ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

سحرخیز داشته باشیم. بسترسازی فرهنگی در این زمینه، وظیفه همه نهادها به  ویژه رسانه ملی است.

بر این اساس، پژوهشگر ارجمند، جناب _آقای حسین زروندی رحمانی_ در این نوشتار افزون بر پرداختن به آثار معنوی، به آثار مادی این سنت فراموش شده نیز توجه کرده است. با سپاس از تلاش های ایشان، امید است که مورد استفاده برنامه سازان قرار گیرد.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:10

را بگشاید، چشمان خفته آنها بیدار بود، ولی امروزه برخلاف گذشته، بسیاری از مردم نه تنها سحرخیز نیستند، بلکه اگر بتوانند، تا پاسی از روز در خواب به سر می برند. به راستی چرا؟

این پرسش یکی از پرسش های محوری است که انگیزه پرداختن به این پژوهش شده است تا ابعاد گوناگون این موضوع بررسی گردد. امیدواریم این اثر ناچیز، گامی باشد برای زنده نگاه داشتن یکی از فضیلت های اسلامی.

«سحرخیزی» موضوعی شایسته پژوهش است، ولی با کمال تعجب، کمتر بدان توجه شده است؛ به گونه ای که پژوهشی کامل و جامع در این زمینه شکل نگرفته است. البته باید گفت مراد از سحرخیزی در این نوشتار، شب زنده داری و تهجد نیست، بلکه امری فراتر از این است. منظور از «سحرخیزی»، بیدار بودن در سحر و مابین الطلوعین است. بنابراین، آثاری که درباره نماز شب و شب زنده داری ارائه شده است، نمی تواند تمام نیاز ما را برآورده سازد. این تازگی موضوع و نبود پیشینه پژوهشی یکی از مهم ترین تنگناهای این پژوهش به شمار می آید و شایسته است کارشناسان، این موضوع را با نگاهی عمیق تر بررسی کنند.

ص:12

انسان را تهدید می کند و یا به دلیل به دست آوردن برکت ها و رهآوردهایی است که می توان با نخوابیدن در این زمان ها از آنها بهره مند گشت.

 یک نمونه از زمان هایی که خوابیدن در آن از نظر اسلام بسیار نکوهش شده است، وقت سحر و ما بین الطلوعین است. پی آمدهای ناگوار خواب در این زمان به اندازه ای است که تنها سبب از میان رفتن هنجارهای فردی و پی آمدهای مثبت سحرخیزی نمی شود، بلکه خوابیدن در این وقت شریف، عامل بروز بیماری های جسمی و روانی و سبب وارد آمدن آسیب های فراوانی بر روح و روان آدمی است. به بیان دیگر، خواب سحرگاهی، نه تنها مانع بهره مندی از رهآوردها و پی آمدهای مثبت سحرخیزی است، بلکه آفت ها و آسیب های فراوانی را برای آدمی در پی دارد. یکی از هدف های این پژوهش، به لطف الهی، بیان این پی آمدهاست.

از سوی دیگر، اگر کتاب تاریخ را ورق بزنیم، با انسان هایی رو در رو می شویم که جاده صد ساله وادی عشق را به یک آه پیموده اند و در پایان، به «دولت سر راه» رسیده اند. به قول شاعر اندیشمند لاهوری:

می شود پرده چشمم پر کاهی، گاهی

 دیده ام هر دو جهان را به نگاهی، گاهی

وادی عشق بسی دور و دراز است، ولی

 طی شود جاده صد ساله به آهی، گاهی

در طلب کوش مده دامن امید زدست

ص:14

دولتی هست که یابی سر راهی، گاهی(1)

باریابی این گونه افراد به این مقام ها، ره آورد چیزی جز، سحرخیزی نیست. بسیار بوده و هستند انسان های فرزانه ای که پیوسته، پیش از آنکه شب پرده های سیاهش را جمع کند و شعله های خورشید دامن گسترد، از بستر نرم خواب برخاسته و مسیر الی الله را با شور و شوق پیموده اند. پیش از گشوده شدن چشمان  روز، چشمان آنان بیدار است. پنجره سپیده دم را به روی خود می گشایند و گل سر سبد باغ زندگی را می چینند. ناگفته پیداست که سحرخیزی رمز کام یابی آنان در عرصه های مختلف زندگی بوده است. پس چرا ما به جرگه آنها نپیوندیم؟ و از آبشار برکات این وقت شریف سیراب نگردیم؟ به امید روزی که این سنت الهی، در جامعه اسلامی به فرهنگ تبدیل گردد.

برای رسیدن به این هدف مقدس، تدوین کتاب و مقاله از جمله کارهای بایسته در این عرصه است. پیش تر برخی بزرگواران گام هایی در این وادی برداشته اند که همه آن تلاش ها را ارج می نهیم. با این همه، جای خالی مجموعه ای مستقل که ویژه این موضوع باشد، به چشم می خورد. ازاین رو، کوشیده ایم در این پژوهش گامی در این راستا برداریم. امید است این نوشتار، غبار از چهره حقیقت بزداید و راه روشن را بنمایاند، و به سرچشمه خورشید راه گشا باشد.

ص:15

به آخر  شب و پیش از صبح گفته می شود.

اصطلاح عرفی: از نگاه عرف مردم، سحر مفهومی گسترده تر از معنای لغوی و شرعی دارد؛ زیرا عرف مردم، به فردی سحرخیز می گویند که زود هنگام از خواب برخیزد، خواه پیش از طلوع سپیده باشد و یا پس از آن.

در این نوشتار، هر دو معنای شرعی و عرفی بررسی خواهد شد. بنابراین، مراد ما از سحرخیزی، بیدار شدن در سحر عرفی و یا شرعی است.

آشامیدن برای روزه داران ممنوع می شود.(1) خداوند متعال با تعبیر لطیفی برای فجر صادق در قرآن مجید می فرماید: «حَتّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ اْلأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ اْلأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ؛ تا رشته سپید صبح از رشته سیاه شب برای شما آشکار گردد». (بقره: 187)

خداوند متعال در این آیه، فجر صادق را به نخ سفیدی تشبیه می کند که در کنار  رشته سیاه شب کشیده شده است.(2)

می دوزند تا چگونه پیمودن این راه را بیاموزند. ازاین رو، کتاب تاریخ را ورق می زنیم و بخش هایی از این فصل را برمی گزینیم تا سحرخیزی را در سرگذشت این عزیزان، برجسته سازیم.

پیش از بیان موضوع، یادآوری دو نکته خالی از لطف نیست: اول آنکه سینه تاریخ، لبریز از نام انسان های فرهیخته و دانشمندی است که هرچند از عالمان دین نبوده اند، ولی به طور حتم از جرگه سحرخیزان به شمار می آمدند. با این همه، حرف و حدیثی از برنامه های سحرگاهان آنان در ذهن تاریخ به جا نمانده است و ایشان در این زمینه گم نام مانده اند.

 دوم اینکه در گذر زمان، برنامه های گوناگون بسیاری، از بزرگان دینی در سحرگاهان آنان بوده است که از آن، تنها مناجات ها و نیایش هایشان ثبت شده و با کمال تأسف، به دیگر فعالیت های آنان اشاره ای نشده است.

با توجه به این نکته ها، دیگر جایی برای خرده گرفتن نمی ماند که چرا تنها سرگذشت برخی از عالمان دینی در این فصل بیان شده و به سحرخیزی دیگر بزرگان و فرهیختگان اشاره ای نشده است؟ یا چرا در سرگذشت عالمان دینی، بیشتر به نیایش های آنها توجه شده و از دیگر فعالیت های آنان کمتر سخن رفته است؟

کمال است که این بزرگان در درون خود احساس می کنند. ازاین رو، همواره مناجات ها در کام آنان شیرین است و خواب لذیذ و فراش گرم از آنان دور است. از سوی دیگر، این مناجات ها تنها بخشی از برنامه سحرگاهی ایشان است و به راستی اهل بیت از سحرخیزان راستین تاریخند. در ادامه، به نمونه هایی از سحرخیزی ایشان اشاره می کنیم.

او را بشناسانیم، قلمی به تعداد درختان عالم و دفتری به پهنای گیتی نیاز است. او در سحرخیزی و عبادت و نیایش های سحرگاهان، به گونه ای بود که _ابن ابی الحدید معتزلی __ شارح نامدار نهج البلاغه _ درباره ایشان می گوید: «از همه مردم عابدتر و نماز و روزه اش بیشتر از همگان بود. نماز شب را مردم از او یاد گرفتند و مناجات و راز و نیاز شبانه یادگار آن بزرگوار است. چه می توان گفت درباره مردی که پای بندی اش به نافله شب و راز و نیاز با خالق تا آنجا بود که در _لیلة الهریر_، سجاده اش را بین دو لشکر گسترد و در حالی که تیرها از چپ و راست او می گذشت و صدای چکاچک شمشیرها و فریادگران و رزم آوران فضا را آکنده بود، با صلابت بر سجاده نماز ایستاد و شروع به خواندن نافله شب و اوراد آن کرد و تا برنامه شبانه خود را به پایان نبرد، از جای برنخاست؟ چه می توان گفت درباره مردی که پیشانی اش از کثرت سجده، چون زانوی شتر پینه بسته بود؟»(1)

ابن عباس در مورد سحرخیزی امیرالمؤمنین علی علیه السلام می گوید: «او در ثلث  اول شب می خوابید و در دو ثلث آخر به عبادت و تلاوت قرآن می پرداخت. در هر شب هفتاد رکعت نماز می گزارد و در این نمازها آیات

ص:22

قرآن می خواند و هنگام سحر ذکر خدای متعال ورد زبانش بود».(1)

خود حضرت در این باره می فرماید: «از زمانی که از زبان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله شنیدم که نماز شب نور است، نماز شب من ترک نشده است.» فردی با شنیدن این سخن، از ایشان می پرسد: «آیا حتی در لیلة الهریر،(2) نماز شب شما ترک نشد؟» و امام فرمود: «حتی در آن شب».(3)

علی آن شیر خدا شاه عرب

 الفتی داشته با این دل شب

شب ز اسرار علی آگاه است

 دل شب محرم سرّ الله است

فجر تا سینه آفاق شکافت

 چشم بیدار علی خفته نیافت

_(شهریار)_

ص:23

_(عمان سامانی)_

آخرین سخن امام حسین علیه السلام به زینب کبری این بود: «لاتَنْسِنی فِی نافلة اللَّیلِ؛ مرا در نماز شب فراموش مکن».(1)

و در تاریکی مشغول تهجدش می شد. با حالت خوشی تا اذان صبح مشغول تهجد می شد. هنگام اذان مسجد بالاسر و پشت سر آقای _حاج میرزا جواد ملکی_ به نماز می ایستاد و بعد برمی گشت و مشغول مناجاتش می شد. می توانم بگویم که ایشان در امر عبادت و تهجد اگر در بین علما بی نظیر نبود، یقینا کم نظیر بود».(1)

آقای _علی اکبر آشتیانی _درباره سحرخیزی و مناجات شبانه امام می گوید: «حضرت امام بدون استثنا و هر شب، نماز شب را اقامه می کردند. برای این منظور، معمولاً در ساعات پیش از اذان صبح از خواب برمی خاستند و اگر وقت یاری می کرد، نماز مستحبی را نیز برپا می داشتند و چنانچه تا اذان صبح وقتی باقی بود، بولتن های خبری مختلف را مطالعه می کردند. حضرت امام رحمه الله در به دست آوردن خبر منعکس شده از رادیوهای بیگانه اهتمام داشتند و غالبا اخبار این رادیوها را گوش می کردند. امام عزیز حتی در بستر بیماری نیز نماز شب را ترک نکردند و (در حال بیماری) از رادیو به منظور کسب خبر استفاده می کردند».(2)

بهشت جاودان خدا گوارای روح بلند او باد که دمی از یاد خدا جدا نبود و  هرچه داشت از رهگذر همین پیوند و اتصال بود.

ص:27

شب آن نیست که در خواب رود چشم ندیم

 خواب در روضه رضوان نکند اهل نعیم

خاک را زنده کند تربت باد بهار

 سنگ باشد که دلش زنده نگردد به نسیم

بوی پیراهن گم کرده خود می شنوم

 گر بگویم همه گویند ضلالی است قدیم

ای رفیقان سفر، دست بدارید از ما

 که بخواهیم نشستن به در دوست مقیم

عجب از کشته نباشد به در خیمه دوست

 عجب از زنده که چون جان به درآورد سلیم

_(سعدی)_

می کرد».(1)

فرزند ایشان نیز خاطره زیبایی در این باره حکایت می کند که بیانگر همین مطلب است. او نقل می کند: «آن شهید سعید، از اوایل دوران طلبگی، مقید به نماز شب بوده است. در آن شبی که به شهادت رسید، پس از آنکه ما از محل ترور و بیمارستان با هزار حسرت و اندوه به منزل بازگشتیم، ساعت دو نیمه  شب بود که زنگ ساعت ایشان به صدا در آمد. معلوم شد که استاد برای اقامه نماز شب، قبلاً ساعت را کوک کرده بودند. حالت عجیبی به ما دست داد که بیان آن به وصف نمی آید».(2)

 کنون باید ای خفته بیدار بود

چو مرگ اندر آرد ز خوابت چه سود؟

هم اتاقی و هم بحث شهید مطهری نقل می کند: «در همان اوایل آشنایی ما با یکدیگر، او به نماز شب مقید بود و مرا نیز به آن تحریض می کرد و من به بهانه اینکه آب حوض مدرسه شور و کثیف و برای چشمانم مضر است از آن شانه خالی می کردم، تا اینکه شبی در خواب دیدم که در خوابم و مردی مرا بیدار کرد و گفت: «من عثمان بن حنیف، نماینده حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام می باشم. آن حضرت به تو دستور داده به پای خیز، نماز شب را به پا دار و

ص:29

این نامه را نیز آن حضرت برای تو فرستاده اند». در آن نامه، با حجم کوچکی که داشت با خط سبز و روشنی نوشته بود: «هذِهِ بَرائَةٌ لَکَ مِنَ النّار.» من در عالم خواب با توجه به فاصله زمانی حضرت علی متحیرانه نشسته بودم که ناگاه در همان حال تحیّر، آیت الله مطهری آمد، در حالی که ظرف آبی در دست داشت و گفت: «این آب را از رودخانه تهیه کرده ام، برخیز و نماز شب بخوان و بهانه مجو».(1)

درود خدا بر روح پاک این شهید که نه تنها خود سحرخیز بود و برنامه سحرخیزی داشت، بلکه دیگران را نیز بر این امر مهم تشویق می کرد.

خوش اخلاقی می آورد».(1)

مرو به خواب که حافظ به بارگاه قبول

 ز ورد نیم شب و درس صبحگاه رسید

علیهاالسلام و صحن شریف نماز می خواندم».(1)

قرائت قرآن، دوباره مشغول مطالعه کتاب های مختلف می شد.(1)

شب مردان خدا روز جهان افروز است

 روشنان را به حقیقت شب ظلمانی نیست

معصومه علیهاالسلام انجام می دادند».(1)

آیت الله شیخ جواد کربلایی به گونه ای دیگر به موضوع سحرخیزی در زندگانی ایشان اشاره می کند. او می گوید:

جناب آیت الله بهجت در جدیت در نماز شب و گریه کردن در نیمه شب، مخصوصا شب های جمعه کوشا بودند. یکی از علما و مشاهیر به من فرمودند که شب جمعه در مدرسه سید رحمه الله در نجف اشرف در نیمه شب بنده شنیدم با صدای حزین و ناله و گریه در حالی که سر به سجده گذاشته بود مکررا به حق تعالی عرضه می داشت: «الهی مَن لی غَیرُک، اسئَلُه کَشفَ ضُرّی و النَّظَر فی اَمری».(2)

چون خدا خواهد که ما یاری کند

 میل ما را جانب زاری کند

ای خنک چشمی که او گریان اوست

 ای همایون دل که او بریان اوست

از پی هر گریه آخر خنده ای است

 مرد آخر بین مبارک بنده ای است

_(مولوی)_

ص:35

این استاد بزرگ نه تنها خود سحر خیز بود، بلکه دیگران را در گفته ها و سروده هایش به سحرخیزی و شب زنده داری تشویق می کرد. مانند این بیت ها:

بیا تا شبی بر در کبریا

 بگرییم بی شرک و ریب و ریا

که صحبت چه آیینه رخشان کند

 دلت روشن از نور سبحان کند

_(حکیم الهی قمشه ای)_

این عارف دل سوخته بر این باور بود که سحر آغاز غلبه نور بر ظلمت است. ازاین رو، رمز امید و ایمان خواهد بود. لذا در سروده ای می گوید:

همه شب از فراقت ناله چون مرغ سحر کردم

 که گلزار جهان را چون دل خود پر شرر کردم

به امیدی که ببینم نوگل رویت به گلزاری

 سحرگه با نسیم صبحدم عزم سفر کردم

این دو بزرگوار در طول اقامت در نجف اشرف، سحرگاهان برنامه ویژه ای داشتند. همسر علامه طباطبایی در این باره می گوید: «حاج آقا بعد از وضو گرفتن و نماز شب خواندن، نمی خوابیدند. می گفتند بین دو نماز _ نماز شب و نماز صبح _ نباید خوابید. در این فاصله ایشان و برادرشان _ سید محمدحسن الهی _ که هم درسشان بودند، می نشستند و باهم تمرین خط درشت می کردند و بعد از نماز صبح هم به مباحثه می پرداختند».(1)

مرحوم محمدحسن الهی طباطبایی از سحرخیزان زمان خویش بود. ایشان در اثر این شب زنده داری ها و سحرخیزی ها به همراه سلوک روحانی و توسل به پیشگاه خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام، به ویژه امیرالمؤمنین علی علیه السلام، به کمالات معنوی دست یافته بود و روزنه هایی نورانی برایش فراهم گشته بود. علامه طباطبایی نقل می کند: «در نجف اشرف همراه سید محمدحسن، تحت تربیت اخلاقی مرحوم حاج میرزا علی آقای قاضی بودیم. سحرگاهی بر بالای بام بر سجاده عبادت نشسته بودم. در  این هنگام، خواب سبکی به من دست داد و مشاهده کردم دو نفر مقابلم قرار گرفته اند. یکی از آنها حضرت ادریس علیه السلام و دیگری برادر ارجمندم حاج سید محمد حسن الهی بود. حضرت ادریس علیه السلام با من به مذاکره و سخن گفتن مشغول شدند، ولی به گونه ای که ایشان القای کلام می کردند، سخنانشان توسط کلام اخوی

ص:38

شنیده می شد».(1)

صرف صبحانه آماده تدریس می شد و پس از آن، به پاسخ گویی استفتائات و جواب مراجعان می پرداخت.  ایشان از شب نشینی های رایج بین مردم خیلی پرهیز می کرد...» .(1)

تهجد می شدند و ضمن راز و نیاز با صدای بلند و سوز خاصی می گریستند».(1)

هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ

 از یمن دعای شب و ورد سحری بود

مرا در این ظلمات آنکه رهنمایی کرد

 نیاز نیم شبی بود و گریه سحری

_(حافظ)_

ص:41

دیگری نیز ضروری است؛ به گونه ای که اگر یکی از این دو عامل نباشد، آن اثر با آن ویژگی ظاهر نمی شود.

در این بخش، به تبیین هر دو نوع آثار می پردازیم.

مرکب شب.(1)

با توجه به این کلام نورانی، روشن می شود که رسیدن به مبدأ آفرینش را می توان از آثار و برکات با واسطه سحرخیزی دانست؛ زیرا سیر و سلوک الهی سفری است که مرکب روز، توان گذراندن آن را ندارد. مرکبی که برای رسیدن به خالق  هستی مطمئن تر است، فقط سحرخیزی و شب زنده داری است.

چو شب گردد به راه عشق می تاز

 زدیده پرده غفلت برانداز

چو شب گردد اگر هوشیاری ای دوست

 نباشد خوش تر از بیداری ای دوست

چو شب گردد بساز عشق برخیز

 رها کن دل به زلف دلبر آویز

چو شب گردد چو شمع محفل ای جان

 به دل سوز و به چشم اشکی برافشان

به خاک از آب چشمان آتش افروز

 دل از مه طلعتان آسمان سوز

به دیده باش چون ابر گهر بار

 به دل سوزان تر از شمع شرر بار

گهی با فکر و گه با ذکر سبّوح

 صبوحی زن مگر روشن شود روح

_حکیم الهی قمشه ای_

ازاین رو، افزایش تقوا و کسب روحیه بندگی یکی از برکات سحرخیزی است که بر سحرخیزی همراه با نیایش بار می شود؛ چرا که روح انسان در آن هنگام از زمان، برخلاف روز، فراغت خاطر بیشتری برای نیایش و ذکر و فکر دارد.

ص:45

دعا، پاسخی است به ندای سروش غیبی و استجابت دعا وعده ای است تضمین شده از سوی ذات پروردگار سبحان: «ادْعُونی أَسْتَجِبْ لَکُمْ؛ بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را». یکی از آثار با واسطه سحرخیزی، استجابت دعا است. بی تردید، بنده ای که سحرگاهان، خالصانه، از بستر گرم و نرم خواب برخاسته و با معبود خویش به نیایش بپردازد و دستان  دعای خویش را به سوی درهای باز شده آسمان دراز کند، دعایش به استجابت می رسد.

بر پایه کلام پیشوایان دینی، «سحر»، بهترین وقت دعا کردن است. حضرت رسول صلی الله علیه و آله می فرماید: «بهترین وقت دعا، سحر است».(1)

از سوی دیگر، در روایات آمده است در سحرگاهان _ از سحر تا طلوع فجر _ درهای آسمان گشوده و آرزوهای بزرگ مستجاب است. امام در این زمینه می فرماید:

در سحر تا طلوع خورشید، دعا کن؛ زیرا درهای آسمان باز است و بادها می وزند و روزی ها در آن تقسیم می گردد و حوائج بزرگ در آن مستجاب است.(2)

ص:47

در هر سحر با تو همی گویم راز

 بر درگه تو، همی کنم عرض نیاز

بی منت بندگانت ای بنده نواز

 کار من بیچاره سرگشته ساز

_(ابوسعید ابوالخیر)_

امام صادق علیه السلام در این زمینه، می فرماید: «در هر شبی ساعتی است که هر بنده مسلمان، نماز نمی خواند و دعا نمی کند، مگر اینکه دعایش به استجابت می رسد». راوی از ایشان می پرسد آن کدامین ساعت از شب است و امام در پاسخ می فرماید: «هنگامی که شب از نیمه گذشت».(1)

امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «سوف استغفرلکم ربی» (یوسف: 98) چنین می فرماید:

هنگامی که فرزندان [حضرت یعقوب علیه السلام] از کار خود پشیمان گشتند و از پدر خویش خواستند که برایشان نزد پروردگار متعال طلب بخشش نماید، حضرت یعقوب علیه السلام طلب بخشش را به وقت سحر موکول کرد.(2)

ص:48

شادابی سحرخیزی است. تجربه و آمار و ارقام نشان می دهد، انسان هایی که در سحر و یا مابین الطلوعین از خواب  برخاسته و روز خود را آغاز می کنند، نسبت به افرادی که این لحظه از زمان را در خوابند، از شادابی و نشاط بیشتری برخوردارند و این مسئله _ شادابی و نشاط سحرخیزی _ به ویژگی های سحر و مابین الطلوعین برمی گردد. بنابراین، ما نیز می توانیم بدون هزینه، از افراد سرحال و پرتکاپو باشیم و از لحظه های زندگی به بهترین شکل بهره گیریم.

کرد، بلکه چه بسا آثار آن جزئی باشد. به طور حتم، این آثار جزئی در درازمدت اثر کلی پدید می آورد که نتیجه اساسی در زندگی انسان از خود به جا می گذارد.

صبح زود در طلب روزی و حاجت های خود بروید؛ زیرا سحرخیزی مایه برکت و رستگاری است.

إلی طُلوعِ الشَّمسِ، فَإنَّها ساعَةٌ تُفتَحُ فِیها أبوابُ السَّماءِ وَ تهبُ الرِّیاحُ و تُقسَّمُ فِیها الْأرزاقُ و تُقْضی فِیها الْحَوائجُ العِظامُ.(1)

خداوند متعال تمام دعاها را از بندگانش دوست دارد. پس بر شما باد دعا کردن در سحر تا طلوع خورشید؛ زیرا در این زمان درهای آسمان گشوده است و بادها می وزند و روزی ها تقسیم می گردد و حاجت های بزرگ در آن برآورده می گردد.

براساس این دو روایت، زمان تقسیم روزی از آغاز سحر تا طلوع خورشید است و منحصر در سحر و یا پس از طلوع فجر نیست.

 دو _ چگونگی افزایش روزی

درباره چگونگی افزایش روزی، نمی توان نظر دقیق و قاطعی داد، بلکه در این باره دو احتمال وجود دارد.

احتمال اول اینکه بگوییم، بنابر ظاهر روایت ها، افزایش روزی تنها معلول بیدار شدن در سحر نیست، بلکه افزون برآن، عامل دیگری مانند دعا کردن، ذکر خداوند، به پا داشتن نماز شب یا انجام کار اقتصادی برای دست یابی به این مهم شرط است.

احتمال دوم این است که بگوییم افزایش روزی از آثار و برکات بی واسطه سحرخیزی است، بدون اینکه به عامل دیگری نیاز باشد. ناگفته پیداست که بنابراین احتمال، اگر به همراه سحرخیزی، نماز شب و یا دعا کردن و مانند آن باشد، مقدار افزایش روزی هم به همان نسبت بیشتر خواهد گردید. کلام

ص:53

برخی از عارفان و بزرگان اهل دل مانند مرحوم شاه آبادی؛ که پیش تر آمد، به همین احتمال اشاره دارد.

سه _ تأثیر دعای بین الطلوعین در کسب روزی

از مطالب گذشته روشن شد که افزایش روزی به طور حتم از پی آمدهای (باواسطه یا بی واسطه) سحرخیزی است. براساس روایت ها، روزی به دست آمده از سحرخیزی، ویژگی های خاصی دارد. روزیی که از دعای سحرگاهی نصیب انسان می گردد، معادل کار و تلاش بر روی زمین است. امیرالمؤمنین علی ابن ابی طالب علیه السلام در این زمینه می فرماید:

وِ اللّه إِنَّ ذِکْرَ اللّهِ بَعدَ صَلاةِ الْغداءِ إلی طُلوعِ الشَّمسِ أَسرعُ فِی طَلَبِ الرِّزقِ مِنَ الضَّربِ فِی الْأرضِ.(1)

 به خدا سوگند، ذکر و یاد خداوند پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب در طلب روزی سریع تر عمل می کند از کار و کوشش بر روی زمین.

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز می فرماید:

وَالَّذی نَفْسُ مُحمّدٍ بیَدِه لَدُعاءُ الرَّجُلِ بَعدَ طُلوعِ الْفَجرِ إلی طلوع الشَّمسِ لَأنْجَحُ فِی الْحاجاتِ مِنَ الضّاربِ بِما لَهُ فِی الْأرضِ.(2)

سوگند به خدایی که جان محمد در دست او است، دعای انسان بعد از طلوع فجر تا طلوع خورشید، کام یاب تر است از کار بر روی زمین در برآورده شدن حاجات.

ص:54

امام صادق علیه السلام نیز بیداری بر حالت نماز بین الطلوعین را پرثمرتر از کار بر روی زمین می داند. ایشان می فرماید:

هرکس نماز صبح بخواند و تا طلوع خورشید مکث کند و بر حالت نماز باشد، ثمره این عمل او در طلب روزی از کار بر روی زمین بیشتر است.(1)

با این بیان روشن می شود که چرا در آموزه های اسلامی خواب بین الطلوعین بی خردی و بلاهت(2) شمرده شده است.

سحرخیزی در زندگی آنها نقش چشم گیری دارد. در مقابل، انسان های نامنظم در وقت، از برخاستن در سحر و سپیده دم و کسب فیض از برکت های آن محرومند و اگر هم برخیزند، سحرخیزی آنها برهه ای و مقطعی است؛ نه یک برنامه همیشگی و روزانه؛ زیرا موفقیت در این امر وابسته به آن است که نخست انسان اموری را به عنوان اصل، در زندگی خویش بپذیرد و سپس به آن اصل ها پای بند باشد. ساعت بیداری و خواب انسان سحرخیز کاملاً مشخص است و مقدار خواب و استراحت او نیز در طول شبانه روز، هماهنگ با شرایط جسمانی اوست. چنین انسانی در سحرها برنامه مخصوصی دارد. ازاین رو، پس از بیدار گشتن از خواب به هنگام سحر هرگز سردرگم نیست و از تمامی لحظه ها به خوبی استفاده می کند. از سوی دیگر، فعالیت ها و برنامه های دیگر او در جامعه و خانواده همچون دید و بازدید از اقوام، مطالعه روزانه، خوردن شام و صبحانه و... همگی با توجه به این برنامه شکل می گیرد.

سحرخیزی می تواند راهکاری مناسب در کاهش ترافیک در آغاز روز باشد.  اگر هر یک از افراد جامعه، ملتزم گردند که هنگام صبح، کمی زودتر از منزل خارج شوند و برنامه حرکت خود را برای پیش از ساعت های ترافیک تنظیم کنند، به طور طبیعی، بخش زیادی از گره ترافیک گشوده می شود.

ص:57

بلکه ناعاقلانه است. در آموزه های اسلامی نیز این خواب، بلاهت و بی خردی دانسته شده است. متأسفانه کم نیستند افرادی که این فرصت طلایی را بدون استفاده  بهینه از کف می دهند. این گونه افراد فراموش کرده اند که این عمر گران مایه محدود است و در ورای تک تک این لحظه های طلایی، معجزه ای نهفته است؛ معجزه ای که دست یابی ما را به آرمان هایمان پر شتاب می کند.

می شود؛ زیرا نوری که در روز تابیده می شود، باعث فعال شدن اکسیژنی می شود که همواره تنفس می کنیم. این اکسیژن فعال، به تشدید فعالیت در انسان کمک می کند و از میزان خواب طبیعی می کاهد.(1) از سوی دیگر، خواب روز، مانند خواب شب، آرامش  دهنده نیست؛ زیرا افزایش انرژی طبیعت، از اذان مغرب شروع می شود و تا اذان صبح افزایش می یابد؛ به گونه ای که هنگام اذان صبح، انرژی طبیعت به اوج خود می رسد و از اذان صبح تا اذان مغرب کم کم کاسته می شود. خوابیدن در زمان افزایش انرژی طبیعت، سبب نشاط عصبی انسان می شود.(2) این دو امر، سبب می گردد که جای گزینی خواب شب با روز به کاهش طول عمر کمک کند.

می فرماید: «هرگز پیش از طلوع خورشید مخواب، من این خواب را برای تو، دوست ندارم».(1)

فراموش نکنیم که امر و نهی های شرعی، همگی تابع مصالح و مفاسد است. بنابراین، این نهی به آفات و آسیب هایی اشاره دارد که حضرت دوست ندارد آنها گریبان گیر دوستانش شود.

خواب نوشین بامداد رحیل

 باز دارد پیاده را زسبیل

امروزه با پیشرفت دانش، فایده های بسیاری برای این عمل کشف شده است. یکی از کارهای مطلوب سحر می تواند مسواک زدن باشد. روایات فراوانی در این زمینه از ائمه هدی علیهم السلام وارد شده است.

آگاهند. خداوند متعال این مطلب را در آغاز سوره مزمل به رسول اکرم صلی الله علیه و آله گوشزد می کند و از او می خواهد که در نیمه های شب سر از خواب برداشته و آیات روح بخش قرآن را تلاوت کند: «و رتّل القرآن ترتیلا».

همه شب تا سحر آن عشق بازان

 زشوق دوست چون شمع گدازان

کنند از فکر در آیات قرآن

 هزاران درد جان خویش درمان

کتاب عشق قرآن است دریاب

 صحیفه سدّ سبحان است دریاب

 می شیرین پاک آسمان است

 زقرآن جو که تاک آسمان است

شهود غیبی و غیب شهودی است

 صعود قوسی و قوس صعودی است

خوشا آنان که شب ز این دفتر عشق

 همی خوانند نام دلبر عشق

خوشا آنان که هر شب تا سحرگاه

 بدین خوش نغمه از دل برکنند آه

_الهی قمشه ای_

خداوند سبحان آن را به انسان سفارش می کند و سزاوار است که این موهبت الهی درباره مهم ترین مسائل سرنوشت ساز به کار گرفته شود. ریشه ای ترین مسائلی که برای هر انسان آگاه مطرح است و در سرنوشت فردی و اجتماعی بشر نقش اساسی ایفا می کند، این گونه پرسش هاست که «از کجا آمده ام؟»، «به کجا خواهم رفت؟» و «چگونه؟»:

روزها فکر من این است و همه شب سخنم

 که چرا غافل از احوال دل خویشتنم

از کجا آمده ام، آمدنم بهر چه بود؟

 به کجا می روم؟ آخر ننمایی وطنم

مانده ام سخت عجب کز چه سبب ساخت مرا

 یا چه بوده ست مراد وی از این ساختنم

ص:67

_(مولوی)_

امام سجاد علیه السلام شبی از خواب برای نماز شب برخاست، هنگام وضو گرفتن ناگهان چشمشان به آسمان افتاد و با حالتی خاص به درخشش ستارگان نگاه کرد و غرق در تفکر شد؛ به گونه ای که وقتی سپیده سحر دمید و صدای مؤذن بلند شد، هنوز دستان امام در ظرف آب بود.(1)

اندیشه آن حضرت در آفرینش ستارگان و آفریدگار آنها بود و در حقیقت،  سیمای مبدأ هستی را در آینه ستارگان می دید.

شده است.

شاید بتوان فلسفه تأکید براین مطلب را این گونه بیان کرد که آدمی با برپا کردن نماز، پا به پای تحولات طبیعت و دگرگونی هایی که در وضع جسمی و روحی او شکل می گیرد، به خالق هستی پناه می برد. اول وقت در نمازهای روزانه، با یک تحول مهم در سراسر طبیعت هم زمان است؛ زیرا طلوع فجر (زمان فریضه صبح) ابتدای تابش نور و زوال ظهر (هنگامه نماز ظهر و عصر) آغاز کاهش شدت نورافشانی خورشید به سوی زمین است. اول وقت نماز مغرب و عشاء نیز با قطع کامل نورخورشید از کره زمین و آغاز تاریکی شب هم زمان است.

ازاین رو، اسلام با توجه به نقش و اثر نور در روح و روان آدمی، برای ایجاد هماهنگی بین فطرت انسان با قوانین طبیعت و برخورداری از آثار مفید آنها در زندگی مادی و معنوی، برپایی نماز را پیش بینی کرده است. نماز در اول این  زمان ها، بی تردید به لطافت روح و آمادگی قلب در انسان کمک می کند.

کام یابی است».(1)

ازاین رو، فراگیری علم یکی از مهم ترین اعمال در این زمان است.

امام خمینی رحمه الله و هم حجره ایشان آیت الله _سید محمدصادق لواسانی _ که بیشتر درس ها را با یکدیگر مباحثه می کردند، صبح زود را برای مباحثه های خود برگزیده بودند. ایشان در این باره می گوید: «حتی در سفرها و زیارت که گاهی مشهد مشرف می شدیم، در هر فرصتی که حاصل می شد مشغول مباحثات علمی فلسفی می شدیم. در مدرسه فیضیه، صبح های زود، در کنار رودخانه ساحلی مشغول مباحثه می شدیم. حتی در روزهای سرد هم این کار انجام می شد و چقدر زیبا و با لطف و صفا، صورت می گرفت».(2)

سهولت می توانی به عمل آوری، اگر در آن مسامحه ای نکردی، آن را به جا آوردی، یک چنین هم بر قوت تو می افزاید، بلکه زیاده؛ زیرا که فرمود: تو یک وجب بیا، من یک زراع و اگر مسامحه ای کردی، آن مقدار قوتت هم در معرض زوال است. مثلاً شب را تا صبح خوابیدی، بنای بیداری داشتی نشد. حالا که اول صبح است تا ملتفت شدی پاشو. بین الطلوعین را بیدار بودن، این خودش هم فیض علی حدّه و توفیقی است از جانب حضرت اله (جل جلاله). این را به مسامحه بر خودت تقویت مکن. به شیطان گوش نده که می گوید حالا وقت برای نماز صبح زیاد است. قدری بخواب. غرض او معلوم است و همچنین در مجلسی نشستی خیلی لغو و بیهوده گفتی دلت سیاه شد، اما می توانی نیم ساعت زودتر پاشوی به تدبیر و حیل، پس این نیم ساعت را از دست مده. بلند شو و مگو چه فایده دارد؟ من از صبح به خرابی مشغولم، باز می توانی به این جزئی خیلی از کارها پیش ببری، ان شاء الله تعالی.

پس بر شیخ احمد لازم آمده عمل کردن این ترتیب که می نویسم: اولاً هر کاری دارد، باید اوقات خود را ضایع نکند. (نباید) بعضی از اوقات او مهمل در برود. باید برای هر چیز وقتی قرار دهد، اوقات او منقسم گردد؛ وقتی را وقت کسب و تحصیل و معاش خود قرار دهد و وقتی را برای رسیدگی به امور اهل و عیال خود و وقتی را برای خور و خواب خود قرار دهد. ترتیب اینها را به هم نزند تا همه اوقات او ضایع گردد.

مهما امکن، اول شب را وقت خواب قرار دهد. بی خود ننشیند آخر شب از او فوت شود و او را خواب ببرد. با طهارت بخوابد و ادعیه مأثوره را

ص:72

بخواند، خصوص تسبیح  حضرت صدیقه طاهره علیهاالسلام و در سیری شکم هیچ وقت خود را جنب نکند و پیش از صبح بیدار شود. تا بیدار شد سجده شکر به جا آورد. اگر خودش هم بیدار نمی شود، اسباب بیداری را فراهم آورد. بعد از بیدار شدن به اطراف آسمان نگاه کند».(1)

ص:73

موضوع بحث نیست،  جلوگیری از بیداری در سحر و بین الطلوعین است. تجربه نشان می دهد پرخوری در شب، نه تنها سبب خواب های آشفته و پریشانی انسان است، بلکه مانع سحرخیزی هم است. ازاین رو، در آموزه های اسلامی، پرخوری، به ویژه در شب، نکوهش شده است.

امام علی علیه السلام می فرماید:

از پرخوری بپرهیزید که هر که پای بند به آن باشد، بیماری هایش زیاد می شود و خواب های پریشان می بیند.(1)

در کلام نورانی خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله درباره نکوهش پرخوری آمده است:

نور حکمت در گرسنگی است و دوری از خدا در سیری است. دل ها را با زیاده خوردن و آشامیدن نمیرانید؛ زیرا دل نیز مانند کشت زار است که آب زیاد موجب نابودی آن می شود. پرخوری نکنید که نور معرفت از دل هایتان می رود.(2)

ایشان در جای دیگر می فرماید:

با سه چیز طمع سه چیز را نداشته باش: طمع به شب زنده داری با سیر خوردن در شب؛ طمع به داشتن چهره شاداب و نورانی با خوابیدن در تمام شب؛ طمع به آسوده بودن از پیش آمدهای بد روزگار، با رفاقت کردن با فاسق ها.(3)

ص:75

این شعر از آن شعر بهتر است. این مضمون را این بهتر گفته است، فلان  مضمون را فلان کس بهتر گفته است و کی چنین گفته، کی چنان گفته... شعر خواندن آن هم این جور شعرها که گناه نیست، اما در شب، شعر خواندن مکروه است. خدا می داند وقتی آمدم بیرون، چه بگویم، این آدم داشت می لرزید و با خود می گفت: من این قدر تصمیم می گیرم که شب، شعر نخوانم، ولی جلوی خودم را نمی توانم بگیرم. او «استغفرالله ربّی و اتوب  الیه» می گفت؛ مثل کسی که یک معصیت بسیار بزرگ را مرتکب شده است. العیاذ بالله اگر ماها شراب خورده بودیم، این قدر مضطرب نمی شدیم که این مرد به واسطه یک عمل مکروهی مضطرب شده بود. این جور اشخاص چون محبوب خدا هستند، از ناحیه خدا یک نوع مجازات هایی دارند که ما و شما ارزش و لیاقت این جور مجازات ها را نداریم. هر شب این مرد اقلاً از دو ساعت به طلوع صبح بیدار بود و من معنی شب زنده داری را آنجا فهمیدم. معنی اینکه «شب مردان خدا روز جهان افروز است» را آنجا فهمیدم. معنی عبادت را آنجا فهمیدم. معنی خداشناسی را آنجا فهمیدم، معنی استغفار را آنجا فهمیدم، معنی حال را و معنی مجذوب شدن به خدا را آنجا فهمیدم. آن شب این مرد وقتی بیدار شد که اذان صبح بود، خدا مجازاتش کرد. تا بیدار شد ما را بیدار کرد و گفت: فلانی اثر شعرهای دیشب بود».(1)

فردی نزد امیرالمؤمنین علی علیه السلام آمد و گفت: «یا علی من از نماز شب محروم شده ام،

ص:78

حضرت پاسخ داد: «تو مردی هستی که گناهانت تو را به بند کشیده است».(1)

آگاهی ریشه و اساس بسیاری از موفقیت هاست. کم نیستند افرادی که به ورزش، مطالعه، سحرخیزی و... توجهی ندارند و خاستگاه این بی توجهی، چیزی جز نادانی و ناآگاهی نیست. اگر این افراد با برکات سحرخیزی و آفت های ترک آن آشنا شوند، نیرویی در آنها پدید می آید که آنان را به سوی سحرخیزی سوق می دهد و تنها راه علاج و چاره برای این افراد اطلاع رسانی گسترده است. از آنجا که یکی از وظایف و رسالت های صدا و سیما، اطلاع رسانی است، عملکرد این نهاد را در این زمینه، در فصل بعدی نقد و بررسی می کنیم.

دنیا می آید و نه به کار آخرت. اگر در این شب نشینی ها گناهی هم صورت نگیرد، ولی با این همه بسیار مورد نکوهش قرار گرفته است؛ زیرا از یک سو باعث ضایع شدن وقت می شود و آدمی را از یاد خداوند غافل می سازد و از سوی دیگر، با این گونه شب نشینی ها دیگر نمی توان توقع سحرخیزی داشت؛ زیرا دیگر بدن توان بیدار ماندن در سحر یا بین الطلوعین را ندارد و این زمان های طلایی به رایگان از کف می رود.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در این زمینه می فرماید: «شَرُّ ما شَغَلَ بِه الْمَرءُ وَقْتُه الْفُضولُ؛ بدترین چیزی که انسان به آن وقت خود را مشغول می سازد، زیاده کاری هایی است که به کار نمی آید».(1)

 فراموش نکنیم که موفقیت ما در زندگی به چگونگی استفاده از گوهر گران بهای وقت، به ویژه زمان سحر تا طلوع آفتاب بستگی دارد؛ نه تنها موفقیت مالی، بلکه موفقیت در تمام سطوح زندگی و متأسفانه کم نیستند افرادی که از این مسئله مهم غافل هستند.

دهند و یا دست کم تکرار آن را در ساعت مناسبی پخش کنند تا افراد علاقه مند بتوانند هم به تماشای برنامه برسند و هم خواب سرشب را از دست ندهند.

مسئله را می توان از دیگر موانع سحرخیزی به شمار آورد.

اهتمام نداشتن پدر و مادر به ساعت خواب و بیداری فرزندان، سحرخیز نبودن و تفاوت قائل نشدن بین دانش آموزان سحرخیز با دیگران از سوی آموزگاران، از جمله اموری است که در تربیت فرزندان تأثیرگذار است.

اگر والدین از همان آغاز کودکی، فرزندانشان را به هر شکل و ترفندی، برای نماز و بیداری پس از آن، آماده کنند و یا اعضای خانواده همگی سحرخیز باشند، در این صورت روحیه سحرخیزی در این فرزندان نهادینه می شود. فرزند _شیخ جعفر کاشف الغطاء_ _ یکی از عالمان و محققان بزرگ شیعه _ درباره پدرش می گوید: «عادت شیخ جعفر آن بود که هرشب وقت سحر بیدار بود و می آمد دم در اتاق ها و عیال و اطفال و همه را بیدار می کرد و می گفت: برخیزید و نماز شب بخوانید و همه برمی خاستند».(1)

اگر آموزگاران جایگاه و اهمیت سحرخیزی را برای دانش آموزان تشریح کنند و بر این امر، اصرار ورزند، به طور حتم، انسان هایی سحرخیز تحویل جامعه خواهند داد؛ زیرا کلام استاد بر شاگرد، خواه ناخواه تأثیر می گذارد. به ویژه اگر  آموزگار خود اهل عمل باشد. علامه طباطبایی نقل می کند: «چون به نجف اشرف برای تحصیل مشرف شدم. از نقطه نظر قرابت و خویشاوندی و رحمیت گاه گاهی به محضر مرحوم قاضی (استاد عرفان ایشان) شرفیاب می شدم، تا یک روز در مدرسه ای ایستاده بودم که مرحوم قاضی از آنجا عبور می کردند. چون به من رسیدند، دست خود را روی شانه من گذاردند و

ص:84

گفتند: ای فرزند! دنیا می خواهی نماز شب بخوان و آخرت می خواهی نماز شب بخوان. این سخن آنقدر در من اثر کرد که از آن به بعد تا زمانی که به ایران مراجعت کردم، پنج سال تمام در محضر قاضی روز و شب به سر می بردم و آنی از ادراک فیض ایشان دریغ نمی کردم و از آن وقت که به وطن مألوف بازگشتم تا وقت رحلت استاد، پیوسته روابط ما برقرار بود و مرحوم قاضی طبق روابط استاد و شاگردی، دستوراتی می دادند و مکاتباتی از طرفین برقرار بود».(1) علامه می فرمود: «ما هرچه داریم از مرحوم قاضی داریم».(2)

همچنین نقل شده است که سید بحرالعلوم هر شب در کوچه های نجف می گشت و برای بینوایان غذا می برد. اتفاقا چند روزی درس را تعطیل کرد. طلاب، _ملا زین العابدین سلماسی _را که از ملازمان و خواص علامه بود، شفیع کردند تا علت این امر را بپرسد. وقتی ایشان از علامه درباره سبب ترک تدریس پرسید، علامه پاسخ می دهد: درس نمی گویم! پس از چند روز، دوباره ماجرا تکرار می شود و ایشان دوباره انگیزه ترک تدریس را می پرسد: علامه این بار می گوید: «هرگز نشنیدم که این طلاب در نیمه های شب با خداوند متعال مناجات کنند و به تضرع و زاری مشغول باشند، با اینکه من شب ها در کوچه های نجف  گردش می کنم و این گونه طلبه ها سزاوار نیستند که آنان را آموزش دهم! «وقتی طلبه ها از گفته علامه آگاه شدند، همه مشغول تضرع و زاری شدند و شب ها صدای گریه و مناجات آنان از هر سر بلند

ص:85

شد.» و ایشان بار دیگر تدریس را آغاز کردند.(1)

آری، اگر استادان و آموزگاران خود اهل عمل باشند، می توانند این گونه بر شاگردانشان تأثیر گذارند.

سرشب می خوابند».(1)

 این کلام امام از آن روست که تأثیر عمیق خواب سرشب، به بهداشت عقلی و روانی در ارضای نیاز به خواب از دیگر خواب ها بیشتر است. پژوهش های علمی از دستگاه ثبت جریان های الکتریکی صادره از مغز، مراحلی را برای خواب آشکار ساخت که در بین زمان های مختلف خواب، خواب پیش از نیمه شب، نسبت به دیگر مراحل شب، از عمق بیشتری برخوردار است و این خواب عمیق، شادابی بیشتری را برای فرد به ارمغان می آورد. ازاین رو، این خواب سر شب می تواند یکی از مهم ترین عوامل دست یابی به سحرخیزی باشد و از سوی دیگر، سحرخیزی بنابر روایات فراوان در بهداشت روانی و جسمی مؤثر و سهیم است.(2)

از فواید فراوان آن، مورد سفارش آموزه های اسلامی است. امام باقر علیه السلام می فرماید: «اَلقائِلةُ نعمة؛ قیلوله نعمت است».(1)

 از سوی دیگر بر پایه کلام ائمه اطهار علیهم السلام این خواب به بیدار شدن در شب و سحرخیزی کمک فراوانی می کند و چه بسا بهترین راهکار در این زمینه باشد. در حدیثی از حضرت رسول صلی الله علیه و آله آمده است:

تَعاوَنُوا بِأَکْلِ السَّحرِ عَلی الصِّیامِ النَّهارِ وَ بِالنَّومِ عِندَ الْقَیلُولَةِ عَلی قِیامِ اللَّیلِ.(2)

با خوردن غذا در سحر بر روزه و با خوابیدن در نیم روز بر بیداری در شب، کمک کنید.

در حدیثی دیگر آمده است:

نِعمَ الْمُعینُ السُّحورُ عَلی الصِّیامِ وَ الْقیلُولةُ عَلی السّهرِ وَ هِی النَّومُ قَبلَ الزَّوالِ قَریبا إلیه.(3)

خوردن سحری، بهترین کمک و یاری دهنده به روزه و خواب قیلوله _ خواب پیش از ظهر _ بهترین کمک رسان به شب زنده داری است.

بنابراین، با برنامه ریزی و خوابیدن نیم روزی، می توانیم سحرها بهتر و آسان تر از بستر خواب بیدار شویم. برای بیدار شدن در نیمه شب دو راه دیگر وجود دارد که بسیاری به آن عمل کرده اند و به نتیجه نیز رسیده اند.

الف) پیش از خواب آیه «قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ

ص:89

فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحًا وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا». (کهف: 110) را بخواند و پس از آن ساعتی که قصد بیدار شدن در آن را دارد، در نظر بگیرد.

ب) پیش از خواب یک بار سوره حمد و یازده مرتبه سوره اخلاص را تلاوت کند و ساعت بیداری اش را در نظر بگیرد.

ص:90

«سحر» در آموزه های اسلامی، زمانی مقدس است و اعمال و ادعیه ای دارد که در هر سحر می توان آنها را به جا آورد. افزون بر این، برخی از شب ها، از جایگاه و شرافت والایی برخوردارند. ازاین رو، اعمال و دعاهای ویژه ای از ائمه هدی علیهم السلام برای این شب ها نقل شده است. این شب ها، شب های عبادت و مناجات است و ارتباط با خداوند، پی آمدهای خوبی در زدودن غبارهای غفلت و رشد و شکوفایی ایمان به توحید و معاد  دارد. این شب ها عبارتند از: شب نیمه رجب، بیست و هفتم رجب (مبعث)؛ پانزدهم ذی القعده (شب دَحْوالارض)؛ شب عرفه؛ تمامی شب های ماه مبارک رمضان؛ نیمه شعبان، عید فطر و عید قربان و همچنین شب های قدر و شب دهم محرم (شب عاشورا)... . این شب ها نه تنها شب عبادت است، بلکه از سوی ائمه اطهار علیهم السلام بر احیا و زنده نگه داشتن آن به عبادت و مناجات نیز بسیار سفارش و تأکید شده است. بنابراین، بر دست اندرکاران صدا و سیما لازم است که برای این گونه شب ها، برنامه های ویژه ای در نظر گیرند تا با پخش آنها، روح تشنه مردم را از معارف زلال اسلامی سیراب سازند و گامی در ترویج فرهنگ اسلامی و مقابله با تهاجم فرهنگی برداشته باشند. هرچند برخی از شبکه های سیما چند سالی است که برای سحرهای ماه مبارک رمضان برنامه هایی دارند، ولی تا رواج معارف ادعیه و مناجات ها در جامعه، راه بسیاری در پیش داریم. از سوی دیگر، این برنامه ها تنها برای ماه مبارک در نظر گرفته شده است و در دیگر سحرهای مهم، خبری از این گونه برنامه ها نیست. این مسئله به هیچ وجه زیبنده یک رسانه اسلامی نیست.

بخش دوم برنامه های سحرگاهی برنامه های بین الطلوعین است. این زمان، برخلاف زمان سحر، زمان آغاز به کار بیشتر شبکه های سیما است. برنامه های بین الطلوعین شبکه ها متفاوت است و مخاطبان آنها هم گوناگونند. چون میانگین افراد بیدار در بین الطلوعین بیش از افراد بیدار در سحر است، پس به جا است که مسئولان امر، این فرصت را غنیمت شمرده و برنامه های خود را به گونه ای جذاب و مفید ارائه کنند تا این برنامه ها عاملی برای بیداری آنها در سپیده دم باشد. به هرحال، برای افزایش تأثیرگذاری برنامه های سحرگاهی پیشنهادهای زیر کارساز خواهد بود:

الف) باید از خشک و خسته کننده بودن برنامه ها پرهیز کرد. در غیر این صورت، پخش این برنامه ها، به ویژه برنامه های مذهبی، پی آمدهای منفی خواهد داشت. فراموش نکنیم پخش نکردن، بهتر از پخش برنامه های ضعیف و بی محتواست.

 ب) برنامه های سحرگاهی (سحر و بین الطلوعین) تا حد امکان به صورت مستقیم و زنده پخش شود. این اقدام، تأثیر روانی مثبتی خواهد داشت.

ج) برنامه ها متناسب با حال و هوای ظرف زمانی خود باشد، خواه از نظر شکل و قالب برنامه و یا از نظر محتوا.

د) برای این گونه برنامه ها، اطلاع رسانی مفیدی وجود داشته باشد؛ زیرا تولید برنامه های خوب، ولی بدون اطلاع رسانی، ثمره چندانی نخواهد داشت. در این زمینه، می توان از تبلیغات و اطلاع رسانی زمان پخش مسابقات ورزشی و یا سریال ها و فیلم ها الگو گرفت. اگر این اطلاع رسانی به شکل و قالب های

ص:94

گوناگونی باشد، بهتر است. اگر بتوان موضوع یا نیازها و چالش هایی را که سخنرانی ها و یا دیگر برنامه های مذهبی پاسخ گوی آنهاست پیش از پخش، به اطلاع مردم رساند، شاهد تأثیر بیشتری خواهیم بود.

بیننده ای را در ساعت 24 به نمایش می گذارد. در شب های دهه فجر و یا دفاع مقدس، روال شبکه های دیگر نیز به همین شکل است.

سوم _ گفت وگوی خبری ساعت 30:22 و اخبار شبکه دوم سیما، معمولاً تا پاسی از شب به طول می انجامد و علاقه مندان به این برنامه، به ناچار تا دیروقت بیدار می مانند.

چهارم _ پخش فیلم های سینمایی شب های جمعه در شبکه اول و شبکه تهران و همچنین تکرار فیلم های شبکه تهران در آخر شب است.

پنجم _ بسیاری از نوجوانان، جوانان و افراد ورزش دوست، برای تماشای مسابقات لیگ فوتبال کشورهای اروپایی و یا تماشای برنامه هایی مانند برنامه 90 از شبکه سوم سیما، تا پاسی از نیمه شب به تلویزیون چشم دوخته اند. آیا با این سیاست گذاری می توان توقع سحرخیزی افراد را داشت. آیا صدا و سیما با پخش این برنامه ها با این شکل، سحرخیزی را در جامعه رواج می دهد؟

آیا نمی توان این برنامه های جذاب را با برنامه هایی که طرفدار زیادی ندارند، از نظر زمانی جای گزین کرد؟ امیدواریم در آینده نه چندان دور، شاهد رفع این کاستی ها از سوی مسئولان امر باشیم.

است که به کودکان، مستقیم یا غیرمستقیم تلقین می شود که ترک سحرخیزی، امری عادی و خالی از هرگونه زشتی است.

از سوی دیگر، در این برنامه ها کمتر صحنه ای درباره سحرخیزی می بینیم. مجموع این مسائل سبب می شود که سحرخیزی از جامعه رخت بربندد و به یک فضیلت فراموش شده تبدیل شود.

سحرخیزی را در قالب قصه های کوتاه، همراه با تصویر به بچه ها بیاموزند.

3. میزان تأثیرگذاری شعرهای موزون بر کودکان بسیار بالا است. ازاین رو، سحرخیزی را می توان در قالب شعر وسرود به آنها آموزش داد.

 4. علاقه نوجوانان و جوانان، برخلاف کودکان، به داستان های واقعی بیشتر است تا به افسانه ها. ازاین رو، موضوع سحرخیزی بزرگان دین و دانشمندان و آثار و برکات سحرخیزی را می توان به شکل غیرمستقیم در قالب داستان های واقعی به آنها آموخت.

5. بحث و گفت وگو و استدلال، راهکار مناسبی برای ترویج باورها و ارزش ها در هر جامعه ای است. ازاین رو، ساخت برنامه هایی در قالب میزگرد و گفت وگو و اشاره به پی آمدهای مثبت و منفی سحرخیزی در ابعاد مختلف، از سوی کارشناسان، آن هم در برنامه هایی مانند صبح زندگی، خانواده و... می تواند در این زمینه بسیار تأثیرگذار باشد.

6 . ساخت برنامه های مستند به منظور ارائه آمار و ارقام مربوط به افراد سحرخیز و غیرسحرخیز در کشور و مقایسه آن با کشورهای پیشرفته که اغلب مردم آنها سحرخیزند. همچنین گوشزد کردن برکات سحرخیزی و یا بیان پی آمدهای ناگوار ترک این امر در قالب اعداد و ارقام.

7. پیام رسانی و بازتاب پژوهش هایی درباره فواید سحرخیزی، به صورت زیرنویس و یا توسط مجری های برنامه ها می تواند بسیار تأثیرگذار باشد. جمله های زیرنویس می تواند با «آیا می دانید» آغاز شوند. برای نمونه، به این مورد توجه کنید. آیا می دانید برابر تحقیقات انجام شده، میانگین نمره دانش آموزانی که شب ها زودتر می خوابند و صبح ها زودتر از خواب بر

ص:98

می خیزند، بیشتر از افرادی است که شب ها تا دیروقت بیدارند و صبح ها نیز دیر از خواب برمی خیزند.

8 . گنجاندن نمادهایی از سحرخیزی در درون سریال ها و فیلم ها، به صورت جذاب و غیر مستقیم بسیار مهم است. به تناسب فیلم نامه های اجتماعی، باید به صورت غیر مستقیم، جایی برای انتقال دادن ارزش سحرخیزی گنجانده شود و با نمادهایی مانند خواندن نماز صبح، مطالعه در صبح، سحرخیزی، ورزش صبح گاهی و یا نان خریدن بازیگران مشهور و محبوب، بار ارزشی به این مسئله بخشید. به یقین تأثیر این شیوه، اگر بیشتر از روش مستقیم نباشد، کمتر نیست.

 9. از برنامه های طنز می توان برای ناپسند جلوه دادن ترک سحرخیزی و یا بیان آفت های ترک سحرخیزی استفاده مناسبی کرد؛ زیرا طنز همان واقعیت تلخ است، ولی به زبان شوخی.

8 . آیا از خواب بودن بین الطلوعین تجربه های منفی دارید؟

پرسش های کارشناسی

1. سحر و بین الطلوعین چه وقتی است؟

2. سحرخیزی چه آثار و برکات اجتماعی دارد؟

3. سحرخیزی چه آثار و برکات روحی _ روانی دارد؟

4. آثار اقتصادی سحرخیزی کدام است؟

5. چرا خوابیدن بین الطلوعین در اسلام نکوهش شده است؟

6. برکات معنوی سحرخیزی چیست؟

7. زیان های خواب در سحر و بین الطلوعین چیست؟

8 . چگونه می توان جامعه و یا خانواده ای سحرخیز داشته باشیم؟

9. «سحرخیزی مایه برکت است» به چه معنایی است؟

ص:100

دارالمعارف، 1383 ه . ق / 1963 م.

17. تنکابنی، محمد بن سلیمان، قصص العلماء، طهران، کتابفروشی علمیه اسلامیه،[بی تا].

18. حر عاملی، وسائل الشیعه، تحقیق و نشر: محمد رضا حسینی جلالی، قم المشرفة، موسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، الطبعة الثانیه، 1414 ه . ق.

19. حسن زاده آملی، حسن، نامه ها و برنامه ها، قم، قیام، 1373.

20. حسینی دشتی، سیدمصطفی، معارف و معاریف، قم، چاپ دوم، [بی نا]، 1376.

21. حسینی زبیدی، سید محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالهدایة، 1385، 1965 م.

22. حسینی طهرانی، سید محمدحسین، رساله لب اللباب، در سیر و سلوک اولی اللباب، مشهد مقدس، انتشارات علامه طباطبایی، چاپ هفتم، ربیع الثانی 1417 ه . ق.

23. حسینی طهرانی، محمدحسین، مهر تابان، قم، باقرالعلوم، [بی تا].

24. حورایی، مجتبی، همه چیز با خدا ممکن است، تهران، دکلمه گران، 1381.

25. دوانی، علی، زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع، آیت الله بروجردی، قم، چاپ خانه حکمت، 1340.

26. ___________________ ، مفاخر اسلام، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1363.

27. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران، دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 1337.

28. راغب اصفهانی، حسین بن احمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، بیروت، الدار الشامیة، دمشق، دارالعلم، 1416ه . ق.

29. راوندی، قطب الدین، الدعوات، تحقیق: مدرسة الامام المهدی، الطبعة الاولی، 1407 ه . ق.

30. رفیعی، علی (علامه و دشتی)، شهاب شریعت: درنگی در زندگی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی رحمه الله، چاپ اول، 1373.

31. سیوطی، جلال الدین، الجامع الصغیر، بیروت، دارالمنکر، الطبعة الاولی، 1401ه . ق.

32. شیخ صدوق، ثواب الاعمال، قم، منشورات الرضی، الطبعة الثانیة، 1368.

33. شیخ مفید، محمد بن نعمان، المقنعه، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، الطبعة الثانیه،1410 ق.

34. صبوری اردوبادی، احمد، آیین بهزیستی در اسلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1367.

ص:102

35. صحفی، محمد، سیری در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، قم، اهل بیت علیهم السلام، چاپ اول، 1379.

 36. صدوقی، محمد علی و دیگران، سرگذشت های ویژه از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری، موسسه نشر و تحقیقات ذکر.

37. صدوقی، منوچهر، تاریخ حکما و عرفاء متأخرین صدرالمتأهلین، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، 1359.

38. طبرسی، مکارم الاخلاق، قم، منشورات الشریف الرضی، الطبعة السادسة، 1392ه . ق، 1972م.

39. طوسی، ابی جعفر محمد بن حسن، من لایحضره الفقیه، تحقیق: علی اکبر غفاری، جامعة المدرسین، الطبعة الثانیه، 1404 ه . ق.

40. طوسی، شیخ الطائفة محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تحقیق: سید حسن خراسانی و شیخ محمد آخوندی، دارالکتب الاسلامیة، طبعة الرابعه، 1365.

41. طهرانی، آقا بزرگ، طبقات اعلام الشیعة و هو نقباه ء البشر فی القرن الرابع عشر، دارالمرتضی.

42. عبدالواحد الآمدی التمیمی، غررالحکم و دررالکلم، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، الطبعة الاولی، 1407 ه . ق _ 1987 م.

43. عرب، حسین علی، حقیقت شرق، قم، زلال کوثر، 1381.

44. عیدروس بن احمد السقاف، شواهد التنزیل لمن خص بالتفضیل، العلوی الاندلونیسی المعروف بابن رویش، قم، المجمع العالمی لاهل البیت علیهم السلام، 1416ه . ق.

45. فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، ترتیب: محمد حسن بکائی، موسسة النشرالاسلامی، الطبعة الاولی، 1414 ه . ق.

46. قرشی بنابی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1361.

47. قمی، شیخ عباس، الانوار البهیة فی تواریخ الحجج الالهیة، موسسه نشراسلامی،چاپ اول، 1417 ه . ق.

48. کاشانی، فتح الله بن شکر الله، تفسیر کبیر: منهج الصادقین فی الزام المخالفین، 988 ه . ق، تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، محمدحسن علمی، 1330 _ 1333.

49. کلینی رازی، یعقوب ابن اسحاق، اصول کافی، تعلیقات: علی اکبر غفاری، طهران، دارالکتب الاسلامیة، الطبعة الثانیة، 1389 ه . ق، 1348.

50. گروهی از نویسندگان ماهنامه کوثر، ستارگان حرم، قم، آستانه مقدسه قم، زائر، 1381.

ص:103

 51. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار علیهم السلام، بیروت، موسسة الوفاء، الطبعة الثانیة، 1403 ه . ق، 1983 م.

52. محقق بحرانی، الحدائق الناظرة، تحقیق: محمدتقی الایروانی، قم، جماعة المدرسین.

53. محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعة در ترجمه دانشمندان بانوان شیعه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1374.

54. مختاری، رضا، سیمای فرزانگان، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1366.

55. مدرس، محمد علی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة و اللقب، شرکت سهامی طبع، کتاب، 1335.

56. معاونت پژوهشی بنیاد فرهنگی شهید شاه آبادی، عارف کامل، تهران، ستاد بزرگداشت مقام عرفان و شهادت، 1380.

57. نوری طبرسی، مستدرک الوسایل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل بیت علیهم السلاملاحیاء التراث، الطبعة الثانیه، 1409 ه . ق.

58. هندی متقی، علی بن حسام الدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، التحقیق: الشیخ بکری حیانی، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1405 ق.

59. یادنامه استاد شهید مرتضی مطهری، زیر نظر عبدالکریم سروش، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1360 _ 1363.

نشریه

1. پاسدار اسلام، زیر نظر جمعی از اساتید حوزه علمیه قم، دفتر تبلیغات اسلامی.

2. حوزه، (ویژه حوزه های علوم دینی)، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

4. روزنامه رسالت.

3. نور علم، نشریه جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، مدیر مسئول، محمد یزدی.

ص:104