ص: 2

ص: 3

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 4

هر فرد معتقد به «خدا» و «روز جزا» که به سنّ تکلیف شرعی رسیده باشد ، خود را موظّف به فرا گرفتن دستورات آسمانی دین و عمل به آنها می داند تا دچار عذاب خدا و مهالک پس از مرگ نگردد .

بنابراین از جمله علومی که تحصیل آن بر هر فرد مسلمانی واجب است ، علم «فقه» یعنی علم به احکام الهی است ؛ یا از طریق «اجتهاد» و یا از طریق «تقلید» . یعنی فرد مسلمان یا باید بکوشد تا با به دست آوردن شرایط لازمِ «اجتهاد» توانای بر استنباط احکام از منابع اصلی آن گردد ، و یا با مراجعه به متخصّصین در فنّ استنباط و اجتهاد ، از احکام مربوط به اعمال خود آگاه شود .

ص: 5

در استنباط و به دست آوردن احکام خدا از روی ادلّه معتبر شرعی است که عبارتند از : «قرآن» ، «حدیث» ، «اجماع» و «عقل» .

از آنجا که تمامی مسائل مربوط به زندگی انسان ، از فردی و اجتماعی ، حقوقی و جزایی ، سیاسی و اقتصادی، در زمان حال و زمانهای آینده ، در شریعت آسمانی اسلامی از جانب خداوند علیم و حکیم ، حکمی برای آن مقرّر شده و ضمن آیات قرآن و بیانات رسول مکّرم و ائمّه معصومین _ صلوات اللّه و سلامه علیهم اجمعین _ به گونه قواعد کلّی یا دستور خصوصی ابلاغ شده است . بر مجتهدین است که برای فهم و استنباط آن احکام از کتاب خدا و سنّت رسول و عترت (ع) بذل وُسع و کوشش لازم بنمایند .

پس باید توجّه داشت که «اجتهاد» به معنای «قانونگذاری» نیست _ چه که آن ، شأن خدا ربّ العالمین است و بس _ بلکه به معنای تَفَحّص و جستجوی قانون و استکشاف آن از لابلای مدارک مخصوص است ، و در تعریف «فقه» می گویند : عبارت از آگاهی از احکام شرعیِ

ص: 6

فرعی از روی ادلّه مشروح و مفصّل آن است .

به طور حتم باید گروهی از اهل ایمان در مقام تحصیل نیروی «تفّفه» و استنباط احکام برآیند تا هم خود بتوانند عمل به وظایف دینی بنمایند و هم معلومات خود را در اختیار دیگر مسلمانان گذارده ، آنها را با وظایف اسلامی خویش آشنا سازند . چنانکه قرآن هم در سوره توبه آیه 122 می فرماید :

«پس چرا بسیج نمی شوند از هر طایفه ای گروهی تا بصیرتی در دین کسب کنند و مردم خویش را هنگامی که به سوی آنان باز می گردند ، (با پندهای خود) هشدار دهند ، باشد که آنان از کارهای ناپسند بپرهیزند» .

ص: 7

استنباط احکام از کتاب و سنّت ، تخصّص فنّی به دست آورد ، راهی جز این ندارد که ابتدا علوم مختلفی را که جنبه مقدّمی دارند تحصیل نماید ، وآن علوم عبارتند از :

ادبیّات عرب ، منطق ، اصول فقه _ با گسترشی که دارد_ تفسیر قرآن و شناخت آیات ناسخ و منسوخ و متشابه و محکم ؛

«علم الحدیث» یعنی اطّلاع از چندین هزار حدیث که در طول متجاوز از سیصد سال از زمان رسول اکرم (ص) تا آغاز غیبت که برای حضرت ولّی عصر _ عجّل الّله تعالی فرجه الشریف _ صادر شده است و تشخیص و تمییز اقسام آن از : «صحیح» و «حَسَن» و «ضعیف» و «موثّق» ، «مُسند» و «مُرْسَل» و «متواتر» و «آحاد» ؛ و واقع بودن به راه علاج «تعارض» اَخبار و اعمالِ قواعد «اِطلاق» و «تقیید» ، «تعمیم» و «تخصیص» ، «اجمال» و «تبیین» در فهم آیات و روایات ؛

و داشتن «علم الرّجال» یعنی آگاهی از طبقات رُوات و شناختن چگونگی حال راویان حدیث از حیث صحّت و فساد در «عقیده مذهبی» و موثّق و غیر موثّق بودن در

ص: 8

«ضبط» و «نقل» حدیث ؛

و همچنین آشنا بودن با مسائل «اجماعی» و «اختلافی» تا فتوای خلاف اجماع فقها از وی صادر نشود.

و حتّی لازم است از تاریخ اسلام و مقتضیات وضع سیاسی زمان امامان (علیهم السلام) و کیفیت صدور احادیث و نقل آن به وسیله راویان ، آگاه باشد و فتاوای فقهای سایر فِرَق اسلامی را در هر مسئله بداند .

و بالاخره عالم به زمان خویش و آنچه در جهان می گذرد باشد تا موضوعات احکام را آنچنانکه هست بشناسد .

آری به کسی که در این مسیر مقصد عالی قدم برمی دارد ، باید تمامی این علوم عدیده را که تحصیل آن نیازمند زمانی طویل می باشد و جنبه مقدّمی دارند ، برای «تفقّه» به قدر کافی تحصیل نماید .

و تازه پس از تحصیل همه این علوم ، نوبت مطلب بزرگ دیگری می رسد که می شود گفت اساسی ترین و اهمّ شرایط در مسئله اجتهاد است و آن به دست آوردن «مَلَکه استنباط» یعنی آن نیروی عظیم نفسانی است که بر اثر

ص: 9

ممارست و مداومت عملی طولانی در مناظرات علمی و مباحثات تدریسی و تمرینات مکرّر در اِعمال قواعد کلّی در ردّ فروع بر اصول و تضارب آراء و تبادل افکار با صاحب نظران و مجتهدان در میدان گرم و پر شور حوزه های علمیّه و قهرمانان فنّ برهان و جدل پدید می آید و در پی آن یک نوع حالت پختگی و ورزیدگی و قهّاریّت روحی در تطبیق قواعد کلّی بر مسائل جزئی در شخص به وجود می آید .

و در این موقع می شود گفت او یک «فقیه» واقعی و یک «مجتهد» است .

مناسب است در اینجا در باب شرایط اهلّیت فتوا مضمون کلام مرحوم شیخ زین الدّین عاملی معروف به «شهید ثانی» _ قدس الّله سرّه الشریف _ در کتاب «شرح الّلمعه» ، کتاب القضاء ، بیاوریم که می فرماید :

علاوه بر لزوم تحصیل علوم ، آنچه رکن عمده در این باب است ، به دست آوردن نیرویی است که به وسیله آن ، شخص عالم ، قادر بر استنباط و ردّ فروع بر اصول باشد ؛ و آن ، موهبتی است که خداوند حکیم بر اساس

ص: 10

اراده حکیمانه اش به هر کدام از بندگانش که سعی و تلاش بسیار و ممارست مستدام از خود نشان دهد اعطا می کند ؛ که خود فرموده است : «آنانکه در راه ما بکوشند ، ما آنها را به راههای خویش هدایت می کنیم . چه آنکه خدا با نیکوکاران است .»

و همچنین مرحوم شیخ انصاری _ قدّس الّله سرّه الشریف _ با دارا بودن آن مرتبه بسیار بلند از دقّت نظر و عمق تحقیق در مسائل مختلف علمی که مورد قبول همگان است ، در مقام ارائه بالا بودن جایگاه «اجتهاد» و توجّه دادن به سخت بودن نیل به آن مقام ، به دست آوردن آن را سخت تر از جهاد طولانی با دشمن نشان داده و از خدا می خواهد که آن رتبه عظیم را به عنوان یک رزق و موهبت عظمای الهی به او عنایت فرماید! تعبیر آن مرد بزرگ این است :

«خداوند ، «اجتهاد» را به ما روزی فرماید ! چه آنکه اجتهاد ، سخت تر از یک جهاد طولانی است »!

هراس بزرگان از تصدّی مقام « فتوا » !

به خاطر مسئولیت هراس انگیز «مرجعیت» بزرگان از اتقیای علما تا حد امکان از قبول آن استنکاف می کردند و

ص: 11

خود را _ با وجود داشتن اهلیّت کامل _ از جرگه صاحبان فتوا دور نگه می داشتند . از این باب این قصّه را مطالعه فرمائید تا شمّه ای از سنگینی بار «مرجعیت» و «اِفتاء» را احساس نمایید .

وقتی که فقیه نامدار عالی مقام ، مرجع بزرگ شیعه در عصر خویش ، مرحوم حاج شیخ محمد حسن نجفی صاحب تألیف گرانقدر «جواهرالکلام» از دنیا رحلت کرد، در میان علمای صاحب نظر و فقهای حوزه علمیّه نجف ، تمام چشمها دوخته شد به سوی شخصیت عظیم فقه و اجتهاد ، مرحوم حاج شیخ مرتضی انصاری ، و همگی متّفق بر این شدند که آن بزرگوار به عنوان مرجع کلّی معرّفی گشته ، امر زعامت حوزه و ریاست دین عامّه مسلمین به دست ایشان سپرده شود .

ولی آن مرد بزرگ از پذیرفتن این امر مهم استنکاف کرد و فرمود : با بودن فرد اعلم از من «سعید العلماء» مازندرانی حقّ من نیست که متصدّی امر «فتوا» باشم !

چون سعید العلماء با شیخ انصاری شریک بحث و درس بوده اند و حضرت شیخ کاملاً به مقامات علمی او

ص: 12

واقف بوده است ، لذا او را به اعلمیّت از خود معرّفی کرد. در آن زمان ، سعیدالعلماء از حوزه خارج شده ، در مازندران اقامت داشته است . لذا کسانی را از نجف به مازندران اعزام کرده ، از آن عالم جلیل کسب تکلیف می کنند . ایشان در جواب می گوید : اگر فرضا من در گذشته اعلم از شیخ بوده ام ، ولی اشتغال مداوم شیخ در حوزه به درس و بحث و دور افتادن من از حوزه و متارکه مناظرات علمی ، رتبه ما را عکس سابق کرده ، و اَلحال ، جناب شیخ اعلم از من است و برای تصدّی مقام مرجعیت و فتوا اولی و احقّ از من !

و پس از این جریان بود که مرحوم شیخ مرتضی انصاری _ اعلی الله مقامه الشریف _ احساس وظیفه شرعی کرده ، اظهار فتوا نمود و عملاً نشان داد که تصدّی مقام «افتاء» یک تکلیف الهی است که به هنگام حصول شرایط ، در عمل به آن باید اقدام گردد .

ص: 13

هر کس در یک رشته از رشته های علمی و فنّی تخصّص و اطّلاع کافی نداشته باشد و در جریان زندگی نیاز به امری از امور مربوط به آن علم پیدا کند ، طبعا به افراد متخصّص در آن علم مراجعه می کند و از آنها نظرخواهی نموده ، طبق آن عمل می کند . و از این روش در اصطلاح علمی و فقهی تعبیر به «تقلید» می کنند .

بدیهی است این معنا از «تقلید» از ضروریّات زندگی اجتماعی بشری است که بدون آن ، نظام حیاتی انسانها در اندک مدّتی رو به اختلال رفته ، از هم خواهد پاشید .

چه آنکه این واقعیّت بر همه کس روشن است که هیچ فردی _ به طور عادی _ ممکن نیست در تمام رشته های علوم مورد نیاز بشر ، اطّلاعات کافی در حدّ «تخصّص» داشته باشد . و فرضا که افرادی بسیار پر استعداد و زحمتکش در چند رشته از علوم به حدّ تخصّص رسیده و صاحب نظر شده باشند ، باز همانها در رشته های دیگر علمی ، نیاز به تقلید _ یعنی مراجعه به متخصّصان و صاحب نظران در آن رشته ها _ خواهند داشت .

از باب مثال ، یک فرد متخصّص در رشته پزشکی که

ص: 14

تخصّص در رشته مهندسی ساختمان ندارد ، در صورت نیاز به نقشه مطلوب برای احداث یک ساختمان ، چاره ای جز مراجعه به یک فرد متخصّص در رشته مهندسی ندارد. همانگونه که آن فرد متخصّص در رشته مهندسی نیز به هنگام عروض بیماری حلق و گوش و بینی ، ناگزیر از مراجعه به پزشک متخصّص در علاج بیماری مزبور می باشد .

توجّه می فرمائید که این مراجعه ، یک برنامه مستمرّ جاری در حیات اجتماعی مردم در هر عصر و زمانی و در هر منطقه و مکانی بوده و هست و باید باشد .

قرآن کریم هم در مقام ارشاد به همین روش عقلایی اشاره کرده می فرماید :

«اگر نمی دانید ، از اهل اطّلاع سؤال کنید» (نحل/43 ، انبیاء/7)

به این ترتیب ، «اصل تخصّص» نه تنها در مورد مسائل دینی ، بلکه در همه مسائل مربوط به زندگی اجتماعی ، از سوی «قرآن» به رسمیّت شناخته شده و اتّکا بر آن در تمام زمینه ها مورد تأکید قرار گرفته است . و روی این اصل

ص: 15

مسلّم «عقلی» و «قرآنی» بر امّت اسلامی لازم است در هر عصر و زمانی ، افراد متخصّص و صاحب نظر در همه زمینه های «علمی» ، «صنعتی» ، «اقتصادی» ، «سیاسی» و دیگر امور مورد نیاز به اقتضای زمان ، داشته باشند تا افراد غیر متخصّص به هنگام نیاز ، به آنها مراجعه نمایند .

ص: 16

در مسائل دینی خود تکیه به فتوای آن مجتهد کرده و از رأی او تبعیّت نمایند ! چه آنکه ممکن است او در عین داشتن قدرت استنباط احکام از کتاب و سنّت ، دارای ضعف اراده و سستی همّت در مقابل تمایلات «نفس امّاره بالسّوء» بوده و با آنهمه علم و آگاهی از معارف و احکام ، مجذوب جلوه گریهای دنیای فریبنده مکّار گردد و اتّباع «هوی» را بر اطاعت «مولا» مقدم دارد . لذا بر توده مردم که موظّف به تقلید از فقیه در مسائل احکام دین خود می باشند ، لازم است همانگونه که فحص و جستجو از افراد واجد شرط اجتهاد و تخصّص در فنّ استنباط احکام می کنند ، همچنان لازم است با جدّ و اهتمام شدید در مقام فحص از این باشند که شخص مجتهدی که می خواهند از او تقلید در احکام دین خود بنمایند ، دارای ملکه تقوا و صیانت نفس و ترک هوی نیز باشد . و در صورت عدم و نداشتن این فضیلت عُلْیا ، حق تقلید از او را ندارند اگر چه در درجه اعلای از علم و اجتهاد و تخصّص فنی استنباط احکام باشد .

ص: 17

ص: 18

مسأله 1_ عقیده مسلمان باصول دین باید از روی دلیل باشد و نمی تواند در اصول دین تقلید نماید یعنی بدون دلیل گفته کسی را قبول کند . ولی در احکام دین باید یا مجتهد باشد که بتواند احکام را از روی دلیل به دست آورد ، یا از مجتهد تقلید کند ، یعنی به دستور او رفتار نماید ، یا از راه احتیاط طوری به وظیفه خود عمل نماید ، که یقین کند تکلیف خود را انجام داده است ، مثلاً اگر عدّه ای از مجتهدین عملی را حرام می دانند و عدّه ای دیگر می گویند حرام نیست ، آن عمل را انجام ندهد ، و اگر عملی را بعضی واجب و بعضی مستحب می دانند ، آن را به جا آورد . پس کسانی که مجتهد نیستند و نمی توانند با احتیاط عمل کنند ، واجب است از مجتهد تقلید نمایند .

مسأله 2_ تقلید در احکام ، عمل کردن به دستور مجتهد است . و از مجتهدی باید تقلید کرد که مرد و بالغ و عاقل و شیعه دوازده امامی و حلال زاده و زنده و عادل باشد . و عادل کسی است که کارهایی را که بر او واجب است به جا آورد و کارهایی را که بر او حرام است ترک کند ، که اگر از اهل محل یا همسایگان او یا کسانی که با او معاشرت دارند

ص: 19

حال او را بپرسند ، خوبی او را تصدیق نمایند . و نیز مجتهدی که انسان از او تقلید می کند باید اعلم باشد ؛ یعنی در فهمیدن حکم خدا از تمام مجتهدهای زمان خود استادتر باشد .

مسأله 3_ مجتهد و اعلم را از سه راه می توان شناخت : اوّل آنکه خود انسان یقین کند ، مثل آنکه از اهل علم باشد و بتواند مجتهد و اعلم را بشناسد . دوّم آنکه دو نفر عالم عادل که می توانند مجتهد و اعلم را تشخیص دهند ، مجتهد بودن یا اعلم بودن کسی را تصدیق کنند ، به شرط آنکه دو نفر عالم دیگر با گفته آنان مخالفت ننمایند . سوّم آنکه عدّه ای از اهل علم که می توانند مجتهد و اعلم را تشخیص دهند و از گفته آنان اطمینان پیدا می شود ، مجتهد بودن یا اعلم بودن کسی را تصدیق کنند .

مسأله 4_ اگر شناختن اعلم مشکل باشد ، باید از کسی تقلید کند که گمان به اعلم بودن او دارد ، بلکه اگر احتمال ضعیفی هم بدهد که کسی اعلم است و بداند دیگری از او اعلم نیست ، باید از او تقاید نماید . و اگر چند نفر در نظر او اعلم از دیگران و با یکدیگر مساوی باشند ، باید از یکی از

ص: 20

آنان تقلید کند . ولی چنانچه یکی از آنان پرهیزکارتر باشد ، باید از او تقلید نماید .

مسأله 5_ به دست آوردن فتوا ، یعنی دستور مجتهد ، چهار راه دارد : اوّل : شنیدن از خود مجتهد . دوم : شنیدن از دو نفر عادل که فتوای مجتهد را نقل کنند . سوم : شنیدن از کسی که انسان به گفته او اطمینان دارد . چهارم : دیدن در رساله مجتهد ، در صورتی که انسان به درستی آن رساله اطمینان داشته باشد .

مسأله 6_ تا انسان یقین نکند که فتوای مجتهد عوض شده است ، می تواند به آنچه در رساله نوشته شده عمل نماید . و اگر احتمال دهد که فتوای او عوض شده جستجو لازم نیست .

مسأله 7_ اگر مجتهد اعلم در مسأله ای فتوی دهد ، مقلّد آن مجتهد یعنی کسی که از او تقلید می کند نمی تواند در آن مسأله به فتوای مجتهد دیگر عمل کند . ولی اگر فتوی ندهد و بفرماید احتیاط آن است که فلان طور عمل شود ، مثلاً بفرماید احتیاط آن است که در رکعت سوم و چهارم نماز سه مرتبه تسبیحات اربعه _ یعنی سبحان اللّه و

ص: 21

الحمدللّه و لا اله الا اللّه و اللّه اکبر _ بگویند ، مقلّد باید یا به این احتیاط _ که احتیاط واجبش می گویند _ عمل کند و سه مرتبه بگوید ، و یا به فتوای مجتهدی که علم او از مجتهد اعلم کمتر و از مجتهدهای دیگر بیشتر است عمل نماید ، پس اگر او یک مرتبه گفتن را کافی بداند ، می تواند یک مرتبه بگوید . و همچنین است اگر مجتهد اعلم بفرماید مسأله محلّ تأمّل یا محلّ اشکال است .

مسأله 8_ اگر مجتهد اعلم بعد از آنکه در مسأله ای فتوا داده احتیاط کند ، مثلاً بفرماید ظرف نجس را که یک مرتبه در آب کر بشویند پاک می شود ، اگر چه احتیاط آن است که سه مرتبه بشویند ، مقلّد اونمی تواند در آن مسأله به فتوای مجتهد دیگر رفتار کند ، بلکه باید یا به فتوا عمل کند ، یا به احتیاط بعد از فتوا که آن را احتیاط مستحب میگویند عمل نماید .

مسأله 9_ اگر مجتهدی که انسان از او تقلید می کند ، از دنیا برود باید از مجتهد زنده تقلید کرد . ولی کسی که در مسأله ای به فتوای مجتهدی عمل کرده ، اگر بعد از مردن مجتهد در آن مسأله به فتوای مجتهد زنده رفتار نکرده

ص: 22

باشد ، می تواند در آن مسأله به فتوای مجتهدی که از دنیا رفته باقی باشد ، اگر چه احتیاط مستحب آن است که به فتوای مجتهد زنده رفتار نماید .

مسأله 10_ اگر در مسأله ای به فتوای مجتهدی عمل کند و بعد از مردن او در همان مسأله به فتوای مجتهد زنده رفتار نماید ، دوباره نمی تواند آن را مطابق فتوای مجتهدی که از دنیا رفته است انجام دهد . ولی اگر مجتهد زنده در مسأله ای فتوی ندهد و احتیاط نماید و مقلّد مدّتی به آن احتیاط عمل کند ، دوباره می تواند به فتوای مجتهدی که از دنیا رفته عمل نماید . مثلاً اگر مجتهدی گفتن یک مرتبه سُبحانَ اللّهِ وَالْحَمدُللّهِ و لا الهَ الا اللّه و اللّهُ اکبَر را در رکعت سوم و چهارم نماز کافی بداند و مقلّد مدّتی به این دستور عمل نماید و یک مرتبه بگوید ، چنانچه آن مجتهد از دنیا برود و مجتهد زنده احتیاط واجب را در سه مرتبه گفتن بداند و مقلّد مدتی به این احتیاط عمل کند و سه مرتبه بگوید ، دوباره می تواند به فتوای مجتهدی که از دنیا رفته برگردد و یک مرتبه بگوید .

مسأله 11_ مسائلی را که انسان غالبا به آنها احتیاج دارد

ص: 23

واجب است یاد بگیرد .

مسأله 12_ اگر برای انسان مسأله ای پیش آید که حکم آن را نمی داند ، چنانچه ممکن است ، باید صبر کند تا فتوای مجتهد اعلم را به دست آورد . و اگر ممکن نیست باید به فتوای مجتهدی که علم او کمتر از مجتهد اعلم و بیشتر از مجتهدهای دیگر است عمل کند ، یا اگر می تواند از راه احتیاط وظیفه خود را انجام دهد .

مسأله 13_ اگر کسی فتوای مجتهدی را به دیگری بگوید ، چنانچه فتوای آن مجتهد عوض شود لازم نیست به او خبر دهد که فتوی عوض شده ، ولی اگر بعد از گفتن فتوا بفهمد اشتباه کرده ، در صورتی که ممکن باشد باید اشتباه را برطرف کند .

مسأله 14_ اگر مکلّف مدتی اعمال خود را بدون تقلید انجام دهد ، در صورتی اعمال او صحیح است که با فتوای مجتهدی که وظیفه اش تقلید از او بوده یا با فتوای مجتهدی که فعلاً باید از او تقلید کند مطابق باشد ، یا از راه دیگری بفهمد که به وظیفه واقعی خود رفتار کرده است .

ص: 24

ص: 25