بسم الله الرحمن الرحیم

انتشارات دلیل ما

چاپ اول زمستان 1394

تیراژ : 1000 نسخه

لیتوگرافی: پرتو شمس

چاپخانه: نگارش

قیمت: 22000 تومان

شابک: 3 - 971 - 397 - 964 - 978

تلفن و نمابر: 37744988 - 37733413 (9825+)

آدرس: قم خیابان معلم، مجتمع ناشران

طبقه ششم، واحد 612 و 613 www.dalilema.ir با امکان خرید اینترنتی

Dalilema@yahoo.com سامانه پیام کوتاه: 5000145

مراکز پخش:

(1) قم، خ ،معلم مجتمع ناشران طبقه همكف، واحد 9، تلفن: (10 خط) 37842466 2) قم، خ ،صفائیه، روبروی کوچه ،38 پلاک ،759 فروشگاه دلیل ما تلفن 37737011 - 37737001 3) تهران، خ انقلاب، خ ،فخررازی، فروشگاه دلیل ما، پلاک 61، تلفن 66464141 (4) مشهد، چهارراه شهداء، ضلع شمالی باغ نادری کوچه شهید خوراکیان، جتمع تجاری گنجینه ،کتاب، طبقه اول فروشگاه دلیل ما، تلفن 5 - 32237113

ص: 2

یاد آخرت

تفسیر سوره ی تغابن

استاد علی مهدوی دامغانی دامت برکاته

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

ص: 16

ص: 17

ص: 18

روشن است آنچه که بهشت و فوز الى الجنّة و رضوان في دار السلام را به ارمغان خواهد آورد تمسک به ظاهر الفاظ قرآن و دور ماندن از حقیقت و باطن آن نیست که این خود از بزرگ ترین بلاها و آسیب های جوامع اسلامی می باشد.

در نتیجه تنها راه نجات و رستگاری مسلمانان بازگشت آنان به حقیقت قرآن و بهره گیری از فرامین و دستورات آن با تکیه به کلمات و روایات ذوات مقدسه ی معصومین علیهم السلام که مصداق آیه ی شریفه ی: (وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ). (1) می باشند و پیاده کردن قرآن در تمام عرصه های زندگی است.

لذا به خاطر اهمیت قرآن کریم و نیاز جامعه به آموزه های قرآنی و درخواست های جمعی از طالبان علوم دینی تصمیم به احیا و نشر دروس تفسیر محقق والامقام مفسّر مدقق حضرت آیت الله حاج شیخ علی مهدوی دامغانی گرفته شد.

این مجموعه افتخار دارد که با تحقیق و ترجمه و تدوین دروس معظم له آن را به رشته تحریر درآورد و در اختیار علاقه مندان به تفسیر و پژوهشگران و محققان حقایق قرآنی قرار دهد.

کتاب حاضر برگرفته از مجموعه سخنرانی های حضرت والد معظم - دام ظله -

ص: 20

پیرامون تفسیر سوره ی مبارکه ی تغابن می باشد که در شب های شنبه سال 1390 شمسی در مکتبه مهدويه (مشهد مقدس) برای جمعی از مومنین و فضلا و دانش پژوهان علوم قرآنی بیان شده است و پس از انجام مراحل نگارش به صورت فعلی در اختیار خوانندگان محترم قرار گرفته است.

این اثر کوشیده است که با تدقیق و تحقیقی جامع و بیان ظرایف و لطایف در آیات قرآن کریم و بهره گرفتن از روایات ائمه طاهرين - صلوات الله عليهم اجمعین - با قلمی رسا، راه فهم و درک مضامین آیات شریفه را هموار کند، به امید آن که خدمتی در حد بضاعت به جامعه ی اسلامی کرده باشد.

از عزیزانی که در مراحل مختلف آماده سازی این اثر کمک نموده اند تقدیر و تشکر می گردد، و برای آنان موفقیت و سرافرازی و سعادت در دنیا و آخرت را از حضرت سبحان جلّ ذکره مسالت داریم.

و از همه ی خوانندگان محترم و بزرگوار به خاطر لغزش ها و کاستی های احتمالی، ضمن پوزش، تقاضامندیم موارد احتمالی را یادآوری نمایند تا در چاپ های بعدی اصلاح گردد.

ان شاءالله این تلاش مورد رضایت پروردگار متعال سبحانه و تعالی و موجب خوشنودی قطب عالم امکان و تتمه ی دور زمان حضرت بقيّة الله الاعظم - عجل الله تعالى فرجه الشریف - قرار گیرد.

محمد جواد مهدوی دامغانی

ص: 21

ص: 22

صورة

چه جایگاهی در بهشت برایشان مهیا بود؟! ادراک آن تحسّر و شدت آن تاسف ممکن نیست مگر به قدر ذره ای از دره و قطره ای از بحر. مشاهده نمودن تاجری که تمام راس المال را از کف داده وقتی ببیند که اگر آن را در راه صحیح و معقول صرف نموده بود به چه ثروت عظیم و مكنت عميم می رسید چه حالتی برایش هویدا می گردد و حال آن که این ضرر دنیوی چه بسا قابل جبران باشد. و چگونه خواهد بود حال آن کسی که تمام سرمایه ای که هر آن چه از برکات و خیرات است به آن بستگی دارد از دست داده باشد و آن عمری است که دیگر بازگشتی در آن نباشد و لذا در آن حال آرزو نماید و خطاب به قادر متعال عرضه بدارد: رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحاً فیمَا تَرَكْتُ، گرچه در آن حال هم سخنی بیش نمی گوید، و لذا فرموده: وَلَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ أعاذنا الله و جميع المومنين من ذلک و چون فرمود: ذَلِكَ يَوْمُ التَّغَابُنِ روشن می شود که حال مومنان هم حال تحسّر و احساس خسران است آن گاه که ببیند ممکن بود به چه مراتب بالاتری نایل گردند؛ زیرا مراتبی که در بهشت و آخرت است بسیار فراتر از مراتب دنیوی است و فاصله ی مرتبه ای از مرتبه ی دیگر بسیار زیادتر از این دنیای فعلی است. و این است که فرمود ذَلِكَ يَوْمُ التَّغَابُنِ که به مقتضای تفاعل، غبن از دو جانب است و آن چه را که مهم و نجات بخش است خودش بیان می فرماید که فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ که امر به تقوی در حد توان می نماید و حقیقت تقوی به انجام فرایض و اجتناب از محارم است که البته گفتن این الفاظ سهل ولی عمل به آن در غایت صعوبت است، لذا فرمود تا توان دارید عمل نمایید. فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ اللهم أعنّا على أنفسنا بما تعين به الصالحين على أنفسهم، واختم أعمالنا بأحسنها، واجعل ثوابنا منها الجنة برحمتك، و آخر دعوانا أن الحمدلله ربّ العالمين، وصلّى الله على سيدنا محمد وآله الطاهرين، واللعن على أعدائهم أجمعين إلى لقاء يوم الدين.

علی مهدوی دامغانی، قم المقدّسة

26/ محرم الحرام/ 1437

ص: 24

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمدلله ربّ العالمين، وخير الصلاة والسلام على خير خلقه محمد وآله الطيبين الطاهرين سيّما على مولانا بقيّة الله في السماوات والأرضين إلى يوم الدين.

امير المومنين - عليه أفضل صلوات المصلين - در کلامی که در در اوج فصاحت و بلاغت است نسبت به کلام خداوند متعال فرموده است: «وَإِنَّ الْقُرْآنَ ظَاهِرُهُ أَنِيقٌ، وَبَاطِنُهُ عَمِيقٌ، لا تَفْنَى عَجَائِبُهُ، وَلَا تَنْقَضِي غَرَائِبُهُ، وَلَا تُكْشَفُ الظُّلُمَاتُ إِلَّا بِهِ». (1)

روشن است که کلام امیر علیه السلام امیر کلام است، کلام آن کسی است که تمامی حكما و فقها افتخارشان فهم گوشه ای از لطایف و دقایق واقع در کلام اوست، کلامی فوق کلام مخلوق و دون کلام خالق.

وقتی بفرماید: «ظاهر قرآن در کمال زیبایی و باطنش پر از اسرار پنهانی و -

ص: 25

عجایب و غرایب نامتناهی» دیگران که در این میدان بی بضاعتند - چه دارند بگویند؟!

و یکی از مصادیق بارز این اوصاف و عدم انقضاء عجایب كلام الله المجيد، سوره ی مبارکه ی تغابن است که از ویژگی های خاصی برخوردار است که سبب امتیاز آن از سایر شور شده و هریک از آیاتش مشتمل بر لطایف و اشارات و اسرار و مناسباتی است که احاطه ی بر آنها ممکن نیست مگر به آن مقدار که بر السنه ی حضرت رسول اکرم و اوصیای طاهرینش - عليهم صلوات الله إلى يوم الدین - که مبین این حقایق این کتابند، ابراز شده باشد.

تسمیه ی این سوره به «تغابن» به لحاظ آنست که فرمود: (يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمٍ الْجَمْعِ ذَلِكَ يَوْمُ التَّغَابُنِ) (1) که بیانی برای روز رستاخیز و صحنه ی قیامت است.

و صد البته حشر خلایق و قیام آنها، مشتمل بر اسرار و حقایقی است که عقول بشر از ادراک ذرّه ای از آن عاجز است و باید دانست چه حقایقی در آن روز آشکار می شود که همه ی انسان ها خود را در خسران و زیان می بینند و انگشت حسرت به دندان می گزند چه کفار وقتی مشاهده نمایند نتایج کفر و اعمال خویش را و آن گاه که حضرت ربّ العزّه جلّ ذکره بر ایشان آشکار نماید که اگر ایمان و عمل صالح داشتند، چه جایگاهی در بهشت برایشان مهیا بود؟!

ادراک آن تحسّر و شدت آن تاسف ممکن نیست مگر به قدر ذره ای از دره و قطره ای از بحر.

مشاهده نمودن تاجری که تمام راس المال را از کف داده وقتی ببیند که اگر آن -

ص: 26

را در راه صحیح و معقول صرف نموده بود به چه ثروت عظیم و مكنت عميم می رسید چه حالتی برایش هویدا می گردد و حال آن که این ضرر دنیوی چه بسا قابل جبران باشد.

و چگونه خواهد بود حال آن کسی که تمام سرمایه ای که هر آن چه از برکات و خیرات است به آن بستگی دارد - از دست داده باشد و آن عمری است که دیگر بازگشتی در آن نباشد.

ولذا درآن حال آرزو نماید و خطاب به قادر متعال عرضه بدارد: (رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحاً فیمَا تَرَكْتُ). (1) گرچه در آن حال هم سخنی بیش نمی گوید، ولذا فرموده: (وَلَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ). (2)

أعاذنا الله و جميع المومنين من ذلک.

و چون فرمود: (ذَلِكَ يَوْمُ التَّغَابُنِ) روشن می شود که حال مومنان هم حال تحسّر و احساس خسران است آن گاه که ببیند ممکن بود به چه مراتب بالاتری نایل گردند؛ زیرا مراتبی که در بهشت و آخرت است بسیار فراتر از مراتب دنیوی است و فاصله ی مرتبه ای از مرتبه ی دیگر بسیار زیادتر از این دنیای فعلی است.

و این است که فرمود (ذَلِكَ يَوْمُ التَّغَابُنِ) که به مقتضای تفاعل، غبن از دو جانب است و آن چه را که مهم و نجات بخش است خودش بیان می فرماید که: -

ص: 27

(فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ) که امر به تقوی در حد توان می نماید و حقیقت تقوی به انجام فرایض و اجتناب از محارم است که البته گفتن این الفاظ سهل ولی عمل به آن در غایت صعوبت است، لذا فرمود تا توان دارید عمل نمایید: (فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ).

اللهم أعنّا على أنفسنا بما تعين به الصالحين على أنفسهم، واختم أعمالنا بأحسنها، واجعل ثوابنا منها الجنة برحمتك، و آخر دعوانا أن الحمدلله ربّ العالمين، وصلّى الله على سيدنا محمد وآله الطاهرين، واللعن على أعدائهم أجمعين إلى لقاء يوم الدين.

علی مهدوی دامغانی، قم المقدّسة.

26 محرم الحرام 1437

ص: 28

این سوره ی مبارکه با «یسبّح» شروع می شود و مشتمل بر هجده آیه و از سوره های مسبحات سبعه است.

«مَنْ قَرَأَ سُورَةَ التَّغَابُنِ دُفعَ عَنْهُ مَوْتُ الْفُجْأَةِ» هرکس سوره ی تغابن را بخواند مرگ ناگهانی از او دفع می شود. (1)

2- از امام باقر علیه السلام نقل شده که آن حضرت فرمودند:

«مَنْ قَرَأَ بِالْمُسَبَّحَاتِ كُلِّهَا قَبْلَ أَنْ يَنَامَ لَمْ يَمُتْ حَتَّى يُدْرِكَ الْقَائِمَ علیه السلام، وَإِنْ مَاتَ َانَ فِي جِوَارِ النَّبِي صلی الله علیه واله وسلم».

هرکس پیش از خواب تمام سوره های مسبّحه (2) را تلاوت کند نمی میرد تا حضرت مهدى - عجل الله تعالى فرجه الشريف - را درک کند، و اگر از دنیا برود و قضا و قدر چنین بود، در پناه و همسایگی پیامبر اکرم صلی الله علیه واله وسلم خواهد بود. (3)

3- محدّث بزرگوار عالم تشیع مرحوم صدوق رحمه الله در کتاب «ثواب الاعمال» به اسناد معتبر روایت را از امام صادق علیه السلام نقل می کند که حضرت فرمودند:

«مَنْ قَرَأَ سُورَةَ التَّغَابُنِ فِي فَرِيضَةٍ كَانَتْ شَفِيعَةٌ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ شَاهِدَ عَدْلٍ عِنْدَ مَنْ يُجِيزُ شَهَادَتَهَا، ثُمَّ لا يُفَارِقُهَا حَتَّى يَدْخُلَ الْجَنَّةَ».

هرکس سوره تغابن را در نماز واجب خود تلاوت کند آن سوره در روز قیامت شفاعت گر او می باشد، و نزد کسی که گواهی اش را بپذیرد گواه عدالت پیشه ای باشد، و آن سوره از او جدا نگردد تا خواننده ی آن وارد بهشت گردد. (4)

با توجه به سه روایت نقل شده، حدیث نخست گویای این است که قاری این سوره به طور ناگهانی نمی میرد، بلکه از زمان مردن خود آگاه می شود تا برای -

ص: 31

انجام بعضی از کارها فرصتی داشته باشد.

و در روایت دوم اشاره به این دارد که هر شب تمام این مسبحات خوانده شوند، در روایت سوم هم به صورت مطلق آمده: «من قرأ» هرکس ولو یک دفعه سوره ی تغابن را قرائت کند چنان پاداشی خواهد داشت.

روايت سوّم ضمن بیان ویژگی های آن بهترین زمان قرائت آن را در نمازهای واجب می داند و برجستگی های دیگر آن را مانند شاهد بودن و شفاعت کننده بودن را نیز بیان کرد اما به چند مرتبه قرائت کردن آن اشاره ندارد.

و طبق حدیث سوّم از ویژگی های این سوره شفیع بودن آن است که انسان را از عذاب نجات می دهد شفاعت کننده ای است که شفاعت او پذیرفته می باشد امام علیه السلام نیز در مقام بیان همین نکته است و می فرماید: این سوره شاهد و گواهی است ،عادل نزد کسی که اجازه می دهد تا شهادت دهد؛ زیرا در قیامت هیچ کس نه اذن سخن گفتن دارد و نه اجازه ی شهادت دادن و کسی مورد شفاعت قرار نمی گیرد مگر به اذن ذات لایزال الهی که مالک یوم الدین است.

و آیه ی شریفه ی: (يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلائِكَةُ صَفًّا لَا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَقَالَ صَوَاباً) (1) و آيه: (مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلا بِإِذْنِهِ) (2) نیز گواه همین مطلب است. (3)

ص: 32

ص: 33

ص: 34

(وَالسَّابِحَاتِ سَبْحاً) (1) سوگند به فرشتگانی که در اجرای فرمان الهی با سرعت حرکت می کنند، گویا تسبیح گویان حق از شر و بدی گریزان و شتابان و بی وقفه به سمت و سوی خیر و نیکی در حرکتند.

با صراحت قدرت بی حد و حصر او را زمزمه می کند.

حقیقت «سبحان الله» یعنی خداوند متعال منزّه است و حقیقت تنزیه حق زمانی محقق شده و مفهوم واقعی تسبیح را می رساند که آن یگانه ی بی همتا را چه در اسمای جلالیه و چه در اوصاف کمالیه محدود به حدی نکرده باشیم.

سبحان الله یعنی ذات مقدّس حق در عالم و قادر بودن و صفات ثبوتیه ی دیگر، مطلق و بدون حد و حصر و عیب و نقص می باشد.

اگر کسی خدای سبحان را این گونه شناخت و او را تسبیح نمود، با سرعت به سمت خیرات پیش می رود البته بار یافتن به این مقام منیع و با عظمت، معرفت و درک تسبیح ذات لایزال در حد و توان هرکسی نیست، اوحدی از انسان ها به آن دست می یابند، و به جرأت می توان گفت:

فقط انسان های کامل حقیقت و جایگاه واقعی تسبیح را درک می کنند، آنهایی که از خود رسته، و هوای نفس خویش را لگام زدند و در هیچ شرایطی کوچک ترین لغزشی را در رفتارها و اندیشه های خود راه نداده و حتی فکر گناه هم از آنان سر نمی زند.

اگر فرشتگان با خلقت انسان بر آشفتند و فریاد (نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لك). (1) سر دادند که اگر بنا به تسبیح و حمد است ما بر حول عرش الهی چرخ زنان هماهنگ و یک صدا پیوسته و شایسته تو را تسبیح می کنیم کلام پر رمز و راز (إِنِّي أَعْلَمُ مَا لا تَعْلَمُونَ) (2) خداوند که هم پیام آگاهی کامل حق را در خلقت -

ص: 37

انسان به همراه داشت و هم جهل و بی اطلاع بودن فرشتگان را از راز نهفته ی در پرده ی غیب را بیان می کرد، مهر سکوت بر دهان فرشتگان زد شاید ملائک بر این باور بودند که علت خلقت، تسبیح خداوند است.

بنابراین، در برابر آن چه آنها می گویند صبر کن و قبل از طلوع آفتاب و پیش از غروب آن و هم چنین در اثنای شب و اطراف روز تسبیح و حمد پروردگارت را بجا آور تا خشنود شوی.

2- (وَتَوَكَّلْ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لا يَمُوتُ وَسَبِّحْ بِحَمْدِهِ) (1) و توکل بر خداوندی کن که هرگز نمی میرد، و تسبیح و حمد او به جای آور.

3- (فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِي وَالْإِبْكَارِ) (2) صبر و شکیبایی پیشه کن که وعده ی خدا حق است، و برای گناهت استغفار نما، و تسبیح و حمد پروردگارت را هر صبح و شام بجا آور.

4- (فَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ * وَمِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبَارَ السُّجُودِ). (3)

در برابر آن چه آنها می گویند شکیبا باش، و تسبیح و حمد پروردگارت را قبل از طلوع آفتاب و پیش از غروب بجا آور، و در بخشی از شب و بعداز سجده ها او را تسبیح کن.

5- (وَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ فَإِنَّكَ بِأَعْيُنِنَا وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ حِينَ تَقُومُ * وَمِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَإِدْبَارَ النُّجُومِ). (4)

(هم چنین) به هنگام شب و به هنگام پشت کردن ستارگان و طلوع صبح او را تسبیح کن، و (هم چنین) به هنگام شب او را تسبیح کن و به هنگام پشت کردن ستارگان و طلوع صبح.

ص: 39

6- (فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ) (1) به نام پروردگار بزرگت تسبیح کن و او را پاک و منزه بشمار.

7- (سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى) (2) نام پروردگار بلند مرتبه ات را منزه دار.

حقیقت است که این نیز به نوبه ی خود بر اهمیت تسبیح می افزاید، لذا حضرت حق استوار و محکم به تسبیح موجودات تاکید دارد تا اندازه ای که نفهمیدن و آگاه نشدن انسان را از چگونگی تسبیح موجودات، دلیل بر تسبیح نکردن آنان نمی داند بلکه دلیل بر این است که همه ی انسان ها قادر به درک و فهم آنها نیستند همان گونه که فرمود: (لا تَفْقَهُونَ تَسْبيحَهُم)، و فقط بندگانی منحصر به فرد می توانند به آن راه یابند که در جای خود به آن اشاره می کنیم.

درحالى كه ذكر لا إله إلا الله در آغاز هفت سوره و حمد در پنج سوره مشاهده می شود، و ماده ی حمد با مشتقاتش کمی بیشتر از شصت بار در قرآن آمده است.

قَالَ مِثْلَ ذَلِكَ حِينَ يُصْبِحُ لَمْ يَفْتُهُ خَيْرٌ يَكُونُ فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ، وَصُرِفَ عَنْهُ جَمِيعُ شَرِّهُ».

کسی که به هنگام شب سه بار این آیات را بخواند : «پاک و منزه است خداوند به هنگامی که شام می کنید و صبح می کنید، و حمد و ستایش مخصوص اوست در آسمان و زمین، و به هنگام عصر و هنگامی که ظهر می کنید» هیچ خیری که در آن شب می باشد از او دریغ نمی شود، و همه ی بدی های آن شب از او دور می گردد، و کسی که همان آیات را گاهان بخواند، تمام خیرهای آن روز به او می رسد و تمام بدی ها از او دور خواهند شد. (1)

هم چنین از آن بزرگوار نقل شده که فرمود:

«جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه واله وسلم فَقَالَ : عَلَّمْنِي عَمَلاً يُحِبُّنِي اللهُ عَلَيْهِ، وَيُحِبُّنِي الْمَخْلُوقُونَ، وَيُثْرِي اللَّهُ مَالِي، وَيُصِحُ بَدَنِي، وَيُطِيلُ عُمْرِي، وَيَحْشُرُنِي مَعَكَ، فَقَالَ: هَذِهِ سِتُّ خِصَالٍ تَحْتَاجُ إِلَى سِتٌ خِصَالٍ: إِذَا أَرَدْتَ أَنْ يُحِبَّكَ اللَّهُ فَخَفْهُ وَاتَّقِهِ، وَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ يُحِبَّكَ الْمَخْلُوقُونَ فَأَحْسِنْ إِلَيْهِمْ وَارْفُضْ مَا فِي يَدَيْهِمْ.

وَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ يُتْرِيَ اللهُ مَالَ فَزَكِّهِ، وَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ يُصِحٌ بَدَنَكَ فَأَكْثِرُ مِنَ الصَّدَقَةِ، وَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ يُطِيلَ اللَّهُ عُمْرَكَ فَصِلْ ذَوِي أَرْحَامِكَ، وَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ يَحْشُرَكَ اللَّهُ مَعِي فَأَطِلِ السُّجُودَ بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ».

ص: 44

مردی نزد پیامبر صلی الله علیه واله وسلم آمد و گفت: کار و عملی به من بیاموز که خداوند به سبب آن مرا دوست بدارد و مردم هم مرا دوست داشته باشند، و خداوند دارایی و ثروتم را زیاد کند و بدنم را سالم و عمرم را طولانی نماید، و مرا با تو محشور سازد.

پیامبر اسلام صلی الله علیه واله وسلم فرمود: این ها شش خصلت هستند که نیاز به شش خصلت دارد: هرگاه خواستی خدا تو را دوست داشته باشد از او بترس و پروا داشته باش، و هرگاه خواستی مردم تو را دوست داشته باشند به آنان نیکی کن و از آن چه در دستشان است صرف نظر نما.

هرگاه خواستی خدا ثروتت را زیاد کند زکات آن را بپرداز، و هرگاه خواستی خدا بدنت را سالم گرداند زیاد صدقه بده، و هرگاه خواستی خدا عمرت را طولانی کند صله ی رحم کن و با خویشاوندان خود پیوند کن، و هرگاه خواستی خدا تو را با من محشور سازد در برابر خداوند یگانه ی قهار سجده ی طولانی کن. (1)

در این روایت آمده کسی که می خواهد با رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم محشور و هم نشین شود باید سجده های او طولانی داشته باشد در سجده چه بگوید؟ شب تا صبح مشغول تسبيح ذات حضرت احدیت شود.

هم نشینی با پیامبر چه مقامی است؟ مقامی که بشر وقتی به آن برسد به نهایت ترقی و رشد خود رسیده است که آرزوی هرکسی است، و ما در این دنیا نسبت به موجودات دیگر برتریم انسان ها برای تکامل در این دنیا آمده اند نه برای -

ص: 45

درجا زدن انسان که برترین موجودات است وقتی که به بالاترین درجه ی کمال برسد تازه به تسبیح خدای تبارک و تعالی می رسد.

عابد در شکم ماهی را در پهنه ی آسمان هستی جار زده و حکم آزادی صادر شده از سوی حق را اعلام کردند، و یونس پیامبر علیه السلام به برکت تسبیح خداوند از آن ظلمت کده رهایی یافت و بار دیگر مقام بلند نبوت به او واگذار شده و به سوی قوم و جمعیت خود روانه شد تا هادی و راهنمای مردم آن جامعه باشد.

حمزة بن حمران و حسن بن زیاد گفتند خدمت امام صادق علیه السلام شرفیاب شدیم گروهی در خدمتش بودند آن حضرت نماز عصر را با آنها خواند ما نماز خوانده بودیم وقتی امام رکوع رفت شمردیم در رکوع سی و سه یا سی و چهار مرتبه سبحان ربی العظیم را تکرار کرد. (1)

آری، یادآوری و ذکر پاکی خداوند باعث می شود تا فرد در مسیر پاکی درستی قرار گیرد و سعی نماید قلب و وجود خود را منزه و پاک نماید؛ چراکه ذکرِ پاکی و منزّه بودن خداوند، دل انسان را از آلودگی ها و گناه شسته و به راه راست هدایت می نماید.

در سحرهای ماه مبارک رمضان سفارش به قرائت دعایی شده است که تمام جملات آن با سبحان الله آغاز می شود:

(سُبْحَانَ مَنْ يُحْصِي عَدَدَ الذُّنُوبِ سُبْحَانَ مَنْ لا يَخْفَى عَلَيْهِ خَافِيَةٌ فی السَّمَاوَاتِ وَالأَرَضِينَ...). (2)

چنین دعاهایی که ذکر و تسبیح خدا در آن باشد پاداش و اجر معنوی فراوانی دارد.

ص: 48

دعای او را به اجابت رساندیم و از آن اندوه نجاتش بخشیدیم، و همین گونه مومنان را نجات می دهیم.

طبق این آیه کریمه نجات پیدا کردن اختصاص به حضرت یونس علیه السلامندارد، بلکه هرکسی تسبیح بگوید از غم و اندوه نجات پیدا می کند.

این ذکر یونسیه بسیار مجرب و بر آن سفارش شده است و آن را برای رهایی از مشکلات طبیعی و مادی و معنوی مؤثر می دانند.

ما این توانایی را نداریم و آنان از مال خود در راه خدا صدقه می دهند ولی برای ما مقدور نیست، و آنها اسباب رفتن به جهاد را مهیا دارند و ما از تهیه ی آن ناتوانیم.

پیامبر اسلام صلی الله علیه واله وسلم به آنها فرمود: کسی که صد مرتبه تکبیر (الله اكبر) بگوید بهتر از صد بنده آزاد کردن است، و کسی که صد مرتبه تسبیح (سبحان الله) بگوید بهتر از قربانی کردن صد شتر در حج است، و کسی که صد مرتبه خدا را حمد گوید و ستایش کند (الحمدلله گوید) بهتر از هدیه ی صد اسب با تجهیزات کامل و با زین و مهار و سوار آنها در راه خدا است، و کسی که صد مرتبه تهليل (لا إله إلا الله) گوید در آن روز عمل او از اعمال تمام مردم برتر است مگر کسی که بیش تر از او (این ذکر شریف را) گفته باشد.

امام صادق علیه السلام در ادامه ی این خبر می فرمایند:

«فَبَلَغَ ذَلِكَ الْأَغْنِيَاءَ فَصَنَعُوهُ، قَالَ: فَعَادَ الْفُقَرَاءُ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه واله وسلم فَقَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ بَلَغَ الأَغْنِيَاءَ مَا قُلْتَ فَصَنَعُوهُ، فَقَالَ - رَسُولُ الله صلى الله عليه واله وسلم: ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ».

چون این خبر به گوش ثروتمندان و مال اندوزان رسید، آنان نیز (طبق دستور رسول خدا صلى الله عليه واله وسلم) مشغول گفتن این اذکار شدند، بار دیگر مستمندان به محضر رسول گرامی اسلام صلى الله عليه واله وسلم شرفیاب شدند و عرض کردند: ای رسول خدا! آن چه را که (به ما) تعلیم فرمودی به گوش توانگران رسید و آنان نیز مشغول این اذکار شدند، حضرت در پاسخ آنان فرمود: این همان -

ص: 51

فضل و بخشش الهی است که به هرکس که بخواهد عنایت می فرماید؛ و خداوند صاحب فضل و رحمت بی شماری است. (1)

در روایتی آمده که پیامبر اسلام صلی الله علیه واله وسلم راجع به روزه ی ماه رجب فضایلی را بیان فرمودند در آن جا کسی گفت: ای پیامبر خدا! اگر کسی به دلیل ضعف یا بیماری نتوانست ماه رجب را روزه بگیرد یا زنی که در ایام عادت و پاک نباشد تا روزه بگیرد، چه کند تا به این ثواب های که بیان فرمودید برسد؟

رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم فرمودند:

«يَتَصَدَّقُ كُلَّ يَوْمٍ بِرَغِيفٍ عَلَى الْمَسَاكِينِ، وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ إِنَّهُ إِذَا تَصَدَّقَ بِهَذِهِ الصَّدَقَةِ كُلَّ يَوْمِ نَالَ مَا وَصَفْتُ وَأَكْثَرَ؛ إِنَّهُ لَوِ اجْتَمَعَ جَمِيعُ الْخَلائِقِ كُلُّهُمْ مِنْ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ عَلَى أَنْ يُقَدِّرُوا قَدْرَ ثَوَابِهِ مَا بَلَغُوا عُشْرَ مَا يُصِيبُ فِي الْجِنَانِ مِنَ الْفَضَائِلِ وَالدَّرَجَاتِ».

هر روز یک قرص نان به بینوایان صدقه دهد، قسم به آن کسی که جانم در دست قدرت اوست، اگر کسی هر روز این صدقه را بدهد به تمام آن چه گفتم و به بیش تر از آن خواهد رسید، و اگر همه ی خلق آسمان ها و زمین جمع شوند تا مقدار اجر و پاداش او را معین کنند، به یک دهم آن فضایل و درجاتی که در بهشت به آنها می رسد نخواهند رسید.

عرض شد: ای رسول خدا! اگر کسی نتوانست این صدقه را بدهد چه کند تا به این ثواب هایی که بیان نمودید برسد؟ -

ص: 52

حضرت فرمود:

«يُسَحُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ كُلَّ يَوْمٍ مِنْ رَجَبٍ إِلَى تَمَامِ ثَلَاثِينَ يَوْمًا بِهَذَا التَّسْبِيحِ مِائَةَ مَرَّةٍ» در هر روز از ماه رجب از آغاز تا پایان روز سی ام این تسبیح را صد بار بگوید:

«سُبْحَانَ الْإِلَهِ الْجَلِيلِ، سُبْحَانَ مَنْ لا يَنْبَغِي التَّسْبِيحُ إِلَّا لَهُ، سُبْحَانَ الْأَعَزُّ الْأَكْرَمِ، سُبْحَانَ مَنْ لَبِسَ الْعِزَّ وَهُوَ لَهُ أَهْلُ». (1)

و فرشتگان سر می زند، به آن تسبیح قولی یا گفتاری می گویند، اما تسبیح دلالی آن است که موجودات و مخلوقات دیگر اعم از جمادات و نباتات و غیر این ها وجودشان به گونه ای است که هم دلیلی بر وجود خداوند است و هم دلالت دارند بر این که صانعی حکیم آنها را خلق کرده و به بهترین وجه آفریده است (صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُم) (1) صورتتان را به بهترین وجه و نیکو آفرید.

همه ی موجودات دارای یک نوع تسبیح بوده و آفریدگار خویش را به مقتضای حال خود تسبیح می گویند، اما انسان از دو نوع تسبیح برخوردار است که در نوعی از آن با تمام موجودات عالم همراه و هم صدا است و نوع دوم آن منحصر در خود او می باشد که سایر موجودات عالم را توان همراهی با او نیست، و او تنها یکه تاز میدان این تسبیح است اگر چه کمال تسبیح نیز شامل همه ی انسان ها نخواهد شد فقط برخی به آن مقام بلند بار می یابند، ولی رتبه ی پایین تسبیح انسان ها نیز از عهده ی مخلوقات دیگر خارج است.

خداوند در این آیه ی مبارکه می فرماید:

(يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْض).ِ

هرچه در آسمان ها و هرچه در زمین است خدا را تسبیح می گویند.

برای این که بهتر بتوانیم به نوع تسبیح موجودات عالم آشنا شویم توضیح بیشتری لازم است.

ص: 55

سوره ی مبارکه ی یونس می فرماید: (دَعْوَاهُمْ فِيهَا سُبْحانَكَ اللَّهُمَّ) (1) گفتار (و دعای) آنها در بهشت این است که: خداوندا! منزهی تو.

و در سوره ی زمر فرمود:

(وَسِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَراً حَتَّى إِذا جاؤُهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُها وَقالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِينَ * وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنا وَعْدَهُ وَأَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشَاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ * وَتَرَى الْمَلائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَقُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَقِيلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ). (2)

و کسانی که تقوای الهی پیشه کردند گروه گروه به سوی بهشت برده می شوند، هنگامی که به آن می رسند درهای بهشت گشوده می شود، و نگهبانان به آن ها می گویند: سلام بر شما گوارا باد این نعمت ها برای تان داخل بهشت شوید و جاودانه بمانید، آنها می گویند: حمد و ستایش مخصوص خداوندی است که به وعده ی خویش درباره ی ما وفا کرد و زمین (بهشت) را میراث ما قرار داد که هر جا را بخواهیم منزلگاه خود قرار دهیم، چه خوب است پاداش عمل کنندگان!، (در آن روز) فرشتگان را می بینی که برگرد عرش خدا حلقه زده اند (و حمد او می گویند) و در میان بندگان به حق داوری می شود و (سرانجام) گفته می شود حمد مخصوص پروردگار جهانیان است.

ص: 57

تسبیح موجودات آسمان و زمین قابل درک و فهم تمام انسان ها نیست بلکه تسبیح هر شخص و هر چیزی به حسب حال خود او می باشد، مهندس شیمی، فیزیک و یک زیست شناس اگر بخواهد بفهمد چه عواملی دست به دست هم داده تا یک برگ درخت و یا یک ریگ بیابان به این شکل و صورت زیبا و منسجم در آمده است باید سال ها در آزمایشگاه های تخصصی با دستگاه ها و امکانات پیشرفته به کند و کاو بپردازد و با آزمایش های مختلف به برخی از اسرار نهفته و عوامل موثر در شکل یابی این موجود کوچک پی ببرد، درحالی که هنوز بسیاری از اسرار خلقت آنان در پرده ی ابهام مانده و به شناخت کامل آن نرسیده اند و نخواهند رسید، اما این خود یک تسبیح دلالی را در خود نهفته دارد.

ملای رومی چه دلنشین سرود:

جمله ی ذرات عالم در نهان *** با تو می گویند روزان و شبان

ما سمیعیم و بصیریم و خوشیم *** با شما نامحرمان ما خامشیم

چون شما سوی جمادی می روید *** محرم جان جمادات کی شوید؟

آدمی غافل از تسبيح جماد *** و آن جماد اندر عبادت اوستاد

دارد؛ زیرا معرفت انسان معمولی با انسان کامل متفاوت است.

زمانی که انسان کاملی مانند رسول خاتم صلی لله علیه واله وسلم خالق هستی را تسبیح می کند، تسبیح گفتن او شایسته ی مقام اوست او که در تمام عمرش لحظه ای از یاد خدای متعال غافل نشد و آن گونه اوج گرفت و پرواز کرد تا مسند نشین مقام قرب (ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى * فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنی) (1) گشت، او شخصیتی است که در عین هوشیاری از خود رسته و به حق پیوسته است چنان در ذات پروردگار عالم فانی شد که دیگر کسی جز او ندید، لذا تسبیح او شایسته ی معرفت اوست، و این گونه تسبیح از انسان های عادی محال است.

لذا در روایت آمده که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه واله وسلم در بیانی شیوا به اميرالمومنين علیه السلام فرمود:

«يَا عَلِيُّ! مَا عَرَفَ اللَّهَ حَقٌّ مَعْرِفَتِهِ غَيْرِي وَغَيْرُكَ ، وَمَا عَرَفَكَ حَقَّ مَعْرِفَتِكَ غَيْرُ اللهِ غَيْرِي».

ای علی! خدا را آن طور باید و شاید غیر از من و تو کسی نشناخت، و یا علی تو را هم غیر از خدا و من کسی نشناخت. (2)

وجود مقدس رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم در این سخن کوتاه خطاب به امیرمومنان علیه السلام حقیقت و نهایت شناخت و معرفت خداوند سبحان را در خود و حضرت علی علیه السلام منحصر کرد.

ص: 59

مثلا حبّه ای که در دل زمین کاشته می شود می داند که در چه زمانی بشکافد و در کجا بروید همین مقدار که زمان و مکان شکفتن خود را می دانند و نابهنگام سبز نمی شوند و از دل خاک بیرون نمی آیند گواه این است که آنها دارای شعورند.

اگر کسی تسبیح برگ درختان و ریگ بیابان و هم چنین مورها را نمی شنود دلیل نیست که آنها زبان تسبیح گو ندارند، بلکه گوش های همه کس به آن نواها و نیازهای عاشقانه ی موجودات با خالق خود آشنا نیستند، اگر گوش سلیمانی نصیب کسی گردد آن وقت فریاد کاینات را می شنود.

پس هرکسی نمی تواند گفتار مور را بفهمد گوش سلیمانی می خواهد، آشنایی به الفبای موری لازم است تا آن سخنان را بشنود.

راجع به حضرت سلیمان علیه السلام چنین آمده:

«وَحُشِرَ لِسُلَيْمَانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَالإِنْسِ وَالطَّيْرِ فَهُمْ يُوزَعُونَ * حَتَّى إِذَا أَتَوْا عَلَى وَادِ النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ يَا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ لا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمَانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ * فَتَبَسَّمَ ضَاحِكاً مِنْ قَوْلِهَا وَقَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحاً تَرْضَاهُ وَأَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبَادِكَ الصَّالِحِينَ). (1)

لشکریان سلیمان از جن و انس و پرندگان نزد او جمع شدند آن قدر زیاد بودند که باید توقف کنند تا به هم ملحق شوند، تا به سرزمین مورچگان رسیدند، مورچه ای گفت: ای مورچگان! به لانه های خود بروید تا -

ص: 61

سلیمان و لشکرش شما را پایمال نکنند درحالی که نمی فهمند، (سلیمان) از سخن او تبسمی کرد و خندید و گفت: پروردگارا! شکر نعمت هایی را که بر من و پدر و مادرم ارزانی داشته ای به من الهام فرما و توفیق مرحمت کن تا عمل صالحی که موجب رضای تو گردد انجام دهم و مرا در زمره ی بندگان صالحت داخل نما.

جناب سلیمان با همه ی حشمت و جلالش درحالی که سوار بر اسب یا قالیچه ای بود به همراه هزاران نفر از لشکریان و قافله ای از حیوانات در حرکت بود، در آن هیاهوی ساز و دهل لشکرش چگونه توانست صدای مورچه ای را که خطاب به مورچگان دیگر بود، بشنود؟ پس هر گوشی نمی تواند بشنود، بلکه گوش امام و گوش سلیمانی لازم است.

به عبارت دیگر آن گوشی توان شنیدن آن صدا را دارد که صاحب آن گوش با تقوا و خویشتن داری و ترک هواهای نفسانی ضمیری پاک و باطنی عاری از هرگونه رجس و پلیدی به دست آورد و در اطاعت از فرمان پروردگار هستی به مقام عبودیت رسیده و از سوی حق برای تصدی مقام رفیع و با عظمت نبوت و رسالت و امامت برگزیده شده باشد.

وقتی آیات قرآن کریم خبر می دهند که در قیامت بر دهان انسان ها مهر سکوت می خورد و به جای آن اعضا و جوارح انسان اعم از دست ها و پاها و گوش ها و چشم ها و پوست ها به اعمال آنها گواهی می دهند، آن جایی که می فرماید:

(حَتَّى إِذَا مَا جَاؤُهَا شَهِدَ عَلَيْهِمْ سَمْعُهُمْ وَأَبْصَارُهُمْ وَجُلُودُهُمْ بِمَا كَانُوا -

ص: 62

يَعْمَلُونَ * وَقَالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَيْنَا قَالُوا أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذِي أَنْطَقَ كُلَّ شَيْءٍ وَهُوَ خَلَقَكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ). (1)

وقتی به آن (قیامت) می رسند گوش ها و چشم ها و پوست هایشان به اعمال آنها گواهی می دهند، آنها به پوست های خود می گویند: چرا بر ضد ما گواهی دادید؟ آنها جواب می دهند: همان خدایی که هر موجودی را به نطق در آورده ما را گویا ساخته و او شما را در آغاز آفرید و بازگشتتان به سوی او است.

و در آیه ی دیگر فرمود:

(الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلَى أَفْوَاهِهِمْ وَتُكَلِّمُنا أَيْدِيهِمْ وَتَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ). (2)

امروز بر دهان آنها مهر می نهیم، و دست هایشان با ما سخن می گویند، و پاهایشان کارهایی را که انجام می دادند شهادت می دهند.

مگر دست ها زبان دارند که سخن بگویند؟ چه حلقومی چه زبانی چه تارهای صوتی در دست و پا وجود دارند که این تارهای صوتی ایجاد صدا کنند ؟ قرآن می گوید: دست و پا و پوست سخن می گویند این اعضا تغییر نکرده و دهان ظاهری پیدا نمی کنند تا با آن حرف بزنند!

آری! آن خدایی که این صدا را از این حلقوم به وسیله ی تارهای صوتی خارج می کند همان خدا قادر است همین اصوات را از ناخن ها و بندهای دست -

ص: 63

از همین رگ ها و سلول ها و خطوط سر انگشتان خارج کند.

و هم چنین فرمود:

(وَإِنَّ الدَّارَ الأَخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ). (1)

و زندگی واقعی سرای آخرت است اگر مردم می دانستند (که حیاتش جاوید و نعمتش بی رنج و زوال است).

روز قیامت دار حیات است و انسان ها همه چیز را می شنوند و همه چیز مشغول تسبیح هستند، منتها گوش امام می خواهد، گوش اولیاء الله می خواهد تا بشنود.

وقتی اعضا و جوارح انسان ها قادر به شهادت در روز قیامت هستند یقینا در دنیا نیز توان تسبیح حق را دارند لذا خبری که از عبدالله بن مسعود و ابوذر غفاری نقل شده که ریگ در دستان مبارک پیامبر اکرم صلی الله علیه واله وسلم تسبیح می گفت و اطرافیان می شنیدند وقتی به زمین می گذاشت آرام و ساکت می شد، (2) هیچ -

ص: 64

بعدی ندارد؛ زیرا آن قادر لایزالی که آنها را آفرید، توانایی به سخن درآوردن آنان را نیز دارد.

آری! همه ی موجودات به نیروی حق تسبیح گویان در خروشند اما سامعه ای ویژه و الهی می خواهد تا نوای نیازگونه پدیده های هستی را درک کند، بسیاری از خبرها راجع به گفت وگوی پیامبران و امامان معصوم علیهم السلام با حیوانات و درختان خبر می دهند که در این مقام به چند نمونه ی آن اکتفا می شود.

عَيْبَةِ عِلْمٍ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه واله وسلم، ثُمَّ جَعَلَ يَنقُ نَقِيقاً، فَجَعَلَ الإِمَامُ علیه السلام يَنقُ مِثْلَ مَا نَقَّ لَهُ، ثُمَّ نَزَلَ عَنِ الْمِنْبَرِ وَانْسَلَّ مِنَ الْجَمَاعَةِ، فَمَا كَانَ أَسْرَعَ أَنْ غَابَ فَلَمْ يَرَوْهُ.

فَقَالَتِ الْجَمَاعَةُ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ مَا هَذَا التَّعْبَانُ؟ قَالَ: هَذَا دُرْجَانُ بْنُ مَالِكٍ خَلِيفَتِي عَلَى الْجِنِّ الْمُؤْمِنِينَ، وَذَلِكَ أَنَّهُمْ اخْتُلِفَ عَلَيْهِمْ شَيْءٌ مِنْ أَمْرِ دِينِهِمْ، فَأَنْفَذُوهُ إِلَيَّ لِيَسْأَلَنِي عَنْهُ، فَأَجَبْتُهُ فَاسْتَعْلَمَ جَوَابَهَا، ثُمَّ رَجَعَ إِلَيْهِمْ».

امیرالمومنین علیه السلام در روز جمعه بالای منبر در مسجد کوفه خطبه می خواند که صدای بزرگی را شنید و مردم چنان می دویدند که بعضی از آنها بعضی دیگر را پایمال می کردند، حضرت به ایشان فرمود: چه خبر است؟ شما را چه شده؟ گفتند: یا امیرالمومنین! اژدهایی بسیار بزرگ اندازه ی درخت خرما داخل مسجد شده که ما از آن هراسانیم و می خواهیم آن را به قتل برسانیم ولی نمی توانیم.

حضرت فرمود: احدی از شما به آن نزدیک نشود و راه را برای او باز کنید که او فرستاده ای است و برای حاجتی آمده.

امام علیه السلام فرمود: راه را برایش باز کردند او نیز از میان صف ها گذشت تا این که از منبر بالا رفت و به منبع علم رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم (حضرت علی علیه السلام) رسید، دهانش را بر گوش امیرالمومنین علیه السلام نهاد و در گوش آن حضرت صدایی کرد و امیرالمومنین علیه السلام گردن خود را کشیده و سرش را تکان می داد.

سپس امیرالمومنین علیه السلام مانند صدای او صدایی برآورد و اژدها از منبر -

ص: 66

پایین آمد و در میان جمعیت رفت و خیلی زود از آنها غایب شد.

مردم هرچه توجه کردند دیگر او را ندیدند، عرض کردند: یا امیرالمومنین! این اژدهای بزرگ که بود؟

حضرت فرمود: این دُرجان بن مالک جانشین من در میان جن های مومن است، آنها در موضوعی اختلاف کرده بودند، لذا او را به نزد من فرستادند و او نزد من آمد و از مسایلی پرسش نمود و من جواب مسایلش را دادم سپس بازگشت. (1)

نیز به دنبال او آمده تا به کنار شط فرات رسیدند، در آنجا از استر پایین آمد و وضویی نیکو ساخت و تنهایی نماز خواند و مردم آن حضرت را مشاهده می کردند سپس دعاهایی خواند که بیشتر مردم شنیدند، سپس به سوی فرات پیش رفت و عصایی در دست داشت تا این که آمد و با آن عصا بر روی آب زده و فرمود:

«انْقُصْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَمَشِيئَتِهِ» به اذن خدا و خواست او کم شو.

پس آب شط به قدری پایین رفت که ماهیان در ته آب معلوم شدند، پس بسیاری از آنها با جمله ی «السلام عليك يا اميرالمومنین» بر آن حضرت سلام کردند، و گروهی از آنها سلام نکردند، و آن هایی که سلام نکردند (چند نوع بودند به این نام ها:) جری، مارماهی، زمار، پس مردم از این جریان تعجب کردند و از سبب سخن گفتن آنها که سخن گفتند و سخن نگفتن آن دسته ی دیگر پرسیدند؟ حضرت فرمود:

«أَنْطَقَ اللَّهُ لِي مَا طَهُرَ مِنَ السُّمُوكِ، وَأَصْمَتَ عَنِّي مَا حَرَّمَهُ وَنَجِّسَهُ وبعده».

خداوند آن دسته از ماهیان را که پاک و حلال بودند برای من به سخن آورد، و آن هایی را که حرام گوشت و پلید و دور از رحمت و برکت کرده بود، مهر خاموشی بر آنها زده است.

مرحوم شیخ مفید بعداز نقل این قصه فرمود این خبری است مشهور که شهرتش در نقل و روایت مانند شهرت سخن گفتن گرگ با پیغمبر صلی الله علیه واله وسلم می باشد، -

ص: 68

و مانند تسبیح گفتن سنگ ریزه در دست آن حضرت است. (1)

و بزرگان دیگری مانند محمدبن احمد فتال نیشابوری متوفای 508 هجری و قطب الدین راوندی متوفای 573 قمری و علامه ی حلّی متوفای 726 هجری هم این خبر را نقل کرده اند. (2)

این دو قصه می تواند پاسخی باشد برای آن دسته از کسانی که تسبیح حيوانات و موجودات دیگر را دلالی می دانند.

آری تسبیح دلالی هست اما علاوه بر تسبیح دلالی تسبیح قولی هم هست، از این جهت خدای تبارک و تعالی می فرماید:

(وَإِن مِّن شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدَهِ وَلَكِن لَّا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ). (3)

هر موجودی تسبیح و حمد او می گوید ولی شما تسبیح آن ها را نمی فهمید.

طبق این آیه شریفه همه ی موجودات عالم هستی و تمام وجود انسان ضمن اینکه هر روز مشغول رُشد و بالندگی هستند اما از یک قطره خون و ذره ای از گلبول های قرمز و سفید و ضربان و تپش های قلب انسان، پرده ی گوش و شبکیه ی چشم و مخچه تا عضوهای بزرگ انسان یک دست و یک صدا پیوسته و منظم همسو و هماهنگ با فطرت به تسبیح قولی و دلالی آن یگانه خالق هستی و حاكم مطلق جهان مشغولند اما گوش ما از شنیدن آن محروم است.

ص: 69

یک گیاه با زبان خویش آفریدگار خود را تسبیح کرده و می گوید: آن کسی که مرا خلق کرده قادر مطلق مرید مطلق عليم مطلق و بصیر مطلق است، این گیاهان و ریگ ها و در و پنجره و دیوار همه با دلالت، تسبیح آفریدگار خویش می گویند.

و هم چنین انسان با موشکافی و بررسی یک گلبول یا یک باکتری، یا ميكروب یا یک سلول یا یک اتم به اسرار عظیمی که در این ذرات وجود دارند روبرو می شود، می ببیند که این ها یک صدا دارند فریاد می زنند «سبحان الله»، همه ی مخلوقات چه در کره ی زمین باشند یا آسمان ها، این ها همه یک صدا دارند می گویند: «سبحان الله» منتها هر گوشی نمی شنود.

از طرفی دیگر آیا می توان منکر این بود که یک تابلوی بسیار زیبا که شاهکاری از هنر راستین است گواهی بر ذوق و مهارت نقاش می دهد و او را مدح و ثنا می گوید؟

آیا می توان انکار کرد که دیوان شعر شعرای بزرگ و نامدار از قریحه ی عالی آنها حکایت می کند و دایما آنها را می ستاید؟

آیا می توان منکر شد که ساختمان های عظیم و کارخانه های بزرگ و مغزهای پیچیده ی الکترونیک و امثال آنها با زبان بی زبانی از سازنده و مخترع و مبتکر خود سخن می گویند و هریک در حد خود از آن ها ستایش می کنند؟

بنابراین، باید قبول کرد که عالم شگرف هستی با آن نظام عجیبش و با آن همه رازها و اسرار، با آن عظمت خیره کننده اش و با آن ریزه کاری های حیرت آور همگی تسبیح و حمد خدا می گویند.

ص: 70

مگر تسبیح به معنای پاک و منزه شمردن از عیوب نمی باشد؟ ساختمان و نظم این عالم هستی گویای همین حقیقت است که خالق آن از هر گونه نقص و عیبی مبرا است.

مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ» (1) را پرسیدم، امام علیه السلام فرمود:

«كُلُّ شَيْءٍ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ، وَإِنَّا لَنَرَى أَنَّ تَنقُضَ الْجِدَارِ هُوَ تَسْبِيحُهَا» همه چیز تسبیح و حمد خدا را می گوید و به نظر ما شکستن دیوار تسبیح آن است. (2)

4- ابو حمزه ثمالی می گوید: با علی بن الحسین امام چهارم علیه السلام در خانه اش بودم که در آن گنجشک ها سر و صدا و آواز می کردند، حضرت به من فرمود:

«أَ تَدْرِي مَا يَقُلْنَ هَؤُلاءِ الْعَصَافِيرُ؟» می دانی این گنجشک ها چه می گویند؟

عرض کردم: نمی دانم، امام فرمود:

«يُسَبِّحْنَ رَبَّهُنَّ وَيَطلُبْنَ رِزْقَهُنَّ» اینها پروردگار خود را تسبیح می کنند و روزی خود را از او می خواهند. (3)

5- در روایت دیگر سکونی از امام صادق علیه السلام نقل کرده که آن حضرت فرمودند: «لِلدَّابَّةِ عَلَى صَاحِبِهَا سِتَّةُ حُقُوقٍ: لا يُحَمِّلُهَا فَوْقَ طَاقَتِهَا، وَلَا يَتَّخِذُ ظَهْرَهَا مَجَالِسَ يَتَحَدَّثُ عَلَيْهَا، وَيَبْدَأُ بِعَلَفِهَا إِذَا نَزَلَ، وَلَا يَسِمُهَا فِي وَجْهِهَا، وَلا يَضْرِبُهَا فِي وَجْهِهَا؛ فَإِنَّهَا تُسَبِّحُ وَيَعْرِضُ عَلَيْهَا الْمَاءَ إِذَا مَرَّ بِهِ».

حیوان بر صاحبش شش حق دارد: (اوّل:) بیش از تواناییش بر او بار نکند، (دوم:) -

ص: 72

پشت او را مجلسی برای سخن گفتن قرار ندهد (یعنی هنگامی که به دیگری می رسد و می خواهد با او حرف بزند پیاده شود و بعداز مکالمه سوار شود)، (سوم:) در هر منزلی که وارد می شود اول علف او را آماده کند، (چهارم:) علامت داغ بر صورت او نگذارد، (پنجم:) او را نزند؛ چون حیوان تسبیح خدا می گوید، (ششم:) و هنگامی که بر آبی می گذرد او را به کنار آب برد (تا اگر احیاناً تشنه باشد آب بنوشد). (1)

6- در حدیثی آمده که روزی رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم نزد عایشه رفت و فرمود: «يَا عَائِشَةُ: اغْسِلي هَذَيْنِ التَّوْبَيْنِ» این دو لباس مرا بشوی، عرض کرد: ای رسول خدا! دیروز این دو را شستم، حضرت فرمود:

«أَمَا عَلِمْتِ أَنَّ التَّوْبَ يُسَبِّحُ، فَإِذَا اتَّسَخَ انْقَطَعَ تَسْبيحه» آیا نمی دانی که لباس (انسان نیز) تسبیح خدا می گوید ؟ و هنگامی که چرکین و آلوده شود تسبیح آن قطع می شود. (2)

در قسمت بعدی آیه ی مبارکه می فرماید: -

واژه ی «ملک» به معنای سلطنت و حکمرانی و فرمانروایی است چه این که سلطنت بر مردم باشد یا بر اشیا سلطنت و حکومت بر مردم به معنای سیاست و تدبیر امور آنها می باشد، ولی حکومت و فرمانروایی براشیا به معنای تصرف در آن است از قبیل خرید و فروش و هبه و بخشش و غیر این ها، و قدر جامع بین این معانی همان معنای سلطنت و حکومت است. (1)

قرآن کریم در آیات متعدد ملک و حکمرانی جهان آفرینش را به خدای سبحان نسبت می دهد مانند (أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ) (2) آيا نمی دانستی که حکومت آسمان ها و زمین از آنِ خدا است؟

و در آیه ی دیگر فرمود: (لِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ) (3) حکومت آسمان ها و زمین مخصوص خداوند است.

اگر شخصی غیر از خدای سبحان را مؤثر بداند و پروردگار متعال را حاکم على الاطلاق نداند برای او شریک قایل شده است در این زمینه از مالک بن عطیه روایتی نقل شده گفت: امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه ی مبارکه ی (وَمَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ) (4) فرمود:

ص: 74

«هُوَ قَوْلُ الرَّجُلِ: لَوْ لاَ فُلانٌ لَهَلَكْتُ ، وَلَوْ لَا فُلانٌ لَأَصَبْتُ كَذَا وَكَذَا، وَلَوْ لَا فُلانٌ لَضَاعَ عِيَالِي ! أَلا تَرَى أَنَّهُ قَدْ جَعَلَ شَرِيكاً فِي مُلْكِهِ يَرْزُقُهُ وَيَدْفَعُ عَنْهُ».

مقصود گفتار کسی است که می گوید: اگر فلانی نبود من هلاک و نابود می شدم، اگر فلان کس نبود من به فلان مصیبت و ناراحتی گرفتار می شدم، اگر فلانی نبود خاندان و عیالات من از بین می رفتند؛ مگر مشاهده نمی کنی که در همه این موارد برای خداوند در حکومت و فرمانروایی شریک قایل شده است، و شخص دیگری را رازق و دافع دانسته است؟

راوی گفت: عرض کردم اگر این چنین بگوید که: اگر خداوند به وسیله ی فلانی بر من لطف و منت نمی گذاشت من نابود و هلاک می شدم (آیا اشکالی دارد)؟

امام علیه السلام فرمود:

«نَعَمْ لا بَأْسَ بِهَذَا» آری این گونه مانعی ندارد؛ (چون در این بینش و عقیده، خداوند متعال را موثر و مسبّب و وسیله ساز و دیگری را وسیله می داند). (1)

پس بر اساس رهنمود پیشوایان معصوم علیهم السلام در برابر احسان دیگران باید گفت: خدا را شکر که از این راه به من احسان کرد گرچه او می توانست همین احسان را از راه دیگر هم انجام دهد.

ص: 75

نتیجه این که حاکمیت و فرمانروایی و مسبّب الاسباب و همه کاره در عالم هستی ذات مقدس الهی می باشد.

توجه: واژه ی «ملک» بیش از چهل بار در قرآن کریم آمده که به عنوان نمونه چند مورد ذکر می شود:

1- (وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُوا الشَّيَاطِينُ عَلَى مُلْكِ سُلَيْمَانَ) (1) و (یهودیان) پیروی کردند سخنانی را که (دیوان و) شیاطین در ملک سلیمان (به افسون و جادوگری) می خواندند.

2 و 3- (وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكاً قَالُوا أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةٌ فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ). (2)

و پیامبرشان به آنها گفت: خداوند طالوت را برای زمامداری شما مبعوث (و انتخاب) کرده است، گفتند: چگونه او بر ما حکومت کند با این که ما از او شایسته تریم، و او ثروت زیادی ندارد؟ گفت: خدا او را بر شما برگزیده، و او را در علم و (قدرت) جسم، وسعت بخشیده است، خداوند ملک و حکومتش را به هرکس بخواهد می بخشد.

4- (أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَاجَّ إِبْرَاهِيمَ فِي رَبِّهِ أَنْ آتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ) (3) آيا نديدى (و آگاهی نداری از) کسی (نمرود) که با ابراهیم درباره ی پروردگارش محاجه و گفتگو کرد؟ زیرا خداوند به او حکومت داده بود.

ص: 76

5- (وَلَهُ الْمُلْكُ يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ) (1) و در آن روز که در صور دمیده می شود حکومت مخصوص اوست.

6- (يَوْمَ هُمْ بَارِزُونَ لا يَخْفَى عَلَى اللَّهِ مِنْهُمْ شَيْءٌ لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ) (2) روزی که همه آنان آشکار می شوند و چیزی از آنها بر خدا پنهان نخواهد ماند (و گفته می شود:) فرمانروایی امروز برای کیست؟ برای خداوند یکتای قهار است.

جهان آفرینش با همه ی شکوه و جلال و عظمتش از یک سو نشان دهنده ی قدرت نمایی حق در قدرت است و از سوی دیگر بیانگر آن است که مالکیت و تسلط بر کلیه ی موجودات عالم فقط برای جهان آفرین است و بس.

و در روایت آمده:

«إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يُبْغِضُ الْقِيلَ وَالْقَالَ ، وَإِضَاعَةَ الْمَالِ ، وَكَتْرَةَ السُّؤَالِ» .

خداوند قیل و قال (نزاع) و ضایع کردن و از بین بردن مال و کثرت سؤال را دشمن می دارد و از آن متنفر است. (1)

اگر تسلط و مالکیتی بر اموال برای من و شما هست این مالکیتی است که خداوند ما را بر آنها مسلط و مالک نموده و هر لحظه که اراده کند جان ما را می گیرد و دیگری را بر این اموال مسلّط می کند همه ی سلطنت ها و قدرت ها به دست قدرت او می باشد.

به تعبیر آن شاعر:

در حقیقت مالک اصلی خداست *** این امانت بهر روزی دست ماست

تمام هستی و آن چه در آن است مالک اصلی و حقیقی آن خداوند متعال است و این که ملکیت مجازی را در اختیار بشر قرار داده به این معنا نیست که آن را از خود سلب کرده باشد.

آیات قرآن و روایاتی که از معصومین علیهم السلام به ما رسیده است، بر این مطلب -

ص: 78

دلالت دارند در این جا به چند نمونه اشاره می کنیم:

1- (سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ جَميعاً مِنْهُ) (1) آن چه در آسمان ها و زمین است تمام را مسخّر شما گردانید، و این ها همه از سوی اوست.

واژه ی «سخّر لكم» و «جمیعاً منه» دلالت بر این دارد که مالکیت واقعی از خداوند متعال است.

2- (وَلِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ) (2) و آن چه در آسمان و آنچه در زمین است، فقط در سیطره ی مالکیت و فرمانروایی خدا می باشد.

3- (تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشَاءُ) (3) به هرکس بخواهی حکومت و سلطنت می بخشی.

4- در حدیثی از ثامن الحجج على بن موسى الرضا علیه السلام نقل شده فرمود: «وَكَانَ مَا فِي أَيْدِي النَّاسِ عَوَارِيَ، وَأَنَّهُمْ مَالِكُونَ مَجَازاً لا حَقِيقَةَ لَهُ» و آن چه در دست مردم است، عنوان عاریه دارد و مردم به مجاز مالک آن هستند، نه این که مالک حقیقی باشند. (4)

5- ابان بن تغلب می گوید: رییس مذهب جعفری امام صادق علیه السلام به من فرمود: «أَ تَرَى اللَّهَ أَعْطَى مَنْ أَعْطَى مِنْ كَرَامَتِهِ عَلَيْهِ، وَمَنَعَ مَنْ مَنَعَ مِنْ هَوَانٍ بِهِ عَلَيْهِ، لا وَلَكِنَّ الْمَالَ مَالُ اللَّهِ، يَضَعُهُ عِنْدَ الرَّجُلِ وَدَائِعَ ».

آیا به نظر تو خداوند به کسانی مال داده است که در نزد او محترم بوده اند؟ و به کسانی که در نزد او احترامی نداشته اند نداده است؟ هرگز چنین نیست، بلکه مال، مال -

ص: 79

خدا است و آن را به عنوان امانت نزد کسانی قرار داده است. (1)

توجه: سلیمان پیغمبر با آن همه قدرتی که خدای متعال به او عنایت فرمود، از خداوند چنین تقاضا کرد:

(رَبِّ اغْفِرْ لِي وَهَبْ لِي مُلْكَاً لا يَنْبَغِي لأَحَدٍ مِنْ بَعْدِي إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ). (2)

پروردگارا! مرا ببخش، و حکومتی به من عطا کن که بعداز من سزاوار هیچ کس نباشد که تو بسیار بخشنده ای.

خداوند سبحان در مقابل درخواست سلیمان می فرماید:

(فَسَخَّرْنَا لَهُ الرِّيحَ تَجْرِي بِأَمْرِهِ رُخَاءً حَيْثُ أَصَابَ * وَالشَّيَاطِينَ كُلَّ بَناءِ وَغَوَّاصٍ وَآخَرِينَ مُقَرَّنِينَ فِي الْأَصْفَادِ). (3)

ما باد را مسخر او ساختیم تا مطابق فرمانش به نرمی حرکت کند، و به هر جا او می خواهد برود، و شیاطین را مسخر او ساختیم، هر بنا و غواصی از آنها، و گروه دیگری از شیاطین را در غل و زنجیر (تحت سلطه ی او) قرار دادیم.

اما همین سلیمان وقتی که زمان تسلیم شدن در برابر ملک الموت او فرا رسید فرصت نشستن نداشت، مامور حق ایستاده جانش را گرفت.

قرآن کریم در این رابطه می فرماید:

(فَلَمَّا قَضَيْنَا عَلَيْهِ الْمَوْتَ مَا دَلَّهُمْ عَلَى مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْكُلُ مِنْسَأَتَهُ -

ص: 80

فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ مَا لَبِثُوا فِي الْعَذَابِ الْمُهِين). (1)

(با این همه جلال و شکوه سلیمان) هنگامی که مرگ را بر او مقرر داشتیم کسی آنها را از مرگ او آگاه نساخت مگر جنبنده ی زمین (موریانه) که عصای او را می خورد (تا شکست و پیکر سلیمان فرو افتاد)، هنگامی که بر زمین افتاد جنیان فهمیدند که اگر از غیب آگاه بودند در عذاب خوار کننده باقی نمی ماندند.

هیچ کس نفهمید سلیمان مرده تا این که موریانه عصایش را خورد و عصا از وسط شکسته و سلیمان به زمین افتاد، بعداز آن بود که جنیان فهمیدند سلیمان فوت کرده است.

بنابراین، ملک و سلطنت بر همه نفوس و بر تمام اشیا مخصوص خداوند تبارک و تعالی است و هیچ کس حتی سلیمان - با این که سلطنت بر جن و انس و حیوانات داشت - سلطنت او حقیقی نیست و مجازی و صوری و اعتباری است، باید موریانه عصای او را بخورد تا مردم متوجه مرگ سلیمان شوند، پس با یک چشم برهم زدن همه چیز از بین خواهد رفت.

به گفته ی آن شاعر:

سر شب سر جنگ و تاراج داشت *** سحرگه نه تن سر نه سر تاج داشت

به یک گردش چرخ نیلوفری *** نه نادر به جای ماند و نه نادری

بنازم من این چرخ پیروز را *** پریروز و دیروز و امروز را

ص: 81

خدای تبارک و تعالی سمیع است همه چیز را می شنود بصیر است همه چیز را می بیند، علیم است همه چیز را می داند، مرید است هرچه اراده می کند انجام می شود، قدیر است هرچه بخواهد ایجاد می کند، (إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ) (1) هرگاه چیزی را اراده کند به او می گوید: موجود باش آن نیز بلافاصله

موجود می شود.

نکته: در این جا «له الملك» گفت، طبق قاعده باید می گفت: «الملك له»، ولى «له» را بر «الملك» مقدّم کرد تا حصر را برساند یعنی سلطنت واقعی منحصراً در اختیار خدای تبارک و تعالی است همان خدایی که آن چه در آسمان ها و زمین است همه مشغول تسبیح او هستند.

در عالم افراد زیادی هستند که قابلیت حمد و ستایش را دارند مثل وجود مقدّس خاتم الانبياء صلی الله علیه واله وسلم، اصلاً خود آن حضرت احمد و محمود و محمد است، پس چرا قرآن حمد را منحصر به خدا کرد و فرمود: (وَلَهُ الْحَمْدُ)؟

بگو: بارالها! مالک حکومت ها تویی، به هرکس بخواهی حکومت می بخشی، و از هرکس بخواهی حکومت را می گیری.

پس وجود و بعثت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه واله وسلم متعلق به ذات اقدس احدیت است و از خودش نیست.

2- صفات کمالیه ی نفسانی و افعالی مانند کمالاتی که ما داریم این کمالات خودش بر دو قسم است، یکی کمالات ذاتیه، دیگری کمالات اکتسابیه، بعضی وقت ها شخصی را می بینید که چنان زیبایی و جمالی دارد که هرکس این جمال را ببیند خیال می کند فوق این جمال و زیبایی، جمال دیگری نیست، لذا زنان مصر با دیدن حضرت یوسف علیه السلام دست خود را بریدند و گفتند:

(حَاشَ لِلَّهِ مَا هَذَا بَشَراً إِنْ هَذَا إِلَّا مَلَكَ كَرِيمٌ). (1)

منزه است خدا این بشر نیست این یک فرشته ی بزرگوار است!

این جا بود که زلیخا سرزنش آنها را جواب داد و گفت:

(فَذَلِكُنَّ الَّذِي لُمْتُنَّنِي فِيهِ وَلَقَدْ رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ فَاسْتَعْصَمَ وَلَئِنْ لَمْ يَفْعَلْ مَا آمُرُهُ لَيُسْجَنَنَّ وَلَيَكُونَا مِنَ الصَّاغِرِينَ). (2)

این همان کسی است که به خاطر (عشق) او مرا سرزنش کردید! (آری) من او را به خویشتن دعوت کردم و او خودداری کرد، و اگر آن چه را دستور می دهم انجام ندهد به زندان خواهد افتاد و مسلماً خوار و ذلیل خواهد شد.

ص: 84

این جمال و زیبایی ذاتی یک مرحله از کمال است اما چه کسی به یوسف علیه السلام این جمال و زیبایی را داده؟

یا این که شخصی چنان صدای زیبایی دارد که انسان از شنیدن آن لذت می برد، این صدا را چه کسی در حنجره ی او قرار داده؟ اگر اکتسابی است شما هم برو کسب کن یا کسی قد و بالایی دارد این سرو رعنا را چه کسی چنین خلق کرده است؟ آیا اکتسابی است؟ یا این که میوه جات مثل انگور و هلو و انار زیبایی آنها ذاتی است این ها کمال هستند اما کمالات ذاتی، و چه کسی به آنها داده است؟

هر صفت کمالیه ای که ذاتی باشد از ناحیه ی خداوند تبارک و تعالی است، پس باید او را حمدو ستایش کرد.

مثلاً از رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم پرسیدند تو زیباتری یا یوسف پیغمبر؟ آن حضرت فرمود: «كَانَ يُوسُفُ علیه السلام أَحْسَنَ وَلَكِنَّنِي أَمْلَحُ». يوسف از نظر صورت و جمال از من زیباتر بود ولی من مليح تر و نمکی تر از او هستم. (1)

چه کسی زیبایی را به حضرت یوسف علیه السلام و ملاحت را به پیامبر خاتم صلی الله علیه واله وسلم عنایت فرمود؟ آن کس خالق و پروردگار آنها می باشد.

توجه: در این تشبیه دو نکته است:

1- نمک در مواد دیگر ذوب می شود تا آن مواد سالم بمانند، وجود مقدس آن جناب هم با اهل بیتش خودشان را در انواع حوادث و مشقات و تكاليف ذوب کردند تا انسان ها از شرّ و شرور و شقاوت و شیطان رجیم سالم مانده، -

ص: 85

بقای الهی پیدا کنند.

2- می دانیم که سگ از حیوانات نجس العین است، اگر با آب هفت دریا هم شسته شود پاک نمی شود ولی اگر همین سگ در نمک زار قرار گیرد پس از مدتی که وضع موجودش تغییر پیدا کند پاک و حلال می شود.

این سگ نفس اماره ی انسان هم اگر در نمک زار شریعت رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم - که ترکیبی از عقیده و اخلاق و عمل است - قرار گیرد حالت اماره بودن را از دست می دهد و به مرتبه ی والای انسانی بلکه مطمئنه و راضیه و مرضیه می رسد.

مرحله ی بعدی کمالات کمال اکتسابی است مثلاً یک نفر شصت سال خون دل می خورد تا به یک کمالی برسد، به تعبیر فردوسی:

بسی رنج بردم در این سال سی *** عجم زنده کردم بدین پارسی

سی سال زحمت کشید تا این شاهنامه را نوشت وقتی که شما امروز آن شعر حماسی را می خوانید:

ز سم ستوران در آن پهن دشت *** زمین شد شش و آسمان گشت هشت

به شمشیر و خنجر به گرز و کمند *** برید و درید و شکست و ببست

یلان را سر و سینه و پا و دست.

سراینده ی آن را ستایش می کنید درحالی که این شخص با زحمات خودش این کمالات را کسب کرده است.

کسی که معنای تسبیح را بفهمد، معنای حمد و ستایش را درک نماید، تسبیحش غیر از تسبیح قبل از فهمیدن است بلکه به مقدار درک و فهمش ترقی می کند.

ص: 86

اما همه ی این ها با توفیق خدای تبارک و تعالی است به اراده و مدد و عنایت او می باشد، هرکس در عالم هر چیزی را کسب کند با نیروی خدای تبارک و تعالی است؛ چون که وَلاحَوْلَ وَلا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ هیچ نیرو و حرکتی نیست مگر این که به نیروی خداوند والامقام و بلند مرتبه است.

پس معلوم شد کمال هرکس و هر چیزی با دو امر است: یکی به وجود او، دیگری صفاتی است که ذی الکمال دارد این صفات یا صفات ذاتیه است که از ناحیه ی خدا است یا صفات اکتسابیه است که آن نیز از طرف او می باشد؛ چون که در آیه ی دیگر فرمود: (وَمَا تَوْفِيقِي إِلا بِاللَّهِ) (1) و توفیق و پیروزی من فقط از ناحیه ی خدا نیست.

در حقیقت هرچه هست از ناحیه ی خدای تبارک و تعالی است، لذا فرمود: (وَلَهُ الْحَمْدُ)، هرکسی هر حمدو ستایشی می شود این حمدو ستایش بر می گردد به نیرو و قدرت خدای تبارک و تعالی.

در نتیجه همه ی حمدها و ستایش ها برای خدا است وقتی که او مالک همه ی موجودات است و بر تمام امور سلطنت دارد، پس هر ستایش و حمدی و هر تسبیح و تقدیسی برای او خواهد بود.

الف و لام «الحمد» برای جنس است یعنی جنس حمد با تمام معانيش برای او خواهد بود و هرکس در عالم هر حمدی می شود حمدش اعتباری و صوری و مجازی است، حمد حقیقی و ستایش و ثنای حقیقی مخصوص خدای تبارک است.

ص: 87

در واقع حمدو ستایش بیان کردن صفات کمال است نظام آفرینش از صفات کمال خدا از علم بی پایان و قدرت بی انتها و حکمت وسیع و فراگیر او سخن می گوید مخصوصا با پیشرفت علم و دانش بشر، و پرده برداشتن از گوشه هایی از اسرار و رازهای این عالم پهناور، این حمدو ستایش عمومی موجودات آشکارتر شده است.

اگر روزی شاعر نکته پرداز گفت:

برگ درختان سبز در نظر هوشیار *** هر ورقش دفتری است معرفت کردگار

هر برگی از برگ های درختان را دفتر و کتاب معرفت پروردگار معرفی کرد، دانشمندان گیاه شناس امروز درباره ی این برگ ها کتاب ها نوشته اند، و از ساختمان اسرار آمیز کوچک ترین اجزای آن یعنی سلول ها گرفته تا طبقات هفت گانه برگ، و دستگاه تنفسی آن، و رشته های آبیاری و تغذیه و سایر مشخصات بسیار پیچیده ی برگ ها در این کتاب ها بحث های فراوان کرده اند.

بنابراین، هر برگی شب و روز نغمه ی توحید سر می دهد و آواز رسای حمدش را در درون باغ و جنگل و بر فراز کوه ها در خمیدگی دره ها پخش می کند، اما بی خبران چیزی از آن نمی فهمند و آنها را ساکت و خاموش می دانند، این معنا برای حمد و ستایش عمومی موجودات کاملاً قابل درک است.

در آخر آیه ی مورد بحث می فرماید:

(وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ) و خداوند بر هر کاری قدرت دارد و بر هر چیزی توانا است.

ص: 88

این آیه هم کلیت دارد بر عمومیت متعلق قدرت او دلالت می کند و می فهماند قدرت او محدود به هیچ حد و مقید به هیچ قید و شرطی نیست، و دلالت دارد بر این که خدای تبارک و تعالی مالک حکم بر هر چیز و تصرف در آن است هر طور که بخواهد و اراده کند و معلوم است که به جز جمیل چیز دیگری اراده نمی کند و قدرت او هر چیزی را فرا گرفته است.

ص: 89

ص: 90

یعنی ایجاد انسان از چه موجودی است و با چه وسایل و تجهیزاتی او را ساخته است؟

در قرآن مجید این دو جهت مورد توجه قرار گرفت، آن چه را که در روز نخست یعنی در روز بعثت درحالی که پیامبر خدا صلی الله علیه واله وسلم به عبادت و تفکر مشغول بود، حق جل جلاله با ترنّم و حی او را مخاطب قرار داد، و با صدای دلنشینی او را به خود مشغول کرد جذبه ای که او را ربود آهنگی که همه ی وجودش را گرفته بود، خداوند خلقت انسان را که در این دو آیه سرلوحه ی دعوت جهانی خویش قرار داد که این گونه آغاز کردن آن هم در آغاز یک دعوت فراگیر، نشانه ی اهمیت و ارزش آن است، گویا خلقت انسان که خطاب «احسن الخالقین» را نیز به همراه دارد، کمال آفرینش حق در سراسر جهان خلقت است.

در غار حرا آیه نازل شده و فرمود: (اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ) (1) بخوان به نام پروردگارت که جهان را آفرید.

در این آیه از اصل خلقت شروع کرده تا این که فرمود از چه چیز آفریده است: (خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ) (2) همان کس که انسان را از خون بسته ای خلق کرد.

جهت دوم یعنی انسان را از چه چیز آفرید؟ در سوره ی دیگر می فرماید: (فَلْيَنْظُرِ الإِنْسَانُ مِمَّ خُلِقَ * خُلِقَ مِنْ مَاءٍ دَافِقٍ) (3) انسان باید نگاه کند که از چه چیز آفریده شده؟ از یک آب جهنده آفریده شده است.

ص: 92

و در جای دیگر فرمود: (وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ) (1) ما انسان را از چکیده و خلاصه ای از گل آفریدیم.

و در سوره ی دیگر می فرماید: (وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ إِذَا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ) (2) از نشانه های خداوند این است که شما را از خاک آفرید، سپس انسان هایی شدید و در روی زمین انتشار یافتید.

و در جای دیگر فرمود: (وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ) (3) خداوند شما را از خاک آفرید سپس از نطفه خلق کرد.

در این آیه به دو نشانه ی عظمت الهی اشاره شده یکی آفرینش انسان از خاک که ممکن است اشاره به آفرینش نخستین انسان - یعنی حضرت آدم علیه السلام- باشد، یا آفرینش همه ی انسان ها از خاک؛ چون که تمام مواد غذایی تشکیل دهنده ی وجود انسان به طور مستقیم یا غیر مستقیم از خاک گرفته می شوند.

نشانه ی دیگر تکثیر نسل انسان و انتشار فرزندان آدم ابوالبشر در سراسر کره ی زمین است که اگر ویژگی گسترش در حضرت آدم آفریده نشده بود به زودی از میان می رفت و نسل او برچیده می شد.

جهان هستی برخوردارست از خاکی ناچیز آفریده شد که در کمی ارزش ضرب المثل است.

خداوند متعال نیز که خالق و آفریدگار این موجود پر رمز و راز است و او را از موادی چنین ساده و بی جان پدید آورد در واقع بخشی از قدرت لایزال خود را در جهان هستی به نمایش گذاشت که نه تنها بر همه ی موجودات عالم سرفرازتر است، بلکه حق نیز در پدید آوردن چنین موجودی بدیع - یعنی انسان - با بیان شیوای وحیانی و با گفتار (فَتَبَارَكَ اللهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ) (1) به خود آفرین گفت.

اگر بشر بخواهد به چگونگی اعجاز خلقت انسان پی ببرد هرگز نمی تواند به همه ی ویژگی ها و شگفتی های انسان دست یابد؛ زیرا دایره ی فهم و درک انسان گواه همین مطلب است، اما اگر به مقدار وسع و ظرفیت خود بخواهد از پیدایش این موجود و امتیازات محيّر العقول او آگاه شود کافی است به یک عضو فعال انسان نظر کند و او را مورد بررسی دقیق قرار دهد.

مثلا اگر پرده های ظریف چشم که از برگ گل هم لطیف تر و حساس تر و ظریف تر است، هم چنین سلول های فوق العاده و حساس و ظریف مغز را که هریک وظیفه ای را به عهده دارند در کنار خاک بگذاریم و با یک دیگر مقایسه کنیم آن گاه راز تبریک گفتن حق به خود آشکار می شود و می فهمیم که آفریدگار جهان چه قدرت عجیبی به کار گرفته که از آن ماده ی تیره ی کم ارزش چنین دستگاه های ظریف و دقیق و پر ارزشی را به وجود آورده است.

ص: 94

خاک که از خود نه نور و حرارتی دارد و نه زیبایی و طراوتی، و نه از حس برخوردار است و نه حرکت و جنبشی از او سر می زند ولی در عین حال خمیر مایه ی پیدایش انسانی شده است که دارای تمام این صفات بی نظیر است.

البته تعبیر خلقت انسان از خاک بیانگر این واقعیت است که از نظر خلقت تفاوتی در میان انسان ها وجود ندارد آغاز پیدایش آن ها از یک نقطه است و ریشه ی همه به یک جا باز می گردد و همگی پیوند ناگسستنی با خاک دارند، و طبعا سرانجام نیز همه ی انسان ها بدون استثنا به آغوش خاک باز می گردند.

عَلَقَةً أَرْبَعِينَ يَوْماً، ثُمَّ تَصِيرُ مُضْغَةً أَرْبَعِينَ يَوْماً، فَإِذَا كَمَلَ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ بَعَثَ اللَّهُ مَلَكَيْنِ خَلاقَيْنِ فَيَقُولانِ: يَا رَبِّ! مَا تَخْلُقُ ذَكَراً أَوْ أُنْثَى؟ فَيُؤْمَرَانِ».

امام باقر ابو جعفر علیه السلام فرمود: نطفه چهل روز در رحم به همان صورت باقی می ماند، بعد از آن، چهل روز به صورت علقه است، و چون این چهل روز هم تمام شد چهل روز دیگر به صورت مضغه است که مجموعاً چهار ماه می شود، بعداز تمام شدن چهار ماه خداوند دو ملک می فرستد که کار آنان خلقت است، می پرسند: پروردگارا! چه چیز خلق کنیم پسر یا دختر؟ از طرف خدا به یکی از آن دو مامور می شوند. (1)

هم چنین خداوند متعال در سوره ی مبارکه ی زمر چگونگی خلقت انسان در رحم مادر را بیان می کند و می فرماید:

(يَخْلُقُكُمْ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِي ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ ذَلِكُمُ اللهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لَا إِلَهَ إِلا هُوَ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ). (2)

او شما را در شکم مادرانتان آفرینشی بعد از آفرینش دیگر در میان تاریکی های سه گانه می بخشد، این است خداوند، پروردگار شما که حکومت (در عالم هستی) از آن او است، هیچ معبودی جز او وجود ندارد با این حال چگونه از راه حق منحرف می شوید؟!

ص: 96

یک صد میلیون اسپرم است که هر اسپرمی خودش چه ژن هایی همراه دارد.

به عبارت دیگر: انسان از نطفه و منی است، و نطفه و منی نیز از اسپرم و تخمک تشکیل شده و هرکدام از آنها ژن های مختلفی دارند، و هر ژنی خاصیتی را به وراثت از پدران و مادران سابق منتقل می کند وراثت نیز در جای خود در چگونگی شکل یافتن انسان نقش مهمی دارد، چه بسا صفتی از چند نسل قبل به این فرزند جدید منتقل می شود چیزی که ناقل صفات آبا و اجداد است ژن های مختلف در سلول های نر و ماده است.

مثلا اگر کسی باشد که عمری طولانی داشته باشد و مربوط به همان طایفه و نسل باشد، گروهی که گذشتگان او را دیده اند اگر علامتی را روی صورت همین انسان جدید باشد که با یکی از بستگان خود شباهتی دارد، به او یادآور می شوند که شما در این علامت - مثلا خال برگونه داشتن و یا چشم آبی بودن - شبیه به فلانی هستید با شگفتی باید پرسید به راستی این اسپرم چیست که یک صد میلیونش در یک قطره درست می شود و ژن هایش این توارث را ایجاد می کنند.

خداوند متعال که خود پدید آورنده ی آن است - می فرماید:

(ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةٌ فِي قَرَارٍ مَكِينٍ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبَارَكَ اللهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ). (1)

سپس آن را نطفه ای در قرارگاه مطمئن (رحم) قرار دادیم، سپس نطفه را به صورت علقه (خون بسته) و علقه را به صورت مضغه (چیزی شبیه -

ص: 98

گوشت جویده) و مضغه را به صورت استخوان هایی درآوردیم، از آن پس آن را آفرینش تازه ای ایجاد کردیم، بزرگ است خدایی که بهترین خلق کنندگان است!

در این آیات آغاز آفرینش انسان را از گل و نسل او را از چکیده ای از آب بی ارزش قرار داده است و از رحم به «قرار مکین» (قرارگاه امن و امان) تعبیر شده که اشاره به وضعیت خاص رحم در بدن انسان است.

در واقع در محفوظ ترین نقطه ی بدن که از هر طرف کاملاً تحت حفاظت است قرار گرفته ستون فقرات و دنده ها از یک سو، استخوان نیرومند لگن خاصره از سوی دیگر پوشش های متعدّد شکم از سوی سوم، حفاظتی که از ناحیه ی دست ها به عمل می آید از سوی چهارم همگی شواهد این قرارگاه امن و امان است.

مراحل پنج گانه ی خلقت انسان به روشنی در این آیات به آن اشاره شد، مراحلی که هرکدام برای خود عالم عجیبی دارد مملو از شگفتی ها که در علم جنین شناسی امروز دقیقا مورد بررسی قرار گرفته و پیرامون آن کتاب ها نوشته اند ولی روزی که قرآن از این مراحل مختلف خلقت جنینی انسان و شگفتی های آن سخن میگفت اثری از این علم و دانش جنین شناسی نبود.

وقتی تشکل یافتن و صورت گرفتن انسان از دست قدرت حق پایان یافته و به مهم ترین مرحله ی خلقت و ظهور او می رسد با تعبیری سر بسته و پر معنا اشاره کرد و فرمود: سپس ما او را آفرینش تازه ای بخشیدیم، بزرگ و پر برکت است خدایی که بهترین خلق کنندگان است.

ص: 99

مراحل خلقت انسان در دعاهای ائمه ی معصومین علیهم السلام نیز اشاره شده همان گونه که سیدالشهدا امام حسین علیه السلام در دعای معروف و مشهور عرفه - که در بردارنده ی یک دوره ی کامل و عالی درس توحید می باشد - به هنگام بر شمردن نعمت ها و قدرت خداوند به پیشگاه او چنین عرض می کند:

«ابْتَدَعْتَ خَلْقِي مِنْ مَنِي يُمْنَى، ثُمَّ أَسْكَنْتَنِي فِي ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ بَيْنَ لَحْمٍ وَجِلْدٍ وَدَمٍ، لَمْ تُشْهِرْنِي بِخَلْقِي، وَلَمْ تَجْعَلْ لِي شَيْئاً مِنْ أَمْرِي، ثُمَّ أَخْرَجْتَنِي إِلَى الدُّنْيَا تَامّاً سَوِيّاً».

خدایا! آغاز آفرینش مرا از قطرات ناچیز منی قرار دادی، سپس مرا در ظلمت های سه گانه، در بین گوشت و پوست و خون اسکان دادی، آفرینش مرا آشکار نساختی، و در آن مخفی گاه به تطورات خلقتم ادامه دادی، و هیچ یک از امور حیاتی مرا به من واگذار نکردی، سپس مرا به دنیا کامل و سالم منتقل ساختی. (1)

آری، به راستی باید بر این قدرت نمایی بی نظیر که در ظلمت کده ی رحم این چنین تصویر بدیعی با این همه عجایب و شگفتی ها بر قطره های آبی نقش می زند، آفرین گفت و باید بر آن علم و حکمتی که این همه استعداد و لیاقت و شایستگی را در چنین موجودِ ناچیز ایجاد می کند فریاد تحسین و مبارک باد سر داد.

البته این مراحل یاد شده که مربوط به صورت ظاهری انسان است فقط بخشی از وجود انسان و صورت مادی او را چنین میناگری کرده و در عالم خلقت به نمایش گذاشت اما آن چه، امتیاز او از سایر موجودات می شود -

ص: 100

بُعد دیگر او است که به باطن و سیرت او مرتبط است وقتی سیرت او مورد بررسی قرار گیرد تا از آن آگاهی پیدا شود این جاست که راز اسرار پنهان رخ می نمایاند و حق با جلال و کمال خود ظهور پیدا می کند، و تازه این معمای فرشتگان حل می شود تا حدی که در برابر سوال چرایی خلقت این پدیده ی هستی از زبان فرشتگان پاسخ (إِنِّي أَعْلَمُ مَا لا تَعْلَمُونَ) (1) از طرف ذات لايزال الهی شنیده شد که چه استعدادهایی در وجود انسان نهفته است که در واقع هدف از خلقت بشر همان باطن و سیرت او می باشد.

از تعبیر زیبای خداوند بعداز اتمام آفرینش انسان به «أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ» این سوال به ذهن تداعی می کند که آیا در برابر خدای متعال، آفریدگار دیگری وجود دارد؟

اگرچه پرسش الهی غیر از اله یکتا با برهان لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا؟ پاسخ داده شد، اما با توجه به کلمه ی «خلق» که به معنای «ایجاد کردن» است، پاسخ این سوال روشن است، آفریدن می تواند در حق دیگران نیز صدق کند، اما خلق و ایجادی که از دست توانای حق صورت می گیرد با ایجادی که از غیر خدا تحقق پیدا می کند از جهاتی گوناگون و متفاوت است.

خداوند متعال مواد اولیه را برای صورت بخشیدن اشیا می آفریند و ایجاد می کند، یعنی آن چه را اصلا وجود خارجی نداشت ایجاد می کند، درحالی که غیر خدا با وجود مواد موجود در عالم خلقت دست به ایجاد چیزی می زند و به او شکل می دهد.

ص: 101

مثلا از مصالح ساختمانی خانه ای ساختند و یا از آهن و فولاد، اتومبیل یا کارخانه ای احداث می کنند اینها خلقتی بدیع و تازه ای نیستند که دیگران از انجام آن عاجز باشند اگر چه در جای خود ستودنی است.

به تعبیر دیگر: خداوند متعال مخلوقات و اشیا را از عدم و نیستی به ظهور و هستی خلق و ایجاد می کند اما دیگران فقط تغییر شکل می دهند.

مثلا یک آشپز با در اختیار داشتن بهترین مواد، غذایی را برای دیگران تهیه می کند که تحسین همه را بر می انگیزد، اما تشویق کنندگان هیچ گاه او را به عنوان یک آشپز درجه یک نمی پذیرند؛ زیرا آنها بر این باورند که اگر همان مواد با همان کیفیت در اختیار آشپزهای دیگر قرار داده شود بهتر از او می توانند غذای مطبوع و لذیذ را فراهم کنند.

هرجایی که انسان بتواند چیزی را خلق کند آن هم به اذن و فرمان خدای متعال است؛ زیرا جهان هستی یک پارچه در سیطره ی قدرت اوست حکمرانی او بر همه جا و همه چیز احاطه دارد کوچک ترین کاری و حرکتی بدون اذن و اجازه ی او در عالم خلقت رُخ نمی دهد خداوند متعال درباره ی حضرت مسیح علیه السلام می فرماید:

(وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطَّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي فَتَنْفُخُ فِيهَا فَتَكُونُ طَيْراً بِإِذْني). (1)

و هنگامی که به فرمان من، از گل چیزی به صورت پرنده می ساختی و در آن می دمیدی، و به فرمان من پرنده ای می شد.

ص: 102

در ادامه ی آیه ی مورد بحث فرمود:

(فَمِنْكُمْ كَافِرٌ وَمِنْكُمْ مُؤْمِنٌ) گروهی از شما کافر و گروهی مومن هستند.

یکی از مهم ترین نکات آیه ی شریفه این است که خداوند کافر شدن کافران و مومن شدن مومنان را به خلقت خود نسبت نداد، بلکه فرمود: خداوند همه ی شماها را خلق کرد اما اختیار کفر و ایمان با انسان است.

در حدیثی از پیامبر اسلام صلی الله علیه واله وسلم آمده:

«كُلُّ مَوْلُودٍ يُولَدُ عَلَى الْفِطْرَةِ إِلَّا أَنَّ أَبَوَيْهِ يُهَوِّدَانِهِ وَيُنَصِّرَانِهِ».

هر فرزندی بر اساس فطرت اسلام و دین یکتا پرستی متولد می شود، مگر آن که پدر و مادرش او را تغییر دهند و یهودی یا مسیحی نمایند. (1)

برداشتی که می توان از آیه داشت این است که شما در انتخاب ایمان و کفر مختارید، هیچ گونه اجباری در مومن و کافر شدن شما نیست.

انسان بر سر دوراهی خیر و شر ایستاده است او با کمال اختیار می تواند خیر را برگزیند و سعادت دنیا و آخرت خود را تامین کند و بهشت برین را جایگاه ابدی خود سازد و یا این که راه شر را پیش گیرد و جهنم را ماوای همیشگی خود سازد و در عذابی الیم و دردناک خالد و همیشه بماند.

عددی را در چند آیه ی دیگر بیان فرمود:

1- (أَكْثَرُهُمْ لا يُؤْمِنُونَ) (1)بیش تر آن ها ایمان نمی آورند.

2- (أَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ) (2) بیش تر آن ها نمی فهمند.

3- (وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ) (3) ولی بیشتر آن ها نمی دانند.

4- (لَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَشْكُرُونَ) (4) اما اكثر آن ها سپاسگزاری نمی کنند.

5- (وَمَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ) (5) و اکثر مردم به خدا ایمان نمی آورند مگر آن که مشرک می باشند (و جز خدا امور دیگر را نیز موثر در انتظام عالم می دانند).

6- (وَأَكْثَرُهُمُ الْكَافِرُونَ) (6) و اکثرشان کافرند.

7- (وَمَا كَانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ) (7) ولی اکثر آن ها هرگز مومن نبوده اند.

8- (قَلِيلٌ مِنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ) (8) اما عده ی کمی از بندگان من شکرگزارند!

9- (قَلِيلاً ما تُؤْمِنُونَ) (9) اما کمتر ایمان می آورید.

10- (قَلِيلاً ما تَذَكَّرُونَ) (10) هرچند کمتر متذکر می شوید.

ص: 104

نیست بلکه آن هم به اجبار کافر است.

با این بیان بهشت و جهنّم معنا و مفهوم نخواهد داشت؛ چون همه چیز در دست خدای متعال است وقتی کسی در کار خود مجبور باشد ثواب و کیفر معنا نخواهد داشت.

آن دو نزد خدای متعال از یکدیگر متمایز می باشند؛ چون ملاک کفر و ایمان ظاهر و باطن اعمال است که خدا نسبت به آن بینا است، نه چیزی از آن بر او پوشیده است و نه به یک دیگر مشتبه می شوند.

مضامین آن آگاه باشد، در غیر این صورت آن استدلال ناتمام و ناقص، و هرگونه برداشتی، خود محورانه و باطل است.

نکته ی دیگر این که اگر استدلال به یک آیه بدون توجه به آیات دیگر صحیح باشد، با اشکال عجیبی روبرو می شود.

به عنوان مثال در قرآن آمده:

(فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ). (1)

پس وای بر نمازگزاران.

و در جای دیگر می فرماید:

(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ). (2)

ای کسانی که ایمان آورده اید به نماز نزدیک نشوید.

آن چه مسلم است این است که بدون توجه به قبل و بعد آیات نمی شود این گونه استدلال کرد باید اطراف آیات و قراین دیگر هم ملاحظه شود.

به عبارتی دیگر: استدلال به آیه ای از قرآن مقدور کسی است که از مفهوم عام و خاص، مجمل و مبيّن، مطلق و مقید، ناسخ و منسوخ و حاکم و محکوم آگاه باشد، و با دقت کافی و تسلط بسیار بتواند ناسخ را از منسوخ، محکم را از متشابه عام را از خاص مطلق را از مقید و مجمل را از مبين تميز دهد و بشناسد، در صورت عدم تسلط بر چنین اطلاعاتی، دستیابی به مفاهیم بلند آیات بسیار دشوار خواهد بود.

ص: 108

به عنوان نمونه: شخصی به نام عباد بصری در راه مکه به محضر امام سجاد علیه السلام رسید و عرض کرد: جهاد و سختی آن را رها کرده ای، به حج و آسانی آن روی آورده ای؟ آن گاه این آیه را خواند:

(إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفِى بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بِايَعْتُمْ بِهِ وَذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ العظيم). (1)

خداوند از مومنان جان ها و اموالشان را خریداری می کند که (در برابرش) بهشت برای آنان باشد (به این گونه که) در راه خدا پیکار می کنند، می کشند و کشته می شوند، این وعده ی حقی است بر او که در تورات و انجیل و قرآن ذکر فرموده، و چه کسی از خدا به عهدش و فادارتر است؟ اکنون بشارت باد بر شما به داد و ستدی که با خدا کرده اید و این پیروزی بزرگی (برای شما) است.

حضرت فرمودند: «أَتِمَّ الأيَةَ» ادامه ی آیه را هم بخوان! عباد آیه ی بعدی را خواند که می فرماید:

(التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْأُمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ). (2)

ص: 109

مومنان کسانی هستند که توبه کنندگان و عبادت کنندگانند، و سپاس گویان و سیاحت کنندگان، و رکوع کنندگان و سجده آوران، و آمران به معروف و نهی کنندگان از منکر و حافظان حدود (و مرزهای) الهی، و بشارت بده (به این چنین) مومنان!

امام علیه السلام فرمود:

«إِذَا رَأَيْنَا هَؤُلاءِ الَّذِينَ هَذِهِ صِفَتُهُمْ فَالْجِهَادُ مَعَهُمْ أَفْضَلُ مِنَ الْحَجِّ».

وقتی بیابیم کسانی را که دارای چنین صفاتی باشند، (بر ما واجب خواهد بود قیام کنیم، و در آن صورت) جهاد کردن با آنها از حج بهتر بود. (1)

در آخر همین آیه می فرماید: (وَاللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ) و خداوند به آن چه انجام می دهید بینا است.

دیدن از روی آگاهی را بصیرت می گویند و این مطلب در دعاها هم آمده، به عنوان نمونه محمد جعفی از پدرش نقل کرده و گفت: بسیاری از اوقات ناراحتی چشم داشتم و این موضوع را به امام صادق علیه السلام عرض کردم و علاج و درمانش را خواستم حضرت فرمود:

«أَلا أُعَلِّمُكَ دُعَاءَ لِدُنْيَاكَ وَآخِرَتِكَ وَبَلاغاً لِوَجَعِ عَيْنَيْكَ؟».

آیا به تو تعلیم ندهم دعایی را برای حوایج دنیا و آخرت و برای برطرف شدن ناراحتی چشمانت؟

عرض کردم: بلی، فرمود:

ص: 110

«تَقُولُ فِي دُبُرِ الْفَجْرِ وَدُبُرِ الْمَغْرِبِ: اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ عَلَيْكَ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَاجْعَلِ النُّورَ فِي بَصَرِي، وَالْبَصِيرَةَ فِي دِينِي، وَالْيَقِينَ فِي قَلْبِي، وَالإِخْلَاصَ فِي عَمَلِي، وَالسَّلامَةَ فِي نَفْسِي، وَالسَّعَةَ فِي رِزْقِي وَالشُّكْرَ لَكَ أَبَداً مَا أَبْقَيْتَنِي».

بعداز نماز صبح و نماز مغرب این دعا را بخوان: خداوندا! تو را به حقی که محمد و آل محمد بر تو دارند قسم می دهم که بر محمد و آلش درود و رحمت فرستی و در چشم من نور، و در دیدن من بصیرت و التفات، و در قلب من يقين، و در عمل من اخلاص، و در بدنم سلامتی، و در روزی من، گشایش قرار دهی، و تا زمانی که زنده باشم توفیق شکرگزاری

همیشگی به من مرحمت فرمایی. (1)

به عبارت دیگر: ایمان لقلقه ی زبان نیست، بلکه ایمان همیشه با عمل صالح همراه است هرکس بتواند به آن مسایلی که ایمان دارد عمل کند او مومن است، و بدون عمل جایگاهی برای ایمان نیست کسی که مومن است باید به تمام مجموعه ی اسلام ملتزم باشد نه این که به قسمتی از دین ایمان داشته باشد و خداوند در توبیخ کسانی که به بعضی از دستورات دینی ایمان و اعتقاد دارند می فرماید:

(إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ وَيُرِيدُونَ أَنْ يُفَرِّقُوا بَيْنَ اللَّهِ وَرُسُلِهِ -

ص: 111

وَيَقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَنَكْفُرُ بِبَعْضٍ وَيُرِيدُونَ أَنْ يَتَّخِذُوا بَيْنَ ذلِكَ سَبِيلاً * أُولئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ حَقًّا وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ عَذَاباً مُهِيناً). (1)

کسانی که خدا و پیامبران او را انکار می کنند و می خواهند در میان آنها تبعیض قایل شوند و می گویند به بعضی ایمان داریم و بعضی را انکار می کنیم و می خواهند در میان این دو، راهی برای خود انتخاب کنند آن ها کافران حقیقی هستند و برای کافران مجازات توهین آمیزی فراهم ساخته ایم.

ص: 112

ممکن است منظور از مطالب مذکور این باشد که خدای تبارک و تعالی می خواهد عظمت خودش را تذکر دهد، و کوچکی انسان را در مقابل عظمت خودش یادآوری نماید تا این که انسان دایماً متوجه باشد که تقابل بین این دو تقابل بین مخلوق و خالق و بنده و خدا است و این تذکر و یادآوری برای تکامل بشر مفید است.

تعبیر به «خلق» اشاره است به این که آسمان ها و زمین را از عدم و نیستی به وجود آورده، مثلاً اگر میخ و تخته در اختیار نجار قرار گیرد تا میز درست کند، این عمل را «خلق» نمی گویند خلق آن است که از نیستی و عدم چیزی ساخته شود، لذا در این گونه موارد تعبیر به خلق نمی شود.

آن قدر در خلقت آسمان ها و زمین حکمت و نظم دقیق مراعات شده که هر چیزی در مدار و مکانی که برایش تعیین شده در حرکت است و اگر ذره ای از آن مدار خود خارج شوند نظم عالم هستی به هم می خورد، و این نظم دقیق بیانگر علم و حکمت بی نهایت خالق است.

بعضی از مفسرین گفته اند: «باء » در عبارت «بالحق» به معنای «لام» است، یعنی خداوند آسمان ها و زمین را عبث و بیهوده خلق نکرده است، بلکه آنها را برای منافع خلقش آفریده، و هم چنین عقلا را خلق کرده و آنها را در معرض ثواب بزرگ قرار داده است. (1)

بنابراین، حق یعنی ثواب با این بیان هدف از خلقت آسمان ها و زمین ثواب و پاداش می باشد اگر کسی مسیر حق را درست و از روی حکمت عقل بپیماید -

ص: 114

نتیجه اش رسیدن به ثواب و اجر و پاداش خواهد بود اما اگر مسیر انحرافی را طی کند مسلّم است که پاداشی نخواهد داشت.

اگر گفتیم: (خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ بِالْحَقِّ) يعنى للحق، یعنی همه ی آسمان ها و زمین را برای پاداش آفرید.

و در سوره ی مبارکه ی ذاریات می فرماید: (وَما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإِنْسَ إِلا لِيَعْبُدُون). (1) من جن و انس را نیافریدم جز برای این که عبادتم کنند (و از این طریق تکامل یابند و به من نزدیک شوند).

در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده و فرمود:

«خَرَجَ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيِّ علیهما السلام عَلَى أَصْحَابِهِ فَقَالَ: أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ذِكْرُهُ مَا خَلَقَ الْعِبَادَ إِلَّا لِيَعْرِفُوهُ، فَإِذَا عَرَفُوهُ عَبَدُوهُ».

امام حسین علیه السلام در برابر اصحابش آمد و فرمود: خداوند بزرگ بندگان را نیافریده مگر به خاطر این که او را بشناسند، هنگامی که او را بشناسند عبادتش می کنند. (2)

طبق این روایت امام علیه السلام عبارت «ليعبدون» را به «ليعرفون» تفسیر می کند یعنی هدف از خلقت انسان ها معرفت و شناخت پروردگار است.

در سوره ی مبارکه ی هود می فرماید:

(وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ -

ص: 115

لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً). (1)

او کسی است که آسمان ها و زمین را در شش روز (شش دوران) آفرید و عرش (قدرت) او بر آب قرار داشت، (به خاطر این آفرید) تا شما را آزمایش کند تا کدام یک عمل تان بهتر است.

یعنی خدای تبارک و تعالی آسمان ها و زمین را برای این آفریده تا معلوم شود که کدام یک از شما بهتر عمل می کنید!

و در آیه ی شریفه ی دیگر می فرماید:

(وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلا يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ * إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَلِذَلِكَ خَلَقَهُمْ). (2)

و اگر پروردگارت می خواست همه ی مردم را امت واحده (بدون هیچ گونه اختلاف) قرار می داد، ولی آنها همواره با هم اختلاف دارند مگر آن چه پروردگارت رحم کند و برای همین (پذیرش رحمت و در سایه ی آن تکامل) آنها را آفرید.

چیز دیگری که از این آیه فهمیده می شود این است که اختلاف ها همیشه بین مردم بوده و هست و خواهد بود خود انسان هم با خودش اختلاف دارد، امروز راه را درست می رود فردا در گناه و معصیت می افتد، خودِ انسان علاوه بر اینکه با دیگران درگیر است با خودش هم درگیر هست مگر آن کسی که خدا به او رحم کرده باشد به خاطر همین که خدا رحمتش را به مردم بدهد، مردم خلق کرده است.

ص: 116

وقتی این آیات را کنار هم قرار دهیم نتیجه چنین می شود: اول باید معرفت و شناخت خالق ایجاد شود وقتی معرفت پیدا شد خود به خود عبادت می آید، زمانی که معرفت پیدا شد و عبادت آمد راه درست معلوم می شود، انسان به بهترین عمل می رسد وقتی که به این مرحله رسید اینجا است که خدا رحمت می کند.

نتیجه ی بحث این که تمام علّت خلقت رحمت خدای تبارک و تعالی است. خداوند این آسمان ها و زمین را خلق کرد تا موجب عبرت باشد، مردم راه را پیدا کنند و به ثواب و پاداش اخروی برسند و در طریق حق باشند، و نتیجه ی مسیر حق بودن این است که به رحمت و ثواب خدای تبارک و تعالی برسند، پس این خورشید و کرات و منظومه ها و کهکشان ها برای من و شما است.

در سوره ی لقمان می فرماید:

(أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةُ). (1)

آیا ندیدی خداوند آن چه را در آسمان ها و زمین است مسخّر شما کرده و نعمت های خود را چه نعمت های ظاهر و چه نعمت های باطن بر شما گسترده و افزون ساخته است؟

نکته: می شود کلمه ی «بالحق» در آیه را به امیرالمومنين على بن ابى طالب علیه السلام تفسیر کرد؛ زیرا آن حضرت از حق جدا نیست و حق از او جدا نیست آن ابر مرد عالم امکان طریق حق و موجب ثواب است.

ص: 117

در حدیثی از ثابت غلام ابوذر نقل شده گفت: بر امّ سلمه وارد شدم دیدم گریه می کند و گفت: از رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم شنیدم که فرمود:

«عَلِيٌّ مَعَ الْحَقِّ وَالْحَقُّ مَعَ عَلِيَّ وَلَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ».

علی با حق است و حق هم با علی، و این دو هرگز از همدیگر جدا نمی شوند تا این که در روز قیامت کنار حوض کوثر بر من وارد شوند. (1)

یعنی نمی شود جایی علی علیه السلام باشد حق نباشد، نمی توانی جایی پیدا کنی حق باشد اما علی علیه السلام در آنجا نباشد این دو از هم جدا شدنی نیستند.

(خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ بِالْحَقِّ) اگر خواسته باشیم مثل اهل سنت معنا كنيم یعنی همه چیز را از روی حکمت و دقت و نظم آفرید، این معنای ظاهر آیه است، باید کمی پرده برداریم قرآن برای عوام عباراتی دارد، و برای خواص اشاراتی و برای اولیاء الله لطایف دارد، هر کدامش برای اشخاصی است، اگر خواسته باشی از روی ظاهر پرده برداری امیر المومنین علیه السلام می شود طریق و راه حق و نتیجه ی خلقت.

در گذشته گفته شد تمام این مطالب برای این است که عظمت خدا معلوم بشود و حقارت انسان روشن گردد، تعامل این دو تا با هم و ارتباط بین این دو به یک مسیر که موجب تکامل این بشر است منتهی می شود.

بعداز ذکر خلقت آسمان ها و زمین دوباره اشاره می کند به خلقت انسان و -

ص: 118

می فرماید: (وَصَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ) و شما را (در عالم جنین) به زیباترین صورت تصویر کرد.

حرف «فا» که بر جمله ی «فأحسن» در آمده حرف تفسیری است، و معنای آیه چنین می شود خداوند خلقت صورت های شما را نیکو کرد، و این نیکویی صورت به آن جهت است که خداوند صورت انسان را مجهز به وسایلی بسیار دقیق کرد که با آن وسایل می تواند انواع کارهای عجیب را انجام دهد، کارهایی که سایر موجودات جاندار از انجام آن عاجزند.

به عبارت دیگر خداوند به انسان ظاهری آراسته و باطنی پیراسته و عقلی فروزان و خردی نیرومند داد و از آن چه در کل جهان هستی است، نمونه هایی در وجود انسان آفرید، آن چنان که عالم کبیر در این جرم صغیر خلاصه شده است، و امیرالمومنین علیه السلام در دیوان منسوب به آن حضرت در این رابطه چنین فرمودند:

وَتَحْسَبُ أَنَّكَ جِرْمٌ صَغِيرٌ *** وَفِيكَ انْطَوَى الْعَالَمُ الأَكْبَرُ (1)

آیا گمان می کنی تو موجود کوچکی هستی درحالی که عالم بزرگ تری در تو پیچیده و خلاصه شده است.

آری، انسان که جزوی از مجموعه ی عالم هستی است، از نظر آفرینش با هدفدار بودن کل جهان هماهنگ است از پست ترین مراحل شروع به حرکت کرده و به سوی بی نهایت که وجود بی پایان حق و قرب به خدا است، پیش می رود.

تعبیر به «فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ» (صورت شما را نیکو آفرید) هم صورت ظاهری را شامل می شود و هم صورت باطن را هم از نظر جسم و هم از نظر جان، در -

ص: 119

حقیقت یک نظر اجمالی در آفرینش جسم و جان انسان نشان می دهد که زیباترین پدیده ی عالم هستی انسان است و خالق هستی در آفرینش این موجود، قدرت نمایی عجیبی کرده و سنگ تمام گذارده است!

حالا که بهترین خالق بهترین مخلوق را آفریده، آیا نباید آن بهترین مخلوق بهترین کار را انجام دهد؟

انسان که به تعبیر حضرت علی علیه السلام عالم اکبر است، هر قسمت این عالم بزرگ را نگاه کنی عجایبی در آن نهفته است در سوره ی مبارکه ی قیامت می فرماید:

(أَيَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ * بَلَى قَادِرينَ عَلَى أَنْ نُسَوِّيَ بَنانَهُ). (1)

آیا انسان می پندارد که هرگز استخوان های او را جمع نخواهیم کرد؟! آری قادریم که (حتی خطوط سر) انگشتان او را موزون و مرتب کنیم.

در این آیه بحث از سر انگشتان است، می دانیم سر انگشت هرکسی با دیگری متفاوت است الآن میلیاردها نفر روی کره ی زمین زندگی می کنند، صد سال دیگر چند میلیارد اضافه می شود ولی هیچ کدام بند انگشتشان مشترک نیست حتی ارتعاشات تنفس ها هم متفاوت است، هرکسی نفسش غیر از نفس دیگری است، یا این که چشم با نگاه کردن عکس می گیرد، این ها را در پرونده ها ذخیره می کند ولی هر نگاهی غیر از آن نگاه دیگری است.

(وَصَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ) نقاشی شما را تصویر کرد و کشید، به بهترین شکل هم این نقاشی را ایجاد کرد.

ص: 120

و در جای دیگر می فرماید: (لَقَدْ خَلَقْنَا الإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ) (1) ما انسان را در بهترین صورت و نظام آفریده ایم.

اگر از نظر ظاهری نگاه کنیم می بینیم انسان از همه ی حیوانات زیباتر آفریده شده؛ زیرا طاووس که خود از زیبایی بسیار برخوردار است اما از زیبایی خود خبر ندارد؛ چون که از داشتن چشم زیبابین و درک زیبایی بی بهره است، هیچ انسانی آروز نمی کند که ای کاش مانند فلان حیوان بودم؛ به خاطر این که هم بهترین مخلوق است و هم از بهتر بودن خود آگاه است.

و در جای دیگر می فرماید: (فِي أَيِّ صُورَةٍ مَا شَاءَ رَكَّبَكَ) (2) و در هر صورتی می خواست تو را ترکیب نمود.

این خلقت محیر العقول نشان از عظمت خدای تبارک و تعالی است، اگرچه در عرف مردم شخصی را شبیه یکی از بستگان دور و یا نزدیک می بینید که فلانی به فلان شخص شبیه است اما این یک نگاه ظاهری بیش نیست، آن چه را یک شخص برخوردار است شخصیت ممتاز و منحصر به فرد خود اوست.

جمله ی (وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ) در ادامه ی آیه ی مبارکه به این نکته اشاره دارد که اگرچه او آفریننده ی آسمان و زمین است و انسان را به بهترین شکل و شمایل خلق کرد، اما این انسان با تمام ویژگی هایی که دارد ناگزیر عمرش به اتمام می رسد و رهسپار کوی حق خواهد شد.

ص: 121

ص: 122

شخص دیگر باشد بیشتر مراقب است که خطا نکند و بی راهه نرود و بی جهت قدم برندارد باور این امر که خداوند از آن چه که در دلها و ضمیر انسان ها می گذرد آگاهی کامل دارد، یک نیروی بازدارنده ای هست.

وقتی خداوند به همه ی آن ظرایف و دقایق افکار و نیات ما آگاهی دارد، پس لازم است نیّت هایمان را خالص کنیم، و هیچ وقت نیّت کار خلاف قانون شریعت نکنیم، و در اعمالمان اخلاص داشته باشیم.

لقمان حکیم در ضمن وصیتی به فرزندش گفت:

«أَكْثِرِ الزَّادَ؛ فَإِنَّ السَّفَرَ بَعِيدٌ ، وَأَخْلِصِ الْعَمَلَ؛ فَإِنَّ النَّاقِدَ بَصِيرٌ».

خرجی و توشه ی زیادی همراه خود داشته باش؛ زیرا مسافرت دور و درازی در پیش داری، و عمل را خالص گردان؛ زیرا آن کس که اعمالت را می سنجد به همه چیز آگاه و بینا است. (1)

هرگاه فکر ناروایی به ذهن رسید لازم است استغفار شود و از خداوند مدد خواست، قرآن کریم از حضرت یوسف پیغمبر علیه السلام نقل کرده و می فرماید:

«وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةُ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّي إِنَّ رَبِّي غَفُورٌ رَحِيمٌ». (2)

من هرگز نفس خویش را تبرئه نمی کنم که نفس (سرکش) بسیار به بدی ها امر می کند مگر آن چه را پروردگارم رحم کند؛ پروردگارم غفور و رحیم است.

در این جا به مناسبت ذکر بخشی از اقسام علم پروردگار متعال، در فضیلت علم و دانش از دیدگاه عقل آیات و روایات به صورت کوتاه اشاره ای می شود.

ص: 124

3- (وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُها إِلَّا الْعَالِمُونَ) (1) این ها مثال هایی است که ما برای مردم می زنیم، و کسی جز دانشمندان آن را درک نمی کنند.

4- (بَلْ هُوَ آيَاتٌ بَيِّناتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا الظَّالِمُونَ). (2) ولی این آیات روشنی است که در سینه ی دانشوران جای دارد، و آیات ما را کسی جز ستمگران انکار نمی کنند.

5- (إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ). (3) (آری) حقیقت چنین است از میان بندگان خدا تنها دانشمندان از او می ترسند، خداوند عزیز و غفور است.

6- (يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَاللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خبیر) (4) خداوند کسانی را که ایمان آورده اند و کسانی را که علم به آنان داده شده، درجات عظیمی می بخشد و خداوند به آن چه انجام می دهید آگاه است.

برتری عالم بر عابد مانند برتری ماه بر سایر ستارگان در شب چهارده است، و به راستی که علما و دانشمندان وارثان پیامبرانند، و پیامبران دینار و در همی برجای نمی گذارند، بلکه علم و دانش را به ارث می گذارند، پس هر آن کس که علم را بگیرد بهره ی فراوانی برده است. (1)

2- امام باقر علیه السلام فرمود: «عَالِمٌ يُنْتَفَعُ بِعِلْمِهِ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِينَ أَلْفَ عَابِدٍ» عالمي که دیگران از دانش او بهره گیرند و استفاده کنند از هفتاد هزار عابد برتر و بالاتر است. (2)

3- از حفص بن غیاث روایت شده که حضرت صادق علیه السلام به من فرمود:

«مَنْ تَعَلَّمَ الْعِلْمَ وَعَمِلَ بِهِ وَعَلَّمَ لِلَّهِ دُعِيَ فِي مَلَكُوتِ السَّمَاوَاتِ عَظِيماً ، فَقِيلَ: تَعَلَّمَ لِلَّهِ وَعَمِلَ لِلَّهِ وَعَلَّمَ لِلَّهِ».

کسی که یاد بگیرد علم و دانشی را و به آن عمل کند و (دیگران را) برای خدا تعلیم دهد، در ملکوت آسمان ها بزرگ خوانده می شود و گفته می شود: برای خداوند یاد گرفته و برای خداوند عمل کرده و برای خدا یاد داده است. (3)

4- از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: «قَالَ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ علیه السلام: الْمُؤْمِنُ الْعَالِمُ أَعْظَمُ أَجْراً مِنَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ الْغَازِي فِي سَبِيلِ اللَّهِ».

ص: 127

اميرالمومنین علیه السلام فرمودند: پاداش عالم و دانشمند با ایمان بیشتر از پاداش روزه دار نمازخوان مجاهد در راه خدا است. (1)

5- از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: «يَأْتِي صَاحِبُ الْعِلْمِ قُدَّامَ الْعَابِدِ بِرَبْوَةٍ مَسِيرَةَ خَمْسِ مِائَةِ عَام» شخص دانشمند برفراز تپه ای به مسافت پانصد سال (فاصله) جلوتر از عابد می آید. (2)

6- رسول گرامی اسلام صلی الله علیه واله وسلم در ضمن سفارشی به ابوذر فرمود: «يَا أَبَاذَرَ! الْجُلُوسُ سَاعَةٌ عِنْدَ مُذَاكَرَةِ الْعَالِمِ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ مِنْ أَلْفِ جَنَازَةٍ مِنْ جَنَازَةِ الشُّهَدَاءِ، وَالْجُلُوسُ سَاعَةٌ عِنْدَ مُذَاكَرَةِ الْعِلْمِ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ مِنْ قِيَامِ أَلْفِ لَيْلَةٍ يُصَلَّى فِي كُلِّ لَيْلَةٍ أَلْفُ رَكْعَةٍ، وَالْجُلُوسُ سَاعَةٌ عِنْدَ مُذَاكَرَةِ الْعِلْمِ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ مِنْ أَلْفِ غَزْوَةٍ وَقِرَاءَةِ الْقُرْآنِ كُلِّهِ».

ای اباذر! نشستن یک ساعت برای مذاکره درباره ی علم در پیش خدا محبوب تر است از برپا ایستادن هزار شب که در هر شب آن هزار رکعت نماز گزارده شود، نشستن یک ساعت در مجلس مباحثه ی علم در نزد خدا محبوب تر است از هزار جهاد و خواندن کل قرآن. (3)

ص: 128

افرادی از بشر که هیچ برتری بر ما ندارند ما را هدایت می کنند؟

به عنوان مثال امت حضرت نوح علیه السلام آن قدر لجبازی و تکبّر داشتند که آن پیغمبر خدا آنها را نفرین کرده و گفت:

«رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكَافِرِينَ دَيَّاراً * إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبادَكَ وَلَا يَلِدُوا إِلَّا فَاجِراً كَفَّاراً». (1)

پروردگارا! روی زمین احدی از کافران را زنده مگذار، چرا که اگر آنها را بگذاری بندگانت را گمراه می کنند و جز نسلی فاجر و کافر به وجود نمی آورند.

یا این که امّت حضرت شعیب علیه السلام بت ها را آثار نیاکان و نشانه ی اصالت فرهنگ خود می پنداشتند و از کم فروشی و تقلب در معامله سود کلانی می بردند، در برابر شعیب چنین گفتند:

(يا شُعَيْبُ أَصَلاتُكَ تَأْمُرُكَ أَنْ نَتْرُكَ ما يَعْبُدُ آبَاؤُنَا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فِي أَمْوالِنا ما نَشَاءُ إِنَّكَ لأَنْتَ الْحَلِيمُ الرَّشِيدُ). (2)

ای شعیب! آیا نمازت تو را دستور می دهد که ما آن چه را پدرانمان می پرستیدند ترک گوییم، و آن چه را می خواهیم در اموال مان انجام ندهیم؟ تو مرد بردبار و رشیدی هستی!.

اگر در آیه مورد بحث از مساله ی آمدن رسولان و دعوت آنان تعبیر به «كانت تاتيهم» یعنی «همیشه به سوی آنان می آمدند» کرد، و هم چنین از کفر کفار -

ص: 132

و سخنان ایشان تعبیر به «فقالوا» و «کفروا» و «تولّوا» نمود که به مقابله دلالت دارد بر استمرار داشتن به این جهت است که بفهماند کلمه و بهانه ی کفار در همه ی زمان ها یک چیز بوده و بر سر همان یک کلمه پافشاری هم داشتند، و آن کلمه و بهانه عبارت از عناد و لجبازی بوده است.

و هم چنین در این آیه کلمه ی «بشر» آمده و این واژه هم به یک نفر اطلاق می شود و هم بر جمع، و مراد از آن در این جا معنای دوم است؛ چون که در ادامه فرماید: «يهدوننا ما را هدایت می کنند» و اگر کلمه ی «بشر» را نکره (بدون الف و لام) آورده اند به منظور تحقیر هدایت گران بوده، و استفهام در این آیه انکاری است، می فرماید:

آنها از روی انکار پرسیدند: (أَبَشَرْ يَهْدُونَنَا) یک آدمی مثل خود ما! ما که از تو مهم تر هستیم ما پسر فلانی هستیم ما این قدر مال و اموال و زر و سیم داریم، آن وقت یک بشری مثل خودِ ما می خواهد هدایتمان کند! (فَكَفَرُوا) کفران ورزیدند (وَتَوَلَّوا) پشت کردند و اعراض نمودند.

واژه ی «تولّی» به معنای نزدیک شدن و دوستی است، اما اگر با حرف «عن» متعدّی شود به معنای روبرگرداندن و اعراض است.

این سخن از ایشان به جز کبر ورزی منشا دیگری نداشته، علاوه بر این، اکثر این امت ها که هلاک شدند بت پرست بودند، و منکر نبوّت و معاد که اساس دعوت انبیا است و به همین خاطر خدای متعال جمله ی «فکفروا وتولّوا» را متفرّع کرد بر جمله ی «آ بشر يهدوننا» و فهماند که کفر و اعراض خود را بر اساس تکبّر خود بنا کردند.

ص: 133

در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده که علت کفر را تکبر دانسته اند و فرمودند:

«أُصُولُ الْكُفْرِ ثَلَاثَةُ : الْحِرْصُ وَالاسْتِكْبَارُ وَالْحَسَدُ، فَأَمَّا الْحِرْصُ فَإِنَّ آدَمَ علیه السلام حِينَ نُهِيَ عَنِ الشَّجَرَةِ حَمَلَهُ الْحِرْصُ عَلَى أَنْ أَكَلَ مِنْهَا، وَأَمَّا الاسْتِكْبَارُ فَإِبْلِيسُ حَيْثُ أُمِرَ بِالسُّجُودِ لَآدَمَ فَأَبَى، وَأَمَّا الْحَسَدُ فَابْنَا آدَمَ حَيْثُ قَتَلَ أَحَدُهُمَا صَاحِبَهِ».

اصول و ریشه های کفر و عصیان سه چیز است: حرص و تکبّر و حسد، اما حرص سبب شد که حضرت آدم علیه السلام به درختی که از آن نهی شده بود نزدیک شود و از آن بخورد، و اما تکبر سبب شد که ابلیس از فرمان خدا سرپیچی کند، و اما حسد هم سبب شد که یکی از فرزندان آدم دیگری را به قتل رساند. (1)

آن مردم لجوج و متکبّر با این منطق پوچ به مخالفت با پیامبرانشان برخاستند و کافر شدند، و از قبول حق سر برتافتند، درحالی که خداوند هم از ایمان آنها و هم از طاعاتشان بی نیاز بود و هست و خواهد بود.

و اگر آنها را موظف به ایمان و اطاعت و پرهیز از گناه فرمود تنها برای منفعت خودشان و سعادت و نجاتشان در دنیا و آخرت بود.

لازم به ذکر است که تعبیر به «و استغنى الله» (خداوند بی نیاز بود) آن چنان مطلق است که بی نیازی او از همه چیز را می رساند حتی از ایمان و اطاعت -

ص: 134

انسان ها تا تصور نشود که این همه تاکید و اصرار به خاطر این است که سود این طاعت به خدا باز می گردد.

مولى الموحدين اميرالمومنین علی علیه السلام در «نهج البلاغه» در خطبه ای معروف به «خطبه ی همام» در رابطه با این موضوع بیان زیبایی دارد و علت ذکر آن خطبه چنین بود که یکی از یاران آن حضرت که نامش همام و مردی عابد بود، به آن حضرت عرض کرد: ای امیر مومنان! پرهیزکاران را برایم آن چنان توصیف کن که گویا آنان را با چشم می بینم.

امام علیه السلام لحظه ای از پاسخ دادن به او درنگ کرد و سپس فرمود: «يَا هَمَّامُ اتَّقِ اللَّهَ وَأَحْسِنْ فَ- (إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِينَ اتَّقَوْا وَالَّذِينَ هُمْ مُحْسِنُونَ) (1)».

ای همام! از خدا بترس و نیکی کن که (در قرآن می فرماید:) خداوند با کسانی است که تقوا پیشه کنند و با کسانی که نیکو کارند.

ولی همام به این مقدار قانع نشد (و در این باره) سخت اصرار ورزید تا این که امام ابتدا خدای را ستایش و ثنا نمود و بر پیامبرش درود فرستاد، سپس فرمود:

«أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى خَلَقَ الْخَلْقَ حِينَ خَلَقَهُمْ غَنِيّاً عَنْ طَاعَتِهِمْ آمِناً مِنْ مَعْصِيَتِهِمْ؛ لأَنَّهُ لا تَضُرُّهُ مَعْصِيَةٌ مَنْ عَصَاهُ، وَلا تَنْفَعُهُ طَاعَةٌ مَنْ أَطَاعَهُ».

اما بعد، خداوند سبحان مخلوق را آفرید درحالی که از اطاعتشان -

ص: 135

بی نیاز و از معصیت آنان در امان بود؛ زیرا نه معصیت گناهکاران به او زیان می رساند، و نه اطاعت مطیعان به او نفعی می بخشد. (1)

آری خداوند بی نیاز است و شایسته هرگونه حمد و ستایش، اگر تمام کاینات کافر شوند بر دامان کبریاییش گردی نمی نشیند، همان گونه که اگر همه ی مخلوقات مومن و مطیع فرمان او باشند چیزی بر جلالش افزوده نمی شود، این ما انسان هاییم که نیازمند به این برنامه های تربیتی و سازنده و تکامل بخش هستیم.

5- (وَرَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ) (1) پروردگار تو بی نیاز و صاحب رحمت است.

6- (فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ حَميدٌ) (2) به یقین خدا بی نیاز و شایسته ی ستایش است.

7- (وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْغَنِيُّ الْحَمید) (3) به راستی که خداوند بی نیاز و شایسته ی ستایش است.

8- (فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَريمٌ) (4) یقینا پروردگارم بی نیاز و با کرامت است.

9- (إِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ عَنِ الْعالَمینَ) (5) در حقیقت خداوند از جهانیان بی نیاز است.

10- (فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمید) (6) به راستی که خداوند بی نیاز و شایسته ی ستایش است.

با توجه به آیات و روایات ذکر شده همه ی مخلوقات همیشه و در هر لحظه محتاج رحمت ذات حضرت حق هستند خدای تبارک و تعالی برای اینکه رحمتش را بر خلایق نازل فرماید برای آنها تکالیفی قرار داده است و الا اگر همه کافر شوند به خداوند هیچ ضرر نمی رسد.

و اگر تمام خلق هم به خدا ایمان بیاورند و مشغول عبادت ذات حضرت حق بشوند هیچ چیز بر خدای تبارک و تعالی افزوده نمی شود خداوند بی نیاز مطلق -

ص: 137

از جمیع خلایق و جمیع عبادت کنندگان است و هیچ نیازی به هیچ کس و هیچ چیز ندارد.

در دو سوره ی ابراهیم و فاطر و در دو آیه ی مشابه می فرماید:

(إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ * وَمَا ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِيزِ). (1)

اگر خدای متعال بخواهد شما را می برد و خلق تازه ای می آورد و این برای خداوند غیر ممکن و مشکل نیست.

و در جای دیگری از قرآن مشابه این کلام فرمود:

(إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ أَيُّهَا النَّاسُ وَيَأْتِ بِآخَرِينَ وَكَانَ اللَّهُ عَلَى ذلِكَ قَدِيراً) (2)

ای مردم! اگر او بخواهد شما را از میان می برد و افراد دیگری را (به جای شما) می آورد، و خداوند توانایی بر این کار دارد.

حضرت ابا عبدالله الحسین علیه السلام در دعای معروف عرفه به مهرو رافت و احسان خداوند اشاره کرده و می فرماید:

«ابْتَدَأْتَنِي بِنِعْمَتِكَ قَبْلَ أَنْ أَكُونَ شَيْئاً مَذْكُوراً ، وَخَلَقْتَنِي مِنَ التُّرَابِ ثُمَّ أَسْكَنْتَنِي الأَصْلابَ آمِناً لِرَيْبِ الْمَنُونِ وَاخْتِلَافِ الدُّهُورِ وَالسِّنِينَ، فَلَمْ أَزَلْ ظَاعِنَا مِنْ صُلْبٍ إِلَى رَحِمٍ فِي تَقَادُمِ مِنَ الأَيَّامِ الْمَاضِيَةِ وَالْقُرُونِ الْخَالِيَةِ ، لَمْ تُخْرِجْنِي لِرَأْفَتِكَ بِي وَلُطْفِكَ لِي وَإِحْسَانِكَ إِلَيَّ فِي دَوْلَةِ أَئِمَّةِ الْكُفْرِ الَّذِينَ نَقَضُوا عَهْدَكَ وَكَذَّبُوا رُسُلَكَ».

خدایا! وجود مرا پیش از آن که چیز قابل ذکری باشم به رحمت خود آغاز کردی، و مرا از خاک آفریدی، آن گاه در میان صلب ها جایم دادی، و از -

ص: 138

حوادث زمانه و تغییرات روزگار و سال ها ایمنم ساختی، و همواره در ایام گذشته و قرن های پیشین از صلبی به رحمی کوچ کردم، و از روی مهر و رافت و احسانی که نسبت به من داشتی مرا به جهان نیاوردی در دوران حکومت پیشوایان کفر، آنان که پیمان تو را شکستند و فرستادگانت را تکذیب کردند. (1)

در ادامه ی همین دعا تمام خوبی ها و رحمت و لطف و احسان را از طرف خدا می داند و به درگاه الهی عرض می کند:

«يَا مَوْلايَ أَنْتَ الَّذِي مَنَنْتَ، أَنْتَ الَّذِي أَنْعَمْتَ، أَنْتَ الَّذِي أَحْسَنْتَ، أَنْتَ الَّذِي أَجْمَلْتَ، أَنْتَ الَّذِي أَفْضَلْتَ، أَنْتَ الَّذِي أَكْمَلْتَ، أَنْتَ الَّذِي رَزَقْتَ، أَنْتَ الَّذِي وَفَقْتَ، أَنْتَ الَّذِي أَعْطَيْتَ، أَنْتَ الَّذِي أَغْنَيْتَ».

ای مولای من! تویی که منت نهادی و تویی که نعمت دادی، این تویی که احسان فرمودی و تویی که نیکی کردی، این تویی که فزونی بخشیدی و تویی که کامل کردی، این تویی که روزی دادی و تویی که توفیق دادی، این تویی که عطا کردی و تویی که بی نیاز کردی. (2)

آن خدایی که غنی و بی نیاز مطلق است می خواهد رحمتش را نازل کند، باید توبه و به سوی او بازگشت کرد، باید به درگاه او رفت و استغفار نمود.

خدا از همه بی نیاز است ما به او نیازمندیم او غنی و حمید است، هر کار او مورد حمد و ستایش است هر عمل و اراده ی او مورد حمد و ستایش است.

ص: 139

ص: 140

تَزْعُمُونَ) (1) و (یاد کن) روزی که همه ی آنها را جمع و محشور می کنیم، سپس به آنها که شرک ورزیده اند می گوییم: معبودهای تان که همتای خدای متعال می پنداشتید کجا هستند؟ چرا به یاری شما نمی شتابند؟!.

3- (وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرادَى كَمَا خَلَقْنَاكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَكْتُمْ مَا خَوَّلْنَاكُمْ وَرَاءَ ظُهُورِكُمْ وَمَا نَرَى مَعَكُمْ شُفَعاءَكُمُ الَّذِينَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِيكُمْ شُرَكَاءُ لَقَدْ تَقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَضَلَّ عَنْكُمْ مَا كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ). (2)

و (روز قیامت به آنها گفته می شود:) همه ی شما تنهای تنها به سوی ما بازگشت نمودید، همان گونه که روز اول شما را آفریدیم و آن چه را به شما بخشیده بودیم پشت سر گذاردید، و شفیعانی را که شریک در شفاعت خود می پنداشتید با شما نمی بینیم، پیوندهای شما بریده شده است، و تمام آن چه را تکیه گاه خود تصور می کردید از شما دور و گم شده اند.

4- (قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلا يَمْلِكُونَ كَشْفَ الضُّرِّ عَنْكُمْ وَلَا تَحْوِيلاً) (3) بگو : کسانی را که غیر از خدای متعال معبود خود می پندارید بخوانید! آن ها نه می توانند مشکلی را از شما برطرف سازند، و نه تغییری در آن ایجاد کنند.

5- (وَعُرِضُوا عَلَى رَبِّكَ صَفًّا لَقَدْ جِئْتُمُونَا كَمَا خَلَقْنَاكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ بَلْ زَعَمْتُمْ أَلَّنْ نَجْعَلَ لَكُمْ مَوْعِداً) (4)

آنها همه در یک صف به (پیشگاه) پروردگارت عرضه می شوند، (و به آنان گفته -

ص: 143

می شود:) همگی نزد ما آمدید همان گونه که نخستین بار شما را آفریدیم! اما شما گمان می کردید که ما هرگز موعدی برای تان قرار نخواهیم داد.

القرى (مکه) و افراد پیرامون آن را انذار کنی و آنها را از روزی که همه ی خلایق در آن روز جمع می شوند - و شک و تردید در آن نیست - بترسانی، (در آن روز) گروهی در بهشتند و گروهی در آتش سوزان.

در سوره ی مبارکه ی هود نیز قیامت را پایان سفر عالم دنیا و برزخ دانسته و بر این نکته تاکید دارد که مسافران دنیا و برزخ سرانجام کار یا در گروه سعادتمندان قرار می گیرند و یا در دسته ی اهل شقاوت گرفتارند، و جایگاه خوبان و سعادت پیشگان را بهشت می داند درحالی که از رحمت بی انتها و مستمر حق برخوردارند و در آن جاودان خواهند بود و جایگاه شقاوت پیشگان را آتش سوزان جهنم می داند و در آن جاودان خواهند بود.

در آن جا خدای متعال می فرماید:

(يَوْمَ يَأْتِ لَا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَسَعِيدٌ * فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُوا فَفِي النَّارِ لَهُمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَشَهِيقٌ * خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ إِلَّا مَا شَاءَ رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعَالَ لِمَا يُريدُ * وَأَمَّا الَّذِينَ سُعِدُوا فَفِي الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ إِلَّا مَا شَاءَ رَبُّكَ عَطَاءً غَيْرَ مَجْذُودٍ). (1)

آن روز که (قیامت و زمان مجازات) فرا رسد هیچ کس جز به اجازه ی او سخن نمی گوید، گروهی بدبختند و گروهی خوشبخت، اما آنها که بدبخت شدند در آتشند، و برای آنان در آنجا زفیر و شهیق (ناله های طولانی دم و بازدم) است، جاودانه در آن خواهند ماند تا آسمان ها و -

ص: 145

زمین برپا است مگر آن چه پروردگارت بخواهد، پروردگارت هرچه را بخواهد انجام می دهد، اما آنها که خوشبخت و سعادتمند شدند، جاودانه در بهشت خواهند ماند تا آسمان ها و زمین برپا است مگر آن چه پروردگارت بخواهد، (این) بخششی است قطع نشدنی.

به طور کلی راجع به آینده و سرانجام بشر، سه نظریه وجود دارد:

به طور کلی مفهوم خود را در زندگی انسان از دست داده و بشر به طور کلی از آن بیگانه خواهد بود.

در دیدگاه آنها انسانی که می تواند از نظر معنوی پله های ترقی و تکامل را بپیماید مانند حیوانی بیش نیست مهم ترین برنامه های او خوردن و آشامیدن است درحالی که باید توجه داشت دلبستگی و وابستگی به اسباب ظاهری و صرف توجه به برنامه های دنیوی و روی آوردن به مادّیگری، مانع بسیار سختی برای کسب معرفت و دست یافتن به حقایق دینی و انسانی است.

طبق این عقیده مرگ یعنی فنا و نابودی و پایان همه چیز است.

عَلَى اللَّهِ كَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْأَخِرَةِ فِي الْعَذَابِ وَالضَّلَالِ الْبَعِيدِ). (1)

آیا مردی را به شما نشان دهیم که به شما خبر می دهد هنگامی که (مردید و) سخت از هم متلاشی شدید، (بار دیگر) آفرینش تازه ای خواهید یافت ؟! آیا او بر خدای متعال دروغ بسته یا به نوعی جنون گرفتار است؟! (چنین نیست)، بلکه کسانی که به آخرت ایمان نمی آورند در عذاب و گمراهی دوری هستند (و نشانه ی گمراهی آنها همین انکار شدید است).

4- (وَضَرَبَ لَنَا مَثَلاً وَنَسِيَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِ الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ * قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ). (2)

و برای ما مثالی زد و درحالی که آفرینش خود را فراموش کرد و گفت: چه کسی این استخوان ها را زنده می کند درحالی که پوسیده است؟ بگو همان کسی آن را زنده می کند که نخستین بار آن را آفرید و او به هر مخلوقی آگاه است.

5- (أَ إِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَاباً وَعِظَاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ * أَوَآبَاؤُنَا الْأَوَّلُونَ * قُلْ نَعَمْ وَأَنْتُمْ دَاخِرُونَ) (3) آنها می گویند: آیا هنگامی که ما مردیم و خاک و استخوان شدیم بار دیگر برانگیخته خواهیم شد؟ یا پدران نخستین ما (باز می گردند)؟ بگو آری، همه ی شما زنده می شوید درحالی که خوار و کوچک خواهید بود.

6- ﴿وَكَانُوا يَقُولُونَ أَ إِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَاباً وَعِظَاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ * أَوَآبَاؤُنَا الْأَوَّلُونَ * قُلْ إِنَّ الْأَوَّلِينَ وَالْآخِرِينَ * لَمَجْمُوعُونَ إِلَى مِيقَاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ﴾. (4)

ص: 149

و دایم می گفتند: هنگامی که ما مردیم و خاک و استخوان شدیم آیا برانگیخته خواهیم شد؟! یا نیاکان نخستین ما (زنده خواهند شد)؟ بگو اوّلین و آخرین همگی در موعد روز معینی جمع می شوند.

7- (أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثاً وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لا تُرْجَعُونَ) (1) ولی آیا گمان کرده اید که ما شما را بیهوده آفریده ایم و به سوی ما بازگشت نخواهید کرد؟

برخی از آیات قرآن حیات و زندگی انسان را هدفمند می دانند و از این سبب بازگشت انسان را حتمی می دانند؛ زیرا زندگی انسان ها با همه ی فراز و نشیبی که دارد اگر فقط در این چند روزه ی دنیا خلاصه شود پوچ و بی معنا خواهد بود. بازگشت به سوی خدای سبحان و باور به معاد به زندگی انسان معنا داده و از بیهودگی نجات می بخشد.

این آیه ی شریفه یکی از زنده ترین دلایل رستاخیز و بیانگر حساب و جزای اعمال است و عبث بودن زندگی انسان و خلقت آن را نفی می کند.

جهان آفرینش از نظر وسعت و نظم و شکوه کوه های سر به فلک کشیده، با وجود کهکشان های عظیم سپهر لاجوردی، نور افشانی میلیاردها ستاره و وجود ماه و خورشید و سایر موجودات بسیار خیره کننده و اعجاب آور است.

از سوی دیگر انسان در میان همه ی مخلوقات نقطه ی ثقل و هم چنین کامل ترین و ارزنده ترین موجودی است که بدون او جهان خلقت معنا پیدا نمی کنند.

اما انسان، این دردانه هستی و اشرف مخلوقات چند صباحی که در این دنیا قرار دارد زندگی او به سه بخش کودکی جوانی و پیری تقسیم می شود، و -

ص: 150

سختی ها و دشواری های زیادی بر سر راه زندگی او ظاهر می شوند و یقینا با مشکلات بسیار دست و پنجه نرم می کند.

اگر گفته شود: این انسان با تمام ویژگی هایی که دارد وقتی روح از بدنش خارج شود جیفه و مرداری بیش نیست و برای همیشه نابود می گردد.

لازمه ی این سخن این است که جهان آفرینش با همه ی شوکت و جلالش فقط و فقط برای چند روزه ی دنیا پدید آمده باشد و این حرف بسیار پوچ و بی محتوا خواهد بود.

با نگاهی عبرت آمیز و متفکرانه به عالم آفرینش می توان به این نتیجه ی مهم دست یافت که عالم هستی با همه ی وسعت و گستردگی که دارد، دریچه ای برای درک عالمی دیگر است که بسیار بسیار از این عالم با عظمت تر است، با چنین نگرش و عقیده ای زندگی پرغوغا و متلاطم انسان مفهوم واقعی خویش را به دست می آورد.

آیه ی مورد بحث پاسخی است به منکران قیامت و معاد، «وَرَبِّي لَتُبْعَثُنَّ»، با توجه به این آیه ی شریفه عبارات آن دارای چهار تاکید است: 1- کلمه ی بَلَی، 2- سوگند «رَبِّي»، 3- لام تاکید، 4- نون تاکید ثقیله که در فعل «لَتُبْعَثُنَّ» قرار دارد و نظیر آن تاکیدات در آیه ی شریفه دیگر آمدند.

(وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَا تَأْتِينَا السَّاعَةُ قُلْ بَلَى وَرَبِّي لَتَأْتِيَنَّكُمْ). (1)

کافران گفتند: قیامت هرگز به سراغ ما نخواهد آمد، بگو: آری به پروردگارم سوگند که به سراغ همه ی شما خواهد آمد.

ص: 151

در نتیجه خداوند حکیم جهان آفرینش را بیهوده خلق نکرده و با برانگیختن انسان در قیامت به عبث نبودن عالم خلقت جامه ی عمل می پوشاند، و آن را به طور آشکار به انسان ها نشان خواهد داد.

آن داده و در لباس فیلسوفان و عقل گرایان وارد عرصه ی گفت وگو و نظریه پردازی شدند در نتیجه با همین مساله ی تناسخ معاد را به طور عموم و معاد جسمانی را به طور خصوص منکر شدند و با این ابزار در مقام تضعیف اسلام برآمدند.

در باور آنها دین مجموعه ای از دستورالعمل های تقلیدی و بی دلیل می باشد که از سوی پیامبران برای مردم آورده شده است.

در واقع مخاطبان آنها مردم ناتوان و فرومایه و یا مستضعف فکری هستند و دستورات دین شامل حال دانش آموختگان و اندیشمندان و متفکران نخواهند شد.

آن را «مسخ» می گویند، و اگر به جسم نباتات حلول کند، آن را «فسخ» می گویند، و هرگاه به جمادات تعلّق گیرد، آن را «رسخ» می گویند، ولی گاهی اوقات به تمام این چهار صورت کلمه ی «تناسخ» را اطلاق می کنند. (1)

و در آیه ی مبارکه ی دیگر فرمود:

(وَلَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُوا عَلَى النَّارِ فَقَالُوا يَا لَيْتَنَا نُرَدُّ وَلا نُكَذِّبَ بِآيَاتِ رَبِّنَا وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ). (1)

کاش (حال آنها را) هنگامی که در برابر آتش (دوزخ) ایستاده اند ببینی که می گویند: ای کاش (بار دیگر به دنیا) بازگردانده می شدیم، و آیات پروردگارمان را تکذیب نمی کردیم و از مومنان می بودیم.

و در جای دیگر می فرماید:

(حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحاً فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ). (2)

(آنها هم چنان به راه غلط خود ادامه می دهند) تا زمانی که مرگ یکی از آنان فرا رسد می گوید: پروردگار من! مرا بازگردانید شاید در آن چه ترک کردم (و کوتاهی نمودم) عمل صالحی انجام دهم، (ولی به او می گویند:) چنین نیست! این سخنی است که او به زبان می گوید (و اگر بازگردد کارش مانند گذشته است)! و پشت سر آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند.

با توجه به مضمون این آیات بازگرداندن کافران به دنیا ممتنع است.

بنابراین، معتقدان به تناسخ نمی توانند از آیات قرآن کریم برای اثبات مدعای خود استدلال کنند.

ص: 156

علاوه بر این طبق دیدگاه آنها قیامت و رسیدگی به حساب ها و رسیدن به ثواب و عقاب عالم آخرت و جاودان بودن در بهشت و جهنم، جایگاه واقعی خود را از دست می دهد و جایی برای این ها باقی نمی ماند؛ زیرا آنها می گویند: بیشتر مردم پس از مرگ به دنیا باز می گردند، و هر نوبت پاداش یا كيفر اعمال خود را در دنیا می بینند چنین نظریه ای با اساس تعالیم پیامبران الهی تنافی دارد و برخلاف ضرورت دین مقدس اسلام است.

2- در روایت دیگر آمده که مامون خلیفه ی سفاک عباسی به محضر حضرت ابو الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام عرض کرد: ای ابا الحسن! درباره ی کسانی که معتقد به تناسخ هستند چه می فرمایید؟ حضرت در پاسخ فرموند:

«مَنْ قَالَ بِالتَّنَاسُخِ فَهُوَ كَافِرٌ بِاللَّهِ الْعَظِيمِ مُكَذِّبُ بِالْجَنَّةِ وَ النَّارِ» کسی که تناسخ را بپذیرد و به آن عقیده داشته باشد، به خدای بزرگ کافر شده و بهشت و جهنم را تکذیب نموده و غیر واقعی تلقی کرده است. (1)

3- زندیقی (2) به محضر رییس مذهب جعفری ناطق بالحق امام جعفر صادق علیه السلام رسید و پرسید چرا گروهی قایل به تناسخ ارواح هستند و از کجا به این مطلب معتقد شده اند، و حجّت و برهان و دلیلشان بر این مذهب چیست؟

امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند:

«إِنَّ أَصْحَابَ التَّنَاسُخِ قَدْ خَلَّفُوا وَرَاءَهُمْ مِنْهَاجَ الدِّينِ، وَزَيَّنُوا لأَنْفُسِهِمُ الضَّلالاتِ، وَأَمْرَجُوا أَنْفُسَهُمْ فِي الشَّهَوَاتِ، وَزَعَمُوا أَنَّ السَّمَاءَ خَاوِيَةٌ مَا فِيهَا شَيْءٌ مِمَّا يُوصَفُ، وَأَنَّ مُدَبِّرَ هَذَا الْعَالَمِ فِي صُورَةِ الْمَخْلُوقِينَ بِحُجَّةِ مَنْ رَوَى أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَلَقَ آدَمَ عَلَى صُورَتِهِ، وَأَنَّهُ لا جَنَّةَ وَلا نَارَ وَلا بَعْثَ وَلا نُشُورَ.

وَالْقِيَامَةُ عِنْدَهُمْ خُرُوجُ الرُّوحِ مِنْ قَالَبِهِ وَوُلُوجُهُ فِي قَالَبٍ آخَرَ، فَإِنْ كَانَ مُحْسِناً فِي الْقَالَبِ الأَوَّلِ أُعِيدَ فِي قَالَبٍ أَفْضَلَ مِنْهُ حَسَناً فِي -

ص: 158

أَعْلَى دَرَجَةٍ مِنَ الدُّنْيَا ، وَإِنْ كَانَ مُسِيئَاً أَوْ غَيْرَ عَارِفٍ صَارَ فِي بَعْضِ الدَّوَابِّ الْمُتْعَبَةِ فِي الدُّنْيَا أَوْ هَوَامَ مُشَوَّهَةِ الْخِلْقَةِ، وَلَيْسَ عَلَيْهِمْ صَوْمٌ وَلَا صَلَاةٌ وَلَا شَيْءٌ مِنَ الْعِبَادَةِ أَكْثَرَ مِنْ مَعْرِفَةِ مَنْ تَجِبُ عَلَيْهِمْ مَعْرِفَتُهُ، وَكُلُّ شَيْءٍ مِنْ شَهَوَاتِ الدُّنْيَا مُبَاحٌ لَهُمْ».

معتقدین به تناسخ راه و منهاج دین را پشت سر انداخته و گمراهی را برای خود آراسته اند، و نفس خود را در زمین شهوات به چرا واداشته اند، و معتقدند که آسمان خالی از چیزهایی است که در مورد آن گفته و توصیف شده است، و این که مدبّر این جهان به صورت همین مخلوقات است، دلیلشان این روایت است که گفته اند: خدای متعال آدم را به شکل خود آفریده است.

آنها معتقدند که نه بهشت و جهنمی است و نه بعث و نشوری، و قیامت نزد این گروه همان خروج روح از قالب خود و ورود به قالب دیگر است، اگر در قالب اوّل نیکوکار بوده به قالبی در بالاترین درجه ی دنیا از نظر فضیلت و نیکویی حلول می کنند، و اگر در قالب ابتدایی فردی بدکار یا غیر عارف بوده و شناختی نداشتند، مطابق همان صفت به قالب حیوانی در دنیا یا جانوری قبیح المنظر در خواهد آمد.

این جماعت عقیده به نماز و روزه ندارند، و عبادتی بیشتر از معرفت به آن کس که شناخت او واجب است، را ندارند و به عقیده ی این ها تمام شهوات دنیا برایشان مباح است. (1)

ص: 159

شيخ الرئيس ابو علی سینا در کتاب «شفا» بحث مفصلی در رد تناسخ دارد که مناسب است به آنجا مراجعه شود. (1)

هم چنین محدث بزرگوار عالم تشیّع مرحوم شیخ حر عاملی رحمه الله فرمود: تناسخ عبارت از تعلق روح به بدن دیگری در همین دنیا است، و این عقیده به حکم روایات متواتر و اجماع علما باطل است. (2)

لذا پیدایش باورمندی به معاد ریشه در مهم ترین منبع یعنی وحی الهی دارد و چون برای سرنوشت انسان بسیار مهم است از سوی پیامبران بزرگوار الهی به بشر ابلاغ شده است.

این عقیده و دیدگاه نظریهی حق و مطابق با واقع است، و همه باید در مقابل این قول تسلیم باشند.

3- (اللَّهُ يَبْدَوُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ) (1) خداوند آفرینش را آغاز می کند سپس آن را تجدید می نماید، سپس به سوی او باز می گردید.

در این آیه استدلال کوتاه و پر معنا برای مساله ی معاد بیان شده که در آیات دیگر نیز به عبارات دیگری تکرار گردیده است و آن استدلال این است کسی که قدرت بر آفرینش نخستین انسان را داشت قادر بر تحقق بخشیدن به معاد هم است و قانون عدالت و هم چنین حکمت خداوند متعال ایجاب می کند که این آفرینش دوباره تحقق یابد.

4- (اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لا رَيْبَ فِيهِ وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِيثاً) (2) خداوند است که جز او معبودی نیست و به طور قطع همه ی شما را در روز رستاخیز، که هیچ تردیدی در آن نیست جمع می کند و کیست که از خداوند راستگوتر باشد. در این آیه ی شریفه اشاره به مساله ی رستاخیز و دادگاه عمومی بندگان در

روز قیامت کرده و آن را با مساله ی توحید و یگانگی خدای متعال - که رکن دیگری از ایمان است - همراه می سازد و این کلام نورانی با چند تاکید همراه است یکی لام تاکید و دیگری نون تاکید ثقیله است.

تعبیر به «لا ریب فیه» (هیچ تردیدی در آن نیست) درباره ی روز قیامت در این آیه و آیات دیگر در حقیقت اشاره به دلایل قطعی و مسلمی است که از وجود چنین روزی خبر می دهند مانند قانون تکامل حکمت و فلسفه ی آفرینش قانون عدالت پروردگار تمام این ها دلیل بر معاد و قیامت هستند.

ص: 162

5- (إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ) (1) زندگی و حیات واقعی سرای آخرت است اگر مردم می دانستند که حیاتش جاوید و نعمتش بی رنج و زوال است.

6- (مِنْ وَرَائِهِ جَهَنَّمُ وَيُسْقَى مِنْ مَاءٍ صَدِيدٍ * يَتَجَرَّعُهُ وَلا يَكَادُ يُسِيغُهُ وَيَأْتِيهِ الْمَوْتُ مِنْ كُلِّ مَكَانٍ وَمَا هُوَ بِمَيِّتٍ وَمِنْ وَرَائِهِ عَذَابٌ غَلِيظٌ). (2)

به دنبال او جهنم خواهد بود و از آب بد بوی متعفّنی نوشانده می شود، به زحمت جرعه جرعه آن را سر می کشد و هرگز به میل خود حاضر نیست آن را بیاشامد، و مرگ از هر مکانی به سراغ او می آید ولی با این همه نمی میرد، و به دنبال آن عذاب شدیدی است.

آیا کسانی را که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند هم چون مفسدان در زمین قرار دهیم؟ یا پرهیزگاران را مانند فجار و گناه کاران قرار می دهیم؟!

بنابراین، اگر معاد نباشد تکلیف هم به عنوان عملی که خداوند متعال برای آن پاداش در نظر گرفته بیهوده و لغو خواهد بود و مقتضای عدل الهی هم همین است که پاداش آنان که به تکلیف خود عمل کردند را در روز قیامت بدهد.

به عبارت دیگر عدل و حکمت خدای تبارک و تعالی اقتضا می کند تا کسانی که با جنایات خود روی تاریخ را سیاه کردند مانند حجاج بن یوسف ثقفی به مجازات و کیفر اعمال نکبت بار خود برسند در مقابل کسانی که تمام هستی خود را در راه خدای تبارک و تعالی می دهند مانند سرور و سالار شهیدان ابا عبدالله الحسین علیه السلام به پاداش اعمال صالح خود برسند اما این عالم محدود است، درحالی که کیفر و پاداش دایمی هستند و در قرآن کریم راجع به کیفر مجرمان می فرماید:

(إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِنَا سَوْفَ نُصْلِيهِمْ نَاراً كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُوداً غَيْرَهَا لِيَذُوقُوا الْعَذَابَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَزِيزاً حَكِيماً). (1)

کسانی که به آیات ما کافر شدند بزودی آنها را در آتشی وارد می کنیم که هرگاه پوست های بدن آنها (در آن) بریان گردد (و بسوزد) پوست های دیگری به جای آن قرار می دهیم تا کیفر را بچشند، خداوند متعال توانا و حکیم است (و از روی حساب کیفر می دهد).

ص: 165

و در آیه ی دیگر فرمود:

(فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُوا فَفِي النَّارِ لَهُمْ فِيها زَفِيرٌ وَشَهِيقٌ * خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّماواتُ وَالأَرْضُ إِلَّا مَا شَاءَ رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِمَا يُرِيدُ). (1)

اما آنها که شقاوتمند شدند در آتش جهنم هستند، و برای آنها زفیر و شهیق (ناله های طولانی دم و باز دم) است، جاودانه در آن خواهند ماند تا آسمان ها و زمین برپاست مگر آن چه پروردگارت بخواهد که پروردگارت هرچه را اراده کند انجام می دهد.

و در رابطه با پاداش صالحان می فرماید:

(وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً). (2)

و آنها که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند به زودی آنها را در باغ هایی از بهشت وارد می کنیم که نهرها از زیر درختان آن جاری است، و همیشه در آن خواهند ماند.

و در آیه ی دیگر فرمود:

(وَأَمَّا الَّذِينَ سُعِدُوا فَفِي الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ إِلَّا مَا شَاءَ رَبُّكَ عَطَاءً غَيْرَ مَجْذُودٍ). (3)

اما آنها که سعادتمند شدند در بهشت جاودانه خواهند بود مادامی که آسمان ها و زمین بر پاست مگر آن چه پروردگارت بخواهد، بخششی است قطع نشدنی.

ص: 166

قیامت پاداش نیکوکاران را به آنان عطا می کند.

نتیجه این که اگر عالم دیگری وجود نداشته باشد این سیر تکاملی ناقص می ماند و هدف از خلقت انسان محقق نمی شود.

دنیا بازار آخرت است و نفس تاجر و بازرگان آن می باشد، و شب و روز سرمایه ی این بازار است، سود و استفاده ی این تجارت بهشت و زیان و ضرر این تجارت جهنم است، به خدا قسم این همان تجارتی است که هیچ گاه تاجرش زیان نمی بیند و سرمایه اش از بین نمی رود. (1)

4- از ابو الحسن سوم امام هادی علیه السلام روایت شده فرمودند:

«الدُّنْيَا سُوقٌ رَبِحَ فِيهَا قَوْمٌ وَخَسِرَ آخَرُونَ» دنیا بازاری است که گروهی در آن سود برده اند و گروهی دیگر ضرر و زیان می برند. (2)

در ادامه ی آیه می فرماید: «ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِمَا عَمِلْتُمْ» سپس آن چه را عمل می کردید به شما خبر داده می شود .

در این جمله اشاره ای به غرض و مقصود از معاد و برانگیخته شدن است و آن غرض آگاه شدن به اعمالی است که انسان در دنیا انجام داده است.

خداوند منان اگر چه در این آیه ی مبارکه به آسانی آن اشاره کرد، اما در آیه ای دیگر آن را حتی از خلقت اولیه نیز آسان تر می داند و به اصل خلقت انسان اشاره می کند و می فرماید:

(هُوَ الَّذِي يَبْدَوُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ). (1)

او کسی است که آفرینش مخلوقات را آغاز می کند، سپس آن را باز می گرداند، و این کار برای او آسان تر می باشد.

بعداز آن که پروردگار متعال در آیات گذشته از تسبیح و تقدیس خود سخن به میان آورد و خلقت آسمان ها و زمین و سایر مخلوقات و چگونگی خلقت آنها را بیان فرمود و به مهم ترین عامل عذاب اقوام پیشین اشاره کرد و فرمود که آنچه سبب شد آنها به عذاب دردناک مبتلا شوند این بود که از قبول رسالت پیامبران رو برگرداندند و منکر معاد شدند؛ زیرا بعد از آن حضرت باری تعالی اهتمام داشت تا معاد و روز قیامت را اثبات کند.

می توان گفت مطالب گذشته مقدمه ای بود برای بیان اثبات معاد، و از این جهت به بحث معاد پرداخت و پاسخ همه ی پرسش ها را در یک جمله ی «این کار بر خداوند آسان است» خلاصه کرد.

به عبارت دیگر: این قسمت از آیه ی مبارکه رد اعتقاد مشرکین است که مساله ی بعث و زنده شدن را محال دانسته و می گویند: ممکن نیست خدای تعالی چنین کاری انجام دهد و آنها برای اثبات مدعای خود هیچ دلیلی به جز استبعاد ندارند.

ص: 171

شنیدستم که هر کوکب جهانیست *** جداگانه زمین و آسمانیست

زمین در جنب این افلاک مینا *** چو خشخاشی بود بر روی دریا

تو خود بنگر کزین خشخاش چندی *** سزد تا بر غرور خود بخندی

ص: 172

توجه: ابوحمزه ثمالی در ضمن حدیثی از امام باقر علیه السلام پرسید: چه عملی است وقتی آن را انجام دادم حقیقت ایمان را کامل کردم و ایمان کامل می شود؟

امام علیه السلام فرمود:

«تُوَالِي أَوْلِيَاءَ اللَّهِ ، وَتُعَادِي أَعْدَاءَ اللَّهِ ، وَتَكُونُ مَعَ الصَّادِقِينَ كَمَا أَمَرَكَ اللَّهُ».

دوستان خدا را دوست بداری و با دشمنان خدا دشمنی کنی، و این که با صادقان باشی هم چنان که خدا تو را امر فرموده. (1)

ابو حمزه گفت: عرض کردم اولیای خدا چه کسانی هستند؟

حضرت فرمود:

«أَوْلِيَاءُ اللَّهِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ، وَعَلِيُّ وَالْحَسَنُ وَالْحُسَيْنُ وَعَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ، ثُمَّ انْتَهَى الأَمْرُ إِلَيْنَا، ثُمَّ ابْنِي جَعْفَرٌ».

اولیا و دوستان خدا، حضرت محمد رسول الله صلی الله علیه واله وسلم و علی و حسن و حسین و على بن الحسین هستند، سپس امر به ما رسید (یعنی امر امامت و دوستی حق تعالى)، سپس پسرم جعفر.

در این وقت امام باقر علیه السلام اشاره فرمودند به حضرت صادق درحالی که در آن جا نشسته بودند.

امام علیه السلام در ادامه فرمودند:

ص: 175

«فَمَنْ وَالَى هَؤُلَاءِ فَقَدْ وَإِلَى أَوْلِيَاءَ اللَّهِ وَكَانَ مَعَ الصَّادِقِينَ كَمَا أَمَرَهُ اللَّهُ».

کسی که این ها را دوست داشته باشد در حقیقت اولیا و دوستان خدا را دوست داشته و با صادقان می باشد همان طور که خدای تعالی او را امر فرموده». (1)

حقیقت ایمان تسلیم محض است انسان مومن از خودش عزم مستقل و تصمیم جداگانه و خودسرانه ای ندارد، بلکه تسلیم اراده و تصمیم پروردگار عالم است، تا ذات اقدس حق تکلیف او را به وسیله ی پیامبران روشن سازد.

از امام باقر علیه السلام نقل شده است:

«بَيْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه واله وسلم فِي بَعْضِ أَسْفَارِهِ إِذْ لَقِيَهُ رَكْبٌ فَقَالُوا: السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ: مَا أَنْتُمْ؟ قَالُوا: نَحْنُ مُؤْمِنُونَ، قَالَ: فَمَا حقِيقَةُ إِيمَانِكُمْ؟ قَالُوا: الرّضَا بِقَضَاءِ اللَّهِ وَالتَّسْلِيمُ لِأَمْرِ اللَّهِ وَالتَّفْوِيضُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى، فَقَالَ: عُلَمَاءُ حُكَمَاءُ، كَادُوا أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْحِكْمَةِ أَنْبِيَاءَ، فَإِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ فَلا تَبْنُوا مَا لَا تَسْكُنُونَ، وَلَا تَجْمَعُوا مَا لا تَأْكُلُونَ، وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ».

وقتی رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم در سفر بود، گروهی شتر سوار به آن بزرگوار برخوردند و عرض کردند: سلام بر تو ای رسول و فرستاده ی خدا! -

ص: 176

حضرت به آنان فرمود: شما چکاره هستید؟ عرضه داشتند: ما گروهی مومن هستیم، حضرت فرمود: حقیقت ایمان شما چیست؟ عرض کردند: راضی و خوشنود بودن به قضای خدا و تسلیم و سر فرود آوردن در برابر امر خدا.

پس فرمود: (این ها که شما بیان کردید) صفات دانشمندان حکیمی است که نزدیک است با پیمودن مدارج بلند حکمت، به آسمان رفیع نبوت اوج گیرند، اگر شما در گفتار خود راستگو هستید، خانه ای را که در آن نمی نشینید بنا نکنید و چیزی را که نمی خورید جمع نکنید، و از خداوندی که به سوی او باز می گردید بپرهیزید. (1)

بنابراین ایمان نورانیتی است که اگر در اندرون انسان مستقر گردد، او را به تسلیم محض در برابر خدای متعال وادار می کند و آثار این تسلیم قبل از هر چیز در اندیشه و فکر آدمی ظاهر می شود و آن گاه بر تمایلات او اثر می گذارد، و ثمره ی آن بر تک تک اعضا و جوارح انسان خواهد شد.

در واقع ایمان، باور داشتن خدای متعال و همه ی پیامبران و بهم پیوسته بودن آنها است و هم چنین کتاب خدا و آن چه را که بر پیامبران نازل شده است و وجود ملائکه و پایبند بودن به لوازم آنها است.

و همان گونه که قبلا اشاره شد، ایمان از ریشه ی «امن» به معنای آسودگی و از ویژگی های انسان است و بر انسان دارای ایمان، مومن اطلاق می گردد.

ص: 177

ایمان نوعی اطمینان خاطر است که گویی از شخصیت فرد برخاسته است، اگر با انسان همراه باشد اثبات آن نیازمند دلایل و شواهد جهان بیرون نیست، و همواره ماهیت متعلق آن از جنس نادیدنی است.

و ایمان حقیقی بدون عمل به باورهای دینی تحقق پیدا نخواهد کرد، ظهور و تجلی ایمان حقیقی که موجب سربلندی انسان است زمانی محقق می شود که اعتقاد به توحید و رسالت پیامبران و سایر برنامه های اعتقادی و اخلاقی جامه ی عمل صالح بپوشاند.

لازمه ی التزام و ایمان به اصول و فروع دین آشکار شدن آن در عمل صالح است، اگر انسان بر این باور باشد که رسول خدا فرستاده ای از سوی حضرت حق است، باید گفتار و رفتار او را وحی بداند و در حد توان عمل کند؛ زیرا سخنان او (مَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى) (1) است که خداوند به وسیله ی جبرئیل امین به او تعلیم داد (عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوى)، (2) و رفتار او نیز به پشتوانه ی (إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ) (3) همراهی می کند.

صرف التزام لفظی به توحید و رسالت و معاد و کتاب بدون عمل به آنها بیشتر مفهوم خیالی ذهنی دارد تا واقعیت همان گونه که در کلام نورانی حضرت سيّد الشهدا علیه السلام آمده که فرمودند:

ص: 178

«إِنَّ النَّاسَ عَبِيدُ الدُّنْيَا وَالدِّينُ لَعْقُ عَلَى أَلْسِنَتِهِمْ، يَحُوطُونَهُ مَا دَرَّتْ مَعَايِشُهُمْ، فَإِذَا مُحْصُوا بِالْبَلَاءِ قَلَّ الدَّيَّانُونَ».

به راستی که مردم بنده ی دنیا و دنیا پرستند و دین فقط بر سر زبان های آن ها و لقلقه ی زبانشان است و آن را می چرخانند تا زمانی که زندگی شان تامین شود، اما وقتی که به وسیله ی بلا آزمایش شوند دین داران کم خواهند بود. (1)

به عبارت دیگر: پروردگار یکتا در مقام تشویق و تحریک بندگان به سوی رستگاری و سعادت است، و دستیابی آن را در گرو ایمان و عمل صالح می داند، و بکار گرفتن آن را به بندگان خود پیشنهاد می کند.

این دو مانند دو بالی هستند که انسان می تواند به سبب آن دو از بند و گرفتاری های خودخواهانه و هبوط نجات یافته و به مقام و جایگاهی که نشان منزلت اوست بار یابند به طوری که به هم تنیده اند که یکی بدون دیگری اثری نخواهد داشت و بسیاری از آیات قرآن کریم به آن اشاره دارد.

توجه: روایاتی نقل شدند که دلالت دارند بر این که ولایت امیرالمومنين علیه السلام ملاک و معیار ایمان است در این جا از باب نمونه یکی از آنها ذکر می شود:

در روایتی آمده که ابان بن تغلب از ابو جعفر امام باقر علیه السلام روایت کرده که آن حضرت فرمود:

«وَلايَةٌ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام الْحَبْلُ الَّذِي قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِيهِ: -

ص: 179

(وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَلَا تَفَرَّقُوا)، (1) فَمَنْ تَمَسَّكَ بِهِ كَانَ مُؤْمِناً، وَمَنْ تَرَكَهُ خَرَجَ مِنَ الْإِيمَانِ».

ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام همان ریسمان محکمی است که خداوند متعال در رابطه با آن فرمود: «و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید»، پس هر بنده ای که به ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام تمسّک کند و چنگ بزند، مومن است، و هرکسی ولایت او را ترک کند، در حقیقت از دایره ی ایمان خارج شده است. (2)

پروردگار خود ایمان بیاورید و ما ایمان آوردیم، پروردگارا! گناهان ما را ببخش و بدی های ما را بپوشان و ما را با نیکان (و در مسیر آنها) بمیران.

3- (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذي نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ وَمَنْ يَكْفُرْ بِاللَّهِ وَمَلائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً بعيداً). (1)

ای کسانی که (به زبان) ایمان آورده اید! به خدا و پیامبرش و کتابی که بر او نازل کرده و کتب (آسمانی) که پیش از این فرستاده است ایمان (واقعی) بیاورید، کسی که خدا و فرشتگان او و کتاب ها و پیامبرانش و روز واپسین را انکار کند، در گمراهی سخت و دور (از سعادت) افتاده است.

4- وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُوا بِي وَبِرَسُولِي قَالُوا آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ). (2)

و (به یاد آور) زمانی را که به حواریون (اصحاب خاص حضرت مسیح علیه السلام) وحی فرستادم که به من و فرستاده ی من ایمان بیاورید آنها گفتند: ایمان آوردیم و گواه باش که ما مسلمانیم.

5- (آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ فَالَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَأَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ كَبيرٌ). (3)

به خدای تبارک و تعالی و رسولش ایمان بیاورید و از آن چه شما را جانشین و -

ص: 181

نماینده (ی خود) در آن قرار داده انفاق کنید؛ (زیرا) کسانی که از شما ایمان بیاورند و انفاق کنند اجر بزرگی دارند.

6- (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَيَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ). (1)

ای کسانی که ایمان آورده اید! تقوای الهی پیشه کنید و به رسولش ایمان بیاورید تا دو سهم از رحمتش را به شما ببخشد و برای شما نوری قرار دهد که با آن (در میان مردم و در مسیر زندگی خود) راه بروید و گناهان شما را ببخشد؛ و خداوند غفور و رحیم است.

اى عبدالعزيز! همانا ایمان ده درجه دارد و مانند نردبان است که باید پله پله از آن بالا رفت، کسی که دو پله بالا رفته نباید به کسی که یک پله بالا رفته بگوید: تو هیچ به حساب نمی آیی مگر این که به پله دهمی رسیده باشد، (یعنی کسی که دارای درجه بالاتر ایمان است به کسی که در درجه از او پایین تر است نگوید که: تو دارای ایمان نیستی) و کسی که در درجات ایمان از تو پایین تر است از درجه ی اعتبار او را ساقط مشمار و (از زمره ی مومنین) خارج مكن که در این صورت کسی که برتر از تو می باشد تو را (از زمره ی مومنین) خارج می شمارد.

و هرگاه کسی را دیدی که (مرتبه ی ایمانش) یک درجه پایین تر از تو است او را با مهربانی و مدارا (و آموزش وسایل ترقی و پیشرفت) به درجه ی خود برسان، و چیزی را که طاقت نمی آورد هرگز بر او تحمیل نکن که او را در هم می شکنی، به راستی کسی که مومنی را در هم بشکند باید آن را بار دیگر اصلاح کند و بهبودی بخشد. (1) (2)

تقریبا شبیه همین مضامین، حدیثی در «خصال» شیخ صدوق هم آمده است، در آن روایت می خوانیم: عبدالعزیز می گوید: محضر مبارک امام ششم جعفربن -

ص: 183

محمد علیهما السلام شرفیاب شدم و راجع به شیعیان با آن حضرت گفت وگو کردم و گفتار و عقاید آنها را بیان نمودم، امام صادق علیه السلام فرمود:

«يَا عَبْدَ الْعَزِيزِ الْإِيمَانُ عَشْرُ دَرَجَاتٍ بِمَنْزِلَةِ السُّلَّمِ، لَهُ عَشْرُ مَرَاقِيَ، وَتَرْتَقِي مِنْهُ مِرْقَاةٌ بَعْدَ مِرْقَاةٍ، فَلا يَقُولَنَّ صَاحِبُ الْوَاحِدَةِ لِصَاحِبِ الثَّانِيَةِ: لَسْتَ عَلَى شَيْءٍ، وَلا يَقُولَنَّ صَاحِبُ الثَّانِيَةِ لِصَاحِبِ الثَّالِثَةِ: لَسْتَ عَلَى شَيْءٍ حَتَّى انْتَهَى إِلَى الْعَاشِرَةِ».

ای عبدالعزیز! ایمان دارای ده درجه است و مانند نردبان پله دارد که باید از آنها بالا بروی، و کسی که یک پله بالا رفته به آن کس که در پله ی پایین قرار دارد نباید بگوید: تو چیزی نیستی (ایمان نداری) تا آن گاه که به پله ی دهم برسد.

بعداز آن امام علیه السلام فرمود:

«وَكَانَ سَلْمَانُ فِي الْعَاشِرَةِ وَأَبُو ذَرّ فِي التَّاسِعَةِ وَالْمِقْدَادُ فِي الثَّامِنَةِ، يَا عَبْدَالْعَزِيزِ! لا تُسْقِطْ مَنْ هُوَ دُونَكَ فَيُسْقِطَكَ مَنْ هُوَ فَوْقَكَ، وَإِذَا رَأَيْتَ الَّذِي هُوَ دُونَكَ فَقَدَرْتَ أَنْ تَرْفَعَهُ إِلَى دَرَجَتِكَ رَفْعاً رَفِيقاً فَافْعَلْ، وَلا تَحْمِلَنَّ عَلَيْهِ مَا لا يُطِيقُهُ فَتَكْسِرَهُ؛ فَإِنَّهُ مَنْ كَسَرَ مُؤْمِناً فَعَلَيْهِ جَبْرُهُ؛ لِأَنَّكَ إِذَا ذَهَبْتَ تَحْمِلُ الْفَصِيلَ حَمْلَ الْبَازِلِ فَسَخْتَهُ».

سلمان فارسی در پله ی دهم ایمان بود و ابوذر در پله ی نهم و مقداد در پله ی هشتم قرار داشتند.

ای عبدالعزیز! کسی که یک درجه از تو پایین است نباید از نظرت دور بماند و بخواهی به او فخر بفروشی، اگر چنین کنی آن که از تو بالاتر است -

ص: 184

تو را از نظرش خواهد انداخت، متوجه باش به کسانی که از تو پایین تر هستند کمک کنی که خود را به تو برسانند، کاری نکنی که او را ناراحت سازی و کمرش را بشکنی، و هر کس کمر مومنی را بشکند باید آن را جبران کند؛ زیرا اگر بخواهی بار شتر بزرگ را بر دوش بچه شتر بگذاری کمرش می شکند. (1)

آنها خلافت روی زمین را بخشید و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده پابرجا و ریشه دار خواهد ساخت، و ترسشان را به امنیت و آرامش مبدل می کند، آن چنان که تنها مرا می پرستند.

3- (وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ). (1)

و اگر اهل شهرها و آبادی ها ایمان می آوردند و تقوا پیشه می کردند، ما هم درهای برکات آسمان و زمین را بر روی آنها می گشودیم.

4- (إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ كَانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلاً * خَالِدِينَ فِيهَا لا يَبْغُونَ عَنْهَا حِوَلاً). (2)

اما کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند باغ های فردوس منزلگاهشان است، آنها جاودانه در آن خواهند ماند و هرگز تقاضای نقل مکان از آنجا نمی کنند.

5- (وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فِي رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ لَهُمْ مَا يَشَاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذَلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ). (3)

اما کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند در بهترین باغ های بهشتند، و هرچه بخواهند نزد پروردگارشان برای آنها فراهم است، این است فضل بزرگ.

6- (مَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَيَعْمَلْ صَالِحاً يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقاً). (4)

ص: 186

هرکس به خدای متعال ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد او را در باغ هایی از بهشت وارد سازد که از زیر درختانش نهرها جاری است، جاودانه در آن می مانند، و خداوند سبحان روزی نیکویی برای او قرار داده است.

اصولاً حسنات دنیوی مانند برخورداری از مال حلال، زندگی شرافتمندانه، ارحام و دوستان صالح، پیروزی بر دشمن بهره مندی از امدادهای غیبی القای رعب در دل های مهاجمان و امور دیگر همگی اجر دنیایی مومنان شمرده می شوند هرچند برخی از آنها شاید از قبیل فضل الهی باشد نه اجر.

مرحله دوم هنگام مرگ و ورود به عالم برزخ است، خدای سبحان می فرماید:

(وَمَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِهِ مُهَاجِراً إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ). (1)

و هرکس به عنوان مهاجرت به سوی خدای سبحان و پیامبر او از خانه ی خود بیرون رود، سپس مرگش فرا رسد، پاداش او بر خدای متعال است.

مرحله ی سوم در قیامت کبرا است همان طوری در سوره ی مبارکه ی آل عمران فرمود:

(وَإِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَأُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فَازَ). (2)

و شما پاداش خود را به طور کامل در روز قیامت خواهید گرفت، آنها که از آتش (دوزخ) دور شده و به بهشت وارد شوند نجات یافته و رستگار شده اند.

و در آیه ی شریفه ی دیگر فرمود:

(وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ -

ص: 188

فِيهَا وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ). (1)

خداوند متعال به مردان و زنان با ایمان باغ هایی از بهشت وعده داده که نهرها از زیر درختانش جاری است، جاودانه در آن خواهند ماند، و مسکن های پاکیزه ای در بهشت های جاودان (نصیب آنها ساخته) است.

به طور قطع ورود به بهشت و پاداش کامل اجر اخروی مومن است.

مرحله ی چهارم پس از ورود به بهشت که فرمود:

(وَرِضْوانُ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ). (2)

و (خشنودی و) رضای خدا (از همه چیز) برتر است و پیروزی بزرگ همین است. اما در بهشت نیز درجاتی وجود دارد که انسان ها به مقدار ایمان و عمل صالح شان، مقام و مراتب آنها نیز مختلف است.

در سوره ی مبارکه فجر راجع به افراد خاصی از مومنان می فرماید: (فَادْخُلي فِي عِبَادِي * وَادْخُلِي جَنَّتي) (3) پس در سلک بندگانم درآی و در بهشتم وارد شو.

باید به پیامبرش هم ایمان بیاورد تا به وسیله ی این ایمان ایمان به خدای متعال کامل و مفيد واقع شود؛ چون خداوند مستقیماً با هیچ بنده ای سخن نگفته و خودش را معرفی نکرده است و لطایف و ظرایف و حقایق را به هیچ بنده ای از بندگانش غیر از انبیای عظام علیهم السلام بیان نکرده است، چگونه می شود بشر بدون توسل و ایمان به پیامبری از پیامبران بزرگ الهی به خدای تعالی ایمان بیاورد؟

در نتیجه ایمان به خدای متعال مستلزم ایمان به نبی اکرم صلی الله علیه واله وسلم است، و ایمان به پیامبر اکرم صلی الله علیه واله وسلم مستلزم ایمان به خدای تعالی می باشد و این دو لازم و ملزوم یک دیگر هستند و از هم جدا نشده و انفکاکی ندارند لذا در این آیه می فرماید: (فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ) ایمان بیاورید به خدای تعالی و رسول او.

در حقیقت هرکس به خدای متعال ایمان داشته باشد اما به رسول اکرم صلى الله عليه واله وسلم ایمان نیاورده باشد این شخص در واقع اصلاً ایمان ندارد.

2- (فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ النَّبِيِّ الأُمِّيِّ الَّذِي يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَكَلِمَاتِهِ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ). (1)

پس ایمان بیاورید به خدای متعال و فرستاده اش، آن پیامبر درس نخوانده ای که ایمان به خدا و کلماتش دارد و از او پیروی کنید تا هدایت یابید.

3- (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ). (2)

مومنان واقعی کسانی هستند که ایمان به خدای متعال و رسولش آورده اند، و هنگامی که در کار مهمی با او باشند بدون اجازه ی او به جایی نمی روند.

4- (إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِداً وَمُبَشِّراً وَنَذِيراً * لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُعَزِّرُوهُ وَتُوَقِّرُوهُ وَتُسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلاً). (3)

ما تو را به عنوان گواه و بشارت دهنده و بیم دهنده فرستادیم تا به خدای متعال و رسولش ایمان بیاورید و از او دفاع کنید، او را بزرگ دارید و خدا را صبح و شام تسبیح کنید.

5- (وَمَنْ لَمْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ سَعِيراً). (4)

و آن کس که ایمان به خدای متعال و پیامبرش نیاورده (سرنوشتش دوزخ است)؛ چراکه ما برای کافران آتش فروزان آماده کرده ایم.

6- (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ -

ص: 191

فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ). (1)

مومنان واقعی تنها کسانی هستند که به خدای سبحان و رسولش ایمان آورده اند سپس هرگز شک و تردیدی به خود راه نداده و با اموال و جان های خود در راه خدا جهاد کرده اند، آنها راستگویانند.

7- (آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ فَالَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَأَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ كبيرٌ). (2)

به خدا و رسولش ایمان بیاورید و از آن چه شما را نماینده (ی خود) در آن قرار داده انفاق کنید؛ (زیرا) کسانی که از شما ایمان بیاورند و انفاق کنند اجر بزرگی دارند.

8- (تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ). (3)

به خدای سبحان و رسول او ایمان بیاورید، و در راه خداوند با اموال و جان هایتان جهاد کنید، این برای شما از هر چیز بهتر است اگر بدانید.

در ادامه ی آیه ی مورد بحث می فرماید: (وَالنُّورِ الَّذي أَنْزَلْنَا) (به خدای متعال و رسول او) و نوری که نازل کرده ایم ایمان بیاورید.

نور دنیایی هم دو نوع است:

1- نور معقول که به چشم دل و بصیرت کمک می کند مثل نوری که از ضمیر انسان و اوامر الهی ظاهر می شود مانند نور عقل و نور قرآن.

2- نور محسوس که به دیدن چشم ظاهر کمک می کند که از اجسام نورانی ساطع و منتشر می شود مثل نور خورشید و ماه و ستارگان و سایر اشیای نورانی. (1)

و بعضی ها در تعریف نور گفتند: النور ظاهر بنفسه مظهر لغیره، یعنی نور خود به خود ظاهر و آشکار است و غیر خود را آشکار می کند. (2)

به عبارت دیگر: نور عبارت است از جریان ذرّاتی بی نهایت ریز به نام «فرتون» که با سرعتی معادل 300 هزار کیلومتر در ثانیه از منبع خود تشعشع می کنند، و آن که در ذات خود ظاهر و روشن باشد و از نظر اثر بیرونی مظهر و روشن کننده ی غیر خود باشد.

این مفهوم نور مصادیق گوناگونی دارد که در شدت و ضعفِ صدق مفادِ آن بر آنها متفاوت می باشد مثلاً هم می توان بر خورشید اطلاق نور کرد و هم بر یک لامپ روشن؛ زیرا هردو در ذات و جوهر خود، ظاهر و روشن بوده و هم روشن کننده ی غیر خود می باشند ولی روشنی و روشنگری خورشید کجا و روشنی و روشنگری لامپ کوچک کجا؟

ص: 193

گفتنی است هرچه که در ذات خود ظاهر و روشن است و هر چیزی را ظاهر و روشن می سازد بر آن نور اطلاق می شود به همین دلیل گفته می شود: علم نور است؛ زیرا هم در ذات خود ظاهر است و هم در پرتو علم است که می توان بسیاری از راه ها را شناخت و مجهولات را کشف کرد.

تذکر: هرچند مطالب یاد شده به ظاهر تعریف نور است، اما می توان گفت: نور به معنای روشنایی - که ظاهر بالذات و مظهر غیر است - در حقیقت یک امر بسیط می باشد که جنس و فصل و ماده و صورت ندارد، و هم چنین حد و تعریف هم نخواهد داشت؛ زیرا کاشف و مُعرِّف هر چیزی باید اظهر و اجلی و ظاهر تر باشد، بدیهی و روشن است که از نور که حقیقت آن ظهور است مفهومی ظاهرتر و آشکارتر نخواهد بود.

لازم به یادآوری است که هرچه زیبایی که به چشم می آید از پرتو نور و روشنایی است و گرنه در تاریکی زیبایی مفهومی ندارد زیبایی حق و حقیقت با نور معرفت درک می گردد، و زیبایی ظاهری با عزیزترین حس ما که بینایی است دیده می شود.

و خداوند متعال در سوره ی مبارکه ی نور فرمودند: (اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْض). (1) خدای متعال نور آسمان ها و زمین است.

آری خدای سبحان نور آسمان ها و زمین است روشنی و روشنی بخش همه ی آنها می باشد.

ص: 194

4- (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَيَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ). (1)

ای کسانی که ایمان آورده اید تقوای الهی پیشه کنید و به رسولش ایمان بیاورید تا دو سهم از رحمتش به شما ببخشد و برای شما نوری قرار دهد که با آن (در میان مردم و در مسیر زندگی خود) راه بروید و گناهان شما را ببخشد، و خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است.

تذکر: هرچند گفته شد به حسب ظاهر مقصود از نور در آیه ی مورد بحث قرآن کریم است ولی در روایات متعددی که از طرق اهل بیت علیهم السلام به ما رسیده «نور» در این آیه مبارکه به وجود مقدس امام علیه السلام تفسیر شده است، و این تعبیر هیچ بُعدی ندارد؛ چون قرآن کریم ظاهری دارد و باطنی، و به تعبیر سرور و سالار شهیدان ابا عبدالله الحسین علیه السلام که فرمودند:

«كِتَابُ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ عَلَى أَرْبَعَةِ أَشْيَاءَ: عَلَى الْعِبَارَةِ وَالإِشَارَةِ وَاللَّطَائِفِ وَالْحَقَائِقِ، فَالْعِبَارَةُ لِلْعَوَامِ، وَالإِشَارَةُ لِلْخَوَاصِ، وَاللَّطَائِفُ لِلأَوْلِيَاءِ، وَالْحَقَائِقُ لِلْأَنْبِيَاءِ».

کتاب خدای تبارک و تعالی بر چهار اساس استوار است: یکی عبارت ظاهری و دیگری اشاره، سوم لطایف و چهارم حقایق؛ عبارت ظاهری برای عوام و توده ی مردم و اشاره برای خواص و نخبگان و لطایف برای اولیا و دوستان و حقایق برای پیامبران است. (2)

ص: 196

با توجه به این روایت، تفسیر نور به وجود امام علیه السلام ممکن است از این نظر باشد که وجود مقدس امام علیه السلام تجسّم عملی کتاب خدای متعال است.

و رسولش و نوری که فرستاده ایم ایمان آورید.

حضرت فرمودند: «يَا أَبَا خَالِدٍ! النُّورُ وَاللَّهِ الأَئِمَّةُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ، هُمْ وَاللَّهِ نُورُاللَّهِ الَّذِي أَنْزَلَ، وَهُمْ وَاللَّهِ نُورُاللَّهِ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ، وَاللَّهِ يَا أَبَا خَالِدٍ لَنُورُ الإِمَامِ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ أَنْوَرُ مِنَ الشَّمْسِ الْمُضِيئَةِ بِالنَّهَارِ، وَهُمْ وَاللَّهِ يُنَوِّرُونَ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِينَ، وَيَحْجُبُ اللَّهُ نُورَهُمْ عَمَّنْ يَشَاءُ فَتُظْلِمُ قُلُوبُهُمْ.

وَاللَّهِ يَا أَبَا خَالِدٍ لا يُحِبُّنَا عَبْدٌ وَيَتَوَلَّانَا حَتَّى يُطَهِّرَاللَّهُ قَلْبَهُ، وَلا يُطَهِّرُاللَّهُ قَلْبَ عَبْدٍ حَتَّى يُسَلَّمَ لَنَا، وَيَكُونَ سِلْماً لَنَا، فَإِذَا كَانَ سِلْماً لَنَا سَلَّمَهُ اللَّهُ مِنْ شَدِيدِ الْحِسَابِ، وَآمَنَهُ مِنْ فَزَعِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ الْأَكْبَرِ».

ای ابا خالد! به خدا سوگند که مقصود از نور امامان از آل محمد علیهم السلام می باشند تا روز قیامت، به خدا قسم که آنان همان نور خدای متعال هستند که نازل فرموده، به خدا سوگند که ایشان نور خدای سبحان در آسمان ها و زمین می باشند، به خدا قسم ای ابا خالد نور امام در دل مومنین از نور خورشید تابان در روز روشن تر است.

به خدا سوگند که امامان دل های مومنین را روشن و منوّر می سازند و خدا از هرکس خواهد نورشان را پنهان می کند در نتیجه دلهای ایشان ظلمانی و تاریک می شود به خدا قسم ای با خالد هیچ بنده ای ما را دوست نمی دارد و از ما پیروی نمی کند مگر آن که خداوند متعال دلش را (از پلیدی ها و زنگارها) پاک می گرداند و خداوند بزرگ قلب بنده ای را پاکیزه نمی کند مگر اینکه با ما خالص شده و آشتی کرده باشد (یک رنگ شده باشد و سازگار)، و چون با ما سازش کرد -

ص: 198

خدای سبحان از حساب سخت نگاهش می دارد، و از هراس بزرگ روز قیامت او را ایمن می سازد. (1)

نکته: گاهی انسان در قلب خود خضوع مخصوص در پیشگاه حق و معنویتی خاص نسبت به معارف غیبی احساس می کند که عامل و علت آن برای او معلوم نیست از آن جا که جهان هستی بر اساس علت و معلول اداره می شود ممکن نیست که آن خضوع و این معنویت به خودی خود به وجود آمده باشد، و چون خود انسان فاقد آن بوده نمی توان گفت که خودش سبب و عامل این نورانیت است پس منشا و تکیه گاه حالت مزبور، باید موجود دیگری باشد.

روایت مذکور ناظر به هدایت ملکوتی امام معصوم علیه السلام است؛ زیرا هدایت به معنای ارائه طریق که مقامی ظاهری است از راه چشم و گوش به انسان ها می رسد، در حالی که امام باقر علیه السلام در این روایت فرمود: به خدا سوگند، نور امام در دلها روشن تر و تابناک تر از نور خورشید در روز است به خدا سوگند امامان دل های مومنان را نورانی و روشن می کنند و خداوند نور آنان را از افراد نالایق باز می دارد و ایشان از آن نور معنوی محجوب خواهند بود، از این رو دل های محجوب تاریک است.

2- عبدالله بن سنان گفت: از ابو عبدالله امام جعفر صادق علیه السلام تفسیر این آیه را پرسیدم که خدای متعال فرمود: (قَدْ جَاءَكُمْ بُرْهَانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكُمْ نُوراً مبيناً). (2)

ص: 199

حضرت فرمودند: «الْبُرْهَانُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه واله وسلم وَالنُّورُ عَلِی علیه السلام» مقصود از برهان پیامبر اسلام حضرت محمد صلی الله علیه واله وسلم و مراد از نور امیرالمومنین حضرت علی علیه السلام است. (1)

3- محدّث بزرگوار عالم تشیّع ثقة الاسلام کلینی در کتاب شریف «کافی» از ابا عبدالله امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که آن حضرت در مورد آیه ی (وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ) فرمود:

«النُّورُ فِي هَذَا الْمَوْضِعِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَالأَئِمَّةُ علیهم السلام» مقصود از نور در این آیه امیرالمومنين حضرت علی علیه السلام و امامان معصوم علیهم السلام هستند. (2)

4- در تفسیر علی بن ابراهیم قمی آمده پیامبر خدا محمد مصطفی صلى الله عليه واله وسلم امور سخت و سنگین را از امت خود برداشت پس از آن فرمود: (فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ) یعنی به پیامبر خدا صلى الله عليه واله وسلم ایمان آوردند، (وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أَنْزِلَ مَعَهُ) مقصود از نور یعسوب الدین امیرالمومنین علیه السلام است. (3)

5- از وجود مقدس خاتم الانبیاء صلى الله عليه واله وسلم روایت شده که خطاب به امیرالمومنین علیه السلام فرمودند:

«يَا عَلِيُّ! إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى خَلَقَنِي وَإِيَّاكَ مِنْ نُورِهِ الْأَعْظَمِ، ثُمَّ رَشَ مِنْ نُورِنَا عَلَى جَمِيعِ الْأَنْوَارِ مِنْ بَعْدِ خَلْقِهِ لَهَا، فَمَنْ أَصَابَهُ مِنْ ذَلِكَ النُّورِ اهْتَدَى إِلَيْنَا، وَمَنْ أَخْطَأَهُ ذَلِكَ النُّورُ ضَلَّ عَنَّا).

ای علی! خدای تبارک و تعالی من و تو را از نور بزرگ خودش آفریده، سپس از نور -

ص: 200

ما بر تمام نورهای دیگر خلقش افشانده است، پس هرکدام از آن نورها که پرتوی از نور ما به آن اصابت کرد و رسید به سوی ما هدایت شد، و به هرکدام که مورد اصابت قرار نگرفت گمراه و از در خانه ی ما دور شد.

سپس این آیه ی شریفه را قرائت فرمود: (وَمَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَمَا لَهُ مِنْ نُور) (1) کسی که خدای متعال نوری برای او قرار نداده، نوری برای او نیست. (2)

6- ابو ایوب انصاری از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه واله وسلم نقل می کند که آن حضرت فرمودند:

«لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْجَنَّةَ خَلَقَهَا مِنْ نُورِ الْعَرْشِ، ثُمَّ أَخَذَ مِنْ ذَلِكَ النُّورِ فَقَذَفَهُ فَأَصَابَنِي ثُلُثُ النُّورِ، وَأَصَابَ فَاطِمَةَ ثُلُثُ النُّورِ، وَأَصَابَ عَلِيّاً وَأَهْلَ بَيْتِهِ تُلُثُ النُّورِ، فَمَنْ أَصَابَهُ مِنْ ذَلِكَ النُّورِ اهْتَدَى إِلَى وَلَايَةِ آلِ مُحَمَّدٍ، وَمَنْ لَمْ يُصِبْهُ مِنْ ذَلِكَ النُّورِ ضَلَّ عَنْ وَلايَةِ آلِ مُحَمَّدٍ».

چون خداوند متعال بهشت را آفرید، آن را از نور عرش خلق کرد، سپس این نور را انداخت و یک سوم آن به من رسید و یک سوم به فاطمه علیها السلام و یک سوم دیگر به على علیه السلام و خاندان او رسید، پس هرکس که از این نور به او اصابت کرده و رسیده باشد به ولایت آل محمد صلی الله علیه واله وسلم راه پیدا می کند، و هرکس که از این نور به او نرسیده باشد از ولایت آل محمد صلی الله علیه واله وسلم گمراه می شود. (3)

7- مفضّل بن عمر روایت کرده که امام ششم جعفر صادق بن محمد صلی الله علیه واله وسلم -

ص: 201

فرمودند: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى خَلَقَ أَرْبَعَةَ عَشَرَ نُوراً قَبْلَ خَلْقِ الْخَلْقِ بِأَرْبَعَةَ عَشَرَ أَلْفَ عَامٍ، فَهِيَ أَرْوَاحُنَا».

خداوند متعال چهارده هزار سال قبل از خلقت بندگان، چهارده نور از نور عظمتش را خلق فرمود، و آن چهارده نور ارواح ما هستند.

جابر می گوید: به آن حضرت عرض شد: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم! اسامی آن چهارده نور چیست و آنها چه کسانی هستند؟

امام صادق علیه السلام فرمود: «مُحَمَّدٌ وَعَلِيٌّ وَفَاطِمَةُ وَالْحَسَنُ وَالْحُسَيْنُ وَالْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْنِ، آخِرُهُمُ الْقَائِمُ الَّذِي يَقُومُ بَعْدَ غَيْبَتِهِ فَيَقْتُلُ الدَّجَّالَ وَيُطَهِّرُ الْأَرْضَ مِنْ كُلِّ جَوْرٍ وَ ظُلم». آنها محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین و امامان معصوم علیهم السلام فرزندان حسین می باشند که آخرین ایشان قائم است، و اوست که بعداز غیبتش قیام می کند و دجال را از بین می برد، و زمین را از هر ستم و ظلمی پاک می فرماید. (1)

8- جابربن یزید جعفی گفت: ابو جعفر امام محمد باقر علیه السلام به من فرمود: «يَا جَابِرُ! إِنَّ اللَّهَ أَوَّلَ مَا خَلَقَ، خَلَقَ مُحَمَّداً وَعِشْرَتَهُ الْهُدَاةَ الْمُهْتَدِينَ، فَكَانُوا أَشْبَاحَ نُورٍ بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ» ای جابر! همانا خداوند نخستین موجودی که خلق کرد وجود مقدس حضرت محمد صلی الله علیه واله وسلم و اهل بیت و خویشان او بود (یعنی ائمه هدى علیهم السلام) راهنمایان راه یافته بودند، و آنها در برابر خدای تبارک و تعالی اشباح نور بودند.

جابر می گوید: محضر آن حضرت عرض کردم: اشباح چیست؟ امام باقر علیه السلام فرمود:

«ظلُّ النُّورِ أَبْدَانُ نُورَانِيَّةٌ بِلا أَرْوَاحٍ، وَكَانَ مُؤيَّداً بِرُوحِ وَاحِدَةٍ وَهِيَ رُوحُ -

ص: 202

الْقُدْسِ، فَبِهِ كَانَ يَعْبُدُ اللَّهَ وَعِتْرَتُهُ، وَلِذَلِكَ خَلَقَهُمْ حُلَمَاءَ عُلَمَاءَ بَرَرَةٌ أَصْفِيَاءَ يَعْبُدُونَ اللَّهَ بِالصَّلاةِ وَالصَّوْمِ وَالسُّجُودِ وَالتَّسْبِيحِ وَالتَّهْلِيلِ، وَيُصَلُّونَ الصَّلَوَاتِ وَيَحجُّونَ وَيَصُومُونَ».

سایه ای از نور (خدای سبحان) بوده است، بدن های نورانی بدون روح (مستقل برای هریک) بوده و توانایی و نیروی آن سایه به نور یگانه ای بود که همان روح القدس بود که آن حضرت و خاندان پاکش به وسیله ی آن روح، خدا را عبادت می کردند، از این جهت خدای سبحان ایشان را خویشتن دار، دانشمند، نیکوکار و برگزیده آفرید، با نماز و روزه و سجود و تسبیح و تهلیل خدا را عبادت می کردند و نمازها را می گزاردند و حج می کردند و روزه می گرفتند. (1)

از سوی خداوند نور و کتاب آشکاری برای شما آمده است.

همان طوری که نور کمک می کند تا انسان ها اشیای اطراف خود را بشناسد، قرآن کریم هم به ما کمک می کند تا راه و روش زندگی را بفهمیم، خودمان را بشناسیم اشیا را بشناسیم اطرافیان خودمان را بشناسیم، مومنین و متقین را بشناسیم، کافران و منافقین را بشناسیم.

به عبارت دیگر: کار قرآن روشنگری و آشکار کننده است، کفار را از مومنین، مومنین را از منافقین، اعمال خیر را از اعمال شرّ، هدایت را از ضلالت، کوری را از بینایی نشان می دهد و راهنمایی می کند اگر بخواهیم مومنان را بشناسیم به قرآن کریم مراجعه می کنیم که راجع به مومنان فرمود:

(قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ * وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ * وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ * وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ * إِلا عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ * فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاءَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ العَادُونَ * وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ * وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ * أُولَئِكَ هُمُ الْوَارِثُونَ * الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ). (1)

مومنان رستگار شدند، آنها که در نمازشان خشوع دارند، و آنها که از لغو و بیهودگی روی گردانند، و آنها که زکات را می دهند، و آنها که دامان خود را از آلودگی به بی عفتی حفظ می کنند، تنها آمیزش جنسی با همسران و کنیزان شان دارند که در بهره گیری از آنها ملامت نمی شوند، -

ص: 204

و هرکس غیر این طریق را طلب کند تجاوزگر است، و آنها که امانت ها و عهد خود را مراعات می کنند، و آنها که از نمازها مواظبت می نمایند، (آری) آنها وارثانند که بهشت برین را ارث می برند، و جاودانه در آن خواهند ماند.

اگر بخواهیم کفّار را بشناسیم نشانه های آنها در قرآن آمده:

(أَ رَأَيْتَ الَّذِي يُكَذِّبُ بِالدِّينِ * فَذَلِكَ الَّذِي يَدُعُ الْيَتِيمَ * وَلَا يَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ). (1)

آیا کسی که روز جزا را پیوسته انکار می کند مشاهده کردی ؟ او همان کسی است که یتیم را با خشونت می راند، و دیگران را به اطعام مسکین تشویق نمی کند.

2- ایمان یکی دیگر از مصادیق نور است چنان که در سوره ی مبارکه ی بقره آمده است:

(اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ). (2)

خداوند ولی کسانی است که ایمان آورده اند، آنها را از ظلمت های (شرک و کفر) به سوی نور (ایمان) هدایت و رهبری می کند.

3- دیگر از چیزهایی که از آن تعبیر به نور شده آیین اسلام است چنان که در سوره ی مبارکه ی توبه می خوانیم:

(وَيَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْكَرِهَ الْكَافِرُونَ). (3)

ص: 205

خداوند ابا دارد جز از این که نور (اسلام) را کامل کند هرچند کافران نخواهند.

4- شخص پیامبر بزگوار اسلام صلی الله علیه واله وسلم نور است خدای متعال در سوره ی مبارکه ی احزاب درباره ی پیامبر گرامی اسلام صلى الله عليه واله وسلم فرمودند: (وَدَاعِياً إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَسِرَاجاً مُنِيراً) (1) ما تو را دعوت کننده به سوی خدای سبحان به اذن و فرمان او چراغی نور بخش قرار دادیم.

5- امامان و پیشوایان معصوم علیهم السلام نور هستند چنان که در زیارت جامعه آمده: «خَلَقَكُمُ اللَّهُ أَنْوَاراً فَجَعَلَكُمْ بِعَرْشِهِ مُحْدِقينَ» خداوند شما را نورهایی آفرید که اطراف عرش او حلقه زده بودید.

و هم چنین در همان زیارت نامه آمده است: «وَأَنْتُمْ نُوْرُ الْأَخْيَارِ وَهُ-دَاةٌ الأَبْرَارِ» شما نور خوبان و هدایت کننده ی نیکوکاران هستید.

و از سرور و سالار شهیدان ابا عبدالله الحسین علیه السلام روایت شده فرمود:

«دَخَلْتُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه واله وسلم وَعِنْدَهُ أُبَيُّ بْنُ كَعْبٍ، فَقَالَ لِي رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه واله وسلم: مَرْحَباً بِكَ يَا أَبَا عَبْدِاللَّهِ! يَا زَيْنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرَضِينَ، قَالَ لَهُ أَبَيٌّ: وَكَيْفَ يَكُونُ يَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه واله وسلم زَيْنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرَضِينَ أَحَدٌ غَيْرُكَ؟

قَالَ: يَا أَبَيُّ: وَالَّذِي بَعَثَنِي بِالْحَقِّ نَبِاً إِنَّ الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِي فِي السَّمَاءِ أَكْبَرُ مِنْهُ فِي الْأَرْضِ، وَإِنَّهُ لَمَكْتُوبٌ عَنْ يَمِينِ عَرْشِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مِصْبَاحُ هُدًى وَسَفِينَةٌ نَجَاةٍ».

خدمت جدم رسول گرامی اسلام صلى الله عليه واله وسلم رسیدم درحالی که ابی ابن کعب -

ص: 206

شرفیاب حضورش بود، رسول خدا صلى الله عليه واله وسلم به من فرمود: خوش آمدی ای ابا عبدالله و ای زینت آسمان ها و زمین ها، ابی بن کعب به آن حضرت عرض کرد: یا رسول الله با وجود شما چگونه کسی می تواند زینت آسمان ها و زمین ها باشد؟

پیامبر گرامی اسلام صلى الله عليه واله وسلم فرمودند: سوگند به خداوندی که مرا به پیغمبری برانگیخت، حسین بن علی در آسمان بزرگ تر است از او در روی زمین و عظمتش بیشتر است؛ زیرا در طرف راست عرش الهی نوشته شده: حسین چراغ و نور هدایت و کشتی نجات است. (1)

و در زیارت نامه ی دیگر آمده:

«وَأَنَّ أَرْوَاحَكُمْ وَنُورَكُمْ وَطِينَتَكُمْ وَاحِدَةٌ، طَابَتْ وَطَهُرَتْ بَعْضُهَا مِنْ بَعْض خَلَقَكُمُ اللهُ أَنْوَاراً».

و شهادت می دهم که ارواح شما و نور شما و خمیر مایه ی شما یکی است، هریک از شما پاکیزگی و پاکی را از آن دیگر گرفته است، خدای متعال شما را به صورت انواری آفریده است. (2)

و در زیارت جامعه می خوانیم:

«كَلَامُكُمْ نُورٌ وَأَمْرُكُمْ رُشْدٌ وَوَصِيَّتُكُمُ التَّقْوَى وَفِعْلُكُمُ الْخَيْرُ وَعَادَتُكُمُ الْإِحْسَانُ وَسَجِيَّتُكُمُ الْكَرَمُ».

ص: 207

سخنان شما نور، و امرتان هدایت، و سفارشتان تقوی و فعل شما خیر و عادتتان احسان، و خوی شماکرم است. (1)

آری، کلام معصومین علیهم السلام نور است و باعث نورانیت دل های مشتاقان و حاملانش می شود؛ زیرا سخن معصوم سخن خدای تبارک و تعالی است.

و در زیارت دیگر می خوانیم:

«كُنْتَ نُوراً فِي الْأَصْلابِ الشَّامِخَةِ، وَنُوراً فِي ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ، وَنُوراً فِي الْهَوَاءِ، وَنُوراً فِي السَّمَاوَاتِ الْعُلَى، كُنْتَ فِيهَا نُوراً سَاطِعاً لا يُطْفَأُ، وَأَنْتَ النَّاطِقُ بِالْهُدَى».

شما نوری بودی در میان صلب های عالی مقام و سربلند، و نور بودی در تاریکی های زمین و هوا و نور بودی در آسمان های مرتفع، شما در آسمان ها نور درخشانی بودی که خاموش شدنی نبود، و شما به هدایت و رشد مردم سخن می گویید. (2)

و در زیارت وارث و اربعین آمده:

«بأبى أنت و امي يابن رسول الله أَشْهَدُ أَنَّكَ كُنْتَ نُوراً فِي الْأَصْلَابِ الشَّامِخَةِ وَالْأَرْحَامِ الطَّاهِرَةِ، لَمْ تُنَجِّسْكَ الْجَاهِلِيَّةُ بِأَنْجَاسِهَا ، وَلَمْ تُلْبِسْكَ الْمُدْلَهِمَّاتُ مِنْ ثِيَابِهَا».

پدر و مادرم فدای شما باد ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم گواهی می دهم که شما نوری (از انوار الهی) بودی در میان صلب های سربلند و عالی رتبه و -

ص: 208

رحم های مادران پاکیزه به طوری که انجاس و ناپاکی های زمان جاهلیت (شرک و فسوق) با ناپاکی هایش شما را ناپاک و آلوده نساخت، و جامه های تیره (ی ظلمانی اعصار جاهلیت) شما را نپوشانید. (1)

آری، وجود مقدّس ابا عبدالله الحسین علیه السلام انور هدایت است اما دشمنان با خیال خام خود می خواستند این نور تابنده را خاموش کنند ولی نتوانستند، بلکه خودشان نابود شدند، و نام و یاد و خاطره ی بلند آن آزاد مرد عالم هستی نه تنها فراموش نشد، بلکه برای همیشه ماندنی شد، به تعبیر قرآن کریم: (يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِوُّا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَيَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ). (2)

آنها می خواهند نور خدای متعال را با دهان خود خاموش کنند، ولی خداوند جز این نمی خواهد که نور خود را کامل کند هرچند کافران خوش نداشته باشند.

و در روایتی از رییس مذهب جعفری امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمودند:

«نَظَرَ النَّبِيُّ صلى الله عليه واله وسلم إِلَى الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ علیهما السلام وَهُوَ مُقْبِلٌ، فَأَجْلَسَهُ فِي حِجْرِهِ وَقَالَ: إِنَّ لِقَتْلِ الْحُسَيْنِ حَرَارَةٌ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لَا تَبْرُدُ أَبَداً».

شهادت حسین علیه السلام در دل های افراد با ایمان آتش و حرارتی ایجاد می کند که هرگز خاموش نخواهد شد. (3)

ص: 209

6- یکی دیگر از چیزهایی که از آن تعبیر به نور شده علم و دانش است، چنان که در حدیث مشهور آمده: «العِلْمُ نُوْرٌ يَقْذِفُهُ اللَّهُ فِي قَلْبِ مَنْ يَشَاءُ» علم نوری است که خدای متعال در قلب هرکس که بخواهد می افکند. (1)

در پایان آیه ی مورد بحث می فرماید: (وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ) (2) خدای تبارک و تعالی به آن چه که شما عمل می کنید آگاه است و خبر دارد.

نه تنها نسبت به اعمال انسان آگاه است بلکه از فکر و اندیشه ی او هم آگاهی کامل دارد همان طوری که در آیه ی دیگر فرمود: (يَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَمَا تُخْفِي الصُّدُورُ) (3) او چشم هایی را که به خیانت گردش می کند می داند و از آن چه در سینه ها پنهان است با خبر است.

ص: 210

می کند که یک بخش آن مربوط به قیامت و رستاخیز است؛ زیرا مهم ترین تاثیر را در تربیت انسان و روند تکامل او دارد نام هایی که در قرآن برای این روز بزرگ انتخاب شده نیز بسیار هستند و هرکدام بیانگر بعدی از ابعاد آن روز می باشد، و به تنهایی می تواند مسایل بسیاری را در این رابطه بازگو نماید.

محدّث و مفسّر بزرگوار مرحوم فیض کاشانی فرمود: در هریک از این نام ها سری نهفته شده و در هر توصیفی معنای مهمی بیان گشته است، باید کوشید تا این معانی را درک کرد، و این اسرار را به دست آورد، سپس حدود یکصد نام از نام های قیامت را ذکر نمود. (1)

این نکته قابل توجه است که قرآن مجید همیشه از قیامت با یک نام یاد نمی کند، این امر به خاطر آن است که در قیامت حوادث مختلف و گوناگونی رخ می دهند و هریک از این حوادث چهره ای از آن روز را نشان می دهد.

قرآن کریم برای نشان دادن این ویژگی ها - که مسلماً آثار تربیتی عمیقی دارد، و در بیداری و آگاهی و تهذیب نفوس و اصلاح قلوب و دعوت به سوی تقوی و بازداشتن از زشتی ها بسیار موثر است - از نام های گوناگون استفاده می کند تا ترسیم دقیقی در مجموع آیات از آن روز عظیم و حوادث فوق العاده و تکان دهنده ی آن کرده باشد.

البته «نام» در این جا به معنای اسم خاص یا به تعبیر ادبیات عربی «علم شخص» نیست بلکه معنای وسیعتری دارد که نام های توصیفی را نیز شامل می شود یعنی عناوینی که همراه اوصاف آن روز و ویژگی های آن زندگی هستند.

ص: 212

تذکر: مراد از «یوم» در بیشتر آیات قرآنی جهان آخرت است مانند: یوم الدين، اليوم الآخر و مانند این ها و به معنای روز در مقابل شب یا در برابر ماه و سال نیست و هم چنین به معنای مجموع شب و روز هم نیست؛ زیرا وقتی طومار آسمان ها و زمین برچیده شود دیگر حرکت وضعی و انتقالی زمین یا کره ی دیگر مطرح نیست تا از آن شب و روز و سال و ماه به وجود آید، بلکه بساط متحرک و حرکت برچیده می شود، بنابراین روز در «یوم الدین» و آیات مربوط به قیامت به معنای ظهور می باشد.

دلیل) به طور قطع همه ی شما را در روز قیامت که در آن شک و تردیدی نیست جمع خواهد کرد.

3- (يَوْمَ يَجْمَعُ اللَّهُ الرُّسُلَ فَيَقُولُ مَا ذَا أَجِبْتُمْ قَالُوا لَا عِلْمَ لَنَا إِنَّكَ أَنْتَ عَلامُ الْغُيُوبِ) (1) (از) روزی (بترسید) که خداوند متعال پیامبران را جمع می کند و به آنها می گوید: (در برابر دعوت شما) چه پاسخی به شما داده شد؟ می گویند: ما چیزی نمی دانیم، تو خود از همه ی اسرار نهان آگاهی.

4- (قُلْ يَجْمَعُ بَيْنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ يَفْتَحُ بَيْنَنَا بِالْحَقِّ وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَليمُ) (2) بگو: پروردگار ما همه ی ما را جمع می کند، سپس در بین ما به حق داوری می نماید (و صفوف مجرمان را از نیکوکاران جدا می سازد)، و اوست داور (و جدا کننده) آگاه.

5- (اللَّهُ يَجْمَعُ بَيْنَنَا وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ) (3) خداوند ما و شما را در یک جا جمع می کند، و بازگشت (همه) به سوی اوست.

6- (إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِمَنْ خَافَ عَذَابَ الْآخِرَةِ ذَلِكَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَذَلِكَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ) (4) در این نشانه ای است برای کسی که از عذاب آخرت می ترسد، همان روزی است که مردم در آن جمع می شوند، و روزی که همه آن را مشاهده می کنند.

7- (فَكَيْفَ إِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِيَوْمٍ لا رَيْبَ فِيهِ وَوُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لا يُظْلَمُونَ) (5)

پس چگونه خواهند بود هنگامی که آنها را برای روزی که شکی در آن -

ص: 214

نیست (روز رستاخیز) جمع کنیم، و به هرکس آن چه از اعمال برای خود فراهم کرده، به طور کامل داده شود؟ و به آنها ستم نخواهد شد (زیرا محصول اعمال خود را می چینند).

8- (وَتَرَكْنَا بَعْضَهُمْ يَوْمَئِذٍ يَمُوجُ فِي بَعْضٍ وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَجَمَعْنَاهُمْ جَمْعاً) (1) و در آن روز (که جهان پایان می گیرد) ما آنان را چنان رها می کنیم که در هم موج می زنند، و در صور (شیپور) دمیده می شود، و ما همه را جمع می کنیم.

9- (لَمَجْمُوعُونَ إِلَى مِيقَاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ) (2) همه در وعده گاه روز معین محشر گرد آورده می شوند.

10- (هَذَا يَوْمُ الْفَصْلِ جَمَعْنَاكُمْ وَالْأَوَّلِينَ) این روز فصل (حکم و جدایی نیک و بد) است که شما را با همه ی درگذشتگان پیشین (به عرصه محشر) جمع کرده ایم.

آری، تمام انسان ها در قیامت جمع می شوند یکی از اقسام جمع شدن این است که هر امتی با پیامبر و امام و رهبر خودش جمع می شوند، قرآن کریم می فرماید: (يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أناسٍ بِإِمامِهِمْ) (3) به یاد آورید روزی را که هر گروهی را با پیشوایشان می خوانیم.

و خدای تبارک و تعالی پیامبران را جمع می کند:

(يَوْمَ يَجْمَعُ اللَّهُ الرُّسُلَ فَيَقُولُ مَا ذَا أَجِبْتُمْ قَالُوا لا عِلْمَ لَنَا إِنَّكَ أَنْتَ عَلامُ الْغُيُوبِ) (4) روزی که خدای سبحان همه ی پیامبران را جمع می کند و از آنان می پرسد: چه -

ص: 215

پاسخی از مردم دریافت کردید؟ یعنی مردم در برابر هدایت شما چه کرده اند؟ آنان می گویند ما نمی دانیم تو عالم به غیب هستی (و می دانی مردم چه کرده اند).

روز قیامت روز جمع بین محبّ و محبوب است، لذا در دعای نماز میت می خوانیم:

«اللَّهُمَّ احْشُرْهُ مَعَ مَنْ يَتَوَلّاهُ وَيُحِبُّهُ، وَأَبْعِدُهُ مِمَّنْ يَتَبَرَّؤُهُ وَيُبْغِضُهُ، اللَّهُمَّ أَلْحِقْهُ بِنَبِيِّكَ».

خدایا این میت را با آن کسانی که آنان را دوست دارد و عشق می ورزد محشور کن، و از کسانی که از آنها بیزار بود و دوری می جست دور کن، بارالها این میت را به پیغمبرت ملحق فرما.

مردم کشف می شود که در معامله ای که در دنیا انجام دادند، مغبون شده و خسارت و زیان دیده اند.

به عبارت دیگر: در روز قیامت برای تمام این معامله کنندگان کشف می شود که مغبون واقع شده و زیان کردند چه آن دسته از کسانی که معامله نکرده اند و چه آن گروهی که از داد و ستد خود بهای اندک دنیا را به دست آورده، پس همه ی مردم در آن روز مغبون و زیان دیده خواهند بود. (1)

مفسّر بزرگوار مرحوم طبرسی رحمه الله در «مجمع البیان» می گوید: این ماده هنگامی که به صورت باب تفاعل (تغابن) استعمال شود به معنای گرفتن شرّ و رها نمودن خیر، یا به معنای گرفتن خیر و رها نمودن شرّ است، مومنان از بهره دنیوی خود چشم پوشیده و بهره ی آخرت را می گیرند و مصداق گرفتن خیر و رها کردن شرّ خواهد بود، بنابراین آنها «غابن» محسوب می شوند، و کافران بهره ی آخرت را رها کرده و بهره ی دنیا را گرفته اند و مصداق رها کردن خیر و گرفتن شرّ هستند بنابراین «مغبون» هستند نتیجه این که در آن روز «غابن» از «مغبون» آشکار می گردد. (2)

اما چرا مومنان زیان می کنند؟ چگونگی زیان آنها به این صورت است که وقتی آن نعمات بهشتی را در جوار رحمت حق می بینند، اندوهگین می شوند که چرا بیشتر عمل صالح انجام ندادند تا بتوانند از آن همه نعمات الهى لذت ببرند و امّا خسران دیگران و زیان کافران برای این است که چرا اصلاً عمل -

ص: 217

صالح نکردند و با پوشاندن حق و حقیقت از رحمت حق بی نصیب مانده اند، آن جهتی که بین دو طایفه مشترک است این است که چرا در دنیا آن طور که باید و شاید روز قیامت را نشناختند و برای آن عمل نکردند.

وجه دیگر راجع به تغابن این است که تغابن را تنها مخصوص گمراهان بدانیم و بگوییم: این دسته دو طایفه هستند که هریک به دست دیگری مغبون می شوند:

1- طایفه ی گمراه کننده.

2- طایفه ی گمراه شونده.

طایفه گمراه کننده غابن هستند؛ زیرا پیروان خود را وادار به دنیا پرستی و ترک آخرت و در نتیجه وادار به گمراهی ،نموده آنان را مغبون می سازند، و مغبون هستند برای این که همان پیروان ضعیف، آنها را با پیروی کورکورانه ی خود کمک نموده استکبارشان را بیشتر می کنند، پس هردو طایفه هم غابنند و هم مغبون.

گروهی با خدای متعال معامله می کنند سود می برند چنان که فرمود:

(إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفِى بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بَايَعْتُمْ بِهِ وَذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ). (1)

خداوند متعال از مومنان جان ها و اموالشان را خریداری کرده که (در -

ص: 218

برابرش) بهشت جاودان برای آنان باشد، (به این گونه که) در راه خدا پیکار می کنند، می کشند و کشته می شوند، این وعده ی حقی است بر او که در تورات و انجیل و قرآن ذکر فرموده، و چه کسی از خدای سبحان به عهدش و فادارتر است؟ اکنون بشارت باد بر شما به داد و ستدی که با خدا کرده اید، و این است آن پیروزی بزرگ.

خدای متعال در رابطه با زیانکاران می فرماید:

(أُولَئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدى فَمَا رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ وَمَا كَانُوا مُهْتَدِينَ). (1)

آنها کسانی هستند که هدایت را با گمراهی معاوضه کرده اند و (این) تجارت برای آنها سودی نداده و هدایت نیافته اند.

و در آیه ی دیگر فرمود:

(فَاعْبُدُوا مَا شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخَاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَأَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَلا ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِينُ). (2)

شما هرکس را جز او می خواهید بپرستید، بگو: زیانکاران واقعی کسانی هستند که سرمایه ی وجود خویش و بستگانشان را در روز قیامت از دست داده اند، آگاه باشید زیان آشکار همین است.

و در سوره ی دیگر آمده:

(قُلْ إِنَّ الْخَاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَأَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَلَّا ذَلِكَ هُوَ -

ص: 219

الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ). (1)

بگو: زیانکاران واقعی آنانند که سرمایه ی وجود خویش و بستگانشان را در روز قیامت از دست داده اند، آگاه باشید زیان آشکار همین است.

و در سوره ی مبارکه ی عصر معیار سود و زیان را مشخص نموده و فرمود:

(إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ * إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ). (2)

به راستی که همه ی انسان ها در خسران و زیانند مگر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند و یک دیگر را به حق و شکیبایی و استقامت سفارش و توصیه نموده اند.

تواصی به صبر یعنی یک دیگر را به صبر سفارش کردن است و تواصی به حق که یکدیگر را به عقیده ی حق فراخواندن ،است تواصی به حق و صبر در کنار ایمان و عمل صالح قرار گرفته است.

به تعبیر بلند مولى الموحدين اميرالمومنین علیه السلام که فرمودند:

«الدُّنْيَا دَارُ مَمَةٍ لا دَارُ مَقَرٍ، وَالنَّاسُ فِيهَا رَجُلانِ: رَجُلٌ بَاعَ فِيهَا نَفْسَهُ فَأَوْبَقَهَا، وَرَجُلٌ ابْتَاعَ نَفْسَهُ فَأَعْتَقَهَا».

دنیا دار گذر است نه دار اقامت و مردم در آن دو گروهند: گروهی که خود را فروختند و خویش را هلاک کردند و گروهی که خود را خریدند و آزاد نمودند. (3)

ص: 220

و در کلام نورانی دیگر فرمود:

«إِنَّهُ لَيْسَ إنه ليس لأنفُسِكُمْ ثَمَن إِلا الجَنَّةَ فَلا تبيعوها إلا بها».

برای جان های شما بهایی جز بهشت نمی باشد، پس آنها را جز به این بها نفروشید. (1)

روز قیامت روزی است که غابن (برنده) و مغبون (بازنده) شناخته می شوند و معلوم می شود چه کسانی در تجارت خود در عالم دنیا گرفتار غبن و زیان و خسران شده اند؟

در حدیثی از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه واله وسلم نقل شده فرمودند:

«مَا مِنْ عَبْدٍ يَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلا أَرَى مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ لَوْ أَسَاءَ؛ لِيَزْدَادَ شكراً، وَمَا مِنْ عَبْدٍ يَدْخُلُ النَّارَ إِلا أَرَى مَقْعَدَهُ مِنَ الْجَنَّةِ لَوْ أَحْسَنَ؛ لِيَزْدَادَ حَسْرَةٌ».

هیچ بنده ی مومنی نیست که داخل بهشت شود مگر این که جایگاه خود را از آتش می بیند که اگر گناه کرده بود در آن جا بود تا این که خدای متعال را زیاد شکر نماید، و هیچ بنده ای نیست که داخل آتش شود مگر این که مکان خود را از بهشت می بیند که اگر کار خوب کرده بود به آن جا می رفت تا این که حسرتش زیاد شود. (2)

ص: 221

حفص بن غیاث از صاحب مذهب جعفری امام صادق علیه السلام روایت کرده که آن حضرت فرمود:

«يَوْمَ التَّلاقِ يَوْمٌ يَلْتَفِي أَهْلُ السَّمَاءِ وَأَهْلُ الْأَرْضِ ، وَيَوْمَ التَّنَادِ يَوْمٌ يُنَادِي أَهْلُ النَّارِ أَهْلَ الْجَنَّةِ: (أَنْ أَفِيضُوا عَلَيْنَا مِنَ الْمَاءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَكُمُ الله)، (1) وَيَوْمُ التَّغَابُنِ يَوْمٌ يَغْبِنُ أَهْلُ الْجَنَّةِ أَهْلَ النَّارِ، وَيَوْمَ الْحَسْرَةِ يَوْمَ يُؤْتَى بِالْمَوْتِ فَيُذْبَحُ».

منظور از «یوم التلاق روز ملاقات بزرگ» روزی است که اهل آسمان و زمین به هم می رسند و مقصود از «یوم التناد روز ندا دادن» روزی است که اهل دوزخ اهل بهشت را صدا می زنند که: «مقداری آب یا از آن چه خدا به شما روزی داده به ما ببخشید»، و مراد از «یوم التغابن» روزی است که اهل بهشت اهل آتش را مغبون می کنند، و منظور از «یوم الحسرة روز حسرت و پشیمانی» روزی است که مرگ را (به صحرای محشر) آورده تا ذبح شود. (2)

به هرحال در قیامت پرده ها کنار می روند و نتایج اعمال و عقاید و نیات آشکار می شوند، به تعبیر قرآن کریم: (يَوْمَ تُبْلَى السَّرَائِر) (3) در آن روز که اسرار پنهان آشکار می شوند و انسان خود را در مقابل انبوهی از نتایج و آثار اعمال -

ص: 222

خویش می بیند و آن جا است که بدکاران از شکست و زیان خود و فریب و نیرنگ شیطان و از دست دادن سرمایه های عظیم و محروم شدن از سعادت جاویدان و گرفتاری در چنگال عذاب الهی با خبر می شوند.

ولی ظاهر این است که همه معانی ذکر شده آن گونه که اجمالا از «مفردات راغب» (1) استفاده می شود به یک معنا باز می گردد و آن حسابرسی کردن است، و اگر در معنای کفایت به کار می رود به خاطر آن است که محاسبه ای برای رسیدن به کفایت صورت می گیرد و هم چنین در مورد مجازات به خاطر آن است که بعداز حسابرسی انجام می شود، معانی دیگر نیز به نحوی بازگشت به این معنا می کنند، مثلاً اطلاق آن بر نوعی از بیماری جلدی به خاطر شباهت با مجازات الهی است که بعداز حساب واقع می شود، و شاید بالش کوچک را از این رو حسبان نامیده اند که حسابگران در موقع حساب به آن تکیه می کنند.

به هرحال می توان گفت یکی از روشن ترین برنامه هایی که در روز قیامت انجام می گیرد و اصولاً برپایی قیامت به خاطر آن است، مساله ی حسابرسی الهی است.

وَلِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ) (1) پروردگارا! من و پدر و مادرم و همه ی مومنان را در آن روز که حساب برپا می شود، بیامرز.

3- (وَقَالُوا رَبَّنَا عَجِّلْ لَنَا قِطَّنَا قَبْلَ يَوْمِ الْحِسَابِ) (2) آنها (از روی خیره سری) گفتند: پروردگارا! بهره ی ما را از عذاب هرچه زودتر قبل از روز حساب به ما بده.

4- (هَذَا مَا تُوعَدُونَ لِيَوْمِ الْحِسَابِ) (3) این همان است که برای روز حساب به شما وعده داده می شود (وعده ای تخلف ناپذیر).

5- از نظر قرآن کریم مهم ترین عامل گناه و اساس ضلالت، فراموشی روز حساب است: (يَا دَاوُدُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ). (4)

ای داود! ما تو را خلیفه و نماینده ی خود در زمین قرار دادیم، در میان مردم به حق داوری کن، و از هوای نفس پیروی منما که تو را از راه خدا منحرف می سازد، کسانی که از راه خدا گمراه شوند عذاب شدیدی به خاطر فراموش کردن روز حساب دارند.

6- و قرآن کریم درباره ی صابران پاداش بی حساب در نظر گرفته و فرمود: (لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَيَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ) (5) (آنها به سراغ این کارها می روند) تا خداوند آنان را به بهترین اعمالی که انجام داده اند -

ص: 225

پاداش دهد، و از فضل خود بر پاداششان بیفزاید، و خداوند به هرکس بخواهد بی حساب روزی می دهد (و از مواهب بی انتهای خویش بهره مند می سازد).

این محاسبه به قدری سریع است که گویا هرگز حسابرسی نشده اند.

شاید علت عدم برپایی میزان برای این گروه این باشد که آنان عملی ندارند تا برای تعیین اصل دوزخی یا بهشتی بودن آنان سنجیده شود، حکمت سنجش حسنه و سیئه این است که روشن شود فلان شخص بدهکار است یا طلبکار ولی کافران معاند جز بدهکاری چیزی ندارند. به عبارت دیگر میزان حق است: (وَالْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ) (1) وزن کردن (اعمال و سنجش ارزش آنها) در آن روز حق است.

اما برای کافر عملی باقی نمی ماند تا محاسبه شود (وَقَدِمْنَا إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَنْثُوراً) (2) و ما به سراغ اعمالی که و ما به سراغ اعمالی که انجام داده اند می رویم، و همه را هم چون ذرات غبار پراکنده در هوا قرار می دهیم در آیه کریمه ی دیگر می فرماید:

أُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأُولئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ). (3)

اعمالشان در دنیا و آخرت نابود شد، و آنها همان زیانکارانند.

شقاوت و بدبختی کفّار مشخص است؛ چون ایمان و عمل صالح ندارد، و معلوم است که برای کافران از این جهت میزانی نیست ولی برای تعیین درکات جهنم آنان محاسبه و سنجش هست.

قرآن کریم درباره ی این گروه می فرماید:

(وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صَالِحاً وَآخَرَ سَيِّئاً عَسَى اللَّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ). (1)

و گروهی دیگر به گناهان خود اعتراف کردند، و کار خوب و بد را به هم آمیختند، امید می رود که خداوند توبه ی آنها را بپذیرد، به یقین خداوند آمرزنده و مهربان است.

ای بندگان خدا پیش از آن که اعمال نیک و بد شما را در آخرت بسنجند و حساب نمایند، خود را سنجیده و به حساب عمل تان رسیدگی کنید، و قبل از آن که (پنجه ی مرگ راه) گلوی شما را بگیرد و دچار خفگی گردید، نیایش و عبادت کنید، و پیش از آن که شما را ناخواسته به تنگی قبر سرازیر کنند، مطیع و فرمان بردار خداوند متعال شوید، و بدانید همانا آن کس که خود را یاری نکند و پند دهنده و هشدار دهنده ی خویش نباشد، دیگری هشدار دهنده و پند دهنده ی او نخواهد بود. (1)

هم چنین آن حضرت در وصف سالکان راه خدای سبحان و احوال آنان به امر محاسبه پرداخته و چنین می فرماید:

«فَلَوْ مَتَلْتَهُمْ لِعَقْلِكَ فِي مَقَاوِمِهِمُ الْمَحْمُودَةِ، وَمَجَالِسِهِمُ الْمَشْهُودَةِ، وَقَدْ نَشَرُوا دَوَاوِينَ أَعْمَالِهِمْ، وَفَرَغُوا لِمُحَاسَبَةِ أَنْفُسِهِمْ عَلَى كُلِّ صَغِيرَةٍ وَكَبِيرَةٍ، أَمِرُوا بِهَا ، فَقَصَّرُوا عَنْهَا أَوْ نُهُوا عَنْهَا فَفَرَّطُوا فِيهَا». اگر آنان را در پیشگاه عقل خود مجسم سازید، و مقامات ستوده و مجالس آشکار آنان را بنگرید، می بینید که نامه های اعمال خویش را گشوده، و برای حسابرسی اعمال خود آماده شده اند، برای حساب هر کار کوچک و بزرگی که به آن دستور داشته اند و کوتاهی کرده اند، و یا از آن نهی شده و مرتکب گردیده اند تا آن جا که فرمود:

«فَحَاسِبْ نَفْسَكَ لِنَفْسِكَ ، فَإِنَّ غَيْرَهَا مِنَ الْأَنْفُسِ لَهَا حَسِيبٌ غَيْرُكَ».

ص: 230

(پس ای مومن پارسا!) اکنون به خاطر خود، حساب خویشتن را برس؛ زیرا دیگران حسابرسی غیر از تو دارند. (1)

تذکر: قیامت به قدری نزدیک و حتمی است که قرآن در بسیاری از تعبیرات خود با صیغه های فعل ماضی از آن یاد می کند، مانند:

(إِنَّ عَذَابَهَا كَانَ غَرَاماً * إِنَّهَا سَاءَتْ مُسْتَقَرّاً وَمُقَاماً). (1)

به راستی که عذاب جهنم عذابی است سخت و پر دوام، و مسلماً آن (جهنم) بد جایگاه و بد محل اقامتی است.

و آیات دیگر در این زمینه فراوان هستند.

و نیز در آن روز فرشته اعظم خدای تبارک و تعالی که نامش «روح» است با سایر ملائکه در یک صف برای اجرای فرمان خدای سبحان قیام می کند:

(يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلائِكَةُ صَفًّا لَا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَانُ). (1)

روزی که روح و ملائکه در یک صف می ایستند و هیچ یک جز به اذن خداوند رحمان سخن نمی گویند.

و هم چنین در آن روز شاهدان و گواهان برای شهادت بر اعمال انسان ها به پا می خیزند: (يَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهَادُ) (2) روزی که گواهان به پا می خیزند.

و نیز در آن روز، حساب و کتاب برپا می شود: (يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ). (3)

این مطلب در دادگاه ها معمول است که به هنگام اعلام رای دادگاه همه ی حاضران اعم از متخاصمین و قضات به پا می خیزند، و رای نهایی اعلام می شود، این عمل دلیل بر احترام به رای دادگاه و تسلیم در مقابل آن است.

از این گذشته انسان هنگامی که می خواهد به طور جدی کاری را انجام دهد قیام می کند و آماده ی اجرا می شود و همین مساله ی قیام دلیل بر تصميم و اراده ی محکم و آمادگی و احترام نسبت به انجام کاری است، و شاید به این جهت باشد که واژه ی «قیامت» در قرآن مجید این همه تکرار و تاکید شده است.

علاوه بر این ها، قیام مردگان از قبرها خود یکی از دلایل این نامگذاری است.

در حدیثی از سید الساجدین امام علی بن الحسين عليهما السلام می خوانیم:

ص: 233

«أَشَدُّ سَاعَاتِ ابْنِ آدَمَ ثَلاثُ سَاعَاتٍ: السَّاعَةُ الَّتِي يُعَايِنُ فِيهَا مَلَكَ الْمَوْتِ، وَالسَّاعَةُ الَّتِي يَقُومُ فِيهَا مِنْ قَبْرِهِ، وَالسَّاعَةُ الَّتِي يَقِفُ فِيهَا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى، فَإِمَّا إِلَى الْجَنَّةِ وَإِمَّا إِلَى النَّارِ».

سخت ترین و شدیدترین ساعات انسان ها سه ساعت است: ساعتی که فرشته مرگ را در برابر خود می بیند و ساعتی که از قبر بر می خیزد، و ساعتی که در برابر خدای تبارک و تعالی می ایستد، یا به طرف بهشت می رود یا به طرف جهنم. (1)

این نام در قرآن مجید مكرّر با قيد «الدار الآخرة» (سراى آخرت) یا «اليوم الآخر» (روز آخرت) به آن اشاره شد و در بعضی موارد بدون قيد فقط تعبیر (الآخرة) آمده است که بیش از یکصدو سی بار در قرآن مجید در سوره های مختلف، ذکر شده است.

در سوره ی مبارکه ی بقره می فرماید: (وَبِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ) (1) و (مومنان حقیقی کسانی هستند که) به سرای آخرت یقین دارند.

و در آیه ی دیگر در توضیح معنای نیکوکاری فرمود:

(لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ). (2)

نیکی (تنها) این نیست که (به هنگام نماز) روي خود را به سوی مشرق و (یا) مغرب کنید (و تمام گفت وگوی شما درباره ی قبله و تغییر آن باشد، و همه ی وقت خود را مصروف آن سازید)، بلکه نیکی (و نیکوکار) کسی است که به خدای متعال و روز آخرت و فرشتگان و کتاب (آسمانی) و پیامبران ایمان آورده باشد.

و در سوره ی قصص می فرماید:

(تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لا يُريدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَساداً وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ). (3)

ص: 235

(آری) این سرای آخرت را (تنها) برای کسانی قرار می دهیم که اراده ی برتری جویی در زمین و فساد را ندارند، و عاقبت نیک برای پرهیزگاران است.

تعبیر به «اليوم الآخر» يا «الدار الآخرة» و «الآخرة» در برابر دار دنیا است که از آن به «نشئه ی اولی» تعبیر شده چنان که در سوره ی مبارکه ی واقعه فرمود:

(وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الأولى فَلَوْ لا تَذَكَّرُونَ). (1)

شما عالم نخستین را دانستید چگونه متذکر نمی شوید (که جهانی بعداز آن است)؟!.

و در سوره ی مبارکه ی ضحی می خوانیم:

(وَلَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْأُولى). (2)

و مسلّماً عالم آخرت برای تو از دنیا بهتر است.

ضمنا این تعبیر بیانگر این واقعیت است که سیر تکاملی انسان از این جهان شروع می شود و ادامه می یابد، و جهان دیگر آخرین مرحله ی این مسیر است، و دنیا به منزله منزلگاه های بین راه است و آخرت قرارگاه نهایی و ابدی می باشد.

هم چنین هشداری است به همه انسان ها که دنیا را سرای جاودان نشمرند دل به آن نبندند آن را هدف نهایی به حساب نیاورند و تمام نیرو و قدرت خود را معطوف آن ندارند بلکه از آن به صورت گذرگاهی برای وصول به سرای دیگر بهره گیرند.

ص: 236

دمیده می شود آن روز، روز تحقق وعده ی وحشتناک است.

البته واژه ی «وعید» مکرّر در قرآن آمده ولی تعبیر به «یوم الوعید» تنها در یک مورد است.

واژه ی «وعید» از ماده ی «وعد» گرفته شده و به گفته ی راغب اصفهانی «وعد» در مورد خیر و شر هردو استعمال می شود اما وعید تنها در موارد وعده های شر استعمال می شود. (1)

ابن منظور در «لسان العرب» آن را به تهدید تفسیر کرده است، و واژه ی «ایعاد» هم به همین معنا آمده است. (2)

به هرحال، این نام اشاره ی عمیقی به تمام مجازات های روز قیامت است اعم از مشکلات صحنه ی محشر و دادگاه عدل الهی و مجازات های دوزخ، و اعم از کیفرهای مادی و معنوی مانند رسوایی در بین خلایق و دور ماندن از فیض قرب پروردگار.

روز بزرگ (رستاخیز) .

و هم چنین در سوره های دیگر مانند: (إِنِّي أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عظیم) (1) من اگر پروردگارم را نافرمانی کنم از مجازات روز بزرگ (قیامت) می ترسم.

و در سوره های اعراف و شعرا و احقاف آمده: (إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظیم). (2) من بر شما از عذاب روز بزرگی می ترسم.

و در سوره ی مبارکه ی مطففین می فرماید: (أَلا يَظُنُّ أُولَئِكَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ * لِيَوْمٍ عَظیمِ) (3) آیا آنها گمان نمی کنند که در روزی بزرگ برانگیخته می شوند؟

لازم به یاد آوری است که نام گذاری آن روز به عظمت و بزرگی به خاطر امور بسیار مهمی است که در آن روز بزرگ واقع می شوند مانند: پاداش و کیفر عظیم، دادگاه و حساب عظیم، حضور با عظمت خلایق در آن روز و عظمت طول آن روز، عظمت هول و وحشت و هراس و عظمت جنبش های آغاز رستاخیز و خلاصه عظمت در تمام جهات.

و (تا به شما بگویم:) که از پروردگار خویش آمرزش بطلبید سپس به سوی او بازگردید تا شما را تا مدت معینی (از مواهب زندگی این جهان) به خوبی بهره مند سازد، و به هر صاحب فضیلتی به مقدار فضیلتش ببخشد، و اگر (از این فرمان) روی گردان شوید سخت از عذاب روز بزرگ قیامت بر شما می ترسم.

را قرائت می فرمود آن را تا حدی تکرار می کرد که (از شدت خوف) در شُرف مرگ قرار می گرفت. (1)

این نام به طور گسترده در قرآن کریم استعمال شده است. (2)

قرآن مجید تکرار شده است:

(هَذَا يَوْمُ الْفَصْلِ الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ) (1) (آری) این همان روز جدایی (حق از باطل) است که شما آن را تکذیب می کردید.

این تعبیر تعبیر بسیار پر معنایی است که بیانگر جدایی ها در آن روز عظیم است جدایی حق از باطل جدایی صفوف مومنان و صالحان از کافران و مجرمان جدایی برادر از برادر و پدر و مادر از فرزند و جدایی سرنوشت خوبان و بدان.

این تعبیر گاهی به معنای «یوم القضاء و روز داوری نیز می آید؛ زیرا قاضی به وسیله ی حکم خود منازعه را خاتمه می دهد ولذا به حکم و قضاوت که علت پایان مخاصمات است، «الفصل» گفته می شود.

آری آن روز، روز خارج شدن است از مرگ به حیات و از عالم برزخ به عالم آخرت و از درون به بیرون و از پنهان به آشکار است.

همین معنا به شکل دیگری در سوره ی معارج آمده و فرمود:

(يَوْمَ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدَاثِ سِرَاعاً كَأَنَّهُمْ إِلَىٰ نُصُبٍ يُوفِضُونَ). (1)

همان روز که از قبرها به سرعت خارج می شوند، گویی به سوی بت ها می دوند.

سراع یعنی شخصی یا چیزی است که به سرعت حرکت می کند، و نُصب به معنای چیزی است که در جایی نصب می شود ولذا به بت هایی که در محلی نصب می شد اطلاق می گشت.

این تعبیر نشان می دهد که حوادث قیامت در آغاز کار با سرعت فوق العاده ای انجام می گیرند و در عین حال طعنه و سخریه ای است نسبت به بت پرستان و بت پرستی که مهم ترین بخش زندگانی آنان را تشکیل می داد، و بیشترین توجه آن سبک مغزان را به خود اختصاص داده بود به طوری که دویدن آنها به سوی بت ها به عنوان نمونه روشن شتاب معرفی شده است دویدن و شتاب به سوی بت ها در یک روز جشن و یا عزا و یا در حال بازگشت از سفر، و از این جا روشن می شود که نکته ی لطیفی در آیه نهفته شده است.

یک سوگند مهم می فرماید: (وَالْيَوْمِ الْمَوعُودِ) (1) سوگند به آن روز موعود.

روزی که وعده گاه همه آن جا است و تمام انبیای الهی وعده ی آن را داده اند.

توجه: قرآن مجید سوگند به آن روز را به دنبال سوگند به آسمان که دارای برج های بسیار است قرار داده (وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْبُرُوجِ) (2) سوگند به آسمان که دارای برج های بسیار است.

این تعبیر اشاره به این است که عظمت آن روز هم چون عظمت آسمان است یا اشاره به این که اگر آن روز موعود نباشد آفرینش این آسمان عظیم با آن نظام دقیقی که بر آن حکم فرما است بیهوده و بی هدف خواهد بود؛ چراکه چند روزه ی زندگی دنیا ارزش آن را ندارد که چنین نظام عظیم و گسترده ای به خاطر آن آفریده شود.

به هرحال شبیه این نام با تعبیر دیگری در سوره ی مبارکه ی زخرف آمده است:

(فَذَرْهُمْ يَخُوضُوا وَيَلْعَبُوا حَتَّى يُلاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذِي يُوعَدُونَ) (3)

آنان را به حال خود واگذار تا در باطل غوطه ور باشند، و سرگرم بازی شوند تا روزی را که به آنها وعده داده شده است ملاقات کنند (و نتیجه ی کار خود را ببینند).

و هم چنین در سوره ی مبارکه ی ذاریات می خوانیم:

ص: 245

(فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ يَوْمِهِمُ الَّذي يُوعَدُونَ). (1)

پس وای بر کسانی که کافر شدند از روزی که به آنها وعده داده می شود.

(ذلِكَ جَزَاءُ أَعْدَاءِ اللهِ النَّارُ لَهُمْ فِيها دَارُ الْخُلْدِ جَزَاءً بِمَا كَانُوا بِآيَاتِنَا يَجْحَدُونَ). (1)

این آتش کیفر دشمنان خدا است، سرای جاویدشان در آن خواهد بود، کیفری است به خاطر این که آیات ما را انکار می کردند.

این مطلبی است که جمعی از مفسران به آن تصریح کرده اند، (1) ولی فخر رازی میگوید تنها گنهکاران و بدان هستند که گرفتار حسرت می شوند، و برای اهل بهشت حسرتی نیست؛ چراکه در آن جا هیچ غم و اندوهی نمی تواند وجود داشته باشد. (2)

به هرحال اگر تاسف و حسرت در دنیا قابل جبران است ولی در آن جا راهی برای جبران وجود ندارد ولذا باید آن روز را روز حسرت واقعی و روز حسرت بزرگ نامید همین معنا در سوره ی مبارکه ی زمر به شکل دیگری آمده است:

(أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يَا حَسْرَتي عَلَى مَا فَرَّطْتُ في جَنْبِ اللَّهِ وَإِنْ كُنْتُ لَمِنَ الشاخِرينَ). (3)

این دستورها برای آن است که) مبادا کسی روز قیامت بگوید: افسوس بر من از کوتاهی هایی که در اطاعت فرمان خدا کردم و از مسخره کنندگان (آیات او) بودم.

و در سوره ی انعام نیز شبیه این معنا آمده است:

(قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِلِقَاءِ اللهِ حَتَّى إِذَا جَاءَتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً قَالُوا يَا حَسْرَتَنَا عَلَى مَا فَرَّطْنَا فِيها وَهُمْ يَحْمِلُونَ أَوْزَارَهُمْ عَلَى ظُهُورِهِمْ أَلا سَاءَ مَا يَزِرُونَ). (4)

ص: 248

آنها که لقای پروردگار را تکذیب کردند مسلّماً زیان دیدند (و این تکذیب ادامه می یابد) تا هنگامی که ناگهان قیامت به سراغشان بیاید می گویند: ای افسوس بر ما که درباره ی آن کوتاهی کردیم، و آنها (بار سنگین) گناهانشان را بر دوش می کشند، چه بد باری بر دوش خواهند داشت.

و کافر در آن هنگام که نامه ی عملش را به دستش می دهند از شدت وحشت فریاد می زند: (يَا لَيْتَني لَمْ أُوتَ كِتَابِيَهْ) (1) ای کاش هرگز نامه ی اعمالم را به من نمی دادند.

و روز ملاقات انسان ها با فرشتگان همان گونه در سوره ی انبیا فرمود:

(تَتَلَقَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ هَذَا يَوْمُكُمُ الَّذِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ). (1)

فرشتگان به استقبالشان می آیند (و می گویند:) این همان روزی است که به شما وعده داده می شد.

روز ملاقات انسان با حساب اعمال و گفتارش: (إِنِّي ظَنَنْتُ أَنِّي مُلَاقٍ حِسَابِيَه) (2) من یقین داشتم که قیامتی درکار است و به حساب اعمالم می رسم.

و روز تلاقی انسان با اعمال و گفتار و کردارش در دادگاه عدل خداوند متعال:

(يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً). (3)

روزی که هرکس آن چه را از کار نیک انجام داده حاضر می بیند، و آرزو می کند میان او و آن چه از اعمال بد انجام داده فاصله ی زیادی باشد.

هم چنین روز ملاقات محبّب و محبوب است در حدیثی آمده روزی جبرئیل امین به صورت یک عرب بیابانی در برابر پیامبر اسلام صلی الله علیه واله وسلم ظاهر شد، و چندین سوال از آن حضرت نمود، و در ضمن آن سوالات عرض کرد به من بگو قیامت چه وقت برپا می شود؟ حضرت فرمود: -

ص: 251

«مَا الْمَسْئُولُ عَنْهَا بِأَعْلَمَ مِنَ السَّائِلِ».

کسی که از او سوال می کنی (در این مساله) آگاه تر از سوال کننده نیست.

دوباره آن مرد عرب با صدای بلند گفت: ای محمد! قیامت کی خواهد بود؟ نبی گرامی صلی الله علیه واله وسلم فرمود:

«وَيْحَكَ إِنَّهَا كَائِنَةٌ، فَمَا أَعْدَدْتَ لَهَا؟».

وای بر تو قیامت حتما می آید، بگو: چه چیز برای آن فراهم کرده ای؟ اعرابی عرض کرد: من نماز و روزه بسیاری فراهم نکرده ام، ولی خدا و پیامبرش را دوست دارم.

پیامبر اسلام صلی الله علیه واله وسلم فرمود:

«فَأَنْتَ مَعَ مَنْ أَحْيَيْتَ».

پس تو با کسی خواهی بود که دوستش داری. (1)

و در حدیث دیگر آمده شخص اعرابی به محضر پیامبر بزرگوار اسلام صلى الله عليه واله وسلم شرفیاب شده و عرض کرد: ای رسول خدا! قیامت کی خواهد آمد؟ حضرت رسول الله صلی الله علیه واله وسلم فرمود: «مَا أَعْدَدْتَ لَهَا؟» چه چیزی برای قیامت آماده کردی؟

اعرابی عرض کرد: من نماز و روزه زیادی انجام ندادم، ولی خدای متعال و رسولش را دوست دارم.

حضرت فرمودند: «المَرْأُ مَعَ مَنْ أَحَبَّ» هر شخصی همراه کسی است که دوستش دارد. (2)

ص: 252

و هم چنین روز تلاقی و به هم پیوستن گذشتگان و آیندگان پیروان حق و باطل با پیروانشان ظالم با مظلوم و مستضعفین با مستکبرین است.

آری، از اهداف بلند انبیای عظام علیهم السلام و هم چنین نزول کتب آسمانی این بود که بندگان را از آن روز تلاقی و به هم پیوستن بزرگ بترسانند، و چه عجیب است این نام و مفهوم وسیع و تکان دهنده ی آن!.

سوره های مدثر و فرقان آمده است:

(فَذَلِكَ يَوْمَئِذٍ يَوْمٌ عَسِيرٌ * عَلَى الْكَافِرِينَ غَيْرُ يَسيرٍ). (1)

آن روز، روز سختی است، و برای کافران آسان نیست و دشوار است.

(وَكَانَ يَوْماً عَلَى الْكَافِرِينَ عَسِيراً). (2)

و آن روز، روز سختی برای کافران خواهد بود.

البته یک بار هم به عنوان «عَسِر» در سوره ی مبارکه ی قمر آمده: (يَقُولُ الْكَافِرُونَ هَذَا يَوْمٌ عَسِرٌ) (3) کافران می گویند: امروز روز سخت و دردناکی است.

مسلّماً آن روز برای کافران بسیار طاقت فرسا و مصیبت بار و دردناک است، به طوری که نیرومندترین آنها را به زانو در می آورد و عاجز و بیچاره و ناتوان می سازد.

فخر رازی در تفسیر خود می گوید: سخت بودن آن روز برای کافران از این جهت است که در حساب بر آنها سخت گرفته می شود نامه های اعمالشان به دست چپ آنها داده شده صورت هایشان سیاه، بدن ها کبود، چشم هایشان نابینا و اعضای بدنشان در حضور جمع به گناهانشان گواهی می دهد و موجب رسوایی آنان می گردد. (4)

دست چپ

این یک مرحله از سختی های روز محشر است مراحل بعد به هنگامی که به سوی جهنم کشیده می شوند سپس گرفتار انواع عذاب ها، گرفتار آتش -

ص: 254

قهر غضب الهی می گردند، سخت تر و مصیبت بارتر است، آن روز حتی برای مومنان روز آسانی نیست و جواب دادن به تمام اعمال حتی به اندازهی سنگینی یک ذره و گذشتن از آن گردنه های سخت کار بسیار دشواری است.

است؛ از جهت رسوایی ها ندامت و پشیمانی های کشنده و انواع رنج های روحی و مجازات های دیگر.

مثلاً انسان می بیند دیگران به وسیله ی او اهل بهشت شدند و او خود در دوزخ و معذب است، دیدن چنین منظره هایی برای او بسیار دردآور است، و راه بازگشتی وجود ندارد و عذاب و رنج هایش نیز جاودانی است.

پاداش و سپاسی از شما نمی خواهیم ما از پروردگارمان خائفیم در آن روزی که عبوس و سخت است.

ناگفته پیدا است که «عبوس» از صفات انسان است و به کسی گفته می شود که قیافه اش را در هم کشیده و کاملاً ناخشنود است، و توصیف آن روز به «عبوس» کنایه از وضع وحشتناک آن روز است، یعنی آن قدر حوادث آن سخت و ناراحت کننده است که نه تنها انسان ها در آن روز عبوس هستند، بلکه گویی خود آن روز نیز قیافه اش را سخت در هم کشیده و ناراحت است.

به هرحال تعبیر فوق نشان می دهد که حوادث آن روز به قدری سخت و شدید و دشوار و دردناک است که آثار آن از درون جان انسان ها به قیافه ها منتقل می شود و وحشت و اضطراب سر تا پای همگان را فرا می گیرد؛ چون کسی از پایان کار خود خبردار نیست و همگی در انتظار حساب و در انتظار لطف خدای متعال هستند.

تا روز قیامت (در عالم برزخ) درنگ کردید، و اکنون روز رستاخیز است اما شما نمی دانستید.

البته تعبیر از زنده شدن مردگان به «بعث» و افعال مشتق از آن در آیات قرآن كريم فراوان و گسترده است که همه بیانگر این حقیقت است که آن روز، روز حیات عمومی بعداز مرگ است.

حقیقت پنهان هستند، اگر کسی بخواهد می گوید: نماز خوانده ام درحالی که نخوانده، و وضو گرفته ام درحالی که وضو نگرفته است، و این است تفسیر کلام خدای متعال که فرمود: (يَوْمَ تُبْلَى السَّرَائِرُ). (1)

در واقع پرده از روی حقایق اعمال برداشته می شود و حقیقت اعمال انسان در آن روز آشکار می گردد.

رفتن عالم ماده نیست؛ چراکه قرآن با صراحت در آیات متعدد می گوید: انسان ها از قبرها بر می خیزند، و استخوان های پوسیده لباس حیات می پوشند، و خاک های حاصل از پوسیدن بدن ها باقی می مانند و جمع می شوند و حیات جدیدی را آغاز می کنند.

نیرومند بازدارنده ای از کژی ها و زشتی ها و گناهان و جرایم و آلودگی ها و ظلم هاست.

پیامی که مطالعه ی آن ابعاد فصاحت و بلاغت قرآن را در زمینه های مختلف مخصوصاً در مسایل تربیتی کاملاً واضح و آشکار می سازد، و برای رهروان راه حق و پویندگان مسیر قرب خدای متعال بهترین راهنما است.

بعداز بحث «يوم الجمع» و «یوم التغابن» و این که غرض از این آیات حسرت و تاسف مردم نیست، بلکه غرض تحریک و تشویق آنها به سوی اعمال خیر و صالح می باشد تا بتوانند با یادآوری آن روز، توشه ای برای آن روزهای سخت مهیا کنند، لذا در ادامه ی آیه راجع به حال مومنان در آن روز اشاره نموده و فرمود:

(وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَيَعْمَلْ صَالِحاً يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئَاتِهِ وَيُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ).

و هرکس به خدای متعال ایمان بیاورد و عمل صالح انجام دهد، گناهان او را می بخشد و او را در باغ هایی از بهشت که نهرها از زیر درختانش جاری است وارد می کند، جاودانه در آن می مانند و این پیروزی بزرگ است.

آن چیز وجود نداشته است. (1)

همان طوری که به کشاورز کافر اطلاق شده است؛ چون که بذر را زیر خاک می پوشاند، لذا در سوره ی مبارکه ی هود فرمود:

(اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِينَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَتَكَاثُرٌ فِي الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَبَاتُهُ). (2)

بدانید زندگی دنیا تنها بازی و سرگرمی و تجمل پرستی و فخر فروشی در میان شما و افزون طلبی در اموال و فرزندان است، همانند بارانی که محصولش کشاورزان را در شگفتی فرو می برد.

و در سوره ی مبارکه ی فتح وقتی سخن از رشد و نمو فراوان گیاه به میان می آورد می فرماید: (يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ) (3) (همانند زراعتی که

جوانه های خود را خارج ساخته سپس به تقویت آن پرداخته تا محکم شده و بر پای خود ایستاده است)، و به قدری نموّ و رشد کرده که زارعان را به شگفتی وا می دارد.

و این که کافر را هم کافر می گویند به خاطر این است که حق را می پوشاند پنهان می کند.

ماده ی «کفّر» علاوه بر آیه ی مورد بحث در بسیاری از آیات دیگر قرآن کریم نیز آمده که برای توضیح به چند مورد آن اشاره می شود:

1- (إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَيُكَفِّرُ -

ص: 263

عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئَاتِكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ). (1)

اگر انفاق ها را آشکار کنید خوب است و اگر آنها را مخفی ساخته و به نیازمندان بدهید برای شما بهتر است و قسمتی از گناهان شما را می پوشاند، (و در پرتو بخشش در راه خدای متعال، بخشوده خواهید شد)، و خداوند به آن چه انجام می دهید آگاه است.

3- (وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَآمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلى مُحَمَّدٍ وَهُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَأَصْلَحَ بَالَهُمْ). (2)

و کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند و به آن چه بر پیامبر خاتم حضرت محمد صلى الله عليه واله وسلم نازل شده و همه حق است و از سوی پروردگارشان، نیز ایمان آوردند، خداوند گناهانشان را می پوشاند و می بخشد و کارشان را اصلاح می کند.

4- (لِيُدْخِلَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَيُكَفِّرَ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَكَانَ ذَلِكَ عِنْدَ اللَّهِ فَوْزاً عَظيماً) (3)

هدف (دیگر از آن فتح مبین) این بود که مردان و زنان با ایمان را در باغ هایی (از بهشت) وارد کند که نهرها از زیر (درختانش) جاری است درحالی که جاودانه در آن می مانند، و گناهانشان را می بخشد و می پوشاند و این نزد خدای سبحان رستگاری بزرگی است.

5- (ذَلِكَ أَمْرُ اللَّهِ أَنْزَلَهُ إِلَيْكُمْ وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئَاتِهِ وَيُعْظِمْ لَهُ أَجْراً). (4)

ص: 264

این فرمان خدای متعال است که بر شما نازل کرده، و هرکس تقوای الهی پیشه کند خداوند گناهانش را می پوشاند و می بخشد و پاداش او را بزرگ می دارد.

منظر قرآن کریم شخص متقی کسی است که با ایمان و عمل صالح برای خود ملکه ی نفسانی فراهم می سازد تا او را از آسیب های درونی (هوای نفس) و بیرونی (شیطان) مصون دارد، و با ایمان و عمل صالح سند آزادی از جهنم امضا می شود.

در قرآن کریم نوعاً ایمان و عمل صالح با هم ذکر شدند، و در جایی که هر یک به تنهایی آمده باشد باید آن را تقیید کرد البته غالباً ابتدا ایمان ذکر شده مانند آیه ی مورد بحث و گاهی نیز ایمان لفظاً پس از عمل صالح آمده است، ولی تقدم یا همزمانی آن ملحوظ است مانند:

(مَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ). (1)

هرکس کار شایسته ای انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن درحالی که مومن است، او را به حیاتی پاک زنده می داریم، و پاداش آنها را به بهترین اعمالی که انجام می دادند، خواهیم داد.

و آیه ی کریمه ی:

(مَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فيها بِغَيْرِ حِسَابٍ). (2)

هرکس کار شایسته ای انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن درحالی که مومن باشد، آنها وارد بهشت می شوند، و در آن روزی بی حسابی به آنها داده خواهد شد.

ص: 267

در این دو آیه عمل صالح درحال ایمان عامل مطرح است و عمل صالح در فرهنگ قرآن عملی است که مطابق یکی از موازین دین باشد.

و آنها کسانی هستند که اموال خود را برای نشان دادن به مردم انفاق می کنند، و ایمان به خداوند و روز بازپسین ندارند (چراکه شیطان رفیق و هم نشین آنها است)، و کسی که شیطان قرین او است بد قرین و هم نشینی انتخاب کرده است.

و در جای دیگر می فرماید:

(وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بَطَراً وَرِئَاءَ النَّاسِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ وَاللَّهُ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحيط). (1)

و مانند کسانی نباشید که از روی هوی پرستی و غرور و خودنمایی در برابر مردم، از سرزمین خود به (سوی میدان بدر) بیرون آمدند، و (مردم را) از راه خدا باز می داشتند (و سرانجام شکست خوردند)، و خداوند به آن چه عمل می کنند احاطه (و آگاهی) دارد.

و هم چنین در سوره ی مبارکه ی ماعون راجع به نمازگزارانی که به قصد ریا و خودنمایی نماز می خوانند می فرماید:

(فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ * الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ * الَّذِينَ هُمْ يُراؤُنَ). (2)

پس وای بر نمازگزارانی که در نماز خود سهل انگاری می کنند، همان کسانی که ریا می کنند.

از این آیات به خوبی معلوم می شود اعمالی که در آنها قصد قربت نباشد و ریا و خودنمایی باشد، عمل صالح نیستند در این زمینه روایات فراوانی از -

ص: 269

معصومين علیهم السلام نقل شدند که عمل صالح را با اخلاص و نیت پاک همراه دانسته اند و به عنوان نمونه یکی از آنها ذکر می شود:

از رییس مذهب جعفری امام صادق علیه السلام روایت شده فرمود:

«قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه واله وسلم: سَيَأْتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانُ تَخْبُثُ فِيهِ سَرَائِرُهُمْ، وَتَحْسُنُ فِيهِ عَلانِيَتُهُمْ طَمَعاً فِي الدُّنْيَا، لا يُرِيدُونَ بِهِ مَا عِنْدَ رَبِّهِمْ، يَكُونُ دِينُهُمْ رِيَاءٌ، لا يُخَالِطُهُمْ خَوْفٌ يَعُمُّهُمُ اللَّهُ بِعِقَابٍ، فَيَدْعُونَهُ دُعَاءَ الْغَرِيقِ فَلا يَسْتَجِيبُ لَهُمْ».

رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم فرمودند: بزودی زمانی برای مردم فرا خواهد رسید که نیت ها و باطنشان آلوده، و به خاطر طمع در دنیا ظاهر آنها زیبا جلوه خواهد کرد، و برای رضای خدای متعال کاری انجام نمی دهند، دین آنها از روی ریا خواهد بود، و خوف خدای متعال در قلبشان نیست، خداوند تبارک و تعالی مجازاتی فراگیر بر آنها می فرستد، و آنها مانند فرد غریق خدای سبحان را می خوانند و دعا می کنند ولی (خداوند) دعای آنان را اجابت نمی کند. (1)

رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قَالُوا هذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ وَاتُوا بِهِ مُتَشَابِهَا وَلَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَهُمْ فِيهَا خَالِدُونَ). (1)

به کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، بشارت ده که باغ هایی از بهشت برای آنهاست که نهرها از زیر درختانش جاریست، هر زمان که میوه ای از آن به آنان داده شود می گویند: این همان است که قبلا به ما روزی داده شده بود، (ولی این ها چقدر از آنها بهتر و عالی تر است)، و میوه هایی که برای آنها آورده می شود همه (از نظر خوبی و زیبایی) یکسانند، و برای آنان همسرانی پاک و پاکیزه است، و جاودانه در آن خواهند بود.

2- (وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ) (2) و آنها که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، آنان اهل بهشتند، و همیشه در آن خواهند ماند.

3- (إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ). (3)

کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند و نماز را برپا داشتند و زکات را پرداختند، اجرشان نزد پروردگارشان است، و نه ترسی بر آنها است و نه غمگین می شوند.

4- (وَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُوَفِّيهِمْ أُجُورَهُمْ وَاللَّهُ لا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ). (4)

ص: 271

اما آنها که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، خدای سبحان پاداش آنان را به طور کامل خواهد داد، و خدای تبارک و تعالی ستمکاران را دوست نمی دارد.

5- (وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً لَهُمْ فِيهَا أَزْواجُ مُطَهَّرَةٌ وَنُدْخِلُهُمْ ظِلا ظليلاً). (1)

و کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند، به زودی آنها را در باغ هایی از بهشت وارد می کنیم که نهرها از زیر درختانش جاری است، همیشه در آن خواهند ماند و همسرانی پاکیزه برای آنها خواهد بود، و آنان را در سایه های گسترده (و فرح بخش) جای می دهیم.

6- (وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِيلاً). (2)

و کسانی که ایمان آورده اند و اعمال صالح انجام داده اند، به زودی آنها را در باغ هایی از بهشت وارد می کنیم که نهرها از زیر درختانش جاری است، جاودانه در آن خواهند ماند، وعده ی خداوند متعال حق است، و کیست که در گفتار و وعده هایش از خدای متعال صادق تر باشد؟

7- (فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُوَفِّيهِمْ أجُورَهُمْ وَيَزِيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَأَمَّا الَّذِينَ اسْتَنْكَفُوا وَاسْتَكْبَرُوا فَيُعَذِّبُهُمْ عَذَاباً أَلِيماً وَلا يَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَلا نَصيراً). (3)

اما آنها که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، پاداششان را به طور کامل -

ص: 272

خواهد داد، و از فضل و بخشش خود بر آنها خواهد افزود، و آنها را که ابا کردند و تکبّر ورزیدند مجازات دردناکی خواهد کرد، و برای خود غیر از خدا، سرپرست و یاوری نخواهند یافت.

8- ﴿وَعَدَاللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِيمٌ﴾. (1)

خداوند متعال به آنها که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند، وعده ی آمرزش و پاداش عظیمی داده است.

9- ﴿لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فِيمَا طَعِمُوا إِذَا مَا اتَّقَوْا وَآمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَآمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَأَحْسَنُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنينَ﴾. (2)

بر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند، گناهی در آن چه خورده اند نیست (و نسبت به نوشیدن شراب قبل از نزول حکم تحریم، مجازات نمی شوند) اگر تقوا پیشه کنند و ایمان بیاورند و اعمال صالح انجام دهند، سپس تقوا پیشه کنند و ایمان آورند، سپس تقوا پیشه کنند و نیکی نمایند، و خداوند متعال نیکوکاران را دوست می دارد.

10- ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لا نُكَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَهَا أُولئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾. (3)

و کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند البته هیچ کس را جز به اندازه ی تواناییش تکلیف نمی کنیم، آنها اهل بهشت هستند و جاودانه در آن خواهند ماند.

ص: 273

با توجه به آیات مذکوره می توان گفت: کرامت و برتری مخصوص مسلمانی است که دارای ایمان و عمل صالح باشد نه مسلمان شناسنامه ای و اسمی، و هرکس در عصر خود هماهنگ با حجت آن ،عصر به وحی معتقد بود و به آن عمل کرد جزو اولیای خدای سبحان می باشد و عملش صالح است همان طوری که در قرآن کریم آمده:

(إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصارى وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ). (1)

کسانی که (به پیامبر اسلام صلی الله علیه واله وسلم)، ایمان آورده اند، و کسانی که به آیین یهود گرویدند و نصاری و صابئان (پیروان حضرت یحیی نبی علیه السلام) هرگاه به خدای متعال و روز رستاخیز ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند، پاداششان نزد پروردگارشان مسلّم است و هیچ گونه ترس و اندوهی برای آنها نیست، (یعنی هرکدام از پیروان ادیان الهی که در عصر و زمان خود بر طبق وظایف و فرمان دین عمل کرده اند ماجور و رستگارند).

و در آیه ی دیگر می فرماید:

(وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا أُولئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ خَالِدِينَ فِيهَا وَبِئْسَ المَصِيرُ). (2)

و کسانی که کافر شدند و آیات ما را تکذیب کردند اصحاب دوزخند، جاودانه در آن می مانند، و (سرانجام آنها) سرانجام بدی است.

ص: 274

كُنتُمْ، وَبَعْدَ أَنْ تَكُونُوا، فَمَنْ أَقَرَّ بِدِينِ اللَّهِ فَهُوَ مُسْلِمٌ، وَمَنْ عَمِلَ بِمَا أَمَرَاللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ فَهُوَ مُؤْمِنٌ».

دین خدای تبارک و تعالی نامش اسلام است و آن دین خدای سبحان بود قبل از آن که شما وجود داشته باشید، پس هرکس به دین خداوند متعال اقرار کند او مسلمان است، و هرکس به اوامر خداوند عزّوجلّ عمل کند او مومن می باشد. (1)

3- جمیل بن دراج می گوید از امام ششم حضرت صادق علیه السلام از ایمان پرسیدم، آن حضرت فرمود:

«شَهَادَةُ أَنْ لا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَأَنَّ مُحَمَّداً صلى الله عليه واله وسلم رَسُولُ اللَّهِ» گواهی دادن بر این که هیچ معبودی غیر از خدای متعال نیست، و این که حضرت محمد مصطفى صلى الله عليه واله وسلم رسول و فرستاده ی خدای سبحان است.

جمیل بن دراج گفت: به آن حضرت عرض کردم: آیا این شهادت دادن عمل نیست؟ حضرت فرمود: «بلی» چرا عمل است.

عرض کردم: پس عمل بخشی از ایمان است، امام علیه السلام فرمودند:

«لا يَثْبُتُ لَهُ الْإِيمَانُ إِلَّا بِالْعَمَلِ وَالْعَمَلُ مِنْهُ» ایمان بدون عمل ثبات ندارد، و عمل بخشی از ایمان است. (2)

4- یونس بن یعقوب از رییس مذهب جعفری امام صادق علیه السلام روایت کرده که آن حضرت فرمودند:

«مَلْعُونُ مَلْعُونٌ مَنْ قَالَ : الْإِيمَانُ قَوْلُ بِلا عَمَلٍ» ملعون است و از رحمت حق دور -

ص: 277

است کسی که بگوید: ایمان فقط به زبان است و عمل در آن دخالتی ندارد. (1)

5- سلام جعفی گفت: از امام ششم جعفربن محمد علیهما السلام درباره ی ایمان سوال کردم؟ حضرت فرمودند: «اَلْإِيمَانُ أَنْ يُطَاعَ اللَّهُ فَلا يُعْصَی» ایمان آن است که خدای متعال مورد اطاعت قرار گیرد و نافرمانی نشود. (2)

روشن است؛ یعنی آن دسته از مردمی که مومن به اصول دین و باورمند به حقایق هستی هستند و جز اعمال صالحه از آنها سر نمی زند، برای همیشه در بهشت و در آسایش و امنیت جاودان خواهند بود و هم چنین انسان هایی که چشم خود را بر روی حقایق پوشیده اند و خدای دیگری را برای پرستش برگزیده اند، و یا با چهره ی دوگانگی و نفاق در میان مردم زندگی می کنند، در قیامت به عذاب خارکننده ای مبتلا خواهند شد و برای همیشه در آن خواهند ماند.

موضوع همیشگی بودن آسایش و عذاب و عنوان «خلود» معرکه آرای اندیشمندان و صاحب نظران دینی و غیر دینی شد.

بسیاری از علما و دانشمندان اسلام اعم از شیعه و سنی، موضوع خلود و جاودانگی را از مسلّمات دینی دانسته و بر این موضوع اجماع و اتفاق نظر دارند و بر این باورند که برخی از آیات قرآن کریم و سنت پیامبر اسلام صلی الله علیه واله وسلم بر این موضوع ظهور داشته و بلکه بسیاری از آیات کریمه بر خلود صراحت دارند.

از جمله معاریف علمای شیعه محقق طوسی رحمه الله در «تجرید» فرمود: کافر همیشه در عذاب است و در آخرت نجاتی برای او نیست. (1)

علامه ی حلّی رحمه الله که از مفاخر شیعه است در «شرح تجرید» ادعای اجماع کرده و فرمودند: تمام مسلمانان اجماع و اتفاق دارند بر این که عذاب کافر ابدی و همیشگی است که قطع نمی شود. (2)

و مرحوم فیض کاشانی رحمه الله در کتاب «علم الیقین» ادعای عدم خلاف دارد و -

ص: 279

مدعی شد که در این موضوع به نظر هیچ مخالفی دست نیافته است. (1)

هم چنین فاضل مقداد رحمه لله در «لوامع الهيه» ادعای اجماع کرده است. (2)

و از علمای اهل سنت نیز فاضل قوشچی در «شرح تجرید» ادعای اتفاق کرده است، (3) و میر سيد شريف ایجی مدعی اجماع مسلمانان بر مساله ی خلود شد، (4) و تفتازانی در «شرح مقاصد» تصریح به اجماع و عدم خلاف کرده است. (5)

و اگر قهر و سوگند و مشیت الهی بر این نبود که جهنم قرارگاه و اقامتگاه گروهی خاص باشد، هرگز جهنم دار القرار و دار الخلود برای احدی نبود، همان طوری که در دعای کمیل آمده:

«فَبِالْيَقِينِ أَقْطَعُ لَوْ لَا مَا حَكَمْتَ بِهِ مِنْ تَعْذِيبِ جَاحِدِيكَ، وَقَضَيْتَ بِهِ مِنْ إِخْلَادِ مُعَانِدِيكَ، لَجَعَلْتَ النَّارَ كُلَّهَا بَرْداً وَسَلَاماً، وَمَا كَانَ لِأَحَدٍ فِيهَا مَقَرّاً وَلا مُقَاماً، لَكِنَّكَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُكَ أَقْسَمْتَ أَنْ تَمْلَأَهَا مِنَ الْكَافِرِينَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ، وَأَنْ تُخَلَّدَ فِيهَا الْمُعَانِدِينَ».

(ای خدا و مولای من!) به طور قطع و یقین می دانم که اگر فرمان تو در معذب ساختن منکران صادر نشده بود، حکم تو به خلود و همیشه ماندن در عذاب برای دشمنانت در کار نبود، حتما آتش دوزخ را هرچه هم بود -

ص: 280

برای همه سرد و سالم می کردی، و هیچ کس در آن منزل و ماوی نداشت، ولی تو ای خدایی که تمام نام هایت مقدس است، سوگند یاد کرده ای که دوزخ را از کافران از پریان و آدمیان پرکنی، و دشمنانت را برای همیشه در آن جا قرار دهی. (1)

نظام گفت: آنان را ضعف و سستی فرا می گیرد.

هشام گفت: آیا به تو این آیه ی قرآن کریم رسیده است که در بهشت آن چه نفوس به آن میل پیدا کند برای آنها مهیا است؟. (1)

نظام گفت: آری.

هشام گفت: اگر بهشتی ها میل به بقا و دوام ابدی پیدا کنند و از خداوند متعال بخواهند که آنها را تا ابد زنده بدارد، چگونه است؟

نظام گفت: چنین خیالی را خداوند به فکر آنان نمی اندازد، و چنین الهامی را به آنان نمی کند.

هشام گفت: اگر یک مردی از اهل بهشت نظرش به میوه ی درختی افتاد، و دستش را دراز کرد که آن میوه را بچیند و درخت با میوه هایش به نزد آن مرد نزدیک و خم شوند و در این حال منصرف شود و نظرش را به میوه ی دیگری انداخت که از آن بهتر بود و دست چپ خود را دراز کرد که آن را بچیند که ناگهان همان خُمول و ضعف و سستی او را گرفت در حالی که دو دستش به دو درخت معلق بود و درخت ها نیز خود را بالا کشیده و به محل خود برگشتند، و این مرد بهشتی به حال شخصی به دار کشیده و مصلوب بر فراز درخت باقی بماند، آیا تو چنین شنیده ای که در بهشت شخص مصلوب و آویزان به چوبه ی دار بوده باشد؟

نظام گفت: این محال است.

ص: 282

هشام گفت: آن چه تو می گویی از این امر محال تر است که جماعتی خلق شوند و مدتی زندگی کنند و در بهشت وارد شوند و سپس در آن بهشت آنها را بمیراند ای مرد جاهل!. (1)

دوزخ خارج شوند درحالی که این خلاف تجرّد و فرض بقا در تعینات آثار خودشان است، و یا باید بمیرند و فانی شوند و آن هم خلاف فرض است؛ زیرا پس از مرگ و فنای فی الله و جذبات قهاریه و کبریائیه ی حضرت حق، اینک بازگشته و حیات و تعیّن گرفته و به آثار و صفات و اخلاق و ملکات خود به صورت های ملکوتیه و آتشین جهنم مبتلا گردیده اند.

آری، طایفه ای هستند که از جهنّم خارج می شوند، آنان گروهی هستند که کفر و شرک در اعماق قلبشان رسوخ ننموده و فقط ظاهر آنها را آلوده ساخته است در این صورت پس از سوخته شدن ظاهر (چون باطن طاهر و بهشتی است) به شفاعت و غیر آن به بهشت می روند، البته باید دانست آن خروج از جهنم نیز یک نوع تجلّی ملکوتی و نوعی از اعمال و صفات و نیات آنها است.

2- (أُولَئِكَ جَزَاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا) (1) آنها توبه کنندگان پاداششان آمرزش پروردگار و بهشت هایی است که از زیر درختانش نهرها جاری است، جاودانه در آن می مانند.

3- (لَكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا) (2) ولى کسانی که ایمان دارند و از پروردگارشان می پرهیزند، برای آنها باغ هایی از بهشت است که از زیر درختانش نهرها جاری است، همیشه در آن خواهند بود.

4- (وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا) (3) و هرکس خدای متعال و پیامبرش را اطاعت کند، (و قوانین او را محترم بشمرد)، خداوند او را در باغ هایی از بهشت وارد می کند که همواره آب از زیر درختانش جاری است، جاودانه در آن می مانند.

5- (وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً) (4) و کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند، به زودی آنها را در باغ هایی از بهشت وارد می کنیم که نهرها از زیر درختانش جاری است، همیشه در آن خواهند ماند.

6- (وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً) (5) و کسانی که ایمان آورده اند و اعمال صالح انجام داده اند به زودی -

ص: 285

آنها را در باغ هایی از بهشت وارد می کنیم که نهرها از زیر درختانش جاری است، جاودانه در آن خواهند ماند.

7- (قالَ اللَّهُ هَذَا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِقِينَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً) (1) خداوند متعال می فرماید: امروز روزی است که راستی راستگویان به آنها سود می بخشد، برای آنها باغ هایی از بهشت است که نهرها از زیر (درختان) آن می گذرد، و تا ابد جاودانه در آن می مانند.

8- (خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً إِنَّ) (2) (مومنان مهاجر که وارد بهشت می شوند) جاودانه و همیشه در آن می مانند.

9- (وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا) (3) خداوند به مردان و زنان با ایمان باغ هایی از بهشت وعده داده که نهرها از زیر درختانش جاری است، جاودانه در آن خواهند ماند.

10- (أَعَدَّاللَّهُ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدين فيها) (4) خداوند برای آنها (پیامبر و کسانی که با او ایمان آوردند) باغ هایی از بهشت فراهم ساخته که نهرها از زیر درختانش جاری است، جاودانه در آن خواهند بود.

بحث به آن اشاره دارد، ولی قرآن کریم بعضی از مصادیق عمل صالح را بیان می کند که موجب فوز و رستگاری و سعادت انسان می شوند در این جا بخشی از آنها ذکر می شود:

1- ایمان به خدای متعال و هجرت و جهاد با اموال و جان ها: (الَّذِینَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ) (1) آنها که ایمان آوردند و هجرت کردند و با اموال و جان هایشان در راه خدا جهاد نمودند، مقامشان نزد خدای متعال برتر است و آنها پیروز و رستگارند.

در سوره ی مبارکه ی دیگر می فرماید: (لَكِنِ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ وَأُولَئِكَ لَهُمُ الْخَيْرَاتُ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ * أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ). (2)

ولی پیامبر و کسانی که با او ایمان آوردند با اموال و جان های شان جهاد کردند، و همه ی نیکی ها برای آنها است، و آنها همان رستگارانند، خداوند برای آنها باغ هایی از بهشت فراهم ساخته که نهرها از زیر درختانش جاری است، جاودانه در آن خواهند بود، و این است رستگاری (و پیروزی) بزرگ.

2- ایمان و تقوی، همان گونه که در سوره ی مبارکه ی یونس فرمود: (الَّذینَ آمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ * لَهُمُ الْبُشْرَى فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الْآخِرَةِ لَا تَبْدِيلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ). (3)

ص: 287

همان ها که ایمان آوردند و (از مخالفت فرمان خدا) پرهیز می کردند، در زندگی دنیا و در آخرت شاد (و مسرور) هستند، وعده های الهی تخلّف ناپذیر است، این است آن رستگاری بزرگ.

3- اطاعت از خدای متعال و پیامبر عظیم الشان صلی الله علیه واله وسلم: (وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ). (1)

و هرکس خدای متعال و پیامبرش را اطاعت کند (و قوانین او را محترم بشمرد) خداوند او را در باغ هایی از بهشت وارد می کند که همواره آب از زیر درختانش جاری است، جاودانه در آن می مانند، و این پیروزی بزرگی است.

و در سوره ی مبارکه ی دیگر فرمود: (وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزاً عظيماً) (2) و هرکس اطاعت خدای سبحان و رسولش کند به رستگاری (و پیروزی) عظیمی دست یافته است.

در آیه ی مبارکه ی دیگر، اطاعت از خدا و رسول و ترس از ذات اقدس حق و پرهیزکاری را ذکر نموده و فرمود: (وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَخْشَ اللَّهَ وَيَتَّقْهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ) (3) و هرکس خدای متعال و پیامبرش را اطاعت کند و از خدای سبحان بترسد و از مخالفت فرمانش بپرهیزد چنین کسانی همان پیروزمندان واقعی هستند.

4- صدق و راستگویی، لذا در سوره ی مبارکه ی مائده فرمود: (قالَ اللَّهُ هَذَا -

ص: 288

يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِقِينَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ). (1)

خداوند می گوید: امروز روزی است که راستی راستگویان به آنها سود می بخشد، برای آنها باغ هایی از بهشت است که نهرها از زیر (درختان) آن می گذرد، و تا ابد جاودانه در آن می مانند، هم خدای سبحان از آنها خشنود است، و هم آنها از خدای متعال خشنودند، این رستگاری بزرگ است.

5- صبر و پایداری همان طوری که در سوره ی مبارکه ی مومنون می فرماید: (إِنِّي جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِمَا صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفَائِزُونَ) (2) ولی من امروز آنها را بخاطر صبر و استقامتشان پاداش دادم، آنها پیروز و رستگارند. (3)

فَوْزاً مُبِیناً» ای گروه مردم هرکس از خدای متعال و پیامبرش و از علی و امامانی که از آنان یاد کردم، اطاعت کند، همانا به فوز و رستگاری بزرگی رسیده است. (1)

2- شهادت در راه خدای متعال وقتی که ابن ملجم مرادی به مولی الموحدين اميرالمومنين علیه السلام ضربتی زد حضرت فرمودند: «فُزْتُ وَرَبِّ الْكَعْبَةِ» قسم به پروردگار کعبه که پیروز و رستگار شدم. (2)

در روایتی آمده که رییس مذهب جعفری امام صادق علیه السلام به یونس بن ظبیان طریقه ی زیارت حضرت سید الشهدا ابا عبدالله الحسين علیه السلام را آموخت، و در ضمن آن فرمود:

«ثُمَّ تَقُومُ فَتُومِي بِيَدِكَ إِلَى الشُّهَدَاءِ وَتَقُولُ : اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ - ثَلاثاً فُزْتُمْ وَاللَّهِ ثَلاثاً، فَلَيْتَ أَنِّي مَعَكُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِيماً».

سپس بایست، آن گاه با دستت به شهدا اشاره کن و سه مرتبه بگو: سلام بر شما، و سه مرتبه (بگو:) به خدای متعال سوگند که پیروز و رستگار شدید، ای کاش من نیز با شما می بودم، پس به این رستگاری عظیم می رسیدم. (3)

لازم به یاد آوری است که در این رابطه احادیث فراوانی نقل شدند که به همین مقدار اکتفا شده است.

ص: 290

1- (وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ) (1) و کسانی که کافر شدند و آیات ما را تکذیب کردند و دروغ پنداشتند اهل دوزخند، و همیشه در آن خواهند بود.

2- (إِلَّا طَريقَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً) (2) (کسانی که کافر شدند، هیچ راهی برا آنان نیست) مگر راه دوزخ که جاودانه در آن خواهند ماند.

3- (قِيلَ ادْخُلُوا أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا) (3) به آنان (کفار) گفته می شود: از درهای جهنّم وارد شوید، جاودانه در آن بمانید.

4- (إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْكَافِرِينَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعِيراً * خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً) (4) خداوند کافران را لعن کرده (و از رحمت خود دور داشته) و برای آنان آتش سوزاننده ای آماده نموده است، درحالی که همواره در آن تا ابد می مانند.

5- (قِيلَ ادْخُلُوا أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا) (5) (به کسانی که کافر شدند) گفته می شود: از درهای جهنّم وارد شوید، جاودانه در آن بمانید.

و در بعضی از آیات کریمه ی قرآن مجید فقط تکذیب آیات حق تعالى موجب خلود و جاودانگی در آتش جهنم بیان شده است:

1- (وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَاسْتَكْبَرُوا عَنْهَا أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ). (6)

ص: 292

و آنها که آیات ما را تکذیب کنند، و در برابر آن تکبّر ورزند، اهل دوزخند، جاودانه در آن خواهند ماند.

2- (إِنَّ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَاسْتَكْبَرُوا عَنْهَا لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَلَا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّى يَلِجَ الْجَمَلُ فِي سَمِّ الْخِيَاطِ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُجْرِمِينَ) (1) کسانی که آیات ما را تکذیب کردند و در برابر آن تکبّر ورزیدند، (هرگز) درهای آسمان به رویشان گشوده نمی شود و (هیچ گاه) داخل بهشت نخواهند شد مگر این که شتر از سوراخ سوزن بگذرد! این گونه گنه کاران را جزا می دهیم.

و در سوره ی مباکه ی مرسلات چندین مرتبه فرمود:

(وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبینَ) (2) وای در آن روز (قیامت) بر تکذیب کنندگان.

2- (بَلَى مَنْ كَسَبَ سَيِّئَةً وَأَحَاطَتْ بِهِ خَطيئَتُهُ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ) (1) آری، کسانی که مرتکب گناه شدند، و آثار گناه سراسر وجودشان را بپوشاند، آنها اهل آتشند و جاودانه در آن خواهند بود.

3- (فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُوا فَفِي النَّارِ لَهُمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَشَهِيقٌ * خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ). (2)

اما آن ها که بدبخت شدند، در آتشند، و برای آنان در آن جا زفیر و شهیق (ناله های طولانی دم و بازدم) است، جاودانه در آن خواهند ماند تا آسمان ها و زمین برپاست.

4- (إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فِي عَذَابِ جَهَنَّمَ خَالِدُونَ) (3) بی تردید گناهکاران در عذاب دوزخ جاودانه می مانند.

2- (ثُمَّ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمِهَادُ) (1) سپس جایگاه شان دوزخ و چه بد جایگاهی است.

3- (أُولَئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَلَا يَجِدُونَ عَنْهَا مَحيصاً) (2) آنها (پیروان شیطان) جایگاهشان جهنم است، و هیچ راه فراری ندارند.

4- (أَ لَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوَى لِلْمُتَكَبِّرينَ) (3) آیا در جهنم جایگاهی برای متکبّران نیست؟

در این آیات و مشابه آنها مشاهده می شود که محل و منزل و اقامتگاه و استراحت گاه دوزخیان و ستمگران را جهنم معیّن کرده، و بلکه اقامتگاه همیشگی که از آن نمی توانند تجاوز و عدول نمایند و این عین معنای خلود است.

5- (إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِنَا سَوْفَ نُصْلِيهِمْ نَاراً كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودا غَيْرَهَا لِيَذُوقُوا الْعَذَابَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَزِيزاً حَكِيماً). (4)

کسانی که به آیات ما کافر شدند، به زودی آنها را در آتشی وارد می کنیم که هرگاه پوست های بدنشان (در آن) بریان گردد (و بسوزد) پوست های دیگری به جای آن قرار می دهیم تا کیفر (الهی) را بچشند، خداوند متعال توانا و حکیم است (و روی حساب کیفر می دهد).

در این آیه به طور عموم می فرماید که هرچه پوست هایشان در اثر شدت -

ص: 295

طغیان آتش بسوزد، ما فوراً پوست های دیگری به جای آن می آوریم، و هیچ مقید به وقتی و محدود به زمانی نمی فرماید، بلکه به طور عموم این معنا را تصریح می کند و این معنای خلود است.

6- (وَالَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ نَارُ جَهَنَّمَ لا يُقْضَى عَلَيْهِمْ فَيَمُوتُوا وَلَا يُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذَابِهَا كَذَلِكَ نَجْزِي كُلَّ كَفُورٍ * وَهُمْ يَصْطَرِخُونَ فِيهَا رَبَّنَا أَخْرِجْنَا نَعْمَلْ صَالِحاً غَيْرَ الَّذِي كُنَّا نَعْمَلُ أَوَلَمْ نُعَمِّرُكُمْ مَا يَتَذَكَّرُ فِيهِ مَنْ تَذَكَّرَ وَجَاءَكُمُ النَّذِيرُ فَذُوقُوا فَمَا لِلظَّالِمينَ مِنْ نَصِيرٍ). (1)

و کسانی که کافر شدند، آتش دوزخ برای آنها است، هرگز فرمان مرگشان صادر نمی شود تا بمیرند، و نه چیزی از عذابش از آنان تخفیف داده می شود، این گونه هر کفران کننده ای را کیفر می دهیم، آنها در دوزخ فریاد می زنند: پروردگارا! ما را خارج کن تا عمل صالحی انجام دهیم غیر از آن چه انجام می دادیم، (در پاسخ به آنان گفته می شود:) آیا شما را به اندازه ای که هرکس اهل تذکر است در آن متذکر می شود عمر ندادیم و انذار کننده ی (الهی) به سراغ شما نیامد؟! اکنون بچشید که برای ظالمان هیچ یاوری نیست.

این آیه ی شریفه می رساند کفّاری که در جهنم وارد می شوند، هرچه ناله و فغان برآورند و هرچه ضَجّه و صیحه بزنند و بخواهند از آتش بیرون روند، برای آنان راه فرار و مخلصی نیست؛ چون در دنیا با آنان اتمام حجت شده بود، و این عین حقیقت خلود است.

ص: 296

معنای حادثه ای که به انسان می رسد اعم از این که خیر باشد یا شر، گوارا باشد یا تلخ، هر حادثه ای که به انسان می رسد مفهومش مصیبت است، پس اختصاص به حادثه ناگوار ندارد. (1)

گواه این مدعا آیه ی مبارکه ی سوره ی نسا است که فرمود:

(مَا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ وَمَا أَصَابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ). (2)

آن چه از نیکی ها به تو اصابه می کند و می رسد از طرف خدای متعال است، و آن چه از بدی به تو می رسد از سوی خود تو است.

پس در این آیه مبارکه لفظ «اصاب» را به معنای حادثه می داند، حادثه ای که به انسان برخورد می کند و می رسد این حادثه ممکن است نیکو باشد، و ممکن است حادثه ناگوار باشد که مصیبت است.

به عبارت دیگر: واژه ی «مصیبت» به معنای صفت و حالتی است در انسان که در اثر برخورد به هر حادثه به او دست می دهد، ولی بیشتر اوقات در حوادث ناگوار استعمال می شود، حوادثی همراه با ضرر باشد.

کاربرد نخست واژه ی «مصیبة» در تیراندازی و به هدف خوردن تیر بوده سپس به بلا و سختی و هر پیش آمد بد و امر ناگواری که بر انسان وارد می شود اختصاص یافته است. (3)

به تعبیر روشن تر: مصایب عبارتند از حوادثی که آدمی با آن مواجه بشود، و در آن آثار سوء و ناخوشایندی بجای گذارد.

ص: 298

پس چگونه وقتی به خاطر اعمالشان گرفتار مصیبتی می شوند، سپس به سراغ تو می آیند و سوگند یاد می کنند که منظور (ما از بردن داوری نزد دیگران) جز نیکی کردن و توافق (میان طرفین نزاع) نبوده است.

4- (إِنْ تُصِبْكَ حَسَنَةٌ تَسُوُّهُمْ وَإِنْ تُصِبْكَ مُصيبَةٌ يَقُولُوا قَدْ أَخَذْنَا أَمْرَنَا مِنْ قَبْلُ وَيَتَوَلَّوْا وَهُمْ فَرِحُونَ). (1)

هرگاه نیکی به تو رسد آنها را ناراحت می کند، و اگر مصیبتی به تو رسد می گویند: ما تصمیم خود را از پیش گرفته ایم و باز می گردند درحالی که خوشحالند.

5- (وَلَوْ لا أَنْ تُصِيبَهُمْ مُصِيبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ فَيَقُولُوا رَبَّنَا لَوْ لَا أَرْسَلْتَ إِلَيْنَا رَسُولاً فَنَتَّبِعَ آيَاتِكَ وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ). (2)

هرگاه (پیش از فرستادن پیامبری) مجازات و مصیبتی بر اثر اعمالشان به آنان می رسید می گفتند: پروردگارا! چرا رسولی برای ما نفرستادی تا از آیات تو پیروی کنیم و از مومنان باشیم؟

6- (وَما أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ). (3) هر مصیبتی به شما رسد به خاطر اعمالی است که انجام داده اید، و بسیاری را نیز عفو می کند.

7- (فَأَصَابَهُمْ سَيِّئاتُ مَا كَسَبُوا وَالَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْ هَؤُلاءِ سَيُصِيبُهُمْ سَيِّئَاتُ مَا كَسَبُوا وَمَا هُمْ بِمُعْجِزِينَ). (4)

سپس بدی های اعمالشان به آنها رسید، و ظالمان این گروه نیز به زودی گرفتار -

ص: 300

بدی های اعمالی که انجام داده اند خواهند شد و هرگز نمی توانند از چنگال عذاب الهی بگریزند.

1- برخی از مصیبت ها هستند که انسان ها هیچ گونه نقشی در تحقق آنها ندارند، و به صورت یک امر حتمی و اجتناب ناپذیر فرد یا جامعه را فرا می گیرند مانند زلزله و سیل و طوفان و آفت های مختلف، و هم چنین حوادثی که در نفوس انسان ها واقع می شوند مانند گرفتار شدن به چنگال مرگ، و انواع وقایع و حوادث دردناکی که دامن گیر انسان می شوند همه ی آنها از قبل مقدّر شده و در لوح محفوظ ثبت است و اراده ی بشر کم ترین تاثیری در آن ندارد.

در واقع می توان گفت: وارد شدن این گونه مصیبت ها شکل امتحانی دارد که خداوند منان در سوره ی بقره فرمود:

(وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ). (1)

قطعاً همه ی شما را با چیزی از ترس و گرسنگی و کاهش در مال ها و جان ها و میوه ها آزمایش می کنیم و بشارت بده به استقامت کنندگان.

آن دسته از کسانی که با چنین حوادثی روبرو شدند، هنگامی که صبر و بردباری پیشه کردند دورود و رحمت خدا شامل حال آنها شده و از هدایت یافتگان هستند.

2- دست های دیگر از مصیبت ها و گرفتاری هایی که خود انسان منشا و سرچشمه ی آن است در واقع مجازات و کفّاره گناهانی است که انسان مرتکب آن شده است مانند ظلم و بیدادگری، خیانت و انحراف عقیدتی که هریک به صورت مانعی در سر راه انسان قرار می گیرند.

ص: 302

در واقع یک نوع مجازات هشدار دهنده هستند که خداوند علت تحقق آن را خود انسان معرفی می کند و می فرماید:

(وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ). (1)

هر مصیبتی که به شما رسد به خاطر اعمالی است که انجام داده اید، و بسیاری را نیز عفو می کند.

3- گرچه ظاهر آیه عام است و همهی مصایب و حوادث را در بر می گیرد، ولی مطابق معمول در عمومات استثناهایی وجود دارد، مانند مصایب و مشکلاتی که دامن گیر انبیا و ائمه ی معصومین علیهم السلام می شد که برای ترفیع مقام یا آزمایش آنها بود و هم چنین مصایبی که گریبان غیر معصومین را می گیرد و جنبه ی آزمون دارد.

در رابطه با این قسم از مصایب روایات فراوانی در منابع حدیثی نقل شدند، به عنوان نمونه چند مورد ذکر می شوند:

الف) از امام جعفر صادق علیه السلام نقل شده که آن حضرت فرمود:

«لَمَّا أُدْخِلَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ علیه السلام عَلَى يَزِيدَ لَعَنَهُ اللَّهُ نَظَرَ إِلَيْهِ ثُمَّ قَالَ لَهُ: يَا عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ! (وَمَا أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ)، فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ علیه السلام: كَلَّا مَا هَذِهِ فِينَا نَزَلَتْ، وَإِنَّمَا نَزَلَتْ فِينَا (مَا أَصابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ * لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ)». (2)

ص: 303

هنگامی که سید الساجدين امام علی بن الحسین علیهما السلام بر یزید وارد شد، یزید نگاهی به او نمود و عرض کرد: یا علی! (وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ) (1) هر مصیبتی که به شما رسد به خاطر اعمالی است که انجام داده اید، و بسیاری را نیز عفو می کند (اشاره به این که حوادث کربلا نتیجه ی اعمال خود شما بود).

ولی امام علی بن الحسین علیه السلام در جواب فرمود: چنین نیست، این آیه در مورد ما نازل نشده است، آن چه درباره ی ما نازل شده آیه ی دیگری است که می فرماید: (مَا أَصابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ * لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ) هیچ مصیبتی (ناخواسته) در زمین و نه در وجود شما روی نمی دهد مگر این که همه ی آنها قبل از آن که زمین را بیافرینیم در لوح محفوظ ثبت است؛ و این امر برای خدا آسان است، این به خاطر آن است که برای آن چه از دست داده اید تاسف نخورید، و به آن چه به شما داده است دلبسته و شادمان نباشید (هدف از این مصایب عدم دلبستگی شما به مواهب زودگذر دنیا است و یک نوع تربیت و آزمون برای شما است).

سپس امام سجاد ادامه داد:

«فَنَحْنُ الَّذِينَ لا نَأْسَى عَلَى مَا فَاتَنَا مِنْ أَمْرِ الدُّنْيَا، وَلَا نَفْرَحُ بِمَا أُوتِينَا».

ما کسانی هستیم که هرگز به خاطر آن چه از دست داده ایم غمگین نخواهیم شد، و به خاطر آن چه در دست داریم خوشحال نیستیم. (2)

ص: 304

ب) على بن رئاب گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام پرسیدم: معنا و تفسیر فرموده ی خدای عزّوجلّ چیست که فرمود:

(وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ) (1) هر مصیبتی که به شما رسد به خاطر اعمالی است که انجام داده اید، و بسیاری را نیز عفو می کند.

آیا به نظر شما آن مصایبی که به حضرت علی علیه السلام و خاندانش رسید، نتیجه ی کردارشان بوده است درحالی آنان خاندان طهارت و عصمت و همگی معصوم بودند؟

امام صادق علیه السلام فرمود:

(إِنَّ رَسُولَ الله صلى الله عليه واله وسلم كَانَ يَتُوبُ إِلَى اللَّه ويَسْتَغْفِرُه فِي كُلِّ يَوْمٍ وَلَيْلَةٍ مِائَةَ مَرَّةٍ مِنْ غَيْرِ ذَنْبٍ؛ إِنَّ اللَّه يَخُصُّ أَوْلِيَاءَهُ بِالْمَصَائِبِ لِيَأْجُرَهُمْ عَلَيْهَا مِنْ غَيْرِ ذَنْبٍ).

همانا پیامبر خدا پیوسته به درگاه خداوند متعال توبه می کرد، و بدون هیچ گناه در هر روز و شب صد بار از او طلب آمرزش می نمود؛ البته خداوند متعال اولیا و دوستان خود را بدون آن که گناهی مرتکب شوند به مصایب اختصاص داده و مبتلا می کند برای این که به آنها به سبب صبر در برابر آن مصایب اجر و پاداش عطا فرماید. (2)

ج) ضریس کناسی گفت: خدمت ابی جعفر امام باقر علیه السلام بودیم گروهی از یاران و از جمله حمران بن اعین هم حضور داشتند، حمران به آن حضرت -

ص: 305

عرض کرد: معنای آیه شريفه ى: (مَا أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ) چیست؟ مگر رسول خدا و امیرالمومنین و اهل بیت علیهم السلام برای ارتکاب گناه گرفتار مصایب شدند؟

امام باقر علیه السلام فرمودند:

«يَا حُمْرَانُ أَصَابَهُمْ مَا أَصَابَهُمْ مِنَ الْمَصَائِبِ بِغَيْرِ ذَنْبٍ، وَلَكِنْ يَطُولُ عَلَيْهِمْ بِالْمَصَائِبِ لِيَأْجُرَهُمْ عَلَيْهَا مِنْ غَيْرِ ذَنْبٍ».

ای حمران! آن مصایبی که به آنها رسید برای گناه نبود، بلکه آنها گرفتار مصایب طولانی شدند تا خداوند متعال به آنها بدون گناه اجر و پاداش دهد. (1)

4- گاهی مصایب جنبه ی دست جمعی دارد و محصول گناهان جمعی است همان گونه که در سوره ی مبارکه ی روم می خوانیم:

(ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ). (2)

فساد در خشکی و دریا به خاطر کارهایی که مردم انجام داده اند آشکار شده است، خدای متعال می خواهد نتیجه ی بعضی از اعمالشان را به آنان بچشاند، شاید (به سوی حق) بازگردند.

روشن است که این درباره ی جوامع انسانی است که به خاطر اعمالشان گرفتار نابسامانی ها می شوند.

ص: 306

و در سوره ی مبارکه ی رعد آمده است:

(إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوْءاً فَلَا مَرَدَّ لَهُ وَمَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَالِ). (1)

خداوند متعال سرنوشت هیچ قوم (و ملتی) را تغییر نمی دهد مگر آن که آنان آن چه را در خودشان است تغییر دهند.

و امثال این آیات که گواهی می دهد در میان اعمال انسان و نظام تکوینی زندگی او ارتباط و پیوند نزدیکی وجود دارد که اگر بر اصول فطرت و قوانین آفرینش گام بردارند برکات الهی شامل حال آنها می شوند، و هرگاه فاسد شوند زندگی آنها به فساد کشیده می شود.

می دهد، و آن چه را که خداوند در دنیا عفو می کند گرامی تر و بزرگوارتر از آن است که در قیامت هم انسان را به خاطر آن مجازات فرماید، و آن گناهانی را که در این دنیا عقوبت فرموده عادل تر از آن است که در آخرت بار دیگر کیفر دهد. (1)

2- محدّث بزرگوار عالم تشيع مرحوم ثقة الاسلام کلینی به سند خود از مسمع بن عبدالملک روایت کرده که رییس مذهب جعفریه امام ششم علیه السلام فرمود:

«قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ : وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ : لَيْسَ مِنِ الْتِوَاءِ عِرْقٍ وَلَا نَكْبَةِ حَجَرٍ وَلَا عَثْرَةِ قَدَمٍ وَلا خَدْشِ عُودٍ إِلَّا بِذَنْبٍ، وَلَمَا يَعْفُو اللَّهُ أَكْثَرُ، فَمَنْ عَجَلَ اللَّهُ عُقُوبَةَ ذَنْبِهِ فِي الدُّنْيَا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ أَجَلُّ وَأَكْرَمُ وَأَعْظَمُ مِنْ أَنْ يَعُودَ فِي عُقُوبَتِهِ فِي الْآخِرَةِ».

اميرالمومنین حضرت علی علیه السلام در تفسیر گفتار خدای عزّوجلّ که فرمود: «هر مصیبتی که به شما رسد به خاطر اعمالی است که انجام داده اید، و بسیاری را نیز عفو می کند»، فرمودند: هیچ پیچ خوردن رگی نیست، و نه برخورد به سنگی و نه لغزش قدم و زمین خوردنی و نه خراش دادن چوبی نیست مگر به خاطر گناهی است که انسان انجام می دهد، و هر آن چه را که خداوند متعال از آن عفو می کند بیش تر است، پس هرکسی را که خدای سبحان در دنیا به کیفر گناهش شتاب کرد، آن خدای عزّوجلّ والاتر و

کریم تر و بزرگوارتر از آنست که دوباره در آخرت او را کیفر کند و عذاب نماید. (2)

3- از ابو جعفر باقر العلوم علیه السلام نقل شده فرمودند: «قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه واله وسلم: مَا يَزَالُ الْهَمُّ وَالْغَمُّ بِالْمُؤْمِنِ حَتَّى مَا يَدَعُ لَهُ ذَنْباً».

ص: 308

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه واله وسلم فرمود: پیوسته غم و اندوه گریبان گیر مومن می باشند تا برای او گناهی باقی نگذارد. (1)

4- عمروبن جمیع گفت: از ابو عبدالله امام جعفر صادق علیه السلام شنيدم می فرمود: «إِنَّ الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ لَيَهْتَمُّ فِي الدُّنْيَا حَتَّى يَخْرُجَ مِنْهَا وَلَا ذَنْبَ عَلَيْهِ» همانا بنده ی مومن در دنیا اندوهگین می شود تا این که از دنیا بیرون رود و هیچ گناهی برای او باقی نمانده باشد. (2)

5- معاوية بن وهب از رییس مذهب جعفری امام صادق علیه السلام روایت کرده که آن حضرت فرمود:

«قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه واله وسلم: قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: مَا مِنْ عَبْدٍ أُرِيدُ أَنْ أُدْخِلَهُ الْجَنَّةَ إِلَّا ابْتَلَيْتُهُ فِي جَسَدِهِ، فَإِنْ كَانَ ذَلِكَ كَفَّارَةٌ لِذُنُوبِهِ وَإِلَّا شَدَّدْتُ عَلَيْهِ عِنْدَ مَوْتِهِ حَتَّى يَأْتِيَنِي وَلا ذَنْبَ لَهُ ثُمَّ أَدْخِلُهُ الْجَنَّةَ، وَمَا مِنْ عَبْدٍ أُرِيدُ أَنْ أُدْخِلَهُ النَّارَ إِلَّا صَصَّحْتُ لَهُ جِسْمَهُ، فَإِنْ كَانَ ذَلِكَ تَمَاماً لِطَلِبَتِهِ عِنْدِي وَإِلّا آمَنْتُ خَوْفَهُ مِنْ سُلْطَانِهِ، فَإِنْ كَانَ ذَلِكَ تَمَاماً لِطَلِبَتِهِ عِنْدِي وَإِلّا وَسَّعْتُ عَلَيْهِ فِي رِزْقِهِ، فَإِنْ كَانَ ذَلِكَ تَمَاماً لِطَلِبَتِهِ عِنْدِي وَإِلَّا هَوَّنْتُ عَلَيْهِ مَوْتَهُ حَتَّى يَأْتِيَنِي وَلَا حَسَنَةَ لَهُ عِنْدِي ثُمَّ أُدْخِلُهُ النَّارَ».

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه واله وسلم فرمود: خدای عزّوجلّ فرمود: هیچ بنده ای نباشد که من بخواهم او را به بهشت ببرم جز آن که او را به بلایی در بدنش گرفتار می کنم، پس اگر آن کفاره ی گناهانش شد (که پاک شود) و گر نه هنگام مرگش بر او سخت می گیرم تا نزد من آید و گناهی بر او نباشد سپس او را به بهشت می برم، و هیچ بنده ای نباشد که بخواهم -

ص: 309

او را به دوزخ ببرم مگر این که بدنش را سالم کنم، پس اگر به آن سبب آن چه از من خواهد به پایان رسد (حسابش پاک شود) و گر نه از ترس آن که بر او تسلط دارد آسوده خاطرش کنم.

پس اگر طلبی که نزد من دارد با آن پایان یابد (که رها شود) و گر نه روزیش را بر او فراخ و زیاد کنم، پس اگر طلبش از این تمام شود (که او را بس باشد) و گر نه (در آخر کار) مرگ را بر او آسان کنم تا نزد من آید و هیچ کردار نیکی نزد من نداشته باشد سپس او را وارد دوزخ کنم. (1)

یاد آوری: البته نام گذاری مصیبت و تلخی صبر و سایر عناوین مطرح در این مبحث برای مبتدیان فنّ اخلاق است و گر نه برای سالکان واصل که هرچه دارند را امانت الهی می دانند، زوال هیچ چیزی مصیبت مصطلح نیست تا صبری را در پی داشته و اجری را مستلزم شود؛ زیرا ردّ امانت و اعاده ی عاریه به مستامن و معیر وظیفه است نه مصیبت، منشا پیدایش عنوان «مصیبت» تخیّل ملکیت مال امانی و عاریه و توهم مالک بودن امین و مستعیر است، در حقیقت تخيل مصيبت و توهم صبر و توقع نابجای اجر است، ولی خدای مهربان به همین تخیل و توهم و توقع بنده ی مسکین خود بها می دهد.

در حدیث معروف عنوان بصری آمده: به رییس مذهب جعفری امام صادق علیه السلام عرض کردم: ای ابا عبدالله! حقیقت عبودیت و بندگی چیست؟ امام صادق علیه السلام جواب مفصلی دادند و در ضمن آن فرمود:

«أَنْ لَا يَرَى الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ فِيمَا خَوَّلَهُ اللَّهُ إِلَيْهِ مِلْكاً؛ لِأَنَّ الْعَبِيدَ لَا يَكُونُ -

ص: 310

لَهُمْ مِلْكَ، يَرَوْنَ الْمَالَ مَالَ اللَّهِ، يَضَعُونَهُ حَيْثُ أَمَرَهُمُ اللَّهُ تَعَالَى بِهِ، وَلا يُدَبِّرُ الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ تَدْبِيراً.... فَإِذَا لَمْ يَرَ الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ فِيمَا خَوَّلَهُ اللَّهُ تَعَالَى مِلْكاً هَانَ عَلَيْهِ الْإِنْفَاقُ فِيمَا أَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَى أَنْ يُنْفِقَ فِيهِ، وَإِذَا فَوَّضَ الْعَبْدُ تَدْبِيرَ نَفْسِهِ عَلَى مُدَبِّرِهِ هَانَ عَلَيْهِ مَصَائِبُ الدُّنْيَا».

این که بنده در آن چه خدای متعال بر او منت گذاشته و بخشیده است، برای خودش مالکیت نبیند؛ زیرا بندگان حقیقی خدای سبحان چیزی را مالک نیستند، و هرچه دارند را از خداوند می دانند، و آن را در جایی که خدا فرموده است قرار داده و مصرف می کنند.

دیگر این که عبد برای امور خود تدبیری نمی کند (چراکه تدبیر عبد به دست ربّ الارباب او است).

تا آن جا که فرمود: هرگاه عبد در آن چه که خدای متعال به او واگذار کرده احساس مالکیتی نداشته باشد، انفاق در آن چه که خداوند امر کرده است برای او آسان خواهد شد، و چون عبد تدبیر امور خود را به مدبّر خود واگذار کند، سختی ها و مصایب دنیا بر او آسان می شود. (1)

منظور از اذن خدای سبحان که فرمود: هیچ مصیبتی نمی رسد مگر به اذن خدای متعال، اذن تکوینی است نه اذن لفظی و اذن تشریعی.

اذن تكوينی عبارت است از بکار انداختن اسباب یا به عبارت دیگر برداشتن موانعی که سر راه سببی از اسباب است؛ چون اگر آن مانع را بر ندارد سبب نمی تواند اقتضای خود را در مسبب بکار گیرد مثلاً آتش اقتضای حرارت و سوزاندن را دارد و می تواند خیلی از چیزها را بسوزاند به شرطی که رطوبت یا مانع دیگری بین آن دو فاصله ایجاد نکند.

پس برطرف کردن رطوبت و مانع بین آنها با علم به این که رطوبت مانع است و برطرف کردنش باعث سوختن آن چیز می شود، اذنی است در عمل کردن آتش و به کرسی نشاندن اقتضایی که در ذات خود دارد، یعنی سوزاندن، همان طوری که در سوره ی مبارکه ی انبیا می فرماید:

(قُلْنَا يَا نارُكُونِي بَرْداً وَسَلاماً عَلَى إِبْرَاهِيمَ) (1) (پس آن قوم آتشی سخت افروختند و حضرت ابراهیم علیه السلام را در آن افکندند) ما خطاب کردیم که ای آتش! سرد و سالم برای ابراهیم باش (آتش به خطاب خدای متعال آن حضرت را نسوزاند).

طبق این آیه ی شریفه، همه چیز برای سوختن حضرت ابراهیم علیه السلام آماده بود ولى اذن تکوینی وجود نداشت یعنی مانع برطرف نبود.

ولى عالم تشریع، عالم تدوین قانونِ خداوند تبارک و تعالی برای بندگان است، وقتی بندگان خدای متعال در عالم تشریع مرتکب افعال و تفکرات و نیاتی بشوند این اعمال آنها اثراتی به همراه دارند که مانع کسب و دست یافتن -

ص: 312

به اعمال معنوی می شود، مانند این که شخصی با گفتن دروغ توفیق بجا آوردن نماز صبح از او سلب می شود، یا این که اگر کسی غیبت کند موفق به خواندن نافله ی شب نمی شود، باید بر این باور بود که بدون تردید هیچ عملی بدون اثر نیست.

در عرف عام معمول بود که واژه ی «اذن» را مختص به مواردی می دانستند که ماذون له (کسی که دیگری به او اذن داده) از عقلا باشد؛ چون عامه ی مردم عاقل بودن طرف مقابل را در مفهوم اذن شرط می دانستند، مثلاً می گفتند: من به فلانی اذن دادم که چنین و چنان کند و هرگز نمی گفتند: من به آتش اذن دادم که پنبه را بسوزاند؛ چون فکر می کردند آتش شعور ندارد و نمی شود چیزی را به آن اعلام نمود و هم چنین نمی گفتند: من به حیوان اجازه دادم راه برود.

ولی قرآن کریم در این موارد نیز از واژه ی «اذن» استفاده کرده، در مورد عقلا فرموده:

(وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ) (1) هیچ رسولی را نفرستادیم مگر برای این که به اذن خدای متعال اطاعت شود.

و در مورد غیر عقلا هم فرموده:

(وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ) (2) سرزمین پاک گیاهش به اذن پروردگارش می روید.

و بعید نیست این تعمیم بر این اساس باشد که قرآن کریم علم و ادراک را مختص ذوی العقول نمی داند، بلکه چنین افاده می کند که علم و ادراک در تمامی موجودات جریان دارد هم چنان که در آیه ی شریفه ی دیگر می فرماید: -

ص: 313

(قَالُوا أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذِي أَنْطَقَ كُلَّ شَيْءٍ) (1) گفتند: همان خدایی ما را به زبان آورد که تمامی اشیا را به زبان آورده است.

به هرحال، بدون اذن خدای سبحان از هیچ کسی عملی سر نمی زند، و از هیچ موثری اثر تمام و کامل بر دیگری تحمیل نمی شود، پس هر سبب دارای مانع است که نمی گذارد در مسبب خود اثر کند و فقط اذن خدای تعالی است که آن موانع را بر می دارد.

و هر سببی را فرض کنی که در سببیت تمام باشد یعنی هیچ مانعی جلوگیر عملش نباشد باز هم عمل کردنش به اذن خدای سبحان است، و اذن خدای متعال در آن این است که هیچ مانعی بر سر راهش نگذاشته باشد، پس تاثیر چنین سببی هم ملازم با اذن خدای سبحان است در نتیجه هیچ سببی در مسبب خود اثر نمی کند مگر به اذن خدای متعال.

اگر تیغ عالم بجنبد ز جای *** نبرد رگی گر نخواهد خدای

به عبارت دیگر: در عالم تکوین هر آن چه هست با اذن حضرت حق می باشد، لذا سيد الساجدين على بن الحسین علیه السلام قافله سالار و پیام رسان شهدای کربلا را وقتی که نزد یزید بن معاویه بردند و در برابر او نگه داشتند، یزید ملعون این آیه را خواند که خدای متعال فرمود: (وَما أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُوا عَنْ كَثيرِ) (2) هر مصیبتی به شما رسد به خاطر اعمالی است که انجام داده اید، و بسیاری را نیز عفو می کند.

ص: 314

امام سجاد علیه السلام فرمودند:

(لَيْسَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فِينَا ؛ إِنَّ فِينَا قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ: مَا أَصَابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلا فِي كِتَابِ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللهِ يَسيرٌ). (1)

این آیه درباره ی ما نیست، همانا درباره ی ما گفتار خدای عزّوجلّ است (که فرمود): «هیچ مصیبتی (ناخواسته) در زمین و نه در وجود شما روی نمی دهد مگر این که همه ی آنها قبل از آن که زمین را بیافرینیم، در لوح محفوظ ثبت است، و این امر برای خدا آسان است». (2)

پس بین عالم تشریع و عالم تکوین فرق است، تکویناً خدای تبارک و تعالی اجازه داد که خنجر شمر ملعون گلوی سيّد الشهدا ابی عبدالله الحسین علیه السلام را ببرد، و هیچ شکی نیست اگر می خواست می توانست مانع بشود همان طوری که مانع بریدن خنجر ابراهیم خلیل علیه السلام حنجر اسماعيل علیه السلام شد، و هم چنین از نظر تکوینی سمّ اثر خودش را دارد، چاقو اثر خودش را دارد، هر کاری تکویناً طبق حکمت خدای تبارک و تعالی باید همان آثاری که مترتب بر آن است را داشته باشد.

توجه: خدای سبحان که رب العالمین است لازمه ی ربوبیت عامه اش این است که او به تنهایی مالک هر چیز باشد و مالک حقیقی دیگری غیر او نباشد، و نظام جاری در عالم هستی مجموعی از انحای تصرفات او در خلقش می باشد، -

ص: 315

پس هیچ متحرّکی و هیچ چیز ساکنی بدون اذن او حرکت و سکون ندارد و هیچ صاحب فعلی و هیچ قابل فعلی جز با سابقه ی علم و مشیت او فاعلیت و قابلیت ندارد و علم و مشیت او خطا نمی کند و قضایش رد نمی شود.

همان طوری در سوره ی مبارکه ی انعام می فرماید:

(وَمَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلا يَعْلَمُهَا وَلَا حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ). (1)

هیچ برگی (از درختی) نمی افتد مگر این که (خدای متعال) از آن آگاه است، و نه هیچ دانه ای در تاریکی های زمین و نه هیچ تر و خشکی وجود دارد، جز این که در کتابی آشکار (در کتاب علم خدای سبحان) ثبت است.

ممکن است این قسمت از آیه ی مورد بحث اشاره ی اجمالی به فلسفه ی مصایب و بلاها باشد که خداوند روی علم و آگاهی بی پایانش برای تربیت بندگان و اعلام بیدار باش و مبارزه با هرگونه غرور و غفلت گه گاه در زندگانی آنها مصایبی ایجاد می کند تا به خواب فرو نروند و موقعیت خویش را در دنیا فراموش نکنند و دست به طغیان و سرکشی نزنند.

مفهوم با اعمال فضولی همراه است برای مثال وقتی شخصی بدون رضایت مالک، اموال او را می فروشد صاحب اموال با اعلام رضایت و اجازه دادن می تواند معامله را قبول کند به این اعلام رضایت مالک اصلی اجازه گفته می شود، اما اذن عبارت است از ترخیص و رضایت مالک از ابتدا و قبل از انجام عمل.

ابو بصیر از رییس مذهب جعفری امام صادق علیه السلام روایت کرده که آن حضرت فرمود:

«إِنَّ الْقَلْبَ لَيَتَرَبَّجُ فِيمَا بَيْنَ الصَّدْرِ وَالْحَنْجَرَةِ حَتَّى يُعْقَدَ عَلَى الْإِيمَانِ، فَإِذَا عُقِدَ عَلَى الْإِيمَانِ قَرَّ، وَذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ (وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ)».

قلب انسان بین سینه و گلوگاه بالا و پایین می رود و در حال اضطراب است، تا به ایمان بسته شود، و چون به ایمان پیوند خورد و بسته شد قرار گیرد و با ثبات می شود، این است تفسیر کلام خدا عزّوجلّ که فرمود: هرکس به خدای متعال ایمان آورد خداوند قلبش را هدایت می کند. (1)

آری، هرکس خدای سبحان را باور کند دلش آرام گیرد همان طوری که در سوره ی مبارکه ی رعد فرمود:

(الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ). (2)

آن ها کسانی هستند که ایمان آورده اند و دل هایشان به یاد خدای متعال مطمئن (و آرام) است، آگاه باشید تنها با یاد خدا دلها آرامش می یابد.

2- ايصال الى المطلوب یعنی رسانیدن به مطلوب و مقصود که این نیز دو قسم است:

الف- هدایت تشریعی و تحقق بخشیدن به برنامه های دینی خواه از طریق تشکیل حکومت و اجرای حدود و احکام الهی و عدالت اجتماعی باشد، و خواه از طریق تربیت و پرورش نفوس به طور عملی.

این نوع هدایت سبب تحقق اهداف پیامبران علیهم السلام می شود، و برنامه ی بسیار سنگینی است، و نیاز به ویژگی های فراوان از نظر علم، تقوا، شجاعت و مدیریت دارد.

ب- هدایت تکوینی و رساندن به مقصود از طریق تاثیر و نفوذ معنوی و روحانی و تابش شعاع هدایت که یک سیر معنوی و درونی است.

با توجه به مطالب یاد شده می توان گفت: وظیفه ی پیامبران و سفیران الهی ارائة الطريق است و ايصال الى المطلوب مخصوص ذات اقدس حق می باشد، و در سوره ی مبارکه ی قصص به هدایت تکوینی و ایصال به مطلوب اشاره کرد و فرمود:

(إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ). (1)

(ای پیغمبر!) تو نمی توانی کسی را که دوست داری هدایت کنی، ولی خداوند هرکس را بخواهد هدایت می کند و او به هدایت یافتگان آگاه تر است.

ص: 320

نشان می دهند، گرچه در مواردی پیامبران مظهر هدایت تکوینی هم هستند و دست انسان های مستعد را گرفته آنان را به مقصود می رسانند.

را بخواهد به راه راست هدایت می کند.

4- (وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ) (1) ولی خداوند هرکه را بخواهد (و شایسته بداند) هدایت می کند.

5- (وَلَهَدَيْنَاهُمْ صِرَاطاً مُسْتَقِيماً) (2) و آنان (انسان ها) را به راه راست هدایت می کردیم.

6- (لَقَدْ أَنْزَلْنَا آيَاتٍ مُبَيِّنَاتٍ وَاللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ) (3) ما آيات روشنگری نازل کردیم، و خدای متعال هرکه را بخواهد به صراط مستقیم هدایت می کند.

7- (وَكَذَلِكَ أَنْزَلْنَاهُ آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ وَأَنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يُريدُ) (4) این گونه ما آن (قرآن) را به صورت آیات روشنی نازل کردیم و خداوند هرکس را بخواهد هدایت می کند.

8- (قُلْ إِنَّ الْهُدى هُدَى اللَّهِ) (5) بگو: هدایت، هدایت الهی است.

9- (قَالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى) (6) (حضرت موسی علیه السلام) گفت: پروردگار ما همان کسی است که به هر موجودی آن چه را لازمه ی آفرینش او بوده داده، سپس هدایت کرده است.

ص: 323

10- (وَإِنَّ اللَّهَ لَهَادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ) (1) و خداوند کسانی را که ایمان آوردند به سوی صراط مستقیم هدایت می کند.

5- (وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَاناً لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدىً وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ) (1) و ما این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر همه چیز و موجب هدایت و رحمت و بشارت برای مسلمانان است.

6- (وَلَوْ جَعَلْنَاهُ قُرْآناً أَعْجَمِيًّا لَقَالُوا لَوْ لَا فُصِّلَتْ آيَاتُهُ أَ أَعْجَمِيٌّ وَعَرَبِيٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذِينَ آمَنُوا هُدى وَشِفَاءٌ) (2) هرگاه آن را قرآنی عجمی قرار می دادیم حتماً می گفتند: چرا آیاتش روشن نیست؟ قرآن عجمی از پیغمبری عربی! بگو: این (کتاب) برای کسانی که ایمان آورده اند هدایت و درمان است .

7- (تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْحَكِيمِ * هُدى وَرَحْمَةً لِلْمُحْسِنِينَ) (3) این آیات کتاب حکیم است کتابی پر محتوا و استوار، موجب هدایت و رحمت برای نیکو کاران است.

8- (هَذَا بَصَائِرُ لِلنَّاسِ وَهُدى وَرَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ) (4) این (قرآن و شریعت آسمانی) وسایل بینایی و موجب هدایت و رحمت است برای مردمی که (به

آن) یقین دارند.

ص: 326

کلمه ی «طَاعَة» مانند «طوع» به معنای انقیاد و فرمانبرداری است، ولی «طاعة» بیش تر درباره ی چیزی استفاده می شود که مخاطب نسبت به آن چه را که به او فرمان داده شد، با رای و اختیار فرمان می برد و آن دستور را اجرا می کند.

خدای متعال در صفت جبرئیل علیه السلام می فرماید: (مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ) (1) در آسمان ها مورد اطاعت (فرشتگان) و امین است.

و کلمه ی «تَطَوُّع» نیز به معنای پذیرفتن و فرمانبری و اطاعت است، ولی در سخن معمولی به معنای انجام دادن عملی است که لازم و واجب نباشد مانند تنفّل یعنی نماز نافله بجای آوردن که انجام آن بر غیر پیغمبر خاتم صلی الله علیه واله وسلم واجب نیست، و در قرآن کریم آمده:

(فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ). (2)

و کسی که کار خیری انجام دهد، برای او بهتر است. (3)

آیه ی مورد بحث هم در مقام بیان علت وجوب اطاعتِ خدای متعال است، و هم این که چرا اطاعت رسول از مصادیق اطاعت خدای سبحان می باشد.

توضیح این که اطاعت که عبارت است از گردن نهادن در برابر اوامر و نواهی مولی، یکی از شوون عبودیت و بندگی برای مولی است؛ زیرا اگر مولی بنده ای را مالک می شود هیچ منظوری ندارد جز این که مالک اراده و عمل بنده باشد، به طوری که آن چه را مولی اراده می کند باید بنده هم آن را اراده کند و هیچ عملی را -

ص: 328

انجام ندهد مگر آن چه را که مولایش از او بخواهد انجام دهد، پس اطاعت از مولی یک نحوه از عبودیت عبد است هم چنان که در آیه ی مبارکه ی دیگر می فرماید:

(أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبينٌ). (1)

آیا با شما عهد نکردم ای فرزندان آدم که شیطان را نپرستید که او برای شما دشمن آشکاری است؟

با این که هیچ کس شیطان را به عنوان خدایی نپرستیده است، پس منظور از پرستش شیطان همان اطاعت کردن او می باشد.

با این آیه معلوم شد که اطاعت کردن شخص مطیع از مطاعِ خود، یک نوع عبادت آن مطاع است، و چون به جز خدای عزّوجلّ معبودی نیست، پس هیچ طاعتی جز برای خدای متعال و یا هرکسی که خدای سبحان اطاعتش را واجب کرده باشد، صحیح نیست.

در نتیجه معنای آیه مورد بحث چنین می شود خدای سبحان را اطاعت کنید؛ زیرا به جز معبود کسی نباید اطاعت شود و معبود به حق هم به جز خدای متعال کسی نیست و تمام صفات جلال و جمال و کمال در او به نحو مطلق جمع هستند، پس بر شما واجب است که او را عبادت کنید، و با اطاعت غیر پروردگار هرکسی که باشد اعم از انسان یا شیطان یا هوای نفس، آن غیر را شریک خدای متعال نسازید.

و با این بیان روشن شد که چگونه جمله ی مورد بحث در مقام تعلیل است.

ص: 329

لازم به یادآوری است که اطاعت پیامبران و ائمه ی اطهار علیهم السلام همه از مصادیق اطاعت پروردگار است؛ چون این اطاعت به فرمان خدای متعال است.

الهی است و از سوی خود چیزی را بیان نمی کند.

و تکرار «اطیعوا» نیز اشاره به این نکته است که این دو - یعنی خدا و رسول - در عرض هم نیستند، بلکه در طول همند.

به تعبیر دیگر: اطاعت از خدای سبحان امری عقلی است؛ زیرا عقل سلیم و خالی از اوهام می گوید: از خدایی که خالق، رازق، محیی، ممیت، حکیم و حلیم است و تو را به وجود آورده و حیات تو به دست قدرت او می باشد و هر لحظه اراده کند مرگ تو فرا می رسد، اطاعت کن و اطاعت از رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم نیز امری عقلی است؛ چون که به فرمان الهی می باشد هرچند مردم آزادند و هیچ کس لازم نیست از کس دیگری اطاعت کند، مگر دلیلی وجود داشته باشد.

به تعبیر مولی الموحدین امیرالمومنین علیه السلام که در ضمن وصیت خود به امام حسن مجتبی علیه السلام فرمود:

«وَلا تَكُنْ عَبْدَ غَيْرِكَ وَقَدْ جَعَلَكَ اللَّهُ حُرّاً» بنده ی دیگری مباش؛ چراکه خداوند تو را آزاد قرار داده است. (1)

اگرچه یکی از دلایل وجوب اطاعت از رسول گرامی اسلام صلى الله عليه واله وسلم دستور و فرمان خداوند متعال است که فرموده از رسولش اطاعت کنید در این جا هم عقل حکم به پیروی از پیغمبر اکرم نموده و اطاعت او را می پسندد.

در آیه ی قبل فرمود: «وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ» و هركس به خدای سبحان ایمان آورد خداوند قلبش را هدایت می کند.

وقتی کسی به خدای متعال ایمان بیاورد نتیجه ی ایمان اطاعت است، و الا -

ص: 331

لقلقه ی زبان است و ایمان حقیقی نیست.

اطاعت از خدای سبحان و پیامبر خاتم صلی الله علیه واله وسلم علاوه بر آیه ی مورد بحث، در آیات دیگر هم آمده که به برخی از آنها اشاره می شود:

1- (قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ) (1) بگو: از خدای متعال و فرستاده ی او اطاعت کنید و اگر سرپیچی نمایید خداوند کافران را دوست نمی دارد.

2- (وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ) (2) و خدای سبحان و پیامبر را اطاعت کنید تا مشمول رحمت شوید.

3- (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ) (3) ای کسانی که ایمان آورده اید اطاعت کنید خدای متعال را و اطاعت کنید پیامبر خدا و اولو الامر (اوصیای پیامبر) را.

4- (وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطيعُوا الرَّسُولَ وَاحْذَرُوا فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِينُ) (4) اطاعت خدای سبحان و اطاعت پیامبر کنید و (از مخالفت فرمان او)، بترسید، و اگر روی برگردانید (مستحق مجازات خواهید بود، و) بدانید بر پیامبر ما جز ابلاغ آشکار چیز دیگری نیست (و این وظیفه را در برابر شما انجام داده است).

5- (وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ) (5) و خداى متعال و پیامبرش را اطاعت کنید اگر ایمان دارید.

ص: 332

همان طوری که ملاحظه می شود در این آیات مبارکات به صورت فعل امر آمده: از خدای متعال و پیامبرش اطاعت کنید، ولی در بعضی از آیات دیگر، اطاعت از خدای سبحان و پیامبر بزرگوارش صلی الله علیه واله وسلم به صورت فعل مضارع آمده است که به چند مورد اشاره می شود:

1- (مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ) (1) هرکس خدای سبحان و پیامبرش را اطاعت کند، (و قوانین او را محترم بشمارید) خداوند او را در باغ هایی از بهشت وارد می کند که همواره آب از زیر درختانش جاری است.

2- (وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقاً) (2) و کسی که خدای متعال و پیامبر را اطاعت کند (در روز رستاخیز) هم نشین کسانی خواهد بود که خداوند نعمت خود را بر آنان تمام کرده، از پیامبران و صدیقان و شهدا و صالحان و آنها رفیق های خوبی هستند.

3- (مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ وَمَنْ تَوَلَّى فَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفيظاً) (3) كسى که از پیامبر اطاعت کند خدای سبحان را اطاعت کرده است، و کسی که سر باز زند تو را نگهبان (و مراقب) او نفرستادیم (و در برابر او مسوول نیستی).

ص: 333

اگر مردم به اوامر و نواهی او نیز گردن نهادند یعنی در مقابل خدای متعال خاضع و خاشع شدند و اطاعت پیامبر اطاعت خداوند سبحان است هم چنان که اطلاق آیه ی دیگر همین مطلب را تایید می کند که می فرماید:

(وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهَ) (1) ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای این که به فرمان خدای متعال از او اطاعت شود.

چیز دیگری نیست (و این وظیفه را در برابر شما انجام داده است).

4- (وَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَبَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُوا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ) (1) و اگر سرپیچی نمایید، بدانید شما نمی توانید خداوند را ناتوان سازید و از قلمرو قدرتش خارج شوید و کافران را به مجازات دردناک بشارت ده.

5- (وَإِنْ تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ ثُمَّ لَا يَكُونُوا أَمْثَالَكُمْ) (2) و هرگاه سرپیچی کنید خداوند گروه دیگری را جای شما می آورد، پس آنها مانند شما نخواهند بود (و سخاوتمندانه در راه خدا انفاق می کنند).

عهده ی او خارج است: (وَمَا جَعَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظاً وَمَا أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِوَكِيلٍ). (1)

هم چنین دخالت و سیطره بر امت وظیفه ی او نیست و در سوره ی مبارکه ی غاشیه به این مطلب اشاره فرمود: (فَذَكِّرْ إِنَّمَا أَنْتَ مُذَكِّرٌ * لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُصَيْطِرٍ) (2) پس تذکر بده که تو فقط تذکر دهنده ای، تو سلطه گر بر آنان نیستی که (بر ایمان) مجبورشان کنی.

3- ﴿فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلاغُ الْمُبِينُ﴾ (1) (با این همه) اگر روی بر تابند (نگران مباش)، تو فقط وظیفه ی ابلاغ آشکار داری.

4- ﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَيْهِ مَا حُمِّلَ وَعَلَيْكُمْ مَا حُمِّلْتُمْ وَإِنْ تُطِيعُوهُ تَهْتَدُوا وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلا الْبَلاغُ الْمُبِينُ﴾ (2) بگو: خدای متعال را اطاعت کنید و از پیامبرش فرمان برید، و اگر سرپیچی نمایید، پیامبر مسئول اعمال خویش است و شما مسوول اعمال خود، امّا اگر از او اطاعت کنید هدایت خواهید شد، و بر پیامبر چیزی جز رساندن آشکار نیست.

از آیات مذکوره چنین استفاده می شود که پیامبر اکرم صلى الله عليه واله وسلم مسئول ابلاغ و راهنمایی و ارایه طریق است نه مامور به ایصال و رساندن به مطلوب و مقصود، از این جهت پس از ابلاغ و انجام وظیفه ی او اگر کسی به مقصد نرسید، پیامبر مسوول نیست.

همان طوری که در آیات دیگر فرمود:

(وَمَا أَنْتَ بِهَادِي الْعُمْيِ عَنْ ضَلَالَتِهِمْ) (3) و نیز نمی توانی نابینایان را از گمراهی شان برهانی و هدایت کنی.

(فَإِنَّكَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتَى وَلَا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ) (4) تو نمی توانی صدای خود را به گوش مردگان برسانی، و نه سخنت را به گوش کران هنگامی که روی برگردانند و دور شوند.

ص: 338

(إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ) (1) تو نمی توانی کسی را که دوست داری هدایت کنی، ولی خداوند هرکس را بخواهد هدایت می کند، و او به هدایت یافتگان آگاه تر است.

در آیه ی بعد اشاره به مساله ی توحید در عبودیت می کند که به منزله ی دلیلی برای وجوب اطاعت است، می فرماید: -

ص: 339

ص: 340

همان طوری که یکی از اهداف بعثت پیامبران علیهم السلام را دعوت به یکتا پرستی می داند و می فرماید:

(وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ) (1) ما در هر امتی رسولی برانگیختیم که خدای یکتا را بپرستید و از طاغوت اجتناب کنید.

همان گونه که در دعا آمده:

«قَهَرَ بِعِزَّتِهِ الْأَعِزَّاءَ، وَتَوَاضَعَ لِعَظَمَتِهِ الْعُظَمَاءُ، فَبَلَغَ بِقُدْرَتِهِ مَا يَشَاءُ».

با عزّتش همه ی عزیزان را و چیره دستان را مقهور ساخته، و در مقابل عظمتش بزرگان فروتنی کرده اند، پس با قدرتش به هرچه خواهد می رسد. (2)

در رابطه با توحید از جهات مختلف بحث های مفصلی شده است از قبیل توحید ذاتی و توحید صفاتی و توحید فعلی و جهات دیگر که در کتب کلامی و عرفانی به طور مفصل بیان شده اما در این جا راجع به توحید ذاتی به صورت مختصر بحث می شود.

بِأَمْرِهِ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ). (1)

در حقیقت پروردگار شما خداوندی است که آسمان ها و زمین را در شش روز (شش دوران) آفرید، سپس به تدبیر جهان هستی پرداخت، با (پرده ی تاریک) شب روز را می پوشاند، و شب به دنبال روز به سرعت در حرکت است، و خورشید و ماه و ستارگان را آفرید که مسخّر فرمان او هستند، آگاه باشید که آفرینش و تدبیر (جهان) از آن او (و به فرمان او) می باشد، پر برکت (و زوال ناپذیر) است خداوندی که پروردگار جهانیان است.

آری! اگر انسان کمی به اطراف خود و آسمان ها و زمین و آن چه که در آنهاست، نگاه کند و تفکر نماید به راحتی به وجود و حضور خالق این نظام هستی پی می برد و ایمان می آورد.