ص: 2

خوبی ها؛ راهنمایی آن در مسیر ادب؛ بستن زبان مگر هنگام نیاز و منافع دین و دنیا؛ دور کردن و حفظ زبان از سخنان بسیار، پست و کم فایده که انسان از زیان های آن در امان نیست.

زبان، شاهد و راهنمای عقل است و زیبایی انسان عاقل، به عقل اوست. زیبایی باطن و درون انسان در زبان او قرار دارد و هیچ قدرتی جز تکیه بر خداوند برتر و بزرگ نیست.

برای ادای حقوق زبان، باید این نعمت بزرگ را در راهی که آفریدگار پسندیده است، به کار گرفت و البته پاسداشت زبان، در گرو حفظ آن از واژگان نامناسب است. ازاین رو، پیش از هر سخن، باید درباره سود و زیان آن اندیشید. سپس دریچه دهان را به سوی واژگان گشود که عزت و آبروی ظاهر و باطن آدمی در گرو آن است. کنترل زبان، قدرت و توفیق الهی می خواهد و باید از خداوند بخواهیم به ما توفیق بهره برداری پسندیده از این نعمت بزرگ را عنایت کند.

این پاسداشت و شکر نعمت، در رسانه ملی که زبان، کارکرد بیشتری در آن دارد، پررنگ تر می نماید؛ چون گفت وگوهای پخش شده از آن، می تواند سرچشمه آموزش درست یا نادرست شود. ازاین رو، برنامه ریزان و برنامه سازان باید نهایت دقت و وسواس را در آن نشان دهند تا منشأ اثر سازنده در فرهنگ اسلامی گردند.

در راستای برجسته سازی نیش و نوش های زبان، پژوهشگر ارجمند، خانم شکیبا سادات جوهری کوشیده است رهنمودهای لازم را از آیات قرآنی و آموزه های روایی جست وجو و آن را توشه راه برنامه سازان کند. با سپاس از تلاش بی شایبه ایشان، امید که به بهترین شکل ممکن از یافته های پژوهشی این کتاب استفاده شود.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 4

أَن نُعَذَّبَ فِیکَ.(1)

روزی نیست، مگر اینکه هر یک از اعضای بدن در برابر زبان فروتنی می کنند و می گویند تو را به خدا سوگند می دهیم که مبادا به خاطر تو ما عذاب ببینیم.

ای زبان! تو بس زیانی مر مرا

چون تویی گویا، چه گویم من تو را

ای زبان! هم آتش و هم خرمنی

چند این آتش در این خرمن زنی

در نهان، جان از تو افغان می کند

گرچه هر چه گویی اش آن می کند

ای زبان، هم گنج بی پایان تویی

ای زبان، هم رنج بی درمان تویی(2)

شایسته است این شمشیر دودم را همواره زیرنظر داشت تا از آثار زیان بار آن در امان باشیم. امیرمؤمنان علی علیه السلامسفارش می کند: «وَلْیَخْزُنِ الرَّجُلُ لِسانَهُ فَإِنَّ هَذا اللِّسانَ جَموُحٌ بِصاحِبِهِ؛مرد باید از زبانش مراقبت کند؛ چون در برابر صاحبش سرکش

ص: 6

است».(1)

بنا بر این روایت، زبان، عضوی سرکش است که اگر صاحبش، آن را به خود واگذارد، نه تنها به دیگران زیان می رساند، بلکه خود او را نیز زخمی می کند. زبان هم گل دارد هم خار؛ هم اصلاح می کند هم خراب؛ هم راست می گوید هم دروغ. دمی خدایی است و لحظه ای دیگر شیطانی؛ البته اگر لجام آن را رها سازیم. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «وَ اللّهِ ما اَری عَبْداً یَتَّقِی تَقْوی تَنْفَعُهُ حَتّی یَخْزُنَ لِسانَهُ؛ به خدا سوگند بنده پرهیزکاری را نمی بینم که تقوایش به او سود رساند، مگر اینکه زبانش را نگه دارد».(2)

از سوی دیگر، زبان، ترجمان قلب آدمی است و آنچه در وجود اوست، بر زبانش ظاهر می شود. به تعبیر دیگر، زبان، آیینه تمام نمای وجود آدمی است؛ اگر جز ناپاکی و ناگفتنی از زبان جاری نمی شود، نشانه سنگ دلی و کدورت قلب است. امام علی علیه السلامدر این باره می فرماید: «لایَسْتَقِیمُ إِیمانُ عَبْدٍ حَتّی یَسْتَقِیمَ قَلْبُهُ وَ لایَسْتَقِیمُ قَلْبُهُ حَتّی یَسْتَقِیمَ لِسانُهُ؛ ایمانِ بنده ای پایدار نمی شود، مگر اینکه قلب او استوار گردد و قلبش درست نمی گردد تا اینکه زبانش استوار و درست شود».(3)

زبان با وجود کوچکی، مسئولیت سنگینی برای انسان ایجاد می کند؛ زیرا وظیفه بزرگی به عهده آن گذاشته شده است و چه وظیفه ای بزرگ تر و سنگین تر از اینکه کفر و ایمان تنها با زبان آشکار می شود. زبان با گفتن شهادتین، بزرگ ترین جزء از اجزای ایمان را به جا می آورد و با انکار آن، آدمی را در شمار کافران جای می دهد.

امام سجاد علیه السلام می فرماید:

زبان انسان هر روز صبح بر تمام اعضا و اندام های بدن وارد می شود و از آنها احوال پرسی می کند که چگونه صبح کردید. همه پاسخ می دهند به خیر و خوبی، به شرطی که تو ما را به حال خود واگذاری. همچنین می گویند از

ص: 7

خدا درباره ما بترس و او را در حالی که سرزنش می کنند، سوگند می دهند و می گویند ما به واسطه تو به ثواب و عقاب می رسیم؛ یعنی اگر تو (زبان) مرتکب گناه نشوی، ما پاداش خود را می گیریم، ولی اگر تو مرتکب گناه شوی، ما نیز به واسطه تو در عذاب خواهیم بود.(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز می فرماید:

خداوند، زبان را به نوعی عذاب گرفتار می کند که هیچ یک از اعضا را آن چنان عذاب نمی کند. پس زبان می گوید: پروردگارا! تو مرا به عذابی مبتلا ساختی که هیچ چیز را به آن عذاب نکردی. در این حال به زبان گفته می شود: از تو کلمه ای خارج شد و به شرق و غرب جهان رسید و به واسطه همان یک کلمه، خون بی گناهی ریخته شد و مال محترمی از بین رفت و به حریم دیگران تجاوز شد. قسم به عزّت و جلالم که تو را به عذاب دردناک و شدیدی عذاب می کنم که تاکنون هیچ یک از اعضا و جوارح را آن گونه عذاب نکرده باشم.(2)

زبان، سرچشمه گناهان فراوانی است. این هشت پای دهشتناک، با پایی، غیبت و با پای دیگر، سخن چینی می کند. با یکی تهمت و افترا می زند و با پای دیگرش تجسس و عیب جویی می کند. با آن یکی فحش و ناسزا می دهد و با پای دیگرش نیز مشغول توهین و تحقیر و تمسخر می شود. دروغ، دغل بازی، حقه بازی و سرزنش نیز از پاهای دیگرش پدید می آید و این همه آسیب، از آتش خانمان سوز زبان برمی خیزد. هر یک از اعضای بدن، اسباب و امکاناتی می خواهند تا به انحراف و کجی کشیده شوند، ولی تنها زبان است که به راحتی و بدون مقدمات، راه گناه و خطا می پوید و مرتکب معصیت می شود؛ گناهانی که نه فقط برای افراد، بلکه برای اجتماع نیز زیان آور

ص: 8

است. به همین علت، اسلام با توصیه های فراوان، از پیروانش خواسته است سخن نابجا برزبان جاری نکنند و از هر کلمه و کلامی که شخصیت دیگران را می شکند، بپرهیزند که خود، نوعی ستمگری است: «اَلَّلهُمَّ اَعِنِّی عَلی صالِحِ النِّیَّهِ وَ مَرْضِیِّ الْقَوْل؛ بار خدایا! مرا به قصد و نیت شایسته و گفتار پسندیده یاری کن».(1)

شخصیت آدمی از صفاتی تشکیل می شود که خود آن صفات دیدنی نیست، ولی اثر آن را در کارهای انسان می توان دید. این صفات دو گونه اند: برخی از آنها به آفریننده جهان مربوط است که آموختنی و در اختیار انسان نیست، مانند اصل عقل؛ بخشی دیگر در اختیار انسان است که می تواند آنها را در بُعد مثبت با کوشش به دست آورد، مانند دانش (فضایل اخلاقی) و در بُعد منفی از خود دور کند، مانند: دروغ (رذایل اخلاقی). بسیاری از صفات خوب و بد، با سخن گفتن به وجود می آید و سکوت، پرده ای است که روی آنها می افتد. پس با سخن گفتن، پرده به یک سو می رود و عیب و هنر آدمی نمودار می شود.

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود: «اَلْجَمالُ فِی الِلّسانِ؛ زیبایی در زبان (انسان) است.»(2) این سخن، دربرگیرنده همه زیبایی هایی است که شخص یا شخصیت انسان را تشکیل می دهد و نباید آن را در معنایی محدود زندانی کرد. امام علی علیه السلامنیز فرمود: «تَکَلَّمُوا تُعْرَفُوا فَاِنَّ الْمَرْءَ مَخْبُوٌ تَحْتَ لِسانِه؛ سخن بگویید تا شناخته شوید. همانا مرد زیر زبانش پنهان است».(3)

ص: 9

همچنین ایشان در کلامی گهربار می فرماید:

قُلْتُ اَرْبَعاً اَنْزَلَ اللّهُ تَصْدِیقِی بِها فِی کِتابِهِ. اَلْمَرْءُ مَخْبُؤٌ تَحْتَ لِسانِهِ فَاِذا تَکَلَّمَ ظَهَرَ فَانَزَلَ اللّهُ تَعالی «وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ».(1) (محمد: 29)

چهار سخن گفته ام که خداوند در قرآن تصدیقم فرمود: [یکی از آنها این است که:] مرد زیر زبانش پنهان است و هنگامی که سخن بگوید، آشکار می شود. خداوند هم در قرآن فرموده است: «ایشان را در آهنگ گفتارشان می شناسی».

امیرمؤمنان علی علیه السلام در سخنانی دیگر فرمود: «اَللِّسانُ مِیزانُ إِنْسانٍ؛ زبان، ترازوی سنجش انسانیت است.»(2) و فرمود: «اَللِّسانُ تَرْجُمانُ الْجَنانِ؛ زبان ترجمان راز دل است»(3) و «اَلإِنْسانُ لُبُّهُ لِسانُهُ؛ حقیقت انسان، زبان اوست»(4) و «وَ عِبارَتُکَ تُنْبِئیُ عَنْ مَعْرِفَتِکَ؛(5) واژه هایی که می گویی، نشان دهنده کمال و معرفتت است» و «اَللِّسانُ تَرْجُمانُ الْعَقْلِ؛ زبان، مترجم اندیشه انسان است»(6) و «فَضْلُ الْرَّجُلِ یُعْرَفُ مِنْ قَوْلِهِ؛ کمال و رتبه مرد، از گفتارش

ص: 10

شناخته می شود»(1) و «اَللِّسانُ مِعْیارٌ اَطاشَهُ الْجَهْلُ وَ اَرْجَحَهُ الْعَقْلُ؛ زبان، معیار (نمودار هویت انسانی) است که نادانی اش، او را سبک و خِردش، او را سنگین می کند».(2)

امام صادق علیه السلام فرموده است:

اَلْکَلامُ اِظْهارُ ما فِی قَلْبِ الْمَرْءِ مِنَ الصَّفا وَ الْکَدِرِ وَالْعِلْمِ وَالْجَهْلِ قالَ اَمیرُالْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اَلْمَرءُ مَخْبُؤٌ تَحْتَ لِسانِهِ فَزِنْ کَلامَکَ وَ اَعْرِضْهُ عَلَی الْعَقْلِ وَ الْمَعْرِفَهِ فَاِنْ کانَ لِلّهِ وَ فِی اللّهِ فَتَکلَّمْ بِهِ وَ اِنْ کانَ غَیْرَ ذلِکَ فَالسُّکُوتُ خَیْرٌ مِنْهُ.(3)

سخن، آشکارکننده چیزی است که بر قلب می گذرد؛ از صفا و تیرگی و دانش و نادانی. امیرمؤمنان [علی] علیه السلام فرمود: مرد زیر زبانش پنهان است. پس سخنت را وزن کن و آن را به خرد و معرفت عرضه دار. اگر سخنت برای خدا و در راه خداست، بگو و اگر جز این باشد، خاموشی از سخن گفتن بهتر است.

از روایات به دست می آید که زبان، پلی است که از یک سو به باطن انسان و از سوی دیگر به ظاهر او بستگی دارد. اسرار درون انسان، از آن سوی پل به وسیله زبان به این سو منتقل می شود. پس زبان، آشکارکننده صفات درونی انسان و ترازوی بسیار دقیقی است که نشان دهنده سبک یا سنگین وزنی آدمی است. مثلاً کسی از راه عادی نمی داند شخصی که در کنارش نشسته، داناست یا نادان. همین که سخن گوید، از گفتارش شناخته می شود.

ص: 11

بنابراین، راست گو از صفای دل و مردی خود خبر می دهد و دروغ گو، پستی و تیرگی دل خویش را آشکار می سازد. نیز تهمت زن، از نامردی و سخن چین، از فرومایگی و خواری خود خبر می دهد. پس از روشن شدنِ این وضعیت، دروغ گو، سخن چین و غیبت کننده هر چه داد و فریاد کنند که من غیر از باطنم هستم، داد و فریادشان به گوش اهل دانش نمی رسد و آنها با زبان قال یا حال می گویند قَسَمَت را باور کنیم یا دُم خروس را. با این بیان، معلوم شد که زبان و شخصیت، رابطه ای مستقیم با هم دارند و بی شخصیتی یا باشخصیتی آدمی، زیر زبانش پنهان است.

ص: 12

ص: 13

گذشته های دور، نمونه هایی از سخن زیبا و شیوا در میان بشر وجود داشته و با گذشت زمان، بر کمّ و کیف آنها افزوده شده است، ولی هیچ یک را یارای عرض اندام در برابر قرآن نیست. پس از قرآن، سخنان پیشوایان معصوم علیهم السلام نیز ویژگی های بالا را در افقی محدودتر داراست؛ یعنی هم خود آن بزرگواران به گونه ای زیبا سخن گفته و هم دیگران را به زیباگویی فراخوانده اند. نهج البلاغه نمونه روشنی از سخن زیباست. امام علی علیه السلامکه در عالی ترین مرتبه سخنوری قرار دارد، توانایی خود را در قالب عبارتی کوتاه و تشبیهی جالب چنین بیان کرده است:

وَ اِنّا لَأُمَراءُ الْکَلامِ وَ فِینا تَنَشَّبَتْ عُرُوقُهُ وَ عَلَیْنا تَهَدَّلَتْ غُصُوُنُهُ.(1)

ما (اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله)، فرمانروایان سخن هستیم. درخت سخن در وجود ما ریشه دوانیده و شاخ و برگش بر ما آویخته است.

سلیمان بن مهران می گوید: روزی امام صادق علیه السلام به شماری از پیروان خود فرمود:

مَعاشِرَ الشِّیعَهِ، کُونُوا لَنا زَیْناً وَ لاتَکُونُوا عَلَیْنا شَیْناً، قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً وَاحْفَظُوا أَلْسِنَتَکُمْ عَنِ الْفُضُولِ وَ قَبیحِ الْقَوْلِ.(2)

ای گروه شیعه! زینت ما باشید و مایه ننگ ما نباشید. با مردم، نیکو سخن بگویید. زبان هایتان را نگه دارید و آن را از پرگویی و سخن زشت بازدارید.

سخن زیبا، آثار و برکات فراوانی دارد. کسی که زبان خود را به زیباگویی عادت دهد، از این برکات بهره مند می شود. امام زین العابدین علیه السلام به پنج نمونه از آثار آن اشاره کرده است:

اَلْقَوْلُ الْحَسَنُ یُثْرِی الْمالَ وَ یُنْمیِ الرِّزْقَ وَ یُنْسِی فِی الْاَجَلِ ویُحَبِّبُ اِلَی الاَْهْلِ وَ یُدْخِلُ

ص: 16

الْجَنَّهَ.(1)

سخن زیبا، مال و ثروت را زیاد می کند؛ روزی را افزایش می دهد؛ مرگ را به تأخیر می اندازد؛ آدمی را محبوب خانواده اش می سازد و او را وارد بهشت می کند.

امام علی علیه السلام نیز در دو روایت، خوش زبانی را موجب افزایش دوستان و کم شدن دشمنان و ایمنی از سرزنش ها معرفی می کند: «عَوِّد لِسانَکَ لِینَ الْکَلامِ وَ بَذْلَ السَّلامِ، یَکْثُرْ مُحِبُّوکَ وَ یَقلُّ مُبْغِضُوکَ؛ زبانت را به نرم گویی و سلام دادن عادت ده، تا دوستان تو بسیار و دشمنانت اندک شود.»(2) نیز فرموده است: «عَوِّدْ لِسانَکَ حُسْنَ الْکَلامِ تَأْمَنِ الْمَلامَ؛ زبانت را به زیباگویی عادت ده تا از سرزنش در امان بمانی».(3)

در سخنی دیگر، اندیشیدن پیش از سخن گفتن را نشانه خردمندی و ناپخته سخن گفتن را علامت بی خردی دانسته و فرموده است:

لِسانُ الْعاقِلِ وَراءَ قَلْبِهِ وَ قَلْبُ الأَحْمَقِ وَراءَ لِسانِهِ.(1)

زبان خردمند در آن سوی قلب اوست، ولی قلب ابله در آن سوی زبانش قرار دارد.

همچنین کلام زیبا باید با ادب اسلامی همراه باشد. ادب؛ یعنی انجام دادن عمل مشروع اختیاری، همراه با ظرافت و زیبایی.(2) شایسته است انسان هنگام سخن گفتن، ادب اسلامی را رعایت کند؛ یعنی به گونه ای حرف بزند که در سخن او به شخصیت دیگران اهانت نشود و مقصود خود را در نهایت احترام و فروتنی بیان کند. از عباس، عموی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهپرسیدند: شما بزرگ ترید یا رسول خدا؟ عباس که سنش از پیامبر بیشتر بود، در پاسخ گفت: «رسول خدا بزرگ تر است، ولی من پیش از ایشان به دنیا آمده ام».(3)

ملاک زیبایی سخن، تنها زیبایی لفظ و ظاهر آن نیست، بلکه لازم است کردار انسان نیز گفته اش را تصدیق کند و این، زمانی است که گوینده از راه سخن، ادعایی را مطرح می کند. برای مثال، در قالب زیباترین الفاظ، از وفا و محبت دم بزند. اگر عمل او چنین سخنی را تصدیق نکند، سخنی از سر نفاق و تزویر خواهد بود و دیگر نمی توان آن را سخن زیبا نامید. خداوند در قرآن می فرماید:

ص: 18

یا اَیُّهَا الَّذِینَ امَنُوا لَمْ تَقُولُونَ مالا تَعْمَلُونَ کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَاللّهِ أَنْ تَقُولُوا مالا تَفْعَلُونَ. (صف: 2 و 3)

ای کسانی که ایمان آورده اید! چرا سخنانی می گویید که انجام نمی دهید. این گناه بزرگی نزد خداست که آنچه را به جا نمی آورید، بگویید.

البته سخن باید از روی راستی باشد. زشتی دروغ، زیبایی ظاهری خبر دروغ را هر چند فصیح بیان شود، تحت تأثیر قرار می دهد. امام علی علیه السلام می فرماید: «شَرُّ الْقَوْلِ الْکِذْبُ؛ بدترین سخن، دروغ است».(1)

(برای رسیدن به منافع دنیا و آخرتش) حفظ کند.

حضرت علی علیه السلام هم می فرماید: «مَنْ حَفِظَ لِسانَهُ اَکْرَمَ نَفْسَهُ؛ کسی که زبانش را حفظ کند، خود را بزرگوار و اهل کرامت قرار داده است».(1)

اگر زبان انسان حفظ نشود، آدمی از جنبه های گوناگون در معرض لغزش قرار می گیرد. کسانی که با توجه به زمان، مکان و مخاطب خود سخن می گویند، بر ارج خود نزد دیگران می افزایند. به راستی، سلامت روحی، جسمی و عقلی آدمی در دنیا و آخرت، در گرو حفظ زبان است. زبان باید مهار شود تا سعادت انسانی تأمین شود. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

اَمْسِکْ لِسانَکَ فَإِنَّها صَدَقَهٌ تَصَدَّقُ بِها عَلی نَفْسِکَ. ثُمَّ قالَ: وَلایَعْرِفُ عَبْدٌ حَقیقَهَ الاْءِیمانِ حَتّی یَخْزُنَ مِنْ لِسانِهِ.(2)

زبانت را نگه دار. همانا حفظ زبان، صدقه ای است که به خویشتن می دهی و جانت را حفظ می کنی. انسان، واقعیت ایمان را نمی شناسد، مگر اینکه ابعادی از زبان را حفظ کند.

می شود.»(1) همچنین فرمود: «یا فُضَیْلُ اِنَّ الصّادِقَ اَوَّلُ مَنْ یُصَدِّقُهُ اللّهُ عَزَّوَجَلَ؛ ای فضیل! همانا راست گو، نخستین کسی است که خداوند، او را تصدیق می کند.»(2) امام باقر علیه السلام نیز فرموده است: «تُعَلِّمُوا الصِّدْقَ قَبْلَ الْحَدِیثِ؛ پیش از سخن گفتن، راست گویی را بیاموزید».(3)

زبان راست گو، رفتار آدمی را دگرگون می سازد. یکی از اهداف بعثت پیامبران نیز، حاکمیت راست گویی و حفظ امانت در جامعه انسانی بوده است. زیربنای همه آموزش ها، آراسته شدن به زیور راست گویی است تا آدمی از هر نظر برای حرکت به سوی تکامل و قرب الهی، آماده شود. در غیر این صورت، اگر زبان به سویی حرکت کند و رفتار، چیز دیگری باشد، در حقیقت، به سوی اوصاف منافقان گام برمی دارد و خود از آن غافل است.

و 24)

فرشتگان از هر دری بر آنان (بهشتیان) وارد می شوند (و می گویند) سلام و درود بر شما به آنچه صبر کردید. سرای جاودان آخرت زیباست.

در آیه ای دیگر آمده است:

وَ سِیقَ الَّذِینَ اَتَّقَوْا رَبَّهُمْ اِلَی الْجَنَّهُِ زُمَراً حَتّی اِذا جاءُوها وَ فُتِحَتْ اَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خلِدِینَ. (زمر: 73)

کسانی که تقوای الهی پیشه کردند، به صورت گروهی به سوی بهشت حرکت داده می شوند. زمانی که به بهشت رسیدند و درهای آن باز شد، مأموران بهشتی به آنها می گویند: سلام بر شما (خوشا به حال شما) گوارای وجودتان. برای همیشه به صورت جاودانه به بهشت داخل شوید.

سلام، کلامی از طرف پروردگار مهربان است: «سَلامٌ قَوْلاً مِنْ رَبٍّ رَحِیمٍ.» (یس: 58) سلام، شعار اسلام و مسلمانان و بهترین کلمه در معاشرت های اجتماعی است و زبان مؤمنان باید به آن عادت کند. رسول خدا صلی الله علیه و آلهفرمود:

اِذا دَخَلْتُمْ بُیُوتَکُمْ فَسَلِّمُوا عَلی اَهْلِها فَاِنَّ الشَّیْطانَ اِذا سَلَّمَ اَحَدُکُمْ لَمْ یَدْخُلْ مَعَهُ فی بَیْتِهِ.(1)

زمانی که به خانه هایتان وارد می شوید، به اهل آن سلام کنید. وقتی یکی از شما سلام کند، شیطان با او وارد خانه اش نمی شود.

ایشان در سخن دیگری می فرماید:

اِذا دَخَلَ اَحَدُکُمْ بَیْتَهُ فَلْیُسَلَّمْ فَاِنَّهُ تُنْزِلُ الْبَرَکَهُ وَ تُؤنْسِهُ الْمَلائِکَهُ.(2)

وقتی یکی از شما وارد خانه اش شد، باید سلام کند. به راستی، سلام برکت

ص: 22

می آورد و انس با فرشتگان را به همراه دارد.

امام صادق علیه السلام نیز درباره پی آمدهای مثبت سلام چنین می فرماید:

اِنّ مِنْ مُوجباتِ اَلْمَغْفِرَهِ بَذْلَ السَّلامِ وَ حُسْنَ الْکَلامِ.(1)

همانا از عوامل آمرزش، سلام کردن و نیک سخن گفتن است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در روایتی زیبا، بهترین رفتار آدمی را اظهار سلام می داند و می فرماید:

اَلا اُخْبُرِکُمْ بِخَیْرِ اَخْلاقِ اَهْلِ الدُّنْیا وَ الاْخِرَهِ؟ (قالُوا: بَلی یا رَسُولَ اللّهِ، فَقالَ): اِفْشاءُ السَّلامِ فِی اَلْعالَمِ.(2)

آیا شما را به بهترین اخلاق اهل دنیا و آخرت آگاه نسازم؟ (گفتند: بله، ای رسول خدا فرمود): اظهار سلام در جهان.

بِس ٍ بَلَغَ صَوْتُهُ وَ اِذا ماتَ ما تَعَرَّضَتْهُ هَوَامُّ الْأَرْضِ فِی قَبرِهِ.(1)

به درستی که اذان گو در راه خدا، تا زمانی که در حال اذان گفتن است، مانند شهیدی است که در خون خودش می غلتد و هر تر و خشکی که صدای او را می شنود، گواه و شاهدی برای اوست. زمانی که مُرد و او را در قبر قرار دادند، جانوران زمین در قبر آزارش نمی دهند.

امام زین العابدین علیه السلام می فرماید:

حَقُّ الْمُؤَذِّنِ اَنْ تَعْلَمَ اَنَّهُ مُذَکِّرٌ لَکَ رَبَّکَ عَزّوجَلَّ وَداعٍ لَکَ اِلی حَظِّکَ وعَوْنُکَ عَلی قَضاءٍ فَرَضَ اللّهُ عَلَیْکَ فَاشْکُرْهُ عَلی ذلِکَ شُکْراً لِلْمُحْسِنِینَ إِلَیْکَ.(2)

حق اذان گو این است که بدانی او یادآور پروردگار توست و دعوت کننده تو به سوی بهره وری و یاورت بر انجام دادن آنچه خداوند بر تو واجب کرده است. پس از او تشکر کن؛ شکری که نیکوکاران به محضر تو دارند.

اذان، نور الهی است که بر قلب آدمی می تابد و موجب فرود آمدن فرشتگان می شود. زبانی که اذان می گوید، ارزشمند است و بدن اذان گو در برزخ سالم می ماند.

می شود که برای او دو زبان از آتش است.

در روایتی دیگر آمده است:

قالَ اللّهُ تَبارَکَ وَ تَعالی لِعَیسَی بْنِ مَرْیَمْ یا عِیسی لِیَکُنْ لِسانُکَ فِی السِّرِّ وَ الْعَلانِیَهِ لِساناً واحِداً وَکَذلِکَ قَلْبُکَ اِنِّی اُحَذِّرُکَ نَفْسَکَ وَکَفی بِی خَبِیراً لایَصْلُحُ لِسانانِ فِی فَمٍ واحِدٍ وَلاسَیْفانِ فِی غَمَدٍ واحِدٍ وَلاقَلْبانِ فِی صَدْرٍ واحِدٍ وَ کَذلِکَ الاَْذْهانُ.(1)

خداوند سبحان خطاب به حضرت عیسی علیه السلام فرمود: ای عیسی! زبان تو باید در پنهان و آشکار، زبانی واحد و دل تو نیز واحد باشد. به درستی که من تو را از خودت می ترسانم و برای آگاه کردنت کافی هستم. مصلحت نیست دو زبان در یک دهان و دو شمشیر در یک غلاف و دو دل در یک سینه و دو ذهن در وجود یک انسان باشد.

امام باقر علیه السلام نیز می فرماید:

بِئْسَ الْعَبْدُ یَکُونُ ذاوَجْهَیْنِ وَ ذا لِسانَیْنِ یُطْرِیُ اَخاهُ شاهِداً یَأْکُلُهُ غائِباً اِنْ اُعْطِیَ حَسَدَهُ وَ اِنِ ابْتُلِیَ خَذَلَهُ.(2)

بنده ای که دو چهره و دو زبان دارد، بد بنده ای است. در حضور برادرش از او ستایش می کند و در غیاب، او را می خورد. اگر به او عطا شود، حسادت می کند و اگر مبتلا شود، او را خوار می کند.

غیبت، تهمت، دروغ و اهانت، عامل دو چهره شدن هستند. اگر همه وجود انسان رنگ الهی می گرفت، آدمی به کمال خویش نزدیک می گشت. «صِبْغَهَ اللّهِ وَ مَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَهً؛ نگارگری الهی؛ و خوش نگارتر از خدا کیست؟» (بقره: 138)

در روز قیامت، شخص منافق و دورو را در عرصه محشر حاضر می کنند، در حالی که یک زبان از پس سر او و زبانی دیگر از پیش روی او آویخته شده است. هر دو

ص: 25

زبان، مثل آتش افروخته، شعله ور است، به گونه ای که هر لحظه ممکن است این دو زبان آتشین، همه پیکرش را در کام خود فرو برند و بسوزانند. در این هنگام، با اشاره به او، به مردمان گفته می شود: «این شخص همان کسی است که در دنیا، دو رو و دو زبان بود، ولی حالا به مکافات و مجازات آن صفت زشت، به این صورت در عرصه قیامت محشور شده است و انگشت نما و شناخته می شود».(1)

رسول گرامی اسلام می فرماید:

وَ أمّا عَلامَهُ الْمُنافِقِ فَأَرْبَعَهٌ: فَاجِرٌ دَخْلُهُ یُخالِفُ لِسانُهُ قَلْبَهُ وَ قَؤلُهُ فِعْلَهُ و سَرِیرَتُهُ عَلانِیَتَهُ فَوَیْلٌ لِلْمُنافِقِ مِنَ النّارِ.(2)

نشانه های منافق چهار چیز است: نهادش پلید است؛ زبان و دلش دوتاست؛ گفتارش غیر از رفتار و باطنش جز ظاهر اوست. پس وای بر منافق از آتش دوزخ.

همچنین می فرماید:

مَنْ کانَ ذالِسانَیْنِ فِی الدُّنْیا جَعَلَ اللّهُ لَهُ لِسانَیْنِ مِنْ نارٍ یَوْمَ الْقِیامَهِ.(3)

هر کس در دنیا دورو و دوزبان باشد، خداوند در روز قیامت برای او دو زبان از آتش قرار خواهد داد».

الضَّمِیرِ حاکِمٌ یَفْصِلُ بَیْنَ الْخِطابِ وَ ناطِقٌ یُرَدُّ بِهِ الجَوابُ وَ شافِعٌ یُدْرَکُ بِهِ الْحاجَهُ وَ واصِفٌ یُعْرَفُ بِهِ الْأَشْیاءُ وَ اَمِیرٌ یَأْمُرُ بِالْحَسَنِ وَ واعِظٌ یَنْهی عَنِ الْقَبِیحِ وَ مُعَزٍّ تُسَکَّنُ بِهِ الْأَحْزانُ وَ حامِدٌ تُجْلی بِهِ الضَّغائِنُ وَ مُونِقٌ تَلْتَذُّبِه الْأَسْماعُ.(1)

همانا در انسان، ده صفت است که زبان آن را اظهار می کند:

1. زبان، شاهدی است که از باطن انسان خبر می دهد و وجود او را معرفی می کند؛

2. زبان، حاکمی است که با حکم کردن میان افراد و دشمنان، مسائل و اختلافات را حل می کند؛

3. زبان، گوینده ای است که به وسیله آن جواب ها داده می شود؛

4. زبان، شفاعت کننده ای است که حاجت انسان از راه آن برآورده می شود؛

5. زبان، وصف کننده ای است که هر چیزی با آن شناخته و از ابهام خارج می شود؛

6. زبان، فرمانده ای است که به نیکی ها دستور می دهد؛

7. زبان، موعظه کننده ای است که انسان را از زشتی ها باز می دارد؛

8. زبان، تسلیت گوینده ای است که غم و غصه ها به وسیله آن تسکین می یابد؛

9. زبان، ستایشگری است که کینه ها به وسیله آن آشکار می شود؛

10. زبان، شادکننده ای است که گوش ها از آن لذت می برند.

زبان، عضوی است که در گستره زندگی آدمی، در جنگ و صلح، حکومت داری، امور خانواده، آموزش و تربیت دخالت دارد. خداوند در بدترین کدورت ها و دشمنی ها با گفت وگو به دوستی و هم دلی تبدیل می شود و غم و غصه انسان ها با واژگانی که از زبان جاری می گردد، جای خود را به شادی می دهد. بنابراین، کارکردهای زبان فراوان

ص: 27

است. پس پاسداشت آن نیز دقت و اهمیت زیادی می طلبد.

دیگران را نیز آگاه می کند.

از امام سجاد علیه السلام پرسیدند: از سخن و سکوت، کدام یک بر دیگری برتری دارد؟ حضرت در پاسخ فرمود:

برای هر یک از این دو، آفت هایی است، ولی اگر از آفت، در امان باشند، سخن، برتر است؛ زیرا خداوند هیچ یک از پیامبرانش را به سکوت مبعوث نکرده است، بلکه آنها مأموریت داشتند با مردم سخن بگویند و با بیان خود، آنان را به صلاح و رستگاری دعوت کنند. همچنین هیچ کس با سکوت، سزاوار راه یابی به بهشت و شایسته ولایت الهی نمی شود و از عذاب دوزخ در امان نمی ماند. دست یابی به رحمت الهی و نجات از عذاب او در پرتو سخن گفتن است. من هرگز ماه را نظیر آفتاب قرار نمی دهم.(1)

ص: 29

ص: 30

إِیّاکَ وَ مایَسْتَهْجَنُ مِنَ الْکَلامِ فَاِنَّهُ یَحْبِسُ عَلَیْکَ اللِّئامَ وَ یُنَفِّرُ عَنْکَ الْکِرامَ.(1)

از سخن زشت و رکیک بپرهیز؛ زیرا زشت گویی، فرومایگان را در اطرافت نگاه می دارد و عناصر شریف و بزرگوار را از گردت می پراکند.

بدبختانه بعضی افراد بر اثر هم نشینی با اشخاص بدزبان، چنان به بدزبانی و دشنام گویی خو می گیرند که حتی در دیدارهای عادی و احوال پرسی نیز واژگان ناپسندی بر زبان می آورند. به اینان باید توجه داد که تمام این سخنان در نامه اعمالشان ثبت می شود و در قیامت بازخواست می شوند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنْ لَمْ یَحْسُبْ کَلامَهُ مِنْ عَمَلِهِ کَثُرَتْ خَطایاهُ و حَضَرَ عَذابُهُ.(2)

کسی که سخن خود را جزو اعمالش به حساب نیاورد (و بی پروا حرف بزند)، لغزش هایش بسیار و عذابش نزدیک شده است.

اکنون هشت مورد از آسیب های زبان را برمی شماریم:

سر، چه کم و چه زیاد، پسندیده نیست، به ویژه اینکه اگر میان جمع باشد، اثر منفی آن بیشتر می شود. همچنین آدمی نباید از عیب های خود غافل شود و تنها درباره عیب دیگران کنجکاو و بینا باشد.

عیب خود نایافتن، بالاترینِ عیب هاست

جاهلان منفعل از جهل را جاهل مخوان(1)

امام علی علیه السلام می فرماید:

شَرُّ النّاسِ مَنْ کانَ مُتَتَبِّعاً لِعُیُوبِ النّاسِ عَمِیاً عَنْ مَعایِبِه.(2)

بدترین مردم کسی است که عیب های مردم را بررسی و جست وجو کند، در حالی که از عیب های خویش غافل و نابیناست.

در جایی دیگر امام می فرماید: «اَکْبَرُ الْعَیْبِ اَنْ تَعِیبَ ما فِیکَ مِثْلُهُ. بزرگ ترین عیب این است که بر دیگری عیب جویی کنی، به آنچه همانند آن در خودت هست».(3)

عیب جویان هیچ گاه ویژگی های مثبت اطرافیان را نمی بینند؛ چون به دنبال نقاط ضعف دیگرانند تا برای بدنامی و رسوایی آنان، عیب و نقصی بیابند.

همه عیب خلق دیدن، نه مروّت است و مردی

ص: 33

نگهی به خویشتن کن که همه گناه داری(1)

شایسته است آدمی به جای پی جویی عیوب دیگران، به دنبال ضعف های خود و اصلاح آنها باشد. چگونه انسان، خود را که نقص های فراوان دارد از یاد می برد و نمی ترسد از اینکه خداوند نیز به کیفر و مکافات عمل زشتش، او را در دنیا و آخرت نزد خلایق، رسوا و بدنام کند.

دیده بدبین بپوشان ای کریم عیب پوش

زین دلیری ها که من در کنج خلوت می کنم

در حدیث معراج نقل شده است که نبی اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

وقتی به امر پروردگار به آسمان ها عروج کردم، گروهی از مردم را دیدم که گوشت بدنشان را از پهلویشان قطع می کنند و به آنها می خورانند و به ایشان گفته می شود: بخورید به دلیل آنچه از گوشت برادر مسلمان خود (در دنیا) می خوردید! وقتی این صحنه را دیدم، از جبرئیل پرسیدم: اینها چه کسانی هستند؟ جبرئیل در پاسخ من گفت: «هؤلاءِ اِلْهَمّازُونَ مِنْ اُمَّتِکَ اللَّمّازُونَ؛ اینها سخن چینان و عیب جویانند».(2)

حضرت موسی بن جعفر علیه السلام در تفسیر آیه «وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزهٍ لُمَزهٍ» فرمود:

اَلْهُمَزَهُ الّذی یَطْعَنُ فِی الْوَجْهِ بِالْعَیْبِ واللُّمَزَهُ الَّتِی یَغْتابُ عِنْدَ الْغَیْبَهِ.(3) همزه،

ص: 34

کسی است که رویارو، عیب را بگوید و طعنه زند و لُمَزه کسی است که عیب را پشت سر بگوید (در غیاب انسان بدگویی و عیب جویی و غیبت کند).

از داشته هایش دارد، چنان که خداوند در قرآن مجید، به این حقیقت اشاره می کند:

وَمِنْهُمْ مَنْ یَلْمِزُکَ فِی الصَّدقاتِ فَاِنْ اُعْطُوا مِنْها رَضُواوَاِنْ لَمْ یُعْطَوْا مِنْها اِذاهُمْ یَسْخَطُونَ. (توبه: 58)

برخی از ایشان در تقسیم صدقات یا غنایم بر تو عیب می گیرند. پس اگر از صدقات به آنان داده شود، راضی و خشنود می شوند و اگر از آن به ایشان داده نشود، خشم می گیرند.

البته این اشخاص تنها در دوران پیامبر نیستند، بلکه در هر عصری، چنین افرادی یافت می شوند که اعمال دیگران را با محک سود و زیان خود می سنجند و بر این اساس، کار دیگران را عیب می شمارند و بر عدالت دیگران خرده می گیرند.

گفت آن هندوی دیگر از نیاز

هی سخن گفتی و باطل شد نماز

آن سوم گفت آن دوم را ای عمو

چه زنی طعنه، برو خود را بگو

آن چهارم گفت حمدلله که من

در نیفتادم به چَهْ چون آن سه تن

پس نماز هر چهاران شد تباه

عیب گویان بیشتر گم کرده راه

ای خنک جانی که عیب خویش دید

هر که عیبی گفت آن بر خود خرید(1)

نمازگزاران دوم و سوم و چهارم، دقیقاً مرتکب همان عیبی شدند که اولی را به دلیل ارتکاب آن سرزنش کردند. نماز او را باطل می دانستند و نماز خویش را قبول؛ غافل از اینکه از هیچ یک پذیرفته نیست. پس باید انسان پیش از دیگران، عیب بین خود باشد.

فرزانه ای که صاحب علم لدنی است. وقتی موسی به ایشان رسید، پرسید: آیا می توانم با تو باشم تا از آنچه آموخته ای، به من نیز یاد بدهی؟ خضر گفت: تو نمی توانی خویشتن دار باشی و هم پای من بیایی و صبر پیشه کنی؛ به ویژه چگونه بر چیزی که آگاهی نداری، صبر خواهی کرد و بر من عیب نخواهی گرفت؟ موسی در پاسخ گفت: به خواست خدا مرا شکیبا خواهی یافت و از تو نافرمانی نمی کنم. حضرت خضر علیه السلام درخواست موسی علیه السلام را به این شرط قبول کرد که در مورد هیچ چیز مپرس تا من خود از آن به تو خبر دهم و تو را از سرّ آن آگاه سازم.

آنها با هم به راه افتادند تا اینکه سوار کشتی شدند. خضر کشتی را سوراخ کرد. موسی چون از علت اصلی این کار و هدف آن فرزانه آگاهی نداشت، عیب گرفت که تو کار زشت و شگفتی کرده ای. خضر گفت: مگر نگفتم نمی توانی صبر کنی؟ موسی گفت: مرا به علت آنچه فراموش کردم، سرزنش مکن و بر من سخت نگیر. خضر عذر او را پذیرفت. باز به راه افتادند. در راه به پسر بچه ای برخوردند. خضر او را کشت. موسی تاب نیاورد و زبان به اعتراض گشود. خضر دوباره، عهدشان را یادآوری کرد. موسی عذر خواست. باز به راه افتادند و به شهری رسیدند. از مردم آنجا طعام خواستند، ولی آنها از پذیرفتن این دو خودداری کردند. آن گاه دیواری دیدند که در حال ریزش بود. خضر آن را برپا داشت و ساخت. موسی با تعجب گفت: می توانستی اجرت و مزدی از صاحبش برای ساخت دیوار بگیری. حضرت خضر علیه السلام در اینجا گفت اکنون زمان جدایی میان من و تو فرارسیده است و تو را از آنچه نتوانستی بر آن صبر کنی و بر من عیب گرفتی، آگاه خواهم کرد.(1)

روشن است که اگر موسی علیه السلام از علت کار خضر علیه السلام به اندازه خود او آگاهی داشت، هرگز زبان به اعتراض و عیب جویی نمی گشود و به یاری او می شتافت. پس

ص: 39

شایسته است بر آنچه نمی دانیم، خرده نگیریم و به کار مردم و به ویژه فرزانگان نسبت عیب ندهیم.

عجب که فرصت دیدن به عیب خلق رسد

به عیب خویش اگر آدمی نظاره کند(1)

امام علی علیه السلام می فرماید:

یا اَیُّهَا النّاسُ طُوبی لِمَنْ شَغَلَهُ عَیْبُهُ عَنْ عُیُوبِ النّاسِ.(2)

ای مردم! خوشا به حال کسی که عیب هایش، او را از عیب جویی از مردم بازدارد.

نتیجه طبیعی چنین رویکردی، توجه به عیب خود و دوری جستن از عیب دیگران است؛ زیرا در این حال، انسان متوجه عیب های خویش می شود و مردم نیز از دست و زبان او در امان می مانند. باز امام علی علیه السلاممی فرماید: «مَنْ نَظَرَ فی عَیْبِ نَفْسِهِ اِشتَغَلَ عَنْ عَیْبِ غَیْرِهِ؛ هر کس در عیب خویش نگرد، از عیب دیگری باز می ماند».(3)

در مقابل، اگر کسی همواره در پی عیب جویی از دیگران باشد، از خود غافل می ماند. در نتیجه، نمی تواند به برطرف کردن نقص های خود بپردازد.

آگاه ز عیب و هنر خویش نگردد

تا چشم نپوشد کسی از عیب خلایق(4)

دیده بینا، دیده ای است که عیب های صاحبش را ببیند؛ وگرنه، نابینایی بیش نیست.

ص: 41

می گویند او همچنان به گناه آلوده است و آن را ترک نکرده است. برای دوری از طعنه ها، به پیر طریقت پناه می برد و آتش سوزان طعنه ها را با آب سرد گفتارش خاموش می کند که: «شکر این نعمت چگونه گزاری که بهتر از آنی که پندارندت».

چند گویی که بد اندیش و حسود

عیب گویان من مسکینند

گه به خون ریختنم برخیزند

گه به بدخواستنم بنشینند

نیک باشی و بدت گوید خلق

به که بد باشی و نیکت بینند(1)

اعمال شما از آنِ خودتان. سلام بر شما، ما خواهان جاهلان نیستیم.

کمال جویان به سخنان بیهوده و گزاف گوش نمی دهند، ارزش وقت خود و دیگران را به خوبی می دانند و در برابر آن احساس مسئولیت می کنند و از عمر گران مایه و فرصت های زندگی، بهترین استفاده ها را می برند تا حسرت و پشیمانی دامن گیرشان نشود.

خیز تا خرقه صوفی به خرابات بریم

شَطَح(1) و طامات(2) به بازار خرافات بریم

سوی رندان قلندر به رهاورد سفر دلق بسطا

می و سجاده طامات بریم

قدر وقت ار نشناسد دل و کاری نکند

بس خجالت که از این حاصل اوقات بریم(3)

مؤمنان، کسانی هستند که نه تنها خود حرف لغو بر زبان جاری نمی سازند، بلکه با آنان که نادان و بیهوده گو هستند، مجادله نمی کنند و در برابر طعنه و استهزای آنان، با گفتار نیک و سلام، کریمانه از کنارشان می گذرند. آنها همواره این توصیه قرآنی را در گوش جانشان احساس می کنند: «وَالَّذینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُون؛ و آنها که از بیهودگی روی گردانند». (مؤمنون: 3)

ص: 44

کسانی که از چشمه زلال و همیشه جاری مهر و لطف الهی بهره ها برده اند، هرگز کار و گفتارشان بی هدف نخواهد بود و همواره نتیجه ای مفید و مناسب در نظر دارند. تمام رفتار و گفتارشان با توجه به خواسته های خدای متعال جهت مند می شود و می تواند برای دیگران سودمند باشد. مؤمنان حتی گوهر وجود خویش را از افکار پوچ و بیهوده، پاک و پیراسته می دارند. اینان درس آموز مکتب علی علیه السلام هستند که فرمود:

إِیّاکَ اَنْ تَذْکُرَ مِنَ الْکَلامِ مایَکُونُ مُضْحِکاً وَ اِنْ حَکَیْتَ ذلِکَ عَنْ غَیْرِک.(1)

از گفتن سخنی که پوچ و بیهوده است، برحذر باش، هر چند آن را از دیگری نقل کنی.

مجال سخن تا نبینی ز پیش

به بیهوده گفتن مبر قدر خویش(2)

مَنْ لَمْ یَحْسَبْ کَلامَهُ مِنْ عَمَلِهِ کَثُرَتْ خَطایاهُ وَ حَضَرَ عَذابُهُ.(1)

کسی که سخن خود را جزو اعمالش به حساب نیاورد (و بی پروا حرف بزند)، لغزش هایش بسیار و عذابش نزدیک شده است.

حضرت علی علیه السلام در توصیه دیگری، سنجیده سخن گفتن را به در نظر گرفتن زمان و مکان وابسته می داند و می فرماید: «لاتَتَکَلَّمَنَّ اِذا لَمْ تَجِدْ لِلْکَلامِ مَوْقِعا؛ آن گاه که برای سخن، زمان و مکان مناسبی نمی یابی، خاموش باش».(2)

آورده اند که مردی پارچه ای زربفت و گران بها بافته بود. او با خود اندیشید خوب است این طاقه زربفت را به سلطان هدیه کنم و جایزه ای بگیرم. ازاین رو، به دربار سلطان شتافت، اجازه ورود خواست و طاقه زربفت را تقدیم کرد. سلطان که از آن اثر هنری زیبا، خوش حال و شگفت زده شده بود، از اطرافیان خود برای چگونگی استفاده از آن نظر خواست. یکی از آنان گفت: این پارچه برای انداختن روی مرکب شما مناسب است. دیگری آن را برای پوشش تخت سلطنت مناسب تر دانست. سومی گفت: برای پرده در کاخ سلطنتی شایسته تر است. سلطان گفت: خوب است نظر بافنده هنرمند را نیز جویا شویم. شاید نظر بهتری داشته باشد. آن گاه رو به مرد پارچه باف کرد و پرسید: این پارچه زربفت برای چه مصرفی مناسب تر است؟ مرد بیچاره بدون آنکه عاقبت کار و موقعیت مجلس را بسنجد، گفت: قربان! به نظر حقیر این پارچه فقط برای انداختن روی جنازه شما مناسب است!(3) بدین ترتیب، نه تنها خود را از گرفتن جایزه سلطان بی بهره ساخت، که خطری بزرگ نیز به جان خرید.

ص: 46

بهترین بهره ها را ببرند. اگر می خواهیم مجالس دنیوی ما شباهت بیشتری به محفل های بهشتیان داشته باشد، باید پاسخی شایسته برای پاسخ های بالا داشته باشیم. در این صورت، مطمئن خواهیم شد که نشست های دوستانه ما، الگوهایی کوچک و کامل از مجالس خوب خواهد بود؛ همان مجالسی که خداوند نیز آن را می پسندد و پربرکت می کند.

کردارش پرمعنا و مفید و همواره از بیهودگی، پیراسته باشد.

ناصح از بیهوده گویی آبروی خویش برد

بوی خون آید ز افغان، مرغ بی هنگام را(1)

آنها بیزاری می جوید.

ایمان هیچ گونه سازگاری با دروغ ندارد. انسان مؤمن دروغ نمی گوید و دروغ گو ایمان ندارد. اگر مؤمنی دروغ گفت، این دروغ، دروغ دیگری در پی دارد؛ زیرا برای پوشاندن گناه خود، ناچار دوباره دروغ می گوید و در غیر این صورت، رسوا می شود. سرانجام به جایی می رسد که نمی تواند دروغ نگوید و دروغ برایش عادی می شود. امام باقر علیه السلام می فرماید: «اِنَّ الْکِذْبَ هُوَ خَرابُ الاْءِیْمانِ؛ همانا دروغ، ایمان را تباه می سازد».(1)

از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره صفات مؤمن پرسیدند که آیا مؤمن ممکن است ترسو باشد؟ فرمود: آری. گفتند: آیا مؤمن بخیل می شود؟ فرمود: آری، ولی هنگامی که پرسیده شد: آیا ممکن است مؤمن دروغ گو باشد؟ فرمود: خیر.(2)

همچنین عبدالله بن جراد از رسول خدا پرسید: آیا مؤمن دروغ می گوید؟ فرمود: خیر و سپس کلام خدا را تلاوت کرد که: «اِنَّما یَفْتَرِی الْکَذِبَ الِّذیِنَ لا یُؤْمِنُونِ؛ همانا انسان های بی ایمان دروغ می گویند».(3)

وقتی انسان برای نخستین بار دروغ گفت، اثر آن را بلافاصله احساس نمی کند، ولی وقتی برای چندمین بار دروغ گفت، احساس می کند نفاقی پنهان در قلبش پدید آمده است و به هر میزان که بیشتر دروغ می گوید، بر نفاقش افزوده می شود.

قرآن کریم، نفاق را اثر حتمی و نتیجه قطعی دروغ گویی می داند و می فرماید:

فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقا فِی قُلُوبِهِمْ إِلی یَوْمِ یَلْقَوْنَهُ بِما أَخْلَفُوا اللّهَ ما وَعَدُهُ وَ بِما کانُوا یَکْذِبُونَ. (توبه: 77)

خداوند، نفاقی در قلوب ایشان تا روز قیامت ایجاد کرد (و پیدایش نفاق به دو علت بود:)

ص: 52

عهد و پیمان با خدا را شکستند و پی درپی دروغ می گفتند.

پیامبر، وقتی دستور حرکت در جنگ تبوک و جهاد در راه خدا آمد، عده ای قصد فرار از این کار سخت را داشتند؛ زیرا امید به دست آوردن غنیمت فراوانی هم نبود. ازاین رو، به دروغ، بهانه هایی آوردند:

لَوْ کانَ عَرَضًا قَریبًا وَ سَفَرًا قاصِدًا لاَتَّبَعُوکَ وَ لکِنْ بَعُدَتْ عَلَیْهِمُ الشُّقَّهُ وَ سَیَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَوِ اسْتَطَعْنا لَخَرَجْنا مَعَکُمْ یُهْلِکُونَ أَنْفُسَهُمْ وَ اللّهُ یَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ. (توبه :42)

اگر غنایم و سودی نزدیک و سفری سهل و آسان بود، از تو پیروی می کردند، ولی راه پرمشقت بر آنان دور و گران آمده است و به خدا سوگند یاد خواهند کرد که اگر می توانستیم، با شما حرکت می کردیم. اینان خودشان را هلاک می کنند و خداوند می داند که آنان دروغ گو هستند.

تو ستم کرده، تو از او سر افتادی. به یقین، این کردار از رفتار من نیست و من به پیروانم چنین دستوری نداده ام. از پروردگارت آمرزش بخواه و به آن کردار باز مگرد و تکرارش مکن. عرض کردم: از خدا آمرزش می خواهم و دیگر باز نمی گردم.(1)

لَهُ.(1)

خداوند، بهشت را بر هر دشنام دهنده بی آبرو و بی حیایی که از آنچه می گوید و از آنچه به او گفته می شود، باکی ندارد و ناراحت نمی شود، حرام کرده است.

رفت.

چهار چیز است آیین مردم هنری

که مردم هنری زین چهار نیست بری

یکی سخاوت طبعی چو دستگاه بود

به نیک نامی دایم ببخشی و بخوری

دو دیگر آنکه دل دوستان نیازاری

که دوست آینه باشد چو اندر او نگری

سه دیگر آنکه زبان را به وقت گفتن بد

نگاه داری تا وقت عذر، غم نخوری

چهارم آنکه کسی گر به جای تو بد کرد

چو عذر خواهد، نام گناه او نبری(1)

زبان ملایم و هموار سبب رونق و طراوت باغ دوستی هاست. با آن، چشمه های انس و هم دلی همیشه جاری و ریشه کدورت ها و دشمنی ها خشکیده خواهد شد. امام علی علیه السلام فرمود: «مَنْ لانَ عُودُهُ کَثُفَتْ اَغْصانُهُ؛ هر کس ساقه درخت وجودش نرم باشد، شاخه هایش متراکم و فراوان می شود».(2)

به شرط اینکه آنچه گفته می شود در او باشد، ولی مردم از آن بی خبر باشند، «غیبت» نامیده می شود. امام موسی کاظم علیه السلام می فرماید:

مَنْ ذَکَرَ رَجُلاً مِنْ خَلْفِهِ بِما هُوَ فِیهِ مِمّا عَرَفَهُ النّاسُ لَمْ یَغْتَبْهُ وَ مَنْ ذَکَرَهُ مِنْ خَلْفِهِ بِما هُوَ مِمّا لایَعْرِفُهُ النّاسُ اِغْتابَهُ وَ مَنْ ذَکَرَهُ بِما لَیْسَ فِیهِ فَقَدْ بَهَتَهُ.(1)

هر کس دیگری را در غیابش یاد کند به آنچه در او هست و مردم نیز از آن آگاهی دارند، غیبت نکرده است و هر کس دیگری را در غیابش یاد کند به آنچه در او هست، ولی مردم آن را نمی دانند، از او غیبت کرده است و هرکس در غیاب دیگری چیزی گوید که در او نیست، تهمت زده است.

روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از اصحاب خود پرسید: آیا می دانید معنای غیبت چیست؟ گفتند: خدا و رسول خدا داناتر است. فرمود: غیبت این است که تو برادر خود را به چیزی که او را ناخوش آید، یاد کنی. شخصی عرض کرد: آیا اگر آن عیبی که ذکر می کنم، در برادر دینی خودم باشد، باز هم غیبت است. حضرت فرمود: اگر آنچه را می گویی در او باشد، او را غیبت کرده ای و اگر در او نباشد، به او بهتان زده ای.(2)

غیبت، آن ناگفتنی است که اگر به گوش غیبت شونده برسد، ناخشنود شود. خواه آن ناگفتنی نقص در بدن باشد، مثل اینکه بگویی فلانی گنگ است؛ یا در نسبش باشد، مثل اینکه بگویی پسر فلان فاسق یا حمّال زاده است؛ یا در ویژگی ها، گفتار و رفتار غیبت شونده باشد، مثل اینکه بگویی بدخلق است؛ یا مربوط به چیزی است که متعلق به او باشد از لباس یا خانه یا مرکب، چنان که بگویی خانه فلان کس چرکین است یا کلاه او دراز است. پیامبر فرمود: «غیبت آن است که برادر خود را به چیزی یاد کنی که

ص: 58

او را ناخوش آید.»(1) این سخن پیامبر فراگیر است و تمام موارد ذکر شده را شامل می شود. البته غیبت کردن منحصر به زبان نیست، بلکه هر عملی که نقصی از غیر را بفهماند، غیبت است؛ خواه به قول باشد یا به فعل یا اشاره یا رمز یا نوشتن.(2)

مولوی در دفتر سوم مثنوی، داستانی نقل می کند که بر اساس آن، هر کس بچه فیلی را شکار کند و بخورد، مادرش دهان آدم ها را بو می کند و می فهمد چه کسی بچه اش را خورده است. پس او را با خرطوم خود به هوا بلند و پرتاب می کند و بر زمین می کشد. آن گاه مولوی به آیه بالا می رسد که انسان ها نیز چون غیبت کنند، گویا گوشت برادرشان را خورده اند و حق تعالی و مجریان اوامر الهی از بوی بسیار بد و متعفن دهان او می دانند غیبت کرده است.

هر دهان را پیل بویی می کند

گرد معده هر بشر بر می تند

تا کجا یابد کباب پور خویش

تا نماید انتقام و زور خویش

گوشت های بندگان حق خوری

غیبت ایشان کنی کیفر بری

هان که بویای دهانْتان خالق است

کی برد جان غیر آن کو صادق است

وای آن افسوسی ای کش بوی گیر

باشد اندر گور منکر با نکیر

نی دهان دزدیدن امکان زان جهان

نی دهان خوش کردن از دار و دهان

آب و روغن نیست مر روپوش را

ص: 60

راه حیلت نیست عقل و هوش را(1)

داشت. همچنین هر اندازه میان مردم ناهماهنگی و بی اعتمادی بیشتر باشد، نابودی و فروپاشی آن سریع تر است. اسلام که جامعه اسلامی را به منزله پیکر واحد و افراد جامعه را چونان اندام های آن می داند، بر آنچه موجب تقویت روح هم بستگی می شود، تأکید می ورزد و از آنچه موجب تضعیف وحدت و یک پارچگی می شود، نهی می کند.

غیبت یکی از اموری است که جامعه متحد اسلامی را به تدریج گرفتار تفرقه می کند و صمیمیت و اطمینان به یکدیگر را به بی اعتمادی و بدبینی بدل می سازد؛ زیرا وقتی انسان از شخصی غیبت کند و عیب های او را برای دیگران برملا سازد، شنوندگان، از او متنفر می شوند. بنابراین، عضوی از جامعه از محبوبیت می افتد. همچنین وقتی غیبت شونده آگاه شود که چه کسی از او غیبت کرده است و چه کسانی از عیب های او آگاه گشته اند، از آنها دوری می کند. به همین ترتیب، اگر غیبت میان مردم رواج پیدا کند، افراد یکی پس از دیگری از صحنه اجتماع کنار گذاشته می شوند و روابط اجتماعی به سردی و تیرگی می گراید. بدون شک، جامعه ای که در آن روح هم بستگی حاکم نباشد، دوام نمی یابد و به زودی در سراشیبی سقوط می افتد.

دشمنی دارد و عیب او را برای بدنام کردن و انتقام گرفتن فاش می کند.

عیب و زشتی های اشخاص را حکایت و بازگو می کند و آنها را مورد تمسخر و استهزا قرار می دهد.

دور می شود. پس دوری از این انگیزه ها، بزرگ ترین گام در راه دوری از غیبت است.

یاد دارم که در ایام طفولیت، متعبد بودمی و شب خیز و مولع زهد و پرهیز. شبی در خدمت پدر نشسته بودم و همه شب دیده برهم نبسته و مصحف عزیز در کنار گرفته و طایفه ای گرد ما خفته. پدر را گفتم از اینان یکی سر بر نمی دارد که دوگانه ای بگذارد. چنان خواب غفلت برده اند که گویی نخفته اند که مرده اند. گفت: جان پدر! تو نیز اگر بخفتی، بِه از آنکه در پوستین مردم افتی.

نبیند مدعی جز خویشتن را

که دارد پرده پندار در پیش

گرت چشم خدابینی ببخشند

نبینی هیچ کس عاجزتر از خویش (1)

حق تعالی، لذتی دارد که ترک همه گناهان را آسان می کند و بزرگان همیشه از درگاه خداوند آرزو می کنند که لذت گفت وگویش را از آنها دریغ نکند.

باید از غیبت های انجام شده توبه کرد و گرد چنین گناهی نرفت که پیامبر، آن را از خوره هم بدتر می دانست:

اَلْغِیْبَهُ اَسْرَعُ فی دِینِ الرَّجُلِ الْمُسْلِمِ مِنَ الاْکِلَهِ فِی جَوْفِهِ.(1)

غیبت در نابودی دین مرد مسلمان، زودتر از بیماری خوره در درون او مؤثر واقع شود.

پایان این بخش را به سروده ای از بوستان سرسبز شیخ شیراز آذین می بندیم:

زبان کرد شخصی به غیبت دراز

بدو گفت داننده ای سرفراز

که یاد کسان پیش من بد مکن

مرا بدگمان در حق خود مکن

گرفتم ز تمکین او کم ببود

نخواهد به جاه تو اندر فزود

کسی گفت و پنداشتم طیبت است

که دزدی به سامان تر از غیبت است

بدو گفتم ای یار آشفته هوش

شگفت آمد این داستانم به گوش

بنا راستی در چه بینی بهی

که در غیبتش مرتبت می نهی

ص: 67

بلی گفت دزدان تهور کنند

به بازوی مردی شکم پر کنند

نه غیبت کن آن ناسزاوار مرد

که دیوان سیه کرد و چیزی نخورد(1)

فرمود: «اِفْشاءُ السِّرِّ سُقُوطٌ؛ آشکار کردن راز، سقوط است».(1)

افشای راز، زیان های فراوانی در پی دارد. امام علی علیه السلام می فرماید: «لایَسْلُمُ مَنْ أَذاعَ سِرَّهُ؛ کسی که رازش را فاش سازد، سالم نمی ماند.»(2) امام، تیره بختی مردم را در فاش ساختن اسرار و دوستی با اشرار خلاصه کرده و فرموده است: «جُمِعَ الشَّرُّ فِی الاْءذاعَهِ وَ مُؤاخاهِ الْأَشْرارِ؛ شر (دنیا و آخرت) در افشاگری راز و دوستی با بدان گرد آمده است».(3)

از عوامل افشای راز، پرحرفی است. اشخاص پرحرف، برای اشباع میل سخن گویی، از هر دری سخن می گویند و چنین کاری سبب می شود پرده از روی رازهایشان کنار رود.

همچنین در گردهمایی ها، از مطالب گوناگونی سخن به میان می آید و افراد مبتلا به کمبود شخصیت و ضعفِ نفس، می کوشند با ارائه مطالبی جدید، نظر حاضران را به خود جلب و احساس حقارت خویش را جبران کنند. جوّ چنین مجالسی سبب می شود افراد، اسرار طبقه بندی شده ای را که دیگران کمتر به آن دسترسی دارند، نقل کنند تا میان اهل مجلس جایی برای خود به دست آورند.

یکی دیگر از این عوامل، تحت تأثیر احساسات قرار گرفتن و عصبانیت است. بسیار اتفاق می افتد که فرد یا افرادی بر اثر ناراحتی و احساساتی شدن، اسراری را فاش می سازند. انسان باید همواره بر اعصاب و زبان خویش مسلط باشد و نزاع و مشاجره، او را چنان عصبانی و احساساتی نکند که اسرار مخفی را برملا سازد.

ص: 69

رازداری دو نوع است؛ یکی، راز دیگران را نگه داشتن و دیگری، اسرار خود را پوشاندن. آدمی باید هم رازدار خود باشد و هم رازدار دیگران. امام علی علیه السلام در این باره می فرماید: «مَنْ ضَعُفَ عَنْ حِفْظِ سِرِّهِ لَمْ یَقْوَ لِسِرِّ غَیْرِهِ؛ هر که از حفظ سرّ خود ناتوان باشد، بر نگه داری سرّ دیگری توانا نیست.»(1)

انسان باید مراقبت کند که چه می گوید و با که می گوید. زمانی که اسرار، نگفتنی است یا شنوای راز، محرم نیست، دل باید صندوق و نگاه دار باشد و از امانت خویش به بهترین صورت امانت داری کند و آن را به گاه ضرورت هم جز به امانت دار نسپارد. امام علی علیه السلام می فرماید: «صَدْرُ الْعاقِلِ صَنْدُوقُ سِرِّهِ؛ سینه انسان عاقل، صندوق اسرار اوست».(2)

زدن هم گفته می شود و آثار منفی اجتماعی دارد؛ بی گناهان، متهم و گرفتار می شوند؛ افراد به همدیگر سوءظن می یابند؛ اعتماد عمومی از میان می رود و دوستی جایش را به دشمنی می دهد. ازاین رو، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

هر کس به مرد یا زن باایمانی بهتان بزند یا درباره کسی چیزی بگوید که در او نیست، خداوند در قیامت، او را بر تلی از آتش قرار می دهد تا از آنچه گفته است، خارج شود و از عهده گفته خود بیرون آید.(1)

در قرآن کریم بیش از چهل آیه درباره تهمت و بهتان وارد شده است. در نُه آیه از قرآن مجید،(2) افترازنندگان به خدا و تکذیب کنندگان آیات الهی ستم کارترین مردم معرفی شده و در پنج آیه(3) آمده است: «بروید در زمین سیر کنید و سرنوشت تکذیب کنندگان و تهمت زنندگان به خدا و رسول را بنگرید که چگونه گرفتار خشم الهی در دنیا شدند».

در یازده آیه،(4) دروغ گویان و بهتان زنندگان مورد عتاب قرار گرفته اند و به آنها بیم آتش قهر و غضب الهی داده شده است که چه عذاب سختی در انتظار ایشان خواهد بود.

ناگفته نماند که در افترا، تهمت زننده با آگاهی، گناه یا عیبی را به شخصی نسبت می دهد؛ یعنی می داند که آن شخص این عیب را ندارد یا این گناه از او صادر نشده است. با وجود این، آن را به او نسبت می دهد و حتی گاه خود او مرتکب کار زشتی

ص: 71

شده است، ولی برای نجات خود از گرفتاری و فرار از مجازات، آن را به دیگری نسبت می دهد.

در بهتان، تهمت زننده بدون علم و تنها از روی گمان، چیزی را به شخصی نسبت می دهد. ریشه این رذیله اخلاقی همان سوءظن و بدبینی به دیگران است که موجب می شود هر کاری که از دیگران صادر شود، آن را بر فساد و بدی حمل کند. بیشتر تهمت ها هم به دلیل ناآگاهی و سوءظن است. ازاین رو، خداوند در قرآن می فرماید: «ای مؤمنان! از بسیاری از گمان ها بپرهیزید؛ زیرا بعضی از گمان ها گناه است».(حجرات:12)

مؤمن نه تنها نباید به برادر و خواهر مؤمن خویش سوءظن داشته باشد و به آن ترتیب اثر بدهد، بلکه باید عمل او را حمل بر صحت کند و بکوشد سوءظن خویش را به حسن ظن تبدیل سازد. امیرمؤمنان علی علیه السلام در همین باره می فرماید:

باید گفتار و کردار برادر دینی خود را به بهترین شکل قرار دهی، مگر اینکه یقین پیدا کنی و راه توجیه بر تو بسته باشد. نباید به سخن برادرت بدگمان باشی، در حالی که محمل خوبی برای توجیه کلام او می یابی.(1)

اسلام، تهمت را حرام می داند و از مؤمنان می خواهد از سوءظن به یکدیگر بپرهیزند و در صورت پیدایش سوءظن، به آن اعتنا نکنند و ترتیب اثر ندهند. از سوی دیگر، به مؤمنان دستور داده است تا خود را در معرض تهمت قرار ندهند و از گفتن سخنان و انجام دادن کرداری که موجب سوءظن می شود، بپرهیزند تا دچار تهمت و افترا نشوند، چنان که امیرمؤمنان علی علیه السلامفرمود: «کسی که خود را در معرض تهمت قرار دهد، نباید کسی را که به او بد گمان می شود، نکوهش کند.»(2) همچنین ایشان در وصیت به فرزندش امام مجتبی علیه السلامفرمود: «از محل تهمت یا مجلسی که به آن گمان بد برده

ص: 72

می شود، دوری کن».(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز می فرمود: «از مواضع تهمت بپرهیزید.» روزی ایشان در مسجد معتکف بود و صفیه، یکی از همسرانش به دیدنش آمد. هنگام بازگشت به خانه، چند گامی همراهی اش کرد و در ضمن با او سخن گفت. دراین حال، به مردی از انصار که آنان را دید، فرمود: «این، صفیه، همسر من است.» هدف ایشان از بیان این مطلب، برطرف ساختن سوءظنِ محتمل از طرف شخص انصاری بود.(2)

8. بی احترامی به دیگران؛

9. حسد؛

10. ایجاد ناامیدی؛

11. ایجاد بدبینی؛

12. تعصب های جاهلانه؛

13. آگاهی از نتیجه شوم تهمت در زندگی فردی و اجتماعی.

خاطر کاری که انجام دادید، سخت پشیمان شوید.

2. باید کار سخن چین را ناپسند بدانند و زشتی کارش را برایش بازگو کنند و او را از این کار بازدارند.

3. باید سخن چین را دشمن خود بدانند؛ زیرا او مورد خشم خداوند است و کسی که امروز از دیگران نزد تو خبرچینی می کند، فردا از تو نزد دیگران

خبرچینی خواهد کرد. امام صادق علیه السلاممی فرماید: «مَنْ نَمَّ اِلَیْک سَیَنِمُّ عَلَیْکَ؛ کسی که نزد تو سخن چینی می کند، از تو هم پیش دیگران سخن چینی خواهد کرد.»(1) سخن چین، دوست انسان نیست. کسی که در غیاب تو سخنی گفته، از تو شرم کرده و مایه ناراحتی تو نشده است. در مقابل، سخن چین، آن خبر را به تو می رساند و از تو شرم و حیا نمی کند و موجب ناراحتی ات می شود و تو را علیه دوستت تحریک می کند و به دشمنی او فرامی خواند. چنین شخصی در حقیقت، دشمن آدمی است.

4. نباید به سخنان سخن چین ترتیب اثر دهند؛ زیرا خداوند در قرآن مجید می فرماید: «وَ أَصْلِحْ وَ لاتَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدینَ؛ اصلاح کن و از فسادکنندگان پیروی نکن.» (اعراف: 142) و حتی نباید با خبر سخن چینان، به دوست خود سوءظن پیدا کنند؛ زیرا باز هم در قرآن آمده است: «إِجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ اثم؛ از بسیاری از گمان ها بپرهیزید؛ زیرا بعضی از سوءظن ها گناه است».(حجرات: 12)

5. نباید گفته سخن چین را برای دیگران بازگو کنند؛ زیرا اگر این سخن را به دوست خود که از او سخن چینی کرده است، بگویند، خود این کار، سخن چینی است و اگر به غیر او بگویند، غیبت است و هر دو گناه است. مؤمنان آنچه را برای خود نمی پسندند؛ نباید برای دیگران بپسندند. امام علی علیه السلام می فرماید:

ص: 75

لَعَنَ اللّهُ الاْمِرِینَ بِالْمَعْرُوفِ التّارِکِینَ لَهُ وَ النّاهِینَ عَنِ الْمُنْکَرِ الْعامِلِینَ بِهِ.(1)

خداوند، کسانی را که مردم را به معروف دعوت می کنند، ولی خود به آن عمل نمی کنند و مردم را از منکر باز می دارند، ولی خود مرتکب آن می شوند، لعنت کند.

ص: 76

ص: 77

لایَسْتُرُ عَبْدٌ عَیْبَ عَبْدٍ اِلاّ سَتَرَهُ اللّهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ.(1)

هیچ بنده ای عیب بنده دیگر را نمی پوشاند، مگر اینکه خداوند در روز قیامت، عیب او را خواهد پوشاند.

در پاسخ گفتند: همان گونه که غیبت او را کردی، باید گوشت جنازه او را بخوری؟ با پشیمانی گفتم: از کار زشت خود توبه کردم. با ابراز ندامت و اعتراف به کار زشت خویش، مرا به حال خود رها کردند. از خواب پریدم و بیدار شدم. بعد از آن شب، هر روز به مدت یک سال به آن گورستان رفتم تا آن مرد جوان را ببینم و از او بخواهم حلالم کند. پس از یک سال سرانجام او را دیدم. وقتی نزد او رفتم، پیش از آنکه سخنی بگویم، گفت: آیا از سخن زشت خود توبه کردی؟ گفتم: آری. گفت: برو به خانه که حلالت کردم».(1)

جاه طلبی، برادر دینی او را خوار و خفیف کند و پرده آبروی او را بدرد، استوار بایستد و از آبروی برادر دینی خود دفاع کند، فرشتگان بسیاری از زمین، آسمان، عرش و ملکوت نزد خداوند از او به نیکی، یاد و مدح و ثنایش می کنند و از خدای تعالی برای او سربلندی، منزلت، جاه و مقام می طلبند. خداوند تعالی نیز در پاسخ فرشتگان می فرماید: «من هم آنچه را شایسته عمل اوست، برایش واجب کردم، به اینکه به تعداد هر یک از شما فرشتگان ستایشگر، از درجات، کاخ ها، باغ ها و درختان بهشتی نصیب او کنم و هر نعمتی را دوست داشته باشد، برایش فراهم می سازم، از آن نعمت هایی که هیچ یک از آفریدگانم از آن آگاهی ندارند».(1)

روزی ابراهیم ادهم به مهمانی دعوت شد. دید حاضران در مجلس از دیگران غیبت می کنند. با شنیدن گفتارشان، خطاب به ایشان گفت: «مردم اول نان می خورند و سپس گوشت، ولی شما اول (با غیبت کردن) گوشت مردم را می خورید و سپس نان.» بعد به سخن حق تعالی اشاره کرد که می فرماید: «اَیُحِبُّ اَحَدُکُمْ اَنْ یَاْکُلَ لَحْمَ اَخِیهِ مَیْتاً؛ آیا دوست می دارید گوشت برادر مرده خود را بخورید». (حجرات: 12)(2)

پیامبر گرامی اسلام فرمود:

مَنْ کَانَ یُوْمِنُ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الاْخِرِ فَلاَ یَجْلِسْ فِی مَجْلِسٍ یُغْتَابُ فِیهِ مُسْلِمٌ.(3)

کسی که به خدا و روز قیامت ایمان داشته باشد، در مجلسی نمی نشیند که در آن، غیبت مسلمانی را می کنند.

ص: 81

سخن چینی کند؛ زیرا با این عمل ناپسند، هم خود، هم برادر و هم آن حاکم را به نابودی کشانده است.(1)

امام صادق علیه السلام می فرماید:

أَلسَّاعِی قاتِلُ ثَلاثَهٍ: قَاتِلُ نَفْسِهِ وَ قَاتِلُ مَنْ یَسْعَی بِهِ وَ قَاتِلُ مَنْ سَعی اِلَیهِ.(2)

خبرچین، قاتل سه کس است: خودش؛ کسی که بر ضد او بدگویی کرده و کسی که نزد وی از دیگری بدگویی کرده است.

آگاهی نداشتم. آیا نمی دانی «النَّمِیمَهُ هُمْ کِلابُ النّارِ؛ سخن چینان، سگ های دوزخند».(1)

می خندیدی. پس چگونه امروز تو را رسوا کنم، در حالی که گناه نمی کنی و گریانی!(1)

و دو قبیله زن و شوهر به جان هم افتادند و خون عده ای تنها به واسطه سخن نادرست یک نفر، به ناحق بر زمین ریخت.(1)

تکذیب نکنی؛ زیرا آدم دروغ گو، رأی و فکر درستی از خود ندارد.

3. موضوع دیگر اینکه نزد من از کسی غیبت نکنی؛ زیرا غیبت کردن را کسی به خود نمی پسندد و دوست نمی دارد، مگر اینکه ضعف و کاستی در او باشد.

وقتی سخنان پادشاه تمام شد، آن مرد ادیب گفت: آیا می توانم از حضور شما مرخص شوم و بازگردم؟ پادشاه گفت: آری. آن مرد بدون آنکه یک کلمه حرفی بزند، از حضور پادشاه مرخص شد.(1)

برای چرب گویی (چاپلوسی) می گردانند».(1)

می دهند. آن دو فرشته، خیر و شر آن را ثبت می کنند و غیر آن را دور می افکنند.

که هر چه بر زبانش بیاید، می گوید و حرف بی جا می زند».(1)

در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده است:

اِنَّ رَسُولَ اللّهِ کَانَ یَتُوبُ اِلَی اللّهِ وَ یَسْتَغْفِرُهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَهٍ مِأَهَ مَرَّهٍ مِنْ غَیْرِ ذَنْبٍ.(1)

همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله، در هر شب و روز صد بار به درگاه الهی توبه و استغفار می کرد، در حالی که هیچ گناهی نداشت و خطایی مرتکب نشده بود.

خشم و غضب خود قرار می دهد.» یکی از بزرگان می گفت: هر وقت می خواستم حرفی بزنم، نقل قول و سخن بلال، مانع از حرف زدنم می شد.(1)

می گویند: ما به سبب اعمال توست که ثواب و عقاب می بینیم.(1)

مجازات زبان خویش گرفتار شدیم.(1) امام علی علیه السلام نیز می فرماید: «کُلُّ مُؤمِنٍ مُلْجَمٌ؛(2) هر انسان با ایمانی، لجام و دهنه ای بر دهان دارد».

برای من بیاور. لقمان گوسفندی را کشت و دل و زبانش را نزد صاحبش حاضر کرد. روز دیگر صاحبش به او گفت: امروز هم گوسفندی بکُش، ولی بدترین اعضایش را برایم بیاور. لقمان گوسفندی را ذبح کرد و این بار هم دل و زبانش را برد. صاحبش گفت: دلیل این کار چیست؟ چرا دل و زبان، بهترین و بدترین عضو بدن است؟ لقمان گفت: اگر دل و زبان پاک باشند، هیچ چیز بهتر از این دو عضو نیست و اگر ناپاک باشند، هیچ چیز بدتر از آنها نیست.(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

لایَسْتَقِیمُ إِیمانُ عَبْدٍ حَتّی یَسْتَقِیمَ قَلْبُهُ وَ لایَسْتَقِیمُ قَلْبُهُ حَتّی یَسْتَقِیمَ لِسَانُهُ.(2)

هیچ گاه ایمان بنده ای کامل و استوار نمی شود، مگر اینکه قلب او درست باشد و قلب او راست و درست نمی شود، مگر اینکه زبانش سالم باشد.

آنها آگاه شوند. در یکی از زندان های شهر، جوانی زندانی بود. او خواهش کرد به عرض سلطان برسانند که حاضر است مجسمه ها را ببیند و تفاوت میان آنها را بگوید. پادشاه فرمان داد جوان را به قصر آوردند. او با دیدن مجسمه ها، فهمید که در گوش هر یک از آنها سوراخ بسیار کوچکی وجود دارد. وقتی چوب جارویی را داخل سوراخ کرد، چوب از دهان مجسمه اول بیرون آمد. به گوش دومی فرو برد، نوک چوب از گوش دیگر او بیرون آمد. چوب را به گوش مجسمه سوم فرو برد، نوک چوب به داخل شکم مجسمه فرو رفت.

آن گاه جوان به حضور پادشاه رفت و چنین به عرض رساند: پادشاها! همان گونه که هر یک از افراد بشر اخلاق متفاوت دارند، این مجسمه ها هم ویژگی هایی دارند. تفاوت اینها در گوش و دل و زبانشان است. مجسمه اولی به مردمی شباهت دارد که به محض اینکه صحبتی از کسی می شنوند، بی درنگ آن را برای همه کس حکایت می کنند. آنها خبرچینند و یک کلاغ، چهل کلاغ می کنند. هرگز نمی توان به این دسته از مردم اعتماد و اطمینان کرد. مجسمه دوم، به مردمی شبیه است که وقتی حرفی را شنیدند، هیچ گاه درباره آن نمی اندیشند و به اصطلاح، از این گوش می گیرند و از آن گوش در می کنند؛ یعنی یک گوش ایشان در است و یک گوششان دروازه. این دسته هم مردمانی بی فکر و بی فایده هستند. مجسمه سوم، به کسانی شباهت دارد که هر حرفی را که می شنوند، در دل خود جای می دهند و به قول معروف، محرم اسرار هستند. به یقین، ارزش این دسته از مردم از همه بیشتر است.

پادشاه از شنیدن این سخنان بسیار خوش حال شد و دستور داد تفاوت و قیمت هر یک از مجسمه ها را روی آن بنویسند و به دربار پادشاه کشور همسایه بفرستند. آن گاه جوان باهوش را از زندان بیرون آورد و محبت کرد و پاداش هوش و دقت شگفت او را داد.(1)

ص: 96

خوشا به حال کسی که زیادی زبانش را نگه دارد و زیادی مالش را انفاق کند».(1)

اینها به دلیل ارتکاب گناهان کبیره ای که شما گمان می کنید، در عذاب نیستند، بلکه عذابشان به سبب گناه بزرگی است که نزد بیشتر شما کوچک به حساب می آید و آن گناه، این است که یکی غیبت مردم را می کرد و دیگری از ترشح نجاسات، پرهیز نمی کرد و طهارت را رعایت نمی کرد.(1)

در روایتی از ابن عباس نقل شده است:

عَذابُ الْقَبْرِ ثَلاثَهُ اَثْلاثٍ، ثُلْثٌ لِلْغِیْبَهِ وَ ثُلْثٌ لِلنَّمِیمَهِ وَ ثُلْثٌ لِلْبَوْلِ.(2)

عذاب قبر سه بخش دارد: بخشی از آن برای غیبت کردن، بخشی برای سخن چینی و بخشی از آن برای پرهیزنکردن از ترشح نجاست است.

دوباره زنده می شود و همین گونه ادامه می یابد.

به دیگری گفت: فلان شخص چه قدر پُر خواب است؟ سپس از رسول خدا صلی الله علیه و آله مقداری نان خواستند تا بخورند. حضرت به آنها فرمود: شما نان و خوراک خود را خوردید. گفتند یا رسول الله! یادمان نمی آید چیزی خورده باشیم. حضرت فرمود: همین حالا گوشت بدن رفیقتان را با غیبت کردن خوردید.(1)

شیخ بهایی هم می گوید:

بدان که غیبت چون صاعقه ای هلاکت بار است و حال آن کس که از مردم بدگویی می کند، مانند کسی است که منجنیقی بسازد و نیکی هایش را با آن به سمت شرق و غرب پرتاب کند.(1)

حالا در عوض، نیکی هایش به تو داده شده است.(1)

از خرمای تازه برای آن شخص غیبت کننده فرستاد و پیغام داد: به من خبر رسیده است که بخشی از نیکی های خود را به من اهدا کرده ای. خواستم به تلافی هدیه ای به شما داده باشم. پس طبقی خرمای تازه برایت فرستادم تا دهانت را شیرین کنی. امیدوارم مرا ببخشایی از اینکه نتوانستم محبتت را به صورت کامل جبران کنم.(1)

روزی عده ای در حضور عبدالله مبارک نشسته بودند و با یکدیگر گفت وگو می کردند. میان صحبتشان، بحث غیبت مطرح شد. عبدالله مبارک همچنان ساکت و خاموش نشسته بود و هیچ سخنی نمی گفت، ولی وقتی مسئله غیبت مطرح شد، در مقام پند و حکمت گفت: «اگر من می خواستم از کسی غیبت کنم، از پدر و مادرم غیبت می کردم؛ زیرا ایشان بیش از هر کس، سزاوارتر و شایسته تر بودند به اینکه صاحب نیکی های من بشوند».(2)

بار سوم گفته خود را تکرار کرد این بار حضرت فرمود: چگونه از من اجازه افطار می خواهی، درحالی که امروز دخترانت روزه دار نبوده اند؛ زیرا از صبح در خانه گوشت مردم را می خوردند. حال نزد آنها برو و به دخترانت بگو اگر روزه دار بوده اند، استفراغ کنند.

آن مرد به خانه بازگشت و ماجرا را برای دخترانش تعریف کرد و آنها نیز استفراغ کردند. ناگهان از دهان هر کدام، لخته خون بسته ای خارج شد. آن مرد با دیدن این صحنه، با ترس و وحشت نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهرفت و ماجرا را تعریف کرد. حضرت پس از شنیدن سخنان او فرمود: سوگند به آن خدایی که جانم در دست اوست، اگر آن دو لخته خون بسته در شکم دخترانت باقی می ماند، بدون شک گرفتار آتش دوزخ می شدند. سپس فرمود: این دو دختر امروز روزه گرفته و از آنچه خداوند برایشان حلال کرده بود، پرهیز کردند، ولی با چیزی که خداوند حرام کرده بود، روزه خود را شکستند؛ زیرا امروز در خانه با دهان روزه کنار یکدیگر نشستند و با غیبت کردن مشغول خوردن گوشت مردم شدند.(1) در نتیجه، با این کار زشت، روزه خود را تباه کردند و پاداش عمل خود را نابود ساختند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنِ اغْتابَ مُسْلِماً فِی شَهْرِ رَمَضانَ لَمْ یُوجَرْ عَلَی صِیَامِهِ.(2)

هر کس در ماه مبارک رمضان از مسلمانی غیبت کند، روزه اش پاداشی ندارد و از ثواب روزه خود بهره ای نخواهد برد.

ایشان همچنین فرمود:

مَنِ اغْتَابَ مُسْلِماً اَوْ مُسْلِمَهً لَمْ یَقْبَلِ اللّهُ صَلاتَهُ وَ لاصِیَامَهُ اَرْبَعیِنَ یَوْماً وَ

ص: 105

لَیْلَهً اِلاّ أَنْ یَغْفِرَ لَهُ صَاحِبُهُ.(1)

هر کس از زن و مرد مسلمانی غیبت کند، خداوند، نماز و روزه او را تا چهل شبانه روز نمی پذیرد، مگر آنکه کسی که از او غیبت شده است، وی را حلال کند.

فرمود:

مَلْعونٌ مَنِ اتَّهَمَ أَخاهُ مَلْعُونٌ مَنْ غَشَّ أَخاهُ، مَلْعُونٌ مَنِ اغْتابَ أَخاهُ مَلْعُونٌ مَنْ لَمْ یَنْصَحْ أَخاهُ.(1)

کسی که به برادرش تهمت بزند یا با برادرش با غل و غش رفتار کند یا از برادرش غیبت کند یا برادر خود را راهنمایی و نصیحت نکند، ملعون است.(2)

مقداری گوشت به او داد. سرانجام پس از مسافتی کوتاه، مرداری را دید و از او بگریخت. او مدتی درباره این ماجرا می اندیشید تا سرانجام رمز این حوادث بر او کشف شد. آن کوه بزرگ که به صورت لقمه ای لذیذ درآمد و آن را خورد، خشم بود که ابتدا بسیار بزرگ می نمود و چون آن را فرو خورد، لقمه ای لذیذ شد. آن تشت طلا، عمل نیک بود که هر چند بخواهی آن را پنهان کنی، خود را آشکار می سازد. سوم، امانت است که باید آن را حفظ کنی. چهارم، حاجت است که باید سعی کنی نیازهای مردم را برآوری و پنجم، غیبت است که باید از آن فرار کنی.(1)

از امام علی علیه السلام هم نقل شده است که فرمود:

لَوْ وَجَدْتُ مُؤْمِناً عَلی فاحِشَهٍ لَسَتَرْتُهُ بِثَوْبی.(1)

هرگاه به مؤمنی برخورد کنم که سرگرم کار زشتی باشد، او را با جامه خود می پوشانم (تا کس دیگری جز من از زشتی کردار او آگاه نشود و آبرویش نریزد).

ز عیب خویش هنر نیست چشم پوشیدن

که پرده پوشیِ عیب کسان هنر باشد(2)

هر گلی علت و عیبی دارد

گل بی علت و بی عیب خداست(1)

سیه چهره ای را کسی زشت خواند

جوابی بگفتش که حیران بماند

نه من صورت خویش خود کرده ام

که عیبم شماری که بد کرده ام

تو را با من از زشت رویم چه کار

که من نیستم زشت و زیبا نگار(2)

را برای دیگران، بیان و خوبی ها و نیکی هایشان را فراموش می کنند.(1)

منه عیب خلق ای فرومایه پیش

که چشمت فرو دوزد از عیب خویش(2)

وَ أَمَّا الدُّعْمُوصَ فَکانَ نَمّاماً یَفْرُقُ بَیْنَ الأَحِبَّهِ وَ أمّا الْعَقْرَبُ فَکانَ رَجُلاً لَذّاغاً (لَذّاعاً) لایَسْلَمُ عَلی لِسَانِهِ اَحَدٌ.(1)

کرم سیاه، سخن چینی میان دوستان و آشنایان بود و به واسطه خبرچینی، جدایی می انداخت. عقرب هم مرد بدزبانی است که هیچ کس از نیش زبانش آسوده خاطر نبود.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

وَ أَمَّا الْعَقْرَبُ فَکانَ رَجُلاً هَمّازاً فَمَسَخَهُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ عَقْرَباً.(2)

عقرب، مردی عیب جوی، طعنه زننده، بدگوی و بدزبان بود که خداوند، او را به صورت عقرب درآورد.

سخن چین و دروغ گو بوده است.(1)

روزی مردی نزد امیرمؤمنان علی علیه السلام درباره شخصی بدگویی و سخن چینی کرد. حضرت به او فرمود: ای مرد! من در مورد این مطلبی که گفتی تحقیق می کنم. اگر راست باشد، بر تو خشمناک می شوم. اگر دروغ باشد، مجازاتت می کنم، ولی اگر از عمل ناپسندت پشیمان شده ای، همین حالا تو را می بخشم. آن مرد گفت: ای امیرمؤمنان! مرا ببخش که دیگر هرگز بدگویی و سخن چینی کسی را نخواهم کرد.(2)

امام علی علیه السلام در عهدنامه خود به مالک اشتر می نویسد:

وَ لاتَعْجَلَنَّ إِلی تَصْدِیقِ سَاعٍ، فَاِنَّ السّاعِیَ غاشُّ وَ اِنْ تَشَبَّهَ بِالنّاصِحینَ.(3)

هرگز در تصدیق سخن شخص بدگو و سخن چین شتاب مکن؛ زیرا سخن چین، خیانت کار و فریب کار است، گرچه به ظاهر، خود را شبیه خیرخواهان نشان می دهد.

ص: 117

ص: 118

و گزیده گویی پرداخت. پرگویی، وقار و متانت آدمی را از میان می برد. پس سکوتی که لباس کرامت بر انسان بپوشاند، بهتر از سخنی است که ندامت به بار آورد.

6 . به کارگیری زبان برای جلب منفعت دنیوی با هر وسیله ممکن حتی دروغ گویی و استفاده ابزاری از نعمت بیان، به ویژه در برنامه های صدا و سیما بسیار نکوهیده است. در این میان، بجا و صادقانه سخن گفتن و قدردانی از ارزش سخن، بسیار مهم به نظر می رسد. نباید برای دست یابی به متاع چند روزه دنیوی، بازی با کلمات را در برنامه های مختلف تبلیغ کرد و برای رسیدن به مقصود، به هزاران دروغ دست یازید.

7. باید در فیلم ها و سریال های تلویزیونی در مورد تکیه کلام هایی که گاه می تواند از موارد لهو و لعب یا لغو به شمار آید، دقت کرد؛ چون این تکیه کلام ها تا پایین ترین مقاطع سنی نفوذ می کند و جزو فرهنگ محاوره ای می شود.

8. صدا و سیما باید به روش های دوری گزیدن از آلودگی های زبانی در قالب فیلم ها و سریال ها، توجه و برنامه ها را به نوعی برای تغییر رفتار بینندگان و شنوندگان خود تهیه کند. پس باید به این مسئله با نگاه آموزشی نگریست و تنها به پر کردن ساعت پخش توجه نکرد. بنابراین، نگاه ظریفانه و کارشناسی دینی به این برنامه ها _ به شکل مستقیم یا غیرمستقیم _ اهمیت فراوانی دارد. برخورد غیرمستقیم، مانند خارج شدن افراد از جایی که شخصی در حال غیبت است با تغییر چهره و مانند آن، می تواند بسیار کارساز باشد.

9. از آنجا که بیشتر فضیلت های اخلاقی از زمان کودکی در دل و جان آدمی ریشه می گیرد، در ساخت برنامه های کودکان باید کاملاً به ادبیات به کار رفته توجه کرد تا جنبه بدآموزی نداشته باشد؛ زیرا وقتی صفتی در کودک درونی شود، به راحتی نمی توان آن را از وجود او زدود. اگر کودکان در برنامه ها با دروغ آشنا شوند و به تدریج حتی زشتی و قبح آن نیز از بین برود، آثار زیان بار اخلاقی برای آنان خواهد داشت.

10. عملکرد مسئولان در جامعه و بزرگ ترها در خانواده، حالت الگویی دارد.

ص: 120

بنابراین، باید در گفتمان های رادیو _ تلویزیونی، به ظرافت این مسئله توجه کرد و از باب «کُونُوا دُعاهً لِلنّاسِ بِغَیْرِ أَلْسِنَتِکُمْ» با رفتار خود، آموزش های لازم چون راست گویی، رازداری، زیباگویی، ادب در گفتار، پرهیز از دروغ گویی، سخن چینی و مانند آنها را به کودکان و بینندگان آموزش دارد.

11. باید زمینه ای در برنامه ها به وجود آید که هر گاه لغزشی در حفظ زبان صورت گرفت و آدمی مرتکب گفتار نامطلوبی شد، شجاعت عذرخواهی و تصحیح گفتار را داشته باشد. حتی در مواردی مانند غیبت و تهمت، پی آمدهای منفی برخورد با آن فرد برای حلالیت طلبی و سختی های آن به نمایش گذاشته شود تا بینندگان به طور غیرمستقیم، آثار زیان بار گفتار نامناسب را دریابند.

در زبان دیده می شود».(1)

5. «نِجاهُ الْمُؤْمِنِ فِی حِفْظِ اللِّسانِ؛ نجات مؤمن، در حفظ زبان است».(2)

6. «بَلاءُ الاِْنْسانِ مِنَ اللِّسانِ؛ مصیبت انسان از زبان است».(3)

7. «مَنْ لاحَیاءَ لَهُ لاغِیبَهَ لَهُ؛ کسی که شرم و حیایی نداشته باشد، هرچه درباره او بگویند، غیبت شمرده نمی شود».(4)

8 . «فِتْنَهُ اللِّسانِ اَشَدُّ مِنْ ضَرْبِ السَّیْفِ؛ فتنه زبان، از ضربه شمشیر شدیدتر است».(5)

9. «اَلْجمالُ فِی الرَّجُلِ اَللِّسانُ؛ زبان، زینت انسان است».(6)

2. «اَلْجَمالُ فِی اللِّسانِ وَ الْکَمالُ فِی الْعَقْلِ؛ زیبایی در زبان و کمال در عقل است».(1)

3. «لِسانَکَ اِنْ اَمْسَکْتَهُ اَنْجَاکَ وَ اِنْ اَطْلَقْتَهُ اَرْداکَ؛ اگر زبان خود را نگاه داشتی، نجاتت می بخشد و اگر رهایش کردی، هلاکت می کند».(2)

4. «اَللِّسانُ تَرْجُمانُ الْجَنَانِ؛ زبان، ترجمان دل است».(3)

5. «اَلْأَلْسُنُ تُتَرْجِمُ عَمّا تَجُنُّهُ الضَّمَائِرُ؛ زبان، ترجمان دل و درون انسان است».(4)

6. «اَلاِْنْسانُ لُبُّهُ لِسَانُهُ؛ مغز و چکیده وجود هر انسانی، زبان اوست».(5)

7. «اَعْظَمُ الْخَطایا عِنْدَ اللّهِ اَللِّسانُ اَلْکَذُوبِ؛ به درستی که بزرگ ترین خطاها نزد خداوند، زبان دروغ گو است».(6)

8 . «ذَلاقَهُ اللِّسانِ رَأْسُ الْمالِ؛ زیبا سخن گفتن، سرمایه اصلی انسان است».(7)

9. «اِعْلَمُوا اَیُّها النّاسُ مَنْ لَمْ یَمْلِکْ لِسَانَهُ یَنْدَمْ؛ ای مردم! بدانید کسی که مالک زبانش

ص: 123

نباشد، پشیمان می شود».(1)

10. «تُکَلِّمُوا تُعْرَفُوا فَاِنَّ الْمَرْءَ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِهِ؛ سخن بگویید تا شناخته شوید. همانا شخصیت حقیقی هر انسان زیر زبانش نهفته است».(2)

11. «لَوْ رَأَیْتَ مَا فِی میزانِکَ لَخَتَمْتَ عَلی لِسانِکَ؛ همانا اگر دفتر اعمالت را می دیدی، بر زبانت مُهر می زدی».(3)

12. «اِحْسِبُوا کَلامَکُم مِنْ اَعْمالِکُمْ؛ همیشه گفتار خود را جزو کردار خویش به شمارآورید».(4)

13. «عَلی لِسانِ الْمُؤْمِنِ نُورٌ یَسْطَعُ وَ عَلَی لِسانِ الْمُنافِقِ شَیْطانٌ یَنْطِقُ؛ از زبان شخص مؤمن نوری می درخشد، ولی این شیطان است که از زبان منافق سخن می گوید».(5)

14. «سامِعُ الْغِیْبَهِ شَرِیکُ الْمُغْتابِ؛ شنونده غیبت، شریک غیبت کننده است».(6)

15. «لا تُعَوِّدْ نَفْسَکَ الْغِیْبَهَ فَاِنَّ مُعْتادَها عَظِیمُ الْجُرْمِ؛ خود را به غیبت کردن عادت مده؛

ص: 124

زیرا اعتیاد به آن، گناه و جرم بزرگی است».(1)

می شوی».(1)

دیگران سخن چینی خواهد کرد».(1)

2. «اَلنَّمّامُ سَهْمٌ قَاتِلٌ؛ سخن چین، تیری سهمگین و کشنده است».(2)

3. «اَلنَّمّامُ جِسْرُ الشَّرِّ؛سخن چین،پل ارتباطی و واسطه شر و بدی است».(3)

4. «اِیّاکُمْ وَ اَلنَّمائِمَ فَاِنَّها تُورِثُ الضَّغَائِنَ؛ از سخن چینی بپرهیزید؛ زیرا موجب دشمنی می شود».(4)

5. «شِرارُکُمُ الْمشَّاؤُونَ بِالنَّمِیمَهِ الْمُفرِّقُونَ بَیْنَ الاَْحِبَّهِ الْمُبْتَغُونَ لِلْبُراءِ الْمَعایِبَ؛ خبیث ترین شما، کسانی هستند که میان افراد سخن چینی می کنند و میان دوستان جدایی می اندازند و به اشخاص پاک دامن، ننگ و عیبی نسبت می دهند».(5)

عزوجل یا گذشت و بخشش غیبت شده، هیچ چیز آن را نمی گشاید».(1)

6 . «لاََنْ یَأکُلَ أَحَدُکُمْ مِنْ جِیفَهٍ حَتّی یَشْبَعَ خَیْرٌ لَهُ مِنْ اَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ اَخِیهِ الْمُسْلِمِ؛ اگر یکی از شما از گوشت مردار بخورد تا سیر شود، بهتر از آن است که گوشت برادر مسلمان خود را بخورد».(2)

7. «فَنَزِّهُوا أَسْمَاعَکُمْ مِنِ اسْتِماعِ الْغِیبَهِ فَاِنَّ الْقَائِلَ وَ الْمُسْتَمِعَ لَها شَریِکَانِ فِی الاْءِثْمْ؛ گوش های خود را از شنیدن غیبت در امان دارید؛ زیرا گوینده و شنونده غیبت هر دو در این گناه شریک هستند».(3)

5. «اَبْغَضُ الْخَلائِقِ اِلَی اللّهِ الْمُغْتَابُ؛ منفورترین مردم نزد خداوند، غیبت کنندگان هستند».(1)

خداوند در دنیا و آخرت، عیب های او را می پوشاند».(1)

6 . «لاتَتَّبِعَنَّ عُیُوبَ النّاسِ فَاِنَّ لَکَ مِنْ عُیُوبِکَ اِنْ عَقَلْتَ مَا یَشْغَلُکَ مِنْ اَنْ تَعِیبَ اَحَداً؛ در پی عیب های مردم مباش؛ زیرا خودت آن قدر عیب داری که اگر به آنها توجه کنی، تو را از عیب جویی دیگران بازمی دارد».(1)

7. «مَنْ بَحَثَ عَنْ عُیُوبِ النّاسِ فَلْیَبْدَاْ بِنَفْسِهِ؛ هر کس می خواهد در جست وجوی عیب های مردم باشد، باید نخست از خودش آغاز کند».(2)

8 . «أَلْهَمّازُ مَذْمُومٌ مَجْرُوحٌ؛ عیب جو، شخصی زشت خو، ناشایست و بیمار است».(3)

9 . «أَمْقَتُ النّاسِ الْعَیّابُ؛ دشمن ترین مردم، عیب جویان هستند».(4)

10. «تَتَبُّعُ الْعَوْراتِ مِنْ أَعْظَمِ السَّوْءاتِ؛ جست وجو کردن عیب های مردم، از بزرگ ترین گناهان و ویژگی های ناپسند است».(5)

11 . «تَتَبُّعُ الْعُیُوبِ مِنْ اَقْبَحِ الْعُیُوبِ وَ شَرِّ السَّیِّئاتِ؛ عیب جویی، از زشت ترین عیب ها و بدترین گناهان است».(6)

12. «ذَوُو الْعُیُوبِ یُحِبُّونَ اِشاعَهَ مَعَائِبِ النّاسِ لِیَتَّسِعَ لَهُمُ الْعُذْرُ فِی مَعائِبِهِمْ؛ کسانی که

ص: 132

عیب دارند، دوست دارند عیب مردم را اشاعه دهند تا میدان عذر و بهانه برای عیب های خودشان گسترده باشد».(1)

13. «اِیّاکَ وَ مُعَاشَرَهَ مُتَتَبِّعِی عُیُوبِ النّاسِ فَاِنَّهُ لَمْ یَسْلَمْ مُصَاحِبُهُمْ مِنْهُمْ؛ از هم نشینی با کسانی که در پی عیب های مردم هستند، بپرهیز؛ زیرا هم نشین آنها از آسیبشان سالم نمی ماند».(2)

از تحمل آسمان ها سنگین تر است».(1)

2. «مَنْ دَخَلَ مَداخِلَ السُّوءِ اُتَّهِمَ؛ هر کس در جاهای بد پا بگذارد، متهم می شود».(2)

3. «اِیّاکَ وَ مَوَاطِنَ التُّهْمَهِ وَ الْمَجْلِسَ الْمَظْنُونَ بِهِ السُّوءُ فَاِنَّ قَرِینَ السُّوءِ یَضُّرُ جَلیسَهُ؛ از جاهای تهمت انگیز و مجالسی که گمان بد به آن برده می شود، بپرهیز؛ زیرا هم نشین بد، موجب فریب و انحراف هم نشین خود می شود».(3)

است. پس زبانت را مُهر بزن، چنان که بر طلاها و صفحه های کاغذت مُهر می زنی».(1)

هر کو هنر است و عیب خود گفت

با جانِ هنر قرین شمارش

عالِم که به جهل خود مقر شد

از جمله صادقین شمارش

خود را چو ستوده ای نکوهد

عیسای فلک نشین شمارش

منصف که به صدق نفس خود را

خائن شمرد، امین شمارش

و آن کس که به خود فرو نیامد

پوینده حق گزین شمارش

دشنام که خود به خود دهد مرد

سرمایه آفرین شمارش

خاقانی

گوش و هوش مستمع چون باز شد بگشای لب

ور ببینی بسته اش، زنهار بگشایی دهن

گر دُری در دل نهان داری، برون آر از صدف

ور نداری حرف نیکی، لب فرو بند از سخن

حاجتی داری بگو، یا سائلی را ده جواب

حکمتی داری بیان کن ور نداری دم مزن

فیض

پیرامُن کذب پای مگذار

تا شأن تو نشکند در انظار

کز گفت دروغ نیست بدتر

هرگز صفتی به آدمی در

حیدرعلی کمالی

یا که هم بوی مشک تاتاری

یا ز ازهار باغ مینویی

خویشتن بی سبب بزرگ مکن

تو هم از ساکنان این کویی

ره ما گر کج است و ناهموار

تو خود این ره چگونه می پویی

در خود آن بِهْ که نیک تر نگری

اول آن بِهْ که عیب خود گویی

ما زبونیم و شوخ جامه و پست

تو چرا شوخِ تن نمی شویی

پروین اعتصامی

برو از پیش من که از رخ تو

شد جهانِ فراخ بر من تنگ

وزغ بینوا به پاسخ وی

گفت ای خودستای بی فرهنگ

ای همه عیب خود نهان کرده

لیک کردی به عیب من آهنگ

گر در آیینه بنگری خود را

لب ببندی از این بیان جفنگ

زانکه من گرچه زشت می باشم

لیک پیش توام ظریف و قشنگ

گاه رفتن به پای خود بنگر

روش کج بین و زشتی چنگ

خوشدلا! کج روی و کج بینی

شیوه عیب جوست چون خرچنگ

خوشدل تهرانی

ص: 153

19. بیهوده گویی و گفتن سخن ناسنجیده چه پی آمدهایی دارد؟

20. آیا دروغ گویی در مواردی می تواند برای مردم منفعت در پی داشته باشد؟

21. چرا بعضی راست گویی را وانهاده اند و دروغ می گویند؟

22. آیا ناسزا گویی را در حالت عصبانیت تأیید می کنید؟

23. چگونه می شود در حالت عصبانیت، از دشنام گویی در امان بود؟

24. می گویند غیبت با خوردن گوشت مرده مساوی است. این حرف به چه معناست؟

25. حلالیت خواهی یعنی چه؟

26. چرا بعضی افراد، راز دیگران را فاش می کنند؟

27. بهتان و افترا چیست؟

28. چرا بعضی افراد، به سخن چینی می پردازند؟

11. چرا خداوند در قرآن کریم برای تبیین بیشتر گناهان زبان، از مثال های محسوس مانند تشبیه غیبت به گوشت مرده بهره می گیرد؟

12. فرق بهتان و افترا با غیبت را در چه چیزهایی می دانید؟

13. تکیه کلام ها و مکالمه های برنامه ای، تا چه اندازه در عفت کلام اجتماعی اثرگذار است؟

14. به جای ناسزاگویی هنگام عصبانیت، از چه راه های دیگری می توان سود جست؟

15. در مجموع، کارکردهای مثبت زبان بیشتر است یا منفی؛ چرا؟

ص: 160

20. فروغی، محمدعلی، کلیات سعدی، تهران، انتشارات کتاب فروشی علمی، بی تا.

21. فقیه ایمانی، مهدی، نقش زبان در سرنوشت انسان ها، مؤسسه اسماعیلیان، قم، 1375.

22. فیض کاشانی، ملامحسن، المحجه البیضاء، قم، دارالنشر، 1369.

23. قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، تهران، انتشارات فراهانی، بی تا.

24. کاشانی، فتح الله بن شکرالله، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تصحیح: علی اکبرغفاری، اسلامیه، تهران، 1363.

25. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، علمیه اسلامیه، 1363.

26. متقی، علی بن حسام الدین، کنز العمال، قم، دارالحدیث، 1375.

27. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، انتشارات اسلامیه، بی تا.

28. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، 1374.

29. مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه، ترجمه: حسن مصطفوی، بی جا، انتشارات قلم، چاپ اول، 1363.

30. مکارم شیرازی، ناصر (و دیگران)، تفسیر نمونه، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوازدهم، 1373.

31. مولوی، جلال الدین، مثنوی معنوی، به اهتمام: رینولدالین نیکلسون، مصحح: غلامحسین ده بزرگی، انتشارات مولی، تهران، 1380.

32. نراقی، ملااحمد، معراج السعاده، بی جا، انتشارات امین و رشیدی، بی تا.

33. نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، دارالتفسیر، قم، 1417 ه . ق.

34. نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اخلاق محتشمی و سه رساله دیگر، تصحیح: محمدتقی دانش پژوه، دانشگاه تهران، تهران، 1339.

35. نمایندگی ولی فقیه در مرکز تحقیقات سپاه، آداب معاشرت، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1379.

36. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، بی تا.

37. نهج البلاغه، ترجمه: صالح صبحی، بیروت، بی نا، چاپ اول، 1387 ه . ق.

38. وَدُود برزی، آفات گفتار، تبریز، انتشارات آیدین، چاپ اول، 1377.

39. ورام ابن ابی فراس، ابوالحسین، مجموعه ورام، ترجمه: محمدرضا عطایی، مشهد، بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1369.

ص: 162