ص: 2

گروه یا گروه های پژوهشی باید در قالب پژوهش برنامه ای، پژوهشی جدی را در فرآیندی گسترده و طولانی به انجام رسانند.

در این پژوهش، تنها به برخی عناصر نظام تربیتی، آن هم در بُعد دینی و اخلاقی اشاره می شود. امید است این پژوهش، فتح بابی برای دیگر پژوهشگران برنامه های صدا و سیما باشد.

اداره کل پژوهش مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما امیدوار است این پژوهش مورد قبول امام سجاد علیه السلام قرار گیرد و گامی هر چند کوچک در راه آشنایی برنامه ریزان و برنامه سازان با صحیفه سجادیه و بهره مند شدن از آموزه های ارزنده اش باشد.

این پژوهش با همکاری مشترک مرکز پژوهش های اسلامی صداوسیما و مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله و به قلم حجت الاسلام علی اصغر ابراهیمی فر نگارش یافته است. انتظار داریم در پرتو تعامل علمی، شاهد شکوفایی آثار مشترک دیگری در زمینه فرهنگ تربیتی ائمه معصومین علیهم السلامباشیم.

انّه ولی التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 4

در آغاز این نوشتار، توجه به نکات زیر ضروری است:

الف) هدف اصلی از فرستادن پیامبران و ائمه علیهم السلام تربیت دینی و اخلاقی انسان و قرار دادن آنها در مسیر تکامل معنوی است.

ب) دیدگاه های پیامبران و ائمه علیهم السلام به دلیل اتصال به منبع وحی الهی، از خطا و اشتباه مصون است و میزان تطبیق نظریه های آنها با واقع، قابل مقایسه با آرای دیگران (غیرمعصومان) نیست.

ج) تربیت با تکیه بر آموزه های دینی، به ویژه تربیت اسلامی، بهترین و موفق ترین نوع تربیت است. بهترین شاهد این مدعا، پرورش انسان های اسوه و شایسته ای همچون خود پیامبر و ائمه علیهم السلام و یاران آنها در بستر آموزه های اسلامی است.

با توجه به جامع بودن و گستردگی موضوع های تربیتی صحیفه سجادیه و استفاده از آیات و روایات در شرح و توضیح فرازهایی از دعاهای آن، به نظر می رسد ترسیم تصویری از نظام تربیتی صحیفه سجادیه، به طور اجمالی نمایانگر جایگاه این کتاب شریف در فرآیند تربیت در مجموعه متون اسلامی باشد.

ص: 7

بنابراین، به نظر می رسد معنای تربیت از ریشه «ربب»، تدبیر چیزی برای کشاندن آن به سوی کمال است و در معانی دیگر، به معنای تدبیر به منظور هدایت به سوی کمال است.

اول _ مشتقات واژه تربیت از ریشه «ربو»

در صحیفه سجادیه، واژه تربیت و مشتقات آن، از ریشه «ربو» در موارد زیر به کار رفته است:

1. «... اَلّلهُمَّ اشْکُرْ لَهُما تَرْبِیَتی... اَینَ اِذا _ یا اِلهی _ طُولُ شُغْلِهِما بِتَربِیَتی؛ بار خدایا! آنان را به پرورش من جزا ده. در این هنگام _ ای خدای من _ بسیاری کار ایشان برای پرورش من چه شد؟»(1)

2. «رَبّ لِی صَغیرَهُم؛ خردانشان را برای من پرورش ده».(2)

3. «اَلّلهُمَّ اِنَّکَ خَلَقْتَنی سَوِیّا وَ رَبَّیْتَنی صَغیرا؛ بار خدایا! تو مرا درست اندام آفریدی و در کوچکی پرورش دادی».(3)

4. «وَ اَعِنّی عَلی تَربِیَتهِم وَ تَأدیبِهِم...؛ و مرا در پرورش ایشان یاری فرما».(4)

تربیت از ریشه «ربو»، در فرازهای بالا، با توجه به قرینه های لفظی «صغیر» و «تأدیب» به معنای افزایش جسمانی و بزرگ کردن انسان است.

ص: 9

بزرگ کردن و تربیت و تکامل جسمانی، گرچه مهم است، ولی در اسلام، تنها مقدمه ای برای تعالی روحی انسان به شمار می رود.

دوم _ مشتقات واژه تربیت از ریشه «ربب»

در صحیفه سجادیه که سرشار از آموزه های تربیتی اسلام به زبان دعاست، بارها واژه های «ربوبیت»، «رب»، «مربوب» و مشتقات تربیت از ریشه «ربب» آمده است. در دعای امام سجاد علیه السلام، درباره پناه بردن به خداوند از شر شیطان آمده است:

اَللَّهُمَّ وَ اعْمُمْ بِذلِکَ مَنْ شَهِدَ بِکَ بِالرُّبُوبِیَّة... وَ اسْتَظْهَرَ بِکَ عَلَیهِ فی مَعْرفَةِ الْعُلُومِ الرَّبانِیَّة.(1)

بار خدایا! شامل این درخواست من گردان هر که را به پروردگاری ات گواهی دهد و در آموختن علم های خدایی بر دشمنی با او از تو کمک بطلبد.

در دعای دیگری از حضرت آمده است: «لایُجیرُ یا اِلهی، اِلاّ رَبٌّ عَلی مَربُوبٍ؛ پناه نمی دهد ای خدای من، جز پروردگار، پرورده ای را».(2)

به دلیل نارسایی واژه تربیت از ریشه «ربو» در تبیین مفهوم تربیت اسلامی و با توجه به کاربرد گسترده واژه تربیت و مشتق های آن از ریشه «ربب» در صحیفه سجادیه، به نظر می رسد برای تبیین مفهوم و تعریف تربیت اسلامی باید به سراغ ریشه «ربب» و مشتقات آن مانند رب و ربوبیت برویم که در آنها معنای تدبیر و هدایت انسان به سوی کمال نهفته است.

ص: 10

دو _ اصطلاح شناسی تربیت

در کتاب های مربوط به تعلیم و تربیت، برای واژه تربیت، معانی زیادی آورده شده است. برای نمونه، گفته اند: «فراهم کردن زمینه ها و عوامل به فعلیت رساندن یا شکوفا ساختن استعدادهای شخصی انسان، در جهت رشد و تکامل اختیاری او به سوی هدف های مطلوب و بر اساس برنامه های سنجیده شده».(1)

این تعریف می تواند تعریف مناسبی برای تعلیم و تربیت باشد؛ زیرا اول اینکه واژه تربیت در زبان فارسی و در کاربردی خاص، تمام جنبه های زندگی مادی و معنوی انسان را در برمی گیرد. دوم اینکه تعلیم نیز از جمله زمینه های شکوفاسازی استعدادهاست. ازاین رو، در این کاربرد، واژه «تربیت» معادل اصطلاح «تعلیم و تربیت» است.(2)

ب) مفهوم نظام

واژه نظام، مناسب ترین معادل برای واژه سیستم (system) در زبان انگلیسی است؛ هر چند به باور برخی، نظام نمی تواند کاملاً مفهوم سیستم را برساند.(3)

در تعریف نظام به معنای عام آمده است: «نظام، مجموعه منظم عناصری است که میان آنها روابطی وجود داشته باشد یا بتواند ایجاد شود و دارای

ص: 11

هدف یا منظور (خاصی) باشد».(1)

«نظام در تئوری عمومی نظام ها، به مجموعه ای از اجزای به هم وابسته گفته می شود که در راه نیل به هدف های معینی با هم هماهنگی دارند».(2)

نظام تربیتی را نیز چنین تعریف می کنیم: «نظام تربیتی، مجموعه ای از مفاهیم و اندیشه های منظم و سازمان یافته درباره تربیت است که بین آنها روابط متقابل جریان دارد و به اصطلاح، از نوعی هم بستگی درونی برخوردارند و بیانگر کیفیت و چگونگی تربیت، به طور اساسی و پایه ای هستند».(3)

ج) عناصر نظام تربیتی

نظام تربیتی اسلام، مجموعه بزرگی است که زیرمجموعه های فراوانی دارد و عناصر آن از منابعی چون قرآن کریم، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه و روایات و احادیث ائمه علیهم السلام و اندیشه های متفکران مسلمان گرفته شده است. از آنجا که این منابع با منبع وحی الهی پیوند دارند، از هرگونه خطا و اشتباهی به دور هستند.

بنابراین، عناصر زیادی در شکل دهی یک نظام تربیتی دخالت دارند که بحث درباره آنها نیازمند زمانی طولانی است. برخی از آنها که در این

ص: 12

پژوهش بررسی شده است، عبارتند از: مبانی، اصول، روش ها و اهداف تربیتی.(1)

ب) پرسش های فرعی

1. مبانی و اصول نظام تربیتی صحیفه سجادیه چیست؟

2. کدام روش های تربیتی را از صحیفه سجادیه می توان برداشت کرد؟

3. اهداف تربیتی مورد نظر صحیفه سجادیه کدامند؟

4. راهکار تبیین آموزه های تربیتی صحیفه سجادیه در رسانه چیست؟

استناد جسته و دعاها را با توجه به عنوان های تربیتی مرتبط با بحث، دسته بندی کرده ایم.

2. در برخی دیگر از کتاب های تربیتی، مانند: کتاب نگاهی دوباره به تربیت اسلامی،(1) به همه عناصر نظام تربیتی اشاره شده است، ولی ناظر به صحیفه سجادیه نیست. نویسنده این کتاب، نخست بحثی را با عنوان «توصیف انسان در قرآن» مطرح کرده و در آن، ویژگی های انسان را در قرآن گردآورده است. سپس با اشاره ای به تعریف تربیت، اهداف تربیتی(2) در نظام تربیتی اسلام را بیان کرده است. در فصل چهارم کتاب نیز به بیان ویژگی های انسان در قرآن می پردازد و هر یک از آن ویژگی ها را به عنوان مبنای تربیت قرار می دهد. سپس با توجه به مبانی، اصولی را برمی شمارد. آن گاه با ملاحظه اصول و مبانی، روش هایی را به عنوان روش های تربیتی یادآور می شود. روش کار در این کتاب، جالب و الگودهنده است، ولی مطالب ناگفته بسیاری دارد. بنابراین، در اینجا چند نکته یادآوری می شود:

1. این کتاب در چارچوب قرآن بحث کرده و به مبانی، اصول، روش ها و اهداف تربیتی موجود در قرآن پرداخته است. پس هیچ گونه اشاره ای به صحیفه سجادیه یا دیگر منابع اصیل تربیت اسلامی ندارد.

2. در روش پژوهش در این کتاب آمده است که اصول مبتنی بر مبانی است و روش ها نیز مبتنی بر اصول و مبانی هستند. نکته قابل توجه این است که تعامل و درهم تنیدگی مبانی، اصول و روش ها به گونه ای نیست که هر مبنایی تنها یک یا دو اصل مشخص داشته باشد یا روشی تنها مبتنی

ص: 17

بر اصل خاصی باشد و مبتنی بر اصول دیگر نباشد. ممکن است یک مبنا، چند اصل داشته باشد یا اصلی بر پایه چند مبنا باشد. بحث در روش های تربیتی نیز چنین است. باید دانست کتاب های دیگری نیز در این زمینه هستند که ارزیابی بالا درباره آنها صادق است. در پژوهش حاضر، کوشیده ایم با تفکیک مبانی، اصول و روش ها از یکدیگر، این اشکال را برطرف کنیم.

1. «اصول و روش های تربیتی از دیدگاه امام زین العابدین علیه السلام»،(1) پایان نامه کارشناسی ارشد، رضا گرجی، رشته فلسفه تعلیم و تربیت، دانشگاه آزاد اسلامی اراک، 1376.

این پایان نامه، یک مقدمه و چهار فصل دارد که نویسنده در فصل چهارم و قسمت پایانی رساله با استناد به برخی فرازهای صحیفه سجادیه، به بررسی اجمالی اصول و روش های تربیتی پرداخته است. این رساله تنها در زمینه صحیفه سجادیه نیست، بلکه برگرفته از کل آثار امام سجاد علیه السلاماست. نکته دیگر اینکه در تمام این پایان نامه، از دعاهای صحیفه سجادیه بسیار کم استفاده شده است.

2. «قلب سلیم در صحیفه سجادیه»،(2) پایان نامه کارشناسی ارشد، بی بی فاطمه مظلوم، رشته علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس قم.

این پایان نامه در قالب یک مقدمه و پنج فصل، با استناد به آیات و روایات و با بهره گیری از برخی دعاهای صحیفه سجادیه، به تعریف «قلب سلیم» و برخی ویژگی های آن پرداخته است. نویسنده در این رساله، به برخی نکات تربیتی اشاره و از شرح مبانی، اصول، روش ها و اهداف تربیتی خودداری کرده است.

3. «اصول و مبانی تربیتی در صحیفه کامله سجادیه»،(3) پایان نامه

ص: 19

کارشناسی ارشد، دُریه حق دوست، مرکز تربیت مدرس حوزه علمیه قم.

این پایان نامه یک مقدمه و شش فصل دارد. در فصل نخست، به ماهیت انسان از دیدگاه اسلام، قرآن و صحیفه سجادیه پرداخته و در فصل دوم، اوضاع سیاسی _ اجتماعی عصر امام سجاد را بررسی کرده است. در فصل سوم، مفهوم تربیت در صحیفه سجادیه؛ در فصل چهارم، اصول تربیتی در صحیفه سجادیه؛ در فصل پنجم، اهداف تربیتی در صحیفه سجادیه و در فصل ششم، روش های تربیتی در صحیفه سجادیه بررسی شده است.

این پایان نامه، به جز نارسایی های فنی، مانند: نپرداختن به کلیات پژوهش، کمبود منابع پژوهشی و نبود نتیجه گیری و پیشنهاد، کاستی های محتوایی نیز دارد. بررسی نشدن مبانی تربیتی آورده شده در عنوان پایان نامه، ارتباط نداشتن اصول با روش های تربیتی، بهره برداری اندک و برداشت های تربیتی کم رنگ از فرازهای صحیفه سجادیه، از جمله این کاستی های محتوایی است.

ولی این شرح، بیشتر به جنبه های ادبی و توضیح واژه ها از نگاه اعتقادی و اخلاقی پرداخته است.

پس پژوهش های ارزشمند عالمان سلف درباره صحیفه سجادیه، بیشتر در قالب شرح و توضیح واژگان و جمله هاست و کمتر به تجزیه و تحلیل تربیتی مطالب پرداخته اند. به جز آن، حتی آن دسته از شرح هایی که به طور تحلیلی به شرح و تفسیر صحیفه سجادیه پرداخته اند، با دید تربیتی، به تجزیه و تحلیل دعاهای صحیفه نپرداخته اند. گذشته از خلأ موجود در پژوهش های پیشین، نیازهای فعلی مربیان تربیتی در برخورداری از اندیشه های تربیتی امام سجاد علیه السلام، ضرورت این پژوهش را گوشزد می کند.

«علی» و کنیه معروفش «ابوالحسن»(1) و مشهورترین القابش «زین العابدین»، «سید العابدین»، «ذوالثفنات» و «سجاد» است.(2)

امام باقر علیه السلام می فرماید:

پدرم به یاد هیچ نعمتی از نعمت های خدا نمی افتاد، مگر اینکه برای آن نعمت سجده می کرد و هیچ آیه ای از قرآن را که سجده داشت، نمی خواند، مگر اینکه سجده می کرد و هیچ شری از او دفع نمی شد، جز اینکه به شکرانه آن سجده می کرد و هیچ نماز واجبی را به پایان نمی برد، مگر اینکه به پاس آن سجده می کرد و به پاس هر اصلاحی که میان دو کس انجام می داد، سجده می فرمود. آن قدر سجده کرد که نشان آن در جایگاه های سجده اش مشهود بود. به همین جهت، او را «سجاد» نامیدند. چون بر اثر سجده، جایگاه های سجودش پینه بسته بود، او را «ذوثفنات» می گفتند.

(3)

ص: 22

امام سجاد علیه السلام بنابر قول مشهور در نیمه جمادی الثانی سال 38 ه . ق دیده به جهان گشود.(1) وی به جز مدتی که همراه پدر در سفر کربلا بود، در شهر مدینه زندگی کرد. نزدیک به دو سال از خلافت جدش امیرالمؤمنین علی علیه السلامرا درک کرد و پس از آن، ده سال شاهد رخدادهای دوران امامت عمویش، امام مجتبی علیه السلام بود که آن حضرت تنها در شش ماه آن، خلافت اسلامی را بر عهده داشت. پس از شهادت امام مجتبی علیه السلام در سال 50 ه . ق، ده سال نیز در دوران امامت پدر بزرگوارش، حسین بن علی علیه السلام که در اوج قدرت معاویه،

ص: 23

با او در ستیز و مبارزه بود، در کنار ایشان قرار داشت. پس از آن، حضرت برای سی و چهار سال، امامت و هدایت جامعه اسلامی را بر عهده گرفت.

حضرت امام سجاد علیه السلام در محرم سال 61 ه . ق در جریان قیام و شهادت پدر بزرگوارش، حضرت امام حسین علیه السلام، در سرزمین کربلا حضور داشت. پس از فاجعه کربلا که امامت به ایشان رسید، همراه دیگر اسیران اردوگاه حسینی به اسیری به کوفه و شام برده شد. در این سفر، سرپرست و تکیه گاه اسیران در کوران مصیبت ها و گرفتاری ها بود. او در این سفر، با سخنرانی های آتشین خود، حکومت یزید را رسوا ساخت. پس از بازگشت از شام، در شهر مدینه اقامت گزید تا آنکه در سال 94 یا 95 ه . ق به شهادت رسید و در قبرستان بقیع در کنار مزار پاک عمویش، امام حسن علیه السلام به خاک سپرده شد.(1)

ضربه های سهمگینی بر پیکر شیعه وارد ساخت. با بازتاب یافتن خبر این حادثه در سراسر سرزمین های اسلامی آن روز، به ویژه در عراق و حجاز، وحشت شدیدی بر محافل شیعی حکم فرما گشت. شیعیان یقین کردند یزید که آماده است برای تثبیت پایه های حکومتش تا سرحد کشتن فرزند پیامبر خدا و به اسارت گرفتن زنان و فرزندان او پیش برود، از هیچ جنایت دیگری نیز دریغ نخواهد کرد.

با سرکوب شدید و بی رحمانه قیام مردم مدینه به دست نیروهای یزید در «فاجعه حره»(1) (ذی حجه سال 63 ه . ق)، اختناق شدیدتری بر مدینه در حجاز و کوفه در عراق حاکم شد.

مسعودی تصریح می کند: «علی بن الحسین، امامت را به صورت مخفی و با تقیه شدید و در زمانی دشوار بر عهده گرفت.»(2) نتیجه این وضعیت، جدا شدن اکثریت مردم از اهل بیت علیهم السلامبود. امام صادق علیه السلام در ترسیم این دوره اندوه بار می فرماید:

مردم پس از شهادت حسین بن علی علیه السلام، از خاندان پیامبر فاصله گرفتند و برگشتند؛ جز سه نفر، ابوخالد کابلی، یحیی بن ام الطویل و جبیر بن مطعم که بعدها افرادی به آنها پیوستند و شمارشان زیاد گردید. یحیی بن ام الطویل به مسجد

ص: 25

پیامبر در مدینه می رفت و خطاب به مردم می گفت: ما مخالف و منکر شما هستیم و میان ما و شما دشمنی و خشم و کینه آشکار و همیشگی است.(1)

دوم _ تبلیغ منفی علیه خاندان پیامبر

یکی دیگر از سیاست های ننگین حکومت اموی، تبلیغ علیه خاندان پیامبر بود. امویان با افترا و تهمت، اهل بیت را به عنوان انسان های متجاوز و ستمگر و کسانی که از هیچ جنایت و گناه بزرگی چشم پوشی نمی کنند، معرفی می کردند.(2) این تبلیغات آن قدر فریبنده بود که افراد بسیاری را تحت تأثیر قرار داد و از امامان جدا ساخت. حضرت امام سجاد علیه السلام با اشاره به این وضع ناگوار می فرمود: «در تمام مکه و مدینه، بیست نفر نیستند که ما را دوست بدارند».(3)

سوم _ محاصره اقتصادی

محاصره اقتصادی اهل بیت و شیعیان، محروم کردن آنها از امتیازهای اجتماعی، مصادره کردن اموال و ویرانی خانه هایشان، یکی دیگر از سیاست های ظالمانه حکومت اموی بود. حاکم عراق درباره ایشان نوشت:

خاندان بنی هاشم از شدت گرسنگی رو به هلاکت بودند، به گونه ای که تمام

ص: 26

همت هر یک، تهیه خوراک یک روز خود بود.(1)

هدف از اعمال این سیاست آن بود که اهل بیت پیامبر و شیعیانشان را به تدارک نیازهای اولیه زندگی شان سرگرم کنند تا خطری از سوی آنان، دستگاه خلافت را تهدید نکند.

چهارم _ ترویج فساد

از حدود سال 30 هجری به بعد (یعنی نیمه دوم دوران خلافت عثمان)، اشرافی گری در میان خواص جامعه اسلامی گسترش یافت که در زمان حکومت عبدالملک و پسرش، ولید، به اوج خود رسید. اشراف قریش که درآمد کلانی از خزانه دولت داشتند و از بخشش های خلفای وقت نیز بهره مند بودند، به ثروت اندوزی پرداختند. ثروت اندوزان، املاک فراوانی گرد آوردند و کنیزان و غلامان بسیاری خریدند. با حضور کنیزکان آوازخوان و بزم آرا، کم کم محفل های خوش گذرانی و خنیاگری به دیگر طبقه های اجتماعی نیز سرایت کرد. این انحطاط اخلاقی در زمان حکومت یزید چنان گسترش یافت که دو شهر مقدس «مکه» و «مدینه» نیز از این آلودگی ها دور نماند.(2)

پنجم _ سوءاستفاده از ناآگاهی دینی مردم

در کنار این اوضاع اندوه بار، وقتی ناآگاهی مردم از آموزه های اسلام و

ص: 27

وجود بسترهای آماده برای پیدایش بدعت ها و انحراف ها را در نظر بگیریم، عمق فاجعه بیشتر روشن می شود. این اوضاع، امام را بر آن داشت تا با درک عمیق درد جامعه، با توسل به سلاح موعظه و دعا، مردم را بیدار کند. در اینجا به نمونه ای از متروک ماندن آموزه های اسلام و ناآگاهی مردم از وظایف واحکام اسلامی و پیدایش انحراف ها اشاره می کنیم.

به گفته بعضی تاریخ نگاران، بنی هاشم در زمان امام سجاد علیه السلامنمی دانستند چگونه نماز بخوانند و چگونه حج به جا آورند.(1) وقتی فریضه ای مانند نماز که از ارکان اسلام است و هر مسلمانی باید در شبانه روز پنج نوبت آن را به جا آورد، در میان بنی هاشم که می بایست در علم به احکام، از همه آگاه تر باشند، چنین وضعی داشته باشد، می توان حدس زد که میزان آگاهی دینی توده مردم در دیگر شهرها و مناطق و شناخت آنان از دیگر احکام اسلامی چگونه بوده است.

انس بن مالک، صحابی مشهور می گفت: «چیزی از آنچه در زمان رسول خدا جاری بوده، یادم نمانده است. گفتند: پس نماز چیست؟ گفت: پس آنچه بر سر نماز آوردید، چه بود؟»(2)

با توجه به اوضاع و شرایط حاکم بر عصر امام سجاد علیه السلام، آن حضرت با انتخاب روشی خاص در مقابل تهاجم دشمن، مبارزه غیرمستقیم خود را در قالب سلسله برنامه های ارشادی، فرهنگی و تربیتی آغاز کرد. ایشان بدون آنکه حساسیت حکومت را برانگیزد، فعالیت هایی را انجام داد که مهم ترین آنها به طور خلاصه، به قرار زیر است:

اول _ زنده نگه داشتن خاطره عاشورا

چون شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش در افکار عمومی، مشروعیت حکومت اموی را زیر سؤال برده بود، دستگاه حاکم بسیار کوشید واقعه عاشورا را به عنوان شورشی علیه خلیفه رسول خدا صلی الله علیه و آله قلمداد کند. در این صورت، می توانست سرکوب کردن آن را حق و وظیفه خلیفه و دستگاه خلافت برشمارد. چون در این جهت ناکام ماند، کوشید آن را به گونه ای از ذهن جامعه بزداید. امام سجاد علیه السلام با گریه بر شهیدان و زنده نگه داشتن خاطره آنان، مبارزه ای عاطفی را علیه آنها برانگیخت. یادآوری همیشگی فاجعه کربلا، نمی گذاشت ظلم و جنایت حکومت اموی از خاطره ها فراموش شود.

امام هرگاه می خواست آب بیاشامد، تا چشمش به آب می افتاد، اشک از چشمانش سرازیر می شد. وقتی علت آن را می پرسیدند، می فرمود:

چگونه گریه نکنم، در حالی که (یزیدیان) آب را برای درندگان بیابان آزاد گذاشتند، ولی به روی پدرم بستند (و او را تشنه کشتند).(1)

ص: 29

دوم _ پند و موعظه

چون امام سجاد علیه السلام در عصر اختناق زندگی می کرد، نمی توانست آموزه های مورد نظرش را به صراحت بیان کند. از سوی دیگر، بنی امیه تلاش می کرد مردم را به ظاهر دین سرگرم کند و از باطن آن بازدارد. امام نیز می کوشید با استفاده از موعظه، مردم را با اندیشه های ناب اسلامی آشنا کند.

بررسی این موعظه ها نشان می دهد که امام با روش حکیمانه و مدبّرانه ای، در آن شرایط بسیار حساس، در کنار موعظه به مردم، اندیشه های درست اسلامی را نیز به آنان القا می کرد. این کار در عین حال که بار سیاسی داشت و بر ضد دستگاه حاکم بود، ولی حساسیت حکومت را برنمی انگیخت.

سوم _ نشر مبانی اعتقادی و اخلاقی

یکی دیگر از شیوه های فعالیت امام سجاد علیه السلام، نشر مبانی اعتقادی، اخلاقی و احکام اسلامی بود. از آنجا که دستگاه جور، احکام و باورهای دینی را تحریف کرده بودند و اخلاق جامعه به ابتذال کشیده شده بود، امام خود را موظف به تبیین و بازآموزی آن می دید. ایشان در این زمینه، گام های بلندی برداشت، به گونه ای که حرکتشان، اندیشمندان مسلمان را به تحسین واداشته است. اندیشمند بزرگ جهان تشیع، شیخ مفید، در این زمینه می نویسد:

فقهای اهل تسنن به قدری از او علوم نقل کرده اند که به شمارش نمی گنجند و

ص: 30

مواعظ و دعاها و فضایل قرآن و حلال و حرام به حدی از آن حضرت نقل شده است که در میان دانشمندان مشهور است و اگر بخواهم آنها را شرح دهم، سخن به درازا می کشد... .(1)

مبانی اعتقادی، اخلاقی و احکامی که امام در صحیفه سجادیه به آنها پرداخته است، در بحث «ابعاد گوناگون صحیفه سجادیه» به تفصیل بررسی خواهد شد.

صلی الله علیه و آله» خوانده اند.(1)

علامه مجلسی در وجه تسمیه صحیفه به اسم زبور و انجیل چنین نوشته است:

دلیل اینکه صحیفه سجادیه را زبور آل محمد صلی الله علیه و آله و انجیل اهل بیت علیهم السلام نامیده اند _ بنابر گفته ابن شهر آشوب _ این است که این صحیفه همانند زبور و انجیل که از سوی خدا بر زبان حضرت داوود و عیسی جاری شد، بر زبان سید الساجدین حضرت علی بن حسین زین العابدین علیه السلام جاری شده است.(2)

شرح های بسیاری نیز به زبان عربی و فارسی بر این صحیفه نورانی نگاشته شده است. علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب پرارج الذریعه، نزدیک به پنجاه شرح _ غیر از ترجمه ها _ بر صحیفه سجادیه نام برده است.(3) همچنین ترجمه های زیادی از صحیفه سجادیه به قلم نویسندگان قدیم و جدید به زبان های مختلف موجود است که شماری از آنها در سال های اخیر منتشر شده است.(4)

ناگفته نماند که دانشمندان شیعه با پژوهش در کتاب های روایی و آثار به جا مانده از عالمان گذشته، به تعداد دیگری از دعاهای منتسب به

ص: 32

حضرت زین العابدین علیه السلام دست یافته و آنها را با عنوان مستدرکات صحیفه ارائه کرده اند. این مستدرکات به هشت کتاب، بلکه بیشتر هم رسیده است.(1)

در زمینه فراموشی و ناآگاهی دینی مردم همین بس که امام سجاد علیه السلامدر دعای روز عید قربان و روز جمعه می فرماید:

حَتّی عادَ صِفْوَتُکَ وَ خُلَفآؤُکَ مَغلُوبینَ مَقْهورینَ مُبْتَزّینَ، یَرَوْنَ حُکْمَکَ مُبَدَّلاً، وَ کِتابَکَ مَنبُوذا، وَ فَرائِضَکَ مُحَرَّفَةً عن جهاتِ اَشراعِکَ وَ سُنَنَ نبیِّکَ مَتْرُوکَة.(1)

تا اینکه (بر اثر غصب خلافت) برگزیدگان و جانشینان تو شکست خوردند و حقشان از دست رفت. حکم تو را تبدیل گشته، کتاب تو را دور گذاشته شده و دستورها و واجبات تو را از راه های آشکار و روشن تو تحریف شده و راه و رسم پیامبرت را فراموش شده می بینند.

دوم _ رواج رفاه طلبی و فساد

اگر جامعه ای به رفاه و آسایش طلبی کشانده شود، آن جامعه در معرض خطرهایی مانند لذت جویی، تجمل گرایی، اسراف و... قرار می گیرد که نتیجه آن دنیاطلبی و افول معنویت در جامعه است.

حضرت امام سجاد علیه السلام درباره اسراف می فرماید: «وَ نَعُوذُ بِکَ مِنْ تَناوُلِ الاِسْرافِ؛ و پناه می بریم به تو از دست یازیدن به اسراف».(2)

و در مورد دنیاطلبی می فرماید:

وَ اَنزِعْ مِنْ قَلبی حُبَّ دُنیا دَنِیَّةٍ تَنهی عَمّا عِنْدَکَ، وَ تَصُدُّ عَن اِبتغاءِ الوَسیلَةِ اِلَیکَ، وَ تُذْهِلُ عَنِ التَّقَرُّبِ مِنْکَ.(3)

ص: 34

و دوستی دنیای پست را که از آنچه (سعادت و نیک بختی که) نزد تو است، بازمی دارد و از طلبیدن وسیله و دست آویز به سوی تو جلوگیری می کند و از نزدیک شدن به (طاعت) تو غافل می گرداند، از دلم برکن.

گفت: می خواهی تو را صحیفه ای از دعای کامل بدهم؟»

بی گمان، در آن هنگام، صحیفه ای که امروز به «صحیفه زیدیه» مشهور است (به گفته کوکبانی) وجود نداشته و بر فرض وجود، بی شک، متوکل از آن بی خبر بوده است، تا چه رسد که از کاستی آن آگاه باشد.(1)

دوم _ به نظر می رسید پیش از تدوین جوامع روایی اولیه شیعه، هم زمان با اصول «اربعمأه» و حتی پیش از آنها، صحیفه هایی در میان شیعه معروف بوده اند، مانند: صحیفه فاطمه زهرا علیهاالسلام و صحیفه علی علیه السلام که تعدادشان هم کم نبوده است. البته این صحیفه ها در دسترس عموم نبوده است و گاه برخی از ائمه علیهم السلام، بعضی روایات و مطالب آنها را برای خواص اصحاب نقل می کردند. اکنون نیز جز پاره ای از مطالب آنها که در جوامع روایی آمده است، آگاهی بیشتری از آنها در دست نیست. این در حالی است که دعاهای صحیفه سجادیه از آغاز به صورت کامل به دست افرادی غیر از امامان معصوم رسیده و سپس در میان شیعه انتشار یافته است. احتمالاً به این سبب، این صحیفه را «کامله» نامیده اند.(2)

سوم _ به این مجموعه از آن روی «کامله» گفته اند که دستور کامل برای درخواست حاجت های بنده از خدای تعالی است. چون چنین دعاهایی از ائمه معصومین علیهم السلام با این ترتیب صادر نشده، این مجموعه دعاها

ص: 36

در مقابل دعاهای ائمه دیگر به «کامله» ملقب شده است.(1)

در ردّ این نظریه گفته اند برخی دعاها مانند: دعای کمیل و سمات نیز که از دیگر ائمه علیهم السلامرسیده، از چنین جامعیتی برخوردار است.(2) این اشکال وارد نیست؛ زیرا دعاهایی که برای مثال آورده اند، برای موقعیت های مختلف، همانند دعاهای صحیفه سجادیه نیست. بنابراین، به نظر می رسد نظریه یاد شده از این جهت نقض نمی شود.

باید به دو محور توجه کرد: سند و متن. این تنها اتقان سند نیست که گویای صحت حدیث است، بلکه بلندی معانی و عمق محتوای متن نیز می تواند دلیلی روشن بر استناد به امام معصوم باشد. برای روشن شدن مطلب، درباره سند و متن توضیح بیشتری می دهیم:

اول _ سند صحیفه

علمای امامیه در استفاضه و بلکه تواتر(1) سند صحیفه هم رأیند. علامه مجلسی می گوید: «بدان که سند صحیفه بسیار زیاد است، به گونه ای که ضبط، شمارش و احاطه بر آن دشوار است.»(2) به گفته وی، سندهای صحیفه به پنجاه و شش هزار عدد می رسد. البته ایشان تنها ششصد سند عالی را نقل کرده است.(3)

همچنین کتاب شناس بزرگ، حاج آقا بزرگ تهرانی می نویسد: «سند صحیفه قطعی است و جایی برای جدل و شک در آن نیست؛ زیرا تواتر آن در حد یقین (به صدور کتاب از امام سجاد علیه السلام) است».(4) بنابراین، سندهای فراوان و اجازه های گوناگونی که برای صحیفه نقل شده است،

ص: 38

بهترین دلیل بر صدور صحیفه از امام سجاد علیه السلام است.

از سوی دیگر، راوی صحیفه، متوکل بن هارون است که آن را از یحیی بن زید بن علی بن الحسین علیه السلامگرفته است. او می گوید:

در آستانه سفری که یحیی بن زید به خراسان داشت و در همان سفر به شهادت رسید، بسته ای را باز کرد و صحیفه ای بیرون آورد. سپس بر مهر آن بوسه زد و گریست. صحیفه را گشود و به چشمان خویش کشید. آن گاه گفت: اگر نبود که پسرعمویم، امام صادق علیه السلام از شهادت من خبر داده است، این صحیفه را به تو نمی دادم، ولی اکنون به تو می دهم تا در نگه داری آن بکوشی. بیم دارم که این صحیفه به دست بنی امیه بیفتد و آن را از اهلش دریغ دارند. صحیفه همراه من بود تا خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم. صحیفه را به آن حضرت نشان دادم. حضرت بسیار خوشحال شد و فرمود: به خداوند، سوگند این خط عمویم، زید و دعای جدم، علی بن الحسین علیه السلام است. آن گاه امام صادق علیه السلام به پسرش اسماعیل فرمود: آن صحیفه ای را که به تو سپرده ام، بیاور. اسماعیل صحیفه ای را آورد. امام آن را بوسید و به چشمانش کشید و فرمود: این صحیفه به خط پدرم، امام باقر علیه السلام و املای جدم، علی بن الحسین زین العابدین علیه السلام است. از امام صادق علیه السلام خواستم که دو صحیفه را با هم مقابله کنم. امام اجازه فرمود و من دو صحیفه را مقابله کردم و هیچ تفاوتی میان آن دو ندیدم.(1)

نام متوکل بن هارون که در سند قرار دارد، متوکل بن عمیر است. نام دیگر عمیر، هارون بوده است و غیر از او هیچ کس از یحیی روایت نکرده

ص: 39

است.(1) بیشتر عالمان رجال، سخنی درباره او ندارند، ولی شیخ تقی الدین حسن بن داوود او را در شمار راویان موثق آورده است.(2) همین برای ثقه بودن کافی است؛ زیرا سکوت، معارض با توثیق نیست. بر این اساس، سند صحیفه نیز مورد اعتماد است.

دوم _ متن صحیفه

به شهادت متن شناسان شیعه، فصاحت و بلاغت صحیفه نشانگر آن است که این کتاب نمی تواند کلام غیرمعصوم باشد. سید محسن امین رحمه الله، فصاحت و بلاغت و اسلوب صحیفه را دلیلی بر صدور آن از جانب امام معصوم دانسته است و می نویسد:

فصاحت و بلاغت واژگان صحیفه و معانی بلند آن و انواع فروتنی در برابر خدای متعال و ستایش او و روش های شگفت آور در آمرزش خواهی و درخواست بخشش و توسل به خدای تعالی که در صحیفه است، بهترین شاهد بر صدور صحیفه از ناحیه حضرت امام سجاد علیه السلام است و اینکه این دُرّ از آن دریا و این گوهر از آن معدن و این میوه از آن درخت است.(3)

حاج آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعة می نویسد:

افزون بر این، بلاغت فوق العاده این کتاب گویای آن است که جز از این امام

ص: 40

معصوم صادر نشده است.(1)

همچنین نویسنده تفسیر طنطاوی(2) پس از آنکه صحیفه سجادیه را خواند، چنین نوشت:

این از بدبختی ماست که تاکنون به این اثر گران بهای جاوید که از مواریث نبوت است، دست نیافته بودیم. من هر چه در آن می نگرم، آن را از گفتار مخلوق، برتر و از کلام خالق، پایین تر می یابم.(3)

استادان سخن در برابر بلاغت صحیفه سجادیه، فروتنانه سخن می گویند و بزرگ ترین شخصیت ها در برابر آوردن مانند آن، به ناتوانی خود اقرار می کنند. ابن شهر آشوب حکایت می کند:

در بصره، نزد یکی از دانشمندان، یادی از صحیفه کامله و عظمت آن شد. وی گفت: اگر اجازه بدهید، من حاضرم مثل همان را برای شما بنویسم. پس قلم برداشت و سر به زیر انداخت که بر صفحه کاغذ چیزی بنویسد، ولی بی آنکه بتواند کلمه ای بنویسد یا بتواند سر بردارد، در همان حال از دنیا رفت.(4)

با توجه به آنچه گذشت، می توان اطمینان پیدا کرد که صحیفه از ناحیه

ص: 41

امام سجاد علیه السلام صادر گردیده و تاکنون هیچ کس در این امر تردید نکرده است.

سه _ جنبه های گوناگون صحیفه سجادیه

صحیفه سجادیه به منزله یک دایرة المعارف علوم اسلامی است که در آن تمام نیازهای انسان برای اصلاح و تربیت خویش و رسیدن به سعادت دنیوی و اخروی، بیان شده است.

از جمله مسائلی که امام سجاد علیه السلام در صحیفه بدان پرداخته، مسائل تربیتی در ابعاد دینی و اخلاقی است که در این پژوهش، برخی از این عناصر نظام تربیتی را بررسی می کنیم. افزون بر مسائل تربیتی، موضوع های دیگری نیز در صحیفه سجادیه مطرح شده است که آنها نیز در جهت رشد و اصلاح انسان بسیار مؤثرند، مانند: اصول عقاید، احکام و فروع دین، اخلاقیات، مسائل سیاسی اقتصادی. اساسا هدف امام از طرح این موضوع ها چیزی جز هدایت و راهنمایی انسان در ابعاد مختلف به سوی هدف غایی؛ یعنی قرب الهی نیست.

ص: 42

انسان که دو خصوصیت دارند: اول اینکه در مورد عموم انسان ها صادق هستند؛ دوم اینکه به شکل قضایای دربردارنده «است»، ذکر می شوند».(1)

بنابراین، مقصود از مبانی تربیت در این بخش، همان ویژگی های عمومی انسان است که شاخه ای از توصیف انسان بوده و متناظر با آن چیزی است که در علوم انسانی _ مانند روان شناسی و جامعه شناسی _ بحث می شود. این مبانی، همان اصول شناخته شده در علوم نظری هستند، ولی چون اصول مورد نظر در علوم کاربردی، بر این گونه اصول (در علوم نظری) مبتنی اند، این اصول (در علوم نظری) چونان مبانی اصول در علوم کاربردی هستند.(2)

در صحیفه سجادیه، گرچه برخی مطالب به شکل دعا از سوی امام سجاد علیه السلامصادر شده است، ولی به روشنی، مبانی و اصول تربیتی اسلام از آنها استنباط می شود. در ادامه، با بررسی صحیفه سجادیه، موارد مهم این مبانی را بررسی می کنیم.(3)

معناست که انسان در مرتبه ذات نفس، خویشتن خویش را دوست دارد.(1) بنابر نظر محمد قطب، نخستین و اصلی ترین گرایشی که با اراده خدا در نهاد انسان قرار داده شده، خوددوستی است. وی می افزاید خوددوستی، کششی است که انسان را به کار و تلاش امیدوار می کند و سبب می شود انسان برای سعادتش بکوشد. اگر این خوددوستی نبود، انگیزه ای نبود که انسان را به حرکت وادارد.(2)

«حب ذات» یا خوددوستی به صراحت در صحیفه سجادیه عنوان نشده است، ولی به صورت های مختلف در بعضی از دعاها به آن اشاره شده است. برای مثال، در دعای هفتم صحیفه، حضرت به هنگام کار دشوار و دل آزار یا پیشامدهای سخت یا غم و اندوه می فرماید:

یا مَن تُحَلُّ بِهِ عُقَدُ الَمکارهِ، وَ یا مَن یُفْثَأُ بِهِ حَدُّ الشَّدائد، وَ یا مَنْ یُلْتَمَسُ مِنَهُ المَخرَجُ اِلی رَوْحِ الفَرَج.(3)

ای آن که گره های ناگواری ها به دست او باز می گردد و ای آن که تیزی و برندگی سختی ها به او کند و شکسته می شود و ای آن که رهایی یافتن از گرفتاری ها و رفتن به سوی آسایش و گشایش و خوشحالی، از او درخواست می گردد.

دعاهایی که امام در آن درخواست رفع تنگ دستی می کند، غیرمستقیم به

ص: 45

این مضمون اشاره دارد:

وَ لا تَفْتِنِّی بالاِسْتِعانَةِ بِغیرِکَ اِذَا اضْطُرِرْتُ، وَ لا باْلخُضُوعِ لِسُؤالِ غَیرِکَ اِذَا افْتَقَرْتُ.(1)

و مرا چون بیچاره شوم، به یاری خواستن از غیر خود، و چون فقیر گردم، به فروتنی برای درخواست از غیر خویش، آزمایش مفرما.

همچنین درخواست هایی که امام در مورد سعادت، کمال، قدرت، نعمت و مانند آن از خداوند دارد، همه برخاسته از خوددوستی است و اینکه انسان همیشه به دنبال خوبی ها بوده و از ناراحتی ها و سختی ها گریزان است. پس این ویژگی، امری فطری است و به خودی خود، مطلوب است.

اساسا گرایش خوددوستی، خاستگاه تمام گرایش های دیگر است. به بیان استاد مصباح یزدی، حتی گرایش به خدا و محبت به خدا نیز در این گرایش نهفته است و از رهگذر حب ذات یا خوددوستی، ناآگاهانه نقش خود را ایفا می کند و سبب می شود انسان به مقاصد عالی برسد. البته این مرحله از خدا دوستی، ابتدایی ترین مرحله آن به شمار می رود و مراحل بالاتر که معرفت شهودی است، با آگاهی کامل تر همراه است.(2)

بنابراین، خوددوستی را باید یکی از ویژگی های مهم انسان دانست که خاستگاه رفتارهای انسانی اوست. خوددوستی، غریزه ای است که اگر به آن توجه شود و در مسیر درستی هدایت شود، منشأ عزت خواهی، کمال جویی

ص: 46

و سعادت مندی می شود. در مقابل، اگر به انحراف کشانده شود، روح استکبار و سرکشی بر انسان چیره می شود و به رفتارهای ناپسندی مانند خودخواهی، خودبرتربینی و آزمندی می انجامد.

وسیله آن راه (یا آن محبت به خدا)، خیر و خوبی دنیا و آخرت را برایم کامل گردان».(1)

دو _ کمال معنوی

امام سجاد علیه السلام در فرازهایی از کلامش در مقام درخواست کمال معنوی مانند: کمال ایمان، یقین، نیت، عمل و طاعت می فرماید:

اَلّلهُمَّ... بَلِّغْ بایِمانی اَکْمَلَ الایمانِ، وَ اجْعَلْ یَقینی اَفْضَلَ الیَقینِ، وَ انْتَهِ بِنِیَّتی اِلی اَحْسَنِ النِّیّاتِ...(2) وَ اَتمِمْ عَلَیْنا باسْتِکْمالِ طاعَتِکَ فِیهِ المنَّةَ.(3)

بار خدایا! ایمانم را به پایه کامل ترین ایمان برسان و باورم را برترین باورها قرار ده و نیتم را به نیکوترین نیت ها برسان... و به وسیله کامل کردن طاعت و فرمان بری ات در آن، نعمت را بر ما کامل ساز.

کمال هایی که در این دعاها آمده اند، در واقع، کمال هایی هستند که انسان را به سوی کمال نهایی؛ یعنی «خدا» هدایت می کند. در نظام عقیدتی اسلام، خداوند، کمال مطلق است و از سوی دیگر، انسان حقیقتی است که از اصل خویش؛ یعنی آفریدگارش دور مانده است و می خواهد به آن کمال مطلق برسد. ازاین رو، تا به آن اصل نرسد و به آن مقام دست نیابد، همواره احساس غربت می کند و به هیچ چیز دیگر قانع نیست تا به خدا برسد و آرامش یابد. آرامش انسان تنها زمانی ممکن می شود که به کمال مطلق؛ یعنی

ص: 48

خدا برسد.(1) امام در دعایی در مورد کمال نهایی انسان که همان قرب الهی است، می فرماید:

و رغبت و خواسته ام را در آنچه نزد تو است، شوق و دوستی دیدار خویش قرار ده.(2)

مفسران در تفسیر آیه شریفه «إِنَّ اْلإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعًا.» (معارج: 19) گفته اند همین حالت حرص و کم طاقتی انسان، سبب می شود که او در هر امری به کم و اندک قانع نباشد و همیشه در پی بیشترین ها و کامل ترین ها باشد.(3) به عبارت دیگر، ویژگی ذاتی حرص در انسان، مقدمه کمال یابی و سیرتکاملی است.

نقش مؤثر کمال خواهی در مجموعه نظام تربیتی و به ویژه در بخش راهکارهای تربیتی، در رفتارهای انسان متجلی می شود. بدین صورت که اگر مقدمات رشد و اصلاح این ویژگی در انسان فراهم شود، انسان به دنبال کمال هایی می رود که وی را به خدا نزدیک می کند و فقط خدا را دارای کمال مطلق می داند. اگر این ویژگی به انحراف کشانده شود، منشأ ظهور خصلت های زشتی چون آزمندی خواهد شد.

ص: 49

ب) ویژگی های انسان کامل در صحیفه سجادیه

در بحث کمال خواهی توجه به این نکته بایسته است که از ویژگی های انسان کامل، لابه لای بخش های صحیفه، فراوان یاد شده است. تفکر در محتوای این گونه دعاها، یکی از بهترین راه های شناخت ابعاد مختلف شخصیت انسان کامل از دیدگاه صحیفه سجادیه است. در ادامه، تنها به برخی ویژگی های انسان کامل از دیدگاه صحیفه سجادیه اشاره می شود تا نمایی کلی از انسان کامل نشان دهیم و مبانی نظام تربیتی صحیفه را روشن تر ترسیم کنیم.

یک _ انسان کامل، مشتاق وصال الهی است

و رغبت و میلم را در آنچه (پاداش اخروی) نزد تو است، شوق و دوستی دیدار (رحمت) خویش قرار ده.(1) و مرا از مقامت (مقام منیع و جایگاه بلندت) بترسان و برای لقایت، مشتاق ساز.(2)

دو _ انسان کامل، بالاترین عشق ها را نثار دوست می کند

دلم را برای محبت و دوستی خودت از هرگونه (محبت جز تو) خالی ساز.(3)

سه _ انسان کامل، آرزوی زندگی گوارا می کند

پس مرا با زندگی گوارا و دل انگیز زنده دار تا آن گونه که می خواهم، آن زندگی نظم پذیرد و آنچه را دوست دارم، در برگیرد؛ یعنی آنچه را نمی پسندی، انجام ندهم و آنچه را نهی کرده ای، مرتکب نشوم.(4)

ص: 50

چهار _ انسان کامل به حقیقت توحید، ایمان دارد

و دستاویزم به سویت، یگانه دانستن تو است و وسیله ام آن است که چیزی را با تو شریک نساخته و با تو خدایی نگرفته ام.(1)

پنج _ انسان کامل، هم نوعان خود را دوست دارد و به آنها کمک می کند

و آنان را توفیق ده برای برپا داشتن روش و فرا گرفتن اخلاق نیک خود در سود رساندن به ناتوانانشان و جلوگیری از نیازمندی شان و رفتن نزد بیمارشان و راهنمایی کردن راه جویان و اندرز دادن مشورت کننده شان.(2)

وقتی امام سجاد علیه السلام به عنوان یک انسان نمونه و مظهر کمال، آن گونه داشتن ویژگی های انسان کامل را از خدای متعال درخواست می کند، ره پویان و شیعیان آن امام که خواهان کمالند، باید برای دست یابی آن ویژگی ها بسیار بکوشند.

بی آنکه از روی نمونه ای باشد. سپس آنان را در راه خواست خویشتن روان گردانید و در راه دوستی به خود برانگیخت.(1)

شهید مطهری تأکید دارد که مفاد عبارت آخر دعا این است که تمام این حرکت ها و تکاپوی خلق، چه بفهمند و چه نفهمند، در طریق محبت خداست. حتی انگیزه اصلی آن که غیرخدا را می جوید، جست وجوی خداست، ولی در مصداق اشتباه کرده است.(2)

فرمایش امام سجاد علیه السلام درباره خداجویی، در واقع تفسیری است برای سخن قرآن در مورد فطری بودن گرایش خداخواهی که آیه شریفه فطرت بر آن تأکید دارد. خداوند متعال می فرماید:

پس روی خود را متوجه آیین خالص پروردگار کن. این فطرتی است که خداوند، انسان ها را بر آن آفریده است. دگرگونی در آفرینش الهی نیست. این است آیین استوار، ولی بیشتر مردم نمی دانند. (روم: 30)

این گرایش و کشش درونی و جذبه معنوی در همه انسان ها، از هر نژاد و قبیله ای و از هر جنسی وجود دارد. همه انسان ها حتی بت پرستان مشرک و مادی گرایان از چنین جذبه معنوی و گرایش باطنی برخوردارند و در باطن، ذات خود را به نیروی مرموزی وابسته می دانند و در برابرش کرنش می کنند. دل انسان نمی تواند بدون خدا آرام بگیرد، گرچه در تعیین مصداق،

ص: 52

گاهی به خطا می رود.(1)

دلیل دیگری که در صحیفه نیز تأیید شده، پناه بردن انسان به نیروی مرموز ماورای طبیعی در گرفتاری ها و درخواست حل مشکلات و فرو نشستن توفان های سخت زندگی از درگاه او است. این نیز گواه دیگری بر اصالت این جاذبه درونی و الهام فطری است که در کنار شواهد دیگر، ما را به وجود چنین کشش نیرومندی در درون وجودمان به سوی خدا آگاه می سازد.(2)

امام در فرازی دیگر به محضر الهی چنین می فرماید:

دَعَوتُکَ _ یا رَبِّ _ مِسْکِینًا، مُسْتَکِینا، مُشفِقا، خائفا، و جِلاً، فَقیرا، مضطَرّا اِلَیک.(3)

تو را خواندم _ ای پروردگار من _ در حالی که درویش، زاری کننده، ترسان، هراسان، بیمناک، بی چیز و بیچاره درگاه تو هستم.

نشانه های خداجویی

روش دیگری که صحیفه سجادیه با وجود آن، بر گرایش خداخواهی در انسان صحه می گذارد، ذکر ویژگی های انسان است که هر کدام، نشانه ای از وجود چنین حالتی در ذات انسانی به شمار می رود. برخی از این نشانه ها عبارتند از:

یک _ وجود محبت خدا در قلب انسان

ص: 53

اَلّلهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ فَرِّغْ قَلْبی لِمَحَبَّتِکَ.(1)

بار خدایا! بر محمد و آل او درود فرست و دلم را برای دوستی خویش (از محبت هر چه جز خودت) خالی ساز.

در این فراز، با توجه به اصل وجود محبت الهی در قلب انسان، امام از خداوند می خواهد تا دیگر محبت ها از قلبش خارج شوند و قلب وی تنها منزلگاه محبت الهی گردد.

دو _ گرایش به انجام دادن آنچه مورد رضای خداست

وَ امْنُنْ عَلَیَّ بشوْقٍ اِلَیکَ، وَ بِالْعَمَلِ لَکَ بِما تُحِبُّ وَ تَرضْی.(2)

و به شوق و دل باختگی به خود و به انجام آنچه دوست داری و خشنود می گردی، بر من منت گزار (توفیق عطا فرما).

بنابراین، ساختار روحی انسان به گونه ای است که خداخواه است، هر چند در بینش و شناخت خود خطا کند و خدای یگانه را نیابد و موجود دیگری را به جای او بپرستد.

وَ اَهْوَئُهُمْ عَلَیْکَ مَنْ اَنْتَ تَرْزُقُهُ وَ هُوَ یَعْبُدُ غَیرَک.(3)

و خوارترین آنها نزد تو کسی است که تو او را روزی می دهی و او جز تو را می پرستد.

هدف امام از طرح مفهوم خداخواهی که از مبانی تربیتی در اسلام به

ص: 54

شمار می آید، توجه دادن انسان ها به فطرت خداجویشان است. این گرایش با توجه دادن انسان به خدا، در اصلاح رفتارهای وی اثرگذار است. انسان خداجو به خاطر فطرت خداجویش، همواره خدا را در نظر دارد و بر اثر همین توجه، به گناه و نافرمانی خدا آلوده نمی شود و رفتارهایش با نیت خالص و برای تقرب به خدا انجام می پذیرد.

امام سجاد علیه السلام در دعاهای زیادی مانند: «دعا برای فرزندان»، «دعا هنگامی که روزی بر آن حضرت تنگ می شد» و برخی دعاهای دیگر، به این ویژگی انسان اشاره کرده است. از جمله در دعای بیست و پنجم، امام با دعا برای فرزندان و درخواست بقا و طول عمر برای آنها، از خداوند می خواهد:

بار خدایا! بر من منت گذار و نعمت عطا فرما با زنده ماندن فرزندانم.(1) بار خدایا! عمرشان را برای من دراز گردان و مدت زندگی شان را زیاد کن.(2)

امام در این فرازها، بقای عمر فرزندان را از درگاه الهی می خواهد و این به سبب «گرایش به جاودانگی» است که در سرشت انسان وجود دارد.

بنابراین، ویژگی جاودانگی خواهی، یکی از مبانی تربیتی در صحیفه سجادیه به شمار می رود؛ زیرا خاستگاه بسیاری از رفتارهای پسندیده، مانند بندگی خدا، به جا آوردن رفتارهای نیک برای عالم آخرت و از میان رفتن رفتارهای ناپسندی همچون آرزوهای دراز، آزمندی و گناهان زیاد در انسان است.

و امید را تجربه می کند. این دو ویژگی با فطرت او عجین شده است و به تعبیری همراه کودک زاده می شوند. موضوع ترس و امید از موضوع های مورد علاقه روان شناسان است و درباره آن پژوهش های گسترده ای صورت گرفته است.

نخست آنچه کودک از آن می ترسد یا به آن امیدوار است، امور ابتدایی و ساده مانند تاریکی، تنهایی، سقوط، راحتی، گرم شدن و نوازش است، ولی با رشد جسمانی کودک و سپس رشد شناختی و عاطفی وی، مصداق های ترس و امید نیز در او عوض می شود. انسان بزرگ سال شاید از تاریکی و تنهایی نترسد، ولی مرگ، شکست و رسوایی باعث ترس و وحشت او خواهد شد. شاید دیگر منتظر خوشی دامن مادر و نوازش او نباشد، ولی به مقام و موقعیت و قدرت، وابسته و امیدوار است.(1) مصداق های ترس و امید بسته به سطح ادراک و شناخت انسان و میزان رشد هیجان عاطفی او تغییر می یابد. در همین زمینه، دین در تعریف مصداق های واقعی ترس و امید برای انسان نقش بسزایی دارد.

برای توضیح این مطلب، به تبیین این دو مفهوم و بیان دیدگاه صحیفه سجادیه در این باره می پردازیم:

ص: 57

گفته شد که دین در تبیین متعلّق واقعی ترس و امید نقش دارد. در ادیان به ویژه اسلام، مسئله «ترس از خدا» از مهم ترین امتیازهای افراد باایمان است و مقام خائفین از مقام های شایسته و مقام پیشوایان و رهبران امت است.(1) حضرت امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه بارها به این مسئله اشاره می فرماید و در بیشتر آنها، متعلّق خوف را خدا می داند.

یک _ بیم از خدا: «مِنْکَ اَخافُ وَ بِکَ اَسْتَغِیثُ؛ از تو می ترسم و از تو فریادرسی می طلبم».(2)

«قَدْ تَری یا اِلهی فَیْضَ دَمْعِی مِنْ خِیفَتِک؛ ای خدای من! روان شدن اشکم را از ترست می بینی».(3)

دو _ بیم از مقام خدا: «وَ اَخِفْنی مَقامَکَ وَ شَوِّقْنی لِقاءَکَ؛ و مرا از مقامت بترسان و برای دیدارت مشتاق ساز».(4)

سه _ بیم از لقای خدا: «وَ اَشْرَفْتُ عَلی خَوْفِ لِقائِکَ؛ و بر ترس دیدار تو نزدیک گشته ام».(5)

چهار _ بیم از عقاب: «اَلّلهُمَّ ارزُقْنا خَوْفَ عِقابِ الْوَعِید؛ بار خدایا! ترس از کیفر وعده داده شده را روزی ما گردان».(6)

ص: 59

در صحیفه سجادیه، دعاهای زیاد دیگری مانند: دعای هشتم (پناه بردن به خدا)، دعای دهم (التجا به خدای تعالی)، دعای دوازدهم (اقرار به گناه)، دعای شانزدهم (درخواست بخشش گناهان)، دعای بیست و هشتم (ترس از خدا)، دعای سی و یکم (توبه) وجود دارد که در همه آنها از بیم و امید به خدا برای اصلاح رفتارها یاد شده است.

بنابراین، خوف که یکی از ویژگی های انسان است، نقش مؤثری در اصلاح رفتارهای انسان دارد؛ زیرا اگر این ویژگی در انسان نبود و انسان از چیزی نمی ترسید، غفلت و غرور، انسان را به سرکشی وا می داشت و سبب هلاکت و نابودی انسان می شد. پس خوف به عنوان یکی از مبانی تربیتی صحیفه سجادیه معرفی شده است که موجب خضوع و خشوع در برابر خداوند متعال و گردن نهادن به دستورهای الهی می شود و در اصلاح رفتار انسان نقش مؤثری دارد.

ادامه دهد و از نظر کمّی و کیفی بر آن بیفزاید و ما را از نعمت های بزرگ اخروی برخوردار سازد.(1)

رجاء نتیجه طبیعی باور به ربوبیت الهی است. اگر ما معتقدیم که مؤثر حقیقی در جهان خداست، پس همه امیدها باید به او منحصر باشد.(2) در صحیفه سجادیه، آنجا که متعلّق ویژگی «رجاء»، خداست، به عنوان یکی از مظاهر توحید به شمار آمده است. این کتاب شریف، رجاء نسبت به خداوند را یکی از پسندیده ترین ویژگی های انسان خداپرست می داند؛ یعنی انسان باید امیدی جز به اللّه نداشته باشد.

در صحیفه سجادیه، دعاهای فراوانی از روح امید در انسان حکایت می کند، مانند: دعاهای «اقرار به گناه»، «توبه» و «درخواست بخشش گناه».

در صحیفه، متعلّق امید به چند صورت بیان شده که بازگشت همه آنها به خداست:

یک _ امید به خدا: «وَ لا اَرْجُو غَیرَک؛ و به جز تو امید ندارم».(3)

دو _ امید به رحمت خدا: «اِنَّما اُوَبِّخُ بِهذا نَفْسِی؛ اینکه خود را به این سخنان سرزنش می کنم، برای امید به رحمت تو است».(4)

سه _ امید به عفو الهی: «فأَقْدَمَ عَلَیْهِ عارِفا بِوَعِیدِکَ راجِیًا لِعَفوِکَ، واثِقا

ص: 61

بِتَجاوُزِک؛ پس با وجود آشنایی به ترسانیدن تو و امیدواری به عفو تو و اعتماد به گذشت تو بر نافرمانی ات اقدام کرد».(1)

چهار _ امید به شفاعت پیامبر و آل او: «وَ لا شَفاعَةَ مخلُوقٍ رَجَوْتُهُ اِلاّ شَفاعَةَ مُحمَّدٍ وَ اَهْلِ بَیْتِهِ؛ و به شفاعت و میانجی گری آفریده ای که به او امید داشته باشم، (دل نبسته ام) جز شفاعت محمد و اهل بیت و خاندان او».(2)

پنج _ امید به سعادت و نیک بختی: «یَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُور؛ و در دوستی اش، تجارتی را آرزو داشتند که هرگز کسادی در آن راه نمی یابد».(3)

بنابراین، خوف و رجاء از صفات ذاتی و ضروری انسان کمال جو است که نبود هر کدام، نقصی در ویژگی های انسانی و روانی به شمار می آید و تأثیر ناخوشایند خود را بر رفتار انسان و سعادت و معنویت وی خواهد نهاد.

نکته دیگری که باید بدان اشاره کرد، نقش تعادلی خوف و رجاء در زندگی است. نقش تعادلی خوف و رجاء در انسان به گونه ای است که اگر نباشد، انسان نمی تواند به زندگانی خود ادامه دهد؛ زیرا اگر خوف و ترس بر امید چیره باشد، انسان را به ناامیدی می کشاند. در نتیجه، انسان از تلاش دست برمی دارد و کم کم به پوچی می رسد. از سوی دیگر، اگر امیدواری انسان بر خوف چیره شود، انسان را به غرور و غفلت می کشاند که

ص: 62

به سرکشی و نابودی اش خواهد انجامید. پس حالت خوف و رجاء در یک انسان، همیشه باید به صورت متعادل باشد، به گونه ای که هیچ یک بر دیگری غلبه نداشته باشد.

حضرت امام سجاد علیه السلامبا توجه به نقش تعادلی خوف و رجاء در زندگی انسان، در فرازهایی از صحیفه سجادیه به تقویت و پرورش یکسان این دو ویژگی می پردازد و در این زمینه می فرماید: «وَ اَخِفْنِی مَقامَکَ و شَوِّقْنِی لقاءک؛ و مرا از مقامت بترسان و برای دیدارت مشتاق و دلداده ساز».(1)

مسئله آن است که انسان بر اثر سرگرمی های فراوان از یاد خدا غافل می شود و خدا را فراموش می کند.(1)

حضرت امام سجاد علیه السلام در دعاها و بیان های مختلفی به این ویژگی انسان پرداخته و مصداق های غفلت را برشمرده است. امام، موارد غفلت را بدین صورت بیان می کند:

الف) غفلت از خدا: «وَ لا تَسُمنا الغَفْلَةَ عَنْکَ، اِنّا اِلَیْکَ راغِبُونَ، وَ مِنَ الذُّنوبِ تائِبُونَ؛ و ما را به غافل ماندن از خودت گرفتار مکن که ما به سوی تو مشتاق و از گناهان توبه کننده ایم».(2)

ب) غفلت از خود: «وَ مَنْ اَغْفَلُ مِنّی عَنْ حَظِّهِ؛ کیست از بهره خود، فراموش کارتر از من باشد».(3)

ج) غفلت از انجام وظایف الهی: «وَ جَنِّبنا... الاغْفالَ لِحُرمَتِک؛ و ما را از بی خبری و غافل ماندن از حرمت و رعایت مقام عظمتت دور گردان».(4)

و من به سبب فضیلت یک عمل مستحبی به سوی تو توسل نمی جویم با اینکه از بسیاری از شرایط واجبات تو غافل بوده و آنها را به جا نیاورده ام.(5)

د) غفلت از عالم آخرت: «یا غَفْلَتی عَمّا یُرادُ؛ ای وای از غفلت و بی خبری

ص: 64

من از آنچه درباره ام خواسته می شود».(1)

ه) غفلت از وعید: «غَفْلَةً عَنْ وَعیدِکَ؛ و غفلت و بی خبری از تهدیدت».(2)

و) غفلت از نعمت ها:

و شکر و سپاس گزاری ات را از من زایل مکن، بلکه در آن هنگامی که نادانان نسبت به نعمت هایت در غفلتند، مرا در حال فراموشی، به سپاس خود ملتزم بدار.(3)

هوای نفس مهم ترین عامل غفلت و فراموشی است. کسانی هستند که بر اساس پیروی از غریزه های حیوانی خود، به کاری که انجام می دهند، توجه نمی کنند. انگیزه های غریزی، آنان را به کارهایی وامی دارد و هرگز توجه نمی کنند که راه دیگری هم هست و هدف هایی در کار است که باید به آن رسید؛ حقی هست که باید پذیرفت و باطلی که باید رها کرد؛ راه صحیحی هست که باید برگزید و راه خطایی که از آن باید کناره گرفت. غافلان به این حقایق توجه نمی کنند، بلکه غرایز با کمک شرایط خارجی، انگیزه هایی برای آنان به وجود می آورد و ایشان نیز به دنبال آن انگیزه ها حرکت می کنند.

قرآن از این گروه به عنوان غافلان یاد می کند و آنان را در حکم چهارپایان برمی شمارد، آنجا که می گوید:

به یقین، گروه بسیاری از جن و انس را برای دوزخ آفریدیم؛ آنها دل هایی دارند

ص: 65

که نمی فهمند و چشمانی که با آن نمی بینند و گوش هایی که با آن نمی شنوند. آنها همچون چهارپایانند، بلکه گمراه تر! اینان همان غافلانند. (اعراف: 179)

«غفلت، راه های معرفتی را که خداوند برای انسان قرار داده است، مسدود و آنها را غیرقابل استفاده می کند. خداوند، چشم و گوش و دل را در اختیار انسان قرار داده است تا در مسیر شناخت و معرفت از آنها استفاده کند، ولی شخص غافل در تشخیص درست از نادرست، از آنها استفاده نمی کند، بلکه سرش را پایین انداخته، به مقتضای غریزه کور و بدون آنکه توجه کند حق و باطلی هم است، عمل خواهد کرد.»(1) امام سجاد علیه السلام در این زمینه می فرماید:

بار خدایا! برای او (شیطان) در دل های ما جای داخل شدن قرار مده و برای او در پیش ما جایگاهی آماده مساز. بار خدایا! باطل و نادرستی را که برای ما می آراید و جلوه می دهد، به ما بشناسان و چون آن را به ما شناساندی، ما را از آن نگه داری کن و ما را به آنچه به وسیله آن، نیرنگ او را از خود دفع کنیم، بینا فرما و به دل ما بیفکن چیزی را که برای دور ساختن او آماده سازیم و از خواب غفلت که به سبب آن به شیطان روی آورده باشیم، بیدارمان گردان.(2)

چون غفلت، منشأ رفتارهای ناپسندی مانند خودفراموشی و خدافراموشی می شود، دوری از آن به عنوان یکی از مبانی تربیت در نظام تربیتی صحیفه سجادیه معرفی شده است.

ص: 66

دنیا و آنچه در آن است، همه نعمت های الهی اند و به خودی خود بد نیستند؛ زیرا آفریده های الهی همه هدف دارند. چنان که قرآن می فرماید: «وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ اْلأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبینَ؛ و ما آسمان ها و زمین و آنچه را در میان این دو هست، بازیچه و بی هدف نیافریدیم». (دخان: 38)

همچنین در موارد مختلف، قرآن به مظاهر دنیا سوگند می خورد(1) که این سوگند یاد کردن ها، از هدف مندی آفرینش و مقدس بودن آنها حکایت می کند. از سوی دیگر، امام بارها به نکوهش دنیا پرداخته است و می فرماید: «وَ انْزِعْ مِنْ قَلْبی حُبَّ دُنیا دَنِیَّةٍ؛ و از دلم، دوستی دنیای پست را که از آنچه (سعادت و نیک بختی که) نزد تو است، بازمی دارد، بَر کن و بیرون ساز».(2)

قرآن کریم نیز دنیا را با عنوان های ناپسندی توصیف می کند. برای مثال می فرماید: «وَ ما الحَیوةُ الدُّنیا اِلاً لَعِبٌ وَ لَهوُ؛ زندگی دنیا چیزی جز بازی و سرگرمی نیست.» (انعام: 32) یا «وَ ما الحَیوةُ الدُّنیا اِلاّ مَتاعُ الغُرُور؛ و زندگی دنیا چیزی جز متاع فریب نیست.» (حدید: 20)

پرسشی که اینجا مطرح می شود این است که چرا در بسیاری از آیات و روایات، دنیا را ضدارزش می دانند؟ در پاسخ باید گفت کیفیت رابطه انسان و نگرش وی به دنیا، گونه های مختلفی دارد. نقطه اساسی انحراف، بینش نادرست برخی انسان ها نسبت به دنیاست که می پندارند زندگی منحصر به همین دنیاست، حال آنکه دنیا مانند پلی برای رسیدن به جهان دیگر است و

ص: 68

زندگی جاودانه، هدف و مقصود انسان به شمار می رود. بنابراین، اگر انسان بیش از حد به دنیا دل ببندد و به دنیا به خاطر دنیا توجه کند و دل بسته آن باشد، در این صورت، دنیا ناپسند است.

صرف اینکه انسان در این جهان زندگی می کند، نه تنها ضدارزش یا ارزش منفی نیست که ارزش مثبت هم دارد؛ زیرا بر اساس بینش قرآنی، اگر دنیا نباشد، آخرت هم نیست. زندگی آخرت را با رفتار اختیاری خویش در دنیا می سازیم و به آن شکل می دهیم، همچنان که در روایت ها آمده است: «دنیا مزرعه آخرت است.»(1) در اینجا باید کاشت تا در آنجا بتوان درو کرد.(2)

بنابراین، نخست بر ما لازم است که بینش خود را درباره دنیا اصلاح کنیم و دریابیم که زندگی انسان منحصر به زندگی دنیا نیست، بلکه در ورای آن، زندگی جاودانه برای انسان وجود دارد. سپس رابطه واقعی میان دنیا و آخرت را که همان رابطه راه و مقصد یا وسیله و هدف است، کشف کنیم تا رفتار مناسب با آن را انجام دهیم.

امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه، سخنان فراوانی درباره نگرش به دنیا دارد که از مجموعه آنها دو نوع نگرش به دست می آید:

نخست، نکوهش دنیادوستی، به دلیل زیان های آن، مانند:

و دوستی دنیای پست را که از آنچه (سعادت و نیکبختی که) نزد تو است، باز می دارد و از طلبیدن وسیله و دستاویز به سوی تو بازمی دارد و از نزدیک شدن به

ص: 69

(طاعت) تو غافل و بی خبر می گرداند، از دلم بَر کن.(1)

در این فراز، امام با اشاره به یکی از زیان های مهم دنیادوستی که همان جلوگیری از تقرب به خداست، دنیادوستی را نکوهش می کند.

نگرش دوم، درخواست دنیا و بندگی خداست. امام سجاد علیه السلام در این زمینه می فرماید:

و مرا از رنج کسب و پی روزی دویدن راحتم کن و روزی بی گمان و بی رنج برای من برسان تا از عبادت و بندگی تو برای به دست آوردن روزی باز نمانم و زیر بار سنگینی زیان ها و بدی پی آمدهای کسب نروم.(2)

بنابراین، ویژگی دنیادوستی با نگرش های مختلف آن، مانند نگرش استقلالی به دنیا یا مقدمه بودن برای آخرت، چون منشأ رفتارهایی مثل آزمندی (با نگرش استقلالی به دنیا) و دوری جستن از گناه (با نگرش مقدمه بودن دنیا برای آخرت) در انسان می شود، به عنوان مبنای تربیتی در صحیفه سجادیه مطرح شده است.

اگزیستانسیالیسم، فصل مقوّم انسان و اساس شخصیت وی را در آزادی او می دانند.

در دین اسلام نیز پایه وظیفه و تکلیف، ثواب و عقاب، زشتی و زیبایی اخلاق و مسئولیت انسان، به این ویژگی وابسته است(1) و مشروعیت این امور نیز برخاسته از این ویژگی همراه با آگاهی و گرایش درونی است.(2)

اوست، با بررسی و سنجش، یکی را برگزیند و بر انجام آن تصمیم گیرد، کاری اختیاری انجام داده و در راه سرنوشت نیک یا بد خود گامی برداشته است.

سپس ما را (به رفتار بر اساس احکام خود) فرمان داد تا پیروی مان را بیازماید و نهی کرد تا سپاس گزاری مان را آزمایش کند. آن گاه از راه فرمانش سرپیچی کردیم و بر سواره های نهی اش سوار شدیم.(1)

و عزیز و گرامی ام (دار) و به کبر و خودپسندی دچارم مکن.(2)

بار خدایا! تو ما را در روزی هامان به بدگمانی و در مدت عمرهایمان، به آرزوی دراز آزمایش کرده ای.(3)

انسان تنها زمانی آزمایش می شود که موجودی مختار باشد. در غیر این صورت، امتحان و آزمایش معنا ندارد.

2. دعاهایی که در زمینه وعد و وعید و بشارت و انذار الهی آمده است؛ مانند:

بار خدایا! من آن بنده تو هستم که هوا و خواهشش، او را به آنچه از آن بر حذر داشته ای، واداشت. پس با وجود آشنایی به ترسانیدن تو، به نافرمانی ات اقدام کرد.(4)

و امانی از خشمت را برایم بنویس و با این امان، مژده ای (در دنیا) پیش از (آخرت) به من بده.(5)

اصولاً وعد و وعید و بشارت و انذار که در دعاهای یاد شده آمده است، بدون در نظر گرفتن اراده و اختیار برای انسان معنا ندارد. بنابراین، باید

ص: 73

انسان دارای ویژگی مهم اختیار باشد تا مشمول خطاب های وعد و وعید شود.

3. دعاهایی که در زمینه عهد و میثاق خدا با انسان هاست، مانند:

و خود به تنهایی به من احسان و نیکی کن به آنچه (منظور: هدایت و راهنمایی) به آن احسان کردی کسی را که به عهد و پیمان تو وفا کرده (یعنی: به تو ایمان آورده) است.(1)

اگر انسان مجبور باشد و از خود اختیاری نداشته باشد، عهد خدا با وی، بیهوده است. بنابراین، انسان باید اختیار داشته باشد تا خدا با وی پیمان داشته باشد.

4. امر و نهی الهی، مانند:

سپس او را فرمان دادی؛ پس فرمان نبرد و بازداشتی؛ پس باز نایستاد و از معصیت و نافرمانی نهی فرمودی؛ پس خلاف فرمانت کرد و نهی ات را مرتکب گشت.(2)

با در نظر گرفتن مفاد این دعا که بیان امر و نهی های الهی و مخالفت با آنها است، به روشنی معلوم می شود که انسان، دارای اختیار است و می تواند مخاطب امر و نهی های الهی قرار بگیرد.

ص: 74

وجه تمایزی برای آنها بیان نکرده اند.(1) برخی نیز اصول را چنین تعریف کرده اند: «مفاهیم، نظریه ها و قواعد به نسبت کلی که در بیشتر موارد صادق است و باید راهنمای مربیان، معلمان، مدیران، اولیای فرهنگ و والدین دانش آموزان در همه اعمال تربیتی باشد.»(2) به بیان بهتر، اصول عبارت است از: مجموعه قواعدی که با نظر به قانون مندی های مربوط به ویژگی های عمومی انسان (مبانی تربیت)، اعتبار شده و به عنوان راهنمای عمل، تدابیر تربیتی را هدایت می کنند. از این تعریف برمی آید که اصول تربیتی، با توجه به مبانی تربیت، استخراج و اعتبار می شوند.(3)

با توجه به آنچه گفته شد، اصول در علوم کاربردی مانند علوم تربیتی، بر پایه اصول در علوم نظری است که همان مبانی اند؛ یعنی این اصول، یک سری دستورهای کلی اند که با نظر به قانون مندی های یاد شده اعتبار می شوند و راهنمای عمل قرار می گیرند.(4)

حال که گرایش فطری انسان در مواردی پوشیده مانده یا از مسیر صحیح به انحراف و انحطاط کشیده شده است و انسان نمی تواند ندای فطرتش را پاسخ بگوید، باید انسان را راهنمایی کرد. امام نیز با توجه به اهمیت اصل هدایت و راهنمایی، در بسیاری از دعاها به این اصل مهم تربیتی اشاره می کند:

اَلّلهُمَّ وَ اَنا عَبْدُکَ الَّذی اَنْعَمتَ عَلَیْهِ... فَجَعَلْتَهُ مِمَّنْ هَدَیْتَهُ لِدِینِکَ.(1)

بار خدایا! و من آن بنده تو هستم که او را نعمت دادی. پس او را از کسانی قرار دادی که به دین خود (اسلام) راهنمایی کردی.

همچنین می فرماید: «وَ اهْدِنی لِلَّتی اَقْوَمُ؛ و به راست ترین راه راهنمایی ام کن.»(2) نیز در بخشی از دعای بیستم صحیفه می فرماید:

اَللَّهُمَّ... مَتِّعْنی بِهُدیً صالِحٍ لا اَستْبَدِلُ بِهِ وَ طریقَةِ حَقٍّ لا اَزیغُ عَنْها.(3)

بار خدایا! مرا به رستگاری شایسته بهره مند کن (به راه راست راهنمایی فرما) که آن را عوض نکنم و به راه حقی که از آن بیرون نشوم.

دوست دارد. انسان به شدت مشتاق است وجودش دوام داشته باشد. ازاین رو، در پی جاودانگی است.

شکل گیری و جهت یابی صحیح انگیزه «جاودانه خواهی» در گرو بینش و شناخت انسان است و مراتب مختلف معرفت می تواند سبب شکوفایی آن در دو جهت شود:

یک _ بر اساس بینش مادی و شناخت ناقص از انسان و جهان، انسان انگیزه جاودانه خواهی خود را به صورت حرص به دنیا و آرزوی دراز و جستن عمر طولانی در این جهان نشان می دهد تا آینده محدود دنیوی او را تضمین کند.(1)

وَ فی آجالِنا بِطُولِ الاَمَل... وَ طَمَعْنا بآمالِنا فی اَعْمارِ الُمعَمَّرینَ.(2)

و در مدت عمرهایمان با آرزوی دراز (توقع و چشم داشت به طول عمر یا به تأخیر افتادن پایان آن) آزمایش کردی و به سبب آرزوهایمان در عمرهای آنان که عمر دراز داشته اند، طمع کردیم.

امام در این فراز، به این نکته مهم تربیتی اشاره می کند که اگر گرایش جاودانه خواهی در انسان به انحراف کشیده شود، زمینه ساز مفاسد زیادی از جمله آرزوی دراز می شود. این نوع گرایش در شناخت نادرست انسان از جهان ریشه دارد.

دو _ بر اساس شناخت عمیق و صحیح از انسان و جهان و پی بردن به

ص: 79

اصالت زندگی اخروی در مقابل زندگی گذرای دنیوی، انگیزه جاودانه خواهی، خود را به صورت وابسته نبودن به دنیا و گرایش به امور اخروی نشان می دهد.(1) بنابراین، چون چنین گرایش فطری در انسان وجود دارد که گاه به انحراف کشیده می شود، انسان در جهت دهی آن به راهنمایی و هدایت نیاز دارد.

امام سجاد علیه السلام در دعاهای فراوانی با اشاره به اینکه دنیا مقصد اصلی و نهایی نیست، بلکه آخرتی هم هست که بقای اصلی در آن جاست، بینش صحیح نسبت به دنیا را ترسیم می کند.

بینش امام در صحیفه سجادیه این است که انسان، دیگر بیش از حد لازم، به دنیا دل نمی بندد و آنجا که لازم باشد، از دنیا دل می کند. ایشان می فرماید:

و تا هنگامی که عمرم در فرمانبری تو به کار رود، مرا عمر ده و هرگاه عمرم چراگاه شیطان شود، مرا بمیران پیش از آنکه دشمنی سخت تو به من رو آورد یا خشمت بر من استوار گردد.(2)

در این فراز، نگرش امام نسبت به بقا در دنیا به روشنی بیان شده است. حضرت، بقا را در راستای خداخواهی می خواهد و آن را راه رسیدن به مقصد (مقام قرب الهی) می داند. همچنین امام در دعایی دیگر می فرماید:

وَ اَنْ تَجْعَلَ ما ذَهَبَ مِنْ جِسْمِی وَ عُمْری فی سَبِیلِ طاعَتِکَ.(3)

ص: 80

و آنچه از تن و عمرم گذشته، در راه فرمانبرداری ات قرار ده.

بنابراین، یکی از اصول تربیتی که امام سجاد در صحیفه سجادیه با کمک آن، به هدایت گرایش جاودانه خواهی انسان پرداخته، اصل «لزوم هدایت و راهنمایی» است.

اگر خوددوستی هدایت شود، می تواند در نقش یک عامل درونی نیرومند، انسان را به پی گیری کمال خویش وادارد و فضیلت و شرافت انسانی را در او تعالی بخشد. یکی از فروع حب ذات که گاهی از آن به «کرامت خواهی» نیز تعبیر می شود، این است که انسان همواره می خواهد انسانیتش حفظ شود و با حیوانات فرق داشته باشد.(1) ازاین رو، حضرت امام سجاد علیه السلامبا بهره گیری از این نیروی خدادادی و فطری و با یاری گرفتن از قوه عاقله به ما می فهماند که در کنار خوددوستی، محبت دیگری نیز هست که رسیدن به آن محبت برای انسان ارزش است. این محبت، عشق به خداست که نشانه ایمان و کمال آدمی به شمار می رود. خداوند در قرآن می فرماید: «وَ الَّذینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّهِ؛ اما آنها که ایمان دارند، عشقشان به خدا (از مشرکان نسبت به معبودهاشان) شدیدتر است». (بقره: 165)

امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه _ کتابی که سراسر عشق و محبت بی پایان به خدای متعال است _ با هدایت گرایش خوددوستی به خدادوستی می فرماید:

«وَ فَرَّغْ قَلْبِی لِمَحَبّتِک؛ و دلم را برای محبت و دوستی خویش (از محبت هر چه جز تو است) خالی ساز».(2)

«وَ انْهَجْ لی اِلی مَحَبَّتِکَ سَبِیلاً؛ و راهی هموار به سوی محبت و دوستی ات برای من هویدا کن».(3)

ص: 82

«وَ اَعْمِ اَبْصارَ قُلُوبنا عَمّا خالَفَ مَحَبَّتِکَ؛ و دیده های دل هامان را از آنچه خلاف دوستی تو است، کور گردان».(1)

از این دعاها چنین برمی آید که خداوند بر اساس انگیزه خوددوستی که در فطرت انسان ها قرار داده، دوستی خود را به دل آنها افکنده است و خود نیز آنها را دوست دارد. اساسا آنچه در فرهنگ اسلامی ارزش است، محبت به خدا و محبوب خدا بودن است و اگر محبت دیگری جای گزین آن شود، کاملاً ضد ارزش و ناپسند خواهد بود.

بنابراین، یکی از اصول مهم تربیتی مبتنی بر مبنای خوددوستی در نظام تربیتی صحیفه سجادیه این است که باید گرایش های فطری انسان را در جهت مطلوب هدایت کرد.

یکی از راه های نجات انسان، یادآور شدن او به حقیقتش و رجوع دادن وی به حقیقت هایی است که همگون با سرشت اوست. ازاین رو، کتاب و سنت برای غفلت زدایی از انسان، ذکرهای ادعیه و عبادت را مشخص کرده اند تا انسان در زمان های مختلف، ذکری مناسب بگوید(1) و به فراموشی دچار نشود.

در این راستا، امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه که سراسر یاد خداست، با دعاهای گوناگونی مانند دعا به هنگام صبح و شام، دعا به هنگام بیماری، دعا به هنگام دفع بلا و سختی و نظیر آن، انسان را همواره متوجه خدا می کند و غفلت را از وی می زداید.

همچنین امام سجاد علیه السلام در دعاهای هشتم (پناه بردن به خدا)، دوازدهم (اقرار به گناه) سی و نهم (طلب عفو) و دعاهای دیگر، با اشاره به ویژگی غفلت در انسان، راه غفلت زدایی را یاد خدا بیان می کند و می فرماید:

«و نَبِّهْنی لِذِکرکَ فی اَوقاتِ الغَفْلةِ؛ و مرا در اوقات فراموشی (پیروی از نفس) به یاد خودت آگاه ساز».(2)

«وَ اشغَلْ قُلُوبَنا بِذِکرِکَ عَنْ کُلِّ ذِکْرٍ؛ و دل های ما را از هر یادی، به یاد خودت وادار».(3)

امام در این فراز، کامل ترین و بالاترین مرتبه ذکر خدا را که مقام محبت

ص: 84

و فنای در خداست، درخواست می کند.

(1)

«وَ نَبِّهْنی مِنْ رَقْدَةِ الغافِلِینَ؛ و مرا از خواب بی خبران (آنان که از راه حق دوری گزیده اند)، بیدار کن».(2)

پی آمدهای ذکر

نقش ذکر به عنوان یک اصل مهم تربیتی در رشد و تعالی روح انسان، چنان است که از جمله اهداف عبادت به شمار می رود؛ زیرا ذکر، دل را جلا و صفا می بخشد و آن را برای تجلی انوار الهی آماده می سازد.(3)

حضرت امام سجاد علیه السلام درباره نقش مهم ذکر در صحیفه سجادیه به چند مورد اشاره می فرماید که عبارتند از:

1. یاد خدا مایه شرافت انسان است: «یا مَنْ ذِکْرُهُ شَرَفٌ للذّاکِرینَ؛ ای آن که یاد او برای یادکنندگان، شرافت و بزرگی است».(4)

2. یاد خدا مانع از رذایل شیطان است:

اَلّلهُمَّ اجْعَلْ ما یُلْقِی الشَّیطانُ فی رُوعِی مِنَ التَّمَنِّی وَ التَّظَنِّی وَ اْلحَسَدِ ذِکرًا لِعَظَمَتِکَ وَ تَفَکُّرًا فی قُدْرَتِکَ.(5)

بار خدایا! آنچه را شیطان از آرزو و بدگمانی و رشک در دل من می افکند، به یاد

ص: 85

بزرگی ات و اندیشه در توانایی ات مبدّل گردان.

3. یاد خدا موجب سلامت قلب می شود: «وَ اجْعَلْ سَلامَةَ قُلُوبِنا فی ذِکْرِ عَظَمَتِک؛ و سلامتی دل های ما را در یاد بزرگی خودت قرار ده».(1)

4. یاد خدا، انسان را از غفلت زدگی باز می دارد: «ثُمَّ انتَبَهْتُ بِتَذْکِیرِکَ لی مِنْ غَفْلَتی؛ با آگاه کردن تو، من از غفلت و فراموشی خویشتن آگاه شدم».(2)

صحیفه سجادیه، نماد غفلت زدایی، خودیابی، توجه به دست مایه های فطری و راهنمای مسیر فطرت تا اوج قله تقرب است. بنابراین، تذکر و دور شدن از غفلت، از اصول مسلّم نظام تربیتی صحیفه به شمار می رود. انسان تربیت یافته در این نظام تربیتی، باید انسانی آگاه و بصیر به خود و آفریدگار باشد و به دور از خودفراموشی و خدافراموشی، در مسیر کمال گام بردارد. فلسفه اصلی صحیفه سجادیه، به کارگیری روش ذکر و تذکر در زدودن غفلت و آگاهی بخشی به قابلیت ها و هدف های متعالی الهی است که انسان را تا مرز خداگونه شدن پیش می برد.

بر هدایت خصلت دنیادوستی در انسان مبتنی است.

زهد در لغت، برابر رغبت و حرص و آز دنیا داشتن است.(1) «زهد» و «رغبت» اگر بدون متعلّق ذکر شوند، نقطه مقابل یکدیگرند. «زهد» یعنی روی گردانی و بی میلی، در مقابل «رغبت» به معنای کشش و گرایش است.

همان گونه که در بحث دنیادوستی گذشت، اگر انسان به طور مستقل دل بسته دنیا باشد، در این صورت، گرایش دنیازدگی نکوهش می شود. برای جلوگیری از چنین گرایش افراطی به دنیا، امام سجاد علیه السلامدر صحیفه سجادیه، انسان ها را به «زهد» فرا می خواند و همان را از خدای خود درخواست می کند: «و آسایش در سایه زهد و دوری از دنیا را روزی ام کن».(2)

در دعایی دیگر، در مورد نشانه های انسان زاهد می فرماید:

ستایش مرا در هر حال که باشم، برای خودت قرار ده تا به آنچه از دنیا به من داده ای، شاد نگردم و به آنچه مرا از آن بازداشته ای، اندوهگین نشوم.(3)

بر اساس بیان امام سجاد علیه السلام، زاهد کسی است که این دو نشانه را دارا باشد:

1. به دنبال آنچه از دنیا به او داده می شود، شاد نگردد؛

2. با آنچه از دنیا از وی بازداشته می شود، ناراحت نشود.

ص: 87

امام در فرازی دیگر در زمینه راه رسیدن به زهد می فرماید:

وَ ارزُقْنی الرَّغْبَةَ فی العَمَلِ لَکَ لآخِرَتی... وَ حَتّی یَکُونَ الغالِبُ عَلَیَّ الزُّهدَ فی دُنْیای.(1)

و برای آخرتم، رغبت و مراقبت در عمل (بندگی) برای خودت را روزی ام فرما، تا اینکه بی رغبتی در دنیا بر من دست یابد.

امام در این دعا، توجه به آخرت و بندگی خدا را راه رسیدن به زهد و بی رغبتی به دنیا می داند. بنابراین، زاهد کسی است که به غیرخدا بی رغبت و نسبت به خدا راغب باشد و «ما سوی اللّه » را به خاطر «اللّه » ترک کند. درباه امام سجاد علیه السلام نقل شده است که ایشان در دل شب می فرمود: «اَیْنَ الزّاهِدُونَ فِی الدُّنْیا أَیْنَ الرّاغِبُونَ فِی الْآخِرَةِ؛ کجایند زاهدان در مورد دنیا، کجایند راغبان درباره آخرت.»(2) همچنین فرشتگانی که زاهدان را ندا می دهند، پیامشان درباره همین نوع از زهد است.(3)

خلاصه نقطه شروع تمام بدبختی ها در انسان همین حبّ دنیاست و اصل تربیتی زهد که در صحیفه سجادیه زیاد روی آن تکیه شده، به معنای دوری از دل بستگی های مادی و آزادی از هر چیزی است که بخواهد در انسان نوعی دل بستگی ایجاد کند و او را از یاد خدا و آخرت غافل سازد.

ص: 88

آنان در رسیدن به چنین مقام های عالی است. امام سجاد علیه السلام در این زمینه می فرماید: «فَاَحْینی حَیوةً طَیِّبَةً تنتَظِمُ بما اُریدُ؛ پس مرا به زندگی پاکیزه ای زنده دار که به آنچه می خواهم پیوسته شد».(1)

شرط اساسی دست یابی به قله های سعادت و کمال، عمل گرایی است. مسلمان کمال خواه باید برابر برنامه های اسلام عمل کند تا به کمال مطلوب برسد. انبیا و اولیا به عنوان انسان های کامل، درسی نخوانده اند و تلاش آنها برای عمل، بیش از تلاش آنها برای علم آموزی بود؛ چون علم، مقدمه و وسیله عمل است.(2) پس ما نیز باید با عمل، به کمال های عالی دست یابیم.

امام سجاد علیه السلام با بیان اعمالی که سبب رسیدن انسان به کمال می شود، آن را به اعمال فیزیکی که با اعضا و جوارح صورت می گیرد، محدود نکرده، بلکه آن را شامل رفتارهای درونی و باطنی مانند نیت، اخلاص، خضوع و خشوع باطنی، خلقیات و ملکات و سجایای اخلاقی(3) دانسته است. حضرت امام سجاد علیه السلام درباره این دسته از کمال ها می فرماید:

اَلّلهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ بَلِّغْ بایِمانی اَکْمَلَ الایِمانِ، وَ اجْعَلْ یَقینی اَفْضَلَ الیَقینِ، وَ انْتَه بِنِیَّتی اِلی اَحْسَن النِّیّاتِ.(4)

ص: 90

بار خدایا! بر محمد و آل او درود فرست و ایمانم را به پایه کامل ترین ایمان برسان و باورم را برترین باورها قرار ده و نیت مرا به نیکوترین نیّت ها پایان ده.

همچنین امام سجاد علیه السلام در فرازهای زیادی از صحیفه، ویژگی های رفتاری را که سبب به کمال رسیدن انسان می شود، چنین بیان می کند:

1. مورد رضای خدا باشد: «اَسألُک عَمَلاً تُحِبُّ بِهِ مَنْ عَمِلَ بِه؛(1) از تو توفیق انجام کاری را می خواهم که به سبب آن، هر که آن را انجام دهد دوست بداری».

وَ اسْتَعمِلْنی فی مِرْضاتِکَ عَمَلاً لا اَترُکُ مَعَهُ شَیئا مِنْ دِیِنِکَ مخَاقَةَ اَحَدٍ مِن خَلْقِک.(2)

و مرا در خشنودی ات به کاری وادار که با آن چیزی از (احکام) دین تو را بر اثر ترس (از غلبه یا آزار) کسی از آفریدگانت رها نکنم.

2. نیکو و پسندیده باشد: «وَ اسْتَعمِلنی بِما هُوَ اَرضی؛ و به کاری که پسندیده تر است وادار فرما».(3)

3. در راه بندگی خدا باشد: «وَ استَعمِلنی بِطاعَتِکَ فی اَیّامِ المُهلَة؛ و در روزگار مهلت مرا به طاعت و بندگی ات وادار فرما».(4)

4. از آسیب هایی که عمل را باطل می کند، در امان باشد:(5) «وَ استَعمِلنی

ص: 91

بِما هُوَ اَسْلَمُ؛ و مرا به آنچه سالم تر است، وادار فرما».(1)

5. پاک کننده گناهان باشد: «وَ وَفِّقنی مِنَ الاَعمالِ لِما تَغْسِلُ بِهِ دَنَسَ الخَطایا عَنیّ؛ و مرا توفیق ده به انجام کارهایی که به وسیله آن، چرک گناهان را از من بشویی».(2)

بر اساس آموزه های تربیتی در صحیفه سجادیه، انسان باید رفتاری را انجام دهد که سبب رشد و کمال معنوی او شود. البته منظور از کمال در بیان امام، بالاترین مرحله رشد معنوی انسان؛ یعنی جلب رضایت الهی است. بنابراین، تمام رفتارهای ریز و درشت دستگاه تربیتی باید در راستای رسیدن به این هدف مقدس باشد.

تقوا در اسلام، آن است که انسان از خطری که از فعل اختیاری اش یا ترک آن متوجه سعادت ابدی او می شود، بترسد. در بینش توحیدی، این خطر، از سوی خداوند به خاطر کیفر دادن اعمال به انسان خواهد رسید. بنابراین، انسان باید در برابر این خطر، مقاومت کند. کسی را که در برابر چنین خطری می ایستد و خطر را دور می کند، «متقی» و رفتار ویژه او را «تقوا» گویند.(1)

امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه، مواردی را به عنوان متعلق خوف برشمرده است که عبارتند از:

1. خوف از خدا: «مِنکَ اَخافُ وَ بِکَ اَستَغِیثُ؛ از تو می ترسم و از تو فریادرسی می طلبم».(2)

2. خوف از عقاب: «اَلّلهُمَّ ارْزُقْناخَوْفَ عِقابِ الْوعِیدِ؛ بار خدایا! ترس از کیفر دوزخ را روزی ما گردان».(3)

مفاد این دعاها آن است که انسان باید تقوا پیشه کند و از خدا و عذاب روز قیامت بترسد. در واقع، باید از پی آمدهای رفتار بد و گناهان خود بترسد و از گناهان دوری کند.

اکنون این پرسش پیش می آید که با توجه به چندگانگی متعلّق تقوا، آیا مفهوم آن نیز چندگانه می شود یا اینکه تقوا در همه موارد و با داشتن

ص: 93

متعلّق های گوناگون، یک مفهوم بیش نیست؟ در پاسخ باید گفت، تقوا با متعلّق های گوناگون، یک مفهوم دارد؛ زیرا تقوا از روز قیامت یا از آتش و مانند آن، در حقیقت، چیزی جز تقوا از خداوند نیست. به دیگر سخن، سرانجام همگی آنها به همین معنا باز می گردد؛ زیرا خداوند، روز قیامت را برای رسیدگی به حساب بندگان قرار داده و آتش و عذاب را برای کیفر گناه کاران آماده کرده است. پس تقوا در همه موارد، یک چیز بیش نیست که جنبه های گوناگون دارد.(1) در حقیقت، تقوا از خداوند، پروا داشتن از پی آمدهای رفتارهای آگاهانه و اختیاری خود انسان است.

امام سجاد علیه السلامبارها به این اصل اخلاقی اشاره کرده است:

«وَ اَلْهِمْنِی التَّقْوی؛ و پرهیزکاری را به من الهام کن».(2)

«وَ اَشْعِرْ قَلْبی تَقْواک؛ و دلم را از پرهیزکاری خودت مالامال ساز».(3)

«وَ اجْعَلْ تَقْواکَ مِنَ الدُّنیا زادِی؛ و پرهیز از دنیا را توشه آخرتم ساز».(4)

درخواست های پیاپی امام در این دعاها مبنی بر توفیق و الهام تقوا، نشان دهنده اهمیت این اصل تربیتی در نظام تربیتی صحیفه سجادیه است.

ص: 94

و مرا درخواستن و طلب از تو، از فیروزی یافتگان (حاجت برآورده شده ها) قرار ده که با توکل و اعتماد به تو محروم و پس زده شده نشده اند.(1)

تو هر که را با توکل به تو از فقر و بی چیزی به تو شکایت کند، بی نیاز کننده ای.(2)

کسی را که به تو اعتماد کند، درمی یابی.(3)

همچنین قرآن می فرماید:

و بر خداوند عزیز و رحیم توکل کن. همان که تو را آن گاه که (برای عبادت) برمی خیزی، می بیند و (نیز) حرکت تو را در میان سجده کنندگان. همانا او شنوا و داناست. (شعراء: 217 _ 220)

امام سجاد علیه السلام در فرازهایی از صحیفه سجادیه اشاره می کند انسان نهایت وابستگی و نیازمندی را دارد و برای برآوردن نیازهایش، همواره محتاج کمک دیگران است. دیگران نیز یا او را یاری نمی کنند یا اگر یاری اش کنند، یاری شان کم و با منّت فراوان همراه است. ازاین رو، امام سجاد علیه السلام، انسان را به توکل بر خدای قادر بی نیاز که فضل و کرمش بی پایان است، فرا می خواند:

بار خدایا! مرا بر درویشی و نداری توان نیست. پس روزی ام را از من باز مگیر و مرا به خلق خویش وامگذار، بلکه خواسته ام را تنها خودت برآور و خود، کارساز من باش؛ زیرا اگر مرا به حال خود واگذاری، از آن کارها ناتوان گردم و آنچه مصلحت من در آن است، انجام نمی دهم و اگر مرا به خلق خویش واگذاری، با روی درهم به

ص: 96

من نگرند و اگر مرا به پناه بردن به خویشانم مجبور سازی، نومیدم گردانند و اگر ببخشند، کم و ناگوار بخشند و بر من منّت فراوان نهند و نکوهش بسیار کنند.(1)

با توجه به آنچه گفته شد، برمی آید که در نظام تربیتی صحیفه سجادیه، باید اصل توکل و اعتماد به خدا به عنوان اصل اساسی در تمام برنامه های تربیتی گنجانده شود؛ زیرا «مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ؛ هر کس بر خدا توکل کند، او امرش را کفایت می کند». (طلاق: 3)

بینش ها و گرایش هایی است که زیربنای آنهاست.

ارزشی که در نظام تربیتی اسلام جزو اهداف تربیتی به شمار می آید و انگیزه نظام تربیتی و اخلاقی در صحیفه سجادیه است و منشأ کنش اختیاری در انسان می شود، قرب به خدای متعال و رضایت الهی است. امام سجاد علیه السلامدر صحیفه سجادیه _ با توجه به ویژگی اختیار در انسان _ در مواردی برای واداشتن افراد برای حرکت به سوی کاری، توجه آنها را به عملی جلب می کند که سعادتشان در آن است. البته ایجاد انگیزه در جایی است که عمل، به خودی خود، مطلوبیتی برای فرد نداشته باشد. برای مثال، جنگ به خودی خود برای مردم ناخوشایند است. ازاین رو، امام در دعای بیست و هفتم (دعا برای مرزداران) برای آنکه مرزداران را تشویق کند تا از دشمن نترسند، می فرماید:

و بهشت را برابر چشمشان قرار ده و از آن بهشت، آنچه را در آن آماده ساخته ای، از نشیمن های همیشگی و سراهای ارجمند و حوری های زیبارو و جوهایی که به آشامیدنی های گوناگون روان شده و درخت هایی که به انواع میوه ها خم گشته و آویزان شده، جلو چشمشان نمایان کن تا کسی از ایشان آهنگ روی برگرداندن و پشت کردن به دشمن نکند و خیال گریختن از مانند خود را به دل راه ندهد.(1)

امام سجاد علیه السلام در دعاهای دیگر با استفاده از این اصل تربیتی و با انگیزه هایی مانند برشماری ثواب و عقاب یا لقا و رضای خدا، ما را در مسیر هدایت به انتخاب راه صحیح ارشاد کرده است. امام در پیشگاه خدا

ص: 98

می فرماید:

و شوق رسیدن به پاداش وعده شده را روزی ام گردان تا (در این دنیا) مزه چیزی (بهشت) را که تو را برای آن می خوانم، دریابم.(1)

و برای آخرتم، رغبت و شوق در عمل (بندگی) برای خودت را روزی ام فرما تا از ژرفای وجود، راستی و درستی بندگی را بشناسم و بی رغبتی در دنیا بر من دست یابد و کردارهای نیک را با شوق به جا آورم.(2)

تو ما را آفریدی و (به نیکی ها) امر کردی و (از زشتی ها) نهی فرمودی و در ثواب و پاداش آنچه ما را به آن امر کردی، تشویق فرمودی.(3)

بنابراین، با توجه به ویژگی اختیار در انسان، باید برای جلب انسان به کاری که به آن گرایش ندارد، ولی در سعادتش مؤثر است، انگیزه ایجاد کرد.

ص: 99

معنای راه یا شیوه ای است که میان اصل و هدف امتداد دارد، عمل تربیتی را منظم می کند و به هدف می رساند.(1) در تعریفی دیگر آمده است: روش های تربیتی، دستورهای جزئی است که مبتنی بر اصولند و در واقع، شیوه های عملی انجام عمل تربیتی به شمار می آیند.(2)

از مجموع تعریف ها برمی آید که روش های تربیتی حالت رفتاری و جزئی دارند که در مقام عمل نسبت به مبانی و اصول، کاربردی ترند یا حد فاصل مبانی و اصول از یک سو و اهداف از سوی دیگر هستند.

تبیین جنبه عملی تعلیم و تربیت و معرفی شیوه های مشخص تربیتی از نظر امام سجاد علیه السلام نه تنها از نظر علمی مفید است، بلکه از جهت کاربردی و پیروی از شیوه امام به عنوان الگوی کامل در تربیت انسان ها نیز اثرگذار خواهد بود. در مکتب تشیع، کامل ترین سیره و روش تربیتی، روش تربیتی ائمه معصومین علیهم السلام است؛ سیره ای که از یک سو به منبع وحی الهی متصل است و از هرگونه انحراف و اشتباهی به دور است و از سوی دیگر، در مقام عمل نیز آثار خود را نشان داده است، تربیت شدگان در این مکتب، انسان هایی کامل و دارای مقام های عالی و معنوی اند که به برکت راهنمایی های امامان معصوم علیهم السلام به این مراتب عالی دست یافته اند. اکنون با تحلیل دعاهای صحیفه به، روش های تربیتی آن

ص: 101

می پردازیم.

دیگری جز زندگی دنیا وجود ندارد.(1) چنین دیدی از دیدگاه اسلام، خطایی است که خطاهای فراوان دیگری را در رفتارهای انسان در پی خواهد داشت. پوچ انگاری زندگی دنیایی که آثار بسیار بدی برای رفتار انسان دربردارد، از جمله این خطاهاست. چنین دیدی، انسان را به ناامیدی می کشاند و در نتیجه، قدرت اندیشیدن در مورد خویش و جبران اشتباه ها را از انسان می گیرد.

امام سجاد علیه السلام برای جلوگیری از پیدایش چنین بینش نادرستی، بینش صحیحی در راستای اصلاح رفتارهای انسان ترسیم کرده است. از نظر امام، زندگی انسان به دنیا منحصر نمی شود، بلکه در ورای آن، زندگی جاودانه ای برای انسان وجود دارد که رابطه آن دو، رابطه راه و مقصد است یا رابطه وسیله و هدف. با چنین بینشی، زندگی دنیا هدف دار می شود و از یک نواختی درمی آید. از همین رو، در روایات سفارش شده است که هر کس دو روزش با هم برابر باشد، زیان دیده است.(2) بنابراین، انسان باید با تلاش روزافزون در دنیا، آخرت خویش را آباد سازد.

امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه درباره دنیا می فرماید:

برای آخرتم رغبت و شوق در عمل (بندگی) برای خودت را روزی ام فرما تا از ژرفای دل، راستی و دوستی بندگی را بشناسم و بی رغبتی در دنیا به من دست دهد و

ص: 104

کردارهای نیک را با شوق به جا آورم.(1)

آنچه از کالای دنیای نابودشدنی بود، از من گرفتی. پس (عوض) آن را در گنجینه های خود (در آخرت) که همیشگی است، برایم اندوخته کن و آنچه از مال و دارایی دنیا که به من ارزانی داشته ای و آنچه از کالای آنکه برای من پیش انداخته ای، وسیله رسیدن به جوار (رحمت) خود و پیوستن به قرب خویش گردان.(2)

حضرت امام سجاد علیه السلام در این دعاها، با بیان فانی بودن زندگی دنیا، یادآور می شود که مقصود اصلی از آفرینش، زندگی در جهان آخرت است. در نظام تربیتی صحیفه سجادیه، دنیا، گذرگاهی برای رسیدن به مقصد است. ازاین رو، امام سجاد علیه السلامدرباره روزی و درخواست روزی از خدا می فرماید:

مرا از روزی به دست آوردن با رنج، بی نیاز کن و روزی فراوان و بی گمان و بی رنج برای من برسان تا از بندگی تو برای به دست آوردن روزی باز نمانم.(3)

امام در این دعا، دنیا را برای بندگی خداوند می خواهد؛ نه برای خود دنیا. حال اگر انسان، بیش از این به دنیا توجه کند، نگران آن باشد، بدان دل بندد و به عنوان هدف بدان اهتمام ورزد، چنین دیدگاهی و دل بستگی، سرآغاز انحراف انسان خواهد بود. از همین رو، امام سجاد علیه السلام در دعاهای مختلف با سفارش به زهد،(4) و انفاق در راه خدا(5) و دل نبستن به

ص: 105

دنیا، بینش صحیح را بیان کرده است. حضرت درباره دل نبستن به دنیا و زهد می فرماید:

حَتیّ لا اَفْرَحَ بِما آتَیْتَنی مِنَ الدُّنیا، وَ لا اَحْزَنَ عَلی ما مَنَعْتَنی فِیها.(1)

تا به آنچه از دنیا به من داده ای (زن، فرزند، دارایی، مقام و جاه و مانند آنها)، شاد نگردم و به آنچه مرا از آن باز داشته ای، اندوهگین نشوم.

در فرازی دیگر، امام با پالایش شناخت انسان بر سر دوراهی دین و دنیا و نشان دادن ارزش برتر دین می فرماید:

بار خدایا! هرگاه بین دو کاهش _ کاهش در دین و کاهش در دنیا _ قرار گرفتیم، پس زیان را در آن چه زودتر نابود می شود (دنیا)، قرار ده.(2)

کامل درباره حقیقت خویش، منشأ رفتارهای پسندیده است.

با بررسی ویژگی هایی که امام برای انسان برشمرده است، نمایی عالی از حقیقت انسان به دست می آید. به طور کلی، این ویژگی ها را می توان به دو دسته تقسیم کرد:

اول _ ویژگی های مثبت که عبارتند از: خداجویی و خداخواهی؛ اراده و اختیار؛ کرامت خواهی؛ خوددوستی؛ وابستگی به خداوند؛ کمال خواهی؛ دوست داشتن هم نوعان؛ شوق به جلب رضایت الهی.

دوم _ ویژگی های منفی که عبارتند از: خدا فراموشی؛ فخرفروشی؛ آزمندی؛ دنیاگرایی و... .

بنابراین، هرگاه انسان، تنها جلوه خاصی از وجود خویش را حقیقت خود بپندارد، این گمان، رفتارهای معینی را در او ایجاد می کند. ازاین رو، از نگاه تربیتی، تصحیح بینش انسان درباره خود، نوعی روش تربیتی است؛ زیرا داشتن گمان درست درباره خویش، با رفتارها پیوند می خورد و زمینه مؤثری برای ظهور آنها پدید می آورد.(1) برای مثال، یکی از ویژگی های مهمی که به طور فطری در انسان وجود دارد، خوددوستی است. اگر انسان بینش درستی از این گرایش نداشته باشد، زمینه بسیاری از رذیلت های اخلاقی مانند حرص و غرور در وی پیدا خواهد شد، ولی اگر شناخت کافی و صحیح از این گرایش فطری داشته باشد، در راه صحیح قرار می گیرد و به خدادوستی تبدیل می شود.

ص: 107

قرآن کریم در مورد ویژگی فقر و وابستگی انسان به خدا، می فرماید:

یا أَیُّهَا النّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللّهِ وَ اللّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمیدُ. (فاطر: 15)

ای مردم! شما (همگی) به خدا نیازمندید. تنها خداوند است که بی نیاز و شایسته هرگونه سپاس و ستایش است.

خداوند در این آیه شریفه، فقر را در انسان ها و بی نیازی را در خود منحصر می کند. لازمه این مطلب آن است که انسان ها، فقیر بالذات باشند و خداوند، غنی مطلق باشد.(1)

امام سجاد علیه السلام نیز حقیقت وجود انسان را عین فقر و نیاز و ضعف معرفی می کند و می فرماید:

بار خدایا! تو ما را از ناتوانی آفریدی و ما را بر سستی بنا نهادی و ما را از آب بی ارزش ایجاد کردی. پس ما را جز به توانایی و پیروی تو جنبشی و جز به یاری تو توانایی نیست.(2)

ای بی نیاز بی نیازان! اینک ما بندگان تو در اختیار توییم و ما نیازمندترین نیازمندان به تو هستیم.(3)

بار خدایا! جز به کمک تو بر سود و زیان خویش توانا نیستم. درباره خود به آنچه گفتم، گواهم و به ناتوانی و خویشتن اقرار دارم؛ زیرا من بنده بی چیز، خوار، ناتوان،

ص: 108

بدحال، ناچیز، بی ارزش، نیازمند، ترسان و پناهنده تو هستم.(1)

امام با یادآوری ناتوانی انسان و وابسته بودن او به خدای متعال، حقیقت وجود انسان را فقر و نیازمندی به خدا می داند و خداوند متعال را بی نیاز و غنی بالذات معرفی می کند. حال اگر انسان بینش صحیحی نسبت به خود نداشته باشد و نداند که به خدا، نیازمند و وابسته است، این فراموشی و نداشتن بینش صحیح، سبب سرکشی و ناسپاسی او می شود. چنان که قرآن کریم می فرماید: «کَلاّ إِنَّ اْلإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی؛ به یقین، انسان سرکشی می کند، وقتی که خود را بی نیاز ببیند.» (علق:6و7)

از دیدگاه امام سجاد علیه السلام، هرگاه انسان، احساس بی نیازی از خدا یا احساس نیازمندی به غیرخدا کند، در هر دو حال، از شناخت حقیقت خویش بازمانده و از خدا و خود به دور مانده است و در حقیقت، با خویشتن زندگی مجازی می کند.

یادآور می شود که مرگ پایان زندگی نیست، بلکه تولد ابدی در جهان سرمدی است. ایشان درباره فراموش نشدن یاد مرگ، در آغاز دعای چهلم می فرماید:

ما را از آرزوی دراز باز دار و با کردار راست و درست، آرزو را از ما کوتاه گردان تا اینکه تمام کردن ساعتی را پس از ساعتی و دریافتن روزی را پس از روزی و پیوستگی نفسی را به نفسی و در پی آمدن گامی را در پی گامی آرزو نکنیم.(1)

به همین دلیل، حضرت امام سجاد علیه السلام در آغاز دعایی که درباره «یاد مرگ» است، از خدا می خواهد وی را از آرزوی دراز باز دارد؛ زیرا آرزوی دراز، آخرت را از یاد می برد و بر اثر آن انسان بدبخت می گردد. امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید:

ای مردم! ترسناک ترین چیزی که از دچار شدن شما به آن می ترسم، دو چیز است: اول، پیروی از هوای نفس و دوم، آرزوی دراز. پیروی از هوای نفس، شخص را از راه حق باز می دارد و آرزوی دور و دراز، آخرت را از یاد می برد.(2)

همچنین امام سجاد در دعای پنجاه و دوم با اشاره به موانع اندیشیدن درباره معاد می فرماید:

پس ای آقای من! از تو درخواست می کنم مانند درخواست کسی که بر اثر آرزوی درازش، جان و روحش به کار بیهوده سرگرم (و از آخرت دوری گزیده) و تن او از جهت آرمیدن اعصابش (نگران نبودنش از عذاب و کیفر) بی خبر شده و دلش فریفته نعمت های زیادی گشته است که به او داده شده است و اندیشه اش نسبت

ص: 110

به آینده ای که به سوی آن پیش می رود (آخرت)، اندک است.(1)

امام در دعای چهلم که درباره «یاد مرگ کردن» است و در دعاهای دیگر، به ترسیم بینش صحیح در این زمینه پرداخته است. ایشان توضیح می دهد که مرگ، حق است و همه مؤمنان و کافران می میرند و به سرای جاوید می شتابند تا در آنجا به حساب کردارهایی که در دنیا انجام داده اند، بی کم و کاست رسیدگی شود، به گونه ای که جزای هر کس را براساس رفتارش می دهند و به هیچ کس ستم نمی شود:

وَ اِذَا انْقَضَتْ اَیّامُ حَیاتِنا، وَ تَصرَّمَتْ مُدَدُ اَعْمارِنا، وَ استَحْضَرتَنا دَعْوتُکَ الَّتی لابُدَّ مِنْها وَ مِنْ اجابَتِها.(2)

و هنگامی که روزهای زندگی ما سپری شد و مدت زمان عمرمان به سر رسید و دعوت تو که از آن و از پذیرش آن چاره ای نیست، ما را فرا بخواند.

سُبْحانَکَ قَضَیْتَ عَلی جَمیعِ خلْقِکَ الَموْتَ مَنْ وَحَّدَکَ وَ مَنْ کَفَرَ بِکَ، وَ کُلٌّ ذائقُ الَمْوتِ، وَ کُلُّ صآئرٌ اِلَیْکَ.(3)

پاکی تو. مرگ را بر همه آفریدگانت _ آن که تو را یگانه دانست و آن که به تو کافر شد _ مقدّر کرده ای و همه مرگ را چشنده هستند و همه به سوی تو باز می گردند.

یَوْمَ تُجزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَت وَ هُمْ لا یُظْلِمُونَ.(4)

ص: 111

روزی (قیامت) که هر کس در برابر کارکرد خویش کیفر یا پاداش داده می شود، در حالی که به آنها ستم نمی شود.

امام در پی آن است تا با این نوع بینش، دل آدمی صیقل بخورد و دیده اش به حقایق هستی گشوده شود تا زنگ بی معنایی و بیهودگی را از چهره حیات دنیا بزداید. آن گاه آدمی در خواهد یافت که دنیا، گذرگاهی است که انسان ها به ناچار از آن خواهند گذشت و به سوی سرنوشتی محتوم پیش خواهند رفت. این بینش، انسان را به آینده امیدوار می سازد و کردارش را اصلاح می کند.

دیدن؛ نسبت به تمام اعمالمان، خدا را «بصیر» دانستن؛ نسبت به همه حرف هایمان، او را «شنوا» دانستن؛ خود را در همه حال در محضر «اللّه » دیدن و...»،(1) معنای واقعی ذکر، خداست که سازنده انسان است.

این روش در نظام تربیتی صحیفه به عنوان عامل بازدارنده از انحراف و اشتباه، نقش بسیار مهمی دارد. انسانی که خدا را بر رفتار خود ناظر و بر گفتار خود شنوا بداند و در همه جا و در همه حال، خود را در محضر خدا ببیند، مراقب رفتارهای خود خواهد بود تا کار ناشایستی از او سر نزند. بنابراین، یاد خدا یکی از روش های بسیار خوب برای اصلاح رفتار انسان است. آثار مهم تربیتی که این روش در پی دارد، عبارتند از:

یک _ آرامش قلب: انسان به طور فطری جویای آرامش خاطر است و اگر کم و بیش، نگرانی هایی دارد، این نگرانی ها باید در پرتو آرامش بالاتری زدوده شود. ژرفای درون آدمی باید آرام و مطمئن باشد. چه عاملی می تواند به انسان آرامش خاطر بخشد؟ به گفته قرآن، تنها یاد خدا می تواند دل های نگران را آرام کند: «أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛ آگاه باشید تنها با یاد خدا، دل ها آرامش می یابد.» (رعد: 28)

حضرت امام سجاد علیه السلام نیز برای اصلاح و تربیت از این روش تربیتی بهره می گیرد و ذکر خدا را مایه شرافت و بزرگی می داند. همچنین از خداوند متعال می خواهد که دل ها را به یاد خود سرگرم سازد.

ص: 113

یا مَنْ ذِکْرُهُ شَرَفُ لِلذاکِرین... و اشغل قُلُوبَنا بِذِکْرکَ عَنْ کلِّ ذِکْر.(1)

ای آن که یاد او برای یادکنندگان، شرافت و ارزش است، دل های ما را از هر یادی به یاد خودت وادار.

دو _ غفلت زدایی: همه گرفتاری ها و لغزش ها در پی غفلت از یاد حق و عذاب و عقاب اوست. افزون بر این، غفلت از خدا، قلب را تیره می سازد و در نتیجه، شیطان و هوای نفس بر انسان چیره می شوند. امام سجاد علیه السلام، یاد خدا را درمان چنین حالتی می داند و می فرماید: «وَ نبّهْنی لِذِکْرِک فی اَوقاتِ الغَفْلةِ؛ و مرا در اوقات فراموشی (پیروی از نفس) به یاد خود آگاه ساز».(2)

در مقابل، «تذکر و یادآوری حضور حق» به دل صفا می دهد و سبب تصفیه روح از رذایل و آزادی انسان از قید اسارت نفس می شود: «وَ اجْعَلْ سَلامَةَ قُلُوبِنا فی ذِکْرِ عَظَمَتِک؛ و سلامت دل های ما را در یاد بزرگی خود قرار ده».(3)

وقتی یاد خدا، غفلت را از دل بزداید و به قلب سلامتی بخشد، در این صورت، دل، جلوه گاه محبوب می شود و دوستی دنیا که سرچشمه همه لغزش ها و انحراف هاست، از دل رخت برمی بندد.(4)

ص: 114

به فرموده امام سجاد علیه السلام، توبه نوعی توفیق الهی است(1) که فرد گناه کار از طریق آن به غفران الهی پناه می برد تا حالت آمرزش خواستن واقعی را دریابد و دل خود را پاک سازد.(2) این گونه است که بر ترک آنچه از او سر زده است، راسخ می شود. آن گاه تقصیر گذشته را تلافی می کند و از دوری درگاه الهی به نزدیکی باز می گردد:

اَلّلهُمَّ إنّا نَتُوبُ الیک... تَوْبَةَ مَنْ لا یَنْطَوی علی رُجُوعٍ الی ذَنْبٍ، وَ لا یَعُودُ بَعْدَها فی خطیئَةٍ، تَوْبَةً نَصُوحا خَلَصَتْ مِنَ الشَّکِ وَ الارتِیابِ، فَتَقَبَّلها مِنّا، وَ ارْضَ عَنّا، وَ ثَبّتنا عَلَیها.(3)

بار خدایا! به سوی تو باز می گردم و توبه می کنم؛ توبه کسی که رجوع به گناهی را در دل نمی گذارد و پس از توبه در گناهی بازنمی گردد. توبه خالصی که از شک و دودلی پاکیزه باشد. پس آن را از ما قبول فرما و از ما خشنود شو و ما را بر آن پابرجا گردان.

فلسفه تشریع توبه در نظام تربیتی اسلام، رهایی از هلاکت به سبب گناه و نجات از تباهی است؛ زیرا توبه، وسیله رستگاری و مقدمه دست یابی به سعادت است. افزون بر آن، توبه، وسیله حفظ روح امیدواری در انسان

ص: 116

است؛ چنان که امام سجاد علیه السلام در نیایش خود می گوید:

لا اَیْئَسُ مِنکَ وَ قَدْ فَتَحْتَ لی بابَ التَّوبَةِ اِلَیْکَ.(1)

از تو نومید نمی شوم، در حالی که درِ توبه و بازگشت به سوی خودت را به رویم گشوده ای.

انسان روح نشاط و امید به نجات دارد و در راه تربیت و رهایی خود می کوشد. با این حال، اگر روح ناامیدی بر او چیره شود و راه اصلاح و تربیت را بر خود بسته ببیند، به سستی و ناتوانی و زبونی می گراید، تا جایی که خود را تا مرز هلاکت پیش می برد و تنها راه درمان آدمی از این بیماری مهلک، توبه است. امام در این باره می فرماید:

تویی آن که برای بندگانت، دری به سوی عفوت گشوده ای و آن در را دَرِ توبه و بازگشت نامیده ای و بر آن در، از وحی و پیغام خود راهنمایی قرار داده ای تا از آن در گمراه نشوند. پس تو خود _ که نامت جاوید است _ فرموده ای: به سوی خدا توبه کنید؛ توبه خالص و امیدوار باشید که پروردگارتان، گناهانتان را از شما بپوشاند (بیامرزد) و شما را به بهشت ها و باغ هایی درآورد که جوی ها از زیر (درختان) آن روان است.(2)

بنابراین، توبه با دمیدن روح امید در کالبد خسته و نومید انسان، انگیزه اصلاح رفتارها را در فرد ایجاد و تقویت می کند. این روش تربیتی از جهت ایجاد انگیزه اصلاح و تربیت در انسان، یک روش گرایشی به شمار می آید.

ص: 117

یکی از مقدمات توبه، اعتراف و اقرار به گناه است. امام سجاد علیه السلامدر دعای دوازدهم که درباره «اعتراف به گناه و درخواست توبه» است، چگونگی اعتراف و درخواست آمرزش گناهان را به مردم آموزش می دهد:

تو منزّه و پاکی. از تو نومید نمی شوم، در حالی که درِ توبه و بازگشت به سوی خودت را به رویم گشوده ای، بلکه می گویم گفتار بنده خواری که به خود ستم کرده و حرمت پروردگارش را رعایت نکرده است؛ بنده ای که گناهانش، بزرگ و رو به فزونی است و روزگارش به او پشت کرده و برگشته است تا چون ببیند که زمان کار گذشته و عمر به پایان رسیده است و باور کند که گریزگاهی از سلطه تو برایش نیست، به وسیله توبه به تو رو آورده و توبه را برای تو خالص گردانده است. پس با دلی پاک و پاکیزه به سوی تو حرکت کرده و با صدای گرفته، آهسته، تو را می خوانده است.(1)

در کتاب های اخلاق و تهذیب نفس نیز دستور داده شده است که در برابر خدا و در خلوت (نه در حضور دیگران که مایه اشاعه گناه و ذلّت نفس مؤمن است)، به کارهای ناروای خود اقرار کنیم. این اقرار، دشوار است؛ زیرا گناهان چنان منفورند که آدمی به سختی می تواند انجام دادن آنها را به گردن بگیرد. از همین رو، معمولاً ما آنها را توجیه می کنیم؛ یعنی طوری وانمود می کنیم که گویی کار زشتی انجام نداده ایم.

در حقیقت، اقرار به گناه، نتیجه نوعی محاسبه نفس است که زمینه را

ص: 118

برای توبه حقیقی فراهم می کند. در این مرحله، انسان، گناهان گذشته خویش را یادآور می شود و از فراموشی آنها جلوگیری می کند. این عمل سبب می شود انسان از گناهان گذشته خویش پشیمان شود و در آینده کمتر بدان ها دست زند.

برمی شمارد:

وَ حَلِّنی بِحِلْیَةِ الصّالحِینَ وَ اَلبِسْنی زِینَةَ المُتَّقِینَ فی... اسْتِقلالِ الخَیرِ وَ اِنْ کَثُرَ مِنْ قَولی وَ فِعْلی وَ استِکثارِ الشَّرِّ وَ اِنْ قَلَّ مِنْ قَوْلی وَ فَعلِی.(1)

و مرا به زینت صالحان و شایستگان آراسته فرما و زیور پرهیزکاران را به من بپوشان؛ در کم شمردن نیکی در گفتار و کردارم، اگرچه بسیار باشد و بسیار شمردن بدی در گفتار و کردارم اگرچه کم باشد.

در فرازهای دیگر نیز امام با استفاده از این روش، زمینه را برای توبه و بازگشت به درگاه الهی آماده می سازد:

اگر فرمانبری از تو را به شمار آورم، ناچیز است و نافرمانی از تو که باید به آن اقرار کنم، زیاد است و عفو از بنده ات بر تو هرگز دشوار نیست، اگرچه بد کرده باشد. پس مرا ببخش.(2)

اَلّلهُمَّ اِنیِّ اُصْبِحُ وَ اُمْسی مُسْتقِلاً لِعَمَلِی مُعْتَرِفا بِذَنبی، مُقِرًّا بخَطایایَ... .(3)

بار خدایا! من صبح و شام می کنم، در حالی که کردارم (بندگی ام) را اندک می بینم و به گناهم، اعتراف و به خطاها و کارهای ناروایم اقرار دارم.

سُؤالَ مَنْ اسْتَکْثَرَ ذُنوبَهُ وَ اعْتَرَفَ بخطیئَتِهِ... .(4)

درخواست کسی که گناهانش را بسیار دانسته و به خطا و کار بی جای خود اقرار کرده است.

ص: 120

بنابراین، همان گونه که ملاحظه شد، دامنه استفاده از این روش تربیتی گسترده است و رفتارهای فردی و اجتماعی را نیز در برمی گیرد.

از خداوند» است، با شمردن نعمت های الهی از جمله خلقت زیبا و روزی های پاکیزه و حلال و سلامتی، خدای را سپاس می گوید و می فرماید:

و سپاس خدایی را که زیبایی های آفرینش را برای ما برگزید و روزی های پاکیزه را برای ما روان گردانید.(1)

سپاس خدایی را که ابزار گشادگی را در (بدن) ما به هم پیوسته و افزارهای جمع شدن و درهم کشیدن را در (کالبد) ما قرار داد. (رگ، پی، استخوان، گوشت، پیه، خون) و دیگر اندام را با کیفیت و حرکت های ویژه در پیکر ما نهاد تا به واسطه آنها اندام ها گشاده و درهم شود و ما را از روان های زندگی بهره مند کرد و پیکر کردارها را در ما استوار گردانید و ما را با روزی های پاکیزه (انواع غذاهای حیوانی و نباتی) پرورش داد و به بخشش خود توانگرمان ساخت و به نعمت خود، ما را سرمایه (زندگی) بخشید.(2)

همچنین امام درخواست می کند:

بار خدایا! چه بسیار ابرهای ناگواری و گرفتاری که آنها را از من گشودی (دور ساختی) و ابرهای نعمت که آنها را بر من باراندی و جوی های رحمت و مهربانی که آنها را پهن کردی و عافیت و تندرستی که آن را بر من پوشاندی و چشم های فتنه که آنها را کور گردانیدی و پرده های اندوه هایی که آنها را برداشتی. همه آنها از روی نعمت بخشی و احسان از سوی تو است.(3)

از پی آمدهای مهم این روش، شناخت بیشتر خداوند و نیز انگیزه سپاس

ص: 122

از خداوند است. امام سجاد علیه السلام در نخستین دعای صحیفه _ با یادآوری نعمت های الهی _ در قبال این همه نعمت که خداوند به انسان بخشیده، سپاس گزاری به درگاه الهی را وظیفه انسان دانسته و می فرماید:

سپاس خدایی را سزاست که اگر شناخت سپاس گزاری خود را در برابر نعمت های مدامی که برای آزمایش به ایشان داده و بخشش های پیوسته ای که برای آنها تمام گردانیده است، باز می داشت، هر آینه، نعمت هایش را مصرف می کردند و او را سپاس نمی گزاردند؛ روزی فراوان و فراخ او را می خوردند و شکرش را به جا نمی آوردند. اگر چنین می بودند، از حد انسانیت به مرز حیوانیت روی می آوردند و چنان بودند که خداوند در کتاب استوار خود وصفشان فرموده است: ایشان (ناسپاسان) جز مانند چارپایان نیستند، بلکه گمراه ترند.(1)

بنابراین، سرآغاز انسانیت انسان از اینجاست که از غفلت خارج شود و به مرحله آگاهی گام بگذارد و متوجه باشد که تمام نعمت هایی که در اختیار دارد، عنایت الهی است. ازاین رو، به حکم عقل، انسان باید در مقابل چنین منعمی سپاس گزار باشد. پس تا انسان از غفلت خارج نشود، در واقع، هنوز داخل محدوده انسانیت نشده است، بلکه مسیر سقوط را می پیماید و از حیوان پست تر است.

این روش تربیتی از آن جهت که در انسان برای عمل، انگیزه ایجاد می کند، می تواند یک روش گرایشی به شمار آید و از آن جهت که منشأ تحرک و نشاط، شناخت و آگاهی انسان است، یک روش شناختی شمرده

ص: 123

شود.

را گرامی می دارند، هراسی ندارد.(1)

افزون بر این، کودکی که مورد تکریم و احترام خانواده قرار گرفته، احترام به دیگران را که یک خصلت پسندیده است، از آنان یاد می گیرد. بنابراین، تکریم کودک برای تربیت صحیح او ضرورت دارد.(2) امام سجاد علیه السلام در دعای بیست و چهارم صحیفه در حق والدین چنین می فرماید: «وَ اَثِبْهُما عَلی تَکْرِمَتی؛ و آنان را در گرامی داشتنم پاداش ده».(3)

تکریم و احترام شخصیت فرزند، روش تربیتی بسیار مهمی است که امام در قبال آن برای والدین درخواست پاداش می کند. همچنین ایشان در فرازی دیگر با اشاره به این مسئله مهم تربیتی می فرماید: «وَ زَیِّنْ بِهِمْ مَحْضَری وَ اَحْیِ بِهِمْ ذِکری؛ و مجلس مرا به ایشان بیارای و یاد مرا به آنها زنده بدار».(4)

امام در این فراز، فرزندان را زینت مجلس و زنده نگه دارنده یاد و نام والدین به شمار می آورد و این، نوعی احترام و تکریم به فرزند است. همچنین ایشان با اشاره به اموری که سبب احترام به فرزند می شود، می فرماید: «وَ اَعِنیَّ علی تَربِیَتِهِمْ وَ تَأدِیبِهمْ وَ بِرِّهِمْ؛ و مرا برای پرورش آنها و بافرهنگ کردنشان برای نیکی کردن به ایشان یاری فرما».(5)

در این فراز، امام سجاد علیه السلام به برخی وظایف والدین در برابر

ص: 125

فرزندان اشاره می کند که رعایت این وظایف، سبب احترام و تکریم به شخصت فرزند نیز می شود. امام در این فراز، به سه دسته از وظایف والدین اشاره کرده است:

اول _ تأمین نیازهای فرزند: برآوردن نیازهای اولیه فرزند از وظایف مهم والدین است که برای رشد و تعالی فرزند لازم است.

دوم _ محبت: یکی از ارکان تربیت فرزند، برقراری روابط مناسب با او بر اساس محبت است. محبت به عنوان مهم ترین واسطه در برقراری رابطه، باید مورد توجه ویژه باشد.

سوم _ تربیت فرزند: محبت کردن به فرزند و رفع نیازهای او، زمینه ساز تعالی او به مراحل بالای تربیتی است.

بنابراین، تلاش والدین در تأمین نیازهای فرزندان، تربیت آنان و محبت ورزیدن به ایشان، نوعی احترام گذاشتن و شخصیت دادن به فرزند تلقی می شود. امام در فرازی دیگر می فرماید:

بار خدایا! بازوی مرا به وسیله ایشان استوار گردان و در هنگام غایب بودنم، نیازم را به سبب ایشان کفایت کن (آنها را جانشین من گردان) و به وسیله اینان مرا بر خواسته ام یاری فرما.(1)

در این فراز، امام با درخواست جانشین کردن فرزندان در مواردی که او حضور ندارد و با درخواست یاری خدا به وسیله آنها برای رفع نیازها، افزون بر اعتماد کردن به آنها، به شخصیت فرزندان احترام می کند.

ص: 126

رفق و مدارا سبب خوشحالی آنها شویم.(1) امام سجاد در دعای بیست و چهارم صحیفه با بیان مقام والای پدر و مادر درباره روش رفق و مدارا با والدین می فرماید:

بار خدایا! مرا چنان گردان که از ابهت پدر و مادر بترسم؛ مانند ترسیدن از پادشاه ستم کار و با ایشان خوش رفتاری کنم؛ همچون خوش رفتاری مادری مهربان. و فرمانبری و نیکوکاری ام را به آنان در نظرشان از خوابِ خواب آلوده، خوش تر و در دلم از آشامیدن تشنه، گواراتر گردان تا خواسته آنها را بر خواسته خود برگزینم و خشنودی ایشان را بر خشنودی خویش جلو اندازم و نیکی شان را درباره خود هر چند اندک باشد، بسیار شمارم و نیکی خویش را درباره آنها هر چند بسیار باشد، کم بدانم.(2)

بار خدایا! صدایم را در برابر ایشان آهسته و سخنم را خوشایند و خویم را نرم ساز و دلم را بر آنها مهربان کن و مرا به ایشان سازگار و بر آنان رحیم گردان.(3)

امام در این فرازها، روش های رفتار با والدین را این گونه بیان می کند:

1. حفظ شخصیت والدین؛

2. خوش رفتاری؛

3. اطاعت کردن؛

4. مقدّم داشتن خواست و رضایت ایشان بر خواست و رضایت خود؛

5. نیکوکاری ایشان را هر چند کم باشد، زیاد دانستن و نیکوکاری نسبت

ص: 128

به ایشان را هر چند زیاد باشد، کم دانستن؛

6. آهسته و زیبا سخن گفتن؛

7. نرم خوی و مهربان بودن؛

8. رفیق و شفیق بودن.

همسایگان را چنین بیان می کند:

1. کمک به ناتوانان؛

2. عیادت از بیماران؛

3. راهنمایی کردن راه جویان؛

4. اندرز دادن به مشورت کنندگان؛

5. دیدار از سفر برگشته؛

6. پنهان کردن اسرار؛

7. پوشاندن عیب ها؛

8. یاری کردن ستم دیده؛

9. کمک کردن با ابزار خانه.

اساس احترام و تساهل و تسامح باشد. امام سجاد علیه السلام در این زمینه از پیشگاه خداوند می خواهد:

بار خدایا! مرا بر آن دار که کردارهای بدشان را به نیکی پاداش دهم و از ستم کارشان به بخشش درگذرم و درباره همه ایشان خوش گمان باشم و با احسان و خوبی، همه آنها را سرپرستی کنم و با پاک دامنی، چشمم را از آنان بپوشانم و با فروتنی با آنها نرم باشم. با مهربانی بر گرفتارانشان رقّت ورزم و دل جویی کنم و در پنهانی و پشت سر، دوستی را برای آنان آشکار سازم و از سر خیرخواهی، نعمت همیشگی را نزد ایشان دوست بدارم و آنچه برای خویشان خود واجب و لازم می دانم، درباره ایشان نیز لازم بدانم و آنچه برای نزدیکان رعایت داشته ام، برای ایشان رعایت کنم.(1)

بار خدایا! بر محمد و آل او درود فرست و مرا توفیق ده تا با کسی که با من خیانت و نادرستی کند، با خیرخواهی رفتار کنم و پیش آیم و کسی را که از من دوری کرده است، به نیکویی پاداش دهم و کسی را که مرا نومید گردانیده است، به بخشش، عوض دهم و کسی را که از من بریده است، به پیوستن، مکافات کنم و از آن که از من غیبت کرده است، به نیکی یاد کنم و نیکی را سپاس گزارم و از بدی چشم بپوشم.(2)

از این دعاها برمی آید که روش تربیت و اصلاح بدی ها، منحصر به تنبیه و کیفر نیست، بلکه با بخشش و احسان می توان به اصلاح بدی ها پرداخت. چنان که انسان خطاکار از کیفر عبرت می گیرد و خطاهایش را ترک می کند،

ص: 131

گاه بر اثر احسان دیگران نیز از کردار بد خود پشیمان می گردد و به راه حق می گراید. انسانی که به شخص خطاکار احسان می کند، برایش الگو می شود و به او درس نیکوکاری می آموزد. بدین وسیله، وجدان او را بیدار و متأثر می سازد؛ به گونه ای که اظهار شرمساری می کند. بنابراین، خود این احسان، نوعی تنبیه به شمار می آید و طرف را به اظهار ندامت وادار می کند.(1)

البته به کار بردن این روش در همه جا و برای همگان و در هر شرایطی صحیح و مؤثر نیست؛ چون اگر درست انجام نگیرد، ممکن است آثار بدی به همراه داشته باشد. مربی باید موارد را خوب بررسی کند و هر جا این روش را صلاح بداند، از آن بهره گیرد.(2)

ص: 132

ویژگی مشترک تمام هدف های تربیتی (هدف های غایی، کلی، جزئی و رفتاری) آن است که این هدف ها، نتیجه یک یا چند فعالیت تربیتی اند.(1)

تقسیم های گوناگونی برشمرده اند که در هر یک از آنها از دیدگاه خاصی به اقسام هدف نگریسته می شود. برای مثال، در یک تقسیم بندی بر مبنای انواع روابط انسانی اهداف مربوط به روابط انسان با خود، خداوند و هم نوعانش و نیز روابط انسان با جهان پیرامون خود، مورد توجه قرار می گیرد.(1)

در تقسیم دیگر، می توان از دید واقعیت های موجود اجتماعی، اهداف را به پنج دسته سیاسی، اجتماعی، خانوادگی، اقتصادی و فرهنگی تقسیم کرد.(2) تقسیم بندی هایی نیز بر اساس ملاک های دیگر انجام گرفته است که مجال بیان آنها نیست.

به نظر می رسد بهترین معیار و ملاک تقسیم بندی اهداف تربیتی در صحیفه سجادیه، خود انسان باشد. وقتی از دیدگاه صحیفه به انسان می نگریم، پیش فرض های اساسی داریم که تعیین کننده نوع نگرش ما به انسان است. مانند اینکه انسان و جهان، آفریده خداوند هستند و انسان جانشین خداست و بر تمام آفریده ها فضیلت دارد و دارای فطرت خداجو است. بنابراین، اگر بخواهیم هدف های تربیتی را در صحیفه تقسیم بندی کنیم، باید ملاک این تقسیم بندی را نیز از خود صحیفه بگیریم؛ زیرا بینشی که در مکتب اهل بیت علیهم السلام برای نظام تربیتی در زندگی انسان معیار قرار گیرد، بی شک همیشگی است و به تمام جنبه های وجودی و نیازها و استعدادهای او ناظر است. این نظام تربیتی، انسان را جانشین خدا در زمین

ص: 135

می داند و در پی آن است که نظامی بیافریند که با در برگرفتن تمام جنبه های وجودی انسان، فردی صالح و شایسته تربیت کند.

بنابراین، با توجه به آنچه گذشت، می توان هدف های تربیتی را در نظام صحیفه به سه طبقه کلی: اهداف غایی (نهایی)، اهداف واسطه ای و اهداف جزئی تقسیم کرد که به اعتبار قرب و بعد آنها، اهداف بعید و متوسط و قریب نامیده می شوند.(1) در مراحل بعد، هر یک از هدف های کلی و جزئی، خود، به اقسام دیگری تقسیم می شوند.(2)

بنابراین، شایسته است خود «خداوند» که هدف نهایی است، محور قرار گیرد، نه اموری که رابط میان ما و خداوند هستند؛ زیرا امور واسطه ای، زمینه ساز رسیدن به آن مقام هستند. پس اگر مفهوم هدف از این مظاهر میانی، استنباط گردد، تنها در پرتو مطلوبیت آن حقیقت واحد است.

امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه برای هدایت انسان به هدف غایی آفرینش؛ یعنی خداوند متعال، با عبارت ها و مفاهیم متفاوتی، چگونگی ارتباط انسان را با خدا بیان می کند. این مفاهیم در برگیرنده هدفی خاص هستند و نقش واسطه ای دارند و آنچه محور و معیار است، همان حقیقت واحد است. در ادامه، به برخی مفاهیمی که در صحیفه سجادیه بیان کننده چگونگی ارتباط انسان با خداست، اشاره می کنیم:

1. عبودیت: از دیدگاه صحیفه سجادیه، کسی سعادتمند است که به مقام عبودیت رسیده باشد. سعادت واقعی در گرو کسب علم یا لذت یا قدرت بیشتر و مانند اینها نیست، بلکه سعادت بشر تنها در پیوند با خدا به دست می آید. عبادت، غایت آفرینش انسان است.(1) بنابراین، از نظر صحیفه سجادیه، انسانی سعادتمند است که به این هدف دست یابد:

«وَ اجْعَلنا مِنْ اَسْعَدِ اَهْلِهِ بِهِ؛ و به وسیله آن ماه، ما را از نیک بخت ترین اهل آن (کسانی که در آن به عبادت و بندگی اشتغال داشتند) قرار ده».(2)

«وَ اجْعَلْنا مِنْ... اَسْعَدِ مَنْ تَعبَّدَ لَکَ فِیهِ؛ و از نیک بخت ترین کسانی که تو را در

ص: 137

آن ماه پرستش می کنند، قرار ده».(1)

2. قرب: مفهوم دیگری که بیانگر چگونگی پیوند با خداوند است، قرب است. مراد از قرب، قرب زمانی و مکانی نیست، بلکه نزدیکی و ارتباط روحی و معنوی مراد است؛ ارتباطی که ریشه در شخصیت انسان دارد و او را به خدا نزدیک می کند:

«تَقَرَّبْتُ اِلَیْکَ بِما لا یَقْرُبُ اَحَدٌ مِنْکَ اِلاّ بِالتَّقَرُّبِ بِهِ؛ و به آنچه کسی جز با آن به تو نزدیک نشود، خواستار نزدیک شدن به درگاه تو شده ام».(2)

«مَنْ... تَقَرَّبَ اِلَیْکَ بِقُرْبَةٍ اَوْجَبَتْ رِضاکَ لَهُ... فَهَبْ لَنا مِثْلَهُ مِنْ وُجْدِکَ؛ کسی که به وسیله عملی تقرب آور، به سوی تو تقرب جسته که خشنودی تو را برای او لازم گردانیده، پس از توانگری خود مانند (پاداش) به ما ببخش».(3)

3. حیات طیبه: این مفهوم نیز برای بیان چگونگی ارتباط انسان با خداوند به کار رفته است. امام سجاد علیه السلام می فرماید:

پس مرا به زندگی پاکیزه ای زنده دار تا آن گونه که می خواهم، آن زندگی نظم پذیرد و آنچه را دوست دارم، در برگیرد؛ به گونه ای که آنچه را نمی پسندی، به جا نیاورم و آنچه را نهی کرده ای، مرتکب نشوم.(4)

طهارت افزون بر طهارت جسمانی، شامل پاکی روح و روان می شود. طهارت روح در اصل توحید تبلور می یابد و تمامی آموزه های اعتقادی،

ص: 138

اصول اخلاق عملی و اعمال شرعی را دربرمی گیرد.(1)

از: خدا، خود و دیگران. انسان همواره با یکی یا بیشتر از این عوامل در ارتباط است. البته ارتباط با یک یا چند عامل، مانع ارتباط با دیگر عوامل نیست. برای مثال، ارتباط با خود یا دیگران از جهتی، ارتباط با خدا نیز هست.(1)

و توکل به خدا در گرو شناخت هر چه کامل تر اوست. شناخت سطحی، پیوند ضعیفی را اقتضا می کند و برعکس، هر چه شناخت گسترده تر و عمیق تر باشد، زمینه ارتباط مستحکم تر می شود.

در روایات، درباره شناخت خدا تأکید زیادی شده است، به گونه ای که حضرت علی علیه السلاممی فرماید: «اول الدین معرفته؛ شناخت خدا سرآغاز دین داری است».(1) این حدیث شریف، محور بودن معرفت به خداوند و نیز ناممکن بودن دین داری بدون شناخت خدا را بیان می کند.

یکی از اهداف مهم تربیتی امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه، تقویت هر چه بیشتر شناخت خداوند است. برای این منظور، امام در دعاهای بسیاری به مسئله «خداشناسی» پرداخته است و با اشاره به موضوع هایی مانند توحید و مراتب آن، ذات خدا و صفات او همچون: خالق، قادر، علام، رحیم، غنی، قوی، منعم، عزیز، حکیم و... به تقویت شناخت ما کمک می کند.

حضرت امام سجاد علیه السلام در نخستین دعا پس از سپاس خداوند، به شناساندن خدا می پردازد:

سپاس و ستایش خدایی را سزاست که دیده های بینندگان از دیدنش ناتوانند و اندیشه های وصف کنندگان از عهده وصفش برنیایند. به قدرت و توانایی خود آفریدگان را آفرید و آنان را به اراده و خواست خویش پدید آورد، بی اینکه از روی

ص: 141

نمونه ای باشد.(1)

امام در این دعا با اشاره به ذات خداوند و قابل رؤیت نبودن او و نیز با اشاره به صفت خالق بودن خداوند، ما را به شناخت بیشتر او هدایت می کند. همچنین در فرازهای نخستین دعای عرفه،(2) امام حسین علیه السلام به بیان «خداشناسی» می پردازد و بدین وسیله، بر شناخت ما می افزاید. امام در فرازهایی از دعای عرفه می فرماید:

تویی آن که در کار آفرینش، شریک و انبازی، یاری ات نکرده و در کارت (آفریدن هر چیز) وزیر و معاونی تو را یاری نداده و هم پایه و مانندی برای تو نبوده است.(3)

تویی آن که وهم ها و اندیشه ها از ادراک کنه و حقیقت ذات تو درمانده اند و فهم ها و دانش ها از درک چگونگی تو ناتوانند و دیده ها در کجا بودنت را درنیافتند.(4)

ناگفته نماند که شناخت خدا، عنایتی الهی است تا بندگان بتوانند ولیّ نعمت خود را بشناسند و وظایف خود را مانند شکرگزاری و ایمان به او ایفا کنند. امام سجاد علیه السلامدر این زمینه، در نخستین دعا می فرماید:

سپاس خدایی را که خویشتن را (وجود، علم، قدرت و حکمتش را) به ما شناساند و شکرگزاری و سپاس خود را به ما الهام کرد و درهای علم به ربوبیت و

ص: 142

پروردگاری اش را بر ما گشود و ما را به اخلاص در توحید و یگانگی اش راهنمایی فرمود.(1)

بنابراین، با توجه به این دعاها و تأکیدی که امام در این زمینه دارد، روشن می شود که یکی از اهداف تربیتی در صحیفه سجادیه، هدایت پیروان به شناخت خدا و تصحیح نظام اعتقادی آنهاست.

جمود رهایی یابد.(1) طلیعه دعا این است:

«اَللهُمَّ... بَلَّغْ بِایِمانی اَکْمَلَ الایِمانِ، وَ اجْعَلْ یَقِینی اَفْضَلَ الیَقینِ، وَ انَتهِ بِنِیَّتی اِلی اَحْسَنِ النِّیّاتِ وَ بِعَمَلِی اِلی اَحْسَن الاَعْمال. اَلّلهُمَّ وَ فِّرْ بِلُطفِکَ نِیَّتی وَ صَحِّحْ بِما عِنْدکَ یَقینی وَاسْتَصلِحْ بِقُدْرَتِکَ ما فَسَدَ مِنیّ.(2)

بار خدایا! ایمانم (اعتقاد به دل و اقرار به زبان و عمل به اندام که کاشف از آنهاست) را به پایه کامل ترین ایمان برسان و باورم را بهترین یقین ها قرار ده و نیّت مرا به نیکوترین نیّت ها پایان ده و کردارم را به بهترین کردارها برسان.

ایمانی که در آغاز این دعا آمده، ایمان برآمده از علم و عمل است؛ زیرا امام سجاد علیه السلام در این دعا، پس از درخواست ایمان کامل، درخواست های دیگری دارد که مترتب بر این دو است؛ مانند خلوص نیت و چگونگی گفتار و رفتار با مؤمنان و به طور کلی، اخلاق نیکو و پسندیده که تمامیت ایمان هر فرد بسته به انجام آن رفتارها و رعایت آن وظایف مهم است. نقل شده است که مردی به رسول اکرم صلی الله علیه و آله عرض کرد: یا رسول اللّه ، دوست دارم ایمانم کامل شود. حضرت فرمود: «حَسّنِ خُلقَک یَکمُلُ ایمانُک؛ اخلاق خود را نیکو و پسندیده کن تا ایمانت کامل شود».(3)

با توجه به این روایت، امام سجاد در دعای مکارم الاخلاق، اخلاق نیکو و پسندیده را یکی از راه های دست یابی به ایمان کامل می داند و با بیان

ص: 144

فضایل و رذایل اخلاقی، ما را به ایمان کامل راهنمایی می فرماید. صحیفه سجادیه و به ویژه دعای شریف «مکارم الاخلاق»، مجموعه ای است که بیشترین نشانه های ایمان کامل را دربردارد و جویندگان ایمان کامل می توانند از آن الهام بگیرند.

از آنجا که یکی از اهداف تربیتی اسلام، ایمان به خداست، حضرت امام سجاد علیه السلام در دعاهای بسیاری مانند دعای عرفه، با بیان صفات خدا و با تأکید بر ایمان به خدا، روح ایمان را در افراد تقویت می کند. امام سجاد علیه السلامدر این زمینه می فرماید: «اَلّلهُمَّ وَ اجْعَلْنی مِنْ اَهْلِ التَّوْحِیدِ وَ الایِمانِ بِکَ؛ بار خدایا! مرا از اهل توحید و از گروندگان به خود قرار ده».(1)

در دعای دیگر، امام سجاد، اخلاص در توحید را از خدا می خواهد و این به جنبه قلبی ایمان اشاره دارد و اینکه ایمان تنها به زبان نیست:

«وَ دَلَّنا عَلَیْهِ مِنَ الاِخلاصِ لَهُ فی تَوْحِیدِهِ؛ و ما را به اخلاص در توحید و یگانگی اش راهنمایی فرمود».(2)

«وَ سِیلَتی اِلَیْکَ التَّوحِیدُ؛ دست آویزم به سویت، یگانه دانستن تو است».(3)

آنچه در صحیفه سجادیه به واسطه بودن ایمان دلالت دارد، تعلق ایمان به هدف غایی خلقت؛ یعنی خداست. در واقع، ایمان، و متعلّق آن، هدف است. هر امری که ایمان به آن تعلق می گیرد، همان اصل است و در ایمان

ص: 145

به خدا، اوست که غایت است. همچنین واسطه بودن ایمان، به این دلیل است که زمینه عمل صالح به شمار می رود که در کنار هم بودن ایمان و عمل، سرانجام، آدمی را به مقام قرب الهی می رساند. بنابراین، با توجه به دعاهای صحیفه سجادیه، «ایمان» یکی از اهداف واسطه ای تربیت است.

صحیفه سجادیه، تقوا را مطلوب و مقصود خود دانسته و بارها آن را از خداوند خواسته است:

«وَ اَلْهِمْنی التَّقْوَی؛ و پرهیزکاری را به من الهام فرما».(1)

«... وَ اَشْعِرْ قَلبی تَقْواک؛ و دلم را از پرهیزکاری خودت مالامال کن».(2)

«اَلّلهُمَّ... زَوِّدنا مِنَ التّقوَی؛ بار خدایا! ما را توشه ای از پرهیزکاری قرار ده».(3)

یک _ آثار تقوا

یکی از پی آمدهای مهم تقوا، «جلوگیری از گناه» است. امام در این باره می فرماید:

وَ اجْعَلْنی... مِنَ... المَعْصُومِینَ مِنَ الذُّنوبِ وَ الزَّلَلِ وَ الخَطآءِ بِتَقْواک.(4)

و مرا از کسای قرار ده که با بازداری و نگه داری تو، از گناهان و لغزش ها و خطا بسته و محفوظ مانده اند.

زَوِّدنا مِنَ التَّقْوَی ضِدَّ غَوایَتِهِ، وَ اسْلُکْ بِنا مِنَ التُّقی خِلافَ سَبِیلِهِ مِنَ الرَّدی.(5)

و ما را برای مقابله در برابر گمراهی او (شیطان) از پرهیزکاری، توشه ده و خلاف راه او که راه تباهی است، ما را به راه پرهیزکاری ببر.

امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه، پی آمدهای دیگری برای تقوا برشمرده است. برای مثال، صفاتی را که ایشان برای پرهیزکاران برمی شمارد، جزو آثار تقوا شمرده می شود.

ص: 147

دو _ صفات پرهیزکاران

امام سجاد علیه السلام در دعای مکارم الاخلاق، ویژگی های برجسته پرهیزکاران را چنین بیان می فرماید:

و زیور پرهیزکاران را به من بپوشان در: گستردن عدل و داد و فرو نشاندن خشم و خاموش کردن آتش دشمنی و گرد آوردن و الفت دادن پراکندگان و اصلاح فساد بین مردم و فاش کردن خیر و نیکی و پنهان کردن عیب و زشتی و نرم خویی و فروتنی و خوش رفتاری و آرام طبعی و سنگینی و خوش خویی و پیش دستی به کمال اخلاقی و برگزیدن احسان، بی آنکه جزای احسانی باشد و ترک عیب گویی و به غیر مستحق نیکی نکردن و گفتن حق اگرچه سخت باشد و کم شمردن نیکی در گفتار و کردارم، اگرچه بسیار باشد و بسیار شمردن بدی در گفتار و کردارم، اگرچه کم باشد و آنچه را بیان شد، برای من کامل گردان به وسیله هموارگی طاعت و فرمانبری و همیشه بودن با جماعت و واگذاشتن بدعت گذاران.(1)

عبادت است که به برقراری نوعی ارتباط مستقیم با خدا گفته می شود. منظور از عبادت، برقراری نوعی ارتباط خاضعانه و ستایش گرانه و سپاس گزارانه است که انسان با خدا برقرار می کند. ازاین رو، تعریف عبادت، مراحل مختلف قرب به خدا را در برنمی گیرد.

مقصود از هدف بودن عبادت، پرورش روحیه بندگی است؛ به گونه ای که انسان همواره نسبت به خدا حالتی فروتنانه و خاشعانه داشته باشد و احاطه او را بر رفتار و نیت هایش بپذیرد. این روحیه، وقتی به دست می آید که عبادت های انسان با توجه قلبی و اخلاص درونی همراه باشد. امام سجاد می فرماید: «لا عِبادَةَ إلاّ بِالتَّفَقُّه؛ هیچ عبادتی جز با فهم و تفقه در آن به دست نمی آید».(1)

یکی از اهداف تربیتی امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه، پرورش رابطه با خدا در قالب عبادت و مناجات خاضعانه و خاشعانه است. برای این منظور، امام در دعاهای بسیاری مانند «دعا به هنگام درخواست بخشش گناهان»، «دعای نماز شب»، «دعا در توبه و بازگشت»، به پرورش این هدف می پردازد.

امام سجاد علیه السلام در فرازهایی از صحیفه در مورد توفیق بندگی می فرماید:

وَ اعْمُرْ لَیلی بِاِیقاظِی فِیهِ لِعِبادَتِکَ، وَ تَفَرُّدی بِالتَّهَجُّدِ لَکَ.(2)

ص: 149

و شبم را آباد و بابرکت (شایسته) گردان به بیدار کردنم در آن برای بندگی ات و تنها بودنم به شب خیزی برای (مناجات با) تو.

وَ زَیِّنْ لی التّفَرُّدَ بِمُناجاتِکَ بِاللَّیلِ وَ النَّهار.(1)

و مناجات و راز و نیاز با خودت را در تنهایی و در شب و روز برایم آراسته و خوشایند گردان.

همچنین امام در دعای شانزدهم _ درخواست گذشت از گناهان _ به مناجات با خدا می پردازد و راه نیایش و راز و نیاز کردن و ارتباط با خدا را می آموزد. امام در فرازهایی از این دعا، با اشاره به صفات خداوند، خطاب به خدا چنین راز و نیاز می کند:

وَ اَنْتَ الَّذی عَفْوُهُ اَعْلی مِنْ عِقابِهِ وَ اَنتَ الَّذی تَسْعی رَحْمَتُهُ اَمامَ غَضَبِهِ وَ... .(2)

و تو آنی که گذشت و آمرزشش از کیفرش برتر است. تو آنی که مهربانی و رحمت او بر غضبش پیشی می گیرد.

قَدْ تَرَی یا اِلهی فَیْضَ دَمْعِی مِنْ خِیفَتِکَ، وَ وَجِیبَ قَلْبی مِنْ خَشیَتِکَ، وَ انْتِقاضَ جَوارحِی مِنْ هَیْبَتِکَ.(3)

ای خدای من! روان شدن اشکم را از ترست و نگرانی دلم را از بیم عظمتت و لرزیدن اندامم را از شکوه و بزرگی ات می بینی.

یک _ آثار تربیتی عبادت

عبادت نیز در کنار دیگر جلوه های ارتباط با خدا، آثار تربیتی مشخصی

ص: 150

دارد که مهم ترین آن عبارت است از:

اول _ پرهیز از خودخواهی

عبادت و بندگی خدا، آثار تربیتی فراوانی دارد، همچون رهایی از «خودخواهی» که کلید دست یابی به ارزش های والای انسانی است. به طور مشخص می توان اثر تربیتی عبادت را به دست آوردن روحیه فروتنی در برابر اوامر الهی دانست. انسانی که با یک سری ذکرها و اعمال، قلب خود را متوجه معبودی توانا کرده است، دست نیاز به سوی او دراز می کند و خود را با قدرت و علم مطلق در ارتباط می بیند. ازاین رو، دیگر به دنبال خودخواهی های نفسانی نمی رود. امام سجاد علیه السلاممی فرماید:

وَ قُلْتَ: اُدْعُونی اَسْتَجِبْ لَکُمْ، اِنَّ الَّذیِنَ یَسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبادَتی سَیَدخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ، فَسَمَّیتَ دُعآءکَ عِبادَةً، وَ تَرْکَهُ اسْتِکْبارًا، وَ تَوَعَّدتَ عَلی تَرکِهِ دُخُولَ جَهَنَّمَ داخِرینَ.(1)

و فرمودی: مرا بخوانید تا برای شما روا سازم. به یقین، کسانی که از بندگی من سرکشی می کنند، زود است که با خواری به دوزخ درآیند. پس دعای خود را بندگی و به جا نیاوردن آن را سرکشی نامیده و بر ترک آن به درآمدن در دوزخ با خواری تهدید کرده و ترسانده ای.

از این دعا برمی آید که اگر انسانی بندگی خدا را به جا نیاورد، این سرپیچی از عبادت خداست و نوعی تکبر ورزیدن به شمار می آید. اثر اخروی این خودبزرگ بینی و غرور، دوری از خدا و سقوط در دوزخی

ص: 151

است که از کردارهای ناشایست خود شخص ساخته شده است.

دوم _ شرافت و عزت نفس

انسانی که خدا را عبادت می کند، خود را در برابر خدا، ضعیف احساس می کند، ولی این احساس کاستی، یک طرف سکه ارتباط خاضعانه با اوست. طرف دیگر آن، عزت، توانایی، افتخار و متانت است. رهایی از سردرگمی، مقاومت در برابر خواسته های شخصی و حفظ خود در برابر ستم و نافرمانی از نشانه های عبادت در حیات انسان است. حضرت امام سجاد علیه السلام در این زمینه می فرماید:

فَاِنَّ الشَّریفَ مَنْ شَرَّفَتهُ طاعَتُکَ، وَ العَزیزَ مَنْ اَعَزَّتْهُ عِبادَتُک.(1)

بزرگوار کسی است که فرمانبرداری تو او را شریف گردانیده و عزیز و گرامی کسی است که بندگی ات او را عزیز کرده است.

دو _ آسیب شناسی عبادت

حضرت امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه با سفارش به عبادت و برقراری رابطه با خدا، به آسیب شناسی این هدف تربیتی پرداخته است. در نگاه امام، «خودپسندی» یکی از آفت های عبادت است: «وَ عَبِّدْنی لَکَ وَ لا تُفْسِد عِبادَتی بِالْعُجْبِ؛ و مرا برای (بندگی) خود رام ساز و عبادتم را به خودپسندی (از درجه قبول) تباه مگردان».(2)

یکی دیگر از آفت های عبادت، «کاهلی و سستی» است. امام در این

ص: 152

زمینه می فرماید: «وَ لا تَبْتَلِیَنِّی بِالْکَسَلِ عَنْ عِبادتِکَ؛ و مرا به کاهلی و سستی در عبادتت گرفتار مکن».(1)

سپاس بنده نسبت به منعم می شود و به او احترام می گذارد. با زبان قدردانی می کند و همواره می کوشد به گونه ای رفتار کند که متناسب با احسان او باشد. همه اینها مراتب شکر است، ولی منشأ همه آنها احساسی است که در دل وی پدید می آید.

چون منعم اصلی انسان، خداوند است و همه نعمت ها را از ریز و درشت و پنهان و آشکار، با واسطه یا بی واسطه، او به مخلوقاتش می دهد، به طور طبیعی، این احساس به خدای متعال باید در دل انسان، به صورت کامل تر وجود داشته باشد؛ زیرا توجه به این همه نعمت، کافی است که حالت شکرگزاری را در دل و عبادت و خداپرستی را در رفتار وی ظاهر سازد.(1)

امام سجاد در دعاهای مختلف صحیفه سجادیه از جمله در دعای «ستایش خداوند» و نیز در دعای سی و هفتم که «شکرگزاری از خداوند» است، با بیان های مختلف به موضوع شکرگزاری و سپاس از خداوند متعال پرداخته است تا بدین وسیله ما را به این هدف تربیتی هدایت کند.

حضرت امام سجاد در این زمینه می فرماید: «یا مَنْ شُکْرُهُ فَوزٌ لِلشّاکِرین؛ ای آن که سپاس گزاری از او، دست یابی و رسیدن به خیر برای سپاس گزاران است».(2)

یک _ فرهنگ شکرگزاری

اول _ شکرگزاری، تفضل الهی

ص: 154

یکی از نکته های جالب در فرهنگ شکرگزاری در صحیفه سجادیه، تفضلی بودن شکر است. امام گوشزد می کند اینکه انسان می تواند ولیّ نعمت خود را در قبال این همه نعمت ها که در اختیار وی قرار داده است، شکرگزار باشد، به سبب تفضلی است که خدا به انسان کرده است. امام می فرماید:

اَلّلهُمَّ اِنَّ اَحَدا لا یَبْلُغُ مِنْ شُکْرِکَ غایَةً اِلاّ حَصَلَ عَلَیْهِ مِنْ اِحْسانِکَ ما یُلْزِمُهُ شُکْرا.(1)

بار خدایا! کسی به پایان شکر و سپاس تو نمی رسد، مگر اینکه از احسان و نیکی تو چیزی برای او فراهم می آید که او را به شکری دیگر وادار می گرداند.

وَ اِلْهامِکَ الشُّکْرَ عَلَی الاِحْسانِ وَ الاِنْعام.(2)

و سپاس گزاری بر نیکی کردن و نعمت دادنت را الهام کردی و در دل انداختی.

تَشْکُرُ مَنْ شَکَرَکَ وَ اَنْتَ اَلْهَمْتَهُ شُکْرَکَ.(3)

هر که تو را سپاس گزارد، پاداش می دهی، حال آنکه تو سپاس گزاری را به او الهام کرده ای.

ازاین رو، شکرگزاری هر نعمتی امکان پذیر است، جز نعمت هدایت بر شکر خدای تعالی؛ زیرا هدایت شدن به شکر نعمت خدا، نعمت دیگری است که شکر آن بر بنده واجب است. پس شکر نعمت های الهی پایانی

ص: 155

ندارد، جز با اقرار به ناتوانی از به جا آوردن شکر خدا.(1)

دوم _ فراوانی نعمت به سبب شکر

یکی دیگر از ویژگی های فرهنگ تربیتی شکرگزاری، افزون شدن نعمت است. امام زین العابدین علیه السلامبا اشاره به آیه شریفه قرآن می فرماید:

وَ قُلْتَ: لَئِنْ شَکَرتُمْ لَاَزِیدَنَّکُمْ وِ لَئِنْ کَفَرتُمْ اِنَّ عَذابی لَشدِید.(2)

و فرمودی: «هر آینه اگر (مرا بر نعمتی که به شما داده ام) سپاس گزارید، شما را فزونی دهم و اگر ناسپاسی کنید، همانا کیفر من سخت است».

این اصل که اساس انگیزشی دارد، پاداشی از سوی خداوند برای انسان حق شناس است. فردی که در انجام امر و نهی های الهی می کوشد و از نعمت ها چنان که خدا می خواهد، بهره می گیرد، همواره از درون منتظر دریافت پاداشی از سوی خداوند است. این پاداش می تواند به صورت مادی یا معنوی باشد. انسان با بهره گیری از نعمت های جدید، شکر آن را به جا می آورد و این امر سبب بارش نعمت های جدیدتری از سوی خداوند می شود.(3)

سوم _ قرار گرفتن در موضع آزمایش

یکی دیگر از ویژگی های فرهنگ شکرگزاری، قرار گرفتن در موضع آزمایش است. امام سجاد علیه السلامدر دعایی می فرماید: «وَ نهَانا لِیَبْتَلِیَ

ص: 156

شُکْرَنا؛ و نهی کرده تا شکر و سپاس گزاری مان را آزمایش کند».(1)

با توجه به این دعا، توفیق ترک نواهی الهی یکی دیگر از موارد شکرگزاری به شمار می آید.(2)

چهارم _ حق شناسی، مرز تفکیک انسان از حیوان

یکی دیگر از ویژگی های فرهنگ تربیتی شکرگزاری، بقای انسانیت انسان است. امام سجاد علیه السلاممی فرماید:

سپاس خدای را که اگر بندگانش را از شناختن سپاس گزاری خود بر نعمت های پی در پی که به ایشان داده و بخشش های پیوسته که برای آنها تمام گردانیده است، باز می داشت، هر آینه، نعمت هایش را مصرف می کردند و او را سپاس نمی گزاردند و در رزقی که عطا فرموده است، فراخی می یافتند و شکرش به جا نمی آوردند. اگر چنین می بودند (شکر نمی کردند)، از حدود انسانیت به مرز بهیمیت روی می آوردند و چنان بودند که در کتاب استوار خود وصف فرموده است: «ایشان (ناسپاسان) جز مانند چارپایان نیستند، بلکه گمراه ترند».(3)

انسان هایی که از شکر منعم خویش غافلند و وی را در مقابل این همه نعمت، شکر نمی گزارند، سلامت فطرت خویش را از دست داده اند. زنگارها، آیینه دل آنها را تیره و تاریک کرده است و به آسانی تحت تأثیر نعمت های الهی قرار نمی گیرند.

ص: 157

بنابراین، اگر فطرت و دل انسان سالم باقی مانده باشد، توجه به این همه نعمت کافی است که حالت شکرگزاری را در دل انسان ظاهر سازد.

دو _ آثار تربیتی شکر

یکی از آثار مهم تربیتی شکرگزاری، «رسیدن به مقام رضا» است. انسان شکرگزار با مطیع کردن نفس خود، در پی خشنودی خداست. به بیان دیگر، کسی که در زندگی اش، شکرگزار خدا باشد، دست از زیاده خواهی برمی دارد و به آنچه خداوند به او عنایت کرده است، بسنده می کند. امام سجاد علیه السلام در دعایی که به هنگام بیماری می خواند، می فرماید:

فَما اَدْرِی، یا اِلهی، اَیُّ الحالَیْنِ اَحَقُّ بِالشُّکْرِ لَکَ، وَ اَیُّ الوَقْتَینِ اَوْلی بِاْلَحمْدِ لَکَ. اَوَقْتُ الصِّحَّةِ... اَمْ وَقْتُ العِلَّةِ... اَلّلهُمَّ فصَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ و آلِهِ، وَ حَبِّبْ اِلَیَّ ما رَضِیتَ لی.(1)

پس نمی دانم، ای خدای من! کدام یک از این دو حالت (تن درستی و بیماری) به سپاس گزاری تو واجب تر و کدام یک از این دو هنگام، برای ستایش تو سزاوارتر است: هنگام تن درستی یا بیماری؟ بار خدایا! بر محمد و آل او درود فرست و آنچه را برایم پسندیده ای، محبوب من گردان.

امام سجاد علیه السلام در این دعا، به بالاترین مراحل رضا که رضایت انسان به قضا و قدر الهی است،

اشاره می کند؛ یعنی هر چه خدا انجام می دهد، او بپسندد و به آن خشنود باشد.(2)

ص: 158

آن، توانایی انجام فعالیت های مشخص و پی گیری اموری مشخص را برای انسان فراهم می کند که به طور فطری در انسان وجود دارد. هدف هایی که در این زمینه از صحیفه سجادیه برداشت می شود، ناظر به دو امرند:

1. احیا و تقویت گرایش ها در وجود آدمی؛

2. هدایت و جهت دهی صحیح به گرایش ها.

در اینجا، برای ارائه مفهومی فراگیر از این دو معنا، واژه «پرورش» را به کار می بریم که هم تقویت و هم هدایت را دربردارد.

اراده خویشتن روان گردانید و در راه محبت و دوستی خود برانگیخت.

برای پرورش این گرایش، نخست باید به تقویت آن و برطرف کردن موانعی همچون گرایش های پست غرایز حیوانی و گرفتاری های روزانه می پردازیم که انسان را از شناخت خدای متعال باز می دارند. امام سجاد علیه السلامدرباره این دسته از موانع می فرماید:

اَلّلهُمَّ اِنیِّ اُصْبِحُ وَ اُمْسِی مُستَقِلاًّ لِعَمَلِی... عَمَلِی اَهْلَکَنی وَ هَوایَ اَرْدانی وَ شَهَواتی حَرَّمَتْنی.(1)

بار خدایا، من صبح و شام می کنم، در حالی که کردارم را اندک می بینم. کردارم مرا هلاک ساخته و هوای نفس و خواهشم، مرا تباه گردانیده و خواهش های نفسانی ام، مرا بی بهره ساخته است.

اَنَا عَبْدُکَ الَّذی... دَعاهُ هَواهُ اِلی ما زَیَّلْتَهُ.(2)

من آن بنده تو هستم که هوا و خواهش، او را به آن چه جدا ساخته ای و به آنچه ترسانده ای، خواند.

امام در این فرازها، هوای نفس و خواهش ها و رفتارهایی را که از این دو برمی خیزد، به عنوان عوامل بازدارنده انسان از فطرت خداجو و پیمودن مسیر سعادت معرفی می کند.

در مرحله بعد، باید این گرایش هدایت و راهنمایی شود تا به پرستش معبودهای دیگری مانند بت، ماه، ستاره و حتی دل بستگی مفرط به مقام

ص: 161

و ثروت کشیده نشود. به همین جهت، خداوند، فطرت خداجویی را در نهاد انسان قرار داده است تا انسان، خودش را به حقیقتی وابسته بداند و خود را به آن حقیقت، نزدیک سازد و آن را تسبیح و تقدیس کند.(1) از ویژگی های این فطرت آن است که انسان تا آن حقیقت را نیابد، آرام نمی نشیند، مگر آنکه زنگار غفلت بر دلش بنشیند که در این صورت، با مصداق های کاذب نیز گرایش خداجو آرام می شود.

همچنین عامل ناتوانی ذاتی انسان در اداره امورش، مهم ترین عامل راه یابی انسان به سوی خالق خود است. این فقر ذاتی، گویی در ژرفای جان انسان، احساس نیاز به موجود بی نیاز را به وجود آورده است و این احساس باطنی که ناخودآگاه و پنهان است، گرایش و کشش به سوی غنی بالذات را پدید می آورد. توجه به این صفت ذاتی، مهم ترین عامل در راه یابی انسان به سوی آفریدگار خود است. اگر آدمی این فقر را احساس کند، متوجه خدای خویش می گردد و گرایش به خدا، نتیجه آگاهانه شدن همان احساس نیاز و فقر وجودی است. ازاین رو، با تقویت این احساس و تشدید آن، این گرایش نیز نیرومندتر و اثر آن در زندگی بیشتر خواهد شد. ازاین رو، امام سجاد علیه السلامدر دعای های بسیاری با تأکید فراوان بر فقر و نیازمندی انسان به خدا می فرماید:

«اَلّلهُمَّ... اَنَا اَفْقَرُ الْفُقَرآءِ اِلَیْکَ؛ بار خدایا، من نیازمندترین نیازمندان به تو هستم».(2)

ص: 162

«وَ زِدْنی اِلَیْکَ فاقَةً وَ فَقْرا؛ و بر فقر و نیازمندی ام به درگاهت بیفزا».(1)

انحراف انسان، از اشتباه او در یافتن مصداق بی نیاز سرچشمه می گیرد. وقتی او در تشخیص بی نیاز مطلق اشتباه کرد، آنچه که مانند خود فقیر و نیازمند است، به جای مبدأ اصلی برمی گزیند و به سوی آن می گراید. امام سجاد علیه السلاممی فرماید:

وَ اَهْوَ نُهُمْ عَلَیْکَ مَنْ اَنْتَ تَرْزُقُهُ وَ هُوَ یَعْبُدُ غَیْرَک.(2)

و خوارترین آنها نزد تو کسی است که تو او را روزی می دهی و او جز تو را می پرستد.

بنابراین، پرورش خداجویی به عنوان یک هدف واسطه ای، احیا و تقویت این گرایش و هدایت آن به سوی متعلّق واقعی آن؛ یعنی خداوند است، به گونه ای که نه تنها در شرایط دشوار، بلکه در شرایط عادی نیز بروز پیدا کند. این امر در صورتی ممکن است که انسان همواره نقصان و فقر وجودی خود و غنا و بی نیازی خداوند را یادآور شود و در تشخیص مصداق بی نیاز مطلق به بیراهه نیفتد.

فضیلت، همان ارزش اخلاقی تثبیت شده در وجود انسان است.(1) اصل گرایش به ارزش ها و فضایل اخلاقی، مانند: عدالت، صداقت، امانت داری، وفای به عهد و... امری مسلّم است. اگر فردی از نظر شرایط خارجی در چند وضعیت برابر قرار گیرد، به گونه ای که هر یک از آن وضعیت ها به یک میزان، او را به فضایل یا رذایل اخلاقی بکشاند، در این حالت، هیچ کس به رذایل اخلاقی روی نمی آورد؛ چون در باطن، گرایش ذاتی به پستی ها و رذایل وجود ندارد. همچنین سیر زندگی انسان در طول تاریخ، نشان دهنده ترجیح فضایل بر رذایل است، ولی گاه غبار غفلت بر دل و عقل آدمی می نشیند و در شرایط مبهم و پیچیده زندگی، مصداق فضایل و رذایل برای انسان مشتبه می شوند. در این موارد، انسان به راهنمایانی نیاز پیدا می کند که با روشن کردن چراغ هدایت، او را متوجه حقیقت کنند و به او نشان دهند که فضیلت و رذیلت کدام است و خیر مطلق چیست؟

امام سجاد علیه السلام در مقام یکی از همان راهنمایان، در دعاهای فراوانی به ویژه در دعای مکارم اخلاق، با بیان فضایل و رذایل اخلاقی به پرورش گرایش فضیلت جویی پرداخته است.

امام برای پرورش گرایش فضیلت جویی، در دعای مکارم اخلاق به دو مرحله اشاره می کند:

مرحله نخست _ تقویت گرایش فطری فضیلت جویی با زدودن موانع

ص: 164

رشد آن

ایشان در فرازی از دعای مکارم اخلاق، با درخواست فضایل اخلاقی و دوری جستن از موانع آنها، راه تقویت گرایش به فضیلت جویی را می آموزد و می فرماید:

عزیز و گرامی ام دار و به کبر و خودپسندی و خودبینی دچارم مکن و مرا به (بندگی) خودت توفیق ده و عبادتم را به خودپسندی تباه مگردان و خیر و نیکی برای مردم را به دست من روان ساز و آن را به منت نهادن باطل مفرما و خوهای پسندیده را به من ببخش و مرا از به خود نازیدن نگاه دار.(1)

امام در این فرازها موانع فضایل را برمی شمارد تا شناخت لازم برای تلاش های فردی در جهت تقویت گرایش های مثبت فراهم آید. همچنین ایشان در فرازی دیگر با کمک خواستن از خداوند در رفع موانع و رذایلی که مانع گرایش انسان به فضایل هستند، راه های مبارزه با موانع و تقویت گرایش فضیلت جویی را به ما می آموزد:(2)

بار خدایا! آنچه را شیطان از آرزو و بدگمانی و رشک در دل من می افکند، به یاد بزرگی ات و اندیشه در توانایی ات و چاره جویی بر دشمنت مبدّل گردان و آنچه را شیطان از سخن زشت یا بیهوده یا دشنام به آبرو یا گواهی نادرست یا غیبت کردن مؤمن غایب یا ناسزا گفتن به حاضر و مانند آنها که بر زبان من می آید، به گفتن سپاس تو و بسیاری ستایش تو و کوشش در بزرگ دانستن تو و شکر نعمت تو و اقرار

ص: 165

به نیکی تو و شمردن نعمت هایت مبدّل ساز.

بنابراین، نخستین مرحله برای پرورش گرایش فضیلت جویی، هدایت گرایش هایی است که به سرکوبی آن می انجامد؛ زیرا گرایش های پست، گرایش های عالی انسان مانند فضیلت جویی را تحت الشعاع قرار می دهد. به همین دلیل، گسترش دامنه فضایل و تحصیل اخلاق نیکو مورد تأکید حضرت امام سجاد علیه السلاماست.

مرحله دوم _ کمک به انسان در یافتن مصداق فضایل و رذایل

صرف تقویت و رشد گرایش به فضیلت خواهی، هدف نیست؛ زیرا چه بسیارند انسان هایی که با وجود گرایش های قوی به فضایل اخلاقی، دچار خطا و اشتباه می شوند. در واقع، صرف وجود گرایش قوی به فضیلت خواهی، دلیل بر تشخیص فضایل اخلاقی از رذایل اخلاقی نیست. چه بسیارند انسان هایی که نادانسته، دست به اشتباه می زنند، ولی آن را صحیح و مطابق با ارزش های اخلاقی می پندارند و با اخلاص انجام می دهند. امام سجاد علیه السلام به دلیل ارتباط با وحی و احاطه ای که از این طریق بر انسان و گرایش ها و بینش های او داشت و نیز به دلیل شناخت خیر و صلاح واقعی آدمی، در دعای «مکارم الاخلاق»، ما را به فضایل اخلاقی فرا خوانده است تا در رهنمون شدن به هدف نهایی، یعنی خدای متعال یاری دهد.

امام در این دعا با برشمردن مصداق های فضایل و رذایل، ما را در شناخت آنها یاری می کند و از خطا و اشتباه در یافتن مصداق در امان می دارد. ایشان مصداق های فضایل را این گونه بازگو می کند:

ص: 166

و مرا به زینت صالحان و شایستگان آراسته فرما و زیور پرهیزکاران را به من بپوشان. با گستردن عدل و داد و فرو نشاندن خشم و خاموش کردن آتش دشمنی و گرد آوردن پراکندگان و اصلاح فساد بین مردم و آشکار کردن خیر و نیکی و پنهان کردن عیب و زشتی و نرم خویی و فروتنی و خوش رفتاری و سنگینی و خوش خویی و پیشی گرفتن نیکی و برگزیدن احسان بی آنکه جزای احسانی باشد و سرزنش نکردن و نیکی نکردن به غیرمستحق و حق گویی اگرچه سخت و سنگین باشد و کم شمردن نیکی در گفتار و کردارم اگرچه بسیار باشد.(1)

همچنین امام در بیان مصداق های رذایل می فرماید:

بار خدایا! به تو پناه می برم از سرکشی حرص و آز و تندی غضب و خشم و تسلط حسد و رشک و سستی صبر و شکیبایی و کمی قناعت و خرسندی به کمی بهره خود و بدخویی و اصرار خواهش نفس و غلبه بر حمیت و حکمرانی نژادپرستی و تعصب.(2)

بنابراین، پرورش حسّ فضیلت جویی، به عنوان یکی از اهداف تعلیم و تربیت در صحیفه سجادیه به معنی هدایت انسان در شناخت مفهوم و مصداق فضیلت ها و رذیلت ها و تقویت گرایش به فضایل و زدودن موانع فرا روی این گرایش است.

شخصیت وی نمی شود. انسان همواره میان دو طیف از گرایش ها در حرکت است. یا به سوی سیطره گرایش های متعالی بر خواسته های دون پایه خود که از جنبه های غیرمتعالی وجودش برمی خیزد، حرکت می کند، یا با نفی جنبه های متعالی ارزش های نهفته وجودش، درصدد پاسخ گویی به گرایش های حیوانی اش برمی آید.

انسان چاره ای جز برآوردن نیازهای مادی خود ندارد، ولی چگونگی برآوردن این نیازها اهمیت دارد. دلیل توجه امام به چگونه ارضا شدن نیازهای فیزیولوژیک، فراهم کردن زمینه های مناسب برای ترقی انسان و به دست آوردن بینش و نگرش الهی و تقرب به خداست.

گرسنگی و تشنگی در انسان با خوردن و آشامیدن از میان می رود، ولی چگونگی گرایش به رفع گرسنگی و تشنگی امری غیر از رفع خود گرسنگی و تشنگی است. آنچه همواره در معرض افراط و تفریط قرار می گیرد، چگونگی گرایش به رفع این دو نیاز است. این نیاز به طورمستقیم، نیازی فیزیولوژیک و جسمانی نیست، بلکه برخاسته از درون آدمی و برآمده از دیدگاه و بینش او نسبت به این دو نیاز است. به بیان دیگر، ما یک نیاز جسمانی داریم که با جذب غذا و آب و... کاملاً برطرف می شود و یک نیاز روانی که همواره ما را به انجام فعالیت هایی برای فراهم کردن نیازهای حیاتی وامی دارد.(1) آنچه همواره ما را به سوی انجام فعالیت هایی برای رفع نیازهای حیاتی می کشاند، این است که نیازهای جسمانی همیشه تکرار

ص: 168

می شوند. بنابراین، گرایش به رفع این گونه نیازها تا زمانی که انسان زنده است، وجود دارد. آنچه همواره سبب افراط در رفع نیازهای حیاتی شده است، پرداختن به این نوع نیازها بیش از حد لزوم است.

در اینجا به گرایش های مشترک و هدایت آنها از دیدگاه صحیفه سجادیه می پردازیم:

و مسلمان به یکسان مهیاست:

وَ اَهْوَنَهُمْ عَلَیْکَ مَنْ اَنْتَ تَرزُقُهُ وَ هُوَ یَعْبُدُ غَیْرَک.(1)

و خوارترین آنها نزد تو کسی است که تو او را روزی می دهی و او جز تو را می پرستد.

«رِزقُکَ مَبْسُوطٌ لِمَنْ عَصاکَ...؛ روزی تو برای کسی که نافرمانی ات کرده، گسترده است».(2)

با این تفاوت که کافران همچون حیوانات به آن نظر می کنند،(3) ولی انسان مسلمان، نگرشی متفاوت دارد. او خود را در حیطه غرایز زندانی نمی کند و می داند که رزق او از سوی خدا فراهم می شود(4) و دوری از اعمال نامشروع، او را در تنگنا قرار نمی دهد.

مهم ترین امری که در هدایت و تعدیل گرایش ها مطرح می شود، روی گردانی از خدا و اطمینان نداشتن به او در تقسیم عوامل رفع کننده این گونه نیازهای حیاتی است. تفاوت یک فرد معتقد با فرد غیرمعتقد در همین بینش است. انسان معتقد چون از آرامش الهی برخوردار است، دچار

ص: 170

وسوسه زیاده خواهی نمی شود و به آنچه خدای تعالی به او داده، راضی و قانع است. امام در این زمینه می فرماید:

و از تو می خواهم برای روزی ام، راهی آسان فراهم کنی. پس سپاس تو را است بر آنکه نعمت های بزرگ را آغاز کردی و سپاس بر نیکی و نعمت دادنت را الهام کردی و در دل انداختی. پس بر محمد و آل او درود فرست و روزی ام را بر من آسان گردان و مرا به اندازه ای که برایم تعیین فرموده ای، قانع و خشنود ساز و به بهره ام در آنچه بهره من گردانیده ای، خشنودم فرما و آنچه از تن و عمرم سپری شده و رفته است، در راه فرمانبرداری ات قرار ده؛ زیرا تو بهترین روزی دهندگانی.(1)

از سوی دیگر، فردی که خود را در رفع نیازهای حیاتی اش، عامل مطلق می داند، چون به خدا تمسک نمی کند، به طور طبیعی اعمالی انجام می دهد که نتیجه آن، دوری از خدا و فاصله گرفتن از ارزش های انسانی است. بدین ترتیب، این بینش در وی به وجود می آید که تنها هدف زندگی، استفاده هر چه بیشتر از لذت دنیوی است. از همین رو، آزمندانه در پی کسب منافع خود می کوشد و چون دنیا و لذت های آن را وجهه همت خود قرار داده است، برای کسب لذت بیشتر، در استفاده از خوردنی ها و آشامیدنی ها افراط می کند.

2. شیوه ارضای میل به خوردن و آشامیدن

انسان با روش های گوناگونی می تواند به رفع نیازهای زندگی خود بپردازد، ولی این روش ها جنبه ارزشی ندارند. برای مثال، چگونگی به

ص: 171

دست آوردن محصول و راه های تهیه انواع غذاها از اموری هستند که هیچ رویکرد ارزشی و اخلاقی ندارند. البته این به معنای بی اثر بودن هدف و غایت در روش های به کار گرفته شده نیست؛ زیرا انسان مسلمان درباره این مقوله های حیاتی دیدگاه الهی دارد و با توجه به هدف هایش، برای بهره برداری از طبیعت می کوشد.

از نظر امام سجاد علیه السلام، ویژگی های تعدیل و هدایت فعالیت هایی که به ارضای امیال گرسنگی و تشنگی می انجامد، عبارتند از:

الف) حلال بودن

حلال بودن به معنای رضایت خداوند از مصرف خوردنی ها و آشامیدنی ها و چگونگی به دست آوردن آنهاست. گاهی راه به دست آوردن مواد غذایی نادرست است، ولی خود آن مواد به خودی خود حرام نیست؛ مانند: رعایت نکردن مقررات شرعی در معامله حیوان حلال گوشت. در مواردی نیز صرف نظر از راه به دست آوردن مواد غذایی، خود آن مواد حلال نیست؛ مانند: گوشت خوک که به خودی خود پاک نیست. به هر حال، به دست آوردن خوردنی ها و آشامیدنی هایی که پاک نیستند، نباید جزو برنامه زندگی مسلمانان قرار گیرد. امام زین العابدین علیه السلام با درخواست روزی حلال و ستایش خداوند به خاطر روزی های پاک و حلال، در این زمینه می فرماید:

«... وَ اَجْرِ مِنْ اَسْبابِ الْحَلالِ اَرْزاقِی؛ و روزی های مرا از وسایل حلال روان

ص: 172

گردان».(1)

«وَ الْحَمْدُ للّه الّذِی... اَجْرَی عَلَیْنا طَیِّباتِ الرِّزْق؛ سپاس خدایی را که روزی های پاکیزه را برای ما روان گردانید».(2)

«وَ اْلحَمْدُ للّه ِ الَّذِی... غَذّانا بِطَیِّیباتِ الرِّزْق؛ و سپاس خدایی را که ما را با روزی های پاکیزه (انواع غذاهای حیوانی و نباتی) پرورش داد».(3)

حضرت امام سجاد علیه السلام در این دعاها، خداوند را به سبب روزی های پاک و حلالی که به بندگانش داده است، سپاس می گزارد. بنابراین، از این درخواست امام برمی آید که یکی از ویژگی های مهم برنامه غذایی مسلمانان، توجه به حلال و پاک بودن خوردنی ها و آشامیدنی هاست.

ب) شکر گزاری و سرکشی نکردن

احساس بی نیازی پس از برآورده شدن نیازهای زندگی و فراهم شدن روزی فراوان، زمینه ناشکری و سرکشی در برابر خدا را فراهم می آورد. نتیجه این سرکشی آدمی، افتادن به دام لذت جویی است.

امام سجاد علیه السلام می فرماید:

وَ تَوَسَّعُوا فی رِزقِهِ فَلَمْ یَشْکُرُوهُ، وَ لَو کانوا کذلکَ لَخَرجُوا مِنْ حُدُودِ الانْسانِیَّةِ اِلی حَدَّ البَهِیمِیَّةِ فَکانُوا کَما وُصِفَ فیِ مُحْکَمِ کِتابِه: اِنْ هُمْ اِلاّ کَاْلاَنْعامِ بَلْ هُمْ اَضَلُّ سِبِیلاً.(4)

ص: 173

و در رزق و روزیِ عطا فرموده، فراخی می یافتند و شکرش را به جا نمی آوردند و اگر چنین می بودند (شکر نمی کردند)، از حدود انسانیت به مرز حیوانیت روی می آوردند و چنان بودند که در کتاب استوار خود وصف فرموده است: ایشان (ناسپاسان)، جز مانند چارپایان نیستند، بلکه گمراه ترند.

از دیدگاه صحیفه سجادیه، شکرگزاری و حق شناسی از وظایف انسانی است و بی توجهی به آن نشان دهنده خارج شدن از حدود انسانی و تنزل به عالم حیوانی.

ج) شرکت دادن دیگران در نعمت های الهی

یکی دیگر از ویژگی های ارتزاق اسلامی، ایجاد نوعی پیوند میان افراد توانا و ناتوان است. زمینه های رشد و رفع موانع تکامل با ایجاد زمینه همکاری و برقراری ارتباط متقابل و مفید میان انسان ها فراهم می گردد. هم یاری انسان ها با یکدیگر جنبه های گوناگونی از جمله رفع نیازهای مادی را نیز دربرمی گیرد. حضرت امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه با ترسیم نظام هم یاری(1) نسبت به یکدیگر، با دادن زکات، انفاق(2) و بخشش در

ص: 174

راه خدا و نیز با نکوهش اسراف و زیاده روی، درصدد رفع فقر از جامعه اسلامی برآمده است. امام در این زمینه می فرماید:

«وَ وَجِّهْ فی اَبْوابِ الْبِرِّ اِنْفاقِی؛ و انفاق و خرج کردنم را در راه های خیر و نیکی بگردان».(1)

«وَ اَصِبْ بی سَبِیلَ الهِدایَةِ لِلْبِّر فِیما اُنْفِقُ مِنْهُ؛ و مرا به خاطر احسان از آن دارایی که انفاق می کنم، به راه رستگاری برسان».(2)

وَ وَفِّقْنا فی یَومِنا هذا وَ لَیْلَتِنا هذِهِ وَ فیِ جَمیِعِ اَیّامِنا لاِسْتِعْمالِ الخَیْرِ وَ... مُعاوَنَةِ الضَّعِیفِ... .(3)

و ما را در این روز و این شب و همه روزهایمان توفیق عطا فرما برای انجام نیکی و کمک کردن به ناتوان.

از این دعاها برمی آید که یکی از ویژگی های ارضای غریزه گرسنگی و تشنگی، اصل شریک کردن دیگران در نعمت های الهی است.

صلوات بر محمد و آل او، نخستین چیزی را که از خداوند می خواهد، بازداشتن شهوت و خواهش نفسانی از همه حرام هاست: «... وَ اکْسِرْ شَهْوَتِی عَنْ کُلِّ مَحْرَمٍ؛ و شهوت و خواهشم را از هر حرام و منع شده ای بشکن».(1)

از آنجا که شهوت، مصداق های زیادی از جمله غریزه جنسی دارد، این فراز و فرازهای دیگر، غریزه جنسی را نیز دربرمی گیرد. امام به این نکته اشاره می کند که غریزه شهوت، هدایت شدنی است، ولی ممکن است به انحراف کشیده شود. بنابراین، انسان باید مواظب این غریزه فطری باشد و با ارضای صحیح، جلوی فساد و فحشا را در جامعه بگیرد. امام سجاد علیه السلام در فرازی دیگر در مورد ارضای درست غریزه جنسی می فرماید:

فَخَلَقَ لَهُمُ الَّلیْلَ لِیَسْکُنُوا فِیهِ... وَ لِیَنالُوا بِه لَذَّةً وَ شَهْوَةً.(2)

و شب را برای ایشان آفرید تا در آن آرام گیرند و بخوابند تا به وسیله آن خوش بگذرانند.

در ارضای غرایز جنسی، نباید افراط و تفریط صورت گیرد. تفریط در پاسخ گویی به نیاز جنسی و سرکوب آن، نه تنها زهد اخلاقی نیست، بلکه نکوهش نیز شده است.(3) کنار گذاشتن راه درست رفع نیاز جنسی (ازدواج) به هر دلیل که باشد، آثار فردی و اجتماعی بدی دارد و امکان تکامل معنوی را از انسان سلب می کند. از سوی دیگر، افراط در پاسخ گویی به این گرایش

ص: 176

نیز نتیجه مصیبت باری برای انسان به بار می آورد و نه تنها فحشا و فساد را در جامعه گسترش می دهد، بلکه انسانیت انسان را تباه می کند و مانع رسیدن انسان به مقام های والای انسانی می شود.(1) امام می فرماید: «وَ هَوایَ اَرْدانِی، وَ شَهَواتِی حَرَّمَتْنِی؛ و هوای نفسم، مرا تباه گردانیده و شهوت ها و پذیرفتن خواهش های نفسم، مرا بی بهره ساخته است».(2)

غریزه شهوت یکی از سرکش ترین غریزه ها و تندترین غریزه ای است که در وجود انسان نهاده شده و در رتبه پیش از نیروی غضبیه و قوای دیگر است. تا غریزه شهوت در انسان مهار نشود، انسان به آزادمنشی و پرهیزکاری نمی رسد.(3) ازاین رو، امام در موارد زیادی از سرکشی خواهش نفس، به خدا پناه می برد و می فرماید: «اَلّلهُمَّ اِنّی اَعُوذُ بِکَ مِنْ... اِلْحاحِ الشَّهْوَةِ؛ بار خدایا! به تو پناه می برم از اصرار خواهش نفس».(4)

اجتماعی به خود می گیرد و گاه از نظر اقتصادی به آن نظر می شود. با مطالعه دعاهای صحیفه سجادیه درمی یابیم که نظام تربیتی این کتاب درصدد جهت مند کردن رفتارهای انسان در زمینه های گوناگون است. در ادامه، به اهداف واسطه ای ناظر به هر یک از جنبه های خانوادگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی می پردازیم.

ایشان را بر خشنودی خویش جلو اندازم.(1)

بار خدایا! صدایم را در برابر ایشان پایین تر و سخنم را خوشایند و خویم را نرم ساز و دلم را برای آنها مهربان کن و مرا نسبت به ایشان مهربان و دل سوز گردان.(2)

یکی دیگر از اهداف تربیتی صحیفه سجادیه در زمینه ارتباط با والدین، «حق شناسی و سپاس گزاری» از تلاش های آنها در پرورش و رشد فرزندان است. همان گونه که کفران نعمت و توجه نکردن به حق منعم، عقوبت ابدی را در پی دارد، روی گردانی از والدین و کوتاهی در حق آنها نیز سبب دوری از مسیر قرب الهی می گردد. یکی از آموزه های تربیتی صحیفه که از آشکارترین مصداق های حق شناسی درباره والدین است، طلب خیر و برکت برای آنها در قالب دعاست. امام سجاد علیه السلاممی فرماید:

اَلّلهُمَّ اشْکُرْ لَهُما تَرْبِیَتِی، وَ اَثِبْهُما عَلی تَکْرِمَتِی وَ احْفَظْ لَهُما ما حَفِظاهُ مِنّی فی صِغری.(3)

بار خدایا! آنان را به پرورش من جزا ده و در گرامی داشتنم پاداش ده و برای آنچه در کودکی از من از رنج و زحمت به خود پذیرفته اند، برای آنها پاداش منظور فرما.

امام در فرازهای دهم و یازدهم دعا با اشاره به تلاش های والدین در پرورش و تربیت فرزندان، در حقشان طلب پاداش و آمرزش می کند و می فرماید:

ص: 179

وَ اخْصُص اَبَوَیَّ بِاَفْضَلِ ما خَصَصْتَ بِه آباءَ عَبادِکَ الْمُؤمِنِینَ وَ اُمَّهاتِهم.(1)

و پدر و مادر مرا به بهترین پاداش که به آن، پدران و مادران بندگان باایمانت را اختصاص داده ای، امتیاز ده.

وَ اغْفِرْلی بِدُعآئِی لَهُما، وَ اغْفِرْلَهُما بِبِرِّهمِا بی مَغْفِرَةً حَتْما، وَ ارْضِ عَنْهُما بِشَفاعَتی لَهُما رِضیً عَزْما، وَ بَلِّغْهُما بِالْکِرامَةِ مَواطِنَ السَّلامَةِ.(2)

و مرا به وسیله دعا برای ایشان و ایشان را به سبب مهربانی شان به من بیامرز؛ آمرزشی پابرجا. و به شفاعت و میانجی گری من برای ایشان از آنها به خشنودی قطعی خشنود شو و آنها را با گرامی داشتن به جایگاه های آسایش برسان.

مسئله حق شناسی از والدین، چنان اهمیتی دارد که در صورت بدرفتاری آنها یا کوتاهی در امر تربیت، مانع از طلب خیر و احسان الهی برای آنها نمی شود. همان گونه که امام سجاد علیه السلاممی فرماید:

بار خدایا! آنچه پدر و مادرم در گفتار با من تعدی کرده و از حد گذشته اند، یا در رفتار با من بی جا رفتار کرده یا حق مرا تباه ساخته اند یا از آنچه واجب است، درباره من کوتاهی کرده اند، به آنان بخشیدم و آن را وسیله احسان برایشان گردانیدم و از تو خواهانم که گرفتاری آن را از ایشان برداری؛ زیرا من درباره خود به ایشان گمان بد نمی برم. آنان را در مهربانی به خویش سهل انگار نمی دانم و از آنچه درباره ام کرده اند، کراهت ندارم و دلگیر نیستم، ای پرودگار من.(3)

دو _ وظایف والدین در برابر فرزند

ص: 180

یکی دیگر از اهداف میانی تربیت در زمینه رابطه انسان با دیگران، «ارتباط والدین با فرزندان» است. به طور کلی، مسئله گرایش به فرزند و توجه به نیازهای وجودی او محور تعیین اهداف واسطه ای در چارچوب نظام تربیتی صحیفه سجادیه است. با در نظر گرفتن گرایش قلبی و عشق و محبت والدین به فرزندان و تنظیم این گرایش و جهت مند کردن آن به سوی هدف غایی، می توان اهداف میانی را در نظام تربیتی صحیفه تبیین کرد.

بحث از اهداف تربیتی در قالب توجه به وظایف والدین در قبال فرزندان، ناظر بر تعیین حقوقی است که باید از سوی والدین رعایت شود. این حقوق عبارتند از:

اول _ محبت

یکی از ارکان مهم تربیت فرزند، برقراری ارتباط با او بر اساس محبت است. منظور از محبت در اینجا ایجاد شرایطی است که در آن محبت واقعی و معقول نثار فرزند گردد و بدین ترتیب، شبهه بی تفاوتی به فرزند و سهل انگاری در تربیت او پیش نیاید.(1)

امام سجاد علیه السلام در دعای بیست و پنجم که مربوط به دعا برای فرزندان است، در فرازهای اول تا پنجم دعا، بقا و طول عمر فرزندان، پرورش خردسالان و سلامتی جسمی، اخلاقی و دینی آنان را از خدا می خواهد. همچنین خواستار می شود که فرزندانش با داشتن علم و فضل و

ص: 181

کمال، زینت بخش مجلسش باشند. آن حضرت در فراز دیگری از همین دعا می فرماید: «وَ اَعِنیِّ عَلی... بِرِّهِمْ؛ و مرا در نیکی کردن به ایشان یاری فرما».(1)

مجموع این دعاها بیانگر محبت قلبی و مهر و عاطفه و علاقه والدین است.

دوم _ تأمین نیازهای فرزند

فرزند، همانند همسر حقوقی دارد که از جمله آنها تأمین نیازهای اولیه مانند خوراک، پوشاک، امنیت و همچنین ایجاد زمینه های پرورش و رشد آنهاست. کوتاهی در برآورده کردن نیازهای اولیه فرزند، مانعی بر سر راه رشد او در مراحل بالاتر است. بنابراین، ایجاد فضای مناسب برای پیشرفت فرزند از نخستین وظایف والدین است.

امام سجاد علیه السلام در دعای بیست و پنجم می فرماید: «اِلهی... اَدْرِرْلی وَ عَلی یَدِی اَرْزاقَهُمْ؛ بار خدایا! روزی هایشان را برای من و به دست من فراوان گردان.»(2) امام در همین دعا می فرماید: «وَ اَعنِیِّ عَلی تَرْبِیَتِهِم؛ و مرا در پرورش ایشان یاری فرما».(3)

عبارت «تربیتهم» در این دعا، از ماده «ربو» به معنای پرورش و رشد فرزندان است. قرینه ای که بر این مسئله دلالت می کند، کلمه «تأدیبهم» است که در ادامه دعا آمده است و به بُعد تربیتی فرزندان اشاره دارد. در بیشتر

ص: 182

شرح ها و ترجمه ها نیز به همین معنا اشاره شده است.(1)

همچنین دعای امام برای سلامتی جسمی فرزندان با عبارت «وَ اَصِحَّ لی اَبْدانَهُم؛ و بدن ها و تن هاشان را برای من سالم بدار»(2) می رساند که یکی از دغدغه های آن حضرت، پرورش فرزندان و تأمین نیازهای آنان است که از خداوند متعال چنین درخواستی می کند. بنابراین، تأمین نیازهای اولیه، وظیفه والدین است و چون ایفای این وظیفه سبب رشد فرزند می شود، در نتیجه، وظیفه یاد شده یکی از اهداف واسطه ای به شمار می آید.

سوم _ تربیت فرزند

یکی دیگر از وظایف مهم والدین که امام سجاد علیه السلام در دعا برای فرزندان تبیین می کند، «تربیت فرزندان» است. رفع نیازهای فرزندان و محبت به آنها، بسیار مهم است و زمینه ساز رشد کودکان و رسیدن آنان به مراحل بالای تربیتی است. بنابراین، می توان گفت مقوله تربیت در حکم هدف و غایت برای دیگر مقوله های مرتبط با تربیت فرزندان است.

امام سجاد علیه السلام در دعای بیست و پنجم، پس از آنکه از خدای متعال برای پرورش فرزندان یاری می خواهد، به تربیت دینی و اخلاقی فرزندان اشاره می کند و می فرماید: «وَ اَصِحَّ لی... اَدْیانَهُمْ وَ اَخلاقَهُم؛ و کیش ها و خوهاشان را برای من سالم بدار».(3)

ص: 183

همچنین امام در فراز دیگری در اهتمام به امر تربیت فرزندان و با اشاره به مشکلات آن از خدای متعال درخواست یاری می کند و می فرماید: «وَ اَعنیّ عَلی... تَأدیبهم؛ و مرا در تربیت ایشان یاری فرما».(1)

وَ وَفِّقْهُم لاِقامَةِ سُنَّتِکَ، وَ الاَخْذِ بِمَحاسنِ اَدَبِکَ.(1)

و آنان را توفیق ده برای برپا داشتن طریقه و روش (حفظ احکام) و فرا گرفتن اخلاق نیک خود (که بندگان را به آن امر فرموده ای).

وقتی این دعا را در کنار دعاهای بعدی _ که روش رفتار با همسایگان را بر اساس برادری و هم دلی بیان می کند _ بگذاریم، درمی یابیم که آنچه در اسلام عامل برادری و نزدیکی مسلمانان به یکدیگر و ایجاد ارتباط میان آنها می شود، پای بندی به دین و توجه به خدا و عمل به امر و نهی های اوست.(2)

دو _ عمل به وظایف و مسئولیت ها در قبال یکدیگر

منظور، رفتارهایی است که در استحکام هرچه بیشتر پیوند برادری مؤثرند. امام زین العابدین علیه السلام در دعا برای همسایگان، مواردی را که در حفظ برادری و رشد آن مؤثرند، چنین برمی شمارد:

و آنان را توفیق ده در فراگرفتن زیبایی های فرهنگ خودت در مهرورزی و کمک به ناتوانانشان و بستن شکاف فقر و نیازمندی شان و رفتن نزد بیمارشان و راهنمایی کردن راه جو و اندرز دادن مشورت کننده شان و دیدار از سفرآمده شان و پنهان کردن رازهاشان و پوشاندن عیب هاشان و یاری کردن ستم دیده شان و خوب کمک کردنشان در ابزار خانه و سود رساندنشان به بخشش فراوان و دادن آنچه ایشان

ص: 185

را واجب و لازم است پیش از درخواست.(1)

بار خدایا! مرا بر آن دار که بدکردارشان را به نیکی پاداش دهم و از ستم کارشان به عفو و بخشش درگذرم و درباره همه ایشان خوش گمان باشم و با نیکویی، همه آنها را سرپرستی کنم و با پاک دامنی، چشمم را از آنان بپوشانم و با فروتنی با آنها نرم باشم و با مهربانی بر گرفتارانشان رقت ورزم و دل جویی کنم و در پنهانی و پشت سر، دوستی (خود) را برای آنان آشکار سازم و با پاک دامنی، نعمت همیشگی را نزد ایشان دوست بدارم و آنچه برای خویشان خود واجب می دانم، درباره ایشان نیز لازم بدانم و آنچه برای نزدیکان رعایت داشته ام، برای ایشان نیز رعایت کنم.(2)

است. با ابزار قدرت می توان به اهداف سیاسی خود در جامعه به طور کامل یا نسبی دست یافت، ولی بدون قدرت و عوامل ایجادکننده آن، حکومت در جامعه امکان نخواهد داشت. ازاین رو، امام سجاد علیه السلام در فرصت های بسیاری درصدد به دست گرفتن قدرت برای اعمال ولایت و رهبری جامعه اسلامی بود تا جامعه را به سعادت برساند و در این راستا از هر فرصتی استفاده می کرد. برای نمونه، امام در دعای «روز اضحی و روز جمعه» با هشدار و آگاهی دادن مردم، به مسئله خلافت و قدرت سیاسی اشاره می کند و با بیان انحراف های جامعه و تحریف دین و نیز متروک ماندن قرآن و سنت پیامبر می فرماید:

بار خدایا! این جایگاه (نماز عید و جمعه به جا آوردن یا مقام امامت و خلافت) برای جانشینان و برگزیدگان تو است. جایگاه های درست کاران تو را در درجه بلندی که ایشان را به آن اختصاص و برتری داده ای، ربودند، تا اینکه (بر اثر غصب خلافت) برگزیدگان و جانشینان تو شکست خوردند و حقشان از دست رفت. حکم تو را تبدیل گشته و کتاب تو را دور افتاده و واجبات را از مقاصد راه های روشن تو تغییریافته و روش های پیغمبرت را ترک شده می بینند.(1)

یکی از اهداف مهم تربیتی امام از دست یابی به قدرت سیاسی که از دعای بالا برمی آید، احیای دین و اجرای احکام اسلامی و هدایت مردم در جهت رسیدن به سعادت و قرب الهی است. همچنین امام از به دست گرفتن قدرت و اعمال آن، اهداف دیگری مانند احیای امر به معروف و نهی

ص: 187

از منکر و تحکیم برادری دارد که هر یک از آنها آثار تربیتی فراوانی در پی می آورد.

یک _ امر به معروف و نهی از منکر

مهم ترین هدف حکومت اسلامی در جامعه، فراهم کردن زمینه لازم برای احیای معروف و جلوگیری از منکر است. بنابراین، ایجاد فضای سالم و به دور از زشتی و پلیدی، هدف مهم حکومت اسلامی به شمار می آید.(1) امام سجاد علیه السلام در این زمینه می فرماید:

بار خدایا! بر محمد و آل او درود فرست و ما را در این روز و این شب و همه روزهامان توفیق عطا فرما برای انجام امر به معروف و نهی از منکر و حفظ و نگه داری اسلام و نکوهش باطل و نادرستی و خوار شمردن آن و یاری حق و گرامی داشتن آن.(2)

همان گونه که گفته شد، هدف اصلی از دست یابی به قدرت سیاسی، احیای دین و اجرای احکام الهی و هدایت و ارشاد مردم است. اینکه امام در فراز بالا، از خداوند توفیق امر به معروف و نهی از منکر می خواهد با توجه به اثر آن در جامعه (ایجاد فضای پاک از زشتی ها و پلیدی ها و زمینه سازی برای اجرای احکام الهی) معلوم می شود که امر به معروف و نهی از منکر، یکی از اهداف به دست گرفتن قدرت سیاسی است.

دو _ تحکیم اخوت

ص: 188

یکی دیگر از اهداف تربیتی امام از دست یابی به قدرت، گسترش نشانه های برادری و توسعه روابط عاطفی میان افراد جامعه و حل مشکلات مردم، به ویژه ضعیفان و ایجاد زمینه رشد برای همگان است. امام در زمینه تحکیم روحیه برادری و یاری به یکدیگر می فرماید:

بار خدایا! هر مسلمانی که جنگ جو یا مرزداری را در کار خانه اش جانشین شود، یا در نبودنش خانواده او را نگه داری کند، یا او را به برخی از دارایی خود یاری دهد، یا او را به اسباب جنگ یاری کند، یا او را به جهاد وادارد، یا او را در راهی که پیش گرفته است، به دعا همراه باشد، یا در پشت سر او آبرویش را حفظ کند، پس او را سنگ به سنگ و مانند به مانند، برابر پاداش آن مسلمان جنگ جو و مرزدار پاداش ده.(1)

همچنین امام در زمینه کمک به ضعیفان و ستم دیدگان می فرماید:

وَ وَفِّقنا... لاسْتِعمالِ... اِرْشادِ الضّالِّ وَ مُعاوَنَةِ الضَّعیفِ وَ اِدْراکِ اللَّهیفِ.(2)

و برای راهنمایی گمراه و کمک ناتوان و رسیدن به فریاد ستم دیده، توفیق عطا فرما.

اسراف؛ فقر؛ دین؛ قحطی؛ زکات و قیمت کالاها.(1)

از آنجا که اقتصاد، تعامل فعالیت روزانه انسان هاست، موضوع مناسبی برای اجرای اهداف تربیتی و آموزه های اخلاقی به شمار می رود. از دیدگاه صحیفه سجادیه، نظام اقتصادی مناسب، نظامی نیست که تنها درصدد رفع نیازهای بشر باشد و با فراهم شدن آنها، کار خود را تمام شده انگارد، بلکه رفع نیازها در جهت بندگی و عبادت خداست. امام سجاد در این باره می فرماید:

بار خدایا! بر محمد و آل او درود فرست و مرا از رنج کسب و پی روزی دویدن راحتم کن و روزی فراوان و بی گمان و بی رنج برای من برسان تا از بندگی تو برای به دست آوردن روزی باز نمانم و سنگینی پی آمدهای کسب (نامشروع) را به دوش نکشم.(2)

همچنین در نظام اقتصادی صحیفه، تحقق عدالت اجتماعی و تأمین رفاه برای همه مورد نظر است. اینکه حضرت در برخی دعاهای صحیفه سجادیه، به انفاق و صدقه و پرهیز از اسراف و تبذیر سفارش می کند، هدفی جز گسترش رفاه و عمومی کردن آن برای همه مردم ندارد.(3)

امام سجاد علیه السلام می فرماید:

بار خدایا! بر محمد و آل او درود فرست و مرا از اسراف و زیاده روی (در صرف مال) باز دار و به بخشیدن و میانه روی (در زندگی) مستقیم ساز و روش نیکو در

ص: 190

زندگی را به من بیاموز و مرا به لطف خود از بی جا خرج کردن باز دار و روزی های مرا از وسایل حلال روان گردان و انفاق و خرج کردنم را در راه های خیر و نیکی بگردان.(1)

بار خدایا! بر محمد و آل او درود فرست و مرا از زیاده روی (در زندگی) باز دار و روزی ام را از تباه شدن نگاه دار و دارایی ام را به برکت افزون گردان و مرا به نیکویی آنچه از آن دارایی انفاق می کنم، به راه رستگاری برسان.(2)

بنابراین، اصل کلی در نظام اقتصادی صحیفه سجادیه، رسیدن به عدالت اجتماعی و رفاه عمومی به منظور بندگی خداوند است و هدف های تربیتی مطرح شده در صحیفه با توجه به آن، بررسی می شود.

ص: 191

لحن مناسب، همراه با ترجمه آنها در قالب های گوناگون (مانند نماآهنگ) و در برنامه های گوناگون، (مانند کودک و نوجوان، خانواده و...) در نهادینه کردن فرهنگ گرایش به دعا نقش بسزایی دارد. برای مثال، آموزه های والای دعاهای صحیفه سجادیه مانند: دعای عید قربان، دعای عرفه، دعای استقبال از ماه رمضان، دعای وداع ماه رمضان و دعای مرزداران در سازندگی و اصلاح جامعه بسیار اثرگذار است.

سجادیه، ضرورت دارد برنامه سازان رسانه، برنامه های آموزشی ساده تهیه کنند. با بهره گیری از زبان داستان، در این زمینه، شایسته است با توجه به محورهای زیر از فرازهای مختلف صحیفه استفاده شود:

الف) ترویج احترام به والدین و اعضای خانواده؛

ب) مراعات حقوق و احترام معلمان و بزرگ سالان؛

ج) تبیین کیفیت برخورد با هم سالان و دوستان؛

د) ترویج فضایل اخلاقی (راست گویی، ایثار، شجاعت، حمایت از محرومان و...)؛

ه) ترویج روحیه احترام به خدمت گزاران جامعه؛

و) تقبیح اختلاط دختر و پسر و معرفی الگوی مناسب رفتاری برای آنان؛

ز) زمینه سازی برای شکوفایی خلاقیت ها و توان مندی های کودکان و نوجوانان؛

ح) ترسیم آینده روشن، امیدآفرینی، مثبت نگری و خودباوری در سایه توجه و توکل به خدا به وسیله دعا.

پیامبر گرامی اسلام، حضرت محمد صلی الله علیه و آله است.

در این مبحث، هدف از الگوآفرینی، نشان دادن شیوه های تربیتی امام سجاد علیه السلاماست. این بحث، نه تنها از نظر علمی می تواند مفید باشد، بلکه از جهت کاربردی، تمسک به شیوه امام به عنوان الگویی کامل، در تربیت انسان ها مؤثر خواهد بود. در مکتب تشیع، سیره و روش تربیتی ائمه علیهم السلام، بهترین و کامل ترین روش هاست؛ چون این بزرگواران از یک سو، به منبع وحی متصلند و از هرگونه انحراف و اشتباهی به دورند و از سوی دیگر، در مقام عمل نیز شایستگی خود را نشان داده اند. ره یافتگان و تربیت شدگان این مکتب، انسان هایی هستند که به برکت راهنمایی های امامان معصوم علیهم السلامبه مقام های بلندی دست یافته اند.

در ادامه، با اشاره به برخی فرازهای اخلاقی و تربیتی صحیفه سجادیه، به معرفی الگوهای عملی متناسب از زندگی حضرت امام سجاد علیه السلاممی پردازیم تا تهیه کنندگان رسانه بتوانند جنبه های اخلاقی صحیفه سجادیه را به عنوان گفتار مجری و زیرنویس یا در قالب انیمیشن و فیلم کوتاه داستانی عرضه کنند.

فروتنی».(1)

«وَ اجْعَلْنی الّلهُمَّ... اُلِینُ جانِبی لَهُم تَواضُعا؛ و بار خدایا! مرا بر آن دار که با فروتنی، با آنها (همسایگان) نرم باشم».(2)

فروتنی حضرت امام سجاد علیه السلامدر مراحل مختلف زندگی آن حضرت جلوه گر شده است. برای نمونه، درباره حضرت نقل شده است که وقتی به زیارت خانه خدا می رفت، با کاروانی هم سفر می شد که افراد کاروان، او را نشناسند و با آنها شرط می کرد از خدمت کاران آن کاروان باشد تا برای رفع نیاز کاروانیان تلاش کند. در یکی از مسافرت ها، یکی از کاروانیان، آن حضرت را شناخت و به دیگران گفت: این آقا، سرور ما، علی بن الحسین علیه السلاماست. افراد کاروان تا آن حضرت را شناختند، پروانه وار به گِردش جمع شدند و دست و پای او را بوسیدند و با عرض ارادت و عذرخواهی گفتند: ای پسر رسول خدا، ممکن است خدای ناکرده، آزاری از ما به شما برسد و ما اهل دوزخ گردیم و به هلاکت برسیم؛ چرا خود را به ما معرفی نکردی؟ امام در پاسخ فرمود: من یک بار با کاروانی آشنا سفر کردم. کاروانیان آن گونه که باید به رسول خدا احترام کنند، به من احترام می کردند. من دوست نداشتم آنچنان با من رفتار شود. ازاین رو، می خواهم کسی مرا نشناسد.(3)

ص: 197

محله «حریز» می برم. گفتم: غلام من اینجاست. او بار شما را می برد، شما زحمت نکشید. فرمود: نه، خودم می برم. گفتم: بدهید من ببرم که اگر من این بار را به دوش گیرم، مقام شما را گرامی داشته ام. فرمود: ولی من خود را والاتر از کسی نمی دانم. مایه نجات من در سفر است و موجب سرور آن کسی است که من در این سفر بر او وارد می شوم. تو را به خدا، مرا تنها بگذار. آن گاه آن حضرت به راه خود ادامه داد.

چند روز گذشت. دیدم امام سجاد علیه السلامبه سفر نرفته است. آن حضرت را دیدم و عرض کردم: به مسافرتی که فرمودی در پیش دارم، نرفته ای؟ فرمود: ای زهری! منظورم از سفر، آن نبود که تو گمان کردی، بلکه سفر مرگ بود. برای این سفر آماده باش و بدان دوری از گناه، انجام کارهای نیک و کمک به دیگران آمادگی برای این سفر است. آری، حضرت آن بار انبان را برای مستمندان می برد تا توشه سفر آخرتش گردد.(1)

«وَ اَعْبَدُهُم مُقَصِّرٌ عَنْ طاعَتِکَ؛ و پرستنده ترین آنان از فرمانبرداری ات ناتوان است».(1)

«اَسْئَلُکَ... اَن تُغْنِیَنی عَنْ کُلِّ شَی ءٍ بِعبادَتِکَ؛ از تو می خواهم که مرا به وسیله عبادت و بندگی ات از هر چیز بی نیاز گردانی».(2)

«وَ الْعَزیزَ مَن اَعَزَّتهُ عِبادَتُکَ؛ و گرامی کسی است که بندگی ات، او را عزیز کرده است».(3)

در سلوک عبادی و عرفانی امام سجاد علیه السلام، رمز و رازهای بندگی نهفته است که می تواند الگوی بندگی برای مسلمانان باشد. طاووس یمانی، یکی از اصحاب و یاران امام سجاد علیه السلاممی گوید: شبی از کنار کعبه می گذشتم که دیدم امام سجاد علیه السلامبه حجر اسماعیل وارد شد و به نماز پرداخت. سپس به سجده رفت. با خود گفتم: این مرد صالح، از خاندان رسالت است. باید گوش کنم بدانم دعای آن حضرت در سجده چیست؟ شنیدم در سجده می فرمود:

عبیدک بفنائک، مسکینک بفنائک، فقیرک بفنائک، سائلک بفنائک.

بنده حقیر تو به در خانه تو آمده، بیچاره تو به در خانه تو آمده، فقیر تو به در خانه تو آمده، خواهنده ات به درگاه تو آمده است.

طاووس می گوید: آن دعا را یاد گرفتم و هرگاه در رفع اندوه و گرفتاری

ص: 200

می خواندم، اندوه و گرفتاری ام برطرف می شد.(1)

دستور عزل او را صادر کرد و او را به درختی بستند. مردم دور او جمع می شدند، به او آب دهان می انداختند، توهین می کردند، سنگ پرتاب می کردند و کتکش می زدند.

راوی می گوید: می دانستم که امام سجاد علیه السلام از او عصبانی است. با خود گفتم به خانه امام بروم و ببینم چه خبر است. دیدم امام، اصحاب را جمع کرده است و می فرماید: یاران من، این شخص عزیز بوده است و اینک ذلیل شده است. همین بدبختی برای او بس است. مراقب باشید که به او توهین نکنید و شما او را ذلیل تر نکنید. پس این آیه را تلاوت فرمود: «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلینَ ». (اعراف: 199)

راوی می گوید: فردا که می خواستم خدمت امام سجاد علیه السلام بروم، ایشان را دیدم که از دور می آید. چون چشم علی بن اسماعیل به امام افتاد، رنگش دگرگون شد. امام از دور فرمود: «علی بن اسماعیل، سلام علیکم.» پس نزدیک آمد و دست لطف بر شانه او نهاد و فرمود: «دل خوش دار که نامه ای برای عبدالملک مروان نوشته ام تا تو را از این ذلت نجات دهد. جواب نامه به زودی می آید و تو از این ذلت رهایی می یابی».(1)

گونه محسوسی کم رنگ شده است. کار کارشناسی در این حوزه صورت نمی گیرد و آموزه های دینی در قالب برنامه هایی بسیار ساده و تکراری و خسته کننده و بدون جاذبه تهیه می گردد؛ حال آنکه انتظار می رود پس از گذشت بیش از دو دهه از عمر انقلاب اسلامی، شاهد روند رو به رشد تهیه برنامه های دینی و مذهبی باشیم. البته این نقد، بدان معنا نیست که برنامه های مذهبی و دینی کم تهیه و تولید می شود. منظور آن است که این گونه برنامه ها باید با کیفیت بیشتر، آموزه های اسلامی را غیرمستقیم و هنرمندانه به مخاطبان خود منتقل سازند؛ به گونه ای که بینندگان و شنوندگان با دیدن فیلم ها و سریال هایی که در موضوع های اسلامی ساخته می شود، احساس خستگی نکنند.

صحیفه سجادیه از نظر قدر و منزلت، بزرگ ترین و مهم ترین گنجینه گران بهای حقایق و معارف الهی پس از قرآن مجید و نهج البلاغه به شمار می رود، ولی متأسفانه در رسانه مهمی چون صدا و سیما، مورد بی توجهی قرار گرفته است.

1. روش های شناختی: این دسته از روش ها به جنبه شناختی انسان مربوط است. نقش این دسته از روش های تربیتی، دادن بینش و شناخت صحیح به انسان است تا از خطاهای وی جلوگیری کند. تهیه کنندگان محترم می توانند با الهام گرفتن از این روش های تربیتی به تهیه و تولید برنامه های علمی و داستانی جهت بالا بردن سطح بینش و آگاهی جامعه اقدام کنند. با مطالعه تاریخ و سیره ائمه معصومین علیهم السلام، روش های تربیتی که در این دسته بررسی شده اند، عبارت است از:

الف) روش ارائه بینش

یک _ بینش در مورد دنیا؛

دو _ بینش در مورد حقیقت انسان؛

سه _ بینش در مورد مرگ و معاد؛

ب) روش یاد خدا

2. روش های گرایشی: این دسته از روش ها به بعد گرایشی انسان مربوط می شود و نقش آنها پیش گیری از انحراف گرایش هاست. روش های تربیتی که در صحیفه سجادیه بررسی شد، عبارتند از:

الف) روش توبه؛

ص: 204

ب) روش کم شمردن خوبی ها و زیاد شمردن بدی ها؛

ج) روش یادآوری نعمت ها.

3. روش های رفتاری: این دسته از روش ها نیز درباره جنبه رفتاری انسان است و نقششان، ترسیم الگوهای رفتاری صحیح و مناسب است تا انسان با عمل به این روش های رفتاری به اهداف مورد نظر مربی دست یابد. این دسته از روش ها عبارتند از:

الف) روش تکریم و احترام؛

ب) روش رفق و مدارا؛

یک _ رفق و مدارا با والدین؛

دو _ رفق و مدارا با همسایگان.

ج) روش نیکی در برابر بدی.

5. باور به مرگ و معاد چه تأثیری بر رفتار انسان دارد؟

6. با توجه به این فراز از دعای صحیفه سجادیه که می فرماید: «یا مَن حُضُورهُ دائم؛ ای آن که حضورش همیشگی است»، نقش اعتقاد به حضور همیشگی خدا و ناظر بودن او چیست؟

7. شما با همسایگان خود چگونه رفتار می کنید؟

8. در زمینه «کم شمردن خوبی ها و زیاد شمردن بدی ها» درباره والدین و دوستان خود چگونه رفتار می کنید؟ اثر این نوع رفتار چیست؟

9. نقش روش تربیتی «نیکی در مقابل بدی» چیست؟ به نظر شما، تشویق در تربیت انسان مؤثرتر است یا تنبیه؟

11. با توجه به این دعا از امام سجاد علیه السلام، صفات پرهیزکاران را بررسی کنید؟

و زیور پرهیزکاران را به من بپوشان با گستردن عدل و داد و فرو نشاندن خشم و خاموش کردن آتش دشمنی و گرد آوردن پراکندگان و اصلاح فساد بین مردم و فاش کردن خیر و نیکی، و پنهان ساختن عیب و زشتی و نرم خویی و فروتنی و نیکو روشی و سنگینی، و خوش خویی و پیشی گرفتن نیکی و برگزیدن احسان بی آنکه جزای احسانی باشد و سرزنش نکردن و همراهی نکردن به غیرمستحق و گفتن حق، اگرچه سخت باشد و کم شمردن نیکی در گفتار و کردارم، اگرچه بسیار باشد و بسیار شمردن بدی در گفتار و کردارم، اگرچه کم باشد و آنچه را بیان شد، برای من به وسیله هموارگی طاعت و فرمانبری و همیشه بودن با جماعت و واگذاشتن بدعت گذاران و آن که رأی و اندیشه اختراع شده به کار برد، کامل گردان.(1)

12. آیا در صحیفه سجادیه به جنبه تربیتی انسان نیز پرداخته شده است؟ به دیگر سخن، آیا جنبه ها و مسائل تربیتی از این کتاب به دست می آید؟

13. نظام تربیتی صحیفه سجادیه از چه مبانی و اصولی تشکیل شده است؟

14. صحیفه سجادیه از چه روش های تربیتی بهره برده است؟

15. اهداف تربیتی مورد نظر صحیفه سجادیه کدامند؟

16. نقش ایجاد انگیزه در رو آوردن فرزندان به مسائل اخلاقی، دینی و تحصیلی چیست؟ بهترین راه های ایجاد انگیزه چیست؟

ص: 207

17. چگونه رفتاری با پدر و مادر مورد نظر امام سجاد علیه السلام است؟

18. از دیدگاه امام سجاد علیه السلام، انسان ها به ویژه مؤمنان در ارتباط اجتماعی خود چه حقوقی در مقابل یکدیگر دارند؟

19. از دیدگاه امام سجاد علیه السلام، هدف از تأمین اقتصادی چیست؟

ص: 208

ق.

17. اسمیت، فیلیپ جی، فلسفه آموزش و پرورش، مترجم: سعید بهشتی، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1370.

18. التومی، عمر محمد، الفلسفة التربیة الاسلامیه، طرابلس، 1985 م.

19. امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف، 1403 ه . ق.

20. امینی، ابراهیم، اسلام و تعلیم و تربیت، انتشارات انجمن اولیا و مربیان ایران، چاپ اول، 1372.

21. باقری، خسرو، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، تهران انتشارات مدرسه، چاپ چهارم، 1376.

22. بحرانی، یوسف، حدایق، نجف، دار الکتب الاسلامیه، 1376 ه . ق.

23. بلاغی، صدر الدین، ترجمه و شرح صحیفه سجادیه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، [بی تا].

24. پارسا، محمد، انگیزش و هیجان، تهران، دانشگاه پیام نور، 1375.

25. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه تحقیقاتی امام صادق علیه السلام، چاپ چهارم، 1375.

26. جوادی آملی، عبداللّه ، مراحل اخلاق در قرآن، قم، انتشارات اسوه، چاپ اول، 1377.

27. جوهری، اسماعیل بن حماد، صحاح اللغه، بیروت، دار العلم للملایین، 1399 ه . ق.

28. حاجی ده آبادی، محمدعلی، درآمدی بر نظام تربیتی اسلام، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اول، 1377.

29. حسینی، سید علی خان، ریاض السالکین، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، چاپ اول، 1409 ه . ق.

30. حسینی، سید علی خان، ریاض السالکین، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین قم، چاپ چهارم، 1415 ه . ق.

31. حسینی عاملی، جعفر مرتضی، دراسات و بحوث فی التاریخ و الاسلام، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجماعة المدرسین قم، چاپ دوم، 1409 ه . ق.

32. حسینی میرداماد، محمدباقر، شرح الصحیفة السجادیه، اصفهان، مهدیه میرداماد، 1406 ه . ق.

33. حسینی نسب، داوود، فرهنگ واژه ها و تعاریف تعلیم و تربیت، تبریز، نشر احرار، 1375.

34. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، انسان از دیدگاه اسلام، تهران، سازمان سمت، چاپ اول، 1377.

ص: 210

35. ______________________________________ ، اهداف تربیتی از دیدگاه اسلام، تهران، سازمان سمت، چاپ اول، 1376.

36. ______________________________________ ، فلسفه تعلیم و تربیت، تهران، سازمان سمت، چاپ اول، 1372.

37. ______________________________________ ، مبانی اقتصاد اسلامی، تهران، سازمان سمت، چاپ اول، 1371.

38. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، مؤسسه انتشارات دانشگاه، 1372.

39. راغب اصفهانی، مفردات فی غرایب القرآن، دفتر نشر الکتاب، چاپ دوم، 1404 ه . ق.

40. ______________________________________ ، مفردات فی غرایب القرآن، طهران، مکتبة البوذر جمهری المصطفوی، 1373 ه . ق.

41. رجبی، محمود، انسان شناسی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، چاپ سوم، 1378.

42. زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس، بیروت، دار مکتبة الحیاة، [بی تا].

43. شعرانی، ابوالحسن، ترجمه و شرح صحیفه سجادیه، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، [بی تا].

44. شکوهی، غلام حسین، تعلیم و تربیت و مراحل آن، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ چهاردهم، 1373.

45. ______________________________________ ، مبانی و اصول آموزش و پرورش، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ هفتم، 1374.

46. شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، بیروت، در الاضواء، 1405 ه . ق.

47. شهیدی، سیدجعفر، ترجمه و شرح نهج البلاغه، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ چهارم، 1372.

48. ______________________________________ ، زندگانی علی بن الحسین علیه السلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ ششم، 1374.

49. شیخ طوسی، ابی جعفر محمد بن الحسین بن علی، مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، [بی جا]، [بی تا].

50. صدر، حسن، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، مرکز النشر و الطباعة العراقیة المحدوده، [بی تا].

ص: 211

51. صفوی، امان اللّه ، کلیات روش ها و فنون تدریس، تهران، نشر معاصر، چاپ پنجم، 1374.

52. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چاپ سوم، 1393 ه . ق.

53. ______________________________________ ، تفسیر المیزان، مترجم: سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، 1377.

54. طبرسی، ابو علی فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، چاپ اول، 1417 ه . ق.

55. طبری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الامامه، چاپ سوم، قم، منشورات رضی، 1363.

56. طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی، 1362.

57. فلسفی، محمدتقی، شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1370.

58. فیض الاسلام، علی نقی، ترجمه و شرح صحیفه سجادیه، تهران، انتشارات فیض الاسلام، 1373.

59. قائمی، علی، زمینه تعلیم و تربیت، انتشارات امیری، 1368.

60. قرشی، باقر شریف، نظام تربیتی اسلام، انتشارات فجر، چاپ اول، 1362.

61. قطب، محمد بن عمر بن عبدالعزیز، رجال کشی، کربلا، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، [بی تا].

62. قمی، حسن بن محمد بن حسن، تاریخ قم، ترجمه: حسن بن علی بن حسن قمی، تصحیح: سید جمال الدین تهرانی، تهران، انتشارات توس، 1361.

63. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، 1381 ه . ق.

64. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، 1403 ه . ق.

65. ______________________________________ ، بحارالانوار، تهران، المکتبة الاسلامیه، 1394 ه . ق.

66. محدثی، جواد، سینای نیاز، تهران، نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1372.

67. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، مکتبة الاعلام الاسلامی، چاپ سوم، 1371.

68. مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین بن علی، اثبات الوصیه، قم، مؤسسه انصاریان، چاپ اول، 1417 ه . ق.

ص: 212

69. مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ سیزدهم، 1374.

70. ______________________________________ ، اخلاق در قرآن، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، 1376.

71. مصباح یزدی، محمدتقی، بر درگاه دوست، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، چاپ اول، 1376.

72. ______________________________________ ، راهیان کوی دوست، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، 1374.

73. ______________________________________ ، ره توشه، ج اول، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، چاپ اول، 1375.

74. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.

75. مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، تهران، صدرا، 1368.

76. ______________________________________ ، اخلاق جنسی، تهران، صدرا، چاپ چهارم، 1368.

77. ______________________________________ ، انسان در قرآن، تهران، صدرا، 1369.

78. ______________________________________ ، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، انتشارات صدرا، چاپ بیست و ششم، 1374.

79. ______________________________________ ، حکمت ها و اندرزها، تهران، صدرا، 1369.

80. ______________________________________ ، سیری در سیره نبوی، تهران، صدرا، 1369.

81. ______________________________________ ، سیری در نهج البلاغه، قم، دارالتبلیغ اسلامی، 1354.

82. ______________________________________ ، عدل الهی، تهران، صدرا، 1369.

83. ______________________________________ ، فطرت، تهران، انتشارات صدرا، چاپ اول، 1369.

84. مظفر، محمدحسین، الدلیل الی موضوعات الصحیفة السجادیه، قم، انتشارات اسلامی، 1362.

85. مفید، ابوعبداللّه محمد بن محمد النعمان، الاختصاص، قم، مؤسسة النشرالاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، [بی تا].

ص: 213

86. ______________________________________ ، الارشاد، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1399 ه . ق.

87. مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، انگیزه پیدایش مذاهب، قم، انتشارات هدف، [بی تا].

88. ______________________________________ ، تفسیر نمونه، قم، دارالکتب الاسلامیه، 1366.

89. موسوی مقرم، سید عبدالرزاق، زندگانی امام زین العابدین علیه السلام، ترجمه: حبیب روحانی، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش های اسلامی، چاپ اول، 1374 ه . ق.

90. میر معزی، حسین، نظام اقتصادی اسلام، تهران، کانون اندیشه جوان، چاپ اول، 1378.

91. نادری، عزت اللّه و نراقی، مریم سیف، روش های تحقیق، دفتر تحقیقات و انتشارات بدر، چاپ دوازدهم، 1376.

92. نمازی، حسین، نظام های اقتصادی، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1374.

93. واعظی، احمد، انسان از دیدگاه اسلام، تهران، سمت، چاپ اول، 1377.

94. هوشیار، محمدباقر، اصول آموزش و پرورش، تهران، دانشگاه تهران، 1327.

پایان نامه ها

1. بخشی، علی اکبر، بررسی انگیزه کمال مطلق جویی از دیدگاه اسلام، کارشناسی ارشد رشته مدیریت، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، 1378.

2. حق دوست، دریه، اصول و مبانی تربیتی در صحیفه سجادیه، کارشناسی ارشد رشته فلسفه تعلیم و تربیت، قم، مرکز تربیت مدرس حوزه علمیه، 1373.

3. رنجبر، محسن، نقش امام سجاد علیه السلام در رهبری شیعه بعد از واقعه کربلا، کارشناسی ارشد رشته تاریخ، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، 1378.

4. طوسی، اسد اللّه ، روش های تربیتی انذار و تبشیر در قرآن، کارشناسی ارشد رشته علوم تربیتی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، 1377.

5. گرجی، رضا، اصول و روش های تربیتی از دیدگاه امام زین العابدین علیه السلام، کارشناسی ارشد رشته فلسفه تعلیم و تربیت، کرج، دانشگاه آزاد، 1376.

6. مظلوم، بی بی فاطمه، قلب سلیم در صحیفه سجادیه، کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث، قم، مرکز تربیت مدرس حوزه علمیه، 1373.

7. مهدی زاده، حسین، بررسی جایگاه عقل در تربیت از دیدگاه امام موسی کاظم علیه السلام در روایت هشام بن حکم، کارشناسی ارشد رشته علوم تربیتی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، 1377.

ص: 214

مجله

1. آموزگار، حسن، «تشویق و تنبیه در خانواده»، مجله پیوند، انجمن اولیا و مربیان، 1361، دوره 5، شماره 7.

2. احمدی، علی اصغر، «جامع نگری در تنبیه و تشویق»، مجله تربیت، دوره 5، شماره 7.

3. اعرابی، غلام حسین، «سیمای صحیفه سجادیه»، کوثر، شماره 32، 1378.

ص: 215