ص: 2

ص: 3

2. پی آمدهای عملی تولّی در روابط اجتماعی مسلمانان29

الف) ایجاد پیوندهای قلبی و عاطفی29

ب) خیرخواهی، دعا و حسن معاشرت31

ج) التزام عملی به امر به معروف و نهی از منکر32

د) حفظ آبروی مؤمنان33

ه ) نهی از درگیری و سفارش به تراحم میان مؤمنان35

و) روابط سیاسی سالم36

ز) روابط اقتصادی سالم38

3. نمودهای تولّی در روابط حکومت اسلامی با دیگر کشورها39

الف) روابط دوستانه و برادرانه با کشورهای مسلمان42

ب) روابط دوستانه با کشورهای غیراسلامی غیرمتخاصم45

نتیجه گیری47

فصل دوم: تبرّی47

1. مفاهیم47

الف) مفهوم لغوی47

ب) مفهوم اصطلاحی48

2. تبرّی و برائت از چه کسانی است؟49

الف) دشمن شناسی49

معنا و مفهوم49

ب) اقسام دشمنان51

یک _ دشمنان بیرونی52

اول _ بحث های عقیدتی و نظری52

دوم _ آثار تبرّی از دشمنان بیرونی (کافران) در روابط اجتماعی مسلمانان با آنها در درون جامعه اسلامی56

1. نداشتن روابطی برادرانه و کاملاً دوستانه57

ص: 5

2. محدودیت ازدواج با کافران58

دو _ دشمن درونی (غیر خودی ها)62

اول _ تفاوت دشمن اصلی (کافران) با غیر خودی63

دوم _ اوصاف غیرخودی ها65

1. اعتقادی _ فرهنگی65

2. حوزه سیاسی67

سوم _ دسته بندی غیرخودی ها68

1. غیرخودی های فریب خورده68

2. غیرخودی های مغرض68

چهارم _ برخی اصول سیره علوی در برخورد با غیرخودی ها (دشمنان درونی)69

1. گفت وگو و اندرزدهی69

2. دوری از توهین و اهانت و رعایت مسائل دینی70

3. پرهیز از مصالحه کاری سیاسی و تسامح72

4. برخورد قاطع با توطئه گران علیه اسلام و مسلمانان73

3. نمودهای تبرّی در روابط خارجی حکومت اسلامی74

الف) تبرّی از ظلم و دولت های ظالم75

ب) تبرّی از چپاولگران منابع کشورهای اسلامی و زورگویان76

بخش سوم: آسیب شناسی80

فصل اول: آسیب شناسی تولّی و تبرّی در بعد روابط درونی جامعه اسلامی80

1. غرب زدگی در روابط اجتماعی80

الف) دور شدن مسلمانان از بعد معنوی در روابط با همدیگر81

ب) منفعت گرایی فردی در روابط اجتماعی81

ج) گرایش به نوعی هم زیستی مسالمت آمیز82

نتیجه گیری و ارائه راهکار اصلاحی83

ص: 6

2. روابط سیاسی نادرست83

الف) کم رنگی ایمان برخی فعالان سیاسی84

ب) پیروی از منافع حزبی به جای مصلحت امت اسلامی84

فصل دوم: آسیب شناسی حکومت اسلامی در بعد تولّی و تبرّی86

1. واقع گرایی به جای اصول گرایی86

2. تعهدات حکومت اسلامی88

3. فشار قدرت های استکباری90

4. ضعف در خط مشی سیاسی و اجرای سیاست خارجی اسلامی91

بخش چهارم : همراه با برنامه سازان95

بایدها و نبایدهای کلان در برنامه سازی ها بر مبنای تولّی و تبرّی95

اصول برنامه سازی بر مبنای تولّی97

اصول برنامه سازی بر مبنای تبرّی97

ارزیابی فعالیت رسانه در بحث تولّی98

1. در زمینه روابط اجتماعی مسلمانان98

جشن عاطفه ها98

جشن نیکوکاری99

جشن اکرام ایتام99

جشن کمک به آزادی زندانیان دیه100

2. در زمینه روابط خارجی حکومت اسلامی101

ارزیابی فعالیت رسانه در بحث تبرّی102

1. در زمینه روابط داخلی جامعه اسلامی102

2. در زمینه روابط خارجی حکومت اسلامی102

پیشنهادهای برنامه سازی104

موضوع های برنامه سازی104

محورهای پیشنهادی105

ص: 7

1. برنامه های کودک105

2. برنامه های نوجوان و جوان105

3. برنامه های ورزشی105

4. برنامه های سیاسی105

5. برنامه های طنز106

پرسش های مردمی106

پرسش های کارشناسی107

کتاب نامه108

نشریه110

ص: 8

پژوهشگر ارجمند، جناب آقای مهدی اسماعیلی به منظور تفسیر اجتماعی آموزه «تولّی و تبرّی»، کوشیده است تا زوایای اجتماعی و سیاسی موضوع را بکاود و با نگرشی نو به این آموزه اسلامی، پی آمدها و آسیب های تولّی و تبرّی را در ارتباط میان مسلمانان با یکدیگر و حکومت اسلامی با دیگر کشورها تشریح کند.

با پاس داشت تلاش ایشان و انتظار بهره مندی صاحبان رسانه از پژوهش حاضر، امیدواریم این اثر گامی برای پژوهش های بعدی جهت آشنایی ژرف و بهتر با آموزه های ناب اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله باشد.

انّه ولی التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 10

مسلمانان را اصلاح کند.

اگر تنها به جنبه و جایگاه قلبی این دو آموزه بسنده شود، نه تنها حفظ و تدام آنها با تردید روبه روست، در عمل نیز در زمینه بهبود روابط میان مسلمانان کارآیی لازم را نخواهند داشت.

افزون بر این، باید دقت داشت که تولّی و تبرّی در سیره پیشوایان معصوم علیهم السلام به ویژه رفتار و سلوک علوی، در کنار یکدیگر بوده اند ؛ زیرا پرداختن به یکی و کنار نهادن دیگری، دوری از اهداف تشریح این دو آموزه است. نخستین بار که مفهوم تولّی به معنای دوستی قلبی و جدای از تأثیر و واکنش ظاهری و رفتاری و به صورت یک سویه و بی ارتباط با تبرّی به کار گرفته شد، پس از ماجرای سقیفه بنی ساعده و تفسیر نادرست از فرمایش رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله در غدیر خم در جهت اغراض و منافع سیاسی خلفا و حکومت آنها بود.(1)

ازاین رو، یکی از بحث های کلیدی در زمینه «تولّی و تبرّی» قلمرو آنها در شریعت اسلامی است؛ به این معنا که آیا دوستی و محبت نسبت به پیامبران و ائمه اطهار علیهم السلام و مؤمنان، تنها یک بحث درونی و قلبی است یا اینکه افزون بر جایگاه درونی و قلبی باید به نمودهای عملی و بازتاب های سیاسی _ اجتماعی آنها نیز توجه داشت. البته باید گفت در واقع، بازتاب های عملی و عینی، تکمیل کننده فعل قلبی در زمینه تولّی و تبرّی هستند و فقط جایگاه قلبی آنها نمی تواند هدف غایی اسلام و آموزه های وحیانی باشد.

خواجه نصیرالدین طوسی، در رساله «تولّی و تبرّی» این مطلب را به گونه ای دیگر بیان داشته است که بیان آن خالی از فایده نیست:

و تولا و تبرا را ظاهری است و باطنی، تولا را ظاهر آن است که روی فرا نیکان کنند و تبرا را ظاهر آنکه از بدان بیزار شوند و تولا را باطن آنکه روی فرا مرد خدا کنند؛ یعنی محقق یگانه که اصل همه نیکی ها اوست.

ص: 12

و تبرا را باطن آنکه از هرچه جز اوست بیزار شوند و تولا به دو چیز ممکن شود:

به معرفت و محبت؛ چه تا مردم خدا را نشناسند و او را دوست ندارند، روی فرا او نکنند و معرفت، شناخت است و محبت دوستی.

و تبرا به دو چیز ممکن شود: هجرت و جهاد. هجرت، از غیر بریدن است و جهاد، کوشش کردن؛ چه تا از غیر او نبرّند و با دشمنان او کوشش نکنند، تبرا تمام نشود و این چهار چیز که تولا و تبرا بی آن تمام نیست؛ یعنی معرفت، محبت، هجرت و جهاد هریک را ظاهری است و باطنی.

ظاهر معرفت آن است که خدا رابشناسد و باطنش آنکه جز او نشناسد و ظاهر محبت آنکه او را دوست دارند و باطنش آنکه جز او را دوست ندارند.

و ظاهر هجرت آنکه از دشمنان او ببرّند و باطنش آنکه از هر چه جز اوست خاصه از خود و هوای خود ببرند و ظاهر جهاد آنکه با دشمنان او کوشش کنند و مال و جاه و زن و فرزند در راه او بذل کنند و باطنش آنکه شهوت و غضب و حب مال و حب جاه و بایست و نبایست در راه او نیست گردانند.(1)

دقت در سخنان این متکلم مسلمان به روشنی دو جایگاه اساسی را در زمینه تولّی و تبرّی به دست می دهد:

جایگاه نخست: تولّی و تبرّی در این جایگاه به صورت دو فعل قلبی و درونی نمود و تجلی می یابد که «تولّی» همان دوستی خدا و پیامبران و دوستان آنها و تبرّی نیز بیزاری قلبی از دشمنان خدا، پیامبران، ائمه علیهم السلام و مؤمنان خواهد بود.

انسان مسلمان و مؤمن در این مرحله از لحاظ عاطفی و قلبی، قلب خود را از محبت و علاقه به خدا، پیامبران و ائمه اطهار علیهم السلام و مؤمنان پر می کند. در عین حال که از کافران و مشرکان یا به اصطلاح دشمنان حق و اسلام کینه و نفرت قلبی در دل دارد.

خداوند متعال در توصیف پیامبر و پیروان راستین او می فرماید:

مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ أَشِدّا عَلَی الْکُفّارِ رُحَماءُ بَینَهُمْ. (فتح: 29)

محمد صلی الله علیه و آله فرستاده خداست. کسانی که با او هستند، در برابر کافران، سرسخت و شدید و در میان خود مهربانند.

ص: 13

همچنین در جای دیگر برائت و بیزاری از کفار را یادآور می شود و می فرماید:

قَدْ کانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فی إِبْراهیمَ وَ الَّذینَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنّا بُرَءَا و مِنْکُمْ وَ مِمّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ... . (ممتحنه:4)

برای شما در ابراهیم و همراهان او سرمشقی نیکوست. آن گاه که به قومشان گفتند: ما از شما و آنچه به جای خدا می پرستید، بری و برکناریم.

این بیزاری و تنفر قلبی نسبت به دشمنان اسلام و نیز دوست داشتن پیامبر و مؤمنان، اولین و کمترین جایگاه تولّی و تبرّی است که در توصیه های پیشوایان معصوم علیهم السلام به آن اشاره شده است. پیامبر بزرگوار اسلام خطاب به اصحابشان فرمود: کدام یک از شاخه ها و حلقه های ایمان محکم ترین است؟ برخی اصحاب گفتند خدا و پیامبرش داناترند. برخی اصحاب نیز پاسخ دادند، نماز، زکات و... . آن گاه رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: برای هریک از مسائل و اموری که شما برشمردید، فضل و کرامتی است که مخصوص آنهاست، ولی محکم ترین حلقه ایمان آن است که انسان برای خدا دوست بدارد و برای خدا دشمنی بورزد و با اولیاء الله «تولّی» و پیوند برقرار سازد و از دشمنان خدا «تبرّی» و دوری گزیند.(1)

این فرمایش رسول اکرم صلی الله علیه و آله بیشتر ناظر به مرتبه قلبی و درونی تولّی و تبرّی است، ولی باید توجه کرد که وجود این مرتبه در مسلمان از ضروری ترین امور در بحث تولّی و تبرّی است؛ زیرا اولاً از سویی وجود دوستی و علاقه در میان مسلمانان نسبت به همدیگر سرچشمه بسیاری از ارتباط های اجتماعی صحیح می شود و در زمینه تبرّی نیز، با نبود تنفر و بیزاری قلبی نمی توانیم امید بازتاب های عملی را داشته باشیم.

افزون براین، از سوی دیگر ثواب یا کیفر کردارها در گرو درست بودن نیت قلبی انجام دهنده عمل است. چنان که، در حدیثی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله آمده است:

هرکس برای خدا دوست بدارد و برای خدا دوری و تبرّی بجوید... از مؤمنانی

ص: 14

است که ایمانشان تکمیل شده است.(1)

با توجه به این نکته های لطیف در موضوع تولّی و تبرّی است که پیامبر آن دو را از محکم ترین حلقه های ایمان برای اصحابش برمی شمرد؛ زیرا ایجاد مرتبه قلبی در انسان مسلمان سبب حرکت او در مسیر تولّی و تبرّی می شود و با مرتبه دوم، یعنی نمودهای عملی و عینی در روابط میان مؤمنان تکمیل می شود. ازاین رو، مرتبه نخست دارای اهمیت ویژه ای است.

نکته دیگری که در مرتبه قلبی اهمیت پیدا می کند، قصد قربت داشتن است؛ به این معنا که دوری گزیدن از کافران و دشمنان اسلام و محبت ورزیدن و ارادت داشتن به اولیاءالله باید همگی برای نزدیکی به خداوند متعال باشد؛ زیرا بی شک محبت ورزیدن یا دوری گزیدن برای هدف های شخصی و غیراسلامی، از حیطه تولّی و تبرّی خارج است. ازاین روست که خواجه نصیرالدین طوسی شرط دین دار بودن را تولّی و تبرّی می داند و به این حدیث استناد می کند که: «الدِّینُ هُوَ الحُبُّ فِی اللَّهِ وَ الْبُغْضُ فِی اللَّهِ؛ دین دوستی در راه خدا و دشمنی برای خداوند است».(2)

به هر صورت، در مرتبه نخست که بیشتر، تولّی و تبرّی در این جایگاه تعریف و تبیین شده است، انسان مؤمن و مسلمان در دل نسبت به دوستان خدا محبت و علاقه و در عین حال، از دشمنان خداوند تنفر و انزجار دارد.

جایگاه دوم: این مرتبه را که باید تکمیل کننده مرتبه نخست دانست، اهمیت دو چندانی دارد؛ زیرا تولّی و تبرّی در صورتی می تواند روابط اجتماعی را سامان دهد که این مرتبه به جایگاه نخست _ مرتبه قلبی _ پیوند داده شود.

در اینجا، تولّی و تبرّی در نمودهای عملی در رفتار مسلمانان در درون جامعه و

ص: 15

حکومت اسلامی و در ارتباط با حکومت های دیگر ظاهر می شود. این همان نگاه جدیدی است که می تواند به صورت یک معیار، روابط اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... را در جامعه اسلامی به نحو مطلوب هماهنگ سازد. در این مرتبه باید به دو نوع رابطه و تفکیک آنها _ چه در داخل جامعه اسلامی و چه در روابط خارجی حکومت اسلامی _ توجه کنیم.

در بعد داخلی، با روابط مسلمانان با یکدیگر و روابط آنها با غیرمسلمان ها (اهل کتاب و غیر اهل کتاب) روبه رو هستیم که باید جداگانه به هریک پرداخته شود. از سوی دیگر، در بعد خارجی نیز با دو گونه رابطه نسبت به حکومت ها و کشورهای دیگر مواجه هستیم که شامل روابط با کشورهای مسلمان و کشورهای غیرمسلمان به صورت کلی می شود، ولی باید توجه داشت که در هریک ازاین روابط نکته های ظریفی است که در جای خود به آنها می پردازیم.

در زمینه رابطه مسلمانان با همدیگر در جامعه اسلامی، نمودهای عملی، در رفتار صحیح و دل سوزانه مسلمانان با همدیگر و احساس مسئولیت نسبت به همدیگر متجلی می شود که این مسئله، مصداق های زیادی را در روابط اجتماعی مسلمانان در درون جامعه اسلامی در پی دارد.

همچنین درباره غیر مسلمانان نیز رفتار اسلامی با اهل ذمه و غیر کتابی که معاهد یا مستأمن هستند، قابل بررسی است که در فصل های بعدی به این موضوع ها اشاره می کنیم. درباره رفتار حکومت اسلامی و حرکت آن بر مبنای اصل راهنما، یعنی تولّی و تبرّی باید گفت تولّی و تبرّی به عنوان دو مبنای دینی می تواند مهم ترین پایه و درست ترین رکن سیاست خارجی اسلامی قرار گیرند که در کنار اصول دیگر سیاست اسلامی، مانند دعوت، تألیف قلوب و... به آسانی مسیر درست و منطقی سیاست حکومت اسلامی را روشن می سازند.

در این جایگاه، تولّی در مورد حکومت اسلامی، در قالب همدردی با مسلمانان و حکومت های مسلمان و همین طور پشتیبانی و دفاع از مستضعفان جهان و داشتن روابطی دل سوزانه با آنها تجلی می یابد که امروزه، نمونه روشن آن حمایت از «فلسطین» است

ص: 16

که شاهد درستی بر رفتار حکومت اسلامی بر اساس «تولّی» در این مرتبه است.

تبرّی نیز در قالب موضع گیری حکومت اسلامی در برابر حکومت های طاغوتی و ستمگر و جریان های اجتماعی _ سیاسی باطل و مبارزه عملی با آنها نمود می یابد. همان گونه که حضرت ابراهیم علیه السلام در برابر نظام نمرودی(1) و باورهای باطل او برخورد کرد(2) یا موضع گیری شدید رسول الله صلی الله علیه و آله در برابر مشرکان و کافران در این مرتبه قابل تأمل و درنگ است.(3)

اکنون پس از آشنایی با اهمیت و ضرورت پرداختن به بحث «تولّی و تبرّی»، لازم است به هدف های پژوهشی در این زمینه نیز پرداخته شود تا اهمیت موضوع روشن تر گردد.

جامعه اسلامی. به عبارت روشن تر، فاصله گرفتن از طرح موضوع در چارچوب عمل قلبی و ارائه آن به صورت نظریه ای کاربردی با نمودها و مصداق های معین و مشخص که بتواند روابط اجتماعی مسلمانان را به خوبی اصلاح کند، در قلمرو این هدف جای می گیرد.

3. پرداختن به آسیب شناسی موضوع که بتواند با بررسی آسیب ها و چالش های موجود در برابر «تولّی و تبرّی» با تبیین آنها، به ارائه راهکارهایی علمی و عملی بپردازد و با شناخت آنها مسیر زیر بنا قرار گرفتن «تولّی و تبرّی» در روابط اجتماعی _ سیاسی مسلمانان را هموار سازد.

ص: 18

روابط اجتماعی در جوامع غربی، تفاوت ها و امتیازهای نظریه اسلامی نیز روشن شود.

منطقی داشته باشد.

برقراری روابط بر ملاک و مبنای «نفع گرایی» و «مبادله» اگرچه در ظاهر امر، بسیار پسندیده است، روابطی از این سنخ، نه تنها انسان را به موجودی بی عاطفه تبدیل می سازد، بلکه جامعه را نیز موجودی بی روح می کند و در اینجاست که انسان احساس تنهایی و کمبود عاطفی شدیدی در خود احساس می کند و به درستی می فهمد که به دیگران نیاز دارد و این نیاز چیزی فراسوی منفعت مادی اوست.

اسلامی، ارزش این اصول را با تردید جدی روبه رو خواهد ساخت. ازاین رو، نظر اسلام؛ یعنی برقراری روابط اجتماعی اسلامی، با دیدگاه های غربی ها تفاوت های بنیادین دارد و به همین علت، پی آمدهای متفاوتی را نیز به دنبال خواهد داشت.

آنچه در نظر غربی ها کم اهمیت و شاید بی ارزش جلوه می کند، در نگاه اسلامی دارای ارزش فوق العاده ای است. برای مثال، مسائلی چون قرض الحسنه، کمک به ایتام، دستگیری از نیازمندان، صدقه و... نمی تواند در نظریه «منفعت یا مبادله» و یا «هم زیستی مسالمت آمیز» به صورت یک ارزش نگریسته شود؛ این در حالی است که اسلام با آموزه «تولّی»، توجه به این امور را به مسلمانان سفارش می کند و از داشتن رابطه ای بدون در نظر گرفتن علقه های دینی و مذهبی برحذر می دارد.

اسلام، جامعه اسلامی و مسلمانان را نه تنها به صورت فرد نمی بیند، بلکه تأکید بر همکاری، هماهنگی، تعاون، هم دردی، از خودگذشتگی و... از مسائل ابتدایی اسلامی است که به یک پارچگی مسلمانان و انسجام آنها خواهد انجامید. ازهمین رو، در ادامه خواهیم دید که پی آمدهای این نظریه _ تولّی و تبرّی _ و برقراری رابطه بر مبنای آن، بسیار متفاوت از دیدگاه های غربی است.

علیهم السلام به هر دو جنبه سفارش شده است(1) و هر دو در کنار هم از محکم ترین حلقه های ایمان(2) دانسته شده اند. این نکته که از دقت در احادیث این بزرگواران به دست می آید، نوع نگرش و رویکرد اسلام به مسئله «تولّی و تبرّی» را نشان می دهد.

افزون بر جنبه های نظری مسئله، در بعد عملی نیز دقت در حکومت و سلوک علوی تأثیر بر هر دو جنبه را به درستی نشان می دهد. مؤلفه هایی؛ مانند برقراری عدالت اجتماعی، داشتن رحمت اسلامی نسبت به مسلمانان، نهی از پی گیری عیب دیگران، اهمیت یک پارچگی اجتماع مسلمانان، زدودن ستم و ستمگری، پشتیبانی از مظلوم، التزام به وفای به عهد و حقوق مردم، رعایت اخلاق اسلامی و... همه از تولای امام علی علیه السلام حکایت دارد و مواردی مانند برخورد با اصحاب جمل، خوارج، صفین و... تبرای امام علی علیه السلام را نشان می داد.(3) نکته ظریف این موارد، در هماهنگ بودن مصداق های تولّی و مصداق های «تبرّی» در سیره علوی است؛ به گونه ای که تولّی در عین تبرّی و تبرّی نیز در عین تولّی رعایت می شود.

در نگاه به مسائل امروزی نیز، هماهنگ بودن این دو، چه در جنبه های داخلی و چه جنبه های خارجی کاملاً روشن است. به عنوان نمونه، اگر بنابر رعایت تولّی، رفتاری کاملاً برادرانه و دوستانه برای حکومت اسلامی الزامی است، در عین حال، بنابر اصل تبرّی، نداشتن رابطه دوستانه با رژیم اسرائیل نیز ضروری است.

در بعد رفتارهای داخلی نیز اگر رعایت اصل «تولّی» وجود علقه های عاطفی را در

ص: 24

میان مسلمانان سفارش می کند، بنابر اصل «تبرّی» داشتن روابط دوستانه و عاطفی با کافران و دشمنان خداوند و رسول اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام و مؤمنان نهی شده است.

بنابراین، روشن است که «تولّی و تبرّی» نه تنها در کنار یکدیگر معنا و مفهوم می یابند، بلکه در نگاهی عمیق تر، رعایت تولّی در روابط میان مسلمانان در عین رعایت تبرّی درباره کافران معنا می یابد. ازاین رو، باید ارتباطی تنگاتنگ میان این دو آموزه اسلامی رعایت شود.

در نظر نگرفتن بعد قلبی؛ بعد اجرایی و عملی تولّی و تبرّی را با مشکل روبه رو می کند. از سوی دیگر، نبود بعد عملی و محدود شدن به مسائلی قلبی، پویایی و دوام این نظریه و دیدگاه اسلامی را با تردید مواجه می سازد. پس طبیعی است برای اینکه بتوانیم تولّی و تبرّی را به عنوان یک نظریه کامل در زمینه مبنای روابط اجتماعی _ سیاسی مسلمانان مطرح کنیم، می بایست هم در بعد قلبی و هم در بعد عملی، آن هم به صورت تنگاتنگ از آن دو بهره گیریم و بعد عملی را که کمتر مورد توجه بوده است، به طور همه جانبه لحاظ کنیم و پی آمدهای ناشی از آن را در جامعه اسلامی بازشناسیم.

ص: 26

درباره تولّی نیز که از این ریشه گرفته شده است، باید گفت: از نظر لغوی تولّی بیان گر نوعی رابطه دوستی است که در شخص به وجود می آید و انسان از درون، خود را به دیگران نزدیک می بیند.

افزون بر این، در مورد تولّی، معنای تقلید و دنباله روی از کار یا امری نیز ذکر شده است؛(1) به این معنا که اگر در کنار امر به چیزی به کار رود، نشان دهنده انجام آن امر و پیروی از آن است.

در اصطلاح اسلامی این گونه معنا کنیم؛ تولّی: دوستی ائمه اطهار علیهم السلامبه عنوان بالاترین درجه حقانیت در بعد قلبی و پیروی از این احساس و عاطفه مشترک (در مسیر حق بودن) برای داشتن رابطه ای کاملاً عاطفی با شیعیان و دوستان آنان (مؤمنان و مسلمانان) در بعد عملی است که این نه تنها دستور خداوند است، بلکه فطرت آدمی نیز به این امر گرایش دارد.

پیوندهای درونی و قلبی نسبت به دیگر برادران ایمانی سفارش می کند. پدید آمدن پیوندهای عاطفی به صورت خودکار، دیگر اصول اخلاقی و ارزشی را نیز تحت تأثیر قرار می دهد؛ زیرا دوستی و محبت اجازه نمی دهد مسلمان کوچک ترین بدی را در حق دیگر مسلمان روا دارد. این اهمیت تا آن جاست که باید گفت اگر احادیث خاصی در باب مسائلی مانند تهمت نزدن، دروغ نگفتن و... وارد نشده بود، می توانستیم با آموزه ای همچون تولّی به صورت غیرمستقیم آنها را نتیجه گیری کنیم.

اهمیت دوست داشتن مؤمنان و به طور کلی حق (که شامل انبیا، ائمه اطهار علیهم السلام و دین می شود) تا جایی است که دین را بر این مبنا تعبیر کرده اند. امام باقر علیه السلام می فرماید: «اَلدِّینَ هُوَ الحُّب وَ الحُبُّ هُوَ الدِّین؛ دین، دوست داشتن است و دوست داشتن، همان دین است.»(1) طبیعی است دوستی و محبت باید با هدف نزدیکی به خدا و برای او باشد؛ زیرا دوستی در اسلام، به یقین از دوستی برای دنیا و غرض ورزی های شخصی جدا و متمایز است.

دلیل سفارش و تأکید دین اسلام بر ابعاد عاطفی و روحی، به ویژه در مسئله تولّی از حدیث معروف رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله قابل درک و فهم است که فرمود: «حُبّک لِلشَّی ء یعمی و یصِمّ؛ دوست داشتن یک شی ء انسان را کور و کر می کند».(2) در حقیقت، رابطه درونی نسبت به هر چیز، نوعی تغییر آشکار و محسوسی را در انسان به وجود می آورد و روشن است که اگر این میل عاطفی نسبت به مؤمنان و دوستان خداوند باشد، اولاً شدیدتر و استوارتر است و ثانیا رعایت مسائل اخلاقی و اصول انسانی روابط اجتماعی را موجب می شود.

در کنار سفارش های اکید اسلام بر ایجاد و تحکیم پیوندهای عاطفی میان مسلمانان

ص: 30

و مؤمنان، داشتن روابط دوستانه با کفار نیز نهی شده است:

«لا یتَّخِذِ الْمُؤمِنُونَ الْکافِرینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤمِنینَ... ؛ افراد با ایمان نباید به جای مؤمنان، کافران را دوست خود انتخاب کنند». (آل عمران: 28)

لحن و صراحت این نهی در آیات دیگر شدیدتر است. به عنوان مثال، در آیه ذیل خداوند می فرماید:

الَّذینَ یتَّخِذُونَ الْکافِرینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤمِنینَ أَیبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلّهِ جَمیعًا. (نساء: 139)

به یقین، کسانی که کافران را به جای مؤمنان دوست خود برمی گزینند، آیا عزت و آبرو نزد آنان می جویند یا اینکه همه عزت ها از آن خداوند است.

تأکید آیات قرآنی بر دوری از دوستی با کافران(1) و روایت های فراوانی که در زمینه محبت و دوستی میان مسلمانان و مؤمنان وارد شده،(2) همگی نشان از تأثیر پیوندهای روحی و عاطفی میان مسلمانان است. ازهمین رو برای تقویت این علقه هاست که به صراحت از برقراری روابط دوستانه با کافران و مشرکان نهی شده است.

اکرم صلی الله علیه و آله نقل می فرماید:

هیچ مؤمنی نیست که برای مردان و زنان مؤمن دعا کند، جز اینکه خداوند مانند آن چیزی که برای آنها دعا کرده است را به او برگرداند، از سوی هر مرد و زن مؤمنی که از آغاز روزگار در گذشته است یا تا روز قیامت به دنیا می آید. به راستی بنده ای باشد که روز قیامت دستور دهند او را به دوزخ برند و او را به سوی دوزخ کشند، ولی مردان و زنان مؤمن گویند: پروردگارا! این فردی است که برای ما دعا می کرد، شفاعت ما را درباره او بپذیر و خداوند شفاعت آنان را درباره او می پذیرد و او نجات می یابد.(1)

همچنین، حسن معاشرت با مسلمانان از دیگر اموری است که در پرتو ایجاد علاقه های روحی و فکری در میان مسلمانان به وجود می آید. احادیث و سفارش های فراوانی در زمینه احسان و هم دردی با مسلمانان مستضعف، فقیر، نیازمند و به طور کلی کسانی که مشکل یا گرفتاری دارند، برای تقویت حسن معاشرت وارد شده است.(2)

از بعد روان شناسی نیز وجود دوستی و علقه های عاطفی میان مسلمانان و جامعه اسلامی، مانعی جدی در ایجاد سوء معاشرت با آنهایی است که انسان خود را دوستدار آنان می داند. بنابراین، روشن است که وجود این علقه های عاطفی، حل بسیاری از رفتارها در روابط اجتماعی را در پی دارد.

سبب بخواهد آنها را امر به معروف و یا نهی از منکر کند.

امر به معروف و نهی از منکر که امروزه در جامعه اسلامی ما کمتر به آن توجه می شود، در صورت تقویت عواطف و پیوندهای مذهبی میان مسلمانان خود به خود تجلی دوباره می یابد. بر این اساس، خداوند متعال نیز در قرآن کریم امر به معروف و نهی از منکر را پس از بیان ولاء و بحث تولّی مطرح می سازد که خود، تأکیدی بر این امر است:

الْمُؤمِنُونَ وَ الْمُؤمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ. (توبه: 71)

مردان و زنان مؤمن بعضی دوست بعضی دیگرند؛ به معروف امر می کنند و از منکر باز می دارند.

اهتمام به این نکته قرآنی، می تواند راه گشای مناسب و دقیقی در جهت احیای امر به معروف و نهی از منکر در روابط اجتماعی مسلمانان در جامعه اسلامی باشد؛ یعنی وجود و دوام این فریضه دینی در گرو تقویت محبت های ایمانی و عواطف دینی در میان مؤمنان است.

البته با بودن این پیوندهای درونی در روابط اجتماعی مسلمانان، هیچ گاه احساس مسئولیتی که در قالب امر به معروف و نهی از منکر از سوی مسلمانی نسبت به دیگر مسلمانان ابراز می شود، به تحکّم و برتری طلبی تعبیر نمی شود. در این صورت، با واکنش های غیر اخلاقی از سوی کسانی که امر به معروف و نهی از منکر می شوند نیز، روبه رو نخواهد شد.

حفظ آن کوشش کند.

در این زمینه، احادیث بسیاری نیز از پیشوایان دینی وارد شده است که اهمیت این موضوع را به خوبی نشان می دهد. در حدیثی از امام سجاد علیه السلام آمده است: «مَنْ کفَّ عن أَعْراضِ الْمُسلِمینَ اَقالَهُ اللّهُ عَزَّوَجلَّ عُثْرتُه یوْمَ الْقِیامةِ؛ هرکس از خدشه دار کردن آبروی مسلمانان خودداری کند، خداوند سختی روز قیامت را از او خواهد برداشت.»(1) یا در زمینه ثواب دفاع از آبروی مسلمان از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است: «مَنْ رَدَّ عَنْ عِرْضِ أخِیه کَان لَه حِجابا مِنَ النَّار؛ هرکس از آبروی برادر دینی اش دفاع کند، از آتش جهنم در امان می ماند.»(2) و در حدیث دیگری می فرماید: «مَن رَدَّ عَنْ عِرْضِ أخِیه الْمُسلِمِ وَجَبْت لَه الجنّة اَلْبَتَة؛ هرکس از آبروی برادر مسلمان خود دفاع کند، بی گمان بهشت برای او واجب است».(3)

تأکید بر کوشش برای پاس داشت آبروی مسلمانان و مؤمنان در احادیث ائمه اطهار علیهم السلام، ناظر به نگاه اجتماعی اسلام به اجتماع مسلمانان است؛ یعنی رویکرد اسلام نشان دهنده هم بستگی شدید مسلمانان با همدیگر و احساس مسئولیت و نیاز نسبت به دیگران در انسان مسلمان است. بدین جهت، وجود تولّی و مسائلی مانند اهمیت حفظ آبروی مؤمنان و ده ها مورد دیگر در آموزه های اسلام، تلاش دین اسلام را در شکل گیری این فرآیند نمایان می سازد.

همچنین تجربه عینی کم رنگ شدن این آموزه های دینی در جامعه اسلامی خودمان و پدید آمدن بسیاری از گرفتاری های اجتماعی امروزی، مانند هتک حرمت در روزنامه ها و جراید نسبت به اشخاص و احزاب و...، دلیل قاطعی بر اهمیت و حساسیت جایگاه

ص: 34

این امور در روابط درونی مسلمانان در جامعه اسلامی است.

علت این تأکید بر دوستی و محبت به یکدیگر، در پی آمدهای اجتماعی آن خلاصه می شود؛ زیرا انسجام و همدلی جامعه در پرتو رعایت اصولی مانند: دوری از نزاع و محبت به یکدیگر، افزون بر اینکه سبب پررنگ شدن علاقه ایمانی میان مسلمانان می شود، به اصلاح روابط اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نیز کمک شایانی خواهد داشت.

فعالان سیاسی، احزاب و گروه ها به اسلام و آموزه های شریعت اسلامی است. پذیرش این اصل اساسی، رعایت موارد زیر را در پی دارد: همکاری نداشتن با احزاب و گروه های غیر اسلامی چه در داخل و چه در خارج کشور، نداشتن همکاری با کافران و شرکت ندادن آنها در فعالیت های سیاسی حزب یا گروه(1) مقابله و مبارزه سیاسی با احزاب غیر اسلامی یا احزابی که در تضعیف احکام اسلامی تلاش می کنند و همین طور مراقبت و دقت در تطبیق و استمرار فعالیت های حزب سیاسی بر مبنای مسائل اسلامی.(2) اصل دیگری که متأسفانه امروزه احزاب و فعالان سیاسی کشور کمتر به آن توجه می کنند، رعایت احکام فقهی و شرعی در رقابت با احزاب رقیب است. لازمه این امر، به کار بستن ابزارهای شرعی در تبلیغات حزبی، جذب فعالان سیاسی و تنظیم اهداف و برنامه های اجرایی حزب است.(3)

رعایت این ضابطه می طلبد که در رقابت سیاسی، هیچ گاه حزب به صفت های رذیله اخلاقی مانند: بهتان، دروغ گویی، تخریب شخصیت، ستم به حزب رقیب و... نگراید. در صورت عهده دار شدن حاکمیت سیاسی کشور، مصالح حزب و فعالان سیاسی هم فکر خود را بر منافع ملی و عمومی کشور ترجیح ندهد و گرایش های سیاسی خود را تا جایی پی گیرد که با این مصالح و منافع ناسازگار نباشند. افزون بر این، هیچ گاه به دلایل سیاسی صرف و نامشروع درصدد حذف حزب رقیب از صحنه اداره جامعه اسلامی برنیاید. همچنین به کار بردن حربه هایی مانند تکفیر حزب سیاسی اسلامی رقیب(4) برای

ص: 37

حذف آن، بی گمان با روابط سیاسی مورد نظر اسلام در آموزه هایی مانند تولّی و تبرّی فرسنگ ها فاصله دارد. ضابطه دیگری که لازمه روابط سیاسی اسلام بوده و با «تولاّی اسلامی» منطبق است، حرکت حزب و گروه سیاسی در مسیر انسجام و یک پارچگی امت اسلامی است. به طور کلی، تمامی فعالیت ها در سطح جامعه اسلامی باید به منظور تقویت پیوندها میان مسلمانان باشد که روابط سیاسی نیز بر همین مبنا و اساس باید تنظیم و اجرا شود تا هدف نهایی اسلام که همان «امت واحده اسلامی» است، تحقق یابد.

گروهی خاص، حاکم شدن فرهنگ و اقتصاد دلاّلی، بی توجهی به فقیران و پای بند نبودن به احکامی مانند خمس (مالیات اسلامی) و زکات را از تعامل های اقتصادی مسلمانان سلب می کند و از سوی دیگر نیز، در روابط اقتصادی مسلمانان عدالت اقتصادی را به همراه می آورد.

اعمال و رفتار و سیاست خارجی اسلامی مشاهده کرد.(1)

گفتنی است عدالت و نیکی که البته متفاوت با دوست داشتن است، تنها شامل هم مذهب نمی شود، بلکه با نگاه به آیات، روایت ها و سیره پیامبر و ائمه اطهار علیهم السلام می توان احترام و نیکی کردن به غیرمسلمانان را استنباط کرد. از جمله این دلایل، قرآن کریم است که به صراحت، این تفکر را که احترام به نیکی، تنها شامل هم کیش است، مردود می داند:

لاینْهاکُمُ اللّهُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیهِمْ إِنَّ اللّهَ یحِبُّ الْمُقْسِطینَ. (ممتحنه: 8)

خداوند متعال شما را باز نمی دارد از کسانی که با شما در دین مقاتله و جنگ نکرده اند و شما را از خانه هایتان بیرون نرانده اند که نیکی کنید به آنان و دادگری کنید، همانا خداوند دادگران را دوست دارد.(2)

با توجه به این آیه کریمه و استفاده از وحدت ملاکِ احادیثی که مسلمانان را به رفتار اسلامی و اخلاق حسنه به غیرمسلمانان موظف می کند، می توان این گونه نتیجه گیری کرد که در روابط حکومت اسلامی، برقراری رابطه، منحصر به کشورهای اسلامی نیست. این رابطه دادگرانه و نیکوکارانه در مورد کشورهای غیرمسلمان و غیرمتجاوز و غیراستکباری نیز مطرح است، ولی در مورد کشورهای مستکبر و کافر متجاوز بدون شک باید آحاد امت اسلامی و کشورهای اسلامی موضع گیری انکاری

ص: 40

تبرّی را به ظهور رسانند. با دقت در سخنان حضرت امام خمینی رحمه الله نیز روشن می شود که رابطه حکومت اسلامی نه تنها به کشورهای مسلمان محدود نیست، بلکه ایشان روابط مسالمت آمیزی همراه با اصول اخلاقی اسلامی را در مورد دیگر کشورها _ البته به شرط استکباری و متجاوز نبودن _ نیز ساری و جاری می داند.

اسلام نه تنها سرجنگ و ناسازگاری با هیچ کشوری ندارد، بلکه صدور اسلام را نیز با دعوت و تألیف قلوب و اصول انسانی همراه کرده است که این امر، اوج اخلاق اسلامی را حتی در سیاست خارجی حکومت اسلامی بیان می دارد. حضرت امام خمینی رحمه الله دراین باره می فرماید:

مایی که می خواهیم اسلام در همه جا باشد و می خواهیم اسلام صادر بشود، ما که نمی گوییم می خواهیم با سرنیزه صادر بکنیم. ما می خواهیم با دعوت، به همه جا اسلام را صادر کنیم. ما می خواهیم یک الگویی از اسلام در عالم _ ولو یک الگوی ناقصی باشد _ نشان بدهیم که همه عقلای عالم غیر از آنهایی که جنایت کاران بالذات هستند، همه ملت های مظلوم بفهمند که اسلام چی آورده و می خواهد چه بکند در دنیا.(1)

بدیهی است اسلام سر نزاع با کسی ندارد، ولی در برابر قدرت های چپاولگر و استعماری با قدرت تمام می ایستد و برخورد می کند. همچنین کشورهای غیرمسلمان متخاصم و مداخله گر هم، از برقراری روابط بر معیار تولّی و اصول اخلاقی مستثنا خواهند بود و با تبرّی و موضع گیری منفی آحاد امت اسلامی و دولت اسلامی روبه رو خواهند شد.

در این قسمت به فراخور موضوع بحث، تنها به مورد تولّی و روابط دوستانه با کشورهای اسلامی و غیراسلامی مستضعف و غیرمتخاصم می پردازیم و دراین باره از سخنان بنیان گذار انقلاب، حضرت امام خمینی رحمه الله نیز بهره می بریم.

ص: 41

ویژه برای دولت اسلامی برخوردار است؛ به این معنا که برقراری روابطی دوستانه و برادرانه با کشورهای مسلمان همسایه و دیگر کشورهای مسلمان باید در صدر اولویت برقراری روابط سیاسی قرار گیرد:

و از موضع قدرت عظیم، (اسلام) دست پر برکت و قدرتمند خود را برای دوستی و برادری ایمانی پیش تمام مسلمین، خصوصا ملت ها و دولت های منطقه و همسایه دراز کرده و آنان را نصیحت می کنم.(1)

لازم به توضیح است که هرچند بارزترین نمود عینی تولّی در روابط حکومت اسلامی، برقرای روابطی کاملاً دوستانه و همه جانبه با کشورهای مسلمان است، باید دانست که رابطه داشتن و پشتیبانی از کشورهای مستضعف و مظلوم غیرمسلمان نیز مصداقی برای «تولّی» در این مرتبه است. امام علی علیه السلام نیز در این باره فرموده است: «کُونُوا لِلظّالِمِ خَصْما وَ لِلْمَظْلُومِ عَوْنا؛ دشمن ستمگر و یاور ستم دیده باشید.»(2) ازهمین رو، حضرت امام خمینی رحمه الله می فرماید:

همان مردمی که تصمیم دارند با صدور پیام انقلاب اسلامی شان، نه تنها کشورهای اسلامی که مستضعفان جهان را به اسلام عزیز و حکومت عدل اسلامی آشنا سازند.(3)

بر این مبنا، داشتن روابط مسالمت آمیز و پشتیبانی از مظلومان و مستضعفان و کمک به انجمن های آزادی بخش، از مسائلی است که زیر مجموعه «تولّی» در این مفهوم است.

دولت اسلامی باید در سیاست خارجی خود بر مبنای اصل تولّی، دفاع و پشتیبانی و دوستی با مسلمانان و کشورهای اسلامی را در دستور کار خود قرار دهد و به کمک و

ص: 43

پشتیبانی همه جانبه در تمامی زمینه ها اهتمام ورزد. البته باید دانست که این نوع روابط، به حرکت آن کشورها بر مبنای دین اسلام و خیانت نکردن به اسلام و حکومت اسلامی مشروط است؛ زیرا در این حالت، برخورد براساس تولّی وجهی نخواهد داشت. به عنوان مثال تاریخی نیز می توان به قطع رابطه ایران با مصر به دستور حضرت امام رحمه الله به دلیل خیانت آن کشور به آرمان فلسطین و بستن قرار داد «کمپ دیوید» در زمان انورسادات اشاره داشت که دلیلی بر تغییر سیاست تولّی به تبرّی نسبت به یک کشور مسلمان است.

پس از ترسیم کلی سیاست حکومت اسلامی براساس تولّی، ضروری است به دو مصداق بارز، از مسائل امروزی جامعه اسلامی اشاره کنیم تا به لحاظ عینی، بحث هرچه بیشتر روشن تر شود.

نخستین موردی که در ذهن تداعی می شود، فلسطین و مظلومیت آن است که تولّای ویژه ای را از سوی کشورهای مسلمان می طلبد. در مورد فلسطین نیز که در نگاه حضرت امام خمینی رحمه الله جایگاه مهمی دارد،(1) کشورهای مسلمان و حکومت اسلامی باید به طور گسترده از این ملت ستم دیده پشتیبانی کنند. این پشتیبانی ها که می تواند از سوی «سازمان کنفرانس اسلامی» و سازمان های بین المللی راهبردی شوند، در حل معضل فلسطین کارگشا خواهند بود. به عنوان مثال، در جریان اخیر، محکومیت ساخت دیوار حائل در اراضی فلسطینی از سوی دیوان بین المللی دادگستری سازمان ملل متحد که موضعی کاملاً عاری از غرض ورزی های سیاسی کشورهای استکباری بود،(2) ضرورت

ص: 44

داشت تا مسلمانان و حکومت اسلامی با به کارگیری توان دیپلماسی و حقوقی خود در صحنه بین المللی، از این موضع عادلانه و بی طرفانه که پس از سال ها از سوی سازمانی جهانی اتخاذ شده بود، دفاع می کرد و برای عملی شدن این رأی مشورتی از شورای امنیت و مجمع عمومی _ که بنا به محتوای رأی، ملزم به بررسی راهکارهای عملی به منظور از میان بردن دیوار و تخریب آن شده است _ رعایت محتوا و مفاد این رأی مشورتی را خواستار می شد که خود مجمع عمومی نیز این موضوع را از این نهاد قضایی بین المللی درخواست کرده بود.

پس افزون بر ضرورت رفتار براساس تولّی در سیاست حکومت اسلامی، موقعیت شناسی این آموزه سیاسی _ اجتماعی و رعایت آن در قالب های مناسب بین المللی، وظیفه ای فرعی برای دستگاه دیپلماسی حکومت اسلامی است که از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

تنها ارزشی ندارد، بلکه وجه شرعی نیز نخواهد داشت. به یقین، این نوع رابطه ها در دراز مدت نه تنها به اعتلای جامعه اسلامی کمکی نمی کنند، بلکه بسترهای ناتوانی و وابستگی امت اسلامی را در برابر قدرت های کافر فراهم می آورند.

حضرت امام خمینی رحمه الله آشکارا رابطه حکومت اسلامی با دیگر کشورها را تنها در صورتی می پذیرد که براساس احترام متقابل استوار گردد.

دولت اسلامی با همه ملت ها و با همه دولت ها می خواهد که تفاهم و ارتباط صحیح داشته باشد؛ در صورتی که آنها متقابلاً احترام دولت اسلامی را مراعات کنند.(1)

در جای دیگری ایشان مداخله نکردن در امور داخلی را شرط برقراری رابطه معرفی می کند:

ما می خواهیم رابطه دوستانه با همه کشورها داشته باشیم، مادام که آنها در امور داخلی ما مداخله نکنند.(2)

مداخله نکردن در امور داخلی حکومت اسلامی و داشتن روابطی متقابل از شرط هایی است که باید از سوی قدرت های کافر غیرمتخاصم رعایت شود تا حکومت اسلامی براساس تولّی با آنها روابط داشته باشد. در غیر این صورت، حکومت اسلامی نمی تواند با آنها روابطی مسالمت آمیز و دوستانه داشته باشد؛ همان گونه که در زمینه کشورهای استکباری و کافر متخاصم و متجاوز، سیاست حکومت اسلامی بر تبرّی استوار است.

مسلمان و غیرمسلمان) را تعریف و تبیین کرد:

اول _ رابطه با امت اسلامی و کشورهای مسلمان مطرح می شود که اهمیت ویژه ای در سیاست خارجی حکومت اسلامی دارد.

دوم _ حمایت از کشورهای مستضعف و مظلوم غیرمسلمان در این مرتبه، اولویت می یابد.

سوم _ رابطه با کشورهای غیرمسلمان و قدرتمند غیراستکباری، غیرمتخاصم و غیرزورگو در این اولویت قرار می گیرند که حکومت اسلامی می تواند با رعایت اصول و مبانی شرعی (نفی سبیل، حفظ عزت مسلمانان، مصلحت سنجی و...) با آنها روابطی مسالمت آمیز براساس احترام متقابل داشته باشد.

بهتر، می کوشد از آن شخص یا چیز مشخص پرهیز و دوری کند.

(ممتحنه: 1)

به طور کلی، انحراف از مسیر حق و حقیقت که همان اسلام ناب است، موجب نوعی بد سیرتی و خباثت روحی می شود که این سیرت و نهاد زشت، قرار گرفتن آنها در زمره دشمنان اسلام و حق را در پی دارد.

بنابر منطق اسلام، شرک و کفر کامل تنها عامل دشمن بودن فرد یا گروه نیست، بلکه فرد به هر میزان که از مسیر حق و حقانیت اسلام سرپیچی کند، به همان اندازه با خداوند، انبیا، ائمه اطهار علیهم السلام و مؤمنان دشمنی پیدا می کند. در ردیف دشمنان داخلی قرار دادن مسلمانانی که از اسلام راستین جدا شده و راه باطلی را در پیش گرفته اند نیز، از همین نگاه قابل تفسیر است؛ یعنی این گروه ها و افراد، کافر و مشرک نشده اند، ولی چون از راه حق و اسلام ناب منحرف شده اند، در صف غیر خودی های و دشمنان درونی قرار می گیرند.(1)

در مقام نتیجه گیری باید گفت از نظر اسلام، ملاک «دشمن بودن» میزان انحراف از مسیر حق و حقانیت است و بر این اساس، کافران و مشرکان که کاملاً از این مسیر جدا شده اند و به باطل گرایش پیدا کرده اند، دشمنان اصلی مسلمانان هستند و مسلمانانی که به دلیل گرایش های فکری و سیاسی نادرست تا اندازه ای از این مسیر خارج شده اند (غیرخودی ها)، در قلمرو دشمنان درونی قرار می گیرند. نکته دیگر اینکه گمراهی از راه راست در اوهام، سبب خباثت و پلیدی روحی می شود که این امر به دشمن و دشمنی با اسلام و مسلمانان تعبیر می شود.

بر این اساس عنوان خارجی و داخلی به دشمن داده اند، به نظر می رسد که بهتر است این تقسیم و ملاک آن را در بحث عقیدتی پی بگیریم.

تفاوت این مسئله که ملاک تقسیم، «مرز جغرافیایی» یا «مسائل عقیدتی» باشد، در اینجا ظاهر می شود که اگر ملاک عقیدتی را مدنظر قرار دهیم، دشمن داخلی به دشمنی گفته می شود که از نظر ظاهری مسلمان است، ولی به دلیل گرایش ها و باورهای سیاسی و فکری، همچون دشمنان یا در مسیر آنان است. از سوی دیگر، دشمن خارجی شامل گروه غیرمسلمان هایی می شود که در عمل به دنبال براندازی دین اسلامند و چون از گروه مسلمان ها خارجند، به او عنوان «خارجی» داده شده است. به طور طبیعی، در این صورت، ممکن است دشمن خارجی در داخل مرزهای جغرافیایی حکومت اسلامی نیز مصداق یابد. اگر ملاک را مرز جغرافیایی بدانیم، فارغ از مسائل عقیدتی، دشمنانی را که در داخل سرزمین های حکومت اسلامی قرار دارند، دشمن داخلی و آنهایی را که در خارج این سرزمین قرار گرفته اند دشمن خارجی می نامیم.

«دشمن داخلی» نیز خود، به دو گروه کفّار (دشمنان اصلی حکومت اسلامی) و غیرخودی ها (مسلمانانی که به دلیل باورها و گرایش های سیاسی در مسیر دشمن هستند) تقسیم می شود. بنابراین، برای پرهیز از پراکندگی در بحث ها، ملاک تقسیم خارجی یا داخلی را مسائل اعتقادی قرار می دهیم و در مورد دشمن داخلی تنها به غیرخودی ها می پردازیم.

افزون بر اینها، چون از نظر آموزه های اسلامی، مرز مشخص و معینی برای حکومت اسلامی وجود ندارد، بهتر است با همین ملاک عقیدتی با عنوان «دشمن داخلی و خارجی» روبه رو شویم تا اینکه تنها با بحث جغرافیایی به این تقسیم بندی توجه کنیم. ازهمین رو، شایسته است به جای عبارت «داخلی _ خارجی» با توجه به آن چه گذشت، از «دشمن درونی» و «دشمن بیرونی» نام ببریم تا مفهوم به صورت رساتر انتقال یابد.

ائمه علیهم السلام و مؤمنان است، به کافران و مشرکان گفته می شود. در قرآن کریم نیز، از آنان با همین عنوان یاد شده است:

یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ قَدْ کَفَرُوا بِما جاءَکُمْ مِنَ الْحَقِّ یخْرِجُونَ الرَّسُولَ. (ممتحنه:1)

ای مؤمنان، دشمن من و دشمن خودتان را دوست مگیرید که به آنها مهربانی کنید؛ حال آنکه آنان به دینِ حقی که برای شما آمده است، کفر ورزیده اند و پیامبر و شما را آواره کرده اند.(1)

با توجه به آیات قرآنی، اصلی ترین دشمن مؤمنان و مسلمانان، کافران و مشرکان هستند. ازاین رو، ضروری است تا با تعریف و اقسام آنها آشنا شویم؛ زیرا بارزترین مصداق تبرّی همین هایند و این مسئله در روابط اجتماعی مسلمانان نیز ظاهر می شود.

در اصطلاح فقهی، کافر به کسی گفته می شود که رسالت رسول گرامی اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله و قرآن و حقایقی چون توحید، معاد، میزان و... را انکار کند. افزون بر این افراد، کسانی که هرگز به دین اعتقاد ندارند و کسانی نیز که به ادیان دیگر (به غیر از اسلام) معتقدند، در معنای کافرند.(2)

تعریف جامع تری که می توان درباره کافر در اصطلاح فقهی و اسلامی ارائه کرد، تعریف زیر از شیخ محمد امین زین الدین است. وی معتقد است:

مراد از کافر کسی است که به الوهیت خدا، توحید، نبوت و معاد اعتراف نکند، هرچند آنها را انکار ننماید و همین طور، از کافران است کسی که ضروری دین را منکر شود و علم به ضروری بودن آن داشته باشد؛ به گونه ای

ص: 52

که انکار آن ضروری به انکار رسالت برگردد.(1)

پس از درک مفهوم و تعریف کافر، در یک تقسیم بندی کلی می توان انواع کافران را در پنج گروه قرار داد:

1. کافرانی که اهل کتاب(2) هستند و به آن تمسک می کنند. این کافران شامل: یهودیان و فرقه هایی مانند سامریان اند که در اصول عقاید خویش همانند آنها هستند و نیز شامل نصاری ها و فرقه های نزدیک به آنها مانند صابئیون می شوند.

2.آنهایی که دارای کتاب نیستند، ولی درمورد آنان شبهه کتاب وجوددارد(مجوسیان).

3. کسانی که نه دارای کتاب آسمانی هستند و نه مثل گروه دوم در مورد آنها شبهه اهل کتاب وجود دارد (بت پرست ها، آتش پرست ها و...).

4. آنهایی که پس از ایمان و اسلام کافر شده اند که به مرتد تعبیر می شوند. از دو نوع مرتد ملی و فطری در بحث های اعتقادی یاد شده است.

5. کسانی که هنوز اسلام به آنها نرسیده است و در اصطلاح به آنها مستضعف می گویند. این تقسیم بندی که از شیخ طوسی _ یکی از بزرگ ترین فقیهان شیعه _ است،(3) تمامی گروه های کافران را در برمی گیرد و برای شناخت اجمالی آن، بررسی نگاه اسلام به کافر (دشمن اصلی) که اصلی ترین مصداق «تبرّی» است، کافی است. ازاین رو، از پرداختن به بحث های جزئی و اختلاف های فقهی در مورد برخی گروه های کافران در

ص: 53

میان فقیهان مسلمان خودداری می کنیم.(1)

گذشته از مسائل نظری صرف در مورد کافر، تمایز گذاشتن میان کافرانی که زیر لوای حکومت اسلامی با هر عنوانی (معاهد، مستأمن، اقلیت مذهبی و...) قرار دارند و کافرانی که شامل این گروه ها نیستند و زیر لوای حکومت اسلامی قرار ندارند، از نکات اساسی است.

دلیل این اهمیت، در نوع برخورد مسلمانان با آنهاست. به عبارت بهتر، نمی توان با کافرانی که زیر لوای حکومت اسلامی قرار دارند، براساس تبرّی برخورد کرد و با آنها دشمنی ورزید. هرچند این گونه برخورد و دشمنی نکردن با آنها، به معنای برقراری پیوندهای قلبی و علقه های عاطفی با آنان نیست، درک اینکه حقوق آنها و حفظ حقوقشان همانند دیگر مسلمانان بر عهده حکومت اسلامی است، بسیار اهمیت دارد. همچنان که با مراجعه به تاریخ و دوران حکومت علوی و دقت در سخن گران بهای امیرالمؤمنین علی علیه السلام درباره تعرض به یک زن ذمی، این مسئله تصدیق می شود:

با چنین پیشامدی، اگر مرد مسلمانی از اندوه و تأسف جان دهد، نه تنها جای سرزنش نیست، بلکه او را سزد که چنین شود.(2)

از همین جاست که در بحث اقلیت های مذهبی و غیرمسلمانانی که زیر لوای حکومت اسلامی زندگی می کنند، با مسائل ویژه ای روبه رو هستیم و می توان گفت که تبرّی به معنای واقعی کلمه (جایگاه قلبی و جایگاه عملی) در مورد این گونه کافران

ص: 54

مطرح نیست، بلکه نکته های ظریفی در آن نهفته است.(1)

به عبارت دقیق تر، در برقراری رابطه براساس اخلاق حسنه و عدل اسلامی با این گونه کافران، باید دانست که گرچه در ظاهر، روابط مسلمانان به گونه ای دیگر است، با نگاه دقیق به فلسفه تبرّی از کافران که همان نداشتن روابط عاطفی و علقه های قلبی میان مسلمانان و کافران است، درمی یابیم که درباره کافرانی هم که در لوای حکومت اسلامی به سر می برند، این فلسفه رعایت خواهد شد و از همین روست که در بحث ازدواج دایم که مسائل عاطفی و... مطرح می شود، این رابطه اجازه داده نشده است.(2)

ص: 55

بنابراین به دلیل تحت ذمه بودن، اسلام به رعایت اخلاق حسنه و برخورداری کافران ذمی و اقلیت های مذهبی از حقوقی مشابه مسلمانان، دستور داده است، ولی هرگز اجازه برقراری روابطی کاملاً صمیمانه و برادرانه همانند دو مسلمان را نداده است و این از نکته های ظریفی است که در زمینه کافران ذمی و اقلیت های مذهبی مطرح است و باید در روابط اجتماعی میان مسلمانان و این گونه کافران ملاحظه شود.

روابط حکومت اسلامی با دیگر کشورهای غیراسلامی پی می گیریم.

در اینجا، به برخی پی آمدهای جایگاه عملی تبرّی در روابط اجتماعی مسلمانان با کافران در داخل جامعه اسلامی می پردازیم:

برقراری دوستی، به سوی کافران گرایش پیدا نکنند و به جای مؤمنان به آنها روی نیاورند.(1) این امر در گرایش های دینی و اخلاقی مسلمانان نیز بسیار مؤثر است.

افزون بر این نهی و دستور به نداشتن این گونه رابطه، خداوند در ادامه همین آیه جزای سختی را برای مؤمنانی که به جای مسلمانان با کافران طرح دوستی می ریزند، بیان می فرماید: «وَ مَنْ یفْعَلْ ذلِکَ فَلَیسَ مِنَ اللّهِ فی شَیءٍ؛ و هرکس چنین کند از (لطف و ولایت) خداوند بی بهره است». (آل عمران: 28)(2)

خداوند با صراحت و شدت تمام، وعده محرومیت از لطف و ولایت و رحمت خود را به این گونه مؤمنان می دهد و این مسئله، ناپسند بودن این گونه روابط عاطفی و روحی را میان مسلمانان و کافران می رساند.

همان گونه که وجود پیوندهای عاطفی میان مسلمانان که در پرتو تولّی به وجود می آید، زیربنای بسیاری از فضیلت های اخلاقی مانند: عیب جویی نکردن، دوستی با یکدیگر و... می شود، نداشتن روابط روحی و آمیختگی های عاطفی با کافران در اثر آموزه تبرّی نیز به تقویت دوستی میان مسلمانان و استمرار فضیلت های اخلاقی میان آنها کمک شایانی خواهد کرد. ازاین رو، دین اسلام با احاطه کامل بر تمامی جنبه های دیگر این مسئله در بعد تولّی، به ایجاد این علقه های روحی در میان مسلمانان دستور داده است و در بعد تبرّی نیز به قطع این گونه رابطه های روحی و عاطفی با کافران امر فرموده است.

ص: 58

اهمیت جایگاه مسائل عاطفی و آمیختگی روحی در منع ازدواج با کافران را می توان از حرمت ازدواج زن مسلمان با کافران (کتابی و غیرکتابی) چه به صورت دایمی و چه انقطاعی و اجماع فقها(1) بر آن درک کرد.(2)

شاید اجماع فقها بر این حکم، بیانگر اهمیت مسائل عاطفی و علقه های روحی در بحث ازدواج باشد؛ زیرا شدت علاقه ها، عشق و محبت و عطوفت در زنان به مراتب بیشتر و شکننده تر از مردان است و می توان از این جهت، یکی از حکمت های وجود این حرمت حتی در ازدواج موقت را اهمیت امتزاج روحی و عاطفی از سوی زن با کافران حتی در برهه زمانی موقت دانست.

مسائل جنسی و... ، علاقه و علقه(1) روحی و روانی، کمتر و ضعیف تر است.

3. نگاه به احکام ویژه این ازدواج در اسلام، ساختار متفاوت آن با ازدواج دایم و بحث های احساسی در آن را نشان می دهد.

4. حرام بودن این گونه ازدواج برای زن، دلیل دیگری بر اهمیت مسائل عاطفی و روحی است؛ زیرا این امور در زن ها پررنگ تر است.

علت اجازه ازدواج موقت با اهل کتاب، در فقه شیعه، برخی آیات و مستندات حدیثی است، ولی می توان به عنوان حکمت، بحث تبرّی و دوری از روابط دوستانه و عاطفی با کافران را برشمرد؛ زیرا همان گونه که در مبحث تبرّی به آن پرداختیم، دوری و بیزاری از کافران در بعدعملی نیز آثاری درپی خواهدداشت که می توان یکی از این پی آمدهای عملی را در محدودیت ازدواج با کافران به علت وجود مسائل عاطفی شدید جست وجو کرد.

افزون بر این، شاید بهتر باشد برخلاف رأی مشهور، نظر آن دسته از فقیهانی را که حتی این گونه ازدواج را نیز اجازه نداده اند، تقویت کرد؛ زیرا هرچند برخی احادیث، این گونه ازدواج را جایز می شمارند، صراحت آیات قرآنی در بحث تبرّی، روابط دوستانه و عاطفی را با کفار نهی می کند.(2) از سوی دیگر، در ازدواج موقت، مسائل عاطفی به دلیل نبود زندگی دایم، فرزند و... کم رنگ است، ولی در حد اندک خود نیز با

ص: 61

تبرّی و بیزاری از کافران قابل جمع نیست.

پس دور از ذهن نیست که با وجود تفاوت های میان اهل کتاب و دیگر کافران، حتی در ازدواج موقت نیز جانب احتیاط را رعایت کنیم و از ایجاد پیوندهایی که به مسائل و پی آمدهای عاطفی و روحی دیگری خواهد انجامید، بپرهیزیم.

در جامعه حق حیات ندارند یا می باید از حقوق شهروندی محروم گردند، بلکه به این معناست که کارهای حساس و مهم اجتماعی _ سیاسی باید به دست افرادی سپرده شود که ایثار و از خود گذشتگی بیشتری داشته باشند و امکان خطا و لغزش در آنها کمتر باشد.(1) از همین جا می توان به تفاوت برجسته ای میان دشمن اصلی (کافران) و غیرخودی ها دست یافت و آن اینکه غیرخودی متعلق به جامعه اسلامی است و تا حدودی به ارزش ها و اهداف آن نظام نزدیک است، هر چند به دلیل منافع یا فریب و غرض ورزی در مسیر انحراف افتاده و در برابر گروه مسلمانان قرار گرفته است. در مقابل، دشمنان اصلی (کافران) هیچ گونه دل بستگی میان خود و اصول و ارزش های مسلمانان و جامعه اسلامی احساس نمی کنند و در راه تغییر و تخریب آرمان های مسلمانان می کوشند.

در نگاه تاریخی نیز می توان این نکته را در مورد خوارج درک کرد. پس از سخنرانی گیرای امام علی علیه السلام در جمع خوارج و پس از تبیین و تحلیل ماجرای صفین از سوی امام، فروة بن فرافل اشجعی رو به هوادارانش کرد و گفت: به خدا سوگند، نمی دانم برای چه با علی می جنگم؟! من باز می گردم تا برایم روشن شود و آگاهانه وارد شوم؛ یا بجنگم یا اطاعت کنم... .(2)

روشن است که این گروه از خوارج، نه از روی غرض ورزی و آگاهی، بلکه از روی فریب خوردگی و برداشت غلط از ماجرای صفین، در برابر حضرت علی علیه السلام و جامعه اسلامی صف آرایی کرده بودند. برخی نیز پس از فهم این مطلب از میان خوارج خارج شدند. همان گونه که در مورد اشجعی این مسئله نقل شده است. دشمنان بیرونی (کافران)، از صدر اسلام تا به امروز، نه از روی کج فهمی و نادانی یا غرض ورزی، بلکه

ص: 64

از روی عمد و برای ستیز با اسلام و جامعه اسلامی با آن به مخالفت و مبارزه پرداخته اند.

شیعیان ما کسانی هستند که در زبان و دل، موافق ما و در رفتارشان، پیرو ما باشند. اینان شیعیان حقیقی ما هستند.(1)

این ویژگی در آیات قرآنی نیز به عنوان یکی از ویژگی های این گروه بر شمرده شده است. خداوند در سوره بقره می فرماید:

وَإِذا لَقُواالَّذینَ آمَنُوا قالُوا آمَنّا وَإِذا خَلَوْا إِلی شَیاطینِهِمْ قالُوا إِنّا مَعَکُمْ.(بقره:14)

و چون با مؤمنان روبه رو شوند، گویند ایمان آوردیم و چون با پیشوایان خویش تنها شوند، گویند ما با شما هستیم.

دورویی و نفاق در گروه غیرخودی ها، زمانی که در مسیر انحراف و گمراه ساختن مسلمانان و مؤمنان به کار گرفته شود، تأثیرهای ویرانگر و منفی زیادی را بر اجتماع مسلمانان به بار می آورد.

از جمله راهکارهایی که با هدف انحراف فکری مسلمانان از آن بهره برده می شود، پوشیده داشتن حق و حقیقت و ایجاد انحراف فکری در ذهن مسلمانان است. خداوند در سوره اعراف با آوردن داستان حضرت صالح، به این مسئله در مورد بزرگان قوم عاد که در انحراف حقیقت در ذهن مؤمنانی مستضعف تلاش داشتند، تذکر داده است.(2)

افزون بر موارد اشاره شده، ویژگی های زیر را نیز می توان در حوزه اعتقادی _ فرهنگی با توجه به آیات قرآنی و احادیث، برای غیرخودی ها (دشمن درونی) برشمرد:

_ بدعت گذاری در میان مسلمانان؛(3)

_ کینه توزی نسبت به مسلمانان و دین ستیزی؛(4)

ص: 66

_ نیرنگ و فریب کاری با مسلمانان؛(1)

_ مخالفت با نظام اسلامی.(2)

برابر جامعه اسلامی و نظام اسلامی نمود می یابد و سرانجام امر، آنها را در گروه کسانی که در برابر حکومت اسلامی صف آرایی کرده اند، قرار می دهد.

علی علیه السلام و راه او اقرار می کند.(1) تنها توجیه کننده این رفتار دوگانه، منفعت گرایی و غرض ورزی آنها با اسلام راستین و مسلمانان واقعی است.

گفتنی است این گروه از غیرخودی ها از کسانی اند که سزاوار رفتار قاطع و بدون مسامحه از سوی مسلمانان و حکومت اسلامی هستند. همچنان که سیره علوی نیز این مطلب را تأیید می کند و رفتار قاطع آن حضرت با معاویه، طلحه، زبیر و... در زمان حکومت شان دلیل تاریخی این ادعاست.

سمت لشکر جمل پیش رفت، به قدری که گردن اسبشان به گردن اسب طلحه و زبیر برخورد کرد، سپس به آن دو گفت: آیا در گذشته من برادر دینی شما نبودم که ریختن خون مرا حرام می دانستید و من هم خون شما را حرام می دانستم. پس چه شده است که ریختن خونم برای شما حلال شده است؟! طلحه گفت: تو مردم را علیه عثمان تحریک کردی!

امام در پاسخ آیه ای تلاوت کرد و فرمود: «تو به خون خواهی عثمان برخاسته ای... ای طلحه، همسرت را در خانه پنهان کرده ای و همسر رسول خدا صلی الله علیه و آله را برای جنگ به میدان آورده ای؟» آن گاه رو به زبیر کرد و از او پرسید: تو برای چه آمده ای؟ او پاسخ داد: تو برای رهبری شایسته نیستی و از ما نیز برتر نیستی! امام در پاسخ او به برخی سخنان رسول الله در مورد خودش و همین طور در مورد زبیر استناد کرد که پس از آن زبیر گفت: این سخنان درست است و به خدا هرگز با تو نمی جنگم.(1)

از همین جا روشن می شود که در برخی موارد، اندرز دادن و آگاهی درست، به ویژه در مورد غیرخودی های فریب خورده و غافل به مراتب راه گشاتر از برخوردهای خشونت آمیز است.

کنید.(1)

حتی امام در پایان، تأثیر سخن نرم و درست را در مورد کسانی که گمراه شده اند و کسانی که نسبت به حق جاهلند، بیشتر و مفیدتر از سخن زشت و توهین به آنها می داند. افزون بر این مورد، پای بندی به رعایت موازین اسلامی در برخورد با این دشمنان درونی اصل دیگری از سیره آن امام همام بوده است.

امام حاضر نبود در مقابله با معاویه که از هیچ عملی در مورد اهل بیت علیهم السلامو امام علی علیه السلام واهمه ای نداشت، ذره ای از موازین اسلامی دور شود. امام در پاسخ به یارانی که بر ایشان خرده می گرفتند، فرمود:

به خدا سوگند، معاویه از من زیرک تر نیست و همین طور سیاست مدارتر، ولی معاویه حیله گر و جنایت کار است و اگر نیرنگ و پیمان شکنی ناشایسته نبود، من زیرک ترین مردم بودم، ولی هر نیرنگی گناه و هر گناهی نوعی کفر و انکار است.(2)

توصیه های مشهور حضرت علی علیه السلام در واپسین لحظه های زندگانی شان در حق ابن ملجم مرادی، نمود روشنی از سیره علوی در برخورد با غیرخودی هاست:

ای فرزندان عبدالمطلب، هرگز شما را نبینم که در خون های مسلمان فرو رفته اید، به این دلیل که امیرالمؤمنین علی علیه السلام کشته شده است، آگاه باشید! برای قصاص، جز قاتل من کشته نشود. بنگرید، اگر من در نتیجه این ضربت از دنیا رفتم، یک ضربه در برابر ضربه او وارد کنید و هرگز قاتل را مثله نکنید؛ زیرا من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم: بپرهیزید از مثله کردن، اگر چه سگ هار

ص: 71

یا دیوانه باشد.(1)

رفتار کاملاً عادلانه و رعایت تمامی اصول مذهبی و اخلاقی اسلام حتی در مورد قاتل و شخصی مانند ابن ملجم، تنها بخشی از اهتمام حضرت علی علیه السلام به رعایت این شیوه برخوردی با غیرخودی ها را نمایان می سازد.

دین و حکومت اسلامی با غیرخودی هاست. این مسئله، می تواند الگوی مناسبی از این شیوه برخورد را با این دشمنان، پیش روی ما قرار دهد.

و یا پشت خود را برای سواری، هموار و خم نماید. اگر از حال من پرسی که چگونه ام؟ به طور قطع، من در برابر پیشآمدهای سخت زمان مقاوم و شکیبایم. برای من سخت است که اندوهی در من دیده شود که دشمن شماتت کند و یا دوست ناراحت گردد.(1)

نکته مهمی که باید از سیره علوی در برخورد با غیرخودی ها الگوبرداری شود، رعایت هم زمان این شیوه ها و دوری از افراط و تفریط در برابر غیرخودی هاست. رفتار امام علی علیه السلام در عین دافعه، عین جاذبه و در عین برخورد قاطع و دوری از مصالحه، عین عفو و گذشت(2) و ترحم و عطوفت است.

بدین سبب، برخورد با غیرخودی ها به عنوان دشمنان درونی، متفاوت از دشمنان اصلی (کافران) و با ملاحظه های ویژه ای که از مسلمان بودن آنها ناشی می شود، همراه است و سیره علوی به عنوان الگوی کامل این برخورد باید مراعات شود.

اصول و ارزش های اسلامی سرپیچی کند و به اسلام و کشورهای اسلامی خیانت کند، بر مبنای تبرّی با آن برخورد خواهد شد.

نمونه تاریخی از برخورد امام خمینی رحمه الله با چنین کشوری، حکومت مصر در زمان رهبری انور سادات است که با امضای معاهده ننگین «کمپ دیوید»، به فلسطین و جهان اسلام خیانت کرد و حضرت امام نیز به صراحت دستور قطع روابط دوستانه مبتنی بر «تولّی» با آن کشور را صادر فرمود:

جناب آقای ابراهیم یزدی، وزیر امور خارجه

با در نظر گرفتن پیمان خاینانه مصر و اسرائیل و اطاعت بی چون و چرای دولت مصر از امریکا و صهیونیست، دولت موقت جمهوری اسلامی ایران قطع روابط دیپلماتیک خود را با دولت مصر بنماید.(1)

اکنون با این تذکر در مورد تبرّی و جایگاه آن در روابط خارجی حکومت اسلامی، به دو مورد از اصول تبرّی همراه با اشاره به مصداق های آن در کنار الهام از رهنمودهای امام می پردازیم.

مسئولین محترم کشور ایران و مردم ما و ملت های اسلامی از مبارزه با این شجره خبیثه و ریشه کن کردن آن دست نخواهند کشید.(1)

افزون بر این، ایشان با توصیه به بی تفاوت نبودن امت اسلامی در برابر اسرائیل، وظیفه امت اسلامی را این گونه خاطر نشان می شود:

بر خصوص ملت شریف و مسلمان ایران است که در قبال تجاوز وحشیانه اسرائیل و مصیبت هایی که اکنون گریبان گیر برادران عرب و مسلمان شده، بی تفاوت ننشینند و از هر راه ممکن برادران مسلمان خود را در آزادی سرزمین فلسطین و نابودی صهیونیسم کمک نمایند.(2)

با الهام از سخنان امام در این زمینه، وظیفه شرعی دیپلماسی حکومت اسلامی است که از تمامی راه های مختلف حقوقی، سیاسی و... در راه محکوم کردن جنایت های اسرائیل و سرکوبی این رژیم بهره برد و در عین حال، از کمک به مردم فلسطین غافل نماند.

مصالحه و کوتاه آمدن در برابر رژیم صهیونیستی، به دلیل منافع سیاسی برخی گروه ها، نه تنها از نظر آموزه تبرّی کاملاً غیرشرعی است، بلکه هیچ گاه دستگاه سیاسی حکومت اسلامی از نظر شرعی حق چنین تساهلی را ندارد.

ازاین رو، دستگاه سیاسی کشورمان، همان گونه که تاکنون به این وظیفه شرعی خود در قبال رژیم غاصب اسرائیل عمل کرده است، در آینده نیز موظف است براساس تبرّی با رژیم اسرائیل برخورد کند و از سوی دیگر، تمامی تلاش های دیپلماتیک خود را با هدف بازگرداندن حقوق ملت فلسطین به کار گیرد.

امام رحمه الله ابرقدرت ها، بر نظام اسلامی لازم و ضروری است. این بیزاری نه تنها از سوی خودمان، بلکه به نیابت از تمامی مظلومان دنیاست که مظلوم واقع شده اند و تحت ستم ابرقدرت ها هستند:

فریاد برائت ما، فریاد برائت مردم مسلمان آفریقاست. فریاد برادران و خواهران دینی ما که به جرم سیاه بودن، تازیانه ستم سیه روزان بی فرهنگ نژادپرست را می خورند.(1)

بر این اساس، داشتن رابطه ای خصمانه با کشورهای ابرقدرت و چپاولگر و در رأس آنها امریکا و متحدانش، از مصداق های امروزی تبرّی در این جایگاه است که باید روابط سیاسی حکومت اسلامی برپایه آن شکل گیرد. اهمیت این نکته در اندیشه امام به گونه ای است که ایشان با بیان شدیدی می فرماید:

قدرت ها و ابرقدرت ها و نوکران آنها مطمئن باشند که اگر خمینی یکه و تنها هم بماند، به راه خود که راه مبارزه با کفر و ظلم و شرک است ادامه می دهد و به یاری خدا در کنار بسیجیان جهان اسلام، این پا برهنه های مغضوب دیکتاتورها، خواب راحت را از دیدگان جهان خواران و سرسپردگانی که به ستم و ظلم خویشتن اصرار می نمایند، سلب خواهند کرد.(2)

در جای دیگری، ایشان با هشدار به ابرقدرت ها خطر مقابله با دین و اسلام را برای آنها این گونه بیان می کند:

من به تمام دنیا با قاطعیت اعلام می کنم که اگر جهان خواران بخواهند در مقابل دین ما بایستند، ما در مقابل همه دنیای آنان خواهیم ایستاد و تا نابودی آنان از پای نخواهیم نشست.(3)

ص: 77

با این مفهوم از تبرّی،(1) بی گمان اظهار خشم و برائت و داشتن روابطی خصمانه با ابرقدرت ها و کشورهای حامی تروریسم دولتی و بین المللی و کشورهایی که پایمال کننده حقوق بشر به ویژه در کشورهای مسلمان هستند، باید در چهارچوب اصل راهنما (تبرّی)، برای دستگاه سیاسی حکومت اسلامی تعریف شود.

گفتنی است که اصل فقهی نفی سبیل با افزوده شدن به تبرّی در این مرتبه، وظیفه حکومت اسلامی را از یک سو، داشتن روابطی خصمانه با این کشورها و از سوی دیگر، رفع هر نوع اعتلا و عزتی از سوی آنها بر جامعه اسلامی و مسلمانان برمی شمارد. در پایان و در مقام بیان علت چنین روابط خصمانه ای با قدرت های استکباری، به سه علت اساسی بسنده می کنیم:

یک _ مداخله گری ها و چپاول هایی که این قدرت ها در کشورهای مستضعف و مسلمان دنبال می کنند و تاریخ نیز این ادعا را ثابت می کند.

دو _ دنبال کردن ضعف و انفعال کشورهای مسلمان به گونه ای که با منافع آنها در تضاد و تعارض نباشند، همچنان که سیاست امریکا در خاورمیانه و دشمنی های بی پایه و اساس آن با جمهوری اسلامی ایران گواه روشنی بر این مسئله است.

سه _ عزت و افتخار مسلمانان با تکیه بر احکام اسلامی و آموزه هایی مانند نفی سبیل،(2) به دلیل مغرضانه بودن این قدرت ها و قصد چیرگی بر کشورهای مسلمان،

ص: 78

این نوع رابطه را به صورت راهکاری دراز مدت برای حکومت اسلامی در برابر آنها ارائه می کند.

ص: 79

است:

مسلمانان جایگاهی ندارد و اصطلاح هایی همچون کمک، ایثار به هم کیش، هم دردی با دیگر مسلمانان و مفاهیمی از این دست، دارای ارزش مذهبی در روابط اجتماعی درون جامعه اسلامی است.

لازم به بیان است که حتی در روابط اقتصادی اسلامی نیز، منفعت گرایی جایگاهی ندارد و وضع احکامی مانند: قرض الحسنه، صدقه، کمک به فقیران، حرمت ربا و... بیانگر کم اهمیتی سود و منفعت فردی در روابط با دیگر مسلمانان است.

هم زیستی مسالمت آمیز، جویا نشدن اوضاع و احوال همسایه ها، همکاران و... و اساسا بی تفاوت بودن در قبال مشکلات و گرفتاری های آنها کاملاً مردود است.

همان گونه که پیش تر گفتیم وضع احکامی مانند امر به معروف و نهی از منکر دلیل روشنی بر این اصل اساسی در دین اسلام است که سرنوشت دیگران برای هر مسلمانی بسیار بااهمیت و مورد سفارش است؛ یعنی انحراف یک مسلمان نمی تواند جدا از دیگر مسلمانان تصور شود، بلکه مسلمانان دارای پیوندهای روحانی و علقه های مذهبی شدیدی هستند که این وداد ایمانی، همه را متعلق به همدیگر و مشکلات یک مسلمان را مشکل تمامی جامعه اسلامی می داند. بر این اساس، مسلمانانِ دیگر در حل آنها به کمک او خواهند شتافت.

چه در بعد خارجی روبه رو هستیم. بعد خارجی را در فصل بعدی و در آسیب شناسی حکومت اسلامی مطرح می سازیم، ولی در مورد رفتارهای سیاسی در درون جامعه مسلمانان نیز آسیب ها و چالش هایی را می توان برشمرد که در حد توان این نوشتار به برخی اشاره می شود:

توسعه روابط با برخی کشورها و دولت ها بپرهیزد. درحالی که گاه واقعیت های خارجی چیزی متفاوت با این اعتقاد و ارزش اسلامی را بر حکومت اسلامی تحمیل می کند و حکومت اسلامی را در مسیری متفاوت از تولّی و تبرّی قرار می دهد.

پرسش اساسی در اینجا این است که آیا می توان بر مبنای واقعیت های خارجی و واقع گرایی، اصول ارزشی و اعتقادی، از جمله برقراری رابطه براساس تولّی و تبرّی را دچار جرح و تعدیل کرد، یا اینکه اصول اسلامی و ارزشی و به ویژه برقراری رابطه با دیگر کشورها براساس تولّی و تبرّی، نباید در عمل با مسامحه نگریسته شود؟

پاسخ به این پرسش، در حقیقت راهکاری برای این آسیب در زمینه تولّی و تبرّی است؛ زیرا به عنوان مصداق عینی آن می توان رابطه با انگلیس را مثال زد که از سویی به دلیل صدق عنوان متخاصم به آن، باید با تبرّای حکومت اسلامی روبه رو شود و از سوی دیگر، به دلیل تأثیر آن بر پرونده هسته ای ایران و رأی و نظر آن در آژانس انرژی اتمی، مصلحت، در حفظ رابطه با آن کشور و انجام مذاکره با دولت انگلیسی است. اکنون پرسش پیشین در اینجا نیز مطرح می شود که آیا وظیفه حکومت اسلامی همان تبرّی است یا عمل به واقعیت ها و مصلحت های امروزی؟

در پاسخ به این پرسش مهم باید یادآور شد که افراط و تفریط در هر دو قسمت یعنی «واقع گرایی» و «ارزش گرایی» نمی تواند چاره ساز باشد.(1) افزون بر اینکه مصلحت سنجی در باورهای شیعه و رهنمودهای امام راحل رحمه الله به عنوان جزیی ازسیاست های حکومت اسلامی قابل بحث است.

مسئله مهم و حیاتی در مورد تولّی و تبرّی، اصول خدشه ناپذیر اسلامی مانند حفظ عزت مسلمانان و نفی سبیل است که به هیچ وجه مصلحت در آنها راهی نخواهد داشت؛ زیرا به عنوان خط قرمزهای اسلامی مطرح هستند.

ص: 87

با این دو مقدمه، اکنون می توان در پاسخ به پرسش نخست این گونه گفت:

1. رعایت تولّی و تبرّی چونان اصلی استوار از سوی حکومت اسلامی در برقراری رابطه با دیگر کشورها ضروری و واجب است، ولی این نکته نباید حکومت اسلامی را از توجه به واقعیت ها و مصلحت های موجود دنیا دور سازد.

2. در دخالت دادن واقعیت های جهانی و مصلحت سنجی در زمینه تولّی و تبرّی باید به حفظ عزت مسلمانان و نفی سبیل توجه ویژه کرد.

پس، واقع گرایی در تولّی و تبرّی برای حکومت اسلامی، زمانی پذیرفتنی است که رعایت حرمت و عزت مسلمانان (نفی سبیل و...) در آن شده باشد، در غیر این صورت، هیچ گاه نمی توان بر اساس واقع گرایی سیاستی در پیش گرفت که افزون بر تعدیل آموزه تولّی و تبرّی به برتری کافر و کشور غیراسلامی بر مسلمانان بینجامد. چنین پرسشی در برقراری رابطه با امریکا نیز قابل طرح و پاسخ است. با این تفاوت که به دلیل چپاولگری و زورگویی نمی توان با مصلحت سنجی در مورد برقراری رابطه با امریکا یا تبرّی از آن تصمیم گیری کرد؛ زیرا بی گمان به دلیل متخاصم بودن و خوی استکباری داشتن این کشور، حکومت اسلامی تنها باید سیاست تبرّی را در رابطه با این کشور در پیش گیرد و تا زمانی که خط مشی این دولت و کشور تغییر پیدا نکند، نمی توان بر مبنای مصلحت و واقع گرایی با آن برخورد کرد و تنها سیاست اسلامی و شرعی براساس تولّی و تبرّی دوری جستن و بیزاری از هرگونه رابطه ای با این کشور است.

قراردادهای بین المللی با سیاست اسلامی و به ویژه برقراری رابطه براساس تولّی و تبرّی، در مقابل هم قرار گیرند. به عنوان نمونه، بر مبنای یکی از چهار اصل سازمان تجارت جهانی؛ با کشورهای عضو این سازمان در روابط اقتصادی خود باید به صورت شرط (دولت کاملة الوداد) عمل گردد و از هرگونه تبعیض در تجارت بین الملل میان اعضا جلوگیری شود.(1)

حال در صورت عضویت حکومت اسلامی و متعهد شدن آن به هدف ها و اصول این سازمان، حکومت اسلامی نمی تواند روابط اقتصادی خود را با کشورهای غیرمسلمان براساس تولّی و تبرّی تنظیم کند و از داشتن روابط با کشورهای کافر متخاصم سرپیچی کند.

در چنین مواردی تعهدات بین المللی و الزام های حکومت اسلامی به صورت یک آسیب و مانع در مسیر آموزه ای مانند تولّی و تبرّی قرار می گیرد و در عمل به این اصل سیاست اسلامی اختلال ایجاد می کند.

برای پرهیز از چنین موقعیتی و به عنوان راهکار عملی، باید سیاست مداران حکومت اسلامی با عضویت در معاهده ها و سازمان های بین المللی به طور اصولی و منطقی برخورد کنند و پس از بررسی های کارشناسانه و آگاهی از پی آمدهای التزام به این معاهده ها در پذیرش یا رد آنها تصمیم بگیرند.

گفتنی است پیوستن به تعهدات و کنوانسیون های الزام آور و شانه خالی کردن از زیر بار تعهدات آنها به دلیل مسائل اعتقادی و ارزشی، سبب ابهام در سیاست حکومت

ص: 89

اسلامی از یک سو و سوء استفاده دشمنان نظام اسلامی از سوی دیگر خواهد شد(1) که به یقین، این مسئله نمی تواند مورد پذیرش نظام اسلامی و نظام بین الملل قرار گیرد.

افزون بر این، از آنجا که مهم ترین محدودیت برای عمل براساس مبانی دیپلماسی به ویژه تولّی و تبرّی، از معاهده های بین المللی و مسائلی مانند: نظم بین الملل، اقتصاد بین الملل و... ناشی شده است، شایسته است ضمن دقت های کارشناسانه نسبت به پذیرش یا رد این معاهده ها تصمیم گیری شود.

تضعیف کنند.

راهکار مناسب برای رویارویی با این نقش منفی قدرت های استکباری و تأثیر آن بر تضعیف سیاست تولّی و تبرّی، تبیین سیاست های نظام اسلامی است. حکومت اسلامی باید برای توجیه افکار عمومی از راه های گوناگون ملی و فراملی عمل کند و سیاست های خود را برای مردم دنیا بازگو سازد و با تفسیری درست و اسلامی، انسانی بودن حمایت خود را به اثبات برساند و در سیاست های عملی خود نیز از هیچ نوع کمک و پشتیبانی از این مسلمانان کوتاهی نکند، بلکه از ابزارهای مشروع بین المللی نیز در این باره کمک گیرد.

نکته دیگری که باید حکومت اسلامی در سیاست های نظری و عملی خویش در نظر داشته باشد، مبارزه معنوی علیه قدرت های استکباری است. دلیل این امر نیز در ادعای مسیحی بودن قدرت های بزرگ و دفاع از حقوق انسانی از سوی آنهاست.(1) ازاین رو، می توان با استفاده از آموزه های مسیحیت و اصول انسانی که مورد پذیرش همه ادیان و انسان هاست، با فشار بر قدرت های بزرگ به منظور تضعیف برقراری رابطه میان مسلمان ها و پشتیبانی از آنها بر مبنای تولّی، مبارزه ای منفی علیه استکبار جهانی شکل داد.

به طور کلی، تدوین سیاست خارجی در حکومت اسلامی در سه مرحله صورت می گیرد:

_ تنظیم مبانی عقیدتی براساس آموزه های وحیانی و الهی؛

_ تعیین خط مشی های سیاسی با به کارگیری مبانی اعتقادی؛

_ اجرای سیاست ها.(1)

با توجه به بحث های نظری که در فصل های پیشین مطرح شد، روشن می شود که در مرحله اول، یعنی تنظیم مبانی عقیدتی که زیربنای سیاست خارجی را تشکیل می دهد، مشکلی وجود ندارد و به آسانی می توان در جنبه های مختلف سیاست اسلامی بحث و تبادل نظر داشت. علت این نکته نیز در دخالت نداشتن واقعیت های جهانی و عنصر زمان و مکان و ارائه بحث های نظری خلاصه می شود. با وجود گستردگی بحث ها در مرحله اول، در مرحله دوم (تعیین خط مشی ها) و سوم (مرحله اجرا) به دلیل دخالت متغیرهای جدی، مسئله ظرافت ویژه ای می یابد؛ به این معنا که سیاستی همانند تولّی و تبرّی با کمیت و کیفیت این متغیرها همسو است و هماهنگی می یابد.

برای روشن تر شدن مسئله، باید گفت که دخالت متغیرهایی مانند: ماهیت نظام بین الملل، نگرش هیئت حاکمه، توانایی های واحد سیاسی و نیازهای جامعه در فرآیند شکل گیری خط مشی های سیاست حکومت اسلامی (مرحله دوم) و نیز دخالت عناصری مانند خط مشی کلان سیاست خارجی، ویژگی های کارگزاران سیاست خارجی، تحولات برهه ای در کارگزاران سیاست های خارجی و...، در مرحله اجرای سیاست خارجی اسلامی، حرکت اسلامی براساس آموزه های دینی را با آسیب ها و موانع احتمالی روبه رو می سازد.

اگر امروزه در تنظیم روابط حکومت اسلامی براساس تولّی و تبرّی احساس ضعف

ص: 92

می شود، باید علت آن را در متغیرهای مرحله دوم و سوم فرآیند شکل گیری سیاست در حکومت اسلامی جست وجو کرد.

لازم به یادآوری است که اهمیت این متغیرها تا جایی است که دگرگونی در آنها به طور محسوسی بر سیاست های حکومت اسلامی تأثیرگذار می شود. به عنوان نمونه، در مرحله سوم، یعنی اجرای سیاست، تحولات مقطعی در کارگزاران سیاسی که یکی از متغیرها در این قسمت است، به آسانی می تواند بر کمیت و هم در کیفیت اجرای یک سیاست اسلامی تأثیر مثبت یا منفی _ بسته به نوع تغییر در هر متغیر _ داشته باشد.

در زمینه تولّی و تبرّی و تنظیم روابط خارجی حکومت اسلامی براساس آن نیز نباید از اهمیت این عناصر غفلت ورزید؛ چون حرکت بر مبنای این آموزه یک فرآیند است و به طور طبیعی باید به دخالت متغیرهای فراوانی در این فرآیند توجه داشته باشیم. ازاین رو، تا هنگامی که این متغیرها در جهتی مناسب و همسو با تولّی و تبرّی تغییر پیدا نکنند، به یقین در این اصل اسلامی با مشکل روبه رو می شویم.

نکته پایانی در این قسمت، یافتن علت ضعف و راهکار حل این ضعف ها در متغیرهاست؛ یعنی تنها راهکار عملی برای اصلاحِ جهت گیری های حکومت اسلامی بر مبنای تولّی و تبرّی، ارتقای کیفیت این متغیرها و هماهنگ کردن آنها با مبانی عقیدتی اسلامی (مرحله اول) است؛ همچنان که علت ضعف های احتمالی نیز در همین متغیرها نهفته است.

اکنون برای فهم بهتر این متغیرها مهم ترین آنها را در زیر می آوریم. البته بدیهی است که تأثیر این متغیرها، تنها در آموزه تولّی و تبرّی خلاصه نمی شود، بلکه بر تمامی سیاست های حکومت اسلامی تأثیرگذار است.

برخی متغیرهای مرحله دوم (شکل گیری خط مشی حکومت اسلامی) عبارتند از:

1. ماهیت نظام بین الملل؛

2. چگونگی نگرش هیئت حاکمه؛

3. توانایی های واحد سیاسی؛

4. نیازهای عینی جامعه؛

ص: 93

5. فرهنگ سیاسی کشور.

برخی متغیرهای مرحله سوم (اجرای سیاست) نیز بدین شرح است:

1. خط و مشی اتخاذ شده در کلان سیاست خارجی؛

2. ساختارتصمیم گیری در حکومت؛

3. توانایی های کارگزاران سیاست خارجی اسلامی؛

4. دگرگونی های مقطعی در واقعیت های جهانی؛

5. دگرگونی های مقطعی در کارگزاران.

ص: 94

ترویج تولّی با نگاهی که در این نوشتار به آن صورت گرفت، برای موفقیت برنامه ریزی و فرهنگ سازی ضروری و الزامی است. در برنامه ریزی اهمیت این نگاه ویژه به تولّی از دو مسئله ناشی می شود.

1. نهادینه کردن ارزش ها و آموزه های اسلامی، از اولی_'feترین وظایف مورد تأکید در سیاست های یک رسانه اسلامی است. (1)

2. موفقیت رسانه در پاسخ مناسب به نیازهای مخاطبان خود است. این قاعده کلی می طلبد تا صدا و سیما، سیاست های خود را برای اقناع و فرهنگ سازی و تأثیر بر همه مخاطبان خود با اصول و ارزش های اسلامی هماهنگ سازد. اصلاح رفتارهای اجتماعی در جامعه اسلامی نیز از این امر مستثنا نیست و ازاین رو، طبیعی است که ترویج و برنامه ریزی با هدف نهادینه ساختن تولّی و احساس دل بستگی در میان مخاطبان صدا و سیما، موفقیت بیش تری را به جای می گذارد.

لحظه شناسی و استفاده بهینه از ظرفیت های موجود در جامعه، از موارد مهم در برنامه ریزی رسانه است. به بیان دیگر، در سیاست گذاری ها باید: نیاز مخاطب به درستی درک شود؛ زمان و موقعیت مناسب پاسخ به این نیاز از سوی کارشناسان علوم ارتباطات مشخص شود؛ قالب مناسبی برای این پاسخ در نظر گرفته شود.

در زمینه تولّی و تبرّی موفقیت سیاست های کلان صدا و سیما، به این سه مسئله بستگی دارد؛ یعنی باید با شناخت دقیق معضلات اجتماعی در جامعه اسلامی، سیاست های لازم فرهنگی و آموزشی در رسانه وضع شود و نیز زمان مناسب و شبکه های مختلف رسانه با تناسب نوع و حجم کار و سیاست فرهنگی و... تنظیم و انتخاب شود. همچنین چگونگی ارائه تولّی و تبرّی نباید تنها در قالب های کلیشه ای باشد. استفاده از نمادها، صحنه ها، فرهنگ سازی مخفی در خلال سریال و برنامه ها و...

ص: 96

نیز باید در این سیاست ها رعایت شوند.

تأکید و اهتمام به «بایدها» در سیاست تنظیم روابط اجتماعی جامعه اسلامی بر مبنای تولّی و تبرّی نبایست ما را از «نبایدها» در این موضوع غافل سازد. بررسی باید با بررسی کارشناسانه و نظارت کامل بر چگونگی اِعمال سیاست های کلی رسانه از ارائه رفتارها و روابط ناسازگار با تولّی و تبرّی جلوگیری شود. بدین منظور، حذف برنامه ها و رفتارهای ناسازگار با آموزه تولّی و تبرّی، باید از اولویت های اساسی در سیاست صدا و سیما قرار گیرد. همچنین توسعه ندادن این رفتارهای نادرست اجتماعی، از نبایدهایی است که باید در برنامه ریزی رسانه در نظر گرفته شود.

استفاده نکردن ابزاری از تعامل های نادرست برای جذابیت یا نقد این گونه روابط حتی در برنامه های طنز، از دیگر نبایدهایی است که ضروری است به صورت کلان در برنامه سازی ها و برنامه ریزی های صدا و سیما مورد توجه قرار گیرد.

به طور کلی می توان موارد زیر را به عنوان اصولی که «باید» و «نبایدهای» برنامه ریزی کلان در صدا و سیما شایسته است براساس آنها تعیین و تنظیم گردد، به دست داد:

2. توسعه نقاط تفاهم و اتصال میان کشورهای مسلمان؛

3. ایجاد نفرت و انزجار ملی و فراملی (در حد توان رسانه) از استکبار جهانی و خوی استکباری؛

4. پرداخت برنامه ریزی شده به تبرّی از اسرائیل.

فضای عاطفی و پیوندهای روحی میان مسلمانان و به ویژه مؤمنان است. ازاین رو، طبیعی است تأکید این جشن باید بیشتر به جنبه عاطفی باشد که البته صدا و سیما در این زمینه خوب عمل کرده است.

به همدیگر که یک قاعده و اصل کلی در جامعه اسلامی است، افزوده شود تا چگونگی پرداختن به این مقوله در جامعه اسلامی روشن شود.

صدا و سیما با برپایی و کمک در اجرای جشن اکرام ایتام که در 15 رمضان هر سال و هم زمان با میلاد کریم اهل بیت امام حسن علیه السلام برگزار می شود، اولین قدم ها را در جهت نهادینه ساختن این فرهنگ اسلامی در جامعه به خوبی برداشته است؛ حق ایتام چیزی بیشتر و والاتر از این اقدام های ابتدایی است، ولی به هر تقدیر کار صدا و سیما در توسعه این فرهنگ در بعد درونی مسلمانان بسیار مفید و مؤثر بوده است.

گیرند.

افزون بر این، کمک به آزادی این گونه زندانیان نه تنها، چون فضای احسان و یاری را تحکیم می دهد اولویت دارد، بلکه آزادی یک زندانی دیه، از معضلات احتمالی که ممکن است زندان برای خانواده و فرزندان فرد زندانی ایجاد کند جلوگیری می کند و این نکته مهمی است که تأثیرهای مثبت آن در دراز مدت به سود فرهنگ جامعه اسلامی است. ازاین رو، کار رسانه در برپایی این گونه جشن ها بسیار ارزنده و خداپسندانه است.

در پایان می توان نکته مهمی را به دست داد که ضروری است در سیاست های کلان رسانه پی گرفته شود. به عبارت بهتر، استعداد «احساس مشترک»، «پیوند عواطف»، «ایثار و هم دردی» و... که مصداق های تولای اسلامی در بعد روابط درونی است، در میان افراد جامعه وجود دارد و تنها لازم است این استعدادها با کارهای مفیدی همانند این گونه مراسم ها در مسیری اسلامی و اخلاقی هدفمند شوند و به ظهور برسند.

وظیفه رسانه ملی و دینی ما از یک سو، فعالیت پی گیر و جدی برای ملموس ساختن درد و رنج مظلومان دنیاست و از سوی دیگر، انتقال هم دردی و روابط دوستانه حکومت اسلامی و مردم مسلمان به آنهاست. این وصف، ملاکی است که با آن می توان عملکرد صدا و سیما را در این مرتبه از تولّی ستود.

هدف ها و اغراض واقعی استکبار جهانی و تمرکز تبلیغی بر مسئله عراق و آینده آن، از مواردی است که تبرّی در مرتبه حکومتی، توجیه شرعی و اخلاقی آن است.

برعکس فعالیت های شایسته تحسین، عملکرد رسانه در بحث رأی مشورتی اخیر دیوان بین المللی دادگستری در محکوم کردن ساخت دیوار حائل در سرزمین های اشغالی فلسطین از سوی رژیم اسرائیل(1) بسیار ضعیف و کم رنگ جلوه گر شد. به دلیل صدور رأی بی سابقه از مرجعی بین المللی همانند دیوان بین المللی دادگستری (رکن قضایی سازمان ملل متحد)، بدون دخالت اغراض سیاسی و نیز به دلیل پی آمدهایی که این رأی برای اسرائیل داشت، صدا و سیما باید با برنامه ریزی و اجرای کار تبلیغی کارشناسانه و مؤثر، توجه محافل بین المللی و کشورهای مسلمان را به این نقض حقوق انسانی، بیشتر نشان می داد. با این حال، صدا و سیما تنها به پخش خبر این رأی بی سابقه بسنده کرد و این مسئله مهم بین المللی را جدی نگرفت، در حالی که این مسئله می توانست در جایگاه حکومتی تبرّی، نقش مهمی داشته باشد. روشن است که رسانه های داخلی و شبکه های برون مرزی نیز فراتر از بحث خبری، در دیگر ابعاد این

ص: 103

مسئله می توانستند نقش پررنگ تری داشته باشند که متأسفانه به آن توجهی نشد.

علمی و استفاده از تمامی نظریه های موافق و مخالف برای جمع بندی و پاسخ گویی به شبهه ها.

ب) پخش سمینارها و همایش های علمی که در مورد مسائل مرتبط با تولّی و تبرّی از بعد سیاسی در کشور برگزار می شود. به عنوان نمونه، همایش های فلسطین و جایگاه آن در دیپلماسی کشور از این جمله است.

دوم، 1380.

17. _______________________ ، درآمدی بر نظریه سیاسی حضرت امام خمینی رحمه الله، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، 1380.

18. ری شهری، محمد، موسوعة الامام علی بن ابی طالب علیه السلام ، مؤسسة دارالحدیث، الطبعة الاولی، 1421 ه . ق.

19. _______________________ ، میزان الحکمه، مؤسسة دارالحدیث، المطبعة الثانی، 1419 ه_ .ق.

20. زین الدین، شیخ محمد امین، کلمة التقوی، چاپ مهر، 1413 ه . ق.

21. شکوری، ابوالفضل، فقه سیاسی اسلام، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1377.

22. شهید ثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، دفتر تبلیغات حوزه علمیه، 1379.

23. شیخ طوسی، المبسوط فی فقه الامامیه، به کوشش: محمدتقی کشفی، بی جا، بی نا، 1387.

24. صرامی، سیف اللّه ، احکام مرتد از دیدگاه اسلام و حقوق بشر، مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری، 1376.

25. طالقانی، حسین و سید اللّه مرادی، خلاصه نظر دیوان بین المللی دادگستری، دانشگاه شهرکرد، 1383.

26. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامی.

27. _______________________ ، روابط اجتماعی در اسلام، ترجمه: جواد حجتی کرمانی، مؤسسه انتشارات بعثت، بی تا.

28. علامه حلی، قواعد الاحکام، منشورات رضی، چاپ سنگی، بی تا.

29. عمید، حسن، فرهنگ لغت فارسی، تهران، انتشارات ابن سینا، چاپ بیست و یکم، 1361.

30. عمید زنجانی، فقه سیاسی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1376.

31. فیرحی داود، الهیات اسلامی(1)، مبانی فقهی مشارکت سیاسی، درآمدی بر اندیشه سیاسی اسلامی (مجموعه مقالات)، مرکز مطالعات فرهنگی _ بین المللی، چ اول، 1378.

32. قربان نیا، ناصر، اخلاق و حقوق بین الملل، پژوهش گاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی (سمت)، چاپ نخست، 1378.

33.

ص: 109

1380.

34. متولی، سیدمحمد، احوال شخصیه بیگانگان در ایران، انتشارات ساز و کار، چاپ اول، 1378.

35. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1362.

36. محقق حلی، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تهران، تحقیق: سیدصادق شیرازی، انتشارات استقلال، چاپ هشتم، 1409 ه_ . ق.

37. مطهری، مرتضی، ولاء و ولایت ها، قم، انتشارات صدرا، چاپ یازدهم، 1376.

38. معلوف، لویس، المنجد الابجدی، طهران، مؤسسة الفقیة، چاپ اول، 1363.

39. مغنیه، محمدجواد، فقه الامام الصادق، عرض و استدلال، قم، انتشارات انصاریان، الطبعة الثانیه، ثلاث مجلات، 1423.

40. _____________________ ، فقه تطبیقی مذاهب پنج گانه، ترجمه: کاظم پورجوادی، انتشارات دانشمند، 1366.

41. موسوی بجنوردی، سید محمد، القواعد الفقهیه، چاپ و نشر عروج، چاپ سوم، 1379.

42. موسوی خمینی رحمه الله، سید روح الله، تحریر الوسیله، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، بی تا.

43. _____________________ ، صحیفه امان، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، چاپ سوم، 1379.

44. مهرپور، حسین، دیدگاه های جدید در مسائل حقوقی، تهران، انتشارات اطلاعات، چاپ اول، 1372.

45. میرزای قمی، جامع الشتّات، تهران، مؤسسه کیهان، چاپ اول، 1413.

46. نجفی، محمد حسن، معجم فقه الجواهر، مؤسسة دائرة معارف الفقه الاسلامی، چاپ دوم، المطبعة یاران، 1422 ه_ . ق.

47. نهج البلاغه، ترجمه: محمدتقی جعفری، انتشارات کرامت، چاپ اول.

48. هاشمی، سیدمحمد، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1374.

53. نشریه معرفت، شماره 39.

54. نشریه زائر، شماره 71.

ص: 111