ص:2

دیباچه1

پیش گفتار3

فصل اول: کلیات

مقدمه9

1. تعریف شادی و نشاط10

الف) از دیدگاه واژه شناسی10

ب) از دیدگاه روان شناسی12

ج) از دیدگاه جامعهشناسی19

د) از دیدگاه دین20

2. ضرورت و اهمیت شادی و نشاط24

الف) جنبه فردی26

ب) جنبه اجتماعی29

3. اهمیت و جایگاه شادی و نشاط در آموزه های دینی33

الف) جایگاه غم و شادی در کتاب های آسمانی35

ب) شادی در قرآن36

ص:3

یک _ ستایش شادی39

دو_ نکوهش شادی41

ج) شادی و تفریح در سیره و سخن معصومان:53

یک _ آرامتر برو که بلورها نشکنند57

دو_ چه کسی این بنده را می خرد!57

سه _ پیرزنها به بهشت نمی روند57

چهار _ او همان نیست که در چشمانش سفیدی هست؟!58

پنج _ شوخی و مزاح با امیرمؤمنان، حضرت علی758

شش _ دست گذاردن بر چشم برخی یاران58

د) شادی و نشاط در نهج البلاغه63

ه ) شادی و نشاط در سیره و سخن علما66

4. اهمیت شادی بخشیدن به دیگران70

5. تفاوت نشاط با شادی از دیدگاه اسلامی76

6. انواع شادی78

الف) شادی های طبیعی و اکتسابی78

ب) شادیهای پایدار و گذرا78

ج) شادی های مثبت و منفی79

د) شادی های دنیوی و اخروی80

ه ) شادی های جسمانی و روحانی81

و) شادی های موهوم و حقیقی82

ز) شادی های حسی، خیالی و عقلی82

7. ارزش اخلاقی شادی و غم83

فصل دوم: حدود شرعی، عقلی و عرفی شادی و نشاط

ص:4

فصل سوم: فواید شادی و نشاط

1. فواید شادی و نشاط در حوزه فردی96

الف) سلامت روان 96

ب) سلامت جسم96

ج) رشد معنوی 97

د) طول عمر97

ه) افزایش فعالیت ذهنی99

و) احساس رضایت درونی100

ز) خلاقیت و نوآوری100

ح) رشد تحصیلی101

ط) لذت بردن از مواهب و نعمت های الهی102

ی) بیرون آمدن از انفعال103

ک) امید به آینده103

2. فواید شادی و نشاط در حوزه خانواده103

الف) استحکام نظام خانواده 103

ب) همبستگی اعضای خانواده104

ج) تربیت بهتر فرزندان105

د) جلوگیری از شادی های کاذب و مجازی106

3. فواید شادی و نشاط در حوزه اجتماعی106

الف) توفیق در تکامل معنوی جامعه106

ب) امنیت اجتماعی 107

ج) رشد اقتصادی 107

د) بهره وری بیشتر107

ه) ارتباطات اجتماعی عمیقتر109

و) موفقیت در محیط کار110

ز) بهر ه مندی از دوستان بیشتر110

ص:5

فصل چهارم: عوامل شادیآفرین

1. ایمان 115

2. عبادت 116

3. هدفمندی در زندگی 117

4. رضایت و تحمل 118

5. مثبتنگری 118

6. در حال زیستن 119

7. گسترش ارتباطات اجتماعی120

8. تلاش برای استحکام پایه های خانواده121

9. تبسم و خنده 122

10. شوخی 124

11. خودآرایی 125

12. بوی خوش 126

13. پوشیدن لباس های نیکو126

14. ورزش 127

15. تغذیه مناسب 128

16. مسافرت 129

17. رویکرد به امور احساسی و عاطفی129

18. اعتماد به نفس 130

19. تفریح های سالم130

20. نشستهای دوستانه132

21. کار و فعالیت133

22. کمک به همکیشان و همنوعان133

23. بخشش دیگران و گذشتن از خطای آنها133

24. سلامت جسمانی134

ص:6

25. فروتنی135

26. نظم و انضباط فردی135

27. درک لحظه های بانشاط136

28. دوری از موقعیت ها و شرایط اندوهافزا136

29. دم ساز شدن با افراد شاد و خوشبین137

30. روی آوردن به فعالیت های گروهی137

31. وضعیت اقتصادی139

فصل پنجم: آسیب شناسی شادی و نشاط

1. آسیب های ناشی از نبود شادی های فردی و اجتماعی141

الف) آسیب های فردی142

یک _ ناامیدی142

دو_ پریشانی و ناآرامی142

سه _ اختلال در تفکر و اندیشه143

چهار _ ناکامی در ارتباطات بین فردی143

پنج _ ناکامی در تغییر و تأثیر بر محیط144

شش _ بیماری های روحی و جسمی144

ب) آسیب های خانوادگی145

یک _ از بین رفتن زمینهها و فرصتهای تربیت در خانواده146

دو _ تربیت نسلی خموده و ناامید146

سه _ ترجیح دادن محیط های دیگر بر خانه147

چهار _ رواج بیماری های روحی در خانواده148

پنج _ توقف رشد سجایای اخلاقی149

شش _ کاهش ارتباطات خانوادگی و تعاملات اجتماعی149

ج) آسیب های اجتماعی150

ص:7

یک _ دور شدن جامعه از مسیر رشد و تعالی151

دو _ توسعه نیافتگی فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی151

سه _ رشد جرایم و ناهنجاری های اجتماعی153

چهار _ جای گزین شدن شادی های کاذب154

پنج _ تبدیل شدن شادی های کوتاه به حرکتهای ناهنجار155

شش _ حداقلی شدن ارتباطات اجتماعی155

هفت _ گسترش تضاد، تعارض و برخورد در حوزه رفتار156

هشت _ گسترش ناامیدی، افسردگی و اندوه157

نه _ آمادگی برای اثرپذیری از فرهنگ های مهاجم158

ده _ جامعه ناشاد، آماده تنش های سیاسی159

2. آسیب های شادی و نشاط بی ضابطه در فرد یا جامعه159

الف) آسیب های فردی160

یک _ اشتباه در یافتن مصداق های شادی160

دو _ تبدیل شدن به عادت160

سه _ زیاده روی در شادی و نشاط161

چهار _ غفلت از خدا، خود و دیگران162

پنج _ ویرانی خرد163

شش _ از میان رفتن وقار فرد164

هفت _ از دست دادن موقعیتها164

هشت _ درنوردیدن مرزها و حریمها165

ب) آسیبهای اجتماعی165

یک _ قرار گرفتن در فضای احساسی و خالی از خرد165

دو _ مزاحمت برای دیگران166

سه _ تخریب معیارهای عرفی، عقلی و شرعی166

چهار _ دامن زدن به ناهنجاری های اجتماعی167

ص:8

پنج _ سوءاستفاده افراد بدخواه167

شش _ ایجاد فضای ناامنی روانی و آشوب اجتماعی168

ج) آسیبهای فرهنگی168

یک _ بی توجهی به سنتها169

دو _ ایجاد بدعت و التقاط169

سه _ مسخ ارزشهای فرهنگی169

چهار _ جابه جایی نقشها170

پنج _ ترویج فرهنگ ولنگاری و پوچگرایی170

شش _ جابه جایی ارزشها و هنجارها با ضد ارزشها و ناهنجاری ها171

د) آسیبهای سیاسی171

یک _ سوءاستفاده سیاسی از موضوع شادی و نشاط172

دو _ بی اعتنایی مردم به مسائل و پدیده های سیاسی172

سه _ پایین آمدن مشارکت سیاسی مردم173

چهار_ سرمایهگذاری دشمنان173

پنج _ زمینهسازی برای ناآرامی ها و شورشهای سیاسی173

ه) آسیب های اقتصادی174

یک _ مصرفکننده، نه تولیدگر174

دو _ شادی و نشاط، ابتکار و نوآوری174

سه _ اسراف و تبذیر175

فصل ششم: نقش نهادهای اجتماعی و فرهنگی در توسعه شادی و نشاط

1. مراکز سیاست گذار، قانون گذار و تصمیمگیر179

الف) شناخت موضوع و جنبه های آن180

ب) احترام به تفاوت نگرش و رفتار جامعه و افراد در نوع شادیهای مطلوب181

ج) فراگیری و شمول در برنامه ریزی ها181

ص:9

د) تهیه نقشه جامع شادی در نظام اسلامی182

ه ) در نظر داشتن نقش و جایگاه مردم183

و) نگرش علمی به موضوع شادی و نشاط184

ز) ایجاد انگیزه و رغبت عمومی به شادی185

ح) نگرش و باور حداکثری به شادی و نشاط185

ط) ضرورت بازنگری در قوانین، مقررات و برنامهها و تصمیمهای قبلی186

ی) تدبیر برای فراهم آوردن هزینه ها و امکانات لازم187

ک) رعایت عدالت در وضع قوانین و مقررات شادی و نشاط در جامعه188

ل) شفافیت در ایجاد ابزارهای نظارتی و ضمانت های قانونی189

2. مراکز فرهنگی و تبلیغی189

الف) تبیین فلسفه شادی و نشاط در جامعه از دیدگاه اسلام190

ب) تعیین و معرفی مدل شادی های مطلوب191

ج) تشویق افراد و جامعه به شادی های مطلوب و پایدار192

د) تبیین آسیب های شادی و نشاط192

ه) بالا بردن آستانه تحمل جامعه در موضوع شادی و نشاط193

و) تبیین حقوق متقابل حکومت و مردم در زمینه شادی و نشاط193

ز) آموزش شادی و نشاط به افراد و خانواده ها بهویژه جوانان194

3. مراکز اجرایی و عملیاتی194

الف) تلاش برای ایجاد روش های نو در ترویج شادی و نشاط در جامعه195

ب) تلاش برای ایجاد شادی و نشاط در انواع حرفه ها196

ج) غنیسازی فرصت های فراغت196

د) توجه به نیاز جامعه به شادی و نشاط در همه حوزه های مختلف حیات انسانی197

ه) گسترش و رواج هنر197

و) تلاش برای گسترش بهداشت روانی جامعه197

ز) حمایت از افراد، گروه ها، سازمان ها و تشکل های شادی آفرین198

ص:10

فصل هفتم: شادی و رسانه ملی

1. آسیب شناسی شرایط موجود در رسانه ملی در موضوع شادی و نشاط201

الف) نبود طرح جامع برای گسترش شادی و نشاط در رسانه ملی203

ب) احساس نشدن ضرورت شادی و نشاط در رسانه ملی204

ج) بی میلی برنامه سازان نسبت به شادی و نشاط206

د) انفعال در پرداختن مقطعی به شادی و نشاط207

ه) نبود مدلی برای برنامه های شاد208

و) ابهام در حدود شرعی، عقلی و عرفی شادی و نشاط210

ز) محدودیت های تعریف نشده211

ح) کمبود نیروی انسانی توانمند212

ط) نبود استمرار و پیوستگی213

ی) نوع نگرش به برنامه های شادیبخش و نشاطآفرین214

ک) نبود توازن در پرداختن به موضوع های مختلف215

ل) اثرپذیری و الگوبرداری غیرحرفه ای از رسانه های رقیب216

م) بیرونی نبودن ارزیابی و نظارت217

ل) بی توجهی به حضور نخبگان و کارشناسان در تصمیم گیری، برنامه ریزی و برنامه سازی218

2. توان مندی های بالفعل و بالقوه رسانه در پرداختن به شادی و نشاط219

3. راهکارهای تولید و گسترش شادی و نشاط به و سیله رسانه ملی227

الف) تهیه نقشه راه228

ب) برنامه ریزی کوتاه مدت و بلندمدت229

ج) به رسمیت شناختن اولویت در حوزه شادی و نشاط230

د) ایجاد انگیزه در برنامه سازان231

ه) پژوهش231

و) توجه به ایده پردازی در حوزه طنز و شادی232

ص:11

ز) تسهیل برنامه سازی در حوزه شادی و نشاط233

ح) نیاز پژوهی235

ط) توجه به تولید الگو و مدل237

ی) انتقال نیاز نظری به مراکز علمی و پژوهشی238

ک) تسلط علمی و در اختیار داشتن مبانی و معیارها240

ل) کاستی در حوزه نیروی انسانی متخصص241

م) استمرار و پیوستگی246

کتاب نامه251

ص:12

در همایش می باشد که توسط گروه هنر، ارتباطات و رسانه تهیه و تدوین گردیده است. در انتخاب این مقالات تلاش گردیده تا از یک سو دیدگاهی دینی داشته باشیم و از سوی دیگر در حوزه رسانه به علوم مربوط به آن بپردازیم .

با عنایت به موارد پیش گفته ، تلاش بر آن است که این مجموعه الگویی مبتنی بر متون معتبر اسلامی و شیعی، برای تاثیر گذاری مطلوب بر رسانه های همگانی، بخصوص رادیو وتلویزیون فراهم آورد تا با تکیه بر نظریات جدید رسانه ای، راهی بسوی رسانه دینی بگشاید.

در پایان لازم است ضمن قدردانی از همه اساتید و پژوهشگران که در صدد تولید علم و اندیشه در مقوله رسانه و دین بوده اند، از تلاش عزیزانی که با برگزاری دومین همایش بین المللی دین و رسانه فضا را برای ارائه آثار فرهیختگان این عرصه فراهم نمودند و نیز همراهی دانشکده صداوسیما، دفتر مطالعات و برنامه ریزی رسانه ها _ وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی _ در برگزاری این همایش یاری نمودند، تقدیر نمائیم.

شایسته است از سایر عزیزانی که به دلیل رعایت اختصار نامی از آنها برده نمی شود ولی در برگزاری همایش و آماده سازی کتاب همایش نقش موثر ایفا نمودند قدردانی گردد.

امید است اثر حاضر بتواند بخشی از خلاء موجود در مباحث دین و رسانه را جبران نموده و با ورود بیشتر اندیشمندان و پژوهشگران در باب دین و رسانه شاهد آثار عمیق تری در این زمینه باشیم .

گروه هنر، ارتباطات و رسانه

ص:14

زیر فصل ها

پرمخاطره و برهوت آرامش، تدبیری بیندیشد و روزنهای برای فرار از این همه دغدغه و اندوه بیابد. به همین دلیل، شادی و نشاط، در زندگی امروزه انسان و در جوامع انسانی، موضوعی مهم و مسامحه ناپذیر به شمار می آید.

هیچ آیین و مسلک آسمانی و حتی بشری را نمی توان مثال زد که با ضرورت شادی و نشاط در زندگی انسان مخالفتی کرده باشد. البته ممکن است در مصداق شادی و رویکردهای آنها به شادی، تفاوتهای ویژه و گاه بسیار زیاد و حتی متناقضی دید. برای مثال، از آن که ریاضت و سختی را سبب شادی روح و روان میداند تا آن که رها بودن از هرگونه سختی را سبب شادی بداند و او که از فرط شادی به وادی حیوانیت قدم میگذارد، همه در وفاداری به یک مفهوم مشترکند و آن، اینکه شادی نیاز انسان است. پس باید به این نیاز توجه کرد تا زندگی مادی و معنوی انسان معنادار شود و هدف ها در دسترس او قرار گیرند.

گذشته از اینها، رویکرد دیگری که باید در ضرورت شادیهای فردی و اجتماعی بدان توجه کرد، این است که چون از بعد روانی، شادی در شمار هیجان های انسان قرار می گیرد، توجه و تخلیه درست و ارضای بجای آن، در سلامت روح انسان نقش بسیار مهمی دارد. امروزه در سایه پیشرفتهای علمی و دستاوردهای بیشمار بشری، ثابت شده است ریشه بسیاری از اختلال های روانی و بیمارهای روحی انسان، بی توجهی به نیازهای فطری و ذاتی او از جمله شادی و نشاط است. بسیاری از روان پریشی های فردی که به اختلال های رفتاری و حتی فکری می انجامد یا حجم قابل توجهی از ناهنجاریهای اجتماعی، دلیلی جز کاستی در توجه به شادی و نشاط افراد و جامعه ندارد.

از این هم باید پا را فراتر نهیم؛ زیرا به یاری تسلط بشر بر برخی علت ها و عوامل بیماریهای جسمی، ثابت شده است فقر شادی و نشاط فردی،

ص:16

یا به تنهایی سبب بروز بسیاری از بیماریهای جسمانی می شود یا علت تشدید و دیر پا بودن آنها و یا گاهی سبب بازگشت این بیماریهاست. در این نوشتار، اشاره خواهیم کرد که وجود شادیها و نشاطهای واقعی و عمیق، چه دستاوردهای بسیار ارزشمندی در حوزههای فردی، خانوادگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دارد و نبود این شادیها، چه زیان های کوچک و بزرگی در این حوزهها بر جای میگذارد.

شاید برای خواننده گرامی این پرسش پیش آید: چرا با اینکه نویسنده، امور نام برده را با عبارت هایی همچون بیشک و تردید، بدیهی انگاشت، در جامعه ما باز شادی و نشاط، گنجی نایاب و پدیدهای نادر است؟ چرا سایه گسترده افسردگیهای فردی و اجتماعی و فشارهای روانی، بیشتر از این امور بدیهی، ملموس و قابل مشاهده و مثال زدن است؟ چرا با همه مزایا و پی آمدهای مثبت شادی و نشاط، حتی در حیطه رفتارهای فردی، زحمت فکر کردن و برنامه ریزی برای آن را به خود نمی دهیم؟ آیا برای همه اموری که برای زندگی معنوی و حیات دنیوی ما مهمند، چنین اهمیتی قائلیم؟

برای پاسخ دادن به این پرسشها باید به کاوش های علمی در حوزه روان شناسی اجتماعی و حتی جامعهشناسی جامعه ایرانی بپردازیم. باید به ریشههای فرهنگی و گاهی حوادث تاریخی و کهنی مراجعه کنیم که ذائقه فرهنگی ما را شکل داده است. باید یک به یک به عواملی توجه کنیم که به نوعی نگرش و رفتارهای فردی و اجتماعی ما را رقم زده است. باید ریشهها و دلایل اصلی را بیابیم و در درمان این درد مزمن فردی و اجتماعی، همچون طبیبی ماهر، متعهدانه، کمر همت به خدمت بر بندیم و در پی تشخیص درست، درمان صحیح را آغاز کنیم.

ص:17

بدین منظور، ابتدا باید نگرش خویش را درباره شادی و نشاط اصلاح کنیم. باید باور کنیم موفقیت در کسب شادی و نشاط اصیل، درونی و عمیق سبب کام یابی در همه جنبههای حیات معنوی و مادی خواهد شد. باید باور کنیم شادی و نشاط اصیل میتواند امید بیافریند، تلاشها و انگیزه هایمان را دو چندان سازد و در نتیجه، در حوزه فکر و عمل، ارزش افزوده ایجاد کند. باید باور کنیم در شرایط زندگی امروز، شادی و نشاط، مانند تنفس، برای خود و اطرافیانمان جنبه حیاتی و اجتناب ناپذیر دارد. ایجاد این باور در تک تک افراد جامعه میتواند سبب نهادینه شدن شادی و نشاط در خانواده شود و در نهایت، نشاط و شادی اجتماعی را ریشهدار و ماندگار سازد.

به اعتقاد نویسنده، پژوهشگرانی که درصدد مطالعه موضوع هایی مانند شادی و نشاط هستند و از نظر روان شناختی یا جامعه شناختی به مطالعه آن همت می گمارند و می کوشند مبانی نظری این موضوع ها را بیان کنند، همواره در درجه نخست اهمیت و اولویتند. کسانی نیز که در گسترش و توسعه فضای شادی و نشاط در جامعه تلاش میکنند و در گرایش انسان مدرن امروزی، به شادیهای پایدار و اصیل روی می آورند، به دلیل پیش گفته، اهمیت ویژه ای دارند. در این میان، بسته به شرایط امروزی، رسانهای همچون تلویزیون میتواند بزرگترین و فراگیرترین دستگاه تبلیغ و ترویج فرهنگی و مذهبی کشور و مؤثرترین رسانه در شکلگیری فرهنگ عمومی باشد. پس بسیار مهم به نظر می رسد که با تدبیر و مطالعه لازم، این رسانه بتواند برخی عناصر فرهنگی مطلوب و مفاهیمی را که برای ارتقا و تکامل افراد و اجتماع، مؤثر است، با ترکیبی از هنرهای رسانه ای، در میان توده مردم و خواص مطرح کند تا این گونه مفاهیم و عناصر، در فرهنگ فردی، خانوادگی و اجتماعی نهادینه شود.

ص:18

فراموش نکنیم رسانه ملی نباید و نمیتواند خود، تولیدکننده مفاهیم پایه، مبانی، اصول و مدلهای شادی و نشاط مطلوب، اصیل و پایدار باشد. شاید این انتظار بجایی نباشد از دستگاهی که بیشتر رسالتش، رنگ آمیزی، ترویج و تبلیغ مفاهیم و عناصر فرهنگی و مدیریت قالبهای هنری برای تبیین، تبلیغ و تعمیق آنهاست، انتظار داشته باشیم تولیدکننده مبانی، اصول، مدلها و ادبیات آن باشد. ولی اکنون که شادی و نشاط _ عنصری که در ادبیات دینی و ملی ما جایگاه برجسته ای دارد _ از فراموش شدهترین عناصر و مفاهیم فرهنگی ماست، رسانه ملی باید به چنین مفاهیمی روی خوش نشان دهد و حتی گاه فراتر از وظایف خود عمل کند؛ زیرا رشد و تعالی فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی جامعهای که سرشار از نگرانیهای خودساخته بشری است، امکان ندارد. مگر آنکه به درجه ای از آرامش روانی، شادی و نشاط فردی و اجتماعی برسد.

تلاش نویسنده در این نوشته که در مجموعه رسانه ملی و از سر دغدغه و نیاز رنگ تحقق میگیرد، کوچکترین گامی است که میتواند تنها به طرح موضوع و چارچوبهای لازم برای ادامه آن تا تولید نظریههای دقیق، عمیق و مؤثر علمی و همچنین دست یابی به مدلهای شادی اجتماعی در یک رسانه فراگیر کمک کند.

ص:19

ص:20

شاداب، بانشاط و گاه پرتحرک و به گروه دوم، افراد بدبین، غمگین، افسرده یا کسل می گویند. در این میان، می توان گروه سومی نیز ترسیم کرد که به صورت مقطعی در یکی از دو گروه بالا قرار می گیرند؛ یعنی نه نشاطِ پایدار دارند و نه همیشه کسل و افسرده اند.

سرآمدان علم و عمل و نیز کسانی که توانستند به قله هایی از کام یابی علمی و عملی برسند یا به مراحل بلند معنویت و کمالات انسانی نایل شوند، همه فضیلت های خود را از توفیق الهی در بهره مندی از روحیه شاداب می دانند.(1)

این روحیه سبب می شود آنان بتوانند آنچه را در توان دارند، به کار گیرند و به تکاپو بپردازند و به آنچه وظیفه خویش تشخیص دادند، عمل کنند و هیچ گاه خستگی، تنبلی و تن پروری را به درون خود راه ندهند. به راستی شادی و نشاط چیست؟ چگونه پدید میآید؟ چگونه گسترش می یابد؟ عوامل و موانع آن کدام است؟ نظر خالق انسان به عنوان معمار فیزیکی و روحانی انسان درباره شادی و نشاط، که ضرورت زندگی مادی و معنوی انسان است، چیست؟ در آموزه های ادیان به ویژه دین مبین اسلام چه تعالیمی بیان شده است و چه برداشتهای ممکنی از این موضوع میتوان داشت؟ بزرگان دین و صاحبان اندیشه، درباره شادی و نشاط چه گفته اند و دیدگاه آنان در این باره چیست؟

در لغت نامه دهخدا، در ادامه لغت شادی چنین آمده است: «حالت مثبتی که در انسان به وجود می آید و در مقابل غم و اندوه قرار دارد.» دهخدا در همین کتاب، شادی را به شادمانی، خوش حالی، مسرت، نشاط و طرب تعریف کرده است. همچنین توضیح می دهد شادی حالتی است که در مقابل سوگ قرار دارد و معمولاً منجر به رفتاری می شود که به آن حالت، شادی کنان گفته می شود؛ یعنی فرد در حال شادی کردن است. لغت شادی شامل ترکیبات مختلفی است، از جمله:

شادی کنان: مسرت کنان، در حال شادی کردن.

شادمانه: منسوب به شادی، خشنودی، جشنی که از روی شادی و نشاط بگیرند.

شادی آمیز: آمیخته با شادی، همراه با شادی.(1)

نشاط: نشاط به فتح نون نیز از معانی شادی، شادمانی، خوشی و خوش حالی است.

شادی نیز واژه ای فارسی است که در معنای حاصل مصدری به کار می رود.

معادل شادی در عربی، فرح به معنای خوش حالی یا لذت های زودگذر است. بیشترین کاربرد آن، در لذت های جسمانی است. خاستگاه این حال انفعالی را باید در نیروی شهوانی جست. در لغت عرب درباره نشاط چنین آمده است: «نشاط در مقابل کسالت و تنبلی است که به معنای رغبت و میل به کار داشتن است و کاری را با طیب نفس و رغبت انجام دادن و با چالاکی به کار پرداختن».(2)

ص:23

خوب است پس از تبیین لغوی مفهوم شادی و پیش از بررسی همه مبحث هایی که در این حوزه مطرح می شود، به بیان این نکته بپردازیم که میان شادی و شادکامی تفاوت هایی است که خواننده گرامی در کل این پژوهش نباید آن را از نظر دور دارد. مهم ترین تفاوتی که میان شادکامی و شادی وجود دارد، این است که شادکامی به قضاوت مثبت برآیند میزان مطلوبیت فرد از کیفیت زندگی و رضایت از آن گفته می شود. از شادکامی به «سعادت» تعبیر می شود، درحالی که شادی، بروز ظاهری لحظه های شادکامی است که نوعاً همراه با هیجان و احساسات فرد است.

در تعریف ها و نکته هایی که از سخنان برخی اندیشمندان مسلمان و غربی بیان شده، مرز این دو تعریف به هم آمیخته است و در کمتر موردی میان آنها تفکیک قائل شده اند، ولی همواره این مرز را باید در نظر داشت.

می یابد، احساس و هیجانی در وی ایجاد میشود که از آن به خوش حالی، شادی و خرسندی تعبیر و تعریف شده. چگونگی ظهور آن نیز به عوامل متعددی وابسته است که فرهنگ، تربیت، ملیت، مذهب و عوامل اجتماعی از آن جمله هستند.

روان انسان در مقابل عوامل بیرونی و درونی، واکنشهای مختلفی از خود نشان میدهد که به آنها «هیجان» میگویند. یکی از جنبههای برجسته هیجان _ که گاه مثبت است و گاه منفی _ شادی است که به حوزه دانش روان شناسی مربوط می شود، اما با تأسف، در این علم نیز چندان به آن توجه نشده است. هنری موری میگوید:

تعریف های پراکندهای از این هیجان شده است و در آنها شادی به مجموع دردها، ترکیبی از عاطفه مثبت بالا و عاطفه منفی پایین، احساس مثبتی که ناشی از حس ارضا و پیروزی است و... معنا شده است.(1)

به طور خلاصه میتوان گفت: «هر انسانی مطابق جهان بینی و اندیشه خویش، اگر به چیزهای مورد علاقه اش برسد، در خود، حالتی احساس می کند که «شادی» نام دارد. «شادی»، احساس مثبتی است که از حس ارضا و پیروزی به دست می آید».(2)

برخی روانشناسان در تحلیل رفتار انسان، ساختار شخصیت را به سه بخش تقسیم می کنند: منِ کودکی، منِ بالغ و منِ والد. این نظریه، تکامل یافته نظریه فروید است. کودک به مفهوم خردسالی نیست، بلکه آن قسمت از ساختار

ص:25

شخصیت ماست که دنبال احساسات، عواطف، شادی، شادمانی و خشم است (البته شادی و خشم ذاتی نه اکتسابی). در حقیقت، بخش کودک در شخصیت ماست که شادی آفرین است و اصولاً این امر به سن بستگی ندارد. دقیقا یک مرد یا زن مسن 70 یا 80 ساله هم با فعال بودن منِ کودکی وجودش میتواند شاد باشد و احساس شادمانی کند. وقتی منِ کودک درون کسی فعال نیست، این فرد، دل مرده و غمگین است. ما خیلی از آدمها را می بینیم که به دنبال ارزشها و تعصب های خود هستند و کودکِ درون خود را طرد کردهاند؛ یعنی این آد م ها نیز کودک درون دارند، اما با پیروی از تعصب های خشک، این بخش از شخصیت آنها غیر فعال شده و کودک درون آنها افسرده است؛ برای مثال، وقتی فرد مسنی را می بینیم که در مراسمی مانند چهارشنبه سوری با شادی فراوان از روی آتش می پرد، این حرکت در حقیقت، ناشی از فعال بودن کودک درون اوست که تولید شادی میکند یا مثلاً پدربزرگ یا مادربزرگی که با شادی فراوان با نوه کوچک خود بازی می کند، این دقیقاً بازتاب حضور کودک درون آنهاست. پس ما باید شادی ها را در بخش کودک درون خود پیدا کنیم.(1)

در تعریفهای روان شناسانه دیگر بر عناصر و مفاهیم دیگری از این هیجان انسانی تأکید شده است. مثلاً جان مارشال ریو می گوید: «شادی، احساس مثبتی است که از حس رضایت مندی و پیروزی به دست می آید.»(2) دکتر مایکل آیزنک روان شناس می گوید: «شادی عبارت است از: مجموع لذت های بدون درد.»(3) روان شناس برجسته، دیوید مایرز،(4) نویسنده کتاب به دنبال شادکامی؛ چه کسی شاد است و چرا؟ شادی را چنین تعریف می کند:

ص:26

«حس خوشی؛ احساس اینکه زندگی، در کل به خوبی و خوشی ادامه می یابد.»(1) ادوارد دنیر به این نتیجه رسیده است که شادکامی و نشاط، ترکیبی است از: وجود عاطفه مثبت یا خوشایند، نبودن عاطفه منفی یا ناخوشایند، زندگی بسیار رضایت مندانه و ادراک خشنودکننده فرد از زندگی.(2)

از دیدگاه دیگری، شادکامی و نشاط، حالتی است که در آن، شخص تمایل به تغییر مثبت دارد.

«روان شناسان نامدار آن گاه که درباره سلامت روان بحث میکنند، شوخ طبعی را یکی از ویژگیهای مهم افراد سالم میشمرند. برای نمونه، به دیدگاه روان شناس معروف، آبراهام مازلو(3) (1908 _ 1970م) اشاره میکنیم. مازلو، نیازهای اساسی انسان را به صورت سلسله مراتبی از پایین به بالا، به شرح زیر تعریف کرده است:

1. نیازهای فیزیولوژیک یا زیستی؛

2. نیازهای ایمنی یا امنیت؛

3. نیازهای اجتماعی؛

4. نیازهای احترام؛

5. نیازهای خودشکوفایی.

شرط دست یافتن به عالی ترین نیازها، یعنی خودشکوفایی، ارضای نیازهای پایینتر است. خودشکوفایی یا تحقق خود را میتوان بالاترین مرتبه کمال دانست. کسانی که به این مرتبه برسند، یعنی آنها که نیازشان شکوفا کردن همه استعدادهای خدادادشان است، طبق طرح مازلو، نیازهای سطوح پایینترشان، یعنی نیازهای جسمانی، ایمنی، محبّت، احترام، دانستن و زیبایی را برآورده

ص:27

ساخته اند. آنها روان رنجور و درمانده نیستند و از بلوغ، پختگی، سلامت و آرامش برخوردارند و می دانند که کیستند و به کجا می روند. مازلو، ویژگی های زیر را مهم ترین خصوصیات خواستاران تحقق خودشکوفایی می داند:

1. ادراک صحیح واقعیت؛

2. پذیرش کلی طبیعت، دیگران و خویشتن؛

3. خود انگیختگی، سادگی و طبیعی بودن؛

4. توجه به مسائل بیرون از خویشتن، وظیفه شناسی و فداکاری؛

5. نیاز به خلوت و استقلال؛

6. واکنش مستقل و متکی بودن به انگیزههای درونی؛

7. تازگی مداوم تجربه های زندگی؛

8. تجربه های عارفانه؛

9. نوع دوستی و احساس همدلی با جامعه انسانی؛

10. داشتن روابط متقابل با دیگران؛

11. اهمیت دادن به هدف بیش از وسیله و قدرت تشخیص خیر از شر؛

12. شکیبایی، بردباری و مردم گرایی؛

13. حس طنز و شوخی مهربانانه؛

14. آفرینندگی و ابتکار؛

15. مقاومت در برابر فرهنگ پذیری و فشارهای اجتماعی.

مازلو معتقد است که شوخ طبعی افراد کاملاً سالم، با شوخی کردن و خندیدن افراد عادی تفاوت دارد. اشخاصی که از سلامت روان کمتری برخوردارند، به سه گونه شوخی میخندند:

1. شوخی خصمانه که لازمهاش آزار کسی است؛

ص:28

2. شوخی برتری طلبانه که به تحقیر شخص یا گروهی دیگر میپردازد؛

3. شوخی عصیان در برابر قدرت که نشانههای ضعف و وقاحت را با خود دارد.(1)

از آنجا که شادی یکی از هیجانات اساسی بشر است، لذا هر کس به فراخور خود، آن را تجربه می نماید، اما تعریف شادی به سادگی تجربه آن نیست. افلاطون در کتاب جمهوریت به سه عنصر در وجود انسان اشاره می کند که عبارتند از: قوه عقل یا استدلال،(2) احساسات(3) و امیال.(4) افلاطون، شادی را حالتی از انسان می داند که بین این سه عنصر، تعادل و هماهنگی وجود داشته باشد (دیکی، 1999). ارسطو شادی را زندگی معنوی می داند. جان لاک(5) و جرمی بنتام(6) معتقدند که شادی مبتنی بر تعداد وقایع لذت بخش است. آرجیل و همکاران (1995)، شادی را ترکیبی از وجود عاطفه مثبت، فقدان عاطفی منفی(7) و رضایت از زندگی(8) می دانند.

جامع ترین و در عین حال عملیاتی ترین تعریف شادمانی را وینهوون (1988) ارائه می دهد. به نظر او، شادمانی به قضاوت فرد از درجه یا میزان مطلوبیت کیفیت کل زندگیاش اطلاق می گردد. به عبارت دیگر، شادمانی به این معناست که فرد چقدر زندگی خود را دوست دارد. در تعریف وینهوون از شادمانی، چند عنصر وجود دارد که به اختصار توضیح داده می شود:

«1. درجه یا میزان: واژه شادمانی بیانگر ارزیابی کمال مطلوب از زندگی نیست، بلکه بیانگر یک درجه یا میزان است؛ همانند مفاهیم طول و وزن،

ص:29

بیشتر یا کمتر بودن چیزی. به عبارت دیگر، واژه شادی، میزان خوشایندی زندگی را می رساند.

2. شخص: واژه شادمانی صرفاً برای توصیف حالت یک فرد به کار می رود و قابل تعمیم به اجتماعات، اشیا و وقایع نیست. بنابراین، اگر بخواهیم شادمانی یک ملت را مورد بحث قرار دهیم، بهتر است بگوییم اکثر شهروندان آن کشور، خود را شادمان تصور می کنند.

3. قضاوت: واژه شادمانی وقتی به کار می رود که فرد درباره زندگی خود یک قضاوت کلی می کند. قضاوت به یک فعالیت عقلانی اشاره دارد. قضاوت کلی یعنی ارز یابی تجارب پیشین و پیش بینی تجارب آتی. به عبارت بهتر، شادمانی جمع ساده لذات نیست، بلکه شناختی است که فرد از بررسی تجارب مختلف به دست می آورد. واژه شادمانی برای اشاره به جنبه خاصی از زندگی به کار نمی رود، بلکه کل زندگی فرد را مدنظر دارد.

4. مطلوبیت: در تعریف شادمانی، منظور از خوشایندی، ارزشمند و دوست داشتنی بودن زندگی از طرف خود فرد است. اسگود (1971) در این مورد چنین می گوید: «در همه فرهنگ ها، مصادیقی از خوبی و بدی وجود دارد که افراد آن جوامع طبق این مصادیق، خوشایندی یا ناخوشایندی زندگی خویش را مورد قضاوت قرار می دهند».(1)

آرگایل(2) که از صاحب نظران روان شناسی مثبت گراست، در بحث شادکامی تصریح می کند شادکامی تنها در سایه شعارها و لذت های آنی به دست نمی آید و نیازمند داشتن احساس رضامندی و نفی عواطف منفی است.(3)

ص:30

اما به طور کلی، شادی را نوعی احساس سعادت می دانند؛ چیزی که از آن طریق، انسان احساس لذت کرده و به منبع سعادت دست پیدا میکند. به نظر می رسد هر قدر ملتی شادتر باشد، احساس رفاه بیشتری دارد. اگر توجه کنید، می بینید که رفاه را میتوان بر اساس یک بعد ذهنی نیز تعریف کرد.

بعضی افراد معتقدند شادی ها می توانند کنش هایی احساسی باشند. پس در این صورت می توان شادی را به دو نوع تقسیم کرد:

1. شادی از نوع احساسی؛

2. شادی از نوع واکنش شناختی.

به خصوص شادیهای جمعی، شادیهای شناختیتری هستند؛ چرا که اگرچه بیشتر آنها ابداعی و ساختگی بوده اند، اما در طول مدت زمان بسیاری باقی مانده اند. به نظر میرسد شادی های جمعی، زندگی بخش تر هستند و به همین جهت، میتوان در بعضی موارد، شادی های جمعی را در مقابل سوگواری ها و غم های جمعی نیز قرار داد.

پس در بعد سیاستگذاری های اجتماعی، شادی به خاطر نقشی که در بهزیستی و رفاه دارد، از اهمیت بسیاری برخوردار است. مقولات ذهنی باعث می شوند حتی با وجود رفاه مادی، افراد احساس بدبختی کنند. مثلاً اگر تیم ملی کشور ببازد، افراد احساس بدبختی می کنند، اگرچه از لحاظ دسترسی به مسکن، شغل و تغذیه مشکلی نداشته باشند.(1)

«شادی، رفتاری است که باعث انبساط خاطر فرد می شود و از نیازی حیاتی که سلامتی عاطفی او را به دنبال دارد، حکایت می کند. در اسلام، شادی حالت ابتهاج و نشاطی است که تحت تأثیر عوامل مختلف بر انسان عارض می شود که در آن حالت، روح انسان به درجه رضایت و گشایش می رسد. از نظر اسلام، شادی، آدمی را از تنبلی رهانیده و سرزنده و سرحال می سازد».(1)

اندیشمند معاصر، شهید مرتضی مطهری، با رویکردی روان شناسانه و اسلامی می گوید:

سرور، حالت خوش و لذت بخشی است که از علم و اطلاع بر اینکه یکی از هدف ها و آرزوها انجام یافته یا خواهد یافت، به انسان دست می دهد و غم و اندوه، حالت ناگواری و دردناکی است که از اطلاع بر انجام نشدن یکی از هدف ها و آرزوها به انسان دست می دهد.(2)

در محتوا و ذات اسلام، نه تنها غم راه ندارد، بلکه سراسر دین، شادی آفرین و شادی بخش است. در فرهنگ دین، شادی همان سرور، رسیدن به اوصاف پنهانی و قلبی و دست یابی به منفعتی است که مصلحت دین و دنیای شخص را تضمین می کند.

شادی یعنی بالندگی، نشاط و حرکت و نقطه مقابل آن، جمود، خمودی و رکود است. ه__ر موجودی که بخواهد زنده باشد، باید به این مفهوم نظر داشته و شاد باشد؛ زیرا زندگی، مخالف افسردگی و مساوی شادی و سرور است. اگر در زندگی حرکت، سیلان، بالندگی و نشاط نباشد، «زندگی» امکان پذیر نیست. بنابراین، چون دین از منبع لایزال حیات سرچشمه می گیرد، پیام آن هم همان حیات واقعی است. پس اندیشه دینی، حیات را امری مستمر و جریان دار قلمداد

ص:33

می کند و به مرگ اعتقادی ندارد. در واقع، پیام دین، حیات و زندگی است: «فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً.» (نحل: 97) از دیدگاه قرآن، همه هستی در جنبش و حرکت است. حتی حرکت جوهری _ که ملاصدرا مبدع آن است و فیلسوفان دیگر بر آن تأکید کرد ه اند _ تأییدکننده همین مطلب مهم است که کل هستی در حرکت، جنبش و دارای حیات است.

از آنجا که رسالت این نوشته، بررسی شادی و نشاط از منظر دینی است، در صفحه های بعد بررسی بیشتری خواهیم نمود، ولی در اینجا باید به این مهم اشاره کنیم که در متون دینی هم برداشت های متفاوت و گاه متناقضی از شادی شده است. به این خاطره از شهید آیت الله دکتر بهشتی دقت کنید:

«قرنهای متمادی به استناد برخی از روایات صوفیانه که نمی تواند هیچ ارتباط اصیلی با قرآن کریم و با پیشوایان اسلام داشته باشد، تفریح کردن، نشاط در زندگی داشتن و امثال اینها را برای یک مسلمان ارزنده، نقطه ضعف معرفی می کرده اند. در آغاز دوران بلوغ، حدود چهارده _ پانزده ساله بودم و تحصیلات علوم اسلامی را هم تازه شروع کرده بودم. به حکم آن نشاط و شادابی که انسان در آن سن دارد، پیش یا بعد از مباحثه و پیش یا بعد از درس، دوستان می گفتند، می خندیدند و می گفتیم و می خندیدیم. یکی از رفقا با من هم مباحثه بود، ولی سن او از من چند سال بیشتر بود. او بازار را رها کرده و به تحصیلات علوم اسلامی آمده بود؛ بزرگ شده در جلسات مذهبی معمولی مثل هیئت ها بود. ایشان وقتی ما می خندیدیم، می گفت فلانی، حالا که آغاز دوران تحصیل علوم اسلامی است، بهتر است که خودمان را عادت بدهیم که نخندیم یا کمتر بخندیم. گفتم چرا؟ گفت: خوب، آیه قرآن است: «فَلْیَضْحَکُواْ قَلِیلاً وَ لْیَبْکُواْ کَثِیرًا؛ کم بخندید و زیاد بگریید.» (توبه: 82) در آن موقع که ایشان این آیه و یکی دو حدیث به این مناسبت می خواند، من فکر نکردم که بروم مطالعه کنم؛ آغاز دوران تحصیل بود

ص:34

و آن موقع اصولاً آدم به این فکر نمی افتد که هنوز مطالعات و معلوماتش خیلی محدود است؛ فکر نکردم که بروم مطالعه کنم، ریشه کار را دربیاورم، به او گفتم: بالاخره به من بگو ببینم این خندیدن کار حرامی است یا نه؟ گفت: نه، حرام نیست، ولی خوب، بهتر است یک مسلمان زبده و ورزیده نخندد. گفتم: حالا که حرام نیست، من می خندم؛ برای اینکه فطرت من نمی تواند این تعلیم را فعلاً بپذیرد و چون تعلیم مربوط به واجب و حرام نیست، باشد تا بعد ببینم چه می شود.

چند سالی گذشت. مطلب از خاطر من رفته بود. این مسئله، اولین مطلبی بود که من به صورت مستقل بر اساس قرآن و کتاب و سنت مطالعه ای تحقیقی را درباره اش شروع کرده بودم. به مناسبت آن مطلب، بنا گذاشتم یک بار قرآن را از اول تا آخر با دقت به صورت یک کتابی که می خواهم برای من یک کتاب علمی باشد، بررسی کنم. رسیدم به این آیه. دیدم عجب! این آیه در قرآن هست، صحیح است، اما مطلب، درست در نقطه مقابل آن مطلبی است که آن آقا از آن فهمیده بود. مطلب این است که پیغمبر دستور صادر کرده بود که باید همه نیروهای قابل، برای شرکت در مبارزه علیه کفار و مشرکینی که به سرزمین اسلامی هجوم آورده بودند، بسیج شوند. برای یک بسیج عمومی فرمان صادر کرده بودند. عده ای با بهانه های مختلف از شرکت در این لشکرکشی، خودداری و از فرمان بسیج خدا و پیغمبر تخلف کرده بودند. حالا این آیات قرآن می گوید لعنت خدا باد بر این کسانی که دیدند پیغمبر با انبوه مسلمان ها به میدان نبرد می رود، اما باز هم زندگی دوستی آنها را وادار کرد از فرمان خدا و رسول تخلف کنند و بمانند. لعنت خدا بر آنها باد! محروم باد این گروه از رحمت حق! به دنبال آن و به عنوان یک نفرین می گوید: از این پس، این گروه نافرمان کم بخندند و زیاد بگریند. این را

ص:35

به عنوان یک کیفر و نفرین بر این گروه نافرمان می گوید. به کیفر این تخلف از فرمان خدا و رسول، از این پس کم بخندند و زیاد بگریند. خنده در زندگی آنها کم باد و گریه در زندگی آنها فراوان باد!

این نوع استنباطهای نابجا و تلقین آن به مسلمانان، به اضافه عوامل دیگر، سبب شد که توجه جامعه ما به مسئله تفریح کم باشد».(1)

شادی به عنوان یکی از ملزومات روح و روان انسان همان انبساط درونی است که آدمی همواره با رسیدن به مطلوب و برآورده شدن مقصود، آن را به صورت حضوری در خود احساس و درک می کند. شادی و خرسندی، حالتی درونی است که از آرامش خاطر و رضایت باطن حکایت می کند و چه کسی از افراد انسان می تواند بگوید به این احساس رضایت باطنی و آرامش درونی نیاز ندارد. اگر کسی به ارزش و اهمیت این هدیه الهی به انسان آگاه باشد، هرگز نمی تواند این نیاز را انکار کند یا از آن چشم بپوشد، به گونه ای که هر صاحب خردی اذعان خواهد کرد شادی همچون نفس کشیدن، برای انسان ضروری است.

همه یا بیشتر ادیان و آیینهای الهی یا بشری که برای سعادت دنیایی بشر برنامه و رهنمود دادهاند، از این عنصر حیاتی در زندگی انسان غفلت نکرده اند و با توجه به جهانبینی و نوع نگاهشان به انسان و خلقت او به این نیاز فطری توجه نشان داده و آن را به رسمیت شناختهاند. در این میان، اسلام که دین فطرت است و به همه نیازهای طبیعی و فطری انسان توجه ویژه دارد، نه تنها این نیاز را به رسمیت شناخته است، بلکه پیروان خود را بارها به شادی های مثبت و سازنده دعوت کرده و آن را عامل توفیق و پیشرفت انسان در مسیر تعالی دانسته است.

بگذریم که در دنیای کنونی، با پیچیده شدن رفتار، تعامل ها، روابط و زندگی انسان، یا بر اثر حوادث یا فعالیت های طاقتفرسای روزانه و حرکت در پیچ و خم های دشوار زندگی، چنان دچار بحرانهای روحی و روانی و رنجهای جسمی می شود که برای رهایی از این افسردگی ناشی از فعالیت و سنگینی کار و فشار روحی و روانی، باید به شادی و تفریح به عنوان یک عنصر حیاتی و جدایی ناپذیر زندگی خود بنگرد و حتی برای آن برنامه داشته باشد؛ زیرا همان گونه که جسم انسان نیاز به غذا و انواع ویتامینها دارد، روح انسان نیز به تنوع، استراحت، تفریح و شادی و نشاط نیاز دارد.(1)

ص:37

از این مهم که بگذریم، با اندکی تأمل در زندگی عینی انسان در جوامع، فرهنگها و تمدنهای مختلف، نمی توان هیچ فرد و جامعهای را مثال زد که بدون حضور و دخالت عواملی همچون شادی و نشاط یا غم و اندوه؛ در فرآیند زندگی شخصی خویش، به کار و تلاش و تفکر و عمل بپردازند. حتی باید پا را از این نیز فراتر نهد و پرسید کدام یک از لحظه های زندگی انسان بدون اثرپذیری از این عوامل می گذرد؟ به یقین، پاسخ این پرسش، اهمیت و جایگاه شادی و نشاط را در زندگی انسان مشخص میکند.

هدفمند، جهت دار و بامعناست. به قول مولانا: «هر کسی آگاه تر، رخ زردتر». باید دانست این نوع درد و رنج از نظر ماهیت با درد و غم ناشی از بیماری تفاوت دارد.(1)

به باور یکی از پژوهشگران که درباره تأثیر شادی در زندگی تحقیق کرده است، «آن کس که دارای قلب طربناک است، همه عناصر جهان و پدیده های آن را در حیاتی پُرشور و جنبشی بانشاط حس می کند و حس زنده انگاری را در خود پرورش می دهد و همه هستی را در شور و طرب به نظاره می نشیند و از این منظر، امید و شوق به پیشرفت و تعالی را در خود باز می یابد. انسان طرب ناک همه عناصر هستی را در حیات پُرشور حس می کند و در همه چیز رنگ خدا و معنای ربوبیت را جست وجو می کند. قلب طربناک همه هستی را در شور و طلب می بیند و با دیدن هر نمودی از نمودهای هستی به ابتهاج و انبساط روحی دست می یابد. قلبی که پایگاه عرش الهی و جایگاه نزول رحمت و محبت خداست، آن قلب باطراوت و بانشاط است».(2)

بر این اساس، باید چنین داوری کرد که نشاط، شادی، سرور، خوش دلی، خوش حالی، خشنودی، برای انسان، تعادل، آرامش و آسایشی را فراهم می آورد که می تواند در پرتو آن، توفیق بیشتر و افزونتری در رسیدن به هدف های مادی و معنوی خود به دست آورد؛ زیرا ناکامی، ترس، غم، اندوه و ناآرامی را از انسان دور می سازد و سبب می شود تنها به هدف ها و آرمان های خود بیندیشد. در نهایت، این کام یابی در دست یابی به هدف ها نیز خود سبب شادی و رضایت و خشنودی بعدی می شود و از آنجا که این

ص:39

شادی و موفقیت، تأثیری همافزا بر یکدیگر دارند، همدیگر را تشدید می کنند. از همین روست که روان شناسان به ایجاد و تثبیت شادی در انسان سفارش بسیاری کردهاند. این همه، حکایتگر این حقیقت است که شادی، نیازی اساسی و ضروری است.

امروزه، تحقیقات مربوط به اعصاب و روان نشان داده است که یادگیری انسان و سامان دهی رفتار وی، در گرو نشاط و شادابی و هیجان های مثبت اوست. همچنین خلاقیت و شکوفایی استعدادها در پرتو نشاط و انبساط روحی انجام می شود. روانشناسان حالت شادی را نتیجه عمل هماهنگ، منسجم و سامان یافته همه عواطف یک فرد می دانند و معتقدند نشاط و آرامش روحی، زمینه های باروری خرد و اندیشه را به وجود می آورد و انسان را در فرآیند تفکر خلاق و مؤثر یاری میدهد.

آنان با ارزیابی و تحلیل زندگی نامه راهبه هایی که از سال 1932 م. وارد یکی از صومعه های امریکا شده اند، به رابطه معناداری میان مثبت اندیشی و عمر طولانی دست یافتند و نشان دادند عمر کسانی که روحیه شادتری دارند، طولانی تر است. به بیانی ساده تر، میزان مرگ و میر در گروه راهبه های غمگین، نسبت به راهبههای سرزنده، بیش از دو برابر بوده است. چنان که در صفحه های قبل نیز اشاره شد، علوم تجربی نیز ثابت کرده است افراد شاد در برابر بیماری ها، مقاوم ترند و آسیب های وارد بر بدنشان زودتر بهبود می یابد.

نشاط و انبساط روحی، یکی از متغیرهای موثر در شکل گیری شخصیت مثبت در کودکان و نوجوانان است و برعکس، نگرانی و تشویش خاطر، عامل مهمی در توقف استعدادهاست. در قرآن کریم، احادیث دینی، نوشته های اندیشمندان و اشعار شاعران، به ضرورت شادی و نشاط، تفریح

ص:40

، گفت و شنود نکته های زیبا و نشاط انگیز و بهره بردن از لذت ها، توجه خاصی شده است، به گونه ای که بیان همه آنها میتواند موضوع کتاب دیگری در این باره باشد.

ضرورت شادی و نشاط، حتی در برنامه ریزی های اقتصادی و اجتماعی کلان جامعه و دولت ها نیز خود حدیث مفصلی است که به مطالعات گسترده ای نیاز دارد. به راستی در اجرای سیاستهای کلان و برنامهریزیهای کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، چه اندازه به شادی و نشاط جامعه نیازمندیم و با وجود این عنصر حیاتی چه میزان در دست یابی به هدف های این برنامهها کامرواتریم. بی شک، بر اساس حقایق وحیانی دینی و یافتههای علمی، رابطه این دو متغیر، مستقیم است؛ یعنی هرچه میزان شادی و نشاط جامعه بیشتر باشد، میزان تحقق هدف های برنامه های کلان جامعه نیز بیشتر خواهد بود و البته تأثیر این دو بر یکدیگر متقابل است.

اگر همه افراد، نهادها، سازمانها و دولت ها، به گسترش کمّی و کیفی شادیهای مطلوب گروه های مختلف جامعه بهویژه خانواده ها توجه کنند، در رسیدن به هدف های مورد نظر خود موفق تر خواهند بود. در پرتو چنین برنامه هایی، شور و نشاط، عشق و امید به زندگی و طول عمر افزایش می یابد و زمینه های گسترش صفا و صمیمیت فراهم می شود. داشتن خانواده ای شاد سبب می شود فرزندان شاداب و بانشاط پرورش یابند. جامعهای که از افراد شاد تشکیل شده است، دارای فضایی شاداب، بانشاط و باطراوت است و برای هرگونه پیشرفت و تعالی مادی و معنوی مهیاست.

بر اساس گزارش فوریس از نتایج یک نظرسنجی، کشور ما از نظر شادی در میان 155 کشور جهان، رتبه 81 را به خود اختصاص داده است. بر این اساس، 19 درصد مردم ایران از زندگی خود رضایت کامل داشته، 66 درصد زندگی خود را در حد متوسط دانسته و 15 درصد هم از سخت بودن زندگی خود سخن گفته اند. طبق این نظرسنجی که در سال های 2005 تا 2009

ص:42

میلادی انجام شده است، کشور دانمارک، شادترین کشور جهان است، به گونه ای که 82 درصد مردم این کشور از زندگی خود رضایت کامل دارند. کشورهای فنلاند، نروژ، سوئد، هلند، کارستاریکا، نیوزیلند، کانادا و استرالیا در رتبه های بعدی قرار دارند.(1)حال با این بررسی، آیا می توان گفت ما از نظر اجتماعی در جایگاه مناسبی قرار داریم؟

دکتر امان الله قرایی مقدم(2) معتقد است شاد کردن و شاد بودن جامعه سبب می شود بسیاری از مسائل و آسیب های اجتماعی، مانند جرم و جنایت و بزهکاری، طلاق، نابسامانی خانواده و ناهنجاریهای اجتماعی دیگر رخ ندهد یا به حداقل ممکن کاهش یابد، اختلال های روحی در جامعه کمتر شود و میزان رغبت تحصیلی و انگیزه برای کار و تولید افزایش یابد. به اعتقاد وی، شادی، نیاز اساسی انسان است، به گونه ای که اگر افراد در جامعه خود نتوانند این نیاز را برآورده کنند، به جوامع دیگر روی می آورند، در نتیجه، از فرهنگ ملی خود دور می شوند و به تدریج، فرهنگ و ارزش های وارداتی در جامعه رواج می یابد و جامعه دچار مسخ فرهنگی می شود.(3)

با دقت در احوال انسان های شاد و ناشاد درمی یابیم اندوه مادی، کالایی شیطانی و شادی، هدیهای رحمانی است. از ابتدای تمدن بشر، غم و اندوه مایه توقف و شادی و نشاط عامل تحرک و نظم بوده است. به صورت فطری، انسان از اندوه، غم و تاریکی می گریزد و به شادی و نور پناه می برد، به گونه ای که شاد زیستن، آرزوی دیرینه آدمی است. دنیایی بدون غم، خشم و جنگ و سرشار از مهربانی و شادی، آرزویی است که ریشه در خلقت و

ص:43

نهاد آدمی دارد؛ آرزویی که مقدمه چیرگی بر همه ناکامی هاست. شادی، این معجزه درونی، گره گشای بسیاری از رنج هاست. در میراث کهن ملی و دینی ما ایرانیان، شادی، پدیده ای الهی به شمار می آید.

«روپرت شلدریک،(1) زیست شناس مشهور، در کتاب علم جدید حیات، فلسفه جدیدی را مطرح کرد که ثابت می کند شیوه تفکر ما نه تنها بر اوضاع و احوال خود ما، که بر همه اذهان انسان ها در سراسر جهان تأثیر می گذارد. وی که برای اثبات نظریه اش از شواهد علمی و تجربه های بسیاری کمک گرفته، معتقد است: حافظه و شعور انسان تنها در مغزش ذخیره نمی شود، بلکه چیزی به نام «شعور جمعی»(2) نیز وجود دارد که انسان ها به وسیله نیروی خاص با هم در ارتباطند».(3)

برطرف کردن غم و اندوه و به وجود آمدن روحیه ای شاد برای خانواده و جامعه از جنبه دیگری هم ضرورت می یابد و آن، اینکه غم و شادی انسان فقط مربوط به خود او نیست، بلکه با شاد یا غمگین شدن یک نفر، دیگران نیز تأثیر می پذیرند؛ یعنی غم یا شادی هر فرد در حوزه رفتار فرد باقی نمی ماند، بلکه این غم یا شادی از حوزه تأثیر فردی فراتر میرود و به دیگران هم سرایت می کند. به همین دلیل، از حوزه مسائل فردی خارج می شود و حتی می توان در حقوق و اخلاق اجتماعی نیز درباره آن بحث کرد و آن را جزو وظایف یا حقوق اجتماعی برشمرد.

اگر از دیدگاه سازمانی و مدیریتی نیز به این موضوع بیندیشیم، خواهیم دید که ضرورت شادی از این منظر نیز کم نیست. دکتر بهادری نژاد می گوید:

ص:44

من معتقدم پیشرفت علمی، صنعتی و اقتصادی جوامع، مرهون وجود سه خصلت صداقت (در گفتار، کردار و رفتار)، مراعات حقوق دیگران و پشتکار است. بنابراین، اگر می خواهیم سالم باشیم و پیشرفت کنیم، باید شاد باشیم. در شغل و خدمتی که در پیش گرفته ایم، سعی کنیم هرگز به ثروت و شهرت نیندیشیم و بدون چشم داشت و بیریا و در کمال عشق و محبت خدمت کنیم و اگر این خدمت، ثروت و شهرتی را برایمان به ارمغان آورد، به آن دل نبندیم، بلکه از آن برای خدمت مؤثرتر و بیشتر استفاده کنیم. وقتی به مشکلی برمیخوریم، افکار منفی به خود راه ندهیم و کلمات منفی بر زبان جاری نکنیم، بلکه سعی کنیم تا مشکل را برطرف سازیم. بهطورکلی، دانشگاه زندگی برای فراگیری درس مهمی برای ما تأسیس شده است و آن درس مهم آن است که بیاموزیم و درک کنیم که هرکدام از ما تجلی زیبا و منحصر به فردی از خداوند هستیم و بپذیریم که هریک از ما نقش بسیار مهمی را در نمایشنامه زیبا و پرهیجان خلقت بازی می کنیم.(1)

«دین اسلام که به همه شئون حیاتی انسان ژرف نگریسته و متناسب با نیازهای واقعی و تعالی هرچه بیشتر او برنامه هایی ارائه کرده است، شادی و نشاط و عوامل نشاط انگیز را که لازمه یک زندگی موفق است، به انسان معرفی و توصیه می کند. در دستورهای آسمانی اسلام، نکته های ارزشمندی در خصوص ایجاد شادی و نشاط آمده است. این شادی ها گاهی برای خود آدمی است و زمانی برای دیگران. آن همه سفارش که برای تبسم به دیگران ذکر شده و سفارش هایی که برای پوشیدن لباس های شاد و روشن، بوی خوش، نظافت و نظم و پاکیزگی، مسافرت و تفریح، حضور در طبیعت و نگریستن به سبزه و آب، مهربانی و محبت، زدودن کینه و حسد، شوخی و مزاح و خلاصه ایجاد سرور در قلب مردم شده است، همه برای ایجاد فضای شادی و راندن غم و اندوه و در نتیجه تجدید قوا برای ادامه حرکت تکاملی انسان است».(1)

به طور کلی، درباره اهمیت شور، نشاط و سرور و جایگاه آن در تعالیم اسلامی، همین بس که در بسیاری از آیات قرآن به این مهم اشاره شده و روایات بسیاری از پیامبر گرامی اسلام و ائمه معصوم علیهم السلام درباره این موضوع به جای مانده است که بیانگر اهمیت و توجه آن بزرگواران به این ضرورت زندگی و حیات مادی بشر است، شمار بسیار این روایت ها سبب شده است حتی در برخی کتاب های روایی مانند اصول کافی، یکی از فصول آن به باب «ادخال سرور» اختصاص داده شود که در جای خود، به اندازه توان این نوشته، به آنها اشاره خواهیم کرد. در اینجا با نگاهی بسیار کوتاه به برخی ادیان مهم الهی، موضوع شادی و نشاط را در آنها بررسی میکنیم. سپس به بررسی اهمیت و جایگاه این مهم در دین مبین اسلام خواهیم پرداخت.

ص:46

همچنین بودا پیامی بسیار مهم درباره شادی دارد؛ او می گوید: «اشک های دیگران را به نگاه های پر از شادی بدل کردن، بهترین خوشبختی هاست».(1)

3. «فَإِنْ أَعْرَضُوا فَمَا أَرْسَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظًا إِنْ عَلَیْکَ إِلَّا الْبَلَاغُ وَ إِنَّا إِذَا أَذَقْنَا الْإِنسَانَ مِنَّا رَحْمَه فَرِحَ بِهَا وَ إِن تُصِبْهُمْ سَیِّئَه بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ فَإِنَّ الْإِنسَانَ کَفُورٌ؛ پس اگر روی برتابند، ما تو را بر آنان نگهبان نفرستاده ایم؛ بر عهده تو جز رسانیدن [پیام] نیست و ما چون رحمتی از جانب خود به انسان بچشانیم، بدان شاد و سرمست گردد و چون به [سزای] دستاورد پیشین آنها به آنان بدی رسد، انسان ناسپاسی می کند». (شورا:48)

4. «إِن تَمْسَسْکُمْ حَسَنَه تَسُؤْهُمْ وَ إِن تُصِبْکُمْ سَیِّئَه یَفْرَحُواْ بِهَا وَ إِن تَصْبِرُواْ وَ تَتَّقُواْ لاَیَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئًا إِنَّ اللّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ؛ اگر برای شما مسلمانان را خوش حالی پیش آید، از آن بدحال و غمگین شوند و اگر به شما حادثه ناگواری رسد، بدان خوش حال گردند». (آل عمران: 120)

5. «فَرِحِینَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُواْ بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ؛ به آنچه خدا از فضل خود به آنان داده است، شادمانند و برای کسانی که از پی ایشانند و هنوز به آنان نپیوسته اند، شادی می کنند که نه بیمی بر ایشان است و نه اندوهگین می شوند». (آل عمران: 170)

6. «لاَتَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَفْرَحُونَ بِمَا أَتَواْ وَّ یُحِبُّونَ أَن یُحْمَدُواْ بِمَا لَمْ یَفْعَلُواْ فَلاَ تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفَازَه مِّنَ الْعَذَابِ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ؛ البته گمان مبر کسانی که بدانچه کرده اند، شادمانی می کنند و دوست دارند به آنچه نکرده اند، مورد ستایش قرار گیرند، قطعاً گمان مبر که برای آنان، نجاتی از عذاب است [بلکه] عذابی دردناک خواهند داشت». (آل عمران: 188)

7. «فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُکِّرُواْ بِهِ فَتَحْنَا عَلَیْهِمْ أَبْوَابَ کُلِّ شَیْءٍ حَتَّی إِذَا فَرِحُواْ بِمَا أُوتُواْ أَخَذْنَاهُم بَغْتَه فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ؛ پس چون آنچه را بدان پند داده شده بودند، فراموش کردند، درهای هر چیزی [از نعمت ها] را بر آنان گشودیم تا هنگامی که به آنچه داده شده بودند، شاد گردیدند، ناگهان [گریبان] آنان را گرفتیم و یک باره نومید شدند». (انعام: 44)

ص:49

8. «وَ مِنْهُم مَّن یَلْمِزُکَ فِی الصَّدَقَاتِ فَإِنْ أُعْطُواْ مِنْهَا رَضُواْ وَ إِن لَّمْ یُعْطَوْاْ مِنهَا إِذَا هُمْ یَسْخَطُونَ؛ برخی از آنان در [تقسیم] صدقات بر تو خرده می گیرند. پس اگر از آن [اموال] به ایشان داده شود، خشنود می گردند و اگر از آن به ایشان داده نشود، به ناگاه به خشم می آیند». (توبه: 58)

9. «اللّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ وَ یَقَدِرُ وَ فَرِحُواْ بِالْحَیَاه الدُّنْیَا وَ مَا الْحَیَاه الدُّنْیَا فِی الآخِرَه إِلاَّ مَتَاعٌ؛ خدا، روزی را برای هرکه بخواهد، گشاده یا تنگ می گرداند، و[لی آنان] به زندگی دنیا شاد شده اند و زندگی دنیا در [برابر] آخرت جز بهره ای [ناچیز] نیست». (رعد: 26)

10. «فِی بِضْعِ سِنِینَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِن قَبْلُ وَ مِن بَعْدُ وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ؛ [فرجام] کار در گذشته و آینده از آن خداست و در آن روز است که مؤمنان از یاری خدا شاد می گردند». (روم: 4)

11. «مِنَ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کَانُوا شِیَعًا کُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ؛ از کسانی که دین خود را قطعه قطعه کردند و فرقه فرقه شدند، هر حزبی بدانچه پیش آنهاست، دل خوش شدند». (روم: 32)

12. «وَ إِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَه فَرِحُوا بِهَا وَ إِن تُصِبْهُمْ سَیِّئَه بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ إِذَا هُمْ یَقْنَطُونَ؛ و چون مردم را رحمتی بچشانیم، بدان شاد می گردند و چون به [سزای] آنچه دستاورد گذشته آنان است، صدمه ای به ایشان برسد، به ناگاه نومید می شوند». (روم: 36)

13. «فَلَمَّا جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ فَرِحُوا بِمَا عِندَهُم مِّنَ الْعِلْمِ وَ حَاقَ بِهِم مَّا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِئُون؛ و چون پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان آوردند، به آن چیز [مختصری] از دانش که نزدشان بود، خرسند شدند و [سرانجام] آنچه به ریشخند می گرفتند، آنان را فروگرفت». (غافر: 83)

14. «فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُم بَیْنَهُمْ زُبُرًا کُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ؛ تا کار [دین] شان را میان خود قطعه قطعه کردند [و] دسته دسته شدند، هر دسته ای به آنچه نزدشان بود، دل خوش کردند». (مؤمنون: 53)

ص:50

15. «إِنَّ قَارُونَ کَانَ مِن قَوْمِ مُوسَی فَبَغَی عَلَیْهِمْ وَآتَیْنَاهُ مِنَ الْکُنُوزِ مَا إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَه أُولِی الْقُوَّه إِذْ قَالَ لَهُ قَوْمُهُ لَاتَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لَایُحِبُّ الْفَرِحِینَ؛ قارون از قوم موسی بود و بر آنان ستم کرد و از گنجینه ها آن قدر به او داده بودیم که کلیدهای آنها بر گروه نیرومندی سنگین می آمد، آن گاه که قوم وی بدو گفتند شادی مکن که خدا شادی کنندگان را دوست نمی دارد». (قصص: 76)

16. «لِکَیْلَا تَأْسَوْا عَلَی مَا فَاتَکُمْ وَ لَاتَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ وَ اللَّهُ لَایُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ؛ تا بر آنچه از دست شما رفته است، اندوهگین نشوید و به [سبب] آنچه به شما داده است، شادمانی نکنید و خدا هیچ خودپسند فخرفروشی را دوست ندارد». (حدید: 23)

17. «قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّن لَّنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنّهَا بَقَرَه صَفْرَاء فَاقِعٌ لَّوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِینَ؛ گفتند از پروردگارت بخواه تا بر ما روشن کند که رنگش چگونه است، گفت: وی می فرماید: آن ماده گاوی است زرد یک دست و خالص که رنگش بینندگان را شاد می کند». (بقره: 69)

اینک به آیاتی می پردازیم که شادی را در دنیا مطرح می کند.

میکند. بنابراین، پیروزی رومیان برابر ایرانیان، عامل سرور و شادمانی مؤمنان عصر بعثت شد: (یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ) و این شادمانی به چند دلیل بود:

سپاه کفر در هم شکسته می شود.

شاخ و شانه شرک گرایان مکه شکسته می شود.

پیش گویی معجزه آسای قرآن و پیامبر که سندی از اسناد آسمانی بودن قرآن و رسالت اوست، تحقق مییابد».(1)

از آیات دیگری که شادی در دنیا را مطرح می کند آیه سوره قصص هست که می فرماید: «فَرَدَدْنَاهُ إِلَی أُمِّهِ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُهَا وَ لَا تَحْزَنَ وَ لِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لَایَعْلَمُونَ؛ پس او را به مادرش بازگردانیدیم تا چشمش [بدو] روشن شود و غم نخورد و بداند که وعده خدا درست است، ولی بیشترشان نمی دانند». (قصص: 13)

پس از اینکه مادر حضرت موسی علیه السلام ، فرزند خود را به دریا انداخت، نگران و ناراحت بود. این آیه، به این اشاره دارد که خداوند با بازگرداندن حضرت موسی علیه السلام به مادرش، او را شاد گرداند. جمله «لاتحزن: ناراحت نباش» اشاره به همین شادی دارد.

«وَ إِذَا مَا أُنزِلَتْ سُورَه فَمِنْهُم مَّن یَقُولُ أَیُّکُمْ زَادَتْهُ هَذِهِ إِیمَانًا فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُواْ فَزَادَتْهُمْ إِیمَانًا وَ هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ؛ و چون سوره ای نازل شود، از میان آنان کسی است که می گوید این [سوره]، ایمان کدام یک از شما را افزود، اما کسانی که ایمان آورده اند، بر ایمانشان می افزاید و آنان شادمانی می کنند». (توبه: 124)

در قسمت نخست آیه، حال منافقان را هنگام نزول سورهای از سوی خداوند بیان میکند، ولی در قسمت دوم، حال مؤمنان را وصف می کند که از نزول این سوره شادمان می شوند و به یکدیگر مژده میدهند که این احساس شادمانی و نشاط روحی پس از شنیدن آیات قرآن، نشانه تکامل و ازدیاد ایمان است.

ص:52

«وَ الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَفْرَحُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْکَ وَمِنَ الأَحْزَابِ مَن یُنکِرُ بَعْضَهُ قُلْ إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللّهَ وَ لا أُشْرِکَ بِهِ إِلَیْهِ أَدْعُو وَ إِلَیْهِ مَآبِ؛ و کسانی که به آنان کتاب [آسمانی] داده ایم، از آنچه به سوی تو نازل شده [است]، شاد می شوند و برخی از دسته ها کسانی هستند که بخشی از آن را انکار می کنند. بگو جز این نیست که من مأمورم خدا را بپرستم و به او شرک نورزم. به سوی او می خوانم و بازگشتم به سوی اوست». (رعد: 36)

حال، انتظار داشتند که در برابر کار نکرده مانند مجاهدان فداکار، مورد تحسین قرار گیرند. آیه یاد شده به این توقع نابجا پاسخ گفت.(1)

«فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلاَفَ رَسُولِ اللّهِ وَ کَرِهُواْ أَن یُجَاهِدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ قَالُواْ لاَتَنفِرُواْ فِی الْحَرِّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَّوْ کَانُوا یَفْقَهُونَ فَلْیَضْحَکُواْ قَلِیلًا وَ لْیَبْکُواْ کَثِیرًا جَزَاء بِمَا کَانُواْ یَکْسِبُونَ؛ برجای ماندگان به [خانه] نشستن خود پس از رسول خدا شادمان شدند و از اینکه با مال و جان خود در راه خدا جهاد کنند، کراهت داشتند و گفتند در این گرما بیرون نروید. بگو: اگر دریابند آتش جهنم، سوزان تر است، از این پس، کم بخندند و به جزای آنچه به دست می آوردند، بسیار بگریند». (توبه: 81 و 82)

«از این آیه استفاده می شود که افراد زشت کار دو دستهاند: دستهای به راستی از عمل خود شرمندهاند و روی طغیان غرایز، مرتکب گناهان می شوند، ولی دسته دیگری هستند که نه تنها احساس شرمندگی نمیکنند، بلکه بهقدری مغرور و از خود راضی هستند که از اعمال زشت خود خوش حالند و حتی به آن مباهات می کنند و از آن بالاتر، مایل هستند که مردم آنها را نسبت به اعمال نیکی که هرگز انجام نداده اند، مدح کنند.

همچنین استفاده میشود که فرح و سرور در برابر کار نیکی که انسان توفیق انجام آن را یافته [است] (اگر بهصورت معتدل باشد و مایه غرور نشود)، نکوهیده نیست.

بازماندگان (از جنگ تبوک) از مخالفت با رسول خدا صلی الله علیه و آله خوش حال شدند و کراهت داشتند که با اموال و جان های خود در راه خدا جهاد کنند و گفتند: در این گرما حرکت نکنید. بگو آتش دوزخ از این هم گرم تر است، اگر می دانستید! ازاین رو، آنها باید کمتر بخندند و بسیار بگریند؛ (چرا که آتش جهنم در انتظارشان است). این جزای کارهایی است که انجام می دادند.

ص:54

این آیات نیز حال منافقان را بیان میکند که از مخالفت با رسول خدا صلی الله علیه و آله خوش حال شدند و کوشش داشتند دیگران را نیز دل سرد یا منصرف سازند و گفتند: در این گرمای سوزان تابستان به سوی میدان نبرد حرکت نکنید.

آنها به گمان اینکه با تخلف از جهاد و دل سرد کردن بعضی مجاهدین به هدفی رسیدهاند، قهقهه سرمیدهند و بسیار میخندند، ولی قرآن به آنها اخطار میدهد که باید کم بخندند و بسیار بگریند؛ گریه برای آینده تاریکی که در پیش دارند، گریه برای مجازات های دردناکی که در انتظار آنهاست، گریه برای اینکه همه پلهای بازگشت را پشت سر خود ویران کردهاند.

منظور آیه این است که این گروه باید در این جهان کم بخندند و بیشتر گریه کنند؛ زیرا مجازاتهای دردناکی در پیش دارند».(1)

«فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُکِّرُواْ بِهِ فَتَحْنَا عَلَیْهِمْ أَبْوَابَ کُلِّ شَیْءٍ حَتَّی إِذَا فَرِحُواْ بِمَا أُوتُواْ أَخَذْنَاهُم بَغْتَه فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ؛ پس چون آنچه را بدان پند داده شده بودند، فراموش کردند، درهای هر چیزی [از نعمت ها] را بر آنان گشودیم تا هنگامی که به آنچه داده شده بودند، شاد گردیدند، ناگهان [گریبان] آنان را گرفتیم و یکباره نومید شدند». (انعام: 44)

در آیات پیشین، قرآن برای بیدار ساختن مشرکان، آنها را به گذشته می برد و حالت های امت های گمراه را بیان میکند که چگونه همه عوامل تربیت و بیداری برای آنها بهکار گرفته شد، ولی مؤثر نبود. در این آیه می فرماید: هنگامیکه سخت گیریها و گوشمالیها در آنها مؤثر نیفتاد، از راه لطف و محبت وارد شدیم و به هنگامیکه درسهای نخست را فراموش کردند، درس دوم را برای آنها آغاز کردیم و درهای انواع نعمتها را بر آنها گشودیم، شاید بیدار شوند. در واقع، این همه نعمت خاصیت دو جانبه داشت؛ هم ابراز محبتی برای بیداری بود و هم مقدمهای برای عذابی دردناک

ص:55

در صورتیکه بیدار نشوند. ازاین رو، میگوید آنقدر به آنها نعمت دادیم تا کاملاً خوش حال شدند، ولی بیدار نشدند، پس ناگاه آنها را گرفتیم و مجازات کردیم و همه درهای امید به روی آنها بسته شد. در حقیقت، باید گفت این نوع شادی، شادی کاذب و دروغین است.

«إِنَّ قَارُونَ کَانَ مِن قَوْمِ مُوسَی فَبَغَی عَلَیْهِمْ وَ آتَیْنَاهُ مِنَ الْکُنُوزِ مَا إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَه أُولِی الْقُوَّه إِذْ قَالَ لَهُ قَوْمُهُ لَاتَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لَایُحِبُّ الْفَرِحِینَ؛ قارون از قوم موسی بود و بر آنان ستم کرد و از گنجینه ها آن قدر به او داده بودیم که کلیدهای آنها بر گروه نیرومندی سنگین می آمد. آن گاه که قوم وی بدو گفتند: شادی مکن که خدا شادی کنندگان را دوست نمی دارد». (قصص: 76)

این آیه، سرگذشت قارون را بیان میکند که نخست در صف مؤمنان بود، ولی غرور ثروت، او را به آغوش کفر کشید. بنی اسرائیل به او گفتند: این همه خوش حالی آمیخته با غرور و غفلت و تکبر نداشته باش که خدا شادی کنندگان مغرور را دوست ندارد.

«وَ لاَتَکُونُواْ کَالَّذِینَ خَرَجُواْ مِن دِیَارِهِم بَطَرًا وَرِئَاء النَّاسِ وَ یَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللّهِ وَ اللّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ؛ و مانند کسانی مباشید که از خانه هایشان با حالت سرمستی و به صرف نمایش به مردم خارج شدند و [مردم را] از راه خدا باز می داشتند و خدا به آنچه می کنند، احاطه دارد». (انفال: 47)

هنگامی که ابوسفیان با تردستی خاصی کاروان تجارتی قریش را از قلمرو مسلمانان به سلامت بیرون برد، کسی را به سراغ ارتش قریش که عازم میدان بدر بود، فرستاد مبنی بر اینکه که دیگر نیازی به مبارزه شما نیست، باز گردید، ولی ابوجهل که غرور و تکبر خاصی داشت، سوگند یاد کرد که ما هرگز باز نمیگردیم تا اینکه به سرزمین بدر برویم.

ص:56

این آیه، مسلمانان را از پیروی کارهای ابلهانه و اعمال غرورآمیز و بی محتوا و سر و صداهای توخالی و بی معنا باز میدارد و با اشاره به کار ابوسفیان میفرماید: مانند کسانیکه از سرزمین خود از روی غرور و هواپرستی و خودنمایی خارج شدند، نباشید؛ همان ها که هدفشان جلوگیری مردم از راه خدا بود.

«اللّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ وَ یَقَدِرُ وَ فَرِحُواْ بِالْحَیَاه الدُّنْیَا وَ مَا الْحَیَاه الدُّنْیَا فِی الآخِرَه إِلاَّ مَتَاعٌ؛ خدا، روزی را برای هرکه بخواهد، گشاده یا تنگ می گرداند، و[لی آنان] به زندگی دنیا شاد شده اند و زندگی دنیا در [برابر] آخرت جز بهره ای [ناچیز] نیست». (رعد: 26)

این آیه می فرماید: پیمان شکنان و مفسدان فی الارض، تنها به زندگی دنیا خشنود و خوش حالند، در حالی که زندگی دنیا در برابر آخرت، کالای ناچیزی بیش نیست.

«لِکَیْلَا تَأْسَوْا عَلَی مَا فَاتَکُمْ وَ لَاتَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ وَ اللَّهُ لَایُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ؛ تا بر آنچه از دست شما رفته اندوهگین نشوید و به [سبب] آنچه به شما داده است ، شادمانی نکنید و خدا هیچ خودپسند فخرفروشی را دوست ندارد». (حدید: 23)

این آیه، فلسفه تقدیر سختی ها و حوادثی را که در عالم رخ میدهد و در لوح محفوظ و علم بیپایان خداوند ثبت است، بیان می کند و میگوید: این برای آن است که بهخاطر آنچه از دست داده اید، غمگین نشوید و به آنچه خداوند به شما داده است، شاد نباشید. در واقع، هدف پروردگار این است که شما دل بسته و اسیر زرق و برق این جهان نباشید؛ زیرا این مصایب، زنگ بیدارباشی است برای غافلان و شلاقی است بر ارواح خفته، رمزی است از ناپایداری جهان و اشارهای است به کوتاه بودن عمر این زندگی. در نتیجه، این شاد شدن در برابر آنچه به ما داده شده، شادی کاذب است.

ص:57

«وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ وَرَاء ظَهْرِهِ فَسَوْفَ یَدْعُو ثُبُورًا وَیَصْلَی سَعِیرًا إِنَّهُ کَانَ فِی أَهْلِهِ مَسْرُورًا؛ و اما کسی که کارنامه اش از پشت سرش به او داده شود، زودا که هلاک [خویش] خواهد و در آتش افروخته درآید؛ او در [میان] خانواده خود شادمان بود». (انشقاق: 10 _ 13)

این آیات، از کفار و مجرمان و چگونگی نامه اعمال آنها سخن می گوید و به بیان علت سرنوشت شوم آنها پرداخته است و میفرماید: این به علت آن است که او در میان اهل و خانواده خود پیوسته (از کفر و گناه خویش) مسرور بود؛ سروری آمیخته با غرور و غروری آمیخته با غفلت و بیخبری از خدا، سروری که نشانه دل بستگی سخت به دنیا و بی اعتنایی به جهان پس از مرگ بود.

«ذَلِکُم بِمَا کُنتُمْ تَفْرَحُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ بِمَا کُنتُمْ تَمْرَحُونَ؛ این [عقوبت] به سبب آن است که در زمین به ناروا شادی و سرمستی می کردید و بدان سبب است که [سخت به خود] می نازیدید». (غافر: 75)

در تفسیر المیزان می خوانیم:

جمله اشاره به عذابی است که کفار در آن قرار دارند و حرف (باء) در کلمه (بما)، باء سببیت و یا باء مقابله است و معنایش این است که این عذابی که شما در آن قرار گرفته اید، به سبب (یا در مقابل) فرحی است که در زمین و بدون حق میکردید، از لذات عاجله دنیا کام می گرفتید و نیز به سبب (یا در مقابل) افراطی است که در فرح خود می کردید؛ چون دلهایتان شیفته لذات دنیا و زینت آن بوده [است].(1)

در مجمع البیان آمده است:

«اگر فرح را مقید به قید (بغیر الحق) کرد، ولی مدح را مطلق آورد، برای این بود که گاهی فرح به خاطر حق دست میدهد و چنین فرحی

ص:58

ممدوح است، گاهی هم میشود که به باطل دست میدهد که آن مذموم است، ولی مدح جز مذموم و باطل نمیتواند باشد.(1)

«وَ لَاتُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَ لَاتَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لَایُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ؛ و از مردم [به نخوت] رخ برمتاب و در زمین خرامان راه مرو که خدا خودپسند لاف زن را دوست نمی دارد». (لقمان: 18)

این آیه و آیات پیشین، اندرزهای لقمان حکیم به پسرش را بیان میکند. لقمان در اینجا به دو صفت بسیار زشت که مایه از هم پاشیدن روابط صمیمانه اجتماعی است، اشاره میکند: یکی، تکبر و بیاعتنایی و دیگر، غرور و خودپسندی.

«وَ إِذَا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِینَ لَایُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَه وَ إِذَا ذُکِرَ الَّذِینَ مِن دُونِهِ إِذَا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ؛ چون خدا به تنهایی یاد شود، دل های کسانی که به آخرت ایمان ندارند، منزجر می گردد و چون کسانی غیر از او یاد شوند، به ناگاه آنان شادمانی می کنند». (زمر: 45)

این آیه، حال منکران و مشرکان را بیان میکند که وقتی نام خداوند برده می شود، دل هایشان متنفر می شود، ولی هنگامی که از معبودهای دیگر سخن به میان می آید، غرق سرور و شادی میشوند.

«وَ إِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَه فَرِحُوا بِهَا وَ إِن تُصِبْهُمْ سَیِّئَه بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ إِذَا هُمْ یَقْنَطُونَ؛ چون مردم را رحمتی بچشانیم، بدان شاد می گردند و چون به [سزای] آنچه دستاورد گذشته آنان است، صدمه ای به ایشان برسد، به ناگاه نومید می شوند». (روم: 36)

مراد از آیه شریف، بیان این نکته است که مردم نظرشان از ظاهر آنچه از نعمت و نقمت میبینند، فراتر نمیرود و باطن امر را نمی بینند، به گونه ای که وقتی نعمتی به دستشان میآید، خوش حال می شوند، بدون اینکه بیندیشند،

ص:59

در حالی که آخر این امر به دست خود آنان نیست و این خداست که به مشیّت خود، نعمت را به آنها می دهد و از آنان باز می ستاند.

البته در تفسیر نمونه آمده است که جمله «فرحوا بها» تنها به معنی خوش حال شدن به نعمت نیست، بلکه منظور، شادی همراه با غرور و یک نوع مستی و بیخبری است؛ همان حالتی که به افراد کممایه که به نوایی می رسند، دست میدهد وگرنه شادی همراه با شکر و توجه به خدا، نه تنها بد نیست، بلکه به آن دستور داده شده است.(1)

«قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِکَ فَلْیَفْرَحُواْ هُوَ خَیْرٌ مِّمَّا یَجْمَعُونَ؛ بگو به فضل و رحمت خداست که [مؤمنان] باید شاد شوند و این از هرچه گرد می آورند، بهتر است». (یونس: 58)

با این حساب، شاید بتوان این آیه را از آیاتی دانست که اینگونه شادی هایی را که همراه با غرور و مستی و بی خبری است، نکوهش می کند.(2)

«فَإِنْ أَعْرَضُوا فَمَا أَرْسَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظًا إِنْ عَلَیْکَ إِلَّا الْبَلَاغُ وَ إِنَّا إِذَا أَذَقْنَا الْإِنسَانَ مِنَّا رَحْمَه فَرِحَ بِهَا وَ إِن تُصِبْهُمْ سَیِّئَه بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ فَإِنَّ الْإِنسَانَ کَفُورٌ؛ پس اگر روی برتابند، ما تو را بر آنان نگهبان نفرستاده ایم؛ بر عهده تو جز رسانیدن [پیام] نیست و ما چون رحمتی از جانب خود به انسان بچشانیم، بدان شاد و سرمست گردد و چون به [سزای] دستاورد پیشین آنها به آنان بدی رسد، انسان ناسپاسی می کند». (شورا: 48)

این آیه هم مانند آیه 36 سوره روم که بحث آن پیش از این گذشت، خوش حال شدن هنگام رسیدن رحمتی از سوی خداوند را بیان میکند. بیان این نکته ضروری است که تعبیر «إذا أذقنا» درباره رحمت خداوند و در برخی آیات دیگر درباره عذاب الهی، ممکن است اشاره به این باشد که نعمتها و سختی های این دنیا هرچه باشد، در مقابل نعمتها و رنج های

ص:60

آخرت چیز اندکی است یا اینکه افراد کم ظرفیت با مختصر نعمتی، مست و مغرور و با اندک سختی، ناامید و ناسپاس می شوند.(1)

در تحلیل و جمعبندی از آیات قرآن درباره شادی و نشاط، چند نکته قابل توجه است که به صورت خلاصه به آنها اشاره میکنیم:

1. با اندکی تأمل میتوان پی برد که میان آیاتی که به ستایش شادی یا نکوهش آن میپردازند، هیچگونه منافاتی وجود ندارد؛ زیرا آیات دسته نخست، شادیهایی را ستایش میکند که به غرور و مستی و غفلت نینجامد، انسان را از یاد خدا غافل نکند و از روی گناه و نافرمانی نباشد و در واقع، شادیهایی که راستین و واقعی باشند. آیات دسته دوم، شادیهایی را نکوهش میکنند که همراه با غرور و سرمستی و غفلت از یاد خدا و توجه به زندگی دنیوی و عوامل مادی باشد. در حقیقت، شادیهایی که کاذب است و در واقع، شادی نیست، بلکه خودفریبی است. بر این اساس میتوان گفت خوش حالی به صورت ذاتی، نکوهیده نیست، بلکه مؤمن باید به لطف خدا مسرور و در معاشرت، گشاده رو و خنده رو باشد. در واقع، سروری نکوهیده است که انسان را از یاد خدا، غافل کند و در غفلت غوطهور سازد.

2. انگیزه فرد از شادی و نشاط و چگونگی آن میتواند در ستایش یا نکوهش شادی نقش مهم و تأثیرگذاری داشته باشد؛ به این معنا که حالت فرح به خودی خود امری خنثا ست و نمیتوان به تنهایی به خوبی یا بدی آن حکم کرد. از آنجا که برخی آیات، آشکارا و مطلق حکم به بدی و نابهنجاری امر فرح میکنند، به نظر می رسد در بینش و نگرش قرآنی و وحیانی، امری منفی و حالتی ناخوشایند و نکوهیده است و در مواردی که به فرح مؤمنان اشاره شده است، استثنا وجود دارد.

ص:61

3. «مواردی که قرآن به جهت عوامل و انگیزههایی امر به مثبت بودن فرح میکند، مواردی است که مؤمنان به جهت ابزار مسرّت و شادی از نعمتی بزرگ خدادادی اقدام به فرح نمودهاند.

4. فرحمندی که کافران یا غیرمؤمنان نسبت به امور دنیوی انجام میدهند، امری ناپسند است و آیات بسیاری این مسئله را نکوهش کرده و بیان داشته اند است که فرد نباید به سبب بهره مندی از امری مادی و دنیوی، فرح مند شود.(1)

رهایی و فرار از جنگ و کشته شدن (توبه: 81)، بهره مندی از نعمتی مادی و زودگذر که خداوند به انسان می بخشد (شورا: 48)، آمدن باد موافق (یونس: 22)، متاع و زندگی دنیوی (رعد: 26)، بهره مندی از رحمت عام و زودگذر دنیوی (رعد: 26) یا فرح کافران از شکست مؤمنان و گرفتاری های دنیوی (آل عمران: 120) نمونههایی از آیاتی است که به مسئله انگیزههای فرح اشاره دارد. (2)

5. سرور که همان شادی است، امری پسندیده است که گاه از آن به استبشار و بشارت یاد می شود. در این حالت، بشره و پوست انسان، تازه و طراوت و شادابی در آن نمودار می شود. شادی و سرور را میتوان مترادف هم دانست، چنان که به نظر می رسد فرح و پای کوبی تا اندازهای مترادف باشند.

در آیات قرآن آمده است که سرور به عنوان یک مطلوب برای انسان، حالتی است که انسانهای مؤمن و رستگار در بهشت از آن برخوردار می شوند: «پس خدا [هم] آنان را از آسیب آن روز نگاه داشت و شادابی و شادمانی به آنان ارزانی داشت.» (انسان: 11)

ص:62

6. اگرچه زندگی انسان در عالم ماده با فراز و نشیبها، سختی و خوشیها همراه است که قرآن در این باره میفرماید: «به راستی که انسان را در رنج آفریده ایم.» (بلد: 4) باید راه حل مسائل را دانست و مهارت مواجهه با سختیها و گرفتاریها را بررسی کرد. قرآن کریم به عنوان کتاب هدایت، علت و ریشه غمها و شادیها را بیان کرده است: یعقوب غصه خورد و حزنش را در خود پنهان داشت و این باعث شد که نور چشمانش کم شود. قرآن می فرماید: «و از آنان روی گردانید و گفت: ای دریغ بر یوسف و درحالی که اندوه خود را فرو می خورد، چشمانش از اندوه سپید شد.» (یوسف: 84) بلافاصله پس از اطلاع یافتن از یوسف، شادی او باعث بینایی و روشنایی چشمانش شد. قرآن در این باره میفرماید: «و چون کاروان ره سپار شد، پدرشان گفت: اگر مرا به کم خردی نسبت ندهید، بوی یوسف را می شنوم.» (یوسف: 94) شادی موجب بینایی یعقوب شد که قرآن فرمود: «پس بینا گردید». (یوسف: 96)(1)

7. ایمان و استقامت، عوامل ایجاد غم را که خوف و حزن باشد، از بین می برد. بر همین اساس، خداوند می فرماید: «محققاً کسانی که گفتند پروردگار ما خداست، سپس ایستادگی کردند، بیمی بر آنان نیست و غمگین نخواهند شد». (احقاف: 13)(2)

8. همچنین قرآن میفرماید که دنیای تیره و تار که منشأ غم و غصه است، برای کسانی است که یاد خدا و هدف خلقت را فراموش کردند و غافل شدند: «هرکس از یاد من دل بگرداند، در حقیقت زندگی تنگ [و سختی] خواهد داشت و روز رستاخیز او را نابینا محشور می کنیم». (طه: 124)(3)

9. قرآن کریم، ریشه همه غمها را در رذایل اخلاقی همچون بیماری حسد، کبر، غرور، سوءظن، طمع، جهل، ریا، شهوت و غضب میداند که

ص:63

بدون درمان خودخواهی و بیماری های گفته شده، غده چرکین و ریشه رنجها همواره در درون ما باقی میماند. اگر شادی، انبساط روح است؛ باید ببینیم چه چیزی روحمان را تیره میکند تا آنها را برطرف سازیم. خداوند آنچه را از سوی خود برای رسیدن به عاقبتی خوش عنایت می فرماید، مایه شادی معرفی می کند؛ نه شادیهای ظاهری و زودگذر را. در قرآن می خوانیم:

آن گاه که قوم وی بدو گفتند: شادی مکن که خدا شادی کنندگان را دوست نمی دارد و با آنچه خدایت داده [است]، سرای آخرت را بجوی و سهم خود را از دنیا فراموش مکن و همچنانکه خدا به تو نیکی کرده [است]، نیکی کن و در زمین فساد مجوی که خدا فسادگران را دوست نمی دارد. (قصص: 76 و 77)

10. از دیدگاه قرآن، خروج از مسیر حق و راستی، می تواند سبب شادی و سرور مقطعی باشد، ولی این شادی حقیقی یا شادکامی واقعی نیست: «این [عقوبت] به سبب آن است که در زمین به ناروا شادی و سرمستی می کردید و بدان سبب است که [سخت به خود] می نازیدید». (غافر: 84)

قرآن در آیه 9 سوره انشقاق بهشتیان را به سبب اعمال خیری که انجام دادهاند، شاد معرفی میکند؛ زیرا در حقیقت، شادی آخرت، تجلی شادی دنیاست. در آیه 11 سوره انسان دیگر نیز میفرماید: «پس خدا [هم] آنان را از آسیب آن روز نگاه داشت و شادابی و شادمانی به آنان ارزانی داشت.» (انسان: 11) ازاین رو، بهشتیان به سبب اعمال صالحشان، غرق شادی و نشاط واقعی اند: «شما با همسرانتان شادمانه داخل بهشت شوید.». (زخرف: 70)

«از چهره هایشان طراوت نعمت [بهشت] را درمی یابی.». (مطففین: 24) در جای دیگری نیز می فرماید: «در آن روز، چهره هایی شادابند که از کوشش خود خشنودند.» (غاشیه: 8 و 9) یا در آیههای دیگر فرموده است: «در آن روز چهره هایی درخشانند، خندان [و] شادانند». (عبس: 38 و 39)

ص:64

11. شادی بهشتیان در قیامت نشانه و تجسم شادیها و خوشیهای دنیوی آنهاست، اگرچه با سختی و گرفتاری در عالم دنیا همراه شده باشد. در آیاتی پراکنده از قرآن، عوامل بسیاری که سبب شادی و دوری از غم است، بیان شده است، از جمله:

الف) ایمان

مهمترین عامل شادی، ایمان به خداست: «الَّذِینَ آمَنُواْ وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکْرِ اللّهِ أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛ همان کسانی که ایمان آورده اند و دل هایشان به یاد خدا آرام می گیرد. آگاه باش که دل ها با یاد خدا آرامش می یابد». (رعد: 28)

ب) رضایت

«قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِکَ فَلْیَفْرَحُواْ هُوَ خَیْرٌ مِّمَّا یَجْمَعُونَ؛ بگو به فضل و رحمت خداست که [مؤمنان] باید شاد شوند و این از هر چه گرد می آورند، بهتر است». (یونس: 58)

ج) کمک به مسکین (انفاق)

«وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکُمْ جَزَاء وَلَا شُکُورًا إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا یَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِیرًا؛ و به [پاس] دوستی [خدا] بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می دادند. ما از پروردگارمان از روز عبوسی سخت هراسناکیم». (انسان: 8 _ 10)(1)

مأموریت یافتهاند و از سویی به دانش و مهارت و توانایی این مهم مجهزند و نیاز انسان را به خوبی درک میکنند پس به یقین می توانند بهترین نسخه شفابخش را برای همه دردهای او بپیچند و او را به درستترین مسیر و راه هدایت و کمال رهنمون شوند.

اگر معتقد باشیم شادی و نشاط هم یکی از نیازهای گریزناپذیر انسان و یکی از وجوه روحی اوست، باید مطمئن باشیم پیامبر و اولیای دین ما حتماً به آن توجه داشته اند. بنابراین، باید در سخن و سیره آن بزرگواران بکاویم و با تحلیل نکته های انسان ساز و سعادت آفرین زندگی ایشان، آنها را متناسب با زندگی امروز، خود، کاربردی و قابل استفاده کنیم.

آنچه در متون اسلامی درباره غم و شادی وجود دارد، این حقیقت را آشکار می کند که دستورهای دینی، چگونه به صورت منسجم در راستای کمال انسانی صادر شده و برای رسیدن به سعادت حقیقی، چگونه به همه زوایای وجود و زندگی انسان توجه کرده است.

پیشوایان دینی ما افرادی شاد، مسرور، جدّی، خوش رو، خوش لباس و خوش رفتار بودند. امیر مؤمنان، حضرت علی علیه السلام ، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را چنین توصیف می کند:

او همواره گشاده رو، نرم خو و خوش خُلق بود و خشن، سخت گیر، فریادزن، بدگو و عیبجو نبود. در مورد خود، از سه چیز همواره دوری می گُزید: خودنمایی، زیاده روی و بیهوده کاری و در مورد دیگران نیز همواره از سه چیز پرهیز داشت: به سرزنش و عیبجویی کسی مشغول نمی شد، در پی سردرآوردن از اسرار و عیوب مردم نبود و جز درباره کارهای سودمند و ارجمند حرف نمی زد. هرگاه سخن میگفت، همه به سخنش گوش میدادند. بر آنچه هم نشینانش

ص:66

می خندیدند، میخندید و از آنچه آنان از آن خوششان می آمد، وی نیز خوشش میآمد.(1)

در کلامی دیگر، درباره آن حضرت نقل شده است که «وقتی کسی با وی سخن میگفت، به طرف وی می چرخید و سکوت میکرد و گوش میداد. از هیچ کس روی برنمیگرداند، به گفت وگوهای جدّی علاقه نشان میداد و گاه که میخندید، دندان هایش کاملاً پیدا میشد و هنگامی که خشمگین می گشت، جز نَمی عَرق بر جبینش، اثر دیگری در وی دیده نمیشد».(2)

پیامبر، انسانی جدّی بود که برای هم نشین و هم سخن خویش، ارزشی والا قائل می شود و هیچ گاه کسی را تحقیر نمی کند. هنگامی که می خندید، از تهِ دل میخندید، به گونه ای که نشان شادی در چهره اش دیده می شد، ولی هنگام غضب، چنان رفتار می کرد که تنها شماری از آن سر درمیآوردند؛ افراد می دانستند نشستن عَرق بر پیشانی وی، علامت خشم است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با یارانش مزاح می کرد و اجازه می داد یارانش با وی مزاح کنند. گاه به شوخی یاران با یکدیگر گوش می سپرد و تبسم می فرمود. او هرگز شادیهای یارانش را بر هم نمی زد، مگر وقتی سخن یا عملی خارج از محدوده شرع از آنها مشاهده می کرد.

چهره مقدس پیامبر هرگز در هم کشیده و گرفته نبود، مگر هنگام نزول آیات موعظه یا نزول آیات قیامت که هر شنونده را دچار افسردگی و دگرگونی وصف ناپذیری می کرد. فیض کاشانی می نویسد: «پیامبر هنگام ملاقات یارانش، چهره اش بیش از دیگران شاداب و خندان بود؛ گاه چنان می خندید که دندانهای مبارکش نمایان می شد».(3)

ص:67

شیخ عباس قمی می نویسد:

حُسن خلق و شکُفتهرویی حضرت علی علیه السلام چنان بودکه دشمنانش بدین سبب بر وی خرده می گرفتند. عمرو بن عاص می گفت: او بسیار خوش طبعی می کند. روزی معاویه به قیس بن سعد گفت: خدا رحمت کند ابوالحسن را که بسیار خندان و شکفته و خوش طبع بود. قیس گفت: آری چنین بود، رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز با یارانش خوش طبعی می کرد و خندان بود. ای معاویه! تو به ظاهر او را مدح می کنی، اما هدفت بدگویی و خرده گیری است، اما بدان به خدا سوگند، آن حضرت با آن شکُفتگی و خندانی، هیبتش از همه فزون تر بود و آن هیبت به سبب تقوایش بود.(1)

گاه پیامبر با یارانش مزاح می کرد و آنها را شادمان می ساخت و می فرمود: «اِنّی لامَزْحُ وَ لااَقولُ اِلا الْحَقَّ؛ من مزاح می کنم و جز حق چیزی نمی گویم».(2)

طریحی می نویسد: «پیامبر با انسان به قصد آنکه شادمانش سازد، شوخی می کرد.»(3) نکته دقت برانگیز این است که پیامبر خود مزاح را آغاز می کرد و بر آن بود تا بدین وسیله سرور و نشاط را در یارانش زنده نگه دارد. این کار پیامبر بزرگوار اسلام در برطرف ساختن خستگیها و فشارهای ناشی از مشکلات زندگی یارانش مؤثر بود. نکته دوم آن است که پیامبر به قصد شادمان کردن این کار را انجام می داده و فلسفه دیگری بر آن مترتب نبوده است و شاد کردن نزد آن حضرت اصالت و موضوعیت داشته است. نمونه های زیر بخشی از رفتارهایی است که از آن حضرت ثبت شده است:

ص:68

ظرفی عسل گرفت و به خانه عایشه آورد و به او تحویل داد و مرد عرب را بر در خانه پیامبر نگه داشت و خود رفت. پیامبر چنان اندیشید که نعیمان عسل را به رسم هدیه آورده است. بدین جهت آن را قبول کرد و به درون خانه رفت. نعیمان بار دیگر از جلوی خانه پیامبر عبور کرده و دید مرد عرب هنوز بر در خانه ایستاده است. مدتی بعد، مرد عرب اهل خانه را مخاطب قرار داد و گفت: اگر پولش را نمی دهید، عسل را برگردانید. پیامبر از ماجرا با خبر شده و بی درنگ، قیمت آن را به مرد عرب پرداخت. آن گاه به نعیمان فرمود: چه چیز تو را واداشت چنین کنی؟ نعیمان گفت: دیدم پیامبر عسل دوست دارد، فرصت را غنیمت شمردم و چنین کردم.(1)

هشت _ روزی حضرت بسیار اندوهگین بود و در این هنگام، مردی به دیدار ایشان آمده بود مرد عرب خواست چیزی بپرسد، اصحاب گفتند: نپرس؛ چهره پیامبر چنان گرفته است که ما جرئت پرسیدن نداریم. او گفت: مرا به حال خود واگذارید؛ سوگند به خدایی که او را به پیامبری برانگیخت، هرگز رهایش نمی کنم تا خنده بر لبانش ظاهر شود. آن گاه به پیامبر گفت: ای رسول خدا، شنیده ایم دجال با نان و غذا نزد مردم گرسنه می آید. پدر و مادرم به فدایت، آیا باید غذا نخورم تا از لاغری بمیرم یا بهتر است نزد دجال غذای کامل بخورم و چون سیر شدم، به خدا ایمان آورم؟ پیامبر آن قدر خندید که دندانهای مبارکش نمایان شد. سپس فرمود: خیر، خداوند تو را به وسیله آنچه دیگر مؤمنان را بی نیاز می کند، بی نیاز می سازد.(2)

نه _ روزی حضرت به صهیب بن سنان فرمود: با آنکه از چشم درد رنج می بری، خرما می خوری؟ صهیب گفت: این چشم من درد می کند، اما من خرما را با طرف دیگر می خورم.(3)

ص:71

ده _ گاه یاران در محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله با یکدیگر مزاح می کردند و می خندیدند. پیامبر نیز تبسم می فرمود و جز در موارد خلاف شرع تذکر نمی داد. سماک بن حرب می گوید: به جابر بن سمره گفتم: آیا با پیامبر نشست و برخاست هم می کردی؟ گفت: آری، بسیار؛ برنامه پیامبر پس از نماز صبح این بود که تا آفتاب نزده، محل نمازش را ترک نمی کرد. در این بین، یاران درباره دوران جاهلیت و برخی از کارهای جاهلانه شان سخن می گفتند و می خندیدند. پیامبر صدای آنها را می شنید و تبسم می فرمود.(1)

یازده _ گروهی از یاران پیامبر از جمله سویبط مهاجری و نعیمان بدری، در سفر گاه با هم مزاح می کردند. روزی سویبط به شوخی به هم سفرانش گفت: غلامی فروشی دارم، می خرید؟ گفتند: آری. سویبط گفت: ضمناً بدانید او ادعایی هم دارد و به شما خواهد گفت من آزادم. پس اگر سخنش را گوش کنید، غلامم را از دست می دهید و ضایع خواهید کرد. پس نعیمان را غلام معرفی کرد. مسافران او را به ده قلایص(2) خریدند و سپس نزد نعیمان آمده، طنابی بر گردنش افکندند. نعیمان گفت: این مرد با شما شوخی کرده است من آزادم. خریداران اظهار داشتند: از پیش باخبر بودیم چنین سخن خواهی گفت. آن گاه او را کشان کشان با خود بردند. در این لحظه، دوستان هم سفرش که از این جریان سخت می خندیدند، دنبال خریداران رفتند و آزادش کردند. پیامبر با شنیدن این ماجرا تا مدتی می خندید.(3)

سرگرمی های لذتبخش و هدفدار در کلام امام رضا علیه السلام این گونه وصف شده است:

ص:72

از لذایذ دنیوی نصیبی برای کام یابی خویش قرار دهید و خواهشهای دل را از راه های مشروع برآورید. مراقبت کنید که در این کار به مردانگی و شرافت شما آسیب نرسد و دچار اسراف و تندروی نشوید تفریح و سر گرمی های لذت بخش شما را در اداره زندگی یاری می کند و با کمک آن بهتر در امور دنیوی خویش موفق خواهید شد.(1)

در تقسیم بندی اوقات و نظم روزانه ای که پیشوایان معصوم علیهم السلام توصیه کرده اند، مسرت و شادی جایگاه ویژه ای دارد، چنان که امام رضا علیه السلام می فرماید:

کوشش کنید اوقات روز شما چهار ساعت باشد: ساعتی برای عبادت و خلوت با خدا، ساعتی برای تأمین معاش، ساعتی برای معاشرت با برادران مورد اعتماد و کسانی که شما را به عیب هایتان واقف می سازند و در باطن به شما خلوص و صفا دارند و ساعتی را هم به تفریحات و لذایذ خود اختصاص دهید و از مسرت و شادی ساعات تفریح، نیروی انجام وظایف وقت های دیگر را تأمین کنید.(2)

در سیره معصومان علیهم السلام ، عنصر شادی چنان اهمیت دارد که علاوه بر تأیید آن، به تشویق و زمینه سازی برای آن توصیه شده است. امام صادق علیه السلام در حدیثی که لشکریان عقل را در برابر لشکریان جهل قرار داده است، می فرماید که تعداد لشکر عقل 75 است و لشکر جهل هم در مقابل ایشان همین اندازه نیرو دارد. سپس شادی، نشاط، خوش حال و بشاش بودن را لشکر عقل می شمارد که در پیامبران و جانشینان آنها و مؤمنانی که دلشان را به ایمان آزموده اند، وجود دارد.(3)

ص:73

در این روایت، نشاط و فرح، از لشکریان عقل و کسلی و حزن، از لشکریان جهل به شمار آمده است.

نشاط و سروربخشی از سرشت انسان است. بدین جهت، قوانین روح بخش اسلام به پیروان خود نشاط و شادمانی می بخشد. پیامبر خاتم نیز همیشه شادمان بود و بر این امر تأکید می ورزید. افزون بر این، برخی روایت ها نشان می دهد معصومان علیهم السلام در کجا و در پی چه مسائلی شاد می شدند و برای شاد بودن چه برنامه هایی بیان می داشتند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمود:

هر فردی در مواقعی به پرستش و عبادت، عشق و علاقه پیدا میکند و این علاقه، کمکم به سستی میگراید. اگر عشق و علاقه به عبادت، شخص را به روش من راهنمایی کند، راه درستی را در پیش گرفته و اگر با روش من مخالف باشد، ره به گمراهی برده است و کارهایش خسارت زاست؛ من نماز میگزارم، روزه میگیرم، افطار میکنم، می خوابم، میخندم و میگریم. کسی که از شیوه و روش من دست شوید، از امت من به شمار نمیآید.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این روایت، خود را انسانی طبیعی معرفی میکند که رفتارها و کردارش معتدل است؛ یعنی به پرستش می پردازد، ولی نه آن گونه که از زندگی طبیعی گام بیرون بگذارد، میخوابد، میخندد، میگرید و اجازه نمی دهد عشق فراوان او به پرستش، زندگی او را از حالت طبیعی خارج سازد و سبب شود نیازهای روحی و جسمیاش را فراموش کند.

امام صادق علیه السلام نقل میکند:

در روزگار جوانی، بسیار به عبادت می پرداختم. روزی پدرم به من گفت: پسرم! این همه در راه عبادت مکوش و به کمتر از این بپرداز؛

ص:74

زیرا خداوند وقتی از کسی خشنود باشد و دوستش بدارد، از عبادت کم او هم خشنود می شود.(1)

علامه مجلسی در نتیجهگیری از این دست روایتها مینویسد:

در بیشتر روایتها اشاره به این امر است که تلاش برای بهبود محتوای عبادت، بهتر از کوشش برای افزودن مقدار آن است و سعی در بهسازی باورها و اخلاق و رفتار، مهمتر از تلاش برای فزونی عبادت است.(2)

مردی خدمت امام جواد علیه السلام رسید، درحالی که شاد و مسرور بود. حضرت فرمود: چیست که تو را شاد می بینم؟ عرض کرد: ای فرزند رسول خدا! از پدر بزرگوارت شنیدم که می فرمود: بهترین روزی که سزاوار است بنده خدا در آن روز شاد باشد، روزی است که توفیق خدمت و دستگیری از برادران مؤمن نصیب او شود و امروز من موفق شدم به ده نفر از برادران فقیر که از فلان شهر نزد من آمده بودند، بخشش کنم. به همین جهت، خوش حالم. حضرت فرمود: به جان خودم سوگند! تو شایسته این شادی هستی، اگر آن انفاق و بخشش خود را به وسیله منّت نابود نکرده باشی.(3)

اما بعد، گاه باشد که مرد از به دست آوردن چیزهایی شاد می شود که از دستش نمی رفته و در عین حال، غم از دست دادن چیزهایی را می خورد که دست یافتن به آنها محال بوده است؛ چنان باید که شادی و سرور تنها به سبب بهره هایی باشد که از آخرت خویش به دست آورده ای و دریغت بر ارزش های اخروی باشد که از دست می دهی، اما از بهره هایی که از دنیای خویش به چنگ می آوری، شاد مباش و از ارزش های دنیوی و مادی که از دست می دهی، اندوهگین مشو و همت خویش را صرف دنیای پس از مرگ کن.

پس چنین مباد در نگاه تو، دست یافتن به لذتی یا فرو نشانیدن آتش خشمی، برترین دستاورد باشد که در نگاه چون تویی برترین ارزش ها می باید میراندن باطلی یا زنده کردن حقی باشد و نیز بایسته است که برای آنچه پیش می فرستی، شادمان شوی و بر آنچه بر جای می نهی، افسوس بخوری و فراسوی زندگی این جهان را همت گماری.(1)

حضرت در جای دیگر با استفاده از آموزه های قرآن کریم، زهد را با غم و شادی پیوند می زند و می فرماید:

شاخه ها و مصادیق زهد، همه در میان دو کلمه از قرآن خلاصه می شود: برای آنچه که از دست داده اید، اندوهگین نشوید و برای آنچه بهره می برید، شادی نکنید. هر آن که بر از دست رفته، اندوهناک و بر دستاورد، شادمان نشود، هر دو روی سکه زهد را بهره یاف__ته است.(2)

امیر مؤمنان علی علیه السلام ، وضعیت غفلت زدگان دنیا را که به شادی های تخدیری روی آورده و به آن دل خوش کرده اند، چنین توصیف می کند:

چه بسیار تن های عزیز و خوش آب و رنگی که به کام زمین فرو رفته اند، حال آنکه در دنیا با ناز و نعمت تغذیه می شده اند و در دامن

ص:76

آبرو و شرف پرورش می یافته اند، لحظه های اندوهگنانه شان را با تفریح درمان می کردند و هرگاه به مصیبتی دچار می آمدند، به بی توجهی پناه می برند تا مبادا لحظه خرمی زندگی و بازی پوچ و سرگرمی شان را از دست بدهند. آری، درست در همان گرماگرم عیش و نوش و در فضای آن زندگی غفلت آلود که دنیا و عاشق نازپرورده اش به هم لبخند می زنند، ناگهان روزگار با خار جان گزایش او را می گزد و در گردش روزان و شبان نیروهایش را درهم می شکند و هیولای مرگ از نزدیک بر او خیره می شود.(1)

به نظر می آید در نهج البلاغه، از این دید به موضوع شادی توجه شده است که اگر در جهت عبادت پروردگار و رسیدن به کمالات معنوی باشد، نه تنها اشکال ندارد، بلکه مورد تأیید اسلام است؛ چه اینکه این شادی ها همان گونه که خود، بازتابی از کمال معنوی فرد است، محرّک و گامی دیگر به سوی کمالات بیشتر خواهد بود. البته باید توجه داشت این مطلب، هرگونه شادی را تجویز نمی کند، بلکه شادی در چارچوب خاص خویش مطلوب است و شادی هایی که از سر غفلتزدگی و بی توجهی به واقعیت های موجود در زندگی و سرنوشت انسان و بر اساس دل دادن به لذت های دنیاست، نکوهش شده است.

حضرت علی علیه السلام می فرماید: «این دل ها همانند بدن ها، خسته و افسرده می شوند. پس برای رفع خستگی آنها حکمت های تازه بجویید.»(2) و باز از آن حضرت نقل شده [است] که فرمود: «شادمانی، گشایش خاطر میآورد. اوقات شادی، غنیمت است».(3)

ص:77

باز نقل شده است میرفندرسکی، از علمای معروف، با پادشاه هند که او را «ظل الله» یعنی «سایه خدا» می نامیدند، ملاقات کرد. پادشاه از او مسائلی سؤال کرد؛ از جمله اینکه پرسید: شنیده ام یکی از ویژگی های پیامبر این بوده که سایه نداشته است. میر جواب داد: «این درست است. تازه خدا هم سایه ندارد»!(1)

باز نمونه حکمت آمیز دیگر، رفتار آقاجمال خوانساری است. «آقاجمال خوانساری، فقیهی مردمی، نیک گفتار، عالی مقام، خوش فکر، بلندنظر، زیباصورت، پرهیزکار، شوخ طبع و نمکین بود. این عوامل موجب علاقه شدید مردم به وی شده بود. او با همه افراد، از پایین ترین طبقات مردم عادی گرفته تا امیران و سلاطین صفوی، معاشرت داشت و خود را در این رفت و آمدها در چارچوب تشریفات و تعارفات معمولی گرفتار نمی کرد. وی با خواص و عوام با زبانی شیرین و گفتاری ملیح گفت وگو می کرد و بدین وسیله با انسان ارتباط نزدیک برقرار می کرد و در هدایتشان می کوشید.(2) آقاجمال، مجتهدی خوش محضر، فقیهی پرحافظه و عالمی حاضرجواب بود. او در فکاهیات و مطایبه، کم نظیر و در سخن گفتن، استاد بود. این مجتهد نیکوصورت و زیباسیرت هیچ گاه سخن یا مزاح کسی را به خانه نبرد».(3)

این عالم وارسته، از طرف حاکمیت برای قضاوت انتخاب شده بود و سالی چهارهزار تومان به او داده می شد تا قضاوت کند. روزی که یکی از اعیان دولت خدمت ایشان بود، فردی از ایشان سؤالی کرد. خوانساری گفت: نمی دانم. سپس فرد دیگری آمد و سؤالی کرد. ایشان گفت: نمی دانم. این ماجرا تا چهار نفر تکرار شد. فردی که از طرف دولت آمده بود، گفت: شما سالی چهار هزار تومان

ص:79

می گیرید که بدانید، اما اینجا هرکس سؤال می کند، جواب آن را نمی دانید. آقاجمال فرمود: من آن چهارهزار تومان

را برای آن چیزهایی می گیرم که می دانم. اگر قرار باشد برای آنچه نمی دانم، پول بگیرم، همه خزانه شاه هم کم است.(1)

روزی شنید که دو نفر از متولیان یکی از مساجد در تولیت مسجد مشاجره و مجادله و بالاخره مصالحه کرده اند که مسجد را از وسط دیوار بکشند و هریک، متولی سهم خود باشند. آقاجمال برای توجه دادن آنان به کار زشتشان که مطمئناً از طریق گفت وگوی رو در رو حل نمی شد، به طور غیرمستقیم عمل کرد، بدین ترتیب که یک نفر را مأمور کرد به رسم آن روز، شال عزا به گردن اندازد و سوار اسب شود و به اهل شهر اعلان کند که آقاجمال خوانساری در فلان مسجد اقامه تعزیه دارد؛ همه حاضر بشوید. علما، اکابر، کسبه و دیگر طبقات مردم در مسجد حاضر شدند و بعد از قرائت فاتحه و تعزیت و تسلیت و صرف چای سؤال کردند مجلس فاتحه برای کیست؟ آقاجمال فرمود: «خداوند عالم مرحوم شده، مجلس ترحیم مرحوم خداوند است!» همه تعجب کردند و گفتند: «آقا! این چه فرمایشی است!» فرمود: «اگر خداوند از دنیا نرفته، پس چرا خانه او را مثل متروکات مرده ها تقسیم نموده اند!» آن دو نفر از شنیدن این سخن بسیار خجالت کشیدند و دیوار را از وسط مسجد برداشتند.(2)

درباره لحظههای شاد در زندگی مؤسس حوزه علمیه قم نیز مطالب بسیاری نقل شده است؛ از جمله اینکه روز هشتم ربیع، شاگردان حاج شیخ عبدالکریم حائری، به قصد شوخی، هر یک به حضور آن عالم جلیل القدر رسیدند و عرض کردند که فردا روز نهم ربیع الاول است، بهتر است درس را

ص:80

تعطیل نفرمایید. شیخ نیز چون اصرار طلاب را مشاهده کرد، با این پیشنهاد موافقت کرد. صبح ابتدا خادمش، کربلایی علی شاه را فرستاد ببیند طلاب برای درس حاضر شده یا صرفاً شوخی کرده اند. خادم رفت و برگشت و گفت همه آماده اند که شما حضور یابید. شیخ در کلاس حاضر شد و بالای منبر رفت، اما هنگامی که درس را شروع کرد، طلبه ها بر اساس نقشه قبلی یکی یکی کلاس را ترک کردند و شیخ تنها ماند. طلاب بیرون کلاس به خندیدن مشغول بودند که شیخ هم به آنها ملحق شد و پس از مدتی خندیدن گفت: خوب خنده تان را کردید و به هدفتان رسیدید؛ بهتر است که برویم و درس را شروع کنیم که این فرصت، غنیمت است. همه تصدیق کردند و به کلاس بازگشتند و شیخ هم بر منبر نشست. همین که همه کتاب ها و همچنین قلم ها و دفترها را به منظور نوشتن مهیا کردند، شیخ از منبر به پایین آمد و گفت: خداحافظ شما!(1)

امام خمینی رحمه الله به تفریح و شادی اهمیت زیادی می دادند. به برخی از فرزندانشان سفارش می کردند که تفریح داشته باش، اگر تفریح نداشته باشی نمی توانی خودت را برای تحصیل آماده کنی و هنگامی که می دیدند در روز تعطیل مشغول درس خواندن هستند فرمودند. به جایی نمی رسی چون باید موقع تفریح، تفریح کنی و می فرمودند: باید در ساعت تفریح درس نخوانید ودر ساعت درس تفریح نکنید و مکرر فرمودند: من در طول زندگی نه یک ساعت تفریح را برای درس گذاشتم و نه یک ساعت درس را برای تفریح.(2)

از این موارد در زندگی علما و بزرگان دین بسیار زیاد است. در یک تحلیل کلی و نگاه فراگیر میتوان انطباق و هم خوانی آنها را با مبانی دینی و

ص:81

اسلامی مشاهده کرد که هم با هدف و نیت ایجاد شادی و سرور در قلب افراد و هم بدون انجام هرگونه فعل حرام یا مکروهی صورت میگرفت و از سویی این فعل یا سخن شادی آور و نشاط افزا در خدمت تکامل معنوی و روحی فرد یا دیگران بود. به تعبیر استاد علامه جعفری:

با این فرض که همه عقلای عالم به وجود یک عده امور جدّی معتقدند، بایستی شوخیهای ما به صورت استراحتهایی باشد که برای تکاپو در کار و فعالیت لازم می دانیم. آری، بایست شوخی کنیم، اما ضمناً باید بدانیم که این شوخی در حقیقت مانند بیرون آمدن از کشتی است که در سطح اقیانوس زندگی در حرکت است و گام گذاشتن به صندوق مقوایی است که در روی امواج اقیانوس، بی اختیار جست وخیز می کند. ممکن است این کار خنده آور، تلخی یکنواخت بودن حرکت کشتی و تماشا به دستگاه و ساکنین کشتی را به دست فراموشی بسپارد، اما نباید فراموش کرد که درنوردیدن پهنه بی کران دریا، احتیاج به همان کشتی مجهز دارد که حتی کوچکترین پیچ و مهره اش هم به طور جدّی منظور شده است.(1)

یکی از اصحاب از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسید: «آیا در اینکه با دوستان خود شوخی میکنیم و میخندیم، اشکالی هست؟» حضرت فرمود: «اگر سخن ناشایستی در میان نباشد، اشکالی ندارد».(1)

همچنین وجود مقدس پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله درباره ایجاد سرور و شادمانی در جامعه ایمانی فرمود: «محبوب ترین اعمال نزد خدا، شاد کردن مؤمنان است».(2)

باز آن وجود مقدس فرمود: «کسی که مؤمنی را خوش حال کند، مرا خوش حال کرده است و آن کس که مرا خوش حال کند، موجب رضایت و خوش حالی خدا شده است».(3)

امیر مؤمنان، حضرت علی علیه السلام نیز در حکمت 257 نهج البلاغه می فرماید: هرکس دلی را شاد کند، خداوند از آن شادی بهوجود آمده، لطفی برای او قرار دهد که هنگام مصیبت و گرفتاری همچون آب زلالی بر او باریدن می گیرد و تلخی مصیبت را می زداید.(4)

مولای متقیان، حضرت علی علیه السلام در سخنی دیگر می فرماید: «شادمانی، گشایش خاطر می آورد»(5) و «اوقات شادی، غنیمت است ».(6)

بانوی بزرگ اسلام، حضرت فاطمه زهرا علیها السلام فرمود: «بهترین عمل نزد خداوند، شاد کردن قلب انسان مؤمن، سیر کردن شکم گرسنه و برطرف کردن غمی از انسان غم زده است».(7)

این روایتها بیانگر این حقیقت است که شاد کردن مؤمن، از محبوب ترین عبادتها نزد خدای متعال است. در برخی روایت ها برای اینکه

ص:83

مردم به شاد کردن برادران ایمانی شان تشویق شوند، چنین آمده است که امام صادق علیه السلام فرمود: «اگر یکی از شما برادر ایمانی خود را شاد کرد، فکر نکند که فقط او را شاد کرده است، بلکه به خدا قسم، ما را شاد کرده است. به خدا قسم، این شادی را در دل رسول الله صلی الله علیه و آله وارد کرده است».(1)

از امام محمد باقر علیه السلام نقل شده است: «خداوند دوست میدارد کسی را که در میان جمع بدون بهرهگیری از الفاظ رکیک و اهانتآمیز شوخی میکند».(2)

باز از آن حضرت نقل شده است:

تبسم کردن (لبخند زدن) پیش روی برادر مؤمن و همچنین رفع نگرانی از او، رفتاری نیک است و خداوند، بندگی نشده است با رفتاری که نکوتر و محبوبتر نزد وی از شادی بخشی نسبت به مؤمنان باشد.(3)

از امام صادق علیه السلام نقل شده است که از اصحاب خویش پرسید: آیا با هم شوخی میکنید؟ در پاسخ گفتند: در مواردی اندک. امام فرمود: «این گونه نباشید؛ چرا که شوخ طبعی از اخلاق نیک است و تو به این وسیله برادرت را شاد می کنی. همانا رسول خدا مستمراً با افراد شوخی میکرد و قصد او شاد کردن آنان بود».(4)

آن حضرت که به نقل از نیاکان پاکش، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند: «حقیقتاً پسندیدهترین کارها نزد خدا، شادی بخشیدن به مؤمنان است».(5)

در روایتی دیگر، با سند صحیح، از حضرتش نقل شده است پسندیده ترین کارها نزد خدا، شاد کردن مؤمن است، مثل سیر کردن او یا برطرف کردن اندوه و گرفتاری او یا ادای وام و قرض او.(6)

ص:84

یونس شیبانی گفت:

امام صادق علیه السلام به من فرمود: «چگونه با یکدیگر شوخی میکنید؟» گفتم: «کم شوخی میکنیم.» فرمود: «چرا با هم شوخی نمی کنید؟ همانا این عمل از حسن خلق است و با آن می توانی برادر مؤمنت را شاد کنید و پیامبر با دیگران شوخی میکرد تا آنها را شاد کند».(1)

در روایت دیگری، امام صادق علیه السلام می فرماید: «مؤمنی نیست، مگر آنکه مزاح کند و پیامبر خدا مزاح می فرمود، اما جز حق به زبان نمیآورد».(2)

معمر بن خلاد گفت:

از امام رضا علیه السلام سؤال کردم: جانم به فدایت! فردی در بین عدهای است و در بین سخنانش مزاح میکند و میخندد و میخنداند، آیا اشکالی ندارد؟ امام فرمود: اگر چیزی نباشد، مانعی ندارد. (راوی می گوید احساس کردم که منظور ایشان ناسزا بود.) سپس فرمود: مرد عربی نزد پیامبر آمد و هدیه ای برایشان آورد و گفت: پول هدیهام را بده. پیامبر خندید و هرگاه ایشان غمگین میشد، میفرمود: آن مرد اعرابی چه شد؟ ای کاش می آمد!(3)

تصوری که ما از انسانهای معنوی داریم، این است که آنها انسان های خاصی هستند که کمتر اهل خنده و شادی اند، بیشتر ناراحتند. برخی، خنده و شوخی را کار بیهوده و حتی مایه مرگ قلب میدانند و برای اثبات دیدگاه خود به برخی احادیث استناد میکنند و میگویند: «ایّاک و المزاح فإنّها تموت القلوب.» برخی دیگر هم که به بیهوده بودن این امر اعتقاد راسخی دارند، می گویند که خداوند در آیه 82 سوره توبه می فرماید: «فَلْیَضْحَکُواْ قَلِیلًا وَلْیَبْکُواْ

ص:85

کَثِیرًا جَزَاء بِمَا کَانُواْ یَکْسِبُونَ؛ از این پس کم بخندند و به جزای آنچه به دست می آورند، بسیار بگریند».

صرف نظر از تعبیر و تفسیرهایی که درباره این متون شده است و نمونه ای از آن را در مورد شهید بهشتی نقل کردیم، حقیقتی که در سیره حبیب خدا، پیامبر بزرگ اسلام و عترت طاهرینش وجود دارد، چیزی غیر از نگرشهای بالا را نشان میدهد. اگر درست بیندیشیم، درمی یابیم این هم یکی از زمینه هایی است که می تواند درِ دیگری از معنویت را به روی ما باز کند. نکته مهم در اینجا این است که باید اعتدال را در خندیدن و خنداندن حفظ کرد و در محتوای شوخی هم نباید دچار خطا شد. اینکه به دیگران بخندیم یا دیگران را مسخره کنیم، شخصیتشان را بشکنیم، بیآبرو شدنشان را دستاویز خنده و شوخی قرار دهیم یا با توهین و ناسزا بستن به دیگران، اسباب خنده خود و دیگران فراهم آوریم، نادرست است. این کار شوخی نیست، بلکه شکستن دل یک انسان و سبک کردن شخصیت اوست؛ چیزی که نه خدا دوست دارد، نه پیامبر خدا و اهل بیت پاکش و اخلاق و وجدان انسانی نیز آن را نمی پذیرد. بی شک، چنین چیزی نمی تواند زمینه ساز کمال و رشد معنوی باشد.

اگر شوخی کردن، خندیدن و خنداندن، با گناهانی که گفته شد، آلوده نشود، نه تنها شادی و خوش حالی را برای ما به ارمغان میآورد، بلکه پیروی از سنت نبوی و علوی است و عمل به سنت نبوی و پیروی از آن بزرگوار سبب تقرب به خدای سبحان است.

جست وجو در میان روایت ها و احادیث به جای مانده از پیشوایان دینی درباره شادی، نشاط و شوخی، گاه انسان را به این نتیجه میرساند که یکی از ویژگیهای انسان مؤمن باید شادی و شوخ طبعی باشد. به این روایت ها توجه کنید:

ص:86

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله یکی از صفات مؤمن را شوخ طبعی و زنده دل بودن می دانست.(1) و رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرمود: «مؤمن، شوخ و شاداب است».(2)

همچنین امام جعفر صادق علیه السلام فرموده است: «هیچ مؤمنی نیست که شوخی در طبع او نباشد؛ شوخطبعی بخشی از حسن خلق است».(3)

آن بزرگواران نه تنها خودشان میخندیدند، میخنداندند و به دیگران اجازه میدادند با آنها شوخی کنند، بلکه همواره سفارش میکردند مؤمنان در شاد کردن و خنداندن و ایجاد سرور و شادی بکوشند. پیامبر عزیز ما همیشه متبسم بود. حتی در حال سخن گفتن، خنده از لبان مبارکشان محو نمیشد.(4)

مطلب آخر اینکه جمع میان روایت هایی که از شوخی کردن پرهیز می دهند و روایت هایی که آن را از اخلاق پیامبر میدانند یا جایز می شمارند، عبارت است از:

1. حفظ تعادل در مقدار شوخی به نوعی که انسان به موجودی تبدیل نشود که همه زندگیاش خنداندن دیگران باشد.

2. حفظ شوخی و شادی از گناهان و بیاخلاقیها یا رفتارهای ناشایست.

یکی دیگر از مسائلی که برای درک اهمیت شادی مفید به نظر میرسد، مطالعه موضوع مقابل شادی، یعنی حزن و اندوه است که در متون شریعت نکوهش گشته و به روشهای مختلف، بر ناپسند بودن آن تأکید شده است. در متن قرآن، مطلوب نبودن «حزن و اندوه» نزد خدا و خلق او تصریح شده است. اگر حزن امری پسندیده بود، منتفی شدن آن در عاقبت امر بندگان خدا، ناپسند شمرده میشد و یادآوری این نکته که حزن به عنوان نعمت و پاداش الهی به

ص:87

شمار نمی آید، بی معنا بود. این تصریحها و همچنین روایت های دیگری که شمار آنها بسیار است، بر جایگاه و اهمیت شادی بخشی مؤمنان نسبت به یکدیگر دلالت دارند.

1. امام جعفر صادق علیه السلام می فرماید: «یکی از لشکریان عقل، نشاط، ضد آن _ یکی از لشکریان جهل _ کسالت است و شادی ضد آن اندوه است».(1)

امام در این روایت، شادی و نشاط را جدای از یکدیگر بیان کرده و هریک را از لشکریان عقل به شمار آورده است.

2. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «به عمل [خود] ادامه بده، چه در حال نشاط و چه در حال سستی و کاهلی».(2)

3. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نشانه های ریاکار را چنین برمی شمارد: «ریاکننده سه علامت دارد: وقتی تنهاست تنبل و بی حال است، وقتی کسی نزد اوست، بانشاط و سرحال است و دوست دارد در همه کارها ستایش شود».(3)

این روایت ها، نشاط را در برابر کسالت بیان کرده اند. بنابراین، از مقابله این واژه ها درمی یابیم که در روایت ها، نشاط به معنای سرزندگی، فعالیت، جنب وجوش و حال و حوصله داشتن برای کارها به ویژه انجام عبادت است. علامه مجلسی در ادامه روایت سوم می گوید: «نشاط گاهی پیش از عمل بوده و موجب شروع در عمل می شود و گاهی پس از شروع کار بوده و باعث تطویل و نیکو به جا آوردن آن می شود».(4)

در روایت های فراوانی، کسالت نهی شده و دلیل آن نیز چنین بیان شده است: «از تنبلی بپرهیزید؛ زیرا تنبلی ضرر دنیا و آخرت را به دنبال دارد، کلید هر شر است و موجب کم بهره بردن از دنیا می شود».(5)

افزون بر اینکه از معنای لغت نیز می توان به این دوگانگی دست یافت: «نَشِطَ» (نَشاط) یعنی سرزنده بودن، بانشاط بودن، پرکار بودن، شاد بودن، خوش

ص:89

بودن (یا شدن)، تحرک داشتن، پرشور بودن، ذوق و شوق داشتن؛ و «النشاط فی» یعنی فعال بودن، پرجنب وجوش بودن، نیرو به خرج دادن؛ و «النشاط ل_ِ » یعنی علاقه داشتن، هیجان داشتن (نسبت به کاری)، ذوق و شوق به خرج دادن، ... .(1)

ازاین رو، باید این نوع شادیها را شادیهای گذرا، ناپایدار یا در برخی انواع و مصداق ها، شادی های کاذب نام نهاد. در مقابل، برخی شادیها پایدار هستند و به راحتی از انسان جدا نمیشوند، به گونه ای که هر چه از مدت آنها می گذرد؛ در نفس انسان، پایدارتر و ماناتر و با زندگی انسان عجین میشوند. حتی میتوان گفت تأثیر مثبت آنها در زندگی انسان بیشتر و بیشتر میشود. این نوع شادیها را شادیهای پایدار، اصیل و ماندگار میتوان نام نهاد.

اگر در دستورهای دینی دقت کنیم، درمییابیم آموزههای دینی میکوشند تا انسان به شادیهای پایدار دست یابد. البته اسلام مخالف شادیهای گذرا و کوچک نیست، ولی هدف اصلی اسلام، پایدار کردن شادیهای انسان است؛ شادیهایی که حتی در حیات اخروی نیز با او باشند. بر این اساس، آموزه های دین مبین اسلام به انسان درباره ناپایدار بودن برخی شادی ها هشدار داده است. برای مثال گفته شده است: «شادمانی واقعی مؤمن در طاعت الهی است(1) و عید او آن روزی است که فرد در آن روز گناهی انجام نداده است».(2)

انسان را به جایگاه بایسته و شایسته خود برسانند، مثبت، پسندیده و سفارش شدهاند. اگر این پدیدهها، انسان را از این مسیر دور سازند یا زمینه های سقوط و دوری او را از کمالات انسانی فراهم کنند، ناپسند و نکوهیده خواهند بود. شادی نیز از این قاعده بیرون نیست. اگر انسان با شادی و نشاط بتواند به مرزهای کمال و پیشرفت نزدیک شود و با این عنصر تحرکآفرین بر دشواریهای راه سعادت خود پیروز آید، این شادی و نشاط، مثبت و پسندیده خواهد بود و اگر این شادی و نشاط به این هدف او کمکی نکند یا مانعی بر سر راه تکامل معنوی او شود، ناپسند و منفی خواهد بود. همان گونه که در صفحههای دیگر این نوشته خواهیم دید، همه تعالیم اسلامی همواره با توجه به این معیار، مرز شادیهای مطلوب و نامطلوب را با این شاخص از هم جدا کرده اند. در آیات قرآن و گفتار نورانی معصومان علیهم السلام و سیره رفتاری آن بزرگواران نیز این دو رویکرد را نسبت به شادی مشاهده میکنیم.

خاکی اوست و قادرند او را تا پایان عمر دنیوی شاد کنند، ولی برخی شادیها و نشاطها، منحصر و محدود در حیات دنیوی نیستند، بلکه این ظرفیت و قابلیت را دارند که برای انسان، شادی و نشاط اخروی را نیز به ارمغان بیاورند.

در برخی متون دینی تصریح شده است جایگاه شادیهای دنیوی دنیاست و محل شادیهای اخروی که از نظر ماهیت با شادیهای دنیوی، متفاوت و از نظر ارزشمندی با آن قابل مقایسه نیست، آخرت است. شادیهای دنیوی مثالهای گوناگونی دارند، ولی شادیهای اخروی، شادیهایی است که در پرتو افعال معنوی انسان به دست میآید و شیرینی و شادی آن افزون بر این دنیا، در حیات اخروی انسان نیز با اوست.

انسان نبوده و در حیوانات نیز یافت می شود، چنان که یک سگ شکاری به رغم گرسنگی، شکار را حفظ کرده و به صاحب خود می رساند یا برخی حیوانات جان خود را برای دفاع از فرزندان خویش با طیب خاطر به خطر می اندازند.

سعادت، نوع خاصی از لذت است که با دخالت قوه عاقله پدید آمده و در آن، لذتها، رنجها و نتایج آنها سنجیده می شود. بنابراین، انسان تا به عرصه عقل و کمالات مربوط به آن وارد نشده و در محدوده حس، خیال، وهم و لذایذ آنها باقی بماند، به سعادت، حیات، شادی و شادابی متناسب به آن نمی رسد. لذا سعادت مراتب مختلفی دارد که ناشی از مراحل و شئون وجودی انسان است. هر مرتبه و شأنی از مراتب انسانی، لذت، نشاط، سرور و همچنین رنج، سختی، غم و اندوه متناسب با خود را دارد».(1)

این حالات و واکنش هایی که انسان انجام می دهد، از آن نظر که اختیاری است، ارزش های مثبت و منفی خواهد داشت. این حالات مانند همه حالات ادراکی، هنگامی تحقق پیدا می کند که انسان نسبت به آنها آگاهی داشته باشد.

بنابراین، در این گونه حالات و انفعالات نفسانی، جاهایی برای اختیار هست. یکی اینکه انسان ابتدا خودش فکر کند و از راه فکر کردن، آن حالت را پدید آورد که حدوثش هم اختیاری است و دیگری آنکه حدوثش غیراختیاری است، ولی بقا و استمرارش اختیاری باشد. همچنین ممکن است تشدید یا تضعیف این حالات، اختیاری باشد. برای مثال، کسی که توجه ضعیفی پیدا کرده و خوفی متناسب با آن برایش حاصل شده است، می تواند توجه اش را متمرکز کند یا در اثر متمرکز کردن توجه، حالت خوف تشدید شود. این هم نوعی عمل اختیاری در حالت نفسانی است. در این صورت است که وارد حوزه اخلاق می شود و می سزد که بگوییم کار خوبی انجام داده است یا کار بدی. آنچه بیش از همه با اختیار انسان ارتباط دارد، ترتب آثار عملی بر آن است که به دنبال این حالات، انسان باید بداند چه کار و چه رفتاری را انجام بدهد و چه عکس العملی در مقابل دیگران نشان دهد. در این موارد، به همان اندازه که انسان اختیار داشته باشد، به همان اندازه هم کار و عکسالعمل او ارزش اخلاقی دارد. در شادی هم همین موضوع میتواند مبنای قضاوت باشد.

در اینجا پرسش این است که به صورت کلی، معیار خوبی و بدی چیست؟ معیاری که در همه موارد می توان بر آن تکیه کرد، این است که اگر یک عمل اختیاری سبب محروم شدن انسان از کمال برتری گردد؛ یعنی تزاحمی پیدا شود که اگر یکی از آنها را ارضا کند و به دنبالش برود، از

ص:96

دیگری محروم شود، پس اگر آن دیگری مطلوبیت بیشتری داشته باشد، سبب می شود که اولی نامطلوب باشد؛ یعنی ارزش منفی دارد. بر عکس، اگر عملی موجب شود که انسان به خواسته های بیشتر، ارزنده تر و کامل تری برسد، مطلوبیت و ارزش مثبت خواهد داشت.

در اینجا نیز مطلب همین گونه است خوف، حزن، سرور، رجا، یأس و هر مفهوم دیگری، اگر در مواردی باشد که انسان را از کمالات دیگر باز دارد، آن حالت هم به صورت ذاتی، نامطلوب خواهد بود و به اندازه ای که اختیاری باشد، از نظر اخلاقی، ارزش منفی خواهد داشت. چون این حالات تابع عوامل و زمینه های پیشین و زیرین هستند، ارزش مثبت و منفی آنها هم تابع آنها خواهد بود. برای مثال، شادی در اثر یک عامل بیرونی، مطلوب است. حال باید دید مطلوبیت آن عامل چقدر است؟ آن مطلوب مربوط به دنیاست یا مربوط به آخرت؟ مربوط به بدن است یا مربوط به روح؟ شادی انسان از چه جهتی است و چه اثری بر آن مترتب می شود؟ با چه چیزهایی تزاحم پیدا می کند؟ شادی و سرور هم با این ملاک و شاخص قابل سنجش و قضاوت اخلاقی است: نخست از جنبه اختیاری افعال انسان سرچشمه بگیرد و نیز نسبت به متعلَق آن درباره اش قضاوت شود؛ یعنی عاملی که این شادی به سبب آن تولید میشود.

سرور و شادی هم گاهی سبب می شود انسان برای فعالیت و تلاش بیشتر انگیزه دوچندانی پیدا کند و فعالیت بیشتری انجام دهد؛ زیرا در حالت انبساط و شادی و نشاط، کار انسان بهتر پیش می رود، چه کار بدنی و چه کار فکری. پس اگر فرح و انبساطی باشد که به صورت ذاتی از به دست آوردن نعمتی و مطلوبی حاصل شود، سبب می شود انسان به فعالیت بیشتری بپردازد. چنین فرح و سروری، مطلوب است، ولی اگر سرور و شادی در

ص:97

افراد سبب شود که از مصالح معنوی و اخروی غافل شوند، این دیگر فعلی اخلاقی و مورد ستایش نخواهد بود.

پس معیار در اینجا آن است که این حالات تا چه اندازه در تکامل انسان تأثیر دارد. به عبارتی، به همان اندازه که به تحصیل کمالات بیشتر بینجامد، مطلوب و به اندازه ای که مانع و مزاحم باشد، نامطلوب است.

ص:98

مقبول اسلام نخواهد بود. بنابراین، پدیده شادی و عوامل آن، به عنوان یک نیاز اساسی و ضروری تا اندازه ای روا و مجاز است که مانع نیل انسان به هدف اصلی اش نشود. اگر بخواهیم درباره حدود شرعی شادی و نشاط معیاری کلی و جامع بیان داریم، باید بگوییم هرگونه شادی و نشاط در نظر شارع، حلال است، مگر آنکه متضمن یا مستلزم یکی از محرمات شرعی باشد و چون به همه محرمات شرعی که ممکن است در یک شادی و نشاط فردی یا جمعی روی دهد، نمیتوان اشاره کرد، به مهمترین آنها که در احادیث و روایت های پیشوایان دینی بدان ها اشاره شده است، نگاهی اجمالی میافکنیم. این موارد عبارتند از:

نیت و انگیزه باطل؛

آزار دادن دیگران؛

سخن یا رفتار اشتباه و بیهوده؛

تهمت؛

غیبت و عیب جویی؛

توهین و اهانت به خود یا دیگران؛

پای مال شدن حقی از حقوق انسانها؛

از بین رفتن جان، مال یا آبروی دیگران؛

نکوهش، تمسخر یا استهزای دیگران؛

تحقیر دیگران؛

جلوگیری از معروف و خیر؛

رواج گناه و منکرات؛

توهین یا به سخره گرفتن اعتقادات و باورهای مذهبی؛

ص:100

از بین رفتن وقار و سنگینی فرد به سبب کارها یا گفتار ناشایست؛

از دست رفتن هوشیاری و ایجاد غفلت.

پیشوایان دینی ما در سخنان و سیره خود، به خوبی مرزهای شوخی را نشان دادهاند. برای مثال، همانگونه که در صفحههای پیشین نیز نقل کردیم، یکی از اصحاب از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسید: «آیا اگر با دوستان خود شوخی کنیم و بخندیم، اشکالی دارد؟» حضرت فرمود: «اگر سخن ناشایستی در میان نباشد، اشکالی ندارد.»(1) اگر شوخی از حد خارج شود و به بیهودگی یا زیاده روی بینجامد، باز از نظر اسلام، عملی ناپسند خواهد بود، همان گونه که امیر مؤمنان، علی علیه السلام می فرماید: «هرکس بسیار شوخی کند، وقار و سنگینی او کم می شود.»(2) امام صادق علیه السلام نیز می فرماید: «شوخی زیاد، آبرو را می برد.»(3) حضرت علی علیه السلام در کلامی دیگر فرموده است: «من شوخی میکنم؛ اما جز حق نمیگویم.»(4) آن حضرت در کلامی دیگر می فرماید: «هرکه مسخرگی بر او چیره آید، خردش تباه شود.»(5) همچنین می فرماید: «دروغ را ترک گویید، چه شوخی و چه جدّیاش را.»(6) در روایتی چنین وارده شده است: «خداوند، کسی را که در میان جمعی شوخی و بذلهگویی میکند، دوست دارد، به شرط آنکه ناسزایی در سخنش نباشد.»(7) در روایتی دیگر چنین می خوانیم: «شادی سه مرز دارد: وفاداری، رعایت حقوق مردم و هشیاری در سختیها.»(8) «شوخی زیاد، برای انسان دشمن می تراشد.»(9) ازاین رو، «زیاده روی در شوخی، حماقت

ص:101

است.»(1) در نتیجه، «انسان کامل کسی است که جدّیاش از شوخیاش بیشتر باشد.»(2) همچنین پیشوایان معصوم علیهم السلام سفارش کردهاند بکوشیم شادی ما در دنیا به قیمت از دست دادن سعادت آخرت نباشد.(3) این نیز رهنمود آنهاست که سرمستی از گناه، به بدبختی و نابودی میانجامد.(4)

در واقع، این سخنان، مرزهای شادی و نشاط را به خوبی روشن و ترسیم می کنند. بر این اساس، شادی، نشاط، خنده و تبسم که از مصداق های شادی و نشاط و نمود بیرونی آن است، نباید در مسیر کمال انسان و جامعه مانع ایجاد کند و انسان را از این مسیر، گمراه یا جدا کند و سبب ضعف، تحقیر، یا آسیبزدن به شخصیت یک مؤمن یا گروهی از مؤمنان و انسانها یا حتی خود فرد شود. در حقیقت، شادی، نشاط، خنده و شادمانی، مطلوبیت طریقی دارد، نه مطلوبیت نفسی. توضیح این مطلب آن است که شادی و نشاط در اسلام، مطلوب است از آن جهت که راه را برای کمال و سعادت بیشتر و آسانتر انسان فراهم میکند، وگرنه شادی به تنهایی و بدون این غایت هیچ گونه مطلوبیتی نخواهد داشت.

قالب های نشاط و شادی، عوامل و ابزار آن نیز باید در شأن مقام انسان و آرمان های والای او باشد؛ زیرا گاه محتوایی مفید در قالبی نامناسب، نتیجهای معکوس دارد و به همین دلیل، در روایت ها، قهقهه، از اعمال شیطان(5) و تبسم، بهترین خنده دانسته شده است.(6) زمان و مکان و همچنین موقعیت شادی نیز یکی از متغیرهایی است که در پسندیده بودن یا نکوهیده بودن آن دخالت دارد، به گونه ای که اگر زمان، مکان و موقعیت

ص:102

شادی و نشاط با آن متناسب نباشد، نقض غرض خواهد شد. درباره مکان و زمان خنده، از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است:

کسی که بر جنازه ای بخندد، خداوند در روز قیامت پیش چشم همه، به او اهانت می کند و دعایش اجابت نمی شود و کسی که در گورستان بخندد، باز می گردد، درحالی که سختی بزرگی همانند کوه احد، برای اوست.(1)

بر این اساس، برخی از روایت ها _ که شادی و عوامل آن را نکوهش کرده اند _ بیانگر نشاط و عواملی است که پا را از مرز و حدود شادی مطلوب از دیدگاه اسلام فراتر نهاده و به افراط و تفریط کشیده شده اند، وگرنه اسلام اصل شادی را نه تنها ناپسند نشمرده، بلکه آن را تأیید و به آن سفارش کرده است.

در یک جمعبندی میتوان گفت حدود شرعی شادی، در حوزههای زیر قابل دقت و مطالعه است:

1.هدف و غایت؛

2.عوامل و انگیزهها؛

3.ابزار و وسایل؛

4.زمان و مکان؛

5.چگونگی و کیفیت؛

6.پی آمدها.

ص:103

با آنچه گفته شد، حدود عقلی شادی و نشاط نیز تا اندازهای روشن خواهد بود. برای اینکه ببینیم چه نوع شادی و نشاطی عاقلانه است، باید ببینیم از نظر اهل خرد چه شادی و نشاطی مورد ستایش و پسندیده است. به نظر میرسد اگر شادی و نشاط دارای یکی از ویژگیهای زیر باشد، از نگاه خردمندان نکوهیده است و باید از دچار شدن به این نوع شادی پرهیز کرد:

شادی و نشاطی که برخاسته از هیجانات غریزی و کنترل ناشده انسانی باشد؛

شادی و نشاطی که بیهدف و بدون برنامهریزی باشد؛

شادی و سروری که منجر به از دست رفتن سودی از خود یا دیگران شود؛

شادمانی و سروری که پی آمدهای منفی و مضر داشته باشد؛

شادی و سروری که در فعالیتها و هدف های انسان تباهی و کاستی ایجاد کند؛

نشاطی که در پی آن حزن و اندوه باشد؛

شادی و نشاط در مکان یا زمانی که مناسب این حالت نیست.

از نگاه عرفی به موضوع نشاط و شادی باید چنین داوری کرد که به صورت طبیعی، معیارهای عرفی شادی و نشاط فردی و اجتماعی بسته به جوامع و فرهنگهای مختلف، متفاوت است. به صورت طبیعی، نوع، ابزار، ارزش، اهمیت، عوامل و موانع، نمادها و آثار و پی آمدهای شادی و نشاط در یک جامعه مسلمان با یک جامعه سکولار متفاوت و گاه متناقض است، همان گونه که همین موارد در یک جامعه ایرانی با یک جامعه غربی یا عربی یا شرق دور میتواند متفاوت باشد. نکتهای که در این مجال نباید آن را در

ص:104

کار شادی آفرینی رسانهای از نظر دور داریم، آن است که طراحان شادی و نشاط اجتماعی نباید معیارهای عرفی شادی را در یک فرهنگ ایرانی _ اسلامی از یاد ببرند؛ زیرا استخراج و توجه به این ویژگیها میتواند به شادیها و نشاطهای تولیدشده، ارزش، اعتبار و ماندگاری ببخشد و بی توجهی به آنها میتواند آنها را بیاثر سازد یا به ضد خود تبدیل کند. مسائل زیر از جمله این نکته هاست:

موقعیت و شرایط شادی و نشاط؛

زمان و مکان شادی و نشاط؛

موضوع شادی و نشاط؛

ابزارها و نمادها؛

عوامل، موانع و عناصر فرهنگی؛

روحیه و اقتضائات تاریخی جامعه برای شادی و نشاط؛

هنجارها و ارزشهای پذیرفته شده اجتماعی؛

ذایقه مخاطبان شادی و نشاط.

ص:105

ص:106

قرن هاست که انسان به رابطه مستقیم میان اندوه و ابتلا به انواع بیماری ها اعتقاد داشته است، ولی به تازگی در یک کنفرانس علمی در امریکا، شماری از کارشناسان رشته های مختلف پزشکی و روان درمانی، وجود این رابطه را به صورت علمی تأیید کردند. دکتر واینبرگر گفته است:

بروز سرطان سینه در زنان، بالا رفتن فشار خون، سرطان ریه و بیماری آسم، رابطه ای مستقیم با سرکوب کردن احساسات دارد و کسانی که عادت دارند از بروز عوارض خارجی اندوه و غصه جلوگیری کنند، به این بیماری مبتلا می شوند. ازاین رو، شادی در بهبود بیماری های ناشی از ناملایمات امروزی نقش بزرگی دارد، به گونه ای که در مطالعات انجام شده درباره بیماری سرطان، شادی و نشاط فرد بیمار می تواند از رشد و گسترش بیماری در کمون اولیه جلوگیری کند.(1)

به قول فردوسی:

مده دل به غم تا نکاهد روان

به شادی همی دار تن را جوان ج

تأکید و اجماع دارند، پی آمدهای جسمانی شادی و نشاط در سلامت روح و بدن و طول عمر انسان است. به گفته این دانشمندان، شادی و نشاط سبب تقویت قوای دفاعی بدن در برابر بیماری ها و آسیب ها می شود. حتی آنان ثابت کرده اند آثار زخم و جراحت ها در بدن افراد شاد، زودتر از دیگران بهبود می یابد و ترمیم می شود. همین دانشمندان معتقدند یکی از دلایل مرگ و میر در دنیای ماشینی معاصر، نگرانی ها، استرس ها و فشارهای روانی است که اگر خود، عامل مستقیم مرگ ها نباشند، به صورت غیرمستقیم در بهبود نیافتن بیمار یا پیشرفت بیماری نقشی بسزا دارند. به همین دلیل، شادی و نشاط سبب طول عمر انسان می شود؛ زیرا شادی و نشاط سبب از میان رفتن استرس و نگرانی می شود و خطر حمله های قلبی و مغزی و برخی بیماری های دیگر را کاهش می دهد. قدرت دفاعی بدن را نیز در مقابله با بیماری ها به صورت چشمگیری افزایش می دهد. دکتر کوثر سیم یاریان، مسئول نشریه بین المللی روان شناسی ایران دراین باره می گوید:

شادکامی و اختلالات روانی، هم بستگی بالایی نسبت به هم دارند. تحقیقات نشان می دهد که شاد بودن مسلماً در کاهش استرس، اضطراب و افسردگی بسیار مؤثر است؛ چون شادی و خنده منجر به کاهش هورمون آدرنالین و هیدروکورتیزون شده و استرس را کاهش می دهد.

مطالعات نشان داده اند فشار خون و ناراحتی های قلبی در نتیجه شادی بهبود می یابند و باز پژوهش ها نشان داده [است] که در دهه 1950 مردم روزانه 18 دقیقه می خندیدند، ولی امروز مردم کمتر از 6 دقیقه می خندند و همین امر موجب شده که تحملشان در برابر سختی ها کم

ص:110

شود و دیدشان نسبت به امور زندگی منفی شود.(1)

همچنین طبق نظر پرفسور دینر، مدارک و شواهد نشان می دهد افراد شاد نسبت به افراد افسرده، طول عمر بیشتری دارند. حتی وی تأکید می کند در یک مطالعه، این اختلاف میان شادترین گروه و ناشادترین گروه، 9 سال بوده است که این تأثیر بسیار عظیمی است، البته با توجه به اینکه مصرف دخانیات، حدود 3 سال از عمر انسان کم می کند.(2)

هستید، آمیگرال کاملاً آرام است و این امر سبب می شود که فعالیت ذهنی شما بیشتر شود».

.

گروهی از پژوهشگران کانادایی که تأثیر حالات روحی انسان را بر روند ذهنی او بررسی کرده اند، با انجام مطالعه ای دریافته اند روحیه خوب؛ توانایی انسان را برای اندیشه خلاق افزایش می دهد. این پژوهشگران گمان دارند نگاه محدود و تونل گونه ای که انسان در حالت های ترس و اضطراب پیدا می کند، می تواند زمان انجام کارهایی را که به تمرکز دقیق نیاز دارد، به تأخیر بیندازد. این سازوکارهای نهفته هنوز شناخته نشده اند، ولی در مطالعه ای که در گزارش «آکادمی ملی علوم امریکا» منتشر شده است، پژوهشگران این فرضیه را مطرح کرده اند که این پدیده به احتمال زیاد، با روش تأثیر حالات روحی بر روشی که اطلاعات را پردازش می کنیم، ارتباط دارد.

آدام اندرسون، استادیار روان شناسی دانشگاه تورنتو در کانادا و نویسنده این مطالعه گفته است اگر توجه انسان را شبیه نورافکن فرض کنیم، در این صورت، روحیه خوب، این نور را گسترده تر و روحیه افسرده، آن را به شدت متمرکز خواهد کرد. اندرسون در مطالعه خود به این نتیجه رسید که وقتی افراد در وضعیت روحی خوبی به سر می برند، فکرشان بسیار باز می شود و این امر سبب تقویت تفکر یک پارچه یا شهودی آنها می شود.(1)

دانش آموزان و دانشجویان شاد، به دلیل لذتی که از لحظه های عمر خود می برند، از تحصیل و آموختن، کمتر خسته می شوند و همین امر سبب می شود عمر تحصیلی آنها طولانی تر از دیگران باشد، به گونه ای که ترک تحصیل در میان افرادی که از شادی و نشاط روحی و جسمی بی بهره اند، بیشتر از دیگر افراد است.

دانشمندان حوزه روان شناسی معتقدند اصولی برای یادگیری ضروری است که شامل این شش قانون می شود: آمادگی؛ اثربخشی؛ تمرین؛ تقدّم؛ شدت؛ کاربرد.(1)

یادگیرنده باید از نظر روحی، جسمی، عقلی و عاطفی، رشد و آمادگی لازم را داشته باشد تا فرآیند یادگیری خوب سپری شود و در ادامه مباحث مربوط به یادگیری نیز به موانع یادگیری اشاره شده است که عبارتند از: ترس؛ کسل کنندگی؛ پیچیدگی؛ آزردگی.(2)

هنگامی که به توضیح این عوامل و موانع پرداخته می شود، به خوبی پیداست آمادگی جسمانی و روحی که در پرتو شادی و نشاط فراهم می شود، در یادگیری و آموزش انسان تأثیر بسزایی دارد.

کوچک و بزرگ می اندیشند یا گاه از ترس سختی های آینده، زندگی حال خود را به ذایقه خود و دیگران تلخ می کنند. انسان های ناشاد و بی نشاط، با دست خود، سختی ها و ناراحتی را به زندگی شان تزریق و با همت خویش، زندگی را بر خود و اطرافیانشان سخت و طاقت فرسا می کنند.

خانواده به عنوان اصلی ترین و مؤثرترین نهاد اجتماعی می تواند خاستگاه شادی باشد، چنان که می تواند بیشترین بهره را از این عنصر حیاتی زندگی انسان ببرد.

برای انجام مطلوب و بهینه هر یک از وظایف و کارکردهای خانواده نیازمند فضا و شرایطی برای پیگیری این کارکردها هستیم. یکی از این شرایط و فضاها، وجود اعضای شاداب و پرنشاط در محیط خانواده است تا راحت تر بتوان هدف های آموزشی و تربیتی را در خانواده پیگیری کرد.

ریچارد استیل می گوید:

زندگی زناشویی همراه یا بدون عاطفه مناسب با آن، کامل ترین شکل تصور از بهشت و جهنمی است که ما در زندگی قادر به ایجاد، به دست آوردن یا رسیدن به آن هستیم.(1)

هم بستگی های درونی خانواده کافی است. در این زمینه، روان شناسان معتقدند خنده، فضای مثبت احساسی را به وجود می آورد و اعضای خانواده، به برقراری ارتباط نزدیک تری با هم نیاز پیدا می کنند و از وجود یکدیگر، بیشترین لذت را می برند. خنده و شوخی، دلهره و عصبانیت را از بین می برد و راه رسیدن به صمیمت را هموار می سازد.

گسیختگی خانواده، مفهومی است که در مقابل هم بستگی مطرح می شود. یکی از عوامل گسیختگی خانواده وقتی است که خانواده توخالی است؛ یعنی اعضا با هم زندگی می کنند، ولی کمترین ارتباط و تماس را با یکدیگر دارند و نمی توانند وظیفه حمایت احساسی از یکدیگر را انجام دهند.(1) با توجه به این امر می توان فهمید هم بستگی اعضای خانواده چه اندازه مهم است و در این میان شادی که می تواند بخشی از وظیفه احساسی اعضای خانواده نسبت به هم باشد، چه جایگاهی دارد.

اگر هدف فرزندپروری، ارتقای سطح سلامتی کودکان باشد، ...[باید] برای افزایش یکی از عوامل مهم در سلامتی آنان، یعنی شادی و خوش حالی در فرزندان تلاش کنیم. مطالعات نشان داده [است] کودکان شاد و سالم در جامعه متمدن، انسان هایی مسئولیت پذیر و شهروندانی خوب خواهند بود.(1)

ایجاد کنند. در جامعه خوش حال و خرسند، تولید، بهتر؛ اشتغال، بیشتر و اقتصاد سالم تر خواهد بود.(1)

شخصیت برخوردار از این موهبت را انگیزه مند می کند. معروف است که روان شناسان می گویند انسان های شاد:

با زندگی همراهی می کنند؛

فقط مثبت نمی اندیشند، بلکه مثبت هم عمل می کنند؛

آنچه را نیاز دارند، طلب می کنند؛

مشتاق تغییرند؛ ثابت نمی مانند؛

به خود اجازه شکست خوردن نمی دهند؛

در زمان حال زندگی می کنند؛

برای آینده برنامه ریزی می کنند.(1)

همچنین اکرم عزیزآبادی فراهانی در تحقیقی به این نتیجه می رسد که فرد شاد به دلیل انبساط روحی که وجودش را فرا گرفته است، دارای روحیه تفاهم و درک نسبت به دیگران است، سعی در حل مشکلات دیگران دارد و می کوشد بهترین راه حل را برگزیند. روابط اجتماعی چنین شخصی، قوی و تمایل زیادی به کارهای مثبت اجتماعی نشان می دهد.(1)

دانشجو باعث موفقیتش می شود و موفقیتش نیز اثر متقابل روی شادی و نشاط او خواهد داشت.

خانم الیزابت هارلک، روان شناس، معتقد است شادکامی مثلثی است با سه عامل محبوبیت، مقبولیت و موفقیت.(1)

ص:124

میتواند به شادی و نشاط در جامعه بینجامد، به برنامهساز کمک میکند با زبان تصویر به مدلسازی و گسترش و تبلیغ آن در میان مخاطبان دست یازد و به این ترتیب به رسالت خود درباره این موضوع در جامعه جامه عمل بپوشاند. در اینجا کوشش شده است با جست وجو در آثار اسلامی یا نزدیک به فرهنگ دینی و ملی، برخی از این عوامل استخراج شود و برای مطالعه خواننده گرامی در دسترس وی قرار گیرد.

چنانچه پیش تر نیز اشاره کردیم، ملاک شادی و نشاط در جهان بینی اسلامی با مکتب های دیگر بسیار متفاوت است و مانند بسیاری دیگر از مسائل حیات بشری متکی به فلسفه خلقت اوست. آنچه در اسلام به عنوان عوامل شادی و نشاط، پسندیده تلقی و معرفی شده است، عواملی است که سبب انبساط روحی و جسمی انسان مسلمان می شود و با اصول، مبانی، باورها و رفتار دینی او تنافی، تضاد و مزاحمتی ندارد. عوامل شادی در اسلام در مسیر تکامل معنوی انسان بوده و نشاطی پایدار و مستمر است. نشاط مورد نظر اسلام به خلاف شادی های مرسوم در مکتب های دیگر، به عمق روح و روان انسان نفوذ می کند و لذتی پایدار را در او پدید می آورد که نه تنها تا پایان زندگی دنیایی با او همراه است، بلکه در سعادت اخروی اش نیز مؤثر است. آگاهی از همه عوامل شادی ها در منابع و متون اسلامی کار آسانی نیست و چه بسا به تحقیق، جست وجو و حتی اجتهاد علمی در این موضوع، نیاز باشد؛ زیرا ممکن است به بسیاری از مصداق ها اشاره نشود یا به سبب دگرگونی شرایط و مصداق ها و پیچیده تر شدن مسائل زندگی بشری، به نگاهی نو و مبتکرانه ضرورت داشته باشد.

آنچه در این فصل بدان اشاره می کنیم، عواملی است که در برخی آیات و روایت های اسلامی بدان اشاره یا در سیره پیامبر گرامی اسلام و ائمه

ص:126

اطهار علیهم السلام به آن عمل شده است. عوامل گوناگونی در ایجاد شادی و انبساط روح مؤثرند که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

سعدیا دی رفت و فردا همچنان معلوم نیست

در میان این و آن فرصت شمار امروز را(1)

ویکتور هوگو می گوید: «سراسر عمر ما تلاشی است پیوسته برای دست یافتن به کام یابی و سعادت، درحالی که شاید خوشبختی همین لحظه ای بود که به آن می اندیشیم.»(2) هنگامی که به جای لذت بردن از هر لحظه زندگی، آن را صرف آماده شدن برای آینده می کنیم، در واقع، شادمانی خود را به تأخیر می اندازیم. بنابراین، توانایی خویش را برای تجربه کردن و لذت بردن از زمان حال از دست می دهیم.

در روایت های اسلامی، از «امروز» به عنوان غنیمت و فرصت یاد شده که در حقیقت همان چیزی است که کارشناسان امور تعلیم و تربیت و روان شناسان، در جهان امروز مطرح کرده اند.

NGO ها یا سازمان های مردم نهاد و عضویت افراد در این نوع تشکلها، نوعی از این همگراییهاست که یکی از نتایج آن برای افراد و جامعه، گسترش شادی و نشاط است.

در اسلام، نمونه متکامل آن را در اجتماعات سیاسی، عبادی و در سفارش به مفاهیمی مانند جماعت، تجمع، دید و بازدید، عیادت، حج، تعاون، دستگیری و انفاق می توان مشاهده کرد که یکی از نتیجه های آن، برون آمدن فرد از حصار فردیت خویش، همراه شدن با جامعه و ایجاد روحیه تحرک و نشاط در جامعه است.

پرفسور رابرت یونتام، محقق و استاد دانشگاه هاروارد، در تحقیقی به این نتیجه رسید که یکی از موارد شاد بودن انسان، داشتن روابط اجتماعی و خانوادگی است. وی معتقد است هرچه فرد روابط اجتماعی بیشتری داشته باشد، از سلامت روحی و روانی برخوردار می شود و بر شادی وی افزوده خواهد شد.

به گفته این محقق، انسان به صورت ذاتی، موجودی اجتماعی خلق شده است که احساس درونی کمک به دیگران در او وجود دارد. بنابراین، با داشتن چنین روابطی، فرد احساس سبکی و شادی می کند.(1)

احساس تعلق، آرامش خاطر، دوست داشتن فرزندان و ایجاد فضایی که فرزندان بتوانند با پدر و مادر خود احساس امنیت و صمیمیت کنند و به همین نسبت پدر و مادر نیز در پرتو احترام و تکریم فرزندان با آنان همکاری و همدلی کنند، خود به خود در ایجاد و گسترش شادی و نشاط فردی و اجتماعی مؤثر خواهد بود. گذشته از آنکه چنین فضایی، خود بستر و زمینه ساز شادی های بعدی است که خانواده می تواند برای آن برنامه ریزی کند.

پس از تولد به پاس به دست آوردن اطمینان از محبت و عشق، نثار اطرافیان می کند، لبخند است. لبخند، سازوکاری امنیتی است که افراد به کمک آن می توانند سلامتی خود را حفظ و شادی را تجربه کنند. هنگامی که می خندیم، همه چیز به سود جسم و ذهن ماست. آندروفینی که در مغز تخلیه می شود، به ما احساس پرواز طبیعی می دهد و بازدهی سیستم تنفسی درست مانند زمانی است که به ورزش دو پرداخته ایم.

به عقیده دکتر هنری رابین اشتاین، خنده سبب کاهش میزان ضربان قلب می شود و اشتها را تحریک می کند. افزون بر این، به نظر می رسد خنده تعادل ظریف هورمونی بدن را بهبود می بخشد، سیستم بدن را از کلسترول زیاد و دیگر چربی های ناخواسته می پالاید، سبب انبساط عروق می شود و از بروز سکته های قلبی و مغزی و همچنین بیماری های زخم معده و اثنی عشر پیش گیری می کند. هر زمان که بتوانیم بر مشکلی بخندیم، در واقع، خود را از نگرانی حاصل از آن مشکل پالوده ایم و در نتیجه، بر اثر این پالایش و روشنی، قادر خواهیم بود راه حل درست را بیابیم.(1)

در زمان استرس _ که قاتل شماره بزرگ انسان ها شناخته شده است _ شکل های مختلف انبساط که بهترین نوع آن خنده است، به همگان سفارش می شود. خنده در مقایسه با عوامل دیگر انبساط مانند مراقبه تمرکز و ورزش، شیوه ای سریع تر، مطمئن تر و مؤثرتر برای تأمین انبساط جسمانی است.

صاحب نظران و روان شناسان مانند فروید، کانت و هربرت اسپنسر، خنده را وسیله ای برای تخلیه تنش اضافی هیجان ذهنی می دانند. آنها معتقدند خنده تعادل طبیعی را حفظ می کند و در طولانی شدن عمر بسیار مؤثر است.

ص:135

میکند و توان سیستم ایمنی بدن را بالا میبرد. ازاین رو، حتی در بیماریهای سخت و مهلک، شوخ طبعی کمک میکند تا بیمار زندگی خود را با شادی و آرامش بیشتری سپری کند. بذله گویی، خندیدن و خنداندن، راه های مثبتی برای ابراز هیجانهای خوشایند هستند. از جمله فواید دیگر شوخی آن است که این نوع رفتار سبب گسترش ارتباطات جمعی افراد و پیوند و ارتباط با دیگران میشود و گاه با شوخی و انبساط حاصل از آن می توان از شعلهور شدن خشم افراد و پی آمدهای منفی حاصل از آن جلوگیری کرد. بسیار تجربه کردهایم در یک فضای خشن و پرتنش، گفتار و رفتار خنده آور یک نفر سبب شده است فضا متفاوت شود و رفتارها و گفتارها دگرگون گردد.(1)

از عطر. این بزرگواران در معاشرتها و ارتباط خود با مردم این امور را در اولویت قرار می دادند تا جایی که نظافت و رسیدگی به زیبایی ظاهر در عین سادگی از جمله ویژگیهای برجسته پیشوایان دینی ما به شمار می آید.

آن است که فرد لباسی زیبا و آراسته به تن داشته باشد. امام جعفر صادق علیه السلام در این باره فرمود: «اِلبَسْ وَ تَجمَّل فَانَّ اللهَ جَمیلٌ، یُحبُّ الجْماَل وَلیَکُنَ مِنْ حَلالٍ؛ لباس خوب اختیار و خود را زیباکن؛ که خدا زیباست و زیبایی را دوست دارد و لباس زیبا باید از راه حلال تهیه شده باشد».(1)

امروزه، این نظریه روانشناسان به اثبات رسیده است که رنگ ها می توانند بیانگر خلق و خو و احساسات و حالات درونی انسان باشند.(2) بر این اساس، برای هر رنگی، ویژگی و خواصی بیان شده است. بی تردید، رنگ روشن مانند سفید یا سبز، شادی آور است. ازاین رو، پزشکان و جراحان در اتاق های عمل، از این رنگ استفاده می کنند تا امید به زندگی را در دل بیماران خود ایجاد کنند. معمولاً در جشن ها و عروسی ها از لباس سفید استفاده می کنند که پیام آور شادی، نشاط، عشق و محبت است. اسلام به پوشیدن لباس های روشن به ویژه سفید توجه زیادی دارد. امام محمدباقر علیه السلام می فرماید: «هیچ لباسی بهتر از لباس سفید نیست.»(3) از سوی دیگر، استفاده از لباس سیاه که غم انگیز است، مکروه اعلام شده است. امام علی علیه السلام در این زمینه می فرماید: «لباس سیاه نپوشید که لباس فرعون است».(4)

منفعل و بیتحرک، انسانی فعال و بانشاط بسازد. ورزش می تواند افزون بر تقویت جسم سبب پرورش و نرمش ذهن و روان انسان شود و او را برای فعالیتهای فکری و روحی بیشتر و سختتر آماده سازد. به عبارتی، تحرک جسمی و فکری در زندگی ماشینی امروز، در تعادل روحی انسان بسیار مؤثر است. به تجربه ثابت شده است پس از انجام حرکت های ورزشی، سرخوشی و طراوتی به آدمی دست می دهد که شاید تا پایان روز اثرش باقی باشد، ضمن اینکه بر رفتارهای تحصیلی و شغلی نیز اثر می گذارد.

شکوفا و آنها را ارضا کند، در حالی که احساسات و عواطف و بروز آنها در زندگی، خود، مایه شادی، نشاط و خشنودی قلبی و درونی انسان میشود. یکی از مهم ترین موارد بروز احساسات و عواطف، شعر و سخنان ادیبانه است. شعر و شادی، هر دو، منشأ درونی دارند و میان آنها رابطه مستقیمی برقرار است. ازاین رو، هرگاه انسان بخواهد احساسات و عواطف خود را بروز دهد، از شعر استفاده می کند.

حلال، به اثربخشی این لحظه ها برای پرداختن به ابعاد دیگر زندگی توجه کرده اند. امام رضا علیه السلام میفرماید:

کوشش کنید اوقات روز شما چهار ساعت باشد: ساعتی برای عبادت و خلوت با خدا، ساعتی برای تأمین معاش، ساعتی برای معاشرت با برادران مورد اعتماد و کسانی که شما را به عیب هایتان واقف می سازند و در باطن به شما خلوص و صفا دارند و ساعتی را هم به تفریحات و لذایذ خود اختصاص دهید و از مسرت و شادی ساعات تفریح، نیروی انجام وظایف وقت های دیگر را تأمین کنید.(1)

«دانشمندان علوم انسانی، شادی آفرینی فعالیت های اوقات فراغت را با استفاده از دو تئوری توضیح می دهند. تئوری اول مربوط به انتخاب گر بودن انسان است. از آنجا که فعالیت های اوقات فراغت فعالیت هایی هستند که فرد با توجه به علاقه خود و با آزادی عمل در مورد آنها تصمیم گیری می کند، این گونه فعالیت ها حتی وقتی که فرد را از نظر جسمانی آزار می دهد (مثل ورزش) موجب شادی او می شوند.

تئوری دیگری که نشاط انگیزی فعالیت های تفریحی و اوقات فراغت را تبیین می کند، تئوری انگیزش اجتماعی (social metivation) است؛ زیرا همه فعالیت های اوقات فراغت با وجود تنوع و تفاوت هایی که با هم دارند، به نحوی نیازهای اجتماعی را برآورده می سازند.

زاکرمن (1979) معتقد است فعالیت های اوقات فراغت دو دسته اند: دسته اول، فعالیت هایی هستند که در عین آرامش و بدون تحریک جسمانی انجام می گیرند و سطح برانگیختگی و نشاط انگیزی آنها کمتر است و دسته دوم،

ص:143

فعالیت هایی هستند که ضمن فعال سازی جسم، با افزایش شور و هیجان همراه هستند و سطح برانگیختگی و نشاط آفرینی آنها بیشتر است».(1)

آن، تجربه کرده ایم. گذشت در جایی که انسان بر انتقام، قصاص و تنبیه طرف خطاکار تواناست و البته حق اوست، چنان احساس شادمانی و نشاط وصف ناشدنی و عجیبی پدید می آورد که حاضر است از همه رنج ها، دردها و سختی هایی که از فرد دیده است، چشم بپوشد و از او بگذرد. این احساس درونی منشأ ذاتی و فطری دارد و منطبق بر روح رحمانی، صلح جو و خیرخواه انسان است؛ زیرا اگر منشأ غریزی و حیوانی داشت، همواره انتقام را برمی گزید و مانع از گذشت و بخشش او می شد. فعال شدن این روح رحمانی و پاسخ گویی عملی به این فطرت خیرخواه عاطفی، شادی و نشاطی بزرگ در انسان پدید می آورد که گاه تا پایان عمر همراه اوست و از تکرار آن، لذتی معنوی می برد. چه بسا این خصلت کمالات دیگری را نیز با خود به همراه آورد که جای پرداختن به آن اینجا نیست.

«سلامت و شادمانی با یکدیگر ارتباط دارند. برخی از تحقیقات، از جمله مطالعات علی پور، نوربالا، اژه ای و مطیعیان (1379)، بیانگر این نکته هستند که شادی دستگاه ایمنی را تقویت می کند و تقویت دستگاه ایمنی بدن، سلامت فرد را بهبود می بخشد. برخی دیگر از صاحب نظران از جمله مایرز (1992) [نیز] معتقدند که وجود سلامت، شرط اول شادمانی است».(1)

انسان های بی نظم در زمینه اقتصادی بنگرید، می توانید عمق نگرانی، تشویش و ناامنی ذهنی و روانی آنها را درک کنید. بر این اساس، می توان آسایش و آرامش پدید آمده در سایه نظم و برنامه ریزی و آینده نگری را یک عامل شادی آفرین و نشاط افزا دانست.

انسانها پیش میآید که افراد دچار غم ها و غصههایی می شوند که هیچ دلیل شرعی، عقلی و حتی عرفی برای آنها نمی توان یافت؛ غمهایی که منشأ و غایتی دنیایی دارد و برای انسان هیچ سودی هم ندارد. برای اینکه شادیهای انسان و روحیه او تحت تأثیر این مسائل قرار نگیرد، بهترین راه، پیش گیری از ورود به این موقعیتها و شرایط است.

احساس سبک باری حاصل از آن، خود، بزرگترین شادی و نشاط را برای انسان به ارمغان میآورد.

در واقع، هنگامی که نیازهای انسان به گونه ای درست پاسخ داده شود، وی در راه رضایت و شادی گام برمی دارد و برعکس، اگر برای ارضای نیازهایش به موانعی برخورد کند، به انواع عقده های روانی دچار می شود. البته نکته مهم در این موضوع آن است که ارضای نیازها به هر طریقی، انسان را شاد و راضی نمی کند، بلکه تأمین نیازها در تعامل با ویژگی انتخاب گری انسان، تعیین کننده شادی اوست.

دکتر ریچارد لیارد، در کتاب معروف و پژوهشی خود به نام شادی که در سال 2004 م. منتشر شده است، با تأکید بر هفت عامل شادی آفرین؛ آنها را به ترتیب اهمیت این گونه بیان می کند: «ارتباطات خانوادگی، وضع اقتصادی، شغل، اجتماع و دوستان، وضع سلامتی، آزادی شخصی و ارزش های شخصی».

به گفته او، کیفیت روابط ما با دیگران بیش از همه چیز بر شادی مان اثر می گذارد. لیارد در کتابش، پژوهش های دیگری را به عنوان شاهد می آورد تا تأکید کند ثروت تنها زمانی سبب شادی افراد می شود که او را از مرحله فقر درآورد و سبب آسانی امرار معاش شود، ولی پس از این مرحله، افزایش ثروت در بالا بردن میزان شادی نقش چشم گیری ندارد.

دکتر لیارد با آمار و ارقام نشان می دهد که اگرچه در پنجاه سال اخیر، کشورهای غربی به ویژه امریکا و انگلیس، ثروتمندتر و ملت های آنها از خوراک و لباس بیشتر، خانه و ماشین بزرگ تر و امکانات و بهداشت بهتر برخوردار شده اند، ولی بر شادی آنها افزوده نشده است.(1)

ص:150

این فصل را با این حدیث شریف از امام جعفر صادق علیه السلام به پایان می بریم:

ده چیز باعث نشاط و شادابی در انسان است: پیاده روی، سوارکاری، شنا، نگاه کردن به طبیعت سرسبز، خوردن و آشامیدن، نگاه به صورت زیبا، انجام تکالیف زناشویی، مسواک زدن، گفت وگو با مردمان.(1)

«مایکل فوردیس، روان شناس امریکایی برای افزایش شادی، برنامه ای تهیه کرده که شامل چند تکنیک است. این برنامه که وی آن را برنامه چهارده عنصری نامیده است، به شرح زیر است:

خود را مشغول نگه دارید و فعال تر باشید؛

وقت بیشتری را به روابط اجتماعی اختصاص دهید؛

در کارهای بامعنا، بارور باشید؛

امور زندگی تان را به نحو بهتری طرح ریزی و سازمان دهی کنید؛

از نگرانی دست بردارید؛

سطح انتظارات و آرزوهایتان را پایین آورید؛

تفکر مثبت و خوش بینانه را در خود بپرورانید؛

در زمان حال زندگی کنید؛

سعی کنید شخصیت سالم تری داشته باشید؛

شخصیتی اجتماعی و برون گرا داشته باشید؛

خودتان باشید؛

احساسات و مسائل منفی را از بین ببرید؛

روابط نزدیک، نخستین منبع شادی است؛

شادی را در درجه نخست اولویت قرار دهید.

در یک بررسی، 89 درصد از شرکت کنندگان گفتند که این برنامه به آنها کمک کرده است تا خلق غمگین خود را متوقف سازند، با آن مقابله نمایند یا آن را به تأخیر بیندازند. 80 درصد نشان دادند که این برنامه، سطح شادی شان را افزایش داده است و 36 درصد مدعی بودند که افزایش شادی آنها خیلی زیاد بوده است».(1)

ص:152

الف) آسیبهای فردی

زیر فصل ها

یک _ ناامیدی

دو_ پریشانی و ناآرامی

سه _ اختلال در تفکر و اندیشه

چهار _ ناکامی در ارتباطات بین فردی

پنج _ ناکامی در تغییر و تأثیر بر محیط

شش _ بیماری های روحی و جسمی

پس آن برآید. ثالثاً شادمانی برای رشد روانی فرد، لازم و مفید است؛ زیرا شادمانی به شخص کمک می کند که با فشارهای روحی مقابله کند».(1)

آقای منصور بهرامی، روان شناس و عضو انجمن بین المللی رفتار متقابل، چنین اعتقاد دارد که شادی، زبان بسیار نافذ و عالم گیر است. در تحلیل رفتار، می توانیم سه نوع ارتباط برقرار کنیم:

1. ارتباط کلامی (شامل کلام و نوشتار)؛

2. ارتباط رفتاری؛

3. ارتباط احساسی. هرگاه آن دو نوع ارتباط درباره یک فرد جواب نداد، با ارتباط احساسی می توان به ایجاد ارتباط پرداخت. این ارتباط احساسی به وسیله ابزارهایی همچون شادی و غم انجام می شود.

یافتههای علمی نیز نشان داده است که سلامت روحی و جسمی انسان های شاد بیشتر از افراد دیگر است و حتی واکنش سازوکار بدن انسان های شاد به بیماریها نسبت به افراد ناشاد و بینشاط، متفاوت است. بنابراین، انسانی که برای پیش گیری از بیماریهای روانی از این عامل بی بهره است، به راحتی به این بیماریها دچار می شود و بیش از هر چیز، بیماریهای روحی و آسیبهای روانی، از او انسانی رنجور، منزوی، ناامید و غیرفعال میسازد.

«مطالعات گوناگون، افراد شاد را با این ویژگی ها توصیف می کنند:

1. افراد شاد از عزت نفس و احترام به نفس بالایی برخوردارند و خود را دوست دارند (ژانوف و بولمن 1989؛ مایرز 1993)؛

2. افراد شاد احساس کنترل شخصی بیشتری در خود احساس می کنند (دومونت 1989؛ ولارین 1989)؛

3. افراد شاد، خوش بینند (دمبرو بروک 1989؛ سلیگن 1991)؛

4. افراد شاد، برون گرا هستند و در ارتباط با دیگران، توان مندند (واینر و همکاران، 1992)».(1)

بدیهی است هنگامی که شادی از خانواده ای رخت بربندد، همه این ویژگی ها در تک تک افراد خانواده از بین خواهد رفت و جای خود را به صفات ضد آن خواهند داد، به گونه ای که ارتباط نداشتن با دیگران، بدبینی، کنترل کمتر بر خود و عزت نفس و احترام به نفس کمتر جای گزین آنها خواهد شد و اثرگذاری آن بر فرزندان نیز اجتناب ناپذیر می شود.

شادی، نشاط، شادابی و طراوت، به محیطی سراسر خمودگی، ناامیدی، غم، تضاد، برخورد و تعارض تبدیل شود، فرزندان نه تنها احساس تعلقی به آن نخواهند داشت، بلکه درصدد فاصله گرفتن از این محیط برخواهند آمد.

«مادران و پدران باید بدانند که احساسات کودکان بسیار تند و شدید است؛ دوستانه با ایشان مذاکره کنند و مشاوره و راهنمایی کنند. در محیط خانواده، وسایل و اسبابی فراهم کنند که کودکان با عقل، روح و قلب خود به سوی محیط شاد و سرورانگیز خانه پیوسته مشتاق باشند. محیط شاد و شورانگیزی خانه، پیوسته از پاسخ گویی به خواهش های مشروع و معقول کودک آغاز می شود».(1)

شادی آوری را برای خود به ارمغان آورد. ازاین رو، پیوسته در حفظ این ارتباطات و رفت و آمدها میکوشد تا همواره از مزایای آن بهرهمند شود. زمانی که خانواده از این عنصر بسیار مؤثر بیبهره است، رفت و آمد و تعامل خانوادگی به حداقل ها کاهش می یابد و گاه به هیچ می رسد.

شاید بتوان گفت یکی از دلایل کم شدن تعاملات و رفت و آمدهای خانوادهها در دنیای متمدن امروز، چیرگی ناراحتی های روحی و روانی، کاهش شادیها و نشاطهای خانوادهها و نبود لذتهای حاصل از شادی و نشاط دور هم بودنها باشد.

است که هر جامعه و کشوری خود را نسبت به آن موظف و ناگزیر می بیند؛ زیرا در جهانی که رقابت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی نمود بارز آن است، چاره ای جز حرکت مداوم و پرشتاب به سوی آن وجود ندارد. رشد توسعه، نیازمند زیرساختهایی است که از مهمترین آنها در حوزه نیروی انسانی، وجود نیروی انسانی باطراوت، شاداب، امیدوار و مؤثر و مولد است. بسیاری از متفکران هنگامی که به شاخص های توسعه می پردازند، نرخ حضور چنین جمعیتی را در یک کشور به عنوان موتور محرک توسعه معرفی می کنند. با چنین رویکردی باید گفت نبود شادی و نشاط اجتماعی، یعنی محروم بودن از یک عنصر مهم در مسیر رشد و توسعه همه جانبه کشور.

دکتر عبدالحسین ساسان، استاد اقتصاد دانشگاه اصفهان می گوید:

اگر بخواهیم پیشرفت یک جامعه را تعریف کنیم، ممکن است ناگزیر شویم از شاخص های اقتصادی مانند نرخ رشد یا درآمد سرانه بهره برداری کنیم، درحالی که «شادمانی»، مهم ترین نشانه پیشرفت یک اجتماع است. حتی امیدواری به آینده [که از شاخصه های توسعه است]، چیزی جز استمرار شادمانی نیست.(1)

در جامعه غم زده، انرژی، وقت و درآمد افراد صرف برطرف کردن غم ها و ناراحتی های روحی و روانی میشود و فرصتی برای همراهی اجتماعی در مسیر رشد و توسعه وجود ندارد. مواردی مانند اقتصاد سالم، فرهنگ اصیل و مشارکت اجتماعی گسترده، همه در پرتو یک جامعه شاد و بانشاط پدید می آید. به عبارتی، شادی چون اکسیری است که در همه این حوزهها اعجاز می کند.

ص:164

از سال 2000 میلادی به بعد، در نگاه سازمان ملل متحد، برای تعیین سطح توسعه یافتگی کشورها، متغیرهای نشاط، امید به آینده، خشنودی و رضایت مندی افراد جامعه نیز به عنوان یک متغیر کلیدی وارد محاسبات شده است.(1)

مسائل و بروز انواع آسیب های جامعه، جرم و بزهکاری، طلاق، نابسامانی خانوادگی و سایر مسائل جلوگیری به عمل می آید؛ اختلالات روحی در جامعه کمتر می شود.(1)

بدیهی است نبود شادی و نشاط در جامعه می تواند این پدیده های منفی را در جامعه ایجاد کند یا افزایش دهد. نبود نشاط و شادی در جامعه نتایج بسیاری را در پی دارد که از آن جمله می توان به افسردگی، بدبینی، ارزیابی منفی رویدادها، بی علاقه بودن به کار، نبود وجدان کاری، اعتیاد به مواد مخدر، ناهنجاری های اجتماعی و رواج خشونت اشاره کرد.(2)

جامعه و نسل جوان ما احساس می کند نشاط خود را باید از قرص های اکس به دست بیاورد یا امثال آن. من به عنوان یک کارشناس معتقدم هر قدر جامعه بانشاط تر باشد و امید بیشتری به زندگی وجود داشته باشد و رضایت از زیستن داشته باشد، هر چقدر والدین در خانواده بتوانند نشاط اجتماعی را ایجاد کنند و به جای سیگنال های منفی، زمینه های نشاط را فراهم کنند و هر قدر مدارس ما نشاط و شادابی را میان دانش آموزان گسترش دهند، جوانان کمتر به سمت شادی های کاذب می روند.(1)

برای رفع نیازهای روحی و برطرف ساختن ناراحتی ها، رنج ها و دردهای روانی است. اگر در جامعه ای شادی و نشاط وجود نداشته باشد، فلسفه و دلیل برخی این تعامل ها و ارتباطات اجتماعی از میان خواهد رفت و بخش قابل ملاحظه ای از این ارتباطات منتفی می شود یا به طور کلی انجام نخواهد شد. دکتر منصور بهرامی، روان شناس و عضو انجمن بین المللی تحلیل رفتار متقابل، دراین باره می گوید: «وقتی انسان شادی را درک نمی کند، خودبه خود به سوی افسردگی کشیده می شود و وقتی افسرده شد، قادر به برقراری ارتباط اجتماعی با دیگران نیست».(1)

بسیار روشن و بدیهی است که نبود این ارتباطات می تواند آسیب های روانی و اجتماعی بسیاری را در حوزه خانواده و اجتماع به دنبال داشته باشد، مانند:

1. کاهش روابط و هم بستگی های خانوادگی؛

2. از بین رفتن زمینه های هم دردی و همدلی؛

3. آسیب پذیر شدن نسلهای آینده در زمینه تربیتی؛

4. به وجود نیامدن گروه ها و نهادهای خودجوش اجتماعی.

می زنند. دلیل این عامل، چیزی نیست جز آنکه جامعه برای تلطیف روان خسته افراد و کاهش ناراحتی های روحی اعضا تدبیری نیندیشیده و زمینه تخلیه اندوه و رنج های روحی را فراهم نیاورده است. ازاین رو، در بزنگاه هایی، این فشارهای روانی، فاجعه به بار می آورد.

در بررسی ملت ها، برخوردها و تخریب های اجتماعی، معمولاً نقش دو عامل پررنگ تر دیده می شود:

1. امکان نداشتن تخلیه هیجانی در مردم؛

2. احساس تضاد و تعارض منافع با سیستم.

در درمان این ناهنجاری های اجتماعی بر این امر تأکید می شود که یکی از ابزارهای مؤثر در برطرف کردن آنها این است که زمینه های لازم برای تخلیه هیجان های طبیعی و مثبت فراهم شود.(1)

_ فرهنگی» است تا «برساخته روانی _ زیستی، عاطفی یا فردی.»(1)وی در مقاله ای با عنوان «شادی چیست و از کجا می آید؟»، در کنار دو دیدگاه «فردمحور» و «جامعه محور»، دیدگاه جدیدی با عنوان «فرهنگ محور» را مطرح می کند. اگر این دیدگاه را بپذیریم، می توانیم قضاوت کنیم چنانچه در فرهنگ جامعه از شادی و نشاط خبری نباشد، فرد و جامعه می توانند برای رفع این نیاز غریزی و طبیعی خود به فرهنگ های دیگر توجه کنند و از عناصر شادی افزای آن به سود خود بهره ببرند.

آیین های شخصی _ از جمله دسترسی به اینترنت یا هر مورد دیگری _ ممکن است سبب سرخوشی و احساس شادی در فرد شود و اگر این احساس سبب شود یک رفتار بارها انجام گیرد، جنبه اعتیاد پیدا کند. با این حال، ممکن است اجرای مراسم یک جشن به صورت سالیانه، ماهیانه و در کل، بارها انجام می گیرد، ولی هیچ گاه جنبه اعتیاد پیدا نکند؛ زیرا در آن، عنصر وسواس و اجبار وجود ندارد. در اعتیاد شخصی به بعضی مسائل و عناصر، وسواس و اجبار وجود دارد که برای جامعه بسیار خطرناک است؛ چون که رفتار را شکل می دهد و برای اجتماع نیز ابعاد بیرونی دارد. حتی میتوان گفت بر سیاست های آموزشی و بهداشتی اثر دارد. برای مثال: ممکن است کشیدن سیگار برای فردی لذت بخش باشد، ولی از آن جلوگیری میشود؛ زیرا نوعی لذت فردی است که به اجتماع آسیب می رساند.

کمتر موردی را میتوان سراغ داشت که به صورت جمعی و به عنوان یک سنت انجام شود و زیان داشته باشد؛ چون جمع، اثرهای مخرب آن سنت جمعی را کنترل میکنند. پس اگر احساس می کنیم یک شادی جمعی به نوعی در حال خطرناک شدن است، باید حکم کنیم این شادی، به احتمال زیاد، نوعی شادی جمعی و سنتی است که کم کم به سوی شادی تودهای و بیشکل سوق پیدا کرده است.(1)

اگر در ادیان مختلف به شادی و نشاط سفارش شده است، منظور شادی و نشاطی است که در خدمت تکامل و رشد و معنویت انسان قرار میگیرد؛ یعنی نشاطی که بتواند انرژی لازم برای پرداختن به وظایف و تکالیف فردی و اجتماعی انسان را فراهم کند. متأسفانه دوراندیش نبودن برخی در دوران جوانی سبب میشود در شادی و نشاط راه افراط را بپیمایند.

از نظر قرآن، زیاده روی در شادی امری نکوهیده است به ویژه آنکه این امر برخاسته از پنداری نادرست از جهان و مسایل شناختی باشد.(1) پروردگار سبحان در قرآن، ریشه این گونه زیاده روی ها را در روحیه فخرفروشی و تکبر و غرور معرفی می کند.(2)

غفلت هایی می شود، به گونه ای که غفلت از خدا و تکالیف دینی و اجتماعی، غفلت از خود و غفلت از همه افراد و اشیایی که بر انسان حقوقی دارند، کمترین آثار تداوم شادی و غرق شدن در آن است.

امام جعفر صادق علیه السلام درباره فردی که امور لهو، او را از انجام تکالیف باز نمی دارد، فرمود که این عمل او از قدمگاه های شیطان است و ان شاءالله بخشوده می شود.(1) گویا در این روایت، حضرت خواسته است دلیل نداشتن جواز این امور را تزاحم آنها با مصالح مهم تر بیان کند. بر این اساس، در آنجا هم که فرمود: «خنده زیاد، دل را می میراند»،(2) روشن است دل مرده جایگاه خدا و یاد او نخواهد بود. حتی از این بالاتر، پیامبر گرامی اسلام فرمود: «خنده زیاد، ایمان را محو می کند».(3)

نتوانند بر هیجان ها و شادی و نشاط برآمده از این فضا، کنترل و نظارت درونی داشته باشند، حتی در شادیهای ضابطهمند، حلال و مفید، خسارت های جبران ناپذیری متوجه فرد و جامعه می شود. بدیهی است قدرت افراد در کنترل چنین هیجان هایی که به وسیله عوامل بیرونی تشدید میشود، بسته به آمادگیهای روحی _ روانی و قوتهای معنوی میتواند متفاوت باشد. ازاین رو، تشخیص چنین اجتماعات و جمعها، قدرت تسلط بر خویشتن در این گونه شادی های مخرّب و نیز همراه نشدن با جماعت هیجان زده، نیازمند مراقبت ها و تمرین های معنوی است.

، عقلی، شرعی، فرهنگی، مذهبی و اجتماعی است. شادیهای افراطی و غیرمفید در جامعه به دلیل آنکه انسان را از فضای عقلی و منطقی دور می سازد و افراد را به سوی فضایی هیجانی سوق می دهد، بسیار زیان آور است. این فضای هیجانی همواره بستر مناسبی را پدید می آورد تا برخی معیارهای عرفی، عقلی و شرعی زیر پا نهاده شود و در نتیجه، آسیب های فردی و اجتماعی زیادی به همراه آورد که هرج و مرج، اباحه گری، بیقیدی و خسارتهای مادی و معنوی از آن جملهاند.

اجتماعی و مواردی از این دست میتوانند از چنین فضاهایی شروع یا تشدید شوند به ویژه در سالهای اخیر که شاهد هستیم افراد معترض چگونه بر امواج بر آمده از این نوع شادیها سوار شده و مرموزانه به سود مقاصد خود بهره بردهاند. این موضوع، خود، یکی از معضل های جوامع است که اهل فرهنگ و سیاست را به تأملهای جدّی واداشته است.

گستره مکانی آن نیز بیشتر است. در اینجا به برخی آسیب های شادی و نشاط از بعد فرهنگی اشاره می کنیم.

از جمله آسیبهای شادیها و نشاطهای بیضابطه، ترویج پوچ گرایی و ولنگاری است؛ بدین معنا که انسان را از اصول و معیارهای تکامل انسانی باز می دارد و به اموری لغو و بیهوده مشغول می سازد و در نهایت، او را از رسیدن به هدف های غایی خلقت باز میدارد. رواج این نوع نگاه در جامعه سبب می شود به جای فرهنگ هدفمندی و کمالگرایی، فرهنگ پوچ گرایی و ولنگاری بر جامعه و فرد حاکم شود.

ص:188

به تنهایی کافی نیست، بلکه کل جامعه به عنوان یک سیستم، باید به این باور برسد که شادی و نشاط برای جامعه جزو بدیهی ترین و بااهمیت ترین ضرورت ها و نیازمندی هاست. پس از این باور نیز باید همه اجزای این سیستم در ایجاد، استقرار، نهادینه کردن و گسترش شادی های مفید و مطلوب احساس وظیفه کنند و به آن به منزله یک سرمایه اجتماعی بنگرند که در صورت برخورداری جامعه از آن، همه شئون جامعه اعم از فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و حتی فردی و خانوادگی از آن بهره مند می شوند و نتایج و بهره های آن در کوتاه مدت و بلندمدت، سهم کل جامعه خواهد شد.

در این مجال اندک، قصد داریم به برخی فعالیت های ممکن بپردازیم که از حیطه فرد و خانواده خارج است و تنها نهادها و سازمان های اجتماعی و حاکمیتی جامعه می توانند از عهده آن برآیند و چه بسا از وظایف قانونی یا اخلاقی و عرفی آنها تلقی می شود، ولی به دلایلی از آنها غفلت ورزیده اند. ورود به این وادی از آن جهت است که گاه نقش این نهادها و سازمان ها درباره شادی و نشاط جامعه به فراموشی سپرده می شود. اینک، به مهم ترین رویکردها، ایده ها و فعالیت های ممکن خواهیم پرداخت که می تواند مصداق ها و موارد گوناگون تحقق آنها را فراروی سرپرستان این دستگاه ها قرار دهد. این فصل شامل سه بخش است: مراکز سیاست گذار، قانون گذار و تصمیمگیر؛ مراکز فرهنگی، تبلیغی؛ مراکز اجرایی و عملیاتی.

شاید این گمان پیش آید که عنوان تحقیق تنها درباره رسانه است، با گستره فعلی این فصل که همه نهادها و سازمان ها را دربرمی گیرد، سازگار نیست. در رفع این ابهام، ناگزیر باید این توضیح را بیان داریم که رسانه،

ص:190

آینه ای است که حقایق اجتماعی را منعکس می کند؛ زیرا یکی از نقش ها و کارکردهای رسانه ها از دیرباز، همین بازتاب حقایق بوده است. رسانه در ایجاد شادی سه نقش عمده بر عهده دارد:

1. تولید شادی و نشاط در جامعه؛

2. انعکاس و گسترش شادی و نشاط موجود در جامعه برای هم افزایی شادی ها و نشاط های فردی و اجتماعی؛

3. نظارت بر نقش سایر دستگاه ها در عمل کردن به وظایف و مسئولیت های خود در گسترش شادی و نشاط.

رسانه برای موفقیت در ایفای وظیفه خود نسبت به ایجاد شادی و نشاط، به ناچار باید برای هر سه بخش از این کارکردهای خود برنامه ریزی لازم را داشته باشد که البته موفقیت در نقش دوم، بی شک، به وجود شادی و نشاط در جامعه بستگی دارد. ازاین رو، در این نوشته کوشیده ایم تا به فراخور مجالی که می یابیم، به نقش دستگاه ها و نهادهای اجتماعی دیگر در این حوزه موضوعی اشاره کنیم تا دست کم خواننده گرامی به این حقیقت توجه کند که این تنها رسانه نیست که مسئول تولید و گسترش شادی و نشاط است، بلکه باید موضوع را در گستره ای بزرگ تر و کلان تر مشاهده کرد.

مجلس شورای اسلامی، مجمع تشخیص مصلحت نظام، شورای عالی انقلاب فرهنگی، شوراهای استان یا شهر و امثال آن.

دستگاه های قانونگذار و سیاست گذار می توانند نقش بزرگی نسبت به ایجاد، توسعه، ترویج و از همه مهم تر، نهادینه کردن فضای شادی و نشاط در جامعه داشته باشند. نباید تردید کرد که در ایجاد جامعه ای شاد، نقش مراکز قانون گذاری همچون مجلس که نهادی مردمی و برآیند خواست و نظر مردم است، بسیار بااهمیت و حساس است. مجلس های قانون گذار می توانند مطالعات اندیشمندان و پژوهشگران، سیاست ها و چارچوب های کلی طراحی شده را به قانون تبدیل کنند و برای تثبیت آنها، تدبیرهای قانونی لازم را بیندیشند. اینک، به برخی فعالیت های ممکن در این گونه دستگاه ها اشاره می کنیم:

نکته دیگر آن است که باید موضوع را به درستی بشناسند؛ اینکه شادی و نشاط چیست؟ چگونه ایجاد میشود؟ به اقتضای جامعه ما، نگاه دین به این موضوع چیست؟ زمینهها، عوامل و موانع گسترش شادی و نشاط چیست؟ اینها، موضوع هایی است که مراکز و افراد قانونگذار، تصمیم گیر و برنامه ریز باید آنها را به خوبی بشناسند.

هیچ یک از حوزه های حیات بشری غفلت نشود. بنابراین، توجه به همه راه های گسترش شادی در حوزه فردی، خانوادگی، سازمانی و اجتماعی بسیار اهمیت می یابد و از سویی برای تحقق این فراگیری و شمول باید وظایف و تکالیف افراد و خانواده ها به آنها یادآوری شود یا به تعبیری، برنامه ها و سیاست هایی برای فرهنگ سازی شادی و نشاط در سطح افراد و خانواده ها تدوین و به منظور تحقق آنها، فعالیت هایی سامان یابد. افزون بر این، باید نقش وظایف و تکالیف همه دستگاه ها درباره شادی و نشاط روشن گردد و در صورتی که این کار با جامعیت پیش بینی شود، به هم افزایی فعالیت ها می انجامد.

داشتن نقش همه عوامل تأثیرگذار در شادی و نشاط، توجه به موانع و عوامل بازدارنده شادی و نشاط، توجه به تدوین و سامان دهی برنامه ها و فعالیت های کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت.

درصدد بررسی و تحلیل این دلایل نیستیم، ولی نکته ای که قصد داریم به آن توجه کنیم، آن است که این گونه ملاحظات سبب میشود موضوع شادی و نشاط، ویژگی های لازم و کارکردهای مثبت خود را از دست بدهد و از آن جز کالبدی بی روح باقی نماند، قوانین و برنامه ها در حد دستورها و قوانین و کاغذ در قفسه ها بماند و از آنها اقبال عمومی نشود و اگر هم مصداقی از آنها در جامعه پدیدار گشت، مانند جسمی بی روح، تأثیری بر فرد و جامعه نگذارد و هیچ یک از هدف ها و دستاوردهای مترتب بر شادی و نشاط محقق نشود. بنابراین، داشتن نگاه و نگرش حداکثری به شادی و نشاط های مطلوب در جامعه کمک می کند تا برنامه ریزان و قانون گذاران به جز در مواردی که مفسد ه ها و ناهنجاری های واقعی در پی دارد، از هیچ کوششی برای گسترش شادی و نشاط فروگذار نکنند.

ت؛ چه بسیارند امور اقتصادی و سیاسی و مانند آنها به ظاهر با شادی و نشاط نسبت و سنخیتی ندارند، ولی در عمل، باواسطه یا بی واسطه بر شادی و نشاط افراد جامعه یا کلیت جامعه تأثیر شگرفی می گذارند که برخی پیدا و برخی پنهان است. ازاین رو، شناسایی جامع این عوامل، در تصمیم های پیشین و فعلی برای گسترش شادی های مطلوب و پایدار، اجتناب ناپذیر است.

بی تردید، برای جریان شادی در زندگی فردی و اجتماعی مردم باید در برنامه های کلان، امکانات آن را پیش بینی کرد؛ برای ایجاد مکان هایی که در برنامه های توسعه شادی پیشنهاد می شوند و فضاهایی که برای تخلیه هیجان های اجتماعی تدارک می شود، امکانات و تجهیزات لازم فراهم آید تا دسترسی افراد به انواع شادی های فرح افزا و مطلوب، آسان شود و در این راه افراد و جامعه با محدودیت و مشکلی روبه رو نباشند.

برای شاد نبودن و نشاط نداشتن جامعه تبدیل شود. بنابراین، عدالت تفریحی در قانون گذاری و تصمیم گیری برای شادی های پایدار و مطلوب در جامعه اصلی است که به ترویج شادی و نشاط و نهادینه شدن آن کمک شایانی می کند.

می آید، مانند حوزه های علمیه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صدا و سیما، سازمان ملی جوانان، سازمان میراث فرهنگی، سازمان تبلیغات اسلامی، دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، دفترهای مراجع تقلید، مساجد و تشکل های مذهبی مربوط به آن.

بیان این نکته بسیار ضروری است که زمانی تلاش های دستگاه های مختلف به تحقق نتایج مورد انتظار می انجامد که این دستگاه ها به وسیله یک مرکز مدیریت، سیاست گذاری یا هماهنگی رسمی یا غیررسمی، به صورتی هماهنگ و منسجم عمل کنند تا فعالیت های یکدیگر را خنثی نکنند. یکی از بزرگ ترین خلأهای جامعه در حال حاضر، همین موضوع است که نهاد یا مرجعی برای سیاست گذاری و تعیین خط مشی های کلان در موضوع شادی وجود ندارد تا افزون بر برنامه ریزی های کلان، فعالیت هریک از دستگاه ها را تعیین کند و بر عملکرد آنها نظارت دقیق داشته باشد.

اگر بخواهیم در این مختصر به جزئیات وظایف این دستگاه ها بپردازیم، خود، به تدوین کتابی دیگر خواهد انجامید که البته در ضرورت آن، هیچ تردیدی نیست. پس به سرفصل هایی که بیشتر می تواند به عنوان سرفصل های فعالیت های این مراکز تلقی شود، اشاره می کنیم.

و اجتماعی از متون اسلامی در مراکز پژوهش دینی، دستگاه های فرهنگی و تبلیغی برای تبیین و تبلیغ آن در سطح جامعه به ویژه در میان جوانان کوشش شایسته ای انجام دهند.

تبیین، ترویج و نهادینه شدن این مدل ها نقش بسزایی دارد. دستگاه های دیگر هم می توانند خدمات زیادی را ارائه کنند.

آگاهی های جامعه به ویژه نسل جوان می شود که بیشتر در معرض آسیب ها قرار دارد، و آنان را در مقابل این آسیب ها مصونیت می بخشد و به سلاح آگاهی و بینش مجهز می کند. تبیین آسیب ها، فرآیندی است که هماهنگی و تقسیم مأموریت دستگاه های تبلیغی در آن بسیار مهم است. اینکه هریک از مراکز فرهنگی و تبلیغی در چه سطحی به آن بپردازند، در هر دوره ای به کدام یک از آسیب ها توجه شود و مفاهیم مورد نظر چگونه به صورت بسته های اطلاعاتی در جامعه توزیع شود و نیز اینکه کدام یک از روش های تبلیغی برای بیان آن مناسب است، پرسش هایی است که باید در جای خود به آن پاسخ گفت.

مطلوب و مفید را به یک خواسته عمومی تبدیل کرد و از سویی از زیاده روی و تفریط ها کاست، نیاز است با استناد به منابع اسلامی و دینی، حقوق و تکالیف دو طرف در مقابل یکدیگر به خوبی تبیین شود تا افزون بر آشنایی، به نوعی بر احقاق این حقوق، نظارت اجتماعی اعمال شود و مردم و مسئولان نتوانند در تکالیف و وظایف خود در این حوزه کوتاهی و سستی کنند. این موضوع در حوزه خانواده نیز قابل طرح است و چه بسا تبیین حقوق و تکالیف اعضای خانواده در مقابل یکدیگر در زمینه ایجاد و گسترش شادی های مطلوب و مفید و همچنین برطرف ساختن موانع آن و برچیدن بساط افسردگی، نومیدی، غم و اندوه، ضروری تر و مهم تر باشد؛ چه آنکه خانواده محل تولید و نهادینه شدن برخی روحیات و ویژگی هایی است که سبب سرایت آنها به اجتماع می شود.

سیاسی، اقتصادی و مفاهیمی از این دست، در سطح جامعه به صورت مؤثر نقش ایفا کنند. برخی وزارت خانه ها، سازمان های غیر دولتی، نهادهای اجتماعی، شهرداری ها، شوراهای اسلامی، دستگاه های نظارتی و مانند آنها، از این نمونه اند. فعالیت های ممکن در زمینه وظایف و اختیارات این نوع از مراکز می تواند بسیار گوناگون باشد. ازاین رو، پرداختن به همه آنها، از ویژگی این نوشته که همان نداشتن حیطه زمانی و قابل تسری بودن به آینده است، فرو می کاهد. بنابراین، همچون دو مورد گذشته، تنها به سرفصل هایی اشاره می کنیم که می تواند ایده هایی برای کشف فعالیت های نو باشد:

دو نکته بسیار ضروری و اجتناب ناپذیر است: نخست اینکه خلاقیت در این موارد، متعارض و متناقض با اصول پذیرفته شده دینی، عرفی، قانونی، اجتماعی و هنجاری جامعه نباشد؛ یعنی خود سبب پی آمدهای منفی دیگر نشود. دیگر اینکه اقتضائات جامعه در ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، امنیتی و از همه مهم تر فرهنگی و مذهبی در نظر گرفته شود.

هست، بهترین راه برای مبارزه با آن، بهداشت روانی است. بهداشت روانی می تواند موانع شادی و نشاط در جامعه را از بین ببرد و زمینه را برای ایجاد و گسترش فضای شادی و نشاط عمومی فراهم کند. از آنجا که بهداشت روانی به سادگی ممکن نیست، مطالعات روان شناسانه و آسیب شناسانه در جامعه، ضرورتی دوچندان خواهد داشت تا نقاط آسیب پذیر جامعه در این مسئله، شناسایی و نسبت به درمان یا پیشگیری آسیب ها اقدام شود. ازاین رو، این عنوان فعالیت های گوناگونی را می طلبد.

در میان همه رسانه ها مخاطبان بیشتری جذب کند. در حوزه نفوذ و تأثیر نیز نشان داده است قابلیت و استعداد بیشتری دارد تا جایی که تغییرات در سه حوزه: ذهنی و معلوماتی، قلبی و احساسی، عینی و رفتاری حاصل از تلویزیون، چه در حوزه فردی و چه در حوزه های اجتماعی، با رسانه های دیگر قابل مقایسه نیست.

نکته دیگر درباره رسانه ها به ویژه تلویزیون آن است که الگودهی درباره رفتارهای جامعه پسندانه، از جمله شادی، به خانواده محدود نمی شود. در یک برنامه تلویزیونی، یک یا چند رفتار جامعه پسندانه را به صورت پیام و الگو به کودکان می توان منتقل کرد. تماشای چنین برنامه هایی، دانش افراد را درباره رفتارهای مطلوب و اجتماعی بالا می برد.

فردریک واشتاین(1) در مطالعه ای در سال 1975 بر روی بخش هایی از یک برنامه تلویزیونی به نام «محله آقای راجرز»، پس از تحلیل برنامه دریافت که این برنامه بر درک احساسات، ابراز هم دردی و کمک به دیگران تأکید دارد. داده های این تحقیق با آنچه از نمایش یک برنامه تلویزیونی بی طرف به دست آمده بود، مقایسه و ترجیح آن تأیید شده است.(2)

در عصر حاضر، یکی از کارکردهای اصلی رسانه ها به ویژه تلویزیون، رویکرد سرگرمی و تفریح است و به نظر میرسد با توجه به دو نکته، این کارکرد، به کارکرد اصلی رسانه ای مانند تلویزیون تبدیل شده و کارکردهای دیگر آن را تحت الشعاع قرار داده است. نخست اینکه طبق گفته پستمن، ماهیت تلویزیون با سرگرمی و تفریح، نسبت نزدیکی دارد و زبان تلویزیون، زبان سرگرمی و خوشی است و اگر این زبان را از

ص:212

تلویزیون بگیریم، ماهیت او زیر سؤال می رود.(1) دیگر اینکه به دلیل سرعت و پیچیدگی زندگی انسان و فشارهای گوناگون و مداوم عوامل مختلف بر انسان، شادی، نشاط، تفریح و سرگرمی، در زندگی او جایگاه ویژ ه ای پیدا کرده است. بر این اساس، باید گفت انتظار مخاطب تلویزیون در حوزه شادی و نشاط و سرگرمی و تفریح بیش از مخاطب رسانه های دیگر و بیش از دیگر کارکردهای رسانه است.

بنابراین، در این نوشته می کوشیم تا ببینیم نسبت رسانه ملی به ویژه تلویزیون با موضوع مورد بحث، یعنی شادی و نشاط چیست؟ عملکرد این رسانه در برابر ایجاد و گسترش شادی و نشاط چگونه بوده است؟ بایسته های این حوزه در رسانه ملی چیست؟

شود. برای مثال، ممکن است حجم ناچیز برنامه های شاد در رسانه ملی را آسیب بدانیم، ولی نمی توانیم برخی زمینه های این مشکل را نادیده بگیریم؛ اینکه ایام عزاداری در جامعه ما طولانی تر از ایام و ساعت های شادی است یا اینکه آستانه خنده و شادی در جامعه ایرانی بسیار بالاست و به راحتی شاد و خندان نمی شود یا اینکه پیشینه فرهنگی، از جامعه و مردم ما، جامعه و مردمی غمگین ساخته است و مانند این دلایل. بنابراین، باید محدودیت های موجود را نیز در کنار همه کاستی ها و آسیب ها در نظر داشت و همه کاستی ها را متوجه رسانه ملی ندانست.

روشن است نقش های سه گانه تبیین، ترویج و تعمیق شادی و نشاط در جامعه را می توان از وظایف رسانه ملی برشمرد، ولی در ایفای این نقش ها نمی توان گفت عملکردی شاخص از رسانه به جای مانده است. در یک نظرسنجی که از مردم تهران درباره میزان آرامش بخشی و شادی بخشی برنامه های تلویزیون انجام شد، 56 درصد پاسخ گویان معتقد بودند صدا و سیما سعی کرده است با پخش برنامه های نه چندان جذاب، تنها وقت مردم را پر کند و 59 درصد پاسخ گویان با این نظر که تلویزیون واقعاً برنامه های شاد ندارد، موافق بوده اند. نتایج کلی نشان می دهد که پاسخ گویان (62 درصد) نظر چندان مثبتی درباره شادی بخش بودن برنامه ها ندارند و تنها 31 درصد نظر به نسبت مثبتی دارند.(1) با توجه به نکته های پیش گفته، آسیب هایی را که رسانه ملی در موضوع شادی و نشاط با آن روبه روست، می توانیم به این صورت برشماریم؛

ص:214

منسجم و راهبردی سبب شد این ضرورت اجتماعی به صورت جسته و گریخته در مواقعی خاص دنبال شود و نتواند تأثیر مشهودی در روحیه فردی و جمعی ایرانیان بگذارد.

اینکه از ضرورت یک برنامه راهبردی در موضوع شادی و نشاط در رسانه ملی سخن می گوییم، تنها الزام های مربوط به حوزه جامعه را شامل نمی شود، بلکه این الزام ها، دایره ای گسترده تر به خود می گیرد. برای مثال، نبود برنامه راهبردی در سازمان رسانه ای مانند صدا و سیما که دارای شبکه های گوناگون و بسیار است، سبب می شود نقش ها و وظایف به فراموشی سپرده شوند یا تأثیر برنامه ها و شبکه ها به وسیله شبکه یا برنامه دیگر نقض و خنثی شود یا در مدیریت پیام، تناقض و تنافر محتوایی زیاد رخ دهد یا حتی برنامه سازان در حوزه تعیین و تولید و انتشار پیام با ابهام ها و احتیاط هایی روبه رو شوند که آنها را وادار کند از وارد شدن به موضوع های شادی آفرین و نشاط آور دست بکشند یا حتی تصمیم گیران هم نتوانند برنامه ریزی و نظارت کنند. بنابراین، نقش پررنگ برنامه های راهبردی در تعیین مسیر حرکت سازمان برای افزایش سهم خود در شاد و بانشاط نگه داشتن جامعه، بسیار مهم و حیاتی است؛ اصلی که از آن غافل بوده ایم.

به نظر میرسد بخشی از سستی ها در پرداختن فراگیر به موضوع شادی و نشاط، ناشی از درک نشدن اهمیت، جایگاه و نقش شادی و نشاط در همه حوزه های زندگی و حیات انسانی به وسیله برنامه سازان، برنامه ریزان و تصمیم گیرندگان سازمان است. سایه سنگین مسائل اولویتدار دیگری که در سازمان احساس می شود و البته در جای خود مهم و حیاتی اند، حجم گسترده ای از مباحثی همچون سیاسی، اقتصادی، ورزشی، اجتماعی، فرهنگی و تاریخی و همچنین اولویت هایی که از حوزه های مختلف تشخیص، برای سازمان تعیین میشوند که بخش بسیار بزرگ آنها خود جامعه است، سبب شده است موضوع های اجتماعی و فرهنگی مانند نشاط و شادی، در برنامه ریزی ها و تصمیم گیری ها و برنامه سازی ها، فرصت بروز و ظهور نیابند.

رسیدن به این باور که بسیاری از آسیب های روانی افراد و ناهنجاری های اجتماعی به صورت مستقیم و غیرمستقیم به ضمیر و روان ناشاد و بی نشاط انسان ها و جامعه باز می گردد و اعتقاد به مزیت ها و دستاوردهای بزرگ شادی که در شرایط امروزی جامعه، هر فرد و در مجموع، جامعه از دست می دهد، آسان به دست نمیآید. ازاین رو، توجیه تصمیمگیران و برنامه سازان رسانه ملی و افزایش آگاهی های ایشان در پدیده هایی همچون شادی، نخستین گام در گسترش شادی و نشاط در برنامه های رسانه ملی است؛ کاری که سبب می شود احساس نیاز به شادی و نشاط اجتماعی، برنامه ریزان و برنامه سازان این رسانه را خود به خود به این سو هدایت و تشویق کند. این کار مستلزم استفاده از روش های آموزشی، جلسات توجیهی، نشست های تخصصی و فراگیر کردن موضوع در میان نویسندگان، سردبیران، تهیه کنندگان

ص:217

و کارگردانان و همچنین رده های مدیریتی سازمان است تا به این وسیله بتوان ضرورت های اجتناب ناپذیر گسترش شادی و نشاط در جامعه را برای آنان ملموس و الزام آور کرد.

رفتار دارند، منتقدان نیز بیشتر به نقد و بررسی آنها تمایل نشان می دهند و به صورت دقیق و موشکافانه، آنها را بررسی می کنند.

همه این عوامل و برخی دغدغه های فرهنگی و محدودیت هایی که برخی بجا و برخی حاصل ذوق و سلیقه شخصی تصمیم گیران سازمان است، دست به دست هم میدهد و سبب می شود برنامه سازان ترجیح دهند در ژانرها و قالب های برنامه سازی دیگر، توان خود را بیازمایند و در این راه هیچ محدودیتی نداشته باشند، به گونه ای که نه دغدغه ها و محدودیت های فرهنگی، آنها را می آزارد، نه زحمت های طاقت فرسا در تدوین طرح و فیلم نامه و نه سختی ها و رنج های مراحل تولید را دارند؛ نه خود را در معرض نقد صاحبنظران زیادی می گذارند و نه نسبت به نتایج کار و تأثیرهای آن در جامعه، نگرانی ای پیدا می کنند.

و نیز نشناختن ماهیت رسانه و کیفیت تأثیر آن معنایی ندارد. همین انفعال، در اجزای دیگر برنامه سازی سازمان نیز نمود و بروز دارد؛ اینکه رسانه و برنامه سازان منتظر مناسبت ها و روزهای شاد سال می مانند تا بهانه ای برای شاد کردن برنامه ها داشته باشند، نوعی انفعال است. به نظر می رسد این اصل که همه مخاطبان باید شاد ی آور و نشاطآفرین باشند، مگر آنکه دلیلی بر خلاف آن باشد، به عکس آن تبدیل شده است.

این انفعال محصول دلایل بسیاری است که بر طرف کردن برخی از آنها در توان و اختیار رسانه ملی است و بخشی دیگر، از اراده و توان رسانه و تصمیم گیران آن خارج است و به برخی هنجارهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و مانند آن بازمی گردد.

موضوع نیز دست رسانه ملی را میبندد؛ زیرا هرگونه نوآوری و بدعتی می تواند اعتراض طیفی از افراد جامعه را برانگیزد. ازاین رو، رسانه ترجیح می دهد از کنار این موضوع بگذرد.

وقتی به رسانه های مشابه جهانی نظری اجمالی می افکنیم، می بینیم رسانه های دیگر کشورها، بازتابی از حقیقت شادی در اجتماع است. در جوامعی که میزان شادی و نشاط اجتماعی مردمان آنان بالاست، رسانه برای پرداختن به شادی و نشاط، کمتر دچار تنگدستی مفهومی و مصداقی است؛ زیرا شادی و نشاط در آن جوامع نهادینه شده، مدل و الگوهای گوناگونی برای آن تولید شده و حتی روزها و ساعت های بسیاری برای آن تعیین شده است آنها بهانه های مختلفی بر اساس فرهنگ خویش برای این موضوع فراهم کرده اند که بازتاب همین شادی ها در رسانه، خود، به گسترش فضای شاد جامعه کمک می کند. آنچه در جامعه امروز خود با آن روبه رو هستیم، فقر مدل و الگو برای شادی اجتماعی است که سبب می شود این فقر در رسانه ملی هم مشهود باشد. اگر از این فقر الگویی بگذریم، باید به این نکته توجه کنیم که اگر رسانه هم برای ایجاد الگوی رسانهای توسعه شادی و نشاط اجتماعی، تدبیری نیندیشیده است، به دلیل آن است که زیرساخت های مفهومی این موضوع باید در جای دیگری تبیین و تحلیل شود که هنوز چنین کاری صورت نگرفته است.

به راستی شادی و نشاط در فرهنگ اسلامی _ ایرانی ما چه جایگاهی دارد؟ حریم های شرعی، عرفی و عقلی آن کدام است؟ چگونه می توان شادی های مطلوب اجتماعی را سامان داد که کمترین آسیب ها را داشته باشند؟ ده ها پرسش از این دست، مواردی است که باید نهادهای فرهنگی

ص:221

مسئول، ابتدا به پاسخ آن برسند و سپس از محصول کار آنها، رسانه به تولید الگو و مدل های شادی رسانه ای بپردازد. این آسیب، معلول یک غفلت دیگر است که امید است در جای خود به آن پرداخته شود.

و علمی در درون و بیرون از حاکمیت باید برای سهولت توسعه برخی مفاهیم همچون شادی در جامعه کمر همت ببندند و یک بار برای همیشه تکلیف آنها را روشن کنند و دامن این مفاهیم را از ابهام و برداشت های متفاوت و گاه متناقض بزدایند. تا این مهم اتفاق نیفتد و برداشت ها از مفهوم و مصداق شادی و نشاط به هم نزدیک نشود، همچنان ابهام ها و پرسش ها، همه حوزه های تبلیغی را آزار خواهد داد. در غیر این صورت، نمی توان دستگاه بزرگ تبلیغی کشور را با همه دغدغه ها و مسئولیت هایش در این حوزه مقصر دانست.

بیازارد، آن قدر زیاد و گسترده است که گاه باید زمان های زیادی را برای توجیه و حل و فصل موضوع صرف کند. گاهی نیز نهادها و مراکز صاحب نفوذ و تأثیر در حوزه فرهنگی، مذهبی و سیاسی به این مناقشه ها دامن می زنند. البته این محدودیت ها سبب میشود همه ظرفیت های فکری و خلاقانه تهیه کنندگان، کارگردانان و نویسندگان برنامه ها به فعلیت نرسد و به تبع، ظرفیت های رسانه ملی بدون استفاده بماند. مبارزه با این محدودیت ها تنها آگاهیبخشی و تغییر نگرش به موضوع است و به یقین، زمان بر و هزینه بر است، ولی کاری است که باید دستگاه های فرهنگی به ویژه خود رسانه ملی که مستقیم با آن روبه روست، به آن بپردازد و این محدودیت ها را که نه پایگاهی اسلامی و دینی دارد و نه مبنای عقلی و عرفی، به حداقل ممکن کاهش دهد.

اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی گرفتار آمده است، کار آسانی نیست. ازاین رو، تولید ژانرهای کمدی و شادی آفرین برای مخاطب ایرانی، کار دشوار و پیچیده ای است و این پیچیدگی اقتضای آن را دارد که مهارت، دانش و تجربه نیروی انسانی مرتبط با آن که قصد دارد در این وادی گام نهد، زیاد باشد، درحالی که چنین نیروی انسانی توانایی، کمتر پیدا می شود. پس کمبود نیروی انسانی توانا را نیز باید به مجموعه آسیب های شادی و نشاط در رسانه ملی بیفزاییم. البته کمبود این نیروی توانمند و متخصص در حوزه نویسندگی متن های مناسب نمایشی و غیر نمایشی، همچنین کارگردانان و بازیگران توانمند بیشتر نمود و بروز دارد تا حوزه های دیگر تهیه و تولید برنامه های شاد. به همین دلیل، جز اندکی از افراد که وارد این حوزه، یعنی طنز و سرگرمی و برنامه های شاد شدهاند، بقیه نتوانسته اند رضایت مخاطبان و اصحاب رسانه را جلب کنند.

گرافیک، صفحه آرایی، موسیقی یا صدا؟ پاسخ این است هرجا که این امکان فراهم است، باید از آن دریغ نکرد.

کوچک گرفته تا نظارت های کلان بر برنامه های کلان و بلندمدت و میزان تأثیر آنها بر مخاطبان یا میزان انطباق عملکردها و سیاست ها که باید دقت، ارزیابی و نظارت بر آنها را در دستور کار قرار داد، در هیچ مرکز بیرونی و نهادهای خارج از رسانه ملی، این نظارت انجام نمی شود و همین سبب می شود رسانه ملی از موهبت این ارزیابی عملکرد بیرونی محروم بماند.

2. استفاده از دستاوردهای علمی و نتایج علوم در خدمت تصمیم گیری ها و تصمیم سازی ها و برنامه ریزی هایی که برای تأثیر و نفوذ بر انسان و جامعه فراهم می شود.

خلأ هریک از این دو امر می تواند آغاز دوباره مسیر آزمون و خطا و حرکت بر اساس سلیقه ها و ذهنیات شخصی و گروهی باشد. بنابراین، رسانه ملی به عنوان دستگاهی که برای تأثیر و تغییر ذهن، قلب و رفتار مردم رسالت یافته است و برای اصلاح فرد و جامعه می کوشد، نمی تواند نسبت به حضور و استفاده حداکثری از کارشناسان، صاحب نظران و نخبگان حوزه های تخصص خود، اهمال نشان دهد. متأسفانه این اهمال و کاستی در موضوع شادی و نشاط و همه موضوع های روانی و اجتماعی، در رسانه ملی به روشنی دیده می شود.

. ازاین رو، تنها منبعی که می تواند شادی و نشاط ارزان را برای او به ارمغان آورد، رسانه ها و در رأس همه، تلویزیون است. بنابراین، می توان گفت برای مخاطبان رسانه ای مانند تلویزیون، تأمین حداکثری نشاط، شادی و تفریح، انتظاری است که برآمده از شرایط عصر ارتباطات و اطلاعات است. دیگر آنکه زندگی بشر امروز در ازدحام و تراکم تنش ها، تضادها، برخوردها و کشمکش ها، در حال جان باختن است. حجم گسترده ای از روابطی که به صورت ناخودآگاه به تزاحم و تضاد می انجامد، سختی دست یابی به حقوق و تنازعی که در این راه بر هر فرد تحمیل می شود و انواع برخوردهای مستقیم و غیرمستقیم با انسان ها، محیط و طبیعت، سبب شده است آرامش روانی انسان از بین برود و همین ناامنی روانی بر همه جنبه های زندگی عقلانی یا احساسی او تأثیر منفی گذارد. ازاین رو، تنها راه برای بازیابی این آرامش روحی، قرارگرفتن در فضایی است که بتواند از دغدغه های ذهنی و روحی موجود فاصله بگیرد و توان تحلیل رفته ذهنی و عاطفی خود را بازیابد. در این میان، رسانه های جمعی و از همه مهم تر، تلویزیون می تواند نقش انکارناپذیری ایفا کند.

بر اساس این دو نگرش، به خوبی می توان دریافت که کارکرد شادی و تفریح در رسانه های امروزی تا چه اندازه ضروری و بااهمیت است. ازاین رو، با توجه به این نیاز موجود در فرد یا جامعه، اگر یک تحقیق پیمایشی درباره شبکه ها و کانال های قابل دسترسی انجام دهیم، خواهیم دید مخاطبان این شبکه ها و برنامه ها با دیگر شبکه ها و برنامه ها قابل مقایسه نیستند. اکنون حتی اگر رسانه ها بخواهند در محیط رقابتی متراکم امروز، مخاطبانی را به دست آورند یا مخاطبان خود را حفظ کنند، ناچارند به این نیاز آنها احترام گذارند و برای برآورده کردن این خواسته هایشان برنامه ریزی کنند. بنابراین،

ص:232

باید به زمینه فراهم آمده در عصر رسانه ها برای این دستاورد بشر، به منظور جذب مخاطبان بیشتر، بار دیگر توجه کرد تا این خلأ و نیاز، هر چه زودتر برطرف یا کمتر شود.

جامعه ما نیز همین ظرفیت آماده برای رسانه ها در ایفای کارکرد تفریح، سرگرمی و شادی بیشتر را دارد؛ زیرا با توجه به ویژگی های پیشین و این نکته که جمعیت جوان، درصد قابل توجهی از جمعیت کشور را تشکیل می دهد، می توان نتیجه گرفت که افراد این جامعه، پرتحرک، شاداب و نیازمند شادی، نشاط و تفریح و سرگرمی اند و همین امر میتواند بازار به نسبت بزرگی را برای شبکه ها و برنامه های شاد فراهم کند تا رسانه ها در سایه این نیاز مخاطبان بتوانند هدف های خود را نیز پیگیری کنند. فضای برآمده از شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی پس از جنگ نیز عطش بی پایانی را برای شادی، نشاط، تفریح و سرگرمی در جامعه ایجاد کرده است که محصول همه سختی ها و مشکلاتی است که جامعه در دوران انقلاب، جنگ و پس از آن به دلایل مختلف تحمل کرده است. این خواسته افزون بر آنکه خود، بهترین فرصت را برای کسانی فراهم می کند که می خواهند با زبان طنز به بیان عقاید خود بپردازند، زمینه ای را برای پرداختن رسانه ها به شادی و نشاط و سرگرمی و تفریح در جامعه ترسیم می کند.

بنابراین، در یک جمع بندی می توان گفت به دلایل زیر، ضرورت پرداختن به شادی و نشاط و تفریح و سرگرمی در رسانه ملی از هر جهت، تردیدناپذیر و مخاطبان این کارکرد رسانه ای به همین دلایل، بیش از هر زمان دیگر بوده است.

کارکرد رسانه ها و مهم بودن تفریح در میان کارکردهای دیگر؛

ص:233

حاکمیت شرایط جدید انسان و نیاز او به شادی و نشاط؛

جمعیت جوان و پرتحرک و مخاطبان زیاد این برنامه ها و شبکه ها در کشور؛

شرایط برآمده پس از انقلاب و جنگ تحمیلی در جامعه؛

رسانه های رقیب و استفاده از تمام توان و ابزار خود برای جذب مخاطبان داخلی

در مقابل این ضرورت ها می توان گفت به همین دلیل، جز در حوزه نیروی انسانی، فراهم بودن امکان رسانه ملی برای پرداختن به این مقوله بیش از هر زمان دیگر است. برد رسانه ای گسترده در سطح جغرافیای کشور، تعدد و تنوع شبکه ها و امکانات و تکنولوژی لازم برای تولید برنامه های شادی آفرین و نشاط افزا نیز شرایط و امکانی است که برای رسانه ملی فراهم شده است.

شاید برای مخاطب این نوشته، این پرسش مطرح باشد که رسانه ملی چه ظرفیت ها و قابلیت هایی برای پرداختن به موضوع شادی، نشاط، تفریح و سرگرمی و در حقیقت، تحقق یکی از کارکردهای اصلی خود دارد؟ باید گفت بزرگ ترین سرمایه رسانه ها در عصر ارتباطات و اطلاعات و دنیای صوت و تصویر، مخاطبان آنها هستند. در این تردیدی نیست که اکنون رسانه ملی، تنها سازمان رسانه ای صوتی و تصویری کشور، بی رقیب و دارای مخاطبان گسترده ای است؛ چه این طیف وسیع مخاطبان را مخاطبانی بدانیم که با رغبت و علاقه یکی از مجموعه های شبکه ها را مشاهده و گوش می کنند یا از روی نداشتن قدرت انتخاب. هرکدام باشد، تفاوتی در موضوع بحث ندارد که اینکه افراد یا به دلخواه یا از سر ناچاری، مخاطب رسانه ملی هستند، در هر حال سرمایه این سازمان رسانه ای بزرگ به شمار می آیند.

ص:234

این تنها مزیت رسانه ملی نیست. کالبدشکافی این مخاطب نیز نشان می دهد که مزیت های مختلفی در این حوزه برای رسانه ملی متصور است؛ اینکه تنوع این مخاطب بالفعل از کوچک ترین افراد تا بزرگ ترین آنها، اقشار مختلف از نظر جنس مردان و زنان، از نظر اثرگذاری مخاطبان فرهیخته که خود به عنوان مخاطب فعال و اثرگذار مطرحند، از افراد تا گروه ها، خانواده ها، سازمان ها و...، به عنوان شخصیت های حقیقی یا حقوقی و خلاصه مخاطبان گوناگونی هستند که کمتر رسانه ای در جهان ممکن است این تنوع و تکثر مخاطب را داشته باشد.

این ظرفیت بالقوه، به عنوان مهم ترین سرمایه رسانه ملی می تواند در خدمت هرگونه مفهوم قابل عرضه ای از جمله تولید، توزیع و گسترش شادی و نشاط اجتماعی قرار گیرد، ولی چرا این گستردگی و تنوع را باید مزیت و سرمایه بپنداریم؟ برای این منظور باید ببینیم چگونه می توان نسبت به گسترش جریان سازی درباره پدیده ها، وقایع یا آموزش یا تغییر در سطح اجتماعی دست زد. هنگامی که صاحب نظران علوم روان شناسی، جامعه شناسی، مدیریت و مانند آن، درصدد مطالعه راه های ایجاد تغییر افراد هستند، ریشه آن را تغییر در نگرش های فردی می دانند و چنین می گویند که برای تغییر رفتار باید دانش و نگرش فرد تغییر کند تا محصول آن در رفتار فرد مشهود باشد. برای تغییر نگرش ها، لازم است تا هم در اطلاعات و دانش ورودی فرد تأثیر گذاشته شود و هم در احساسات و عواطف او. برای این منظور، لازم است فضای اطراف فرد در یک هم افزایی نسبت به بیان اطلاعات و دانش مناسب برای تغییر در فرد شکل بگیرد.(1) اکنون رسانه ملی

ص:235

این امکان را دارد که با دخالت در دانش و عواطف افراد، زمینه را برای تغییرات نگرشی و رفتاری افراد فراهم آورد؛ چون این رسانه هم با افراد، هم با خانواده ها، هم با سازمان ها و نهادها و هم با کلیت جامعه، ارتباط استوار و مستقیمی دارد. بنابراین، می تواند همه ورودی های دانش و اطلاعات افراد را که زمینه پیدایش تغییر است، مدیریت کند.

عنصر دیگری که امروزه برای رسانه ملی، برتری به شمار می آید، تعدد و تنوع شبکه هاست که در دنیا، کمتر سازمان رسانه ای متنوعی همچون صدا و سیما وجود دارد که با بیش از 100 شبکه متنوع دیداری، شنیداری و الکترونیک بتواند نیازهای همه ذایقه ها و سلیقه ها را پاسخ گوید. البته گرچه این گستره متنوع مخاطبان یک مزیت به حساب می آید، به همان میزان، بر دشواری پاسخ گویی و رضایت مندی مخاطبان از رسانه می افزاید؛ زیرا به دست آوردن رضایت این طیف گسترده، کار آسانی نیست. اگر به این ویژگی در زمینه شادی و نشاط و تفریح و سرگرمی دقت کنیم، خواهیم دید این مسئله چه پیچیدگی های خاصی دارد؛ شاد نگه داشتن و تولید و توزیع شادی بین کودکان و نوجوانان، ایجاد روحیه شاد و امیدوار بین جوانان، گسترش شادی و نشاط بین نخبگان و فرهیختگان، توجه به گسترش شادی و نشاط در خانواده ها، چگونگی شاد کردن سالمندان و مسائلی از این دست، همه نیازمند مطالعه، برنامه ریزی و تولید برنامه هایی متناسب با این طیف های مختلف است. تنوع فرهنگی در نقاط مختلف کشور و خرده فرهنگ هایی را که هریک برای ما شرایط و اقتضائات جدیدی را به همراه دارد و سبب می شود در تولید برنامه های شاد، به ویژگی های خاص آن فرهنگ نیز توجه کنیم، باید بر این امر بیفزاییم.

ص:236

از دیگر داشته های بالفعل رسانه ملی در شرایط فعلی که در اندازه مطالعات نویسنده، بی نظیر می نماید، تجربه برنامه های شاد و مفرح است. از برکات دوران انقلاب، آن است که فضای به وجود آمده ایجاب می کرد کارگردانان، تهیه کنندگان، نویسندگان و در مجموع برنامه سازان، برای انطباق با شرایط جدید برآمده از انقلاب یا به دلیل تازه کار بودن، فرصت آزمون و خطا داشته باشند. این فرصت سبب شد همه کسانی که می پندارند در عرصه تولید برنامه های شاد می توانند فعالیت کنند، ایده ها و تفکرات خود را محک زنند و آنها را بیازمایند. ازاین رو، در سال های گذشته در کنار کارهای ناموفق، برنامه های موفقی نیز تولید و پخش شده اند که پس از گذشت سال ها در حافظه مردم مانده و حتی به خاطره های شیرین تبدیل شده است. چه کارهای موفق و چه کارهای ناموفق، دستاورد بزرگی را به همراه داشته و آن، تجربه تولید برنامه های شاد و حتی مدل هایی است که امروزه قابل تقلید و تکثیر است. این تجربیات و افرادی که در سایه این تجربیات رشد کرده اند، برای رسانه ملی، سرمایه ارزشمندی به حساب می آیند که به نظر نویسنده، در دنیا کمتر رسانه ای از آن بهره مند است. خوب است حال که در اینجا موضوع این سرمایه ها مطرح می شود، توجه مدیران و تصمیم گیران سازمان را به این سرمایه ها و پاس داشت تلاش و حضورشان در رسانه ملی جلب و یادآوری کنم که این تجربیات ارزشمند و انسان هایی که به وسیله این تجربیات به درجه هایی از مهارت و تجربه رسیده اند، دستاوردهای کوچک و ارزان قیمتی نیستند. سازمان باید بتواند از این پتانسیل عظیم و کمیاب بهره مند باشد و با ایجاد حلقه های فکری و اتاق های فکر و ایجاد فرصت های تفکر و حتی برنامه سازی، از این سرمایه ها نهایت بهره را ببرد.

ص:237

از دیگر مزیت های سازمان که در چند سطر گذشته نیز به تناسب از آن یاد شد، سرمایه نیروی انسانی تربیت شده در سال های گذشته در تولید برنامه های شاد و سرگرم کننده است. به نظر می رسد همان گونه که گفتیم، به دلیل نیاز انکارناپذیر جامعه و تقاضای شدید، هریک از شبکه ها در دوره هایی به موضوع شادی و نشاط و تولید برنامه هایی با رویکرد سرگرمی و تفریح، توجه نشان دادند و چنین برنامه هایی را به فراخور حال و بر اساس توان مندی ها و سرمایه خویش تولید کردند؛ فیلم های گوناگون، سریال های متنوع و متفاوت، برنامه های جنگ و ترکیبی که رویکرد آنها همه سرگرمی و تفریح بود. این تلاش ها سبب شد افرادی به صورت مستقیم یا غیرمستقیم پا به این عرصه بگذارند و توان مندی های خود را در نگارش ایده، طرح و فیلم نامه و با تهیه کنندگی، کارگردانی، بازیگری و حتی صحنه آرایی و نظارت کیفی و مانند آن بیازمایند و برخی نیز در همین ژانر و رویکردها برجسته و صاحب سبک و تجربه شناخته شوند. این سرمایه بزرگ در کمتر سازمان رسانه ای دنیا پیدا می شود و رسانه ملی باید با برنامه ریزی برای استفاده بهینه از آن اقدامی عملی کند.

برتری دیگری که برای رسانه ملی برای تولید شادی و نشاط و گسترش آن در جامعه می توان برشمرد، امکانات و تجهیزات سخت افزاری مناسب تولید و منابع مالی مطمئن است. صدا و سیما به دلیل اتصال به بودجه عمومی کشور، به میزان قابل توجهی از نوسان درآمدی مصون است و به همین میزان، درباره تحولات اقتصادی و بازار رقابتی رسانه ای نگرانی زیادی ندارد، گرچه این بازار مهم در ایران در موضوع، منتفی است.

به هر حال وجود چنین مزیتی، پشتوانه بزرگی برای برنامه ریزی های میان مدت و حتی بلندمدت است؛ پشتوانه ای که در رسانه های آزاد جهان پیدا

ص:238

نمی شود. آنها ناچارند برای استمرار حیات خود نگران وضعیت اقتصادی امروز خود باشند؛ زیرا منابع مالی محدود، قدرت برنامه ریزی های دارای ریسک و خطر یا بلندمدت را از آنها می گیرد. رسانه ملی با این مزیت ارزشمند باید به سوی برنامه ریزی های کلان و بلندمدت برای تولید و گسترش شادی و نشاط پایدار در جامعه گام بردارد و به تفریح و سرگرمی مخاطبان خود در زمان حال نیز توجه نشان دهد.

بنابراین، در یک جمع بندی، توان مندی های رسانه ملی را می توان چنین برشمرد:

تعداد مخاطبان زیاد؛

نوع مخاطبان؛

توان اثرگذاری و نفوذ؛

تعدد و تنوع شبکه ها و برنامه ها؛

نیروی انسانی توان مند (هرچند انگشت شمار)؛

بهره گیری از تجربه های گذشته؛

اقبال و تقاضای مردم و جامعه درباره برنامه هایی با رویکرد شادی و نشاط و سرگرمی؛

مصونیت از بحران های مالی و اقتصادی و قدرت برنامه ریزی؛

بیرقیب بودن در داخل کشور؛

امکانات و تجهیزات سختافزاری لازم.

نشاط، تفریح و سرگرمی، راهکارهایی را معرفی کنیم. گرچه ممکن است بیان و تحلیل آسیب ها خودبه خود سبب شود این راهکارها پدیدار گردد. با این حال جمع بندی آنها در این بخش برای تمرکز و توجه بیشتر مفید است.

تعریف شده در برنامه، موظف نبینند و از انجام دادن آن شانه خالی کنند، ساز و کارهای دقیقی لحاظ شده باشد. به عبارتی، از همه ابزارهای ممکن برای نظارت و ارزیابی عملکرد بخش ها در زمینه برنامه شادی و نشاط بهره گرفته شود، مانند مرکز نظارت سازمان، جشنواره ها، همایش ها، قدردانی و پاداش ها.

با بهرهمندی از مراکز صدا و سیما در استان ها، این امکان را دارد تا این عناصر را بیابد و مدل های قابل تعمیم آن را تعریف کند و با طرح این عناصر در شبکه های سراسری، آن را به همه کشور گسترش دهد. باید مطالعه کرد و کاوید که چرا آستانه تحریک هیجان های شادی و نشاطآفرین مردم بالاست؟ آیا ناراحتی ها و فشارهای روحی دلیل آن است؟ آیا حجم دغدغه های زندگی معمولی و هزینه های آن بالاست که مردم نمی توانند شاد باشند؟ آیا شادی های ما پایدار نیست و غم ها و غصه ها سبب از بین رفتن شیرینی و آسودگی خاطر حاصل از آن می شود و در نهایت، این تجربه های شادی بد سرانجام، سبب رویگردانی مردم می شود؟ و ده ها پرسش دیگری که می توان فرض کرد، همه باید با پژوهش و تحقیق پاسخ داده شود. پس نخستین گام، علت یابی این ذایقه دیرتحریک ایرانیان در موضوع شادی کردن و خندیدن است.

داشت. بنابراین، سازمان باید ابتدا به کشف ایدههای خوب و ناب در این ژانر همت گمارد. برخی فعالیتهایی که رسانه ملی میتواند در این زمینه سامان دهد، عبارتند از:

یک _ ایجاد و استمرار حلقهها و کارگاههای ایدهپردازی و طراحی متن؛

دو_ ایجاد کارگاهها یا کارگروههای فیلم نامه نویسی در ژانرهای کمدی و طنز؛

سه _ ایجاد کارگروهها یا کارگروههای یادشده در استانها و فراخوان مشارکت عمومی؛

چهار_ برگزاری مسابقات و فراخوانهای عمومی؛

پنج _ استعدادیابی در همه استانها و تلاش برای شکوفایی تواناییهای بالقوه افراد مستعد؛

شش _ توجه و استفاده از ظرفیت، توان و تجربه فعالان این عرصه؛

هفت _ ارج نهادن به ایدههایی که در این زمینه تولید و طراحی میشوند، حتی اگر به مرحله عمل نرسند.

رسانه ملی باید بکوشد این فرآیند را در مسیر سهولت و روانی گردش کار و حاکم کردن ضوابط و معیارهای علمی، از گرداب سلیقه فردی مدیران بیرون کشد و عنان کار را به دست کارشناسان و صاحب نظران و عالمان این حوزه ها بدهد که این کار به سهولت انجام پذیر است. سازمان باید به آسیب شناسی فرآیند تولید و پخش برنامه ها، فیلم ها و سریال ها بپردازد و بر اساس این آسیب شناسی به اصلاح فرآیندها، ساختارها و حتی آیین نامه ها و بخش نامه ها بپردازد تا در نهایت، ایده های خوب با معیارهای مورد نظر گزینش شوند و راه تبدیل شدن آنها به فیلم و برنامه بسیار آسان و راحت باشد. در صورت برطرف کردن این مانع، امید به تولید برنامه ها، از جمله برنامه های شاد، زیاد خواهد شد.

هزینه های بالای تولید این گونه برنامه ها از مشکلات دیگری است که برنامه سازان را از وارد شدن به این حوزه پرهیز می دهد؛ زیرا تهیه کنندگان و کارگردانان نیز مانند همه افراد دیگر باید بتوانند در مقابل هزینه های سنگین فعالیت در ژانرهای شاد، از تأمین مالی آن مطمئن باشند، ولی متأسفانه در حال حاضر این اطمینان وجود ندارد. ازاین رو، سازمان باید در نظام پرداخت های خود به این برنامه ها تجدید نظر کند. شایان توجه است برنامه های شاد و سرگرم کننده به نسبت خوبی که در این سالها تولید و پخش شدهاند، خارج از نرخ نامههای مرسوم و مصوب سازمان، هزینه دریافت کردهاند. این حقیقت باید ما را متوجه این امر کند که محصولات باکیفیت، هزینه های خاص خود را دارند و البته لازمه رسیدن به الگوهای موفق، پرداخت هزینه ها در آزمون و خطاست که سازمان نباید از آن هراسی داشته باشد؛ زیرا در این آزمون و خطاهاست که بسیاری از دستاوردها و تجربه ها شکل می گیرند و عوامل، تربیت و نقاط ضعف و قوت، کشف می شوند.

ص:246

کاهش میزان خطرپذیری برای تهیه کنندگان و کارگردانان این گونه برنامه ها، رفع نگرانی های آنها در توفیق داشتن یا نداشتن و روی آوردن به سیاست های تشویقی سبب می شود این واهمه و ترس از تهیه کنندگان و کارگردانان برای نزدیک شدن به این گونه برنامه ها از بین برود و استقبال از طراحی و تولید برنامه های شاد و سرگرم کننده فزونی یابد.

دو_ با منتقدان در یک فضای نقادانه وارد گفت وگوی طرفینی و مستدل شویم و آن را در رسانه منعکس کنیم تا به گونه ای با افزایش هزینه های نقد غیرمنصفانه، این گونه نقد درباره برنامه های طنز از بین برود. مردم نیز بدانند چه دیدگاههای متناقض و گاه غیرمنصفانه ای درباره این برنامه ها و چه موانع مختلفی بر سر تولید این گونه برنامه ها وجود دارد.

سه _ سومین مورد، تخصصی کردن طنز به تناسب نوع شبکه هاست. ازاین رو، باید برنامه های شادی بخش متناسب با مخاطبان هر شبکه تولید شوند، به گونه ای که بتوانند مخاطبان همان شبکه را راضی نگه دارند. این امر سبب می شود افزون بر روشن شدن تکلیف نویسنده، کارگردان و تهیه کننده، هر مخاطب نیز انتظارهای خود را از این دست برنامه ها بداند و بیش از آن را توقع نداشته باشد.

چهار_ آگاهی بخشی به جامعه درباره دشواری های این راه و مشکلاتی که برای تولید برنامه های شادی بخش و طنز وجود دارد، سبب می شود افراد در گفتار و رفتار منتقدانه خویش جانب انصاف را نگه دارند تا فعالان این عرصه دل سرد و سرخورده شوند.

دیگر نکته ای که باید رسانه ملی از آن غفلت نورزد، آن است که بداند آستانه تحریک هیجان های شاد جامعه کجاست؟ چه موضوع هایی می تواند اسباب شادی و نشاط بیشتر مخاطبان را در سطوح سنی و تحصیلی مختلف فراهم سازد؟ مهم ترین رویکردهای طنز برای ایجاد شادی و نشاط در اقشار مختلف کدام است؟ آیا طنز کلامی، مفیدتر است یا طنزهای دیگری همچون طنز موقعیت، تصویری، اغراق، مبالغه، تضاد، تناقض، تمثیل و وارونه نمایی؟ این مهم، نوعی نیازپژوهی است که باید پیش از هر اقدامی صورت پذیرد و لازم است هم

ص:248

نظر و خواست مردم در نظر گرفته شود که به وسیله نیازسنجی و نظرسنجی ها ممکن خواهد شد و هم از نظر و اندیشه صاحب نظران این حوزه ها باید بهره گرفت. شاید دستیابی به این سلیقه و خواست برای همه برنامه سازان رسانه ملی و همچنین نهادهای دیگری که برای فرهنگ عمومی کشور فعالیت دارند، راهنمای عمل، و معیار خوبی برای سامان دهی فعالیت ها باشد؛ از شورای عالی انقلاب فرهنگی تا نهاد حوزه علمیه، ائمه جمعه و جماعات، مطبوعات و رسانه های الکترونیک. بنابراین، یکی از خلأهای موجود آن است که ما بدون ذایقه شناسی و نیازشناسی طنز در جامعه ایرانی بر اساس برداشت های ذهنی، برنامه های طنز و شاد می سازیم.

رسانه ملی نباید نسبت به انتقال نیازهای جامعه به مراکز علمی و نیز کمک در شکل گیری نظریه ها و مدل ها بی اعتنا باشد. در توان نویسنده نیست شرح دهد چگونه می توان به این مدل ها دست یافت؛ زیرا خلق مدل ها و الگوهای شادی بخش در جامعه و پیرو آن در رسانه، به مطالعات گسترده ای نیاز دارد، ولی به عنوان یک ابزار می توان به روش مطالعات مقایسه ا ی روی آورد تا دریابیم در نقاط مختلف جهان برای این موضوع چه تدبیری اندیشیده اند. آن گاه پس از گردآوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده، بهترین نمونه ها را پالایش و بار دیگر به منظور انطباق با فرهنگ و اقتضائات دینی و ملی به آن توجه کنیم و اگر مواردی نزدیک و قابل انعطاف پیدا کردیم، همان را ملاک کار قرار دهیم و تا حد ممکن به بومی سازی و انطباق آن با شرایط و اقتضائات دینی و ملی همت گماریم. شاید در این زمینه مطالعات تاریخی نیز مفید باشد؛ یعنی احیای برخی الگوها و مصداق های شادی و نشاط در گذشته و تاریخ جامعه ایرانی و امروزی کردن آنها یا حتی گذشته اقوام و ملل دیگر، ما را در این امر یاری دهد.

باید در جای دیگری حل شود. به عبارتی، رسانه، مصرف کننده دانش و فکر و فرهنگی است که در جای دیگر تولید و تبیین شده است. بنابراین، اینکه چنین تولیدی صورت نگرفته است، نمی تواند دلیل ضعف رسانه ملی شمرده شود. حال به راستی رسانه در این نقطه حساس هیچ وظیفه ای ندارد؟ پاسخ به این پرسش منفی است؛ زیرا شرایط پیچیده فکری و فرهنگی کشور و ضرورت های دهه های گذشته انقلاب اسلامی چنان نبوده است که مراکز علمی، فرهنگی و پژوهشی کشور در یک فضای عادی و غیراضطراری به پژوهش، مطالعه، تولید دانش و تدوین ضرورت ها و برنامه های علمی و فرهنگی بپردازند، بلکه این ضرورت ها و اضطرارها، برنامه کار و فعالیت و حوزه های مطالعه و تولید دانش و فرهنگ را تعیین می کرده است. بر این اساس، هر آنچه همواره در این عرصه برای آنان اولویت و ضرورت داشته، در نظر گرفته شده است.

اینک با توجه به این امر، می خواهیم بدانیم چه کسی یا چه کسانی سعی کرده اند موضوع شادی و نشاط را اولویت دار کنند تا در مراکز علمی و فرهنگی کشور در دستور کار واقع شود. شاید به جرئت بتوان گفت هیچ کس چنین نکرده است اگر از بی اعتنایی همه بگذریم، رسانه ملی نمی تواند خود را بی تقصیر بداند؛ زیرا نیازش به تبیین حدود و شرایط شادی و نشاط و ترسیم دقیق مرزهای عقلی، شرعی و عرفی آن، بیش از هر نهاد دیگری است. بنابراین، رسانه ملی باید به صورت مداوم، این نیاز را به دانشگاه ها، حوزه های علمیه، مراکز پژوهشی و نهادهای فرهنگی جامعه، منتقل و برجسته سازی می کرد تا پاسخی در خور بیابد. حتی اگر شده است باید با هم فکری و مطالعات مشترک با این مراکز، آنها را به تحرک و پاسخ گویی وا

ص:251

دارد. آیا رسانه ملی در سال های گذشته نسبت به موضوع شادی و نشاط یا حوزه های مفهومی مشابه مانند طنز، موسیقی و مفاهیم مجرد و مقدس چنین رویکردی را داشته است؟ اطلاعات نویسنده اجازه پاسخ گویی به این پرسش را نمی دهد، ولی می دانیم به اندازه پرسش ها و ابهام های موجود در این حوزه، کوشش نظام مند و مستمری صورت نگرفته است.

کند. تولید برنامه بر اساس مبانی نظری مطمئن، نه تنها در موضوع شادی و نشاط، بلکه در همه حوزه های موضوعی سبب می شود سازمان بتواند در مقابل فشارهای درونی و بیرونی، از عملکرد خود به صورت مستدل حمایت کند.

تأکید بر مجهز شدن به دانش نظری و مبانی علمی در این حوزه ها، سفارش به امری مشکل و سخت و نسبت به انواع مسائل و مشکلاتی که رسانه ملی با آن دست به گریبان است، امر به محال است، ولی تنها در این صورت، این دانش و آگاهی علمی به یقین و تدوین ملاک ها و شاخص هایی می انجامد که معیار کار برنامه سازان در حوزه های صف سازمان و کمتر شدن اعمال سلیقه های شخصی و غیرشخصی در برنامه های مختلف سازمانی می شود. افزون بر آن، چون تدوین این شاخص ها و معیارها بر اساس مبانی علمی است، کمتر دستخوش تغییرات اساسی و نقدهای غیرکارشناسانه و انتقادهای درونی و بیرونی خواهد شد.

یکی از راهکارهای دیگر تدوین سیاست های کلی سازمان در هر حوزه، این است که کمک خواهد کرد انسجام و همانندی برنامه ها در دوری و نزدیکی به معیارهای علمی تأمین شود و برنامه ها کمتر بر اساس سلیقه ها و سفارش ها دچار تغییر و تحول شوند. اگر چنین شود، به یقین از حجم محدودیت های ناپیدا و نانوشته و تعریف نشده کاسته خواهد شد و تکلیف هر گروه برنامه ساز یا نویسنده و تهیه کننده و کارگردان پیش از ورود به هر حوزه موضوعی، از جمله طنز و شادی، از ابتدا روشن و شفاف خواهد بود.

مدیریت، ستادی و به ویژه برنامه سازی است و تفاوت هم نمی کند در چه موضوع ها و چه ژانرها و قالب هایی باشد. آنچه مشهود است، این است که در همه این حوزه ها، سازمان با فقر نیروی انسانی ماهر، توان مند، انگیزه مند و تحصیل کرده روبه روست. برنامه ریزی های خرد و کلان سازمان برای دست یابی به این نیروی مطلوب را می توان مشاهده کرد، ولی به راستی چرا سازمان هرچه بیشتر می کوشد، کمتر نتیجه می گیرد؟ چرا در حوزه های برنامه سازی تلویزیونی در هریک از قالب ها به ویژه ژانرهای شاد، افراد موجود با ویژگی های بیان شده به تعداد انگشتان دست هم نمی رسد؟ چرا همچنان تنگ دستی رسانه ملی در این حوزه حتی برای افرادی که از دور با سازمان آشنا هستند، مشهود است؟ این کاستی، یک دلیل و عامل ندارد، بلکه شماری از عوامل گوناگون سبب شده است این شرایط در حوزه نیروی انسانی سازمان حاکم باشد که به برخی از مهم ترین آنها اشاره می کنم:

یک _ آغاز این کاستی، کانال های جذب نیروی انسانی سازمان به ویژه در حوزه برنامه سازی است. بسیار شاهد بوده یا شنیده ایم که جذب نیروی انسانی در حوزه برنامه سازی، خارج از مبادی جذب و بدون محک خوردن با معیارهای تعریف شده صورت می گیرد. بسیار مشاهده می شود در این گونه مشاغل که حساس ترین حوزه نیروی انسانی سازمان است، افرادی شاغلند که پیش تر به عنوان نیروهای اداری و پشتیبانی و به صورت کلی، ستادی و به منظوری دیگر جذب شده اند و این، بزرگ ترین و ابتدایی ترین انحراف در حرکت یک سازمان بزرگ رسانه ای به سوی حرفه ای گری است. بدین منظور، در مبادی جذب نیروی انسانی سازمان به ویژه در حوزه های برنامه سازی باید، تجدیدنظر و اصلاح جدّی انجام شود.

ص:254

ازاین رو، بار دیگر مشاغل، باز تعریف، شرایط احراز آنها، مطالعه و تدوین و معیارها و شاخص های جذب نیز به دقت رعایت و اعمال شود تا با گسترده تر شدن حلقه داوطلبان مشاغل، قدرت انتخاب سازمان از میان افراد بیشتری افزایش یابد.

دو_ در سال های اخیر، اصلاحات خوبی صورت گرفته است، ولی آموزش های مرتبط با مشاغل در سازمان در حد استاندارد و متناسب با نیاز سازمان نیست. اگر بخواهیم دقیق تر بگوییم، باید گفت خروجی های آموزش در سازمان، تأثیری در روند برنامه سازی ندارند که این امر ممکن است به کیفیت نیروهایی مربوط شود که در این آموزش ها شرکت کرده اند و می کنند یا به نوع و کیفیت آموزش یا به سرفصل ها و دروسی که برای این دوره ها در نظر گرفته شده اند. اینکه می گویند به افراد مربوط می شود، به این معناست که مشاغل هنری نیازمند شمّ و ذوق هنری است و اگر کسی دارای این شمّ و ذایقه نباشد، آموزش ها هرچند دقیق و مفید، نمی تواند تأثیری داشته باشد، ولی همه موضوع این نیست. تا آنجا که نویسنده می داند و خود نیز به تناسب شغل، در سال های گذشته به ضرورت در این آموزش ها شرکت داشته است، باید گفت آموزش های سازمان، جدّی و استاندارد نیست.

برای حل این مشکل، بازنگری در نظام آموزش به ویژه در مشاغل مرتبط با برنامه سازی بسیار ضروری و اجتناب ناپذیر است. این بازنگری باید هم در دروس و کارگاه ها، هم در استادان و شیوه های آموزش و هم در شیوه ارزیابی آموزشی صورت گیرد.

مطلب دیگری که ضروری است بدان اشاره کنیم، آن است که در این آموزش ها، هم نیاز سازمان در حوزه های تخصصی در نظر گرفته شود و هم

ص:255

در حوزه های محتوایی؛ یعنی برنامه سازان همان مقدار که نیاز به آموزش در حوزه های تخصصی شغل خود دارند، باید در حوزه های محتوایی کار خود نیز آموزش هایی ببینند. برای مثال، تهیه کنندگان، نویسندگان، کارگردانان و پژوهشگران برنامه هایی که در موضوع های زن و خانواده، جوانان، معارف دینی و به صورت کلی، علوم مختلف برنامه سازی می کنند، باید با آخرین یافته های این حوزه ها در قالب آموزش کلاسی، کارگاهی، همایش و نشست های علمی، آشنا شوند و سپس آن را فراگیرند. برنامه سازان و افراد مرتبط با حوزه برنامه سازی همواره باید اطلاعات محتوایی شان در موضوع هایی که برنامه سازی می کنند، به روز و دقیق باشد تا بتوانند آنچه را برای مردم بیان می کنند، نو و به روز باشد.

در موضوع شادی و نشاط هم که موضوع مورد بررسی ماست، همین دو نکته مصداق دارد؛ یعنی برنامه سازان این حوزه باید نخست توانایی ذاتی و ذوق هنری لازم را داشته باشند و دوم آنکه آموزش هایی در سازمان برای ایجاد شادی و نشاط در برنامه ها و نیز روش های تولید برنامه های شاد و سرگرم کننده و ساختارهای متناسب با آن و آشنایی با چارچوب های نظری، شرعی و عرفی آن تدارک دیده شود.

سه _ مسئله سومی که در موضوع مورد بررسی؛ یعنی شادی و نشاط و در ارتباط با نیروی انسانی مطرح است، نبود نیروی انسانی باذوق و قریحه ای است که این نوع از برنامه ها نیاز دارند؛ یعنی کسی که به صورت ذاتی روحیه ای شاد و بانشاط داشته باشد و از خلاقیت های ذهنی و خیالی برای خنداندن دیگری بهره مند باشد. به صورت طبیعی، این افراد، نایاب و نادر هستند و چه بسا در حوزه برنامه سازی، نایاب تر. برای رفع این کاستی،

ص:256

سازمان باید قدرت انتخاب و دامنه انتخاب خود را گسترش دهد؛ یعنی با فراخوان در همه کشور، چنین استعدادهایی را در دوره های دبیرستان و دانشگاه یا هنرجویان هنرستان ها و دانشکده ها و دانشگاه های هنر شناسایی کنند.

خمیرمایه طنز باید در افراد وجود داشته باشد تا بتوان برنامه ریزی های بعدی را انجام داد. این نیاز در بعد نویسندگی برنامه های شاد بسیار محسوس تر و حیاتی تر است. به جرئت می توان گفت شمار نویسندگانی که بتوانند به متن های نمایشی با رویکرد طنز بپردازند، بسیار کم و محدود است.

خوب است به این موضوع نیز اشاره شود که سازمان برای تأمین نیروی انسانی خود، دانشکده ای با رشته ها و گرایش های گوناگون تأسیس کند که البته یکی از اقدامات قابل تحسین و ارزنده است، ولی همواره این پرسش وجود دارد که خروجی این دانشکده در روند فعالیت سازمان چه اندازه مؤثر بوده است یا خروجی دانشکده و دانشجویان و هنرجویان فارغ التحصیل آن چه اندازه برای برآورده شدن نیازهای انکارناپذیر جامعه به ویژه در حوزه مورد بحث، مانند طنز و شادی و نشاط، هدایت شده اند؟ رسالت این نوشته، پرداختن به عمق مطلب نیست، ولی وجود مشکلاتی در تولید برنامه های شاد به صورت ناخودآگاه نویسنده را به این نکته می رساند که دانشکده به عنوان یک فرآیند تربیت نیروی انسانی مورد نیاز سازمان دارای مشکلاتی است که در جای خود باید کالبدشکافی و اصلاح شود.

نکته دیگری که در حوزه نیروی انسانی سازمان ضروری است بدان توجه شود، تشویق انسان های توان مند در این حوزه است؛ زیرا تشویق آنها سبب

ص:257

ایجاد انگیزه های دوچندان و توجه دیگران به این حوزه است. در این زمینه، بالا بردن آستانه تحمل مدیران سازمان در پذیرش خطاها و لغزش ها یک اصل است و همین عامل سبب رشد کیفی برنامه های طنز و شادی آفرین در رسانه خواهد شد.

متأسفانه در حوزه عملیات و اجرا، ساختار تربیت نیروی انسانی در حوزه طنز، عقیم است؛ یعنی نتوانسته است به نیروسازی بپردازد. ازاین رو، شبکه ها باید برای آینده نیروی انسانی خود برنامه داشته باشند و به این منظور افرادی را شناسایی کنند و در کنار طنزنویسان، طنزپردازان و فعالان این عرصه بگمارند تا به مرور، صاحب این توانایی ها و مهارت ها شوند. شاید یکی از مطمئن ترین و کوتاه ترین مسیرها، همین تربیت نیروی انسانی مورد نیاز در کنار فعالیت های رسانه ای باشد؛ مهمی که غفلت از آن در سازمان، بسیار زبه چشم می خورد.

نخست اینکه به شادی بخشی و نشاط آفرینی در همه برنامه ها که در حوزه های مختلف موضوعی تولید و پخش می شوند، به عنوان یک راهبرد کلان توجه کند؛ چون عنصر شادی و نشاط، در همه برنامه ها قابلیت تحقق دارد. حتی کسانی که برنامه های اقتصادی یا سیاسی را می شنوند یا می بینند، این حق را دارند که برنامه ای شاد و سرگرم کننده را تماشا کنند یا بشنوند. در برنامه های دینی نیز وضع به همین صورت است؛ گاه در برنامه های معارفی، چینش همه عوامل چنان جدّی، خشک و بی روح و تخت است که تصور می شود درباره هر موضوع دینی می خواهیم برنامه سازی کنیم، باید حزن و اندوه یا بی تحرکی و جدّی بودن جزو جدایی ناپذیر این برنامه ها باشد، درحالی که این گونه نیست و باید این رویکرد و تفکر دستخوش تغییر و تحول شود و نگرش ها به صورت بنیادی اصلاح شود.

دوم آنکه به تولید برنامه های شادی بخش و نشاط افزای مستقل همت گمارد. خوب است در پایان به این راهکار آخر بیشتر توجه نشان دهیم؛ زیرا اهر م های نظارتی سازمان بیش از آنکه ایجابی باشد، سلبی است؛ بدین معنا که کمتر به این موضوع اهمیت داده می شود که آیا برنامه ای از لحاظ شادی آفرینی، علمی، معرفتی یا حتی دینی به استانداردهای لازم رسیده است یا خیر؟ یعنی برنامه ها از لحاظ دارا بودن استانداردها و انطباق با ملاک ها در چه پایه ای هستند؟ ازاین رو، لازم است سازمان در حوزه شادی و نشاط و طنز، نخست معیارهایی را تعریف کند و همه برنامه ها این معیارها را رعایت کنند و فیلترهای نظارتی و ارزیاب سازمان نیز نظارت کنند که در برنامه ها، حداقلی از شادی و نشاط فراموش نشود.

ص:259

بنابراین، در جمعبندی همه راهکارها میتوان آنها را در موارد زیر خلاصه کرد:

طراحی نقشه راه یا برنامه جامع برای ایجاد و گسترش شادیهای پایدار در رسانه ملی؛

اولویت یافتن شادی و نشاط در همه شبکهها و برنامههای رسانه ملی؛

اصلاح نگرش تصمیمگیران و برنامهسازان سازمان نسبت به شادی و نشاط؛

ایجاد انگیزه در برنامهسازان برای روی آوردن به برنامههای شاد و سرگرم کننده؛

فروکاستن از موانع تولید و پخش برنامههای شادیآفرین و نشاطافزا؛

پایش و کشف عناصر شادیآفرین در میان سطوح مختلف مخاطبان رسانه ملی؛

یافتن دلایل بالا بودن آستانه شادی و نشاط در جامعه ایرانی به کمک پژوهشگران دانشگاهی و تلاش برای پیدا کردن راهکار رفع این عامل فرهنگی؛

کوتاه و آسان کردن فرآیند تولید و پخش برنامههای شادیآفرین و نشاطافزا؛

حاکم کردن ضوابط و معیارهای علمی به جای سلیقه و ذایقه مدیران و تصمیمگیران؛

ایجاد و استمرار بخشیدن به حلقهها و کارگاههای ایدهپردازی در تهران و مراکز استانی؛

ایجاد و حمایت از تشکیل کارگاهها و کارگروههای فیلم نامهنویسی در ژانرهای شاد در تهران و مراکز استانی؛

برگزاری مسابقات و فراخوانهای عمومی برای ایدهپردازی، طراحی و مواردی از این دست؛

ص:260

استعدادیابی در همه استانها؛

استفاده از ظرفیت، توان و تجربه فعالان این عرصه؛

ارج نهادن به ایدههای تولید شده در این عرصه، حتی اگر به مرحله تولید نرسند؛

به دست آوردن اعتماد و اطمینان تهیهکنندگان از تأمین مالی پروژهها و برنامهها؛

تحمل هزینههای آزمون و خطا در شبکهها؛

روی آوردن به سیاستهای تشویقی؛

اصلاح منطقی فرآیندهای نظارتی و کاستن از حجم آنها؛

ایجاد فضای نقد و ارزیابی منصفانه درونی و بیرونی درباره برنامه های شاد؛

تخصصی کردن برنامههای شاد و سرگرم کننده و تولید آنها متناسب با رویکرد شبکهها؛

بیان نیاز نظری و تئوری به مراکز پژوهشی، علمی و دانشگاهی برای تبیین مباحث بنیادین طنز و شادی و همچنین مباحث کاربردی ارتباطی و هنری و همکاری در طراحی مدلها و الگوهای مورد نیاز؛

مطالعه مقایسهای برای پیدا کردن مدلهای طنز، شادی و نشاط در فرهنگها و کشورهای دیگر و تجزیه و تحلیل و بومی کردن آنها؛

مجهز شدن تولیدکنندگان این حوزه به دانش تخصصی؛

تدوین سیاستهای کلی سازمان در حوزه شادی و نشاط اجتماعی؛

بازنگری در نظام آموزشی سازمان برای تأمین نیروی انسانی مورد نیاز در این حوزه؛

ص:261

نیروسازی در کنار افراد باتجربه در این حوزه؛

راهبرد استمرار و پیوستگی در تزریق شادی به جامعه؛

بهره گیری از اهرمهای نظارتی ایجابی در مقابل نگاه سلبی در موضوع شادی و نشاط.

ص:262

انصاریان، حسین، ترجمه نهج البلاغه، تهران، نشر پیام آزادی، چاپ چهارم، 1386.

بابازاده، علی اکبر، تحلیل سیره فاطمه زهرا(س)، قم، نشر دانش و ادب، چاپ چهارم، 1386.

بهشتی، محمد و دیگران، آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، چاپ دوم، 1386.

پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، تهران، انتشارات جاویدان، چاپ سیزدهم، 1360.

پستمن، نیل، زندگی در عیش؛ مردن در شادی، ترجمه: سید صادق طباطبایی، تهران، انتشارات اطلاعات، چاپ سوم، 1378.

پسندیده، عباس، شادکامی از دیدگاه پیامبر اسلام، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول، 1388.

تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، بیروت،مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1407 ه_ .ق.

جرفادقانی، م، علمای بزرگ شیعه از کلینی تا خمینی رحمه الله ، قم، معارف اسلامی، 1364.

جعفری تبریزی، محمدتقی، تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی، تهران، دفتر نشر اسلامی، 1387.

جعفری شالی، رضا، بررسی عوامل نشاط انگیز در بین جوانان استان قم، دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم، 1387.

حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1362.

ص:264

حسینی، سید محمدعلی و دیگران، دانشمندان خوانسار، خوانسار: کنگره بزرگداشت محققین خوانساری، 1378.

حسینی، سید نعمت الله، مردان علم در میدان عمل، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1385.

خوانساری، آقاجمال، شرح غرر الحکم و درر الکلم آمدی، تهران، دانشگاه تهران، 1385.

دانش، شکرالله، شادی و نشاط در منابع و متون اسلامی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1384.

دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغه، قم، بیت الاحزان، 1385.

دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، روان شناسی رشد (جلد 2)، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت)، 1375.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1373.

رجایی، غلام علی، برداشت هایی از سیره امام خمینی رحمه الله ، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام، چاپ دوم، 1384.

رضی، سید شریف، نهج البلاغه، ترجمه: محمد دشتی، قم، مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین علیه السلام ، چاپ اول، 1379.

ریحان یزدی، سید علی رضا، آیینه دانشوران، تهران، نشر کتاب، 1353.

سعدی شیرازی، شیخ مصلح الدین، دیوان سعدی، به کوشش: خلیل خطیب رهبر، تهران، انتشارات مهتاب، 1374.

شولتس، دوآن، روان شناسی کمال، ترجمه: گیتی خوشدل، تهران، نشر پیکان، 1387.

طریقهدار، ابوالفضل، شرع و شادی، قم، نشر همسایه، چاپ اول، 1383.

ص:265

حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت علیه السلام لاحیاء التراث، 1409ه .ق.

عزیزآبادی فراهانی، اکرم، جایگاه و مفهوم شادی از منظر قرآن و روایات، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اراک، 1388.

عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، فقهای نامدار شیعه، قم، دفتر نشر نوید اسلام، چاپ سوم، 1376.

___________ ، مزامیر، تهران، انجمن کلیمیان، تهران، 1379.

کاشفی، محمدرضا، پرسش ها و پاسخ ها (دفتر اول: خداشناسی و فرجام شناسی) قم، دفتر نشر معارف، 1381.

کرمی، علی، ترجمه مجمع البیان، تهران، مؤسسه انتشاراتی فراهانی، 1378.

کریمی، عبدالعظیم، تربیت طربناک، نشر منادی تربیت، چاپ اول، 1386.

کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تصحیح: علی اکبر غفاری، قم، دارالکتب الاسلامیه، 1365.

کویینگ، هارولد. جی، آیا دین برای سلامتی شما سودمند است؟( آثار دین بر بهداشت روان)، ترجمه: بتول نجفی، تهران، پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول، 1380.

مارشال ریو، جان، انگیزش و هیجان، ترجمه: یحیی سید محمدی، تهران، ویرایش، 1387.

متیوس، اندرو، آخرین راز شاد زیستن، ترجمه: وحید افضلی راد، تهران، نیریز، 1381.

مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، قم، دارالکتب الاسلامیه، بیتا.

محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، انتشارات دارالحدیث، 1377.

مطهری، مرتضی، مقالات فلسفی، تهران، صدرا، 1386.

ص:266

معادیخواه، عبدالمجید، فرهنگ آفتاب، تهران، نشر ذره، 1386.

مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، قم، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، چاپ دهم، 1370.

موسوی خمینی، سید روح الله، صحیفه نور، تهران، دفتر تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی رحمه الله ، 1381.

موسوی همدانی، سید محمدباقر، ترجمه تفسیر المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1386.

مولوی، جلال الدین محمد، مثنوی معنوی، به کوشش: محمد زمانی، تهران، انتشارات اطلاعات، 1372.

نصری، عبدالله، هدف از آفرینش انسان، تهران، دفتر نشر معارف، چاپ اول، 1382.

نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، آل البیت علیهم السلام ، 1408 ه_ .ق.

هاشمی رفسنجانی، اکبر، تفسیر راهنما، قم، انتشارات بوستان کتاب، 1386.

_____________. ، «دین؛ خاستگاه شادی های پایدار»، فصلنامه کتاب زنان، گفت وگو با آقایان محمود گلزاری، سید یحیی یثربی و محمود صادقی جهانبان، پاییز 1380، شماره 13.

سلطانی، محمدعلی، «شادی پیشوایان»، مجله حدیث زندگی، بهار 1379، پیش شماره 2.

بختیار نصرآبادی، حسنعلی و سوسن بهرامی، «شادابی و نشاط»، گفت وگو با دکتر محمود گلزاری، ماهنامه پرسمان، بهمن 1381، شماره 5.

بهادرینژاد، مهدی، «مدیریت با تکیه بر معنویت»، مجله تدبیر، سال 15، مرداد 1383، شماره 147.

پارسا، غفار، «شادی در زندگی اجتماعی»، روزنامه اعتماد ملی، 1387، شماره 679.

چلبی، مسعود و توران، «بررسی نقش خانواده به عنوان عامل و مانع بزهکاری نوجوانان»، پژوهش نامه علوم انسانی، بهار 1380.

رودبار محمدی، مرجان، «افزایش فعالیت ذهنی، داشتن روحیه شاد»، روزنامه همشهری، 10 اردیبهشت 1386، شماره 4248.

روزنامه ایران، 8 آبان 1379.

روزنامه خراسان، 6 تیر 1384.

ساسان، عبدالحسین، «شاخصه های شادی آفرین، شاخصه غم افزا»، اقتصاد ایران، خرداد 1389، شماره 136.

سجادی نیا، محمدجواد، «شادی و نشاط»، با معارف اسلامی آشنا شویم، سال 24، فروردین 1384، شماره 60.

شرافتی، سمیه، «شادی گم شده در اختلالات روانی»، روزنامه همشهری، 15/8/1386، شماره 4390.

ص:268

صادقیان، فاطمه، «شادی چیست، شادمان کیست»، پیوند، اسفند 1386، شماره 341.

صفی زاده، فاروق، «شادی و نشاط رمز موفقیت در ایران باستان»، ارتباط موفق، تیر 1385، شماره 2.

صیادیفر، سمیه و علی دوستی، «جامعهشناسی شادی»، روزنامه همشهری، 30/10/1384، شماره 4449.

طبسی، محمدجواد، «نشاط و شادی در سیره معصومان»، ماه نامه کوثر، سال 1379، شماره 37.

علوی مقدم، لیلا، «راهی به شهر شادی»، دوماه نامه حدیث زندگی، بهمن و اسفند 1381، شماره 9.

کاشفی، محمدرضا، «آیا میتوانم شاد باشم»، مجله پرسمان، فروردین 1383، شماره 19.

محمدی، احسان الله، «سرفصل های اساسی و ساده زندگی خانوادگی»، مجله الکترونیکی ویستا، خرداد 1389.

منصوری، محمدباقر، «شادی و پای کوبی در آموزههای قرآن»، روزنامه کیهان، 11/6/1386، شماره 18888.

میرشاه جعفری، ابراهیم، «شادمانی و عوامل موثر بر آن»، تازه های علوم شناختی، سال 4، 1381، شماره 3.

«روحیه شاد کارکنان عامل بهره وری»، سایت آفتاب:

.

سایت آدینه بوک:

.

سایت اندیشه قم:

سایت پزشکان بدون مرز ایران:

.

سایت جامع اطلاع رسانی پزشکی ایران سلامت:

.

سایت خبری تحلیلی وطن:

.

سایت روزنامه سلامت: .

سایت روزنامه همشهری:

.

سایت سراج:

.

سایت فارس نیوز:

.

سایت مدیر یار:

.

سایت نورپورتال:

.

سایت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها: http://rss.nahad.ir

سعیدی، علی اصغر، از «جامعه شناسی شادی تا مدیریت شادی»، سایت مرکز مطالعات استراتژیک آریا:

.

شفیعی زاده، اعظم، «یادگیری _ یاددهی»، سایت آفتاب:

شمس، مریم، «جایگاه شادی و تفریح در متون اسلامی»، سایت باشگاه اندیشه: .

صرامی، حمید، «مصاحبه با خبرگزاری فارس»، 7/5/ 1385، سایت ستاد مبارزه با مواد مخدر:

.

صیادی فر، سمیه و علی دوستی، «حذف شادی یا حفظ آن»، سایت تبیان:

ص:270

عبدی پور، حسن، «جوان و شادی»، سایت اختصاصی نویسنده:

فاضلی، نعمت الله، «شادی چیست و از کجا می آید»، سایت فرهنگ شناسی:

shenasi.com

فاضلی، نعمت الله، «همسفر مرگ»، سایت تبیان:

محمدی، علیرضا، «اهمیت هوش هیجانی در کودک»، سایت مؤسسه علوم کوثر:

مرکز تحقیقات سازمان صدا و سیما، «نظرسنجی از مردم تهران درباره میزان آرامش بخشی و شادی بخشی برنامه های سیما»، 1374، سایت:

نصوحی، محمد، «روان شناسی شادی و عوامل مؤثر بر شادمانی»، سایت مرکز مشاوره و خدمات روان شناختی:

نوجوانان، سایت جامعه شناسی خانواده و زنان (سایت نویسنده):

یار احمدی خراسانی، مهدی، «جایگاه غم و شادی در کتب آسمانی»، سایت اثیر:

ص:271