ص: 2

یکی از ابعاد اخلاقی پیامبر که بیشتر در عرصه اجتماعی بروز یافته، مبارزه با نابرابری و تبعیض است که دست مایه پژوهش نویسنده ارجمند و پژوهشگر گرامی، جناب حجت الاسلام والمسلمین احمد رضوان فر قرار گرفته است. نویسنده در این پژوهش با محور قرار دادن سخن و سیره پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله کوشیده است زوایای گوناگون نابرابری و تبعیض را در دوران آن حضرت ترسیم و برخورد پیامبر اسلام را در این باره بیان کند.

با سپاس و قدردانی از نویسنده محترم، امید است این پژوهش مورد استفاده و بهره گیری اصحاب رسانه قرار گیرد.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 4

طبیعی، نام مبارک پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله است.

در سایه این نام و این یاد، ملت ما درس های پیغمبر را باید مرور کند و آنها را به درس های زندگی و برنامه های جاری خود تبدیل کند... . ما درس اخلاق پیغمبر، درس عزت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله، درس علم آموزی و درس رحمت و کرامت و درس وحدتی را که ایشان به ما داد و درس های زندگی ماست، باید در برنامه زندگی خودمان قرار بدهیم... .(1)

در میان آموزه های پیامبراعظم صلی الله علیه و آله، عدالت و مبارزه با تبعیض و نابرابری از جایگاه ویژه ای برخوردار است. آن حضرت از جوانی، حمایت از ستم دیدگان را سیره خود قرارداد و با هر نوع تبعیض و نابرابری مبارزه کرد. آن حضرت توانست با عمل خود به جهانیان اعلام کند هر نوع تبعیض و نابرابری باطل است و ارزش انسان ها تنها به پرهیزکاری آنهاست. امید است با پیروی از آن حضرت، روزی جهان از هرگونه تبعیض و نابرابری پاک گردد.

ص: 6

الْأَرْضِ، اُرْسِلْتُ إِلَی الْأَبْیَضِ وَ الْأَسْوَدِ وَالْأَحْمَرِ.(1)

من، تربیت شده خدایم. رحمت اهدایی او برای بشر، پشت و پناه مسلمانان و [اگر] خودستایی نباشد، جلودار پیامبران و خاتم آنانم. نخستین شفاعت کننده، من، محمد، حبیب خدا هستم. امین در آسمان و زمینم. فرستاده شدم به سوی سفید و سیاه و سرخ [بدون هیچ تبعیض و نابرابری].

خداوند نیز در قرآن کریم، محمد صلی الله علیه و آله را بشری از فرزندان آدم معرفی می کند، با این تفاوت که به وی وحی می شود و شایستگی رسالت خدا را پیدا کرده است. وی بر هدایت مردم حریص است و سختی و رنج مردم بر او گران است. نسبت به اهل ایمان، دل سوز و مهربان و نسبت به کافران، سخت گیر است. محمد صلی الله علیه و آله، اهل بشارت و هشداردهنده انسان ها و چراغ تابناک هدایت خدا بر روی زمین بود. او یتیم بود، ولی در میان مردم به امین شهرت یافت. خلق و خویی والا داشت. اهل عدالت و مهربان و عابد بود.

خداوند در سوره ضحی می فرماید: «أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیما فَاوی؛ مگر نه اینکه تو را یتیم یافت. پس پناه داد.»(ضحی: 6) در مجمع البیان نیز آمده است:

پدر بزرگوار رسول خدا صلی الله علیه و آله زمانی که ایشان در رحم مادرش، آمنه بود یا اندک زمانی پس از ولادتش، درگذشت و در دو سالگی نیز مادر حضرت از دنیا رفت. همچنین در هشت سالگی، جدّ خود، عبدالمطلب را از دست داد.(2)

برخی بزرگان، یتیم بودن و داشتن بعضی ویژگی های دیگر را دلیل بر نبوت حضرت می دانند. ابن شهر آشوب در مناقب می نویسد:

ص: 8

آن حضرت از ویژگی های مردمان ضعیف و تهی دست برخوردار بود. ویژگی هایی که اگر بخشی از آنها در شخصی باشد، کارش پریشان می شود. آن حضرت، یتیم، فقیر، ناتوان، تنها و غریب بود. نه قلعه وحصاری داشت و نه شکوه و شوکتی و دشمن بسیاری داشت. با همه این احوال، منزلتی والا و جایگاهی بلند یافت و این، خود، نشان و دلیل بر نبوت وی شد.(1)

در سوره قلم نیز به بهره مندی رسول اکرم صلی الله علیه و آله از اخلاق والا اشاره شده است: «وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ؛ به راستی، تو را خویی والاست».(قلم:4)

ویژگی های اخلاقی، فردی و اجتماعی بسیاری برای پیامبر بر شمرده اند. از جمله اینکه آن حضرت، راست گو، خردمند، عابد، بی توجه به دنیا، سخاوتمند، شجاع، قانع، فروتن، بردبار، مهربان، غیرتمند، صبور، سازگار و نرم خو بود. در خانه خوش رفتار بود و اهل دشنام و بدزبانی نبود. در کوچه و بازار نیز آرام و بدون هیاهو بود و بدی را با بدی پاسخ نمی داد. اهل بخشش و گذشت، ذکر و تبسم بود. همچنین پیش از رسالت، در میان مردم به لقب «امین» مشهور بود. این ویژگی گویای پاکی و امانت داری اوست.

و فرجام کار به سوی اوست.

امام صادق علیه السلام درباره گستره عدالت رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «رسول خدا صلی الله علیه و آله، نگاه های خود را میان اصحابش تقسیم می کرد و به همه یکسان می نگریست».(1)

سوی آسمان بلند کرده است و می گرید و می گوید: «اَلّلهُمَّ لا تَنْزِعْ مِنِّی صالِحَ ما أَعْطَیْتَنِی أَبَدا... أَللّهُمَّ وَ لا تَکِلْنِی إِلی نَفْسِی طَرْفَةَ عَیْنٍ أَبَدا؛ بار خدایا، خوبی هایی را که ارزانی ام داشته ای، هرگز از من باز مگیر... . بار خدایا، هرگز مرا چشم بر هم زدنی به خودم وامگذار.» ام سلمه، با دیدن رسول خدا صلی الله علیه و آله و شنیدن سخنان ایشان گریست. پیامبر صدای گریه وی را شنید و فرمود: «ای ام سلمه، چرا گریه می کنی؟» عرض کرد: پدر و مادرم به فدایت ای رسول خدا چرا گریه نکنم، در حالی که شما با مقام والایی که نزد خدا داری و خداوند همه گناهان پیش و پس شما را آمرزیده است، چنین می گریی؟ پیامبر فرمود: «ای ام سلمه، چه چیز مرا در امان می دارد؟ خداوند، یونس بن مَتّی را در یک چشم بر هم زدن به خودش واگذاشت و در نتیجه آن شد که شد».(1)

من به وسیله آن با وی رودررو سخن گفته باشم.»(1) سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله این آیه را تلاوت کرد: «و این قرآن بر من وحی شد تا به وسیله آن به شما و هر کس [که این قرآن] به او می رسد، هشدار دهم.» همچنین فرمود: «أَنَا رَسُولُ مَنْ أَدْرَکْتُ حَیّا و مَن یُولَدُ بَعْدِی؛ من پیامبر کسانی هستم که با من به سر می برند و نیز کسانی که پس از من به دنیا می آیند».(2)

تبعیض از جامعه بشری تلاش فراوانی کرد.

در ابتدای این نوشتار لازم است واژه هایی که با موضوع پژوهش ارتباط معنایی دارند، تبیین شوند.

زشت شمرده می شود.

چیزی را در جایگاه خودش قرار می دهد.»(1) بر این اساس، «عدالت الهی آن است که خداوند با هر موجودی، چنان که شایسته آن است، رفتار کند و او را در جایگاهی که در خورِ آن است، بنشاند و چیزی را که مستحق آن است، به او عطا کند».(2)

اکتسابی آنها برای برقراری برابری [و] تساوی مثبت؛ یعنی ایجاد امکانات مساوی برای عموم و تعلق مکتسب هر فرد به خودش و سلب امتیازات موهوم و ظالمانه.

تساوی مثبت [نیز]، از نوع بی نظری یک معلم مهربان و دل سوز است که به همه شاگردان به یک چشم نگاه می کند؛ در صورت تساوی جواب ها، نمره مساوی می دهد و در صورت اختلاف در جواب ها، به هرکس همان نمره را می دهد که استحقاق دارد... .

جامعه تبعیض، جامعه ای است که رابطه انسان ها بر اساس [به بردگی گرفتن] و استثمار است؛ یعنی بهره کشی جبری... ، [ولی] تعبیر قرآن کریم این[گونه] است: «وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِیًّا؛ بعضی را بر بعضی مزیت بخشیدیم تا بعضی، بعضی را مسخر خویش قرار دهند.»(زخرف: 32) یعنی همه از مزایایی بهره مندند و یکدیگر را مسخّر خویش قرار می دهند. به عبارت دیگر مزایا طرفینی است و تسخیر هم طرفینی است...».(1)

گاهی تسخیر در مورد انسان نیز به کار می رود. برای نمونه، در آیه 32 سوره زخرف می خوانیم:

و برخی از آنان را از [نظر] درجات، بالاتر از بعضی] دیگر[ قرار داده ایم تا بعضی از آنها بعضی ]دیگر] را در خدمت گیرند.

در این آیه، تسخیر به معنای در خدمت گرفتن انسان هاست که البته باید بر اساس عدالت باشد.

استاد مطهری درباره واژه «تسخیر» می نویسد: «این دو کلمه (تسخیر و مسخر)، در قرآن کریم مکرر آمده است و مفهوم رام کرن و رام شدن را دارد. در قرآن کریم از مُسخر کردن ماه، خورشید، شب، روز، دریا، نهرها و کوه ها برای داوود پیغمبر، باد برای سلیمان [و] هرچه در آسمان و زمین است [برای انسان] یاد شده است.

بدیهی است که در همه این موارد، مقصود این است که این امور طوری آفریده شده اند که رام انسان و مورد استفاده و بهره برداری انسان هستند. در همه این آیات، سخن از رام بودن اشیا برای انسان است، نه رام بودن انسان برای اشیا، ولی در آیه مورد نظر، سخن از رام بودن و مسخر کردن انسان برای انسان به صورت طرفینی است.

در مفهوم تسخیر، معنای اکراه و اجبار نیامده است، مثلاً عاشق مسخر معشوق، مرید مسخر مراد، متعلم مسخر معلم و مردم عادی [که] غالبا مسخر قهرمانانند، ولی مجبور نیستند... . البته در هر اجباری رام کردن است، ولی هر رام کردنی اجبار نیست... . آیه مورد نظر، رابطه تکوینی انسان ها را در زندگی اجتماعی بیان می کند که رابطه تسخیر عموم برای عموم است... . معنای جمله «لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِیًّا» این است که یکدیگر را در نیازهای خود مورد استفاده قرار می دهند و به این وسیله میانشان الفت... پیدا می شود و به این وسیله، کار عالم انتظام می یابد».(1)

ص: 19

ای مردم، ما شما را از مرد و زنی آفریدیم و شما را ملت ملت و قبیله قبیله گردانیدیم تا یکدیگر را بشناسید. در حقیقت، ارجمندترین شما نزد خدا، پرهیزکارترین شماست. بی تردید، خداوند، دانای آگاه است.

همچنین در جایی دیگر با صراحت بیشتری، ملاک برتری را ایمان و عمل صالح معرفی و تبعیض میان زن و مرد را نفی می کند:

مَنْ عَمِلَ صالِحًا مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ. (نحل: 97)

هر کس از مرد یا زن، کار شایسته ای کند و مؤمن باشد، به یقین، وی را با زندگی پاکیزه ای حیات [حقیقی] بخشیم و به آنان بهتر از آنچه انجام می دادند، پاداش خواهیم داد.

پیامبر با استناد به این آیه، تقوا را تنها ملاک برتری انسان ها می داند. در صدر اسلام، دیدگاه اسلام درباره جایگاه و حقوق زن برای زنان مهم بود، به گونه ای که زنان به محضر رسول اکرم صلی الله علیه و آله می رفتند و از ایشان درباره جایگاه خود و حقوقشان وی می پرسیدند که در ادامه به چند نمونه اشاره می کنیم.

اصحاب نشسته بود _ رفت و گفت: پدر و مادرم به فدایت، من به نمایندگی از طرف زن ها نزد شما آمده ام. می دانم هیچ زنی در شرق و غرب جهان نیست که سخن مرا بشنود، مگر اینکه با من هم عقیده است. خداوند، تو را به حق به سوی مردان و زنان فرستاد و ما نیز به تو و خدایی که تو را فرستاده است، ایمان آوردیم. ما طایفه زنان، محدود و محصور هستیم و اساس خانه های شماییم. خواهش های شما را برمی آوریم و فرزندان شما را حامله می شویم، ولی شما مردها بر ما برتری هایی دارید. برای مثال، نماز جمعه و جماعت می خوانید، به عیادت بیماران و تشییع جنازه می روید و هر سال حج می گذارید و بالاتر از همه اینها، جهاد در راه خداست. هرگاه مردی از شما برای حج یا عمره یا جهاد از خانه بیرون می رود، ما اموال شما را حفظ می کنیم [و کارهای مربوط به شما را انجام می دهیم] و فرزندانتان را تربیت می کنیم. پس ای رسول خدا، آیا در ثواب، با شما شریک نیستیم؟

پیامبر رو به اصحاب خود کرد و فرمود: «آیا تا به حال شنیده بودید، زنی در پرسش از امور دین خود به این خوبی سخن بگوید؟» عرض کردند: ای رسول خدا، گمان نمی کردیم زنی تا بدین پایه برسد! سپس پیامبر رو به اسماء کرد و فرمود: «ای زن، برگرد و به زنانی که تو را به نمایندگی فرستاده اند، خبر بده شوهرداری نیکوی هر یک از شما زنان و جلب رضایت شوهر و پیروی کردن از نظر موافق وی [در کارها] با همه این کارها [که برای مردان نام بردی]، برابری می کند.» آن گاه اسماء در حالی که از شادی، تهلیل و تکبیر می گفت، رفت و سخن پیامبر را به زنان رساند.(1)

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان درباره این حدیث می نویسد:

از دقت و تأمل در این حدیث و امثال آن که بیانگر آمدن زنان به حضور پیامبر و گفت وگو با ایشان درباره احکام دین و مسائل اسلامی مربوط به ایشان می باشد، معلوم می شود که زنان در عین پرده نشینی و پرداختن به کارهای خانه، هرگز از رفت وآمد نزد ولیّ امر خود و سعی در حل مشکلاتی که گاه برای

ص: 23

آنها پیش می آمد، ممنوع نبوده اند... .(1)

بنابراین، از دیدگاه اسلام، میان زن و مرد از جهت کمالات انسانی، تفاوتی وجود ندارد. برتری هر انسانی چه مرد و چه زن در پیشگاه خداوند متعال، وابسته به عواملی است که در سایه اختیار، تلاش و دانش دست یافتنی است. این عوامل عبارتند از: اسلام، ایمان، راستی، شکیبایی، فروتنی، پاک دامنی، یاد خدا و... .

عظمت دیدگاه اسلام درباره زنان وقتی روشن تر می شود که بدانیم در آن زمان، زن در جامعه عربستان، جایگاهی نداشت و کرامت انسانی وی زیرپا گذاشته می شد. در دیگر جوامع به ظاهر متمدن نیز زن ارزشی نداشت. برای نمونه، در سال 586 میلادی، مجمع فرانسه پس از گفت وگوی فراوان درباره زن چنین نظر داد: «زن انسان است، ولی برای خدمت به مرد آفریده شده است.»(2) گویا زن تا آن زمان انسان به شمار نمی رفت. در انگلستان نیز تا صد سال پیش، زن جزو جامعه انسانی به شمار نمی آمد.(3)

نگه دارد یا وی را زنده به گور کند. آگاه باشید که بد می کنند. (نحل: 58 و 59)

در آیه دیگری از قرآن کریم، درباره زنده به گور کردن دختران به دست پدران در جامعه عرب چنین می خوانیم:

وَ إِذَا الْمَوْءُودَةُ سُئِلَتْ، بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ.(تکویر: 8 و 9)

و هنگامی که از دختران زنده به گور شده باز پرسند که آن بی گناهان، به چه گناه کشته شدند.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله هرگونه تبعیض و نابرابری در رفتار با فرزندان را با رفتار و گفتار خویش نفی می کرد. نمونه هایی از توجه پیامبر به برقراری عدالت میان فرزندان و نفی هرگونه تبعیض و نابرابری، به خوبی این مسئله را نشان می دهد. روزی پیامبر خدا مردی را دید که دو پسر داشت، ولی فقط یکی از آنها را بوسید. حضرت فرمود: «چرا میان آن دو مساوات را رعایت نکردی؟»(1)

انس نیز می گوید:

مردی نزد پیامبر نشسته بود. وقتی پسرش آمد، او را بوسید و روی زانوی خود نشاند، ولی دخترش که آمد، وی را در کنار خود جای داد، [بدون اینکه وی را ببوسد]. حضرت خطاب به آن مرد فرمود: «چرا میان آنان به عدالت رفتار نکردی؟»(2)

پیامبر گرامی اسلام همواره مردم را به رعایت عدالت درباره فرزندان فرا می خواند. ایشان در این باره می فرماید: «اِتَّقُوا اللّه َ وَاعْدِلُوا فِی أَوْلادِکُمْ؛ از خدا بترسید و میان فرزندانتان به عدالت رفتار کنید.»(3) و در جای دیگر می فرماید:

ص: 25

إِعْدِلُوا بَیْنَ أَوْلادِکُمْ فِی النُّحْلِ کَما تُحِبُّونَ أَنْ یَعْدِلُوا بَیْنَکُم فِی الْبِرِّ وَاللُّطْفِ.(1)

میان فرزندان خود در عطا و بخشش به عدالت رفتار کنید؛ همچنان که دوست دارید، آنان نیز در احترام و محبت میان شما عادلانه رفتار کنند.

بیشتر نداشت، درست بیست سال پیش از بعثت، در پیمان حلف الفضول شرکت کرد تا با هر نوع تبعیض و ستمی مبارزه کند. ازاین رو، ایشان به همراه جوان مردان مکه هم قسم شدند تا از افراد ستم دیده که بر آنها ستم می شود، حمایت کنند.

این جریان تاریخی را این گونه نقل کرده اند: مردی از قبیله بَنی زُبَید، کالایی را به شخصی به نام عاص بن وائل سهمی فروخت، ولی عاص پس از تحویل گرفتن کالا حاضر به پرداخت بهای آن نبود. ازاین رو، مرد فروشنده خود را به بالای کوه ابوقُبَیس رساند و با صدای بلند گفت: «ای مردان [قریش]، به داد ستم دیده ای دور از طایفه و کسان خویش برسید که در شهر مکه کالای او را به ستم می برند. همانا احترام، کسی راست که خود در بزرگواری تمام باشد و در جامعه فریب کار احترامی نیست...».

بنی هاشم و بنی مطَّلب بن عَبدمَناف و بنی زُهرة بن کِلاب و بَنی تَیم بن مُرَّه و بَنی حارث بن فِهر، با شنیدن دادخواهی وی در خانه عبداللّه بن جُدعان تَیمی گردآمدند و با هم پیمان بستند تا برای یاری ستم دیدگان و گرفتن حق آنها با یکدیگر متحد شوند و اجازه ندهند در مکه بر کسی ستم شود. رسول خدا صلی الله علیه و آله که آن زمان جوانی بیست ساله بود، در این پیمان که به حلف الفضول مشهور شد، شرکت کرد. پیامبر گرامی اسلام، وقتی در مدینه ساکن بود، به مناسبتی این واقعه را به یاد آورد و فرمود:

لَقَدْ شَهِدْتُ حِلْفا فِی دارِ عَبدِاللّه ِ بْنِ جُدْعانَ لَوْدُعِیتُ إِلی مِثْلِهِ لَأَجَبْتُ، و ما زادَهُ الاْءِسْلامُ إِلاّ تَشْدِیدا.(1)

در خانه عبداللّه بن جُدعان در پیمانی حضور یافتم که اگر در اسلام نیز به مانند آن

ص: 27

دعوت می شدم، اجابت می کردم و اسلام جز استحکام، چیزی به آن نیفزوده است.

از عایشه نیز روایت شده است که پیامبر خدا فرمود:

من در حلف الفضول حاضر بودم و اگر [اکنون نیز] به آن دعوت شوم [و کسی از من به واسطه آن عهد و پیمان کمک بخواهد]، جواب [مثبت] خواهم داد.(1)

ابن اثیر به نقل از ابن اسحاق درباره علت نام گذاری این پیمان به حلف الفضول؛ سوگند و عهد فضل ها می نویسد:

مردانی از قبیله جُرهُم و قَطوراء که نام هایشان نیز از ماده «فضل» مشتق بود، گرد آمده و پیمانی بسته بودند تا به هیچ ستمگری مجال اقامت در مکه را ندهند، ولی [مدتی] پس از آن، این پیمان کهنه شد و جز نامی از آن در میان قریش باقی نماند. این پیمان دیگر بار به همت قبایل قُرَیش تجدید شد و قُرَیش آن را حِلف الفضول نامید.(2)

سال داشت، قریش به تجدید بنای کعبه پرداخت. آنها می خواستند دیوارهای کعبه را بلندتر کنند و برای آن نیز سقفی بسازند. ازاین رو، طوایف قریش کارها را میان خود تقسیم کردند. پس از پایان یافتن کار، زمان نصب حجرالاسود فرا رسید، ولی میان طوایف قریش بر سر این موضوع، اختلاف سختی درگرفت. هر طایفه ای می خواست افتخار نصب حجرالاسود نصیب وی گردد.

درگیری میان قبایل شدت گرفت، به گونه ای که سران طایفه بنی عبدالدّار ظرفی پر از خون آوردند و به همراه طایفه بنی عَدِیّ بن کعب دستان خود را در آن ظرف فرو بردند و هم پیمان شدند که تا پای مرگ ایستادگی کنند. چهار یا پنج روز به همین صورت گذشت. سرانجام ابو أُمَیَّه حُذَیْفَة بن مغیره مَخزومی، پدر اُم سلمه و عبداللّه که از همه سران قریش پیرتر بود، پیشنهاد کرد تا هرکس نخست از در مسجدالحرام وارد شود، میان آنها حکم کند و همه تصمیم وی را بپذیرند. قریش پیشنهاد ابوامیه را پذیرفتند و منتظر نشستند. ناگهان محمد امین صلی الله علیه و آله از در مسجدالحرام وارد شد. سران قریش با دیدن وی خوشحال شدند و گفتند: «هذَا الْأَمِینُ رَضِینا هَذا مُحَمَّدٌ؛ این امین است. به حکم وی تن می دهیم، این محمد است».

محمد صلی الله علیه و آله پس از آگاهی از ماجرا فرمود: «عبایی به من بدهید.» آن گاه سنگ را برداشت و میان عبا گذاشت. سپس فرمود: «سران هر طایفه ای یک گوشه از عبا را بگیرند.» پس همه آن را بلند کردند و به محل نصبش آوردند. آن گاه محمد صلی الله علیه و آلهبا دست مبارک خویش حجرالاسود را برداشت و نصب کرد. به این ترتیب، کاری چنان مشکل، به این آسانی و بدون هیچ تبعیض و نابرابری و جنگ و خون ریزی به انجام رسید.(1)

ص: 29

لَوْ خَرَجْتُمْ إِلَی أَرْضِ الْحَبَشَةِ، فَإِنَّ بِها مَلِکا لایُظْلَمُ عِنْدَهُ أَحَدٌ وَ هِیَ أَرْضُ صِدْقٍ، حَتّی یَجْعَلَ اللّه ُ لَکُمْ فَرَجا مِمّا أَنْتُمْ فِیهِ.(1)

اگر به کشور حبشه می رفتید، [خوب بود]؛ زیرا آنجا پادشاهی دارد که در قلمرو او به کسی ستم نمی رود. آنجا سرزمین راستی است. باشد که خدا از این حالت [گرفتاری] که در آن هستید، برای شما گشایشی قرار دهد.

مسلمانان پس از شنیدن سخنان پیامبر خدا، آماده هجرت شدند؛ هجرتی که برکت های فراوانی برای اسلام و مسلمانان به ارمغان آورد.

رشته هایی است که آنها را قطع می کنیم. درست نیست که ما این کار را انجام دهیم و پس از آنکه خدا تو را پیروز کرد، به سوی قوم خود باز گردی و ما را بی کس واگذاری؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله لبخندی زد و فرمود: «خون من، خون شما و حرمت من حرمت شماست. من از شمایم و شما از منید. با هر که با شما بجنگد، می جنگم و با هر که با شما بسازد، می سازم.» انصار با شنیدن سخن پیامبر فریاد برآوردند: دعوت و بیعت رسول خدا صلی الله علیه و آله را می پذیریم و آماده ایم تا در این راه، اموال خود را فدا کنیم و بزرگان و ثروتمندان ما کشته شوند».(1)

زمین مسجد انتخاب کرد و با گرفتن رضایت از سرپرست آن دو یتیم، آن را خرید و مسجد مدینه را در آن زمین بنا کرد. همه با این تدبیر پسندیده رسول خدا صلی الله علیه و آله خشنود شدند و محل سکونت پیامبر بدون هیچ تبعیض و نارضایتی انتخاب گردید.(1)

برای غذا، گوسفندی را ذبح کنند. یکی از اصحاب گفت: سر بریدن گوسفند با من. دیگری گفت: کندن پوست آن با من. یکی دیگر از اصحاب، مسئولیت پختن غذا را پذیرفت و به این ترتیب، هر کس کاری را برعهده گرفت. رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز فرمود: «جمع کردن هیزم از صحرا با من.» اصحاب نپذیرفتند و گفتند: یا رسول اللّه ، شما زحمت نکشید و راحت بنشینید. ما خودمان با کمال افتخار همه کارها را انجام می دهیم. رسول اکرم صلی الله علیه و آلهفرمود: «می دانم که شما [همه کارها را] می کنید، ولی خداوند دوست ندارد بنده اش را در میان یارانش با وضعی متمایز ببیند، [در حالی] که برای خود نسبت به دیگران امتیازی قائل شده است.» پس به طرف صحرا رفت و مقداری خار و خاشاک جمع کرد و آورد.(1)

4. هرگاه دشمن به مدینه حمله و تعرض کند، هر دو با هم [و متحد] در دفاع از آن شرکت کنند.

5. قرارداد صلح با دشمن، با مشورت و [قبول] هر دو طرف صورت گیرد.

6 . چون مدینه شهر مقدسی است، باید مسلمانان و یهودیان، احترام و تقدس آن را حفظ کنند. همچنین هر نوع خون ریزی در آن حرام خواهد بود.

7. هنگام پیدایش اختلاف و جنگ، آخرین داور برای رفع اختلاف، شخص رسول خدا صلی الله علیه و آله خواهد بود.

8 . امضا کنندگان این پیمان، باید با همدیگر به خیرخواهی و نیکی رفتار کنند.(1)

محمد صلی الله علیه و آلههمواره با رفتار خود، دیدگاه اسلام را درباره برابری انسان ها نزد خدا و رسولش برای مردم تبیین می کرد. موارد بسیاری از سیره پیامبر گرامی اسلام درباره مبارزه با تعصب های قبیله ای نقل شده است. یکی از این موارد، ازدواج زیدبن حارثه با زینب، دختر جَحش است. زید بن حارثه، غلام حضرت خدیجه علیهاالسلام بود. آن بانوی بزرگوار، زید را به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بخشید و پیامبر نیز وی را آزاد کرد و به پسر خواندگی خود درآورد. در آن زمان هیچ گاه فردی چون زید نمی توانست به خواستگاری دختری از قبایل بزرگ قریش برود، ولی پیامبر عدالت و مهر، حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله، با چنین نگرش ها و تبعیض های جاهلانه ای مخالف بود. بنابراین، دختر عمه اش زینب را که از قبایل بزرگ قریش بود، به ازدواج زید بن حارثه درآورد.

همچنین پیامبر، دختر زبیر را برای مقداد خواستگاری کرد، حضرت درباره این کار خویش می فرماید:

من غلام خود، زید بن حارثه را به شوهری زینب، دختر جَحْش درآوردم و مقداد را به همسری ضباعة، دختر زبیر تا بدانید گرامی ترین شما نزد خداوند، باتقواترین شماست.(1)

پیامبر در جای دیگر فرمود: «تا بدانید که بالاترین شرافت، اسلام است».

ازدواج جویبر و ذلفا از دیگر مواردی است که به دستور پیامبراعظم صلی الله علیه و آله و با هدف مبارزه با تبعیض و تعصب های قبیله ای صورت گرفت. ماجرای این ازدواج، در کتاب های روایی شیعه(2) نقل شده است و استاد مطهری با پردازش زیبا آن را این گونه روایت می کند: «روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله به جویبر فرمود: «چه خوب بود زن می گرفتی و خانواده تشکیل می دادی و به این زندگی انفرادی خاتمه می دادی تا هم نیاز تو به زن برآورده شود و هم آن زن در کار دنیا و آخرت به تو کمک کند.» جویبر گفت: یا رسول اللّه ، نه مال دارم و نه جمال، نه حسب دارم و نه نسب. چه

ص: 36

کسی به من زن می دهد و کدام زن حاضر است همسر مردی فقیر، کوتاه قد و سیاه پوست مانند من شود؟! پیامبر فرمود: «ای جویبر، خداوند به وسیله اسلام، ارزش افراد را دگرگون کرد. بسیاری از اشخاص در دوره جاهلیت محترم بودند، [ولی ]اسلام آنها را پایین آورد. بسیاری نیز در جاهلیت خوار و بی مقدار بودند، [ولی] اسلام قدر و منزلت آنها را بالا برد. خداوند به وسیله اسلام نخوت های جاهلیت و افتخار به نسب و فامیل را منسوخ کرد. اکنون همه مردم از سفید و سیاه، قریشی و غیرقریشی، عربی و عجمی در یک درجه اند. هیچ کس بر دیگری برتری ندارد، مگر به تقوا و طاعت. من در میان مسلمانان، کسی را از تو بالاتر می دانم که تقوا و عملش از تو بهتر باشد. اکنون به آنچه دستور می دهم عمل کن».

... رسول خدا صلی الله علیه و آله، پس از آنکه جویبر را از اشتباه بیرون آورد و او را به زندگی امیدوار کرد، دستور داد به خانه زیاد بن لبید انصاری برود و دخترش ذلفا را برای خود خواستگاری کند. زیاد بن لبید از ثروتمندان و افراد محترم مدینه بود و افراد قبیله وی احترام زیادی برایش قائل بودند. هنگامی که جویبر وارد خانه زیاد شد، گروهی از بستگان و افراد قبیله لبید آنجا حضور داشتند. جویبر پس از نشستن، مکثی کرد. سپس به زیاد گفت: پیامی از جانب پیامبر برای تو آورده ام، محرمانه بگویم یا آشکارا؟ زیاد گفت: پیام پیامبر برای من افتخار است، آشکارا بگو. جویبر گفت: پیامبر مرا فرستاده است که دخترت، ذلفا را برای خودم خواستگاری کنم. زیاد پرسید: پیامبر خود این موضوع را به تو فرمود؟ جویبر گفت: من از جانب خودم حرفی نمی زنم. همه مرا می شناسند، دروغ گو نیستم. زیاد گفت: عجیب است! رسم ما نیست دختر خود را جز به هم شأن های خود از قبیله خودمان بدهیم. تو برو، من خود به حضور پیامبر خواهم آمد و در این باره با ایشان مذاکره خواهم کرد.

جویبر از جا برخاست و از خانه زیاد بیرون رفت و در همان حال که می رفت، با خود می گفت: به خدا قسم، آنچه قرآن تعلیم داده و آنچه محمد صلی الله علیه و آلهبه سبب آن برانگیخته شده است، غیر از آن چیزی است که زیاد می گوید. ناگاه ذلفا، دختر

ص: 37

زیبای زیاد، سخنان جویبر را شنید. نزد پدر آمد و پرسید: این مرد که اکنون از خانه بیرون رفت، با خودش چه زمزمه می کرد و مقصودش چه بود؟ زیاد گفت: این مرد به خواستگاری تو آمده بود و ادعا می کرد پیامبر او را فرستاده است. ذلفا گفت: نکند واقعا پیامبر او را فرستاده باشد و رد کردن او، سرپیچی از امر پیامبر به شمار رود؟ زیاد پرسید: به عقیده تو چه کنم؟ ذلفا پاسخ داد: به عقیده من او را پیش از آنکه نزد پیامبر برود، به خانه بازگردان. سپس نزد پیامبر برو و درباره این ماجرا تحقیق کن.

پس زیاد، جویبر را با احترام به خانه بازگرداند و خود نزد پیامبر رفت. همین که حضرت را دید، گفت: یا رسول اللّه ! جویبر به خانه ما آمد و چنین پیامی از طرف شما آورد. رسم و عادت معمول ما این است که دختران خود را فقط به هم شأن های خودمان از اهل قبیله که همه انصار و یاران شما هستند، بدهیم.

پیامبر خدا فرمود: «ای زیاد! جویبر، مؤمن است. آن برتری ها و هم شأنی ها که تو از آن سخن می گویی، امروز از میان رفته است. مرد مؤمن، هم شأن زن مؤمنه است.» زیاد به خانه برگشت و به سراغ دخترش ذلفا رفت و ماجرا را تعریف کرد. ذلفا گفت: به عقیده من، پیشنهاد رسول خدا صلی الله علیه و آله را رد نکن. مطلب مربوط به من است. جوبیر هرچه هست، من باید راضی باشم. چون رسول خدا صلی الله علیه و آله به این امر راضی است، من نیز راضی هستم...».(1)

پادشاه و غلام، سیاه و سفید، زن و مرد، پیر و جوان را به اسلام فرا خواند.

پیامبر در دعوت از مردم، تبعیض و نابرابری روا نمی داشت. از نظر ایشان همه بنده خدا بودند و باید به اسلام دعوت می شدند. وقتی در جنگ خیبر، اسوَد راعی که شبان یکی از یهودیان خیبر بود، نزد رسول اکرم صلی الله علیه و آله آمد و گفت: ای رسول خدا، اسلام را بر من عرضه دار. پیامبر اسلام را بر وی عرضه داشت و او مسلمان شد.(1)

سواد گفت: ای رسول خدا با ضربه تو شکم من به درد آمد؛ با آنکه خدا تو را [برای اجرای] حق و عدالت فرستاده است. من می خواهم قصاص کنم. رسول خدا صلی الله علیه و آلهپیراهن خود را بالا زد و فرمود: بیا قصاص کن. سواد که عدالت پیامبر را دید، خم شد و شکم ایشان را بوسید. پیامبر فرمود: چرا قصاص نکردی؟ گفت: ای رسول خدا، خواستم در آخرین ساعتی که با تو هستم، بدنت را بوسیده باشم. پس حضرت برای وی دعای خیر کرد.(1)

از امام صادق علیه السلام نیز روایت شده است:

یکی از زنان بزرگ و محترم قریش را به جرم دزدی نزد پیامبر خدا آوردند. حضرت فرمود: «دست او را قطع کنید.» عده ای از قریش نزد پیامبر آمدند و عرض کردند: ای پیامبر خدا، دست این زن بزرگ و محترم را به سبب اشتباهی کوچک قطع می کنی؟! پیامبر فرمود: «آری. پیشینیان شما به این دلیل نابود شدند که حدود و قوانین را در حق بیچارگان اجرا می کردند و [از اشتباه ]قدرتمندان و اشراف می گذشتند. ازاین رو، هلاک گشتند».(2)

عایشه می گوید:

زنی از بنی مخزوم کالایی را از دیگران به عاریت گرفت، ولی بعد، گرفتن کالا را انکار کرد. ازاین رو، پیامبر دستور داد دست وی را قطع کنند. خانواده زن نزد اسامه رفتند و از وی خواستند نزد پیامبر وساطت کند. اسامه نزد پیامبر آمد و وساطت وی را کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای اسامه، مبادا درباره [جاری نشدن ]حدّی از حدود خدا صحبت کنی!» سپس بر منبر رفت و فرمود: «پیشینیان شما از آن رو هلاک شدند که اگر نجیب زاده ای دزدی می کرد، کاری به او نداشتند و اگر ضعیف و بیچاره ای دزدی می کرد، دستش را می بریدند. سوگند به آن که جانم در دست اوست، اگر فاطمه، دخترم نیز این کار را می کرد، دستش را قطع می کردم.» آن گاه حد را درباره آن زن اجرا کرد.(3)

پیامبر خدا در حدیثی می فرماید:

ص: 40

أیُّما رجُلٍ حالَتْ شَفاعَتُهُ دُونَ حَدٍّ مِنْ حُدودِ اللّه ِ لَمْ یَزَلْ فِی سَخَطِ اللّه ِ حَتّی یَنْزِعَ.(1)

هر کس با شفاعتش، مانع جاری شدن حدی از حدود خدا شود، پیوسته در خشم الهی به سر می برد تا آنکه شفاعتش را پس بگیرد.

ایشان در کلامی دیگر می فرماید: «لا شَفَاعَةَ وَلا کِفالَةَ وَلا یَمِینَ فِی حَدٍّ؛ در حد، نه وساطت پذیرفته است، نه ضمانت و نه سوگند».(2)

ابوالعاص، شوهر زینب، دختر بزرگ پیامبر در جنگ بدر، در صف مشرکان در برابر سپاه اسلام جنگید و اسیر شد. بنا بر قانون، اسیران جنگی می توانستند با پرداخت پول و فدیه آزاد شوند. ابوالعاص نیز باید مانند دیگر اسیران، برای آزادی خود فدیه می پرداخت. ازاین رو، زینب برای رهایی همسرش که پسرخاله وی نیز بود، اموالی را خدمت پیامبر فرستاد. در میان این اموال، گردن بندی وجود داشت که حضرت خدیجه علیهاالسلامدر شب عروسی به زینب داده بود.

پیامبر گردن بند را دید و شناخت. از آنجا که خدیجه همواره مورد علاقه و احترام پیامبر بود، دوست داشت به احترام خدیجه، ابوالعاص را آزاد کند، ولی چنین چیزی روا نبود و نوعی تبعیض و پای مال کردن حق الناس بود. بنابراین، تصمیم را به مردم واگذار کرد تا اگر آنها از حق خود گذشتند، ابوالعاص آزاد شود. سپس به اصحاب خود فرمود: «اگر مصلحت می دانید که اسیر دخترم را رها کنید و مالش را نیز به او بازگردانید، این کار را بکنید.» اصحاب پیشنهاد پیامبر را پذیرفتند و چنین کردند.(3)

جنگ بدر با پیروزی مسلمانان به پایان رسید و غنیمت های جنگی جمع آوری شد. پس از جنگ، میان سپاه اسلام بر سر اینکه این غنایم چگونه و میان چه کسانی

ص: 41

باید تقسیم شود، اختلاف افتاد. عده ای می گفتند: غنیمت ها را ما گرفته و آورده ایم و باید به ما برسد. برخی دیگر می گفتند: ما بودیم که با دشمن جنگیدیم و آنها را شکست دادیم و شما توانستید این غنایم را جمع آوری کنید. نگهبانان رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز می گفتند: به خدا قسم، شما از ما به سهم بردن از غنایم سزاوارتر نیستید؛ زیرا ما نیز علاقه مند به جنگ با دشمن بودیم و اگر می جنگیدیم، غنایم بسیاری جمع آوری می کردیم، ولی از ترس اینکه مبادا دشمن به جان مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله گزندی برساند، از جنگیدن و جمع آوری غنایم صرف نظر کردیم.

پس از جنگ، پیامبر خدا، عبداللّه بن کَعب مازنی، یکی از مردان قبیله بنی نجّار را بر غنیمت ها گماشت. سپس در منزل سَیَر، آنها را میان همه سپاهیان قسمت کرد. به این ترتیب که به هر مرد یک سهم و به هر اسب دو سهم و به هریک از هشت نفری که به دلایلی در جنگ حاضر نبودند، سهمی از غنایم بخشید.(1)

مواردی در سیره حضرت محمد صلی الله علیه و آله به چشم می خورد که در نگاه نخست، رنگ و بوی تبعیض دارد، ولی با اندک تأملی، حقیقت امر روشن می شود. در حقیقت، تبعیض و نابرابری جایی معنا می یابد که حقوق افراد و جامعه پای مال شود، ولی هرگاه کسی با رضایت، از حق خود بگذرد، دیگر نمی توان آن را تبعیض و نابرابری دانست.

پیامبر برای مردم و حقوق آنها ارزش بسیاری قائل بود و هرگاه حق مردم در میان بود، در این باره با آنان مشورت می کرد. این امر به روشنی در غزوه بنی نضیر نمود می یابد. غزوه بنی نضیر با پیروزی مسلمانان به پایان رسید و مسلمانان غنایم بسیاری به دست آوردند. پیامبر خدا با خود اندیشید که بهتر است این غنایم فقط میان مهاجران تقسیم شود تا اندکی از مشکلات آنان حل گردد. مهاجران به همراه پیامبر از مکه به مدینه آمده بودند و جا و مکانی نداشتند و به عنوان مهمان در کنار

ص: 42

انصار زندگی می کردند. پیامبر می کوشید این مشکل را برطرف کند و به مهاجران استقلال مالی ببخشد. ازاین رو، ثابت بن قَیس بن شَمّاس را فرستاد تا انصار؛ یعنی اوس و خزرج را فرا بخواند. آن گاه پس از حمد و سپاس خداوند، درباره کمک های انصار به مهاجران و اینکه آنان را در خانه های خود منزل داده بودند، سخن گفت. سپس فرمود: «اگر بخواهید، آنچه را خدای متعال از اموال بنی نضیر نصیب ما کرده است، میان شما و مهاجران قسمت می کنم و مهاجران همچنان در خانه های شما می مانند و اگر بخواهید، این اموال را به آنان می بخشم تا از خانه های شما بیرون روند».

پس از سخنان رسول خدا صلی الله علیه و آله، سعد بن عُباده و سَعد بن مَعاذ برخاستند و گفتند: ای رسول خدا، غنایم را میان مهاجران قسمت کن و آنان همچنان در خانه های ما بمانند. دیگر مردان انصار نیز یک صدا سخن آن دو را تأیید کردند. آن گاه پیامبر فرمود: «خدایا، انصار و فرزندان انصار را رحمت کن.» سپس اموال را میان مهاجران قسمت کرد.(1)

را به یک فرهنگ معمول تبدیل کرده بودند. بردگان سیاه باید تا پایان عمر خود در خدمت اربابان می ماندند و در سخت ترین شرایط زندگی می کردند، در حالی که حتی از کم ترین حقوق انسانی نیز بهره مند نبودند.

در قرآن کریم، به نوع دیگری از تبعیض نژادی که برگرفته از برتری جویی های قومی است، اشاره شده است:

وَ قالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصاری عَلی شَیْءٍ وَ قالَتِ النَّصاری لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلی شَیْءٍ وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتابَ کَذلِکَ قالَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللّهُ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ. (بقره: 113)

و یهودیان گفتند: ترسایان (مسیحیان) بر حق نیستند و ترسایان گفتند: یهودیان بر حق نیستند، با آنکه آنان کتاب [آسمانی] را می خوانند. افراد نادان نیز [سخنی] همانند گفته ایشان گفتند... .

در آیه دیگری از قرآن کریم آمده است: «و یهودیان و ترسایان (مسیحیان) گفتند: ما پسران خدا و دوستان او هستیم...». (مائده: 18)

در حالی که اسلام به عنوان منادی عدالت، با هرگونه تبعیض نژادی مبارزه می کرد، رگه هایی از تفاخر میان مسلمانان دیده می شد که خداوند با نزول آیاتی در قرآن، این نوع افکار را باطل و مطرود معرفی کرد. در سوره نساء آمده است:

لَیْسَ بِأَمانِیِّکُمْ وَ لا أَمانِیِّ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ یَعْمَلْ سُوءًا یُجْزَ بِهِ وَ لا یَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصِیرًا. (نساء: 123)

[پاداش و کیفر، فضیلت و برتری] به دلخواه شما و به دلخواه اهل کتاب نیست. هر کس بدی کند، در برابر آن کیفر می بیند و جز خدا برای خود یار و مددکاری نمی یابد.

در تفسیر مجمع البیان، در شأن نزول آیه 123 و 124 سوره نساء آمده است:

مسلمانان و اهل کتاب هر کدام بر دیگری افتخار می کردند. ... که آیه 123 سوره نساء نازل شد. در این هنگام اهل کتاب گفتند بنابراین ما و شما مساوی هستیم. که خداوند آیه 124 سوره نساء را نازل فرمود... . همچنین در شأن نزول این آیات گفته شده است که یهود

ص: 44

می گفت: ما فرزندان و دوستان خداییم و اهل کتاب می گفتند غیر از یهود و نصاری کسی دیگر وارد بهشت نمی شود، که این آیات نازل شد.(1)

اسلام با هرگونه تبعیض نژادی به مبارزه برخاست و تنها ملاک برتری را ایمان، عمل صالح و تقوا معرفی کرد. در حقیقت، این ملاک های برتری، اموری اختیاری بودند که هر انسانی با پیروی از عقل و آموزه های وحیانی می توانست به آن دست یابد و به قومیت، رنگ پوست، مکان و زمان وابسته نبود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بارها با صراحت در این باره فرمود:

إِنَّ النّاسَ مِنْ عَهْدِ آدَمَ إِلی یَومِنا هذا مِثْلُ أَسْنانِ الْمُشْطِ، لافَضْلَ لِلْعَرَبِیِّ عَلَی الْعَجَمِیِّ وَلا لِلأَحْمَرِ عَلَی الْأَسْودِ إِلاّ بِالتَّقْوی.(2)

انسان ها از زمان آدم تا امروز، همچون دانه های شانه اند. نه عرب را بر عجم برتری است و نه سرخ را بر سیاه؛ مگر به پرهیزکاری.

همچنین در کلامی دیگر فرمود:

إِنَّما أَنْتُمْ مِنْ رَجُلٍ وَ امْرَأَةٍ، کَجُمامِ الصّاعِ لَیْسَ لِأَحَدٍ عَلی أَحَدٍ فَضْلٌ إِلاّ بِالتَّقوی.(3)

شما همه از مردی (آدم) و زنی (حوّا) پدید آمده اید؛ مساوی، مانند سر پیمانه [پر] و هیچ کس را بر دیگری برتری نیست مگر به پرهیزکاری.

استاد مطهری در این باره می نویسد: «زمانی که اسلام ظهور کرد، در میان اعراب مسئله خویشاوندپرستی و تفاخر به قبیله و نژاد به شدت وجود داشت. عرب ها در آن زمان چندان به عربیت خود نمی بالیدند؛ زیرا هنوز قومیت عرب به صورتی که

ص: 45

عرب، خود را یک واحد در برابر سایر اقوام ببیند، وجود نداشت. واحد مورد تعصب عرب، واحد قبیله و ایل بود. اعراب به اقوام و عشایر خویش تفاخر می کردند، اما اسلام نه تنها به این احساسات تعصب آمیز توجهی نکرد، بلکه با شدت با آن مبارزه کرد... .

رسول اکرم صلی الله علیه و آله و طرز رفتار آن حضرت با غیر اعراب و نیز قبایل مختلف عرب، راه اسلام را کاملاً مشخص کرد... . به اعتراف همه مورخین، حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله در مواقع زیاد این جمله را تذکر می داد: «أَیُّهَا النّاسُ کُلُّکُمْ لِآدَمَ وَ آدَمُ مِنْ تُرابٍ لافَضْلَ لِعَرَبِیٍّ عَلی عَجَمِیٍّ إِلاّ بِالتَّقْوی.»(1) یعنی همه شما فرزندان آدم هستید و آدم از خاک آفریده شده است. عرب نمی تواند بر غیرعرب دعوی برتری کند؛ مگر به پرهیزکاری.

... پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله، سلمان ایرانی و بلال حبشی را همان گونه با آغوش باز می پذیرفت که فی المثل ابوذر غفاری و مقداد بن اسود کندی و عمار یاسر را و چون سلمان فارسی توانسته بود گوی سبقت را از دیگران برباید، به شرف «سَلْمانُ مِنّا أَهْلَ الْبَیْتِ»(2) نایل شد.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله همواره مراقبت می کرد که در میان مسلمین، پای تعصبات قومی که خواه ناخواه عکس العمل هایی در دیگران ایجاد می کرد، به میان نیاید.

در جنگ احد، جوانی ایرانی در میان مسلمانان بود. این جوان مسلمان پس از آنکه ضربتی به یکی از افراد دشمن وارد آورد، از روی غرور گفت: «خُذْها وَ أَنَا الْغُلامُ الْفارِسِیِّ.» یعنی این ضربت را از من تحویل بگیر که منم یک جوان ایرانی. پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله احساس کرد که هم اکنون این سخن، تعصبات دیگران را

ص: 46

برخواهد انگیخت. [بنابراین] فورا به آن جوان فرمود: «چرا نگفتی منم یک جوان انصاری...؟»(1)

در روضه کافی می خوانیم: «روزی سلمان فارسی در مسجد پیامبر نشسته بود. عده ای از بزرگان اصحاب نیز حاضر بودند. سخن از اصل و نسب به میان آمد. هرکسی درباره اصل و نسب خود چیزی می گفت و آن را بالا می برد. نوبت به سلمان رسید. به او گفتند: تو نیز از اصل و نسب خود بگو. این مرد فرزانه و تربیت یافته در مکتب اسلام، به جای اینکه از اصل و نسب و افتخارات نژاد خود سخن بگوید، گفت: «نامم سلمان است و فرزند یکی از بندگان خدا هستم. گمراه بودم و خداوند به وسیله محمد صلی الله علیه و آله مرا راهنمایی کرد. فقیر بودم و خداوند به وسیله محمد مرا بی نیاز کرد. برده بودم و خداوند به وسیله محمد مرا آزاد کرد. این است اصل و نسب و حسب من.» در این میان رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شد و سلمان جریان را به عرض ایشان رساند. رسول اکرم صلی الله علیه و آله به آن جماعت که همه از قریش بودند، رو کرد و فرمود: «یا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ إِنَّ حَسْبَ الرَّجُلِ دِینُهُ وَ مُرُوئَتَهُ خُلْقُهُ وَ أَصْلَهُ عَقْلُهُ؛ ای گروه قریش، [خون یعنی چه؟ نژاد یعنی چه؟] نسب افتخارآمیز هرکس دین اوست.» مردانگی هرکس عبارت است از خلق و خوی او و اصل و ریشه هرکس عبارت است از عقل و فهم و ادراک او...».(2)

ص: 47

هرگز پاک و پاکیزه [و سعادتمند] نگردد امتی که [در آن]حق ناتوان، بدون [هیچ ]ترس و لرزی از قدرتمند گرفته نشود.

قلب سالم عمل می کند؛ یعنی همان گونه که یک قلب سالم، خون را عادلانه به همه اعضای بدن می رساند، حاکمیت نظام های عدالت محور که تنها در مکتب الهی نمونه آن را می توان یافت، می تواند چنین باشد. ریشه بسیاری از تبعیض های جهان کنونی، حاکمیت نظام های فاسد است. انسان های آزاده اگر بخواهند به شکل اساسی با ریشه اصلی تبعیض ها و نابرابری ها مبارزه کنند، باید بتوانند نظام عادلانه و الهی را حاکم کنند. البته این کاری بسیار دشوار است؛ زیرا رهبری قومی، امتی مؤمن و مطیع و صبر و مقاومتی همانند محکمی فولاد می طلبد. با این حال، نباید بی کار نشست، بلکه باید به آن سمت و سو حرکت کرد. فرهنگ مهدویت در اسلام، نشان دهنده راه این حرکت اساسی است.

خشکاند.

راستا، حاکمیت انسان های ناشایست از عوامل مهم تبعیض و نابرابری به شمار می رود.

بنابراین، یک جامعه سالم باید باورهای صحیح را در جامعه نهادینه کند و انسان های مؤمن و شایسته را در منصب های اجتماعی بگمارد و اخلاق الهی را رواج بخشد.

النفس، زود رنج و لوس بار بیاید... .(1)

خدایا، از سمتگران ما انتقام بکش، [بلکه] فرمود: خدایا، انتقام جویی ما را نسبت به آن کسان قرار بده که بر ما ظلم کردند... . «ثأر» یا «ثار» به معنای میل به مکافات دادن است و به اصطلاح حس انتقام جویی. می خواهد بفرماید در اثر اینکه ظلمی بر ما مردم می شود، قهرا روح ما فشرده و آزرده وانتقام جو می شود... .

رسول اکرم صلی الله علیه و آله می گوید: خدایا، این آتش که در دل ما هست و روزی زبانه خواهد کشید، دیگری را نسوزد. اگر می خواهد بسوزد، همان کس را بسوزد که به ما ظلم کرده و سبب این آتش شده است... ».(1)

صلی الله علیه و آله و گفتار و رفتار امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام می توان یافت. مردم پس از مرگ خلیفه سوم، به سراغ علی علیه السلام آمدند و بیعت با ایشان را خواستار شدند. پس از آنکه حضرت علی علیه السلام با آنان بیعت کرد، به خدا سوگند خورد که داد ستم دیده را از ستمگر بستاند.(1) حضرت می دانست که باید بیت المال را میان مردم تقسیم کند. بنابراین، آنها را جمع کرد و فرمود:

آگاه باشید! هر کس از مهاجران و انصار، از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله چنان تصور می کند که به سبب هم صحبتی با پیامبر خدا، بر دیگری فضیلتی دارد، بداند که فردای قیامت فضیلتی درخشان نزد خداوند خواهد داشت و خدا پاداشش را به وی خواهد داد. [پس اکنون نباید امتیازی بخواهد]... .

شما بندگان خدایید و مال، مال خداست. میان شما یکسان تقسیم می شود و به هیچ کس بیش از دیگری داده نمی شود و البته پرهیزکاران فردا، نزد خدا، بهترین جزا و نیکوترین پاداش را خواهند داشت. خدا، دنیا را مزد و پاداش پرهیزکاران قرار نداده است... .

فردای آن روز، مردم نزد حضرت علی علیه السلام آمدند و ایشان بدون هیچ تبعیض و نابرابری، به هر فردی سه دینار از بیت المال بخشید. برخی بر این کار امام علی علیه السلامخرده گرفتند و از تقسیم برابر بیت المال شکایت کردند. حضرت در پاسخ فرمود:

هذا کِتابُ اللّهِ بَیْنَ أَظْهُرِنا وَ عَهْدُ رَسُولِ اللّهِ وَ سِیرَتُهُ فِینا لایَجْهَلُ ذلِکَ إِلاّ جاهِلٌ مُعانِدٌ عَنِ الْحَقِّ مُنْکِرٌ. قالَ اللّهُ تَعالی. یا أَیُّهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوبا وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا، إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَاللّهِ أَتْقاکُمْ.(2)

ص: 59

این کتاب خداست در میان ما و عملکرد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سیره او در یاد ما هست و جز نادان لجوج منکر حق، فرد دیگری ازآن بی خبر نیست. خدای متعال فرموده است: «ای مردم، ما شما را از مردی (آدم) و زنی (حوا) آفریدیم و در طایفه و قبیله هایی شکل دادیم تا یکدیگر را بازشناسید. بی گمان، گرامی ترین شما نزد خدا، پرهیزکارترین شماست.

12. اصل احسان (هماهنگی معیشتی)؛

13. اصل مبارزه با فقر و ضرورت ریشه کن کردن آن؛

14. اصل براندازی استضعاف و استکبار.(1)

هر مکتبی با به کارگیری این اصول می تواند تبعیض و نابرابری را از جامعه ریشه کن سازد.

در جامعه است. بنابراین، مسئولان حکومتی باید در سپردن مسئولیت ها به افراد و نتایج حضور آنان در پست های حساس جامعه توجه بسیاری داشته باشند.

در پایان باید به این نکته اشاره کرد که رفع تبعیض و نابرابری در عمل، امکان پذیر است. در بیشتر کتاب های تاریخی و روایی درباره اخلاق و روش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می خوانیم:

پیامبر توجه داشت که اصحاب در مجالس حلقه وار بنشینند تا مجلس بالا و پایین نداشته باشد. آن حضرت در مجالس جای خاصی برای خود نداشت و دیگران را نیز از این کار بازمی داشت. پیامبر خدا هرگاه به جمعی وارد می شد، هر جا که خالی بود، می نشست و در عمل، دیگران را این گونه به این کار تشویق می کرد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله دوست نداشت که مردم به احترام ایشان برخیزند و اگر کسی برمی خاست، حضرت مانع او می شد. هرگاه سواره بود، اجازه نمی داد کسی با پای پیاده ایشان را همراهی کند.

حضرت محمد صلی الله علیه و آله روی خاک می نشست. با دست خویش از بز شیر می دوشید. به همراه بردگان روی زمین غذا می خورد و به کودکان سلام می کرد.

بیشتر نویسندگان به ویژگی های فردی رسول اکرم صلی الله علیه و آله اشاره می کنند و کمتر به جنبه اجتماعی رفتار ایشان توجه دارند. استاد مطهری پس از نقل برخی از ویژگی های فردی پیامبر، در تحلیلی زیبا در این باره می نویسد: «ممکن است همه اینها را تفسیر اخلاقی بکنیم و حمل بر تواضع و فروتنی آن حضرت بکنیم. شکی نیست که آن حضرت در منتها درجه تواضع و فروتنی بود. او آنی و [لحظه ای] از اینکه عبد خدا و بنده خداست، غافل نمی شد. همیشه خود را در برابر عظمت حق، عبدی ضعیف که «قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسی نَفْعًا وَ لا ضَرًّا إِلاّ ما شاءَ اللّهُ...»(اعراف: 188) می دید. کسی که این جور است، چه قدر نسبت به بندگان خدا متواضع ومهربان است.

تاریخ آن حضرت پر است از تواضع و فروتنی و مهربانی نسبت به خلق

ص: 62

وعبودیت واظهار ذلت نسبت به خالق... . شک ندارد که سیرت متواضعانه آن حضرت جنبه اخلاقی و فروتنی دارد، اما قراین نشان می دهد که رسول اکرم صلی الله علیه و آله به جنبه های اجتماعی این قضایا هم زیاد توجه داشته [است]. توجه داشته که همین احترامات، همین القاب و عناوین، همین عادات که کوچک به نظر می رسد، چه دیوار ضخیمی میان افراد به وجود می آورد، چه قدر تأثیر دارد در اینکه دل ها را از هم دور کند. همین هاست که ناهمواری ها و پستی و بلندی و سنگلاخ ها [را] به وجود می آورد. همین ها که در ابتدا، یک رشته امور اعتباری و خیالی است، در نهایت امر، منتهی می شود به امور عینی و خارجی. تخم اول تفاوت های ناروا را همین احترامات غلط و همین عناوین و القاب دروغی می کارد... .

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «إِنَّ اللّهَ تَکْرَهُ مِنْ عَبْدِهِ أَنْ یَراهُ مُتَمَیِّزَا بَیْنَ أَصْحابِهِ؛ خداوند، خوش ندارد بنده اش را در حالی ببیند که میان یارانش برای خود، امتیازی نسبت به دیگران قائل شده است».(1)

در سیرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام، قضایا و داستان هایی از این قبیل زیاد است که می رساند [آنها] کوشش داشتند این گونه عادت ها را که ابتدا کوچک به نظر می رسد و همین ها [را که] منشأ تفاوت های بی جا در حقوق می گردد، هموار کنند.

خلاصه سخن [اینکه]، معنای عدالت و مساوات این است که ناهمواری ها و پستی و بلندی ها و بالا و پایین ها و تبعیض هایی که منشأش سنت ها و عادات و یا زور و ظلم است، باید محو شود و از بین برود و اما آن اختلاف ها و تفاوت ها که منشأش لیاقت و استعداد وعمل وکار و فعالیت افراد است، باید محفوظ بماند. همان طوری که در مسابقه ها میدان مسابقه باید هموار، مساوی و هم سطح باشد [و] برای

ص: 63

همه یک جور باشد، امکانات اجتماعی [نیز ]باید برای همه بالسّویّه فراهم شود...».(1)

ص: 64

23. عسکری، ابوهلال، معجم الفروق اللغویه، قم، جامعة المدرسین، 1412ه . ق.

24. فراهیدی، ابی عبدالرحمان خلیل بن احمد، کتاب العین، بی جا، مؤسسه دارالهجره، چاپ دوم، 1409 ه . ق.

25. قزوینی، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، بیروت، دارالفکر، بی تا.

26. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.

27. متقی هندی، کنز العمال، بیروت، مؤسسه الرساله، بی تا.

28. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1404 ه . ق.

29. محدث نوری، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، 1408 ه . ق.

30. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ترجمه: حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، چاپ دوم، 1379.

31. مسعودی، التنبیه و الاشراف، بی جا، بی نا، بی تا.

32. مطهری، مرتضی، بیست گفتار، تهران، صدرا، 1370.

33. ______________________ ، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، صدرا، 1362.

34. ______________________ ، داستان راستان، تهران، صدرا، 1367.

35. ______________________ ، مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، تهران، صدرا، 1372.

36. موسوی خمینی، سید روح الله، صحیفه نور، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1362.

37. هیثمی، نورالدین، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1408 ه_ . ق.

38. یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب بن جعفر بن وهب بن واضح، تاریخ یعقوبی، قم، مؤسسه نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام، بی تا.

ص: 66