یاد آخرت : تفسیر سوره تغابن

ص: 2

ص: 3

ص: 4

1 - تسبیح منجی است ··· 49

2 - حج فقرا ··· 50

3 - سبب آمرزش گناهان ··· 53

4 - بزرگداشت حق و سبب رحمت بندگان ··· 54

اقسام تسبیح ··· 54

چگونگی تسبیح عمومی موجودات ··· 56

مراتب تسبیح ··· 58

کیفیت تسبیح موجودات ··· 60

1 - گفت وگوی امیر المومنین علیه السلام با اژدها ··· 65

2 - گفت وگوی امیر المومنین علیه السلام با ماهیان ··· 67

تسبیح عمومی موجودات در روایات ··· 71

جهت دوم : ملک ··· 73

اقسام مالکیت ··· 77

جهت سوم : حمد ··· 82

معنای حمد ··· 82

علّت انحصار حمد برای خدا ··· 83

آیه ی 2

91

انسان چیست ؟ ··· 91

جهات مورد بحث در آیه ی دوّم ··· 91

آفرینش برتر از موجودی کم ارزش ··· 93

مراحل خلقت انسان ··· 95

نشانه های قدرت خداوند در مراحل جنین ··· 97

تقدّم کافر بر مومن ··· 103

ص: 6

استدلال جبریون از آیه ی مورد بحث ··· 105

بطلان استدلال جبریون ··· 106

استدلال به آیات بدون توجه به آیات دیگر ··· 107

آیه ی 3

113

تفسیر ··· 113

آیه ی 4

123

تفسیر ··· 123

جهات مورد بحث در این آیه ی مبارکه ··· 123

جهت اوّل : مراحل علم الهی ··· 123

جهت دوم : ارزش علم و دانش ··· 125

برتری علم و دانش از دیدگاه عقل ··· 125

فضیلت و برتری علم در آیات ··· 125

برتری علم و دانش از دیدگاه روایات ··· 126

آیه ی 5

129

تفسیر ··· 129

معنای واژه ها ··· 129

توضیح آیه ··· 130

آیه ی 6

131

تفسیر ··· 131

آیاتی که در آن ها غنا و بی نیازی خداوند بیان شده ··· 136

ص: 7

آیه ی 7

141

تفسیر ··· 141

جهات مورد بحث در آیه ی شریفه ··· 142

جهت اوّل : معنای واژه ی «زعم» و موارد آن در قرآن ··· 142

آیاتی که واژه ی «زعم » در آن ها آمده ··· 142

جهت دوّم : آینده ی انسان از دیدگاه اندیشمندان ··· 144

1 - نظریه ی مادّی گرایان و دهریون ··· 146

پاسخ به مادّی گراها ··· 147

بیان اندیشه ی مادّی گرایان و دهریون از زبان قرآن ··· 148

2 - دیدگاه قایلین به تناسخ ··· 152

تناسخ در لغت ··· 153

محل پیدایش عقیده ی تناسخ ··· 154

تناسخ از دیدگاه اسلام ··· 155

تناسخ از دیدگاه روایات ··· 157

3 - اعتقاد به معاد ··· 160

دلایل ضرورت معاد ··· 161

الف ) آیات ··· 161

برخی دیگر از دلایل قرآنی برای اثبات معاد ··· 163

1 - هدفمندی آفرینش ··· 163

2 - عدل خداوند ··· 164

3 - تکامل انسان ··· 167

ب ) روایات ··· 168

ص: 8

معنای لغوی «نبأ» ··· 169

برخی از آیاتی که مادّه ی «نبأ» در آن ها آمده ··· 170

آیه ی 8

173

تفسیر ··· 173

جهات مورد بحث در آیه ی مبارکه ··· 174

جهت اوّل : معنا و حقیقت ایمان ··· 174

فرمان به ایمان در آیات دیگر ··· 180

درجات ایمان ··· 182

ثمره ی ایمان و سرانجام نیک برای مومنان ··· 185

مراحل اجر و پاداش مومنان ··· 187

جدایی ناپذیری ایمان به خدای متعال و پیامبر صلی الله علیه و آله ··· 189

ایمان به خدای متعال و رسول اکرم صلی الله علیه و آله در قرآن ··· 190

جهت دوم : تعریف نور و تاثیرات آن ··· 192

مقصود از نور در آیه ی مورد بحث ··· 195

ولایت و امامت حقیقت نور ··· 197

مصادیق نور ··· 203

آیه ی 9

211

تفسیر ··· 211

جهات مورد بحث در آیه ··· 211

جهت اوّل : نام های قیامت در قرآن ··· 211

برخی از نام های قیامت که در قرآن کریم آمده ··· 213

ص: 9

1 - یوم الجمع ··· 213

2 - یوم التغابن روز آشکار شدن غبن ها ··· 216

3 - یوم الحساب ··· 223

بخشی از آیاتی که دلالت بر حسابرسی روز قیامت دارند ··· 224

انواع حسابرسی در قیامت ··· 226

راه رهایی از محاسبه ی دشوار ··· 229

4 - یوم الآزفة ··· 231

5 - یوم القیامة ··· 232

6 - یوم الآخر ··· 234

7 - یوم الحقّ ··· 237

8 - یوم تقوم الساعة ··· 238

9 - یوم الوعید ··· 238

10 - یوم عظیم ··· 239

11 - یوم کبیر ··· 240

12 - یوم الدین ··· 241

13 - یوم القارعة ··· 242

14 - یوم الفصل ··· 242

15 - یوم الخروج ··· 243

16 - یوم الموعود ··· 244

17 - یوم الخلود ··· 246

18 - یوم الحسرة ··· 247

19 - یوم التناد ··· 249

20 - یوم التلاق ··· 250

ص: 10

21 - یوم ثقیل ··· 253

22 - یوم عسیر ··· 253

23 - یوم الیم ··· 255

24 - یوم مشهود ··· 256

25 - یوم معلوم ··· 257

26 - یوما عبوسا قمطریرا ··· 257

27 - یوم البعث ··· 258

28 - یوم تبلی السرائر ··· 259

29 - یوم نطوی السماء ··· 260

30 - یوم تشقّق الأرض ··· 261

جهت دوّم : معنای واژه ها ··· 262

معنای «یکفّر» ··· 262

معنای خلود ··· 265

معنای فوز ··· 266

جهت سوّم : رابطه ی ایمان و عمل صالح ··· 266

عمل صالح چیست ؟ ··· 268

ایمان و عمل صالح در قرآن ··· 270

ایمان و عمل صالح و سعادت ابدی از منظر قرآن ··· 275

همراهی ایمان و عمل صالح در روایات ··· 276

جهت چهارم : خلود و همیشه ماندن در بهشت و جهنم ··· 278

خلود و جاودانگی از دیدگاه اندیشمندان ··· 278

مناظره ی هشام بن حکم با نَظّام درباره ی خلود بهشتیان ··· 281

آخرت خانه ی ثبوت و خلود است ··· 283

ص: 11

صراحت برخی از آیات بر خلود و جاودانگی اهل بهشت ··· 284

جهت پنجم : اسباب فوز و رستگاری از منظر قرآن ··· 286

برخی از اسباب فوز و رستگاری از دیدگاه روایات ··· 289

آیه ی 10

291

تفسیر ··· 291

صراحت بخشی از آیات بر خلود کفار و مکذبین ··· 291

صراحت آیات بر خلود و جاودانگی گنه کاران ··· 293

آیاتی دیگر با واژه ی غیر خلود ··· 294

آیه ی 11

297

تفسیر ··· 297

جهات مورد بحث در این آیه ی مبارکه ··· 297

جهت اوّل : معنای مصیبت ··· 297

مصیبت چیست ؟ ··· 297

واژه ی «مصیبة» در آیات ··· 299

اصل کلی وارد شدن مصیبت ها ··· 301

پرسش و پاسخ راجع به مصیبت ها ··· 301

مصیبت ها اسباب رسیدن به مقامات عالی ··· 307

جهت دوم : مفهوم اذن در آیه ··· 311

فرق اجازه با اذن ··· 316

جهت سوّم : هدایت قلبی نتیجه ی ایمان به خدای متعال ··· 317

معنای هدایت ··· 318

ص: 12

انواع و اقسام هدایت ··· 319

فرق هدایت تکوینی و تشریعی ··· 321

هدایت کنندگان حقیقی ··· 322

1 - خدای متعال ··· 322

2 - وجود مقدّس پیامبر صلی الله علیه و آله ··· 324

3 - قرآن کریم ··· 325

آیه ی 12

327

تفسیر ··· 327

جهات مورد بحث در این آیه ی مبارکه ··· 327

جهت اوّل : معنای اطاعت ··· 327

جهت دوّم : مفهوم اطاعت از خدا و رسول صلی الله علیه و آله ··· 330

جهت سوّم : معنای «تَوَلَّیْتُم» ··· 334

بخشی از آیاتی که واژه ی «تولّی» در آن ها آمده ··· 335

جهت چهارم : معنا و مفهوم «بلاغ» ··· 336

واژه ی «بلاغ» در آیات دیگر ··· 337

آیه ی 13

341

تفسیر ··· 341

جهات مورد بحث در این آیه ی مذکور ··· 341

جهت اوّل : وحدانیت خدای متعال ··· 341

اثبات توحید با ادله ی عقلیه ··· 342

1 - تفکّر ··· 342

ص: 13

2 - برهان علّیت ··· 344

3 - برهان ترکیب ··· 345

اقسام ترکیب ··· 345

4 - برهان وحدت عالم ··· 346

5 - برهان نامتناهی بودن وجود خداوند ··· 346

توحید در قرآن ··· 348

توحید در روایات ··· 349

جهت دوّم : معنا و مفهوم «توکّل» ··· 351

توکّل در قرآن ··· 353

الف ) عبارت «فَلْیَتَوَکّلْ» ··· 354

ب ) عبارت «تَوَکَّلْنَا» ··· 354

ج ) عبارت «یَتَوَکَّلُونَ» ··· 356

د ) عبارت «یَتَوَکَّلْ» ··· 356

توکّل در روایات ··· 357

آیه ی 14

363

شان نزول آیه ··· 363

تفسیر ··· 365

جهات مورد بحث در آیه ی مذکور ··· 365

جهت اوّل : معنای «من ازواجکم» ··· 365

والدین شایسته دوستان حقیقی ··· 375

جهت دوّم : معانی واژه های «عفو » و «صفح » و «غفر» ··· 378

ص: 14

آیه ی 15

383

تفسیر ··· 383

جهات مورد بحث در آیه ··· 383

جهت اوّل : اموال و اولاد از دیدگاه قرآن ··· 383

اموال در قرآن ··· 383

یک تجارت بی نظیر ··· 385

فتنه ی مال و فرزند در نگاه روایات ··· 389

هدف از جمع آوری اموال ··· 394

جهت دوّم : معنا و مفهوم واژه ی «فتنه» ··· 396

برخی از عوامل پیروزی در آزمایشات الهی ··· 399

1 - صبر ··· 399

2 - تقوا و خویشتن داری ··· 401

3 - تسلیم و فرمان برداری ··· 401

4 - نگاهی به رفتار پیامبران الهی علیهم السلام در برابر آزمایش ها ··· 402

فلسفه های امتحانات الهی ··· 404

1 - پرورش و تربیت انسان ··· 404

2 - بیداری از غفلت ··· 407

آیه ی 16

411

تفسیر ··· 411

جهات مورد بحث در آیه ی مذکور ··· 411

جهت اوّل : معنا و حقیقت تقوا ··· 411

ص: 15

تقوا در قرآن ··· 414

جایگاه اهل تقوا ··· 416

نشانه های متقین ··· 417

تقوا در روایات ··· 418

جهت دوّم بحث : شنیدن و اطاعت کردن ··· 420

واژه ی «سمع» در برخی از آیات ··· 422

اهمیت شنیدن ··· 423

جهت سوّم : انفاق کردن ··· 424

کمّیت و کیفیت انفاق در سیره ی متقین ··· 424

پاداش انفاق ··· 427

سیره ی عملی بزرگان دینی در انفاق ··· 429

جهت چهارم : بخل ··· 432

مذمّت بخل در قرآن ··· 433

مذمّت بخل در روایات ··· 435

حب مال در روایات ··· 437

جهت پنجم : فلاح و رستگاری نتیجه ی انفاق و ترک بخل ··· 438

فلاح و رستگاری در قرآن ··· 439

عوامل رستگاری از منظر قرآن ··· 440

1 - ایمان ··· 440

2 - نماز ··· 440

3 - تزکیه ی نفس ··· 441

4 - تقوا ··· 442

5 - زکات ··· 443

ص: 16

6 - جهاد ··· 443

7 - استفاده از وسیله برای تقرّب به حق ··· 444

8 - امر به معروف و نهی از منکر ··· 446

9 - صبر و استقامت ··· 447

10 - توبه ··· 447

11 - پرهیز از دوستی با دشمنان خدای متعال ··· 448

12 - یادآوری نعمت های الهی ··· 450

فلاح و رستگاری در روایات ··· 452

آیه ی 17

455

تفسیر ··· 455

جهات مورد بحث ··· 455

جهت اوّل : قرض دادن به خدای متعال ··· 455

قرض الحسنه در قرآن کریم ··· 455

جهت دوّم : هدف پروردگار از استقراض ··· 459

آیه ی 18

463

تفسیر ··· 463

خدای آگاهِ به غیب و شهادت در آیات قرآن ··· 464

فهرست ها

467

فهرست آیات ··· 469

فهرست روایات ··· 493

فهرست منابع و مآخذ ··· 501

ص: 17

ص: 18

روشن است آنچه که بهشت و فوز الی الجنّة و رضوان فی دار السلام را به ارمغان خواهد آورد ، تمسّک به ظاهر الفاظ قرآن و دور ماندن از حقیقت و باطن

آن نیست که این خود از بزرگ ترین بلاها و آسیب های جوامع اسلامی می باشد .

در نتیجه تنها راه نجات و رستگاری مسلمانان بازگشت آنان به حقیقت قرآن و بهره گیری از فرامین و دستورات آن با تکیه به کلمات و روایات ذوات مقدسه ی

معصومین علیهم السلام که مصداق آیه ی شریفه ی : «وَما یَعْلَمُ تَأْویلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرّاسِخُونَ فِی

الْعِلْمِ»(1) می باشند ، و پیاده کردن قرآن در تمام عرصه های زندگی است .

لذا به خاطر اهمیت قرآن کریم و نیاز جامعه به آموزه های قرآنی و

درخواست های جمعی از طالبان علوم دینی ، تصمیم به احیا و نشر دروس تفسیرمحقّق والامقام مفسّر مدقّق حضرت آیت اللّه حاج شیخ علی مهدوی دامغانی

گرفته شد .

این مجموعه افتخار دارد که با تحقیق و ترجمه و تدوین دروس معظّم له آن رابه رشته ی تحریر درآورد و در اختیار علاقه مندان به تفسیر و پژوهشگران ومحقّقان حقایق قرآنی قرار دهد .

کتاب حاضر برگرفته از مجموعه سخنرانی های حضرت والد معظّم - دام ظلّه -

ص: 20

پیرامون تفسیر سوره ی مبارکه ی تغابن می باشد که در شب های شنبه سال 1390 شمسی در مکتبه مهدویه (مشهد مقدس) برای جمعی از مومنین و فضلا ودانش پژوهان علوم قرآنی بیان شده است ، و پس از انجام مراحل نگارش به صورت فعلی در اختیار خوانندگان محترم قرار گرفته است .

این اثر کوشیده است که با تدقیق و تحقیقی جامع و بیان ظرایف و لطایف درآیات قرآن کریم و بهره گرفتن از روایات ائمّه ی طاهرین - صلوات اللّه علیهم اجمعین - با قلمی رسا ، راه فهم و درک مضامین آیات شریفه را هموار کند ، به امید آن که خدمتی در حد بضاعت به جامعه ی اسلامی کرده باشد .

از عزیزانی که در مراحل مختلف آماده سازی این اثر کمک نموده اند تقدیر وتشکر می گردد ، و برای آنان موفّقیت و سرافرازی و سعادت در دنیا و آخرت رااز حضرت سبحان جلّ ذکره مسالت داریم .

و از همه ی خوانندگان محترم و بزرگوار به خاطر لغزش ها و کاستی های احتمالی ، ضمن پوزش تقاضامندیم موارد احتمالی را یادآوری نمایند تا درچاپ های بعدی اصلاح گردد

ان شاء اللّه این تلاش مورد رضایت پروردگار متعال سبحانه و تعالی و موجب خوشنودی قطب عالم امکان و تتمّه ی دور زمان حضرت بقیّة اللّه الاعظم - عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف - قرار گیرد .

محمد جواد مهدوی دامغانی

ص: 21

ص: 22

سخن استاد

ص: 23

ص: 24

عجایب و غرایب نامتناهی » ، دیگران - که در این میدان بی بضاعتند - چه دارند

بگویند ؟!

و یکی از مصادیق بارز این اوصاف و عدم انقضاء عجایب کلام اللّه المجید ،سوره ی مبارکه ی تغابن است که از ویژگی های خاصی برخوردار است که سبب

امتیاز آن از سایر سُور شده ، و هر یک از آیاتش مشتمل بر لطایف و اشارات و

اسرار و مناسباتی است که احاطه ی بر آن ها ممکن نیست مگر به آن مقدار که براَلسنه ی حضرت رسول اکرم و اوصیای طاهرینش - علیهم صلوات اللّه إلی یوم

الدین - که مبیّن این حقایق این کتابند ، ابراز شده باشد .

تسمیه ی این سوره به «تغابن » به لحاظ آنست که فرمود : «یَوْمَ یَجْمَعُکُمْ لِیَوْمِ الْجَمْعِ ذَلِکَ یَوْمُ التَّغَابُنِ»(1) که بیانی برای روز رستاخیز و صحنه ی قیامت است .

و صد البته حشر خلایق و قیام آن ها ، مشتمل بر اسرار و حقایقی است که عقول بشر از ادراک ذرّه ای از آن عاجز است ، و باید دانست چه حقایقی در آن

روز آشکار می شود که همه ی انسان ها خود را در خسران و زیان می بینند وانگشت حسرت به دندان می گزند ، چه کفار وقتی مشاهده نمایند نتایج کفر واعمال خویش را و آن گاه که حضرت ربّ العزّه جلّ ذکره بر ایشان آشکار نماید

که اگر ایمان و عمل صالح داشتند ، چه جایگاهی در بهشت برای شان مُهیا بود ؟!

ادراک آن تحسّر و شدّت آن تاسّف ممکن نیست مگر به قدر ذرّه ای از درّه وقطره ای از بحر .

مشاهده نمودن تاجری که تمام راس المال را از کف داده وقتی ببیند که اگر آن

ص: 26

را در راه صحیح و معقول صرف نموده بود ، به چه ثروت عظیم و مکنت عمیم

می رسید ، چه حالتی برایش هویدا می گردد ، و حال آن که این ضرر دنیوی چه

بسا قابل جبران باشد .

و چگونه خواهد بود حال آن کسی که تمام سرمایه ای که هر آنچه از برکات وخیرات است به آن بستگی دارد - از دست داده باشد ، و آن عمری است که دیگربازگشتی در آن نباشد .

و لذا در آن حال آرزو نماید و خطاب به قادر متعال عرضه بدارد : «رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحا فیمَا تَرَکْتُ»(1) ، گر چه در آن حال هم سخنی بیش نمی گوید ، و لذا فرموده : «وَلَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ»(2) .

أعاذنا اللّه و جمیع المومنین من ذلک .

و چون فرمود : «ذَلِکَ یَوْمُ التَّغَابُنِ» روشن می شود که حال مومنان هم حال تحسّر و احساس خسران است آن گاه که ببیند ممکن بود به چه مراتب بالاتری نایل گردند ؛ زیرا مراتبی که در بهشت و آخرت است بسیار فراتر از مراتب

دنیوی است ، و فاصله ی مرتبه ای از مرتبه ی دیگر بسیار زیادتر از این دنیای فعلی است .

و این است که فرمود : «ذَلِکَ یَوْمُ التَّغَابُنِ» که به مقتضای تفاعل ، غبن از دوجانب است ، و آنچه را که مهم و نجات بخش است خودش بیان می فرماید که :

ص: 27

«فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ» که امر به تقوی در حد توان می نماید ، و حقیقت

تقوی به انجام فرایض و اجتناب از محارم است که البته گفتن این الفاظ سهل

ولی عمل به آن در غایت صعوبت است ، لذا فرمود : تا توان دارید عمل نمایید :

«فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ» .

اللّهمّ أعنّا علی أنفسنا بما تعین به الصالحین علی أنفسهم ، واختم أعمالنا

بأحسنها ، واجعل ثوابنا منها الجنّة برحمتک ، و آخر دعوانا أن الحمد للّه ربّ

العالمین ، وصلّی اللّه علی سیّدنا محمد وآله الطاهرین ، واللعن علی أعدائهم

أجمعین إلی لقاء یوم الدین .

علی مهدوی دامغانی ، قم المقدّسة

26 محرّم الحرام 1437

ص: 28

این سوره ی مبارکه با «یسبّح» شروع می شود و مشتمل بر هجده آیه و از

سوره های مسبّحات سبعه است .

«مَنْ قَرَأَ سُورَةَ التَّغَابُنِ دُفِعَ عَنْهُ مَوْتُ الْفُجْأَةِ» هر کس سوره ی تغابن را بخواند

مرگ ناگهانی از او دفع می شود(1) .

2 - از امام باقر علیه السلام نقل شده که آن حضرت فرمودند:

«مَنْ قَرَأَ بِالْمُسَبَّحَاتِ کُلِّهَا قَبْلَ أَنْ یَنَامَ لَمْ یَمُتْ حَتَّی یُدْرِکَ الْقَائِمَ علیه السلام ، وَ إِنْ مَاتَ

کَانَ فِی جِوَارِ النَّبِی صلی الله علیه و آله » .

هر کس پیش از خواب تمام سوره های مسبّحه(2) را تلاوت کند نمی میرد تا حضرت

مهدی - عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف - را درک کند ، و اگر از دنیا برود و قضا و قدر

چنین بود ، در پناه و همسایگی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خواهد بود(3)

3 - محدّث بزرگوار عالم تشیّع مرحوم صدوق رحمه الله در کتاب «ثواب الاعمال» به

اسناد معتبر روایت را از امام صادق علیه السلام نقل می کند که حضرت فرمودند:

«مَنْ قَرَأَ سُورَةَ التَّغَابُنِ فِی فَرِیضَةٍ کَانَتْ شَفِیعَةً لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ شَاهِدَ عَدْلٍ عِنْدَ

مَنْ یُجِیزُ شَهَادَتَهَا ، ثُمَّ لا یُفَارِقُهَا حَتَّی یَدْخُلَ الْجَنَّةَ» .

هر کس سوره ی تغابن را در نماز واجب خود تلاوت کند آن سوره در روز قیامت

شفاعت گر او می باشد ، و نزد کسی که گواهی اش را بپذیرد گواه عدالت پیشه ای باشد ، و

آن سوره از او جدا نگردد تا خواننده ی آن وارد بهشت گردد(4)

با توجه به سه روایت نقل شده ، حدیث نخست گویای این است که قاری این

سوره به طور ناگهانی نمی میرد بلکه از زمان مردن خود آگاه می شود تا برای

ص: 31

انجام بعضی از کارها فرصتی داشته باشد .

و در روایت دوم اشاره به این دارد که هر شب تمام این مسبّحات خوانده

شوند ، در روایت سوم هم به صورت مطلق آمده : «من قرأ» هر کس ولو یک دفعه

سوره ی تغابن را قرائت کند چنان پاداشی خواهد داشت .

روایت سوّم ضمن بیان ویژگی های آن ، بهترین زمان قرائت آن را در

نمازهای واجب می داند ، و برجستگی های دیگر آن را مانند شاهد بودن و

شفاعت کننده بودن را نیز بیان کرد ، اما به چند مرتبه قرائت کردن آن اشاره ندارد .

و طبق حدیث سوّم از ویژگی های این سوره ، شفیع بودن آن است که انسان را

از عذاب نجات می دهد ، شفاعت کننده ای است که شفاعت او پذیرفته می باشد ،

امام علیه السلام نیز در مقام بیان همین نکته است و می فرماید: این سوره شاهد و گواهی

است عادل ، نزد کسی که اجازه می دهد تا شهادت دهد ؛ زیرا در قیامت هیچ کس

نه اذن سخن گفتن دارد و نه اجازه ی شهادت دادن، و کسی مورد شفاعت قرار

نمی گیرد مگر به اذن ذات لایزال الهی که مالک یوم الدین است .

و آیه ی شریفه ی «یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلائِکَةُ صَفًّا لا یَتَکَلَّمُونَ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ

الرَّحْمنُ وَقَالَ صَوَابا»(1) و آیه ی «مَنْ ذَا الَّذی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ»(2) نیز گواه همین

مطلب است(3)) .

ص: 32

ص: 33

ص: 34

«وَالسَّابِحَاتِ سَبْحا»(1) سوگند به فرشتگانی که در اجرای فرمان الهی با سرعت

حرکت می کنند ، گویا تسبیح گویان حق از شرّ و بدی گریزان و شتابان و بی وقفه

به سمت و سوی خیر و نیکی در حرکتند .

با صراحت ، قدرت بی حد و حصر او را زمزمه می کند .

حقیقت «سبحان اللّه» یعنی خداوند متعال منزّه است ، و حقیقت تنزیه حق زمانی محقّق شده و مفهوم واقعی تسبیح را می رساند که آن یگانه ی بی همتا راچه در اسمای جلالیه و چه در اوصاف کمالیه ، محدود به حدی نکرده باشیم .

سبحان اللّه یعنی ذات مقدّس حق در عالِم و قادر بودن و صفات ثبوتیه ی دیگر، مطلق و بدون حد و حصر و عیب و نقص می باشد.

اگر کسی خدای سبحان را این گونه شناخت و او را تسبیح نمود، با سرعت به سمت خیرات پیش می رود، البته بار یافتن به این مقام منیع و با عظمت، معرفت و درک تسبیح ذات لایزال، در حد و توان هرکسی نیست، اوحدیّ از انسان ها به آن دست می یابند، و به جرأت می توان گفت:

فقط انسان های کامل حقیقت و جایگاه واقعی تسبیح را درک می کنند،آن هایی که از خود رسته، و هوای نفس خویش را لگام زدند و در هیچ شرایطی کوچک ترین لغزشی را در رفتارها و اندیشه های خود راه نداده و حتی فکر گناه

هم از آنان سر نمی زند.

اگر فرشتگان با خلقت انسان بر آشفتند و فریاد «نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ»(1) سر دادند که اگر بنا به تسبیح و حمد است، ما بر حول عرش الهی چرخ

زنان هماهنگ و یک صدا، پیوسته و شایسته تو را تسبیح می کنیم، کلام پر رمز و

راز «إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ»(2) خداوند که هم پیام آگاهی کامل حق را در خلقت

ص: 37

انسان به همراه داشت و هم جهل و بی اطلاع بودن فرشتگان را از راز نهفته ی درپرده ی غیب را بیان می کرد، مهر سکوت بر دهان فرشتگان زد، شاید ملائک بر

این باور بودند که علت خلقت، تسبیح خداوند است.

بنا بر این ، در برابر آنچه آن ها می گویند صبر کن و قبل از طلوع آفتاب و پیش ازغروب آن و هم چنین در اثنای شب و اطراف روز تسبیح و حمد پروردگارت را بجا آورتا خشنود شوی .

2 - «وَتَوَکَّلْ عَلَی الْحَیِّ الَّذِی لا یَمُوتُ وَسَبِّحْ بِحَمْدِهِ»(1) و توکّل بر خداوندی کن که هرگز نمی میرد ، و تسبیح و حمد او به جای آور .

3 - «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ بِالْعَشِیِ وَالاْءِبْکَارِ»(2)

صبر و شکیبایی پیشه کن که وعده ی خدا حق است ، و برای گناهت استغفار نما ، وتسبیح و حمد پروردگارت را هر صبح و شام بجا آور .

4 - «فَاصْبِرْ عَلَی مَا یَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ * وَمِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبَارَ السُّجُودِ»(3)

در برابر آنچه آن ها می گویند شکیبا باش ، و تسبیح و حمد پروردگارت را قبل ازطلوع آفتاب و پیش از غروب بجا آور ، و در بخشی از شب و بعد از سجده ها او را تسبیح کن.

5 - «وَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنَا وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُومُ * وَمِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ

وَإِدْبَارَ النُّجُومِ»(4)

(هم چنین) به هنگام شب و به هنگام پشت کردن ستارگان و طلوع صبح او را تسبیح

کن ، و (هم چنین) به هنگام شب او را تسبیح کن و به هنگام پشت کردن ستارگان و

طلوع صبح .

ص: 39

6 - «فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ»(1) به نام پروردگار بزرگت تسبیح کن (و او را پاک و

منزّه بشمار) .

7 - «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الاْءَعْلَی»(2) نام پروردگار بلند مرتبه ات را منزّه دار .

حقیقت است که این نیز به نوبه ی خود بر اهمّیت تسبیح می افزاید ، لذا حضرت

حق استوار و محکم به تسبیح موجودات تاکید دارد تا اندازه ای که نفهمیدن و

آگاه نشدن انسان را از چگونگی تسبیح موجودات ، دلیل بر تسبیح نکردن آنان

نمی داند ، بلکه دلیل بر این است که همه ی انسان ها قادر به درک و فهم آن ها

نیستند ، همان گونه که فرمود : «لا تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُم» ، و فقط بندگانی منحصر به

فرد می توانند به آن راه یابند که در جای خود به آن اشاره می کنیم .

در حالی که ذکر لا إله إلاّ اللّه در آغاز هفت سوره ، و حمد در پنج سوره

مشاهده می شود ، و مادّه ی حمد با مشتقاتش کمی بیش تر از شصت بار در قرآن

آمده است .

قَالَ مِثْلَ ذَلِکَ حِینَ یُصْبِحُ لَمْ یَفُتْهُ خَیْرٌ یَکُونُ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ ، وَصُرِفَ عَنْهُ جَمِیعُ شَرِّهُ» .

کسی که به هنگام شب سه بار این آیات را بخواند : «پاک و منزّه است خداوند به هنگامی که شام می کنید و صبح می کنید ، و حمد و ستایش مخصوص اوست در آسمان و زمین ، و به هنگام عصر و هنگامی که ظهرمی کنید» هیچ خیری که در آن شب می باشد از او دریغ نمی شود ، و

همه ی بدی های آن شب از او دور می گردد ، و کسی که همان آیات راصبح گاهان بخواند ، تمام خیرهای آن روز به او می رسد و تمام بدی ها ازاو دور خواهند شد(1)

هم چنین از آن بزرگوار نقل شده که فرمود :

«جَاءَ رَجُلٌ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ : عَلِّمْنِی عَمَلاً یُحِبُّنِی اللَّهُ عَلَیْهِ ،وَیُحِبُّنِی الْمَخْلُوقُونَ ، وَیُثْرِی اللَّهُ مَالِی ، وَیُصِحُّ بَدَنِی ، وَیُطِیلُ عُمُرِی ، وَیَحْشُرُنِی مَعَکَ ، فَقَالَ : هَذِهِ سِتُّ خِصَالٍ تَحْتَاجُ إِلَی سِتِّ خِصَالٍ : إِذَا أَرَدْتَ أَنْ یُحِبَّکَ اللَّهُ فَخَفْهُ وَاتَّقِهِ ، وَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ یُحِبَّکَ الْمَخْلُوقُونَ فَأَحْسِنْ إِلَیْهِمْ وَارْفُضْ مَا فِی یَدَیْهِمْ .

وَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ یُثْرِیَ اللَّهُ مَالَءَ فَزَکِّهِ ، وَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ یُصِحَّ بَدَنَکَ فَأَکْثِرْمِنَ الصَّدَقَةِ ، وَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ یُطِیلَ اللَّهُ عُمُرَکَ فَصِلْ ذَوِی أَرْحَامِکَ ،وَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ یَحْشُرَکَ اللَّهُ مَعِی فَأَطِلِ السُّجُودَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ الْوَاحِدِالْقَهَّارِ» .

ص: 44

مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت : کار و عملی به من بیاموز که خداوند به سبب آن مرا دوست بدارد ، و مردم هم مرا دوست داشته باشند ، و خداونددارایی و ثروتم را زیاد کند ، و بدنم را سالم و عمرم را طولانی نماید ، ومرا با تو محشور سازد .

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود : این ها شش خصلت هستند که نیاز به شش خصلت دارد : هرگاه خواستی خدا تو را دوست داشته باشد از او بترس وپروا داشته باش ، و هرگاه خواستی مردم تو را دوست داشته باشند به آنان

نیکی کن و از آنچه در دست شان است صرف نظر نما .

و هرگاه خواستی خدا ثروتت را زیاد کند زکات آن را بپرداز ، و هرگاه خواستی خدا بدنت را سالم گرداند زیاد صدقه بده ، و هرگاه خواستی خداعمرت را طولانی کند صله ی رحم کن و با خویشاوندان خود پیوند کن ، وهرگاه خواستی خدا تو را با من محشور سازد در برابر خداوند یگانه ی قهّار

سجده ی طولانی کن(1)

در این روایت آمده : کسی که می خواهد با رسول خدا صلی الله علیه و آله محشور و هم نشین شود باید سجده های او طولانی داشته باشد ، در سجده چه بگوید ؟ شب تا صبح مشغول تسبیح ذات حضرت احدیت شود .

هم نشینی با پیامبر چه مقامی است ؟ مقامی که بشر وقتی به آن برسد به نهایت

ترقّی و رشد خود رسیده است که آرزوی هر کسی است ، و ما در این دنیا نسبت

به موجودات دیگر برتریم ، انسان ها برای تکامل در این دنیا آمده اند نه برای

ص: 45

درجا زدن ، انسان که برترین موجودات است وقتی که به بالاترین درجه ی کمال برسد تازه به تسبیح خدای تبارک و تعالی می رسد .

عابد در شکم ماهی را در پهنه ی آسمان هستی جار زده و حکم آزادی صادر شده از سوی حق را اعلام کردند ، و یونس پیامبر علیه السلام به برکت تسبیح خداوند از آن

ظلمتکده رهایی یافت ، و بار دیگر مقام بلند نبوت به او واگذار شده و به سوی قوم و جمعیت خود روانه شد تا هادی و راهنمای مردم آن جامعه باشد .

حمزة بن حمران و حسن بن زیاد گفتند : خدمت امام صادق علیه السلام شرفیاب شدیم ، گروهی در خدمتش بودند ، آن حضرت نماز عصر را با آن ها خواند مانماز خوانده بودیم ، وقتی امام رکوع رفت شمردیم در رکوع سی و سه یا سی وچهار مرتبه سبحان ربی العظیم را تکرار کرد(1)

آری ، یادآوری و ذکر پاکی خداوند باعث می شود تا فرد در مسیر پاکی ودرستی قرار گیرد ، و سعی نماید قلب و وجود خود را منزّه و پاک نماید ؛ چرا که ذکرِ پاکی و منزّه بودن خداوند ، دل انسان را از آلودگی ها و گناه شسته و به راه راست هدایت می نماید .

در سحرهای ماه مبارک رمضان سفارش به قرائت دعایی شده است که تمام جملات آن با سبحان اللّه آغاز می شود :«سُبْحَانَ مَنْ یُحْصِی عَدَدَ الذُّنُوبِ سُبْحَانَ مَنْ لا یَخْفَی عَلَیْهِ خَافِیَةٌ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأَرَضِینَ . . .»(2)چنین دعاهایی که ذکر و تسبیح خدا در آن باشد پاداش و اجر معنوی فراوانی دارد .

ص: 48

دعای او را به اجابت رساندیم ، و از آن اندوه نجاتش بخشیدیم ، و همین گونه مومنان را نجات می دهیم .

طبق این آیه ی کریمه نجات پیدا کردن اختصاص به حضرت یونس علیه السلام ندارد ، بلکه هر کسی تسبیح بگوید از غم و اندوه نجات پیدا می کند .

این ذکر یونسیه بسیار مجرّب و بر آن سفارش شده است ، و آن را برای رهایی از مشکلات طبیعی و مادّی و معنوی موءثر می دانند .

ما این توانایی را نداریم ، و آنان از مال خود (در راه خدا) صدقه می دهندولی برای ما مقدور نیست ، و آن ها اسباب رفتن به جهاد را مهیّا دارند و مااز تهیّه ی آن ناتوانیم .

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به آن ها فرمود : کسی که صد مرتبه تکبیر (اللّه اکبر)بگوید بهتر از صد بنده آزاد کردن است ، و کسی که صد مرتبه تسبیح (سبحان اللّه) بگوید بهتر از قربانی کردن صد شتر در حج است ، و کسی

که صد مرتبه خدا را حمد گوید و ستایش کند (الحمد للّه گوید) بهتر ازهدیه ی صد اسب با تجهیزات کامل و با زین و مهار و سوار آن ها در راه خدا است ، و کسی که صد مرتبه تهلیل (لا إله إلاّ اللّه) گوید در آن روزعمل او از اعمال تمام مردم برتر است مگر کسی که بیش تر از او (این ذکر

شریف را) گفته باشد .

امام صادق علیه السلام در ادامه ی این خبر می فرمایند :

«فَبَلَغَ ذَلِکَ الأَغْنِیَاءَ فَصَنَعُوهُ ، قَالَ : فَعَادَ الْفُقَرَاءُ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقَالُوا :یَا رَسُولَ اللَّهِ! قَدْ بَلَغَ الأَغْنِیَاءَ مَا قُلْتَ فَصَنَعُوهُ ، فَقَالَ- رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله : ذلِکَ فَضْلُ اللّهِ یُوءْتِیهِ مَنْ یَشاءُ» .

چون این خبر به گوش ثروتمندان و مال اندوزان رسید ، آنان نیز (طبق دستور رسول خدا صلی الله علیه و آله ) مشغول گفتن این اذکار شدند ، بار دیگر مستمندان

به محضر رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله شرفیاب شدند و عرض کردند : ای رسول خدا! آنچه را که (به ما) تعلیم فرمودی به گوش توانگران رسید وآنان نیز مشغول این اذکار شدند ، حضرت در پاسخ آنان فرمود : این همان

ص: 51

فضل و بخشش الهی است که به هر کس که بخواهد عنایت می فرماید ؛ وخداوند صاحب فضل و رحمت بی شماری است(1)

در روایتی آمده که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله راجع به روزه ی ماه رجب فضایلی را بیان فرمودند ، در آن جا کسی گفت : ای پیامبر خدا! اگر کسی به دلیل ضعف یا بیماری

نتوانست ماه رجب را روزه بگیرد ، یا زنی که در ایام عادت و پاک نباشد تا روزه بگیرد ، چه کند تا به این ثواب های که بیان فرمودید برسد ؟

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند :

«یَتَصَدَّقُ کُلَّ یَوْمٍ بِرَغِیفٍ عَلَی الْمَسَاکِینِ ، وَالَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِنَّهُ إِذَاتَصَدَّقَ بِهَذِهِ الصَّدَقَةِ کُلَّ یَوْمٍ نَالَ مَا وَصَفْتُ وَأَکْثَرَ ؛ إِنَّهُ لَوِ اجْتَمَعَ جَمِیعُ الْخَلائِقِ کُلُّهُمْ مِنْ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَالاْءَرْضِ عَلَی أَنْ یُقَدِّرُواقَدْرَ ثَوَابِهِ مَا بَلَغُوا عُشْرَ مَا یُصِیبُ فِی الْجِنَانِ مِنَ الْفَضَائِلِ وَالدَّرَجَاتِ » .

هر روز یک قرص نان به بینوایان صدقه دهد ، قسم به آن کسی که جانم در دست قدرت اوست ، اگر کسی هر روز این صدقه را بدهد به تمام آنچه گفتم و به بیش تر از آن خواهد رسید ، و اگر همه ی خلق آسمان ها و زمین

جمع شوند تا مقدار اجر و پاداش او را معیّن کنند ، به یک دهم آن فضایل و درجاتی که در بهشت به آن ها می رسد نخواهند رسید .

عرض شد : ای رسول خدا! اگر کسی نتوانست این صدقه را بدهد چه کند تابه این ثواب هایی که بیان نمودید برسد ؟

ص: 52

حضرت فرمود :

«یُسَبِّحُ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ کُلَّ یَوْمٍ مِنْ رَجَبٍ إِلَی تَمَامِ ثَلاثِینَ یَوْما بِهَذَاالتَّسْبِیحِ مِائَةَ مَرَّةٍ » در هر روز از ماه رجب از آغاز تا پایان روزسی ام ، این تسبیح را صد بار بگوید :

«سُبْحَانَ الاْءِلَهِ الْجَلِیلِ ، سُبْحَانَ مَنْ لا یَنْبَغِی التَّسْبِیحُ إِلاّ لَهُ ، سُبْحَانَ الاْءَعَزِّ الاْءَکْرَمِ ، سُبْحَانَ مَنْ لَبِسَ الْعِزَّ وَهُوَ لَهُ أَهْلٌ»(1)

و فرشتگان سر می زند ، به آن تسبیح قولی یا گفتاری می گویند ، اما تسبیح دلالی آن است که موجودات و مخلوقات دیگر اعم از جمادات و نباتات و غیر این ها

وجودشان به گونه ای است که هم دلیلی بر وجود خداوند است و هم دلالت دارند بر این که صانعی حکیم آن ها را خلق کرده و به بهترین وجه آفریده است «صَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُم»(1) صورت تان را به بهترین وجه و نیکو آفرید .

همه ی موجودات دارای یک نوع تسبیح بوده و آفریدگار خویش را به مقتضای حال خود تسبیح می گویند ، اما انسان ، از دو نوع تسبیح برخوردار است

که در نوعی از آن با تمام موجودات عالم همراه و هم صدا است ، و نوع دوم آن منحصر در خود او می باشد که سایر موجودات عالم را توان همراهی با او نیست ،و او تنها یکه تاز میدان این تسبیح است ، اگر چه کمال تسبیح نیز شامل همه ی انسان ها نخواهد شد ، فقط برخی به آن مقام بلند بار می یابند ، ولی رتبه ی پایین

تسبیح انسان ها نیز از عهده ی مخلوقات دیگر خارج است .

خداوند در این آیه ی مبارکه می فرماید :

«یُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الاْءَرْضِ» .

هر چه در آسمان ها و هر چه در زمین است خدا را تسبیح می گویند .

برای این که بهتر بتوانیم به نوع تسبیح موجودات عالم آشنا شویم توضیح

بیش تری لازم است .

ص: 55

سوره ی مبارکه ی یونس می فرماید : «دَعْوَاهُمْ فِیهَا سُبْحانَکَ اللَّهُمَّ»(1) گفتار (دعای) آن ها در بهشت این است که : خداوندا منزّهی تو

و در سوره ی زمر فرمود :

«وَسِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ زُمَراً حَتَّی إِذا جاوءُها وَفُتِحَتْ أَبْوابُها وَقالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِینَ * وَقالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ وَأَوْرَثَنَا الأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ

الْعامِلِینَ * وَتَرَی الْمَلائِکَةَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَقُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَقِیلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»(2)

و کسانی که تقوای الهی پیشه کردند گروه گروه به سوی بهشت برده می شوند ، هنگامی که به آن می رسند درهای بهشت گشوده می شود ، ونگهبانان به آن ها می گویند : سلام بر شما! گوارا باد این نعمت ها برای تان!

داخل بهشت شوید و جاودانه بمانید ، آن ها می گویند : حمد و ستایش مخصوص خداوندی است که به وعده ی خویش درباره ی ما وفا کرد وزمین (بهشت) را میراث ما قرار داد که هر جا را بخواهیم منزلگاه خودقرار دهیم ، چه خوب است پاداش عمل کنندگان! ، (در آن روز)فرشتگان را می بینی که بر گِرد عرش خدا حلقه زده اند (و حمد او

می گویند) و در میان بندگان به حق داوری می شود و (سرانجام) گفته می شود : حمد مخصوص پروردگار جهانیان است .

ص: 57

تسبیح موجودات آسمان و زمین قابل درک و فهم تمام انسان ها نیست بلکه تسبیح هر شخص و هر چیزی به حسب حال خود او می باشد ، مهندس شیمی ،

فیزیک ، و یک زیست شناس اگر بخواهد بفهمد چه عواملی دست به دست هم داده تا یک برگ درخت و یا یک ریگ بیابان به این شکل و صورت زیبا ومنسجم در آمده است ، باید سال ها در آزمایشگاه های تخصصی با دستگاه ها وامکانات پیشرفته به کند و کاو بپردازد ، و با آزمایش های مختلف به برخی ازاسرار نهفته و عوامل موثّر در شکل یابی این موجود کوچک پی ببرد ، در حالی که

هنوز بسیاری از اسرار خلقت آنان در پرده ی ابهام مانده و به شناخت کامل آن نرسیده اند و نخواهند رسید ، اما این خود یک تسبیح دلالی را در خود نهفته دارد.

ملای رومی چه دلنشین سرود : جمله ی ذرات عالم در نهان با تو می گویند روزان و شبان

ما سمیعیم و بصیریم و خوشیم با شما نامحرمان ما خامُشیم چون شما سوی جمادی می روید محرم جان جمادات کی شوید ؟

آدمی غافل ز تسبیح جماد و آن جماد اندر عبادت اوستاد

دارد ؛ زیرا معرفت انسان معمولی با انسان کامل متفاوت است .

زمانی که انسان کاملی مانند رسول خاتم لی الله علیه و آله خالق هستی را تسبیح می کند ،تسبیح گفتن او شایسته ی مقام اوست ، او که در تمام عمرش لحظه ای از یادخدای متعال غافل نشد و آن گونه اوج گرفت و پرواز کرد تا مسند نشین مقام قرب «ثُمَّ دَنا فَتَدَلّی * فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی»(1) گشت ، او شخصیتی است که

در عین هوشیاری از خود رسته و به حق پیوسته است ، چنان در ذات پروردگارعالم فانی شد که دیگر کسی جز او ندید ، لذا تسبیح او شایسته ی معرفت اوست ،و این گونه تسبیح از انسان های عادی محال است.

لذا در روایت آمده که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در بیانی شیوا به امیرالمومنین علیه السلام فرمود :

«یَا عَلِیُّ! مَا عَرَفَ اللَّهَ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ غَیْرِی وَغَیْرُکَ ، وَمَا عَرَفَکَ حَقَّ مَعْرِفَتِکَ غَیْرُ اللَّهِ وَغَیْرِی».

ای علی! خدا را آن طور باید و شاید غیر از من و تو کسی نشناخت ، و یاعلی تو را هم غیر از خدا و من کسی نشناخت((2)) .

وجود مقدّس رسول خدا صلی الله علیه و آله در این سخن کوتاه خطاب به امیرمومنان علیه السلام

حقیقت و نهایت شناخت و معرفت خداوند سبحان را در خود و حضرت علی علیه السلام منحصر کرد .

ص: 59

مثلا حبّه ای که در دل زمین کاشته می شود می داند که در چه زمانی بشکافد ودر کجا بروید ، همین مقدار که زمان و مکان شکفتن خود را می دانند و نابهنگام سبز نمی شوند و از دل خاک بیرون نمی آیند گواه این است که آن ها دارای

شعورند .

اگر کسی تسبیح برگ درختان و ریگ بیابان و هم چنین مورها را نمی شنوددلیل نیست که آن ها زبان تسبیح گو ندارند ، بلکه گوش های همه کس به آن نواهاو نیازهای عاشقانه ی موجودات با خالق خود آشنا نیستند ، اگر گوش سلیمانی نصیب کسی گردد آن وقت فریاد کاینات را می شنود .

پس هر کسی نمی تواند گفتار مور را بفهمد ، گوش سلیمانی می خواهد ،آشنایی به الفبای موری لازم است تا آن سخنان را بشنود .

راجع به حضرت سلیمان علیه السلام چنین آمده :

«وَحُشِرَ لِسُلَیْمانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَالإِنْسِ وَالطَّیْرِ فَهُمْ یُوزَعُونَ * حَتّی إِذاأَتَوْا عَلی وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ * فَتَبَسَّمَ ضاحِکاً مِنْ قَوْلِها وَقالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَعَلی والِدَیَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صالِحاًتَرْضاهُ وَأَدْخِلْنِی بِرَحْمَتِکَ فِی عِبادِکَ الصّالِحِینَ»(1)

لشکریان سلیمان از جن و انس و پرندگان نزد او جمع شدند آن قدر زیادبودند که باید توقّف کنند تا به هم ملحق شوند ، تا به سرزمین مورچگان

رسیدند ، مورچه ای گفت : ای مورچگان! به لانه های خود بروید تا

ص: 61

سلیمان و لشکرش شما را پایمال نکنند در حالی که نمی فهمند! ،(سلیمان) از سخن او تبسّمی کرد و خندید و گفت : پروردگارا! شکرنعمت هایی را که بر من و پدر و مادرم ارزانی داشته ای به من الهام فرما وتوفیق مرحمت کن تا عمل صالحی که موجب رضای تو گردد انجام دهم

و مرا در زمره ی بندگان صالحت داخل نما .

جناب سلیمان با همه ی حشمت و جلالش در حالی که سوار بر اسب یاقالیچه ای بود ، به همراه هزاران نفر از لشکریان و قافله ای از حیوانات در حرکت و بود ، در آن هیاهوی ساز و دهل لشکرش چگونه توانست صدای مورچه ای راکه خطاب به مورچگان دیگر بود ، بشنود ؟ پس هر گوشی نمی تواند بشنود ، بلکه گوش امام و گوش سلیمانی لازم است .

به عبارت دیگر : آن گوشی توان شنیدن آن صدا را دارد که صاحب آن گوش باتقوا و خویشتن داری و ترک هواهای نفسانی ، ضمیری پاک و باطنی عاری ازهرگونه رجس و پلیدی به دست آورد ، و در اطاعت از فرمان پروردگار هستی به مقام عبودیت رسیده ، و از سوی حق برای تصدی مقام رفیع و با عظمت نبوت ورسالت و امامت برگزیده شده باشد .

وقتی آیات قرآن کریم خبر می دهند که در قیامت بر دهان انسان ها مهرسکوت می خورد و به جای آن ، اعضا و جوارح انسان اعم از دست ها و پاها وگوش ها و چشم ها و پوست ها به اعمال آن ها گواهی می دهند ، آن جایی که

می فرماید :

«حَتّی إِذا ما جاوءُها شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَأَبْصارُهُمْ وَجُلُودُهُمْ بِما کانُوا

ص: 62

یَعْمَلُونَ * وَقالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا قالُوا أَنْطَقَنَا اللّهُ الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْءٍ وَهُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ»(1)

وقتی به آن (قیامت) می رسند گوش ها و چشم ها و پوست های شان به اعمال آن ها گواهی می دهند! ، آن ها به پوست های خود می گویند : چرا برضدّ ما گواهی دادید ؟ آن ها جواب می دهند : همان خدایی که هرموجودی را به نطق در آورده ما را گویا ساخته ، و او شما را در آغاز آفرید

و بازگشت تان به سوی او است .

و در آیه ی دیگر فرمود :

«الْیَوْمَ نَخْتِمُ عَلی أَفْواهِهِمْ وَتُکَلِّمُنا أَیْدِیهِمْ وَتَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوایَکْسِبُونَ»(2)

امروز بر دهان آن ها مهر می نهیم ، و دست های شان با ما سخن می گویند ،و پاهای شان کارهایی را که انجام می دادند شهادت می دهند .

مگر دست ها زبان دارند که سخن بگویند ؟ چه حلقومی چه زبانی چه تارهای صوتی در دست و پا وجود دارند که این تارهای صوتی ایجادِ صدا کنند ؟ قرآن

می گوید : دست و پا و پوست سخن می گویند ، این اعضا تغییر نکرده و دهانِ ظاهری پیدا نمی کنند تا با آن حرف بزنند !

آری ، آن خدایی که این صدا را از این حلقوم به وسیله ی تارهای صوتی خارج می کند همان خدا قادر است همین اصوات را از ناخن ها و بندهای دست

ص: 63

از همین رگ ها و سلول ها و خطوط سر انگشتان خارج کند

و هم چنین فرمود :

«وَإِنَّ الدّارَ الآْخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ»(1)

و زندگی واقعی سرای آخرت است اگر مردم می دانستند (که حیاتش جاوید و نعمتش بی رنج و زوال است) .

روز قیامت دار حیات است ، و انسان ها همه چیز را می شنوند ، و همه چیزمشغول تسبیح هستند ، منتها گوش امام می خواهد ، گوش اولیاء اللّه می خواهد تا

بشنود .

وقتی اعضا و جوارح انسان ها قادر به شهادت در روز قیامت هستند یقینا دردنیا نیز توان تسبیح حق را دارند ، لذا خبری که از عبد اللّه بن مسعود و ابوذر

غفاری نقل شده که ریگ در دستان مبارک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تسبیح می گفت واطرافیان می شنیدند ، وقتی به زمین می گذاشت آرام و ساکت می شد(2) ، هیچ

ص: 64

بُعدی ندارد ؛ زیرا آن قادر لایزالی که آن ها را آفرید ، توانایی به سخن درآوردن آنان را نیز دارد .

آری! همه ی موجودات به نیروی حق تسبیح گویان در خروشند اما سامعه ای ویژه و الهی می خواهد تا نوای نیازگونه ی پدیده های هستی را درک کند ، بسیاری

از خبرها راجع به گفت وگوی پیامبران و امامان معصوم علیهم السلام با حیوانات ودرختان خبر می دهند که در این مقام به چند نمونه ی آن اکتفا می شود .

عَیْبَةِ عِلْمِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ جَعَلَ یَنِقُّ نَقِیقاً ، فَجَعَلَ الإِمَامُ علیه السلام یَنِقُّ مِثْلَ مَا نَقَّ لَهُ ، ثُمَّ نَزَلَ عَنِ الْمِنْبَرِ وَانْسَلَّ مِنَ الْجَمَاعَةِ ، فَمَا کَانَ أَسْرَعَ أَنْ

غَابَ فَلَمْ یَرَوْهُ .

فَقَالَتِ الْجَمَاعَةُ : یَا أَمِیرَ الْمُوءْمِنِینَ! مَا هَذَا الثُّعْبَانُ ؟ قَالَ : هَذَا دُرْجَانُ بْنُ مَالِکٍ خَلِیفَتِی عَلَی الْجِنِّ الْمُوءْمِنِینَ ، وَذَلِکَ أَنَّهُمْ اخْتُلِفَ عَلَیْهِمْ شَیْءٌ مِنْ أَمْرِ دِینِهِمْ ، فَأَنْفَذُوهُ إِلَیَّ لِیَسْأَلَنِی عَنْهُ ، فَأَجَبْتُهُ فَاسْتَعْلَمَ جَوَابَهَا ، ثُمَّ رَجَعَ إِلَیْهِمْ» .

امیرالمومنین علیه السلام در روز جمعه بالای منبر در مسجد کوفه خطبه می خواندکه صدای بزرگی را شنید ، و مردم چنان می دویدند که بعضی از آن ها بعضی دیگر را پایمال می کردند ، حضرت به ایشان فرمود : چه خبر

است؟ شما را چه شده؟ گفتند : یا امیرالمومنین! اژدهایی بسیار بزرگ به اندازه ی درخت خرما داخل مسجد شده که ما از آن هراسانیم ومی خواهیم آن را به قتل برسانیم ولی نمی توانیم .

حضرت فرمود : احدی از شما به آن نزدیک نشود و راه را برای او باز کنیدکه او فرستاده ای است و برای حاجتی آمده

امام علیه السلام فرمود : راه را برایش باز کردند او نیز از میان صف ها گذشت تااین که از منبر بالا رفت و به منبع علم رسول خد صلی الله علیه و آله (حضرت علی علیه السلام

رسید ، دهانش را بر گوش امیرالمومنین علیه السلام نهاد و در گوش آن حضرت

صدایی کرد، و امیرالمومنین علیه السلام گردن خود را کشیده و سرش را تکان می داد.

سپس امیرالمومنین علیه السلام مانند صدای او صدایی برآورد ، و اژدها از منبر

ص: 66

پایین آمد و در میان جمعیت رفت و خیلی زود از آن ها غایب شد .

مردم هر چه توجه کردند دیگر او را ندیدند ، عرض کردند : یا

امیرالمومنین! این اژدهای بزرگ کِه بود ؟

حضرت فرمود : این دُرجان بن مالک جانشین من در میان جن های مومن است ، آن ها در موضوعی اختلاف کرده بودند ، لذا او را به نزد من فرستادند ، و او نزد من آمد و از مسایلی پرسش نمود و من جواب مسایلش را دادم سپس بازگشت(1)

نیز به دنبال او آمده تا به کنار شط فرات رسیدند ، در آن جا از استر پایین آمد ووضویی نیکو ساخت و تنهایی نماز خواند ، و مردم آن حضرت را مشاهده می کردند ، سپس دعاهایی خواند که بیش تر مردم شنیدند ، سپس به سوی فرات پیش رفت و عصایی در دست داشت ، تا این که آمد و با آن عصا بر روی آب زده و فرمود :

«انْقُصْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَمَشِیئَتِهِ » به اذن خدا و خواست او کم شو .پس آب شط به قدری پایین رفت که ماهیان در تَهِ آب معلوم شدند ، پس بسیاری از آن ها با جمله ی «السلام علیک یا امیر المومنین» بر آن حضرت سلام

کردند ، و گروهی از آن ها سلام نکردند ، و آن هایی که سلام نکردند (چند نوع بودند به این نام ها :) جری ، مارماهی ، زمار ، پس مردم از این جریان تعجّب

کردند و از سبب سخن گفتن آن ها که سخن گفتند ، و سخن نگفتن آن دسته ی دیگر پرسیدند ؟ حضرت فرمود :

«أَنْطَقَ اللَّهُ لِی مَا طَهُرَ مِنَ السُّمُوکِ ، وَأَصْمَتَ عَنِّی مَا حَرَّمَهُ وَنَجَّسَهُ وَبَعَّدَهُ » .

خداوند آن دسته از ماهیان را که پاک و حلال بودند برای من به سخن آورد ، و آن هایی را که حرام گوشت و پلید و دور از رحمت و برکت کرده بود ، مهر خاموشی بر آن ها زده است .

مرحوم شیخ مفید بعد از نقل این قصّه فرمود : این خبری است مشهور که شهرتش در نقل و روایت مانند شهرت سخن گفتن گرگ با پیغمبر صلی الله علیه و آله می باشد ،

ص: 68

و مانند تسبیح گفتن سنگ ریزه در دست آن حضرت است(1)) .

و بزرگان دیگری مانند محمّد بن احمد فتّال نیشابوری متوفّای 508 هجری وقطب الدین راوندی متوفّای 573 قمری و علاّمه ی حلّی متوفّای 726 هجری هم

این خبر را نقل کرده اند(2)

این دو قصّه می تواند پاسخی باشد برای آن دسته از کسانی که تسبیح درحیوانات و موجودات دیگر را دلالی می دانند .

آری تسبیح دلالی هست ، امّا علاوه بر تسبیح دلالی ، تسبیح قولی هم هست ،از این جهت خدای تبارک و تعالی می فرماید :«وَإِن مِّن شَیْءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدَهِ وَلَکِن لاَّ تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ»(3)

هر موجودی تسبیح و حمد او می گوید ولی شما تسبیح آن ها رانمی فهمید .

طبق این آیه شریفه ، همه ی موجودات عالم هستی و تمام وجود انسان ضمن این که هر روز مشغول رُشد و بالندگی هستند ، اما از یک قطره خون و ذره ای از

گلبول های قرمز و سفید و ضربان و تپش های قلب انسان ، پرده ی گوش وشبکیه ی چشم و مخچه تا عضوهای بزرگ انسان یک دست و یک صدا پیوسته ومنظم همسو و هماهنگ با فطرت ، به تسبیح قولی و دلالی آن یگانه خالق هستی و حاکم مطلق جهان مشغولند ، اما گوش ما از شنیدن آن محروم است.

ص: 69

یک گیاه با زبان خویش آفریدگار خود را تسبیح کرده و می گوید : آن کسی که مرا خلق کرده قادر مطلق ، مرید مطلق ، علیم مطلق و بصیر مطلق است ، این گیاهان و ریگ ها و در و پنجره و دیوار همه با دلالت ، تسبیح آفریدگار خویش می گویند.

و هم چنین انسان با موشکافی و بررسی یک گلبول یا یک باکتری ، یامیکروب یا یک سلول یا یک اتم ، به اسرار عظیمی که در این ذرات وجود دارندروبرو می شود ، می ببیند که این ها یک صدا دارند فریاد می زنند «سبحان اللّه» ،همه ی مخلوقات چه در کره ی زمین باشند یا آسمان ها ، این ها همه یک صدادارند می گویند : «سبحان اللّه» ، منتها هر گوشی نمی شنود .

از طرفی دیگر ، آیا می توان منکر این بود که یک تابلوی بسیار زیبا که شاهکاری از هنر راستین است گواهی بر ذوق و مهارت نقاش می دهد و او رامدح و ثنا می گوید؟

آیا می توان انکار کرد که دیوان شعر شعرای بزرگ و نام دار از قریحه ی عالی آن ها حکایت می کند و دایما آن ها را می ستاید؟

آیا می توان منکر شد که ساختمان های عظیم و کارخانه های بزرگ و مغزهای پیچیده ی الکترونیک و امثال آن ها با زبان بی زبانی از سازنده و مخترع و مبتکر

خود سخن می گویند و هر یک در حد خود از آن ها ستایش می کنند؟

بنابراین، باید قبول کرد که عالم شگرف هستی با آن نظام عجیبش و با آن همه رازها و اسرار ، با آن عظمت خیره کننده اش و با آن ریزه کاری های حیرت آور ،همگی تسبیح و حمد خدا می گویند .

ص: 70

مگر تسبیح به معنای پاک و منزّه شمردن از عیوب نمی باشد ؟ ساختمان و نظم این عالم هستی گویای همین حقیقت است که خالق آن از هر گونه نقص و عیبی

مبرّا است.

مِنْ شَیْءٍ إِلاّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ»(1) را پرسیدم ، امام علیه السلام فرمود :

«کُلُّ شَیْءٍ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ ، وَإِنَّا لَنَرَی أَنَّ تَنَقُّضَ الْجِدَارِ هُوَ تَسْبِیحُهَا» همه چیزتسبیح و حمد خدا را می گوید ، و به نظر ما شکستن دیوار تسبیح آن است(2)

4 - ابو حمزه ی ثمالی می گوید : با علی بن الحسین امام چهارم علیه السلام در خانه اش بودم که در آن گنجشک ها سر و صدا و آواز می کردند ، حضرت به من فرمود:

«أَ تَدْرِی مَا یَقُلْنَ هَوءُلاءِ الْعَصَافِیرُ ؟» میدانی این گنجشک ها چه می گویند ؟

عرض کردم : نمیدانم ، امام فرمود :

«یُسَبِّحْنَ رَبَّهُنَّ وَیَطْلُبْنَ رِزْقَهُنَّ» این ها پروردگار خود را تسبیح می کنند و روزی خود را از او می خواهند(3)

5 - در روایت دیگر سکونی از امام صادق علیه السلام نقل کرده که آن حضرت فرمودند : «لِلدَّابَّةِ عَلَی صَاحِبِهَا سِتَّةُ حُقُوقٍ : لا یُحَمِّلُهَا فَوْقَ طَاقَتِهَا ، وَلا یَتَّخِذُ

ظَهْرَهَا مَجَالِسَ یَتَحَدَّثُ عَلَیْهَا ، وَیَبْدَأُ بِعَلَفِهَا إِذَا نَزَلَ ، وَلا یَسِمُهَا فِی وَجْهِهَا ، وَلایَضْرِبُهَا فِی وَجْهِهَا ؛ فَإِنَّهَا تُسَبِّحُ وَیَعْرِضُ عَلَیْهَا الْمَاءَ إِذَا مَرَّ بِهِ » .

حیوان بر صاحبش شش حق دارد : (اوّل :) بیش از تواناییش بر او بار نکند ، (دوّم :)

ص: 72

پشت او را مجلسی برای سخن گفتن قرار ندهد (یعنی هنگامی که به دیگری می رسد ومی خواهد با او حرف بزند پیاده شود و بعد از مکالمه سوار شود) ، (سوّم :) در هر منزلی که وارد می شود اول علف او را آماده کند ، (چهارم :) علامت داغ بر صورت او نگذارد ،(پنجم :) او را نزند ؛ چون حیوان تسبیح خدا می گوید ، (ششم :) و هنگامی که بر آبی می گذرد او را به کنار آب برد (تا اگر احیانا تشنه باشد آب بنوشد)(1)

6 - در حدیثی آمده که روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد عایشه رفت و فرمود : «یَاعَائِشَةُ ! اغْسِلی هَذَیْنِ الثَّوْبَیْنِ» این دو لباس مرا بشوی ، عرض کرد : ای رسول خدا! دیروز این دو را شستم ، حضرت فرمود :

«أَمَا عَلِمْتِ أَنَّ الثَّوْبَ یُسَبِّحُ ، فَإِذَا اتَّسَخَ انْقَطَعَ تَسْبیحُهُ» آیا نمی دانی که لباس (انسان نیز) تسبیح خدا می گوید ؟ و هنگامی که چرکین و آلوده شود تسبیح آن قطع

می شود(2)

در قسمت بعدی آیه ی مبارکه می فرماید :

واژه ی «مُلک » به معنای سلطنت و حکمرانی و فرمانروایی است ، چه این که سلطنت بر مردم باشد یا بر اشیا ، سلطنت و حکومت بر مردم به معنای سیاست و

تدبیر امور آن ها می باشد ، ولی حکومت و فرمانروایی بر اشیا به معنای تصرف درآن است از قبیل خرید و فروش و هبه و بخشش و غیر این ها ، و قدر جامع بین این معانی همان معنای سلطنت و حکومت است(1)

قرآن کریم در آیات متعدد مُلک و حکمرانی جهان آفرینش را به خدای سبحان نسبت می دهد مانند : «أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّهَ لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَالاْءَرْضِ»(2) آیانمی دانستی که حکومت آسمان ها و زمین از آنِ خدا است ؟

و در آیه ی دیگر فرمود : «لِلّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَالاْءَرْضِ»(3) حکومت آسمان ها وزمین مخصوص خداوند است .

اگر شخصی غیر از خدای سبحان را موءثر بداند و پروردگار متعال را حاکم علی الاطلاق نداند ، برای او شریک قایل شده است ، در این زمینه از مالک بن عطیه روایتی نقل شده گفت : امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه ی مبارکه ی «وَمَا یُوءْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلاَّ وَهُمْ مُشْرِکُونَ»(4) فرمود :

ص: 74

«هُوَ قَوْلُ الرَّجُلِ : لَوْ لا فُلانٌ لَهَلَکْتُ ، وَلَوْ لا فُلانٌ لَأَصَبْتُ کَذَا وَکَذَا ،وَلَوْ لا فُلانٌ لَضَاعَ عِیَالِی ! أَ لا تَرَی أَنَّهُ قَدْ جَعَلَ شَرِیکا فِی مُلْکِهِ یَرْزُقُهُ وَیَدْفَعُ عَنْهُ» .

مقصود گفتار کسی است که می گوید : اگر فلانی نبود من هلاک و نابودمی شدم ، اگر فلان کس نبود من به فلان مصیبت و ناراحتی گرفتارمی شدم ، اگر فلانی نبود خاندان و عیالات من از بین می رفتند ؛ مگرمشاهده نمی کنی که در همه این موارد برای خداوند در حکومت وفرمانروایی شریک قایل شده است ، و شخص دیگری را رازق و دافع دانسته است ؟

راوی گفت : عرض کردم : اگر این چنین بگوید که : اگر خداوند به وسیله ی فلانی بر من لطف و منّت نمی گذاشت من نابود و هلاک می شدم (آیا اشکالی دارد) ؟

امام علیه السلام فرمود :

«نَعَمْ لا بَأْسَ بِهَذَا » آری این گونه مانعی ندارد ( ؛ چون در این بینش و عقیده ، خداوند متعال را موثّر و مسبّب و وسیله ساز و دیگری را وسیله می داند)(1)

پس بر اساس رهنمود پیشوایان معصوم علیهم السلام در برابر احسان دیگران بایدگفت : خدا را شکر که از این راه به من احسان کرد ، گرچه او می توانست همین احسان را از راه دیگر هم انجام دهد .

ص: 75

نتیجه این که حاکمیت و فرمانروایی و مسبّب الاسباب و همه کاره در عالم هستی ذات مقدّس الهی می باشد .

توجه : واژه ی «مُلک » بیش از چهل بار در قرآن کریم آمده که به عنوان نمونه چند مورد ذکر می شود :

1 - «وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُوا الشَّیَاطینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمَانَ»(1)و (یهودیان) پیروی کردندسخنانی را که (دیوان و) شیاطین در ملک سلیمان (به افسون و جادوگری) می خواندند .

2 و 3 - «وَقَالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طَالُوتَ مَلِکاً قَالُوا أَنَّی یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ وَلَمْ یُوءْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَیْکُمْ وَزَادَهُ

بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ یُوءْتی مُلْکَهُ مَنْ یَشَاءُ»(2)

و پیامبرشان به آن ها گفت : خداوند طالوت را برای زمامداری شما مبعوث (وانتخاب) کرده است ، گفتند : چگونه او بر ما حکومت کند با این که ما از اوشایسته تریم ، و او ثروت زیادی ندارد؟ گفت : خدا او را بر شما برگزیده ، و او را در علم و (قدرت) جسم ، وسعت بخشیده است ، خداوند مُلک و حکومتش را به هر کس بخواهد می بخشد .

4 - «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذی حَاجَّ إِبْرَاهیمَ فی رَبِّهِ أَنْ آتَاهُ اللَّهُ الْمُلْکَ»(3) آیا ندیدی (وآگاهی نداری از) کسی (نمرود) که با ابراهیم درباره ی پروردگارش محاجه و گفتگو

کرد ؟ زیرا خداوند به او حکومت داده بود .

ص: 76

5 - «وَلَهُ الْمُلْکُ یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ»(1) و در آن روز که در صور دمیده می شودحکومت مخصوص اوست.

6 - «یَوْمَ هُمْ بَارِزُونَ لا یَخْفَی عَلَی اللَّهِ مِنْهُمْ شَیْءٌ لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ»(2) روزی که همه آنان آشکار می شوند و چیزی از آن ها بر خدا پنهان نخواهد ماند ، (و گفته می شود :) فرمانروایی امروز برای کیست ؟ برای خداوند یکتای قهّار است .

جهان آفرینش با همه ی شکوه و جلال و عظمتش از یک سو نشان دهنده ی قدرت نمایی حق در قدرت است ، و از سوی دیگر بیانگر آن است که مالکیت وتسلط بر کلیه ی موجودات عالم فقط برای جهان آفرین است و بس .

و در روایت آمده :«إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُبْغِضُ الْقِیلَ وَالْقَالَ ، وَإِضَاعَةَ الْمَالِ ، وَکَثْرَةَ السُّوءَالِ» .

خداوند قیل و قال (نزاع) و ضایع کردن و از بین بردن مال و کثرت سوءال را دشمن می دارد و از آن متنفّر است(1)

اگر تسلط و مالکیتی بر اموال برای من و شما هست ، این مالکیتی است که خداوند ما را بر آن ها مسلّط و مالک نموده ، و هر لحظه که اراده کند جان ما رامی گیرد و دیگری را بر این اموال مسلّط می کند ، همه ی سلطنت ها و قدرت ها به دست قدرت او می باشد .

به تعبیر آن شاعر :

در حقیقت مالک اصلی خداست این امانت بهر روزی دست ماست

تمام هستی و آنچه در آن است ، مالک اصلی و حقیقی آن خداوند متعال

است ، و این که ملکیت مجازی را در اختیار بشر قرار داده ، به این معنا نیست که آن را از خود سلب کرده باشد .

آیات قرآن و روایاتی که از معصومین علیهم السلام به ما رسیده است ، بر این مطلب

ص: 78

دلالت دارند ، در این جا به چند نمونه اشاره می کنیم :

1 - «سَخَّرَ لَکُمْ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الاْءَرْضِ جَمیعا مِنْهُ»(1) آنچه در آسمان ها وزمین است تمام را مسخّر شما گردانید ، و این ها همه از سوی اوست.

واژه ی «سخّر لکم» و «جمیعا منه» دلالت بر این دارد که مالکیت واقعی ازخداوند متعال است .

2 - «وَلِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الاْءَرْضِ»(2) و آنچه در آسمان و آنچه در زمین است ، فقط در سیطره ی مالکیّت و فرمانروایی خدا می باشد .

3 - «تُوءْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ»(3) به هر کس بخواهی حکومت و سلطنت می بخشی .

4 - در حدیثی از ثامن الحجج علی بن موسی الرضا علیه السلام نقل شده فرمود :

«وَکَانَ مَا فِی أَیْدِی النَّاسِ عَوَارِیَ ، وَأَنَّهُمْ مَالِکُونَ مَجَازا لا حَقِیقَةَ لَهُ » و آنچه دردست مردم است ، عنوان عاریه دارد ، و مردم به مجاز مالک آن هستند ، نه این که مالک

حقیقی باشند(4)

5 - ابان بن تغلب می گوید : رییس مذهب جعفری امام صادق علیه السلام به من فرمود : «أَ تَرَی اللَّهَ أَعْطَی مَنْ أَعْطَی مِنْ کَرَامَتِهِ عَلَیْهِ ، وَمَنَعَ مَنْ مَنَعَ مِنْ هَوَانٍ بِهِ

عَلَیْهِ ، لا وَلَکِنَّ الْمَالَ مَالُ اللَّهِ ، یَضَعُهُ عِنْدَ الرَّجُلِ وَدَائِعَ » .

آیا به نظر تو خداوند به کسانی مال داده است که در نزد او محترم بوده اند ؟ و به کسانی که در نزد او احترامی نداشته اند نداده است ؟ هرگز چنین نیست ، بلکه مال ، مال

ص: 79

خدا است و آن را به عنوان امانت نزد کسانی قرار داده است(1)

توجه : سلیمان پیغمبر با آن همه قدرتی که خدای متعال به او عنایت فرمود ،از خداوند چنین تقاضا کرد :

«رَبِّ اغْفِرْ لِی وَهَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهّابُ»(2)

پروردگارا! مرا ببخش ، و حکومتی به من عطا کن که بعد از من سزاوارهیچ کس نباشد که تو بسیار بخشنده ای .

خداوند سبحان در مقابل درخواست سلیمان می فرماید :

«فَسَخَّرْنا لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخاءً حَیْثُ أَصابَ * وَالشَّیاطِینَ کُلَّ بَنّاءٍوَغَوّاصٍ * وَآخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فِی الأَصْفادِ»(3)

ما باد را مسخّر او ساختیم تا مطابق فرمانش به نرمی حرکت کند ، و به هرجا او می خواهد برود ، و شیاطین را مسخّر او ساختیم ، هر بنّا و غوّاصی ازآن ها ، و گروه دیگری (از شیاطین) را در غل و زنجیر (تحت سلطه ی او)

قرار دادیم .

اما همین سلیمان وقتی که زمان تسلیم شدن در برابر ملک الموت او فرارسید ، فرصت نشستن نداشت ، مامور حق ایستاده جانش را گرفت .

قرآن کریم در این رابطه می فرماید :

«فَلَمّا قَضَیْنا عَلَیْهِ الْمَوْتَ ما دَلَّهُمْ عَلی مَوْتِهِ إِلاّ دَابَّةُ الأَرْضِ تَأْکُلُ مِنْسَأَتَهُ

ص: 80

فَلَمّا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ ما لَبِثُوا فِی الْعَذابِ الْمُهِینِ»(1)

(با این همه جلال و شکوه سلیمان) هنگامی که مرگ را بر او مقرّر داشتیم کسی آن ها را از مرگ او آگاه نساخت مگر جنبنده ی زمین (موریانه) که

عصای او را می خورد (تا شکست و پیکر سلیمان فرو افتاد) ، هنگامی که بر زمین افتاد جنیان فهمیدند که اگر از غیب آگاه بودند در عذاب خوارکننده باقی نمی ماندند .

هیچ کس نفهمید سلیمان مرده تا این که موریانه عصایش را خورد و عصا از وسط شکسته و سلیمان به زمین افتاد ، بعد از آن بود که جنیان فهمیدندسلیمان فوت کرده است .

بنابراین ، ملک و سلطنت بر همه نفوس و بر تمام اشیا مخصوص خداوندتبارک و تعالی است ، و هیچ کس حتی سلیمان - با این که سلطنت بر جنّ و انس

و حیوانات داشت - سلطنت او حقیقی نیست و مجازی و صوری و اعتباری است ، باید موریانه عصای او را بخورد تا مردم متوجه مرگ سلیمان شوند ، پس

با یک چشم برهم زدن همه چیز از بین خواهد رفت .

به گفته ی آن شاعر :

سر شب سر جنگ و تاراج داشت سحرگه نه تن سر نه سر تاج داشت

به یک گردش چرخ نیلوفری نه نادر به جای ماند و نه نادری بنازم من این چرخ پیروز را پریروز و دیروز و امروز را

ص: 81

خدای تبارک و تعالی سمیع است همه چیز را می شنود ، بصیر است همه چیزرا می بیند ، علیم است همه چیز را می داند ، مرید است هر چه اراده می کند انجام می شود ، قدیر است هر چه بخواهد ایجاد می کند ، «إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرادَ شَیْئا أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ»(1) هرگاه چیزی را اراده کند به او می گوید : موجود باش آن نیز بلافاصله موجود می شود .

نکته : در این جا «له الملک» گفت ، طبق قاعده باید می گفت : «الملک له » ، ولی «له » را بر «الملک » مقدّم کرد تا حصر را برساند یعنی سلطنت واقعی منحصرا در

اختیار خدای تبارک و تعالی است ، همان خدایی که آنچه در آسمان ها و زمین است همه مشغول تسبیح او هستند

در عالم افراد زیادی هستند که قابلیت حمد و ستایش را دارند مثل وجودمقدّس خاتم الانبیا صلی الله علیه و آله ، اصلاً خود آن حضرت احمد و محمود و محمد است ،

پس چرا قرآن حمد را منحصر به خدا کرد و فرمود : «وَلَهُ الْحَمْدُ» ؟

بگو : بارالها! مالک حکومت ها تویی ، به هر کس بخواهی حکومت می بخشی ، و از هر کس بخواهی حکومت را می گیری .

پس وجود و بعثت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله متعلّق به ذات اقدس احدیت است و از خودش نیست .

2 - صفات کمالیه ی نفسانی و افعالی مانند کمالاتی که ما داریم ، این کمالات خودش بر دو قسم است ، یکی کمالات ذاتیه ، دیگری کمالات اکتسابیه ، بعضی وقت ها شخصی را می بینید که چنان زیبایی و جمالی دارد که هرکس این جمال را ببیند خیال می کند فوق این جمال و زیبایی ، جمال دیگری نیست ، لذا زنان مصر با دیدن حضرت یوسف علیه السلام دست خود را بریدند و گفتند :

«حاشَ لِلّهِ ما هذا بَشَراً إِنْ هذا إِلاّ مَلَکٌ کَرِیمٌ»(1)

منزّه است خدا این بشر نیست این یک فرشته ی بزرگوار است!

این جا بود که زلیخا سرزنش آن ها را جواب داد و گفت :

«فَذلِکُنَّ الَّذِی لُمْتُنَّنِی فِیهِ وَلَقَدْ راوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ فَاسْتَعْصَمَ وَلَئِنْ لَمْ یَفْعَلْ ما آمُرُهُ لَیُسْجَنَنَّ وَلَیَکُوناً مِنَ الصّاغِرِینَ»(2)

این همان کسی است که به خاطر (عشق) او مرا سرزنش کردید! (آری) من او را به خویشتن دعوت کردم و او خودداری کرد ، و اگر آنچه رادستور می دهم انجام ندهد به زندان خواهد افتاد و مسلّما خوار و ذلیل

خواهد شد!

ص: 84

این جمال و زیبایی ذاتی یک مرحله از کمال است ، امّا چه کسی به یوسف علیه السلام این جمال و زیبایی را داده ؟

یا این که شخصی چنان صدای زیبایی دارد که انسان از شنیدن آن لذّت می برد ، این صدا را چه کسی در حنجره ی او قرار داده ؟ اگر اکتسابی است شماهم برو کسب کن ، یا کسی قد و بالایی دارد ، این سرو رعنا را چه کسی چنین خلق کرده است ؟ آیا اکتسابی است ؟ یا این که میوه جات مثل انگور و هلو و انارزیبایی آن ها ذاتی است ، این ها کمال هستند امّا کمالات ذاتی ، و چه کسی به آن ها داده است ؟

هر صفت کمالیه ای که ذاتی باشد از ناحیه ی خداوند تبارک و تعالی است ،پس باید او را حمد و ستایش کرد .

مثلاً از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدند تو زیباتری یا یوسف پیغمبر ؟ آن حضرت فرمود : «کَانَ یُوسُفُ علیه السلام أَحْسَنَ وَلَکِنَّنِی أَمْلَحُ» یوسف از نظر صورت و جمال ازمن زیباتر بود ولی من ملیح تر و نمکی تر از او هستم(1)

چه کسی زیبایی را به حضرت یوسف علیه السلام و ملاحت را به پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله عنایت فرمود ؟ آن کس خالق و پروردگار آن ها می باشد .

توجه : در این تشبیه دو نکته است :

1 - نمک در موادّ دیگر ذوب می شود تا آن موادّ سالم بمانند ، وجود مقدّس آن جناب هم با اهل بیتش خودشان را در انواع حوادث و مشقّات و تکالیف

ذوب کردند تا انسان ها از شرّ و شرور و شقاوت و شیطان رجیم سالم مانده ،

ص: 85

بقای الهی پیدا کنند .

2 - می دانیم که سگ از حیوانات نجس العین است ، اگر با آب هفت دریا هم شسته شود پاک نمی شود ، ولی اگر همین سگ در نمکزار قرار گیرد پس از مدّتی که وضع موجودش تغییر پیدا کند پاک و حلال می شود.

این سگِ نفس امّاره ی انسان هم اگر در نمکزار شریعت رسول خدا صلی الله علیه و آله - که ترکیبی از عقیده و اخلاق و عمل است - قرار گیرد حالت امّاره بودن را از دست

می دهد و به مرتبه ی والای انسانی بلکه مطمئنّه و راضیه و مرضیّه می رسد .

مرحله ی بعدی کمالات ، کمال اکتسابی است ، مثلاً یک نفر شصت سال خون دل می خورد تا به یک کمالی برسد ، به تعبیر فردوسی : بسی رنج بردم در این سال سی عجم زنده کردم بدین پارسی

سی سال زحمت کشید تا این شاهنامه را نوشت ، وقتی که شما امروز آن شعر

حماسی را می خوانید :

ز سمّ ستوران در آن پهن دشت زمین شد شش و آسمان گشت هشت به شمشیر و خنجر به گرز و کمند برید و درید و شکست و ببست یلان را سر و سینه و پا و دست

سراینده ی آن را ستایش می کنید ، در حالی که این شخص با زحمات خودش این کمالات را کسب کرده است .

کسی که معنای تسبیح را بفهمد ، معنای حمد و ستایش را درک نماید ، تسبیحش غیر از تسبیح قبل از فهمیدن است ، بلکه به مقدار درک و فهمش ترقّی می کند .

ص: 86

امّا همه ی این ها با توفیق خدای تبارک و تعالی است ، به اراده و مدد و عنایت او می باشد ، هرکس در عالم هر چیزی را کسب کند با نیروی خدای تبارک و

تعالی است ؛ چون که وَلا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ إِلاّ بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ هیچ نیرو و حرکتی نیست مگر این که به نیروی خداوند والامقام و بلند مرتبه است .

پس معلوم شد کمال هر کس و هر چیزی با دو امر است : یکی به وجود او ، دیگری صفاتی است که ذی الکمال دارد ، این صفات یا صفات ذاتیه است که ازناحیه ی خدا است ، یا صفات اکتسابیه است که آن نیز از طرف او می باشد ؛ چون که در آیه ی دیگر فرمود : «وَمَا تَوْفِیقِی إِلاَّ بِاللَّهِ»(1) و توفیق و پیروزی من فقط ازناحیه ی خدا نیست .

در حقیقت هر چه هست از ناحیه ی خدای تبارک و تعالی است لذا فرمود :

«وَلَهُ الْحَمْدُ» ، هر کسی هر حمد و ستایشی می شود این حمد و ستایش

برمی گردد به نیرو و قدرت خدای تبارک و تعالی .

در نتیجه همه ی حمدها و ستایش ها برای خدا است ، وقتی که او مالک همه ی موجودات است و بر تمام امور سلطنت دارد ، پس هر ستایش و حمدی و هر

تسبیح و تقدیسی برای او خواهد بود .

الف و لام «الحمد » برای جنس است یعنی جنس حمد با تمام معانیش برای او خواهد بود ، و هر کس در عالم هر حمدی می شود حمدش اعتباری وصوری و مجازی است ، حمد حقیقی و ستایش و ثنای حقیقی مخصوص خدای

تبارک است .

ص: 87

در واقع حمد و ستایش ، بیان کردن صفات کمال است ، نظام آفرینش ازصفات کمال خدا ، از علم بی پایان و قدرت بی انتها و حکمت وسیع و فراگیر اوسخن می گوید ، مخصوصا با پیشرفت علم و دانش بشر ، و پرده برداشتن از

گوشه هایی از اسرار و رازهای این عالم پهناور ، این حمد و ستایش عمومی موجودات آشکارتر شده است .

اگر روزی شاعر نکته پرداز گفت :

برگ درختان سبز در نظر هوشیار هر ورقش دفتری است معرفت کردگار هر برگی از برگ های درختان را دفتر و کتاب معرفت پروردگار معرّفی کرد ، دانشمندان گیاه شناس امروز درباره ی این برگ ها کتاب ها نوشته اند ، و از

ساختمان اسرار آمیز کوچک ترین اجزای آن یعنی سلول ها گرفته تا طبقات هفت گانه ی برگ ، و دستگاه تنفّسی آن ، و رشته های آبیاری و تغذیه و سایر مشخصات بسیار پیچیده ی برگ ها در این کتاب ها بحث های فراوان کرده اند .

بنابراین ، هر برگی شب و روز نغمه ی توحید سر می دهد و آواز رسای حمدش را در درون باغ و جنگل ، و بر فراز کوه ها ، در خمیدگی دره ها پخش می کند ، امّا بی خبران چیزی از آن نمی فهمند و آن ها را ساکت و خاموش می دانند ، این معنا برای حمد و ستایش عمومی موجودات کاملاً قابل درک است .

در آخر آیه ی مورد بحث می فرماید :

«وَهُوَ عَلَی کُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ» و خداوند بر هر کاری قدرت دارد و بر هر چیزی توانا است .

ص: 88

این آیه هم کلیت دارد ، بر عمومیت متعلق قدرت او دلالت می کند ومی فهماند قدرت او محدود به هیچ حد ، و مقیّد به هیچ قید و شرطی نیست ، ودلالت دارد بر این که خدای تبارک و تعالی مالک حکم بر هر چیز و تصرّف درآن است ، هر طور که بخواهد و اراده کند ، و معلوم است که به جز جمیل چیزدیگری اراده نمی کند ، و قدرت او هر چیزی را فرا گرفته است .

ص: 89

ص: 90

یعنی ایجاد انسان از چه موجودی است و با چه وسایل و تجهیزاتی او راساخته است ؟

در قرآن مجید این دو جهت مورد توجه قرار گرفت ، آنچه را که در روزنخست یعنی در روز بعثت در حالی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به عبادت و تفکر مشغول بود ، حق جل جلاله با ترنّم وحی او را مخاطب قرار داد ، و با صدای دلنشینی اورا به خود مشغول کرد ، جذبه ای که او را ربود ، آهنگی که همه ی وجودش راگرفته بود ، خداوند خلقت انسان را که در این دو آیه سرلوحه ی دعوت جهانی

خویش قرار داد ، که این گونه آغاز کردن ، آن هم در آغاز یک دعوت فراگیر ،نشانه ی اهمّیت و ارزش آن است ، گویا خلقت انسان که خطاب «احسن الخالقین» را نیز به همراه دارد ، کمال آفرینش حق در سراسر جهان خلقت است .

در غار حرا آیه نازل شده و فرمود : «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ»(1) بخوان به نام پروردگارت که جهان را آفرید .

در این آیه از اصل خلقت شروع کرده تا این که فرمود از چه چیز آفریده است : «خَلَقَ الاْءِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ»(2) همان کس که انسان را از خون بسته ای خلق کرد .

جهت دوم یعنی انسان را از چه چیز آفرید ؟ در سوره ی دیگر می فرماید :

«فَلْیَنْظُرِ الإِنْسانُ مِمَّ خُلِقَ * خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ»(3) انسان باید نگاه کند که از چه چیز آفریده شده؟! از یک آب جهنده آفریده شده است .

ص: 92

و در جای دیگر فرمود : «وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ»(1) ما انسان را ازچکیده و خلاصه ای از گِل آفریدیم .

و در سوره ی دیگر می فرماید : «وَمِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ إِذا أَنْتُمْ بَشَرٌتَنْتَشِرُونَ»(2) از نشانه های خداوند این است که شما را از خاک آفرید ، سپس انسان هایی شدید و در روی زمین انتشار یافتید .

و در جای دیگر فرمود : «وَاللّهُ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ»(3) خداوند شما را ازخاک آفرید سپس از نطفه خلق کرد .

در این آیه به دو نشانه ی عظمت الهی اشاره شده: یکی آفرینش انسان از خاک که ممکن است اشاره به آفرینش نخستین انسان - یعنی حضرت آدم علیه السلام - باشد ،

یا آفرینش همه ی انسان ها از خاک ؛ چون که تمام مواد غذایی تشکیل دهنده ی وجود انسان به طور مستقیم یا غیر مستقیم از خاک گرفته می شوند .

نشانه ی دیگر ، تکثیر نسل انسان و انتشار فرزندان آدم ابو البشر در سراسرکره ی زمین است که اگر ویژگی گسترش در حضرت آدم آفریده نشده بود به زودی از میان می رفت و نسل او برچیده می شد .

جهان هستی برخوردارست ، از خاکی ناچیز آفریده شد که در کمی ارزش ضرب المثل است .

خداوند متعال نیز که خالق و آفریدگار این موجود پر رمز و راز است و او را ازموادی چنین ساده و بی جان پدید آورد ، در واقع بخشی از قدرت لایزال خود رادر جهان هستی به نمایش گذاشت که نه تنها بر همه ی موجودات عالم سرفرازتراست ، بلکه حق نیز در پدید آوردن چنین موجودی بدیع - یعنی انسان - با بیان شیوای وحیانی و با گفتار : «فَتَبارَکَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ»(1) به خودآفرین گفت .

اگر بشر بخواهد به چگونگی اعجاز خلقت انسان پی ببرد هرگز نمی تواند به همه ی ویژگی ها و شگفتی های انسان دست یابد ؛ زیرا دایره ی فهم و درک انسان گواه همین مطلب است ، اما اگر به مقدار وسع و ظرفیت خود بخواهد از پیدایش این موجود و امتیازات محیّر العقول او آگاه شود کافی است به یک عضو فعال انسان نظر کند و او را مورد بررسی دقیق قرار دهد .

مثلا اگر پرده های ظریف چشم که از برگ گل هم لطیف تر و حساس تر وظریف تر است ، هم چنین سلول های فوق العاده و حساس و ظریف مغز را که هریک وظیفه ای را به عهده دارند ، در کنار خاک بگذاریم و با یک دیگر مقایسه

کنیم ، آن گاه راز تبریک گفتن حق به خود آشکار می شود ، و می فهمیم که آفریدگار جهان چه قدرت عجیبی به کار گرفته که از آن ماده ی تیره ی کم ارزش چنین دستگاه های ظریف و دقیق و پر ارزشی را به وجود آورده است .

ص: 94

خاک که از خود نه نور و حرارتی دارد و نه زیبایی و طراوتی ، و نه از حس برخوردار است و نه حرکت و جنبشی از او سر می زند ، ولی در عین حال خمیرمایه ی پیدایش انسانی شده است که دارای تمام این صفات بی نظیر است .

البته تعبیر خلقت انسان از خاک ، بیانگر این واقعیت است که از نظر خلقت تفاوتی در میان انسان ها وجود ندارد ، آغاز پیدایش آن ها از یک نقطه است وریشه ی همه به یک جا باز می گردد ، و همگی پیوند ناگسستنی با خاک دارند ، وطبعا سرانجام نیز همه ی انسان ها بدون استثنا به آغوش خاک باز می گردند .

عَلَقَةً أَرْبَعِینَ یَوْما ، ثُمَّ تَصِیرُ مُضْغَةً أَرْبَعِینَ یَوْما ، فَإِذَا کَمَلَ أَرْبَعَةُ أَشْهُرٍ بَعَثَ اللَّهُ مَلَکَیْنِ خَلاّقَیْنِ فَیَقُولانِ : یَا رَبِّ ! مَا تَخْلُقُ ذَکَرا أَوْاُنْثَی ؟ فَیُوءْمَرَانِ » .

امام باقر ابو جعفر علیه السلام فرمود : نطفه چهل روز در رحم به همان صورت باقی می ماند ، بعد از آن ، چهل روز به صورت علقه است ، و چون این چهل روز هم تمام شد چهل روز دیگر به صورت مضغه است که مجموعا

چهار ماه می شود ، بعد از تمام شدن چهار ماه خداوند دو ملک می فرستدکه کار آنان خلقت است ، می پرسند : پروردگارا ! چه چیز خلق کنیم پسریا دختر ؟ از طرف خدا به یکی از آن دو مامور می شوند(1)

هم چنین خداوند متعال در سوره ی مبارکه ی زمر چگونگی خلقت انسان دررحم مادر را بیان می کند و می فرماید :

«یَخْلُقُکُمْ فِی بُطُونِ اُمَّهاتِکُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِی ظُلُماتٍ ثَلاثٍ ذلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ فَأَنّی تُصْرَفُونَ»(2)

او شما را در شکم مادران تان آفرینشی بعد از آفرینش دیگر در میان تاریکی های سه گانه می بخشد ، این است خداوند ، پروردگار شما که حکومت (در عالم هستی) از آنِ او است ، هیچ معبودی جز او وجود نداردبا اینحال چگونه از راه حق منحرف می شوید؟!

ص: 96

یک صد میلیون اسپرم است که هر اسپرمی خودش چه ژن هایی همراه دارد .

به عبارت دیگر : انسان از نطفه و منی است ، و نطفه و منی نیز از اسپرم وتخمک تشکیل شده ، و هرکدام از آن ها ژن های مختلفی دارند ، و هر ژنی خاصیتی را به وراثت از پدران و مادران سابق منتقل می کند ، وراثت نیز در جای

خود در چگونگی شکل یافتن انسان نقش مهمی دارد ، چه بسا صفتی از چندنسل قبل به این فرزند جدید منتقل می شود ، چیزی که ناقل صفات آبا و اجداد

است ژن های مختلف در سلول های نر و ماده است .

مثلا اگر کسی باشد که عمری طولانی داشته باشد و مربوط به همان طایفه و نسل باشد ، گروهی که گذشتگان او را دیده اند اگر علامتی را روی صورت همین

انسان جدید باشد که با یکی از بستگان خود شباهتی دارد ، به او یادآور می شوندکه شما در این علامت - مثلا خال برگونه داشتن و یا چشم آبی بودن - شبیه به

فلانی هستید ، با شگفتی باید پرسید به راستی این اسپرم چیست که یک صدمیلیونش در یک قطره درست می شود ، و ژن هایش این توارث را ایجاد می کنند .

خداوند متعال - که خود پدید آورنده ی آن است - می فرماید

«ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِی قَرارٍ مَکِینٍ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَفَتَبارَکَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ»(1)

سپس آن را نطفه ای در قرارگاه مطمئن (رحم) قرار دادیم ، سپس نطفه رابه صورت علقه (خون بسته) و علقه را به صورت مُضغه (چیزی شبیه

ص: 98

گوشت جویده) و مضغه را به صورت استخوان هایی در آوردیم ، از آن پس آن را آفرینش تازه ای ایجاد کردیم ، بزرگ است خدایی که بهترین خلق کنندگان است!

در این آیات آغاز آفرینش انسان را از گِل و نسل او را از چکیده ای از آب بی ارزش قرار داده است ، و از رحم به «قرار مکین» (قرارگاه امن و امان) تعبیر

شده که اشاره به وضعیت خاص رحم در بدن انسان است

در واقع در محفوظ ترین نقطه ی بدن که از هر طرف کاملاً تحت حفاظت است قرار گرفته ، ستون فقرات و دنده ها از یک سو ، استخوان نیرومند لگن خاصره از سوی دیگر ، پوشش های متعدّد شکم از سوی سوم ، حفاظتی که از

ناحیه ی دست ها به عمل می آید از سوی چهارم همگی شواهد این قرارگاه امن وامان است .

مراحل پنج گانه ی خلقت انسان به روشنی در این آیات به آن اشاره شد ،مراحلی که هر کدام برای خود ، عالَم عجیبی دارد ، مملو از شگفتی ها که در علم

جنین شناسی امروز دقیقا مورد بررسی قرار گرفته و پیرامون آن کتاب هانوشته اند ، ولی روزی که قرآن از این مراحل مختلف خلقت جنینی انسان وشگفتی های آن سخن می گفت ، اثری از این علم و دانش جنین شناسی نبود .

وقتی تشکّل یافتن و صورت گرفتن انسان از دست قدرت حق پایان یافته وبه مهم ترین مرحله ی خلقت و ظهور او می رسد ، با تعبیری سر بسته و پر معنااشاره کرد و فرمود : سپس ما او را آفرینش تازه ای بخشیدیم ، بزرگ و پر برکت است خدایی که بهترین خلق کنندگان است .

ص: 99

مراحل خلقت انسان در دعاهای ائمه ی معصومین علیهم السلام نیز اشاره شده همان گونه که سید الشهدا امام حسین علیه السلام در دعای معروف و مشهور عرفه - که دربر دارنده ی یک دوره ی کامل و عالی درس توحید می باشد - به هنگام بر شمردن نعمت ها و قدرت خداوند ، به پیشگاه او چنین عرض می کند :

«ابْتَدَعْتَ خَلْقِی مِنْ مَنِیٍّ یُمْنَی ، ثُمَّ أَسْکَنْتَنِی فِی ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ بَیْنَ لَحْمٍ وَجِلْدٍ وَدَمٍ ، لَمْ تُشْهِرْنِی بِخَلْقِی ، وَلَمْ تَجْعَلْ لِی شَیْئا مِنْ أَمْرِی ،ثُمَّ أَخْرَجْتَنِی إِلَی الدُّنْیَا تَامّاً سَوِیّا» .

خدایا! آغاز آفرینش مرا از قطرات ناچیز منی قرار دادی ، سپس مرا درظلمت های سه گانه ، در بین گوشت و پوست و خون اسکان دادی ،آفرینش مرا آشکار نساختی ، و در آن مخفی گاه به تطوّرات خلقتم ادامه دادی ، و هیچ یک از امور حیاتی مرا به من واگذار نکردی ، سپس مرا به

دنیا کامل و سالم منتقل ساختی(1)

آری ، به راستی باید بر این قدرت نمایی بی نظیر که در ظلمتکده ی رحم این چنین تصویر بدیعی با این همه عجایب و شگفتی ها بر قطره های آبی نقش می زند ، آفرین گفت ، و باید بر آن علم و حکمتی که این همه استعداد و لیاقت و

شایستگی را در چنین موجودِ ناچیز ایجاد می کند فریاد تحسین و مبارک باد سر داد.

البته این مراحل یاد شده که مربوط به صورت ظاهری انسان است فقط بخشی از وجود انسان و صورت مادّی او را چنین میناگری کرده و در عالم خلقت به نمایش گذاشت ، اما آنچه سبب امتیاز او از سایر موجودات می شود

ص: 100

بُعد دیگر او است که به باطن و سیرت او مرتبط است ، وقتی سیرت او موردبررسی قرار گیرد تا از آن آگاهی پیدا شود ، این جاست که راز اسرار پنهان رُخ

می نمایاند ، و حق با جلال و کمال خود ظهور پیدا می کند ، و تازه این معمای فرشتگان حل می شود ، تا حدی که در برابر سوال چرایی خلقت این پدیده ی هستی از زبان فرشتگان ، پاسخ «إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ»(1) از طرف ذات لایزال الهی شنیده شد که چه استعدادهایی در وجود انسان نهفته است که در واقع هدف از خلقت بشر همان باطن و سیرت او می باشد .

از تعبیر زیبای خداوند بعد از اتمام آفرینش انسان به «أَحْسَنُ الْخَالِقینَ » این سوال به ذهن تداعی می کند که آیا در برابر خدای متعال ، آفریدگار دیگری وجود دارد ؟

اگر چه پرسش الهی غیر از اله یکتا با برهان لَوْ کَانَ فیهِمَا آلِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتا؟

پاسخ داده شد ، اما با توجه به کلمه ی «خلق» که به معنای «ایجاد کردن» است ،پاسخ این سوال روشن است ، آفریدن می تواند در حق دیگران نیز صدق کند ، اما

خلق و ایجادی که از دست توانای حق صورت می گیرد با ایجادی که از غیر خداتحقق پیدا می کند از جهاتی گوناگون و متفاوت است .

خداوند متعال مواد اولیه را برای صورت بخشیدن اشیا می آفریند و ایجادمی کند ، یعنی آنچه را اصلا وجود خارجی نداشت ، ایجاد می کند ، در حالی که غیر خدا با وجود مواد موجود در عالم خلقت دست به ایجاد چیزی می زند و به

او شکل می دهد .

ص: 101

مثلا از مصالح ساختمانی خانه ای ساختند ، و یا از آهن و فولاد ، اتومبیل یاکارخانه ای احداث می کنند ، این ها خلقتی بدیع و تازه ای نیستند که دیگران ازانجام آن عاجز باشند اگر چه در جای خود ستودنی است .

به تعبیر دیگر : خداوند متعال مخلوقات و اشیا را از عدم و نیستی به ظهور وهستی خلق و ایجاد می کند ، اما دیگران فقط تغییر شکل می دهند .

مثلا یک آشپز با در اختیار داشتن بهترین مواد ، غذایی را برای دیگران تهیه می کند که تحسین همه را بر می انگیزد ، اما تشویق کنندگان هیچ گاه او را به عنوان

یک آشپز درجه ی یک نمی پذیرند ؛ زیرا آن ها بر این باورند که اگر همان مواد باهمان کیفیت در اختیار آشپزهای دیگر قرار داده شود ، بهتر از او می توانند غذای مطبوع و لذیذ را فراهم کنند .

هر جایی که انسان بتواند چیزی را خلق کند ، آن هم به اذن و فرمان خدای متعال است ؛ زیرا جهان هستی یک پارچه در سیطره ی قدرت اوست ، حکمرانی

او بر همه جا و همه چیز احاطه دارد ، کوچک ترین کاری و حرکتی بدون اذن واجازه ی او در عالم خلقت رُخ نمی دهد ، خداوند متعال درباره ی حضرت مسیح علیه السلام می فرماید :

«وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ بِإِذْنِی فَتَنْفُخُ فیها فَتَکُونُ طَیْرابِإِذْنی»(1)

و هنگامی که به فرمان من، از گل چیزی به صورت پرنده می ساختی و درآن می دمیدی ، و به فرمان من پرنده ای می شد .

ص: 102

در ادامه ی آیه ی مورد بحث فرمود :

«فَمِنْکُمْ کافِرٌ وَمِنْکُمْ مُوءْمِنٌ» گروهی از شما کافر و گروهی مومن هستند .

یکی از مهم ترین نکات آیه ی شریفه این است که خداوند کافر شدن کافران ومومن شدن مومنان را به خلقت خود نسبت نداد ، بلکه فرمود : خداوند همه ی شماها را خلق کرد ، امّا اختیار کفر و ایمان با انسان است .

در حدیثی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله آمده :

«کُلُّ مَوْلُودٍ یُولَدُ عَلَی الْفِطْرَةِ إلاّ أَنّ أَبَوَیْهِ یُهَوِّدَانِهِ وَیُنَصِّرَانِهِ»

هر فرزندی بر اساس فطرت اسلام و دین یکتا پرستی متولد می شود ، مگرآن که پدر و مادرش او را تغییر دهند و یهودی یا مسیحی نمایند(1)

برداشتی که می توان از آیه داشت این است که شما در انتخاب ایمان و کفرمختارید ، هیچ گونه اجباری در مومن و کافر شدن شما نیست .

انسان بر سر دوراهی خیر و شر ایستاده است ، او با کمال اختیار می تواند خیررا برگزیند و سعادت دنیا و آخرت خود را تامین کند ، و بهشت برین را جایگاه

ابدی خود سازد ، و یا این که راه شرّ را پیش گیرد و جهنم را ماوای همیشگی خود سازد و در عذابی الیم و دردناک خالد و همیشه بماند .

عددی را در چند آیه ی دیگر بیان فرمود :

1 - «أَکْثَرُهُمْ لا یُوءْمِنُونَ»(1) بیش تر آن ها ایمان نمی آورند .

2 - «أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ»(2) بیش تر آن ها نمی فهمند .

3 - «وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ»(3) ولی بیش تر آن ها نمی دانند

4 - «لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ»(4) امّا اکثر آن ها سپاسگزاری نمی کنند .

5 - «وَما یُوءْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللّهِ إِلاّ وَهُمْ مُشْرِکُونَ»(5) و اکثر مردم به خدا ایمان نمی آورند

مگر آن که مشرک می باشند (و جز خدا امور دیگر را نیز موثّر در انتظام عالم می دانند).

6 - «وَأَکْثَرُهُمُ الْکافِرُونَ»(6) و اکثرشان کافرند .

7 - «وَما کانَ أَکْثَرُهُمْ مُوءْمِنِینَ»(7) ولی اکثر آن ها هرگز مومن نبوده اند .

8 - «قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ»(8) امّا عدّه ی کمی از بندگان من شکرگزارند!

9 - «قَلِیلاً ما تُوءْمِنُونَ»(9) امّا کمتر ایمان می آورید .

10 - «قَلِیلاً ما تَذَکَّرُونَ»(10) هر چند کمتر متذکر می شوید .

ص: 104

نیست بلکه آن هم به اجبار کافر است .

با این بیان ، بهشت و جهنّم معنا و مفهوم نخواهد داشت ؛ چون همه چیز دردست خدای متعال است ، وقتی کسی در کار خود مجبور باشد ثواب و کیفر معنا

نخواهد داشت .

آن دو نزد خدای متعال از یک دیگر متمایز می باشند ؛ چون ملاک کفر و ایمان ظاهر و باطن اعمال است که خدا نسبت به آن بینا است ، نه چیزی از آن بر اوپوشیده است ، و نه به یک دیگر مشتبه می شوند .

مضامین آن آگاه باشد ، در غیر این صورت آن استدلال ناتمام و ناقص ، و هرگونه برداشتی ، خود محورانه و باطل است .

نکته ی دیگر این که اگر استدلال به یک آیه بدون توجه به آیات دیگر صحیح باشد ، با اشکال عجیبی روبرو می شود .

به عنوان مثال در قرآن آمده :

«فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ»(1)

پس وای بر نمازگزاران .

و در جای دیگر می فرماید :

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ»(2)

ای کسانی که ایمان آورده اید به نماز نزدیک نشوید .

آنچه مسلّم است این است که بدون توجه به قبل و بعد آیات نمی شود این گونه استدلال کرد ، باید اطراف آیات و قراین دیگر هم ملاحظه شود .

به عبارتی دیگر : استدلال به آیه ای از قرآن مقدور کسی است که از مفهوم عام و خاص ، مجمل و مبیّن ، مطلق و مقیّد ، ناسخ و منسوخ و حاکم و محکوم آگاه باشد ، و با دقت کافی و تسلط بسیار بتواند ناسخ را از منسوخ ، محکم را ازمتشابه ، عام را از خاص ، مطلق را از مقیّد و مجمل را از مبیّن تمییز دهد وبشناسد ، در صورت عدم تسلط بر چنین اطلاعاتی ، دستیابی به مفاهیم بلند آیات

بسیار دشوار خواهد بود .

ص: 108

به عنوان نمونه : شخصی به نام عبّاد بصری در راه مکّه به محضر امام

سجاد علیه السلام رسید و عرض کرد : جهاد و سختی آن را رها کرده ای ، به حج و آسانی آن روی آورده ای ؟ آن گاه این آیه را خواند :

«إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُوءْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَیُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْراةِ وَالإِنْجِیلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بایَعْتُمْ بِهِ وَذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ

الْعَظِیمُ»(1)

خداوند از مومنان جان ها و اموال شان را خریداری می کند که (دربرابرش) بهشت برای آنان باشد (به این گونه که) در راه خدا پیکار می کنند ، می کشند و کشته می شوند ، این وعده ی حقی است بر او که درتورات و انجیل و قرآن ذکر فرموده ، و چه کسی از خدا به عهدش وفادارتر

است ؟ اکنون بشارت باد بر شما به داد و ستدی که با خدا کرده اید و این پیروزی بزرگی (برای شما) است .

حضرت فرمودند: «أَتِمَّ الآْیَةَ» ادامه ی آیه را هم بخوان ! عبّاد آیه ی بعدی راخواند که می فرماید :

«التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاکِعُونَ السَّاجِدُونَ الآْمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَالْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ

الْمُوءْمِنِینَ»(2)

ص: 109

(مومنان کسانی هستند که) توبه کنندگان و عبادت کنندگانند ، وسپاس گویان و سیاحت کنندگان ، و رکوع کنندگان و سجده آوران ، وآمران به معروف و نهی کنندگان از منکر و حافظان حدود (و مرزهای)

الهی ، و بشارت بده (به این چنین) مومنان !

امام علیه السلام فرمود :

«إِذَا رَأَیْنَا هَوءُلاءِ الَّذِینَ هَذِهِ صِفَتُهُمْ فَالْجِهَادُ مَعَهُمْ أَفْضَلُ مِنَ الْحَجِّ» .

وقتی بیابیم کسانی را که دارای چنین صفاتی باشند ، (بر ما واجب خواهدبود قیام کنیم ، و در آن صورت) جهاد کردن با آن ها از حج بهتر بود(1)

در آخر همین آیه می فرماید : «وَاللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ» و خداوند به آنچه انجام می دهید بینا است .

دیدن از روی آگاهی را بصیرت می گویند ، و این مطلب در دعاها هم آمده ، به عنوان نمونه : محمد جعفی از پدرش نقل کرده و گفت : بسیاری از اوقات ناراحتی چشم داشتم ، و این موضوع را به امام صادق علیه السلام عرض کردم و علاج ودرمانش را خواستم ، حضرت فرمود :

«أَ لا اُعَلِّمُکَ دُعَاءً لِدُنْیَاکَ وَآخِرَتِکَ وَبَلاغاً لِوَجَعِ عَیْنَیْکَ ؟» .

آیا به تو تعلیم ندهم دعایی را برای حوایج دنیا و آخرت و برای برطرف شدن ناراحتی چشمانت ؟

عرض کردم بلی ، فرمود :

ص: 110

«تَقُولُ فِی دُبُرِ الْفَجْرِ وَدُبُرِ الْمَغْرِبِ : اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْکَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَاجْعَلِ النُّورَ فِی بَصَرِی ،وَالْبَصِیرَةَ فِی دِینِی ، وَالْیَقِینَ فِی قَلْبِی ، وَالإِخْلَاصَ فِی عَمَلِی ،وَالسَّلامَةَ فِی نَفْسِی، وَالسَّعَةَ فِی رِزْقِی، وَالشُّکْرَ لَکَ أَبَداً مَاأَبْقَیْتَنِی».

بعد از نماز صبح و نماز مغرب این دعا را بخوان : خداوندا! تو را به حقی که محمد و آل محمد بر تو دارند قسم می دهم که بر محمد و آلش درود ورحمت فرستی و در چشم من نور ، و در دیدن من بصیرت و التفات ، و درقلب من یقین ، و در عمل من اخلاص ، و در بدنم سلامتی ، و در روزی

من گشایش قرار دهی ، و تا زمانی که زنده باشم توفیق شکرگزاری همیشگی به من مرحمت فرمایی(1)

به عبارت دیگر : ایمان لقلقه ی زبان نیست ، بلکه ایمان همیشه با عمل صالح همراه است ، هر کس بتواند به آن مسایلی که ایمان دارد عمل کند او مومن است ،

و بدون عمل جایگاهی برای ایمان نیست ، کسی که مومن است باید به تمام مجموعه ی اسلام ملتزم باشد نه این که به قسمتی از دین ایمان داشته باشد ، و

خداوند در توبیخ کسانی که به بعضی از دستورات دینی ایمان و اعتقاد دارند می فرماید :

«إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ وَیُرِیدُونَ أَنْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ اللَّهِ وَرُسُلِهِ

ص: 111

وَیَقُولُونَ نُوءْمِنُ بِبَعْضٍ وَنَکْفُرُ بِبَعْضٍ وَیُرِیدُونَ أَنْ یَتَّخِذُوا بَیْنَ ذلِکَ سَبِیلاً *اُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ حَقًّا وَأَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ عَذاباً مُهِینا»(1)

کسانی که خدا و پیامبران او را انکار می کنند و می خواهند در میان آن ها تبعیض قایل شوند و می گویند : به بعضی ایمان داریم و بعضی را انکارمی کنیم ، و می خواهند در میان این دو ، راهی برای خود انتخاب کنندآن ها کافران حقیقی هستند ، و برای کافران مجازات توهین آمیزی فراهم ساخته ایم .

ص: 112

ممکن است منظور از مطالب مذکور این باشد که خدای تبارک و تعالی می خواهد عظمت خودش را تذکّر دهد ، و کوچکی انسان را در مقابل عظمت خودش یادآوری نماید تا این که انسان دایما متوجّه باشد که تقابل بین این دو

تقابل بین مخلوق و خالق و بنده و خدا است ، و این تذکّر و یادآوری برای تکامل بشر مفید است .

تعبیر به «خلق » اشاره است به این که آسمان ها و زمین را از عدم و نیستی به وجود آورده ، مثلاً اگر میخ و تخته در اختیار نجار قرار گیرد تا میز درست کند ،این عمل را «خلق » نمی گویند ، خلق آن است که از نیستی و عدم چیزی ساخته شود ، لذا در این گونه موارد تعبیر به خلق نمی شود .

آن قدر در خلقت آسمان ها و زمین حکمت و نظم دقیق مراعات شده که هرچیزی در مدار و مکانی که برایش تعیین شده در حرکت است ، و اگر ذرّه ای از آن

مدار خود خارج شوند نظم عالم هستی به هم می خورد ، و این نظم دقیق بیان گرعلم و حکمت بی نهایت خالق است .

بعضی از مفسّرین گفته اند : «باء » در عبارت «بالحق» به معنای «لام » است ،یعنی خداوند آسمان ها و زمین را عبث و بیهوده خلق نکرده است ، بلکه آن ها را

برای منافع خلقش آفریده ، و هم چنین عقلا را خلق کرده و آن ها را در معرض ثواب بزرگ قرار داده است(1)

بنابراین ، حق یعنی ثواب ، با این بیان هدف از خلقت آسمان ها و زمین ثواب و پاداش می باشد ، اگر کسی مسیر حق را درست و از روی حکمت عقل بپیماید

ص: 114

نتیجه اش رسیدن به ثواب و اجر و پاداش خواهد بود ، اما اگر مسیر انحرافی راطی کند مسلّم است که پاداشی نخواهد داشت .

اگر گفتیم : «خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ بِالْحَقِّ» یعنی للحقّ ، یعنی همه ی آسمان ها و زمین را برای پاداش آفرید .

و در سوره ی مبارکه ی ذاریات می فرماید : «وَما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإِنْسَ إِلاّلِیَعْبُدُونِ»(1) من جن و انس را نیافریدم جز برای این که عبادتم کنند (و از این طریق تکامل یابند و به من نزدیک شوند) .

در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده و فرمود :

«خَرَجَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیهماالسلام عَلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ : أَیُّهَا النَّاسُ! إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ذِکْرُهُ مَا خَلَقَ الْعِبَادَ إِلاّ لِیَعْرِفُوهُ ، فَإِذَا عَرَفُوهُ عَبَدُوهُ» .

امام حسین علیه السلام در برابر اصحابش آمد و فرمود : خداوند بزرگ بندگان رانیافریده مگر به خاطر این که او را بشناسند ، هنگامی که او را بشناسندعبادتش می کنند(2)

طبق این روایت امام علیه السلام عبارت «لیعبدون » را به «لیعرفون » تفسیر می کند

یعنی هدف از خلقت انسان ها معرفت و شناخت پروردگار است .

در سوره ی مبارکه ی هود می فرماید :

«وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَالأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیّامٍ وَکانَ عَرْشُهُ عَلَی الْماءِ

ص: 115

لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً»(1)

او کسی است که آسمان ها و زمین را در شش روز (شش دوران) آفرید وعرش (قدرت) او بر آب قرار داشت ، (به خاطر این آفرید) تا شما راآزمایش کند تا کدام یک عمل تان بهتر است .

یعنی خدای تبارک و تعالی آسمان ها و زمین را برای این آفریده تا معلوم شودکه کدام یک از شما بهتر عمل می کنید!

و در آیه ی شریفه ی دیگر می فرماید :

«وَلَوْ شاءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النّاسَ اُمَّةً واحِدَةً وَلا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ * إِلاّ مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَلِذلِکَ خَلَقَهُمْ»(2)

و اگر پروردگارت می خواست همه ی مردم را امّت واحده (بدون هیچ گونه اختلاف) قرار می داد ، ولی آن ها همواره با هم اختلاف دارند مگر آنچه

پروردگارت رحم کند و برای همین (پذیرش رحمت و در سایه ی آن تکامل) آن ها را آفرید .

چیز دیگری که از این آیه فهمیده می شود این است که اختلاف ها همیشه بین مردم بوده و هست و خواهد بود ، خود انسان هم با خودش اختلاف دارد ،امروز راه را درست می رود فردا در گناه و معصیت می افتد ، خودِ انسان علاوه براین که با دیگران درگیر است با خودش هم درگیر هست مگر آن کسی که خدا به او رحم کرده باشد ، به خاطر همین که خدا رحمتش را به مردم بدهد ، مردم را

خلق کرده است .

ص: 116

وقتی این آیات را کنار هم قرار دهیم نتیجه چنین می شود : اوّل باید معرفت وشناخت خالق ایجاد شود ، وقتی معرفت پیدا شد خود به خود عبادت می آید ،زمانی که معرفت پیدا شد و عبادت آمد راهِ درست معلوم می شود ، انسان

به بهترین عمل می رسد ، وقتی که به این مرحله رسید این جا است که خدارحمت می کند .

نتیجه ی بحث این که تمام علّت خلقت رحمت خدای تبارک و تعالی است .

خداوند این آسمان ها و زمین را خلق کرد تا موجب عبرت باشد ، مردم راه راپیدا کنند و به ثواب و پاداش اخروی برسند ، و در طریق حق باشند ، و نتیجه ی

مسیر حق بودن این است که به رحمت و ثواب خدای تبارک و تعالی برسند ،پس این خورشید و کرات و منظومه ها و کهکشان ها برای من و شما است .

در سوره ی لقمان می فرماید :

«أَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللّهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَما فِی الأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَباطِنَةُ»(1)

آیا ندیدی خداوند آنچه را در آسمان ها و زمین است مسخّر شما کرده ونعمت های خود را چه نعمت های ظاهر و چه نعمت های باطن بر شماگسترده و افزون ساخته است ؟

نکته : می شود کلمه ی «بالحق » در آیه را به امیر المومنین علی بن ابی طالب علیه السلام تفسیر کرد ؛ زیرا آن حضرت از حق جدا نیست و حق از او جدا نیست ،

آن ابر مرد عالم امکان طریق حق و موجب ثواب است .

ص: 117

در حدیثی از ثابت غلام ابوذر نقل شده گفت : بر امّ سلمه وارد شدم دیدم گریه می کند و گفت : از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود :

«عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ وَالْحَقُّ مَعَ عَلِیٍّ وَلَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ» .

علی با حق است و حق هم با علی ، و این دو هرگز از هم دیگر جدانمی شوند تا این که در روز قیامت کنار حوض کوثر بر من وارد شوند(1)

یعنی نمی شود جایی علی علیه السلام باشد حق نباشد ، نمی توانی جایی پیدا کنی حق باشد امّا علی علیه السلام در آن جا نباشد ، این دو از هم جدا شدنی نیستند .

«خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ بِالْحَقِّ» اگر خواسته باشیم مثل اهل سنت معنا کنیم یعنی همه چیز را از روی حکمت و دقّت و نظم آفرید ، این معنای ظاهر آیه است ، باید کمی پرده برداریم ، قرآن برای عوام عباراتی دارد ، و برای خواص

اشاراتی ، و برای اولیاء اللّه لطایف دارد ، هر کدامش برای اشخاصی است ، اگرخواسته باشی از روی ظاهر پرده برداری امیر المومنین علیه السلام می شود طریق و راه

حق و نتیجه ی خلقت .

در گذشته گفته شد : تمام این مطالب برای این است که عظمت خدا معلوم بشود ، و حقارت انسان روشن گردد ، تعامل این دوتا با هم و ارتباط بین این دوبه یک مسیر که موجب تکامل این بشر است منتهی می شود .

بعد از ذکر خلقت آسمان ها و زمین دوباره اشاره می کند به خلقت انسان و

ص: 118

می فرماید : «وَصَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ» و شما را (در عالم جنین) به زیباترین صورت تصویر کرد .

حرف «فا» که بر جمله ی «فأحسن» در آمده حرف تفسیری است، و معنای آیه چنین می شود : خداوند خلقت صورت های شما را نیکو کرد ، و این نیکویی

صورت به آن جهت است که خداوند صورت انسان را مجهز به وسایلی بسیاردقیق کرد که با آن وسایل می تواند انواع کارهای عجیب را انجام دهد ، کارهایی که سایر موجودات جاندار از انجام آن عاجزند .

به عبارت دیگر : خداوند به انسان ظاهری آراسته و باطنی پیراسته و عقلی فروزان و خردی نیرومند داد ، و از آنچه در کل جهان هستی است ، نمونه هایی در

وجود انسان آفرید ، آن چنان که عالم کبیر در این جرم صغیر خلاصه شده است ، و امیر المومنین علیه السلام در دیوان منسوب به آن حضرت در این رابطه چنین فرمودند :

وَتَحْسَبُ أَنَّکَ جِرْمٌ صَغیرٌ وَفیکَ انْطَوَی الْعَالَمُ الأَکْبَرُ(1)

آیا گمان می کنی تو موجود کوچکی هستی در حالی که عالم بزرگ تری در توپیچیده و خلاصه شده است!

آری ، انسان که جزوی از مجموعه ی عالم هستی است ، از نظر آفرینش باهدفدار بودن کل جهان هماهنگ است ، از پست ترین مراحل شروع به حرکت کرده و به سوی بی نهایت که وجود بی پایان حق و قرب به خدا است، پیش می رود.

تعبیر به «فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ» (صورت شما را نیکو آفرید) هم صورت ظاهری را شامل می شود و هم صورت باطن را ، هم از نظر جسم و هم از نظر جان ، در

ص: 119

حقیقت یک نظر اجمالی در آفرینش جسم و جان انسان نشان می دهد که زیباترین پدیده ی عالم هستی انسان است ، و خالق هستی در آفرینش این

موجود ، قدرت نمایی عجیبی کرده و سنگ تمام گذارده است!

حالا که بهترین خالق بهترین مخلوق را آفریده ، آیا نباید آن بهترین مخلوق بهترین کار را انجام دهد ؟

انسان که به تعبیر حضرت علی علیه السلام عالم اکبر است ، هر قسمت این عالم بزرگ را نگاه کنی عجایبی در آن نهفته است ، در سوره ی مبارکه ی قیامت می فرماید :

«أَیَحْسَبُ الاْءِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ * بَلی قادِرینَ عَلی أَنْ نُسَوِّیَ بَنانَهُ»(1)

آیا انسان می پندارد که هرگز استخوان های او را جمع نخواهیم کرد؟! آری قادریم که (حتی خطوط سر) انگشتان او را موزون و مرتّب کنیم .

در این آیه بحث از سر انگشتان است ، می دانیم سر انگشت هر کسی بادیگری متفاوت است ، الآن میلیاردها نفر روی کره ی زمین زندگی می کنند ، صدسال دیگر چند میلیارد اضافه می شود ، ولی هیچ کدام بند انگشت شان مشترک نیست ، حتی ارتعاشات تنفّس ها هم متفاوت است ، هر کسی نفسش غیر از نفس دیگری است ، یا این که چشم با نگاه کردن عکس می گیرد ، این ها را در پرونده ها ذخیره می کند ، ولی هر نگاهی غیر از آن نگاه دیگری است .

«وَصَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ» نقاشی شما را تصویر کرد و کشید ، به بهترین شکل هم این نقاشی را ایجاد کرد .

ص: 120

و در جای دیگر می فرماید : «لَقَدْ خَلَقْنَا الإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ»(1) ما انسان را در بهترین صورت و نظام آفریده ایم .

اگر از نظر ظاهری نگاه کنیم می بینیم انسان از همه ی حیوانات زیباتر آفریده شده ؛ زیرا طاووس که خود از زیبایی بسیار برخوردار است اما از زیبایی خودخبر ندارد ؛ چون که از داشتن چشم زیبابین و درک زیبایی بی بهره است ، هیچ انسانی آروز نمی کند که ای کاش مانند فلان حیوان بودم ؛ به خاطر این که هم بهترین مخلوق است و هم از بهتر بودن خود آگاه است .

و در جای دیگر می فرماید : «فِی أَیِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَکَّبَکَ»(2) و در هر صورتی می خواست تو را ترکیب نمود .

این خلقت محیّر العقول نشان از عظمت خدای تبارک و تعالی است ، اگر چه در عرف مردم شخصی را شبیه یکی از بستگان دور و یا نزدیک می بینید که فلانی

به فلان شخص شبیه است ، اما این یک نگاه ظاهری بیش نیست ، آنچه را یک شخص برخوردار است ، شخصیت ممتاز و منحصر به فرد خود اوست .

جمله ی «وَإِلَیْهِ الْمَصیرُ» در ادامه ی آیه ی مبارکه ، به این نکته اشاره دارد که اگر چه او آفریننده ی آسمان و زمین است ، و انسان را به بهترین شکل و شمایل

خلق کرد ، اما این انسان با تمام ویژگی هایی که دارد ناگزیر عمرش به اتمام می رسد و رهسپار کوی حق خواهد شد .

ص: 121

ص: 122

شخص دیگر باشد بیش تر مراقب است که خطا نکند و بی راهه نرود ، و بی جهت قدم برندارد ، باور این امر که خداوند از آنچه که در دل ها و ضمیر انسان هامی گذرد آگاهی کامل دارد ، یک نیروی بازدارنده ای هست .

وقتی خداوند به همه ی آن ظرایف و دقایق افکار و نیات ما آگاهی دارد ، پس لازم است نیّت های مان را خالص کنیم ، و هیچ وقت نیّت کار خلاف قانون شریعت نکنیم ، و در اعمال مان اخلاص داشته باشیم .

لقمان حکیم در ضمن وصیتی به فرزندش گفت :

«أَکْثِرِ الزَّادَ ؛ فَإِنَّ السَّفَرَ بَعِیدٌ ، وَأَخْلِصِ الْعَمَلَ ؛ فَإِنَّ النَّاقِدَ بَصِیرٌ» .

خرجی و توشه ی زیادی همراه خود داشته باش ؛ زیرا مسافرت دور و درازی در پیش داری ، و عمل را خالص گردان ؛ زیرا آن کس که اعمالت رامی سنجد به همه چیز آگاه و بینا است(1)

هرگاه فکر ناروایی به ذهن رسید لازم است استغفار شود و از خداوند مدد

خواست ، قرآن کریم از حضرت یوسف پیغمبر علیه السلام نقل کرده و می فرماید :

«وَما اُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لأَمّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاّ ما رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ

رَحِیمٌ»(2)

من هرگز نفس خویش را تبرئه نمی کنم که نفس (رکش) بسیار به بدی ها امر می کند مگر آنچه را پروردگارم رحم کند ؛ پروردگارم غفور و رحیم است.

در این جا به مناسبت ذکر بخشی از اقسام علم پروردگار متعال ، در فضیلت علم و دانش از دیدگاه عقل ، آیات و روایات ، به صورت کوتاه اشاره ای می شود .

ص: 124

3 - «وَتِلْکَ الأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَما یَعْقِلُها إِلاَّ الْعالِمُونَ»(1) این ها مثال هایی است

که ما برای مردم می زنیم ، و کسی جز دانشمندان آن را درک نمی کنند .

4 - «بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فی صُدُورِ الَّذینَ اُوتُوا الْعِلْمَ وَما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلاَّ الظَّالِمُونَ»(2)

ولی این آیات روشنی است که در سینه ی دانشوران جای دارد ، و آیات ما را کسی جزستمگران انکار نمی کنند .

5 - «إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ إِنَّ اللَّهَ عَزیزٌ غَفُورٌ»(3) (آری) حقیقت چنین است از میان بندگان خدا تنها دانشمندان از او می ترسند ، خداوند عزیز و غفور است

6 - «یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَالَّذینَ اُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَاللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ

خَبیرٌ»(4) خداوند کسانی را که ایمان آورده اند و کسانی را که علم به آنان داده شده ،درجات عظیمی می بخشد و خداوند به آنچه انجام می دهید آگاه است .

برتری عالم بر عابد مانند برتری ماه بر سایر ستارگان در شب چهارده است ، و به راستی که علما و دانشمندان وارثان پیامبرانند ، و پیامبران دینار و درهمی برجای

نمی گذارند ، بلکه علم و دانش را به ارث می گذارند ، پس هر آن کس که علم را بگیردبهره ی فراوانی برده است(1)

2 - امام باقر علیه السلام فرمود : «عَالِمٌ یُنْتَفَعُ بِعِلْمِهِ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِینَ أَلْفَ عَابِدٍ» عالمی که دیگران از دانش او بهره گیرند و استفاده کنند از هفتاد هزار عابد برتر و بالاتراست(2)

3 - از حفص بن غیاث روایت شده که حضرت صادق علیه السلام به من فرمود :

«مَنْ تَعَلَّمَ الْعِلْمَ وَعَمِلَ بِهِ وَعَلَّمَ لِلَّهِ دُعِیَ فِی مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ عَظِیماً ، فَقِیلَ :تَعَلَّمَ لِلَّهِ وَعَمِلَ لِلَّهِ وَعَلَّمَ لِلَّهِ » .

کسی که یاد بگیرد علم و دانشی را و به آن عمل کند و (دیگران را) برای خدا تعلیم دهد ، در ملکوت آسمان ها بزرگ خوانده می شود ، و گفته می شود : برای خداوند یاد

گرفته و برای خداوند عمل کرده و برای خدا یاد داده است(3)

4 - از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود : «قَالَ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ علیه السلام : الْمُوءْمِنُ الْعَالِمُ أَعْظَمُ أَجْراً مِنَ الصَّائِمِ الْقَائِمِ الْغَازِی فِی سَبِیلِ اللَّهِ » .

ص: 127

امیر المومنین علیه السلام فرمودند : پاداش عالم و دانشمندِ با ایمان بیش تر از پاداش روزه دار

نمازخوان مجاهد در راه خدا است(1)

5 - از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود : «یَأْتِی صَاحِبُ الْعِلْمِ قُدَّامَ الْعَابِدِبِرَبْوَةٍ مَسِیرَةَ خَمْسِ مِائَةِ عَامٍ» شخص دانشمند بر فراز تپه ای به مسافت پانصد سال

(فاصله) جلوتر از عابد می آید(2)

6 - رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در ضمن سفارشی به ابوذر فرمود :

«یَا أَبَاذَرٍّ! الْجُلُوسُ سَاعَةً عِنْدَ مُذَاکَرَةِ الْعَالِمِ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ مِنْ أَلْفِ جَنَازَةٍ مِنْ جَنَازَةِ الشُّهَدَاءِ ، وَالْجُلُوسُ سَاعَةً عِنْدَ مُذَاکَرَةِ الْعِلْمِ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ مِنْ قِیَامِ أَلْفِ لَیْلَةٍ یُصَلَّی فِی کُلِّ لَیْلَةٍ أَلْفُ رَکْعَةٍ ، وَالْجُلُوسُ سَاعَةً عِنْدَ مُذَاکَرَةِ الْعِلْمِ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ مِنْ أَلْفِ غَزْوَةٍ وَقِرَاءَةِ الْقُرْآنِ کُلِّهِ» .

ای اباذر! نشستن یک ساعت برای مذاکره درباره ی علم در پیش خدا محبوب تراست از برپا ایستادن هزار شب که در هر شب آن هزار رکعت نماز گزارده شود ، نشستن

یک ساعت در مجلس مباحثه ی علم در نزد خدا محبوب تر است از هزار جهاد و خواندن کل قرآن(3)

ص: 128

افرادی از بشر که هیچ برتری بر ما ندارند ما را هدایت می کنند ؟

به عنوان مثال امّت حضرت نوح علیه السلام آن قدر لجبازی و تکبّر داشتند که آن پیغمبر خدا آن ها را نفرین کرده و گفت

«رَبِّ لا تَذَرْ عَلَی الأَرْضِ مِنَ الْکافِرِینَ دَیَّاراً * إِنَّکَ إِنْ تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبادَکَ وَلا یَلِدُوا إِلاَّ فَاجِراً کَفَّاراً»(1)

پروردگارا! روی زمین احدی از کافران را زنده مگذار ، چرا که اگر آن ها را بگذاری بندگانت را گمراه می کنند و جز نسلی فاجر و کافر به وجودنمی آورند .

یا این که امّت حضرت شعیب علیه السلام بت ها را آثار نیاکان و نشانه ی اصالت فرهنگ خود می پنداشتند ، و از کم فروشی و تقلّب در معامله سود کلانی می بردند ، در برابر شعیب چنین گفتند :

«یا شُعَیْبُ أَ صَلاتُکَ تَأْمُرُکَ أَنْ نَتْرُکَ ما یَعْبُدُ آباوءُنا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فِی أَمْوالِنا مانَشَاءُ إِنَّکَ لأَنْتَ الْحَلِیمُ الرَّشِیدُ»(2)

ای شعیب! آیا نمازت تو را دستور می دهد که ما آنچه را پدران مان می پرستیدند ترک گوییم ، و آنچه را می خواهیم در اموال مان انجام ندهیم ؟ تو مرد بردبار و رشیدی هستی!

اگر در آیه ی مورد بحث از مساله ی آمدن رسولان و دعوت آنان تعبیر به «کانت تاتیهم» یعنی «همیشه به سوی آنان می آمدند» کرد ، و هم چنین از کفر کفار

ص: 132

و سخنان ایشان تعبیر به «فقالوا» و «کفروا» و «تولّوا» نمود که به مقابله دلالت داردبر استمرار داشتن ، به این جهت است که بفهماند کلمه و بهانه ی کفار در همه ی زمان ها یک چیز بوده و بر سر همان یک کلمه پافشاری هم داشتند ، و آن کلمه وبهانه عبارت از عناد و لجبازی بوده است .

و هم چنین در این آیه کلمه ی «بشر» آمده ، و این واژه هم به یک نفر اطلاق می شود و هم بر جمع ، و مراد از آن در این جا معنای دوم است ؛ چون که در ادامه

می فرماید : «یهدوننا ما را هدایت می کنند» ، و اگر کلمه ی «بشر» را نکره (بدون الف و لام) آورده اند به منظور تحقیر هدایت گران بوده ، و استفهام در این آیه انکاری است ، می فرماید :

آن ها از روی انکار پرسیدند : «أَبَشَرٌ یَهْدُونَنَا» یک آدمی مثل خود ما ! ما که ازتو مهم تر هستیم ، ما پسر فلانی هستیم ، ما این قدر مال و اموال و زر و سیم

داریم ، آن وقت یک بشری مثل خودِ ما می خواهد هدایت مان کند! «فَکَفَرُوا»کفران ورزیدند ، «وَتَوَلَّوا» پشت کردند و اعراض نمودند .

واژه ی «تولّی» به معنای نزدیک شدن و دوستی است ، امّا اگر با حرف «عن»متعدّی شود به معنای روبرگرداندن و اعراض است .

این سخن از ایشان به جز کبرورزی منشا دیگری نداشته ، علاوه بر این ، اکثراین امّت ها که هلاک شدند ، بت پرست بودند ، و منکر نبوّت و معاد که اساس دعوت انبیا است ، و به همین خاطر خدای متعال جمله ی «فکفروا وتولّوا» را

متفرّع کرد بر جمله ی «أ بشر یهدوننا» و فهماند که کفر و اعراض خود را براساس تکبّر خود بنا کردند .

ص: 133

در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده که علت کفر را تکبّر دانسته اند و فرمودند :

«اُصُولُ الْکُفْرِ ثَلاثَةٌ : الْحِرْصُ وَالاسْتِکْبَارُ وَالْحَسَدُ ، فَأَمَّا الْحِرْصُ فَإِنَّ آدَمَ علیه السلام حِینَ نُهِیَ عَنِ الشَّجَرَةِ حَمَلَهُ الْحِرْصُ عَلَی أَنْ أَکَلَ مِنْهَا ، وَأَمَّا

الاسْتِکْبَارُ فَإِبْلِیسُ حَیْثُ اُمِرَ بِالسُّجُودِ لآدَمَ فَأَبَی ، وَأَمَّا الْحَسَدُ فَابْنَاآدَمَ حَیْثُ قَتَلَ أَحَدُهُمَا صَاحِبَهِ» .

اصول و ریشه های کفر و عصیان سه چیز است : حرص و تکبّر و حسد ،اما حرص سبب شد که حضرت آدم علیه السلام به درختی که از آن نهی شده بود

نزدیک شود و از آن بخورد ، و اما تکبر سبب شد که ابلیس از فرمان خداسرپیچی کند ، و اما حسد هم سبب شد که یکی از فرزندان آدم دیگری رابه قتل رساند(1)

آن مردم لجوج و متکبّر با این منطق پوچ به مخالفت با پیامبران شان برخاستندو کافر شدند ، و از قبول حق سر برتافتند ، در حالی که خداوند هم از ایمان آن ها و هم از طاعات شان بی نیاز بود و هست و خواهد بود .

و اگر آن ها را موظف به ایمان و اطاعت و پرهیز از گناه فرمود تنها برای منفعت خودشان و سعادت و نجات شان در دنیا و آخرت بود .

لازم به ذکر است که تعبیر به «و استغنی اللّه» (خداوند بی نیاز بود) آن چنان مطلق است که بی نیازی او از همه چیز را می رساند حتی از ایمان و اطاعت

ص: 134

انسان ها تا تصور نشود که این همه تاکید و اصرار به خاطر این است که سود این طاعت به خدا باز می گردد .

مولی الموحدین امیر المومنین علی علیه السلام در «نهج البلاغه» در خطبه ای معروف به «خطبه ی همّام » در رابطه با این موضوع بیان زیبایی دارد ، و علّت ذکر آن خطبه چنین بود که یکی از یاران آن حضرت که نامش همّام و مردی عابد بود ، به آن حضرت عرض کرد : ای امیر مومنان! پرهیزکاران را برایم آن چنان توصیف کن که گویا آنان را با چشم می بینم .

امام علیه السلام لحظه ای از پاسخ دادن به او درنگ کرد و سپس فرمود :

«یَا هَمَّامُ! اتَّقِ اللَّهَ وَأَحْسِنْ فَ- «إِنَّ اللّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ»(1)

ای همّام! از خدا بترس و نیکی کن که (در قرآن می فرماید :) خداوند باکسانی است که تقوا پیشه کنند و با کسانی که نیکو کارند .

ولی همّام به این مقدار قانع نشد (و در این باره) سخت اصرار ورزید تا این که امام ابتدا خدای را ستایش و ثنا نمود و بر پیامبرش درود فرستاد ، سپس فرمود :

«أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَی خَلَقَ الْخَلْقَ حِینَ خَلَقَهُمْ غَنِیّا عَنْ طَاعَتِهِمْ ، آمِناً مِنْ مَعْصِیَتِهِمْ ؛ لأَنَّهُ لا تَضُرُّهُ مَعْصِیَةُ مَنْ عَصَاهُ ، وَلاتَنْفَعُهُ طَاعَةُ مَنْ أَطَاعَهُ » .

امّا بعد ، خداوند سبحان مخلوق را آفرید در حالی که از اطاعت شان

ص: 135

بی نیاز و از معصیت آنان در امان بود ؛ زیرا نه معصیت گناهکاران به او زیان می رساند ، و نه اطاعت مطیعان به او نفعی می بخشد(1)

آری خداوند بی نیاز است و شایسته ی هرگونه حمد و ستایش ، اگر تمام کاینات کافر شوند بر دامان کبریاییش گردی نمی نشیند ، همان گونه که اگر همه ی مخلوقات

مومن و مطیع فرمان او باشند چیزی بر جلالش افزوده نمی شود ، این ماانسان هاییم که نیازمند به این برنامه های تربیتی و سازنده و تکامل بخش هستیم .

5 - «وَرَبُّکَ الْغَنِیُّ ذُو الرَّحْمَةِ»(1) پروردگار تو بی نیاز و صاحب رحمت است .

6 - «فَإِنَّ اللّهَ لَغَنِیٌّ حَمیدٌ»(2) به یقین خدا بی نیاز و شایسته ی ستایش است .

7 - «وَإِنَّ اللّهَ لَهُوَ الْغَنِیُّ الْحَمیدُ»(3)به راستی که خداوند بی نیاز و شایسته ی ستایش است .

8 - «فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَریمٌ»(4) یقینا پروردگارم بی نیاز و با کرامت است .

9 - «إِنَّ اللّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعالَمینَ»(5)در حقیقت خداوند از جهانیان بی نیاز است .

10 - «فَإِنَّ اللّهَ غَنِیٌّ حَمیدٌ»(6) به راستی که خداوند بی نیاز و شایسته ی ستایش است .

با توجه به آیات و روایات ذکر شده ، همه ی مخلوقات همیشه و در هر لحظه محتاج رحمت ذات حضرت حق هستند ، خدای تبارک و تعالی برای این که رحمتش را بر خلایق نازل فرماید برای آن ها تکالیفی قرار داده است و الاّ اگرهمه کافر شوند به خداوند هیچ ضرر نمی رسد .

و اگر تمام خلق هم به خدا ایمان بیاورند و مشغول عبادت ذات حضرت حق بشوند هیچ چیز بر خدای تبارک و تعالی افزوده نمی شود ، خداوند بی نیاز مطلق

ص: 137

از جمیع خلایق و جمیع عبادت کنندگان است ، و هیچ نیازی به هیچ کس و هیچ چیز ندارد .

در دو سوره ی ابراهیم و فاطر و در دو آیه ی مشابه می فرماید :

«إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَیَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ * وَمَا ذلِکَ عَلَی اللَّهِ بِعَزِیزٍ»(1)

اگر خدای متعال بخواهد شما را می برد و خلق تازه ای می آورد و این برای خداوندغیر ممکن (و مشکل) نیست .

و در جای دیگری از قرآن مشابه این کلام فرمود :

«إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ وَیَأْتِ بِآخَرِینَ وَکانَ اللَّهُ عَلی ذلِکَ قَدِیراً»(2)

ای مردم! اگر او بخواهد شما را از میان می برد و افراد دیگری را (به جای شما)می آورد ، و خداوند توانایی بر این کار دارد .

حضرت ابا عبداللّه الحسین علیه السلام در دعای معروف عرفه به مهر و رافت واحسان خداوند اشاره کرده و می فرماید :

«ابْتَدَأْتَنِی بِنِعْمَتِکَ قَبْلَ أَنْ أَکُونَ شَیْئا مَذْکُورا ، وَخَلَقْتَنِی مِنَ التُّرَابِ ثُمَّ أَسْکَنْتَنِی الأَصْلابَ آمِنا لِرَیْبِ الْمَنُونِ وَاخْتِلافِ الدُّهُورِ وَالسِّنِینَ ،فَلَمْ أَزَلْ ظَاعِنا مِنْ صُلْبٍ إِلَی رَحِمٍ فِی تَقَادُمٍ مِنَ الأَیَّامِ الْمَاضِیَةِ وَالْقُرُونِ الْخَالِیَةِ ، لَمْ تُخْرِجْنِی لِرَأْفَتِکَ بِی وَلُطْفِکَ لِی وَإِحْسَانِکَ إِلَیَّ فِی دَوْلَةِ أَئِمَّةِ الْکُفْرِ الَّذِینَ نَقَضُوا عَهْدَکَ وَکَذَّبُوا رُسُلَکَ» .

خدایا! وجود مرا پیش از آن که چیز قابل ذکری باشم به رحمت خود آغازکردی ، و مرا از خاک آفریدی ، آن گاه در میان صلب ها جایم دادی ، و از

ص: 138

حوادث زمانه و تغییرات روزگار و سال ها ایمنم ساختی ، و همواره در ایام گذشته و قرن های پیشین از صلبی به رحمی کوچ کردم ، و از روی مهر ورافت و احسانی که نسبت به من داشتی مرا به جهان نیاوردی در دوران

حکومت پیشوایان کفر ، آنان که پیمان تو را شکستند و فرستادگانت را تکذیب کردند(1)

در ادامه ی همین دعا تمام خوبی ها و رحمت و لطف و احسان را از طرف خدا می داند و به درگاه الهی عرض می کند :

«یَا مَوْلایَ! أَنْتَ الَّذِی مَنَنْتَ ، أَنْتَ الَّذِی أَنْعَمْتَ ، أَنْتَ الَّذِی أَحْسَنْتَ ،أَنْتَ الَّذِی أَجْمَلْتَ ، أَنْتَ الَّذِی أَفْضَلْتَ ، أَنْتَ الَّذِی أَکْمَلْتَ ، أَنْتَ الَّذِی رَزَقْتَ ، أَنْتَ الَّذِی وَفَّقْتَ ، أَنْتَ الَّذِی أَعْطَیْتَ ، أَنْتَ الَّذِی أَغْنَیْتَ » .

ای مولای من ! تویی که منت نهادی و تویی که نعمت دادی ، این تویی که احسان فرمودی و تویی که نیکی کردی ، این تویی که فزونی بخشیدی وتویی که کامل کردی ، این تویی که روزی دادی و تویی که توفیق دادی ،

این تویی که عطا کردی و تویی که بی نیاز کردی (2)

آن خدایی که غنی و بی نیاز مطلق است می خواهد رحمتش را نازل کند ، بایدتوبه و به سوی او بازگشت کرد ، باید به درگاه او رفت و استغفار نمود .

خدا از همه بی نیاز است ما به او نیازمندیم ، او غنی و حمید است ، هر کار اومورد حمد و ستایش است ، هر عمل و اراده ی او مورد حمد و ستایش است .

ص: 139

ص: 140

تَزْعُمُونَ»(1) و (یاد کن) روزی که همه ی آن ها را جمع و محشور می کنیم ، سپس به آن ها که شرک ورزیده اند می گوییم : معبودهای تان که همتای خدای متعال می پنداشتیدکجا هستند ؟ (چرا به یاری شما نمی شتابند؟!) .

3 - «وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرادَی کَمَا خَلَقْنَاکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَکْتُمْ مَا خَوَّلْنَاکُمْ وَراءَ ظُهُورِکُمْ وَمَانَرَی مَعَکُمْ شُفَعاءَکُمُ الَّذینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فیکُمْ شُرَکاءُ لَقَدْ تَقَطَّعَ بَیْنَکُمْ وَضَلَّ عَنْکُمْ مَا کُنْتُمْ

تَزْعُمُونَ»(2)

و (روز قیامت به آن ها گفته می شود :) همه ی شما تنهای تنها به سوی ما بازگشت نمودید ، همان گونه که روز اوّل شما را آفریدیم ، و آنچه را به شما بخشیده بودیم پشت

سر گذاردید ، و شفیعانی را که شریک در شفاعت خود می پنداشتید با شما نمی بینیم ،پیوندهای شما بریده شده است ، و تمام آنچه را تکیه گاه خود تصوّر می کردید از شما

دور و گم شده اند .

4 - «قُلِ ادْعُوا الَّذینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلا یَمْلِکُونَ کَشْفَ الضُّرِّ عَنْکُمْ وَلا تَحْویلاً»(3)

بگو : کسانی را که غیر از خدای متعال (معبود خود) می پندارید بخوانید ! آن ها نه می توانند مشکلی را از شما برطرف سازند ، و نه تغییری در آن ایجاد کنند .

5 - «وَعُرِضُوا عَلَی رَبِّکَ صَفًّا لَقَدْ جِئْتُمُونَا کَمَا خَلَقْنَاکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ بَلْ زَعَمْتُمْ أَلَّنْ نَجْعَلَ لَکُمْ مَوْعِدا»(4)

آن ها همه در یک صف به (پیشگاه) پروردگارت عرضه می شوند ، (و به آنان گفته

ص: 143

می شود :) همگی نزد ما آمدید همان گونه که نخستین بار شما را آفریدیم ! امّا شما گمان می کردید که ما هرگز موعدی برای تان قرار نخواهیم داد .

القری (مکّه) و افراد پیرامون آن را انذار کنی و آن ها را از روزی که همه ی خلایق در آن روز جمع می شوند - و شکّ و تردید در آن نیست -بترسانی ، (در آن روز) گروهی در بهشتند و گروهی در آتش سوزان .

در سوره ی مبارکه ی هود نیز قیامت را پایان سفر عالم دنیا و برزخ دانسته و براین نکته تاکید دارد که مسافران دنیا و برزخ سرانجامِ کار یا در گروه سعادتمندان قرار می گیرند و یا در دسته ی اهل شقاوت گرفتارند ، و جایگاه خوبان و سعادت پیشگان را بهشت می داند در حالی که از رحمت بی انتها و مستمرّ حق برخوردارند ، و در آن جاودان خواهند بود ، و جایگاه شقاوت پیشگان را آتش سوزان جهنم می داند و در آن جاودان خواهند بود .

در آن جا خدای متعال می فرماید :

«یَوْمَ یَأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلاّ بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَسَعیدٌ * فَأَمَّا الَّذینَ شَقُوافَفِی النَّارِ لَهُمْ فیهَا زَفیرٌ وَشَهیقٌ * خَالِدینَ فیهَا مَا دامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالاْءَرْضُ إِلاّ مَا شَاءَ رَبُّکَ إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِمَا یُریدُ * وَأَمَّا الَّذینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خَالِدینَ فیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالاْءَرْضُ إِلاّ مَا شَاءَ رَبُّکَ عَطَاءً غَیْرَ

مَجْذُوذٍ»(1)

آن روز که (قیامت و زمان مجازات) فرا رسد هیچ کس جز به اجازه ی اوسخن نمی گوید ، گروهی بدبختند و گروهی خوشبخت ، امّا آن ها که بدبخت شدند در آتشند ، و برای آنان در آن جا زفیر و شهیق (ناله های طولانی دم و بازدم) است ، جاودانه در آن خواهند ماند تا آسمان ها و

ص: 145

زمین برپا است مگر آنچه پروردگارت بخواهد ، پروردگارت هر چه رابخواهد انجام می دهد ، امّا آن ها که خوشبخت و سعادتمند شدند ،جاودانه در بهشت خواهند ماند تا آسمان ها و زمین برپا است مگر آنچه پروردگارت بخواهد ، (این) بخششی است قطع نشدنی .

به طور کلی راجع به آینده و سرانجام بشر ، سه نظریه وجود دارد :

به طور کلی مفهوم خود را در زندگی انسان از دست داده ، و بشر به طور کلی از آن بیگانه خواهد بود .

در دیدگاه آن ها انسانی که می تواند از نظر معنوی پلّه های ترقّی و تکامل را بپیماید ، مانند حیوانی بیش نیست ، مهم ترین برنامه های او خوردن وآشامیدن است ، در حالی که باید توجه داشت دلبستگی و وابستگی به اسباب ظاهری ، و صِرف توجه به برنامه های دنیوی و روی آوردن به مادّی گری ،مانع بسیار سختی برای کسب معرفت و دست یافتن به حقایق دینی وانسانی است .

طبق این عقیده ، مرگ یعنی فنا و نابودی و پایان همه چیز است .

عَلَی اللَّهِ کَذِبا أَمْ بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذینَ لا یُوءْمِنُونَ بِالآْخِرَةِ فِی الْعَذَابِ وَالضَّلالِ الْبَعیدِ»(1)

آیا مردی را به شما نشان دهیم که به شما خبر می دهد هنگامی که (مُردید و) سخت از هم متلاشی شدید ، (بار دیگر) آفرینش تازه ای خواهید یافت ؟! آیا او بر خدای

متعال دروغ بسته یا به نوعی جنون گرفتار است ؟! (چنین نیست) ، بلکه کسانی که به آخرت ایمان نمی آورند در عذاب و گمراهی دوری هستند (و نشانه ی گمراهی آن ها

همین انکار شدید است) .

4 - «وَضَرَبَ لَنَا مَثَلاً وَنَسِیَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظَامَ وَهِیَ رَمِیمٌ * قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ»(2)

و برای ما مثالی زد و در حالی که آفرینش خود را فراموش کرد و گفت : چه کسی این استخوان ها را زنده می کند در حالی که پوسیده است ؟ بگو : همان کسی آن را زنده

می کند که نخستین بار آن را آفرید ، و او به هر مخلوقی آگاه است .

5 - «أَ إِذَا مِتْنَا وَکُنَّا تُرَابا وَعِظَاما أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ * أَوَآباوءُنَا الأَوَّلُونَ * قُلْ نَعَمْ وَأَنْتُمْ دَاخِرُونَ»(3) آن ها می گویند : آیا هنگامی که ما مردیم و خاک و استخوان شدیم بار

دیگر برانگیخته خواهیم شد؟! یا پدران نخستین ما (باز می گردند) ؟ بگو : آری همه ی شما زنده می شوید در حالی که خوار و کوچک خواهید بود .

6 - «وَکَانُوا یَقُولُونَ أَ إِذَا مِتْنَا وَکُنَّا تُرَابا وَعِظَاما أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ * أَوَآبَاوءُنَا الأَوَّلُونَ * قُلْ إِنَّ الاْءَوَّلِینَ وَالاْآخِرِینَ * لَمَجْمُوعُونَ إِلَی مِیقَاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ»(4)

ص: 149

و دایم می گفتند : هنگامی که ما مردیم و خاک و استخوان شدیم آیا برانگیخته خواهیم شد ؟! یا نیاکان نخستین ما (زنده خواهند شد) ؟ بگو : اوّلین و آخرین همگی درموعد روز معیّنی جمع می شوند .

7 - «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاکُمْ عَبَثا وَأَنَّکُمْ إِلَیْنَا لا تُرْجَعُونَ»(1)ولی آیا گمان کرده اید که ما شما را بیهوده آفریده ایم و به سوی ما بازگشت نخواهید کرد ؟

برخی از آیات قرآن حیات و زندگی انسان را هدفمند می دانند ، و از این سبب بازگشت انسان را حتمی می دانند ؛ زیرا زندگی انسان ها با همه ی فراز و نشیبی که

دارد ، اگر فقط در این چند روزه ی دنیا خلاصه شود ، پوچ و بی معنا خواهد بود .

بازگشت به سوی خدای سبحان و باور به معاد ، به زندگی انسان معنا داده و ازبیهودگی نجات می بخشد .

این آیه ی شریفه یکی از زنده ترین دلایل رستاخیز و بیانگر حساب و جزای اعمال است ، و عبث بودن زندگی انسان و خلقت آن را نفی می کند .

جهان آفرینش از نظر وسعت و نظم و شکوه کوه های سر به فلک کشیده ، باوجود کهکشان های عظیم ، سپهر لاجوردی ، نور افشانی میلیاردها ستاره و

وجود ماه و خورشید ، و سایر موجودات ، بسیار خیره کننده و اعجاب آور است .

از سوی دیگر انسان در میان همه ی مخلوقات نقطه ی ثقل و هم چنین کامل ترین و ارزنده ترین موجودی است که بدون او جهان خلقت معنا پیدا نمی کنند .

اما انسان ، این دردانه ی هستی و اشرف مخلوقات ، چند صباحی که در این دنیا قرار دارد ، زندگی او به سه بخش کودکی ، جوانی و پیری تقسیم می شود ، و

ص: 150

سختی ها و دشواری های زیادی بر سر راه زندگی او ظاهر می شوند ، و یقینا بامشکلات بسیار دست و پنجه نرم می کند .

اگر گفته شود : این انسان با تمام ویژگی هایی که دارد ، وقتی روح از بدنش خارج شود ، جیفه و مرداری بیش نیست ، و برای همیشه نابود می گردد .

لازمه ی این سخن این است که جهان آفرینش با همه ی شوکت و جلالش فقط و فقط برای چند روزه ی دنیا پدید آمده باشد ، و این حرف بسیار پوچ وبی محتوا خواهد بود .

با نگاهی عبرت آمیز و متفکرانه به عالم آفرینش می توان به این نتیجه ی مهم دست یافت که عالم هستی با همه ی وسعت و گستردگی که دارد ، دریچه ای برای درک عالمی دیگر است که بسیار بسیار از این عالم با عظمت تر است ، با چنین نگرش و عقیده ای زندگی پرغوغا و متلاطم انسان مفهوم واقعی خویش را به دست می آورد .

آیه ی مورد بحث پاسخی است به منکران قیامت و معاد ، «وَرَبِّی لَتُبْعَثُنَّ » ، باتوجه به این آیه ی شریفه عبارات آن دارای چهار تاکید است : 1 - کلمه ی بَلَی ،2 - سوگند «رَبّی» ، 3 - لام تاکید ، 4 - نون تاکید ثقیله که در فعل «لَتُبْعَثُنَّ» قراردارد ، و نظیر آن تاکیدات در آیه ی شریفه دیگر آمدند:

«وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَأْتِینَا السَّاعَةُ قُلْ بَلَی وَرَبِّی لَتَأءْتِیَنَّکُمْ»(1)

کافران گفتند : قیامت هرگز به سراغ ما نخواهد آمد ، بگو : آری به پروردگارم سوگند که به سراغ همه ی شما خواهد آمد .

ص: 151

در نتیجه ، خداوند حکیم جهان آفرینش را بیهوده خلق نکرده ، و با برانگیختن انسان در قیامت به عبث نبودن عالم خلقت جامه ی عمل می پوشاند ،و آن را به طور آشکار به انسان ها نشان خواهد داد .

به آن داده و در لباس فیلسوفان و عقل گرایان وارد عرصه ی گفت وگو و نظریه پردازی شدند ، در نتیجه با همین مساله ی تناسخ ، معاد را به طور عموم و

معاد جسمانی را به طور خصوص منکر شدند ، و با این ابزار در مقام تضعیف اسلام برآمدند .

در باور آن ها ، دین مجموعه ای از دستور العمل های تقلیدی و بی دلیل می باشد که از سوی پیامبران برای مردم آورده شده است .

در واقع مخاطبان آن ها مردم ناتوان و فرومایه و یا مستضعف فکری هستند ،و دستورات دین شامل حال دانش آموختگان و اندیشمندان و متفکران نخواهند شد .

آن را «مسخ» می گویند ، و اگر به جسم نباتات حلول کند ، آن را «فسخ» می گویند ،و هرگاه به جمادات تعلّق گیرد ، آن را «رسخ» می گویند ، ولی گاهی اوقات به تمام

این چهار صورت کلمه ی «تناسخ» را اطلاق می کنند(1)

و در آیه ی مبارکه ی دیگر فرمود :

«وَلَوْ تَرَی إِذْ وُقِفُوا عَلَی النَّارِ فَقَالُوا یَا لَیْتَنَا نُرَدُّ وَلا نُکَذِّبَ بِآیَاتِ رَبِّنَا وَنَکُونَ مِنَ الْمُوءْمِنینَ»(1)

کاش (حال آن ها را) هنگامی که در برابر آتش (دوزخ) ایستاده اند ببینی که می گویند : ای کاش (بار دیگر به دنیا) بازگردانده می شدیم ، و آیات پروردگارمان را تکذیب نمی کردیم و از مومنان می بودیم .

و در جای دیگر می فرماید :

«حَتَّی إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحا فیمَاتَرَکْتُ کَلاَّ إِنَّهَا کَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ»(2)

(آن ها هم چنان به راه غلط خود ادامه می دهند) تا زمانی که مرگ یکی ازآنان فرا رسد می گوید : پروردگار من! مرا بازگردانید شاید در آنچه ترک کردم (و کوتاهی نمودم) عمل صالحی انجام دهم ، (ولی به او می گویند :)

چنین نیست! این سخنی است که او به زبان می گوید (و اگر بازگردد کارش مانند گذشته است)! و پشت سر آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند .

با توجه به مضمون این آیات بازگرداندن کافران به دنیا ممتنع است .

بنابراین ، معتقدان به تناسخ نمی توانند از آیات قرآن کریم برای اثبات مدعای خود استدلال کنند .

ص: 156

علاوه بر این ، طبق دیدگاه آن ها ، قیامت و رسیدگی به حساب ها و رسیدن به ثواب و عقابِ عالم آخرت ، و جاودان بودن در بهشت و جهنم ، جایگاه واقعی خود را از دست می دهد ، و جایی برای این ها باقی نمی ماند ؛ زیرا آن ها

می گویند : بیش تر مردم پس از مرگ به دنیا باز می گردند ، و هر نوبت پاداش یاکیفر اعمال خود را در دنیا می بینند ، چنین نظریه ای با اساس تعالیم پیامبران الهی

تنافی دارد ، و برخلاف ضرورت دین مقدس اسلام است .

2 - در روایت دیگر آمده که مامون خلیفه ی سفّاک عباسی به محضر حضرت ابو الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام عرض کرد : ای ابا الحسن! درباره ی کسانی

که معتقد به تناسخ هستند چه می فرمایید ؟ حضرت در پاسخ فرموند :

«مَنْ قَالَ بِالتَّنَاسُخِ فَهُوَ کَافِرٌ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ مُکَذِّبٌ بِالْجَنَّةِ وَ النَّارِ » کسی که تناسخ

را بپذیرد و به آن عقیده داشته باشد ، به خدای بزرگ کافر شده و بهشت و جهنم راتکذیب نموده و غیر واقعی تلقّی کرده است(1)

3 - زندیقی(2) به محضر رییس مذهب جعفری ناطق بالحق امام جعفرصادق علیه السلام رسید و پرسید : چرا گروهی قایل به تناسخ ارواح هستند و از کجا به این مطلب معتقد شده اند ، و حجّت و برهان و دلیل شان بر این مذهب چیست ؟

امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند :

«إِنَّ أءَصْحَابَ التَّنَاسُخِ قَدْ خَلَّفُوا وَرَاءَهُمْ مِنْهَاجَ الدِّینِ ، وَزَیَّنُوا

لأَنْفُسِهِمُ الضَّلالاتِ ، وَأَمْرَجُوا أَنْفُسَهُمْ فِی الشَّهَوَاتِ ، وَزَعَمُوا أَنَّ السَّمَاءَ خَاوِیَةٌ مَا فِیهَا شَیْءٌ مِمَّا یُوصَفُ ، وَأَنَّ مُدَبِّرَ هَذَا الْعَالَمِ فِی صُورَةِ الْمَخْلُوقِینَ بِحُجَّةِ مَنْ رَوَی أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ خَلَقَ آدَمَ عَلَی صُورَتِهِ ، وَأَنَّهُ لا جَنَّةَ وَلا نَارَ وَلا بَعْثَ وَلا نُشُورَ .

وَالْقِیَامَةُ عِنْدَهُمْ خُرُوجُ الرُّوحِ مِنْ قَالَبِهِ وَوُلُوجُهُ فِی قَالَبٍ آخَرَ ، فَإِنْ کَانَ مُحْسِنا فِی الْقَالَبِ الأَوَّلِ اُعِیدَ فِی قَالَبٍ أَفْضَلَ مِنْهُ حَسَنا فِی

ص: 158

أَعْلَی دَرَجَةٍ مِنَ الدُّنْیَا ، وَإِنْ کَانَ مُسِیئا أَوْ غَیْرَ عَارِفٍ صَارَ فِی بَعْضِ الدَّوَابِّ الْمُتْعَبَةِ فِی الدُّنْیَا أَوْ هَوَامَّ مُشَوَّهَةِ الْخِلْقَةِ ، وَلَیْسَ عَلَیْهِمْ صَوْمٌ وَلا صَلاةٌ وَلا شَیْءٌ مِنَ الْعِبَادَةِ أَکْثَرَ مِنْ مَعْرِفَةِ مَنْ تَجِبُ عَلَیْهِمْ مَعْرِفَتُهُ ، وَکُلُّ شَیْءٍ مِنْ شَهَوَاتِ الدُّنْیَا مُبَاحٌ لَهُمْ» .

معتقدین به تناسخ راه و منهاج دین را پشت سر انداخته و گمراهی را برای خود آراسته اند ، و نفس خود را در زمین شهوات به چرا واداشته اند ، ومعتقدند که آسمان خالی از چیزهایی است که در مورد آن گفته وتوصیف شده است ، و این که مدبّر این جهان به صورت همین مخلوقات

است ، دلیل شان این روایت است که گفته اند : خدای متعال آدم را به شکل خود آفریده است .

آن ها معتقدند که نه بهشت و جهنّمی است و نه بعث و نشوری ، و قیامت نزد این گروه همان خروج روح از قالب خود و ورود به قالب دیگر است ،اگر در قالب اوّل نیکوکار بوده به قالبی در بالاترین درجه ی دنیا از نظرفضیلت و نیکویی حلول می کنند ، و اگر در قالب ابتدایی فردی بدکار یاغیر عارف بوده و شناختی نداشتند ، مطابق همان صفت به قالب حیوانی در دنیا یا جانوری قبیح المنظر در خواهد آمد .

این جماعت عقیده به نماز و روزه ندارند ، و عبادتی بیش تر از معرفت به آن کس که شناخت او واجب است ، را ندارند ، و به عقیده ی این ها تمام شهوات دنیا برای شان مباح است(1)

ص: 159

شیخ الرییس ابو علی سینا در کتاب «شفا » بحث مفصّلی در ردّ تناسخ دارد که

مناسب است به آن جا مراجعه شود(1)

هم چنین محدّث بزرگوار عالم تشیّع مرحوم شیخ حرّ عاملی رحمه الله فرمود : تناسخ

عبارت از تعلّق روح به بدن دیگری در همین دنیا است ، و این عقیده به حکم

روایات متواتر و اجماع علما باطل است(2)

لذا پیدایش باورمندی به معاد ریشه در مهم ترین منبع یعنی وحی الهی دارد ،و چون برای سرنوشت انسان بسیار مهم است ، از سوی پیامبران بزرگوار الهی به

بشر ابلاغ شده است .

این عقیده و دیدگاه ، نظریه ی حق و مطابق با واقع است ، و همه باید در مقابل این قول تسلیم باشند .

3 - «اللَّهُ یَبْدَوءُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ»(1)خداوند آفرینش را آغاز می کند سپس آن را تجدید می نماید ، سپس به سوی او باز می گردید .

در این آیه استدلال کوتاه و پر معنا برای مساله ی معاد بیان شده که در آیات دیگر نیز به عبارات دیگری تکرار گردیده است ، و آن استدلال این است : کسی که قدرت بر آفرینش نخستین انسان را داشت ، قادر بر تحقق بخشیدن به معادهم است ، و قانون عدالت و هم چنین حکمت خداوند متعال ایجاب می کند که این آفرینش دوباره تحقق یابد .

4 - «اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ لا رَیْبَ فِیهِ وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِیثا»(2) خداوند است که جز او معبودی نیست ، و به طور قطع همه ی شما را در روزرستاخیز که هیچ تردیدی در آن نیست، جمع می کند، و کیست که از خداوند راستگوتر باشد.

در این آیه ی شریفه اشاره به مساله ی رستاخیز و دادگاه عمومی بندگان درروز قیامت کرده و آن را با مساله ی توحید و یگانگی خدای متعال - که رکن دیگری از ایمان است - همراه می سازد ، و این کلام نورانی با چند تاکید همراه است ، یکی لام تاکید و دیگری نون تاکید ثقیله است .

تعبیر به «لا ریب فیه» (هیچ تردیدی در آن نیست) درباره ی روز قیامت در این آیه و آیات دیگر در حقیقت اشاره به دلایل قطعی و مسلّمی است که از وجودچنین روزی خبر می دهند مانند قانون تکامل ، حکمت و فلسفه ی آفرینش ،

قانون عدالت پروردگار ، تمام این ها دلیل بر معاد و قیامت هستند .

ص: 162

5 - «إِنَّ الدّارَ الاْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ»(1) زندگی و حیات واقعی سرای آخرت است اگر مردم می دانستند (که حیاتش جاوید و نعمتش بی رنج و زوال است) .

6 - «مِنْ وَرَائِهِ جَهَنَّمُ وَیُسْقَی مِنْ مَاءٍ صَدِیدٍ * یَتَجَرَّعُهُ وَلا یَکَادُ یُسِیغُهُ وَیَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ وَمَا هُوَ بِمَیِّتٍ وَمِنْ وَرَائِهِ عَذَابٌ غَلِیظٌ»(2)

به دنبال او جهنم خواهد بود و از آب بد بوی متعفّنی نوشانده می شود ، به زحمت جرعه جرعه آن را سر می کشد و هرگز به میل خود حاضر نیست آن را بیاشامد ، و مرگ از هر مکانی به سراغ او می آید ولی با این همه نمی میرد ، و به دنبال آن عذاب شدیدی است .

آیا کسانی را که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند هم چون مفسدان در زمین قرار دهیم ؟ یا پرهیزگاران را مانند فجّار و گناه کاران قرار می دهیم ؟!

بنابراین ، اگر معاد نباشد تکلیف هم به عنوان عملی که خداوند متعال برای آن پاداش در نظر گرفته، بیهوده و لغو خواهد بود ، و مقتضای عدل الهی هم همین است که پاداش آنان که به تکلیف خود عمل کردند را در روز قیامت بدهد .

به عبارت دیگر : عدل و حکمت خدای تبارک و تعالی اقتضا می کند تا کسانی که با جنایات خود روی تاریخ را سیاه کردند مانند حجّاج بن یوسف ثقفی به مجازات و کیفر اعمال نکبت بار خود برسند ، در مقابل کسانی که تمام هستی خود را در راه خدای تبارک و تعالی می دهند مانند سرور و سالار شهیدان اباعبداللّه الحسین علیه السلام به پاداش اعمال صالح خود برسند ، اما این عالم محدود

است ، در حالی که کیفر و پاداش دایمی هستند و در قرآن کریم راجع به کیفرمجرمان می فرماید :

«إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِنَا سَوْفَ نُصْلِیهِمْ نَارا کُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودا غَیْرَهَا لِیَذُوقُوا الْعَذَابَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَزِیزا حَکِیما»(1)

کسانی که به آیات ما کافر شدند بزودی آن ها را در آتشی وارد می کنیم که هرگاه پوست های بدن آن ها (در آن) بریان گردد (و بسوزد) پوست های دیگری به جای آن قرار می دهیم تا کیفر را بچشند ، خداوند متعال توانا و

حکیم است (و از روی حساب کیفر می دهد) .

ص: 165

و در آیه ی دیگر فرمود :

«فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ * خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّماواتُ وَ الأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاءَ رَبُّکَ إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِمَا یُرِیدُ»(1)

امّا آن ها که شقاوتمند شدند در آتش جهنم هستند ، و برای آن ها زفیر وشهیق (ناله های طولانی دم و باز دم) است ، جاودانه در آن خواهند ماند تا

آسمان ها و زمین بر پاست مگر آنچه پروردگارت بخواهد که پروردگارت هر چه را اراده کند انجام می دهد .

و در رابطه با پاداش صالحان می فرماید :

«وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهَارُخَالِدِینَ فِیهَا أَبَدا»(2)

و آن ها که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند به زودی آن ها را درباغ هایی از بهشت وارد می کنیم که نهرها از زیر درختان آن جاری است ، وهمیشه در آن خواهند ماند .

و در آیه ی دیگر فرمود :

«وَأَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ إِلاَّ مَا

شَاءَ رَبُّکَ عَطَاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ»(3)

اما آن ها که سعادتمند شدند دربهشت جاودانه خواهند بود مادامی که آسمان هاو زمین بر پاست مگر آنچه پروردگارت بخواهد ، بخششی است قطع نشدنی.

ص: 166

قیامت پاداش نیکوکاران را به آنان عطا می کند .

نتیجه این که اگر عالم دیگری وجود نداشته باشد این سیر تکاملی ناقص می ماند و هدف از خلقت انسان محقّق نمی شود .

دنیا بازار آخرت است و نفس تاجر و بازرگان آن می باشد ، و شب و روز سرمایه ی این بازار است ، سود و استفاده ی این تجارت بهشت و زیان و ضرر این تجارت جهنم است ، به خدا قسم این همان تجارتی است که هیچ گاه تاجرش زیان نمی بیند و سرمایه اش از بین نمی رود(1)

4 - از ابو الحسن سوم امام هادی علیه السلام روایت شده فرمودند :

«الدُّنْیَا سُوقٌ رَبِحَ فِیهَا قَوْمٌ وَخَسِرَ آخَرُونَ» دنیا بازاری است که گروهی در آن سود برده اند و گروهی دیگر ضرر و زیان می برند(2)

در ادامه ی آیه می فرماید : «ثُمَّ لَتُنَبَّوءُنَّ بِمَا عَمِلْتُمْ» سپس آنچه را عمل می کردید به شما خبر داده می شود .

در این جمله اشاره ای به غرض و مقصود از معاد و برانگیخته شدن است وآن غرض آگاه شدن به اعمالی است که انسان در دنیا انجام داده است .

خداوند منان اگر چه در این آیه ی مبارکه به آسانی آن اشاره کرد ، اما در آیه ای دیگر آن را حتی از خلقت اولیه نیز آسان تر می داند و به اصل خلقت انسان اشاره

می کند و می فرماید :

«هُوَ الَّذی یَبْدَوءُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعیدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ»(1)

او کسی است که آفرینش مخلوقات را آغاز می کند ، سپس آن را بازمی گرداند ، و این کار برای او آسان تر می باشد .

بعد از آن که پروردگار متعال در آیات گذشته از تسبیح و تقدیس خود سخن به میان آورد ، و خلقت آسمان ها و زمین و سایر مخلوقات و چگونگی خلقت آن ها را بیان فرمود ، و به مهم ترین عامل عذاب اقوام پیشین اشاره کرد و فرمودکه : آنچه سبب شد آن ها به عذاب دردناک مبتلا شوند این بود که از قبول رسالت پیامبران روبرگرداندند و منکر معاد شدند ؛ زیرا بعد از آن حضرت باری تعالی اهتمام داشت تا معاد و روز قیامت را اثبات کند .

می توان گفت : مطالب گذشته مقدمه ای بود برای بیان اثبات معاد ، و از این جهت به بحث معاد پرداخت ، و پاسخ همه ی پرسش ها را در یک جمله ی «این کار بر خداوند آسان است» خلاصه کرد .

به عبارت دیگر : این قسمت از آیه ی مبارکه ردّ اعتقاد مشرکین است که مساله ی بعث و زنده شدن را محال دانسته و می گویند : ممکن نیست خدای تعالی چنین کاری انجام دهد ، و آن ها برای اثبات مدعای خود هیچ دلیلی به جز استبعاد ندارند .

ص: 171

شنیدستم که هر کوکب جهانیست

جداگانه زمین و آسمانیست

زمین در جنب این افلاک مینا

چو خشخاشی بود بر روی دریا

تو خود بنگر کزین خشخاش چندی

سزد تا بر غرور خود بخندی

ص: 172

توجه : ابوحمزه ی ثمالی در ضمن حدیثی از امام باقر علیه السلام پرسید : چه عملی است وقتی آن را انجام دادم حقیقت ایمان را کامل کردم و ایمان کامل می شود ؟

امام علیه السلام فرمود :

«تُوَالِی أَوْلِیَاءَ اللَّهِ ، وَتُعَادِی أَعْدَاءَ اللَّهِ ، وَتَکُونُ مَعَ الصَّادِقِینَ کَمَاأَمَرَکَ اللَّهُ» .

دوستان خدا را دوست بداری و با دشمنان خدا دشمنی کنی ، و این که باصادقان باشی هم چنان که خدا تو را امر فرموده(1)

ابو حمزه گفت : عرض کردم : اولیای خدا چه کسانی هستند ؟

حضرت فرمود :

«أَوْلِیَاءُ اللَّهِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ ، وَعَلِیٌّ وَالْحَسَنُ وَالْحُسَیْنُ وَعَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ، ثُمَّ انْتَهَی الاْءَمْرُ إِلَیْنَا ، ثُمَّ ابْنِی جَعْفَرٌ»

اولیا و دوستان خدا ، حضرت محمد رسول اللّه صلی الله علیه و آله و علی و حسن و حسین

و علی بن الحسین هستند ، سپس امر به ما رسید (یعنی امر امامت و دوستی حق تعالی) ، سپس پسرم جعفر .

در این وقت امام باقر علیه السلام اشاره فرمودند به حضرت صادق در حالی که درآن جا نشسته بودند .

امام علیه السلام در ادامه فرمودند :

ص: 175

«فَمَنْ وَالَی هَوءُلاءِ فَقَدْ وَالَی أَوْلِیَاءَ اللَّهِ وَکَانَ مَعَ الصَّادِقِینَ کَمَاأَمَرَهُ اللَّهُ».

کسی که این ها را دوست داشته باشد در حقیقت اولیا و دوستان خدارا دوست داشته و با صادقان می باشد همان طور که خدای تعالی او راامر فرموده(1)

حقیقت ایمان تسلیم محض است ، انسان مومن از خودش عزم مستقل و تصمیم جداگانه و خودسرانه ای ندارد ، بلکه تسلیمِ اراده و تصمیمِ پروردگار عالَم است ، تا ذات اقدس حق تکلیف او را به وسیله ی پیامبران علیهم السلام

روشن سازد .

از امام باقر علیه السلام نقل شده است :

«بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی بَعْضِ أَسْفَارِهِ إِذْ لَقِیَهُ رَکْبٌ فَقَالُوا : السَّلامُ

عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ! فَقَالَ : مَا أَنْتُمْ ؟ قَالُوا : نَحْنُ مُوءْمِنُونَ ، قَالَ : فَمَا

حَقِیقَةُ إِیمَانِکُمْ ؟ قَالُوا : الرِّضَا بِقَضَاءِ اللَّهِ وَالتَّسْلِیمُ لِأَمْرِ اللَّهِ

وَالتَّفْوِیضُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی ، فَقَالَ : عُلَمَاءُ حُکَمَاءُ ، کَادُوا أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْحِکْمَةِ أَنْبِیَاءَ ، فَإِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ فَلا تَبْنُوا مَا لا تَسْکُنُونَ ، وَلأتَجْمَعُوا مَا لا تَأْکُلُونَ ، وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» .

وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله در سفر بود ، گروهی شتر سوار به آن بزرگواربرخوردند و عرض کردند : سلام بر تو ای رسول و فرستاده ی خدا!

ص: 176

حضرت به آنان فرمود : شما چکاره هستید ؟ عرضه داشتند : ما گروهی مومن هستیم ، حضرت فرمود : حقیقت ایمان شما چیست ؟ عرض کردند : راضی و خوشنود بودن به قضای خدا و تسلیم و سر فرود آوردن در برابر امر خدا .

پس فرمود : (این ها که شما بیان کردید) صفات دانشمندان حکیمی است که نزدیک است با پیمودن مدارج بلند حکمت ، به آسمان رفیع نبوّت اوج گیرند ، اگر شما در گفتار خود راستگو هستید ، خانه ای را که در آن نمی نشینید بنا نکنید ، و چیزی را که نمی خورید جمع نکنید ، و ازخداوندی که به سوی او باز می گردید بپرهیزید(1)

بنابراین ، ایمان نورانیتی است که اگر در اندرون انسان مستقر گردد ، او را به تسلیم محض در برابر خدای متعال وادار می کند ، و آثار این تسلیم قبل از هر چیزدر اندیشه و فکر آدمی ظاهر می شود ، و آن گاه بر تمایلات او اثر می گذارد ، وثمره ی آن بر تک تک اعضا و جوارح انسان خواهد شد .

در واقع ایمان ، باور داشتن خدای متعال و همه ی پیامبران و بهم پیوسته بودن آن ها است ، و هم چنین کتاب خدا و آنچه را که بر پیامبران نازل شده است ووجود ملائکه و پایبند بودن به لوازم آن ها است .

و همان گونه که قبلا اشاره شد ، ایمان از ریشه ی «امن» به معنای آسودگی و ازویژگی های انسان است ، و بر انسان دارای ایمان ، مومن اطلاق می گردد .

ص: 177

ایمان نوعی اطمینان خاطر است که گویی از شخصیت فرد برخاسته است ،اگر با انسان همراه باشد ، اثبات آن نیازمند دلایل و شواهد جهان بیرون نیست ، و

همواره ماهیت متعلق آن از جنس نادیدنی است .

و ایمان حقیقی بدون عمل به باورهای دینی تحقق پیدا نخواهد کرد ، ظهور وتجلی ایمان حقیقی که موجب سربلندی انسان است ، زمانی محقق می شود که

اعتقاد به توحید و رسالت پیامبران و سایر برنامه های اعتقادی و اخلاقی جامه ی عمل صالح بپوشاند .

لازمه ی التزام و ایمان به اصول و فروع دین ، آشکار شدن آن در عمل صالح است ، اگر انسان بر این باور باشد که رسول خدا فرستاده ای از سوی حضرت حق است ، باید گفتار و رفتار او را وحی بداند ، و در حد توان عمل کند ؛ زیرا

سخنان او «ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی * إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی»(1)است که خداوند به وسیله ی جبرئیل امین به او تعلیم داد «عَلَّمَهُ شَدیدُ الْقُوی»(2) ، و رفتار او نیز به پشتوانه ی «إِنْ أَتَّبِعُ إِلاّ ما یُوحی إِلَیَّ»(3) همراهی می کند صِرف التزام لفظی به توحید و رسالت و معاد و کتاب ، بدون عمل به آن ها ،بیش تر مفهوم خیالی ذهنی دارد تا واقعیت ، همان گونه که در کلام نورانی حضرت سیّد الشهدا علیه السلام آمده که فرمودند :

ص: 178

«إِنَّ النَّاسَ عَبِیدُ الدُّنْیَا وَالدِّینُ لَعْقٌ عَلَی أَلْسِنَتِهِمْ ، یَحُوطُونَهُ مَا دَرَّتْ مَعَایِشُهُمْ ، فَإِذَا مُحِّصُوا بِالْبَلَاءِ قَلَّ الدَّیَّانُونَ» .

به راستی که مردم بنده ی دنیا و دنیا پرستند ، و دین فقط بر سر زبان های آن ها و لقلقه ی زبان شان است و آن را می چرخانند تا زمانی که زندگی شان تامین شود ، امّا وقتی که به وسیله ی بلا آزمایش شونددین داران کم خواهند بود(1)به عبارت دیگر : پروردگار یکتا در مقام تشویق و تحریک بندگان به سوی رستگاری و سعادت است ، و دستیابی آن را در گرو ایمان و عمل صالح می داند ،و بکار گرفتن آن را به بندگان خود پیشنهاد می کند .

این دو مانند دو بالی هستند که انسان می تواند به سبب آن دو از بند وگرفتاری های خودخواهانه و هبوط ، نجات یافته و به مقام و جایگاهی که نشان منزلت اوست ، بار یابند ، به طوری که به هم تنیده اند که یکی بدون دیگری اثری نخواهد داشت ، و بسیاری از آیات قرآن کریم به آن اشاره دارد .

توجه : روایاتی نقل شدند که دلالت دارند بر این که ولایت امیر المومنین علیه السلام ملاک و معیار ایمان است ، در این جا از باب نمونه یکی از آن ها ذکر می شود :

در روایتی آمده که ابان بن تغلب از ابو جعفر امام باقر علیه السلام روایت کرده که آن حضرت فرمود :

«وَلایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام الْحَبْلُ الَّذِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِ :

ص: 179

«وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعا وَلا تَفَرَّقُوا»(1) ، فَمَنْ تَمَسَّکَ بِهِ کَانَ مُوءْمِنا ،وَمَنْ تَرَکَهُ خَرَجَ مِنَ الاْءِیمَانِ » .

ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام همان ریسمان محکمی است که خداوندمتعال در رابطه با آن فرمود : «و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید وپراکنده نشوید » ، پس هر بنده ای که به ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام

تمسّک کند و چنگ بزند ، مومن است ، و هر کسی ولایت او را ترک کند ، در حقیقت از دایره ی ایمان خارج شده است(2)

پروردگار خود ایمان بیاورید! ، و ما ایمان آوردیم ، پروردگارا! گناهان ما را ببخش! وبدی های ما را بپوشان! و ما را با نیکان (و در مسیر آن ها) بمیران!

3 - «یَا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالْکِتَابِ الَّذی نَزَّلَ عَلَی رَسُولِهِ وَالْکِتَابِ الَّذی أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ وَمَنْ یَکْفُرْ بِاللَّهِ وَمَلائِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْیَوْمِ الآْخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً

بَعیدا»(1)

ای کسانی که (به زبان) ایمان آورده اید ! به خدا و پیامبرش و کتابی که بر او نازل کرده و کتب (آسمانی) که پیش از این فرستاده است، ایمان (واقعی) بیاورید ، کسی که

خدا و فرشتگان او و کتاب ها و پیامبرانش و روز واپسین را انکار کند ، در گمراهی سخت و دور (از سعادت) افتاده است .

4 - «وَإِذْ أَوْحَیْتُ إِلَی الْحَوَارِیِّینَ أَنْ آمِنُوا بی وَبِرَسُولی قَالُوا آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ»(2)

و (به یاد آور) زمانی را که به حواریون (اصحاب خاص حضرت مسیح علیه السلام ) وحی فرستادم که به من و فرستاده ی من ایمان بیاورید! آن ها گفتند : ایمان آوردیم ، و گواه باش که ما مسلمانیم .

5 - «آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفینَ فیهِ فَالَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَأَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ کَبیرٌ»(3)

به خدای تبارک و تعالی و رسولش ایمان بیاورید و از آنچه شما را جانشین و

ص: 181

نماینده (ی خود) در آن قرار داده انفاق کنید ؛ (زیرا) کسانی که از شما ایمان بیاورند وانفاق کنند اجر بزرگی دارند .

6 - «یَا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ یُوءْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَیَجْعَلْ لَکُمْ نُورا تَمْشُونَ بِهِ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ»(1)

ای کسانی که ایمان آورده اید ! تقوای الهی پیشه کنید و به رسولش ایمان بیاوریدتا دو سهم از رحمتش را به شما ببخشد و برای شما نوری قرار دهد که با آن (درمیان مردم و در مسیر زندگی خود) راه بروید و گناهان شما را ببخشد ؛ و خداوند غفور و رحیم است .

ای عبد العزیز! همانا ایمان ده درجه دارد و مانند نردبان است که بایدپله پله از آن بالا رفت ، کسی که دو پله بالا رفته نباید به کسی که یک پله بالا رفته بگوید : تو هیچ به حساب نمی آیی مگر این که به پله دهمی رسیده باشد ، (یعنی کسی که دارای درجه ی بالاتر ایمان است

به کسی که در درجه از او پایین تر است نگوید که : تو دارای ایمان نیستی) و کسی که در درجات ایمان از تو پایین تر است ازدرجه ی اعتبار او را ساقط مشمار (و از زمره ی مومنین خارج مکن)که در این صورت کسی که برتر از تو می باشد تو را (از زمره ی مومنین)خارج می شمارد .

و هرگاه کسی را دیدی که (مرتبه ی ایمانش) یک درجه پایین تر از تو است او را با مهربانی و مدارا (و آموزش وسایل ترقّی و پیشرفت) به درجه ی خود برسان ، و چیزی را که طاقت نمی آورد هرگز بر او تحمیل نکن که او را در هم می شکنی ، به راستی کسی که مومنی را درهم بشکند

باید آن را بار دیگر اصلاح کند و بهبودی بخشد(1)((2)

تقریبا شبیه همین مضامین ، حدیثی در «خصال» شیخ صدوق هم آمده است ،در آن روایت می خوانیم : عبد العزیز می گوید : محضر مبارک امام ششم جعفر بن

ص: 183

محمد علیهماالسلام شرفیاب شدم و راجع به شیعیان با آن حضرت گفت وگو کردم و گفتارو عقاید آن ها را بیان نمودم ، امام صادق علیه السلام فرمود :

«یَا عَبْدَ الْعَزِیزِ! الاْءِیمَانُ عَشْرُ دَرَجَاتٍ بِمَنْزِلَةِ السُّلَّمِ ، لَهُ عَشْرُ مَرَاقِیَ ،وَتَرْتَقِی مِنْهُ مِرْقَاةً بَعْدَ مِرْقَاةٍ ، فَلا یَقُولَنَّ صَاحِبُ الْوَاحِدَةِ لِصَاحِبِ الثَّانِیَةِ : لَسْتَ عَلَی شَیْءٍ ، وَلا یَقُولَنَّ صَاحِبُ الثَّانِیَةِ لِصَاحِبِ الثَّالِثَةِ :لَسْتَ عَلَی شَیْءٍ حَتَّی انْتَهَی إِلَی الْعَاشِرَةِ » .

ای عبد العزیز! ایمان دارای ده درجه است و مانند نردبان پله دارد که بایداز آن ها بالا بروی ، و کسی که یک پله بالا رفته به آن کس که در پله ی پایین قرار دارد نباید بگوید : تو چیزی نیستی (ایمان نداری) تا آن گاه که به پله ی دهم برسد .

بعد از آن امام علیه السلام فرمود :

«وَکَانَ سَلْمَانُ فِی الْعَاشِرَةِ وَأَبُو ذَرٍّ فِی التَّاسِعَةِ وَالْمِقْدَادُ فِی الثَّامِنَةِ ،یَا عَبْدَ الْعَزِیزِ! لا تُسْقِطْ مَنْ هُوَ دُونَکَ فَیُسْقِطَکَ مَنْ هُوَ فَوْقَکَ ، وَإِذَارَأَیْتَ الَّذِی هُوَ دُونَکَ فَقَدَرْتَ أَنْ تَرْفَعَهُ إِلَی دَرَجَتِکَ رَفْعا رَفِیقافَافْعَلْ ، وَلا تَحْمِلَنَّ عَلَیْهِ مَا لا یُطِیقُهُ فَتَکْسِرَهُ ؛ فَإِنَّهُ مَنْ کَسَرَ مُوءْمِنا فَعَلَیْهِ جَبْرُهُ ؛ لاِءَنَّکَ إِذَا ذَهَبْتَ تَحْمِلُ الْفَصِیلَ حَمْلَ الْبَازِلِ فَسَخْتَهُ » .

سلمان فارسی در پله ی دهم ایمان بود و ابوذر در پله ی نهم و مقداد درپله ی هشتم قرار داشتند .

ای عبد العزیز! کسی که یک درجه از تو پایین است نباید از نظرت دوربماند و بخواهی به او فخر بفروشی ، اگر چنین کنی آن که از تو بالاتر است

ص: 184

تو را از نظرش خواهد انداخت ، متوجه باش به کسانی که از تو پایین ترهستند کمک کنی که خود را به تو برسانند ، کاری نکنی که او را ناراحت سازی و کمرش را بشکنی ، و هر کس کمر مومنی را بشکند باید آن راجبران کند ؛ زیرا اگر بخواهی بار شتر بزرگ را بر دوش بچه شتر بگذاری

کمرش می شکند(1)

آن ها خلافت روی زمین را بخشید ، و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده پابرجا وریشه دار خواهد ساخت ، و ترس شان را به امنیّت و آرامش مبدّل می کند ، آن چنان که تنها مرا می پرستند .

3 - «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالاْءَرْضِ»(1)

و اگر اهل شهرها و آبادی ها ایمان می آوردند و تقوا پیشه می کردند ، ما هم درهای برکات آسمان و زمین را بر روی آن ها می گشودیم .

4 - «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ کَانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلاً * خَالِدِینَ فِیهَالا یَبْغُونَ عَنْهَا حِوَلاً»(2)

امّا کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند باغ های فردوس منزل گاه شان است ، آن ها جاودانه در آن خواهند ماند و هرگز تقاضای نقل مکان ازآن جا نمی کنند .

5 - «وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فِی رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ لَهُمْ مَا یَشاوءُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذَلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ»(3)

امّا کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند در بهترین باغ های بهشتند ، وهر چه بخواهند نزد پروردگارشان برای آن ها فراهم است ، این است فضل بزرگ .

6 - «مَنْ یُوءْمِنْ بِاللَّهِ وَیَعْمَلْ صَالِحا یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الاْءَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا

أَبَدا قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقا»(4)

ص: 186

هر کس به خدای متعال ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد او را در باغ هایی ازبهشت وارد سازد که از زیر درختانش نهرها جاری است ، جاودانه در آن می مانند ، و

خداوند سبحان روزی نیکویی برای او قرار داده است .

اصولاً حسنات دنیوی مانند : برخورداری از مال حلال ، زندگی شرافتمندانه ،ارحام و دوستان صالح ، پیروزی بر دشمن ، بهره مندی از امدادهای غیبی ، القای

رُعب در دل های مهاجمان و امور دیگر همگی اجر دنیایی مومنان شمرده می شوند ، هرچند برخی از آن ها شاید از قبیل فضل الهی باشد نه اجر .

مرحله ی دوم : هنگام مرگ و ورود به عالم برزخ است ، خدای سبحان می فرماید :

«وَمَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهَاجِرا إِلَی اللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ»(1)

و هر کس به عنوان مهاجرت به سوی خدای سبحان و پیامبر او از خانه ی خود بیرون رود ، سپس مرگش فرا رسد ، پاداش او بر خدای متعال است .

مرحله ی سوم : در قیامت کبرا است همان طوری در سوره ی مبارکه ی آل عمران فرمود :

«وَإِنَّما تُوَفَّوْنَ اُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَاُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فَازَ»(2)

و شما پاداش خود را به طور کامل در روز قیامت خواهید گرفت ، آن هاکه از آتش (دوزخ) دور شده و به بهشت وارد شوند نجات یافته و رستگارشده اند .

و در آیه ی شریفه ی دیگر فرمود :

«وَعَدَ اللَّهُ الْمُوءْمِنینَ وَالْمُوءْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الاْءَنْهَارُ خَالِدینَ

ص: 188

فیهَا وَمَسَاکِنَ طَیِّبَةً فی جَنَّاتِ عَدْنٍ»(1)

خداوند متعال به مردان و زنان با ایمان باغ هایی از بهشت وعده داده که نهرها از زیر درختانش جاری است ، جاودانه در آن خواهند ماند ، ومسکن های پاکیزه ای در بهشت های جاودان (نصیب آن ها ساخته)است .

به طور قطع ورود به بهشت و پاداش کامل ، اجر اخروی مومن است .

مرحله ی چهارم : پس از ورود به بهشت که فرمود :

«وَرِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ»(2)

و (خشنودی و) رضای خدا (از همه چیز) برتر است ، و پیروزی بزرگ همین است .

اما در بهشت نیز درجاتی وجود دارد که انسان ها به مقدار ایمان و عمل صالح شان ، مقام و مراتب آن ها نیز مختلف است .

در سوره ی مبارکه ی فجر راجع به افراد خاصی از مومنان می فرماید : «فَادْخُلی فی عِبَادی * وَادْخُلی جَنَّتی»(3)پس در سلک بندگانم درآی و در بهشتم وارد شو .

باید به پیامبرش هم ایمان بیاورد تا به وسیله ی این ایمان ، ایمان به خدای متعال کامل و مفید واقع شود ؛ چون خداوند مستقیما با هیچ بنده ای سخن نگفته و خودش را معرفی نکرده است ، و لطایف و ظرایف و حقایق را به هیچ

بنده ای از بندگانش غیر از انبیای عظام علیهم السلام بیان نکرده است ، چگونه می شود بشر بدون توسّل و ایمان به پیامبری از پیامبرانِ بزرگ الهی به خدای تعالی ایمان بیاورد ؟

در نتیجه ایمان به خدای متعال مستلزم ایمان به نبی اکرم صلی الله علیه و آله است ، و ایمان به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مستلزم ایمان به خدای تعالی می باشد ، و این دو لازم و ملزوم یک دیگر هستند و از هم جدا نشده و انفکاکی ندارند ، لذا در این آیه می فرماید :

«فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ» ایمان بیاورید به خدای تعالی و رسول او .

در حقیقت هر کس به خدای متعال ایمان داشته باشد اما به رسول اکرم صلی الله علیه و آله ایمان نیاورده باشد ، این شخص در واقع اصلاً ایمان ندارد .

2 - «فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ النَّبِیِّ الاُمِّیِّ الَّذِی یُوءْمِنُ بِاللَّهِ وَکَلِمَاتِهِ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ»(1)

پس ایمان بیاورید به خدای متعال و فرستاده اش ، آن پیامبر درس نخوانده ای که ایمان به خدا و کلماتش دارد ، و از او پیروی کنید تا هدایت یابید .

3 - «إِنَّمَا الْمُوءْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا کَانُوا مَعَهُ عَلی أَمْرٍ جامِعٍ لَمْ یَذْهَبُواحَتَّی یَسْتَأْذِنُوهُ»(2)

مومنان واقعی کسانی هستند که ایمان به خدای متعال و رسولش آورده اند ، وهنگامی که در کار مهمی با او باشند بدون اجازه ی او به جایی نمی روند .

4 - «إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ شَاهِدا وَمُبَشِّرا وَنَذِیرا * لِتُوءْمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُعَزِّرُوهُ وَتُوَقِّرُوهُ

وَتُسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَأَصِیلاً»(3)

ما تو را به عنوان گواه و بشارت دهنده و بیم دهنده فرستادیم تا به خدای متعال ورسولش ایمان بیاورید و از او دفاع کنید ، او را بزرگ دارید و خدا را صبح و شام تسبیح

کنید .

5 - «وَمَنْ لَمْ یُوءْمِنْ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ سَعِیرا»(4)

و آن کس که ایمان به خدای متعال و پیامبرش نیاورده (سرنوشتش دوزخ است) ؛چرا که ما برای کافران آتش فروزان آماده کرده ایم .

6 - «إِنَّمَا الْمُوءْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ

ص: 191

فِی سَبِیلِ اللَّهِ اُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ»(1)

مومنان واقعی تنها کسانی هستند که به خدای سبحان و رسولش ایمان آورده اند ،سپس هرگز شک و تردیدی به خود راه نداده ، و با اموال و جان های خود در راه خدا

جهاد کرده اند ، آن ها راستگویانند .

7 - «آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ فَالَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَأَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ کَبِیرٌ»(2)

به خدا و رسولش ایمان بیاورید و از آنچه شما را نماینده (ی خود) در آن قرار داده انفاق کنید ؛ (زیرا) کسانی که از شما ایمان بیاورند و انفاق کنند اجر بزرگی دارند .

8 - «تُوءْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنْفُسِکُمْ ذَلِکُمْ خَیْرٌلَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ»(3)

به خدای سبحان و رسول او ایمان بیاورید ، و در راه خداوند با اموال و جان های تان جهاد کنید ، این برای شما از هر چیز بهتر است اگر بدانید .

در ادامه ی آیه ی مورد بحث می فرماید : «وَالنُّورِ الَّذی أَنْزَلْنَا» (به خدای متعال ورسول او) و نوری که نازل کرده ایم ایمان بیاورید .

نور دنیایی هم دو نوع است :

1 - نور معقول که به چشمِ دل و بصیرت کمک می کند مثل نوری که از ضمیرانسان و اوامر الهی ظاهر می شود مانند نور عقل و نور قرآن .

2 - نور محسوس که به دیدن چشم ظاهر کمک می کند که از اجسام نورانی ساطع و منتشر می شود مثل نور خورشید و ماه و ستارگان و سایر اشیای نورانی(1)

و بعضی ها در تعریف نور گفتند : النور ظاهرٌ بنفسه مظهرٌ لغیره یعنی نور خودبه خود ظاهر و آشکار است و غیر خود را آشکار می کند(2)

به عبارت دیگر : نور عبارت است از جریان ذرّاتی بی نهایت ریز به نام «فرتون» که با سرعتی معادل 300 هزار کیلومتر در ثانیه از منبع خود تشعشع می کنند ، و آن که در ذاتِ خود ظاهر و روشن باشد و از نظر اثر بیرونی مُظهِر و

روشن کننده ی غیر خود باشد .

این مفهوم نور مصادیق گوناگونی دارد که در شدّت و ضعفِ صدق مفادِ آن برآن ها متفاوت می باشد ، مثلاً هم می توان بر خورشید اطلاق نور کرد و هم بر یک لامپ روشن ؛ زیرا هر دو در ذات و جوهر خود ، ظاهر و روشن بوده و هم

روشن کننده ی غیر خود می باشند ، ولی روشنی و روشنگری خورشید کجا و روشنی و روشنگری لامپ کوچک کجا ؟

ص: 193

گفتنی است هر چه که در ذات خود ظاهر و روشن است و هر چیزی را ظاهرو روشن می سازد بر آن نور اطلاق می شود ، به همین دلیل گفته می شود : علم نور

است ؛ زیرا هم در ذات خود ظاهر است و هم در پرتو علم است که می توان بسیاری از راه ها را شناخت و مجهولات را کشف کرد .

تذکر : هر چند مطالب یاد شده به ظاهر تعریف نور است ، امّا می توان گفت :

نور به معنای روشنایی - که ظاهر بالذات و مُظهِر غیر است - در حقیقت یک امربسیط می باشد که جنس و فصل و مادّه و صورت ندارد ، و هم چنین حد وتعریف هم نخواهد داشت ؛ زیرا کاشف و مُعرِّف هر چیزی باید اظهر و اجلی و

ظاهرتر باشد ، بدیهی و روشن است که از نور که حقیقت آن ظهور است مفهومی ظاهرتر و آشکارتر نخواهد بود .

لازم به یادآوری است که هر چه زیبایی که به چشم می آید از پرتو نور وروشنایی است و گرنه در تاریکی ، زیبایی مفهومی ندارد ، زیبایی حق و حقیقت با نور معرفت درک می گردد ، و زیبایی ظاهری با عزیزترین حسّ ما که بینایی است دیده می شود .

و خداوند متعال در سوره ی مبارکه ی نور فرمودند : «اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِوَالاْءَرْضِ»(1) خدای متعال نور آسمان ها و زمین است .

آری خدای سبحان نور آسمان ها و زمین است ، روشنی و روشنی بخش

همه ی آن ها می باشد .

ص: 194

4 - «یَا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ یُوءْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَیَجْعَلْ لَکُمْ نُورا تَمْشُونَ بِهِ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ»(1)

ای کسانی که ایمان آورده اید! تقوای الهی پیشه کنید و به رسولش ایمان بیاورید تادو سهم از رحمتش به شما ببخشد ، و برای شما نوری قرار دهد که با آن (در میان مردم ودر مسیر زندگی خود) راه بروید ، و گناهان شما را ببخشد ، و خداوند بسیار آمرزنده ومهربان است .

تذکر : هر چند گفته شد : به حسب ظاهر ، مقصود از نور در آیه ی مورد بحث قرآن کریم است ولی در روایات متعدّدی که از طرق اهل بیت علیهم السلام به ما رسیده

«نور» در این آیه ی مبارکه به وجود مقدّس امام علیه السلام تفسیر شده است ، و این تعبیر

هیچ بُعدی ندارد ؛ چون قرآن کریم ظاهری دارد و باطنی ، و به تعبیر سرور وسالار شهیدان ابا عبداللّه الحسین علیهماالسلام که فرمودند :

«کِتَابُ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ عَلَی أَرْبَعَةِ أَشْیَاءَ : عَلَی الْعِبَارَةِ وَالإِشَارَةِ وَاللَّطَائِفِ وَالْحَقَائِقِ ، فَالْعِبَارَةُ لِلْعَوَامِ ، وَالإِشَارَةُ لِلْخَوَاصِّ ، وَاللَّطَائِفُ لِلأَوْلِیَاءِ ، وَالْحَقَائِقُ لِلاْءَنْبِیَاءِ» .

کتاب خدای تبارک و تعالی بر چهار اساس استوار است : یکی عبارت ظاهری و دیگری اشاره ، سوم لطایف و چهارم حقایق ؛ عبارت ظاهری برای عوام و توده ی مردم و اشاره برای خواصّ و نخبگان و لطایف برای اولیا و دوستان و حقایق برای پیامبران است(2)

ص: 196

با توجه به این روایت ، تفسیر نور به وجود امام علیه السلام ممکن است از این نظرباشد که وجود مقدّس امام علیه السلام تجسّم عملی کتاب خدای متعال است .

و رسولش و نوری که فرستاده ایم ایمان آورید .

حضرت فرمودند : «یَا أَبَا خَالِدٍ ! النُّورُ وَاللَّهِ الأَئِمَّةُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ ، هُمْ وَاللَّهِ نُورُ اللَّهِ الَّذِی أَنْزَلَ ، وَهُمْ وَاللَّهِ نُورُ اللَّهِ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ ، وَاللَّهِ یَا أَبَا خَالِدٍ لَنُورُ الإِمَامِ فِی قُلُوبِ الْمُوءْمِنِینَ أَنْوَرُ مِنَ الشَّمْسِ الْمُضِیئَةِ بِالنَّهَارِ ، وَهُمْ وَاللَّهِ یُنَوِّرُونَ قُلُوبَ الْمُوءْمِنِینَ ، وَیَحْجُبُ اللَّهُ نُورَهُمْ عَمَّنْ یَشَاءُ فَتُظْلِمُ قُلُوبُهُمْ .

وَاللَّهِ یَا أَبَا خَالِدٍ لا یُحِبُّنَا عَبْدٌ وَیَتَوَلَّانَا حَتَّی یُطَهِّرَ اللَّهُ قَلْبَهُ ، وَلا یُطَهِّرُ اللَّهُ قَلْبَ عَبْدٍ حَتَّی یُسَلِّمَ لَنَا ، وَیَکُونَ سِلْماً لَنَا ، فَإِذَا کَانَ سِلْماً لَنَا سَلَّمَهُ اللَّهُ مِنْ شَدِیدِالْحِسَابِ ، وَآمَنَهُ مِنْ فَزَعِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ الأَکْبَرِ» .

ای ابا خالد ! به خدا سوگند که مقصود از نور امامان از آل محمد علیهم السلام می باشند

تا روز قیامت ، به خدا قسم که آنان همان نور خدای متعال هستند که نازل فرموده ، به خدا سوگند که ایشان نور خدای سبحان در آسمان ها و زمین می باشند ، به خدا قسم ای ابا خالد ! نور امام در دل مومنین از نور خورشیدِ تابان در روز ، روشن تر است .

به خدا سوگند که امامان دل های مومنین را روشن و منوّر می سازند ، و خدا ازهر کس خواهد نورشان را پنهان می کند ، در نتیجه دل های ایشان ظلمانی وتاریک می شود ، به خدا قسم ای ابا خالد ! هیچ بنده ای ما را دوست نمی دارد و ازما پیروی نمی کند مگر آن که خداوند متعال دلش را (از پلیدی ها و زنگارها) پاک می گرداند ، و خداوند بزرگ قلب بنده ای را پاکیزه نمی کند مگر این که با ما خالص

شده و آشتی کرده باشد (یک رنگ شده باشد و سازگار) ، و چون با ما سازش کرد

ص: 198

خدای سبحان از حساب سخت نگاهش می دارد ، و از هراس بزرگ روز قیامت او را ایمن می سازد(1)

نکته : گاهی انسان در قلب خود خضوع مخصوص در پیشگاه حق و معنویتی خاص نسبت به معارف غیبی احساس می کند که عامل و علّت آن برای او معلوم

نیست ، از آن جا که جهان هستی بر اساس علت و معلول اداره می شود ممکن نیست که آن خضوع و این معنویت به خودی خود به وجود آمده باشد ، و چون خود انسان فاقد آن بوده نمی توان گفت که خودش سبب و عامل این نورانیت است ، پس منشا و تکیه گاه حالت مزبور ، باید موجود دیگری باشد .

روایت مذکور ناظر به هدایت ملکوتی امام معصوم علیه السلام است ؛ زیرا هدایت به معنای ارائه ی طریق - که مقامی ظاهری است - از راه چشم و گوش به انسان ها می رسد ، در حالی که امام باقر علیه السلام در این روایت فرمود : به خدا سوگند، نور امام در دل ها روشن تر و تابناک تر از نور خورشید در روز است ، به خدا سوگند امامان دل های مومنان را نورانی و روشن می کنند ، و خداوند نور آنان را از افراد نالایق

بازمی دارد ، و ایشان از آن نور معنوی محجوب خواهند بود ، از این رو دل های محجوب تاریک است .

2 - عبد اللّه بن سنان گفت : از ابو عبد اللّه امام جعفر صادق علیه السلام تفسیر این آیه را پرسیدم که خدای متعال فرمود : «قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَأَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ نُورا

مُبِینا»(2)

ص: 199

حضرت فرمودند : «الْبُرْهَانُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَالنُّورُ عَلِیٌّ علیه السلام » مقصود از برهان پیامبر

اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله و مراد از نور امیر المومنین حضرت علی صلی الله علیه و آله است(1)

3 - محدّث بزرگوار عالم تشیّع ثقة الاسلام کلینی در کتاب شریف «کافی» ازابا عبداللّه امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که آن حضرت در مورد آیه ی

«وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی اُنْزِلَ مَعَهُ» فرمود :

«النُّورُ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ أَمِیرُ الْمُوءْمِنِینَ وَالأَئِمَّةُ علیهم السلام » مقصود از نور در این آیه امیر

المومنین حضرت علی علیه السلام و امامان معصوم علیهم السلام هستند(2)

4 - در تفسیر علی بن ابراهیم قمی آمده : پیامبر خدا محمد مصطفی صلی الله علیه و آله امورسخت و سنگین را از امّت خود برداشت ، پس از آن فرمود: «فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ»

یعنی به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ایمان آوردند ، «وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی اُنْزِلَ مَعَهُ»

مقصود از نور یعسوب الدین امیر المومنین علیه السلام است(3)

5 - از وجود مقدّس خاتم الانبیا صلی الله علیه و آله روایت شده که خطاب به امیر المومنین علی علیه السلام فرمودند :

«یَا عَلِیُّ ! إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَتَعَالَی خَلَقَنِی وَإِیَّاکَ مِنْ نُورِهِ الأَعْظَمِ ، ثُمَّ رَشَّ مِنْ نُورِنَا عَلَی جَمِیعِ الأَنْوَارِ مِنْ بَعْدِ خَلْقِهِ لَهَا ، فَمَنْ أَصَابَهُ مِنْ ذَلِکَ النُّورِ اهْتَدَی إِلَیْنَا ،وَمَنْ أَخْطَأَهُ ذَلِکَ النُّورُ ضَلَّ عَنَّا » .

ای علی ! خدای تبارک و تعالی من و تو را از نور بزرگ خودش آفریده ، سپس از نور

ص: 200

ما بر تمام نورهای دیگرِ خلقش افشانده است ، پس هر کدام از آن نورها که پرتوی از

نور ما به آن اصابت کرد و رسید به سوی ما هدایت شد ، و به هر کدام که مورد اصابت قرار نگرفت گمراه و از درِ خانه ی ما دور شد .

سپس این آیه ی شریفه را قرائت فرمود : «وَمَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللّهُ لَهُ نُورا فَما لَهُ مِنْ نُورٍ»(1) کسی که خدای متعال نوری برای او قرار نداده ، نوری برای او نیست(2)

6 - ابو ایّوب انصاری از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل می کند که آن حضرت

فرمودند :

«لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ الْجَنَّةَ خَلَقَهَا مِنْ نُورِ الْعَرْشِ ، ثُمَّ أَخَذَ مِنْ ذَلِکَ النُّورِفَقَذَفَهُ فَأَصَابَنِی ثُلُثُ النُّورِ ، وَأَصَابَ فَاطِمَةَ ثُلُثُ النُّورِ ، وَأَصَابَ عَلِیّا وَأَهْلَ بَیْتِهِ ثُلُثُ النُّورِ ، فَمَنْ أَصَابَهُ مِنْ ذَلِکَ النُّورِ اهْتَدَی إِلَی وَلایَةِ آلِ مُحَمَّدٍ ، وَمَنْ لَمْ یُصِبْهُ

مِنْ ذَلِکَ النُّورِ ضَلَّ عَنْ وَلایَةِ آلِ مُحَمَّدٍ » .

چون خداوند متعال بهشت را آفرید ، آن را از نور عرش خلق کرد ، سپس این نور راانداخت و یک سوم آن به من رسید و یک سوم به فاطمه علیهاالسلام و یک سوم دیگر به

علی علیه السلام و خاندان او رسید ، پس هر کس که از این نور به او اصابت کرده و رسیده باشد

به ولایت آل محمد صلی الله علیه و آله راه پیدا می کند ، و هر کس که از این نور به او نرسیده باشد ازولایت آل محمد صلی الله علیه و آله گمراه می شود(3)

7 - مفضّل بن عمر روایت کرده که امام ششم جعفر صادق بن محمد علیهماالسلام

ص: 201

فرمودند : «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَتَعَالَی خَلَقَ أَرْبَعَةَ عَشَرَ نُورا قَبْلَ خَلْقِ الْخَلْقِ بِأَرْبَعَةَ

عَشَرَ أَلْفَ عَامٍ ، فَهِیَ أَرْوَاحُنَا » .

خداوند متعال چهارده هزار سال قبل از خلقت بندگان ، چهارده نور از نور عظمتش را خلق فرمود ، و آن چهارده نور ارواح ما هستند .

جابر می گوید : به آن حضرت عرض شد : ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ! اسامی آن چهارده نور چیست و آن ها چه کسانی هستند ؟

امام صادق علیه السلام فرمود : «مُحَمَّدٌ وَعَلِیٌّ وَفَاطِمَةُ وَالْحَسَنُ وَالْحُسَیْنُ وَالاْءَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ ، آخِرُهُمُ الْقَائِمُ الَّذِی یَقُومُ بَعْدَ غَیْبَتِهِ فَیَقْتُلُ الدَّجَّالَ وَیُطَهِّرُ الاْءَرْضَ مِنْ کُلِّ جَوْرٍ وَ ظُلْم» آن ها محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین و امامان معصوم علیهم السلام ازفرزندان حسین می باشند که آخرین ایشان قائم است ، و اوست که بعد از غیبتش قیام می کند و دجال را از بین می برد ، و زمین را از هر ستم و ظلمی پاک می فرماید(1)

8 - جابر بن یزید جعفی گفت : ابو جعفر امام محمد باقر علیه السلام به من فرمود : «یَا جَابِرُ! إِنَّ اللَّهَ أَوَّلَ مَا خَلَقَ ، خَلَقَ مُحَمَّدا صلی الله علیه و آله وَعِتْرَتَهُ الْهُدَاةَ الْمُهْتَدِینَ ، فَکَانُواأَشْبَاحَ نُورٍ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ » ای جابر! همانا خداوند نخستین موجودی که خلق کرد وجودمقدّس حضرت محمد صلی الله علیه و آله و اهل بیت و خویشان او بود (یعنی ائمّه هدی علیهم السلام )راهنمایانِ راه یافته بودند ، و آن ها در برابر خدای تبارک و تعالی اشباح نور بودند .

جابر می گوید : محضر آن حضرت عرض کردم : اشباح چیست ؟ امام باقر علیه السلام فرمود :

« ظِلُّ النُّورِ أَبْدَانٌ نُورَانِیَّةٌ بِلا أَرْوَاحٍ ، وَکَانَ مُوءَیَّدا بِرُوحٍ وَاحِدَةٍ وَهِیَ رُوحُ

ص: 202

الْقُدُسِ ، فَبِهِ کَانَ یَعْبُدُ اللَّهَ وَعِتْرَتُهُ ، وَلِذَلِکَ خَلَقَهُمْ حُلَمَاءَ عُلَمَاءَ بَرَرَةً أَصْفِیَاءَ یَعْبُدُونَ اللَّهَ بِالصَّلاةِ وَالصَّوْمِ وَالسُّجُودِ وَالتَّسْبِیحِ وَالتَّهْلِیلِ ، وَیُصَلُّونَ الصَّلَوَاتِ وَیَحُجُّونَ وَیَصُومُونَ» .

سایه ای از نور (خدای سبحان) بوده است ، بدن های نورانی بدون روح (مستقل برای هر یک) بوده و توانایی و نیروی آن سایه به نور یگانه ای بود که همان روح القدس بودکه آن حضرت و خاندان پاکش به وسیله ی آن روح ، خدا را عبادت می کردند ، از این جهت خدای سبحان ایشان را خویشتن دار ، دانشمند ، نیکوکار و برگزیده آفرید ، با نماز

و روزه و سجود و تسبیح و تهلیل خدا را عبادت می کردند و نمازها را می گزاردند و حج می کردند و روزه می گرفتند(1)

از سوی خداوند نور و کتاب آشکاری برای شما آمده است .

همان طوری که نور کمک می کند تا انسان ها اشیای اطراف خود را بشناسد ،قرآن کریم هم به ما کمک می کند تا راه و روش زندگی را بفهمیم ، خودمان رابشناسیم ، اشیا را بشناسیم ، اطرافیان خودمان را بشناسیم ، مومنین و متقین رابشناسیم ، کافران و منافقین را بشناسیم .

به عبارت دیگر : کار قرآن روشنگری و آشکار کننده است ، کفّار را از مومنین ،مومنین را از منافقین ، اعمال خیر را از اعمال شرّ ، هدایت را از ضلالت ، کوری رااز بینایی نشان می دهد و راهنمایی می کند ، اگر بخواهیم مومنان را بشناسیم به قرآن کریم مراجعه می کنیم که راجع به مومنان فرمود :

«قَدْ أَفْلَحَ الْمُوءْمِنُونَ * الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاَتِهِمْ خَاشِعُونَ * وَالَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ * وَالَّذِینَ هُمْ لِلزَّکَاةِ فَاعِلُونَ * وَالَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ * إِلاَّ عَلَی أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ * فَمَنِ ابْتَغَی

وَرَاءَ ذَلِکَ فَاُولَئِکَ هُمُ العَادُونَ * وَالَّذِینَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ *وَالَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلَوَاتِهِمْ یُحَافِظُونَ * اُولَئِکَ هُمُ الْوَارِثُونَ * الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ»(1)

مومنان رستگار شدند ، آن ها که در نمازشان خشوع دارند ، و آن ها که ازلغو و بیهودگی روی گردانند ، و آن ها که زکات را می دهند ، و آن ها که دامان خود را از آلودگی به بی عفتی حفظ می کنند ، تنها آمیزش جنسی با

همسران و کنیزان شان دارند که در بهره گیری از آن ها ملامت نمی شوند ،

ص: 204

و هر کس غیر این طریق را طلب کند تجاوزگر است ، و آن ها که امانت ها و عهد خود را مراعات می کنند ، و آن ها که از نمازها مواظبت می نمایند ،

(آری) آن ها وارثانند که بهشت برین را ارث می برند ، و جاودانه در آن خواهند ماند .

اگر بخواهیم کفّار را بشناسیم نشانه های آن ها در قرآن آمده :

«أَ رَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ * فَذَلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ * وَلا یَحُضُّ عَلَی طَعَامِ الْمِسْکِینِ»(1)

آیا کسی که روز جزا را پیوسته انکار می کند مشاهده کردی ؟ او همان کسی است که یتیم را با خشونت می راند ، و دیگران را به اطعام مسکین تشویق نمی کند .

2 - ایمان یکی دیگر از مصادیق نور است چنان که در سوره ی مبارکه ی بقره آمده است:

«اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ»(2)

خداوند ولی کسانی است که ایمان آورده اند ، آن ها را از ظلمت های (شرک و کفر) به سوی نور (ایمان) هدایت و رهبری می کند .

3 - دیگر از چیزهایی که از آن تعبیر به نور شده ، آیین اسلام است چنان که درسوره ی مبارکه ی توبه می خوانیم:

«وَیَأْبَی اللَّهُ إِلاّ أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ کَرِهَ الْکَافِرُونَ»(3)

ص: 205

خداوند ابا دارد جز از این که نور (اسلام) را کامل کند هر چند کافران نخواهند .

4 - شخص پیامبر بزگوار اسلام صلی الله علیه و آله نور است ، خدای متعال در سوره ی

مبارکه ی احزاب درباره ی پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند : «وَدَاعِیا إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ

وَسِرَاجا مُنِیرا»(1) ما تو را دعوت کننده به سوی خدای سبحان به اذن و فرمان او وچراغی نور بخش قرار دادیم .

5 - امامان و پیشوایان معصوم علیهم السلام نور هستند ، چنان که در زیارت جامعه آمده : «خَلَقَکُمُ اللَّهُ أَنْوَارا فَجَعَلَکُمْ بِعَرْشِهِ مُحْدِقینَ» خداوند شما را نورهایی آفرید که

اطراف عرش او حلقه زده بودید .

و هم چنین در همان زیارت نامه آمده است : «وَأَنْتُمْ نُوْرُ الاْءَخْیَارِ وَهُدَاةُ الأَبْرَارِ » شما نور خوبان و هدایت کننده ی نیکوکاران هستید .

و از سرور و سالار شهیدان ابا عبداللّه الحسین علیه السلام روایت شده فرمود :

«دَخَلْتُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَعِنْدَهُ اُبَیُّ بْنُ کَعْبٍ ، فَقَالَ لِی رَسُولُ

اللَّهِ صلی الله علیه و آله : مَرْحَبا بِکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ! یَا زَیْنَ السَّمَاوَاتِ وَالاْءَرَضِینَ ،قَالَ لَهُ اُبَیٌّ : وَکَیْفَ یَکُونُ یَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله زَیْنَ السَّمَاوَاتِ وَالاْءَرَضِینَ أَحَدٌ غَیْرُکَ ؟

قَالَ : یَا اُبَیُّ! وَالَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ نَبِیّا إِنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ فِی السَّمَاءِ أَکْبَرُ مِنْهُ فِی الاْءَرْضِ ، وَإِنَّهُ لَمَکْتُوبٌ عَنْ یَمِینِ عَرْشِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مِصْبَاحُ هُدًی وَسَفِینَةُ نَجَاةٍ» .

خدمت جدم رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله رسیدم در حالی که ابی ابن کعب

ص: 206

شرفیاب حضورش بود ، رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود : خوش آمدی ای ابا

عبداللّه و ای زینت آسمان ها و زمین ها ، ابی بن کعب به آن حضرت عرض کرد : یا رسول اللّه با وجود شما چگونه کسی می تواند زینت آسمان ها و زمین ها باشد ؟

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند : سوگند به خداوندی که مرا به پیغمبری برانگیخت ، حسین بن علی در آسمان بزرگ تر است از او در روی زمین وعظمتش بیش تر است ؛ زیرا در طرف راست عرش الهی نوشته شده :

حسین چراغ و نور هدایت و کشتی نجات است(1)

و در زیارت نامه ی دیگر آمده :

«وَأَنَّ أَرْوَاحَکُمْ وَنُورَکُمْ وَطِینَتَکُمْ وَاحِدَةٌ ، طَابَتْ وَطَهُرَتْ بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ خَلَقَکُمُ اللَّهُ أَنْوَارا» .

و شهادت می دهم که ارواح شما و نور شما و خمیرمایه ی شما یکی است ،هر یک از شما پاکیزگی و پاکی را از آن دیگر گرفته است ، خدای متعال شما را به صورت انواری آفریده است(2)

و در زیارت جامعه می خوانیم :

«کَلَامُکُمْ نُورٌ وَأَمْرُکُمْ رُشْدٌ وَوَصِیَّتُکُمُ التَّقْوَی وَفِعْلُکُمُ الْخَیْرُ

وَعَادَتُکُمُ الاْءِحْسَانُ وَسَجِیَّتُکُمُ الْکَرَمُ» .

ص: 207

سخنان شما نور ، و امرتان هدایت ، و سفارش تان تقوی و فعل شما خیر ،

و عادت تان احسان ، و خوی شما کرم است(1)

آری ، کلام معصومین علیهم السلام نور است و باعث نورانیت دل های مشتاقان و

حاملانش می شود ؛ زیرا سخن معصوم سخن خدای تبارک و تعالی است .

و در زیارت دیگر می خوانیم :

«کُنْتَ نُورا فِی الاْءَصْلابِ الشَّامِخَةِ ، وَنُورا فِی ظُلُمَاتِ الاْءَرْضِ ،وَنُورا فِی الْهَوَاءِ ، وَنُورا فِی السَّمَاوَاتِ الْعُلَی ، کُنْتَ فِیهَا نُورا سَاطِعالا یُطْفَأُ ، وَأَنْتَ النَّاطِقُ بِالْهُدَی» .

شما نوری بودی در میان صلب های عالی مقام و سربلند ، و نور بودی درتاریکی های زمین و هوا ، و نور بودی در آسمان های مرتفع ، شما درآسمان ها نور درخشانی بودی که خاموش شدنی نبود ، و شما به هدایت ورشد مردم سخن می گویید(2)

و در زیارت وارث و اربعین آمده :

«بأبی أنت و امّی یابن رسول اللّه أَشْهَدُ أَنَّکَ کُنْتَ نُورا فِی الاْءَصْلابِ الشَّامِخَةِ وَالاْءَرْحَامِ الطَّاهِرَةِ ، لَمْ تُنَجِّسْکَ الْجَاهِلِیَّةُ بِأَنْجَاسِهَا ، وَلَمْ تُلْبِسْکَ الْمُدْلَهِمَّاتُ مِنْ ثِیَابِهَا » .

پدر و مادرم فدای شما باد ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله گواهی می دهم که شما نوری (از انوار الهی) بودی در میان صلب های سربلند و عالی رتبه و

ص: 208

رحم های مادران پاکیزه به طوری که انجاس و ناپاکی های زمان جاهلیت (شرک و فسوق) با ناپاکی هایش شما را ناپاک و آلوده نساخت ، وجامه های تیره (ی ظلمانی اعصار جاهلیت) شما را نپوشانید(1)

آری ، وجود مقدّس ابا عبداللّه الحسین علیه السلام نور هدایت است اما دشمنان باخیال خام خود می خواستند این نورِ تابنده را خاموش کنند ولی نتوانستند ، بلکه

خودشان نابود شدند ، و نام و یاد و خاطره ی بلند آن آزاد مرد عالم هستی نه تنهافراموش نشد ، بلکه برای همیشه ماندنی شد ، به تعبیر قرآن کریم :

«یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِوءُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَیَأْبَی اللَّهُ إِلاَّ أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ کَرِهَ الْکَافِرُونَ»(2)

آن ها می خواهند نور خدای متعال را با دهان خود خاموش کنند ، ولی خداوند جز این نمی خواهد که نور خود را کامل کند هر چند کافران خوش نداشته باشند .

و در روایتی از رییس مذهب جعفری امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمودند :

«نَظَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِلَی الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهماالسلام وَهُوَ مُقْبِلٌ ، فَأَجْلَسَهُ فِی حِجْرِهِ

وَقَالَ : إِنَّ لِقَتْلِ الْحُسَیْنِ حَرَارَةً فِی قُلُوبِ الْمُوءْمِنِینَ لا تَبْرُدُ أَبَدا» .

شهادت حسین علیه السلام در دل های افراد با ایمان آتش و حرارتی ایجاد می کندکه هرگز خاموش نخواهد شد(3)

ص: 209

6 - یکی دیگر از چیزهایی که از آن تعبیر به نور شده علم و دانش است ،

چنان که در حدیث مشهور آمده : «العِلْمُ نُوْرٌ یَقْذِفُهُ اللَّهُ فِی قَلْبِ مَنْ یَشَاءُ» علم

نوری است که خدای متعال در قلب هر کس که بخواهد می افکند(1)

در پایان آیه ی مورد بحث می فرماید : «وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ»(2) خدای تبارک و تعالی به آنچه که شما عمل می کنید آگاه است و خبر دارد .

نه تنها نسبت به اعمال انسان آگاه است بلکه از فکر و اندیشه ی او هم آگاهی کامل دارد همان طوری که در آیه ی دیگر فرمود : «یَعْلَمُ خَائِنَةَ الاْءَعْیُنِ وَمَا تُخْفِی

الصُّدُورُ»(3)او چشم هایی را که به خیانت گردش می کند می داند و از آنچه در سینه ها

پنهان است با خبر است .

ص: 210

می کند که یک بخش آن مربوط به قیامت و رستاخیز است ؛ زیرا مهم ترین تاثیر رادر تربیت انسان و روند تکامل او دارد ، نام هایی که در قرآن برای این روز بزرگ انتخاب شده نیز بسیار هستند ، و هر کدام بیان گر بُعدی از ابعاد آن روز می باشد ،و به تنهایی می تواند مسایل بسیاری را در این رابطه بازگو نماید .

محدّث و مفسّر بزرگوار مرحوم فیض کاشانی فرمود : در هر یک از این نام هاسرّی نهفته شده ، و در هر توصیفی معنای مهمی بیان گشته است ، باید کوشید تااین معانی را درک کرد ، و این اسرار را به دست آورد ، سپس حدود یک صد نام ازنام های قیامت را ذکر نمود(1)

این نکته قابل توجه است که قرآن مجید همیشه از قیامت با یک نام یادنمی کند ، این امر به خاطر آن است که در قیامت حوادث مختلف و گوناگونی رخ می دهند ، و هر یک از این حوادث چهره ای از آن روز را نشان می دهد .

قرآن کریم برای نشان دادن این ویژگی ها - که مسلّما آثار تربیتی عمیقی دارد ،و در بیداری و آگاهی و تهذیب نفوس و اصلاح قلوب و دعوت به سوی تقوی وبازداشتن از زشتی ها بسیار موثّر است - از نام های گوناگون استفاده می کند تاترسیم دقیقی در مجموع آیات از آن روز عظیم و حوادث فوق العاده و تکان دهنده ی آن کرده باشد .

البته «نام» در این جا به معنای اسم خاص یا به تعبیر ادبیات عربی «علم شخص»نیست ، بلکه معنای وسیع تری دارد که نام های توصیفی را نیز شامل می شود ،یعنی عناوینی که همراه اوصاف آن روز و ویژگی های آن زندگی هستند .

ص: 212

تذکر : مراد از «یوم» در بیش تر آیات قرآنی ، جهان آخرت است مانند : یوم الدین ، الیوم الآخر و مانند این ها ، و به معنای روز در مقابل شب یا در برابر ماه وسال نیست ، و هم چنین به معنای مجموع شب و روز هم نیست ؛ زیرا وقتی طومار آسمان ها و زمین برچیده شود ، دیگر حرکت وضعی و انتقالیِ زمین یاکره ی دیگر مطرح نیست تا از آن شب و روز و سال و ماه به وجود آید ، بلکه بساط متحرّک و حرکت برچیده می شود ، بنابراین ، روز در «یوم الدین» و آیات مربوط به قیامت به معنای ظهور می باشد .

دلیل) به طور قطع همه ی شما را در روز قیامت که در آن شکّ و تردیدی نیست جمع خواهد کرد .

3 - «یَوْمَ یَجْمَعُ اللَّهُ الرُّسُلَ فَیَقُولُ مَا ذَا اُجِبْتُمْ قَالُوا لا عِلْمَ لَنَا إِنَّکَ أَنْتَ عَلاَّمُ الْغُیُوبِ»(1) (از) روزی (بترسید) که خداوند متعال پیامبران را جمع می کند و به آن ها

می گوید : (در برابر دعوت شما) چه پاسخی به شما داده شد ؟ می گویند : ما چیزی نمی دانیم ، تو خود از همه ی اسرار نهان آگاهی.

4 - «قُلْ یَجْمَعُ بَیْنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ یَفْتَحُ بَیْنَنَا بِالْحَقِّ وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلیمُ»(2) بگو : پروردگارما همه ی ما را جمع می کند ، سپس در بین ما به حق داوری می نماید (و صفوف مجرمان

را از نیکوکاران جدا می سازد) ، و اوست داور (و جدا کننده) آگاه .

5 - «اللَّهُ یَجْمَعُ بَیْنَنَا وَإِلَیْهِ الْمَصیرُ»(3)خداوند ما و شما را در یک جا جمع می کند ،

و بازگشت (همه) به سوی اوست .

6 - «إِنَّ فی ذَلِکَ لآیَةً لِمَنْ خَافَ عَذابَ الاْآخِرَةِ ذَلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَذَلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ»(4) در این ، نشانه ای است برای کسی که از عذاب آخرت می ترسد ، همان

روزی است که مردم در آن جمع می شوند ، و روزی که همه آن را مشاهده می کنند .

7 - «فَکَیْفَ إِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فیهِ وَوُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ وَهُمْ لایُظْلَمُونَ»(5)پس چگونه خواهند بود هنگامی که آن ها را برای روزی که شکّی در آن

ص: 214

نیست (روز رستاخیز) جمع کنیم ، و به هر کس آنچه (از اعمال برای خود) فراهم کرده ،

به طور کامل داده شود ؟ و به آن ها ستم نخواهد شد (زیرا محصول اعمال خود رامی چینند) .

8 - «وَتَرَکْنَا بَعْضَهُمْ یَوْمَئِذٍ یَمُوجُ فی بَعْضٍ وَنُفِخَ فِی الصُّورِ فَجَمَعْنَاهُمْ جَمْعا»(1) و درآن روز (که جهان پایان می گیرد) ما آنان را چنان رها می کنیم که درهم موج می زنند ، و

در صور (شیپور) دمیده می شود ، و ما همه را جمع می کنیم .

9 - «لَمَجْمُوعُونَ إِلَی میقَاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ»(2) همه در وعده گاه روز معیّن محشر گردآورده می شوند .

10 - «هَذَا یَوْمُ الْفَصْلِ جَمَعْنَاکُمْ وَالاْءَوَّلینَ» این روز فصل (حکم و جدایی نیک وبد) است که شما را با همه ی درگذشتگان پیشین (به عرصه محشر) جمع کرده ایم .

آری ، تمام انسان ها در قیامت جمع می شوند ، یکی از اقسام جمع شدن این است که هر امّتی با پیامبر و امام و رهبر خودش جمع می شوند ، قرآن کریم می فرماید : «یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ اُناسٍ بِإِمامِهِمْ»(3) به یاد آورید روزی را که هر گروهی را باپیشوای شان می خوانیم .

و خدای تبارک و تعالی پیامبران را جمع می کند :

«یَوْمَ یَجْمَعُ اللّهُ الرُّسُلَ فَیَقُولُ ما ذا اُجِبْتُمْ قالُوا لا عِلْمَ لَنا إِنَّکَ أَنْتَ عَلاّمُ الْغُیُوبِ»(4)

روزی که خدای سبحان همه ی پیامبران را جمع می کند و از آنان می پرسد : چه

ص: 215

پاسخی از مردم دریافت کردید؟ (یعنی مردم در برابر هدایت شما چه کرده اند ؟) آنان می گویند : ما نمی دانیم ، تو عالم به غیب هستی (و می دانی مردم چه کرده اند) .

روز قیامت روز جمع بین محبّ و محبوب است ، لذا در دعای نماز میت می خوانیم :

«اللَّهُمَّ احْشُرْهُ مَعَ مَنْ یَتَوَلاّهُ وَیُحِبُّهُ ، وَأَبْعِدْهُ مِمَّنْ یَتَبَرَّوءُهُ وَیُبْغِضُهُ ،اللَّهُمَّ أَلْحِقْهُ بِنَبِیِّکَ » .

خدایا! این میت را با آن کسانی که آنان را دوست دارد و عشق می ورزدمحشور کن ، و از کسانی که از آن ها بیزار بود و دوری می جست دور کن ،بارالها این میت را به پیغمبرت ملحق فرما .

مردم کشف می شود که در معامله ای که در دنیا انجام دادند ، مغبون شده وخسارت و زیان دیده اند .

به عبارت دیگر : در روز قیامت برای تمام این معامله کنندگان کشف می شودکه مغبون واقع شده و زیان کردند ، چه آن دسته از کسانی که معامله نکرده اند ، و

چه آن گروهی که از داد و ستد خود بهای اندکِ دنیا را به دست آورده ، پس همه ی مردم در آن روز مغبون و زیان دیده خواهند بود(1)

مفسّر بزرگوار مرحوم طبرسی رحمه الله در «مجمع البیان» می گوید : این مادّه هنگامی که به صورت باب تفاعل (تغابن) استعمال شود به معنای گرفتن شرّ و

رها نمودن خیر ، یا به معنای گرفتن خیر و رها نمودن شرّ است ، مومنان از بهره دنیوی خود چشم پوشیده ، و بهره ی آخرت را می گیرند ، و مصداق گرفتن خیر و

رها کردن شرّ خواهد بود ، بنابراین ، آن ها «غابن» محسوب می شوند ، و کافران بهره ی آخرت را رها کرده و بهره ی دنیا را گرفته اند ، و مصداق رها کردن خیر و

گرفتن شرّ هستند ، بنابراین «مغبون» هستند ، نتیجه این که در آن روز «غابن» از«مغبون» آشکار می گردد(2)

اما چرا مومنان زیان می کنند ؟ چگونگی زیان آن ها به این صورت است که وقتی آن نعمات بهشتی را در جوار رحمت حق می بینند ، اندوهگین می شوند که چرا بیش تر عمل صالح انجام ندادند تا بتوانند از آن همه نعمات الهی لذّت

ببرند ، و امّا خسران دیگران و زیان کافران برای این است که چرا اصلاً عمل

ص: 217

صالح نکردند ، و با پوشاندن حق و حقیقت از رحمت حق بی نصیب مانده اند ،آن جهتی که بین دو طایفه مشترک است این است که چرا در دنیا آن طور که باید

و شاید روز قیامت را نشناختند و برای آن عمل نکردند .

وجه دیگر راجع به تغابن این است که تغابن را تنها مخصوص گمراهان بدانیم و بگوییم : این دسته دو طایفه هستند که هر یک به دست دیگری مغبون

می شوند :

1 - طایفه ی گمراه کننده .

2 - طایفه ی گمراه شونده .

طایفه ی گمراه کننده غابن هستند ؛ زیرا پیروان خود را وادار به دنیاپرستی وترک آخرت و در نتیجه وادار به گمراهی نموده ، آنان را مغبون می سازند ، ومغبون هستند برای این که همان پیروان ضعیف ، آن ها را با پیروی کورکورانه ی

خود کمک نموده ، استکبارشان را بیش تر می کنند ، پس هر دو طایفه هم غابنند وهم مغبون .

گروهی با خدای متعال معامله می کنند ، سود می برند چنان که فرمود :

«إِنَّ اللّهَ اشْتَری مِنَ الْمُوءْمِنینَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللّهِ فَیَقْتُلُونَ وَیُقْتَلُونَ وَعْدا عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْراةِ وَالاْءِنْجیلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذی بایَعْتُمْ بِهِ وَذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ

الْعَظیمُ»(1)

خداوند متعال از مومنان جان ها و اموال شان را خریداری کرده که (در

ص: 218

برابرش) بهشت جاودان برای آنان باشد ، (به این گونه که) در راه خداپیکار می کنند ، می کشند و کشته می شوند ، این وعده ی حقّی است بر اوکه در تورات و انجیل و قرآن ذکر فرموده ، و چه کسی از خدای سبحان به

عهدش وفادارتر است ؟ اکنون بشارت باد بر شما به داد و ستدی که با خداکرده اید ، و این است آن پیروزی بزرگ .

خدای متعال در رابطه با زیان کاران می فرماید :

«اُولَئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدی فَمَا رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ وَمَا کَانُوامُهْتَدِینَ»(1)

آن ها کسانی هستند که هدایت را با گمراهی معاوضه کرده اند و (این)تجارت برای آن ها سودی نداده و هدایت نیافته اند .

و در آیه ی دیگر فرمود :

«فَاعْبُدُوا مَا شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخَاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَأَهْلِیهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَلا ذَلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ»(2)

شما هر کس را جز او می خواهید بپرستید ، بگو : زیان کاران واقعی کسانی هستند که سرمایه ی وجود خویش و بستگان شان را در روز قیامت ازدست داده اند ، آگاه باشید زیان آشکار همین است .

و در سوره ی دیگر آمده :

«قُلْ إِنَّ الْخاسِرینَ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَأَهْلیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَلا ذلِکَ هُوَ

ص: 219

الْخُسْرانُ الْمُبینُ»(1)

بگو : زیانکاران واقعی آنانند که سرمایه ی وجود خویش و بستگان شان رادر روز قیامت از دست داده اند ، آگاه باشید زیان آشکار همین است .

و در سوره ی مبارکه ی عصر معیار سود و زیان را مشخّص نموده و فرمود :

«إِنَّ الاْءِنْسانَ لَفی خُسْرٍ * إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ وَتَواصَوْا بِالْحَقِّ وَتَواصَوْا بِالصَّبْرِ»(2)

به راستی که همه ی انسان ها در خسران و زیانند مگر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند ، و یک دیگر را به حق و شکیبایی واستقامت سفارش و توصیه نموده اند .

تواصی به صبر یعنی یک دیگر را به صبر سفارش کردن است ، و تواصی به حق که یک دیگر را به عقیده ی حق فراخواندن است ، تواصی به حق و صبر درکنار ایمان و عمل صالح قرار گرفته است .

به تعبیر بلند مولی الموحدین امیر المومنین علیه السلام که فرمودند :

«الدُّنْیَا دَارُ مَمَرٍّ لا دَارُ مَقَرٍّ ، وَالنَّاسُ فِیهَا رَجُلانِ : رَجُلٌ بَاعَ فِیهَا نَفْسَهُ فَأَوْبَقَهَا ، وَرَجُلٌ ابْتَاعَ نَفْسَهُ فَأَعْتَقَهَا» .

دنیا دار گذر است نه دار اقامت ، و مردم در آن دو گروهند : گروهی که خود را فروختند و خویش را هلاک کردند ، و گروهی که خود را خریدندو آزاد نمودند(3)

ص: 220

و در کلام نورانی دیگر فرمود :

«إِنَّهُ لَیْسَ لأَنْفُسِکُمْ ثَمَنٌ إِلاَّ الْجَنَّةَ فَلا تَبِیعُوهَا إِلاّ بِهَا» .

برای جان های شما بهایی جز بهشت نمی باشد ، پس آن ها را جز به این بها نفروشید(1)

روز قیامت روزی است که غابن (برنده) و مغبون (بازنده) شناخته می شوند ،و معلوم می شود چه کسانی در تجارت خود در عالم دنیا گرفتار غبن و زیان وخسران شده اند ؟

در حدیثی از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل شده فرمودند :

«مَا مِنْ عَبْدٍ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إِلاَّ أَرَی مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ لَوْ أَسَاءَ ؛ لِیَزْدَادَ

شُکْرا ، وَمَا مِنْ عَبْدٍ یَدْخُلُ النَّارَ إِلاَّ أَرَی مَقْعَدَهُ مِنَ الْجَنَّةِ لَوْ أَحْسَنَ ؛لِیَزْدَادَ حَسْرَةً » .

هیچ بنده ی مومنی نیست که داخل بهشت شود مگر این که جایگاه خود رااز آتش می بیند که اگر گناه کرده بود در آن جا بود تا این که خدای متعال را

زیاد شکر نماید ، و هیچ بنده ای نیست که داخل آتش شود مگر این که مکان خود را از بهشت می بیند که اگر کار خوب کرده بود به آن جامی رفت تا این که حسرتش زیاد شود(2)

ص: 221

حفص بن غیاث از صاحب مذهب جعفری امام صادق علیه السلام روایت کرده که آن حضرت فرمود :

«یَوْمَ التَّلاقِ یَوْمٌ یَلْتَقِی أَهْلُ السَّمَاءِ وَأَهْلُ الأَرْضِ ، وَیَوْمَ التَّنادِ یَوْمٌ یُنَادِی أَهْلُ النَّارِ أَهْلَ الْجَنَّةِ : «أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ الْماءِ أَوْ مِمّا رَزَقَکُمُ اللّهُ»(1) ، وَیَوْمُ التَّغابُنِ یَوْمٌ یَغْبِنُ أَهْلُ الْجَنَّةِ أَهْلَ النَّارِ ، وَیَوْمَ الْحَسْرَةِ یَوْمٌ یُوءْتَی بِالْمَوْتِ فَیُذْبَحُ » .

منظور از «یوم التلاق روز ملاقات بزرگ» روزی است که اهل آسمان وزمین به هم می رسند ، و مقصود از «یوم التناد روز ندا دادن » روزی است

که اهل دوزخ اهل بهشت را صدا می زنند که : «مقداری آب یا از آنچه خدا به شما روزی داده به ما ببخشید » ، و مراد از «یوم التغابن» روزی است که اهل بهشت اهل آتش را مغبون می کنند ، و منظور از «یوم الحسرة روز حسرت و پشیمانی » روزی است که مرگ را (به صحرای

محشر) آورده تا ذبح شود(2)

به هر حال ، در قیامت پرده ها کنار می روند ، و نتایج اعمال و عقاید و نیات آشکار می شوند ، به تعبیر قرآن کریم : «یَوْمَ تُبْلَی السَّرائِرُ»(3) در آن روز که اسرارپنهان آشکار می شوند ، و انسان خود را در مقابل انبوهی از نتایج و آثار اعمال

ص: 222

خویش می بیند ، و آن جا است که بدکاران از شکست و زیان خود و فریب ونیرنگ شیطان و از دست دادن سرمایه های عظیم و محروم شدن از سعادت

جاویدان و گرفتاری در چنگال عذاب الهی با خبر می شوند .

ولی ظاهر این است که همه معانی ذکر شده آن گونه که اجمالا از «مفردات راغب»(1) استفاده می شود به یک معنا باز می گردد ، و آن حسابرسی کردن

است ، و اگر در معنای کفایت به کار می رود به خاطر آن است که محاسبه ای برای رسیدن به کفایت صورت می گیرد ، و هم چنین در مورد مجازات به

خاطر آن است که بعد از حسابرسی انجام می شود ، معانی دیگر نیز به نحوی بازگشت به این معنا می کنند ، مثلاً اطلاق آن بر نوعی از بیماری جلدی به

خاطر شباهت با مجازات الهی است که بعد از حساب واقع می شود ، و شایدبالش کوچک را از این رو حسبان نامیده اند که حساب گران در موقع حساب به آن تکیه می کنند .

به هر حال می توان گفت : یکی از روشن ترین برنامه هایی که در روز قیامت انجام می گیرد ، و اصولاً برپایی قیامت به خاطر آن است ، مساله ی حسابرسی الهی است .

وَلِلْمُوءْمِنینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ»(1) پروردگارا! من و پدر و مادرم و همه ی مومنان را در آن

روز که حساب برپا می شود ، بیامرز .

3 - «وَقالُوا رَبَّنا عَجِّلْ لَنا قِطَّنا قَبْلَ یَوْمِ الْحِسابِ»(2)آن ها (از روی خیره سری)

گفتند : پروردگارا! بهره ی ما را از عذاب هر چه زودتر قبل از روز حساب به ما بده .

4 - «هذا ما تُوعَدُونَ لِیَوْمِ الْحِسابِ»(3) این همان است که برای روز حساب به شما

وعده داده می شود (وعده ای تخلّف ناپذیر) .

5 - از نظر قرآن کریم مهم ترین عامل گناه و اساس ضلالت ، فراموشی روز

حساب است : «یا داوُدُ إِنّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الاْءَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النّاسِ بِالْحَقِّ وَلا تَتَّبِعِ

الْهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ»(4)

ای داود! ما تو را خلیفه (و نماینده ی خود) در زمین قرار دادیم ، در میان مردم به حق داوری کن ، و از هوای نفس پیروی منما که تو را از راه خدا منحرف می سازد ، کسانی که از راه خدا گمراه شوند عذاب شدیدی به خاطر فراموش کردن روز حساب دارند .

6 - و قرآن کریم درباره ی صابران پاداش بی حساب در نظر گرفته و فرمود :

«لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَیَزیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ»(5)

(آن ها به سراغ این کارها می روند) تا خداوند آنان را به بهترین اعمالی که انجام داده اند

ص: 225

پاداش دهد ، و از فضل خود بر پاداش شان بیفزاید ، و خداوند به هر کس بخواهد بی حساب روزی می دهد (و از مواهب بی انتهای خویش بهره مند می سازد) .

این محاسبه به قدری سریع است که گویا هرگز حسابرسی نشده اند .

ب : کافران معاند : برای این گروه به جهت تراکم گناهان ، پرونده ی جداگانه ی فردی باز نمی کنند ؛ زیرا حساب آن ها سراسر تیره است و حسنه ای ندارند تا حسابرسی شود ، خدای سبحان می فرماید :

«اُولَئِکَ الَّذینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الاْآخِرَةِ إِلاَّ النَّارُ وَحَبِطَ مَا صَنَعُوا فیهَا وَباطِلٌ مَاکَانُوا یَعْمَلُونَ»(1)

(ولی) آن ها در آخرت جز آتش جهنم (سهمی) نخواهند داشت ، و آنچه را در دنیا (برای غیر خدا) انجام دادند ، بر باد می رود ، و آنچه را عمل می کردند باطل و بی اثر می شود .

این گروه برای تعیین اصل سعادت یا شقاوت محاسبه نمی شوند ، بلکه حسابرسی برای تعیین درکات آن ها است تا جایگاه هر یک در آتش جهنم روشن شود .

قرآن کریم برپایی میزان را برای کافران معاند نفی کرده و فرمود :

«اُولَئِکَ الَّذینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ وَلِقَائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلا نُقیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَزْنا»(2)

آن ها کسانی هستند که به آیات پروردگارشان و لقای او کافر شدند ، به همین جهت اعمال شان حبط و نابود شد ، از این رو ، روز قیامت میزانی برای آن ها برپا نخواهیم کرد .

ص: 227

شاید علت عدم برپایی میزان برای این گروه این باشد که آنان عملی ندارند تابرای تعیین اصل دوزخی یا بهشتی بودن آنان سنجیده شود ، حکمت سنجش حسنه و سیّئه این است که روشن شود فلان شخص بدهکار است یا طلب کار ،ولی کافران معاند جز بدهکاری چیزی ندارند .

به عبارت دیگر : میزان حق است : «وَالْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ»(1) وزن کردن (اعمال و

سنجش ارزش آن ها) در آن روز حق است .

امّا برای کافر عملی باقی نمی ماند تا محاسبه شود: «وَقَدِمْنَا إِلَی مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَنْثُورا»(2) و ما به سراغ اعمالی که انجام داده اند می رویم ، و همه را

هم چون ذرّات غبار پراکنده در هوا قرار می دهیم .

در آیه ی کریمه ی دیگر می فرماید :

«اُولَئِکَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَالاْآخِرَةِ وَاُولئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ»(3)

اعمال شان در دنیا و آخرت نابود شد ، و آن ها همان زیانکارانند .

شقاوت و بدبختی کفّار مشخّص است ؛ چون ایمان و عمل صالح ندارد ، ومعلوم است که برای کافران از این جهت میزانی نیست ، ولی برای تعیین درکات جهنمِ آنان محاسبه و سنجش هست .

ج : مسلمانان فاسق : در میان این گروه از مسلمانان برخی کارهای خوب شان از اعمال بدشان بیش تر است و بعضی برعکس ، محاسبه ی این گروه مدّتی طول

می کشد ، و تا اندازه ای معطّلی دارند .

ص: 228

قرآن کریم درباره ی این گروه می فرماید :

«وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صَالِحا وَآخَرَ سَیِّئا عَسَی اللَّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ»(1)

و گروهی دیگر به گناهان خود اعتراف کردند ، و کار خوب و بد را به هم آمیختند ، امید می رود که خداوند توبه ی آن ها را بپذیرد ، به یقین خداوند آمرزنده و مهربان است .

ای بندگان خدا پیش از آن که اعمال نیک و بد شما را در آخرت بسنجند وحساب نمایند ، خود را سنجیده و به حساب عمل تان رسیدگی کنید ، و

قبل از آن که (پنجه ی مرگ راه) گلوی شما را بگیرد و دچار خفگی گردید ، نیایش و عبادت کنید ، و پیش از آن که شما را ناخواسته به تنگی قبر سرازیر کنند ، مطیع و فرمان بردار خداوند متعال شوید ، و بدانید هماناآن کس که خود را یاری نکند و پند دهنده و هشدار دهنده ی خویش نباشد، دیگری هشدار دهنده و پند دهنده ی او نخواهد بود(1)

هم چنین آن حضرت در وصف سالکان راه خدای سبحان و احوال آنان به امرمحاسبه پرداخته و چنین می فرماید :

«فَلَوْ مَثَّلْتَهُمْ لِعَقْلِکَ فِی مَقَاوِمِهِمُ الْمَحْمُودَةِ ، وَمَجَالِسِهِمُ الْمَشْهُودَةِ ،وَقَدْ نَشَرُوا دَوَاوِینَ أَعْمَالِهِمْ ، وَفَرَغُوا لِمُحَاسَبَةِ أَنْفُسِهِمْ عَلَی کُلِّ صَغِیرَةٍ وَکَبِیرَةٍ ، اُمِرُوا بِهَا ، فَقَصَّرُوا عَنْهَا أَوْ نُهُوا عَنْهَا فَفَرَّطُوا فیهَا » .

اگر آنان را در پیشگاه عقل خود مجسّم سازید ، و مقامات ستوده ومجالس آشکار آنان را بنگرید ، می بینید که نامه های اعمال خویش راگشوده ، و برای حسابرسی اعمال خود آماده شده اند ، برای حساب هر کار

کوچک و بزرگی که به آن دستور داشته اند و کوتاهی کرده اند ، و یا از آن نهی شده و مرتکب گردیده اند .

تا آن جا که فرمود :

«فَحَاسِبْ نَفْسَکَ لِنَفْسِکَ ؛ فَإِنَّ غَیْرَهَا مِنَ الاْءَنْفُسِ لَهَا حَسِیبٌ غَیْرُکَ » .

ص: 230

(پس ای مومن پارسا!) اکنون به خاطر خود ، حساب خویشتن را برس ؛زیرا دیگران حسابرسی غیر از تو دارند(1)

تذکر : قیامت به قدری نزدیک و حتمی است که قرآن در بسیاری از تعبیرات خود با صیغه های فعل ماضی از آن یاد می کند ، مانند :

«إِنَّ عَذابَها کانَ غَراما * إِنَّها ساءَتْ مُسْتَقَرّا وَمُقاما»(1)

به راستی که عذاب جهنم عذابی است سخت و پر دوام ، و مسلّما آن (جهنم) بد جایگاه و بد محلّ اقامتی است .

و آیات دیگر در این زمینه فراوان هستند .

و نیز در آن روز فرشته ی اعظم خدای تبارک و تعالی که نامش «روح» است باسایر ملائکه در یک صف برای اجرای فرمان خدای سبحان قیام می کند :

«یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلائِکَةُ صَفًّا لا یَتَکَلَّمُونَ إِلاّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَانُ»(1)

روزی که روح و ملائکه در یک صف می ایستند و هیچ یک جز به اذن خداوند رحمان سخن نمی گویند .

و هم چنین در آن روز شاهدان و گواهان برای شهادت بر اعمال انسان ها به پامی خیزند : «یَوْمَ یَقُومُ الاْءَشْهادُ»(2) روزی که گواهان به پا می خیزند .

و نیز در آن روز ، حساب و کتاب برپا می شود : «یَوْمَ یَقُومُ الْحِسَابُ»(3)

این مطلب در دادگاه ها معمول است که به هنگام اعلام رای دادگاه ، همه ی حاضران اعم از متخاصمین و قضات به پا می خیزند ، و رای نهایی اعلام می شود ، این عمل دلیل بر احترام به رای دادگاه و تسلیم در مقابل آن است .

از این گذشته ، انسان هنگامی که می خواهد به طور جدی کاری را انجام دهدقیام می کند و آماده ی اجرا می شود ، و همین مساله ی قیام دلیل بر تصمیم و

اراده ی محکم و آمادگی و احترام نسبت به انجام کاری است ، و شاید به این جهت باشد که واژه ی «قیامت» در قرآن مجید این همه تکرار و تاکید شده است .

علاوه بر این ها ، قیام مردگان از قبرها خود یکی از دلایل این نام گذاری است .

در حدیثی از سیّد الساجدین امام علی بن الحسین علیهماالسلام می خوانیم :

ص: 233

«أَشَدُّ سَاعَاتِ ابْنِ آدَمَ ثَلاثُ سَاعَاتٍ : السَّاعَةُ الَّتِی یُعَایِنُ فِیهَا مَلَکَ الْمَوْتِ ، وَالسَّاعَةُ الَّتِی یَقُومُ فِیهَا مِنْ قَبْرِهِ ، وَالسَّاعَةُ الَّتِی یَقِفُ فِیهَا

بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَتَعَالَی ، فَإِمَّا إِلَی الْجَنَّةِ وَإِمَّا إِلَی النَّارِ»

سخت ترین و شدیدترین ساعات انسان ها سه ساعت است : ساعتی که فرشته ی مرگ را در برابر خود می بیند ، و ساعتی که از قبر بر می خیزد ، وساعتی که در برابر خدای تبارک و تعالی می ایستد ، یا به طرف بهشت

می رود یا به طرف جهنم(1)

این نام در قرآن مجید مکرّر با قید «الدار الآخرة » (سرای آخرت) یا «الیوم الآخر» (روز آخرت) به آن اشاره شد ، و در بعضی موارد بدون قید فقط تعبیر(الآخرة) آمده است که بیش از یک صد و سی بار در قرآن مجید در سوره های

مختلف ، ذکر شده است .

در سوره ی مبارکه ی بقره می فرماید : «وَبِالاْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ»(1) و (مومنان حقیقی کسانی هستند که) به سرای آخرت یقین دارند .

و در آیه ی دیگر در توضیح معنای نیکوکاری فرمود :

«لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الاْآخِرِ وَالْمَلائِکَةِ وَالْکِتابِ وَالنَّبِیِّینَ»(2)

نیکی (تنها) این نیست که (به هنگام نماز) رویِ خود را به سوی مشرق و (یا) مغرب کنید (و تمام گفت وگوی شما درباره ی قبله و تغییر آن باشد ،و همه ی وقت خود را مصروف آن سازید) ، بلکه نیکی (و نیکوکار)

کسی است که به خدای متعال و روز آخرت و فرشتگان و کتاب (آسمانی)و پیامبران ایمان آورده باشد .

و در سوره ی قصص می فرماید :

«تِلْکَ الدّارُ الاْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذینَ لا یُریدُونَ عُلُوًّا فِی الاْءَرْضِ وَلا فَساداوَالْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقینَ»(3)

ص: 235

(آری) این سرای آخرت را (تنها) برای کسانی قرار می دهیم که اراده ی برتری جویی در زمین و فساد را ندارند ، و عاقبت نیک برای پرهیزگاران است .

تعبیر به «الیوم الآخر» یا «الدار الآخرة» و «الآخرة» در برابر دار دنیا است که از

آن به «نشئه ی اولی» تعبیر شده چنان که در سوره ی مبارکه ی واقعه فرمود :

«وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الاُْولی فَلَوْ لا تَذَکَّرُونَ»(1)

شما عالم نخستین را دانستید چگونه متذکّر نمی شوید (که جهانی بعد ازآن است)؟!

و در سوره ی مبارکه ی ضحی می خوانیم :

«وَلَلاْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الاْولی»(2)

و مسلّما عالم آخرت برای تو از دنیا بهتر است .

ضمنا این تعبیر بیان گر این واقعیت است که سیر تکاملی انسان از این جهان شروع می شود و ادامه می یابد ، و جهان دیگر آخرین مرحله ی این مسیر است ، ودنیا به منزله ی منزل گاه های بین راه است ، و آخرت قرارگاه نهایی و ابدی می باشد .

هم چنین هشداری است به همه ی انسان ها که دنیا را سرای جاودان نشمرند ،دل به آن نبندند ، آن را هدف نهایی به حساب نیاورند ، و تمام نیرو و قدرت خود

را معطوف آن ندارند ، بلکه از آن به صورت گذرگاهی برای وصول به سرای دیگر بهره گیرند .

ص: 236

دمیده می شود آن روز ، روز تحقّق وعده ی وحشتناک است

البته واژه ی «وعید» مکرّر در قرآن آمده ، ولی تعبیر به «یوم الوعید» تنها در یک مورد است .

واژه ی «وعید» از ماده ی «وعد» گرفته شده و به گفته ی راغب اصفهانی «وعد»در مورد خیر و شرّ هر دو استعمال می شود ، امّا «وعید» تنها در موارد وعده های

شرّ استعمال می شود(1)

ابن منظور در «لسان العرب» آن را به تهدید تفسیر کرده است ، و واژه ی «ایعاد» هم به همین معنا آمده است(2)

به هر حال ، این نام اشاره ی عمیقی به تمام مجازات های روز قیامت است ،اعم از مشکلات صحنه ی محشر و دادگاه عدل الهی ، و مجازات های دوزخ ، واعم از کیفرهای مادّی و معنوی مانند : رسوایی در بین خلایق ، و دور ماندن از

فیض قرب پروردگار .

روز بزرگ (رستاخیز) .

و هم چنین در سوره های دیگر مانند : «إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظیمٍ»(1) من اگر پروردگارم را نافرمانی کنم، از مجازات روز بزرگ (قیامت) می ترسم.

و در سوره های اعراف و شعرا و احقاف آمده : «إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ عَظیمٍ»(2) من بر شما از عذاب روز بزرگی می ترسم .

و در سوره ی مبارکه ی مطفّفین می فرماید : «أَ لا یَظُنُّ اُولئِکَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ * لِیَوْمٍ عَظیمٍ»(3) آیا آن ها گمان نمی کنند که در روزی بزرگ برانگیخته می شوند ؟

لازم به یاد آوری است که نام گذاری آن روز به عظمت و بزرگی به خاطر اموربسیار مهمی است که در آن روز بزرگ واقع می شوند مانند : پاداش و کیفر عظیم ،

دادگاه و حساب عظیم ، حضور با عظمت خلایق در آن روز ، و عظمت طول آن روز ، عظمت هول و وحشت و هراس ، و عظمت جنبش های آغاز رستاخیز و

خلاصه عظمت در تمام جهات .

و (تا به شما بگویم که :) از پروردگار خویش آمرزش بطلبید سپس به سوی او بازگردید تا شما را تا مدّت معیّنی (از مواهب زندگی این جهان)به خوبی بهره مند سازد ، و به هر صاحب فضیلتی به مقدار فضیلتش ببخشد ، و اگر (از این فرمان) روی گردان شوید سخت از عذاب روزبزرگ قیامت بر شما می ترسم .

را قرائت می فرمود ، آن را تا حدّی تکرار می کرد که (از شدّت خوف) در شُرُف

مرگ قرار می گرفت((1)

این نام به طور گسترده در قرآن کریم استعمال شده است(2)

قرآن مجید تکرار شده است :

«هذا یَوْمُ الْفَصْلِ الَّذی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ»(1) (آری) این همان روز جدایی (حقّ از

باطل) است که شما آن را تکذیب می کردید .

این تعبیر ، تعبیر بسیار پر معنایی است که بیان گر جدایی ها در آن روز عظیم است : جدایی حق از باطل ، جدایی صفوف مومنان و صالحان از کافران و

مجرمان ، جدایی برادر از برادر ، و پدر و مادر از فرزند ، و جدایی سرنوشت خوبان و بدان .

این تعبیر گاهی به معنای «یوم القضاء» و روز داوری نیز می آید ؛ زیرا قاضی به وسیله ی حکم خود منازعه را خاتمه می دهد ، و لذا به حکم و قضاوت که علّت پایان مخاصمات است ، «الفصل» گفته می شود .

آری آن روز ، روز خارج شدن است از مرگ به حیات و از عالم برزخ به عالم آخرت ، و از درون به بیرون ، و از پنهان به آشکار است .

همین معنا به شکل دیگری در سوره ی معارج آمده و فرمود :

«یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الاْءَجْداثِ سِراعا کَأَنَّهُمْ إِلی نُصُبٍ یُوفِضُونَ»(1)

همان روز که از قبرها به سرعت خارج می شوند ، گویی به سوی بت ها می دوند .

سِراع یعنی شخصی یا چیزی است که به سرعت حرکت می کند ، و نُصُب به معنای چیزی است که در جایی نصب می شود ، و لذا به بت هایی که در محلی نصب می شد اطلاق می گشت .

این تعبیر نشان می دهد که حوادث قیامت در آغاز کار با سرعت فوق العاده ای انجام می گیرند ، و در عین حال طعنه و سخریه ای است نسبت به بت پرستان و بت پرستی که مهم ترین بخش زندگانی آنان را تشکیل می داد ، و بیش ترین توجه آن سبک مغزان را به خود اختصاص داده بود ، به طوری که دویدن آن ها به سوی بت ها به عنوان نمونه ی روشن شتاب معرفی شده است ، دویدن و شتاب به سوی بت ها در یک روز جشن و یا عزا ، و یا در حال بازگشت از سفر ، و ازاین جا روشن می شود که نکته ی لطیفی در آیه نهفته شده است .

یک سوگند مهم می فرماید : «وَالْیَومِ الْمَوعُودِ»(1) سوگند به آن روز موعود .

روزی که وعده گاه همه آن جا است ، و تمام انبیای الهی وعده ی آن را داده اند .

توجه : قرآن مجید سوگند به آن روز را به دنبال سوگند به آسمان که دارای برج های بسیار است قرار داده «وَالسَّماءِ ذاتِ الْبُرُوجِ»(2) سوگند به آسمان که دارای برج های بسیار است .

این تعبیر اشاره به این است که عظمت آن روز هم چون عظمت آسمان است ،یا اشاره به این که اگر آن روزِ موعود نباشد آفرینش این آسمان عظیم با آن نظام دقیقی که بر آن حکم فرما است بیهوده و بی هدف خواهد بود ؛ چرا که چندروزه ی زندگی دنیا ارزش آن را ندارد که چنین نظام عظیم و گسترده ای به خاطرآن آفریده شود .

به هر حال ، شبیه این نام با تعبیر دیگری در سوره ی مبارکه ی زخرف آمده است :

«فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَیَلْعَبُوا حَتّی یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذی یُوعَدُونَ»(3)

آنان را به حال خود واگذار تا در باطل غوطه ور باشند ، و سرگرم بازی شوند تا روزی را که به آن ها وعده داده شده است ملاقات کنند (و نتیجه ی کار خود را ببینند) .

و هم چنین در سوره ی مبارکه ی ذاریات می خوانیم :

ص: 245

«فَوَیْلٌ لِلَّذینَ کَفَرُوا مِنْ یَوْمِهِمُ الَّذی یُوعَدُونَ»(1)

پس وای بر کسانی که کافر شدند از روزی که به آن ها وعده داده می شود .

«ذلِکَ جَزاءُ أَعْداءِ اللّهِ النّارُ لَهُمْ فیها دارُ الْخُلْدِ جَزاءً بِما کانُوا بِآیاتِنا یَجْحَدُونَ»(1)

این آتش کیفر دشمنان خدا است ، سرای جاویدشان در آن خواهد بود ،کیفری است به خاطر این که آیات ما را انکار می کردند .

این مطلبی است که جمعی از مفسّران به آن تصریح کرده اند(1)، ولی فخر

رازی می گوید : تنها گنه کاران و بدان هستند که گرفتار حسرت می شوند ، و برای اهل بهشت حسرتی نیست ؛ چرا که در آن جا هیچ غم و اندوهی نمی تواند وجود

داشته باشد(2)

به هر حال اگر تاسّف و حسرت در دنیا قابل جبران است ، ولی در آن جا راهی برای جبران وجود ندارد ، و لذا باید آن روز را روز حسرت واقعی و روز حسرت بزرگ نامید ، همین معنا در سوره ی مبارکه ی زمر به شکل دیگری آمده است :

«أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فی جَنْبِ اللّهِ وَإِنْ کُنْتُ لَمِنَ السّاخِرینَ»(3)

(این دستورها برای آن است که) مبادا کسی روز قیامت بگوید : افسوس بر من از کوتاهی هایی که در اطاعت فرمان خدا کردم و از مسخره کنندگان (آیات او) بودم .

و در سوره ی انعام نیز شبیه این معنا آمده است :

«قَدْ خَسِرَ الَّذینَ کَذَّبُوا بِلِقاءِ اللّهِ حَتّی إِذا جاءَتْهُمُ السّاعَةُ بَغْتَةً قالُوا یاحَسْرَتَنا عَلی ما فَرَّطْنا فیها وَهُمْ یَحْمِلُونَ أَوْزارَهُمْ عَلی ظُهُورِهِمْ أَلا ساءَ مایَزِرُونَ»(4)

ص: 248

آن ها که لقای پروردگار را تکذیب کردند مسلّما زیان دیدند (و این تکذیب ادامه می یابد) تا هنگامی که ناگهان قیامت به سراغ شان بیایدمی گویند : ای افسوس بر ما که درباره ی آن کوتاهی کردیم ، و آن ها (بارسنگین) گناهان شان را بر دوش می کشند ، چه بد باری بر دوش خواهندداشت .

و کافر در آن هنگام که نامه ی عملش را به دستش می دهند از شدّت وحشت فریاد می زند : «یا لَیْتَنی لَمْ اُوتَ کِتابِیَهْ»(1) ای کاش هرگز نامه ی اعمالم را به من

نمی دادند .

و روز ملاقات انسان ها با فرشتگان همان گونه در سوره ی انبیا فرمود :

«تَتَلَقّاهُمُ الْمَلائِکَةُ هذا یَوْمُکُمُ الَّذی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ»(1)

فرشتگان به استقبال شان می آیند (و می گویند :) این همان روزی است که به شما وعده داده می شد .

روز ملاقات انسان با حساب اعمال و گفتارش : «إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاقٍ حِسابِیَهْ»(2)من یقین داشتم که (قیامتی در کار است و) به حساب اعمالم می رسم .

و روز تلاقی انسان با اعمال و گفتار و کردارش در دادگاه عدل خداوند متعال :

«یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَبَیْنَهُ أَمَدا بَعیدا»(3)

روزی که هر کس آنچه را از کار نیک انجام داده حاضر می بیند ، و آرزومی کند میان او و آنچه از اعمال بد انجام داده فاصله ی زیادی باشد .

هم چنین روز ملاقات محبّ و محبوب است ، در حدیثی آمده روزی جبرئیل امین به صورت یک عرب بیابانی در برابر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ظاهر شد ، و چندین

سوال از آن حضرت نمود ، و در ضمن آن سوالات عرض کرد : به من بگو :

قیامت چه وقت برپا می شود ؟ حضرت فرمود :

ص: 251

«مَا الْمَسْئُولُ عَنْهَا بِأَعْلَمَ مِنَ السَّائِلِ» .

کسی که از او سوال می کنی (در این مساله) آگاه تر از سوال کننده نیست .

دوباره آن مرد عرب با صدای بلند گفت : ای محمد! قیامت کی خواهد بود ؟

نبی گرامی صلی الله علیه و آله فرمود :

«وَیْحَکَ! إِنَّهَا کَائِنَةٌ ، فَمَا أَعْدَدْتَ لَهَا ؟» .

وای بر تو قیامت حتما می آید ، بگو : چه چیز برای آن فراهم کرده ای ؟

اعرابی عرض کرد : من نماز و روزه بسیاری فراهم نکرده ام ، ولی خدا وپیامبرش را دوست دارم .

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود :

«فَأَنْتَ مَعَ مَنْ أَحْبَبْتَ» .

پس تو با کسی خواهی بود که دوستش داری(1)

و در حدیث دیگر آمده : شخص اعرابی به محضر پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله

شرفیاب شده و عرض کرد : ای رسول خدا! قیامت کی خواهد آمد ؟ حضرت

رسول صلی الله علیه و آله فرمود : «مَا أَعْدَدْتَ لَهَا ؟ » چه چیزی برای قیامت آماده کردی ؟

اعرابی عرض کرد : من نماز و روزه زیادی انجام ندادم ، ولی خدای متعال ورسولش را دوست دارم .

حضرت فرمودند : «المَرْأُ مَعَ مَنْ أَحَبَّ» هر شخصی همراه کسی است که دوستش دارد(2)

ص: 252

و هم چنین روز تلاقی و به هم پیوستن گذشتگان و آیندگان ، پیروان حق و

باطل با پیروان شان ، ظالم با مظلوم و مستضعفین با مستکبرین است .

آری ، از اهداف بلند انبیای عظام علیهم السلام و هم چنین نزول کتب آسمانی این بود

که بندگان را از آن روز تلاقی و به هم پیوستن بزرگ بترسانند ، و چه عجیب است

این نام و مفهوم وسیع و تکان دهنده ی آن !

سوره های مدّثّر و فرقان آمده است :

«فَذلِکَ یَوْمَئِذٍ یَوْمٌ عَسیرٌ * عَلَی الْکافِرینَ غَیْرُ یَسیرٍ»(1)

آن روز ، روز سختی است ، و برای کافران آسان نیست و دشوار است .

«وَکانَ یَوْما عَلَی الْکافِرینَ عَسیرا»(2)

و آن روز ، روز سختی برای کافران خواهد بود .

البته یک بار هم به عنوان «عَسِر» در سوره ی مبارکه ی قمر آمده : «یَقُولُ الْکافِرُونَ هذا یَوْمٌ عَسِرٌ»(3) کافران می گویند : امروز روز سخت و دردناکی است .

مسلّما آن روز برای کافران بسیار طاقت فرسا و مصیبت بار و دردناک است ،به طوری که نیرومند ترین آن ها را به زانو در می آورد و عاجز و بیچاره و ناتوان می سازد .

فخر رازی در تفسیر خود می گوید : سخت بودن آن روز برای کافران از این جهت است که در حساب بر آن ها سخت گرفته می شود ، نامه های اعمال شان به

دست چپ آن ها داده شده ، صورت های شان سیاه ، بدن ها کبود ، چشم های شان نابینا و اعضای بدن شان در حضور جمع به گناهان شان گواهی می دهد و موجب

رسوایی آنان می گردد(4)

این یک مرحله از سختی های روز محشر است ، مراحل بعد به هنگامی که به سوی جهنم کشیده می شوند ، سپس گرفتار انواع عذاب ها ، گرفتار آتش

ص: 254

قهر غضب الهی می گردند ، سخت تر و مصیبت بارتر است ، آن روز حتی برای مومنان روز آسانی نیست ، و جواب دادن به تمام اعمال حتی به اندازه ی سنگینی یک ذّره و گذشتن از آن گردنه های سخت ، کار بسیار دشواری است .

است ؛ از جهت رسوایی ها ، ندامت و پشیمانی های کشنده و انواع رنج های روحی و مجازات های دیگر .

مثلاً انسان می بیند دیگران به وسیله ی او اهل بهشت شدند و او خود در دوزخ و معذّب است ، دیدن چنین منظره هایی برای او بسیار دردآور است ، و راه بازگشتی وجود ندارد ، و عذاب و رنج هایش نیز جاودانی است .

.

پاداش و سپاسی از شما نمی خواهیم ، ما از پروردگارمان خائفیم در آن روزی که عبوس و سخت است .

ناگفته پیدا است که «عبوس» از صفات انسان است ، و به کسی گفته می شود که قیافه اش را درهم کشیده و کاملاً ناخشنود است ، و توصیف آن روز به «عبوس» کنایه از وضع وحشتناک آن روز است ، یعنی آن قدر حوادث آن سخت

و ناراحت کننده است که نه تنها انسان ها در آن روز عبوس هستند ، بلکه گویی خود آن روز نیز قیافه اش را سخت درهم کشیده و ناراحت است.

به هر حال تعبیر فوق نشان می دهد که حوادث آن روز به قدری سخت وشدید و دشوار و دردناک است که آثار آن از درون جان انسان ها به قیافه ها منتقل می شود ، و وحشت و اضطراب سر تا پای همگان را فرا می گیرد ؛ چون کسی از

پایان کار خود خبردار نیست ، و همگی در انتظار حساب و در انتظار لطف خدای متعال هستند .

تا روز قیامت (در عالم برزخ) درنگ کردید ، و اکنون روز رستاخیز است امّا شما نمی دانستید .

البته تعبیر از زنده شدن مردگان به «بعث» و افعال مشتق از آن در آیات قرآن کریم فراوان و گسترده است که همه بیان گر این حقیقت است که آن روز ، روزحیات عمومی بعد از مرگ است .

حقیقت پنهان هستند ، اگر کسی بخواهد می گوید : نماز خوانده ام درحالی که نخوانده ، و وضو گرفته ام در حالی که وضو نگرفته است ، و این

است تفسیر کلام خدای متعال که فرمود : «یَوْمَ تُبْلَی السَّرائِرُ»(1)

در واقع پرده از روی حقایق اعمال برداشته می شود ، و حقیقت اعمال انسان در آن روز آشکار می گردد .

رفتن عالم ماده نیست ؛ چرا که قرآن با صراحت در آیات متعدّد می گوید :

انسان ها از قبرها بر می خیزند ، و استخوان های پوسیده لباس حیات می پوشند ، وخاک های حاصل از پوسیدن بدن ها ، باقی می مانند و جمع می شوند و حیات

جدیدی را آغاز می کنند .

نیرومند بازدارنده ای از کژی ها و زشتی ها و گناهان و جرایم و آلودگی ها وظلم هاست .

پیامی که مطالعه ی آن ، ابعاد فصاحت و بلاغت قرآن را در زمینه های مختلف مخصوصا در مسایل تربیتی کاملاً واضح و آشکار می سازد ، و برای رهروان راه

حق و پویندگان مسیر قرب خدای متعال بهترین راهنما است .

بعد از بحث «یوم الجمع» و «یوم التغابن» و این که غرض از این آیات حسرت و تاسّف مردم نیست ، بلکه غرض تحریک و تشویق آن ها به سوی اعمال خیر وصالح می باشد تا بتوانند با یادآوری آن روز ، توشه ای برای آن روزهای سخت

مهیا کنند ، لذا در ادامه ی آیه راجع به حال مومنان در آن روز اشاره نموده وفرمود :

«وَمَنْ یُوءْمِنْ بِاللّهِ وَیَعْمَلْ صالِحا یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئاتِهِ وَیُدْخِلْهُ جَنّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الاْءَنْهارُ خالِدینَ فیها أَبَدا ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ» .

و هر کس به خدای متعال ایمان بیاورد و عمل صالح انجام دهد ، گناهان اورا می بخشد و او را در باغ هایی از بهشت که نهرها از زیر درختانش جاری است وارد می کند ، جاودانه در آن می مانند و این پیروزی بزرگ است .

آن چیز وجود نداشته است(1)

همان طوری که به کشاورز کافر اطلاق شده است ؛ چون که بذر را زیر خاک می پوشاند ، لذا در سوره ی مبارکه ی هود فرمود :

«اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزینَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَتَکاثُرٌ فِی الاْءَمْوَالِ وَالاْءَوْلاَدِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَبَاتُهُ»(2)

بدانید زندگی دنیا تنها بازی و سرگرمی و تجمّل پرستی و فخر فروشی درمیان شما و افزون طلبی در اموال و فرزندان است ، همانند بارانی که محصولش کشاورزان را در شگفتی فرو می برد .

و در سوره ی مبارکه ی فتح وقتی سخن از رشد و نموّ فراوان گیاه به میان می آورد ، می فرماید : «یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ»(3) (همانند زراعتی که جوانه های خود را خارج ساخته سپس به تقویت آن پرداخته تا محکم شده و بر پای خودایستاده است) ، و به قدری نموّ و رشد کرده که زارعان را به شگفتی وا می دارد .

و این که کافر را هم کافر می گویند به خاطر این است که حق را می پوشاند وپنهان می کند .

مادّه ی «کفّر» علاوه بر آیه ی مورد بحث ، در بسیاری از آیات دیگر قرآن کریم نیز آمده که برای توضیح به چند مورد آن اشاره می شود :

1 - «إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُوءْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَیُکَفِّرُ

ص: 263

عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئَاتِکُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبیرٌ»(1)

اگر انفاق ها را آشکار کنید، خوب است ، و اگر آن ها را مخفی ساخته و به نیازمندان بدهید برای شما بهتر است ، و قسمتی از گناهان شما را می پوشاند ، (و در پرتو بخشش در راه خدای متعال ، بخشوده خواهید شد) ، و خداوند به آنچه انجام می دهید آگاه است .

3 - «وَالَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَآمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلی مُحَمَّدٍ وَهُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ کَفَّرَ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ وَأَصْلَحَ بَالَهُمْ»(2)

و کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند و به آنچه بر پیامبر خاتم حضرت محمد صلی الله علیه و آله نازل شده و همه حقّ است و از سوی پروردگارشان ، نیز ایمان

آوردند ، خداوند گناهان شان را می پوشاند و می بخشد و کارشان را اصلاح می کند .

4 - «لِیُدْخِلَ الْمُوءْمِنینَ وَالْمُوءْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الاْءَنْهَارُ خَالِدینَ فیهَا وَیُکَفِّرَ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ وَکَانَ ذَلِکَ عِنْدَ اللَّهِ فَوْزا عَظیما»(3)

هدف (دیگر از آن فتح مبین) این بود که مردان و زنان با ایمان را در باغ هایی (ازبهشت) وارد کند که نهرها از زیر (درختانش) جاری است در حالی که جاودانه در آن

می مانند ، و گناهان شان را می بخشد و می پوشاند ، و این نزد خدای سبحان رستگاری بزرگی است .

5 - «ذَلِکَ أَمْرُ اللَّهِ أَنْزَلَهُ إِلَیْکُمْ وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئَاتِهِ وَیُعْظِمْ لَهُ أَجْرا»(4)

ص: 264

این فرمان خدای متعال است که بر شما نازل کرده ، و هر کس تقوای الهی پیشه کند خداوند گناهانش را می پوشاند و می بخشد ، و پاداش او را بزرگ می دارد .

منظر قرآن کریم شخص متّقی کسی است که با ایمان و عمل صالح برای خودملکه ی نفسانی فراهم می سازد تا او را از آسیب های درونی (هوای نفس) و بیرونی

(شیطان) مصون دارد ، و با ایمان و عمل صالح سند آزادی از جهنم امضا می شود .

در قرآن کریم نوعا ایمان و عمل صالح با هم ذکر شدند ، و در جایی که هریک به تنهایی آمده باشد باید آن را تقیید کرد ، البته غالبا ابتدا ایمان ذکر شده مانند

آیه ی مورد بحث ، و گاهی نیز ایمان لفظا پس از عمل صالح آمده است ، ولی تقدم یا هم زمانی آن ملحوظ است مانند :

«مَنْ عَمِلَ صالِحا مِنْ ذَکَرٍ أَوْ اُنْثی وَهُوَ مُوءْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ»(1)

هر کس کار شایسته ای انجام دهد ، خواه مرد باشد یا زن در حالی که مومن است ، او را به حیاتی پاک زنده می داریم ، و پاداش آن ها را به بهترین اعمالی که انجام می دادند ، خواهیم داد .

و آیه ی کریمه ی :

«مَنْ عَمِلَ صالِحا مِنْ ذَکَرٍ أَوْ اُنْثی وَهُوَ مُوءْمِنٌ فَاُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فیها بِغَیْرِ حِسابٍ»(2)

هر کس کار شایسته ای انجام دهد ، خواه مرد باشد یا زن در حالی که مومن باشد ، آن ها وارد بهشت می شوند ، و در آن روزی بی حسابی به آن ها داده

خواهد شد .

ص: 267

در این دو آیه عمل صالح در حال ایمانِ عامل ، مطرح است ، و عمل صالح درفرهنگ قرآن عملی است که مطابق یکی از موازین دین باشد .

و آن ها کسانی هستند که اموال خود را برای نشان دادن به مردم انفاق می کنند ، و ایمان به خداوند و روز بازپسین ندارند (چرا که شیطان رفیق وهم نشین آن ها است) ، و کسی که شیطان قرین او است بد قرین وهم نشینی انتخاب کرده است .

و در جای دیگر می فرماید :

«وَلا تَکُونُوا کَالَّذینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بَطَرا وَرِئَاءَ النَّاسِ وَیَصُدُّونَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ وَاللَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحیطٌ»(1)

و مانند کسانی نباشید که از روی هوی پرستی و غرور و خودنمایی در برابرمردم ، از سرزمین خود به (سوی میدان بدر) بیرون آمدند ، و (مردم را) ازراه خدا باز می داشتند (و سرانجام شکست خوردند) ، و خداوند به آنچه

عمل می کنند احاطه (و آگاهی) دارد .

و هم چنین در سوره ی مبارکه ی ماعون راجع به نمازگزارانی که به قصد ریا وخودنمایی نماز می خوانند می فرماید :

«فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ * الَّذینَ هُمْ عَنْ صَلاَتِهِمْ ساهُونَ * الَّذینَ هُمْ یُراوءُنَ»(2)

پس وای بر نمازگزارانی که در نماز خود سهل انگاری می کنند ، همان کسانی که ریا می کنند .

از این آیات به خوبی معلوم می شود اعمالی که در آن ها قصد قربت نباشد وریا و خودنمایی باشد ، عمل صالح نیستند ، در این زمینه روایات فراوانی از

ص: 269

معصومین علیهم السلام نقل شدند که عمل صالح را با اخلاص و نیت پاک همراه دانسته اند ، و به عنوان نمونه یکی از آن ها ذکر می شود :

از رییس مذهب جعفری امام صادق علیه السلام روایت شده فرمود :

«قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله : سَیَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ تَخْبُثُ فِیهِ سَرَائِرُهُمْ ،وَتَحْسُنُ فِیهِ عَلانِیَتُهُمْ طَمَعاً فِی الدُّنْیَا ، لا یُرِیدُونَ بِهِ مَا عِنْدَ رَبِّهِمْ ،

یَکُونُ دِینُهُمْ رِیَاءً ، لا یُخَالِطُهُمْ خَوْفٌ یَعُمُّهُمُ اللَّهُ بِعِقَابٍ ، فَیَدْعُونَهُ دُعَاءَ الْغَرِیقِ فَلا یَسْتَجِیبُ لَهُمْ » .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند : بزودی زمانی برای مردم فرا خواهد رسید که نیت ها و باطن شان آلوده ، و به خاطر طمع در دنیا ظاهر آن ها زیبا جلوه

خواهد کرد ، و برای رضای خدای متعال کاری انجام نمی دهند ، دین آن ها از روی ریا خواهد بود ، و خوف خدای متعال در قلب شان نیست ،خداوند تبارک و تعالی مجازاتی فراگیر بر آن ها می فرستد ، و آن ها مانند

فرد غریق خدای سبحان را می خوانند و دعا می کنند ولی (خداوند) دعای آنان را اجابت نمی کند(1)

رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقا قَالُوا هذَا الَّذی رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ وَاُتُوا بِهِ مُتَشَابِها وَلَهُمْ فیهَا أَزْوَاجٌ

مُطَهَّرَةٌ وَهُمْ فیهَا خَالِدُونَ»(1)

به کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند ، بشارت دِه که باغ هایی از

بهشت برای آن هاست که نهرها از زیر درختانش جاریست ، هر زمان که میوه ای از آن

به آنان داده شود می گویند : این همان است که قبلا به ما روزی داده شده بود ، (ولی

این ها چقدر از آن ها بهتر و عالی تر است) ، و میوه هایی که برای آن ها آورده می شود

همه (از نظر خوبی و زیبایی) یکسانند ، و برای آنان همسرانی پاک و پاکیزه است ، و

جاودانه در آن خواهند بود .

2 - «وَالَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ اُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فیهَا خَالِدُونَ»(2) و

آن ها که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند ، آنان اهل بهشتند ، و همیشه در

آن خواهند ماند .

3 - «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلاةَ وَآتَوُا الزَّکَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَرَبِّهِمْ وَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ»(3)

کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند و نماز را برپا داشتند و زکات راپرداختند ، اجرشان نزد پروردگارشان است ، و نه ترسی بر آن ها است و نه غمگین می شوند .

4 - «وَأَمَّا الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَیُوَفِّیهِمْ اُجُورَهُمْ وَاللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمینَ»(4)

ص: 271

امّا آن ها که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند ، خدای سبحان پاداش آنان رابه طور کامل خواهد داد ، و خدای تبارک و تعالی ستمکاران را دوست نمی دارد.

5 - «وَالَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهَارُخَالِدینَ فیهَا أَبَدا لَهُمْ فیهَا أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَنُدْخِلُهُمْ ظِلاًّ ظَلیلاً»(1)

و کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند ، به زودی آن ها را درباغ هایی از بهشت وارد می کنیم که نهرها از زیر درختانش جاری است ، همیشه در آن

خواهند ماند ، و همسرانی پاکیزه برای آن ها خواهد بود ، و آنان را در سایه های گسترده (و فرح بخش) جای می دهیم

6 - «وَالَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهَارُ

خَالِدینَ فیهَا أَبَداً وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قیلاً»(2)

و کسانی که ایمان آورده اند و اعمال صالح انجام داده اند ، به زودی آن ها را درباغ هایی از بهشت وارد می کنیم که نهرها از زیر درختانش جاری است ، جاودانه در آن

خواهند ماند ، وعده ی خداوند متعال حق است ، و کیست که در گفتار و وعده هایش ازخدای متعال صادق تر باشد؟

7 - «فَأَمَّا الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَیُوَفِّیهِمْ اُجُورَهُمْ وَیَزیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَأَمَّا الَّذینَ اسْتَنْکَفُوا وَاسْتَکْبَرُوا فَیُعَذِّبُهُمْ عَذَابا أَلیما وَلا یَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَلا نَصیرا»(3)

امّا آن ها که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند ، پاداش شان را به طور کامل

ص: 172

خواهد داد ، و از فضل و بخشش خود بر آن ها خواهد افزود ، و آن ها را که ابا کردند وتکبّر ورزیدند مجازات دردناکی خواهد کرد ، و برای خود غیر از خدا ، سرپرست ویاوری نخواهند یافت .

8 - «وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظیمٌ»(1)

خداوند متعال به آن ها که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند ، وعده ی آمرزش و پاداش عظیمی داده است .

9 - «لَیْسَ عَلَی الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فیمَا طَعِمُوا إِذَا مَا اتَّقَوْا وَآمَنُوا

وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَآمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَأَحْسَنُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ»(2)

بر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند ، گناهی در آنچه خورده اندنیست (و نسبت به نوشیدن شراب قبل از نزول حکم تحریم ، مجازات نمی شوند) اگر

تقوا پیشه کنند و ایمان بیاورند و اعمال صالح انجام دهند ، سپس تقوا پیشه کنند و ایمان آورند ، سپس تقوا پیشه کنند و نیکی نمایند ، و خداوند متعال نیکوکاران را دوست

می دارد .

10 - «وَالَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لا نُکَلِّفُ نَفْسا إِلاَّ وُسْعَهَا اُولئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فیهَا خَالِدُونَ»(3)

و کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند البته هیچ کس را جز به اندازه ی تواناییش تکلیف نمی کنیم ، آن ها اهل بهشت هستند و جاودانه در آن خواهند ماند .

ص: 273

با توجه به آیات مذکوره می توان گفت : کرامت و برتری مخصوص مسلمانی است که دارای ایمان و عمل صالح باشد نه مسلمان شناسنامه ای و اسمی ، و هرکس در عصر خود هماهنگ با حجت آن عصر ، به وحی معتقد بود و به آن عمل کرد ، جزو اولیای خدای سبحان می باشد و عملش صالح است همان طوری که در قرآن کریم آمده :

«إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَالَّذینَ هادُوا وَالنَّصاری وَالصَّابِئینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ

الاْآخِرِ وَعَمِلَ صالِحا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ»(1)

کسانی که (به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ) ایمان آورده اند ، و کسانی که به آیین یهودگرویدند و نصاری و صابئان (پیروان حضرت یحیی نبی علیه السلام ) هرگاه به

خدای متعال و روز رستاخیز ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند ،پاداش شان نزد پروردگارشان مسلّم است ، و هیچ گونه ترس و اندوهی برای آن ها نیست ، (یعنی هر کدام از پیروان ادیان الهی که در عصر و زمان خود بر طبق وظایف و فرمان دین عمل کرده اند ماجور و رستگارند) .

و در آیه ی دیگر می فرماید :

«وَالَّذینَ کَفَرُوا وَکَذَّبُوا بِآیَاتِنَا اُولئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ خَالِدینَ فیهَا وَبِئْسَ الْمَصیرُ»(2)

و کسانی که کافر شدند و آیات ما را تکذیب کردند اصحاب دوزخند ،جاودانه در آن می مانند ، و (سرانجام آن ها) سرانجام بدی است .

ص: 274