عالی همتان

کار و همت در سخن و سیره اندیشمندان و عارفان مسلمان

سیدعباس موسوی مطلق.

ص: 2

ه_)همت درتحصیل کمالات روحانی18

1. عارف ربانی مرحوم آیتالله بهجت=19

2.عارف ربانی مرحوم آیتالله بهاءالدینی=20

3.حضرت آیت الله مصباح یزدی21

4.عارف ربانی؛آیتالله شوشتری25

5.ملاعبدالصمدهمدانی27

6.خواجه نصیرالدین طوسی32

7.حکیم ربّانی؛آیتالله الهی33

الف)معنای نزاهت وحکمت34

ب)درک مقامات عالی معنوی باعلوّهمت35

8.عین القضات همدانی36

9. ابوریحان بیرونی37

10.بایزیدبسطامی37

فصل سوم:همت وکارمضاعف درعمل بزرگان دین ودانش38

1.حکیم ابن سینا38

2. خواجه عبدالله انصاری41

3.ابوجعرانه41

4.بزرگمهر42

5.یاقوت حموی42

6.سکّاکی43

7. فخرالمحققین44

8.سعدالدّین تفتازانی44

9. ابن خلدون45

ص: 4

10.ملّاصالح مازندرانی45

11.علامه سیدنعمت الله جزایری46

12.صاحب جواهر47

13. صاحب مفتاح الکرامه؛جوادبن محمدحسینی عاملی48

14.علامه میرحامدحسین49

15. سیدجمال الدین اسدآبادی؛بیدارگرشرق50

16. آخوندملاقربان علی زنجانی52

17. آیتالله ملکی تبریزی54

همت سالک درتخلیص عمل54

همت واعظ درتعلیم اخلاق ومعارف الهی56

همت سالک درعبادات56

18. مرحوم نورالدین عراقی57

یک عالم،یک منطقه رامسلمان کرد58

19. مرحوم آیتالله غروی (کمپانی)59

20. مرحوم آیت الله بهجت=60

21. مرحوم آقاسیدابوالحسن اصفهانی61

22.آیتالله العظمی بروجردی62

23. مرحوم مظفر62

24.علّامه امینی63

25.علامه استادشعرانی64

26.استادمرتضی مطهری65

27.استادهمایی66

28. آیتالله مرعشی نجفی68

29.آیتالله العظمی گلپایگانی71

ص: 5

30.علّامه محمدتقی جعفری71

31. آیتالله شهیدصدر72

32. آیتالله حسن زاده آملی73

33.آیتالله مظاهری73

نتیجه گیری74

فصل چهارم:ارتقاءسطح همت ملی ورسالت رسانه ومدیران آن75

کارکردهای مثبت رسانه هادرارتقای همت ملی77

کارکردهای منفی رسانه ها78

فهرست منابع79

ص: 6

عید نوروز، آغاز رویش است. این رویش همچنان که در طبیعت، محسوس است، می تواند در دل های ما و جان های ما و حرکت رو به پیشرفت ما نیز، خود را مجسم و نمایان کند. نگاهی بیندازیم به سال 88 که اکنون به پایان آن رسیده ایم. اگر بنا باشد سال 88 در یک جمله تعریف شود، به نظر من عبارت است از: سال ملت ایران، سال عظمت و پیروزی این ملت بزرگ، سال حضور تاریخی و اثرگذار این ملت در عرصه هایی که به سرنوشت انقلاب بزرگمان و به سرنوشت کشورمان بستگی داشت و منتهی می شد.

در آغاز سال 88، مردم با حضور بی سابقه خود، انتخاباتی را سامان دهی کردند که در تاریخ انقلاب ما _ و البته در تاریخ طولانی کشور ما _ سابقه نداشت و یک نقطه برجسته و اوج، به حساب می آمد. در طول ماه های بعد از انتخابات هم، مردم در امتحانی بزرگ، در حرکتی عظیم و سرنوشت ساز، حضور خود، اراده خود، ایستادگی خود، عزم ملی خود و بصیرت خود را نشان دادند.

تفسیر کوتاهی که از حوادث بعد از انتخابات در طول چند ماه می شود ارائه کرد، عبارت از این است که دشمنان کشور و دشمنان نظام جمهوری اسلامی بعد از گذشت سی سال، همه تلاش خود و توان خود و نیروهای خود را متمرکز کرده اند برای اینکه بتوانند این انقلاب را از درون شکست بدهند. ملت در مقابل این توطئه بزرگ، این حرکت خصمانه، با آگاهی و بصیرت و عزم و ایستادگی بی نظیری توانست دشمن را به شکست بکشاند. تجربه ای که در این هشت ماهِ بعد از انتخابات، تا بیست و دوم بهمن، بر این ملت و بر این کشور گذشت، تجربه ای پر از درس، پر از عبرت و حقیقتاً مایه سربلندی ملت ایران است.

ص: 2

در سال 88 ملت خوش درخشید؛ مسئولین هم تلاش های ارزنده و بزرگی را انجام دادند. این تلاش ها در حد خود، تلاش های باارزشی است؛ موجب تقدیر است. بر همه ناظران منصف، فرض است که از این تلاش ها، از این زحمات و کار و کوششی که برای عمران و آبادانی و پیشرفت کشور در عرصه های مختلف انجام گرفت، قدردانی کنند. در عرصه علمی، در عرصه صنعتی، در فعالیت های اجتماعی، در سیاست خارجی، در بخش های مختلف، مسئولینِ کشور کارهای بزرگی را انجام داده اند. خداوند به همه آنها اجر عنایت کند و توفیق پیشرفت مرحمت بفرماید.

آنچه که از ملاحظه وضعیت موجود کشور و ظرفیت های عظیمی که در دل این کشور و ملت بزرگ نهفته است، می شود به دست آورد، این است که آنچه ما انجام داده ایم، آنچه مسئولین و مردم انجام داده اند، در مقابل آنچه که ظرفیت عظیم این کشور برای پیشرفت و رسیدن به عدالت است، کار بزرگی نیست. باید تلاش ها را بیش از آنچه که در گذشته انجام داده ایم، همه انجام بدهند و خود را موظف بدانند.

در این دعایی که در آغاز هر سال، در هنگام تحویل، همه می خوانیم، این فَقره جالب توجه است که می فرماید: «حوّل حالنا الی احسن الحال.» نمی فرماید ما را به روز نیکی، حال نیکی برسان؛ به پروردگار عرض می کند ما را به بهترین حال ها، به بهترین روزها، به بهترین وضعیت ها برسان. همت والای انسان مسلمان همین است که در همه عرصه ها به بهترین ها دست پیدا کند. امسال برای اینکه ما بتوانیم آنچه را که در این دعای شریف به ما تعلیم داده شده است و وظیفه ماست، انجام بدهیم، برای اینکه بتوانیم بر طبق اقتضائات کشور و ظرفیت های کشور حرکت کنیم، احتیاج داریم به اینکه همت خودمان را چند برابر کنیم، کار را متراکم تر و پرتلاش تر کنیم. من امسال را

ص: 3

به عنوان سال «همت مضاعف و کار مضاعف» نام گذاری می کنم؛ به امید اینکه در بخش های مختلف، بخش های اقتصادی، بخش های فرهنگی، بخش های سیاسی، بخش های عمرانی، بخش های اجتماعی، در همه عرصه ها، مسئولین کشور به همراه مردم عزیزمان بتوانند با گام های بلندتر، با همت بلندتر، با کار بیشتر و متراکم تر، راه های نرفته ای را بپیمایند و به هدف های بزرگ خود ان شاءاللَّه نزدیک تر شوند. ما به این همت مضاعف نیازمندیم. کشور به این کار مضاعف نیازمند است.

باید به خدای متعال توکل کنیم، از خدای متعال استمداد کنیم و بدانیم که زمینه برای کار، زیاد است. دشمنان، دشمن علم و ایمان جامعه ما هستند. علم و ایمان را به صورت مضاعف در میان خودمان باید تقویت کنیم. ان شاءاللَّه راه ها هموار خواهد شد؛ موانع، کوچک خواهد شد و کمک الهی و نصرت الهی، ملت ما و کشور ما و مسئولین ما را همراه و زیر سایه خود خواهد داشت.

والسّلام علیکم و رحمةاللَّه و برکاته

ص: 4

کرد، نان را چه جور باید مصرف کرد، پول را چه جور باید مصرف کرد، تا اینها را درست مصرف نکنیم، راه های مصرف را ندانیم، مشکلات ما به حال خود باقی خواهند ماند. باید ما اصلاح الگوی مصرف را دنبال کنیم. سال 88 مسئولین کارهایی کردند، برنامه ریزی هایی کردند، تحقیقاتی کردند، اما این کار نباید متوقف بماند. این، جهت را نشان داد؛ معلوم شد که در سال 88 مسئله اصلاح الگوی مصرف یک مسئله اساسی است و باید دنبال شود. امسال هم همین است. امسال ما عرض می کنیم همتِ بیشتر. این همتِ بیشتر، مخصوص امسال نیست. همتِ برتر، مخصوص سال 89 نیست. ما باید این را به عنوان یک انگشت نمایشگر راه در مقابل چشم خودمان قرار بدهیم؛ همتمان را نباید کم کنیم. کارهای بزرگی داریم، اهداف بلندی در مقابل ماست؛ باید همت را بلند داشت تا بتوانیم به آن هدف ها برسیم. کار هم باید بیشتر بشود. کار باید متراکم تر بشود.

ص: 6

کشور ما، به دلیل غفلت از منزلت این نکته کلیدی، در موج های اول و دوم انقلاب صنعتی، نظام تصمیم گیری و تخصیص منابع ملی، حتی در زمان هایی که آ هنگ تغییرات بسیار کندتر از شرایط کنونی بوده، کارنامه ای پذیرفتنی و امیدوارکننده نداشته است. در حالی که اکنون، در پی انقلاب دانایی، سهم انسان ها و همت بلند انسانی در آفرینش ارزش افزوده جدید، به بالاترین سطح خود در طول تاریخ بشر رسیده و نقش انسان ها و گرایش های ارزش محور انسانی در همه امور اجتماعی، متغیری ابرتعیین کننده است.

در این شرایط، بشر در فرآیند تولید، به انسانی ترین جایگاه خود در طول تاریخ دست یافته و به جای استفاده از توانایی های فیزیکی و جسمانی، اندیشه ها، ایده ها و همت و دانایی اش، کانون اصلی خلق ارزش افزوده شده است. به همین دلیل، همه امور انسانی، اهمیتی بی مانند و استثنایی یافته و جایگاه همت عالی انسانی، بسیار بالاتر و تعیین کننده تر از گذشته گردیده است.

از زمان شکل گیری موج اول انقلاب صنعتی تاکنون، مسئله میزان انگیزه بخشی همت افراد در زمینه تحولات جامعه، در قلب حساسیت ها و پی آمدهای ناشی از تحولات علمی _ فنی بوده است و با توجه به شواهد، این مسئله در آینده، پیچیدگی و اهمیت بیشتری خواهد یافت.

با وجود این، در کشور ما، بلندهمتی و همتِ مضاعف، هنوز به جایگاهی نرسیده است که با این شرایط، نسبتی معقول و منطقی برقرار کند. برای رسیدن به چنان جایگاهی، با همه پیچیدگی ها و جنبه های گوناگون اهمیتش، ناگزیریم از یک سو، روند تحولات را به شایستگی دنبال کنیم و از سوی دیگر، وضع موجود و چالش ها و دشواری هایی را که پی آمد کم اهمیت انگاشتن بلندهمتی و غفلت از نظام کنونی پاداش دهی اقتصادی _ اجتماعی کشور است _ که بعضاً ارزش اندکی را از هر نظر برای بلندهمتی و همت

ص: 8

مضاعف قائلند _ خوب بشناسیم. در این صورت، می توانیم هوشمندانه نسبت خود را با اقتضائات زمانه، تعریف و برای دست یابی به شرایط مطلوب، چاره اندیشی و برنامه ریزی کنیم.

در منابع دینی ما _ قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم السلام _ به نقش محوری بلند همتی، توجه شایانی شده است. این سخن که ارزش آدمی به همت اوست، نقش ارزش آفرین همت را در رشد مادی و معنوی انسان، نشان می دهد. همچنین منبع فضایل و ارزش های اخلاقی و انسانی نظیر بردباری و وقار، کرم و سخاوت، کردار زیبا، علت اندوه ها، غیرت و شجاعت و عزت، و طمع نداشتن بلندهمتی معرفی شده است.

افزون بر این رهنمودها که مستند به روایات اهل بیت علیهم السلام است، اثر خودشکوفایی، خودسامانی و خودانگیختگی بلندهمتی در زندگی عارفان و بزرگان اندیشه و اخلاق، آینه دیگری است که می توان شرایط امروز جامعه را از نظر فردی و اجتماعی با آن سنجید. تجربه های موفق و جلوه های حیات طیبه عالمان و عارفان ربانی، الگوهایی برای تبیین مفهوم بلندهمتی در جامعه هستند.

در این دفتر به این مباحث پرداخته شده است:

الف) بیان روایات در باب همت به صورت فهرست توضیح یا شرح؛ در این زمینه، از محدوده این کتاب خارج است و به پژوهشی جداگانه نیاز دارد که بی شک عزیزانی در این بحث همت گذاشته اند.

ب) کار و همت در کلام دانشمندان و عارفان ربانی؛ از جنبه های برجسته و مهم در زندگانی بزرگان، همین جدیت در کار و تلاش است که ما در این مجموعه یک از هزاران را بیان کرده ایم.

ص: 9

ج) کار و همت در سیره این بزرگواران؛ این بخش، اگر قرار به بیان می بود، مثنوی هفتاد من کاغذ می شد، ولی جهت اختصار، به بیان نمونه هایی بسنده شده است.

یکی از آثار این پژوهش که آن، آرزوی ماست، تقویت روحیه کار و تلاش در جوانان عزیز جامعه اسلامی ایران است. این مهم، با بهره گیری از الگو های عملی، که همان سیره عالمان و بزرگان علم و دین است، تحقق می یابد.

همت بلند دار که مردان روزگار

از همت بلند به جایی رسیده اند

والسلام

سید عباس موسوی مطلق

ص: 10

امام باقر علیه السلام می فرماید: «لاشَرَفَ کبُعدِ الهِمَّةِ؛ هیچ شرافت و افتخاری، چون بلندهمتی نیست».(1)

نیز می فرماید: «مَنْ رَقیَ دَرجاتِ الْهِمَمِ عَظَّمَتْه الْاُمَمُ؛ هر که از نردبان همتِ بلند بالا رود، جهانیان، او را به دیده تعظیم بنگرند».

امام حسین علیه السلام نیز می فرماید: «بَلَغتُ الْعالِمَیْن اِلَی الْمَعالِی بِحُسنِ خَلیقةٍ وَ عُلُوِّ هِمَةٍ؛ من با اخلاق نیک و همت بلند، به مقامات دو جهان رسیدم».(2)

حضرت علی علیه السلام می فرماید: «مِنْ شَرَفِ الْهِمَّةِ بَذْلُ الْاِنْسانِ؛ بذل و بخشش آدمی، از بلندهمتی اوست».(3)

و نیز فرمود: «مِنْ شَرَفِ الْهِمَّةِ لُزومُ الْقَناعَةِ؛ همت بلند، قناعت همیشگی همراه دارد».(4)

و نیز می فرماید: «مَا رَفَعَ اَمْرَءً کَهِمَّتِه وَ لاَ وَضَعَه کَشَهْوَتِه؛ هیچ چیز مانند همت بلند، انسان را بزرگ نکرد؛ چنان که چیزی مانند شهوت رانی، او را به زمین نزد».

_ «شجاعةُ الرّجلِ علی قدرِ همّتهِ؛ شجاعت مرد به اندازه همت اوست».(1)

امام باقر علیه السلام : «إستَجلِبْ عِزَّالیأس بِبُعد الهمَّة؛ عزتِ طمع نداشتن را با بلندی همت به دست آور».(2)

می دارد: کوتاهی همت، چاره اندیش نبودن، و سستی اندیشه».(1)

نخواهید یافت. پس به مصر بازگشتند.

حضرت موسی از هرکس محل قبر یوسف را جویا شد، اظهار بی اطلاعی می کرد. به آن جناب خبر دادند که عجوزه ای ادعا دارد که می داند قبر یوسف در کجاست. حضرت دستور داد او را احضار کنند. فرستاده موسی نزد پیرزن آمد و او را نزد موسی فرا خواند. زن گفت: به حضرت موسی عرض کنید اگر به علم من احتیاج پیدا کرده، او باید نزد من بیاید؛ زیرا ارزش دانش چنین اقتضایی دارد. چون پیغام پیرزن را به موسی رساندند، تصدیق کرد و از همت عالی و نظر بلند او در شگفت ماند. موسی نزد آن زن آمد و محل قبر یوسف را پرسید. عجوزه گفت: یا موسی! علم، قیمت دارد. من سال هاست این مطلب را در سینه خود پنهان کرده ام. در صورتی برای شما آشکارش می کنم که سه حاجت مرا برآوری. حضرت فرمود: حاجت های خود را بگو.

پیرزن گفت: اول آنکه جوان شوم؛ دوم به ازدواج شما درآیم؛ سوم در آخرت هم، افتخار همسری شما را داشته باشم.

حضرت موسی از بلندهمتی این زن، که با خواسته خود، سعادت دنیا و آخرت را جمع کرد متعجب شد و از خداوند درخواست کرد که هر سه حاجت وی را برآورده سازد. پس چنین شد.

در این هنگام، زن گفت: وقتی یوسف از دنیا رفت، مصریان درباره محل دفن او اختلاف پیدا کردند و هر طایفه می خواست قبر آن جناب در محله ایشان باشد. نزدیک بود اختلاف به جنگ انجامد. برای رفع اختلاف، قرار شد بدن حضرت یوسف را در تابوتی بلوری بگذارند و روزنه های آن را ببندند. سپس تابوت را داخل نهری که وارد مصر می شود دفن کنند، تا آب شهر مصر از روی قبر یوسف بگذرد و در محله ها گردش کند و همه از فیض قبر او بهره مند شوند.

ص: 15

زن، محل قبر را به حضرت موسی نشان داد. موسی تابوت را بیرون آورد و آن را در شش فرسخی بیت المقدس، در محلی که معروف به خلیل القدس است، روبه روی قبر یعقوب و در کنار قبر حضرت ابراهیم علیه السلام دفن کرد.

در مقابلِ پیرزن فهمیده بنی اسرائیلی، مردی را می بینیم که از پیامبر زمانش، شنید که خداوند برای وی سه دعای مستجاب قرار داده است. آن مرد برای بیان خواسته ها با همسرش مشورت کرد. همسرش که پیر، زشت و بدسیرت بود، از وی خواست دعای اولش را درباره او قرار دهد. همسر مرد با دعای او، جوان و زیبا و رعنا شد؛ به گونه ای که همه ثروتمندان و قدرتمندان آن سرزمین، خواستگار وی شدند.

توجه بی نظیر صاحبان جاه ومال به زن، وی را به وسوسه انداخت و به بداخلاقی با شوهر فقیر و گمنام واداشت؛ به حدی که شوی او خشمگین شد و از خداوند خواست او را به شکل حیوانی درنده و کثیف درآورد و چنین شد. بعد از آن، فرزندان زن، با التماس، از پدر خواستند دعا کند مادرشان به حالت اول بازگردد؛ زیرا به خاطر قیافه ناپسند مادر، اطرافیان، آنها را تحقیر و سرزنش می کردند. اصرار فرزندان، مرد را واداشت که آخرین و سومین دعایش را بازگشتن همسرش به شکل اول قراردهد. بدین گونه، هر سه دعای مستجاب او به هدر رفت و دون همتی ، کم عقلی و اطاعت از همسری نادان، موقعیت ارزشمندی را از وی گرفت».(1)

ص: 16

بِنُورِ رَبِّهَا»(1) در آن روز اگر ارض تو غیر از ارض نشده باشد و به نور رب، نورانی نگردیده باشد، ظلمت ها و سختی ها و وحشت ها و فشارها و ذلت ها و عذا ب ها داری. اکنون قوای ظاهره و باطنه ما، مظلمه به ظلمت های شیطانی است، و از آن ترسم که اگر با این حال باقی بمانیم، کم کم ارض هیولانی دارای نور فطرت متبدل شود به ارض سجینی مظلمه خالی از نور فطرت و محجوب از همه احکام فطرت الهی. و این شقاوت است که سعادت در دنبالش نیست، و ظلمتی است که نورانیت در عقب ندارد و وحشتی است که روی اطمینان نبیند و عذابی است که راحت در پی آن نیاید. «فَمَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللهُ لَهُ نُوراً فَمٰا لَهُ مِنْ نوُرٍ»(2) پناه می برم به خدای تعالی از غرورهای شیطانی و نفس اماره بالسُوء.

عمده مقصد و مقصود انبیای عظام و تشریع شرایع و تأسیس احکام و نزول کتاب های آسمانی، خصوصاً قرآن شریف جامع، که صاحب و مکاشف آن نور مطهّر، رسول ختمی صلی الله علیه و آله است، نشر توحید و معارف الهیه و قطع ریشه کفر و شرک و دوبینی و دوپرستی بوده، و سرّ توحید و تجرید در جمیع عبادات قلبیه و قالبیه ساری و جاری است. بلکه شیخ عارف کامل، شاه آبادی _ روحی فداه _ می فرمودند: عبادات، اجرای توحید است در ملک بدن از باطن قلب».(3)

بزرگان از قبیل سید ابوالحسن اصفهانی و شیخ عبدالله لنکرانی و آقا ضیاء عراقی و مرحوم آقا شیخ عبدالکریم حائری که از سامرا با ایشان بود و نیز مرحوم آقا شیخ محمدحسین اصفهانی و علمای دیگر نجف، به درس آقا سید محمد فشارکی رفتند. همین سید محمد فشارکی که از استادان بزرگ حوزه علمیه نجف بود، کارش به جایی رسیده بود که وقتی به دکان نانوایی رفته بود تا نان بخرد، نانوا به او گفته بود: «حساب شما زیاد شده است، دیگر به شما نان نمی دهیم.» تا اینکه طلبه ای ضامن می شود که به ایشان نان بدهند.

با این همه ابتلائات و فقر و نداری، از جهت روحی کاملاً راحت بود؛ زیرا دل به جای دیگری باز نمی داشت».(1)

ایشان در اغتنام فرصت ها و عشق به تحصیل فرموده است:

به طلاب توصیه می شود که از آب و هوای خوب و سالم قدردانی کنند، و در اشتغال به تحصیل، همت و اهتمام داشته باشند. در زمان ما، طلاب در هوای گرم نجف در چهار ماه ربیعین (ربیع الاول و ربیع الثانی) و جمادیین (جمادی الاولی و جمادی الثانی) که گاهی با قلب الأسد (چلّه گرما در فصل تابستان) مصادف می شد و بسیار گرم بود و تعطیلی کم داشت و فقط ایام فاطمیه علیها السلام تعطیل می شد، با شور و اشتیاق مشغول تحصیل بودند و تعطیلات تابستانی، رسم نبود! اشتغال به تحصیل در آن گرمای سوزان و نبود امکانات و وسایل برقی خنک کننده هوا و آب، نظیر یخچال و پنکه و کولر، از کرامات ما بود.(2)

می گوید: کار درست است. بعضی به مقداری معلومات می رسند، می گویند: کار تمام است و ما از رفقا جلوتر هستیم، و این اشتباه است. اگر می خواهید مقایسه کنید، با تمام بشر، مقایسه کنید که نسبت به آنها صفر هستید.

همت عالی برای انسان، مؤثر است و انسان را به چیزهای کم و علم ناچیز قانع نمی کند و موقعیت بلندی در دنیا و آخرت نصیب او می شود. این دنیا که تمام شد، تازه اول کار انسان است. او را رها نمی کنند. انسان وقتی از دنیا می رود، یا ظلمت محض است و یا موجود نورانی. اگر انسان نورانی باشد _ من احتمال می دهم یکی از سَترهای بشر در آن نشئه نور است _ نور به طوری او را احاطه می کند که خودِ نور، ساتر معایب او باشد؛ و اگر موجود ظلمانی باشد، عریان است و خودش خجالت می کشد...».(1)

افراد باید هشدار داد تا با تقویت همت خود، برای رسیدن به اهداف عالیه، راه صحیح را انتخاب کنند. البته مؤمنان، هم از نظر مرتبه ایمان و هم از نظر همت، با یکدیگر تفاوت هایی دارند.

در این بخش از روایت، امام صادق علیه السلام در مقام یک مربی، می خواهند با ایجاد انگیزه در شیعیان، همت مؤمنان را تعالی بخشند؛ یعنی آنها را متوجه این مسئله [سازند] که فقط به فکر رهایی از عذاب جهنم نباشند، بلکه همتشان بیش از این باشد. کسانی که به معاد ایمان دارند، متوجه این نکته هستند که انجام بعضی از کارها موجب عذاب ابدی می گردد؛ لذا سعی می کنند آن گناهان را مرتکب نشوند تا ایمانشان محفوظ بماند. این افراد، اگر عذاب هایی هم در عالم برزخ داشته باشند، نهایتاً به واسطه شفاعت هم که شده، نجات پیدا می کنند. این پایین ترین مرتبه ایمان است. ولی کسانی که از همت بلندتری برخوردارند، سعی می کنند در این دنیا به گونه ای عمل کنند که هم در موقع جان کندن، هم در شب اول قبر، و هم در عالم برزخ، مبتلا به عذاب نشوند. کسانی هم هستند که همتشان از این هم بالاتر است؛ ایشان تنها به رهایی از عذاب و نجات از جهنم اکتفا نمی کنند، بلکه دلشان می خواهد از مقامات عالی تر و درجات بلندتری در بهشت و نیز از نعمت های بیشتری در آخرت، بهره مند شوند. درجات بهشت بسیار زیاد است؛ به گونه ای که قابل شمارش نیست. در برخی از روایات، تعداد درجات بهشت، برابر با تعداد آیات قرآن ذکرشده است؛ بیش از شش هزار درجه؛ البته به این بستگی دارد که فاصله درجات را چقدر حساب کنیم. ازاین رو، مؤمنانِ بهشت هم از نظر مقام و مرتبه تفاوت زیادی با یکدیگر دارند.

دسته آخر، کسانی هستند که نه تنها به دنیا، بلکه به لذایذ و نعمت های بهشت هم پشت پا می زنند. آنها تنها دل به خدا می دهند و رضایت او را

ص: 22

می طلبند؛ آن چنان محبت خدا در دلشان جای گرفته است که جز رضایت او به چیزی نمی اندیشند. البته هیچ کس از عذاب خوشش نمی آید، همه مردم، نعمت های بهشت را دوست دارند، ولی آنها آن قدر معرفتشان بلند است و لذت لقای الهی و رضوان الهی را می دانند که هیچ چیز دیگری برایشان ارزش ندارد. تمام همّ و غم آنها این است که بیشتر به خدا نزدیک شوند. تعبیری هم که همسر فرعون در دعای خود به کار می برد، و در قرآن آمده است، اشاره به همین مطلب دارد. وقتی فرعون او را تهدید کرد که اگر دست از ایمان به حضرت موسی علیه السلام برندارد، کشته خواهد شد، خطاب به خداوند عرض می کند: «رَبِّ ابْنِ لِی عِندَکَ بَیْتًا فِی الْجَنَّةِ؛ پروردگارا! برای من خانه ای نزدیک خودت در بهشت قراربده.» (تحریم: 11) او انواع شکنجه ها و سختی ها را به جان خرید، برای اینکه ایمانش محفوظ بماند. او نجات از عذاب جهنم یا بهره مندی از نعمت های بهشت را از خداوند درخواست نمی کند، بلکه به خدا می گوید می خواهم در جوار تو باشم. این همان مقام قرب است. البته خدا جسم نیست که العیاذبالله یک خانه جسمانی داشته باشد، ولی رابطه معنوی بنده عاشق با خدا، می تواند آن قدر زیاد باشد که مثل دو همسایه به یکدیگر نزدیک باشند.

همه انسان ها چنین همتی ندارند که از همه چیز چشم بپوشند و وقتی هم دعا می کنند، بگویند خدایا من تنها، قرب تو را می خواهم و دوست دارم در جوار تو باشم. البته در جوار خدا بودن، یعنی داشتن همه چیز؛ ولی توجه بنده عاشق اصلاً به آنها نیست، بلکه می خواهد فاصله ای با خدا نداشته باشد؛ مثل عاشقی که برای رسیدن به محبوبش، همه مشکلات و سختی ها را تحمل می کند تا همیشه در کنار او باشد. او اصلاً متوجه نیست که در آنجا، چه به او می گذرد؛ زیرا همین که به محبوبش نزدیک باشد، همه چیز برایش فراهم

ص: 23

است. البته برای رسیدن به این مقام، همتی بلند لازم است تا آدمی به جای اینکه تمام توجهش معطوف به رهایی از عذاب الهی و آتش جهنم و رسیدن به نعمت های بهشتی از قبیل حورالعین و قصرهای مجلل و غذاهای لذیذ و مانند آن باشد، توجهش به این باشد که آیا به خدا نزدیک است یا خیر.

اگر در میان مؤمنان، کسانی به این همت بلند دست یافتند که توجهشان تنها به قرب خدا باشد، باید آن چنان معرفت خدا و محبت او در دلشان ریشه بدواند که رضوان او را بر هر چیزی مقدم بدارند. لازمه رسیدن به چنین مقامی، فراهم نمودن مقدمات آن در همین دنیاست؛ زیرا از این دنیا که رفتند، دیگر نمی توانند کاری انجام دهند که به خدا نزدیک شوند. به دیگر سخن، همان گونه که باید برای نجات از عذاب جهنم و بهره مندی از نعمت های بهشتی، در همین دنیا تلاش کرد، کسی هم که جوار خدا را می خواهد، باید مقدماتش را در همین دنیا فراهم کند. جاذبه های دنیا، هوا و هوس ها و غرایز انسانی، ممکن است ما را ازآن هدف اصلی دور سازد و موجب شود برای رسیدن به آن آرمان بلند، کمتر تلاش کنیم. ما بسیاری از اوقات، فراموش می کنیم که دنبال چه هستیم و می خواهیم به چه مقامی برسیم، اما کسانی که دارای همت بلندی هستند، به وجود چنین مقامی آگاهند و دلشان می خواهد به آن مقام برسند، اما نمی دانند در این راه چگونه باید با مشکلات مقابله کنند و موانع را از سر راه بردارند. آنها نمی دانند که چه کارهایی باید انجام دهند تا بهتر و زودتر به این مقام دست یابند.

مخاطبان حضرت در این بخش از روایت، افرادی اند که همتشان ضعیف است، یا در صورت داشتن همت بلند، راه رسیدن به هدف را نمی دانند. حضرت به عبدالله بن جندب می فرمایند: اگر می خواهی با خدای صاحب جلالت مجاورت و همسایگی داشته باشی؛ یعنی آن قدر اوج بگیری که در

ص: 24

میان مخلوقات، نسبتت به خدا از همه بیشتر باشد و از مراتب پست حیوانی و شیطانی دورشوی و در میان مؤمنان هم ترقی و تعالی پیدا کنی، و در مقامی قرار بگیری که بعد از آن، دیگر مقام مخلوقات نیست، بلکه مقام خداست، باید کاری کنی که دنیا در نظرت خوار باشد: «یا ابن جندب اِن اَحْبَبْتَ اَنْ تُجٰاوَر الْجَلیلَ فی داره و تَسْکُنَ الْفِردوسَ فی جَوارِهِ فَلتهُنْ عَلَیک الدُّنیٰا.»(1) حضرت در این فراز از سخنان خود، با بیان یک توصیه کلی اخلاقی می فرماید، آنچه موجب می شود که نتوانی این راه را طی کنی این است که دنیا در نظرت بزرگ است، وقتی توجه ات به دنیا جلب می شود و دل به آن می سپاری، دیگر دلت سراغ خدا نمی رود و نمی توانی آن هدف را در دل خودت زنده نگه داری. هرچه زرق و برق دنیا بیشتر در چشم تو جلوه کند، از آن مقام دورتر می شوی؛ زیرا توجه ات معطوف به آن می شود. توجه انسان به هر چیزی که معطوف شد، برای همان، کار می کند و به مسائل دیگر توجه نمی کند. جاذبه های دنیا مانع از تلاش ما برای رسیدن به مقامات عالی ایمان می شود؛ چون چشم وگوش ما را به دنبال خود می کشاند و وقتی دل به سراغ دنیا رفت، دیگر جایی برای محبت خدا در آن باقی نمی ماند.

شاید خطبه ای از نهج البلاغه را نتوان یافت که درآن اشاره ای به پستی دنیا نشده باشد، اما بعضی جاها تعبیرات کوبنده ای نسبت به دنیا دارد که برای شنوندگان و دوستان حضرت بسیار ارزنده است.

«مسئله مهمی که لازم است سالک، متذکر آن باشد، این است که اگرچه یاری های پی درپی خداوند است که ما را به سرمنزل مقصود می رساند، ولی به هر حال ره پوییدن در این مسیر طولانی، که مبدأش نفس ظلمانی انسان، و منتهایش محضر مقدس حضرت رب العالمین جلّ جلاله است، مستلزم فداکاری و از خود گذشتن است. برای طی این مسیر طولانی، همتی بلند و عزمی راسخ نیاز است. کسی که هدف خود را قرب خداوند _ جلی و علی _ قرار می دهد، هدف بسیار بزرگی را انتخاب کرده است و لازم است بداند که برای رسیدن به این مقصود، همتی شایسته این هدف باید داشته باشد.

در روایتی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است: «میان بنده و معبود هفتاد هزار حجاب ظلمانی و نورانی است.» مسلّم است که گذشتن از این همه حجاب، به راحتی میسر نخواهد بود. هم مدت زمان زیادی به فراخور شیوه سالک نیاز است که از این حجاب ها بگذرد، هم اینکه عزمی راسخ و استقامتی مردانه لازم است.

همت بلند دار که مردان روزگار

از همت بلند به جایی رسیده اند

اوحدی، یکی از عرفاست. او در شرح حال خود می گوید:

اوحدی شصت سال سختی دید

تا شبی روی نیک بختی دید

یعنی من شصت سال ریاضت کشیدم. پس از شصت سال، یک شب در محضر قرب حضرت حق راه یافتم. جناب خواجه حافظ قدس سره مرد بزرگی بوده است. ایشان می فرماید:

چل سال رنج و غصه کشیدیم و عاقبت

تدبیر ما به دست شراب دو ساله بود

پس از چهل سال سیر و سلوک، دو سال در حال جذبه به سر برد و به مقصود رسید؛ یعنی کُلاً دوران سلوک ایشان 42 سال بوده است؛ چهل سال سالک مجذوب بودند و دو سال هم مجذوب سالک.

ص: 26

کسی که خدا را طلب کرده است و هم نشینی با حضرت حق آرزوی اوست، باید چشم از غیر او، اعم از نعمت های دنیایی یا مقامات معنوی بپوشاند. مردانه قدم بردارد و مجنون وار به دنبال او باشد. از فداکاری در راه او دریغ نداشته باشد و همه چیز خود را خالصانه فدای محبوب کند.

در ره منزل لیلی که خطرهاست در آن

شرط اولْ قدم آن است که مجنون باشی

البته با این همه، این مطلب را نیز باید دانست که خداوند تبارک و تعالی خود مشتاق تر است که بندگانش به وصال او نایل آیند. در حدیث قدسی آمده است: «مَن تَقَرَّب اِلیَّ شِبراً تَقَرَّبتُ اِلَیه ذِراعاً؛ هر کس یک وجب به من نزدیک شود، من به او یک ذراع نزدیک می شوم».(1)

عجیب تر اینکه این اشتیاق خدا، فقط مربوط به بندگان صالح و کسانی که در راه او قدم برمی دارند نیست، بلکه مربوط به تمامی بندگانش [می شود]، حتی کسانی که به او پشت کرده اند.

در حدیث قدسی دیگری آمده است: «لَو عَلِمَ المُدبِرون کَیفَ اشتیاقی بِهِم لَماتوا شَوقاً؛ اگر کسانی که به من پشت کرده اند و روی از من برگردانده اند، بدانند که اشتیاق من نسبت به ملاقات آنها چقدر زیاد است، از اشتیاقِ این بشارت، قالب تهی خواهند کرد».(2)

ای عزیز!

اسیر لذت تن گشته ای، وگرنه تو را

چه عیش هاست که در مُلک تن مهیا نیست

و تا به بلا و آلام و مصائب، او را امتحان ننماید و خالص نگرداند، به آن لذات روحانیه نمی رسد: «اِنَّ اللهَ لِیُجَرِّبَ اَحَدَکُمْ بِالْبَلاءِ کَما یُجَرِّبُ اَحَدَکُمْ ذَهَبَهُ بِالنّارِ؛ ... طلا با آتش آزموده می شود و بنده صالح با بلا».(1)

وَالْحِکْمَةُ فِی إِمْتِحانِ اللهِ تَعالیٰ عِبٰادِهِ الصّٰالِحینَ إِظْهٰارُ مٰا فی ضَمائِرِ هِمْ مِنْ صِدْقِ الدَّعْوی وَ کِذْبِهِ.

حکمت آزمایش خدای متعال بندگان صالح خود را، اظهار صدق و کذب ادعایی است که در باطن دارند.

و فی مصباح الشریعه: وَ المُدَّعی یطالَبُ بِالبَینَهِ لا مَحالَهَ وَ هُوَ مُفلِسٌ فَیفتَضِحُ. وَ الصّادِقُ لا یقالُ [لَهُ]: لِمَ.(2)

و در مصباح الشریعه فرموده است: «و مدعی، ناگزیر از وی دلیل خواهند، و چون از داشتن دلیل تهی دست است، رسوا خواهد شد، ولی به راستگو نمی گویند دلیلت چیست؟»

و در فردوس العارفین گوید: و روایت است که خدای متعال در بعضی کتاب های آسمانی فرموده است: «اگر بندگان را با همان علمی که به آنان دارم رها کرده، بدون آنکه آنچه را من از آنان می دانم برای دیگران اظهار کنند، آنگاه مورد این تهمت قرار می گیرم که به آنان توجه و میل خاصی داشته ام. ازاین رو، برای من شایسته تر است که با ابتلا و آزمایش، آن را برای ایشان آشکار سازم.

و ازاین رو گفته اند: هرکس خدا را بر بساط رنج و گرفتاری عبادت کند، برتر است از کسی که او را بر بساط نعمت عبادت می کند؛ زیرا پیامبران از نظر مرتبه و منزلت، برتر و بالاتر از دیگران بودند و خداوند، همه آنان را با

ص: 28

انواع گرفتاری ها و بلاها آزمایش فرموده است؛ و نیز به دلیل این فرمایش رسول خدا صلی الله علیه و آله که [فرمود]: «شدیدترین بلاها برای انبیاست و سپس برای هرکه بهتر و دارای منزلتی بالاتر است»(1)

آری، کسی که خدا را با توجه به لذت نفسش می پرستد، مانند کسی نیست که خدا را بنا بر دوستی پروردگارش عبادت می کند. بنابراین، شاکر، خدا [را] از پشت حجاب می طلبد و صابر، او را بدون حجاب می جوید. شاکر، خدا را بنابر لذت نفسش می پرستد و صابر، بنابر دوستی پروردگارش. شاکر به ملک و دارایی اش افتخار می کند و صابر به ملیک و پادشاهش. شاکر نفس خود را با نعمت حبس کرده است و صابر با منعم. شاکر مدیون مولاست و صابر، مولی مدیون اوست. خدای متعال فرموده: «آنان که چون مصیبتی بر ایشان وارد شود...». (بقره: 156)

وهب بن منبه گوید: ما در کتاب های آسمانی می یابیم که نوشته است: همانا بندگان صالح خدا چنین بوده اند که چون خداوند آنان را به راه نعمت و آسایش می برد اندوهگین شده و دلهره داشتند و از غافل گیری خداوند می هراسیدند و چون آنان را به راه بلا و سختی می برد خوش حال و مسرور شده، می گفتند: الان پروردگارمان به سراغ ما آمده و از ما تفقد می کند.

پس ای عزیز! معلوم شد که دنیا محل راحت و آسایش نیست، بلکه وسیله دار عیش و آسایش است که: «الدنیا مزرعة الاخرة».(2)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «در حقیقت، مؤمن را آسایشی نیست مگر هنگام ملاقات با پروردگارش، و در غیر این صورت، در پنج چیز دیگر است: 1. سکوتی که با آن حال دل و نفس خود را در رابطه با خود و آفریننده ات بشناسی؛ 2. خلوتی که بدان سبب از وسوسه ها رهایی یابی؛ 3. حلمی که با آن از آفات ظاهری و باطنی زمان نجات پیدا کنی؛ 4. گرسنگی که

ص: 29

با آن شهواتت را سرنگون کنی؛ 5. بیداری شب که با آن دلت را نور، طبعت را صفا و روحت را پاکیزگی بخشی».(1)

و در حدیث دیگری است که: «لا راحةِ لِلْمُومِنِ عَلَی الحقیقهِ إِلاّ عِنْدِ لِقاءَ اللهِ تعالیٰ؛ مومن را بدون راه یافتن به دیدار خدای متعال آسایشی نیست».(2)

پس ای عزیز! ظاهر شد که اگر ناملایم به انسان نرسد، خام است و خام بماند و شایسته بساط خداوندی نگردد و اگر گوشت خام بی تَبْشِ آتش پخته شود شاید که آدمی نیز بی تعب و مصائب پخته شود. و گاه است که به شخصی مکروه می رسد و او دعا می کند که خدایا بر من رحم کن و این مکروه را از من بردار، و خدای عزوجل می فرماید: «از رحم من است که این مکروه را بر تو گماشته ام.» پس باید که مکروه را به بشر و طلاقت تلقی نماید که: «لیس للعارف دعوی، و لا للمحب شکوی؛ عارف را ادعا و محب را شکایتی نباشد».

و رابعة بصیره گوید: همه اندیشه و مقصود من در دنیا از دنیا، و در آخرت از آخرت، دیدار توست، سپس در این میان هرچه خواهی بکن.

ای عزیز! چگونه دنیا محل آسایش است و چگونه در دنیا مطمئن البال میتوان بود و حال آنکه جناب امام جعفر صادق علیه السلام می فرماید: «وَ رُبَّمٰا عَمَلَ الْعَبدُ سَیِّئَةً فَیَرٰاهُ الرَّبُّ سُبْحانَهُ فَیقولُ: وَ عِزَّتی وَ جَلٰالی لا اَغْفِرُ لَکَ بَعْدَها ابداً؛... و بسا بنده گناهی می کند و خدای سبحان او را می بیند و می فرماید : به عزتم و جلالم سوگند که هرگز پس از این گناه، تو را نخواهم آمرزید».(3)

پس انسان باید دائم در خوف بوده، سرِ تفکر در جیبِ تدّبر فرو برده، با نفس خود در محاربه و مصارعه باشد تا آنکه جذبه الهی شامل حال او شود.

چند خواهی زیست مردانه در آی

عقل بر هم سوز و دیوانه در آی

ص: 30

ابویزید رحمه الله گوید: به پروردگارم گفتم: عزیز من! وصول به تو چگونه است؟

چنین به من القا کرد که: ای ابایزید، خود را رها کن و پیش بیا.

امام صادق علیه السلام فرمود: «وَ إِنْ کُنْتَ رٰاضِیاً بِما اَنْتَ فِیهِ فَما اَحَدٌ اَشْقَی بِعَمَلِکَ مِنْکَ وَ اَضْیَعَ عُمْراً، فَأَوْرَثْتَ حَسْرَةً یَوْمَ الْقِیامةِ؛ و اگر به حالی که داری خشنودی، پس هیچ کس از تو بدبخت تر و عمر را تباه کننده تر نیست. پس در قیامت، حسرتی را به ارث خواهی برد».(1)

ای عزیز! چگونه می توان راضی بود در دنیا به آنچه در اوست،... با آنکه دنیا جز دوستی غیر خدا نیست، پس در این معنی تمام مهلکات باطنی، چون کینه و ریا و... داخل است. حال چون حقیقت دنیایت را شناختی، پس دنیای تو و آنچه در آن است، لذت در همین زندگانی فعلی است و آن نکوهیده است، مانند خوردن برای لذت بردن، و ستوده است اگر برای نیرو گرفتن [برای عبادت] باشد و اشاره به همین است حدیث «دنیا کشتزار آخرت است»(2) و حدیث «دنیا و آنچه در آن است ملعون است مگر چیزهایی از آنکه برای خدا باشد».(3)

آیا تأمل نمی کنی قول خضر علیه السلام را به موسی علیه السلام آن گاه که موسی با آن همراه شده و [در ساختن آن دیوار خراب] طمع اجرت نمود و گفت: «اگر خواهی بر این کار اجرتی بگیر» که فرمود: «اینک وقت من و توست»! پس طمع در دنیا، رأس دوری از خدای متعال است. و در تفسیر این آیه: «جز این نیست که خدا اراده کرده است تا هرگونه پلیدی را از شما خاندان ببرد و شما را پاکیزگی شایسته بخشد»،(4) گفته شده [که] مراد، پلیدی طمع است. و در تفسیر این آیه: «آزاد ساختن بنده ای» گفته شده [که] آزاد ساختن آن از ذلت طمع است. و شافعی در این معنی اشعاری دارد «طمع های خود را سرکوب کرده و نفسم را راضی نمودم؛ زیرا نفس تا طمع دارد خوار است. و قناعت را

ص: 31

که مرده بود زنده ساختم، و در زنده کردن آن آبرو مصون می ماند. چون طمع در دل بنده ای جای گیرد، خواری و پستی و سرشکستی بر او خیمه خواهد زد».

و در مورد قطع طمع از دنیا، مولایمان امیرمؤمنان علیه السلام فرموده است:

«ای مردم! داستان شما به الاغی مانَد که چشمان او را بسته و او را در آسیابی بسته اند، شب و روزش را در آنچه سود اندک و رنج دراز دارد دور می زند و با این حال پندارد که مراحلی را پیموده و به منازلی رسیده است. تا وقتی که چشمانش را باز کنند، جای خود را مشاهده می کند و می بیند که از جایش تکان نخورده است. دوباره به کار قبلی ادامه داده و به حال اول باز می گردد، بنابراین [چنین کسی] به زیان کننده ترین مردم از نظر عمل ملحق می شود، یعنی: «آنان که تلاش هایشان در زندگی دنیا گم و نابود شده، با این حال گمان می کنند که کار نیک انجام می دهند.» قرن های گذشته بر همین منوال گذشت و آینده نیز بر همین گونه. پس خدا رحمت کند مردی را که برای خود توشه فراهم کند و آماده قبر [و برزخ] خود باشد و بداند که از کجاست و در کجاست و به کجا خواهد رفت».

و از شیخ کبیر پرسیدند که من الاین الی الاین؟

فرمود: من العلم الی العین.

... از کجا به کجا ؟ فرمود: از دانستن به مشاهده و دیدن.(1)

این مواقع بود که به کشف معضلات و مشکلات علمی نایل می آمد و از شدت فرح و انبساطی که در آن حالت وی را رخ می داد، فریاد می زد: «این ابناء الملوک من هذه اللذة».

و شاید خواجه نصیر در دوبیت شعر مشهور خود، به همین دوران شیرین زندگانی خود اشاره کرده که در خصوص اعتزال از لذایذ زندگی و بی اعتنایی به وجود و عدم آن، و تمرکز افکار در یک نقطه و هدف عالی _ یعنی مطالعه و درس _ می فرماید:

لذات دنیوی همه هیچ است نزد من

در خاطر از تغیر آن هیچ ترس نیست

روز تنعم و شب عیش و طرب مرا

غیر از شب مطالعه و روز درس نیست(1)

می باشد و در هرحال فقر و غنا، خود را بزرگ می داند و در عین بزرگی، با کوچک و بزرگ خَلق، تواضع و فروتنی می کند و با فقیرانِ با ایمان و مستمندان با علم و معرفت، متواضع تر خواهد بود و هرگز به چشم حقارت به کس نمی نگرد.

از کلمات امیرالمؤمنین علیه السلام است: «الشَّرَفُ بِالْهِمَمِ لابِالرِّمَمِ البالِیَةِ؛ شرف و بزرگی به همت بلند است، نه به استخوان پوسیده پدران».(1)

خلاصه اینکه صفت علو همت و عظمت روح، که بسیاری از اوصاف ستوده [و] محامد اخلاقی، لازمه اوست، یکی از نیروهای نفس ناطقه قدسیه است و شاید مراد از نباهت، تنبّه و انتقالات دفعی و قوت حدس و فراست و بیداری است.

«ولَیْسَ لَهَا انْبِعاثٌ وَهِیَ أشْبَهُ الأشْیاءِ بِالنُّفُوسِ الْفَلَکِیَّةِ وَلَها خاصِیَّتانِ النَّزاهَةُ وَالحِکْمَةُ؛ و منبعث از جسمانیت نیست مانند نفس نباتی و حیوانی، که از کبد وقلب برانگیخته می شود؛ بلکه نفس قدسی از عالم تجرد و نشانه ملکوت است و منزه از ماده و مادیات و برتر از جهان حس و محسوسات؛ و شبیه ترین چیز به نفوس فرشتگان عالم بالاست و این نفس را دو خاصیت است؛ یعنی دو چیز از مختصات اوست: یکی نزاهت و یکی حکمت».

مکان زده تا در آن روان کلی برتر از قیود جزئی ماده، جز عشق نیاید و غیر شهود حسن مطلق هیچ، در وی نگنجد».

این روح که به واسطه آن، انسان به بساط حضرت او راه می یابد و آنچه باید ببیند در آنجا می بیند، روحی است که غیرخدا _ که هستی حقیقی است _ ، همه چیز در نظرش ناچیز است و به فرموده سروَر مؤمنان و قبله عارفان، علی علیه السلام : «عَظُمَ الْخالِقُ فی أنْفُسِهِمْ فَصَغُرَ مادونَهُ فی أعیُنِهِمْ؛ خداوند در باطنشان بزرگ و غیر او در دیدگانشان کوچک است».(1)

می کردم و به قرائت، رجوع می نمودم؛ و بسیار بود که در خواب همان مسائل بر من ظاهر می شد.

پیوسته این شیوه من بود تا آنجا که جمیع علوم را مستحکم گردانیدم و به حسب امکان انسانی، بر آنها واقف شدم. بدین ترتیب، علوم منطقی و طبیعی و سپس ریاضی را محکم گردانیدم، و بعد از آن به علم الهی روی آوردم و کتاب مابعدالطبیعه را مطالعه کردم و چیزی از آن نفهمیدم و غرض و مقصود واضح آن بر من معلوم نشد. چهل مرتبه آن را اعاده نمودم؛ به طوری که عبارات آن در حفظ من ماند و مقصود از آن را نفهمیدم. از خود مأیوس شدم و به خود گفتم این کتابی است که راهی به فهم آن نیست؛ تا آنکه روزی در بازار، کتابی در دست دلّالی دیدم و آن را بر من عرضه کرد و من قبول نکردم؛ اعتقادم این بود که فایده ای در این علم نیست. دلاّل به من گفت: صاحب این کتاب به قیمت آن محتاج است؛ به سه درهم می فروشد؛ این را از او بخر! چون خریدم و در آن نظر کردم، کتابی بود از ابونصرفارابی در اغراض مابعدالطّبیعه. به خانه آمدم و شروع به قرائت آن کتاب کردم و اغراض آن کتاب نیز بر من معلوم شد؛ زیرا که عبارت آن در حفظ من بود و بسیار شاد شدم و در روز دیگر برای شکر خدا بر فقرا تصدّق بسیار نمودم.(1)

همچنین درباره ابن سینا آورده اند که بر همه علوم روزگار خود آگاه و ماهر، و در هر بابی از ابواب آن دانش ها دارای تحقیق و تألیف بوده است. وی از 21 سالگی شروع به تألیف کرده و آثارش به حدود 238 کتاب و رساله و نامه می رسد. او در سفر نیز از تألیف دست برمی نداشت. در اوضاع آشفته بخارا که بر اثر غلبه افراسیاب بر آنجا، پدیدآمده بود، ناچار به ترک آن دیار شد و مدتی در گرگانج (جرجانیه: اورگنج امروزی) پایتخت مأمونیان خوارزم اقامت کرد. پس از چندی، از بیم سلطان محمود غزنوی به گرگان گریخت وبعضی از کتاب های خود را در آنجا نوشت.

ص: 39

بوعلی مدتی وزارت شمس الدوله ابوطاهر، شاه خسرو دیلمی را به عهده داشت. وی در این مدت هم از تعلیم و تألیف فارغ نبود و قسمت طبیعیات کتاب شفا را نگاشت.

ابن سینا در زندان نیز کتاب نوشته است؛ کتاب الهدایة و رساله حیّ بن یقظان و کتاب القولنج را در چهار ماهی که در قلعه فردجان (واقع در ناحیه فراهان کنونی) حبس بود، تألیف کرد. او بعد از رهایی از حبس، با شاگردش، ابوعبید جوزجانی، و برادر و دو غلام خود، ناشناس و در لباس صوفیان، از همدان به اصفهان گریخت. وی در سفر، همواره به تألیف، تصنیف و تعلیم اشتغال داشت.

سرانجام در سال428، در سفری که با علاءالدین به همدان می رفت، بیمار شد و در آن شهر درگذشت و همان جا مدفون شد.(1)

همچنین نقل شده که علاءالدّوله دیلمی، مقام وزارت را به دانشمند مشرق، بوعلی سینا تفویض کرد. آن یگانه فیلسوف، با داشتن این منصب، همواره پیش از طلوع صبح صادق از خواب برمی خاست و به نگارش کتاب مشغول می شد، سپس دانشمندان در محضرش حاضر می شدند و از دانش او استفاده می کردند.

بهمنیار می گوید:

شبی را در صحبت دوستان، به عشرت تا صبح آوردیم. چون به مجلس درس حاضر شدیم، شیخ به تحقیق مبادرت کرد و در ما آثار ادراک ندید. گفت: پندارم دوش، عمر گران مایه را به لهو و لعب باخته اید. گفتم: چنین است.

آهی سرد برآورد و گفت: بسی افسوس می خورم که روزگار گران بها را با دوستان نادان در باخته و به دانش و خردمندی وقتی ننهاده اید.

ص: 40

ریسمان بازان در پیشه خود به مقامی رسند که خردمندان را حیرت آورد؛ و شما در اکتساب دانش، چندان توانایی ندارید، که بی خردان از کار شما در حیرت افتند.(1)

حاج ملا احمد نراقی در سیف الأمه نوشته است: بوعلی سینا فرار کرده، به اصفهان آمده بود و کتاب قانون را به همراه نیاورده بود. پس طلاب و علما از او خواستند که نسخه آن را به آنها بدهد. شیخ الرئیس گفت: من آن را به همراه خود نیاورده ام، ولی آن را از حفظ می دانم، من می خوانم و شما بنویسید و قانون را که شصت هزار سطر است از حفظ خواند و ایشان نوشتند و چون قانون را از خراسان آوردند و مقابله کردند با آن نوشته، یک حرف غلط و خطا در آن نیافتند.(2)

در مسجد جامع دمشق، کنار ستون صافی نشسته بودم که دیدم این حشره قصد دارد روی آن سنگ صاف بالا برود و بالای ستون، کنار چراغی بنشیند. من از اول شب تا نزدیکی های صبح در کنار آن ستون نشسته بودم و در بالا رفتن این جانور دقت می کردم. دیدم هفتصد بار از روی زمین تا میانه ستون بالا رفت و در میان راه، شکست خورد و به روی زمین افتاد؛ زیرا آن ستون صاف بود و پای او روی آن قرار نمی گرفت و در وسط راه می لغزید.

از تصمیم و اراده آهنین این حشره، فوق العاده در تعجب فرو ماندم. برخاستم، وضو ساختم و نماز خواندم. بعد نگاهی به آن حشره کردم و دیدم بر اثر استقامت، شاهد مقصود را در آغوش کشیده و کنار آن چراغ نشسته است.(1)

علمی آن پیشوای بزرگ نیستم. تو که اکنون چنین همت کوتاهی داری، پیمانه شوق و شورت در نازل ترین درجات علمی، لبریز خواهد شد و از تحصیل دست خواهی کشید».(1)

همت بلند دار؛ که مردان روزگار

از همت بلند به جایی رسیده اند

من، بر دانشجویان علوم دینی حجت هستم؛ زیرا کسی از من فقیرتر نبود و ذهن و حافظه ام از همگان بدتر بود؛ به صورتی که گاهی راه خانه ام را گم می کردم و نام فرزندانم را فراموش می کردم. سی سال از عمرم گذشته بود که به آموختن الفبا پرداختم. آن قدر کوشش کردم تا خدا آنچه را دارم، به من تفضّل فرمود.

«او با همه فقر و احتیاج، و کندی ذهن و حافظه اش، اراده ای مردانه داشت و سرانجام در پی تصمیمی جدّی، کتاب های ارزشمندی نوشت که هنوز علمای بزرگ شیعه از آنها استفاده می کنند.

معروف است او به قدری کم حافظه بود که خانه استاد را گم می کرد! و به قدری فقیر و لباس هایش کهنه بود، که از خجالت، وارد مجلس درس نمی شد و خارج از محل درس می نشست و مطالب را بر استخوان و برگ چنار می نوشت.

روزی علامه مجلسی سؤالی مطرح کرد و حل آن را به شاگردانش سپرد. یکی از شاگردان دید که آخوند ملّامحمدصالح، جواب آن اشکال را در برگ چنارها نوشته است. پس بی درنگ پاسخ مجلسی را گفت. مجلسی فهمید که پاسخ از او نیست؛ از وی پرسید: این پاسخ از کیست و دراین باره اصرار کرد تا آن شاگرد گفت: پاسخ از کسی است که خارج از مجلس نشسته است. مجلسی نگاه کرد و دید ملا صالح بیرونِ در نشسته است. به او لباس داد و در مجلس درس حاضرش کرد و مقرری برایش معین فرمود. بعدها او را به خانه برد و دختر خود را به او تزویج کرد و در کتاب خانه خود منزلشان داد».(1)

به هرکاری که همت بسته گردد

اگرخاری بودگلدسته گردد

1112 ه_ . ق)را می آوریم که به قلم خودش نگاشته و با موضوع این نوشتار، مرتبط است. از طرفی، مطالعه آن سبب آگاهی، و حجت است و ره گشا:

ما در روشنایی ماه، کتاب می خواندیم و من متونی مثل کافیه و شافیه والفیه ابن مالک را از بر می کردم؛ و شب هایی که ماه نبود، متونی را که از بر کرده بودم، از حفظ تکرار می کردم تا یادم نرود. اهل خانه یک جا کنار هم می نشستند و من هم ناچار کنارشان می نشستم، ولی سردرد را بهانه می کردم، سرم را میان دو زانویم قرار می دادم وآن متون را از حفظ برای خود می خواندم.

در گرمای تابستان، طلاب، شب ها به بام مدرسه می رفتند، ولی من در حجره ام ]را[ می بستم و شروع به مطالعه و تحشیه و تصحیح می نمودم تا مؤذن نزدیک صبح مناجات می کرد و من صورتم را بر روی کتاب می گذاشتم و لحظه ای می خوابیدم، تا آفتاب طلوع می کرد. آن گاه تا ظهر به تدریس می پرداختم و چون مؤذن اذان ظهر می گفت، بلند می شدم و به درس می رفتم و درس می خواندم. بسا که سرِ راه، نانی از دکان نانوایی می گرفتم و در راه می خوردم و اغلب اوقات، نان هم نمی یافتم تا شب می شد. بارها می شد که نمی دانستم چیزی خورده ام یا نه و چون خوب فکر می کردم، درمی یافتم که چیزی نخورده ام.

چون اغلب برای مطالعه، روغن چراغ نداشتم، غرفه ای بلند گرفته بودم که درهای متعدد داشت، در آن می نشستم و زیر نور ماه کتابم را می گشودم ]و[ می خواندم؛ چون ماه دور می زد، دری دیگر را که رو به ماه داشت، می گشودم و کتاب می خواندم. دو سال همین کار را می کردم تا چشمانم ضعیف شد وتاکنون هم ضعف چشمانم باقی است. درسی داشتم که حواشی آن را در زمستان، بعد از نماز صبح می نوشتم و از شدت سرما از انگشتانم خون جاری می شد و من ملتفت نمی شدم.(1)

ص: 47

این سید دانشمند، در تحصیل دانش به قدری جدی بود که حتی در شب قدر و روزهای عید، تحصیل را ترک نمی کرد. حتی در حال مریضی و ناتوانی و پیری نیز به تحصیل اشتغال داشت.

زمانی که وی کتاب مفتاح الکرامه را می نوشت، وهابی ها به نجف اشرف حمله کردند _ حملات وهابی ها به نجف، از سال 1221 آغاز شد و تا سال 1226 قمری ادامه داشت _. در تمام این مدت، این سید بزرگوار در نوشتن آن کتاب، دچار سستی نگردید. وی در آن، موقع رساله ای در وجوب دفع دشمن از نجف اشرف نوشت. خود نیز از اول شب تا صبح، در امر جهاد و تهیه وسایل جنگی و حفظ و حراست از دروازه های نجف اشرف، با مجاهدین همکاری می کرد.(1)

تصنیف، تقلیلی نفرمودند. در تصنیف و مجاهده دینی به حدی جدّیّت داشتند که هرگاه به جهت درد سینه، دست یمین از کار می افتاد، به دست یسار، تحریر می نمودند؛ و هرگاه دست یسار هم کار نمی کرد، به زبان املا می فرمودند. هیچ مانعی را در این باب، مانع نمی انگاشتند. همیشه عَلَمِ نصرت دین مبین در دست داشتند.

همچنین می گویند:

یکی از فرزندان سید فوت شد و خبر به وی دادند که برای تشییع جنازه فرزندش شرکت کند. سیّد از مرگ فرزند، سخت متأثر گردید و دستور داد خودشان بروند کفن و دفن کنند، مردم گمان کردند که بر اثر شنیدن خبر مرگ فرزند، برای پدر اختلال حواسی پدید آمده؛ وگرنه چگونه ممکن است که پدری از شنیدن مرگ فرزند جوانش، از کتاب خانه و قلم ودوات وتألیف و مطالعه دست برندارد و مانند همیشه کتاب بخواند و بنویسد؟!

سید به فراست دریافت که مردم چه خیالی دارند. لذا گفت: تألیف کتاب عبقات الانوار، واجب تر و برتر از تشییع جنازه فرزند جوانم می باشد. من فرصت این کار را ندارم؛ شما از طرف من بروید و وسایل کفن و دفن و سوگواری جوان ناکامم را فراهم سازید و مرا با تألیفات کتاب خود تنها گذارید تا حقانیت علی مرتضی علیه السلام را از سخنان بزرگان اهل سنت استناد نمایم.(1)

حضرت آیت الله مرعشی نجفی در مصاحبه ای با برنامه رادیویی فرزانگان در صبح جمعه، ضمن بیان شرح حال مرحوم میرحامد حسین، صاحب عبقات الانوار فرمود:

از پسر آن مرحوم شنیدم که میرحامد حسین در بیماری آخر عمرش، قدرت نشستن نداشت، ولی با آن کسالت و ناتوانی، مطالعه را ترک نکرد و کتاب را روی سینه خود می نهاد و می خواند. او این کار را به قدری ادامه داده بود که وقتی جنازه اش را برای غسل دادن حاضر کردند، دیدند سینه آن بزرگوار، بر

ص: 50

اثر فشار لبه کتاب، پینه بسته و به صورت زخمی درآمده است که حاضران از دیدن آن گریستند.

سال 1286 قمری به استانبول سفر کرد.(1) پس از اخراج از استانبول، از آنجا در محرم سال 1287 دوباره به مصر رفت.(2) پس از نه سال اقامت در مصر، در سال 1296 قمری از آنجا اخراج و تبعید و به جده و از آنجا به هندوستان رفت و در حیدرآباد به فعالیت های فرهنگی و سیاسی مشغول شد؛ تا اینکه به تحریک و دستور حکومت انگلیس در زمان قیام اعرابی پاشا در مصر، سید را از آنجا اخراج می کنند و به کلکته می فرستند. وی در سال 1300 قمری، به لندن و پاریس رفت(3) و در آنجا مجله عروة الوثقی را منتشر کرد. با دعوت بلنت، او در شوال 1302 (جولای 1885 ) بار دیگر وارد لندن شد و همراه بلنت، با چرچیل ملاقات کرد.(4)

سید جمال در سومین سفرش به ایران، در شعبان 1303 وارد بوشهر شد و به تهران، به منزل حاجی امین الضرب رفت. یک سال بعد، عازم روسیه شد و حدود دو سال در پترزبورگ ماند.(5) در ژوئیه 1889 (ذیقعده 1306) به آلمان رفت و در مونیخ با ناصرالدین شاه ملاقات کرد. در این دیدار، شاه از وی خواست که به ایران بیاید و قانون بنویسد.(6) پیرو مذاکرات با امین السلطان و شاه، به صورت رسمی و دیپلماتیک، مأمور مذاکره با مقامات روسیه شد و در محرم 1307 به مسکو و پترزبورگ رفت. پس از چند روز، در چهارمین و آخرین سفرش به ایران، با توطئه های امین السلطان و درباریان، شاه دستور تبعیدش را داد. سید به حرم حضرت عبدالعظیم رفت، ولی پس از چند ماه فعالیت شدید علیه شاه و استبداد داخلی، عمال شاه او را به وضع فجیعی از بست، بیرون

ص: 52

کشیدند. در جمادی الاولی 1308، وی به خانقین و از آنجا به بصره رفت و در اوایل سال 1309 وارد لندن شد. اواخر سال 1309 قمری یا اوایل 1310 قمری، آخرین سفر سید به استانبول بود که به مرگش انجامید. (1314 ق)(1)

سوی بستگانش می رسید اکتفا می کرد. خود آن مرحوم می فرمود: در غربت، سالیان درازی در نهایت تنگ دستی تحصیل می کردم و از خیلی چیزها محروم بودم. شبی در فصل زمستان، مشغول مطالعه بودم که دیدم از طبقه دوم مدرسه، پوست هندوانه ای از اتاق طلاب به صحن مدرسه پرتاب شد و بوی هندوانه در حجره پیچید. یک قطعه کوچک از پوست هندوانه را برداشتم و شستم و به دندان کشیدم تا به نفس خود پاسخ گفته باشم.

این همه رنج، فقر و نداری، نتوانست در عزم استوار وی برای پیمودن راه دشوار اجتهاد کمترین خللی بیفکند.

آن مرحوم همان گونه که در تحصیل علم، گرم و پرکار بود، در تزکیه نفس و سلوک معنوی نیز کوشش بسیار داشت و در هر جبهه ای از جبهه های نظری و عملی که وارد می شد، تلاش و پشتکاری شگرف همراه با شهامت و شجاعتی مثال زدنی از خود نشان می داد.

چنان که در عصر پرآشوب مشروطه، که به تعبیر شیخ شهید، کودکان را جوان و جوانان را پیر ساخت، از انجام تکلیف شرعی که حکم استقبال از مرگ را داشت، باز نایستاد و شهر زنجان و حومه آن، شاهد مبارزات سخت آن فقیه استوار و دوراندیش بود. به یُمن همین همت بود که منطقه حساس زنجان را، در کشاکش سخت مشروطه، دست کم تا زمان سقوط پایتخت، از رخنه آنچه به زیان اسلام و ایران می انگاشت، حفظ کرد.

درباره لزوم جدیت طلاب به تحصیل علوم تا رسیدن به مقام عالی اجتهاد، و ضرورت یاری دیگران به آنان، در رساله عملیه خود فرموده است:

«بدان که اجتهاد در این زمان ظاهراً واجب عینی شده؛ به جهت اینکه این قدر مجتهد نیست در این زمان، که کفایت مردم کند... پس اکثر طلاب که

ص: 54

در خودشان صلاحیت استعداد را می دانند، لازم است که مسامحه در تحصیل ننمایند و بلکه بر دیگران، از غیر مشتغلین هم لازم است که اعانت آنها نمایند در تحصیل علم، که آنها هستند حافظ دین و مروج شریعت...».(1)

با عملی که [به ظاهر] برای خدا بود، خود را در میان آنها زینت دادی و آراسته نمودی و به دوری از خدا، خود را به آنان نزدیک می ساختی؟! رضایت و خشنودی آنان را طلب می کردی و خود را در معرض سخط و خشم خداوند قرار دادی؟! آیا کسی را پست تر و خوارتر نیافتی؟!

پس وا غوثاه! از اینکه در روز قیامت عباداتش مکشوف گردد، و اهل محشر ببینند که او در عبادات خویش مراقب نظر مخلوق بوده و آن را برای ضعیفان امثال خودش می آراسته و زینت می داده و با فراهم ساختن بغض و دشمنی خدا، خود را مورد محبت مردم قرار داده بوده، به خصوص اگر واعظ مردم بوده و مردم را پند می داده و آنان را از ریا نهی می کرده است. پس به جان خودم سوگند که این بسی سخت تر و شدیدتر از جهنم و عذاب آتش خواهد بود».(1)

بسیار به یاد آورد و متذکّر باشد و در خلال سخن های خود، با نرمی و مدارا و بیان آسان [و] به اصطلاح [به روش] انبیا، به پاره ای از مراتب معارف از حقیقت عقاید حَقّه اشاره نماید و با لطف بیان و الفاظ و واژه های آشنا و معروف در دین، که اهلش با آن مألوف و مأنوس هستند، این حقایق را به اذهان نزدیک کند».(1)

نمی باشد، بلکه خطور دادن به باطن، با ارتکاب فعلی در ظاهر، استهزا و غفلت است».(1)

که نوشته ببینید! در آنجا کتاب لغت، تفسیر و تاریخ، هیچ نبود. فقط یک کتاب معالم پیشش بود که برای پسرش آقا عطا درس می گفت؛ «معالم » کجا و تفسیر کجا؟! بهم مربوط نبود. خودش به عقل و محفوظاتش نوشته است، چه محفوظاتی داشته که این تفسیر را نوشته است!(1)

اتفاقاً تا پادشاه به زاویه خانه نظر انداخت، به اذن الله تعالی، ماری به نظر او آمد؛ سخن وزیر مقبول افتاد و سوءظن پادشاه برطرف شد. در آخر، پادشاه هم بر اثر تبلیغ و هدایت آن عالم، مسلمان شد و از برکت وجود آن مرد الهی، همه اهالی آن ناحیه، از شاه و وزیر و عالم و عامی، به دین مقدس اسلام گرویدند.(1)

آن بزرگوار، با آن همه مقامات دینی و زعامت عامه و مرجعیت و تدریس و جواب استفتائات و صرف اموال و وجوهات در موارد آن، تا سنین پیری، رسیدگی به مراجعین مستحق، عمل ام داوود، و اعتکاف در مسجد کوفه را ترک نکرد.

آیا ما با آنها شباهت داریم؟! این گونه امور، خیلی پشتکار عجیبی می خواهد، ما در چه وادی ای هستیم؟! در فکر مادیات و دنیا، لذا به جایی نرسیدیم.

آقای دیگر از معاصران سید ابوالحسن اصفهانی، کلید مسجد هندی را گرفته بود و شب ها در آن مسجد مشغول عبادت می شد. اینها چه آدم هایی بودند؛ هم در عبادات گویی خودکشی می کردند؛ و هم در درس و بحث بسیار پرکار بودند! در پرکاری مرحوم آقا سید ابوالحسن اصفهانی، همین بس که گویی دوره فقه را حاضرالذهن بود. ما خود دیدیم که بدون مطالعه، درس گفت؛ زیرا هم خودشان و هم شاگردان در روز شروع درس نمی دانستند که درس از کجا باید شروع شود. ایشان درس خارج فقه را به صورت اتفاقی، از جایی شروع کرد و مانند کسی که مطالعه کرده باشد به آخر رساند».(1)

بنابر آنچه در این گزارش آمده است، صاحب الغدیر در این چهار ماه، به جز دید و بازدیدهای لازم، سخنرانی ها و منابر، مصاحبه با استادان، امامت جماعت در چند جای، پذیرفتن دعوت اهالی چند شهر و رفتن به آن شهرها، و دیگر حرکات و انتقالاتی که لازمه سفر بوده، در حدود 2500 صفحه به دست خود استنساخ و رونویسی کرده و نسخه برداشته است. یعنی افزون بر شش جلد کتاب چهارصد صفحه ای، آن هم از روی اصول و مآخذی کهن و قدیمی و متروک و مغفول، در درون کتاب خانه های بزرگ، در خاک و ناشناخته، و بیشتر با خط هایی نامأنوس و دیرخوان...».(1)

کعبه آمال ایشان، در هر سرزمین و شهری، کتاب خانه ها بود؛ چه عمومی و چه شخصی. استادان، محقّقان، متفکران، دانشجویان، طلاب و مردمان نیز او را می شناختند، قدومش را گرامی می داشتند و از سر محبت و ولا و علاقه به علم و عالم با این مجاهد، همکاری و همگامی داشتند؛ چنان که در مجله کتاب خانه نجف می خوانیم:

نخستین لطفی که از رئیس کتاب خانه دیدیم، تغییر ساعت رسمی مدت کار کتاب خانه و توسعه وقت مطالعه بود؛ به همان ترتیبی که علامه امینی می خواست... هر روز ساعت شش صبح به کتاب خانه می آمدیم تا یک بعدازظهر. در این وقت برای استراحت به خانه بازمی گشتیم تا ساعت چهار. سپس به کتاب خانه می آمدیم و به مطالعه و نوشتن و استنساخ خود ادامه می دادیم تا هشت بعد از ظهر. بدین ترتیب، هر روز بین یازده تا دوازده ساعت مرتب کار می کردیم.

درباره ایشان در جای دیگر می خوانیم:

ص: 64

«چهل سال از عمر خویش را منزویانه گذراند و در این مدت، هرچه سفر کرد و هرجا رفت، همواره در پی کار خویش و همراه مآخذ و یادداشت های خود بود.... او در استفاده از وقت و حذف زواید معاشرت و فضول رفت و آمدها، نمونه بود. درواقع، زندگی، او سرمشقی بود برای هر مرد علم و دانش. بدین گونه، می توان مدت چهل ساله عمر تحقیقی او را مطابق هشتاد [سال] عمر یک محقق عادی دانست. او با این پشتکار و ایمان به کار، موفق به این همه شناخت و اطلاع شد».(1)

مرحوم آیت الله بهجت نقل می کرد که علامه امینی فرموده است: «برای تألیف الغدیر، صد هزار کتاب از کتب عامه را مطالعه کردم».(2)

چنین روزهای سرد، بازارشان گرم است! فرمودند: آنها کارشان را تعطیل نکردند، ما چرا تعطیل بکنیم؟!»(1)

سرور خود فراهم کرده بودند و من آن شب، تنها وسیله عیش و سرور خود را این قرار دادم که بستر بگسترم و در آن، آسوده تا صبح بخوابم.

می توانم بگویم حدود بیست سال طلبگی و تدریس من، یک ساعتش بیهوده نمی گذشت. روزهای تعطیل هم، درس های تعطیلی می خواندم و از آن جمله، درس هیئت، ریاضی جدید، اسطرلاب و استخراج تقویم بود. منطق شفا را هم بعدازظهرهای ایام تعطیل می خواندم. ساعات... عصرهای جمعه نیز چندسال در انجمن شعرای شیدا می رفتم».(1)

«... از ابتدای خدمت معارف، تا موقعی که به دانشکده منتقل شدم، اکثر چنان بود که در هفته، چهل ساعت تدریس می کردم، یعنی تمام 36 ساعت را با چندساعت فوق العاده. گاه چنان اتفاق می افتاد که ساعات فوق العاده تا حوالی مغرب طول می کشید و وقتی از درس فارغ می شدم، دیگر لب و دهنم قوّت حرف زدن نداشت».(2)

«قسمت عمده منطق شفا را در ایام تعطیل، از محضر عالم ربانی و حکیم صمدانی، آقا شیخ محمد خراسانی معروف به حکیم، از شاگردان مرحوم جهانگیرخان قشقایی استفاده کردم؛ و چون کتاب، منحصر به یک نسخه بود، قسمت اعظم آن را خود، رونویس کردم».(3)

همچنین استاد آیت الله حاج شیخ جواد جبل عاملی، از شاگردان استاد همایی درباره استادش می گوید:

«جدا از تقوا و مناعت طبع، پشتکار عجیبی داشتند؛ به صورتی که می توان یکی از خصوصیات خوب ایشان را حساس بودن نسبت به گذشت زمان دانست. لحظه ای را بی ثمر از دست نمی داد. گاهی می شد که ایشان کتاب

ص: 68

سنگین و پرمحتوایی را در راه، مطالعه یا حفظ می کرد. به این جهت بود که مرحوم همایی در مدت چندین سال طلبگی مدرسه نیم آورد، جامعیتی در اکثر علوم آن زمان پیدا کرد».(1)

«آن وقت ها من در مدرسه قوام، که در محله مشراق نجف اشرف واقع است، حجره ای داشتم. یک روز به قصد بازار، از مدرسه خارج شدم. در ابتدای بازار، چشمم به زنی تخم مرغ فروش افتاد که در کنار دیوار نشسته بود و از زیر چادر وی گوشه کتابی پیدا بود. حس کنجکاوی من تحریک شد، به طوری که مدتی خیره به کتاب نگاه کردم. [سرانجام] طاقت نیاوردم [و] پرسیدم این چیست؟ گفت: کتاب [است و] و فروشی است. کتاب را گرفتم و با حیرت متوجه شدم که نسخه ای نایاب از کتاب ریاض العلما [ی] علامه میرزا عبدالله افندی است که احدی آن را در اختیار ندارد. مثل یعقوبی که یوسف خود را پیدا کرده باشد، با شور و شعفی وصف ناشدنی به زن گفتم: این را چند می فروشی؟ گفت: پنج روپیه (آن زمان در عراق روپیه رواج داشت). من که از شوق، سر از پا نمی شناختم، گفتم: دارایی من صد روپیه است و حاضرم همه آن را بدهم و کتاب را از شما بگیرم. آن زن با خوش حالی پذیرفت. در این هنگام، سروکله کاظم دجیلی، که دلال خرید کتاب برای انگلیسی ها بود، پیدا شد. او نسخه های کمیاب، نادر و کتاب های قدیمی را به هر طریقی به چنگ می آورد و توسط حاکم انگلیسی نجف اشرف [در زمان تسلط انگلستان بر عراق] که گویا اسمش و یا عنوانش «میجر» (سرگرد) بود، به کتاب خانه لندن می فرستاد. کاظم دلال، کتاب را به زور از دست من گرفت و به آن زن گفت: من آن را بیشتر می خرم و مبلغی بیشتر از آنچه من به آن زن گفته بودم پیشنهاد کرد. در آن لحظه، من، اندوهگین رو به حرم شریف امیرالمؤمنین علیه السلام کردم و آهسته گفتم: آقاجان! من می خواهم با خرید این کتاب به شما خدمت کنم؛ پس راضی نباشید این کتاب از دست من خارج شود. هنوز زمزمه من تمام نشده بود که زن تخم مرغ فروش، رو به دلال کرد و گفت: این کتاب را به ایشان فروخته ام و

ص: 70

به شما نمی فروشم. کاظم دجیلی، شکست خورده و عصبانی از آنجا دور شد. پس من به آن زن گفتم: بلند شو برویم تا من پول کتاب را بدهم. زن همراه من به مدرسه آمد، اما در حجره بیشتر از بیست روپیه نداشتم. از این رو، تمام لباس های کهنه و قدیمی را با ساعتی که داشتم به فروش رساندم تا پول کتاب فراهم شود و [پول را] به آن زن دادم و او رفت. طولی نکشید که کاظم دلال، همراه چند شرطه (پلیس) به مدرسه حمله کردند و مرا دستگیر نموده، پیش حاکم انگلیسی بردند. او نخست مرا به سرقت کتاب متهم کرد و بسیار عربده کشید، و بعد چون نتیجه ای نگرفت، دستور داد مرا زندانی کنند. آن شب در زندان، مدام با خدا راز و نیاز کردم که کتاب در مخفی گاهش محفوظ بماند. روز بعد مرجع بزرگ آن وقت، آیت الله میرزا فتح الله نمازی اصفهانی، معروف به شیخ الشریعه، فرزند مرحوم آخوند خراسانی به نام میرزامهدی را، با جماعتی برای آزادی من به نزد حاکم انگلیسی نجف فرستاد. بالاخره قرار بر این شد که من از زندان آزاد شوم؛ به این شرط که در مدت یک ماه، کتاب را به حاکم انگلیسی تسلیم کنم. پس از آزادی به سرعت به مدرسه رفتم و همه دوستان طلبه ام را جمع کردم و گفتم: باید کار مهمی انجام بدهیم که خدمت به اسلام و شریعت است! طلاب گفتند: چه کاری؟ من گفتم: نسخه برداری و استنساخ از روی این کتاب. فوراً دست به کار شدیم و قبل از مهلت مقرر، چند نسخه از روی آن استنساخ گردید. من اصل نسخه ریاض العلما را برداشتم و به منزل شیخ الشریعه رفتم و گفتم: شما امروز مرجع مسلمین هستید و این هم کتابی است [که] مثل و نمونه اش در جهان اسلام پیدا نمی شود و حالا یک نفر انگلیسی می خواهد آن را تصاحب کند. شیخ الشریعه چون کتاب را دید، چند بار به احترام آن از جای خود بلند شد و نشست و گفت: الله اکبر، لا اله الا الله. بعد کتاب را از من گرفت و تا پایان مهلت مقرر، نزد خود نگه داشت. جالب است که پیش از پایان مهلت مقرر،

ص: 71

حاکم وقت انگلیسی به دست عده ای از مردم نجف به قتل رسید و کتاب نزد شیخ الشریعه باقی ماند. پس از رحلت ایشان، دیگر نمی دانم آن کتاب چه شد و به دست چه کسی افتاد. اکنون از روی همان نسخه ای که استنساخ کرده بودیم، کتاب ریاض العلما توسط انتشارات کتاب خانه، چاپ شده است. تاریخ این واقعه به سال های 1340 _ 1341 قمری باز می گردد.(1)

به ایام بیماری یا مسافرت های کوتاه و ضروری. در غیر این صورت، هیچ بیکاری نداشتم».(1)

در جای دیگر می گوید:

«عنصر دیگری که بایستی بدان توجه کرد، پشتکار است. استعداد و نبوغ اگرچه مهم است، ولی خیلی نباید به آن اعتماد کرد. سابقاً که در نجف بودیم، فرق ما و طلبه های عرب این بود که آنها پشتکار عجیبی داشتند؛ ما ایرانی ها استعداد داشتیم. یادم هست مرحوم مظفّر، ریاضیات بسیار بالایی داشت. خلاصه باید کار کرد؛ کار، کار، کار؛ والسلام!! به استعداد نمی شود زیاد تکیه کرد؛ البته حکم کلی نمی توان کرد، ولی به هر حال، کار و پشتکار خیلی مهم است».(2)

اهداف سازمان خود، (بعد محتوایی)، ساختار، تکنولوژی و نیروی انسانی مناسبی هم برای این منظور برگزیند؛ یعنی به هر سه بعد نرم افزاری، مغزافزاری و سخت افزاری سازمان توجه داشته باشد. همچنین براساس الگوی جامع مدیریت رسانه، باید در اولین لایه محیطی، عواملی نظیر مخاطبان، رقبا، تأمین کنندگان، تهیه کنندگان برنامه ها و... را در نظر داشته باشد و از تعامل مؤثر با آنها غافل نشود. در لایه بعدی، سیستم های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و... جامعه قرار دارند که باز بر نحوه کار مدیر رسانه اثرگذارند. مهم، آن است مدیر، با شرکت در مذاکرات محیطی و تعامل با مدیران این سیستم ها در جامعه، در جهت پیشبرد اهداف سازمان خود حرکت کند. در نهایت، چنان که گفته شد، محیط ارزشی یا نظام ارزشی جامعه، فراگیرترین محیطی است که تمام لایه های دیگرِ محیطی و خود سازمان رسانه ای را دربرمی گیرد. مدیر رسانه ای در فعالیت های برنامه سازی خود، باید به ملزومات فرهنگی و ارزشی حاکم بر جامعه توجه کند.(1)

افزون بر پیش گفته ها، پیچیدگی های جوامع در عصر حاضر و نقش انکارناپذیر رسانه ها در شکل دهی افکار عمومی، کاربرد این ابزار را در زمینه های فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و نظامی، بیشتر از گذشته کرده است. کارکرد رسانه ها در تصمیم گیری های روزمره برای مردم، هم سودمند و هم زیان آور است. آنها همچون تیغ دو دم هستند که هم می توانند پیوستگی و همگنی پدید آورند، هم قادرند شکاف های اجتماعی را گسترده تر و ژرف تر سازند؛ می توانند بشارت دهنده توسعه باشند، یا بذر ایدئولوژی ضدتوسعه را در فضای جامعه بپراکنند؛ می توانند حس امنیت کاذبی را القا و ذهن ها را از مسائل عینی دور کنند، یا با بیان واقعیت های جامعه و روشنگری در عرصه

ص: 77

تهدیدات منافع ملی _ نه گروهی و شخصی _ ، به جامعه، شور و شوق و حیات و بالندگی بخشند.

بر اساس بررسی های نگارنده، معیارهای اصلی و ذاتی رسانه دینی از دیدگاه معمار انقلاب، حضرت امام خمینی رحمه الله عبارتند از:

رسانه دینی تربیتْ محور است، نه شخصیتْ محور؛

رسانه دینی ابزار تفکر است، نه ابزار غفلت ملت؛

دست اندرکاران رسانه دینی، از دین مداران جامعه اند، نه دین بازان ریاکار؛

رسانه دینی، غذای روح آدمی را در فرآیندی تدریجی به او عرضه می کند.

با توجه به توصیه های حضرت امام راحل رحمه الله و مقام معظم رهبری، به کارکردهای مثبت و منفی رسانه ها درفرآیند ارتقای همت و کار مضاعف می پردازیم.

10. انتقال مشکلات مردم به مسئولان با رعایت بی طرفی؛

11. حمایت از عملکرد منطقی دولت و تشویق مردم به همراهی با برنامه های دولت؛

12. آرام سازی مردم و بهبود بهداشت روانی آنها؛

13. تعمیق آزادی های فردی و اجتماعی.

18.ضرابی، احمد، نصایح اخلاقی عرفانی امام خمینی، قم، پیوند با امام، 1388.

19.عماد، علی اکبر، رنگارنگ، تهران.

20.غرویان، محسن، در محضر بزرگان،قم، دفتر نشر نوید اسلام، 1376.

21.مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403 ه_ .ق.

22.محدث نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، طبع آقا میرزا محمود.

23.محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه(با ترجمه فارسی)، قم، دارالحدیث، چاپ پنجم، 1385.

24.ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا، اسرار الصلوه، ترجمه: رضا رجب زاده، پیام آزادی، تهران، 1363 .

25.______________________ ، المراقبات، تحقیق: سید عبدالکریم محمد الموسوی، مؤسسه دارالاعتصام للطباعه، 1416 ق.

26.______________________ ، لقاء الله، مترجم و محقق: سید احمد فهری، تهران، 1360.

27.موثقی، سیداحمد، سیدجمال الدین اسدآبادی، مصلحی متفکر و سیاستمدار، قم، بوستان کتاب، 1388.

28.موسوی خمینی، روح الله، آداب الصلاه، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی=، تهران، 1387.

29.______________ ، چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی=، تهران، 1387.

30._______________ ، سر الصلاة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی=، تهران، 1387.

31._______________ ، شرح حدیث جنود عقل و جهل، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی=، تهران، 1387.

32._______________ ، شرح دعای سحر، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینیر، تهران، 1387.

33.موسوی خوانساری، سید محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلما و السادات، تحقیق: اسدالله اسماعیلیان،بیروت، دارالمعرفه، چاپ اول، 1420 ه_ .ق.

34.مهدوی، سیدابوالحسن، تذکره القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان، انتشارات کتاب فروشی ثقفی، اصفهان، چاپ دوم.

ص: 81