ص:2

بازشناسی حقوق اجتماعی همسایگان در شرایط کنونی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. رعایت حق همسایگی حتی همسایه کافر از سفارش های اکیدی است که در آموزه های اسلام و سخنان ائمه معصومین علیهم السلام آشکار دیده می شود. البته واقعیت این است که در پرتو تکنولوژی و زندگی ماشینی بسیاری از این حقوق رنگ باخته یا به بوته فراموشی سپرده شده است. افزون بر این آسیب ها، شکل نوین زندگانی در شهرها؛ یعنی آپارتمان نشینی نیز مشکلات و فرهنگ خاصی را به ارمغان آورده است که برای زدودن این آسیب ها و بازگشت به فرهنگ ناب اسلامی، تمام نهادها و دستگاه های برنامه ریز و فرهنگ ساز به ویژه صدا و سیما تلاشی علمی و عملی گسترده ای را سامان دهند. در این میان، صدا و سیما باید راهکارهای مناسب در راه شناساندن ارزش ها و ضد ارزش ها در حسن همجواری و تحکیم و تثبیت ارزش ها و تقبیح و تضعیف ضد ارزش ها گام بردارد. بی شک، برای دست یابی به این اهداف، شناخت حقوق همسایگی و آسیب های فراروی اهمیت فراوان دارد. جناب آقای _مهدی اسماعیلی_ در این نوشتار کوشیده است

بازشناسی حقوق اجتماعی همسایگان در شرایط کنونی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. رعایت حق همسایگی حتی همسایه کافر از سفارش های اکیدی است که در آموزه های اسلام و سخنان ائمه معصومین علیهم السلام آشکار دیده می شود. البته واقعیت این است که در پرتو تکنولوژی و زندگی ماشینی بسیاری از این حقوق رنگ باخته یا به بوته فراموشی سپرده شده است. افزون بر این آسیب ها، شکل نوین زندگانی در شهرها؛ یعنی آپارتمان نشینی نیز مشکلات و فرهنگ خاصی را به ارمغان آورده است که برای زدودن این آسیب ها و بازگشت به فرهنگ ناب اسلامی، تمام نهادها و دستگاه های برنامه ریز و فرهنگ ساز به ویژه صدا و سیما تلاشی علمی و عملی گسترده ای را سامان دهند. در این میان، صدا و سیما باید راهکارهای مناسب در راه شناساندن ارزش ها و ضد ارزش ها در حسن همجواری و تحکیم و تثبیت ارزش ها و تقبیح و تضعیف ضد ارزش ها گام بردارد. بی شک، برای دست یابی به این اهداف، شناخت حقوق همسایگی و آسیب های فراروی اهمیت فراوان دارد. جناب آقای _مهدی اسماعیلی_ در این نوشتار کوشیده است

ص:3

تا با معرفی اجمالی حقوق همسایگان و آسیب های موجود در روابط همسایگی به ویژه در آپارتمان نشینی، دستمایه های اولیه را برای برنامه سازان رسانه فراهم آورد. باشد که با شناخت آسیب ها و راه های زدودن آنها، گام های ارزشمندی در بهسازی روابط همسایگان بر اساس آموزه های اسلامی برداشته شود.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:4

حقوق همسایه بسیار مهم و حساس است.

 جمله با ارزش و گرانسنگ پیشوای عدالت، امیرالمؤمنین علیه السلام، در لحظات واپسین زندگی، به دو فرزند عزیزشان در قالب الفاظی صریح، بیانگر عظمت و بزرگی این حق است:

اللّه، اللّه فی جیرانِکُم، فإنّها وَصِیَةٌ نَبیّکُم، مازالَ یُوصی بِهِم حتّی ظنّنا أنّه سَیُوَرثُهم.(1)

خدای را، خدای را، درباره همسایگانتان، که این وصیت پیامبر شماست، پیامبر خدا همواره نسبت به همسایگان سفارش می فرمود؛ تا حدی که گمان کردیم آنان را از ارث برندگان قرار خواهد داد.

نظیر این فرمایش در کلام پیشوایان ما بسیار است؛ بیانات زیادی در رابطه با حسن هم جواری، عدم آزار و اذیت همسایگان، رسیدگی و تفقد به همسایگان و... وجود دارد که نشانگر اهمیت این مسأله است. با این حال، سؤال مهم و اساسی این است که آیا ما حق همسایه را شناخته ایم و آنچه را معصومین علیهم السلام در نظر داشته اند اجرا می کنیم.

هیچ وجدان سالمی نمی تواند پاسخی مثبت به این سؤال بدهد؛ زیرا آنچه امروزه و به ویژه در آپارتمان نشینی و زندگی شهری رنگ باخته است، همین توصیه های «رعایت حقوق همسایگان» است. هر چند به طور کل، منکر موارد مثبت رعایت این توصیه ها در بین برخی همسایگان نیستیم، ولی بی گمان آنچه بیانات و سفارشات اکید ائمه معصومین علیهم السلامبدان رهنمون است، با آنچه در صحنه اجتماع و در عمل شاهد هستیم، بسیار متفاوت است.

ص:6

البته لازم است که با این مسئله کارشناسانه برخورد نموده و علت آن را پیدا کنیم و برای اصلاح آن بکوشیم.

 ما در این نوشتار در پی علت یابی نیستیم، بلکه هدف ما، شناخت حق همسایه در روایات اسلامی و بررسی این حق در حقوق و نظام حقوقی کنونی است.

حق همسایگی در برخی موارد تنها جنبه اخلاقی داشته که عدم رعایت آن، عقوبت و محرومیت از پاداش الهی را در پی خواهد داشت. بی گمان این جنبه ها را نمی توان در قوانین گنجاند؛ زیرا دامنه اخلاق بسیار وسیع تر از بایدها و نبایدهای حقوقی است. هر چند برخی استادان(1) همه مسئولیت ها را بر پایه قواعد اخلاقی و مذهبی توجیه می کنند، قبول این نظر که اخلاق را منطبق بر حقوق بدانیم، دشوار به نظر می رسد؛ زیرا اخلاق با وسعت ویژه خود، در قالب مواد و مقررات قانونی خلاصه نمی شود.

به هر روی، ترتیب چگونگی بیان مطالب در این پژوهش به صورت زیر است:

در فصل نخست، با نام «حقوق همسایگی در روایات «اسلامی» مصادیق این حق را از دیدگاه معصومین علیهم السلام و قرآن کریم بررسی خواهیم کرد.

در فصل دوم، با نام «همسایگی نوین (آپارتمان نشینی)» حقوق همسایگان در پرتو این زندگی و همراه و همسو با این شیوه از زندگی را مطرح و بررسی می کنیم و می کوشیم تا معضلات و مشکلات را بشناسیم و برای

ص:7

برطرف کردن برخی از آنها راه حل ارائه کنیم و زندگی نوین را با زندگی سنتی مقایسه خواهیم کرد.

در فصل سوم با نام «حقوق همسایگی در نظام حقوقی کنونی»، به بررسی ویژه آن دسته از حقوق همسایگان که در مواد و مقررات قانونی منعکس شده می پردازیم.

 در فصل پایانی با نام «رسانه و میزان تأثیرگذاری آن بر روابط همسایگان»، نقش رسانه را در فرهنگ سازی، ارائه راهکارهای صحیح و احیای ارزش های رنگ باخته و... بررسی می کنیم.

در پایان، با امید به معرفی و بازشناسی این حق در جامعه اسلامی مان، آرزو داریم که این قدم ابتدایی و نخستین، راه گشای بررسی های بعدی باشد، تا چهره این حق بزرگ و اساسی در جامعه بهتر و روشن تر، بررسی و شناخته شود.

ان شاءاللّه

ص:8

و عایشه روایت کرده که از پیامبر درباره حد همسایگی پرسیده شد، فرمودند: چهل خانه است. و به ابوبکر و عمر و عثمان و حضرت علی فرمودند: خارج شوید و فریاد بزنید که حد همسایگی چهل خانه است.(1)

 در _معانی الاخبار _شیخ صدوق آمده است:

عَنْ معاویة بن عَمّار، عَنْ أبی عَبدِ اللّه علیه السلام _ قال _ قُلتُ له: جُعِلْتُ فِداک، ما حَدُّ الجار؟ قال اَرْبعین دارا مِنْ کُلِّ جانبٍ(2)

... از امام صادق نقل شده که گفته شد: فدایت شوم، حد همسایگی چقدر است؟ فرمودند: چهل خانه از هر طرف است.

با وجود اینکه بیشتر احادیث مربوط به حد همسایگی بر همین چهل خانه از هر طرف دلالت دارند، برخی احادیث نیز وارد شده است که مطلب را به نوعی دیگر بیان کرده اند؛ برای نمونه، در _سبل السلام _آمده است:

از امام علی علیه السلام روایت شده که کسی که صدا و ندای همسایه را می شنود، همسایه است. و گفته شده: هر کس همراه تو نماز صبح در مسجد بخواند همسایه است.(3)

یا در _تفسیر نورالثقلین _آمده است که:

... عَنْ اَبی عَبدِاللّه، جَعلتُ فِداک، ما حدَّ الجار؟ قال اَربعونَ ذِراعا مِنْ کُلِّ جانبٍ.(4)

از امام صادق نقل شده است: فدایت شویم. حد همسایگی چیست؟ فرمودند: چهل ذراع از

ص:10

هر طرف است.

توجه به حد همسایگی از آن رو است که امروزه متأسفانه حد همسایگی بسیار کاهش یافته و در بسیاری از موارد به همسایه دیوار به دیوار محدود شده  است. ازاین رو، توجه به حد همسایه و گسترش این حق، با توجه به احادیث بیان شده، می تواند به احیاء و دوباره ارزش یافتن احترام و تفقد همسایه به طور گسترده در جامعه کمک کند. شایان ذکر است، حق همسایگی تنها در عدم آزار و اذیت خلاصه نمی شود، بلکه از فحوای کلام ائمه اطهار علیهم السلام این گونه برداشت می شود که مواردی چون؛ احوال پرسی، مساعدت و یاری، انفاق و صدقه، عفو و گذشت، نگه داشتن چشم از خانواده او، پیشی جستن در سلام بر او و... همگی در حیطه حق همسایگی است و پیشوایان مکتب رعایت آنها را توصیه کرده اند و حتی آن را از نشانه های مروت و جوان مردی به شمار آورده اند. امام علی علیه السلام می فرمایند:

مِنَ الْمروة تَعَهُّد الْجیرانِ

رسیدگی به همسایگان، از مروت و جوان مردی است.(1)

و یا امام باقر  علیه السلام در بیان ویژگی ها و صفات شیعه و پیروان اهل بیت، به این مطلب اشاره فرموده اند:

و از نشانه های پیروان ما، رسیدگی به همسایگان نیازمند و تهی دست و بدهکار و یتیمان است.(2)

در هر حال، حق همسایگی از توصیه ها و سفارشات اکیدی است که در

ص:11

اسلام و بیانات ائمه معصومین علیهم السلام به وضوح دیده می شود و حتی کافر را هم دارای حق همسایگی می دانند. رسول اکرم  صلی الله علیه و آلهفرمودند:

همسایگان سه قسمند: همسایه ای که سه حق دارد؛ حق همسایگی و حق اسلام و حق خویشاوندی. و همسایه ای که دو حق دارد؛ حق اسلام و حق همسایگی. و همسایه ای که یک حق دارد؛ و آن کافری است که فقط حق همسایگی دارد و بس.

 گستردگی مفهوم حق همسایگی را می توان به خوبی ازاین روایت فهمید. در ادامه، اهمیت حق همسایگی را بررسی می کنیم تا سیمای این حق از نظر مکتب اسلام بهتر روشن و مشخص شود.

بسیاری از نکات را درباره عظمت این حق روشن می کند.

افزون بر این فرمایش گران بهای امام علی علیه السلام، پیامبر اسلام سفارش فرمودند، حق همسایگی کافر را هم به جا آورید. همچنین علی بن یقطین از امام موسی بن جعفر علیه السلام نقل می کند که کافری در حق همسایه مؤمن خود احسان و نیکی می کرد، پس از آنکه مُرد، خداوند در آتش خانه ای برای او بنا کرد تا از آتش محفوظ بماند و روزیش در آنجا به وی می رسید. به او گفته شد که این اکرام برای آن است که در دنیا همسایه مؤمنش را اکرام و به وی نیکی می کرد.(1)

 نکته قابل توجه آن که حق همسایه تنها در عدم آزار و اذیت نیست، بلکه این حق موارد و مصادیق دیگری هم دارد که در کلام امام زین العابدین علیه السلامو پیامبر اسلام صلی الله علیه و آلهمتجلی شده است. در ادامه به نقل این دو سخن گهربار می پردازیم:

3. حقوق همسایه در کلام معصومین علیهم السلام

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله حقوق همسایه را بر انسان این گونه بیان می کنند:(2)

اگر کمک خواست، کمکش کن و اگر قرض خواست، به او قرض ده و اگر نیازمند شد، نیازش را برطرف ساز. اگر مصیبتی دید، تعزیتش ده و اگر خیر به او رسید، تهنیتش ده و اگر مریض شد، عیادتش کن. اگر فوت کرد، جنازه او را متابعت و تشییع کن. و خانه خود را آن

ص:13

قدر بلند مساز که حجاب و مانع بر او شوی؛ مگر به اذن و اجازه او. و اگر میوه خریدی، به او هدیه کن و اگر ندادی، آنها را مخفی و مستوردار و فرزندت با میوه خارج نشود تا موجب ناراحتی فرزند همسایه شود و با بوی ودود دیگ خود، او را ناراحت نکن؛ مگر آنکه مقداری از غذای آن را برای او بفرستی.

امام سجاد علیه السلام هم در بیان حقوق همسایه می فرمایند:(1)

اما حق همسایه ات این است که در غیاب او آبرویش را حفظ کنی و در حضورش، او را احترام نهی. دنبال عیب هایش نباشی. اگر بدی از او دیدی بپوشانی. اگر بدانی که پند و اندرز تو را می پذیرد، او را در خفا نصیحت کنی. در سختی ها رهایش نکنی. از لغزش او در گذری. گناه او را ببخشی و با او به  خوبی و بزرگواری معاشرت کنی.

افزون بر این دو حدیث، برخی از روایات به صورت پراکنده حقوقی را برای همسایه ذکر می کنند که در ادامه به بررسی آنها می پردازیم.

است، احوال پرسی و جویا شدن از اوضاع و وضعیت اوست. یعنی انسان همیشه جویای احوال همسایگان خود باشد تا در صورتی که نیاز به کمک یا تفقد و دلجویی و... دارند، بتواند به آنها کمک کند. امام علی علیه السلام در این باره می فرمایند:

مِنْ حُسْنِ الْجِوارِ تَفقّدُ الْجارِ.(1)

از نشانه های خوش همسایگی، جویا شدن از احوال همسایه است.

می کند و حتی برای آن در صورت ضرورت وجوب قائل شده اند.

افزون بر این، احادیث فراوانی در این رابطه وارد شده که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

هر که سیر بخوابد و همسایه او گرسنه باشد، به من ایمان نیاورده است.

یا امام صادق علیه السلام فرمودند:

«یعقوب علیه السلام وقتی بنیامین از نزدش رفت، ندا داد: پروردگارا، به من ترحم کن. چشمم را گرفتی و پسرم را نیز گرفتی؟ خدای تبارک و تعالی به او وحی فرستاد: اگر آن دو را میرانده بودم، برایت زنده می کردم و به تو می رساندم. لیکن به یاد آر که روزی گوسفندی را کشتی و کباب کردی و خوردی و فلان شخص در همسایگی تو روزه بود و به او چیزی ندادی».

 در روایت دیگر آمده است که: «بعد از آن هر صبح و شام منادی یعقوب تا یک فرسخ ندا می کرد: هرکه صبحانه یا شام می خواهد به خانه یعقوب بیاید!» و در بعضی اخبار است که: «همسایه فقیر در قیامت به همسایه توانگر آویزد و گوید: پروردگارا، از این بپرس که چرا با من نیکویی نکرد و در خانه خود را به روی من بست.»(1)

همچنین امام باقر علیه السلام به جابر جعفی رحمه الله فرمود: «سوگند به خدا، شیعه ما نیست مگر کسی که پرهیزگار باشد و از خداوند اطاعت کند، شیعیان ما را به این صفات بشناسید:

تواضع، خشوع، امانتداری، بسیار در یاد خدا بودن... احترام به پدر و مادر، مهربانی با

ص:16

همسایگان مستمند و بدهکار و یتیمان...»(1)

یادآوری این نکته لازم است که در مورد همسایه مسلمان، هم چنان که در حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله هم به آن اشاره شد، دو حق باید رعایت شود: افزون بر حق همسایگی، حق مسلمانی هم باید مراعات شود. امام صادق علیه السلام به یکی از یارانش(2) درباره حق همسایه مسلمان می فرماید:

تو سیر نباشی و او گرسنه، تو سیراب نباشی و او تشنه و تو پوشیده نباشی و او برهنه.(3)

یا اینکه رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

مؤمن نیست کسی که سیر باشد و همسایه اش در کنار او گرسنه باشد.(4)

 از این گونه احادیث در باره رسیدگی به احوال همسایگان زیاد وارد شده است و حتی امام علی علیه السلام جویا شدن از احوال همسایه را از نشانه های حسن همسایگی می داند.

هرچند این توصیه ها جنبه اخلاقی _ دارند و در نتیجه ضمانت اجرای آن نیز اخروی خواهد بود، و نمی توان اینها را در قالب مواد خشک حقوقی همراه با ضمانت های اجرایی معین قرار داد، ولی به هر صورت یک فرد مسلمان رسیدگی و احوال پرسی و جویا شدن از وضعیت همسایگان رابر خود واجب می شمارد و همانند بسیاری از موارد دیگر همّ و سعی خود را در این مورد و رعایت حقوق آنها قرار خواهد داد.

ص:17

هم چنان که در برخی روایات، از دادخواهی همسایه فقیر از همسایه ثروتمند سخن به میان آمده است.

همسایه فقیر، روز قیامت دامن همسایه ثروتمند را می گیرد و می گوید: پروردگارا، از او بپرس چرا در خانه خود را به روی من بست و چرا مرا از خیرات و کارهای نیک خود منع کرد.(1)

آری، ضمانت های اخروی رعایت حق همسایه، کمتر از ضمانت های اجرایی دنیوی و اعتباری نیست، بلکه به هیچ رو نمی توان آنها را باهم مقایسه کرد. عدم رعایت حقوق همسایه، می تواند در آخرت باعث شقاوت انسان شود و او را گرفتار عقوبت الهی کند که راهی برای نجات از آن نباشد.

بیان این نکته لازم است که با وجود احادیث با مضمون پذیرایی از همسایه مصیبت دیده، این حق به یک سنت نادرست تبدیل شده و وارونه اجرا می شود؛ به این معنا که مردم و همسایگان به جای پذیرایی با غذا از همسایه مصیبت دیده، به خانه او هجوم می برند و تا چند روز باعث رنج و زحمت دو چندان او می شوند و زحمت پخت غذا و پذیرایی و... را بر او تحمیل می کنند.

دقت در این مطلب بسیار با اهمیت می نماید؛ زیرا سفارش ائمه در مورد حق همسایه مصیبت دیده بر عکس آن چیزی است که در بسیاری از مکان ها مرسوم است. ازاین رو، باید بر اصلاح این مورد همت گماشت؛ زیرا استمرار این عادت، نه تنها باعث تسکین و تعزیت همسایه در غم از دست دادن عزیزش نمی شود، بلکه مشکلات فراهم کردن وسایل و تهیه مقدمات لازم برای پذیرایی از میهمانان را هم برای همسایه به دنبال دارد. پس اصلاح این سنت نادرست و غیر اسلامی در مورد حق همسایه قابل دقت نظر و تأمل است.

همسایه در کنار هم با نهایت انس و الفت زندگی کنند و با رعایت همین موارد جزئی، اما مهم، روابط و صمیمیت میان همسایه ها را در اوج استحکام و پایداری بنا نهد و آن را محفوظ بدارد.

اگر در اجتماع به بررسی علل کدورت ها و اختلافات میان همسایگان، بپردازیم، خواهیم دید که درصد بالایی از این اختلافات و کدورت ها ناشی از همین مسائل جزئی و کوچک است که گاهی به اختلافات مهم تر و غیر قابل حل تبدیل می شوند. اسلام و ائمه ما از همان ابتدا با دقت نظر و توجه به ظرائف، این مسائل را گوشزد کرده اند و از مردم خواسته اند تا این مسائل مهم اخلاقی در روابط و حقوق همسایگی را رعایت کنند.

ص:20

همسایه ای که خانه اش دور است، تعبیر شده است.(1)

 البته برخی از مفسران، احتمالات دیگری را هم در این باره در نظر گرفته اند؛ برای نمونه، در _تفسیر نور_، این طور آمده که اصطلاح «جار ذی القربی» و «جارالجنب» همسایه خویش و بیگانه، هم عقیده و غیر هم عقیده را نیز شامل می شود.(2) _تفسیر راهنما _هم به این مورد اشاره کرده و احتمال داده است که شاید بتوان این دو اصطلاح را به همسایه هم کیش و غیر هم کیش معنا کرد.(3)

به نظر می رسد که تصریح قرآن به همسایه دور به این دلیل است که به طور معمول، منظور از همسایه، در عرف، همسایه نزدیک است. ازاین رو، قرآن برای وسعت بخشیدن به مفهوم و معنای همسایه و همسایگی در اسلام، افزون بر «همسایه نزدیک» به «همسایه دور» هم تصریح کرده است؛ زیرا همان گونه که اشاره شد، حق همسایگی مورد نظر اسلام، بنابر سخن پیامبر صلی الله علیه و آله، درباره کافر هم وجود دارد. و شاید بهتر باشد که این دوری و نزدیکی را، دوری و نزدیکی مکانی به شمار آوریم تا به صورت ضمنی همسایگان هم عقیده، هم کیش و غیر آن را هم شامل شود. ولی باید توجه کرد که اولویت رعایت حسن هم جواری و نیکی در مورد همسایه نزدیک

ص:22

است؛ همان طوری که برخی مفسران هم به این مطلب اشاره کرده اند.(1)

از مصاحب و همراهت، قبل از راه [و مسافرت] و از همسایه، قبل از سکونت سؤال کن.

مشابه همین سخن، از رسول اکرم صلی الله علیه و آله هم نقل شده است:

«شخصی نزد رسول اکرم آمد و عرض کرد: می خواهم خانه بخرم. دستور می فرمایید کجا بخرم؟ در میان جهنیه یا مزینه یا ثقیف یا قریش؟

پیامبر فرمودند: اول همسایه، سپس خانه.(1)

آری داشتن همسایه خوب نعمتی است بس با ارزش و گران بها؛ همانطوری که همسایه خوب بودن هم موجبات دوستی و محبت را فراهم می آورد. امام علی علیه السلام می فرمایند:

مَنْ حَسُنَ جِوارُه کَثُرَ جیرانُه.(2)

کسی که همسایه خوبی باشد، همسایگان او فزونی می یابند.

امام صادق علیه السلام در مورد حسن هم جواری سخن با ارزشی دارند:

حُسْنُ الجِوارِ یُعَمِّر الدِّیار و یَزیدُ فی الْاَعْمار.(3)

حسن هم جواری، آبادی ها را می سازد و عمر را افزایش می دهد.

شایان ذکر است که حسن هم جواری تنها محدود و محصور به عدم آزار و اذیت همسایه نیست، بلکه گاهی صبر در برابر سختی ها و ناملایماتی که از سوی او ایجاد می شود، مصداق این حسن هم جواری است.

امام کاظم علیه السلام می فرماید:

ص:24

لَیْسَ حُسنُ الجِوارِ کَفَّ الْاَذی وَ لکنْ حُسنُ الجِوارِ صَبْرُک علی الْاَذی.(1)

حسن همسایگی این نیست که آزار نرسانی، بلکه حسن همسایگی این است که در برابر آزار و اذیت همسایه شکیبا باشی.

سخن امام کاظم علیه السلام در بر دارنده نکته لطیف و حساسی در روابط همسایگی است و آن اینکه انسان گاهی باید سنگ زیرین آسیاب باشد و مشکلات و ناراحتی ها را تا حدی تحمل کند؛ البته این احادیث نباید حمل بر همسایه آزاری شود؛ زیرا آزار همسایه بدون تردید در هر درجه، قباحت و زشتی اخلاقی زیادی دارد که نباید از آن غفلت شود.

 در زشتی همسایه آزاری روایت زیر قابل تأمل است:(2)

«از عبداللّه بن مسعود روایت شده است که مردی حضور فاطمه زهرا علیهاالسلام شرف یاب شد، عرض کرد: ای دختر پیامبر خدا، آیا از پیامبر خدا نزد شما چیزی مانده است که به من مرحمت فرمایید؟

حضرت فاطمه علیهاالسلام به خدمتکار خود فرمود: آن نوشته را بیاور. خدمتکار درصدد جست وجو برآمد و آن را نیافت. حضرت فاطمه علیهاالسلامفرمود: وای بر تو، آن نوشته نزد من مساوی است با حسن و حسین!! خدمتکار پی گیری کرد. معلوم شد آن را جارو کرده بود، سرانجام آن را پیدا کرد و به خدمت حضرت فاطمه علیهاالسلام آورد. در آن لوح نوشته بود:

حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمود: از مؤمنین نیست کسی که همسایه از آزار وی در امان نباشد. و هر کس که به خدا و روز قیامت ایمان دارد، همسایه اش را آزار نمی دهد.»

ص:25

* * * * *

روایات متعددی در باره آزار و اذیت همسایه وارد شده است که برخی ازاین روایات لحن تندی دارند. برای نمونه، امام علی  علیه السلام در حدیثی، همسایه بد را این گونه توصیف می فرمایند:

جارُالسُوءِ أَعظمُ الضّراءِ و اشَدُّ البَلاء.

همسایه بد، بزرگ ترین ضرر و زیان ها و شدیدترین و سخت ترین بلاهاست.(1)

توجه به این گونه احادیث، نکوهش و زشتی همسایه آزاری و سوء همسایگی را در نظر اسلام و ائمه بیان می کند. از رسول گرامی اسلام روایت شده است:

 اگر شما خدا و رسول را دوست دارید، در حفظ سه خصلت کوشش کنید:

1. راستگویی؛

2. ادای امانت؛

3. حفظ همسایگان. همانا اذیت و آزار همسایه، کارهای نیک شما را تباه و محو می کند.

حق همسایگی و احسان در حق همسایه، در شریعت اسلام ارزش والایی دارد و آزار و اذیت همسایگان از زشتی ها و رذایل اخلاقی است که ائمه علیهم السلام آن را به صورت مؤکد نهی کرده اند. همان گونه که حسن هم جواری، باعث افزایش رزق و عمر انسان می شود، آزار همسایه می تواند عواقب دنیوی و اخروی مهمی برای انسان به بار آورد.

در سفارشات و توصیه های لقمان به پسرش درباره همسایه، آمده است:

ای پسرم، همسایه قبل از خانه. ای فرزندم، رفیق قبل از مسافرت. ای پسرم، اگر انتخاب خانه با اختیار و اراده کامل بود، هرگز هیچ کس همسایه بد نمی شد.(1)

هم چنین از لقمان در مورد همسایه بد نقل شده است که فرمود:

من صخره های بزرگ و آهن و هر بار سنگین را به دوش کشیده ام، اما باری سنگین تر از همسایه بد ندیده ام و متحمل نشده ام.(2)

ص:27

هر که به خدا و روز واپسین ایمان داشته باشد، همسایه خود را آزار نمی رساند.(1)

 امام رضا علیه السلام نیز در این باره می فرمایند:

از ما نیست کسی که همسایه اش از شر او در امان نباشد.

یا به صورت مؤکدتر از امام صادق علیه السلام نقل شده است که:

«مردی از انصار خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: من از بنی فلان، خانه ای خریده ام و نزدیک ترین همسایه ام کسی است که امیدی به خیر او ندارم و از شر او در امان نیستم.

پیامبر به علی علیه السلام، سلمان و ابوذر (و شاید مقداد) دستور داد با تمام قدرت در مسجد اعلام کنند، ایمان ندارد هر آن کس که همسایه اش از شر او در امان نباشد. پس این مطلب را سه مرتبه اعلام کردند».(2)

سوء هم جواری و آزار رساندن به همسایه یکی از مصادیق بسیار نکوهیده در روابط و تعاملات میان همسایگان است؛ همان گونه که لحن احادیث و تأکید ائمه معصومین علیهم السلامبه این مطلب، زشتی آزار و اذیت همسایه را بیشتر نمایان می کند. نکته قابل ملاحظه و توجه در این باره، این است که آزار و اذیت همسایه، افزون بر اینکه در نظر اخلاق و مذهب نکوهیده و زشت است و مجازات های خاص خود را دارد، از نظر نظام حقوقی هم قابل بررسی است؛ به این معنا که آزار و اذیت همسایه در مواردی، مجازات های خاص حقوقی را در پی دارد. اما به طور کلی باید گفت که بر پایه قانون اساسی،

ص:29

اعمال حق هم نباید موجب آزار و اذیت و اضرار به غیر باشد،(1) چه برسد به اینکه هدف، تنها آزار و اذیت است؛ ازاین رو، آزار و اذیت همسایه در قانون هم ممنوع است و ضمانت اجرایی ویژه خود را دارد.

 یکی از خطبه های مشهور و معروف نهج البلاغه، خطبه متقین یا همام است که به دلیل در برداشتن صفات متقین، اهمیت ویژه ای دارد. امام علی علیه السلام در این خطبه با عباراتی بسیار زیبا در پاسخ به همام _ از یاران حضرت _ صفات و خصوصیات متقین و پرهیزکاران را نام می برند. حضرت یکی از این صفات را چنین می فرمایند:

و لایُضّارُ بالجار و لایَشْمَتُ بالمصائب...(2)

هرگز ضرری به همسایه وارد نمی آورد و در هنگام ابتلای مردم به ناگواری ها، آنان را شماتت نمی کند.

عبارت صریح امام علی علیه السلام، زشتی آزار و اذیت رساندن همسایه را به خوبی نشان می دهد. امام در جایی دیگر از همین خطبه می فرمایند:

الخیر مِنُهْ مأمول والشّرُ منه مأمُون.(3)

(همواره) خیر از او آرزوست و مردم از شرّ او ایمن هستند.

آری، انسان متقی و مسلمان، هرگز در فکر آزار و اذیت کسی نیست تا چه برسد به اینکه بخواهد به همسایه که حق بزرگی بر انسان دارد، آزار و اذیت برساند. از این سخنان گهربار می توان عظمت این خصلت نیکو را در

ص:30

انسان متقی و مؤمن نتیجه گرفت.

است. ازاین رو، این توصیه ها نباید حمل بر اجازه به آزار و اذیت شود؛ زیرا در اسلام ضرر و ضرار جبران نشده وجود ندارد و می توان با ضرر و زیان برخورد کرد و خواستار جبران آن بود. مواردی که پیامبر صلی الله علیه و آله با ضرر و زیان همسایه به صورت خاص برخورد کرد، این داستان است:

«مردی خدمت رسول اکرم صلی الله علیه و آله آمد و از آزار و اذیت همسایه اش شکایت کرد. حضرت فرمود: برو و تحمل کن. بار دوم که به شکوه آمد و نالید، پیامبر باز هم دستور صبر و تحمل داد. آزار همسایه به اوج رسید و خارج از مرز تحمل شد. زمانی که برای سومین بار، از همسایه شکایت کرد، حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله چنین راهنمایی و سفارش فرمودند: روز جمعه، وقتی مردم به سوی نماز جمعه می روند، تو وسایل و اسباب و اثاث خویش را بیرون بریز و در رهگذر مردم قرار بده، تا همه آنان که به نماز می روند، این صحنه را ببینند. وقتی علت را می پرسند ماجرا را به آنان بگو. آن مرد نیز به همین صورت عمل کرد. همسایه مردم آزار هم وقتی که آبروی خود را در خطر دید، بی درنگ به سوی او شتافت و ملتمسانه از او درخواست کرد که وسایل و اثاثش را به خانه برگرداند و قول داد که دیگر این گونه رفتار و همسایه آزاری نکند.(1)

هر چند این داستان جنبه خاص و حکم ویژه ای است که پیامبر صلی الله علیه و آلهدر این مورد صادر فرمودند، اما توجه به آن می تواند بیانگر این باشد که آزار و اذیت همسایه مردود است و توصیه معصومین علیهم السلام در مورد تحمل و صبر

ص:32

بر آزار و اذیت همسایه در موارد نادر و استثنایی است، نه در موارد مستمر و عادی؛ زیرا در مواردی که بر انسان روشن شود که قصد همسایه، آزار و اذیت است و این آزار و اذیت استمرار خواهد داشت، توصیه شرع و عقل هیچ گاه به سکوت و صبر نخواهد بود، بلکه باید به صورت عقلایی با مسئله برخورد کرد؛ ولی در مواردی که اتفاقی است یا انسان احتمال می دهد که در صورت صبر و سکوت بر آزار و اذیت، همسایه رفتار خود را تغییر خواهد داد، توصیه ائمه و شرع بر این است که برای حفظ انس و الفت و صمیمیت میان همسایگان، صبر کند تا روابط همسایگی به کدورت و دلخوری نینجامد.

ص:33

فرهنگ ملی مذهبی کشور ما سازگار نیست؛ گذشته از این اعتقاد، معضلات

و مشکلاتی که با تغییر چهره زندگی سنتی به شکل نوین امروزی آن و

تعارض در حقوق خصوصی و عمومی ساکنان آنها ایجاد شده و بروز مسائل

خاص این ساختمان ها، مانند هیئت مدیره، حق شارژ، مسائل ایمنی و مسائل

نظم و انضباط باید به گونه ای تعدیل و رفع شود. اما راه حل درست این

مشکل بی گمان نفی این گونه همسایگی و هم جواری نیست؛ زیرا این راه حل

در شهرهای بزرگی چون تهران، در واقع چشم بستن بر واقعیات است؛ پس

به ناچار باید با وضع و گسترش قوانین خاص حاکم بر این ساختمان ها و

آپارتمان ها و فرهنگ سازی درست از طریق رسانه های جمعی، به ویژه

تلویزیون به بهبود مشکلات ناشی از این نوع زندگی در تعاملات همسایه ها

کمک کرد.

با توجه به مسائل بالا و تکیه بر آداب و رسوم اصیل و سنتی و توجه به

باورهای مذهبی، باید در پی تعدیل و فرهنگ سازی در این نوع همسایگی

باشیم تا بتوانیم در این نوع هم جواری هم حقوق همسایگی را که در نظر

شرع و فرهنگ ملی مذهبی ما متجلی است، رعایت کنیم.

بی گمان در این راستا وضع قوانین حاکم بر ساخت و ساز این برج ها باید

از مهم ترین اولویت ها باشد؛ زیرا برخی از مشکلاتی که امروزه در برج های

مسکونی و برای ساکنین این ساختمان ها ایجاد شده است، با چگونگی

ساخت و ساز این ساختمان ها و معماری آنها رابطه مستقیم دارد. هر چند در

این راه اقداماتی چون طرح ضوابط حاکم بر بلند مرتبه سازی که به تصویب

شورای عالی شهرسازی رسید انجام شده است، ضوابط و اصول محکم و

ص: 35

منسجم تر در این باره می تواند بسیاری از مسائل را حل کند . البته مهم تر از

وضع قانون، اجرا و نظارت بر آن است که در صورت ضعیف بودن این

قسمت، وضع قانون و ضوابط، کاری از پیش نخواهد برد، هم چنان که در حال

حاضر هم در شهرهای بزرگ، مانند تهران، ساختمان هایی ساخته می شوند که

اثری از رعایت ضوابط اولیه در آنها به چشم نمی خورد . ازاین رو، نظارت

منسجم و قوی بر رعایت این ضوابط و قوانین، اهمیت بیشتر و جایگاه

اساسی تری از وضع آنها دارد.

نکته دیگر در رابطه با آپارتمان نشینی این است که سعی و تلاش ساکنین

باید بر رعایت مواد قانون تملک آپارتمان ها باشد و هر چه بیشتر روابط و

تعاملات خود را با ساکنین و همسایه های دیگر در این ساختمان ها با مواد و

ضوابط این قانون هماهنگ و همسان کنند. این کار به نوبه خود می تواند

بسیاری از مسائل و نزاع های احتمالی همسایگان را به صورت اصولی و

قانونی و بدون هیچ گونه ناراحتی و دلخوری حل و فصل کند.

بر این اساس، مطالب این فصل در سه گفتار و تحت عناوین ذیل

گردآوری شده است:

گفتار اول: از زندگی سنتی تاز زندگی آپارتمانی؛ تحولات روابط

همسایگان

گفتار دوم: مشکلات زندگی آپارتمانی؛ راه حل ها

گفتار سوم: مباحث حقوقی آپارتمان نشینی

ص: 36

شادی و...

 باری، هر چند شرایط زمان ما را به قبول این نوع زندگی مجبور کرده است، باید به نوعی فرهنگ اصیل، صحیح و با قدمت خود را در این حیطه به دست فراموشی نسپاریم و با درس هایی که از معماری سنتی و شیوه سنتی زندگی در شهرها و روستاها می گیریم، بکوشیم تا این دو شیوه را تلفیق کنیم. البته لازم به یادآوری است که جهش سریع در گذر از زندگی سنتی به شیوه مدرن امروزی تا حدودی در ایجاد مشکلات سهیم بوده است که بی گمان اگر این تغییرات، به تدریج ایجاد می شد، می توانستیم بستر فرهنگی و اجتماعی را برای قبول این نوع همسایگی جدید مهیا کنیم تا همراه رفع مشکلات مسکن، با مشکلات فرهنگی و اجتماعی جدیدی روبه رو نشویم.

به هر ترتیب، ضرورت دارد که به معماری سنتی بازگردیم و با درس ها و الهاماتی که از شیوه سنتی زندگی خواهیم گرفت، بر بسیاری از معضلات در روابط امروزی همسایگان غلبه کنیم. در این راستا، در ادامه، معماری سنتی و مزایای آن را بررسی خواهیم کرد تا با آشنایی بهتر با زندگی گذشته، راه حل مناسبی برای حل مشکلات ساکنین برج های مسکونی بیابیم.

ادامه به برخی اصول معماری سنتی _ اسلامی می پردازیم که توجه به آنها علل برخی از مشکلات امروزی را بدون هیچ ابهامی نمایان خواهد کرد.

برای خانواده های کم جمعیت (بین 2 تا حداکثر 4 نفر) مناسب است که اکثر اعضای آن بیشتر در بیرون از منزل باشند و دست کم، یک وعده غذا را در بیرون از منزل (محل کار، مدرسه و...) صرف کنند. و همچنین مهمانان زیادی، به ویژه برای صرف غذا و یا مهمانی مفصل نداشته باشند. اما خانواده های ایرانی که بیشتر به غذای گرم و مفصل علاقه دارند و از طرفی مهمان نواز و مهمان دوست نیز هستند، در این گونه آشپزخانه ها با مشکل روبه رو می شوند؛ بوی غذا در تمام ساختمان می پیچد. وقتی مهمان می آید، خانم خانه باید در حضور مهمان ها پخت وپز کند. خانمی را در نظر بگیرید که خود را ملزم به رعایت حجاب می داند و چند مهمان غریبه یا آشنا دارد که نامحرم هم در میان آنها دیده می شود و با رعایت حجاب در حضور مهمان ها باید پخت وپز غذا و شستن ظروف و دیگر کارها را در آشپزخانه انجام دهد.(1) بی گمان این طور رفتار کردن، میزبان و حتی میهمان را معذب خواهد کرد. آری، چون زندگی ما آمیزه ای از فرهنگ ها و ارزش های ملی _ مذهبی است، به ناچار باید به نحوی رفتار کنیم که در عین استفاده از متدهای جدید و به روز ساختمان، دچار تعارض و تقابل بین شیوه زندگی با اصول و ارزش های اسلامی نشویم. نحوه ساخت و ساز می تواند بر بسیاری از این نوع مشکلات فایق آید. یادآوری این نکته لازم است که گاه، همین عامل، باعث کم رنگ شدن روابط و رفت و آمدها میان همسایگان شده است. و بر طرف نکردن این مشکلات، کم کم ارزش های مهمان نوازی و صله رحم را که

ص:40

از موارد مؤکد در شرع اسلام هستند، ضعیف می کند.

دید دارد و این نشانه اهمیت ندادن به فضای تجمع افراد در طراحی امروزی است.(1) عدم دقت به مسئله نور و روشنایی در ساخت برج ها و ساختمان های جدید، باعث شکایت و نارضایتی بسیاری از ساکنین این گونه ساختمان ها شده است که با اندکی دقت در طراحی و ساخت، قابل حل به نظر می رسد.

یادآوری این نکته لازم است که تقلید محض از معماری غربی و اجرای آن در ایران موفق نخواهد بود؛ زیرا این گونه ساختمان ها با فرهنگ غرب تناسب دارند و نمی توانند با اصول و ارزش های اسلامی و مذهبی ما منطبق شوند. از طرف دیگر، هر چند معماری سنتی متناسب با شرایط ویژه آب و هوایی و ارزش های فرهنگی _ مذهبی ماست، به سبک قدیمی خود نمی تواند جوابگوی نیاز مسکن و زندگی امروزی باشد و همان طور که رعایت اصول و ارزش های اصیل فرهنگی لازم و ضروری است، رعایت مقتضیات زمان و مکان هم مهم و ضروری است. پس بی گمان راه حل، گرفتن متدهای غربی و تلفیق درست آن با فرهنگ بومی و مذهبی ماست. تا افزون بر رفع مشکلات مسکن، با مشکلات فرهنگی و اجتماعی هم روبه رو نشویم و بتوانیم هم از علم و فن آوری روز استفاده کنیم و هم در زمینه فرهنگی، مذهبی و اجتماعی دچار مشکل نشویم و بتوانیم از هر نظر جوابگوی نیازهای اجتماع باشیم.

آوردن آنها، از صفا، صمیمیت، عفت، نجابت و آرامش و اطمینانی که در این گونه زندگی ها و بناها دیده و احساس می شود غافل شویم. معماری و سبک سنتی زندگی در ایران، گویای بسیاری از فرهنگ ها و آداب و رسوم این ملّت است که اندک فاصله ایجاد شده، نباید آنها را به ورطه فراموشی سپارد.

به روابط میان همسایه ها در گذشته باید توجه ویژه ای شود. در نگاه به خانه ها و روستاها و یا شهرها در گذشته می بینیم، بسیاری از خانواده ها سالیان متمادی در کنار هم روزگار سپری کرده و مانند دو یار و دوست مشفق، در غم و شادی هم شریک بوده اند؛ صفا و صمیمیتی که امروزه در زندگی و روابط همسایگان کم رنگ یا بی رنگ است. البته افزون بر سبک معماری، عوامل دیگری نیز در این مهم دخیل بوده اند. هماهنگی های فرهنگی، سنخیت های اجتماعی اقتصادی، وجود پدر و مادر در خانواده و زندگی در کنار هم از عواملی هستند که به یکرنگی و نزدیکی روابط کمک فراوانی می کنند.

متأسفانه در تقلید از زندگی غربی ما به این فکر نکردیم که غربی ها تنها به فیزیک خانه، معماری و دکوراسیون آن توجه می کنند، اما ما خانه را دارای روح و جان می دانیم و به همین دلیل برای آن جایگاهی والا قائلیم و بسیاری از روابط و صمیمیت ها نتیجه این نگرش است؛ باری معماری امروزی، صدای صاحبخانه قدیمی را در ضمیر خود نمی شنود که می گوید:(1)

ص:44

به چشم تو این خانه سنگ است و خشت

مرا قصر فردوس و باغ بهشت

چه ارزد به پیش تو؟ یک مشت سیم

 مرا خویش و پیوند و یار ندیم

به هر خشت از آن، باشدم صد هزار

به دل از زمان پدر یادگار

نبینم که اندر نظر نارم

به هر گوشه صد رأفت مادرم.

آشکار است که این گونه انس میان انسان ها در سطح اجتماع نمودهای شگرفی به جای می گذارد که روابط صمیمی همسایه ها در گذشته، دلیلی برای آن است. چه بسیار عموها، دایی ها، برادرها و خواهرها که در کنار هم و به دور از هر گونه دغدغه و مشکلی، سالیان متمادی در یک خانه زندگی می کردند و در اوج صمیمیت از احوال هم جویا می شدند، امّا سبک زندگی جدید و برج نشینی هر چند فاصله ها را کمتر کرده _ از نظر فیزیکی _ شکاف های بزرگ روحی و روانی را در میان همسایگان در پی داشته است؛ به طوری که جوانان آپارتمان نشین امروز وقتی قدم به فضای کوچک خانه شان می گذارند و در را پشت سرشان می بندند، گویی با دنیای بیرون قطع رابطه کرده اند و مفهوم والای این توصیه سالخورده ها را که «همسایه خوب از یک ده شش دانگ با ارزش تر است» درک نمی کنند.(1) برای آنها این جمله

ص:45

گنگ و بی مفهوم است؛ زیرا در این گونه مجتمع ها روابط میان همسایه ها تا اندازه ای کم است که اگر مدتی، همسایه ای را نبینند، هیچ گاه به این فکر نخواهند افتاد که علت چیست؛ این مورد و موارد مشابه است که این جمله را گنگ و بی مفهوم می کند، در حالی که در زندگی سنتی، احترام و جویاشدن از حال همسایگان جزئی از زندگی روزمره بود. حرمت و احترام به همسایه ها در زندگی سنتی، گاهی از احترام برادر و دوست هم بیشتر و مهم تر بود؛ چه بسیار افرادی که همسایه را همانند خود می دانستند و حاضر نبودند، ناراحتی او را ببینند.

توجه به این مسئله که معماری در روابط میان همسایگان به طور کامل مؤثر است، در مقایسه ای میان معماری سنتی و امروزی و میزان رضایت از همسایگان در آن دو مشهود است. معماری امروزی، به ویژه در تهران امنیت را از میان برده است. میترا حبیبی، عضو هیئت مدیره سازمان نظام مهندسی استان تهران می گوید: «ایجاد احساس امنیت نیز مبتنی است بر رعایت اصل قلمرو در تنظیم فضا؛ به نحوی که قلمرو و حریم های خصوصی، نیمه خصوصی و عمومی خانواده نسبت به هم و نسبت به همسایگان تعریف شده باشد و اشراف غیر ارادی بر فضا، انسان را در احساس تحت نظر بودن قرار ندهد. متأسفانه این چیزی است که در معماری رایج امروز تهران، به فراموشی سپرده شده و با ایجاد برج های بدون مطالعه، اشراف ایجاد شده، تشدید نیز شده است. در تهران شاهد بی هویتی و یکنواختی در سیمای شهر هستیم که به ایجاد محیط های خاکستری و کسل کننده منجر شده و انواع آلودگی های زیست محیطی نیز فضای کلی تهران را کدر و غیرقابل تحمل

ص:46

کرده است. عدم رعایت اصل قلمرو در انتظام شهری و فضای عمومی شهر که حیات مدنی در آنها جریان دارد، استفاده از محیط شهری را خصوصا برای کودکان، زنان و سالمندان با مشکل مواجه کرده است که مجموعه این شرایط به از خود بیگانگی مردم و حذف شور و شوق شهروندان انجامیده است».(1)

اگر این یافته علمی را که «نمادهای معماری شهرها، تن پوش رفتار انسانی است» بپذیریم، شهر تهران از دو سبک معماری مختلف برخوردار است؛ سنتی و مدرن. یعنی خانه های قدیمی با اتاق های زیاد و کوچه های بن بست جنوب شهر، و آپارتمان ها، برج های بلند و ویلاهای وسیع با استخر و جکوزی در شمال شهر. که این امر مشکلات متعددی را برای شهروندان به وجود می آورد.

به گفته کارشناسان، تفاوت دو سبک خاص معماری در جنوب و شمال شهر تهران، باعث تربیت دو نسل متفاوت از نظر رفتاری و نوعی جدایی بین دو گروه مرفه شمال شهر و اهالی جنوب شهر شده است.(2)

علی نمازیان، دکترای معماری و استاد دانشگاه می گوید: «در جنوب تهران، آدم ها یکدست هستند و حدود رفتارها مشخص است، ولی شمال شهر تهران هویت خود را از دست داده است. تداخل فرهنگ ها و درک اشتباه از معماری در شهرها باعث ایجاد تنش است.

خانه های مدرن تفاوت زیادی با خانه های قدیمی دارد. در خانه های

ص:47

قدیمی، بین عرصه های خصوصی و جمعی زندگی، تمایز وجود دارد، اما اکنون در خانه های مدرن با بازکردن در خانه وارد زندگی خصوصی صاحبخانه می شویم. که در این موارد سود بیشتر و هزینه کمتر مد نظر است تا آسایش و امنیت خانواده ها».(1)

ص:48

چند سال در کنار هم زندگی می کردند، زندگی هم خیر و برکت داشت و هم از ناراحتی اعصاب و مشکلات روحی خبری نبود. حالا بچه 5 ساله از ناراحتی اعصاب شاکی است. زندگی آپارتمانی در حالی در کشور ما باب شد که در زمینه فرهنگ آپارتمان نشینی آموزش داده نشد و اکنون همان طور که مشاهده می کنید، ساکنین مجتمع های مسکونی و آپارتمان ها به علت عدم رعایت حقوق یکدیگر و همسایگان با مشکل مواجه شده اند».

کریم آقاجانی، کارمند ساکن یکی از آپارتمان های خیابان طالقانی کرج می گوید:

«زندگی آپارتمانی، یعنی اسارت و محبوس شدن. متراژ آپارتمانی که ما ساکن آن هستیم، به قدری کم است که وقتی در اتاق نشسته ایم احساس می کنیم در سلول انفرادی هستیم. در گذشته، کرج یک منطقه پر از باغ و درختان سرسبز بود و با کمال تأسف، چند سالی است که به علت افزایش جمعیت و مهاجرپذیربودن، باغ های این شهر تخریب و در محل باغ های این شهر مجتمع های مسکونی ساخته می شود و در واقع، با دست خودمان سرسبزی و طراوت را که نشاط بخش روح انسان است، از بین می بریم و تبدیل به قفس هایی می کنیم که روحمان را به اسارت می گیرد.(1)

یوسف عطایی، کارگر یک کارخانه آبمیوه سازی می گوید: «در این خانه های کوچک اگر قرار باشد، هر کدام از ما صدای ضبط صوتمان را به

ص:50

دلخواه بلند کنیم، آن وقت فضا سرسام آور خواهد شد. باور کنید آن قدر به بچه ها درباره ایجاد سروصدا تذکر داده ام که ملاحظه کردن برایشان یک فرهنگ رفتاری شده است. من حتی در چیزهای کوچک هم سعی می کنم همسایه طبقه پایین را در نظر بگیرم. مثلاً وقتی شب ها قرار است رختخواب بیندازیم، تشک را به جای اینکه از همان بالا روی زمین پرت کنم، آهسته زمین می گذارم که همسایه پایینی نرنجد. دلیلش هم این است که یک مدت هر شب رأس ساعت مشخصی، ناگهان اتاق ما می لرزید. بعدا که دوستانه با همسایه بالایی صحبت کردیم، معلوم شد آنها که می خواهند رختخواب را پهن کنند، تشک ها را از همان بالا می اندازند زمین و این آپارتمان های بساز و بفروش ما که مقاومت چندانی ندارند، به لرزه می افتند. ما هنوز با این فرهنگ که آنچه از دیگران نمی پسندیم در حق دیگران انجام ندهیم آشنا نیستیم».

حسین خدادایان، یکی دیگر از ساکنین این مجتمع ها این طور می گوید: «ما همان طور رفتار می کنیم که یاد گرفته ایم. همان طور که پدران ما رفتار می کردند. سعی می کنیم پایبند روش های خوب گذشته باشیم. ما وقتی بچه بودیم، می دیدیم که چگونه پدر و مادر در غم و شادی همسایه شریک بودند. ما سعی کرده ایم همین روش ها را در آپارتمان خود اجرا کنیم. اما آن قدرها موفق نبوده ایم و رابطه سنتی بین همسایه ها امروز در میان همسایگان آپارتمان نشین به سختی برقرار می شود. مثلاً چند وقت پیش که همسایه بالایی مراسم بله برون داشتند و از نظر جا در مضیقه بودند، ترتیبی دادیم که خانم ها در طبقه بالا و مردها در طبقه پایین پذیرایی شوند و شکر خدا کار به خوبی و خوشی هم تمام شد. این طور کارها، دل ها را بیشتر به هم نزدیک و

ص:51

صمیمیت را بیشتر می کند. مگر ما قرار است چقدر عمر کنیم که بخشی از آن را صرف درگیری و تشنج با همسایه کنیم. قدر لحظه لحظه این عمرهای کوتاه را باید بدانیم... من وقتی می خواستم همین آپارتمان را بخرم، یک ماه تمام هر روز بعدازظهر که از اداره برمی گشتم، کارم این بود که تا شب از این آپارتمان به آن آپارتمان می رفتم و بیش از آنکه به خود خانه توجه کنم، فکرم دنبال همسایه ها بود، به گونه ای که برخی از بنگاه داران تعجب می کردند، حتی یکی از بنگاهی ها به من گفت مگر قرار است شما کار خلافی در آپارتمان بکنید که این قدر روی همسایه ها حساسیت نشان می دهید. گفتم اتفاقا چون قرار است کار خلافی انجام ندهم این قدر حساسم. اگر خودم خلافکار بودم، دیگر برایم مهم نبود که دیگران چه کاره اند و چه رفتاری دارند».

یکی دیگر از شهروندان کرجی می گوید: «ما از وقتی که آپارتمان نشین شده ایم، به کلی اعصابمان ضعیف شده است ما در کنار کسانی زندگی می کنیم که کیسه زباله شان را از طبقه چهارم به جلو آپارتمان پرت می کنند و حتی در آپارتمان خود سگ و گربه نگهداری می کنند و سر و صدایشان آرامش کل آپارتمان را گرفته است و بارها به خاطر همین مسائل درگیری پیش آمده و حتی کار به شکایت هم کشیده، ولی نتیجه ای نداشته است. پارکینگ را به زمین فوتبال تبدیل کرده اند و در مقابل ساکنین آپارتمان می گویند بچه ها را که نمی توان حبس کرد و نیاز به جنب و جوش و بازی دارند. با وضعیت موجود، من بعید می دانم که حتی تا چند سال آینده هم در ایران فرهنگ آپارتمان نشینی جا بیفتد».

ص:52

رضا عروجی، فرهنگی ساکن مجتمع مسکونی سادات در خیابان شهید مفتح کرج می گوید:

«متأسفانه در کشور ما تقلید کورکورانه و الگوپذیری بدون اطلاع از چند و چون موضوع، همواره رواج داشته و یکی از این موارد نیز الگوپذیری از زندگی آپارتمانی در جوامع غربی است. فرهنگ زندگی مدرن با فرهنگ زندگی ما مغایرت دارد و هنوز هم اغلب خانواده های ایرانی با فرهنگ سنتی زندگی می کنند و پذیرفتن فرهنگ زندگی مدرن نیاز به گذشت زمان و جا افتادن این مسئله و همچنین آموزش این فرهنگ دارد.

 زندگی آپارتمانی، اثرات منفی بسیاری برای ما در پی داشته است و هنوز هم دارد. ما اول باید با حقوق شهروندی خود و سایرین آشنا می شدیم، بعد به زندگی آپارتمانی رو می آوردیم. و عدم این تدریج سبب آن شده که ما هر روز شاهد بگو و مگو و کشمکش میان همسایگانی که حقوق دیگران را رعایت نمی کنند باشیم».

مریم خوشقدم، دانش آموز ساکن مجتمع مسکونی گل ها در میدان والفجر کرج می گوید: «به نظر من برای ما خیلی زود بود که آپارتمان نشین شویم؛ به این دلیل که بیشتر افرادی که ساکن آپارتمان ها شده اند از فرهنگ زندگی جمعی بی خبرند و این گونه تصور می کنند که چون آپارتمان را خریده اند، می توانند هر کاری که دلشان می خواهد انجام دهند؛ در صورتی که این اصلاً منطقی نیست و افراد با فرهنگ های مختلف در آپارتمان جمع شده اند و باید رعایت حال یکدیگر را بکنند».

خانم مریم. س که به تنهایی در آپارتمان طبقه دوم یک ساختمان چهار

ص:53

طبقه زندگی می کند نیز از پرداخت یکسان برخی هزینه های مشترک غیر عادلانه گله داشته و می گوید: «به نظر من پول آب را حتما باید بر اساس تعداد افراد خانواده ها تقسیم کرد، چون آب موردی است که مصرف آن با افزایش تعداد خانوار بالا می رود، اما متأسفانه ما در ساختمان خود هنوز به اتفاق نظر در این مورد نرسیده ایم. این مسئله را برخورد صحیح مدیریت ساختمان می تواند حل کند».

تعریف درستی از حوزه مالکیت برای مردم جا نیفتاده است. یعنی متوجه نیستیم که وقتی با همسایه مجاور خود، دیوار مشترک داریم و صدای ما کاملاً به سوی دیگر می رود یا کف آپارتمان ما همان سقف آپارتمان پایینی است، باید از ایجاد سروصدای زیادی خودداری کنیم. دیگر اینجا نمی توانیم مدعی باشیم که آپارتمان صددرصد متعلق به ماست که وقت و بی وقت ایجاد مزاحمت کنیم. اگر همه افراد جامعه _ که بیشتر آنها در آپارتمان زندگی می کنند _ با فرهنگ آپارتمان نشینی آشنا باشند و قانون نیز آنها را مکلف به رعایت حقوق دیگران بکند، دیگر شاهد بروز مشکلات آپارتمان نشینی به صورت کنونی نخواهیم بود».

حمید کیمیا، دانشجوی سال سوم رشته ریاضی نیز می گوید: «ما آن قدر از سروصدای زیاد همسایه بالایی خود به ستوه آمدیم که سرانجام مجبور شدیم شکایت کنیم. گو اینکه مشکلات میان ما و این همسایه به خوبی فیصله یافت، امّا ای کاش وسایل ارتباط جمعی این مسئله را جدی می گرفتند و مباحثی را نیز به فرهنگ آپارتمان نشینی و ترویج آن اختصاص می دادند».

 سر و صدای زیاد، آن هم بی موقع، به ویژه هنگام استراحت ظهر یا شب در فضای عمومی مانند راهرو، پارکینگ و حیاط ساختمان، سروصدای بی وقت مهمان ها، به ویژه هنگام خداحافظی در نیمه شب، سروصدای بچه ها، نبود احساس مسئولیت نسبت به خرابی ها، ترکیدگی لوله و مشکلات ساختمانی که صاحب آپارتمانی برای همسایه اش به وجود می آورد؛ همه و همه می توانند آرامش خانه ها را در مجتمع های مسکونی بر هم زنند و گاه مشکلات بسیار جدی ایجاد کنند، اما از سویی، مدیران ساختمان ها نیز

ص:55

می توانند نقش مؤثری در حل و فصل این مسائل ایفا کنند.

مهناز کریمی، ساکن خیابان گاندی که در طبقه اول یک مجتمع مسکونی زندگی می کند، بر این باور است که انتخاب مدیر یا هیئت مدیره برای سامان دادن به حل و فصل مشکلات مشترک آپارتمان ها ضروری است. برای نمونه، می توان درباره زمان بازی بچه ها به توافق رسید. شاید ساعت 4 تا 6 بعدازظهر زمان مناسبی باشد. با این برنامه ریزی، نه تنها بچه ها فرصت و امکان بازی خواهند داشت، نوعی نظم پذیری اجتماعی را نیز تجربه خواهند کرد.(1)

خانم اشتری یکی دیگر از ساکنین، این گونه بیان می کند: «آپارتمان نشینی، فرهنگ و منش خاص خودش را می طلبد که ما کمتر آن را می بینیم. متأسفانه هیچ گاه همسایه ها حقوق دیگران را رعایت نمی کنند و این رعایت نکردن حقوق دیگران به صورت خرده فرهنگ در آمده است».

یکی دیگر از کسانی که زندگی آپارتمانی را چند سالی تجربه کرده است، از کیفیت آنها و عدم نورگیری مناسب انتقاد می کند و با ابراز ناراحتی از همسایه ها می گوید: «آپارتمان نشینی فرهنگ می خواهد، یعنی پله ها را آهسته بالا و پایین برو، نیمه شب ایجاد مزاحمت نکن، سروصدا ایجاد نکن، مراعات حال دیگران را بکن و افزون بر اینها مسائلی وجود دارد که قابل رفع نیست، مثلاً اگر همسایه ای دچار مسائل اخلاقی و مشکلاتی در زمینه اخلاقیات باشد، چاره ای جز فرار از آپارتمان به ذهن نمی رسد».

ص:56

یکی دیگر از ساکنان مجتمع مسکونی در رسالت می گوید: «یکی از مسائل مهم در زندگی آپارتمانی، فرهنگ رفتاری است. در یک مجتمع حداقل ده خانواده با فرهنگ ها و رفتارها و اخلاقیات مختلف گرد هم آمده اند که اگر یکی از این خانواده ها حقوق دیگر همسایه ها را در هر مسئله مراعات نکند، مشکلات و مسائل دیگری برای همه ساکنان به وجود می آورد. و این رعایت حقوق دیگران و همسایگان باید در همه زمینه ها مثل سروصدا، نظافت، رفت و آمدها و... باشد تا زندگی در مجتمع مسکونی را میسر سازد، وگرنه زندگی در این آپارتمان ها هر روز باید با نزاع و درگیری لفظی و یا موارد دیگر همراه باشد که مسلما تأثیرات منفی روحی زیادی در سایر افراد مجتمع هم خواهد داشت؛ پس مهم ترین و مبنایی ترین چیز در زندگی آپارتمانی فرهنگ رفتاری صحیح در کنار هم زندگی کردن و احترام به حقوق دیگران و همسایگان است که اگر این حل شود، همه چیز به خیر و خوبی برگزار می گردد، وگرنه آپارتمان مفت هم گران است».

علی جنگی، یکی دیگر از آپارتمان نشین ها می گوید: «آپارتمان نشینی حسنی ندارد. اجبارا مردم به آن تن می دهند، ما برای «یکجانشینی» ساخته نشده ایم. مشکلات این نوع زندگی نبود تفاهم و هماهنگی بین ساکنان است. فرهنگ ایرانی میهمان نوازی را توصیه می کند، ولی در آپارتمان نشینی کمتر می توان این فرهنگ را مورد توجه قرار داد و اگر رفت و آمدها زیادتر صورت گیرد، اعتراضات همسایه ها را به دنبال خواهد داشت. ولی چه باید کرد که این هم تحفه ای از به اصطلاح تجدد و تمدن است که خود را محصور کرده ایم».

ص:57

درد دل های ساکنان آپارتمان ها که نمونه هایی از آنها ذکر شد، بیانگر این است که هر چند به علّت مسائلی، زندگی آپارتمانی در فرهنگ ما وارد شده، عدم سنخیت و هماهنگی فرهنگ و پیشینه تاریخی کشور ما از عمده ترین مسائلی است که باعث به وجود آمدن مسائل و مشکلاتی در روابط و تعاملات همسایگان در این مجتمع ها شده است. زندگی و روابط سنتی ما مزایا و فواید زیادی دارد و روح و صمیمتی که در میان همسایگان در آن زندگی موج می زند، در زندگی مدرن امروزی وجود ندارد، اما از سوی دیگر، مشکلات مسکن و کمبود آن نیز نباید نادیده گرفته شود. پس به ناچار، باید راهی میانه برگزید که بتوانیم با جمع هر دوی اینها، یعنی ارزش ها و الهاماتی که از زندگی سنتی می گیریم و سبک و متد جدید و مدرن ساختمان سازی، هم بر مشکلات کمبود مسکن فایق آییم و هم روابط و حقوق همسایگان را که به دست فراموشی سپرده شده است، احیا کنیم. که در این صورت می توانیم با به کار بستن ارزش ها و توصیه های مذهبی در مورد همسایه و احترام همسایه، این ارزش کم رنگ شده در اجتماع را جانی مجدد بخشیم و در عین الگوبرداری از متدهای غربی، در ساخت ساختمان از لحاظ فرهنگی دچار مشکل نشویم. زیرا معماری و طراحی هدف نیست، بلکه وسیله ای است برای ایجاد بستر کالبدی و زمینه فرهنگی مناسب، زیبایی و بهره دهی بالا و صرفه اقتصادی.

ص:58

میزان رضایت

حوزه مطالعه

کمتر از 25%25 تا 50%50 تا 75%بیش از 75%

پولادشهر__5/27305/42

ملک شهر5/186/147/301/34

خانه اصفهان1/92/273/274/36

کوی امام5/207/146/1747

بزرگمهر7/259/22204/31

برج کاوه8243831

* میزان رضایت از همسایگان در زندگی آپارتمانی؛ برگرفته از تحقیق بررسی آپارتمان نشینی در منطقه شهری اصفهانی؛ حمیدرضا وارثی، عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان (مجموعه مقالات، دومین سمینار سیاست های توسعه مسکن در ایران، وزارت مسکن و شهرسازی، سازمان ملی زمین و مسکن، بهمن ماه 74، چاپ اول، ج 2، ص 604).

* توجه به این جدول، نشان می دهد که درصد رضایت از همسایگان در این نوع زندگی کم است و باید به این نکته توجه کرد.

حقوق همسایگی و توجه به درد دل های برخی ساکنین که این نوع همسایگی و زندگی را تجربه کرده اند، می توانیم مهم ترین مشکلات همسایگی در این نوع زندگی را به صورت زیر مطرح کنیم.

همسایگان شده است.

فرهنگی جدی و نظارت پی گیر بر شیوه ساخت و ساز این ساختمان ها باید جز اولویت های اساسی باشد. رعایت این نکات افزون بر گره گشایی از مسایل و مشکلات مسکن، اثرات منفی و مخرّب معماری غربی را منتفی می سازد.

است که این فواید مثبت در گرو اجرای صحیح و درست مقررات و فرهنگ خاص این گونه زندگی است که متأسفانه کمتر شاهد آن بوده ایم.

به هر حال، راه حال ها و پیشنهادهای اصلاحی که می تواند در راستای بهبود وضعیت فرهنگی _ اجتماعی این ساختمان ها مؤثر باشد، در دو موضوع قابل طرح است:

زندگی می کرده اند ملموس تر است ؛ زیرا آشنا نبودن با چگونگی استفاده از اماکن خصوصی و عمومی یا اشتراکی در این گونه ساختمان ها گاه به نزاع ها و درگیری های بی فایده ای میان همسایگان می انجامد که در صورت آشنایی آن ها با قوانین خاص زندگی آپارتمانی، این مشکلات برطرف خواهد شد.

بر همین اساس، باید دولت یا وزارت مسکن یا شهرداری ها یا دیگر نهادهای درگیر با موضوع بکوشند زندگی در آپارتمان ها را با کمک رسانه ها به ویژه صدا و سیما فرهنگ سازی کنند و محدودیت های ویژه ای را که این گونه زندگی برای انسان ها و خانواده ها پدید می آید تشریح و تبیین سازند. البته هیت مدیره هر مجتمع مسکونی نیز می تواند برای بهبود اوضاع فرهنگی و روابط میان همسایگان، فعالیت های آموزشی از جمله آشنا ساختن ساکنان با چگونگی زندگی _ استفاده از قسمت های اشتراکی _ میزان هزینه ها و چگونگی وصول و... برگزار کند.

گرفتاری های همسایگان در زندگی های آپارتمانی باشد. دعوت به باورهای دینی مانند مهمان نوازی، احترام به همسایگان، کمک به یکدیگر، جویا شدن از حال همدیگر و دوری جستن از کنجکاوی های بی مورد در امور شخصی دیگران و رعایت حوزه خصوصی افراد و...، از جمله باورهایی است که افزون بر اسلام در باورها و رسوم پیشینیان این مرز و بوم نیز ریشه دارد. توجه دوباره به آن ها روابط سالم میان همسایگان را در زندگی های شهری و آپارتمانی تضمین می کند.

خصوصی و مسایلی چون نور، آلودگی صوتی و... همه از خلل های قانونی یا کوتاهی در نظارت بر رعایت این مقررات ناشی شده است.

روزآمد ساختن اصول بلندمرتبه سازی با نیازهای فرهنگی و اعتقادی ایرانیان _ و نه تقلید صرف از فرهنگ غربی _ و نظارت بر حسن اجرای آن ها بسیاری از ناسازگاری های افراد در زندگی آپارتمانی را از میان می برد و زندگی در آپارتمان را برای آنها دلنشین می سازد.

می کند:

قسمت هایی از بنا اختصاصی تلقی می شود که عرفاً برای استفاده انحصاری شریک ملک معین یا قائم مقام او تخصیص یافته باشد.

بنابراین، دیگر قسمت ها، مشترک میان تمامی ساکنان مجتمع های آپارتمانی بوده و هیچ یک حق ندارد، همسایه ای را از استفاده از آن باز دارد.

افزون بر این، قانون برای رعایت حقوق همسایگی در این نوع ساختمان ها به صراحت، اراده مالک را در تغییر شکل و نمای خارجی ساختمان، به اراده اکثریت همسایگان محدود کرده است:

هیچ یک از مالکین حق ندارد، بدون موافقت اکثریت سایر مالکان، تغییراتی در محل یا شکل یا سر در یا نمای خارجی در قسمت اختصاصی خود، که در مرئی و منظر باشد بدهد. (1)

نکته دیگری که قانون در اداره و استفاده از بخش های اشتراکی در این ساختمان ها، بدان اشاره کرده است، تعیین مجمع عمومی هیئت مدیره برای اداره ساختمان و وصول هزینه های قسمت های مشترک است.

قانون بیان می کند که اگر تعداد مالکان از سه نفر بیش تر باشد، مجمع عمومی مالکان تشکیل می شود.(2) تعیین رییس مجمع عمومی، انتخاب مدیر یا مدیران و رسیدگی به اعمال آن ها، تصمیم گیری برای اداره کردن امور ساختمان، تصویب گزارش درآمدها و هزینه های سالانه، تفویض اختیار به مدیر و مدیران برای انعقاد قراردادهای لازم برای اداره ساختمان از وظایف مجمع عمومی است.

ص:68

برای اداره قسمت های مشترک و هزینه های مربوط به آن، قانون اراده اکثریت همسایگان را می پذیرد،(1) ولی با استناد به این اکثریت نمی توان تغییرات اساسی در ساختمان ایجاد کرد یا تعداد طبقات آن را افزایش داد.(2)

نکته پایانی در زمینه استفاده از قسمت های اشتراکی این است که همسایگان، موظفند از عهده هزینه هایی که برای نگهداری این قسمت ها ضروری است، برآیند. نپرداختن هزینه ها، بی توجهی به حقوق همسایگان است و قانون راهکار قانونی آن را این گونه بیان می کنند:(3)

در صورتی که مالک یا استفاده کننده آپارتمان سهم خود را از هزینه های مشترک نپردازد، مدیر یا هیئت مدیران می تواند به وسیله اظهار نامه ای که در آن، مبلغ بدهی و زیر صورت آن ذکر شده آن مبلغ را مطالبه کنند. اگر مالک یا استفاده کننده از آپارتمان ظرف مدت 10 روز از تاریخی که اظهارنامه به او ابلاغ شده، باز هم سهم بدهی اش را نپردازد، مدیر یا هیئت مدیران می توانند به تشخیص خود و با توجه به امکانات موجود از دادن خدمات مشترک به او که همان شوفاژ، تهویه مطبوع، آب، برق، گاز و... است، خودداری کنند و اگر مالک یا استفاده کننده حتی بعد از آن هم تسویه حساب نکند، اداره ثبتِ محل وقوع آپارتمان به تقاضای مدیر یا هیئت مدیران برای وصول این وجه اجرائیه صادر خواهد کرد.

ص:69

همسایگی امروزی و تعاملات نوین همسایگی بیشتر در ارتباط باشد.

سرپیچد تکلیف چیست؟

امام علیه السلامفرمود: صاحب دیوار را نمی توان مجبور کرد که دوباره آن را بنا کند؛ مگر وقتی که تجدید بنای این دیوار در رابطه با اصل ملک برای همسایه به عنوان حق یا شرط ضمن عقد از قبل وجود داشته باشد، ولی به صاحب منزل گفته می شود که اگر مایلی می توانی در ملک خودت دیوار بکش.

به امام علیه السلامگفته شد اگر دیوار خراب نشود، ولی صاحب آن بدون نیاز و به قصد زیان رساندن، آن دیوار را خراب کند و یا بخواهد خراب کند تکلیف چیست؟

امام صادق علیه السلام فرمود: به او چنین اجازه ای داده نمی شود؛ زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است: «لاضرر و لاضرار».(1)

 البته در صورت تخریب دیوار توسط یکی از همسایه ها، ساخت و تجدید آن نیز بر عهده اوست،(2) ولی اگر خرابی دیوار ضروری باشد، دیگر نمی توان هزینه آن را متوجه تخریب کننده دانست. برای مثال، برای تخریب ضروری دیوار می توان به ماده 122 قانون مدنی توجه داشت که می گوید:

اگر دیواری متمایل به ملک غیر یا شارع یا نحو آن شود که مشرف به خرابی گردد، صاحب آن اجبار می شود که آن را خراب کند.

پرسش دیگر درباره دیوار مشترک میان دو همسایه این است که آیا همسایه حق دارد برای مثال، تصرفاتی مانند میخ کوبیدن، آویزان کردن و خشک کردن لباس یا قراردادن سیم تلفن، برق و... را در این دیوار انجام

ص:72

دهد. آیا این گونه تصرفات از نظر حق قانونی همسایه پذیرفتنی است؟

در پاسخ به این پرسش باید حکم تصرفات را در دو قسم بیان کرد: تصرفاتی مانند میخ کوبیدن به دیوار یا آویزان کردن لباس، چون طبیعت دیوار مشترک اقتضا دارد تا جایی که به تصرف همسایه دیگر زیان وارد نکند، مجاز و قانونی است.(1)

ولی تصرفاتی مانند قراردادن سیم برق یا تلفن چون از اول مورد توافق دو همسایه نبوده است، همسایه حق چنین تصرفی را ندارد و باید از همسایه دیگر اجازه بگیرد تا بتواند سیم تلفن و برق را بر روی دیوار اشتراکی قرار دهد.(2)

 مسئله دیگر این است که نباید تصرف همسایه موجب بر هم خوردن وضع دیوار گردد. برای مثال، ارتفاع دیوار مشترک نباید از سوی یک همسایه به صورت یک جانبه افزایش یابد و باید حتماً در این کار اجازه همسایه دیگر فراهم شود.(3)

است، هرچند حکم آن با قاعده لاضرر و ماده 132 قانون مدنی روشن است، ولی قانون گذار حکم آن را در ماده 133 قانون مدنی به صورت ویژه دوباره بیان می دارد:

کسی نمی تواند از دیوار خانه خود به خانه همسایه در باز کند. اگرچه دیوار ملک مختص او باشد، لیکن می تواند از دیوار مختص خود روزنه یا شبکه باز کند و همسایه حق منع او را ندارد، ولی همسایه هم می تواند جلوی روزنه و شبکه دیوار بکشد یا پرده بیاویزد که مانع رویت شود.

شاید شبهه ایجاد شود که چرا قانون به همسایه اجازه داده است که از دیوار خودش روزنه ایجاد کند. آیا این اشراف بر خانه همسایه نیست؟

در پاسخ باید گفت: اولاً نمی توان مالک را از تصرف در ملک خود منع کرد، ولی باید توجه داشت. او وقتی حق ایجاد روزنه یا شبکه بر دیوار خود دارد که یا برای دفع ضرر یا برطرف کردن نیاز ضروری باشد و یا این که کارش از نظر عرف مقبول باشد. پس در غیر این صورت، حق ایجاد روزنه یا شبکه را نیز ندارد. از سوی دیگر، بخش آخر ماده یاد شده به صراحت بیان می دارد همسایه حق دارد حتی در صورت ایجاد روزنه و شبکه _ که باید با ماده 132 منطبق باشد _ جلوی آن در ملک خود دیوار یا پرده ایجاد کند و مانع رویت و اشراف همسایه بر خانه خود شود.

نظر حقوقی قانون مدنی بر شیوه و حدود روابط همسایه ها در این نوع همسایگی نیز جاری است و قواعد آن بر مبنای قانون تملک آپارتمان ها (همسایگی نوین) نخواهد بود.

به مواد قانونی زیر توجه کنید:

ماده 125:

هرگاه طبقه تحتانی مال کسی باشد و طبقه فوقانی مال دیگری، هریک از آن ها می تواند به طور متعارف در حصه اختصاصی خود تصرف بکند، لیکن نسبت به سقف مابین دو طبقه هر یک از مالکین طبقه فوقانی و تحتانی می تواند در کف یا سقف طبقه اختصاصی خود به طور متعارف، آن اندازه تصرف نماید که مزاحم حق دیگری نباشد.

مسئله ای که ممکن است در روابط همسایه ها در این نوع همسایگی مؤثر باشد و گاهی به درگیری بینجامد، راه پله طبقه فوقانی و استفاده از آن است باید گفت: براساس راه پله متعلق به همسایه فوقانی است و تصرف همسایه طبقه زیرین منوط به اذن همسایه بالایی است.(1)

 نکته ای که این نوع همسایگی را با همسایگی در واحدهای آپارتمانی متمایز می سازد، این است که نمی توان در این جا اراده یکی از همسایگان را بر دیگری تحمیل ساخت و آن را به تعمیر سقف مشترک وادار کرد؛ مگر در صورتی که دفع ضرر از یک همسایه به طور دیگری ممکن نباشد. (2)

ماده 128 قانون مدنی:

هیچ یک از صاحبان طبقه تحتانی و غرفه فوقانی نمی تواند دیگری را اجبار به تعمیر یا مساعدت در تعمیر دیوارها و سقف آن بنماید.

ص:75

باشد؛ دوم این که تصرف در مقام رفع حاجت یا دفع ضرر باشد.

 پس اگر تصرف مالک در حد متعارف و معقول و برای دفع ضرر یا نیاز خود انجام گیرد، اگرچه زیانی هم به همسایه وارد شود، این ضرر و زیان قانونی خواهد بود.

از سوی دیگر، قانونگذار به همسایه نیز این اجازه را داده است که اگر تصرف مالک در خانه و حیاط او باشد، مانع آن گردد. برای نمونه:

اگر شاخه درخت کسی، داخل در فضای خانه یا زمین همسایه شود، باید از آن جا عطف کند و اگر نکرد، همسایه می تواند آن را عطف کند و اگر نشد از حد خانه خود قطع کند و هم چنین است حکم ریشه های درخت که داخل ملک غیر می شود.

مواد قانون مجازات اسلامی

برخی از مقررات و مواد قانون مجازات اسلامی نیز بیان کننده این مطلب است که اگر ضرر رساندن منتسب به مالک باشد، باید جبران گردد و همسایه حق دارد جبران آن را بخواهد. برای مثال، ماده 352 بیان می کند:

هر کسی در ملک خود به مقدار نیاز یا زائد بر آن آتش روشن کند و بداند که به جایی سرایت نمی کند و عادتاً نیز سرایت نکند، لکن اتفاقاً به جای دیگر سرایت کند و موجب تلف یا خسارت شود، ضامن نخواهد بود.

این مسئله شاید در نگاه نخست کمی ناعادلانه به نظر آید، ولی به دلیل این که سرایت آتش و ایجاد ضرر برای همسایه از دست مالک خارج است و با قوه قاهره و فورس ماژور مرتبط است، ازاین رو، ضمان برای همسایه ای که آتش روشن کرده و احتیاج به آن داشته نیز ناعادلانه و به دور از انصاف حقوقی است. در صورتی که اگر مالک در جایی آتش روشن کند که احتمال ضرر به خانه و درختان همسایه، به راحتی فهمیده می شود، در این صورت

ص:77

ضررهای وارد شده از سوی همسایه به سبب آتش باید جبران شود. برای روشن شدن این مسئله به دو ماده زیر اشاره می کنیم:

ماده 353 مقرر می دارد:

هرگاه کسی در ملک خود آتش روشن کند که عادتاً به محل دیگر سرایت می نماید، یا بداند که به جای دیگر سرایت خواهد کرد و در اثر سرایت موجب تلف یا خسارت شود، عهده دار آن خواهد بود؛ اگرچه به مقدار نیاز خود روشن کرده باشد.

ماده 354 نیز می گوید:

هرگاه کسی در ملک خود آتشی روشن کند و آتش به جایی سرایت نماید و سرایت به او استناد داشته باشد، ضامن خسارت های وارده می باشد، اگرچه به مقدار نیاز خود روشن کرده باشد.

ص:78

ویژه تلویزیون مورد اهتمام خاص برنامه سازی قرار گیرد؛ زیرا جایگاه خاص سریال ها و برنامه های تلویزیونی در میان مردم یکی از نکات قابل توجه است، که می توان به راحتی از این راه و تولید برنامه های هدفمند، به اهداف مورد نظر درباره روابط و مراودات میان همسایگان و پرکردن خلأ ایجاد شده بین توصیه های اسلامی و روابط امروزی رسید. در این راستا به چند مورد اشاره می کنیم:

نظر هنری، هم از نظر صور نمادی و هم از نظر رفتارهای اجتماعی، شیوه ها و سبک و هنجارهای زندگی ایجاد می کنند،(1) رسالت خطیر صدا و سیما به خوبی روشن و آشکار می شود.

با توجه به کمبودهای فرهنگی که روابط میان همسایگان را تیره می کند، صدا و سیما و به ویژه تلویزیون می تواند با ساخت و پخش برنامه ای فرهنگی در این امر، سهم مهم و ویژه ای داشته باشد.

رسانه و صدا و سیما کانال و ابزاری است که از طریق آن می توان به سهولت و راحتی به تغییرات اجتماعی و فرهنگی جهت و نیروی حرکت داد.(2) با وجود همه مطالب، صدا و سیما بیانگر واقعیت های فرهنگی و اجتماعی جامعه برای آحاد مردم است.

 همه این واقعیت ها، بیانگر این است که کارهای فرهنگی رسانه ای چون صدا و سیما، به راحتی می تواند فرهنگ صحیح و درست هم جواری را با تکیه بر معیارهای قرآنی و توصیه های ائمه اطهار علیهم السلام در میان مردم به طور وسیع و به سرعت ترویج کند و در سطح کلان به فرهنگ سازی درباره «همسایه» همت گمارد.

البته باید متصدیان امور و تهیه کنندگان و برنامه ریزان کلان صدا و سیما باید به ارزش های اسلامی و ملاک و مبناهای اسلامی در مورد فرهنگ سازی توجه کنند تا با حرکت در این مسیر، فرهنگ صحیح اسلامی درباره همسایه

ص:81

در جامعه نهادینه شود.

بر این اساس، کار بسیار پر اهمیت شناخت ارزش ها و ضد ارزش ها توسط رسانه، آن گاه گوهر مقصود را به دست می دهد که بر پایه اصل ناب گرایی و کوشش برای تفکیک و تمییز حقیقت ارزش های اصیل اسلامی از شبه ارزش هایی باشد که با نام رسم، شأن و حتی عرف متشرعان در فرهنگ مسلمانان راه باز کرده و به ناحق اصالت و تقدس یافته است.(1) در مورد روابط و ارزش و احترام همسایه نیز باید به ارزش های ناب اسلامی در این باره رجوع کنیم و در قدم نخست آنها را شناسایی کنیم، امّا برای اینکه این ارزش ها را به صورت هنجار در سطح جامعه درآوریم، رسانه جایگاه حساسی دارد؛ زیرا رسانه ها در ذات خود یک نهاد را تشکیل می دهند و قواعد و هنجارهای خاص خود را خلق می کنند.(2) توجه به این نکته ظریف است که جایگاه رسانه ای چون صدا و سیما را به خوبی آشکار می کند؛ یعنی پس از شناخت و تمییز ارزش های ناب اسلامی در مورد هم جواری، نوبت به ترویج و نشر این ارزش ها در سطح اجتماع خواهد رسید که در این قسمت، صدا و سیما با توجه به وسعت حوزه فعالیتی خود می تواند این ارزش ها را به سهولت در جامعه ترویج کند و کم کم آنها را به هنجارهایی در سطح مردم و جامعه در آورد. رسانه بیانگر ارزش ها و قضاوت های هنجاری است که در برنامه های خود برای مخاطبین ایجاد می کند.

 پس، ضرورت شناخت ارزش های ناب اسلامی برای ترویج و توسعه

ص:83

آنها، به طور کامل مشخص است؛ زیرا بسیاری از مسائلی که در روابط همسایگی امروز وجود دارد، برگرفته از برنامه های صدا و سیماست که، درست یا نادرست، در جامعه ترویج شده است. از همین رو است که به شناخت ارزش های اسلامی درباره همسایگی پیش از اقدام به برنامه سازی و برنامه ریزی برای صدا و سیما باید اهمیت دهیم تا ارزشی به نادرستی ترویج و تبلیغ نشود و نخواهیم در راه اصلاح ارزش های نادرست جامعه، راهی طولانی را طی کنیم.

یعنی فیلم هر چه فاخر و متناسب با وضع مخاطب و توانا در ارتقای فرهنگی وی تهیه شود، چنانچه فاقد کشش، گیرایی و جاذبه لازم برای مخاطبان خود باشد، هیچ اثر مثبتی ندارد؛ زیرا اساسا اثرگذاری پیام بر مخاطب فرع بر در معرض قرار گرفتن اوست. ازاین رو، هر برنامه ای، هر چند ارزشی و ارزشمند، چنانچه از روش ها و ابزارهای جذب برخوردار نباشد و در جلب اولیه پیام گیران و استمرار جذابیت برای مخاطبان مشکل داشته باشد، پیشاپیش حکم ناکارآیی خود را رقم زده است.(1) به طور کلی، یک فیلم ارزشمند و موفق، فیلمی است که اندیشه مخاطب را به سوی اندیشه ویژه و مورد نظر خود بکشاند و او را به پایبندی و تعهد نسبت به آن اندیشه وا دارد. برای عملی ساختن این مقصود باید از ظرافت های هنری و تصویری به جا استفاده شود. بدین گونه، در همه مراحل از نوشتن داستان و فیلم نامه تا تصویربرداری، تدوین و... باید به گونه ای رفتار کرد که فراورده های نهایی را به بهترین صورت القا کند.(2)

کرد، زیرا برنامه های تلویزیونی در این کار بسیار کارا و توانمندند و در قالب تصاویر و الفاظ و چهره های سینمایی می توان بسیاری از مسائلی را که می تواند روابط همسایگان در جامعه را سامان بخشد، الگوسازی کرد. مسائلی چون صداقت میان همسایگان، یکرنگی، صفا و صمیمیت و هزاران ارزشی که می تواند در تصاویر بسیار ساده و به صورت الگو ارائه شوند.

 تجربه نشان می دهد که برنامه های تلویزیونی به سرعت و به صورت وسیع می تواند مسائل را همانند الگویی در زندگی مردم وارد کند، این جایگاه اساسی رسانه اگر در راه فرهنگ سازی و الگوسازی اسلامی در روابط همسایگان قرار گیرد، بی گمان کارآمد و جوابگو خواهد بود. نکته دیگر در بحث الگوسازی در مورد همسایگی، شناخت درست و کامل از مخاطبان و نیازهای عاطفی، فرهنگی، اجتماعی و... است؛ به این معنا که الگوسازی در شهرها و شهرستان های مختلف با توجه به این نیازهای گوناگون تفاوت خواهد داشت. برای نمونه، به شهری چون تهران با وجود زندگی آپارتمانی زیاد و به شهرهای کوچک با سبک سنتی زندگی از نظر الگوسازی باید به صورت عینی و واقعی مورد توجه و تفاوت های موجود در این باره در نظر گرفته شود تا بتوان الگویی مناسب و فراخور نیازهای مردم هر منطقه ایجاد کرد. در این مورد استفاده از شبکه های استانی و محلی در کنار شبکه های سراسری و ملی می تواند بسیار کارگشا و سودمند باشد.

نگاهی به عملکرد رسانه در مباحث همسایگان

در کارنامه عملکرد صدا و سیما به سریال ها و مجموعه های تلویزیونی در مورد همسایه ها، روابط و مراودات آنها می توان اشاره کرد، که با ضعف ها و

ص:86

قوت های خاص خود در راه بیان و نمایش مشکلات و رفتارهای درست و نادرست میان همسایگان کوشیده اند.

مجموعه های تلویزیونی چون «همسایه ها»، «اجاره نشین ها»، «آپارتمان شماره 13»، «آپارتمان فرخ و فرج» و مجموعه «سیب ترش» از این تلاش هاست. همچنین، سریال «خانه سبز» به کارگردانی بیژن بیرنگ و مسعود رسام از دیگر فیلم های ساخته شده و مرتبط با مسائل همسایگی است. حتی سریال «زیر آسمان شهر» نیز در کنار طرح مسائل و مشکلات اجتماعی به بحث رفتارهای میان همسایگان و نکات مثبت و منفی این رفتارها پرداخته است.

به صورت کلی، تلاش هایی که تا کنون در مورد همسایگان و روابط آنها انجام شده، ستودنی است، امّا با توجه به نیازهای گسترده جامعه و کم رنگی روابط و رعایت حق همسایه، نیاز به تلاش مضاعف در این باره آشکار است. هر چند که سعی برنامه سازی در این رابطه باید با ارزش های اسلامی و ملاک های اسلامی در این مورد تلفیق و عجین شود، تا همراه گسترش روابط در میان همسایگان از توصیه ها و سفارش های اخلاقی اسلام در مورد همسایه فاصله نگیریم.

2. نبود آشنایی با قانون تملک آپارتمان ها و آشنا نبودن با مقررات خاص آپارتمان نشینی از مسائلی است که ساکنان آپارتمان ها از آن گلایه مندند، ازاین رو، ساخت و تولید برنامه های آموزشی در این رابطه می تواند گره گشای این مشکل باشد؛

3. ساخت و تولید سریال هایی برای تبیین و ترویج معیارها و ملاک های اصیل اسلامی در مورد ارزش و احترام همسایه، از دیگر موضوعاتی است که می توان در عرصه فیلم سازی به آن توجه کرد.

4. ساخت سریال ها و برنامه های تلویزیونی با توجه به نیازها و روحیات اجتماعی مخاطبین و نهادینه کردن فرهنگ «همسایگی» بر اساس معیارهای اسلامی؛

 5. به تصویر کشیدن رفتارهای مثبت در میان همسایه ها در قالب های هنری جذاب؛ چون احترام به همسایه، محبت و نزدیکی همسایه ها، گذشت و خیرخواهی میان آنها، فروتنی، درستکاری، صداقت و جویاشدن از حال همدیگر و...

6. ساخت برنامه هایی برای کودکان و نوجوانان به فراخور نیازهای آنها، درباره مسائل همسایگی، حق همسایه، احترام و ارزش همسایه و...

این کار می تواند در ساخت فرهنگ و نهادینه کردن آن در میان سنین مختلف از جمله کودکان و نوجوانان مفید باشد.

7. پرهیز از ساخت فیلم هایی که فرهنگ غربی را در بین همسایگان ترویج می کند؛ زیرا الگو برداری و ترویج فرهنگ غربی نمی تواند با نیازها و ارزش های مذهبی و ملی ما هماهنگ باشد و در عمل هم باعث بروز

ص:88

مشکلاتی خواهد شد. ازاین رو، توجه به غنای اسلامی و مذهبی خودمان در برنامه سازی می تواند مفید باشد.

8. تهیه برنامه های کارشناسی در مورد تبیین «حق همسایه» از منظر اخلاق اسلامی و ائمه معصومین علیهم السلام.

3. نهی و نکوهش رعایت نکردن حقوق همسایه در اسلام و فرمایش ائمه علیهم السلام چگونه بیان شده است؟

4. در مورد اجرای حق مالکیت و تزاحم آن با اضرار به همسایه از نگاه فقهی و دیدگاه های فقها بحث کنید.

5. مبنای مسئولیت در فقه و از دیدگاه فقها چگونه است؟

6. نمونه ای از احادیث درباره اطعام، تفقد و رسیدگی به همسایه ها را بیان کنید.

7. سوء استفاده از حق، به ویژه در روابط میان همسایگان در حقوق کنونی چه جایگاهی دارد؟

8. حد همسایه از منظر اسلامی چیست؟

9. در مورد آپارتمان نشینی و مشکلات خاص آن نظر شما و راه حل شما چیست؟

11. نحوه فرهنگ سازی با توجه به ضوابط اسلامی در مورد «حق همسایه» را چطور ارزیابی می کنید؟

12. توجه نکردن به «حق همسایه» و کمرنگ شدن آن را در جامعه معلول چه عواملی می دانید؟

13. تفاوت های زندگی سنتی و زندگی جدید (آپارتمان نشینی) و روابط همسایگان را در این دو گونه زندگی بیان کنید؟

3. «حد همسایگی» در احادیث و فرمایش ائمه علیهم السلام چه قدر ذکر شده است؟

4. «حق همسایه» یعنی چه؟

5. علل مهم کم رنگ شدن ارزش همسایه در جامعه را بیان کنید.

6. روابط شما با همسایگان چگونه است؟

7. آیا شما حقوق همسایگان خود را رعایت می کنید؟ چطور؟

8. راه های ارزش یافتن حق همسایه در جامعه و میان مردم را در چه می دانید؟

ص:91

و به عنوان رحمت و شفقت از گرفتاران آنها دلجویی کرده و دقّت داشته باشم؛

و در غیاب آنها موّدت و محبتم را به آنان آشکار سازم؛

و دوام نعمت و ارزش های زندگیشان را از طریق خلوص و خیرخواهی دوست بدارم؛

و لازم بدانم درباره همسایگانم آنچه را که برای نزدیکانم لازم می دانم؛

و آنچه برای افراد مخصوص به خودم رعایت می کنم، درباره همسایگانم رعایت نمایم.(1)

«ان شاءاللّه»

 ص:93

17. فلسفی، مهر سیما، بعد فرهنگی ارتباطات برای توسعه، مرکزتحقیقات و مطالعات و سنجش برنامه ای صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران،چاپ اول، 1379 ش.

18. قرائتی، محسن، تفسیر نور، مؤسسه در راه حق، چاپ سوم، 1375 ش.

 19. کاتوزیان، ناصر، اموال و مالکیت، نشر دادگستر، چاپ چهارم، بهار 1380 ش.

20. کمره ای، آیت اللّه محمدباقر، اصول کافی تألیف ثقة الاسلام کلینی رحمه الله، انتشارات اسوه، چاپ 1370 ش.

21. معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1362 ش.

22. مجلسی، بحارالانوار، چاپ دارالکتب الاسلامیه، تهران 1362 ش.

23. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، 1372 ش.

24. مصطفوی، محمدرضا، دین اندیشی و سیما، سیما از نگاه اندیشه،مقالات دومین همایش دین اندیشی سیما، ج اول.

25. میرزای نوری، مستدرک الوسایل، المکتبه الاسلامیه، تهران، 1343 ش، جلدهشتم.

26. هاشمی رفسنجانی، اکبر، تفسیر راهنما، انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم.

ب) سایر منابع

27. مجموعه مقالات سومین سمینار سیاست های توسعه مسکن در ایران، وزارت مسکن و شهرسازی، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، بهمن 75، جلد اول ودوم.

28. نخستین همایش پژوهش در صدا و سیما (مجموعه مقالات)، شرکت انتشارات سروش، چاپ اول، پاییز 79.

29. نشریه آفرینش، 19/8/80.

30. نشریه شهرداری ها، شماره نهم.

31. همشهری، 23/2/76 و 13 _ 14 _ 20 _ 22 و 24/5/77.

32. کار و کارگر، 22/7/80.

33. سایت اینترنتی مرکز اطلاعات ساختمان و مسکن.

(WWW. icic. gov.ir)

ص:95