ص: 2

ص: 3

ص: 4

یک. اهمیّت حضورقلب در نماز63

دو. تأثیرعبادت همراه با حضور قلب٦٤

سه. مقدمات بهدست آوردن حضور قلب66

چهار. عوامل مؤثر در تحصیل حضور قلب٦٦

الف) بزرگ شمردن امر خدا و رعایت حریم آن ٦٦

ب) ترس ازعظمت و بزرگی خدا ٦٨

ج) امیدواری به رحمت بیکران او ٧٠

ه. شرمساری از تقصیرها و گناهان در برابر خداوند ٧١

پنج) راههای تحصیل حضور قلب٧١

شش. موانع حضور قلب در نماز٧٣

الف) عوامل خارجی٧٣

ب) عوامل داخلی٧٤

ج) پرهیز از حرکتهای اضافی٨١

د. پرهیز از نماز در حالت کسالت٨٢

ه. توجه نکردن به اطراف٨٢

پرسشنامه٨٤

فصل پنجم: سبک زندگی نمازگزار85

مقدمه٨٥

یک. در ارتباط با خدای متعال٨٦

الف) مداومت بر نماز٨٦

ب) محافظت بر نماز٨٨

ج) کسب روزی حلال و دوری از حرامخواری٩٠

دو. در ارتباط با خلق خدا٩٠

الف) امدادگرِ محرومان٩٠

ب) عفیف در غرائز٩٢

ج) امانتدار٩٤

د. استوار در شهادت٩٧

ه. احترام به والدین و رعایت حق ایشان٩٨

و. رعایت حق همسر٩٨

ز. دوری از غیبت٩٨

ح. خیرخواهی و ارتباط با برادر دینی١٠٠

سه. در ارتباط با عالم غیب١٠١

الف) یقین به قیامت١٠١

ب) هراس از عذاب الهی١٠٣

پرسشنامه١٠٥

ص: 6

بخش دوم: دانستیهای معرفت بخشِ نماز106

فصل اول: اسرار نماز107

مقدمه١٠٧

سر در لغت و اصطلاح١٠٧

منابع شناخت اسرار١٠٨

راه رسیدن به اسرار نماز١٠٨

سیر تکمیل نمازهای واجب١٠٩

بیان اسرار نماز١١١

یک. سر الصلاة١١١

دو. اسرار الصلاة١١٣

پرسشنامه١٣٢

فصل دوم: تفسیر نماز133

مقدمه١٣٣

یک. الله اکبر١٣٣

دو. أعوذ بالله من الشیطان الرجیم١٣٥

سه. قرائت١٣٦

الف) سوره حمد١٣٦

نَمی از یَم سوره حمد١٣٨

ب) سوره (بعد از حمد)١٤٨

ج) تسبیحات اربعه١٥٠

چهار. رکوع١٥١

پنج) سجده١٥٢

شش. قنوت١٥٣

هفت. تشهد١٥٤

هشت. سلام١٥٥

پرسشنامه١٥٦

فصل سوم: آثار فردیِ نماز157

مقدمه: آثار نماز و تربیت انسان١٥٧

بررسی آثار فردی نماز١٥٨

یک. آثار شناختی١٥٩

الف) آثار اعتقادی١٥٩

ب) آثار عقلی و علمی١٦١

دو. آثار عبادی - معنوی١٦٦

سه. آثار عاطفی - روانی١٧٠

ص: 7

الف) کاهش اضطراب١٧١

ب) بالابردن سطح تحمل و رهایی از غم و اندوه١٧٢

چهار. آثار اخلاقی - رفتاری١٧٣

الف) نماز، تمرین ادب عبودیت و مبارزه با نفس ١٧٣

ب) ابهت یافتن خدا در دل١٧٣

ج) پیشگیری از گناه١٧٤

د) گناه زدایی١٧٥

ه) درمان حرص و طمع١٧٦

و) تربیت روحیه حق شناسی 177

ز) درمان کبر و غرور١٧٧

پنج) آثار زیستی - بهداشتی١٧٨

پرسشنامه١٨٠

فصل چهارم: آثار اجتماعی نماز181

مقدمه: نماز به مثابه یک امر اجتماعی١٨١

یک. نماز و خانواده١٨٢

الف) برنامه ریزی و تدبیر منزل182

ب) بهبود روابط خویشاوندی١٨٣

دو. نماز و جامعه ١٨٥

الف) کاهش جرائم و تقویت کنترل اجتماعی١٨٥

ب) تألیف قلوب و ایجاد همدلی و برادری١٨٨

ج) ضمینه آشنایی با افراد خودساخته١٨٩

د. تسهیل روابط اجتماعی١٨٩

ه. توجه به حقوق دیگران١٩٠

سه. نماز و فرهنگ١٩١

الف) تثبیت نظام توحیدی١٩١

ب) فرهنگ پذیری192

ج) تبلیغ جهانی فرهنگ اسلامی١٩٣

چهار. نماز و سیاست١٩٤

الف)وحدت و همدلی١٩٤

ب) ایجاد اقتدار و تحول در معادلات سیاسی١٩٤

ج) تعمیق بصیرت سیاسی195

پنج) نماز و اقتصاد١٩٧

الف) فعالسازی روحیه تعاون و همیاری١٩٧

ب) بهبود رابطه کارگر و کارفرما١٩٨

ج) نزول برکات الهی١٩٩

ص: 8

د. تحکیم برابری و رفع اختلاف طبقاتی٢٠٠

نقش فراگیر٢٠٠

نماز بخوان تا آدم شوی٢٠١

پرسشنامه٢٠٣

بخش سوم: نماز در فرق و ادیان204

فصل اول: نماز در فِرَق اسلامی205

مقدمه٢٠٥

یک. وضو٢٠٥

دو. اذان و اقامه٢١١

بررسی موارد اختلافی٢١١

نقد و بررسی دیدگاهها٢١٣

سه. اوقات نماز٢١٧

چهار. ارکان و واجبات نماز٢١٩

واجبات نماز از نگاه مذاهب اسلامی٢١٩

بررسی برخی موارد اختلافی٢٢٠

پرسشنامه٢٢٨

فصل دوم: نماز در ادیان الهی229

مقدمه ٢٢٩

یک. نماز پیامبران الهی؟عهم؟230

الف) نماز حضرت ابراهیم؟ع؟230

ب) نماز اسماعیل؟ع؟و اسحاق؟ع؟و یعقوب ؟ع؟230

ج) نماز حضرت شعیب؟ع؟231

د. نماز حضرت موسی؟ع؟231

ه. نماز حضرت داود؟ع؟232

و. نماز حضرت سلیمان؟ع؟233

ز. نماز حضرت زکریا؟ع؟233

ح. نماز حضرت عیسی؟ع؟234

دو. یهودیت٢٣٥

الف) نماز در یهودیت٢٣٦

سه. مسیحیت٢٤٠

١. حواریون یا رسولان مسیح٢٤١

٢. فرقه های مسیحی٢٤١

٣. کتاب مقدس مسیحیان٢٤٣

ص: 9

٤. شعائر و عبادات ٢٤٣

٥. نماز حضرت عیسی؟ع؟244

٦. جدایی از یهودیان ٢٤٥

٧. نمازهای روزانه مسیحیان٢٤٥

چهار. آیین زردشت ٢٤٦

١. زندگی و رسالت زردشت٢٤٧

٢. نماز در آیین زردشت٢٤٨

٣. آمادگی برای نماز٢٤٩

٤. نماز روزانه٢٤٩

پرسشنامه٢٥١

فصل سوم: نماز در ادیان غیر الهی253

مقدمه ٢٥٣

یک. آیین هندو ٢٥٣

١. اعتقادات اصلی ٢٥٤

٢. عبادت در آیین هندو٢٥٥

٣. نماز در آیین هندو٢٥٦

دو. آیین بودا٢٥٨

پرسشنامه٢٦٣

بخش چهارم: دعوت به نماز264

مقدمه265

فصل اول: اصول و شیوههای هدایت و دعوت دیگران به نماز 269

الف) اصول هدایت و دعوت دیگران به نماز٢٦٩

یک. شروع از خود٢٦٩

دو. اصل زمینهسازی٢٧٠

سه. اصل جامعیت٢٧٠

چهار. اصل تدریج٢٧٠

پنج) اصل اعتدال271

شش. اصل تداوم و استقامت٢٧٢

هفت. اصل کرامت ٢٧٢

ب) روشهای عام در هدایت و دعوت دیگران به نماز273

یک. اعطای بینش و پاسخ به شبهات٢٧٣

دو. انداز و تبیشیر٢٧٦

سه. تشویق و تنبیه٢٧٧

ص: 10

چهار. معرفی الگوهای اهل نماز٢٨١

ج) روشها و نکته های دعوت به نماز بر اساس سن مخاطب282

یک. دوره کودکی اول٢٨٢

دو. دوره کودکی دوم٢٨٥

سه. دوره دوره نوجوانی٢٨٨

پرسشنامه٢٩٤

فصل دوم: بررسی علل ترک نماز و راه های درمان آن295

مقدمه٢٩٥

عوامل ترک نماز٢٩٥

یک. عوامل درونی ترک نماز٢٩٥

دو. عوامل بیرونی ترک نماز٣١١

پرسشنامه٣١٩

من--اب--ع321

ص: 11

که نماز را به همه، بخصوص به نسل جوان بهتر بشناسانند؛ از کودک دبستانی تا پژوهشگر دوره های عالی، هر یک فراخور ذهن و معرفت خود، می توانند در راه شناختن نماز و رازهای آن قدم هایی بردارند و با ناشناخته هایی آشنا شوند... در جامعه ما فصل مهمّی باید در معرفی نماز در همه سطوح گشوده شود». (1)

« نویسندگان کتاب های درسی، رازها و رمزها و درس های نماز را در کتاب های درسی بگنجانند». (2)

« برای تبیین ژرفای نماز و معرفی رازها و زیبایی های آن، دست به تلاش پیگیر و همه جانبه ای زده شود. در کتابهای معارف دانشگاهها و کتب درسی دوره های پیش از دانشگاه و جزوه های کوچک و قابل فهم همه، سخنان نغز و پرمغز و مضمون های تازه فراوان در اینباره وارد شود». (3)

« نویسندگان کتب معارف دبیرستانها و دانشگاهها، نماز را از موضوعات مورد بحث آن کتابها قرار دهند و در آن، بحث های عالمانه و عمیق را در این باره مطرح سازند».(4)

« در کلاسهای دروس دینی مدارس و دانشگاهها، درس نماز جایگاه خود را باز یابد و سخنان سنجیده و افکار بلند در بازشناسی نماز فراهم و در معرض ذهن و دل دانشجویان و دانش آموزان گذاشته شود». (5)

اندک توجهی به این پیامهای متعدد که یک نیاز را نشان می دهد، ضرورت تدوین درسنامه های تخصصی را برای سنین مختلف و آموزش تخصصی نماز به اقشار مختلف جامعه را نمایان می سازد.

ص: 13

صادقی سرشت؛ محمود شهرجردی؛ هادی عجمی.

امید است بتوانیم در حد قدرت و توانمان در جهت اقامه نماز گامی برداریم که «اَلَّذینَ اِن مَکَّنّ-هُم فِی الاَرضِ اَقامُوا الصَّلوةَ».(1)

مرکز تخصصی نماز

9صفر 1435 ه ق

ص: 15

هذه العبادهُ بها کَتَسْمِیَهِ الشیءِ بِاسْمِ بَعْضِ ما یَتَضَّمَنُهُ».(1)

اگر واژه «صلاة» از ماده «ص ل ی» باشد، به معنای نرم شدن است. چنانچه «صَلَّیت العود علی النّار» به معنای «چوب یا عصا را به کمک آتش، نرم و راست کرد» است.(2) بنابراین چون نماز مشتمل بر»کمک خواهی از خداست» آن را « صلاة» نامیده اند؛ چرا که انسان با استعانت از خداوند و نماز نرم و انعطاف پذیر می گردد.

منسوب به امام عسکری(ع) آمده که مقصود از «اقامه صلاة» اتمام رکوع، سجده و حفظ وقت و حدود آن است و همچنین پرهیز کردن از چیزهایی که آن را فاسد یا ناقص می کند؛ «ویُقیمونَ الصَّلوه، یعنی بإتمام رکوع ها و سجودها و حفظ مواقیتها و حدودها و صیانتها عمّا یفسدها أو ینقصها».

(1)

هنگامی که گفته می شود «اقام القوم سَوْقَهم» به آن معناست که مردم بازار خود را برپا کردند و به خرید و فروش پرداخته و آن را تعطیل نکردند.(2) بدین رو مراد از «اقامه نماز» نیز برپایی پیوسته آن و تعطیل نکردن آن در جامعه و در افراد است. بنابراین معنای اصطلاحی ترکیب «اقامه الصلاة» عبارت است از: «حضور دائمی و فعّال نماز و استمرار آثار و برکات آن در زندگی فردی و اجتماعی انسان».

نکته:

به این نکته نیز باید عنایت داشت که نماز را ستون دین خوانده اند؛ «الصَّلَاةُ عَمُودُ الدِّین».(3) و آنچه با ستون تناسب دارد، به پاداشتن است؛ نه خواندن به تنهایی؛ از این رو، تعبیر قرآن کریم درباره انجام نماز، اقامه است و نه قرائت؛ زیرا ستون هر چیزی را اقامه کرده و به پا می دارند، عمود دین چون از سنخ عین خارجی است، به پاداشتنی است؛ نه اینکه صرفاً قرائت کردنی باشد.(4) پس اقامه دین و برپایی تمدن اسلامی بدون برپایی نماز میسّر نیست.

در دو کتاب وسائل الشیعة و مستدرک الوسائل حدود 59000 روایت از معصومین(ع)نقل شده است که مربوط به تمام ابواب فقهی - یعنی 52 باب - است؛ از این تعداد، 19000 روایت آن مربوط به نماز میباشد؛ یعنی حدود یک سوم روایات.

امام صادق(ع)در بیان تعدد کسرت مباحث مربوط به نماز، فرمودند: "لِلصَّلَاهِ أَرْبَعَهُ آلَافِ حَدٍّ"؛(1) نماز، چهار هزار حد دارد. احتمال دارد که منظور از چهار هزار حد، مجموع واجبات و مستحبات نماز است. چنانچه شهید ثانی(ره) در کتاب "الفیه" هزار مسئله واجب و در کتاب "نفلیه" سه هزار مسئله مستحبی را برای نماز آورده است.

امر فرمودند که در تبلیغ دین اهتمام خود را به نماز قرار بده؛ "وَ لْیَکُنْ أَکْثَرُ هَمِّکَ الصَّلَاهَ فَإِنَّهَا رَأْسُ الْإِسْلَامِ بَعْدَ الْإِقْرَارِ بِالدِّین"؛(1) بیشترین همت و قصدت را صرف نماز کن، زیرا پس از اقرار به دین، نماز رأس اسلام است.

امیر مؤمنان(ع)تربیت شده پیامبر اکرم(ص)، در نامه حکومتی خود به محمدبن ابی بکر فرمودند: "وَاعْلَمْ أَنَّ کُلَّ شَیْ ءٍ مِنْ عَمَلِکَ تَبَعٌ لِصَلَاتِک"؛(2) بدان که تمام اعمالت تابع نمازت خواهند بود.

این هدفگزاری و اولویت دهی تنها در اسلام نبوده؛ بلکه دیگر پیامبران نیز محور برنامه تبلیغ خود را نماز قرار دادند. چنانچه در هجرت حضرت ابراهیم(ع) به مکه - با آن گرفتاریهای فراوان - هدف اقامه نماز است. حضرت ابراهیم(ع)چنین دعا می فرماید که «رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقِیمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَهً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ"؛(3) پروردگارا! من (یکی) از ذرّیّه ام را در وادی (و درّه ای بی آب و) بی گیاه، در کنار خانه گرامی و محترم تو ساکن ساختم. پروردگارا! (چنین کردم) تا نماز برپا دارند، پس دل های گروهی از مردم را به سوی آنان مایل گردان و آنان را از ثمرات، روزی ده تا شاید سپاس گزارند.

"ابوبصیر" می گوید: خدمت "ام حمیده" رسیدم تا درگذشت حضرت صادق(ع)را تسلیت بگویم. او شروع به گریه کردن. من نیز از گریه او اشکم جاری شد. گفت: اگر هنگام درگذشت حضرت صادق(ع)می بودی، چیز عجیبی مشاهده میکردی. حضرت صادق(ع)چشم باز کرد و فرمود: "هر کس با من خویشاوندی دارد، بگویید بیاید". همه را جمع کردیم. نگاهی به آنها نموده، فرمود: "به شفاعت ما نخواهد رسید کسی که نماز خود را سبک شمارد".(1)

این سیره در پیامبران(ع) نیز جاری بوده. نمونه آن حضرت اسماعیل است که خداوند او را تأکیدکننده دائم بر نماز معرفی می کند؛ "وَاذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولاً نَبِیًّا*وَ کانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَالزَّکاةِ وَ کانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا"؛(2) و در این کتاب یاد کن از اسماعیل صادق الوعد که فرستاده ای پیامبر بود و همواره خاندان خود را به نماز و زکات امر می کرد و پیوسته نزد پروردگارش مورد رضایت بود. در این آیه کلمه »یَأْمُرُ» به صورت مضارع آمده و مضارع دلالت بر تکرار و دوام دارد.

آن (قرآن) نیز ایمان خواهند آورد و همانان بر نمازهای خود محافظت دارند. در این آیه نشانه مؤمن، اقامه نماز دانسته شده است. در آیات اولیه سوره ای بقره و مؤمنون نیز به این مطلب اشاره شده. از جمله روایات روایتی است از رسول خدا(ص) که فرموده اند: "عَلَمُ الإیمان الصلاة"؛(1) نشانه ایمان، نماز است.

در این آیه، خداوند بعد از معرفی خود به اینکه معبودی جز او نیست، امر به عبادتش می کند. روشن است که نماز نیز عبادت است و زمانی که امر به عبادت کرده، در حقیقت امر به نماز نیز کرده است؛ اما به جهت تأکید بر نماز در بین عبادات، کلمه نماز را آورده است.

"وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفاءَ وَ یُقیمُوا الصَّلاهَ وَ یُؤْتُوا الزَّکاهَ وَ ذلِکَ دینُ الْقَیِّمَهِ"؛(1) به اهل کتاب فرمانی داده نشده جز آنکه خدا را بپرستند، در حالی که دین را برای او خالص ساخته و گرایش به حق داشته باشند و نماز را بهپا دارند و زکات بپردازند و این است دین استوار.

و در آیه دیگری می فرماید: "وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إیتاءَ الزَّکاهِ وَ کانُوا لَنا عابِدین"؛(2) و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما (مردم را) هدایت می کردند و به آنان، انجام کارهای نیک و برپایی نماز و پرداخت زکات را وحی کردیم و آنان، فقط عبادت کنندگان ما بودند.

و میفرماید: "رِجالٌ لا تُلْهیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِاللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إیتاءِ الزَّکاةِ یَخافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصار"؛(3) مردانی که هیچ تجارت و معامله ای آنان را از یاد خدا و برپاداشتن نماز و پرداخت زکات، سرگرم و مشغول نمی کند، از روزی که در آن، دلها و چشم ها دگرگون می شود، بیمناکاند.

و فرمود: "إِنَّما یُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَهَ وَالْبَغْضاءَ فِی الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ وَ یَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِاللَّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُون"؛(4) همانا شیطان می خواهد به وسیله شراب و قمار، میان شما دشمنی و کینه بیفکند و شما را از یاد خدا و نماز باز دارد. پس (با این همه مفاسد) آیا دست بر می دارید؟

ص: 25

در این چهار آیه، هرچند کلمه های «خیرات» و «ذکرالله» آمده است که خود دربردازنده معنای نماز هستند؛ اما به جهت تأکید خاص بر نماز و اشاره به تأثیر خاص نماز، کلمه «صلاة» را بعد آنها آورده است.

"أقم الصلوةَ لذکری"؛ و نماز را به پادار تا به یاد من باشی.(1)

و هراسان، امیدوار و ترسان و خاضع و متضرع است. کسی را که در برابر او ایستاده است، به وسیله سکون و وقار خود بزرگ می شمارد او را. در این حال است که با صمیم قلب به نماز رو می آوری و آن را با حدود و حقوقش به پا می داری.(1)

مطالعه و آشنایی با مذمت هایی که دربارۀ سبک شمردن نماز آمده است نیز، باعث توجه بیشتر به نماز میگردد. مانند آنچه که در سخن امام صادق(ع)آمده که فرمودند: "هنگامی که بنده به نماز بایستد و نمازش را مختصر بخواند و سبک شمارد، خداوند تبارک و تعالی [به فرشتگان] میفرماید: آیا به بنده من نمینگرید، گویا خیال می کند که برآورده شدن خواسته هایش به دست غیر من است! آیا نمی داند که برآورده شدن خواسته هایش به دست من است؟!"(1)

و در روایتی دیگر آمده است: امیرمؤمنان علی؟ع؟مردی را دیدند که شتابان و بدون رعایت طمأنینه نماز می گزارد. حضرت از او پرسیدند: "چند وقت است که چنین نماز می گزاری؟ گفت: مدتی است. فرمودند: "مَثَل تو در پیشگاه خداوند، مَثَل کلاغ است که نوک به زمین می زند، اگر با این حال بمیری، به آیین ابوالقاسم؟ص؟ نخواهی مرد. سپس امیرمؤمنان(ع)فرمود: همانا دزدترین مردم کسی است که از نماز خود می دزدد".(2)

پیشوای صادق(ع)همچنین به نقل از پیامبر اعظم(ص) فرمودند: "تا وقتی که آدمی نمازهای پنجگانه خویش را در وقت خود بگزارد، شیطان از او ترسان و گریزان است. [اما] زمانی که آن نمازها را تباه کند، شیطان بر او دست مییابد و او را به گناهان بزرگ میکشاند".(3)

"ابوبصیر" یکی از یاران پیشوای ششم(ع)نیز در گزارشی از آخرین ساعات عمر شریف آن حضرت، این حقیقت را چنین بازگو می نماید: پیش ام حمیده رفتم که

ص: 30

به او رحلت امام صادق (ع)را تسلیت بگویم، گریست و از گریه او من هم گریستم. سپس گفت: ای ابومحمد اگر امام صادق(ع)را هنگام رحلت ایشان دیده بودی، چیز عجیبی میدیدی؛ چشمهایش را گشود و فرمود: "همه کسانی را که نزدیکان من هستند و میان من و ایشان خویشاوندی است، جمع کنید". همگان را جمع کردیم، امام (ع)به آنان نگریست و فرمود: "همانا شفاعت ما به کسی که نماز را سبک بشمرد، نخواهد رسید".(1)

سرور زنان دو عالم، حضرت فاطمه(س) که درودهای خداوند بر او و پدر و شوی و پسران اوصیای او باد - از پدر بزرگوارش حضرت محمّد(ص) پرسید: "ای پدر جان! سزای مردان و زنانی که نماز را سبک بشمارند، چیست؟"

حضرت(ص) فرمود: "ای فاطمه(س)، هر کس چه مرد باشد و چه زن، نمازش را سبک بشمارد، خداوند او را به پانزده مصیبت گرفتار می نماید: شش گرفتاری در سرای دنیا، و سه گرفتاری هنگام مرگ، و سه گرفتاری در قبرش، و سه گرفتاری در قیامت هنگام بیرون آمدن از قبر.

مصیبت هایی که در دنیا بدان مبتلا می گردد:

1. خداوند، خیر و برکت را از عمر او برمی دارد؛

2. خداوند، خیر و برکت را از روزیاش برمی دارد؛

3. خداوند عزّوجلّ نشانه صالحان را از چهره او محو می فرماید؛

4. در برابر اعمالی که انجام داده پاداش داده نمی شود؛

5. دعای او به سوی آسمان بالا نمی رود و مستجاب نمی گردد؛

ص: 31

6. هیچ به رهای در دعای بندگان شایسته خدا نداشته و مشمول دعای آنان نخواهد بود.

و مصائبی که هنگام مرگ به او می رسد:

1. با حالت خواری و زبونی جان می دهد؛

2. گرسنه می میرد؛

3. تشنه جان میسپارد، به گونه ای که اگر آب تمام رودخانه های دنیا را به او بدهند، سیراب نگشته و تشنگی اش برطرف نخواهد شد.

و مصیبت هایی که در قبرش بدان گرفتار می گردد:

1. خداوند فرشته ای را بر او می گمارد تا او را در قبر نگران و پریشان نموده و از جایش برکند؛

2. خداوند گور را بر او تنگ می گرداند؛

3. قبرش تاریک می شود.

و مصائبی که در روز قیامت، هنگام بیرون آمدن از قبر، بدان مبتلا می شود:

1. خداوند فرشته ای را بر او می گمارد تا در حالی که مردم به او می نگرند، او را به رو بر زمین بکشد؛

2. سخت از او حساب می کشند؛

3. خداوند هرگز نظر رحمت به او ننموده، از بدی ها پاکیزه اش نمی گرداند، و برای او عذاب دردناکی خواهد بود".(1)

"چون نمازگزار به نماز می ایستد، برای او سه خصلت است: فرشتگانی او را از جای پاهایش تا آسمان احاطه میکنند و از آسمان، بر او رحمت و نیکی فرو می ریزد و فرشته ای از سمت راست و چپ بر او گماشته می شود. در این حال اگر نمازگزار توجه خود را از دست بدهد، خدای تبارک و تعالی ندا می دهد: بهتر از من کسی را یافته ای که به او توجه می کنی؟ اگر نمازگزار می دانست با چه کسی مشغول مناجات است خسته و آزرده نمی شد".(1)

نیز فرمود: "هنگامی که شخصی به نماز میایستد، آنان رحمت خداوند سر تا پای وجودش را می گیرد که حسادت شیطان برانگیخته شده، با حسادت به او مینگرد".(2)

و امام جواد(ع)فرمود: "هنگامی که نمازگزار رو به قبله می کند، خداوند رحمان نیز با تمام وجود به او رو می نماید!"(3)

رسول خدا(ص) در روایتی، ضمن سفارشات شان به ابوذر، فرمودند: "ابوذر! هیچ مؤمنی به نماز نمیایستد مگر اینکه ما بین عرش تا سرش نیکی ریزش می کند و فرشته ای بر او گمارده می شود که بانگ برآورد: ای فرزند آدم! اگر می دانستی چه بهره ای از نماز داری و با چه کسی مشغول مناجات هستی، خسته و آزرده نمی شدی".(4)

و اموری از این قبیل، شرط اساسی گام نهادن در فضای تکمیل نماز است، چرا که بدون اینها، ممکن است نماز به مرحله صحت هم نرسد، چه رسد به اینکه بخواهیم از کمال آن هم سخن بگوییم.

منزل مقصود نمی رساند. جابربن عبدالله انصاری نقل میکند: حضرت علی(ع)به فردی فرمودند: « ای مرد، آیا تأویل نماز را می شناسی؟» عرض کرد: آقای من، آیا نماز تأویلی جز عبادت دارد؟ حضرت فرمودند: «آری، به خدا سوگند... تأویل و تفسیر دارد و همۀ اینها نشانۀ تعبّد و بندگی است». مرد گفت: اینها را به من بیاموز، آن جناب بعد از بیان تأویل اجزای مختلف نماز، فرمودند: «کسی که تأویل نمازش را این گونه نداند، نمازش کمبود دارد و ناقص است».(1)

که در مورد نمازشان سهل انگاری می کنند".(1)

رسول خدا(ص) در همان بیماری که به رحلت ایشان انجامید، پس از آنکه از هوش رفته و سپس به هوش آمدند، فرمودند: "شفاعت من شامل کسی که نماز را از وقت آن تأخیر بیندازد، نخواهد شد!"(2)

البته باید دانست که مقصود از این روایات، مواردی است که انسان بدون عذر و برای اشتغال به امور غیر ضروری و کم ارزش، نماز را از اول وقت به تأخیر می اندازد؛ اما تأخیر نماز از اول وقت در مواردی که برای انجام عمل مهمی که ضرورت شرعی یا عرفی دارد، اشکالی ندارد؛ مانند طبیبی که مشغول معالجه بیمار است، یا مادری که به کارهای کودک خردسالش می پردازد.(3)

در این بین باید مراقب فریب شیطان بود که انسان را به بهانه های مختلف و توجیهات غلط، از اهتمام به نماز اول وقت باز ندارد و او را از ثوابهای بی پایان الهی محروم نکند. امام صادق(ع)فرمودند: "برتری [نماز] اول وقت بر آخر وقت، مانند برتری آخرت بر دنیاست".(4) به راستی آیا می توان آخرت و نعمتهای بیپایان آن را، با دنیای فانی و نعمتهای محدود و ناقص و زودگذر آن مقایسه کرد؟!

ص: 39

نکته پایانی اینکه، دقت داشته باشیم اولیای خدا که بهترین الگوهای رفتاری ما هستند، به نماز اول وقت اهمیت فراوانی می دادند. مطابق روایات، امیرمؤمنان علی(ع)در میدان جنگ صفین مراقب وقت نماز بودند؛ امام حسین(ع)در روز عاشورا به رغم اینکه جنگ ادامه داشت، ظهر که فرا رسید، نماز را در اول وقت آن به جای آوردند و مواردی مانند آن، که همگی نمایانگر جایگاه نماز اول وقت در سیره معصومین(ع)می باشد.

امام صادق(ع)فرمودند: "کسی که نماز صبح و نماز عشا را به جماعت بگزارد، در پناه خدای عزوجل خواهد بود".(1)

3. در نماز جماعت، نزدیک به امام ایستادن، در صف اول ایستادن و در سمت راست صفوف ایستادن، مورد توصیه است.

جابر می گوید: امام باقر(ع)فرمودند: "صفهای نخست جماعت، از دیگر صفها برترند؛ در صف های نخست نیز، هر چه مأموم به امام نزدیکتر باشد، از فضیلت بیشتری برخوردار است".(2) رسول خدا؟ص؟ نیز فرمودند: "آنکه پیوسته در صف اول می ایستد و از آغار نماز و هنگام تکبیرةالاحرام با جماعت همراه می شود، بدون آنکه به مسلمانی آسیب برساند، خداوند پاداش اذان گویان در دنیا و آخرت را به او عطا فرماید".(3)

انجام آن فارغ شدی، پس از سلام نماز، با همان حال نشسته، خود را به دعا کردن درباره امور دنیا و آخرت مشغول ساز (و به زحمت انداز) و چون از دعا فارغ شدی، به سوی خداوند عزوجل توجه کن که نمازت را قبول کند". (1)

و امام صادق(ع)فرمودند: "تأثیر تعقیبات در به دست آوردن روزی، از مسافرت کردن در شهرها بیشتر است". (2)

همو فرمود: "خداوند نمازها را در بهترین زمانهای شبانه روز بر شما واجب نموده است، پس( از فرصت استفاده کنید) و نیازهای خود را پس از نمازهای واجب، از خداوند درخواست نمایید".(3)

پیامبر اعظم(ص) نیز فرمودند: "هر کس نماز واجبی را برای خدا به جای آورد، پس از آن دعای مستجابی خواهد داشت".(4)

قیامت برای او می نویسد». (1)

آن دعا این است:

مستحب است زمانی که نگاه انسان به آب می افتد، بگوید: "بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ الْمَاءَ طَهُوراً وَ لَمْ یَجْعَلْهُ نَجِسا»(2). هنگامی که پیش از وضو دست خود را می شوید، بگوید: «اللَّهُمَ اجْعَلْنِی مِنَ التَّوَّابِینَ وَ اجْعَلْنِی مِنَ الْمُتَطَهِّرِین»(3). در وقت مضمضه کردن، یعنی آب در دهان گرداندن، بگوید: «اللَّهُمَّ لَقِّنِّی حُجَّتِی یَوْمَ أَلْقَاکَ وَ أَطْلِقْ لِسَانِی بِذِکْرِکَ وَ شُکْرِک»(4).به وقت استنشاق [آب در بینی کردن] بگوید: «اللَّهُمَّ لَا تُحَرِّمْ عَلَیَّ رِیحَ الْجَنَّهِ وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ یَشَمُّ رِیحَهَا وَ رَوْحَهَا وَ طِیبَهَا»(5). زمان شستن صورت بگوید: «اللَّهُمَّ بَیِّضْ وَجْهِی یَوْمَ تَسْوَدُّ فِیهِ الْوُجُوهُ وَ لَا تُسَوِّدْ وَجْهِی یَوْمَ تَبْیَضُّ فِیهِ الْوُجُوه»(6). در وقت شستن دست راست بگویید: "اللَّهُمَّ أَعْطِنِی کِتَابِی بِیَمِینِی وَ الْخُلْدَ فِی الْجِنَانِ بِیَسَارِی وَ حَاسِبْنِی حِساباً یَسِیرا»(7). موقع شستن دست چپ بگوید: «اللَّهُمَّ لَا تُعْطِنِی کِتَابِی بِیَسَارِی وَ لَا تَجْعَلْهَا مَغْلُولَهً إِلَی عُنُقِی وَ أَعُوذُ بِکَ رَبِّی مِنْ مُقَطَّعَاتِ النِّیرَن»(8). هنگام مسح سر بگوید: "اللَّهُمَّ غَشِّنِی بِرَحْمَتِکَ وَ بَرَکَاتِکَ وَ عَفْوِک»(9)

ص: 46

هنگام مسح پا بگوید: " اللَّهُمَّ ثَبِّتْنِی عَلَی الصِّرَاطِ یَوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ وَ اجْعَلْ سَعْیِی فِیمَا یُرْضِیکَ عَنِّی یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَام»(1). (2)

پوشاندن قدمها برای خانمها.(1)

اخلاقی و فقهی، آداب مفصلی را برای نماز ذکر کردهاند که شایسته است نمازگزار در حد توان، آنها را انجام دهد. اهلبیت(ع) نیز نمازی که در آن آداب ظاهری رعایت نمیشود را مورد مذمت قرار داده اند؛ هرچند ممکن است آن نماز از جهت فقهی صحیح باشد؛ همان گونه که پیش از این در روایت "حماد" بیان شد، هرچند حمّاد از بزرگان زمان خود بوده و به گفته خود، درباره نماز مطالعه داشته و نمازش از جهت فقهی صحیح بوده؛ اما چون آداب نماز را رعایت نکرد، مورد مذمت امام صادق(ع)قرار گرفت.

«حماد» می گوید: شرمنده شدم و عرض کردم: قربانت گردم، نماز را به من بیاموز. در این هنگام، آن حضرت خود نمازی با رعایت آداب ظاهری آن به جا آوردند؛ ایشان رو به قبله ایستادند. تمام قد و دو دست را تا ران پایین انداختند و انگشتانشان به هم چسبیده بود. دو گام را به هم نزدیک کردند تا فاصله آنها سه انگشت شد. انگشتان پایش همه را برابر قبله نمود و منحرف نساخت. در حال خشوع و استکانت گفتند: «اللَّه اکبر». حمد و سوره توحید را آرام خواند و به اندازه نفسی درنگ کردند و ایستاده گفتند: «اللَّه اکبر».

سپس به رکوع رفتند و دو کف خود را که انگشتانش باز بود، از دو سر زانو پر کردند. زانو را عقب دادند تا پشت ایشان هموار شد. به اندازه ای پشت شان هموار بود که اگر قطره آبی یا روغنی بر پشت ایشان میچکید، نمی لغزید! گردنشان کشیده بود و چشم ها خوابانیده. سه بار به آرامی فرمودند: «سبحان ربی العظیم و بحمده».

[سپس از رکوع] برخاستند و ایستادند. چون بر پا شدند، گفتند: «سمع اللَّه لمن حمده». و همان ایستاده تکبیر گفتند و دو دست را تا برابر صورت بلند کردند.

سپس به سجده رفتند و دو کف را که انگشتانش به یکدیگر چسبیده بود، میان دو سر زانو برابر روی نهاد و سه بار گفت: «سبحان ربی الاعلی و بحمده». و چیزی از اعضای بدن را بر هم نگذاشت و بر هشت عضو سجده کرد: پیشانی، دو کف، دو

ص: 50

سر زانو و دو سر انگشت بزرگ پاها که این هفت واجب است و سر بینی را بر زمین نهاد و این سنت (مستحب) است و نامش «إرغام» است.

سپس سر از سجده برداشت و چون بر جا نشست، گفتند: «اللَّه اکبر» و بر طرف چپ نشست و روی پای راستش را بر پشت پای چپش نهاد و گفت: «أستغفر اللّه ربّی و أتوب إلَیه».

در حالت نشسته، باز تکبیر گفتند و به سجده دوم رفتند و همان ذکر سجده اول را تکرار کردند. به همین روش دو رکعت نماز خوانده و فرمودند: «ای حماد! چنین نماز بخوان و رو بر مگردان و با دست و انگشت بازی مکن و بهسوی راست و چپ و پیش روی خود، آب دهن مینداز».(1)

علاوه بر آنچه در روایت زیبای حماد آمده، گزیده ای از آداب نماز را در ذیل می آوریم.

برابر گوشها رسید، تمام شود. (1)

مستحب است در آغاز نماز - علاوه بر تکبیرةالإحرام که جزء نماز و واجب می باشد- شش تکبیر دیگر قبل آن گفته شود. اکتفا به سه یا پنج تکبیر نیز جایز است. به تکبیرات یادشده (هفتگانه، پنج گانه یا سه گانه) «تکبیرات افتتاحیّه» گفته می شود. (2)

پس از خواندن توحید، «کذلک الله ربّی»بگوید و پس از خواندن حمد، «الحمدلله رب العالمین».

در تمام نمازها مستحب است در رکعت اول سوره قدر و در رکعت دوم سوره توحید بخواند. (1)

در رکعت سوم و چهارم مستحب است پس از تسبیحات استغفار کند، مثلاً بگوید: «أَسْتَغْفِرُاللَّهَ وَأَتُوبُ الَیْه « یا بگوید: «اللّهم إغفرلی».

مردها آرنج و شکم را به زمین نچسبانند و بازوها را از پهلو جدا نگه دارند، و زنها آرنج و شکم را بر زمین بگذارند و اعضای بدن را به یکدیگر بچسبانند.

مستحب است ذکر سجده را سه، پنج یا هفت مرتبه تکرار کند؛ مستحب است ذکرها را به عدد فرد ختم کند.

نمازگزار سجده را طول دهد.

امام صادق؟ع؟فرمود: "إِنَ الْعَبْدَ إِذَا سَجَدَ فَأَطَالَ السُّجُودَ نَادَی إِبْلِیسُ یَا وَیْلَاهْ أَطَاعَ وَ عَصَیْتُ وَ سَجَدَ وَ أَبَیْت»(1)؛ به راستی وقتی بنده سجده اش را طولانی می کند، شیطان فریاد می زند: وای بر من! بندگان اطاعت خدا کردند و من نافرمانی کردم و برای او سجده کردند و من امتناع نمودم.

مستحب است در سجده یا سجده آخر نماز، برای حاجت های دنیا و آخرت و به ویژه برای روزی حلال دعا کند و بگوید: «یَا خَیْرَ الْمَسْئُولِینَ وَ یَا خَیْرَ الْمُعْطِینَ ارْزُقْنِی وَ ارْزُقْ عِیَالِی مِنْ فَضْلِکَ الْوَاسِعِ فَإِنَّکَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ»؛ ای بهترین درخواست شدگان و ای برترین بخشندگان! مرا و خانواده ام را از لطف بیکران خود روزی ده؛ به راستی که تو صاحب لطف بزرگی.

از امام صادق(ع)نیز نقل شده که وقتی یکی از یارانش درباره مشکلاتش به ایشان شکایت کرد، فرمود: «بر تو باد به دعا کردن در حال سجده؛ زیرا آن، نزدیکترین حالت بنده به خداست». (2)

پس از سجده، - چنانچه در روایت حماد آمد - مردها بر ران چپ بنشینند و روی پای راست را به کف پای چپ بگذارند و زنها، بر سرین بنشینند و زانوها را جمع کنند.

هنگام بلند شدن، مردها دست ها را پس از زانوها از زمین بردارند و زنها راست بلند شوند.

ص: 54

مستحب است در همه نمازها، قنوت را بلند بخواند. (1)

بهتر است پیش از آغاز دعای قنوت و پس از آن، صلوات بفرستد؛ زیرا از رحمت خدا دور است که دعای اول و آخر را قبول کند و درخواست وسط (دیگر حاجت های نمازگزار) را رد نماید.

است و چون نیت دارای درجاتی است، صحت نیز مراتبی دارد. چنانکه رسول خدا؟ص؟فرمود: «إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّیَّات»؛ پاداش کردار انسان جز بر اساس نیتها نیست و فرمود: «لکُلِّ امْرِءٍ ما نَوی»؛ برای هر کس همان میماند که نیت اوست. (1) نیز علیبن ابیطالب(ع)از پیامبر؟ص؟ نقل کرده که فرمودند: «لَا عَمَلَ إِلَّا بِنِیَّهٍ وَ لَا عِبَادَهَ إِلَّا بِیَقِین»؛(2)عملی نیست، مگر با نیت و عبادتی نیست، مگر با یقین.

به مضمون این روایت، روایات فراوانی وجود دارد که مفاد همه آنها این است که برای انجام دهنده اعمال، نصیبی جز به مقدار و چگونگی نیت، نیست.

مشرکِ در عبادت، مشکلش این است که جنس خود را ارزان میفروشد، یا به ارزش آن ناآگاه است، یا مشتری را نمی شناسد، یا نرخ و قیمت را نمی داند. در حالی که مشتریِ عملهای نیک انسان، خدا است که هم اعمال اندک را میخرد، هم گرانتر میخرد و هم بدیها را می پوشاند و رسوا نمی کند. قیمت انسان هم، بهشت است و لذّت های ابدی و هم جواری اولیای خدا و دستیابی به قدرت الهی، به اذن خداوند قادر. (3)

مرتبه دوم، تصفیه عمل است از حصول [و به دست آوردن] مقصودهای دنیوی، گرچه داعی آن باشد [و بخواهد] که خدای تعالی به واسطه این عمل [به او] عنایت کند؛ مثل خواندن نماز شب برای توسعه روزی.

مرتبه سوّم، تصفیه آن است از رسیدن به جنّات جسمانیّه و حور و قصور و امثال آن از لذات جسمانیّه.

مرتبه چهارم، آن است که عمل را تصفیه کند از خوف عقاب و عذابهای جسمانی موعود.

مرتبه پنجم، تصفیه عمل است از رسیدن به سعادات عقلیّه و لذّات روحانیّه دائمه؟عهم؟ ازلیّه ابدیّه و منسلک شدن در سلک کروبیّین و منخرط شدن در جرگه عقول قادسه و ملائکه مقرّبین. (1)

از طرفی، درجه دیگر اخلاص، تصفیه عمل است از زیاد دیدن عمل، خوشنودی، اعتماد و دلبستگی به آن. این نیز از مهمّات سلوک سالک است که او را از قافله سالکان الی اللَّه بازدارد و به سجن مظلم طبیعت محبوس کند.

بدون توجه است».(1)

مرحوم میرزا جواد ملکی تبریزی(ره)در توضیح این بخش از آداب باطنی نماز می نویسد:

تفهّم عبارت است از اینکه انسان از هر فعل و قولی، آنچه را که مناسب با آن است و معانی و مقاصدی که در آن نهفته است، آشکار سازد؛ زیرا نماز، معجونی الهی است که دوای هر دردی در آن ترکیب گشته و در جلب هر خیر و سعادتی که برای انسان دست یابی به آن ممکن است، مؤثر می باشد و برای هر حرکت و سکون و هر فعل و قولی از آن، معنایی بخصوص است که شارع مقدس، آن معنا را در نظر داشته است؛ همانگونه که در اخبار آمده است که هر کس از افعال نماز آنچه را که مقصود از آن عمل است در نظر نداشته باشد، گویا آن جزء را انجام نداده است. (2)

بنابراین، مراد علمای اخلاق مانند «مرحوم فیض کاشانی»، «علامه نراقی» و نیز «ملکی تبریزی»، این است که نمازگزار باید با اسرار نماز آشنا باشد؛ یعنی سرّ تکبیر و تسبیح و قرائت و رکوع و سجود و تشهد و سلام را بداند تا هر جزئی از اجزا را که به جا می آورد، افزون بر حضور قلب و توجه باطنی به معبود، راز آن جزء را بفهمد تا حقیقت آن در وجود او آشکار شود. این اسرار، به زیبایی در کلام معصومان(ع) و علمای اخلاق تبیین و تفسیر شده است.(3) البته بعضی از اجزای نماز، ویژگی خاصی دارد که فهم آن اهمیّت بیشتری می یابد؛ لذا مرحوم ملکی تبریزی(ره) در ادامه می نویسد:

آنچه درباره تفهّم بدان اشاره نمودیم، برای مطلق اجزای نماز است، اما خصوص قرائت در نماز، تفهّم و دریافتن معانی آنچه انسان بر زبان

ص: 59

می آورد، منشأ امور بزرگی است که زبان را یارای بیان آن نیست و علوم و اسرار عظیمی در آن نهفته است که تنها در دلها متجلی می شود و ظاهر می گردد و گاه می شود که در حین قرائت، مطلبی برایش معلوم میگردد و پرده از حقیقتی برگرفته میشود که او را به سعادتی بزرگ رهنمون می گردد و گفته شده: اینکه خداوند نماز را بازدارنده از فحشا و منکرات می داند،(1) از همین وجه است؛ زیرا که نمازگزار در حین قرائت، حقیقتی را در مییابد که پیش از آن به خاطرش نگذشته بود و همین حقیقتی که برای او در نماز مکشوف میگردد، سبب بازداشتن او از فحشا و منکرات میشود.(2)

توضیح آنکه، برای مثال وقتی در نماز به آیه شریفه»إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِین»(3)رسید، به حقیقت آن، یعنی نفی همه معبودهای خیالی و باطل برسد و هر معبودی جز خدا، همچون دنیا، شهوت، مال و مقام را نفی کند. آیا اگر این بخش بهظاهر کوچک از قرائت را بفهمد و سرّ آن را به جان خود برساند، نمازش نهی کننده از فحشا و منکرات نخواهد بود؟

آیا وقتی در آیه شریفه»مالک یوم الدین» تنها صاحب اختیار قیامت را خدا می داند و باور می کند جز او مؤثر و اراده کننده ای نیست و همه مقهور و مغلوب او و اراده اویند، این درک و فهم، او را از زشتیها باز نمی دارد؟

راهِ رسیدن به ادب تفهّم، همان است که در حضور قلب بیان خواهد شد، به اضافه اینکه معانی و اسرار نماز را بیاموزد و در اندیشیدن درباره آنها بکوشد.

مملوک است که هیچ اراده ای از خود ندارد و هرچه دارد، از مولای خود دارد و همه وجودش تحت حکومت اوست. چنانچه حضرت امیرمؤمنان علی(ع)در شأن پارسایان می فرماید: «تنها آفریدگار در نظرشان بزرگ است و جز او هر چه هست، در دیدگانشان کوچک می نماید».(1)

با این دو معرفت، حالت زاری، فروتنی و خشوع برای خداوند در او پدید می آید و این همان تعظیم و خشوع است که حالتی است غیر از حضور قلب و فهم معانی نماز؛ زیرا ممکن است وقتی نماز می خواند، حضور قلب داشته باشد و معانی را هم بفهمد، ولی خداوند را تعظیم نکرده باشد؛ چون تعظیم به آن دو شناخت بر می گردد.

در آن توجه داشته باشی. اگر نمازگزار همه نماز را با خیالات بگذراند، یا از آداب آن غفلت ورزد، چنین نمازی در هم پیچیده و به صورت صاحبش زده می شود».(1)

نیز امام باقر(ع)فرمود: «وقتی برای نماز به پاخاستی، بر تو باد به توجه و حضور قلب؛ زیرا نصیب تو از نماز، فقط به مقدار توجه قلبی توست. هرگز در نماز با دست خود و سر و صورتت بازی نکن، و در دل سخنی مگو و خمیازه نکش».(2)

بنابراین، بر اساس کلمات معصومان(ع)، شرط قبولی دیگر اعمال، قبولی نماز است که اگر نماز پذیرفته نشود، به اعمال دیگر نگریسته نمی نگردد. قبولی نماز هم به اقبال قلب و توجه باطنی انسان به خداست و اگر نماز بدون حضور قلب خوانده شود، از درجه اعتبار ساقط میگردد و سزاوار محضر حضرت حق نیست. پس کلید گنجینه اعمال و همه سعادت ها، حضور قلب است و بدون آن، عبادتها قیمتی ندارند.

آمده: وقتی دل با زبان هماهنگ نباشد، عبادت مورد توجه و قبول خدا واقع نمی شود. پیامبراکرم(ص) فرمود: «وقتی نمازگزار قلبش را در نماز همراه بدنش حاضر نکند، خداوند به نمازش نظر نمی کند».(1)

به همین علت، وقتی این هماهنگی نباشد، می بینیم که [نه تنها] عبادت های پنجاه سال یا بیشتر در قلب ما اثری نمیگذارد؛ بلکه روزانه بر اخلاق فاسد ما افزوده می شود. از این رو، نماز که به فرموده حق تعالی، نهی کننده از فحشا و منکر و وسیله عروج مؤمن و تقرّب انسان پرهیزکار است، برای ما حاصلی نداشته است.(2)

تمثیل جالب مرحوم شاه آبادی(ره)

برای هماهنگ شدن دل با زبان هنگام ذکر و به ویژه نماز و چگونگی اثرگذاری متقابل این دو بر یکدیگر، از مرحوم شاه آبادی مثالی زیبا نقل شده است:

انسان در وقت ذکر باید مانند کسی باشد که کلمات را در دهان طفل می گذارد و به او تلقین می کند تا آن طفل کلمه ها را به زبان آورد. همین گونه باید ذکر را با زبان بگوییم و به قلب تلقین کنیم و تا وقتی که مشغول تعلیم قلب هستیم، ظاهر به باطن کمک می کند و همین که زبان طفل باز شد، از باطن به ظاهر مدد می شود؛ همانطور که در تلقین طفل نیز چنین است؛ یعنی تا وقتی معلم می کوشد که کلام را به دهان طفل بگذارد، او را مدد میکند. وقتی که طفل کلام را به زبان اجرا میکند، نشاطی در معلم ایجاد می شود که خستگی او را برطرف میکند. پس در ابتدا از سوی معلم به طفل مدد می شود و در انتها، از طفل به معلم کمک می شود. بنابراین، اگر انسان مدتی مواظبت کند و در نماز و اذکار و ادعیه، به همین ترتیب ذکر را به قلب تلقین کند، البته این تذکر برای نفس عادی می شود و حضور قلب در عبادت، به یک امر طبیعی و عادی تبدیل می گردد.(3)

ص: 65

به خوبی آن را ادا خواهم کرد یا خیر؟!»(1)

بدین روی، وقت شناسی و اهمیت دادن به وقت نماز، یکی از راههای تعظیم امر خدا و یکی از اسباب حضور قلب است که در روایات فراوان، بر آن تأکید شده و سیره پیامبر و اهلبیت(ع) و علما و صالحان، همیشه بر اهتمام به وقت نمازها بوده است.

در روایتی از امام صادق(ع)نقل شده که فرمود: «در تورات نوشته شده است: ای پسر آدم! برای عبادت من فارغ شو تا قلب تو را از بی نیازی پر سازم و تو را به طلب خویش وانگذارم. بر من است که راه نیاز تو را ببندم و دلت را از خوف خودم پُر کنم و اگر برای عبادتم فارغ نشوی، دلت را از اشتغال به دنیا پر کنم و فقر و نیازمندی تو را نبندم و تو را به طلب خودت واگذارم».(2)

بر اساس این روایت، بندگان خدا به حکم بندگی و برای تعظیم اوامر الهی مأمور شده اند که برای عبادت خدا و نماز، خود را فارغ کنند؛ یعنی خود را در عبادت به او بسپارند و از غیر او تهی سازند و این فراغت برای نماز، با دو کار به دست می آید: فراغت وقت و فهماندن اهمیّت عبادت به قلب خود.

فراغت وقت یعنی انسان در هر شبانه روز، وقت معینی را به عبادت و نماز اختصاص دهد که در آن وقت، خود را موظّف به عبادت بداند و اشتغال دیگری را در آن برای خود قرار ندهد. در خصوص نماز، متعهد باشد آن را در اوقات فضیلت به جا آورد و در آن هنگام، برای خود اشتغال دیگری قرار ندهد؛ یعنی همانگونه

ص: 67

که برای تجارت، کسب و کار و مطالعه وقت مشخصی می گذارد، برای نماز هم وقتی خاص معین کند که در آن، فارغ از امور دیگر باشد.

این اهتمام و توجه، یکی از اسباب حضور قلب است. اما اگر نماز را از امور زاید و فرعی بشمارد و آن را با زحمت انجام دهد، حتماً آن را تا آخر وقت به تأخیر می اندازد. هنگام به جا آوردن آن نیز، چون نماز را با کارهای دیگری که به نظرش مهم هستند، مزاحم می بیند، آن را با عجله و بدون رعایت حدود و آداب می خواند. معلوم است چنین عبادت و نمازی، نورانیت ندارد، بلکه مورد غضب الهی است.

قلبی داشته». گفتم: فدایت شوم! پس ما هلاک شدیم. فرمود: «هرگز! همانا خداوند آن را برای مؤمنان به واسطه نافله تمام می فرماید».(1)

نیز امام صادق(ع)فرمود: "وقتی مشغول نماز می شوی، نماز را مثل نماز کسی بخوان که با آن وداع می کند و می ترسد دیگر به آن نرسد. پس از آن چشمت را به جای سجده ات بدوز. اگر بدانی چه کسی در طرف راست و چپت هست، نمازت را نیکو به جا میآوری! بدان که تو در برابر کسی ایستاده ای که او تو را میبیند و تو او را نمیبینی».(2)

این خود، از راه های به دست آوردن حضور قلب است که فکر کند شاید این آخرین نماز من باشد و دیگر مهلت مناجات و راز و نیاز با خالق بی نیاز را نیابم. این اندیشه سبب میشود این فرصت حاضر و نقد را غنیمت شمارد و با همه وجود و حضور قلب به عبادت بپردازد و این قدردانی و اهتمام به نماز، به دنبال درک عظمت خدا و بزرگی اوست که بیان گردید.

در حدیث زیبای دیگر، امام علی(ع)از اینکه با کسالت و بی حالی نماز خوانده شود، نهی کرد و پس از آن دلیل آوردند که نمازگزار در پیشگاه خدا ایستاده است و چنین جایگاهی، شایسته کسالت نیست. سپس فرمودند: «هیچ یک از شما در حال کسالت و چرت زدن به نماز نایستد و نباید در نماز به خود فکر کند؛ زیرا او در محضر پروردگار خود قرار گرفته و همانا برای بنده از نمازش، آن مقدار است که با قلبش بدان توجه کرده است».(3)

ص: 69

به راستی که سروری برای مؤمن از این بالاتر و برتر نیست که خود را در نظرِ رحمت خدا ببیند و محبت و عنایت او را جرعه جرعه، بنوشد و از شراب مناجات با او، سرمست گردد.

باشد، انسان آن را با توجه بیشتر انجام می دهد؛ بلکه در هنگام کارهای دیگر هم حواسش به آن است. بنابراین اگر اهمیت نماز روشن شود، انسان در کارهای دیگر هم، متوجه نماز خواهد بود: "خوشا آنان که دائم در نمازند!". شاهدش همان است که در نماز، کارهایی که برای ما مهم است، ما را به خود مشغول میکند.

3. ترک گناه؛ گناه، ترک مسیر بندگی است. بنابراین کسی که از گناه پرهیز کند، همیشه در مسیر بندگی در حرکت است. در نتیجه، نماز هم ادامه سیر معمولی او خواهد بود و برای ورود به آن، نیاز به زحمت چندانی ندارد.

4. برطرف کردن موجبات حواس پرتی، مثل بی نظمی؛ اگر کارهای انسان منظم باشد، هنگام نماز میداند که فعلاً تنها کارش نماز است. ولی وقتی نامنظم باشد، اگر روحانی است، موقع نماز به فکر تهیه مطلب برای منبر خویش است، و اگر خانهدار است، به فکر تهیه غذا و نوع آن است. اگر دانشآموز است، فکر تکلیف و امتحان را می کند. یعنی بینظمی انسان، راه را برای ورود شیطان باز می کند. از این رو در روایتی از پیامبر اعظم(ص) می خوانیم: "هرگاه بنده مشغول نماز شود، شیطان نزد او می آید و به وی میگوید: فلان چیز را به یاد بیاور، آن دیگری را به یاد بیاور، تا جایی که فرد یادش می رود چند رکعت خوانده است".(1)

4. پرهیز از آشفته کردن ذهن؛ از دیگر موجبات حواسپرتی، صحبت کردن با دیگران، بازی های رایانه ای، مشاهده تلویزیون، خواندن روزنامه و مجله و نظیر اینها، چند لحظه قبل از نماز است؛ چون اگر نفس آدمی تا قبل از گفتن »تکبیرةالاحرام» مشغول این امور باشد، مشکل می تواند هنگام نماز متوجه خدا گردد.

5. مراقبت مستمر در شبانه روز؛ یعنی مراقب باشیم کارهایی را که ممکن است مشغولیت فکری برایمان درست کند، انجام ندهیم و به طور کلی از امور بیهوده و

ص: 72

لغو رویگردان باشیم. آیات آغازین سوره مبارکه مؤمنون را از یاد نبریم که خداوند متعال فرموده است: "قد أفلح المؤمنون* الّذین هم فی صلاتهم خاشعون* والّذین هم عن اللّغو معرضون"(1). مشاهده بسیاری از برنامههای تلویزیون می تواند از نمونه های امور بیهوده و لغو شمرده شود.

6. مقدمات نماز مانند وضو را با توجه انجام دادن.

7. توسل همیشگی و هنگام شروع نماز به امام زمان؟ع؟؛ "بِکُم تُقبَلُ الطاعَهُ المُفتَرَضَه".

8. انصراف قلب از غیر خدا به مجرد التفات؛ یعنی پرهیز از انصراف اختیاری. در مواردی که ذهن به صورت ناخودآگاه متوجه مطلبی می شود و به فکر و اندیشه در مورد آن مشغول می شود، به مجرد توجه و التفات، انسان اندیشه مذبور را قطع کند و به نماز برگردد.

می شود، مثل آنکه گوش انسان در حال عبادت چیزی را بشنود و خاطر به آن متعلق شده، مبدأ تخیّلات و تفکّرات باطنیّه گردد و واهمه و متصرّفه در آن تصرف نموده، از شاخه ای به شاخه ای پرواز کند، یا چشم انسان چیزی ببیند و منشأ تشتت خاطر و تصرّف متصرّفه گردد و یا سایر حواس انسان، چیزی را درک کند و از آن انتقالات خیالیّه حاصل شود.(1)

است و آن به طریق کلّی دو منشأ بزرگ دارد که عمده امور به آن دو برمی گردد؛ یکی هرزه گردی و فرّار بودن خود طایر خیال است؛ زیرا خیال قوهای است بسیار فرّار که دائماً از شاخه ای به شاخه ای آویزد و این مربوط به حبّ دنیا و توجه به امور پست دنیوی نیست؛ بلکه فرّار بودن، مصیبتی است که تارک دنیا نیز به آن مبتلاست... و منشأ دیگر، حب دنیا و تعلّق خاطر به حیثیّات دنیوی است که رأس خطیئات و اُمُّ الامراض باطنه است.(1)

توضیح اینکه: به نظر حضرت ایشان، عامل پراکندگی فکر در نماز، یکی طبیعت خود خیال است که به حرکت تمایل دارد و دیگری، محبت دنیا و مظاهر آن است که سبب دل مشغولی و پریشان فکری است. یعنی اولاً: به طور طبیعی، خیال انسان آرام و قرار ندارد و مایل به گشت و گذار در امور مختلف است؛ ثانیاً: عامل مهمی چون محبت دنیا و مظاهر گوناگون و متنوع آن، از قبیل مال و جمال و مقام، سبب دوره گردی خیال می شود و آن را از شاخه ای به شاخه ای می برد.

رهبر کبیر انقلاب (ره)نیز می فرماید: به حسب فطرت، قلب به هرچه محبت پیدا کرد، قبله توجه او همان محبوب است. اگر اشتغال به امری مانع از تفکر در حال محبوب و جمال مطلوب شود، به مجرد آنکه آن اشتغال کم شود و آن مانع از میان برخیزد، فوراً قلب به سوی محبوب خود پرواز نموده، متعلق به دامن آن شود... آنان که حبّ مال و ریاست و شرف در دل آنهاست، در خواب نیز مطلوب خود را می بینند و در بیداری به فکر محبوب بهسر میبرند و مادامی که در اشتغال به دنیا به سر میبرند، با محبوب خود همآغوشاند؛ چون وقت نماز شود، دل حالت فراغتی می یابد و فوراً متعلّق به محبوب خود می شود؛ گویی «تکبیرةالإحرام»، کلید در دکّان یا رافع حجاب بین او و محبوب اوست. یک وقت به خود می آید که سلام نماز را گفته، در صورتی که هیچ توجه به آن نداشته و همه اش با فکر دنیا هم آغوش بوده. این است که چهل پنجاه سال نماز، ما را در دل اثری جز ظلمت و کدورت نیست و آنچه باید معراج قرب حضرت حق و مایه

ص: 75

انس به آن مقام مقدس باشد، ما را از ساحت قربْ مهجور و از عروج به مقام انس، فرسنگ ها دور کرده... بالجمله، دل ما چون با حبّ دنیا آمیخته شده و مقصد و مقصودی جز تعمیر آن ندارد، ناچار این حبّ مانع از فراغت قلب و حضور آن در محضر قدس شود!(1)

تحقق مییابد و مؤمن نمازگزار، برای رسیدن به حقیقت نماز - که حضور قلب است - از بدیها و زشتیها دور می شود و چه دستاوردی از این بزرگتر!

حالِ این نمازگزار، مانند کسی است که در زیر درختی قرار گیرد و بخواهد افکار خود را مجتمع و متمرکز کند؛ ولی صدای گنجشکها از بالای درخت، افکار او را پریشان می کند. او پیوسته با چوبی که در دست دارد، آنها را از اطرافش دور کرده و به تفکرات خود ادامه میدهد. سپس گنجشکها برمی گردند و او نیز با چوب دستی، آنها را می پراند. به او گفته می شود: این کار تو و گنجشکها، کار شتر آبکش است که پایانی ندارد و اگر می خواهی از این وضع رهایی یابی، درخت را از بیخ قطع کن!

بی گمان، درخت شهوتها نیز همین گونه است و چون رشد کند و شاخه ها برآورد، دفع افکاری که بر آن شاخه ها می نشیند، به طول می انجامد و هر قدر آنها را دور کنند، بر میگردد؛ امّا گرچه این خطورات قلبی و شهوات انسانی بسیارند، اصل و ریشه همه آنها یکی است و آن، دوستی دنیاست. کسی که به دنیا شادمان است، به خدا و مناجات با او شاد نخواهد شد؛ زیرا روشن است که تلاش و همت آدمی، همواره صرف اموری می شود که به آن علاقه دارد و او را خوشحال می کند. پس باید همت کرد و درخت علاقه های دنیوی را از ریشه کند و بزرگان، همیشه در این راه مجاهده کرده اند.

آن را رام نمود... به طوری که تحت اختیار و اراده حرکت کند. طریق عمده رام نمودن آن، عمل نمودن به خلاف است و آنچنان است که انسان در وقت نماز، خود را مهیا کند که حفظ خیال در نماز کند و آن را حبس در عمل نماید و به مجرد آنکه بخواهد از چنگ انسان فرار کند، آن را بازگرداند. در هر یک از حالات و سکنات و اذکار و اعمال نماز، ملتفت حال آن باشد و از حال آن تفتیش نماید و نگذارد خودسر باشد. این در اوّل امر، کاری صعب به نظر میآید، ولی پس از مدتی عمل و دقت و علاج، حتماً رام میشود.

شما متوقع نباشید که در اول امر بتوانید در تمام نماز حفظ طایر خیال کنید. البته این امری است نشدنی و محال و شاید آنها که مدعی محال بودنش شده اند، این توقّع را داشتند؛ ولی این امر با کمال تدریج و تأنّی و صبر، انجام می گیرد. ممکن است در ابتدای امر در عُشر نماز(یک دهم) یا کمترِ آن حبس خیال شده، حضور قلب حاصل شود، ولی کمکم انسان اگر در فکر باشد و خود را محتاج آن ببیند، نتیجۀ بیشتر حاصل کند و اندک اندک غلبه بر شیطان وهم و طایر خیال پیدا کند که در بیشتر نماز، زمام اختیار آنها را در دست گیرد. هیچگاه نباید انسان مأیوس شود که یأس، سرچشمه همه سستی ها و ناتوانی هاست و برق امید انسان را به کمال سعادت خویش میرساند. ولی عمده در این باب، حسّ احتیاج است که آن در ما کمتر است؛ قلب ما باور نکرده که سرمایه سعادت عالم آخرت و وسیله زندگانی روزگارهای غیرمتناهی، نماز است.

ما نماز را سربار زندگی خود می شماریم و تحمیل و تکلیف میدانیم. حب به شیء از ادراک نتایج آن پیدا می شود. ما که حبّ به دنیا داریم، برای آن است که نتیجه آن را دریافتیم و قلب به آن ایمان دارد و برای همین در کسب آن محتاج به دعوت و موعظه نمی باشیم... ما چون دنیا را سرمایه حیات و سرچشمه لذات یافتیم، در توجه به آن حاضر و در تحصیل آن می کوشیم. اگر ایمان به حیات آخرت پیدا کنیم و احتیاج به زندگی آنجا را حس کنیم و عبادات و بخصوص نماز را سرمایه زندگی آن عالم و سرچشمه سعادت آن جهان بدانیم، البته در تحصیل آن کوشش

ص: 78

نماییم و در این سعی و کوشش، زحمت و رنج و تکلّف در خود نمی یابیم؛ بلکه با کمال شوق دنبال تحصیل آن می رویم.(1)

قلب برای نمازگزار باشد، اثری قرار داده و ساقط کننده قضاست. فقها هم به همین معنا، آن نماز را صحیح میدانند؛ اما قبول شدن نماز و سایر آثار دیگر آن، وابسته به این است که آن نماز از جمیع مراتب حضور خالی نباشد؛ بلکه واجب است که هیچ جزئی از اجزای آن بدون حضور قلب انجام نگیرد.(1)

باز می دارد.

2. گاه می شود که انسان، مقیّد و مشغول به تصحیح أدای حروف از مخرج آن یا أدای واژگان به لحن عربی است و تا انتهای نماز، در همین اندیشه است.

3. زمانی مواظب این است که صورت افعال و اعمال نماز را صحیح به جا آورد.

4. گاهی فکر او متوجه معنای یکی از اعمال یا اذکار نماز میشود؛ مثل اینکه در معنای تکبیر، قیام، رکوع به فکر فرو میرود و ممکن است اشتغال به این فکر، تا پایان نماز برایش باقی بماند.

5. بهترین و کاملترین نوع حضور قلب این است که قلب نمازگزار، هنگام انجام هر عملی از اعمال نماز یا گفتن هر قولی، متوجه همان عمل و قول باشد و مراعات حضور پروردگارش را بنماید. متوجه باشد که این اعمال را در حضور او أدا می کند و تأمّل و تفکّر درباره جزئی از نماز، او را از توجه به آن جزء - که مشغول انجام آن است - باز ندارد. هنگام انجام هر عمل یا أدای هر ذکری، به فکر آن عمل یا ذکر باشد و بداند در آن لحظه، انجام آن جزء از نماز و أدای آن ذکر از او خواسته شده و از خدا بخواهد او را کمک کند تا آن جزء را همانگونه که از او خواسته، انجام دهد.

این شکلِ کاملِ حالت دوّم از آداب ششگانه نماز، یعنی تفهّم و دریافتن معانی نماز است؛ زیرا فهمیدن معنای اقوال و افعالی که انسان در نماز به جا می آورد، عبارت از حضور قلب در آن اقوال و افعال است و کسی که در ابتدای راه است، سزاوار است نخست معنای هر فعل و قولی را اجمالاً در نظر آورد و پس از آن شروع به انجام آن کند، در حالی که فکرش متوجه حقیقت آن عمل یا آن قول است. سپس به ملاحظه معنای جزء بعدی بپردازد و بعد وارد آن جز شود، همین گونه تا آخر نماز.(1)

باز می دارد، بازی کند".(1)

و چپ او کیست، نمازش درست نیست".(1) و فرمودند: "تا زمانی که بنده التفات [و توجه به غیر خدا] نکند، خداوند رو به او دارد"(2)

امام علی(ع)هم فرمودند: "التفات [و توجه به غیر خدا] در حال نماز، دستبردی از جانب شیطان است. پس، از توجه به غیر خدا در حال نماز بپرهیزید؛ زیرا هرگاه بنده به نماز بایستد، خداوند تبارک و تعالی به او رو می کند، و چون بنده به این سو و آن سو توجه کند، خداوند تبارک و تعالی می فرماید: ای فرزند آدم! از که روی می گردانی؟! - تا سه مرتبه - و چون برای چهارمین بار بنده به غیر خدا توجه کرد، خداوند نیز از او روی می گردانَد".(3)

در ادامه بایسته های زندگی نمازگزار را در سه محور بحث میکنیم: محور ارتباط نمازگزار با خدا، با مردم و عالم غیب) در تکمیل این محورها علاوه بر محوریت بحث بر اساس آیات سوره معارج، مواردی نیز آمده است که در روایات موانع قبولی نماز گفته شده است.

بر نمازها، محافظت بر نمازهای روزانه است؛ همانگونه که امام باقر(ع)فرمودند: "منظور از "وَ الَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلاَتِهِمْ یُحَافِظُون»(1) نمازهای واجب است". نکته دیگر در فرمایش امام باقر(ع)، این است که مداومت، تکمیلکننده محافظت است؛ یعنی پس از مواظبت بر أدای نمازهای واجب روزانه، انجام نوافل، سبب تکمیل نواقص احتمالی نمازهای واجب است.(2)

این هنر را داشت که نماز و آثار حاصل از آن را در کل زندگی جریان دهد، مشمول "الَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ»، خواهد شد و در وصف چنین انسانی باید گفت:

خوشا آنانکه الله یارشان بی

بحمد و قل هو الله کارشان بی

خوشا آنانکه دائم در نمازند

بهشت ج-اودان بازارش--ان بی

کریم اند؛ "أُوْلَئکَ فیِ جَنَّاتٍ مُّکْرَمُون".

سجاد(ع)آمد و از حقی که در آیه «وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ. لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ» گفته شده، پرسید. حضرت(ع)فرمودند: "این حقّ معلوم، یک حقّ استحبابی است که انسان شخصاً از مال خود جدا می کند و این حق، زکات و صدقه واجب نیست".

آن مرد سؤال کرد: پس این چگونه حقی است که از زکات و صدقات محسوب نمی شود؟ حضرت(ع)فرمودند: "یک اقدام افتخاری است که انسان به میزان ثروت و قدرت مالی اش، متعهد می شود". آن مرد پرسید: مصرف این حق، در چه راهی است؟ حضرت (ع)جواب دادند: "صله رحم، پذیرائی از مهمان ناخوانده، برداشتن بار تاوان و غرامت از دوش مردم ناتوان، رسیدگی به حال برادران دینی و رفع گرفتاری ها و پیش آمده ای ناگوار". آن مرد گفت: خدا خوب می دانست که مقام رسالت را در کدام خانواده قرار دهد!190(1)

به تعبیر ساده، یکی از فاکتورهای سبک زندگی نمازگزاران حقیقی این است که اینان، کسانی هستند که با سوز مردم سوز دارند و با تب مردم تب! اینان دردهای اجتماعی را متوجه اند. مرفه بیدرد نیستند و از مردم آنچه دارند، دریغ نمی کنند.

و برهنگان جامعه بی توجه اند، قبول نیست". (1)

نمازگزاران واقعی، مسلّط بر شهوات و غرائز خود هستند؛ چون به این درک رسیدهاند که بی عفتی، در عاقبت و سرانجام آنان تأثیرگذار است. امیر مؤمنان(ع)می فرماید: "هر که اشتیاق رسیدن به بهشت داشته باشد، می بایستی از شهوات دست بکشد و هر که از آتش در هراس باشد، باید از محرّمات پرهیز کند".(1)

اینکه در آیه تعبیر "فروجهم» به صورت جمع آمده است، نه بهصورت مفرد، اشاره به این دارد که هر که حیا داشته و خود را حفظ کند، دامن و آبروی خود و هر کس که به او تعلق دارد را حفظ کرده است. بر عکس، اگر به خلافِ عفت و حرام بپردازد، فرجهای او - زن و خواهران و برادران و فرزندان او - در معرض راه یافتن به فحشا قرار می گیرد.(2)

این سخن، بیانگر یک سنت طبیعی و اجتماعی الهی است که بیعفتی نسبت به ناموس دیگران، بی عفتی ناموس خود را به همراه دارد؛ همانگونه که به حضرت موسی(ع)وحی شد: "ای موسی! هر کس زنا کند، با [ناموس] او زنا خواهد شد، هرچند با اعقاب و نوادگان او باشد.(3) ای موسی! عفیف باش تا خاندانت عفیف بماند!"(4)

تو چنین کند؟» گفت: نه! فدایت شوم. فرمود: «همین گونه مردم راضی نیستند با مادرشان چنین شود». بگو ببینم: «آیا دوست داری با دختر تو چنین کنند؟» گفت: نه! فدایت شوم. فرمود: «همین طور مردم درباره دخترانشان راضی نیستند».

بگو ببینم: «آیا برای خواهرت می پسندی؟» جوان دوباره انکار کرد (و از سؤال خود پشیمان شد).

پیامبر(ص) دست بر سینه او گذاشت و در حق او دعا کرد و فرمود: «خدایا قلب او را پاک گردان و گناه او را ببخش و دامن او را از آلودگی و بیعفتی حفظ کن». از آن به بعد، زشتترین کار در نزد این جوان، زنا بود.(1)

ترک شهوتها و لذّتها سخاست هرکه در شهوت فرو شد، برنخاست(2)

ناگفته روشن است که حفظ غریزه، به معنای تعطیل این غریزه نیست؛ بلکه به معنای حفاظت است. خداوند برای اقناع و به ثمر رسیدن آن فقط یک راه قرار داده و آن هم "ازدواج" است: "إِلَّا عَلَی أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ* فَمَنِ ابْتَغَی وَرَاءَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْعَادُونَ».(3)

نهی از زنا و بی عفتی، چنان مورد تأکید است که نفرمود این کار را نکنید؛ بلکه از واژه "لاتقربوا الزنا» (نزدیک آن هم نشوید) استفاده کرده است؛ یعنی حتی این مسأله را به فکر و مخیله خود نیز راه ندهید!

نمازگزار واقعی، امین است و به عهد و پیمان خود - اعم از الهی یا مردمی - استوار است؛ آن را محترم میشمارد و آنچه را متعهّد شده، مراعات(1) می کند.

امانت دو گونه است: امانت شرعی و امانت مالکانه. امانت مالکانه نیز خود دو گونه است؛ گاهی مالی را به صندوقچه شما می سپارند و گاهی رازی را به سینه شما میسپارند. از مشکل ترین امانات، امانت اسرار است. کتمان اسرار، از مهمترین هنرهای آدمی است.

رسول اکرم(ص) فرمود: "سه چیز است که احدی مجاز نیست از آن تخلف و سرپیچی نماید: اول، وفای به عهد؛ خواه طرف پیمان مسلمان باشد یا کافر. دوم، نیکی به پدر و مادر؛ خواه مسلمان باشند یا غیر مسلمان. سوم، ادای امانت؛ خواه صاحب امانت مسلم باشد یا کافر".(2)

ایشان فرمود: "کسانی که در سخن راستگوتر و در ادای امانت مراقبت بیشتری دارند و در عهد و پیمان باوفاتر و در اخلاق نیکوتر و با مردم گرمتر هستند، در قیامت به من از همه نزدیکترند". (3)

پرستش نکنید که او برای شما دشمن آشکاری است؟

سه. عهدی که انسانها با هم دارند: "یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ...»؛(1) ای کسانی که ایمان آوردید، به عهد و قراردادهای خود، وفا کنید!

عبدالله بن سنان گوید: [در مسجد] بر امام صادق؟ع؟وارد شدم. ایشان نماز عصر را خوانده و رو به قبله نشسته بودند.

عرض کردم: بعضی از پادشاهان و اُمَرا ما را امین میدانند و اموالی را به امانت نزد ما می گذارند، با اینکه خمس مال خود را نمی دهند، آیا اموالشان را به آنها رد کنیم یا تصرف نمائیم؟

امام سه مرتبه فرمود: «به خدای کعبه قسم، اگر ابن ملجم - قاتل پدرم علی(ع) امانتی به من بدهد، هر زمان خواست امانتش را به او میدهم».(2)

در سیره پیامبر اعظم(ص) نیز می خوانیم: سال هفتم هجری آن حضرت همراه هزار و ششصد نفر سرباز برای فتح قلعه خیبر که در 32 فرسخی مدینه قرار داشت، روانه شدند. مسلمانان در بیابانهای اطراف خیبر مدتی ماندند و نتوانستند قلعه های خیبر را فتح کنند. از نظر غذایی در تنگنای سختی قرار داشتند، به طوری که بر اثر شدت گرسنگی، از گوشت حیواناتی که مکروه بود، مانند گوشت قاطر و اسب استفاده می کردند.

در این شرایط، چوپان سیاه چهرهای که گوسفندان یهودیان را می چراند، به حضور پیامبر(ص) آمد و مسلمان شد. سپس گفت: این گوسفندان یهودیان را در اختیار شما میگذارم.

پیامبر(ص) با کمال صراحت در پاسخ او فرمودند: «این گوسفندان نزد تو امانت هستند. در آئین ما خیانت به امانت جایز نیست. بر تو لازم است که همه

ص: 96

گوسفندان را به در قلعه ببری و به صاحبانشان بدهی». او نیز فرمان پیامبر(ص) را اطاعت کرد و گوسفندان را به صاحبانشان رساند و به جبهه مسلمین بازگشت.(1)

این معنا نیست که در این مدت نماز نخواند؛ بلکه می فرماید در این ایام در عین حالی که تکلیف بر او هست؛ اما نمازش مقبول درگاه الهی نیست؛ هرچند از لحاظ فقهی قضا ندارد.

حال سؤال این است که غیبت به چه معناست؟

امام صادق(ع)غیبت را اینگونه معنا کردهاند: "غیبت آن است که درباره برادرت چیزی بگویی که در او هست، اما خداوند آن را پوشانده است. اما اگر چیزی بگویی که در او نیست، شامل این سخن خداوند است که: هر آینه بهتان یا گناهی آشکار به دوش کشید".(1)

پیامبر خدا(ص) فرمودند: "غیبت آن است که از برادرت چیزی بگویی که خوش ندارد".(2)

گفتنی است که تنها خود غیبت حرام نیست؛ بلکه شنیدن آن نیز اثر گفتن را دارد. حضرت علی(ع)فرمودند: "شنونده غیبت، مانند غیبت کننده است".(3)

طاعات را به جا نیاورده ام! گفته می شود: فلانی از تو غیبت کرد و من حسنات او را به تو دادم".(1)

با توجه به این پیامدهاست که امام علی(ع)چنین هشدار دادند: "از غیبت بپرهیز که این کار، تو را نزد خدا و مردم مبغوض میسازد و پاداشت را بر باد می دهد!"(2)

استقبال می کنند: "لَا یَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَکْبَرُ وَتَتَلَقَّاهُمُ الْمَلَائِکَهُ"(1).(2)

ورزیده اند یا نه.(1)

آیه بیان میدارد که برای هیچکس - اگرچه در طاعت و عبادت جدّیت کامل کرده باشد - شایسته نیست که از عذاب خدا ایمن شود؛ بلکه سزاوار آن است که میان حالت بیم و امید باشد.(2)

بنابر آنچه در این فصل گفته شد، بر نمازگزار است تا سعی و تلاش در پوشاندن این صفات بر خود داشته باشد، تا نمازگزار حقیقی در نزد حضرت حق محشور شود و به مقام مکرمونِ نزد خداوند برسد؛ "أُولَ-ٰئِکَ فِی جَنَّاتٍ مُّکْرَمُونَ".(3)

ص: 104

این آداب مانند رعایت اخلاص و حضور قلب، همان علتهای آمادهساز و اسباب کمکرسان در رسیدن به پارهای از اسرار نماز است؛ زیرا جهت رسیدن به باطن نماز، خاطر پاک و درون صاف نیاز است و این با رعایت آداب حاصل میگردد. بنابراین غیر خالص که همان شرک و ناپاک است؛ "إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَس"(1)، راهی به اسرار و باطن نماز ندارد.

ضمن اینکه برای رسیدن به اسرار نماز، باید مراقب موانع رسیدن به اسرار نماز بود. باید دانست آنچه از سوی خداوند در نماز و خارج از آن نهی شده است مانع دستیابی به راز نماز است. چه نهیی که دلالت بر حرمت دارد و چه نهیی که دلالت بر کراهت دارد.

مبدأ واجب شدن نمازهای پنج گانه به صورت کامل، معراج پیامبر اعظم(ص) است. در معراج، نمازهای پنجگانه بر مسلمانان واجب شد. در ابتدا پنجاه نماز بر مؤمنان واجب بود؛ اما با شفاعت پیامبر رحمت(ص) و با توجه به نوپا بودن اسلام، نمازهای واجب بر مسلمانان تخفیف داده شد و به پنج نماز رسید، تا عموم مسلمانان توانایی انجام آنها را داشته باشند.

اینکه چرا تعداد نمازها به پنج رسید و کمتر یا بیشتر نشد نیز، خود رازی دارد که حضرت زین العابدین(ع)علت را اینگونه بیان کردند: "رسول خدا(ص) می خواست برای امّتش تخفیف بگیرد و در عین حال، با وجود کم شدن تعداد نمازها، همچنان ثواب پنجاه نماز عاید امّت ایشان شود. به علت قول خداوند عزوجل که: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها»(1)؛ هر کس حسنه و کار نیکی انجام دهد، برای او ده برابر آن پاداش است. خداوند این خواسته حضرت را اجابت فرموده، به همین علت، وقتی آن حضرت به زمین فرود آمد، جبرئیل بر او نازل شده و گفت: ای محمّد، همانا پروردگارت به تو سلام می رساند و میفرماید: که من این پنج نماز را به جای همان پنجاه نماز می پذیرم!»(2)

نمازها در ابتدا دو رکعتی بودند؛ اما در مدینه به علت شرایط مناسب مسلمانان و لزوم تقویت معنویت آنها، به رکعات کامل خود که هفده رکعت بود، رسید". امام سجاد(ع)فرمودند: "در مکه برای هر نماز، دو رکعت واجب شده بود و پیامبر اکرم؟ص؟ در مدینه بعد از قوّت یافتن دعوت اسلام و وجوب جهاد بر مسلمانان، به نماز اضافه کردند".(3)

البته این عمل پیامبر به دستور و اذن خداوند بوده است؛ چون به فرموده قرآن کریم، تمامی گفتارهای پیامبر از جانب خداوند و با رضایت پروردگار متعال است.(4)

ص: 110

تمام اعضایش از گناه پاک می شود". (1)

با توجه به اینگونه احادیث می توان گفت: سرّ نماز، وضو، غسل و تیمم (که آنها نیز در حقیقت بخشی از نماز هستند)، همان طهارت از آلودگیهای باطنی است؛ چنانچه خداوند متعال میفرماید: "وَ أَقِمِ الصَّلاهَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئات"(2)؛ در دو طرف روز، و اوایل شب، نماز را برپا دار چرا که حسنات (که نماز یکی از حسنات است)، سیئات (بدیها و آثار آنها را) از بین می برند.

نیز بعد از بیان احکام وضو و غسل و تیمم در سورۀ مائده، می فرماید: "ما یُریدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لکِنْ یُریدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُون"(3)؛ خداوند نمی خواهد مشکلی برای شما ایجاد کند؛ بلکه می خواهد شما را پاک سازد و نعمتش را بر شما تمام نماید. شاید شکر او را به جا آورید.

بدین روی، نماز، هم رافع ناپاکی ها و نجاسات از روح و جسم آدمی است و هم دافع آن است؛ یعنی هم اجازۀ آلودگی به انسان نمی دهد و مانع از آن می شود و هم در صورت ابتلای به پلیدیها، آن را پاک می کند. همانگونه که خداوند متعال فرمود: "إِنَّ الصَّلاهَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَر"(4)؛ نماز (انسان را) از زشتیها و گناه باز می دارد.

آدمی است؛ به این معنا که در پرتو نماز، تمام استعدادهای نمازگزار به فعلیّت رسیده و شکوفا می گردد. این استعدادها - طبق اسماء نامبرده در جوشن کبیر - هزار اسم میباشد که وجود انسان می تواند ظرف تجلّی این اسماء باشد و انسان کامل[معصومین((ع)]، سرّ واقعی نماز می باشد، چون تمام استعدادها و قوایش به فعلیّت رسیده است.

بنده رازجو، پس از سیر به سوی آنها به جانب "شدن" میگردد؛ زیرا حرکت و سیر، مقدمه "شدن" است و "شدن" همان راز واقعی نماز است و پائین تر از آن هرچه گفته شده است، همه از قبیل آداب، حکمتها و سنّت هایی است که ذاتاً ربطی به راز و نهان نماز ندارد که امری عینی، خارجی و تکوینی است؛ چون اینها کجا و یک سلسله مفاهیم ذهنی، یا احکام اعتباری کجا، که خارج از جهان اعتبار، هیچ اثری برای آنها نیست. بنابراین، تنها عملی که همه استعدادها و قوای آدمی را به فعلیت میرساند، نماز است.

نیک بختی است. همانا دنیا و آخرت چون دو رقیب هستند که نزدیک شدن به یکی، دور شدن از دیگری است؛(1) به همین دلیل، دستور پاک شدن از دنیا و روی آوردن به آخرت به هنگام عبادت داده شده است.(2)

خدا درخواست میکند و به سوی خدا رغبت میجوید و همۀ وجودش را ترس فرا میگیرد و از غیر خدا منقطع می شود؛ بدین رو این دستها هم باید شسته شود!

هنگامی که به رکوع و سجده می رود، این سر اوست که به جلو میرود و از محبوبش، خدای متعال، استقبال می کند؛ بدین رو سر هم باید تطهیر شود!

با پاهاست که در نماز، قیام و قعود می کند و برمی خیزد و مینشیند؛ بدین روی پاها هم باید تطهیر شود!" (1)

بنابراین، وضو نه تنها برای به دست آوردن پاکی و آمادگی برای گفتوگوی با خداست؛ بلکه خود )فرموده اند: "هرکس برای نماز مغرب وضو بگیرد، آن وضو کفاره گناهانی خواهد بود که در آن روز از او سرزده باشد؛ جز گناهان کبیره".(2)

وضو دارای سّری است که در باطنِ وضو گیرنده جویای طهارت، تأثیر می گذارد. نقل شده که گروهی از یهود، خدمت پیامبر(ص) رسیدند و عرض کردند: این چهار عضو برای چه باید شسته شوند، با اینکه از تمیزترین مواضع بدن به شمار می آیند؟

حضرت فرمودند: "شیطان، آدم(ع)را وسوسه کرد... در این هنگام زیور و پوشش خود را از دست داد. دست بر سر گذاشت و گریست... خدا فرمان داد چون بر آن درخت نگریسته، روی خود را بشوید. چون با دو دست تناول کرده، آن دو را نیز تا آرنج شستوشو دهد. چون دست بر سر گذاشت، فرمان مسح داد. نیز امر به

ص: 115

مسح دو پا فرمود؛ زیرا با آن دو به سوی گناه(1) رفته بود".(2)

این روایت اشاره به این دارد که شستن هر عضو در وضو، در حقیقت پاک کردن آن عضو است از گناهانی که انجام داده است. از طرفی، چون ابزار گناهان انسان همین اعضا هستند، در وضو پاکیزه می شوند.

باید توجه داشت حکمت و سرّ وضو، به دست آوردن طهارت از هرگونه زشتی و پلیدی است؛ پس کسی که وضو می گیرد، لازم است خود را از هر چیزی که پلیدی و آلودگی دارد و نیز از چرک گناه و آلودگی، پاک کند.(3)

مستجاب می شود و پروردگارم به من وعده فرمود که هر کس در این موقع، در پیشگاهش دعا کند و او را بخواند، دعایش را مستجاب فرماید و این نمازی است که پروردگارم مرا به انجام آن امر فرمود، آنجا که فرمود: «فسبحان الله حِینَ تُمسُونَ و حِینَ تُصبِحُون»(1).

[راز وقت نماز عشا] همانا قبر را تاریکی و سیاهی عظیمی است و روز قیامت را نیز تاریکی هولناکی است، پس پروردگار عزوجل به من و امت من امر فرموده که این نماز را به جای آوریم، تا روشنی بخش قبرهایمان باشد. نیز برای اینکه به من و امتم نوری جهت گذشتن از صراط کرامت فرماید. هیچ قدمی نیست که راه رفتن به مساجد یا جماعت یا مطلقاً جهت نماز عشا برداشته شود، مگر اینکه خداوند متعال آن بدن را بر آتش حرام سازد و این، نمازی است که خداوند برای پیامبران مرسل؟عهم؟ پیش از من، اختیار فرموده است.

[راز وقت نماز صبح] پس پروردگارم مرا امر فرمود که قبل از طلوع خورشید، نماز صبح را به جای آورم و پیش از آنکه کافران آفتاب را سجده کنند، امت من خداوند عزوجل را سجده کنند و زود بهجای آوردن نماز صبح، نزد خداوند متعال محبوبتر است. این نمازی است که فرشتگانِ مأمور شب و فرشتگان مأمور روز هر دو به جای آوردن آن را میبینند(2) و هر دو آن را در نامه عمل مینگارند».(3)

مرحوم طهرانی(ره) در این خصوص می نویسد:

نماز صبح دو رکعت است، یک رکعت به جهت عذر تقصیر شب گذشته و یک رکعت به جهت توفیق بر طاعت در روز آینده؛ چون بیدار شدن از خواب نمونۀ برانگیخته شدن از قبر است و برخواستن از خواب اشاره به برخواستن

ص: 219

از عالم برزخ است و طلوع صبح صادق اشاره به طلوع صبح قیامت است، پس دو رکعت نماز صبح اشاره به دو نفخۀ صور است.(1)

"نیّة المؤمن خیر من عمله"؛(1) چون نیت، روح عمل و مغز و برگزیده آن است، از این جهت بر عمل برتری دارد.

البته باید دانست که مراد از نیت در اینجا، قصد عنوان در باب عبادات نیست، مانند اینکه نیت میکند نماز ظهر یا عصر بخواند؛ بلکه مراد از نیت در اینجا، تنها خصوص قصد قربت و نزدیکی به خدای سبحان است: «قُلْ إِنَّ صَلاتی وَ نُسُکی وَ مَحْیایَ وَ مَماتی لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمین"؛(2) بگو: نماز و تمام عبادات من، و زندگی و مرگ من، همه برای خداوند پروردگار جهانیان است.

بدین روی، نیتِ به معنای قصد تقرب به خدای سبحان، روح عمل است و عمل با آن زنده میشود و میمیرد و پیداست که مرده هیچ اثری ندارد. از طرفی، عمل به نیّت زنده است و نیّت به اخلاص. اخلاص، رازی از رازهای خداوند است که در دل کسی قرار میدهد که دوستش دارد. پاکدل خالص نیز غیر خدا را در دل قرار نمیدهد.

مادامیکه نمازگزار بر نیت خود باقی است، نمازش قبول و معراجی برای اوست. هرگاه نمازگزار از آن نیت غافل ماند، نماز رنگ مناجات را از دست می دهد و نمازگزار استحقاق"ویل" و نفرین الهی را می یابد: "فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ، الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُون، الَّذینَ هُمْ یُراؤُون"؛(3)پس وای بر نمازگزاران! آنهایی که در نمازشان سهل انگارند و کسانی که در نماز ریا می کنند.

بزرگ شمرد و از شریک و تشبیه و نظیر، پاک دانست و دستش را بالا برد و از آنچه دشمنان من میگویند، بیزاری جست. شما را شاهد میگیرم که به زودی او را در خانۀ جلالم بزرگ و عظیم خواهم کرد و پاک می گردانمش در دار کرامتم و او را از گناهان پاک میسازم و از عذاب جهنم و آتش، او را حفظ می کنم!»(1)

روح این تکبیر، چیزی جز تسبیح و تنزیه نیست؛ زیرا معنای تکبیر این است که خداوند برتر از آن است که به حس، تخیل و یا تعقل آید و برتر از آن است که کسی بتواند حقیقت بیپایان او را به کشف و شهود بنگرد؛ زیرا حقیقت بیپایان، موجود ازلی، ابدی و سرمدی فراتر از آن است که کسی بتواند به کنه او پی ببرد. به همین علت معرفتش همراه با اعتراف به نشناختن اوست! در تذکر این حقیقت، قرآن میفرماید:"سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّهِ عَمَّا یَصِفُون"(2) و امیر موّحدان؟ع؟می فرمایند: "عقلها، اطلاعی بر حدود صفت خداوند ندارند!"(3)

امام صادق؟ع؟نیز می فرمایند: "چون تکبیر نماز را گفتی، آنچه را ما بین آسمان و زمین است، در مقابل کبریایی خدا کوچک و ناچیز بشمار. پس هنگامی که خداوند بر قلب بنده، زمانی که تکبیر میگوید، آگاه شود، در حالی که در دل او چیزی باشد که از حقیقت معنای تکبیر بازش دارد [در حقیقت چنان است که چیز دیگری را پیش از خدا در دل تعظیم و توقیر مینماید]، به او میگوید: ای دروغگو، آیا مرا میفریبی؟ به عزت و جلالم سوگند که از شیرینی یاد خود محرومت می کنم و از قرب به خود و شادمانی مناجاتم، محجوبت می سازم!»(4)

پس به هنگام نماز، دل خود را بیازمای؛ اگر شیرینی نماز را در عمق جان یافتی و دلت از راز و نیاز با او شادمان شد و از گفتوگو با او لذت بردی، بدان که خداوند تو را در تکبیری که بر زبان رانده ای تصدیق فرموده است وگرنه بدان که فقدان

ص: 122

لذت مناجات و محرومیت از شیرینی عبادت، دلیل بر این است که خدا تو را در تکبیرت دروغگو دانسته و از درگاه خود رانده است.(1)

به همین دلیل، هرگاه در نماز حلاوت و شیرینی مناجات را یافتید، بدانید که تکبیر شما مورد قبول و تصدیق خداوند قرار گرفته و اگر چنین نبود، بدانید که خداوند شما را نپذیرفته و سخنتان را تصدیق نکرده است.(2)

بالابردن دستها هنگام تکبیرة الاحرام

از آداب تکبیر این است که دستها را هنگام تکبیر تا برابر گوشها بالا آوریم. در روایات، رازهای این عمل با توجه به جنبه های مختلف آن بیان شده است. از جمله امیرمؤمنان(ع)میفرمایند: "نمازگزار چنین می نماید که خداوند بزرگ و یکتایی که برای او همانندی نیست، با انگشتان ستوده نگردد و با حسها - چه ظاهری و چه باطنی - درک نشود".(3)

امام رضا؟ع؟در راز این عمل می فرمایند: "بلند نمودن دستها، نشانۀ التماس، بی کسی و زاری نمودن است. پس خداوند عزوجل دوست دارد که بندهاش در وقت نیایش و یاد کردن او، به حال اظهار درماندگی و عجز و زاری و درخواست و التماس باشد. بالا بردن دستها نوعی توجه و حضور قلب است، بدانچه میگوید و قصد آن را دارد".(4)

در حدیث دیگری آمده است: بالا بردن دستها، اشاره به این است که: ای خدای آمرزنده، در دریای گناه غرقه ام، دستم گیر تا برآیم!(5)

مانده در دشت فراقم ره نما، ای رهنماغ--رقه در دریای هجرم دست گیر، ای دستگیر

ص: 123

3. انس گرفتن با او و لذت بردن به مخاطبت و گفتوگوی با او در کلام؛

4. مناجات با او در دعا؛

5. چاره توقف طولانی خود در روز قیامت و دفع هول و هراسی که در انتظار انسان می باشد؛

6. انسان از اینکه در نماز بر هر دو پا بایستد، به این حقیقت پی ببرد که مسلمان باید در مقام خوف و رجا باشد؛

7. اینکه پایین افکندن سر در هنگام نماز، الزام قلب را بر تذلّل و خشوع و تواضع و دوری از ریاست طلبی و خود بزرگبینی میفهماند؛

8. فردای قیامت او را در پیشگاه ذات اقدس حق، ایستادنی است که چگونگی آن را، این ایستادن تعیین میکند.(1)

از طرف دیگر، این قیام در نماز اشاره به قیام در عرصۀ محشر نزد ربالعالمین دارد، که فرمود: "فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُون"(2)؛ ناگهان همه از قبرها بر می خیزند و مبهوت نگاه می کنند، تمام ایستاده اند و به عالم بالا توجه میکنند که چه فرمانی در حق آنها نازل می شود.(3)

همچنانکه میتوان گفت: راز و تأویل قیام، اعلام آمادگی پیکار با دشمن است: "قوموا لله قانتین"(4)؛ برای خدا خاضعانه بهپا خیزید. در این پیکار از خود نماز باید کمک گرفت؛ چون نماز یاوری در سختیها است: "وَ اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبیرَهٌ إِلاَّ عَلَی الْخاشِعین"؛(5) از صبر و نماز یاری بگیرید و البتّه آن جز بر خاشعان بسی گران است.

بنابراین، آنچه در برپایی نماز اهمیت دارد [که همان سرّ قیام می باشد]، این است که نمازگزار برای خدا بر پای ایستد و چیزی او را ناتوان نسازد و هیچ چیز از امور، او

ص: 125

را بر زمین ننشاند. پس آنچه در حدیث آمده که: "مَنْ لَمْ یُقِمْ صُلْبَهُ فَلَا صَلَاهَ لَه"(1)؛ (کسی که در حال ایستادن، پشت او راست نباشد، نمازش صحیح نیست)، گرچه حکم فقهی است؛ لیکن تأویلش این است که انسان هنگام مناجات با خداوند، باید در برابر همۀ خاطره ها و دل مشغولی های نفسانی ایستادگی کند، چه رسد به مصیبتهای بزرگ و غمبار و رخدادهای ناگوار. چنین است که نمازگزاری که به سر قیام رسیده است، به صبر و استقامتی خاص در برابر گناهان و گرفتاریها دست می یابد.(2)

رکوعی که در آن اسراری نهفته و همچون دیگر اعمالِ نماز، مبدأ سرّ آن را در معراج پیامبر(ص) میتوان یافت.

امام صادق(ع)می فرمایند: « هیچ بنده ای برای خدا به حقیقت رکوع نکند، مگر آنکه خداوند تعالی او را به نور جمال خود بیاراید و در سایه کبریایی اش جای دهد و جامه برگزیدگانش بپوشاند. رکوع اول است و سجود دوم. هر کس معنا و حقیقت اولی را بهجای آورد، شایستگی دومی را یافته است. در رکوع، ادب [عبودیت] است و در سجود، قرب [به معبود] و کسی که به نیکی ادب نگذارد، قرب را نشاید. پس رکوع کن، همانند رکوع کسی که قلباً خاضع برای خداست و تحت سلطه او، ذلیل و بیمناک است و اعضای خود را از حرکتهای لغو حفظ کن و مگذار که در میان نماز به غیر آنچه باید مشغول بود، مشغول شوند!»(1)

این تسبیح و ادب، در ظاهرِ رکوع به صورت خمشدن در برابر خدای عظیم تمثل مییابد. از طرفی، ذکر مستحبی رکوع نیز با این تأویل تناسب دارد: "اللَّهُمَّ لَکَ رَکَعْتُ، وَ لَکَ أَسْلَمْتُ، وَ بِکَ آمَنْتُ، وَ عَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ، وَ أَنْتَ رَبِّی، خَشَعَ لَکَ قَلْبِی وَ سَمْعِی وَ بَصَرِی وَ شَعْرِی وَ بَشَرِی وَ لَحْمِی وَ دَمِی وَ مُخِّی وَ عَصَبِی و عِظَامِی وَ مَا أَقَلَّتْهُ قَدَمَایَ غَیْرَ مُسْتَنْکِفٍ وَ لَامُسْتَکْبِرٍ وَ لَا مُسْتَحْسِرٍ، سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِه".(2)

از هستی خویش تا که غافل نشوی

هرگز به مراد خویش، واصل نشوی

از بحر ظهور، تا به ساحل نشوی

در مذهب اهل عشق کامل نشوی

ص: 127

چنانچه گفته شد، مؤمن برای ادب کمر به رکوع خم میکند. ادب نیز به این است که خود را در مقابل هستی بخش هیچ نداند؛ اما زمانی که بعد رکوع کمر راست میکند و برای گفتن تکبیر قیام میکند، تداعی کنندۀ این است که از نیستی به هستی رسیده و خداوند به او اجازه داده که بعد از نیستیِ در رکوع، وجود پیدا کند و توان تکبیر داشته باشد. امیرمؤمنان(ع)می فرمایند: "زمانی که میگویی"سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ" تأویلش این است که "شکر خدایی را که من را از نیستی خارج کرد و هستی بخشید".(1)

کرد: مرا کاری بیاموز که خداوند مرا با تو محشور گرداند، ایشان فرمودند: "در برابر خداوند یکتای قهار، سجده ات را طولانی کن!"(1)

نیز گروهی خدمت حضرت ختمی مرتبت(ص) رسیدند و عرض کردند: بهشت پروردگارت را برای ما تضمین فرما. ایشان فرمودند: "[برای اینکه شفاعتم نصیب شما شود] من را با طولانی کردن سجده هایتان کمک کنید".(2)

بگوییم: "بحول الله و قوّته أقوم و أقعُد».

نمازگزار در مقام این ذکر، به حول و قوه الهی اعتماد دارد و میداند که مبدأ او خداست و رجوعش نیز به سوی خداست. حاصل چنین اعتمادی است که خود و دیگران را بریّ از حول و قوه دیده و آن را ویژۀ خدا میداند.(1)

وقتی نمازگزار بعد از دو سجده و تواضع در مقابل خداوند، سرش را بر میدارد، خداوند به ملائک ندا میدهد که: "ای ملائک بدانید که این بنده را به سبب تواضعش در سجده، همچون سر از سجده بلند کردنش، بلندی و رفعت میبخشم!"(2)

تأویل تشهد، تجدید ایمان، برگشت به اسلام و اقرار به برانگیخته شدن پس از مرگ است.(1) وقتی نمازگزار برای تشهد می نشیند، گویا از خوابگاه گور به پا خواسته و به برانگیخته شدن پس از مرگ اقرار میکند؛ در برای دنیا، به تعلیم خداوند، از آنچه پس از مرگ و بر انگیخته شدن از گور مشاهده کرده، سخن می گوید.

امّاره بود و در تمام این معراج حقیقی، قلب را علّتی [بیماری] نبود»سلام» او حقیقت دارد و الّا «لا سلام له»!3(1)

به غیر او نیز اطلاق می شود (مانند رحیم و کریم و عالم و قادر که برای غیر خدا نیز استفاده می شود). "الله» در اصل، مشتق از "وَلَهَ»، به معنای تحیّر است؛ چرا که عقلها در ذات پاک او حیران است؛ چنانکه در حدیثی از امیرمؤمنان(ع)آمده است: "الله، معبودی است که خلق در او حیرانند و به او عشق می ورزند".(1)

برخی می گوینداین کلمه در اصل "اَلاِله» بوده است؛ به معنای تنها معبود به حق. در این صورت، همزه آن به علت کثرت استعمال حذف شده است.

شهید مطهری معتقد است که به احتمال قوی، "اله» و "وله» دو لهجه از یک لغت باشد؛ یعنی اول "وله» بوده و بعد آن را به صورت "اله» استعمال کرده اند.(2)

در هر حال، این نام مقدس، بیش از دوهزار بار در قرآن تکرار شده و هیچ اسمی از اسمای مقدس او این اندازه در قرآن نیامده است. نامی است که قلب را روشن میکند؛ به انسان نیرو و آرامش میبخشد و او را در جهانی از نور و صفا مستغرق میسازد.(3)

«اکبر»: «اَکبَر» بر وزن "اَفعَل» اسم تفضیل و به معنای بزرگتر است. وقتی ما اسم تفضیل به کار می بریم، باید بعدش "مِن» و در فارسی "از» هم بیاید و گرنه جمله معنا نمی دهد. مثلاً اگر میگوییم علی بزرگتر است، بعدش باید توضیح دهیم از که؟ اگر هم نگفتیم، شنونده بر اساس قرینه ای، باید متوجه شود. با مراجعه به روایات، از زبان ائمه اطهار(ع) می بینیم که آن بزرگواران، معنای اینکه «خداوند متعال بزرگتر از چیست» را روشن کرده اند. در روایت می خوانیم که مردی نزد امام صادق؟ع؟، "الله اکبر» گفت، امام فرمود: "خدا بزرگتر از چیست؟» آن مرد جواب داد: از هر چیز. امام صادق(ع)فرمود: "خدا را محدود کردی؟" عرض کرد: چگونه بگویم؟ امام فرمود: "بگو خدا بزرگتر از آن است که وصف شود».(4)

ص: 134

«الرجیم»: رجیم از ماده رجم، به معنای طرد کردن است.(1)

مرگ».(1)

6- به فرموده امام صادق؟ع؟: «در دو مورد ابلیس به شدت ناراحت شد: هنگام بعثت پیامبر اکرم(ص) و هنگام نزول سوره حمد».(2)

7- پیامبر اکرم؟ص؟ فرمودند: «خداوند متعال میفرماید: سوره «فاتحه الکتاب» را میان خود و بنده ام تقسیم کردم. یک نیمه مراست و یک نیمه بنده را، و بنده مراست آنچه خواست».(3)

پس اگر نماز بهرهای نداشت جز اینکه خدای را به جلال و عظمت یاد کنیم، همین دستاورد کافی بود، چه برسد به اینکه امید به ثواب و فضل او نیز هست.

می کنم تا از ذات پاکش استمداد جُسته باشم.(1)

امام صادق(ع)در تفسیر «بسم الله» فرمودند: « «باء»، بها و روشنی خدا، «سین»، سنا و رفعت خداست و «میم»، مجد و بزرگواری خداست و «اللَّه»، معبود هر چیزی است».(2)

که از طریق ایمان و عمل صالح، خود را در مسیر نسیم رحمت خاصه حق قرار داده اند.

بنابراین می توان چنین نتیجه گرفت: پروردگار، یک رحمت عام دارد و یک رحمت خاص. با رحمت عام خودش همه موجودات - از جمله انسان - را آفریده است... رحمان، اشاره به آن رحمت بیحسابی است که همه جا کشیده و مؤمن و کافر و حتی انسان و جماد و نبات و حیوان ندارد؛ ولی»رحیم»، اشاره به رحمت خاص است که به انسانهای مطیع و فرمانبردار اختصاص دارد.(1)

ولی «مدح» معنایش هر گونه ستایش است، خواه در برابر یک امر اختیاری باشد یا غیر اختیاری. برای مثال، تعریفی را که از یک گوهر گرانبها می کنیم، عرب آن را مدح مینامد. به تعبیر دیگر، مفهوم مدح، عام است؛ در حالی که مفهوم حمد خاص می باشد.

مفهوم»شکر» از همه اینها محدودتر است. شکر و سپاس، تنها در برابر نعمتهائی است که از دیگری با میل و اراده او به ما رسیده است.

[بدین روی]، اگر به این نکته توجه کنیم که الف و لام «الحمد» به اصطلاح الف و لام جنس است و در اینجا معنی عمومیت را می بخشد، چنین نتیجه میگیریم که هرگونه حمد و ستایش، مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است؛ حتی هر انسانی که سرچشمه خیر و برکتی است و هر پیامبر و رهبر الهی که نور هدایت در دلها میپاشد، هر معلمی که تعلیم میدهد، هر شخص سخاوتمندی که بخشش میکند و هر طبیبی که مرهمی بر زخم جانکاهی می نهد، ستایش آنها از ستایش خدا سرچشمه می گیرد؛ چرا که همه این مواهب، در اصل از ناحیه ذات پاک او است، و به تعبیر دیگر، حمد اینها، حمد خدا و ستایش اینها، ستایشی برای او است.(1)

4. پرورش دهنده؛

5. اصلاحگر.

ولی در اصل، «ربّ» به معنای پروردگار(1) و مالک و صاحب چیزی است که به تربیت و اصلاح آن میپردازد. این کلمه، به طور مطلق تنها به خدا گفته می شود و اگر به غیر خدا اطلاق گردد، حتماً به صورت اضافه است؛ مثلاً می گوییم «رب الدار؛ صاحب خانه»، «رب السفینه؛ صاحب کشتی». (2)

عالمین: جمع عالم به فتح لام است که اشاره به تمام مخلوقات جهان هستی دارد. بنابراین، معنای آیه شریفه چنین میشود: حقیقت حمد، به تمام انواع آن، مختص به پروردگار جهانیان است.(3)

نعبد: «عبد» به معنای انسانی است که مملوک غیر باشد. اگر این کلمه را از ویژگیهای انسانی تجرید کنیم، به معنای موجود با شعوری است که ملک غیر باشد و به این اعتبار، بر همه موجودات با شعور اطلاق می شود: «إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِلَّا آتِی الرَّحْمَانِ عَبْدًا»؛(1)

نستعین: استعانت، طلب معونت و عون است و عون معنایش مطلق نصرت و یاری کردن است. واژههای معاونت، مساعدت، مظاهرت و معاضدت، همه به معنای کمک کردن است؛ اما در هر یک جهتی خاص مورد نظر است. مثلاً کاری که عدهای با ساعدهای خویش انجام میدهند، مساعدت نامیده میشود؛ چنانکه اگر با عضد و بازوهای خود انجام دهند، معاضدت نام میگیرد و اگر دست به دست یکدیگر داده و قدرت برتری را ایجاد کنند، مظاهرت گفته میشود. این عناوین از جوارح مایه گرفته است. در عون و معاونت، تنها تقویت کردن مورد نظر است؛ بدون عنایت به هر ویژگی دیگر و از این رو، به مطلق کمک کردن تعبیر می شود.(2)

که همه به پیشوای خویش یعنی عقل قاهر اقتدا کرده و همه خداوند متعال را عبادت میکنند؛ زیرا انسان مؤمن به تنهایی، خود جماعتی است؛(1)

5. دوری از خودخواهی و استکبار و اینکه بداند مقام عبودیت با خودخواهی و دیدن خود منافات دارد؛ لذا بنده خدا عبادت خود و همه بندگان دیگر را در نظر گرفته می گوید: ما تنها تو را می پرستیم.

در آخرت نیز قدمش بر پل آخرت می لرزد و به درون جهنم سقوط می کند. دیگر اینکه، در معنای«إهدنا الصّراط المُستقیم« از ابنعباس روایت شده که یعنی ای بندگان خدا، بگویید: خدایا! ما را به سوی محبت محمد(ص) و اهل بیت اش(ع) ارشاد فرما.(1)

پس معنای آیه اینگونه می شود: به ما بشناسان امام به حق را، تا متابعت و پیروی او کنیم و به راهی که او رفته برویم. امور خود را تسلیم اوامر او نمائیم و دستور او را بپذیریم. محبت او را در دل گیریم تا در آخرت با او محشور شویم.

الَّذینَ أَنعَمَ اللهُ عَلَیهِم مِنَ النَّبییِّنَ وَالصِّدیقینَ وَالشُهَداءَ وَالصّالِحینَ وَحَسُنَ أُولئِکَ رَفیقا»؛ کسانی که از خدا و پیامبرش پیروی کنند، با نعمتیافتگان همراهند و آنان پیامبران، صدیقان، شهیدان و صالحانند و این سالکان، رفیقانی نیکویند.(1)

پس مراد از «الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» این چهار گروهاند [:پیامبران، صدیقین، شهدا و صالحین] که خدا به آنان نعمت نبوت، صدق، شهادت و صلاح را عطا کرده است و راز حسن رفاقتشان این است که آنان رهروانی آگاهند و در پیمودن راه موفق و هرگز همسفران خود را تنها نگذاشته، از آنان غافل نمیشوند؛ بلکه دست همسفران خود را گرفته، از عقبه های دشوار و لغزش گاههای صعب العبور به سلامت می گذرانند. پس همسفر آنان در این راه پر فراز و نشیب، نه از آنان آسیب می بیند و نه مورد غفلت آنها قرار میگیرد و نه از عقبه های دشوار راه، هراس و وحشتی دارد.(2)

این احتمال نیز وجود دارد که «ضالّین» به گمراهانی اشاره میکند که اصراری بر گمراه ساختن دیگران ندارند؛ در حالی که «مَغضوب عَلَیهِم» کسانی هستند که هم گمراهند و هم گمراهگر و با تمام قوا می کوشند دیگران را همرنگ خود سازند. شاهد این معنا، آیاتی است که سخن از کسانی می گوید که مانع هدایت دیگران به راه راست بودند. در آن آیات از آنها با عنوان «یَصُدّونَ عَن سَبیل اللّه» یاد شده است.(1) در آیه 16 سوره شورا می خوانیم: «وَالَّذینَ یُحاجُّونَ فِی اللّهِ مِن بَعدِ ما استُجیبُ لَهُ حُجَّتُهُم داحِضَهٌ عِندَ رَبِّهِم وَ عَلَیهِم غَضَبٌ وَ لَهُم عَذابٌ شَدیدٌ»؛ آنها که بعد از پذیرش دعوت اسلام از ناحیه مؤمنان، در برابر پیامبر(ص) به مخاصمه و بحث های انحرافی بر میخیزند، حجّت و دلیل شان در پیشگاه خدا باطل و بی اساس است و غضب خدا بر آنها است و عذاب شدید در انتظارشان خواهد بود.(2)

البته همان معنای اول دقیقتر و شامل این گروه نیز خواهد بود.

أَنْزَلْنَاه» را بخوان که نسبت تو و اهل بیت؟عهم؟ توست تا روز قیامت؛ «اقْرَأْ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فَإِنَّهَا نِسْبَتُکَ وَ نِسْبَهُ أَهْلِ بَیْتِکَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَه».(1)

بدین روی، مضامین سوره مبارکه قدر آنچنان با حجیت و ولایت اهل بیت؟عهم؟ گره خورده که خداوند متعال آن را شناسنامه پیامبر و اهل بیتش؟ع؟ نامیده، همچنانکه سوره توحید را شناسنامه و نسبت پروردگار عالمیان خوانده است.

علامه طباطبائی نیز می گوید:

معنای اینکه خدا صمد است، این است که هر چیزی در ذات و آثار و صفات محتاج او است. او منتهای مقاصد است. اصل در معنای کلمه “صمد”، قصد کردن و یا قصد کردن با اعتماد است... خدای تعالی سید و بزرگی است که تمامی موجودات عالم در تمامی حوایجشان او را قصد می کنند. [همچنین] الف و لام کلمه “صمد»، به منظور افاده حصر است و می فهماند که تنها خدای تعالی، «صمد علی الاطلاق» است.(1)

نماز می فرمایند: «اینکه در دو رکعت اول نماز، قرائت مقرر گشته و در دو رکعت آخر تسبیحات، برای فرقی است که میان آنچه خداوند از جانب خویش واجب ساخته و آنچه رسولش بر بندگان واجب کرده است».(1)

العظیم: کلمه «عظیم»، صفت مشبهه است از ماده «عَظُمَ». علمای لغت می گویند: «عظیم» از اسمای خداوند به معنای کسی است که از تمام جهات در مقابل غیر او از خلق، برتری داشته باشد. به صورتی که تمام خلق در مقابل او صغیر و حقیر باشند. همانا عظمت و برتری بر همه، این را به ذهن میآورد که دور نیست که او حافظ ما و مالک مطلق ما باشد و لازم است ما او را تسبیح کنیم؛ پس عظیم مطلق از جمیع جهات، فقط خداست.(1)

بحمده» و در سجده»سبحان ربی الأعلی و بحمده» گفته می شود؛ زیرا زمانی که خداوند تبارک و تعالی «فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیم» را نازل کرد پیغمبر؟ص؟ فرمودند این ذکر را در رکوع خود بگویید و زمانی که خداوند» سبح اسم ربک الاعلی» را نازل کرد، پیامبر؟ص؟ فرمود: «این ذکر را در سجدههای خود قرار دهید».(1)

افزون بر آن، می توان برای آن حکمتهایی نیز یافت؛ رکوع در نماز، تعظیمی در برابر خداوند است و ما با هر رکوع، تعظیمی را در مقابل خداوند انجام می دهیم. تعظیم در مقابل چیزی به این معناست که ما معتقد به عظمت آن هستیم. در مقابل این عظمت، سر تعظیم در مقابل او خم می کنیم؛ بنابراین در رکوع، مقابل خداوند تعظیم کرده و با گفتن صفت «عظیم» برای خداوند، به عظمت او اذعان میکنیم.

سجده در مقابل خداوند نیز به این معنا است که در مقابل او به خاک م یافتیم و کوچکی خود را در مقابل خداوند اقرار می کنیم. حال اگر در این حالت، خاضعانه و خاشعانه با ذکر صفت "أعلی» برای خداوند، به بلند مرتبه بودن خداوند اذعان کنیم و وقتی به خاک افتاده ایم، اقرار به این کنیم که "خداوندا، تو از همه کس بالاتر هستی»، حالت بندگی بسیار بالایی به وجود میآید و واقعاً می توان این حالت را، بهترین حالت انسان برای بندگی خداوند دانست.

خداست"(1)

گرچه قنوت در نماز مستحب است؛ اما چنان مورد توجه است که امام رضا؟ع؟در نامهای به مأمون می نویسند: قنوت، یک سنّت واجب در تمام نمازهای شبانه روزی است.(2) البتّه مراد امام تأکید بر اهمیت قنوت است؛ چنانکه اگر انسان آن را قبل از رکوع فراموش کرد، مستحب است بعد از رکوع قضا نماید و اگر در سجده یادش آمد، بعد از سلام آن را قضا کند.

قنوت، دعای خاصی ندارد و انسان می تواند هر دعایی بخواند، چنانکه بنابر نظر برخی از علما، لازم نیست دعا به عربی باشد و میتوان در قنوت، حاجات خود را به فارسی هم بیان کرد. البتّه روشن است که دعاهای قرآنی و یا دعاهائی که معصومان(ع)در قنوت خود میخوانده اند، از فضیلت و اولویّت خاصی برخوردارند.(3)

و رشد اعمالتان می شود".(1)

الف) از شرایط صحت نماز، نیت اطاعت فرمان الهی است؛ بنابراین آنچه باید هدف و نیت اصلی نمازگزار باشد، انجام وظیفه است؛ هرچند آرامش روان و برکات عظیم اخروی و دنیوی نمازی در پرتوی رعایت شرایط آن حاصل می شود. از طرفی در بر شمردن آثار نماز بایسته است به همه آثار دنیوی و اخروی فعل و ترک نماز توجه داشت و آن را به یک اثر خاص دنیوی محدود نساخت.

ب) نکته مهم اینکه، بهره مندی از تأثیرات نماز در فرد و جامعه در گرو ترکیب جسم و روح آن است. به تعبیری، به مقداری که آداب و شرایط نماز بیشتر رعایت و به معانی و حکمتهای آن بیشتر توجه شود، روح نماز تقویت شده، از فیض حضور الهی بهره بیشتری نصیب نمازگزار می گردد و آثار مترتب بر آن افزایش می یابد. از طرفی، اگر فرد به حداقل آن اکتفا کند، آثار آن نیز به حداقل می رسد.

ج) در باب نماز باید به طولی و دارای مراتب بودن آثار جسمی و روانی، مادی و معنوی و دنیوی و اخروی توجه داشت؛ یعنی برکاتی بر خواندن نماز و درکاتی بر ترک آن مترتب است که نمازگزار از انواع آنها بهره می برد. کمترین درجه آن، آرامش روانی نمازگزار و زندگی پر تشویشِ تارک نماز است.

که نماز چه فوایدی نسبت به بهبود وضعیت جسمانی و بهداشتی زندگی خواهد داشت.

گفتنی است که مبنای بحث شواهد قرآنی و روایی است و اگر چنانچه به تناسب بحث های دیگر نظیر شواهد علمی تجربی و نیز پاره داستان های مؤید ذکر شده است، برای روشنی و توضیح بحث می باشد.

در ادامه به بیان آثار اجتماعی نماز خواهیم پرداخت.

نائل شده اند. در زیارت امین الله چنین آمده است: "وَعَبَدْتَ اللَّهَ مُخْلِصاً حَتّی اَتیکَ الْیَقینُ»؛ خدا را مخلصانه عبادت کردی تا آنجا که به یقین رسیدی. این فقره، در زیارت رسول الله؟ص؟ هم آمده است.

باور یا عقیده از آگاهی سطحی و اولیه بسیار عمیقتر است و تأثیری جدی در رفتار دارد. انسانها غالباً در عمل تابع باورهای خود هستند، نه تابع دانش یا فهم خود. به همین دلیل، بسیاری از آموزهها و دستورالعمل هایی را که می دانیم و به ارزش آن اعتراف داریم، عمل نمیکنیم! این امر اختصاص به امور اخلاقی و معنوی ندارد، در امور جسمی هم همین گونه است. مثلاً میدانیم که نرمش یا دویدن صبحگاهی در هوای آزاد، برای سلامت بدن مفید است؛ اما چه بسا به آن عمل نمی کنیم.

راههای متعددی برای تبدیل فهم به باور وجود دارد که به دو راه اشاره میکنیم:

راه اول: مشاهده و لمس آثار مثبت عمل به آنچه میدانیم؛

راه دوم: تکرار و تلقین درونی.

با توجه به دو روش ذکر شده برای تبدیل فهم و علم به باور، فهم ما نسبت به وجود خدا و قیامت، به یکی از این دو راه میتواند به باور تبدیل شود: راه اول: درک لذت ارتباط با خدا یا مشاهده آثار عبادت در زندگی؛ راه دوم: تکرار و تلقین واقعیات ناپیدا به نفس، از راه توجه به عبارات و اذکار در نماز و تقید به استمرار ادای این فریضه.

راه اول ممکن است بهسختی حاصل شود و همه از نماز لذت نبرند؛ اما راه دوم، بیشتر قابل وصول، کنترل و برنامه ریزی است؛ زیرا اذکار و حرکات نماز به گونه ای تنظیم شده که استمرار آن در اوقات خود و توجه به خدا و جهان غیب، تکرار اذکار و تلقین آنها به نفس، به میزانی که با توجه همراه باشد، بهتدریج موجب افزایش ایمان می شود.(1)

ص: 160

البته همانگونه که نمازگزاردن، تأثیرات مثبت اعتقادی را به همراه دارد، ترک نماز نیز مقدمات تزلزل تارک در اعتقادات و به کفرگرایی او را فراهم میسازد(1) و در نتیجه، سبب دوری از خداوند و اولیای او میشود.(2)

نمی شود؛ بلکه نیازمند بینایی،(1) بیداری و حیات الهی قلب است.(2) ممکن است کسی حیات گیاهی و حیوانی داشته باشد؛ ولی به جهت دلمردگی، فاقد حیات انسانی باشد. تعالی انسان، در گرو حیات قلبی اوست و این حیات، در گرو استجابت و پاسخگویی به دعوت الهی است.(3)

بیناسازی و حیات بخشی قلب، رسالت تربیت عاطفی، اخلاقی و عبادی بوده و از آن پس است که عقل با قلب سلیم پیوند خورده، تربیت عقلانی به معنای مورد نظر الگوی اسلامی، محقق می شود. بنابراین، تربیت عقلانی، مستلزم تربیت هماهنگ افکار، عواطف، معنویات و رفتارهای اخلاقی است. ازاینرو، به رغم استقلال ساحت تربیت عقلانی از تربیت معنوی و اخلاقی، وجود هماهنگی میان این دو ساحت، شرط اساسی تحقق عقلانیت مورد نظر اسلام است. بدون وجود این شرط، آنچه پدیدار می شود، تربیت فکری و ذهنی محض است؛ نه عقلانی الهی. توجه به این شرط، نقش تعیین کننده در تفکیک الگوی اسلامی تربیت عقلانی، از الگوی غیراسلامی خواهد داشت.

بدون پرداختن به تربیت عقل عملی، تربیت عقل نظری بیثمر است؛ از اینرو، یکی از مبانی مهمّ الگوی اسلامی، تربیت عقلانی، درهم تنیدگی پرورش ابعاد مادی و معنوی و جسمانی و روحانی است.(4) رفع و دفع موانع تربیت عقلانی، محتاج تربیت عبادی و اخلاقی است. تربیت عبادی علاوه بر مانع زدایی و زمینه سازی برای تربیت عقلانی، موجب شکوفایی ارزشهای عقلی شده، تأثیر مستقیم در خردپروری دارند. بر این اساس، نماز این قلّه عبادت و معنویت، نقش بسزایی در بالندگی عقل خواهد داشت.

ص: 162

نماز، موجب بیداری قلب و در نتیجه، بازشدن افقهای جدید به روی عقل و بهره وری از همه ظرفیت های شناختی انسان است. از جمله ثمرات پیوند عقل و قلب، پیدایش انسان متفکّر متعهّد و متعبد می شود. تفکر بدون تعهد و تعبد را اسلام کافی نمیداند؛ تعبّد در الگوی اسلامی تربیت عقلانی، جایگاه ویژهای دارد و این امر در سایه اتصال عقل و قلب حاصل می شود.

نماز، بارزترین مصداق یاد خداست(1) و در روایات، «ذکر» عامل رشد فکر(2) و عقل(3) قلمداد شده است. امیرمؤمنان؟ع؟در بیانات مختلفی، نقش ذکر در پرورش عقل را بیان نموده اند.(4) این سخنان گهربار نشان میدهد که عقل با قلب پیوند دارد و رشد متعالی عقلی، در سایه ذکر خدا - که امری قلبی است - حاصل می شود. تثبیت حالت تذکّر در قلب، موجب روشنایی ذهن و قلب، به نور حکمت می شود.

و امیال و اغراض مختلفی به کار گرفته شود. علم، ابزاری است که برای انواع بهره وریها قابلیت دارد. صرف برخورداری از ابزار، تضمین کنندۀ کاربرد شایسته آن نیست. علوم می تواند به وجهی نیکو یا ناپسند به کار گرفته شود. وقتی به برکت پایبندی به نماز، هدف انسان از تعقل، تفکر و کسب دانش، فراتر از اهداف مادی رفت، مسیر استفاده از محصول تلاشهای فکری و علمی نیز، اصلاح، هدایت و کنترل می شود.

با لذت معنوی گره بزنیم و فقط در نماز به فکر چنین لذتی باشیم. اگر تنها هدف از نماز، لذت ارتباط با خدا بود، پس نماز امری واجب نبود؛ بلکه عبادتی مستحب بود که امر میشد انسان هر زمان حال مناجات داشته باشد، به نماز بایستد و اگر این حال نبود، لازم نیست نماز بخواند! وقتی اینگونه نماز را معرفی کردید، جوان شما به نماز میایستد و احتمال دارد که نه تنها لذتی نبرد؛ بلکه چه بسا خسته و رنجیده شود. بخصوص اگر اعتقاد چندانی نداشته باشد، خود را دور از این درجات میبیند و چه بسا از آن صرف نظر می کند!

اصل در نماز، تبعیت خداوند و تمرین ادب عبودیت است، گرچه به تناسب کیفیت انجام آن، می تواند برکات فراوانی بهدنبال داشته باشد که از جمله آنها، لذت های عالی معنوی است.

پس از این مقدمه، اینک به آثار و دستاوردهای نماز اشاره می کنیم.

برابر خدا و فرو ریختن کبر و غرور است. افزایش خشوع، به افزایش رقّت قلب در نماز و لذت بردن از مناجات و درک محضر ربوبی می انجامد.

شیطان به نمازگزاران و رحمت های بیپایانی که با لطف خداوند شامل حال نمازگزار می شود، حسادت می ورزد؛ رحمت هایی که گاهی خود نمازگزاران از آن غافلاند.(1) به همین جهت شیطان میکوشد تا با ابزارهای گوناگونی مانند شراب و قمار بین انسانها دشمنی اندازد و از این طریق، آنها را از ذکر الهی باز دارد و از رحمتهای بیمنتهای الهی محروم سازد.(2)

است. پیامبر اسلام می فرمایند: "خداوند به سه گروه وعده داد، بدون حساب وارد بهشت شوند، و هر یک از این گروهها (روز قیامت) می توانند هشتاد هزار نفر [تعداد زیادی] را شفاعت کنند. آنها عبارتند از: مؤذن، امام جماعت و کسی که وضو بگیرد، سپس داخل مسجد شود و نماز را به جماعت بهجا آورد».(1)

بنابراین، انسان با نماز نه تنها خود را از عذاب الهی و کیفرهای اخروی میرهاند، که به مقام عالی شفاعت رسیده و می تواند دیگران را نیز با شفاعت خود نجات بخشد و راه ورود به بهشت را برای شفاعت شدگان هموار سازد.

مسلمان(1) و غیر مسلمان (2)از جمله آنها: د یل کار ن گی ، آیین زندگی، ص 24 بررسی شده است که می توانید به آنها مراجعه کنید.

ابهت پیدا کردن خدا در دل، سبب آمادگی برای پیروی جدی از دستورات او میشود. از دیگر آثار این احساس عظمت الهی، احساس شرم از خدا هنگام خطا و گناه است. تقویت این احساس شرم منجر به تقویت نفس لوّامه برای جلوگیری از خطاست.

بخشی از امتحانات الهی، در شرایط سختیِ زیاد یا رفاهِ فراوان است. اگر ابزار، امکانات و قدرت مانند ثروت، علم، موقعیت و جایگاه اجتماعی، در اختیار فرد باشد و او از قدرت کنترل لازم یا حیای الاهی برخوردار نباشد، بهسادگی خطا میکند و از طغیان نفس در امان نمی ماند. در واقع، نماز آموزگار و یادآور خوبی ها به نفس است.

تقید به نماز و توجه به معانی و آداب آن، به تدریج ابهت خدا را در دل بالا میبرد. نماز با «اللّه اکبر» آغاز می شود؛»اللّه اکبر» برتری عظمت خدا بر هرچه در عالم است را به ما مینمایاند. با این ذکر باید چنان به عظمت خدا توجه کرد که از غیر او غافل شد. این ذکر بارها در نماز تکرار می شود.

«سبحان اللّه»،»سبحان ربی العظیم و بحمده» و «سبحان ربی الاعلی و بحمده» ناتوانی ما در فهم عظمت خدا را آشکار می سازد.

نماز، تربیت ادب بندگی است. ادب که حاصل شد خداوند در دل عظیم میشود و چون انسان عظمت را دوست دارد، به مرور عشق به خدا تولید می شود.

کسی که فکر میکند نمی توان برای خدا از گناه دست برداشت، معلوم می شود که عظمت خدا را آنگونه که باید درک نکرده است. نماز، به تدریج بر میزان احساس ابهت خدا در دل می افزاید و به تناسب آن، از گناه جلوگیری می کند.

در روایتی آمده است که به پیامبر(ص) عرض کردند: فلان شخص روزها نماز می خواند و شب ها دزدی می کند. حضرت(ص) فرمودند: "قطعاً نمازش او را از این کار باز خواهد داشت".(1) همچنین در جای دیگری به حضرت گفتند که فلان جوان از انصار که با آن حضرت نماز می گزارد، مرتکب فواحش نیز می شود. ایشان در جواب فرمودند: "قطعاً روزی نمازش او را از این عمل جلوگیری خواهد کرد".(2)

در این روایات از حضرت درخواست میکنند که یک واکنشی به این نوع نمازگزار گنهکار داشته باشد؛ اما حضرت بر تأثیرگزاری خود نماز تأکید می کنند. این سخن حضرت، دلیلی بر این مطلب است که اثرات شگرف گناه ستیزیِ نماز، به تدریج آشکار میشود. از طرفی نیز، اگر نماز ما را از گناه باز نمیدارد، باید نماز خود را بهبود بخشیم!

زندگی انسان شست وشو می دهد. این امر خود دلیلی است که اگر کسانی چنین می اندیشند که نمی توان برای خدا از گناه دست برداشت، معلوم می شود که عظمت خدا را آن گونه که باید، نشناخته است.

امام علی(ع)می فرمایند: «کسی که نماز را بهجا آورد، در حالی که حقّ آن را بشناسد، آمرزش الهی شامل حال او خواهد شد».(1) در روایات نماز را به باد پاییزی تشبیه شده است که گناهان را مانند برگ درخت می ریزاند و گردنها را از ریسمان گناه، آزاد می سازد.(2)

نمازگزاران حقیقی هنگام خیر کوتاهی نمی کنند و به مال دنیا دلبسته نیستند و از مال و دارایی برای کمک به فقیران و مستمندان و بینوایان استفاده می کنند.(1) مفهوم آیات فوق این است که میان نماز و نداشتنِ تعلق به دنیا و کمک و خیررسانی ارتباط معنادار وجود دارد. اینکه در آیات فوق، تعاون و همکاری، صفت نمازگزار حقیقی نام برده شده است، حاکی از این است که نماز در ایجاد، رشد و تثبیت روحیه همکاری و همیاری و نیز در رفع حرص و طمع و علاقه به دنیا، نقش دارد.

خداوند سرکشی کرد و به حضرت آدم سجده نکرد(1) که سبب دوری او از رحمت خاصه الهی شد.

از مهمترین آثار تربیتی نماز، رامکردن نفس سرکش و از میان بردن روح غرور، خودبینی و تکبر انسان است. امر خداوند به نمازگزار برای گذاردن پیشانی بر خاک در هر شبانهروز و در مقابل نام بردن خداوند به بلند مرتبه بودن، در رکوع و سجده، سبب می شود نمازگزار به تدریج به ضعف خود پی ببرد و خود را ذرهای کوچک در برابر عظمت او ببیند. این حالت، از بین برنده کبر و غرور است. حضرت فاطمه زهرا(س) فرموده اند: "دستور خداوند به انجام نماز، برای پاک سازی از کبر و غرور است".(2) امیرمؤمنان نیز میان ایمان و نماز مقایسه نموده، نقش ایمان را تطهیر باطنی و نقش نماز را پاکسازی از کبر و غرور ذکر نموده اند. (3)

را تفسیر و تبیین نموده اند. از جمله اینکه، نمازگزار طی چند مرتبه در روز وضو می گیرد و این نوع شست وشو، آثار بهداشتی به دنبال دارد. مضمضه و استنشاق که در وضو تأکید شده است، در سلامت مؤثر است.

بر اساس نظر "تومانیانس" آلودگی بینی به سردرد و کمی بینایی منجر میشود. برای دفع این مشکل، بهترین شیوه، شست وشوی مداوم بینی با آب سرد است. استنشاق، نمازگزار را از مبتلا شدن به امراضی چون سل و آسم و امراض ریوی و زکام، مصون داشته و تعادل عصبی، حالت نشاط، تعادل و فرح ایجاد می نماید.(1)

تأثیر نماز در مطالعات پزشکی - درمانی نیز مورد تأیید قرار گرفته است. گروهی از ارتوپدها در کشورهای اسلامی اذعان نموده اند که بهبودی زخم های ناشی از عمل جراحی و شکستگی استخوانها، در افراد نمازگزار، سریعتر از دیگران حاصل میشود. دکتر "شفیق الذیات" جراح مغز و اعصاب دانشگاه علوم پزشکی بصره، به بیماران خود 48 ساعت پس از عمل جراحی دیسک کمر اجازه انجام نماز میدهد و پس از مطالعه 40 بیمار، ثابت کرده است که نتیجه آن بهتر از فیزیوتراپی معمولی بوده است.(2)

ص: 179

رفتن به نمازهای جمعه و عید(1) و پوشیدن لباسهای نو و دید بازدید در روزهای ذکر شده،(2) بر این مهم دلالت دارد که در جامعه دینی، امور زندگی، بهداشت و نظافت، دید و بازدید و سایر برنامه ها، با دستورات شرعی و امور عبادی هماهنگ است.

اسلامی که بر هماهنگی و نظم صفوف نماز تأکید دارد،(3) به نظم و محوریت نماز در زندگی اهمیت فراوانی قائل است. اما جامعه فاصله فراوانی را تا تحقق نظم خواسته شده از مسلمانان دارد. چه زیبا بود اگر برنامه های زندگی بهجای اینکه با فیلمها و سریالهای تلویزیونی و یا عادت واره های روزمره تنظیم شود، با نماز هماهنگ میگردید و نماز از وقت فضیلت خود به تأخیر نیافتد. چه نیکوست که به اقتضای رعایت اوقات نماز، صبح هنگام، با انجام فریضه صبح، برنامه خواب به پایان برسد و امور و کارهای مربوط به منزل و بیرون از منزل شروع شود. سپس با فرا رسیدن نماز ظهر و عصر، برنامههای کاری تعطیل و صرف ناهار و استراحت نیمروزی انجام شود.

وانگهی، شیفت دوم کاری شروع و هنگام نماز مغرب و عشا خاتمه یابد و بعد از خواندن نماز عشا، برنامه ها به پایان رود و زمان خواب قرار داده شود. دامنه زمانی نمازهای یومیه، این امکان را به برنامه ریزان اجتماعی میدهد که در صورت همسوسازی برنامه ها با نماز، نه تنها اختلالی در بازدهی فرایند کاری ایجاد نشود؛ بلکه در کنار برکات فراوان آن به علت هماهنگی با طبیعت انسان، بهره وری نیز افزایش پیدا کند.

بهره برده شده است. هرچند خود نماز به لحاظ اینکه روحیه عطوفت و مهربانی را در انسان تقویت می کند، سبب بهبود برخورد با خویشاوندان و خانواده می گردد؛ اما گذشته از این، آیات و روایات، قبولی عبادات و نمازهای افراد را به بهبودی روابط با خویشاوندان مشروط نموده است. به تعبیر دیگر، خداوند، از یک عمل عبادی معنوی، در جهت بهبود اوضاع اجتماعی استفاده کرده است. در حدیثی از حضرت پیامبر(ص) آمده است: "کسی که زنی دارد و آن را اذیت و آزار می دهد، خداوند نمازهایش و سایر رفتارهای درستش را قبول نمی کند... و مردان هم حکم زنان را دارند [یعنی؛ اگر زنی شوهرش را بیازارد، نمازها و رفتارحسنه اش مورد قبول درگاه الهی قرار نمیگیرد]".(1)

در حدیث دیگری از امام صادق(ع)به همین اصل تأکید شده است که شرط قبولی نماز برخورد درست و اصلاح شده با والدین است. حضرت در این حدیث فرموده است: "هر کس به پدر و مادر خود که به وی ستم کرده اند، با چشم بغض و کینه نگاه کند، نمازش در پیشگاه الهی مقبول واقع نمی شود".(2)

نمازگزار در صدد است که زحماتش در نزد خداوند قبول گردد، زحماتی که هر روز پنج مرتبه صورت می گیرد. خداوند این انگیزه روانشناختی را ضمانت اجرایی برای بهبود روابط اجتماعی قرار داده و از طریق آن، بهبودی برخورد فرد با خانواده و والدین را تضمین نموده است. بنابراین، انسان مؤمنِ آگاه که در اندیشه قبولی نماز خود است و نمی خواهد زحمات عبادیش زائل گردد، روابط اجتماعی خود را نیز اصلاح نموده و بهبود می بخشد. بدین روی، نماز می تواند روابط اجتماعی و خانوادگی را ترمیم و تقویت کند.

ص: 184

علاوه بر شواهد دینی، شواهد و مطالعات علمی و تجربی نیز این مسأله را تأیید می کند. بر اساس مطالعه "ایوانز تی دیوید" جامعهشناس و دین پژوه در تحقیقی با عنوان "رابطه مجدد دین و جرم"، حضور در مراسم مذهبی و انجام مناسک دینی، کنترل کننده است.(1) در این تحقیق و نیز تحقیق دیگری که توسط "رادنی استارک" و "سیمز بن بریج" با عنوان "دین کجروی و کنترل اجتماعی" به انجام رسیده است، این اصل کنترلی بهدست آمده است که انجام اعمال دینی و مناسک و آیینه ای مذهبی، بازدارنده، کنترل کننده و همنواساز است.(2)

از مجموع آیات و روایات به دست می آید که نماز با چند مکانیسم، کاهش جرائم و کج روی را در جامعه به ارمغان می آورد:

چنانچه خود نماز اثر پیشگیری از جرم را دارد (که در آثار معنوی نماز بیان شد) همچنین از مجموع شواهد به دست میآید که نماز جماعت، سبب آشنایی افراد با یکدیگر و این امر سبب تقویت حیا و حیا باعث خودکنترلی می شود؛ از همین معبر، جرائم اجتماعی و منکرات کاهش مییابد. بدین روست که نماز نقش مکانیسم کنترل اجتماعی را ایفا می کند.

است که تلقین روزانه آن و توجه به آن در ساعات مختلف شبانهروز نقش معرفت بخشی دائمی را دارد. حضرت علی؟ع؟نسبت به کارکرد مسجد و نماز جماعت که قبلا نیز بخشی از آن اشاره شد، می فرمایند: "مسجد و نماز جماعت دانش جدید... و نشانی مستحکم و پایدار در فراروی افراد قرار میدهد... و افراد از خلال مراوده با مساجد و نماز جماعت حرفهای می شنوند که آنها را از بدی باز میدارد و به سوی هدایت رهنمون میکند».(1)

در نهایت، به این چارچوب کنترلی میرسیم که نماز با شرایط، ضوابط و زمینه های محیطی و اجتماعی خود از سه طریق موجب کاهش آسیب ها و انحرافات میگردد. نماز، حیا و تعدیل غرایز روحیه خودکنترلی را در فرد تقویت می کند؛ همین امر به کاهش و از بین رفتن آسیبها، منکرات و رفتارهای نابهنجار اجتماعی و اخلاقی کمک میکند. از طرفی دیگر، نماز، دانش لازمِ هدایت بخشی را در اختیار افراد می گذارد و افراد از این طریق، راه هدایت را کشف و به سعادت رهنمون می شوند.

نمازهای جماعت یومیه نیز در این حکم با نماز جمعه شریک هستند. در هر نماز جماعت، مردم منطقه و محله همدیگر را میبینند، از اوضاع دیگران جویا می شوند و نسبت به سلامت، بیماری، مشکلات و اتفاقات آنها کسب اطلاع میکنند. این امر میتواند مقدمه یاری یکدیگر نیز باشد.

علاوه بر اذکار نماز، صرف برگزاری نماز در مناسبتهای مختلف نیز در راستای تحکیم جهان بینی الهی صورت میگیرد. نماز آیات که یکی از نمازهای واجب است، ناظر به همین بُعد نماز است. خداوند، نماز آیات را تشریع نمود که ذهن انسانها را از تعلیل مادی به تحلیل ماورای طبیعی هدایت کند. نماز آیات بهرغم کارکرد عاطفی و روانشناختی، همچون آرام سازی و احساس امنیتی، به این مسأله معطوف است که خدایی مشرف بر همه رخدادها و حوادث، وجود دارد.

در روایت ذکر شده است که فلسفه نماز جماعت این است که اخلاص، توحید، اسلام و عبادت الهی آشکار شود و جلوه بیرونی پیدا کند.(1)

بنابراین، نماز آیین مذهبی و عمل مناسکی است که در شکل گیری باورهای مذهبی و یقین معرفتی و همچنین در یک نگاه کلی، تحکیم نظام معنایی دینی و توحیدی، نقش بسزایی دارد.

از نظر اسلامی، در تمام نمازها - چه واجب و چه مستحب - زنان و مردان ملزماند پوشش خاصی را رعایت کنند. عمل صحیح به این آموزه، میتواند رعایت حجاب را به عادتواره افراد و سپس در یک پروسه طولانی مدت، به فرهنگ جامعه تبدیل کند.

جهت دیگر کمک نماز به فرهنگ پذیری حجاب اینکه، نماز ریشه های بدحجابی که از مهمترین آنها بی حیایی است، را - چنانچه در بحت مکانیزم کاهش جرایم بیان شد - از بین میبرد.

اجتماع است. امام رضا(ع)در بیانی زیبا فرموده اند: "اگر پرسیده شود دلیل تشریع جماعت چیست؟ در پاسخ باید گفت که نماز جماعت به این دلیل واجب شده است که اخلاص، توحید، اسلام و عبادت خداوند آشکار و مشهود شود؛ زیرا آشکار کردن عبادت، حجت و دلیل برای اهل شرق و غرب است و منافقین و کسانی که آیینه ای اسلامی را سبک می شمارند، با برگزاری جماعت، به ظاهر اسلام اعتراف خواهند کرد و مراقب خوشان خواهند بود».(1)

مسائلی که در آنها مطرح می شود، بیشتر جنبه سیاسی پیدا میکند. مقام معظم رهبری می فرمایند:

نماز جمعه، نماز اجتماع است، نماز روشنگری و آگاه سازی آحاد مردم است، نماز اخبار از آفاق عالم به مؤمنان و آحاد مردم است. [بایستی] هم به جنبه معنوی و تربیت و تهذیب نفوس و آدمسازی و گسترش روحیه تقوا در جامعه توجه شود، و هم به جنبه سیاسی.(1)

نماز جماعت و جمعه می تواند سبب شکلگیری انجمنهای اجتماعی و سیاسی شود و گروهی را به وجود آورد که در عرصه های سیاسی، فعالیت وسیع داشته باشند. طبعاً، گروههای سیاسی مسجدمحور، در معادلات سیاسی و بین المللی اثرگذار خواهند بود.

در تاریخ اسلام شواهدی وجود دارد که تأثیر نماز جماعت در معادلات سیاسی را تأیید کند. بارزترین نمونه آن، اولین نماز جماعت باشکوه مسلمانان بعد از فتح مکه در مسجدالحرام است که به نقل تاریخ، هیمنه مسلمانان در نماز جماعت، ابوسفیان و همراهانش را به تمکین واداشت. ابوسفیان وقتی دید که پیامبر(ص) در جلو ایستاده و مسلمین پشت سر او به نماز ایستاده اند. با تکبیر او، همه تکبیر می گویند و با رکوع و سجودش، همه با او هماهنگ عمل می کنند؛ مجذوب آن همه عظمت و شکوه گردید. ابوسفیان نمی توانست آن همه ابهت و احترام را نادیده بگیرد؛ لذا همین امر باعث شد که او، راهی جز تسلیم و همرنگی با مسلمانان نبیند(2)

کسیکه بدون بینش و آگاهی به عملی دست یازد، مانند کسی است که در بیابانی هموار، با دیدن سرابی به جستوجوی آب رود. در این وضیعت، هرچه سریعتر عمل کند، زودتر از مقصد دور خواهد شد.(1)

نماز جمعه، اعیاد و نماز جماعت این کارویژه مهم را به دنبال خواهد آورد که بر اثر خطبه های نماز جمعه و عید و حواشی این تجمع، بینش افراد تقویت میشود. حضور مسلمین در نمازهای جماعت و جمعه به شرط حضور امام جمعه و جماعت آگاه به مسائل روز، باعث میشود که از طریق تشریح شرایط روز و مسائل و مشکلات مسلمین و موشکافی مسائل بینالمللی، بصیرت سیاسی نمازگزاران ارتقا یابد.(2)

از طرفی، نقش نماز در تعمیق بصیرت سیاسی - اجتماعی به این است که مؤلفه های اثرگذار در بینش سیاسی و اجتماعی را - که غفلت زدایی و شناخت حق است - سامان می بخشد. امام باقر(ع)در بیانی اشاره میکنند که نمازگزاران همیشه از دام غفلت رهایی می یابند. ایشان در مورد بیداری و دوری از غفلتِ نماگزاران چنین می فرمایند: "هر مؤمنی که حافظ نمازهای واجب باشد و آن را به موقع انجام دهد، چنین فردی دیگر در زمره غافلین نخواهد بود".(3)

امام رضا(ع)نیز ضرورت خطبه های جمعه را یادآور میشوند و فلسفه وجودی خطبه های نماز جمعه را، اینگونه بیان میدارند: «خطبه های نماز جمعه برای آن تشریع شده است که چون روز جمعه روز حضور عمومی است، لذا خطبه برای امام وسیله ای است برای موعظه و تشویق به فرمانبری و هشدار از نافرمانی و آگاهی بخشی بر آنچه که مصلحت دین و دنیای مردم است؛ اطلاعرسانی از آنچه در اطراف آنها اتفاق افتاده است و از نگرانیهایی که می تواند برای آنان

ص: 196

سودمند یا زیانبخش باشد... دو تا شدن خطبه ها نیز برای این است که یکی برای سپاسگزاری به درگاه خداوند و دیگری برای بیان نیازمندیها و عذرها و تذکر به بیم و امیدها و آموزش ضروری و اوامر الهی و مصالح و مفاسد باشد».(1)

افراد با حضور در مساجد و نماز جماعت، یکدیگر را ملاقات می کنند؛ از وضع همدیگر اطلاع می یابند؛ با اوضاع اجتماعی، اقتصادی و زندگی هم آشنا می شوند؛ اگر مشکلی برای شخص یا اشخاصی پیش آمده باشد، از آن مطلع می گردند و بر اساس روح ایمان و مسئولیتی که در خود احساس می نمایند، برای رفع مشکل اشخاص و اجتماع خویش، همکاری می نمایند.

چنانچه در طی سالها از نزدیک مشاهده کردهایم که اهالی مسجد، در زمینه امدادهای جبهه و جنگ، تعاون برای کمک به وضع اقتصادی جامعه، همکاری برای ازدواج جوانان مستعدّ و حتی همیاری برای رفع مشکلات خانوادگی گرفتاران، اقدامهای جدی به خرج داده اند.(1)

در منابع دینی نیز جنبه تعاون و همیاری نمازگزاران مورد تأکید قرار گرفته است. امام رضا(ع)نسبت به فلسفه نماز جماعت، به همزیستی نماز جماعت و تعاون و همکاری و احساس مسئولیت اقتصادی اشاره نموده و تأکید می نمایند که نماز جماعت به این جهت تشریع گردید که در آن، مساعدت و همکاری در جهات خیر و پرهیزگاری وجود دارد.(2)

است که حاصل آن استثمار می شود.(1)

این کشمکش دائمی میان کارگر و کارفرما وجود دارد و هرکدام بنا بر علایق سودجویانهای خود، به فکر سود بیشتر و اندوختهای زیادتر و متضرر ساختن طرف دیگر است. در این شرایط، با تقویت خداباوری، برجسته ساختن حقوق دیگران و التزام عملی به ارزشهای معنوی نماز می تواند به بهبود رابطه کارگر و کارفرما بیانجامد. اگر آنها به قوانین شرعی، اخلاقی و حقوقی ملتزم باشند و خود را در پیشگاه خدا متعهد بدانند، سعی می کنند با اولویت رضایت خداوند بر منافع مادی خود، از هر دو جهت، توافق ارزشی ایجاد شود و در نتیجه، بهبود کاری حاصل شود.

از دستوراتی است که هنگام قحطی باید به آن عمل کرد. این عبادت دسته جمعی، یک اعلام عمومی عجز و فقر در مقابل خدای متعال است که سبب جلب برکات الهی به سمت جامعه می شود. تأثیر نماز در نزول رحمت و نزول باران و متعاقباً، فراوانی مواهب طبیعی و محصولات کشاورزی و باغات، بارها در تاریخ تمدن اسلامی به اثبات رسیده است. بارزترین نمونه آن، نماز استسقای ائمه؟عهم؟ و بزرگان است که یکی از نمونه های معاصر آن، نماز باران آیتالله خوانساری(ره) در سال 1330 است.(1)

اثر فراگیر نماز را مورد توجه قرار داده و آن را شاخص کلی برای شناخت میزان دینداری یا معیار سنجش قبولی و عدم قبولی سایر عبادات انسان معرفی کرده است. برای نمونه، رسول اکرم؟ص؟ نسبت به جایگاه نماز در اسلام می فرمایند: "نماز ستون دین و اولین عملی است که در قیامت مورد حساب و کتاب قرار می گیرد و اولین چیزی است که بعد معرفت الهی پرسیده می شود. پس اگر نماز قبول شد، سایر عبادات و اعمال نیز پذیرفته می شود و اگر نماز پذیرفته نشد، سایر اعمال و عبادات نیز پذیرفته نمی شود». (1)

اگر نماز ستون دین بود، از کیفیت نماز انسان و میزان اهتمام به آن میتوان به کیفیت دینداری وی پی برد. چنینی است که برخی روایات تأکید دارند که نماز باید اهمّ امور زندگی شود.(2) توجه به همین آثار بنیادین نماز بوده که نماز مهمترین توصیه اولیای الهی و بزرگان بوده و هست.

بهجت؟ره؟ درست میفرمودند! من نماز عصرهایم را به وقت نمی خواندم.(1)

فراتر آنکه مرحوم علامه طباطبایی(ره) و آیت الله بهجت؟ره؟ از علامه قاضی(ره) نقل میکنند که می فرمودند: اگر کسی نماز واجبش را اول وقت بخواند و به مقامات عالیه نرسد، مرا لعن کند!(2)

ص: 202

بر پایه گزارش های تاریخی، در عهد ابوبکر (11-13ق) و عمر (13 - 23ق) اختلافی در خصوص وضو نقل نشده است و وضوی همه مسلمانان، تا خلافت عثمان، صورت واحدی داشته و مانند وضوی کنونی شیعه بوده است. زمان حکومت عثمان بن عفان (23- 35ق) بود که او کیفیت وضوی پیامبر را با نوعی تغییر، برای مردم حکایت کرد و غَسل رِجلین(شستن پاها) را جزء وضو دانست.(1)

شستن را بیان کرده و تنها همین مقدار را افاده میکند که دست را با آرنج بشویید؛ ولی درباره اینکه آیا از طرف آرنج باید شروع کند یا از سر انگشتان، ساکت است و باید کیفیت آن را از سنت و سیره پیامبر؟ص؟ اخذ کرد.

به تعبیر دیگر: کلمه «الی» در آیه فوق، تنها برای بیان «حدّ شستن» است نه کیفیت شستن؛ زیرا هنگامی که گفته شود دست را بشویید، ممکن است به ذهن چنین برسد که دستها را تا مچ بشویید (زیرا غالباً این مقدار شسته می شود). برای رفع این توهم می فرماید، تا آرنج بشویید (إلی المرافق).

این نوع تفسیر، اختصاص به این آیه ندارد. در کلمات روزمره ما نیز این نوع ترکیبها بسیار وارد شده که ناظر به بیان مقدار و اندازه است، نه نحوه و کیفیت کار. مثلاً انسان به کارگری سفارش می کند دیوار اطاق را از کف تا یک متر، رنگ کند. بدیهی است منظور این نیست که دیوار از پایین به بالا رنگ شود؛ بلکه منظور این است که این مقدار باید رنگ شود نه بیشتر و نه کمتر. همینطور اگر به شما بگویند پاهایت را تا زانو بشوی، آیا این به ذهنتان میرسد که پاهایتان را بالا ببرید و از انگشتان به سمت زانوهایتان را بشویید؟!(1)

دو: مراجعه به احادیث اهلبیت پیامبر؟ص؟ نیز بیانگر همین مبنای فقهی شیعه است، همانگونه که امام باقر؟ع؟درباره شیوه وضوی پیامبر؟ص؟ فرمودند: «حضرت دست راست خود را از آرنج تا نوک انگشتان شست و آب را به سوی آرنجها باز نمیگرداند».(2)

سه: ضمن اینکه به اعتراف فخر رازی،(3) - از بزرگان اهل سنت - جمهور فقهای اهل سنت گفتهاند که شستن از بالا به پایین اشکالی ندارد. بنابراین شیوه شستن شیعه قطعاً صحیح است؛ ولی در شیوه وضوی اهل سنت احتمال خطا

ص: 207

وجود دارد؛ زیرا در روایات وضوی پیامبر، خبری از وضو به این روش نیست.

پاهایتان را. به همان ترتیب آیه؛ در حالی که اگر معنایی جر این در ذهن باشد، باید در معنا جملات را جابه جا کنیم.

وجود ندارد و بر مبنای هر دو قرائت، کلمه (أرجلکم) عطف بر کلمه (رؤوسکم) است، با این تفاوت که اگر بر ظاهر آن عطف شود، مجرور و اگر بر محلّ(1) آن عطف شود، منصوب خواهد بود.

نادرستی این توجیهات مشخص می گردد. زیرا مسلمان باید پیرو نص و سیره قطعی پیامبر(ص) باشد، نه دلیل تراشی و یافتن علت های ظاهری برای توجیه رفتار بزرگان خود.

کردند: در هنگام فرا رسیدن وقت نماز، پرچمی نصب گردد تا مردم بدین وسیله، یکدیگر را برای نماز خبر دهند. دسته چهارم معتقد بودند: تعدادی چوب فراهم گردد و به هنگام وقت نماز، آنها را به یکدیگر بزنند. دسته پنجم گفته بودند: برای این کار، آتشی روشن کنند. در همین حال بودند تا اینکه شخصی به نام عبداللّه بن زید، در خواب دید که منادی به او اذان را آموزش می داد و بعد جریان خواب خود را به پیامبر(ع) اطلاع داد و حضرت هم آن را پذیرفت. از آن پس، مسلمانان بر مبنای همان خواب، در پنج وقت اذان می گویند. در برخی روایات وارد شده که خلیفه دوم گفته بود: من بیست روز قبل از عبداللّه بن زید همان خواب را دیده بودم، ولی به علت حیا و خجالت، آن را به پیامبر؟ص؟ نگفتم!(1)

پاسخی از پیشوای ششم

بر اساس نظریه اول، منشأ اذان بسان دیگر امور عبادی، مستند به وحی می باشد. در حالی که طبق نظریه دوم، منشأ اذان امری بشری بوده و پیامبر، تنها به استناد همان خواب، اذان را تشریع فرموده است. امام صادق؟ع؟در روایتی به اینگونه نظرات پاسخ گفتهاند. روای میگوید حضرت(ع)در اینباره فرمودند: «این گروه چه میگویند؟!» عرض کردم: فدایت شوم در چه موردی؟ فرمود: «در مورد اذانشان...» عرض کردم: میگویند که ابیّ بن کعب آن را در خواب دیده است. امام(ع)فرمود: «دروغ میگویند؛ زیرا دین خداوند عزیزتر از آن است که در خواب دیده شود»(2)

اذان نمی داند؛ بلکه ذکرش را به قصد جزئی از اذان بودن، مبطل دانسته و آن را بدعت در دین به شمار می آورد.

برخی دیگر از بزرگان اهل سنت نیز بر ساختگی و بدعت بودن تثویب تصریح کرده اند که نمونه های ذیل گواه روشنی بر آن خواهد بود. سعیدبن مسیب باصراحت می گوید أدخلت هذه الکلمه فی صلاة الفجر « :(1) و ابن حزم می گوید: مااین جمله را در اذان نمی گوییم؛ زیرا که از پیامبر ؟ به ما نرسیده است(2)

بنابراین، گفتن این جمله در اذان صبح، نامشروع و بدعتی است که بعد ازپیامبر؟ و در اثر خوشایند برخی از مردم، در اذان گنجانده شد.

در عهد رسول خدا(ص) رسمیت داشت و من از آنها باز می دارم و انجام دهنده آن را مؤاخذه می نمایم: متعه زنان، متعه حج و گفتن «حَیّ عَلی خَیر العمل».(1)

ضمن اینکه این شهادت شیعیان، نوعی تبعیت عملی از سخنان پیامبر؟ص؟ درباره ولایت امیرمؤمنان(ع)است که در غدیر خم و سخنان فراوان خودشان، بر ولایت آن حضرت(1) شهادت داده و از آنجا که پس از وفات پیامبر؟ص؟ این خواست خدا و پیامبر دستخوش انحراف گردید، لذا شیعیان با تکرار آن، درصدد احیای آن اصل فراموش شده و غبار گرفته هستند.

چنین رفتاری در حال حیات پیامبر(ص) نیز اتفاق افتاد و ایشان آن را تأیید کردند. نقل شده: روزی یکی از اصحاب به محضر حضرت رسول اکرم(ص) رسید و عرض کرد: یا رسول اللّه(ص)! امروز موضوعی را شنیدم که پیش تر نشنیده بودم. پیامبر(ص) فرمود:« آن موضوع چیست؟« عرض کرد: دیدم سلمان در اذان پس از شهادتین به ولایت علی(ع)نیز شهادت داد و می گفت: «أشهد أنّ علیاً ولی اللّه». پیامبر؟ص؟ در جواب فرمودند: «خبر خوبی شنیدی».(2)

در روایتی دیگر، مشابه این عمل توسط ابوذر انجام گرفت و مخالفان با عتاب پیامبر؟ص؟ مواجه شدند که فرمود: «آیا سخن مرا در غدیر خم درباره ولایت علی(ع)را فراموش کردهاید که گفتم: هر کس من مولای اویم...».(3)

بنابراین، گفتن شهادت ثالثه در اذان، نه تنها بدعت شمرده نخواهد شد؛ بلکه آثار و فوائدی نیز بر آن مترتب شده و دلایل عقلی و روایی نیز با آن هماهنگ و همسو میباشند. در عین حالی که گفتن آن در اذان و اقامه واجب نیست و علمای شیعه گفتنش را مستحب می دانند.

ص: 217

2. اموری که داخل نماز است، مانند: ایقاع قرائت در قیام، رکوع بعد از قیام، سجود بعد از رکوع. اینها شرایط نماز است که از آن به «فرایض» هم تعبیر میکنند؛ اما نشستن آخر به اندازه تشهد را، فرض میدانند و برخی آن را رکن می شمرند. خروج از نماز با سلام و مانند آن، فرض نیست؛ بلکه واجب است.

سؤال اختلافی این است که آیا "بسمله» جزء سوره فاتحه الکتاب است؟ این پرسش از موارد اختلاف بین شیعه و سنی در نماز است. بیتردید، سیره مسلمانان گفتن آن در نماز بوده است و کسی در جزئیت آن برای "فاتحه الکتاب» تردیدی نداشت. به همین دلیل، وقتی معاویه به مدینه آمد و در آنجا نماز خواند ولی "بسم الله» نخواند و هنگام رفتن به رکوع و سجود هم تکبیر نگفت، پس از پایان سلام، مهاجران و انصار ندا دادند: ای معاویه، از نماز دزدیدی، "بسم الله» کو؟ تکبیر هنگام رکوع و سجود کو؟ سپس نماز را همراه بسم الله و تکبیر دوباره خواند.(1) شافعی میگوید: معاویه حاکمی نیرومند و با شوکت بود و اگر آشکار گفتن بسم الله، نزد همه مهاجران و انصار امری ثابت نبود، نمیتوانستند به سبب نگفتن بسم الله به او اعتراض کنند.(2)

با توجه به روایات فراوانی که از طریق اهل سنت(3) و اهلبیت(ع)(4) نقل شده است، نه تنها جزئیت بسمله قطعی است، بلکه بر طبق روایات، پیامبر؟ص؟ آن را به جهر(آشکارا) می خواندند(5) و همگان را نیز به چنین شیوهای امر می کردند.

ولی علمای شیعه، آن را حرام و مبطل نماز می دانند.(1)

درباره مالکیه هم از پیشوای آنان (مالک) نقل شده است که در نماز فریضه[واجب]، آن را درست نمیدانست و از این عمل کراهت داشت، ولی در نمازهای نافله، هرگاه قیام طول میکشید، در این عمل اشکالی نمیدید تا به واسطه آن رفع خستگی کند.(2)

نقد و بررسی

در زمان رسول خدا؟ص؟، کسی از صحابه و اهل بیت(ع) در نماز قبض انجام نمی داد و در روایات توصیف نماز پیامبر(ع)، با وجود ذکر همه جزئیات از واجبات و مستحبّات، مسأله قبض در آن مطرح نشده است. پس از رحلت آن حضرت، مردم از طرف خلفا امر شدند که در نماز آن را انجام دهند و این کار، نوعی احترام ایرانیان باستان به پادشاهان به شمار می آمده است. مسلمانان نیز در اثر ارتباطی که به ویژه پس از فتوحات اسلامی با دیگر ملت ها برقرار کردند، با آداب و سنن آنان آشنا شدند و در میان آنها، نکات مثبت و منفی وجود داشت. برخی از صحابه از روی اجتهاد و رأی خود، این نوع احترام و عمل را وارد نماز کردند. از عمر (خلیفه دوم) حکایت شده که وقتی اسیران ایرانی را پیش او آوردند، به نشانه احترام جلوی او تکفیر (قبض) انجام دادند. او از این عمل پرسید، پاسخ دادند: ما این کار را برای تواضع و خضوع پادشاهان خود انجام می دهیم، پس عمر این کار (قبض) را در نماز نیکو شمرد.(3)

حضرت علی؟ع؟می فرماید: مسلمان نباید دو دستان خود را در نمازش جمع کند؛ زیرا در حالی که در پیشگاه خداوند ایستاده، به اهل کفر (زرتشتیان) شبیه می شود.(4)

ص: 222

بنابراین، با توجه به مخدوش بودن روایات اهل سنت، همچنین نبود این عمل در روایات صفت نماز پیامبر(ص)، باید به اصل اولی این عمل رجوع نمود که همان ارسال و رها بودن دست است. هر فردی به مقتضای خلقت خویش، در می یابد که دست های خود را در حالت عادی رها نماید و روی یکدیگر قرار ندهد.

پاسخ: همانگونه که اصل یک عبادت باید از جانب شرع مقدّس بیان شود، شرایط، أجزا و کیفیت آنها نیز باید از طرف شارع، به وسیله پیامبر گرامی اسلام(ص) بیان شده باشد و آن حضرت فرمود: همانگونه که من نماز میخوانم، شما هم مانند من نماز بخوانید.(1)

مراجعه به سیره عملی مسلمین در عصر پیامبر اکرم؟ص؟ - برگرفته از رفتار و گفتار آن حضرت - بیانگر سجده بر زمین مسجد بود که کف آن با ریگ مفروش شده بود و هنگام گرمی هوا، آنان مشتی ریگ را در دست میگرفتند و خنک میکردند تا سجده بر آن، آسان باشد. جابربنعبدالله انصاری می گوید: با پیامبر(ص) نماز ظهر میگزاردم که یک مشت از ریگها را در کف گرفتم تا سرد شوند و بتوانم بر آنها سجده کنم.(2)

یکی دیگر از صحابه که از اینکه پیشانیاش به خاک برسد، اجتناب میکرد، پیامبر؟ص؟ خطاب به او فرمود: پیشانیات را بر خاک بگذار!(3)

دیگر روایات اهل سنت نیز دلالت دارند که پیامبر؟ص؟ بر حصیر و خُمره (حصیر کوچکی که از برگ درخت خرما درست میشود)، سجده می فرمود.(4) جالب اینکه نقل شده که عمربن خطاب دستور داد تا کف مسجد النبی؟ص؟ را با ریگ فرش کنند، تا نمازگزاران بر آن سجده نمایند.(5) حتی نقل شده که بعض تابعین به تبعیت از اصحاب پیامبر(ص)، در موقع مسافرتها، با خود گِل خشکیده ای حمل میکردند تا در موقع نماز بر آن سجده کنند.(6)

ص: 225

با توجه به مجموعه این ادله، بیپایه بودن سخن کسانی که شیعه را به علت همراه داشتن مُهر، بت پرست می نامند، عیان گشته، معلوم می شود که پیشتازان تاریخ اسلام به این کار مبادرت می ورزیده اند.

الهی مساوی هستند و پیامبر(ص) نیز مانند دیگر مسلمانان، موظف بودند نماز را همان گونه که خداوند امر فرموده است، به جای آورند. لذا وقتی یکی از واجبات نماز برای همه، خواندن تشهد با الفاظ مشخص است، پیامبر نیز مخاطب این واجب بوده و باید در نماز خود آن را ذکر نماید.

ثانیاً: این مسأله، دستور قرآن کریم است که می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلیما»؛ خدا و فرشتگانش بر پیامبر(ص) درود می فرستد. ای کسانی که ایمان آورده اید، بر او درود فرستید و سلام گویید و کاملًا تسلیم (فرمان او) باشید.(1) پیامبر(ص) نیز مؤمن و مخاطب این واجب بوده است.

ثالثاً: پیامبر؟ص؟ این رهبر و پیشوای مسلمانان، به فرموده قرآن کریم، اسوه حسنه و همگان ملزم به پیروی از ایشان میباشند.(2) خود ایشان نیز درباره نماز فرموده بود: «صلوا کما رأیتمونی اصلی»(3)، با در نظر داشتن این نکات، به این نتیجه میرسیم که آن حضرت نمی توانست تشهد و سلام نماز را، به صرف بودن نام خویش در آن ترک نماید؛ زیرا چه بسا این رفتار، الگوی رفتاری سایر مسلمانان شده و برای همیشه، نماز، ناقص و باطل اقامه می شد.

خامساً: درود و سلام بر پیامبر(ص) در هر نماز، نوعی قدرشناسی از زحمات بی دریغ پیامبر اعظم(ص) و تلاشهای گسترده ایشان در جهت ارتقای مقام انسان و تبلیغ دین خاتم است که به دستور الهی، بر ایشان درود و صلوات می فرستیم و از آثار و دستاوردهای فراوان مادی و معنوی آن، در دنیا و آخرت، بهره مند می شویم.

ص: 227

گرفته است که منظور، محل نماز آنان بوده است.

در ادامه نمونه های از این عبادت پیامبران الهی با محوریت آیات قرآن - این کتاب آسمانی و سند تاریخی - می آوریم.

و یعقوب(ع) وحی خاص از طرف خداوند انجام شده و این بزرگواران به نوعی، مؤسسان صورت کاملتر نماز یکتاپرستان شده اند.

منقوش بوده است به این شرح: 1. برای خود خدایی جز من نگیرید؛ 2. به بت سجده نکنید؛ 3. نام خدا را به باطل نبرید؛ 4. شنبه را گرامی بدارید؛ 5. پدر و مادر را احترام کنید؛ 6. مرتکب قتل نشوید؛ 7. زنا نکنید؛ 8. دزدی نکنید؛ 9. بر همسایه شهادت دروغ ندهید؛ 10. به اموال و ناموس همسایه طمع نورزید.(1)

عدالت تو». (1) این آیه از مزامیر، بعدها مبنای نمازهای هفتگانه مسیحیان شد. همچنین به نظر می رسد نخستین کسی که نماز جماعت بزرگ ترتیب داد و الگویی برای نمازهای جمعی بعد از خود شد، حضرت داود(ع)باشد. به طور مثال، در مزمور 95 آیه 6 حضرت داود به قوم و لشکریان خود دستور می دهد: «بیایید عبادت و سجده کنیم و به حضور آفریننده خود یهوه زانو بزنیم».

نماز بود، فرشتگان او را صدا زدند که: خدا تو را به یحیی بشارت می دهد. (کسی) که کلمه خدا [مسیح] را تصدیق می کند و رهبر خواهد بود و از هوسهای سرکش برکنار و پیامبری از صالحان است.

از امام صادق (ع)درباره اهمیت نماز و اینکه حضرت زکریا(ع)در نماز، حاجت خود را گرفتند، چنین نقل شده است: «طاعت خداوند آن است که انسان در روی زمینْ خداوند را خدمت کند و چیزی از خدمت او معادل نماز نیست. به همین جهت، در حال عبادت، به حضرت زکریا بشارت داده شده است».(1)

ویرانهای رسیده و در آنجا به دعا [نماز](1) مشغول شد.

در مسیحیت نفوذ کرده و با آنان به صلح و دوستی رسیده اند، به طوری که در مفاهیمی مانند اشغال سرزمین فلسطین اتفاق نظر پیدا کرده اند.

که : «پنجره های اتاق او به طرف اورشلیم باز می شد، او روزی سه مرتبه بر روی زانوهای خود زانو می زد و نماز می گزارد و به شکرگزاری خدایش، به علت آنچه در حق او کرده بود، میپرداخت». (6:11)

در یهودیت ارتدکس، هلاخا (احکام یهودی)، مردان یهودی را ملزم میسازد تا روزی سه مرتبه و در روز شنبه و روزهای مقدس یهودی، چهار مرتبه نماز بخوانند و در یوم کیپور باید پنج مرتبه نماز خوانده شود. زنان در میان یهودیان ارتدکس ملزماند لااقل روزانه یک بار نماز بخوانند، بدون اینکه نمازشان ملزم به وقت خاصی باشد. اما شرکت در نمازهای دسته جمعی روزانه برایشان اختیاری شده است. یهودیان محافظه کار نظام هلاخایی، نمازهای دسته جمعی روزانه را اجباری میدانند. از سال 2002 زنان از گروه محافظه کار یهودی خود را ملزم کردند تا مانند مردان در نمازهای سهگانه دسته جمعی شرکت کنند، اما زنان از جماعت های سنتی و غیر آن ترجیح دادند که ملزم به شرکت در نمازها نباشند.

جماعات اصلاحات و نوسامان گرای یهودی، هلاخا و احکام یهودی را دست و پا گیر دانسته و از این رو، اوقات نماز را موضوعی شخصی میدانند و آن را راجع به تصمیم شخصی و زندگی معنوی افراد قلمداد می کنند و نه یک نیاز دینی و واجب فقهی. طبق هلاخا، همه نمازهای فرادی و تقریباً همه نمازهای جمعی، به هر زبانی که نمازگزار آن را میفهمد، میتواند برگزار کند.

در یهودیت، نماز فرادا مورد قبول است، اما نماز جماعت یا که با حداقل ده نفر فرد بالغ (مینیام) (1) برگزار میشود، مورد تأکید و توصیه است و برای برگزاری برخی نمازها، حضور این تعداد فرد بالغ ضرورت دارد. حضور ده نفر فرد بالغ را مینیام می گویند. منظور از بالغ در نماز یهودی، افراد بالای سیزده سال است.

برای نماز نیست و طهارتی است که با خواندن تعدادی دعای برکت (براخا) همراه است. پیش از خوردن غذا نیز نطیلا انجام می شود. نطیلای نماز به این ترتیب است: اول با ظرف مخصوص نطیلا روی دست راست آب میریزند که نباید مقدار آب از یکصد سانتی متر مکعب کمتر باشد. سپس روی دست چپ آب میریزند و این عمل را سه بار تکرار می کنند. سپس دستها را بالا میگیرند تا آب از انگشتان نچکد و بلافاصله دست را خشک می کنند.

آب وضو (نطیلا) را نباید از دست کسی گرفت که خودش وضو (نطیلا) نداشته باشد. اگر دستها را در درون ظرف آبی فرو برده و تکان دهد، عمل نطیلا برای نماز انجام گرفته و مورد قبول است. اگر انسان در موقعیتی قرار بگیرد که آب وجود نداشته باشد، باید دستهای خود را بر شن یا ماسه و یا خاک نرم بمالد. ولی باید به جای براخای نطیلا، براخای مخصوص تیمم را بخواند.(1)

همچنین مردان یهودی، نوعی شال نماز به نام صیصیت یا طالیت(2) را به هنگام ادای نماز بر سر میکشند. طبق سنت، در طی دعاهای ایلیا(3)ی نبی که در ابتدای نماز صبح خوانده میشود تا آن بخش از نماز که قسمتی از تورات را میخوانند، همچنین هنگام خواندن اعتراف نامهای به نام کُل نیدره(4) در یوم کیپور، باید شال را بر سر کشیده باشند.

در طول نمازهای عصر و مغرب، فقط حزّان(5) (پیش نماز) است که ملزم به پوشیدن طالیت است. در کنیساهای ارتدکس، معمولاً فقط مردان هلاخایی طالیت می پوشند و در کنیساهای محافظه کاران، هم مردان و هم زنانی که هلاخایی هستند، ملزم به پوشیدن طالیت میباشند. در بیشتر کنیساهای ارتدکسِ اشکنازی، این شال را

ص: 238

فقط مردانی که متأهل هستند در نماز می پوشند. (1)

مطابق فقه یهود، پارچه طالیت را باید سعی کنند از پشم برّه بافته شده باشد و به هیچ وجه نباید از الیاف کنف (گونی) باشد. باید حتماً چهارگوشه باشد و چهار گوشه آن باید زاویه قائمه؟عهم؟ باشند. نخ هایی که در چهار گوشه طالیت (=صیصیت) کارگزاری می شود، باید نخ تابیده باشد. بعد از پوشیدن طالیت در صبح، بلافاصله باید برای نماز اقدام به پوشیدن «تفیلین» کرد. تفیلین، دو نوار بلند چرمی است که در نماز صبح باید یکی را بر دست چپ و دیگری را بر پیشانی بست. آن نواری که به پیشانی بسته میشود، جعبهای کوچک دارد که در آن بخشهایی از تورات نوشته و قرار داده شده است. باید هنگام پوشیدن طالیت و بستن تفیلین دعاهای برکت مخصوص آنها خوانده شود.(2)

3 - نماز شام یا عَرْویت (یا مَعاریوْ)(1) (به معنای شامگاه). وقت آن از هنگام غروب تا رسیدن ظلمات شب است. این نماز نیز به حضرت یعقوب(ع)منسوب شده است. در معبد سلیمان، در این سه وقت قربانی اهدا میشد. پس از خرابی معبد و اسارت یهودیان در بابل، به تدریج به جای قربانی، سه وعده نماز مقرر شد. در تورات آمده است که دانیال نبی(ع)سه بار در روز بر همین سنت نماز می خوانده است. (دانیال6 : 10).

انطاکیه، قسطنطنیه و روم، روم به دلیل نسبتی که به پطرس داشت، از همه مهمتر بود. از نظر تاریخی نیز پولس برای مدتی رهبری آن را به عهده داشته است. از اینرو، اسقف اعظم کلیسای روم را پاپ نامیدند و عملاً نیز در منازعات دینی، از رأی کلیسای روم پیروی می کردند.

واژه «کاتولیک» به معنای «جامع» در اشاره به سنت کلیسای کاتولیک رومی است. فرقه دوم، ارتدکس نام دارد. ارتدکس در لغت به معنای راستْ کیش است. ارتدکسها می گویند پاپ تنها رهبر مسیحیان جهان نیست؛ بلکه او نیز همانند دیگر اسقفان کلیساهای مختلف است. ارتدکسها که حدود هزار سال پیش خود را از کلیسای روم مستقل کردند، از نظر عقیدتی با فرقه کاتولیک اختلاف زیادی ندارند. امروزه کلیسای ارتدکس شامل پاتریکنشینهای جدید روسیه، صربستان، رومانی، بلغارستان و گرجستان و چند منطقه دیگر است. ارامنه ایران نیز از نظر عقیدتی ارتدکس به شمار می روند، ولی در مورد دو طبیعت الهی و انسانی حضرت مسیح(ع)و در شیوه عبادت که به زبان ارمنی است، با آنان تفاوت دارند. ارتدکسها معتقدند روح القدس تنها از خدای پدر صادر شده است، در حالی که کاتولیکها و پروتستانها صدور او را هم از خدای پدر و هم از خدای پسر می دانند.

در مورد فرقه پروتستان نیز باید گفت که پروتست به معنای اعتراض است و حدود پانصد سال پیش، «مارتین لوتر» بر بدعت هایی که کلیسای روم در مسیحیت پدید آورده بود، اعتراض کرد. از آن زمان به بعد، فرقه های پروتستانی بیشماری در مسیحیت پدید آمدهاند. پروتستانها به رهبری متمرکز عقیده ندارند و برای روحانیت مسیحی ارزش چندانی قائل نیستند. پروتستانها، بسیاری از اعتقادات کاتولیک و دیگر فرقه ها را نقد میکنند و بر مراجعه مستقیم به کتاب مقدس تأکید دارند؛ با این وجود، بسیاری از اعتقادات غیر عقلانی مسیحیت مانند تثلیث و فدا شدن عیسی مسیح برای گناه بشر را می پذیرند.(1)

ص: 242

خوردن قربانی مقدس (عشای ربانی).

7 - وِسپِرز(Vespers)، نماز مغرب، حدود 6 بعد از ظهر هنگامی که هوا به تاریکی میگراید، خوانده می شود.

8 - کامپلاین (Compline)، نماز شامگاه که پیش از خواب حدود 9 شب خوانده می شود.

این نظام در نمازهای روزانه مسیحی را به بندیکت مقدس (قرن ششم) نسبت میدهند، اما ایشان نیز مطالب خود را درباره نمازهای روزانه، از اعمال رهبانی آباء بیابان که در مصر زندگی میکردند، گرفته است.(1)

لازم به توضیح است که پس از شورای دوم واتیکان، پاپ پل ششم در 1964 یک نسخه جدید از نمازهای روزانه مسیحی را منتشر کرد که به آن «نیایش ساعات»(2) گفته می شد که در آن ساختار نمازها، توزیع مزامیر در نماز و خود نمازها جرح و تعدیل شده بودند. سومین نماز به طور کامل حذف شده بود و در مجموع، از مقدار محتوای نمازها کاسته شده بود. در نسخه پاپ پل ششم، دو نوع نماز معرفی شد: اصلی و فرعی. نمازهای متینز، لودز، وسپرز و کامپلاین نمازهای اصلی شمرده شدند و نمازهای ترسه، سِکت و نون، نمازهای فرعی.

راهبان می بایست نمازهای اصلی را انجام دهند، اما از نمازهای فرعی فقط انجام یک نماز واجب است و می توانند آن یک نماز را به دلخواه خود انتخاب کنند. البته میتوانند همه را به جا آورند، اما فقط ادای یکی از آنها واجب است. به این ترتیب، با اصلاح پاپ پل ششم، عملاً نمازهای هشتگانه به پنج نماز تقلیل پیدا کرد؛ اما مردم عادی تنها توصیه به نماز شدهاند و نمازی برایشان واجب نیست.

قرآن کریم «مجوس» را در کنار اهل کتاب ذکر کرده است. منظور از «مجوس»، طبقه مغان یا روحانیان زردشتی است که آموزههای زردشت را تبلیغ میکردند. امروزه، بیش از یک میلیون نفر زردشتی در دنیا زندگی میکنند که اکثر آنها مقیم ناحیه گجرات و شهر بمبئی در هندوستان بوده و به نام «پارسیان» شهرت دارند. در ایران، حدود پانزده هزار زردشتی زندگی میکنند که اکثر آنها مقیم تهران هستند.

همین دنیا جاودانه به حیات خویش ادامه خواهند داد. (1)

و برگزار می شود.

گاههایِ نماز در دین زرتشتی، هر یک نامی ویژه دارند:

گاهِ هاوَن: از برآمدن آفتاب تا نیم روز. واژه « هاون « همان کلمه «هاون» امروزی است و از ریشه اوستایی به معنای «فشردن» آمده است. چون بامدادان و هنگام برآمدن آفتاب، موبدان گیاه هوم را میکوبیدند و با آدابی ویژه از آن شربتی مقدس فراهم میکردند که با نوشیدن آن، به حالت خلسه رفته و «منتره» یا کلام مقدس، در ستایش خدا یا خدایان بر زبان جاری می ساختند.

گاهِ رَپیتوِن: از نیم روز تا سه ساعت از نیم روز گذشته. از روز اورمزد و آبانماه یعنی آغاز زمستان بزرگ (بیست و پنجم مهر ماه تقویم رسمی) تا پایان سال، «گاهرپیتون» وجود ندارد و خواندن این نماز جایز نیست. گاه هاون در این روزها، از برآمدن آفتاب تا سه ساعت پس از نیمروز می باشد، یعنی با کوتاه شدن طول روز، گاه هاون جایگزین گاه رپیتون می شود. در یکم فروردین، گاه رپیتون به مکان خود باز می گردد.

گاهِ اُزیرِن: سه ساعت از نیم روز گذشته تا رفتن آفتاب) اوز به معنای «آن سوی»، و ایرن به معنای «روز» است و ازیرن به معنای «پسین یا آن سوی روز» است.

گاهِ ائیوِسَروثرِم: از آغاز تاریکی شب تا پیش از سپیدهدم. در کتاب بندهش در توضیح این گاه چنین آمده است: «هنگامی که ستاره موجود در آسمان آشکار شد تا نیمه شب) «

گاهِ اُشَهین: « از سپیده دم تا برآمدن آفتاب».(1) واژه اوشهین از واژه اوشاه به معنای «سپیدهدم» گرفته شده است. گاه اشهن به نام روز قبل خوانده می شود.

ص: 250

ص: 252

ریاضت همراه شده و در تمدن و حیات فردی و جمعی مردم هندوستان، نقش بزرگی داشته است.

فضای پرحرارت و آوازهای شورانگیز، سبب می شود که برخی از شرکتکنندگان به حالت خلسه بروند.(1)

برخوردارند. یکی از مهمترین آنها،» گیاتری منتره» (1)است که برخی از هندوان هر روز آن را به منزله نماز روزانه می خوانند. پیشتر زنان حق نداشتند این منتره را بخوانند. گیاتری منتره نخستین بار در ریگ ودا آمده است؛(2) از این رو از قدمت و اهمیت بسیاری برخوردار است.

ترجمه یکی از این دعاها که بسیار کوتاه است، چنین است: «اوم، بر حقیقت مطلق و مستوای آن، بر آن نیکوترین نور معنوی، تفکر می کنیم که برطرف کننده موانع است. باشد که ما را به الهام و اشراق رساند».(3)

شکل دیگر نماز در آیین هندو که مهم است، تمرکز طولانی مدت در مدی تیشن مربوط به یوگای آیین هندو است که ذهن را بر حالت تمرکز بر خدا، به منظور سکونت در خدا، ثابت نگاه میدارد. یوگا را نماز صامت نیز خوانده اند.

ص: 257

دارد که عبارت است از: بینش درست، توجه درست، گفتار درست، رفتار درست، معاش درست، تلاش درست، یکساندلی درست، و تمرکز درست، که هر یک از این اصطلاحات باید مطابق با آنچه که در آیین بودا تعریف شده، توضیح داده شوند.(1)

آیین بودا در هند متولد شد و با وجود اینکه کَرمَه(2) (= قانون طبیعی نتیجه کردارها) و تناسخ را از فضای اعتقادی آن جذب کرد و پذیرفت؛ اما حجیت وداها، وجود آتمن یا روح، حجیت شعایر قربانی و نظام طبقات اجتماعی را نپذیرفت و به همین دلیل، نوعی بدعت قلمداد گردید. این آیین که از حدود قرن دوم و سوم میلادی در حال گسترش به بیرون مرزهای هند بود، از قرن هشتم در خود هند رو به افول گذاشت؛ ولی در بیرون از مرزهای هند، بهویژه در شرق دور رشد کرد.

امروزه، آیین بودا دو مکتب اصلی به نامهای هینهیانه(3) و مهایانه(4) دارد که هر یک از آنها نیز به فرقههای مختلفی تقسیم شدهاند. مکتب هینهیانه که نماینده اصلی آن آیین بودای تیرهواده(5) است، در سریلانکا، تایلند، برمه، لائوس و کامبوج جریان دارد. آیین بودای مهایانه، خود دو نوع کلی دارد؛ یعنی مهایانه شرق آسیا که در چین، ژاپن، ویتنام و کره جریان دارد و نوعی آیین بودای خاصْفهم به نام وجرهیانه(6) در تبت، مغولستان، نپال و بخشی از نواحی چین و کشورهای آسیای مرکزی، جریان دارد.

آیین بودای تبتی، در اصل از آیین بودای مهایانه منشعب شده و اندیشه بوداسفی را پذیرفته، اما با عقاید بومی تبت درآمیخته و ماهیت ویژه ای پیدا کرده است. آیین بودا به هر سرزمینی که وارد شده است، با ادیان بومی، فرهنگ و آیینه ای محلی آن سرزمین درآمیخته و با برخی از آنها مانند احترام به ارواح نیاکان و یا

ص: 259

عقیده به خدایان (دئوهها)، به سازگاری رسیده است. امروزه حدود600 میلیون نفر بودایی وجود دارد؛ اما تعداد کسانی که به مدی تیشن بودایی و یا فلسفه بودا علاقه مندند، بسیار بیشترند.

مؤمنان فرقه تِن دائی در ژاپن، به زیارت معبد اِنریاکوجی در کوهی نزدیک کیوتو میروند. پیروان مکتب شین گون، به معبد کویاسان میروند و یا از هشتاد و هشت معبد کوبودایشی در شیکوکو دیدن میکنند. زائران بودایی اغلب لباس مخصوصی میپوشند که نیمتنهای بیآستین است و کلاه حصیری بزرگی هم به سر میگذارند که روی آنها کلمات مقدسی نوشتهاند. تسبیحی دارند که به خلاف وقتهای دیگر که به مچ دست میاندازند، آن را به گردن میآویزند، یک چوبدستی بلند و یک زنگ هم دارند. بسیاری از بوداییان که رهرو نیستند، سوترهها را برای خواندن و زمزمه کردن می آموزند، سوتره خوانی روزانه، به طریقی جانشین نماز آنان شده است. مهمترین سوترهای که هر بودایی ماهایانی می خواند، سوتره گل نیلوفر است. سوترهنویسی نیز کاری مؤمنانه است. پیشتر که هنوز صنعت چاپ اختراع نشده بود، استنساخ، تنها روش حفظ و رواج متنهای مقدس بود. بعدها، این کار معنای دیگری پیدا کرد، یعنی کمکی به تمرکز بود و اجر معنوی حاصل از این کار مؤمنانه، به روان موجودات پیشکش می شد.

از نماز و گاهی پس از نماز انجام میشود. در ژاپن، گونگیو(1) یا نماز را، گاهی او - تسوتومه(2) یا شوجین(3) مینامند. این سه اصطلاح ژاپنی برای نماز، کلی هستند و اختصاص به مکتب و فرقه خاصی ندارند.

ص: 262

به گیتی نیست آرامش، از این رو

ز نام دوست دل آرام کردند

و بهراستی کدام ذکر بالاتر از نماز؟ «وَ أَقِمِ الصَّلَاهَ إِنَّ الصَّلَاهَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ».(1)

اگر نماز را اینهمه فضیلت و اثر و برکت نبود، امام صادق(ع)نمیفرمود: «نماز محبوبترین عمل نزد خداوند و آخرین سفارش پیامبران است».(2) پس بر ما است که خدا را شکر گزاریم که این نعمت بزرگ و این راه مبارک را از ما دریغ نفرمود.

محراب نیایش و سجاده نماز، به راستی که بالاترین نعمت خداوند است و شکر این نعمت بر همه واجب) اما در برابر این نعمت عظما، باید مسئولیت شناس نیز بود. اگر نماز، نعمت است، پس روزی درباره آن از ما سؤال خواهند کرد که با این نعمت چه کردید: «لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعیم».(3) مسئولیتشناسی در برابر نماز، این است که دیگران را نیز به آن فراخوانیم و این هدیه الهی را تنها و غریب نگذاریم. نمازگزاری که دیگران را به نماز دعوت نمی کند و عطر نماز را در میان اطرافیان خود نمیپراکند، حق این موهبت را ادا نکرده است. در قرآن کریم می خوانیم پیامبران، اهل و خاندان خود را به نماز دعوت می کردند: «وَ کانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاهِ وَ کانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا»؛(4) [اسماعیل صادق الوعد] خاندان خویش را به نماز و زکات امر میکرد و پروردگارش از او خشنود بود. پیامبران و همه اولیای الهی، غیر از آنکه خود دوستدار نماز بودند، میکوشیدند که این دوستی را میان مردم و نماز نیز ایجاد کنند. خداوند نیز از آنان خواسته بود که درباره دیگران احساس مسئولیت کرده، آنان را در این خیر کثیر شریک گردانند.

نمازگزاری که دیگران را به این عبادت الهی دعوت میکند، پاداش کسی را نصیب میبرد که در هدایت مردم به سوی سعادت اخروی میکوشد. امیر مؤمنان(ع)درباره پاداش هدایت و راهنمایی دیگران می فرماید: «آنگاه که رسول

ص: 266

خدا؟ص؟ مرا برای تبلیغ اسلام به یمن فرستاد، فرمود: یا علی، با کسی جنگ نکن مگر برای دعوت او به اسلام! سوگند به خداوند، اگر حضرت حق یک نفر را به دست تو هدایت کند، برای تو بهتر است از آنچه که آفتاب بر آن می تابد و تو بر او ولایت پیدا می کنی».(1) بهحتم تشویق و ترغیب دوستان و آشنایان به نماز نیز همین اجر بزرگ را دارا است!

با توجه به اهمیت و در عین حال ظرافتهای اقامه نماز و دعوت به آن، در این فصل نکته های کاربردی و راهبری در موضوع شیوه های دعوت دیگران به نماز را در اختیار خوانندگان فرهیخته این درسنامه قرار دادیم.

ص: 267

ص: 268

را از وی نخواست.

در تصریح به این مطلب، در روایتی آمده است:

«آنگاه که پسر سه ساله شد به او میگویند هفت بار بگو: «لا إله إلاّ اللّه». وقتی سه سال و هفت ماه و بیست روزه شد، به او میگویند: هفت بار بگو: «محمّد رسول اللّه». وقتی چهار ساله شد به او می گویند: هفت بار بگو « صلّی اللّه علی محمّد و آل محمّد». آنگاه که پنج سالش تمام شد از او می پرسند: دست چپ تو کدام و دست راست تو کدام است؛ اگر جواب صحیح داد او را رو به قبله می کنند و می گویند: سجده کن و رهایش میکنند تا شش ساله شود. زمانی که شش سالش تمام شد، رکوع و سجود را به او می آموزند و به نمازش وامی دارند تا هفت ساله شود. وقتی هفت سالش تمام شد به او می گویند: دو دست و صورتت را بشوی، آنگاه به او می گویند: نماز بخوان، تا نه سالش تمام شود. در آن هنگام، وضو به او می آموزند و نماز را به او می آموزند... هرگاه وضو و نماز را آموخت، خداوند والدینش را مشمول رحمت خود می کند».(1)

از مخاطب خود نداشته باشند؛ چرا که انتظار بیش از اندازه، به ویژه در سنین کودکی و نوجوانی، چنانکه در سخنان پیامبر؟ص؟ و ائمه(ع) آمده است، موجب خستگی و دلزدگی و در نهایت بیمیلی و بی علاقگی به نماز شده، او را از نماز دور میکند و چه بسا به ترک نماز بینجامد.

انتظار بیش از اندازه دو پیامد منفی دارد: اگر نوجوان مطابق انتظار ما عمل کند، از نماز بیزار و دلزده می شود و اگر مطابق نظر ما عمل نکند، موجب ناراحتی و تنش میان ما با او می شود؛ این تصور در او به وجود می آید که در عمل به وظایف دینیاش کوتاهی میکند و همین موجب می شود اعتماد به نفس فرزند ضعیف گردد. از سوی دیگر، نباید سطح انتظارات خود را بسیار پایین بیاوریم که نتیجه آن سهل انگاری و بی توجهی به نماز یا ترک نماز خواهد بود.

فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِیلا»؛(1) و ما فرزندان آدم را بسیار گرامی داشتیم، و آنان را بر مرکبهای آبی و صحرایی سوار کردیم و از هر غذای لذیذ و پاکیزه روزیشان کردیم و بر بسیاری از مخلوقات خود برتری افزون دادیم. بدین ترتیب، انسان به واسطه برخورداری از عقل و اختیار دارای کرامت است و بر دیگر موجودات برتری دارد.

اصل کرامت بیانگر آن است که والدین، معلم و مربی و دعوتکننده به دین باید متربی خود را گرامی بدارند و کرامتش را پاس بدارند. آنها حق ندارند حتی در مقام تربیت، مخاطب را تحقیر و کرامت انسانی او را لگد مال کنند. بنابراین، باید در هدایت به نماز به گونه ای عمل کنند که شخصیت و احترام و کرامت متربی و مخاطبشان حفظ شود.

نماز دارند به آن بی توجهی می کنند.

شبهاتی که درباره نماز در ذهن و جان فرزند وارد می شود به منزله ویروسی است که از درون توان و انگیزه او برای نماز را به تحلیل میبرد و اگر معالجه و درمان نشود، التزام و پایبندی او به نماز را از میان میبرد. شبهه، دقیقاً در مقابل اعطای بینش عمل میکند. به همان اندازه که اعطای بینش در سوق دادن به نماز مؤثر است و انگیزه و علاقه به نماز ایجاد می کند، شبهه نیز در بیانگیزه و بی علاقه کردن به نماز مؤثر است. بنابراین، مراقبت فکری از متربی و پاسخ دادن به شبهات او یکی از روشهای مؤثر در دعوت و ترغیب او به نماز است.

جمله نماز را به هیچ وجه عقب ماندگی و تحجر خود نمی دانند.

«إِنَّ الْعَبْدَ الْمُسْلِمَ إِذَا قَامَ إِلَی الصَّلَاهِ تَحَاتَّتْ عَنْهُ خَطَایَاهُ، کَمَا تَحَاتُّ وَرَقُ هَذهِ الشَّجَرَهِ؛»؛(1) هرگاه بنده مسلمان به نماز برخیزد گناهانش میریزد چنانکه برگ این درخت می ریزد. علاوه بر این، خودِ نماز وسیله ای است که انسان را از گناه باز می دارد.

در روایت آمده است:

«أَنَّ فَتًی مِنَ الْأَنْصَارِ کَانَ یُصَلِّی الصَّلَاةَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ وَ یَرْتَکِبُ الْفَوَاحِشَ فَوُصِفَ ذَلِکَ لِرَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ إِنَّ صَلَاتَهُ تَنْهَاهُ یَوْماً مَا فَلَمْ یَلْبَثْ أَنْ تَابَ؛»(2) جوانی از انصار با پیامبر؟ص؟ نماز میخواند و در عین حال کارهای زشت مرتکب میشد. حالِ او را برای پیامبر توضیح دادند، حضرت فرمود: نمازش روزی او را از این کار باز می دارد و طولی نکشید که توبه کرد.

درباره شبهه دوم باید گفت روایاتی که می گویند برخی گناهان مانع قبولی نماز می شود به این معنا نیست که باید نماز را ترک کرد! این روایات با بیان آثار گناهان می خواهند انسان مؤمن و نمازگزار را از ارتکاب گناه و از میان بردن تأثیر نماز باز بدارند؛ تا مؤمن از برکات نماز به صورت کامل بهره مند شود.

بی توجهی به آن».

از آنچه گفتیم روشن شد که یکی از شیوه های ترغیب دیگران به نماز استفاده از بشارت دادن و ترساندن است. چنانچه در بخش اول و بخش آثار این درسنامه بدان اشاره شده، در سخنان معصومان(ع)نمونه های بسیاری از انذار و تبشیر به نماز وجود دارد که میتوان به تناسب از آنها استفاده کرد.

تنبیه، بلکه تهدید و هشدار یا انذار است.

برای ما محترم و محبوب است و اگر آزردگی و تنبیهی مطرح است مربوط به رفتار خاص او (بی توجهی او به نماز) است نه شخصیت وی.

اکنون در اول وقت نخواند؛ یا گاهی نماز صبحش قضا بشود؛ یا نماز را در برخی موارد نخواند. در این گونه موارد برای جلوگیری از تکرار این رفتارها که در واقع نوعی انحراف و عقب گرد است باید از تنبیه استفاده کرد. در اینجا برخی از مراحل و شیوه های تنبیه را بیان می کنیم.