ص: 2

دیباچه

در این نوشتار بررسی مسئله حجاب و نقش تلویزیون (سیما) در این زمینه مورد توجه بوده است به این منظور ابتدا اهمیت نقش رسانه های جمعی به ویژه تلویزیون و ضرورت پرداختن سیما به حجاب و عفاف بیان شده، سپس ضمن تبیین مفاهیم کلیدی، جایگاه حجاب در فرهنگ اسلامی و تاریخچه ورود برهنگی به سینما، کارکردهای سیما درخصوص حجاب و عفاف و نیز عملکرد سیما درباره حجاب و عفاف مورد بررسی قرار گرفته و در پایان راهکارهایی درباره فرهنگ سازی در زمینه حجاب و عفاف توسط سیما ارائه شده است.

از تلاش های بی شایبه جناب آقای دکتر محمد سلیمی و واحد پژوهش خواهران در فراهم سازی این نوشتار قدردانی می شود و امید می رود به نحو شایسته ای مورد استفاده قرار گیرد.

انه ولی التوفیق

اداره کل پژوهش مرکز پژوهش های اسلامی

با همکاری دفتر امور زنان و خانواده سازمان صدا و سیما

ص: 3

و فرهنگ سازی دارد و از آنجا که مخاطبین تلویزیون گروه معدودی نیستند و تمامی گروه های سنّی، مخاطب پیام های تلویزیون قرار می گیرند، این رسانه در سطح بسیار کلان و بر کل جامعه اثر می گذارد. علاوه بر این سهولت استفاده از تلویزیون و تنوع برنامه های آن، اهمیتش را دوچندان می کند.

مک لوهان معتقد است تلویزیون ضمن آنکه همه مزایای وسایل دیگر را دربردارد با افزودن تصویر، قدرت نفوذ فوق العاده ای به دست آورده است. او بر این باور است که تلویزیون قادر است نه تنها در یک کشور بلکه در سراسر یک منطقه حتی در یک قاره، جوی احساس برانگیز پدید آورد.(1)

علاوه بر این تلویزیون چه به لحاظ آثار نمایشی و چه ازنظر ایجاد محبوبیت برای بازیگرانی که پس از ستاره شدن نه تنها آثار هنری آنان بلکه اعتقادات، ذهنیت و رفتار فردیشان برای قشر وسیعی از مخاطبان به ویژه نوجوانان و جوانان الگوساز است، حائز اهمیت می باشد.

بدانند و اعتماد عمومی به رسانه ملی به ویژه تلویزیون بیشتر جلب شده و زمینه برای اثرگذاری رسانه ها بر حوادث فرهنگی، اجتماعی مساعدتر و میزان اثرپذیری افکار عمومی از پیام های مستقیم یا غیرمستقیم آن فراهم تر شود.

نکته مهم دیگر این است که در جامعه ما، بیش از اکثر جوامع دیگر، از این رسانه انتظار می رود که به مسائل تربیتی فرهنگی توجه کند.

امام خمینی رحمه الله در این زمینه می فرماید: «اهمیت رادیو و تلویزیون بیشتر از همه [وسایل ارتباط جمعی ]است این دستگاه ها، دستگاه های تربیتی هستند. باید تمام اقشار ملت با این دستگاه ها تربیت شوند. دانشگاه ها، دانشکده های موضعی هستند. این یک دانشگاه عمومی است یعنی دانشگاهی است که در تمام سطح کشور گسترده است».(1)

جامعه هستند در ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ضمانت می شود.

بسیاری از محققان یکی از ریشه های مهم مشکلات و نابسامانی های جوامع را فقدان یا ضعف حیا و عفاف می دانند و در یک نگاه کلی می توان از اساسی ترین علل فساد جوامع و انحراف از خط اصیل و ناب انبیاء الهی را فراموش کردن عبادات و پیروی از شهوات که هر دو با بی بندوباری جنسی مستقیما ارتباط دارد، نام برد.

خداوند متعال در قرآن کریم در سوره مریم پس از اشاره ای مختصر به سرگذشت برخی از پیامبران بزرگ الهی و پیروان صالح آنان و ستایش عملکرد و رویه آنها، علت انحراف اقوام بعدی آنها را این گونه بیان می فرماید:

فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا.(1)

آن گاه پس از آنان جانشینانی به جای ماندند که نماز را تباه ساخته و از هوس ها پیروی کردند و به زودی سزای گمراهی خود را خواهند دید.

با مرور بر سرگذشت اقوام و تمدن های گذشته نیز درمی یابیم که اقوامی که از دین خدا و پیامبرشان اطاعت نکردند و غرق در شهوات و فساد اخلاقی و جنسی بودند، همواره محکوم به هلاکت و نابودی هستند. نمونه روشن آن، قوم لوط می باشد که طبق بیان قرآن کریم در آیه 34 سوره عنکبوت و آیه 58 سوره نمل به جهت داشتن فساد جنسی با نزول عذابی سهمگین از سوی خداوند به نابودی رسیدند همچنین به

ص: 8

گواهی تاریخ یکی از عوامل مؤثر در افول حکومت مسلمانان در اندلس نیز رواج می گساری، زن بارگی و خریداری کنیزکان آوازه خوان و در یک کلام رواج بی بندوباری جنسی و به فراموشی سپرده شدن ارزش های اسلامی همچون حجاب، حیا و... از سوی فاتحان این سرزمین بود.(1)

همچنین با دقت در کیفیت وقوع بسیاری از جرائم و بزهکاری ها در جامعه همچون قتل، جنایت، دزدی و... این نکته به خوبی آشکار می شود که بسیاری از این جرائم در عدم مراعات حریم ها و بی بندوباری در روابط زن و مرد ریشه دارد.

با توجه به اهمیت و حساسیت مسئله حجاب و عفاف در جامعه اسلامی باید تمامی ابزارها و امکانات در جهت فرهنگ سازی در این زمینه به کار گرفته شود که در عصر حاضر یکی از بهترین و مؤثرترین ابزارها تلویزیون است.

توان و ظرفیت بالای تلویزیون در جهت تعمیق فرهنگ حجاب و عفاف و جهت دهی به افکار عمومی، وظیفه دست اندرکاران و مسئولان این رسانه تصویری را بسیار سنگین و خطیر کرده، سیاست گذاری های کلان مدیریتی، برنامه ریزی های صحیح و عزم یکپارچه اصحاب رسانه را می طلبد.

ص: 9

بیشتر رساله های عملیه حد واجب آن را پوشانیدن تمام بدن به جز قرص صورت و دو دست از مچ به پایین، می دانند و روشن است که این حکم فقهی کمترین حد و مرز وجوب حجاب فردی را بیان می کند و با نگرشی وسیع تر و بررسی آموزه های اجتماعی اخلاقی اسلام و نیز با توجه به تأکید اسلام بر مسئله عفاف و حیا و حفظ حریم بین زن و مرد نامحرم باید اصل عدم تبرج را که یک اصل مهم قرآنی است به آن افزود.(1) همان گونه که استاد مطهری خاطرنشان ساخته است: «پوشش و حجاب زن در اسلام این است که زن در معاشرت با مردان خود را بپوشاند و به جلوه گری و خودنمایی نپردازد».(2)

بنابراین مقصود از حجاب اسلامی، آن نوع پوششی است که دارای این دو ویژگی باشد:

1. حدود شرعی پوشش در آن رعایت شده باشد، به گونه ای که طبق دستور قرآن کریم زیبایی های بدن زن آشکار نشود.(3) بنابراین لباس های تنگ و چسبان که اندام زن در آن به خوبی نمایان است با وجود اینکه در

ص: 11

ظاهر امر بدن او را پوشانده ولی چون شکل و حجم اندام را نمایان می سازد نمی تواند حجاب و پوشش اسلامی تلقی شود.

2. با خودنمایی و جلب نظر نامحرمان همراه نباشد.

درونی است که شامل مردان هم می شود. البته چون زنان مظهر زیبایی، جمال و جاذبه هستند، حفظ عفت از آنان بیشتر انتظار می رود. عفت در این معنا دارای درجاتی است که پایین ترین مرحله آن پرهیز از روابط نامشروع جنسی است، یعنی فرد هنجارهای مربوط به نیاز جنسی خود را رعایت کند. درجات بالاتر عفت آن است که به نامحرم به قصد لذت نگاه نکرده و احتیاطا بدون قصد لذت هم نگاه نکند یا در مقابل نامحرم هیچ گونه خودنمایی نکند یا بیش از ضرورت به گفت وگو نپردازد.(1) و در مراحل بالاتر عفت این است که حتی فکر گناه هم نکند و تمایلات قلبی خود را از گناه حفظ کند. بنابراین نداشتن پوشش اسلامی در مقابل نامحرم هم درجه ای از بی عفتی است که خود می تواند مقدمه یا زمینه ای برای افزایش آن گردد.

و بازدارنده از فحشا و زشتی ها».(1)

هنگامی که ملکه حیا در نفس انسان راسخ شود در پی آن مهارت پاکدامنی و دوری از گناه در فرد به وجود می آید و فرد می تواند برای عدم بروز هیجان و احساس خاص خود در برابر نامحرم، نوعی کنترل ارادی بر رفتارش داشته باشد.

کامل هم وجود دارد باز هم متمایل به پوشاندن خویش است».(1)

بنابراین برای ترویج حجاب نباید از ترویج حیا غافل شد. «هنگامی که ملکه حیا در جامعه ای در قلب مردم رسوخ کرد در پی آن عفاف و خودنگهداری درونی ایجاد می شود و سپس ثمره های عفاف یعنی حفظ حریم ها و حدود، آشکار می شود. در این هنگام است که می توان شاهد فرهنگ عفاف و حجاب و پوشش صحیح بود. در واقع زمانی می توان حجاب حقیقی و پایدار را در جامعه مشاهده نمود که شالوده های آن یعنی حیا و عفاف به خوبی استوار شده باشد. در واقع ارتباط بین این سه ارتباطی متوالی است نه متوازی یعنی هر سطح از پایین به بالا پیش نیاز و مقدمه ایجاد سطح بعدی است».(2)

بنابراین هنگامی که تلاش های رسانه ای برای گسترش حجاب و عفاف صورت می گیرد بایستی این نکته را به خاطر داشت که حجاب جنبه عینی و نمود بارز حیا و عفاف به شمار می آید. و جهت ایجاد فرهنگ حجاب و پوشش صحیح، باید همراه آن بلکه قبل از آن فرهنگ حیا را ایجاد نمود سپس برای ترویج و توسعه عفاف برنامه ریزی کرد تا زمینه برای گسترش حجاب مساعدتر شود.

فرهنگی است که انسان دانسته یا ندانسته با آن اعلام می کند که از کدام فرهنگ تبعیت می کند و به کدامین ارزش ها و اعتقادات پای بند است. در فرهنگ و تفکر اسلامی برخلاف فرهنگ غرب که معنویت را فرع و در حاشیه زندگی مادی انسان می داند انسان موجودی است که تعالی معنوی کمال مطلوب و غایت زندگی اوست و جسم خاکی و دنیای مادی او زمینه ها و مقدمات این تعالی است. غریزه جنسی نیز یکی از غرایز خدادادی انسان در زندگی است و اسلام هیچ گاه بهره مندی از این غریزه را خلاف روحانیت و معنویت ندانسته است ولی محدودیت ها و به بیان بهتر تنظیماتی که در شریعت اسلام نسبت به غریزه جنسی وضع شده فقط برای حفظ آن از زیاده روی و خروج از تعادل است. بنابراین در چنین بینشی، دیگر تن و بدن مادی انسان، تنها بخش وجودی انسان نیست که با آن به خودنمایی و جلب نظر دیگران بپردازد یا با چشم چرانی و زیر پا گذاشتن حریم های اخلاقی غرق در لذات شهوانی شده و در پایان نیز با مرگ فانی شود، بلکه انسان رو به سوی خدا و کمال مطلق دارد و باید تمامی قوای خویش از جمله قوای جسمی و جنسی را به گونه ای تنظیم و کنترل کرده و از آن بهره گیرد تا هر چه بیشتر خود را به تکامل روحی و معنوی برساند. بنابراین انسان لباس می پوشد تا به وسیله آن خود را بپوشاند و از گناهان مصون بماند تا بتواند روح خود را پرورش دهد و مصداق مقام خلیفة الله باشد در اینجا لباس برای انسان یک حریم است و کرامت او را حفظ می کند. قرآن

ص: 16

کریم نیز بعد از اشاره به حفظ بدن توسط لباس می فرماید: «لباس تقوا بهترین لباس برای شماست.»(1) در سخنان معصومین علیهم السلامهم بیشتر از آنکه بر زیبایی های ظاهری لباس و پوشش تأکید شود بر فضایلی همچون حیا، عفاف و ورع از گناه سفارش شده است. علی علیه السلام می فرمایند: «احسن الباس الورع(2) بهترین لباس پرهیز از گناه است.» بنابراین پوشش در فرهنگ اسلامی دارای اهمیت و تقدس خاصی است و ضوابط و احکام خاصی نیز برای آن وضع شده که تفصیل آن در کتب فقهی موجود است.

آنچه مدنظر و حائز اهمیت است این است که به دنبال رنسانس سبک تازه ای در ادبیات و هنر اروپا به وجود آمد که در آن انسان اصل و محور و بنای همه چیز قرار گرفت اما نه آن انسانی که در خود حقیقتی آسمانی دارد بلکه انسان زمینی، مادی و خودبنیاد! این انسان گرایی در ادبیات، هنر و بیش از هر چیز در دو هنر نقاشی و مجسمه سازی آشکار شد. در مجسمه سازی همه تلاش ها در این جهت به کار گرفته شد تا این احساس به بیننده القاء شود که انسان ویژگی ها و غرایز و از جمله تن او محور و معیار خوبی ها، زیبایی ها و فضیلت هاست و هنرمند باید به این ویژگی ها از جمله تن او توجه داشته باشد. مجسمه داود ساخته میکل آنژ بهترین گواه این مطلب است.(1)

در نقاشی نیز تفاوت آشکار میان آثار این دوره و آثار قبل از آن کاملاً مشهود است و بهترین راه برای درک تفاوت دو بینش جدید و قدیم، مقایسه صورت هایی است که نقاشان به تخیل خود از مریم مقدس کشیده اند.(2)

در چنین فرهنگی زن کالایی شد که ارزش آن به اندازه لذت بخشی آن بود و همه موجودیت و هستی او در این خلاصه می شد که دیده

ص: 18

شود. بدین ترتیب کم کم عشق جای خود را به سکس داد و هنر که ترجمان عالم معنا بود تبدیل به آینه دنیای صورت شد و در این میان سینما که هنر هفتم نام گرفته بود آینه تمام نمای ابتذال شد. سرمایه داران غرب نیز سینما را با سکس پیوند دادند و تلویزیون هم سینما را هر شب به همه خانه ها به ارمغان برد(1) و اینچنین شد که هالیوود _ مرکز تولید

محصولات سینمایی آمریکا _ برای جذب مخاطبان و کسب سود بیشتر هر روز بیش از پیش جاذبه های جنسی زنانه را آشکارا به تصویر کشید و این روند همچنان ادامه پیدا کرد تا اینکه در دهه 1920 _ 1910م. فیلم سازانی نظیر سیسیل ب دومیل به طور مشخص به این نتیجه رسیدند که مخاطبان به فیلم هایی با موضوعاتی همچون عشق به وطن و... دیگر علاقه ای ندارند و به فیلم های شهوت انگیز متمایلند. بنابراین برای تضمین فروش هر چه بیشتر فیلم هایشان عیش و نوش، سکس، برهنگی و روابط غیراخلاقی را محور و موضوع فیلم های خود قرار دادند.

سیسیل ب دومیل حدود 12 فیلم ساخت که در تمام آنها شکستن مرزهای اخلاقی، برهنه شدن، استفاده از زنان زیبا و صحنه های شهوت انگیز وجود داشت و لذت جویی بی قید و شرط را ترویج می کرد او حتی هنگامی که اداره هیز ممنوعیتِ ساختِ چنین فیلم هایی را اعلام کرد(2)

ص: 19

و سازمان های زنان در سراسر آمریکا نارضایتی خود را از وفور صحنه های شهوت انگیز در فیلم ها ابراز می کردند، این مسئله را در فیلم «احکام دهگانه» به آسانی حل کرد. بدین ترتیب که عین ملودرام شهوت انگیز در پناه داستانی از کتاب مقدس قرار داد. صحنه های مؤثر فیلم مانند گذشتن بنی اسرائیل از دریای احمر و سرگردانی آنان در بیابان و نازل شدن وحی بر موسی در کوه سینا، فقط پوششی بود بر چیزهایی که دومیل آنها را علی رغم داد و فریاد هواداران اخلاق، عوامل اطمینان بخش برای فروش بلیط می شناخت.(1)

متأسفانه در کشور ما تلویزیون قبل از انقلاب در فضای فرهنگی کاملاً الهام گرفته از فرهنگ غرب، ظهور کرد و همان نگاه ابزاری سینمای غرب به زن به تلویزیون ایران نیز منتقل شد و به دنبال آن بسیاری از تهیه کنندگان و دست اندرکاران تولید فیلم در تولیدات خود هر روز بیش از پیش سعی کردند تا با بهره گیری از جذابیت های جنسی زنان، بر محبوبیت و موفقیت و یا درآمد خویش بیفزایند. این مسئله تا آنجا پیش رفت که تصور عمومی مردم بر این شد که بین حجاب و

ص: 20

هنرهای نمایشی تضاد اساسی وجود دارد و نمی توان بدون استفاده از این عامل و حتی بدون برهنگی هنرنمایی کرد.

با پیروزی انقلاب اسلامی و تحولات عمیقی که در سیاست کلان کشور و فرهنگ عمومی مردم پدید آمد، رسانه ملی نیز دستخوش تغییر شد و عمده مظاهر فساد و برهنگی از صفحه تلویزیون محو شد و فعالیت های هنری و نمایشی به دور از برهنگی و فساد شکوفا شده و گسترش یافت. اما یک نکته مهم که از آن غفلت شد، روش ها و ابزارهای رسانه در زمینه چگونه جذب مخاطب و تأثیر بیشتر بر او، بود که دچار تغییر چندانی نشد. ازاین رو به تدریج در تلویزیون شاهد ورود سکس پنهان بودیم به این معنا که برخی فیلم سازان که با ممنوعیت استفاده از فیزیک و جذابیت های زنانه روبه رو شدند، برای جبران این خلأ و به جهت جذب مخاطب و فروش و سود بیشتر به فاکتورهایی همچون محوریت زیبایی چهره در انتخاب بازیگر به ویژه بازیگران جوان، پوشش های تنگ و نامناسب در عین حفظ حدود شرعی حجاب، به تصویر کشیدن روابط آزاد و صمیمانه زن و مرد در قالب همکار، دوست یا همسایه، طرح عشق های آتشین به دنبال یک نگاه، آرایش های غلیظ و محرک به بهانه گریم و... روی آوردند و بدین ترتیب تلویزیون به عنوان یک رسانه تصویری عمومی و تأثیرگذار در برخی موارد به یکی از عوامل ایجاد ناهنجاری در حجاب بانوان و عفاف در سطح عموم تبدیل شد.

ص:21

شخصیت ها در ذهن مخاطب می ماند، چرا که از نظر احساسی و فکری با او همراه می شود. معمولاً قهرمان داستان ویژگی های مثبت برجسته ای دارد که منجر به همذات پنداری مخاطب با وی می شود و بدین ترتیب مخاطب خواسته یا نخواسته از نحوه راه رفتن، سخن گفتن و پوشش وی تقلید می کند.

در زمینه حجاب و عفاف نیز شخصیت پردازی مناسب از کاراکتر مثبت و با حجاب فیلم یا سریال، می تواند برای مخاطب ایجاد جذابیت نموده که در نهایت به همذات پنداری مخاطب نسبت به شخصیت مثبت منتهی شود و الگودهی لازم را ایجاد نماید یا حداقل تأثیر آن، محبوبیت حجاب در نظر مخاطب باشد یا به عکس بی توجهی به مسئله حجاب و عفاف در مورد شخصیت های جذاب و تأثیرگذار داستان می تواند الگویی نامناسب و ناهمگون با ارزش های دینی را به مخاطب القا کند.

که اغلب بازیگران زن آن پوشش چادر داشته اما در مجموع به دلیل طرح نامناسب آن موجبات دلزدگی مخاطب را نسبت به آن فراهم می کنند می تواند به تحقیر و تضعیف آن منجر شود.

درباره حجاب و عفاف نیز سیما می تواند جریان سازی کرده و افکار کل جامعه را به آن معطوف کند. یعنی پس از طرح نظرات مخالفین پوشش اسلامی بحث را به کارشناسی بگذارد به گونه ای که نظرات آحاد اجتماع متوجه این مسئله شده بحث حجاب به بحث روز تبدیل شود و سرانجام بتواند بحث را در شکلی صحیح به نتیجه مطلوب هدایت نماید.

عملکرد سیما در دو جهت قوت ها و آسیب ها قابل بررسی است.

با آنان است. حضور این گونه بانوان در مجموعه های زنده و نیز اجرای جذاب مجری و طرح سؤالات بجا و مناسب در تأثیرگذاری این افراد در مخاطبان در ترویج فرهنگ حجاب بسیار مؤثر است. به عنوان مثال مجموعه «کوله پشتی» از جمله مجموعه های موفق در این زمینه است که می تواند الگوی مناسبی برای سایر مجموعه های سیما باشد.

عفاف باشد، انجام نشده است و از قابلیت ها و پتانسیل های بالای تلویزیون در جهت فرهنگ سازی درباره حجاب، عفاف و لوازم آن استفاده لازم نشده است که البته این کار مستلزم پژوهش عمیق و اساسی نیز می باشد.

خدمت را به نظام و اسلام کرده اند، ولی بدحجاب ها، علی رغم محدود بودنشان در خیابان ها بسیار رویت می شوند و مورد استفاده بسیاری از برنامه سازان قرار می گیرند در نتیجه نوع پوشش، مدل آرایش و نحوه روابط که به طور مفرط مبنای تهیه بسیاری از برنامه های نمایشی و غیرنمایشی قرار می گیرد، به کمک تلویزیون به تمام کشور منتقل می شود.(1)

منزله روح و پوشش بوده و چنان چه کنترلی در رفتار بازیگران زن و مرد نسبت به هم به وجود نیاید پوشش به تصویر کشیده کالبد بی روحی خواهد بود که هیچ گاه تأثیر عمیقی در مخاطب نخواهد گذاشت.

برای نمونه به کارگیری چادر (حجاب برتر) _ که خود یکی از مظاهر وقار، ابهت و عفاف زنان مسلمان محسوب می شود _ برای نقش های منفی و مشاغل سطح پایین جامعه مانند مستخدمه، کلفت و... در فیلم ها و سریال ها، تأثیری بسیار مخرب در ایجاد نگرش منفی نسبت به حجاب و حتی مذهب داشته است. متأسفانه این رویکرد را در برخی مجموعه های تلویزیونی می توان دید که در آنها زنان چادری نقشی منفی و یا لااقل عقب افتاده دارند، اما زنان مانتویی، زنانی تحصیل کرده، موفق، مؤثر و اجتماعی هستند. در این خصوص آمار قابل توجهی ارائه شده است:

طبق ارزیابی به عمل آمده از ابتدای سال 80 تا پایان سال 83 در سریال های تلویزیونی در 56 سریال پوشش چادر، تحقیر یا تضعیف شده است. بدین شکل که پوشش چادر اختصاص به زنان فقیر، بی سواد، مستخدمه، سالخورده، زنان درمانده و مفلوک مانند زنان بیوه، همسر مردان معتاد نشان داده شده یا از آن به عنوان پوششی برای حضور در قبرستان، مجالس عزا یا زندان و غیره استفاده شده است.(1)

سفارشات دینی و اخلاقی در تعارض است. دوستی ها و انواع مراودات صمیمی و نزدیک زنان و مردان نامحرم با یکدیگر، نگاه ها، شوخی ها، درددل ها، حتی گذراندن شب در خانه یا محلی تنها (مورد اخیر در سریال های خارجی) اموری است که همه برخلاف فرهنگ اصیل عفاف است. گاهی اوقات در برخی فیلم ها یا سریال ها روابط دختر و پسر آن قدر محوری می شود که موضوعات اصلی فیلم تحت الشعاع قرار می گیرد و گاه فیلم پلیسی و جنایی هم که طبعا بیننده آن منتظر صحنه های اکشن و خشن است از یک قضیه رمانتیک و عاشقانه سردرمی آورد.

سریال های خارجی مانند «گروه پلیس»، «هشدار برای کبرا 11» و نیز سریال های ایرانی نظیر: «خانه پدری»، «بچه های خیابان»، «برای آخرین بار»، «طلسم شدگان»، «غریبانه» و... همچنین اختلاط مجریان زن و مرد در بسیاری برنامه ها مانند مجموعه های «صبح و زندگی»، «تصویر زندگی»، «سیمای خانواده» و... به تدریج خواسته یا ناخواسته فرهنگ عفاف و حیا را تضعیف می کند.

ص: 33

2. ایجاد تنفر نسبت به تقلید از پوشش و آرایش غربی؛

3. اشاعه الگوی مناسب زندگی در پوشش و آرایش؛

4. ترغیب به حفظ حریم های ارزشی در برخورد با نامحرم؛

5. ترغیب به خویشتن داری و تهذیب نفس؛

6. تبیین آثار زیانبار روابط ناسالم و غیرشرعی دختران و پسران و ارائه الگوی روابط سالم؛

7 . تبیین آثار شوم رواج آداب و رسوم غربی میان زن و مرد؛

8. طرح و تقبیح نگاه ابزاری غرب به زن؛

9. تبیین آثار زیانبار آزادی های نامشروع در جوامع غربی؛

10. تبیین آثار مطلوب رعایت حدود اسلامی در ارتباط بین زن و مرد.(1)

از مطالعه این اصول این نتیجه حاصل می شود که از جهت خط مشی و سیاست گذاری کمبودی وجود ندارد. اما مهم، مرحله اجرا و محقق شدن این سیاست ها و اصول است که تلاش و اقدامی جدی را می طلبد.

منتقل کرد. البته این مسئله به معنای نفی مطلق امکان پرداخت به مقولات ارزشی مانند حجاب، در تلویزیون نمی باشد، همچنان که تا کنون فیلم ها و سریال های ارزنده ای در این خصوص تولید و پخش شدند.(1) ولی بی تردید تعهد دینی، دقت و مهارت در استفاده بجا و مناسب از شیوه های هنری دست اندرکاران سیما به ویژه عوامل تولید در حوزه پرداختن به امور دینی و ارزشی ضروری است. چرا که در صورت پرداخت ناشیانه و سطحی ممکن است به جای انتقال یک پیام مثبت دینی و ارزشی موجب وهن آن شده یا در مخاطب نسبت به آن حس وازنش ایجاد شود. بنابراین پرداختن به این نوع موضوعات حساسیت خاص دارد و خلاقیت در القا این گونه مفاهیم را می طلبد. پس از ذکر این نکته، در این بخش پیشنهاداتی در جهت رفع آسیب های موجود و ترویج فرهنگ حجاب و عفاف ارائه می شوند. این پیشنهادها به دو بخش راهکارهای غیربرنامه ای و برنامه ای تقسیم می شوند.

برنامه ساز باید بداند تعریف حجاب چیست؟ شالوده های حجاب و عفاف کدامند؟ حد نگاه کردن به نامحرم تا کجاست؟ اختلاط و مراوده و مکالمه زن و مرد تا چه اندازه و تحت چه شرایطی جایز است؟ و...

2_1. برنامه ریزی اساسی و طولانی مدت برای پرورش عوامل برنامه ساز و...

عوامل تولید برنامه های تلویزیونی از جمله تهیه کننده، کارگردان، بازیگران و... در شکل گیری محصول و ارزش گذاری و القای پیام، تأثیر به سزایی دارند. قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، رژیم طاغوت به تبعیت از نظام سرمایه داری جهانی به رواج فساد و ابتذال در میان هنرمندان پرداخت و اکثریت جامعه هنرمندان کشور را به فرهنگ وارداتی غرب آلوده ساخت. پس از پیروزی انقلاب تغییر و تحول های چشم گیری در جامعه هنری به وجود آمد و هنرمندان متعهدی نیز قدم به عرصه تولید گذاشتند با این حال با توجه به گسترش کمی شبکه ها و برنامه های تلویزیونی بجاست ضمن حمایت شایسته از هنرمندان متعهد موجود، برنامه ریزی و سرمایه گذاری جدی و گسترده برای تربیت هنرمندان متعهد و معتقد به اصول دینی، انجام شود.

3_1. تشویق و ترغیب مدیران سازمان به حساسیت و برخورد مؤثر و مناسب با پوشش غیراسلامی در حیطه مسئولیت خویش

در سازمان صدا و سیما، طیف گسترده مسئولین و مدیران اجرایی یکی از مهم ترین و مؤثرترین ابزارهای قابل استفاده برای تحقق و ترویج فرهنگ حجاب می باشند. علاوه بر این باید تلاش کرد تا با تشویق و ترغیب مدیران انگیزه لازم و نیز زمینه قانونی فعالیت آنها را تأمین نمود

ص: 37

تا از این طریق امکان استفاده بهینه از توانمندی خلاقیت و نفوذ آنان برای برخورد با پدیده مزبور فراهم شود.(1)

4_1. برگزاری نشست ها یا گردهمایی هایی برای دست اندرکاران تولید جهت چگونگی گسترش حجاب و عفاف در برنامه های تولیدی؛

5_1. اختصاص دادن بودجه ای کافی برای تهیه برنامه های کیفی و هدفمند در این زمینه؛

6_1. کاستن از سرمایه گذاری در خرید فیلم های خارجی و افزایش سرمایه در تولید فیلم های مفید ایرانی؛

7_1. ایجاد هماهنگی بین گروه های تولیدی و جلوگیری از تعارض و دوگانگی در این زمینه؛

8_1. وجود پوشش و روابط مناسب، به عنوان مهم ترین ملاک انتخاب برنامه های تأمینی؛

9_1. تشویق دست اندرکاران، تهیه کنندگان و کارگردانان در صورت رعایت مسئله حجاب و عفاف در فیلم هایشان.

نظری و عینی _ رفتاری، به ناچار نقاط تأثیرگذاری برنامه های سیما بر مسائل انسانی نیز بر همین ابعاد منطبق می شود. به این ترتیب که تأثیرگذاری بر بُعد قلبی و عاطفی با هدف اصلاح یا تقویت نظام گرایشات و تمایلات، تأثیرگذاری بر بعد ذهنی _ نظری با هدف اصلاح یا تقویت نظام افکار و تأثیرگذاری بر بعد عینی _ رفتاری با هدف اصلاح یا تقویت نظام رفتار و اعمال سه فعالیت عمده ای است که می تواند در دستور کار برنامه سازی قرار گیرد.(1)

بنابراین توجه به این نکته ضروری است که تأثیرگذاری بر مخاطبان در زمینه حجاب با توجه و کار توأم و مستمر در این سه محور میسر خواهد بود و مدیران و دست اندرکاران تهیه برنامه، نباید از هیچ یک از این سه بُعد فوق غافل شوند چرا که پرداختن صرف به بُعد ذهنی و فکری در برنامه های کارشناسی و علمی نمی تواند به تنهایی کارایی لازم را داشته باشد، همچنان که ساخت برنامه هایی که فقط ناظر به بعد عاطفی و احساسی مخاطب هستند نمی تواند تأثیرات دائم یا حداقل درازمدت را در مخاطب داشته باشد، همچنین تلاش در جهت الگودهی به اعمال و رفتار مخاطب بدون تأمین پشتوانه فکری و تحریک بعد عاطفی انسان بی ثمر یا کم اثر و موقت خواهد بود.

در زمینه آن به طور مستمر ادامه داشته باشد، ثانیا باید برنامه ها دارای کیفیت هنری بالا باشند. این دو نکته باید در برنامه سازی جهت ترویج فرهنگ حجاب و عفاف نیز رعایت شود. چرا که پرداختن به مسئله حجاب که یک پدیده فرهنگی است باید در طول زمان و به صورت مداوم و به تدریج صورت گیرد تا نتیجه مطلوب حاصل شود. و نباید با ساخت چند برنامه و پرداختن مقطعی به مسئله حجاب و عفاف گمان شود که این مسئله جایگاه و شأن خود را در سیما یافته و نسبت به آن ادای دین و وظیفه شده است. این آفتی است که به شدت باید از آن پرهیز شود. لازمه کارآمدی برنامه سازی در این زمینه استمرار پویایی و توجه به ارتقا کیفی برنامه هاست.

مؤثرتر عمل کند. به عنوان مثال در رابطه با مسئله حجاب و عفاف می توان مخاطبان سیما را به چند گروه اصلی تقسیم کرد:

یک _ افراد معتقد و پایبند به اصل پوشش اسلامی؛

دو _ افرادی که به رغم گرایش های دینی به رعایت حد لازم حجاب اسلامی معتقد و مقید نیستند؛

سه _ افرادی بی اعتقاد به دین و آموزه های نورانی آن.

در مورد گروه اول باید این اعتقاد و پایبندی را تقویت کرد و تلاش کرد از حساسیت آنها نسبت به مسئله عفت و پوشش کاسته نشود.

در مورد گروه دوم که غالبا برخلاف میل درونی و به دلیل شرایط خاص مانند تأثیرپذیری از اطرافیان، محیط، خانواده، آشنا نبودن با ضرورت حجاب اسلامی، احساس حقارت و... پوشش اسلامی ندارند باید نسبت به بالا بردن سطح آگاهی، تعمیق باورهای دینی و افزایش اعتماد به نفس و تلاش کرد و در مورد گروه سوم بهتر است از تأثیر در حفظ سلامت روحی زنان و نیز نقش به سزای آن در امنیت زنان و حفظ بنیان خانواده از زبان کارشناسان غربی و شرقی بر اساس پژوهش ها و تحقیقات انجام شده در زمینه روان شناس و جامعه شناسی سخن گفت. بنابراین در برنامه سازی بایستی هر سه گروه از مخاطبان را مدنظر داشت.

که نقش منفی، آشکارا از چادر سوء استفاده کند یا ناچار به استفاده از آن باشد و...؛

_ الگوهای مناسب حجاب در سریال های مختلف، تکراری و خسته کننده و کلیشه ای نباشند همچنین نباید از نظر زیباشناختی و گرایش های فرهنگی جامعه نامناسب باشند؛

_ بهتر است به جای استفاده از جذابیت های جنسی زنان، از جذابیت های عاطفی، عرفانی یا تربیتی آنان استفاده شود؛

_ از نمایش رد و بدل شدن نگاه های مستقیم و عاشقانه بین دختر و پسر یا زن و شوهر همراه با موسیقی جذاب تأثیرگذار به خصوص در شخصیت های مثبت پرهیز شود؛

_ رفتار و حرکات کاراکترهایی که دارای پوشش مناسب و شخصیت مثبت هستند، جلف و زننده نباشد؛

_ رفتار، برخورد و حرکات زنان و مردان نامحرم در برخورد با یکدیگر نباید مروج عادی سازی این نوع ارتباط که با روح حیا و عفاف مغایرت دارد، باشد.

را مرتب سازند تا بدین وسیله حساسیت زن مسلمان را نسبت به حجاب خویش یادآور شوند؛

_ در سریال های تاریخی مربوط به زنان اهل بیت(ع) ترجیحا پوشش چادر برای زنان برجسته و مطرح مانند همسر یاران ائمه(ع) و... استفاده شود؛ (به پوشش هایی نظیر لباس های بلند عربی و روسری اکتفا نشود)

_ در ضمن فیلم ها به تناسب داستان پوشش اسلامی از سوی کاراکترهای مثبت به طور مستقیم یا غیرمستقیم تشویق و تأیید شود؛

_ از نمایش آرایش غلیظ و پوشش های نامناسب به عنوان نشانه های پیشرفت، تمدن و امروزی بودن پرهیز شود؛

_ از نمایش بازیگران زن و مرد با لباس های تنگ و چسبان که موجب نشان دادن برجستگی های بدن آنها است، خودداری شود؛

_ در طراحی پوشش بازیگران نباید از لباس های منقوش به آرم، تصویر نامتعارف، نوشته ها و نمادهای فرهنگی بیگانه، علائم فرقه های ضاله، گروه های منحرف، نمادها و علائم بازرگانی بدون دلیل برنامه ای خاص مانند نقش های منفی، استفاده شود؛

_ حتی الامکان از نشان دادن مادران چادری در کنار دختران جوان غیرچادری اجتناب شود، مگر اینکه اقتضای خاص داستان و شخصیت پردازی چنین امری را ایجاب کند؛

_ شایسته است از نمایش چهره زنان جوان و جذاب در نمای بزرگ و نزدیک جز در موارد ضروری که استفاده از جذابیت های ظاهری وی تلقی نشود خودداری شود؛

_ تأکید بر نقش حجاب به ویژه چادر و ارزش و اهمیت خانم های محجبه در دید دیگران با تعریف و تمجید از حجاب و نجابت آنان

ص: 44

می تواند به طور ضمنی در فیلم ها به خوبی طرح شود و تأثیر بیشتری از پیام های مستقیم داشته باشد؛

_ از برخی پوشش های محلی و ملی که علاوه بر زیبایی و جذابیت، توجه به جذابیت جنسی زنان را کمرنگ می کند بجا و بنابر ضرورت داستان استفاده شود؛

_ استفاده از پوشش چادر منحصر به اماکنی مانند زندان، قبرستان و... _ که خاطرات بدی را از چادر در ذهن بجا می گذارد _ نباشد؛

_ از طراحی پوشش هایی که دارای تبرج و خودنمایی هستند خودداری شود؛

_ از تنوع طلبی و مدگرایی مفرط در پوشش زنان (تغییر پوشش در هر سکانس بدون ضرورت) خودداری شود.

آشکار شود و همچنین بیان عوامل و ریشه های روان شناختی و اجتماعی حجاب و عفاف؛

_ بیان احکام شرعی حجاب همراه با مستندات قرآنی و روایی؛

_ تبیین برخی آیات سوره نور و دیگر آیات و احادیث مربوط به پوشش مناسب برای قشرهای جوان و فرهیخته.

_ تبیین علل و ریشه های شیوع بدحجابی در جامعه و نقش عوامل مختلف (خصوصا رسانه های بین المللی مثل اینترنت، ماهواره و...) در تضعیف حجاب و فرهنگ عفاف؛

_ تبیین ارتباط حجاب و عفاف با اصول و باورهای اعتقادی؛

_ تبیین مقام، کرامت و منزلت زن و لزوم ارضاء نیاز و میل به خودنمایی، خودآرایی در شکل و جهتی صحیح و سازنده؛

_ بیان ریشه های تاریخی حجاب در ادیان و جوامع اصیل و...؛

_ تحلیل حرکت رو به گسترش حجاب اسلامی در کشورهای اروپایی و بررسی علل و عوامل آن و نیز مقابله خصمانه دولت های اروپایی با رشد حجاب اسلامی؛

_ تحریک احساسات مادران و غیرت پدران نسبت به رعایت پوشش مناسب و آگاهی دادن به والدین نسبت به نحوه برخورد صحیح و دوری از افراط و تفریط با فرزندان خود، در زمینه رعایت حجاب و عفاف در برنامه های مربوط به خانواده و برنامه های اجتماعی.

_ استفاده از کارشناسان خبره، صاحب نظر که با مسائل روز و شبهات جدید آشنا باشند بر غنا و پویایی بحث خواهد افزود؛ علاوه بر جلب مخاطبان بیشتر تأثیرات اجتماعی برنامه را بیشتر خواهد کرد.

_ طرح نظرات مخالف و سؤالات مردمی در این زمینه و پاسخ گویی به آنها؛

_ ارائه مطالب دقیق مستدل، و علمی و پرهیز از طرح مطالب سطحی و سلیقه ای؛

_ بیان نظرات مثبت دانشمندان و سیاست مداران جهانی نسبت به پوشش اسلامی.

_ در برنامه ها و وله هایی که برای برنامه کودک و نوجوان ساخته می شود از تصاویر کودکان باحجاب در حال بازی و شادی و خنده استفاده شود؛

_ بایستی تمهیداتی به کار گرفته شود تا کودکان و نوجوانانی که در برنامه حضور پیدا می کنند، خصوصا دخترانی که به سن تکلیف یا حدود آن می رسند از پوشش مناسبی برخوردار باشند؛

_ در مصاحبه با نوجوانان، موضوعات جالبی نظیر: «اولین روزی که با حجاب شدم و...» مطرح شود؛

_ مسابقات متنوع با موضوع پوشش اسلامی: مانند مسابقات هنری (نقاشی، طراحی شعر...) مسابقه احکام پوشش، حفظ احادیث حجاب، کتابخوانی، خاطره نویسی و... برگزار شود؛

_ مناسب است در برنامه ها خصوصا برنامه های نمایشی مدل ها و الگوهای کامل، جذاب و باحجاب به منظور اقناع روحیه پرنشاط و تنوع طلب کودکان و نوجوانان معرفی شود.

_ در اخبار فرهنگی نیز می توان برخی از بیانات جدید و مناسب متفکرین و نخبگان جهان را در ارتباط با اهمیت حجاب و عفاف و نقش آن در پیشگیری از جرائم و ناهنجاری ها بیان کرد.

_ می توان تحلیلی گزارش گونه از ناهنجاری های اجتماعی و نقش بی حجابی در پیدایش آن در تحلیل های بعد از خبر ارائه کرد؛

_ انعکاس مستمر اخبار مربوط به گرایش رو به رشد زنان جهان به اسلام و حجاب اسلامی و شرح مبارزه آنها برای حفظ حجاب مناسب است.

ص: 49