ص: 2

(حدید: 25)، برقراری عدالت در عرصه های مختلف حیات بشری را سرلوحه کار خود قرار داد. اسلام با هرگونه تبعیض و زیاده خواهی به شدت مبارزه می کند و این آموزه در سیره رفتاری و اقتصادی ائمه معصومین علیهم السلام تجلّی یافته است.

انقلاب اسلامی ایران نیز در پرتو راهبری های پیر عدالت گستر، خمینی کبیر رحمه الله، داعیه اجرای آموزه های نورانی الامی را دارد. اکنون نیز شایسته است در سایه رهنمودهای رهبر فرزانه انقلاب که در مناسبت های مختلف، فقر و فساد و تبعیض را عامل انحطاط و تضاد طبقاتی شمرده است و با توجه به عزم جدی رئیس جمهور برگزیده در عدالت گستری، گام های جدی در رفع این معضل برداشته شود. در این میان، زمینه سازی و فرهنگ سازی مناسب اصحاب رسانه بسیار کارساز خواهد بود. امید است در پرتو تلاش همگانی، شاهد برقراری عدالت اجتماعی در عرصه های گوناگون زندگی ملت باشیم.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 4

این کلام امام باقر علیه السلام را می توان هم در حیطه فردی و هم در حیطه اجتماعی تفسیر کرد؛ زیرا نتیجه مطرح شده هم در مورد فرد حریص و هم درباره جامعه زیاده خواه مصداق دارد؛ یعنی فرد حریص و زیاده طلب، پایانی جز پشیمانی در دنیا و آخرت ندارد. همچنین جامعه ای که به افزون طلبی مبتلاست، جامعه ای عقب مانده و دور از ارزش های انسانی و اسلامی خواهد بود و بی شک چنین جامعه ای پایانی جز شکست و به دور ماندن از تعالی ندارد.

بخش دیگر تعالیم اسلامی، احکام است که مسائل گوناگون فردی و اجتماعی مانند: نماز، روزه، حج، امربه معروف و نهی ازمنکر، جهاد، اقتصاد، قضاوت و... را در برمی گیرد. احکام و قوانین اقتصادی اسلام، از جمله این احکام اسلامی است که می کوشد تا وضعیت زندگی افراد را سامان دهد. باید گفت برقراری عدالت اقتصادی و توزیع متناسب و عادلانه ثروت در جامعه از مهم ترین و اساسی ترین اهداف مطرح در نظام اقتصاد اسلامی به شمار می رود. اسلام برای رسیدن به این هدف، راهکارهایی ارائه کرده است که در بخش سوم این نوشتار به آن پرداخته خواهد شد.

نوشته حاضر، پژوهشی تألیفی _ تحلیلی است که در آن کوشیده ایم آیه ها، حدیث ها و دیگر مطالب مرتبط با موضوع، جمع آوری، دسته بندی، تحلیل و تفسیر شوند.

ص: 6

ص: 7

در جای دیگر، علت رانده شدن حضرت آدم علیه السلام از بهشت، حرص معرفی می شود. امام صادق علیه السلاممی فرماید:

أَوَّلُ الْحِرْصِ، حِرْصُ آدمَ، نُهِیَ عن الشَّجَرَةِ فَأَکَلَ مِنْها فَأَخْرَجَه حِرْصُهُ مِن الْجنّة.(1)

اولین حرص، حرص آدم علیه السلام بود که از درخت مخصوص نهی شد، ولی او از آن خورد. بنابراین، حرصش او را از بهشت بیرون کرد.

با توجه به حدیث های یاد شده، اهمیت مقابله با حرص از منظر دین به خوبی روشن است. همچنین لزوم پرداختن به آن، شناسایی ریشه ها و عوامل پیدایش آن و راه های مقابله با آن بر همگان آشکار می شود.

در حوزه اجتماع نیز بررسی دقیق و جامعه شناختی موضوع افزون طلبی، اهمیت ویژه ای دارد؛ زیرا اگر افزون طلبی و زیاده خواهی در جامعه گسترش یابد و رفته رفته به صورت هنجار اجتماعی درآید، بسیار تهدید کننده خواهد بود. در چنین جامعه ای، فرآیند نمایش ثروت و فخرفروشی و زیاده خواهی، رونق خواهد گرفت. پیداست که این روند نتیجه ای جز روی آوردن به مادیات و دوری از معنویات نخواهد داشت. به عبارت دیگر، دارندگی و ثروتمندی، ارزشمند خواهد شد. طبیعی است در چنین جامعه ای، فاصله شدید طبقاتی ایجاد می شود و انواع انحراف ها و فسادهای اجتماعی بروز می کند. همچنین جامعه از رشد و توسعه فکری، فرهنگی و اقتصادی باز خواهد ماند. پس لازم است به هر وسیله ممکن، جلو رشد فکری و عملی این عارضه اخلاقی _ اجتماعی گرفته شود تا بتوانیم در مسیر رسیدن به یک جامعه مبتنی بر ارزش های اسلامی حرکت

ص: 9

کنیم.

اسلام، عدالت را هدف ارسال رسولان معرفی می کند. قرآن می فرماید:

لَقَد أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُم الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقومَ النّاسُ بِالْقِسْطْ. (حدید: 25)

به راستی، ما پیامبران خود را با دلایل آشکار فرستادیم و با آنها کتاب آسمانی و میزان (شناسایی حق از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم تا مردم به عدالت قیام کنند.

این آیه به صورت عام، تمامی حوزه ها از جمله اقتصاد را دربرمی گیرد. برقراری عدالت اقتصادی و توزیع عادلانه ثروت در جامعه، سبب حذف فقر و کاهش شکاف طبقاتی خواهد شد. همچنین سبب می شود تا افراد جامعه در سطح رفاه نسبی باشند. روشن است که در پی این برخورداری متناسب، جامعه از افراط و تفریط نجات یافته و به ثبات و پایداری خواهد رسید.

در اهمیت عدالت اقتصادی و تعدیل ثروت همین بس که حضرت علی علیه السلام علت پذیرفتن خلافت پس از خلیفه سوم را حضور فراوان بیعت کنندگان و به هم خوردن عدالت و تقسیم شدن مردم به دو طبقه سیر و گرسنه بیان می کند.(1)

ج) پی آمدهای فردی و اجتماعی افزون طلبی چیست؟

د) راهکارهای اسلام برای مقابله با افزون طلبی در حوزه فردی و اجتماعی چیست؟

ه) بین افزون طلبی و نحوه توزیع ثروت و درآمد در جامعه چه رابطه ای وجود دارد؟

و)جهت گیری کلی اسلام درزمینه توزیع ثروت و درآمد درمیان افراد جامعه چیست؟

ز) راهکارهای اسلام برای تعدیل ثروت چیست؟

ح) آثار تعدیل ثروت در جامعه کدامند؟

ط) نقش صدا و سیما در زمینه فرهنگ سازی جامعه از لحاظ مبارزه با افزون طلبی و همچنین توزیع عادلانه ثروت چیست؟

د) ماهیت احکام و قوانین اقتصادی اسلام (مانند واجبات مالی و انفاق های مستحبی و منع مواردی همچون اسراف، احتکار و...) به گونه ای است که اگر به خوبی اجرا شوند، درآمد و ثروت به صورت عادلانه و متوازن در میان طبقه های گوناگون جامعه توزیع می شود.

جامع، معنا و بیان می کند. عدالت وقتی برپا می شود که هر چیزی در جای خودش قرار گیرد؛ یعنی هر حقی در هر زمینه ای به صاحب حق برسد و هیچ کس به حق دیگری تجاوز نکند.

معنای اصطلاحی عدالت، در ترکیب با کلمات دیگر مشخص می شود، ترکیباتی مانند: عدالت اجتماعی و عدالت اقتصادی که هر کدام معنای اصطلاحی ویژه خود را دارند.

جای خودش است؛ به گونه ای که هم حقوق اقتصادی افراد جامعه رعایت شود و هم درآمد و ثروت ملی به شکلی متوازن و عادلانه میان طبقه های گوناگون جامعه توزیع گردد. آن گاه فاصله طبقاتی میان قشرهای گوناگون جامعه، به پایین ترین میزان ممکن می رسد.

قمار ممکن است در برخی جوامع، مال به شمار رود، در حالی که از نظر شارع و قانون گذار اسلامی، مال نیست. بنابراین، آثار حقوقی مربوط به اموال، این موارد را شامل نمی شود.(1)

مال به سه دسته کلی تقسیم می شود:

یک _ عین: مالی است که وجود مادی داشته و با حواس ظاهر قابل درک باشد.

دو _ منفعت: عبارت از فایده و ارزش مصرفی حاصل از عین خارجی است.

سه _ حق: برخی حقوق، مالیت دارند؛ یعنی ارزش مبادلاتی دارند، مانند: سرقفلی، تألیف، اختراع و... .(2)

عده ای فقیر باشند و گروهی بسیار ثروتمند».(1)

باید گفت تعدیل ثروت، دو شاخصه کلی دارد که عبارت است از:

یک _ ساکن نماندن مال در دست یک گروه خاص؛

دو _ نبودن اختلاف شدید طبقاتی.

در هر جامعه ای که این دو ویژگی وجود داشته باشد، تعدیل ثروت برقرار خواهد بود؛ یعنی در آن جامعه، ثروت در میان قشرهای گوناگون جامعه به صورت عادلانه توزیع شده است.

ص: 16

حال که مفهوم بدگمانی نسبت به خداوند روشن شد، ارتباط آن با مقوله حرص و افزون طلبی را بیان می کنیم.

امام رضا علیه السلام می فرماید:

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام فرمود: بدان که ترس و بخل و حرص، غریزه ای هستند که بدگمانی نسبت به خداوند، عامل پیدایش آنهاست.(1)

یعنی انسانی که از غیرخدا بترسد یا از ترس فقر، بخل بورزد، یا به خاطر زیاد کردن مالش، در جمع آوری ثروت، حرص داشته باشد، او خدا را به درستی نشناخته است و به رزاق بودن او ایمان ندارد. چنین فردی به این آیه قرآن که می فرماید: «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی اْلأَرْضِ إِلاّ عَلَی اللّهِ رِزْقُها؛ هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر اینکه روزی او برعهده خداوند است». (هود: 6) ایمان واقعی ندارد. همین سبب می شود که بیشتر کوشش خود را برای جمع آوری مال به کار گیرد و از پرداختن به امور معنوی و انجام دادن واجبات الهی در زمینه های مالی و غیرمالی باز بماند. طبیعی است که در پی چنین حالتی، روحیه حرص و زیاده خواهی و افراط در تأمین نیازها در انسان ریشه می دواند و اگر کنترل و درمان نشود، شقاوت انسان را در پی خواهد داشت.

لایُدْرکُهُ.(1)

آن کسی که قلب او با دنیاپرستی پیوند خورد، همواره جانش گرفتار سه مشکل است: اندوهی رهانشدنی، حرصی جدانشدنی و آرزویی نایافتنی.

دوستی دنیا، سبب غفلت انسان می شود و او تنها می کوشد که به رفاه بیشتری دست یابد. از سوی دیگر، چون مال و ثروت از مظاهر فریبنده دنیاست، انسانِ دوستدار دنیا برای رسیدن به خوشی های دنیا، پیوسته در تلاش و تکاپو است و هر چه این حرکت او گسترش پیدا کند، حرص او نیز شدت خواهد یافت.

پس انسانی که دوستی دنیا در قلب او جای گرفته و دنیاپرست شده است، همواره در پی آرزوهای طولانی خویش است و همان گونه که در حدیث بالا اشاره شد، اندوهی رهانشدنی گریبان گیرش می شود و حرص بر او چیره خواهد شد.

این اموال، وسیله آزمایش خداوند هستند تا به این وسیله انسان ها سنجیده شوند و مشخص شود چقدر حاضرند ثروتشان را در مسیر الهی و برای دستگیری از بندگان او به کار گیرند. البته در جامعه ای که به بیماری افزون طلبی مبتلاست، این تفکر میان ثروتمندان به خاموشی می گراید و روحیه سودجویی گسترش می یابد. ریشه همه این حالت ها آنجاست که افراد ثروتمند، شرایط خود را ایستا، پایدار و جاودانه می پندارند: «یَحْسَبُ أَنَّ مالَهُ أَخْلَدَهُ؛ و او گمان می کند که اموالش او را جاودانه می سازد.» (هُمَزه: 3) آنان درک نکرده اند که دورانی کوتاه روی این کره کوچک خاکی می زیند(1) و در سرای آخرت باید پاسخ گوی همه کارهای خود باشند.

دوم _ نیاز به امنیت؛

سوم _ نیاز به روابط اجتماعی و محبت؛

چهارم _ نیاز به تأیید و احترام؛

پنجم _ نیاز به خویشتن یابی.

در این میان، نیاز به احترام (منزلت، عزت نفس، حفظ آبرو، قدرشناسی) سبب می شود که انسان ها از توهین و توبیخ، ناراحت و از تشویق و تمجید، خوشحال شوند.(1)

«نیاز به احترام، بر اساس مقیاس های ارزشی موجود در جامعه برآورده می شود. بنابراین، اگر ارزش های یک جامعه از جنبه مادی به شکل معنوی تغییر کند، انسان ها برای جلب احترام، به آن سو می روند (مانند زمان جنگ در ایران). اگر هم ارزش ها به سوی مادیات تغییر کند، به همان گونه، انسان ها نیاز به تأیید و احترام خود را در کالاهای مادی و تجملات جست وجو می کنند.»(2) در چنین جامعه ای که ملاک های ارزشی، مادی شده باشند، ثروت، ارزشمند و ثروتمند، محترم شمرده خواهد شد.

بنابراین، پدیده «باارزش شدن ثروت و ثروتمند» از نیاز به احترام در جامعه ای که مقیاس های ارزشی آن به سمت مادیات تغییر یافته باشد، سرچشمه می گیرد؛ یعنی «تأثیر نمایش یا خودنمایی براساس ابزار ظاهری ثروت (اتومبیل، لباس، وسایل منزل و...) ابتدا از قشر

ص: 21

بالا و ثروتمند شروع می شود. در مرحله بعد، به قشر متوسط سرایت می کند. با پیروی قشر متوسط از ارزش های مادی قشر بالا، حرکت هنجاری و همه گیرِ مقایسه اجتماعی و احساس محرومیت نسبی، قشر پایین را نیز فرامی گیرد و آنها نیز از قشر بالا تقلید می کنند. به این ترتیب، مقیاس های ارزشی و مادی قشر بالا، برای اکثریت به یک ارزش هنجار شده یا ارزش اجتماعی تبدیل می گردد».(1)

پس در پی گسترش مقیاس های ارزش مادی در سطح جامعه و هم سو شدن نیاز به احترام افراد جامعه با آن، گرایش به ثروت بیشتر می شود. در نتیجه، افزون طلبی و حرص ورزی در جمع آوری ثروت به وجود خواهد آمد.

عوامل مؤثر در تبدیل شدن ثروت به ارزش اجتماعی عبارتند از:

الف) نابرابری اجتماعی به ویژه در حوزه اقتصادی؛

ب) اقداماتی برای نیازآفرینی، از جمله واردات انواع کالاها و تبلیغات روزافزون رسانه ها؛

ج) کاهش درآمدها؛

د) مقایسه اجتماعی و احساس محرومیت نسبی؛

ه_) فشار هنجاری (یعنی تأثیر و فشاری که از سوی جامعه به افراد وارد می شود تا آنها هم سو با ارزش های اجتماعی حرکت کنند)؛

و) انتشار پیروی از ارزش های مادی در سطح جامعه و تبدیل شدن ارزش های مادی و ثروت به یک ارزش هنجار شده یا ارزش اجتماعی.(2)

ص: 22

درباره ارتباط میان افزون خواهی و عدالت اقتصادی باید گفت نابرابری اقتصادی سبب ارزشمند شدن ثروت و ارزش های مادی می شود و در پی آن افزون طلبی در جامعه بروز می یابد و رشد می کند.

از سوی دیگر نیز این ارتباط برقرار است؛ یعنی «حرص و آز مردم و افراط آنها در برآوردن نیازهای فطری، از عوامل اصلی نابرابری اجتماعی و اقتصادی است»؛(1) زیرا وجود روحیه افزون طلبی و افراط در برآوردن نیازهای فطری، قشر ثروتمند جامعه را بیش از پیش ثروتمند می کند. این بدان علت است که حرص و ولع افراد ثروتمند هم در جمع آوری ثروت و برآوردن دیگر نیازهایشان بیشتر است و هم ابزار بیشتری برای دست یابی به خواسته های خود دارند. این افراد به سبب حرص زیاد و دوستی دنیا، از انفاق های مستحبی و پرداخت واجبات مالی می پرهیزند. این امر فقر و تنگ دستی هر چه بیشتر طبقه مستضعف و محروم جامعه را در پی دارد. در نتیجه، به نابرابری اجتماعی و اقتصادی و توزیع ناعادلانه ثروت در جامعه خواهد انجامید.

بنابراین، میان افزون طلبی و نابرابری اقتصادی ارتباطی دوسویه برقرار است. به این معنی که هر یک می تواند علت وجود دیگری باشد و آن را تقویت کند. همین طور در صورت بروز یکی از این دو، دیگری نیز در جامعه به وجود خواهد آمد.

به این ترتیب، از یک سو، نمایش ثروت و فخرفروشی طبقه بالای

ص: 23

جامعه و از سوی دیگر، اقدامات برای نیازآفرینی سبب می شود که در جامعه، ثروت به ارزش تبدیل و «دارندگی، برازندگی» شود. بدین ترتیب، ثروتمندان بیشتر مورد توجه و احترام مردم قرار گیرند و درنتیجه بیشتر فخرفروشی کنند. از سوی دیگر، مردم نیز کوشش می کنند تا به معیارهای ظاهری ثروت _ که از سوی قشر بالا تعیین می شود _ دست یازند.(1) نتیجه همه این جریان ها، بروز پدیده افزون طلبی در جامعه خواهد بود.

همچنین جمله معروف «الناس علی دین ملوکهم؛ مردم بر دین و آیین حاکمان خود هستند»، مبیّن پیروی و الگوگیری رعیت از حاکمان و مدیران است. به این ترتیب، گفتار و رفتار مردان سیاسی و حاکمان و مدیران، می تواند از عوامل زمینه ساز افزون طلبی و اشرافیت گرایی در جامعه باشد؛ یعنی فساد حاکمان و مدیران و رویکرد دنیاپرستی و تجمل پرستی در آنها، جامعه را به فساد و افزون طلبی دچار می سازد.

شود، بیشتر احساس نیازمندی می کند»،(1) در نتیجه، افزون طلبی در طبقه ثروتمند جامعه، بیش از پیش رونق خواهد یافت.

شمار می رود. بنابراین، از نظر اسلام زمانی کارآیی اقتصادی و رشد اقتصادی مطلوب است که در کنار عدالت اقتصادی باشد. اگر رشد اقتصادی به پدید آمدن قله های ثروت در کنار دره های فقر بیانجامد، از دیدگاه اسلامی مطرود خواهد بود.

با این توضیح ها روشن می شود که ارکان اقتصادی جامعه و سیاست گذاران نظام اقتصادی باید پی آمدهای تصمیم خود را در سطح جامعه پیش بینی کنند. اگر آن را متناقض اهداف اقتصاد اسلامی (از قبیل عدالت اقتصادی، جلوگیری از انباشته شدن ثروت در دست توانگران، رفع فقر از جامعه، تحکیم و تقویت ارزش های معنوی و اخلاقی و...) یافتند، از اجرای آن بپرهیزند؛ زیرا اگر این گونه نباشد و نابرابری اقتصادی در جامعه گسترش یابد، ثروت در جامعه ارزش پیدا می کند و مردم با ولع به جمع آوری هر چه بیشتر آن می پردازند. به این ترتیب، افزون طلبی در جامعه رواج خواهد یافت.

نابرابری اقتصادی و به عبارتی توزیع غیرعادلانه ثروت در جامعه، اقشار جامعه را به دو گروه ثروتمند و فقیر تقسیم می کند. طیف ثروتمند به دلیل توانگری و بهره مندی از امکانات بیشتر، روزبه روز بر ثروت خود می افزایند. وقتی این پدیده با سیری ناپذیری نیازهای انسان ترکیب می شود، جریان افزون خواهی و زیاده خواهی را در پی خواهد داشت. از سوی دیگر، در طیف فقیر و محروم نیز ضعف مالی و همچنین دیدن ثروتمندان و نمایش ثروت به وسیله آنها در سطح جامعه، باعث خواهد شد تا ثروت در نظر آنها مطلوب و ارزشمند شود و نسبت به آن احساس محرومیت

ص: 27

نسبی داشته باشند. در نتیجه، دست یابی به آن را هدف خود قرار دهند. در چنین جامعه ای هم فقیر و هم غنی، از ارزش های معنوی دور می شوند و به مادیات روی خواهند آورد که نتیجه ای جز شیوع افزون طلبی در جمع آوری مال و ثروت، نخواهد داشت.

التَّکاثُرُ».

علامه طباطبایی رحمه الله در تفسیر آیه های یاد شده، می گوید:

بنابر آنچه به کمک سیاق فهمیده می شود، معنای آیه این است که تکاثر و مفاخرت شما در داشتن مال و زینت دنیا و مسابقه گذاشتن در جمع عِدّه و عُدّه، شما را از آنچه واجب بود، بازداشت و آن عبارت بود از ذکر و یاد خداوند. در نتیجه، عمری را به غفلت گذراندید تا مرگتان فرارسید.(1)

بنابراین، از نظر اسلام، استفاده معقول از نعمت های الهی مطلوب و مورد تأکید قرار گرفته است. در مقابل، افراط و زیاده روی در زیباسازی و هدف شمردن رفاه و آسایش در زندگی و در پی آن خوش گذرانی و عیاشی بی حد و مرز نکوهش می شود؛ چون پی آمدهای فردی و اجتماعی نامطلوبی در پی خواهد داشت. در چنین وضعی، افراد جامعه از یاد خداوند غافل و اسیر مظاهر دنیا می شوند. در نتیجه، به جای شکرگزاری و استفاده معقول از نعمت ها، روحیه لذت طلبی، رفاه زدگی و افزون طلبی در آنها اوج می گیرد تا جایی که به موارد مشروع بسنده نمی کنند و به طغیان و سرکشی می پردازند.(2)

حریص بر دنیا مانند کرم ابریشم است، هر چه بیشتر بر گرد خود می پیچد، راه بیرون شدنش دورتر و بسته تر می شود تا از غصه بمیرد.(1)

این حدیث با تشبیه حریص بر دنیا به کرم ابریشمی که به دور خود می تند و لحظه به لحظه راه بیرون رفتن خود را تنگ تر می کند، گویای این حقیقت است که اگر فرد حریص به فکر درمان خود نباشد، گام به گام به مرگ روحی خود نزدیک تر می شود. فرد حریص در غم رسیدن به مال بیشتر روزگار می گذراند و این غم تا پایان عمر همراه او خواهد بود و آسایش را از او سلب خواهد کرد. امام صادق علیه السلام می فرماید:

محرومیت های حریص دو خصلت است و لازمه آن هم دو ویژگی دیگر است؛ محرومیت از قناعت که آرامش و راحتی را از دست می دهد و محرومیت از رضا که یقین را از دست می دهد.(2)

به راستی چرا برای حرص و افزون طلبی، پایانی متصور نیست و انسان هر چه بیشتر به دست آورد، باز بیشتر می خواهد و این دور باطل پایانی ندارد؟ باید یادآور شد که نیازهای مادی صرف و ناب انسان عموما اشباع پذیرند، ولی نیازهای دیگر به ویژه نیاز به احترام بسیار قابل انبساطند. از آنجا که نیازهای مادی ناب کمتر به دست می آید و خانه و ماشین و دیگر وسایل ارضای نیازهای جسمی، با نیاز به احترام و آبرو آمیخته اند، بنابراین، در عمل، ارضای نیازهای جسمی، اشباع ناپذیر خواهند بود. این به آن معناست که انسان ابتدا نیازی را احساس می کند و آرزوی

ص: 30

ارضای آن را در سر می پروراند. وقتی این نیاز ارضا شد، انسان شادمان می شود، ولی شادمانی اش کوتاه مدت است. پس از آن، او آرزوهای بزرگ تری خواهد داشت.(1)

«به این ترتیب، هر چه انسان نیازهایش بیشتر ارضا شود، بیشتر احساس نیازمندی می کند؛ یعنی کسانی که به طور عینی نیازهایشان (بر اساس ارزیابی و مقایسه دیگران) بیش از همه ارضا شده است و باید راضی و خوش بخت باشند، بیش از هر کسی به طور ذهنی (یعنی از دید خودشان) احساس نیازمندی می کنند.»(2) در این زمینه، رسول اکرم صلی الله علیه و آله چنین می فرماید: «لیس الغنی فی کَثرَة العرض، إنما الغنی، غنی النفس؛ بی نیازی به فراوانی ثروت نیست، بلکه بی نیازی تنها در روحیه بی نیازی است.»(3) یعنی روحیه و احساس بی نیازی، امری ذهنی است، نه عینی که چنین حالتی تنها با قناعت _ که نقطه مقابل حرص است _ به دست می آید.

بنابراین، زندگی و فعالیت و تلاش برای برآوردن نیاز، یک سراب است که انسان هرچه به سوی آن بدود، به آن نمی رسد.(4) این سراب و چنین غایتی می تواند انسان را در تمام مدت عمرش به خود مشغول سازد و آرامش را از وی سلب کند. در نتیجه، هم در دنیا غمی بی پایان

ص: 31

دامن گیرش می شود و هم در آخرت، توشه ای نخواهد داشت «و لفی خسر»(1) خواهد بود.

هستند.»(1) در جای دیگر، امام صادق علیه السلام خطر حرص را بسیار جدی و سرنوشت ساز می داند تا جایی که آن را از اصول و پایه کفر برمی شمارد و می فرماید: «أُصولُ الْکُفرِ ثَلاثةٌ؛ اَلْحِرصُ وَ الْإستکبارُ وَ الْحَسَدُ؛ حرص، خودبزرگ بینی و حسد، از اصول و پایه های کفر هستند».(2)

فرد حریص و افزون طلب، تنها به افزایش ثروت خود می اندیشد، هرچند این افزایش ثروت از راه درآمد غیرمشروع و حرام باشد. در نتیجه، ثروت و مال اندوزی باعث می شود چشم و گوش او نسبت به حقایق بسته شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهفرمود: «حُبّکَ لِلشیء یُعمی و یصمّ؛ دوست داشتن یک چیز، انسان را کر و کور می کند».(3)

دنیادوستی و پول پرستی، چشم حریص را کور می کند و وی را به پرتگاه گناه می افکند؛ به گونه ای که ممکن است تا مرز کفر پیش برود. چنین فردی، انسانی مسخ شده است که از هویت انسانی خود دور افتاده است و از دست یابی به سعادت و قرب الهی _ که هدف آفرینش انسان است _ باز می ماند.

شخصیت انسان است در خانواده می گذرانند.

«ارکان و پایه های زندگی انسان بالغ و رشید، به چگونگی دوران کودکی بستگی دارد. در این دوره است که رفتار کودک به ویژه رفتار عاطفی و اجتماعی در اثر ارتباط با والدین و اطرافیان تکوین پیدا می کند. شخص بیشتر عادت ها و رفتارهای عقلی دوران حیاتش را در دوران طفولیت کسب می کند و تقریبا در این مرحله است که کیفیت سازگاری با محیط را در طول زندگی خود یاد می گیرد. ازاین رو، کیفیت رفتار شخص را در دوران حتی سالمندی می توان در همان خردسالی پیش بینی کرد».(1)

به این ترتیب، اهمیت و جایگاه خانواده و میزان اثرگذاری آن بر اصلاح جامعه را می توان دریافت؛ زیرا اگر خانواده اصلاح شود، جامعه اصلاح می شود و اگر بنیان خانواده متزلزل شود، جامعه به فساد کشیده خواهد شد. با این مقدمه به بررسی پی آمدهای افزون طلبی در خانواده می پردازیم:

نگاه مادی اعضای خانواده به مسائل از عشق ورزی آنان نسبت به یکدیگر بکاهد.

اصیل دینی را در پی دارد که خود این نیز باعث فساد هر چه بیشتر جامعه خواهد شد.

گروه های اجتماعی، تعادل و توازن توزیع ثروت در جامعه برهم خواهد ریخت.

همگان در نظام اقتصادی (تولید، توزیع و مصرف) را به هم می ریزد و نابسامانی اقتصادی را در پی خواهد داشت.

درمان حرص در مرحله عمل است.

از تنگنای مشکلات زندگی فراهم می کند و از همسر و مال و هر چیز دیگری که مایه خوشی زندگی او و پاکی حیاتش باشد، از راهی که خود او هم احتمالش را ندهد و توقعش را نداشته باشد، روزی می فرماید. پس مؤمن این ترس را به خود راه ندهد که اگر از خدا بترسد و حدود او را محترم بشمارد و به این جهت از آن محرمات کام نگیرد، خوشی زندگی اش تأمین نشده و به تنگی معیشت دچار گردد. نه، این طور نیست. برای اینکه رزق از ناحیه خدای تعالی ضمانت شده و خدا قادر است که از عهده ضمانت خود برآید».(1)

امام صادق علیه السلام در پرسش تأمل برانگیزی می فرماید: «إن کان الرزق مقسوما فالحرصُ لماذا؟؛ اگر رزق مقسوم و قسمت شده است، پس حرص ورزی برای چیست؟»؛(2) یعنی اگر انسان معتقد باشد که رزق هرکسی مشخص است و هیچ کس بدون روزی رها نشده است، به حرص ورزی در جمع آوری مال و افزون طلبی و زیاده خواهی مبتلا نخواهد شد.

با توجه به این حدیث، هرکس رزق مقسوم و معینی دارد که خداوند آن را حق طبیعی او قرار داده است. اگر به آن دست نیافت، یا خود کوتاهی کرده است یا دیگران، او را از حقش محروم ساخته اند.(3)

انسان مؤمن و متوکل به خداوند بر اساس نظام حکیمانه _ که برای هر

ص: 40

چیزی اسباب خاص خودش را قرار داده است _ به دنبال کسب و کار می رود تا روزی خود را تأمین کند. البته این اسباب و ابزار، مایه آرامش و اطمینان و تکیه گاه اصلی او نیستند، بلکه تکیه گاه اصلی او، توجه اصلی او به خداوند است که همه عالم در ید قدرت او است. چنین انسانی در ورای همه این ظواهر، دست خدا را می بیند و می داند که او متکفل روزی مخلوقات خود و کارساز واقعی است. بنابراین، کار و تلاش خود را صرفا وسیله ای برای رسیدن به رزق الهی می داند و در نتیجه، دچار حرص و افزون طلبی نخواهد شد.

با گسترش فرهنگ و اعتقاد به رزق مقسوم و توکل بر خداوند در جامعه، زمینه حرکت های ناسالم اقتصادی همانند احتکار، گران فروشی، حبس کردن ثروت و راکد گذاردن سرمایه ها (که همه ریشه در حرص و ولع و افزون طلبی دارد) از میان خواهد رفت؛ زیرا افراد باایمان می دانند رزق و روزی حلال و مقدر الهی با حرص و ولع افزایش نمی یابد.(1)

امام صادق علیه السلام می فرماید:

حرص ورزیدن شخص حریص عامل جلب رزق نیست و بد آمدن و ناخوشایندی شخص نیز باعث رد رزق نمی شود.(2)

است: «القناعةُ الاجتزاء بالیسیر من الاعراض المحتاج الیها؛ قناعت اکتفا به مقدار کم از آن کالاهایی است که انسان به آنها محتاج است.»(1) از نظر اصطلاحی، قناعت، ملکه ای است برای نفس که سبب اکتفا کردن از مال، به اندازه ضرورت است؛ بدون اینکه در طلب زیادتر از آن سعی کند و خود را به رنج افکند.(2)

یکی از راه های عملی دفع حرص، قناعت پیشگی است؛ یعنی انسان قناعت و اکتفا را در خود تقویت و از حرص ورزی در جمع آوری مال خودداری کند. امام باقر علیه السلامفرمود: «اِدْفَعْ عَظیمَ الْحِرْصِ بِایِثارِ الْقِناعة؛ حرص شدید را با به کار بستن قناعت از بین ببر».(3)

«افراد یک جامعه می توانند با رعایت زهد و قناعت، مصارف غیرلازم را در خوراک، پوشاک، مسکن و وسایل زندگی کاهش دهند و از خرید کالاهای لوکس و تجملی و هزینه برای ساختمان های مجلل خودداری کنند. این روش، امکان صرف سرمایه های اضافی را در امور تولیدی و زیربنایی فراهم ساخته و نه تنها سطح اشتغال را در جامعه بالا می برد و بی کاری، فقر و محرومیت عده زیادی را حل می کند، بلکه درآمد و ثروت را در جامعه به صورت عادلانه توزیع می کند».(4)

در این قسمت باید یادآوری کنیم که زهد و قناعت، به چگونگی

ص: 42

بهره گیری از امکانات و مصرف بستگی دارد، ولی درباره تولید این گونه نیست. هر چه تولید در راستای رفع نیازهای واقعی جامعه باشد، مطلوب است؛ چرا که سطح رفاه عمومی را بالا می برد. بزرگان دین مانند امیرالمؤمنین علی علیه السلام و دیگر ائمه علیهم السلام، هرگز از کار و تلاش و تولید باز نایستادند و در آیه ها و روایت ها نیز به کار و تلاش سفارش شده است. البته در تولید، بیشتر تلاش ها باید برای افزایش کیفیت و مطلوبیت کالاها و خدمات صورت گیرد، نه اینکه کمیت تولید، تنها ملاک تولیدکنندگان قرار گیرد.

فرهنگی را درهم بشکنند و جامعه را به سمت ارزش های معنوی و قناعت پیشگی بکشانند. اگر مسئولان فرهنگی جامعه در این امر؛ یعنی تبدیل قناعت _ که نقطه مقابل حرص است _ به یک ارزش فردی و اجتماعی توفیق یابند، آن هنگام قناعت پیشگی به صورت هنجار درمی آید و از سوی افراد جامعه پذیرفته خواهد شد. طبیعی است که در پی این نظام ارزشی جدید، جامعه از پرتگاه افزون طلبی و در نهایت نابودی نجات خواهد یافت.

آنچه در اینجا بیشتر توضیح می دهیم، فرآیند تبدیل یک ارزش به یک هنجار اجتماعی است که مراحل ویژه خودش را دارد؛ یعنی فرآیند انتشار و تبدیل یک پدیده به هنجار طبعا بی درنگ انجام نمی گیرد. اعضای جامعه نسبت به پدیده های جدید، واکنش های متفاوت نشان می دهند. بنابراین، لازم است که اعضای جامعه و واکنش های گوناگون آنها را از یکدیگر تفکیک و شناسایی کنیم.

برای جای گزین کردن ارزش های معنوی به جای ارزش های مادی در جامعه و نهادینه کردن آنها، باید مراحل ویژه ای را پیمود. این فرهنگ سازی، ابتدا باید از خود مسئولان آغاز شود. به گونه ای که مردم جامعه عملاً این ارزش های معنوی و دوری از تجملات را در زندگی آنان ببینند. پس از این، نوبت به افراد جامعه می رسد. در این مرحله، شخصیت و نهادهای متولی امور فرهنگی جامعه که براساس گفته بالا، خود پیراسته از افزون طلبی هستند، با برنامه ها و امکانات گوناگون فرهنگی از جمله: رادیو، تلویزیون، مجلات، تبلیغات، ساخت برنامه های رادیویی و

ص: 45

تلویزیونی در این جهت می توانند فرهنگ و روح قناعت را به جامعه معرفی کنند. آن گاه جامعه را از ارزش آن آگاه سازند و نظر آنها را به این موضوع جلب کنند تا مردم نیز پس از ارزیابی و آزمایش و تطبیق آن با دیگر اصول دینی و اعتقادی خود، رفته رفته و در فرآیندی که برای تبدیل یک ارزش به هنجار اجتماعی بیان شد، آن را بپذیرند.

سرعت با او برخورد شود.

سه _ توزیع براساس «از هر کس برحسب نیروی او و برای هریک برحسب کار او».(1)

عدالت اقتصادی از دیدگاه مکتب سوسیالیسم، به معنای تساوی مطلق است و علت اصلی بی عدالتی در میان افراد جامعه، وجود مالکیت خصوصی است. راه حلی هم که این مکتب ارائه می دهد، حذف مالکیت خصوصی و همگانی شدن ثروت در جامعه است. پس از اینکه مالکیت، اشتراکی و همگانی شد، توزیع درآمد و ثروت براساس اصل «از هر کس برحسب نیروی او و برای هریک برحسب کار او» صورت می گیرد.

این مکتب در پی ایجاد تساوی مطلق بین همه افراد در توزیع درآمدهاست که در عمل، ناممکن و نامطلوب است؛ زیرا در این صورت، افراد در قبال انجام کارهای آسان و پیچیده به یک میزان مزد دریافت می کنند. در چنین حالتی، افراد به سمت کارهای ساده رو می آورند و برای انجام دادن کارهای بزرگ و تولیدی انگیزه ای ندارند.

مکتب سوسیالیسم، ریشه تمام نابرابری ها را سرمایه و مالکیت خصوصی می داند، ولی با اجرا شدن ایده سوسیالیسم در تعدادی از کشورها و از میان رفتن مالکیت خصوصی و کنترل سرمایه در دست دولت، همچنان شاهد وجود تفاوت و نابرابری میان افراد و موقعیتشان هستیم. این تجربه در واقع تأیید می کند که به غیر از مالکیت، عناصر

ص: 49

دیگری نیز در پیدایش نابرابری نقش دارند.(1)

بلکه مانع رشد و توسعه اقتصادی است و فقط برای رفع فقر مطلق اقتصادی (و آن هم به خاطر ضرورت های اجتماعی) سفارش می شود تا افراد جامعه از حداقل امکان معیشت برخوردار باشند. در این مکتب، هرگز به رفع فاصله طبقاتی افراد جامعه (فقر نسبی) پرداخته نمی شود؛ چون هدف، رشد تصاعدی سود سرمایه است، هر چند سبب پیدایش تضادهای بنیادین طبقاتی در جامعه گردد.

می داند. بنابراین، اقتصاد و فعالیت های اقتصادی، همگی وسیله ای برای رسیدن به این هدف هستند و نباید خود آنها را هدف مستقل در نظر گرفت. با این مبانی، بحث عدالت اقتصادی و متوازن بودن ثروت میان گروه های گوناگون جامعه مطرح می شود تا همگی بتوانند فارغ از دغدغه های مالی و غیرمالی به عبادت خداوند بپردازند و رضایت او را فراهم آورند. بنابراین، نوع نگرش اسلام به این مباحث به کلی با دیگر مکتب ها متفاوت است.

اسلام برای گروهی از افراد که یا به علت ضعف جسمی یا عقلی یا عوامل دیگر، توانایی کار ندارند یا اینکه می توانند کار کنند؛ ولی حاصل کار آنها کفاف زندگی شان را نمی کند، مقوله تأمین اجتماعی را مطرح می سازد و مسئول آن را هم دولت و عموم مردم معرفی می کند. از نظر اسلام، این افراد باید از ثروت عمومی جامعه بی نیاز شوند.

گفتنی است که اسلام به کسانی که قدرت فعالیت اقتصادی دارند، ولی از آن سر باز می زنند، اجازه استفاده از تأمین اجتماعی را نمی دهد؛ زیرا این گونه افراد بی کار، بدون حق، از دسترنج جامعه بهره خواهند برد. با این سیاست، از فرار و اتلاف نیروی انسانی جلوگیری می شود.(1)

خویش باشد. این خواست، از این احساس ناشی شده است که هر فردی می خواهد بر کار خویش تسلط داشته باشد. همین شعور یا احساس است که به طور طبیعی، انسان را به تسلط بر حاصل کار خویش و بهره های ناشی از آن وامی دارد. به همین سبب، تملک براساس کار، حق طبیعی انسان است و از احساسات و عواطف غریزی وی سرچشمه می گیرد.(1)

بنابراین، کار، اساس پیدایش مالکیت و ملاک اصلی در توزیع است. در سیره عملی بزرگان دین، همواره به کار و فعالیت سفارش شده است و همگان را از بی کاری و پرخوابی نهی کرده اند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «ملعون، ملعون، من القی کلّه علی الناس؛ کسی که بار زندگی خویش را بر دوش دیگران می اندازد، ملعون است».(2)

عَنْ تَراضٍ مِنْکُمْ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! اموال یکدیگر را به باطل (و از طرق نامشروع) نخورید، مگر اینکه تجارتی با رضایت شما انجام گیرد.» (نساء: 29)، عبارت «عن تراض منکم» به طور ضمنی، بر حرمت مال و احترام به مالکیت افراد دلالت می کند.

است و قواعدی از قبیل «لاضرر» در همین راستاست.

در مباحث اقتصادی نیز این اصل وجود دارد؛ یعنی فعالیت های اقتصادی جامعه نباید به گونه ای باشد که منافع یک فرد یا گروه ویژه، مصالح همه جامعه را به خطر اندازد. شهید مطهری در این باره چنین می گوید: «نظری وجود دارد مبنی بر اینکه منبع درآمد تمایلات بشر است و هر چیزی که تقاضایش وجود داشت و میل به خرید آن در مردم بود و سودآور بود باید عرضه شود. تقاضا، علت تامه جواز عرضه است، ولو اینکه عرضه مواد مهلک یا مضر به جامعه باشد، ولی اسلام برخی فعالیت های اقتصادی مانند فروختن شراب، آلات قمار، فروش کتب ضاله و... را تحریم می کند که از این موارد می توان نظر اسلام را در این زمینه نتیجه گرفت: «منبع درآمد، تمایلات و خواسته های افراد یا گروه خاصی نباید باشد، بلکه مصالح عمومی باید در نظر گرفته شود.» پس در عین حالی که اسلام طرفدار زیاد شدن ثروت است، ولی چون ثروت را هدف نهایی نمی بیند، دست زدن به هر راهی برای رسیدن به ثروت بیشتر را نیز مجاز نشمرده و مواردی را که برخلاف مصالح عمومی باشد تحریم کرده است».(1)

اسلام به گونه ای است که در پرورش انسان از جنبه معنوی و اخلاقی نیز مؤثرند. افزون بر این، در اسلام برخی فعالیت های اقتصادی به شکلی ویژه در زمینه اخلاق و معنویت تعریف شده اند. مثلاً مواردی مانند: انفاق مالی واجب و مستحب، صدقه، وقف و قرض الحسنه، همگی گویای پیوند میان اقتصاد اسلامی با اخلاق هستند، به گونه ای که اخلاق پشتوانه اجرای این گونه مسائل اقتصادی است.

اسلام به دلایل زیر به ولیّ امر (حکومت اسلامی) اجازه داده است تا در امور اقتصادی جامعه دخالت کند و بر آن نظارت داشته باشد:

1. تضمین و تعیین حداقل تولید کالاهای ضروری؛

2. تصمیم گیری های قانونی در شرایط گوناگون درباره مسائل اقتصادی؛

3. دخالت در توزیع عادلانه ثروت میان قشرهای گوناگون جامعه.(1)

تأمین نیازمندی های فرد، مذهب و عقیده او را ملاک قرار نمی دهد. براساس این بینش، پدیده فقر بایستی به کلی از سطح جامعه برچیده شود و تا زمانی که وجود دارد، تکلیف آن بر دوش مردم و حکومت اسلامی سنگینی می کند.

از دیگر راهکارهای اسلام در این زمینه، ترویج قناعت و پرهیز دادن افراد از روحیه افزون طلبی و زیاده خواهی است. با این روش، اسلام، افراد جامعه را از ستم و چپاول حقوق دیگران بازمی دارد. همچنین مقدمات توزیع عادلانه ثروت را فراهم می آورد.

در بینش اسلامی، بینش عاریتی نسبت به اموال مطرح است. آیات و روایات گوناگونی بر این موضوع دلالت دارند که در اینجا به برخی اشاره می کنیم: «وَ أَنْفِقُوا مِمّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفینَ فیهِ؛ از آن اموالی که خداوند، شما را به نیابت، مالک آنها قرار داده است، به دیگران بدهید». (حدید: 7).

امام صادق علیه السلام می فرماید: «اَلمالُ مالُ اللّه ِ یَضَعَهُ عِندَ الرَّجلِ وَدائعَ؛ مالک حقیقی مال و ثروت خداوند است که به دست هرکسی بخواهد به امانت می سپارد».(1)

همه اینها بدان معنی است که فردی که مالک چیزی است، در حقیقت، به رسم امانت از سوی خداوند (که مالک حقیقی همه جهان است)، اموالی را در اختیار دارد. بنابراین، مکلف است براساس قواعدی از آنها استفاده کند. اگر این نوع نگرش بر جامعه اسلامی حکم فرما شود، همچون نیرویی بسیار قوی، رفتار مردم را کنترل می کند و همانند قید محکمی، مالک را به رعایت مقررات الهی وامی دارد. همچنان که وکیل، همواره ملزم به رعایت نظر موکل است.(2)

باید گفت اسلام با طرح مسئله برادری اسلامی که از آیه: «إِنَّمَا الْمُؤمِنُونَ إِخْوَةٌ؛ همانا مؤمنان برادر یکدیگرند.» (حجرات: 10) گرفته شده است،

ص: 60

اساسی ترین گام ها را برای تعدیل خودکار ثروت در جامعه برمی دارد.

«این اصل، اصلی اساسی، اخلاقی، قرآنی، اجتماعی و اقتصادی است. اصل اخوت نخست ایدئولوژیکی و عقیدتی است و بر محور ایمان به خدای یگانه و اعتقاد به پیامبران و باور روز رستاخیز دور می زند، ولی این ایمان، جدای از آثار اجتماعی و اقتصادی و تعاونی خود نمی تواند باشد؛ زیرا که ایمان الهی _ اگر به واقع ایمان باشد _ به یقین در حیات جامعه و در روابط ملموس مردمان تأثیری عینی دارد. بنابراین، برادری اسلامی و اخوت قرآنی، اصلی ذهنی و اخلاقی صرف نیست، بلکه لوازم و آثاری واقعی و ملموس دارد و مددرسانی به یکدیگر و دستیاری مؤمنان و برادران از جمله آن آثار و لوازم است».(1)

و دوری از ثروتمندان از خدا بی خبر بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به عنوان حاکم جامعه اسلامی تکلیف شده است:

وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُریدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ تُریدُ زینَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطًا. (کهف: 28)

خود را وادار تا با کسانی که بامداد و شامگاه پروردگار خویش را می خوانند و رضای او را می جویند، زندگی کنی و از آنان چشم برمگیر و از کسی که دل او را از یاد خویش غافل کرده ایم و او پیرو هوس خودش شده است و کارش زیاده روی است، پیروی مکن.

امام علی علیه السلام می فرماید:

خداوند، من را برای خلق خود امام قرار داد. پس بر من واجب ساخت که درباره خودم و خوردنی و نوشیدنی ام و لباسم اندازه ای _ همچون ناتوان ترین مردان _ نگاه دارم تا فقیر به فقر من اقتدا کند و ثروتمند به طغیان برنخیزد.

بنابراین، اسلام از حاکمان خواسته است تا هم سطح محرومان جامعه زندگی کنند و از اشرافی گری بپرهیزند و این گونه، زمینه فکری و عملی تعدیل ثروت از طریق حاکمان و مسئولان را فراهم می آورد. در این صورت، مسئولان هم به فکر محرومان جامعه و رسیدگی به حال آنها خواهند بود و در عمل، سیاست هایی را در پیش می گیرند تا سبب انباشت ثروت در دست گروهی خاص نشود، بلکه باعث تعدیل ثروت ثروتمندان و تأمین اجتماعی نیازمندان گردد.

پیداست که حاکمان بایستی هم خود از اشرافیت بپرهیزند و هم زیردستان خود را از این کار برحذر دارند. آنان باید با نظارتی دقیق، از

ص: 62

خطای مسئولان جلوگیری کنند. همچنان که امیرالمؤمنین علی علیه السلام ناظران و گزارشگرانی داشت که وضعیت والیان حضرت را به ایشان گزارش می دادند. اگر تخلفی صورت می گرفت، حضرت به تندی با فرد متخلف برخورد می کرد و به وی هشدار می داد و در مواردی هم او را عزل می کرد.(1)

پی آمدهایی خواهد داشت.

به همین دلیل و به منظور جلوگیری از تباهی کالاها و اموال و تأمین نیاز همگان، اسراف و تبذیر ممنوع و استفاده در حد میانه و اعتدال تکلیف شده است؛ زیرا اسراف، تجاوز از حد نیاز است و تبذیر، اتلاف مال به شمار می رود. همین تجاوز و اتلاف، سبب محرومیت نیازمندان از حق خودشان می شود.(1) امام رضا علیه السلاممی فرماید: «إنَّ اللّه َ عَزَّوَجلَّ یُبغِضُ الْقیلَ وَ الْقالَ وَ إضاعَةِ الْمالِ وَ کَثرةِ السُّؤالِ؛ بی گمان، خداوند قیل و قال (گفتار و کلام بیهوده) و تباه سازی اموال و زیاد درخواست کردن را دشمن می دارد».(2) هرگونه تباهی و فساد در اموال، از جمله اسراف و مصرف بیش از اندازه، سبب می شود تا مال که سرمایه زندگی و قوام زندگی انسان است، از مسیر اصلی خودش منحرف شود و کارکرد خود را از دست بدهد.

اسلام با بیان اهمیت مال و نقش کلیدی آن در پایداری اجتماع بشری و ممنوع بودن هرگونه تباه شدن مال از قبیل: اسراف، تبذیر و اتلاف درصدد است تا این گونه زندگی انسان را در مسیر صحیح به گردش درآورد و از انحراف آن جلوگیری کند. به این معنا که ثروت جامعه به بهترین شکل در امر تولید، مورد استفاده قرار گیرد. از سوی دیگر، در توزیع نیز به گونه ای عادلانه میان قشرهای گوناگون جامعه تقسیم شود.

ص: 64

اموال عمومی از نظر شرع مقدس، حرام است. «اسلام برای تعدیل ثروت اغنیا، مالکیت بخشی از ثروت های طبیعی و نیز بخشی از ثروت های تحصیل شده به دست انسان را بخش عمومی اعلام کرده است. مالکیت انفال، شامل اراضی موات و آباد طبیعی، معادن، جنگل ها، دریاها و دریاچه ها و سدهای طبیعی بزرگ به دولت واگذار شده است و استفاده از آن بدون اذن حاکم اسلامی _ در زمان تسلط او بر اداره امور جامعه _ مجاز نیست. همچنین اداره اراضی آباد به دست آمده از کفار به جنگ یا صلح که متعلق به همه مسلمین است، در اختیار حکومت اسلامی قرار داده شده است که امکان تملک آنها برای افراد وجود ندارد و استفاده از آنها بدون اذن ولیّ امر مسلمین و عقد قرارداد معین و پرداخت مال الاجاره آن، جایز نیست».(1)

در آیه یاد شده، فلسفه ایجاد بخش عمومی و واگذاری مالکیت انفال و فی ء به حکومت اسلامی، جلوگیری از انباشت ثروت در دست ثروتمندان بیان شده است؛ زیرا ایجاد بخش عمومی، درآمد و راه های به دست آوردن ثروت برای بخش خصوصی را محدود و از افزایش تصاعدی درآمد و ثروت بخش خصوصی جلوگیری می کند.

(توبه: 34)

کسانی را که طلا و نقره را گنجینه (ذخیره و پنهان) می سازند و در راه خدا انفاق نمی کنند به مجازات دردناکی بشارت ده.

در معنای «کنز» این گونه آمده است: «الکنز جعلُ المال بعضه علی بعض و حفظهُ؛ کنز به معنای روی هم انباشتن مال و نگهداری آن است.»(1) اشخاصی که با شیوه های گوناگون، اموالی را گرد می آورند و آنها را ذخیره می کنند، اهل کنز هستند. پول ها و سرمایه های شخصی باید به نوعی در جامعه در گردش باشد. گردآوردن و بر روی هم انباشتن و از دسترس استفاده عموم دور نگه داشتن اموال، کنز نام دارد و مانند استئثار اموال عمومی و منحصر ساختن منابع طبیعی، نوعی انحصارطلبی و شیوه ای غیراسلامی است.(2)

اموال، مایه قوام جامعه است و وسیله تبادل کالا و خدمات به شمار می رود. پس اگر ثروتمندان با ذخیره و انباشت اموال، آن را از چرخه مبادله خارج کنند، نقش خود را از دست می دهد؛ یعنی عامل ناپایداری و نابسامانی جامعه خواهد شد. این کار از یک سو، ثروتمندان را به فساد، طغیان، افزون طلبی و غفلت می کشاند و از سوی دیگر، توده های مردم را از این اموال محروم می سازد و به تهی دستی آنان دامن می زند. امام صادق علیه السلام می فرماید:

این اموال زیاده را که خداوند به شما داده برای این است که در آن جهت و راهی

ص: 67

که خدا خواسته، به کار برید و نداده است که انباشته کنید.(1)

عبارت «این زیادی های در اموال» بیانگر این نکته است که آنچه افزون بر مخارج زندگی باشد، باید در جهت خدمت به جامعه صرف شود و انباشته نگردد. جمله «به راهی که خدا تعیین کرده است» نیز مفسّر «فی سبیل اللّه » قرآن است که در آیه کنز آمده است. راه خدا نیز به معنای راهی است که رضای خداوند و رضای خلق او در آن باشد و این راه در مسئله اموال، چیزی جز انفاق مال در راه خدا و دستگیری از تهی دستان و نیازمندان نیست.

حرمت کنز مال از جمله تدبیرهای اسلام برای جلوگیری از انباشت ثروت در دست ثروتمندان و تعدیل ثروت آنان است. خداوند به افرادی که به انباشت ثروت دست بزنند، وعده عذاب می دهد.

امام علی علیه السلام نیز چنین می فرماید:

همانا خدای سبحان، روزی فقرا را در اموال سرمایه داران قرار داده است. پس فقیری گرسنه نمی ماند جز به کام یابی توانگران و خداوند متعال از آنان درباره گرسنگی گرسنگان خواهد پرسید.(1)

باز در جای دیگر آن حضرت می فرماید:

خدا ثروتمندان را مکلف ساخت تا از مال خویش به بینوایان خوراک بدهند و بار سنگین زندگی را از دوش آنان بردارند.(2)

دقت در کلمات به کار رفته در این احادیث (مانند «کَلَّفَ» و «فَرَضَ») آشکار می سازد که این موضوع، کاری استحبابی و تطوّعی نیست، بلکه تکلیفی است که خداوند بر دوش ثروتمندان گذاشته است. شاید حکمت و فلسفه این تکلیف، همان بینش عاریتی و استخلافی است که پیش تر بدان اشاره شد. ثروت ثروتمندان، امانتی است که خداوند به ایشان سپرده است تا خود از آن بهره مند شوند و به قدر نیاز آن را مصرف کنند. مازاد بر نیاز خویش را نیز به دستگیری از نیازمندان و شریک کردن آنها در مال خود تخصیص دهند. حال این پرسش مطرح می شود که ثروتمندان تا چه اندازه می توانند از اموال خویش بهره ببرند و چه مقداری از آن را بایستی انفاق کنند؟

امام صادق علیه السلام در این زمینه می فرماید:

المالُ مالُ اللّه ، یضعه عند الرجل ودائع و جَوَّزَ لهم أن یأکلوا قصدا و یشربوا قصدا

ص: 69

و یلبسوا قصدا و ینکحوا قصدا و یرکبوا قصدا و یعودوا بما سوی ذلک علی فقراء المؤمنین و یَرْمُوا به شَعْثَهم. فمن فعل ذلک کان ما یأکل حلالاً و یشرب حلالاً و یرکب حلالاً و ینکح حلالاً و من عدا ذلک کان علیه حراما.(1)

مالک حقیقی مال و ثروت، خداست که به دست هر کس بخواهد به امانت می سپارد. خوردن، آشامیدن، سواری و دیگر تصرفات را در آن مباح کرده است به شرطی که رعایت اعتدال و اقتصاد را بکند و مازاد آن را به مؤمنان فقیر برساند تا با آن امور خود را اصلاح کنند. در غیراین صورت، همه آن تصرفات غیرمجاز و حرام خواهد بود.

بینش مطرح شده در این حدیث، نگرش ویژه اسلامی است که اندیشه های مادی و سرمایه داری به کلی با آن بیگانه اند. این نگرش، بینشی توحیدی است که براساس آن، انسان موحد، به تمام جنبه های زندگی خود رنگ خدایی و معنوی می زند. وی تمام فعالیت های خود را با هدف جلب رضایت خداوند انجام می دهد و در چنین صورتی، پیوسته در حال عبادت است.

از جمله ابزارهای اسلام در این حوزه برای تعدیل ثروت، قرار دادن پرداخت های واجب مالی مانند: خمس، زکات، حق معلوم، دیه و کفاره است. در این میان، مفهوم «حق معلوم» قدری نیاز به توضیح بیشتری دارد. در قرآن آمده است: «وَ الَّذینَ فی أَمْوالِهِمْ حَقُّ مَعْلُومٌ لِلسّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ؛ کسانی که سائل و محروم در اموال آنان حقی معلوم دارند.» (معارج: 24 و 25) این آیه در احادیث به روشنی تفسیر شده و حدود تکلیفی آن مشخص گردیده است.

ص: 70

امام صادق علیه السلام می فرماید:

خداوند بزرگ در اموال اغنیا، حقوق دیگری جز زکات قرار داده و فرموده است: وَ الَّذینَ فی أَمْوالِهِمْ حَقُّ مَعْلُومٌ. پس حق معلوم (معین) غیر از زکات است و آن چیزی است که هر کس تکلیف خود می داند که در مالش تعیین کند و واجب است که در قلمرو و توان و به مقدار ثروتش تعیین کند... و مبلغی را که متعهد شده است، هر طور خواست، می تواند بپردازد، در هر روز یا در هر جمعه یا در هر ماه.(1)

با توجه به این آیه ها و احادیث، اگر اجتماع اسلامی دچار کمبودها و مشکلات اقتصادی شود و فقر و تنگ دستی گریبان گیر بخش یا بخش هایی از جامعه گردد، این تکلیف برعهده ثروتمندان و توانمندان است که از ثروت خود برای رفع نیاز جامعه و رفع کمبودها و مشکلات صرف کنند. تا زمانی که این فقر و تنگ دستی در جامعه باقی باشد، این تکلیف همچنان بر دوش ثروتمندان و مالداران، سنگینی خواهد کرد.

شرع مقدس اسلام، با جلوگیری از درآمدهای نامشروع (مانند: کم فروشی، گران فروشی، احتکار، ربا، استثمار، غصب، سرقت و ارتشا) سبب می شود تا اموال به صورت عادلانه و متوازن میان بخش های گوناگون جامعه در گردش باشد و کارکرد اصلی خود را که همانا مایه سامان یابی، پایداری و ثبات اجتماع است، حفظ کند.

شکاف طبقاتی چندان نمودی نخواهد داشت تا در یک سو، حرص و زیاده خواهی و در سوی دیگر، احساس محرومیت نسبی ایجاد کند.

همان گونه که در بحث ریشه های اقتصادی افزون طلبی مطرح شد، از جمله ریشه های اقتصادی بروز و پیدایش حرص در جامعه، نابرابری اقتصادی و اجتماعی است. با رفع این عارضه و توزیع عادلانه ثروت در میان گروه های گوناگون جامعه، قسمتی از عوامل پیدایش افزون طلبی در افراد جامعه حذف می شود و روحیه افزون طلبی کاهش خواهد یافت.

است که فقر انسان را به کفر بکشاند».(1)

بنابراین، توزیع ناموزون ثروت در جامعه، رشد معنوی را مختل می سازد و جامعه را از دست یابی به سعادت بازمی دارد. این در حالی است که اسلام، هدف تمامی فعالیت های انسان را قرب الهی معرفی می کند. روشن است که چنین هدفی، در بعد اقتصادی جز با تعدیل ثروت و توزیع متوازن آن در جامعه و رفع فقر، میسر نخواهد بود. پس تعدیل ثروت سبب می شود که گروه های گوناگون جامعه در یک حد متناسب و معقول از نعمت های الهی بهره مند شوند و از افراط و تفریط بپرهیزند. در چنین شرایطی، مادیات کم رنگ می شود و معنویت در جامعه رشد خواهد کرد.

با این حال، این علل اندک است و علت اساسی در بیشتر موارد، ستم ثروتمندان و نبود نظام متعادل و متوازن توزیع ثروت است. علل شخصی فقر افراد نیز به نوعی از همین ستم سرچشمه می گیرد.(1)

در مقابل، اجرای عدالت اقتصادی و برقراری نظام عادلانه توزیع ثروت، می تواند مایه استغنای افراد نیازمند و طرد فقر از جامعه شود. امام کاظم علیه السلاممی فرماید: «لو عُدِلَ فی الناس لاستغنوا؛ اگر در میان مردمان، عدالت اجرا شود، بی نیاز خواهند شد.»(2) بدین ترتیب می توان کاهش قله های ثروت ثروتمندان و پرشدن دره های فقر در جامعه را از آشکارترین آثار اقتصادی تعدیل ثروت برشمرد.

که انسان ها در آن از نظر ابزار ارضای نیاز و امکاناتشان، برابر بوده باشند. این برابری و تساوی هرگز امکان ندارد؛ زیرا انسان ها به طور طبیعی از نظر توانایی های فکری و جسمی با هم متفاوتند و حتی تحت شرایط و فرصت های یکسان و برابر، از محیط و طبیعت به طور متفاوت بهره برداری می کنند.(1)

باید گفت آنچه در بحث کاهش فاصله طبقاتی اهمیت دارد، این است که این اختلاف و فاصله میان قشرهای جامعه، فاحش و شدید نباشد؛ یعنی سبب تقسیم جامعه به دو طبقه سیر سیر و گرسنه گرسنه نشود، بلکه افراد جامعه در یک سطح درآمدی و البته با اختلاف درجه قرار گیرند.

شتاب بدهد یا ندهد، ولی نتیجه آن، معمولاً گسترش شکاف میان فقیران و ثروتمندان بوده و در عمل، شمار افرادی را که در فقر مطلق زندگی می کنند، افزایش می دهد. بررسی ها نشان می دهد که اکثریت بریتانیایی ها، فقیران را مسئول فقر خودشان می دانند و نسبت به کسانی با که «صدقه های دولتی» و «رایگان» زندگی می کنند، بدگمان هستند. بسیاری معتقدند افرادی که از خدمات رفاهی استفاده می کنند، اگر به طور جدی می خواستند، می توانستند کار پیدا کنند. بدبختانه این نظریه ها با واقعیت های فقر کاملاً بیگانه اند. در حدود یک چهارم افرادی که رسما در فقر زندگی می کنند، به صورتی شاغل هستند، ولی درآمدشان کمتر از آن است که آنها را به بالای آستانه فقر برساند. از میان بقیه، اکثریتشان کودکان زیر چهارده سال و افراد 65 ساله و بالاتر و بیماران و معلولان هستند».(1)

همچنین دلایل تجربی در جوامع توسعه یافته نشان می دهد که افزایش درآمد در آن جوامع نیز نرخ پس انداز و میزان سرمایه گذاری در فعالیت های مفید اقتصادی را بالا نمی برد، بلکه درآمدهای اضافی سبب استفاده از کالاهای لوکس و تغییر در معیشت طبقات بالاتر شده است. باید گفت کالاهای لوکس از جمله کالاهای وارداتی است و مصرف بیشتر آنها، به تولیدات داخلی و توسعه آنها صدمه وارد می کند. در حالی که افزایش مصرف کالاهای ضروری در طبقات ضعیف، به افزایش تولید داخلی و استفاده از نیروی انسانی خودی می انجامد که می تواند توسعه اقتصادی

ص: 78

همراه با عدالت به ارمغان بیاورد.(1)

بنابراین، نظریه اسلام در این باره به کلی مخالف سرمایه داری است. رشد ثروت و توسعه اقتصادی در اسلام، هدف نهایی نیست، بلکه یکی از اهداف اقتصادی اسلام است که آن را در کنار توزیع صحیح و عادلانه ثروت می پذیرد. با این وصف، رشد و توسعه مطلوب اقتصادی از نظر اسلام، رشد و توسعه ای است که در کنار عدالت اقتصادی و تعدیل ثروت باشد و این دو با هم، یک هدف را تشکیل می دهند و همچون دو بالی هستند که فرد و اجتماع را به سرمنزل مقصود می رسانند. بنابراین، تعدیل ثروت، آثار توسعه اقتصادی را متوجه کل اجتماع می کند و رشدی فراگیر و همه سویه در سایه عدالت اقتصادی، به دست خواهد آمد.

مورد نظر خودش را به جامعه القا کند یا اینکه تفکر و ارزش های فرد یا گروه دیگری را زیر سؤال ببرد.

3. تأثیرپذیری بیننده هنگام تماشای یک برنامه تلویزیونی بسیار زیاد است؛ زیرا بیننده تلویزیون هنگام تماشای آن، در موقعیتی نسبتا منفعلانه قرار می گیرد. پس نمی تواند تصاویر و گفتار اشخاص را تجزیه و تحلیل کند. به همین سبب، خواسته یا ناخواسته مفاهیم اندیشه ها و واژه های گفتاری را می پذیرد. در حالی که خواننده یک کتاب این گونه نیست، بلکه نقشی فعال دارد. خواننده به راحتی می تواند درباره مطالب بیندیشد؛ آنها را بپذیرد یا رد کند.

با این مقدمه، پیداست که صدا و سیما در کشور ما می تواند نقشی بسیار ارزنده (و در عین حال حیاتی) در تبلیغ ارزش ها و معیارهای اسلامی ایفا کند که اگر به خوبی از عهده این مهم برآید، صلاح کل جامعه را در پی خواهد داشت. از سوی دیگر، کوتاهی در انجام این وظیفه، نیز به فساد کل جامعه و تخریب نظام ارزشی آن خواهد انجامید.

«افزون طلبی»، عارضه ای اخلاقی _ اجتماعی است که همگی باید در ریشه کن کردن آن تلاش کنیم. بی شک، رادیو و تلویزیون، ابزاری کارا برای پیش گیری و مقابله با این بیماری هستند. «تعدیل ثروت» نیز یک مطلوب اجتماعی و اقتصادی اسلام است که فرهنگ و مقدمات ویژه ای را می طلبد. این فرهنگ سازی یکی از وظایف صدا و سیماست.

ص: 82

کنند. به عبارت دیگر، امر برنامه سازی در صدا و سیما باید تخصصی شود و برنامه سازان پیش از تهیه برنامه با مطالعه علمی و مشاوره با اندیشمندان و صاحب نظران آشنای به آن موضوع بر غنای آن برنامه بیفزایند. بنابراین، تخصصی شدن برنامه سازی و انجام تحقیق علمی پیش از تهیه یک برنامه، پیشنهادی برای رشد محتوایی برنامه ها است.

درباره جذابیت برنامه ها نیز می توان یک نظرسنجی عمومی از روش نمونه گیری ترتیب داد و در این نظرسنجی، به سلیقه ها، خواسته ها و مواردی که از نظر افراد گوناگون جامعه جالب و جذاب است، پی برد. با استفاده از نتایج این نظرسنجی ها و بهره گیری از مباحث تخصصی در مقوله مخاطب شناسی، می توان پیش بینی ها و کارهای لازم را در زمینه جذابیت برنامه ها انجام داد.

3. وجود برنامه هایی که در عمل ارزش هایی چون قناعت و ساده زیستی را زیر پا می گذارند، مخاطب را دچار تناقض می کند. این تناقض و اختلاف در گفتار و کردار، در برنامه های صدا و سیما، بیننده را نسبت به این ارزش ها بی تفاوت یا گاهی متنفر می کند. امام صادق علیه السلام می فرماید: «کونوا دعاة الناس بغیر السنتکم؛ مردم را با وسیله ای غیر از زبان (با عملتان) به خیر و نیکی دعوت کنید.»(1) این بیان امام صادق علیه السلام تأثیر عمیق عمل را نشان می دهد و مبلغان را به تبلیغ عملی فرا می خواند و به عبارت دیگر، بر هماهنگی گفتار و کردار دلالت دارد.

ص: 84

از جمله پدیده های ناشایست در صدا و سیما که رونق گرفته، بروز تجمل گرایی در زمینه برنامه ها به ویژه فیلم ها، طنزها و مجموعه های داستانی است. در این برنامه ها، خانه های بزرگ، با وسایل و تجهیزات لوکس، مبلمان عالی، میز غذاخوری و... به چشم می خورد. افراد خانواده به ویژه خانم ها، لباس های زینتی و تجملی می پوشند که گاهی در یک فیلم بارها این لباس ها عوض می شود و مدل های جدید جای آن را می گیرند. برنامه های طنز که بایستی معضلات اجتماعی را با زبان شوخ طبعی و تلویحی به اطلاع مسئولان و مردم برساند، متأسفانه جولان گاهی برای تبلیغات شرکت ها شده اند و محتوایی جز ترویج مسائل بیهوده ندارند. این برنامه ها از کارکرد اصلی خود فاصله می گیرند و به جای احیای ارزش ها و هشدار به مردم و مسئولان به عاملی برای غفلت و سرگرمی برای مخاطبان از یک سو و زمینه ای برای بروز رفتارهای غیرارزشی و در برخی موارد ضد ارزشی، از سوی دیگر بدل شده اند. برجسته ترین رفتارهای نادرست در این برنامه ها، مسخره کردن همدیگر، اسم گذاشتن روی دیگری، غیبت و مسابقه و مفاخره در مادیات است که در حقیقت، آثار بسیار منفی و ویران کننده در جامعه بر جای گذاشته است. اگر این روند به همین شکل پیش برود، چگونه می توان انتظار داشت که ارزش هایی همچون قناعت، ساده زیستی، احترام به همدیگر، کمک به دیگران و دستگیری از نیازمندان در جامعه، زنده و پویا باشد؟ وقتی یک خانواده روستایی فیلمی را می بیند که در آن بهترین امکانات رفاهی آماده است، فرزندان خانواده آرزوی دست یابی به این زندگی را در سر می پرورانند.

ص: 85

اندیشه زیاده خواهی در همین سنین کودکی در آنها به وجود می آید. از سوی دیگر، پدر خانواده نیز نزد خانواده شرمنده می شود و ممکن است به درآمدهای نامشروع روی آورد.

از دیگر موارد متناقض با هدف تعدیل ثروت در جامعه که در صدا و سیما دیده می شود، بزرگ نمایی شخصیت هایی است که با این ارزش ها در تضاد هستند. این کار تأثیر بسیار نامطلوبی در دست یابی به هدف برنامه های ارزشی یاد شده دارد؛ زیرا انسان ها نیروی الگوپذیری بسیار قوی دارند. طبیعی است که اگر این نیرو در مسیر صحیح هدایت نشود و به سمت الگوهای غیرارزشی و منفی گرایش پیدا کند، بسیار خطرناک خواهد بود.

بنابراین، به جای معرفی ها و بزرگ نمایی های بی دلیل، پیشنهاد می شود که شخصیت های دینی، علمی، هنری و تاریخی که این ارزش ها در زندگی آنها دیده می شود، به مخاطب معرفی شوند تا این الگوپذیری در مسیر صحیح خود هدایت شود.

4. پخش افراطی و بدون کنترل پیام های بازرگانی، موضوع دیگری است. مسئله تبلیغات و معرفی کالاهای جدید، امری پذیرفته شده و لازم است، زیرا از یک سو سبب می شود تا افراد جامعه بدانند که برای تأمین نیاز خود به کجا و چه کالایی مراجعه کنند و به طور کلی چه کالاهایی در این زمینه موجود است. از سوی دیگر، سبب فروش محصولات شرکت تولیدکننده می شود و به چرخه اقتصاد و فعالیت های اقتصادی رونق می بخشد. البته این نکته را نباید فراموش کرد که پیام فرهنگی این آگهی ها

ص: 86

بسیار مهم است؛ یعنی باید دقت شود که: این آگهی ها و تبلیغات در تبلیغ کالاها و خدمات خود نیازهای اساسی افراد جامعه را تأمین کند یا اینکه می کوشند نیازهای کاذب و افراطی را برآورند. افزون بر آن، آیا مفاهیم و پیام های آشکار و پنهان انسان ها با نظام ارزشی یک جامعه اسلامی سازگار است یا خیر؟

بسیاری از شیوه های تبلیغی ما تقلیدی نازیبا از غرب است. لازم است با کارشناسی و هم فکری بیشتر، در پی یافتن راه هایی نو برای تبلیغات، به دور از تقلید و استفاده از فرهنگ غربی باشیم.(1)

نکته مهم در این زمینه این است که صدا و سیما، سیاست گذاری تبلیغات داشته باشد؛ یعنی فقط جنبه تأمین مالی به وسیله تبلیغات را در نظر نگیرد، بلکه در راستای هدایت تبلیغات به سوی تبلیغات کیفی و واقعی گام بردارد. در این زمینه، پیشنهاد می شود که صدا و سیما مسابقه های ویژه ای را طراحی و در این مسابقه ها، تبلیغات برتر را معرفی کند. بدین گونه تبلیغات به سوی تبلیغاتی مطلوب، واقعی و کیفی هدایت می شود.

5. برگزاری مسابقه های تلویزیونی به صورت حضوری، تلفنی و... که شرکت کننده گاهی فقط براساس شانس و در پاره ای موارد با اطلاعات عمومی معمولی برنده جایزه های بزرگ می شود. این برنامه ها به صورت آشکار و ضمنی بر روحیه افراد جامعه اثر می گذارد و تفکر پاداش و مزد

ص: 87

بدون زحمت و کار و تلاش را در آنان تقویت می کند. این گونه است که زمینه پیدایش حرص و افزون طلبی را در انسان به وجود می آورد. بنابراین، پیشنهاد می شود که صدا و سیما از برگزاری این گونه مسابقات بپرهیزد و به سوی برگزاری مسابقات سالم و فارغ از این آسیب ها گام بردارد. برای نمونه می توان مسابقات کتاب خوانی، شعر، مقاله، تیراندازی، سوارکاری، مهارت های کامپیوتری، مفاهیم قرآنی و حتی مسابقه هایی با جوایز معقول و معمولی را جای گزین کرد.

6. همچنین در این مباحث، از فیلم سازی مقایسه ای می توان استفاده کرد. به این صورت که در یک فیلم، دو شخصیت اصلی پیش بینی شود که یکی در خانواده فقیر و دیگری در خانواده ثروتمند زندگی می کند. در این میان، اندیشه های آن دو نسبت به یکدیگر و گفت وگوهای میان آنها در فیلم نمایش داده شود و در پایان نیز به گونه ای راه حل رفع این تضادها و شکاف ها ارائه گردد.

افزون بر این، فیلم نامه نویس برای الگوآفرینی می تواند شخصیت تأثیرگذار و محبوب فیلم خودش را در یک خانواده متوسط نشان دهد تا بیننده به یک زندگی متوسط و معمولی بیندیشد. در برنامه کودک و نوجوان نباید به وسیله صحنه آرایی و شرایط گوناگون تصویری، دنیایی خیالی برای کودک بسازیم؛ زیرا بر باطن و نهاد کودک اثر می گذارد و رفتار آینده او را شکل می دهد، به گونه ای که وی در آینده هم می خواهد این دنیای خیالی خودش را محقق سازد. این شرایط، زمینه های افزون طلبی و اشرافی گری را در کودک ایجاد می کند. پس می توان داستان هایی در

ص: 88

زمینه افزون طلبی و تعدیل ثروت مانند داستان حضرت موسی علیه السلامو قارون(1) در قالب کارتون و برنامه های کوتاه به کودکان ارائه کرد.

او و در نهایت سرنوشت او تجسم می یابد. قارون، ثروت فراوانی داشت و مردم آرزوی داشتن چنان ثروتی را در سر می پروراندند. در پایان نیز جریان در زمین فرو رفتن قارون با تمام مال و اموالش را مطرح می کند و شکرگزاری مردم را از اینکه به چنان سرنوشتی دچار نشدند، یادآور می شود.

درباره این موضوع ها در قسمت «فیلم ها و مجموعه های داستانی» به وسیله برنامه سازان آشنا با این مفاهیم ساخته شوند.

3. تأثیر افزون طلبی بر خانواده ها چیست؟

4. یک فرد حریص و افزون طلب چه ویژگی هایی دارد؟

5. علل بروز حرص در فرد و جامعه چیست؟

6. به نظر شما آیا افزون طلبی برخی از افراد با وجود فقر در جامعه ارتباط دارد یا خیر؟ چگونه؟

7. حریص چگونه می تواند بر حرص خود غلبه کند؟

8. قناعت و ساده زیستی به چه معناست؟

9. راه حل حذف فقر از جامعه چیست؟

10. دولت در زمینه تعدیل ثروت چه کارهایی می تواند انجام دهد؟

11. واجبات مالی یک فرد مسلمان چیست؟

12. آیا پرداخت واجبات مالی از سوی افراد جامعه به رفع فقر و تضاد طبقاتی در جامعه کمک می کند؟

13. تکلیف دولتمردان در زمینه برقراری عدالت اقتصادی و رفع فقر چیست؟

14. وظیفه ثروتمندان در قبال مستمندان چیست؟

حرص و زیاده خواهی منع شده است. این موضوع را تبیین و علت این فهم دوگانه را بیان کنید.

5. قناعت چیست و چگونه می توان آن را در فرد و جامعه نهادینه کرد؟

6. رابطه قناعت در مصرف را با تلاش در تولید توضیح دهید.

7. رابطه افزون طلبی با تعدیل ثروت چگونه است؟

8. دیدگاه اسلام و سرمایه داری درباره عدالت اقتصادی و توزیع ثروت را با یکدیگر مقایسه کنید.

9. نظر اسلام در مورد مال و ثروت چیست؟ چه نوع ثروتی مطلوب و چه نوع ثروتی مطرود است؟

10. آیا اقتصاد با اخلاق ارتباط دارد؟ اگر آری، چگونه و در چه جاهایی؟

11. تعبیر قرآنی «کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ اْلأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ» را تفسیر و مصداق های امروزین آن را بیان فرمایید.

12. مسئولیت دولت اسلامی برای برقراری عدالت اقتصادی و تعدیل ثروت و رفع فقر و شکاف طبقاتی را تشریح و انتقادها و پیشنهادهای خود را در زمینه عملکرد دولت بیان کنید.

ص: 93

انتشارات سمت، چاپ اول، 1380.

13. کلینی، الاصول من الکافی، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیة، چاپ پنجم،1363.

14. گیدنز، آنتونی، جامعه شناسی، ترجمه: منوچهر صبوری، تهران، نشرنی، چاپ چهارم، 1377.

15. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، 1403 ه_ . ق.

16. مطهری، مرتضی، نظری به نظام اقتصادی اسلام، تهران، انتشارات صدرا، چاپ ششم، 1375.

17. نراقی، مهدی، جامع السعادات (ترجمه: علم اخلاق اسلامی)، ترجمه: سید جلال الدین مجتبوی، تهران، انتشارات حکمت، چاپ ششم، 1381.

18. نمازی، علی، مستدرک سفینة البحار، قم، مؤسسه النشر الاسلامی.

19. نیک خو، مهدی، نقش هنر و رسانه در تعلیم و تربیت، قم، انتشارات دارالثقلین، چاپ اول، 1379.

ص: 95