دعا و سلامت روان

نویسنده: محمدصادق شجاعی

ویراستار: حبیب مقیمی

ناشر و تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صداوسیما

ص: 2

فصل دوم: تأثیر دعا در سلامت روان15

1. پیشگیری و درمان بیماری های روانی15

الف) اضطراب16

یک - تعریف اضطراب16

دو - عوامل اضطراب آفرین17

ب) افسردگی19

یک - عوامل افسردگی20

دو - دعا و درمان افسردگی21

ج) دیگر اختلال های روانی23

ارتباط میان دعا و سلامت روان دانشجویان24

2. طول عمر و افزایش مقاومت در برابر بیماری ها25

یک - اثر معنوی دعا بر افزایش طول عمر26

دو - اثر فیزیولوژیک دعا بر افزایش طول عمر26

3. مقابله با استرس و کاهش فشار روانی28

یک - عوامل فشار روانی28

دو - پی آمدهای استرس و فشار روانی29

سه - نقش دعا در مقابله با فشار روانی29

چهار - نقش دعا و نیایش در کاهش استرس و مشکلات دوره سالمندی30

4. دعا به عنوان روش درمان (دعا درمانی)32

خلاصه34

فصل سوم: دعا و ارتقای سلامت روان35

1. کارکردهای دعا در حوزه سلامت روان35

الف) احساس موفقیت و پیشرفت در زندگی35

ب) آرامش و اطمینان قلبی37

ج) افزایش عزت نفس38

د) تعالی روان شناختی و خودشکوفایی معنوی40

ص: 4

2. تأثیر دعاهای جمعی در سلامت روان43

3. مکان های مذهبی و سلامت روان46

الف) زیارت گاه های معصومان(ع)47

ب) حضور در مسجد و آرامش روان48

4. محتوای دعاها و سلامت روان49

خلاصه52

فصل چهارم: با برنامه سازان54

1. ویژگی های رسانه ملی و نقش آن در سلامت روانی جامعه54

الف) جذابیت های رسانه تلویزیون54

ب) نقش ابزاری رسانه تلویزیون در تبلیغ ارزش های دینی55

2. سوژه شناسی دعا و سلامت روان57

الف) دعا و پایان مصیبت های حضرت ایوب(ع)58

ب) دعا و بازیابی سلامت روانی توبه کنندگان در داستان های تاریخی59

ج) دعا، موجب بهره مندی از نعمت های الهی61

د) تأثیر دعا در فرزنددار شدن انسان حتی در پیری63

ه-) دعا، وسیله مؤثر برای نجات از اندوه و گرفتاری ها65

و) نقش دعا در رهایی از ظلم ظالمان67

ز) تأثیر دعا در پیشگیری و اصلاح انحراف های اخلاقی69

3. راهبردهای پرداختن به دعا و سلامت روان در برنامه های صداوسیما71

الف) رسانه ها و آموزش مفاهیم مربوط به دعا و سلامت روان71

یک - ترسیم رویکرد آموزش رسانه ای دعا و سلامت روان72

روش های آموزش مفاهیم دینی در رسانه ها74

اول - آموزش از راه سخنرانی74

دوم - آموزش با استفاده از بحث گروهی75

سوم - روش کنفرانس75

چهارم - معرفی مطالعات موردی76

ب) دعا و برنامه های نمایشی صداوسیما77

ص: 5

یک - ضرورت ساخت و تولید فیلم ها و سریال هایی با موضوع دعا و سلامت روان77

سال های پیش دبستانی79

دوم - سال های دبستان82

سوم - نوجوانان و جوانان84

چهارم - بزرگ سالان86

دو - اهمیت «یادگیری پنهان» در برنامه های نمایشی صداوسیما87

کتاب نامه91

ص: 6

سوی خدا و مجالی است برای سخن گفتن با او. دعا یادآور این نکته است که هرچند بشر پا بر زمین دارد، ولی دل به آسمان بسته است. با سلامت روان، زنگار روح باید برگرفت و به عالم بالا پر کشید و با اکسیر دعا، مس وجود را به زرِ عبودیت پیوند زد و خدایی شد.

دعا، سخن گفتنی دوسویه است. هم خداخواهی و هم خداشناسی. هم روح را صفا می بخشد و هم ایمان را تقویت می کند. بنابراین، در این پژوهش، ابتدا به جایگاه دعا در آیات و روایات و تأثیر دعا در سلامت روان می پردازیم. سپس پی آمدهای منفی دوری از معنویت را که موجب اختلالات روحی و روانی، افسردگی و اضطراب خواهد شد، در کنار عواملی که موجب ارتقای سلامت روان آدمی می شود، بررسی می کنیم. در پایان، رسالت رسانه ملی در این زمینه بیان می شود. امید است پژوهش حاضر بتواند برای اصحاب رسانه، برنامه سازان، تهیه کنندگان و مدیران سازمان دست آوردی مثبت داشته باشد. در پایان، از پژوهشگر محترم، جناب آقای محمدصادق شجاعی که با قلمی روان این اثر را فراهم آورده است، سپاس گزاری می شود.

انه ولی التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 2

این گونه تحقیقات، افزون بر اینکه درک ما را از کارکردهای روان شناختی دین تعالی می بخشد، زمینه های لازم را برای سیاست گذاری و برنامه ریزی در جهت حفظ و ارتقای سلامت روانی جامعه فراهم می آورد.

بی تردید موضوع دعا، رسانه و سلامت روان به توضیح و تبیین بیشتری نیاز دارد، به ویژه که مفاهیم و روش های به کاررفته، زیربنای روان شناختی و دینی دارد. در پایان، از ارزیاب محترم طرح، مرکز پژوهش ها و انتشارات صداوسیما که زمینه نگارش و نشر این اثر را فراهم ساختند، صمیمانه تشکر می کنم.

محمد صادق شجاعی

ص: 4

را بررسی می کند. از نظر پارگامنت(1) و پارک(2)(1995) فرایند اساسی نقش مذهب بر سلامت روانی افراد آن است که تفسیر واقع بینانه ای از زندگی ارائه می دهد و افراد در سایه مذهب می توانند رخدادهای منفی را مثبت معنا کنند.(3) حتی فروید(4) که نگاهی منفی و بدبینانه به مذهب دارد، نقش مقابله ای آن و رفتارهای مذهبی را پذیرفته است. او درباره کارکرد مثبت مذهب در سلامت روان می گوید: «مذهب برای همه بشریت به مثابه تسکین دهنده آلام و رنج های زندگی است».(5)

بنابر تحقیقات تجربی نیز باورهای مذهبی، نقش مؤثری بر سلامت روانی افراد دارند. براین اساس، سازمان جهانی بهداشت، به طور رسمی اعلام کرد که باید از توانمندی ها و باور های دینی افراد، در ارتقای سلامت روانی آنان بهره گرفت.(6) «دعا» یکی از باورها و آموزه های دینی است که نقش مؤثری بر سلامت روانی افراد دارد.

دعا در سلامت روان بپردازیم.

ذهنی، روحی و روانی، و health به معنای سلامت است.

این اصطلاح، در کتاب های روان شناسی به حالتی اشاره دارد که فرد در برابر اضطراب، افسردگی و دیگر اختلال های روانی مصون بوده و احساس رضایت و نشاط کامل داشته باشد. سازمان جهانی بهداشت، سلامت روانی را چنین معنا کرده است:

سلامت روان عبارت است از قابلیت ارتباط موزون و هماهنگ با دیگران، تغییر و اصلاح محیط فردی و اجتماعی و حل تضادها و تمایلات شخصی به طور منطقی، عادلانه و مناسب.(1)

دراین باره، تعریف های دیگری نیز ارائه شده که همه ناظر به همین ویژگی هاست.(2)

روانی افراد جامعه پیش گام بوده است.(1) متخصصان بهداشت روانی در بیمارستان ها، مراکز خدمات اجتماعی یا کلینیک های سلامت روان به فعالیت مشغولند. بسیاری از اطلاعات مربوط به فعالیت های سلامت روان، از بررسی های انجام شده در سال های 1970 تا 1995 به دست آمده است. همان گونه که تحقیقات پزشکی به پیدایش واکسن و سرم برای معالجه آبله،(2) دیفتری(3) و فلج(4) انجامید، علوم اجتماعی معاصر به ویژه روان پزشکی و بهداشت روانی بر آن است تا با برنامه ریزی درست، اصولی را اجرا کند که در پیشگیری رفتار نابهنجار و ایجاد دنیای بهتر و ارتقای سلامت روان برای همه مفید باشد. این برنامه ها در همه سطوح بین المللی، ملی و محلی به کوشش نهادهای دولتی و متخصصان حوزه روان شناسی و بهداشت روانی در دست اجراست.

متأسفانه ما هنوز به دانش کافی درباره علت بیماری های روانی و پیشگیری و درمان آنها دست نیافته ایم. بااین حال، با افزایش درک ما از موضوع های روان شناسی و آگاهی از نتایج تحقیقات تجربی انجام شده در این زمینه، قدرت جلوگیری از بیماری های روانی در حال فزونی است. برای رسیدن به این هدف ها، به نیروی انسانی فعال و کاردان، همکاری سازمان های دولتی، برنامه ریزی و بودجه برای ایجاد و گسترش سازمان هایی برای آموزش های عمومی و تخصصی در سطح جامعه نیازمندیم.

ص: 9

گوناگون در آیات و روایاتی بیان شده است.

رحمت را به روی او گشوده است. بی گمان هیچ کس با دعا کردن هلاک نمی شود.

آن به دعا بپردازد، خداوند هرگز آن بلا را به وی ننماید».(1)

شواهد پژوهشی و تجربی نقش دعا در سلامت روان را می توان در محورهای زیر طبقه بندی کرد:

می کنند که البته وجود این احساس ها در حد متعادل برای همه ضروری است، ولی اگر این حالت در فرد ادامه یابد، مخرب و خطرناک خواهد بود.

آرامش و اطمینان می رسد و از دام نگرانی و ناآرامی می رهد. «أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛ بدانید و آگاه باشید که یاد خدا و ذکر او باعث آرامش دل هاست.» (رعد: 28)

یکی از مصداق های برجسته ذکر خدا، دعاست. اگر انسان با خدا ارتباط داشته باشد و در هر شرایطی، از جمله موقعیت های دشوار زندگی مانند بیماری، فقر و مشکلات اقتصادی تنها از خداوند کمک بخواهد، هرگز به سرآسیمگی و ناچاری گرفتار نمی شود.

تحقیقات تجربی نشان داده است که ذکر، دعا و نیایش، در پیشگیری و درمان اضطراب نقش اساسی دارد. بنابر نتایج تحقیقات کرال و شیهان (1989) باور به اینکه خدایی هست که موقعیت ها را کنترل می کند و مسئول روزی انسان هاست، تا حد زیادی اضطراب ناشی از فقر، بیکاری، بیماری و... را کاهش می دهد، به گونه ای که افراد مؤمن ارتباط خود را با خداوند، مانند ارتباط با یک دوست بسیار صمیمی توصیف می کنند و بر این باورند که می توان با نیایش، تأثیر منفی بیماری و فقر بر روان را کنترل کرد. به همین دلیل، با دعا و نیایش می توان به شیوه ای مؤثر اضطراب را کاهش داد و از آن پیشگیری کرد.(1)

از موارد ایجاد اضطراب، پیش از عمل جراحی است. از آنجا که دعا، احساس سبکی و آرامش را برای فرد به ارمغان می آورد و هراس و نگرانی را از او می زداید، تأثیر دعا بر پیشگیری از اضطراب عمل جراحی و به طور کلی

ص: 18

در بهبود اختلال های روانی، از جمله اضطراب انکارناپذیر است. رازلی و همکاران او در پژوهشی بر روی 130 بیمار مبتلا به اضطراب، به این نتیجه رسیدند که افراد دارای باورهای مذهبی با بهره گیری از دعا و نیایش، در مقایسه با افراد غیرمذهبی زودتر درمان شدند.(1)

تحقیقات انجام شده در ایران نیز نشان می دهد که دعا در پیشگیری و کاهش اضطراب مؤثر است. برای مثال، در پژوهشی که واعظی و همکاران او به منظور بررسی رابطه دعا و اضطراب در گروهی از دانش آموزان مدارس تهران انجام دادند، این گونه برآمد که دعا سبب ایجاد آرامش در فرد می شود و نگرانی را کاهش می دهد.(2)

دوستدارقلی در پژوهش بر روی همه دانش آموزان پسر مقطع متوسطه شهر تهران، آثار نیایش در کاهش اضطراب را بررسی کرد. نتایج تحقیق او نشان داد که دعا و نیایش در کاهش اضطراب مؤثر است.(3)

ناامیدی و احساس درماندگی، از نشانه های مهم افسردگی است.(1)

عقاید مذهبی در افراد افسرده است.(1) پیش تر یونگ (1935) در جریان فعالیت های روان درمانی خود، دریافت که دور شدن از مذهب، قطع رابطه با خدا و داشتن افکار و اندیشه های غلط، می تواند سبب ایجاد و تشدید اختلالات روانی و افسردگی در فرد شود.

او در جایی چنین می نویسد: «در میان بیمارانی که در نیمه دوم زندگی یعنی حدود 35 سالگی هستند، حتی یک نفر را ندیده ام که در حقیقت مشکلش پیدا کردن دیدگاه مذهبی و رابطه معنوی با خدا نبوده باشد.»(2) بنابراین، با توجه به آیات و روایات و نیز تحقیقات تجربی، هیچ گونه تردیدی باقی نمی ماند که دوری از مذهب و معنویت، سبب ایجاد و تشدید اختلالات روانی و افسردگی خواهد شد.

نیایش نیز برخاسته از باورهای ویژه ای است، می تواند به پیشگیری و درمان افسردگی کمک کند. دانستن معنا و هدف زندگی، احساس تعلق داشتن به منبع والا و امیدواری به یاری خداوند در شرایط سخت زندگی، همگی از جمله باورهایی هستند که افراد مذهبی با بهره مندی از آنها می توانند از دچار شدن به افسردگی پیشگیری کنند. در روایات، افسردگی را به «غم» تعبیر کرده و البته یادآور شده اند که از دعا برای درمان آن استفاده کنید. امام صادق(ع) فرمود:

ما یَمْنَعُ اَحَدَکُمْ اِذا دَخَلَ عَلَیْهِ غَمٌ مِنْ غَُمُومِ الدُّنْیا اَنْ یَتَوَضَّأ ثُمَّ یَدْخُلَ مَسْجِدَهُ فَیَرْکَعُ رَکْعَتَیْنِ فَیَدْعُوَالله.(1)

چه چیز مانع می شود که یکی از شما هرگاه بر اثر مشکلی از مشکلات دنیا دچار غم و اندوه شد، وضو بگیرد سپس داخل مسجد شود و دو رکعت نماز بگزارد و بعد از نماز دعا کند.

در روایات دیگری نیز شبیه به این مضمون وارد شده است.(2)

آدلر (1987) در پژوهشی تأثیر مذهبی بودن و ارتباط معنوی با خدا را بر افسردگی، مورد مطالعه قرار داد. نتایج تحقیق او نشان می دهد که افسردگی در مردان و زنانی که به کلیسا می روند و به نیایش می پردازند، سریع تر از دیگران بهبود می یابد.(3)

کونیک و همکاران (1995) رابطه مذهبی بودن را با نشانه های شناختی

ص: 22

افسردگی بررسی کردند. بنابر نتایج این تحقیق، نشانه های شناختی افسردگی، مانند احساس خستگی، بی علاقگی، کناره گیری اجتماعی و احساس شکست و ناامیدی، در افرادی که اهل دعا و نیایشند، کمتر است.(1)

تحقیقات تجربی انجام شده در ایران نیز حاکی از آن است که میان باورهای مذهبی و رفتارهایی همچون نماز، دعا، زیارت و توکل با افسردگی رابطه منفی وجود دارد. این یافته ها نشان داد که کاهش علاقه به زندگی، انزواطلبی، احساس غم، خودکم بینی، بی قراری، احساس شکست و ناامیدی، در افراد افسرده غیرمذهبی، بیشتر از افراد افسرده مذهبی است. سطوح مذهبی بودن (مذهبی بودن درون سو و برون سو) نیز در میزان دچار شدن به افسردگی نقش دارد.(2)

نتایج این تحقیقات که بیانگر ارتباط مثبت میان باورهای مذهبی و دعا با کاهش افسردگی است، می تواند رهنمودی برای برنامه سازان صداوسیما باشد تا در برنامه های تلویزیونی و فیلم ها و سریال ها، درباره اهمیت باورهای مذهبی به ویژه دعا در سلامت روان بیشتر تأکید کنند. همچنین از نتایج تحقیقات انجام شده، می توان به عنوان سندی علمی برای ارائه مشاوره مذهبی برای افراد مبتلا به افسردگی استفاده کرد.

مانیک، موارد قصد خودکشی، واکنش مرگ، جامعه ستیزی و الکلیسم، درمان از راه دعا و نیایش در حد بسیار بالایی مؤثر است.(1) ایدلر (1987) نیز در تحقیق بر روی 2811 فرد سال خورده، به این نتیجه رسید که افسردگی و دیگر اختلال های روانی مشابه، در میان کسانی که به کلیسا می رفتند و به عبادت و نیایش می پرداختند، کمتر بود.(2)

بهزیستی روان شناختی دانشجویان اثرگذار است. این نتایج همچنین نشان داد که از مجموع 3680 دانشجویی که مورد مطالعه قرار گرفتند، 77 درصد آنها به دعا و نیایش می پردازند و 78 درصد با دوستان خود درباره موضوع های مذهبی بحث می کنند. (1)

یافته های این تحقیقات، رهنمود خوبی است برای اینکه موضوع دعا برای دانشجویان در دانشگاه ها تبیین و تحلیل روان شناختی شود و درنتیجه آنها بتوانند با دعا و نیایش، از افسردگی پیشگیری کنند.

آداب، آموزش های مذهبی (اسلامی)، دعا و نیایش کاهش داد.

تأثیر دعا بر افزایش طول عمر و مقاومت در برابر بیماری ها را به دو صورت می توان تحلیل کرد:

همراه دارد. سفارش روان شناسان این است که برای پیشگیری از این آثار منفی، باید تخلیه هیجانی و برون ریزی عاطفی صورت گیرد.(1) گریستن و درد دل کردن با دیگران، واکنش عادی و مفیدی است. آموزه های اسلام، با تأکید بر این واکنش، می کوشد به آن جهت دهد. اسلام، به پیروان خود، راه های درست برون ریزی عاطفی را با دعا و نیایش همراه با اشک و آه در درگاه خداوند می آموزد.(2)

غرض از دعا، اعمال یا الفاظی نیست که تنها از روی عادت صورت گیرد و بدون توجه به عمق معنای آن انجام شود. در دعا روح خود را به قدرتی بی نهایت می سپاریم و غصه ها و دردهایمان را با او در میان می گذاریم. شواهد نشان می دهد افرادی که اهل دعا و نیایش هستند، بیشتر عمر می کنند و در برابر بیماری ها مقاوم ترند. آذربایجانی، در پژوهشی برای ثابت کردن این فرضیه، نمونه ای در حدود چهل نفر از علما و افراد مذهبی را در طول پنجاه سال گذشته بررسی کرده است که همه اهل دعا و نیایش بوده اند. با توجه به اختلاف معنادار، متوسط عمر در این گروه نمونه، با متوسط عمر در مردم عادی تحقیق او، این فرضیه را تقویت کرده است که مراعات آداب و آموزه های اسلامی و دعا و نیایش، نقش مؤثری در افزایش طول عمر همراه با سلامت جسم و روان دارد.(3) زاکرمن و همکاران (1984) نیز پس از مطالعاتی، گزارش کردند در افراد سالمندی که نمره کمتری در شاخص

ص: 27

مذهبی بودن به دست آورده اند، میزان مرگ ومیر 42 درصد بود، درحالی که این میزان برای افراد سالمندی که نمره شاخص مذهبی بالایی داشتند، نوزده درصد بر آورد شده است.(1) کامستاک و پاتریج (1972) در پژوهشی، میزان مرگ ومیر ناشی از بیماری را برای شماری از کسانی که به کلیسا می رفتند و اهل دعا و نیایش بودند، در مقایسه با دیگران بررسی می کند. یافته ها نشان داد کسانی که به کلیسا می رفتند و اهل نیایش و دعا بودند، میزان مرگ و میر خیلی کمتری داشتند. از آنجا که سلامت جسمی با سلامت روانی رابطه دارد، می توان نتیجه گرفت که دعا و نیایش با افزایش طول عمر و مقاومت در برابر بیماری ها زمینه سلامت روانی را فراهم می کند.(2)

استرس زای بلندمدت جلوه کند.

به نظر می رسد افراد مذهبی و غیرمذهبی، میزان فشار روانی مشابهی را تجربه می کنند، ولی افراد مذهبی بهتر می توانند با رویدادهای منفی زندگی و عوامل فشارزای روانی مقابله کنند. پارگامنت (1990) به نقش مقابله ای مذهب اشاره می کند و می گوید: مذهب به وسیله دعا و نیایش، منابعی برای افراد در مقابله با بحران های زندگی و شرایط سخت آن فراهم کرده است.

بشر آنگاه که از تلاش بی حاصل خویش در برهوت دنیای مادی و ناکامی های جان کاه و در حسرت خود، ساخته و با آه و افسوس بی پایان، درمانده شده و همه روزنه های امید را بر روی خود بسته می بیند، آن دم که در پی شکست ها و نرسیدن به خواسته ها، نور ضعیف شعله حیات در وجودش رو به خاموشی و سردی می گراید، آن زمان که طناب وجود آدمی در سنگلاخ «بودن» و فراز و نشیب مشکلات «زیستن» تنها به تار مویی بند است، ناگهان حسی در اعماق وجود آدمی بیدار می شود و او را متوجه قدرتی می سازد که همه چیز از آن اوست و توان انجام هر کاری فقط از وی ساخته است. ازاین رو، از او درخواست یاری می کند. جمله «أَمّنْ یُجیبُ الْمُضْطَرّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السّوءَ؛ ... کسی که دعای مضطر را اجابت می کند، هنگامی که او را می خواند و گرفتاری را برطرف می سازد» دقیقاً این وضعیت را بیان می کند. دعا کردن، پناه بردن به خدا و درخواست کمک کردن از او، در حقیقت یک روش مقابله ای بسیار سودمند و باارزش است.

کاهش استرس و مشکلات مربوط به دوره سالمندی که فرد بیش از هر زمان دیگری احساس ناتوانی، تنهایی و ناامیدی می کند، بسیار مؤثر است. برای مثال، فرای (1990) با انجام پژوهشی بر روی سالمندان مقیم خانه سالمندان به این نتیجه دست یافت که دعا و نیایش، بهتر از هر برنامه دیگری در کاهش استرس و تقویت روحیه امید در آنان نقش داشته است.(1)

کونینگ و همکاران (1988) نیز در پژوهشی که بر روی 836 فرد سالمند با میانگین 73 سال انجام دادند، به این نتیجه رسیدند که میان فعالیت های مذهبی و شرکت در مراسم دعا و نیایش، روحیه داشتن و دلگرمی به زندگی هم بستگی مثبتی وجود دارد.(2)

دعا و نیایش همراه با احساس تعلق داشتن به منبع والا و امیدواری به یاری خداوند، از جمله باورهایی هستند که افراد مذهبی با بهره مندی از آنها می توانند در رویارویی با فشارهای دوره سالمندی، آسیب کمتری را متحمل شوند. برانداستاتر (1983)، لاچمن (1986) و بوراک (1993) که در زمینه تحول و فرایند پیر شدن تحقیق می کنند، می خواهند بدانند که چگونه سالمندان می توانند عزت نفس مثبت، احساس کنترل و رضایت از زندگی خود را حفظ کنند.

در حالی که فرایند پیری سبب می شود روز به روز آنها ناامیدتر شوند، پژوهشگران معتقدند، افراد نمی توانند در رخدادهای واقعی زندگی، خود را کنترل کنند، ولی زمانی احساس خوبی دارند که بتوانند با دعا و مناجات،

ص: 31

کنترل ثانویه رخدادهای زندگی را به دست گیرند.(1)

و شفا می پنداشتند.(1)

دکتر وین دایر نیز در کتاب معروف خود با نام درمان با عرفان، به کارکرد درمانی مذهب و عرفان می پردازد و از دعا و نیایش به عنوان روشی مؤثر در این زمینه نام می برد.(2)

دکتر ویلیام نولن در کتاب خود به نام درمانگری، یک پزشک در جست وجوی معجزه می نویسد که درمانگران الهی، با استفاده از دعا و نیایش، می توانند هفتاد درصد بیماران خود را درمان کنند؛ آماری که از نتایج درمانی داروهای امروزی بسیار بهتر به نظر می رسد. او سپس می نویسد:

تحقیقاتی که این جانب در مورد تأثیر دعا روی شفای بیماران مطالعه کرده ام و همچنین دیدن کارهای برخی درمانگران، مرا بسیار تحت تأثیر قرار داده است. در حقیقت، دعادرمانگری، بزرگ ترین هدیه به سلامت بشر است و باید در شرایطی که پزشکی معمول قادر به درمان نیست، دعادرمانگری انتخابی باشد.(3)

در مجموع، نتایج تحقیقات حکایت از آن دارند که درمان بیماری ها، با قدرت دعا و ارتباط معنوی با خدا، امکان پذیر است. براساس این یافته ها، برخی محققان در ایران به آموزش کاربرد دعا و شفای مذهبی در درمان های پزشکی و روان پزشکی روی آورده اند.(4)

ص: 33

می دهند. در مقابل، افراد با انگیزه پیشرفت کم، با هیجان های گریزناپذیری مانند اضطراب، حالت تدافعی و ترس از شکست پاسخ می دهند. پاسخ های رفتاری افراد، تحت تأثیر باورهای مذهبی آنها فرق می کند. دعا و درخواست کمک از خدا، با این اعتقاد که خداوند بندگان خود را یاری می کند، در احساس موفقیت و انگیزه پیشرفت افراد مؤثر است. انسان وقتی از خدا یاری می خواهد، از حالت سرگردانی و تردید بیرون می آید و به یاری خداوند امیدوار می شود. بنابراین، می تواند با قاطعیت تصمیم بگیرد.

چه بسا انسان شاهد تغییر اوضاع و احوال امور در دنیا بوده که ابتدا به دلیل فراهم نبودن شرایط لازم، احتمال موفقیت در آن برایش همچون سراب به نظر می رسید، اما خواست الهی زمینه موفقیت را فراهم می سازد، به گونه ای که در اندک زمان وضعیت پیشین تغییر کرده است؛ زیرا انجام هیچ کاری برای خدا دشوار و ناممکن نیست. ازاین رو، می بینیم در روایت ها به دعا کردن در امور بزرگ و مهم سفارش شده است. امام صادق(ع) می فرماید:

بر شما باد پیش از طلوع آفتاب و پیش از غروب آن دعا کنید و تلاش نمایید. چیزی شما را از آنچه از پروردگارتان می خواهید باز ندارد و نگویید این چیزی است که خدا آن را برآورده نمی کند. دعا کنید؛ زیرا خدا آنچه را بخواهد، انجام می دهد و شما را در نیل به آن موفق می دارد.(1)

در روایات گوناگون درباره نقش دعا در موفقیت انسان مطالبی آمده است.(2) برای مثال علی(ع) می فرماید: «الدُّعاءُ مِفْتاحُ النَّجاحِ؛ دعا، کلید موفقیت

ص: 36

است.»(1) رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز می فرماید: «هر که چیزی را آرزو کند و آن چیز مورد رضای خدا باشد، از دنیا نرود تا اینکه خداوند آن را به او عطا کند.»(2) از این روایت ها درمی یابیم که انسان می تواند با دعا، به موفقیت های بزرگی دست یابد. خداوند در قرآن کریم خطاب به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:

مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَهً لَکَ عَسی اَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقامَاً مَحْمُوداً. (اسراء: 9)

پاسی از شب را از خواب برخیز، قرآن و نماز (شب) بخوان و (با خدا راز و نیاز کن). (این یک وظیفه و برنامه اضافی برای توست.) باشد که خداوند در پرتو این عمل، تو را به مقام محمود و درخور ستایش برانگیزد.

بی شک، یکی از عوامل موفقیت و پیشرفت پیامبران و اولیای الهی در زندگی، همین عامل دعا و نیایش بوده است.

تحلیل زندگی و سرگذشت انسان های موفق نیز نشان می دهد که عامل مهم در پیشرفت آنها، دعا و ارتباط معنوی با خدا بوده است.(3) الیسون و همکاران (1989) در تحقیقات خود دریافتند که دعا و احساس نزدیکی با خداوند، قوی ترین پیش بینی کننده رضایت و موفقیت در زندگی و مهم ترین عامل ارتقای سلامت روانی است.(4)

سلامت روان در افراد بهنجار، به وسیله فرایندهای گوناگونی به دست می آید که یکی از آنها دعا و نیایش است. پندلتون (1991) در تحقیقات خود به این نتیجه رسید که در حال دعا و نیایش، احساس خوش حالی، وجد، تجربه معنوی و آرامش روانی در بالاترین حد قرار می گیرد.(1) دعاهای امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه آرامش و اطمینان قلبی ناشی از دعا را نشان داده است. آن حضرت در یکی از این دعاها می فرماید:

اَللّهُمَّ! أغْنِنا عَنْ هِبَهِ الوَهّابِینَ بِهَبِتِکَ وَ أکْفنا وَحْشَهَ القاطِعیِنَ بِصِلَتِکَ حَتّی لانَرْغَبَ الی اَحَدٍ مَعَ بِذلِکَ وَ لانَسْتَوْحِشَ مِنْ اَحَدٍ مَعَ فَضْلِکَ.

خدایا! با بخشش خود ما را از بخشش بخشندگان بی نیاز گردان و با احسان و بخششت، ما را از ترس و بیم آنان که از ما بریده اند، نگاه دار، به گونه ای که بعد از بخشش تو به هیچ فردی رغبت نورزیم و با وجود فضل تو از هیچ کس هراس به دل راه ندهیم.

این نشان می دهد که آرامش و اطمینان قلبی فقط در ارتباط معنوی با خدا و راز و نیاز به درگاه او حاصل می شود.

و از جنبه های مهم سلامت روانی است.

به اعتقاد روان شناسان، عزت نفس و حس خودارزشمندی، با تأثیرپذیری از عوامل گوناگون، کم کم در طول زندگی تکامل می یابد. عوامل بسیاری مانند جایگاه اجتماعی، وضعیت اقتصادی - جغرافیایی، شغل و چگونگی برخورد دیگران با فرد، در عزت نفس وی مؤثرند، ولی در این میان، نظام اعتقادی انسان و رابطه معنوی او با خدا، از مهم ترین عناصری است که در ایجاد و تقویت عزت نفس او نقش دارد.(1) ازاین رو، اسلام، مسلمانان را از وابستگی به دیگران به شدت نهی می کند و در روایت های بسیاری، سفارش شده است که تنها باید از خدا یاری طلبید. امام سجاد(ع) دراین باره می فرماید:

اَلّلهُمَّ اجْعَلْنِی اصُولُ بِکَ عِنْدَ الضَّرُورَهِ وَ اسْئَلُکَ عِنْدَ الْحاجهِ وَ اَتَضَرَّعُ الَیْکَ عِنْدَ الْمَسْکَنَهِ وَ لا تَفْتِنِّی بِالْاِسْتَعانَه بِغَیْرِکَ اِذَا ضْطُرِرْتُ وَ لا بِالْخُضُوعِ لِسُؤالِ غَیْرِکَ اِذَافْتَقَرْتُ.(2)

خدایا! چنانم ساز که هنگام ناچاری و ضرورت، به تو چنگ اندازم و در صورت نیاز از تو درخواست کمک کنم و به گاه ناتوانی به تو تضرّع و زاری جویم و آن گاه که بیچاره و ناتوان می شوم، به یاری خواستن از غیرخودت گرفتارم مکن و در وقت فقر، مرا به درخواست از غیرخودت خوار مساز.

بر اساس آیات و روایات معصومان، به موازاتی که فرد خود را به خدا نزدیک کند و اعتمادش به خداوند باشد، خداوند او را دوست می دارد و رابطه دوستی میان او و خداوند عمیق تر می شود. خداوند در حدیث شریف

ص: 39

قدسی می فرماید:

زمانی که توجه بنده به من باشد، لذتش را در یادم قرار می دهم و محبتم را در دل او می افکنم. وقتی لذتش در یاد من شد، عاشقم می شود و من نیز عاشق او می شوم و در آن هنگام که عاشق هم شدیم، حجاب بین خود و او را برمی دارم.(1)

وقتی رابطه انسان با خدا این گونه باشد، احساس خودارزشمندی خواهد کرد. برخی تحقیقات تجربی نیز حاکی از آن است که عزت نفس واقعی بر اثر ارتباط معنوی با خدا و دعا و نیایش به دست می آید.(2)

کرده اند که حافظ، مولانا و سعدی از آن جمله اند. جمله معروف سعدی «سحرخیز باش تا کامروا باشی» به همین موضوع اشاره دارد. سحرخیزی و دعا و نیایش در آغاز روز، سبب تعالی روان شناختی فرد می شود و وی را در ارتقای سلامت روان کمک می کند.

ریشه بسیاری از گرفتاری ها و مشکلات افراد، بر اثر پیچیدگی نظام روحی و روانی آنهاست. خداوند با دعا، گره های کوری را که به دست هیچ کس باز نمی شود، به آسانی می گشاید و می داند که چگونه بندگان ناچار و گرفتار را به سامان برساند. اینجاست که ناامیدی انسان از بین می رود و از نگرانی ها کاسته خواهد شد.

این دل غم دیده حالش به شود، دل بد مکن

وین سر شوریده باز آید به سامان غم مخور

ای دل ار سیل فنا بنیاد هستی بر کند

چون تو را نوح است کشتیبان، ز توفان غم مخور(1)

در دعا، هم از نیاز عاشق (بنده) سخن می رود و هم از ناز معشوق (خدا)؛ هم از احتیاج این و هم از اشتیاق او؛ هم از انس و هم از خوف؛ هم از محبت و هم از معرفت؛ هم از توبه و انابه، هم از کرم و اجابت؛ هم از نیازهای مادی و معیشتی و هم از خواسته های آرمانی و نیازهای معنوی. دعا، سخن گفتن دوسویه میان انسان و خداست. در این گفت وگوست که هم انس پدید می آید و هم شناخت؛ هم روح پالایش می شود و هم ایمان تقویت و چنین است که آدمی به

ص: 41

تعالی روان شناختی دست می یابد.

تعالی روان شناختی در دعای صباح امیرمؤمنان، علی(ع) به زیبایی نشان داده شده است. این دعا، دربردارنده معارفی است که روح و روان انسان را از عشق و لذت معنوی لبریز می کند. در فرازی از کلمات آن حضرت آمده است:

اِلهِی أَتَراِنی ما أتَیْتُکَ الّا مِنْ حَیْثُ الآمالِ أمْ عَلِقْتُ بِأطْرافِ حِبالِکَ الّا حِینَ باعَدَتْنِی ذُنُوبِی عَنْ دارِ الْوِصالِ فَبِئْسَ الْمُطیَّةُ الَّتِی امْتَطَتْ نَفْسِی مِنْ هَواها فَواهاً لَها... .(1)

خدایا! تو می دانی که چیزی جز امیدواری ها و آرزوها مرا به درگاهت نمی آورد و چون گناهان، مرا از دار وصال تو دور کند، جز به رشته لطف و کرم بی انتهای تو چنگ نمی زنم. ای خدا، این مرکب سرکش هوا و هوس که نفس بر آن سوار است، بسیار مرکب بدرفتاری است؛ وای بر این نفس... .

در چند جمله بعد، علی(ع) چنین به درگاه خداوند التجا می کند:

الهِی کَیْفَ تَطْرُدُ مِسکیناً اِلْتَجَأ اِلَیْکَ مِنَ الذُّنُوبِ هارِباً ؟ اَمْ کَیْفَ تُخَیّبُ مُسْتَرْشِداً قَصَدَ اِلی جَنابِکَ ساعِیاً ؟ اَمْ کَیْفَ تَرُدُّ ظَمْأنَ وَرَدَ الی حِیاضِکَ شارِباً کَلّا وَ حِیاضُکَ مُتْرَعَهٌ فِی ضَنْکِ الْمُحُولِ... .(2)

خدایا! چگونه بنده مسکینی را که از گناهان گریخته و به سوی تو پناهنده شده، دست رد بر سینه اش می زنی؟ خدایا! چگونه این هدایت جو را که به قصد هدایت و تعالی معنوی به سوی تو آمده، بی نصیب برمی گردانی؟ خدایا! چگونه این تشنه را که به آبگیرهای لطف تو پا نهاده، تشنه بازمی گردانی؟ چنین انتظاری از تو

ص: 42

نمی رود؛ چراکه در دل قحطی ها و خشک سالی ها، چشمه های لطف تو همچنان جوشان است... .

همین التجاهاست که پیام نوازش بخش عنایت الهی را در گوش آدمی فرامی خواند و تعالی معنوی را برای او به ارمغان می آورد.

اوج این تعالی روان شناختی، در دعای عرفه امام حسین(ع) بازگو شده است. آن حضرت در گفت وگو با خدا چنین می گوید: «ماذا وَجَدَ مَنْ فَقَدَکَ وَ مَاالَّذِی فَقَدَ مَنْ وَجَدَک؛ آن که تو را از دست داد، چه یافت؟ و آن که تو را یافت، پس چه چیزی را از دست داد؟»

چنان که پیداست، خواسته هایی مانند آب و نان و آسایش زندگی هرگز مطرح نیست. مسئله، درد و رنج فراق و تمنای وصال است. اینها جانِ دعای یک فرد مؤمن است. او چنان در یاد معشوق است که از خود هم غافل می شود.

چنان پر شد فضای سینه از دوست

که فکر خویش گم شد از ضمیرم(1)

آشرام های هند و معابد ژاپن، کره، چین و تبت را هم دیدم، یقین کردم که سرودخوانی معنوی و خواندن دعاهای دسته جمعی، ابزار مهمی است که مردم سراسر جهان از آن برای درمان دردها، آرام سازی ذهن و مقدس کردن زندگی بهره می گیرند.(1)

رابرت گاس و کاتلین برهونی، تحقیقات گسترده ای در این زمینه انجام داده اند. آنها معتقدند دعاهایی که با صدای بلند و به صورت دسته جمعی خوانده می شود، هم بر جسم و هم بر روح اثر می گذارد. در واقع، انسان ها به سرودخوانی معنوی و دعاهای دسته جمعی نیاز دارند.(2)

اسلام برای تأمین و پاسخ گویی به این نیاز فطری بشر، آموزه ها و مناسک ویژه ای دارد. نماز جماعت، نماز جمعه، نماز عید، دعاهای شب قدر، دعای هنگام تحویل سال، دعای ندبه، دعای کمیل، دعای توسل و مراسم باشکوه حج، برخی نمونه های آن است. در آیه ها و روایت ها به نماز جماعت، (3) نماز جمعه(4) و مناسک حج(5) سفارش شده است. پیشوایان معصوم(ع) خود نیز برای عبادت های دسته جمعی اهمیت ویژه ای قائل بودند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

کسی که برای درک نماز جماعت راهی مسجد می شود، برای هر گامی که

ص: 44

برمی دارد، هفتاد هزار پاداش و حسنه برایش نوشته می شود و به همین مقدار درجه و مقام او بالا می رود و اگر در همان حال بمیرد، خداوند هفتادهزار ملائکه را مأمور می کند که در قبر از او عیادت کنند و مژده رحمتش بدهند و نیز در تنهایی قبر، مونس او شوند و تا روز قیامت برایش طلب استغفار کنند.(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله به برپایی نماز جمعه و جماعت بسیار اهمیت می داد. امام علی(ع) نیز این گونه بود، چنان که برخی خطبه های نهج البلاغه، از جمله خطبه های نماز جمعه آن حضرت به شمار می روند.(2) در جلد 85 بحارالانوار، روایت های فراوانی درباره فضیلت نماز جماعت، آثار آن و نیز اهتمام پیشوایان دین(ع) حتی هنگام بیماری به نماز جماعت و عبادت های دسته جمعی آمده است.(3)

دعاخوانی دسته جمعی می تواند قلب های ما را بگشاید و جان هایمان را به عروج برساند. دعاخوانی جمعی از رنج ما می کاهد و ژرف ترین آرزوهای ما را به عشق تبدیل می کند.(4) در این گونه مراسم، فرصتی پیش می آید تا حصارهایی که خود را پشت آنها از دیگران پنهان کرده ایم، بگشاییم. بارها شاهد بوده ایم که افراد دردمند و افسرده، به جمع دعاخوانان پیوسته اند و پس از مدتی کوتاه چونان ناله می زنند و با خدا درد دل می کنند که گویی خدا را پیش رو می بینند و با او سخن می گویند.

در دعای کمیل، ما خدا را صدا می زنیم، سپاس می گوییم و با تواضع و

ص: 45

تضرع التماس می کنیم:

اَلّلهُمَّ اغْفِرْلِیَ الذُّنُوبَ الَّتی تَهْتِکُ الْعِصَمَ، الّلهُمَّ اغْفِرْلِیَ الذُّنوبَ الَّتِی تُنْزِلُ النِّقَمَ اللّهُمَّ اغْفِرْلِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُغَیِّرُ النِّعَمَ اللّهُمَّ اغْفِرلِیَ الذُّنُوبَ الَّتی تَحْبِسُ الدُّعاءَ ... الّلهم اِنّی اَتَقَرَّبُ اِلَیْکَ بِذِکْرِکَ وَ اسْتَشْفِعُ بِکَ الی نَفْسِکَ... .

یا این بند از دعا: «یا مَنِ اسْمُهُ دَواءٌ وَ ذِکْرُهُ شِفاءٌ وَ طاعَتُهُ غِنیً اِرْحَم مَنْ رَأسُ مالِهِ الرَّجاءٌ وَ سِلاحُهُ الْبُکاءُ...» صداهای محزون همدیگر را لمس می کنند و به جست وجوی پناهگاهی مشترک می روند.

آرگایل در کتاب روان شناسی شادی، تأثیر حضور در کلیسا و دعاخوانی دسته جمعی بر سلامت روان را بررسی می کند. او بر این باور است که یکی از مزایای کلیسا و شرکت در مراسم معنوی دعا، ارتباط و حمایت اجتماعی، مراسم و تشریفات مشترک و تجربه ای پیونددهنده است. الیسون و جورج (1994) دریافتند میان حضور در کلیسا و شاخص اجتماعی شدن و دریافت حمایت اجتماعی پیوندی قوی وجود دارد.(1)

تأثیر بر باورها، سلامت روانی را تأمین می کند.(1)

با توجه به روایات، مکان های مذهبی در اجابت دعا و حالات معنوی انسان تأثیر بسیاری دارد.

دو - بر در حرم شریف بایستد، اذن دخول بطلبد و بر پیامبر و آل او درود بفرستد.

سه - در تحصیل رقّت قلب و فروتنی سعی کند و به تصور و فکر در عظمت و جلال قدر صاحب آن مرقد منوّر بپردازد و توجه داشته باشد که حضور او را می بیند و کلام وی را می شنود و سلام او را پاسخ می دهد.(1)

روح تمام آداب بلکه زیارت در همین است. اگر این حالات در انسان پدید آید، دعایش مورد توجه خداوند واقع می شود و بر سلامت روانی اش اثر می گذارد.

بر سلامت روانی انسان اثر می گذارد: یک - بعد فیزیکی و شور و جذبه ای که در نقش و نگار آن نهفته است؛ دو - به جهت اینکه زمینه ارتباط معنوی و دعا را فراهم می کند و انسان می تواند در این مکان های مقدس با خدا درد دل کند. از این منظر، دعا و عبادت در مسجد بر سلامت روانی اثر می گذارد.

خواسته های معنوی مطرح است.

دعاهای نقل شده از معصومان(ع) نیز بیشتر مربوط به امور معنوی است و دو بخش دارد: بخش اول که شیواترین بخش دعا به شمار می رود، خطاب به خداوند است. در این خطاب، اموری همچون صفات خداوند، مقام خداوند، رابطه خداوند با کائنات و انسان و نیز کیفیت اراده و تدبیر خداوند از زبان دعاکننده بیان می شود.

بخش دوم به خواسته های خود فرد اختصاص دارد. البته این خواسته ها فقط جنبه مادی ندارند، بلکه درخواست هایی است که سعادت فرد و جامعه را فراهم می آورد. با بررسی آیه ها و روایت ها درباره دعا و همچنین با مطالعه دعاهای نقل شده از معصومان(ع) می توان مواردی را با عنوان «آداب دعا» این گونه بیان کرد:

1. معقول و مشروع و خیر و برازنده بودن دعا؛

2. رعایت وقت در دعا؛

3. همراه ساختن و آغاز کردن دعا با صلوات بر پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله ؛

4. تعمیم در دعا، یعنی دعا کردن برای دیگران؛

5. زمینه سازی برای تمرکز و آمادگی روحی؛

6. اصرار و تضرع در دعا.

7. اقرار به گناهان؛

8. استغفار از گناهان و تصمیم بر توبه؛

9. یقین داشتن بر اجابت دعا؛

10. دقت در مضمون دعا و آنچه بر زبان رانده می شود؛

ص: 50

11. به زبان آوردن خواسته ها، هر چند خداوند از آنها آگاه است.(1)

با اینکه ارزش ها و عوامل سوق دهنده به سوی کمال و بازدارنده از گناهان بسیارند، ولی از نظر قرآن، گویی اگر دعا نباشد، دیگر ارزش ها کارایی و ارزش حقیقی ندارند، آنجا که می فرماید: «قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبّی لَوْ لا دُعاؤُکُمْ؛ بگو پروردگارم برای شما ارجی قائل نیست، اگر دعای شما نباشد». (فرقان: 77)

بنابراین، مضمون دعاها و اینکه انسان چه کلمات و جملاتی را بر زبان بیاورد، نقش مهمی در سلامت روان خواهد داشت.

دعا، یگانه مونس و آرامش بخش روح و روان است که امامان بر آن اصرار داشتند. دعاهایی که از امامان نقل شده، مانند دعاهای صحیفه سجادیه، دعای کمیل، دعای ابوحمزه ثمالی، دعای عرفات، دعای سمات، مناجات شعبانیه و...، همه بیانگر آن است که دعا و نیایش در سیره آنها جایگاه ویژه ای داشته است. آنها، به سه بعد دعا توجه داشتند که عبارتند از:

1. دفع بلاها و خواستن حاجت ها در پرتو دعا و نیایش؛

2. تضرع و خشوع و راز و نیاز عمیق و معنوی و عرفانی در دعا، که اثر بسیاری در صفای باطن دارد؛

3. توجه به معارف بلندپایه و تبیین عالی ترین درس های عرفانی، اخلاقی و فرهنگی در قالب دعا.

آنها این جهت را نیز در دعا به طور کامل رعایت می کردند و درحقیقت

ص: 51

این بعد دعا، کلاس معارف در پرتو دعاست،(1) چنان که دعاهای پرمحتوای صحیفه سجادیه، بیانگر این مطلب است. امام سجاد(ع) در این صحیفه نورانی، حقیقت و هویت بندگی انسان کامل را به نمایش گذاشته و دعاهایی را آموزش داده است که انسان را به بالاترین مراتب سلامت روانی می رساند.

جمعی در محضر امام صادق(ع) پرسیدند: چرا ما دعا می کنیم و به اجابت نمی رسد؟ آن حضرت در پاسخ فرمود: «لِأَنَّکُمْ تَدْعُونَ مَنْ لاتَعْرِفُونَهُ؛ زیرا شما کسی را می خوانید که او را نمی شناسید».(2)

این سخن، نیایشگران را به توجه به محتوای دعا، مسئله خداشناسی و آداب و شرایط دعا دعوت می کند که رکن اصلی دعا را تشکیل می دهد. بنابراین، برای استفاده بهینه از دعا، باید شرایط صحت دعا را رعایت کرد. چنین دعایی آثار ممتاز و بسیار ارجمندی دارد که به صاحبش می رسد. البته در اینجا بحث های دیگری درباره عوامل استجابت دعا، موانع آن، کیفیت و کمیت آن و به طور کلی آداب محتوایی و جنبی دعا مطرح می شود که هرکدام شرح جداگانه ای می طلبد و از هدف اصلی ما در این تحقیق به دور است.

آرامش روان مؤثر است. درباره این موضوع، تحقیق تجربی در ایران کمتر انجام شده و بایسته است محققان با بهره گیری از منابع و متون دینی، کارهای سودمند و ارزنده ای را به ثمر رسانند.

ص: 53

خانوادگی انتقال داد و جاذبه اش آن چنان بود که «جعبه اسرارآمیز و جادویی» لقبش دادند. تلویزیون، سرگرمی های گوناگونی ارائه می کند. نمایشنامه ها، داستان های علمی - تخیّلی، سریال های جذّاب، فیلم و نمایش های گوناگون همراه با مسابقه و سرگرمی، همه می توانند منبعی برای تهییج و سرگرمی و بهبود حالات روحی افراد باشند. به همین دلیل، تلویزیون یکی از عوامل مؤثر در سلامت روانی به شمار می رود.

میان دین و رسانه ها را در قالب دوگانه انگاری خصومت آمیزی بررسی می کند و رسانه را تهدیدی برای دین می شمارد. در این تحقیقات، به این موضوع توجه نمی شود که ممکن است رسانه با توجه به قابلیت هایی که دارد، در خدمت دین و رشد و اعتلای فرهنگ دینی قرار گیرد. اگر این پیش فرض را بپذیریم، می توانیم نقش و کارکرد رسانه ها، به ویژه صداوسیما را در حفظ و تقویت باورها و رفتارهای دینی از جمله «دعا» و «نیایش» به خوبی تبیین کنیم. استوارت ام هور(1) و نات لاندبای(2) در پژوهشی با نام بازاندیشی درباره رسانه، دین و فرهنگ می نویسند: «رسانه ها، دین و فرهنگ، شبکه به هم پیوسته ای در درون جامعه هستند».(3)

نقطه تماس دین و رسانه ها را باید با شناخت آثار رسانه بر جریان گفتمان عمومی و تحلیل دین در متون رسانه های جمعی جست وجو کرد. برای دریافت جنبه های گوناگون دین در زمینه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، توانایی و آمادگی نظری و روش شناختی لازم است. ویژگی «بازتابی بودن» رسانه ها، به این روند کمک می کند و درک و فهم جامعه را از موضوع های دینی افزایش می دهد. همچنین ما می توانیم مقولاتی همچون دعا و نیایش را در حوزه های مشخصی از رویدادهای فرهنگی و زندگی واقعی جاری سازیم.

بنابر این سخن، رسانه ها یکی از عوامل مهم در ساخت و بازآفرینی مفاهیم و آموزه های دینی در واقعیت عینی جامعه هستند. همچنین راهی

ص: 56

است که با آن کارکردهای گوناگون دین و ارتباط معنوی با خدا را می توان به زیباترین شکل ممکن به تصویر کشید. مشاهده این گونه برنامه ها بر شناخت، عواطف و رفتار بینندگان تأثیر مثبت می گذارد و باعث بهبود سلامت روانی آنها می شود.

اکنون که با ویژگی های رسانه ملی و نقش آن در سلامت روانی جامعه تا حدودی آشنا شدیم، این پرسش مطرح می شود که برای تولید برنامه های تلویزیونی با موضوع های دینی و از جمله دعا و نیایش که بتواند بر سلامت روانی جامعه اثر مثبت داشته باشد، چه باید کرد؟

به طور کلی در ساخت برنامه های تلویزیونی، اعتبار محتوایی برنامه ها و انتخاب سوژه های جالب و جذاب بسیار مهم و اساسی است. سوژه هایی که در زمینه دعا و سلامت روان انتخاب می کنیم، باید برگرفته از متون دینی باشد. بنابراین، سوژه شناسی دعا و سلامت روان، گامی بسیار مهم به شمار می آید که در عنوان بعدی به آن می پردازیم.

همین موضوع بستگی دارد.

ایجاد شور و شوق، علاقه مندی و گرایش به دعا و نیایش در مخاطبان نیز از رهگذر انتقال و بیان واقعیت ها و داستان های مذهبی تحقق می یابد. برای اینکه برنامه سازان صداوسیما با سوژه های جالب تاریخی - دینی درباره دعا و سلامت روان آشنا شوند، ما در اینجا صحنه هایی را از زندگی پیامبران و اولیای الهی بازگو می کنیم.

بازآفرینی و تبیین این صحنه ها برای مخاطبان بسیار مفید و آموزنده خواهد بود. برخی داستان ها و موضوع هایی که در آنها به رابطه دعا و بهداشت روان پرداخته شده و می توان در ساخت و تولید برنامه به آنها توجه کرد، عبارتند از:

اَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ؛ بارالها! به من بیماری و رنج رسیده است و تو مهربان ترین مهربانانی». (انبیاء: 83)

در آیه دیگر آمده است که ایوب(ع) چنین گفت: «أَنّی مَسَّنِیَ الشّیْطانُ بِنُصْبٍ وَ عَذابٍ؛ پروردگارا! شیطان با سختی و رنج و عذاب به سراغ من آمد». (ص: 41)

به هر حال، دعای حضرت ایوب(ع) مستجاب شد و از این امتحان بزرگ سربلند برآمد و بر شیطان و پیروانش آشکار شد که ایوب(ع) همیشه و در هر حالی خداپرست است. ندا رسید: «با پایت زمین را بخراش، چشمه ای برمی آید که آبش بیماری های تو را مداوا می کند و هم نوشیدنی گوارا برای توست».

خداوند بر اثر دعا و نیایش، خانواده و فرزندان حضرت ایوب(ع) را به او بازگرداند. ثروت و مکنت رفته بازآمد و زندگی او بیش از پیش رونق یافت. خداوند دراین باره می فرماید: «فَاسْتَجَبْنا لَهُ فَکَشَفْنا ما بِهِ مِنْ ضُرٍّ وَ أَتَیْناهُ أَهْلَهُ؛ ما دعای او را مستجاب کردیم و ناراحتی هایی را که داشت برطرف ساختیم و خانواده اش را به او بازگرداندیم».(1) (انبیاء: 84)

این داستان قرآنی، می تواند یک الگو و سوژه مهم در ساخت برنامه های مربوط به دعا و بهداشت روان باشد.

خطرناک تر از گناه نیست».(1) در واقع، اضطراب، افسردگی و ناراحتی های روانی در زندگی بشر، یکی از پی آمدهای اصلی گناه است.

از آنجا که انسان ها شرایط محیطی و ویژگی های شخصیتی متفاوتی دارند، در زندگی به اشتباه های اخلاقی و گناه دچار می شوند. در این حالت، آیات و روایات در نخستین گام، افراد را به ارتباط با خداوند و طلب آمرزش از او سفارش می کنند. داستان های قرآنی نشان می دهند که افراد گناهکار با دعا و نیایش می توانند لطف و رحمت الهی را متوجه خود کنند و سلامت روانی شان را بازیابند.

خداوند از زبان آنها می گوید:

رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ کَفِّرْ عَنّا سَیِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ اْلأَبْرارِ... فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبّهُمْ . (آل عمران: 193 و 195)

پروردگارا! گناهان ما را ببخش و بدی های ما را بپوشان و ما را با نیکان (و در مسیر آنها) بمیران. خداوند دعای آنها را اجابت کرد.

همچنین قرآن از قول موسی(ع) چنین می گوید:

قالَ رَبِّ ِ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسی فَاغْفِرْ لی فَغَفَرَ لَهُ إِنّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرّحیمُ. (قصص: 16)

پروردگارا! من به خویشتن ستم کردم. مرا ببخش و خداوند او را بخشید که او بخشنده و مهربان است.

بی شک موسی(ع) گناهی مرتکب نشده بود، بلکه ترک اولایی از او سر زد. او برای همین ترک اولی از خدا خواست او را ببخشد و خدا نیز دعای او را اجابت کرد.(2)

موفق الدین بن قدامه در کتابی با نام توبه کنندگان، سرگذشت 135 نفر از

ص: 60

گناهکارانی که از اعمال گذشته شان پشیمان شده و به خدا روی آورده اند، گردآوری کرده است.(1)

توجه به این داستان های آموزنده و ساخت برنامه های تلویزیونی با الگو گیری از آن، به خوبی نقش دعا را در بازیابی سلامت روانی نشان خواهد داد.

می دهد. ازاین رو، وقتی دعای آنها درباره چیزی مانند موفق شدن در آزمون های تحصیلی، شغلی، ازدواج و... مستجاب نمی شود، به شدت ناراحت می شوند.

برنامه سازان صداوسیما باید با فلسفه دعا کاملاً آشنا باشند و بتوانند این مسائل را با استفاده از منابع معتبر و به شکل صحیح به مخاطبان منتقل کنند. برای مثال، می توانند به این موضوع اشاره کنند که گاه انسان از خدا چیزی می خواهد که به سود او نیست و خود نمی داند. بنابراین، خداوند با توجه به اینکه بنده اش را دوست دارد و خیر و صلاح او را می خواهد، هرگز به چنین درخواستی پاسخ نمی دهد.

خداوند در آیه 11 سوره اسراء به این مسئله اشاره می کند و می فرماید:

وَ یَدْعُ اْلإِنْسانُ بِالشَّرِّ دُعَاءَهُ بِالْخَیْرِ وَ کانَ اْلإِنْسانُ عَجُولاً.

و آدمی به دعا شرّی را می طلبد چنان که گویی به دعا خیری می جوید. و آدمی تا بوده، عجول و شتاب زده بوده است.

این نکته بسیار مهم است. بنابراین، هرگاه دیدیم دعای ما برآورده نمی شود، نباید بی درنگ افسرده شویم و بگوییم خدا ما را دوست ندارد. همچنین گاهی انسان با زبانش چیزی از خدا درخواست نمی کند، ولی حالت او به گونه ای است که آن را تمنّا می کند. خداوند این گونه خواسته ها و دعاهای بنده اش را برآورده خواهد کرد.

با توجه به آنچه گذشت، به این نتیجه می رسیم که خداوند دعای بنده اش را - چه به زبان قال باشد یا به زبان حال - براساس مصلحت هایی می سنجد که ما از آن آگاهی نداریم.

ص: 62

برنامه سازان باید بتوانند این موضوع را به صورت کاربردی و ملموس در برنامه ها، سریال ها و فیلم های تلویزیونی نشان دهند.

هم نامی نداشته است. زکریا گفت: پروردگارا! چگونه من پسری خواهم داشت، درحالی که همسرم نازاست؟ پاسخ آمد: خدای تو این چنین می خواهد و برای او آسان است. (مریم: 7 - 9)

دو - در سوره انبیاء نیز در مقام یاد پیامبران و اشاره به زندگی آنها، آنگاه که نوبت به زکریا می رسد، خداوند می فرماید: «ما دعای او را مستجاب کردیم و یحیی را به او بخشیدیم».(1)

سه - در سوره آل عمران نیز داستان حضرت زکریا آمده است. خداوند از زبان او می فرماید:

رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّهً طَیِّبَهً إِنّکَ سَمیعُ الدّعاءِ. (آل عمران: 38)

بارالها! به من ذرّیه و فرزندانی پاکیزه (صالح) از نزد خود ببخش، به درستی که تو شنونده دعا هستی.

سپس درحالی که پا در محراب نماز می گذاشت، فرشتگان الهی به او بشارت دادند که خداوند فرزندی به نام یحیی که بزرگ و پاک دامن و پیامبر خواهد بود، به تو می بخشد.

مرحوم کلینی از حارث نصری چنین حکایت می کند: «به امام صادق(ع) گفتم: خاندان من همه منقرض شده اند و من هم فرزندی ندارم. (کنایه از اینکه به من دعایی بیاموز تا به برکت آن فرزند دار شوم). حضرت فرمود: در سجده، این دعاها را بخوان: «رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرّیَّةًً طَیِّبَهً إِنّکَ سَمیعُ الدّعاءِ» و «رَبِّ لا تَذَرْنِی فَرْداً وَ أنْتَ خَیْرُ الْوارِثیِنَ.» حارث گوید: من به دستور حضرت عمل کردم و در سجده ام این دو آیه را خواندم. خداوند به من دو پسر عطا کرد.(2)

ص: 64

روایت های دیگری هم درباره چگونگی دعا و طلب فرزند از خداوند آمده است.(1)

تعداد زیادی از خانواده ها از نداشتن فرزند نگرانند. این مشکل، گاه حتی به طلاق و جدایی همسران می انجامد. همسران برای فرزند دار شدن، انواع داروها را مصرف می کنند، ولی دعا و درخواست از خداوند همواره از یادها می رود. اگر انسان از صمیم قلب و با تمام وجود از خدا بخواهد به او فرزندی بدهد، خواسته اش برآورده خواهد شد. برنامه سازان صداوسیما با الگوگیری از دعاهای حضرت زکریا برای فرزنددار شدن، می توانند این نگرش را در جامعه تقویت کنند که یکی از راه های درخواست فرزند و حل مشکل نازایی، دعا و مناجات است. اگر کسی با دعا کردن به درگاه خداوند، صاحب فرزند شود، بی شک احساس خوبی به او دست خواهد داد. این موضوع نشان می دهد که دعا از این راه نیز در سلامت روانی افراد جامعه و پیشگیری از اختلال های روانی مؤثر است.

نیایش به درگاه خداوند، از غم و اندوه و بیماری ها رهایی یابند. برای نمونه، به دعای حضرت یونس و حضرت یوسف(ع) اشاره می کنیم.

یونس(ع) یکی از پیامبران الهی بود. او سال ها مردم را به توحید و یکتاپرستی دعوت کرد، ولی تبلیغ و دعوت او مردم را به راه نیاورد. در این هنگام که یونس از جهل و نافرمانی آنان به خشم آمده بود، پیش از آنکه از خداوند اجازه گیرد، از شهر خارج شد و سر به بیابان گذاشت. او همچنان رفت تا به دریا رسید. به قدرت الهی یک ماهی بزرگ، دهان باز کرد و یونس را بلعید. یونس در شکم ماهی زندانی شد و دانست این سزای اوست. او که بدون اذن الهی مأموریت خود را رها کرده است، در چنین شرایطی با دلی شکسته و قطع امید از همه جا، دعا کرد و گفت: «خدایا! معبودی به جز تو نیست، منزهی از هر عیب، به درستی که من از کسانی هستم که بر خود ستم کردم». (انبیاء: 87)

خداوند در قرآن می فرماید:

ما دعای او را مستجاب کردیم و از غم و اندوه نجاتش دادیم و این چنین همه مؤمنان را نجات می دهیم. (انبیاء: 88)

گویا داستان یونس(ع) برای این در قرآن آمده است تا این قانون کلی و سنت الهی بازگو شود. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

آیا به شما خبر دهم از دعایی که هرگاه غم و گرفتاری پیش آمد آن دعا را بخوانید و گرفتاری و مشکل شما حل شود؟ اصحاب گفتند: آری ای رسول خدا! آن حضرت فرمود: دعای یونس که طعمه ماهی شد: «لا إِلهَ إِلّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمِینَ».(1)

ص: 66

این دعا در برطرف کردن اندوه و رفع مشکلات بسیار مؤثر است. برنامه سازان صداوسیما می توانند این آموزه ها را در قالب داستان، سریال، فیلم، کارتون، بازی و... به نمایش بگذارند.

این تعبیر درباره حضرت موسی(ع)، نشان می دهد که دعا در رهایی از شرّ دشمنان مؤثر است.

دعای حضرت یوسف(ع) در چاه، یکی دیگر از نمونه های قرآنی و روایی است. در روایات می خوانیم وقتی برادران یوسف(ع) او را در چاه انداختند، سه روز در چاه بود. روز چهارم جبرئیل آمد و گفت: چه کسی تو را در چاه انداخت؟ گفت: برادرانم. پرسید: چرا؟ گفت: حسادت آنها به علت دوستی پدر با من بود. پرسید: آیا می خواهی از این چاه بیرون بیایی؟ گفت: آری. گفت: این دعا را بخوان:

ای سازنده هر مصنوع! و ای یاور هر تنها! ای چیره ای که هرگز مغلوب نمی شوی! و ای زنده ای که هرگز نمی میری! و ای زنده کننده مردگان! خدایی جز تو نیست. بارالها! تو را به واسطه اینکه حمد تنها برای توست و خدایی جز تو نیست و خالق زمین و آسمان هایی و صاحب جلال و اکرامی، قسم می دهم که بر محمد صلی الله علیه و آله و آل او درود فرستی و در کار من گشایش و رهایی فراهم آوری.(1)

دعای یوسف(ع) مستجاب شد و از چاه نجات یافت. در برنامه های صداوسیما این آموزه ها باید با ادبیات جدید و موضوع های روز همخوانی داشته باشد و نقش دعا به خوبی تبیین شود.

ص: 68

«رَبِّ نَجِّنِی وَ أَهْلِی مِمّا یَعْمَلُونَ؛ بارالها! من و خانواده ام را از کردار ناشایست آنان نجات بخش». (شعراء: 169)

عذاب الهی بر آن مردم نازل شد. لوط(ع) و خاندان و پیروانش، شبانه از شهر بیرون رفتند و از همه آن گرفتاری ها نجات یافتند. بنابراین، اگر می بینیم فساد و فحشا در جامعه گسترش یافته و نمی توان جلو آن را گرفت، نباید دست روی دست گذاشت و ناامید شد. باید هم برای اصلاح جامعه و هم برای خانواده و فرزندان خودمان دعا کنیم. این گونه به لطف الهی می توانیم از همه این دام های شیطانی و مظاهر فساد جان سالم به در بریم.

قرآن کریم در داستان حضرت یوسف(ع) و عشق و طمع زلیخا به او، درسی به پیروان خود می دهد تا بدانند که دعا به درگاه خدا چگونه می تواند از انحراف های اخلاقی جلوگیری و به سلامت روانی فرد کمک کند. عشق زلیخا به یوسف(ع) به جایی کشید که همه ملاحظه ها را کنار گذاشت و از همه عنوان ها چشم پوشید و تصمیم گرفت عشق سوزانش را به این جوان ماه سیما ابراز کند. در چنین موقعیتی، یوسف(ع) به درگاه خداوند دعا کرد و از شرّ فساد و انحراف اخلاقی نجات یافت.(1)

یکی از وظایف اصلی رسانه های مذهبی و ارزش مدار این است که این گونه موضوع ها را از منابع دینی استخراج و در قالب جذاب به مخاطبان القا کنند.

ص: 70

سوژه ها و داستان های دیگری نیز در متون دینی به چشم می خورند که همه به گونه ای با دعا و سلامت روان در ارتباط هستند. پس از آنکه محقق رسانه با موضوع های دعا و سلامت روان آشنا شد، چگونگی به کارگیری و تولید برنامه آغاز می شود. در فصل بعد فعالیت های گوناگون مربوط به فرایند ساخت برنامه در زمینه «دعا و سلامت روان» بررسی خواهد شد.

موضوع، دور از انتظار است. چنین آموزشی می تواند سبب شود قشر فرهنگی جامعه، اهمیت، کارکردها و اصول بهداشت روانی را بهتر درک کنند. همچنین چشم انداز و مهارت های لازم را برای توسعه و اجرای برنامه های بهداشت روانی در جامعه فراهم آورند.

در نظام کنونی جهان، اطلاعات را مهم ترین ابزار افزایش کارایی و رفاه فردی و گروهی می دانند. دسترسی به اطلاعات، هزینه بر است و در تهیه آن باید نهایت دقت اعمال شود. از سوی دیگر، نقص دراین زمینه ممکن است موجب بسیاری از نارسایی ها در سازوکارهای فعالیت های فرهنگی شود.

هدف های ویژه برنامه آموزشی در زمینه دعا و سلامت روان، باید به سه پرسش زیر پاسخ دهد:

1. مخاطب از این برنامه چه باید بیاموزد؟ (نقش دعا در درمان بیماری ها؛ نقش دعا در موفقیت زندگی؛ نقش دعا در پیروزی بر دشمن؛ دعا و طلب فرزند؛ دعا و طولانی شدن عمر و... . اینها برخی هدف های آموزشی ویژه ای هستند که در برنامه های آموزشی و میزگردها باید به صورت تخصصی پیگیری شوند.)

2. کاری که مخاطب از این برنامه می آموزد، در چه شرایطی باید انجام پذیرد. (شرایط اثربخشی دعا در سلامت روان). در آیات و روایات برای اثربخشی دعا، شرایط ویژه ای بیان شده است. با آنکه در میزگردها و برنامه های آموزشی، درباره اصل موضوع دعا و سلامت روان سخن به میان می آید، باید به شرایط اثربخشی آن نیز اشاره شود. باید به مخاطبان آموخت که بدون ارتباط قلبی و تنها با خواندن دعا و شرکت در مراسم عبادی نمی توان به هدف رسید.

البته باید توجه داشت که کیفیت دعا سطوح گوناگونی دارد. در برنامه های آموزشی باید شرایط متوسط را به مخاطبان معرفی کنیم؛ زیرا اگر نیایش را در سطح بسیار عالی در نظر بگیریم، شاید بسیاری از آنها انگیزه چنین عبادت هایی را نداشته باشند. درنتیجه، از دعا ناامید خواهند شد. همچنین اگر دعا را حضور فیزیکی در مجالس معنا کنیم، شاید این برداشت را در مخاطبان ایجاد کند که این گونه می توان به سلامت روانی دست یافت. این نوع برداشت پیامدهایی دارد. برای مثال، اگر افراد پس از سال ها شرکت در

ص: 73

مجالس دعا به نشاط معنوی و حل مشکلاتشان در زمینه های گوناگون نرسند، به کارکردهای روان شناختی و تأثیر مثبت دعا در سلامت روان شک می کنند. از این رو، در برنامه های آموزشی رسانه ، باید به این نکته توجه شود.

3. یکی دیگر از هدف های ویژه آموزش رسانه ای دعا و سلامت روان، در نظر گرفتن ملاک یادگیری است. ملاک ما در آموختن یا نیاموختن مخاطبان چیست؟ به عبارت دیگر، موفقیت یا شکست خود را در یاد دادن و فرهنگ سازی دعا و سلامت روان، با چه ملاکی خواهیم سنجید؟ وظیفه رسانه ها فقط بیان و القای مفاهیم نیست، بلکه بیشتر از آن، فرهنگ سازی و کاربردی ساختن مفاهیم و آموزه ها در زندگی واقعی است. ازاین رو، برنامه ها باید به گونه ای طراحی شود که مسئولان صداوسیما بتوانند نتایج و بازخوردهای آموزش رسانه ای دعا و سلامت روان را در ذهن و زندگی مخاطبان ببینند. آموزش مهارت های اساسی روابط سالم، مانند نوع دوستی، همدلی، گذشت، محبت و دعا در حق دیگران، از دیگر موضوع های مهمی است که در همایش ها و میزگرد های تخصصی رسانه ها باید دنبال شود.

دعا در سلامت روان نیز سخنرانی روش مفید، کم خرج و آسانی خواهد بود. البته در صورت استفاده از این روش، در درجه نخست، شخص سخنران باید هم اطلاعات کافی در زمینه بهداشت روانی و مسائل دینی و هم مهارت لازم در فن سخنوری داشته باشد.

یک روان شناس باشد، ولی تا حدودی باید با مباحث روان شناسی، به ویژه بهداشت روانی و دعا آشنایی داشته باشد.

شبیه این کار را انجام داد. این روش برای گسترش حوزه بهداشت روانی و استفاده از آموزه ها و رفتارهای دینی برای حل مسائل و مشکلات موجود، داشتن مهارت در مقابله با استرس و ایجاد راهبردی مؤثر در پیشگیری و درمان بیماری های روانی مفید است.

روش های مستقیم پرداختن به دعا و سلامت روان، در برنامه های صداوسیما برای قشر فرهنگی جامعه و کسانی که می کوشند اطلاعات مورد نیازشان را از منابع معتبر و افراد متخصص به دست آورند، اهمیت ویژه ای دارد.

بزرگ سالان) مناسب به نظر نمی رسد. «دعا» را در مراحل گوناگون رشد، می توان در برنامه ها نشان داد.

لمس کردن است. رفتارهای دلداری دهنده کودکان در دو تا سه سالگی به طور چشمگیری افزایش می یابد. این تغییر کیفی در پاسخ گویی و اظهار همدردی، احتمالاً نشان دهنده توانایی رو به رشد کودک در درک مشکلات دیگران است.(1) رفته رفته این اظهار همدردی، گاه به صورت دعاهای نوع دوستانه ظاهر می شود.

براساس تحقیقات انجام شده، دعاهای کودکان از نظر محتوایی در این سن به دو دسته تقسیم می شود. برنامه سازان باید با این موضوع و تحقیقات تجربی که درباره تحول مفهوم دعا در میان کودکان و نوجوانان انجام شده، آشنایی داشته باشند.

- دعاهای نوع دوستانه: دعاهای نوع دوستانه ویژه خانواده، خویشان، دوستان و دیگران است. حتی حیوانات خانگی و گاه دیگر حیوانات نیز به لحاظ انس با کودکان در این سن، مورد توجه آنان قرار می گیرند.(2) کودکان هنگام دیدن درد و رنج جسمانی و ناراحتی دیگران، بیشتر آشفته می شوند و برای سلامت آنها دعا می کنند.

از آنجا که کودکان پیش دبستانی، به درد و رنج دیگران حساس هستند، باید در برنامه ها به شیوه ای مناسب به آنها کمک کرد. نمایش دعا در برنامه های کارتونی و عروسکی، روش بسیار مناسبی به نظر می رسد.

- دعاهای شخصی: دعاهایی که در آنها پیش گیری از خطرهای فیزیکی، شفای بیماری ها و آرزوی موفقیت برای خودمان را از خدا می خواهیم، جزو

ص: 80

دعاهای شخصی هستند. برای کودکان پیش دبستانی و حتی کودکان سال های نخست دوره ابتدایی - تا حدود نُه سالگی - موضوع های گوناگونی مطرح می شود که برای برآورده شدن این خواسته ها به دعا می پردازند.

کودکان هفت و هشت ساله، خدا را مادی و شبیه به یک انسان می بینند. از نظر این گروه سنی او با صدایی شبیه ما سخن می گوید، در بهشتی سکونت دارد که در آسمان هاست و به صورت یک انسان به زمین می آید و به حل مشکلات انسان ها می پردازد. پیاژه در سال 1930 تحقیقی درباره رشد دینی کودکان انجام داد و به این نتیجه رسید که تلقی کودکان از خدا، از اصل «ساخته پنداری»(1) و «جاندارپنداری»(2) متأثر است. او بر این باور است که ساخته پنداری و جاندارپنداری، یک دوره طبیعی در نگرش کودک به جهان و از جمله خداست.(3) در پایان چنین نتیجه می گیرد که ما ناگزیریم در تربیت، از دریچه نگاه کودکان به پدیده ها بنگریم.

- دعاهای کودکانه در برنامه های کودک: با توجه به گفته های پیاژه، برنامه سازان صداوسیما باید در برنامه های کودک و آموزش های مذهبی، به جای القای مفهوم انتزاعی از خدا - به گونه ای که بزرگ سالان می فهمند - بر «تفکر مذهبی عینی»(4) تأکید کنند. براین اساس، در دعاها و نیایش های کودکان در این سن، خدا با همان ویژگی های انسانی در نظر گرفته می شود. هنگامی که کودک مشغول دعاست، خدا را به صورت فیزیکی در آن محل حاضر

ص: 81

می داند. گاهی هم می پندارد خداوند در آسمان ها نشسته و به کلام و خواسته های آنان گوش می دهد.

سفارش ما به برنامه سازان صداوسیما این است که درباره تناسب مواد آموزشی و محتوای برنامه های خود با ظرفیت های روان شناختی کودکان بیندیشند و الگوهایی از دعاهای کودکانه را در برنامه های کودک و نوجوان معرفی کنند.(1)

کودکان دبستانی مؤثر است که با این ویژگی همراه باشد. بنابراین، برنامه سازان، می توانند بنا بر موقعیتی که کودکان در آن قرار دارند، دعا و ارتباط با خدا را در آنها افزایش دهند. بیان این نکات بدین معنا نیست که نباید از مفاهیم انتزاعی در برنامه های کودکان دبستانی استفاده کرد، بلکه باید با اصطلاحات مادی قابل فهم کودکان در گفت وگوها و مناجات با خدا، تلاشی مستمر را به کار گرفت تا خامی تفکر کودکان کاهش یابد و آنان را به سوی درکی غیرفیزیکی و غیرمادی از خدا رهنمود سازد.

از نظر محتوایی، دعاهای کودکان را در این سن، افزون بر دعاهای نوع دوستانه و شخصی، باید به صورت دعاهایی که در آن خواسته های مربوط به مدرسه و مناجات هایی که به صورت دسته جمعی در مدرسه خوانده می شود، بیان کرد. برای مثال، کودک از خدا می خواهد در انجام تکالیف مدرسه اش به او کمک کند.

دانش آموزان از حدود ده تا دوازده سالگی، از تجربه ها و توانایی بیشتری در درک معانی الفاظ بهره مندند. در این سنین به دعاهای نوع دوستانه بیشتر پرداخته می شود و در دعاهای شخصی نیز نیکوتر شدن اخلاق و کردار را از خدا می خواهند.(1) در پرداخت سوژه ها و داستان هایی که در برنامه های صداوسیما برای فرهنگ سازی دعا در کودکان دبستانی طراحی و اجرا می شود، باید این ظرافت ها را در نظر داشت.

البته باید گفت برنامه های صداوسیما برای عموم پخش و اجرا می شود و اختصاص به رده های سنی خاص ندارد. ازاین رو، شاید این پرسش مطرح

ص: 83

شود که رده بندی سنی و ساخت و تولید برنامه هایی با ویژگی این دوره ها، چگونه امکان پذیر است و چه سودی دارد؟

یکی از راه های انتخاب مخاطب در برنامه های صداوسیما این است که موضوع ها و دغدغه های مربوط به دوره سنی خاص انتخاب و به وسیله افرادی از همان دوره سنی به اجرا گذاشته شود. برای مثال، اگر بناست دعا به کودکان دبستانی آموزش داده شود، موضوع داستان باید به گونه ای انتخاب شود که مربوط به این دوره سنی باشد و بازیگران این نقش ها نیز کودکان دبستانی باشند. در این صورت، زمینه الگوگیری و همانندسازی برای مخاطبان این دوره سنی بیشتر فراهم می شود. طبق نظر بندورا، یادگیری از راه مشاهده الگوهایی که شباهت بیشتری با فرد دارند و برای انجام اعمال معیّنی تقویت می شوند، به دست می آید.(1) این اصل روان شناختی، در آموزش و فرهنگ سازی دعا برای کودکان دبستانی و همچنین دیگر دوره های سنی، همواره باید مورد توجه قرار گیرد.

و مالی از والدین، برقراری رابطه اثربخش با همسالان و آمادگی برای انتخاب شغل.

در مقایسه با کودکان، نوجوانان از نظر توانایی های شناختی کامل تر هستند. پژوهشی نشان داده است که مفهوم خدا در این دوره، از صورت انسانی به صورت فوق بشری و فوق طبیعی تغییر می یابد و تصور فیزیکی خدا جای خود را به موجودی با روحانیت بیشتر می دهد. در دعاها، خواسته های آنان به صورت سحرآمیز مستجاب می شود. دعاهای نوع دوستانه در این سنین و نیز دوران بلوغ به اوج خود می رسد. دعاهای شخصی نیز بیشتر متوجه اصلاح رفتارهاست. در محتوای این دعا ها، از خدا برای کمک در امور تحصیلی و رفع نیازهای والدین یاری می جویند.(1)

با پشت سر گذاشتن دوره نوجوانی، درک افراد از دعا کامل تر است و بر عوامل الهی و معنوی بیشتری تکیه می شود. افراد پی می برند که خدا با آگاهی از مصلحت بندگان، دعاهای غیرضروری، غیرصادقانه و نامناسب آنان را برآورده نمی کند. همچنین به این نکته پی می برند که انسان بدون آمادگی روحی برای دعا نباید خواسته خود را با خداوند در میان بگذارد. در مجموع می توان دریافت که این برداشت ها با ویژگی های این دوره سنی همخوانی دارد. بر اساس نظری پیاژه، قدرت برخورد با مجردات در سطح تفکر انتزاعی قرار داد. بنابراین، یکی از وظایف و رسالت های اصلی برنامه سازان صداوسیما این است که در ساخت و

ص: 85

تولید برنامه هایی با موضوع دعا و سلامت روان، به ویژگی های این دوره سنی توجه و دقت داشته باشند.(1)

روان شناسان بسیاری هستند که علاقه ویژه ای به مطالعه دوران بزرگ سالی، فرایند پیر شدن و مشکلات مربوط به این دوره دارند. یافته های آنان نشان داده است که دعا، یکی از راهبردهای اساسی برای مقابله با فشارهای روانی دوره بزرگ سالی است.(1) این مفاهیم به صورت عینی و ملموس، باید در فیلم ها و سریال ها نشان داده شود تا مخاطبان به ارزش و اهمیت دعا در زندگی بیش از پیش اعتقاد عملی پیدا کنند.

در یکی از پیام ها خوانده می شد «کوکاکولا بنوشید»، در پیام دیگر خوانده می شد «ذرت بو داده بخورید.» این عبارت ها آن چنان ضعیف و با سرعت روی پرده نقش می بست که ظاهراً هیچ یک از تماشاچیان در سینما از آنچه اتفاق می افتاد، آگاه نبودند. در این حالت، آگهی ها پایین تر از آستانه بینایی افراد قرار داشتند. با وجود این، بنا به گفته ویکاری، این آگهی زیرآستانه ای چنان اثربخش بود که فروش ذرت بو داده به بیش از پنجاه درصد و فروش نوشابه، حدود هجده درصد افزایش یافت.

در این برنامه ها، پیام ها آن چنان ظریف ارائه می شد که شنوندگان هرگز متوجه نمی شدند و با وجود این، یادگیری پنهان صورت می گرفت. از آن زمان تاکنون، کوشش های فراوان برای استفاده از محرک های زیر آستانه ای به عنوان شکل های «پنهان یادگیری» انجام شده است.(1)

اکنون با طرح این پرسش مسئله را پی می گیریم که «آیا ما فقط نگران اثرات منفی ناشی از کارکردهای پنهان فیلم ها و سریال های خارجی باشیم یا با استفاده از این یافته ها، برای تبلیغ ارزش های دینی و اخلاقی بکوشیم؟»

بی شک انتظار ما از رسانه های دینی این است که از این مهارت ها برای تبلیغ ارزش های دینی استفاده کند. برای مثال، یکی از کاربردهای «یادگیری پنهان»، در زمینه دعا و ارتباط معنوی با خداست. استفاده از «یادگیری پنهان» در برنامه های نمایشی مربوط به دعا به دو صورت یا به تعبیر دیگر در دو سطح امکان پذیر است:

ص: 88

- سطح کاملاً ناهشیار: با ارائه پیام ها و تصاویر زیرآستانه ای هنگام پخش برنامه ها به گونه ای که مخاطبان به صورت ناهشیار، پیام ها و تصاویر مربوط به دعا و سلامت روانی را دریافت کنند.

- سطح نیمه هشیار: در این سطح، داستان و موضوع اصلی فیلم مربوط به موضوعی غیر از دعاست، ولی در لابه لای بحث و به صورت تصاویر پس زمینه ای تصاویر مربوط به دعا و سلامت روانی نیز نشان داده می شود. در این صورت، در حالی که مخاطب، موضوع اصلی فیلم را دنبال می کند و به صورت آگاهانه پیام ها و الگوهایی را می آموزد، از تصاویر پس زمینه ای و موضوع های فرعی، مطالبی را درباره دعا و نقش آن در سلامت روانی نیز می آموزد.(1)

برنامه سازان می توانند بر اساس ضوابط علمی با روش های دقیق، ویژگی های شخصیت داستان و بازیگر نقش ها را با محتوای پیام یا فیلم بررسی کنند و نتیجه بگیرند که فلان فیلم و هنرپیشه، چه اثر و ارزش هایی را از خود منتقل می کند.

براساس اصول روان شناختی، میزان تأثیر و تبلیغ ارزش های مذهبی به جذابیت پیام دهنده یا هنرپیشه بستگی دارد. اگر هنرپیشه ای بدقیافه و «دافعه برانگیز» از کارکردهای مثبت دعا بگوید و این نقش را بازی کند و هنرپیشه ای زیبا و مورد علاقه جوانان، به نیایش و دعا اهمیت ندهد، هر دو در مسیر تضعیف ارزش ها و نمادهای مذهبی در جامعه پیش می روند. بنابراین، در انتخاب شخصیت داستان و بازیگرانی که نقش های مذهبی را

ص: 89

بازی می کنند، باید کاملاً دقت شود. این نقش ها باید به افرادی سپرده شود که از لحاظ ظاهری و شخصیتی جذاب و مورد علاقه باشند.

یکی دیگر از نکته هایی که در انتخاب بازیگران و شخصیت های داستان باید مورد توجه قرار گیرد، این است که نقش های مذهبی به افرادی واگذار شود که پیش از این در نقش های منفی بازی نکرده باشند. برای مثال، اگر نقش دعاکننده را به فردی واگذار کنیم که در فیلم های دیگر در نقش معتاد، دزد، کلاه بردار و... بازی کرده است، از تأثیر آن کاسته می شود؛ زیرا مخاطبان با دیدن آن، نقش های قبلی در ذهنشان تداعی می کند.

ص: 90

10.بستانی، محمود، الاسلام و علم النفس، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، 1409 ه- .ق.

11.پاول هنری، ماسن، رشد و شخصیت کودک، ترجمه: مهشید یاسایی، تهران، نشر مرکز، 1368.

12.جبران، مسعود، فرهنگ الرائد، ترجمه: رضا انزابی نژاد.

13.حلّی، ابن فهد، آداب راز و نیاز به درگاه بی نیاز، ترجمه: حسین نائیجی، تهران، کیا، 1381.

14.حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، مؤسسه اسماعیلیان، 1370.

15.خسروی، زهره، روان درمانی داغدیدگی، نقش هستی، 1374.

16.دادستان، پریرخ، روان شناسی مرضی تحولی از کودکی تا بزرگ سالی، تهران، سمت، 1376.

17.داروتی، سینگر، کودک چگونه فکر می کند! ترجمه: مصطفی کریمی، انتشارات آموزش، 1376.

18.دایر، وین، درمان با عرفان، ترجمه: جمال هاشمی، شرکت سهامی انتشار، 1379.

19.دوست، ویلیام، روان درمانی و معنویت، ترجمه: شهریار شهیدی و سلطان علی شیرافکن، تهران، رشد، 1381.

20.دونالد والش، نیل، دوستی با خدا، ترجمه: فرناز فرود، انتشارات حمیرا، 1380.

21.دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، دانشگاه تهران، 1372.

ص: 92

22.دیماتئو، ام رابین، روان شناسی سلامت، تهران، سمت، 1379.

23.رستمی، رضا، مجله بهداشت روان و جامعه، 1383.

24.رسولی محلاتی، سیدهاشم، احسن القصص (شرح مستند داستان حضرت یوسف(ع))، قم، بوستان کتاب، 1382.

25.رفیع پور، فرامرز، وسایل ارتباط جمعی و تغییر ارزش های اجتماعی، نشر کتاب فرا، 1378.

26.ریو، مارشال، انگیزش و هیجان، ترجمه: یحیی سیدمحمدی، تهران، نشر ویرایش، 1384.

27.زمخشری، محمود بن عمر، الکشّاف، دارالکتاب العربی، 1407ه- .ق.

28.سارافینو، ادوارد پ، روان شناسی سلامت، ترجمه: ابهری و همکاران، تهران، رشد، 1381.

29.شجاعی، محمدصادق، توکل به خدا، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، 1383.

30.شولتز، دوان، نظریه های شخصیت، ترجمه: یحیی سیدمحمدی، نشر ویرایش، 1385.

31.شیخ صدوق، الخصال، بیروت، مؤسسه اعلمی، 1410 ه- .ق.

32.شیلی، نورمن، شفای الهی، ترجمه: داوود معظمی، تهران، نشر دریچه، 1380.

33.صانعی، مهدی، بهداشت روان در اسلام، قم، بوستان کتاب، بی تا.

34.صدرالسادات، سید جلال و اسفندآباد، حسن شمس، عزت نفس در افراد با نیازهای ویژه، تهران، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، 1380.

ص: 93

35.طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1414 ه- .ق.

36.-------------------- ، تفسیر مجمع البیان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1339.

37.-------------------- ، تفسیر مجمع البیان، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380.

38.عاملی، شیخ حُرّ، وسائل الشیعه، قم، آل البیت(ع)، 1409 ه- .ق.

39.علی بن الحسین، الصحیفه السجادیه الکامله، میثم تمار، 1384.

40.فروید، اریک، جزم اندیشی مسیحی و جستاری در مذهب، روان شناسی و فرهنگ، ترجمه: منصور گودرزی، تهران، انتشارات مروارید، 1379.

41.فصلنامه دانشگاه اسلامی، نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه ها، 1379، شماره 12 و 13.

42.فقیهی، علی نقی، جوان و آرامش روان، مجموعه مقالات، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1382.

43.قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، کتابچی، 1370.

44.قیومی، شیخ جواد، صحیفه الحسین(ع)، قم، جامعه مدرسین، 1374.

45.کاپلان و سادوک، خلاصه روان پزشکی، ترجمه: نصرت الله پورافکاری، تهران، انتشارات آزاده، 1373.

46.کریس، کلینک، رویارویی با چالش های زندگی و فن آوری، ترجمه: علی محمد گودرزی، تهران، رسا، 1382.

47.کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، انتشارات قائم آل محمد، 1385.

ص: 94

48.گاس، رابرت و کاتلین برهونی، سرودخوانی معنوی، مقدس کردن زندگی، ترجمه: ایران نژاد، تهران، انتشارات نسل نواندیش، 1382.

49.گزی، شیخ عبدالکریم، تذکره القبور، بی جا، 1341.

50.گلی زواره، غلامرضا، ارزیابی سوگوارهای نمایش، سازمان تبلیغات اسلامی، 1375.

51.ماری، ایوی برن بلک، و کیت ام. دیوید سون، شناخت درمانی افسردگی و اضطراب، ترجمه: حسن توزنده جانی، مشهد، آستان قدس، 1374.

52.مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث الاسلامی، بی تا.

53.---------------- ، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403ه- .ق.

54.---------------- ، بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1372.

55.مجله روان شناسی و دین، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، 1386.

56.مجموعه مقالات اولین همایش نقش دین در بهداشت روان، نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه ها، 1381.

57.محتشمی، جمیله، بهداشت روان، تهران، نشر سالمی، 1382.

58.محدث نوری، آداب زیارت، تصحیح و تحقیق: صفاخواه و طالعی، تهران، انتشارات ابرون، 1378.

59.---------------- ، جامع احادیث الشیعه فی احکام الشرعیه، بی جا، بی نا، 1380.

60.---------------- ، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، مؤسسه آل البیت(ع) لاحیاء التراث، 1408ه- .ق.

ص: 95

61.محفوظی، محمدصادق، جلوه پاک، قم، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1376.

62.محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1362.

63.محمدی، محمدعلی، بانگ وحدت ویژه نماز جمعه، مرکز پژوهش های اسلامی صداوسیما، 1381.

64.مصباح یزدی، محمدتقی، بر درگاه دوست، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، 1376.

65.معین، محمد، فرهنگ معین.

66.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه،1371.

67.مهدی، محیی الدین بناب، مهدی، روان شناسی احساس و ادراک، نشر دانا، 1374.

68.میرزابیگی، علی، نقش هنر در آموزش و پرورش و بهداشت روانی کودکان، انتشارات مدرسه، 1370.

69.میلانی فر، بهروز، بهداشت روانی، تهران، قومس، 1382.

70.ورام، ابی الحسین، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (مجموعه ورام)، بیروت، دارالتعارف، بی تا.

71.ویت کین، جورجیا، نشانه های فشار روانی در مردان، ترجمه: مهدی قراچه داغی، تهران، نقش و نگار، 1380.

72.هاورز، آرنولد، تاریخ اجتماعی هنر و ادبیات، ترجمه: حشمت جزنی، انتشارات دانشگاه ملی ایران، بی تا.

ص: 96

73.هرگن هان، بی.آر، مقدمه ای بر نظریه های یادگیری، ترجمه: علی اکبر سیف، نشر فرهنگ معاصر، 1371.

74.هندی، علاءالدین، کنزالعمال، بیروت، مؤسسه الرساله، 1409ه- .ق.

75.هور، استوارت ام، بازاندیشی درباره رسانه دین و فرهنگ، ترجمه: مسعود آریایی نیا، انتشارات سروش، 1382.

77. Pargament and Park (1995). Merely a defense: the varity of religious means and ends. Journal of social issues. V: 5.

78. Gregory, R.L. the oxferd copanion to the mind, university press, 2004.

79. Kroll, J and shihan. W. Religious belives and practices among 52 psychiatric inpatient in Minnesota. American journal of psychiatry. V: 109.

80.Laorie. S an experimental study of the cffects of distauct, intercessory prayer of self - steem auxiety and depression. Altern ther health med, v: 30.

نشریه

بیان زاده، اکبر، «ضرورت نگاه به ارزش های دینی در مشاوره و روان درمانی»، ماهنامه روان شناسی دین، شماره 1.

ص: 97