جرعه های رسالت: ارمغانی از در واژه های نبوی صلی الله علیه و آله و سلم

دیباچه

دیباچه

زان که ملت را حیات از عشق اوست

برگ ساز کاینات از عشق اوست * * *

نفس، آشفته موجی از یم اوست

نی ما، نغمه ما از دم اوست

لب جوی ابد چون سبزه رُستیم

رگ ما ریشه ما از غم اوست

اقبال لاهوری

بیان شیرین و سخن دل نشین رسول خدا صلی الله علیه و آله، شفابخش ترین داروی دل های خسته ای است که راه و راهنمای کمال و سرچشمه خورشید را جست وجو می کنند. حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه می فرماید:

بی گمان دل ها نیز بسان بدن ها خسته می شوند. پس برای رفع خستگی دل، طرفه حکمت هایی بجویید.

به راستی، سفارش ها و رهنمودهای پیامبر، مانند بهاریه ای است که فضای جان را سرسبز و باطراوت می سازد.

ز گفتار دانا، توانا شوی

بگویی از آن سان کزو بشنوی

ص :3

پیش گفتار

پیش گفتار

چه احتیاج به عطر است آن پری رو را

به گُل ضرور نباشد گلاب پاشیدن

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله، هر جا که دل های مردم را برای شنیدن آماده می دید، سخن می گفت؛ چه بر منبر، چه روی زمین و چه سوار بر شتر؛ گاه نیز ایستاده سخنرانی می کرد. اگر بر فراز منبر می رفت، رویش را به طرف مردم می کرد و به آنان درود می فرستاد و پایان خطابه اش با استغفار همراه بود. همواره محور سخنانش، درود بر خداوند و ستایش او به خاطر نعمت هایش، توصیف کمال و ستایش او، آموزش بنیان های اسلام، یادآوری بهشت و دوزخ و سرای واپسین، سفارش به پارسایی و تبیین موارد خشم و خرسندی آفریدگار بود.

چنان شمرده سخن می گفت که شنونده می توانست واژگانش را بشمارد. همچنین فشرده گوترین انسان ها بود، ولی در عین ایجاز تمامی آنچه را می خواست بگوید، بیان می کرد. نه زیاده گویی داشت و نه کم گویی؛ جمله هایش پی در پی بود و میان آنها لحظه ای خاموش می ماند تا شنونده، سخنانش را دریابد و به خاطر بسپارد.

شیرین سخن ترین و شیواگوترین مردمان بود و می فرمود: «من فصیح ترین عربم». باری، بهشتیان به زبان محمد صلی الله علیه و آله سخن می گویند. جز به ضرورت سخن نمی گفت و می فرمود: «از نشانه های دانایی آدمی این است که در مسائل بیهوده، اندک سخن گوید». نه بسیار کم سخن بود و نه پرگو. هنگام حرف زدن، دهان را کاملاً باز نمی کرد و زمانی که سخن می گفت، شنوندگان سرشان را پایین می انداختند و چنان آرام بودند که گویا پرنده ای بر سرشان نشسته است و چون خاموش می شد، آنان حرف می زدند. ایشان به پُرگویان هشدار می داد و می فرمود:

ص :5

بخش اول: پیام سعادت

آبرومندی

آبرومندی

انسان های شریف و بزرگوار هرگز حاضر نیستند اندکی از آبروی خود را در برابر همه ثروت های جهان بدهند. از دیدگاه آنان، انسان بی آبرو مانند تن بی جان است که از هیچ ارزشی، نصیب و بهره ای ندارد. آنان با این اعتقاد می کوشند آبروی خود را به هر شکل ممکن، حفظ و در برابر سختی ها پایداری کنند. در مقابل، کسانی نیز حاضرند برای به دست آوردن جاه و مال و مقام از آبروی خود مایه بگذارند و به هر کار ناشایستی تن دردهند. اینان تنها به این دل خوشند که توانسته اند متاع بی ارزش دنیا را به دست آورند. داوری با شماست؟ آیا می توان با ثروت و اندوخته های دنیوی، آبروی از دست رفته را به انسان آزاده برگرداند؟ پیامبر گرامی اسلام در مقام بیان ارزش و اهمیت حفظ آبرو می فرماید:

ذُبُّوا عَنْ أَعْراضِکُمْ بِأَمْوالِکُمْ.(1)

با اموال خود از آبروی خویش دفاع کنید.

آداب مهمانی

آداب مهمانی

پذیرش و بزرگداشت مهمان از صفات پسندیده است. میزبان همواره باید مقدم مهمان را گرامی بدارد. میهمان نیز نباید از این دستور اخلاقی سوءاستفاده کند و با زیاده خواهی و خرج تراشی، صاحب خانه را به زحمت افکند. مهمان باید بداند که حتی اگر درقالب شوخی، درخواستی بکند، ممکن است میزبان _ به دلیل موقعیت میزبانی اش _ آن را جدّی تلقی کند و در راه فراهم آوردن آن، خرج سنگینی را متحمل شود. از آن سو، میزبان نیز نباید با تکلف و دشواری خودخواسته، سفره خویش را رنگین سازد؛ زیرا این کار افزون بر اسراف کاری، میهمان را که در اندیشه جبران مهمانی است، به زحمت خواهد انداخت. پیامبر گرامی اسلام در توصیه به ساده بودن سفره های مهمانی می فرماید:

لایَتَکَلَّفَنَّ أَحَدٌ لِضَیْفِهِ مالا یَقْدِرُ.(2)

میزبان نباید با تکلف، آنچه را قدرت ندارد، برای میهمان فراهم سازد.

آموزگار خشن

آموزگار خشن

تعلیم و تربیت در اسلام، جایگاه ویژه ای دارد و آموزگار و دانش آموز، هر دو مورد احترام هستند، هرچند ارزش استاد و آموزگار به مراتب بیشتر است. آموزگار وظیفه دارد با شاگردان خود مهربان باشد، تا انگیزه و رغبت آنان به تحصیل دانش افزایش یابد. صبر و حوصله و آگاهی آموزگار از فنون تعلیم و تربیت، بسیار سازنده و کارگشا خواهد بود. برعکس، هرگونه خشونت و فشارهای بی امان روحی، می تواند نوآموز را دل سرد و ناتوان کند و او را به فرار از تحصیل وادارد. افراد بسیاری بوده اند که به دلیل برخوردهای ناسنجیده و رفتارهای خشونت آمیز آموزگار، از درس و تحصیل بازمانده و به افرادی کم ثمر تبدیل شده اند. بر این اساس، پیامبر گرامی اسلام به آموزگاران توصیه می فرماید:

عَلِّمُوا وَ لاتُعْنِفُوا فَاِنَّ الْمُعَلِّمَ خَیْرٌ مِنَ الْمُعْنِفِ.(2)

آموزش دهید و خشونت نکنید؛ زیرا آموزگار بهتر از خشونتگر است.

ص :11

آینده نگری در کار

آینده نگری در کار

باید پیش از انجام هر کاری، سود و زیان مادی و معنوی آن راسنجید و با مقایسه دریافت که آیا انجام آن کار به سود و صلاح است یا خیر؟ کسانی که در زندگی چنین محاسبه ای را در نظر می گیرند، نه تنها پشیمان نخواهند شد، بلکه همیشه از نتیجه کار خشنودند. در حقیقت، هر کار سنجیده و حساب شده ای به کام یابی بسیار نزدیک است. پس یکی از راه های موفقیت در زندگی این است که انسان جوانب هر کاری را بسنجد و سود و زیان آن را بررسی کند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

اِذا اَرَدْتَ اَنْ تَفْعَلَ اَمْرا فَتَدَبَّرْ عاقِبَتَهُ فَاِنْ کَانَ خَیْرَا فَاَمْضِهِ وَ اِنْ کَانَ شَرَّا فَانْتَهِ.(1)

هرگاه خواستی کاری انجام دهی، درباره نتیجه اش بیاندیش؛ اگر نتیجه نیک است، انجام بده و اگر بد است، از انجام آن پرهیز کن.

ص :12

الف

احترام به هم نشینان

احترام به هم نشینان

انسان باید به هم نشینان خود احترام بگذارد، با آنان برخوردی بی تکلف داشته باشد و آنان را با بهترین اسم بخواند تا پیوند دینی بین آنان مستحکم تر شود. انسان باید با کسانی هم نشین شود که هم تراز او بوده و از فرهنگ یکسانی برخوردار باشند؛ زیرا هر دسته و گروهی، رفتاری متناسب با فرهنگ خود دارند و اگر با غیر خود مباشرت کنند، به اختلاف و ناسازگاری دچار خواهند شد. بنابراین، برای پایداری دوستی ها انسان باید با کسانی معاشرت کند که از نظر دینی و فرهنگی، هم تراز او باشند. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:

اَفْضَلُ الْحَسَناتِ تَکْرِمَةُ الْجُلَساءِ.(2)

بهترین کارهای نیک، گرامی داشتن هم نشنیان است.

همچنین فرموده است:

لا تَصْحَبَنَّ أَحَدا لایَری لَکَ کَمِثْلِ ماتَری لَهُ.(3)

با کسی که تو را هم سنگ خود نمی داند، هم نشینی مکن.

ارتباط با ثروت مندان

ارتباط با ثروت مندان

امکانات همه افراد یکسان نیست. برخی شرایط اقتصادی مطلوبی دارند و بعضی دیگر در وضع متوسط یا بدی به سر می برند. بهتر است خانواده های معمولی با خانواده های دارا و ثروت مند کمتر رفت و آمد کنند؛ زیرا هنگامی که اعضای خانواده های معمولی با امکانات و اشیای گران قیمت و تجملی توانگران روبه رو می شوند، به آنچه درخانه خود دارند، بی رغبت می شوند. این پدیده، اثر مخرّب روانی دارد؛ چون پیش از آن هم وضع چندان خوبی نداشتند، ولی بدون تشویش و نگرانی و حسرت، سپاس گزار خداوند بودند. اینک در آتش حسرت و نداری می سوزند و چه بسا به راه کفران نعمت های بی دریغ الهی کشیده شوند. پیامبر گرامی اسلام در این باره سفارش می کند:

أَقِلُّوا الدُّخُولَ عَلَی الْأَغْنِیاءِ فَاِنَّهُ اَحْری أَنْ لاتَزْدَرُوا نِعَمَ اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ.(2)

پیش توانگران کمتر روید؛ زیرا در این صورت، نعمت های خدا را خوار نخواهید شمرد.

ارزش هدایت دیگران

ارزش هدایت دیگران

هدایت دیگران و بازداشتن آنان از انحراف، یکی از بزرگ ترین وظایف انسان است. برخی می پندارند این مهم را تنها یک دانشمند یا عالم دینی باید انجام دهد، در حالی که چنین نیست و همه اعضای جامعه اسلامی باید برای انجام آن بکوشند. چه بسا با یک رفتار سنجیده یا سخن منطقی، آینده روشنی برای یک فرد یا خانواده و در نتیجه، جامعه رقم بخورد. همه روزه، حوادث گوناگونی رخ می دهد که اگر افراد در آن مسئله پا در میانی کنند، ممکن است به راه های تاریک کشیده نشود. بسیار اتفاق می افتد که پس از رخ دادن حادثه ای، انسان خود را ملامت می کند که چرا در راه صلح و سازش و هدایت دیگران گامی برنداشته است. پیامبر بزرگوار اسلام در این باره می فرماید:

لَاَنْ یَهْدِیَ اللّه ُ عَلی یَدَیْکَ رَجُلاً خَیرٌ لَکَ مِمّا طَلَعَتْ عَلَیْه الشَّمْسُ وَ غَرَبَتْ.(2)

ص :16

استبداد رأی

استبداد رأی

استبداد رأی، نشانه خودخواهی و یکی از صفات ناپسند اخلاقی است. دارنده این صفت، انتظار دارد که دیگران حتما سخن او را بپذیرند و بی چون و چرا اجرا کنند. این گونه افراد به دلیل انتظار پوچ و بی اساس خود، بیشتر با ناکامی روبه رو می شوند و مردم به آنان، پاسخ مثبت نمی دهند. به طورکلی، نفس سلیم انسانی در برابر زورگویی ها، واکنش منفی نشان می دهد و هرگز زیر بار تحمیل و اجبار نمی رود. شایسته است که افراد، از دیگران انتظار بی جا نداشته باشند و خود را با واقعیت های موجود، سازگار سازند. پیامبر گرامی اسلام در نکوهش این خصلت ناپسند می فرماید:

... وَ کَفی بِالْمَرْءِ جَهْلاً إِذا أَعْجَبَ بِرَأْیِهِ.(1)

... در گمراهی شخص همین بس که به رأی خود مغرور شود.

استقامت

استقامت

برخی افراد با اراده نیرومند، کارها را آغاز می کنند، ولی پس از رخ دادن کوچک ترین مشکل، از آن دست می کشند. باید دانست هیچ مشکلی در برابر نیروی شگرف انسان، تاب ایستادگی ندارد و با مقاومت و پایداری می توان ضربه های نهایی را به عوامل سست کننده اراده وارد کرد. بکوشیم روح استقامت در برابر حوادث و پیشامدها را در وجودمان زنده نگه داریم و با بردباری بر مشکلات چیره گردیم.

اساسا هر انسانی در زندگی با مسائل تلخ و شیرین و فراز و فرودهای گوناگونی روبه رو خواهد شد. آدمی هرگاه در سختی ها قرار می گیرد، نباید ناامید و ناتوان باشد، بلکه باید با توکل به خداوند منان و بردباری، راه موفقیت را بپیماید. به طور کلی، کسی که تاب تحمل مشکلات را ندارد و خود را می بازد، ظرفیت وجودی متناسب ندارد و مانند بیدی است که با هر بادی می لرزد. در مقابل، کسانی که با ایمان و بردبار هستند، در فراز و نشیب زندگی به کوهی استوار می مانند که حتی به برادران دینی خود نیز قوت قلب می دهند. حضرت محمد صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:

اِسْتَقیمُوا وَ نِعِمّا إِنْ إِسْتَقَمْتُمْ.(2)

استقامت کنید و چه خوب است که استوار باشید.

ص :18

اظهار خوشحالی از گناه

اظهار خوشحالی از گناه

برخی پس از انجام دادن گناه، از کار خود شرمنده و پشیمان می گردند و همین پشیمانی سبب می شود که به خدا روی آورند و دیگر به گناه آلوده نشوند. آنان می کوشند تا دیگران هرگز از کارشان باخبر نشوند. در مقابل، عده ای دیگر چنان پرده حیا را دریده اند که بدون هیچ نگرانی، دیگران را از کار زشت خود آگاه و حتی از آن، احساس خوشحالی می کنند. بی تردید، این افراد که در ردیف بدترین انسان ها قرار می گیرند و در برابر آیین انسان ساز اسلام که به پرده پوشی گناه دستور داده است، ایستاده اند، به عقوبتی دردناک دچار می شوند. پیامبر گرامی اسلام در هشداری آموزنده می فرماید:

مَنْ أَذْنَبَ وَ هُوَ یَضْحَکُ دَخَلَ النّارَ وَ هُوَ یَبْکی.(1)

هر که گناه کند و خندان باشد، در حالی که گریان است، وارد آتش می شود.

اظهار نکردن فقر

اظهار نکردن فقر

بیشتر مردم بر اساس ظواهر قضاوت می کنند؛ یعنی به محض اینکه دریافتند کسی از نظر مالی، وضعیت خوبی ندارد، به تصور اینکه مبادا روزی از او توقع و انتظاری داشته باشد، از وی کناره می گیرند. در این حالت، برای شخص فقیر هم پای دیگران احترام قائل نمی شوند و حتی حاضر نیستند به سخنان منطقی و با ارزش او به اندازه سخنان پوچ و بی ارزش افراد توانگر گوش فرادهند. با وجود این، شایسته است انسان، با عزت نفس و خویشتن داری، فقر و نداری خود را نزد هر کس و ناکس اظهار نکند تا شخصیت او تخریب نشود. البته در شرایط اضطراری، انسان باید نیازمندی های خود را به دیگران بگوید تا بر اساس دستورهای انسان دوستانه اسلام، نیاز او برطرف شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهدرباره حفظ آبرو و خویشتن داری می فرماید:

مَنْ تَفَاقَرَ اِفْتَقَرَ.(1)

هر کس خود را فقیر نشان دهد، فقیر خواهد شد.

امیدواری به رحمت خداوند

امیدواری به رحمت خداوند

در هیچ حال، نباید از بخشش خداوند بزرگ ناامید شد. ممکن است گناه فرد، بسیار بزرگ باشد، ولی هرگز نمی توان از رحمت پروردگار بزرگ و بخشنده قطع امید کرد. گناه هر قدر بزرگ باشد، هرگز از رحمت بی پایان الهی بزرگ تر نیست. ازاین رو، ناامیدی از رحمت خداوند، گناهی بزرگ شمرده شده است. پس انسان مسلمان باید در خوف و رجا باشد. از یک سو، به آمرزش الهی امیدوار باشد و از سوی دیگر، از گناه خود بترسد و به توبه و استغفار روی آورد. باشد که درهای رحمت حضرت حق بر وی گشوده شود و مورد آمرزش قرار گیرد. پیامبر بزرگ اسلام می فرماید:

أَلفاجِرُ الرّاجی لِرَحْمَةِ اللّه ِ تَعالی أَقْرَبُ مِنْها مِنَ الْعابِدِ الْمُقْنِطِ.(2)

بدکاری که به رحمت خدا امید دارد، از عابد ناامید، به خدا نزدیک تر است.

ص :21

بازتاب رفتار

بازتاب رفتار

حج گزاردن، صدقه دادن و پیوند با خویشاوندان از جمله کارهایی هستند که پاداش فراوانی در دنیا و آخرت به همراه دارند، ولی بعضی از انسان ها فکر می کنند که پاداش مالی و توسعه اقتصادی از وعده هایی است که باید برایشان کاملاً محسوس باشد. ازاین رو، وقتی زندگی آنان به شکل محسوسی تغییر نمی کند، دچار سردرگمی می شوند. غافل از اینکه پاداش دنیوی، تنها به امور اقتصادی محدود نمی شود، بلکه شامل هرگونه گشایش در کارهاست. هر چند در موارد فراوانی، توسعه مالی هم در زندگی محسوس است و اگر هم چنین نیست، بی شک به خاطر مصلحتی یا نبودن شرایط لازم برای دریافت است. در مجموع، این توصیه ها، حقایقی حتمی و تردیدناپذیر است که باید آن را پذیرفت. کم و بیش دیده یا شنیده ایم که این سه عمل افزون بر سازندگی، چه نتایج درخشانی برای انسان در پی داشته اند و دقیقا در فقرزدایی، دفع بلا و درازی عمر مؤثرند.

پیامبر اسلام در صدقه و احسان، زبانزد خاص و عام بود و حتی از اقوامی که پیوند خود را با ایشان می بریدند، ارتباط برقرار می ساخت. ایشان به دیگران نیز می فرمود که پروا پیشه کنید و با خویشان ارتباط داشته باشید که بوی بهشت از فاصله هزار سال راه استشمام می شود، ولی کسی که پیوند خویشی بگسلد، آن را استشمام نمی کند. ایشان در سخنی زیبا می فرماید:

ثَلاثٌ ثَوَابُهُنَّ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ: اَلْحَجُّ یُفْنِی الْفَقْرَ وَ الصَّدَقَةُ تَدْفَعُ الْبَلِیَّةَ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ تَزِیدُ فِی الْعُمْرِ.(1)

سه چیز است که ثواب آنها در دنیا و آخرت پایدار می ماند: حج، فقر را نابود می سازد؛ صدقه، بلا و گرفتاری را برطرف می سازد و صله رحم، عمر را

ص :22

بازخواست مؤدبانه

بازخواست مؤدبانه

ممکن است شما از کسی طلب کار باشید. در این حال، اگر به تندی و تحکم با او برخورد کنید، با واکنش منفی او روبه رو خواهید شد و چه بسا، کار به دعوا و برخوردهای فیزیکی بیانجامد. در پایان نیز پی آمدهای مخرب روحی این کار، شما را آزار خواهد داد. ولی اگر با احترام و محبت، با وی روبه رو شوید، او نیز به اندازه توان، در پرداخت حقوق خود خواهد کوشید. در این صورت، کدورت و دشمنی رخ نمی دهد، بلکه روابط صمیمانه تری برقرار می شود وچه بسا اگر روزی، شما به او احتیاج پیدا کنید، وی از هیچ کمکی، دریغ نخواهد کرد. بنابراین، شتاب و تندی نکردن در بازخواست دِین ها، می تواند کارساز باشد. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می فرماید:

... فَاتَّقُوا اللّه َ وَ أَجْمِلُوا فِی الطَّلَبِ.(1)

... از خدا بترسید و در طلب کردن با ملایمت رفتار کنید.

بازی و تفریح

بازی و تفریح

بعضی ها گمان می کنند که انسان های مذهبی اجازه ندارند به تفریح و سرگرمی بپردازند. ازاین رو، اگر افراد مذهبی را در حال بازی و تفریح ببینند، شگفت زده می شوند. در حالی که مذهب نه تنها مخالف این گونه رفتارها نیست، بلکه در پاره ای روایت ها، پیروان خود را به این امر تشویق می کند؛ زیرا تفریح و بازی های مفید بر سلامتی و نیرومندی انسان ها می افزاید. البته نوع بازی، بسیار اهمیت دارد و باید با شئون اسلامی سازگار باشد. بازی باید با شرایط زمانی، مکانی، سن و شخصیت افراد متناسب باشد. پیامبر گرامی اسلام می فرماید:

أُلْهُوا وَ الْعَبوُا فَاِنّی أَکْرَهُ أَنْ یُری فِی دینِکُمْ غِلْظَةٌ.(2)

تفریح و بازی کنید؛ زیرا دوست ندارم در دین شما، خشونتی دیده شود.

ص :24

بدترین فقر

بدترین فقر

نادانی، بیماری درمان ناپذیری است. نادان از هر خیر و نیکی بی بهره است، استقلال فکری ندارد و مانند بید، با هر بادی به سویی می چرخد. همیشه چشم به دیگران دوخته است تا برای او تصمیم بگیرند و در این میان نمی داند که مسیر هدایت را می پیماید یا راه گمراهی را؛ زیرا این موضوع را راهنمایی نادان مشخص می کند. اگر انسانی عاقل و باتدبیر راهنمای او شود، مسیر نور و روشنایی نصیب او می گردد. در غیر این صورت، از گمراهان خواهد بود. داوری های نادان، غلط؛ اظهار نظرهای او، نادرست؛ گفتارش، متناقض و کردارش، نامبارک است.

چنین انسانی تا مرز سعادت و نیک بختی بسیار فاصله دارد. اگر به سوی بصیرت و دانایی نرود، در دنیا و آخرت چون کوران، خواهد زیست. پیامبر اسلام درباره فقر فرهنگی این افراد می فرماید:

یَا عَلِیُّ! اِنَّهُ لا فَقْرَ اَشَدٌّ مِنَ الْجَهْلِ.(1)

ای علی! همانا فقری سخت تر از نادانی نیست.

بدهکاری در اثر قرض های نابجا

بدهکاری در اثر قرض های نابجا

انسان گاهی در زندگی خود به کمک مالی دیگران نیاز پیدا می کند. پس باید نیازهای اساسی خود را از راه «قرض الحسنه» که یک سنّت اصیل اسلامی است، برآورده کند. با این حال، متأسفانه بعضی افراد در بسیاری از مسائل جزئی، به سوی این و آن دست نیاز دراز می کنند و در جاهایی که ضرورت چندانی ندارد، خود را مدیون و بدهکار می سازند. آدمی باید خویشتن دار باشد و بکوشد مقروض دیگران نشود؛ زیرا ممکن است شخصیت والای انسانی او به دلیل تأخیر در بازپرداخت بدهی خدشه دار شود. پیامبر بزرگوار و عزیز اسلام می فرماید:

اِیّاکُمْ وَ الدَّیْنَ فَإِنَّهُ هَمٌّ بِاللَّیْلِ وَ مَذلَّةٌ بِالنَّهارِ.(1)

از قرض کردن بپرهیزید؛ زیرا غم شب و ذلت روز است.

برخورد جوان مردانه با محرومان

برخورد جوان مردانه با محرومان

بسیاری از مردم با آنکه خود، بهترین غذاها را مصرف می کنند، ولی هنگامی که می خواهند به فقیران غذا بدهند، غذایی می دهند که خودشان هیچ تمایلی برای خوردن آن ندارند. این کار دور از جوان مردی است؛ زیرا مروت اقتضا می کند انسان همان چیزی را برای دیگران بپسندد که برای خود می پسندد. بر اساس دستور قرآن مجید و سیره ائمه معصومین علیهم السلام، شایسته است انسان از بهترین داشته های خود، به فقیران ببخشد و نباید با دادن چیزهای پست و بی ارزش، طبع انسانی آنان را خوار بشمارد؛ زیرا پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می فرماید:

لا تُطْعِموُا الْمَساکینَ مِمّا لا تَأکُلُونَ.(2)

از آنچه خودتان نمی خورید، به مسکینان ندهید.

بصیرت به خود

بصیرت به خود

بعضی افراد با تعریف های بی جای دیگران، احساس غرور می کنند و می پندارند به راستی آدم های خوبی هستند که مورد توجه دیگران قرار گرفته اند. در نتیجه، خود را برتر می بینند. برعکس، اگر مورد سرزنش و بدگویی دیگران قرار بگیرند، در روحیه آنان، اثر بسیار بدی می گذارد و خواب و خوراک را از آنان سلب می کند و گمان می کنند که انسان های بد، کوچک و بی ارزش هستند. این دو، هیچ یک خود را با واقعیت تطبیق نداده اند. حقیقت آن است که هر انسانی در درون خویش بهتر می داند که چگونه آدمی است و چه خصلت های خوب و بدی دارد. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در توصیه ای ارزشمند می فرماید:

إِسْتَفْتِ نَفْسَکَ وَ إِنْ أَفْتاکَ الْمُفْتُونَ.(2)

(نیکی و بدی) را از خودت بپرس؛ دیگران هر چه می خواهند، بگویند.

بی احترامی به والدین

بی احترامی به والدین

پدر و مادر حق بزرگی بر انسان دارند؛ زیرا حیات و هستی انسان ها، مرهون وجود والدین است و خدمات شبانه روزی فرزندان نمی تواند ذره ای از تلاش خالصانه و بی دریغ آنان را پاسخ گو باشد. چه بسیار ناپسند است اگر انسانی که توان کوچک ترین حرکتی را نداشت و با مراقبت و نگه داری والدین، به دوران شکوفایی و جوانی رسیده است، با ناسپاسی و نمک نشناسی به والدین ناسزا بگوید و مایه رنجش خاطر آنان

ص :29

بی نیازی و توانگری

بی نیازی و توانگری

متأسفانه می بینیم گاهی افراد ثروتمند به بی بند و باری روی می آورند و ثروت های خدادادی را در مسیر نادرست به کار می گیرند. این در حالی است که می توان داده های خدا را در راه خدایی مصرف کرد که اگر چنین شود، خشنودی خالق و مخلوق را به همراه دارد.

چه بسیار انسان هایی که زیر این آسمان کبود حاتم وار زیستند و نام نیک دنیایی برای خویش به یادگار گذاشتند و پاداش بی پایان الهی را در عالم برزخ و دنیای جاویدان ذخیره کردند. آری، می توان ثروت فناپذیر دنیا را ارزشمند و جاودانه کرد، به شرطی که بر اساس آموزه های دینی از آن بهره برداری شود. رسول گرامی اسلام می فرماید:

نِعْمَ الْعَونُ عَلی تَقْوَی اللّهِ الْغِنی.(2)

بی نیازی و توانگری، برای پرهیزگاری، خوب یاوری است.

ص :30

پاسداری در راه خدا

پاسداری در راه خدا

بی تردید، کسانی که در شب های سرد زمستان و گرمای طاقت فرسای تابستان، برای حفاظت از مال و جان و ناموس دیگران، هرگونه خطری را به جان می خرند و لحظه ای از تلاش و کوشش باز نمی مانند، در پیش گاه خداوند از پاداش بزرگی برخوردارند. پاسداری در راه خدا در عین عبادت بودن، خدمت بزرگی به جامعه انسانی است. چه کسی می تواند خدمات صادقانه این عزیزان را که ماه ها از زن و فرزند و خانه و کاشانه خود دور می مانند، به هیچ بیانگارد؟ انصاف و جوان مردی ایجاب می کند که سپاس گزار این ایثارگران باشیم. پیامبر گرامی اسلام درباره ارزش عمل این عزیزان می فرماید:

عَیْنانِ لایَمَسُّهُمَا النّارُ أَبَدا عَیْنٌ بَکَتْ مِنْ خَشْیَةِ اللّه ِ وَ عَیْنٌ باتَتْ تَحْرُسُ فِی سَبیلِ اللّه ِ.(1)

دو چشم است که هرگز آتش بدان نمی رسد؛ چشمی که از ترس خدا گریسته و چشمی که شب را به حراست در راه خدا به سر برده است.

پرحرفی

پرحرفی

انسان های پُرگو، مخزن سخنان پوچ و بی ارزشند. آنان برای اینکه رشته سخن را از دست ندهند، می کوشند بی اندیشه و ناسنجیده، مطالبی را بر زبان آورند. بدین ترتیب، شنوندگان نه تنها به سخنان او توجه نمی کنند، بلکه با ناراحتی و تنفر، هر لحظه منتظرند که سخنان او پایان پذیرد تا دمی بیاسایند. از آن پس نیز سعی می کنند که از هم نشینی با او بپرهیزند. بنابراین، انسان باید در سخن گفتن، اعتدال را رعایت کند تا به لغزش دچار نشود و دل زدگی دیگران را فراهم نسازد. پیامبر ارجمند اسلام می فرماید:

مَنْ کَثُرَ کَلامُهُ کَثُرَ سَقَطُه.(2)

هر کس کلامش زیاد باشد، لغزشش نیز زیاد می شود.

همچنین می فرماید:

نِعْمَ الْهَدِیَّةُ اَلْکَلِمَةُ مِنْ کَلامِ الْحِکْمَةِ.(3)

چه نیکو هدیه ای است یک گفتار حکمت آموز.

پرخوری و سخت دلی

پرخوری و سخت دلی

کسانی که به پرخوری عادت دارند، از کارهای عبادی و وظایف معنوی خود باز می مانند؛ زیرا پرخوری، امکان هرگونه فعالیتی را از آنان می گیرد. در این صورت، به تدریج در چنگال انواع بیماری های جسمی و روحی گرفتار می شوند و سلامتی خود را از دست می دهند. نبود سلامتی نیز قدرت اندیشیدن را از آنان می گیرد. افزون بر این، ممکن است بعضی افراد، برای سیر کردن خود، به هر حلال و حرامی پناه ببرند. بدین ترتیب باید منتظر عذاب الهی باشند. پیامبر اسلام می فرماید:

مَنْ تَعَوَّدَ کَثْرَةَ الطَّعامِ وَالشَّرابِ قَسا قَلْبُهُ.(2)

هر کس به پرخوری عادت کند، سخت دل می شود.

پرده پوشی

پرده پوشی

چون انسان معصوم نیست، ممکن است در طول زندگی مرتکب گناه یا اشتباهی شود که هر چند از نظرگاه الهی دور نمی ماند، ولی دوست ندارد اسرارش در بین مردم، آشکار و رسوای عام و خاص شود. بنابراین، اگر انسان از اعمال پنهانی کسی آگاه شود، اجازه ندارد آن را آشکار کند؛ زیرا سبب لکه دار شدن حیثیت و آبروی آن فرد می شود و چه بسا وی گستاخ تر شود و حتی آشکارا به کارهای بدتر دست یازد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره حفظ اسرار دیگران می فرماید:

لا تَخْرِقَنَّ عَلی اَحَدٍ سِترا.(2)

هرگز پرده اسرار دیگران را نَدرید.

پرسش گری

پرسش گری

اساساً هر پرسشی که از اهل آن پرسیده شود، بر دانسته های آدمی افزاید و درجه ای هم نزد خالق هستی می یابد. اگر انسان رنج پرسیدن را بر خود هموار کند، در پرتو نور و روشنایی دانش، آرامش می یابد. پرسیدن، عیب نیست و چیزی از مقام و مرتبه او نمی کاهد، بلکه ندانستن، عیب است. آدمی هیچ گاه نباید به خاطر حیای نابجا، لذت دانستن را از دست بدهد. پس شایسته است در هر موقعیتی، پرسش های خود را با عالمان مطرح کنیم.

پرسش می تواند منشأ علم و کمال شود و اسلام هم همگان را به پرسشگری فرا می خواند، ولی پرسش های نهفته در ذهن آدمی، کارگشا نیست. عیب های آدمی با

ص :35

پرگویی

پرگویی

برخی افراد چنان پرحرفند که عرصه را بر شنونده تنگ می کنند. در این حالت، شنونده در جست وجوی راهی است تا خود را از شرّ این گوینده پرحرف خلاص کند. این گونه افراد چون زیاد سخن می گویند، هر سخن پوچ و کم ارزشی را بر زبان می رانند و چه بسا دچار مکررگویی و دروغ گویی می شوند و بعدها ناگزیرند پاسخ گوی سخنان ناسنجیده خود باشند. بنابراین، شایسته است انسان، مختصر و مفید سخن بگوید و توجه داشته باشد که پرحرفی، از اعتبار او در جامعه می کاهد. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در نکوهش این صفت ناپسند می فرماید:

شِرارُ اُمَّتی الثَّرثارُونَ.(2)

پرگویان و پرچانه ها، بدهای امت من هستند.

ص :36

پرورش روح نیکوکاری

پرورش روح نیکوکاری

فرزندان، هر خوب و بدی را ابتدا از اولین خاستگاه تربیتی؛ یعنی خانواده می آموزند. اگر والدین به آنچه می گویند، عمل کنند، او احساس می کند که در جمع افراد صادق و متعهد زیست می کند. ازاین رو، از همان دوران کودکی، روح گذشت و ایثار در فرزند تقویت می شود. پدر و مادر نیز از دیدن روحیه گذشت فرزندشان لذت خواهند برد؛ زیرا محصول رفتار پسندیده خودشان بوده است. اگر این عمل تکرار شود، به ملکه تبدیل خواهد شد و فرزند نیز این عمل را به فرزندان خویش منتقل خواهد کرد. درنتیجه، در پایه گذاری این سنت پسندیده و اجر آن همگان شریک خواهند بود. پیامبر مهربان اسلام چنین سفارش فرموده است:

رَحِمَ اللّه ُ والِدا أَعانَ وَلَدَهُ عَلی بِرِّهِ.(1)

خدا رحمت کند پدری را که فرزندش را در راه نیکوکاری یاری دهد.

پرهیز از نجوا

پرهیز از نجوا

اگر خواستید سخنی خصوصی را به کسی بگویید، سعی کنید گفت وگوی تان در حضور دیگران، نجواگونه نباشد؛ زیرا در این حالت، اطرافیان می پندارند درباره آنان صحبت می کنید یا اینکه شما، آنان را غریبه فرض کرده و سخن تان را با ایشان در میان نگذاشته اید. در نتیجه، بدگمانی پدید می آید و رشته محبت و دوستی از هم گسیخته خواهد شد. شایسته است از گفت وگوهای خصوصی در حضور دیگران بپرهیزیم تا زیان های روحی به دیگران وارد نیاید. پیامبر گرامی اسلام نیز در هشداری می فرماید:

اِذا کانُوا ثَلاثَةً فَلا یَتَناجی إِثْنان دُونَ الثّالِثِ.(2)

وقتی سه تن با هم هستند، دو نفرشان جدا از سومی نجوا نکنند.

پناهگاه نیازمندان

پناهگاه نیازمندان

بعضی از انسان ها نزد مردم جایگاهی بس ارزشمند دارند و مردم در رفع مشکلاتشان به سوی آنان می شتابند. این توفیقی ربّانی است که شامل حالشان شده است تا گشایشگر گره های کور زندگی دیگران باشند. زمانی که به این اشخاص مراجعه می کنیم، با نهایت احترام و عزّت با دیگران برخورد می کنند، به گونه ای که فرد احساس حقارت نمی کند، بلکه آنان را چون برادرانی مهربان می بیند. این بزرگواران، بی اعتنا از کنار مشکلات دیگران نمی گذرند، بلکه خود به سویشان می شتابند و رنج سؤال را از دوش آنان برمی دارند. آنان از کمک به دیگران شادمانند و رفع خواسته های دیگران را تحفه ای رحمانی می شمارند. چه سعادتی از این بهتر که آدمی، پناه گاهی برای دیگران باشد؛ تکیه گاهی مطمئن که خود به پناه گاهی قدرتمند پیوسته است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهدرباره چنین انسان هایی می فرماید:

اِنَّ لِلّهِ عِباداً یَفْزَعُ اِلَیْهِمُ النّاسُ فِی حَوائِجِهِم، اُولئِکَ هُمُ الْآمِنُونَ مِنْ عَذابِ اللّهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ.(2)

خداوند بندگانی دارد که مردم در نیازمندی ها و مشکلاتشان به آنان مراجعه می کنند و پناه می برند. آنان در روز قیامت از عذاب خدا ایمن هستند.

ص :39

پندآموزی از درگذشتگان

پندآموزی از درگذشتگان

رفتن به گورستان و اندیشیدن درباره فرجام کار، انسان را متوجه سرنوشت آینده خود می کند و با اندکی تأمل، پی می برد که دوران خوشی ها و ناخوشی ها به سرعت ابر و باد در گذر است. باری، آنچه انسان را به سعادت و سربلندی می رساند، رفتار نیک اوست. پس نیکوست که از گذر ایام و سرگذشت مسافرانی که به سرای آخرت شتافته اند، عبرت گیریم و خود را برای این سفر خطیر آماده کنیم. پیامبر بزرگوار اسلام درباره اهمیت پندآموزی از درگذشتگان می فرماید:

اِطَّلِعْ فِی الْقُبُورِ وَ اعْتَبِرْ بِالنُّشُورِ.(1)

در قبرها بنگر و از روز رستاخیر پند بگیر.

پیشرفت معنوی

پیشرفت معنوی

امروزه مردم به جمع آوری مال و حتی یک دست کردن وسایل زندگی اهمیت فراوانی می دهند و اگر وسیله ای را کم ببینند، با گذشتن از وقت ارزشمند و مال خود می کوشند آن را به دست آورند. این همه تلاش برای امری زودگذر و فناپذیر که باید نیروی آن را برای دیگران واگذارد، آیا خردمندانه است؟

ای کاش همان قدر که به امور دنیوی اهمیت می دهیم، دراندیشه اصلاح کاستی های روحی و معنوی خود بودیم. انسان کامل کسی است که دو روزش مثل هم نباشد. اگرصداقت، سپاس گزاری، حیا و گشاده رویی اش کم رنگ است، باید آنها را با جدیت و کوشش پررنگ کند و همان شود که خدا و رسولش انتظار دارند. رسول گرامی اسلام می فرماید:

اَرْبَعٌ مَنْ یَکُنْ فِیهِ کَمُلَ اِسْلامُهُ: اَلصِّدْقُ وَ الشُّکْرُ وَ الْحَیاءُ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ.(1)

چهار صفت هستند که اگر در کسی باشند، اسلام آن شخص کامل است: راست گویی، سپاس گزاری، حیا و خوش رویی.

تأخیر در انجام کار

تأخیر در انجام کار

یکی از ویژگی های انسان های سست اراده این است که با وجود آگاهی از ارزش فرصت های زمانی، انجامِ کارها را به فردا حواله می دهند و گاهی تا هفته ها، ماه ها و سال ها از انجام آن خودداری می کنند. تأخیر در کار، هیچ توجیهی ندارد و در پایان نیز خود وی زیان می بیند؛ زیرا فرصت ها هیچ گاه تکرار نمی شود. گاهی هم کارها چنان انباشته می شود که به هیچ وجه نمی توان آنها را انجام داد. بر این اساس، پیامبر اعظم صلی الله علیه و آلهدر توصیه ای نیکو می فرماید:

لا تَدَعَنَّ حَقّا لِغَدٍ فَاِنَّ لِکُلِّ یَوْمٍ مافِیهِ.(1)

کاری را برای فردا مگذار؛ زیرا هر روزی را کاری هست.

تأمین پوشاک مستمندان

تأمین پوشاک مستمندان

پوشاک، یکی از نیازهای اساسی هر انسان است؛ زیرا او را از گزند گرما و سرما در امان می دارد. البته تهیه پوشش آبرومندانه برای افراد بی بضاعت، کار پسندیده ای است که بر آن تأکید شده است.

به فرض اگر در آستانه عید نوروز، پوشاک مناسب فصل را در قالبی آبرومندانه به خانواده های بی بضاعت اهدا کنیم، موجی از شادمانی، آن خانواده را فرامی گیرد و رضایت خداوندی را فراهم می سازد. بدین ترتیب، کودکان بی بضاعت آن خانواده ها، با حسرت به لباس های اطرافیان نمی نگرند و خانواده ها نیز نزد فرزندانشان شرمسار نخواهند شد. پیامبر گرامی اسلام در ترویج این سنت پسندیده می فرماید:

مَنِ اسْتَطاعَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتُرَ أَخاهُ الْمُؤْمِنَ بِثَوْبِهِ فَلْیَفْعَلْ.(1)

هر کس از شما می تواند برادر مؤمن خویش را به جامه ای بپوشاند، بپوشاند (این کار را انجام دهد).

تحقیر دیگران

تحقیر دیگران

هر انسانی برای خود احترام قائل است و هرگز نمی خواهد دیگران، او را تحقیر کنند. چگونه انسان مسلمان حاضر می شود روح و روانِ برادر دینی خود را آزرده سازد؟ به راستی، انسانی که شخصیت والا و روحی لطیف و پاک دارد، هرگز حاضر نیست به دیگران اهانت کند و آنان را بی ارزش و حقیر سازد. چنین کاری، مخالفت صریح با دستور پیامبر اسلام است که می فرماید:

أَذَلُّ النّاسِ مَنْ اَهانَ النّاسَ.(2)

خوارترین مردم کسی است که به مردم اهانت کند.

تربیت فرزند

تربیت فرزند

بسیاری از پدران و مادران، از وضع ناهنجار روحی و جسمی فرزندان خود شکایت می کنند. این در حالی است که آنان باید از بی مبالاتی ها و سهل انگاری های خودشان متأثر باشند. فرزند مانند نهالی است که با مراقبت شایسته، به درختی بارور تبدیل خواهد شد؛ یعنی اگر برای پرورش روح و روان آنان سرمایه گذاری کنیم، افرادی سالم و صالح به جامعه اسلامی تحویل داده می شود. بنابراین، والدین باید در تربیت فرزندان از هیچ کوششی دریغ نورزند و آنان را با آداب اسلامی آشنا کنند؛ زیرا این کار به سود فرد، خانواده و جامعه است. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله، مسئولیت پرورش فرزندان را بر دوش والدین می داند و در این باره می فرماید:

اَکْرِمُوا أَوْلادَکُمْ وَ اَحْسِنوا آدابَهُمْ.(2)

فرزندان را گرامی شمارید و آنان را نیکو پرورش دهید.

ترویج فساد

ترویج فساد

بنیان گذار هر مکتب و ایده ای، عامل اساسی در ترویج آن سنت و ایده است. چه بسا کسانی که مکتبی را تأسیس و در طول تاریخ، افراد زیادی از آن مکتب پیروی می کنند. این اشخاص ممکن است سنت نیکویی را پایه گذاری کنند یا راه غلطی را به

ص :47

تظاهر به گناه

تظاهر به گناه

گناهی که انسان آشکارا و در حضور دیگران مرتکب می شود، مستوجب مجازات بیشتری خواهد بود؛ زیرا این کار به معنای بی اهمیت دانستن دستورهای الهی و پشت پا زدن به آنهاست. تظاهر به گناه، حیا و عفت عمومی را خدشه دار می کند و سبب می شود تا دیگران برای انجام گناه گستاخ شوند. در نتیجه، میزان گناه و فساد در جامعه افزایش می یابد و محیط پاک و سالم جامعه اسلامی آلوده می شود. پیامبر گرامی اسلام درباره نکوهش این ناهنجاری می فرماید:

کُلُّ اُمَّتی مُعافی إِلاّ الْمُجاهِرینَ.(2)

همه امّت من بخشیده خواهند شد مگر تظاهرکنندگان به گناه.

ص :48

تظاهر و ریا

تظاهر و ریا

ریا، نوعی بیماری است که بعضی از مردم به آن دچار هستند. این افراد در هر کار خیری و در هر عمل مفیدی، به ریا و تظاهر عادت دارند. اینان اگر بدانند در کاری، نام و نشانی از آنها نیست و تعریف و تمجیدی نمی شوند، از انجام آن سر بازمی زنند. این انسان های متظاهر، خواه ناخواه در اجتماع شناخته می شوند و مردم به نیت شان پی می برند. آنان عبادت ها و رفتارهای خیر خود را به دلیل تظاهر، باطل و بی ارزش می کنند. در مقابل، شخص با ایمان، با اخلاص کامل، عملش را برای رضای خدا انجام می دهد و انتظار تشکر از سوی مردم را ندارد؛ زیرا پاداش الهی، بزرگ و بی پایان است. وی به روزی چشم دوخته است که مال و فرزند و متاع دنیوی فایده ای ندارد و اخلاص، گشاینده بسیاری از درهای بسته به روی او خواهد بود. بنابراین، کردار نیک خود را با ریا به هدر نمی دهد. اگر هم نیت بدی از دلش گذشت، به فکر چاره می افتد تا خود را از این بیماری مهلک برهاند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهنشانه ریاکار را چنین برمی شمارد:

لِلْمُرائِی ثَلاثُ عَلاماتٍ: یَنْشَطُ اِذَا کَانَ عِنْدَ النّاسِ وَ یَکْسَلُ اِذَا کَانَ وَحْدَهُ وَ یُحِبُ اَنْ یُحْمَدَ فِی جَمِیعِ الاُْمُورِ.(1)

شخص ریاکار سه نشانه دارد: وقتی که میان مردم است، با نشاط است؛ هنگامی که تنهاست، کسل است و دوست دارد که در همه کارها از او ستایش شود.

تلاوت قرآن

تلاوت قرآن

آدمی در طول زندگی و در رویارویی با مسائل گوناگون مادی به زنگارها و آلودگی هایی دچار می شود که برای زدودن آن، به تصفیه روحانی نیاز دارد. یکی از بهترین راه های تصفیه ناخالصی ها، تلاوت قرآن است. قرآن، گوهر گران بهایی است که با هر چه برخورد کند، به آن رنگ خدایی می دهد و ناخالصی ها را به نورانیت و صفا تبدیل می کند. در حقیقت، کلام قرآن، معجون شفابخش و داروی هر دردی است که خدای بزرگ، آن را برای تصفیه دل های بیمار قرار داده است. با شنیدن آیات الهی، نورانیت به قلب انسان وارد می شود و معنویت خاصی، سراسر وجود آدمی را فرا می گیرد و احساس آرامش و آسایش به او دست می دهد. پس بیاییم ساعتی از شب یا روز را به این مهم اختصاص دهیم که پیامبر اسلام فرموده است:

إِنَّ هذِهِ الْقُلوُبَ تَصْدَءُ کَمایَصْدَءُ الحَدیدُ. قیل فما جَلاءُها؟ قالَ: ذِکْرُ الْمَوْتِ وَ

ص :50

تنفر از گناه

تنفر از گناه

ممکن است انسان بر خلاف میل خود ناگزیر شود در محل معصیت یا جایی که گروهی در آنجا گناه می کنند، حضور یابد. در چنین شرایطی، اگر احساس ناراحتی به او دست دهد و مایل باشد که هر چه زودتر آنجا را ترک گوید، باید به خود و ایمانش امیدوار باشد، ولی اگر از بودن در آنجا احساس ناراحتی نمی کند و چه بسا با آنان هم گام شود یا در درون خود خوشحال است، باید به حال خود متأسف باشد. باید بدانیم اگر شخصی در جمع معصیت کاران باشد و از این توقف احساس ناراحتی کند، مانند کسانی است که در آن شرکت نداشته اند. برعکس، اگر قلب و فکر او، با مجالس لهو و لعب باشد و از حضور در آن احساس شادمانی کند، مانند حاضران در آن است. پیامبر ارجمند اسلام می فرماید:

مَنْ حَضَرَ مَعْصِیَةً فَکَرِهَها فَکَأَنَّما غابَ عَنْها وَ مَنْ غابَ عَنْها فَرَضِیَها فَکَاَنَّهُ حَضَرَها.(2)

هر کس ناظر گناهی باشد و از آن متنفر شود، مانند کسی است که در آنجا نیست و هر کس در محل گناه نباشد و از آن راضی باشد، مانند کسی است که در آنجا حضور دارد.

ص :51

توکل به قدرت الهی

توکل به قدرت الهی

انسان از نظر جسمانی، از بسیاری موجودات دیگر ضعیف تر است، ولی از نظر قدرت اراده و استعداد، اشرف مخلوقات است. همین قدرت روحی سبب شده است تا خداوند، موجودات دیگر را به تسخیر او درآورد. انسان با قدرت اراده، زمین و آسمان و آنچه را در آن وجود دارد، تا حدودی به سیطره خود درآورده است. آن گاه که انسان به قدرت بی پایان الهی می پیوندد و پای خود را از محدوده زندگی مادی فراتر می نهد، این توانایی افزایش می یابد. در این حال، خود را از هر چیز جز قدرت الهی بالاتر می بیند. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در توجه دادن و پیوند داشتن به این رشته مستحکم الهی می فرماید:

مَنْ اَحَبَّ اَنْ یَکُونَ اَقْویَ النّاسِ فَلْیَتَوَکَّلْ عَلَی اللّه ِ.(1)

هر کسی دوست دارد از همه مردم قوی تر باشد، باید به خدا توکل کند.

ثروت اندوزی

ثروت اندوزی

بی تردید، ثروت در رفع نیازهای فردی و اجتماعی می تواند اثربخش باشد. ثروت مندی که در مسیر سازندگی تلاش می کند، می تواند اسباب آسایش اجتماعی را فراهم آورد و از شکاف های عمیق طبقاتی جلوگیری کند. متأسفانه افرادی یافت می شوند که نه تنها از ثروت خود در راه منافع جمعی سود نمی برند، بلکه از به کارگیری آن در رونق زندگی شخصی خود نیز دریغ می ورزند. این انبارکنندگان ثروت، از چرخش صحیح پول در جامعه جلوگیری می کنند و سرمایه ای را که می تواند گشایشگر مشکلات دیگران باشد، در انحصار خود نگه می دارند. این افراد با به کارگیری درست سرمایه خود، می توانند نیک نامی دنیا و آخرت را برای خویش فراهم آورند. رسول اللّه صلی الله علیه و آله در ترغیب به این اقدام خداپسندانه می فرماید:

... طوبی لِمَنْ عَمِلَ بِعِلْمِهِ وَ اَنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مالِهِ.(1)

... خوشا به حال کسی که به علم خویش عمل کند و زیادی مال خود را ببخشد.

جبران نیکی

جبران نیکی

پاسخ دادن به احسان دیگران، نشانه ادب و بزرگی آدمی است، ولی شیوه پاسخ گویی به توان آدمی بستگی دارد. اگر کسی می تواند، به هدایای مالی مردم پاسخ مالی بدهد، نباید از آن دریغ ورزد. اگر هم توانایی این کار را نداشت، باید قدردانی و سپاس گزاری خود را حتی با زبان و سخن ابراز کند. چنین پاسخی بازتاب های خوبی هم برای خود فرد و هم برای هدیه دهنده در پی دارد. سپاس گزار با این کار، احساس سبکی و آرامش می کند و احسان کننده نیز به کار خیر تشویق می شود. به طور کلی، باید دانست کسی که از خوبی های دیگران سپاس گزاری نکند، در مقابل نعمت های بی شمار الهی نیز زبان به قدردانی نمی گشاید. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در این باره دستورالعمل ویژه ای صادر کرده است:

مَنْ اَتَی اِلَیْکُمْ مَعْرُوفاً فَکافُوهُ، فَاِنْ لَمْ تَجِدُوا فَأَثْنُوهُ فَاِنَّ الثَّناءَ جَزَاءٌ.(2)

ص :55

جدال همیشگی

جدال همیشگی

بعضی افراد همیشه در فکر جدال و با دیگران در حال ستیزند و به بهانه های واهی، محیط امن خانواده را به صحنه های جنگ و جدال تبدیل می کنند. از همه بدتر اینکه حتی با خود نیز درگیرند و همیشه زیرلب غرولند می کنند. رفتار و گفتار آنان نشان می دهد که در درون خویش با کسی، درگیری لفظی یا فیزیکی دارند. اینان در خواب آرامش ندارند و با داد و قال های کذایی از خواب می پرند و عرصه را بر خود و همگان تنگ می کنند. این افراد تعادل روحی ندارند. اطرافیان باید با کمک همدیگر، از انجام دادن کارهایی که آنان را تحریک می کند، پرهیز کنند. پیامبر گرامی اسلام، جدال همیشگی را مردود شمرده است و می فرماید:

کَفی بِکَ إِثْما أَنْ لاتَزالَ مُخاصِما.(1)

همین گناه تو را بس که پیوسته در حال ستیزه جویی باشی.

جلب اعتماد مردم

جلب اعتماد مردم

بعضی ها آن قدر پاک و با ایمانند که دیگران در امور دین و دنیای خود به آنان اعتماد می کنند و در گرفتاری ها و سختی ها، آنان را پشتوانه خویش می دانند. بسیار نیکوست که انسان به چنان مرتبه والایی دست یابد که دیگران او را مایه دلگرمی خود بشمارند و اسرار و درخواست های خود را با او در میان بگذارند. چنین فردی که برای وجدان و شرافت انسانی احترام قائل است، در هیچ حالی، ارزش های معنوی خویش را فدای خواسته های زودگذر دنیوی نمی کند. به یقین، خداوند به این افراد که پناه گاه و تکیه گاه مردمند، نظر لطف دارد و آنان را مشمول رحمت خویش قرار می دهد. پیامبر اسلام، اعتماد مردم را مایه خوشبختی انسان می داند و می فرماید:

کَفی بِالْمَرْءِ سَعادَةً أَنْ یُوثَقَ بِهِ فی أَمْرِ دینِهِ وَ دُنْیاهُ.(2)

در خوشبختی مرد همین بس که در کار دین و دنیایش به او اعتماد کنند.

ص :57

جلب رضایت الهی

جلب رضایت الهی

اگر انسان تشخیص دهد که کاری مورد رضایت الهی است، باید با تمام توان در انجام آن بکوشد، هر چند دیگران را ناخوش آید. حتی اگر دیگران به او اعتراض کنند، وی نباید در انجام وظیفه کوتاهی کند. آنچه اهمیت دارد، ترجیح دادن رضایت الهی بر رضایت بندگان است. چنین کرداری از اعتقاد عمیق و ایمان راسخ انسان های وارسته ریشه می گیرد که دنیا را بسیار ناچیز و هر حب و بغضی را در برابر خشم و رضای الهی ناپایدار می دانند. جلب رضایت الهی از توصیه های پیامبر گرامی اسلام است. ایشان می فرماید:

مَنْ إِلْتَمَسَ رِضیَ اللّه ِ بِسَخَطِ النّاسِ رَضِیَ اللّه ُ عَنْهُ ... .(1)

هر کس رضای خدا را بر خشم مردم ترجیح دهد، خداوند از او راضی می شود... .

جواب نامه

جواب نامه

بعضی افراد در پاسخ دادن به نامه دوستان و آشنایان درنگ می کنند یا نامه را برای زمانی طولانی یا برای همیشه بی پاسخ می گذارند. وقتی کسی نامه ای می نویسد، در انتظار پاسخ است و پاسخ ندادن، نوعی سهل انگاری و بی توجهی به نویسنده نامه است. چه بسا در نامه درخواستی داشته باشد که با پاسخ گویی به آن، تکلیف کار معلوم شود و فرد بتواند خواسته خود را از راه دیگری تأمین کند. بر این اساس، پیامبر اسلام می فرماید:

اِنَّ لِجوَابِ الْکِتابِ حَقّا کَرَدِّ السَّلامِ.(1)

به درستی که پاسخ نامه لازم است، همان گونه که پاسخ سلام واجب است.



حفظ آبرو

حفظ آبرو

آبرو برای هر انسانی مسئله با اهمیتی است که برای حفظ آن حاضر است جان خود را فدا کند. آبروی انسان، بزرگ ترین تکیه گاه شخصیت اوست، ولی متأسفانه در بعضی موارد، بجا یا نابجا، چنان آبروی افراد بر باد می رود که تا پایان عمر از زیر بار سنگین بی آبرویی خارج نمی شوند. در این حال فکر می کنند همه حیثیت آنان لکه دار شده است و زبانزد خاص و عام گشته اند. به این دلیل از مشارکت دست می کشند و خود را از دیگران پنهان می سازند. چه پسندیده است حتی در مواردی که فرد، اشتباهی انجام داده است، گونه ای با او رفتار شود که آبرویش محفوظ بماند. به یقین، اگر کسی، حیثیت بی گناهی را بی دلیل لکه دار کند، خود نیز به خواری خواهد افتاد. پیامبر بزرگوار اسلام درباره حفظ آبروی برادران دینی می فرماید:

ص :60

حفظ آبروی دیگران

حفظ آبروی دیگران

بارها دیده یا شنیده ایم که افرادی، با ایثار و گذشت، آبروداری می کنند و نمی گذارند آبروی دیگران بریزد. در نتیجه، پیش وجدان خویش و خلق خدا سرافراز شده اند. از سوی دیگر می بینیم برخی افراد، به دلیل مسائل کم اهمیت و بی ارزش، آبرو و حیثیت دیگران را از بین می برند. گاهی این آبروریزی چنان سنگین است که فرد ناگزیر می شود شهر و کاشانه خود را ترک کند و به جایی پناه ببرد که کسی او را نمی شناسد. حضرت محمد صلی الله علیه و آله، حفظ آبروی مسلمان را واجب می داند و می فرماید:

أَرْبَی الرِّبا شَتْمُ الاَْعْراضِ... .(2)

بدترین ربا، ناسزایی است که نسبت به آبروی مردم گفته شود... .

حل اختلاف

حل اختلاف

رفع اختلاف، از بهترین کارهایی است که مورد رضای خداوند و مخلوقات اوست. این اختلاف ها ممکن است در سطح خانواده به وجود آید که اگر ریشه دار شود، سبب از میان رفتن بنیان های خانوادگی می گردد. چنانچه اختلاف در سطح اجتماع باشد، زیان های آن به مراتب بیشتر است. البته گاهی طرفین دعوا از کرده خود پشیمان می شوند و انتظار دارند کسی با میانجی گری، آنان را آشتی دهد و محبت و مودّت پیشین را به آنان بازگرداند. رسول گرامی اسلام در این باره می فرماید:

أَفْضَلُ الصَّدَقَةِ إِصْلاحُ ذاتِ الْبَیْنِ.(2)

بهترین صدقه، اصلاح و آشتی میان دو نفر است.

حیا و ایمان

حیا و ایمان

حیا با فلسفه وجودی انسان، پیوندی دیرینه دارد. از نظر اسلام کسی که حیا ندارد، دین ندارد؛ زیرا دین می کوشد تا انسان، به اخلاق و رفتار انسانی آراسته شود، در حالی که شخص بی حیا، از این هدف فرسنگ ها فاصله دارد. البته حیا به این معنا نیست که انسان به گونه ای سر به زیر باشد که در هر جا فریب بخورد یا توان پرسش از مشکلات خود را نداشته باشد یا نتواند از حقوق خود پاسداری کند. اسلام چنین حیایی را مردود می شمارد. انسان با حیا کسی است که در گفتار و کردار، ادب و نزاکت را رعایت و در زمان مناسب، از منافع دنیوی و اخروی خود دفاع کند. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله:

الحیاءُ وَالایمانُ قُرِنا جَمیعا فَاِذا رُفِعَ اَحَدُهُما رُفِعَ اْلآخَرُ.(2)

حیا و ایمان قرین یکدیگرند. وقتی یکی رفت، دیگری هم خواهد رفت.

ص :63

خبر ناموثق

خبر ناموثق

بعضی افراد به محض اینکه خبری را شنیدند، بدون آگاه شدن از درستی یا نادرستی اش، آن خبر را برای دیگران نقل می کنند و به گونه ای رفتار می کنند که انگار خود شاهد ماجرا بوده اند و این کار در پیش دیدگانشان انجام شده است. این کار، نشانه بی توجهی و بی دقتی گوینده است و شاید سبب پیدایش اختلاف یا ریختن آبروی دیگران شود. اگر واقعی نبودن خبر آشکار شود، گوینده، احترام و اعتبار خود را نزد دیگران از دست می دهد و از آن پس، مردم حتی اخبار صادقانه او را نیز نامستند و غیرواقعی می پندارند. بنابراین، انسان باید سخنان خود را با دلیل و سند و اطمینان از درستی آن نقل کند تا به پی آمدهای منفی آن دچار نشود. حضرت محمد صلی الله علیه و آله _ آن امین راست گو _ می فرماید:

کَفی بِالْمَرءِ إِثْما أَنْ یُحَدِّثَ بِکُلِّ مایَسْمَعُ.(1)

در گناه کار بودن فرد همین بس که هر چه را می شنود، نقل کند.

خداخواهی

خداخواهی

مردان خدا می توانند با رفتار پسندیده خود، دیگران را نیز با طریق قرب الهی آشنا کنند. آنان می توانند با سخنان دل نشین و عمیق خود، وجدان خداجو و خداگرای افراد را بیدار سازند و با کردار خود، اسوه عملی دیگران باشند. رفتار خالصانه اهل حق، اکسیری است که قلب بندگان را جلا می بخشد و به محبت و مودّت خالق، رهنمون می کند. چه زیبا است انسان به درجه ای از ایمان و یقین برسد که دیگران با دیدن او به یاد خداوند بزرگ بیافتند. همانا اینان رستگارانند. حضرت محمد صلی الله علیه و آله؛ بنده برگزیده خدا که بشریت را از بربریت به معبودی یگانه، رهنمون ساخت، می فرماید:

حَبِّبُوا اللّه َ إِلی عِبادِهِ یُحِبُّکُمُ اللّه ُ.(2)

خدا را نزد بندگانش محبوب سازید تا او شما را دوست بدارد.

خدمت به مردم

خدمت به مردم

بعضی از مردم برای خدمت به دیگران هیچ علاقه ای ندارند و همچون طلب کاران در انتظار کمک و یاری دیگران نشسته اند. آنان با اینکه امکانات کافی نیز دارند، ولی همچنان منتظر مساعدت بیشتر هستند. از سوی دیگر، با نیکانی روبه رو می شویم که در راه خدمت به خلق اللّه ، چنان شیفته و از خود باخته اند که سر از پا نمی شناسند و هر شب به امید آن می خوابند که فردا، باری از دوش درمانده ای بردارند و دل های شکسته ای را آرامش بخشند. اینان نه تنها از خدمت به مردم خسته نمی شوند، بلکه هر روز در این راه تشنه تر می شوند. در حقیقت، آنان محبوب خداوندند که رفع نیاز مردم دردمند به دست آنان سپرده شده است. پیامبر رحمت می فرماید:

إِذا اَرادَ اللّه ُ بِعَبْدٍ خَیْرَا صَیَّرَ حَوائجَ النّاسِ اِلَیْه.(1)

وقتی خداوند برای بنده ای نیکی بخواهد، حاجت مردم را در دست او قرار می دهد.

خریدار پشیمان

خریدار پشیمان

ممکن است خریدار، پس از گذشت چند ساعت یا چند روز از معامله پشیمان شود. در این حال، فروشنده باید با صبر و حوصله و گذشت و سعه صدر با او برخورد کند. هرچند فروشنده می تواند از قبول جنس فروخته شده خودداری کند، ولی رسم جوان مردی ایجاب می کند که درخواست او را بپذیرد و او را مورد لطف و مرحمت خود قرار دهد. به یقین، این برخورد، اثر عمیقی بر آن شخص خواهد گذاشت و هنگام برخورد با آن فرد یا شنیدن نام وی در محافل دیگر، با احترام خاصی از او یاد خواهد کرد. پیامبر گرامی اسلام می فرماید:

مَنْ أَقالَ نادِما بَیْعَهُ أَقالَهُ اللّه ُ تَعالی عَثْرَتَهُ.(2)

هر کس، معامله پشیمانی را پس بگیرد، خداوند از لغزش او درمی گذرد.

خشم

خشم

اسب سرکش، گاهی اختیار را از سوارش می گیرد و با بی رحمی تمام، او را بر زمین می کوبد و برای مدتی وی را در پی دوا و درمان راهی می کند. حتی ممکن است این سرکشی، به قیمت جان او تمام شود. خشم و غضب نیز همین حالت را دارد؛ یعنی تعادل روحی و روانی آدم را برهم می ریزد و ابزار تعقل او را از کار می اندازد. در این هنگام، تصمیم هایی می گیرد که پی آمدهای جبران ناپذیری خواهد داشت. چه بسا انسان هایی که برای یک لحظه عصبانیت، سالیان درازی ازعمر ارزشمند خود را پشت میله های زندان به سر برده و حتی جان خود را از دست داده اند. افزون بر این، بر اثر خشم فراوان، آدمی کارهایی انجام می دهد یا سخنانی را بر زبان می آورد که از وقار او می کاهد و چهره اجتماعی و خانوادگی وی را زیر سؤال می برد. برای رهایی از چنین پی آمدهای زیان باری، راهنمایان دینی، آدمیان را به بردباری و مهار خشم و غضب فراخوانده اند. مردی به پیامبر اسلام گفت: مرا سفارشی بفرمایید. حضرت فرمود: خشم مکن. بار دیگر عرض کرد: باز هم توصیه ای بفرمایید: حضرت باز هم فرمود: خشم مکن. سپس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

لَیْسَ الشَدیدُ بِالصُّرعَةِ اِنَّمَا الشَدیدُ الَّذی یَمْلِکُ نَفْسَهُ عِنْدَ الْغَضَبِ.(2)

ص :69

خواب صبح گاهی

خواب صبح گاهی

بعضی افراد، صبح گاهان از بستر خواب برمی خیزند و با نشاطی مضاعف، کار و تلاش را از سر می گیرند. عده ای دیگر با گذشت زمانی از روز، همچنان در بستر خود به این سمت و آن سمت می غلتند و مانند بیماری رنجور، توان برخاستن ندارند. این سستی، ناشی از پرخوابی آنان است که به دلیل همین عادت ناپسند، بسیاری از فرصت ها را از دست می دهند. در حالی که دیگران بخشی از کارهای روزانه خود را از انجام داده اند، وی با کسالت از خواب برمی خیزد و تا پایان روز همچنان در سستی باقی می ماند. پس شایسته است که به توصیه های حضرت رسول صلی الله علیه و آلهعمل کنیم و از خواب بی ثمر چشم بپوشیم. ایشان می فرماید:

أَلصُّبْحَةُ تَمْنَعُ الرِّزْقَ.(1)

خواب صبح گاهی مانع روزی است.

خوش بویی

خوش بویی

انسان بنا بر طبیعت خود، بوی خوش و نیکو را دوست دارد و از بوی بد بیزاری می جوید. ازاین رو، همواره می کوشد فضای زیستگاهش عطرآگین باشد و از بوی بد پرهیز دارد. مکتب اسلام، پاکیزگی و بهداشت فردی و اجتماعی را سرلوحه دستورهای ارزشمند خود قرار داده است و بر رعایت آن در مکان های ارزشمند مانند مساجد و زیارت گاه ها بیشتر تأکید می کند؛ زیرا سبب جذب بیشتر مردم به این مکان ها می شود. پیامبر اسلام نیز همیشه خوش بو بود و به دیگران توصیه می فرماید:

اِنَّ خِیارَ عِبادِاللّه ِ المُوفوُنَ المُطیبُونَ.(2)

بهترین بندگان خدا کسانی هستند که به وعده وفا می کنند و عطر به کار می برند.

خوش رفتاری با مردم

خوش رفتاری با مردم

خوش رفتاری از راه های جلب محبت دیگران است. خوش رفتاری، اکسیری است که دل ها را به هم پیوند می زند و کارهای به ظاهر ناشدنی را ممکن می سازد. خداوند رحیم به پیامبر خدا اعلام می دارد که اگر تو فردی خشن و بداخلاق بودی، همگان از پیرامونت پراکنده می شدند. باری، راز موفقیت پیامبر گرامی اسلام، برخورداری از اخلاق نیکو بود و همین عامل سبب شد مردم گروه گروه به ایشان بپیوندند و دین مبین اسلام در همه جا گسترش یابد. ایشان می فرماید:

اَحَبُّ عِبادِاللّه ِ اِلَی اللّه ِ اَحْسَنُهُمْ خُلْقا.(2)

بهترین بندگان خداوند، خوش اخلاق ترین آنهاست.

خیرخواهی

خیرخواهی

انسان مسلمان خود را در غم و شادی دیگران شریک می داند؛ یعنی آنچه را برای خود می خواهد، برای دیگران نیز خواهان است و آنچه را برای خود آرزو می کند، برای دیگران نیز آرزومند است. در این حال، اگر موفقیت و کمالی نصیب دیگران شود، لذت می برد و این، اوج خیرخواهی است. مسلمانان عضو خانواده بزرگ اسلامی اند و باید در غم و شادی یکدیگر شریک باشند. پس بکوشیم به فرمایش رسول اکرم صلی الله علیه و آله جامه عمل بپوشانیم و چنین احساسی را در خویشتن پدید آوریم، آنجا که می فرماید:

اَحْبِبْ لِلنّاسِ ما تُحِبُّ لِنَفْسِکَ.(2)

آنچه برای خود می پسندی، برای دیگران نیز بخواه.

دانشمندان بی عمل

دانشمندان بی عمل

بعضی از مردم، دیگران را ارشاد و راهنمایی می کنند و راه خیر و سعادت را به آنان نشان می دهند. آنها را از زشتی گناه آگاه می کنند و راه خیر و سعادت را پیش پای آنان قرار می دهند. به طور کلی، مردم در پرتو دانش و فضل این دانشمندان به رضوان الهی

ص :74

دانشمند فاسد

دانشمند فاسد

اگر دانشمندی از جاده سلامت خارج شود و از دانش خود در مسیر نادرست بهره برداری کند، می تواند زیان های جبران ناپذیری برای بشریت داشته باشد. عالم چون از ظرایف امور آگاه است، اگر گمراه شود، می تواند تعداد زیادی را به ورطه نابودی بکشد. عالم، راه گمراه کردن مردم را بهتر می شناسد و می داند چگونه حقیقت را وارونه و باطل را حق جلوه دهد. امروزه بسیاری از آسیب ها و زیان های جامعه انسانی بر اثر سوءاستفاده دانشمندان از دانششان رخ می دهد. دانشمند، نه تنها می تواند فکر مردم را بیمار کند، بلکه از راه دستاوردهای علمی او، گاهی زیان های فراوانی متوجه

ص :75

دانشوری

دانشوری

علم در منطق اسلام، نوری است که پروردگار آن را در قلب های مستعدی پروراند و او را به راه راست و بندگی عاشقانه و عارفانه فرا می خواند. سعادت و نیک فرجامی آدمی در سایه این دانش به دست می آید. علم، آدمی را از تاریکی و ظلمت می رهاند و او را به سوی نور و روشنایی رهنمون می سازد. آدمی چگونه می تواند از این منبع درخشان، روی گردان و بی بهره بماند، در حالی که در آموزه های روایی، پی گیری آن حتی در دوردست ترین سرزمین ها (یعنی چین) سفارش شده است. اصولاً آدمی برای رسیدن به گوهری ارزشمند، تا اعماق زمین و دریاها را می کاود و دانش نیز چنین است؛ گوهری ارزشمند و عافیت آفرین که هر رنج و زحمتی برای به دست آوردن آن رواست. باید کوشید و لباس زیبای دانش را بر تن کرد و خود را به زیور ارزش ها آراست که اگر چنین شود، منزلت دنیوی و سعادت اخروی نصیب آدمی می شود. علم ارزشی، مسیر زندگی را به درستی می نمایاند و بهترین یار و یاور آدمی در حل مشکلات و آراستن به فضایل اخلاقی است. انسان دانشمند، بسیار دقیق است و هر چیزی را آن گونه که باید، ادا می کند. پیامبر دانش گستر و دانشمندپرور در فضیلت دانش می فرماید:

بِالْعِلْمِ یُطاعُ اللّهُ وَ یُعْبَدُ وَ بِالْعِلْمِ یُعْرَفُ اللّهُ وَ یُوَحَّدُ وَ بِهِ تُوصَلُ الاَْرْحامُ وَ

ص :76

دخالت در درگیری

دخالت در درگیری

یکی از بدترین کارها این است که انسان بی آنکه درباره موضوعی آگاهی کافی داشته باشد، پیشاپیش درباره آن نزاع کند یا بدون دلیل منطقی و تنها برای خودنمایی و غرور بی جا، در دعوای دیگران دخالت کند. در این صورت، نزاعی که ممکن است با مصلحت سنجی طرفین، پایان پذیرد، به یک اختلاف ریشه ای و عمیق تبدیل می شود. البته این گونه افراد به زودی از کرده خود پشیمان خواهند شد، ولی «چرا عاقل کند کاری / که بازآرد پشیمانی؟» پیامبر گرامی اسلام با انتقاد از این عمل ناسنجیده می فرماید:

مَنْ جادَلَ فِی خُصُومَةٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ لَمْ یَزَلْ فِی سَخَطِ اللّه ِ حَتّی یَنْزَعَ.(2)

هر کس بدون آگاهی در خصومتی شرکت کند، در خشم خداست تا آن گاه که از آن دست بردارد.

درخت کاری

درخت کاری

اگر نهال کوچکی در زمین بنشانید، پس از مدتی به درخت بزرگی تبدیل خواهد شد که همگان می توانند از سایه دل پذیر آن و میوه های شیرین و آب دارش بهره گیرند. درخت کاری در پاکیزگی و تلطیف هوا نیز اثرگذار است. البته این همه فایده، به یک تصمیم به ظاهر ساده برمی گردد. هنگامی که انسان می تواند با کاشتن یک نهالِ کوچک، این گونه برای خود و دیگران سودمند باشد، چرا چنین نکند و در سرسبزی و زیبا سازی محیط پیرامون خود نقش نداشته باشد؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله این عمل را بسیار ستوده است:

مَنْ غَرَسَ غَرْسا لَمْ یَأْکُلْ مِنْهُ آدَمِیٌّ وَلا خَلْقٌ مِنْ خَلْقِ اللّه ِ إِلاّ کانَ لَهُ صَدَقَةٌ.(2)

هرکه درختی بکارد، هربار که انسان یا یکی از مخلوقات خدا از میوه آن بخورد، برای وی صدقه است.

دروغ گویی

دروغ گویی

دروغ یکی از انحراف های شدید اخلاقی است. دروغ گو پیوسته دچار تشویش و نگرانی است و بیم آن دارد که حقیقت مطالب آشکار و او رسوا شود. بر اثر کشف حقایق، شرافت ذاتی دروغ گو از دست می رود و وی نزد دیگران حقیر و ناچیز می شود. دروغ گویی از صفات ناپسندی است که در همه آیین ها عامل انحطاط

ص :79

دعا در غیاب دیگران

دعا در غیاب دیگران

دعاهایی که در نبود افراد، در حق آنان انجام می شود، بسیار به اجابت، نزدیک و نشان دهنده کمال اخلاص دعا کننده است؛ زیرا ممکن است دعاهایی که در حضور دیگران انجام می شود، با شایبه ریا و جلب اعتماد و رضایت ذی نفع همراه باشد. به یقین، چنین اعمالی نزد پروردگار متعال، هیچ ارزشی نخواهد داشت. دعا کننده در دعاهای پنهانی که تنها برای رضایت الهی است، دعا را حتی پس از اجابت نیز فاش نمی سازد تا ذی نفع متوجه نشود که با چه واسطه ای، مورد لطف خداوند قرار گرفته است. پیامبر اسلام، عمل خالصانه را گران سنگ ترین و با ارزش ترین اعمال می داند و

ص :80

دعوت به گمراهی

دعوت به گمراهی

هر کس مسئول رفتار و گفتار خویش است، ولی گاهی انسان با گفتار یا رفتار خویش در گناه یا ثواب دیگران شریک می شود و آن در صورتی است که فرد، دیگران را به انحراف بکشاند. برعکس، چنانچه انسان، دیگران را به کار و سنت نیکو فرا بخواند تا به سعادت دنیا و آخرت برسند، در ثواب عمل کنندگان نیز شریک خواهند بود. پس مبادا که با گفتار و کردار خویش، دیگران را گمراه کنیم؛ زیرا در آن صورت، عذابی دردناک در انتظارمان خواهد بود. رسول گرامی اسلام در این باره می فرماید:

اَیَّما داعٍ دَعا اِلی ضَلالَةٍ فَاتُّبِعَ فَاِنَّ عَلَیْهِ مِثْلَ اَوْزارِ مَنِ اتَّبَعَهُ... .(2)

هر کس که مردم را به گمراهی بخواند و از او پیروی کنند، گناهی مثل گناه عمل کنندگان به آن خواهد داشت... .

دنیاگرایی

دنیاگرایی

مردم دنیا پرست بسیارند و افراد دنیادار هم بی شمار. تمام فکر این افراد در دایره مادیات سیر می کند و اندیشه آنان از شهوت ها فراتر نمی رود. اگر از دین سخن می گویند، بسیار سطحی و گذرا است. آنان دین را هم وسیله دست یابی به اهداف دنیوی خویش قرار داده اند. اگر میان دین و دنیایشان تزاحمی پیش آید و مجبور شوند یکی را برگزینند، حتما در پی دنیا خواهند رفت. در صورت به مخاطره افتادن دینشان، هیچ حساسیتی نشان نمی دهند و بی اعتنا از کنار آن می گذرند، ولی شتابان به دور دنیا می چرخند و تمام نیروی خود را به کار می گیرند تا توشه دنیایی را به دست آورند. حتی در این راه از ستمگری و حق کشی، نیرنگ و مانند آن هم روی گردان نیستند. آنان نمی دانند که چه گوهرهای ارزشمندی را در راه به دست آوردن مال ناچیز دنیا هدر داده اند. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله برای پیش گیری از این وضعیت اجتماعی و بر حذر بودن از این گونه افراد می فرماید:

یَأتِی عَلَی النّاسِ زَمانٌ لاَ یُبَالِی الرَّجُلُ مَا تَلِفَ مِنْ دِیْنِهِ اِذَا سَلِمَتْ لَهُ دُنْیَاهُ.(2)

زمانی برای مردم پیش خواهد آمد که مردم به تلف شدن دین اهمیتی نمی دهند، هنگامی که دنیای آنها محفوظ و سالم باشد.

ص :82

دوراندیشی

دوراندیشی

شتاب زدگی در کارها، نتیجه ای جز زیان و پشیمانی به همراه ندارد. برای انجام هر کاری باید جنبه های آن را خوب سنجید و پیش بینی های لازم را انجام داد و به عاقبت کار نیز توجه داشت. بی شک، با چنین مقدمه چینی هایی، درصد موفقیت کارها بالا می رود و بیشتر می توان به نتیجه کار خوش بین بود. باید گفت مشورت و مراجعه به افراد شایسته، خردمند و کارشناس، کارگشا خواهد بود. هرگونه رای زنی با ناآگاهان نه تنها مشکلی را نمی گشاید، بلکه مشکلی بر مشکلات خواهد افزود.

در آموزه های دینی، درباره پیمودن مسیر صحیح برای دست یابی به نتایج کار توصیه های مؤکدی بیان شده است. برای مثال، مردی از پیامبر اسلام پرسید: حزم چیست؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در پاسخ فرمود:

تَشاوَرْ امْرَءً ذارَأْیٍ ثُمَّ تُطِیعُهُ.(1)

حزم آن است که با مردی که دارای اندیشه صحیح و رأی عاقلانه باشد، مشورت و از او پیروی کنی.

دوری از مواضع اتهام

دوری از مواضع اتهام

گاهی انسان، خود، شخص محترم و آبرومندی است، ولی به دلیل نشست و برخاست با کسانی که مورد اتهام هستند، در معرض تهمت قرار می گیرد. مردم می پندارند او نیز در سلک و پیشه آنان است؛ چون اگر با آنان مخالف بود، به هم نشینی با آنان ادامه نمی داد. چه بسا ممکن است او فرد درست کاری باشد، ولی به دلیل رفت و آمد با بدان، به تدریج خوی و خصلت آنان را بگیرد و رنگ الهی خویش را از دست بدهد. بنابراین، بسیار شایسته است که انسان، برای سلامت روح و روان و دوری از اتهام، دوستی با چنین افرادی را ترک کند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

اَوْلَی النّاسِ بِالتُّهْمَةِ مَنْ جالَسَ اَهْلَ التُّهْمَةِ.(2)

هر که با متهمان هم نشینی کند، بیش از همه سزاوار تهمت است.

ص :84

دوستی خدا

دوستی خدا

آفرینش انسان به گونه ای است که حب به ذات دارد، هرچند به دیگر انسان ها نیز علاقه نشان می دهد. حب به ذات سبب می شود انسان برای حفظ جان خویش تلاش کند و برای پایداری دوستی ها به فداکاری و جانبازی دست بزند. برترین گونه عشق و محبت که به آن عشق واقعی می گویند، حب به ذات لایزال الهی است. عاشق خداوند، دوستی او را بر هر چیزی مقدم می دارد و همه هستی خویش را برای محبت او فدا می کند. محبت به خدا در زندگی دنیوی، با کمک به نیازمندان، انجام خدمات خداپسندانه و اصلاح امور هم نوعان تجلی می یابد. پیامبر گرامی اسلام در توصیه به علاقه مُحبِّ و محبوب می فرماید:

مَنْ اثَرَ مَحَبَّةَ اللّه ِ عَلی مَحَبَّةِ النّاسِ کَفاهُ اللّه ُ مَؤُنَةَ النّاسِ.(1)

هر که محبت خدا را بر محبت مردم ترجیح دهد، خداوند، گرفتاری مردم را از او کفایت می کند.

دین گریزی

دین گریزی

عمل به مفاهیم دینی جز خوش بختی و پیروزی مادی و معنوی به بار نمی آورد، همچنان که سرنوشت کسانی که به این گنج عظیم پشت می کنند، جز پشیمانی نخواهد بود. هر آن کس که خواهان سعادت جاودانه است، باید هم پای دستورهای دینی حرکت کند؛ زیرا دین داری، انسان را از حالت سرگردانی می رهاند و راه هدایت را فرا روی او می نمایاند. بعضی دین گریزان می کوشند چهره دین را ترسناک نشان دهند و رشته انس و الفت دینی را در جامعه بگسلند. در حالی که بهترین انسان ها، دین داران هستند که با دین داری، محبوب قلب ها شده اند. پیامبر محبوب اسلام می فرماید:

لا تُخیفُوا أَنْفُسَکُمْ بِالدِّینِ.(2)

خویشتن را از دین مترسانید.

ص :86

راز داری

راز داری

اگر شخصی، رازی نزد شما دارد، نباید آن را آشکار سازید؛ زیرا گناه آن کمتر از خیانت در امانت نیست. در حقیقت، هنگامی که کسی، رازی را با شما در میان می گذارد، به شما اعتماد کرده و امانتی سپرده است. اگر این راز آشکار شود، نه تنها در امانت او خیانت شده است، بلکه ضربه های شدید روحی و روانی بر او وارد می شود که جبران ناپذیر است. آشکار کردن راز دیگران، مایه آبروریزی برادر مسلمان و زمینه ساز جدال و بدبینی است. پیامبر بزرگواردرباره حفظ اسرار دیگران می فرماید:

إذا حَدَّثَ الرَّجُلُ بِحَدیثٍ ثُمَّ الْتَفَتَ فهی أَمانَةٌ.(1)

وقتی کسی حرفی زد و اطرافش را نگاه کرد (که دیگران نفهمند)، آن حرف امانت است.

راه نجات و رستگاری

راه نجات و رستگاری

انسان در مسیر زندگی، همواره در دو راهی انتخاب قرار دارد؛ راه شقاوت یا راه سعادت. آدمی بر اساس فطرت خدادادی و آموزه های وحیانی راه را از بی راه می شناسد، ولی مانعی به نام هوای نفس هم بر سر راهش قرار دارد که او را از رسیدن به کمال باز می دارد. در نتیجه، عاقبتی جز ناکامی و بدفرجامی بهره اش نمی گردد. چه نیکوست که آدمی در مسیر هدایت و صراط مستقیم، آموزه های نورانی نبی اکرم صلی الله علیه و آله را چراغ راهش سازد که راه نجات و رستگاری را در ملکه کردن فضیلت های انسانی می شمارند و می فرماید اگر این اخلاق پسندیده و ارزش ها در وجود آدمی ریشه گیرد؛ چه در حالت رضا و چه در حال نگرانی و خشم، رویه ای واحد در پیش می گیرد و از جاده اعتدال خارج نمی شود.

اگر بر خلاف این راه حرکت کند، مانند کسی است که خلاف جریان آب شنا می کند. در نتیجه، جز خستگی چیزی برایش به همراه ندارد و او را از مسیر کمال و سعادت دور می سازد. توصیه های رسول اعظم صلی الله علیه و آله چنین است:

وَ اَمّا الْمُنْجِیاتُ: فَالْعَدْلُ فِی الرِّضا وَ الْغَضَبِ وَ الْقَصْدُ فِی الْغِنی وَ الْفَقْرِ وَ خَوْفُ اللّهِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلانِیَّةِ کَأنَّکَ تَراهُ فَاِنْ لَمْ تَکُنْ تَراهُ فَاِنَّهُ یَراکَ.(1)

عوامل نجات و رستگاری عبارتند از: عدالت و میانه روی در حال خشنودی و غضب؛ میانه روی در بی نیازی و نیازمندی؛ بیم از خدا در نهان و آشکار، به گونه ای که گویی او را می بینی و اگر تو او را نبینی، او تو را می بیند.

پاداش ها و ثواب ها سلسله مراتبی دارند و بعضی کارها، ثواب فراوان و بعضی دیگر ثواب کمتر دارند. ما انسان ها به معاملات دنیوی اهمیت بسیاری می دهیم و همه چیز را

ص :88

راهنمایی

راهنمایی

از کارهای پسندیده آن است که ره گم کردگان را به راه راست هدایت کنیم تا به مقصد برسند. در یک قیاس کوچک می توان گفت گاهی به افرادی که مسافر و غریبه اند، برمی خوریم که کوچه ها و خیابان های شهر ما را نمی شناسند. ما وظیفه داریم تا آنان را به مقصد راهنمایی کنیم؛ زیرا کاری پسندیده و ارزشمند است. همچنین گاهی افرادی هستند که راه را از چاه باز نمی شناسند و گمراهند. در اینجا نیز انسان مشفق و خیرخواه می کوشد تا راه راست را به او باز شناساند و وی را به سوی جاده سلامت و سعادت رهنمون شود. پیامبر گرامی اسلام درباره هدایت ره جویان می فرماید:

ص :89

رسوایی آخرت

رسوایی آخرت

بی شک، انسان پس از مرگ با نتیجه اعمال خود روبه رو خواهد شد و روز حساب بیش از هر چیز دیگری به انسان نزدیک تر است. راست گوترین افراد؛ یعنی پیامبران و امامان، با تصدیق این امر، مردم را از انجام کارهای زشت برحذر داشته و فرموده اند که نتیجه هر کار خوب یا بدی به انسان بازمی گردد. روزی فرامی رسد که پرده ها فرو می افتد و باطن و حقایق انسان آشکار می شود و انسان های بدکار، رسوای عام و خاص خواهند شد. پس ای عزیز! ما که حاضریم برای حفظ آبروی خود در دنیا، هزینه های گزاف بپردازیم، چگونه در برابر حفظ آبروی خود در زندگی جاوید بی توجهیم. آیا نباید برای حفظ آبروی خود در دنیای دیگر چاره ای بیاندیشیم؟ پیامبر راستین اسلام در این باره می فرماید:

فُضُوحُ الدُّنْیا أَهْوَنُ مِنْ فُضُوحِ اْلآخِرَةِ.(2)

رسوایی دنیا آسان تر از رسوایی آخرت است.

رسیدگی به فرزندان

رسیدگی به فرزندان

بسیاری از خانواده ها در رسیدگی به فرزندان، راه افراط و تفریط را در پیش می گیرند. برخی، چنان بر فرزندان خود سخت می گیرند که آنان به عقده های روانی دچار و به راه ناصواب کشانده می شوند. بعضی دیگر نیز چنان امکانات بی حساب در اختیار فرزند خویش قرار می دهند که او را نازپرورده بار می آورد. چنین فرزندی در رویارویی با کوچک ترین مشکل، روحیه خود را از دست می دهد یا اینکه به همه قوانین و مقررات شرعی و اخلاقی دهن کجی می کند. این ثمره افراط گری خانواده هاست. اگر خانواده ها، راه اعتدال و میانه روی را در پیش بگیرند، فرزندانی سالم به جامعه تحویل می دهند، نه فرزندانی اسرافگر و بی مبالات یا عقده ای و سهل انگار. حضرت محمد صلی الله علیه و آله می فرماید:

اِنَّکَ إِنْ تَتْرُکْ اَوْلادَکَ أَغنِیاءَ خَیْرٌ مِنْ أَنْ تَتْرُکَهُمْ عالَّةً.(2)

اگر پس از تو، فرزندانت بی نیاز باشند، بهتر است از اینکه نیازمند رهایشان سازی.

ص :91

رضایت خلق

رضایت خلق

اگر آدمی، علت العلل و سبب الاسباب را فراموش کند، دچار سردرگمی می شود. علت ها را اشتباه می گیرد و تصور می کند که گره مشکلات او به دست بندگان گشوده می شود. ازاین رو، دست نیاز به سوی آنان دراز می کند و برای جلب رضایتشان به هر کاری دست می زند تا به اهداف دنیوی خود دست یابد. چنین تفکری، جز فروتنی در برابر دارندگان مقام و ثروت، چیزی به همراه ندارد. در این حال، انسان ارزشمند و اشرف مخلوقات برای به دست آوردن زر و زیور و مال و مقام، به خواسته انسان های صاحب ثروت و مکنت تن می دهد و چه بسا که درخواست های این افراد، مخالف دین بوده و غضب و روی گردانی خداوند را نیز در پی داشته باشد. انسان مادی گرا و مقام طلب به تنها چیزی که توجه ندارد، رضوان الهی است؛ چون راه را گم کرده و پناه گاه را اشتباه گرفته است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره این افراد می فرماید:

مَنْ طَلَبَ رِضَی الْمَخْلُوقِ بِسَخَطِ الْخالِقِ سَلَّطَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَیْهِ ذَلِکَ الْمَخْلُوقَ.(1)

کسی که به سبب خشنود ساختن شخصی، کاری را انجام دهد که خدا از آن کار ناراضی و خشمگین باشد، خداوند، همان شخص را بر آن کس مسلط می گرداند.

روش تبلیغ

روش تبلیغ

یکی از عوامل موفقیت در تبلیغ، سخن گفتن به اندازه درک مخاطبان است. سخنان پرمغز و پرمعنا برای کسانی که ظرفیت های بالایی ندارند، نامفهوم خواهد بود، همان گونه که سخنان سبک و ساده برای افراد زیرک خسته کننده است. در صورتی که مبلّغ به اندازه درک مخاطب سخن نگوید، آنان از دور او پراکنده می شوند و مقصود نهایی به دست نمی آید. مبلّغ آن گاه که دل های مردم را مستعد و آماده می بیند، باید با ظرافت و زیرکی، بذر دانش را در آن بپاشد تا بهترین محصول که همانا رسیدن به قرب و کمال است، به دست آید. پیامبران الهی کاملاً به این مهم توجه داشتند و آن را در برخورد با مخاطبان خویش به کار می بستند. پیامبر گرامی اسلام نیز با هر کسی به اندازه عقلش سخن می گفت. انسان های مختلف، خوشه چین کرامت انسانی حضرت بودند و همه از سخن گفتن با رسول الله صلی الله علیه و آله توشه برمی گرفتند و از محضر مبارک ایشان راضی برمی خاستند. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می فرماید:

اِنّا مَعاشِرَ الاَْنْبِیاءِ اُمِرْنَا اَنْ نُکَلِّمَ النّاسَ عَلَی قَدْرِ عُقُولِهِم.(2)

ما جماعت پیغمبران مأموریم که با مردم، به اندازه عقل آنان سخن بگوییم.

ص :93

زهد و پارسایی

زهد و پارسایی

زهد به معنای غایب شدن از بین مردم و پناه بردن به غار و بیابان نیست. زهد به معنای تسبیح به دست گرفتن و به طور کلی امور دنیا را وانهادن نیست. زهد به معنای بی خبری انسان از عالم سیاست و ناآگاهی از آنچه در پیرامونش می گذرد، نیست. زهد به معنای گوشه گیری و گره گشایی نکردن از امور فردی و اجتماعی دیگران نیست. اینها همه تفسیرهای نادرست از زهد و پارسایی است. در اسلام، زاهد به کسی گفته می شود که از دنیاگرایی شدید و محور قرار دادن امور مادی پرهیز می کند و اگر هم اندوخته ای دارد، بر اساس چارچوبی که دین آن را تعیین کرده است، هزینه می کند و به دیگران نیز یاری می رساند. حقیقت زهد و پارسایی را باید در سیره رفتاری و کلام نورانی معصومین علیهم السلام جست وجو کرد؛ زاهدانی حقیقی که پارسایان شب و شیران روز بودند. پیامبراعظم صلی الله علیه و آله در ترسیم گوشه ای از حقیقت زهد می فرماید:

اَلزُّهْدُ فِی الدُّنْیا قَصْرُ الاَْمَلِ وَ شُکْرُ کُلِّ نِعْمَةٍ وَالْوَرْعُ عَنْ کُلِّ مَا حَرَّمَ اللّهُ.(1)

زهد در دنیا، کوتاهی آرزو، به جا آوردن شکر هر نعمت و پرهیز از هر چیزی است که خداوند آن را حرام کرده است.

سست ایمانی و تجمل گرایی

سست ایمانی و تجمل گرایی

بعضی مردم عادت کرده اند زندگی تجملی داشته باشند. اینان که به رفاه طلبی و دنیادوستی روآورده اند، ساده زیستان را که در راهی جز راه آنان گام برمی دارند، عقب افتاده و واپس گرا می نامند. آنان چنان در تجمل گرایی خویش فرورفته اند که به کلی از کاروان انسانیت عقب مانده اند و ساده زیستی را که هنر مردان خداست، به باد تمسخر و استهزا می گیرند. خانه دل و جان تجمل گرایان از معنویت تهی است و همیشه سزاوار

ص :95

سپردن کار به کاردان

سپردن کار به کاردان

تجربه ثابت کرده است هر کاری را باید به اهلش سپرد تا از عهده انجام دادن آن برآید. بسیار اتفاق افتاده که برای برخی ملاحظه کاری ها و به اصطلاح مصلحت سنجی ها، این امر نادیده گرفته شده است. همین امر، زیان های بسیار سنگین بر بنیان های اجتماعی وارد کرده است؛ زیرا هنگامی که کار به ناکاردان سپرده می شود، باید منتظر آثار مخرّب آن نیز باشیم. دقت در این امر همان است که امروزه به آن «شایسته سالاری» می گویند.

شایسته سالاری آن است که هر کس بر اساس لیاقت و توانایی خود، به کاری گمارده شود؛ چون در این صورت، بازده کارها دوچندان خواهد شد. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در توصیه به این مهم می فرماید:

اِذا وُسِّدَ اْلاَمرُ اِلی غَیْرِ اَهْلِهِ فَانْتَظِرْ السَّاعَةَ.(2)

آن گاه که کار به دست غیر اهلش بسپارند، منتظر رستاخیز باش.

ستایش فریب کارانه

ستایش فریب کارانه

هنگامی که انسان را می ستایند، نفس آدمی شادمان می شود، ولی باید دانست که بیشتر این مدح و ثناها با صداقت و خلوص انجام نمی شود، بلکه بسیاری از ستایشگران، آن را برای فریب دیگران به کار می برند. در طول تاریخ، بزرگان و علمای بسیاری با همین حیله به زانو درآمده اند. جاه طلبان برای جلب نظر این افراد از آنان تعریف و تمجید می کنند تا ایشان را دچار خودباختگی سازند و در شرایط گوناگون بتوانند از آنان بهره کشی کنند. انسان آگاه باید احتیاط کند که با تعریف و تمجید دیگران، تصمیم گیری نکند و بداند که بیشتر تعریف ها و تشویق ها و ترغیب ها با هدف های شناخته یا ناشناخته سودجویان همراه است. پیامبر ارجمند اسلام درباره تأثیر

ص :97

ستایش های بی جا

ستایش های بی جا

اگر کسی را به دلیل کار با ارزش او ستایش کنیم، مطلوب و پسندیده است، ولی گاهی، مدح و ستایش نه تنها خوب نیست، بلکه بسیار ناپسند است. آن هم زمانی است که انگیزه آن، مادی باشد یا برای شاد کردن زورمداران انجام گیرد. این کار، چاپلوسی است و چه بسا فرد ستایش شده، می پندارد انسان والا مقامی است. بدین ترتیب، پرده غرور، دیدگان او را می پوشاند، عیب های خود را نمی بیند و راه نجات را نمی پیماید. ازاین رو، پیامبر درباره کسانی که فردی را بی جا می ستایند، چنین فرموده است:

اُحْثُوا التُّرابَ فِی وُجُوهِ المَدّاحینَ.(2)

بر چهره ستایش گران (نابجا) خاک بیافشانید.

سخنان دل نشین

سخنان دل نشین

بعضی افراد به جای به کار بردن سخنان ساده و همه فهم، کلمات سنگین و مشکل به کار می برند که این مسئله، شنونده را به زحمت می افکند. باید با مردم به قدر فهم شان سخن گفت و از چاشنی پند و لطافت نیز بهره برد تا برای آنان قابل درک باشد. دشوارگویی و اظهار فضل گوینده، سبب رنجش خاطر شنوندگان می شود. در این صورت، شنوندگان خواهند کوشید از او دوری کنند؛ زیرا می پندارند وی با این گفته ها می خواهد دانش خود را به رخ مردم بکشد و دیگران را پایین تر از خود بداند. پیامبر اسلام به زبان مردم سخن می گفت و به دیگران نیز توصیه می فرمود:

حَدِّثُوا النّاسَ بِما یَعْرِفُونَ أَتُریدُونَ أَنْ یُکَذَّبَ اللّه ُ وَ رَسُولُهُ.(2)

با مردم آن گونه که می فهمند، سخن بگویید. آیا می خواهید ( با به کار بردن کلماتی که نمی فهمند)، خدا و پیامبرش را تکذیب کنند؟

سراشیبی سقوط

سراشیبی سقوط

پیروی از هوا و هوس، به بخل رو کردن، به حرص درآویختن، به خود بالیدن، خود بزرگ بینی و مانند آن، آدمی را به ورطه هلاکت و نابودی نزدیک می سازد و او را به سراشیبی سقوط می کشاند. انسان در هر حال به راهبری قابل اعتماد نیاز دارد که با یادآوری، او را از پیروی هوا و هوس و گرایش به رذایل اخلاقی باز دارد و جاده سلامت دنیا و سعادت عقبی را به او نشان دهد. این راهنمایان، پیامبران الهی هستند که همواره در کنار مردم می زیستند. ایشان با گفتار و رفتار نیکوی خود، اسوه های عملی برای بشریت به شمار می روند. آنانی که پیش از سفارش کاری به دیگران، خود، عامل آن کار بودند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دستوری سعادت آفرین و نجات بخش به آدمیان هدیه کرده است:

ثَلاَثٌ مُوبِقاتٌ: هَویً مُتَّبَعٌ وَ شُحٌّ مُطاعٌ وَ اِعْجابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ.(2)

سه چیز موجب هلاکت است: هوا و هوسی که پیروی می شود؛ حرص و بخلی که از آن فرمان برند و خود پسندی که عاید انسان شود.

ص :100

سرعت در خیرات

سرعت در خیرات

برخی مردم، دارایی و اندوخته های خود را در راه خدا انفاق می کنند و هنگام دیدار خدا، سبک بارند؛ زیرا زاد و توشه سفر آخرت را از پیش فرستاده اند. گروهی دیگر، تنها هنگامی به اندیشه انفاق می افتند که سلامت جسم را از دست داده و در یک قدمی مرگ قرار گرفته اند. در این حال، چون از نبود زاد و راحله سفر آخرت، وحشت کرده اند، با شتاب، به انفاق و بخشش می پردازند. هرچند این عمل نیز از پاداش برخوردار است، ولی بخششی که برای رضای خداست، با بخششی که از ترس مرگ است، بسیار فرق دارد. گروه سوم، کسانی هستند که حتی هنگام مرگ نیز دست بخشش ندارند و آشکار نیست که دارایی شان پس از مرگ، در چه راهی مصرف خواهد شد. بر این اساس، پیامبر اسلام می فرماید:

لَأَنْ یَتَصَدَّقَ الْمَرْءُ فی حَیاتِهِ بِدِرْهَمٍ خَیْرٌ لَهُ مِنْ أَنْ یَتَصَدَّقَ بِمِأَئةٍ عِنْدَ مَوْتِهِ.(1)

اگر انسان در حیات خود، درهمی صدقه دهد، بهتر است از اینکه هنگام مرگش، صد درهم صدقه بدهد.

سلام

سلام

سلام، بهترین هدیه ای است که با کمترین هزینه و بیشترین فایده به همدیگر می بخشیم. سلام، واژه ای معجزه آفرین است که غبار کدورت را می زداید و رشته های محبت را مستحکم می سازد. از درود و سلام فرستادن دریغ نورزیم و این کلمه زیبا را با تکان دادن سر یا برداشتن کلاه یا اشاره و رفتارهای ماشینی عوض نکنیم. سلام را آشکار کنیم و صداقت و صفا و احترام به دیگران هدیه دهیم. در سیره پیامبر گرامی اسلام آمده است که ایشان در سلام دادن حتی به کودکان، پیش قدم بود و کسی نتوانست در این مسابقه، گوی سبقت را از ایشان برباید. آن پیامبر رحمت می فرماید:

اَفشُوا السَّلامَ تَسْلَموا.(2)

سلام را آشکار سازید تا سلامت بمانید.

ص :102

سودمندی

سودمندی

کارگشایی و سودمندی در دین اسلام، جایگاه والایی دارد. اسلام از همگان خواسته است تا آنجا که می توانند به دیگران سود برسانند. سودمند بودن هم به گونه های مختلف است. گاهی رسیدگی مالی است و گاهی هم ممکن است معنوی باشد. همان گونه که یک انسان ثروتمند با تأمین نیاز مستمندان یا تأمین وسایل ضروری ازدواج برای یک زوج جوان، تأمین مخارج درمان یک بیمار، احداث یک مرکز آموزشی یا بهداشتی، برای افراد و جامعه سودمند است؛ یک نویسنده، با قلم خود و دعوت کردن از مردم به بوستان کتاب و یک خطیب با سخنرانی و موعظه، وظیفه خدمت رسانی خویش را به انجام می رساند. پیامبر گرامی اسلام، خدمت رسانی و سودمندی را در کنار ایمان به خداوند از نیکی های مهم انسانی می شمارد و می فرماید:

خَصْلَتانِ لَیْسَ فَوقَهُمَا مِنَ البِرّ شَی ءٌ: اَلاِیمَانُ بِاللّهِ وَ النَّفْعُ لِعِبَادِ اللّهِ.(1)

دو صفت است که در نیکی، چیزی فراتر از آنها نیست: ایمان به خدا و سودمند بودن برای بندگان خدا.

سوگند ناصواب

سوگند ناصواب

بعضی افراد عادت کرده اند برای اثبات گفته های خود در امور کوچک و بزرگ، قسم می خورند. اگر سوگند به دروغ باشد، حرام و غیرشرعی است. اگر راست باشد و برای امور ضروری باشد، مانند اثبات حق یا برطرف کردن ستم، مانعی ندارد. با این حال، اگر فرد در امور جزئی و پیش پا افتاده قسم بخورد، خدا را کوچک می کند و رفته رفته از عظمت و قداست الهی می کاهد. البته انسان برای ترک هر عادتی باید رنج آن را بر خود هموار کند تا عادت های نکوهیده از او دور شوند و خود را به خلق نیکو بیاراید. پیشوایان معصوم، این عادت ناپسند را برنمی تابند و از پیروان خود می خواهند آن را ترک کنند. پیامبر محبوب اسلام می فرماید:

لاَ تَحْلِفْ بَاللّهِ کَاذِباً وَ لاَ صَادِقاً مِنْ غَیْرِ ضَرُورَةٍ وَ لاَ تَجْعَلِ اللّهَ عُرْضَةً لِیَمِینِکَ فَاِنَّ اللّهَ لاَ یَرْحَمُ وَ لاَ یَرْعی مَنْ حَلَفَ بِاسْمِهِ کَاذِباً.(2)

سوگند دروغ به خدا مخور و سوگند راست هم بدون ضرورت یاد مکن و خداوند را در معرض قسم خود قرارمده؛ زیرا خدا به کسی که به نام او سوگند دروغ می خورد، رحم نمی کند و او را مورد ملاطفت خود قرار نمی دهد.

ص :104

شادی چشم ها

شادی چشم ها

وحشتی بی سابقه، دهشتی بی مانند، هولی پریشان زا و هیبتی بیچاره کننده همه مردم را دربرمی گیرد. همه دل ها مضطرب و در تشویش؛ همه بدن ها لرزان؛ همه چشم ها گریان و همه در اندیشه فرجام کار خویشند. جایی برای فرار نیست. نمی توان به مکر و حیله روی آورد و به گونه ای از مهلکه خود را رهانید و نام آن را زرنگی نهاد. گاهی در دنیای خاکی، بعضی افراد از این راه ها برای گریز و رهایی سود می جستند، ولی اینجا پایان دنیاست. جایی که انسان ها همه در پیش گاه عدل الهی قرار می گیرند و کردارها سنجیده می شود. جملگی در اضطراب و هراسند جز مؤمنان و فرمانبرداران؛ آنان که توشه از پیش فرستاده و امنیت را با بندگی خریده و اینک در سایه سار لطف الهی قرار گرفته اند. آنان چنین فرجام نیکی را با شب زنده داری و حرکت در دایره شریعت برای خویش مهیا ساخته اند. همان وعده ای که رسول رحمت به ایشان داده بود:

کُلُّ عَیْنٍ بَاکِیَةٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ اِلاّ ثَلاثَةَ اَعْیُنٍ: عَیْنٌ سَهِرَتْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ عَیْنٌ غُضَّتْ عَنْ مَحارِمِ اللّهِ وَ عَیْنٌ فَاضَتْ مِنْ خَشْیَةِ اللّهِ.(1)

هر چشمی در روز قیامت گریان است، جز سه چشم: چشمی که در راه خدا شب بیداری کشیده باشد؛ چشمی که به چیزهایی که خدا حرام کرده است، نگاه نکرده باشد؛ چشمی که از خوف خدا اشک بسیار ریخته باشد.

شتاب در توبه

شتاب در توبه

کاروان مرگ بی خبر به سراغ ما می آید. همیشه بیماری، مقدمه مرگ نیست. چه بسا حوادث گوناگون به انسان مهلت نمی دهد تا چشمان باز خود را ببندد یا چشمان بسته اش را باز بگشاید. پس چرا اکنون که فرصت باقی است، از گذشته های خود باز نگردیم و ره به سوی سلامت و سعادت نسپاریم تا رحمت بی منتهای الهی شامل حالمان شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در هشداری ارزنده می فرماید:

تُوبُوا اِلی رَبِّکُمْ مِنْ قَبْلِ اَنْ تَمُوتُوا... .(2)

پیش از آنکه مرگتان فرا رسد، به سوی خدای خود توبه کنید... .

ص :106

شرکت در مجلس ختم

شرکت در مجلس ختم

انسان با از دست دادنِ عزیزان خود به رنج و اندوه فراوان دچار می شود. طبیعی است در چنین شرایطی، اظهار هم دردی و تسلیت گویی، تا اندازه زیادی می تواند از رنج و ناراحتی های او بکاهد. بنابراین، ادب و جوان مردی ایجاب می کند انسان با شرکت در مجالس ختم و عرض تسلیت، روح آزرده صاحب عزا را التیام بخشد. البته باید با چهره ای گرفته و اندوهگین وارد مجلس شد و از گفت وگوی زیاد خودداری کرد. خواندن قرآن و دعا برای آمرزش میت بهترین و مهم ترین کار است. همچنین توصیه شده است که حتما خود را به صاحب عزا نشان دهید تا دریابد که در فراز و نشیب های زندگی، او را تنها نگذاشته اید. رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره پاداش این عمل می فرماید:

مَنْ عَزّی مُصابا فَلَهُ مِثْلُ أَجْرِهِ.(1)

هر کس مصیبت زده ای را تسلیت گوید، پاداشی همانند او دارد.

شکار بی دلیل حیوانات

شکار بی دلیل حیوانات

هر انسان باعاطفه ای، در غیر موارد ضرورت، از شکار حیوانات بیزار است. بعضی افراد نیز هستند که این کار را وسیله تفریح و خوش گذرانی خود قرار می دهند و از ریختن خون حیوانات لذت می برند. چه بسا حیوانی را شکار می کنند که بچه هایش در انتظار او لحظه شماری می کنند. کدام وجدانِ بشری می پذیرد پرنده ای را که برای جوجه هایش دانه می برد، به خون غرقه کنند؟ این کار به تدریج، سبب قساوت قلب می شود و انسان را از مقام انسانیت فرسنگ ها دور می سازد. پیامبر مهربان اسلام می فرماید:

مَنْ قَتَلَ عُصْفُورا بِغَیْرِ حَقٍّ سَأَلَهُ اللّه ُ عَنْهُ یَوْمَ القِیامَةِ.(2)

هر کس گنجشکی را به ناحق بکشد، خداوند در روز قیامت از او بازخواست می کند.

شنیدن سخنان خوب

شنیدن سخنان خوب

مؤمن _ همچون عاشقی که در راه رسیدن به معشوق سر از پا نمی شناسد _ نه تنها از آموختن مطالب حکمت آمیز و هر آنچه او را به سوی محبوب هدایت کند، خسته نمی شود، بلکه اشتیاق او برای شنیدن حکمت، روز به روز افزایش می یابد. وی چنان در این راه مصمم است که هیچ گونه ضعف و سستی در او دیده نمی شود. مؤمن حیات معنوی خود را به این سخنان خوب و باارزش وابسته می داند و از هم نشینی با عالمان مهذب و مطالعه کتاب های سودمند لذت می برد. هم نشینی با خوبان، خواه ناخواه آثارمثبتی در انسان بر جا می نهد. پس بکوشیم حقِّ گوش را که شنیدن نیکوست، ادا کنیم. پیامبر اسلام در تحسین این رویه پسندیده می فرماید:

لَنْ یَشْبَعَ الْمُؤْمِنُ مِنْ خَیْرٍ یَسْمَعُهُ حَتّی یَکُونَ مُنْتَهاهُ الجَنَّةَ.(2)

مؤمن هرگز از شنیدن سخنان خیری که می شنود، خسته نخواهد شد تا به بهشت برسد.

صدا زدن به بهترین نام ها

صدا زدن به بهترین نام ها

کسانی که از ادب و اخلاق اسلامی بهره مندند، می کوشند دیگران را به زیباترین نام ها بخوانند و آنان را به نامی که از آن نفرت دارند، صدا نکنند، ولی با کمال تأسف، برخی به این مسئله مهم که با روح و روان آدمی ارتباط مستقیم دارد، توجه ندارند و گاه به عمد و با قصد و غرض، اشخاص را به نام هایی صدا می زنند که از آن ناراحت می شوند. هنگامی که اینان با برخورد تند طرف مقابل، روبه رو می شوند، نام کار خود را شوخی می گذارند، در حالی که این توجیه، غلط و نادرست است. پیامبر محبت و مهربانی می خواهد دیگران را با بهترین نام ها بخوانند:

... وَ تَدْعُوهُ بِأَحَبِّ أسْمائِهِ... .(2)

... و آنان را با نیکوترین نام هایشان بخوانید... .

صله رحم

صله رحم

اسلام بر دیدار و رسیدگی به حال خویشاوندان بسیار تأکید کرده است. این امر، محبت و دوستی را بین اقوام و خانواده ها پدید می آورد و سبب می شود آنان در گاه گرفتاری، با انگیزه بیشتری به یاری یکدیگر بشتابند. البته باید کوشید این دیدارها، به محفلی برای بدگویی و غیبت دیگران تبدیل نشود. این دیدارها زمانی سودمند است که با بحث های مفید وآگاهی دادن به یکدیگر همراه باشد. پیامبر گرامی اسلام نیز برای دیدار و رسیدگی به خویشاوندان، اهمیت بسیاری قائل بود. ایشان می فرماید:

لایَدْخُلُ الْجَنَّةَ قاطِعُ رَحِمٍ.(2)

قطع کننده صله رحم وارد بهشت نخواهد شد.

ص :111

ضیافت مقبول

ضیافت مقبول

ترتیب دادن مجلس مهمانی کار بسیار خردمندانه و پسندیده ای است، اگر:

1. برای تحکیم رشته های محبت باشد.

2. به شکرانه اعطای نعمتی از جانب خداوند باشد.

3. سبب اسراف و هدر رفتن نعمت های الهی نگردد.

در این صورت، نشست و برخاست ها، وسایل رشد مادی و معنوی افراد را فراهم می آورد. بنابراین، باید تلاش شود تا افزون بر پذیرایی، به طور مستقیم یا غیرمستقیم، دیگران را به وظایف انسانی شان آگاه سازیم. در این میان، آنچه مورد نکوهش اولیای الهی است، این است که دعوت شدگان تنها از میان ثروت مندان و صاحبان قدرت و شوکت باشند. به راستی آیا می توان انسان هایی را که تنها گناهشان، نداشتن مال و قدرت ظاهری است، از ورود به چنین مجالسی منع کرد؟ آیا این بزرگ ترین توهین به مقام انسانیت نیست؟ حضرت ختمی مرتبت می فرماید:

بِئْسَ الطَّعامُ طعامُ العُرْسِ یَطْعَمُهُ الأَغْنِیاءُ وَ یُمْنَعُهُ الْمَساکینُ.(1)

چه بد است خوراک عروسی که ثروت مندان از آن بخورند و فقیران محروم بمانند.

ص :112

طلب عافیت برای دیگران

طلب عافیت برای دیگران

برخی انسان ها پیش از دعا برای خود، در حق دیگران دعا می کنند و این نشان دهنده علاقه و محبتی است که نسبت به دوستان و نزدیکان خود دارند. تجربه نشان داده است چنین کسانی زودتر از دیگران به حاجت خود می رسند. شاید این موفقیت سریع آنان به دلیل گذشت و نیت پاک آنان باشد؛ زیرا چه بسا دعای خالصانه آنان بدون اطلاع و تقاضای طرف مقابل، صورت می گیرد و این، نشان دهنده اخلاص و علاقه بسیار آنان به شخص دعا شده است. رسول اسلام یکی از رمزهای اجابت دعا را چنین معرفی می کند:

اُطْلُبِ الْعافِیَةَ لِغَیْرِکَ تَرْزُقْها فِی نَفْسِکَ.(1)

برای دیگران عافیت بخواه تا نصیب تو گردد.

عبادت مخفی

عبادت مخفی

برخی عبادت ها در دین اسلام، جنبه شعاری دارند؛ یعنی برای تعظیم شعایر، باید آنها را آشکارا انجام داد. عبادت هایی چون اذان، نماز جماعت، حج و جهاد، روح یگانگی را در همگان تقویت می کند و مردم را در راه اجرای آنها مصمم تر می سازد. بعضی دیگر از عبادت ها باید مخفیانه انجام گیرد. عبادت هایی مانند نماز شب، روزه و دستگیری از مستمندان اگر پنهانی انجام گیرد، ارزشمندتر و مطلوب تر است؛ زیرا بیم ریاکاری و وسوسه های شیطانی در این موارد زیاد است. پیامبر گرامی اسلام تأکید دارد که این گونه کارها پنهانی صورت گیرد تا جنبه خودنمایی به خود نگیرد و پاداش آن از بین نرود. بنابراین می فرماید:

اَعْظَمُ الْعِبادةِ اَجْرَا أَخْفیها.(2)

بالاترین عبادت از نظر پاداش، مخفی ترین آنهاست.

عزت نفس

عزت نفس

برخی نیازمندان چون طبع بلند دارند، همواره می کوشند خود را بی نیاز نشان دهند و به اصطلاح «با سیلی، صورت خود را سرخ نگه دارند». در مقابل، به افرادی برمی خوریم که با داشتن رفاه و برخورداری از امکانات مالی، همچنان دست نیاز به سوی این و آن دراز می کنند. اینان، فرومایگانی هستند که به آسانی، عزت نفس خود را از دست می دهند و دین و شخصیت خود را می فروشند. آیین اسلام به پیروانش دستور می دهد که هیچ گاه شخصیت والای خود را به بهای ناچیز نفروشند و برای به دست آوردن نیازهای مادی خویش، به سوی این و آن دست دراز نکنند. پیامبر عظیم الشأن اسلام می فرماید:

إِسْتَغْنُوا عَن النّاسِ وَ لَوْ بِشَوْصِ السِّواکِ.(2)

از مردم بی نیاز باشید و از آنان، یک قطعه چوب مسواک هم نخواهید.

عفت کلام

عفت کلام

زبان، وسیله بدبختی و خوشبختی انسان را فراهم می آورد. اگر زبان در اختیار آدمی قرار گیرد و وی با نیروی تعقل و تدبیر، آن را به کنترل خویش درآورد، از بسیاری مفاسد و گناهان در امان می ماند. زبان، تنها عضوی است که منشأ بسیاری از گناهان و انحراف ها است. از زبان می توان برای شهادت حق و ناحق، حفظ آبرو و بی آبرویی، دروغ و صداقت، غیبت و سکوت، تهمت و واقعیت استفاده کرد. انسان بدزبان در نظر دیگران متنفر است و همگان از نیش زبانش که چون شمشیر برنده و تیز است، فرار می کنند. با این وصف، سعادت انسان در گرو آن است که از شرّ زبان به خدا پناه ببرد و آن را به کنترل خود درآورد. پیامبر گرامی اسلام می فرماید:

إِحْفَظْ لِسانَکْ.(2)

زبانت را حفظ کن.

علاقه به کار

علاقه به کار

یکی از بزرگ ترین عوامل موفقیت در کارها، علاقه به کار است. کسی که به کاری علاقه مند باشد، با تمام توان در انجام دادن آن می کوشد. بر عکس، یکی از عوامل مهم در شکست انسان، نداشتن انگیزه است که نه تنها انسان را به پیشرفت نمی رساند، بلکه روز به روز به شکست و ناکامی نزدیک تر می کند. بنابراین، اگر خواهان آسایش جسمی و روحی هستید، باید کاری را انتخاب کنید که به آن علاقه مند باشید. پیامبر اسلام در نکوهش علاقه نداشتن به کار و به اجبار کسی را به کار گماشتن می فرماید:

إِذا حاکَ فِی نَفْسِکَ شَیْئٌ فَدَعْهُ.(2)

وقتی دل تو از کاری چرکین است، از آن چشم بپوش.

غذای دسته جمعی

غذای دسته جمعی

یکی از آسیب های زندگی ماشینی و صنعتی این است که به دلیل کثرت مشاغل و نیازهای مادی، میان افراد خانواده ها جدایی انداخته است. کمتر اتفاق می افتد که همه اعضای یک خانواده، بر سر یک سفره مشترک، غذا بخورند. این وضعیت، به تدریج، روح انزواطلبی را در افراد خانواده پدید می آورد و از محبت و الفت آنان نسبت به یکدیگر می کاهد. هم نشینی و گرد آمدن بر سر سفره مشترک، صمیمت و صفای خاصی دارد و حتی لذت خوردنی ها را در ذایقه انسان افزایش می دهد. چه بسا مشکلات خانوادگی هم پس از خوردن غذا، قابل بررسی و نتیجه گیری است. پیامبر رحمت درباره دل چسب بودن خوردنی ها می فرماید:

اَحَبُّ الطَّعامِ اِلَی اللّه ِ ما کَثُرَتْ عَلَیْهِ الاَْیدی.(1)

بهترین غذاها آن است که گروه زیادی بر گرد آن بنشینند.

غوغا سالاری

غوغا سالاری

برخی افراد برای اینکه حق و باطل را در هم آمیزند، به جار و جنجال می پردازند. اینان با هیاهوگری، خود را صاحب حق جلوه می دهند و اشک تمساح می ریزند، به گونه ای که افراد ساده لوح، بسیار زود فریب می خورند. در این صورت، ساده لوحان به کمک آنان می شتابند. البته پس از مدتی، به نادرستی ادعای آنان پی می برند و خود را سرزنش می کنند که چرا بی تأمل، زیر پرچم غوغاسالاران گرد آمدند. بسیار پسندیده خواهد بود که انسان با شنیدن هر صدای بلندی به آن سو کشیده نشود و حساب شده و سنجیده رفتار کند. پیامبر بزرگوار می فرماید:

دَعْ قیلَ وَ قالَ وَ کَثْرَةَ السُّؤالِ وَ إِضاعَةَ الْمالِ.(1)

از جنجال و هیاهوگری و سؤال زیاد و تلف کردن مال بپرهیز.

ص :120

فداکاری برای دین

فداکاری برای دین

در اسلام، مال و جان و دین اهمیت ویژه ای دارند و انسان مسلمان باید در برابر به خطر افتادن هر یک از آنها حساسیت نشان دهد و برای احیای آنها مبارزه کند. البته اهمیت اینها به یک اندازه نیست. درست است که مال و جان ارزشمندند و به دفاع نیاز دارند، ولی وقتی پای دین به میان می آید، همه چیز را تحت الشعاع قرار می دهد. پیشوایان ما نیز وقتی صحبت دین به میان می آمد، دشوارترین سختی ها و از دست دادن اموال را به راحتی تحمل می کردند تا دین پاینده بماند. این گذشت ها در زندگی ائمه معصومین به ویژه پیامبر گرامی اسلام به خوبی دیده می شود. ایشان در 23 سال سخت ترین شرایط را در مکه و مدینه تحمل کرد تا نهال اسلام بارور شود وانسان ها بتوانند در پرتو آموزه های دینی راه کمال و سعادت بپیمایند. ایشان در پندی گران بها به حضرت علی علیه السلام می فرماید:

وَ ابْذُلْ مَالَکَ وَ نَفْسَکَ دُونَ دِیْنِکَ.(1)

مال و جانت را در راه دین خود فدا کن.

فریب کاران

فریب کاران

مردم سه دسته اند؛ گروهی راه صواب می پیمایند و دیگران را یا از هم نوعان خود یا از هم کیشان خویش می شمارند. ازاین رو، در برخوردهای فردی و اجتماعی با صداقت و سلامت با آنان روبه رو می شوند. گروه دیگر، در پی حیله گری و فریب دادن دیگران برای به دست آوردن مقام و موقعیت اجتماعی یا زرق و برق دنیایی برمی آیند و برای به دست آوردن توشه دو روزه دنیا، از زیان رساندن به دیگران هیچ گونه پروایی ندارند. اینان در روابط اجتماعی خود با دیگران از در نیرنگ وارد می شوند. بی شک، مردم در رویاروی با این افراد سودجو، آرامش خویش را از دست می دهند و تلاش می کنند از شر نقشه های آنان رها شوند. این افراد، اعتماد اجتماعی را از میان می برند و امنیت روانی را نابود می سازند. چگونه است که بعضی افراد، از مسلمانی و پیروی از اسوه فضیلت و تقوا؛ یعنی پیامبر گرامی اسلام دم می زنند، ولی در عمل، هیچ بهره ای از رفتار پیامبر ندارند. حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله این افراد را از دایره مسلمانی جدا می سازد و می فرماید:

لَیْسَ مِنّا مَنْ غَشَّ مُسْلِما اَوْ ضَرَّهُ اَوْ ماکَرَهُ.(2)

ص :122

قرض گرفتن

قرض گرفتن

برخی عادت کرده اند که به شیوه های گوناگون از دیگران، پول قرض بگیرند. این افراد به دلیل فزونی بدهی ها، آسایش روحی و روانی خود را از دست می دهند و همیشه در اندیشه بازپرداخت دَین های خود هستند و چه بسا آرزو می کنند که کاش به این کار دست نمی زدند. اگر این اشخاص با چشم پوشی از زیاده خواهی، به آنچه داشتند، راضی می شدند و زندگی اجتماعی خود را متناسب با دارایی خویش تنظیم می کردند، به چنین بلایی گرفتار نمی شدند. رعایت اعتدال در فراهم آوردن امکانات رفاهی زندگی سبب خواهد شد افراد، بی دلیل زیر بار سنگین قرض های متعدد فرو نروند. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله، دَیْن و بدهی را به از دست دادن آزادی تعبیر کرده و فرموده است:

اَقِلَّ مِنَ الدَّیْنِ تَعِشْ حُرَّا.(1)

از بدهی خود بکاهد، تا آزاد زندگی کند.

قناعت

قناعت

قناعت پیشگان در برابر حوادثی که به گونه ای شرف و عزّت آنان را به خطر می اندازد، پایدارند. قناعت، فرصت مناسبی را برای آدمی فراهم می کند تا جنبه های معنوی خویش را تقویت کند و به آسایش و خوشبختی جاودان برسد. قناعت از حرص و آزمندی انسان پیش گیری می کند و به او اعتدال می بخشد. فرد قانع، وقت گران بهای خود را صرف خواسته های نابجا نمی کند و آسان تر می تواند نردبان تعالی و تکامل را بپیماید. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله به پیروان خود توصیه می کند که به این ویژگی پسندیده آراسته شوند:

عَلَیْکُمْ بِالقَناعَةِ فَاِنَّ الْقَناعَةَ مالٌ لایَنْفَدُ.(2)

به قناعت خو کنید؛ که به راستی، قناعت مالی پایان ناپذیر است.

ص :124

کارگشایی

کارگشایی

بعضی افراد، کلید خیر هستند؛ یعنی گفتار و رفتارشان به گونه ای است که انسان احساس می کند منشأ کارهای خیر و پسندیده خواهند شد. اینان همواره می کوشند از گرفتاری و مشکلات دیگران بکاهند و در این راه از هیچ گونه فداکاری، دریغ نمی ورزند. آنان چون خورشیدی هستند که با شعاع وسیع و گرمابخش خود، همه جا را روشنایی می بخشند و تلاش می کنند موجی از شادمانی به دیگران ارزانی دارند. در مقابل، با کسانی روبه رو می شویم که رفتارهای منفی و قفل کننده دارند؛ یعنی به جای گره گشایی، مشکلات جدید بر آن می افزایند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در توصیه به کارگشایی می فرماید:

اِنَّ مِن النّاسِ ناسا مَفاتیحُ لِلْخَیْرِ مَغالیقُ لِلشَّرِّ... .(1)

بعضی از مردم، کلید خیر و قفل شر هستند... .

کسب حلال

کسب حلال

عبادت، تنها در برپایی نماز خلاصه نمی شود، بلکه انسان مسلمان می تواند در واجبات توصلی نیز قصد قربت کند و بسیاری از کارهای خداپسندانه را در دایره عبادی قرار دهد. کسی که دانش می آموزد، به عیادت بیمار می رود، برای به دست آوردن نیازمندی های زندگی خود و خانواده، رنج و کار و تلاش را برای خویش هموار می سازد؛ اگر همه اینها را با قصد قربت و برای رضای خدا انجام دهد، عبادت کرده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با وجود سفارش های فراوان به فعالیت اقتصادی، هشدار می داد به گونه ای در جست وجوی دنیا برآیید که از آن جهان روی گردان نشوید. رعایت حلال و حرام در کسب روزی از مهم ترین سفارش های آن حضرت به تمام مسلمانان است. ایشان در سخنی زیبا می فرماید:

اَلْعِبَادَةُ سَبْعَةُ اَجْزاءٍ اَفْضَلُهَا کَسْبُ الْحَلالِ.(2)

عبادت هفت بخش است که بالاترین آن کسب حلال است.

کمک به تحصیل فرزندان

کمک به تحصیل فرزندان

یکی از مهم ترین حقوق فرزندان این است که آنان از دانش برخوردار باشند. بنابراین، هرگونه کوتاهی در این مورد، ستمی نابخشودنی است بر فرزندان. فرزندان، امانت هایی الهی هستند و نگه داری و رسیدگی به آنان به والدین سپرده شده است که اندک کوتاهی در راه کمال آنان، مورد بازخواست قرار می گیرد. بنابراین، باید همواره شعله دانش طلبی را در نهاد فرزندان مان روشن نگه داریم تا آینده تابناک در انتظارشان باشد. انسان بی سواد، آینده روشنی ندارد و نمی تواند در برابر مشکلات زندگی از خود واکنش های مناسبی نشان دهد. ازاین رو، با تنگناهای بسیاری در زندگی صنعتی کنونی روبه رو خواهد شد. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله، تحصیل دانش را از حقوق مسلّم فرزند می شمارد و می فرماید:

اِنَّ مِنْ حَقِّ الْوَلَدِ عَلی والِدِهِ اَنْ یُعَلِّمَهُ الْکِتابَة... .(2)

ص :127

کمک به نابینایان

کمک به نابینایان

هرچند انسان ها از نظر شخصیتی با هم فرقی ندارند، ولی ممکن است افرادی به دلیل نداشتن قدرت بینایی، در انجام دادن بعضی کارها، نیازمند کمک دیگران باشند. انسان مسلمان در این باره، وظیفه ای دارد و نباید آسوده خاطر باشد. هر انسان با وجدان و آزاده ای، وظیفه دارد به هم نوعان خود کمک کند. شکرانه دست توانا و نعمت های فراوان الهی، گرفتن دست ناتوان است. اگر ما بگوییم دیگران به او کمک می کنند و به کمک من نیازی ندارد، ممکن است دیگران نیز چنین تصوری داشته باشند. در نتیجه، انتظارهای آن نیازمند بی پاسخ می ماند. پیامبر گرامی ما درباره کمک و یاری رساندن به نابینایان می فرماید:

مَنْ قادَ اَعَمی أَرْبَعینَ خُطْوَةً غُفِرَلَهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ.(1)

هرکس، نابینایی را تا چهل قدم بکشد، گناهانی که تاکنون کرده است، آمرزیده خواهد شد.

کم گویی

کم گویی

زبان، عضوی از بدن است که می تواند منشأ بسیاری از گناهان مانند: تهمت، غیبت، دروغ و سخن چینی شود. هر چه انسان، زیادتر سخن بگوید، گناهانش افزایش می یابد و هر چه سکوت او طولانی تر باشد، به سعادت و سلامت نزدیک تر است. انسان عاقل کسی است که بیشتر می اندیشد و کمتر سخن می گوید. خاموشی، عیب های احتمالی انسان را پوشش می دهد و شخصیت او را نزد دیگران محفوظ می دارد. برعکس، پرگویی به سرعت، باطن انسان را نزد دیگران آشکار می سازد. انسان های پرسخن معمولاً برای اثبات سخنان نابجای خود به تلاش بیهوده دست می یازند و در این راه، با از دست دادن سلامت روحی و روانی خویش، در نگاه دیگران، منفور جلوه می کنند. پیامبر راستین اسلام برای حفظ سلامت و شخصیت فرد مسلمان، در توصیه ارزنده ای می فرماید:

سُکوُتُ اللِّسانِ، سَلامَةُ الاِْنْسانِ.(1)

خاموشی مایه سلامت است.

کوچک شمردن مشکلات

کوچک شمردن مشکلات

اگر انسان اراده کند، می تواند به تدریج، به نیرویی دست یابد که تحمل مشکلات را آسان پندارد. این مسئله با قدرت تحمل آدمی، رابطه مستقیم دارد. اگر مشکلات را کوچک شمارد و با آن مبارزه کند، می تواند به راحتی بر مشکلات بزرگ نیز چیره شود. این همه در سایه پشتکار و ایستادگی ممکن است و مهم این است که در برابر گرفتاری ها، خود را نبازد و از میدان به در نرود. گاهی انسان در رویایی با مشکلات، از آن معضل، تصویر نادرستی در ذهن خود ترسیم می کند؛ یعنی مشکل بسیار بزرگ نمایی می شود. در حالی که با کوچک شمردن مشکلات بزرگ، می توان بر آن چیره شد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهدر این باره می فرماید:

لا سَهْلَ اِلاّ ما جَعَلْتَ سَهْلاً.(2)

هر قدر آسان بگیری، آسان می گذرد.

گذشت

گذشت

داشتن روحیه گذشت، نشانه همت بلند و قدرتِ استقامت فرد است. کسانی که روحیه گذشت دارند، افزون بر اینکه می توانند در برابر سختی های روزگار استقامت کنند، بر نیروی خشم خود نیز مسلط خواهند شد. چنین افرادی این قدرت را دارند تا در مقابل بی ادبی، آرامش خویش را حفظ و حتی در بعضی موارد، از تقصیر دیگران چشم پوشی کنند. از نظر اسلام، انسان های با گذشت در این جهان، به ناراحتی و ناملایمات گرفتار نمی شوند و در آخرت نیز از لطف و محبت خاص الهی بهره مند خواهند شد. در حقیقت، آنان بلند همتند و خداوند به دلیل عظمت وجودی شان، آنان را در پناه لطف و عنایت خاص خود قرار می دهد. پیامبر رحمت می فرماید:

اِسْمَحْ یُسْمَحْ لَکَ.(2)

آسان گیر تا بر تو آسان گیرند.

ایشان در حدیث دیگری می فرماید:

ص :131

گردش ایام

گردش ایام

انسان خردمند، از گردش روزگار و پیشامدها و حوادث غافل نیست و از همه آنها درس عبرت و سازندگی می آموزد. افراد بسیاری از بهترین امکانات مادی برخوردار بودند، ولی اینک به تکه ای نان محتاج شده اند یا چه بسا آدم هایی که آه دربساط نداشتند، ولی امروز صاحب مال و منال فراوانند. چه افراد توان مندی که نعمت سلامتی و قدرت جسمانی داشتند، ولی اینک زمین گیر شده اند. آیا بهتر نیست انسان از آنچه در پیرامونش می گذرد، درس عبرت بگیرد و به قدرت جسمانی و مال و دارایی خود مغرور نشود؟

به یاد آوریم این سخن ظریف قائم مقام فراهانی را:

روزگار است این، که گه عزت دهد، گه خوار دارد

چرخ بازیگر از این بازیچه ها، بسیار دارد

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می فرماید:

کَفی بِالدَّهْرِ واعِظا وَ بِالْمَوْتِ مُفَرِّقا.(2)

چه آموزگاری است روزگار و چه جماعت پراکنی است مرگ!

گشایش در زندگی

گشایش در زندگی

خداوند به هر کس به اندازه مناسب، نعمت و روزی می دهد و دوست دارد بنده ای به اندازه گشایش در زندگی، برای خود و اهل و عیالش تسهیلاتی فراهم آورد. بعضی از انسان ها فکر می کنند هرچه آدمی ناچیزتر باشد و از امکانات مالی بهره نگیرد، رضایت الهی را بهتر به دست آورده است، در حالی که چنین اندیشه ای درست نیست. استفاده متعادل از زندگی متناسب با شأن آدمی، مطلوب خداوند و توصیه ائمه معصومین علیهم السلام است. درست است که آدمی نباید برای به دست آوردن زندگی بهتر، از عزت و آبرومندی خود هزینه کند و دست نیاز به سوی این و آن بگشاید، ولی وقتی خداوند، گشایشی در زندگی او ایجاد کرد و نعمتی را به او ارزانی داشت، حق استفاده از آن را دارد. در این صورت، خداوند نیز راضی تر است. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می فرماید:

اِنَّ اللّهَ یُحِبُّ اِذَا اَنْعَمَ عَلَی عَبْدٍ اَنْ یَری اَثَرَ نِعْمَتِهِ عَلَیهِ وَ یُبْغِضُ الْبُؤْسَ وَ التَّبَؤُّسَ.(2)

ص :133

گوهرهای درخشان

گوهرهای درخشان

دست یابی به اهداف انسانی در پرتو داشته های کمالی امکان پذیر خواهد بود. ایمان از عواملی است که آدمی را در برابر لغزش حفظ می کند و همچون سپری است محکم در برابر هجوم افکار شیطانی و حصاری است که سعادت و سلامت دنیوی و اخروی را در خود جای داده است. در کنار ایمان و پرهیزگاری، علمی که بتواند برای او و دیگران ثمربخش باشد و همچنین تدبری که وی را به نرم خویی فرا خواند تا با دیگران به مدارا رفتار کند، بسیار ارزشمند است. اگر آدمی، پرهیزگار باشد، خود را نیز به زیور دانش بیاراید و وسیله سنجش اعمالش، عقل و تدبیر باشد، می تواند منشأ عمل خیر باشد. رسول گرامی اسلام نیز بر این سه گوهر ارزشمند تأکید کرده است و می فرماید:

ثَلاثٌ مَنْ لَمْ یَکُنْ فِیهِ لَمْ یَقُمْ لَهُ عَمَلٌ: وَرَعٌ یَحْجُزُهُ عَنْ مَعَاصِی اللّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ عِلْمٌ یَرُدُّ بِهِ جَهْلَ السَّفِیهِ وَ عَقْلٌ یُدارِی بِهِ النّاسَ.(1)

سه چیز است که اگر در کسی نباشد، عملی از او سر نمی زند: پرهیزگاری که او را از نافرمانی های خداوند متعال باز دارد؛ دانشی که با آن، نادانی آدم نادان را برطرف سازد؛ عقلی که به وسیله آن، با مردم به مدارا رفتار کند.

ص :134

لبخند

لبخند

بعضی چهره ای گرفته و خشن دارند، به گونه ای که آدمی با دیدن آنان به یاد گرفتاری های خویش می افتد. بعضی نیز چهره ای تبسم آمیز و روحیه ای شاد دارند که دیگران با دیدن آنان، رنج و مصیبت خود را از یاد می برند و دوست دارند ساعت ها با آنان باشند. افراد خنده رو به سرعت در قلب دیگران، نفوذ و محبت آنان را به خود جلب می کنند. به گونه ای که انسان، ناخودآگاه احساس می کند سالیان درازی است با آنان آشنایی و صمیمت دارد. باری، اولیای الهی نیز همواره با چهره ای گشاده و شاد با مردم روبه رو می شوند که در این میان، پیامبر رحمت، زبانزد خاص و عام است. آن وجود نازنین می فرماید:

تَبَسُّمُکَ فِی وَجْهِ اَخیکَ لَکَ صَدَقَةٌ.(1)

لبخند تو بر روی برادرت، برای تو صدقه ای است.

مبارزه با هوای نفس

مبارزه با هوای نفس

به هر میزان که انسان خواهان امیال نفسانی باشد، به همان اندازه، از نیروی عقل و اراده فاصله می گیرد. آدمی به دلیل افراط در هواپرستی، سست اراده و بی اختیار می شود و همه فضایل انسانی را از دست می دهد. از نظر اسلام، منشأ همه گناهان، پیروی بی چون و چرا از هوای نفس است و پرهیزگار کسی است که از دام هوا و هوس رهیده باشد. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله، هوسْ گریزان را از شجاعان امت خویش می شمارد و می فرماید:

اَشْجَعُ النّاسِ مَنْ غَلَبَ هَواهُ.(2)

شجاع ترین مردم کسی است که بر خواسته های نفسانی چیره شود.

مدارا با مردم

مدارا با مردم

برخی می پندارند که خواسته های آنان باید همواره بی کم و کاست اجرا شود. ازاین رو، انتظار دارند تا دیگران به بهترین صورت ممکن، به کمک آنان بشتابند و زمانی هم که به مطلوب نمی رسند، دیگران را مقصر می دانند و به ناسازگاری و بداخلاقی با آنان می پردازند. بعضی نیز روح گذشت و بخشش ندارند و کوچک ترین لغزش دیگران را با شدیدترین شیوه ممکن، مجازات می کنند. اینان بسیار خودخواهند و از مردم، توقع زیادی دارند. اینان با چنین روحیه ای، پایگاه خود را در میان مردم از دست می دهند و به زیان های جبران ناپذیر دچار می شوند. حضرت رسول در توصیه به مدارا با هم نوعان می فرماید:

اَعْقَلُ الناسِ أَشَدُّهُمْ مُداراةً لِلنّاسِ.(2)

ص :137

مدارای مشروط

مدارای مشروط

تا آنجا که می توان و شریعت به ما اجازه داده، نرمش و مدارا با مردم پسندیده است. در حقوق شخصی و امور جاری، باید از لغزش دیگران چشم پوشید و با گذشت، باآنان روبه رو شد. البته مدارا با مردم آن گونه نیست که در صورت آسیب دیدن دین، حیثیت و عزت آدمی با دیگران کنار بیاییم؛ زیرا کوتاه آمدن در این موارد، رفته رفته از ارزش و اهمیتشان می کاهد و آنها را به اموری معمولی و ابتدایی تبدیل می کند. اگر قرار باشد آدمی در برابر حق کشی یا حق گریزی، در برابر دیگران کنار بیاید، چگونه می توان دوام و قوام ارزش ها را انتظار داشت.

ارزش ها حساسند و واکنش مدافعانه در برابر آنها لازم و ضروری است، ولی همان گونه که گفته شد، در برابر چیزهای کم ارزش و غیراصولی نباید سخت گیری نشان داد؛ زیرا با گذشت می توان دیگران را نسبت به شخصیت خود و دستورهای اخلاقی و ظریف پیامبر گرامی اسلام متمایل ساخت. حضرت محمد صلی الله علیه و آله درباره نوع مدارا با مردم می فرماید:

رَأسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الاِْیمانِ بِاللّهِ مُداراةُ النّاسِ فِی غَیْرِ تَرْکِ حِقٍّ.(1)

عاقلانه ترین کارها پس از ایمان به خداوند، مدارا کردن با مردم است، به گونه ای که حقی ضایع نشود.

مردم آزاری

مردم آزاری

مردم آزاری در اجتماع نمودهای گوناگونی دارد. برای مثال، همسایه ای با بی مبالاتی و سر و صدای زیاد، کارمندی با بی پاسخ گذاشتن خواسته ارباب رجوع، راننده ای با بوق های زدن های ممتد و بی جا و نیز دیگران با صدها کردار خلاف و دور از نزاکت، سبب رنجش خاطر اطرافیان می شوند. از آن بدتر وقتی است که در برابر هرگونه اعتراض، خود را بی گناه و حتی صاحب حق می دانند. آیا پسندیده است که آسایش و آرامش دیگران را به هم بریزیم و خود را بی گناه نیز بدانیم؟ پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در نکوهش این رفتار ناپسند می فرماید:

ص :139

مزد کارگر

مزد کارگر

بنا بر وظیفه اخلاقی و انسانی، انسان باید حق کارگر را با احترام به او بپردازد و حتی اگر پرداخت مزد بدون درخواست کارگر انجام گیرد، پسندیده تر است. بعضی افراد نه تنها پس از انجام کار، قدردانی نمی کنند، بلکه با منّت نهادن، حقوق کارگر را می پردازند که اسلام، این کار را بسیار نکوهش کرده است. همچنین بسیار شایسته است اگر کارگری بیش از مقدار کارش، تلاش کرد و کار را به خوبی به پایان رساند، مزد بیشتری به او پرداخت شود. پرداخت مزد نیز باید در زودترین وقت ممکن انجام شود. پیامبر گرامی اسلام، دست کارگران را می بوسید و به آنان بسیار احترام می گذاشت. ایشان می فرماید:

... اَعْطِ الاَْجیرَ حَقَّهُ قَبْلَ اَنْ یَجُفَّ عَرَقُهُ.(2)

... پیش از اینکه عرق کارگر خشک شود، حق او را بپردازید.

مشورت

مشورت

انسان در هر مرتبه از آگاهی و دانش قرار داشته باشد، هرگز از مشورت بی نیاز نخواهد شد. تجربه ثابت کرده است که گاهی انسان در مسائل ساده نیز دچار اشتباه و غفلت می شود، در حالی که اگر با افراد آگاه و با تجربه مشورت می کرد، به این اشتباه دچار نمی شد. هنگامی که انسان با کسی مشورت می کند، فکر او را با فکر خود شریک می سازد. در حقیقت، نیروی فکری او قوی تر می شود و بدین ترتیب، از اشتباه در امان می ماند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در توصیه به مشورت می فرماید:

لا مُظاهَرَةَ اَوْثَقُ مِنَ الْمُشاوَرَةِ.(2)

پشتیبانی مطمئن تر از مشاوره نیست.

مهمان ناخوانده

مهمان ناخوانده

برخی مردم با آنکه از وضع مالی خوبی برخوردارند، ولی می کوشند بدون دعوت به خانه این و آن بروند و در این راه، چه بسا اعضای خانواده یا دوستانشان را نیز با خود همراه می سازند. این کار پسندیده نیست؛ زیرا صاحب خانه را به زحمت می افکنند و بی اطلاع میزبان، او را غافل گیر و در برابر مهمان ناخوانده، شرمسار می کنند. بنابراین، بدون هماهنگی و دعوت، به خانه کسی نرویم؛ چون این کار در هر مکتب و مرامی ناشایست و خلاف اخلاق است. پیامبر گرامی اسلام در یکی از هشدارهای شدید می فرماید:

مَنْ مَشی إِلی طَعامٍ لَمْ یُدْعَ إِلَیْهِ فَقَدْ دَخَلَ سارِقا وَ خَرَجَ مُعَیِّرا.(2)

هر که بی دعوت به طعامی رود، دزد می رود و ننگین بیرون می آید.

ص :142

میزان سنجش عقل

میزان سنجش عقل

عقل چیست و عاقل کیست؟ هر کسی، عقل را بر اساس فهم و خرد خود معنی می کند. ازاین رو، ممکن است برداشت بعضی افراد، با تفسیری که پیشوایان دینی از عقل و خرد دارند، متفاوت باشد. چه بسا کسانی از نظر افراد معمولی، عاقل شمرده می شوند، ولی بر اساس معیارهای معصومین علیهم السلام در شمار افراد عاقل قرار نگیرند.

آورده اند: مردی نصرانی از اهل نجران به مدینه آمد. او مردی خوش بیان، باوقار و با فضیلت بود. مردم به رسول اللّه صلی الله علیه و آله گفتند: این مرد نصرانی چقدر با عقل و خرد است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پس از شنیدن این سخنان، معیار داوری برای انسان خردمند را چنین بیان فرمود:

مَهْ اِنَّ العاقِلَ مَنْ وَحَّدَ اللّهَ وَ عَمِلَ بِطاعَتِهِ.(1)

دست نگه دار! خردمند کسی است که خدا را به یگانگی بشناسد و به فرمان او عمل کند.

ص :143

نفرین ستم دیدگان

نفرین ستم دیدگان

مظلومان، دل های پراندوه و خاطری افسرده از ستم بیدادگران دارند و مباد که دست

ص :144

نگاهی به دنیا، نگاهی به آخرت

نگاهی به دنیا، نگاهی به آخرت

انسان به کلی نمی تواند از علاقه به دنیا پرهیز کند؛ زیرا در طبیعت رشد کرده است و به مسائل طبیعی علاقه خاصی دارد. البته نباید آن چنان در دنیا فرو برود و اسیر تعلق ها شود که تمام فکر و ذکرش به آنها مشغول باشد و برای آخرت خود کوچک ترین گامی برندارد. انسان عاقل کسی است که در عین بهره مندی از طیّبات دنیا، ره توشه آخرت را نیز فراهم می آورد و بخشی از ذهن و روح خود را با مسائل معنوی پر می کند؛ زیرا اگر جز این باشد، چیزی جز زیان متوجه او نخواهد شد. دنیادوست، به تدریج از انسانیت، تهی و به درنده ای انسان نما تبدیل خواهد شد. چنین فردی چنان در منجلاب دنیا فرومی رود که جز به تأمین منافع شخصی نمی اندیشد. پیامبر گرامی اسلام می فرماید:

لا تَشْغَلُوا قُلوبَکُمْ بِذِکْرِ الدُّنْیا.(2)

دل های خود را فقط با یاد دنیا پر نکنید.

ص :145

نماز

نماز

ترک نماز، بزرگ ترین گناه است. نماز برای تربیت و تکامل روحی انسان ها واجب شده است، ولی برخی افراد برای گریز از انجام تکلیف و پیروی از هوای نفس یا تنبلی و کسالت، آن را انجام نمی دهند. این بندگان به جای شکرگزاری به درگاه حق و همراهی و هم نوایی با برگ درختان سبز و زمین و زمان و پرندگان و خزندگان در مدح خدای روزی رسان، به بهانه های گوناگون از زیر بار این مسئولیت انسان ساز می گریزند. گاهی می گویند: «خداوند به نماز ما احتیاج ندارد». در پاسخ باید گفت نخستین چیزی که در قیامت از مسلمان می پرسند، درباره ستون دین است و برای ترک کنندگان نماز، عذاب دردناکی مقرّر شده است. آیا شایسته است انسان به دلیل تنبلی و کسالت، در دسته ناسپاسان قرار گیرد و از به جا آوردن نماز که وظیفه بندگی است، سرباز زند؟ پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:

اَوَّلُ ما یُحاسَبُ بِهِ الصَّلوةُ.(1)

نخستین چیزی که از آن حساب رسی می کنند، نماز است.

نماز صبح در مسجد

نماز صبح در مسجد

آن گاه که تاریکی همه جا را فرا گرفته و سکوتی سنگین بر زمین حاکم است، بندگان صالح خدا از بستر برمی خیزند و برای به جا آوردن نماز صبح، به سوی مسجد می روند. این حرکت و خیزش به سوی مساجد، صفای خاصی دارد. در فضای سراسر ملکوتی مساجد و در این تماشاگه راز، بندگان خاص خدا را در حالت های گوناگون می توان دید. یکی در حال رکوع، دیگری با چشمان گریان از خدا طلب عفو می کند و با او در راز و نیاز است و آن دیگر، غرق در تفکر و تعمق. چه زیباست همراه شدن با این جماعت عاشق. در آن سو می بینیم که گروهی بی خبر از عالم معنا در خوابی عمیق فرو رفته اند و به دور از این غوغای ملکوتی، تنها به این می اندیشند که پاسی از صبح گذشته از خواب برخیزند و زندگی تکراری فردا و فرداها را آغاز کنند. رسول اللّه صلی الله علیه و آلهدر بشارتی نیکو به سحرخیزان می فرماید:

بَشِّرِ الْمَشّائینَ فِی ظُلَمِ اللَّیْلِ إِلَی المَساجِدِ بالنُّورِ التّامِ یَوْمَ القِیامَةِ.(2)

به آنان که در ظلمات شب به سوی مساجد می روند، بشارت بده که در روز رستاخیز، روشنی کامل دارند.

وساطت در ازدواج

وساطت در ازدواج

در فرهنگ اسلام این کار از ارزشمندترین وساطت ها به شمار آمده است. البته این کار به دلیل اهمیت و حقانیتش نیازمند تجربه و دقت و امانت داری است. فرد میانجی باید ویژگی های دو طرف را به خوبی و بدون کم و کاست برای یکدیگر بیان کند و زمینه شناخت آن دو را فراهم آورد. در این صورت است که می تواند زمینه سعادت و آرامش دو جوان را فراهم کند و فرد میانجی را نیز به پاداش الهی برساند. ازاین رو، پیامبر خدا، محمد مصطفی صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:

مِنْ اَفْضَلِ الشَّفاعَةِ أَنْ تَشْفَعَ بَیْنَ اثْنَیْنِ فی النِّکاحِ.(1)

از جمله بهترین وساطت ها این است که میان دو نفر در ازدواج، وساطت کنید.

وظایف والدین

وظایف والدین

خانواده، نخستین و مهم ترین خاستگاه تربیتی فرزندان است. پدران و مادران باید برای تربیت صحیح فرزندان، سرمایه گذاری کنند تا این گل های زندگی شکوفا شوند و باقیات صالحاتی باشند برای والدین؛ زیرا به یادگار نهادن فرزندان صالح از نعمت های الهی است. پدر و مادر در آشنا کردن فرزندان با هنجارهای اجتماعی، نقش اساسی دارند. ازاین رو، باید آنان را به گونه ای پرورش دهند که با اصول دینی و مبانی اعتقادی آشنا شوند. نام گذاری نیکو و پسندیده یکی از این موارد است؛ زیرا تأثیر روانی بسزایی بر فرزند دارد. پیامبر بزرگوار اسلام در توصیه ای به والدین، پاره ای از وظایف آنان را چنین برمی شمارد:

حَقُّ الْوَلَدِ عَلَی الْوالِدِ اَنْ یُحَسِّنَ اسْمَهُ وَ یُحَسِّنَ مَوْضِعَهُ وَ یُحَسِّنَ اَدَبَهُ.(2)

حق پسر بر پدر آن است که نام نیکو بر او نهد و بر جایگاه نیکو نشاند و ادب نیک بیاموزد.

هدیه

هدیه

هدیه، محبت میان انسان ها را افزایش می دهد. در حقیقت، هدیه دهنده با این کار، علاقه و محبت خود را بیان می کند. قیمت و ارزش بالای هدیه، معیار و ملاک جلب محبت نیست؛ زیرا ممکن است هدایای غیرمادی که نشان دهنده حسن نیت و صداقت اهدا کننده است، بسیار کارسازتر باشد. در اسلام، نفس و اصل عمل مورد توجه است. بنابراین، تهیه هدایای گران بهای مادی را خردمندانه نمی داند.

اصالت هر هدیه، مفید و معنوی بودن آن است و ارزش مادی آن اهمیتی ندارد. از سوی دیگر، اگر هدیه پر قیمت باشد، طرف مقابل نیز برای جبران آن گرفتار سختی و دردسر می شود. گاهی اوقات، تهیه هدیه ای هم سنگ هدیه آشنایان، از عهده فرد خارج است. ازاین رو، به ناچار از او فاصله می گیرد. در این حالت، هدیه نه تنها محبت را افزون نکرده، بلکه رشته های مودت و دوستی پیشین را نیز از هم گسیخته است. بر این اساس، برای تقویت رشته های محبت باید شئون و توانایی طرف مقابل در نظر گرفته شود. پیامبر گرامی اسلام می فرماید:

تَهادَوْا تَحابُّوا.(2)

به یکدیگر هدیه دهید تا رشته های محبت تان استوار گردد.

ص :151

هدیه معنوی

هدیه معنوی

گاهی افرادی را می بینیم که وقتی سخن خوبی را می شنوند یا مطلب سودمندی را در کتابی می خوانند و آن را سودمند می یابند، بی درنگ یادداشت می کنند تا در زمان مقتضی، به اطلاع دوستان و آشنایان و دیگران برسانند. این کار، شیوه بسیار پسندیده ای است و در طول تاریخ، بسیاری از انسان ها، از همین راه به آگاهی های بسیار ارزشمندی دست یافته اند. چه بسا اگر این کار انجام نمی شد، امروز بسیاری از دانستنی های ما وجود نداشت. پس بکوشیم سخنان و گفتار سودمند را به آگاهی همگان برسانیم تا با ثبت و ضبط آن در حافظه ها و عمل به آن، راه هدایت را بپیماییم. حضرت محمد صلی الله علیه و آله درباره هدایای کلامی می فرماید:

نعم العَطِیَّةُ کَلِمَةُ حَقٍّ تَسْمَعُها ثُمَّ تَحْمِلُها اِلی اَخٍ لَکَ مُسْلِمٍ.(1)

چه نیکو عطایی است کلمه حقی که آن را می شنوی، سپس به برادر مسلمانت می رسانی.

هم نشینی با نیکان

هم نشینی با نیکان

انسان همیشه نیازمند آموختن مسائل اخلاقی و تربیتی است تا راه کمال و پویایی را در پیش گیرد. یکی از راه هایی که آدمی را در پیمودن نردبان قرب و تهذیب نفس یاری می کند، هم نشینی با خوبان است. نیکان کسانی هستند که فضایل و تجربه کافی دارند و انسان با خیال آسوده می تواند به آنان اعتماد کند؛ از گفتار و رفتارشان، توشه سفر، فراهم آورد و روح و روان خویش را پالایش کند. آن گاه هم چون فرشته ای سبک بال، با عطر صفا و محبت، پروازی دل نشین را بیازماید و از لذت علم و عمل بهره مند شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره معاشرت با نیک منشان می فرماید:

جالِسُوا الْکُبراءَ وَ سائلِوُا الْعُلَمَاءَ وَ خالِطُوا الْحُکَماءَ.(1)

با بزرگان هم نشین شوید، از دانشمندان بپرسید و با حکیمان ارتباط داشته باشید.

ص :153

یادداشت دانستنی ها

یادداشت دانستنی ها

یکی از بهترین کارها این است که انسان، آموخته های خود را یادداشت کند. بعضی افراد به این مسئله توجهی ندارند و فکر می کنند که می توانند آن اندوخته ها را در حافظه خود نگه داری کنند، ولی به تدریج، معلومات خود را به فراموشی می سپارند. همه انسان ها ذهن قدرت مندی چون ابن سیناها ندارند و مانند ماشین حساب و رایانه نیز نیستند که اگر چنین هم بود به دلیل اختلال و نقص، همه حافظه خود را از دست می دادند. انسان برای نگه داری اندوخته های خود به ناچار باید آنها را ثبت و ضبط کند. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله نیز به این امر توجه کرده و فرموده است:

قَیِّدوُا الْعِلْمَ بِالْکِتابِ.(1)

دانش را با نوشتن ثبت کنید.

یتیم نوازی

یتیم نوازی

کودکان یتیم به مهر و محبت، بسیار نیاز دارند و مهرورزی به آنان می تواند تا اندازه ای، غم جان کاه از دست دادن والدین را جبران کند. ازاین رو، اسلام توصیه می کند که مسلمانان، چتر محبت و مهربانی را بر سر آنان بگسترانند و مانند آنچه را برای فرزندان خود مهیا می کنند، برای آنان نیز فراهم آورند. بی تردید، کسانی که به این وظیفه انسانی بی توجه باشند یا مایه آزار آنان شوند، به خشم پروردگار دچار خواهند شد. رسول گرامی اسلام درباره ارزشمندی این رفتار نیکو و پسندیده می فرماید:

خَیْرُ بُیُوتِکُمْ بَیْتٌ فیهِ یَتِیمٌ مُکَرَّمٌ.(2)

بهترین خانه های شما، خانه ای است که یتیمی در آن گرامی داشته شود.

ص :155

بخش دوم: سیری در گلستان نبوی صلی الله علیه و آله

ارزش عمر

ارزش عمر

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود:

کُنْ عَلَی عُمْرِکَ اَشَحَّ مِنْکَ عَلَی دِرْهَمِکَ وَ دِینارِکَ.(3)

بر عمر خویش بخیل تر باش تا بر درهم و دینار خود.

قیمت عمر اگر بداند مرد

پس بگرید بر آنچه ضایع کرد

طفل را سیبکی دهند به نقش

ص :157

بریدن سخن دیگران

بریدن سخن دیگران

رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنْ عَرَضَ لاَِخِیهِ الْمُسْلِمِ فِی حَدِیثِهِ فَکَاَنَّما خَدَشَ وَجْهَهُ.(2)

هر که در میان سخن برادر مسلمانش بدود، مانند این است که چهره اش را خراشیده باشد.

سخن را سر است ای خردمند و بن

میاور سخن در میان سخن

خداوند تدبیر و فرهنگ(3) و هوش

نگوید سخن تا نبید خموش

تکریم سالمندان

تکریم سالمندان

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود:

مِنْ اِجْلالِ اللّهِ اِجْلالُ ذِی الشَّیْبَةِ الْمُسْلِمِ.(1)

از جمله تجلیل خداوند، بزرگداشت مسلمان سپید موی است.

دلم می دهد وقت وقت این امید

که حق شرم دارد ز موی سپید

عجب دارم ار شرم دارد ز من

که شرمم نمی آید از خویشتن

خلوت انس

خلوت انس

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود:

لِی مَعَ اللّهِ وَقتٌ لا یَسَعُنی فِیهِ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ.(1)

برای من با خداوند وقتی است که در آن وقت، نه فرشته مقربی و نه پیامبر مرسلی می گنجد.

یکی پرسید از آن گم کرده فرزند(2)

که ای روشن گهر پیر خردمند

ز مصرش بوی پیراهن شنیدیچرا در چاه کنعانش ندیدی؟

بگفت احوال ما برق جهان استدمی پیدا و دیگر دم نهان است

گهی بر طارم اعلی نشینمگهی در پیش پای خود نبینم

اگر درویش در حالی بماندیسر دست از دو عالم برفشاندی

دانشوری

دانشوری

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَةٍ.(1)

فراگرفتن علم بر هر مرد و زن مسلمان واجب است.

ص :161

دشمن ترین دشمن ها

دشمن ترین دشمن ها

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود:

اَعْدی عَدُوِّکَ نَفْسُکَ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیْکَ.(1)

دشمن ترین دشمنانت، نفس توست.

مبارزان طریقت که نفس بشکستند

به زور بازوی تقوا و للحروب رحال

مراد نفس ندادند از این سرای غرور

که صبر پیش گرفتند تا به وقت مجال

قفا خورند و ملامت برند و خوش باشند

شب فراق به امید بامداد وصال

راست گویی

راست گویی

رسول اعظم صلی الله علیه و آله فرمود:

اَلصِّدْقُ مَبارَکٌ.(1)

راست گویی، فرخنده است.

دلا راستی گر کنی اختیار

شود دولتت همدم و بخت یار

نپیچد سر از راستی هوشمند

که از راستی نام گردد بلند

دم از راستی گر زنی صبح وار

ز تاریکی جهل گیری کنار

مزن دم به جز راستی زینهار

که دارد فضیلت یمین بر یسار

به از راستی در جهان کار نیست

که در گلبن راستی خار نیست

سربار جامعه

سربار جامعه

پیامبر گرامی اسلام فرمود:

مَلْعُونٌ مَنْ اَلْقَیَ کَلَّهُ عَلَی النّاسِ.(2)

از رحمت خدا دور است کسی که بار زندگی خود را بر دوش دیگران می نهد.

به چنک آر و با دیگران نوش کن

نه بر فضله دیگران گوش کن

بخور تا توانی به بازوی خویش

که سعی ات بود در ترازوی خویش

ص :164

سودمندترین مردم

سودمندترین مردم

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود:

خَیْرُ النّاسِ مَنْ انْتَفَعَ بِهِ النّاسُ.(2)

بهترین مردم کسی است که مردم از او بهره مند گردند.

اگر نفع کس در نهاد تو نیست

چنین گوهر و سنگ خارا یکی است

غلط گفتم ای یار شایسته خوی

که نفع است در آهن و سنگ و روی

چنین آدمی مرده به ننگ را

ص :165

طمع ورزی

طمع ورزی

رسول اللّه صلی الله علیه و آله فرمود:

عَزَّ مَنْ قَنَعَ وَ ذَلَّ مَنْ طَمَعَ.(1)

عزیز کسی است که قناعت کند و خوار است کسی که طمع ورزد.

قناعت سرافرازد ای مرد هوش

سر پر طمع برنیاید ز دوش

طمع، آبروی توقّر بریخت

برای دو جو، دامنی دُر بریخت

چو سیراب خواهی شدن ز آب جوی

چرا ریزی از بهر برف، آبروی؟

مگر از تنعم شکیبا شوی

وگرنه ضرورت به درها شوی

برو خواجه کوتاه کن دست آز

چه می بایدت ز آستین دراز

کسی را که درج طمع در نوشت

ص :166

عزت مؤمن

عزت مؤمن

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود:

عِزُّ الْمُؤمِنِ اِسْتِغْناؤُهُ عَنِ النّاسِ وَ فِی الْقَناعَةِ الْحُرِّیَّةُ وَ الْعِزُّ.(1)

عزت مؤمن در بی نیازی از مردم است و آزادگی و عزت در قناعت نهفته است.

دلا گر قناعت به دست آوری

در اقلیم راحت کنی سروری

اگر تنگ دستی، ز سختی منال

که پیش خردمند هیچ است مال

ندارد خردمند از فقر عار

که باشد نبی را ز فقر افتخار

غنی را ز سیم و زر آرایش است

ولیکن فقیر اندر آسایش است

قناعت به هر حال اولی تر است

قناعت کند هر که نیک اختر است

ز نور قناعت برافروز جان

اگر داری از نیک بختی نشان

ص :167

مسافرت

مسافرت

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

سافِرُوا فَاِنَّکُم اِنْ لَمْ تَغْنَمُوا مالاً اَفَدْتُم عَقْلاً.(1)

مسافرت کنید؛ زیرا اگر مالی هم به دست نیاورید، بر عقلتان افزوده می شود.

تا به دکان و خانه در گروی

هرگز ای خام، آدمی نشوی

برو اندر جهان تفرج کن

پیش از آن روز کز جهان بروی

فصل دوم: 85 مروارید محمدی صلی الله علیه و آله

فصل دوم: 85 مروارید محمدی صلی الله علیه و آله

1. ادای حق

اِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْجَوادَ فِی حَقِّهِ.(1)

همانا خداوند کسی را که در پرداخت حقش سخاوتمند باشد، دوست دارد.

2. امانت داری

اَلاَْمانَةُ تَجْلِبُ الرِّزْقَ وَالْخِیانَةُ تَجْلِبُ الْفَقْرَ.(2)

امانت داری، روزی می آورد و خیانت کاری، نداری.

3. انتظار فرج

اَفْضَلُ جِهادِ اُمَّتِی اِنْتِظارُ الْفَرَجِ.(3)

بهترین کوشش امت من، انتظار فرج است.

4. بخشندگی

اَلاَیْدِی ثَلاثَةٌ: سَائِلَةٌ وَ مُنْفِقَةٌ وَ مُمْسِکَةٌ وَ خَیْرُ الاَیْدی الْمُنْفِقَةُ.(4)

دست ها سه گونه اند: خواهنده، دهنده و بازدارنده و بهترین دست ها، دهنده است.

ص :169

کتاب نامه

کتاب نامه

1. اصفهانی، رضا، اخلاق برای همه (جلد 1)، تهران، مؤسسه اطلاعات، چاپ دوم، 1374.

2. پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، انتشارات جاویدان.

3. حرانی، ابومحمد حسن، تحف العقول، تهران، مکتبة الصدوق، 1376 ه .ق.

4. حکیم، سید محمد تقی، پیام پیامبر، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374.

5. سجادی، محمد صادق و مرتضی فرید، اخلاق از دیدگاه قرآن و عترت، دفتر نشر و فرهنگ اسلامی، چاپ ششم، 1368.

6. صالحی، عبدالله، زندگی و سخنان چهارده معصوم علیهم السلام، قم، دارالنشر، چاپ سوم، 1370.

7. صبحی، صالح، نهج البلاغه، بیروت، چاپ اول، 1387 ه . ق.

8. صدوق، خصال، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1403 ه .ق.

9. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، مؤسسه اسماعیلیان، 1392 ه .ق.

10. فیض کاشانی، ملا محسن، المحجة البیضاء، تهران، چاپ خانه حیدری، 1340.

11. ___________________________ ، وافی، اصفهان، 1324 ه .ق.

12. قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، تهران، چاپ افست مروی، بی تا.

13. کلینی، اصول کافی، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1388 ه .ق.

14. متقی هندی، کنز العمال، بیروت، مؤسسة الرساله، 1409 ه .ق.

15. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، 1403 ه .ق.

16. محصل، سید عبدالوهاب، سعدی در گلستان حدیث آل محمد صلی الله علیه و آله، قم، انتشارات محصل، چاپ اول، 1381.

17. مفید، الارشاد، تهران دارالکتب الاسلامیه، 1377 ه .ق.

18. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، 1408 ه .ق.

ص :189