ص: 2

که از آن پس، دیگر جهان انقلابی کمونیستی راندید و جنبش معتبری نیز از این دست در هیچ جای جهان به وجود نیامد. با فروپاشی شوروی و حذف یک قطب از دو چهره مادی گرایی، این توجه افزون تر شد و معنویت گرایی و بازگشت به دین، رواجی روزافزون یافت. حتی ایسم ها و مکتب های به ظاهر معنوی شکل گرفت و آداب و رسوم کهن بعضی از اقوام همچون سرخپوستان و هندوها با شکل و شمایل جدیدی عرضه شد و هوادارانی نیز یافت. بعضی نیز برای اقناع روح و روان خود، در بیراهه مواد توهم زا افتادند و امروزه، موج گریز از ماده گرایی، مرزهای هنر را نیز درنوردیده است. موسیقی های تخدیری وهم انگیز ساخته می شود؛ شعر و قصه های ماورایی سروده و نوشته می شود و سینما مفاهیمی را به تصویر می کشد که سال ها آنها را می کوبید. حتی گروهی برای انحراف اذهان از گرایش به دین و معنویت، اوهام و خرافاتی را به نام امور ماورایی در قالب فیلم و رمان به بازار تشنه معنویت سرازیر می کنند.

آثار پائولوکوئیلو در چنین فضایی انتشار یافت و با پشتیبانی دست های آشکار و پنهان، تبلیغ شد که با استقبال فراوانی نیز روبرو گردید. وی در قالب قصه و با قلمی شیوا به مسائل اخلاقی و معنوی نیز پرداخته است و با نقل خاطره هایی از انبیای الهی، دانشمندان، هنرمندان، بزرگان علمی، سیاسی، تاریخی و فرهنگی کشورهای مختلف جهان بر جذابیت آثار خود افزوده است.

کتاب های او در ایران نیز پرفروش است و به چاپ های مکرر رسیده است و در رسانه های گوناگون، نیز تبلیغ می شود؛ در حالی که هرگز نقدی

ص: 4

جدی نشده است.

پژوهشگر محترم جناب آقای سیدرضا باقریان موحد در این کتاب، با نقد اجمالی آثار این نویسنده معروف، راهی را گشودند که امید داریم فرهیختگان کشور آن را همواره کنند و فضای روشنی را در برابر شیفتگان علم و معرفت بگشایند.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 5

پژوهش حاضر، گزارشی است کوتاه و مقدماتی از اندیشه های پائولو کوئیلو که لابه لای قصه و حکایت های معنوی گنجانده شده است. در این پژوهش، فرصت و توان کافی نقد و تجزیه تحلیل علمی آثار کوئیلو را نداشتیم. پس انجام این مهم را به صاحبان فکر و قلم وا می گذاریم. امیدواریم به زودی، شاهد نقد و بررسی های عالمانه و کارشناسانه آثار کوئیلو باشیم؛ چون با توجه استقبال روزافزون جوانان و قشرهای تحصیل کرده از آثار کوئیلو در ایران، انجام این گونه پژوهش ها بسیار ضروری است.

ص: 7

خود، مخاطبانی شیفته پیدا کند که کتاب های او را مانند کاغذ زر می برند و می خوانند. او دریافته که بشر امروز، خسته از دنیای مکانیکی و بی روح، در پی رهایی از این مخمصه است و راه نجاتی بهتر از معنویت و عرفان نیست. او در قالب قصه ها و یادداشت های کوتاه از خاطرات خود، فضایی رؤیایی و خیال انگیز برای خواننده ایجاد می کند و او را در دنیایی وهم انگیز فرو می برد.

نکته بسیار مهم این است که آن مباحث معنوی و عرفانی که او مطرح می کند، بسیار سطحی است و چون از منابع و سرچشمه های تحریف شده بهره گرفته، دچار اشکال های تاریخی و تحریف های بسیاری است.

از همه مهم تر اینکه در لابه لای این مطالب سطحی و تحریف شده، باورهای انحرافی برگرفته از اندیشه های پلورالیستی و لیبرالیستی، فراوان به چشم می خورد که جا دارد کارشناسان فرهنگی بدان توجه کنند.

از آنجا که این اندیشه های انحرافی در لباس قصه و حکایت و خاطره بیان می شود، تأثیر ژرفی بر خوانندگان _ به ویژه جوانان _ می گذارد که متأسفانه بیشتر آنان از انحراف ها و اشکال های آن خبری ندارند. بر این اساس، جا دارد که کارشناسان و اهل فن و فکر، آثار او را به دقت نقد و بررسی کنند و کتاب های او همراه با «تکمله های عالمانه» و «پاورقی های توضیحی» به چاپ برسد.

کتاب های کشور است.

بیشترین مخاطبان آثار کوئیلو در ایران، قشر تحصیل کرده و جوان هستند که در جست وجوی پاسخی به پرسش ها و نیازها و خواسته های خود، آثار او را می کاوند.

باید بپذیریم که ما نمی توانیم جلوی نشر آثار کوئیلو را _ که عده ای آن را «پدیده قرن» می نامند _ در ایران بگیریم. همچنین نمی توانیم نسبت به نیازها و خواسته های جوانان بی اعتنا باشیم و عطش عرفان گرایی و معنویت خواهی آنان را نادیده بگیریم. در عین حال، می توانیم کتاب های او را همراه با نقد و نظرهای دقیق و کارشناسانه در مقدمه ها یا در پاورقی ها یا در پایان کتاب ها به چاپ برسانیم تا جوانان را نسبت به این نویسنده و مطالب و مباحثش آگاه کنیم.

مهم ترین دلایل این مدعا عبارتند از:

1. در زبان فارسی، کتاب های بسیار کمی وجود دارد که با نثری شیرین و جذاب و جوان پسند به بیان مفاهیم عقیدتی و موضوع های عرفانی و اسلامی پرداخته و در میان قشر تحصیل کرده و جوان نیز نفوذ کرده باشد. وقتی جوان با ذهن خالی و با آگاهی اندک از عقاید و معارف اسلامی، با آثار کوئیلو برخورد می کند که با بیانی جذاب و داستانی به طور غیرمستقیم، الهیات و معارف مسیحیت را تبلیغ می کند، ناخودآگاه، به سوی این آموزه ها کشیده می شود و عرفان و معارف مسیحیت را جذاب تر و شیرین تر می بیند.

از سوی دیگر، میزان اطلاعات او از معارف مسیحی به مراتب بیشتر از معارف اسلامی می شود. از همه مهم تر اینکه کوئیلو در پی القای این مطلب

ص: 10

است که اندیشه های انحرافی خود را برگرفته از دینِ مسیحیت بداند و رنگ مذهبی به آن بزند. این در حالی است که بسیاری از این اندیشه های التقاطی او با آموزه های حقیقی حضرت عیسی علیه السلام ارتباطی ندارد و تحریف حقایق اصیل مسیحیت است.

2. در زبان فارسی، کتاب های بسیار کمی وجود دارد که با نثری شیرین و جذاب و جوان پسند به زندگی پیامبران الهی و بزرگان دین و دانش بشری پرداخته باشند. کتاب های موجود نیز پاسخ گوی نسل حاضر نیست.

حال این جوان با آثار کوئیلو روبه رو می شود که در همه جای آن از پیامبران و بزرگان دین و دانش یاد می کند و حوادث زندگی آنها را به زیبایی به تصویر می کشد و نام و یاد آنان را در ذهن جوان، ماندگار می کند.

این امر هم به خودی خود اشکالی ندارد، ولی نکته مهم این است که تصویر ترسیم شده در آثار کوئیلو، تصویر حقیقی پیامبران الهی نیست، بلکه تصویری مخدوش و تحریف شده از آنان است که با حقیقت، فاصله دارد.

زندگی حضرت مریم و مسیح علیه السلام مرکز ثقل آثار کوئیلو است و بیشترین تأکید و توجه کوئیلو نیز به آن است، در حالی که این تصویرهای تحریف شده هرگز با سیمای پاک حضرت مریم و مسیح علیه السلام که در آیات و روایات اسلامی آمده است، هم خوانی ندارد.

جوان ایرانی، پس از مطالعه آثار کوئیلو، پیامبران الهی _ به ویژه حضرت مسیح علیه السلام _ را از دید کوئیلو می نگرد و می شناسد و درباره آنها داوری می کند. بنابراین، حضرت مسیح علیه السلامرا بزرگ ترین پیامبر و منجی بشریت می داند و نقش دیگر پیامبران را بسیار کم رنگ می بیند.

از سوی دیگر، این تصور نادرست در ذهن او پدید می آید که دانش و

ص: 11

تمدن بشری مدیون دانشمندان و بزرگان مغرب زمین است که همه مسیحی اند و دیگر ادیان، در پیشرفت تمدن نقش کمی داشته اند.

با توجه به این دلایل، تصمیم گرفتیم برای نقد و بررسی اندیشه های کوئیلو و آگاه کردن مدیران و برنامه سازان و نویسندگان صدا و سیما، گام کوچکی برداریم.

بازگشت به ایمان و نویسندگی بیان شده است. در فصل سوم با تجزیه و تحلیل سبک شناسی و زیبایی شناسی آثار کوئیلو، عوامل موفقیت و جذابیت کتاب های او همراه با استنادهایی آمده است. در فصل چهارم، تحریف های عقیدتی آثار کوئیلو مطرح شده است. در فصل پنجم، انحراف ها و اشکال های فکری و عقیدتی موجود در کتاب های کوئیلو نقد و بررسی می شود. در فصل ششم نیز به مدیران و برنامه سازان صدا و سیما و دیگر پژوهشگران رسانه ای، پیشنهادهایی شده است. این پیشنهادها جنبه کاربردی دارند و می توان بر اساس آنها برنامه هایی را برای گروه های مختلف جامعه _ به ویژه جوانان _ به صورت غیرمستقیم تولید کرد. زیرا برنامه های مستقیم می تواند به اقبال و نشر وسیع این آثار بیانجامد. برنامه هایی در قالب «نقد و نظر»، «گفت وگو با کارشناسان». البته ضرورت ساخت چنین برنامه هایی برای نقد و بررسی محتوایی آثار کوئیلو و آگاهی دادن به مخاطبان و خوانندگان آثار او، در فصل های گوناگون این پژوهش، به تفصیل آمده است.

ص: 13

جست وجوی چیزهای تازه ای بود، به مارکس و انگلس و چه گوارا علاقه مند شد و در تظاهرات خیابانی و گردهم آیی های جنبش ترقی خواهانه شرکت کرد.

هم زمان با این تحول ها، وی دچار بحران معنوی شد که بی ایمانی اش را زیر سؤال می برد. از این راه، به جست وجو و تجربه های معنوی تازه ای پرداخت. به مواد مخدر و توهم زا و به فرقه هایِ متعدد روی آورد و تمام آمریکای لاتین را در جست وجوی گام های کارلوکس کاستاندا پیمود و در این راه، با جادوگرانِ گوناگون آشنا شد.

همه اینها او را از شیفتگی حقیقی اش، یعنی نوشتن باز نداشت. نخستین فعالیت هایش را با روزنامه نگاری آغاز کرد و نشریه ای به نام «دو هزار و یک» منتشر کرد. یکی از مقاله هایی که در آن نشریه چاپ شده بود، موجب آشنایی او با رائول سیکاس، تولید کننده موسیقی در برزیل شد و کوئیلو صدها ترانه برای او ساخت. این اولین درخشش افتخارآمیز برای او بود. هم زمان با این کار، با روزنامه دیگری نیز همکاری داشت. در سال 1974 م. نخستین کتابش را درباه نقش تئاتر در تعلیم و تربیت منتشر کرد.

او در آن سال ها تجربه های وحشتناکی را در جادوی سیاه پشت سر گذاشت؛ تجربه هایی که او را به غرقاب نزدیک کرد. به محض خروج از این آزمایش ها، به دست گروه شبه نظامی دیکتاتوری وقت برزیل، دستگیر و شکنجه شد. هنگامی که به صورت معجزه آسایی از این دوزخ نجات یافت، تصمیم گرفت از فعالیت های افراطی دست بردارد و به زندگی عادی و کار در استودیوهای موسیقی بپردازد.

پس از سه ازدواج ناموفق، در سال 1981 با کریستینااویتی سیکا ازدواج کرد

ص: 15

. او بانویی نقاش است که اکنون هجده سال از زندگی مشترکشان می گذرد و در موفقیت ها و افتخارات پائولو نقش داشته است.

کوئیلو به همراه همسرش، در سفری شش ماهه، دور دنیا را گشت؛ سفری که او را به آلمان و به ویژه بازداشتگاه «داخائو» نیز برد. این بازدید، تحولی اساسی در زندگی او پدید آورد.

پائولو در سی و چهار سالگی، ایمانِ کاتولیکی خود را بازیافت؛ ایمانی که سال ها پیش از دست داده بود. آن گاه به سفر هفتصد کیلومتری در جاده سن ژاک دوکمپوستل در شمال غربیِ اسپانیا پرداخت؛ راهی که زائران بی شماری در قرون وسطا پیموده بودند.

ره آورد این سفر که به نوعی سیر و سلوک می ماند، نخستین متن ادبی او بود به نام «خاطرات یک مُغ».

پس از آن کتاب «کیمیاگر» آمد و سپس دیگر کتاب هایش و پس از چندی کوئیلو در ردیف یکی از ده نویسنده پرفروش جهان درآمد.

او به شوخی می گوید که برای سه بار زندگی بعدی هم به اندازه کافی پول دارد! و ترجیح می دهد که سالی چهارصد هزار دلار از حق نگارش کتاب هایش را خرج بنیادی کند که به نامِ خودش است و همسرش آن را اداره می کند. اهداف این بنیاد، گوناگون است: کمک به افراد نیازمند، حمایت و تعالی فرهنگ برزیلی و... .

او در برزیل زندگی می کند، کشوری که دوست می دارد؛ چون در آنجا «تفاوت بین امر قدسی و امر دنیوی وجود ندارد» و هیچ کس در آنجا

ص: 16

از اینکه به روح باور داشته باشد، شرمنده نیست.(1)

آمده بود که من زودرنج بودم. از نظر سیاسی با مردم درگیر می شدم. در مدرسه وضعم روز به روز وخیم تر می شد و مادرم فکر می کرد که من مشکلات جنسی دارم.(1)

[چرا تو شروع به مصرف مواد مخدر کردی؟]

دقیقا به دلیل عصیان؛ چون مواد مخدر ممنوع بود. هر چه که ممنوع بود، مرا به خودش جلب می کرد. برای من و جوانان نسلِ 1968 م. نوعی اعتراض و مخالفت با پدر و مادر بود. ما از راه های مختلف اعتراض می کردیم و یکی از این راه ها اعتیاد بود. من همیشه آدم افراطی بودم و هیچ وقت میانه رو نبودم. هنوز هم همین طورم. خوشبختانه برای همین است که به آنچه در انجیل گفته شده، باور دارم. یا سرد باشید و یا جوشان؛ چون اگر ولرم باشید، شما را از دهانم قی خواهم کرد.(1)

* * *

من خیلی افراط کرده بودم: کوکائین، مواد توهم زا، ال اس دی و... بعد قوی ترها را کنار گذاشتم و فقط کوکائین و ماری جوانا را نگه داشتم.

کوکائین، مظهر شیطان است. انرژی شیطانی است که به تو این احساس کاذب را می دهد که خود را قادر مطلق بدانی. بعد تو را نابود می کند و قابلیت تصمیم گیری را از تو می گیرد.(2)

* * *

به سوگند رها کردن کوکائین وفا کردم. در مورد توتون هیچ قولی نداده بودم و هنوز هم سیگار می کشم، هر چند می دانم برایم مفید نیست.(3)

ص: 19

بگویم؛ چون می دانم روز به روز مردم بیشتر به روحانیت و معنویت رو می آورند.(1)

است. «تمثیل به معنای مثال آوردن، تشبیه کردن، صورت چیزی را مصور کردن و داستان آوردن است و در اصطلاح ادبی، گونه ای تصویر یا داستانی است که پشت معنای لفظی یا ظاهری آن، معنای مشخص دومی هم پنهان باشد. بنابراین، هر تمثیل معنایی دو گانه دارد: معنای ظاهری و اولیه و معنای استعاری و ثانویه».(1)

«دلایل خاص و متعددی باعث می شود که تمثیل پرداز به این شیوه بیانی روی آورد. گاه برای مصلحت شخصی، ترس از حکومت وقت یا حفظ جان خود، برای تفهیم بیشتر مطلب و روشنگری مخاطب و گاهی نیز برای تأثیرگذاری بیشتر و ملاحظات هنری و زیبایی شناختی».(2)

کوئیلو از این شیوه ظریف ادبی برای بیان هر چه بهتر و ساده تر مطلب خود بهره برده است. او با این شیوه، پیام های خود را به طور غیرمستقیم و پنهانی به خواننده القا می کند.

کنار خود داشته باشیم یا نداشته باشیم. عشق؛ یعنی اختیار از کف دادن.(1)

در یکی از جزایر اندونزی، دانشمندی که روی میمون ها تحقیق می کرد، توانست به میمونی یاد بدهد که پیش از خوردنِ موز، آن را در آبِ رود بشوید. او که این کار را فقط برای نوشتن مقاله ای درباره آموزش پذیری شامپانزه ها کرده بود، نمی توانست تصور عواقب این کار را بکند. وقتی دید بقیه میمون های جزیره هم شروع به همین کار کردند، شگفت زده شد. میمون های [دیگر] جزایر هم همین کار را تقلید کردند. شگفت آور بود؛ چون میمون های [آن] جزایر هیچ رابطه ای با میمون های جزیره ای نداشتند که او را در آن آزمایش می کرد... در این باره، تحقیقات علمی متعددی هست.

توجیه معمول این است که وقتی تعدادی معین از افراد تکامل می یابند، تمام نوع بشر تکامل می یابند. نمی دانیم چند نفر لازم است، اما این طور است.(2)

احساس می کرد؛ یک غرق شدگی وصف ناشدنی در شبی همچون امشب تاریک... .

او ایمان داشت و ایمان نمی گذاشت جنگل دوباره پر از عقرب ها و مارها بشود. ایمان، فرشته نگهبان را بیدار نگه می داشت... .

هر روز انسان یک شبِ تاریک است. هیچ کس نمی داند دقیقه بعد چه رخ خواهد داد و با این وجود همگان رو به جلو پیش می روند؛ چون اعتماد می کنند، چون ایمان دارند.(1)

همسفرمان که پیش روی ما حرکت می کند، تمامی عیوب او را می بینیم. بدین گونه است که درباره خود بهتر از او داوری می کنیم، بی آنکه بدانیم کسی که پشت سر ما راه می رود، درباره ما به همین شیوه می اندیشد.(1)

هنوز کودک است، یک پایش را به تنه درختی می بندد، فیل بچه هر چه هم تقلاّ می کند، نمی تواند خودش را آزاد کند،... هنگامی که بزرگ می شود و قدرت شگرف می یابد، تنها کافی است یک نفر طنابی دور پای فیل گره بزند و او را به یک نهال ببندد. فیل، تلاشی برای آزاد کردن خودش نمی کند.

همچون فیل ها، پاهای ما نیز اغلب اسیرِ بندهای شکننده اند، اما از آنجا که هنگامِ کودکی به قدرت تنه درخت عادت کرده ایم، شهامت مبارزه را نداریم، بی آنکه بفهمیم تنها یک عمل متهورانه ساده برای دست یافتن ما به آزادی کافی است.(1)

.

در پایان هفته، شهردار همه اهالی ده را به مراسم افتتاح دعوت کرد. تخته های دروازه را برداشتند و در آنجا یک چوبه دار ظاهر شد. مردم، هراسان، مسائلی را که پیش از آن با توافق دو طرفه حل می کردند، به دادگاه می بردند و... .(1)

طولانی شکوه کرد: آه، خدایا! بیا و غذایت را بخور، خیلی دیر شده، دیگر نمی توانم صبر کنم... مدت زیادی گریه کرد. وقتی سرانجام سرش را بالا آورد و اشک هایش را پاک کرد، نفس راحتی کشید. خدا پایین آمده بود و مشغول غذا خوردن بود... .(1)

می کنید؟ پاسخ دادند: خدایا! تو سه تا هستی و ما هم سه تا. بر ما رحم کن. مبلغ مذهبی گفت: دعای قشنگی است، اما دقیقا همان دعایی نیست که مقبول خدا بیفتد. دعای بهتری به شما یاد می دهم...

سال ها بعد سوار بر کشتی از روی عرشه آن سه کاهن را دید و برایشان دست تکان داد. در همان لحظه هر سه شروع کردند به راه رفتن بر آب و به طرف او آمدند. یکی از آنها فریاد زد: پدر! پدر! آن دعایی را که مقبول خدا می افتد، دوباره به ما یاد بده؛ چون فراموشش کرده ایم.

مبلّغ مذهبی معجزه را دیده بود، گفت: مهم نیست و از خدا بخشش خواست که پیش تر نفهمیده است خداوند به تمامِ زبان ها سخن می گوید.(1)

با کیسه ای ماسه فرستاد تا به زمین ماسه ببرد و هر جا که لازم بود، قرار دهد.

جبرئیل در ساحل دریاها و بسترِ رودها، ماسه گذاشت و خواست به آسمان برگردد. ابلیس کیسه ماسه را سوراخ کرد. این اتفاق در عربستان افتاد.

خداوند تصمیم گرفت این نقص را برای مردم عرب جبران کند؛ برای همین، اخرین پیامبرش را از آن سرزمین مبعوث کرد. برای آنها آسمانی سرشار از ستارگان آفرید و برای آنها دستار آفرید که زیر آفتاب صحرایی، بسیار ارزشمندتر از تاج است... .(1)

در آغاز تمام داستان های کوئیلو، یک آیه از انجیل نقش بسته و خواننده پیش از خواندن اصلِ داستان با آیه ای از کتاب مقدس روبه رو می شود. خواننده شاید در ابتدا دلیل انتخاب این آیه را در صدر کتاب نفهمد، ولی در میانه و پایان داستان، دلیل انتخاب این آیه را درک می کند. در بسیاری از موارد، خلاصه و نتیجه آن داستان ها در این آیات کوتاه آمده است. بنابراین، آیه یاد شده در ذهن خواننده نقش می بندد و ماندگار می شود و از سوی دیگر، رنگ و بوی مذهبی به داستان _ حتی اگر غیرمذهبی باشد _ می دهد.

تمام این آیات انتخاب شده از انجیل لوقاست و آدرس کامل آن نیز ذکر شده است:

یکی از رؤسا از او پرسید و گفت: ای استاد نیک، چه کنم تا وارث حیاتِ سرمدی گردم؟ و عیسی وی را گفت: چرا مرا نیکو می گویی؟ هیچ کس نیکو نیست جز یکی و آن، خداوند است.(2)(انجیل لوقا، باب 18، آیه 18 و 19)

ص: 33

بنگرید که به شما توانِ آن می بخشم که ماران را لگدکوب کنید و هیچ چیز هرگز به شما آسیب نخواهد رسانید.(1) (انجیل لوقا، باب 10، آیه 19)

یا کدام زن است که ده درهم داشته باشد، هرگاه یک درهم کم شود، چراغی افروخته، خانه را جاروب نکند و به دقت تفحص ننماید تا آن را بیابد و چون یافت، دوستان و همسایگان خود را جمع کرده، می گوید: با من شادی کنید؛ زیرا درهم گم شده را پیدا کرده ام.(2) (انجیل لوقا، باب 15، آیه 8 و 9)

ای مریم مقدس که بی گناه بار برداشتی، برای ما بخواه که به سوی تو آییم. اما حکمت از جمیع فرزندان خود مصدّق می شود.(3) (انجیل لوقا، باب 7، آیه 35)

این زن را می بینی؟ به سرایت در آمدم، برای پاهایم آب نیاوردی؛ اما این زن، پاهایم را با اشک شست و به موهای خویش خشک کرد. مرا نبوسیدی، لیکن این زن از بدوِ ورود، باز نماند از بوسیدن پاهایم. سرم را به روغن مسح نکردی، لیکن او به عطر تدهین کرد پاهای مرا. ازاین رو، به تو می گویم: گناهان او بسیار است، آمرزیده شد؛ چرا که بسیار عشق ورزیده، اما او که آمرزش کمتری یافت، کمتر عشق ورزید.(4) (انجیل لوقا، باب 7، آیه های 44 _ 47)

* * *

ص: 34

همچنان که می رفتند، او (عیسی مسیح) وارد دهکده ای شد و زنی به نام مرتا او را به خانه اش مهمان کرد. مرتا، خواهری به نام مریم داشت که پیش پای عیسی نشسته بود و به سخن او گوش می سپرد.

اما مرتا که گرفتار خدمت به او بود، برآشفت. پس به کنار عیسی آمد و گفت: مولای من، آیا اهمیت نمی دهی که خواهرم من را در خدمت گزاری به تو تنها گذارد؟ به خواهرم بفرما که بیاید و من را کمک کند. عیسی مسیح پاسخ داد: مرتا، تو خود را مضطرب ونگران چیزهای زیادی می کنی، اما مریم بخش بهتر را برگزیده است و این از او گرفته نخواهد شد.(1)(انجیل لوقا،باب10،آیه های 38_42)

خوشا به حال شما که اکنون گرسنه اید؛ زیرا که سیر خواهید شد. خوشا به حال شما که اینک گریانید؛ چرا که خواهید خندید.(2) (انجیل لوقا، 21 و 22)

در میان شما، هرکه کوچک تر باشد، همان بزرگ ترین شما خواهد بود.(3) (انجیل لوقا، باب 9، آیه 48)

سپس به او گفتند: خداوند! اینک دو شمشیر. به ایشان گفت: کافی است.(4) (انجیل لوقا، باب 22، آیه 38)

و گفت، هر آینه به شما می گویم که هیچ نبی در وطن خویش مقبول نباشد و به تحقیق، شما را می گویم که بسا بیوه زنان در اسرائیل بودند در ایام

ص: 35

الیاس. وقتی که آسمان مدتِ سه سال و شش ماه بسته ماند، چنان که قحطی عظیم در سراسر زمین پدید آمد. اما الیاس نزد هیچ کدام از ایشان فرستاده نشد، مگر نزدِ بیوه زنی در شهر صیدا.(1)

می آورد که تمدن و فرهنگ بشری، مدیون تلاش های بزرگان غرب است و دنیای مسیحیت از آغاز تا کنون، سردمدار معنویت و دانش بشری به شمار می رود و دیگران، سهم اندکی در تاریخ تمدن دارند.

از شخصیت های دنیای اسلام به ذکر چند نفر بسنده شده است (حسن بصری، حلاج، مولوی، سعدی و...). با این حال، در کنار این بزرگان، از شخصیت خیالی و طنزآمیز ملانصرالدین یاد می شود و درموارد بسیاری از او نقل قول هایی می شود که ذهنیتِ منفی درباره مسلمانان به وجود می آورد.

1

سقراط را همواره مشغول قدم زدن در بازار اصلی شهر می دیدند. یک روز یکی از شاگردانش پرسید: استاد! از شما آموختیم که یک حکیم، زندگی ساده ای دارد... با این حال، هر روز شما را در بازار شهر و در حال تحسین کالاها می بینیم. آیا اجازه می دهید پولی جمع کنیم تا بتوانید چیزی بخرید؟

سقراط پاسخ داد: هر آنچه را می خواهم، دارم، ولی عاشق این هستم که به بازار بروم تا کشف کنم که بدون انبوه این چیزها، همچنان خشنود خواهم ماند.(1)

2

در جشن یکی از پیروزی های اسکندر کبیر، خواست که برایش نان بیاورند. یکی از زنان یک سینی زرین پوشیده از جواهرات با یک تکه نان در وسط آن آورد.

اسکندر فریاد کشید: من که نمی توانم طلا بخورم. من نان خواستم. زن پاسخ داد: اسکندر در قلمرو خود نان نداشت؟ لازم بود برای نان، این راهِ دراز را بپیماید؟ او دستور داد روی تخته سنگ حک کنند: من، اسکندر کبیر، تا آفریقا آمدم تا از این زنان بیاموزم.(2)

ص: 37

یک بار از میکل آنژ پیکرتراش پرسیدند: چطور می تواند چنین آثار زیبایی خلق کند؟! پاسخ داد: خیلی ساده. وقتی به یک قطعه سنگ مرمر نگاه می کنم، تندیس درونش را می بینم. تنها کار من این است که آنچه را به این تندیس تعلق ندارد، از آن دور کنم.(1)

3

کراسوس، پادشاه لیدیه، تصمیم داشت به ایران حمله کند، به هر حال می خواست با یک سروش یونانی هم مشورت کند. سروش گفت: در سرنوشت توست که یک امپراتوری عظیم را نابود کنی. کراسوس با خوشحالی اعلام جنگ کرد. پس از دو روز نبرد، ایرانی ها، لیدیه را شکست دادند، پایتخت را اشغال کردند و کراسوس را اسیر گرفتند. کراسوس برافروخته، پیکی به یونان فرستاد تا به سروش بگوید که چقدر در اشتباه بوده.

سروش پاسخ داد: نه، شما در اشتباه بودید. شما یک امپراتوری عظیم را نابود کردید: لیدیه را.(2)

4

میلتون اریکسون، مبتکر روش درمانی جدیدی است که بر هزاران پزشک در ایالات متحده تأثیر گذاشته است. وقتی دوازده ساله بود، دچار فلج اطفال شد. ده ماه بعد شنید که پزشکی به پدر و مادرش گفت: پسرتان شب را تا صبح دوام نمی آورد.

اریکسون، صدای گریه مادرش را شنید. فکر کرد که می داند، شاید اگر شب را دوام بیاورم، مادرم این طور زجر نکشد! تصمیم گرفت تا سپیده دم روز بعد نخوابد. وقتی خورشید بالا آمد، به طرف مادرش فریاد زد: آهای! من هنوز زنده ام... اریکسون در هفتاد و پنج سالگی در گذشت و از خود چندین کتاب مهم درباره ظرفیت عظیم انسان برای غلبه بر محدودیت هایش به جای گذاشت.(3)

5

ص: 38

پادشاه ایرانی از سعدی شیرازی پرسید: هنگام گذر از شهرهای کشور من به من و کارهای من می اندیشی؟ پاسخ آن خردمند، چنین بود: پادشاها! هرگاه خدا را از یاد می برم، به تو می اندیشم.(1)

6

کسی نزد ابوسعید ابوالخیر رفت و گفت: شما قدرتمندترین آدمیانید. می توانید بر روی آب راه بروید. آمده ام تا بقیه عمرم را وقف خدمت شما کنم. ابوسعید گفت: در این کارها که گفتی، هیچ افتخاری نمی بینم. مرغابیان نیز بر آب راه می روند. اگر به خاطر این تا اینجا آمده ای، وقتت را تلف کرده ای.(2)

یکی از مریدان حسن بصری در بستر مرگ از استاد پرسید: مولای من! استاد شما که بوده است؟ حسن بصری پاسخ داد: صدها استاد داشته ام و نام بردنشان ماه ها و سال ها طول می کشد و باز شاید برخی را از قلم بیندازم. پرسید: کدام استاد تأثیر بیشتری بر شما گذاشته است؟ حسن کمی اندیشید و بعد گفت: اولین استادم یک دزد بود. در بیابان گم شده بودم و... .(3)

7

یکی از مریدان شمس تبریزی از او پرسید: چگونه به سیر و سلوک روحانی روی آوردی؟ شمس تبریزی گفت: مادرم می گفت: آن قدر دیوانه نیستم تا به دارالمجانین ببرندم و آن قدر قداست ندارم تا به صومعه ای وارد شوم. پس تصمیم گرفتم به تصوف روی بیاورم تا از راه مراقبه آزاد بیاموزم.(4)

8

[در یک فضای رؤیایی و تخیلی از ملانصرالدین استاد بزرگ صوفیه (!) دعوت می شود

ص: 39

که سخنرانی کند. ]در آن هنگام، ملانصرالدین وارد شد. به شدت مست به نظر می رسید و مشغول خوش و بش با زن زیبایی شد که در ردیف جلو نشسته بود... ملانصرالدین راه و رسم صوفیان را به آنها آموخت...

ملانصرالدین یک استاد صوفی است. صوفی یعنی چه؟ پشم، پشم.

صوفیه سنت روحانی دراویش است. استادان آن هرگز سعی نمی کنند، نشان بدهند که چقدر خردمندند و شاگردانشان با اجرای حرکات گونه ای رقصِ چرخان وارد حالت خلسه می شوند.(1)

9

ملانصرالدین به خانه مرد ثروتمندی رفت تا برای فقرا صدقه ای از او بگیرد. کلفت پیر در را باز کرد و گفت: اربابم در خانه نیست. ملا گفت: با اینکه به فقرا کمک نمی کند، توصیه ای برایش دارم. به او بگو دفعه بعد که در خانه نیست، سرش را پشت پنجره جا نگذارد؛ آدم فکر می کند دارد دروغ می گوید.(2)

1. حضرت آدم علیه السلام

2. حضرت نوح علیه السلام

3. حضرت موسی علیه السلام

4. حضرت مسیح علیه السلام

5. حضرت محمد صلی الله علیه و آله

6. حضرت یحیی علیه السلام

7. حضرت ابراهیم علیه السلام

8. حضرت الیاس علیه السلام

9. حضرت یعقوب علیه السلام

10. حضرت اسماعیل علیه السلام

11. حضرت اسحاق علیه السلام

12. حضرت یوسف علیه السلام

13. حضرت سلیمان علیه السلام

14. حضرت لوط علیه السلام

15. حضرت یونس علیه السلام

دو _ پیامبران غیرالهی

1. بودا

2. زرتشت

3. کنفوسیوس

4. کریشنا

سه _ شخصیت های مسیحی

_ نویسندگان و شاعران

1. کازانتزاکیس (یونان)

2. ویلسون (انگلستان)

3. تولستوی (روسیه)

4. آلبرکامو (فرانسه)

5. بورخس (آرژانتین)

6. اسکاروایلد (ایرلند)

7. آگاتا کریستی (انگلستان)

8. شاو (ایرلند)

9. همینگوی (آمریکا)

10. دانته (ایتالیا)

11. دورنمات (بلژیک)

12. الیوت (انگلستان)

13. اگزوپری (فرانسه)

14. بالدوین (آمریکا)

15. بوسکالیا (آمریکا)

16. ییتس (ایرلند)

17. الی ویسل (آمریکا)

18. شکسپیر (انگلستان)

_ فیلسوفان

1. آریسنیپوس (یونان باستان)

2. سقراط (یونان باستان)

3. اپیکور (یونان باستان)

4. دیوژن (یونان باستان)

5. افلاطون (یونان باستان)

6. ارسطو (یونان)

7. شوپنهاور (آلمان)

8. نیچه (آلمان)

9. سارتر (فرانسه)

10. رویس (آمریکا)

_ موسیقی دانان

1. موتزارت (اتریش)

2. باخ

3. واگنر (آلمان)

4. بتهوون (اتریش)

ص: 41

5. روبنشتاین (آمریکا)

6. مونا (برزیل)

چهارم _ نقاشان

1. ون گوگ (هلند)

2. میکل آنژ (ایتالیا)

3. پیکاسو (اسپانیا)

4. ماتیس (فرانسه)

5. رنوار (فرانسه)

6 . ال گرکو (اسپانیا)

7. کارن کیسی (استرالیا)

_ دانشمندان

1. جی راین (آمریکا)

2. سارافیدر (آمریکا)

3. پمروز

4. اریکسون (آمریکا)

5. گورجف (روسیه)

6. انیشتین (آلمان)

7. ماوکینگ (آمریکا)

8. پاستور (فرانسه)

9. ژوزف کمپل

_ حکیمان و عارفان

1. تیلیچ (آمریکا)

2. پاتمور (انگلستان)

3. لئوناردوبوف (برزیل)

4. ویلیام بلیک (انگلستان)

5. جبران خلیل جبران (لبنان)

6. گوته (آلمان)

7. لوترکینگ (آمریکا)

هفتم _ هنرمندان

1. گری کوپر (آمریکا)

2. مارکس (آمریکا)

3. چارلتون هستون (آمریکا)

_ سیاستمداران

1. ال سید (سردار اسپانیایی در جنگ با مسلمانان)

2. شارلمانی (امپراتور روم غربی در قرون وسطا)

3. فرانکو (دیکتاتور اسپانیا)

_ قدیسان مسیحی

1. دیماس قدیمی

2. آگوستین قدیس

3. دکلیوو

4. فرانسیس آسیزی

5. پطروس حواری

6. پولس قدیس

7. آنتوان قدیس

8. یوحنای قدیس

چهار _ شخصیت های غیر مسیحی

1. گاندی (هند)

2. هانخ (ویتنام)

3. جوانگزه (چین)

4. لدیی چینگ (چین)

5. سعدی (ایران)

6. مولوی (ایران)

ص: 42

7. حلاج (ایران)

8. شمس تبریزی (ایران)

9. حسن بصری (عراق)

ص: 43

انسان با هم نوعانش ارتباط برقرار می کند.(1)

* * *

وقتی شروع به نوشتن می کنم، نمی دانم که خوب می نویسم یا بد! در درجه اول برای خودم می نویسم... وقتی متوجه می شوم متنی که دارم می نویسم، نتیجه نمی دهد، آن را رها می کنم. متوجه می شوم که صادقانه نیست که جریان ندارد. این را در درون خودم احساس می کنم.(2)

* * *

من نویسنده ای هستم که خودم را در این زمان از نظر سیاسی متعهد می دانم و بزرگ ترین جست وجوی من در زندگی در طریق معنویت بوده است و به همین دلیل است که این مسئله همواره در کتاب های من حضور دارد.(3)

* * *

من می دانم که نویسنده ای مشهور هستم که کتاب هایم در تمام دنیا ترجمه شده اند. خیلی ها دوستم دارند، اما کسانی هم هستند که از من متنفرند... اما من حضور دارم و زنده هستم.

نخستین پرسش که به عنوان نویسنده از خودم می کنم این است که آیا با خودم صادق هستم؟ و تا به حال به نظرم می رسد که چنین بوده ام. به علاوه سفر کردن به اقصا نقاط جهان و بارها درباره یک کتاب حرف زدن، مرا وامی دارد تا درباره آنچه می نویسم، به طور مداوم، اندیشه کنم.(4)

همه نویسنده ها نیاز به تحرک دارند، حداقل درونا. همه آثار بزرگ ادبی کلاسیک،

ص: 45

روایت های سفرهای درازند، از انجیل گرفته تا کمدی الهی، از دون کیشوت گرفته تا ایلیاد.(1)

خود را با آنها شریک می شوم؛ بخشی خصوصی که به همه تعلق دارد و بهترین بخش وجود همه ماست.(1)

* * *

هنگامی که من شروع به برگزاری سخنرانی هایم کردم، جمعیت حضار نود درصد زن و ده درصد مرد بودند. حالا نسبت زن ها شصت درصد و مردها چهل درصد است. مردها از نشان دادنِ عواطفشان ترسی ندارند و مثل زن ها برای امضای کتاب صف می کشند.(2)

مسئله خوب نوشتن یا بد نوشتن، تأثیر اندکی دارد؛ مسئله نوعی برادری است؛ آنها بیش از آنکه مخاطبِ من باشند، هم دستِ من هستند. وقتی به خوانندگانم فکر می کنم که از خانه بیرون می روند، سوار اتوبوس می شوند، وارد یک کتاب فروشی می شوند و اکثرا معطل می شوند که یکی از کتاب های مرا بخرند، چون کتاب فروشی شلوغ است، واقعا تحت تأثیر قرار می گیرم.

بی شک، وقتی یکی از کتاب های مرا می خوانند، به خود می گویند: این کتاب را من می توانستم بنویسم. راجع به چیزهایی حرف می زند که من می شناسم، اما فراموش کرده ام و این آن چیزی است که ما ناخودآگاه جمعی می نامیم.(3)

ص: 47

بی نظیر شرق به دست می دهد. او به آن سادگی دست یافته که مدعی تحمیل هیچ چیز نیست و جریان اندیشه و احساس خود را آزاد می گذارد... .(1)

ص: 49

آن وقت می بایست در محکمه های گوناگون، تصمیمش را برای اخراج آدم و حوا از بهشت برای شکستن یک قانون مستبدانه توجیه می کرد که هیچ ریشه ای در علمِ حقوق نداشت: تو از درختِ دانش خوب و بد نخواهی خورد.

اگر نمی خواست چنین اتفاقی بیفتد، چرا درخت را در وسط باغ گذاشته بود و نه در بیرون دیوارهای بهشت؟... [چرا] مکانِ دقیق درخت را به آدم و حوا نشان داده بود؟ اگر چیزی نمی گفت، نسل پشت نسل روی این زمین خاکی می گذشت، بدون آنکه هیچ کس کوچک ترین توجهی به میوه ممنوع کند... او قانونی را وضع کرده و سپس راهی یافته بود تا شکستن آن را وسوسه کند. فقط برای اینکه تنبیه خلق شود.

هنگامی که قانون شکسته شد، خداوند (قاضی مطلق) وانمود کرد که آنها را تعقیب می کند... خدا پرسید: کجایی؟ آدم پاسخ داد: در باغ صدایی شنیدم و ترسیدم؛ چون برهنه بودم و خودم را پنهان کردم... خدا گفت: کی به تو گفت برهنه ای؟ و می دانست این پرسش فقط می تواند یک پاسخ داشته باشد: چون از درختِ دانشِ خوب و بد خوردم.

با این پرسش، خدا به فرشتگان نشان داد که عادل است و محکومیت این زوج بر مبنای مدرک محکمی صورت گرفته... خدا آن زوج را تبعید کرد و فرزندانشان هم بهای گناه آنها را پرداختند... از آنجا تمام انسانیت، بدون اجازه استیناف محکوم شده بود...

وقتی دلِ خدا به رحم آمد و پسرش را فرستاد تا جهان را نجات دهد، چه شد؟

پسرش در دست های همان عدالتی سقوط کرد که خودش آفریده بود.(1)

* * *

مرد و زنی در باغ عدن می زیند، غرق در تمام نعمت های تصورپذیر؛ اما یک چیز ممنوع است: این زوج، هرگز نباید معنای نیک و بد را درک کنند. خدای قادر متعال می گوید: اما زنهار از درخت شناخت نیک و بد نخوری. (سفر پیدایش: 17: 2)

و روزی زیبا، مار از راه می رسد و سوگند می خورد که اهمیت این شناخت از خودِ بهشت

ص: 51

بیشتر است و باید به آن دست یابند. زن سر باز می زند... اما مار سوگند می خورد که چنین نیست: برعکس، روزی که تفاوت میان نیک و بد را بشناسد، با خدا برابر خواهند شد.

حوا سرانجام می پذیرد و میوه ممنوع را می خورد و از آن به آدم نیز می دهد. از آن به بعد، تعادل آغازین بهشت برهم می خورد و این زن و شوهر گرفتار نفرین و از بهشت رانده می شوند. اما خداوند، جمله بهت آوری بر زبان می آورد: همانا انسان همچون یکی از ما شده است که شناسای نیک و بد گردیده است.(1) (سفر پیدایش:22 :3)

* * *

حوا در باغ عدن قدم می زد که مار به او نزدیک شد و گفت: این سیب را بخور. حوا که درسش را از خداوند آموخته بود، امتناع کرد. مار اصرار کرد: این سبب را بخور؛ چون باید برای شوهرت زیباتر شوی. حوا پاسخ داد: نیازی ندارم؛ او که جز من کسی را ندارد. مار خندید: البته که دارد.

حوا باور نمی کرد. مار او را به بالای یک تپه به کنار چاهی برد و گفت: آن پایین است. آدم، او را آنجا مخفی کرده. حوا به درون چاه نگریست و بازتاب تصویر زنِ زیبایی را در آب دید. سپس سیبی را که مار به او پیشنهاد کرد، خورد.(2)

فَتَلَقّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوّابُ الرَّحیمُ. (بقره: 37)

قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَمیعًا فَإِمّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنّی هُدًی فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (بقره: 38)

وَ الَّذینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ. (بقره: 39)

و گفتیم: ای آدم! تو با همسر خود در بهشت جای گزیده و در آنجا از هر نعمتی که بخواهید بدون زحمت برخوردار شوید و نزدیک نشوید به این درخت که از ستمکاران خواهید بود.

پس شیطان به لغزش افکند آدم و حوا را که از آن درخت خوردند (و به این عصیان) آنها را از بهشت بیرون کردیم و گفتیم که از بهشت فرود آیید که برخی از شما برخی دیگر را دشمنید و شما را در زمین تا فرا رسیدن روز مرگ برخورداری و قرارگاه خواهد بود.

پس آموخت آدم از خدای خود کلماتی که موجب پذیرفتن توبه او گردید؛ زیرا خداوند توبه پذیر و مهربان است.

گفتیم همه از بهشت فرود آیید تا آن گاه که از جانب من برای راهنمایی درآید، پس هر کس در دنیا پیروی از او پیروی کند، در آخرت هرگز بیمناک و اندوهگین نخواهد بود.

و آنان که کافر شدند و تکذیب آیات کردند، به یقین، اهل دوزخند و همیشه در آتش آن معذب خواهند بود.

بر اساس این آیات، یکی از بزرگ ترین افتخارها و نقطه قوت آدمی که او را به عنوان شاهکار آفرینش می توان توجیه کرد و به همان دلیل، مسجود فرشتگان شد و همگی در برابر مقام شامخ او سر فرود آوردند، همان آگاهی او از «علم الاسماء» و «حقایق و اسرار آفرینش و جهان هستی» بود.

پیداست که آدم به خاطر این علوم برتری یافته است و فرزندان آدم اگر بخواهند تکامل پیدا کنند، باید هر چه بیشتر از این علوم بهره گیرند. تکامل بیشتر هر کدام از آنها با آگاهی شان از اسرار آفرینش نسبت مستقیم دارد.

ص: 53

قرآن با صراحت تمام، عظمت مقام آدم را در اینها می داند، ولی تورات، سرّ بیرون راندن آدم از بهشت و گناه بزرگ او را توجه به دانش و دانستن نیک و بد می داند.

در فصل دوم سفر تکوین آمده است: خدا آدم را فرمود که از تمامی درختان باغ مختاری که بخوری، ولی از درخت «دانستن نیک و بد» مخور؛ چه در روز خوردنت از آن مستوجب مرگ می شوی... و آواز خداوند را شنیدند که به هنگام نسیم روز در باغ می خرامید. آدم و زنش خویشتن را از حضور خداوند در میانِ درختان باغ پنهان کردند و خداوند آدم را آواز کرده، وی را گفت که کجایی؟... .

اگر آدم، دست به سوی درخت نیک و بد دراز نمی کرد تا ابد در جهل باقی می ماند تا آنجا که حتی نمی دانست برهنه بودن، زشت و ناپسند است، ولی برای همیشه در بهشت باقی می ماند.

به این ترتیب، آدم نباید از کار خود پشیمان شده باشد؛ زیرا از دست دادن بهشتی که شرطِ بقای در آن، ندانستن نیک و بد است، در برابر به دست آوردن دانش، تجارت پرسودی است. چرا آدم از این تجارت نگران و پشیمان باشد؟

بنابراین، افسانه تورات در نقطه مقابل قرآن قرار دارد که ارزش مقام انسان را در علم الاسماء معرفی کرده است.

از این گذشته، در این افسانه، مطالب زننده عجیبی درباره خداوند یا آفریده های او دیده می شود که هر یک از دیگری حیرت انگیزتر است، مانند: نسبت دادن دروغ، بخل، حسد، غفلت، بی خبری و صفت جسمانیت به خدا

ص: 54

و... .(1)

مفسر کبیر، علامه سید محمدحسین طباطبایی در نقد چنین افسانه هایی می فرماید:

در موضوع چگونگی آمدن شیطان و وسیله ای که آنها را با آن فریب داد، در روایات صحیح و معتبر، چیزی وارد نشده، ولی در پاره ای اخبار، مار و طاووس به عنوان دو کمک کارِ شیطان معرفی شده اند. چون این روایات معتبر نبودند، از ذکر آنهاصرف نظر کردیم و به نظر می رسد که از اخبار مجعوله باشند و گویا این مطالب عینا از تورات گرفته شده باشند.(2)

فخر رازی نیز در ردّ این خرافه ها می گوید:

به چنین داستان هایی نباید اعتماد کرد؛ زیرا ابلیس که توانست شگردی به خرج داده، خود را در دهان ماری جای دهد، چه طور نتوانست خود را به صورت مار در آورد و وارد بهشت شود؟ اگر هم این امر صحّت داشته باشد، باید پرسید به چه دلیل مار مستحق عقوبت است حال آنکه _ نه تنها او بلکه دیگر حیوانات _ نه قوه عاقله دارد و نه تکلیفی بر عهده دارد.(3)

آری، همان گونه که گفته شد، سرچشمه این خرافه ها، تحریف های کتاب تورات است.

درباره معرفی حوا به عنوان نخستین بنیان گذار خیانت زن به مرد و پیش گامی او در انحرافِ آدم نیز باید گفت که دیدِ تحقیرآمیز نسبت به جنس زن از جمله اندیشه های رایج در میان آیین های باستان و ادیانِ تحریف شده یهود و نصارا بوده است. آنها به زن به دیده مظهر و عنصر فساد و تباهی و موجودی ناقص و بی هویت می نگریستند.

ص: 55

ویل دورانت درباره نگرش روحانیون مسیحیِ قرون وسطا نسبت به زن چنین می گوید:

در نظر کشیشان و الهیونِ این قرون، مقام زن عبارت بود از: شرّی ضروری، وسوسه ای طبیعی، مصیبتی مطلوب، خطری خانگی، جذبه ای مهلک و آسیبی رنگارنگ. زن همان حوای مجسم در همه جا بود که آدم را از فردوسِ برین محروم ساخت. هنوز آلتِ مطلوبی بود در دست شیطان برای اغفال مردان و فرستادن آنها به دوزخ.(1)

این در حالی است که قرآن کریم، هر جا بحث فریفته شدن حضرت آدم را به وسوسه های شیطانی طرح می کند، هر دو را در این ترک اولی، همسان دانسته و یکی را معاون دیگری معرفی نکرده است:

پس شیطان، آدم و حوا هر دو را وسوسه کرد... . (اعراف: 20)

پس شیطان، آن دو را با فریب از مقامشان فرود آورد. (اعراف: 22)

قرآن بر اعتقاد بی مسئولیتی زن در برابر رفتارش، خطِ قرمز کشیده است و سرنوشت هر کس را در گرو رفتارهای خودش می داند:

هر کس در گرو اعمالِ خویش است. (مدّثر: 38)

خداوند، زن و مرد هر دو را به پاداش رفتارهای نیکشان به بهشت بشارت داده و آنها را به خاطر گناه و جرمی که مرتکب می شوند، به کیفر و عذاب وعده داده است.(2)

ص: 56

فروتن بود که به تمام رؤیاهایش باور داشت. او هرگز نمی دانست ترک کردن یک مرد یا ترک شدن توسط یک مرد چه معنایی دارد.

وقتی یوسف قصد کرد به خاطر بارداری اش، او را از خانه براند، دامادِ آسمانی فرشته ای فرستاد تا جلویش را بگیرد. پسرش او را ترک کرد... .(1)

معجزه سخن گفتن عیسی در گاهواره به دفاع از عصمت مادر، بسیار پررنگ است. حال آنکه نامزدی مریم با یوسف که با حضور همیشگی وی در معبد سازگار نیست و نبود معجزه تکلم عیسی در گاهواره، زمینه های طرح شبهه راتقویت می کند.

اطلاعات منابع اسلامی نشان می دهد که مریم در زمان حیات فرزند خود از دنیا رفت و عیسی، خود، غسل او را بر عهده گرفت.(1) از اینجا می توان دریافت که داستان حضور مریم در مراسم به صلیب کشیده شدن فرزندش نمی تواند واقعیت داشته باشد.

از جایگاه مریم در میانِ مسلمانان و مسیحیان به نتیجه راهبردی رسید. بر خلاف عیسی که در عین برخورداری از مقامی والا در میان پیروان دو دین بزرگ آسمانی، به محور اختلاف های اساسی دو دین در آموزه تثلیث و تجسیم بدل شده است، مریم، شخصیتی است که می تواند محور تفاهم و گفت وگوی سازنده پیروان اسلام و مسیحیت باشد. الگویی که از شخصیت این بانوی ارزنده به دست می آید، در پی گیری سیاست ها و راهبردهای مشترک دو دین آسمانی، سودمند خواهد بود.

تقویت عفاف به ویژه از راه تأکید بر پیوندهای خانوادگی، راست گویی، بندگی، معنویت گرایی و خدمت به بندگان خدا از محورهای اساسی

ص: 59

این سیاست مشترک است.(1)

فِی الدُّنْیا وَ اْلآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبینَ. (آل عمران: 45) وَ یُکَلِّمُ النّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ کَهْلاً وَ مِنَ الصّالِحینَ. (آل عمران: 46) قالَتْ رَبِّ أَنّی یَکُونُ لی وَلَدٌ وَ لَمْ یَمْسَسْنی بَشَرٌ قالَ کَذلِکِ اللّهُ یَخْلُقُ ما یَشاءُ إِذا قَضی أَمْرًا فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ. (آل عمران: 47)

چون فرشتگان گفتند که ای مریم همانا خدا تو را به کلمه ای از جانب خویش که نامش مسیح عیسی بن مریم است بشارت می دهد که او در دنیا و آخرت آبرومند و از مقرّبان درگاه خداست و با خلق در گهواره سخن می گوید؛ بدان گونه که در سنین بزرگی و او از جمله نیکویان جهان است. (مریم) عرض کرد پروردگارا! مرا چگونه فرزندی تواند بود و حال آنکه بشری به من دست نزده است. خطاب شد چنین است کار خدا، می آفریند هر چه بخواهد و چون مشیّت او به خلقت هر چیزی قرار گیرد به محض اینکه گوید موجود باش، همان دم موجود شود.

تعدادی از فرشتگان به فرمانِ خدا بر مریم بتول نازل می شوند و برای او از جانب خدا بشارتی می آورند که: خداوند به او فرزندی عطا خواهد فرمود که موصوف به فضایلی است که در وجود کسی جز او گرد نیامده است. این نوزاد، نزد خلق و خالق عزیز و مکرّم است. از بندگان مقرّب الهی و در شمار صالحان است. او در گهواره بامردم سخن می گوید همان گونه که در بزرگی.

حضرت مریم به درگاه پروردگارش با شگفتی رو می کند و می پرسد که: چگونه بچه دار خواهد شد، حال آنکه شوهر نکرده و آمیزشی با مردی نداشته است و وجود بچه بدون وجود پدر و مادر ناممکن است؟ پروردگار به او می گوید: این کار برای خدا امکان پذیر است، گرچه برای غیر خدا محال است؛ زیرا قدرت پروردگار نامتناهی است. و وجود هر چیزی تابع اراده و مخلوق قدرت اوست. آن گاه خداوند، سادگی این کار را نزد خود بیان می کند و می فرماید: «این امر به مجرد اراده و مشیّت ذاتِ اقدسِ او متحقق

ص: 61

می شود».

فرموده خداوند نشان می دهد که قدرت خداوند، به خلقتی خاص محدود نیست و اصلاً محدودیت ندارد. پروردگار به آفریدن هر چیزی تواناست؛ همان گونه که آدم را بی آنکه پدر و مادری داشته باشد، بیافرید یا اسحاق را از زن و شوهری سالخورده؛ یعنی ساره و ابراهیم پدید آورد و به زکریا که در مرحله پیری بود و همسرش نازا بود، یحیی را ارزانی فرمود.(1)

ما سرشتی پست و پلید داریم و تنها به این دلیل گرفتار مجازات ابدی نمی شویم که عیسی خود را برای نجات نوع بشر قربانی کرد. قربانی شدن پسر خدا، ما را نجات داد. فقط قربانی شدنِ یک نفر.(1)

* * *

نخستین معجزه عیسی چه بود؟ شفا دادن یک نابینا، درمان کردن یک افلیج یا بیرون کردن شیطان از بدنِ جن زده نبود، بلکه تبدیل آب به شراب و هیجان بخشیدن به یک مهمانی بود.

یارانِ مرد او کسانی نبودند که رهبری فرهنگ و مذهب آن عصر را بر عهده داشته باشند، بلکه مردانی عادی بودند که با ثمره تلاش خود می زیستند.

یاران زن او؟ کسی چون مارتا نبود که به وظایف خانگی اش عمل می کرد، بلکه ماریا بود که آزادانه از او پیروی می کرد.

نخستین قدیس او؟ نه یکی از رسولان بود و نه یکی از شاگردان و نه یکی از پیروان وفادارش، بلکه دزدی بود که در کنارش جان سپرد.(2)

عیسی از نگاه شهوت آلود و معاشرت با زنان به شدت گریزان بود.(1) این ویژگی عیسی با آنچه در انجیل یوحنا در مورد شست وشوی پای او با گیسوانِ زنی به نام مریم، خواهر ایلعا نقل شده است، تعارض دارد. در میان پیامبران خدا، عیسی در شمار پنج پیامبر اولوالعزمی است که در صفاتی چون تقوا و توجه به خداوند، صبر و عفو گناهان دیگران، سرآمد پیامبران بود.(2)

باطل است؛ زیرا آفریننده عیسی پاسخ می دهد: «آنکه قادر به خلقِ آدم بدون پدر و مادر باشد، به یقین، بر آفرینش عیسی بدون پدر نیز تواناست.» آفرینندگی در این مورد، از آن یکی قوی تر است.

خلق آدم در واقع خلق ضد از ضد است؛ زیرا خداوند، واجد حیات را از چیزی که حیات برای آن امکان ندارد، آفریده است. از جانب دیگر، آفرینش آدم، بزرگ تر از آفرینش عیسی است. علت مُعدّه برای خلق آدم، «خاک» بود و علت مُعَدّه برای آفرینش عیسی، «مریم» و خاک از انسانیت، مسافت ها به دور است. البته خلقت عیسی بر خلاف سنت جاری در بشر است؛ زیرا سنت جاری اقتضا دارد که فرزند، دارای پدر و مادر باشد، ولی از آنجا که این سنت هم مخلوق خداست، پس خودِ خالق نیز می تواند استثناهایی در آن ایجاد فرماید.(1)

خویش بازگردد و از محرابش بیرون آید؛ زیرا محرابی جدید به دور ازخانواده اش برای خویش برگزیده بود که مشرقِ شهر قرار داشت.

او پرده ای در اطراف محراب خود کشیده بود که او را از مردم جدا می کرد. از ورود او به این محراب تازه، زمانی سپری نشده بود که ناگهان جوانی زیبا به محراب وی وارد شد. مریم از او ترسید و خطاب به او گفت: اگر تو اهل تقوا و پروایی، از تو به خدا پناه می برم؛ زیرا متقیان به کسی که به درگاه خدا پناه برد، آسیب نمی رسانند.

روح مرسل گفت: نگران نباش. من فرستاده خدا به سوی توام. آمده ام تا پسری پاک و بزرگوار بر تو ارزانی دارم. مریم پرسید: چگونه چنین چیزی ممکن است؟ کجا مرا پسری باشد؟ من خوددارم و شوی ناکرده. اهل بدکاری نیز نیستم؛ چه زادن فرزند جز از این دو راه امکان پذیر نیست.

روح به او پاسخ داد: خداوند از راه سوم به تو فرزند می بخشد، راهی که خلافِ سنت حاکم بر جهان است که تاکنون دیده ای، بی آنکه مردی با تو بیامیزد و نیز خدا نگهبان توست. خداوند اراده فرموده که فرزند تو آیتی برای مردم و معجزه ای برای نبوت باشد و...

مریم، تسلیم مشیّت خدا شد. روح مرسل در او نفخه ای دمید و مریم احساس بارداری کرد. از مردم کناره گرفت و در گوشه ای به عبادت مشغول شد. چون احساس درد زایمان کرد، به تنه درختِ خرمایی که نزدیکش بود، پناه آورد. کودک خود، آن عطیه خدا را بزاد.(1)

ص: 66

تغییرهای فراوانی گشته است.(1)

مسیح، آنها را به عبادتِ خدا، پروردگار خود و پروردگار بنی اسرائیل دعوت کرد. تنها ذاتِ خدای تعالی است که سزاوار پرستش است؛ زیرا پروردگار تمام خلق، اوست و همه مردم، پرستنده اویند.

لَقَدْ کَفَرَ الَّذینَ قالُوا إِنَّ اللّهَ ثالِثُ ثَلاثَةٍ. (مائده: 73)

به راستی کسانی که گفتند: خداوند یکی از [اشخاص] سه گانه است، کافر شدند.

مسیحیان، این نوع را قول به «تثلیث» نامیده اند، به این معنی که هر کدام از آن سه، خدایی باشند: پدر، پسر و روح القدس. سپس می گویند که این سه، خدایی واحدند! اگر از آنها بپرسند: چگونه سه تن، یکی هستند؟ گویند: پاسخ این پرسش فراتر از عقل است.

چنین مذهبی عقلانی نیست؛ چون اساس آن ورای عقل است. سخنِ تثلیث نیز باطل است؛ زیرا خداوند، واحد است و شریک ندارد و ذات مقدس او را همتا نیست.

مسیح در وجود خویش به مادر نیاز دارد. بنابراین، مستحق الوهیت نیست. او، خود، بنده ای مخلوق است. وی، اله و شریک خدا در الوهیت نیست، بلکه او نیز مانند پیامبران پیش از خود، پیامبری است که مردم را به عبادت خدای یگانه می خواند. نه مسیح و نه مادرش، هیچ یک شایسته پرستش نبودند.

عده ای، مریم را نیز جزو یکی از آن سه اله قرار داده و به وی جامه الوهیت پوشانده بودند. البته این عقیده نیز باطل است؛ زیرا مریم می زاید و

ص: 69

زاده می شود، حال آنکه خدا نه می زاید و نه زاده می شود (لم یلد ولم یولد).(1)

بدین سان، مسیح به جایی که از آن آغاز کرده بود، برگشت. آغاز وی، نزول در این جهان است که با نفخه الهی صورت گرفت و به مبدأش بازگشت تا از قتل و صلب در امان ماند که پروردگارش، حافظ او بود. از این آیه چنین برداشت می شود که خدا، شخص و بدن مسیح را بالا برد و نه روحش را.(1)

از روایات اسلامی برمی آید که مسیح به زمین هبوط می کند، در حالی که مسلمان است و حکومت اسلامی همه جا حکم فرماست. این حالت به هنگام ظهور مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف است و او با مهدی نماز می گزارد و چهل سال عمر می کند. وی در این دولت عادل و مبارک، حاکمی دادگستر است و با کافران جهاد می کند.(2)

چنین پنداری درباره شیطان و فرشتگان با آموزه های دینی ما تفاوت بسیاری دارد. آن چهره واقعی و حقیقی که از شیطان و فرشتگان در آیات و رویات اسلامی آمده، با مطالب مطرح شده در داستان های کوئیلو متفاوت است.

فراتر از نیروهای طبیعی که ما را احاطه کرده اند و یاری مان می دهند، دو نیروی بنیادی روحانی هم کنار ما وجود دارند: فرشته و شیطان. فرشته همواره ما را حفظ می کند و موهبتی الهی است. لازم نیست که او را برانگیزی تا زمانی که زیبا به جهان می نگری، فرشته است وهمواره مرئی است.

شیطان هم یک فرشته است، ولی نیرویی آزاد و طغیان گر است. ترجیح می دهم او را پیام آور بنامم؛ چون مهم ترین راه ارتباط تو با جهان است... عرصه فعالیت او تنها در سطح مادی است. او در طلای کلیسا حضور دارد. چون زر از زمین می آید و زمین قلمرو اوست. در کار ما و در رابطه ما با پول حاضر است.

اگر او را به حال خودش بگذاریم، به پراکندن خویش میل دارد. اگر برانیمش، تمامی حسن هایی را که همیشه می تواند به ما بیاموزد، از دست می دهیم. او از جهانِ آدمیان، بسیار می داند. اگر شیفته نیرویش شویم، ما را تسخیر می کند و از نبرد نیک بازمان می دارد. پس تنها راه رویارویی با پیام آورمان، پذیرفتن او به عنوان یک دوست است... شنیدن توصیه هایِ او و در هنگام لزوم، درخواستِ کمک از او، ولی هرگز نباید بگذاریم او قواعد بازی را به ما دیکته کند.(1)

: شمعون (پطرس)، اندریاس، یعقوب، یوحنا، فیلوپس، برتولما، متّی، توما، یعقوب بن حلفی، شمعون، یهودا؛ برادر یعقوب، یهودای اسخر یوطی.

این دوازده تن مأموریت یافتند که تنها در میان بلاد اسرائیل به تبلیغ بپردازند و مأموریت اصلی آنان در سفرهای تبلیغی، بشارت به نزدیک بودن ملکوت آسمان بود.

بیشتر آنان ماهی گیرانی فقیر و ناآگاه بودند. با وجود آنکه عیسی آنان را برای مأموریتی خطیر انتخاب کرده بود، آثار ضعف بصیرت در آنان به چشم می خورد. به همین دلیل، گاه عیسی آنان را کوته نظر، جاهل، سست دل و سست ایمان خوانده است.(1)

در منابع اسلامی، رسولان را با عنوان حواریان می شناسیم. حواریان عیسی، شاگردان پاک و خالص او هستند. امام رضا علیه السلام درباره آنان می فرماید:

در اعتقاد ما به این دلیل حواری نامیده شدند که درون خود را از آلودگی گناه زدوده و به درجه اخلاص رسیده بودند و با موعظه و نصیحت، آلودگی را از دیگران نیز می زدودند.(2)

روایتی از پیامبر، آنان را دوازده نفر شخص خالص و انتخاب شده برای یاوری عیسی می داند که در یاری دین خداوند و رسول او کوشا و آماده بودند. هیچ گونه ضعف و تکبری در آنان نبود و ایمانشان از هر شک و

ص: 73

تردیدی پیراسته بود.(1) بنابراین، جایگاه رسولان در منابع اسلامی با آنچه از آنان در منابع مسیحی یافتیم، متفاوت است.

علامه طباطبایی با توجه به ارتباط وحیانی حواریان با خداوند، احتمال پیامبر بودنِ تمام آنان را مطرح کرده است و می گوید که آنان در بالاترین درجات ایمان قرار داشتند.(2) با توجه به آنچه گفته شد، خیانت کردن یکی از حواریان و معرفی عیسی به دشمنان بعید می نماید.(3)

کوئیلو در مورد قدیسان نیز چنین نظریه هایی را مطرح کرده است:

قدیسان هم بودند، مثل لویولا، سرباز باسکی که با زنانِ بسیاری هرزگی کرده بود و دشمنان زیادی را در جنگ ها کشته بود تا اینکه زخمی شد و از تختی که در آن بستری بود، به درکِ جهان رسید.

آویلا که می خواست هر طور شده راهی به سوی خدا بیابد و تصادفا به آن برخورد.

آنتونی که خسته از زندگی، تصمیم گرفت خود را به صحرا تبعید کند و ده سال از عمرش را در کنار شیاطین گذراند و در معرض هر وسوسه قابل تصوری قرار گرفت.

فرانسیس آسیزی که تصمیم داشت با پرندگان صحبت کند و به هر آنچه والدینش برای زندگی اش تصمیم گرفته بودند، پشت کند...

مردان و زنانی که جهان را تکان دادند، مردان و زنانِ معمولی بودند، مانند خودش، مانند پدرش و مانند دوست دختری که می دانست دارد از دستش می دهد... آنها افرادی بودند که پس از آن، هیچ توجه خاصی به مذهب یا

ص: 74

خدا نداشتند.(1)

مسیحیان معتقدند نویسندگان کتاب های مقدس در دریافت پیام های کلی از هدایت روح القدس برخوردار بودند، ولی بر اساس ذوق و تشخیص خود، جمله ها را بر می گزیدند. به همین دلیل، ممکن است در نوشته های آنان، اطلاعات اشتباه یا نظریه های غلطی وجود داشته باشد.

اعتقاد به حقانیت و مقدس بودن کتاب مقدس به این معنا نیست که مسیحیان تمام مضمون های آن را لازم الاجرا بدانند. برای مثال، کتاب های عهد عتیق شامل احکام بسیاری است که مسیحیان به آن عمل نمی کنند؛ چون معتقدند مرگ مسیح به شریعت پایان داده است. پس معتبر بودن کتاب مقدس، با نسخ شدن احکام آن منافاتی ندارد.

مسیحیان، برخی نویسندگان کتاب مقدس را پیامبر نمی دانند. به علاوه در باور آنان، هیچ یک از نویسندگان کتاب مقدس، حتی پیامبران، مقام عصمت نداشتند. البته ایشان را در زمان تألیف کتاب های مقدس، از الهام الهی، برخوردار و از خطا مصون می دانند.(1)

بنابراین، نباید از اینکه کتاب مقدس، گناهانی چون زنا و بت پرستی را به پیامبران و نویسندگان این کتاب ها نسبت می دهد، تعجب کنیم؛ زیرا گاه خداوند برنامه های مهم خود را به واسطه افرادی عادی به انجام می رساند.(2)

هر مسلمان وقتی کتاب مقدس مسیحیان را در دست می گیرد و آموزه ها و گفته های آن را بررسی می کند، با مجموعه ای از کتاب ها و رساله ها روبه رو

ص: 76

می شود که به دو دلیل نمی تواند بر آن مُهر تأیید بزند. اول آنکه بسیاری از آموزه ها و توصیف های آن را با کتاب مقدس ناسازگار می یابد و دیگر آنکه صرف نظر از وجود اشکال های فراوان در محتوا، اصلاً دلیلی بر اعتبار آن در دست ندارد.

دلیل اعتبار کتاب های مقدس دو چیز است: هدایت روح القدس که به عبارتی از عهدِ جدید مستند شده است و فتواهای پدران کلیسا که اعتبار آن هم به متن کتاب مقدس باز می گردد. روشن است که برای اثبات اعتبار کتاب مقدس نمی توان به خودِ آن استناد کرد.(1)

است. این کتاب، داستان چوپان ساده ای است که در جست وجوی حقیقت از اسپانیا راهی آفریقا می شود. او از مسلمانان به عنوان «کافران» یاد می کند که به اسپانیا حمله کرده اند. در پایان داستان، چوپان، عاشق دختر مسلمانی به نام «فاطمه» می شود و با هم روابط عاشقانه ای برقرار می کنند و...:

از آن بالا می توانست آفریقا را ببیند. یک بار کسی به او گفته بود که مورها(1) از آنجا آمده اند و سال ها تقریبا سراسر اسپانیا را در اشغال داشته اند. جوانک از مورها نفرت داشت. آنها بودند که کولی ها را با خود آورده بودند. بادی آغاز به وزیدن کرد. این باد را می شناخت:

مردم آن را باد شرق می نامیدند؛ چون لشکرهای کفار همراه با همین باد آمده بودند. هرگز فکرش را نکرده بود که آفریقا آن اندازه نزدیک باشد. این خطرِ بزرگی بود: مورها می توانستند دوباره حمله کنند... باد شرق افزایش یافته بود و وزش آن را بر روی چهره اش احساس می کرد. این باد، مورها را آورده بود، درست است، اما بوی صحرا و زنانِ در حجاب را نیز با خود می آورد. بوی عرق و رؤیاهای مردانی که...(2)

[در آفریقا] مردانی را دست در دست یکدیگر، زنانی را با چهره پوشیده و روحانیانی را دیده بود که به بالای برج های بلند می رفتند و شروع به خواندن می کردند... و در این هنگام همه به نوبه خود زانو می زدند و سر بر خاک می گذاشتند. [سانتیاگو] نزد خود گفت: از رسوم کافران است.

وقتی کوچک بود، همواره در کلیسای دهکده شان، تمثال یعقوب قدیس مورکش را سوار بر اسب سفیدش و با شمشیر برهنه ای در دست دیده بود که

ص: 78

افرادی شبیه به اینها در پایش افتاده بودند... این کافران نگاه های بدخواهانه ای داشتند... در آن سرزمین، همه عربی صحبت می کردند.(1)

پیرمرد [مسلمان] از صحبت بازماند. هنگامی که از پیامبر صحبت می کرد، چشم هایش سرشار از اشک شده بود؛ مرد با ایمانی بود و هر چند همیشه تند مزاج بود، اما می کوشید مطابق با قانون اسلام زندگی کند.(2)

* * *

در نبرد لوگرونیو، یعقوب قدیس، سوار بر اسبی سفید، سپاهیانِ عرب عبدالرحمن دوم را واپس می راند و پیروزی را به مسیحیان باز می گرداند. از آن هنگام، مالکان، پایِ کوهی، همان جا که نبرد یعقوب قدیس رخ داده، سالانه انگور یا گندم به او تقدیم می کنند. پیکر یعقوب قدیس در آنجا به خاک سپرده شد و این شهر کوچک، به مکان زیارتی مشهوری تبدیل شد.(3)

* * *

از آغاز قرن دوازدهم، ملت اسپانیا در نبرد علیه مورهایی که به شبه جزیره حمله کرده بودند، از افسانه یعقوب قدیس بهره جستند. چندین فرقه نظامی _ مذهبی در طول جاده تشکیل شد و خاکسترهای این رسول، در نبرد علیه مسلمانان که می گفتند: یکی از بازوانِ محمد صلی الله علیه و آله را به همراه دارند، به طلسمِ روحانی نیرومندی تبدیل شد.(4)

* * *

سال ها پیش، زاهدی در یکی از غارهای این منطقه زندگی می کرد. در آن دوره اینجا فقط یک قصبه مرزی بود که اهالی اش، راهزنان گریزان از عدالت بودند. شریرترین آنها، مرد عربی به نام آحاب بود.

ص: 79

یک روز، زاهد از غارش پایین آمد و به خانه آحاب رفت. آحاب خندید: نمی دانی من قاتلم؟ او پاسخ داد: می دانم. آحاب تصمیم گرفت همان شب او را بکشد... احاب تمام شب چاقویش را تیز کرد. صبح وقتی زاهد بیدار شد، او را اشک ریزان کنار خود دید.

آحاب گفت: نه از من ترسیدی و نه درباره ام قضاوت کردی. اولین بار بود که کسی شب را کنارِ من می گذارند و به من اعتماد کرد. تو باور کردی که من می توانم شرافتمندانه رفتار کنم؛ پس من هم چنین کردم.(1)

* * *

دخترکی آمد که کوزه ای بر دوش داشت و روسری، سرش را پوشانده بود. هنگامی که چشمانِ سیاه و لبانِ مردّدِ میان لبخند و سکوت او را دید، مهم ترین و خردمندانه ترین زبانی را که جهان با آن سخن می گفت، درک کرد: زبان عشق... دختر لبخند زد. جوان نیز لبخند زد. پرسید: نامت چیست؟ نامم فاطمه است. این نام دختر پیامبر است.

جنگ جویان ما این نام را به آنجا آورده اند... جوان گفت: می خواهم همسرِ من بشوی. دوستت دارم. دست های دختر سست شد و آبِ کوزه سرازیر شد... برای قدم زدن به میان نخل ها رفتند. جوان می دانست این کار برخلاف سنت است... .(2)

[پیرمرد مسلمان گفت: به مکه نمی روم] چون مکه است که من را زنده نگاه می دارد. چیزی است که تحمل این روزهای شبیه به هم را برایم ممکن می سازد. می ترسم رؤیایی را تحقق بخشم و بعد دیگر انگیزه ای برای ادامه زندگی نداشته باشم... من فقط رؤیای مکه را می خواهم.

تاکنون هزاران بار عبور از صحرا، ورود به میدانی که کعبه مقدس در آن است و هفت بار را که باید گرد آن بگردم تا بتوانم حجرالاسود را لمس کنم، تصور کرده ام و... اما می ترسم

ص: 80

اینها فقط یک فریب بزرگ باشند. برای همین هنوز رؤیایم را ترجیح می دهم.(1)

ص: 81

عام و ثابت ارتزاق می کند و نه فقط به پذیرش تکثّر در مرام های اخلاقی در مختصات جغرافیایی صحه می گذارد، بلکه در پرتو گذر زمان می پذیرد که ارزش های اخلاقی، رنگ و شکل عوض می کنند.

د) پلورالیسم معرفتی

مبانی این ساحت عبارت است از: انکارِ اساس حقیقت، غرق بودن جهازهای ادراکی در لایه های تو در توی حقیقت، نقصان دایمی هر نوع شناخت، شکاکیّت و نسبی انگاری.

ه) پلورالیسم دینی

آخرین عرصه ای که پلورالیسم در آن نفوذ کرد، عرصه دین و اندیشه دینی است. در واقع، پلورالیسم دینی، یکی از پاسخ هایی است که در برابر پرسش از چرایی کثرت ادیان و پرسش های دیگری که حول این محور به وجود می آید، داده شده است.

این واقعیت که ادیان گوناگون در جهان وجود دارد و هر یک دارای قدمت تاریخی و متدینان بسیارند، امری است انکارناپذیر، ولی تبیین این کثرت و اینکه چرا ادیان گوناگونی وجود دارند و کدام دین، حق است و از طریق کدام یک می توان به سعادت رسید، بحثی نظری است که از یک نگاه به فلسفه ادیان و از نگاهی دیگر، به کلام جدید مربوط می شود. به هر حال، در قبال این ادیان متکثّر و پرسش های یاد شده، پاسخ ها و رویکردهای گوناگونی وجود دارد، مانند: ابطال گرایی، انحصارگرایی، شمول گرایی و کثرت گرایی.

یکی از مهم ترین پاسخ هایی که به این پرسش داده شده، به عنوان «گوهر و صدف» مطرح است. این رویکرد بر اساس تمایز میان گوهر دین و صدف

ص: 83

دین است. در این تقریر، اصالت به گوهر مغز ادیان داده می شود و آموزه ها به ویژه آداب و مناسک ظاهری آن را صدف و پوسته دین تصور می کنند.

هواداران این رویکرد، گوهر همه ادیان را شی ء واحدی می دانند که در هر دین به تناسب فرهنگ آن دین، صدفی خاص آن را دربرگرفته است. این گونه است که تعدد ادیان به وجود می آید، ولی در واقع، همه ادیانی که این گوهر را دارند، هم حق هستند و هم نجات بخش. البته در این که گوهر ادیان کدام است، اختلاف های زیادی وجود دارد.(1)

به طور کلی پلورالیسم دینی سه گونه تعریف شده است.

1. به معنای بهره مندی یکسان ادیان از حق و باطل یعنی اینکه همه ادیان از عناصر، معانی و آموزه های حق و باطل به یکسان بهره مند هستند. بنابراین در هر کدام از آنها هم حق و هم باطل وجود دارد.

2. به معنای اینکه همه ادیان راه هایی به سوی حق هستند. بنابراین، دین حق و دین باطل وجود ندارد، بلکه همه ادیان قابل پذیرش هستند.

3. تعریف پلورالیسم دینی بر پایه پوزیتیویسم است. این معنا بر این پایه بنا شده است که قضایای غیرتجربی و غیرحسی (از جمله قضایای دینی و فلسفی) یا یکسره بی معنا هستند یا راهی برای تحقیق در صحت و سقم آنها وجود ندارد. به عبارت دیگر، احکام و باورهای دینی متباین و گاه حتی متناقض ادیان مختلف، به صورت یکسان ناپذیرفتنی یا ابطال ناشدنی است و

ص: 84

راهی برای فهم درستی و حقانیت آنها وجود ندارد.

حقایق و آموزه های عام و کلان مذهبی در وجدان گسیخته افراد و امیال آنها گم می شوند و به وادی فراموشی ره می سپارند.(1)

اقتصادی)، استقلال اراده فردی، اصل رقابت، ارزش برابر افراد و طرد نخبه گرایی و اشرافیت، جدایی شئون اجتماعی از مناسبت دینی، بی طرفی ایدئولوژیک دولت، مبارزه با جزم گرایی معرفتی، تساهل و تسامح در رفتار فردی و اجتماعی، پذیرفتاری و تحمل نسبت به اصلاحات و دگرگونی های فرهنگی و سیاسی و نظم و ترتیب و تدریج در این اصلاحات.(1)

اینک نمونه هایی از ترویج این افکار را در آثار کوئیلو پی می گیریم:

اولین دیواری که ساخته می شود، حصار شهر نیست، بلکه دیوار معبد است و این گونه است که طبقه روحانی و قدرت مقدس شکل می گیرد. خداوند از آن پس نامی دارد و محرابی و بخشی از مردم آن را صاحب می شوند و بدین ترتیب، جدایی بینِ امر قدسی؛ یعنی معبد و اقتدار آن و امرِ غیرقدسی؛ یعنی مردمِ آن سوی دیوار شکل می گیرد.

ساختار شهرها عوض شده است، وسایل حمل و نقل، سیستم های اجتماعی و حکومتی تغییر کرده اند، اما نماد این دیوار، این جدایی بینِ مقدس و نامقدس هنوز پابرجاست.

جدایی که مسیح در اناجیل آن را می شکند و به زن سامری می گوید که روزی فرا خواهد رسید که در آن انسان ها در این معبد یا آن معبد پرستش نخواهند کرد، بلکه در اندیشه و حقیقت عبادت خواهند نمود.

در حال حاضر، بسیاری از مردمان پی برده اند که برای بهره مند شدن از راز و رمز و افزودن آن به زندگیِ خویش لازم است که جداییِ بین مقدس و نامقدس در هم شکند. هنگامی که این دیوارها فرو ریزد، امر قدسی و غیرقدسی درهم می آمیزند.(2)

* * *

_ همه از آغاز آفرینش خواسته اند به خدا خدمت کنند. مشکل این است که همه بهترین روش

ص: 87

خدمت به خدا را نمی شناسند. این مردمی که شب را در فضای باز می گذرانند، بیداری را می آموزند و اصرار بر چیزی را، وقتی از این کار خسته شدند، تنها کاری که می ماند این است که چشم هایشان را به سوی خدا برگردانند. این بهترین شیوه خدمت است. هرکاری که می کنیم، هر چه هم که عجیب به نظر برسد، می تواند ما را به راه راست برساند. فقط موضوع زبان مطرح است.(1)

* * *

می توانیم در متن دیگری از پولس بخوانیم: فرجام شریعت، عشق است.

چرا پولس چنین می گوید؟ در این دوران، مردم می کوشیدند با پیروی از ده فرمان به بهشت برسند؛ همچون صدها ده فرمانِ دیگری که به عنوان اساس ِ تابویِ شریعت خلق شده بودند.

پیروی از شریعت، همه چیز بود، مهم ترین چیز بود، یگانه راه زیستن. سپس مسیح گفت: آمده ام تا راهی بسیار ساده تر برای رسیدن به پدر به شما نشان دهم.

اگر این را بیاموزید؛ می توانید صدها کار دیگر را نیز بکنید، بی آنکه از اهانت به ذات خداوند بترسید: عشق. اگر عشق بورزید، در ماورای شریعتید، حتی اگر بر این آگاه نباشید.(2)

* * *

مسئله اصول دین را می توان به تفصیل مورد بحث قرار داد. اما این اصول را شما می توانید بپذیرید: چون مایلید که بپذیرید، نه به این دلیل که به شما تحمیل می شود... امروزه هر چند که این اصول بنیادین پوچ به نظر می رسند، قلب من آزادانه آنها را می پذیرد، نه به این دلیل که به من تحمیل شده اند، به این دلیل که می کوشم تا در برابر اسرار متواضع باشم.(3)

* * *

بودایی ها حق داشتند، هندوها حق داشتند، مسلمان ها حق داشتند، یهودی ها حق داشتند؛

ص: 88

هرگاه انسان صادقانه راهِ ایمان را دنبال کند، می تواند با خدا به وحدت برسد و معجزه کند.(1)

* * *

[مذهب برای تو چه معنایی دارد؟] من آن را نحوه گروهی پرستش می دانم. گفتم: پرستش نه اطاعت. اینها دو چیز متفاوت هستند.

آدم می تواند بودا، اللّه یا خدای مسیح را پرستش کند؛ فرقی نمی کند. این است که در لحظه ای خاص، گروهی از انسان ها با غیب ارتباط برقرار می کنند، آن وقت آدم ها به هم نزدیک تر می شوند و... برای من مذهب یعنی این و نه مجموعه ای از قراردادها و دستوراتی که به دیگران تحمیل شود.(2)

متمرکز آمر و ناهی است.(1)

آیا فکر می کنی که جست وجوی معنویت، نیاز به کلیسا یا نهاد ویژه دارد؟ نه، وقتی تو به کلیسا می پیوندی، باید خیلی مراقب باشی که نخواهند خود را جای گزین مسئولیت تو کنند. آنچه من باور دارم، این است که مذهب، مغایرتی با جست وجوی معنویِ شخصی ندارد.(2)

* * *

سعی نکنید همواره سازگار باشید. هر چه باشد، پولس قدیس گفته: خرد جهان در دیدگانِ خداوند، جنون است. سازگاری به معنای آن است که همواره کراواتی ببندیم که به جورابمان می آید. به معنای آن است که فردا هم همان عقیده امروز را داشته باشیم. تا زمانی که به دیگری آسیب نمی رسانید، هر از گاهی تغییر عقیده بدهید، بی احساسِ شرم، خودتان را نقض کنید. این حق شماست، مهم نیست که دیگران چه می اندیشند.(3)

من همیشه آدم افراطی بودم و هیچ وقت میانه رو نبودم. هنوز هم همین طورم.

خوشبختانه برای همین است که به آنچه در انجیل گفته شده باور دارم: یا سرد باشید و یا جوشان؛ چون اگر ولرم باشید، شما را از دهانم قی خواهم کرد.(4)

درگیری مستقیم و آگاهی درونی از یک موضوع و وضعیت است.

در این تعریف، تجربه دینی «نوعی آگاهی بی واسطه از مقام الوهیت» است. در چنین تجربه ای، فرد با یک سلسله شرایط مادی روبه روست که زمینه مواجهه فرد با خداوند را فراهم آورده است. خداوند، فعالانه برای انسان شرایطی فراهم می کند تا این شرایط، فرصت مواجهه با او را در اختیار انسانِ عارف قرار دهد. بنابراین، خداوند، تجربه عرفانی را از خلالِ تمهید شرایط در اختیار انسان می گذارد و انسان از این طریق است که معرفت، تجربه و ارتباطی با او پیدا می کند.(1)

تأکید بر تجربه گرایی دینی در غرب، در شکست فلسفه های غربی برای تبیین درست و منسجم از جهان و خدا و انسان ریشه دارد. تشکیک در اسناد متون مقدس و نیز بسیاری از گزاره ها و آموزه های موجود مسیحی که گاه با اصول عقلانی قابل تبیین نبوده اند، روند تجربی و احساسی و نیز گرایش های کاربردی و عمل گرایانه را تشدید کرده و متقابلاً جریان تعقّلی و استدلالی را ضعیف و ضعیف تر کرده اند.

اگر به تجربه گرایی دینی نگاه تاریخی بیافکنیم، خواهیم دید که از مهم ترین خاستگاه های آن، نقّادی کتاب مقدس است. به عبارتی، موج تجربه گرایی دینی، واکنشی است برای حفظ اساس دین در مقابل تردیدهای جدّی در مورد اسناد و اتقان و استحکام کتاب مقدس. این در حالی است که در جهان اسلام، امر معکوس است و موضوع هایی چون: شهود و مکاشفه عرفانی و علم حضوری، کاملاً ریشه ای قرآنی و روایی دارند.(2)

وقتی کسی می آید به تو می گوید: خدا این است و خدا آن است یا خدای من قوی تر از

ص: 91

خدای توست، تنها راه در دام نیفتادن این است که بفهمی جست وجوی معنویت یک مسئولیت شخصی است که تو نه می توانی به کسی منتقل کنی و نه به دیگران توصیه کنی. بهتر است انسان اشتباه کند و به دنبال نشانه های غلط برود تا اینکه به دیگران اجازه دهد برای سرنوشتش تصمیم بگیرند. همه این حرف ها، انتقاد از مذهب نیست. مذهب وجهی از زندگی انسان هاست که به نظر من خیلی مهم است.(1)

مراسم سنتی مذهبی بسیار مهم است. باعث می شود در تجربه گروهی نیایش و ستایش با دیگران سهیم شویم، اما هرگز نباید از یاد ببریم که یک تجربه روحانی، فراتر از هر چیز یک تجربه عملی از عشق است و در عشق، قانونی نیست.(2)

* * *

داشتن یک زندگی روحانی مستلزم ورود به یک صومعه نیست. مستلزم روزه داری و ریاضت و پاکدامنی هم نیست. فقط کافی است به خدا ایمان داشته باشی. از آن به بعد، هر کس به راه خدا تبدیل می شود و می تواند مرکب معجزات خدا باشید.(3)

* * *

اصول دین، ماورای آیین هاست؛ جست وجوی راز و رمز جست وجوی آزادی بزرگ است.(4) برای من مسئله اصلی، ایمان نیست. من افراد غیرمؤمنی را می شناسم که رفتاری دارند هزار بار بهتر از خیلی از کسانی که خود را مؤمن می دانند. چون بعضی وقت ها افراد مؤمن وسوسه می شوند که خود را قاضیِ اعمالِ دیگران بدانند. فقط به این دلیل که به خدا ایمان دارند. کسی که خود را مؤمن نمی داند، فقط از طریق اعمالش، خداوند را متجلی می کند.(5)

ص: 92

[خدا برای من فقط] یک تجربه ایمانی است؛ فقط همین. من فکر می کنم توصیف خداوند یک دام است. طی یک سخنرانی، این پرسش را کسی مطرح کرد و من گفتم: نمی دانم. خدا برای من همان نیست که برای تو هست و همه حضّار مدت طولانی دست زدند.(1)

* * *

در یک رابطه، تنها عشق و حواس پنج گانه را که فعال شده است، بیدار نگه دار؛ فقط در این صورت، رابطه با خداوند را تجربه خواهی کرد.(2)

استاد می گوید: جست وجوی توضیحات درباره خداوند، هیچ چیز را برای شما آشکار نمی سازد. می توانید به واژه های زیبا گوش دهید، اما آنها در اصل خالی اند... هیچ کس هرگز ثابت نخواهد کرد که خدا وجود دارد. در زندگی برخی از چیزها را فقط باید تجربه کرد... و هرگز توضیحی درباره آنها ارائه نداد.

عشق، چنین چیزی است، خداوند نیز که عشق است، چنین چیزی است. ایمان، یک تجربه دوران کودکی است به همان معنای جادوینی که عیسی به ما آموخت: کودکان، ملکوت خداوند هستند... خداوند هرگز وارد مغز شما نخواهد شد؛ دری که او استفاده می کند، قلب شماست.(3)

استاد می گوید: از یک سو می دانیم که جست وجوی خدا مهم است. از سوی دیگر، زندگی فاصله ای میان ما و او می آفریند. احساس می کنیم الوهیت ما را نادیده می گیرد و یا گرفتار مشغولیت های روزمره مان می شویم. این احساس گناهی در ما پدید می آورد یا به خاطر خدا زندگی را بیش از حد انکار می کنیم و یا به خاطر زندگی، خدا را بیش از حد انکار می کنیم.(4)

ص: 93

مکرر و تولد فرزندان نامشروع.

ب) انکار ارزش ها و هنجارهای اخلاقی که موجب رواج فساد، فحشا و بی بند و باری های اخلاقی گردیده است.

ج) پرداختن یک سویه و شتاب زده به برخی ارزش های از دست رفته زنان نظیر: حقِ مالکیت، حق رأی و... .

د) دامن زدن به تقابل و تعارض میان مرد و زن.(1)

من اطمینان دارم که قرن آینده شاهد حضور قاطع تر زن در جامعه خواهد بود. در حال حاضر، مردان در بحران هویت به سر می برند. زنان حداقل می دانند چه می خواهند و پس از قرن ها تسلط مطلق مردان، خواستار استقلال بیشتری هستند. به عبارتی، کل زندگی من تحت نفوذ نیروی زنانه شکل گرفته است.

اولین زن من ورا نام داشت. او مهم ترین چیزها را در یک رابطه به من آموخت، از سکس گرفته تا توانایی گفت وگو. همسر دوم من همان است که زن بدون نام نامیده می شود. او با من به زندان افتاد و رفتار من با او حاکی از پستی و سستی بود. سومین زنی که با او ازدواج کردم، خیلی به حساب می آمد و... من بدون زن های زندگی ام هیچ بودم. همه آنها از من پخته تر بودند. حتی امروز هم علاوه بر کریستینا، همسر چهارمم، همه همکاران شغلی ام زن ها هستند؛ ناشرها، ویراستارها. زن ها در همه لحظات زندگی من وجود دارند.

من زایل کردن وجه مؤنث را از سیمای خداوند، آن طور که مذاهب انجام داده اند، دوست ندارم. وجه مؤنث؛ یعنی رحمت، عشق به زندگی، انسان ها و اشیا. در واقع، آفرینش، فرآیندی زنانه است بطئی و اسرارآمیز که به منطق مردانه مربوط نیست، بلکه به ذات زنانه ربط دارد.

ما باید از پدرسالاری نسبت به زنان دست برداریم. اگر ما وجه مؤنث خویش را کشف کنیم، پس عادلانه این است که آنها نیز بخش مذکر وجودِ خویش را رشد دهند، حتی اگر ما

ص: 95

آنها را انحصارا زنانه می خواهیم.

اما این نبرد آنهاست. آنها باید شمشیر برگیرند و مبارزه کنند. اگر مبارزه را بیاموزند، آنچه را انرژی مذکر می نامیم، کشف خواهند کرد.

این ما مردها نیستیم که باید مشکل آنها را حل کنیم. خود زن ها هستند که باید از آن آگاه شوند و برای پیروزی مبارزه کنند. همان طور که نخستین انقلاب را انجام دادند، برای ریشه کردن تبعیض ها و رسیدن به همه مقامات فرماندهی، مثل مردها، هر چند که این تحول تئوریک بوده است، حالا هم می توانند دومین مبارزه را آغاز کنند...

زنان هنگامی که به مشاغل بالا دست یافتند، باید بدون فراموش کردن شخصیت زنانه خویش کار کنند؛ چون همه زیربناها و ساختارهای جامعه اساسا مردانه هستند. آنان باید این ساختارها را بشکنند و با افزودن جوهر زنانه جامعه ای بیافرینند که در آن عناصر مثبت جهانِ مذکر و جهان مؤنث با هماهنگی در کنار یکدیگر هم زیستی کنند.(1)

انداخته بود. استقبال شدید و مشتاقانه جوامع غربی از مفاهیمی چون آزادی، تساهل، جدایی دین از سیاست و کوچک کردن حوزه دین و دولت، بازتاب دهنده میزان خشونت های کلیسایی است. فشار و مداخله و تفتیش از عقاید در آن دوران به پایه ای رسیده بود که امروزه هنوز پس از گذشت قرن ها، مفاهیمی مانند: باید و نباید، امر و نهی و تکلیف اجتماعی دینی از امور مطرود به شمار می آیند.

برای تساهل حوزه های گوناگونی وجود دارد:

الف) حوزه اخلاق

تساهل اخلاقی در مفهوم معاصر آن عبارت است از: دخالت نکردن در باورها و رفتارهای اخلاقی افراد و گروه های مختلف و محترم دانستن این باورها و رفتارها.

ب) حوزه دین

میان فلاسفه دین در تعریف دین، اختلاف های زیادی وجود دارد. مراد از دین در اینجا، شبکه ای از معارف به هم پیوسته است که اعتقاد و ایمان به آن امری قلبی و باطنی است و اکراه و اجبار در آن راه ندارد.(1)

امروز من اطمینان دارم که این ایدئولوژی های بزرگ نیستند که چهره جهان را تغییر خواهند داد. بسیاری از آنها شکست خورده اند و ایدئولوژی های جدیدتر و خطرناک تری ممکن است در آینده ظهور کنند. همان طور که در برخی بنیادگرایی های جدید شاهد هستیم.

من همیشه خودم را یک حیوان سیاسی می دانم، اما سیاستی که از کتاب های من نشئت می گیرد، شکستن دیوار قراردادهای فرهنگی است که منجر به تعصب های جاهلانه شده است.(2)

ص: 97

من خودم را یک انسان سیاسی می دانم، اما نه آدم حزبی و طرفدار. من کتاب هایم را به نوعی سیاسی می دانم؛ چون نه تنها به مردم کمک می کند که نسبت به بسیاری از مسائل آگاه شوند، از بیداری زن ها، از نیاز به درهم شکستن قراردادهایِ متعارف رفتاری و از بهایی که باید برای تحقق رؤیاهایشان بپردازند، به علاوه علیه هر نوع تعصبی هوشیار می کنم علیه کسانی که می کوشند جایِ وجدان و آگاهیِ دیگران را بگیرند.(1)

باید فهمید که راه ما برای جست وجوی معنوی باید راه مسئولیت فردی باشد؛ مسئولیتی که نه باید به مرشد سپرده شود و نه به ناخدای کشتی. واجب است که ارزش هایی مانند تساهل و تسامح و این باور که برای همه فضایی وجود دارد، رواج پیدا کند، چه در مذهب، چه در سیاست و چه در فرهنگ و اینکه هیچ کس نباید دیدگاه خود از جهان را به دیگران تحمیل کند.(2)

باید اعلام کرد که انسان می تواند مسلمان باشد یا کاتولیک یا بودایی یا لامذهب و این موضوع به کسی ربط ندارد. آنچه مهم است این است که هر فرد مسئول وجدانِ خویشتن است. بی شک، هر باوری خلاف این منجر به جنگ های مذهبی خواهد شد؛ چون این معنا را می دهد که آنکه متفاوت است، دشمن است.(3)

تعجب من از این بود که در این برهه از زمان، کسانی که قدرت اقتصادی و سیاسی را در دست دارند، به موضوعات جدیدِ معنوی علاقه نشان می دهند، جهت گیری هایی نه هم سو با بنیادگرایی، که هم سو با آزادی اندیشه.

مثلاً خیلی تحت تأثیر قرار گرفتم که کسی مانند: شیمون پرز، اهدافش را برای اجرای صلح در خاورمیانه با من در میان گذاشت. او بر این باور است که نیاز به درونی کردنِ صلح

ص: 98

است... چنین باوری مبتنی بر تساهل است نه تعصب.(1)

[در این قرن کلی اندیشی از چه چیز بیش از همه واهمه داری؟] اینکه کلی اندیشی وانحصارطلبی اقتصادی به انحصارطلبی اعتقادی و ایمانی بینجامد.

به همان اندازه که از یکسان شدنِ فرهنگی وحشت دارم، از تصور خدایی استاندارد شده که به طور متعصبانه ای برای همه معتبر باشد، وحشت دارم.

خدایی غیرشخصی که جای گزین خدایی می گردد که وجدان و آگاهی هر انسان می تواند کشف کند. فرهنگ و مذهب باید بیانگر روحِ فرد باشند.(2)

من زندگی در برزیل و مخصوصا زندگی در ریودوژانیرو را برگزیده ام که قانون شکن ترین و زنده ترین شهر جهان است... برزیلی بودن؛ یعنی زندگی کردن در معجونی از فرهنگ های متفاوت ومداوم، این مخلوط هزار رنگ به ما برزیلی ها آموخته است که با جهان معنویت شکیبا و اهل تسامح باشیم نسبت به تمامی افسون ها که در نمادها تجلی می کنند عمدتا در موسیقی، رقص، شعر و ... در اینجا دیوار بین مقدس و غیرمقدس ساخته نشد و... .(3)

نیز او مایل است از تجربه های دردناکی پرده بردارد که در انواع سحر و جادو به آنها پرداخته است، حتی سیاه ترین جادوها که به گفته خودش، مراسم شیطان پرستی در برابر آن هیچ است.

او این فعالیت ها را زمانی رها کرد که فهمید این راه او را به سوی ورطه تباهی می کشاند و چیزی نمانده که در غرقاب های شر ناپدید شود. با این همه، او هنوز به وجه جادوییِ هستی ایمان دارد؛ زیرا از دیدگاهِ او، همه ما می توانیم امکانات نهفته خویش را بیدار و بارور سازیم و کسانی که مایل به این کارهستند، می توانند زبان رمزیِ اشیا را دریابند و به جادوی آن نفوذ کنند.

به دنبال رؤیاهایتان بروید، زندگی تان را به راهی تبدیل کنید که به خدا می رسد. معجزات خودتان را تحقق بخشید. درمان کنید، پیش گویی کنید. به ندای فرشته نگهبانتان گوش دهید. دگرگون شوید.(1)

روزی مردم می فهمند که انسان می تواند به زبان فرشتگان سخن بگوید، همه ما عطایای روح القدس را داریم و می توانیم معجزه کنیم، درمان کنیم، پیش گویی کنیم، بفهمیم.(2)

دختر گفت: می خواهم جادوگری بیاموزم. مرد پرسید: چرا؟ گفت: برای اینکه به برخی از پرسش های زندگی ام، پاسخ بدهم. برای شناختن نیروهای نهان و شاید برای سفر به گذشته و آینده.(3)

جادو یک پل است، پلی که اجازه می دهد از جهانِ مرئی به جهان نامرئی راه یابی و از هر دو

ص: 100

جهان درس بگیری.(1)

جادوگری فقط یکی از راه های نزدیک شدن به خرد اعظم است. ما ساحران می توانیم با روح جهان گفت وگو کنیم.(2)

استاد می گوید: اگر بناست تصمیمی بگیریم، بهتر است این تصمیم را بگیریم و با عواقبش هم روبه رو شویم. پیشاپیش نمی توان عواقب تصمیم را دانست. هنرهایِ غیب گویی برای مشاوره با مردم پدید آمدند، نه برای پیش بینی آینده. این غیب گوها، اندرزهایی نیک، اما پیش گویی های ضعیفی ارائه می کنند.(3)

پشیمانی، با خواندن یک ورد یا انجام یک کار به اوج آن می رسد.

این در حالی است که آموزه های عرفانی در ادیان الهی بر اساس پاکی و طهارت نفس است و انسان در پرتو کسب فضایل و دوری از رذایل می تواند به مقام های عرفانی برسد، نه با انجام یک سری تمرین های بی معنا.

در این بخش از عرفان، درمی یابیم که سالک برای رسیدن به قله انسانیت؛ یعنی توحید، از کجا باید آغاز کند و چه مراحلی را باید بپیماید. همچنین منازل بین راه و احوال سالک بر ما روشن می شود. باید گفت همه این منازل و مراحل باید با نظارت انسانی کامل که خود این راه را پیموده است، صورت گیرد و اگر همت انسان کاملی بدرقه راه نباشد، خطر گمراهی در پیش خواهد بود.

عرفان نظری

عرفان نظری به تفسیر هستی می پردازد؛ یعنی درباره خدا، جهان و انسان بحث می کند. عرفان در این بخش، مانند فلسفه الهی بر آن است تا هستی را تفسیر کند. عرفان هم مانند فلسفه الهی برای خود موضوع، مادی و مسائل معرفی می کند، ولی فلسفه در استدلال های خود تنها به مبادی و اصول عقلی تکیه می کند و عرفان مبادی و اصولِ به اصطلاح کشفی را مایه استدلال قرار می دهد و آن گاه آنها را با زبان عقل توضیح می دهد.

عرفان و اسلام

عرفان، هم در بخش عملی و هم در بخش نظری، با دین مقدس اسلام تماس پیدا می کند؛ زیرا اسلام مانند هر دین و مذهب دیگر و بیشتر از هر دین و مذهب دیگر، روابط انسان با خدا، جهان و خودش بیان و تفسیر می کند. بی شک، این مسئله مطرح می شود که میان آموزه های عرفانی و اسلام چه نسبتی برقرار است؟ البته عرفای اسلامی هرگز مدعی نیستند که سخن آنان ورای اسلام است. آنان بر این باورند که حقایق اسلامی را بهتر از دیگران کشف کرده اند. آنان خود را مسلمانان واقعی می دانند. عرفا چه در بخش عملی و چه در بخش نظری همواره به کتاب و سنت و سیره نبوی و

ص: 103

اکابر صحابه استناد می کنند.(1)

منازل و مقامات عرفان

عرفا برای رسیدن به مقام عرفان حقیقی، منازل و مقاماتی را در نظر می گیرند که بدون عبور از آن منازل، رسیدن به عرفان حقیقی غیر ممکن است. عارف که کمال را در رسیدن می داند نه در فهمیدن، برای رسیدن به مقصد اصلی و عرفان حقیقی، عبر از سلسله منازل مراحل و مقامات را ضروری می داند، و نام آن را سیر و سلوک می گذارد.

هدف عارف

عارف از نظر هدف، موحد است. او تنها خدا را می خواهد، نه برای نعمت های دنیوی یا اخرویش؛ زیرا اگر چنین باشد، مطلوب بالذات او این نعمت ها است و خدا، مقدمه و وسیله است. پس معبود و مطلوب حقیقی همان نعمت ها هستند و در حقیقت معبود حقیقی نفس است؛ زیرا آن نعمت ها را برای ارضای نفس می خواهد. عارف هر چه بخواهد، به خاطر خدا می خواهد. او نعمت های خدا را برای آنکه از ناحیه اوست، می خواهد.

تمرین و ریاضت

پس از مرحله اراده که آغاز پرواز است، مرحله تمرین و آمادگی آغاز می شود. این آمادگی را «ریاضت» معنا کرده اند. در عرف امروز، ریاضت به معنی زجر دادن است. در بعضی از مکتب ها، زجر دادن نفس اصالت دارد که

ص: 104

نمونه اش را در جوکی های هند می بینیم، ولی در اصطلاح بوعلی، کلمه ریاضت، مفهوم اصلی خود را دارد.

«ریاضت» در اصل لغت عرب، به معنی تعلیم کره اسب جوان نوسواری است که راه و رسم خوش راهی را به آن بیاموزند. درباره ورزش های بدنی انسان ها نیز به کار رفته است. در حال حاضر نیز در زبان عربی به ورزش، ریاضة می گویند. در اصطلاح عرفا ریاضت، تمرین و آماده ساختن روح برای اشراق نور معرفت است.

به هر حال، «ریاضت» در اینجا تمرین و آماده ساختن روح است که سه هدف دارد: یکی از آن سه هدف مربوط به امور خارجی است؛ یعنی از میان بردن سبب های غفلت. دومین هدف مربوط به انتظام قوای درونی و از میان بردن آشفتگی های روحی است که آن را رام ساختنِ نفس اماره برای نفس مطمئنه دانسته اند. و سومین هدف، مربوط به نوعی دگرگونی های کیفی در باطن روح است که از آن به «تلطیف سرّ» تعبیر می شود.(1)

لقایش را در آنجا بچشند.

عارف که در پی رسیدن به لقای خداست، باید از هر چه غیر اوست، آزاد گردد و اگر حفظ نام خدا نیاز به ایثار مال و نثار جان داشت، مدعی عرفان باید همه علاقه هایش را رها کند تا یاد حق و نام خداوند زنده بماند؛ چون او بر این باور است که فقط نام خدا باید باقی بماند و معتقد است که هدفی جز ترویج و نشر بینش توحیدی ندارد.

انگیزه اصلی جهاد و هدف حماسه عارف، احیای توحید، اعلای کلمه الله و طرد هر گونه شرک و کفر معرفی شده است. با کافران مبارزه کنید تا فتنه _ که همان شرک و طغیان و داعیه ربوبیت برای غیرخدا داشتن است _ برطرف شود. چون فتنه به معنای شرک و طغیان است، پس از کشتن بدتر است. «وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ». (بقره: 191)

عارف، چون هماره به فکر تحصیل رحمت ویژه الهی است، هرگز از مبارزه در راه دین روی بر نمی تابد؛ زیرا جهاد در راه خداوند، رحمت و خیر ویژه ای است که راز آن بر همگان مشهود نیست. عارف هرگز نمی آرمد مگر آنکه به محبوب خود برسد و هیچ گاه به محبوب خویش نمی رسد جز آنکه تمام را آنچه در اختیار اوست، در راه دوست نثار کند. بر همین اساس در آیه 22 سوره مجادله می فرماید: «مؤمنان به خدا و قیامت کسانی را که در مقابل خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله قرار می گیرند، دوست ندارند گر چه پدران، فرزندان، برادران یا نزدیکان آنها باشند».

یعنی معرفت خدا و شوق دیدار او مایه رهایی از هر رهزن بوده و پایه به دست آوردن هرچیزی است که شوق را تسکین می بخشد و شوق عارف

ص: 106

هرگز نمی آرمد جز به وصال و وصال میسور نمی شود مگر به قتال و قتال حاصل نمی شود جز با معرفت کامل. از این جهت، بین حماسه صحنه سیاست، ستم ستیزی و عرفان ناب، هماهنگی کامل خواهد بود. چنین مجاهدی از هر مجاهد دیگر برتر است. همچنان که چنین عارفی از هر عارف دیگر برتر خواهد بود.(1)

اما در این لحظه می تواند خود را تحقیر و در جمع زندگی کند.

8 . نشانه ها: خداوند از راه نشانه ها، آنچه را باید بداند، به او می آموزد.

9. شب تاریک: هنگام انتخاب فرا خواهد رسید.

10. مشارکت: لحظه ای فرا رسیده است که خود خداوند در شخص سکنا می گزیند. راز معجزه ها خود را در شکوه و عظمت خود آشکار می سازد.(1)

این متن از لئوناردو بوف، (موعظه گر مشهور برزیلی است که از کلیسا اخراج شده است:

راه رسیدن به خداوند، با او بودن در تمامیِ ابعاد زندگی است، نه فقط در شرایط ممتازی همچون لحظات ارتباط با خدا یا نیایش. همواره باید خداوند را تجربه کرد، به هنگام قدم زدن در جاده، تنفس هوای آلوده، به هنگامِ شادی، نوشیدن یک نوشابه... کلید عرفان، تلاش برای دیدن آن چیزی است که در پشت هر چیز نهفته است که پایداری و مقاومت است... برای کسی که خداوند را تجربه می کند، جهان یک پیام عظیم است.(2)

داشتن یک زندگی روحانی مستلزم ورود به یک صومعه نیست؛ مستلزم روزه داری و ریاضت و پاکدامنی هم نیست؛ فقط کافی است به خدا ایمان داشته باشی. از آن به بعد، هر کس به راه خدا تبدیل می شود و می تواند مرکبِ معجزات خدا باشد.(3)

هر بار فکری به ذهنت می رسد که می تواند به تو آسیب برساند _ حسادت، افسوس، دردِ عشق، خصومت، نفرت و... _ این کار را انجام بده. ناخن انگشتِ سبابه ات را چنان در ریشه انگشت شست همان دست فرو ببر که به شدت درد بگیرد. بر درد تمرکز کن. بازتاب جسمانی رنجی است که در عالم روحانی می کشی... این کار را هر چند بار که لازم است، انجام بده تا

ص: 108

آن اندیشه ترکت کند... .(1)

بنشین و کاملاً آرمیده شو. بگذار ذهنت به گردش در آید و اندیشه هایت بدون مقاومت به جریان بیفتد... وقتی احساس می کنی ذهنت دیگر نگرانِ هیچ چیز نیست، ستونی از آتش در سمتِ راستت تصور کن.

سپس آهسته بگو: به ناهشیارم دستور می دهم خود را آشکار سازد. دستور می دهم گشوده شود و اسرارِ جادویی اش را آشکار سازد... با پیام آوری که در میانِ دو آتش ظاهر می شود، صحبت کن مشکلات خاص خود را با او در میان بگذار، توصیه بخواه و دستورهای لازم را بده... .(2)

بر سطحی صاف و غیرجاذب، برکه آبی ایجاد کن. مدتی بر برکه بنگر. سپس بی هدف یا تعهدی خاص به بازی با آن بپرداز. طرح هایی بکش که مطلقا معنایی نداشته باشند. این تمرین را تا یک هفته انجام بده و هر بار دست کم به مدت ده دقیقه. در این تمرین، منتظر نتایج عملی نباش. این تمرین فقط برای فرا خواندنِ تدریجیِ اشراقِ توست. هنگامی که این اشراق در ساعات دیگری از روز، خود را متجلی می کند، همواره به آن اعتماد کن.(3)

راحت بنشین و آرام بگیر. بکوش به هیچ چیز نیندیشی. بگذار قلبت احساس آزادی و عطوفت کند. به آواز بلند، سرودی از دوران کودکی ات سر بده... پس از رسیدن به این مرحله، حضور صمیمی قدیسانی را که در کودکی به آنها ایمان داشتی، احساس کن. به حضورشان توجه کن، از هر سو می آیند، لبخند می زنند و به تو ایمان و اعتماد به زندگی می بخشند... اندک اندک از خلسه بیرون بیا و به واقعیت بازگرد. قدیسان کنارت خواهند ماند. نورِ نیلگون همچنان گرداگرد جهان خواهد گسترد.(4)

ص: 109

آرام بگیر. چشم هایت را ببند. نخستین ترانه هایی را که در کودکی شنیده ای، به یاد بیاور. در ذهنِ خود شروع به خواندنِ آنها کن. اندک اندک بگذار بخش مشخصی از بدنت _ پاهایت، شکمت، دست هایت، سرت و... اما فقط یک بخش _ هماهنگ با ترانه ای که می خوانی، به رقص درآید.

پس از پنج دقیقه، از خواندن دست بکش و به صداهای پیرامونت گوش بسپار. بر مبنای آنها، آهنگی بساز و با تمام بدنت به رقص درآ. به هیچ چیز نیندیش، اما سعی کن نگاره هایی را که خود به خود ظاهر می شوند، به خاطر بسپاری. این رقص، یکی از کامل ترین شیوه ها برای ارتباط با هوشِ مطلق است. مدت: پانزده دقیقه.(1)

چون عشق، خوراکِ هستیِ ماست. اگر آن را پس بزنیم، از گرسنگی می میریم.(1)

عشق، زندگی است. عشق هرگز خطا نمی کند و زندگی تا زمانی که عشق هست، به خطا نمی رود... هنگامی که هر چیز دیگری به پایان می رسد، عشق می ماند.

عشق اینجاست. در اکنونِ ما حاضر است. در همین لحظه. چیزی نیست که پس از مرگ نزدِ ما بیاید. بر عکس، اگر اکنون دنبالش نگردیم و تمرینش نکنیم، هنگام پیری، کمترین فرصت ها را برای آموختن عشق ورزی داریم. بدترین سرنوشتی که ممکن است کسی داشته باشد، تنها زیستن و تنها مردن است، بدونِ عاشق شدن و بی معشوق بودن. کسی که عشق می ورزد، رستگار است. او که نه عشق می ورزد و نه معشوق است، محکوم است. کسی که در عشق، شادی می یابد، در خدا شادی می یابد؛ چرا که خدا عشق است.(2)

روحم را شاد کرد، مرا به دورانی برد که خدا به من نزدیک تر بود و کمکم می کرد.(1)

سپس برای ستارگان موسیقی نواخت، برای باغ، برای کوه ها... موسیقی حتی توانسته بود به جهان دوردست ادوارد هم نفوذ کند، به جهانی دورتراز خودِ ما، توانسته بود معجزه کند.(2)

موسیقی ملایم بود و نور ضعیف تالار غذاخوری، فضایی تقریبا مذهبی حکم فرما کرده بود... در هر حال، موسیقی او را به جای دیگری می برد: ذهنت را خالی کن، از اندیشیدن به هر چیزی دست بکش، فقط باش.(3)

به سراغ پیانو بازگشت. در آخرین روزهای زندگی اش، سرانجام رؤیای عظیمش را درک کرده بود: نواختن با قلب و روح، تا هر وقت که می خواست و تا هر کجا که روحش، او را می برد.(4)

نوای موسیقی از دوردست ها برخاست... آهنگی بود که نوجوانی اش را به یاد می آورد و خاطراتی را از رقص های دوران مدرسه.(5)

چرند و پرندهایی بود که چند دقیقه پیش فکر می کردم.(1)

همه خندیدند حتی او و نمی فهمیدم دلیل این خنده چیست! اما باده آزادم کرده بود، نیازی به مهار رخدادها نداشتم.(2) باده آزادم کرد تا چیزی را که می اندیشیدم، بر زبان بیاورم.(3)

گویی فکرم را خوانده باشد، از آن سوی میز لیوانش را بالا گرفت: به سلامتی عشق!

او هم کمی مست شده بود. تصمیم گرفتم از فرصت استفاده کنم. به سلامتی خردمندان که می فهمند بعضی عشق ها، حماقت های کودکانه هستند.(4)

از مردِ مستِ پشت آن میز پرسید: کجا باید درباره مسائل جدی صحبت کنیم؟ مست گفت: «در کلیسا» و این بار، تمام رستوران از خنده منفجر شد.(5)

هنگام ناهار، ده لیوان شراب می خورم. هرگز در زندگی ام این طور شراب نخورده ام. دارم الکلی می شوم. چه قدر اغراق می کنم.(6)

وقتی شراب، زبانمان را باز کرد، مفصل صحبت می کنیم.(7)

زمان درازی بیدار ماندم و به مه و به میدان آن بیرون و به باده و به آن گفت وگو اندیشیدم.(8)

الکل جلوی سرما را می گیرد. لیوان هایمان را دوباره پر کردیم. باز همان احساسِ سبکی به

ص: 113

سراغم آمده بود. همان مستی که کمکمان می کند حرف های دشوار را بگوییم و بشنویم.(1)

به تنها میکده آن مکان وارد شدند، برای تحمل بهتر سرما یک ویسکی نوشیدند و به سوی صخره ها به راه افتادند... فعالیت جسمانی توانسته بود به کمک آن ویسکی براند.(2)

استاد ادامه داد: هرگز شرم نداشته باش آنچه را زندگی به تو ارائه می دهد، بپذیر و سعی کن از جام هایی که پیش روی داری، بنوشی.

تمام باده ها باید نوشیده شوند. برخی فقط یک جرعه و بقیه تمام تُنگ... فقط کسی که باده تلخ را چشیده باشد، باده خوب را می شناسد.(3)

صاحب قهوه خانه نزدیک شد. پسرک با ایما و اشاره نشان داد که همان نوشیدنی ای را می خواهد که در میز دیگری هم صرف می شد و آن چیزی نبود جز چای تلخ. جوانک ترجیح می داد باده بنوشد... جوانک گفت: بنشین و به حساب من چیزی سفارش بده؛ برای من باده بگیر. از این چای متنفرم. تازه وارد گفت: در این سرزمین، باده نداریم. در مذهب ما حرام است.(4)

_ کیمیاگر تُنگی را باز کرد و مایع سرخ رنگی در لیوان جوان ریخت. باده بود. از بهترین باده هایی که در سراسر زندگی اش نوشیده بود. اما باده در شرع حرام بود. کیمیاگر گفت: شرّ چیزی نیست که وارد دهان انسان می شود، چیزی است که از آن خارج می شود. جوان به خاطرِ باده دچار سرخوشی شد.(5)

سیگارهایم تمام شده بود و مجبور بودم سیگارهای دست پیچ وحشتناکِ پطرس را بکشم. نابردبارانه منتظر ماندم تا پطرس پیچیدن و کشیدن سیگارش را تمام کند و در همان حال، به

ص: 114

گرمای گیلاس باده ای می اندیشیدم.(1)

دومین دلیل فلسفی تر بود: ورونیکا روزنامه ها را می خواند، تلویزیون تماشا می کرد و از آنچه در جهان می گذشت، آگاه بود، همه چیز اشتباه بود و راهی برای تصحیح مسائل نمی یافت... این موضوع به او احساس عجز مطلقی می داد.(1)

ورونیکا در بیست و چهار سالگی، وقتی که هر آنچه را می توانست، تجربه کرده بود _ و پیروزی کمی هم نبود _ تقریبا یقین داشت که همه چیز با مرگ پایان می پذیرد. برای همین، خودکشی را انتخاب کرده بود: آزادیِ مطلق، فراموشی ابدی.(2)

ورونیکا وقتی تقریبا هر چه را که در زندگی می خواست، به دست آورد، به این نتیجه رسید که زندگی اش هیچ معنایی ندارد؛ چون هر روز مثل روزهای دیگر است و تصمیم گرفت بمیرد.(3)

یکی از دوستانِ روان شناسم تعریف می کرد که برخلاف باور عمومی که تاریکی را عاملِ اصلیِ افسردگی افراد می دانند، بیشتر خودکشی ها به هنگام بامداد رخ می دهند، درست در لحظه بیدار شدن از خواب است که افسردگی، خود را به شدیدترین شکل آشکار می سازد: مواجه شدن با یک روز جدید.(4)

وجود نداشته باشد.

این قهرمانان، نماینده نسل جوان دنیای غرب هستند که در بحران های مختلفی گرفتار شده اند و برای نجات خود از این گرداب پوچی و بی هویتی، دست به دامان هر وسیله ای می شوند.

آنها برای فرار از چنگال غم و غصه، به شراب نوشی می پردازند و در آن افراط می کنند، سیگار می کشند، دوست دارند در روابط جنسی، آزادی مطلق داشته باشند و با والدین خود دعوا دارند. این قهرمانان هرگز نمی توانند الگوی مناسبی برای جوانان مسلمان باشند؛ زیرا میان فرهنگ و دین و باورهای آن جوانان بحران زده با این جوانان هیچ سنخیتی وجود ندارد.

به یقین، ترویج اندیشه های التقاطیِ این شخصیت های بی هویت، پی آمدهای منفی و زیان باری برای نسل جوان ما خواهد داشت.

1. پیلار: دختر جوانی است که نامزدش برای تحصیل علوم دینی به صومعه ای رفته است. دختر به او ایمان چندانی ندارد و در عشقش همیشه دچار شک و تردید است. او همیشه مست می کند و شراب می نوشد و سیگار می کشد و... .

2. نامزد پیلار: یک روحانی دینی است که در جست وجوی خداست. بیماران را شفا می دهد و سخنرانی ها و مواعظش طرفداران بسیاری دارد، ولی روزی تصمیم می گیرد که به خاطر عشقش، صومعه را ترک کند. او از این کار خود احساس پشیمانی نمی کند؛ زیرا اعتقاد دارد برای خدمت به خدا، راه های بسیاری وجود دارد و عشق او، این راه ها را چند برابر می کند. او نیز پیوسته مست می کند و... .

3. ورونیکا: دختری بیست و چهار ساله است که در صومعه ای زندگی می کند. از زندگی و رفتار و آداب صومعه خسته شده است و تصمیم می گیرد که خودکشی کند. او را نجات می دهند. در تیمارستانی، عاشق پسری می شود. او نیز همیشه مست می کند و سیگار

ص: 117

می کشد و از انحراف جنسی (استمنا) رنج می برد و... .

4. بریدا: دختر جوانی است که در تلاش برای آموختن جادوگری بر می آید. او در جنگلی با جادوگری آشنا می شود و تمرین های سختی را پشت سر می گذارد و... در پایان، استاد جادوگر عاشق او می شود و... .

5. دوشیزه پریم: دختر جوانی است که در میخانه ای کار می کند. با مرد غریبه ای آشنا می شود و روابطی با او پیدا می کند و... .

6 . سانتیاگو: جوانی روستایی است که بر خلاف میل والدینش نمی خواهد کشیش شود، بلکه می خواهد به سفر برود و با سرزمین ها و زن های بسیاری آشنا شود. او در جست وجوی گنجی به مصر می رود و در آنجا عاشقِ دختر مسلمانی به نام فاطمه می شود و... .

.

سفارش به عفت و پاکدامنی و دوری از گناه و شهوت رانی، یکی از مهم ترین آموزه های حقیقیِ مسیحیت است که در انجیل به آن اشاره شده است:

خیالات بد و زنا و فسق و قتل و دزدی و طمع و خباثت و مکر و شهوت پرستی و چشم بد و کفر و غرور و جهالت، تمامیِ این چیزهای بد از درون صادر می گردد و آدم را ناپاک می گرداند.(1)

حضرت مسیح علیه السلام نیز همیشه بر اجرای احکام شریعت تأکید می ورزید:

اگر مرا دوست دارید، احکام مرا نگاه دارید... ای برادران! آیا نمی دانید که تا انسان زنده است، شریعت بر وی حکمرانی دارد؟ شریعت، مقدس است و حکم مقدس و عادل و نیکو.(2)

به راستی، آیا طرح مباحث غیراخلاقی توسط کوئیلو در راستای عمل به دستورها و فرمان های حضرت عیسی علیه السلام است؟

در بیشتر داستان های کوئیلو، توصیف های مستهجن و زشتی از روابط نامشروع شخصیت ها و قهرمانان داستان ها آمده است که در اینجا به نشانی آنها بسنده و برای رعایتِ عفت عمومی، از بیان جمله ها خودداری می کنیم.

1. توصیف صحنه های مستهجن از روابط جنسی نامشروع:

کنار رود پیدار نشستم و گریه کردم، (صص 98 _ 136 _ 139 _ 182 _ 184)

ورونیکا تصمیم می گیرد بمیرد، (صص 164 _ 165 _ 166)

ص: 119

2. توصیف صحنه های رقص و دعوت به آن:

کنار رود پیدار نشستم و گریه کردم، (133 _ 134)

بریدا، (صص 170 _ 172 _ 298)

3. جمله های تحریک کننده و احساساتی:

کنار رود پیدار نشستم و گریه کردم، (صص 41 _ 52 _ 54 _ 66 _ 82)

ورونیکا تصمیم می گیرد بمیرد، (صص 66 _ 77 _ 87 _ 171 _ 175 _ 192)

بریدا، (صص 39 _ 133 _ 203)

شیطان و دوشیزه پویم، (صص 28 _ 47)

مکتوب، (صص 41 _ 54)

ص: 120

است عقاید خاصی را غیرمستقیم و پنهانی، به خواننده خود القا کند.

او مبلّغ نوع خاصی از گرایش های معنوی و مذهبی است که محصول دنیایی است که در غرب پدید آمده و رشد و نمو کرده و فقط برای خودشان مناسب است و به هیچ وجه با مبانی دینی و اعتقادی و فرهنگی ما سازگار نیست.

بر همین اساس، شایسته است در قالب برنامه هایی کارشناسانه با عنوان «نقد و نظر» یا «گفت وگو با کارشناسان»، آثار و افکار کوئیلو تجزیه و تحلیل شود. در این برنامه ها، باید چند گروه کارشناسان حضور داشته باشند: کارشناسان ادبیات داستانی، کارشناسان معارف اسلامی، کارشناسان فلسفه و کلام غرب. این برنامه ها را می توان در دو سطح جوانان و کارشناسان ساخت. در ساخت برنامه نقد و نظر برای جوانان باید اصول و قوانین خاص برنامه سازی برای جوانان و ویژگی های روان شناختی و جامعه شناختی جوانان را در نظر گرفت. کارشناسانی که حضور می یابند، باید با زبانِ جوانان آشنا باشند و بتوانند اعتمادِ آنان را جلب کنند. مباحث طرح شده نیز باید خیلی تخصصی و علمی نباشد تا برای همگان قابل فهم باشد. از سوی دیگر، کارگردانیِ این گونه برنامه ها باید جوان پسند و پرتحرک باشد.

مباحث علمی و تخصصی مانند: تاریخ اندیشه غرب، تاریخ مذهب در غرب، سیر تحولات اعتقادی در غرب، اندیشه های جدید کلامی و فلسفی در غرب و... از جمله موضوع هایی هستند که باید در برنامه نقد و نظر ویژه کارشناسان آورده شود. باید به بهترین شکل ممکن به تجزیه و تحلیل هر کدام از آنها پرداخت تا قلمرو اندیشه های کوئیلو شناخته شود و بتوان

ص: 122

عالمانه درباره آثار او داوری کرد.

مخاطبانی از اقشار مختلف جامعه و از جوامع مختلف بشری ارتباط برقرار کرده است. پیام های کوئیلو به بهترین شکل ممکن به آگاه جهانیان رسیده و طرفداران بسیاری به ویژه از بین جوانان برای او فراهم آورده است. بنابراین، جا دارد که پژوهشگران و نویسندگان برنامه های صدا و سیما با شناخت دقیق سبک شناسیِ آثارِ کوئیلو از این شیوه و سبک الهام بگیرند و مفاهیم و مباحث عقیدتی و معارف اسلامی را بیان کنند.

شناخت و کشف ریزه کاری های تکنیکی کوئیلو در داستان هایش، می تواند درس های بسیاری برای نویسندگان صدا و سیما، به ویژه کسانی باشد که برای کودکان و نوجوانان می نویسند. آنان می توانند با بهره گیری از تکنیک های قصه پردازی و زیبایی های قلمی کوئیلو در قالب «کارگاه های آموزش نویسندگی و برنامه سازی برای نوجوانان و جوانان» از تجربه های او بیاموزند و به همین سبک و شیوه کار کنند.

از سوی دیگر، باید دانست حکایت هایی که از ائمه اطهار علیهم السلام و علما و عرفای بزرگ ما نقل شده است، گنجینه بسیار زیبایی است که می توان بر اساس ِ آنها، برنامه های جذاب و جوان پسندی ساخت که مورد توجه تمام جوانان در سراسر دنیا قرار گیرد.

در بیشتر کتاب های کوئیلو _ به ویژه در کتاب های مکتوب و دومین مکتوب _ از حکایت های بزرگان دین و دانش استفاده شده و استقبال مخاطبان را به همراه داشته است. مشابه بسیاری از این قصه ها و حکایات کوتاه که در آثار کوئیلو آمده، در فرهنگ اسلامی ما وجود دارد. چه بسا کوئیلو آنها را از این منبع عظیم استخراج کرده، ولی منبع آن را یاد نکرده است.

ص: 124

مثلاً کوئیلو، مشابه داستان «رطب خورده منع رطب نمی کند» را که از رسول خدا صلی الله علیه و آلهنقل شده، از زبان مهاتماگاندی نقل می کند یا داستانی مشابه حادثه کشته شدن عمروبن عبدود به دست حضرت علی علیه السلام را به نقل از یک افسانه سامورایی می آورد. پس می توان نتیجه گرفت که ما نیز می توانیم از این حکایت های معنوی _ که در فرهنگ اسلامی بسیار زیاد است _ بهره بگیریم و با زبانی شیرین و قلمی جذاب، آنها را به جوانانِ جهان معرفی کنیم.

رفت. همه ناامید شدند که چرا او را نکشت.

سامورایی گفت: می خواستم این کار را به خاطرِ وظیفه بکنم، ولی وقتی او به من تف انداخت، احساس خشم کردم. می خواستم این کار را بر مبنایِ عشق انجام بدهم، نه خشم. و روز بعد دوباره به سراغ آن شخص رفت و بدونِ خشونت، او را مجازات کرد.(1)

چ نهم، 1383.

16. ___________________ ، کتاب راهنمای رزم آور نور، ترجمه: آرش حجازی، تهران، انتشارات کاروان، چ اول، 1383.

17. ___________________ ، کنار رود پیدرا نشستم و گریستم، ترجمه: آرش حجازی، تهران، انتشارات کاروان، چ هفتم، 1383.

18. ___________________ ، کوه پنجم، ترجمه: آرش حجازی، تهران، انتشارات کاروان، چ سوم، 1383.

19. ___________________ ، کیمیاگر، ترجمه: آرش حجازی، تهران، انتشارات کاروان، چ بیست و یکم، 1383.

20. ___________________ ، مکتوب، ترجمه: آرش حجازی، تهران، انتشارات کاروان، چ پنجم، 1383.

21. ___________________ ، نامه های عاشقانه یک پیامبر، ترجمه: آرش حجازی، تهران، انتشارات کاروان، چ اول، 1383.

22. ___________________ ، ورونیکا تصمیم می گیرد بمیرد، ترجمه: آرش حجازی، تهران، انتشارات کاروان، چ بیست و چهارم، 1383.

23. ماکس، جیمز، قاموس کتاب مقدس، تهران، انتشارات اساطیر، 1377.

24. محمد قاسمی، حمید، اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستان های انبیا در تفاسیر قرآن، تهران، انتشارات سروش، 1380.

25. مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، قم، انتشارات صدرا، چ اول، 76 _ 1371.

26. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب اسلامیه، 1371.

27. میشل، توماس، کلام مسیحی، ترجمه: حسین توفیقی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان، 1377.

ص: 128