اندازه ی گلیمت مگذار بیش پا را

ص:30

تا با تن لاغر نکشم بار گران را

خواهم که فدای تو نمایم سر و جان را

تا با تن لاغر نکشم بار گران را

نخجیرگه روی تو را آهوی چشمی است

کاو از نگهی صید کند شیر ژیان را

برخیز کز اوّل به کناری بنشینیم

وآخر پی قتلم تو فروبند میان را

گویند به من خلق، زبان بند ز گفتار

با آن لب و دندان نتوان بست زبان را

از بس که غم هجر تو خوردم شده ام پیر

آری غم هجران بکند پیر جوان را

سودای تو تا کرد مکان بر سر خرّم

دیگر نخورد هیچ غم سود و زیان را

ص:31

بگو که می کشد این کار عاقبت به کجا؟

غزل قافیه لزوم مالایلزم(1)

ز هجر و وصل توام در میان خوف و رجا

بگو که می کشد این کار عاقبت به کجا؟

نترسم ار بدهم جان ز هجر، از آن ترسم

که من بمیرم و گویند فوت شد ز فجا

ز خاص و عام خجالت مکش تَکلّم کن

که تُرّهات تو، به باشد از کلام بجا

سخن بگوی و مگو خیرو شر نمی گویم

که خوش بود سخنت خواه مدح و خواه هجا

بنوش باده و از لوث آن مکن پرهیز

وز آب توبه بکن همچو خرّم استنجا

ص:32

این دِین را ز گردن خود می کنم ادا

سر را به پای یار کنم عاقبت فدا

این دِین را ز گردن خود می کنم ادا

گر تیرم افکنی تو، نترسم از آن ولی

ترسم خدا نخواسته از من کند خطا

اوّل کسی که کشته ی عشقت شود منم

کارم از ابتدا تو رسانی به انتها

دفع رَمَد ز خاک کف پای یار کن

زیرا که آن به فایده باشد چو توتیا

بس دست و پا زدم به وصالش ولی چه سود؟

کز شدّت فراق فتادم ز دست و پا

بی کعبه ی حضور تو مجلس صفا نداشت

از سعی مقدم تو کنون یافته صفا

مَنعم مکن اگر کنم اندیشه از رقیب

زیرا که هست در دل سگ کینه ی گدا

خون جهان بریز که از چون تو قاتلی

هرگز کسی نمی طلبد وجه خون بها

خرّم به کار خویش خدا را بخوان مدام

چون کودکی که گرید و گوید خدا خدا

پرسیدم از خرد که در این شهر مرد کیست؟

گفت آن کسی که نام و نشان دارد از وفا

خان وزیر میرزا محمّد که گاه جود

بر گوش او ز غیب رسد بانک مرحبا

ص:33

بهر یک پیمانه پیمایم ره میخانه را

غزل ذو مطلعین(1)

پاره خواهم کرد زین پس سبحه ی صد دانه را

بهر یک پیمانه پیمایم ره میخانه را

در بهای باده دادم ملک و باغ و خانه را

هرچه دارم می فروشم می خرم میخانه را

حیف باشد ساعتی پیمانه ام خالی بود

تا شود پیمانه ام پُر، پُر کنم پیمانه را

هرکه عاشق شد شود دیوانه امّا عشق او

هست آن عشقی که عاقل می کند دیوانه را

خانه ی دل ساختم خالی برایش گفت من

خانه ی آباد می خواهم نه این ویرانه را

شمع روی تو اگر روشن شود در مجلسی

غیرتم آتش زند بال و پر پروانه را

در به روی آشنا بندی و گویی خلوت است

تا که در خلوت بیاری مردم بیگانه را

نیست حاجت شانه...(2) عود و آبنوس

موی خوشبوی تو خوشبو می کند هر شانه را

گرچه خرّم هست شاگردی ز استادان شعر

لیک او هم خوب گوید شعر استادانه را

ص:34

فدای او کنم از شادی آن ساعت دل و جان را

اگر بینم ز چشم خویش یکدم روی جانان را

فدای او کنم از شادی آن ساعت دل و جان را

بدین شکل و شمایل زاهدی کو آن صنم بیند

ندانم چون کند آن مرد مؤمن حفظ ایمان را

مرا دعوت مکن ناصح به سوی شهر از صحرا

که عاقل شهر را خوش دارد و مجنون بیابان را

اگر آتش زند در هند، هندو مرده ی خود را

تو آتش می زنی زنده به ایران هر مسلمان را

تو این آشوب کافکندی به شهر اصفهان، ترسم

کزان آگاه گردانند اهل یزد و کرمان را

متاع حُسن تو اکنون رواج و قیمتی دارد

به جز این جنس رونق نیست دیگر هیچ دُکان را

کنی تا چند خرّم عاملی و خدمت دیوان

رها کن شغل دیوان را بده ترتیب دیوان را

ص:35

تا به نگاهی آن جوان، باز کند جوان مرا

پیرم و خواهم این قدر، مرگ دهد امان مرا

تا به نگاهی آن جوان، باز کند جوان مرا

نقل و وصال تو مرا طرفه حکایتی بود

هیچ مگو به غیر از آن قصّه و داستان مرا

نیست به جسم زار من گوشت ز لاغری دگر

زخمی اگر زند رسد کارد به استخوان مرا

از لب مؤمن و شقی غیر حدیث عاشقی

سود نمی دهد دگر صحبت این و آن مرا

آنچه به من ز خوب و بد، گفت نگفتمش چرا

بس که سکوت کرده ام یافته بی زبان مرا

محمل یار از سفر، گر برسد چه فایده؟

منع کند ز دیدنش، غیرت ساربان مرا

قصد هلاکم ار کند یار ز کینه فی المثل

زیر زمین اگر روم خصم دهد نشان مرا

خوان عطا چو گُستری از ره بنده پروری

بر سر خوان خود شبی تو ز کرم بخوان مرا

خرّم زار در دعا گفت چنین که ای خدا

گر به من او نمی رسد زود به او رسان مرا

ص:36

عمر برو برو برو مرگ بیا بیا بیا

غزل مدحیه

روزی ما نمی رسد در خور زندگی ما

عمر برو برو برو مرگ بیا بیا بیا

گفت پری رخی به من عشق که می کشد تو را؟

از سر شوق گفتمش عشق شما شما شما

شرم به روی هر کسی نیست بخوان تو عاقلش

تابع عقل هر کسی هست حیا حیا حیا

گفت یکی چه می کنی با اَلَم گرسنگی

گفتمش از صمیم دل شکر خدا خدا خدا

طاعت خُفیه خوش بود زانکه عیان به مسجدی

بُردن بوریا دهد بوی ریا ریا ریا

طالب علم گشته ام کامده ام به مدرسه

جهل برو برو برو علم بیا بیا بیا

گِرد عذار تو اگر سرزده خط غمین مشو

کز پس هر تعیّشی هست عزا عزا عزا

کرده عصا به پیری ام یاری و دستگیریم

چونکه ز مال دست من گشته عصا عصا عصا

داده به ما و تو خدا مال زیاد و فقر پُر

مال به تو به تو به تو فقر به ما به ما به ما

بر در دوست خُرّما حلقه بزن به نیم شب

گفت اگر که کیستی؟ گو که گدا گدا گدا

جایزه گر عبا شود جایز و خوش نما بود

زانکه قوافی از او قضا گشته عبا عبا عبا

ص:37

از صحبت بیهوده نگهدار زبان را

ای پیر ملامت مکن از باده جوان را

از صحبت بیهوده نگهدار زبان را

زاهد اگر آید سوی میخانه ز مسجد

آن وقت ببیند کرم پیر مغان را

بازار جمال تو ز بس یافته رونق

هر حُسن فروشی ز حسد بست دکان را

نخجیرگه روی تو را طرفه غزالی ست

کان از نگهی صید کند شیر ژیان را

عُشّاق نترسند ز جان زآنکه ندانند

این بوالهوسان قدر سر و قیمت جان را

از ملک جهان باغچه ای من نخریدم

بی نقد عمل چون بخرم باغ جنان را

گمنام از آنم که فلک از ره کینه

گمنام کند مردم با نام و نشان را

دل تنگم از این غُصّه من از بس که برم رشک

کآیا که ببوسد لب آن تنگ دهان را؟

سودای تو تا کرد مکان بر سر خرّم

دیگر نخورد هیچ غم سود و زیان را

گر لطف شهنشاه شود شامل حالش

بیرون کند از دل پس از این غُصّه ی نان را

آن شاه که از حکم روان جانب انهار

ممنوع کند از جریان آب روان را

دارای جهان ناصرالدین شاه که وقعی

در حضرت او نیست سلاطین جهان را

ص:38

عجب تر اینکه دهد مشک بوی موی تو را

گل و گلاب عجب می دهند بوی تو را

عجب تر اینکه دهد مشک بوی موی تو را

سیاحت همه روی زمین اگر بکنم

یقین نه روی تو را بینم و نه کوی تو را

به هوش باش و به مستی سرِ کسی مَشِکن

مباد سنگ قضا بشکند سبوی تو را

کرم بکن که کرم عزتت بیفزاید

طمع مکن که طمع ریزد آبروی تو را

مکش تو منّت مشّاطه را که خال و خطش

نمی کند به از این عارض نکوی تو را

ندیده روی تو را دیده ی کسی به جهان

پس از چه روی کند هر که جستجوی تو را؟!

بگفتگوی جمال تو عمر گشت تمام

ولی تمام نکردیم گفتگوی تو را

نه دوستی تو معلوم شد و نه دشمنی ات

نکرد فهم کسی درک طبع و خوی تو را

امید و آرزوی مرگ من چو در دل تست

خدا برآورد امّید و آرزوی تو را

نجات خویش کنون خرّم از اجل بطلب

گرفته لشگر غم چونکه چار سوی تو را

ص:39

خوش دلیم از باختن، چون دست و دل بازیم ما

گر به نَرد عشقِ خوبان دست و دل بازیم ما

خوش دلیم از باختن، چون دست و دل بازیم ما(1)

تا غلامی تو را ای خواجه کردیم اختیار

در میان خلق زین منصب سرافرازیم ما

با وجود تو به عالم ناز خوبان کی کشیم؟!

ناز کن بر ما که بر ناز تو می نازیم ما

گر بدِ ما می کشان را گفت زاهد باک نیست

زانکه پیش با تمیزان خوب و ممتازیم ما

از پی خوبان روان گردیم دایم در سفر

گاه یزد و گاه کرمان، گاه شیرازیم ما

پادشاهان در بیابان می روند از بهر صید

از پی صیدی به شهر اندر تک و تازیم ما

راز ما گر فاش گردیده ز چشم ما مبین

زانکه رسوای جهان از اشک غمّازیم ما

گر به نقد جان، خرم بوسی ز شوخی، مردمان

از طمع گویند خرّم با تو انبازیم ما

ص:40

گر زیرکی معلوم کن ز آغازِ کار انجام را

در مجلسی کز ابتدا بشکست ساقی جام را(1)

گر زیرکی معلوم کن ز آغازِ کار انجام را

شد ظاهر و باطن یکی از باده ی صافی مرا

زاهد چه داند صافی رندان دُردآشام را

واعظ که منع میکشان در مسجد و منبر کند

کی ره بود در میکده آن عام کالانعام را

کردی به پیش هر کسی بدگویی ما را بسی

از سرزنش باشد چه غم رسوای خاص و عام را

افتاده در پیری مرا عشق گل اندامی به سر

کز خنجر مژگان کِشَد در خون دو صد بهرام را

مردان با نام و نشان رفتند یک یک از میان

دیگر که آرد بر زبان نام من گمنام را؟!

هر دم ز عشق آن دهان، شیرین زبانی می کنم

تا آن شکر لب کی دهد کام من ناکام را

روی دلارام ای پسر آرام دل باشد بسی

گر تو دلارامی چرا از دل بری آرام را؟!

عهد تو با ما پیش از این محکم تر از امروز بُد

آیا دگر خواهیم دید آن عهد و آن ایّام را؟!

از آتش عشق بتان چون دیگ جوشیدم بسی

تا آنکه همچون پختگان پختیم طبع خام را

زین عاملان سنگدل هستند جمعی تنگدل

کو آنکسی کز ظلمشان آگه کند حُکّام را

ص:41

که با این یار و این منزل نخواهم حور و مینو را

غزل ذومطلعین

گذشتم از جنان جُستم چو یار و منزل او را

که با این یار و این منزل نخواهم حور و مینو را

نمی خواهم کشد نقّاش نقش صورت او را

که می ترسم به روی او کشد شمشیر ابرو را

به چشم آید ز نادانی چو طفل شیرخوار امّا

چنان داناست او کز ماست بیرون می کشد مو را(1)

به صد جان می فروشد بوسه و آن هم به سنگ کم

ندانم از کجا آورده این سنگ و ترازو را

بُتی مرغ دلم بگرفت و کرد او را رها گفتا

که عنقایی نکرده صید گنجشک و پرستو را

ز بی آسیبی یوسف به چاه افتادن و زندان

مُبرهن شد خدا هم دوست دارد روی نیکو را

به طرز کس نگویم شعر من اِلّا به سبک خود

اگرچه کرد حافظ اقتباس طرز خواجو را

ندارد قوّت زانو به پیری خرّم محزون

کزین غصّه ستون سر کند پیوسته زانو را

ص:42

باشد به ذات پاک امّید نجات ما

گر پاک دامنی تو بود پاک ذات ما

باشد به ذات پاک امّید نجات ما

آبای ما ز عشوه ی این دهر زن صفت

کردند ترک شوهری اُمّهات ما

هر کس به حّجتی ز تو شد حاجتش روا

چون شد که یک قلم ننوشتی برات ما؟

تاری اگر ز طُرّه ی تو شانه بگسلد

گردد از این مقدّمه قطع حیات ما

جز وصف خالت ار بنویسیم نقطه ای

بی آب و رنگ باد مداد و دوات ما

گر در میان کعبه بُت خویش بنگریم

کعبه شود ز دیدن او سو منات ما

خرّم، به پیش سیم تنان گو سخن ز زر

زیرا که کم بود ز تره تُرهّات ما

ص:43

از هرچه هست و نیست بود یار بس مرا

تا یار هست نیست تمنّا ز کس مرا

از هرچه هست و نیست بود یار بس مرا

یک جام باده گر برسد هست بس مرا

چه نو، چه کهنه، تازه شود زان نفس مرا

بگذشته چون گذشت هم آینده بگذرد

بیجا بود ملاحظه ی پیش و پس مرا

صیّاد بس نبود گرفتاریَّم که تو

بی همنفس گذاشته ای در قفس مرا؟

هر شب که یار همنفسم نیست تا سحر

ناله رفیق و آه بود همنفس مرا

بر کاروان نمی رسم امشب مگر ز راه

انداخته است دور صدای جرس مرا

من آن گریز پای غلامم که گر به هیچ

بفروشی ام دگر نخرد هیچ کس مرا

من مست و نیمه شب و شحنه به راه، اگر

بیرون روم ز خانه بگیرد عسس مرا

یک خواب خوش بهار نکردم چرا که نیست

آرام شب ز پشّه و روز از مگس مرا

عرض غلامت این بود ای خواجه گر به تو

ناخدمتی شود نفروشی به کس مرا

خواهم ز غُصّه مرکب چوبین شوم سوار

تا در برد ز عرصه ی دهر آن فرس مرا

امروز خرّم ار گنهی می کنم چه باک

فردا شوند آل علی دادرس مرا

ص:44

آن به که ز خوردن بکشد دست هوس را

چون رخصت و راهی به عسل نیست مگس را

آن به که ز خوردن بکشد دست هوس را

یک حرف تو از من نشنیدی بده انصاف

تا کی شنوم بهر تو حرف همه کس را؟

یک صید نکردیم به نخجیرگه عشق

هر چند دواندیم در آن دشت فرس را

تا همنفسم می شود آن شوخ رقیبش

آید که به من تنگ کند راه نفس را

نه قافله ای آمد و نه محمل جانان

از دور همی می شنوم بانگ جرس را

شب بی گه و من مست گر از خانه در آیم

ترسم کسی آگاه کند میر عسس را

صاحب نفسی نیست دراین شهر خدایا

تا دفع کند درد من تنگ نفس را

عاقل نگرد پیش و پس کار خود امّا

عاشق نکند فکر نه از پیش و نه پس را

هر مرغِ گرفتار خلاصی طلبد لیک

خرّم بود آن مرغ که خوش کرده قفس را

ص:45

نمی آید، مبادا بنگرم روی چو ماهش را

اگر باد آورد روزی به سوی من کلاهش را

نمی آید، مبادا بنگرم روی چو ماهش را

دیار عشق خوش شهریست امّا عزم آن هرکس

کند گمراه گردد گر نداند راه و چاهش را

نگارم گر شبی خواهد بیاید در برم آن هم

رقیبان تا سحر از هر طرف بندند راهش را

اگر عاشق کشد، یارم بود چون طفل نادانی

ملک در نامه ی اعمال ننویسد گناهش را

مه من شاه خوبان و سپاهش عشوه و غمزه

بده یا رب به جنگ عاشقان نصرت سپاهش را

تویی آن شهسوار ماه رخساری که با این رخ

به هر شهری روی از عشق سازی مات شاهش را

گذشت از عمر سال و ماه چندی ای دل غافل

دریغا ما ندانستیم قدر سال و ماهش را

اگر آهی کشد خرّم ز جور تو مشو خائف

چرا نبود ز فرط معصیت تأثیر آهش را

ص:46

چون دید او که کهنه شده آستین ما

یاری ز نو گرفت بُت مه جبین ما

چون دید او که کهنه شده آستین ما

گر بی بضاعتیم چه چاره که اینچنین

روز ازل نوشته شده بر جبین ما

گردیده است صاحب خرمن، کسی که بود

در روزگار ریزه خور و خوشه چین ما

در ناز و نعمتند ز بس ماه طلعتان

رغبت نمی کنند به نان جوین ما

جم حشمتیم و محتشم از نام عاشقی

خوش اسم اعظمی شده نقش نگین ما

بی مهری زمانه چنان شد که عقد مهر

از ما بریده اند بنات و بنین ما

زاهد چو از طریقه ی خود گشت منفعل

ز آیین خود گذشت و درآمد به دین ما

از قول ما دروغ ز بس با تو گفته اند

پیش تو یاوه گشته کلام متین ما

در عرصه گاه دهر اگر ما پیاده ایم

شد صرف باده اسلحه و اسب و زین ما

خرّم، ز باده نوشی و رندی و عاشقی

غافل مشو که مرگ بود در کمین ما

ص:47

که نه کاری گرفتم پیش و نه دست نگاری را

عجب بیهوده کردم صرف، عمر و روزگاری را

که نه کاری گرفتم پیش و نه دست نگاری را

به دستم دست یاری، دست یاری را نداد آری

نمی گیرد کسی بی دست یاری، دست یاری را

من وامانده و خسته، ضعیف و دست و پا بسته

چه سان گیرم عنان توسن چابکسواری را

اگر مُردم ز هجر تو مکن دفنم که می ترسم

کنم بیزار از زاری خود اهل مزاری را

رهی دور و درازی دارم و یک بار سنگینی

سبکباران ز دوشم گو که بردارند باری را

سر کوی تو خاکسترنشین از بهر آن گشتم

که تو برداری از خاک مذلّت خاکساری را

چه شبهایی که در راهت کشیدم انتظار آخر

برآر از انتظار خود شبی چشم انتظاری را

بیا چندی به کار می کشی مشغول شو خرّم

که برداری به زور می مگر از پیش کاری را

ص:48

مطرب بزن که تا رود از چشم خواب ما

ساقی بیا که دیر شد امشب شراب ما

مطرب بزن که تا رود از چشم خواب ما

میزان عدل حق چو گذارند در میان

بی شک که از گناه بچربد ثواب ما(1)

منّت خدای را که دورویی نکرده ایم

با هر کسی یکی ست حضور و غیاب ما

ما مِی خوریم و غُصّه ی روزی نمی خوریم

چون از ممرّ غیب رسد نان و آب ما

تنها همین نه روزی ما می رسد ز غیب

هر روزه می رسد جو و کاهِ دواب ما

رسوا شدیم اگرچه ز عشق بتان ولی

باشد به جا هنوز حیا و حجاب ما

گر بگذرد حساب تو و ما در این جهان

روز حساب هم گذرد هر حساب ما

گوییم شعر و ثبت نماییم در کتاب

کز ما به یادگار بماند کتاب ما

در خاک بوتراب اگر ما شویم خاک

بهر ثواب سبحه کنند از تراب ما

خرّم رسید بر لب بام آفتاب عمر

ناگه دمی غروب کند آفتاب ما

ص:49

نه دگر پا باشد و نه عقل پابرجا مرا

بس دَواند عشق چون مجنون به هر صحرا مرا

نه دگر پا باشد و نه عقل پابرجا مرا

عشق یوسف طلعتانم چون زلیخا کور کرد

کاش کز اوّل نبودی دیده ی بینا مرا

گر روم بهر نشاط و عیش در باغ بهشت

در صف اهل جنان غم می کند پیدا مرا

غیر زحمت من که در دنیا ندیدم راحتی

از پی زحمت مگر می پرورد دنیا مرا؟!

تیغ کین چون می کشی، ما جمله گردن می کشیم

قصد تن ها کرده ای یا می کُشی تنها مرا؟!

گفتمش یک بوسه ات را من به صد جان می خرم

گفت می خواهی کنی مغبون از این سودا مرا؟

من که از یک طفل نادان می خورم دایم فریب

از چه می خوانند مردم عاقل و دانا مرا؟!

یک نگاهش کردم و چپ چپ نگاهم می کند

گر گذارم دست بر وی می کند رسوا مرا

گر کسی گوید که خرّم شعرهایت خوب نیست

گویمش دیگر مپوشان خلعت دیبا مرا

ص:50

نه دل آرام و نه جان است ما را

نه دل تا عشق جانان است ما را

نه دل آرام و نه جان است ما را

نگویم دوست جانان است ما را

که جانان دشمن جان است ما را

اگر جانان نباشد جان نخواهیم

که جانان بهتر از جان است ما را

کمر در خدمتش بندیم چون مور

که جانان چون سلیمان است ما را

به حکم یار تا فرمان پذیریم

جهان در زیر فرمان است ما را

صلاح قتلم ار دانست غم نیست

که قاتل مصلحت دان است ما را

سر و سامان کس از عاشق نخواهد

نه سر باشد نه سامان است ما را

طواف کعبه ی کوی تو کردن

به عینه عید قربان است ما را

به وصلش آنچه دندان می کنم تیز

رقیبش ریگ دندان است ما را

بساط عیش ما را چرخ برچید

به مجلس یک نمکدان است ما را

از آن زلف پریشان تو باشد

که احوالی پریشان است ما را

ز بس این دور دور ما نگردد

بسی شکوه ز دوران است ما را

زما وحشت ندارد هیچ طفلی

دعای اُمّ صبیان است ما را

جنون از شهر ما را کرده بیرون

که منزل در بیابان است ما را

نگارم شیربان ما شیر مغلول

بجز او هرکه سگبان است ما را

به ما دل دادن تو هست مشکل

به تو جان دادن آسان است ما را

بیا در خانه ی ما تا بگوییم

فلان امروز مهمان است ما را

بت ترساییِ من خوب می گفت

که خرّم شیخ صنعان است ما را

ص:51

نیست کس امّا چو من از جان خریدار شما

مشتری بسیار می آید به بازار شما

نیست کس امّا چو من از جان خریدار شما

گر شما بیزار گردیدید ای خوبان ز ما

ما نمی گردیم سیر از سِیر دیدار شما

در ازل شد سرنوشت هر که کاری تا ابد

جان فشانی کار ما شد دلبری کار شما

با بدان خوبید و با خوبان بدید از بهر چه؟!

کس نشد آگاه از اطوار و اسرار شما

سرفرازم سرشکسته نیستم در روزگار

گر سر من بشکند از سنگ دیوار شما

هرکه شد طرّار و شب رو دزد گردد عاقبت

زان سبب دل دزد گشته زلف طرّار شما

از شما خوبان نشد کس یار خرّم در جهان

از جهان او هم رود باشد خدا یار شما

ص:52

چه می شد گر خدا معدوم می کرد از جهان غم را

به عالم غم رها هرگز نخواهد کرد آدم را

چه می شد گر خدا معدوم می کرد از جهان غم را(1)

اگر غم در دل اهل جنان پیدا کند راهی

ز جنّت پیش گیرد هر کسی راه جهنّم را

فرود آید اگر غم در دل رستم کند کاری

که سازد کمتر از گرگین به روز جنگ رستم را

غم غربت، غم دوری، غم مردن، غم پیری

ببرد از خاطر من صحبت یاران همدم را

غرض غم دست رد بر سینه ی یک نفس نگذارد

چه نسوان مقنّع را چه مردان معمّم را

کند غم لاغر و باریک همچون پشّه پیلی را

کند هم بدتر از روباه پیری غم، ضیغم را

بجز غم من که در عالم ندیدم لحظه ای شادی

الهی شادتر گردان دل رندان بیغم را

گرفته لشگر انده و غم دور من محزون

کجایی ای اجل امداد کن دریاب خرّم را

ص:53

ترسم ندهند راهم امشب

آنجا که نشسته ماهم امشب

ترسم ندهند راهم امشب

این طور که دیدمش من امروز

مشکل که کند نگاهم امشب

از جور برادران چو یوسف

تا صبح میان چاهم امشب

مستیم چنان ز پا درآورد

کافتاده ز سر کلاهم امشب

از دوری تو دگر به جز مرگ

چیزی ز خدا نخواهم امشب

چشمم چو به خدّ و خطّت افتاد

مایل به گل و گیاهم امشب

ماهم چو ز در درآمد امروز

حاجت نبود به ماهم امشب

دوشینه گدا ز هجر بودم

از دولت وصل، شاهم امشب

مدّاح علی شدم که ایزد

بخشد ز کرم گناهم امشب

خرّم، نفسی نخفت از درد

از حالت وی گواهم امشب

ص:54

یک ده آباد به باشد ز صد شهر خراب

ساقیا امشب به غیر از من مده کس را شراب

یک ده آباد به باشد ز صد شهر خراب(1)

گر شرابم دیر گردد یک نفس چون مرده ام

زانکه ماهی زنده است از آب و میخوار از شراب

قطره ای می هر کجا بینم که می ریزد ز خاک

گویم از حسرت همی «یا لیتنی کُنت تراب»(2)

خواب دیدم توبه از مِی کرده ام دارم امید

نه به بیداری ببینم دیگر این را نه به خواب

روز و شب خرّم طهارت می کند از آب می

نیست زاهد تا کند از خبث این آب اجتناب

ص:55

تا رسانم بر لبش لب را رسانم جان به لب

خواهم ار بوسم لبش را خواه روز و خواه شب

تا رسانم بر لبش لب را رسانم جان به لب

سال و ماه و هفته و ایّام از عمرم گذشت

کز فراق او نه روز آسودگی دارم نه شب

گفتمش ایّام هجرت هست هفته یا که سال

گفت هست از غِرّه شعبان الی سلخ رجب

از من دیوانه ی جاهل ادب هرگز مخواه

زانکه باشد لازم و ملزوم هم عقل و ادب

خواهم از وی بوسه ای شاید دهد اذن نگاه

فی المثل از مرگ گیرم تا شود راضی به تب(1)

عکس خود بینم ز روی روشن او صبح و شام

کاینچنین آیینه ای هرگز نیارند از حلب کس نگردد اصل مند از جامه ی اطلس، مگر

هرکسی پوشد قصب او را بود اصل و نسب

آب آئین محمّد عاقبت خاموش ساخت

آتش جهل ابوجهل و لهیب بولهب گفتمش ای تُرک، خرّم جان به وصلت می دهد

گفت نه شیر شتر خواهم نه دیدار عرب(2)

ص:56

چون شد که یاد کرده ای از من عجب عجب!!

بستی کمر به کشتنم امروز بی سبب

چون شد که یاد کرده ای از من عجب عجب!!

با من چه می شود که شبی را کنی تو روز

یک شب به روزگار نگردد هزار شب(1)

ما از قماش حُسن شناسیم هرکه را

هرگز نمی رویم پی اطلس و قصب

در فعل بوسه کوش به فتوای چشم و دل

کاین کار واجب است به هرکس نه مُستحب

هرکس به روی تو نگرد عکس خویش را

دیگر چه سود کآینه آرند از حلب

گیرم شوم ادیب ز علم ادب، بگوی

با آن ادب کنم چه با طفل بی ادب

خرّم نشد فریفته ی ترکی ز صحبتت

چندانکه گفتی از عجم و خواندی از عرب

ص:57

وای بر حال کسانی که جوانند و عَزَب

من که پیرم ز غمت آمده جانم بر لب

وای بر حال کسانی که جوانند و عَزَب

بس که دارم هوس صحبت اطفال نکو

شوق دارم که به پیری بروم در مکتب

عطش هرکه شود رفع به آبی و مرا

نشود رفع عطش تا نخورم آب عنب

زشت زیبا نشود هرچه موضّع گردد

چه لباسش شود اطلس چه حریر و چه قصب

چاه خوب است که آب آورد از خود بیرون(1)

بهر عنّین(2) چه ثمر خوردن معجون یا حب

مرد بااصل و نسب را نبود نخوت و کبر

کبر و نخوت بود از مردم بی اصل و نسب

هرکه دارد ادب و فهم عزیز است نه خوار

دُب به از بی ادب است ای پسر آموز ادب

می کند هرچه ترش رویی و تلخی با من

باز باشد به سرم شوری از این شیرین لب

دوش واصل به وصالش شدم و آسودم

بهر من کاش هم امروز شود چون دیشب

می کند با همه خوش طبعی و شوخی و مزاح

چون به من می رسد از ناز کند قهر و غضب

ص:58

تا ز وصل او نصیب من چه باشد، یا نصیب

هر کسی دارد نصیبی جز من از وصل حبیب

تا ز وصل او نصیب من چه باشد، یا نصیب(1)

درد درد هجر و وصل او دوا، من دردمند

با چنین حالت نیاید چاره از دست طبیب

گشته گَردآلود سیب غبغبت از گرد خَط

یا که گردیده است ظاهر گَردِ بِهْ بَر گردِ سیب

عاشقان را درد بسیار است در عالم ولی

نیست زین بدتر که بیند یار باشد با رقیب

دل شود غمگین چو می گردد دچار زلف او

اینچنین باشد به هر جا حالت شام غریب

مهر هر کس از درون دل برون کردم ولی

از دلم بیرون نیاید تا ابد حُبّ حبیب

خرّم استدعای وصلت دارد از راه دعا

دارد امّید اجابت از خداوند مُجیب

ص:59

می دیدمت به کام دل امروز بی نقاب

نازل نگشته بود اگر آیه ی حجاب

می دیدمت به کام دل امروز بی نقاب

گیرم که روی خویش بپوشی ز چشم ما

آخر ز زیر ابر برون آید آفتاب(1)

پرورده ی عذاب فراقیم در حیات

بعد از وفات بیم نداریم از عذاب

خواهم اگر به یار نویسم کتابتی

مطلب ز بس که هست کتابت شود کتاب

گفتم کنم سؤال، جوابم نمی دهی؟

گفتا هزار بار تو را داده ام جواب

تا ما نمرده ایم بیا حال ما بپرس

بعد از...(2) چه سود که گویی تو سر حساب

دربانی جناب تو خرّم چو پیشه کرد

عالیجناب شد ز شرافات آن جناب

ص:60

به عمر خود نشناسد شمال را زِ جنوب

خوشا کسی که نباشد ممیّزِ بد و خوب

به عمر خود نشناسد شمال را زِ جنوب

گر از نژاد زلیخا از او سوال کنند

دهد جواب که او بود دختر یعقوب از انبیا شنود گر حکایتی گوید:

که خضر گشت جوان مرگ و تندرست ایّوب طلوع شمس چو از خواب او شود بیدار

گمان کند که کنون آفتاب کرده غروب

چو شاهنامه بخواند ز هر کسی پُرسد

که رستم از چه به هر جنگ می شدی مغلوب

مُخلّع ار بشود گوید ای مسلمانان

چه کرده ام که مرا شاه ساخته مغضوب؟!

بدین صفات که شد ذکر هرکه موصوف است

بود به پیش بزرگان این زمان محبوب

نصیب بی هنران دولت است و اهل هنر

همیشه هست تهی دست و مفلس و منکوب

متاع فضل و هنر هم که آورد خرّم

به چشم بی هنران تحفه ایست نامرغوب(1)

ص:61

ز بخت بد نه بِهَم می شود نصیب نه سیب

تمام سیب و بِه باغ گر مراست نصیب

ز بخت بد نه بِهَم می شود نصیب نه سیب(1)

به سیب غبغب تو مایلم نه سیب درخت

از این دو سیب به من تا شود کدام نصیب

به مکتبی که تو آیی بدین شمایل و شکل

ز خاطرش برود آنچه خوانده است ادیب

دعا کنم که رسم من به وصل تو امّید

که مستجاب کند این دعا خدای مجیب

طبیب درد مرا چون شناخت هیچ نگفت

چو مهلک است مرض گو کند چه چاره طبیب؟

میان عاشق و معشوق چون حسابی نیست

حساب ما و تو هم ماند تا به روز حسیب

بدون زیور و زیب اینقدر تو زیبایی

فغان اگر شوی آراسته به زیور و زیب

در آن شبی که شود منزلم غریبستان

رسد به داد من آن شب مگر امام غریب

ص:62

همه آباد ز آب و گل درویشان است

خانه ی شاه و گدا منزل درویشان است(1)

همه آباد ز آب و گل درویشان است

گر توانگر ز تکبّر نظری جانبشان

نکند لطف خدا شامل درویشان است

آن دلی را که نشاط و غمی از سود و زیان

نبود هیچ به عالم دل درویشان است

جُویی از مزرعه ی دهر ندارند امّید

گندم باغ جنان حاصل درویشان است

گر شود بار دگر ساحت دنیا دریا

قعر آن بحر فنا ساحل درویشان است

در شب تار چراغ ار نفروزند چه باک

روشن از شمع فلک محفل درویشان است

خاص تا عام خلایق چه غنی و چه فقیر

هرکه را می نگرم مایل درویشان است

خرّم از حلقه ی این سلسله خارج نشود

هر دیاری که رود داخل درویشان است

ص:63

بهر مشاهدان زحمات و مرارت است

تا کار شاهدان زمانه شرارت است

بهر مشاهدان زحمات و مرارت است

با ما بنای یار به شور و شرارت است

این شور و شر مقدّمه ی قتل و غارت است

کیسه مدوز از جهت سود روزگار

سودای روزگار تمامش خسارت است

ابنای روزگار به دنیا مسافرند

دنیا برای هرکه محلّ سفارت است

هر حکم می کنی تو مطیعند عاشقان

گر حکم خواجه، بنده نخواند جسارت است

گویند هر کسی که خورد می شود خراب

انصاف ده، خرابی می هم عمارت است

دست کسی عنب نکند دانه بی وضو

نفشاردش ز پای اگر بی طهارت است

حاجت به شست و شوی ندارد که جام می

زیرا نه کار شخص مُوَسوِس قصارت است(1)

در هر دیار تاجر حُسنند شاهدان

زیرا که حسن به ز متاع تجارت است

هرکس که آورد خبر مردن مرا

جان مژده می دهم که برایم بشارت است

ص:64

شیوه ی معشوق ناز و غمزه و طنّازی است

کار عاشق از محّبت روز و شب جانبازی است

شیوه ی معشوق ناز و غمزه و طنّازی است

گفتمش مُردم ز هجرت کی به وصلت می رسم

گفت وصل همچو من شوخی گمانت بازی است؟!

من به نقد جان شدم یک بوسه ات را مشتری

گو بیاید هر که را با من سر انبازی است

جامه ی زربفت بر هر قامتی شایسته نیست

زین زرّین لایق پشت سمند تازی است

در عراق و فارس هر کس شعر خرّم را شنید.

آنکه نشنیده است خواجه حافظ شیرازی است(1)

ص:65

این بوریا ز زُهد و ورع نیست از ریاست

زاهد اگر که فرش سرایش ز بوریاست

این بوریا ز زُهد و ورع نیست از ریاست

با دردمند عشق ندارد کسی حرج

«لیس علی المریض حرج» گفته ی خداست(1)

عینک زیاد اگر نکند نور چشم ما

هر جا که روی خوب بود نور چشم ماست

در دیده خاک پای تو را می کشم که آن

کُحل الجواهریست که بهتر ز توتیاست

دستم عصا شده است ز پیری و نیستی

با من مگو جوان که چرا دست تو عصاست

ای پادشه، نظر به رَعیّت مکن به قهر

گر کدخدای ده نبود بنده ی خداست

مرد شکم پرست که عاشق نمی شود

عاشق به صبح و شام لبش خشک و ناشتاست

گر دشمنی رقیب کند با من گدای

قولیست از قدیم که سگ دشمن گداست(2)

هرگز من از تو خواهش بی جا نمی کنم

خواهش اگر ز بوسه کنم خواهشم بجاست

من آنچه دل دهم به دلش وقت گفتگوی

گوید که دل به صحبت من ده دلت کجاست

خرّم بهای بوسه ی جانان بود به جان

زیرا که جنس بوسه ی خوبان گران بهاست

ص:66

شراب سرخ خورد، کان دوای هر درد است

کسی که از غم ایّام چهره اش زرد است

شراب سرخ خورد، کان دوای هر درد است

به نَرد عشق اگر باختم ز بَدنقشی است

اگر گناه نه از مُهره و نه از نرد است

کسی که سینه سپر ساخت پیش ناوک عشق

در این مجادله هر چند زن بود مرد است

به دفتری که شود نام عاشقان تو ثبت

خوش آنکه نام نکویش در اوّل فرد است

بگفتمش که بوصل تو می رسد خرّم

بخنده گفت که این حرف آهن سرد است

آنها صلاح نیست صلاحم به مُردن است

عزم و اراده ای که نهان در دل من است

آنها صلاح نیست صلاحم به مُردن است

کردم نظر به حالت مرد و زن جهان

شد حالیم که مرد بود مرد و زن، زن است

از تنگ چشم، چشم بپوشان که چشم او

چشمی بود که تنگ تر از چشم سوزن است

ما خوشه چین خرمن حُسن و رخ توایم

بنمای رخ که مشت نشانی ز خرمن است(1)

پیری که دردمند شود به نمی شود

زیرا که درد پیر علاجش به مُردن است

با دوست دوروی مگویید راز دل

وز او حذر کنید که بدتر ز دشمن است

هر کس مکان به خانه ای و گوشه ای گرفت

ما را همیشه گوشه ی میخانه مسکن است

بختم گهی موافق و گاهی منافق است

خنثی مگر بود که نه مرد است و نه زن است

خُرّم، پیاده رخ به ره آرد مشو سوار

آن اسب را که جلف و شموس و لگدزن است

ص:68

به هیچ روی نظر برنگیرد از رویت

به چشم دل نگرد هر که چشم و ابرویت

به هیچ روی نظر برنگیرد از رویت

اگر که سامری این عهد بود می آموخت

هزار سحر به یکدم ز چشم جادویت

کسی ز حسن به عالم برابرت نشود

به حیرتم که چه سنگی است در ترازویت

به خنجرم مزن ای نازنین که می ترسم

خدا نکرده شود رنجه دست و بازویت

هزار گونه گل از سرخ و زرد بوییدم

نبود زان همه یک گل به بوی چون بویت

به هر کجا که روی می دوم به دنبالت

بدین امید که بنشانی ام به پهلویت

ز عشق سلسله ی طُرّه ی تو در عالم

چه خلق ها که فتاده به حلقه ی مویت

به کوی یار ز پا اوفتاده ای خرّم

مگر که نیست دگر قوّتی به زانویت

ص:69

به هر کجا که نهد پای دست و دل پاک است

کسی که شُسته دل از آب روشن تاک است

به هر کجا که نهد پای دست و دل پاک است

مکن دریغ می از ما خدای را ساقی

ز لطف، باده کرم کن چه وقت امساک است

به پیش هر که مده آبروی خویش به باد

چرا که طینت شاه و گدا ز یک خاک است

بریز خون همه اهل شهر و بادیه را

که نظم مملکت از پادشاه سفّاک است

مگر معامله ی دوستی تو با من

شود درست وگرنه حساب من پاک است

خیال خواب به در برد از سرم گر چشم

دمی به هم نِهَم آن هم ز کیف تریاک است

ز زنگ خط اگر آیینه ی رخت شده تار

غمین مباش که صیقل به دست دلّاک است

عجب مدار که زلفت دلم غمین سازد

رسد چو شام به غربت غریب غمناک است

مزن به خرّم از این بیش چوب جور و جفا

که او فلک زده از کجرویِ افلاک است

ص:70

کی ز دیدار رخ آن ماهرو مَهْ تاب داشت

گر شب مهتاب ماهم جای در مهتاب داشت

کی ز دیدار رخ آن ماهرو مَهْ تاب داشت

من به عمر خود ندیدم خوب روییی دوست دوست

هرچه دیدم دشمنی و کینه با احباب داشت

مرد کَم فرصت بود نامرد کز کم فرصتی

سالها رستم عزای کشتن سهراب داشت

من به مکتب خواندم از طفلی کتاب علم عشق

نه کتاب مختصر، هر فصل آن صد باب داشت

سرزنش بر دست تنگ و کهنه دلق من مکن

عاشق بی پا و سر، کی خرقه ی سنجاب داشت؟!

نه همین من گشته ام در عاشقی بیخواب و تاب

هر که عاشق شد به عالم کی به چشمش خواب داشت؟!

هرچه از دست غمش بگریختم نگذاشت باز

کرده پیدایم گمانم رمل و اصطرلاب داشت

می برد لذّت ز علم و خط به پیری آن کسی

کز جوانی شوق استعلام و استکتاب داشت

مسکرات دهر را یک یک چو کردم امتحان

به زِ هر یک کیف و کیفیّت مِیِ عنّاب داشت

هر کسی سیماب نفسش کشت بر مطلب رسید

کیمیاگر شد که علم کشتن سیماب داشت

بهره می بردند اصحاب از احادیث نبی

ورنه پیغمبر چه حَظ از صحبت اصحاب داشت؟!

ص:71

سقر هم تا بمیرم جای من نیست

اگر باغ جنان مأوای من نیست

سقر هم تا بمیرم جای من نیست

به غیر از من که جویم گلرخان را

دگر گلچهره ای جویای من نیست

مکن مأیوس زاهد از بهشتم

چرا جای تو هست و جای من نیست؟!

بدین حلوا خوران من بگویید

که بوی خیر در حلوای من نیست

چه از تیغ و چه از تیر و چه از مشت

قتیلم گر کنی پروای من نیست

خدا طبع مرا کرده است موزون

که این فن ارث از آبای من نیست

مترس از شاعران خُرّم، بگو فاش

که اکنون شاعری همتای من نیست

ص:72

بَرَد گر آب عالم را غمش نیست

کسی کاندیشه ی بیش و کمش نیست

بَرَد گر آب عالم را غمش نیست

شد از زخم فراقت هر که مجروح

به جز داروی وصلت مرهمش نیست

بنازم ماه رویی را که از مهر

حجاب از محرم و نامحرمش نیست

به عالَم گردنِ گردن کِشان را

کمندی همچو زلف پر خمش نیست

کرم داری از آن درویش آموز

که از همّت طمع بر خاتمش نیست

جهان بنگر میان جام باده

که جامش هست اکنون گر جَمش نیست

نوای خسته ی عشقت بود زیر

چرا کز ضعف یارای بَمش نیست

نظر با هر کسی دارد و لیکن

نگاه مرحمت با خرّمش نیست

ص:73

تا سلاح جنگ پوشیدیم ما دعوا گذشت

روی او نادیده سیر از پیش چشم ما گذشت

تا سلاح جنگ پوشیدیم ما دعوا گذشت

زشت باشد حسن هر صاحب جمالی پیش من

تا به پیش دیده ام آن دلبر زیبا گذشت

پرده ی عصمت دَرَد عشق ای جوان هشیار باش

ای بسا مستور کآخر از جهان رسوا گذشت

گر گدایی لاف صاحب دولتی زد باک نیست

در دویدن خر کی از اسب جهان پیما گذشت؟!

اینقدر در حضرتش ما بندگان خدمت کنیم

تا بگویند آن خداوند از گناه ما گذشت

وَعده ی امروز را دیروز داد امّا چه سود

باز می گوید که هم امروز و هم فردا گذشت

عزم بحرین نگاری کردم از روی شعف

گفت کز راه جبل رو، موسم دریا گذشت

بس که از دنیا و اهلش گشت خُرّم تنگ دل

میل عقبی کرد و از دنیا و مافیها گذشت

چون شه عالی نسب از همّت عالی که داشت

ترک ایران کرد و از دریای طوفان زا گذشت

سیّد معطی عطاشاه آنکه صیت جود او

چون صبا در طول و عرض ساحت دنیا گذشت

ص:74

هم خون تو جوش آید هم شیر به پستانت

آرد صنما شیری گر روی به میدانت

هم خون تو جوش آید هم شیر به پستانت

چاهی پی تو یوسف کندند به شهر اخوان

آنگاه بیفکندند در چاه بیابانت

زاهد به من از توبه می کرد نصیحت گفت

رندی نکند گمراه از وسوسه شیطانت

دل بُردی و جان خواهی مهلت بدهم آخر

جان هم پی دل باشد همواره گروگانت(1)

بازار جمال تو گرم است ز بس ره نیست

تا آنکه خریداری آید در دکّانت

امروز مکن کاری با خلق کز آن کرده

فردا چو شود هر دم بینند پشیمانت

تا ساده ای و گلرخ مانند بهاری تو

دیدیم بهارت را بینیم زمستانت

زاهد به تَغیّر گفت با من که تو بی دینی

گفتم که چه می گویی تو دانی و ایمانت

هر کس لقبش شد خان باید که بچیند خوان

خان گر بشوی خُرّم کو سفره و کو خوانت

ص:75

رها ز حادثه ی چرخ فتنه انگیز است

غزل در مدح جناب میرزا فتحعلی خان صاحب دیوان

دلی که بسته ی آن طرهّ ی دلاویز است

رها ز حادثه ی چرخ فتنه انگیز است

فدای همّت ساقی شود سر و جانم

که هرچه می دهدم می پیاله لبریز است

به خوان پَهنِ جهان دست خود دراز مکن

که نیم خورده ی بسیار کس در این میز است

از این مقدّمه شیرین گزید لب چو شنید

لب شکر به صفاهان به کام پرویز است

پرید رنگ رخ کوهکن چو شیرین را

بدید با رخ گلگون سوار شبدیز است

مریض عشق دوا و غذاش خون دل است

چه حاجتش به دوا و طبیب و پرهیز است

دلم به حلقه ی زلف تو چون به دام افتاد

چو مرغ بسته در آن حلقه حلق آویز است

ز آه خرّم دلسوخته بترس، چرا

که شام گر بخورد باده، او سحر خیز است

زبان خامه ی من کُند شد ز بیم چو دید

که تیغ صاحب دیوان بُرنده و تیز است

به سنگ ری صله ار زر نوشت حشو برات

ببارزش ننویسد به وزن تبریز است

ص:76

گر حرف حسابی نزنی نقل عذاب است

آن روز که گویند همه روز حساب است

گر حرف حسابی نزنی نقل عذاب است

مسکن مکن ای مهر نگارین به دل من

بیرون رو از این خانه که این خانه خراب است

گیرم که شوی حاضر و وصلت ندهد دست

اینگونه حضور تو که بدتر ز غیاب است

هر نامه نوشتم که جوابی ننوشتی

این هم که جوابی ننوشتی تو، جواب است

ناچار روم جانب بزمی که در آنجا

یک سیخ کباب و دو سه پیمانه شراب است

هر کس که کند قتل، گناه است و لیکن

یاری که کُشد عاشق خود عین ثواب است

هرگز در بیزنک مزن آن در بیزنگ

کو هم چو بود مجلس بی چنگ و رباب است

هر کس که به سر عشق ندارد ز بشر نیست

بی شبهه به فتوای خرد جزو دواب است

خرّم ز جهنّم نرسد بر تو عذابی

کز فرط گناه از تو جهنّم به عذاب است

ص:77

انکار تو باعث ممات است

اقرار تو موجب حیات است

انکار تو باعث ممات است

در کوی تو هر که ساخت منزل

محفوظ و مصون ز حادثات است

وصفش نکنم دگر که او خود

موصوف به مجمع صفات است

گفتم به سر لبانت ما را

از دفتر عشق یک برات است

گفتا که لبان من تُیول است

مرفوع از این حواله جات است

با آن همه خشم و تندخویی

مطبوع به طبع کاینات است

عشقت نه همین به زندگانی است

تا آخر مدّت وفات است

هر جا که نکرد جلوه حُسنت

آنجا حسنات، سیّئات است

از وصل تو لذّتی نبردم

چون تشنه که بر لب فرات است

گفتم که زکات حُسن ده گفت:

کاین مال منزّه از زکات است

یک روز رُخ تو دید خُرّم

صد سال دگر ز غُصّه مات است

ص:78

بیدار نگشته است به عمرش همه خواب است

پیری که به خاطر رسدش عهد شباب است

بیدار نگشته است به عمرش همه خواب است

ابروی تو خوش قبله نمایی است به عالم

ما را چه غم از مسجد و محراب خراب است

دوری پدر بهر پسر نیست غم اندوز

یوسف که عزیز است کجا در غم باب است

عهدی پشه ای خورد می و گشت عقابی

کز بیضه ی آن پشّه جهان پر ز عقاب است

از نشأه می مرده شود زنده از آن رو

گر زنده دلم من، ز خواص مِی ناب است

بیدار شد از خواب چو آن شوخ به من گفت:

بخت همه بیدار شد و بخت تو خواب است

دو بوسه طلب کردم از او داد یکی گفت:

دیگر ندهم من همه کارم به حساب است

گویند که امسال کم آبی است به عالم

پس چشمه ی چشمم ز چه اینقدر پر آب است

تا چند کنم فکر که گردد غزلم خوب

باید پی نان فکر کنم خربزه آب است(1)

خُرّم که نماند ز جهان می رود از وی

چیزی که بماند به جهان چند کتاب است

ص:79

چون تخم وفا کاشته ام حاصلم این است

کُشتیم و نگفتم به کسی قاتلم این است

چون تخم وفا کاشته ام حاصلم این است

دارم دل پر درد ز دلدارم و با وی

نتوان کنم اظهار که درد دلم این است

جز پیر مغانم نبود راه نمایی

چون مُرشد صاحب نفس کاملم این است

مشکل نبود دادن جان بهر تو امّا

گر پا ننهی تو به سرم مشکلم این است

بگذشته و آینده همه یار مراد است

در دل هوس ماضی و مستقبلم این است

امشب که بود یار بَرَم شمع و چراغی

روشن نکند کس که چراغ دلم این است

در کوی تو تا بار فکندم به بهشتم

حاشا که به فردوس روم منزلم این است

دیوانگی من همه دانند مگو تو

با خلق که هم مشورت عاقلم این است

در چشم تو خرّم اگر اندام ندارد

گوید که نِیَم زشت سرشت گِلم این است

ص:80

تا چنین بنده بود زنده ز غم آزاد است

از خداوند خود آن بنده که دایم شاد است

تا چنین بنده بود زنده ز غم آزاد است

حاصل آینه در حجله چه باشد که عروس

گر بود خوب رخش آینه ی داماد است

گر کند عشق خرابم به جهان باکم نیست

کان خرابی که کند عشق ز مهر آباد است

این بنایی که تو بگذاشته ای در عالم

کار سخت است به عُشّاق گر این بنیاد است

پیش پای تو چرا جان ندهد قمری دل؟

که بر سرو قدت خاک نشین شمشاد است

هر حکایت کنم از قصّه ی عشّاق قدیم

سخن و صحبت شیرین من از فرهاد است

دوستان منع من از ناله و افغان مکنید

کار مرغان گرفتار همی فریاد است

ای که داری سر شاگردی عُشّاق برو

نزد خرّم که در این علم و عمل استاد است

ص:81

هنوز عاشقیم کار و مِی کِشی عمل است

اگرچه عمر شد و در کمین من اجل است

هنوز عاشقیم کار و مِی کِشی عمل است

حدیث مرگ به گوشم نمی رود هر چند

بیان کنند گمانم که قصّه و مثل است

من و شنیدن دشنام و بوسه از لب او

همان حکایت زنبور و خوردن عسل است

به وصل یار به هر ساعتی رسی نیک است

اگر قمر نظرش مشتری است یا زُحل است

اگر خروش مؤذّن شب وصال از بام

شود بلند بگو کاین خروس بی محل است

به روزگار مرنجان دلی که این آیین

خلاف مذهب ما و منافی مِلَل است

اگر عزیز شوم یا که خار در عالم

ز غیر نیست از آن جانب و از آن قِبَل است

فریب نفس مخور کان تو را زره ببرد

که این رفیق تو هم دُزد راه و هم دغل است(1)

تَمتّعی که بَرَد خُرّم از حیات و جهان

همین شنیدن اشعار و گفتن غزل است

ص:82

ز می کن جامه ی تقوی قصارت

اگر وسواس داری در طهارت

ز می کن جامه ی تقوی قصارت

حقیرم گرچه پیش چشمت امّا

بزرگی می کنم با این حقارت

دلم چون نرگس مستت خراب است

به مِی کن این خرابی را عمارت

مرا بر آستان تو نشستن

بود خوشتر که در صدر صدارت

بدان چشمی که من روی تو بینم

نبیند هر که باشد بی بصارت

بهار حُسن تو گرم است چندان

کزان سوزم زمستان از حرارت

اگر چشمت بود قاتل عجب نیست

که کار ترک باشد قتل و غارت

مضامینم همه بکر است زیراک

خِجل باشد عروسِ بی بکارت

به صد جان گر خَرَم یک بوسه از وی

نمی بینم در این سودا خسارت

گرفتار غمش هرگز نگردد

خلاص از محنت و رنج و مرارت

اگر یک شب رخش بینم ز شادی

سه نوبت می زنم طبل بشارت

چه شیراز و چه اصفاهان و چه ری

به هر شهری روی داری امارت

مکن اظهار وصل یار خُرّم

که این دعوی بود عین جسارت

ص:83

یعنی غزل یاوه ی لاطایلم این است

غزل مطایبه

بُود آن غزل حق و کنون باطلم این است

یعنی غزل یاوه ی لاطایلم این است

من می روم از کوی تو تا آنکه نگویی

هر جای که خواهم بروم اِنگِلم این است(1)

هرچند زرنگی کنم از بهر تو من باز

گویی به همه عاشقک تنبلم این است

من دعوی دانش کنم و عقل مگو تو

پیش رفقایت که رفیق خُلم این است

گفتم که ترش رویی تو از چه بود گفت

زان است که در خُم طبیعت خِلَم(2) این است

من مدح امیرالوزرا کرده ام امّا

دانم که زند آنکه به زیر پِلَم(3) این است

ص:84

هست کار او جفا، دیگر وفا در کار نیست

جور با ما کارِ یک روز و دو روزِ یار نیست

هست کار او جفا، دیگر وفا در کار نیست

من به عمر خویش یاری را ندیدم بی رقیب

خار بی گل هست در عالم، گل بی خار نیست

خاطر ما مِی کشان جمع است کامشب محتسب

پیش ما بنشسته دیگر در پس دیوار نیست

خواب غفلت کرده غافل خلق را از آخرت

ما همه خوابیم در دنیا کسی بیدار نیست

اسبْ بازاری ندارد این زمان خَر می خَرند

مشتریِ خَر فزون است اسبْ خَر بازار نیست

با همه خدمت به تو بوسی ز من کردی دریغ

خواجه چون ممسک بود در قید خدمتکار نیست

گفته ای بیکار خرّم پیش من آید چه کار

کار دارد هر که آید پیش تو بیکار نیست

ص:85

بدین روز سیه ندهم به عالم تاری از مویت

سیه تا روزگارم را نموده شام گیسویت

بدین روز سیه ندهم به عالم تاری از مویت

نسیمی تا وزید از گلشن روی تو در گلشن

مُعطّر گشت گلهای چمن از نکهت بویت

شده بی تاب سنبل از شکنج زلف پرتابت

شده مخمور نرگس از خمار چشم جادویت

فرو هِل بُرقَع از رخ تا نظر بر رویت اندازد

ملامت گو که منع من کند از دیدن رویت

تمام خلق را قبله هویدا با شد از یک سو

من بیدل ندارم قبله جُز محراب ابرویت

کشیدی خنجر و گفتی به زیر خنجرت خُرّم

مزن خنجر که می گردد فدای دست و بازویت

ص:86

روی و زلفی در جهان مانند صبح و شام است

دوش دیدم گلعذاری چشم خون آشام داشت

روی و زلفی در جهان مانند صبح و شام است

از غرور حسن مست و بُود سرخوش از شراب

او به دستی شیشه ی مِی، دست دیگر جام داشت

راست قدّش چون الف امّا به زیر جیم زلف

صفحه ی رخسار را ترکیب گاف و لام داشت

فاش دیدم مست شیخ شهر با دستار و کفش

حرکت کفّار بودش کسوت اسلام داشت

قاصد آمد زیر لب می گفت آهسته سخن

از زبان یار گویا بهر من پیغام داشت

بنده ات ای خواجه از روی ارادت سالها

گوش بر فرمان و حکمت چشم بر انعام داشت

چون دلم قصد طواف کعبه ی کوی تو کرد

همچو اهل حاج بر خود پرده ی احرام داشت

شعر را ناپخته می گوید فلان از این سخن

من کبابش می کنم زیرا که طبع خام داشت

پیکی آمد گفتم از احوال خرّم باز گوی

گفت دلتنگی ز دوران شکوه از ایّام داشت

ص:87

هم از دل آرزو و هم از جانم آرزوست

از دل همین ندیدن جانانم آرزوست

هم از دل آرزو و هم از جانم آرزوست(1)

عالم ز دیو و دد شده پر تا بُد آن گروه

فرمان و هم نگین سلیمانم آرزوست

مشکل شده است کار ز پیریم و نیستی

مرگ فجا و مردن آسانم آرزوست

بیدق زنم پیاده چه سان تا شود سوار

اسبی چو رخش رستم دستانم آرزوست

در شاعری شجاعم و از شاعران عصر

آیند هر کدام به میدانم آرزوست

عزم دیار ری نکنم دوستان که من

آب و هوای شهر صفاهانم آرزوست

پیرانه سر به مکتب اطفال می روم

کایّام کودکیّ و دبستانم آرزوست

مُنعم نِیَم که سفره بچینم برای دوست

مسکینم و ضیافت و مهمانم آرزوست

آب و هوای شهر ری ام سازگار نیست

آب و هوای کوه و بیابانم آرزوست

ص:88

ما را هم از شفقت تو این امید نیست

با ما تو را اگر سر گفت و شنید نیست

ما را هم از شفقت تو این امید نیست

هر کس به درد عشق شود مبتلا اگر

لقمان کند معالجه ی او مفید نیست

گفتم درِ وصال تو بگشاید از چه؟ گفت:

کاین گنج را به جز زر خالص کلید نیست

آید به سال و ماه بسی روز عید لیک

چون عید وصل یار، دگر هیچ عید نیست

ما داده ایم دست ارادت به پیر عشق

او را نظر ز عُجب به سوی مرید نیست

عاشق به خون خود نشود تا که سرخ روی

در نزد کشتگان بُتان رو سفید نیست

خرّم شده غلام تو هرچند در جهان

او را رخ مبارک و بخت سعید نیست

ص:90

با سرو قامتت سر شمشاد و کاج نیست

ما را به غیر تو به کسی احتیاج نیست

با سرو قامتت سر شمشاد و کاج نیست

گر دولت وصال تو یابم من گدا

دیگر به هیچ پادشهم احتیاج نیست

امروز روز رونق دکّان سفله است

بازار اصل و جنس نسب را رواج نیست

ای دردمند عشق مجو چاره از طبیب

کاین درد را به غیر هلاکت علاج نیست

تو پادشاه حُسنی و تاجت کلاه توست

با آن کلاه، فرق تو محتاج تاج نیست

مینای می اگر بود و کاسه ی سفال

حاجت بساتکین بلور و زجاج نیست

شیرینی ار ز زشت بگیری تو، هست تلخ

حنطل بگیری ارز نِکویی اجاج نیست

خرّم دمی که با تو نشیند بود چو شاه

ز اسباب شاهیش سپه و تخت و تاج نیست

ص:91

آنچه می گفتم غلط بود از شکر شیرین تر است

بارها گفتم به شیرینی لبت چون شکّر است

آنچه می گفتم غلط بود از شکر شیرین تر است

بوی زلفت می کند زخم دلم را التیام

مرهم زخم دل عاشق مگر از عنبر است

گر بخوانم سرو و شمشاد و صنوبر قامتت

باز بالای تو از آن ها همه بالاتر است

بارها می خواستم بفریبمش از سیم و زر

وین ندانستم که پیش او طلا خاکستر است

گفتمش با عجز و لابه کی به وصلت می رسم؟

گفت: چندی صبر کن در هجر، اللّه، اکبر است

از غرور حسن، دیگر عاشقان از در مران

شوکت شاه ممالک از وفور لشگر است

گر به دل داری خیال قتل خرّم زود باش

جنگ اوّل فی المثل بهتر ز صلح آخر است(1)

ص:92

زانکه «وصف العیش نصف العیش» قولی محکم است

آنچه وصف از عیش وصل او کنم افزون کم است

زانکه «وصف العیش نصف العیش» قولی محکم است

تخت شاهان را ثباتی نیست گر گویند هست

شاهد قول من اکنون تخت جمشید جم است

دیو و دد فرمان پذیر هر سلیمان اس نیست

کاسم اعظم او ندارد با خود اسمش اعظم است

من ز دنیا بگذرم امّا ز یارم نگذرم

گرچه از دنیا گذشتن کار ابن ادهم است

روزگاری رستمی آمد در این دنیا و رفت

دلخوشی هر کس که این ایّام دارد رستم است

از غم دینار و درهم نه همین من دَر همم

هر کسی این عهد و عصر از بهر دِرهم دَرهم است(1)

گر پری رویی ز آدم می گریزد رسم اوست

ترک رسم خود نخواهد کرد آخر آدم است

در بهای بوسه ی جانان من ار صد جان دهم

بس که باشد بی مروّت باز می گوید کم است

گرچه محرم من بسی دارم ولی نامحرمند

راز دل با محرمی گویم که از دل محرم است

خرّم بیچاره محزون است از هجر نگار

گر به وصل او رسد آن وقت خُرّم، خُرّم است

ص:93

منعم شد است مفلس و طاهر نَجِس شد است

اوضاع روزگار ز بس منعکس شد است

منعم شد است مفلس و طاهر نَجِس شد است

نادان مس بلاهت و حمقش شده طلا

دانا طلای فهم و کمالش چو مس شد است

با هم کنند خلق خصومت همه مگر

در قلب هر که خوشه کین منغرس شد است(1)

پیری نه سست کرده یک اعضای من کزان

توهین چار عنصرم و پنج حس شد است

با عجز و لابه یار ز من جان کُند طلب

شاهی ببین که چون به گدا ملتمس شُد است

خرّم دگر به صدر مجالس مکان مکن

زیرا که دلق فاخر تو مُندَرس شد است

ص:94

آن شب چو روزِ ابر بود کافتاب نیست

هر شب که در برابر چشمم شراب نیست

آن شب چو روزِ ابر بود کافتاب نیست

زاهد گر از تَرشّح مِی احتراز کرد

از لوث این گناه مرا اجتناب نیست

این عقده های سخت که باشد به کار من

در زلف هیچ یار چنین پیچ و تاب نیست

گفتی گناه نیست که عاشق رسد به قتل

گیرم گناه نیست تو را هم ثواب نیست؟!

هر صبح و شام بر گل عارض مزن گلاب

زیرا که آن طراوت گل با گلاب نیست

پیرانه سر به عشق جوانی شدم دچار

لیکن چه سود قوّت عهد شباب نیست(1)

هر کس کشد عذاب شب هجر یار خویش

دیگر به روز حشر مر او را عذاب نیست

گفتی اگر تو را بکشم من چه می شود

بر طبق این سوال مجال جواب نیست

شد بی حساب جرم تو خرّم بسی مگر

بیم تو از محاسب روز حساب نیست

ص:95

مردم همه دانند که آنجا خبری هست

هر جا که بَرِ من صنم سیم بری هست

مردم همه دانند که آنجا خبری هست

جز شام فراقت که ز پی صبح ندارد

هر شام که آید ز پی آن سحری هست

می راحت روح است مکش دست از این کار

هرچند که از خوردن آن دردسری هست

جان قیمت یک بوسه زمن خواهد اگر من

اینگونه خریدار نباشم دگری هست

گر خوردن می بَد بُود و عیب تو ای شیخ

آموز مرا بهتر از این گر هنری هست

بردم لب شیرین تو در کام و گزیدم

زنبور کند میل به هر جا شکری هست

تا دست نیارم به میانت ز کناری

معلوم نگردد به میانت کمری هست

مُنعم مکن از سیم و زَرت فخر به درویش

کاو هیچ نداند که تو را سیم و رزی هست

بی پرده درآ تا مه و خورشید بدانند

در روی زمین هم چو تو شمس و قمری هست

خرّم وطن اصلی ما نیست چو دنیا

ناچار تو را جانب عقبی سفری هست

ص:96

که از کسوف حسد رنگ آفتاب گرفت

مگر ز چهره دگر ماه من نقاب گرفت

که از کسوف حسد رنگ آفتاب گرفت

به کار محتسب شهر هم حسابی نیست

که مِی نخورده مرا دوش بی حساب گرفت

مکن ملامت میخواره ای که مفلس شد

که داد دولت خود را همه شراب گرفت

همین نه دست غمت دامن جوان گیرد

غم تو نیز گریبان شیخ و شاب گرفت

چه حاجتش به گلاب است و عطر و عنبر و مشک

کسی که از عرق گلرخان گلاب گرفت

خوشا شبی که نشستیم ما و تو با هم

که تا تو را و مرا سخت کیف خواب گرفت

خیال مرگ، مرا مضطرب نکرد امّا

مرا ز فکر فراق تو اضطراب گرفت

کسی نگفت بر یار طالعی داری

که هرکه فال برایم ز هر کتاب گرفت

اگرچه عمر به رفتن شتاب داشت نه صبر

ولی چو پیر شدم بیشتر شتاب گرفت

شب گذشته ز هجرت گریست خّرم زار

به شدّتی که زمین را تمام آب گرفت

ص:97

مردن هزار بار به از غُصّه خوردن است

بهتر ز هرچه بهر من امروز مُردن است

مردن هزار بار به از غُصّه خوردن است

مُردن حکایتی نبود گر علی بود

با بودنش حکایت فردوس بُردن است

چون بر سر همه علی آید به وقت نزع

از این سبب مرا هوس جان سپردن است

باشد سؤال رسم نکیرین و در جواب

از من ز هشت و چار یکایک شمردن است

نام مرا به لوح نوشته قلم ولی

گردیده ام چو پیر، زمان سُتردن است

خرّم اگر که شربت مرگ است ناگوار

این آب ناگوار به یک آب خوردن است

هر مرده را علی ببرد در بهشت عدن

آیا به فکر بردن من یا نبردن است

ص:98

اگرچه تلخ بگوید به طعم چون قند است

ادای لفظ و بیان کز لب شکرخند است

اگرچه تلخ بگوید به طعم چون قند است

مرا ببند به زنجیر زلف و پند مده

که بهر اهل جنون بند بهتر از پنداست

بگیر جان من و بوسه ای عطا فرمای

زبنده خدمت و انعام با خداوند است

غم دلم به ترازوی عشق اگر سنجند

به سنگ و وزن برابر به کوه الوند است

به چشم دیده نگردد نشانی از کمرت

اگر که دیده شود آن هم از کمربند است

دلم ز دیدن روی تو روشن است از آن

که نور چشم پدر از جمال فرزند است

تو آن جواهر بی قیمتی که غیر از من

کسی درست نداند که قیمتت چند است

اگر پیاله ی زهری دهد به من از شوق

چنان خورم که بگویند شربت قند است

برید رشته ی الفت از آن ز تو خرّم

که پیش هرکه نگویی دگر به من بند است

ص:99

قدر بالای تو از مرتبه ی پایین است

چند گویی دهنم تنگ و لبم شیرین است

قدر بالای تو از مرتبه ی پایین است(1)

صنما گر به همه روی زمین یک چین است

هر خم طُرّه ی مشکین تو را صد چین است

رخ به هر عرصه که آری چه پیاده چه سوار

مات گردند اگر شاه و اگر فرزین است

بس که در شعر کنم وصف سراپای بتان

دارم اندیشه که گویند فلان بی دین است

پرتو حسن تو هرجا که ببیند شاهی

با همه سلطنت آن شاه برت مسکین است

دعوی حسن کند گر دگری با تو مرنج

سوره ی بولهب از قدر نه چون یاسین است

خواستم تا به حقیقت نگرم رویش گفت

عین تحقیق من از چشم حقیقت بین است

دختر فکر چو بکر است دهندش کابین

گر بود تلبیه گویند که بی کابین است

دست بر سر زنم از غیرت آن کس که تو را

همه شب تا به سحر همسر و هم بالین است

گر میسّر شودم وصل تو آن دم گویم

مطلب آن است مرا با تو و مقصد این است

گشت لطف شعرا شامل حال خرّم

که به یک شعر و غزل مورد صد تحسین است

ص:100

دلم آسوده نیز پیش من است

پیش من تا که یار سیم تن است

دلم آسوده نیز پیش من است

دشمن من که یار تنها نیست

آسمان دشمن بزرگ من است

سنگ عشق است اینقدر سنگین

که به دل یک منش هزار من است

تا تو شیرین لب آمدی به میان

شور و شورش میان مرد و زن است

حفظ خود کن که گر سلیمانی

در کمینِ نگینت اهرمن است

به تو چشمی که بد نگاه کند

کور باد اگرچه چشم من است

بهر من خلعت ار کنی ارسال

خلعت بی تو بهر من کفن است

گر خریدار تو به جان گردم

مَثَل یوسف است و پیرزن است

شعر خرّم ز بس بود شیرین

نقل هر مجلسی و انجمن است

ص:101

گناه از طرف ماست حق به جانب اوست

اگر که زنده کنَد دوست از تن من پوست

گناه از طرف ماست حق به جانب اوست

کلام تلخ ز شیرین لبان تعجّب نیست

که هرکه گشت نکوروی لاجرم بدخوست

قلندرا نه بگویم تو را همی طلبم

که ورد من همه یا حق و ذکر من یا هوست

رقیب با من اگر دم زند ز یک رنگی

چو ساج باد سیه رو که او چونان دو روست

بهشت را چه کنم با وجود تو حوری

که هر کجا که تو باشی در آن میان، مینوست

همه جوارح و اعضای تو ندارد بد

چو قال جعفر صادق یکایکش نیکوست(1)

هزار زخم تو از یک کرشمه به گردد

چرا که ناز تو هم مرهم است و هم داروست

به هیچ راه قدم برمدار بی مِی و یار

که باده قُوت دل و یار قوّت زانوست

به پای صحبت خرّم نشین و دل خوش دار

که این حریف به غایت ظریف و نادره گوست

ص:102

نار پستان نکو باشد و سیب زقن است

میوه ای را که به هر فصل بدان میل من است

نار پستان نکو باشد و سیب زقن است

من و هر کس که کنیم از لب تو بوسه هوس

همه را خوردن این لقمه زیاد از دهن است

زاهدی گفت به من توبه کیْ از مِی، گفتم

سر خود گیر که استاد تو شاگرد من است

دهنت هیچ و کسی هیچ نخواهد از هیچ

لیک من نگذرم از هیچ در اینجا سخن است

بیستون کنده شد از قوّت عشق شیرین

ورنه در دهر بسی کوه و بسی کوهکن است

هر پدر را نتوان گفت که دارد پسری

پسر آن است که آرام دل مرد و زن است

هرکه از جان گذرد عشق نگاری ورزد

این لباسی است که هرکس که بپوشد کفن است

گفتگوی تو و من هرکه ببیند گوید

زین جوان حیف که همصحبت پیرکهن است

دل من با تو بود پاک و نیم من ناپاک

زر قلبم نبود قلب، که آن ممتحن است

شور آن یار شکرلب به سر ماست ز بس

گوید از تلخ نرنجیم که شیرین سخن است

تو سلیمانی و لعل لب تو خاتم تست

در کمین تو به هر گوشه هزار اهرمن است

ص:103

یا به غیر از گریه شب تا روز، کاری هست؟ نیست

بی تو پنداری که ما را روزگاری هست؟ نیست

یا به غیر از گریه شب تا روز، کاری هست؟ نیست

مهره ام در ششدر افتاده به نرد عاشقی

همچون من دیگر به عالم بدقماری هست؟ نیست

چون گرفتی کشور دل را نگهدارش درست

جز تو در این شهر دیگر شهریاری هست؟ نیست

تا به کی زاهد حدیث از توبه می گویی؟ مگو

کاین سخن را پیش دانا اعتباری هست؟ نیست

چند می گویی به من کز کوی خوبان پا بکش

گر تو پنداری به دستم اختیاری هست؟ نیست

در بیابان اسبْ تازی تا به کی از بهر صید؟!

چون دل من بهر تو دیگر شکاری هست؟ نیست

کار خرّم گفتن شعر و غزل باشد مدام

شاعران را بهتر از این یادگاری هست؟ نیست

ص104

خاطرم خسته ز حرف پدری نیست که نیست

در دلم حسرت زیباپسری نیست که نیست

خاطرم خسته ز حرف پدری نیست که نیست(1)

در همه کوچه و بازار حدیث تو بود

ذکر حسن تو در آن رهگذری نیست که نیست

به امیدی که در آیی ز سرایی ناگاه

به همین واسطه چشمم به دری نیست که نیست

عیب جویان چو بر اندام تو کردند نگاه

همه گفتند که او را هنری نیست که نیست

الم عشق دچار من اگر شد چه عجب

این مرض در دل صاحب نظری نیست که نیست

می روم شهر به شهر از پی خوبان و مرا

در دل غمزده عزم سفری نیست که نیست

هست از بهر تو در هر گذری منتظری

که به هر رهگذرت منتظری نیست که نیست

ص105

باید من گمنام بگویم پسرم کیست

گویند همه بهر تفاخر پدرم کیست

باید من گمنام بگویم پسرم کیست

چون رد و قبول هنر و عیب تو دانی

غیر از تو دگر آنکه پسندد هنرم کیست؟

هر کس که رسد می دهدم دردسر و رنج

آن کس که کنون دفع کند دردسرم کیست؟

بس مرد پدر دار که دیدیم به عالم

باشد خر و گوید که خریدار خَرَم کیست؟

خرّم هنر آموز و بکن فخر مگو تو

دیگر به تفاخر پسرم یا پدرم کیست؟

روزی که از این عالم فانی بروم من

آن کس که به یاران برساند خبرم کیست؟

ص:106

هرکس رسید گفت ولی مثل آن نگفت

گفتی بلال مرد دگر کس اذان نگفت!!

هرکس رسید گفت ولی مثل آن نگفت

شرح جدایی تو اگر گفت دل به خلق

با هیچ کس مشافهه هرگز زبان نگفت

هرکس حدیث عشق بیان کرد در جهان

امّا کسی چو من دگر این داستان نگفت

هر رَطب و یابسی که شنید از تو عاشقت

در دل نهفت و هیچ بر این و آن نگفت

قربان عاشقی که ز شمشیر عشق او

شد کشته بی امان و ز غیرت امان نگفت

جانا سؤال جان ز که کردی که بی دریغ

از صدق دل جواب سؤالت ز جان نگفت؟!

رزّاق دیگری چو بود از برای رزق

خرّم دگر تملّق اهل جهان نگفت

ص:107

من با تو کار دارم کارم به کار کس نیست

جز صحبت تو دیگر در دل مرا هوس نیست

من با تو کار دارم کارم به کار کس نیست

در کوی ماهرویان از بس که فتنه خیزد

هرکس که کشته گردد آنجا کسی به کس نیست

مرغی که شد گرفتار یک روز یا که صد سال

صیّادش ار تو باشی دلتنگ از قفس نیست

گاهی ز لعل شیرین بوسی به عاشقان ده

دکّان قندریزان بی زحمت مگس نیست

باد صبا که مشهور گشته به مشک بیدی

دانند خلق عالم کان چون تو خوش نفس نیست

زان خال چون عدس من تنها نخود برنجم

کو آن کسی که چون ماش مایل بدان عدس نیست(1)

ای بی هنر مکن عیب مردان باهنر را

زیرا که خر به میدان همپُویه با فرس نیست

چندانکه سعی کردم ممکن نشد وصالت

انصاف ده نگارا ما را فراق بس نیست؟!

در راه عشق خرّم با عاشقان روان شد

آخر رسد به منزل در قید پیش و پس نیست

ص:108

گر بود همچون سلیمان خاتم گردان توست

هرکه را بینم به عالم پیرو فرمان توست

گر بود همچون سلیمان خاتم گردان توست

من طناب عهد خوبان را ز هم بگسیختم

گردنم زین پس به بند رشته ی پیمان توست

دست هر کس می رسد بی دردسر بر دست تو

غیر دست من که آن کوتاه از دامان توست

مکر و حیله پیش تو سودی ندارد عاقبت

آنکه خواهد بُرد جان از دست من دستان توست

مالک جان نیستم من تا فشانم در رهت

گرچه باشد در تن من جان ولیکن زان توست

گر به روی من گشایی در پس از چندین فراق

مانعم از فیض درک صحبتت دربان توست

در رواق هر کسی انداختن دیبا خطاست

در حقیقت فرش دیبا لایق ایوان توست

خوش گرامی دار خُرّم را فلک، زیرا که او

بر سر خوان جهان چندی دگر مهمان توست

ص:109

ترجمه ی آن کند لعل سخنگوی دوست

آیتِ خوبی بود طلعت نیکوی دوست

ترجمه ی آن کند لعل سخنگوی دوست

یوسف اگر زامتحان پای به میزان نهاد

هست گران تر از آن سنگ ترازوی دوست

خلق همه بهر مشک، رو به خطا می روند

هست مرا مشک چین از خم گیسوی دوست

از پی قتلم بزد زخمی و شرمنده ام

زانکه بسی رنجه شد پنجه و بازوی دوست

پشت من از بار رشک خم شده چون زلف او

تا که بدیدم نشست غیر به پهلوی دوست

با منِ زار نزار هیچ نشد سازگار

قصّه ی آب است و نار طبع من و خوی دوست

بر سر و چشمش نشد بوسه زنم از حیا

بِهْ که زنم از ادب بوسه به زانوی دوست

از پی هر کار عشق روی نماید دلم

سِحر به کارش کند طُرّه ی جادوی دوست

خرّم اگر بهر دوست هر دو جهان را فروخت

هر دو جهان کی بود قیمت یک موی دوست

ص:110

هرکه خواندش گوید ناسخ الدّواوین است

این غزل را در توصیف دیوان خود(دشت خُرّم) سروده است.

دشت خرّمِ خُرّم بس که نغز و شیرین است

هرکه خواندش گوید ناسخ الدّواوین است

این زمان در اصفاهان شاعری نمی بینم

شاعری که هست الحق مُنعم ابن مسکین است

در تمام عمر خود کس خوشی نمی بیند

هرکسی مه و سالی اسب دولتش زین است

وسوسه کند هرکس در میان این و آن

گرچه او مَلَک باشد بی شک از شیاطین است

از نشستن بالا، ابلهی نشد دانا

هرکسی که هست ابله جای او به پایین است

چشم از اغنیا پوشم جُبّه شان نمی پوشم

زانکه جُبّه ی درویش جُبّةالمساکین است

حالیا سوار فیل، شاه مملکت گردد

رخ دهد دمی کو را مرکب اسب چوبین است(1)

تلخی و ترش روییی از تو هست شایسته

کانچه می کند خسرو در مذاق شیرین است

سال عمر خرّم را هر کسی شود جویا

چار از ثمانین بیش، کم دو سه ز تسعین است

84 سال(84 = 4 + 80 و یا 84 = 3 - 3 - 90)

ص:111

چون ندارد درد عشق یار را بیمار نیست

تن درستی را به عالم درد عشق یار نیست

چون ندارد درد عشق یار را بیمار نیست

عاشق دین هیچ با دنیا ندارد دوستی

هرکه دارد دین، بود دیندار و دنیادار نیست

عشق شیرین داشت چون فرهاد، شیرین کار بود

کوهکن بسیار باشد لیک شیرین کار نیست

هر دو روزی دور می گردد به دوران یکی

اعتباری بر دوام گنبد دوّار نیست

هر کسی از ابلهی در خواب غفلت رفت رفت

تا بمیرد یک نفس در کار خود بیدار نیست

از سر و دستار خود ای شیخ تا کی غَرّه ای؟!

تا بگردانی کلاهت را سر و دستار نیست

چشم هر کس روی زیبا دید و آشفته نشد

در صف اعمی نشیند کز اولوالابصار نیست(1)

بار عشقش را کِشم من روز و شب حمّال وار

گر نیابم وصل او یک بار بارم بار نیست

گشته خر بازار از بس مردمان خر می خرند

این زمان یک مشتریِ اسب در بازار نیست

غم مخور ای خواجه ی خوبان نداری گر غلام

خرّم محزون مگر بهر تو خدمتکار نیست؟!

ص:112

از وجد ندانم چه حلال و چه حرام است

هر وقت که پیمانه ی من پر ز مدام است

از وجد ندانم چه حلال و چه حرام است

تا کامروایم ز لب ساقی و ساغر

گردون به مراد من و ایّام به کام است

زاهد مکن از باده مرا منع که هر کس

پیوسته چو من در طلب شُرب مدام است

امروز خلایق همه گویند که خاصیم!!

فردا همه دانند که خاص است و که عام است

هرکس که به دل عکس مه روی تو بیند

او گر نکند جان به فدایت زِلئام است

اسباب طرب در گرو باده نهادیم

چیزی که به جا مانده همی شیشه و جام است

در خانه ی من یار گر آید گهی آن هم

همسایه به قصد من و او بر لب بام است

هرکس که ببویید سر زلف نکویش

از نکهت آن غالیه پیوسته زُکام است

خرّم به همه کس کند از دور سلامی

از بس که فروتن بود او پیش سلام است

دارد طعمی از کَرَم آن که به کونین

بر خلق جهان جمله امام است و همام است(1)

ص:113

بهر یک یوسف ز هر سو صد خریدار آمده است

مشتری بسیار آن مه را به بازار آمده است

بهر یک یوسف ز هر سو صد خریدار آمده است

از پی قتلم تأمّل می کنی تا کی چرا

کار آسانی چنین پیش تو دشوار آمده است؟!

هرکه آید بر سر کوی تو خواهد جان دهد

کس نگوید کاخر این مسکین به زنهار آمده است

گندم خال تو آمد در بهشت آدم فریب

تهمتش در گردن شیطان غدّار آمده است

دوش بزمی داشتم در خانه کز بیرون یکی

گفت پنهان شو که شحنه پشت دیوار آمده است

در حقیقت عاشقی مانند من کم دیده ای

ورنه عاشق بر سر کوی تو بسیار آمده است

سبزه ی خَط، گِردِ رخسار تو هر کس دید گفت

کاندرین آیینه از آه که زنگار آمده است؟

من که در میخانه رفتم مست و بد هوش آمدم

شیخ با من بود می گویند هشیار آمده است

آنکه بود از بهر دِرهم دَرهم و غم سالها

این زمان با کیسه های پر ز دینار آمده است

منع خرّم را ز مِی خوردن مکن زاهد که او

پیر اگر شد اینچنین از کودکی بار آمده است

چونکه برداری ز دوش عاصیان بار گناه

یا علی خرّم به پیش تو به زنهار آمده است

ص:114

که هر کجاست دلارام من، دلم آنجاست

نپرسد از من بیدل کسی دلت به کجاست؟

که هر کجاست دلارام من، دلم آنجاست

اگرچه بی گنهم کُشت، می کنم اقرار

که حق به جانب او باشد و گناه از ماست

بنای کجروی اطفال ماهرو بنهند

به قدر اینکه شناسند دست چپ از راست

تو را ببینم و اظهار عاشقی نکنم

چرا که قصّه ی عشق تو نقل موش و عصاست

ستم مکن به غلامت تو گر خداوندی

مُسلّم است که آن هم ز بندگان خداست

به مسجد ار فکنی بوریا چنان افکن

که کس نگویدت این بوریا ز روی ریاست

مکن ملامت درویش مو پریشان را

چرا که موی پریشان نشان فقر و غناست

کس از هنر ننماید هنر در این ایّام

چرا که گشته هنر عیب، عیب کار اینجاست

تفاوتی که میان گدا و شاه بود

در آخرت نبود هرچه هست در دنیاست

تو خوب صورتی و با بَدان بی معنی

نشستنت عبث و راه رفتنت بی جاست

اگر که سبزه ی خط، گرد عارضت سر زد

غمین مباش از این کاین نبات روح افزاست

چو هست دختر مضمون فکر شاعر بکر

تمام ملک زمینش صداق و شیربهاست

ببند پای دلم را به بند زلف چراک

گریزپای تر، این دل، ز وحشی صحراست

ص:115

یک خانه ای عزا و یک خانه ای عروسی ست

تا هر زمان به گردش، این چرخ آبنوسی ست

یک خانه ای عزا و یک خانه ای عروسی ست

هرچه گریزم از غم پیدا کند مرا باز

در علم رَمل گویا خواجه نصیر طوسی ست

با یار خویش عاشق، نتوان کند ستیزه

زیرا که کار عاشق املاق و چابلوسی ست

اهل بهشت و دوزخ، نتوان شمرد کس را

گر مُقری مُعزّا یا مطرب عروسی ست

ای شیخ پاک دامن ناپاک نیست می کش

ناپاکی و کثافت با تابعان موسی ست

چشمِ سیاه یارم از بس که دوست دارم

از آن بود که مِیلم با او به دیده بوسی ست

خرّم به چشم مردم کمتر ز مور و پشّه است

نه شیر دشت اَرجن(1) نه فیل منگلوسی(2) ست

ص:116

آب شیرین از گلویم یک نفس پایین نرفت

تا شراب تلخ در کام من مسکین نرفت

آب شیرین از گلویم یک نفس پایین نرفت

دختر رز گرچه باشد بی جهاز امّا ز ناز

خانه ی مردی ز روی مهر بی کابین نرفت

ساکن میخانه هرکس گشت فردوسی بود

چون به مسجد از پی فردوس و حورالعین نرفت

گشت خسرو با لب شیرینِ شکّر تلخ کام

در سپاهان چون به کام خواهش شیرین نرفت(1)

روز و شب با بخت، جنگ رستمانه می کنم

زانکه هرگز رخش اقبالم به زیر زین نرفت

نه غمی دارم ز نفرین نه نشاطی از دعا

چون نیامد از دعا کس نیز از نفرین نرفت

هر که می چیند گلی، دلداری بلبل ببین

کز گلستان از هجوم و غارت گلچین نرفت

با رقیبان هر طریقی راه رفت امّا ز کبر

هیچ راهی یک قدم او با من مسکین نرفت

مفتی ما از پی دین رفت تا گمراه شد

ای خوش آن کس کز ضلالت از پی آیین نرفت

برد بالا بنده ای را چون خدا از مال و جاه

هرگز از بالا ز سعی بنده ای پایین نرفت

جان خرّم چون ز لوث شرک، آلوده نبود

گفت توحید و ز دنیا مشرک و بی دین نرفت

ص:117

زناب باده کُلاهش به خانه ی باداست

به خاکْ مستی اگر سربرهنه افتاده است

زناب باده کُلاهش به خانه ی باداست

بدین روش که دهد باده ساقی مجلس

مُسلّم است که در کار خویش استاد است

به راه کعبه و بتخانه از چه حیرانی؟

اگر که چاه خدا داد، چشم هم داده است(1)

کسی که گشت غلام تو روسفید بود

سیاه رو شود آن دم که گویی آزاد است

حدیث عشق تو و من حکایتی است غریب

نه همچو قصّه ی شیرین و نقل فرهاد است

دلم خیال تو را تا میان جان جا داد

به روی غیر، در از هیچ باب نگشاد است

میان ما و تو عهدی است از زمان قدیم

تو را اگر که فراموش شد مرا یاد است

اگر به دولت وصلت رسم من مسکین

دگر چه غم که خدا نعمتی به من داد است

هزار مسجد آدینه شد خراب به دهر

بنای مکیده ی عشق باز آباد است

تو شاه حُسنی و بهر نثار تو هرکس

به رسم پیشکش و هدیه جان فرستاد است

مباش بر فَرسَ بادپای خود مغرور

که رخش عمرِ همه تندروتر از باد است

ص:118

حیف و صد حیف که من پیرم و کارم شده است

نوجوانی ز وفا تازه نگارم شده است

حیف و صد حیف که من پیرم و کارم شده است

سالها از عقب طرفه غزالی رفتم

تا که امروز همان صید شکارم شده است

نه صُداع و نه تب و نه خفقان، نه یرقان

درد عشق است همانا که دچارم شده است

منعم از می کشی و عشق مکن کز این کار

نیستم عار که این شیوه شعارم شده است

من به یک خال سیاهی دو جهان باخته ام

تو چه دانی که چها صرف قمارم شده است؟!

ساقیا می ندهم هیچ که از اوّل صبح

دو سه جامی که زدم دفع خمارم شده است

گفتم ای مرکب خرّم ز چه لاغر شده ای

گفت بس هر که رسیده است سوارم شده است

ص:119

چرا که آنچه کنی اختیار من، با تُست

تو هرچه سخت بگیری به من، نگردم سُست

چرا که آنچه کنی اختیار من، با تُست

دلم شد از غم وسواس پاک چون ساقی

زآب صاف مِیَم کاسه و پیاله بشست

به جستجوی بتان سالها شتافت دلم

نگار شوخ بسی جست لیک چون تو نجست

هزار سال اگر با تو مهر ورزم باز

محبّتم به نهایت فزون شود ز نخست

اگر که سبزه ی خط، گِرد عارضت سرزد

غمین مباش که بر گرد گل گیاهی رُست

طبیب یافت چو بیمار عشق روی توأم

نگفت هیچ، مگر دست و دل ز جانم شست

دلم رها نشود از کمند طُرّه ی او

مگر که بسته ی زلفش شده به ساعت بُست

مکن ملامت خرّم اگر که تو به شکست

که او به قاعده کاری نموده است دُرست

ص:120

به بیگناهی این طایفه گواهی نیست

میان زمره ی عشّاق بیگناهی نیست

به بیگناهی این طایفه گواهی نیست(1)

ز دست برد همه مردم کُله بردار

به پای موزه ای و بر سرم کلاهی نیست

تو بوسه دادی و جان خواستی که دادم من

حساب ما و تو شد پاک، اشتباهی نیست

گدا و شاه در اقلیم فقر یکسانند

تفاوتی به میان گدا و شاهی نیست

زروی صدق بگو لااله الّا اللّه

که جز اِلهِ توانا دگر اِلهی نیست

عبادت ار کند از صدق برهمن در دیر

مکانِ معبد او کم ز خانقاهی نیست

بود معین و پناه همه خدای جهان

که بهر بنده به غیر از خدا پناهی نیست

ز ارض تا به سما شارعی است دور و دراز

به چشم مرده ی کوتاه بین که راهی نیست

گیاه سبزه ی خط تو مهر انگیز است

خواص و فایده ی آن به هر گیاهی نیست

مرا هلاک کن و از کسی مکن تشویش

که هرکه کشته شد این عهد، دادخواهی نیست

به شیری عشق تو آوردم و به گور بَرَم

چرا که عشق تو عمری است سال و ماهی نیست

ص:121

آن هم نداشت میل، به اصرار برگرفت

یک امشبی که پرده ز رخ یار برگرفت

آن هم نداشت میل، به اصرار برگرفت

دلتنگ شد ز بس که به خانه نشست

امروز راه کوچه و بازار برگرفت(1)

از سعی من نبود که آواره شد رقیب

لطف خدا ز راه من این خار برگرفت

یک کهنه خرقه داشتم آن هم ز دوش دوش

بر رهن می به میکده خمّار برگرفت(2)

ما هم گرفت جان و به من داد بوسه ای

این ذرّه را ببین که چه مقدار برگرفت

گر باغبان ز در نگذارد روم به باغ

باید که دست بر سر دیوار برگرفت

چشمم به خواب بود که دلدار رو گشود

این فال بهر طالع بیدار برگرفت

زاهد فکند خرقه و دستار خویش را

آسوده شد ز دوش چو این بار برگرفت

خرّم ز عشق روی تو تسلیم کرد جان

یکباره دل ز دِرهم و دینار برگرفت

ص:122

ور هست مهر روی تو، روز آفتاب چیست؟!

گر هست ماه روی تو، شب ماهتاب چیست؟!

ور هست مهر روی تو، روز آفتاب چیست؟!

هر دم به تار طُرّه ی تو چنگ می زنم

آواز و ساز مطرب و چنگ و رباب چیست؟!

کیفی که هست بر سر من از مِی الست

از آن مُدام سرخوش و مستم، شراب چیست؟!

در خانه ام کتاب نباشد که سینه ام

باشد کتابخانه برایم کتاب چیست؟!

از چاکری خویش جوابم مکن بُکش

زیرا که کشتنم بُوَد اُولی، جواب چیست ؟!

ای شاه حُسن شهر دلم را مکن خراب

از بهر شاه تصرّف شهر خراب چیست؟!

داری عرق، مزن به گل عارضت گلاب

با بوی نکهت عرق تو گلاب چیست؟!

جنگ من و تو دیدنی است و شنیدنی

تعریف جنگ رستم و افراسیاب چیست؟!

امشب اگر که با تو کنم صبح خوش شبی است

دیگر مگو بیا که بخوابیم، خواب چیست؟!

گر جوی آب می رود از دیده ام ز عشق

باید که جوی خون برود، جوی آب چیست؟!

خرّم مکن شتاب به حرکت که عنقریب

می میری از فراق نگارت، شتاب چیست؟!

ص:123

از بهر مرگ در دل پیر اضطراب چیست؟!

پیری خوش است و عمر گذشته، شباب چیست؟!

از بهر مرگ در دل پیر اضطراب چیست؟!

با من که هست با تو حسابم درست و پاک

حرف حسابی تو به روز حساب چیست؟!

شرح و حدیث عشق نکویان مطّول است

هر باب صد کتاب شود، یک کتاب چیست؟!

با شیخ، شاب را نبود بحث و گفتگوی

کشف علوم شیخ کند، کار شاب چیست؟!

آوخ که استخوان مرا چرخ آرد ساخت

در پیش چرخ و گردش آن، آسیاب چیست؟!

هرجا که هست خوب بود خوب و بد بد است

بد را گر انتخاب کنند انتخاب چیست؟!

شرم از کسی مکن که بود شرم کار زشت

از بهر خوبروی حفاظ و حجاب چیست؟!

جز اینکه آمدیم و دگر باز می رویم

از بهر ما خواص، ایاب و ذهاب چیست؟!

از خون ما خضاب اگر می کنی بگوی

کفّ الخضیب را به کَفَتْ، این خضاب چیست؟!

خوابم نمی برد شب وصلش ز شوق و ذوق

بیدار کار خویشم و گویم که خواب چیست؟!

عالیجنابی ار که ببوسد جناب او

ادراک می کند شرف آن جناب چیست؟!

ص:124

که درد عشق تو درد کمی نیست

مگو با من تو را درد و غمی نیست

که درد عشق تو درد کمی نیست

ندانم راز دل را با که گویم

که در عالم رفیقِ محرمی نیست

نگردد دلبری همصحبت من

مرا یک دم به عالم همدمی نیست

اگر خون همه عالم بریزی

تو هستی چونکه قاتل، ماتمی نیست

رسوم آدمیّت هرکه داند

ولی چون تو به عالم آدمی نیست

به رخ آور عرق تا کس نگوید

چرا بر لاله و گل شبنمی نیست

به چاه عشق افتادم چو بیژن

خلاصم تا نماید، رستمی نیست

جهان از دیو و دد پر گشته این عهد

سلیمانی و اسم اعظمی نیست

کرم معدوم شد این عهد و ایّام

دِرَم بسیار هست و حاتمی نیست

مدارا کن به هست و نیست خرّم

که تا هستی دمی هست و دمی نیست

ص:125

گر کسی جان برد از دست تو بیرون شیر است

تا به دست تو پِی کشتن ما شمشیر است

گر کسی جان برد از دست تو بیرون شیر است(1)

تیر مژگان تو بُرنّده تر از پیکان است

تیغ ابروی تو خونریزتر از شمشیر است

من دلداده نه تنها شده ام از جان سیر

هرکه دل داد به دلدار خود از جان سیر است

سرو بالای تو را بید مُولّه چون دید

تا جهان هست از این شرم سرش در زیر است

گفته بودی تو که آخر بُکشم خرّم را

هرچه او را بُکشی زود نگارا دیر است

ندیده نامه ی ما را درید و دور انداخت

نوشت هرکه به او نامه، دید و دور انداخت

ندیده نامه ی ما را درید و دور انداخت

به نامه ما ننوشتیم جز دعا و سلام

ز خواندش ز چه رنگش پرید و دور انداخت

به تلخ دستی من بین که آنچه شیرینی

گذاشتم به دهانش چشید و دور انداخت

مگر که خون دلم بود در میان انار

که تا گرفت ز دستم مکید و دور انداخت

لباس عشق تو ای شوخ هرکه در بر کرد

ز شوق جامه ی جان را درید و دور انداخت

ز تیر غمزه نکُشتم، مگر پشیمان شد

که تا به گوش کمان را کشید و دور انداخت

گُلِ عذار تو چون دید باغبان ز حسد

هزار غنچه ی نشکفته چید و دور انداخت

دلم گرفت و پی او روان شدم چون دید

که می روم ز قفایش دوید و دور انداخت

به من نداد خدا مال و دولتی هرگز

گمانم آنکه مرا آفرید و دور انداخت

طمع ز وصل تو خرّم برید، این دندان

ز ریشه از دهن خود کشید و دور انداخت

ص:127

شاخی که به کس بر ندهد پس ثمرش چیست؟

مردی که کرم پیشه نباشد هنرش چیست؟

شاخی که به کس بر ندهد پس ثمرش چیست؟

گویند بود بادیه ی عشق خطرناک

جز دادن جان در ره جانان خطرش چیست؟

فکر پدر این است نبینم پسرش را

آگاه نگشتم که خیال پسرش چیست؟

یک بوسه خریدیم به صد جان و ندادی

سودای خوشی بود نگفتی ضررش چیست؟

آنجا که بود کوکب رخشان رخ دوست

دیگر فلک و جلوه ی شمس و قمرش چیست؟

از هیزم خشک تو به جز دود ندیدیم

جایی که بود خشک پر از دود، ترش چیست؟

خوانند در این شهر تو را خلق علی خان

شهری که تو باشی علییَش پس عمرش چیست؟

نالد ز فراق تو اگر ناله ی خرّم

چون موم نسازد دل سنگت اثرش چیست؟

ص:128

جز خرقه رَهنِ مِی بدهم هیچ چاره نیست

در هفت آسمان که مرا یک ستاره نیست(1)

جز خرقه رَهنِ مِی بدهم هیچ چاره نیست

با آن لباسهای نو و اطلس و حریر

البته میل تو به منِ جامه پاره نیست

مَشکن دلم به سنگ جفا کاین دل ضعیف

از نازکی چو شیشه بود، سنگ خاره نیست

در کشوری که عشق بود محتسب اگر

خواهد که امر و نهی کند عقل، کاره نیست

مشّاطه را بگوی عروسی که خوش لقاست

محتاج و مستحق گل و گوشواره نیست

خرّم، به سر رسید تو را عمر، با جهان

یکباره، کن وداع که عُمرت دوباره نیست

ص:129

رنج و راحت، سُقم و صحت، عشرت و ماتم گذشت

آنچه آمد بر سر من از نشاط و غم گذشت

رنج و راحت، سُقم و صحت، عشرت و ماتم گذشت

روزیم بود آنچه کم یا بیش هر روزی رسید

بیش و کم هرگز نکردم تا به بیش و کم گذشت

کیسه ام از سیم و زر گر بود خالی سالها

از غم دینار و درهم بودم ار دَرهم گذشت

سست باشد گرچه پیمان نکورویان ولی

عهد آنها بهر من چه سست و چه محکم گذشت

گر پیاده عرصه ی عالم نمودم سیر و طی

یا که گردیدم سوار اشهب و ادهم گذشت(1)

روزها بودیم گر، همصحبت یاران شوخ

یا که شبها را سحر کردیم بی همدم گذشت

هرکه زخمم زد زِ کین و خاطرم مجروح ساخت

یا کسی آورد بهرم از کرم مَرهَم گذشت

سالها در شاهراه شاعری رفتم اگر

بر کریمان مدح گفتم بر لئیمان ذم گذشت

گر به کام من نگردد عالم فانی چه غم

آید آن روزی که گویی خرّم از عالم گذشت

ص:130

هزار تیر پیایی به یک نشان انداخت

خدنگ غمزه چو آن شوخ شق کمان انداخت

هزار تیر پیایی به یک نشان انداخت

دهان ز شکّر لعلش نساختم شیرین

به غیر از اینکه مرا بر سر زبان انداخت

به میهمانی دنیا نشاط نیست که او

مدام سفره ی غم بهر میهمان انداخت

فلک ز کجروی از بس که داد کاه به سگ

زمانه نیز به پیش خر، استخوان انداخت

ببرد بخت مرا گر بر آسمان ز زمین

ز کجروی به زمینم از آسمان انداخت

اگرچه دلبر شوخم جوان و نادان است

رسن به گردن پیران نکته دان انداخت

چو خصم سگ صفتی کرد و دشمنی، باید

ز دوستی بر او چند لقمه نان انداخت

چو نیستش غم فرزند زال دهر به دهر

هزار رستم و سهراب پهلوان انداخت

مکن ملامت خرّم اگر که در پیری

ز عشق پنجه در پنجه ی جوان انداخت

ص:131

عهد عهدی است که هر کس به خیال خویش است

نه تو را یاد ز بیگانه نه فکر خویش است

عهد عهدی است که هر کس به خیال خویش است

پند واعظ مشنو در همه ی عمر که او

خود چو گرگ است ولیکن به لباس میش است(1)

گاه شیرین سخنی می کند و گه تلخی

وه چه گویم که کلامش همه نوش و نیش است

زیر دندان هر آن کو که بود لذّت فقر

گر شود پادشه عصر همان درویش است

مست اگر جانب مسجد گذرم دارم بیم

می کنم روی به میخانه که بی تشویش است

گرچه لطف تو به من کم شده بسیار ولی

با تو اخلاصِ من از هرچه بگویی بیش است

زخم شمشیر فراق تو مرا خواهد کشت

مرهم وصل بیاور که دلم بس ریش است

منما راه حقیقت تو به خرّم ای شیخ

که به هر راه رود صد قدم از تو پیش است

ص:132

نه مایل عیش است و نه مشتاق نشاط است

از بس که دلم تنگ در این کهنه رباط است

نه مایل عیش است و نه مشتاق نشاط است(1)

دنیا چو رباط است و خلایق چو مسافر

منزلگه و مأوی مسافر به رباط است

پیری که به پیری نتواند بکند عیش

زیرا که جوان با شعف و دل به نشاط است

کس نگذرد آسان ز پُل عشق که این پل

مویی است که باریکتر از جِسرِ صراط است

خال لب تو زینت خطّت شده آری

خطّ خوش کُتّاب مُزیّن به نقاط است

اسباب طرب در گرو باده، نهادیم

زانست که مجلس تهی از ظرف و بساط است

جویا شود ار هر که ز خرّم همه گویید

ناقص به حیات است و تمام او به حیاط است

ص:133

کمر قتل که را باز نمی دانم بست

تُرکم از خانه برون آمد و شمشیر به دست

کمر قتل که را باز نمی دانم بست

تا که نشکست سرم یار به جایش ننشست

سر او باد سلامت که سرم را بشکست

خال تو خواست شود گوشه نشین بر لب تو

زان سبب گوشه نشین گشت و بدان گوشه نشست

در بهشت ار ببرندش ننشیند با حور

هرکه در مدّت عمرش نفسی با تو نشست

مست از می نشود هر که به سر دارد هوش

لیک بیهوش شود مست چه مستی بد مست

گر پرستیم تو را میل بتی نیست چه باک

با تو زیبا صنمی زشت تر از من هم هست

بخت خرّم به جوانی به بلندی رو کرد

چونکه شد پیر دوباره فلک آوردش پست

ص:134

بار عشقش را مکش دیگر که بارت بار نیست

غزلی ممتنع الجواب

هرکه بر من می رسد گوید که یارت یار نیست

بار عشقش را مکش دیگر که بارت بار نیست

گرچه کار عشق هم کاریست در عالم ولی

ترک کن این کار را ای دل که کارت کار نیست

مطربا تا کی مخالف می نوازی تار را؟!

من نمی دانم که مستی یا که تارت تار نیست؟!

زلف تو پنداشتم ماریست امّا اژدهاست

گفتم افسونش کنم دیدم که مارت مار نیست

گر تو را از صحبت ما آشنایان هست عار

همنشین گردی اگر با غیر عارت عار نیست

خُرّما تا زنده ای بر حال خود، خود گریه کن

چون بمیری هیچکس بر حال زارت زار نیست

ص:135

زانکه تا هستم به عالم گاه هست و گاه نیست

گر تهی شد دست من از زر مرا اکراه نیست(1)

زانکه تا هستم به عالم گاه هست و گاه نیست

یار هر ساعت ز ما چیزی تمنّا می کند

از تهیدستی ما گویا که او آگاه نیست

مرکب از من کاه و جو خواهد من از آن راه و دو

نشنود از من اگر گویم که جو یا کاه نیست

قصّه ی عشقش چو زلف او شبی خواهد بلند

این حکایت گفتنش خوش در شب کوتاه نیست

واعظ بیهوده گو گمراه خواند خلق را

غافل است از اینکه چون او هیچکس گمراه نیست

بعد عمری گر به وصل او رسم آن هم دمی است

این تمتّع بهر من آنی ست، سال و ماه نیست

تشنه کام آب چاه وصل جانانم ولی

ریسمان و دلو من اندازه ی آن چاه نیست

پادشاهان گرچه بسیارند امّا خسروی

در رعیت پروری چون ناصرالدین شاه نیست

مال شد چون مار از بس بهرخلق و جاه چاه

زان سبب خرّم دگر در بند مال و جاه نیست

ص:136

با بودن خزان که همیشه بهار نیست

حسن و جمال ماه وشان پایدار نیست

با بودن خزان که همیشه بهار نیست

کردم ز یار چونکه تمّنای وصل گفت

کوهیست کوه من که در آنجا شکار نیست

خوفی که هست در دل من از شب فراق

اندیشه ام ز پرسش روز شمار نیست

جهل است گر پیاده رخ آرد به عرصه گاه

گر پیلتن بود که حریف سوار نیست

یاری به یار خویش کند هرکه هست یار

یاری به یار اگر نکند یار، یار نیست

گر بنده را خدای به فردوس بُرد، بُرد

ورنه به دست هیچکس اختیار نیست

گردند چون دوچار به من سائلین قبر

گویم دگر امام به جز این سه چار نیست

بعد از وفات من که ز من جز کتاب شعر

میراث و بازمانده ای و یادگار نیست

خرّم بهای بوسه ی تو جان و دل دهد

با او بکن معامله، بی اعتبار نیست

ص:137

خِلَل به نظم وی اُفْتَد چو دست او خالیست

ولایتی که در آن بی بضاعتی والیست

خِلَل به نظم وی اُفْتَد چو دست او خالیست

شب فراق گذشت و رسید روز وصال

بیار باده که امروز روز خوشحالیست

مدام بار غم عشق را مکش ای دل

که حمل بار چنین احتمال حمّالیست

حدیث نُقل لبت بس که هرکه نقل کند

ز شام تا به سحر کار خلق نقّالیست

نمی کنم ز تو از مال و جان دریغ ای دوست

چرا که دوستیم با تو جانی و مالیست

دلم خوش است به خوش طبعیِ نگار دگر

مرا چه کار که طبعش دَنی است یا عالیست

عطا نمود به من یار بوسه ای آیا

که این وظیفه همین سال یا که هرسالیست

شکایت همه باشد ز یار و ُخّرم را

مدام شکوهِ ز بدبختی و بداقبالیست

ص:138

یا آنکه هست و پیش من او را گذار نیست

یک یار بی مضایقه در این دیار نیست

یا آنکه هست و پیش من او را گذار نیست

بار فراق یار به دل می کشم ولی

گر بر وصال او نرسم بار بار نیست

گاهی اگر ببینمش آن هم ز بخت بد

جایی بود که موقع بوس و کنار نیست

هر ساز می زند به مقامش کنیم رقص

امّا به طبع ما نفسی سازگار نیست

جنگ من و تو دیدنی است و شنیدنی

این جنگ جنگ رستم و اسفندیار نیست

قلبم شکسته است ولی قلب نیستم

با تو زر صداقت من کم عیار نیست(1)

از بس که هر که شد ز عطای تو ناامید

دیگر کسی به لطف تو امیداوار نیست

پرورده ام به نعمت پروردگار از آن

چشمم به نان بنده ی پروردگار نیست

مال صغار را مخور و می بخور که می

گرچه بود حرام چو مال صغار نیست

خرّم ز بس که سرزنش از بهر تو شنید

دیگر میان خلق جهان سردرار نیست(2)

ص:139

گر نشد عاشق درخت عمر او بی حاصل است

هرکه شد دیوانه از عشق نکویان عاقل است

گر نشد عاشق درخت عمر او بی حاصل است

خلق گویندم غم عشق نکویان را مخور

خوردنش آسان بود امّا نخوردن مشکل است

بی مِی و معشوق هر کس زندگی یک دم کند

یا ز غم دل مرده باشد یا ز مردن غافل است

حق نگردد باطل و باطل نگردد حق ز مکر

تا جهان باقی ست حق حق است و باطل باطل است

گرچه از عشق نکویان پیر گردیدم ولی

تا که می آید نفس، طبعم جوان و جاهل است

گاه می گویم کنم چون پیشکش در پیش او

باز گویم کاین تقبّل بهر او ناقابل است

چون رسد منزل به آخر کاروان خوشدل شود

باش خرّم شاد از پیری، که آخر منزل است

ص:140

شمس را پرتو چو روی عالم افروز تو نیست

کوکب بخت کسی چون بخت فیروز تو نیست

شمس را پرتو چو روی عالم افروز تو نیست

روز روز توست امروز آنچه می خواهی بکن

زانکه آید روزگاری کان زمان روز تو نیست

گرچه تیر عشق خوبان می خورم دایم ولی

هیچ یک چون ناوک مژگان دلدوز تو نیست

مرغ دل هرجا کند پرواز آید سوی تو

کس نگوید مرغ وحشی دست آموز تو نیست

روزگاری شد که بر ما می کنی جور و جفا

جور بیداد تو با ما کار امروز تو نیست

تا حیاتت هست خرّم، باش خود دلسوز خود

چون بمیری هیچ کس غمخوار و دلسوز تو نیست

ص:141

پیر هم پیش جوانان چون جوانان گیر نیست

گر جوانان جهان را الفتی با پیر نیست

پیر هم پیش جوانان چون جوانان گیر نیست

چند شعری هرکه موزون کرد گوید شاعرم

کار هر مرغی به عالم خوردن انجیر نیست(1)

هرچه می خواهی بخور جانا پیاز و سیر، سیر

کز دهان تو مرا نفرت ز بوی سیر نیست

حیله و تزویر باشد کار معشوقان به دهر

عاشقان بینوا را حیله و تزویر نیست

عاشقان پاکدل پاکند از لوث گناه

هیچ یک را ز آب طاهر حاجت تطهیر نیست

اسب تازی در بیابان تا به کی از بهر صید

به ز آهوی دل من بهر تو نخجیر نیست

وعده ی وصلت به فردای قیامت می دهم

خود بده انصاف تا روز قیامت دیر نیست؟!

خواهم ار شرح فراقت را نویسم خوش مرا

دست و کلک خوش نویسی حالت تحریر نیست

شد خطا تیری که بهر قتل من انداختی

این خطا از طالع من شد خطا از تیر نیست

گر نگردد یار یارم غم ندارم بهر من

یار پیدا می شود نایاب چون اکسیر نیست

خرّم از عشق جوانان پیر کردی خویش را

چون خودت کردی به خود، خود کرده را تدبیر نیست(2)

ص:142

در گلستان سمن و یاسمنی نیست که نیست

فصل گل آمد و پر گل چمنی نیست که نیست

در گلستان سمن و یاسمنی نیست که نیست(1)

هر طرف می گذری جانب باغ و صحرا

از چپ و راست روان مرد و زنی نیست که نیست

بوی می از دهن من آگر آید به بهار

از می آلوده بهاران، دهنی نیست که نیست

راه دین می زند از وسوسه هر دم دیوی

در پی ما همه جا اهرمنی نیست که نیست

هرچه گویی سخن تلخ به من شیرین است

از لب لعل تو شیرین سخنی نیست که نیست

بس که از عشق بتان داخل هر دیر شدم

کینه ی من به دل بَرهَمنی نیست که نیست

در ره عشق تو هستند شهیدان بسیار

اندر این مرحله خونین کفنی نیست که نیست

طلبد زر اگر آن سیمتن از من چه عجب

به خدا طالب زر سیمتنی نیست که نیست

عهد خوبان نبود ثابت و محکم زیرا

که در این طایفه پیمان شکنی نیست که نیست

گفتی اندر همه بزم است غزلخوان خرّم

آری آن دلشده در انجمنی نیست که نیست

ص:143

ولی چه سود که آن هم پسند جانان نیست

به راه عشق مرا هدیه ای بِهْ از جان نیست

ولی چه سود که آن هم پسند جانان نیست

حدیث لعل تو آمد چو در میان دیگر

حکایتی به میان از عقیق و مرجان نیست

اگرچه عالم تجرید خوش صفاست ولی

کسی که انس نگیرد به مردم، انسان نیست

به هر کنار جهان صد هزار دیو و دد است

چه روی داده ندانم که یک سلیمان نیست

اگر به سفره ی دنیا کم است نان چه عجب

که میزبان دنی طبع، فکر مهمان نیست

چو تو به عالم اگر نیست آدمی سهل است

که در بهشت برین چون تو حور و غلمان نیست

که گفته است ز ما بوسه ای مضایقه کن

مگر که عاشق تو مستحقِ ّ احسان نیست

کسی که سینه نسازد سپر به عرصه ی عشق

اگرچه رستم زال است مرد میدان نیست

به درد عشق هر آن کو که مبتلا گردد

اگر ز درد بمیرد به فکر درمان نیست

عجب مدار اگر پیش یار خار شدم

که قدر و منزلتی زیره را به کرمان نیست

اگر به گفته ی من حشو و زایدی نگری

مگیر عیب چرا شعر گفتن آسان نیست

مدام مِی بخور و عاشقی بکن خرّم

کزین دو کار به عالم کسی پشیمان نیست

ص:144

گر با تو هم این حرف زدم از دهنم جست

کُشتیم و نگفتیم به کسی یار مرا خست

گر با تو هم این حرف زدم از دهنم جست

از سستی اقبال من افسوس که هرچند

بخت تو بلند است بود طالع من پست

در کشتن من هست اگر دست تو تنها

شد با تو در این کار غم عشق تو همدست

باشد گِلَش از خاک تن عهد درستان

هر جام که انداخت ز کف ساقی و نشکست

تا چشم گشودم به جهان چرخ مُشعْبَد

ناگاه ز یک شعبده ای چشم مرا بست

آن را که ندادند به هیچ انجمنی جای

از جای چو برخاست به پهلوی تو بنشست

گر شاهد دولت بکند رو به فقیری

بی ساده شود عاشق و بی باده شود مست

جانا به حقارت منگر جانب خرّم

گر هیچ کسی نیست ز مردان خدا هست

ص:145

هر کس که شود کشته کسی را به کسی نیست

امروز در خانه ی تو داد رسی نیست

هر کس که شود کشته کسی را به کسی نیست

رفتند رفیقان همه و ما همه خوابیم

افسوس کزان قافله بانگ جرسی نیست

گشته نفسم تنگ ز تنهایی و غربت

تا گفت و شنیدی بکنم همنفسی نیست

مرغ دل من بهر تو گنجشک ضعیفی است

یا حاجت عنقا به شکار مگسی نیست

در راه فنا هرکه به منزل رسد آخر

راهی ست که از بهر کسی پیش و پسی نیست

خواهم نفسی با تو اگر من بنشینم

از بهر من دلشده راه نفسی نیست

دارد هوسی هر نفسی از تو دل من

فریاد از این دل که چو او بوالهوسی نیست

از باده ی عشق تو شدم مست و گرفتار

در مملکت عشق گمانم عسسی نیست

گفتی که کسی نیست به پیش همه خرّم

پیش همه کس هست، به پیش تو کسی نیست

ص:146

ولی چراغ کس از شام تا به صبح نسوخت

اگرچه هرکه به شب بهر خود چراغ افروخت

ولی چراغ کس از شام تا به صبح نسوخت

شهید او شوم آخر چرا که از اوّل

لباس کشته شدن بهر قامت من دوخت

اگر که علم ندارم از آن بود که به من

معلّمم عوض علم درس عشق آموخت

مکن ملامت هر شاعر از تهی دستی

اگر که مال نیندوخت او کمال اندوخت

فروخت خرّم اگر هرچه داشت در عالم

دلش خوش است که هرگز تو را به کس نفروخت

نگارا گنج در ویرانه خاک است

تو را از خانه ی ویران چه باک است

نگارا گنج در ویرانه خاک است

تو ناپاکی کنی هرچند با من

دل من با تو ای ناپاک پاک است

برای جرعه ای می تا قیامت

چه منّت ها مرا بر سر ز تاک است

اگر میخانه تاریک است امن است

نه هیبت دارد و نه خوفناک است

چو دیدم روزی آن چاک گریبان

ز عشقش سینه ی من چاک چاک است

به روی خاک پا از کبر مگذار

که خیلی بهتر از تو زیر خاک است

هلاک خرّم ار خواهی مکش رنج

که او خود از برای تو هلاک است

ص:148

کجا نوشت که هم پیر باشد و هم زشت؟!

غزل با مطلع مطایبه

قلم به لوح زن زشت بهرم ار بنوشت

کجا نوشت که هم پیر باشد و هم زشت؟!

نگار من به جهنّم اگر رود من هم

روم به قعر جهنّم نمی روم به بهشت

سرای میکده عالی بود عماراتش

که مِی کشان همه را دیده اند خشت به خشت

بپوش چهره ات از چشم مردم ناپاک

که هرکسی نبود پاک زاد و پاک سرشت

گنه کنیم و نترسیم هرچه بادا باد

به حشر یا به جهنّم رویم یا به بهشت

اگر که شیخ نبوسد تو را چه باک که نیست

به طائفان حرم حاجت بتان کنشت

اگر که زشت کند صبح و شام آرایش

چگونه خوب شود زانکه زشت باشد زشت

ز بندگی تو خرّم نمی شود آزاد

چرا که از خط خود خطّ بندگیت نوشت

ص:149

گر رود از پیش ما دیگر به هر جا رفت رفت

یک نفس گر دلبر ما از بر ما رفت رفت

گر رود از پیش ما دیگر به هر جا رفت رفت

پیش ما امشب اگر آن ماه سیما ماند ماند

گر رود دیگر به هر جایی که فردا رفت رفت

هرکه را آورد پایین آسمان بالا نبرد

هرکه پایین آمد آمد هر که بالا رفت رفت

طفل نادانی اگر از کودکی از روی شوق

بهر تحصیل هنر در نزد دانا رفت رفت

هرکه در راه خدا چیزی به مسکین داد داد

ورنه با دست تهی وقتی ز دنیا رفت رفت

اهل ساحل را غم کشتی نشینان هیچ نیست

کشتی هریک فرو در قعر دریا رفت رفت

درد هر بیمار عشقش را مداوا کرد کرد

وانکه از دارالشفایش بی مداوا رفت رفت

تا دَرِ خُم باز گردد شیشه را پر کن ز مِی

کانچه در میخانه از خُمْ مِی به مینا رفت رفت

چون از این عالم رود خرّم نمی آید دگر

زآنکه از شاه و گدا هرکس ز دنیا رفت رفت

ص:150

قرعه ی پستی به نامش در الست افتاده است

گر بزرگ نامداری زیر دست افتاده است

قرعه ی پستی به نامش در الست افتاده است

تا شکسته ساغرم کارم نمی گردد درست

از برای اینکه در کارم شکست افتاده است

منع من زاهد مکن از مِی پرستی کز ازل

نطفه ام از صلب مرد مِی پرست افتاده است

زلف تو شست و دل من ماهی و دریاست عشق

وندر این دریا بسی ماهی به شست افتاده است

غم گریبانش نگیرد هیچ تا دامان حشر

هرکه را دامان وصل او به دست افتاده است

گرچه حاضر نیست در چشمم ولی چشمم به اوست

بی حضور او ز چشمم هرچه هست افتاده است

از لب او کام من حاصل به مستی هم نشد

زآنکه هشیار است با وصفی که مست افتاده است

آنکه بند و بست کار خویش می کرد استوار

بند بندش زیر خاک از بند و بست افتاده است

گر کسی پرسد که خرّم را کجا دیدی مگو

دیدمش در گوشه ی میخانه مست افتاده است

ص:151

که در آن عکس رویم خوب پیداست

مرا آیینه ی دل روی زیباست

که در آن عکس رویم خوب پیداست

به شهرم دعوت ای عاقل مفرما

که دایم منزل مجنون به صحراست

مرا در عاشقی گر زنده مانم

مخوان عاشق که اسمم نامسمّاست

به من ده وعده ی وصل دروغی

مگر روزی دروغ تو شود راست

دل ما آنچه خواهد تو نخواهی

ولی با ما کنی آنچه دلت خواست

بنای کجروی بگذارد آن ماه

شناسد چونکه او دست چپ از راست

زنم در بحر عشقش دل به دریا

دلم کشتی است گر عشق تو دریاست

نبندد چشم، خرّم از رخ خوب

که هر کوری

ص:152

که با اهل زمین دایم به کین است

چه خصمی آسمان را با زمین است

که با اهل زمین دایم به کین است

به قصد من ز هر جانب چو صیاد

بتی ابرو کمانی در کمین است

تکلّم کن تو با من گرچه فحش است

که دشنام از لب خوبان متین است(1)

مرا از خرمن حسنت چه حاصل

که این خرمن هزارش خوشه چین است

مرنج از من اگر بوسم لبت را

که قانون محبّت اینچنین است

نه غم پیوسته می ماند نه شادی

که بهر ما هم آن است و هم این است

چه باک از اهرمن دارد سلیمان

که اسم اعظمش نقش نگین است

تو با خرّم نگردی عاقبت دوست

گر او کور است کوری پیش بین است

ص:153

در پیش تیر ناز تو ما را سپر، غم است

تا خط به گرد عارض تو چون سپر غم است

در پیش تیر ناز تو ما را سپر، غم است(1)

تا از بهشت روی تو دورم به چشم من

گلزار و باغ و گلشن و گلبن جهنّم است

با منّت آب اگر دهدم کس نمی خورم

هرچند آب کوثر و تسنیم و زمزم است(2)

تکلیف من به توبه مکن زاهدا زیاد

مانند اهل زهد، مگر عقل من کم است

از شرّ دیو نفس نداریم باک چون

نقش نگین خاتم ما اسم اعظم است

از بهر ما شجاعت رستم چه فایده

هر کس به وصل او رسد امروز رستم است

نقل و نبات و قند مده بوسه ام بده

کز هر لوازمی به جهان بوسه الزم است

صد مُرده از دم تو شود زنده دم به دم

این معجزات از دم عیسی ابن مریم است

در روزگار هرکه به یک عِلْم شد عَلَم

در عِلْم عاشقی عَلَم امروز خرّم است

ص:154

که شیرینیِ وصل توست هیهات

ز هجر تو مرا تلخ است اوقات

که شیرینیِ وصل توست هیهات

ندانم زنده ام یا مُرده آیا

که من هستم ز احیا یا ز اموات

به می تعجیل کن ساقی نه تأخیر

که می گویند فی التأخیر آفات(1)

کرم کن نه کرامت زانکه بی حرف

کرم دارد شرافت بر کرامات

سواره یا پیاده چون رُخت را

ببینم می شوم از عشق تو مات(2)

اگر شاعر نگوید مدح حیدر

چه حاصل گفتن اشعار و ابیات

وجود ناصرالدین شاه عادل

بود محفوظ ز آفات و بلیّات

مکن خرّم به کس آزار زیرا

که این دنیا بود دار مکافات

ص:155

برای ما و تو هم عمر رفته برمی گشت

غزل ذومطلعین

درخت خشک اگر باز سبز و تر می گشت

برای ما و تو هم عمر رفته برمی گشت

مرا اجل ز فراق تو دور سر می گشت

چو آمدی تو اجل رفت و باز برمی گشت

به تلخ کامی شیرین نکرد خسرو رحم

که رفت و شهر به شهر از پی شکر می گشت

پسر به مسند عزّت عزیز بود به مصر

پدر به سینه زنان از پی پسر می گشت

نمی زدم در دیگر بجز در تو اگر

رقیب از سر کوی تو در به در می گشت

اگر که خانه ی من پر زسیم و زر گردد

تمام صرف نکویان سیمبر می گشت

به جنگ تو سپر انداختم من بیدل

اگر که بود دلم سینه ام سپر می گشت

هزار زخم به من زد یکی نشد کاری

نکرد بخت مدد ورنه کارگر می گشت

هنر که عیب بزرگی برای خرّم شد

چو ابلهان جهان کاش بی هنر می گشت

ص:156

ولی با جنگ و دعوی نه رضایت

به من گاهی کند بوسی عنایت

ولی با جنگ و دعوی نه رضایت

حدیث عشق ما و اوست شیرین

مکن از خسرو شیرین حکایت

اگر شیرین لبانم تلخ گویند

از آنها شکر دارم نه شکایت

به شهر خود نکویانند معروف

تو مشهوری به هر شهر و ولایت

اگر مضروب یا مقتول سازیم

نخواهد کرد کس از من حمایت

نکویان چند مغرورند و گمراه

خدا فرماید آنها را هدایت

نه منقولم بود نه غیر منقول

خلاصم از تکالیف وصایت

رعایت کن به ما ای شاه زیراک

رعیّت هست محتاج رعایت

سخن از توبه با خرّم مگویید

که دارد اینقدر عقل و کفایت

ص:157

کنون که از بر من رفت زود برمی گشت

غزل ذومطلعین

اگر ز حال و دلم یار باخبر می گشت

کنون که از بر من رفت زود برمی گشت

اگر که آن پسر شوخ بی پدر می گشت

یتیم بود و به پیشم عزیزتر می گشت

خیال کشتنم او داشت و نکشتم اگر

که کشته بود یقین خون من هدر می گشت

سفر خوش است اگر خوش لقای خوش سفری

رفیق راه تو و با تو همسفر می گشت

ز کج روی فلک نیست راست کارم کاش

فلک به زیر زمین و زمین زبر می گشت

ز بوریا چه خوشی دیده کس اگر خوش بود

چو نی شکر نیِ آن هم پر از شکر می گشت

مباش کوچک و کوچک نواز باش و بزرگ

که بود کوچکی ار خوش، سُها قمر می گشت

کنون دُرُشکه نشین گشته است و اسب سوار

کسی که در همه عمرش سوار خر می گشت

ز گردش فلکی بختْ یار خرّم نیست

به سان طالع او کاش چرخ برمی گشت

ص:158

بدین بها همه کس مشتری جانان است

بهای بوسه ی جانان اگر به صد جان است

بدین بها همه کس مشتری جانان است

کسی که دور زجان خود به دوران است

اگر که جان ندهد ممسک و گرانجان است

صلاح و مصلحت من بود می و معشوق

نصیحتم نکند هرکه مصلحت دان است

کسی ز مِی نکند توبه در جهان زنهار

اگر که توبه کند عاقبت پشیمان است

مخور فریب و حذر کن ز صحبت آن کس

که کافر است ز دل و ز زبان مسلمان است

حسد مبر به کسی جان من، چرا که حسود

همیشه تشنه ی آب و گرسنه ی نان است

به خوان پهن جهان دست خود دراز مکن

که نیمخورده ی بسیار کس در این خوان است

کسی که سینه سپر ساخت پیش ناوک عشق

اگرچه او زن پیرست مرد میدان است

مرا ز بادیه عاقل، مخوان به جانب شهر

که جای مردم دیوانه در بیابان است

شبی لب تو مکیدم ز بس که شیرین بود

هنوز لذّت آنم به زیر دندان است

ز شهر خرّم اگر کسی کند سوال بگوی

که اصفهان بود و مسکنش به لنبان است

ص:159

چرا که دوستی تو محلّ تشویش است

کسی که با تو شود دوست، دشمن خویش است

چرا که دوستی تو محلّ تشویش است

تو را الم نرسد مرگ ما اگر برسد

ملوک را چه غم از مردن دراویش است

کم و زیاد رسد هرچه رزق، شاکر باش

تو را چه کار که گویی کم است یا بیش است

بِبُر زبان کسی را که بد کلام بود

که سوزش دلِ عقرب گزیده از نیش است

اگر رَوَم به کلیسا به پیش مغبچگان

مُخلّ و مدّعی من کشیشِ بد کیش است

هزار راست شنید از من و ولی نشنید

کسی که حرف کس نشنود کج اندیش است

اگرچه هرکه گرفته است راه عشق به پیش

ولیک خرّم وامانده از همه پیش است

ص:160

عبث دلم پی این فکر باطل افتاده است

خیال وصال توام باز در دل افتاده است

عبث دلم پی این فکر باطل افتاده است

چگونه خانه ی ویران دل کنم آباد

که از فراق تو از دست من گل افتاده است

ز شهر تو نکنم من سفر به جای دگر

که در دیار تو بارم به منزل افتاده است

کدام ماه به محمل نشسته کز پی او

هزار قافله دنبال محمل افتاده است

اگر که کُشته ی معشوق زنده گردد باز

عجب مدار که چشمش به قاتل افتاده است

نه لیلی است و نه مجنون ولی از آن ایّام

هزار فتنه میان قبایل افتاده است

چراغ و شمع چه حاجت مرا که دیده ی من

به روشنایی آن شمع محفل افتاده است

من از قفای تو آیم اگرچه می گویند

که کامل از چه به دنبال جاهل افتاده است

ز عاشقان تو خرّم کنار رفت که او

میان این همه دیوانه عاقل افتاده است

ص:161

چون شب وصل است امشب تا سحر روز من است

امشب از شمع جمال تو چراغم روشن است

چون شب وصل است امشب تا سحر روز من است

اوفتادم مست و لایعقل گر از یک جام می

ای ملامتگو مکن منعم که می مرد افکن است

زاهدا از توبه مفریبم که من علم فریب

آنقدر دانم که استاد تو شاگرد من است

گرچه باشد جرم میخواریم در گردن بسی

باز دستم با صراحی سخت دست و گردن است

دوستی با مدّعی کردم که گردم با تو دوست

باز او نگذاشت دانستم که دشمن دشمن است

هرچه می خواهم از این پس پیش گیرم راه دین

باز می بینم که در این راه شیطان رهزن است

گر زلیخا زد به یوسف تهمتی پیش عزیز

در میان یوسف و او بیّنه پیراهن است(1)

گر بیایی پیش من از غیر پنهانت کنم

گله چون موسی شبانش باشد از گرگ ایمن است

روز وصل او به یک بوسه قناعت می کنم

زانکه می گویند مشتی هم نشان از خرمن است(2)

مال دنیا پیش دنیادار باشد بس عزیز

می برد عیسی ز عالم گر همه یک سوزن است

منّت از دونان مکش خرّم به امید دو نان(3)

زانکه تا باقی ست عالم مرد مرد و زن زن است

ص:162

کند کسی که چو من با تو مهربانی کیست؟

به غیر من صنما با تو یار جانی کیست؟

کند کسی که چو من با تو مهربانی کیست؟

به خوبی تو کسی نیست در همه عالم

که اوّل همه خوبان تویی و ثانی کیست؟

لب تو آب حیات است و تشنه لب ماییم

خورد کسی که از این آب زندگانی کیست؟

بنای میکده ی عشق گر خراب شود

بنای ساختن آن مقام بانی کیست؟

گرفتم آنکه بمیرند دشمنانم پاک

به من کسی که بگوید تو زنده مانی کیست؟

به روزگار در این عهد غیر خرّم پیر

بگو کسی که به پیری کند جوانی کیست؟

آن هم به میل نیست بخواهی نخواهی است

گر بوسه ای دهد به من او گاه گاهی است

آن هم به میل نیست بخواهی نخواهی است

گشتم اگر گدای درش منع من مکن

زیرا که این گدایی من پادشاهی است

نان تهی و صحبت ماهی و خلوتی

خوشتر مرا ز اطعمه ی مرغ و ماهی است(1)

بینی اگر برهنه سرم نی قلندرم

این سر برهنگی من از بی کلاهی است

هرگز به دست بنده نبوده است چشم ما

امید ما همیشه به لطف الهی است

چشمت کشیده است ز مژگان دو صف سپاه

اکنون جهان مسخّر ترک سپاهی است

گرگان کنند جلوه به صحرا و برخلاف

یوسف که او عزیز جهان است چاهی است

روی سفید را مَهِل از خط شود سیاه

زیرا که بهر تو سبب روسیاهی است

خواهی کُشیم تا شوم از شرّ غم خلاص

خیرت رسد که نیّت تو خیرخواهی است

راه نجات را که به خرّم دهد نشان؟

رفتند همرهانش و او نیز راهی است

ص:164

تعریف مو به موی وی از موشکافی است

وصف جمال یار با جمال کافی است

تعریف مو به موی وی از موشکافی است

اجماعی است مسئله ی دین عاشقان

نه چون مسایلی است که آن اختلافی است

غیر از حدیث عاشقی ار عاقلی مخواه

زیرا دلایلش همه کافی و شافی است

ما عاشقان چو صاف دل و پاک دامنیم

با هرکه دوستیم به پاکی و صافی است

روزی که جان دهم ز فراقت تو بر سرم

آن روز پا گذار که روز تلافی است

خرّم مگر به گفتن اشعار عاجز است

ختم غزل که کرد ز ضیق قوافی است

کتاب شعر و قلمدان من بود میراث

غزل با ردیف حرف «ثاء»

پس از وفات ندارم اگر به خانه اثاث

کتاب شعر و قلمدان من بود میراث

ندارم و نبرم من به گور جز کفنی

که شاه هم نبرد از جهان سریر و رعاث

همین خجل نیم از وارثان به روی زمین

کشم به زیر زمین هم خجالت از ورّاث

رسید عمر من از شصت سال تا هفتاد

نشد به مدّت عمرم عمارتی احداث

به مرگ من نکند گریه کس مگر که کنند

برای من طلب مغفرت ذکور و اُناث

بود ملوّث اگر دامنم ز لوث گناه

ز آب لطف علی شسته گردد از الواث

کسی به گور به دادت نمی رسد خرّم

مگر که لطف علی گرددت مغیث و غیاث

ص:166

این چشم را مباد به آن چشم احتیاج

غزل با ردیف حرف «جیم»

کحّال دید چشم تو را از پی علاج

این چشم را مباد به آن چشم احتیاج

با من چونان ساج دورو چون بود رقیب

رویش سیاه تر شود از پشت و روی ساج

امروز روز رونق دکّان سفله است

بازار جنس اصل و نسب گشته بی رواج

ای پادشاه کشور دل، ما رعیتیم

جان را ز ما مگیر به رسم خراج و باج

این عهد هرکه خوشگذراند ولی به من

خوش نگذرد ز فُرقت خوبان بدمزاج

تن ها به خاک رفت بسی از برای تخت

سرها به دار رفت بسی از برای تاج

خرّم مگو شعر و غزل چون نمی خرند

صد شعر شاعرانه به یک برگ اسفناج

ص:167

تابیده باز با دل عُشّاق زار کج

تابیده است طُرّه ی خود را نگار کج

تابیده باز با دل عُشّاق زار کج

ابرو و زلف و خلق نگاهش همه کجند

من یک تن و مقابل چشمم چهار کج

اولی ست ترک بوسه که هر وقت خواستم

یک بوسه از لب تو، شنیدم هزار کج

با ما بیا تو راست، مرو کج که گفته اند

منزل نمی رسد بشود چون که بار کج(1)

گر گردنم کج است بر تو عجب مدار

پیوسته هست گردن مرد فِکار کج

با اهل دل نباش تو نااهل و کج سلوک

با یاغیان شهر رود شهریار کج

ما سازگار و راست رویم و راست کار،

باشد پسند مردم ناسازگار کج

عصیان کجروی عمل بنده است و بس

با بنده نیست کار خداوندگار کج

مرد شکسته نفس درست است و راست کار

کز راستی به دهر نگردیده کار کج

ص:168

بازآید به قالب من روح

غزلیات ردیف حرف «حا»

گر شود باب وصل تو مفتوح

بازآید به قالب من روح

عالم از سیل چشم خونبارم

گشت طوفان کجاست کشتی نوح

دفع زخمش نمی کند جرّاح

هرکه از تیغ عشق شد مجروح

خط که ناپخته است و خامه ی خام

شرح هجرت چه سان کنم مشروح؟!

در وصل از چه کرده ای مسدود

دگر این باب را مکن مفتوح

گرچه گرگیم گوسفند توییم

همه را کُن ز تیغ کین مذبوح

خرّم از توبه کردن می کرد

آنچنان توبه ای که کرد نصوح

ص:169

مرده را زنده می کنی چو مسیح

بگشا لب که از کلام فصیح

مرده را زنده می کنی چو مسیح

به منای وصالت ار برسیم

همه گردیم گوسفند ذبیح

از قصص آنچه خوانده ام نبود

قصه چون حدیث عشق صحیح

نتوانم نوشت شرح فراق

کز فراق تو گشته ام تشریح

بَرْهَمن بالد از بت و زُنّار

زاهد از مُهر و شانه و تسبیح

هر کجا شاعری که گوید شعر

با وی از قول من بگوی صریح

شعر گویی بگو ولیک بکن

درک حشو قبیح را ز ملیح

از صنایع بدان تو نیز که چیست

جمع، تفریق و صنعت توشیح

گفتمش خواهم از تو بوسی گفت

هست این حرف، خرّم از تو قبیح

ص:170

از این سپس به خدا خون مفسد است مباح

این قطعه را مِن باب اصلاح محمد کریم خان سرتیپ اصفهانی و حاجی رضاخان یاور که در شب قدر صلح کردند گفته است. که به طور و طرز نصیحت و شکرگذاریِ این صلح سروده است.

میان یاور و سرتیپ شد ز صدق اصلاح

از این سپس به خدا خون مفسد است مباح

چو صلح شد به شب قدر قدر خود دانید

که هست قدر چنین شب چو روز استفتاح

چراغ صلح چو افروختید در شب قدر

خدا کند که نگردد خموش این مصباح

به قول حافظ شیراز آنکه روحش یافت

به باغ خلد شرافت ز اشرف ارواح

نزاع بر سر دنیای دون کسی نکند

به آشتی به برای نور دیده گوی فلاح

چنان وسیع بود بحر دوستی به جهان

که از میان به کنارش نمی رسد ملّاح

و یا فضای وسیعی که طول و عرضش را

نمی توان به مساحت درآورد مسّاح

مپاش تخم خصومت میان مزرع دل

که گفته اند به جز کشته ندرود فلّاح

نوشته اند که الصّلحُ خیر در هر جنگ

بود کلام چنین ثبت صفحه و الواح

ص:171

تو را بود چه ثمر غیر طعنه و توبیخ

غزل ردیف «خا»

درخت مهر و وفا را اگر کَنی از بیخ

تو را بود چه ثمر غیر طعنه و توبیخ

حدیث عشق من و تو است قصّه ی شیرین

حکایتی است که باید نوشت در تاریخ

کبابم ار کنی از عشق خود بکن کاری

که نه کباب بسوزد ز آتش تو نه سیخ(1)

مدام کار تو خونریزی است و خونخواری

ستاره ی تو مگر خوی کرده با مریخ

وصال و صحبت آن ماه خورد سال طلب

که احتیاج ندارد به آهک و زرنیخ

ز تلخ گفتن تو رو ترش کنم هیهات

که حرف تلخ تو شیرین تر است از بطیخ

صلاح نیست به او چَکُّشی سخن گفتن(2)

گهی به نعل بزن خرّما گهی بر میخ(3)

ص:173

چون مرغ روحش از قفس آزاد می کند

غزلیات ردیف «دال»

بیمار را ز خویش اجل شاد می کند

چون مرغ روحش از قفس آزاد می کند

رفتند بلبلان گلستان کجا که زاغ

بر شاخ گل نشسته و فریاد می کند؟!

نبود عجب اگر تو نیایی به پیش ما

کز آدم احتراز پریزاد می کند

از کین هزار خانه ی دل را کند خراب

تا خانه ای برای خود آباد می کند

این حسن را خدا به خداداد داد او(1)

ناز از چه رو ز حسن خداداد می کند

دنیاست آن عروس که در حجله گه ز ناز

نگشاده روی پشت به داماد می کند

بغدادِ هرکه گشت خراب از گرسنگی

از اصفهان عزیمت بغداد می کند

تا زنده ام کسی نکند هیچ یاد من

مردم همین که هرکه ز من یاد می کند

هر موسمی که ابر ببارد به بیستون

آن ابر گریه از غم فرهاد می کند

خرّم که انتفاع نبرده ز شاعری

گردیده پیر و خدمت استاد می کند

ص:174

همچو شتر به دست او نیست دگر مهار خود

هرکه به دست دل دهد رشته ی اختیار خود

همچو شتر به دست او نیست دگر مهار خود

آهوی چشمت ای پسر هر طرفی کند نظر

شیردلان شهر را می کند او شکار خود

از تو بسی جراحتم هست و ولی به راحتم

زخم زدی چه فایده خوب نکرد کار خود

هرکه غلام یار شد از پی او روان شود

شهر به شهر می رود از پی شهریار خود

بوسه ی تو به نقد جان هرکه خرد بگو به آن

تا به محک زند چو من آن زر کم عیار خود

وعده ی وصل یار را بس که به خویش داده ام

گشته ام از خلاف آن مُجرم و شرمسار خود

تا که حیات من بود می ندهم غمت به کس

به که به دوش خود کشم در همه عمر بار خود

بوسه به این و آن مده نه یک نه دو و نه سه

حیف بود تلف کنی دولت بیشمار خود

خرّم اگر گذاشت پا در سر کوی او دگر

رو به جنان نمی کند از سر کوی یار خود

ص:175

پشت بر من رو به دشمن می کند

رو سوی دلبر دلِ من می کند

پشت بر من رو به دشمن می کند(1)

هرکه در کوی تو مسکن می کند

خویش را بیخانه چون من می کند

چونکه شوهر رحم بر زن می کند

زن ز خانه عزم برزن می کند

تخم معنی کاشت در دل هر کسی

حاصلش را زود خرمن می کند

مهر خاموشی زده غم بر لبم

ناطقان را غصّه الکن می کند

باز دل هر جا کند پرواز باز

روی بام تو نشیمن می کند

می کنم حفظ تو من زیرا کلیم

گله را از گرگ ایمن می کند

آه کش ای دل که آه عاشقان

نرمتر از موم آهن می کند

بار عشق آن کس که بر دل کرد بار

احتمال سنگ صد من می کند

گاه بوسه می دهد او گاه فحش

نقل آن گاو لگدزن می کند(2)

شمع من روشن شود کی، هر کسی

در چراغ خویش روغن می کند

مرده از شیون نگردد زنده باز

مرده آن باشد که شیون می کند

می کند خرّم گر اظهار حیات

مردنی شد خانه روشن می کند(3)

ص:176

تا که سر هست خیال کلهی باید کرد

دیده را باز به دیدار مهی باید کرد

تا که سر هست خیال کلهی باید کرد

از سر شام سیه تا اثر صبح سفید

دست در حلقه ی زلف سیهی باید کرد

خدمت میر وزیرم چو به منصب نرساند

بعد از این پیروی پیر رهی باید کرد

دم رفتن به سرم آی زمانی که مرا

به تو آن وقت به حسرت نگهی باید کرد

بی مشقّت نتوان رفت به کعبه زیرا

که به هر مرحله اش طیِّ رهی باید کرد

چون میسّر نشود وصل نگاری شب و روز

این هوس را به جهان سال و مهی باید کرد

گر به میخانه ندادند رهم روزی چند

روی از میکده در خانقهی باید کرد

چشم و مژگان تو دیدم که به هم می گفتند

در حقیقت حذر از ما سپهی باید کرد

مِی خورد خرّم و عصیان کند و گوید فاش

که به امید شفیعی گنهی باید کرد(1)

ص:177

نه تو را مشک دگر حاجت و نه شانه بود

زلف مشکین تو افشان به سر شانه بود

نه تو را مشک دگر حاجت و نه شانه بود

بس که بیگانه نوازی نشناسی ما را

کاشنایی تو با مردم بیگانه بود

خادم مدرسه هرگز به مقامی نرسد

عاقل آن است که جاروکش میخانه بود

قول رندان جهان نیست معلّل به غرض

هرچه گویند رفیقانه و رندانه بود

شمع می سوزد و بر حالت خود می گرید

دگر او را چه غم از مردن پروانه بود

زنده مردیست که با خانه و با زندگی است

مرده مردی است که بی زندگی و خانه بود

منم و خانه ی ویرانی و یک گنج کمال

مدفن گنج زر و سیم به ویرانه بود

نه عجب مدّعی ار پوست کند از تن من

موش هر جا که بود دشمن انبانه بود

با من از توبه زند دم همه دم واعظ شهر

نیست آگاه که افسون وی افسانه بود

یار شکّرلب اگر داد به خرّم جامی

بی تأمّل خورد ار زهر به پیمانه بود

ص:178

کز مهر در برم شبی آن ماهرو بود

شد سالها که در دلم این آرزو بود

کز مهر در برم شبی آن ماهرو بود

همچون دل گرفته ی من صد هزار دل

در طُرّه ی تو بسته به یک تار مو بود

بر رهگذار یار نهم رو به روی خاک

کان خاک بهر من سبب آبرو بود

مگذار بهر کاسه ی مِی یا پیاله ای

منّت به دوش من، که به دوشم سبو بود

جاری ز دیده ام شده اشک آنچنان که خلق

آن آب را کنند گمان کاب جو بود

زخمی که از تو بر دل عشاق می رسد

مرهم پذیر نیست چه جای رفو بود

زان دم که وصف زلف تو را کرده ام هنوز

چون آهوی ختا نفسم مشکبو بود

من مست و نیست راه گریزم ز شش جهت

شب نیمه است و شحنه سر چارسو بود

شیرین کلامی ات به همین ذکر خرّم است

هر جا که لب به هم زنی این گفتگو بود

ص:179

گهی زلفت به روی شانه باشد

گهی بر روی زلفت شانه باشد

گهی زلفت به روی شانه باشد

دلم مایل به خال توست آری

کبوتر را هوس بر دانه باشد

تو آن شمعی که هر جا برفروزی

به دورت صد چو من پروانه باشد

دلیری ای پسر در قتل عُشّاق

به طفلی جنگ تو مردانه باشد

دلم در هجر و وصلت بیقرار است

به هر احوال آن دیوانه باشد

حدیث دوزخ و فردوس واعظ

به گوشم یک به یک افسانه باشد

مرا با مسجد و منبر چه کار است

مکان مِیکشان میخانه باشد

مگر خرّم ز مِی از هوش رفته است؟!

که این سان ناله اش مستانه باشد

ص:180

این خیالیست که بایست ز دل بیرون کرد

فکر وصل تو دل غمزده ام را خون کرد

این خیالیست که بایست ز دل بیرون کرد

داشتم تا طرب وصل تو را بودم شاد

ناگه آمد تعب هجر و مرا محزون کرد

ابرو و لعل تو معنی اشارات و شفاست

بوعلی ترجمه ی هر دو به یک قانون کرد(1)

عاشقی باعث دیوانگی و رسوایی است

عشق لیلی نشنیدی که چه با مجنون کرد؟!

بوسه ای از لب او خواستم و کرد دریغ

خواهش بی غرضم را همه جا مضمون کرد

خوف داری اگر از من بِکُشم زار و مترس

بهر آسودگی خویش توان یک خون کرد

زلف تو مار سیاهیست که صد افسونگر

نتوانند که او را به دمی افسون کرد

هرکه یک بوسه خرید از تو به نرخ صد جان

نگذریم از حق و گوییم تو را مغبون کرد

قد موزون بتان در نظر موزونان

گر نباشد نتوانند غزل موزون کرد

خرّم از مفلسی و فقر مکن شکوه دگر

کارفرمای قضا بین که چه با قارون کرد

می کشم منّت مسعود شه راد که او

نان به من داد و مرا از کرمش ممنون کرد

ص:181

تا فارغ از این ناله و فریاد نگردد

خواهم که دلم از غم تو شاد نگردد

تا فارغ از این ناله و فریاد نگردد

دلداری من می دهی ای جان و ندانی

کاین خانه خراب است که آباد نگردد

هر کس که کند قوت دل از شکّر شیرین

از کوهکنی خسته چو فرهاد نگردد

پیدا نشود دوست چو من بهر تو هر چند

آهن بشود تیغ چو فولاد نگردد

دنیا چو عروسی است فریبنده که خود را

در آید و پیرامُن داماد نگردد

هرگز دلم از غم نشود رسته که این مرغ

تا جان ندهد از قفس آزاد نگردد

شاگرد اگر طالب علم است بباید

رنگ رخش از سیلی استاد نگردد

خاک قدم خلق جهان باش چو خرّم

تا کلّه ات از عُجب پر از باد نگردد(1)

ص:182

واقف از طبع و ریا کاری زُهّاد نشد

تا به من طبع من دلشده معتاد نشد

واقف از طبع و ریا کاری زُهّاد نشد

خدمت مرشد خود هر که به اخلاص نکرد

خدمتش شد هدر و قابل ارشاد نشد

تا که غافل نشد از ذکر خدا جانوری

هرگز از تیر قضا کشته ی صیّاد نشد

آمده لشکر هّم و غم و پیری به سرم

آه یک لحظه به من از اجل امداد نشد

گفتم از خواندن اوراد به وصلش برسم

وصل او واصل من نیز ز اوراد نشد

هر که از روی ریا کرد عبادت نامش

ثبت در دفتر مستوفی عُبّاد نشد

بهر من وصل تو هم عیدی و هم عیدی بود(1)

به از این عید مرا عیدی از اعیاد نشد

گرچه بعضی شعرا وارث شعر پدرند

شاعری ارثی من از اب و اجداد نشد

مکن از هیچکسی خوف و بکش خرّم را

فرض کن کز ازل او خلقت و ایجاد نشد

ص:183

هرچه افزون طلبی باز بسی کم باشد

عهد و میثاق تو گر ثابت و محکم باشد

هرچه افزون طلبی باز بسی کم باشد

مرده را زنده نمایی به تکلّم گویا

نفست از دهن عیسی مریم باشد

گر نشاطی به غلط راه دل من پرسد

گو بفرمای که این خانه پر از غم باشد

عشق چیزی است که آن را به ملایک ندهند

این متاعی است که از زاده ی آدم باشد

کو سلیمان که اطاعت کندش دیو و پری

ورنه در حنصر آدم همه خاتم باشد(1)

گر به وصلت برسم گریه امانم ندهد

چه توان کرد به عیدی که محرّم باشد

شرط آیین کرم نیست به حاتم نامی

سر دهد هر که ره دوست چو حاتم باشد

داروی وصل توأم دفع کند زخم فراق

کان نه زخمی است که محتاج به مرهم باشد

تویی امروز در این شهر خداوند جمال

کمترین بنده ی درگاه تو خرّم باشد

ص:184

با همه بی حرمتی ما را گرامی می کند

یار اگر نسبت به ما بی احترامی می کند

با همه بی حرمتی ما را گرامی می کند

می کند تندی و گوید تلخ و من از شور عشق

اینچنین دانم که او شیرین کلامی می کند

ساده لوحیِ زلیخا بین که می کرد این خیال

چون خریدم یوسف از بهرم غلامی می کند

گرچه تاب آتش عشقت دلم را پخت و سوخت

با همه این پختگی آن باز خامی می کند

تا به کی خانه نشینی جانب بازار رو

شاهدان خانگی را کوچه نامی می کند

خواستم بر آستان او نشینم یار گفت

سفله را بین دعوی عالیمقامی می کند

غم ندارد خرّم ار میرد ز هجر دوست لیک

غم از این دارد که دشمن شادکامی می کند

ص:185

مسجد و منبر و محراب وی آباد نشد

تا که زاهد سرش از عجب پر از باد نشد

مسجد و منبر و محراب وی آباد نشد

پیش داماد عروسی که رخش جلوه نکرد

بهره مند از کرم و صحبت داماد نشد

خانه بسیار شد آباد کسی گر گوید

خانه چون خانه ی میخانه شد آباد نشد

با وجودی که کنم دعوی صاحب نفسی

نفسی از غم عشق تو دلم شاد نشد

داد و بیداد ز بی رحمی دلدارم داد

که دلش سیر ز بی رحمی و بیداد نشد

بیستون کنده شد از قوّت عشق شیرین

این هنرها هم از قوّت فرهاد نشد

روسیاه است غلامی که شد آزاد ولی

روسفید است غلام تو که آزاد نشد

خرّم پیر چو کودک کند ار شاگردی

مکنش منع کسی پیش خود استاد نشد

ص:186

بوی خیری مگر از خانه ی ما می آید

بر در خانه ی ما چند گدا می آید

بوی خیری مگر از خانه ی ما می آید

گر به قصد من بدبخت بلا می آید

بگذارید بیاید که بجا می آید

از عبادات عیان در نظر خلق جهان

محترز باش کزان بوی ریا می آید

کودکی از رحم مام نیاید بیرون

گر بداند که در این دار فنا می آید

من ز نفرین نکنم واهمه زیرا که کسی

نه ز نفرین برود نه ز دعا می آید

کار ما عاشقی و کار همه کاسبی است

چه توان کرد همین کار ز ما می آید

زدن بوسه به روی تو صلاح تو بود

چونکه صیقل زنی آیینه جلا می آید

گر روم در بر یارم ننشسته گوید

منشین زود برون رو که صدا می آید

گر کسی گفت بلا آید از این بعد مکن

باور از وی مگر از پیش خدا می آید؟!

مُلتجی گر بشوی غم مخور از این هر کس(1)

که عروسی برود هم به عزا می آید

یار یک روز اگر پیش من آید یاران

غم مدارید که شب پیش شما می آید

خرّم ار داخل میخانه شود معذور است

دردمند است به امید دوا می آید

ص:187

چو صبر نیست حریفان دل من آب شود

یک اربعین به خم انگور، تا شراب شود

چو صبر نیست حریفان دل من آب شود

بنای میکده یارب همیشه باد آباد

چنان مباد که یک خشت آن خراب شود

حدیث حسن تو بگذشت از هزار، اگر

شود نوشته ز هر باب یک کتاب شود

برآستان تو هر سفله روی بگذارد

مکان رتبه اش عالی از آن جناب شود

چه لعبتی تو ندانم به پیش اهل نظر

که از نظاره ی روی تو، شیخ شاب شود

ستم مکن به من ای خواجه زآنکه می گویند

چو کرد بنده گنه مورد عتاب شود

به غفلت ار ز رخت پرده اوفتد ماند

به روز ابر که ناگاه آفتاب شود

اگرچه ز اهل دهاتی ولی ز غایت حسن

شوی چو داخل هر شهر انقلاب شود

به بندگان تو خرّم از این کند خدمت

که تا غلامِ غلام تو او حساب شود

ص:188

میان اهل عالم سرفراز و مفتخر باشد

هنر آموز زیرا هر که از اهل هنر باشد

میان اهل عالم سرفراز و مفتخر باشد

تو چون شمسی و باید هر مهی در خانه ای باشی

به یک هفته سه خانه گشتن آیین قمر باشد

بریدم رشته ی الفت ز هر بی مهر چون دیدم

بِبُرّد باغبان شاخی که بی برگ و ثمر باشد

نگارا چند خوابی صبح شد برخیز و کاری کن

که سوز عجز بیداران شب، پیش از سحر باشد

به تیغی کز تو آمد بر سرم از پای افتادم

بنازم ضرب دستی را که زخمش کارگر باشد

شبی در خواب شیرین دید، خسرو زهر می نوشد

مُعبّر گفت کاصفاهان به کام او شکر باشد(1)

ز تیر آه مظلومی ندیدم ظالمی خائف

مگر این عهد آه هر ستمکش بی اثر باشد

تو بهتر از ملک هستی و خوشتر از پری جانا

مشو عاشق که عاشق پیشگی کار بشر باشد

به درس و بحث خرّم نیست عالِم هیچ در عالَم

که او نه مبتدا داند نه مخبر از خبر باشد

ص:189

به شما آنچه نمایند به ما نیز کنند

نه به ما جور نکویان، به شما نیز کنند

به شما آنچه نمایند به ما نیز کنند

جان ز هجرت به لبم آمد و وصلت جویم

غرقه در بحر چو گردند شنا نیز کنند

بوعلی گر نبود ابروی و لعل تو بود

حکمت او به اشارات و شفا نیز کنند(1)

مطربا چند زنی ساز مخالف به عراق

اصفهان ترک مُبدّل به نوا نیز کنند(2)

خوش بود مشک تر از طُرّه ی مشکین نگار

ورنه از نافه ی آهوی ختا نیز کنند

بسته ی زلف تو دل گشت و نگردید خلاص

پر هر مرغ که بندند رها نیز کنند

شاهدانند به عالم که ز تیر مژگان

خلق را قتل نمایند و ابا نیز کنند

یک خدا هست و شود بندگی او به دو قسم

قومی از صدق و گروهی ز ریا نیز کنند

آنچه کردند نکویان جهان با خرّم

می کند خوف که در روز جزا نیز کنند

ص:190

از باطن می زندگی و خانه ندارد

هر کس که به خانه می و پیمانه ندارد

از باطن می زندگی و خانه ندارد

در بزم از آن دور تو گردم که نگویی

شمع رخ من بهر چه پروانه ندارد

در مملکت عشق چه بی خانه کسانند

جز ما در آنجا همه کس خانه ندارد

یارم به زبان رام نشد آه زبانم

مانند کلیدیست که دندانه ندارد

بیرون نرود از چه غم تو زدل من

گویا به جز این خانه دگر خانه ندارد

خویشیم حریفان همه در بزم که امشب

این مجلس ما یک تن بیگانه ندارد

زر خواست ز من پیش، که تا بوسه دهد بعد

گفتم صنما بوسه که بیعانه ندارد

جز خانه ی ما یانه ندارد همه دارند

ویران شود آن خانه که یک یانه ندارد(1)