فاطمه معصومه علیهاالسلام و تاریخ و فرهنگ قم

نویسنده: علی صدرایی خوئی

ص: 2

حافظان قرآن کریم... 12

کفش داری... 12

3 . احادیث حضرت معصومه علیهاالسلام ... 13

حدیث اول... 13

حدیث دوم... 13

حدیث سوم... 14

حدیث چهارم... 14

4 . مدایح حضرت معصومه علیهاالسلام ... 15

قصیده زکی باغبان... 15

قصیده مشرقی... 16

قصیده محمد علی خان سروش... 16

قصیده صدر العلمای گیلانی... 17

قصیده حاج حسینعلی خان نوری متخلص به «وفا»... 18

قصیده سید محمد یزدی متخلص به «عاجز»... 20

5 . کتابنامه حضرت معصومه علیهاالسلام ... 21

الف) . تاریخچه زندگانی حضرت معصومه علیهاالسلام ... 21

ب) . زیارت و تعزیه و مدایح حضرت معصومه علیهاالسلام ... 26

ج) . بارگاه حضرت معصومه علیهاالسلام ... 26

د) . کتاب خانه حضرت معصومه علیهاالسلام ... 27

بخش دوم: تاریخ قم

54-29

1 . جغرافیای قم... 31

محدوده قم قدیم... 31

2 . فضایل قم... 33

قم پایگاه مهم شیعیان... 33

تمجید عبدالجلیل رازی از قم... 34

فضایل شهر قم... 34

ص: 4

3 . مزارات و مقابر قم... 37

شاه جعفر... 37

دربهشت (علی بن جعفر)... 37

مقابر باغ گنبد سبز... 38

سید سر بخش... 39

شاه احمد قاسم... 39

شاه زاده ابراهیم (مزدیجان)... 40

شاه زاده ابراهیم (دروازه کاشان)... 40

دیگر مزارات... 40

4 . مساجد قم... 41

مسجد جمعه (جامع)... 41

مسجد امام... 41

مسجد پنجه علی... 43

مسجد عشقعلی... 43

5 . مدارس قم... 44

مدرسه غیاثیه... 44

مدرسه رضویه... 44

مدرسه جانی خان... 44

مدرسه فیضیه... 45

مدرسه دارالشفا... 45

مدرسه حاجی... 46

آثار دیگر... 46

6 . بناهای قدیم در روستاها و بلوکات قم... 47

بقاع پیرامون شهر... 47

قمرود... 48

قنوات... 48

قهستان و وازکرود... 48

خلجستان... 49

ص: 5

مزارات و بقاع دیگر آبادیها... 49

7 . دو مأخذ مهم در تاریخ قم... 50

1 . تحفة الفاطمیین فی احوال القم و القمیین... 50

2 . تربت پاکان... 53

بخش سوم: دانشمندان و رجال قم

104-55

درآمد... 57

1 . چند شرح حال از کتاب تحفة الفاطمیین... 57

قطب راوندی و کرامتی از وی... 57

شیخ محمد حسین قمی... 58

میرزا محمد بن محمد تقی ارباب قمی (متوفای 1341 ه ق)... 58

سید محمد تقی قمی... 59

شیخ حسین مفلس قمی ملقب به ارده شیره... 59

نظامی گنجوی... 60

میرزا محمد محیط قمی... 61

2 . رجال قم در کتاب نقض... 62

ابن سمکه قمی... 63

احمد بن موسی بن محمّد التقی علیه السلام ... 63

اسعدی قمی... 63

مجد الملک ابوالفضل اسعد بن محمّد براوستانی قمی... 64

زین الملک ابو سعد هندو قمی... 65

امیر ابوالفضل عراقی... 65

امیر شمس الدین ابوالفضل رضوی... 66

پوربنان قمی... 66

ادیب ابو عبداللّه افضل الدین حسن بن فادار قمی... 66

سید حسن زکی... 67

خاندان دعویدار قمی... 67

ص: 6

رشید علی زیرک قمی... 68

زکریا بن آدم قمی... 68

شرف الدین ابو طاهر مهیسه قمی... 68

استاد علی قمی... 69

قائمی قمی... 69

کمال ثابت قمی... 69

ابوالحسن مرتضی مطهر بن ابی القاسم علی دیباجی قمی... 71

مکین الدین بلفخر قمی... 72

مهذب مستوفی قمی... 73

یونس بن عبدالرحمن قمی... 73

ابو جعفر نیشابوری قمی... 74

ابن ماجیلویه قمی... 74

محمّد بن حسن صفار قمی... 75

علی بن حسینان قمی، صاحب کتاب الشرایع (ابن بابویه)... 75

3 . تک نگاری ها... 77

1 . آیة اللّه العظمی اراکی قدس سره ... 77

تولد... 77

تحصیل... 77

آشنایی با امام... 78

تدریس و تألیف... 80

بر پایی نماز جمعه... 81

تجلیل از پیشگامان نهضت... 81

سیاست الهی... 83

رحلت... 84

2 . محقق طباطبایی قدس سره ... 85

آثار... 88

الف) آثاری که در تکمیل تألیفات شیخ آغا بزرگ تألیف نمود:... 88

ب) آثاری که در تکمیل مصنفات علامه امینی نگاشت:... 89

ص: 7

ج) فهارس نسخ خطی... 90

د) تحقیق و تصحیح آثار بزرگان... 91

ه) کتابنامه ها... 92

و) یادداشت و انتخاب از نسخ خطی... 93

ز) سایر آثار... 94

عزم رحیل... 94

3 . عذری بیگدلی و تذکره وی... 95

«عذری بیگدلی»... 95

اشعار عذری بیگدلی... 97

تذکره عذری... 97

نسخه های تذکره اسحاق بیگ... 98

کتابنامه... 100

4 . زندگی خودنوشت فخرالملوک خورشید فخری... 101

درگذشت... 103

نمونه اشعار... 103

بخش چهارم: فیلسوفان قم در سده 11 و 12

174-105

درآمد... 107

نمونه اول... 107

نمونه دوم... 108

نمونه سوم... 109

1 . علی قلی خان ترکمانی خلجی قمی (قرن یازدهم)... 110

2 . ملا عبدالرزاق فیاض لاهیجی... 113

آثار... 113

کتابنامه... 115

3 . ملا محسن فیض کاشانی (1006 _1091 ه ق)... 116

4 . قاضی سعید قمی ، متخلص به تنها... 117

ص: 8

درآمد... 117

محمد سعید قمی، نام یک یا دو شخصیت... 118

بخش نخست: کسب علم و دانش... 119

محمد سعید و فیاض لاهیجی... 119

حکیم کوچک در اصفهان... 119

حکیم کوچک و ملّا رجبعلی تبریزی... 120

در محضر فیض کاشانی... 122

ناملایمات روزگار... 123

بخش دوم: خاندان محمد سعید... 125

محمد مفید قمی (پدر)... 125

حکیم محمد حسین قمی (برادر)... 126

فرزندان... 127

بخش سوم: استادان قاضی سعید قمی... 128

1 . ملاّ رجبعلی تبریزی... 128

2 . ملّامحسن فیض کاشانی (1007 - 1091 ه ق)... 129

3 . مولی عبدالرزاق فیاض لاهیجی... 130

4 . سید کمال شاهی شیرازی... 132

5 . پدرش ، محمد مفید قمی... 132

بخش چهارم: خدمات اجتماعی... 133

الف) پزشکی... 133

ب) قضاوت... 135

ج) تدریس... 135

د) شیخ الاسلامی... 136

ه ) یخچال قاضی... 137

و) تکیه فیض... 137

بخش پنجم: آثار... 138

بخش ششم: مکاتبات واجازات... 154

الف) مکاتبات... 154

ص: 9

ب) اجازات... 155

5 . حکیم میرزا حسن لاهیجی قمی... 157

پدر... 157

مادر... 157

تاریخ و محل تولد... 157

تحصیلات و استادان... 158

شاگردان... 158

آثار علمی... 159

آثار منسوب... 163

از نگاه دیگران... 164

میرزا حسن در انزوا... 167

مبارزه با ظلم ظالم... 170

شعر و ادب لاهیجی... 171

وفات... 173

مدفن... 173

بخش پنجم: آثار ناقدان فلسفه و عرفان در سده 11 و 12

188-175

درآمد... 177

ملا محمد طاهر شیرازی قمی... 177

1 . توحیدنامه یا تحفه توحید خانه... 178

مؤلف... 178

سبب تألیف کتاب... 178

نام کتاب... 178

محتوای کتاب... 179

نمونه هایی از متن کتاب... 180

مطالب کتاب... 182

نسخه کتاب... 185

ص: 10

2 . جلاء القلوب... 185

3 . بوارق مشرقة و صواعق محرقه... 187

4 . تحفة الموحدین... 188

بخش ششم: کتاب خانه آستانه

212-189

1 . قم؛ شهر فرهنگ... 191

نسخه های خطی موجود در کتاب خانه های عمومی قم... 191

2 . تاریخچه کتاب خانه آستانه... 192

خسارت جبران ناپذیر... 194

3 . نسخه های خطی و چاپ سنگی کتاب خانه آستانه... 195

کتاب های خطی کتاب خانه... 195

فهارس نسخه های خطی کتاب خانه... 195

کتاب های چاپ سنگی آستانه... 197

تاریخ چاپ در ایران... 197

فهرست کتاب های چاپ سنگی آستانه... 198

4 . نوزده فائده از نسخه های خطی کتاب خانه آستانه... 200

فایده 1... 200

فایده 2: اشعاری از مسکین فراهی (متوفای 909 ه ق)... 200

فایده 3... 201

فایده 4: بیتی از عمورکنا... 201

فایده 5: شعری از شاعری با تخلص نادم... 201

فایده 6... 202

فایده 7: بیتی از میر محتشم موسوی... 202

فایده 8: بیتی از سید جعفر کشفی... 202

فایده 9... 203

فایده 10... 203

فایده 11: یک رباعی فارسی و یک دو بیتی عربی:... 203

ص: 11

فایده 12: رباعی از ملا خواجه علی... 203

فایده 13... 204

فایده 14: در امانت دادن کتاب... 204

فایده 15: در مدح کتاب شرایع الاسلام محقق حلی... 204

فایده 16: نسب نامه سید هاشم اصفهانی... 204

فایده 17: رباعی... 205

فایده 18: درگذشت فرزند سید علی خان مدنی شیرازی... 205

فایده 19: تثلیت اللغه ابن مالک... 206

5 . نسخه های خطی تفاسیر در کتاب خانه آستانه... 207

بخش هفتم: سه متن تصحیح شده از نسخه های خطی کتاب خانه آستانه

240-213

1 . مثنوی تقی علی آبادی (متخلص به صاحب)... 215

در رثای سید الشهدا علیه السلام ... 215

2 . آداب السیر و السلوک... 219

مقدمه... 219

مخاطب نامه: میرزای قمی (1150 - 1231 ه ق)... 219

نویسنده نامه: آقا محمد بید آبادی (م 1198 ه ق)... 220

رساله سیر و سلوک... 221

نسخه مورد استفاده... 221

متن رساله سیر و سلوک... 222

ترجمه رساله سیر و سلوک... 227

شرایط زیارت... 235

3 . مکتوبی دیگر از آقا محمد بیدآبادی قدس سره ... 237

ص: 12

تعبیراتی خاص و بلند از این شهر یاد کرده اند(1).

از هنگامی که شهر قم مسکن حضرت ستی فاطمه معصومه علیهاالسلام گردید، بُعد فرهنگی و معنوی آن در کنار تحوّلات اجتماعی و سیاسی متحوّل و شکوفا شد، و از چنان موقعیتی برخوردار شد که جناب حسین بن روح رضوان اللّه علیه از نوّاب اربعه، تأیید محتوای یک کتاب علمی و فقهی را مشروط به نظر مساعد علمای قم نمود(2). وجود حوزه غنی و بزرگ شیعه، در این شهر و دفاع علمی از اسلام راستین به وسیله تألیف کتاب ها، اعزام مبلّغان و زادگاه انقلاب اسلامی بودن همه و... همه و همه به برکت وجود فرزند رسول خدا کریمه اهل بیت علیهم السلام در این شهر است.

از آن جا که سال 1383 ه.ش با یک هزار و دویست و پنجاهمین سالگرد ولادت آن حضرت، و نیز با پایان تجدید طلاکاری گنبد مطهر _ که در زیبایی کم نظیر و بلکه بی نظیر است _ مقارن شده به منظور معرفی بیشتر آن حضرت و تبیین جایگاه ویژه شهر قم در ترویج فرهنگ تشیّع، به دستور تولیت عظمای آستانه مقدّسه، حضرت آیة اللّه مسعودی دام عزه کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام و مکانت فرهنگی قم شروع به فعالیت نمود. و در چهار موضوع ذیل:

الف. حضرت معصومه علیهاالسلام و آستانه مقدسه

ب. قم و فرهنگ تشیّع

ج. حوزه علمیه قم

د. انقلاب اسلامی در قم

با محوریّت آستانه مقدّسه، حدود سی جلد کتاب در موضوعات فوق که اکثر آنها تألیف داشته و برخی دیگر جنبه تراثی داشته و توسط محققان تألیف و تصحیح شده اهتمام ورزیده است.

آثاری که در محورهای فوق تدوین و نگارش یافته تنها قدم کوچکی است که می تواند نقطه شروعی برای تحقیقات گسترده و عمیق باشد، که سزاوار موضوعات یاد شده است.

مجموعه حاضر به قلم محققانه جناب حجة الاسلام و المسلمین آقای صدرایی خویی در

ص: 14

هفت بخش مربوط به فرهنگ قم تنظیم شده و به معرفی آستان مقدسه، عالمان و دانشمندان قم خصوصا موافقان و مخالفان فلسفه و عرفان پرداخته و با تحقیق و تصحیح سه رساله خطی از نسخه های مخطوط آستانه به پایان رسیده است.

گرچه برخی از فصلهای این کتاب قبلاً به صورت مقاله های مستقل در برخی مجلات چاپ شده است ولی اینک بازنگری مجدد شده و همراه با فصلها و بخش های جدید عرضه گردیده است.

در اینجا وظیفه خود دانسته از مقام معظم رهبری حضرت آیة اللّه خامنه ای و همه مراجع معظم تقلید و نیز از مؤلفان و محققان و پژوهشگرانی که در تحقّق این هدف مقدّس، خود را در ردیف خادمان اهل بیت علیهم السلام قرار داده اند، خصوصا محقق این کتاب جناب آقای صدرایی صمیمانه تشکر و قدردانی می کنم.

تولیت عظمای آستانه حضرت آیة اللّه مسعودی، معاون محترم اداری مالی آستانه، جناب آقای فقیه میرزائی و مدیریت فرهنگی آستانه با راهنمایی ها و مساعدت های خود بیشترین سهم را در به سامان رسیدن کنگره داشته و ما را سپاسگزار خود قرار دادند.

بر خود لازم می دانم که اذعان و اعتقاد قلبی خود را ابراز داشته که اگر توفیقات خدای متعال و عنایات کریمه اهل بیت علیهم السلام نبود از برداشتن کوچکترین قدمی در این راه عاجز و ناتوان بودیم.

و ما توفیقی الا بالله علیه توکلت و الیه انیب.

احمد عاب_دی

دبیر کنگره

ص: 15

ص: 16

8 . خزان در گلشن تحقیق : فصلنامه وقف میراث جاویدان ، شماره 3 و 4 ، ص 162 _ 167 .

9 . تذکره عذری بیگدلی : فصلنامه نامه قم، زیر نظر شورای پژوهشی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان قم، سال اول، (1377 ه ش)، شماره 3 و 4 ، ص 323_328 .

10 . تحفة الفاطمیین فی احوال القم و القمیین: مجله کوثر ، شماره 5، ص 50_54 .

11 . قدمت هزار ساله (معرفی کتاب خانه آستانه): مجله کوثر ، شماره اول، ص 60_62 .

12 . نسخه های خطی از تفاسیر در کتاب خانه آستانه: منتشر نشده است .

13 . سرخوشان نشئه صهبای عشق: مجله پیام حوزه ، شماره 5 ، ص 36_40 .

14 . توحیدنامه (نسخه ای نفیس از قرن دوازدهم): میراث اسلامی ایران ، دفتر چهارم، ص 113_121 .

15 . نوزده فائده از نسخه های خطی کتاب خانه آستانه: بخشی از کتاب مجمع الفوائد و مخزن العوائد (مخطوط) .

16 . آداب السیر و السلوک: مجله پیام حوزه ، شماره 6 ، ص 99_118 .

17 . مکتوبی از عارف شهیر مولی محمد بید آبادی: مجله پیام حوزه ، شماره 13 ، ص 171_174 .

تهیه و انتشار این کتاب حاصل تلاش مجموعه ای از نیروهای انسانی است که در اینجا جهت ارج گذاری و تشکر و سپاس از بذل عنایت آنان ، نامشان زیب این کتاب می گردد: دبیر محترم کنگره جناب حجة الاسلام و المسلمین دکتر احمد عابدی و آقای محمد بیگی و مسئولان و دست اندر کاران بخش فرهنگی آستانه مقدسه حجة الاسلام و المسلمین عباسی و حجة الاسلام و المسلمین عبدی و مسئول کتاب خانه حجة الاسلام و المسلمین احمدیان و دوست گرامی حجة الاسلام و المسلمین محمدی کرمانشاهی و دیگر سرورانی که به نحوی در بارور شدن این اثر نقشی داشته اند.

ص: 2

ص: 4

نخست بر سر تربت حضرت ستی فاطمه از بوریاها سایه ای ساخته بودند و این شکل همچنان بود تا در نیمه دوم قرن سوم هجری ، «زینب» نواده امام جواد علیهم السلام که پس از سال 256 ه ق به قم آمد برتربت منور قبه ای بنیاد کرد. این بنا تا پیرامون میانه قرن پنجم بر جای بود. در پیرامون میانه قرن پنجم هجری ، امیر ابوالفضل عراقی بنای روضه مقدس را تجدید نمود. این بنا تا نیمه دون قرن ششم هجری بر جای بوده و گویا تا آغاز دوره صفوی پاییده است.

در دوره صفوی ، این بارگاه ملکوتی توسعه یافت و بر رواق ها و بناهای آن افزوده گشت. همچنین در دوره قاجاریه نیز بر عمارت های آن از جهت کمی و کیفی افزوده گشت . بعد از آن ، هر روز این بارگاه انور در وسعت و توسعه بود تا به روزگار فعلی رسیده است.

خذلهم و اللعن من ظلمهم و عجل فرجهم و اهلک اعدائهم. اللهم احشرنا مع آل طه و یس بمحمد و الائمة الهادین .

2. سپس کتیبه ای دیگر است با پهنای بیش از 15 سانتی متر گرداگرد مرقد به خط ثلث برجسته که متن آن پس از بسمله ، «آیة الکرسی» است تا « یخرجونهم من النور الی الظلمات ... اولئک» و کتیبه در همین جا پایان می گیرد. آغاز این کتیبه از گوشه راست پایین مرقد است.

3. پس از آن کتیبه ای دیگر است گرداگرد مرقد با پهنای چند سانتی متر ، به نسخ ریز ، متضمن آیات 16 - 37 سوره آل عمران که از گوشه راست بالای مرقد با بسمله آغاز و در همان جا با عبارت «صدق اللّه العظیم» انجام گرفته است .

40/4 متر قرار دارد که آن را اعتماد الدوله قاضی جهان حسینی ، وزیر شاه طهماسب صفوی ، در سال 950 ه ق بنیاد نهاده و با کاشی معرق آراسته است. این دیواره اکنون با ضریح سیمین پوشیده است .

مشخصات هدایا.

3 . خازن: مسئول نگاهداری نفایس آستانه که در خزانه بوده است.

4 . ضابط :مسئول نگاهداری و ضبط اثاثیه خارج از خزانه که در حرم و بیوتات دیگر یا مورد نیاز کشیک های خدام بوده است.

5 . سرکشیک: مسئول انتظام داخلی حرم.

6 . خطیب: که در هر شب با حضور خدام ، خطبه ای مشتمل بر حمد و ثنای پیغمبر و دعای سلطان وقت می خواند.

7 . صاحب نسقی (کارپردازی) .

8 . خادم: پاسبان و عهده دار جزئیات امور آستانه که زیر نظر سرکشیک انجام وظیفه می نمود.

علاوه بر این ها ، آستانه را مشاغل دیگری نیز بوده است که مهم ترین آن ها مقام تولیت آستانه بوده که با فرمان و نشان های پادشاهان وقت تأیید می گردیده است.

9 . میرزا یحیی تولیت در سال 1137 ه ق .

10 . سید احمد مجتهد تولیت در نیمه دوم قرن دوازدهم.

11 . میر محمد یحیی تولیت در آغاز قرن سیزدهم.

12 . سید احمد فرزند میرزا محمد یحیی تولیت در نیمه اول قرن سیزدهم.

در سال 1147 ه ق .، چهار تن بوده است. بزرگ حافظان، صدر الحفاظ خوانده می شد و بنابر مرسوم از سادات رضوی می بود.

ألا مَن مات علی حُبّ آل محمدٍ مات شهیدا .(1)

روزی که حشر و نشر قیامت بپا شود ایمان و کفر و نیک و بد از هم جدا شود

بهر حساب خلق چو میزان بپا شود بر اهل قم محاسبه در قبرها شود

خوشدل کسی که دفن شود در مزار قم

هر جا که موج فتنه ترا در میان گرفت طغیان نمود ظلم تمام جهان گرفت

فصل بهار زندگیت را خزان گرفت باید که پند از «زکی باغبان» گرفت

خود را کشید و رفت به قم یا جوار قم

آفتاب خاندان معصومه عذرا که او با رضا سلطان دین هم پشت و هم گوهر بود

شاه خاتونان فردوس است و ماه بانوان لاجرم چونین برادر را چنین خواهر بود

منقبت او راست صد چندان که در دریاست دُرّ بلکه صد چندان که اندر آسمان اختر بود

پرورنده گوهرش هم موسی است و هم رضا دست پرورد دو سلطان بانوی با فر بود

عطر حورالعین همین باشد غبار روضه ات تربتت جبرئیل را پیرایه شهپر بود

تربت پاک و نسیم روضه ات از دیرباز داروی بیمار باشد و نیروی پیکر بود

تا که وصف عفتت رضوان کند با حور عین صد هزاران جای در خلد برین کمتر بود

می نباشد قیمت لختی غبار درگهت هر چه اندر گنجور و اندر جهان گوهر بود

بارگاهت سجده گاه هر امیر و هر فقیر پیشگاهت بوسه گاه مهتر و کهتر بود

کعبه باشد قبله امت چنان چون در عرب بقعه تو در عجم خود قبله دیگر بود

خاک روب درگهش بشنو اگر پرسی که چیست گیسوان مریم و یا طرّه حوّاستی

خادم درگاه والا جاهش ار خواهی که کیست موسی بن لاوی و عیسی روح الله ستی

از ازل بسته کمر در خدمتش آنکس که او نامور از حق به حکم علّم الاسماست

این جمال لله که نور از مرقد او لامع است دختر باب الحوائج حضرت موساستی

خواهر سلطان دین باشد علی موسی الرضا آنکه حق را مظهر و هم جامع اسماستی

در مدیحش گفت الا من زار معصومه به قم فله الجنة بلی این مژده زان مولاستی

عمه مرضیه قطب زمان شاه جواد آنکه او هفت آسمان از امر او بر پاستی

مهدی آخر زمان ذریّه اباء اوست همچو یزدان حضرتش یکتای بی همتاستی

یا جمال الله برآور از کرم حاجات «صدر» حق موسی کوترا مولا و هم باباستی

مدعای خویش را یک یک شمردن ابلهی است زآنکه بر اسرار من از هر جهت داناستی

ز جور یار بنالم و یا زفتنه دهر ز چنگ شیر گریزم یا ز گرگ کهن

کدام یار گرفتم که خود نبودی مار کدام دوست گزیدم که او نشد دشمن

ز دست چرخ کنم شکوه یا ز بخت سیه زنم به جامه جان چاک یا به پیراهن

چرا چو ابر نگریم چو رعد نخروشم مرا که گشته بباد است و برق در خرمن

اگر به دست کنم خاتم سلمانی اما نمی دهدم روزگار اهریمن

اگر امان دهدم آسمان امان ببرم به درگهی بود جبرئیل را مأمن

یگانه بضعه هفتم امام کون و مکان به نام فاطمه فرمان ده زمین و زمن

به نام فاطمه در خلق و خلق چون زهرا چه رنگ و بوی دو گل کاید از یکی گلشن

درخت عفّت و ناموس و بحر شرم و حیا نهال عصمت و تقوی و زهد را معدن

ز بحر عصمت آل نبی چنین گوهر عجب نه کز عدن آید بدست درّ عدن

پدر امام و برادر امام و تربیتش چو نو گلی است که روید میان سرو و سمن

غبار درگهش از بهر کحل دیده حور همی برد سوی جنّت ملک از آن روزن

اگر نه دست به دامان عصمتت می زد که میزدود ز یوسف غبار از دامن

ص: 19

1 . احوالات حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام : شیخ محمد حسین بن محمد حسن قمی متخلص به مفلس و ملقب به اردشیره (متوفای 1367 ه ق) .

از این کتاب اطلاعی در دست نیست و مؤلف در مقدمه کتاب تحفة الفاطمیین فی احوال القم و القمیین خود ، در ذکر آثارش از آن یاد نموده است.

2 . وسیلة المعصومیه: حکیم میر ابوطالب، مشهور به بیوک آقا واعظ حسینی تبریزی. چاپ سنگی، تهران، کاتب احمد زنجانی، ریبع المولود 1371 ه ق .: قطع رقعی، 106 ص.

این کتاب به عنوان اولین کتاب مستقل درباره حضرت معصومه علیهاالسلام شناخته می شود . مؤلف آن را در یک مقدمه و هفت فصل تنظیم کرده است. عنوان مقدمه و فصول آن عبارتند از:

مقدمه :در فوائد توسل ؛

فصل اول: وصف دارالامان قم ؛

فصل دوم: اجر و ثواب زیارت آن حضرت ؛

فصل سوم: کرامات آن حضرت ؛

فصل چهارم: عبادت آن مخدره ؛

فصل پنجم: مصائب آن جلیله ؛

فصل ششم: فضل زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی و حضرت امامزاده حمزه و امامزاده طاهر ؛

فصل هفتم: در فضایل زیارت عموم سادات ؛

خاتمه: در توسل به حضرت حجت (عج) .

مؤلف در این کتاب به نقل از کتاب نزهة الابرار فی نسب اولاد الائمة الاطهار نقل نموده است که ولادت حضرت معصومه علیهاالسلام در اول ذی قعده سال 173 هق . و وفاتش در دوازدهم ربیع الثانی 209 هق . واقع شده و آن حضرت هنگام رحلت 27 سال عمر داشتند. متأسفانه کتاب نزهة الابرار در هیچ جایی معرفی نشده و مؤلف آن نیز مجهول است.

ص: 22

مؤلف، کتاب دیگری به نام وسیلة الزائرین دارد که در تبریز به چاپ رسیده است.

3 . حضرت معصومه علیهاالسلام و شهر قم : محمد حکیمی ، مشهد، آستان قدس رضوی، 1365 ق.

4 . زندگانی حضرت معصومه علیهاالسلام و تاریخ قم: سید مهدی صحفی ، قم، کتابفروشی صحفی.

5 . سیدة عش آل محمد: سید ابوالحسن هاشم ، قم، مطبعه علمیه ، 1416 ه ق، وزیری، 137 ص.

این کتاب در ده فصل با این عناوین تنظیم شده است:

1 . ولادتها و نشأتها؛ 2 . القابها؛ 3 . هل تزوجت السیدة المعصومة علیها السلام؟ ؛ 4 . معاناتها ؛ 5 . هجرتها ؛ 6 . الجنة لمن زارها ؛ 7 . یا فاطمة اشفعی لی فی الجنة 8. المعصومة تحدّثنا ؛ 9 . معجزاتها و کراماتها ؛ 10 . الشعراء فی رحاب السیدة المعصومة. خاتمة: زیارة السیدة المعصومة.

6 . فاطمة بنت الامام موسی الکاظم علیه السلام : محمد هادی الامینی ، قم، مطبعه مهدیه، 1393/1405 ق، قطع وزیری، 160 ص.

این کتاب با این عناوین تنظیم شده است:

1 . المدخل ؛ 2 . بواعث تألیف الکتاب ؛ 3 . بنات الامام موسی الکاظم علیه السلام ؛ 4 . فاطمة المحدثة ؛ 5 . فاطمة تتحسس عن أخیها ؛ 6 . وفاة فاطمة و مدفنها ؛ 7 . زیارة مشهد فاطمة ؛ 8 . مزار السیدة فاطمه علیها السلام ؛ 9 . کرامات فاطمة ؛ 10 . فی جوار فاطمة ؛ 11 . مصلّی فاطمة ؛ 12 . وقفة مع این واضح یعقوبی .

7 . نگین قم (آشنایی با شخصیت حضرت معصومه علیهاالسلام ): جواد محدثی ، قم، نشر معروف، چاپ اول، پاییز 1374 ش، قطع پالتویی کوچک، 48 ص.

این کتاب برای آشنایی جوانان و زائران با زندگانی حضرت معصومه علیها السلام نوشته و در یازده بخش کوتاه با این عناوین تنظیم شده است:

قم حرم ائمه علیهم السلام ، کریمه اهل بیت، در سایه تربیت رضوی، فاطمه راوی حدیث، رحلت، فضیلت زیارتش، سازندگی زیارت، ادب و آداب زیارت، زیارتنامه حضرت

ص: 23

معصومه علیهاالسلام ، ترجمه زیارتنامه، نگین قم (شعر) از مؤلف.

8 . کریمه اهل بیت علیهم السلام : علی اکبر مهدی پور ، قم ، مؤسسه نشر و مطبوعات حاذق ، 1414 ق/1374 ش ، قطع رقعی ، 536ص .

کتاب بدون فصل بندی است و اهمّ مطالب آن عبارت است از: درالایمان قم، شخصیت و القاب حضرت معصومه علیهاالسلام ، احادیثی که حضرت معصومه علیهاالسلام روایت نموده اند، احادیث در فضیلت زیارت حضرت معصومه علیهاالسلام ، حرکت تاریخی حضرت معصومه علیهاالسلام ، تاریخچه حرم حضرت، کرامتهای حضرت، سیمای تابناک حضرت در ادب فارسی، چهل حدیث پیرامون قم، مسجد جمکران و تاریخ و آداب آن، ازدواج نکردن حضرت معصومه، نامه امام هشتم به حضرت معصومه، کتابشناسی قم و حضرت معصومه.

9 . زندگانی حضرت معصومة علیهاالسلام (حیات الست) : مهدی منصوری ، قم، کتابفروشی صحفی، 1380 ه ق، رقعی، 32 ص.

10 . حضرت معصومه فاطمه دوم : محمد محمدی اشتهاردی ، قم، انتشارات علامه، تابستان 1375 ش، قطع رقعی، 236 ص.(1)

این کتاب در سه فصل بدین ترتیب تنظیم شده است:

1 . تاریخچه قم و برخاستگان آن و حوزه علمیه ؛

2 . زندگینامه حضرت معصومه علیهاالسلام از آغاز تا شهادت - چند کرامت از دیدگاه حضرت معصومه علیهاالسلام - سیر تاریخی بارگاه حضرت معصومه علیهاالسلام به طور کوتاه ؛

3 . مسجد جمکران، امامزادگان و مکان های دیدنی قم .

11 . چکامه شرح مسافرت حضرت معصومه علیهاالسلام از مدینه تا قم : عباس خان افشار متخلص به پریشان

شرحی است منظوم ، از آغاز حرکت تاریخی حضرت معصومه علیهاالسلام از مدینه تا رحلت در قم. این منظومه در حدود سیصد بیت است.

ص: 24

نسخه تایپ شده و اصل این کتاب در کتاب خانه آستانه موجود است که توسط مؤلف در اربعین سال1375 ه ق . / 1335ش به کتاب خانه حرم ، اهدا شده و دارای 23 صفحه و هر صفحه 14 سطر به قطع رقعی است .

آغاز چکامه:

فراق نامه نویسان راه دور و دراز حکایت غم هجران چنین کنند آغازمحرران اساطیر دفتر عشاق بنوک خامه چنین کرده اند شرح فراق

پایان چکامه:

شکر خدا که قصر بهشتیست ساخته هربیت و هر قصیده که انشاء می کنم

ذاتیست آه و ناله بریشان به طبع من من طبع خود به ناله نه معتاد می کنم

12 . حیات حضرت معصومه قم : سید حیدر مهدی ، حیدرآباد پاکستان، 1983 م، قطع جیبی، 100ص.

13 . در حریم حضرت معصومه علیهاالسلام : علی اکبر مهدی پور ، قم، 1415 ه ق .

14 . زندگانی حضرت معصومه علیهاالسلام : محمد شیرین کلام ، چاپِ قم.

15 . حضرت معصومه علیهاالسلام را بهتر بشناسیم: از علی اکبر مهدی پور ، (مقاله) ، مجله مکتب اسلام، سال 30 (1410 ه ق) ، شماره 2 ، 1410 ق.

16 . فاطمه بنت الامام موسی بن جعفر علیهم السلام : سید محمد باقر ابطحی ، قم، 1409 .، وزیری ، 40 صفحه .

این کتاب از مستدرکات جلد هفدهم عوالم العلوم سید عبداللّه بحرانی است.

17 . مسند فاطمه معصومه علیهاالسلام : سید علی رضا سیدکباری ، قم ، انتشارات زائر ، 1375 ش، قطع رقعی، 108 ص.

مؤلف در این کتاب پنج حدیث را که از طریق فاطمه بنت موسی بن جعفر علیهماالسلام روایت شده نقل نموده و کاوش هایی پیرامون متن احادیث و روایات آن ها نموده است.

همچنین در کتاب کریمه اهل بیت ، ص 65 - 77 ، روایات نقل شده از طریق آن حضرت تحت عنوان محدثه آل طاها (سه روایت) نقل شده است .

ص: 25

2 . بارگاه حضرت معصومه علیهاالسلام : بیژن سعادت ، ایتالیا، فلورانس ، 1977 م .

این کتاب در سه جلد تنظیم شده است:

1 - تاریحچه حرم مطهر و بناهای وابسته 2 - همان مطالب به زبان انگلیسی 3 - عکس هایی رنگی از حرم و آستانه حضرت معصومه علیهاالسلام .

3 . بارگاه حضرت معصومه علیهاالسلام : نشریه شهرداری قم .

شامل تاریخچه حرم مطهر و زیارتگاه قم همراه با تصاویر.

4 . تربت پاکان: سید حسین مدرسی طباطبایی ، قم ، 1355ش، دو جلد، 1228ص.

این کتاب در دو جلد به تاریخ آستانه مقدسه، بناهای تابعه، اسناد، مدارک وقفنامه ها و... پرداخته است .

5 . راهنمای قم: به قلم گروهی از دبیران و صاحب نظران ، تهران، چاپخانه مجلس، قطع رقعی 172 ص + 64 صفحه عکس.

شامل تاریخچه قم، توصیف حرم و ابنیه وابسته، نفایس آستانه، آیین نامه داخلی حرم، تأسیسات جدید و قدیم و اسامی مدفونین اطراف آستانه، شامل 64 عکس و یک نقشه با مقدمه ای از رشید یاسمی استاد دانشگاه تهران.

6 . کتیبه های آستانه مقدسه قم: منوچهر ستوده (مقاله) ، مجله معارف اسلامی (نشریه سازمان اوقاف) ، ش 16 .

7 . نشریه آستانه مقدسه قم: قم ، 1347 ش، 48 ص، قطع وزیری.

شامل گزارشی از گذشته و حال حرم و بقاع تابعه با تعدادی عکس و تفصیلات.

سنگی و 65000 کتاب چاپی و آرشیو مجلات متعدد نگهداری و مورد استفاده محققین است. درباره کتاب خانه حرم مقالات و کتاب های زیر منتشر شده است:

1 . کتاب خانه آستانه قم: محمد تقی دانش پژوه (مقاله) ، نشریه نسخه های خطی ، دفتر پنجم(1346ش) ، ص 397_398 ، انتشارات دانشگاه تهران .

2 . فهرست نسخ خطی کتاب خانه آستانه مقدسه قم: محمد تقی دانش پژوه ، قم ، 1355 ش، قطع وزیری بزرگ .

در این فهرست حدود سیصد جلد نسخه خطی مصحف قرآن کریم و 800 نسخه خطی موجود در کتاب خانه آستانه ، همراه با مقدمه مفصلی در تاریخ قم ، معرفی شده است .

3 . فهرست نسخ خطی کتاب خانه آستانه مقدسه قم ، قم، انتشارات زائر، 1373 ش: جلد اول آن تألیف سید حسن نقیبی است . در این فهرست 400 نسخه از نسخه های خطی که به کتاب خانه آستانه افزوده شده اند _ از شماره 1 تا 400 _ معرفی شده است.

جلد دوم آن تألیف این حقیر است . در این فهرست 364 نسخه خطی از نسخه های جدید کتاب خانه آستانه _ از شماره 401 تا 764 _ معرفی شده است.

4 . گنجینه هزار ساله (معرفی کتاب خانه آستانه مقدسه): (مقاله) ، از این حقیر ، مجله کوثر، ش 1.

ص: 28

ص: 30

است و هیچ شهری را از آن استثنا نکرده اند.

حاج میرزا محمد قمی (1) در کتاب اربعین الحسینیه که در سال 1327 ه ق . آن را تألیف نموده ، می نویسد:

بلده شریفه قم از ایام قدیمه معدن علوم اهل بیت - علیهم السلام - و مسکن این دودمان شرافت بنیان بوده و از بلاد مستحدثه اسلامیه است و از اول مردم این بلد غیر تشیع طریقه ای از اسلام را نشناختند و رشته تبعیّت احدی به گردن نیداختند و بر شخص متتبع خبیر بسی واضح است که اکثر اصول شیعه از علمای قم تدوین شده و به بذل جهد ایشان محفوظ مانده... و یکی از درهای بهشت از برای ایشان است که کنایه از باب ولایت اهل بیت باشد... و شرح این جمله در کتاب تاریخ قم که از کتب معتبره و در عدد اصول احادیث محسوب و مسطور است .

در تاریخ ابن کثیر از کتاب معجم البلدان نقل شده است که:

صاحب بن عباد، قاضی قم را از قضاوت عزل نمود و به قاضی نوشت:

ایها القاضی بقم، قد عزلناک فقم .

به قاضی گفتند: سبب عزل تو چه بود؟ گفت: انا معزول السجع من غیر جرم و لا سبب . یعنی من تقصیری نداشتم مگر این که سجع و قافیه مرا عزل نمود.

ص: 32

عبدالجلیل رازی در کتاب نقض به پاسخ گویی شبهات مؤلف ناصبی پرداخته و از جمله در مورد اتهامات وی به مردمان شهر قم در موارد ، متعدد فضایل قم را برشمرده است که نمونه هایی از آن چنین است:

و در این تاریخ که این نقض می نویسم، مثالی رسید از قم ،که مقطع قم امیر غازی غازی زاده صاتماز بن قایماز الحرمی به قم فرستاده بود. اولش بدین عبارت که «اهل قم از خدای تعالی به نزدیک ما ودیعت اند و ما را رعیتی مبارک اند و تا شهر قم، نامزد دیوان ما کرده اند، هر روز ما را منزلتی و رتبتی پدید آمده است. و ما ایشان را به فال کرده ایم. چون چنین پادشاهی حنفی به تعصّب ملحد کش در قم و قمیان چنین نویسد، الّا از سر بصیرت و حقیقت نباشد، چه پادشاه با رعیّت تقیّه نکند و هزل ننویسد.. .(1) آن که گفته است: در کتاب تأیید النبوة و تسدید الامامة که یونس بن عبدالرحمن القمی الرافضی کرده است... امّا جواب این کلمات آن است که از غایت جهل این مصنف یکی این است که ذکر شخصی کرده است و گفته است: قمی، آن که گفته است: رافضی. و نداند که چون قمی بگفتی، مستغنی باشی از ذکر مذهب، که در حکایت آمده است که مردی اصفهانی یکی را پرسید که از کدام شهری؟ گفت: من از شهر دندان کنان. مرد، فرو ماند گفت: معنی، مفهوم نیست. مرد گفت: معنی آن است که: چون من گویم: از قم، گویی: آه . پس چون ذکر قم رفت، ذکر مذهب، بی فایده باشد ؛ که قمی الّا شیعی نباشد و الّا رافضیش نخوانند. (2)

منارهای رفیع، و کراسی علما و نوبت عقود مجالس و کتبخانه های مِل ء از کتب طوایف، و مدرسه های معروف چون مدرسه سعد صلب و مدرسه اثیر الملک، و مدرسه شهید سعید عزّ الدّین مرتضی - قدس الله روحه - و مدرسه سیّد امام زین الدین امیره شرفشاه که قاضی و حاکم است. و آن سرای ستّی فاطمه بنت موسی بن جعفر - علیهما السلام - با اوقاف و مدرس و فقها و ائمّه و زینت تمام و قبول اعظم، و مدرسه ظهیر عبدالعزیز، و مدرسه استاد بوالحسن کمیج، و مدرسه شمس الدّین مرتضی با عُدت و آلت و درس، و مدرسه مرتضی کبیر شرف الدّین با زینت و آلت و حرمت و قبول، و غیر آن که به ذکر همه، کتاب مطوّل شود، و مساجد بیمر، و مقریان فاخر عالم به قراءت، و مفسّران عالم به منزلّات و مؤوّلات، و ائمّه نحو و لغت و اعراب و تصریف و شعرای بزرگ و فقها و متکلّمان از اسلاف به اخلاف رسیده ،و زهّادِ متعبّد و حاجیان بیمر و روزه دارانِ سه ماهه ایّام شریفه، و نمازکنندگان به شب، و أهل بیوتات از علوی و رضوی و تازی و دیالم و غیر هم، و هر سحر گاه از چند مسجد مناره آوازِ موعظت و بانگ نماز متواتر، و هر روز در مساجد کبیر و صغیر و مدارس معروف و در سراهای بزرگان، ختم قرآن معتاد و معهود، و مال های فراوان که هر سال از وجوهِ حلال به متابعت شریعت در وجوه زکات و اخماسّ و صدقات صرف شود. به نظر امینان و متدیّنان و محتسب عارف علوی که بی ریا و سُمعه درّه (1)بر دوش نهاده، و همه ساله نهی منکرات را میان بسته، و آنچه شعارِ شریعت و تمهیدِ قواعد اسلام است از درس و مناظره و مجلس ِ وعظ و حلقه ذکر معیّن و مقرّر، و نور و نُزهت و برکتِ مشهدِ فاطمه بنت موسی بن جعفر علیهم السلام ظاهر و باهر، و امرا و سلاطین و وزیرانِ معتقد با آثار خیرات و انوار برکات که دیده اند و شنویده .

و اخبار که در فضیلت قم و اهل قم از رسول و ائمه روایت [شده [است، بی نهایت است تا از جعفر صادق علیه السلام روایت است که گفت: «ألا انّ للّه تعالی حرما و هو مکّة، ألا انّ لرسول اللّه حرما و هو المدینة، ألا انّ لأمیر المؤمنین حرما و هو الکوفة، ألا انّ حرمی و حرم ولدی بعدی قم، ألا انّ قمّ کوفتنا الصغیرة، ألا انّ للجنّة ثمانیة أبواب، ثلاث منها الی قم ّ. تقبض فیها امرأة من ولدی و اسمها فاطمة بنت موسی تدخل بشفاعتها شیعتنا الجنّة بأجمعهم».

ص: 35

و هم از وی علیه السلام روایت است که گفت: «اذا عمّت البلدان الفتن و البلایا، فعلیکم بقمّ و حوالیها و نواحیها. فانّ البلایا مدفوعة عنها».

و از رضا علیه السلام روایت کرده اند که گفت: «للجنّة ثمانیة أبواب، فباب منها لأهل قمّ. فطوبی لهم، ثمّ طوبی لهم، ثمّ طوبی لهم.»

و سعد بن سعد بن الاحوص روایت کرد از علیّ بن موسی الرّضا علیهماالسلام که گفت: «یا سعد عندکم لنا قبر؟ فقلت له: نعم جعلت فداک. عندنا قبر فاطمة بنت موسی بن جعفر، قال علیه السلام: یا سعد من زارها فله الجنّة. او: هو من أهل الجنّة».

و از امیر المؤمنین علیه السلام روایت است که گفت: «سلام اللّه علی أهل قم، و رحمة اللّه علی أهل قمّ، یسقی اللّه بلادهم الغیث، و ینزّل علیهم البرکات، و یبدّل اللّه سیّئاتهم حسنات، هم أهل رکوع و خشوع و سجود و قیام و صیام، هم الفقهاء العلماء الفهماء، هم أهل الدّرایة و الولایة و حسن العبادة صلوات اللّه علیهم و رحمة اللّه و برکاته».

و اخبار دراین معنی، بی نهایت است و ما را این مایه برای حجّت بر خصم، کفایت است. و الحمدللّه ربّ العالمین. و در این تاریخ که این نقض می نویسم مثالی، رسید از قم که مقطع قم امیر غازی غازی زاده صاتماز بن قایماز الحرمی به قم فرستاده بود اولش بدین عبارت که: «اهل قم از خدای تعالی به نزدیک ما ودیعت اند و ما را رعیّتی مبارک اند. و تا شهر قم، نامزد دیوان ما کرده اند هر روز، ما را منزلتی و رتبتی پدید آمده است، و ما ایشان را به فال کرده ایم.» چون چنین پادشاهی حنفی به تعصّب ملحد کش درقم و قمیان چنین نویسد، الّا از سر بصیرت و حقیقت نباشد ؛ چه پادشاه با رعیّت، تقیّه نکند و هزل ننویسد. پس اگر مصنّف را معلوم نیست، باید که قدم برنجاند و ببیند و بداند تا قلم به تهمت در مساوی خطّه مسلمانان نجنباند و نرنجاند. (1)

ص: 36

عریضی» باشد که همراه پدر خود از مدینه به قم آمده و یکی از درب های این شهر به نام او بوده و دور نیست که از این درب به زیارت او می رفته اند.

در کتاب ترجمه تاریخ قم ، از قبه «علی بن عیسی طلحی» نزدیک دروازه اصفهان که رودخانه قدیم در «ایام القدیم» از بالای آن جریان داشته است ، یاد می شود. دروازه اصفهان همین دروازه کاشان و مسیر پیشین رودخانه همان مجرای صفی آباد بوده، بنابراین، آن قبه در پیرامون همین جا قرار داشته است.

در یکی از کتیبه های آن آمده است:

امر بتجدید عمارة المشهد المقدس مضجع الامامین السیدین المعصومین المظلومین الطاهرین ابی الحسن علی بن جعفر الصادق و ابی جعفر محمد بن موسی الکاظم صلوات اللّه علیهما المولی المرتضی الاعظم الصاحب الاعدل الاحسب الانسب علاء الحق و الدنیا و الدین جلال الاسلام و المسلمین عطا ملک المیر محمد الحسنی اعز اللّه فی الدارین.

شمالی ترینِ سه بنا که از گشادگی و رفعت بیش تر برخوردار است و از تاریخ بنای آن به خاطر فرو ریختن قسمتی مهم از آرایش های گچ بری آن، آگاهی دقیقی در دست نیست ، می تواند مدفن امیران دیگر خاندان علی صفی باشد. از سوی دیگر ، با ملاحظه برخی قراین چنین تصور می رود که بنای آن مقدم بر آن دو دیگر صورت گرفته است .

بنای بقعه شاه زاده ابراهیم در مزدیجان (غرب شهر) و مربوط به قرن های هفتم و هشتم است.

در لوحه شمالی آن چنین مندرج است:

هذا المضجع للسید الشریف الطاهر المطهر التقی النقی الزکی ابراهیم بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین اخ الحسن ابنا امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیهم السلام.

بر جای آن مسجد مزبور را به دَرپل بساخت و گرداگرد آن رواق ها بگردانید.

نیز می تواند مسجد جامع ابوالصدیم حسین بن علی بن آدم اشعری باشد که آن را در سال 265 ه ق . میان قم و کمیدان بنیاد کرد و در هنگام عامل شدن یحیی بن اسحاق در سال 291 ه ق . برای آن مناره ای نیز ساختند. این مسجد در یک سوی رودخانه پل بکجه قرار داشته و منطقه کمیدان در آن سوی رود برابر آن واقع بوده است.

این مسجد به خاطرانتساب آن به امام یازدهم از دیرزمان مورد توجه بسیار بوده است. مردم قم معتقدند آن را احمد بن اسحاق اشعری ، وکیل امام عسکری در قم ، به دستور آن حضرت از محل وجوه شرعی و درآمد موقوفات امامان اهل بیت دراین شهر بنا نهاد.

جزوه ای از مصحف شریف (جزء 23) به شماره 56 انبار در کتاب خانه آستانه قم هست که به شهادت وقف نامه روی نخستین برگ، آن را با بیست و نه جزء دیگر ، امیر یوسف خواجه فرزند شیخ علی بهادر (از امیران مشهور دوره تیموریان) در بیستم رمضان سال 842 ه ق . بر مسجد جامع عتیق قم منسوب به امام حسن عسکری واقع در بیرون درب ساوه از دروازه های شهر قم وقف نموده است. چنین است متن این وقف نامه:

وقف و حبس هذاالجزؤ مع الاجزاء التسعة و العشرین الباقیة من کلام اللّه رب العالمین و الصندوق المسدس المجلد المتین الاعظم الکبیر الافخم غیاث الدولة و الدنیا و الدین الامیر یوسف خواجه بهادر بن الامیر السعید الکبیر الشهید مظفر الدولة و الدین الامیر شیخ علی بهادر عمت معدلته علی المسجد الجامع العتیق الخارج درب ساوه من دروب مدینه قم حماها اللّه عن الآفات و الحوادث المنسوب الی الامام الهمام الحسن العسکری علیه السلام خالصا للّه تعالی و ابتغاء لمرضاته والزلفی لدیه فی جنانه لیقرأ فیه خصوصا ایام الجمعات وقفا صحیحا شرعیا مشروطا علی أن لا یخرج منه و لایقرأ خارجه. تقبل اللّه منه بقبول حسن فی العشرین من رمضان لسنة اثنی اربعین و ثمانمائة هجریة .

منسوب به حضرت امیرالمؤمنان علیه السلام که بر سنگ کنده و در محراب آن نصب شده ، گرفته است . در چند کاشی که پیش تر بر سردَر درگاه ورودی آن بوده و اکنون پس از تخریب این سردر ، بر دیوار شرقی مسجد کنار دَرِ ورود نصب شده ، چنین آمده است:

هذا المسجد المتبرک المشهور بمسجد الصینی مغیث حارث بن الامام المفترض الطاعة موسی الکاظم علیه و علی آبائه الطاهرین صلوات اللّه... زاد اللّه توفیقه بالخیرات و الحسنات بعمل مرتضی اعظم سید عبدالصمد بن عطا اللّه الحسینی فی سنة 886 ه ق .

بنای کنونی مدرسه فیضیه در شمال صحن عتیق آستانه قم ، از نیمه نخستین قرن سیزدهم هجری، و جایگزین بنای «مدرسه آستانه» است که در میانه قرن ششم هجری وجود داشته است.

فتحعلی شاه قاجار در سال 1213 ه ق. بنای پیشین این مدرسه را از اساس برداشت و برجای آن ، بنای کنونی را بنیاد نهاد. این بنا به پیرامون یک صد حجره در دو طبقه ، چهار سوی محوطه ای به درازا و پهنای هفتاد و اند در پنجاه متر، سردری از سوی شمال با درازا و پهنای 13×4 و بلندی و پیرامون 11 متر و سه ایوان در جهات شمالی و شرقی و غربی هر یک به دهانه و پهنای 9 در 6 و بلندی و پیرامون 12 متر داشته است.

ایوان غربی در نیم قرن اخیر از شکل خود خارج شده و با احداث سقفی در بالای کتیبه کمربندی آن، قسمت بالا ، مخزن کتاب خانه و قسمت پایین ، مسجد و مدرس گردیده است. ایوانی نیز در جنوب هست که در سال 939 ه ق. بنا شده و سر در صحن عتیق آستانه مقدس حضرت ستی فاطمه است. در بالای درگاه ورود مدرسه از سردَر شمالی ، کتیبه کمربندی است به نستعلیق که در آن این ابیات نوشته شده:

این مقرنس طاق چبود این منور شمسه چیست ؟ آسمانی با سکون و آفتابی بی زوال

این حرم حرمت حریم، این عرش فرسا بارگاه گشت بنیاد از مثال پادشاه بی مثال

باد یا رب بخت بیدارش چو حی لاینام باد یا رب ملک اقبالش چو ملک لایزال

این همایون درگه فرخ بی گردون همال درگه علم است و باب فضل و کریاس(1) کمال

عنوان بیمارستانی برای آستانه ساخته شده و سپس به شکل مدرسه و مسکن طالبان علوم دینی درآمده است.

در زاویه شرقی صحن دارالشفا آب انباری است که آن را میرزا تقی خان ساروتقی ، وزیر شاه عباس دوم ، در سال 1055 ه ق . بنا نموده است. در کمربند سر در کتیبه ای است از کاشی خشتی لاجوردی به خط ثلث محمد رضا امامی .

مجاور یکدیگر است. آن دو بارگاه ر امدفن سه تن از نوادگان امام سجاد علیه السلام به نام هادی، «مهدی» و «ناصرالدین» می دانند.

امام زاده حاجی صفر: در نزدیک دیه جمکران مزاری است که آن را «امام زاده حاجی صفر» و مدفون در آن را «شاه زاده علی رضا» می نامند. حاجی صفر می تواند نام خدمتگزار این مزار در دوره های پیش بوده باشد.

آن را پیش تر «وادی اسحاق» می خوانده اند. با بناهای دو روستای تقرود و راهجرد و قراء کنار رودخانه اناربار تا آن جا که جزء قم است. در این بخش این مزارات موجودند: شاه زاده طاهر در تقرود، مزار شهیدان در طایقان، خدیجه خاتون، شاه زاده ابراهیم، شاه زاده زکریا.

به امر خواجه ابراهیم وزیر، آن را ترجمه نموده، امّا نسخه عربی در این زمان قلیل الوجود بلکه عدیم الوجود است و ترجمه فارسی که به دست آمد، مشتمل بر پنج باب بود از آن بیست باب و ندانستیم که بیش از پنج باب ترجمه نشده یا ترجمه شده و مفقود گشته. (1)

اما تاریخ دوم که برای قم تألیف شده، کتابی است که مرحوم آقا شیخ محمد علی ارجستانی (2)در سنه 1325 تألیف نموده، آن هم فی الواقع کتاب مختصری از آن پنج باب است که ترجمه شده و پاره ای از مطالب متفرقه در آن گنجانیده... اگر چه مؤلف آن در تألیفش تعب و رنج بسیاری دیده و در جمع آوری آن زحمات زیادی کشیده امّا چندان نتیجه از آن حاصل نمی گردید... .

این کتاب مشهورترین اثر شیخ حسین قمی است. او این کتاب را در دو جلد تنظیم نموده و جلد اول را در سال 1350 ق. و جلد دوم را در سال 1351 ق. به پایان رسانیده است.

فهرست تفصیلی مطالب کتاب

جلد اول این کتاب دارای 15 باب و یک خاتمه است با این عنوان ها:

باب اول: در ذکر قم و برج طالع آن و حدود قم قدیما و جدیدا و ذکر باروی قم و ابتدای عمارت قم و ذکر آمدن عرب از آل اشعری به قم.

باب دوم: در ذکر روایاتی که از ائمه طاهرین - صلوات اللّه علیهم اجمعین - در فضیلت این ارض فیض قرین رسیده و ذکر اسامی شریفه بلده طیبه قم و ذکر اقوال مؤلفین و مورخین درباب قم و ذکر بعضی از طرایف و نوادر و حکایات متعلقه به قم.

باب سوم: در ذکر حرکت حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام از مدینه طیبه به طرف قم و ورود آن مخدره به قم و ذکر وفات او و ذکر محراب عبادت و ذکر ثواب زیارت او و ذکر بعضی از کرامات و خوارق عادات او و ذکر امامزادگانی که در بقعه آن مخدره

ص: 51

مدفونند و ذکر سایر امامزادگان بقعه بابلان و ذکر قصایدی که شعرا در مدح آن مخدره انشاء نموده اند و ذکر ابنیه ای که متعلق به آن مخدره است و ذکر علما و محدثین و سلاطین و شاهزادگان و بزرگان که در این آستان ملایک پاسبان مدفونند.

باب چهارم: در ذکر بعضی از امامزادگان عالی مقام که در این ارض مقدسه مدفونند.

باب پنجم: درذکر ترجمه بعضی از روات و محدثین و علما و متکلمین و حکمای قم شامل سه فصل (1. سرگذشت راویان و محدثان 2. سرگذشت حکما و فلاسفه 3. سرگذشت دانشمندان و فقیهان)

باب ششم: در ذکر وزرایی که از اهل قم بوده اند.

باب هفتم: در ذکر شعرای قم.

باب هشتم: در ذکر مدارس و مساجد قم و ذکر آب انبارها و یخچالهای واقعه در قم

باب نهم: در ذکر حمامات و تیمچه ها و کاروانسراهای قم.

باب دهم: در ذکر رودخانه و پلهای قم و برخی از بناهای خیریه که در قم واقع شده.

باب یازدهم: در ذکر طوایف و ایلاتی که در قم مسکن دارند. و ذکر جبال اطراف قم و ذکر طوحین قم.

باب دوازدهم: در ذکر باغات قم.

باب سیزدهم: در ذکر ممیزی نمودن قم را و ذکر تقسیم آب رودخانه.

باب چهاردهم: درذکر مزارع قم که از آب رودخانه مشروب می شوند.

باب پانزدهم: در ذکر قنوات و مزارعی که در محال سراجه و قمرود واقع است و ذکر قراء و مزارع کنار رودخانه و محال قهستان قم و جاسب و قراء اردهار.

خاتمه: در ذکر کتبی که در وقت تألیف این کتاب در نزد مولف موجود بود که مدارک این کتاب از آن کتب است.

جلد دوم شامل دو مقصد و یک خاتمه است با این عنوان ها:

مقصد اول: در ذکر حکمای بلده قم.

مقصد دوم: در ترجمه حالات شعرای قم و منتخبی از اشعار ایشان.

ص: 52

خاتمه: در ذکر بقیه اشعار بعضی از شعرا که در وقت تألیف این کتاب، از قلم محو شده .

ص: 54

ص: 56

یک محجّر کجاوه برای روی قبر او می سازد. پس از این که بنای صحن جدید را گذاردند، قبر او را از سنگ ساختند و بلند نمودند.

آن ها در کتاب شناسی آثار مربوط به قم مندرج است.(1)

اثر مشهور مفلس قمی ، کتاب تحفة الفاطمیین است که در دو جلد تنظیم کرده، جلد اول را در سال 1350 ه ق. و جلد دوم را در سال 1351 ه ق. به پایان رسانیده است.

از آثار وی ، منظومه ارده شیره و همچنین بخشی از اشعارش در 40 صفحه، با مقدمه عباس میر ابوالفتحی، به چاپ رسیده است.

نمونه ای از اشعار وی که در ختم جلد اول تحفة الفاطمیین سروده ، چنین است:

شکر خدا را که ز فیض ازل وز سبب مکرمت لم یزل

گشت به سعی قلم خوش خرام جلد نخستین ز کتابم تمام

مخزن این نامه نامی اثر گشت ز فیض سخنم پر گهر

طرفه خبرهای کهن گفته شد دُرّ سخن بین که چسان سفته شد

هست امیدم که به رغم حسود نغمه سرایان ریاض وجود

چونکه درآیند در این بوستان بازگشانید به تحسین زبان

ساز نمایند نوای کرم درگذرند از سر سهو قلم

اتباعش هرگز به تهمتی نیالود. جماعت علما در حضرت وی خویشتن را خورد می شمردند و بزرگان دین و دنیا نام مبارکش را به حرمت تمام می بردند.

و از شریف آثار قلمیه وی کتاب اربعین الحسینیه(1) است.(2) جلالت قدر و عظمت شأن آن بزرگوار در این مختصر نگنجد ، به اختصار کوشیدیم.

سنین عمر آن جناب شصت و پنج سال، در سنه یک هزار و سیصد و چهل و یک مهر سکوت بر لب زده و عالم آخرت را منزل ساخت.

و گاهی به گفتن شعر میل می نمود و قدری از اشعار درر بار آن جناب را در این کتاب برنگاشتم. و چندی از قصاید و اشعار عربی و فارسی او را ثبت کرده است.

آن گنج دین و دانش در ارض اقدس شیخان قم مدفون گشت.

و دیوانی دارد که مقدار پنج هزار بیت است و بعد از خودش، میرزا حیدر علی متخلص به ثریا ، جمع آوری نموده و در سال 1318 ه ق. به طبع رسانده است.(1)

ص: 61

احمد بن اسماعیل بن سمکه قمی، از مشایخ شیعه بوده و شرح حال وی در کتب رجال ، از جمله فهرست شیخ طوسی و رجال نجاشی و رجال شیخ طوسی ، مندرج است. عبدالجلیل او را در ضمن ائمه ادب یاد کرده است. (1)

احمد بن موسی بن محمّد التقی علیه السلام

رازی در نقض از وی چنین یاد کرده:

و این محمد دندان - علیه اللعنة - مشرک زاده بود و از دهی بودند حدود نهاوند و در خدمت امیر احمد بن عبدالعزیز گستاخی داشت و امیر احمد در این وقت به کَره می بود، امّا حاکم بود بر قاشان و در این وقت بود که احمد بن موسی بن محمّد التقی را - علیه السلام - نوازش کرده بود و مال و نعمت و خلعت فرستد تا او ساکن قم شد و آنجا مدفون است و در قبه موسویان و رضویان قم همه از نسل وی اند. (2)

مراد، همان شخصیت بزرگوار، ابو احمد موسی المبرقع بن امام محمّد تقی علیه السلام است که در قم، مدفون است و مزارش تاکنون مورد احترام و زیارت مردم قم و دیگر شیعیان است. همان طور که محدّث ارموی در تعلیقات متذّکر شده اند، کلمه ابو احمد موسی، در نسخه های نقض به احمد بن موسی تبدیل شده که درست نیست.

عبدالجلیل رازی در نقل کلمات دانشمند اهل سنّت که بر شیعیان اعتراض نموده، از کتاب وی چنین نقل نموده است:

و در عهد برکیارق سلطان و محمّد سلطان - رضی اللّه عنهما -، ابو الفضل براوستانی و بو سعد هندوی قمی مستوفی بودند... (1)

محدّث ارموی در تعلیقات خود، شرح حال مفصلی از این وزیر و مستوفی قمی آورده، چنین می نویسد:

یاقوت در معجم البلدان گفته:

براوستان از دهات قم است. و از آنجاست وزیر، مجدالملک ابوالفضل اسعد بن محمّد براوستانی، وزیر سلطان برکیارق، پسر ملکشاه وزیری مقتدر بود، به طوری که بر سلطان برکیارق مسلط بود. سپاهیان برکیارق او را متهم داشتند به این که موجب تباهی حال ایشان می باشد و خواستار مجدالملک از او شدند. پادشاه، مجبور شد وزیر را به ایشان به این تسلط تسلیم کند که او را نکشند؛ لیکن سپاهیان فرمان او را نبردند و وی را کشتند، به سال 492 ه ق.(2)

عماد کاتب در تواریخ آل سلجوق ، مجدالملک را چنین ستوده است:

و کان رجلاً مواظبا علی الخیرات و الصیام و القیام و اقامة الصلاة و ایتاء الزکوة مدیما للصلات و الصدقات، لم یسع قطّ فی دمٍ و لم یخط إلی مضرة أحدٍ بقدمٍ .

مجد الملک مردی نیکوکار و مواظب بر خیرات و مبرات و اهل نماز و روزه و شب بیداری بود و حقوق واجب اموال خود را می پرداخت. جوایز و صدقات بر خیرات و احسان های بسیار می کرد و هرگز در ریختن خون کسی سعی نکرد، و به ضرر احدی قدمی برنداشت . (3)

مجدالملک قمی، مدتی مستوفی کل سلطان ملکشاه سلجوقی بود و پس از آن به مدت دو سال (488 - 490 ه ق) وزیر برکیارق بود و عاقبت در هیجدهم شوال 492 ه ق. به دستور وی کشته شد.(4)

ص: 64

بیش از این، اطلاعاتی در هیچ مصدری درج نشده است.

امیر شمس الدین ابوالفضل رضوی (1)

او و برادرش ، تاج الدین ، از سادات بزرگوار رضویِ قم در سده ششم هجری و برادرِ نقیب عراق ، سید مرتضی ابوالحسن علی بن مطهر هستند .

آنکه گشت از هنرش فرع معالی عالی و آنکه گشت از سخنش اصل معانی محکم

* * *

ای بر سر خلق سایه اقبالت آراشته اخلاق تو چون احوالت

بی بهره نماندی کسی از افضالت گر در خور همت تو بودی مالت (1)

برادرش ، اوحد الدین ابو ثابت مهیسه ، وزیر فارسی بود. (2)

رازی در چند مورد از ابو طاهر مهیسه قمی یاد کرده است. (3)

خلاصة البلدان نقل می کند که طبق کتیبه آن، تاریخ بنای آن سال 528 ه ق. است.(1)

کمال الدین ثابت قمی در عهد سلطان مسعود سلجوقی، دیوان استیفا را عهده داشته و به همین جهت با لقب مستوفی شناخته می شده است. در مصادر شرح حال، در وصف وی چنین آمده است:

الثابت الکامل الباسل، و کان شهما ناقدا و سهما نافذا فأنس السلطان بروائه و رکن الی رائه و استغنی به عن وزارئه. (2)

قاضی أرّجانی قصیده ای در مدح کمال ثابت قمی سروده که با عنوان «وقال یمدح کمال الدین ثابت المستوفی» در دیوانش به چاپ رسیده است.

این قصیده در 56 بیت است:

فبین صَلاة لا یزال یقیمها و بین صلاتٍ منه قسم المواقت

الیک کمال الدین جاءت برکبها رکائب ألوت با لفیا فی الأمارت

فلا حلّت الا حداث منک بساحةٍ و لا رمت الأعداء الا بساحت

... أثابت أنت الدهر کاسمک فی العلی فحیّیت من باقٍ علی العهد ثابت

فتیً مجده حیث الثوابت رفعة ما سیره فی الجود سیر الثوابت(3)

کمال ثابت، احترام و عزت زیادی نزد سلاطین داشت ؛ ولی با تغییر وزارت به عزالملک بروجردی - که دست ظلم و ستمش بر رعیت گشوده بود - با رویه وی به مخالفت برخواست و عریضه به سلطان نوشت که آن عریضه موجب شد که وزیر، کمال الدین ثابت را در سال 533 ه ق. در قلعه همدان زندانی و به قتل برساند.

بنابراین، کمال ثابت قمی، مسجد جامع قم (مسجد جمعه فعلی) را در سال 528 ه ق. به پایان رسانید و در سال 533 ه ق. دار فانی را وداع گفته است.

هم اکنون، مسجدی که او بنا نهاده، یکی از افتخارات شهر قم و بناهای فرهنگی و مذهبی این شهر است و شایسته است که مسئولان این شهر، برای بزرگداشت و یاد

ص: 70

خیر او، بزرگداشتی را ترتیب دهند که چنین خدمتی را بدین شهر نموده است.

تصریح کردند، رسایل و خطب و منشأتی داشته که متأسفانه به دست ما نرسیده است. از منشأت وی این دو بیت در کتاب ها یاد شده است:

جانب جناب البغی دهرک کلّه واسلک سبیل الرشد تسعد و الزم

من وسّخته غدرة او فجرة لم یُنقِه بالرّخص ماء القلزم

متأسفانه سیدی با این فضل و قدر و دانش تاریخ وفاتش و محل دفنش در هیچ کتابی ذکر نشده است. (1)همین اندازه معلوم است که باخرزی ، نویسنده دمیة القصر در سال 434 ه ق. با وی ملاقات نموده است. (2)

السلام - گفت: چون چنین است: ان الشیطان لیفرمن ظل عمر. تا خبر راست باشد و شیطان در سایه مصطفی گریخته باشد و عمر در پناه شهنشاه باشد و خواجه سنی از خبر و تأویلش نه آگاه. و الحمد اللّه رب العالمین. (1)

رازی از صفار قمی (صاحب بصائر الدرجات) نیز یاد کرده است. که به جهت اشتهار وی ، از شرح حالش خودداری می شود.

علی بن حسینان قمی، صاحب کتاب الشرایع (ابن بابویه)

ابوالحسن بن الحسین بن موسی بن بابویه قمی مشهور ، به ابن بابویه ، پدر شیخ صدوق ، و قبر شریفش در قم مورد زیارت و احترام مردم قم بوده و هست.

توقیعاتی از ناموس العصر و الزمان، مهدی الزمان - عجل اللّه تعالی فرجه - خطاب به ابن بابویه قمی صادر گشته، که برای تبرّک، یکی از آن ها نقل می شود:

بسم اللّه الرحمن الرحیم

الحمد اللّه ربّ العالمین، و العاقبة للمتّقین، و الجنّة للموحّدین و النّار للملحدین، و لا عدوان الّآ علی الضّالمین و لا اله الّا اللّه أحسن الخالقین، و الصّلو ة علی خیر خلقه محمّد و عترته الطّاهرین .

اما بعد اوصیک یا شیخی و معتمدی أبا الحسن علیّ بن الحسین القمّی _ وفّقک اللّه لمرضاته، و جعل من صلبک أولادا صالحین برحمته _ بتقوی اللّه و اقام الصّلوة و ایتاء الزّکوة فانّه لا یقبل الصّلوة من مانع الزّکوة ، و اوصیک بمغفرة الذّنب و کظم الغیظ، و صلة الرّحم، و مواساة الاخوان، و السّعی فی حوائجهم فی العُسر و الیُسر، و العلم عند الجهل، و التّفقّه فی الدّین و التّثبت فی الامور، و التّعاهد للقرآن، و حسن الخلق، و الأمر بالمعروف، و النّهی عن المنکر، قال اللّه عزّ و جلّ: لا خیر فی کثیر من نجویُهم ألّا مَن أمر بصدقة او معروف او اصلاح بین النّاس، و اجتناب الفواحش کلّها، و علیک بصلوة اللّیل .

فانّ النّبی- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم - أوصی علیّا علیه السّلام - فقال: یا علیّ علیک بصلوة اللّیل ، علیک بصلوة اللّیل ، و من استخفّ بصلوة اللّیل فلیس منّا .

فاعمل بوصیّتی و امُر جمیع شیعتی حتّی یعملوا الیه و علیک بالصّبر و انتظار الفرج، و لا تزال شیعتنا فی حزن حتّی یظهر ولدی الّذی بشّربه النّبی - صلّی اللّه

ص: 75

علیه و آله و سلّم - انّه یملأ الارض قسطا و عدلاً کما مُلِئت ظلما و جورا، فاصبر یا شیخی وَ أمُر جمیع شیعتی بالصّبر فانّ الأرض للّه و برکاته، و حسبنا اللّه و نعم الوکیل، نعم المولی و نعم النّصیر .(1)

ص: 76

عبدالکریم حائری یزدی شرکت کرد و از دانش و تقوای آن دو مرجع بزرگ تقلید شیعیان، بهره ها برد. آیة اللّه حائری علاقه زیادی به او داشت و نبوغ فکری آیة اللّه اراکی مورد توجه استاد قرار گرفت. آیة اللّه اراکی به سفارش استاد معمم شد و با یکی از بستگان ازدواج نمود. (1)

را در آنجا اقامت کرد.

اولین ملاقات امام با ایشان در کربلا بود . آیت اللّه اراکی وارد حرم حضرت ابوالفضل علیه السلام شد ، حضرت امام در حال خروج از حرم بود . حدود پانزده سال بود که همدیگر را ندیده بودند. آن دو یکدیگر را در آغوش گرفتند و آقای اراکی شروع به گریه کرد و سپس این جمله را فرمود: با آل علی هر که در افتاد ور افتاد. بعد دوباره شروع به گریه کرد... حجة الاسلام شهاب الدین اشراقی، داماد امام می گوید: امام به من گفتند: بغض گلویم را گرفته بود و نتوانستم پیش آقای اراکی بایستم...

آیة اللّه اراکی درباره آشنایی خود با امام خمینی می فرماید:

حضرت آقای خمینی یک مدتی را در اراک بوده اند و در حوزه آنجا تحصیل می کردند و حتی منبر می رفته اند . من در آن مدت با ایشان آشنایی نداشتم، اما آن وقتی که در قم بودیم خوب آشنا شدیم و یکی از هم صحبت های بنده بودند. گاهی اتفاق می افتاد از منزل تا میدان کهنه قم ، نزدیک شاهزاده حمزه ، این راه را به همراه هم طی می کردیم و ضمن صحبت ها و مباحثه ها بر می گشتیم و این مسأله بسیار اتفاق افتاد . با هم خیلی مأنوس بودیم. آن اوایل که وارد قم شدم ، ایشان به من اظهار کرد شما یک درس تفسیر صافی برای من بگویید . تفسیر صافی با اصول و فقه و اصطلاحات آن مناسبتی ندارد و لذا چون من با آن اصطلاحات مأنوس نبودم چند شب تدریس کردم اما دیگر نرفتم، ایشان هم اصراری نکرد...

ایشان مرد بسیار جلیلی است و شناختم او را به جلالت، بسیار مرد پاکی است، پاک، پاکی نفس دارد، پاکی ذاتی و درونی دارد و این بر همه خلق معلوم شده است.

ما در مدت پنجاه سال که با این شخص بزرگ آشنایی پیدا کرده ایم، جز تقوا و دیانت و سخاوت و شجاعت و شهامت و بزرگی نفس و بزرگی قلب و کثرت دیانت و جدیت در علوم نقلی و عقلی و مقامات عالی و... در او نیافتیم. این مرد قد مردانگی علم کرد و در مقابل کفر ایستادگی کرد و دست غیبی هم با او همراهی کرد، به طوری که محیر العقول بود و هیچ خانه ای و هیچ زاویه ای از زوایای این مملکت باقی نماند مگر گفته شد: مرگ بر شاه . او جان در کف دست گذاشته است و در مقابل تبلیغ قرآن و دین حنیف اسلام جانبازی می کند.جان در کف گذاشته و حاضر برای شهادت شده است. خداوند یک قوه غریبی در این مرد خلق فرموده که

ص: 79

به هیچ احدی نداده. همچنین جرأتی، چنین شجاعتی و دیدی به او داده است که به احدی نداده . او مانند جدّش علی بن ابی طالب است. یک چنین کسی کمیاب است ، کم نظیر است و نظیر ندارد.(1)

10. رساله استفتائات ؛

11. مقدمه بر کتاب «القرآن و العقل» نوشته آیة اللّه سید نور الدین اراکی ؛

12. النکاح و الطلاق .

انقلاب اسلامی، از دولت ونظام جمهوری اسلامی حمایت کردند . ایشان در تأیید انقلاب اسلامی فرمودند:

جماعت دنیا که رئیس آن ها آمریکا و شوروی است و سایرین که دست بسته آنان هستند، همگی در یک طرف هستند و آقای خمینی تنها... آقای خمینی شخص نیک نفسی است. جای شک ندارد و هیچ غرضی در او جز ترویج دین نیست... این دو نفر، پدر و پسر (رضا شاه و محمد رضا شاه) چه کارها که کردند ؛ می خواستند اصل دین اسلام را به کلی از ریشه بکنند، مثل یزید که می خواست به کلی ریشه دین را از بین ببرد. اگر نهضت حضرت سید الشهدا علیه السلام نبود، الآن من و شما کافر بودیم. اشهد ان لا اله الا اللّه بین ما نبود...(1)

آیة الله اراکی در طول هشت سال دفاع مقدس، از رزمندگان اسلام پشتیبانی نمود. ایشان درباره جنگ تحمیلی فرمودند:

نظریه من هم مثل آقای خمینی است. آقای خمینی و همه علما نظرشان این است که هر گاه اسلام در خطر باشد، باید تمام مسلمانان درمقام دفاع، برآیند، هر کس که می تواند... جنگ همان دفاع است و پاسداران هم همان جنگ جویان هستند که از حقیقت اسلام حمایت می کنند و...

اِنْ تَنْصُروا اللّه یَنْصُرُکُم وَ یَثَبِّتْ اَقْدامَکُم و پاسدارها جزو همین آیه هستند.(2)

آیة اللّه اراکی پس از رحلت امام خمینی و انتخاب حضرت آیة اللّه خامنه ای به رهبری انقلاب با ارسال پیامی، از انتخاب ایشان به رهبری انقلاب اظهار خوشحالی نمودند. پس از رحلت امام خمینی ، استکبار جهانی به امید مخالفت و یا بی اعتنایی مراجع تقلید شیعه نسبت به انتخاب آیة اللّه خامنه ای به رهبری انقلاب، به وسیله رادیو، تلویزیون و مطبوعات به تضیعف رهبری نظام برخاستند ؛ اما حمایت مراجع تقلید شعیه، به ویژه آیة اللّه العظمی اراکی که حدود چهل سال از آیة اللّه خامنه ای بزرگتر بودند، امید دشمنان انقلاب اسلامی را به یأس مبدل ساخت. ایشان در بخشی از پیام خود چنین مرقوم داشت.

ص: 82

انتخاب شایسته جنابعالی به مقام رهبری جمهوری اسلامی ایران مایه دلگرمی و امیدواری ملت قهرمان ایران است، شکی نیست که در موقعیت حساس کنونی حفظ نظام جمهوری اسلامی که از اهم واجبات شرعی است، متوقف به این امر مهم می باشد. اینک اینجانب با ابتهال و تضرع به درگاه ربوبی و با استغاثه به ناحیه مقدسه حضرت ولی عصر - عجل اللّه تعالی فرجه الشریف - دوام تأییدات و توفیقات آن جناب را در انجام این مسؤولیت بسیار سنگین خواستارم.

و جوار بارگاه ملکوتی امام علی بن ابی طالب امیر المؤمنین علیه السلام صورت گرفته است.

استادان دوران تحصیل وی ، چنان که در زندگینامه خودنوشتشان مرقوم فرمودند ، عبارتند از:

الف) ادبیات (صرف و نحو): سید هاشم حسینی تهرانی (متوفای 1411 ه ق) مؤلف کتاب علوم العربیه و توحیح المراد.

ب) منطق: سید جلیل فرزند سید عبدالحی طباطبائی یزدی (متوفای 10 ربیع الثانی 1413 ه ق) .

ج) فلسفه: ایشان شرح منظومه سبزواری را نزد آیت اللّه سید عبدالاعلی سبزواری و اسفار را نزد شیخ صدرا بادکوبی (متوفای 11 شعبان 1392 ه ق) فرا گرفتند.

د) فقه و اصول: ایشان شرح لمعه را در محضر میرزا حسن نبوی و شیخ ذبیح اللّه قوچانی آموخت و قوانین میرزای قمی را از آیت اللّه سید علی علامه فانی اصفهانی (متوفای 23 شوال 1409 ق) . آن گاه دروس عالی سطح را در محضر شیخ عبدالحسین رشتی (متوفای 12 جمای الثانی 1373 ه ق) مؤلف شرح کفایه و کشف الاشتباه ؛ و شیخ مجتبی لنگرانی (متوفای 12 شعبان 1406 ه ق) مؤلف کتاب أوفی البیان به پایان بردند.

وی سرانجام برای آموختن درس خارج فقه و اصول ، از محضر آیت اللّه العظمی سید عبد الهادی شیرازی (متوفای 1382 ه ق) و آیت اللّه العظمی حاج سید ابوالقاسم موسوی خوئی (1413 ه ق) بهره ها برد.

علاوه بر آنان ، وی در مدت عمر خود با بزرگان زیادی حشر و نشر داشت و از محضرشان استفاده های علمی نمود ، که در میان آن ها سه تن در تکوین اخلاق روحی و روش علمی و تحقیقی ایشان حائز اهمیت بودند و او همیشه از آنان و مراتب علمی شان یاد می کردند. آن سه استاد عبارتند از:

1 . شیخ آغا بزرگ تهرانی (متوفای 1389 ه ق) نویسنده دایرة المعارف کتاب شناسی شیعه ، الذریعه الی تصانیف الشیعه و دهها کتاب دیگر است .

استاد حدود 25 سال با شیخ آغا بزرگ ارتباط علمی داشتند و به حق ، شیخ آغا بزرگ دوم بود . وی همیشه از شیخ آغا بزرگ به عظمت و بزرگواری یاد می کرد و خاطرات زیادی از تحقیقات ایشان تعریف می کرد.

ص: 86

چنان که بعدا خواهیم گفت ، بیش تر عمر ایشان در اتمام و تکمیل و به ثمر رسانیدن تحقیقات شیخ آغا بزرگ صرف گردید.

مرحوم طباطبائی در مورد شیخ آغا بزرگ می فرمود:

من حدود 25 سال با ایشان مراوده و نسبت به ایشان ارادت بسیار داشتم و منزلمان رو به روی هم بود. ایشان مرد وارسته و بی آلایشی بود و هیچ تکبر، غرور و وابستگی نداشت و من از جهت سلامت نفس مانند ایشان سراغ ندارم با ایشان نیز معاشرت داشت و همیشه از او به بزرگی یاد می کرد و یکی از خصوصیات بارز مرحوم اردوبادی را کمک علمی به دیگران در تحقیق و رفع مشکلات علمی می دانست و می فرمود: کتاب های زیادی با کمک ایشان تحقیق و تصحیح شد و در نهایت به نام دیگران چاپ و منتشر گردید.

مرحوم طباطبائی نیز در این خصلت چون استاد خویش آیت اللّه اردوبادی ، بیش تر اوقات دَرِ خانه اش به روی محققان باز بود و کمک های مهم و اساسی به محققان می نمود که از جهت علمی ارزش فراوانی داشت ؛ به طوری که هر روز شاید بیش از ده ساعت وقت ایشان در اختیار دیگران بود و هیچ وقت از دادن نتیجه تحقیقات خود به دیگران امتناع نمی کرد.

خارج کشور همیشه با وی در تماس بودند و ایشان علی رغم گوشه نشینی و انزوا، در بین محققان اسلامی معروف و سرشناس بود.

آثار او را به چند دسته می توان تقسیم کرد:

است. حضرت استاد با استفاده از یادداشت های دست نویس شیخ آغا بزرگ، این اثر را مرتب کرده بودند و بنا داشتند با مرور و اصلاح و تکمیل و حذف مکررات، آن را به چاپ برسانند که متأسفانه اجل امان نداد.

شامل دو بخش است :

بخش اول: نسخه های خطی عربی

بخش دوم: نسخه های خطی فارسی

آقای علی نقی منزوی از این بخش در تألیف کتاب نسخه های خطی فارسی بهره جسته و از آن با عنوان «یادداشتهای سید عبدالعزیز طباطبائی» نام می برد، این فهرست آماده چاپ و نشر است. (1)

11 . فهرست نسخ خطی کتاب خانه آستان قدس رضوی مشهد: استاد به دعوت آستان قدس رضوی، کتاب های فقهی و حدیثی آن کتاب خانه را فهرست کرده اند و مدت زیادی صرف نگارش آن نمودند که متأسفانه این اثر تا به حال منتشر نشده است.

12 . فهرست نسخ خطی کتاب خانه دانشگاه علامه طباطبائی شیراز: این فهرست در دفتر اول سالنامه میراث اسلامی ( سال 1373 ش) به چاپ رسیده است.

13 . فهرست نسخه های کتاب خانه شهید سید محمد علی طباطبائی قاضی در تبریز.

14 . فهرست کتاب خانه مزار عبدالقادر گیلانی در بغداد.

15 . فهرست نسخه های خطی کتاب خانه ثقة الاسلام در تبریز: این فهرست و دو فهرست قبلی در نشریه نسخه های خطی، دفتر هفتم، از صفحه 511 تا 543 به چاپ رسیده است.

علیهما السلام را از طبقات ابن سعد، استخراج و تصحیح فرموده اند. این اثر در شماره های دهم و یازدهم مجله تراثنا به چاپ رسیده است.

19 . مقتل امیرالمؤمنین علیه السلام ، تألیف ابن ابی الدنیا: این اثر در شماره دوازدهم مجله تراثنا منتشر شده است.

20 . مناقب امیرالمؤمنین علیه السلام ، اثرِ احمد بن حنبل.

21 . طریق حدیث «من کنت مولاه فعلی مولاه» ، اثرِ ذهبی.

22 . ترجمة امیرالمؤمنین من تاریخ ابن عساکر.

23 . فرائد السمطین.

24 . عقد الدرر فی اخبار المهدی المنتظر ، اثرِ یوسف بن یحیی سلمی دمشقی.

25 . فهرست شیخ طوسی .

26 . مطالب السؤول.

29 . فهرست تصانیف کراجکی.

30 . حیاة الشیخ المفید و مصنفاته: مقاله ای است که برای کنگره بزرگداشت هزاره شیخ مفید نوشته شده و در سلسله مقالات آن کنگره با نام المقالات و الرسائل (جلد اول) منتشر گردیده است.

31 . فی رحاب نهج البلاغه: در زمینه معرفی نسخ خطی نهج البلاغه و شروح و ترجمه ها و چاپ های متعدد آن . در این کتاب بیش از 180 نسخه خطی از نهج البلاغه متعلق به قبل از سال 1000 ه ق. و حدود 100 نوع چاپ آن معرفی شده است. این کتاب به صورت سلسله مقالات در مجله تراثنا درج گردید. در این اواخر استاد قصد چاپ مستقل آن را داشتند که اجل محتوم آروزی مطلوب را غیر ممکن ساخت.

32 . مخطوطات اللغة العربیه: شامل نسخه های خطی مربوط به کلیه کتاب خانه های ایران درموضوع لغت عربی که با ذکر خصوصیات نسخ نظیم شده است.

33 . مکتبه علامه حلّی: شامل معرفی آثار علامه حلی و ذکر نسخ خطی موجود در آن ها در کتاب خانه های جهان.

قبلی در کتاب خانه آیت اللّه العظمی نجفی مرعشی (ره) به شماره 4172 و 4173 نگهداری می شود و در فهرست نسخ خطی آن کتاب خانه ، ج 11 ، ص 183 - 184 ، شناسانده شده اند.

37 . فهرست نسخ خطی منتخب از نسخ خطی حجاز: در این آثار یادداشتهایی که از کتاب خانه های حجاز _ شاملِ کتاب خانه های: عارف حکمت، مدینه منوّره، محمودیه، حرم حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله ، مظهر حرم مکی و کتاب خانه مکه _ فراهم آمده، نوشته شده است.

38 . فهرست نسخ خطی منتخب از کتاب خانه های تبریز: یاداشتهایی است از نسخ خطی کتاب خانه های تبریز، شاملِ کتاب خانه های شهید محمد علی قاضی طباطبائی، ثقة الاسلام و ایروانی.

39 . قید الاوابد و جمع الشوارد: دفتری است شبیه نتائج الاسفار.

حجرات صحن نو در جوار مرقد انور حضرت معصومه علیهاالسلام در آرامگاه ابدی خود قرار گرفت. روحش شاد و مضجعش پر نور باد.

ص: 94

به تذکره اختر مشهور است ، شرح حال عذری را چنین آورده است:

عذری بیگدلی مسمی به اسحق بیگ برادر آذر بیگدلی رحمة الله تعالی علیه، به اکثر کمالات موصوف و به پاکی طینت و نیکی ذات معروف، مراتب نظم، بسیار خوش سلیقه، اکثر به غزلسرایی مایل. سنه 1205 در جوانی وداع عالم فانی کرد، به سرای جاودانی انتقال نمود.(1)

عذری در سال 1185 ه ق. فوت کرده و گفتار برادرش آذر در این زمینه فصل الخطاب است و اختر دچار اشتباه شده است. دلیل دیگر آن ، ماده تاریخ فوتی است که صباحی بیگدلی در مرگ عذری ساخته و اختر در ادامه شرح حال ، آن را نقل نموده است:

از صباحی خواستم تاریخ سال رحلتش گفت: بادا در بهشت جاودان اسحق بیگ

عبارت «بادا در بهشت جاودان اسحق بیگ» به حساب ابجد برابر 1185 است.

همچنین راوی گروسی در تذکره انجمن خاقان در شرح حال عذری می نویسد:

عذری: اسمش اسحق بیگ با جناب آذر رضیعی لبان شریکی عنان عتیقی رهان حلیفی صفا از یک پدر و مادر و بر یک منظر و مخبرند . خلاصه تذکره آتشکده را به ترتیب لحاظ قافیه و ایراد مجرد اسم شاعر تألیفی کرده ، گویند آدمی منش و سلیم النفس صبیح الوجه و کریم الطبع بوده در شاعری خاصه غزل سلیقه خوشی داشته در سنه 1185 بدرود زندگانی کرده . یاد دارم که در وقتی یکی از اصدقای او را بولایت خود اندر، ادراک صحبت کردم، گفتی بروز تشعییعش که از خاص و عام پیرامون تابوت را ازدحامی تمام بود، مرا با حضرت آذر ضیق ممر قرب معبر داد، شنیدم که با أنین خفیف و حنین حزین این شعر برادر را که در قافیه لام مذکور است همی خواند:

کدامین ماه را یا رب درین محمل بود منزل که محمل می رود از شهر و شهری از پی محمل(2)

شاعر معاصر علی نظمی تبریزی در کتاب دویست سخنور خود این چند بیت را

ص: 96

ماده تاریخ عذری سروده است:

عذری که به اوستادی او قول غزلش دهد گواهی

آن نادره کو که بود عالم بر فضل و کمال او مباهی

ناگه بگسست دل ز هستی چون کار زمانه دید واهی

القصه: چو او از این گذرگه بر جانب دوست گشت راهی

گفتند برای سال فوتش پیوسته به رحمت الهی (1)

اشعار عذری بیگدلی

عذری برای خود دیوانی ترتیب داده که اخیرا (1380 ش) به چاپ رسیده است . علاوه بر آن ، آذر 46 بیت و راوی گروسی 25 بیت و رضا قلی خان هدایت 18 بیت _ به نقل از آتشکده آذر _ از اشعار عذری را نقل نموده اند.

آن تذکره در این تذکره اسحق جستجو کرده بدون نقص یافتم . (1)

این تذکره سر آغازی به نثر داشته که در اغلب نسخه ها حذف گردیده و متن تذکره با قصیده عاشق اصفهانی شروع و به رباعی مهستی گنجه ای خاتمه می یابد. ابیات آغازین و خاتمه این تذکره عبارتند از:

آغاز: بسمله، عاشق اصفهانی

تاجر عشقم به کف مایه سودم وفا تا که شود مشتری تا چه دهد در بها

پایان: مهستی گنجه ای

آنی که به هیچ کس تو چیزی ندهی صد چوب مغول خوری مویزی ندهی

سنگی که از آن روغن کنجد گیرند گر بر شکمت نهند تیزی ندهی

8 . همان ، ج2 ، ص 470 ، نسخه شماره 2722 ، با عنوان «تذکره اسحق» .

9 . همان ، ج2 ، ص 471 ، نسخه شماره 2732 ، با عنوان «تذکره اسحق» .

10 . فهرست نسخه های خطی کتاب خانه مجلس شورای اسلامی ، ج 3 ، ص 140 .

11 تا 15 . همان ، ج 10، ، ص 663 و ج 17ص ، 103 و ج 17ص ، 158 و ج 21، ، ص 42 و ج 25، ، ص 258 با عنوان «تذکره اسحق» .

16 . فهرست الفبایی نسخه های خطی کتاب خانه آستان قدس رضوی ، آصف فکرت ، ص 120 ، نسخه شماره 4505 ، با عنوان «تذکره اسحق = الفتکده» .

17 . همان ، نسخه شماره 5755 ، با عنوان «تذکره اسحق = الفتکده» .

18 . همان ، نسخه شماره 5754 ، با عنوان «تذکره اسحق = الفتکده» .

19 . همان ، نسخه شماره 7002 ، با عنوان «تذکره اسحق = الفتکده» .

20 . همان ، نسخه شماره 10452 ، با عنوان «تذکره اسحق = الفتکده» .

21 . همان ، نسخه شماره 10785 ، با عنوان «تذکره اسحق = الفتکده» .

22 . همان ، نسخه شماره 13459 ، با عنوان «تذکره اسحق = الفتکده» .

23 . فهرست نسخه های خطی کتاب خانه آیت اللّه مرعشی ، ج 15 ، ص 234 ، نسخه شماره 5851 ، با عنوان «تذکرة الشعراء از میرزا اسحق بیگ بیگدلی» .

23 . فهرست نسخه های خطی کتاب خانه آیت اللّه مرعشی ، ج 18 ، ص 148 ، نسخه شماره 6969 ، با عنوان «الفت نامه از اسحاق بیگ» .

25 و 26 . فهرست نسخه های خطی کتاب خانه دانشکده الهیات مشهد ، ج 2 ، ص 503 و 537 .

27 و 28 . دانشکده فردوسی مشهد ، نسخه شماره 23 و 24.

29 . نسخه ای که در فهرست نسخه های خطی کتاب خانه کتابخانه ملی ملک تهران با عنوان «تذکره اسحق بیگ عذری» معرفی گشته است.

30 تا33 . کتاب خانه شخصی حاج سید علی اصغر اصغرزاده در مشهد ، دارای چهار نسخه از این تذکره بوده و در نشریه نسخه های خطی کتاب خانه مرکزی دانشگاه تهران، دفتر پنجم، ص 621 ، معرفی شده است.

ص: 99

اتفاق برادرزاده های سلطان محمد شاه ، نزد معلمین دانشمند مشغول تحصیل شده و روزی چهار مرتبه با کالسکه های چهار اسبه سلطنتی از برای ایاب و ذهاب به منزل و محل درس حاضر می شدم . تا مدت سه سال به همین منوال گذشت .

پس از آن ، سیاست دولت چنین اقتضا نمود که ناصرالدین شاه نسبت به پدرم از در صلح و آشتی درآید و از آن وجود مقدس قدردانی نماید و همه روزه تلگراف ها و وعده ها بود که از طرف شاه به توسط نائب السلطنه مخابره می گردید که هر چه زودتر باید به صوب ایران عزیمت نمایند . در جواب یکی از این تلگراف ها و کاغذها پدرم ، می فرماید:

نائب السلطنه بر گو بشه نیک سرشت که یکی از اهل خراسان به من این بیت نوشت

آصف و ملک خراسان بتو باد ارزانی ما ره پونه گرفتیم چه مسجد چه کنشت

پونه نام یکی از ییلاق های با صفا و خوش هوایی بود در شمال هندوستان که از طرف سر کار آقاخان ، برای اقامت پدرم ، با نهایت تجلیل و احترام تعیین شده بود.

باری نمی گذارند و پدرم را مجبور به عزیمت می نمایند . از آن طرف ، نظر به مراحم حضرت بی بی والده آقای سلطان محمد شاه و انس و علاقه سرکار آقا نسبت به پدرم ، تمام خانواده محترم به اتفاق ما حرکت می نمایند و تا عتبات ما را استقبال می فرمایند و با کشتی مخصوص سلطنتی وارد بصره می شویم و مدت یک سالی که پدرم در عتبات توقف داشتند ، سرکار بی بی و سرکار آقا هم در آن مکان مقدس رحل اقامت داشتند. در این بین ، از طرف شاهزاده رکن الدوله حکومت فارس تلگراف های پی در پی می رسید که باید شما به طرف شیراز حرکت نمائید و من نخواهم گذارد به تهران بروید. آنچه پدرم جواب می فرمود که مرا شاه به تهران خواسته است و از هندوستان به این عزم حرکت نموده ام ، فایده ای نبخشید.

قرار به این شد که خودش برادرش را راضی نماید که پدرم به سمت شیراز حرکت نمایند . شاه راضی شد و پدرم با اتفاق خانواده به شیراز رهسپار گردیدند و به محض ورود به شیراز ، از آموزگاران مجربی تهیه و نزد آن ها شروع به درس و تحصیل نمودم و من با نهایت سعی و کوشش مشغول تحصیل شدم که یک روزه

ص: 102

ره یک ماهه طی می نمودم . طولی نکشید و زمانی از این ایام فراغت و خوشبختی

نگذشت که ما را چشم بسته و زبانی بسته با اسارت بردند و به خانه شوهر سپردند. چون در حقیقت این مواصلت و این پیش آمد بر خلاف اقتضای سنی و طبیعی بود ، مدت زمانی از عمر را به تلخی و ترش رویی گذرانیده و پس از سال ها مأیوس از زندگانی ، بعد از رحلت پدرم مصمم شدم که خود را از قید اسارت به در آورم و از بند اطاعت کورکورانه خلاصی بخشم . سر خط آزادی دریافته و به زندگانی سخت تر از جان کندن خاتمه داده شد. مجددا به منتهای آروزی خود که مداومت در تحصیل بود ، اشتغال ورزیدم و مشغول خواندن زبان انگلیسی و ادبیات فارسی و کتب عربی صرف و نحو و مدارج چهارم و پنجم شدم. و گاهی هم اشعاری می سرودم و ابیاتی می گفتم. و در این زمان تحصیل دو کتاب نوشتم یکی موسوم است به کتاب «راه روشن» که از طرف وزارت فرهنگ اجازه چاپ آن صادر گردیده و دومی اشعار من است.که موسوم است به «محرق الافکار» اشعار و نامه هایست که نوشته ام.

هنگامی که برای تعلیم و تربیت دختران ، مدارسی چند در زمان مرحوم نصیرالدوله وزیر فرهنگ تأسیس گردید، مرا به یکی از مدارس دختران به شماره 1 ، به مدیریت انتخاب نمودند تا این زمان مدت چهارده سال است با نهایت جدّیت و ثبات قدم مشغول کارم و همه روزه در کارهای خود دقیق تر و با اشتیاق تر می باشم. از طرف وزارت متبوعه به تقدیرنامه های متعدد و دو نشان درجه علمی مفتخر و سرافراز گردیده ام .

هر که افتد بکمندش نهراسد از قتل***شَمَّر الذّیل شود جان بکفش وا دارد

دولت عشق مبارک بادت ای فخر***دولت آن یافت که در قرب تو مأوا دارد

او این قطعه را برای پروین خانم صبا ، دختر خانم بدرالملک ، در مرداد 1322 سروده است:

این نو گل نو شکفته که نامش پروین است***با عزّت نفس دختری شیرین است

در علم و کمال سر ز اقران خود است***در فکر تعالی و ترقی و تمکین است

باشد که زمانه بر مرادش گردد***هر چند که او به این جهان بدبین است

خوش باش و بگو بخند و دلتنگ مباش***رسم و روش غنچه شکفتن این است

دانی نکند اثر هزار فکر و تدبیر حکیم***در گردش چرخی که ستاره ای از آن پروین است

نیز این رباعی را در تاریخ 25/12/1325 سروده است:

مرا سال خدمت بشد بیست و هفت***چه گویم که از جور دونان چه بر من برفت

بخواهی گر آن شرح و این سرگذشت***جوانی و عمرم به تاراج رفت

و این رباعی را هنگام ورود به شهر میانه سروده است:

میان روز رسیدیم به میانه***بحالتی که نبودی کدورتی بمیانه

میانه منزل ما شد به حکم خیر امور***که اوسط است میانه و صحت است میانه (1)

ص: 104

ص: 106

نیز از خوشه چینان معرفت در نزد ملاصدرا بوده و خود از حکیمان و فیلسوفان بوده

و نسخه را برای استفاده خود نوشته است(1) .

آغاز: فصل فی ان عذاب القبر حق بقول مجمل کل من شاهد بنور البصیرة باطنه فی

الدنیا لرآه مشحونا بانواع الموذیات و اصناف السباع.

انجام: لمن یری حتی یطلع الخلائق من هول مشاهدتها علی عدمهم وقعاتهم فنسره شرره لولا ان صینها الله لاحرقت السموات والارض تمت الرسالة.

3 . فصوص الحکم ، فارابی ،

4 . لغزالزبدة ، شیخ بهایی . (1)

2 . ایمان و کفر یا الایمان الکامل یا رساله در معرفت ایمان و نورانیت محمد و علی

در یک مقدمه و سه مقاله و هفت فصل .(1)

3 . التعلیقات علی شرح الاشارات(2) گو یا همان که در ذریعه(3) از آن یاد شده است .

4 . التمهیدات (4)

5 . التنقیحات (5)

6 . رساله در علم ، در علم اجمالی و تفصیلی واجب و عقول و نفوس در نه مقاله به فارسی .

7 . زبور العارفین به فارسی .

8 . شرح اثولوجیا فی تمهیدات و مقدمات فی الحکمة .

9 . شوق نامه عباسی ، در شرح ابیاتی از مثنوی مولوی .

10 . فرقان الرایین و تبیان الحکمتین ، در فرق میان حکمت قدماء مانند افلاطون و ارسطو و متأخران مانند فارابی و ابن سینا و میرداماد در بیست و چهار مسأله اختلافی میان آن دو دسته با اختیار حدوث دهری .

11 . مرآة الوجود و المهیة ، که در چهل و شش سالگی دریک مقدمه و چهارده مقاله به فارسی ساخته است .

12 . مزامیر العاشقین ، که گزیده ایست به عربی از زبور عارفین و براق العاشقین خود او در یک مقدمه و سه باب .

13 . منطق ، به فارسی به روش ارسطو در چهار کتاب در پنجاه و شش سالگی در 1076 ه ق . برای پسر خود محمد مهدی ساخته است و گویا جزیی از احیاء حکمت او باشد(6) .

14 . خزاین جواهر القرآن ، که سه نسخه از آن در دست است:

ص: 111

یک) کتاب خانه آستانه قم ، ش 5899 ، 130برگ .

دو) کتاب خانه آیت اللّه مرعشی ، ش 9139 ، به خط مؤلف ، که جلد سوم کتاب است .

سه) کتاب خانه مجلس شورای اسلامی ، ش 14225 .(1)

در چند سال اخیر به آثار و اندیشه های علی قلی خان توجه شده و کتاب احیای حکمت وی منتشر شده و زبور العارفین وی از سوی مؤسسه دارالحدیث قم در ضمن میراث حدیث شیعه (دفتر یازدهم) در دست انتشار است .

ص: 112

1 . الکلمات الطیبة: در حکمیت بین میر داماد و صدرالمتألهین شیرازی در مسئله

اصالت ماهیت یا وجود .

2 . حاشیه بر حاشیه خفری بر شرح تجرید الاعتقاد فاضل قوشچی.

3 . حاشیه شرح اشارات خواجه نصیر طوسی.

4 . دیوان اشعار: او در اشعارش، «فیاض» تخلص می کرد و دارای طبعی رسا و موزون بود و قصاید و غزلیاتی به مناسبت های مختلف سروده و دیوانش بارها به طبع رسیده است.(1)

5 . رساله حدوث العالم.

6 . سرمایه ایمان، به فارسی: یک دوره کلام است، ولی کوتاه تر از رساله سابق . این کتاب نیز به چاپ رسیده است.

7 . شرح تجرید الاعتقاد خواجه نصیر الدین طوسی: فیاض دو شرح بر این کتاب نگاشته است: یکی ، مبسوط به نام «شوارق الالهام» و دیگری ، مختصر به نام «مشارق الالهام» . شرح اول در دو جلد به چاپ رسیده، ولی نسخه ای از شرح دوم تاکنون شناسایی نشده است .

8 . شرح هیاکل النور سهروردی.

9 . گوهر مراد، به فارسی: که در آن یک دوره مسائل کلامی را بر مبنای مذهب شیعه اثنا عشریه، به صورت شیوا و روان و مختصر بیان کرده است . این کتاب بارها چاپ شده و نسخ خطی آن فراوان است.

10 . تشریقات ، در عرفان . (2)

11 . مصباح الدرایة فی شرح الهدایة الاثیرئیة(3).

فیاض لاهیجی در سال 1072 ه ق . در شهر قم دار فانی را وداع گفت و در جوار

ص: 114

بارگاه ملکوتی حضرت معصومه علیهاالسلام مدفون گردید. او داماد بزرگ ملا صدرا بوده و سه فرزند داشته، به نامهای: میرزا حسن (که شرح حالش خواهد آمد) ، ملا محمد باقر

که در سال 1083 ه ق . در هند بوده و اطلاع دیگری از وی در دست نیست، میرزا ابراهیم که مؤلف کتاب القواعد الحکمیة و الکلامیة است.

در روزهای 23 و 24 تیر ماه سال 1372 ش، کنگره ای در بزرگداشت این حکیم عالی مقام در زادگاه وی ، در لاهیجان ، برگزار شد.

بقراط را ز شرم تو چون دم زنی ز طب***در خاک نبض مرده در آید به اضطراب

بیمار را که از تو سؤال دوا کند***بهر شفا بس است همین شربت جواب

گر گویمت مسیح چه جای تعجب است***شیب زمانه را به نَفَس کرده ای شباب

دلیل این که در این ایام محمّد سعید در دوران جوانی بوده، بیت دیگر فیاض است که در جواب قطعه محمد سعید سروده، آن جا که می گوید:

این بود مطلبم که جوانی و نوبهار چشم ادب مباد ز غفلت رود به خواب

محمد سعید با کوله باری از معرفت که از محضر فیاض اندوخته بود و مهارت کامل در طب که کسب کرده بود، راهی اصفهان شد. و ستاره بخت و اقبال وی درخشیدن گرفت. از طرفی ، برادر بزرگ وی محمد حسین، حکیم باشی یا سرپرست تیم پزشکی شاه عباس دوم صفوی و جلیس و ندیم شاه بود و از طرف دیگر ، فیلسوف شهید ملّا رجبعلی تبریزی به درخواست شاه عباس در اصفهان سکونت گزیده و کلاس های فلسفی خود را شروع کرده بود و همچنین فیض کاشانی نیز به دستور همان شاه، مقیم اصفهان گشته بود.

محمد سعید به وسیله برادرش ، در دربار موقعیت خوبی پیدا کرد، به طوری که وقتی در سال 1068 ه ق . شاه عباس به ساختن تکیه فیض (1)اقدام نمود، محمد سیعد را که شاگرد فیض بود، مامور کرد تا از وجوه حلال و بی شبهه ، املاک و آبادی های مرغوب را خریداری و به تکیه مزبور وقف نماید.(2) قاضی سعید چون از برادرش کوچک تر بود و در طبابت و پزشکی مهارت کامل داشت ، در این سال ها به حکیم کوچک مشهور گردید.

دقیق ورود ملّا رجبعلی به اصفهان در دست نیست. ملا رجبعلی ، پیش شاه عباس محترم بود و شاه از او دیدن می کرد. وی با استفاده از همین محبوبیت ، مدرسه فلسفی خود را در اصفهان دایر نمود. محل تدریس او مسجد شیخ لطف اللّه(1) بود . به محض

شروع درس فلسفه، فضلا و اندیشوران دور ملّا رجبعلی جمع شدند که از جمله آن ها محمد سعید ملقب به حکیم کوچک و برادر بزرگش محمد حسین حکیم باشی شاه عباس بود.

محمد سعید ، اصول و مبانی فلسفه خود را از ملّا رجبعلی اخذ نمود و تا پایان عمر نیز بر این مبانی باقی ماند. این مبانی که اغلب درمقابل مبانی فلسفی ملّا صدرا است ، عبارت است از: اعتقاد به اشتراک لفظی وجود و اصالت ماهیت ، که در بخش آرای محمد سعید بدان پرداخته خواهد شد.

حکیم کوچک در اثر علاقه به آثار استادش، رساله اشتراک لفظی ملّا رجبعلی را به عربی ترجمه کرد و نام آن را برهان قاطع نهاد و در مقدمه آن از ملّا رجبعلی به «استادنا الحکیم الالهی » یاد می کرد.

محمد سعید علاوه بر مبانی فلسفی، مشارکت در امور اجتماعی را نیز از ملّا رجبعلی فرا گرفت. برخلاف حکیمان پیرو مکتب ملّا صدرا که دخالت در امور اجتماعی را امری نا خوشایند می دانستند، قاضی سعیدمانند استادش ملّا رجبعلی که در پیری به دعوت شاه عباس به اصفهان رفت، در امور اجتماعی مشارکت ورزید و _ چنان که خواهد آمد _ تا پایان عمر، عهده دار مناصب اجتماعی شد.

تحصیلات محمد سعید نزد ملاّ رجبعلی قبل از سال 1077 ه ق . صورت گرفته، زیرا _ وی چنان که گفته خواهد شد - دراین سال دراثر مرگ شاه عباس، به قم تبعید

ص: 121

گردید. محمد سعید در آخرین اثر خود - جلد سوم شرح توحید - که در سال 1107 ه ق . نگاشته ، از ملاّ رجبعلی به «استاذی الحکیم الالهی مولانا رجبعلی النوری»(1) یاد کرده است.

می کند و در آخرین اثر خود - جلد سوم شرح توحید الصدوق - که در سال 1107 ه ق . به پایان رسانیده از فیض به «استاذنا فی العلوم الدینیة اعلی اللّه مقامه و أدام فیضه» یاد می کند و این نشانه آن است که علاقه و اعتماد محمد سعید به فیض تا پایان عمر باقی بوده است.

محمد سعید پس از مدت ها تحصیل علوم دینی در محضر فیض، موفق به اخذ اجازه نقل روایت از فیض می گردد. محمد سعید علاوه بر فیض ، از پدرش و شاه فتح اللّه شیرازی نیز اجازه نقل روایت دارد . وی در ذکر استادان و مشایخ روایتی خود ، فیض را در ابتدای همه ذکر نموده و با این عبارت به همه آن ها ترجیح می دهد:

أجلهم و أفضلهم الاستاذ العارف المتأله مولانا محسن الکاشی ثم الفاضل الألمعی شاه فتح اللّه بن هبة اللّه الجعفری، ثم والدی عن...(1)

علاقه و ارتباط روحی استاد و شاگرد به هم موجب می گردد که مکاتباتی بین آن دو صورت گیرد که از جهت ادبی و مضامین عرفانی، در نوع خود، قابل توجه است. از تعداد مکاتبات بین فیض و محمد سعید اطلاعی نداریم . خوشبختانه از این مکاتبات چند نامه به دست ما رسیده است.(2)

به مسمومیت خود تصریح نموده بود، انگشت اتهام به طرف محمد حسین طبیب که سرپرست گروه پزشکی شاه بود نشانه می رود و محمد سعید نیز به سبب پیوستگی به وی از گزند حوادث مصون نمی ماند. بلافاصله آن دو از مقام خود در دربار خلع و با قرار بازداشت و مصادره اموال ، به قم اعزام می شوند.

در مآخذ ایرانی ، تبعید محمد سعید به قم با عبارتی کوتاه و گذرا، ذکر گردیده است. برای نمونه ، نصرآبادی در این مورد چنین نوشته است:

در جلوس نواب اشرف - شاه صفی که بعد از شاه عباس به تخت سلطنت نشست - به سعایت بدگویان مؤاخذ شده ، مقرر شد ایشان را به قلعه الموت محبوس سازند . باز سلامت ذات ایشان باعث شده نواب اشرف ایشان رابخشیده در قم به طاعت و عبادت و تحصیل علوم و دعای دولت پادشاه مشغولند.(1)

آذر بیگدلی نیز که هم شهری وی بوده، جرأت تفصیل نداشته و در یک

سطر می نویسد:

در سلک اطبای حاذق منسلک بوده آخر الامر از ملازمت اخراج و در قم به زیارت و عبادت مشغول بوده و در آن جا فوت شده.(2)

شوالیه شاردن که هنگام تاج گذاری شاه سلیمان در دربار حضور داشته، در سفرنامه خود، جزئیات بیش تری از عزل دو حکیم قمی ارایه می دهد . شاردن نام محمد حسین را «محمد صالح» ضبط نموده است. وی می نویسد:

شاه - شاه سلیمان صفوی - همین که از ورود هیأت وزیران و درباریان آگاه شد، دستور داد میرزا صالح و میرزا کوچک ، اطبای شاه عباس ، در یکی از عمارات دولتی نزدیک حرم مقدس قم تحت نظر باشند و تا پایان عمر به شکرانه این که پس از مرگ شاه فقید کشته نشده اند ، در آنجا به دعاگویی ذات ملوکانه، و دوام دولت و سلطنش بپردازند و میرزا معصوم پسر صدر اعظم و متولی آستان حضرت معصومه علیهاالسلام قم ، تمام دارایی این دو طبیب را ضبط و صورت برداری کند و به دربار بفرستد. شاه برای گذران معیشت سالیانه آن دو، بیست هزار اکو معلوم و

ص: 124

مقرر فرمود که این دو باید تا پایان عمر درآن عمارت زندگی کنند، از آن جا بیرون نشوند و به آن وجه قناعت کنند.(1)

قاضی سعید گویا در این بیت خود به این دوران سخت نظر داشته است:

مرد رفعت جوی را ناراست بودن لازم است***خم شود هر کس که از پستی به بالا می رود(2)

او در این بیت ، به طریق کنایه می خواهد بفهماند که چون راست و حقیقت جو بوده ، به این روز دچار شده است و در زمانش جز با ناراستی و پستی نمی توان به مقامات بالا و رفیع نایل آمد. حکیم کوچک در اثر تبعید از اصفهان، از محضر دو استاد مورد علاقه خود _ حکیم ملّا رجبعلی تبریزی و فیض کاشانی _ محروم ماند و در حقیقت ، دوره تحصیل و رشد و کمال علمی وی در این جا پایان می یابد و پس از آن ، فصل جدیدی در زندگی وی شروع می گردد.

او در اثرِ خوابی ، که گویا در حبس می بیند، تصمیم می گیرد عمر خود را صرف شرح احادیث و معارف اهل بیت علیهم السلام نماید و نگارش شرح «اربعین حدیثا» (چهل حدیث) خود را در سال 1079 ه ق - دو سال بعد از تبعید از اصفهان - شروع می کند.

بعد از مدتی، دربار متوجه خطای خود درباره این دو برادر حکیم و طبیب می شود و دلجویانه آن ها را دوباره به اصفهان فرا می خواند و محمد سعید از سوی شاه سلیمان به سمت قضاوت قم منصوب می شود و از آن به بعد، حکیم کوچک به قاضی سعید قمی مشهور می گردد، که تفصیل آن در ادامه این نوشتار خواهد آمد.

است. محمد مفید وقتی به اصفهان وارد می شود با یکی از دوستانش به نام حاج عبدالعلی تاجر شیرازی مواجه می شود و او از وی تقاضای شرح کتاب تهذیب المنطق تفتازانی را می نماید . او نیز اقدام به شرح این کتاب نموده و آن را «غنیة الادیب فی شرح منطق التهذیب» نامگذاری می کند. این شرح به فارسی است و شیخ آغا بزرگ نسخه ای از آن را که تا مبحث کلیات خمس را شامل بوده ، در نجف مشاهده نموده است.(1)

محمد مفید قمی، تحصیلاتش را در قم انجام داده و در نزد مولی حاج حسین یزدی _ زمانی که وی در آخر عمر از تدریس در مشهد مرخص و در مدرسه معصومیه قم مشغول تدریس بود _ تحصیل و از وی اجازه نقل روایت دریافت نموده است.

محمد مفید دو فرزند فرزانه از خود باقی گذاشت . فرزند ارشد خود را به احترام پدرش ، «محمد حسین» نام نهاد و فرزند دوم او «محمد سعید» ، ملقب به قاضی سعید و حکیم کوچک است که از پدرش اجازه نقل روایت دارد.

از تاریخ وفات شیخ محمد مفیدقمی اطلاعی در دست نیست.

ردیف دومین شاگرد وی ذکر می کند.

محمد حسین طبیب در تفسیر نیز دستی داشت و تفسیری به فارسی بر قرآن کریم نگاشته که مفصل بوده و شیخ آقا بزرگ نسخه آن را در نجف مشاهده نموده است.

طبیب قمی که از ندیمان شاه عباس دوم و سر دسته تیم پزشکی او بود، پس از درگذشت شاه عباس در بیست و ششم ربیع الثانی 1077 ه ق . از سمت خود برکنار و پس از مصادره اموال ، در قم تحت نظر مأموران محبوس شد ، ولی پس از مدتی برای طبابت به دربار شاه سلیمان در اصفهان فراخوانده شد و در این سمت از دنیا رفت. بنابراین ، وفات وی بین سال های 1077 - 1105 ه ق . اتفاق افتاده است.

در کارهای فرمانروایان خودداری نمی کرد . و به همین جهت ، او با شاه عباس صفوی رابطه خوبی داشت . و شاگردان وی ، خصوصا قاضی سعید ، نیز همین شیوه را ادامه دادند و در امور اجتماعی و تحولات سیاسی عصر خود نقش آفریدند که بعدا ذکر خواهد شد. قاضی سعید، رساله ای را که استادش ملّا رجبعلی در اشتراک لفظی وجود نگاشته ، به عربی ترجمه نموده و در آغاز آن ، از وی با عنوان «استاذنا الحکیم الالهی» تعبیر کرده و ترجمه خود را برهان قاطع نام نهاده است.

قاضی سعید علاوه بر تحصیل درنزد فیض، از او اجازه نقل روایت دارد و در اجازه به شاگردش محمد کریم از آن یاد می کند.

جوان تر بود، راهنمایی می کند . وقتی قاضی سعید به خدمت فیض می رسد ، نشاط علمی مجلس فیض که به نیروی جوانی فیض نیز قوت دو چندان می یافت، فیاض را از یاد قاضی سعید می برد. فیاض از این بی توجهی شاگردش آزرده خاطر می گردد و شکواییه ای به نظم ، خطاب به قاضی سعید می نگارد:

بی التفاتیت به زبان داده شکوه ای***کز شرم گشته رشته جان محو پیچ و تاب

نخلی که من به شیوه جان پروریده ام***زهرم به لب چرا بچکاند چو شهد ناب

وقتی که بود در کف من همچنان گذشت***اکنون منم پیاده و پای تو در رکاب

گفتی که بریده ام طمع از استفاده اش***خم را چه غم که شیشه نخواهد از و شراب

آن را که احتراز منش می دهی به یاد***ای کاشکی ز غیر منش بودی اجتناب

یوسف نگاه داشتن از گرگ لازم است***ورنه چه سود خانه چشم پدر خراب(1)

میرزا سعید پاسخی منظوم به شکواییه استادش داده که چند بیت آن چنین است:

ای آن که در محافل دانش کلام تو***دُردی کشان جام سخن را دهد شراب

نگذاشت فکر عقده گشای تو مشکلی***عمری است کز سؤال مقدر دهد جواب

گفتی که گفته ام ز تو مستغنیم کنون***من چون بگویم این سخن و گفتن العجاب

مه را ز آفتاب جدایی چه احتمال***گل در هوای باغ بماند به آب و تاب

در خوابگاه جهل کنون خفته بودمی***بر چهره آبروی توام گر نمی زد آب

تو بحر دانشی و دل من حباب آن***از موج شکوه چند کنی خانه ام خراب

فیاض در جواب قاضی سعید، قطعه دیگری می سراید که از آن برمی آید از پاسخ قاضی سعید قانع نگشته و شکایت هم چنان باقی است:

ای آن که در کف تو ورق چون رخ نگار***بی خامه می زند رقم نقش خط بر آب

گفتی جواب قطعه من آن چنان که نیست***یک نکته جز تواضع این ذره ناصواب

لیکن زیاده از حد آزار بنده بود***چندین نبود ناله من موجب عتاب

این بود مطلبم که جوانی و نوبهار***چشم ادب مباد ز غفلت رود به خواب

ص: 131

از من اگر به فیض رسیدی هنر ز توست***مه را رسد که نور پذیرد ز آفتاب

فیض از خدا و مبدأ فیاض هم خداست***در جدول است لیک به تدریج سیرآب

کردی گر استفاده ز من بهتری ز من***مه در شب چهارده کم نیست ز آفتاب

شاگرد کامل به از استاد هم بسی است***مشعل شود فروخته از شمع در حساب

حاصل کز ین سوال که در بند فکر توست***چون غنچه دوختی لب نطق من از جواب(1)

این سه مکتوب منظوم ، گواه محکمی است بر شاگردی قاضی سعید نزدِ فیاض لاهیجی. شاگردی قاضی سعید نزد فیاض بیش از دو یا سه سال نباید باشد ، زیرا فیاض در سال 1072 ه ق. در 23 سالگی قاضی سعید در گذشته است و اگر فرض کنیم که فیاض چند سالی هم بر اثر کهولت سن ، ترک تدریس کرده است بنابراین قاضی سعید در سنین پانزده تا بیست سالگی در درس وی شرکت کرده و بعد از آن ، به خدمت فیض رسیده و به همین دلیل است که نقش فیاض در شکل گیری شخصیتِ علمی قاضی سعید کمتر بوده وقاضی سعید در آثارش آرای وی را، بر خلاف دو استاد دیگرش ملّا رجبعلی تبریزی و فیض کاشانی، نقل ننموده است.

برادر قاضی سعید در دربار شاه عباس از چنین امکانات و اختیارات فوق العاده ای برخوردار بود و قاضی سعید نیز با توجه به موقعیت برادرش ، موقعیت خوبی در دربار داشته است.

با توجه به همین موقعیت خاص این دو برادر در دربار، افندی در ریاض العلما در شرح آن ها چنین می نویسد:

و أما الحکیم محمد حسین فکان فی زمن السلطان شاه عباس الثانی الصفوی رأس الاطباء و رئیسهم و کان معظما عند ذلک السلطان فی الغایة و قد صار ندیمه و جلیسه... و أما الحکیم محمد سعید فکان مثل أخیه معظما عند السلطان المذکور.(1)

منصب به این مهمی، خطرِ در گذشت شاه بر اثر بیماری را نیز داشت که اغلب پزشکان دربار عصر صفوی و قبل از آن با آن مواجه بودند . در صورت فوت شاه ، پزشکان از سمت خود بر کنار می شدند و تمامی دارایی شان مصادره می شد. قاضی سعید و برادرش نیز با مرگ شاه عباس به این سرنوشت دچار شدند که قبلاً تفصیل آن ذکر گردید.

محمد سعید، بعد از برادرش ، تا آخر دوره شاه سلیمان صفوی در این حرفه باقی بود و علاوه بر آن از طرف دربار، سمت قضاوت و شیخ الاسلامی را نیز دریافت نمود، ولی در نهایت ، باز مغضوب دربار گردید و در سنین آخر عمر به قم تبعید و محبوس گردید تا دار دنیا را وداع کرد.

افندی در ریاض العلماء با اشاره ای گذرا ، این مطلب را گزارش داده - معلوم است که جرأت تفصیل نداشت - و با جمله «و آل امره ایضا الی ما آل امر اخیه و لکن اقام بقم الی أن مات بها»(2) آن را گزارش داده و گویا همین امر موجب گردیده که شرح حال نویسان حتی جرأت ثبت وفات وی را نداشته و شخصیتی چنان مشهور کارش به جایی برسد که تاریخ فوتش در هیچ کتابی درج نشده است .

درباره میزان اطلاع و مهارت قاضی سعید در پزشکی، از دو مطلب استفاده می شود که وی مهارت بالایی در پزشکی داشته است:

1 . بیش تر شرح حال نویسان وی را با لقب حکیم ، که در مقابل برادر بزرگش حکیم کوچک ، نیز می گفتند یاد کرده اند که نشان از مهارت و توانایی وی در پزشکی دارد.

ص: 134

2 . مدحی که استادش فیاض ، در ضمن شکواییه از شاگردش ، از طبابت وی نموده که پیش تر نقل گردید .

بازماندگان قاضی سعید در قم ، منصب تدریس رسمی آستان حضرت معصومه علیهاالسلام را عهده دار بودند . فرزند او ، صدرالدین قمی سال ها در آن مکان مقدس تدریس اصول کافی را بر عهده داشت.

این که فرزند وی صدرالدین بعد از سقوط صفویه ، در دوره نادری مورد توجه قرار گرفته و تفویض سمت مدرسی آستانه قم و قاضی القضاتی تبریز به وی ، می تواند نشانه مغضوب بودن پدرش در پایان کار صفویان باشد ؛ یعنی به دلیل مخالفت پدرش با مشرب عالمان دوره اواخر صفوی، پس از انقراض صفویه که مخالفان صفویه روی کار آمدند. فرزندان وی نیز مورد توجه قرار گرفته اند.

آبادی های مرغوب خریداری و بر تکیه مزبور وقف نماید.(1) (2)

تکیه فیض ظاهرا در تخت فولاد بوده و میرزا مؤمن شهرستانی ماده تاریخ آن را چنین گفته:

چون ساخت شهنشاه جهان تکیه فیض***شد اهل صلاح را مکان تکیه فیض

مؤمن، پی تاریخ سال اتمامش گفت***خالی است ز نامقیدان تکیه فیض(3)

دوره دوم: از تبعید به قم تا پایان عمرش، (1078 تا 1107 ه ق) در این دوره ، قاضی سعید بر اثر خوابی، رویه علمی گذشته را کنار می گذارد و از پزشکی و شاعری روی گردان می شود و به تفسیر احادیث و نگاشتن اثر در این زمینه می پردازد. او اولین اثر خود را در این زمینه با نام «شرح اربعین حدیثا» در سی سالگی - 1079 ه ق- آغاز می کند و پس از آن ، اثر بزرگ خود «شرح توحید صدوق» را شروع می کند که تا پایان عمر بدان اشتغال داشته است.

اکنون آثار به جا مانده از قاضی سعید را - تا آنجا که بدان دست یافته ام - به ترتیب حروف تهجی ، ذکر و در ذیل هر کدام خصوصیات هر کدام درج می شود .

1 . الاخبار المستعضلة و الاحادیث المستصعبة

نسخه ای از رساله «اربعون حدیثا» قاضی سعید قمی در کتاب خانه ملک تهران وجود داشته که در فهرست آن کتاب خانه(1) با عنوان بالا معرفی گردیده و پس از آن در مصادر دیگر تصور شده که این عنوان نام اثر دیگری از قاضی سعید است.

2 . اتحاد عاقل و معقول

محمد علی بامداد در مقدمه چاپ سنگی «اربعون حدیثا» قاضی سعید ، از مجموعه ای خطی یاد می کند که شامل چند اثر قاضی سعید از جمله «رساله ای در اتحاد عاقل و معقول» می شده است ؛ ولی هم اکنون نه از آن مجموعه خبری هست و نه از نسخه دیگری از این رساله اثری.

3 . اربعون حدیثا

اولین اثر علمی و مشهورترین تألیف قاضی سعید است. این اثر را قاضی در سال 1079 ه ق . در سی سالگی، شروع نموده و بنا داشته که چهل حدیث مشکل را در آن شرح و تفسیر نماید ؛ ولی تا پایان عمرش موفق به تکمیل آن نشده است.

سرآغاز این شرح چنین است: الحمد اللّه الذی اغنانا بمعادن حکمته عن زخارف الدنیا و...

ص: 139

قاضی سعید در این اثر که فقط 23 حدیث را در آن شرح نموده، 12 حدیث را از توحید شیخ صدوق، 2 حدیث از علل شیخ صدوق و 2 حدیث از مجمع البیان نقل کرده است و از تحف العقول، بصائر الدرجات، احتجاج طبرسی و صحاح اهل سنّت هر کدام یک حدیث و دو حدیث را بدون مأخذ ذکر نموده است.

قصد مؤلف از این تألیف، تفسیر احادیث مشکل و دشوار بوده و به دنبال جست و جو و بررسی سند آن نبوده است. مؤلف در اثنای این شرح ، تصمیم گرفت کتاب توحید صدوق را به تفصیل شرح نماید . وی به همین جهت ، نگارش این شرح را نیمه تمام رها کرد . از عبارت قاضی در جلد دوم شرح توحید که در سال 1099 ه ق . نگاشته می گوید:

و فی نیتی ان اتصدی لبیانها - ان شاء اللّه . فی شرحی للاحادیث الاربعین (1)

به دست می آید که او در سال 1099 ه ق . تصمیم به تکمیل اربعین خود داشته ؛ ولی موفق به آن نشده و بیش از 27 حدیث را شرح نکرده است.

شرح اربعین دچار یک آسیب دیگر نیز گردیده و در اثر حوادث روزگار ، چند حدیث (حدیث های 19 - 22) از لابه لای کتاب مفقود گردیده و مصحح محترم این کتاب - که تصحیح آن را از روی چاپ سنگی و نسخه خطی انجام داده - به این چهار حدیث دسترسی پیدا نکرده و چاپ جدید کتاب نیز فاقد آن است.(2)

این کتاب تاکنون دو بار به چاپ رسیده است: بار اول در سال 1355 ه ق . به صورت چاپ سنگی و بار دوم در سال 1379 ه ش . با تصحیح آقای نجفقلی حبیبی ، از سوی دفتر نشر میراث مکتوب ، منتشر گردیده است.(3)

ص: 140

یکی از شاگردان قاضی به نام حسنعلی بن عبد اللّه بن حسین تستری، حاشیه ای بر اربعین قاضی نوشته که آغا بزرگ تهرانی در طبقات اعلام الشیعه ، ج 11 ، ص 151 ، از آن

یاد نموده است.

4 . الاربعینات لکشف انوار القدسیات

قاضی سعید در سال 1099 ه ق . تصمیم می گیرد آثار کوتاه خود را در مجموعه ای با نام «الاربعینات» جمع آوری کند. او مقدمه ای بر اربعینات نوشته و در این باره چنین آورده است:

الحمد لایحوم حول مشرع غیوبه و مهمة شهوده... فجمعت ذخایر فی دفاتر متفرقه و نظمت دراری فرائد من نظام التفرقه، ثم رایت ان اضع اربعین کنزا من صفایة هذه اللئالی، فهذه رسایل ارباب الشهود .

قاضی بنا داشت 40 اثر خود را دراین مجموعه آثار جمع آوری نماید، ولی حوادث روزگار با وی مساعدت نکرد و نسخه موجود از این مجموعه فقط 10 رساله را در بر دارد که عنوان آن ها چنین است:

1 . روح الصلاة ؛

2 . الکشف عن القرائات السبع یا اشارة و بشارة ؛

3 . الفواید الرضویة در شرح حدیث رأس الجالوت ؛

4 . مرقاة الاسرار ؛

5 . النفحات الالهیة و الخواطر الالهامیة ؛

6 . المقصد الاسنی ؛

7 . الانوار القدسیة ؛

8 . الحدیقة الوردیة، السوانح المعراجیة ؛

9 . البرهان القاطع ؛

10 . الطلایع و البوارق یا البوارق الملکوتیة .

قاضی دهمین رساله را در سوم صفر 1103 ه ق . به این مجموعه ملحق نموده است.

ص: 141

5 . اسرار الصلاة

قاضی سعید در چند رساله ، در بیان حقایق و رموز نماز و اسرار آن مطالبی نگاشت و آن ها را «حقیقة الصلوة یا روح الصلوة» نامید _ در ذیل همین عنوان معرفیخواهد شد _ سپس آن را بسطی داد و «اسرار الصلوة» نامید که رساله حاضر است. او همچنین در پایان جلد دومِ در شرح توحید صدوق ، اسرار عبادت ها را ذکر کرد که نماز یکی از آن هاست و پس از آن ، در کتاب اسرار العبادات همان مطلب را تکرار نمود . آغاز رساله اسرار الصلاة چنین است: «الحمد الله و الصلاة علی رسوله و اهل بیته آل اللّه، فالعبد المفتاق الی اللّه الولی و المعتصم بالنبی و الوصی».

6 . اسرار الصنایع

دایرة المعارفی است در منطق ، کلام ، فقه و ذکر مراتب و اهمیت هر کدام. او تصریحِ نموده که در تدوین این کتاب از حقایق الصنایع میر فندرسکی بهره جسته است.

سرآغاز: الحمد اللّه الذی انطقنی بمحاسن الکلمة و الکلام و عصمنی عن التنطق.

نسخه ای از این رساله که در سال 1085 ه ق . تحریر شده و شامل بخش اسرار فقه است ، در مدرسه نمازی خوی به شماره 946 نگهداری می شود .

7 . اسرار العبادات

قاضی سعید دراین رساله ، اسرار نماز، روزه، زکات، خمس، حج، جهاد و امر به معروف و نهی از منکر را بیان نموده است . او ابتدا ، این مطالب را در پایان جلد اول شرح توحید صدوق (1)ذکر نموده، سپس آن ها را به صورت مستقل در رساله حاضر بیان کرده است.

سر آغاز: الحمد الذی تجلی لعباده من غیر ان یری...

این رساله به وسیله سید محمد باقر سبزواری تصحیح و تحقیق و از سوی دانشگاه تهران در سال 1339 ه ش . در 289 صفحه وزیری ، همراه با رساله حقیقة الصلوة مؤلف ، منتشر شده است.

ص: 142

8 . اشارة و بشارة یا اختلاف القرائات یا الکشف عن القرائات السبع

دومین رساله ای است که قاضی سعید در مجموعه اربعینات خود درج نموده است . تألیف این رساله در جمادی الثانی 1088 ه ق . و درج آن در اربعینات در غره جمادی 1099 ه ق . صورت گرفته است . وی درباره عنوان و موضوع آن

چنین گفته: «اشارة بشارة فی حقیقة اختلاف الواقع فی القرائات السبع» . روشن است که موضوع رساله، بحث در اختلاف قرائت های هفت گانه قرآن کریم است ؛ اما مؤلف از این موضوع به بحث تحریف قرآن منتقل گردیده و نظریه دقیقی را در این زمینه ارائه کرده است. استاد حائری در معرفی این رساله ، به این مطلب اشاره و اظهار داشته است:

موضوع رساله اشارة و بشارة ، حل اختلاف اخبار است درباره تحریف و نقص قرآن و مصنف نظریه دقیق و مبتکری در این باره مبتنی بر چند مقدمه عرفانی ذکر کرده است .(1)

سر آغاز: الحمد للّه الذی نجم القرآن و سبّع ذلک التبیان.

9 . اختلاف القرائات

نام دیگر رساله «اشارة و بشارة» است.

10 . الاشتراک اللفظی فی معانی اسماء اللّه تعالی

این کتاب در الذریعه ، ج 11، ص 78 ، از آثار قاضی سعید ، عنوان گردیده است . گویا مراد ، برهان قاطع است که ترجمه پارسی رساله استادش ملا رجبعلی تبریزی است در اشتراک لفظی وجود .

11 . الاصل الصیل (اصول آصفیه)

این رساله که اصول آصفیه نیز نامیده می شود، تألیف ملارجبعلی تبریزی است؛ ولی در برخی منابع ، به اشتباه ، به قاضی سعید قمی نسبت داده شده است. این رساله در کتابِ «منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران» ، ج 1، ص 271 - 244 ، به چاپ رسیده است.

ص: 143

12 . الانوار القدسی

این رساله ، رساله هفتم از الاربعینات است . مؤلف آن را در غره محرم سال 1085 ه .ق در قم به پایان رسانده است . در آن سه مبحث با عنوان های «نور» و هر نور در چند بخش با عنوان های: فتوح، درباره هیولی، نفس و عقل و دیگر فواید، بحث شده است .

سرآغاز: الحمد للّه آتانا الحکمة لکی نتوصل بها الی ما لدیه .

13 . بت خانه سومنات

مثنوی ای است که درباره بت خانه سومنات سروده است . این بت خانه در شهر گجرات هند بود و سلطان محمود غزنوی آن را خراب کرد. خاقانی در این مورد می گوید:

سومنات ظلم را محمود وار برق زد تا ابرسان آمد به رزم (1)

14 . البرهان القاطع و النور الساطع

رساله نهم از الاربعینات است و قاضی سعید در آن، رساله ای را که استادش ملارجبعلی تبریزی دراشتراک لفظی وجود، به عربی نگاشته بود به پارسی برگردانده است. این رساله حاوی یک مقدمه و پنج مطلب و یک خاتمه است و قاضی در آن از استادش ملا رجبعلی با عبارت «استاذنا حکیم الهی» یاد می کند.

15 . البوارق الملکوتیه

عنوان دیگری از رساله «الطلایع و البوارق» است.

16 . ترجمه منتخب مرآت الزمان

تنها نسخه این اثر در کتاب خانه ملک تهران موجود است. در فهرست آن کتاب خانه ، در معرفی آن چنین آمده:

ترجمه منتخب مرآة الزمان: ترجمه محمد شریف قاضی قمی، و اصل کتابی است در جغرافیا و غرایب جهان ، در یک مقدمه و پنج باب ، مقدمه در بیان صورت عالم و شکل زمین، باب اول در ذکر دریاها و جزیره ها و رودها (سه فصل) ، باب دوم

ص: 144

در ذکر بنای شهرها و عمارت ها (یک فصل)، باب چهارم غرائب امور انبیا و عجایب احوال پادشاهان و هدایا و تحف ایشان و ذکر کاهنان (چهار فصل)، باب پنجم در ذکر عجائب متفرقه (سه فصل) .(1)

آغاز: «شیرین ترین حکایتی که چاشنی بخش کام تلخ کامان سرگشته در صحاری

معرفت باری...».

17 . تشریح عظام الراسی و الفک الاعلی

رساله ای است در طب که قاضی آن را ، به نام شاه صفی ، در یک مقدمه و چند فصل و تحقیقات و خاتمه ، تألیف کرده است. نسخه یگانه این رساله در ضمن مجموعه ای از آثار قاضی در دانشگاه تهران موجود است. (2)

سرآغاز رساله چنین است:

بسمله و به ثقتی. الحمدللّه الذی تحیر عن ادراک جلاله عقول العالمین.... اما بعد فیقول... محمد سعید بن محمد باقر الطبیب لما رایت تشریح العظام... امرا مشکلاً .

18 . تعلیقات اثولوجیا

تعلیقه های کوتاهی است بر کتاب «اثولوجیا» تألیف شیخ یونانی افلوطین . چهار میمَر از این تعلیقات را استاد علامه سید جلال الدین آشتیانی در حاشیه اثولوجیا (چاپ انجمن حکمت و فلسفه، سال 1356) به چاپ رسانده است .(3)

19 . التوحید یا تفسیر سوره توحید

از این اثر تاکنون نسخه ای شناسایی نگردیده، ولی قاضی در کتابش «اسرار العبادات» به تألیف این کتاب تصریح نموده است:

ص: 145

الاولی ان نذکر اولاً تفسیر سورة التوحید، لکن لما کان ذلک قد وقع منّا فی باب معقود فی شرحنا لتوحید الصدوق ثم جعلناه مجموعا فی رسالة منفردة لکثرة مباحثه و فنون ذوایره.

شیخ آغا بزرگ نسخه ای از این اثر را ملاحظه نموده و آغاز آن را چنین نقل کرده است:«الحمدللّه رافع درجات العالمین و مرحج میزانهم علی العالمین»(1)

20 . جبر و اختیار

مرحوم بامداد، مجموعه ای از آثار قاضی را، ملاحظه نموده که این رساله در ضمن آن بوده ؛ ولی پس از آن، تاکنون نسخه ای از آن شناسایی نشده است.

21 . جنسیة العرض

میرداماد معتقد است عَرَض ، جنس است برای مقولات نه گانه عرضی. قاضی در رساله حاضر، نظریه مذکور را رد نموده است. آغاز:

استدل السید الداماد تغمده اللّه بغفرانه... علی جنسیة العرض بانه لو کان عرضیا للتسع لازما لها .

22 . حاشیه شرح اشارات

قاضی، حاشیه ای بر شرح اشارات خواجه نصیرطوسی نگاشته که ناتمام مانده است.(2)

23 . حاشیه کافی کلینی

یکی از فضلا _ بنا به اظهار خودش _ نسخه ای از آن را در تملک دارد.

24 . الحدیقة الوردیة فی السوانح المعراجیة

رساله هشتم از «الاربعینات» است که در آن حدیثی را از علل الشرایع شیخ صدوق درباره آفرینش گل سرخ از عرق حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله و آفرینشِ گل زرد از عرق مرکب آن حضرت در شب معراج ، شرح نموده است. این شرح شامل سه حدیقه است: آغاز:

الحمد للّه الذی تعرج الملائکة و الروح الیه فی یوم کان مقداره خمسین الف سنة.

25 . حقیقة الصلوة یا روح الصلوة

ص: 146

رساله کوتاهی است در اسرار نماز که قاضی سعید قبل از رساله اسرار الصلوة، آن را تألیف نموده است. این رساله ابتدا در حاشیه شرح هدایه اثیریه ملا صدرا، ص 357 به بعد، به صورت چاپ سنگی و پس از آن به ضمیمه اسرار العبادات، از ص 270 تا 286 به صورت حروفچینی شده به چاپ رسیده است. آغاز:

بعد الحمد و الصلوة علی رسول اللّه... محمد المد عو بسعید الشریف القمی.

تألیف این رساله در سیزدهم شوال سال 1086 ه ق . به پایان رسیده و پس از آن

قاضی سعید، آن را به عنوان رساله اول اربعینات، قرار داده و در مقدمه، آن را به استادش، فیض کاشانی، تقدیم نموده است.

26 . خورشید و مه پاره یا گل رعنا

مثنویِ بزمی و عرفانی است از عشقِ خورشید و مه پاره ، در حدود 3300 بیت . قاضی در این مثنوی «حکیم» تخلص نموده و آن را به نام شاه عباس در دهه سوم زندگانی خود ؛ یعنی بعد از سال 1069 ه ق . سروده است.

او بنا داشت خمسه ای به نام پنج دسته گل بسراید که این مثنوی، اولین مثنوی آن است ؛ ولی گویا موفق به سرودن بقیه مثنوی ها نگردیده است.

موضوع این مثنوی داستان عشق دو دلداده ای است به نام خورشید و مه پاره و محل جغرفیایی آن شهر ری است.

آغاز این مثنوی چنین است:

ای قبله نمای عشق بازی***معشوق حقیقی و مجازی

یاد تو بهشت اتش افروز***سودای تو شمع انجمن سوز

وی به تخلص خود چنین اشاره می کند:

لطف کس بی کسان شیداست***بی چاره حکیم سخت تنهاست

و مثنوی را چنین به پایان می برد:

گویی که حکیم خوب گفتی***چون گل ز بهار ما شکفتی

هم باد زمانه بر مرادش***هم ساغر عیش نوش بادش

ص: 147

از این مثنوی تاکنون شش نسخه شناسایی شده است .(1)

27 . دیوان اشعار

قاضی در ادب پارسی و سرودن شعر،مقام والایی داشت .افندی دراین زمینه می نویسد:

«و قد کان شاعرا منشئا جیدا» (2)

قاضی در دوران جوانی بیش تر شعر سروده است. او در دوران جوانی مکاتبه

منظوم با استادش فیاض لاهیجی داشته و همچنین مثنوی های بت خانه سومنات و خورشید و مه پاره را سروده که پیش از این ذکرش گذشت.

علاوه بر مثنوی های مذکور، قاضی برای خود دیوان شعری تنظیم کرده که صائب تبریزی متوفای (متوفای 1080 ه ق) در تقریظی که بر آن نوشته چنین سروده است:

هر نسخه مناسبت به دردی دارد این نسخه هزار درد را درمان است

از این تقریظ معلوم می شود که قاضی قبل از سال 1080 ه ق . دیوان خود را تنظیم کرده است. واله داغستانی که گویا دیوان قاضی سعید را رویت نموده، تعداد ابیات آن را 10000 بیت ذکر کرده است . طبعا نسخه ای را که واله دیده ، مثنویات بلند قاضی را شامل می شده است. قاضی دراشعارش «تنها»، «حکیم» و «سعید» تخلص می کرد . و نسخه یگانه دیوان وی در کتاب خانه دانشگاه تهران به شماره 3445 نگهداری می شود .(3) این نسخه دارای 105 برگ 15 سطری و قریب 3000 بیت شعر است. در آن ابتدا ، چند رباعی و یک قصیده و پس از آن غزلیات شاعر به ترتیب حروف تهجی تنظیم شده و پس از غزلیات چند رباعی و یک مثنوی آمده است .

همچنین اشعاری از ایشان در تذکره لطایف الخیال محمد نصیر نصرت (4) (حدود

ص: 148

دویست الی سیصد بیت) ، تذکره نصر آبادی (نه بیت) ، در تذکره روزِ روشن (5 بیت) و در تذکره خوشگوی هندی (27 بیت) و مجله نامه قم ، شماره 9 ، مقاله فاضل گرامی جناب آقای محمد علی مجاهدی ، (64 بیت) درج شده است.

28 . روح الصلوة

عنوان دیگری از «رساله حقیقة الصلوة» است.

29 . شرح اصطلاحات المتکلمین

شرح «اصطلاحات المتکلمین» شیخ طوسی (متوفای 460 ه ق) (1) است . نسخه ای از این کتاب در کتاب خانه راجه محمد مهدی فیض آبادی در هند ، به شماره 3 موجود است. (2)

30 . شرح توحید صدوق

مفصل ترین اثر قاضی سعید قمی، شرح توحید صدوق است که چکیده افکار خود را در این شرح درج نموده است. این شرح در چهار جلد است، بدین ترتیب:

جلد اول: شرح باب اول و دوم از کتاب توحید .

جلد دوم: از باب سوم «فی الواحد و التوحید و الموحد» تا باب بیست و پنجم معنی آیه «و نفخت فیه من روحی» . تألیف این جلد در پنجم محرم سال 1099 در اصفهان پایان یافته است .

جلد سوم: از باب بیست و ششم «نفی المکان والزمان و السکون» شروع و به باب « فی انه عزو جل لا یعرف الا به» ختم می شود . مؤلف این جلد را در 18 رمضان 1107 در دومین سال شیخ الاسلامی خود در شهر قم به پایان رسانیده است .

جلد چهارم: بقیه کتاب را شامل است. این که جلد چهارم از این شرح، تألیف گردیده یا نه، مورد تردید است ؛ ولی گویا مرحوم شیخ آغا بزرگ تهرانی در کرمانشاه جلد چهارم آن را رؤیت کرده است:

رایت منذ اکثر من نسخة، احداها أربع مجلدات کلها موجودة فی کرمانشاه اثنان

ص: 149

منها عند العلامة حیدرقلی خان الشهیر بالسردار الکابلی و آخر ان عند بعض السادة هناک . (1)

سه جلد موجود این شرح با تحقیق و تصحیح دکتر نجفقلی حبیبی ، در سه جلد از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، (جلد اول در سال 1415 ه ق. در 876 ص با تعلیقات ملاعلی نوری و جلد دوم در سال 1416 ه ق. در 920 ص و جلد سوم در سال 1419 ه ق . در 712 ص) منتشر شده است.

31 . شرح حدیث

قاضی سعید علاقه و اهتمام زیادی به تفسیر و رمزگشایی احادیث مشکله داشته و شروح متعددی بر آن ها نگاشته که برخی از این شروح به اندازه یک صفحه و برخی به اندازه چند جلد است . وی برخی از آن ها را با عنوان مستقل نامگذاری نموده و برخی نیز با عنوان شرح حدیث معروفند. یکی از این شروح به نام «شرح حدیث»(2) در سه برگ و بدون هیچ توصیفی ثبت شده است.

32 . شرح حدیث «بساط»

عنوان دیگری از شرح «حدیث الغمامة» است.

33 . شرح حدیث «رأس الجالوت»

عنوان دیگری از «الفوائد الرضویه» است.

34 . شرح حدیث «ان الرحم معلقة بالعرش»

35 . شرح حدیث «الریا شرک و ترکه کفر»

36 . شرح حدیث «فی الرضا عن کتاب مصباح الشریعه»

37 . شرح حدیث «نملة یا النمیله»

آغاز: بمسله روی الصدوق شیخنا القمی فی کتاب علل الشرایع با سناده...

38 . شرح حدیث «مسح یا مسحیه»

آغاز: الحمد للّه هو للحمد اهل و الصلوة علی بعثیه الذی احبری من کوثر الحیوة

ص: 150

39 . شرح حدیث «الصوم لی یا صومیه»

آغاز: للّه الماحامد الخالصات و للرسول الصلوات الزاکیات.

نسخه یگانه این شش شرح، در مجموعه ای که عکسی از آن به عنایت دوست گرامی شیخ علی فاضلی در اختیار نگارنده قرار گرفته، موجود است .

40 . شرح حدیث «عمران صابی»

شرحی است بر حدیثی که شیخ صدوق در کتاب عیون اخبار الرضا علیه السلام روایت نموده و حاوی پرسش های عمران صابی و جواب های امام رضا علیه السلام در مجلس مأمون الرشید است.

سرآغاز: بسمله روی الشیخ الاجل صدوق فی کتابه عیون اخبار الرضا علیه السلام

41 . شرح حدیث «الغمامه» (شرح «حدیث البساط»)

شرح حدیثی که سلمان فارسی درباره معجزات حضرت علی علیه السلام نقل نموده که به مضمون آن ، ابری از آسمان به امر علی علیه السلام نازل و بر زمین گسترده شده و تعدادی از یاران امام بر روی آن نشسته و ابر بلند می شود و... . این شرح را مؤلف در اصفهان در 50 سالگی خود در سال 1099 ه ق . تألیف نموده و در برخی مآخذ به عنوان رساله یازدهم اربعینات معرفی شده است.

42 . شرح حدیث من کتاب الاحتجاج

شرح حدیثی است از کتاب احتجاج طبرسی، مشتمل بر چند بارقه در 6 برگ. آغاز:

روی شیخنا الطبرسی فی کتاب الاحتجاج باسناد عن ثوبان، انه قال این یهودیا جاء الی رسول اللّه ....

43 . شرح حدیث «من اخلص للّه اربعین صباحا»

در فهرست نسخ خطی کتاب خانه ملک (ج 6 ، ص 143) رساله ای با این نام به قاضی سعید نسبت داده شده که بعد از تفحص روشن گردید که رساله سیر و سلوک منسوب به سید مهدی بحر العلوم است.

44 . شرح رسالة العلم

شرح مختصری است با عنوان های «قوله - قوله» بر «رسالة العلم» افلوطین

ص: 151

(فیلسوف یونانی). آغاز:

نحمدک یا من مغیب النفوس أغننا و نشکرک یا مبدع العقول و خالق المحسوس فنحن نسبحک کثیرا فی حظیرة القدس.

45 . الصومیّة

عنوان دیگری از شرح حدیث صوم است.

46 . الطلایع و البوارق یا البوارق الملکوتیة

در باره تحقیق حقایق امکانیه و این که صورت انسانیت بهترین آن هاست. این رساله را قاضی سعید در سال 1095 ه ق . در اصفهان در بازگشت از سفر خراسان تألیف کرده و در سوم صفر سال 1103 ه ق . به عنوان دهمین رساله ، به اربعینات ملحق نموده است. آغاز: الحمد للّه واهب العلم و الصور...

47 . علم الهی و تحقیق

در موضوع مسائل و مقصد علم الهی . مرحوم بامداد در نسخه ای که در تهران رویت نموده، از این رساله خبر داده است . پس از آن ، از سرنوشت این رساله خبری در دست نیست.

48 . الفرد الکامل

در این که حقایق دارای فردی است که کامل ترین افراد آن حقیقت است در یک شجره و دارای چند فاکهه.

آغاز: یا من منه المحامد ثم یرجع عواقب الثناء الیک....

49 . «الفوائد الرضویه» (شرح حدیث «رأس الجالوت»)

شرح حدیث مشهوری به نام رأس الجالوت . در این رساله ، رأس الجالوت پرسشی از امام رضا علیه السلام درباره توحید نموده و امام رضا به آن پاسخ داده است. امام خمینی (ره) تعلیقات مفصلی براین شرح نگاشته ، که از سوی موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ، همراه اصل شرح ، به چاپ رسیده است. قاضی سعید این رساله رادر سال 1084 ه ق . به پایان رسانیده و در روز سه شنبه چهاردهم ربیع الاول سال 1099 ه ق . به عنوان سومین رساله به اربعیناتش ملحق نموده است.

ص: 152

آغاز: الحمد للّه الواحد الاحد و الفرد المتفرد الذی توحید بالتوحید فی توحده...

50 . الکشف عن القرائات السبع

عنوان دیگری است از «رساله اشارة و بشارة» .

51 . کلید بهشت یا مفتاح الجنان

به فارسی و در موضوع مبدأ و معاد ، که برای عموم مردم نگاشته است. در برخی مصادر ، این رساله را از تألیفات ملارجبعلی تبریزی دانسته اند و در برخی اظهار نظر شده که رساله ملا رجبعلی «مفاتیح الجنان» نام داشته و به عربی بوده و در رساله حاضر به فارسی برگردانده شده است. این کتاب با تصحیح مرحوم سید محمد مشکوة، از روی نسخه دانشگاه تهران منتشر شده است .(1) هم اکنون با توجه به شناسایی نسخ جدید، تصحیح مجدد این رساله ضروری است. این اثر تا آن جا که ما اطلاع داریم، تنها اثر پارسی قاضی سعید به نثر است. آغاز:

بسمله . لا اله الا اللّه له الکبیریاء و الاسماء الحسنی. خداوندا! زبان را از لاف و

بیان را از گزاف و دل را از زنگ خلاف پاک و صاف گردان.

52 . مرآت العارفین فی ملتمس زین العابدین

در فهرست نسخ خطی کتاب خانه ملک (ج 5 ، ص 469) این رساله به قاضی نسبت داده که صحیح نیست ؛ زیرا از تألیفات محیی الدین ابن عربی است.

53 . مرقاة الاسرار

رساله چهارم از اربعینات، در بیان قدم و حدوث و مسأله «ربط حادث به قدیم» ، در دو درجه و یک خاتمه که تألیف آن در دهم ذی قعده 1084 ه ق . مطابق با جمله «مرقاة سرّ دلیل» پایان یافته است.

آغاز: الحمد للّه العالم بکل الاشیاء رب العالمین الارواح و النفوس...

54 . مسحیّه

عنوان دیگری از رساله شرح حدیث «مسح» است.

ص: 153

55 . المقصد الاسنی

ششمین رساله از اربعینات، در باره حرکت و حقیقت آن ، در دو مقصد ، که در سال 1088 ه ق . تألیف و در اربعین 1099 ه ق . به اربعینات ملحق شده است.

آغاز: الحمد للّه رب العالمین، هذه عجالة فی تحقیق الحرکة و وجودها...

56 . النفحات الالهیة و الخواهر الالهامیة

رساله پنجم اربعینات که در محرم سال 1084 ه ق . تألیف گردیده و در هفتم ربیع الثانی 1099 _ هنگام توقف مؤلف در اصفهان _ به اربعینات ملحق شده است.

آغاز: بعد الحمد للّه واهب العلم و العقل و الصلوة علی خاتم الرسل و آله و خیر آل و اهل...

57 . نملیه

عنوان دیگری از شرح حدیث «نملیه» است.

در مجموعه خطی شماره 9407 کتاب خانه حضرت آیة الله مرعشی _ که به خط علم الهدی فرزند فیض تحریر گردیده _ برخی از مکاتبات فیض و قاضی سعید موجود است.

2 . اجازه به محمد مهدی

قاضی تصدیق شرکت وی را در درسِ جلد اول شرح توحید صدوق در حاشیه نسخه ای از این شرح نگاشته است. (1)

3 . اجازه به فرزندش صدرالدین بن قاضی سعیدقمی (متوفای 1148 ه ق) (2)

ص: 156

قم بود و در همین شهر با دختر ملا صدرا ازدواج کرد . به گمان قریب به یقین، میرزا حسن در شهر قم بدنیا آمده است. در ریاض العلماء به این مطلب تأکید شده است .(1)

و تصنیف کتب ارزشمند پرداخت و با تکیه بر کرسی تدریس همانند پدر، در مدرسه معصومیه قم، شاگردان فاضلی را تربیت نمود. دراین جا تنها به ذکر چند تن از این شاگردان که در کتب تراجم نامی از آن ها برده شده، بسنده می گردد:

1 . میر عبدالرحمن فرزند سید کمال الدین

نصر آبادی در کتاب خود وی را از شاگردان میرزا حسن لاهیجی به شمار آورده و نوشته است که وی از سادات نجیب قم است. و هم اکنون نیز در نزد میرزا حسن مشغول تحصیل علم است.(1)

2 . سید مرتضی فرزند امیر روح الامین مختاری حسینی

به احتمال قوی ، او از شاگردان میرزا حسن لاهیجی است؛ چنان که در سال 1115 ه ق . بر کتاب استادش ، مصابیح الهدی و مفاتیح المنی حاشیه زده است .

3 . محمد فرزند صفی الدین سید محمد حسینی

وی رساله «مجمع البحرین فی تطبیق العالمین» میرزا حسن لاهیجی را تحریر نموده و در آخر محرم سال 1104 آن را به اتمام رسانده و در آخر آن میرزا حسن لاهیجی به عنوان استاد خویش نام برده و از وی تجلیل نموده است.(2)

4 . میرزا محمد تقی شریف رضوی قمی

وی نوه پسری ملاصدرا، و پسرداییِ میرزا حسن لاهیجی است و در شهرقم نزد پسر عمه خویش، علم حکمت و حدیث آموخته است و از او ، اجازه نقل روایت نیز دارد.

1 . شمع یقین یا آینه دین

شامل اصول پنج گانه اعتقادی به صورت مفصل در پنج باب، که باب امامت شرح و بسط بیش تری نسبت به سایر باب ها دارد. این اثر در سال 1303 ش در تهران به چاپ رسیده و نسخه های خطی آن فراوان است.(1) این اثر مهم ترین اثر کلامی و اعتقادی لاهیجی به شمار می رود.

2 . اصول دین یا اصول خمسه

این کتاب در حقیقت ، تلخیصی از شمع یقین مؤلف است و لاهیجی در آن، اصول پنج گانه اعتقادی را توضیح داده است.

3 . سرّمخزون یا اثبات الرجعة

بحث مفصلی است در باره رجعت بر مبنای عقیده شیعه و با استفاده از آیات و روایات ، آن را اثبات کرده است.

4 . دُرّ مکنون یا جواب الاعتراض

لاهیجی در این اثر، اعتراض اهل سنت را بر شیعیان، مبنی بر این که چرا حضرت علی علیه السلام به جهت نداشتن انصار قیام نکرد، لکن امام حسین علیه السلام با این که یار نداشت، قیام نمود؟ پاسخ داده است. (2)

5 . حاشیه بر شوارق الالهام پدرش

این حواشی به همراه شوارق الالهام به چاپ رسیده است.

6 . رسالة الزکیة الزکاتیة

درباره احکام زکات و مسایل آن.

ص: 160

7 . هدیة المسافر

فتواهایی درباره احکام مسافر . از این رساله معلوم می شود که او قوه اجتهاد و استنباط احکام فقهی را داشته است.(1)

8 . رسالة فی الغیبة

درموضوع غیبت و احکام و مسایل آن.

9 . تزکیة الصحبة یا تألیف المحبة

ترجمه «کشف الربیة فی احکام الغیبة» شهید ثانی ، همراه مطالبی از لاهیجی.(2)

10 . جمال الصالحین

در دعا و زیارت ، نظیر زاد المعاد ملا محمد باقر مجلسی، شامل دیباچه و 12 باب و هر باب شامل در چند فصل و در مجموع دارای 132 فصل است . لاهیجی این اثر را در سال 1073 ه ق. تألیف نموده و در ماده تاریخ تألیف آن، این مصرع را سروده است:

جمال الصالحین مجموعه شد آداب ایمان را

این اثر به طبع رسیده و نسخ خطی آن فراوان است.

11 . شرح صحیفه سجادیه

شرح مفصلی است بر صحیفه سجادیه در سه جلد بزرگ(3) که جلد سوم آن در کتاب خانه آستان قدس رضوی موجود است.(4)

12 . تحفة المسافر

گزیده جمال الصالحین و در بر دارنده دعاهایی که به سفر و مسافرت مربوط است .

13 . زواهر الحکم

درباره مسائل فلسفه به صورت استدلالی ، در یک مقدمه ، سه مقصد و سه باب هر کدام در چند مطلب. این رساله در ضمن جلد سوم منتخباتی از آثار حکمای ایران ، به

ص: 161

چاپ رسیده است.

14 . روایع الکلم و بدایع الحکم

در سه باب است . هر باب در چند مقصد و هر مقصد در چند مشکوة است . شاگرد

لاهیجی، سید مرتضی بن امیر روح الامین حسینی مختاری، تعلیقاتی بر این اثر نگاشته است.(1)

15 . مصابیح الهدی و مفاتیح المنی

در این رساله ، مسائل فلسفه در یک مقدمه و سه باب ، با عناوین «مصباح - مصباح» ، به صورت استدلالی بیان شده است.

16 . مصباح الدرایه

میرزا حسن در کتاب مصابیح الهدی از این کتاب یاد نموده ، لکن تاکنون نسخه ای از آن شناسایی نشده است.

17 . مجمع البحرین

رساله کوتاهی است در بیان مسائل فلسفه به طرز بدیع و با عناوین ظریف. نگارش آن در سال 1070 ه ق . به پایان رسیده است.

18 . الشجرة المنهیة

رساله کوتاهی است در اثبات واجب الوجود . سبک این رساله شبیه مجمع البحرین و عناوین آن «حبة، فاکهة» است.

19 . ابطال التناسخ بثلاثة براهین

رساله مختصری است که مؤلف در آن با سه برهان ، تناسخ را رد نموده است. شیخ آقا بزرگ تهرانی نسخه ای از این رساله در ضمن کتاب های شیخ جعفر سلطان العلماء در تهران گزارش و رویت نموده است.(2)

ص: 162

20 . حقیقة النفس یا رساله در تجرد نفس ناطقه

در ردّ گفتار کسانی که تجرد نفس انسان را نفی می کنند و اثبات تجرد نفس.

21 . آینه حکمت

به فارسی، در سه باب هر باب در چند فصل ، با این عنوان ها:

باب اول: تعریف و حقیقت حکمت و بیان فضیلت آن، در سه فصل.

باب دوم: در ذکر مسائلی که بر سر آن ها نزاع کنند، در ده فصل.

باب سوم: در ذکر بعضی اخبار و ذکر اقوال و احوال جمعی از علماء که صریح یا مشعر است به فضل و مدح حکمت و حکما در دو فصل.(1)

22 . الفة الفرقة

به عربی ، در دوازده فصل که به منزله ترجمه عربی آینه حکمت است.(2)

23 . حاشیة الوافی

میرزاحسن، کتاب وافی فیض کاشانی را استنساخ نموده و حاشیه هایی بر آن نگاشته است. نسخه ای از آن _ شامل کتاب الصوم تا کفاره یمین _ در کتاب خانه حسینیه شوشتریها ، در نجف ، موجود است.(3)

24 . فهرس ابواب قطعة من الوافی

فهرستی است که لاهیجی بر ابواب کتاب وافی فیض کاشانی نگاشته است.(4)

25 . تقیه

حزین لاهیجی در سوانح خود در ضمن تألیفات میرزا حسن آن را نام برده، ولی نسخه ای از آن را سراغ نداریم . گویا منظور وی کتاب «درّ مکنون» است که درباره تقیه حضرت علی علیه السلام نگاشته است.(1)

26 . الخوف و الرجاء همان رساله اصول دین است که در فهرست دانشگاه با این نام معرفی شده است.(2)

27 . ربط الحکمة بالتصوف

شیخ آقا بزرگ آن را ذکر نموده(3) ؛ ولی به اعتقاد نگارنده نام دیگری از الفة الفرقه مؤلف است .

28 . سؤالات یورد لبطلان الحکمة و جوابات شافیة اوردها اهل الحکمة

به فارسی، در فهرست دانشگاه(4) از آن یاد شده، ولی به نظر می رسد که بخشی از کتاب آینه حکمت باشد.

29 . قدم و حدوث عالم

در فهرست دانشکده الهیات(5) از آن یاد شده و شیخ آقا بزرگ نیز به نقل از آن ، در الذریعه(6) آن را کتاب مستقلی برای میرزا حسن معرفی کرده است، ولی این بخش موجود در آن کتاب خانه، فصل پنجم کتاب آینه حکمت است.

والای این عالم توانا در میان علمای شعیه برای خوانندگان بیش از پیش روشن گردد، او را از نگاه چند تن از این شخصیت ها معرفی می کنیم:

1 . حزین لاهیجی

محمد علی حزین لاهیجی ، فرزند ابوطالب (1103 - 1180 ه ق) معروف به «حزین لاهیجی» ، که از همشهریان میرزا حسن لاهیجی و از شخصیت های مشهور شعر و ادب به شمار می آید . وی در کودکی همراه پدر به شهر قم آمد و از نزدیک با میرزا حسن لاهیجی دیدار کرد . او در سفرنامه خود به این خاطره اشاره داشته و از میرزا حسن چنین توصیف کرده است:

... یکی از افاضل و اعلامی که در این سفر با وی دیدار شد، فاضل محقق میرزا حسن فرزند مرحوم مولانا عبدالرزاق لاهیجی بود و این سعادت در حالی نصیب ما شد که وی دوران سالخوردگی و اواخر عمر خویش را در شهر دارالمؤمنین قم پشت سر می گذاشت. او در علم و تقوا یکی از آیات بود. تألیفاتی دارد مانند: «شمع یقین» در عقاید، «جمال الصالحین» در اعمال و «رساله تقیه» و...(1)

2 . میرزا عبداللّه افندی

مولی عبداللّه افندی که از دانشمندان معاصر میرزا حسن لاهیجی است، در کتاب ارزشمند خود از وی چنین یاد می کند:

مولی حسن فرزند عبدالرزاق علی فرزند حسین که اصلش لاهیجی است ولی در شهر قم تولد یافته و در این شهر ساکن شده است، یکی از شخصیتهای فاضل، عالم، حکیم و صوفی دوران معاصر می باشد. من در شهر قم از محضر پدرش تلمذ نموده ام.(2)

3 . عبدالخالق دماوندی

عبد الخالق دماوندی فرزند محمود که رساله موسوم به «آینه حکمت» میرزا حسن لاهیجی را در سال 1070 ه ق. تحریر نموده ، در پایان کتاب ، آن را آینه تمام نمای

ص: 165

جهان هستی و حقیقت آن قلمداد نموده ، و مؤلف آن را چنین ستوده:

... این رساله به اشاره یک شخصیت تألیف یافته است که... قطب فلک سعادت، احاطه کننده اکوان فضایل... و سیر کننده در فضای لاهوتی است. او پناهگاه اهل دقت و تأمل، تکیه گاه اصحاب نقل و ارباب تعقل بوده و افضل اولین و آخرین در میان حکمای اشراق می باشد...(1)

این عبارت با توجه به تاریخ نگارش آن ، در ایام کمتر از 30 سالگی میرزا حسن صورت گرفته ، به خوبی از میزان فضل و شهرت علمی وی حکایت می کند.

4 . عبدالنبی قزوینی

شیخ عبد النبی قزوینی ، از علمای برجسته قرن دوازدهم هجری ، در تتمیم امل الآمل ، از این شخصیت به طور مفصل یاد می کند که چکیده آن چنین است:

میرزا حسن فرزند مولانا عبدالرزاق لاهیجی یکی از عالمان کم نظیر زمان ها ونادر دهرهاست ؛ شخصیت فاضلی که از قدرت قلمش در ارائه مطالب محکم، همه به تعجب افتاده و تسلیم او شده اند. او در اعماق اقیانوس های علم و حکمت فرو رفته و از آنجا اشیاء نافع به ارمغان آورده است... وقتی برای تعلیم معارف جلوس می کند، به خاطر طرح مسائل دقیق همه را نسبت به خود نرم و خاشع می سازد... کلام دقیق و ظریف وی را نمی فهمد مگر کسی که خداوند او را از جهالت و گمراهی نجات داده باشد. او فروع احکام و حکمت را از اعماق اصول اسلامی در می آورد، همانند شیری که از پستان ها دوشیده می شود... اعتقاد من این است که وی از پدرش نیز افضل بود...(2)

5 . محمد حسن زنوزی خویی

میرزا محمدحسن زنوزی خویی در ریاض الجنة او را با عناوینی مانند: عالم، فاضل، محقق، مدقق، عارف، حکیم، و متبحر می ستاید و داستان جالبی را از وی نقل می کند:

المیرزاحسن بن عبدالرزاق ، کان عالما فاضلاً محققا، مدققا، عارفا، حکیما، متبحرا، نحریرا. له تألیفات لطیفة و کتب شریفة: منها کتاب الروایع، مشتمل علی

ص: 166

ذکر اکثر العلوم علی نحو کتاب الشفاء لابن سینا. مبسوط جیّد متین. سمعته من بعض من رآه من الأفاضل. و منها: کتاب زواهر الحکم فی المطالب العالیة، صغیر جیّد. و کتاب شمع الیقین فی اصول الدین، فارسی و کتاب جمال الصالحین فی الأدعیه، فارسی مبسوط و غیره. و هذا النحریر و والده کانا قاطنین ببلدة قم حیّا و میّتا.

و از ثقات استماع رفت که مول_ینا میرزاحسن مزبور در میان مردم مطعون به تصوف بود و مول_ینا ملامحمد طاهر قمی آن جناب را تکفیر می نمود. و جناب مولینا میرزاحسن در تیراندازی و نشانه زدن با تفنگ کمال شهرت و مهارت داشت. روزی ملاطاهر قمی، عامه اهل قم را مأمور کردند که رفته و مول_ینا را با خانه و کوچ از شهر قم اخراج و خود مول_ینا اگر اطاعت نکند بکشند. اهل قم بأجمعهم به جانب خانه مولینا رو نهادند مول_ینا حصار خود را بسته و تفنگی در دست گرفته بودند ...(1)

6 . مدرس تبریزی

میرزا محمد علی مدرس تبریزی در کتاب خود، در ذیل شرح حال ملا عبدالرزاق لاهیجی چنین می نویسد:

... فیاض پسری داشت میرزا حسن نام، فاضلی بوده صالح که در سال یکهزار و یکصد و بیست و یکم هجرت در قم وفات و قبرش در سمت شرقی قبرستان بزرگ قم نزدیک به شیخان می باشد و این نگارنده در ماه رجب هزار و سیصد و پنجاه و دوم هجرت، موقع تشرف بدان بلده طیّبه به سر قبر شریفش رفتم و اخیرا در موقع تسطیع طرق و شوارع، ملحق به جاده شده است... (2)

(1077-1105 ه ق) و شاه سلطان حسین (1105 - 1135 ه ق) مصادف شد. در این ایام، ایران آبستن رخدادهای زیادی بود، ولی آنچه که در شرح حال میرزا حسن لاهیجی اهمیت دارد، وجود روحانیونی است که تحت عنوان شیخ الاسلام در حکومت صفوی حضور نافذ و چشمگیر داشتند و نقش به سزایی را در اجرای احکام و امور مذهبی در سطح کشور ایفا می کردند و به سبب همین نفوذ و مقام علمی در میان رجال سیاسی و توده مردم، حکومت در بسیاری از موارد مجبور می شد به توصیه های آنان توجه نماید.

یکی از پر نفوذترین و مشهورترین آن ها، مرحوم مولی محمد طاهر شیرازی قمی است. او مسلک ضد فلسفه و ضد عرفان داشت و با علمای بزرگ و فیلسوفان عصر

خود همچون: ملا محمد تقی مجلسی، ملا عبد الرزاق لاهیجی و ملا محسن فیض کاشانی به شدت درگیر بود و رساله هایی را در نفی افکار و اندیشه های عرفانی و فلسفی آنان نوشت.(1) اما با توجه به موقعیت والایی که این سه شخصیت بزرگ در میان مردم داشتند، مخالفت وی نتوانست چندان مؤثر واقع شود. پس از رحلت ملا محمد تقی مجلسی در سال 1070 ه ق . و عبدالرزاق در سال 1072ه ق . عرصه بر فرزندان و پیروان فکری آن دو، تنگ گردید ، چنان که علامه محمد باقر مجلسی مجبور شد در ظاهر با ملا محمد طاهر قمی کنار بیاید و ارتباط پدرش را با عرفان و فلسفه تکذیب نماید. میرزا حسن لاهیجی که جانشین افکار و اندیشه های پدرش ملا عبدالرزاق به شمار می رفت، به سبب مخالفتهای مستمر مخالفان حکمت، در تنگنا قرار گرفت و در گوشه ای انزوا برگزید.

او در زمان حیات پدر و با تکیه بر موقعیت اجتماعی وی چند رساله فلسفی مانند: مصباح الداریه، مصابیح الهدی و روایع الکلم و زواهر الحکم ، تألیف نمود . و در دو کتاب دیگرش به نامهای: آینه حکمت و الفة الفرقة ، تلاش کرد تا با منطق و اقامه استدلال و برهان ، به اشکالات مخالفانِ فلسفه و عرفان پاسخ گوید . پس از رحلت پدرش ، دراثر

ص: 168

مخالفت شدید مخالفان فلسفه و عرفان شرایط کاملاً دگرگون شد و میرزا حسن لاهیجی از اهتمام به مسائل فلسفی دست برداشت وبه سوی مسائل کلامی، اخلاقی، ادعیه و تألیف فقه روی آورد.

از برخی کتاب های تاریخی استفاده می شود که مخالفان وی، حکم تکفیر و اخراج او را از شهر قم صادر کردند و او برای حفظ جان و دفاع از خویش ، با خود سلاح حمل می کرد، چنان که به همین مناسبت اشاره کرده اند که وی در کار تیراندازی و نشانه گیری هدف با تفنگ هم کمال شهرت و مهارت را داشت.(1) از بخشی نوشته های میرزا حسن لاهیجی نیز چنین بر می آید که وی در این دوران در تنگنای شدید قرار داشت و تهمت ها و افتراهای زیادی در باره اش شایع شده بود. او در آغاز کتاب الفة الفرقة چنین می نگارد:

... عجیب تر از همه، با این که من انزوا برگزیده ام و هیچ نام و نشانی در میان مردم ندارم و از قدر و منزلت افتاده ام، باز یک عده صحبت از من می کنند و یک حرفهایی را به من استناد می دهند که آن را با گوش خود از من نشنیده اند و یک چیزهایی را به من نسبت می دهند که با چشمانشان ندیده اند... هر طور که دلشان می خواهد، مرا می خوانند و افتراهایی را به من می بندند که هرگز من آن را به زبان نیاوردم... پس ای خدایی که پاک و منزه هستی ، من در این مصیبت به تو پناه می برم و در این امر به تو توکل می کنم و تو را شاهد می گیرم که تو در شهادت کفایت می کنی و...(2)

میرزا حسن لاهیجی در فصل دوم از باب سوم از کتاب آینه حکمت ، در دفاع از حیثیت و حقانیت علمای فیلسوف و عارف، می نویسد:

هر کس را اندک معرفت به احوال علما باشد، داند که علمای اسلام همیشه در علم حکمت مختلف بوده اند و در هر زمانی جمعی کثیر از علمای معروف که شک و قدح در دانش و ایمان ایشان نیست و تشنیع ایشان کمتر از شک در روشنی آفتاب و ماه نیست، اهل حکمت و معروف به آن بوده اند، چون: خواجه نصیر الدین الطوسی، علامه حلی، امیر محمد باقر داماد و غیر ایشان از علما - قدّس الله ارواحهم - که

ص: 169

تفصیل اسامی ایشان مؤدی به اطناب می شود. این جماعت و جماعت دیگر از متقدمین و متأخرین و معاصرین و متقاربین زمان ما که همه معروف و مشهورند به فضل و ایمان و مدارست حکمت و رعایت آن، و از جمله علمای عظیم الشأن، سید علی بن طاووس (ره) در کتاب فرج المهموم که در تحقیق علم نجوم نوشته، گفته که: «ابرخس و بطلمیوس و اکثر حکما انبیا بوده اند، اما چون نام های ایشان به زبان یونانی بوده، بر مردم مشتبه گشته و ایشان را نشناخته اند».

و شیخ بهاء الملة و الدین در کتاب «حدائق الصالحین» بعد از نقل این کلام، گفته که: «کلام سیّد استبعادی ندارد چه هر کس تأمل و تعمق در این علم شریف کند، تواند دانست که اصول مطالب آن، مستفاد از انبیا علیهم السلام است و حکم جزم به این معنی کند به حیثیتی که هیچ شک و ریب در آن نداشته باشد» .(1)

زنان و یتیمان و امثال ایشان می گیرند، معلوم است که هیچ کدام حقّ نیست و نسبت و دخلی در حفظ اسلام مسلمین ندارد، بلکه اکثر اینها سبب خرابی بلاد و آبادانیها می شود و به این سبب بسیاری از مسلمین مضطرّ به جلاء وطن و گدایی می شوند.

و همچنین نویسندگان که اعانت این کارها و ضبط دخل و خروج این مال ها می کنند و همچنین ارباب مناصب شرعی و وقفی، همه مثل ایشانند، اگر چه گمان کنند که تحصیل معیشت می کنند، چنان چه دانسته شد. و نیز ظاهر است که این مناصب به نحوی که در این زمان متعارف است، هیچ یک موافق شرع نیست.

امّا مناصب شرعی به کسی نسبت دارد که عالم به احکام شرع مقدّس باشد و استنباط احکام حلال و حرام از قرآن مجید و اخبار اهل بیت _ علیهم السلام _ تواند کرد. و معلوم است که اکثر این افراد علم به واجبات و ضروریات خود هم ندارند،

چه جای آنکه متکفّل رتق و فتق امور دیگران توانند شد.

وامّا مناصب وقفی به جهت آنکه در اکثر موقوفات به شروطی که واقفان آن مقرّر نموده اند عمل نمی شود، بلکه اکثر این است که در مصرفهای باطل و صرف زیادتی های لاطائل می شود و مستحقّان و جماعتی که وقف برای ایشان شده، محروم می باشند.

امّا حال جماعتی که برای تحصیل وظیفه و سیورغال و مناصب شرعی و عرفی سفر می کنند از آنچه مذکور شد معلوم است. زیرا اگر تحصیل برای تکلّفات و تجمّلات عرف است، هر چند حلال باشد، باطل است واگر برای معیشت ضروری یا قدری است که مستحب است، اصل تحصیل این قدر معیشت حقّ است. امّا مناصب اکثر اینها _ چنان که دانسته شد _ صورتی ندارد.(1)

این زبان تألیف یافته است، نشانگر این واقعیت می باشد. نوشته های فارسی این شخصیت علمی بسیار روان و شیوا به رشته تحریر در آمده است. او در آثار فارسی خود ، سعی داشت تا نوشته هایش برای همه مردم قابل فهم باشد، به همین سبب از معلق نویسی و آوردن اصطلاحات و واژه های سنگین علمی و نامأنوس که شیوه منشیان آن دوران بود، پرهیز داشت. این موضوع مهم که مورد توجه پژوهشگران واقع شده، وی را از سایر دانشمندان این عصر متمایز می سازد ونثر این شخصیت بزرگ را در جایگاه والایی قرار می دهد.

میرزا حسن همه موضوعاتی را که با مردم ارتباط تنگاتنگ دارد مانند: فقه، اخلاق، عقاید و دعا را به زبان فارسی نگاشته و این نشانه آن است که این شخصیت واقع نگر ، به هدایت و ارشاد مردم با زبان خودشان ، به مشکلات اعتقادی و فقهی و... آنان توجه عمیقی از خویش مبذول می داشت. تألیفات عربی او نیز که برای خواص و در رشته های خاص ، به طور تخصصی نوشته شده، در عین سنگینی و استحکام مطالب و محتوای آن، از یک نوع روانی و ساده نویسی شیوایی برخوردار است.

در برخی کتاب ها و نسخ خطی، اشعاری با نام، «حسن گیلانی» آمده است که احتمال دارد منظور همین دانشمند باشد. این موارد عبارتند از:

1 . رباعی است که در نسخه خطی شماره 12188 مجلس شورای اسلامی، به نام «حسن جیلانی» درج شده است:

ممکن بود که هستی واجب فناشود وین ممتنع که مهر تو از دل رها شود

در تنگنای عکس نقیض خیال تو ترسم که صورتم ز هیولی جدا شود

2 . در تذکره نصر آبادی، ضمن شرح حال «حسن گیلانی» این اشعار را از وی نقل شده است:

نه در طلب سمور و نه اطلس باش***در دیده اعتبار خار و خس باش

خواهی که سری برون کنی از منزل***چون جاده، تو پامال کس و ناکس باش

از کثرت داغ توام، افلاکم***وز زور لگد کوب حوادث، خاکم

باران نشاط اگر ببارد، سنگم***ور آتش غم شعله کشد، خاشاکم

ص: 172

شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعه یک بار این اشعار را به طور صریح به میرزا حسن لاهیجی و بار دیگر به «میرزا حسن گیلانی دیلمانی » نسبت داده است.(1)

الکاشفی ابن أسوة الحکماء المولی عبد الرزاق اللاهیجی صاحب الشوارق و أمّه بنت صدر المتألهین. توفّی سنة 1043.

دو اشتباه واضح در این نوشته وجود دارد:

1 . لقب میرزا حسن در هیچ کتابی ، کاشفی ذکر نشده است. و فقط در اینجا بدون هیچ دلیلی بعد از اسم وی لقب کاشفی ذکر شده است.

2 . تاریخ وفات میرزا حسن سال 1121 ه ق . می باشد که آن را افندی در ریاض العلماء ذکر کرده است ، ولی در سنگ قبر وی سال 1043 ه ق . ذکر شده که دو سال قبل از تولد وی می باشد.

ص: 174

ص: 176

اکنون به معرفی 4 اثر مخالفان فلسفه _ غیر از آثار ملا محمد طاهر قمی که در جاهای متعدد معرفی شده است _ که تاکنون معرفی نشده اند، می پردازیم .

و قد سمیته بتوحیدنامه و تحفه توحیدخانه لیکون اسمه کاشفا عن معناه و مشیرا الی غایته و منتهاه، فانی اریدان اخدم به ان شاء الله مجلس سلطان حسین الصفوی و الملک کما علم و اتضح نشاء فی بیت التوحید، اما بالنظر الی اجداده الاولین المعصومین علیهم السلام فقد صهر التوحید و ابتدأ بما اوحی الله الیهم. و امّا بالنظر الی آبائه الکرام الاقربین الذین حازوا قصب السبق فالدین من بیت هذا ناله الامم فما ارفع البیت واجدر ان ینعت بتوحید خانه.

بنابر این، برداشت استاد دانش پژوه از وجه تسمیه کتاب (تألیف دستور و آیینی برای توحید خانه(1) مرسوم در عصر صفوی(2)) صحیح نیست .

مؤلف از گرایشات عقلی دوری می جوید و سعی دارد راهی برای خداشناسی ارائه دهد که مبتنی بر استدلال های فلسفی نباشد. او معتقد است راه صحیح خداشناسی، تدبر در صنع و آیات الهی و تفکر در آفاق و انفس می باشد و علاوه بر آن ، ذکر را نیز پیشنهاد می کند. او مدعی است خود این راه را طی نموده و به حقایقی دست یافته است. وی طعنه هایی به فیلسوفان یونانی و تابعان آن ها می زند ، اما از بردن نام آن ها خودداری می کند.

تألیف اجزائه.

یا بنی: احفظ ما اقول لک و ایاک و ان یزلّک عما وصفت لک من التوحید الخاصی بعض الاوهام العامیه او العقاید الفلسفیة فتضل و تهلک.

و اعلم انه لا ینفعک فی هذا الطریق مثل کتابی الذی وضعته فی امر المعرفة والتوحید، فانی ذکرت فیه من دلایل المعرفة و شواهد التوحید ما هو عصمة لمن تمسک و نجاة لمن اعصتم. فالحق اقول: یا یحیی خذالکتاب.

ثم اوصیک بحفظه و صونه عن غیر اهله فان الناس قد اصطلحوا علی حب الدنیا و اطمأنوا بها و لم یطمحوا بابصارهم للنظر فی ایات الملک و الملکوت و المرء عدو ما جهله.

و قد سمیته ب«توحید نامه» و «تحفه توحید خانه» لیکون اسمه کاشفا عن معناه و مشیرا الی غایته و منتهاه فانی اریدان اخدم به ان شاء الله مجلس مولانا المعظم الملک الاجل سلطان حسین الصفوی الحسینی الموسوی.

و الملک _ دام ظله _ کما علم و اتضح وضوح الشمس فی رابعة النهار نشاء فی بیت التوحید، اما بالنظر الی اجداده الاوّلین المعصومین صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین فقد ظهرالتوحید و ابتدأبما اوحی الله الیهم. و اما بالنظر الی ابائه الکرام الاقربین الذین حازوا قصب السبق فی حلیة اولیاء الله المقربین اعلی الله مقاماتهم و رفع درجاتهم و زاد فی قرباتهم و کراماتهم فقد تأکد و تربی و بلغ غایته القصوی بارشادهم فالدین من بیت هذا ناله الامم.

ثم ان الملکوت من اهل هذا البیت المنیع قد حفظوا الموحدین علی ما دعاهم الیه الاسلاف الا کرمون بجمع شملهم و لم شعثهم و اصلاح امر هم فما ارفع ذلک البیت فی بیوت اذن الله ان ترفع و اجد ره ان ینعت بتوحید خانه، لا زال محطا لرحال افاضل الرجال و ملتجأ لا عاظم الملکوت ذو الشوکة و الاقبال فالاسم اذن و افق المعنی بکلا شطریه کما لا یخفی علی البیت.

و اعلم انی لم ابلغ ما بلغت من علم التوحید الابدوام النظر فی خلق السموات و الارض و دوام ذکر الله تعالی. ثم انی لم انهض لسلوک هذه الطریقة اعنی طریقة الذکر و الفکر فی آیات الله الا بما دعانی رسول الله صلی الله علیه و آله مبلغا عن الله تعالی حیث قال: انظروا ماذا فی السموات و الارض.

ص: 181

و قال: ان فی خلق السموات و الارض و اختلاف اللیل و النهار لایات لاولی الاباب الذین یذکرون الله قیاما وقعودا و علی جنوبهم و یتفکرون فی خلق السموات و الارض ربنا ما خلقت هذا باطلاً.

و قال: لو کان فیهما الهة الا الله لفسدتامشیرا الی ان النظر فی حسن نظام العالم وجودة القیام اجزائه یدل العاقل البصیر علی ان الصانع واحد لا شریک له فی الخلق و التدبیر، فانتدبت الی دعوته و تمسکت بعروته علیه السلام.

و مما حثنی علی السیرفی تلک الطریقة و التشمر لسلوکها، انی کلما از ددت فیها امعانا زاد لی ایات السموات و الارض وضوحا فازددت علی الداعی وثوقا و الی ادراک الغایة شوقا فیالها من دعوة ما اجل قدرها و اعظم غناوها فی الوصول الی ما هو غایة الخلقه من معرفة الله تعالی و توحیده و الاخلاص له و الشکر لالائه جز الله عنا الداعی خیر الجزاء و صلواته و سلامه علیه واهل بیته الطاهرین.

فلک یا بنی اذا نظرت فی هذا الکتاب و علمت ما انکشف للمتفکر من حسن نظام العالم و جودة خلقة السموات و الارض و صحة تدبیر اللیل و النهار بما وفقه الله له من المداومة علی الفکر و الذکران تستدل بقوله تعالی «ان فی خلق السموات و الارض» الی آخر الایة، علی صحة دعوی النبوة ان کنت صافی الذهن جید القریحه و لم تکن غبیّا غلیظ الطبع لا تذعن الالحکم الحسن، و ذلک لما رایته علیه السلام یقول: ان العاقل الفطن اذا دوام علی ذکر الله و ادام النظر فی خلق السموات و الارض و ما بینهماتنبه لحسن نظام العالم و جودة الیتام اجزائه و اشتماله علی حکم و مصالح جلیلة عظیمة...»

بعداز آن مؤلف درآثار تفکر در صنع الهی گفتگو می کند و عهدنامه را به پایان می برد.

مؤلف بعد از مقدمه ای، به عنوان مثال برای تفکر ، کیفیت تکلم انسان را ذکر می کند و در چند فصل ، در باره آن بحث می کند ، بدین ترتیب:

فصل: و از جمله اسباب و آلاتی که آدمی در تکلم احتیاج به آن ها دارد ، عضوهای چند است مانند: شش و نی شش و حنجره و زبان و لب و غیر اینها.

فصل: و از جمله اسبابی که انسان در تکلم احتیاج دارد اراده است.

فصل: و از جمله اسباب تکلم احتیاج انسان است به تکلم.

فصل:از جمله اسباب تکلم هوا است .

فصل: از جمله اسباب تکلم این است که الله تعالی اعصاب بدن را مسخّر انسان کرده است.

فصل: و از جمله اسباب تکلم میل و اراده است.

فصل: و از جمله حکمت هایی که متعلق است به شرور عالم، یکی این است که به شروری که به آدمی می رسد متفطن می شود که خیرات و نعمتهایی که دارد، به سبب او و از جانب او نیست، از جانب الله تعالی است.

فصل: و از جمله اسباب تکلم ، این امر لطیف دقیق است که مشاعر و حواس انسان مساعده نمی کند به این که ما فی الضمیر دیگری را بداند و حاسه ای به ازای این مخلوق نشده است که ناس بر ضمایر یکدیگر اطلاع بیابند ، با آن که محتاجند در صلاح معاش و معاد به این که استعانت کنند به علوم آباء و اعوان و سایر ابنای نوع خود ، و اگر قوت مدرکه می داشتند که خیالات و علوم یکدیگر را ادراک می کردند البته الله تعالی قوت تکلم را در انسان خلق نمی کرد.

مقصد چهارم: در ذکر کلماتی که مأثور شده است از ائمه اطهار علیهم السلام در بیان صنع و حکمت الله تعالی ، شامل چند فصل:

فصل: و از جمله کلمات ائمه اطهار علیهم السلام در ذکر صنع و حکمت الله تعالی، حدیث لطیف شریفی است که مفضل بن عمر از امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده است و طول تمام و بسط عظیمی دارد و در نظر اهل عرفان ، بحری است مشحون به غرر و درر حکم و مملو از لألی لطائف معارف، و در امر ملایمت تمام دارد ، و چون این

ص: 183

حدیث شریف طولی دارد بعضی از فراید فواید آن با ترجمه واضح در این مقصد مذکور می شود ، به انضمام بعضی زواید مناسب.

مقصد پنجم: در بیان این مطلب شریف که ذوات اشیای عالم و حقایق اشیا به جعل و صنع الله تعالی است ؛ آن چنان که نظام و ترتیب اشیا به جعل و صنع الله تعالی است و از این مرتبه ترقی کردن به مقام رفیع توحید خالص، شامل چند فصل:

فصل: توحید ، اصل دین است و بی توحید شکر خدا و تعظیم خدا نمی توان کردن.

فصل: طریق دانستن این که ذوات و خواص اشیا از جانب الله تعالی است.

فصل: بیانی دیگر بر این که ذوات و خواص اشیا از جانب الله تعالی است ؛ به نقل از بعضی از عرفای محققین.

فصل: در نفی توهم فاسد اشتراک افعال انسان با خدا.

فصل: اشیاء از خود چیزی نیستند و چیزی ندارند. همه از جانب خدا هستند.

فصل: عارف شدن به این که ذوات اشیا به جعل و صنع الله تعالی به هم رسیده است و به فضل و موهبت الله تعالی است و غایت مرتبه معرفت می باشد.

فصل: کیفیت تقدیس الله تعالی از صفات.

فصل: نفی توهم این که: اثبات صفات برای حق موجب کثرت است.

فصل: نصوصی که دلالت دارند بر این که ذوات اشیا و خواص و آثار آن ها به جعل و صنع الله تعالی است.

فصل: نفی تو هم فاسد اشتراک.

فصل: نفی تو هم انقطاع عذاب.

فصل: راهزنان توحید

فصل: از جمله راهزنان توحید این که انسان خود را فاعل افعال خود می داند و رد جبر و تفویض .

فصل: و از جمله راهزنان توحید شبهه شروری عالم است.

وی چند فصل در بیان راهزان توحید بیان می کند ، با این عناوین: در شبهات: تصور معدومات و متنعات، عدم انفکاک صفات و خصوصیات اشیاء، اتصاف اشیاء ص: 1

به صفت امکان، جهل عوام و به توحید حق، جهل اغلب علما به توحید خالص، تو هم خیال انحصار راه خداشناسی و راه توحید در طریقه اثبات واجب، توهم این که اگر توحید خالص حق می بود باید در قرآن مجید و احادیث اهل بیت مذکور باشد، اشیاء را اجناس مختلفه و انواع متباینه می دانند و شبهه توهم این که اشیای عالم کثیر است و... .

نسخه موجود به این شبهه ختم می گردد و باقی کتاب از این نسخه افتاده است.

مؤلف در این کتاب نیز به روش خود در کتاب سابق، در پی معرفی راه مطلوب خداشناسی است و بر فلاسفه خورده می گیرد و به ابن سینا با این عبارت می تازد:

فَجُلّ کتاب الشفا بل کله تهافت عند اللبیب البصیر و قد صنف بعض الفضلاء المتدینین کتابا فی تهافت الفلاسفة.(1)

این کتاب نیز مانند رساله سابق ، به فارسی نگاشته شده و شامل یک مقدمه و چند

فصل و یک خاتمه می باشد.

کتاب بعد از خطبه چنین ادامه می یابد:

... و بعد فانی بینت الامر فی معرفة الله تعالی و توحیده بالهام الله و توفیقه علی النظر الی حسن نظام العالم و التفکر فی خلق السموات و بینهما من عجائب الصنع.... و عملت ذلک فی کتابی المبارک المسمی بتوحید نامه و تحفه توحید خانه... فوضعت هذه الرسالة الشریفة لابطال ما تمسک به المحجوبون من القاسیة قلوبهم عن ذکر الله تعالی اعنی فلاسفة یونان و من یحذو حذوهم... و سمیناها جلاء القلوب فی معرفة الله تعالی بالنظر فی العالم و التفکر فی خلق السموات و الارض و بیان بطلان طریقة الفلاسفة فی معرفته تعالی.... و بیناها علی مقدمة و عدة فصول و خاتمة».

مقدمه

در ذکر شرف معرفت و وجوب به تحصیل معرفت صحیح معتدبها ، و بیان این که معرفت الله تعالی به حسب وضوح و خفاء و به اعتبار اختلاف مراتب توحید و اخلاص مختلف می شود و تفاوت عظیم دارد ، و این که اصل معرفت ، فطری است و کمال معرفت احتیاج دارد به اکتساب ، و این که مسلک ناس و تحصیل معرفت مختلف است و معرفت صحیح به نظر در آیات سموات و ارض و آثار به هم می رسد ، چنان چه طریقه انبیا و ائمه طاهرین علیهم السلام است و طریقه محجوبین عن الله تعالی مودی به معرفت صحیح نمی شود و در اشاره اجمالی به مرتبه

ص: 185

اعلای معرفت.

فصل: در اثبات صانع به روش فلاسفه و اثبات توحید به شرع.

فصل: در تزییف طریقه معرفت فلاسفه به نحوه دیگر.

تبصره: از برای فصل این اصل و این که پرده از روی اشراک فلاسفه بر خیزد و فاش و آشکار شود که فلاسفه قائلند به مهیات فی نفسهای بالذات و اثبات اقتضاها و تاثیرهای بالذات می کنند از برای مهیات فی نفسهای بالذات، تا مجال نمویه و تخلیط مقلدین متعصب نماند.

خاتمه: در اشاره طریقه حقه به ذکر حدیث بیضه از امام جعفر صادق علیه السلام که ابو شاکر دیصانی گفت گو داشته است.

از این دو کتاب و همچنین کتاب های مشابه آن ها که در همین عصر و همچنین به فارسی پرداخته شده، (که در پاورقی از آن ها یاد شد) می توان دریافت که یک جریان فکری قوی در دوره سلطنت شاه سلطان حسین علیه فلاسفه جریان داشته است. از این که شرح حال این مؤلفان در هیچ یک از کتب تراجم آن عصر و عصرهای بعد یاد نشده ، می توان دریافت که این عده در اصفهان سکونت داشته و با تسلط افغان ها احتمالاً از بین رفته اند . بعد از افغان ها شاهد رشد و نضج فلسفه ، به ویژه روش فلسفی ملاصدرا _ موسوم به حکمت متعالیه _ توسط آقا محمد بیدآبادی و شاگردش ملا علی نوری، در اصفهان هستیم.

ص: 189

الملک، و مدرسه شهیدسعید عزالدین مرتضی قدس اللّه روحه، و مدرسه سید امام

زین الدین امیر شرفشاه که قاضی و حاکم است و آن مشهد ستی فاطمه بنت موسی بن جعفر علیهماالسلام با اوقاف و مدرّس و فقها و زینت تمام و قبول اعظم، و مدرسه ظهیر عبدالعزیز... و آنچه شعار شریعت و تمهید قواعد اسلام است از درس و مناظره و مجلس وعظ وحلقه ذکر معین و مقرر، و نور و نزهت و برکت مشهد فاطمه بنت موسی بن جعفر علیها السلام ظاهی وباهی... .(1)

پیداست بارگاهی با این همه ، شکوه خالی از کتاب خانه نبود .مؤیّد این سخن ، تفسیر قرآنی است که در رمضان سال 574 ه ق بر این آستانه مقدسه وقف شده است و در وقفنامه آن آمده است:

وقف... المجلد الثالث ... الاجل العالم المحترم اثیر الدین نجم الاسلام سید الکفاة و... الاماثل و الافاضل شمس العرب تاج الوزراء ابو عیسی احمد بن ابی شجاع... هذا المجلد من المصحف... مع ثلث مجلد مع الصندوق علی الروضة المقدسه... المنورة للسیدة الشریفة الرضیة الطاهرة فاطمه بنت الامام.... موسی بن جعفر الکاظم صلوات اللّه و سلامه علیها، علی ان یکون موقوفا صحیحا شرعیا مؤبدا... و کتب فی شهر اللّه المبارک رمضان سنة اربع و سبعین و خمس مائة.(2)

پای همین وقفنامه، دستخط علمایی که در سالهای 810 ه ق. و 878 ه ق. در آستانه مقدسه قم ، این کتاب را مطالعه کرده اند، موجود است، و این دلیل دیگری است بر این که در این بارگاه محلی برای نگهداری کتاب و نیز مطالعه عالمان وجود داشته است.

در گذشته به محل نگهداری کتاب ها و اشیای نفیس «خزانه» گفته می شد و قرائنی در دست است که این آستانه قبل از سال 574 ه ق. خزانه ای داشته است.(3)

از قرن دهم هجری در این بارگاه محلی برای نگهداری کتاب ها اختصاص یافت و مسئولی به نام «کتابدار» برای آن معین شده است. در ابتدای بعضی از نسخه ها ، مهر و

ص: 192

نام کتابداران موجود است. نمونه ای از آن ، که در صفحه اول یکی از قرآن ها آمده، چنین است:

داخل عرض و تحویل اقل السادات کتابدار سرکارات مبارکات گردیده رمضان 1106 .(1)

از قرائن فوق معلوم می شود که حداقل از قرن ششم هجری در این آستانه مقدسه ، محلی برای کتاب وجود داشته و از قرن دوازدهم هجری ، افرادی به عنوان کتابدار آستانه مقدسه مشغول خدمت بوده اند.

1. فهرست نسخ خطی کتاب خانه آستانه مقدسه قم

این فهرست توسط استاد محمد تقی دانش پژوه تهیه و در سال 1355 ه ش . به وسیله آستانه مقدسه چاپ و منتشر شد . این فهرست دارای چند بخش است:

مقدمه: شامل 116 صفحه . در این مقدمه مطالب تحقیقی و تاریخی درباره قم و کتاب ها و آثار مربوط به قم معرفی شده است.

بخش اول: در این بخش ، قرآن های خطی آستانه بدین ترتیب معرفی شده است:

قرآن های کتاب خانه، شامل 7 جلد ؛

قرآن های موزه، 81 جلد ؛

قرآن های تازه یافته، 380 جلد .

در این بخش 468 قرآن خطی معرفی شده است.

بخش دوم: این بخش به نسخه های خطی اختصاص دارد . بعد از معرفی هر نسخه ، شماره ثبت، شماره قفسه و شماره کتاب ذکر شده است.

ملحقات: شامل تصاویری از نسخه های با اهمیت و فهارس.

این فهرست ضعف هایی نیز دارد مانند:

الف) به علت اینکه ترتیب معرفی نسخ بر اساس حروف الفباست ، نسخ دیگری که اضافه شده در آن قابل درج نیست.

ب) در باره کتاب شناسی کتابها هیچ توضیحی داده نشده است.

ج) شماره هایی که بعد از معرفی نسخه ها ذکر شده ، تغییر کرده اند و نمی توان با این شماره ها نسخه ها را درخواست کرد.

د) هویت عکس های پایانی کتاب مشخص نیست و نمی توان دریافت که هر تصویر مربوط به کدام صفحه و کدام نسخه است.

تعداد نسخه های خطی که در این فهرست معرفی شده ، حدود 800 جلد است.

2 . فهرست نسخ کتاب خانه آستانه مقدسه حضرت معصومه علیهاالسلام ، جلد اول

این فهرست به وسیله حجة الاسلام و المسلمین سید حسن نقیبی تهیه و تنظیم شده است . در این فهرست ، 400 نسخه، از نسخ افزوده شده بعد از فهرست آقای

ص: 195

دانش پژوه ، معرفی شده است.

3 . فهرست نسخ خطی کتاب خانه آستانه مقدسه حضرت معصومه علیهاالسلام ، جلد دوم که در آن ، 364 نسخه از نسخ افزوده شده ، به وسیله این حقیر ، معرفی شده است.

جهت عدم تکرار اشکالات فهرست دانش پژوه، در فهرست این دو جلد ، نسخه ها به ترتیب شماره مسلسل معرفی شده است.

در پایان هر جلد نیز فهارسی از عناوین کتب و مولفین دیده می شود.(1)

8 . «زادالمعاد» ، ملا محمدباقر مجلسی 1244 ه ق.

9 . «اشارات الاصول» ، حاجی محمدابراهیم کرباسی 1245 ه ق

10 . «سؤال و جواب» ، حجة الاسلام محمدباقر شفتی 1247 ه ق . چاپ سربی

اولین چاپخانه ها در ایران چاپ سربی بودند، ولی با توجه به هزینه بالای این نوع چاپ، پس از رواج چاپ سنگی، چاپ سربی برچیده شد و تا سال 1290 ه ق . که ناصرالدین شاه در سفر به اروپا یک دستگاه چاپخانه با حروف عربی از فرنگستان به ایران آورد، تمام چاپ های ایران به صورت سنگی صورت می گرفت.

با گسترش چاپ سربی جدید ، دیگر چاپ سنگی کم کم منسوخ شد و امروز به کلی از گردونه چاپ خارج شده است. به همین جهت ، نسخه های چاپ سنگی از اهمیت ویژه ای برخوردار است ، زیرا خیلی از کتاب ها به صورت چاپ سنگی برای اولین بار به چاپ رسیده و پس از آن دیگر چاپ نشده و نسخه های آن کتاب ها هم اکنون منحصر در نسخه های چاپ سنگی است و از این قبیل کتاب ها فراوان داریم.(1)

5 . سال و محل چاپ

6 . ناشر و مطبعه

7 . قطع کتاب (جیبی، رقعی، خشتی، وزیری، وزیری بزرگ، رحلی)

8 . تعداد صفحات

9 . شماره مسلسل کتاب : که با آن شماره کتاب در مخزن مستقر شده می توان با آن کتاب را از کتاب خانه درخواست نمود.

10 . برای سهولت مراجعه در پایان کتاب، فهارس : مؤلفین، مطبعه ها، اماکن و کاتبان نیز افزوده شده است.

تنظیم فهرست کتاب های چاپ سنگی در ایران سابقه چندانی ندارد و تا آن جا که نگارنده اطلاع دارد ، تاکنون در این زمینه دو کتاب منتشر شده است :

1 . فهرست کتب چاپ سنگی موجود در کتاب خانه سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.

2 . فهرست کتب درسی چاپ سنگی کتاب خانه ملی ایران ، تاریخ انتشار 1376 ش.

ص: 198

تو سلطانی و ما جمله فقیران***بدست نفس اماره اسیران

خداوندا بذات بی مثالت***بهر یک از صفات بر کمالت

نمی گویم مرا تنها عطا کن***خدایا حاجت جمله روا کن

چو حاجتی از سر اخلاص خواهم***مراد از بهر عام و خاص خواهم

هر آنکس کین دعا را گوید آمین***بحقش هم اجابت کن بتعیین(1)

ذرات این جهان همه فرعند بی قرار***آن اصل را تو دائمی برقرار بین

آثار مُظهری تو را دست دست اوست***در عین جبر سلسله اختیار بین

کوئی منم تو کیستی ای مست بی خرد***خود را اسیر در رسن اضطرار بین

در راه معرفت چه توانی قدم زنی***بنگر علاقات بیرون از شمار بین

شوری بسر نداری و خامی کم عیار***برخود نظر نما معایب هزار بین

گر طالب سلوکی خواهی تو سالکی***با ما دمی بیا ره حق آشکار بین

با چشم ظاهری نتوان دید این طریق***این راه را تو از نظر اعتبار بین

در ملک فقرنه قدم و پادشاه باش***درویش باشی و خوش به از شهریار بین

خواهی کنی تو سیر صفای دیار یار***این خرقه از بر افکن مراندیار بین

صوفی شراب صاف بکام آید آشنا***شومست جام وحدت خود هوشیار بین

«نادم» مگو تو زین سخنان نزد جاهلان***ابراز، حق کنی سر خود پای دار بین (1)

التحیات الی یوم الدین و کتب الداعی سنه 1222» .

و در ادامه آن تاریخ در گذشت تعدادی از بزرگان این خاندان چنین ثبت شده است:

وفات مرحمت و غفران پناه جنّت و رضوان آرامگاه الواصل الی جوار رحمة الله میر محمد صالح والد ماجد طاب ثراه ، شب چهارشنبه 20 شهر جمادی الاول من شهور سنه احدی و عشرین و مأتین بعد الالف 1221 من الهجرة المقدسة النبویة.

وفات مرحمت و غفران پناه جنّات رضوان... میر محمد تقی والد ماجد طالب ثراه 1232.

وفات مرحمت و غفران پناه جنّت و رضوان آرامگاه الواصل الی جوار رحمة ربه الغنی اقامیر عبدالباقی نائب الصداره دار السلطنة اصفهان حشره الله تعالی مع من کان یتولاه من الائمه الطاهرین علیهم سلام الله الی یوم الدین اول ظهر یوم چهارشنبه 16 شهر ربیع المولود سنه 1250.

ششم هجری تحریر شده و جلد سوم تفسیر است. در این نسخه یکی از کهن ترین

وقفنامه های حرم مطهر حضرت معصومه علیهاالسلام تحریر شده که کهن ترین سند مکتوب تاریخی آستانه مقدسه به شمار می رود . این تفسیر در فهرست دانش پژوه، ص 90 ، شماره 392 ، معرفی شده و شایسته است با تحقیق و تصحیح منتشر شود .

6 . تفسیر القرآن(عربی)

از: مؤلفی ناشناخته

نسخه شماره 501 ، به خط نسخ، بدون نام کاتب و تاریخ کتابت .

تفسیرِ مختصری است به عربی ، که مؤلف آن ناشناخته می باشد. این تفسیر در جلد دوم فهرست جدید با شماره 501 معرفی شده است . این تفسیر با تفاسیر: جلالین ، تفسیر سید عبداللّه شبر، تفسیر صافی و اصفی مقابله شده و غیر از آن ها می باشد.

7 . ترجمه الخواص(فارسی)

از: ابوالحسن علی بن حسن زواره ای (قرن دهم هجری )

نسخه شماره 453 ، به خط نسخ، بدون نام کاتب و تاریخ کتابت .

نسخه شماره 457 ، به خط نسخ، بدون نام کاتب، 1075 ق.

نسخه شماره 569 ، به خط نستعلیق، کاتب: علی بک بن کلب علی نرج آبادی، 1089 ق.

8 . تفسیر القرآن علی بن ابراهیم قمی(عربی)

از: علی بن ابراهیم قمی

نسخه شماره 459 ، به خط نسخ، 1300 قمری، بدون نام کاتب .

9 . جوامع الجامع(عربی)

از: ابوعلی فضل بن حسن طبرسی (548 ه ق)

نسخه شماره 536 ، به خط نسخ، بدون نام کاتب، تحریر قرن یازدهم .

نسخه شماره 567 ، به خط ثلث، بدون نام کاتب، تحریر قرن دوازدهم .

نسخه شماره 572 ، به خط نسخ، بدون نام کاتب، تحریر قرن دوازدهم .

ص: 207

نسخه شماره 736 ، به خط نسخ، بدون نام کاتب، تحریر قرن یازدهم .

نسخه شماره 737 ، به خط نسخ، بدون نام کاتب، بدون تاریخ کتابت .

نسخه شماره 197 ، به خط نسخ، شفیع بن محمد مومن حسینی طالقانی، 1097 ق.

10 . جواهر التفسیر لتحفة الامیر(فارسی)

از: کمال الدین حسین بن علی کاشفی (910 ه ق)

نسخه شماره 570 ، به خط نسخ، بدون نام کاتب، تحریر قرن دوازدهم .

نسخه شماره 574 ، به خط نستعلیق، بدون نام کاتب، تحریر قرن سیزدهم .

11 . خزائن جواهر القرآن(عربی)

از: علی قلی خان بن قره چغای خان خلجی قمی (قرن یازدهم)

نسخه شماره 5888 دانش پژوه ، به خط مولف، 130 برگ .

این نسخه به خط مؤلف است . مؤلف آن یکی از حکیمان و قرآن پژوهان سده یازدهم قم است که شرح حالش قبل از این ذکر گردید . این کتاب از سوی دفتر نشر میراث مکتوب در دست تحقیق و انتشار است .

12 . خلاصه منهج الصادقین(فارسی)

از:ملافتح الله بن شکر الله کاشانی (988 ه ق)

نسخه شماره 455 ، به خط نستعلیق، بدون نام کاتب و تاریخ کتابت .

نسخه شماره 458 ، به خط نستعلیق، مسعود بن محمود، 15 ذی قعده، 1048 ق.

نسخه شماره 462 ،به خط نسخ، شمس الدین بن نور الدین محمد اسیری، 1333 ق.

نسخه شماره 179 ، به خط نستعلیق، بدون نام کاتب، سه شنبه 11 شوال (بدون ذکر سال) .

نسخه شماره 6128 دانش پژوه ، به خط نسخ ، حسین قلی بن بهرام میرزا، 21 ذیحجه 1054 ق.

نسخه شماره 6129 دانش پژوه ، بدون نام کاتب، قرن دوازدهم هجری .

ص: 208

نسخه شماره 5967 دانش پژوه ، به خط نستعلیق، بدون نام کاتب، 1123 ق.

نسخه شماره 6108 دانش پژوه ، به خط نسخ، حاتم، سه شنبه 9 جمادی الاول 1090 ق.

نسخه شماره 6435 دانش پژوه ، به خط نسخ، بدون نام کاتب، قرن یازدهم .

13 . الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور(عربی)

از: جلال الدین سیوطی

نسخه شماره 6425 دانش پژوه ، به خط نسخ، بدون نام کاتب، قرن دوازدهم هجری .

14 . روض الجنان و روح الجنان(فارسی)

از: ابوالفتوح رازی

نسخه شماره 6093 دانش پژوه ، به خط نسخ، بدون نام کاتب، قرن یازدهم .

نسخه شماره 391 دانش پژوه ، به خط نسخ، محمد زمان حسینی، 1015 ق.

15 . الصافی(عربی)

از:ملا محسن بن مرتضی فیض کاشانی (1091 ه ق)

نسخه شماره 454 ، ثلث، محمد رضا بن محمد، دوشنبه 4 ذیقعده، 1255 ق.

16 . الکشاف(عربی)

از: جار الله محمود بن عمر زمخشری (538 ه ق)

نسخه شماره 456 ، به خط نسخ، عبد الله بن ابراهیم، 24 رجب 1067 ق.

نسخه شماره 460 ، به خط ثلث، بدون نام کاتب، قرن سیزدهم هجری .

نسخه شماره 481 ، به خط ثلث، بدون نام کاتب، قرن دوازدهم هجری .

17 . کنوز الجواهر و معادن الزواجر(فارسی)

از: غلام رضابن محمد علی کاشانی آرانی (قرن سیزدهم هجری)

نسخه شماره 6114 ، به خط نسخ، علی انجدانی، چهارشنبه 24 صفر 1252 ق.

نسخه این تفسیر منحصر بوده و مؤلف آن از فقهیان دانشمند سده سیزدهم شیعی است و شایسته است که به صورت پایان نامه ای تحقیق و منتشر گردد .

ص: 209

18 . مجمع البیان(عربی)

از: ابو علی فضل بن حسن طبرسی (548 ه ق)

نسخه شماره 5969 دانش پژوه ، به خط نسخ، قرن دوازدهم هجری .

نسخه شماره 5954 دانش پژوه ، به خط نسخ، قطب الدین تاج الاسلام محمدبن

حسین بن حسن کیدری بیهقی سبزواری، دوشنبه 14 جمادی الثانی 585.

جا دارد که این نسخه به عنوان سندی برای آثار شیعی به صورت عکسی منتشر شود .

19 . مشکوة الانوار(عربی)

از: ابو حامد محمد بن محمد غزالی (505)

نسخه شماره 530 ، به خط نسخ، بدون نام کاتب و تاریخ کتابت .

20 . منهج الصادقین(فارسی)

از: ملا فتح اللّه بن شکر الله کاشانی (988 ه ق)

نسخه شماره 5992 دانش پژوه ، به خط نسخ، محمد علی بن مهر علی گزی سینی، یک شنبه 24 جمادی الثانی 1056

نسخه شماره 5898 دانش پژوه ، به خط نسخ، محسن بن ابی الولی حافظ حسینی، دوشنبه، ربیع الثانی 1089 ق.

21 . مواهب علیه یا تفسیر حسینی(فارسی)

از: کمال الدین حسین بن علی کاشفی (910 ه ق)

نسخه شماره 452 ، به خط نستعلیق، محمد بن یوسف بن محمد علی آشتیانی، 1287 ق.

در کتاب خانه آستانه حضرت معصومه علیهاالسلام ، 41 نسخه خطی از تفاسیر شیعه و عامه ، در 21 عنوان، به زبان های فارسی و عربی موجود است .

ص: 210

ص: 211

ص: 213

آن، مفاخره بین آن حضرت و جبرئیل را به نحو عالی به نظم کشیده است. این مثنوی 60 بیت است، چهل بیت اوّل آن در کتاب سوگواریهای ادبی در ایران ، تألیف ح. کوهی ، در سال 1333ش به چاپ رسیده و بعد از آن همان ابیات در دیگر کتب نقل گردیده است.

امّا بیست بیت آخر این مثنوی که تا به حال در جایی چاپ نشده، در جُنگ شیخ اسد اللّه تنکابنی مندرج است و اکنون با شماره 478 در کتاب خانه آستانه مقدسه حضرت معصومه علیهاالسلام نگهداری می شود.

در این جا تمامی این مثنوی با تصحیح از روی جنگ مذکور و نسخه چاپی تقدیم اهل نظر می گردد .

سرخوشان نشئه صهبای عشق

گفت با جبریل رب العالمین***بهر امروزت همی خواندم امین

رو ببین این خیل مستان مرا***عندلیبانِ گلستانِ مرا

سرخوشان نشئه صهبای من***مهوشان جلوه زیبای من

یک چمن گل در میان خاک و سنگ***مشکبوی و لعل فام و رنگ رنگ

تا بدانی که خداوند تو چون***«انّی أعلم» گفت و «ما لا تعلمون»

باعث ایجاد عالم از چه بود***این همه اعزاز آدم از چه بود

تخم افشاندم کنون بَر می برم***غوص عمّان کرده، گوهر می برم

عشق از من نشئه ای بود از وجود***گر نبودی نور او عالم نبود

مظهری می خواست عشق پاک را***رو بپرس این کشتگانِ خاک را

جبرئیل آمد در آن ماتمکده***دید از یکسو رده اندر رده

وز دگر سو خستگان و کشتگان***زینب و کلثوم و دیگر کودکان

گه به سایه اسب شه در می خزند***گه لبان از تشنگی در میمزند

یک چنین آنجا ستاده در میان***از دو سو آن کشتگان و آن زنان

گفت جبریل این همانا محشر است***نی که حشر از بهر عدل داور است

ص: 215

هست ازو آوازه عدل و داوری***نیست در وی غیر ظلم و کافری

دید شه جبریل با خیل ملک***بهر تکریمش بگفت: «النصر لک»

ای رسول عقل و ای روح الامین***بهر چه از عرش راندی بر زمین

گفت از عرشت سلام آورده ام***وز خداوندت پیام آورده ام

گفت برگو تا به جان فرمان کنم***جانِ دیگر نیست تا قربان کنم

گفت فرمودت خداوند ودود***گر نبودی تو خداوندی نبود

بر خداوندان خداوندی تراست***در دو گیتی آنچه بپسندی تُراست

ای رموزآموز علم «مِن لدن»(1)***ای تو مقصود و مراد از امر «کُنْ»

ای حسین عشق و ای ایوب صبر***احمد دین حیدر کرّار بَدر

تو غریب افتاده آن یاران شهید***آن زنان آن طفلکان نارسید

بین که عرش از پا درآمد زین ستم***رخصتی ده تا بر این اعدا زنم

بر خود انصاف آر ازین جور و ستم***گفت من ز انصاف خود آنسوترم

گفت: با خیل ملائک آمدم گفت: من از بهر آن «یک» آمدم

گفت: بنما تا ببینم لشکرت؟***گفت: باید بود چشم دیگرت

«بجُنودٍ لم تَرَوْها» (2)در سبق***که به پیغمبر بیاوردی ز حق

آن جنود اندر من است ای خوش خبر***که بر اعدا دارم از ایشان ظفر

جبرئیلا این نه نار موسی است***جبرئیلا این نه دار عیسی است

جبرئیلا حال عشق اندر تو نیست***تا بگویم کشتگان را حال چیست

این حدیث ذبح اسماعیل نیست***قصه پر غصه هابیل نیست

تو در و بینی همه جور و جفا***من همی بینم صفا اندر صفا

گفت آب آرم ز دریای کرم***گفت من خود اندر آن دریا درم

آب او خود می برد خاک مرا***سیل او آزرده خاشاک مرا

با هوایش در تموز و دی خوشیم***ماهی آبیم و مرغ آتشیم

ص: 216

تیغ بر سر همچو افسر برده ایم***تشنگی چون؟ آب کوثر خورده ایم

گفت: من ای تشنگان را آب جوی***تشنه اویم نه تشنه آب جوی

تشنه عشق از دو دریا سیر***نیست آب او جز از دم شمشیر نیست

تو دبستان مرا طفل نوی***گر چه مُلک علم را کیخسروی

نفس را باشد فنا در کیش عقل*** که فزون زان نیست ره در پیش عقل

آن فنای آب و باد و آتش است***خاک مسکین ساکن و فرمان کش است

آن سه دانی چیست باد نخوت است***آتش خشم است و آب شهوت است

چون فنا افتاد عشق پاک را***گیرد اوّل خاک بر سر خاک را

آن حسین شد کشته در دشت بلا***اوفتاده سر جدا و تن جدا

غیرتش نگذاشت تن ز آبی فتاد***خواست تا اجزای آن گردد هبا

گفت عشقا خاک من بر باد ده***خاک من در کوی او بر باد ده

تاخته اسب ستم بر جسمشان***جان فدای جسمشان و اسمشان

گشت پامال ستوران آن جسد***بادشان «فی جیدها حبلّ من مَسَد»(1)

خاک او جان شد ندانم جان چه شد***زین فراتر عقل را سامان چه شد

ای خوشا آنانکه تن را جان کنند***جان به از جان آنچه خواهند آن کنند

بی کفن افتاد تنها چاک چاک***فرق ما را هست لایق خاک خاک

عشق می خواهد چنین ای ذوالمحن***کشتگان خویش بی غسل و کفن

زان کفن پوشند مردان دلیر***که بُرند از تیغ و دوزندش به تیر

نوحه شان جز مرغ صحرائی نکرد***گریه شان جز ابر دریائی نکرد

عقل می گریید زان درد و محن عشق می خندید در آن انجمن

چون ز هجران بگذری جز وصل نیست***وصل را گنجای جنس و فصل نیست

ذات را بشناسی از وصف صفات***صد حسین از ذات حیرانست و مات

آب آتش کی شود ای ذات جو***لیک چون آتش شود در فعل او

ص: 217

است. او اندکی بعد در اصفهان و سپس در شیراز اقامت گزید ؛ تا این که به درخواست

مردم قم در این شهر ساکن و تا آخر عمر در آن جا به سر برده است. مدفن او در قبرستان شیخان قم معروف است. از مهمترین آثار او قوانین المحکمة و جامع الشتات و غنائم الایّام را می توان نام برد.

بین میرزا و مرحوم بیدآبادی صمیمیت کامل وجود داشته و میرزا از مریدان آن مرحوم به شمار می رفته است . این صمیمیت موجب گردید که بعدها شاگرد معروف بیدآبادی ، یعنی حکیم آقا علی نوری ، از مریدان میرزا گردد و بینشان مراسلات دوستانه ای رد و بدل گردد که مشهور است.

عصر صفویه و افشاریه بر طرف گردد. شاگردان او نیز از مشاهیر و بزرگان بوده اند که از میان آن ها مولی علی نوری، مدرّس بزرگ حکمت متعالیه و صدرالدین کاشف دزفولی - عارف مشهور - را می توان نام برد. اکثر فلاسفه متأخر، سلسله اساتیدشان به مولی علی نوری و از وی به مرحوم بیدآبادی منتهی می گردد.

عرفای متأخر حوزه علمیه نجف و قم نیز اغلب سلسله اساتید خود را به مرحوم ملاحسینقلی همدانی و از وی به سید علی شوشتری می رسانند. در مورد استادان عرفانی مرحوم شوشتری اختلاف هست ؛ ولی با ملاحظه یک سلسله قرائن قوی ، شاگردی او نزد مرحوم کاشف دزفولی مسلّم است که او نیز شاگرد بیدآبادی بوده است . بالاتر از همسانی دستورهای عرفانی این عارفان با دستورهای مرحوم بیدآبادی، اتصال آنان را به مکتب تربیتی وی مسلّم می دارد. در مورد تألیفات و اندیشه های آقا محمد بیدآبادی به کتاب آشنای حق ، که در احوال و اندیشه های وی تألیف شده ، مراجعه شود .

الوصول و قرّرلنا درکَ حقیقةِ المأمول بالتزام لوازم الشریعة و سلوک سبیل الطریقة

المستقیمة و بَیَّنَ «انَّ الذکری تنفع المؤمنین» و فیها تذکرةً للمتّقین و إمحاض النُصح للإخوان من أعزّ أرکان الدین و أن کان القوم لا یحبُّون الناصحین. فأقولُ إمتثالاً لأمرک یا أخی فی الله :

مثلک یعلم بالضرورة أنّ الإخلاد إلی أرض المادّة و ازدیاد التثاقل بالانکباب علی لوازم الطبیعة الجسمانیة و الاشتغال باستیفاء اللذّات الحسیّة و المشتهیات البهیمیة و السَبُعیة ؛ بل صرف تمام أوقاف العمر فی تدریس العلوم الرسمیة و ترک طریق التصفیة بالریاضیات الشرعیة و تقلید الآباء و المشایخ فی المسائل الأصلیة و الفرعیة من موانع العروج إلی سماء المعارف الحقیقة و النفس الأمریة.

فخُذْ من العلوم المتعارفة الرسمیة أحسنها، بقدر الضرورة مع المجانَبَة عن المراء و المجادلة الممرضة.

ثمّ اشتغل بتلطیف السرّ ؛ فإنّ العلم لیس بکثرة التعلّم، إنما هو نور یقذف فی القلوب المستعدّة للإفاضة، بل العلم مجبولٌ فی القلوب، تأدّب بالآداب الروحانیة تجده. والجوع سحابٌ یمطر الحکمة، و من أخلص اللّه أربعین صباحا جرتْ ینابیع الحکمة من قلبه علی لسانه.

و سیّد علوم اهل البیت : نکت فی القلوب و قرع فی الأسماع. و العلم ما یحدث یوما فیوما و لحظةً فلحظةً.

فارفض عنک رسوم العادة ولازم طریق أهل الشهادة الطالبین للحقایق، لأنّ کلّ حقِّ حقیقةً، فخذ اللبابَ و الترک التشویر فی کلّ بابٍ.

و إیّاک و الغترار بالظاهر، لأنّ لکلّ آیةٍ ظهرا و بطنا و حدا و مطْلَعا.

و کن من الزاهدین فی الدنیا و ما فیها، لأنّها دار غرور الإنس و الجانّ و حیاتها لهوٌ و لعبٌ بنصِّ القرآن، فذرها للنساء و لصبیان و شمرّ مثل الرجال فی طلب الآخرة و هی الحیوان عند أهل العرفان.

و ما الدنیا؟ هل هی إلّا طعام اکلیة أو ثوب لبیسة او امرئة أصبتها وهی عند أهل اللبّ فی الظلال.

ص: 222

کلّ ما فی الکون و همٌ أو خیال أو عکوسٌ فی المرایا أو ظلال

و اتّقِ الله حق تُقاته ما استطعت و اطلب الإعانة من الله و جاهد أوّلاً فی سبیل الله ثمّ

فی الله، لأنّ الثانی سبب الوصول کما أشار إلیه قوله سبحانه: «الذین جاهَدوا فینا لنهدینّهم سبلنا».

و رمز الیه قول السجاد علیه السلام : «من وفا بعهدک و تعب نفسه فی ذلک واجهدها فی مرضاتک فاهل للبشارة». إذلیس لأهل الإخلاص فی النشأة العنصریة من خلاصٍ إلّا بإفناء بقایا الوجود و تسلیم الأمر کلّه إلی ولیّ الإحسان والجود.

فتقرّبْ إلیه بالنوافل، حتی یکونَ الحقّ بصرک و سمعک، فتکون من الرجال السابقین الذین صَدَقوا ما عاهدوا الله علیه.

وادّوا الأمانات إلی الله مولیهم الحقّ، فإنّ لِلّه أولیاءً تحت قبابه لایعرفهم غیره.

و إن لم تستطع ولن تستطیعَ بمعونة توفیقٍ و تجریدٍ و احتمال مشقّةٍ شدیدةٍ، فلازم طریقة أصحاب الیمین، «أکثر أهل الجنّة البُلْه» القانعون بجوار خیرات الحسان و بطواف جواری و غلمان عن روضة رضوان الجمال و خلد مقعد صدقٍ عند ملیکٍ متعالٍ.

و اعلم أنّ أکثر أهل الدنیا أهلُ غفلةٍ، لا خیر فیهم و لا غنی عنهم و ما أشبه حالهم عند أهل الاِنتباه بحال الأحجار التی یزال بها العذرة عند فَقْد المیاه، فهم من ضرورات مزبلة الدنیا و عمارة هذه الأولی، فنزّلهم منازلَهم و اعرف لذوی الفضل منهم فضلَهم و دارَهم مادمتَ فی دارهم و أرضهم مادمتَ فی أرضهم، بال مداهنةٍ فی الدّین و لا رکونٍ إلی الظالمین. و احتمل منهم الضررَ و الأذی، فأنّ نعیمَ الآخرة محفوفٌ بالمکارهِ الدنیویة. و اصبر نفسَک معَ الذین آمنوا صبرا جمیلاً و توکّل علی الله و اتّخذه وکیلاً.

ولا ترسلْ عنانک فی مراتع الرُخَص الشرعیة الواردة لأهل الزمان من ضُعفاء العقول و النِسوان و المستضعفین من الرجال و من الصِبیان.

و اذکر عیش مولی الإنس و الجان ؛ فإنّه احترزَ عن دقیق شعیرة ببعض الأدهان.

و لا نقل: مَن حَرمَّ زینة الرحمن؟ فإنّ تخیّلَ ذلک فی هذاالمقام من تسویلات الشیطان الموجبة للرحمان من درجات أهل العرفان و الإیقان. و بین التحریم و حرمان النفس فرقانٌ.

ص: 223

و لذا قال مرشد أهل الحقیقة و قائد سبیل الطریقة بلسان أهل الشریعة فی عسل أمّ أیمن الممزوج باللبن: «یمکن الاکتفاء بأحدهما، لا أشربهما؟ و لا أحرمها».

و قال عند الاجتناب من أکل خبیص أخاف أن یقال لی یوم القیمة: أذهبتم طیّباتکم فی

حیاتکم الدنیا.

و قال: «و إیّاکم و التنعُّمَ و التلهّی و الفاکهات».

و قال بعض فی بعض الأدعیة: أعوذبک اللهمَّ من رفیع المأکل و المشرب.

فلا تذهب طیّباتک فی حیاتکم الدنیا و لا تنسَ نصیبَک عن الآخرة ؛ فإنّها خیرٌ و أبقی.

و إیّاک و تناولَ الشبهاتِ و التوغُّل فی المباهات ؛ فإنّها تورث القسوةَ و تفوت لذّةَ المناجات.

و إیّاک و الریاسةَ و التحدثّ بها، لأنّها ملعونٌ مَن ترأس، ملعونٌ مَن هَمّ بها. لأنّها لا تصحّ إلّا لأهلها و هم الذین أماتوا نفوسَهم و أحْیوا قلوبَهم و اخلوا دخائلهم من غیر الله و جزوا أو قاتهم فی طلب مرضاته حتی صارتْ أنفسهم مواضع لمشیة الله.

و إیّاک و مجالسةَ المترأسین، سیّما مدّعی العلم منهم بلا برهانٍ، لأنّهم قومٌ نَسوا اللهَ فأنسیهم أنفسَهم، فیتّبعون شهوات الحیوان و یستدلّون بالمتشابهات عند مطالبة البرهان، فسوف یلقون غیّا و سیصلون سعیدا.

فبعد تطهیر قلبک استفت قلبک، فإن افتاک فعلیک بجمع الحقیقة و الطریقة و الشریعة فإن فاقد أحدها لیس بإنسانٍ فی الحقیقة، بل حیوان طرید أو شیطان مرید أو جبّار عنید.

و بالجملة لابدَّلک من تحصیل عقائد برهانیّةٍ عرفانیّة و حقائق ربّانیّةٍ و أخلاقٍ فاضلةٍ نفسانیّةٍ و ملکاتٍ مَلَکیّةٍ و آدابٍ شرعیّةٍ و عباداتٍ بدنیّةٍ، بشرائطها المقرّرة الدینیّة حتی تعرف صدق ذلک من قلبک.

و ذلک لا یحصل بالمُنی و لا ینال بالهوی و لایدرک بالأسباب الظاهرة من العباء و الرِداء و التخُّتم بالعقیق و أخذ العصا و التزیّن بِزّیّ العلماء و العُبّاد والصلحاء و الإنتساب بالنَسَب إلی سلسلة الأتقیاء، بل لا بدّ فیه من الزهد فی کلّ ما تأتی و تذر.

و عند تصحیح النسبة تسکب العبرات. و لا بدّ فیه من الریاضات المبادی، لإصلاح البضعة التی إن صلحتْ صلحْ بقیةَ الجسد ؛ لأنّ بالنیات خلّد هولاء و هولاء و الکلام فی ذلک

ص: 224

طویل.

فاشغل قلبک بأوامر القرآن و الحدیث قبل أن یشغلک من قبل نفسه بالأحادیث ؛ فإنّها إن لم تشغلْها شغلتک و لا تترکها و هواها، لأنّها تسعی فی رداها و قد أفلح مَن زکیّها و نهاها مِن هواها.

ثمّ الواجب علیک الاهتمام باستیفاء آداب الزیارة و شرائطها، من تعظیم المزور و إعانة الزوّار.

و إیّاک و أن تکون کاذبا فی قولک: «و أُشْهِدُ أَنّک تَری مقامی و تسمعُ کلامی» و لا تلفت إلی أحدٍ فی الروضة المقدّسة و لا تحدّث بالناس فیها و لا تتفرّج فی ریاض القنادیل ؛ فإنّها لا تلیق بعبادة المصطفین.

و متی فَتَرَ شوقک فاخرج منها؛ فإنّ الغفلة عن الذکر أحسن من الغفلة فی الذکر.

وادع لأبَوَیْک و أرباب الحقوق علیک.

فهذه سبیلی ادعوا إلیه مَن اتبعنی و ما توفیقی إلّا بالله، و الله یقول الحقّ و هو یهدی السبیل، و من یضلل الله فماله من هادٍ، و من لم یجعل الله له من قلبه مرشدا واعظا فلن تجدَله ولیا مرشدا، فإنّ الهُدی هدُی الله و لا تهدی من أحببت.

فهذه تذکرةٌ لمَن شاء أن یتّخذَ إلی ربِّه سبیلاً.

ص: 225

پس قلب ها و دل هایمان از درخشش کلمات پرنور آن حضرت نورانی گشت و با تابش ستارگان هدایت و حکمتهای پر نور وی، از تاریکی مناقشه های علمای علم کلام و از اشتباهات سخنان همسان حکیمان مشّای و اشراقی رهایی یافت.

خدایی که حکمتهای الهی و ایمانی قرآن کریم، عقاید و باورهای ما را استوار و اصلاح نمود و از استدلالهای علوم طبیعی و ریاضی و عقاید من درآورده معتزله و اشاعره بی نیاز ساخت. و به وسیله احادیث صحیح نبوی و آثار متعالیه علوی ما را از مرضهای درمان ناپذیری که از سخنان فیلسوفان یونانی و ارتکاب کارهای طبیعی حیوانی و تقلید پدران و گذشتگان پدید آمده بود، در ظاهر و باطن شفا بخشید.

پس برترین و پاکترین درودهای خداوند بر آن حضرت و آل اطهارش باد و خداوند به آن حضرت بهترین پاداش را که برای انبیای خود داده عنایت فرماید چرا که او راه رسیدن به حقیقت را با التزام به شریعت و پیمودن راه مستقیم خود، برای ما روشن ساخت و نیز برای ما بیان نمود که پند و موعظت، مؤمنان را سود بخشد و متّقیان را یادآوری است. همچنین به ما آموخت که خیرخواهی خالصانه برای برادران ایمانی از استوارترین ارکان دین است اگر چه آنان خیرخواهان را دوست نداشته باشند.

پس در پاسخ درخواست شما می گویم: ای برادر ، شخص فهیمی مانند جناب عالی ، به خوبی واقف است که توجه و دلبستگی به دنیا و علاقه به ماندگار شدن در آن و بند و بارهای گران بر نفس نهادن با روی آوردن به ابزار طبیعی و جسمانی و مشغول شدن به لذتهای نفسانی و خواهشهای پست حیوانی ، مانع از رشد وترقی و رسیدن به مرتبه والای معارف حقیقی و الهی هستند ؛ بلکه بالاتر از آن، صرف نمودن تمام لحظات عمر در تدریس علوم رسمی و چشم پوشی از طریقه تهذیب و تزکیه نفس با ریاضت های شرعی و تقلید از پدران و استادان در مسائل اصلی و فرعی نیز مانع از عروج به آسمان معارف حقیقی و رسیدن به واقعیات هستی است.

پس از میان علوم معمول رسمی بهترین آن ها را انتخاب کن و از آن نیز تنها به اندازه ای که مورد نیاز و لازم است فراگیر و از جدل و مناقشه در تحصیل علم که

ص: 227

موجب بیماری روح و روان است، بپرهیز.

بعد از آن که از علوم لازم به اندازه نیاز تحصیل کردی ، به پاک سازی روح و روانت بپرداز، زیرا که علم بستگی به زیادی تحصیل ندارد ، بلکه آن نوری است که در قلب ها و دل های مستعد که صلاحیت افاضه آن را داشته باشند می تابد(1) و همچنین نهاد دلها و قلبها با علم سرشته شده، اگر به آداب شایسته الهی آراسته شوی آن را خواهی یافت. (2)

گرسنگی بسان ابری است که باران حکمت ومعارف از آن فرو می ریزد. بنده ای که چهل شبانه روز برای خدای تعالی اخلاص ورزد و همه کارهای خود را با اخلاص انجام دهد، چشمه های حکمت در قلبش جوشیده و بر زبانش جاری می گردد. والاترین علوم اهل بیت علیهم السلام آن است که بر قلب ها الهام گردد و بر گوش ها القا شود ، و علم آن است که لحظه لحظه و روز به روز حادث می شود .(3)

ص: 228

پس گرد و غبار رسوم و عادات را از خود بزدای و راه و روش اهل شهادت و حضرت را که به دنبال حقیقت هستند در پیش بگیر.

بر حذر باش که فقط ظواهر آیات و روایات را بگیری و غیر آن را انکار کنی؛ چون

برای هر ایه از کلام الهی ظاهری است و باطنی و حدّی است و مطَّلعی.(1)

نسبت به دنیاها و زینت های آن بی رغبت باش ، زیرا دنیا جایگاه فریفتگی و خودنمایی انس و جن است و حیات آن به تصریح قرآن کریم بازیچه و سرگرمی است پس آن را بر اهلش که زنان و کودکان هستند واگذار و خود مانند مردان در طلب آخرت و حیات ماندگار باش که در نزد اهل معنی زندگی حقیقی و دائمی و واقعی در سرای بازپسین است.

دنیا چیست؟! آیا جز لقمه غذایی است که خورده می شود یا تکه لباسی است که پوشیده می شود یا زنی است که به نکاح در می آید و همه این ها نزد صاحبان عقل چیزی جز وهم و پندار نیست.

کلّ ما فی الکون وهمٌ أو خیالٌ***او عکوسٌ فی المرایا أو ظلال

همه چیز که در عالم هستند یا وهم و خیال هستند یا عکس ها و نقش هایی که در آینه یا به صورت سایه نمودار می شوند یعنی نمود هستند نه بود.

آنچه در توان داری جانب خدای را آنچنان که در شأن اوست پاس دار و از او یاری بخواه و مجاهدت کن اولاً در راه خدای و سپس برای خدا، چون جهاد برای خدا سبب رسیدن به نیل به مقصود می باشد همانطوری که خدای تعالی خود در قرآن فرموده:

آنان که برای ما جهاد می کنند، آنان را بر راه های خودمان هدایت می کنیم: (2)

امام زین العابدین علیه السلام نیز به آن اشاره فرموده در این دعا:

«مَن وفا بعهدک و تعبَ نفسَه فی ذلک واجهدها فی مرضاتک فاهلٌ للبشارة».

الهی آن که به عهد و پیمان تو وفا نموده و خود را در آن به سختی و مشقت انداخته

ص: 229

و برای جلب رضای تو کوشش نموده، سزاوار بشارت و پاداش است.

و سر آنکه جهاد برای خدا موجب نیل به مرام و مقصد است این است که بنده مخلص را بدون فنای تمامی وجود و تسلیم نمودن امور به ولیّ خود، راه نجات دیگری در این دنیای مادی متصور نیست.

با به جای آوردن نمازهای نافه به خدای تقرب جوی تا آنکه حق چشم و گوش تو گردد (1) و در زمره مردانی باشی که بر پیمان و عهد خدا وفادار مانده و امانت را به صاحب آن برگردانیده و به سوی خدای خویش که سرور و مولای حقیقی آنان بوده بازگشت نموده اند. در زیر آسمان های خدا، اولیا و بندگان محبوبی می زیند که کسی غیر حق آنان را نمی شناسد.

اگر بر این اندازه قادر نبودی - و البته بدون توفیق الهی و قطع تعلقات و تحمل سختی های طاقت فرسا قادر نخواهی بود - پس راه اصحاب یمین را در پیش گیر و سعی کن داخل آنان باشی که در حدیث وارد شده که:

اکثر بهشتیان را صاحبان عقل های ناقص تشکیل می دهند(2) آنان که به جز زنان و دختران و غلامان و نعمت های بهشتی بسنده کرده و از رضوان جمال الهی و قرارگاه صدیقین در بارگاه حق تعالی چشم پوشی نموده اند.

ص: 230

آگاه باش که اکثر اهل دنیا در غفلت به سر می برند نه خیر و نفعی در آن ها هست و نه چاره ای از معاشرت با آن ها وجود دارد. پس باید جایگاه و مرتبه آنان را بشناسی و تا زمانی که در منزل و مأوای آنان هستی با آن مدارا نمایی و هر کدام را در رتبه شایسته خویش قرار دهی - البته در این مدارا و رعایت حال آنان نباید دینت را سرسری بگیری یا به اهل ظلم و ستم اعتماد و تکیه کنی. پس باید اذیت و آزار اهل دنیا را تحمل کنی، زیرا آسایش و نعمت های سرای بازپسین به سختی ها و شداید این عالم مادی پیچیده شده است ؛ تا این شداید را تحمل نکنی به آن نمی رسی. پس همراه آنان که ایمان آورده اند صبر و پایداری نیکو بنما و بر خدایت اعتماد کن و او را وکیل و کارگزار خود قرار ده.(1)

هشیار باش که لجام و افسار نفست را چراگاه رخصت های (2)

شرعی آزاد نگذاری زیرا آن رخصت ها و اذن ها از جانب شارع برای اهل زمان بوده که همان صاحبان عقل های ضعیف و زنان و اطفال و نا آگاهان می باشند.

زندگی و گذران مولایت، پیشوای جن و انس علی علیه السلام را یادآور باش که چگونه این دنیا را سپری نموده، از نان جوینی آغشته به روغن پرهیز نمود و تناول نکرد ، و مبادا که با خود بگویی چه کسی نعمت های الهی را حرام نموده؟(3) زیرا این خیال باطل

ص: 231

از وساوس ابلیس و موجب بازماندن از رتبه های عالی اهل عرفان و یقین است چرا که بین حرام شدن با محروم ماندن نفس از رتبه های عالی فرق آشکار و روشن وجود دارد [یعنی آنچنان نیست که هر چیزی که حرام نباشد ارتکاب آن جایز است. بلکه آنان که خواهان مراتب عالی هستند از خیلی امور که حرام نیست اجتناب می کنند [به همین دلیل امام موحدین و راهنمای اهل حقیقت حضرت امیر المؤمنین علیه السلام در مورد عسل مخلوط با شیری که ام ایمن آورده بود، فرمودند: می توان به یکی از این ها کفایت کرد، نه آن ها را می نوشم و نه تحریم می کنم.

و آن حضرت در جواب سؤالی از نخوردن حلوایی که به ایشان هدیه شده بود ، فرمودند که می ترسم در قیامت به من گفته شود: شما خوشی هایتان را در دنیا از بین برده اید (1)

و هم آن حضرت فرمودند :

حذر کنید از تن آسایی و تن پروری و مشغول شدن به کارهای بیهوده و خوشگذرانی و عادت به خوردن میوه های لذیذ.

و هم در بعضی دعاها فرموده اند: خدایا ، به تو پناه می برم از خو گرفتن به خوردنی ها و نوشیدنی های لذیذ و گوارا.

پس خوشی های خود را در دنیا سپری نکن (2) و بهره و نیازمندی خویش را در آخرت فراموش منما، زیرا که لذت های سرای بازپسین ماندگار و نفعش بیش تر است.

زینهار از صرف لقمه های مشکوک و شبهه دار، و فرو رفتن در مباهات، که موجب قساوت قلب و مایه محرومیت از درک لذت مناجات است.

زینهار از طلب ریاست، مبادا در خیالت ریاست جاگیر شود، زیرا کسی که بدون

ص: 232

داشتن صلاحیت، ادعای ریاست کند از رحمت خدا به دور است و همچنین کسی که در آرزوی رسیدن به آن باشد باز از رحمت الهی به دور است.

ریاست جز برای کسانیکه شایستگی آن را داشته باشند روا نیست و کسانی که شایستگی آن را دارند مؤمنانی هستند که خواهش های نفسانی را مهار نموده و نفس خود را رام ساخته و دل های خود را به یاد آخرت و با ذکر و یاد الهی زنده نموده، و ضمیر خود را چندان که قلب ها و دل های آنان محل جلوه مشیت و خواست الهی گردیده و جز خواست خدا چیزی نمی خواهد.

از مجالست با ریاست طلبان بر حذر باش، خصوصا کسانی که علاوه بر ریاست طلبی، بدون داشتن نشانه ای از علم، ادعای علم نیز می کنند. زیرا آن ها خدای

خویش را از یاد برده اند و همین موجب گردیده که خود را نیز فراموش کنند (1) و به دنبال لذت های پست حیوانی باشند و در توجیه کار باطلشان به آیات متشابه استناد می کنند. آگاه باش که آنان به زودی در اثر این کارهای ناروا گمراه گشته به عذاب الهی و آتش قهر او گرفتار خواهند شد و به سزای عمل خویش خواهند رسید.

بعد از پاکسازی قلبت از غبار معصیت و خواهش های نفسانی، به دل خود رجوع کن. حاصل کلام آنکه بر تو لازم است که عقاید و باورهای خود را از استدلال و حقیقت های الهی و عرفانی دست گردانیده و استوار سازی و درونت را به خلق و خوی شایسته و پسندیده و اوصاف فرشتگان زیور دهی، و آداب شرعی و عبادت های بدنی را با شرطی که بر آن ها مقرر شده به جای آر، تا آنکه صحت و راستی و حقیقت آن ها را با چشم بصیرتت و دل پاکت به عیان ببینی.

البته این مراتب والا، با آرزو و هوس حاصل نمی گردد و با ظاهر سازی از قبیل عبا و قبا بر دوش انداختن و انگشتر عقیق به دست کردن و عصا برداشتن و جامه عالمان و عابدان و پارسایان پوشیدن و یاخود را از نظر نسب به سلسله پاکان نسبت دادن به دست نمی آید بلکه برای کسب آن باید از دنیا بگذری و دوستی آن را از دل خود

ص: 233

بیرون کنی.

آگاه باش که انسان لذت ایمان را وقتی خواهد چشید که به دنیا بی

اعتنا باشد و دوستی آن را از دل بیرون کند و به این فکر نباشد که دنیا به کام چه کسی شد و نیز نشستن در حلقه شاگردان و تفاخر به آنان و یاد مدرسه و شاگردان آن را فراموش کند. بعد از آن هم در تمام کارهایی که انجام می دهد یا ترک می کند نیت پاک و اخلاص کامل داشته باشد . و وقتی که ترک دنیا و خارج نمودن دوستی آن از دل، برای کسی حاصل شد، آن وقت است که اشک ها از چشم ها جاری خواهد گردید و دل به یاد خدا نرم خواهد شد.

البته برای این منظور، در اوّل کار باید عمل هایی را که تحمل آن بر نفس سنگین است انجام دهد، تا تکه گوشتی که به نام قلب در درون انسان نهفته است اصلاح شود، که اگر قلب به صلاح آید باقی اعضا و جوارح نیز به صلاح خواهد گرایید که رمز

ماندگاری بهشتیان در بهشت و دوزخیان در دوزخ به سبب همین نیت های قلبی است. البته این رشته سر دراز دارد.

پس دلت را به دستورات قرآن و حدیث مشغول دار، که اگر تو او را به کار نگیری او تو را با وسوسه های درونی مشغول خواهد ساخت.

نفست را در خواهش هایش رها و آزاد نگذار چون نفس همیشه در پستی و خواری خود سعی و تلاش دارد. و رستگار کسی است که نفس خود را بپالاید و او را از آرزوها و خواهش های باطل باز دارد.

هستی و به گفته های من واقفی و می شنوی.

و از گردش در رواق ها و صحن ها و تماشای آینه کاری ها و چلچراغ ها و گفتگو با این و آن و توجه به مردم در حرم مطهر پرهیز کن که این کار لایق و شایسته بندگان پاک و برگزیده نیست.

تا زمانی که شوق و میل باطنی به زیارت و دعا داری در حرم باش و زمانی که میل تو به سستی گراید ، بلافاصله از حرم مطهر خارج شو که ذکر نگفتن بهتر است از ذکری که با غفلت و بی توجهی به محتوای ذکر همراه باشد.

در حرم مطهر برای پدر و مادرت و نیز کسانی که حقی بر تو دارند [ مانند بزرگان دین و اساتید، خویشاوندان و دوستان [دعا و طلب رحمت بنمای.

این راه و روشی است که هر کس را که تبعیت مرا بکند او را به سوی آن دعوت می کنم(1) و البته توفیق اجابت از خداست و خداست که حق را بیان می کند و به راه راست هدایت می نماید(2) و کسی را که خداوند او را بنا بر مقتضای عمل های بدش گمراه نماید برای او هدایتگری نخواهد بود (3)و کسی را که خداوند واعظ درونی و راهنمای قلبی برایش قرار ندهد او سرپرست و راهنمایی نخواهد داشت (4)و هدایت فقط از جانب خداست و در دست اوست و هیچکس نمی تواند آن کس را که دلش می خواهد هدایت کند.(5)

این یادآوری است برای کسانی که بخواهند راه[ درست ] را به سوی پروردگار خویش در پیش گیرند. (6)

ص: 235

دهد گلِ زیر پا آسیب خارش***نماید آشیان، سوراخ مارش

اگر چند خطه اصفهانِ بهشت نشان، جای عشرت و گذران است ولکن مرا بی وجود دوستان چون جهنم سوزان و یکی از درکات نیران است.

هر نعمتی بی تو نگردد مرا قبول***عیشی که با حبیب نباشد حسیب نیست

چشمی که روزگاری از رخسار زیبای شاهدانِ گل عذار، کسب نور می نمود، الحال غرق سرشک بی حاصل ؛ و دستی که عمری هم آغوشِ عروسانِ مواصلت بود، اکنون بر دل به چه زبان محنت مهاجرت کنم و به کدام خامه و بیان بسط شدت مفارقت نگارم این کار، دلی خواهد و ما را آن نیست.

با این همه قلمی برداشتم و عزمی گماشتم که بنویسم: دل به شوق مبتلاست. مرا هاتفی آواز داد: ثبّتِ العرش، دل کجاست تو را؟

مجملاً همه مطالعه ام، عبارت متنِ دوری و مباحثه ام، فقراتِ شرحِ مهجوری است.

ثبوت این دعوی به شهود جنانی حوالت است. چه حاجت به اطاله عبارت.

این قدر منتظرم در ره شوق***که اگر زود بیایی دیر است

در یکی از کتب سماوی مذکور است که:

مَنْ اَحَبَّ اللهَ فَصَبَّ البَلاءَ علیهِ.(1)

یعنی هر که دعوی دوستی خدا کند و به دست ارادت حلقه در محبت او زند، یا هر که را حق - سبحانه و تعالی - خلعت محبوبیت بر او پوشاند، باران بلا از ابر محنت و عناء بر فرق او ریزان و شادی و بهجت و راحت از وی گریزان گردد که:

البَلاءُ للوَلاءِ کالذَّهبِ لِلّلهَب ِ.

ترجمه این کلمه را در مثنوی بدین وجه آوده:

دوستی چون زر، بلا چون آتش است***زرّ خالص، در دل آتش خوش است

و از فحوای کلمات سابقه چنان به حیطه فهم در می آید که بلا، متوجه اهل ولایت و محنت، متعلق به دار باب محبت [است ]. هر جا که بنای محبت نهاده اند، دری از محنت بر

ص: 237

وی گشاده اند و در هر میدان که لوای ولا افراخته اند، فوج بلا را ملازم پای آن، عَلَم ساخته اند. پس هر که را حق - سبحانه و تعالی - دوست دارد، او را به بلا مبتلا و ممتحن سازد. و مؤید این قول، حدیث حضرت رسول صلی الله علیه و آله است آنجا که فرموده:

إنَّ اللّهَ إذا أحبَّ قوما ابتلاهُم. (1)

به درستی که هر که [را] حق - تعالی -

دوست دارد، لشکر بلا و اندوه را برایشان گمارد.

و مقرّر است که محنت به اندازه محبت بود و بلا به مقدار ولا نازل شود.هر که در راه دوستی حق از همه راهروان در پیش بود، هر آینه مشقت و بلیتِ او از همه بیش بود. هر که را ذوق محبت بیش تر، سینه اش از شوق محنت ریش تر. و از حضرت سید کاینات سؤال کردند که «أیُّ الناسِ أشدُّ بَلاءً» ؛ کدام طایفه سخت ترند از روی بلا، یعنی کدام گروه از آدمیان سخت تر و دلسوزتر، و محشر کدام زمره از اصناف انسان صعب تر است؟ فرمود: «الأنبیا» یعنی بلای پیغمبران که ملهم حرم رسالت و محرم حریم جلالتند از همه سخت تر است و بیش تر. و بلایی که متوجه روزگار ایشان است از محنت های دیگران بیش تر، «ثم الأمثل» یعنی پس ازپیغمبران بلای جمعی که شبیه باشند بدیشان در سلوک سبیل محبت و واقف بر اسرار معرفت. «فالأمثل »(2) یعنی آن ها که شبیه اند بر این جماعت. و بر همین قیاس هر که به درگاه قرب، اقرب باشد، بلا و عنای او اشد و اصعب باشد.

هر که در این بزم مقرّب تر است***جام بلا بیش ترش می دهند

و آن که ز دلبر نظر خاص یافت***داغ عنا بر جگرش می نهند

بلا، نه شربتِ شیرین است که به اطفال طریقت دهند، بلکه قدح زهر ملال است که بر دست بالغان راه نهند. یکی از مشایخ طریقت فرموده :

دُردی خوردن به میکده عادت ماست***رطلی که گران تر است آن نوبت ماست

ص: 238

* * * * *

با عنایت و توفیق خدای عزّ و جلّ ، تنظیم این کتاب در زاد روز با سعادت دخت گرامی اشرف مخلوقات ، حضرت فاطمه زهراء علیهاالسلام به پایان رسید امید که مورد رضایت حق تعالی قرار گیرد .

و آخر دعوانا ان الحمد للّه رب العالمین

ص: 239