ص :2

تهاجم خود را به تمام حوزه های فردی و خانوادگی و فرهنگ، اقتصاد و سیاست جامعه گسترش دهد. در این میان، رسانه ملّی که وظیفه نشر فرهنگ دینی را بر عهده دارد، باید بیش از گذشته در جهت نهادینه ساختن باورهای دینی تلاش کند. نخستین گام رسانه در این جهاد فرهنگی تشخیص ارزش ها و هنجارهای دینی در برنامه ها است. گام بعدی، کوشش روزافزون برای آسیب زدایی از برنامه های رسانه ای است.

پژوهش حاضر در صدد آشنا ساختن مخاطبان با زمینه های فردی و هم چنین زمینه و ابزارهای اجتماعی ناهنجارهاست. در پایان پژوهش نیز راهکارهایی برای مبارزه با ناهنجاری های موجود در رسانه به اصحاب رسانه ملّی ارایه شده است. با سپاس از پژوهشگر ارجمند، جناب حجت الاسلام والمسلمین حسین علی زاهدی پور در نگارش این پژوهش، امیدواریم برنامه سازان و مدیران رسانه از آن استفاده لازم را ببرند.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص :4

این فرآیند خطرناک و آسیب زا، ما را بر آن داشت که تأملی دوباره و در خور توانمان، در ارزش ها و هنجارهای جامعه اسلامی ایران بکنیم و برخی زمینه ها و ابزارهای جوسازی علیه آن را روشن سازیم.

هنجارها و ارزش های اجتماعی، نرم افزارهای هدایت جامعه به سوی اهداف مورد نظر اعضای جامعه است. هنجارها اعضای جامعه را تحت فشار می گذارد و آنها را به پای بندی به اصول حاکم بر جامعه وادار می سازد. در جامعه شناسی، از این فشارها به «فشارهای هنجاری» یاد می شود. در عین حال، ارزش ها و هنجارها نیز در بسیاری از موارد مورد بی مهری قرار می گیرد و با آسیب های جدی مواجه می شود. در این پژوهش، از این تهدیدها و بی مهری ها به جوسازی و غوغاسالاری تعبیر شده است.

«جوسازی» و «غوغاسالاری» فرآیندی است که در آن، فضای جامعه به گونه ای شکل می گیرد که پای بندی به هنجارها مستلزم هزینه های مادی و معنوی فراوان شود و در مقابل، منفعت چندانی برای اعضای جامعه نداشته باشد تا کسانی که به ارزش ها ایمان قوی ندارند، آنها را رها سازند.

این مباحث و برخی بحث های دیگر مانند «آنومی یا بی هنجاری»، «نظارت و کنترل اجتماعی» و موضوع هایی از این دست به مفاهیم و چارچوب های نظری مربوط است که ما فصل اول را به آن اختصاص داده ایم. از آنجا که بحث درباره ارزش های جامعه اسلامی است، به معادل های قرآنی و روایی برخی مفاهیم مانند جوسازی و غوغاسالاری نیز پرداخته ایم.

در فصل دوم، زمینه های فردی جوسازی و غوغاسالاری مانند «پیشینه موفقیت»، «حسادت»، «انگیزه حفظ فردیت» و مانند آن تبیین شده اند. در بخش سوم، به زمینه های اجتماعی جوسازی و غوغاسالاری در سه بعد اقتصادی، فرهنگی و سیاسی پرداخته ایم و در عین حال، به ابزارهایی که در این سه عرصه در جوسازی ها و غوغاسالاری ها به کار می رود، اشاره کرده ایم.

البته برخی زمینه های پیش گفته، خود از نوع ابزارها نیز هستند ؛ زیرا جوسازان و

ص :6

غوغاسالاران، با توسل به این زمینه ها فضا را برای اهداف خود آماده می سازند. بر همین اساس، در این پژوهش زمینه ها و ابزارها را در کنار هم آورده ایم.

فصل چهارم، به وظایف حکومت اسلامی در مقابل هنجارشکنان و مبارزه با بی مهری ها و تهدیدها اختصاص یافته است. در فرهنگ اسلامی، حاکم اسلامی هم در برابر خدا و هم در برابر اعضای جامعه مسئول و پاسخ گوست. یکی از مهم ترین مسئولیت های حکومت اسلامی، پاسداری از ارزش های اسلامی است. حکومت اسلامی وظیفه دارد با بسترسازی مناسب، اعضای جامعه را به هم نوایی با ارزش ها و هنجارها تشویق کند. در این راستا، باید آگاهی های لازم را ارایه دهد. در عین حال، تنبیه هنجارشکنان نیز یکی از مهم ترین اصول حاکمیت در جامعه اسلامی است. ما در این فصل، با تکیه بر توجه به متون دینی، به وظایف حکومت اسلامی پرداخته ایم.

در فصل پنجم، به کارکردهای رسانه های گروهی با تأکید بر صدا و سیما پرداخته شده است. داشتن نگاه توحیدی در سیاست گذاری ها و تولید و انتقال آن به مخاطب، مهم ترین وظیفه ای است که صدا و سیما به عنوان یک رسانه ملی در جامعه اسلامی دارد. مسئله یابی درست و تعیین عرصه های مناسب برای تبیین و تبلیغ ارزش های دینی مانند نگاه همه جانبه و جامع به زندگی اهل بیت علیهم السلام از جمله مهم ترین مصادیقی است که صدا و سیما می تواند در آنها به فعالیت بپردازد.

ص :7

برابر هنجارها و انگیزه های جوسازان و غوغاسالاران کاملاً احساس می شود تا با بررسی زمینه ها و انگیزه های این پدیده اجتماعی، راهکارهای لازم برای جامعه پذیر ساختن افراد جامعه تبیین شود. ازاین رو، موضوع این پژوهش، فشارها و الزام های هنجاری و جوسازی و غوغاسالاری در جامعه اسلامی است.

همین جهت، فرضیه های گوناگونی در این زمینه ترسیم پذیر است که عبارتند از:

1. ناآشنایی مردم با هنجارها، زمینه های غوغاسالاری را فراهم می کند.

2. تقویت و جهت دهی مناسب به رسانه ها، نقش بسیار مهمی در تقویت ارزش ها و هنجارهای جامعه اسلامی دارد.

3. نبود اقتدار و محبوبیت حکومت، زمینه ساز هنجارشکنی و جوسازی در برابر ارزش ها خواهد شد.

4. رسیدگی به مشکلات اقتصادی مردم، به ویژه قشر آسیب پذیر، زمینه های هم نوایی را تقویت می کند.

5. هدفمند نبودن آزادی ها و نبود تعریف دقیق از موضوع و قلمرو آزادی، زمینه های غوغاسالاری و تخریب ارزش ها را فراهم می کند.

عبارتند از:

1. هنجار یا مجموعه ای از هنجارها باشند؛

2. هنجارها از طریق جامعه پذیری درون ریز شده باشند؛

3. التزام عملی جدّی به هنجارها وجود داشته باشد.

اگر این سه شرط وجود نداشته باشد و این ساز و کار تضعیف شود، جامعه دچار نوعی اختلال هنجاری می شود که پنج صورت خواهد داشت:

الف) قطبی شدن هنجارها: در این وضعیت، جامعه به دو دسته تقسیم می شود. گروهی بیش از حد متوسط در برابر هنجارها احساس تعهد دارند و خود را به رعایت هنجارها ملزم می دانند. در مقابل، عده ای دیگر کمترین تعهد را در برابر هنجارها و ارزش ها از خود نشان می دهند و آزادانه به هنجارشکنی می پردازند.

ب) تضاد هنجاری: قطبی شدن هنجارها، زمینه را برای تضاد هنجاری و ارزشی فراهم می آورد. تضاد هنجاری به این معناست که در مورد یک امر اجتماعی، بیش از یک هنجار وجود داشته باشد. برای مثال، در جامعه ایرانی در این زمینه که حجاب زنان، چادر است یا مانتو، تضاد هنجاری وجود دارد. این نکته به دلیل اهمیت فراوان و پی آمدهایی که دارد، به طور خاص بررسی خواهد شد.

ج) ناپایداری اجتماعی: میان هنجار دو یا چند عمل، تناقض و تضاد وجود دارد، مانند اینکه هنجاری می گوید درخواست کمک کسی را رد نکن و از سوی دیگر، تأکید بر این است که به غریبه اعتماد نکن. حال فردی که عضو این جامعه است و کسی از او کمک می خواهد، میان اینکه به او کمک کند یا اعتماد نکند، با تضاد روبه رو خواهد شد.

د) ضعف عملی هنجارها: در این مرحله، هنجارها تنها در ذهن افراد قرار دارند، ولی در عمل به آنها پای بند نیستند. برای مثال، همه افراد جامعه می دانند که داشتن وجدان کاری لازم است؛ همه می دانند که وقت ارزش دارد؛ همچنین همه آگاهند که دین در پرهیز از پرخوری تأکید فراوان دارد. با این حال، چه بسا افرادی که این گونه هنجارها

ص :12

را رعایت نمی کنند.

ه_) بی هنجاری (آنومی): بی هنجاری به این معناست که در اموری از امور اجتماعی، هنجار و ارزشی وجود نداشته باشد و آن کار بدون هرگونه قاعده و هنجاری صورت پذیرد. جوامع در شرایط خاص مانند دوران گذار با این پدیده بیشتر روبه رو هستند. به بیان دیگر، خلأ هنجاری در این گونه جوامع بیشتر دیده می شود. در چنین جامعه ای ممکن است انواع انحراف های اجتماعی رخ نماید که در برخی موارد تا حد فروپاشی پیش می رود.(1) «دورکیم، مفهوم بی هنجاری را برای اشاره به این فرض به وجود آورد که در جوامع امروزی، معیارها و هنجارهای سنتی بی آنکه توسط هنجارهای جدیدی جای گزین گردند، تضعیف می شوند. بی هنجاری هنگامی وجود دارد که معیارهای روشنی برای راهنمایی رفتار در حوزه معینی از زندگی اجتماعی وجود ندارد. در این شرایط، به عقیده دورکیم، مردم احساس از دست دادن حس جهت یابی و نگرانی می کنند».(2)

نظریه های دیگری مانند بی سازمانی اجتماعی، شایعه، تبلیغات منفی (پروپاگاندا) و دیگر نظریه های مربوط به انحراف ها در جامعه شناسی و روان شناسی اجتماعی بررسی خواهد شد.

از جامعه فرا می گیرد. آیت اللّه مصباح یزدی با تأکید بر این مطلب می نویسد:

جامعه دو گونه از دانستنی ها را به فرد می آموزد: آنهایی که جنبه ابزاری دارند، مانند: زبان، خط و اعتباریات صرف و آنهایی که در تکوین شخصیت آدمی تأثیر دارند، مانند: علوم و معارف حقیقی و معارفی که اعتباریات دارای منشأ حقیقی را می شناسانند. به علاوه، جامعه در به فعلیت رساندن قوای فطری سهم بسزایی دارد.(1)

جامعه شناسان بر این عقیده اند که فرهنگ، مهم ترین یا تنها عاملی است که توانسته است افراد و گروه های اجتماعی را گرد هم آورد و بنای جامعه را شکل دهد.

فرهنگ، سه عنصر شناختی، مادی و قواعد سازمانی را در خود جای می دهد. این سه، مؤلفه های فرهنگ شمرده می شوند. عنصر شناختی فرهنگ، عبارت از «ارزش ها، ایدئولوژی ها و دانش ها» است و می توان گفت ارزش ها، بنیان فرهنگ هستند. افراد جامعه هنگام پرسش از خوبی و بدی، بجا و نابجا به ارزش های آن جامعه رجوع می کنند. ازاین رو، در تعریف ارزش ها گفته اند: «ارزش ها، باورهای ریشه داری هستند که گروه های اجتماعی هنگام پرسش از خوبی ها و بدی ها و کمال مطلوب به آن رجوع می کنند. ارزش های یک جامعه، به این دلیل مهم هستند که محتوای هنجارهای آن جامعه را تحت تأثیر قرار می دهند... به صورت یک اصل می توان گفت که هر هنجاری در یک یا چند ارزش ریشه دارد».(2)

دو _ چیستی ارزش های دینی

هنجارهای جامعه دینی در ارزش های دینی ریشه دارد. ارزش های دینی، بایدها و نبایدهایی هستند که دین داران در رفتارهای فردی و اجتماعی خود به آن رجوع می کنند. به عبارت دیگر، ارزش های دینی، کنش اجتماعی افراد دین دار را جهت

ص :14

می دهند و شرط اساسی دین دار بودن در پای بند بودن به آنهاست.

تفاوت ارزش های دینی صرف با ارزش های اجتماعی صرف، در داشتن ریشه وحیانی است. ارزش های اجتماعی صرف، پایگاهی جز مقبولیت افراد جامعه ندارند و اگر روزی افراد جامعه آنها را نپذیرند، پشتوانه ای برای این ارزش ها نخواهد ماند. بنابراین، ارزش های دینی، پایگاهی قوی تر از ارزش های اجتماعی صرف دارند. ازاین رو، ارزش های اجتماعی، با روگردانی مردم، معنای خود را از دست خواهند داد. این در حالی است که ارزش های دینی در صورت روگردانی مردم نیز اهمیت خود را از دست نخواهند داد. اساسا همواره ارزش های دینی، پشتوانه ای برای تقویت ارزش های اجتماعی هستند. برای مثال، وقتی آداب و رسوم سنتی عید نوروز در کنار الگوهای دینی قرار می گیرد، رنگ و معنایی نو به خود می گیرد. بدیهی است که ارزش های دینی، هنجارها و الگوهای رفتاری دینی را در پی خواهد آورد. جامعه ای را می توان دینی نامید که افراد آن در زندگی خود از چنین الگوهایی بهره مند باشند.

او بوده و همیشه توسط یک سلسله معیارهای اخلاقی تبیین می شوند.»(1) به تعبیری می توان گفت هنجارهای اجتماعی، ملاک داوری ارزش های اجتماعی هستند. فرد ممکن است داوری خود را با جامعه هم ساز ببیند یا به آن تظاهر کند. در عین حال، اعضای جامعه در مورد کنش های او داوری خاصی خواهند داشت. آنها در داوری خود از معیار و ملاکی به نام هنجارها استفاده می کنند. بنابراین، هنجارها مرحله عملی ارزش ها هستند و زاده ارزش هایند.

فردی که عضو جامعه دینی است، در معرض داوری های خداوند و در مرحله ای پایین تر، در معرض داوری های متدینان قرار دارد. ملاک و معیاری که در این داوری به کار می رود، ارزش ها و هنجارهای دینی به صورت هم زمان هستند. به تعبیر دینی، می توان گفت ارزش ها همان ایمان و هنجارها همان عمل صالح در فرهنگ دینی هستند. خداوند متعال، ایمان را به تنهایی برای سعادتمندی فرد و جامعه کافی نمی داند و عمل صالح را نیز لازم می شمارد و می فرماید: «إِنَّ الَّذینَ قالُوا رَبُّنَا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا؛ در حقیقت، کسانی که گفتند: پروردگار ما خداوند یگانه است، سپس ایستادگی کردند.» (فصّلت: 30) و «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ؛ کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته کردند». (بقره: 277)

بنابراین، معلوم می شود ارزش ها و هنجارها از هم جدایی ناپذیرند و تکمیل کننده یکدیگرند. همچنین قرآن می فرماید: «أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لایُفْتَنُونَ؛ آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟» (عنکبوت: 2) با توجه به این آیه، آزمایش و امتحان، بدون عمل امکان ندارد.

ما کوشیده ایم در کنار معرفی برخی هنجارهای جامعه دینی، به انگیزه های نقض این

ص :16

هنجارها و جوسازی و غوغاسالاری در برابر آنها بپردازیم و در حد امکان، راهکارهایی نیز برای آن بیابیم.

برای تضعیف این وضعیت می کوشند. آنها با روش های مختلف، هنجارها و ارزش های جامعه را زیر سؤال می برند و از اعتبار آنها می کاهند. در این وضعیت، جوسازی و غوغاسالاری یا به تعبیر دیگر، هنجارشکنی رخ می دهد. جوسازی و غوغاسالاری، ایجاد وضعیتی غیرعادی برای زیر سؤال بردن ارزش های جامعه است. به بیان دیگر، این دو اصطلاح، بار معنایی منفی دارند؛ هرچند از نظر واژگانی، جوسازی یا فضاسازی می تواند معنای مثبت داشته باشد. البته از نظر عرف عام و خاص و با توجه به اینکه جوسازی در این پژوهش در کنار غوغاسالاری به کار رفته است، تردیدی در معنای منفی آن نخواهد بود.

هر چند این دو اصطلاح، معنای نزدیک به هم دارند، ولی جوسازی معنایی عام تر از غوغاسالاری دارد. غوغاسالاری نوع خاصی از جوسازی است که درجه ای از شدت و تندی در آن هست و چه بسا در زمان کوتاه صورت می گیرد. به طور خلاصه، جوسازی و غوغاسالاری را می توان این گونه تعریف کرد: «ایجاد مانع بر سر راه ارزش ها و هنجارها در جهت کند یا متوقف ساختن آنها برای رسیدن به اهدافی خاص»، مانند کسانی که برای رسیدن به اهداف مادی خود بر سر راه اجرای حدود و مجازات شرعی مانع تراشی می کنند. به هر حال، هنجارشکنان و غوغاسالاران می کوشند با ایجاد فضایی غیرعادی و با تسلیم کردن افراد در برابر خود، رفتارهای آنها را به حوزه ای خارج از هنجارهای تعریف شده بکشانند و بر اساس خواست خود جهت دهند.

گمراهی، بیماری، محنت و رنج، گناه و عذاب و اراده گناه کردن به کار رفته است.(1) در کتاب لسان العرب آمده است: «أَلْفاتِنُ، أَلْمُضِلُّ عَنِ الْحَقِّ؛ فتنه کننده کسی است که [دیگران را] از راه حق خارج می سازد.»(2) نویسنده المنجد می نویسد: «وقتی گفته می شود کسی در دین او فتنه کرد؛ یعنی او را از مسیر دین دور کرد. ازاین رو، صفت فتّان در مورد شیطان به کار رفته است؛ زیرا او مردم را از دین و مسیر حق دور می کند».(3)

به طور کلی فتنه را می توان این گونه تعریف کرد: عملی است که با وقوع آن، فعل یا رفتار یا اراده فرد یا جامعه از حالت عادی خارج می شود و در مسیر اهداف تعیین شده حرکت نخواهد کرد. با این بیان، روشن می شود که فتنه بر جوسازی و غوغاسالاری دلالت دارد، هرچند معانی دیگری نیز می تواند داشته باشد. برای تأیید این نکته، شواهدی را از قرآن و روایات می آوریم. خداوند می فرماید: «أَلْفِتْنَةُ اَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ.» (بقره: 191) خداوند در این آیه، پس از دستور مبارزه با دشمنان دین و مقابله با فتنه می فرماید: فتنه شدیدتر از قتل است؛ چون در این آیه، فتنه، دشمنی مضاعف شمرده شده است. فتنه افزون بر جنگ نظامی، معنای دیگری دارد و شامل جوسازی و غوغاسالاری فرهنگی نیز می شود. همچنین خداوند متعال در آیه 217 سوره بقره پس از اینکه فتنه را شدیدتر از قتل می شمارد، می گوید تمام تلاش فتنه گران برای آن است که شما را از دینتان باز دارند. علامه طباطبایی در تفسیر آیه «أَلْفِتْنَةُ اَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ» می فرماید:

فتنه از آن جهت شدیدتر است که در قتل، فقط جسم انسان در معرض خطر است و حیات دنیوی از بین می رود. این در حالی است که فتنه هم حیات دنیوی و هم حیات اخروی را در معرض خطر و تهدید قرار می دهد؛ چرا که

ص :19

در واقع، دین است که به انسان و جامعه، حیات جاودانه می بخشد.(1)

همچنین ایشان در تفسیر آیه 155 و 156 سوره بقره و در بیان ابزارهای دشمن، فتنه را ابزاری غیر از قتال و جنگ مسلحانه شمرده است.(2) بنابراین، فتنه در قرآن، دست کم در برخی موارد به معنای عملی است که دشمنان دین با انجام دادن آن، برای خاموش کردن چراغ دین، ارزش ها و هنجارهای دینی می کوشند.

مولای متقیان علی علیه السلاممی فرماید:

اِنَّ الْفِتَنَ اِذا اَقْبَلَتْ شَبَّهَتْ وَ إِذا أَدْبَرَتْ نَبَّهَتْ، یُنْکَرْنَ مُقْبِلاتٍ و یُعْرَفْنَ مُدْبِراتٍ، یَحُمْنَ حَوْمَ الرِّیاحِ، یُصِبْنَ بَلَدا و یُخْطِئْنَ بَلَدا.(3)

فتنه ها آن گاه که روی آورند، با حق شباهت دارند و چون پشت کنند، حقیقت چنان که هست، نشان داده می شود. فتنه ها چون می آیند، شناخته نمی شوند و چون می گذرند، شناخته می شوند. فتنه ها چون گردبادها می چرخند و از همه جا عبور می کنند. در بعضی از شهرها حادثه می آفرینند و از برخی شهرها می گذرند.

در سخن دیگری از حضرت، مفهوم فتنه کاملاً با جوسازی و غوغاسالاری هم خوانی دارد:

اِنَّما بَدْءُ وُقُوعِ الْفِتَنِ أَهْواءٌ تُتَّبَعُ وَ أَحْکامٌ تُبْتَدَعُ، یُخالَفُ فِیها کِتابُ اللّه ِ وَ یَتَوَلّی عَلَیْها رِجالٌ رِجالاً عَلی غَیْرَ دِینِ اللّه ِ فَلَوْ اَنَّ الْباطِلَ خَلَصَ مِنْ مِزاجِ الْحَقِّ لَمْ یَخْفَ عَلَی الْمُرْتادِینَ وَ لَوْ اَنَّ الْحَقَّ خَلَصَ مِن لَبِسَ الْباطِلِ انْقَطَعَتْ عَنْهُ أَلسُنُ الْمُعانِدِینُ و لکِنْ یُؤْخَذُ مِنْ هذا ضِغْثُ وَ مِنْ هذا ضِغْثٌ، فَیُمْزَجانِ فَهُنالِکَ یَسْتَوْلِی الشَّیْطانُ عَلی أَوْلِیائِهِ وَ یَنْجُو الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَ اللّه ِ

ص :20

الْحُسْنی.(1)

بی گمان، آغاز پدید آمدن فتنه ها، هواپرستی و بدعت گذاری در احکام آسمانی است. نوآوری هایی که قرآن با آن مخالف است و گروهی بر گروه دیگر سلطه و ولایت می یابند که برخلاف دین خداست. پس اگر باطل با حق مخلوط نمی شد، بر طالبان حق پوشیده نمی ماند و اگر حق، از باطل جدا و خالص می گشت، زبان دشمنان قطع می شد، ولی قسمتی از حق و قسمتی از باطل را می گیرند و به هم می آمیزند. آنجاست که شیطان بر دوستان خود چیره می گردد و تنها آنان که مشمول لطف و رحمت پروردگارند، نجات خواهند یافت.

دوم _ ارجاف

در لغت به معنای اضطراب و لرزش شدید و زلزله است. ازاین رو، به نفخه اولی «راجفه» گفته می شود. در آیه: «یَوْمَ تَرْجُفُ الرّاجِفَةُ تَتْبَعُهَا الرّادِفَةُ؛ آن روز که زلزله های وحشتناک همه چیز را به لرزه در می آورد و در پی آن، حادثه دومین [حادثه عظیم محشر] رخ می دهد.» (نازعات: 6 و 7) منظور از راجفه آن است که زمین به شدت می لرزد. برخی نیز بر این باورند که راجفه در این آیه به معنای عذاب شدید است. همچنان که در مورد مستکبران قوم عاد می فرماید:

فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فی دارِهِمْ جاثِمینَ. (اعراف: 78)

[پس از آنکه کارهای زشت انجام دادند]، سرانجام زمین لرزه آنها را فرا گرفت و صبح گاهان [تنها] جسم بی جانشان در خانه هاشان باقی مانده بود.

خداوند متعال در آیه ای دیگر می فرماید:

لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْمُرْجِفُونَ فِی الْمَدینَةِ لَنُغْرِیَنَّکَ بِهِمْ ثُمَّ لایُجاوِرُونَکَ فیها إِلّا قَلیلاً. (احزاب: 60)

ص :21

علامه طباطبایی در تفسیر این آیه، انتها از یک چیز را به معنای خودداری از آن می داند و ارجاف را اشاعه باطل جهت غمگین ساختن و ایجاد اضطراب می شمارد. معنای آیه نیز چنین است: قسم می خورم اگر منافقان و کسانی که قلب آنها بیمار است و ایمان در آن راه ندارد و کسانی که با پخش اخبار دروغ، در پی مضطرب ساختن مسلمانان و ایجاد تزلزل در میان آنان هستند، به این کار خود پایان ندهند، شما را علیه آنها برمی انگیزانیم، به گونه ای که در زمانی نزدیک، نفی بلد شوند و مهاجرت کنند.(1)

با توجه به معنای لغوی و تفسیری ارجاف، روشن شد ارجاف به معنای ایجاد تزلزل و اضطراب در دین است که منافقان برای رسیدن به اهداف خود بدان دست می زنند. ازاین رو، می توان گفت این واژه قرآنی بر جوسازی و غوغاسالاری دلالت کامل دارد؛ زیرا جوسازان و غوغاسالاران نیز در تضعیف ارزش های جامعه اسلامی برای پیشبرد اهداف خود در تلاشند.

سوم _ صدّ سبیل

الَّذینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجًا وَ هُمْ بِاْلآخِرَةِ کافِرُونَ. (اعراف: 45)

آنان که بازدارنده از راه خدایند و راه خدا را کج می خواهند، ایشان به آخرت، کافر هستند.

«صدّ» در لغت به معنای بازداشتن و منصرف کردن از کاری است.(2) جوسازان و هنجارشکنان می کوشند با ایجاد مانع بر سر راه ارزش ها و هنجارها، جامعه اسلامی را از رسیدن به کمال مطلوب و قرب الهی و حتی رسیدن به اهداف مادی بازدارند. ازاین رو، این واژه نیز بر این مفهوم دلالت دارد.

منفی تقسیم کرد.

اول _ جوسازی مثبت

در این فضا، جامعه به گونه ای است که افراد آن می توانند در کمال آرامش و امنیت، به هنجارهای جامعه دل بستگی نشان دهند و رفتارهای خود را بر اساس آن تنظیم کنند. این نوع جوسازی در حقیقت، تقویت وضعیت آرمانی جامعه است.

دوم _ جوسازی منفی

در این نوع جوسازی، فضای جامعه چنان ترتیب داده می شود که اعضای آن نمی توانند به راحتی رفتارهای خود را بر اساس ارزش ها و هنجارهای مبتنی بر آن تنظیم کنند. در این فضا، افراد معتقد به ارزش ها و رفتارهای هنجارمند، به روش های گوناگون زیر فشارند؛ زیرا الگوهای رفتاری آنها زیر فشار قرار دارد. البته می توان گفت میان فشار رفتاری و فشار هنجاری رابطه متقابل وجود دارد؛ یعنی فشار بر هنجارها موجب فشار بر رفتار هنجارمند و فشار بر رفتار هنجارمند موجب فشار و تهدید هنجارها خواهد بود. این امر نشان می دهد ارزش ها در چنین جامعه ای فرصت بالندگی نخواهند داشت. همچنین این جامعه به گونه ای است که شناخت الگوهای رفتاری درست برای اعضای جامعه دشوار است.

از نظر واژگانی، واژه جوسازی را در هر دو مورد مثبت و منفی آن می توان به کار برد، ولی نباید فراموش کرد که واژه جوسازی به صورت مطلق و جدا از هرگونه پیشوند یا پسوند، در معنای دوم به کار می رود؛ زیرا عرف عام و خاص، برداشت منفی از آن دارند. جوسازی در معنای مثبت با تعبیرهایی مانند فضای مثبت یا بستر مناسب به کار می رود. به هر حال، اگر هم ادعای چنین تفاهمی پذیرفته نشود، دست کم ما در این پژوهش، جوسازی را در معنای منفی آن به کار برده ایم؛ به ویژه آنکه این اصطلاح در کنار تعبیر غوغاسالاری است و همین امر، منفی بودن معنای این واژه را آشکارتر می سازد.

ص :23

گروه هایی که به بهانه هایی از جمله دفاع از حقوق زن (فمینیسم)، با بی توجهی به کانون گرم خانواده، خانه دار بودن زن را ستمی بزرگ در حق او می دانند.

ص :25

وادار می سازد. این زمینه ها و انگیزه ها را به دو دسته فردی و اجتماعی می توان تقسیم کرد. در این فصل، زمینه ها و انگیزه های فردی را به اختصار بررسی می کنیم. در فصل بعدی، به تفصیل به انگیزه های اجتماعی جوسازی و غوغاسالاری خواهیم پرداخت.

افراد در برابر کام یابی های دیگران، واکنش متفاوتی از خود نشان می دهند. یا از این موفقیت ها خشنود می شوند یا در برابر آنها واکنش منفی نشان می دهند. گاهی نیز پیروزی ها و شکست دیگران برای آنها مهم نیست. برخورد اول، مطلوب ترین صورت است؛ زیرا دینی بودن جامعه ما ایجاب می کند اعضا آنچه را برای خود می پسندند، برای دیگران نیز بپسندند و موفقیت دیگران نیز به منزله موفقیت خود آنها تلقی شود. البته افراد با انگیزه های گوناگون از این قاعده پیروی نمی کنند و آن را زیر پا می نهند. موارد فراوانی از این انگیزه ها را می توان برشمرد که اکنون بررسی می کنیم.

این داستان، حسادت چنان قوی است که برادران یوسف حاضر می شوند برای اینکه موفقیت او را نبینند، وی را به چاه اندازند. ازاین رو، حسادت عامل مهمی است که در صورت درمان نشدن، فرد یا جامعه را تباه می سازد. در همین زمینه، قرآن کریم یکی از ویژگی های مشرکان و کافران را حسدورزی به نعمت ها و امتیازهای مؤمنان می شمارد و می فرماید:

ما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ لَا الْمُشْرِکینَ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْکُمْ مِنْ خَیْرٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ اللّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللّهُ ذُوالْفَضْلِ الْعَظیمِ. (بقره: 105)

کافران و مشرکان دوست ندارند خیری از پروردگار بر شما نازل شود و خداوند هر کسی را که بخواهد مشمول رحمت خود قرار می دهد و خداوند دارای فضلی بزرگ است.

الف) آثار حسادت

رفتارهای انسان از جمله حسادت، آثاری دارد. از جمله آثار عمومی حسادت که در کودک و بزرگ سال وجود دارد، خشم است. حسود، به فرد مورد حسادت غضب می کند، چنان که امام علی علیه السلاممی فرماید: «أَلْحَسُودُ یَغْتاظُ عَلی مَنْ لا ذَنْبَ لَهُ؛ حسود به کسی که هیچ گناهی ندارد، غضب می کند.»(1) شاید تنها گناه او، برخورداری از نعمتی باشد که فرد حسود از آن محروم است. چه بسا حسود به دنبال این خشم، حسادت خود را مستقیم یا غیرمستقیم آشکار سازد و فرد مورد حسادت را از نعمت هایی که دارد، محروم کند.

همچنین این اِمکان هست که حسود در برابر هنجارهای مطلوب اجتماعی قرار گیرد و با ایجاد جو منفی، آنها را تضعیف کند؛ زیرا ارزش ها و هنجارها، موانعی بر سر راه آنهاست. برای نمونه، اعراب جاهلی به دلایل گوناگون از جمله حسادت به رسول خدا صلی الله علیه و آله بارها کوشیدند ایشان را از میان بردارند یا اینکه معاویه وقتی نام مقدس

ص :28

رسول اللّه صلی الله علیه و آله را از مؤذن شنید، گفت: «این مرد (پیامبر) نام خود را بر بالای گل دسته ها برده است. به خدا سوگند، آرام نخواهم نشست، مگر اینکه نامش را دفن کنم».(1)

رفتارهایی مانند: تکبر، تظاهر، تقلب، ترش رویی، بدگویی از فرد مورد حسادت، گوشه گیری و مانند آن از دیگر آثار حسد است. فرد متکبر، انعطاف لازم را در برابر هنجارها ندارد و با همراه کردن دیگران با خود، نقش آنها را زیر سؤال می برد. گاهی نیز حسود، رفتارهای بهنجار افراطی از خود نشان می دهد، مانند اینکه کودک به صورت غیرعادی به فرد مورد حسادت اظهار علاقه می کند و گاهی با انجام دادن رفتارهای توجه برانگیز می کوشد فرد مورد حسادت را شکست دهد.

ب) حسد در عرصه اجتماعی

حسود به واکنش های درونی درباره فرد یا اجتماع مورد حسادت بسنده نمی کند، بلکه اگر خود به موفقیت هایی شبیه دیگران دست نیابد، بر سر راه آنان مانع تراشی می کند. حال اگر ارزش های حاکم، فرد را از این رفتارها برحذر دارد، او می کوشد با روش های گوناگون، بر سر راه ارزش ها مانع بتراشد. او در این راه تلاش می کند افراد یا گروه هایی را نیز با خود همراه سازد که ما از آنها به عنوان «قربانی» نام می بریم. به عبارت دیگر، این گونه افراد به رفتارهای انفعالی بسنده نمی کنند، بلکه برای تضعیف ارزش ها و فرهنگ جامعه، فعالانه وارد عمل می شوند.

اگر رفتار فرد در معرض نظارت دیگران باشد، چون ممکن است در صورت برآورده نشدن انتظارات از او، به نوعی تنبیه شود، هم نوایی بیشتری را از خود نشان می دهد. پژوهش های روان شناسی اجتماعی نشان می دهد رفتار خصوصی افراد در خلوت با رفتار آنها در برابر جمع متفاوت است.(1)

آموزه های دینی نیز این نظریه را تا حد زیادی تأیید کرده است. برای مثال، دین، حضور زن و مرد نامحرم در یک مکان خلوت و دور از دید جمع را ممنوع می شمارد؛ زیرا به دلیل نبود مراقبت جمعی در این گونه مکان ها، احتمال انحراف بالا خواهد بود. در عین حال، از جمع نیز می خواهد در برابر رفتار و کنش های افراد بی اعتنا نباشند. آموزه هایی چون امر به معروف و نهی از منکر، تولّی و تبرّی از این دست مقوله ها هستند.

وقتی در موردی خاص تشویق می شوند، احساس می کنند شاید در همه زمینه ها، موقعیت بالاتری نسبت به دیگران دارند. نتایج آزمایش های میدانی در روان شناسی اجتماعی نیز این نکته را تأیید می کند. در این آزمایش ها، وقتی از آزمودنی ها خواسته می شود در مدل طول خطوطی اظهار نظر کنند و برای این اظهار نظر تقویت می شوند، با گروه کمتر هم نوایی می کنند و کمتر زیر نفوذ آنها قرار می گیرند. برعکس، آزمودنی هایی که اضطراب شدید دارند، هم نوایی بیشتری نشان می دهند. همچنین عوامل دیگری مانند رتبه و موقعیت فرد در گروه و میزان برآورده شدن نیازهای فرد در گروه در میزان هم نوایی تأثیر اساسی دارد.(1)

از طرفی، جامعه نیز در مواردی این فرآیند را تشدید می کند و با دادن امتیازهای نابجا و افراطی به برخی افراد یا گروه ها، زمینه استفاده نادرست از موقعیت را فراهم می آورد. نمونه عینی این فرآیند آن است که بخشی از جامعه، افرادی مانند بازیگران تلویزیون یا سینما یا ورزش کاران را به عنوان الگویی برای تمام عرصه های زندگی معرفی می کنند. افراد جامعه به ویژه جوانان می کوشند همه رفتارهای اجتماعی و فردی خود مانند آرایش مو، نوع لباس، نوع برخوردهای اجتماعی با مردم و... را با این گونه افراد هماهنگ سازند. این در حالی است که چه بسا یک هنرپیشه یا ورزشکار تنها در عرصه سینما یا ورزش موفق است، ولی در عرصه زندگی فردی و اجتماعی خود بسیار ناموفق باشد. در این میان، چون جامعه رفتارهای ناقض هنجار آنها را تأیید می کند، به آسانی به نقض هنجارها می پردازند و در مواردی دیگران را نیز به این امر تشویق می کنند.

دارند، برای حفظ این موقعیت ها تلاش می کنند. حال اگر فردی احساس کند با هم نوا نشدن، این موقعیت را از دست می دهد یا از موقعیتش کاسته خواهد شد، در هم نوایی و درک جایگاه هنجارهای اجتماعی خواهد کوشید. در عین حال، فردی که احساس می کند با ارتکاب جرم، جایگاه خود را از دست نمی دهد و شاید ارتقای رتبه نیز پیدا می کند، از زیر پا نهادن هنجارها یا اجابت دعوت جوسازان ابایی نخواهد داشت. حتی در صورت امکان، به بهانه های مختلف با زیر فشار قرار دادن ارزش ها و هنجارها، در هم نوا کردن دیگران با خود می کوشد.

باید دانست افراد کج رو و ناهم نوا می کوشند در فرآیند کج روی، برای خود همکار و همدم پیدا کنند؛ زیرا داشتن هم دست در ناهم نوایی، فرد را از موقعیت انفعالی خارج می کند و به رفتار او مشروعیت می بخشد. افزون بر آن، کام یابی او را در این مسیر افزون تر می سازد و فشارهای تنبیهی جامعه را کاهش می دهد. ازاین رو، افراد می کوشند برای خود، افراد و گروه های هم دست بیابند و با ایجاد جوی خاص به رفتار خود مشروعیت بخشند و در عین حال، رفتارهای بهنجار را نیز زیر سؤال ببرند. برای مثال، افراد معتاد برای آنکه از فشارهای اجتماعی بکاهند و خود را در برابر این فشارها، تنها نبینند، می کوشند افراد دیگری را نیز به اعتیاد بکشانند. در این مرحله، فرآیند جوسازی منفی، آغاز و ارزش های حاکم بر جامعه با خطر تضعیف و حتی نابودی روبه رو می شود.

است، ولی باید پذیرفت که عامل نیاز در پدیده های اجتماعی نیز جریان دارد. انسان ها وقتی به ارزش ها احترام می گذارند که احساس کنند زندگی با وجود این ارزش ها و هنجارها با آرامش همراه خواهد بود. این بدان معنا نیست که انسان ها می توانند اهمیت همه هنجارها را درک کنند. ازاین رو، باید انسان، نخست به صورت کامل، تعریف و سپس نیازهای او بر اساس همین تعریف، مشخص شود.

بنا بر آنچه گذشت، نیازها به زندگی ما جهت می دهند و نیازسازی نادرست برای افراد جامعه می تواند آنان را از اهداف و آرمان های خود دور سازد و ارزش های حقیقی انسانی را به خطر اندازد. این امر در یک جامعه اسلامی که دنیا را وسیله ای برای رسیدن به اهداف اخروی می داند، بیشتر معنا پیدا می کند. اگر نیازها به درستی شناخته شوند، موجب حرکت به سوی برآورده ساختن می شوند. کشاورزی که به آب نیاز دارد، می کوشد با برنامه ریزی اساسی، این نیاز را به خوبی برآورده سازد.

برخی نیازها به دلایل مختلف از جمله غیرمادی بودن، زود فراموش می شوند. این امر می تواند جامعه را با آسیب های جدی روبه رو سازد. خداوند در این باره، به افرادی اشاره می کند که هنگام سختی ها به درگاه الهی رو می آورند و خالصانه از او کمک می خواهند، ولی همین که نجات یافتند، خدا را فراموش می کنند:

فَإِذا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمّا نَجّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ إِذا هُمْ یُشْرِکُونَ. (عنکبوت: 65)

پس هنگامی که بر کشتی سوار می شوند، خدا را با اخلاص می خوانند، ولی هنگامی که خدا آنان را به خشکی رساند و نجات داد، ناگاه شرک می ورزند.

همین راستا، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

لا خَیْرَ فِی الْعَیْشِ إِلّا لِرَجُلَیْنِ عالِمٌ مُطاعٌ اَوْ مُسْتَمِعٌ واعٍ.(1)

زندگی جز برای دو کس فایده ندارد؛ دانشمندی که دیگران سخن او را به گوش جان سپارند و دانش آموزانی که دل و دیده را به سوی دانشمندان جهت دهند.

تأثیر علم و آگاهی در پای بندی به ارزش های اجتماعی از دو جهت قابل بررسی است:

الف) میزان بینش و آگاهی

این انتظار که اعضای جامعه بدون شناخت هنجارها و ارزش ها، آنها را سرلوحه عمل خود قرار دهند، انتظار بی موردی است. اساسا مسئولیت هر فردی بر اساس آگاهی های اوست. مولای متقیان علی علیه السلام بر مسئولیت مضاعف دانشمندان تأکید کرده و پذیرش مسئولیت حکومت را نیز از این منظر لازم دانسته است.

نبود شناخت لازم از محیط و زمان، پی آمدهای بسیار دردناکی دارد که جبران آن در مواردی امکان پذیر نخواهد بود. برای مثال، در واقعه کربلا حتی فرزند پیامبر را خارجی می دانستند و بسیاری به همین بهانه با امام زمان خود جنگیدند. البته زمانی هم انگشت حسرت به دندان گزیدند، ولی دیگر دیر شده بود.

جامعه شناسان به ویژه نظریه پردازان تضاد و ستیز، بر اهمیت آگاهی در جامعه تأکید دارند. مارکس گفته است تا زمانی که کارگران و قشرهای محروم و ستم دیده جامعه به خودآگاهی طبقاتی نرسند، نمی توانند در برابر سرمایه داران و ستمگران قد علم کنند و به اهداف اجتماعی خود دست یابند و همین امر، سرمایه داران را در حاشیه امن قرار خواهد داد.(2)

ص :34

ب) کیفیت و نوع آگاهی

اعتقاد نادرست به ارزش ها و هنجارها نیز آنها را در معرض فشار و تهدید قرار می دهد و افراد را به جوسازی و غوغاسالاری برمی انگیزاند. برای نمونه، فردی که حجاب را مانع زندگی خود می داند و احساس می کند با داشتن حجاب، از بسیاری موقعیت های اجتماعی محروم شده است، بدان بی رغبت می شود و با روش های گوناگون برای زیر سؤال بردن آن می کوشد. از دیگر مصداق های بینش نادرست در مورد هنجارها، در روزهای اول انقلاب، به احترام گذاشتن بدون آگاهی برخی از مردم به سادات می توان اشاره کرد. این امر سبب گردید سید ابوالحسن بنی صدر را به دلیل سید بودن به ریاست جمهوری برگزینند.

جوسازان و غوغاسالاران در پرتو همین نقطه ضعف _ بینش ناقص یا نادرست _ به تضعیف نهادهای جامعه از جمله نهاد تعلیم و تربیت می پردازند و بر سر راه آموزش درست افراد، مانع ایجاد می کنند تا به اهداف خود برسند. همچنین از ناآگاهی اعضای جامعه سوء استفاده می شود، مانند آنچه امروزه افراد یا گروه هایی با استفاده از ناآگاهی مردم، ارزش های جامعه غربی را معیاری برای ارزیابی و تأیید یا ردّ آموزه های دینی معرفی می کنند.

دینی جامعه اسلامی وارد می سازد. علی علیه السلام در دوران خلافت خود بارها از راحت طلبی مسلمانان و ناپایداری یاران خود شکوه کرد. برای مثال، در بیان جهادگریزی کوفیان می فرمود:

هرگاه شما را به جهاد با دشمنانتان می خوانم، چشمانتان در کاسه می گردد؛ گویی به گرداب مرگ افتاده اید یا در فراموشی و مستی به سر می برید. باب فهم سخنانم بر شما بسته است؛ گویی دیو در دلتان جای گرفته [است] و دیوانه اید.(1)

امام در جایی دیگر درباره همین خصلت کوفیان می فرماید:

هرگاه لشکر کوچکی از شامیان به سرزمینتان نزدیک شود، هنر مردانتان این است که در خانه های خویش را فرو بندند و چونان سوسمار به سوراخ های خویش خزند یا همانند کفتاران گریزگاهی جویند... . شما در صحنه حرف و شعار، بسیارید، ولی در پس پرچم های پیکار، اندک.(2)

به هر حال، استقامت و صبر، پیروزی و ماندگاری را به ارمغان می آورد و ناپایداری و ناشکیبایی در برابر سختی ها نیز نتایج نامطلوبی بر جای خواهد گذاشت. خداوند می فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا ما لَکُمْ إِذا قیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فی سَبیلِ اللّهِ اثّاقَلْتُمْ إِلَی اْلأَرْضِ أَ رَضیتُمْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیا مِنَ اْلآخِرَةِ فَما مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا فِی اْلآخِرَةِ إِلّا قَلیلٌ إِلّا تَنْفِرُوا یُعَذِّبْکُمْ عَذابًا أَلیمًا وَ یَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَیْرَکُمْ وَ لا تَضُرُّوهُ شَیْئًا وَ اللّهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ. (توبه: 38 و 39)

ای کسانی که ایمان آورده اید! شما را چه شده است که چون به شما گفته می شود در راه خدا بسیج شوید، کندی به خرج می دهید؟ آیا به جای آخرت به زندگی دنیا دل خوش کرده اید؟ متاع زندگی دنیا در برابر آخرت بسیار

ص :36

اندک است. اگر بسیج نشوید [خدا] شما را به عذابی دردناک عذاب می کند و گروهی دیگر به جای شما می آورد و به او زیانی نخواهید رسانید و خداوند بر هر چیزی تواناست.

ص :37

برخورداری ها دارد.

به طور کلی، اعضای جامعه انتظار دارند به صورت عادلانه از موهبت های اجتماعی بهره مند شوند. در صورتی که این انتظار برآورده نشود، فرصت طلبان بهانه ای به دست می آورند و به هنجارشکنی می پردازند. آنها به این دلیل که بسیاری از اعضای جامعه نیز از این وضعیت ناراضی اند، همراهی و همکاری ناراضیان را با خود خواهند داشت. نتیجه این فرآیند چیزی جز ضعف شدید هنجارها و پیرو آن، آنومی یا بی هنجاری نخواهد بود. این همان چیزی است که هنجارشکنان در پی آنند؛ زیرا با حاکمیت آنومی و آشفتگی اجتماعی می توانند بدون تحمل فشارهای هنجاری، به رفتارهای انحرافی بپردازند و به اهداف خود دست یابند.

نظریه های بسیاری درباره برابری یا نابرابری ارائه شده است. برخی با تأکید بر نابرابری ها، انسان ها را از نظر زیستی و توان جسمی و فکری، نابرابر می دانند. بر همین اساس، بهره مندی نابرابر انسان ها را از نعمت ها امری عادی و قاعده مند می پندارند. در مقابل، گروهی نیز به برابری همه انسان ها باور دارند و بهره مندی برابر از منابع مادی را ضروری می دانند. تامین می نویسد:

خصایص زیستی تنها زمانی می توانند در فهم سلسله مراتب قشربندی دخیل باشند که جزئی از گرایش ها، اعتقادات و ارزش های گروه های اجتماعی بوده و از نظر اجتماعی به رسمیت شناخته شده باشند.(1)

نابرابری ها را تنها در مسائل مالی و اقتصادی نمی توان محدود کرد. با همه اینها باید گفت وقتی با نگاه جامعه شناختی به جوامع گوناگون بنگریم، خواهیم دید در حقیقت، این دو مؤلفه در ایجاد نابرابری های دیگر تأثیر اساسی دارند و افراد را در گروه ها و پایگاه های گوناگون جای می دهند. البته

ص :39

نابرابری ها به هر میزان که باشند، پی آمدهای اجتماعی خود را نیز خواهند داشت. جامعه ای که نتواند این نابرابری ها را به حداقل برساند و بهره مندی عادلانه برای اعضای خود میسر سازد، با گرفتاری ها و پی آمدهای متعددی روبه رو خواهد شد که از آن میان، به تزلزل و نبود ثبات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی می توان اشاره کرد.

هنجارها و ارزش ها نیز قواعدی را برای رسیدن به این اهداف معرفی می کنند، ولی این واقعیت را بسیاری از افراد و گروه ها نمی پسندند و به جوسازی و غوغاسالاری در برابر ارزش ها و الگوهای هنجاری می پردازند تا به نوعی از این الگوها خلاصی یابند و بر آنها چیره شوند. ازاین رو، آنها نه تنها از وجود بی عدالتی در جامعه رنج نمی برند، بلکه آن را زمینه ای برای آشفته کردن اوضاع می دانند و برای گسترش هر چه بیشتر آن می کوشند. بر همین اساس، باید برای حفظ ارزش ها به ویژه ارزش های جامعه دینی کوشید. تبعیض و نابرابری اقتصادی را می توان در عرصه های گوناگون اجتماعی تحلیل و بررسی کرد. فقر نیز پدیده ای چند بعدی است؛ یعنی جامعه و اعضای جامعه چه بسا در یک یا چند زمینه فقیر باشند و در برخی زمینه ها فقیر نباشند.

قرار می گیرند، در برخی موارد، ناچار به رفتارهای نابهنجار روی می آورند که بخشی از آن، برای جبران محرومیت هایی است که در برابر بی عدالتی ها متحمل شده اند. این کار اگرچه درست نیست، ولی بر اساس چارچوب نظری بیان شده، جای گزین روش های هنجارمند و الگومند است. به ویژه افرادی که از ایمان بالایی برخوردار نیستند، با کمترین فشار به چنین رفتارهایی دست می یازند. برای مثال، برخی با این توجیه که دیگران از بیت المال دزدی می کنند، می گویند همگان می توانند چنین کنند. چنین می نماید که آنها احساس می کنند اعمال خلاف افراد، حقیقت حکم الهی را تغییر خواهد داد. رسول گرامی اسلام می فرماید: «کادَ الْفَقْرُ أَنْ یَکُونَ کُفْرا؛ نزدیک است که فقر، به کفر تبدیل شود.» نتیجه عملی همه این ناهنجاری ها آن است که ارزش ها و هنجارهایی که عامل هم بستگی و حفظ وحدت جامعه هستند، کارآیی خود را از دست می دهد و جامعه از اهداف و ارزش های دینی خود دور می شود.

نظام اقتصادی اسلام، تحقق عدالت را در عرصه اقتصاد از دو طریق پی می گیرد. از یک سو، به همه افراد جامعه حق می دهد که از یک زندگی آبرومندانه انسانی برخوردار باشند و از سوی دیگر، با بیان احکام و روش هایی برای تحقق عدالت، به دنبال متوازن کردن ثروت ها و درآمدهاست. در مقابل، هر نوع تهی دستی و بدبختی و به وجود آمدن فاصله طبقاتی را نتیجه عملی نشدن عدالت می داند و ریشه کنی فقر را برای اجرای عدالت، مؤثر می شمارد. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید: «إِنَّ النّاسَ یَسْتَغْنُونَ إِذا عُدِلَ بَیْنَهُمْ؛ به درستی که مردم، هنگامی که عدالت و انصاف در میان آنها رعایت شود، احساس بی نیازی می کنند».(1)

در برابر عدالت و برابری، مفهوم بی عدالتی و تبعیض قرار دارد. اصلی ترین عامل بی عدالتی را می توان تبعیض های بی مورد دانست. اگرچه تبعیض در لغت، بار منفی ندارد، ولی آن چنان با بی عدالتی قرین است که هر جا سخن از تبعیض به میان می آید،

ص :41

بی عدالتی نیز در کنار آن می نشیند. لازم است یادآوری شود که این دو مفهوم با فقر رابطه مستقیمی دارند. پس در هر جامعه ای که نابرابری و تبعیض باشد، فقر نیز وجود خواهد داشت.

انسانی است. به جز آن، فرد و خانواده اش از امکانات آموزشی و فرهنگی مناسب برخوردار نخواهند بود. چنین خانواده ای دست کم در برخی موارد، آماده پذیرش انحراف خواهد بود؛ زیرا هم چنان که در چارچوب نظری بحث اشاره شد، فرد اگر نتواند از طریق هنجارهای مرسوم و موجود، نیازهای خود را برآورده سازد، به روش هایی خارج از این الگوها دست می زند.

در این میان، آمار بی کاری در کشور ما با سرعت در حال رشد است، به گونه ای که تقریبا همه نهادهای جامعه به نوعی با این مسئله اجتماعی درگیر هستند.

«بر اساس برآوردهای رسمی، بی کاری در ایران در فاصله آبان 1375 تا پایان 1381 از 45/1 میلیون نفر به حدود 4/3 میلیون نفر، یعنی به 4/2 برابر رسیده است.»(1)

یکی از مهم ترین آثار بی کاری، گسترش فقر در جامعه است که در سرمایه گذاری های صنعتی و پیرو آن، افزایش بیش از پیش بی کاری تأثیر اساسی خواهد داشت.

اقتصادی جامعه را حل می کند.

با توجه به این واقعیت، باز در جامعه، افراد یا گروه هایی با انگیزه های گوناگون به جوسازی در برابر اقدام های بازدارنده می پردازند. برای مثال، وقتی مجلس هفتم به تصویب طرحی جهت کاهش سود بانکی پرداخت، بسیاری به بهانه های گوناگون، این کار را تلاشی سیاسی دانستند و آن را به زیان اقتصاد کشور ارزیابی کردند. برای مثال، مدیر عامل یکی از بانک ها در همین زمینه گفت: «این طرح، سیاسی است و نه اقتصادی؛ پس باید [آن را] با رایزنی با مقامات کشور حل کرد».(1)

به طور کلی، هر کاری که به انباشت ثروت در دست برخی افراد خاص، آن هم به صورت ناعادلانه بینجامد، در عین حال که دیگران را زیر فشار قرار می دهد، هنجارها و ارزش های جامعه را نیز تهدید خواهد کرد. بررسی برخی از این فعالیت ها، از واقعیتی خطرناک خبر می دهد. برای نمونه، در یکی از روزنامه ها آمده بود:

سرپرست مجتمع ویژه مبارزه با مفاسد اقتصادی از رسیدگی به پرونده زمین خواری 2 تریلیون ریالی در این مجتمع خبر داد. به گزارش ایسنا، موحدی گفت: در این پرونده، 433 هکتار از اراضی متعلق به دولت و سرمایه های عمومی به دست برخی از اشخاص، با شیوه جعل امضا و سند و مناسبات سوء اداری، تصرف شده که ارزش نسبی 300 هکتار از این اراضی، بیش از 2 تریلیون ریال است. وی با بیان اینکه واگذاری غیرقانونی اراضی و تصرفات زمین، بخش کلانی از مفاسد اقتصادی است، افزود: این تصرفات در بسیاری از موارد، مربوط به اراضی دولتی و ملی بوده و با جعل امضای مسئولان و استفاده از سند مجعول و پرداخت رشوه صورت گرفته است.(2)

در جامعه اسلامی، هر مسئولی که در پی رضایت خداوند و بندگان او نباشد، جایگاه مشروعی ندارد، چنان که به فرموده رهبر معظم انقلاب، مسئولانی که موازین

ص :44

شرعی مربوط به شغل خود را رعایت نکنند، درواقع، از مقام خود معزول هستند:

اگر کسی قدم را کج بگذارد و از این راه (تعهد به خدا و قانون) منحرف شود، چه رهبری باشد، چه رئیس جمهور و چه دیگر مسئولان پیش از آنکه ساز و کار اجرایی برای کنار گذاشتن آنها به کار بیفتد، چون فاقد شرط می شوند، خودشان معزول و کنار رفته اند.(1)

مسئله عدالت چنان اهمیتی دارد که مولای متقیان علی علیه السلام درباره اموالی که خلیفه سوم از بیت المال خارج کرده و به افراد مورد نظر خود بخشیده بود، فرمود:

به خدا سوگند، بیت المال تاراج شده را هر کجا بیابم، به صاحبان اصلی آن باز می گردانم، گرچه با آن ازدواج کرده باشند؛ زیرا در عدالت، گشایش برای عموم است و آن کس که عدالت بر او گران آید، تحمل ستم برای او سخت تر است.(2)

رهبر معظم انقلاب در زمینه توزیع نابرابر ثروت می فرماید:

شما ببینید با ثروت های بادآورده چه کارهایی می شود! در نظام جمهوری اسلامی، این روش درست نیست، غلط است. مسئولان باید مراقبت کنند. ... مسئولان باید دنبال عدالت باشند؛ دنبال آسان کردن زندگی برای طبقات مستضعف و محروم و پابرهنه ها باشند. کسانی که در روز خطر این مملکت را نجات دادند و اگر خدای نکرده بار دیگر خطری این مملکت را تهدید کند، باز... همین قشرهای محروم... که از لحاظ درآمد در سطوح پایینی قرار دارند، می روند دفاع می کنند و سینه سپر می کنند.(3)

ص :45

متأسفانه در ایران اسلامی هر چه از پیروزی انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی می گذرد، از ارزش ها دورتر می شویم که فساد اقتصادی یکی از مصداق های مهم این فرآیند است. بررسی برخی آمارها این مسئله را تأیید می کند. آمارها نشان می دهند شمار پرونده های مختومه اختلاس، ارتشا و جعل در دادگاه های عمومی از 14 هزار پرونده در سال 1373، به 189 هزار در سال 1379 افزایش یافته است. این بدان معناست که در این مدت، این پرونده ها از نظر کمّی 13 برابر شده است.(1)

این رشد چنان بود که حضرت آیت اللّه خامنه ای در یک فرمان هشت ماده ای خواستار مقابله فوری و ضربتی با این روند شد.(2) وقتی فرمان مقام معظم رهبری صادر شد، تشکل های بسیاری به بررسی همه جانبه آن پرداختند. برخی این فرمان را نقطه آغازین رشد و اصلاح نظام اقتصادی دانستند و برخی نیز تنها از آن حمایت زبانی کردند. البته این کار به کام کسانی که از طریق همین فسادها به ثروت های میلیاردی دست یافته بودند، بسیار تلخ آمد. ازاین رو، به بهانه های مختلف از جمله اینکه این کار، امنیت سرمایه گذاری را به خطر می اندازد، به جوسازی در برابر این فرمان پرداختند. این در حالی است که مبارزه با مفاسد اقتصادی، امن ترین فضا را برای سرمایه گذاری فراهم خواهد ساخت که نتیجه آن، رفع معضلات اقتصادی و ریشه کنی فقر و انحراف در جامعه است و زمینه های سودجویی نامشروع امتیازطلبان را از بین می برد.

انتظار می رفت مسئولان کشور در این زمینه با یک دلی کامل، کمبودهای قانونی را برطرف سازند و راهکاری عملی پیشنهاد دهند، ولی نه تنها این انتظار برآورده نشد، بلکه حتی برخی مسئولان، هماهنگ با مخالفان، به بهانه تراشی در برابر اجرای این فرمان پرداختند. توجه به بیان یکی از نمایندگان مجلس ششم که با بهانه هایی، اجرای

ص :46

این فرمان را زیر سؤال می برد، عمق قضیه را روشن تر می سازد. وی در صحن علنی مجلس گفت:

... مفاسد اقتصادی، واژه ای است که در قوانین موضوعه تعریف نشده و مجازاتی برای آن تبیین نشده است... در شرایط فعلی که تعریف روشنی از مفاسد اقتصادی وجود ندارد، هیچ قاضی نمی تواند کسی را به لحاظ ارتکاب به مفاسد اقتصادی محکوم کند.(1)

جالب اینکه نمایندگان مجلس در آن دوره، برای تعریف مفاسد اقتصادی، هیچ گامی برنداشتند.(2) این جوسازی ها چنان شدت گرفت که حتی برخی مسئولان به طور مشخص از برخی مجرمان حمایت کردند، به گونه ای که یکی از مسئولان بلندپایه خطاب به مقامات قضایی کشور اعلام کرد: «اگر فلان شخص [در زمینه مفاسد اقتصادی] تحت تعقیب قرار گیرد و بازداشت شود، من از مقام خود استعفا خواهم کرد».(3) همچنین سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی در موضع گیری آشکار در برابر روند مبارزه با مفاسد اقتصادی، با صدور بیانیه ای تأکید کرد که شهرام جزایری (فردی که در عرض چند سال، 65 میلیارد تومان از اموال بیت المال را به نام خود ثبت کرده بود) باید زنده بماند. همه اینها به معنای نادیده گرفتن منافع جمعی مردم و ترجیح منافع فردی و حزبی بر آن است.(4)

نمونه ای دیگر از این بی مهری ها به فرمان مقام معظم رهبری در ادامه می آید که

ص :47

نتیجه آن چیزی جز غارت بیت المال و فقر روزافزون نخواهد بود. بنگرید:

گروهی از مدیران لرستان به حبس، جریمه نقدی و انفصال از خدمات دولتی محکوم شدند. قاضی، ده نفر از مدیران و کارکنان استانداری از جمله شهردار سابق خرم آباد و چند تن دیگر را به اتهام تغییر کاربری باغ هفت هکتاری و خرید و فروش مال غیر، به استناد ماده یک قانون تشدید مجازات ارتشا، اختلاس و کلاه برداری محاکمه کرد که هشت نفر از آنان را مجرم شناخت و دو تن دیگر را تبرئه کرد. معاون استانداری لرستان، یک مدیر و شهردار سابق خرم آباد که چندی قبل توسط شورای اسلامی شهر استیضاح شد، هر یک به پنج ماه حبس تعزیری محکوم شدند. این افراد از جمله یکی از اعضای سابق شورای شهر با استناد به قانون مجازات مربوط به منافع و سود حاصله نامشروع، هر یک مشمول جریمه نقدی ده میلیارد تومانی شدند که قاضی با استفاده از اختیارات قانونی، جریمه نقدی هر یک را به ده میلیون تومان کاهش داد.(1)

تخفیف در احکام قضایی اسلام بسیار مناسب است، ولی تخفیف با جرم باید تناسب داشته باشد. چگونه در یک تخفیف، 990 میلیارد تومان از اموال بیت المال به مجرمان بخشیده می شود. به جز آن، در احکام اسلامی، بیشترین تخفیف ها در جرم هایی است که جنبه شخصی داشته باشد.

در ادامه، برای نمونه، حکمی را می آوریم که درباره جرایم یقه سفیدان در امریکا صادر شده است:

یکی از شرکای یک شرکت حق العمل کار نیویورک به معاملات غیرقانونی در بانک های سوییس به مبلغ 20 میلیون دلار متهم گردید. وی به زندان تعلیقی به علاوه جریمه ای به مبلغ 30 هزار دلار محکوم گردید. در روزی که این محاکمه انجام شد، همان قاضی در مورد کارمند حمل و نقل سیاه پوست

ص :48

بی کار که یک دستگاه تلویزیون به ارزش 100 دلار دزدیده بود، حکمی صادر کرد و به موجب این حکم، او به یک سال زندان محکوم گردید.(1)

این پدیده در جامعه شناسی، جرایم یقه سفیدان نامیده می شود؛ یعنی افرادی که پست های سازمانی مهمی دارند، در عین حال که جرایم بسیار پرهزینه و مهمی را مرتکب می شوند، کمترین مجازات را می بینند.

اگر به چنین وضعیتی در جامعه غیرالهی و غیردینی غرب خرده می گیریم، روی دادن آن در جامعه دینی ما که الگوی حکومتی خود را حکومت علوی می دانیم، جای هیچ توجیهی ندارد. شهید عدالت، حضرت علی علیه السلام چنان در حفظ بیت المال حساسیت نشان می داد که می فرمود: «قلم هایتان را نازک کنید و میان سطرها را فاصله کم دهید تا کاغذ کمتری مصرف شود.»(2) حال اگر در جامعه اسلامی مفاسد کلان اقتصادی شکل گیرد، نتیجه ای جز بدبینی افراد به ارزش ها و هنجارها نخواهد داشت و آنها را برای حرکت در مسیر جوسازی کمک خواهد کرد.

خصوصی سازی افراطی و بدون برنامه نیز یکی از مظاهر بی عدالتی در عرصه اقتصادی است. در این میان، به فروش بدون مزایده هتل لاله از سوی سازمان میراث فرهنگی و فروش کارخانه ایران رشت (تولیدکننده وسایل الکتریکی) می توان اشاره کرد.

وجود نابرابری در امکانات بهداشتی در کشور، واقعیتی انکارناپذیر است. با بررسی آمارهای رسمی می توان بیشتر از این واقعیت آگاه شد. بر اساس این آمارها، میان گروه های مختلف اجتماعی، تفاوت های چشم گیری هست. بر اساس میانگینی که از محاسبه جدول هزینه ها در خانوارهای شهری و روستایی به دست آمده، میانگین هزینه های غیرخوراکی (شامل هزینه های بهداشتی و پزشکی و...) در میانه سال های 1375 تا 1380 در یک خانواده شهری، 1866234 ریال و در خانواده روستایی تنها 819012 ریال؛ یعنی حتی کمتر از نصف هزینه یک خانوار شهری بوده است.(1) البته در این آمار، میان یک خانواده شهری مرفه و غیرمرفه، تفاوتی در نظر گرفته نشده است. در صورت وجود چنین آماری، تفاوت بسیار چشم گیر خواهد شد. همه این نمونه ها همان چیزی است که جوسازان و غوغاسالاران درصدد سوء استفاده از آن هستند. ازاین رو، بسیار دیده می شود که افراد یا گروه های جوساز با تحت پوشش قرار دادن افراد بی نصیب، چهره موجهی برای خود می سازند و از این مسیر به ایده ها و عقاید خود مقبولیت می بخشند.

امروزه سیاست های غلط و نسخه برداری شده از جوامع غیردینی، آسیب های جدی به این عرصه وارد ساخته است. کاهش سرانه بهداشت در کشورمان، نتایج ناگواری در پی خواهد داشت و گروه های محروم بیشترین آسیب را خواهند دید. این فرآیند موجب شده است که خدمات بهداشتی و درمانی، هم از جهت کیفی و هم از جهت کمّی تنزل پیدا کند. سیاست خصوصی سازی بی رویه در زمینه بهداشت نیز در گسترش این مشکل، سهم اساسی داشته است.(2)

آن جمله می توان به نبود شایسته سالاری در عزل و نصب ها و نبود بهره مندی عادلانه از امکانات آموزشی اشاره کرد. از آنجا که در فرهنگ اسلامی، اصلاح حاکمان و مسئولان در هر رده شغلی، اقدامی اساسی جهت اصلاح اعضای جامعه است، عزل و نصب های بی مورد و بدون توجه به تعهد و تخصص، پی آمدهای منفی برای جامعه اسلامی دربردارد. نبود فرصت های برابر برای همه افرادی که شایستگی خدمت به مردم را در موقعیت های مختلف حکومتی دارند، نمونه دیگری از جمله بی عدالتی است. حضرت علی علیه السلاماز گماردن افراد نالایقی مانند طلحه و زبیر به کارهای حکومتی سر باز زد و در مواردی که افراد گمارده شده، بی لیاقتی نشان دادند، آنها را عزل کرد. مولای متقیان علی علیه السلام می فرماید:

یُسْتَدَلُّ عَلی إِدْبارِ الدُّوَلِ بِأَرْبَعٍ: تَضْیِیعِ الْاُصُولِ و التَّمسُّکِ بِالْفُرُوعِ وَ تَقْدِیمِ الْأَراذِلِ وَ تَأْخِیرِ الْأَفاضِلِ.(1)

چهار چیز سیر قهقرایی دولت ها را فراهم می کند: از بین بردن امور اساسی، چسبیدن به کارهای فرعی، آوردن انسان های پست به عرصه مسئولیت ها و کنار نهادن انسان های بافضیلت.

بی شک، هدف نظام جمهوری اسلامی نیز شایسته سالاری و حاکمیت افراد متعهد و متخصص است. ازاین رو، وقتی ثابت شد بنی صدر به کشور و دین خیانت کرده است و تقوای لازم را برای اداره مقام ریاست جمهوری ندارد، امام وی را از این مقام عزل کرد. همچنین مقام معظم رهبری وقتی بی لیاقتی رئیس دفتر رئیس جمهور را دید، رئیس جمهور را به انتخاب فردی صالح برای تصدی این پست توصیه فرمود.(2)

به کار می برند، ترویج فرهنگ مصرف گرایی به سبک جوامع غربی است. جوامع امروزی، جوامعی صنعتی یا به تعبیر بهتر، جوامع فراصنعتی هستند. از ویژگی های اصلی این گونه جامعه ها، تولید انبوه و حتی بیش از حد نیاز است و صاحبان صنایع و سرمایه، در یک زنجیره پایان ناپذیر، تولید می کنند. این در حالی است که چنین زنجیره ای، در بازار مصرف وجود ندارد. آنها با روش های گوناگون در ایجاد این زنجیره و جبران کمبود بازار مصرف می کوشند. از سویی، با توجه به مکانیزه شدن ابزارهای تولید و نظارت، «مازاد اقتصادی» نیز به شدت در حال افزایش است.(1) بدین ترتیب، مازاد اقتصادی چنان افزایش می یابد که صاحبان سرمایه را به خرج های بی مورد و اضافی مانند تفریح های گران قیمت (تفریح های ساحلی و خرید ویلاها، خودروها و ساختمان های گران قیمت) و پاداش دهی به مدیران وادار می کند. این فرآیند سطح تورم را بالا می برد و بر ترویج مصرف گرایی و رفاه طلبی تأثیر اساسی دارد.(2)

در مقابل، در جامعه دینی، ارزش های دینی و هنجارهای برخاسته از آنها در تمام مراحل زندگی حاکمیت دارد و روح دین و ارزش های دینی با روند یادشده مخالف است.(3) اسلام بر استفاده از نعمت های الهی تأکید ورزیده است و حتی قوم یهود را به این دلیل که نعمت های الهی را خودسرانه بر خود حرام کرده اند، توبیخ می کند، ولی هرگونه اسراف و تبذیر را زشت و حرام می داند. به هر حال، نمی توان پذیرفت که در یک جامعه اسلامی، افراد و گروه هایی زیر خط فقر زندگی کنند و در تأمین نیازهای ضروری خود ناتوان باشند و گروه اندکی چنان سرمایه ای داشته باشند که ندانند آن را چگونه خرج کنند.

بررسی های تاریخی جامعه ایران نشان می دهد این جامعه، جامعه ای قانع است، ولی با ورود دولت های استعماری، این کشورها برای افزایش تولیدات خود، با نقشه های

ص :52

استعماری، در رواج فرهنگ مصرف گرایی کوشیده اند؛ زیرا بازارهای داخلی آنها اشباع شده بود و در پی بازارهای بزرگ خارجی برای فروش کالاهای خود بودند. با توجه به اینکه دولت های پیش از انقلاب در سیاست گذاری ها و تصمیم گیری هایشان استقلال نداشتند، دولت هایی مانند انگلیس و امریکا موفقیت بسیاری در این زمینه به دست آوردند. با پیروزی انقلاب اسلامی و آغاز جنگ تحمیلی، فرهنگ مصرف گرایی تا حدّی فراموش شد، ولی متأسفانه پس از پایان جنگ و پایان یافتن برخی مشکلات مادی، افراد و گروه ها و حتی دولت ها به تبلیغ رفاه طلبی پرداختند. بدین ترتیب، تا حد زیادی فرهنگ قناعت کم رنگ شد. این در حالی است که امام صادق علیه السلام پس از بیان امتیازهای خاص شیعیان اهل بیت علیهم السلام، یکی از اوصاف مهم شیعه را قناعت می داند و می فرماید: «... وَ إِنَّ فُقَرَاءَ کُمْ لَأَهْلُ الْغِنَی وَ إِنَّ أَغْنِیَاءَکُمْ لاََهْلُ الْقَنَاعَةِ؛ به درستی که فقیران شما اهل غنا و بی نیازی هستند و به یقین، توانگران شما اهل قناعت هستند».(1)

امروزه در جامعه ما، بیشترین و گران ترین مصرف، ارزش دانسته می شود. این در حالی است که علی علیه السلام، بهترین و پاک ترین زندگی را زندگی همراه با قناعت معرفی می کند.(2) رهبر معظم انقلاب در دیدار اعضای هیئت دولت، آنها را به پرهیز از تجمل گرایی فراخواند و درباره پی آمدهای این پدیده شوم فرمود:

از جمله چیزهایی که حرکت به سوی عدالت را در جامعه کند می کند، اشرافی گری مسئولان بالای کشور است. اشرافی گری حتی اگر از نوع حلال باشد، دو عیب دارد؛ اولاً اسراف است و عیب دوم که بدتر است اینکه بر اثر آن، فرهنگ سازی منفی و مسابقه مادی در جامعه صورت می گیرد. یک وقتی شنیدم سنگ نمای ساختمان یکی از وزارت خانه ها را تخریب کرده و سنگ های گران قیمت نصب کرده اند. وقتی که از وزیر مربوطه توضیح

ص :53

خواستم، گفت: خواستیم با این کار مشتریان خارجی را جلب کنیم. این چه منطقی است؟ به او گفتم: شما می توانستید در قسمتی از وزارت خانه تابلوی بزرگی را درست کنید و سنگ های گران قیمت را در آنجا قرار داده و در معرض مهمانان خارجی قرار دهید تا مشتری پیدا شود.(1)

بنابراین، سیاست های نهادها هرچند هم قوی و با پشتوانه تحقیقاتی باشد، ولی اگر فرهنگ صرفه جویی میان مردم به ویژه مسئولان که بودجه های کلان را در دست دارند، اعمال نشود، باز نتیجه کار رضایت بخش نخواهد بود. صرفه جویی در نهادهای دولتی حتی در میزان اندک می تواند خانواده های بسیاری را از رفاه نسبی برخوردار سازد.

در نتیجه گیری کلی می توان گفت فرهنگ مصرف گرایی افزون بر اینکه بر گروه های فقیر جامعه فشار فراوانی وارد می سازد، موجب وابستگی جامعه نیز می شود؛ زیرا ورود کالاهای خارجی به همراه فرهنگ آن جوامع، هنجارهای جامعه واردکننده را تضعیف می کند. بر همین اساس، در جامعه ایران، افرادی که لباس های خارجی با مدل های خاص می پوشند، تلاش می کنند تمام پی آمدهای این نوع پوشش مانند مد مو و رفتارها و گفتارهای دیگر را نیز با آن هماهنگ سازند. به طور معمول، چنین افرادی پای بندی کمتری به آداب و ارزش های دینی و حتی ملی دارند. از طرفی، وابستگی به جوامع غیر هم سو در مسائل مادی موجب وابستگی در مسائل فرهنگی نیز می شود که این همان خواست جوسازان و غوغاسالاران است.

سنگ اندازی می کنند، با سرمایه های شخصی و دولتی (مانند استفاده از سرمایه برخی NGO ها) به ترویج ارزش های ضددینی در جامعه می پردازند. جالب اینکه این گونه افراد مسئولیت های مهمی نیز دارند و با سوء استفاده از امکانات عمومی، در کنار ترویج ارزش های غیردینی، ارزش های دینی را به سخره می گیرند. مانند آنچه وزیر دولت پیشین گفت: «نظریه غیرت دینی، ویران کننده اندیشه و فرهنگ و تمدن است.»(1) یا در جای دیگری بیان کرد که: «برخورد با توهین کنندگان چون منجر به اشاعه توهین می شود، خود، اشاعه فحشاست.»(2) جوسازان با حربه های مختلف مانند معرفی اسلام به عنوان مکتب خشونت، در تضعیف هنجارهای دینی می کوشند و هنجارهای ضد آن را جای گزین می کنند.

نمونه دیگری از جوسازی ها و غوغاسالاری ها که بی شرمانه ترین آنها نیز به شمار می رود، زیر سؤال بردن عصمت معصومین علیهم السلام است. یکی از مصداق های اهانت به مقدسات، سخنرانی در یکی از اعضای گروه های سیاسی کشور خانه معلم همدان بود. وی در این سخنرانی با اهانت به ائمه و زیر سؤال بردن عصمت آنها، اهانت هایی نیز به نظام روحانیت روا داشت. او گفت امامان لاهوتی نیستند و این روحانیون هستند که از لاهوتی کردن امامان، سود می برند. این شخص بارها در سخنرانی هایش به تقلید از مارکس، دین را افیون توده ها می داند؛ حتی به همین بسنده نمی کند و دین را افیون حکومت ها نیز معرفی می کند.(3)

در چنین مواردی، نهادهای مسئول وظیفه دارند از مقدسات دفاع کنند و عرصه را برای چنین اقدام هایی تنگ سازند. درحالی که در عمل این گونه نیست و بسیاری از نهادها یا افراد مسئول نه تنها در برابر این اقدام های موذیانه خود واکنش جدّی نشان

ص :55

نداده، بلکه در بسیاری از موارد، با سرزنش واکنش های صورت گرفته و جوسازی های مختلف، عرصه را برای اجرای احکام اسلامی تنگ کرده اند.

به رسمیت بشناسیم یا نه».(1)

کوره پلورالیسم بسیار داغ است و بررسی همه جانبه آن در این مجال ممکن نیست. در این مجال کوتاه، اشاره وار می توان گفت این گونه ادعاها لوازم باطل متعددی دارد:

1. با این مبنا، فهم سخن خود انسان و هیچ سخن دیگری امکان پذیر نخواهد بود؛ زیرا اگر متون دینی، صامت هستند و جز آنچه مخاطب به آن می دهد، هیچ بار معنایی ندارند، هر متن و سخنی حتی ادعای پلورالیسم، این گونه خواهد بود؛ یعنی هیچ کسی حق نخواهد داشت قضیه ای را به صورت مطلق، حق و صحیح بداند. ازاین رو، درست بودن ادعای شخص معتقد به پلورالیسم نیز زیر سؤال خواهد رفت؛ زیرا دیگرانی نیز هستند که متون دینی را صامت نمی دانند. بنابراین، حتی بر اساس مبنای تکثرگرایی نمی توان آنها را بازخواست کرد. به عبارت دیگر، یکی از لوازم این سخن آن است که نه تنها فهم متون دینی، بلکه فهم هیچ متن و سخنی امکان پذیر نخواهد بود. لازمه پذیرش این سخن، آن است که ادعای تکثرگرایی نیز زیر سؤال برود.

2. بحث های مربوط به علوم انسانی و دینی بحث هایی نیست که در آزمایشگاه بررسی شود، بلکه بهترین آزمایشگاه این ادعا، عرف مردم است. ازاین رو، وقتی کسی خبر مرگ شخصی را می رساند، افراد جامعه از این خبر معنای زنده شدن او را نمی فهمند. قاعده در این گونه موارد آن است که بدانند آیا گوینده در مقام بیان مقصود خود هست یا نه؟ اگر این گونه بود، به معنای ظاهری کلام اعتبار می دهند و با توجه به مکان، زمان و موقعیتی که در آن سخن گفته شده است، کلام را معنا می کنند، ولی اگر گوینده در مقام بیان معنا و مقصود نباشد، باز پلورالیسم معنا نخواهد داشت؛ زیرا سخن گوینده اصولاً عبارتی بی معنا خواهد بود. ازاین رو، در مورد هر واژه ای که او به کار برده است، تمامی معانی ممکن به ذهن می رسد و در عین حال، مجاز نخواهیم بود این معانی را بر کلام گوینده حمل کنیم.

ص :57

3. مقصود از وضع عبارت ها، جمله ها و واژگان، برقراری ارتباط آسان میان انسان هاست. حال اگر بگوییم هر کسی به سلیقه خود می تواند از یک جمله، برداشت شخصی خود را داشته باشد، این برداشت با هدف آسان شدن ارتباط، متناقض خواهد بود و با توجه به اصل تناقض، ادعای پلورالیسم نیز به آسانی باطل می شود. تناقض دیگر در این زمینه، این است که لازمه پذیرش پلورالیسم، پذیرش چند معنای متضاد در مورد یک جمله یا عبارت است. مانند اینکه بگوییم پلورالیسم هم به معنای کثرت معانی و هم به معنای وحدت معناست. هم چنان که لازمه پذیرش پلورالیسم اخلاقی آن است که یک عقیده و عمل، هم صحیح و هم نادرست باشد.

به هر حال، باید بدانیم که ما در پی مفهوم سخن گوینده _ که در بحث حاضر، شارع است _ هستیم وگرنه با اندک ارتباطی می توان معانی گوناگون را بر یک متن تحمیل کرد. برای مثال، وقتی در علم رایانه، سخن از نرم افزار به میان می آید، کسی که با این حوزه علمی آشنا نیست، چه بسا احساس کند که نرم افزار چیزی است که نرم بوده و مشت پرکن است، درحالی که نه تنها چنین معنایی به ذهن یک فرد آشنا با دانش خطور نمی کند، بلکه چنین معنایی برای او خنده دار خواهد بود. از همین جا روشن می شود که برای فهم هر متنی، مواد اولیه لازم است. البته نباید فراموش کرد که این مواد اولیه یا مقدمات، باید با حوزه ای که این متن و سخن در آن صادر شده است، متناسب باشد. ازاین رو، نمی توان برای فهم متون دینی با هر مواد اولیه ای به سراغ متون دینی رفت و آن را تفسیر کرد و آن گاه آن را بیان شارع دانست. لازمه پای بندی به چنین مبنایی، آن است که اگر کسی از ما آب خواست، به او نان دهیم و بگوییم که ما این گونه می فهمیم. اساسا بنابراین اندیشه، یادگیری زبان های مختلف بی معنا خواهد بود؛ زیرا این گونه آموزش ها برای فهمیدن مقصود متکلم است، درحالی که بر اساس مبنای پلورالیسم، واژگان نمی توانند مقصود متکلم را به ما برسانند.

از سوی دیگر، باید توجه داشت که پذیرش پلورالیسم در حوزه مسائل اخلاقی و عملی، بسیار مشکل سازتر است؛ زیرا بر اساس این مبنا نمی توان کسی را به خاطر

ص :58

رفتارش بازخواست کرد؛ چون او عذر خواهد آورد که من اخلاق را این گونه می فهمم. ازاین رو، فلسفه اخلاق، ارزش ها و ارسال پیامبران بیهوده خواهد نمود. چنین افراد و گروه هایی با توجه به لوازم خطرناکی که این پدیده در پی دارد، به ترویج و گسترش آن می پردازند تا با آزادی ها و بی قیدی ها، خواسته هایشان را عملی سازند.

در روایت های بسیاری، از تفسیر به رأی قرآن و حتی روایات نهی شده ایم. برای نمونه، رسول گرامی اسلامی می فرماید: «مَنْ فَسَّرَ الْقُرْآنَ بِرَأْیِهِ، فَقَدِ افْتَری عَلَی اللّه ِ الْکَذِبَ؛ هر کس قرآن را به رأی و نظر خودش تفسیر کند، پس به یقین، به خداوند تهمت (دروغ) زده است.»(1) همچنین می فرماید: «ما امَنَ بِی، مَنْ فَسَّرَ بِرَأْیِهِ کَلامِی؛ هرکس سخنم را به رأی و نظر خودش تفسیر کند، به من ایمان نیاورده است.»(2) حال اگر بپذیریم هر تفسیری از قرآن و روایت بر اساس سلیقه خواننده صحیح باشد، باید همه این روایت ها را کنار گذاشت.

در پایان باید گفت اگر منظور از تکثرگرایی، زندگی مسالمت آمیز پیروان مذاهب گوناگون با همدیگر است، دین اسلام بیشتر از هر دین و مذهب دیگری بر آن تأکید کرده است. قرآن می فرماید: «قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلّا نَعْبُدَ إِلّا اللّهَ... ؛ بگو ای اهل کتاب! بیایید بر سر سخنی که میان ما و شما یکسان است، بایستیم که جز خدا را نپرستیم.» (آل عمران: 64) اگر هم پلورالیسم به این معناست که عقیده داشته باشیم که مسیحیت هم مانند اسلام است و تفاوتی با هم ندارند، چنین اندیشه ای باطل است و هر عقل سلیمی، نادرستی آن را می فهمد. مگر پذیرفتنی است هم اسلام که به توحید فرا می خواند و هم مسیحیت که ادعای تثلیث و سه گانه بودن خداوند را بیان می کند، درست باشد.(3)

نتیجه ای که فرآیند ترویج تساهل و تسامح به دست می دهد، از آن جهت به سود

ص :59

جوسازان است که می کوشند باطل را به عنوان یک امر حق جلوه دهند و زمانی که جامعه همه چیز را حق قلمداد کند، مقصود آنها به راحتی بدون کم ترین هزینه ای برآورده خواهد شد.

متأسفانه جوسازان و غوغاسالاران در جامعه دینی ما، امر به معروف و نهی از منکر را با روش های گوناگون تضعیف می کنند. می گویند این مسئله هیچ گونه لزومی ندارد و در جوامع دیگر هم چنین چیزی نیست؛ چون نوعی فضولی در کار دیگران است. ما برای اینکه اثبات کنیم در همه جوامع حتی در جوامعی که به ظاهر ادعای آزادی دارند، چنین چیزی وجود دارد، بر اساس برخی نظریه های مشهور در جامعه شناسی به این موضوع می پردازیم تا راه بهانه جویی برای برخی بهانه جویان و ناآگاهان بسته شود. هر چند اگر چنین نظریه هایی هم نبود، هیچ نقصی بر این فریضه وارد نبود؛ زیرا منبع صدور آن وحی خداوندی است که هیچ نوع باطلی در آن راه ندارد.

ضروری است، به دست آورند.»(1) به عبارت دیگر، جامعه پذیری فرآیندی است که فرد در آن، ارزش ها، هنجارها و الگوهای اجتماعی را فرا می گیرد و در کنش های اجتماعی خود به کار می بندد. اساسا جامعه ای که به ارزش ها و هنجارهای خود اهمیت ندهد، دچار گسیختگی خواهد شد؛ زیرا ارزش ها و هنجارها بخش نرم افزاری یک جامعه اند که به بخش های مادی جامعه معنا می بخشند و آنها را به همدیگر پیوند می دهند. بر همین اساس، فرآیند جامعه پذیری، فرآیندی حیاتی برای جامعه به شمار می رود و اعضای جامعه باید هم از ارزش ها و هنجارها آگاه باشند و هم تعهد عملی به آنها نشان دهند. نکته مهم در اینجا آن است که این فرآیند به جامعه دینی اختصاص ندارد و برای هر جامعه ای ضرورت دارد. البته چون خاستگاه بسیاری از ارزش های اجتماعی در یک جامعه اسلامی، خداوند حکیم است، فرآیند جامعه پذیری دینی هم اهمیت حیاتی دارد. به هر حال، اجتماعی شدن نه تنها موجب حفظ و تثبیت هنجارهاست، بلکه آزادی های مشروع اعضای جامعه را نیز تأمین می کند.

و اصول معین و دارای ضمانت اجرا در اختیار دارد».(1)

کنترل اجتماعی به دو نوع رسمی و غیر رسمی تقسیم می شود.

فرهنگ درآید، افراد مجرم خود به خود کنترل می شوند و دیگر جرئت ارتکاب جرم را نخواهند داشت. برای مثال، وقتی شخص دزد، با نگاه های تنبیه آمیز و طردکنند و بی اعتماد روبه رو شود، از کار خود پشیمان می شود و به احتمال زیاد دیگر دزدی نخواهد کرد.

امروزه با نفوذ فرهنگ غربی و اباحه گری، بی اعتنایی ها ترویج یافته است. ازاین رو، مجرمان و هنجارشکنان از اینکه مجرم معرفی شوند، ابایی ندارند؛ زیرا نظارت های اجتماعی تضعیف شده و با گذشت زمان و با تبلیغات منفی، کارآیی خود را از دست داده است. امروزه فردی که اختلاس ها و دزدی های کلان کرده است، در مجامع عمومی، به آسانی و بدون تحمل هرگونه فشار اجتماعی ظاهر می شود. این وضعیت، نتیجه برخی اقدام های منفی جوسازان و هنجارشکنان است که افراد جامعه نیز در بسیاری موارد، نادانسته از آن پیروی می کنند. متأسفانه گاهی برخی مسئولان نیز به هم نوایی عملی با جوسازان می پردازند و به بهانه های گوناگون، امر به معروف و نهی از منکر را تضعیف می کنند. برای مثال، وقتی «در شهر یزد پلاکاردهایی با مضمون «در جامعه ای که عبور از چراغ قرمز منع می شود، چگونه با عبور از خط عفاف برخورد نمی شود؟» که سخنی از شهید آیت اللّه دکتر بهشتی است، نصب شد، استاندار یزد با احضار مسئول ستاد امر به معروف و نهی از منکر این استان از وی خواست که این پلاکاردها جمع آوری شود».(1)

در نتیجه این گونه اقدام ها، ارزش های حیاتی جامعه به فراموشی سپرده می شود و هنجارهایی که در مرتبه پایین تر قرار دارند، اهمیت می یابند، به گونه ای که امروزه در جامعه اسلامی ایران اگر کسی از چراغ قرمز عبور کند، به گونه ای با وی برخورد

ص :64

می شود که گویی مرتکب بزرگ ترین گناهان شده است.(1)

هنجارها و ارزش ها آموختنی است و هر چیز آموختنی در معرض فراموشی است. امر به معروف و نهی از منکر، عامل یادآوری در جامعه است و ارزش ها را برای اعضای جامعه یادآوری می کند. حال اگر این مقوله مهم فراموش شود، ارزش ها نیز با گذشت زمان با خطر فراموشی روبه رو خواهند بود. برای مثال، بسیاری از افراد جامعه اسلامی ما هنوز نمی دانند چه کسانی برای آنها مَحْرَم و چه کسانی برای آنان نامحرم هستند. فراموشی ارزش ها با ترک عملی آنها ملازم است؛ زیرا لازمه عمل به یک ارزش و هنجار، آگاهی به وجود آن و آشنایی با جزئیات عمل به آن است.

جلوه می کند.

بی اعتنا است؛ مگر اینکه فرد مقابل، حقوق شخصی او را زیر پا نهد. هنجارشکنان نیز با این حربه می کوشند جامعه اسلامی را به آن سو بکشانند و با این گونه زمینه سازی ها، با هر چه مخالف این فرهنگ باشد، مبارزه می کنند و آن را نشان عقب ماندگی و واپس گرایی معرفی می کنند. این در حالی است که بی توجهی مدنی، بی اعتنایی در برابر تباهی حقوق دیگران است و خودخواهی و تکبر را ترویج می دهد و نوعی عافیت طلبی است. این امر، درست نقطه مقابل فرهنگ اسلامی است که چنان به ارزش ها اهمیت می دهد که در صورت لزوم، فدا شدن افراد را در راه آنها لازم می داند. فرهنگ شهادت در اسلام بر همین اساس پایه ریزی شده است.

بی توجهی مدنی وقتی درست است که سرنوشت افراد جامعه با یکدیگر ارتباط نداشته باشند، در حالی که بر اساس آموزه های دینی، ارزش ها و هنجارهای دینی چونان کشتی است که سوراخ کردن هر قسمت از آن، همه سرنشینان آن را غرق می کند؛ یعنی اگر فرد یا گروهی درصدد زیر پا گذاشتن ارزش ها و هنجارهای دینی باشد، همه اعضای جامعه را با خطر نابودی روبه رو ساخته است. با این وضعیت، نمی توان توجیه کرد که یک فرد مسلمان در برابر تضعیف ارزش ها ساکت بنشیند. ازاین رو، وقتی از امام حسین علیه السلامدرباره فلسفه قیام کربلا پرسش شد، در تبیین این حرکت انقلابی فرمود:

إِنِّی لَمْ أَخْرُجْ أَشرا وَ لا بَطِرا وَ لا مُفْسِدا وَ لا ظالِما وَ إِنَّما خَرَجْتُ لِطَلَبِ الْإصلاحِ فِی أُمَّةِ جَدِّی صلی الله علیه و آله أُرِیدُ أَنْ امُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهی عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أَسِیرُ بِسِیرَةِ جَدِّی وَ أَبِی.(1)

من از روی فساد و ستم قیام نکردم، بلکه برای اصلاح امت جدم قیام کرده ام. می خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و به سیره و روش جدم رسول اللّه صلی الله علیه و آله و پدرم عمل کنم.

به هر حال، الگوی یک حکومت اسلامی باید سیره و رفتار پیامبر و دیگر معصومان علیهم السلام باشد. با دقت در

ص :68

رفتار و سخنان آنها روشن می شود که امر به معروف و نهی از منکر، امری حیاتی برای بقای جامعه اسلامی و استقرار دستورهای دینی است. ازاین رو، لازم است در نظام جمهوری اسلامی، برنامه ریزی کلان صورت گیرد تا امر به معروف و نهی از منکر به صورت یک فرهنگ درآید.

بسیاری، آن را در عمل فراموش کرده باشند. قرآن از زبان مؤمنان می فرماید: آنها خود را به خدا معرفی می کنند و می گویند: «إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ.» همه اینها گواه است بر اینکه همه انسان ها هویتی الهی دارند.

در موارد بسیاری، این هویت فراموش می شود. بسیار دیده می شود افراد به خواهش نفس یا خواسته دیگران پاسخ مثبت می دهند و به لوازم هویت دینی پای بند نیستند. حال پرسش این است که چرا فرآیند از خودبیگانگی شکل می گیرد و انسان ها برخلاف عهدی که با خدای خود بسته اند، او را فراموش می کنند. همچنین چرا در مرحله دیگر، شایستگی های خود را فراموش می کنند و برخوردهای انفعالی از خود نشان می دهند.

در مرحله ای بالاتر، برخی گروه ها به این فرآیند شوم دامن می زنند و درصدد تقویت آن برمی آیند. دشمنان اسلام می کوشند با این ترفند، روح ناامیدی را میان مسلمانان تزریق کنند و آنها را از اتکا به خود بازدارند؛ زیرا تنها از این رهگذر می توانند به اهداف شوم خود دست یابند.

از خودبیگانگی از آن جهت مسیر جوسازی را تسهیل می کند که جامعه ازخودبیگانه، به راحتی در برابر تبلیغات منفی تسلیم می شود و این از آن جهت است که خود را در جامعه جهانی نادیده می بیند.

در اینجا، لازم است به برخی ریشه های از خودبیگانگی و اقدام های جوسازان و غوغاسالاران اشاره شود.

«مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ؛ کسی که خود را بشناسد پس به یقین پروردگار خود را شناخته است».(1) خداوند متعال نیز در قرآن کریم، انسان را خلیفه خود معرفی می کند و می فرماید: «وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنّی جاعِلٌ فِی اْلأَرْضِ خَلیفَةً؛ و هنگامی که پروردگار تو به فرشتگان گفت: من در زمین جانشینی خواهم گماشت.» (بقره: 30) این موضوع، ارزش و اهمیت انسان را آشکار می سازد.

حال که خدا ما را با این هدف آفریده است که خلیفه او باشیم، بالاترین شناخت آن است که ما را در مسیر خلیفه اللّه بودن قرار دهد. زمانی که چنین شناختی حاصل شد، ناگزیر باید به لوازم آن پای بند باشیم و به گونه ای عمل کنیم که در شأن یک خلیفه الهی باشد. پس آنچه با این هدف سازگار نباشد، نماد خودبیگانگی و خودفراموشی خواهد بود، چنان که شیطان به خداوند گفت همه بندگانت را گمراه خواهم کرد، مگر آنهایی را که در شمار مخلصان باشند. پس باید گفت کسانی که خود را فراموش کرده اند، از صبغه الهی به صبغه شیطانی سقوط کرده اند و جامعه ای که چنین اعضایی داشته باشد، جامعه از خودبیگانه ای خواهد بود.

به هر حال، توجه به هدف آفرینش، در حل مشکل ازخودبیگانگی نقش بسیار مهمی خواهد داشت. البته خودفراموشی، به دو بخش خودفراموشی فردی و اجتماعی تقسیم می شود؛ یعنی فرد یا جامعه می تواند با فراموشی توان مندی های خود، به از خودبیگانگی دچار شود.

فراموش خواهد کرد. در قرآن آمده است:

وَ لا تَکُونُوا کَالَّذینَ نَسُوا اللّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ. (حشر: 19)

و چون کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و او [نیز] آنان را دچار خود فراموشی کرد. آنان همان نافرمانانند.

پس شناخت خود و خدا با همدیگر رابطه متقابل دارند و نبود هریک از این دو مستلزم نبود یا کاستی در دیگری خواهد بود. به همین علت، مخالفان دینی بودن جامعه می کوشند با ایجاد اختلال در هریک از این شناخت ها، اعضای جامعه را از اعمال عبادی و الهی دور سازند و از هر وسیله ای برای موفقیت در این زمینه، بهره می برند. نمونه آن، آیین های جشن و عزاداری است که بدون توجه به شناخت آموزه های دینی با چهره ای به ظاهر مقدس و با تأکید صرف بر احساس برگزار می شود و پی آمدهای منفی فراوان دارد.

کدام از آنها پی آمدهای خاص خود را خواهد داشت. برای مثال، وقتی فرد به زبان مادری خود بی اعتنا باشد و آن را به فراموشی سپارد، به پی آمدهای زبانی که به آن تکلم می کند _ دست کم در برخی موارد _ پای بندی خواهد داشت و این پدیده، مقدمه ای برای تزلزل و خودباختگی فرهنگی خواهد بود. به عبارت دیگر، فراموشی نمادهای فرهنگی مانند زبان مادری، تمرین انفعال در همه عرصه های فرهنگی است.

این همان چیزی است که جوسازان و غوغاسالاران و دشمنان نظام اسلامی در پی آن هستند؛ زیرا جامعه منفعل با کمترین هزینه، به دنبال جوسازان و دشمنان خود حرکت خواهد کرد. این وضعیت برای جامعه ای اسلامی که با منبع لایزال عزّت پیوند دارد، شایسته نیست و بر همین اساس، خداوند متعال هرگونه سلطه کافران بر مسلمانان را رد می کند و می فرماید:

لَنْ یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکافِرینَ عَلَی الْمُؤمِنینَ سَبیلاً. (نساء: 141)

خداوند هیچ گونه سلطه ای از سوی کافران بر مؤمنان قرار نداده است.

برای مقابله با این بخش از خودبیگانگی، باید مسئولان فرهنگی با معرفی کامل فرهنگ خودی به کودکان و نوجوانان، آنها را از فرهنگ های وارداتی بی نیاز سازند. همچنین لازم است نقاط ضعف فراوانی که در فرهنگ غربی وجود دارد، شناسایی و به اعضای جامعه معرفی شود.

همچنین بین سال های 1376 تا 1384 برخی مسئولان دستور دادند که مردم در راهپیمایی ها و تظاهرات پرچم امریکا را آتش نزنند.

متأسفانه القای چنین شبهه هایی موجب گمراهی برخی افراد شد. مقام معظم رهبری در سخنانی فرمود:

یک عده می خواهند وانمود کنند که ما اصلاً دشمن نداریم! یک عده می خواهند وانمود کنند که اصلاً توطئه ای علیه ملت ایران نیست! اینها هم رفیق های همان ها هستند! در روزنامه ها می نویسند و گاهی در سخنرانی ها می گویند که اصلاً توطئه ای وجود ندارد؛ خیالات است که شما می کنید، خیالات است![... ]نه، دشمن از همه طرف توطئه می کند.(1)

در پاسخ به این گونه شبهه آفرینی ها باید گفت شکی نیست که امریکا و پیروان آن اسلام را قبول ندارند و از کافران هستند. خداوند متعال یکی از ویژگی های غیر مؤمنان را دوستی با کفار و پذیرش ولایت آنها معرفی می کند و می فرماید:

وَ الَّذینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤهُمُ الطّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ أُولئِکَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ. (بقره: 257)

کسانی که کفر ورزیده اند، سرورانشان، طاغوتند که آنان را از روشنایی به سوی تاریکی ها بیرون می برند. آنان اهل آتشند و همیشه در آن خواهند ماند.

همچنین می فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَ النَّصاری أَوْلِیاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظّالِمینَ. (مائده: 51)

ای کسانی که ایمان آوردید! یهود و نصارا را دوستان خود مگیرید؛ [زیرا ]بعضی از آنها دوست برخی دیگرند. هر کس از شما آنها را به دوستی بگیرد، از آنهاست و همانا خداوند، ستم کاران را هدایت نمی کند.

از این آیه روشن می شود که هر کس یهود و نصارا را به دوستی برگزیند، از

ص :74

ستم کاران است و البته این غیر از ایجاد الفت در روابط انسانی و اجتماعی است. بر همین اساس، باید به این نکته توجه داشت که اگر هم روزی مصلحت جامعه اسلامی این باشد که رابطه با امریکا صورت پذیرد، این به معنای دوستی با آنها نخواهد بود، بلکه این گونه ارتباط ها که با بسیاری از کشورهای دیگر نیز وجود دارد، صرفا جهت تأمین منافع جامعه اسلامی است؛ همچنان که قطع رابطه نیز بر همین مبنا صورت گرفته است. بزرگ ترین مصلحت یک جامعه اسلامی، عزت است و خداوند هرگز اجازه ذلت پذیری در برابر مشرکان و کافران را به مسلمانان نداده است. قرآن می فرماید: «لَنْ یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکافِرینَ عَلَی الْمُؤمِنینَ سَبیلاً؛ خداوند هرگز به زیان مؤمنان، برای کافران راه تسلطی قرار نداده است». (نساء: 141)

خداوند چنان به عزت مسلمانان اهمیت می دهد که ازدواج زن مسلمان با مرد غیرمسلمان را حتی به صورت موقت، جایز نمی داند. این بدان دلیل است که مرد بر زن تسلط دارد و خداوند نخواسته است که حتی یک زن مؤمن در برابر مرد غیرمؤمن تسلیم باشد. از اینجا، می توان به اهمیت عزت انسان ها در جامعه اسلامی پی برد. این در حالی است که ما پس از پیروزی انقلاب، برخوردهای انفعالی فراوانی دیده ایم. برای نمونه، زمانی که امام خمینی رحمه الله اشغال سفارت امریکا به دست دانشجویان پیرو خط امام را «انقلاب دوم» نامید، مهندس بازرگان، رئیس دولت موقت گفت: «این عمل بسیار زشت و غیراخلاقی است که این دانشجویان انجام می دهند و همه با این عمل مخالف هستند و عمل آنها ضد انقلاب، اسلام، امام و همه چیز است».(1)

از سویی دیگر، دشمنی عملی غرب با جوامع اسلامی نیز چنان روشن است که به توضیح نیاز ندارد. زمانی که برج های دوقلو مرکز تجارت جهانی در 11 سپتامبر سال 2002 میلادی فرو ریخت، بوش، مسلمانان را به تکرار جنگ های صلیبی تهدید کرد؛ جنگ هایی که در آن، صدها هزار مسلمان به دست سربازان مسیحی کشته شدند. نمونه

ص :75

دیگری از دشمنی امریکا با اسلام و مسلمانان در تجاوز امریکا به عراق در سال 1382 صورت گرفت که در آن هزاران مسلمان بی گناه را به قتل رساندند و مردم مسلمان این کشور را به گونه های مختلف شکنجه کردند. با این حال، برخی از آن به آزادسازی عراق تعبیر می کنند و می گویند امریکا هیچ گونه دشمنی با اسلام و مسلمانان ندارد. این در حالی است که برمر، حاکم امریکایی عراق، در تابستان 1382 دستور داد عبارت «اللّه اکبر» را از پرچم عراق حذف کنند.(1)

از دشمنی های امریکا با ایران می توان به تشویق و تجهیز دولت عراق برای حمله به ایران، کودتای ناکام علیه جمهوری اسلامی ایران، تحریم های اقتصادی ایران پیش و پس از جنگ تحمیلی (که هنوز ادامه دارد)، مانع تراشی و جوسازی علیه ایران در راه دست یابی به فن آوری هسته ای و نمونه های دیگر اشاره کرد. ازاین رو، باید گفت ساده لوحانه است اگر کسی تصور کند امریکا با ما بنای آشتی دارد.(2)

که عمل لوزه بکند، آوردند. در صورتی که [به نظر] اطبا، این عمل لوزه یک عمل آسانی است.(1)

اعتماد به خود و خوداتکایی در عرصه علمی، لازمه بالندگی یک جامعه است. ازاین رو، در زمان جنگ و پس از آن، به دلیل تحریم های بیگانگان، ایران توانست در عرصه های گوناگون به پیشرفت های علمی فراوانی برسد که اوج آن در عرصه فن آوری هسته ای است.

همچنین درباره منافقان می فرماید: «آنها خدا را فراموش کردند. پس خدا آنها را فراموش کرد».(1)

هر قومی، فرهنگی دارد که بخشی از آن را در زمان حال ایجاد می کند و قسمت اساسی آن را از گذشته خود به ارث می برد. فرهنگ، سند هویت اعضای یک جامعه است. افراد جامعه با مراجعه به فرهنگ، رفتارها و کنش های خود را جهت می دهند.

جامعه ما، میراث دار دو فرهنگ سترگ است؛ یکی فرهنگ ملی و ایرانی است که از نظر زمانی، مقدّم بر فرهنگ دوم است و دیگری فرهنگ دینی و اسلامی است که هر چند متأخر از فرهنگ ملی است، ولی به سبب نفوذ و قلمرو گسترده آن، در تار و پود جامعه ما تنیده شده است. فرهنگ دینی و اسلامی ما از آموزه های وحیانی و سیره معصومین علیهم السلام گرفته شده است و بخشی از عناصر و فرهنگ ملی که با آموزه های دینی در تضاد نباشد، مورد پذیرش اسلام است.

هرچند در طول تاریخ، فرهنگ ها با همدیگر ارتباط داشته اند، ولی امروزه، با توجه به افزایش و پیشرفت ارتباطات، ارتباط فرهنگ ها نیز گسترده تر و عمیق تر شده است. بنابراین، فرهنگ ها در این ارتباط متقابل، بر همدیگر تأثیر می گذارند. پرسشی که مطرح می شود، این است که محدوده این اثرگذاری و اثرپذیری تا کجاست؟

برخی بر این عقیده اند که هر جامعه ای می تواند در ارتباط با فرهنگ های دیگر، بخش یا بخش هایی از آن فرهنگ ها را که با فرهنگ جامعه سازگاری دارد، بگیرد و بر غنای فرهنگی خود بیفزاید(1) و آنچه را با فرهنگ جامعه سازگاری ندارد، نپذیرد. برخی نیز به صورت نظری یا عملی معتقدند اگر قرار است از فرهنگی استفاده کنیم، باید همه عناصر آن را در فرهنگ مقصد وارد کنیم. برای مثال، آرنولد توین بی در این زمینه نظریه ای دارد که به اختصار اشاره می شود:

اگر ملتی برخی اجزا و عناصر شکل دهنده فرهنگ و تمدن ملت دیگر را اخذ کند _ نه همه آن را _ این اجزا و عناصر فرهنگی بیگانه و جدا شده، قدرت آن را دارد که ساختار فرهنگی ملت اخذکننده را تخریب کند؛ زیرا این عناصر و

ص :79

اجزا که در جسمی غیر از جسم خود شروع به فعالیت می کنند، همانند یک ویروس غیرقابل کنترل، به اجزایی ویرانگر و زیان مند تبدیل می شوند.(1)

درست است که عناصر فرهنگی به همدیگر وابسته اند، ولی وقتی به یک فرهنگ دیگر وارد می شوند، این ارتباط را از دست می دهند و به بیان دیگر، تنها یک عنصر از عناصر متعدد هستند. حال اگر فرهنگ گیرنده این عنصر فرهنگی، از غنا و تعالی بهره مند باشد، می تواند این عنصر تازه وارد را با خود تطبیق دهد و از دیگر آثار ویرانگر آن به دور ماند. اگر فرهنگ مقصد از خود ضعف نشان دهد، آن عنصر خواهد توانست فرهنگ مقصد را ویران سازد.

با توجه به اینکه فرهنگ اسلامی از غنا و تعالی برخوردار است، می تواند در عین حال که خود را حفظ می کند، فرهنگ های دیگر را نیز تحت تأثیر قرار دهد. نمونه این مسئله، ورود اسلام به ایران است. اسلام در عین حال که به تأیید برخی اجزای فرهنگ ایرانی پرداخت، توانست خود را نیز به خوبی حفظ کند.

پس آنچه توین بی می گوید از سویی، درست و از سویی دیگر، نادرست است؛ زیرا هر جامعه ای که فرهنگ بیگانه را به صورت کامل و بدون غربال بپذیرد، نابودی فرهنگ خود را فراهم ساخته است. نمونه های آن، در جوامع اسلامی و غیراسلامی مانند مصر، ترکیه و هند به روشنی دیده می شود.

مردم است. این عقلانیت را در جامعه شناسی باید غیر از عقلی دانست که رسیدن به هدف در آن بر اساس ارزش های انسانی عدالت، صلح و شادمانی است. تکنولوژی نیز امروزه در خدمت همین عقلانیت تکنوکراتیک است.(1) مارکوزه می گوید: «این اشتباه است که ما تکنولوژی را بی طرف یا خنثی بدانیم. تکنولوژی، امروز در دست اربابان خود در جهت سلطه فرهنگی آنهاست».(2)

باید توجه داشت که تقلید کورکورانه و انفعالی از تکنولوژی غیربومی می تواند آسیب های جدّی بر پیکر فرهنگ وارد و آن را با خطر نابودی روبه رو سازد. برای مثال، غرب در عرصه های مختلف تکنولوژی، پیشرفت های فراوانی کرده است. یکی از این موارد، تکنولوژی ساخت مسکن است. متأسفانه جامعه ما زمانی که این تکنولوژی را از غرب گرفت، لوازم فرهنگی آن را نیز پذیرفت که تضعیف عفاف و حذف مؤلفه های اخلاقی بود.

امروزه ساختار معماری خانه های ما یادآور خانه های غربی است و پیروی از فرهنگ دینی در ساخت آن در نظر نبوده است. امروزه با تقلید از فرهنگ غربی، آشپزخانه ها به صورت باز (open) ساخته می شوند و در اتاق خواب نیز به پذیرایی باز می شود. در نتیجه، هیچ گونه اندرونی و بیرونی در خانه ها وجود ندارد تا اگر نامحرمی در خانه مهمان بود، دست کم هنگام خواب، امنیت اخلاقی وجود داشته باشد. مگر اینکه به آزادی های موجود در غرب پای بند باشیم و مانند آنها ارتباط های عاطفی و مهمان نوازی را که از دستورهای دینی است، کنار بگذاریم. همچنین ساختمان ها به گونه ای ساخته می شود که هر ساختمان به داخل ساختمان های مقابل دید دارد.

یکی از مهم ترین ابزارهای تهاجم فرهنگی، استفاده از اینترنت است. این تکنولوژی اگرچه دستاوردهای مثبتی دارد، ولی ابزار مهمی جهت تخریب فرهنگ های ناسازگار با

ص :81

آرمان های کشورهای غربی است. امروزه چندین میلیون سایت غیراخلاقی به فعالیت می پردازند و این امر به گونه ای رواج دارد که در برخی موارد به کارکرد اصلی فعالیت های اینترنتی تبدیل شده است.

سنّت من است. هر کس از آن روی گرداند، از امت من نیست.»(1) همچنین می فرماید: «هر کس ازدواج کند، نصف دین خود را کامل کرده است».(2)

وجود آموزه های دینی فراوان در زمینه وظایف هر یک از اعضای خانواده، اهمیت فوق العاده این نهاد مقدس را نشان می دهد. این در حالی است که جوسازان و هنجارشکنان به بهانه های گوناگون، این نهاد حیاتی را تضعیف می کنند. آنها با ترویج شبهه هایی درباره وظایف هر یک از اعضای خانواده نسبت به یکدیگر و طرح موضوع هایی مانند مردسالاری و نسبت دادن آن به دین، هم دین را زیر سؤال می برند و هم فضای تفاهم و دوستی موجود در خانواده را ناآرام می سازند. این گونه افراد و گروه ها فلسفه تشکیل خانواده را در رفع نیازهای جنسی، خلاصه بر اساس همین مبنای نادرست، بی بند و باری را ترویج می کنند. این در حالی است که قرآن، فلسفه تشکیل خانواده را رسیدن به آرامش معرفی می کند:

وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فی ذلِکَ َلآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ. (روم: 21)

و از نشانه های او این است که از خود شما زوج هایی آفرید تا به واسطه آنها آرامش یابید و میان شما مودت و رحمت قرار داد. همانا در آن برای گروهی که بیندیشند، نشانه هایی است.

جامعه در سایه این آرامش، مسیر پیشرفت مادی و معنوی را می پیماید و به آرمان های خود می رسد. یکی از راهکارهای حکومت اسلامی برای حفظ جامعه به ویژه جوانان از گزند انحطاط و تهاجم فرهنگی، ترویج امر مقدس ازدواج است. حتی یکی از سیره های حسنه رسول اللّه صلی الله علیه و آله، فراهم ساختن زمینه ازدواج جوانان بوده است؛ زیرا مشکل بودن ازدواج، جامعه را به سوی انحراف می کشاند و این همان چیزی

ص :83

است که دشمنان دین در آرزوی آن هستند.

هنجارشکنان و غوغاسالاران که در برخی موارد، خود را مدافع حقوق زن معرفی می کنند، حضور زن در خانه را ستمی بزرگ در حق وی به شمار می آورند، ولی در موارد دیگر، حق طبیعی او را کاملاً نادیده می گیرند. جامعه اسلامی در صورتی می تواند با این حرکت های تخریبی مقابله کند که مبانی دینی را برای خود روشن سازد و آن را سرلوحه حرکت خویش قرار دهد.

باید دانست اشتغال زنان که به صورت افراطی از سوی این گونه افراد حمایت می شود و انگیزه ازدواج، تربیت فرزند و خانه داری را در میان زنان پایین آورده است، یکی از عوامل افزایش طلاق به شمار می رود. این در حالی است که اگر اشتغال به صورت عادلانه و با توجه به مبانی دینی باشد که سرپرستی اقتصادی خانواده را به مرد داده است، بسیاری از مشکلات بی کاری نیز حل خواهد شد.(1)

که در آن جامعه، پای بندی به ارزش ها جای خود را به دل بستگی به ضد ارزش ها داده است. ترویج ابتذال، یعنی ایجاد فضایی که کنشگران در آن نمی توانند به راحتی بر اساس هنجارهای حاکم عمل کنند. همچنین ارزش های موجود به ارزش های آرمانی و دست نایافتنی تبدیل می شود و جای خود را به ضد ارزش ها می دهد، به گونه ای که ضد ارزش ها به تدریج به ارزش تبدیل می شوند. ازاین رو، بارها دیده ایم افراد بی قید و بند نه تنها رفتارهای هنجارمند نشان نمی دهند، بلکه رفتارهای نادرست خود را مبنای رفتار دیگران قرار می دهند و بر همین اساس، رفتارهای ارزشمند و هنجارمند را به تمسخر می گیرند. برای مثال، افراد متعهد و مذهبی را واپس گرا معرفی می کنند و می گویند: «آن دسته از جوانانی که به مساجد روی می آورند یا کتب دینی را مطالعه می کنند، از نظر ساختار فکری و روانی، ضعیف هستند؛ یعنی ضعفای نسل جوان از نظر فکری و روانی و کم اطلاع ترین آنها هستند».(1)

تقوا، عامل بازدارنده ای است که در نبود آن حتی به بیت المال هم رحم نخواهد شد. برای مثال، مسئولان دولتی در استان خوزستان، با هزینه کردن میلیون ها تومان از بیت المال، مراسم پای کوبی با حضور رقاصان وارداتی از ارمنستان، برگزار کردند و نام آن را «جشنواره ایران زمین» نهادند. این در حالی است که این گونه مراسم غیردینی هیچ سنخیتی با فرهنگ دینی جامعه ایران ندارد. بر همین اساس، مراجع عظام و عالمان دینی به شدت در برابر این اعمال هنجارشکنانه به واکنش پرداختند و اصلاح و پاک سازی وزارت ارشاد را خواستار شدند.

باید توجه داشت که برخی از این اقدام ها به نام آزادی های اجتماعی صورت می گیرد، درحالی که در یک جامعه دینی، آزادی تا جایی است که به اخلاق و ارزش های دینی جامعه آسیب وارد نشود. هر چه کنترل های معقول، ضعیف تر باشد،

ص :85

سوء استفاده ها نیز بیشتر خواهد شد. برای مثال، «در شام غریبان اباعبداللّه الحسین علیه السلام که میلیون ها ایرانی سیاه پوش در ماتم سیدالشهدا علیه السلام و مظلومیت اهل بیت امام حسین علیه السلامو شهدای کربلا به سوگواری و عزاداری پرداختند، جمعی از دختران و پسران لاابالی در میدان محسنی و خیابان میرداماد تهران تجمع کردند و با روشن کردن شمع، سوت و کف زدن، هلهله سر دادند. در این مراسم، دختران و زنان بدحجاب و بی حجاب با لباس های مستهجن و چسبان و با روسری های توری و بدون روسری به همراه پسران لاابالی با تیپ های غربی با وقیح ترین شکل به تمسخر و اهانت به اعتقادات مذهبی پرداختند. پخش موسیقی تند، افتادن روسری های توری دختران و زنان و به آغوش کشیدن آنان توسط پسران از جمله رخدادها در این مراسم عزاداری بود».(1)

این گونه اقدام ها در حالی صورت می گیرد که سیدالشهدا علیه السلام، هدف خود را نجات اسلام و ارزش های اسلامی معرفی می کند: «أَلا تَرَوْنَ أَنَّ الْحَقَّ لایُعْمَلُ بِهِ وَ أَنَّ الْباطِلَ لایُتَناهی عَنْهُ؛ آیا نمی بینید که به حق عمل نمی شود و از باطل نهی نمی شود؟»(2) درحالی که زینب علیهاالسلام در راه حفظ دین اسیر شد، ولی برخی از هنجارشکنان و غوغا سالاران در بی حرمتی عجیبی، آزادانه مقدسات دینی را به تمسخر گرفتند. «در جمهوری اسلامی ایران، جلوی چشم بیگانگان، دختر و پسر از روی آتش پریدند و همدیگر را در آغوش گرفتند و [وقتی] مسلمانان کشورهای دیگر مشاهده می کنند، از خود می پرسند آیا اینجا کشور اسلامی است؟ آیا این همان جایی است که امام خمینی رحمه الله انقلاب کرد؟ چه کسی این کارها را انجام داد؟ آیا کسی غیر از حاکمان نااهل...؟»

ص :86

(1)

همه اینها این نکته را گوشزد می کند که هر قدمی هر چند کوچک در مسیر تخریب ارزش ها برداشته می شود، قدم های بزرگ تر را نیز در پی خواهد داشت. اگر همان زمان به بهانه تساهل و تسامح افراطی، این اقدام ها به وسیله برخی مراکز فرهنگی رواج داده نمی شد و قوه قضاییه با این گونه انحراف ها برخورد جدی می کرد، دیگر امروز این گونه جرئت نمی کردند به عزاداری سیدالشهدا علیه السلام اهانت کنند.

متأسفانه سینما، رادیو و تلویزیون و برخی کتاب ها، آگاهانه یا ناآگاهانه، در ترویج اباحی گری و بی قیدی مؤثرند. البته باید به این نکته توجه داشت که این گونه اقدام ها نه تخریب هنجارها که تخریب مبانی هنجارها؛ یعنی ارزش هاست. ترویج ابتذال افزون بر آسیب رسانی به ارزش های دینی، آثار زیان بار مادی فراوانی نیز بر جای خواهد گذاشت که جبران آن در بسیاری موارد، ناممکن یا بسیار هزینه بر است. افزایش آمار ایدز تا 40 هزار نفر،(2) ارمغان بی بندوباری هایی است که در جامعه اسلامی ما ترویج می شود.

بود. دشمنان دین می کوشند با تضعیف تعهد دینی مردم، جامعه اسلامی را زیر سلطه خود قرار دهند. برای مقابله با تهاجم فرهنگی، نخست باید باور داشته باشیم که مورد تهاجم قرار گرفته ایم؛ زیرا احساس درد، بهترین مشوق برای یافتن درمان است. متأسفانه بسیاری هنوز هم توطئه های دشمنان اسلام و ایران را توهم می پندارند. راهکارهای مبارزه با تهاجم فرهنگی را می توان چنین برشمرد:

مکانی امکان ارتباط وجود دارد، بهترین و کامل ترین دین است.(1)

همین راستا پرورش دادند. برای مثال، امام صادق علیه السلام، شاگردان فراوانی پرورش داد که هر کدام در رشته ای خاص تخصص داشتند. امام خمینی رحمه الله و مقام معظم رهبری نیز در بیان خود بر بیداری و تخصص و فعالیت گسترده روحانیت برای حفظ دین از آسیب ها تأکید فراوانی داشته و دارند.

این گونه اقدام ها، خطاب به مسئولان امر گفت: «چرا بودجه برخورد با تهاجم فرهنگی غرب را برای ساختن استخرهای شنا، خرید رایانه و بازی شطرنج هزینه می کنید؟»(1)

خواهند گرفت؛ یعنی نتیجه آزادی بی حد و مرز، چیزی جز نابودی جامعه نخواهد بود. بنابراین، قوانینی که در جوامع سکولار حاکم است، آزادی را تا حدی می پذیرد که مزاحم حقوق دیگران نباشد. بر همین اساس، مختار بودن انسان، ملازم با بی قیدی او نیست.(1) به طور کلی، بسیار غیرعاقلانه است که کسی بخواهد آزادی را به قیمت محدود کردن آزادی دیگران، تفسیر و معنا کند.

دشمن پیامبران معرفی می کند، چنان که می فرماید: «وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا شَیاطینَ اْلإِنْسِ وَ الْجِنِّ؛ این گونه در برابر هر پیامبری، دشمنی از شیاطین انس و جن قرار دادیم.» (انعام: 112) روشن است که وقتی خداوند در مورد انسان چنین سخن بگوید، همه انسان ها را خلیفه الهی نخواهد دانست.

امام خمینی رحمه الله نیز درباره حد و مرز آزادی می فرماید:

آزادی معنایش این نیست که بنشینید برخلاف اسلام صحبت کنید. آزادی در حدود قانون است و قانون این کشور، اسلام است. آزادی در حدود این است که به اسلام ضربه نخورد.(1)

شعار آزادی مطلق، دام فریبنده ای بیش نیست که در جوامع غربی با هدف های خاصی مطرح شده است. با همین شعار، انسان امروز به دامی گرفتار آمده است که خلاصی از آن آسان نیست. از این روست که می گوییم وجود ضمانت اجرایی برای احکام الهی، امری ضروری است و اگر این ضمانت نباشد، تعهد عملی مؤمنان نیز ممکن نخواهد بود. پس این احکام به ویژه در بخش احکام اجتماعی باید ضمانت اجرایی لازم را داشته باشند.

باشد. این نکته نیز درباره ارزش های دینی به خوبی مورد توجه قرار گرفته است. به این صورت که در متون دینی، اگر عملی از مؤمنان خواسته می شود، در برابر آن به پاداش اخروی متناسب با آن نیز اشاره می گردد:

مَنْ عَمِلَ صَالِحا مِن ذَکَرٍ أَوْ اُنثَی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ. (نحل: 97)

هر کس _ از مرد یا زن _ کار شایسته کند و مؤمن باشد، به یقین، او را به زندگی پاک زنده می داریم و به آنان بهتر از آنچه انجام می دادند، پاداش خواهیم داد.

البته برخی هنجارها در میان مردم مقبولیت ندارند و به آنها عمل نمی شود و حتی در برخی موارد، به فراموشی سپرده می شود. هنجارهای رسمی؛ یعنی قوانین دولتی در برخی موارد این گونه اند. این بدان جهت است که این قوانین بشری هستند. برای مثال، امروزه به طور معمول، هر کس که مالیات خود را به دولت نپردازد، جامعه او را زیر فشار قرار نمی دهد، بلکه حتی جامعه در برخی موارد، افراد را به بی توجهی به این قوانین تشویق می کند. این امر یا به این دلیل است که این قوانین در برخی موارد عادلانه نیست(1) یا اینکه به علت ناعادلانه بودن بسیاری از قوانین دیگر، قوانین عادلانه نیز اعتبار خود را از دست می دهد. روشن است که در چنین وضعیتی، مالیاتی پرداخت نخواهد شد؛ زیرا جامعه، مالیاتی را که شامل یک چهارم درآمدی است که بدون کسر مالیات نیز مخارج یک خانواده را تأمین نمی کند، ناعادلانه می داند. همچنین اگر مردم به دولت اعتماد نداشته باشند، قوانین مصوب آن را نیز اجرایی نخواهند دانست.(2) همچنین قوانینی که دربردارنده سخت گیری های بیش از حد برای زندگی روزانه هستند (مانند برخی قوانین راهنمایی و رانندگی) با بی مهری روبه رو خواهند شد؛ زیرا هدف از

ص :95

تصویب چنین قوانینی، آسانی در زندگی مردم است، درحالی که بیشتر مردم معتقدند این هنجارها و قوانین، زندگی آنان را دچار مشکل می سازد.(1)

باید توجه داشت که نبود مقبولیت هنجارها، همیشه ویژگی ذاتی آنها نیست، بلکه گاهی افراد یا گروه هایی که دل بستگی چندانی به هنجارها ندارند، موجودیت آنها را به خطر می اندازند. چون به هر حال، هنجارها در عین آسان کردن زندگی، محدودیت هایی نیز ایجاد می کنند که برخی حاضر نیستند این محدودیت کم را نیز تحمل کنند.

به هر حال، دست اندرکاران فرهنگی و سیاسی باید توجه داشته باشند که: 1. هنجارهای رسمی در قبال محدودیت های جزئی که برای جامعه ایجاد می کنند، منافعی نیز برای آنها داشته باشند.

2. هنجارهای دینی را کارشناسان دینی به صورت تخصصی چنان تبیین کنند که از جذابیت آنها نکاهد و مقاومت منفی ایجاد نکند.

تعهد عملی به هنجارها باز خواهد داشت. همچنان که قوم شعیب در برابر تکلیف و پیام الهی بهانه گیری می کردند و می گفتند:

قالُوا یا شُعَیْبُ أَ صَلاتُکَ تَأْمُرُکَ أَنْ نَتْرُکَ ما یَعْبُدُ آباؤنا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فی أَمْوالِنا ما نَشاءُ. (هود: 87)

ای شعیب! آیا نماز تو امر می کند آنچه را پدرانمان می پرستیدند، ترک کنیم؟

شعیب نیز به قوم خود می گفت:

قالَ یا قَوْمِ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبّی وَ رَزَقَنی مِنْهُ رِزْقًا حَسَنًا وَ ما أُریدُ أَنْ أُخالِفَکُمْ إِلی ما أَنْهاکُمْ عَنْهُ إِنْ أُریدُ إِلاَّ اْلإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَ ما تَوْفیقی إِلاّ بِاللّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنیبُ. (هود: 88)

گفت: ای قوم من! بیندیشید اگر از جانب پروردگارم دلیل روشنی داشته باشم و او از سوی خود، روزی نیکویی به من داده باشد [آیا باز هم از پرستش او دست بردارم.] من نمی خواهم در آنچه شما را از آن باز می دارم، با شما مخالفت کنم [و خود مرتکب آن شوم.] من قصدی جز اصلاح [جامعه] تا آنجا که بتوانم، ندارم و توفیق من جز به [یاری] خدا نیست. بر او توکل کرده ام و به سوی او باز می گردم.

یکی دیگر از عوامل ایجاد این احساس آن است که میان رفتارهای موجود در جامعه و ارزش های دینی، دوگانگی دیده می شود. این ویژگی، در جامعه امروز ایران نیز تا حد زیادی وجود دارد. فرامرز رفیع پور، استاد جامعه شناسی دانشگاه شهید بهشتی می نویسد:

یکی از دانشجویان دختر شهرستانی بسیار خوش قلب و بامحبت، مدتی برای نوشتن پایان نامه اش با من کار می کرد. ظاهر او با دانشجویانی که با من کار می کردند، کمی متفاوت بود. آراسته، انگشتر و دستبند طلا و با مانتویی به خیال خودش مدرن، با دکمه های بزرگ روشن که حکایت از پیروی کورکورانه از هنجارهای یک فرهنگ عقب افتاده می کرد. بالاخره روزی

ص :97

مورد سؤال من قرار گرفت. گفت: من بیرون از دانشگاه چادر سر می کنم و اصلاً هم از تجملات خوشم نمی آید، ولی... جو دانشگاه به گونه ای است که اگر آدم مثل بقیه بچه ها نباشد، مسخره اش می کنند.(1)

یکی دیگر از دلایل ایجاد این احساس، ایجاد محدودیت های شدید و بدون دلیل از سوی برخی نهادها و سازمان های رسمی و غیر رسمی است. برای مثال، مدت ها در جامعه ایران مرسوم بود که دختر و پسر هنگام ازدواج نباید همدیگر را ببینند و این ملاقات را خلاف عرف و شرع می دانستند، درحالی که این رسم نه با عقل سازگار است و نه در شرع وجود دارد و تنها افراد را در تعارض با ارزش ها و هنجارهای دینی قرار می دهد؛ زیرا افراد جامعه به علت ناآگاهی، آن را به حساب دین می گذارند و نادرستی این رسم را به ارزش های دینی تعمیم می دهند. آن گاه این ارزش ها را با وجود اینکه شناخت کاملی از آن ندارند، زیر سؤال می برند. این نکته زمانی اهمیت می یابد که برخی افراد یا جریان ها به دلیل کینه ای که با دین دارند، با تأکید بر این گونه رسم ها، به عمد آنها را جزو دین معرفی و بر همین اساس، بی رحمانه به آموزه های دینی حمله می کنند.

جامعه را نادیده می گیرند متناسب با جرمی که مرتکب می شوند، برخی قوانین تنبیهی را در نظر گرفته است تا رفتارهای خود را با فضای جامعه اسلامی هماهنگ کنند. البته این امر خاص جامعه اسلامی نیست، بلکه همه جوامع چنین قوانین و مقرراتی دارند. نقطه قوت قوانین اسلامی این است که به علت وحیانی بودن، هیچ گونه نقصی ندارند و عادلانه ترین قوانین هستند، درحالی که قوانین بشری، خطاهای فراوان دارند که به مرور زمان، نمود بیشتری می یابند.

بدون قوانین تنبیهی، اعضای جامعه حتی از آزادی های مشروع خود نیز محروم خواهند بود؛ زیرا آزادی به معنای بی قید و بندی ایجاب می کند که آزادی یک فرد بتواند آزادی همه جامعه را زیر سؤال ببرد و این عین خشونت است. ازاین رو، قوانین جزایی و کیفری اگر چه در مواردی با برخی افراد، برخوردی به ظاهر خشن را تجویز می کند، ولی این برخورد به ظاهر خشن مانند اعدام افراد انگشت شمار، نتیجه ای جز لطف به دیگر اعضای جامعه نخواهد داشت. این در حالی است که ورای قوانین به ظاهر محبت آمیز مدعیان حقوق بشر، چیزی جز خشونت نیست. ازاین رو، قتل و کشتار چنان در جوامع غربی به ویژه در امریکا عادی است که یک دانش آموز دوران ابتدایی در کلاس درس، چند نفر از هم کلاسی ها و معلمش را به قتل می رساند. بر همین اساس، دفاع برخی دولت های استعماری از حقوق بشر چیزی جز تراژدی غم بار خشونت، قتل و کشتار نیست.

گذشتگان، این عمل را دست کم در بسیاری از موارد بدون پشتوانه عقلی و منطقی کافی معرفی می کند و می فرماید:

وَ إِذا قیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَیْنا عَلَیْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ کانَ آباؤهُمْ لایَعْقِلُونَ شَیْئًا وَ لایَهْتَدُونَ. (بقره: 170)

و چون به آنان گفته شود از آنچه خدا نازل کرده است، پیروی کنید، می گویند: نه، بلکه از چیزی که پدران خود را بر آن یافته ایم، پیروی می کنیم؛ آیا هر چند پدرانشان چیزی را درک نمی کرده و به راه صواب نمی رفته اند [باز هم درخور پیروی هستند].

قرآن مجید با تأکید بر الگوآفرینی برای زندگی بشر، بی توجهی به الگوهای دینی، بازگشت به گذشته و خروج از ولایت الهی را زشت می شمارد(1) و موجب خسران و پشیمانی معرفی می کند.(2) به طور کلی، برگشت به فرهنگ غلط و غیردینی چنان ناپسند است که تعبیر «جاهلیت» را درباره آن به کار برده است.

در جامعه ایرانی، بازگشت به گذشته در شکل های دیگری از جمله برخی رفتارهای افراطی ملی گرایانه یا رفتارهای منتسب به آیین زرتشت از جمله تقدس دادن به آتش صورت می گیرد که گاه فرهنگ دینی جامعه را با بحران روبه رو می سازد. ترویج چهارشنبه سوری و روشن کردن آتش از این گونه رفتارهاست. این حرکت ها در برهه ای از تاریخ انقلاب، چنان پیش رفت که حامیان ترویج فرهنگ ملی در برنامه ای تصمیم داشتند مراسم تحویل سال را که هر سال در مشهد مقدس صورت می گیرد، به تخت جمشید منتقل کنند و توجه مردم را که هر سال به ضریح پاک امام رضا علیه السلامچشم دارند، به سوی نمادهای طاغوت برگرداندند که این توطئه با هوشیاری رهبر انقلاب خنثی شد.

ص :100

اصولاً ملی گرایی بدون توجه به فرهنگ و ملیت اسلامی، نوعی بازگشت جاهلانه به گذشته است. این عمل از آنجا که نوعی بزرگ داشت گذشته بدون توجه به ضعف های آن است، رفتاری ناپسند به شمار می رود که تا حدودی از سال 1320 به بعد در جامعه ایران ریشه دوانده و مشکلات اعتقادی فراوانی برای این جامعه به یادگار گذاشته است. اثرگذاری برگشت به جاهلیت در جوسازی بدین گونه است که جوسازان و غوغاسالاران به بهانه ترویج فرهنگ ملی، فرهنگ دینی جامعه را تضعیف می کنند. با تضعیف و افول ارزش های دینی، حساسیت نسبت به آنها کم می شود و جوسازان در گام های بعدی با موانع کمتری روبه رو خواهند بود.

در این زمینه به نکاتی اشاره می کنیم:

1. اینکه می گویند اسلام با علم و پیشرفت ناسازگاری دارد، ادعایی بی دلیل بوده و با متون و آموزه های دینی، مخالف است. سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام، دلیلی آشکار بر نادرستی این ادعاست، چنان که در جنگ بدر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به اسیران جنگی وعده داد هر کس به ده مسلمان خواندن و نوشتن بیاموزد، آزاد خواهد شد.

2. اینکه پیشرفت علمی اروپا را پی آمد دین زدایی بدانیم، درست نیست و هیچ گونه استناد علمی ندارد. شاید بتوان گفت این پیشرفت با فرآیند سکولاریزاسیون یا عرفی شدن در جامعه غربی هم زمان است، ولی صرف هم زمانی نمی تواند دلیل بر مدعا باشد. اساسا همه می دانند که پدیده های اجتماعی دلایل متعددی دارد و تک علتی نیستند. ازاین رو، کسی نمی تواند ثابت کند که پیشرفت اروپا، پی آمد دین زدایی بوده است.

3. اگر هم بپذیریم که دین در اروپا و غرب مانع پیشرفت بوده است، باز دلیل بر این نیست که در جوامع اسلامی نیز دین عامل عقب ماندگی باشد؛ زیرا این مقایسه یک قیاس مع الفارق است که در یک طرف آن، دین ناب الهی و در طرف دیگر، ادیانی چون مسیحیت تحریف شده قرار دارد. به یقین، مقایسه مسیحیت تحریف شده با اسلام ناب، بسیار نارساست. ازاین رو، مطالعه اندیشه های عالمانی چون شیخ بهایی که افزون بر زبردستی در فقه، از علوم بشری فوق العاده ای نیز بهره مند بودند، بسیار مهم است.

خدا از اهداف آفرینش آگاه نیست. ازاین رو، افزودن هر چیز در دین، انحراف آن را از مسیر اصلی (یعنی رسیدن به خدا) ممکن می سازد. به همین دلیل، در متون دینی بر حفظ دین از بدعت ها و سلیقه های بشری تأکید فراوانی شده است. البته این مطلب بدان معنا نیست که در عرصه دین هرگونه نوآوری ناپسند است، بلکه آنچه ما در صدد رد آنیم، معرفی هنجارهای ساختگی به عنوان دین است، وگرنه برخی نوآوری ها در عرصه ترویج دین مانند روش های جذاب تبلیغ و آموزش دین، نه تنها بد نیست، بلکه بسیار مطلوب نیز هست.

یکی از آنها نشوید؛ زیرا رسول اللّه صلی الله علیه و آله می فرماید: «شخص بر دینِ دوست و هم نشین خود است».(1)

با توجه به پی آمدهای منفی بدعت، باید این واقعیت را پذیرفت که امروزه خلق بدعت های گوناگون در عرصه دین، آن را به شدت تهدید می کند. این امر نه بدان جهت است که دین از میان رفتنی است که ادعایی بس باطل است، بلکه از آن جهت مهم است که گوهر دین بدون حضور در واقعیت جامعه، سعادت جامعه را تأمین نخواهد کرد، چنان که نگاه کردن به آب گوارا بدون خوردن آن، تشنه را سیراب نمی سازد.

به هر حال، اگر بخواهیم جامعه سعادتمندی داشته باشیم، باید به لوازم ایمان و تسلیم شدن در برابر خدا پای بندی کامل داشته باشیم. توجه به یک واقعه تاریخی، ما را به این نکته رهنمون می سازد. روزی امام صادق علیه السلام به یکی از اصحاب خود فرمود: دعای «یا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِی عَلی دِینِکَ» را بخوان. آن فرد گفت: «یا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصارِ». امام فرمود: آیا من این گونه گفتم؟ آن شخص عرض کرد: «آیا خداوند مقلب الابصار نیست؟» امام در پاسخ فرمود: «هست، ولی آن گونه که من می گویم، بگو».(2)

و اگر [او ]پاره ای گفته ها بر ما بسته بود، ما وی را با قدرت می گرفتیم، سپس رگ قلبش را پاره می کردیم.

این گونه سخن گفتن با پیامبری که بنده خاص خداست، نشان می دهد افزودن هر چیزی در دین به شدت مورد غضب خدا خواهد بود. ازاین رو، در متون دینی بر عذاب دنیوی و اخروی بدعت گذاران تأکید شده است. امام صادق علیه السلام می فرماید:

ألا إنَّ اتِّبَاعَ الْبِدَعِ بِغَیْرِ هُدًی مِنَ اللّه ِ ضَلاَلٌ و کُلُّ ضَلاَلَةٍ بِدْعَةٌ وَ کُلُّ بِدْعةٍ فِی النَّار.(1)

آگاه باشید که پیروی از بدعت، گمراهی است و هر گمراهی، بدعت است و نتیجه هر بدعت، آتش دوزخ خواهد بود.

به هر حال، زشتی بدعت چنان است که ائمه هدی علیهم السلام به برائت جستن از آنها دستور می دهند. نکته مهم تر اینکه در برخی موارد که امید اصلاح بدعت گذاران نیست، قتل آنها به دست حاکم اسلامی لازم می شود. شیخ مفید رحمه الله درباره عقیده تشیع در برابر بدعت گذاران می فرماید:

همه امامیه معتقدند تمامی اصحاب بدعت کافر هستند و بر حاکم اسلامی فرض است که با اقامه بیّنه، آنها را به راه حق دعوت کند و توبه دهد. پس اگر از بدعت خود توبه کردند و به راه راست آمدند که مطلوب حاصل است، وگرنه آنها را به قتل می رساند؛ زیرا آنها از ایمان دور شده اند و هرکدام از آنها که به همان حال بمیرد، اهل جهنم و آتش خواهد بود.(2)

البته باید توجه داشت که میان فرقه های اسلامی در زمینه برخورد با اصحاب بدعت تفاوت چندانی وجود ندارد. ما برای اختصار، از پرداختن به آرای دیگر فرقه های اسلامی خودداری می کنیم.

ص :106

مسلمان واقعی شناخته شوند. آنان با پخش فیلم هایی در این زمینه و معرفی آن به عنوان بخشی از حقیقت دین اسلام، مردم دنیا را به اسلام بدبین می کنند. وقتی کمونیست ها در آذربایجان شوروی مسلط شدند، دستور دادند تمام مظاهر دینی از جمله نماز (چه فردی و چه اجتماعی) تعطیل شود و حتی مسجدها تعطیل شدند، ولی تنها مراسمی که اجازه دادند باقی بماند، قمه زنی بود؛ زیرا آن را ابزاری برای تضعیف اسلام و تبلیغ علیه آن می دانستند.(1)

بنابراین، بدعت در دین بسیار خطرناک است و ارزش های دینی را تهدید می کند و به آسیب های اجتماعی دیگری می انجامد؛ زیرا در جامعه دینی، دین، شکل دهنده رفتارهای اعضای جامعه است و اگر این منبع آسیب ببیند، آسیب های دیگر نیز خود را نشان خواهند داد. این باور غلط که امام زمان در جامعه ای ظهور می کند که ستم در آن فراوان باشد، پس باید با گسترش ستم، زمینه را برای ظهور آن حضرت فراهم سازیم، از جمله بدعت هایی است که در جامعه اسلامی ترویج می شود.

یاد می کند.

همچنین امام زمان علیه السلام که خود، الگوی جامعه اسلامی است، می فرماید: «دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله، الگوی شایسته ای برای من است».(1)

افراد عالم عامل با توجه به اینکه عمری را در راه عمل به آموزه های دین گذرانده و به مراتبی از کمال معنوی رسیده اند، می توانند الگوی مناسبی برای اعضای جامعه باشند. این در حالی است که هنجارشکنان و غوغاسالاران با روش های گوناگون می کوشند با زیر سؤال بردن الگوهای اصیل و دینی، به معرفی الگوهای غیردینی بپردازند. برای نمونه، یکی از «بازیگران سینمای ایران در گفت وگو با مجله سینمای خانواده می گوید: من اصلاً خودم را در این جایگاه نمی دانم که بخواهم برای جوانان الگو باشم. جوانان می توانند برای الگوبرداری از بزرگانی که تعدادشان هم کم نیست، استفاده کنند ... . من جوانانی را می شناسم که برای رسیدن به الگوی مطلوب از زرتشت استفاده می کنند. این جوانان قطعا موفق تر هستند».(2)

این سخن از دو جهت نادرست است: اول اینکه الگویی که وی معرفی می کند، با فرهنگ و ارزش های جامعه متناسب نیست، بلکه در تعارض با آن قرار دارد. از سوی دیگر، ایشان نه تنها در حدی نیست که به معرفی الگو بپردازد، بلکه خود به الگو نیاز دارد. جای تعجب است افرادی که مقلد دیگران هستند، الگوی زندگی معرفی شوند، چنان که نباید یک فوتبالیست را به صرف اینکه در حرفه ورزشی خود موفق است، به عنوان الگوی زندگی فردی و اجتماعی دیگران معرفی کنیم.

اگر وجود الگوی عملی در زندگی بسیار کارساز است، به همان اندازه الگوسازی غلط برای جامعه خطرناک است. همگان باید در برابر این گونه رفتارهای تخریبی مقابله

ص :109

کنند و از این طریق، فرهنگ جامعه را از آسیب ها در امان نگاه دارند. وقتی در زمان امام راحل، گفت وگویی از تلویزیون پخش شد که در آن، زن گفت وگو شونده گفت: «الگوی زنان ما باید قهرمان سریال سال های دور از خانه (اوشین) باشد، نه فاطمه زهرا علیهاالسلام؛ چرا که زهرا دیگر قدیمی شده است!» ایشان در واکنش به این اهانت بی شرمانه، در نامه ای به رئیس سازمان صدا و سیما فرمود:

با کمال تأسف و تأثر، از صدای جمهوری اسلامی مطلبی در مورد الگوی زن پخش شده است که انسان از بازگو کردن آن شرم دارد. فردی که این مطلب را پخش کرده است، تعزیر و اخراج می گردد و دست اندرکاران آن تعزیر خواهند شد. در صورتی که ثابت شود قصد توهین در کار بوده است، بدون شک، فرد توهین کننده محکوم به اعدام است. اگر بار دیگر این گونه قضایا تکرار گردد، موجب تنبیه، توبیخ و مجازات شدید و جدی مسئولان بالای صدا و سیما خواهد شد و البته در تمامی زمینه ها قوه قضاییه اقدام می نماید.(1)

ساده لوح، جایگاه اجتماعی آنها را زیر سؤال می برند. لازم است در یک جامعه دینی، نهادهای فرهنگی و آموزشی با برنامه ریزی های دقیق و منطقی، تعصب عالمانه را به معنای تعهد دینی به اعضای جامعه آموزش دهند و آن را از تعصب های جاهلی باز شناسند.

سریال ها و فیلم های تلویزیونی و سینمایی، رفتارهای برخی بازیگران مطابق با دین نیست؛ نوع پوشش برخی افراد جامعه با موازین دینی سازگار نیست و در ارتباطات اجتماعی، ارزش های دینی حاکم نیست. این موارد نشان می دهد که جامعه هنوز به طور کامل دینی نشده و ارزش های دینی اجرا نگشته است. یکی دیگر از نمونه های جوسازی برای قرار دادن دین در حاشیه زندگی، طرح حذف معاونت پرورشی از وزارت آموزش و پرورش در زمان حاکمیت اصلاح طلبان بود.

اگر ما بخواهیم در پرتو آموزه های دینی، جامعه ای سعادتمند داشته باشیم، باید این ارزش ها در متن رفتار توده ها مشهود باشد. بر همین اساس، نهادهای برنامه ریز فرهنگی مانند سازمان تبلیغات اسلامی، صدا و سیما، آموزش و پرورش و دانشگاه ها باید زمینه های چنین فرآیندی را با برنامه ریزی های دقیق و منطقی فراهم سازند.

پس از پیروزی انقلاب نیز دشمنان با روش ها و ابزارهای پیشرفته تر به تبلیغ علیه اسلام پرداختند. افراد یا گروه هایی با زیر سؤال بردن مشروعیت حکومت دینی، در متزلزل ساختن پایه های آن کوشیدند و حتی به اقدام نظامی مانند ترور روی آوردند. این گونه افراد و گروه ها مانند سازمان مجاهدین خلق، گروه فرقان و چند گروه دیگر می دانستند اگر ارزش های دینی حاکمیت یابد، آنها نخواهند توانست به اهداف شوم خود برسند. ازاین رو، جوسازی می کردند و جامعه را زیر فشار روانی قرار می دادند. نهضت آزادی چنان به این جوسازی ها ادامه داد که امام راحل در نامه ای به وزیر کشور وقت، فعالیت این تشکل سیاسی را نامشروع اعلام کرد. بخشی از نامه چنین است:

نهضت به اصطلاح آزادی، صلاحیت برای هیچ امری از امور دولتی یا قانون گذاری یا قضایی را ندارند و ضرر آنها به اعتبار آنکه متظاهر به اسلام هستند و با این حربه، جوانان عزیز ما را منحرف خواهند کرد،... از ضرر گروهک های دیگر، حتی منافقین، این فرزندان عزیز مهندس بازرگان بیشتر و بالاتر است.(1)

امروز نیز این روند چه در داخل و چه در خارج ادامه دارد. گویا برخی هنوز پس از دیدن موفقیت های نظام اسلامی در برابر قدرت های جهانی، نمی خواهند قدرت اسلام را بپذیرند و در برابر آن سر تسلیم فرود آورند. خداوند در قرآن می فرماید:

یُریدُونَ أَنْ یُطْفِؤا نُورَ اللّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یَأْبَی اللّهُ إِلاّ أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ. (توبه: 32)

می خواهند نور خدا را با سخنان خویش خاموش کنند، ولی خداوند نمی گذارد، تا نورش را کامل کند؛ هر چند کافران را خوش نیاید.

از آنجا که دشمنان خارجی به نیروی اسلام پی برده اند، سیاست مداران آنها از حاکمیت آن ابراز نگرانی کرده اند. چامسکی، اندیشمند امریکایی در پی دگرگونی های

ص :113

عراق و حمله نظامی امریکا به آن کشور می گوید:

صحبت کردن درباره حق حاکمیت، استقلال و عراق دموکراتیک یک جوک بی مزه است. من اصلاً این احتمال را ممکن نمی دانم که امریکا و انگلیس اجازه دهند یک عراق مستقل پدید آید. در چنین حکومتی، شیعیان حاکم خواهند بود که احتمالاً به عنوان اولین گام درصدد بهبود روابط خود با ایران برمی آیند. این امر می تواند سبب خودمختاری شیعیان در منطقه گردد و این چیزی نیست که امریکایی ها آن را بخواهند. اگر چنین امری صورت گیرد، ایران، عراق و مناطق نفت خیز عربستان که قطب نفتی در جهان اند، شیعی خواهند شد و امریکا هرگز به تحقق چنین امری اجازه نمی دهد.(1)

غوغاسالاران داخلی و خارجی با روش های مختلف مانند تهدید، تطمیع، توطئه، ترویج جدایی دین از سیاست و تشویق به مشارکت نکردن در تصمیم گیری های سیاسی، به اعمال نفوذ در جوامع دینی به ویژه جامعه ایران به عنوان نماد یک جامعه دینی مستقل می پردازند و از این راه، احساس خطر خود از حاکمیت ارزش های اسلامی را نشان می دهند. ما در این مجال اندک برخی از این روش ها و ابزارها را بررسی می کنیم:

بالندگی جامعه اسلامی و حاکمیت هر چه بیشتر دین را فراهم می آورد. ازاین رو، دشمنان در این زمینه با روش های گوناگون، جوسازی می کنند تا مشارکت مردمی را کاهش دهند.

یکی از شایع ترین روش های بدخواهان، تحریم انتخابات است. آنان در هر مرحله از انتخابات از مردم می خواهند که در انتخابات شرکت نکنند. امریکا بودجه ای هفت و نیم میلیون دلاری تصویب کرد تا با کمک به دشمنان ایران اسلامی، مردم را از حضور در مرحله نهم انتخابات ریاست جمهوری منصرف سازند.(1) حتی بوش، رئیس جمهور امریکا، در بیانیه ای با اعلام غیرمردمی بودن انتخابات در ایران، از مردم ایران خواست تا در انتخابات شرکت نکنند.(2)

باید دانست این حربه در جامعه اسلامی ایران کارگر نیست؛ زیرا نظام عقیدتی موجود در این جامعه، دینی و ولایی است و چون نظام سیاسی با نظام عقیدتی هم سو است، آموزه های دینی، مؤمنان را از پیروی از چنین دستورهای شیطانی بر حذر می دارد. بر همین اساس، بیش از هفتاد درصد از واجدان شرایط شرکت در انتخابات، در انتخابات ریاست جمهوری شرکت کردند.

از سوی دیگر، نوعی ارتباط عاطفی که در نظام ولایی ریشه دارد، میان مردم و حاکمان جامعه اسلامی برقرار شده است. به عبارت دیگر، نظام حکومتی در جامعه اسلامی با نظام زندگی فردی افراد عجین است و هم چنان که هیچ کس در انجام عبادت های فردی اش از کسی اجازه نمی گیرد، در مسائل اجتماعی نیز این گونه است؛ یعنی هر کس وظیفه خود می داند که در انتخابات شرکت کند. بر همین اساس، حربه تحریم در طول این سال ها هرگز کارساز نبوده و انتخابات هر دوره گسترده تر از دوره های پیش و با شور و شوق هر چه بیشتر مردم انجام پذیرفته است.

ص :115

مواردی همچون ممنوع بودن حجاب اسلامی در مدرسه ها و دانشگاه های این کشور، محاکمه روژه گارودی در پی رد ادعای هولوکاست مبنی بر سوزاندن یهودیان در کوره های گاز و اخراج، شکنجه و زندانی کردن آنها اشاره کرد.

اصلاحات در زندگی مردم هستند.(1) از آنجا که این گونه افکار نادرست، سالیان متمادی در جامعه ترویج می شد، در ناخودآگاه جامعه رسوخ کرد. در نتیجه اکنون نیز چنین ذهنیتی تا حدی در میان اعضای جامعه وجود دارد.

(قلم: 4)

قضاییه، یک روحانی سطح سه (معادل کارشناسی ارشد) با دو سال درس خارج (معادل اشتغال در دوره دکترا) با یک دانشجوی کارشناسی حقوق هم ردیف به شمار می رود. این در حالی است که روحانیان بسیاری با چنین سطح سوادی، به عنوان استاد دانشگاه در دوره های کارشناسی و کارشناسی ارشد در دانشگاه ها مشغول تدریس هستند. نتیجه این گونه سیاست ها، چیزی جز کنار زدن روحانیت از فعالیت های اجتماعی نخواهد بود و این، همان چیزی است که دشمنان نظام و اسلام در آرزوی آن هستند. امام امت بارها می فرمود که جدایی از روحانیت، رفتن به جبهه دشمنان است.(1)

جریان ها، نه روحانیت، بلکه خود اسلام است. در این میان، نقش برخی مطبوعات را نمی توان فراموش کرد. این گونه مطبوعات هنوز هم به جوسازی و غوغاسالاری علیه روحانیت می پردازند و ادعا می کنند که روحانیت به شکل رسمی در طول تاریخ اسلام وجود نداشته است. به این وسیله، هدف اصلی خود را که دور کردن مردم از دین و سکولاریزه کردن سیاست است، دنبال می کنند.

تأسف بارتر اینکه امروز در برخی موارد، شماری از مسئولان دولتی نیز به صف تخریب کنندگان چهره روحانیت پیوسته اند. بر همین اساس، در برخی کتاب ها از جمله کتاب های درسی تاریخ، به بهانه های واهی، حضور روحانیت در عرصه های تاریخی حذف شده است.

جوسازان و غوغاسالاران؛ یعنی مخالفان دینی شدن حکومت، برای اینکه از سوی روحانیان متهم به بی دینی نشوند، با بهانه های واهی، آنان را کنار می زنند و بنا به فرموده امام خمینی رحمه الله نظریه «اسلام منهای روحانیت» را ترویج می دهند. به عبارت دیگر، هدف از تخریب روحانیت، در طول هدفی بزرگ تر و خطرناک تر؛ یعنی تعطیلی احکام اجتماعی دین است. روشن است که با کنار رفتن روحانیت از صحنه، دین نیز از متن جامعه رخت می بندد. با توجه به همین خطر، امام امت، خطر اسلام منهای روحانیت را گوشزد فرمود و به مقابله با آن پرداخت. به باور جوسازان، «خداوند راه و روشی برای حکومت پیشنهاد نداده و مشروعیت هر حکومتی به رأی مردم است.»(1) همه این موارد روشن می سازد که هدف اصلی این گونه حرکت ها تنها حذف دین از زندگی مردم است.

در خطرناک بودن جدایی دین از سیاست همین بس که وزیر خارجه امریکا با تمجید از جدایی دین از سیاست در برنامه های آتاتورک در جامعه ترکیه، بر آموزش روحانیان مسلمان امریکا به وسیله روحانیان ترک تأکید ورزید. همچنین بوش در دیدار با یکی از مقام های ترک می گوید که سیاست جدایی دین از سیاست و اسلام عرفی که در ترکیه جریان دارد، ساختار بسیار خوبی در این کشور است. وی گفت: «امریکا در طرح خاورمیانه بزرگ از روش دینی و سیاسی ترکیه کمک خواهد گرفت».(2)

با نگاهی به متون دینی درمی یابیم که شکل حکومت در جامعه اسلامی، بر اساس ولایت بوده و ولایت یکی از ارکان مهم ایمان در جامعه اسلامی است. در این نوع از حکومت، اقتدار و محبت در کنار هم قرار می گیرد. این در حالی است که در حکومت های غیراسلامی، عاطفه و محبت جای خود را به زر و زور می دهد و افراد چنین جامعه ای هیچ نوع دل بستگی عاطفی به حکومت و حاکمان ندارند و برعکس.

نظام ولایی با منافع برخی افراد و گروه ها که در پی قدرتند یا اهداف شیطانی دارند، سازگاری ندارد. ازاین رو، می کوشند حکومت ولایی را تضعیف کنند. آنها با مقایسه حکومت ولایی با حکومت شاهنشاهی، آن را استبدادی معرفی می کنند. این گونه جریان ها نه تنها ولایت فقیه را نمی پذیرند، بلکه اطاعت از ائمه را نیز زیر سؤال می برند و می گویند:

... در حیطه ولایت سیاسی، حتی ائمه هم وجوب اطاعت ندارند؛ چه برسد به فقیه. مردم می توانند بر امام معصوم هم خرده بگیرند، انتقاد کنند و در جایی فرمانش را اطاعت نکنند.(1)

باید گفت اگر هدف از آفرینش انسان، بندگی است، هدف جامعه اسلامی نیز چیزی جز رسیدن به خدا نخواهد بود. بر این اساس، تعریف سیاست عبارت است از اِعمال قواعد و الگوهایی از سوی حکومت اسلامی برای رساندن جامعه اسلامی به اهداف مادی تا جامعه بتواند به بهترین شکل ممکن در مسیر الهی گام بردارد و رفتارهایی متناسب با این هدف عالی داشته باشد. بر همین اساس، امام خمینی رحمه الله فرمود:

سیاست ما عین دیانت ما و دیانت ما عین سیاست ماست. این سخن نیز در ادامه سخن خداوند متعال است که می فرماید: «وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ؛ بی گمان، کسانی که بر اساس کتاب خداوند حکم

ص :123

نکنند، جزو کافرانند». (مائده: 44)

از اینجا ضرورت حاکمیت فقیه و اسلام شناس جامع الشرایط به خوبی روشن می شود که در متون دینی، حاکم از جانب خداوند و معصومین علیهم السلام معرفی شده است. امام صادق علیه السلام در مورد پذیرش حاکمیت فقیهان دین می فرماید:

فَإِذا حَکَمَ بِحُکْمِنا فَلَمْ یَقْبَلْهُ مِنْهُ فَإِنَّما اسْتَخَفَّ بِحُکْمِ اللّه ِ وَ عَلَیْنا رَدَّ وَ الرّادُّ عَلَیْنا الرّادُّ عَلَی اللّه ِ.(1)

اگر آنها بر اساس دستورهای ما حکم کنند و کسی حکم آنها را نپذیرد، حکم خدا را سبک شمرده و ما را قبول نکرده است و کسی که حکم ما را نپذیرد، خدا را قبول ندارد.

اگر جامعه اسلامی بخواهد بر اساس آموزه های دینی و رضای الهی حرکت کند و به سعادت برسد، باید حاکمیت دینی داشته باشد و لازمه حاکمیت دینی نیز اطاعت از حاکم الهی است؛ زیرا اطاعت از حاکم بر اساس اقتضای نظم در امور، لازم است، چه برسد به فقیهی که از سوی خداوند متعال به عنوان حاکم جامعه اسلامی تعیین شده است و بنا به فرموده امام خمینی رحمه الله همان ولایت رسول اللّه صلی الله علیه و آله را دارد.

بر همین اساس، نهادهای مسئول وظیفه دارند با روش های گوناگون این موضوع را به درستی در جامعه تبیین کنند و ابهام های آن را برطرف سازند. یکی از راهکارهای مهم در این زمینه، تبیین صحیح موضوع ولایت فقیه در کتاب های دوره های مختلف تحصیلی است.

أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوانًا. (آل عمران: 103)

به ریسمان الهی چنگ زنید و پراکنده نشوید و نعمت خدا را بر خودتان به یاد آورید؛ آن هنگام که دشمن هم دیگر بودید و خداوند در قلب های شما الفت قرار داد و به برکت نعمت او با همدیگر برادر شدید.

خداوند متعال از دوستی و یک پارچگی امت اسلامی به عنوان یک نعمت یاد می کند. بنابراین، اگر این دو، نعمتی بزرگ و عامل سعادت یک جامعه است، به همان نسبت، تفرقه و پراکندگی نیز عامل بدبختی است. خداوند در قرآن می فرماید:

وَ أَطیعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ ریحُکُمْ. (انفال: 46)

و از خدا و پیامبرش اطاعت کنید و با هم نزاع نکنید که سست شوید و نیرو و توانتان از بین برود.

همان گونه که آیه شریفه اشاره می کند، پراکندگی و چنددستگی عامل نابودی توان جامعه است. بر همین اساس، خداوند متعال، مؤمنان را از تفرقه و پی آمد شوم آن پرهیز می دهد.

تفرقه، ارزش ها و هنجارها را با خطر فروپاشی روبه رو می سازد؛ زیرا مردم در فضای تفرقه آمیز، در تشخیص هنجارها و ارزش های حق از باطل ناتوان می مانند. بدین گونه جامعه اسلامی با خطر فروپاشی روبه رو خواهد بود. ازاین رو، وظیفه حکومت اسلامی این است که فضای هم دلی ایجاد کند.

تفرقه افکنی با روش های مختلفی صورت می گیرد. تأکید بر اختلاف های مذهبی، قومی، نژادی و مانند آن می تواند از عوامل ایجاد تفرقه باشد. جوسازان و غوغاسالاران با دست زدن به هر یک از این عوامل، جو تفرقه و تشنج ایجاد می کنند. یکی از اعضای مرکزی جبهه مشارکت در نشست انتخاباتی بوکان در پیام خود با تأکید بر قومیت ها می گوید:

هیچ کس در ایران نمی تواند خود را از کردها ایرانی تر بداند؛ زیرا کردها ساکنین اولیه سرزمین ایران بوده اند و آریایی ها از جای دیگری به این

ص :125

سرزمین آمده اند... . اگر بنا بر کوچ باشد، آنان که باید کوچ کنند؛ دیگرانند، نه کردها.(1)

ما از برخی بی عدالتی ها در حق برخی مناطق یا اقوام و زبان ها حمایت نمی کنیم، ولی نباید فراموش کرد که دفاع نامناسب از اقوام به بهانه عدالت، نتیجه ای جز تشدید تفرقه ندارد و جبهه اسلام را ضعیف خواهد ساخت. از طرفی باید توجه داشت که بر اساس آموزه های دینی، هیچ یک از این مؤلفه ها مانند زبان، منطقه زندگی و قومیت نمی تواند ملاک برتری باشد. به عبارت دیگر، همچنان که عرب بر عجم و عجم بر عرب برتری ندارد،(2) کرد بر فارس، فارس بر ترک یا کرد یا ترک بر فارس برتری ندارد و تنها ملاک برتری تقواست. ازاین رو، این گونه اقدام ها برابر خواست دشمنان اسلام است. خدا در قرآن می فرماید: «إِنَّما یُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ؛ بی گمان، شیطان می خواهد بغض و دشمنی را در میان شما ایجاد کند». (مائده:91)

در این مورد، توجه به سخنان رهبر معظم انقلاب بسیار مناسب است که می فرماید:

اگر شما تبلیغات اینها را نگاه کنید، می بینید که در مورد کشور عزیز و ملت بزرگ و قهرمان و در عین حال مظلوم ما، بر روی چند نقطه متمرکزند: اول، اختلاف و دوئیت و تفرقه است؛ همان داستان قدیمی «تفرقه بینداز و حکومت کن». نقطه دوم، تیره و تار و مبهم جلوه دادن آینده است. سعی دشمن این است که نشان بدهد آینده مبهم و تیره و تار است و معلوم نیست که چه خواهد شد و به کجا می رسند... .(3)

صلی الله علیه و آله در رسالتش، او را ساحر، مجنون و مانند آن معرفی کردند، درحالی که حتی پیش از اسلام نیز پیامبر، امین مردم بود. همچنین در زمان حیات و پس از درگذشت رسول اکرم صلی الله علیه و آله، اقدام های گسترده ای برای تخریب شخصیت معنوی مولای متقیان علی علیه السلام صورت گرفت، به گونه ای که وقتی ایشان در محراب عبادت به شهادت رسید، بسیاری از مردم که از نزدیک با ایشان آشنایی نداشتند، می گفتند: «مگر علی نماز می خواند؟» باری، معاویه در ادامه اقدام های ویرانگر خود، به همین بسنده نکرد و دشنام دادن علی را در همه خطابه ها الزامی کرد. معاویه این کارها را برای آن انجام می داد که مردم را از شناخت چهره واقعی یک مؤمن واقعی و اسلام اصیل باز دارد.

در عصر ما نیز با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی ایران و حاکمیت دین در جامعه، جوسازان و مخالفان به تخریب شخصیت های مهم انقلاب مانند آیت اللّه دکتر بهشتی، دکتر باهنر و شهید رجایی پرداختند و زمانی که این اقدام ها را مفید ندیدند، با ترور ایشان، جامعه را از داشتن این سرمایه های گران بها محروم ساختند. این گونه رفتارها امروزه نیز با ترفندهایی پیچیده تر و جدی تر پی گیری می شود. تخریب چهره های علمی، دینی و سیاسی از این قبیل است، به گونه ای که در برهه ای از زمان، مطبوعات زنجیره ای در اقدامی هماهنگ به تخریب و تضعیف افراد مؤثر فرهنگی پرداختند. این گونه اقدام های تخریبی تا آنجا پیش رفت که برخی با زیر سؤال بردن شخصیت علمی و سیاسی امام راحل رحمه الله در سالی که به نام ایشان نام گذاری شده بود، زشت ترین توهین ها را به ایشان روا داشتند و اندیشه امام را به موزه تاریخ سپردند و سخنان ایشان را تاریخ مصرف گذشته خواندند.(1)

خواهد بود. اصولاً زمانی بیشترین آسیب به ارزش ها می رسد که فضای جامعه ناآرام شود. این پدیده، زمانی که ناآرامی ها، جامعه را با اهداف جوسازان و غوغاسالاران هماهنگ سازد، بسیار خطرناک تر خواهد بود. بر همین اساس، می توان گفت امنیت مادی و معنوی، بیمه کننده جامعه در برابر آسیب ها خواهد بود.

این نکته چنان مهم است که در زمان صدر اسلام نیز دشمنان و مشرکان برای آنکه مانع موفقیت پیامبر اسلام شوند، امنیت اقتصادی و معنوی مسلمانان را به هم زدند. آنها با تحریم سه ساله مسلمانان در شعب ابی طالب، آنان را به مهاجرت وادار کردند. از هرگونه آزار و شکنجه جسمی شان نیز دریغ نورزیدند. برای نمونه، یاسر و سمیه از مسلمانان فداکاری بودند که شکنجه های مشرکان را تحمل و با این کار از اسلام حمایت کردند.

حادثه سازی های صدر اسلام به همین کارها محدود نشد. ازاین رو، مشرکان با نقشه های مختلف در به شهادت رساندن پیامبر کوشیدند. دشمنان پس از رحلت پیامبر و در زمان حکومت مولای متقیان علی علیه السلام نیز حادثه های بسیار تلخی ایجاد کردند. این جوسازی ها تا حدی ادامه یافت که مسلمانان ساده لوح با تحریک منافقان در برابر امام معصوم قد علم کردند و نوای «لا حُکْمَ إلّا لِلّهِ» سر دادند. این در حالی است که نتیجه سخن آنان نتیجه ای جز نفی حکومت نبود. علی علیه السلام در برابر این حرکت های موذیانه و بدون اندیشه در خطبه چهل نهج البلاغه می فرماید:

کَلِمَةُ حَقٍّ یُرادُ بِها باطِلٌ! نَعَمْ إِنَّهُ لا حُکْمَ إِلّا لِلّهِ وَ لکِنَّ هؤُلاءِ یَقُولُونَ لا إِمْرَةَ إِلّا لِلّهِ وَ إِنَّهُ لابُدَّ لِلنّاسِ مِنْ أَمِیرٍ بَرٍّ أَوْ فاجِرٍ.(1)

سخن حقی است که از آن اراده باطل شد (می شود). آری درست است، فرمانی جز فرمان خدا نیست، ولی اینها می گویند زمام داری جز برای خدا نیست، درحالی که مردم به زمام داری نیک یا بد نیازمندند.

ص :128

در تاریخ معاصر نیز پیش و پس از پیروزی انقلاب، دشمنان دین با ایجاد رخدادهای گوناگون کوشیدند در مسیر پیشرفت و تعالی ارزش های والای اسلامی که همان اهداف انقلاب اسلامی ایران است، مانع تراشی کنند. ترورهای اوایل انقلاب، شورش کردستان و فتنه های دیگر از این دست اقدام های گروه های معاند و ضد انقلاب بود.

ماجرای کوی دانشگاه (18 تیرماه 1378) نیز که در پی توقیف روزنامه سلام رخ داد، از آخرین نمونه این موارد بود. دشمنان با فریب و تحریک برخی دانشجویان ناآگاه، این حادثه را به بهانه انتقاد از عمل قانونی دادگاه مبنی بر تعطیلی روزنامه یاد شده به راه انداختند. بدخواهان نظام اسلامی به گونه ای به این توطئه دل بسته بودند که برخی از معاندان نظام اسلامی در خارج، به ایران آمده و رهبری این جریان را به عهده گرفته بودند. نکته مهم این بود که دشمنان جامعه اسلامی پس از این حادثه به جوسازی پرداختند،(1) به گونه ای که سخن از کشته شدن چندین دانشجو به میان آمد و برخی عزای عمومی اعلام کردند، ولی با آرام شدن اوضاع مشخص شد حتی یک دانشجو نیز نمرده است.(2) همه این اقدام ها با پشتیبانی تبلیغاتی نشریه هایی همراه بود که خود از حمایت مالی و سیاسی دشمنان نظام اسلامی به ویژه امریکا بهره مند بودند.

آنها در اوایل پیروزی انقلاب با نخست وزیری موقت مهندس بازرگان به قدرت رسیدند و تجربه ناموفقی از خود نشان دادند. همین امر سبب شد امام، ایشان را به استعفا وادارد. جریان های دیگری نیز چه در اوایل انقلاب و در سال های اخیر برای دست یابی به قدرت تلاش های فراوان کردند و در برخی موارد تا طرح ترور امام نیز پیش رفتند که توطئه آنان با لطف الهی ناکام ماند.(1)

حضرت علی علیه السلام که مظهر عطوفت، مهربانی و مدارا با دوستان و دشمنان است، آنجا که اساس اسلام در خطر می افتد، به شدت از آن دفاع می کرد و حاضر بود در این مسیر حتی در برابر خویشاوندان معاند خود نیز بایستد. آن حضرت، جهاد در راه حفظ موجودیت اسلام را افتخاری بس بزرگ می دانست. رسول خدا صلی الله علیه و آله در جنگ خندق در وصف ایشان و جان فشانی هایش می فرماید: «ضربه علی در روز خندق با عبادت ثقلین برابر است.» خود ایشان نیز در خطبه 56 نهج البلاغه در وصف جهاد خود در راه خدا می فرماید:

وَ لَقَدْ کُنّا مَعَ رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله نَقْتُلُ آبائَنا وَ أَبْنائَنا وَ إِخْوانَنا وَ أَعْمامَنا، مایَزِیدُنا ذلِکَ إِلّا إِیمانا وَ تَسْلِیما.(1)

در رکاب رسول خدا صلی الله علیه و آله بودیم و با پدران و فرزندان و برادران و عموهای خود جنگ می کردیم که این مبارزه، بر ایمان و تسلیم ما می افزود.

مدارا و گذشت با مخالف تا زمانی است که دشمنی نکند و درصدد نابودی ریشه های دین نباشد. بر همین اساس، پیشوایان دین نیز با کسانی مدارا کرده اند که به برخی حداقل های جامعه اسلامی گردن نهاده باشند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهدر ابتدای ورود به مدینه با شرایطی خاص از جمله دادن جزیه و فعالیت نکردن علیه مسلمانان با قبایل سه گانه یهودیان پیمان بست تا آنان در امنیت کامل در مدینه زندگی کنند، ولی وقتی پیمان را نقض کردند، پیامبر به جنگ پرداخت و آنان را از جامعه اسلامی اخراج کرد.(2)

اگر تساهل و تسامح به معنای دست برداشتن از دین و فدا کردن ارزش ها در برابر خواست بدخواهان دین باشد، جنگ های صدر اسلام در زمان رسول اکرم صلی الله علیه و آله و جنگ های امیرمؤمنان علی علیه السلام، کاملاً بی فایده و بلکه غیرعاقلانه خواهد بود.

ص :131

کشور را با جوامع اسلامی از میان می برند و تلاش می کنند جامعه ما را منزوی سازند. توجه به نمونه ای از اثرگذاری های منفی جوسازی رسانه ای در مردم و مسئولان ترکیه، مطلب را روشن تر می سازد. رسانه های گروهی ترکیه تلاش کردند چهره ای عقب مانده، فقیر، بی فرهنگ، متحجر و حامی تروریست از جمهوری اسلامی ایران در میان اقشار مختلف مردم ترکیه معرفی کنند که نه تنها مردم عادی، بلکه گروه های تحصیل کرده و برخی از دولت مردان این کشور نیز از این تبلیغات تأثیر پذیرفته اند. مردم ترکیه و حتی تحصیل کردگان و دولت مردان این کشور، شناخت دقیق و واقعی از جمهوری اسلامی ایران ندارند... . برای مثال، آقای تان تان، وزیر کشور دولت آقای اجویت، پس از بازگشت از جمهوری اسلامی ایران در اواخر سال 2001 میلادی؛ در مصاحبه مطبوعاتی می گوید: «اصلاً گمان نمی کردم که در ایران بزرگ راه وجود داشته باشد. از مشاهده تعداد زیاد بزرگ راه ها و همچنین پیشرفت های ایران حیرت زده شدم».(1)

ص :133

دشمنان نجات می بخشد و حق را از پرده بیرون می آورد، برخورد فعال نیز به انسان و جامعه آگاهی می دهد و آنها را قادر می سازد تا با تسلط کامل بر اوضاع جامعه، بتوانند توطئه های دشمن را خنثی سازند.

انسان شناسی غربی در قالب علوم انسانی با سرمایه جامعه اسلامی به دانش آموزان و دانشجویان تلقین می شود. این در حالی است که سال ها از سخنان رهبر معظم انقلاب مبنی بر اسلامی کردن دانشگاه ها می گذرد و هنوز مسئولان کاری نکرده اند.

تأمل در سخنرانی دردمندانه یکی از اعضای کمیسیون اسلامی شدن دانشگاه ها، گوشه ای از بی توجهی برخی مسئولان را نشان می دهد. ایشان در این زمینه می گوید:

بعد از اینکه با تأکید مقام معظم رهبری کمیسیونی در این زمینه تشکیل شد، ابتدا چند جلسه صحبت شد که اسم این کمیسیون چه باشد. آقایان گفتند: «اسلامی کردن دانشگاه ها». گفتند: این توهین به دانشگاه است. در نهایت با پیشنهاد دکتر حداد عادل، اسم آن را گذاشتند «اسلامی شدن دانشگاه». سپس بحث شد که رئیس کمیسیون چه کسی باشد. بالاخره آقای وزیر، رئیس شد. لابد شایسته تر از ایشان نمی شد! سپس بحث این بود که تعریف دانشگاه اسلامی چیست و یعنی چه؟ جلساتی در این زمینه بحث شد و سپس آقایان مطرح کردند که دانشگاه اسلامی باید فضای سبز خوبی داشته باشد، ساختمان خوبی داشته باشد، آزمایشگاهی مجهز داشته باشد، زمین ورزشی خوبی داشته باشد... . [وقتی ]سؤال می کردیم اسلامی شدن دانشگاه آیا یعنی اینها؟ در پاسخ می گفتند مگر اسلام مخالف اینهاست؟ تا اینکه بنده گفتم حداقل پسوند اسلامی هم به این مسائل بدهید تا معلوم شود که این مصوبات مربوط به کمیسیون اسلامی شدن دانشگاه هاست.(1)

به طور کلی، همه انسان ها به تشویق نیاز دارند. اصولاً هر انسانی با دریافت پاداش برای یک عمل، در تکرار آن خواهد کوشید.(1) بر همین اساس، در متون دینی و سیره پیشوایان معصوم علیهم السلام، تشویق یکی از راهکارهای مهم برای هدایت افراد جامعه به انجام کارهای نیک است. تعبیرهایی مانند: «طوبی»، «جزای نیک» و «رحم اللّه » از جمله تعبیرهایی است که در متون دینی برای تشویق به اعمال صالح آمده است. همچنان که وعده بهشت و نعمت های الهی از ابزارهایی است که خداوند متعال و پیشوایان دین از آن بهره جسته اند تا مردم را به کارهای نیک تشویق کنند. برای نمونه، علی علیه السلام در خطبه 75 نهج البلاغه با بهره گیری از تشویق، مؤمنان را به عمل صالح فرامی خواند و می فرماید:

خداوند رحمت کند بنده ای را که سخن حکیمانه ای شنید و به خوبی فرا گرفت و به راه رشد دعوت شد و بدان نزدیک گردید و به دامن راهنمایی دست زد و نجات یافت؛ پروردگارش را پیوسته در نظر داشت، از گناه خویش اندیشید، عمل خالصی پیش فرستاد و کار شایسته ای انجام داد؛ ذخیره ای به دست آورد و از کارهای ناشایست اجتناب کرد؛ هدفی را نشان کرد و بدان سوی شتافت و برابری به دست آورد؛ با هوای نفس به ستیزه برخاست و آرزوی [فریبنده] را دروغ پنداشت. صبر را مرکب رهوار نجات و تقوا را ره توشه وفات قرار داد. بر [کشتی] راه روشن و گشاده سوار شد و روش درخشان را ملازم گردید. فرصت ها را غنیمت شمرد و از اجل پیشی گرفت و از عمل [نیک] توشه برگرفت.(2)

البته آوردن این خطبه به این معنا نیست که تشویق تنها با امور معنوی و اخروی امکان دارد، بلکه موارد فراوانی در تاریخ اسلام هست که پیشوایان دین با بهره گیری از امور مادی نیز به تشویق افراد ارزشی پرداخته اند.

ص :138

به هر حال، در جامعه ای که برخی به خود اجازه می دهند دین داران و متعهدان به ارزش ها را کوتاه فکر معرفی کنند، حکومت دینی وظیفه ای مهم در این زمینه خواهد داشت؛ زیرا لازم است هم اقدام های بازدارنده را خنثی سازد و هم زمینه را برای هم نوایی با ارزش ها فراهم سازد.

تازیانه زد. مسعودی در مروج الذهب می نویسد:

شاهدان به شراب خواری ولید شهادت دادند و او مستحق حدّ گشت. عثمان شهادت آنها را نپذیرفت، ولی امام علی علیه السلام او را نکوهش کرد و فرمود: گواهان را رد و حدود را باطل می کنی؟ ازاین رو، عثمان شهادت را پذیرفت و آن گاه که مردم از عثمان واهمه داشتند که بر ولید حدّ جاری کنند، امام علی علیه السلام برخاست، وی را بر زمین انداخت و حدّ را بر او جاری کرد.(1)

مسائلی از این دست که تضمین کننده سعادت همه جانبه است، بسیار ضروری تر خواهد بود. اگر به آموزش های صورت گرفته در مدرسه ها توجه کنیم، روشن می شود که چنین امری در بسیاری از موارد ضعیف است و در مواردی عکس آن صورت می گیرد.

خدشه دار کنند. به همین دلیل، حکومت دینی وظیفه دارد به تقویت ابزارهای کنترل اجتماعی بپردازد و از این رهگذر، جامعه اسلامی را بیمه کند. تقویت ابزارهای امر به معروف و نهی از منکر یکی از مصداق های مهم تقویت کنترل اجتماعی است.

کافی به خرج دهد و بهترین ها را برگزیند. علی علیه السلام در نامه 53 به مالک اشتر می فرماید:

ثُمَّ لْیَکُنْ آثَرَهُمْ عِنْدَکَ أَقْوَلَهُمْ بِمُرِّ الْحَقِّ لَکَ وَ أَقَلَّهُمْ مُساعَدةً فِیما یَکُونُ مِنْکَ مِمّا کَرِهَ اللّه ُ لِأَوْلِیائِهِ واقِعا ذلِکَ مِنْ هَواکَ حَیْثُ وَقَعَ.(1)

از میان وزیران، افرادی را مقدّم دار که در گفتن حق از همه صریح تر و در همراهی درباره آنچه خداوند برای اولیایش دوست نمی دارد، کمتر کمک کنند؛ خواه موافق میل تو باشند یا نه.

خود ایشان پس از بیست و پنج سال خانه نشینی، وقتی به خلافت رسید، بسیاری از آن حضرت درخواست کردند برای استواری پایه های حکومت و حفظ آن، برخی افراد نالایق مانند معاویه را عزل نکند و در موقعیتی مناسب تر به این امر دست بزند، ولی ایشان در برابر همه این فشارها و اصرارها مقاومت کرد و فرمود: «وَ اللّه ِ لا اُداهِنُ فِی دِینِی وَ لا اُعْطِی الدَّنِیَّ فِی أَمْرِی؛ به خدا سوگند، هرگز در دینم مداهنه [سستی] نمی کنم و امور مملکت را به دست افراد پست نمی سپارم».(2)

بر همین اساس، در وصف مالک اشتر می فرماید:

می دانی مالک که بود؟ اگر از کوه بود، قلّه بلند آن بود و اگر از سنگ بود، سنگی سخت بود. مرگ تو ای مالک! جهانی را غمگین و جهانی دیگر را شادمان ساخت. بر مثل مالک باید گریه کنندگان بگریند. آیا نظیر مالک وجود دارد؟(3)

با دقت در عزل و نصب های مولا علی علیه السلام می توان معیارهای شایسته سالاری را به آسانی به دست آورد.

ص :143

وَالْإِحْتِجابُ مِنْهُمْ یَقْطَعُ عِلْمَ مَاحْتَجَبُوا دُونَهُ فَیَصْغُرُ عِنْدَهُمُ الْکَبِیرُ وَ یَعْظُمُ الصَّغِیرُ و یَقْبُحُ الْحَسَنَ وَ یَحْسُنُ الْقَبِیحُ وَ یُشابُ الْحَقُّ بِالْباطِلِ.(1)

دوری از مردم، آگاهی آنها را از مسائل نهانی قطع می کند. در نتیجه، بزرگ نزد آنان، کوچک و کوچک، بزرگ؛ کار نیک، زشت و کار بد، نیکو جلوه می کند و حق با باطل درهم می آمیزد.

من بیزاری نجویید که من بر فطرت توحید تولد یافته ام و در ایمان و هجرت از همه پیش قدم تر بوده ام.(1)

پس دشمن شناسی و برخورد مناسب با دشمن بسیار ضروری است و حکومت نیز باید در این زمینه گام های اساسی بردارد؛ زیرا چنین کمبودی در جامعه احساس می شود. برای نمونه، طرح این شبهه که دلیلی برای دشمنی ایران با امریکا وجود ندارد، خطری است که اگر کار فرهنگی مناسب در زمینه آن صورت نگیرد، می تواند نظام اسلامی را با مشکلات جدی روبه رو سازد.

تأمین امنیت در جامعه بپردازد و در این راه از اقتدار لازم برخوردار باشد.

ص :147

و برنامه ریزی های بسیاری مانند تقویت جایگاه رهبری، آموزش و ترویج مبانی علمی و دینی در برخی سخنرانی ها و میزگردها، برای تقویت مبانی فرهنگی و سیاسی نظام مقدس جمهوری اسلامی تولید شد، ولی هنوز بسیاری از برنامه ها نه تنها با هدف های انقلاب اسلامی هم سو نبودند، بلکه در مواردی قضیه برعکس بود؛ زیرا برخی نمادهای جوامع غیردینی و سکولار در آنها رشد داشت.

اختلاط افراطی میان زن و مرد، نمایش فیلم های غربی سازگار با مبانی سکولاریسم، نمایش صحنه های نامناسب مانند: درد زایمان زنان، ارتباط و دوستی میان زنان و مردان نامحرم، آرایش های غلیظ در برخی برنامه ها، ترویج برخی موسیقی های نامناسب از نظر محتوا و آهنگ، تبلیغ ناآگاهانه و غیرمستقیم برخی ادیان و مذاهب غیراسلامی مانند: مسیحیت در قالب برخی فیلم های خارجی و رعایت نشدن بسیاری از الگوهای دینی مانند: محرم و نامحرم، عادی سازی رقص در قالب حرکات موزون و... را می توان از جمله نقاط ضعف صدا و سیما برشمرد. اکنون برای آشنایی بیشتر با وضعیت رسانه ملی، مواردی را برمی شماریم تا افزون بر آسیب شناسی، راهکارهایی نیز تبیین شده باشد.

حد زیادی در صدا و سیما نیز دیده می شود. برای مثال، یک مهندس به صرف اینکه مطالعاتی در حوزه دین دارد، به عنوان کارشناس مسائل دینی اظهار نظر می کند، درحالی که چنین فردی هرگز به صرف داشتن مطالعاتی در زمینه پزشکی به عنوان کارشناس دعوت نمی شود. این روند دست کم به صورت غیرمستقیم این نکته را القا می کند که مسائل دینی، امری سلیقه ای است و همگان می توانند در این زمینه نظر بدهند.

بعثت پیامبران به همراه تبیین احکام دینی نشان می دهد بشر به تشخیص این گونه امور توانا نیست و در این زمینه به منبع لایزال الهی نیاز دارد، به ویژه آنکه هدف و نتیجه مبانی دینی، تأمین سعادت جاودانی در آخرت است. همین امر، استفاده از کارشناسان مجرب را در رسانه ملی ضروری می سازد. رعایت نشدن این نکته در صدا و سیما به اظهار نظرهای نادرست در مسائل دینی می انجامد. برای نمونه، در یکی از برنامه ها که در ماه رمضان سال 1383 به مناسبت شب های قدر پخش می شد، فردی به نام دکتر «ق» که در بسیاری از برنامه ها به عنوان کارشناس دعوت می شود، گفت: «حضرت علی علیه السلام در روز عید غدیر به امامت نصب نشده است، بلکه نصب حضرت پیش از این زمان بوده است». این امر با ظهور آیه و تاریخ غدیر، چه به نقل اهل تسنن و چه تشیع، تعارض دارد. همچنین در یکی از برنامه های خانواده، خانمی به عنوان کارشناس دعوت شده بود که با استناد به ظاهر آیه نساء «وَ لَنْ تَسْتَطیعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَیْنَ النِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ؛ و هرگز نخواهید توانست میان زنان به عدالت رفتار کنید، هر چند بخواهید.» (نساء: 129) اظهار می داشت که قرآن با تعدد زوجات مخالف است؛(1) زیرا خود قرآن می فرماید: «نمی توانید عدالت را پیشه سازید.» این در حالی است که این سخن

ص :150

از جنبه های بسیاری اشکال دارد؛ زیرا:

1. تفسیر به رأی قرآن است که امری ممنوع است.

2. یکی از پیش نیازهای تفسیری شیعه، استفاده از مکتب اهل بیت است که در این برنامه، مورد بی مهری و فراموشی قرار گرفته است.

3. اگر بخواهیم از خود این آیه، تحریم تعدد زوجات را استنباط کنیم، لازمه آن این است که به سخن لغو از سوی خداوند حکیم معتقد شویم. درحالی که آیه به صراحت به جواز تعدد زوجات اشاره می کند و حتی ضوابط آن را نیز برمی شمارد.

4. امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه می فرماید: «مقصود قرآن از نبود امکان عدالت در اینجا، عدالت در محبت قلبی است که یک امر اختیاری نیست.» ازاین رو، آنچه لازم است عدالت در آن رعایت شود، عدالت در واقعیت خارجی است، مانند: تهیه مخارج زندگی و محبت ظاهری.

یکی از معیارهایی که در انتخاب کارشناسان باید در نظر گرفته شود، تعهد عملی و ظاهری آنها به شریعت است. چون در شریعت اسلام بر این نکته تأکید شده است که تبلیغ عملی بر تبلیغ زبانی مقدّم است. ازاین رو، باید از کارشناسان متعهد در برنامه های دینی استفاده شود. برای مثال، در شبکه قرآن، برنامه ای پخش می شد که سخنران برنامه در عین حال که به بحث درباره عرفان و اخلاق می پرداخت، چهره ای مناسب نداشت؛ زیرا صورت خود را به طور کامل تراشیده بود. این در حالی است که به فتوای مراجع تقلید، این امر حرام است.

رسانه ملی باید در تمامی امور حتی فیلم ها و سریال ها، مسائل دینی را در نظر داشته باشد، درحالی که در برخی برنامه ها نادیده گرفته می شود. برای مثال، مشاور سریال هنگامه که در برنامه خانواده شبکه یک با هدف حل مشکلات خانوادگی تهیه شده بود، هیچ گونه اشاره و توجهی به مبانی دینی نداشت. این مسئله چنان مشهود بود که گویی مبانی روان شناسی و تربیتی غربی، تنها نجات بخش جامعه ها و خانواده هاست و اسلام هیچ سخنی در این زمینه ندارد.

ص :151

بر همین اساس، استفاده از کارشناسان دینی در تولید همه برنامه ها و فیلم ها به ویژه برنامه هایی که به علوم انسانی و اجتماعی مربوط می شوند، ضروری است. در این زمینه، استفاده از عالمان دینی آگاه در این مسائل بسیار شایسته است و با اقتضای عصر حاضر؛ یعنی تخصصی کردن امور، تناسب دارد.

هنجارها تأثیر اساسی خواهد داشت. از سوی دیگر، نمادها در طول تاریخ نیز ماندگارند و آیندگان با مشاهده آن، به گذشته فرهنگی جامعه خود پی خواهند برد.

به هر حال، همچنان که تا حد زیادی لازم است یک اثر باستانی به عنوان پشتوانه گذشته یک جامعه حفظ شود، حفظ نمادهای فرهنگی یک جامعه از آن ضروری تر است؛ چون پشتوانه نرم افزاری یک جامعه را تضمین می کند و این، همان هویت دینی اعضای یک جامعه است.

با توجه به اهمیت اساسی نمادها، جوسازان و غوغاسالاران همواره در تخریب آنها می کوشند. برای مثال، در سال های اخیر در بسیاری از مجالس و محافل، کف زدن به جای صلوات رایج شده است. این در حالی است که بسیاری از این محافل، ماهیت دینی دارند. جالب آنکه این شعار مهم دینی چنان با زیرکی از جامعه اسلامی زدوده می شود که برخی متدینان نیز متوجه این امر نیستند.

رسانه ها به ویژه صدا و سیما در ترویج، تبلیغ و حفظ نمادهای دینی نقش بسیار مهمی دارند. صدا و سیما می تواند با استفاده از کارشناسان متعهد و ساخت برنامه های هنری گوناگون، مبانی اعتقادی ارزش ها را برای جامعه تبیین کند و اعضای جامعه را به اهمیت نمادهای دینی آشنا و متعهد سازد. یکی از اقدام های بسیار شایسته صدا و سیما را می توان آوردن صلوات در آغاز اخبار دانست که بی گمان، در طول زمان، تأثیرهای مثبت فراوانی در فرهنگ دینی جامعه بر جای خواهد گذاشت.

در مبانی دینی، به نمادهای دینی اهمیت فراوانی داده شده است. در قرآن مجید، حفظ شعایر الهی از نشانه های تقوا به شمار رفته است:

وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ. (حج: 32)

هر کس شعایر الهی را بزرگ شمارد [و در حفظ آن بکوشد]، نشانه تقوای دل است.

بر همین اساس، گرامی داشت مناسبت های دینی، عبادت های اجتماعی و فردی و بسیاری از مناسبت های دیگر و آموزش مسائل مربوط به آن، در جامعه تأثیر بسیاری خواهد داشت. صدا و سیما می تواند بسیاری از نمادهای دینی را در برنامه های ویژه

ص :153

کودک و نوجوان در قالب کارتون و مانند آن به نمایش گذارد و کودکان را هماهنگ با مبانی دینی جامعه پذیر سازد. اجرای خوب عمو پورنگ، مجری کودکان و ساخت فیلم هایی که کودکان بازیگر اصلی آن هستند و در آنها منزلت خوبی هم به دین داده می شود، از این گونه برنامه ها هستند. در عین حال، مشاوره با کارشناسان مسائل دینی به ویژه کارشناسان حوزوی، برای موفقیت بیشتر این گونه برنامه ها و کم کردن نقص های آن بسیار ضروری است.

همچنین پخش اذان در متن برخی فیلم ها که در سال های اخیر صورت می گیرد، یکی دیگر از نمونه های موفق ترویج شعایر دینی است که بسیار شایسته است. با این حال، ترویج ارزش های اصیل جامعه اسلامی، در کنار پخش برخی آداب و رسوم جاهلی مانند رقص و برخی موسیقی های مسئله دار و افراد وابسته به آن، امری ناشایست است. همچنین ترویج برخی نحله های به ظاهر معنوی مانند بودا در قالب فیلم های رزمی و مانند آن، بسیار خطرناک و آسیب زاست؛ زیرا عرصه فرهنگ اصیل را ناخالص می کند.

نمادها و الگوهای فرهنگی متعددی در جامعه هست که ما به برخی از آنها می پردازیم و اهمیت آنها را یادآور می شویم.

تلویزیونی، جوانان به ویژه مردان با پوشش غربی و زننده ظاهر می شوند. در این میان، چادر زنان یکی از نمادهای ملی و دینی است که صدا و سیما بر اساس رسالت فرهنگی خود باید به ترویج و تثبیت آن اقدام کند.

زنان جوان سلام نمی داد. امام صادق علیه السلام فرمود:

کَانَ أمِیرُ الْمُؤمِنِینَ علیه السلام یُسَلِّمُ عَلَی النَّسَاءِ وَ کَانَ یَکْرَهُ أنْ یُسَلِّمَ عَلَی الشَّابَّةِ مِنْهُنَّ وَ یَقُولُ أتَخَوَّفُ أَنْ یُعْجِبَنِی صَوْتُهَا فَیَدْخُلَ عَلَیَّ أَکْثَرُ مِمَّا أَطْلُبُ مِنَ الْاَجْرِ.(1)

امیرمؤمنان علی علیه السلام، بر زنان سلام می کرد و دوست نمی داشت که بر زنان جوان سلام کند و می فرمود می ترسم صدای آنان مرا خوش آید. در نتیجه، ضرری که از این ناحیه متوجه من شود، بیشتر از ثوابی باشد که از سلام کردن به آنها، انتظارش را دارم.

در برخی از برنامه های صدا و سیما، ارتباط حرام میان زن و مرد صورت می گیرد. عشوه گری زنانه در برابر مردان، استفاده از واژگان خاص «جان» و مانند آنکه ویژه حوزه های خاص زندگی است، از جمله مسائلی است که هماره در صدا و سیما اتفاق می افتد. متأسفانه در برخی موارد، این گونه مسائل حرام برای جذب برخی مخاطبان و طبیعی نشان دادن فیلم صورت می گیرد که این همان مبنای توجیه وسیله با هدف است که با مبانی اسلامی سازگار نیست.

همچنین برخی اختلاط ها به بهانه کودک بودن بازیگران صورت می گیرد، درحالی که خطر این اختلاط از آنجا که برای کودکان فرهنگ سازی می کند، بسیار خطرناک تر است. نمونه این اختلاط، سریال ماه شب چهارده بود که کارگردان می کوشید با زیرکی خاصی دوستی دختر و پسر را توجیه کند، به گونه ای که یکی از دختر و پسرها که نقش اول را در این فیلم بازی می کردند، در عین ارتباط ساده و به اصطلاح پاک، هر از چندی نگاه های معناداری نیز به همدیگر داشتند. این نگاه ها و گفت وگوها با پخش قسمت های بعدی چنان پیش رفت که به یک دوستی خاص میان دختر و پسر تبدیل شد و این در فرهنگ جامعه اسلامی، ناپسند است. این فرآیند نوعی

ص :156

جامعه پذیری منفی به کودکان القا می کند و با گذشت زمان، مفاهیم «دوست پسر» و «دوست دختر»(1) را در جامعه عادی می سازد.

اگر اسلام گفت وگوهای غیرضروری معمولی میان زن و مرد نامحرم را برنمی تابد، به طریق اولی، وجود برخی گفت وگوها و نگاه های عاشقانه میان زنان و مردان را در فیلم ها مردود می داند. حتی اگر مرد و زن هنرپیشه، زن و شوهر باشند؛ زیرا دستورهای متعددی در متون دینی هست که زن و شوهر را از اینکه در حضور فرزندان شیرخوار خود به برخی رفتارهای خاص زناشویی بپردازند، منع می کند. بنابراین، هیچ گونه مجوزی برای نشان دادن این گونه رفتارها نیست.

خداوند، انسانی را که در جمع، شوخی می کند، دوست دارد، به شرط آنکه از گناه و ناسزاگویی بپرهیزد.»(1) همچنین امام صادق علیه السلام می فرماید: «رسول خدا صلی الله علیه و آله مزاح می کرد، ولی جز حق، سخنی نمی گفت».(2)

روایت های فراوانی نیز مزاح بیش از اندازه را نهی کرده و آن را مایه تخریب شخصیت انسان دانسته اند. با توجه به این گونه روایات و آیات، در مزاح باید به دو نکته توجه کرد. نخست اینکه سخن باطل مانند فحش و تمسخر گفته نشود و دیگر اینکه در حد معقولی صورت گیرد. بر همین اساس، چون صدا و سیما نقش بسیاری در فرهنگ سازی دارد، با توجه به این اصل، ساخت برخی برنامه ها که همراه با شوخی ها و برخی گفت وگوهای ضدارزشی صورت می گیرد (مانند: سریال نقطه چین، برره...) توجیه نخواهد داشت.

غیرمستقیم مسیحیت صورت می گیرد و ترجمه مناسب آنها برای پخش در سیما، بسیار ضروری است. اگر چه دقت های فراوانی در این راستا صورت می گیرد، ولی در مواردی نیز خلاف آن دیده می شود. برای نمونه، در یکی از قسمت های سریال ژاپنی «سرزمین های شمالی»، کودکان در دعای خود خطاب به خداوند می گفتند: «ای خدای بزرگ و مهربان که در بهشت هستی»، درحالی که بر اساس مبانی اسلامی، شأن خداوند اجلّ از این است که در مکان خاصی قرار گیرد؛ زیرا لازمه این اعتقاد، اعتقاد به جسم وارگی خداوند است. بر همین اساس، باید در ترجمه چنین فیلم ها و برنامه هایی، با بهره گیری راهنمایی کارشناسان اسلامی از چنین خطاهایی کاسته شود.

از خارج است که این امر نیز سرمایه های یک جامعه دینی را که باید در مسائل حیاتی صرف شود، نابود می کند و وابستگی آن را به خارج از مرزها افزایش می دهد.

در کنار اینها با افزایش مصرف بی رویه، بسیاری از ارزش های دینی و در رأس آنها خداپرستی جای خود را به دنیاپرستی خواهد داد. ازاین رو، ارزش هایی مانند ایثار در جوامع رفاه طلب جایگاه چندانی ندارد.(1) این امر برای یک جامعه دینی بسیار خطرناک است و شاید همین امر یکی از دلایل اساسی نهی از اسراف و توصیه به قناعت در متون دینی است.

بر همین اساس، یکی از مسئولیت های مهم رسانه ملی این است که با تدوین برنامه های مختلف علمی و اخلاقی جهت ترویج روحیه قناعت و ریشه کن کردن مصرف گرایی افراطی در جامعه بکوشند. یکی از لوازم مهم این امر، کاستن از برنامه های تبلیغات بازرگانی است که به برخی مشکلات اجتماعی به ویژه خانوادگی دامن می زند.

این روند در عین حال که با هدف های رسانه ملی و تقسیم عادلانه امکانات در میان همه اقوام منافات دارد، زمینه های برخی انحراف های اجتماعی را نیز فراهم ساخته است. این امر می تواند در برخی موارد، احساس دل بستگی به جامعه خود را از برخی افراد جامعه بگیرد و به معنای کنار ماندن بسیاری از استعدادهای درخشان جامعه است که به سود کشور و دین نیست.

مستقیم و غیرمستقیم، به عنوان یکی از عوامل خوش بختی اعضای جامعه نشان داده شود، به گونه ای که مخاطب، نمادهای دینی را جزو جدایی ناپذیر زندگی فردی و اجتماعی خود بداند. برای مثال، اگر یک سریال چند قسمتی ساخت داخل پخش شود و در آن اثرگذاری دین در رفتارهای اعضای جامعه دیده نشود، به شکل غیرمستقیم این فکر را به مخاطب القا می کند که دین، امری حاشیه ای است و برای اداره زندگی برنامه ندارد. همین امر، گام اساسی در سکولاریزه کردن یا دنیوی کردن زندگی اجتماعی است. چنین بی مهری هایی در برخی برنامه های سفارشی صدا و سیما که افرادی در بیرون از صدا و سیما آنها را تهیه می کنند، بسیار مشهودتر است. ازاین رو، نظارت قوی بر این گونه برنامه ها ضرورت دارد.

از طرفی در برخی فیلم ها نیز تنها یک زندگی دینی نمایش داده می شود که نمی تواند بر مخاطب تأثیر جدی بگذارد؛ زیرا مخاطب در می یابد که این فیلم برای تبلیغ مسائل دینی است. ازاین رو، در برخی از مخاطبان، مقاومت منفی ایجاد می کند. در برنامه ها باید راه های غیرمستقیم بر راه های مستقیم ترجیح داده شود؛ یعنی باید برنامه را به گونه ای ساخت که رفتارهای دینی، بخشی از زندگی اجتماعی قلمداد شود. البته راه های مستقیم نیز هیچ گاه ضرورت خود را از دست نخواهند داد. برای مثال، با روش های غیرمستقیم می توان فرهنگ نماز جماعت، رفتن به مسجد، آداب سفره، آداب اجتماعی دینی و مانند آن را به مخاطب آموزش داد.

همه جانبه زندگی آنان، مانند: مهربانی با انسان ها؛ کودکان و حیوانات؛ نماز اول وقت؛ مناجات های پرشور؛ دوری از زشتی های اخلاقی (مانند: غیبت، تهمت، سوءظن)؛ تأکید بر عبادت الهی؛ تأکید بر اهمیت رهبری؛ ستم ستیزی؛ پشتیبانی از مسلمانان، نوع دوستی، ارج دادن به دانش؛ زیرکی در برابر دشمنان و منافقان، الگوآفرینی کرد. سریال هایی مانند امام علی علیه السلام و سریال امام رضا علیه السلام اگر چه جنبه های مثبت فراوانی داشتند، ولی در آنها تنها به جنبه های سیاسی این بزرگواران پرداخته شده بود.

می تواند با برنامه ریزی قبلی، هنگام اذان مشغول نماز شود و تا پایان اذان، نماز خود را تمام کند. سپس تعقیب هایی کوتاه مانند دعای سلامتی امام زمان علیه السلام را بخواند و آن گاه به ادامه برنامه بپردازد. حتی مجری می تواند بخشی از برنامه را در محراب و درحالی که در حالت تعقیب است، اجرا کند و کم کم از محراب نماز برخیزد. همچنین برخی برنامه ها را که زمان آغاز آنها پس از نماز است، می توان از کنار سجاده شروع کرد. این امر در عین حال که معنویت خاصی به برنامه می بخشد، تبلیغ بسیار مؤثری نیز در جهت فرهنگ سازی دینی خواهد بود. اگر این گونه اجرا در یک برنامه کودک و با یک مجری بانفوذ مانند داریوش فرضیایی (عمو پورنگ) صورت گیرد، بسیار مؤثرتر و ماندگارتر خواهد بود.

این گونه تبلیغ غیر مستقیم، در مورد هنرمندان نیز صادق است، به ویژه در مورد هنرمندانی که موفقیت بالایی دارند. بر همین اساس، شایسته است در برنامه های عمومی، متن گفت وگوهای میان بازیگران و کارشناسان صبغه دینی داشته باشد. برای مثال، وقتی یک بازیگر می خواهد زشت بودن یک عمل را گوشزد کند، به جای عبارت «این عمل غیر انسانی است»، از این جمله استفاده کند که «چگونه می توانی در برابر خدای بزرگ چنین رفتاری داشته باشی.» این متن منافاتی با متن اولی ندارد، ولی امتیازش این است که به مبانی دینی اشاره می کند. البته از آنجا که چنین گفت وگوهایی در بسیاری از فیلم ها و برنامه ها مرسوم نیست، نخست برای برخی عجیب به نظر می آید که با گذشت زمان برطرف می شود.

به هر حال، این گونه فعالیت ها باید به تدریج جزو مشخصه های ذاتی رسانه شود. تنها در این صورت می توان گفت این رسانه اثرگذار به ایفای نقش شایسته خود در زمینه پالایش فرهنگ جامعه پرداخته است. نتیجه مهم پخش این گونه برنامه ها آن است که مسائل دینی از غربت خارج می شود و آسیب های مربوط به ارزش ها نمود می یابد و دغدغه دینی مخاطب تقویت می گردد. در نتیجه، در برابر خطرهایی که دین را تهدید می کند، حساسیت نشان می دهد.

ص :164

بسیاری از افراد جامعه ایرانی به ویژه پس از جنگ، چنین دغدغه و حساسیتی به دین را از دست داده اند و در بسیاری از موارد، دین را تنها به این امید می خواهند که از آن بهره های دنیوی (مانند: در امان ماندن از بلایای طبیعی یا تصادف) ببرند؛ یعنی نسبت به آسیب هایی که جنبه های عملی دین را تهدید می کند، دغدغه چندانی ندارند. این در حالی است که صدا و سیما می تواند با فرهنگ سازی بهینه، دغدغه دینی را در مردم ایجاد کند و آنان را به آسیب هایی که دین را تهدید می کنند، حساس سازد.

صدا و سیما در عین حال که برنامه های خوبی در این زمینه داشته است، کاستی هایی نیز داشته است. برای مثال، هر چند دو سریال «خانه به دوش» (ماه رمضان 1383) و «متهم گریخت» (ماه رمضان 1384) نقاط قوت فراوانی داشتند، ولی در آنها تنها زنان پیر و مستخدم چادر داشتند؛ آن هم به صورت غیرجذاب، به گونه ای که نه تنها کسی را به استفاده از چادر تشویق نمی کرد، بلکه بسیاری از افراد را به سوی کنار نهادن چادر می کشاند. باید این گونه کاستی ها با تیزبینی برنامه سازان اصلاح شود و در برنامه های دیگر تکرار نگردد.

خوبی نشان دهنده این امر است. نهاد خانواده، مهم ترین کانون مقدسی است که نقش انتقال ارزش ها به فرزندان را به عهده دارد. بروس کوئن در زمینه اهمیت خانواده می نویسد:

... کودک نخستین دوران زندگی خود را در محیط خانواده می گذراند و در معرض ارزش ها و الگوهای رفتاری خانواده قرار دارد و زمان بیشتری را با این گروه صمیمی می گذراند. خانواده، کودک را با انجام رفتارهایی که با هنجارهای جامعه مطابق است و با انتظارات آن هماهنگ است، پاداش می دهد و در برابر رفتارهایی که با آن هماهنگ نیست، وی را تنبیه و مجازات می کند.(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله در زمینه نقش و وظیفه مهم خانواده می فرماید: «وای به حال فرزندان آخرالزمان به سبب پدرانشان.» پرسیدند: یا رسول اللّه! از پدران مشرک؟ فرمود: «خیر، بلکه از پدران مؤمن که واجبات را به فرزندان خود نمی آموزند».(2)

با توجه به اینکه خانواده با جذب فرزندان به کانون عاطفی خود و انسجام بخشی به جامعه، مانع از جذب جوانان به جریان های ضد ارزشی می شود، جریان ها و گروه های معاند و غوغاسالار با روش های مختلف به تضعیف و تخریب جایگاه این نهاد مقدس می پردازند.

در برنامه های صدا و سیما، فعالیت های مثبت گوناگونی در این زمینه ها صورت می گیرد، ولی نقاط ضعفی نیز دیده می شود. تأکید بیش از اندازه بر مسائل حقوقی به ویژه زنان که از یک ایده فمینیستی افراطی سرچشمه می گیرد، یکی از این ضعف هاست. اگر چه آموزش قواعد حقوقی ضروری است، ولی هر کس که با مبانی

ص :166

دینی آشنایی اجمالی داشته باشد، به آسانی درمی یابد که تأکید اساسی اسلام درباره خانواده، بر تقویت عواطف مثبت است. این در حالی است که آموزش و تأکید افراطی بر حقوق فردی، جمع خانواده را به محیط انعطاف ناپذیر تبدیل خواهد ساخت. در این میان، افراد عادی به علت نداشتن درک نادرست از بسیاری از موارد حقوقی، به کارهای ناسنجیده ای دست می زنند که پی آمدهای ناخوشایند فراوانی خواهد داشت.

پس از آغاز به کار شبکه چهار که بیشتر به برنامه های علمی می پردازد، دیگر شبکه ها به صورت چشم گیری، برنامه های کارشناسی و علمی خود را حذف کردند. این روند شاید از آن جهت که احساس می شود شبکه چهار این نیاز را برآورده می سازد، به ظاهر طبیعی باشد، ولی با تأمل روشن می شود چون سطح علمی جامعه بالا رفته است و پرسش های بیشتری مطرح می شود، تعطیلی برنامه های کارشناسی مناسب نیست. افزون بر اینکه شبکه چهار چون تا حدودی بیشتر علمی است، برای افراد غیرمتخصص مناسب نیست. این در حالی است که برخی شبکه ها مانند شبکه یک و سه که مخاطبان بسیاری دارند، می توانند برخی برنامه های علمی عامه پسند پخش کنند. در عین حال، شبکه چهار نیز برای افرادی که در زمینه های مختلف تخصص دارند، بسیار مناسب خواهد بود. البته وجود برخی برنامه های جذاب غیرعلمی در این شبکه می تواند زنگ تفریحی برای مخاطبان باشد.

10. دشمن شناسی در مبارزه با جوسازی و غوغاسالاری چه تأثیری دارد؟

11. کارکرد صدا و سیما را چگونه ارزیابی می کنید؟

14. انگیزه های غرب زدگی برخی دانشمندان و نخبگان جوامع اسلامی چیست و چه تأثیری در فراموشی ارزش های جامعه اسلامی دارد؟

15. معرفی جوسازان و غوغاسالاران در حفظ امنیت اخلاقی و هنجاری جامعه چه تأثیری دارد؟ نقش صدا و سیما در این زمینه چیست؟

ص :170

1381.

13. تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و درر الکلم، قم، دفترتبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، 1366.

14. جمعی از فضلا و روحانیان، آزادی یا توطئه! (نگاهی به کارنامه مطبوعات شبهه افکن)، قم، انتشارات فیضیه، چاپ اول، 1379.

15. جمعی از مؤلفان، روان شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، قم،پژوهشکده حوزه و دانشگاه و سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها، چاپ اول، 1382.

16. جوادی آملی، عبدالله، اسرار عبادات، قم، نشر الزهرا، چاپ اول، 1372.

17. چلبی، مسعود، جامعه شناسی نظم، تهران، نشر نی، چاپ اول، 1375.

18. حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، ج 27، 1409 ه . ق.

19. حسینی بهشتی، سیدمحمد، بررسی علمی ایدئولوژی اسلامی، قم، انتشارات هجرت، چاپ دوم، بی تا.

20. حسینی تهرانی، سید محمد حسین، رساله نکاحیه (کاهش جمعیت، ضربه ای سهمگین بر پیکره مسلمین)، تهران، انتشارات حکمت، چاپ اول،1425ه . ق.

21. حسینی خامنه ای، سیدعلی، اجوبة الاستفتائات، بیروت، الدارالاسلامیه، چاپ اول، 1420 ه . ق.

22. دشتی، محمد و سیدکاظم محمدی، المعجم المفهرس نهج البلاغه، قم، مؤسسة امیرالمؤمنین علیه السلام للتحقیق، چاپ ششم، 1375.

23. دیلمی، محمد حسین، هزار نکته درباره نماز، قم، انتشارات حرم، چاپ دوم،1382.

24. راش، مایکل، جامعه شناسی سیاسی، تهران، انتشارات سمت، چاپ اول،1381.

25. رفیع پور، فرامرز، آناتومی جامعه، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول،1378.

26. ریتزر، جورج، نظریه های جامعه شناسی در دوران معاصر، محسن ثلاثی، تهران، انتشارات علمی، چاپ هفتم، 1382.

27. ریمون، آرون، مراحل اساسی اندیشه در جامعه شناسی، ترجمه: باقر پرهام، تهران، شرکت سهامی انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ دوم، 1370.

28. رییس دانا، فریبرز، مسائل اجتماعی ایران، (مقوله تحول فقر در ایران) تهران، نشر آگه، 1383.

29. سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ نهم، ج 1، 1373.

ص :172

30. سلحشور، م، تهاجم شیطانی، قم، انتشارات فیضیه، چاپ دوم، 1380.

31. سلیمی، علی و محمد داوری، جامعه شناسی انحرافات و کج روی، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، چاپ اول، 1380.

32. شرف الدین، سیدحسین، انحرافات اجتماعی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله.

33. صفایی، میکاییل، مجموعه مقالات آشنایی با نهج البلاغه (اصلاحات و شایسته سالاری از منظر امام علی علیه السلام)، تبریز، چاپ اول، 1380.

34. طالقانی، سید محمود، پرتویی از اسرار نهج البلاغه، تهران، سازمان چاپ وانتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوم، 1374.

35. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، 1422 ه . ق.

36. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، (نرم افزار نورالسیره).

37. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین (نرم افزار نور 2).

38. عبدالحمید ابن ابی الحدید، عزالدین، شرح نهج البلاغه، (نرم افزار نور 2)، قم، کتاب خانه آیت اللّه مرعشی نجفی، چاپ اول، 1366.

39. علی بن محمد، خراز قمی، کفایة الاثر (نرم افزار نور 2)، انتشارات بیدار، 1401ه . ق.

40. فکوهی، ناصر، تاریخ اندیشه و نظریه های انسان شناسی، تهران، نشر نی، چاپ دوم، 1382.

41. قانع، احمد علی، علل انحطاط تمدن ها از دیدگاه قرآن، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1379.

42. قرائتی، محسن، امر به معروف و نهی از منکر، قم، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، چاپ هشتم، 1377.

43. کریمی، یوسف، روان شناسی اجتماعی، تهران، ارسباران، چاپ چهارم،1377.

44. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.

45. کوئن، بروس، مبانی جامعه شناسی، ترجمه: فاضلی، تهران، انتشارات سمت،چاپ دوم، 1372.

46. گنجی، حمزه، روان شناسی عمومی، تهران، نشر ساوالان، چاپ بیستم، 1372.

47. گیدنز، آنتونی، جامعه شناسی، ترجمه: منوچهر صبوری، تهران، نشر نی، چاپ دوازدهم، 1373.

ص :173

48. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، لبنان، مؤسسة الوفاء، 1404 ه . ق.

49. محمدی اشتهاردی، محمد، داستان دوستان، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، حوزه علمیه قم، چاپ هشتم، 1380.

50. محمدی، منوچهر، انقلاب اسلامی؛ زمینه ها و پی آمدها، قم، نشر معارف،چاپ سوم، 1381.

51. مریجی، شمس اللّه، عوامل مؤثر در انحراف از ارزش ها، قم، مرکزپژوهش های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول، 1383.

52. مسعودی، مروج الذهب، تحقیق: عبدالامیر مهنّا، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بی تا.

53. مصباح یزدی، محمدتقی، تعداد قرائت ها، انتشارات مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی رحمه الله، چاپ اول، 1382.

54. _____________________ ، تهاجم فرهنگی، قم، انتشارات مؤسسه امام خمینی رحمه الله، چاپ اول، 1381.

55. مصباح یزدی، محمدتقی، جامعه و تاریخ، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1372.

56. _____________________ ، جامی از زلال کوثر، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، چاپ اول، 1380.

57. _____________________ ، در پرتو آذرخش، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی رحمه الله، چاپ اول، 1381.

58. _____________________ ، نظریه سیاسی اسلام، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، چاپ اول، 1378.

59. مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، قم، انتشارات صدرا، چاپ نوزدهم، 1374.

60. _____________________ ، مجموعه آثار، قم، انتشارات صدرا، 1380.

61. _____________________ ، مجموعه آثار، قم، انتشارات صدرا، چاپ اول، 1380.

62. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام (شرح تازه و جامع بر نهج البلاغه)، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1375.

63. مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه،

64. مهدوی کنی، محمدرضا، نقطه های آغاز در اخلاق عملی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هفتم، 1376.

ص :174

65. نجفی، سیدمحمد، ازدواج و روابط زن و مرد، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1378.

66. نظری، فرهاد، برای تاریخ، تهران، ناشر مؤلّف، چاپ شانزدهم، 1381.

67. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1408 ه . ق.

نشریه

1. روزنامه اعتماد، تهران.

2. روزنامه اقبال، تهران.

3. روزنامه جام جم، تهران.

4. روزنامه جمهوری اسلامی، تهران.

5. روزنامه رسالت، تهران.

6. روزنامه صدای عدالت، تهران.

7. روزنامه کیهان، تهران.

8. روزنامه هم بستگی، تهران.

9. هفته نامه پرتو سخن، قم، صاحب امتیاز: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله.

10. مجله حکومت اسلامی، قم، دبیرخانه مجلس خبرگان.

11. کتاب نقد، صاحب امتیاز: مؤسسه فرهنگی اندیشه معاصر.

12. ماهنامه کیان، تهران، سیدمصطفی روح صفت.

13. ماهنامه یالثارات الحسین علیه السلام، صاحب امتیاز: انصار حزب اللّه.

14. مجله معرفت، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله.

15. هفته نامه افق حوزه.

16. مجله جبهه، تهران، احمد کاظم زاده.

پایگاه الکترونیکی

1. نرم افزار حدیث ولایت (نسخه 1/1)، مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی، حفظ و نشر آثار حضرت آیت اللّه خامنه ای.

2. نرم افزار جامع الاحادیث (نور2)، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.

3. نرم افزار المعجم الفقهی، وابسته به دفتر حضرت آیت اللّه العظمی گلپایگانی رحمه الله.

ص :175

4. نرم افزار صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله.

5. WWW.aljomeh.com

6. پایگاه اینترنتی بازتاب (WWW.baztab.com/news).

7. htm. 83 _ 40/83/http://shareh.net/persian/rahbari/bayanat

8. WWW.porseman.net.

9. نرم افزار ساقی مهر، بیانات و پیام های رهبری، قم، 1385، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها.

ص :176