همت بلند، کار ارجمند «ویژه سال همت مضاعف، کار مضاعف»

کد: 1630

نویسندگان: علی اصغر غلامرضایی و کاوه تیموری

ویراستار: منیره ماشااللهی

ناشر و تهیه¬کننده: مرکز پژوهش¬های اسلامی صدا و سیما

نوبت چاپ: اول / 1389

شمارگان: 2000

بها: 13000 ریال

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش¬های اسلامی صدا و سیما

تلفن: 2919670 - 0251 دورنگار : 2915510

تهران: جام جم، ساختمان شهید رهبر، طبقه زیرزمین

تلفن: 22014738 نمابر: 22164997

info@irc.ir Emial:- www.irc.ir

شابک: 9-127-514-964- 978 / ISBN: 978-964-514-127-9

ص:2

راهحلها و پیشنهادهایی برای افزایش وجدان کاری46

تعهد سازمانی46

اخلاق کار و وجدان کار53

اخلاق کار و ضعف وجدان کار در ایران54

نگرش به عملکرد سازمانی (مثال موردی)56

خانواده و نظام تعلیم و تربیت58

آموزش پشتکار و وجدان کار در خانه به کمک والدین59

دلایل معجزه اقتصادی ژاپن60

سخن پایانی61

فصل چهارم: راهکارهای رسانه ای کار و همت مضاعف63

مقدمه65

جدول بر هم کنش مفاهیم65

جدول برهم کنش مفاهیم67

برخی نگرش های رسانه ای69

راهکارهای رسانه ای مقدماتی71

الف) انگیزش به کار72

ب) وجدان کار72

ج) اخلاق کار72

پیوست ها (برخی سوژه ها، درون مایه ها و اشعار مرتبط با حوزه کار و همت)81

سوژه ها83

زیرنویس84

حکایت کارآفرینی85

کلام بزرگان85

اشعار87

کار و مهر87

همت تو88

اسامی پیشنهادی برای نماهنگ، میزگرد، سریال و دیگر برنامه ها90

کتاب نامه91

ص:4

من طریق سعی را آرم به جا

لیس لِلانسان اِلّا ما سعی

بروکار می کن مگو چیست کار؟

که سرمایه جاودانی است کار

ملک الشعرای بهار

بی رنج گنج میسر نمی شود

مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد

سعدی

ص: 1

ص: 2

و غنی شده ای از حکمت و نگاهی آرمانی دینی دارد. ازاین رو، بایسته است جایگاه و ارزش والای این مفاهیم را در فرهنگ اسلامی و در مقابل، واژه های متضاد این مفاهیم مانند تنبلی و بی کاری و پیامدهای مخرب آن را بشناسیم.

در فصل سوم بر اساس پژوهش های اجتماعی حوزه کار، وجدان کار، اخلاق کار، فضای کار و تشویق به کار، افزون بر بررسی کوتاه تئوریک، به واکاوی موضوع های بیان شده پرداخته شده است تا خوانندگان برای شناخت نقاط کانونی این حوزه و شروع فعالیت در آن، اطلاعاتی مقدماتی به دست آورند.

در فصل چهارم، متناسب با ویژگی های رسانه، برخی پیشنهادها و راه های کاربردی مطرح شده که امید است در حوزه های گوناگون برنامه سازی استفاده شود. بدیهی است بر اساس ویژگی ها و شرایط بومی، محلی و استانی، اصحاب رسانه می توانند موارد کاربُردی دیگری را مبنای فعالیت خود قرار دهند.

موضوع کار و همت مضاعف، به زمان و مکانی خاص اختصاص ندارد، بلکه امری عام، فراگیر، زیربنایی و زمینه ساز سرنوشت و سعادت یک ملت است. این نوشتار، مقدمه ای برای ایجاد انگیزه ای است که حرکتی همت آفرین را با خیزشی بلند در تاروپود رسانه ملی همراه سازد. در پایان، از کوشش و توجه ویژه جناب آقای غلامرضایی، معاون محترم آموزشی و پژوهشی سازمان صدا و سیما که با بازخوانی و رفع کاستی های محتوایی، بر غنامندی و روان شدن مطلب افزوده و آن را به ضرورت های رسانه نزدیک کرده است، سپاس گزاریم.

همتم بدرقه راه کن ای طایر قدس

که دراز است ره مقصد و من نو سفرم

حافظ

کاوه تیموری

تیرماه 1389

ص: 4

ص: 6

نفس ارزش کار، به حرکت درآمدن و پوییدن و رفتن است. هدف، تنها بهانه ای برای حرکت و پیشرفت به شمار می آید. کار بی ثبات، اساس توفیق نیافتن و ناکامی در رسیدن به خواست ها و آرزوهاست:

آن کس که ثبات و عزم در کار نداشت

هرگز نرسد به آرزوی دل خویش

قاسم رسا

یا مولانا گفته است:

ای دهنده قوت و تمکین و ثبات!

خلق را زین بی ثباتی ده نجات

کار و کوشش همیشگی، تمام نقصان ها را در زندگی کم می کند. حکیم سنایی نیز آدمی را به پرهیز از گفتارهای بی نتیجه فرا می خواند و اصالت را فقط در یک چیز می داند؛ کار:

کار کن کار و بگذر از گفتار

کاندرین راه کار دارد کار

کار و همت ملازم هم هستند. در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده است: «خداوند دوست دارد وقتی یکی از شما کار می کند، آن را کامل کند.»(1) هرچه همت، والاتر باشد، کار، غنی تر است. همت بلند، جان مایه اصلی کار است و انسان را بی نیاز می کند، چنان که شاعر معاصر کشورمان رسا سروده است:

کرد فارغ ز بار منت خلق

دولت همت بلند مرا

متضاد معانی واژه هایی چون همت و کار، واژه هایی چون بی همتی، بی ارادگی، تنبلی، سستی، کاهلی، بی کاری و بی انگیزگی است که همه این مفاهیم، در فرهنگ اسلامی و عموم فرهنگ ها، مفاهیمی نکوهش شده و مطرود است.

ص: 8

همت، پیوندی اساسی با توکل دارد. مولانا در مثنوی گفته است: «تمام بلاها از کاهلی است که دچار آدمی می گردد».(1)

گفت پیغمبر به آواز بلند

با توکل زانوی اُشتر ببند

این تأکیدها در حقیقت به همان مثل رایج «از تو حرکت، از خدا برکت» اشاره دارد. با جدیّت کوشیدن، از دشواری ها نهراسیدن، قاطعیت در کار و تردید به خود راه ندادن، شرط لازم برای تحقق اهداف مهم است. کوشش و اندیشیدن به زیبایی های اهداف پیش رو نیز از انگیزه های اصلی برای رسیدن به هدف است. آدمی برای داشتن همت والا، در گام نخست، باید خود را از بی نظمی فکری برهاند و با پای اراده گام در راه بگذارد و مطمئن باشد توان و کوشش او با میزان همتش، رابطه مستقیم خواهد داشت.

همت اگر سلسله جنبان شود

مور تواند که سلیمان شود

زنده دلانی که به بالا پرند

از اثر همت والا پرند

بر این اساس، اصل اساسی آن است که همت بلند و عزم والا از روحی نیرومند و توانا برمی آید، چنان که حافظ می سراید: «دریا دلی بجوی و دلیری سرآمدی».

در امور معنوی نیز به بنا کردن کاخ عظیم نظم؛ یعنی شاهنامه فردوسی و نگارش کتاب اندیشه؛ یعنی مثنوی معنوی و کتاب پنج گنج نظامی، کلیات سعدی و تفاسیر عظیم قرآن و نمونه های بی شمار دیگر می توان اشاره کرد.

امروزه نیز نگارش تفسیر قرآن علامه طباطبایی، تفسیر مثنوی علامه جعفری، ترجمه نهج البلاغه دکتر شهیدی، ترجمه منظوم قرآن، تدوین لغت نامه دهخدا و مانند آن، نشان از همت های والا و کوشش های جدّی دارد.

در این زمینه به موارد بسیار دیگری می توان اشاره کرد، ولی آنچه اهمیت دارد، این است که این هدف های بزرگ و این کارهای وزین، هیچ گاه از چشم تیزبین اهل روزگار پنهان نمانده است و اگر در دوره ای به آن بی توجهی شده، در دوره ای دیگر، حق اثر یا صاحب اثر به شایستگی ادا شده است.

بی شک، برای شناخت همت های والا و کارهای ماندگار، باید به حوزه زندگی عملی الگوهای موفق و شاخص وارد شد و دنیای آنها را درک و با آنها هم ذات پنداری کرد. استاد بهاءالدین خرمشاهی، در شأن حافظ گفته است: «حافظ، انسان کامل نبوده، ولی کاملاً انسان بوده است.» این سخن به این معناست که حافظ از ظرفیت های انسانی در روی زمین و در عمر مقدر خود بالاترین بهره را برده و به آینده ای روشن دست یافته است.

موضوع کار به عنوان جوهر آدمی و همت، به عنوان پشتوانه دست یابی به هدف، چنان طبیعی با سرنوشت انسان درآمیخته است که تکرار و تأکید بر آن غیر طبیعی می نماید. کار کردن، با داشتن هدف، معنا می یابد و در پس رسیدن به هر هدفی، پاداشی برای انسان وجود دارد که آن، رزق و روزی حلال است.

آلبرکامو، در کتاب افسانه سیزیف، از قهرمان کتاب خود به عنوان یک فرد خوشبخت و پهلوان نامدار افسانه ای نام می برد. این قهرمان به غلتاندن سنگ بر کوه محکوم است و این در حالی است که سنگ، هر باره از کوه می غلتد،

ص: 10

ولی نکته مهم این است که «تکرار مداوم و ظاهراً بی حاصل غلتاندن سنگ بر دامنه کوه، در واقع، کار ارضاکنندگی زندگی اوست و حتی اگر کسی سنگ را از او می گرفت، ناخشنود می شد».(1)

گونتر گراس می نویسد: «فکر نمی کنم سنگ اصلاً بتواند بر فراز کوه بماند. [از این رو،] می توان این افسانه را تجسم مثبت سرنوشت بشر برشمرد.» سعدی این فعالیت تکراری و در ظاهر، بی نتیجه را به زیباترین شکل به رشته نظم درآورده و سروده است:

به راه بادیه رفتن به از نشستن باطل

که گر مُراد نیابم، به قدر وسع بکوشم

درباره پیامدهای مادی کار و همت، مصداق های بسیاری وجود دارد. حفر قنات های طولانی در دل کویر سوزان به ویژه با ابزارهای ساده مصداقی مناسب است تا افراد بی انگیزه، بی کار و تنبل را تحت تأثیر قرار دهد. سیطره انسان بر کویر، با کار و همت مستمر امکان پذیر است. تبدیل محیطی تحمل ناپذیر به محیطی مناسب برای زندگی، کاری است که مردم کویر با همت والا و کار بسیار، در مناطق خشک و سوزان کویرهای ایران آن را عملی کرده اند. بی شک، اساس این کارها بر اندیشه هایی بزرگ و همت هایی والا استوار بوده است. اگر به قنات های کویر، تعداد بی شمار بادگیرها، سرداب ها و زیرزمین ها را بیفزاییم، منظومه کار و همت بلندی «که در آن مردم کویر از سلسله ارزش های انسانی، دو حلقه را به حال خود مفید دانسته اند، مشخص می شود و آن کار و زحمت مستمر و قناعت و کم خوری مداوم است.»(2)

ص: 11

به راستی، باید از مردم کویر «هنر زیستن و تبدیل محدودیت به امکانات» را آموخت.

در سطح جهانی نیز نمونه های فراوانی در تاریخ به چشم می خورد. حرکت انسان در جاده رؤیایی ابریشم، ساخت دیوار بی نهایت چین و بناهای بزرگ مثل کاخ های تخت جمشید، تحقق اندیشه پرواز انسان در آسمان، تسخیر فضا، احداث راه ها، تونل ها (مثل تونل دریای مانش و اتصال زیرزمینی فرانسه به انگلستان)، بزرگراه ها، واحدهای صنعتی عظیم و مانند آن از همت انسان و اندیشه والای او سرچشمه گرفته است که باید به دیده تحسین به آنها نگریست. پویندگان این اهداف بزرگ، همواره خود را در آغاز راه می بینند و با رسیدن به هدفی و در سایه سار همتی والا، اهدافی دیگر رخ می نماید که همت انسان برای تحقق آنها با عزمی مضاعف تحریک می شود.

در مسابقات المپیک جهانی 2006 پکن، مایکل فلپس توانست در رکوردی شگفت انگیز، 8 مدال طلا را در رشته شنا کسب کند که در تاریخ این مسابقات بی نظیر بود. او در این باره گفته است:

بردن 8 مدال طلا مثل تعبیر رویایی بزرگ و باورنکردنی بوده است. شاید هم حاصل کار من در پکن این نکته را نشان می دهد که هر رؤیایی امکان پذیر است، به شرطی که به خوبی برای آن تدارک ببینید و برنامه داشته باشید. فرازونشیب هایش را پشت سر بگذارید و حساب تمام ثانیه های آن را بکنید. من با این سلاح ها به مرزهای مورد نظرم رسیده ام و این امر واقعاً احساس خوبی را به من بخشیده است.(1)

وی پس از اینکه رکورددار کسب مدال در تاریخ المپیک شد، نشان داد اراده، همت و برنامه او ورای اندیشه و فراسوی سودای مادی است. وی جایزه یک میلیون دلاری خود را به تأسیس بنیاد خیریه ای برای کمک به

ص: 12

کودکان اختصاص داد و اعلام کرد قصد دارد فراتر از ورزش بیندیشد و اهداف او چیزهایی مهم تر از شنا هستند.(1) وی افزود:

امیدوارم با این کار بتوانم به دیگران کمک کنم به آرزوهایشان دست یابند و دِینم را به ورزشی ادا کنم که همه چیز به من داده است.(2)

آنچه در گفتار مایکل فلپس به عنوان الگوی موفقیت خودنمایی می کند، پیوند کار، همت، اراده و برنامه ریزی برای کسب نتیجه ای مفید و ماندگار است.

زیاد کار کردن وقتی مفید است که با درست کار کردن همراه باشد که این تفکر ارزشمند، از اندیشه ای پویا و ذهنی باز سرچشمه می گیرد؛ ذهنی که زیربنای اصلی آن، خلاقیت و هوش بالاست.

توشیوو دوکو، از بنیان گذاران ژاپن امروز، نقش سازنده انسان و آموزش و پرورش را در جریان توسعه، چنین بیان می کند:

ما نه هیچ منابع طبیعی داریم و نه هیچ قدرت نظامی. ما فقط یک منبع در اختیار داریم؛ ظرفیت ابداع مغزهایمان. این منبع پایان ناپذیر را باید گسترش داد، تربیت کرد، تمرین داد، مجهز ساخت. این قدرت دفاعی، خواه ناخواه در آینده نزدیک، گران بهاترین و خلاق ترین ثروت همه انسان ها خواهد بود.(3)

مفاهیمی چون «کار، جوهر آدمی است»؛ «کار، سرمایه انسان است»؛ «بی کاری، بیماری است»؛ «بهترین عبادت، کار است»؛ «هیچ کاری نشدنی نیست»؛ «زندگی بدون کار، مردن پیش از مرگ است» و مواردی مانند آن می تواند زمینه تحول و کوشش آدمی را فراهم آورد، ولی چرا این توصیه های ارزشمند، از گوش جان عبور نمی کند و به رفتار تبدیل نمی شود؟

در این نوشتار در پی علت یابی برای این رفتار اجتماعی نیستیم و به این جمله آندره ژید اشاره می کنیم که می گوید: «همه چیزها گفته شده اند، ولی چون گوش شنوایی نبوده، پیوسته باید از نو گفت.» بنابراین، باید بیان و تکرار پیامدهای همت و پرداختن به کار را جزو تکرارهای بی ملال به شمار آورد. اُدبا همت بلند را ترازوی اعتبار آدمی نزد داورانی چون خُدا و خلق دانسته اند:

همت بلند دار که نزد خدا و خلق

باشد به قدر همت تو اعتبار تو

ابن یمین

همت، نشانه سربلندی و وجود عزت نفس در آدمی و تکیه گاه اصلی او پس از خداوند است و او را از غیر بی نیاز می کند.

همیشه هم سفر همت بلند خودیم

نداده ایم به دست کسی عنان هرگز

صائب تبریزی

همچنین، کلید و رمز پیروزی از دیدگاه اهل ادب، به کار بستن همت مضاعف است:

دوشینه که دست داد فیض صحبت

با اهل دلی به عقل صاحب دولت

گفتم که کلید رمز پیروزی چیست؟

در هر هدفی، گفت که همت، همت

دیجور همدانی

ص: 14

در کلامی زیبا نیز آمده است: «هر مرادی را به همت می توان تسخیر کرد.» همت؛ یعنی حرکت و کوشش و روندگی. نیما در این باره آورده است: «من به آن عاشقم که رونده است.» سخت کوشی، درسی است که پایداری و نهراسیدن از موانع را به ما می آموزد. آدمی با کوشش مدام، دیده بیدار و اندیشه والا، روزبه روز به هدف نزدیک تر می شود.

اهل همت را ز ناهمواری گردون چه باک

سیر انجُم را چه غم، کاندر زمین چون و چراست

میرعلی شیرنوایی

فرد باهمت، به رسیدن یا نرسیدن به هدف نمی اندیشد، بلکه اساس برای وی همان تلاش و پوییدن است که به هدفی والا تبدیل شده است و پیشرفت کار در آن متجلی می شود.

عقل و همت را ندانستم کدامین برتر است

آن قدر دانم که همت هرچه کرد، از پیش بُرد

ابن یمین

انسان باهمت دریافته که رفتار درست، از خود بریدن، به راه افتادن، رفتن و رسیدن به ساحل را بهانه پنداشتن است:

موجیم و وصل ما از خود بُریدن است

ساحل، بهانه ای است؛ رفتن، رسیدن است

قیصرامین پور

یکی از اُدبا نیز در این زمینه گفته است: «بی آنکه به راه بیندیشیم، تنها رفتن را هویت خویش بدانیم.»(1) این همان رفتن بدون خستگی است که طولانی بودن راه و آبله بستن پا، مانع آن به شمار نمی آید.

آن که در راه طلب خسته نگردد هرگز

پای پُرآبله بادیه پیمای من است

ص: 15

فروغی یزدی

بدا به حال آنان که زندگی را به جای طلب و تلاش، در خور و خواب خلاصه کرده اند؛ زیرا:

زندگی خوردن و خوابیدن نیست

زندگی جنبش و جاری شدن است

زندگی کوشش و راهی شدن است

از تماشاگه آغاز حیات تا به آنجا که خدا می داند

تعبیرهایی چون همت والا، همت بلند و همت عالی، آیینه دار انسان کوشاست، چنان که آمده است:

همت بلند دار که مردان روزگار

از همت بلند به جایی رسیده اند

سعدی

و نیز:

مرد ز همت ز ملک بگذرد

همت عالی ز فلک بگذرد

خواجوی کرمانی

این ابیات و اشعار تأکیدی درباره همت در ادبیات فارسی، نشان فرهنگی و فکری تمدنی ماندگار در معبر هزارتوی تاریخ است؛ نشانی که فراز و نشیب هایش به اندازه عظمت خود آن تمدن اهمیت دارد.

با جست وجوی واژه های هم معنا با همت و کار مانند کوشش، ثبات، سخت کوشی، عزم، اراده و مانند آن در ادبیات فارسی، به ابیات دل نشین و مؤثر در ایجاد انگیزه حرکت و به پاخاستن برمی خوریم:

خدای پرِّ شما را ز جهد ساخته است

چو زنده اید، بکوشید و جهد بنمایید

مولانا

یا:

رمز موفقیت در زندگی دو چیز است:

در کار استقامت، در عزم پافشاری

ص: 16

قاسم رسا

همت، نیرویی لایزالی است که به انسان قابلیت هایی می بخشد؛ زیرا توان انسان بااراده و باهمت، از شیر شرزه و شمشیر آبدار افزون تر است:

همت هزار بار از آن سخت تر زند

از شیر شرزه و شمشیر آبدار

سعدی

و نیز آمده است:

معنی توفیق غیر از همت مردانه چیست؟

آب جیحون بگذراند هر که می داند شنا

صائب تبریزی

همت حقیقی، انسان را از دنیای خیال می رهاند و او را با حقیقت های زندگی و دنیای ناپایدار آشنا می سازد و این سرمایه، ره توشه ای برای سعادت حقیقی است:

تا چند در خیال همای سعادتید

همت کنید و طایر خود را هما کنید

امیر برزگر

دارد بهار می گذرد با شتاب عمر

همت کنید که فرصت پلکی درنگ نیست

محمد سلمانی

این ابیات چنان پرمحتوا و غنی است که از مضمون آنها ارزش های عامی را برای تبلیغ و ترویج می توان برگزید و آنها را به شعارهای محوری تبدیل کرد.

ابیات بسیاری نیز انسان را به اهمیت دارایی ها و سرمایه های فکری و جسمی و نقش آن در کار و همت متوجه ساخته است:

در فروبسته ترین دشواری

در گران بارترین نومیدی

ص: 17

بارها بر سرخود بانگ زدم

هیچت ار نیست، مخور خون جگر

دست که هست

بیستون را یاد آر

دست هایت

را بسپار به کار

کوه را چون پرِ کاه از سر راهت بردار

و چه نیروی شگفت انگیزی است

دست هایی که به هم پیوسته است.

فریدون مشیری

رسیدن ها در سایه دویدن هاست و پشتوانه دویدن ها داشتن همت و عزم است که پیمودن تمام راه های طولانی را ممکن می سازد:

گرچه تا سرمنزل مقصود، ما را راه هاست

می شود با لطف حق قطع مراحل غم مخور

همت و عزم و ثبات و وحدت ملی، «رسا»!

می رساند بار ملت را به منزل، غم مخور

این همت، عالی و والا است و همان همتی است که الگوی کار و تلاش؛ حضرت علی علیه السلام در توصیف آن می فرماید: «الشّرفُ بالهِممِ العالیّة؛ بزرگواری به همت های بلند است.»(1) و خود، مصداق عینی آن است: «رو چو علی همت عالی بیار».

ص: 18

بزرگمهر حکیم گفته است: «باید لب فروبست و بازو گشود و کار کرد و دم نزد و یقین کرد که کلید طلایی کامیابی در کار و کوشش است.» استاد شهریار نیز درباره همت والای ایرانیان و رسیدن آنها به مدارج بالای علمی سروده:

سال ها مشعل ما پیشرو دنیا بود

چشم دنیا همه روشن به چراغ ما بود

دُرج دارو همه با حکم حکیم رازی

برج حکمت همه با بوعلی سینا بود

قرن ها مکتب قانون و شفای سینا

با حکیمان جهان مشق خطی خوانا بود

عطر عرفان همه با نسخه شعر عطار

اوج فکرت همه در مثنوی ملا بود

داستان های حماسی به سرود و بسزا

خاص فردوسی و آن همت بی همتا بود

کلک سحار نظامی به نگارین تذهیب

کلک مشاطه طبعی که عروس آرا بود

پند سعدی کلمات ملک العرش علا

غزل خواجه، سرود ملأ اعلا بود

شاه شطرنج فتوحات همانا نادر

کز سلحشوری و لشکرشکنی غوغا بود

عاشقی پیشه کن ای دل که به دستان گویند

وامقی بود که دل باخته عذرا بود

گر سخن از صفت و قهر و غرور ملی است

کاوه ماست که بر قاف قرون، عنقا بود

تاج تاریخ جهان کوروش اهخامنشی است

کز قماش و منشی و محتشم و والا بود

عدل کسرا چه همایی است همایون سایه

که نه بر صحنه تاریخ چنین سیما بود

آنچه شاه ولی و صوفی صافی مشرف

به صفای تو که دُردانه این دریا بود

شمع در پرده فانوس به پروا سوزد

ناز پروانه که بی پرده و بی پروا بود

هر گلی کز چمن باغ جنان آبی خورد

ناز پرورده این خاک عبیرآسا بود

خاتم گمشده را باز بجوی ای ایران

که بدان حلقه جهان زیر نگین ما بود

شهریار! از تو نوای نی و ناقوس خوش است

این غزل را نسب از کوسِ بلند آوا بود

ص: 19

ص: 20

ص: 22

و با آنچه خدایت داده است، سرای آخرت را بجوی و بهره خود را از دنیا فراموش مکن و چنان که خدا به تو نیکی کرده، [به دیگران] نیکی کن و در زمین تبهکاری مکن که خدا تبهکاران را دوست ندارد. (قصص: 77)

این نوع نگرش به کار و کوشش، نه فقط سازنده شخصیت انسان ها و سامان دهنده وضعیت اجتماع است، بلکه موجب پرهیز از هر گونه تباهی جستن در کار و بهره وری درست از امکانات و نعمت های الهی است.

خداوند به اهل ایمان فرمان می دهد به کسب روزی و کار و کوشش برخیزند؛ زیرا کوشش برای کسب روزی حلال و حفظ استقلال و کرامت، زمینه ای مناسب برای دست یابی به کمالات الهی و رسیدن به رستگاری است. در حدیثی قدسی آمده است خدای متعال در شب معراج به پیامبرگرامی اش فرمود: «ای احمد! همانا عبادت، ده قسمت است که نُه قسمت از آن [کارکردن برای] کسب [روزی] حلال است».(1)

پیامبر بزرگوار اسلام به عنوان الگو و اسوه حسنه، بهترین سرمشق برای مسلمانان در حوزه کار و تعهد قلبی به آن است.

نقل است روزی مردی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: «به خدا سوگند! خواستار دنیا هستیم و دوست داریم آن را به دست آوریم.» حضرت علیه السلام فرمود: «دوست داری با آن چه کنی؟» گفت: «خود و خانواده ام را اداره کنم، صله رحم به جا آورم، صدقه دهم، حج بگذارم و به عمره روم.» امام فرمود: «این خواستن، دنیاخواهی نیست، این خواستن آخرت است».(2)

کار و تلاش متعهدانه و خداجویانه، نه تنها بازدارنده انسان از سیر به سوی کمال مطلق نیست، بلکه عبادتی والا و امری آخرتی به شمار می رود. خداوند،

ص: 24

امین بودن در کار و به جا آوردن حق آن را از راه های تقرب بندگان به سوی خود می داند و با این بیان، ارزش و جایگاه کار و کوشش و چگونگی آن را در زندگی انسان ها بیش از پیش آشکار می سازد. حضرت امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید: «جوینده روزی حلال، چون مجاهد در راه خداست.»(1) رسول بزرگوار اسلام نیز به حضرت علی علیه السلام فرمود: «ای علی! از صفات مؤمن، پرکاری است.»(2) رسول خدا صلی الله علیه و آله به شدت از سستی و تن پروری بیزار بود و از آن به خدا پناه می بُرد و کسانی را که خود را سربار دیگران می ساختند، به شدت نکوهش می کرد و با تأکید می فرمود: «رانده از نیکی و رحمت است، رانده از نیکی و رحمت است، آن که خود را سربار دیگران کند.»(3) حضرت علی علیه السلام نیز اسوه کار و کوشش بود و سستی و کاهلی را ناپسند می شمرد، چنان که می فرمود: «آفت پیروزی، کاهلی است».(4)

آن بزرگوار همواره به کار مشغول بود و لحظه ای از کار کردن غافل نبود.

در اندیشه دینی و در راه و رسم پیام آوران و مصلحان الهی، کار، امری مقدس و باارزش است و انسان، با سخت کوشی به کمالات الهی دست می یابد. ازاین رو، کار و کوشش، عبادتی والا معرفی شده است. با این حال، آنچه انسان را به انجام دادن کار ملتزم و متعهد می کند و آن را مطلوب و محبوب جلوه می دهد، تجلی ارزش های نهفته، از راه کوشش و سخت کوشی است.

خداوند در قرآن کریم در این باره می فرماید: «ای انسان! همانا تو به سوی پروردگارت سخت کوشنده و رونده ای و او را دیدار خواهی کرد». (انشقاق: 6)

ص: 25

کار و کوشش چنان اهمیتی دارد که به مثابه ابزاری برای سنجش انسانیت به شمار می رود. در قرآن کریم می خوانیم:

و انّ لیس لِلانسان اِلا ماسعی و انّ سعیهُ سوف یُری ثُمّ یجزاه الجزا الاُوفی. (نجم: 39 41)

انسان را جز [پاداش] آنچه خود در آن کوشیده است، چیزی نیست و به زودی [پاداش] کوشش خود را [در این جهان] خواهد دید. سپس پاداش تمام تر را [درآن جهان] به او خواهد داد.

زندگی دنیایی، فرصتی گران بها برای شکوفایی استعدادهای الهی انسان ها و آبادسازی آخرت از راه کار و کوشش است.

محبوب ترین کارها نزد خدا می فرماید: «بی گمان، محبوب ترین کارها نزد خدا، پایدارترین آنهاست؛ هرچند اندک باشد».(1)

در ادامه، به برخی دیگر از احادیث رسول خدا صلی الله علیه و آله با موضوع امید، کار، کوشش، پشتکار، جویندگی و مانند آن اشاره می کنیم.

«إنّما الأملُ رحمةٌ مِن الله لِاُمّتی...؛ امید، رحمت خدا برای امت من است».(2)

«من یُدِم قرع البابِ و یُوشِک ان یُفتح لهُ؛ هر که به کوبیدن در ادامه دهد، بر او بگشایند».(3)

مولانا نیز سروده است:

گفت پیغمبر که گر کوبی دری

عاقبت زان در برون آید سری

«إیّاک و خصلتینِ ألضّجر و الکسل فإنّک إن ضجِرت لم تصبِر علی حقّ و إن کسِلت لم تُؤدّ حقّاً؛ از تنبلی بپرهیز؛ که اگر تنبل باشی، از ادای حق بازمانی».(4)

«من طلب شیئاً و جدّ وجد؛ هر که چیزی بجوید و بکوشد، بیابد».(5)

«من تأنّی أدرک ما تمنّی؛ هر که صبوری کند، به آرزوی خویش برسد».(6)

«أخشی ما خشیتُ علی اُمّتی کبرُالبطنِ و مُداومهُ النّومِ و الکسلُ و ضعفُ الیقینِ؛ بر امت خویش، بیشتر از هر چیز، از شکم پرستی، پرخوابی، بی کاری و بی ایمانی بیمناکم».(7)

همان گونه که پیامبر بزرگوار اسلام به پرهیز از پُرخوری و تنبلی سفارش کرده و از آن آفت ها برای امتش بیمناک است، در فرهنگ مسیحیت نیز صفات پرخوری، کاهلی و تنبلی در ردیف گناهان کبیره شمرده شده است؛

ص: 28

زیرا انسانی که به پرخوری عادت کرده باشد، به مرحله حکمت و آراستگی اخلاق نخواهد رسید.

«إذا عمِل أحد ُکم عملاً فلیُتقنهُ؛ هر کس کاری انجام می دهد، باید آن را خوب انجام دهد».(1)

«إذا کان یومُ القِیامهِ نادی مُنادٍ من عمِل عملاً لِغیرِالله ِفلیطلُب ثوابهُ مِمّن عمِلهُ لهُ؛ وقتی روز رستاخیز درآید، منادا ندا می دهد هر کس کاری برای غیر خدا انجام داده است، پاداش خود را از کسی بگیرد که برای او کارکرده است».(2)

«إستِتمامُ المعرٌوُفِ خیرٌ مِن إبتِدائِه؛ انجام دادن کار نیک، بهتر از آغاز کردن آن است».(3)

«إعملُوا فکلُّ مُیسّرٌ لِما خُلِق لهُ؛ کارکنید؛ زیرا هر کس آنچه را برای آن ساخته شده است، به دست می آورد».(4)

«ألأعمالُ بالنّیّهِ؛ کارها به نیت وابسته است».(5)

«أفضلُ العملِ النّیتّهُ الصّادِقهُ؛ بهترین کارها، نیت پاک است».(6)

«إِنّ أحبّ عِبادِالله إلی اللهِ من حبّب إلیهِ المعروُف و حبّب إلیهِ فِعالهُ؛ محبوب ترین بندگان نزد خدا کسی است که کار نیک را محبوب او ساخته و میل انجام آن را در دلش انداخته است».(7)

«إن اللهِ تعالی یُحِبُّ إِذا عمِل أحدُ کم عملاً أن یُتقِنهُ؛ خداوند دوست دارد وقتی یکی از شما کاری می کند، آن را کامل کند».(8)

ص: 29

«إِنّ قلیل العملِ مع العِلمِ کثیرٌ و کثیرالعملِ مع الجهلِ قلیلٌ؛ کار اندک که با بصیرت و دانش صورت گیرد، بسیار است و کار بسیار که با نادانی صورت پذیرد، اندک است».(1)

«خُذِ الأمر باِلتّدبیرِ فإن رأیت فی عاقِبتهِ خیراً فأمضِ و إن خِفت غیّاً فأمسِک؛ کار را به تدبیر بنگر. اگر در سرانجام آن، خیری هست، قدم بگذار و اگر از عاقبت آن بیم داری، دست نگه دار!»(2)

«خیرُ الأُمورِ أوسطُها؛ بهترین کارها آن است که به اعتدال نزدیک تر است».(3)

«لا تدعنّ حقّاً لِغدٍ فإنّ لِکلِّ یومٍ مافیهِ؛ کاری را برای فردا مگذار که هر روزی تکالیف خویش را دارد».(4)

«مِلاک الأمرِ خواتِمُهُ؛ اعتبار کار به سرانجام آن است».(5)

«أفضلُ النّاسِ رجُلٌ یُعطی جهدهُ؛ بهترین مردم آن است که همه کوشش خود را به کار برد».(6)

«اِنّ الله تعالی کتب علیکم السّعی فاسعُوا؛ خداوند کوشش را بر شما مقرر داشته است. پس بکوشید!»(7)

«ملعُونٌ من ألقی کلّهُ علی النّاسِ؛ هر کس همه بار خویش را به دوش مردم افکند، نفرین شده است».(8)

این گوهرهای ارزشمند و برگزیده از کلام نبوی، برای رهروان مکتب آن بزرگوار، بهترین دلیل راه و دستور و رهنمای زندگی این جهانی است تا در کار و کوشش همت گمارند و خویش را از بی تصمیمی و رخوت و رکود برهانند.

ص: 30

ص: 32

اجتماعی نهفته است. بیکن، کار و پیشه را «انسان به اضافه طبیعت» تعریف می کند.(1) هدف از نگارش این فصل، آن است که با استفاده از دستاوردهای پژوهش در حوزه کار، به آن دسته از متغیرها و عوامل اصلی که تأثیر آنها بر اساس روش های علمی، در پیشرفت کیفی کار و بالابردن سطح اخلاق ثابت شده است، توجه شود. همچنین در پایان، با توجه به فهرستی از این متغیرها، زمینه های شروع کار و همت مضاعف فراهم آید.

این میان، عوامل متعددی از قبیل ساختارهای فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و منزلت اجتماعی، فرد را تحت تأثیر قرار داده و موجب تضعیف یا تقویت آن می گردند و در لوای آن نقش دولت و مشروعیت، نقش رسانه های ارتباطی، نقش گروه های اجتماعی، نقش خانواده و ساختار آن، نقش گروه های مذهبی، نقش مدرسه و محتوای آموزش و نقش فرهنگ، ادبیات و هنر، هر کدام به نوعی به تقویت و تهییج انگیزش به کار تأثیر می گذارند».(1)

در حقیقت، شکل گیری انگیزش کار و تقویت و نهادینه شدن آن در شرایطی امکان پذیر است که در کنار دفع عوامل کاهنده از انگیزش، مجموعه ای از عوامل، به شکل هم سو و پشتیبان نیز با هدف ثبات انگیزش کار وجود داشته باشند.

توسعه پایدار و همه جانبه، افزون بر عوامل مادی مانند سرمایه و امکانات به عوامل غیرمادی مانند نیروی انسانی نیازمند است. این نیروی انسانی باید دارای «انگیزش، اشتیاق به کار و آفرینندگی و سرشار از تلاش برای ساختن و تولید و سازندگی باشد. عامل نیروی انسانی، به عنوان یکی از مهم ترین عوامل در توسعه، چنانچه نتواند به حدّ کافی بهره وری داشته باشد، کل فرآیند توسعه را تحت تأثیر قرار داده و حرکت آن را کند یا متوقف می سازد. لذا توجه به کلیه عواملی که ضمن توسعه انگیزش و تعهد به کار، التزام به هنجارهای نقش و میل به پیشرفت و نیاز به موفقیت(2)، سخت کوشی، اهتمام و رقابت سرسختانه را در افراد ایجاد و تقویت می نماید، حائز اهمیت است».(3)

ص: 35

مفهوم انگیزش که در متون روان شناسی مترادف با مفاهیمی چون کشش، میل، نیاز، رغبت، اراده و مانند آن به کار رفته است، برگرفته از واژه لاتین «Mover» به معنای حرکت است و در زبان انگلیسی به آن «Motivation» می گویند. در فرهنگ معین نیز برای انگیزش، معناهایی چون انگیختن، انگیزیدن، تحریک، ترغیب و تحریص آورده شده است.(1)

روان شناسان اجتماعی مانند هرسی و بلانچارد، انگیزش را اراده و میل به انجام دادن کار تعریف کرده اند. برای آنان، انگیزه ها، چراهای رفتارند که نه تنها به آغاز و استمرار فعالیت در آدمی کمک می کنند، بلکه در تعیین جنبه های کلی رفتار نقش دارند. انگیزه ها و نیازها را از عوامل و دلایل اصلی عمل یا رفتار آدمی نیز باید به شمار آورد.(2)

با توجه به آنچه گفته شد، انگیزش، موتور اصلی برای کار کردن و نقطه شروع آن است. البته گفتنی است افزون بر انگیزه، عوامل و شرایط عینی بیرون از فرد و ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی نیز در این زمینه اثرگذارند.

«در کشورهای در حال توسعه یا توسعه نیافته، به واسطه اهمیت عامل انگیزش به کار، [این امر] به مثابه شاخصی برای تمایل و آمادگی روانی و درونی فرد به فعالیت، کار، تولید، سخت کوشی، سبقت جویی، ریسک پذیری و رقابت سرسختانه و به طور کلی، گرایش مثبت به کار، مطرح شده است. صاحب نظران، ورود به مدار توسعه یافتگی، دوام، قوام، استمرار و حصول به توسعه پایدار را در ایجاد، حفظ و تقویت اخلاق و فرهنگ تولید و آفرینندگی و انگیزه و روحیه فعالیت و سخت کوشی در مردمان این جوامع مؤثر دانسته اند».(3)

ص: 36

توجه به تحلیل چند متغیره انگیزش به کار، از آن رو الزامی است که پدیده ها و حقیقت های انسانی و اجتماعی، تأثیر و تأثر متقابل دارند و شبکه ای از مناسبات و روابط پیچیده، بر آنها حاکم است. ازاین رو، توجه صِرف به روابط دو متغیره و تکیه بر قدرت تبیین آنها کفایت نمی کند و توجه همه جانبه به آن، امری ضروری است.

دورکیم، از صاحب نظران جامعه شناسی، انگیزش به کار را نه امری فردی، بلکه حقیقتی اجتماعی می داند. در مقابل، ماکس وبر، دانشمند آلمانی، با نفی وجود وجدان جمعی و ذهن گروهی، ریشه های حاکمیت انگیزش و میل به کار را در «اخلاق پروتستان» و «آموزه های کالوین و لوتر» می بیند. به نظر وبر، «پروتستانیسم» با تبلیغ ارزش های فرهنگی جدیدی که بر سخت کوشی، رقابت، ریاضت و قناعت مادی، پرهیز از اسراف و راکد گذاشتن سرمایه مبتنی بوده، کار کردن و تولید را تشویق کرده و تنبلی و سستی را زشت دانسته است. همچنین انسان ها را به کوشش، و فعالیت و سخت کوشی در امور اقتصادی و کنش های معطوف به اهداف مادی تشویق کرده است.(1)

هوزولیتز(2) نیز با رویکردی جامعه شناختی، معتقد است انگیزش به کار، تابعی از ساخت اجتماعی و رشد اقتصادی است، به گونه ای که کشورهای در حال توسعه، در فرآیند نوسازی،(3) ناگزیرند الگوهای سنتی را که مانع رشد انگیزش به کار و پیشرفت و در مقابل، پذیرش الگوهای مدرنِ تقویت کننده ارزش ها و امیال و انگیزش پیشرفت و کار و تولید هستند، رد کنند.(4)

نظریه ترنس میچل درباره مکانیسم ایجاد و توسعه انگیزش به کار نیز نظریه ای روان شناختی اجتماعی است. این نظریه با تأکید بر این اصل که

ص: 37

انگیزش به کار، آموختنی است، به مکانیزم های ایجاد و توسعه آن با رویکردی روان شناختی اجتماعی، از سه راه مشارکت در تصمیم گیری ها، ایجاد سیستم های پاداش و جامعه پذیری سازمانی می پردازد.(1)

لرنر، اینکلس و مک کله لند، در زمینه نوسازی انسان، با عنوان کردن نظریه های روان شناسی و روان شناسی اجتماعی مرتبط با انگیزش به کار، می کوشند نشان دهند تحرک روانی، انگیزش ها و نیاز به موفقیت، در تحولات و توسعه اجتماعی نقش مهمی دارد. دانیال لرنر، بیشتر به مشارکت، تحرک روانی و توسعه توجه دارد. او در حقیقت، مشارکت را علت پیدایی ویروس ذهنی و تحرک روانی در جامعه می داند.(2)

اکنون با توجه به اهمیت متغیر «نیاز به موفقیت» در نهاد انسان ها و ارتباط آن با انگیزش، به آن اشاره می شود.

عوامل انگیزش به کار است، به گونه ای که فردگرایی، نشان دهنده تمایل فرد به برتری اراده فردی، خودرأیی، تقسیم کار، تمایل به آزادی های فردی، تحرک طبقه ای، رقابت، مالکیت فردی و بهره مندی از امکانات و مواهب بر اساس میزان کار فردی و توانایی ها و قابلیت ها و استعدادهای شخصی است.(1)

قضاوت های فرد درباره اینکه با مهارت هایش چه کاری می تواند انجام دهد، تأکید می کند.(1)

در این قسمت پس از مرور متغیرها و عوامل مؤثر در انگیزش به کار، با توجه به نتایج مطالعه ای، بحث ادامه می یابد. این مطالعه نشان می دهد انگیزه اقتصادی و نیاز به موفقیت، تناسبی مستقیم با میزان انگیزش به کار دارد. در حقیقت، بالا بردن این دو عامل، انگیزش به کار را افزایش می دهد. نکته قابل توجه این است که با بالا رفتن میزان آنومی (بی هنجاری اجتماعی) در جامعه، از میزان انگیزش و تمایل به کار کاسته شده است.

پژوهش در زمینه متغیر آشنای پایگاه اقتصادی اجتماعی نشان می دهد میزان انگیزش به کار، تابعی از وضعیت اقتصادی و اجتماعی است. بنابراین، با افزایش احساس خوداثربخشی، به میزان انگیزش به کار نیز افزوده می شود.

از نظر رتبه و میزان اثرگذاری متغیرها در بالا بردن انگیزش به کار نیز به ترتیب، نیاز به موفقیت (51%)؛ انگیزه اقتصادی (48%)؛ فردگرایی (43%)؛ امیال و آرزوهای شغلی (به میزان 37%)؛ وضعیت اقتصادی اجتماعی (33%)؛ رضایت از زندگی (27%)؛ آنومی اجتماعی (21%) و التزام و تعهد به کار (19%)، بیشترین تغییرات متغیر وابسته؛ یعنی انگیزش به کار را دارند و تعیین کننده ترین عوامل اثرگذار بر انگیزش به کار به شمار می روند. با این حال، متغیر رضایت از زندگی، متغیر مهمی است که به طور مستقیم و بی واسطه، با انگیزش به کار مرتبط است و هرچه فرد رضایت بیشتری از زندگی داشته باشد، انگیزش به کار در وی بالاتر می رود. در حقیقت، ترجمان رسانه ای متغیرهای بیان شده و عینی و ملموس کردن آنها به زبان هنر و

ص: 41

جذابیت رسانه ای، تلاشی است برای نهادینه کردن کار، از راه بالا بردن انگیزش به کار که در برنامه های زمانی کوتاه مدت اثر آن پدیدار می شود.

شکل درونی شده فرهنگ جامعه درباره کار؛

داشتن وفاداری و احساس مسئولیت فردی، شغلی و سازمانی؛

گرایش به انجام دادن درست کار و وظایف شغلی بدون نظارت مستقیم؛

عامل درونی برای همساز و همسان کردن رفتار سازمانی فرد.

بر اساس این تعاریف، وجدان کاری نوعی «احساس تعهد مقید کننده درونی» است که به صورت مجموعه ای از ارزش ها، گرایش ها و تعهدها در افراد جلوه گر می شود و فرد به کمک آن، به کار بیشتر و بهتر گرایش می یابد و از نظر روحی و مادی ارضا می شود. ظهور این صفت ارزشمند، می تواند احساس خشنودی را در فرد به وجود آورد؛ زیرا چنین صفت شایسته ای با ذات و روحیه آدمی هم خوانی دارد.

صفت مرتبط دیگر با وجدان کار، رضایت شغلی است. رضایت شغلی، احساسی درونی است که فرد به کار خود و عوامل وابسته به آن مانند محیط کار، همکاران، مدیر، درآمد، روابط درون سازمانی و برون سازمانی و مشارکت سازمانی دارد. رضایت شغلی، امری پویا، تغییرپذیر و متمایز است که نشان از وضعیت درونی سازمان کار دارد. در ادامه، با دیدگاهی نظری به مبانی وجدان کار، این ویژگی بررسی می شود.

جنبه مستمر: دل بستگی به سازمان و پرهیز از هزینه های ناشی از ترک آن است.

جنبه رفتاری: پایبندی عملی کارمند به وظایف و فعالیت های شغلی است.(1)

در پژوهشی در یک شرکت بزرگ و مدرن امروزی (شرکت پتروشیمی)، صفت وجدان کار بررسی شده است. نتایج به دست آمده، میزان جنبه های چهارگانه وجدان کار را در کارکنان نشان می دهد. بیش از نیمی از کارکنان از نظر پایبندی عملی به کار کردن اعم از وظیفه شناسی، وقت شناسی، پی گیری، خودکار بودن، پشتکار، جدّیت و صفت هایی مانند آن، در سطح پایینی قرار دارند. می توان گفت کارکنان با وجود اظهار دل بستگی و تعلق خاطر به شرکت، در مرحله عمل، متناسب با آنچه نشان می دهند، به انجام وظایف محوله پایبند نیستند.(2)

بررسی نشان می دهد متناسب با بالا رفتن سن و سابقه کار، سطح وجدان کار کاهش می یابد. در مقابل، متناسب با ارتقای پایگاه شغلی سازمانی کارکنان، سطح وجدان کار در آنها افزایش می یابد.

نکته قابل توجه این است که رضایت درون سازمانی، بیشترین ارتباط را با جنبه های رفتاری و هنجاری وجدان کار دارد؛ یعنی با افزایش سطح رضایت درون سازمانی، پایبندی عملی به کار و الزام اخلاقی به ماندن و کار کردن در سازمان، افزایش می یابد. این دستاورد پژوهشی بسیار مفید است؛ زیرا این حقیقت مهم را به مسئولان و مدیران سازمان ها گوشزد می کند که رضایت درون سازمانی، تقویت کننده وجدان کار و موجب نهادینه شدن این ویژگی ارزشمند است. با بررسی وجدان کار از دیگر جنبه ها، این پرسش مطرح می شود که با وجود سبک های مدیریت مانند مدیریت شلاقی، دستوری،

ص: 44

آمرانه، مدیریت منابع انسانی، مشارکتی و تفویضی، کدام سبک در تقویت وجدان کاری اثر بیشتری داشته است؟ پژوهش در این زمینه نشان می دهد هر چه سبک مدیریتی، از شیوه دستوری، آمرانه و اقناعی به شیوه تفویضی و مشارکتی تبدیل شود، پایبندی عملی کارکنان به کار افزایش می یابد.(1)

عامل مهم دیگر در میزان وجدان کاری، عدالت سازمانی است. مطالعه نشان می دهد هر چه احساس وجود و درک عدالت سازمانی در میان کارکنان بیشتر باشد، سطح وجدان کار نیز بیشتر است. هرچه احساس وجود عدالت سازمانی، مثبت تر و سطح آن بالاتر باشد، تمایل به ماندگاری و دل بستگی به سازمان بالاتر است.

این ویژگی از دیگر ویژگی ها مهم تر است؛ زیرا در میان عوامل اصلی در ایجاد وجدان کاری، اهمیت و اولویت نخست را دارد. دیگر اولویت ها نیز عبارت است از:

درک عدالت سازمانی؛

صلاحیت احراز شغل (تناسب میان تخصص و تجربه با مشاغل و مسئولیت ها)؛

رضایت درون سازمانی؛

سبک های مدیریت، سبک مشارکتی و تفویضی؛

پایگاه شغلی سازمانی، وجدان کاری، (وضع استخدام، مرتبه شغلی، تحصیلات تخصصی و درآمد)؛

مشارکت سازمانی که با افزایش آن، وجدان کاری افزایش می یابد.

اگر بپذیریم که در فضای اخلاق کار، کوشش مسئولان باید صرف بالا بردن وجدان کار و تعهد درونی به آن باشد، بایسته است با توجه به متغیرهای اثرگذار و تأثیر اثبات شده آنها در این ویژگی، راه حل هایی پیشنهاد شود که به آنها اشاره می شود.

ص: 45

مورهد و گریفین، تعهد سازمانی را احساس هویت و دل بستگی فرد به سازمان تعریف کرده اند. به عقیده آنها، تعهد و پایبندی، بر رفتارهای مهمی مانند انتقالی گرفتن و غیبت نداشتن اثر می گذارد و می تواند پیامدهای مثبت و بسیاری داشته باشد. کارکنان متعهد و پایبند، نظم بیشتری در کار خود دارند، مدت بیشتری در سازمان می مانند و بیشتر و بهتر کار می کنند.

بوکانان، تعهد سازمانی را نوعی «وابستگی تعصب آمیز عاطفی به اهداف و ارزش های سازمان، فارغ از ارزش ابزاری آن» می داند. به تعریف رابینز «تعهد سازمانی حالتی است که فرد، سازمان را معرف خود می داند و آرزوی باقی ماندن در سازمان را دارد».

پورتر و همکارانش نیز تعهد سازمانی را «نوعی حمایت از اهداف سازمان، کوشش برای تحقق و اهداف سازمان و تمایل به ادامه عضویت در سازمان می دانند».

دری و آیورسون در مطالعه خود، تعهد سازمانی را درجه وفاداری فرد به سازمان تعریف کرده اند.

با توجه به تعریف های گوناگون، تعهد سازمانی، مفهومی توسعه یافته است که در ادبیات نظری امروز جایگاهی ویژه دارد. درباره تعهد سازمانی دیدگاه های متفاوتی وجود دارد. در یک دیدگاه، تعهد سازمانی را امری نگرشی یا عاطفی می دانند. بر اساس این دیدگاه، تعهد سازمانی عبارت است از «دل بستگی و علاقه قوی به سازمان و تعیین هویت با آن» که از نظر مفهومی، سه عامل برای آن می توان در نظر گرفت:

1. پذیرش و اعتقاد قوی به اهداف و ارزش های سازمان؛

2. تمایل به کوشش بسیار برای تحقق اهداف سازمان؛

3. تمایل بسیار به باقی ماندن و عضویت در سازمان.

ص: 47

در دیدگاهی دیگر، تعهد سازمانی امری رفتاری به شمار می رود. این نوع تعهد که «تعهد حسابگرانه» نامیده می شود، بر مبنای کارهای نظری بکر و هومنز استوار است. در این دیدگاه، افراد به دلیل مزایا و منافعی که دارند و سرمایه گذاری هایی که در سازمان کرده اند، به سازمان دل بسته می شوند و به عضویت خود در سازمان ادامه می دهند.(1)

نکته قابل توجه این است که بر اساس برخی دیدگاه های نظری از جمله دیدگاه هومنز، تأکید بر اخلاق در روابط اجتماعی رد می شود. وی معتقد است مبادله اجتماعی بر سود شخصی و ترکیبی از نیازهای اقتصادی و روانی استوار است. این دیدگاه نظری با انگیزه اقتصادی که پیش از این به آن اشاره شد، تطابق می یابد.

این نکته راه را برای شناخت دیدگاه برابری هموار می کند. بر اساس این دیدگاه، بهره گیری مناسب از نیروی انسانی و تشویق به کار بیشتر، باید با علایق و تمایل افراد سازگار باشد. در نظریه برابری به این نکته توجه ویژه شده است.

نظریه برابری را نخستین بار، آدامز در سال 1962م. مطرح کرد. این نظریه بر این فرض استوار است که افراد تمایل دارند با آنها به عدالت رفتار شود و برایشان این پرسش مطرح می شود که آیا با آنها در مقایسه با دیگران، به انصاف رفتار شده است یا نه؟

نظریه برابری در سازمان ها به این صورت در نظر گرفته می شود که «فرد تا زمانی به عضویت و عملکرد خود ادامه می دهد که بین ورودهای خود به سازمان و نتایج آن، در مقایسه با دیگران، احساس تعادل و برابری کند».(2)

ص: 48

وجود نابرابری، به تغییر ادراک و رفتار فرد می انجامد و فرد تا رسیدن به تعادل، به تغییر ادراک و رفتار خود ادامه می دهد.(1) با این حال تعهد، نیرویی پایدار است که در شرایط کارساز نبودن انتظار و برابری، موجب پایداری رفتار می شود؛ یعنی با وجود برآورده نشدن انتظارها یا حتی نابرابری میان افراد، فرد احساس مسئولیت خود را در مورد سازمان از دست نمی دهد. این نکته نشان می دهد دیدگاه نظری جامعی که بتواند از رفتار آدمی تعریفی کامل داشته باشد، هنوز تدوین نشده است. آنتونی گیدنز معتقد است «رفتار انسانی، پیچیده و دارای جنبه های متعدد است و بسیار نامحتمل است که یک دیدگاه نظری بتواند همه جنبه های آن را دربرگیرد».(2)

این ویژگی، برای اصحاب رسانه بهترین سوژه های هنرآفرینی را فراهم می آورد. یکی از آن سوژه ها آن است که چگونه انسان کار را بی توجه به مادیات و بر اساس فطرت خویش انجام می دهد. بر این اساس، تعهد سازمانی، همان احساسی است که فرد خود را زیر فشار هنجارهای درونی شده ببیند و همچنان به فعالیت خود برای تحقق اهداف سازمان ادامه دهد. این تعهد میزان علاقه، دل بستگی و وفاداری کارکنان را به سازمان و تمایل آنان را به ماندن در سازمان نشان می دهد.

مطالعات نشان می دهد عامل مهم «درک حمایت سازمانی»، با «تعهد سازمانی» هم بستگی بسیاری دارد. در این رابطه، منظور از درک حمایت سازمانی این است که کارکنان، این احساس و اعتقاد را دارند که سازمان برای کار آنها ارزش قائل است و مراقب سلامت آنهاست و به منافع آنها توجه می کند.

ص: 49

بین «عدالت سازمانی» با تعهد سازمانی نیز رابطه مستقیم وجود دارد. منظور از عدالت سازمانی این است که شاغلان، توزیع امکانات، مقام ها و پاداش ها را تا چه حد درست و عادلانه می دانند و از این نظر، چقدر احساس عدالت و برابری می کنند.

عامل مهم دیگری که در افزایش تعهد سازمانی و گرایش به کار مؤثر است، مشارکت سازمانی است. منظور از مشارکت سازمانی این است که به اعتقاد کارکنان، «به چه میزان در کارها و تصمیم گیری سازمانی، از نظر و مشارکت آنها استفاده می شود».

امنیت شغلی، از دیگر عوامل اثرگذار در بالا رفتن تعهد سازمانی است، چنان که از نظر شاغلان، فراهم بودن ثبات شغلی برای کارکنان و اطمینان آنها به امکان ادامه کار در شرکت یا سازمان، امنیت شغلی به شمار می رود. وجود امکانات و فرصت های ارتقای شغلی به سطوح بالاتر نیز از مواردی است که با عامل تعهد سازمانی رابطه مثبت دارد.

در حقیقت، بر اساس پژوهش های صورت گرفته، به ترتیب، متغیرهای درک حمایت سازمانی؛ مشارکت سازمانی؛ احساس عدالت سازمانی؛ نگرش نسبت به کار؛ رضایت از زندگی؛ فرصت ارتقای شغلی و احساس امنیت شغلی در ایجاد تعهد سازمانی اثر داشته اند. «درک حمایت سازمانی» به عنوان مهم ترین عامل، به این معناست که رابطه تعهد کارکنان به سازمان و حمایت سازمان از کارکنان را می توان رابطه ای دوجانبه دانست. همچنین می توان به زبان ساده و به دور از روابط خشک و مکانیکی، این احساس را میان فرد و سازمان بر یک مدار عاطفی برقرار کرد و گفت: «من تو را قدرشناسم، تو مرا قدر بدان!»

ص: 50

پیشنهاد نخست بسیاری از کارکنان سازمان ها به مسئولان سازمانشان، رعایت عدالت سازمانی است. این مفهوم در نظریه برابری به خوبی تبیین شدنی است؛ زیرا وقتی کارکنان در داده ها و ستانده های خود برابری را احساس کنند، تعهد آنها به سازمان افزایش می یابد.(1)

درک عدالت سازمانی به عنوان متغیری مهم، به طور صددرصد، تحقق نیافتنی است، ولی در محیط کار، با هدف غنی ساختن روحیه کار و ارتقای آن، به شکل های گوناگون آن را می توان عملی ساخت. افزون بر این، مشارکت سازمانی بر اساس نظریه مازلو قابل تبیین است. در این نظریه، کارکنان به درک شدن از سوی دیگران و شکوفایی استعدادهای خود نیاز دارند. این نیاز از طریق ایجاد حس مشارکت در آنها ارضا می شود و در این صورت، علاقه و دل بستگی آنها به سازمان افزایش می یابد. بر این اساس، رابطه کارکنان با سازمان، اگر با هیجان عاطفی همراه شود و شور و حال بیشتری داشته باشد، به پایداری آن کمک خواهد کرد. بدیهی است هر کدام از این موارد و همراه با هم، دست مایه های کارهای کیفی رسانه ای است.

ایجاد فرصت های ارتقای شغلی در سازمان، از مواردی است که به تعهد کار می انجامد؛ زیرا نیاز به پیشرفت، از جمله نیازهایی است که در سطوح بالای تحصیلی بیشتر احساس می شود. در صورتی که سازمان بخواهد علاقه و دل بستگی کارکنان را به سازمان افزایش دهد، باید شرایط مناسبی از نظر ارضای نیاز به پیشرفت کارکنان تحصیل کرده در داخل سازمان، فراهم کند.(2)

متغیر نگرش به کار، نوعی بازتاب نظام فرهنگی و اقتصادی جامعه است که در شکل گیری نظام شخصیت افراد تأثیری فراوان دارد. این متغیر، با تعهد

ص: 51

سازمانی رابطه ای مستقیم دارد، چنان که ارزش قائل شدن برای کار، به افزایش تعهد کار سازمانی می انجامد، ولی باید توجه داشت که تغییر نگرش در این باره کار ساده ای نیست.

تغییر نگرش کارکنان و افراد به کار، تا حدود زیادی از کنترل مدیران و مسئولان سازمان ها خارج است و تغییر آن مستلزم تغییر در ساختار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کل جامعه است. در این شرایط، نقش دیگر نهادهای تعلیمی مثل خانواده، آموزش و پرورش و...، ارزش کار و نهادینه شدن آنها را نشان می دهد و منظومه تربیتی خانه و محیط اجتماعی را تکمیل می کند. با این حال، در سطح سازمان، ارزش قائل شدن برای کار، پاداش دادن و تشویق کردن کارکنانی که کار خود را بهتر انجام می دهند و علاقه مندی بیشتری به کار خود دارند، می تواند در تغییر نگرش کارکنان و در نتیجه، افزایش علاقه و دل بستگی آنان به سازمان موثر باشد.

نوع نگرش افراد به کار، از یک سو می تواند از ساختارهای فرهنگی و اجتماعی جامعه تأثیر بپذیرد و از دیگر سو، بخشی از نظام شخصیت به شمار می رود و بر هم کنش این دو سطح کلان و خُرد و تعامل آن با دیگر متغیرها می تواند به سطوح گوناگونی از تعهد سازمانی بینجامد.(1)

باید به این اصل کلی که بسیاری از پژوهش ها آن را اثبات کرده است، توجه داشت که هرچه رضایت از زندگی خانوادگی بیشتر شود، تعهد عاطفی؛ یعنی وفاداری و ماندگاری در سازمان افزایش می یابد. گفتنی است با توجه به پیچیدگی رفتار انسانی در حوزه اخلاق کار، نتایج به دست آمده از جامعه ای به جامعه دیگر و از سازمانی به سازمان دیگر، متفاوت است.(2)

ص: 52

در ادامه، در زمینه رابطه اخلاق کار و وجدان کار، بررسی نظری صورت خواهد گرفت و موضوع با استفاده از دیدگاه ماکس وبر بیان خواهد شد. این دیدگاه، توفیق جوامع اروپایی را در ارزش به شمار آوردن کار، ریشه یابی و راز و رمز موفقیت آنها را بررسی می کند. بدیهی است شناخت ضعف های جامعه ایرانی، گام نخست برای رفع اصلاحات و اِعمال روش های مناسب خواهد بود.

عقلانی به منظور کسب سود و پرهیز از به مصرف رساندن سود، رفتاری بسیار عالی است که برای توسعه سرمایه داری ضرورت دارد؛ زیرا چنین رفتاری، با سرمایه گذاری مجدد و دایمی سود مترادف است که به مصرف اختصاص نمی یابد.»(1) در غرب، حیات انسانی با کار تبلور می یابد و این امر نشانه اهمیت یافتن کار در این جوامع به عنوان ارزش ذاتی است.

تجمل گرایی و رفاه طلبی، مصرف گرایی و تنوع گرایی در مصرف، به تضعیف ارزش ذاتی کار انجامیده است.(1)

نکته دیگری که باید به آن توجه داشت این است که امروزه در جامعه ایران، «پول» به عنوان ارزش اساسی پذیرفته شده است، چنان که در نظرخواهی سال 1374، 3/77 درصد جمعیت، پول گرایی در جامعه را تأیید کردند.

برای درک بهتر موضوع، دیدگاه جرج زیمل را مرور می کنیم. وی یک صد سال پیش در توصیف پول و جایگاه آن در نظام سرمایه داری وقت گفته است:

پولی که معادل تمامی چیزهای متفاوت به شیوه ای یکسان است، به کننده ترسناکی مبدل می شود؛ زیرا پول، تمام تفاوت های کیفی را به پرسش «چقدر؟» می سنجد و با بی رنگی و بی اعتنایی خاص خود، به سنجه تمام ارزش ها مبدل می شود و به شکل جبران ناپذیری اشیا را تهی می کند.

در حقیقت، مشکل امروزی اقتصاد ایران و اخلاق کار این است که پول، «کار تبلور یافته» شناخته می شود و به صورت کالا و غنیمتی است که دست یابی به آن، ملزم به انجام دادن کار نیست، بلکه ارزش های منفی دیگری چون زرنگی، اطلاع از اوضاع و مهم تر از همه «شانس و اقبال»، بیشتر از مقوله بسیار مهم کار کردن در آن سهم دارد.

اگر مجموعه عوامل را به «درآمد نفت» که عمده آن را سود تشکیل می دهد و دولت آن را مصرف می کند، بیفزاییم، به این نتیجه می رسیم که امروزه پول، به عنوان ارزش و تا حدی مستقل از کار، وابسته به شرایط و شانس، برای تضعیف خودِ کار، به عنوان ارزشی ذاتی و متعالی عمل می کند.(2)

به طور طبیعی، هرگونه کوشش برای تبدیل کار به ارزشی اخلاقی، پیش شرط هایی دارد که باید به تدریج، زمینه نامساعد را از بین برد و با گذار

ص: 55

از این مراحل، به کار ارزشمند و مضاعف اندیشید. بر اساس آنچه گفته شد، نتیجه می گیریم که ارزیابی مقوله کار و ضعف وجدان کاری، به مطالعه در بستری تاریخی نیازمند است و برای حل مسائلی که معلول دهه های متمادی است، به سالیان متمادی نیاز است. بنابراین، اهمیت نقش نهادهای تعلیمی مثل خانواده و مدرسه و از دست ندادن فرصت برای آموزش کار به عنوان یک ارزش، بر هیچ خردمندی پوشیده نیست. این امر به این معناست که کوشیدن برای ترویج فرهنگ کار نیز به حرکتی ملی نیاز دارد و در سطح سازمان ها، نهادها، بنگاه ها و همه واحدهای کاری، به شکل ترمیمی و بازسازی باید به آن اهتمام ویژه داشت. کافی است در مصداق یابی بخش ترمیمی، به بررسی این موضوع بپردازیم که چگونه با مداخله در روند اثرگذاری متغیرها، نگرش مثبت به سازمان را می توان فراهم آورد.

اگر در یک سریال نمایشی، شخصیت های شاغل در یک مجموعه کاری، راحت و روان و مناسب با توان مندی های خود، کار ارباب رجوع را سامان دهند، تأثیر مثبت بسیاری را در مخاطب خواهد گذاشت. همچنین در قالب نمایش های رادیویی و داستان های انیمیشن می توان این صفت ارزشمند را به مخاطبان معرفی کرد و موقعیتی فراهم آورد که آنها با شخصیت موردنظر احساس هم ذات پنداری کنند.

رابطه ای متقابل میان رضایتمندی شغلی و تمایل به کار دیگر در سازمان وجود دارد. فرضیه تأثیر یا رابطه میان «نگرش نسبت به روند عملکرد سازمان» و «رضایتمندی شغلی»، از فرضیه های تأیید شده است. به عبارت دیگر، هر چه شخص نگرش مثبت تری به عملکرد سازمان داشته باشد، رضایتمندی شغلی او بیشتر خواهد بود.

در جامعه شناسی، فرض بر این است که هر چه شخص با تصور مثبت تری به سازمان خود بنگرد، راحت تر و مفید تر می تواند در سازمان به فعالیت بپردازد. خلاف این فرض نیز وجود دارد. هر چه شخص با روحیه ای خصمانه و منفی با شرایط سازمان برخورد کند، همواره در حال جنگ درونی با خود و جنگ بیرونی با اعضای سازمان است. این واکنش، هم از رضایتمندی و هم از میزان مفید بودن او در سازمان می کاهد.

بر اساس آنچه گفته شد، باید به مقوله کار به عنوان یک ارزش، از سال های شروع جامعه پذیری و اجتماعی شدن فرزندان در نهادی مهم مانند خانواده و مدرسه، توجه کرد. ازاین رو، ضروری است با نیم نگاهی به دو نهاد مهم خانواده و مدرسه، نقش آنها را بررسی کنیم. در ادامه بحث، مقوله کار از دیدگاه خانواده و تعلیم و تربیت را در کشوری پیشرو مانند ژاپن بررسی خواهیم کرد.

ص: 57

در ژاپن، تشویق کودک به کوشش و تحمل تا حد امکان، یکی از پنج هدف اصلی مربوط به پرورش ذهنی اوست. ژاپنی ها رسیدن به خوشبختی را در سایه کوشیدن، پشتکار و وجدان کار می دانند. روح و استمرار در کار، برای آنان ارزش به شمار می رود و مهم ترین دغدغه یک فرد، داشتن پشتکار است.

وجود قدرت بالای همکاری در میان کارگران ژاپنی موجب می شود، آنها به شدت به پایان کار بیندیشند و به انجام دادن کار خود تمایل بسیار داشته باشند.(1)

در این کشور، ضرورت کار با هم و زندگی همکارانه، کلماتی است که در سن خیلی کم و حتی پیش از دبستان به فرد آموخته می شود. کودکان ژاپنی از راه تعلیم و تربیت، ارزش کار گروهی و همکاری را می آموزند و یاد می گیرند چگونه با هم کار کنند. مهندسان ژاپنی نیز به دقت با هم کار می کنند و هیچ گاه اندیشه ناتوانی در انجام دادن برنامه ها در آنها نفوذ نمی یابد.

عنصر وجدان کار و پشتکار در رفتار کودکان و جوانان ژاپنی که از راه تعلیم و تربیت و خانواده نهادینه و درونی می شود، راز موفقیت اقتصادی در ژاپن است، به گونه ای که پشتکار برای ژاپنی ها از آنجا که با زندگی روزمره شان آمیخته شده، لذت بخش است. در ژاپن، آموزش پشتکار و وجدان کار، از مقاطع پیش دبستانی و دبستانی با دادن مسئولیت و سپردن کارهای جمعی و مشارکتی به کودکان شروع می شود.

2. تلقی کردن کار به عنوان یک ارزش درونی.

3. ایجاد احساس هایی چون تعلق به گروه (یدالله مع الجماعه)، تعلق به اهداف کار، تعلق به سرنوشت کار.

4. در نظر گرفتن پاداش های جمعی در محیط کار برای افراد سخت کوش.

5. مطرح کردن کار و فعالیت به عنوان فضیلتی اخلاقی و عقلانی و نه فقط به عنوان راهی برای گذران زندگی.(1)

جوانان ژاپن با ورود به ساختار شرکت های ژاپنی، تغییر روش می دهند و چون یکی از اصول شرکت های ژاپنی، استخدام همیشگی جوانان است، آنها انگیزه مضاعف می یابند. بدیهی است این اصل، شرکت را به صورت داوطلبانه در برابر کار کارکنان متعهد می کند.(1)

عبور از عرصه صنعت و ورود به دنیای الکترونیک و در پی آن دنیای مجازی است. این ویژگی ها، نشانه های برجسته ای برای تغییر در ساحت عالم است و گویی آنچه تغییر نمی کند، همین کلمه تغییر است. این تأکیدها نشانه عمق و اهمیت کلام فیلسوف بزرگ، کانت است که می گوید: «در بین صناعات بشر، دو صنعت از همه مهم تر است؛ یکی حکومت و یکی تعلیم و تربیت».

بر این اساس، در آیینه تعلیم و تربیت پیشرو، زیرساخت توسعه و گردش نظام اقتصادی مولّد که در بنیان آن، کار به عنوان موتور محرک ایفای نقش می کند، دیده می شود. کشوری مانند آلمان که با پیمودن مراحل بازسازی پس از جنگ، مدلی افسانه ای را رقم زد، پشتوانه ای جز کار مردم خود نداشت؛ مردمی که کوشیدند و فقط به کار فکر کردند و این درس را به ما آموختند:

در کار بکوش و خسته از کار مشو

در پنجه اوهام گرفتار مشو

قاسم رسا

با توجه به آنچه گفته شد، به تعلیم و تربیت به عنوان مهم ترین بخش زیربنایی در ایجاد روحیه کار و همت، باید اساسی ترین نقش را واگذار کرد. ایجاد روحیه شجاعت و خطرپذیری و نهراسیدن از مشکلات، با به کارگیری روش های تربیتی مناسب امکان پذیر است. بی شک، غفلت از این مهم، سرزنش بجای آیندگان را متوجه مدیران جامعه خواهد کرد. بزرگی گفته است: «دست زدن به یک کار، بهتر و سودمندتر از هزار کلمه «کاش» و «شاید» است.» در قابوس نامه نیز آمده است: «کاهلی، شاگرد بدبختی است».(1)

ص: 62

ص: 64

اگر در جدول در تأثیر و تأثر رفتارسازی با امیدآفرینی، آورده شده است: «رفتار سازنده و مؤثر به ایجاد امیدواری و امیدآفرینی در محیط اجتماعی کمک می کند»، ناخودآگاه رعایت مقررات رانندگی و در پی آن کاهش حوادث و تلفات جاده ای و بازتاب مطلوب آن، زمینه های امیدآفرینی و امیدواری را در اذهان عمومی ایجاد می کند.

گفتنی است جدولی که در ادامه می آید، تنها مدلی برای کار ذهنی و فکری بیشتر است و به این معنا نیست که گزاره های آورده شده، کامل است؛ زیرا به تعداد افراد شرکت کننده در تعامل فکری، می توان گزاره داشت، ولی مهم این است که بهترین گزاره ها را در ترکیب گزاره های داده شده، انتخاب کرد.

با توجه به گزاره هایی که به عنوان نمونه به دست آمده است، می توان این فرآیند را در قالب تکنیک بارش ذهنی، از موارد بیشتری غنی و پربار ساخت. در این فصل، به بررسی برخی حساسیت های رسانه ای در تدوین راهکارهای عینی و انضمامی می پردازیم.

ص: 66

تصویر

ص: 68

راه گشاست. «در این کشور، میانگین کار مفید در هر 8 ساعت، 5 و 20 دقیقه اعلام شده است».(1)

نگریستن به موضوع کار و همت مضاعف، به عنوان موضوعی زیربنایی و بلندمدت مورد توجه رسانه ملی است. همچنین پرهیز از پرداختن روزمره، سطحی و گذرا به کار، با هدف اثرگذاری کیفی در درازمدت، اصلی مهم به شمار می رود.

هدف رسانه ملی، اهتمام به ایجاد فضای کار و دور کردن فضای جاری از مباحث سیاسی صِرف و دوری گزیدن از فضای سال گذشته (1388) است.

پیوند زدن موضوع کار و همت مضاعف با مفاهیم اخلاق، امید، خانواده، رفتارسازی اجتماعی و خوش بینی به آینده و از همه مهم تر پیوند با موضوع اصلاح الگوی مصرف و توجه به هم کنش موارد یاد شده با یکدیگر که در جدول بیان شد.

طراحی نمادها و الگوهای همت آفرین، کارساز و در حال اجرا که جنبه های موضوع کار و همت مضاعف را تازه و زنده نگاه دارد.

بهترین عمل، کارآفرینی با توجه به پیشنهادها و افکار مردم است که «هیچ بهشتی بهتر از این نیست که کار تولید کنیم.»(2) بنابراین، تقویت روحیه کارآفرینی و معرفی کارآفرینان برجسته و توسعه ذهنی و عملی این موضوع، اهتمام اصلی رسانه ملی است.

زدودن و پاک کردن برنامه های صداوسیما به ویژه مسابقه های سرگرمی، از انگیزه های مادی با نگرش شانس و اقبال به جای کار و

ص: 70

تلاش؛ زیرا دل بستن افراد به این موضوع، روحیه تلاش و سخت کوشی را کاهش می دهد.

هدایت مردمی و همکاری با سازمان ها برای سامان دادن کوشش جمعی با هدف راه اندازی نهضت کارآفرینی در سطح جامعه.

9. تولید برنامه در نفی مضامین ضد کار در محیط خانوادگی مانند: «اگر درس نخوانی، باید کارکنی!»

10. برنامه سازی و تهیه گزارش درباره مفاهیم، واژه های کلیدی و شاخصه های اصلی کار و زیرمجموعه های آن مانند:

12. بررسی پیامدهای ترک عادت در دست یابی به موفقیت ها.

هر چه خلاف آمد عادت بود

قافله سالار سعادت بود

توجه به این اصل مهم که پایان عادت های منفی، آغاز توفیق هاست.

13. بررسی تأثیر مستقیم امید در بالا بردن کیفیت کار.

ای کوکب امید! کجایی که کارها

بی پرتو امید به پایان نمی رسد

14. بررسی شاخص های رضایت شغلی و راه های ایجاد این احساس در بیشتر برنامه های مستند.

15. نشان دادن فرازها و مراحل زندگی افراد موفق و الگوهایی در حوزه های گوناگون در برنامه های پنج یا ده دقیقه ای یا بیشتر با توجه به موضوع و شخصیت افراد.

16. به تصویر کشیدن جلوه های برجسته از کار و همت بزرگان (گذشتگان و معاصران)، برای نمونه انضباط کاری شهید مطهری و شخصیت هایی مانند وی.

17. تولید برنامه در واردات بی رویه که زمینه اشتغال را از بین می برد و امری ضد اشتغال به شمار می رود. برای کنترل این معضل باید توجه سازمان های مسئول را از طریق رسانه برانگیخت.

18. توجه به روش های دفع قاچاق کالا که به عنوان پدیده ای مخرب، انگیزه کار را از بین برده است.

19. توجه به رابطه الگوی اصلاح مصرف با کاهش ضایعات در کالاهای مهمی مانند نان و بخش انرژی (بنزین، گازوئیل و برق).

20. به تصویر کشیدن پیشرفت ها و روند عملیات های بزرگ صنعتی مانند طرح های ملی مانند فازهای عسلویه، آزادراه تهران شمال، تونل توحید و

ص: 73

طرح های استانی به فراخور هر منطقه و دیگر موارد، همراه با تشویق و نقد، به عنوان وظیفه و اهتمام اصلی رسانه.

21. کمک کردن به پیوند بخش صنعت با کشاورزی، با هدف بالا بردن تولید بر اساس نسبت هکتار به محصول؛ زیرا افزایش بهره وری در تولید محصولات به صنعتی شدن کشاورزی و یک پارچه سازی اراضی وابسته است.

22. نقش یک پارچه سازی اراضی کشاورزی در بالا بردن میزان محصولات کشاورزی و ترویج فرهنگ تعاون.

23. توجه رسانه به مفهوم بهره وری و معرفی مصداق ها و روش های اجرایی آن با استفاده از کارشناسان سازمان بهره وری ملی، همراه با ارائه نمودهای عینی و اثرگذار.

24. تقویت و بالا بردن انگیزه و انگیزش و اعتماد به نفس ملی.

25. معرفی برنامه ریزی های ملی و مشارکت نهادها و سازمان ها در زمینه کار و همت مضاعف، مانند مؤسسه کار و تأمین اجتماعی (وابسته به وزارت کار).

26. کمک به اجرای مطلوب برنامه ریزی های دولت برای رونق بازار و تسهیل در فضای کسب و کار.

27. ایجاد فضای امید به آینده و کاهش ناامیدی به عنوان لازمه کار، همت و شادابی.

بازبینی در نظام تنبیه و تشویق بر اساس «معادله کار بیشتر، بازده بیشتر» و تشویق بیشتر.

29. ایجاد زمینه، سامان دهی و تسهیل، برای افراد خواهان کار مضاعف و همت مضاعف.

ص: 74

30. توجه دادن آحاد جامعه به ارزش های هشت سال دفاع مقدس به عنوان نماد وحدت ملی، رضایت عمومی و همت مضاعف.

31. طراحی برنامه های مستند در زمینه شخصیت های مهم و اثرگذار به عنوان مصداق های همت و کار خستگی ناپذیر در مناسبت های گوناگون مانند پنجاهمین سالگرد درگذشت آیت الله بروجردی، سالگرد آیت الله طالقانی و مانند آن.

32. توجه به این نکته که کار، فقط کار یدی نیست، بلکه کار فکری نیز در دنیای امروز ارزشمند است. دنیای الکترونیک و شهر مجازی، مصداق هایی است که جلوی کار اضافی را می گیرد و به بالا رفتن بهره وری و راندمان کار کمک می کند.

33. از دیدگاه آسیب شناسی اخلاق کار، به جای تعریف صرف از مردم در رسانه، به معایب قابل اصلاح نیز اشاره کنیم؛ زیرا در مواردی، گفتمان های سیاسی، ضد کار است.

34. توجه به این امر که نام گذاری امسال، امری سیاسی و روزمره نیست و جنبه عقلانی دارد و کسی نمی تواند با آن مخالفت کند؛ زیرا مخالفت با کار و همت، در حقیقت، کاری ضد عقلانی است.

35. راه اندازی جشنواره تولیدات برنامه ای درباره نام گذاری های مقام معظم رهبری در پیوند زنجیره ای با سال کار و همت مضاعف.

36. ساخت سریال ، میزگرد و مستند، با محور همت بلند و کار مضاعف.

37. توجه به مفاد سند چشم انداز و برنامه پنجم توسعه به عنوان مهم ترین اسناد نرم افزاری کشور در رشد اقتصادی.

38. توجه سازمان و مراکز استانی به بحث سلامت و ورزش همگانی، به عنوان عوامل انگیزه آفرین در مردم و برنامه سازی با این محوریت ها.

ص: 75

39. توجه به سخت کوشی کارگران معادن، تبدیل زمین های موات به زمین های کشاورزی، خستگی ناپذیری کارکنان حفاری، مشکلات پیش آمده و کوشش برای از بین بردن این مشکلات در دیگر پروژه ها می تواند سوژه های مناسب و دل نشینی برای ساخت سریال ها و فیلم های داستانی باشد.

40. در جدول زیر، زنجیره نام گذاری سال ها آمده که با بیان شاخصه های آن می توان به مباحث عملیاتی پرداخت:

تصویر

41. تبیین ارزش های اسلامی درباره کار و همت در سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، حضرت علی علیه السلام و دیگر ائمه علیهم السلام .

ص: 76

42. بیان حقیقت های حوزه اخلاق کار، بدون پروا و البته در حد معقول و منطقی؛ زیرا مردم و مخاطبان باید بدانند رسانه فقط به شکل تبلیغاتی، با موضوع برخورد نمی کند.

43. برخی سازمان ها در زمینه کار و نام گذاری های سال، به وظیفه خود عمل نمی کنند و وقتی صداوسیما کارنامه آنها را ورق می زند و کم کاری آنها آشکار می شود، برخوردهای غیر منطقی می کنند. ازاین رو، مطالبه تیزهوشانه کارنامه فعالیتی سازمان ها در زمینه نام گذاری سال، ضروری است. (سطح ملی و استانی)

44. تقارن نام گذاری سال همت و کار مضاعف، با دهه چهارم انقلاب به عنوان دوره پیشرفت عدالت و نویددهنده آینده ای روشن.

45. ایجاد احساس غرور به گذشته جمهوری اسلامی و احساس امید به آینده در قشر جوان به عنوان درون مایه اصلی برنامه های رسانه ملی و استان ها.

46. در قرآن و دیگر آموزه های اسلامی بر کار و عمل صالح تأکید فراوانی شده است. امام خمینی رحمه الله نیز درباره کارگران فرموده است: «مبدأ حق تعالی کار است و خداوند بزرگ، کارگر است؛ چرا که هستی، طبیعت و تمام موجودات را خلق کرده است.» و «من بر دست و بازوی شما بوسه می زنم».

47. فاصله گرفتن فضای کشور از فضای امنیتی و سیاسی و ایجاد آرامش، لازمه به وجود آمدن زمینه کار و تولید است. ازاین رو، ضروری است در برنامه ها به این ویژگی توجه شود.

48. مسئولان به جای حرف زدن باید با عمل خود، رهنمودهای رهبری را تحقق بخشند.

49. بررسی کاهش تعطیلات رسمی در کشور، به عنوان رکورددار تعطیلات جهان و یکی از موانع کار و همت مضاعف و بازتاب دادن آن در برنامه به عنوان مسئله ای اجتماعی.

ص: 77

50. گسترش و تقویت فرهنگ خدمت به مردم و مشتری مداری، در قالب سریال ها و برنامه های رسانه ملی و استان ها.

51. برجسته سازی خدمات نظام؛ نه فقط مربوط به دولت های مستقر، بلکه تمرکز بر خدمات نظام در سی سال گذشته.

52. برطرف کردن موانع تولید و کارآفرینی در گفت وگو با مسئولان و کارآفرینان و بازتاب مشکلات آن.

53. بهره گیری از ظرفیت های شعر، موسیقی و هنر برای ایجاد انگیزه و تهییج لازم در مخاطبان رسانه نسبت به موضوع کار و همت مضاعف.

54. پرهیز از بازتاب دادن اختلاف ها و منازعه مسئولان در رسانه و نهادینه کردن فضای آرامش و وحدت ملی.

55. توجه رسانه به فعال کردن نظام آموزشی برای ایجاد خلاقیت و کارآفرینی و توجه به کاستی های آن به ویژه رنگ باختن انگیزه های دانش آموزان.

56. توجه به سازمان های مردم نهاد و استفاده از ظرفیت انجمن های مردمی.

57. نام گذاری سال 1389 به عنوان راهکاری برای پایان بخشیدن به اختلاف های سیاسی و تأکید رهبری بر بی حاصل بودن درگیری و تغییر مسیر اندیشه ها به سوی کار و تلاش.

58. توجه به فشار های ناشی از تحریم های خارجی و پیامدهای اجرای طرح هدفمندی یارانه ها که می توان آن را با کار زیاد و همت بلند پشت سر گذاشت.

59. بررسی کارنامه کاری سازمان ها و وظایف محوله به آنها و آگاه ساختن مردم از دستاوردها.

60. در گزارش های رسانه ای نباید فقط به پیامدهای نهایی توجه کرد، بلکه باید به فرآیند حل مشکلات و کوشش ها نیز در گزارش ها توجه داشت.

ص: 78

61. همراه کردن گروه های مستندساز با طرح های مهم اجرایی بزرگ و پروژه های اساسی، بیان مشکلات کار و موانع کاری و حل و تدبیر آنها به عنوان نکته های برجسته برنامه.

62. به کارگیری دیدگاه متعادل و مناسب در بیان تجربه های کشورها به گونه ای که تناقض ایجاد نشود. برای نمونه در مواردی تناقض ها موجب می شود یک فرهنگ برای مثال، فرهنگ کُره ای ها برجسته و نوعی احساس خودکم بینی در فرهنگ خودی القای شود. در حقیقت، باید توجه داشت ایران، انقلاب بزرگی را پشت سرگذاشته و در حال حاضر بیشترین هجمه را در سطح جهانی تحمل می کند، در حالی که ریشه موفقیت کره ای ها یا کشور مالزی به شرایط ویژه خاص آن کشورها باز می گردد.

63. معرفی چگونگی شکل گیری زیرساخت های مهم کشور در قالب برنامه ها و بازتاب آن به مردم در حوزه ارتباطات، انرژی هسته ای، حمل و نقل، شبیه سازی، علم و فن آوری به عنوان پیشرفت های علمی که به معرفی رسانه ای مناسب نیاز دارد.

64. نهادینه کردن سیاست تشویق به عنوان سیاست غالب و دفع سیاست تحقیر و تخریب، به عنوان سیاست مغلوب در حوزه اخلاق کار.

65. چیرگی روحیه اعتماد به نفس و خدمت رسانی، به گونه ای که برنامه ها به ایجاد روحیه کار و تلاش و ایجاد انگیزه بینجامد.

66. باید با افزایش اوقات فراغت مناسب، کیفیت کار را نیز کیفی کنیم. فرمول 8 ساعت کار، 8 ساعت اوقات فراغت و 8 ساعت خواب در جوامع پیشرفته، به کار بهینه انجامیده است.

67. بیان نظر مدیران در زمینه توفیق در حل مشکلات پروژه های بزرگ.

ص: 79

68. برای نهادینه ساختن «درک حمایت سازمانی» از کارکنان، ضروری است به مصداق هایی چون پیامدهای اهمیت به سلامت و تأثیر آن بر روحیه و روان کارکنان و گسترش این شیوه پسندیده در برنامه های رسانه ای توجه شود.

69. تأکید بر آموزش شیوه های حل مسئله و آموزش شیوه های کار گروهی از شبکه آموزش.(1)

70. توجه به نام گذاری ها به عنوان مجموعه و زنجیره ای مرتبط با هم.

71. نگریستن به مقوله کار مضاعف و همت مضاعف به شکل عینی و انضمامی به جای نگریستن انتزاعی صِرف.

72. توجه جامع به موضوع همت مضاعف و کار مضاعف و محدود نکردن آن در چارچوب خاص اقتصادی. برای تحقق این مهم، توجه به کار فرهنگی و اجتماعی ضروری است.

73. شعار کار و همت مضاعف، با به پایان رسیدن سال 1389 نباید فراموش شود و باید در همه زمان ها به آن توجه و آن را محقق کرد.

74. کارگزاران رسانه با پرهیز از تکرار موارد کلی نام گذاری، باید به جزئیات اجرایی و چگونگی تحقق شاخصه های آن بپردازند. در حقیقت، موضوع باید به کلام الهام بخش برای برنامه سازان تبدیل شود.

75. این نام گذاری نباید جای گزینی برای نام گذاری های پیشین باشد. شعار امسال، در حقیقت، حرکت در راستای نام گذاری ها و شعارهای سال های گذشته است.

76. نام گذاری سال به عنوان عاملی مهم برای پیشرفت

ص: 80

.

ص: 82

سوژه ها

زیرنویس

پیامبر گرامی اسلام، کارهای شخصی اش را خود انجام می داد و می فرمود کسی که در همه امور حتی برای کارهای شخصی خود، [به دیگری] دستور دهد، مسلمان نیست.

کار اصلی، تقرب به پروردگار است. انسانی که در پی این نزدیکی است، باید عمل صالح انجام دهد، برای او شریک قرار ندهد و در کارش مخلص باشد.

علت اصلی انجام کارهای بد، نشناختن کارهای خوب است که خدا به انسان قدرت فکر، حافظه، دست و پا و توان داده تا به سمت او حرکت کند و به وصلش برسد.

هر کس کار خوب انجام دهد، خدا هر چه بخواهد، به او می دهد. «بزرگ ترین اشتباه غرب در مورد کار، ارزیابی آن با سود مادی است».(1)

گویندگان آنهاست، در ذهن اصحاب رسانه باقی می ماند و با گشودن افق های تازه، آنها را در برخورد خلاقانه با مشکلات و مسائل کمک می کند. برخی از این سخنان عبارت است از:

تنها عامل مؤثر برای نفوذ در دیگران، جلب کردن نظر آنان به مشارکت و همکاری است.

***

تجربه خوب است، ولی به شرطی که برای آن بهای گزافی نپردازیم.

***

تجربه، فرزند اندیشه و اندیشه، فرزند عمل است.

***

رمز موفقیت، ثبات در پی گیری هدف است.

***

با احتیاط بیندیشید، ولی با قاطعیت عمل کنید!

***

هیچ عملی برای کارمندان، ارزشمندتر از سهیم کردن آنها در چرخه تصمیم گیری نیست.

***

هنر پیشرفت آن است که نظم را در میان تغییر و تغییر را در میان نظم حفظ کنید!

***

هیچ چیز محال نیست و هر کاری راهی دارد، اگر به اندازه شایسته، اراده داشته باشیم، به قدر کافی، راه برون رفت از مشکلات را می یابیم.

ص: 86

***

موفقیت از آنِ کسانی نیست که هرگز دچار ناکامی نمی شوند، بلکه از آن آنهایی است که هرگز از مبارزه با مشکلات، بیم و هراس ندارند.

***

بجویید تا بیابید و بدانید با کار و کوشش، چیزی از دست نمی دهید.(1) انسان، با کار و کوشش به مقام انسانی خویش می رسد و سعادت خویش را رقم می زند.

***

برای استراحت، پس از مردن وقت بسیار است.

ضرب المثل غربی

آینه در آینه، عاشق دلدار باش

تا به وصالش رسی، طالب دیدار باش

عاشق دلدار نیست، آن که پی کار نیست

کار کن و کار کن، کار، بدان! عار نیست

کشور ایران ما، هست چنان جان ما

جان جهانی بود، کشور ایران ما

از در حب الوطن، شیفته کشوریم

رهبر محبوب را از دل و جان یاوریم

گفت به ما همت و کار مضاعف خوش است

کار مضاعف زد و پشت خمودی شکست

کار همان جوهر است، جوهر مردان مرد

می کندت سربلند، روز مصاف و نبرد

کار، چو تفریح ماست، هدیه ز سوی خداست

آن که بود کارگر، از غم و غصه جداست

مژده به ما داده اند، کارکنان سپهر

بهر رضای خدا، مهر بورزیم مهر

امیرعاملی

راه نزدیک خدا، خدمت خلق است بدان

گر به سعی و عملت، بنده ای آزاد شود

کار و پیشه بگزین، تنبلی از دست بنه

که جز این راه و روش، داد تو بیداد شود

کاوه تیموری

***

همت ای پیر! که کشکول گدایی در کف

رندم و حاجتم آن همت رندانه توست

شهریار

***

گناه بخت چه باشد که همتی کوتاست

قبای بخت به بالای همت است ، ای دوست(1)

***

به بام کلبه فقری که آشیان وفاست

فکنده سایه دولت، همای همت من(2)

***

«اصبحتُ بین الهُُموم و الهِمم».

مرا هم و غم ها و همت به یک جاست

اسیرم به هم و امیرم به همت(3)

ص: 89

***

همایون سایه ای دارد به سر چون تاج سلطانی

دلی کو از همای همت و عشقش حمایت بود(1)

***

فدای همت و مهر و وفای تو عباس

که قد هر الفی پیش قامتت نون شد(2)

***

کلمه، 1373.

غررالحکم و دررالکلم.

فلسفی، محمدتقی، الحدیث، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1368.

موسوی همدانی، ترجمه بحارالانوار (جلد 67 و 68)، تهران، کتابخانه ولی عصر.

همت، محمدرضا، ارزش یابی دانش آموزان در شاخه های فنی و حرفه ای، اصفهان، مرکز تحقیقات آموزش و پرورش، 1379.

نشریه

حسین زاده، حمید، «زنجیره نام گذاری ها»، روزنامه رسالت، شماره 7022، 21/1/1389.

دلشاد تهرانی، مصطفی، «اخلاق کار در سیره نبوی صلی الله علیه و آله »، فصل نامه تحقیقات فرهنگ نامه پژوهش، وزارت ارشاد، سال دوم، شماره 5، 1376.

رحیم زاده، امیرعلی، «ژاپن، رقیب دیروز، مدعی امروز»، نامه پژوهش، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، سال دوم، شماره 5، 1376.

ساروخانی، باقر، «وجدان کار و عوامل اجتماعی آن»، فصل نامه جامعه شناسی ایران، دوره 4، شماره 4، 1381.

سجادی، مهدی، «تعلیم و تربیت، خانواده و وجدان کار»، فصل نامه پژوهش تهران، مرکز پژوهش های بنیادی، شماره 5، 1376.

لهسایی زاده، عبدالعلی و محمدکریم منصوریان، «بررسی رضایتمندی شغلی درباره عوامل اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی»، مطالعه موردی یکی از سازمان های استان فارس، نامه علوم اجتماعی، شماره 13، دانشگاه تهران.

محسنی تبریزی، علی رضا و محمد میرزایی، «سنجش میزان انگیزش به کار و عوامل مؤثر بر آن»، مجله جامعه شناسی ایران، دوره پنجم، شماره 4، 1383.

مدنی، حسین و محمدجواد زاهدی، «تعیین اولویت عوامل مؤثر بر تعهد سازمانی»، مجله جامعه شناسی ایران، دوره ششم، شماره 1، 1384.

ص: 92