ص: 2

ص: 3

ره آورد امتحان خدا .......................................................................... ٥١

فصل دوم: فلسفه آزمایش و امتحان ............................................................... ٥٤

1. زمینه سازی برای شکوفایی استعداد انسان ............................................ ٥٤

3. پالایش جان و دل از گناهان ............................................................... ٥٦

4. امتحان؛ مقیاس و معیار پاداش و کیفر .................................................. ٥٨

5. امتحان و شناخت واقعیت ها ................................................................ ٥٩

6. یادآوری و قدرشناسی نعمت .............................................................. ٦٠

7. تشخیص میزان تحمل و شکیبایی انسان ................................................ ٦٢

8. عبرت از گذشتگان ............................................................................ ٦٣

9. اتمام حجت پروردگار ....................................................................... ٦٣

فصل سوم: ابزارهای امتحان و انواع آزمایش ................................................. ٦٥

1. انسان ................................................................................................. ٦٥

2. امتحان با دنیا ...................................................................................... ٦٦

3. امتحان و آزمایش با اموال، فقر و ثروت ............................................... ٧٠

آرزوی ثروت و امتحان خدا ................................................................... ٧٤

4. غریزه جنسی ...................................................................................... ٧٥

5. فرزند ................................................................................................ ٧٧

6. مرگ و زندگی، تندرستی و بیماری .................................................... ٧٩

7. امتحان با حوادث طبیعی و اجتماعی .................................................... ٨١

8. آزمایش مردم با حاکمان و حاکمان با مردم ......................................... ٨٤

9. امتحان با جنگ و صلح ...................................................................... ٨٧

10 . آزمایش با انزال نعمت و انزال نقمت ................................................. ٨٩

فصل چهارم: نمونه هایی از امتحان های الهی ................................................... ٩٤

امتحان حضرت ابراهیم علیه السلام ........................................................... ٩٤

باغداران و آزمایش الهی ........................................................................ ٩٦

طالوت و یارانش .................................................................................... ٩٨

امتحان امت در غیاب رهبر.................................................................... ١٠٠

قافله عشق در کربلا و امتحانات الهی ..................................................... ١٠٣

فصل پنجم: رمز موفقیت در آزمایش های الهی ............................................ ١١٩

1. صبر در امتحان ................................................................................. ١١٩

ص: 5

2. امید به آینده و پرهیز از یأس ............................................................. ١٢٠

3. سپاس در آزمایش و ابتلا .................................................................. ١٢١

4. استمداد از نیروی ایمان و الطاف خدا ................................................ ١٢١

5. عبرت از آزمایش شدگان................................................................. ١٢٢

بخش سوم: چگونگی پرداختن به مقوله امتحان در رسانه

جایگاه بحث امتحان الهی در برنامه ریزی رسانه ..................................... ١٢٦

پیشنهادهای عملی برای برنامه سازان و برنامه ریزان ................................ ١٢٩

پرسش های مصاحبه با مردم .................................................................. ١٣٢

پرسش های کارشناسی ......................................................................... ١٣٣

پیام های مجری (زیرنویس) ................................................................... ١٣٤

کتاب نامه .............................................................................................................. ١٣٩

ص: 6

پژوهش گر گرامی جناب حجت الاسلام ابوالحسن غفاری به نگارش درآمد تا توشه راه گردد. با تشکر از تلاش ایشان امید است برنامه سازان ما را از نظریه ها و پیشنهادهای خود بی بهره نگذارند.

انّه ولی التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 8

ص: 9

دیگری طی می کنند و پس از پشت سر گذاشتن موانع، پیروزی را در آغوش می گیرند.

این گروه، کسانی هستند که از هنگام بلوغ تا مرگ، مورد آزمایش های زیادی قرار گرفته و سرانجام، سربلند و سرافراز بیرون آمده اند و چنان دل به ولایت و محبت خدا سپرده اند که همه چیز جهان، از نعمت و خوشی و ناخوشی، رفاه و رنج، ثروت و تنگ دستی، جوانی و پیری و... را وسیله امتحان پروردگار خویش می دانند. در یک کلام، دنیا را مدرسه ای می دانند که آغاز و انجام آن همه تعلیم، تعلّم، تلاش، کوشش و آزمایش است و همواره این سخن گهربار امیر مؤمنان را آویزه گوش دارند که فرمود:

بدان که دنیا، سرای آزمایش است.(1)

از سوی دیگر، گروه رقیب نیز همواره در معرض امتحان و آزمایش اند، زیرا آنان که دل به ولایت شیطان سپرده اند و همه امکانات و نعمت های مادی و غیر مادی را برای برآورده کردن هوا و هوس و خواسته های نفسانی خویش به کار می گیرند، با ابزار خاصی که در این نوشتار به آن خواهیم پرداخت، امتحان می شوند تا حجت خداوند بر همگان تمام شود و عذری برای هیچ کس باقی نماند.

آن چه در بحث امتحان الهی اهمیت زیادی دارد، ترسیم آن برای همه، به ویژه جوانِ با صفا و پاک ضمیری است که دل آنان با نیکی انس بیشتری دارد و به تازگی در سیر و سلوک الهی گام گذاشته اند؛ به همین دلیل، بیشتر از دیگران نیازمند آشنایی با آفات، موانع و مشکلات راه هستند. دلیل، بیشتر از دیگران نیازمند آشنایی با آفات، موانع و مشکلات راه هستند. دلیل، بیشتر از دیگران نیازمند آشنایی با آفات، موانع و مشکلات راه هستند.

ص: 11

در این نوشتار سعی شده است تا افق های جدیدی از مباحث آزمایش و امتحان خدا به روی آنان گشوده شود؛ باشد که به فضل پروردگار، نسل نو در راه مبارزه با تهاجم فرهنگی و سلطه فکری بیگانگان که یکی از برجسته ترین عرصه های آزمایش الهی است، به ابزار لازم مجهز شوند و تبلیغات آنان در انحراف فکری و اخلاقی جوانان بی نتیجه ماند؛ زیرا هرگز نمی توان این حقیقت را انکار کرد که موفقیّت در آزمون ها و امتحانات در گرو شناخت زمینه های امتحان و ابتلا، آگاهی از راز و رمز پیروزی در آزمایش های الهی، آگاهی از عوامل گمراه کننده و چگونگی برخورد و رویارویی با عوامل ایجاد انحراف و... است. نتیجه این تلاش و تکاپو، موفقیت در میدان های جهاد اکبر و جهاد اصغر و یا شکست در عرصه جهاد اکبر و مبارزه با خواسته های حیوانی و نفسانی و جهاد اصغر است. بنابراین، حرکت در مسیر امتحانات و آزمایش ها، همانند تلاش ورزشکاری است که باید در مسابقه ای نفس گیر و سخت، افزون بر آگاهی از عوامل موفقیت، موانع را نیز به خوبی بشناسد و آن ها را یکی پس از دیگری پشت سرگذارد تا سرانجام موفق شود.

هرچند میدان تحقیق درباره امتحان الهی وسیع و گسترده است، در این نوشتار به برجسته ترین مسایل آن پرداخته ایم و خوانندگان عزیز را برای مطالعه و تحقیق بیشتر به منابعی که در پایان آمده است، ارجاع می دهیم.

ص: 12

ص: 13

ص: 15

انسان به تنهایی معیار و ملاک مناسبی برای بهره مندی از پاداش و یا مجازات الهی نیست، بلکه خداوند بندگان خویش را می آزماید، تا آن چه در اندرون و نهان خانه دل دارند، آشکار گردد و مستحق پاداش و کیفر شوند و حجت الهی بر آنان تمام شود. به بیان دیگر، یکی از مسایلی که شخصیت ساز بوده و هویّت انسان را می سازد، صدور افکار و کسب اعمالی است که بر اساس نظام اختیار و اراده انسان به وجود می آید. برای ارزیابی و ارزش گذاری عمل و اندیشه موجودی که اراده و اختیار دارد باید او را آزمود، تا ایمان واقعی، از ایمان ادعایی مشخص شود؛ زیرا غایت و هدف از آفرینش انسان، بر خلاف بسیاری از موجودات دیگر، تنها در سایه گزینش آگاهانه دست یافتنی است. به همین دلیل، کمال آدمی کمالی اختیاری و اکتسابی است که می تواند آن را در زندگی خویش به دست آورد. سیر کمال آدمی چنان نیست که خارج از وجود او باشد، بلکه در سیر و تکامل معنوی، سالک و راه یکی هستند و مجموعه افکار و اعمال او و هم چنین محیطی که بر او اثر می گذارد، در شکل گیری ذات و شخصیت و هویت انسانی او مؤثرند و در رفعت و علوّ و یا هبوط انسان نقش اصلی را بازی می کنند. آدمی در این مسیر هم با ابزارهایی که در درون اوست، مانند امیال، قوا و خواهش های نفس و هم با ابزارهایی که بیرون از اوست، مانند ظالمان و ستمگران، گروه های مرجع فاسد، محصولات فرهنگی مروج فساد، یاری مظلوم و... امتحان می شود.

ص: 17

به این ترتیب، امتحان سبب بروز شایستگی ها، مایه تکامل و پیشرفت انسان ها و در نهایت «رحمت الهی» است که شامل انسان شده است. همانند معدنی که برای استخراج منابع آن به ابزار و وسایل ویژه ای نیاز است، نیروهای درونی و استعدادهای نهفته آدمی انسان نیز با «امتحان» آشکار می شود که ثمرات مثبت و منفی آن بر فرد و اجتماع مؤثر است. وقتی آدمی دریافت که او را رها نکرده اند و پیوسته در معرض آزمون الهی است، همواره مراقب اندیشه ها و اعمال و رفتار خود است و از ارتکاب هر آن چه خوشایند خدا نیست، خودداری خواهد کرد و همین مسئله در اخلاق، تربیت و حتی روح و روان او تأثیر خواهد گذاشت. دانش آموزی که می داند همواره در معرض امتحان است،افزون بر آمادگی خود برای امتحان، انگیزه زیادی برای مطالعه و آمادگی برای روز امتحان در خود به وجود خواهد آورد.

در معرض آزمایش و امتحان است و آزمایش خدا قانونی ذاتی، طبیعی و همگانی است و هرگز به گروه یا فرد خاصی اختصاص ندارد؛ گرچه ممکن است صور امتحان و ابزار آن برای افراد و جوامع گوناگون متفاوت باشد.

نمونه هایی از این آیات و روایات در مباحث آینده خواهد آمد.

می شوند و آزمایش نخواهند شد؟!

ب) گاهی هم امتحان الهی به صورت جزیی و با ذکر وقایع محسوس، ملموس و عینی بیان شده است. در این مورد به تشریح و تبیین سرگذشت امت هایی پرداخته است که آزمایش شده اند. در واقع، این نوع بیان، شرح نمونه هایی از امتحان الهی است که عده ای در آن موفق و گروهی دیگر مردود شده اند. آیات قرآن و احادیث معصومین علیهم السلام در لابه لای شرح و تبیین این رویدادها به بیان اشکال گوناگون امتحان، راه های موفقیت و یا علل شکست در امتحان و... نیز پرداخته اند.

نمونه هایی از این آزمایش ها در مباحث آینده به تفصیل بیان خواهد شد.

ندارد.(1)

قرآن کریم تصریح می کند که امت های پیش از امت اسلامی و ادیان قبل از اسلام، آزمایش شده اند:

وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ (عنکبوت: 3)

ما کسانی را که پیش از آنان (مسلمانان) بودند آزمودیم.

مراد از جمله «و لقد فتنّا الذین من قبلهم» این است که فتنه و امتحان، سنّت جاری است که در امت های قبل از ایشان نیز جاری کردیم و تو هرگز تبدیل و دگرگونی در سنّت، نخواهی یافت.(2)

بنابراین، امتحان ویژه مسلمانان نیست، بلکه امت های پیشین نیز مانند مسلمانان در فشار دشمنان بی رحم قرار گرفته و با گرفتاری ها و خوشی ها امتحان شده اند. قرآن کریم نمونه های فراوانی از امتحان و بلاهای امت های قبل از اسلام مانند امت یهود و مسیح را بیان فرموده است که می توان به سرگذشت حضرت نوح، ابراهیم، لوط، موسی و... اشاره کرد. در بررسی کتاب های مقدس تورات و انجیل، مواردی را می یابیم که در آن ها به مسئله امتحان و آزمایش تأکید شده است. در انجیل می خوانیم:

بیدار باشید و نماز گزارید تا داخل نشوید در آزمایش ها.(3)

ای پدر ما که در آسمانی، پاک است نام تو، بیاید پادشاهی تو... بیامرز گناهان ما را، چنان که می آمرزیم ما برای کسانی که بد می کنند به ما، و

ص: 21

داخل مکن ما را در آزمایش ها، لیکن نجات ده ما را از بدکار، آمین.(1)

هم چنین در تورات می خوانیم:

خداوند به موسی فرمود: حال از آسمان برای ایشان نان می فرستم. هر کس بخواهد می تواند بیرون برود و هر روز نان خود را برای همان روز جمع کند. به این وسیله آن ها را آزمایش می کنم تا ببینم آیا از دستوراتم پیروی می کنند یا نه. به قوم اسرائیل بگو که روزهای جمعه نان به اندازه دو روز جمع کرده، آن را آماده نمایند.(2)

اگر در میان شما پیشگو یا تعبیرکننده خواب وجود دارد که آینده را پیش گویی می کند و پیشگویی هایش نیز درست از آب در می آیند، ولی می گوید: بیایید تا خدایان قوم های دیگر را بپرستیم، به حرف او گوش نکنید؛ چون خداوند بدین ترتیب شما را امتحان می کند تا معلوم شود آیا حقیقتا او را با تمامی دل و جانتان دوست دارید یا نه؟(3)

در تورات افزون بر این موارد، نمونه هایی از امتحانات الهی نیز ذکر شده است از جمله آن ها امتحان حضرت ابراهیم علیه السلام برای ذبح فرزند خویش است که شرح سر گذشت آن به تفصیل بیان شده است.(4)

تبیین قرآن کریم از «امتحان» بسیار گسترده و شیواست، ولی نمونه های یاد شده و هم چنین موارد دیگری که در عهد عتیق و جدید وجود دارد، نشان دهنده آن است که امت ها امتحان شده اند و در واقع، این مسئله جزو مسلّمات هر دین و امت است. بدین ترتیب، روشن می شود که بشر از آدم تا خاتم و انسان های معاصر و آنانی که بعدها

ص: 22

خواهند آمد، همگی در معرض امتحان بوده و خواهند بود. و تا زمانی که پهنه حیات بشری در این عالم که جهان تکلیف است، بر چیده نشده باشد، آزمایش نیز خواهد بود و تنها در قیامت و صحنه آخرت است که آدمی امتحان نخواهد شد؛ زیرا در آن روز، تکلیف برداشته می شود.

ص: 23

شرک و استکبار و وراثت مؤمنان بر جهان در حرکت است. و یا سنّت «امداد» که «کلی ترین سنّتی است که خدای متعال در پی اعمال انسان ها اعمال می کند؛ بدین معنی که خدای متعال هم کسانی را که طالب دنیا و کمالات مادّی و این جهانی باشند و در راه باطل و شرّ گام گذارند، یاری و کمک می کند و هم کسانی را که جویا و خواستار آخرت و کمالات معنوی و آخرتی باشند و در طریق حقّ و خیر نهند؛ یعنی وسایل پیشرفت و نیل به هدف را برای هر دو دسته فراهم می سازد.»(1)

تفاوت سنّت امداد با سنّت امتحان در این است که سنّت امداد، مسبوق به رفتار آدمیان است؛ یعنی انسان درپی اعمال خود سنّت امداد را در می یابد، درحالی که سنّت امتحان مسبوق به افعال انسان نیست و انسان ها چه بخواهند و یا نخواهند آزمایش خواهند شد. سنّت امداد که بر اساس آن، خداوند نعمت های خود را در اختیار همگان قرار می دهد، در واقع بیانگر مقام رحمانیت خداست؛ زیرا خداوند بر اساس مقام رحمانیّت خویش، نیکان و بدان را از فیض عمومی خود بی بهره نمی گذارد. قرآن کریم می فرماید:

کُلاًّ نُمِدُّ هؤلاءِ وَ هَؤلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّکَ وَ ما کانَ عَطاءُ رَبِّکَ مَحْظُورًا (اسراء: 20)

و ما هر دو گروه را به لطف پروردگارت کمک خواهیم کرد و بخشش پروردگار تو منع شده نیست.

سنّت و آداب و رسوم گذشتگان را می توان به سنّت حسنه و سنّت سیئه و یا سنّت مقبول و سنّت مردود تقسیم بندی کرد. سنّت حسنه و مقبول، مجموعه آداب و رسومی است که انسان ها در جوامع مختلف پدید آورده اند و دین اسلام آن ها را پذیرفته است. آداب و رسومی که به داد و ستد، ازدواج، روابط خویشاوندان و... مربوط می شوند، از این گونه اند که بیشتر آن ها را شریعت اسلامی تأیید کرده است. در مقابل، آداب و رسوم بد و مردود که مخالف شریعت اسلامی، قرآن و سخنان معصومان هستند و گذشتگان آن ها را وضع کرده اند و ممکن است در آینده نیز وضع گردند، مورد تأیید اسلام نیستند. اسلام انسان را به ایجاد سنّت نیک و آداب و رسوم صحیح مانند پل سازی، ساخت بیمارستان، ایجاد مراکز تعلیم و تربیت، دادن وام های قرض الحسنه، سرکشی به بیماران و عیادت از آن ها، شرکت در تشییع جنازه، تشویق کودکان و نوجوانان به فعالیت های سازنده و... ترغیب کرده و ثواب زیادی برای وضع کنندگان و عمل کنندگان به آن ها در نظر گرفته است. از سوی دیگر، آداب و شیوه های نادرستی که در طول سال ها، موجب انحراف و گمراهی مردم شده، مانند ایجاد مراکز عیش و نوش، قماربازی، شراب خواری، اختلاط محرم و نامحرم، مراسم مختلف، کاستن از زشتی گناه و معصیت و... را ناپسند شمرده و به ایجادکنندگان و پیروان آن سنّت ها وعده عذاب داده است.

سنّت به معنای آداب و رسوم گذشتگان، امروزه بیشتر در مقابل «مدرنیته» به کار می رود و به همه عناصر تفکر و عمل اقوام و ملّت های

ص: 26

گذشته گفته می شود. به عبارت دیگر، سنّت به این معنا مجموعه آداب و هنجارهایی است که پیشینیان به آن عمل کرده اند، ولی با گذشت سال ها و قرن ها کهنه شده اند. ممکن است بعضی از این آداب و رسوم ارزشمند نباشند و به اصطلاح سنّت سیّئه و مردود به شمار آیند، ولی برخی بدون وارد دانستن کوچک ترین نقد و ایرادی، به آن ها پای بند هستند.

قرآن کریم این نوع سنّت را به بدی یاد کرده است و خاطر نشان می کند که هرگاه مشرکان از پاسخ به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ناکام می ماندند، به رسم اجداد خود تمسک می جستند و می گفتند: ما گذشتگان و اجدادمان را چنین یافتیم، بنابراین ما هم همان گونه عمل می کنیم.(1)

در این نوع سنّت، زمینه ظهور ناسیونالیسم های قومی، تباری، ملی و حتی زبانی فراهم می شود. اسلام با شکستن حد و مرزهای کاذب، هر نوع آداب و رسوم گذشتگان را، خوب یا بد تلقی نمی کند، بلکه با دعوت انسان به اندیشه و تعقّل، بین سنّت مقبول و مردود تفکیک قائل شده و سنّت مقبول و حسنه را برای همیشه دارای ارزش و اعتبار می داند. اسلام آداب و رسوم گذشتگان را که با سرشت و فطرت پاک انسانی و با احکام الهی منطبق باشد، محترم و ارزشمند و در غیر این صورت، آن را فاقد ارزش الهی و معنوی می داند. در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده است:

مَنْ سَنَّ سُنّةً حَسَنةً کان له أجرُها وَ أجْرُ مَنْ عَمِل بها مِنْ غَیر أنْ یَنْقُصَ

ص: 27

مِنْ اجره شی ءٌ، و مَنْ سنَّ سنةً سیئةً کان له وِزْرُها و وزرُ مَنْ عَمِلَ بها.(1)

هر کسی که رسم نیکی را در جامعه مرسوم سازد، خداوند دو پاداش به او می دهد: یکی پاداش کار نیک خود و دیگری به اندازه پاداش هر اشخاصی که به آن رسم نیک عمل کنند. و هر کسی که رسم بدی را رواج دهد، افزون بر گناه خودش، گناه تمام کسانی را که به آن رسم عمل کنند، بر عهده خواهد داشت.

چنان که بیان شد، امروزه سنّت به این معنا را به طور معمول، در مقابل مدرنیته قرار می دهند. واژه «مدرن» از ریشه لاتینی «Modo» به معنای «به روز بودن»، «جدید» و «نو» گرفته شده است. این مفهوم بیانگر تمایز پدیده های نو و جدید نسبت به پدیده های کهنه و قدیمی است. گاهی این واژه به عنوان نماد اندیشه ها و شیوه های نوینی به کار می رود که جای گزین اندیشه ها و شیوه های قدیمی و سنّتی در زندگی فردی و اجتماعی شده اند و هم چنین در حوزه پژوهش های انسانی و زیبایی شناسی و قرائت های دینی کاربرد دارد. عمده ترین ویژگی مدرنیته، نقد و حتّی نفی گذشتگان است و در این نقد و نفی، سنّت های حسنه و مقبول نیز مورد تاخت و تاز قرار می گیرند و در عرصه های نظری و عملی، اندیشه ها و رفتارهای گذشتگان مردود اعلام می شود. روشن است که این نگرش، نگرشی افراطی است؛ زیرا مفهوم مدرن و مدرنیته، نفی همه آداب و رسوم و آموزه های گذشتگان و پشت پا زدن به همه آن ها نیست.

ص: 28

فراهم کرده است. یکی از اصلی ترین وسایل، آزمایش انسان با سختی ها و ناملایمات، راحتی ها و خوشی ها و... است. آدمی برای رسیدن به کمال خود، باید از مسیرهای گوناگون عبور کند و آزمایش های زیادی را پشت سرگذارد تا ایمان واقعی و ادعایی او، هم برخود و هم بر دیگران آشکار شود. فردی از امام رضا علیه السلامدرباره امتحان الهی پرسید و تفسیر آیه «احسب الناس ان یترکوا ان یقولوا آمنّا باللّه و هم لایفتنون» را خواست. امام در پاسخ فرمود:

یُفْتَنُونَ کما یُفْتَنُ الذَّهَبُ، یُخْلَصُونَ کَما یُخْلَصُ الذَّهَبُ.(1)

انسان ها همانند طلا آزموده می شوند و چنان چه طلا را از دیگر فلزات مخلوط جدا می سازند، انسان ها نیز به وسیله امتحان و آزمایش پاک و پیراسته می شوند.

اختصاص ندارد، یعنی یا اختصاص به رفتارهای اجتماعی دارند و یا رفتارهای فردی و اجتماعی، هر دو، را در بر می گیرند.(1)

در یک تقسیم بندی دیگر، سنّت های الهی به «سنّت تکوینی» و «سنّت تشریعی» تقسیم می شوند؛ منظور از سنّت تکوینی خدا، قوانین ثابت و کلی است که در دل کائنات و ذرات هستی جریان دارد. یکی از بارزترین نمونه های سنّت تکوینی، سنّت هدایت عمومی موجودات است که آیه زیر به آن تصریح دارد:

رَبُّنَا الَّذی أَعْطی کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی (طه: 50)

پروردگار ما کسی است که به هر چیزی آفرینش آن را داد و سپس آن را هدایت کرد.

البته این سنّت، معنای گسترده تری نیز دارد و افزون بر سنّت هدایت تکوینی، شامل هدایت مردم توسط انبیا نیز می شود.

در این نوع سنّت تکوینی، یعنی سنّت هدایت و راهیابی که در دل هر موجودی هست، خداوند هر موجودی را به کمال شایسته خویش می رساند و از درون، آن را شکوفا می کند. دانه گندمی که در دل خاک قرار می گیرد، به برکت هدایت تکوینی، مسیر رشد و شکوفایی را طی می کند و به خوشه و سنبل تبدیل می شود. این نوع از هدایت، لازمه رحمت گسترده پروردگار است که شامل همه موجودات اوست. هم چنین قوانین علّی و معلّولی حاکم بر جهان که هم در حیطه

ص: 31

جان موجودات و هم در بیرون از جان آن ها یعنی در شئون ظاهری آن ها جریان دارد، نمونه دیگری از سنّت تکوینی است. «طغیان به هنگام رفاه و آسایش» از سنت هایی است که در شئون ظاهری بشر جریان دارد، یعنی احساس بی نیازی در اثر داشتن مال و ثروت فراوان، موجب سرپیچی از حدود الهی می شود. خداوند در قرآن می فرماید:

کَلاّ إِنَّ اْلإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی (علق: 6 و 7)

انسان طغیان می کند، وقتی که خود را بی نیاز ببیند.

قوانین دیگری نیز وضع شده است که آن ها را هدایت تشریعی می نامند. این نوع هدایت، ناظر به زندگی ظاهری، فردی و اجتماعی است که انتظام امور انسان بدون آن ها ممکن نیست. قوانین حاکم بر روند اجتماعی _ سیاسی اقوام و ملت ها از این گونه اند. برای نمونه، سنّت تشریعی خداوند بر این جاری است که سرنوشت هیچ ملتی تغییر نمی کند، مگر این که خودشان براساس میل و اراده و اختیار خود، آن را تغییر دهند. خداوند در قرآن می فرماید:

إِنَّ اللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ (رعد: 11)

خداوند سرنوشت هیچ قومی را تغییر نمی دهد، مگر آن که خودشان دست به تغییر زنند.

هم چنین سنّت الهی بر این جاری است که رفاه اجتماعی در پرتو تقوا و خدا ترسی به دست می آید:

وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ اْلأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ (اعراف: 96)

و اگر اهل شهرها و آبادی ها، ایمان می آوردند و تقوا پیشه می کردند،

ص: 32

برکات آسمان و زمین را بر آن ها می گشودیم، ولی آن ها حق را تکذیب کردند،ما هم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم.

مجموعه قوانین و قواعد تکوینی و تشریعی، به نام «دین» بر بشر عرضه شده است. سعادت انسان در گرو مطابقت اندیشه ها، اخلاق و اعمال او با دین است و چون بین اندیشه، اخلاق و اعمال انسان با بدبختی و یا خوشبختی او رابطه حقیقی و علّی و معلولی وجود دارد و نه رابطه اعتباری، بنابراین از یک سو سنّت تکوینی خدا بر این است که همه انسان ها با امتحان به کمال و مقام قرب الهی برسند و از سوی دیگر، در عالم تشریع و قانون گذاری، وسایل و چگونگی امتحان و عملکرد آن نیز مشخص شده است.

از میان همه انواع موجودات، بشر موجودی است که به کمال نمی رسد، مگر با یک سلسله افعال اختیاری و ارادی که آن نیز سر نمی زند، مگر از باورهایی نظری و عملی. درنتیجه، این نوع باید تحت قوانین زندگی کند، حال چه قوانین حق و چه باطل، چه خوب و چه بد. پس خدایی هم که عالم تکوین را راه انداخته، باید برای او از طرفی یک سلسله اوامر و نواهی که جامع آن را شریعت می نامیم، تشریع کند و از سوی دیگر، حوادث اجتماعی و فردی پدید بیاورد تا انسان در برخورد با این دو، آن چه را در قوه و استعداد دارد فعلیت دهد و در آخر یا سعادتمند شود و یا شقی و بدبخت گردد و آن چه در باطن و کمون وجودش هست، به ظهور برسد. این جاست که نام محنت و بلا و امتحان و امثال آن هم بر این حوادث منطبق می شود و هم بر این تشریع.(1)

انسان ها در زندگی اجتماعی و فردی خود، قوانین و مقرراتی را وضع می کنند که سنن اجتماعی، قومی و یا ملی نامیده می شود آداب و رسوم خاص هر قوم و ملّت، سنّت ویژه آن هاست. هم چنین قوانین بین المللی که در سطح گسترده ای، به وسیله کشورها و سازمان های جهانی وضع می شود، نوعی سنن و آداب اجتماعی هستند، مانند احترام به حسن هم جواری، دخالت نکردن در امور داخلی کشورها و... ولی این سنن با سنّت های الهی از دو نظر فرق دارند:

الف) در کلیّت، ثبات و راه کارها و فرایند حاکم بر چگونگی وضع آن ها؛

ب) در غایت و هدف.

سنّت های الهی قابل تغییر و تبدیل نیستند و ثبات و دوام دارند، به گونه ای که آیه شریفه «و لن تجد لسنةِ اللّه تبدیلاً؛ و سنّت خدای متعال را دگرگون نخواهی یافت» به آن تصریح دارد ولی در مقررات و سنت هایی که به دست انسان ایجاد می شوند، ثبات و دوام کمتری به چشم می خورد و همواره در حال دگرگونی و تغییرند. علل عمده تغییر، دگرگونی و بی ثباتی در قوانین بشری را می توان چنین برشمرد:

الف) جهالت: ناآگاهی و جهل انسان ها و مکاتب بشری به همه نیازهای مادی و معنوی انسان و زوایای حیات آدمی، باعث شده است که انسان ها توانایی ایجاد قوانین دقیق، بی عیب و جامع را نداشته باشند؛ زیرا مکتب های بشری از تبیین همه ابعاد انسان عاجزند و تنها برخی از زوایای وجود او را مورد توجه قرار داده اند. به همین دلیل، از فهرست

ص: 34

کردن همه نیازهای مادی و معنوی ناتوانند. از این رو، به وظایف و تکالیف انسان نسبت به خود، هم نوعان و اجتماع، محیط و جهانی که در آن زندگی می کند و مهم تر از همه، وظایفی که نسبت به خالق خود بر عهده دارد، به صورت همه جانبه توجه نشده است و اگر در برخی از مکاتب، به بعضی از بخش های یاد شده توجه شده است، اما حتی از ایجاد ارتباط سنجیده و متناسب بین آن ها ناتوان است. به همین دلیل، با گذشت زمان، نقص قوانین انسانی آشکار خواهد شد که قوانین و سننی که از این طریق و توسط مکاتب بشری سرنوشت انسان را در عرصه تاریخ رقم می زنند، در ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، خانوادگی و... پاسخگوی همه جنبه های مادی و معنوی، آخرتی و این جهانی نیستند و سرانجام، همواره دست به تغییر آن مقررات و قوانین می زنند. نمونه آشکار این قوانین را می توان در مکتب «اومانیسم» یا «انسان محوری» جست وجو کرد. در این مکتب، انسان از زوایای تنگ و تاریک محاسبات این جهانی و نظام حاکم بر روابط مادی و رفاه دنیوی بررسی شده و از ضروری ترین نیازهای روحی و معنوی آدمی غفلت شده است.

ب) در نظر گرفتن منافع شخصی یا گروهی: در بسیاری از موارد، هدف انسان از وضع مقررات و سنن، حفظ منافع فردی و یا گروهی است. آدمی برای رسیدن به منافع شخصی و گروهی خود با ایجاد مقررات ویژه ای، حتّی زمینه تجاوز به حقوق و منافع دیگران را فراهم می کند تا به هدف و مقصود این جهانی و مادی خود برسد، ولی در قوانینی که

ص: 35

به وسیله خداوند وضع می شود، هدف، تأمین سعادت انسان و رساندن او به ارزش های برتر انسانی و الهی است. ازاین رو، چون خداوند بر مصالح و مفاسد امور و بندگان خویش آگاهی دارد و همه نیازهای واقعی و مادی و معنوی آفریدگانش را می داند و از سوی دیگر، بی نیاز مطلقی است که از اعمال بندگان خویش سودی به او نمی رسد، قوانین و سننی را وضع کرده است که در عین جامع بودن، قافله بشریت را به کمال واقعی و سعادت ابدی رهنمون می کند. علامه طباطبایی می فرماید:

فرق جوهری و اساسی بین سنّت های اسلامی و دیگر سنّت ها در غایت و غرض از آن سنّت هاست؛ زیرا هدف اسلام از ایجاد و تأسیس سنّت این است که جهان هستی و دنیا به صلاح و خیر خود نایل شود؛ در حالی که غرض و هدف سنّت های دیگر، برآورده کردن امیال و خواسته های خودشان است.(1)

خواهد گذاشت. شخص و یا جامعه ای که غرق در عیش و عشرت و دنیاطلبی و در پی فسق و فجور و گناه باشد، گرفتار سنّت «استدراج» خواهد بود؛ یعنی هر لحظه به گمراهی نزدیک تر می شود و در مقابل، افراد و جوامعی که در راستای استقرار آرمان های الهی و توحیدی در حرکتند، به سمت جلب توفیق الهی و پیروزی گام برمی دارند. خداوند متعال می فرماید:

کَتَبَ اللّهُ َلأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلی. (مجادله: 21)

خداوند مقرّر کرده است که به یقین، من و فرستادگانم چیره می شویم.

بدین ترتیب، کوچک ترین اندیشه و عمل در نظام هستی، بی پاسخ نیست و تلاش های انسان هر چه باشد، زیر پوشش یکی از سنت های الهی قرار می گیرد. در حکمت متعالیه، به خوبی اثبات شده است که فصل اخیر انسان، حقیقت او را تشکیل می دهد و عقل او به دو قسم نظری و عملی تقسیم می شود. ایمان انسان ناظر به اعتقادات نظری و عقل نظری او و عملکردهای او ناظر به عقل عملی است. ازاین رو، آدمی نه تنها با اندیشه ها و افکار خود، بلکه با اعمال و حتی نیّات خویش نیز متحد است و حقیقت او را مجموعه های یاد شده تشکیل می دهند. به همین دلیل، هر اندیشه، عمل و نیّتی که دارد، بیرون از جان و هویت او نیست و انسان مانند بنّایی است که ساختمان و بنای وجودی خویش را با مصالح اندیشه و عمل می سازد و سنّت خداوند هم بر این است که اندیشه ها و اعمال زشت، آثار و پی آمدهای منفی و ناگواری برای فرد و اجتماع داشته باشد و اندیشه ها و عملکردهای شایسته نیز پی آمدهای مثبت و گوارایی را در جامعه و فرد پدید آورد. ازاین رو، امتحان انسان با

ص: 37

ثروت و فقر، جوانی و پیری، بهره مندی از مقام دنیایی و یا بی بهره بودن از آن، سلامتی و بیماری و... سازنده هویت اوست و ارتباط وجودی با حقیقت و هویت او خواهد داشت؛ هویتی که در قیامت نیز با آن محشور می شود و اعمال خود را مجسم خواهد دید.

بلکه ما حق را بر سر باطل می کوبیم تا آن را هلاک سازد و این گونه، باطل نابود می شود.

سنّت رحمت

کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ (انعام: 54)

پروردگارتان، رحمت را بر خود فرض کرده است.

سنّت نزول برکات بر جامعه در نتیجه تقوا

وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ اْلأَرْضِ (اعراف: 96)

و اگر اهل شهرها و آبادی ها، ایمان آوردند و تقوا پیشه می کردند، برکاتی از آسمان و زمین را بر آن ها می گشودیم.

سنّت سختی در زندگی در صورت فراموشی خداوند

وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْری فَإِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنْکًا (طه: 124)

هر کس از یاد من روی گردان شود، زندگی (سخت و) تنگی خواهد داشت.

سنّت وراثت اهل حق بر زمین

وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ اْلأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّالِحُونَ (انبیاء: 105)

در زبور بعد از ذکر (تورات) نوشتیم: بندگان شایسته ام وارث (حکومت) زمین خواهند بود.

ص: 39

ص: 41

ناخالصی هایی است که از خارج، داخل آن چیز آن شده است. خاصیت خالص سازی در انسان، معلوم کردن ایمان مؤمنان با جداسازی مؤمن از غیر مؤمن، خالص کردن ایمان از ناخالصی های کفر و نفاق و فسق است. خدا اجزای کفر و نفاق و فسق را کم کم از مؤمن می زداید تا جز ایمانش چیزی باقی نماند و ایمانش خالص برای خدا باشد.(1) در نتیجه، امتحان و تمحیص یکی هستند و آن عبارت است از شکوفایی استعدادهای انسانی.

وقتی امتحان برای مؤمن پیش می آید و باعث می شود فضایل درونی و نهفته اش از رذایل جدا و متمایز گردد و یا وقتی این امتحان برای قومی و جماعتی پیش آید و مؤمنان آنان از منافقان و بیمار دلان جدا شوند، عنوان «تمحیص» یعنی «متمایز کردن» صدق می کند.(2)

نیز مبتلا به سلامت است و در عالم چیزی نیست که «بلا» و «بلوی» نباشد. گاهی خدای سبحان، انسان را با سلامت امتحان می کند تا ببیند وی شاکر است و از این نعمت بهره ای می گیرد یا نه و گاهی او را به مرض می آزماید، تا ببیند وی صابر است یا نه؟(1)

کلمه فتنه به معنای آزمایش است.(1)

تعبیرهای دیگری مانند «تمییز» نیز در معنای امتحان به کار می رود. جامع همه تعبیرها این است که صحنه دنیا با همه مظاهر آن، وسیله امتحان بندگان خداست تا صدق و کذب و ایمان و نفاق از هم متمایز و حجت پروردگار بر همگان تمام شود.

اولیای تعلیم و تربیت در مؤسسه های علمی و دانشگاه ها از دانش آموزان و دانشجویان می گیرند. ولی در آزمون های الهی، امتحان کننده خداست:

وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ اْلأَمْوالِ وَ اْلأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصّابِرینَ (بقره: 155)

به یقین همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی و کاهش در مال ها و جان ها و میوه ها آزمایش می کنیم و بشارت ده به استقامت کنندگان.

در آیه بالا، کلمه «لنبلونکم» با هیئت و ماده خود تصریح دارد که امتحان گیرنده خداست. هم چنین در آیه دیگری می فرماید:

وَ لِیَبْتَلِیَ اللّهُ ما فی صُدُورِکُمْ وَ لِیُمَحِّصَ ما فی قُلُوبِکُمْ وَ اللّهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ(آل عمران: 154)

و آن چه را شما در سینه دارید، می آزماید تا دل های شما کاملاً خالص گردد و او به همه اسرار درون شما آگاه است.

آیات بسیاری بر امتحان کننده بودن خداوند دلالت دارند، به گونه ای که متجاوز از بیست مورد امتحان به خدا نسبت داده شده است.(1) روشن است که امتحان پیامبران و معصومین علیهم السلامنیز به خدا برمی گردد. لازم است امتحان کننده آگاهی کافی از موضوع آزمایش و هم چنین مهارت کافی در برگزاری آزمون داشته باشد و غایت امتحان را با ابزار آن در نیامیزد.

عمل کند. بنابراین، آزمایش شدگان، انسان هایی هستند که از بلوغ تا مرگ مورد آزمونند و هیچ فردی از این قانون مستثنا نیست. قرآن کریم می فرماید:

أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ(عنکبوت: 2)

آیا مردم گمان کردند همین که بگویند: «ایمان آوردیم»، به حال خود رها می شوند و آزمایش نخواهند شد؟!

بدین ترتیب، انسان ها از پیامبران تا مردمان عادی، مؤمن و کافر، پیر و جوان و... در آزمونند؛ هر چند مراتب و درجات امتحان آدمیان متفاوت است؛ هم چنان که گذشت، این سنّت هرگز تعطیل نخواهد شد. در این امتحان و سنّت الهی، گاهی تک تک افراد انسانی آزمایش می شوند و گاهی اجتماع. در آیات قرآن کریم امتحان هایی ذکر شده که بعضی از آن ها برای افراد و اشخاص است و برخی برای اجتماع. البته نباید این نکته را از یاد برد که امتحان اجتماع و جوامع، شامل اعضای آن نیز می شود.

ص: 47

فراهم کرده که یکی از آن ها امتحان و آزمایش است که در صورت نبودن آن، استعداد انسان ها در مرحله ضعف خود باقی می ماند و شایستگی های آن بروز نمی کرد. امیرالمؤمنین علیه السلامدرباره انگیزه ها و اهداف امتحان خدا می فرمایند:

آگاه باشید که خداوند از درون بندگان پرده برمی گیرد، نه آن که بر اسرار پوشیده آنان آگاه نیست و بر آن چه در سینه ها نهفته دارند بی خبر است؛ بلکه خواست آنان را آزمایش کند تا کدام یک اعمال نیکو انجام می دهند و پاداش برابر نیکوکاری و کیفر مکافات در خور بدی ها باشد.(1)

علی علیه السلام می فرماید:

عالِما بها قَبْلَ اِبْتدائها، مُحیطَا بِحدُودِها وَ انْتِهائِها، عارِفا بِقَرائِنها وَ احنائِها.(1)

خداوند پیش از این که انسان را بیافریند، به آن آگاه بود و بر آغاز و انجام آن احاطه داشت و پیچ و خم هر کاری را می دانست.

ازاین رو، امتحان الهی به انگیزه کشف مجهول نیست، بلکه در واقع غایت فعل خداوند که آزمایش است، به مخلوقات او باز می گردد و سرانجام سود و ثمرهای آن به انسان می رسد و در واقع انسان است که از امتحان الهی پی به ماهیت خود می برد.

این پی آمدها را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

الف) پرورش استعدادها و به فعلیت رساندن آن ها؛

ب) آگاهی انسان از نقاط ضعف و قوت خود در مسیر حرکت به سوی کمالات؛

ج) اتمام حجت پروردگار بر انسان و سلب عذر و بهانه های آدمی در جهان آخرت؛

د) تمییز و جداسازی افراد خوب و بد در دنیا.

علی علیه السلام می فرماید:

خداوند مخلوقات خود را با اموری که آگاهی ندارند، آزمایش می کند تا بد و خوب تمییز داده شود و تکبر و خودپسندی را از آن ها بزداید و خود بزرگ بینی را از آنان دور کند.(2)

ص: 50

می رساند. ازاین رو،توجه به این حقیقت که بازگشت همه به سوی خداست و دنیا سرای جاوید نیست،بلکه محل امتحان و ابتلای بندگان است،اثرات و ثمرات تربیتی و اخلاقی زیادی را به همراه خواهد داشت. از سوی دیگر، فهمیدن این اصل مسلّم قرآنی که هر کار خوب و یا بد به خود انسان، به عنوان مبدأ فاعلی، بر می گردد(1) و انسان در گرو عملکردهای خویش است و در نظام علّی و معلولی، هیچ کردار و عملکردی بی پاسخ نخواهد ماند، انگیزه های فراوانی برای آدمی ایجاد می کند تا مراقب اعمال، اندیشه ها و حتی نیّات خویش باشد. دانش آموزی که همواره امتحان می شود، در می یابد که همه دانستنی هایی که یاد گرفته و یا از آن ها غفلت کرده است، به نفع و یا ضرر او به کار گرفته خواهد شد؛ به همین دلیل، برای به دست آوردن پیروزی و موفقّیت در امتحان،از همه فرصت ها و امکانات مادی و معنوی برای سرفرازی استفاده خواهد کرد. در امتحان الهی نیز اگر آدمی بداند که همواره در معرض آزمون است،برای اصلاح رابطه خود با خالق و هم چنین هم نوعان و محیط خویش تلاش خواهد کرد. توجه به این نکته و یا بی اعتنایی به آن، ره آوردهای گوارا و ناگواری به دنبال خواهد داشت.

قرآن کریم با آهنگ هشدار دهنده ای،انسان را متوجه این حقیقت می کند تا از خواب غفلت بیدار شود و به حق توجه کند:

ص: 52

وَ نَبْلُوکُمْ بِالْخَیْرِو الشَّرِّ؛(1) ما شما را با خوبی و بدی می آزماییم.

بنابراین، انسانی که می داند هر لحظه به سبب بهره برداری خاص از قدرت، اختیار و نعمت و امکانات الهی،سرنوشت خود را بر تابلوی ابدیت به تصویر می کشد و نعمت های خداوند وسیله ای برای رسیدن به اهداف برترند،به این اصل کلی ایمان می آورد که:

هیچ یک از حرکات و سکنات تو از زنجیر هستی که به ابدیت وصل شده است، گسیخته نمی باشد. ابدیت در باره ناچیزترین کاری که امروز صورت می دهی،محاسبه ای خواهد داشت. با توجه به این اصل، امکان ندارد که دست به تعدی دیگران بیالاید، خلاف واقع بگوید، برای یک دستمال، قیصریه را آتش بزند و لحظه ای از خدا غفلت بورزد.(2)

ص: 53

ماهیّت خود را نشان می دهد و به شایستگی خویش آگاه می شود و قوای درونی خود را شکوفا می کند. امام علی علیه السلام در نامه ای به معاویه نوشت:

همانا خداوند دنیا را برای آخرت قرار داده و مردم را در دنیا به آزمایش گذاشت تا روشن شود کدام یک نیکوکارتر است. ما را برای دنیا نیافریده اند و تنها برای دنیا به تلاش فرمان داده نشدیم؛ به دنیا آمدیم تا در آن آزمایش گردیم و همانا خداوند مرا به تو و تو را به من آزمود و یکی از ما را بر دیگری حجت قرار داد.(1)

علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می نویسد:

مراد از این که می فرماید: تا خدا بداند که چه کسانی راست می گویند و چه کسانی دروغ می گویند، این است که آثار صدق وکذب آنان به وسیله امتحان در مقام عمل ظاهر شود؛ چون امتحان است که باطن انسان ها را ظاهر می کند و لازمه این ظهور این است که آن هایی که ایمان واقعی دارند،ایمانشان پا برجاتر شود و آن ها که ایمانشان صرف ادعاست، همان صرف ادعا هم باطل گردد.(1)

هم چنین امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه در تفسیر آیه شریفه «مَنْ ذَا الَّذی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضاعِفَهُ لَهُ و له اجرّ کریم؛ کیست که به خدا قرض نیکو دهد تا خداوند چند برابر عطا فرماید و برای او پاداش بی عیب و نقصی قرار دهد؟» (حدید: 11) فرمود:

درخواست یاری از شما، به جهت ناتوانی نیست و قرض گرفتن از شما برای کمبود نمی باشد... در حالی طلب وام از شما دارد که گنج های آسمان و زمین از آن اوست. بلکه خواسته است شما را بیازماید که کدام یک از شما نیکوکارترید.(2)

قرآن، انسان شیطان صفت را مانند حیوان و حتی پایین تر و پست تر از آن می داند، زیرا تمام قوای احساس و تحریکی و ادراکی او صرف باطل و برآوردن هوس های خویش است و همّت او از شکمش فراتر نمی رود، مگر این که نور ملکوت از افق توبه بر دل او بتابد و بیدار شود.

گناهانی که تنها موجب انحراف فرد هستند، مانند ترک عبادت ها و گناهانی که افزون بر ایجاد انحراف شخصی سبب بازداشتن فرد از رسیدن به مقصد، و موجب تجاوز به حقوق دیگران و مانعی برای سلوک معنوی انسان های دیگری نیز می شوند، همگی زمینه های سقوط انسان را فراهم می کنند. به همین دلیل در منابع اسلامی بر ترک گناه و توبه و بازگشت تأکید بسیار شده است.

یکی از وسایل و اسباب بیداری و توبه، تذکر و یادآوری امتحان الهی است. بنده ای که بداند همواره در حال آزمایش است، نه در فقر و تنگ دستی پرده دری می کند و نه به هنگام رفاه خدا فراموشی؛ نه به هنگام قدرت طغیان می کند و نه در هنگام ضعف زیر بار ظلم و ستم می رود. او همیشه عالم را محضر خدا می داند و خویشتن را در محضر پروردگار حاضر می یابد و سراسر زندگی و حالات خود را امتحان و آزمایش او می داند. امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام می فرماید:

خداوند بندگان خود را که گناهکارند، با کمبود میوه ها و جلوگیری از نزول برکات و بستن در گنج های خیر آزمایش می کند؛ برای آن که توبه کننده ای باز گردد و گناهکار، دل از معصیت بکند و پند گیرنده،

ص: 57

پند گیرد و بازدارنده، راه نافرمانی را بر بندگان خدا ببندد.(1)

در طول تاریخ حیات بشری حق همواره وجود داشته و در کنار آن، باطل نیز خود را نمایان کرده است؛ مظلومیت و ظلم و عدل و حق کشی همواره در نبرد بوده اند. انسان های نیک و بد، هم چون نور و ظلمت در ستیز بوده و در این میان، عده ای نیز لباس تزویر و نفاق را به تن کرده اند تا از هر دو طرف سود جویند و بار مادی خود را ببندند. آنان که صاحبان عقل ناب بوده و از تأییدات الهی برخوردارند و چشم بینا و دل بصیرت بین داشته اند، واقعیات را از جعلیات و سره را از ناسره تمییز می دهند، ولی همواره مردمانی هستند که در وادی سرگردانی و حیرت، از تشخیص حق و باطل ناتوانند. این جاست که امتحان پا به میدان می گذارد و بساط آزمایش پهن می شود تا مرد از نامرد و مؤمن از منافق و مخلص از ریاکار جداگردد.

در جامعه ما نیز هم در دوران انقلاب شکوهمند اسلامی و هم در دوران دفاع مقدس و پس از آن، مدعیان دروغینی بودند که وقتی دشمن چشم طمع به میهن اسلامی و انقلاب شکوهمند ملت ایران دوخته بود، از صحنه مبارزه و رویارویی با دشمنان قسم خورده اسلام و انقلاب خارج شدند؛ در حالی که سال ها خود را مدعی مبارزه با کفر و شرک و استکبار قلمداد می کردند. بنابراین، امتحان و آزمایش، نقاب از چهره دروغ پردازان و ریاکاران کنار می زند و نیک و بد و حق و باطل را جدا می کند تا واقعیات بر همگان آشکار شود.

قرآن کریم، بهترین وسیله شناختن واقعیات و تمییز و جدا سازی حق از باطل را امتحان می داند:

ص: 59

ما کانَ اللّهُ لِیَذَرَ الْمُؤمِنینَ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ حَتّی یَمیزَ الْخَبیثَ مِنَ الطَّیِّبِ (آل عمران: 179)

هرگز خداوند مؤمنان را بر آن چه که هستند، وا نمی گذارد تا ناپاک را از پاک جدا کند.

این چنین نیست؛ نه رفاه نشانه کرامت شخص مرفه است و نه رنج زمینه تحقیر انسان رنجور.

فَأَمَّا اْلإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبّی أَکْرَمَنِ وَ أَمّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبّی أَهانَنِ کلاّ. (فجر: 15 و 16)

امّا انسان هنگامی که پروردگارش او را برای آزمایش، اکرام می کند و نعمت می بخشد (مغرور می شود و) می گوید: پروردگارم مرا گرامی داشته است! و امّا هنگامی که برای امتحان، روزی اش را را بر او تنگ می گیرد (مأیوس می شود و) می گوید: پروردگارم مرا خوار کرده است! چنان نیست که شما می پندارید.

درس دیگری که انسان از آزمایش زوال نعمت می گیرد، توجه به این واقعیت است که همه نعمت ها از خداست؛ ازاین رو، نباید از زوال نعمت ناراحت شود، بلکه تلاش کند تا همواره به هنگام بودن نعمت، شاکر و به هنگام نبودن آن، صابر باشد. در آموزه های دینی اسلام و در توصیه های پیشوایان دین آمده است که انسان به هنگام برخوداری از نعمت ها، حتی یک لباس و یا کفش تازه، با نام خداوند آن را بپوشد و یا هنگام خوردن و آشامیدن، نام خدا را بر زبان جاری کند. این توصیه ها این حقیقت را به انسان می آموزد که همیشه به یاد منعم باشد و سپاس او را به جای آورد.

ص: 61

طولانی و زمانی کوتاه قرار داد... تا آزمایش گردند.(1)

یکی دیگر از فلسفه های آزمایش، اتمام حجت خداوند بر بندگان خویش است، تا در روز قیامت هیچ عذر و بهانه ای باقی نماند. علی  علیه السلامدر نامه ای که به معاویه نوشت، یادآوری کرد:

خداوند مرا به تو، و تو را به من آزموده و یکی از ما را بر دیگری حجت قرار داده است.(1)

هم چنین برخی از آیات قرآن کریم بیان می کنند که خداوند برای اتمام حجت خود بر مردم، پیامبران و راهنمایانی را فرستاد تا از این طریق امتحان کند که آیا هدایت می شوند یا نه؟ تا فردای قیامت کسی ادعا نکند که اگر ما هم پیامبرانی داشتیم، هدایت یافته تراز اقوام دیگر بودیم و هرگز گمراه نمی شدیم. خداوند در سوره نساء می فرماید:

رُسُلاً مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرینَ لِئَلاّ یَکُونَ لِلنّاسِ عَلَی اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَ کانَ اللّهُ عَزیزًا حَکیمًا(نساء: 165)

پیامبرانی که بشارت دهنده و بیم دهنده بودند، تا بعد از این پیامبران، حجتی برای مردم بر خدا باقی نماند و خداوند، توانا و حکیم است.

ص: 64

امتحان از او قرار گیرد. خداوند متعال این حقیقت را در چند آیه قرآن بیان کرده است:

إِنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ (تغابن: 15)

همانا اموال و فرزندان شما مایه امتحان شما هستند.

وَ لکِنْ لِیَبْلُوَا بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ (محمد:5)

ولی برای این است که مردم را به یکدیگر امتحان کنیم.

وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً (انبیاء: 35)

و ما شما را به بد و خوب مبتلا می سازیم تا امتحان کنیم.

آیات شریفه، امتحان و بلا را به تمامی اموری که یک نحو ارتباطی با انسان دارند عمومیت داده است، گاهی آن امور از اجزای وجودی خود انسان بوده و خداوند انسان را با آن ها می آزماید، مانند گوش، چشم و حتی اصل حیات و گاهی از امور خارجی ای است که با انسان مرتبط می باشند، مانند فرزند و زن و عشیره و دوست و مال و مقام. و بالاخره هر چه که به یک نحوی مورد استفاده انسان قرار می گیرد... . خلاصه آن که، آیات شریفه هر جزئی از اجزای عالم و هر حالتی از حالات آن را که با انسان مرتبط می باشد، از وسایل و عواملی

که خداوند، بشر را به آن امتحان می کند، معرفی کرده است.(1)

این جهان در برابر حیات ابدی و آخرتی است و بنابه معنای دوم، زندگی این جهان نسبت به انسان نزدیک تر است. در هر دو صورت، دو تلقی و برداشت از دنیا می توان کرد:

الف) دنیا به عنوان عالمی در مقابل آخرت؛

ب) دنیا به معنای زندگی ناچیز و پست طبیعت در مقایسه با حیات آخرتی.

دنیا به معنای عالمی در مقابل آخرت، احکام و ویژگی ها و عوارض خود را دارد؛ یعنی همان گونه که نظام آخرت قانون مندی و ویژگی های مخصوص به خود را دارد، مانند محل حساب و کتاب بودن، جایگاه دریافت ثواب و عقاب و... عالم طبیعت و دنیا نیز که شامل مجموعه عالم ماده از کهکشان ها تا زمین و دریا و...است، احکام و صفات خود را دارد. این مجموعه به خودی خود، مظهری از مظاهر حق تعالی و موجودی از موجودات خالق هستی است و چون خداوند زیبایی مطلق است و از او جز زیبایی و خیر، صادر نمی شود، پس این نظام هم چون تابلویی زیباست که چشم و دل انسان را می نوازد. با توجه به این برداشت و معنی، اگر زشتی و شرّی در طبیعت یافت شود، نسبی و اعتباری و ناشی از روابط پدیده ها و یا تزاحم آن ها با همدیگر و یا با انسان است. در این برداشت، جهان طبیعت نشانه و آیتی از آیات حق تعالی است که داغ مربوبیت بر پیشانی دارد. به گفته سعدی:

برگ درختان سبز در نظر هوشیار*** هر ورقش دفتری است معرفت کردگار

با ملاحظه این معنا از دنیا، تقسیم دنیا به زشت و زیبا و خوب و بد وجهی ندارد؛ زیرا همه چیز آن خیر و هستی و خوب است و همین

ص: 67

دنیاست که انبیا را در دامان خود پرورانده و به معراج برده است. وقتی شخصی نزد علی علیه السلامزبان به شکوه از دنیا گشود، حضرت سخت بر آشفت و فرمود:

آیا دنیا به تو ظلم کرده است؟ کی دنیا تو را سرگردان کرد؟... همانا دنیا سرای راستی برای راست گویان و خانه تندرستی برای دنیا شناسان و خانه پند، برای پندآموزان است. دنیا سجده گاه دوستان خدا، نمازگاه فرشتگان الهی، فرودگاه وحی خدا و محل تجارت دوستان خداست که در آن، رحمت خدا را به دست آوردند و بهشت را سود بردند.(1)

ولی دنیا در معنا و برداشت دوم، عالمی در مقابل آخرت در نظر گرفته نمی شود، بلکه همواره با متعلق و موصوف به کار می رود، همانند: حب دنیا، مال دنیا، مقام دنیایی، دنیاگرایی و... این تعبیرها در حقیقت ناشی از نسبتی است که بین انسان و دنیا برقرار شده و متعلقات زاییده این نسبت و رابطه اند. در این نسبت، تقسیم دنیا به دنیای زشت و زیبا، خوب و بد، فریبا و عبرت آموز و غیره معنا می یابد و در این معنا، دنیا ابزار امتحان است. اگر انسان در سه محور اساسی، یعنی در نسبت خود با خدا و خالق خویش؛ همنوعان و محیط خود، وظایفش را به درستی درک و عمل نکند، در هر سه محور رابطه ای ناسالم و در صورت عمل کردن به آن ها، ارتباط سالم خواهد داشت. بنابراین، دنیای خوب و بد، ارتباطات و قراردادهای واقعی و اعتباری است که در زندگی این جهانی انسان اعمال می شود.

اگر از نسبت ها، روابط، اشیا و امکانات این عالم، به گونه ای

ص: 68

بهره برداری شود که در مسیر تکامل به سوی حق تعالی مانع انسان شود، این دنیا، بی ارزش، ناچیز و حتی بنا به فرمایش علی علیه السلام از آب بینی(1) بز هم کم ارزش تر است؛ دل بستگی بدان، سفاهت و کالای آن غرور خواهد بود؛ سرایی است ناپایدار و محل کوچ و گذر و جایگاه عبرت و آموزش و هر آن چه در زمین این دنیاست، زینتی است که انسان و عمل او را با آن می آزمایند:

إِنّا جَعَلْنا ما عَلَی اْلأَرْضِ زینَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً (کهف: 7)

پس هر چیز که در قلمرو دنیا اتفاق می افتد، بدون آزمایش الهی نیست، نعمت و گرفتاری آن، همه و همه امتحان خداوند است؛ چون دنیا محل تکلیف اختیاری است و تا تکلیف اختیاری بر دوش انسان است، آزمون خواهد شد. به همین دلیل، علی علیه السلام دنیا را «دارالبلیّة»(2) یعنی خانه آزمایش یاد می کند.

از نظر قرآن، مردم دنیا سه دسته اند:

یک گروه دنیا طلب و هواپرست هستند،یعنی آنان که «اشتروالحیوة الدنیا بالاخرة» (بقره: 86). کافران ناسپاس از این دسته به حساب می آیند.

گروه دوم گاهی اهل دنیا و زمانی اهل آخرتند:

«و آخرون اعترفوا بذنوبهم خلطوا عملاً صالحا و اخر سیّئا» (توبه: 109)

این گروه به گناه خود اعتراف می کنند که زمانی عمل صالح و گاهی فعل قبیح به جا آورده اند. امید باشد که خداوند لطف خود را شامل آنان کند. فعل قبیح به جا آورده اند. امید باشد که خداوند لطف خود را شامل آنان کند.

ص: 69

گروه سوم خود و دنیای خود را فروخته و در راه رضای خدا فقط آخرت را خریده اند:

وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ (بقره: 207)

این گروه پیکارگر و مجاهد در راه خدا شمرده شده اند. خداوند هم گروه اول و هم گروه سوم را در این راهی که خود برگزیده اند، برای آزمون از مزایای طبیعی و مواهب آن بهره مند خواهد ساخت و گروه دوم که تلفیقی از صالح و طالح دارند، در حدّ خود امتحان می شوند.(1)

امیرالمؤمنین علیه السلام در همه حالات عمر،دنیا را سه طلاقه کرده بود؛ چه در زمان کشاورزی و باغداری، چه در زمان حکومت؛چه در زمان جنگ و چه صلح و چه دیگر اوقاتی که در ظاهر به امور دنیا اشتغال داشت. او به طور کلی، فرزند دنیا نبود. از این رو، می فرمود: «شما هم فرزند آخرت باشید؛ نه فرزند دنیا؛ فَکُونوا مِنْ ابناءالاخرة ولا تکونوا من ابناء الدنیا». «فانَّ کلّ ولدٍ سیلحق بابیه؛ همانا هرفرزندی به زودی در روز قیامت به پدرش می پیوندد».(2)

بسا ثروت فراوان موجب طغیان شود.(1) قرآن کریم یکی از آزمایش ها را آزمایش با ثروت و فقر می داند:

وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ اْلأَمْوالِ وَ اْلأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصّابِرینَ (بقره: 155)

قطعا، همه شما را با چیزی از ترس،گرسنگی و کاهش در مال ها و جان ها و محصولات آزمایش می کنیم و بشارت ده به استقامت کنندگان.

در آیه شریفه، گرسنگی که نتیجه فقر و محرومیت از دارایی است و کاهش مال و ثروت و میوه ها، چیزهایی است که خداوند انسان را با آنان می آزماید. خداوند، انسان را دچار تنگ دستی و یا ثروت می کند تا صبر و استقامت و یا شکر او را در مسیر حق وحقیقت بیازماید. اگر ثروت باعث غرور و تکبّر و بی اعتنایی به خلق خدا شود، انسان از حقی که مظلومان در اموال او دارند، چشم پوشی کرده و در ناز و نعمت زندگی می کند و از این رو، ثروت وسیله انحطاط و بدبختی او را فراهم می کند. قرآن کریم از خوردن مال یتیم،همانند فرو بردن آتش در شکم یاد می کند. آری، حقیقت حرام خواری آتشی است که هستی انسان و هویت واقعی او را خاکستر می کند. بنابراین، هر نوع تخلف مالی، مانند ربا، رشوه، نپرداختن زکات و خمس،انفاق نکردن و... موجب خواهد شد که انسان از آزمایش الهی سرفراز بیرون نیاید. در مقابل، فقیری که بر تنگ دستی صبر نکند و دست تطاول به اموال دیگران دراز کرده و از راه حرام ارتزاق کند، از عهده امتحان الهی برنمی آید. جامعه سعادتمند

ص: 71

جامعه ای است که فقیران آن صبر و قناعت پیشه کنند وثروتمندان امکانات مالی خویش را در راه خدا مصرف کنند. اهمیت توجه به مسایل مالی و این که ثروت به خودی خود امتیازی برای فرد نیست،در داستان معروفی آمده است:

شخصی از ثروتمندان، در محضر حضرت رسول صلی الله علیه و آلهنشسته بود. فقیر ژنده پوشی وارد مجلس شد و به دنبال جای خالی گشت. اتفاقا یک جای خالی کنار مرد اشرافی بود و آن شخص پهلوی او نشست. او (ثروتمند) طبق عادتی که داشت، ناخودآگاه خودش را جمع کرد و کنار کشید. حضرت رسول صلی الله علیه و آلهتوجه کرد و فرمود: «ترسیدی که چیزی از فقر او به تو بچسبد؟ گفت: نه، یا رسول اللّه. حضرت فرمودند: ترسیدی که چیزی از ثروت تو به او سرایت کند؟» گفت: نه، یا رسول اللّه. پیامبر صلی الله علیه و آلهفرمودند: «ترسیدی که جامه هایت کثیف و آلوده شود؟» او پاسخ داد: نه، یا رسول اللّه. حضرت فرمود: «پس چرا این کار را کردی؟» آن مرد که جوابی نداشت، گفت: عادت غلطی بود، یا رسول اللّه! من حاضرم نیمی از ثروتم را به این برادر مسلمانم بدهم. آن مرد فقیر گفت: من نمی پذیرم. گفتند: چرا نمی پذیری؟ گفت: می ترسم اگر بپذیرم، من هم یک روز مثل او بشوم، فقیری کنارم بیاید و من خودم را کنار بکشم.(1)

امتحان با ثروت و فقر و به طور کلی با مال دنیا، عمومی ترین نوع امتحان است. گاهی ممکن است امتحان به مال دنیا باشد، نه صرف فقر و ثروت برای نمونه، گاهی کسی که زندگی متوسطی دارد؛ یعنی نه فقیر

ص: 72

است و نه ثروتمند، اگر در اموال خویش امتحان شود، گاهی از گذشت و انفاق کم ترین مال از امکانات خود به نیازمندان دریغ می ورزد. پس امتحان و آزمایش با مال دنیا و ثروت و فقر عرض عریض و مراتب گوناگونی دارد و نمی توان تعریف دقیق ثروت و فقر را بیان و حد و مرز آن را مشخص کرد، بلکه مسئله ثروت و فقر، و کمبود و یا نداشتن امکانات مالی، به تناسب اجتماعی که انسان در آن زندگی می کند، در نوسان است. البته عرف هر اجتماعی به خوبی مشخص می کند که چه کسی فقیر است و چه کسی از زندگی متوسطی برخوردار و کدام شخص ثروتمند است، ولی آن چه در سنّت الهی تعطیل بردار نیست، امتحان انسان از طریق مال دنیا و ثروت و فقر است. افزون بر این که قرآن بر این مسئله تأکید فراوان دارد. در روایات اسلامی نیز سخنان زیادی از معصومان علیهم السلامرسیده است. در حدیث زیبایی از امیر کلام، حضرت امیر مؤمنان علی علیه السلام آمده است که:

پیامبر فرمود: ای علی! همانا این مردم به زودی با اموالشان دچار فتنه و آزمایش می شوند و در دین داری بر خدا منّت می گذارند، با این حال انتظار رحمت او را دارند و از قدرت و خشم خدا، خود را ایمن می پندارند. حرام خدا را با شبهات دروغین و هوس های غفلت زا، حلال می کنند. «شراب» را به بهانه این که «آب انگور» است و «رشوه» را که «هدیه» است و «ربا» را که «نوعی معامله» است، حلال می شمارند!

گفتم: ای رسول خدا! در آن زمان مردم را در چه پایه ای بدانم؟ آیا در پایه ارتداد؟ یا فتنه و آزمایش؟ پاسخ فرمود: در پایه ای از فتنه و

ص: 73

آزمایش.(1)

مأمور ابتدا سراغ او رفت. گفت: دستور خداست که این مقدار باید بدهی تا در راه خدا صرف بشود.

گفت: آیا به من اختصاص دارد؟

گفت: نه شامل دیگران هم می شود.

گفت: «اول سراغ دیگران برو، بعد به سراغ من بیا». مأمور او سراغ دیگران رفت و کارهایش را انجام داد و برگشت.

ثعلبه مدتی نگاه کرد، زیر و رو کرد، گفت: این با باج گرفتن چه فرقی می کند؟ چشم فقرا کور بشود، می خواستند کار بکنند.

این همان آدمی بود که می گفت: «لئن اتینا من فَضْلِهِ، لنصدقنَّ و لنکوننَّ من الصالحین» و می گفت: «ما که کریم هستیم، پول نداریم، آن هایی که پول دارند، کرم ندارند».(1)

غریزه جنسی هرچند نعمتی از نعمت های الهی است، اگر به صورت درست مهار نشود، به حالت سرکش در می آید و آسیب های فردی و اجتماعی را در پی خواهد داشت.

این غریزه، وسیله امتحان خداست. انسانی که در اثر گرفتاری های مادی و غیرمادی نمی تواند ازدواج کند، باید آتش شهوت را در وجود خویش مهار کند و تا زمان فراهم شدن ازدواج و راه طبیعی و سالم برای ارضای میل جنسی، با عفاف و خویشتن داری، در امتحان الهی موفق شود. بر همین اساس، عفت و خویشتن داری برای کسانی که امکان ازدواج ندارند، توصیه اکید قرآن است.

وَلْیَسْتَعْفِفِ الَّذینَ لا یَجِدُونَ نِکاحًا حَتّی یُغْنِیَهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ (نور: 33)

آنان که امکان ازدواج ندارند، راه عفت پیش گیرند تا خداوند از فضل خود آنان را بی نیاز کند.

برای ایجاد عفت نفس لازم است که دختر و پسر زمینه های آن را در خود فراهم کنند تا پس از رفع گرفتاری و فراهم شدن امکانات، ازدواج کنند. در این جا به مهم ترین عوامل ایجاد عفت اشاره می کنیم:

الف) کنترل نگاه؛ خداوند انسان را با چشم امتحان می کند. بسیاری از انحرافات اخلاقی و سقوط شخصیت انسانی از نگاه ناشی می شود. کسی که مراقب چشمان خود نباشد، موفق به مهار نفس نخواهد بود. اسلام سفارش زیادی درباره نگاه نکردن به نامحرم کرده است در حدیثی از رسول خدا آمده است:

نگاه به نامحرم، تیری زهرآلود از ناحیه شیطان است. هر که از ترس خدا آن را ترک گوید، خدا به او ایمانی می دهد که شیرینی آن را در دل

ص: 76

احساس کند.(1)

ب) رعایت پوشش از طرف زن و مرد؛

ج) جلوگیری از اختلاط زن و مرد و رعایت حریم محرم و نامحرم.

از سوی دیگر، آنان هم که ازدواج کرده اند، در معرض امتحان الهی هستند؛ زیرا همان گونه که محرومیت های غریزی سبب طغیان فرد می شود، افراط در شهوات و تسلیم بی قید و شرط در برابر غرایز نیز ایمان فرد را تباه می کند. به همین دلیل، اسلام بر حفظ اعتدال در مسایل غریزی تأکید کرده است.

بنابراین، کسی که همسر دارد، عذری برای آلودگی به گناه ندارد و آن که همسری اختیار نکرده است، به بهانه نداشتن همسر نمی تواند دامان خود را بیالاید.

متعال است. قرآن در آیه 156 سوره بقره، «ثمرات» را از وسایل و اسباب امتحان می داند و چنان که بعضی از مفسران(1) نیز گفته اند، ثمره شامل فرزند نیز می شود؛ زیرا فرزند میوه زندگی والدین است.

علی علیه السلام فرمود:

مال و فرزند را دلیل خشنودی یا خشم خدا ندانید؛ که نشانه ناآگاهی به موارد آزمایش و امتحان در بی نیازی و قدرت است.(2)

علی علیه السلام در جای دیگر فرمود:

خیر آن نیست که مال و فرزندت افزون شود، بلکه خیر آن است که دانشت افزون و بردباریت گران قدر شود.(3)

زنده به گور می کردند که قرآن کریم با این فرهنگ به شدت مبارزه کرد. پس از آن در رفتار و سخنان پیامبر اسلام و معصومین علیهم السلام دختر چنان مکرم و محترم شد که در تاریخ ملّت ها بی سابقه است. امیر المؤمنین علیه السلامدوست نداشتن فرزند دختر را مایه امتحان خداوند می داند و هشدار می دهد که برای موفقیت در این امتحان، نباید شخصیت دختر را پایمال کرد. آن حضرت در تفسیر آیه شریفه «انّما اموالکم و اولادکم فتنه؛ بدانید که اموال و فرزندان شما فتنه شمایند» می فرماید:

معنی این آیه این است که خدا انسان ها را با اموال و فرزندانشان می آزماید، تا آن کس که از روزی خود ناخشنود و آن که خرسند است، شناخته شوند؛ گرچه خداوند به احوالاتشان از خودشان آگاه تر است، تا کرداری که استحقاق پاداش و کیفر دارد آشکار کند؛ زیرا برخی فرزند پسر را دوست دارند و فرزند دختر را نمی پسندند.(1)

به حیات همیشگی می دانستند و زندگی چند روز دنیا را همانند آب گل آلود می دیدند، در رویارویی با دشمنان قسم خورده اسلام از هیچ چیز دریغ نمی کردند و در نهایت از عزیزترین کالای خود، یعنی جان نیز می گذشتند و در آزمایش پروردگار سرافراز می شدند. ازاین رو، این گروه نه تنها هراسی از مرگ به دل راه نمی دادند، بلکه از آن استقبال می کردند.

علی علیه السلاممی فرمود:

به خدا قسم علاقه فرزند ابوطالب به مرگ، بیشتر از علاقه کودک به پستان مادر است.(1)

استاد بزرگوار آیت اللّه جوادی آملی می فرماید:

گواراترین چیز برای کودک، به کام کشیدن پستان مادر است، ولی این شوق، حکیمانه و عاقلانه نیست، بلکه کودکانه است. ازاین رو، به مرور انس به پستان از او کاسته می گردد، ولی شوق علی علیه السلام و شاگردانش به شهادت و مرگ، حکیمانه و عاقلانه است و هر چه عمر آن حضرت بیشتر می شود، شوق آنان شعله ورتر می گردد.(2)

امام حسین علیه السلام در روز عاشورا خطاب به یاران خویش فرمود:

صبر و شکیبایی داشته باشید، فرزندان مردان بزرگ. مرگ تنها پلی است که شما را از غم ها و غصه ها به باغ های گسترده بهشت و نعمت های همیشگی آن منتقل می کند. کدام یک از شما از انتقال از زندان به قصر ناراحت هستید؟ مردن و مرگ نسبت به دشمنان شما مانند این است که فردی را از قصر به زندان منتقل کنند. پدرم از رسول خدا صلی الله علیه و آلهنقل کرد: دنیا زندان مؤمن و بهشت کافر است و مرگ،

ص: 80

پل آنان به باغ های بهشت و پل اینان به دوزخ خواهد بود؛ نه برایم دروغ گفته اند و نه من دروغ می گویم.(1)

در آیه 156 سوره بقره نیز خداوند به روشنی می فرماید:

ما شما را با جان هایتان می آزماییم.

گذشت از جان امتحان بزرگی است، زیرا عزیزترین کالا و دارایی هر کس جان شیرین اوست. هم چنین، سلامتی و بیماری، نقص عضو، ناراحتی های جسمی و روحی، همه و همه امتحان الهی اند. در احادیث اسلامی وارد شده است که بیماری مؤمن باعث بخشش گناهان اوست. بنابراین هر مصیبت جسمی آزمایش الهی است.

اولیای الهی همواره زمزمه می کنند که: در بلا هم می کشم لذّات او

امام صادق علیه السلام فرمود:

در بهشت منزلی است که کسی به آن دست نمی یابد، مگر این که گرفتاری بدنی و ابتلای جسمی داشته باشد.(2)

هم چنین فرمود:

بنده به جایگاهی نزد خدا نمی رسد، مگر به دو صفت: یا با از دست دادن مال خود و یا گرفتاری و بلا در بدنش.(3)

حوادث فراوان طبیعی که در طول زندگی انسان رخ می دهد، امتحان الهی است؛ حوادثی هم چون سیل، زلزله، طوفان، قحطی و خشکسالی، هم چنین حوادث اجتماعی همانند: آشوب و فتنه داخلی و گرفتاری های روزمره زندگی، همگی راه هایی از امتحان خدا هستند. از مسایل اجتماعی که در آیات قرآن آزمایش نامیده شده، موارد زیر را می توان برشمرد:

از آیه فوق می توان استفاده کرد که ضرر و زیانی که متوجه انسان می گردد می تواند ضرر مالی، جانی و یا هر دو باشد.

امروز یکی از شایع ترین شگردهای مستکبران، ایجاد آشوب و اختلافات ملی، قوی، نژادی، مذهبی و دامن زدن به اختلافات مردم است تا با ایجاد شکاف و تزلزل میان مردم به اهداف شوم خویش برسند، به ویژه در دنیای امروز که مستکبران به تجهیزات تبلیغاتی و پیشرفته ترین امکانات سمعی و بصری مجهزند، رسیدن به این هدف به راحتی ممکن است.

جامعه در برابر ظلم او سکوت کنند، آیا توانسته اند از امتحان پروردگار موفق و سربلند بیرون آیند؟

قرآن کریم می فرماید:

چرا در راه خدا و در راه مردان و زنان و کودکانی که به دست ستمگران تضعیف شده اند، پیکار نمی کنید؟! همان افراد ستمدیده ای که می گویند: پرودگارا! ما را از این شهر که اهلش ستمگرند، بیرون ببر و از طرف خود، برای ما سرپرستی قرار ده و از جانب خود، یار و یاوری برای ما تعیین فرما. (نساء: 75)

امروزه اگر مردمان مسلمان در کشورهای اسلامی در برابر ظلم و ستمی که در دنیا و حتی در خود کشورهای مسلمان می شود، به صحنه آمده و حاکمان خود را مواخذه و خطاب کنند، بسیاری از ظلم های دشمنان برطرف می شود. علی علیه السلام با اشاره به این حقیقت که مردم با انتخاب نوع حاکم در آزمایشند، پس از بیعت مردم با او فرمود:

به خدا، سخت آزمایش می شوید، چون دانه ای که در غربال می ریزند، یا غذایی که در دیگ گذارند! به هم خواهید ریخت، زیر رو خواهید شد.(1)

ص: 85

از سوی دیگر، حاکمان، با قدرت و حکومتی که دارند و بر مردم حکومت می کنند، مورد آزمایش پروردگار هستند. در حکومت اسلامی، هیچ امتیازی برای اداره کنندگان جامعه وجود ندارد و همه در برابر احکام الهی مساوی اند. به همین دلیل، حاکمیت وسیله و ابزاری در دست حاکمان است تا قسط و عدل را در جامعه برپا کنند و احکام الهی را عملی سازند. بر همین اساس، رسول خدا صلی الله علیه و آله با این که از قدرت سیاسی و حکومتی برخوردار بود، در میان مردم و مانند مردم می زیست. علی علیه السلام نیز هم چون رسول خدا بود و در دوره حاکمیت خویش از نام جویی، طمع، مال پرستی، امتیازگیری و غیره به شدت دوری کرد. در نامه ای به «محمد بن ابی بکر» حاکم مصر، می نویسد:

با مردم فروتن و مهربان باش و با گشاده رویی با آنان برخورد کن، میان آن ها در نگاه کردن تفاوت نگذار تا این که بزرگان و ثروتمندان در اثر ظلم و ستم تو، نسبت به آن ها گستاخ نشوند و ناتوانان از عدل تو نسبت به خودشان نومید نگردند.

هم چنین در نامه ای به مالک اشتر هنگامی که او را به حکومت مصر برگزیده بود، خاطرنشان کرد که حاکمیت بر مردم، امتحان الهی است:

همانا تو از آنان برتر و امام تو از تو برتر و خدا بر آن کس که تو را فرمانداری مصر داد، والاتر است که انجام امور مردم مصر را به تو واگذارده و آنان را وسیله آزمودن تو قرار داده است.(1)

سیاست مداری علی علیه السلام عالی ترین نمونه سوء استفاده نکردن از قدرت است. زندگی او سرشار از عالی ترین تصمیم گیری ها و

ص: 86

حرکت هایی است که در همه آن ها خود را بنده خدا می داند و حکومت را امانت الهی و مسؤلیت دینی می نامد. ماجرای برخورد او با عثمان بن حنیف، فرماندار بصره و اشعث بن قیس، فرماندار آذربایجان و عقیل برادر خود و برخورد او با مردم شهر انبار و ده ها و صدها نمونه دیگر، نشان دهنده این است که او قدرت را پس از آگاهی کامل و به منظور هدف عالی زندگی انسان ها مورد بهره برداری قرار داده و هرگز آن را عاملی برای ایجاد دگرگونی های بی هدف و بی منطق و برای از میان بردن سرمایه های بشری به کار نبرده است. در خطبه پنجم نهج البلاغه، درباره حاکمیت و قدرت فرمود:

این زمامداری و حکومت، مانند آبی کثیف است که به سختی بیاشامند و چونان لقمه ناگواری است که با خوردن آن به غصه و اندوه گرفتار شوند.

عمل کند تا در آزمون الهی موفق باشد. اکنون به نمونه هایی از اوضاع حاکم در زمان جنگ که امتحان در این شرایط سخت تر از شرایط دیگر است، می پردازیم:

است. آن مرد سراغ آن مجروح رفت و دید شهید شده است، برگشت به سراغ مجروح دوم و دید او هم شهید شده است؛ آن گاه به سراغ مجروح اول رفت و دید او هم شهید شده است.(1)

امتحان و آزمایش همیشه همراه با حوادث سخت و ناگوار نیست، بلکه گاهی خداوند نعمت هایی را بر فرد و اجتماع نازل می کند تا شکران و یا کفران آنان را بیازماید. از کام یابی و بهره مندی از نعمت های الهی در آیه 35 سوره انبیاء به صراحت «آزمایش» نامیده شده است:

ما با بدی و خوبی و خیر، شما را می آزماییم.

هرچند اسلام با آسایش و رفاه مخالف نیست و هرگز در فرهنگ اسلامی احتیاج و فقر و تنگ دستی سفارش نشده است، ولی باید دانست که نعمت رفاه و آسایش، زمانی پسندیده است که انسان از یاد حق تعالی غافل نشود و همواره بداند که هر نعمتی به او می رسد از خدا و برای امتحان اوست. وقتی نعمت الهی شامل حال حضرت سلیمان علیه السلام شد، گفت:

هذا مِنْ فَضْلِ رَبّی لِیَبْلُوَنی ءَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ

این از فضل پروردگار من است، تا مرا آزمایش کند. شکر او را به جا می آورم یا کفران می کنم؟! (نمل: 40)

در فرهنگ قرآن، انسان باید به گونه ای خوب و شایسته تربیت یابد. ادب حضرت سلیمان، درس قرآنی است تا همه چیز را مستند به حق تعالی بدانیم. به همین دلیل، یکی از اسباب موفقیت در امتحان نعمت های الهی «شکر» است. «شکر، از جمله مقامات دینی است و هر مقامی از مقامات دینی و مکارم اخلاقی مثل ایمان و عدالت و رضا و غیره از سه پایه اساسی تشکیل شده است. علم، حال و عمل، شکر در مقام علم به این معناست که انسان نعمت را بشناسد و بداند که نعمت از طرف منعم است. شکر در مقام حال، به این معناست که وقتی نعمت الهی شامل

ص: 90

حال او شد، خوشحالی داشته باشد و شکر در مقام عمل نیز به این معنا است که اعمالی را انجام دهد که مورد رضای منعم است و این عمل به قلب و اعضا و جوارح و زبان شخصی مربوط است».(1)

بود. ممکن است فردی با اسباب و ابزارهایی امتحان شده و مردود شود و فرد دیگر با همان وسایل امتحان شود و موفق باشد. یکی را با مال امتحان می کند و دیگری را با فرزند و شخص سومی را با مقام و پست و... . به همین دلیل، تعابیر متفاوت قرآن در امتحانات، همانند «امتحان با خیر و شر»، «اولاد»،«اموال»، «میوه ها»، «مرگ» و... نشان دهنده مراتب امتحان است. این مراتب، به تناسب روحیه و وضع افراد و اجتماعات متفاوت است. برای نمونه، کسی که ایمان بالایی دارد، امتحان سخت تری هم دارد تا افرادی که در آن درجه از ایمان نیستند. در احادیث اسلامی وارد شده است که هر چه ایمان یک فرد به خدا بیشتر باشد، امتحان و ابتلای او در دنیا نیز بیشتر خواهد بود. به همین دلیل، انبیا که در عالی ترین مراحل ایمان هستند، سخت ترین امتحانات را پشت سر گذاشته اند، به گونه ای که افراد عادی از عهده آنان بر نمی آیند؛ زیرا عالی ترین مرتبه محبت به خداوند متعال در وجود آنان متجلی است. در حدیثی می خوانیم:

اِنْ اللّه َ إذا اَحَبَّ عَبْدا غَتَّه بِالْبَلاءِ غَتْا.(1)

خداوند آن گاه که بنده ای را دوست بدارد، او را در گرداب بلا فرو می برد، فرو بردنی شدید.

ص: 92

هر که در این بزم مقرب تر است*** جام بلا بیشترش می دهند

اینک به بیان چند حدیث شریف می پردازیم که بیانگر تفاوت درجات امتحان به تناسب وضع و مراتب ایمان است:

الف) عن ابی عبداللّه علیه السلام قال: انّما الْمؤمنُ بِمَنزِلَةِ کَفةِ الْمیزانِ کُلَمّا زید فی إیمانهِ زیدفی بَلائِه.(1)

امام صادق علیه السلام فرمود:

مؤمن همانند کفه ترازوست، هر چه قدر ایمان او افزوده شود، بلا و گرفتاری و آزمایش او نیز بیشتر می شود.

ب) عن ابی عبداللّه علیه السلام: قال إن أشدَّ النّاسِ بَلاءً اَلْأنبیاءُ ثُمّ الذّینَ یَلونَهم، ثُمّ الاَْمْثَلُ فَالْأمْثَل.(2)

گرفتارترین مردم پیامبرانند، در درجه بعدی کسانی که از نظر فضیلت بعد از ایشان قرار دارند و سپس هر کس که با فضیلت تر است، به ترتیب از بالا به پایین.

ج) از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسش شد گرفتارترین مردم در دنیا چه کسی است؟ حضرت فرمود: پیامبران، سپس کسانی که همانند آنانند. مؤمن به اندازه ایمان و اعمال نیکش گرفتار می شود، پس کسی که ایمان او درست و عملش نیک باشد، گرفتاری او شدید می باشد و کسی که ایمان سبک و عمل ضعیف و اندک داشته باشد، گرفتاری او نیز اندک خواهد بود.(3)

ص: 93

دارایی های خود و... را پشت سر گذاشت. ولی این امتحان، بسیار سخت تر بود؛ زیرا گذشتن از فرزندی که میوه دل آدمی است، آسان نیست. ابراهیم تصمیم گرفت که امر خدا را اطاعت و فرزندش را در راه خدا فدا کند و علاقه به فرزند و اهل و عیال را بر خدا و محبت او مقدم ندارد. به همین دلیل، با جدیت تمام اسماعیل را آماده کرد. هنگامی که اسماعیل سخن پدر را شنید که آیا راضی هستی در راه خدا کشته شوی، بی درنگ پاسخ داد: پدر جان، هر آن چه دستور الهی است انجام بده. (صافات: 37)

و این پاسخ، موفقیت اسماعیل در امتحان الهی بود. ولی پدر هم چنان باید تا پایان کار استقامت کند. به همین دلیل، هنگامی که چاقو، گلوی اسماعیل را نبرید، خشمگین شد. و آن گاه بود که وعده قبولی او در آزمایش الهی توسط فرشته وحی ابلاغ شد.

شامگاهی خواب او را در ربود*** نغمه های غیب رو بر او نمود

عالم رویای صادق آشکار*** دید خوابی همچو وحی کردگار

ذبح کرده آن نهال پاک و تر*** تیغ تیزش را نهاد زیر سر

نور چشمش را به قربان گاه برد***تیغ بنهاد و گل عمرش فسرد

گشت بیدار و ز رویا بیقرار*** گفت صادق باشد این امر آشکار

در دلش طوفان و چشمش اشکبار*** در مرور روزگار و پر مرار

کاین یکی هم امتحانی از خداست*** از وساوس های شیطانی جداست

زاد ره آماده کرد و شد به راه*** دشت ها بر صدق ایمانش گواه

گفت دلبندم بگو رأی تو چیست؟*** امر حق است و خدا را آگهی است

ص: 95

گفت اسماعیل اینک ای پدر*** امر حق بنما، ز مهر من گذر

هر چه فرموده به انجامش رسان*** امتحان خود به پایانش رسان

او توسل بر خدای خود نمود*** پس خدا باید گره ها می گشود

امتحان حق را شد سرفراز*** شد برون از آن درست و پاک باز

حدّ اخلاص ات به جا آورده ای*** تو یقین را در دلت پرورده ای

فدیده ای از سوی حق با او رسید*** ذبح آن بنمود و شد رسمی پدید

بعد از آن مرسوم شد در شرع دین*** ذبح قربانی میان مسلمین(1)

ندهیم که چه روزی می خواهیم محصول را برداشت کنیم. تا صبح و قبل از این که فقرا با خبر شوند، تمام میوه ها را می چینیم و برمی گردیم.

چیکی از آن ها، فردی خداترس بود. وقتی این سخن را شنید، برادرانش را از این کار نهی کرد و گفت: این کار را نکنید، از خدا بترسید و او را فراموش نکنید، ولی برادران دیگر به حرف او گوش نکردند. او هم به اجبار، دنبال آنان به راه افتاد، در حالی که به شدت از عمل آن ها ناراضی بود.

همان شبی که آنان این تصمیم را گرفتند، خداوند بلای آسمانی را بر باغ فرود آورد و همه میوه های آن از میان رفت.

وقتی نزدیک صبح شد، به همدیگر گفتند: زود باشید برویم. هنگام گذر از کوچه ها و محله ها آرام حرف می زدند و آهسته حرکت می کردند که مبادا مردم خبردار شوند. وقتی به نزدیک باغ رسیدند و چشمشان به آن افتاد، گفتند: این باغ دیروزی ما نیست! همه چیز عوض شده است. خیال کردند راه را گم کرده اند و این باغ آن ها نیست! ولی پس از کمی دقت، گفتند: نه، همان است، حادثه ای پیش آمده است.

برادری که خداترس بود گفت: نگفتم که نیتتان را این قدر کج نکنید؟! این، اثر سوء نیت است. همه برادران توبه کردند و گفتند: خدایا اشتباه کردیم.

آری، اگر انسان به جای شکر منعم، حق بیچارگان را ندهد، خدا نعمت را از او می گیرد. این موردی از آزمایش خدا با مال است.(1)

ص: 97

از فرمان او اطاعت می کنند، به ویژه سربازانی که با تردید و دودلی فرماندهی و رهبری او را پذیرفته بودند.

او مأمور شد که به فرمان خدا، آن ها را امتحان کند. طالوت به سربازان خبر داد که به زودی به نهر آبی می رسند و با وجود تشنگی باید مقاومت کنند و از آن، جز اندکی ننوشند. تا روشن شود آیا این سربازان که می خواهند در برابر شمشیر دشمن بایستند، می توانند چند لحظه تشنگی را تحمل کنند یا نه.

به دلیل راه پیمایی در زیر آفتاب، لشکر طالوت تشنه شده بودند. همین که چشم آن ها به نهر آب افتاد، با خوشحالی و به سرعت خود را به آن رساندند و سیراب شدند. تنها عده ای اندک بر سر پیمان خود باقی ماندند. طالوت متوجه شد که لشکر او از اکثریتی بی اراده و سست و از اقلیتی با ایمان تشکیل شده است. ازاین رو، اکثریت بی انضباط و نافرمان را رها کرد و با یاران اندک، ولی با ایمان خود به سوی میدان نبرد تاخت. هنگامی که کثرت دشمنان را دیدند، فکر نمی کردند در مقابل انبوه دشمنان پیروز شوند. گفتند: ما توانایی رویارویی با این همه سرباز را نداریم. ولی چون ایمانشان راسخ بود و به قیامت یقین داشتند و دل هایشان سرشار از محبت خدا بود، به خدا توکل کردند و از زیادی دشمن و از کمی تعداد خود نهراسیدند. آنان با کمال شجاعت به طالوت گفتند: تو هر چه صلاح می دانی انجام ده و فرمان بده. ما با همین عده اندک، با آنان خواهیم جنگید. وقتی فرمان جهاد صادر شد، جالوت که فرمانده دشمن بود، مبارز طلبید. نوجوان کم سن و سالی به نام داوود، با

ص: 99

فلاخنی که داشت، سنگی را با مهارت کامل به سوی جالوت پرتاب کرد که بر پیشانی او برخورد کرد. جالوت، در میان وحشت یاران خود، به زمین افتاد و کشته شد.

با کشته شدن جالوت، ترس و هراس عجیبی در دل سپاهیان او افتاد و سرانجام، از برابر صفوف لشکر طالوت فرار کردند.(1)

خطاب رسید: ای موسی چه چیز سبب شد که پیش از قومت آمدی و عجله کردی؟ او پاسخ داد: عشق به مناجات و شنیدن وحی، مرا وادار کرد که زودتر بیایم.

جذبه عشق و عاشقی به حدی موسی را گرفت که مناجات او با خدای خود از سی شب به چهل شب کشیده شد.

موسی به دور از قوم خود، مشغول مناجات بود، ولی در قوم بنی اسرائیل چه گذشت؟

شخصی به نام سامری، از زیور آلات و طلاهایی که معبود دنیا پرستان و مورد توجه عوام بود، گوساله ای ساخت و به گونه ای آن را در مسیر حرکت باد قرار داد تا صداهایی از آن برخیزد. او با سوء استفاده از نبود رهبر در میان امت و غیبت موسی علیه السلام و با انگشت گذاشتن بر ضعف های قوم بنی اسرائیل، برنامه ضد توحیدی خود را ماهرانه تنظیم کرد.

هارون وقتی این صحنه را دید، گفت: شما مردم در آزمایش و امتحان سخت از طرف خداوند قرار دارید. فریب نخورید و از راه توحید منحرف نشوید. خدای شما، همان خداوند بخشنده است که این همه نعمت به شما بخشیده است. برده بودید، شما را آزاد کرد؛ اسیر بودید، رهایی تان بخشید؛ گمراه بودید، هدایت تان کرد؛ پراکنده بودید، در سایه رهبری مردی آسمانی شما را جمع و متحد کرد؛ جاهل و گمراه بودید، نور علم بر شما افکند و... . مگر فراموش کردید که برادرم مرا جانشین خود کرده است؟ پس اطاعتم کنید، چرا پیمان شکنی می کنید؟ ...

ص: 101

بنی اسرائیل به لجاجت خود ادامه دادند و دلایل و منطق نیرومند هارون را گوش نکردند و گفتند: ما تا آمدن موسی، گوساله را پرستش خواهیم کرد. به این ترتیب، آنان نه حرف پیامبر خود را گوش کردند و نه سخنان جانشین او را.

هارون با اقلیتی در حدود دوازده نفر از مؤمنان که ثابت قدم ماندند، از مردمی که گوساله پرست شده بودند، جدا شد.

موسی علیه السلام در میعادگاه بود که وحی نازل شد. خداوند فرمود: ما قوم تو را بعد از تو آزمایش کردیم، ولی از عهده امتحان برنیامدند و سامری آنان را گمراه کرد.

موسی با شنیدن این سخن برآشفت. شاید به خود می گفت: سالیان دراز خون دل خوردم، با هرگونه خطر روبه رو شدم تا این مردم به توحید روی آورند، ولی افسوس که با چند روز غیبت من، زحماتم بر باد رفت! او بی درنگ، خشمگین و اندوهناک به سوی قوم خود برگشت. هنگامی که چشم او به صحنه گوساله پرستی افتاد، فریاد برآورد: ای قوم من! مگر پرودگار شما، وعده نیکویی به شما نداد؟ این وعده، وعده نزول تورات و نجات از فرعون بود. آیا غیبت من به طول انجامید؟ گرچه زمان بازگشت من از سی روز تا چهل روز به تأخیر افتاد، این زمانی نیست که طولانی باشد، آیا شما نتوانستید در این مدت کوتاه خود را حفظ کنید؟

بنی اسرائیل که خود را در برابر اعتراض شدید موسی علیه السلام دیدند و متوجه شدند به راستی کار بسیار بدی انجام داده اند، در مقام عذرخواهی و عذرتراشی برآمدند و گفتند: ما از وعده تو به میل و اراده خود تخلف

ص: 102

نکردیم، ولی زینت آلات فرعونیان به همراه ما بود که سامری با آن ما را فریفت و سفارش های تو را فراموش کردیم.

آن، سر حق و حقیقت و شرافت و انسانیت از تن جدا شد. ولی امام حسین علیه السلام هرگز از سخت ترین آزمایش ها ترسی به دل راه نداد. او شهادت همه فرزندان و اسارت زنان و دختران اهل بیت عصمت و طهارت را می دید و فریاد می کشید که مرگ نزد من، هم چون زینت و گردن بندی است بر سینه دختران. و تا آخرین لحظات عمر خویش، هرگز ظلم و ستم و بی عدالتی را تأیید و امضا نکرد.

اینک به نمونه هایی از امتحانات گوناگون که در مسیر حرکت قافله عشق و حقیقت رخ داده و نتایج مختلفی به همراه داشته است، می پردازیم:

بدانند که هدف، وسیله را توجیه نمی کند. او به چشم خود دید که چگونه پدرش آب بر روی دشمن در صفین نبست و چگونه با دشمن و اسیر خود مدارا کرد. کسی از سپاهیان حرّ تشنه نماند، حتی علی بن معان که آخرین نفر از لشکر حرّ بود و عقب افتاده بود، از راه رسید و آب خواست. تشنگی و عطش چنان بر او غلبه کرده بود که وقتی مشک آب را به او دادند، از شدت عطش نتوانست آب بنوشد. امام برخاست و با دست خویش لب مشک را گرفت و او را سیراب کرد. و این چنین بود امتحان قافله ای که خود، چند روز بعد گرفتار همین افراد شدند و آنان آب را، حتی بر کودکان و زنان نیز بستند.

او در کشاکش عقل و نفس،خواهش نفس و وهم را کنار گذاشت و تصمیم به بازگشت و توبه گرفت و در امتحان الهی موفق شد. حّر رو به عمربن سعد کرد وگفت: آیا به راستی می خواهید با حسین بن علی بجنگید؟

عمربن سعد گفت: آری، به خدا سوگند، جنگی با ایشان خواهیم کرد که کم ترین رویداد آن، جداشدن سرها و قطع شدن دست ها باشد. حّر برگشت واز لشکر کنار کشید و به اندیشه فرو رفت. سرانجام تصمیم خود را گرفت واز قدرت و ریاست و امکاناتی که در اختیارش بود، چشم پوشید... وقتی به سمت سپاه امام می رفت، مهاجربن اوس او را بسیار نگران دید. افراد دیگری هم کنار حّر بودند، متوجه شدند که او اندیشه ای درسر دارد. او را به ماندن تشویق کردند، ولی، ندای الرحیل دردل حّر طنین انداز شده بود.

حر گفت: به خدا سوگند من امروز خود را در میان بهشت و جهنم می بینم و به خدا قسم هیچ چیز را بر بهشت ترجیح نخواهم داد، اگرچه در این راه قطعه قطعه شده، یا در آتش سوخته باشم.

حّر فرزند خود را نیز همراه برد. ابتدا فرزندش را برای جانبازی به میدان فرستاد. وقتی فرزندش به شهادت رسید، حمد و سپاس خدا را به جای آورد که عزیز دلش را در رکاب فرزند پیامبر فرستاد و از امتحان تقدیم فرزند خویش در راه خدا سربلند بیرون آمد. پس خود، بار سفر بست و به میدان نبرد رفت و پس از فداکاری زیاد به شهادت رسید. امام بر بالین حّر شتافت و برای او اشک ریخت.

ص: 106

عبیداللّه: چگونه توبه کنم؟

امام: فرزند دختر پیامبرت را یاری کن و در التزام رکاب وی با دشمنان او بجنگ.

عبیداللّه: به خدا می دانم هر کسی از تو فرمان برد، خوش بخت خواهد شد، ولی مرا معاف دار؛ زیرا من از مرگ سخت گریزانم، ولی بهترین اسبم را تقدیم شما می کنم.

امام: حال که در راه ما از نثار جان خودداری می کنی، ما نیز نه به تو نیاز داریم نه به اسب تو؛ زیرا من از افراد گمراه نیرو و کمک نمی خواهم. ولی نصیحتی به تو دارم و آن این که، تا می توانی به جایی دوردست برو، تا صدای استغاثه ما را نشنوی و جنگ را نبینی. به خدا سوگند، اگر صدای ما به گوش کسی برسد و به یاری ما نشتابد، در آتش جهنم خواهد سوخت.

عبیداللّه از سخنان امام پند نگرفت و سرانجام در آزمون ماندن با ذلت و یا رفتن با عزت، ماندن را برگزید. پس از واقعه کربلا او متوجه شد که چه فیض بزرگی را از دست داده است، ولی جز افسوس چاره ای نداشت. او تا آخر عمر در ندامت و حسرت بود و گاهی می گفت: آه از حسرت و تأسف سنگین که تا زنده ام در میان سینه و گلویم در حرکت است و بی قرارم کرده است. آن گاه که حسین بر اهل نفاق و ستم پیشگان، از مثل من یاری می طلبید؛ آن گاه که حسین می خواست برای برانداختن اهل گمراهی و نفاق به یاری اش بشتابم؛ آری، اگر آن روز از راه جان، یاری می نمودم، در روز قیامت به شرافتی بس بزرگ نایل

ص: 108

می شدم.(1)

عمر بن قیس مشرقی، فرد دیگری بود که از سعادت شهادت محروم ماند. او در همان منزلی که امام با عبیداللّه ملاقات کرد، به همراه پسر عموی خویش به دیدار امام شتافت.

امام: آیا برای یاری من آمده اید؟

گفتند: نه، زیرا ما زن و فرزندان و دارایی زیادی داریم و نمی دانیم سرنوشت شما چه خواهد شد.

امام: از این منطقه دور شوید تا صدای استغاثه من به گوش شما نرسد؛ زیرا اگر برسد ولی به استغاثه ما جواب مثبت ندهید و به فریاد ما نرسید، خداوند شما را با ذلت تمام در جهنم سرنگون خواهد کرد.

عمرو از عذاب الهی سخت بیمناک شد و پس از آن که تحت تأثیر سخنان امام قرار گرفت، از پسر عموی خود «مالک» جدا شد و به یاران امام پیوست، ولی هنوز دل از دنیا و تعلقات آن نکنده بود و رسوبات دنیا در کنج دلش لانه کرده بود. بنابراین، شرط کرد، من تا آنجا از تو دفاع خواهم کرد که دفاع من به حال شما مفید و در سرنوشت پیروزی شما مؤثر باشد و در غیر این صورت در جدایی از شما آزاد خواهم بود، اما هم این بیعت مشروط را از وی پذیرفت. عمرو در آخرین ساعات زندگی امام و هنگامی که استغاثه امام را می شنید و یاران او یکی پس از

ص: 109

دیگری به خاک و خون می غلتیدند، بر اسب تندرو خود سوار شد و از معرکه جهاد و شهادت گریخت.

آری، تن او با اصحاب عاشورا همراه بود، ولی جان و روحش هنوز در تعلقات دنیا پرسه می زد. او با امام شرط کرده بود که در شرایط سخت عقب بکشد. ازاین رو، عبادت مشروط او را از رستگاری و فوز عظما محروم کرد:(1)

ص: 110

تو بندگی چو گدایان به شرط مزد مکن***که خواجه خود روش بنده پروری داند

او در کشاکش نبرد درون خویش، از کمک همسر فداکار و دانای خویش نیز بهره برد. از خیمه خارج شد. شمیم دلنواز سخنان ولی خدا چنان بر جان و دل او نشست که همه تعلقات دنیا، زن و همسر و ثروت را در همان منزل از دل کند و دل به دلدار خویش داد و رهسپار شد.

در شب عاشورا که شب سخت و سرنوشت سازی بود، امام در جمع اصحاب فرمود:

من یارانی با وفاتر از شما سراغ ندارم، ولی این قوم از ما دست بردار نیست و کار ما به جنگ خواهد کشید. من شما را در رفتن آزاد گذاشتم.

در این هنگام، زهیر برخاست و گفت: سوگند به خدا، دوست دارم کشته شوم، سپس زنده شوم و دوباره کشته شوم تا هزار بار. و خدای عزوجل به وسیله من مرگ را از تو و از جوانان هاشمی دفع کند.

آری، او با سخنان خود در امتحان بزرگی پیروز شد و در فردای آن شب، در نبرد عاشوراییان، شجاعانه به دشمن حمله کرد. بعد از مدتی جنگ، از میدان کارزار برگشت تا برای آخرین بار چهره تابناک امام را ببیند. وقتی نزد امام آمد، گفت: جانم به فدای تو باد که هدایت یافت و رستگار شد. امروز جدت پیامبر، حسن، علی مرتضی، جعفر طیار و حمزه را ملاقات می کنم.

آن گاه به دشمن حمله برد تا به شهادت رسید. امام بر بالین او حاضر شد و فرمود: خدا تو را رحمت و قاتلت را لعنت کند.

امام در زمان های مختلف، شهادت یاران خود را اعلام کرده و به یاران خود اجازه برگشت داده و بیعت از آنان برداشته بود. در شب عاشورا و برای آخرین بار نیز این موضوع را مطرح کرد و فرمود:

«قد قَرُبَ الموعد»؛

هنگام شهادت فرا رسیده است و من بیعت خود را از شما برداشتم، از تاریکی شب استفاده کنید و راه شهر و دیار خویش را پیش گیرید.

این پیشنهاد، در واقع آخرین آزمایش از سوی حسین بن علی علیه السلامبود و نتیجه این آزمایش، واکنش یاران او بود. هر یک با بیان خاص خویش، وفاداری و استقامت خود را اعلام کردند و بدین گونه از این آزمایش رو سفید و سرافراز بیرون آمدند.

نخستین کسی که پس از امام علیه السلام لب به سخن گشود، برادرش عباس بن علی علیه السلام بود. او فرمود: خدا چنین روزی را نیاورد که ما تو را بگذاریم و به سوی شهر خود برگردیم.

سپس دیگر افراد بنی هاشم به دنبال گفتار ابوالفضل علیه السلام سخن گفتند. آن گاه امام نگاهی به فرزندان عقیل کرد و فرمود: کشته شدن مسلم برای شما بس است. من به شما اجازه دادم بروید.

آنان در پاسخ گفتند: اگر از ما سؤال شود که چرا دست از مولا و پیشوای خود برداشتید، چه بگوییم؟ نه، به خدا سوگند، هیچ گاه چنین کاری را نخواهیم کرد، بلکه ثروت و جان و فرزندانمان را فدای راه تو می کنیم و تا آخرین مرحله در رکاب تو خواهیم جنگید.

سپس مسلم بن عوسجه برخاست و گفت: ما چگونه دست از یاری تو برداریم؟ در این صورت در پیشگاه خدا چه عذری خواهیم داشت؟ به

ص: 113

خدا سوگند، من از تو جدا نمی شوم تا با نیزه خود سینه دشمنان تو را بشکافم و تا شمشیر در دست من است، با آنان بجنگم و اگر هیچ سلاحی نداشتم، با سنگ و کلوخ به جنگشان می روم تا جان به جان آفرین تسلیم کنم.

سعد بن عبداللّه گفت: به خدا سوگند، ما دست از یاری برنمی داریم تا در پیشگاه خداوند ثابت کنیم که حق پیامبر را درباره تو مراعات کردیم. به خدا سوگند، اگر بدانم که هفتاد مرتبه کشته می شوم و بدنم را آتش زده و خاکسترم را زنده می کنند، باز هم هرگز دست از یاری تو بر نمی دارم و...

زهیر بن قین گفت: یا بن رسول اللّه! به خدا سوگند، دوست داشتم که در راه حمایت تو هزار بار کشته و زنده شوم و دوباره کشته شوم و باز آرزو داشتم که با کشته شدن من، تو و یا یکی از این جوانان هاشمی از مرگ نجات می یافتند.

در همین لحظه، خبر اسارت فرزند محمد بن بشیر حضرمی به پدر رسید. امام فرمود: تو آزاد هستی، برو و برای آزادی فرزندت تلاش کن.

محمد بن بشیر گفت: به خدا سوگند، من هیچ گاه دست از تو بر نمی دارم! درندگان بیابان ها مرا قطعه قطعه کنند و طعمه خویش قرار دهند، اگر دست از تو بردارم.

آن گاه که امام واکنش یاران خود را دید، دعایشان کرد و فرمود: همه ما، حتی قاسم و بچه شیرخوارم نیز کشته خواهند شد.

همه یاران با شنیدن این جمله، سپاس خدا را به جای آوردند و امام

ص: 114

جایگاه آنان را در بهشت نشانشان داد.(1)

شنیده بودم اروند، کوسه دارد. تمام مدت در آب به فکر کوسه بودم. ساعت دو بعد از نیم شب بود که توانستیم معبر بزرگی را پاک سازی کنیم. سرعت آب بیش از پنجاه کیلومتر در ساعت بود. اگر یک لحظه غفلت می کردیم معلوم نبود سر از کجا در می آوردیم. کارمان که تمام شد، رفتیم به طرف سدّ اروند. برای عبور نیروها از اروند باید طنابی از این طرف تا آن طرف می بستیم. دوباره به طرف معبر برگشتیم. بچه های غواص به سرعت دست به کار شدند تا طناب ها را ببندند. سه رشته طناب محکم به هم بافته بود. یک سر طناب را این طرف آب محکم کردیم. سر دیگرش را غواص ها به آن سوی اروند بردند. کار بستن طناب به قدری سریع انجام شد که خودمان هم باور نمی کردیم. زمان زیادی تا عملیات باقی نمانده بود. نیروهای رزمنده، خروشان تر از اروند در انتظار رمز عملیات بودند. چند نفر غواص رفتند تا کمین های دشمن را خفه کنند. سکوت و آرامش همه جا را فرا گرفته بود. دستمان به طناب بود، طناب تکان خورد، فهمیدیم موفق شده اند.

رمز عملیات از بی سیم شنیده شد؛ گویا نوید رها شدن و پرواز بود. امواج نیروها در کنار اروند در خروش بود، به آب زدیم. طناب، حبل المتین ما شده بود. من که با طناب چند بار از آب گذشته بودم، برایم مشکلی نبود، ولی برای خیلی ها سخت بود. به دلیل زیادی نیروها، طناب به زیر آب رفته بود.

نیمی از عرض اروند را رد کرده بودیم که عطسه یکی از نیروها، سیل رگبار دشمن را متوجه ما کرد. دشمن دقیقا نفهمیده بود چه خبر است، ولی کورکورانه سطح رودخانه را زیر رگبار گرفته بود، آشوب و

ص: 116

اضطراب تنم را لرزاند، برگشتم، دیدم پشت سری ام تیر خورده، ولی دستش هنوز به طناب بود. یک نفر دیگر هم گلوله خورد. ناخواسته فریادش بلند شد. آتش دشمن هم شدت گرفت، صفیر گلوله هایی که از بیخ گوشم می گذشت، در دهلیز گوشم خال می انداخت. نگرانی ام بیشتر می شد، ترسم از عاقبت عملیات بود. منوری در سیاهی شب همه جا را روشن کرد. سرم را بردم زیر آب. منور که فرو مرد، دلم کمی آرام گرفت. حالا آتش دشمن بیشتر شده بود. مستقیم به سطح آب می زد، هر از چند گاه یک نفر تیر می خورد. بچه ها برای این که صدایشان در نیاید وقتی تیر می خورند، می رفتند زیر آب. آن که جلوی من حرکت می کرد، تیر به شکمش خورد، صدای خفه ای ازش شنیدم، خودم را رساندم بهش. سرش را برد زیر آب، چند لحظه بعد آمد بیرون، رو به من کرد و گفت: تو را به چهارده معصوم قسمت می دهم، مرا هل بده زیر آب، نگذار صدایم در بیاید!

گفتم: نه، نمی توانم.

دوباره التماس کرد تا مبادا از شدت درد فریاد بکشد و عملیات لو برود. اشک در چشم هایم جمع شد. بغض تا بیخ گلویم بالا آمد. از آن همه ایثار، تنم لرزید. بغلش کردم و صورتش را بوسیدم. شکمش پاره شده بود و از شدت درد به خود می پیچید. برای این که صدایش در نیاید، زبانش را گاز می گرفت. طناب را رها کرد و سرش را برد زیر آب، ولی جریان تند آب او را همراه خود برد؛ خیره، نگاهم را دوخته بودم به جایی که تا چند لحظه پیش دست در طناب داشت. ولی او نبود، خودش

ص: 117

را به امواج خروشان اروند سپرده بود. سبک تر از نسیم و زیباتر از گل؛ او دیگر به دریا رسیده بود.

دشمن متوجه طناب شد و آن را قطع کرد،در حالی که پنج متری بیشتر تا آن سوی رودخانه فاصله نداشتیم. طناب که بریده شد، امید ما هم از رفتن به آن سوی اروند قطع شد. به هر سختی بود، طناب را رها نکردم، بقیه هم چنگشان به طناب بود. پسر خاله ام، قهرمان، هم مثل من در میان اروند گرفتار بود. دو متر بیشتر از من فاصله نداشت. به هر زحمتی بود خودم را به او رساندم، هم سنش بیشتر از من بود و هم جثه اش قوی تر. مرا دلداری می داد، ولی من خودم را برای شهادت آماده کرده بودم، همین طور که با من حرف می زد، آخ گفت و دیگر صدایی از او بلند نشد. فشار آب زیاد بود، نتوانستم خودم را به او برسانم، دیدم که دستش شل شد و طناب را رها کرد، حتی نتوانستم در آغوشش بکشم. او دیگر نبود و به همراه موج ها رفته بود. بغضم ترکید، سرم را زیر آب بردم وهای های گریه کردم. اشتیاق قهرمان را برای شهادت می دانستم. از شوق نیایش و ذکرش به صراحت دریافته بودم که آن سری است.(1)

ص: 118

و سرانجام این که آدمی به اندازه ای به رحمت پروردگار امیدوار باشد و از ناامیدی دوری کند که تصمیم گیرد که شکست را شکست دهد.

که یاری خدا و الطاف او شامل حالش خواهد شد. خداوند در قرآن می فرماید:

وَ الَّذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا (عنکبوت: 69)

آنان که در راه ما تلاش می کنند، حتما آنان را به راه خود هدایت خواهیم کرد.

ناز و نعمت ها و رفاه ها و خوشی ها پایان گرفت، که نزدیکی فرزندان به دوری و از دست دادنشان و همدمی همسران به جدایی تبدیل شد.(1)

ص: 123

ص: 125

و از رخنه افکار فاسد و انحرافی دشمنان جلوگیری کرد.

سد فرهنگی به این معنا نیست که چشم و گوش مخاطبان در برابر سیل اطلاعاتی که از طریق اینترنت، روزنامه، مجلات، کتاب ها و غیره به سمت او سرازیر است، بسته باشد، بلکه به این معناست که با بهره گیری درست و با مطالعه بهترین و جدیدترین راه های ساخت برنامه ها، ذهن و روح مخاطب را با باورها و اعتقاداتی آشنا کرد تا مایه های مقاومت در درون او شکل گیرد؛ مقاومتی که او را در برابر انحرافات و تهاجم فرهنگی تقویت و در تشخیص اندیشه ها و اعمال باطل از اندیشه ها و اعمال حق کمک کند.

نقش تلویزیون در ایجاد این قابلیت و شکل دهی مناسب به آن انکارناپذیر و بی مانند است. برای نمونه، می توان از تأثیر تلویزیون، بعد از انقلاب اسلامی در شناسایی هویت رژیم اشغال گرصهیونیستی و افشای زوایای مختلف توطئه ونقشه های شوم آن درباره جهان اسلام و روشن گری برنامه های آن در افکار عمومی نام برد.

موضوع امتحان الهی و یا سنّت امتحان در زندگی انسان، بحثی اعتقادی و نظری است و نیازمند دقت و ظرافت خاصی است. ازاین رو، پرداختن به این بحث و پروراندن جنبه های عملی و کارکردی آن که در واقع نتایج مبحث نظری است، آسان نیست؛ زیرا پرداختن به مباحث نظری که جنبه فلسفی دارند، باید به گونه ای باشد که نه تنها مخاطبان را خسته نکند، بلکه جذابیت و تنوعات ویژه خود را داشته باشد. تجربه نشان داده است که طرح مباحث نظری محض در رسانه های جمعی، تنها برای گروه خاصی از افراد جامعه سودمند است و بخش گسترده ای از

ص: 127

مخاطبان که در واقع مخاطبان اصلی رسانه ها هستند، از آن بی بهره می مانند و یا کم بهره می گیرند. به این دلیل، باید از شیوه هایی بهره برد که بحث ها از حالت نظری و فلسفی خارج شود. باید از کارشناسان مربوط درخواست شود که آن را در قالب عبارات ساده، روان و همه فهم مطرح کنند. شیوه ها و راه کارهای فنی و علمی این مسئله توسط هنرمندان، برنامه سازان و کارشناسان محترم، به فرهنگ سازی عمومی خواهد انجامید.

بر این اساس به بعضی از نکات کلی اشاره می کنیم:

1. گسترش و تقویت ایمان مذهبی مردم

طرح این بحث، باورهای دینی مردم را به مبدأ و معاد تقویت و آنان را با بخش وسیعی از معارفی که در زیر مجموعه امتحان ها و ابتلائات مطرح است، آشنا خواهد کرد.

2. تقویت حس مسئولیت پذیری

باور به این حقیقت که انسان همواره در معرض آزمون خداست و خداوند افراد گوناگون را با روش های گوناگون می آزماید، حس مسئولیت دینی را تقویت می کند و انسان را به مرحله ای از ایمان می رساند که خود را در برابر خداوند و مردم مسئول بداند. به همین دلیل، او همواره در گفتن، نوشتن، خوردن و آشامیدن، کسب درآمد، ایجاد رابطه با دیگران، نحوه برخورد با خانواده، چگونگی موضع گیری در برابر دشمن و دوست و حتی در نیّات و تصورات خود، تجدید نظر می کند و در نتیجه ناهنجاری های فردی و اجتماعی کاهش خواهد یافت.

3. جلوگیری از اثرات نامطلوب فرهنگ بیگانه

ص: 128

تجربه ثابت کرده است که تکیه بر فرهنگ خودی و تبلیغ آن در رسانه، با استقبال فراوان مردم روبه رو می شود. استقبال از سریال های تاریخی و مذهبی شاهد این مدعاست. ادامه این روند عامل مهمی در جلوگیری از نفوذ فرهنگ بیگانه است. یکی از مؤثرترین برنامه های سیما در سال های اخیر که در معرفی چهره غرب موفق بود و پرده از چهره آن کنار زد، برنامه «سراب» بود. ساخت این گونه برنامه ها که درباره امتحان یا تهاجم فرهنگی است، باعث تقویت فرهنگ و باورهای خودی می شود و جوانان عزیز به خوبی نسبت خود را با فرهنگ بیگانه درک می کنند و از تقلید فرهنگ بیگانه پرهیز خواهند کرد.

4. الگو و اسوه سازی

معرفی قهرمانانی که در طول تاریخ، به ویژه در تاریخ معاصر در رویارویی با امتحان ها و ابتلائات سرافراز و موفق شده اند، معیارهای مناسب و موفقی را در اختیار نسل جدید می گذارد و حرکت آنان را در مسیر فضایل و کمالات آسان خواهد کرد.

برخورد با ارباب رجوع و در بخشی دیگر مسئول و رئیس با برخورداری از مقام و پست و در بخشی دیگر... امتحان می شوند.

2. یکی از عرصه های وسیعی که می توان درباره آن برنامه های گوناگونی ساخت، دفاع مقدس است. این عرصه، به دلیل درگیری مستقیم و محسوس مردم با آن و لمس آثار و ثمراتش، اثر گذار است. ارائه الگوهایی از رزمندگان دفاع مقدس و قهرمانان جنگ که در سخت ترین شرایط و با کمترین امکانات، در امتحانات گوناگون موفق شده اند، زمینه مناسبی برای برنامه سازی است.

3. ساخت و تولید برنامه هایی که در آن ها جوانان از ناحیه فرهنگی مورد هجوم واقع می شوند؛ این مسئله باید با دقت و ظرافت خاصی انجام شود تا بدآموزی نداشته باشد. هم چنین در این باره می توان برنامه هایی ساخت که با جوانان گفت وگو شود و دیدگاه ها، راه حل ها و چگونگی مبارزه با تهاجم فرهنگی از آنان پرسیده و توسط کارشناس جمع بندی و نتیجه گیری شود.

4. مصاحبه با رزمندگان اسلام درباره لحظات سرنوشت ساز و سخت جنگ، سرکشی به بیمارستان ها و مصاحبه با بیماران، مصاحبه با افراد سالمند و کسانی که در رفاه زندگی می کنند و... درباره این که سختی و خوشی و ناخوشی، فقر و ثروت و... را امتحان الهی می دانند یا نه؟ در این مصاحبه ها، درخواست بیان خاطرات تلخ و شیرین، برنامه ها را جذاب تر می کند و مخاطب را علاقه مند به پی گیری آن ها در برنامه های دیگر خواهد کرد.

ص: 130

5. سرکشی به جانبازان و معلولان، که عمری را با ضعف جسمانی و یا نقص عضو می گذرانند و مصاحبه و گفت وگو با خود آن ها در مورد گرفتاری و ابتلایشان؛ هم چنین پرسیدن نظر همسران آنان، بازماندگان شهدا و... که همه پرسش ها درباره امتحان الهی و فضای آزمایش پروردگار طرح شود.

6. در زمینه اهمیت امتحان الهی و نقش آن در زندگی، جملات نغز و زیبایی از آیات، روایات و سخنان بزرگان انتخاب و به صورت زیرنویس در برنامه های مختلف تلویزیون استفاده شود. هم چنین این جملات را می توان در لحظات پیش از شروع اخبار، در کنار نشان خبری هر شبکه درج کرد.

7. طرح بحث امتحان الهی در زمان هایی که مردم از آمادگی روحی و معنوی برخوردارند، مؤثرتر است. به همین دلیل، در ایام ماه مبارک رمضان که دل های بندگان خدا آمادگی بیشتری برای راز و نیاز با خدا دارد و استعداد و آمادگی شرکت در یک امتحان بزرگ، یعنی روزه را در خود فراهم کرده اند، عنوان شود. در این ایام، می توان برنامه ها و فیلم هایی ساخت که در آن فرد روزه دار با تشنگی، گرسنگی، ضعف جسمانی و... امتحان می شود و در نهایت از همه خواهش های نفس می گذرد و تکلیف الهی خویش را به انجام می رساند. هم چنین ایام ماه محرم و روزهای عزاداری سرور و سالار شهیدان، حضرت امام حسین علیه السلام، فرصت مناسبی برای تولید و پخش فیلم ها و برنامه هایی است که در آن صحنه هایی از امتحان عاشوراییان و یاران امام حسین علیه السلام به تصویر کشیده شده است. در این موارد، می توان سخنرانی هایی درباره

ص: 131

امتحان و آزمایش در عاشورا تهیه و پخش کرد و یا در چند برنامه منظم و پیوسته، درباه جنبه های مختلف این موضوع بحث و آن را بررسی کرد و با بیان شیوا و همه فهم و با استفاده از بهترین شیوه ها آن را بر دل مخاطب نشاند.

8. مصاحبه با دانش آموزان و دانشجویان به هنگام شروع امتحانات ترم و پرسش درباره برداشت آنان از امتحان الهی، فرق آن با امتحانات ترم و... هم چنین در این باره می توان از سریال ها و برنامه های دیگر بهره برد.

9. بیان قصه ها و داستان های کوتاه و شیرین، به ویژه قصه های قرآنی و داستان هایی که در روایات آمده است. در این قصه ها درباره کسانی که امتحان شده اند، بحث شده و در برنامه های کودک از آن استفاده شود. باید توجه کرد که از داستان هایی باید بهره برد که در پایان، به موفقیت در امتحان بینجامد و از داستان هایی که سرانجام آن شکست و رد شدن فرد است، کمتر استفاده شود؛ زیرا ممکن است باعث ایجاد روحیه یأس و ناامیدی در کودک شود.

5. در امتحان خداوند نیز مراقب یا مراقبتی وجود دارد؟

6. امتحان مدرسه سخت تر است یا امتحان خدا؟

7. هنگامی که آزمایش می شوید، چه احساسی دارید؟

8. از امتحانات و گرفتاری های پیامبران، یک مورد را بیان کنید.

9. یک مسئول چگونه می تواند امتحان شود؟

10. به نظر شما راه موفقیت در امتحان الهی چیست؟

11. جامعه ما امروزه با چه چیز امتحان می شود؟

12. چه راهی برای موفقیت در امتحان تهاجم فرهنگی پیشنهاد می کنید؟

13. به نظر شما صبر و توکل به خدا، تا چه اندازه در موفقیّت انسان مؤثر است؟

14. اگر در امتحانی خود را شکست خورده دیدید، چه تصمیمی خواهید گرفت؟

15. اگر خاطره ای درباره امتحان الهی دارید، بیان کنید.

6. جنگ هشت ساله ما از چه نظرهایی می تواند امتحان الهی باشد؟

8. «به وسیله امتحان، حجت خدا بر مردم تمام می شود» یعنی چه؟ توضیح دهید.

9. کسی امتحان می کند که از حقیقت امر آگاه نیست، پس خداوند چه نیازی به آزمایش و امتحان دارد؟

10. مواردی از روایات را توضیح دهید که در آن ها امتحان ویژه شیعه هاست.

11. مفهوم انتظار صحیح چیست و چگونه می تواند وسیله امتحان باشد؟

12. راه موفقیت در همه امتحان ها چیست؟

13. عمده ترین ابزار امتحان جامعه ما در شرایط کنونی چیست و چه پیشنهادی دارید؟

رحمان شروع می شود یا همراه با نیّات شیطانی است. مواظب باش شیطان و نفس کلاهت را برندارند.(1)

* در امتحان الهی، شهیدان از جان گذشتند و به جانان رسیدند، عارفان و عابدان از خود گذشتند و به وصال حق رسیدند. تو از چه گذشتی؟

* بدبخت ترین شخص، کسی است که دچار بلیّه ای شود و در آن واقعه و حادثه، از حق غافل گردد.(2)

* زندگی آمیخته است با نبرد و استقامت در برابر حوادث، که تمام این ها «بلا»ست و بس. هر واقعه ای آزمایشی است و این تویی که از این آزمایش ها باید سرافراز بیرون بیایی.(3) (شهید احمدرضا احدی)

* همیشه و همه موقع حواست جمع باشد که اگر خداوند امتحانت کرد، بتوانی از آن امتحان رو سفید بیرون بیایی و در همه حال شکر گزار باشی.(4)

* دین دار آن است که در کشاکش «بلا» دین دار بماند وگرنه در هنگام راحت و فراغت و صلح و سِلم، چه بسیارند اهل دین.(5)

* در کلاس عمر، هر کس را یک بار می نشانند و درس می دهند و

ص: 135

امتحان می گیرند. ما اکنون سر کلاس نشسته ایم!(1)

* خیلی ها یا باور ندارند یا توجه ندارند که در حال آزمایش شدنند. زندگی را سرسری می گیرند، در مزرعه حیات، با بی خیالی وقت می گذرانند و از هدر رفتن استعداد و تلف شدن فرصت و نابود شدن بذر عمر، چندان اندیشناک نیستند... آزمون حیات را جدی تر بگیریم.(2)

* روزگار برای همه، صحنه های «آزمودن» پیش می آورد. برای برخی با «توانگری»، برای بعضی با «فقر و تنگ دستی». بعضی با «امکانات» و دارایی ها امتحان می شوند، بعضی هم با تهی دستی و فقدان امکانات.

تو از کدامین گروهی؟(3)

ص: 136

* کسی که از «شکست»، درس «پیروزی» نگیرد و از تلخی جدایی ها، شیرینی وصل را نچشد و از آفاتِ «تفرقه»، ارزش و قیمت «وحدت» را نشناسد، خیلی خام است. این ها همان آینه هاست که یا الهام می بخشد یا عبرت می آموزد.(1)

* امام صادق علیه السلام: شیعیان ما را به هنگام نماز بیازمایید.

7. نقد و تفسیر مثنوی معنوی، محمدتقی جعفری، دفتر نشر اسلامی، تهران.

8. معارف قرآن، محمدتقی مصباح یزدی، مؤسسه در راه حق، قم.

9. جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، محمدتقی مصباح یزدی، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1372.

ص: 138

28. _________________ ، المیزان، ترجمه صالحی کرمانی، نشر بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی.

29. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، دارالمعرفه، بیروت.

30. _________________ ، المیزان، ترجمه موسوی همدانی، جامعه مدرسین، قم.

31. _________________ ، المیزان، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت 1417 ق.

32. عوامل معنوی و فرهنگی دفاع مقدس _ 4، مرکز تحقیقات اسلامی، چاپ اول،قم 1380.

33. فردایی دیگر، مجموعه مقالات شهید آوینی، نشر برگ، 1378.

34. فرهنگ جبهه، یادگار نوشته های جنگ، نشر فرهنگ گستر و سروش، تهران1379.

35. فریادگر توحید، نشر مؤسسه اهل بیت، قم 1378.

36. قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، نشر کتاب خانه سنایی.

37. کلباسی، محمدرضا، انیس اللیل در شرح دعای کمیل، نشر روح، قم 1362.

38. کلینی، محمد بن یعقوب، ترجمه: سید جواد مصطفوی، انتشارات مسجدچهارده معصوم، تهران، بی تا.

39. گروه تحقیقات باقرالعلوم، مؤسوعة کلمات الامام الحسین علیه السلام، نشردارالمعروف، چاپ اول، قم 1373.

40. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1362.

41. محدثی، جواد، از همدلی تا همراهی، نشر کیهان، تهران 1377.

42. _________________ ، چشم دل، نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1377.

43. مختاری، رضا، سیمای فرزانگان، دفتر تبلیغات اسلامی، قم 1369.

44. مصباح یزدی، محمدتقی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران1372.

45. مطهری، مرتضی، انسان کامل، نشر صدرا، تهران 1367.

46. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، نشر دارالکتب الاسلامیه، تهران 1364.

47. نجمی، محمد صادق، سخنان امام حسین علیه السلام از مدینه تا کربلا، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ پنجم، قم 1374.

48. نگاه تا نگاه، نشر عصمت، قم 1382.

49. یادگاران، کتاب اول، روایت فتح، چاپ اول، تهران 1379.

50. یادگاران، کتاب دوم، روایت فتح

51. یک صد و ده درس زندگی، نشر عابد، 1379.

ص: 140