سیمای مخبتین در قرآن و روایات

سیمای مخبتین در قرآن و روایات

مؤلف:

امراللّه سلیمانی

ص: 2

«و بشر المخبتین

الذین اذا ذکر اللّه وجلت قلوبهم...»

و مخبتان را بشارت ده

آنانکه چون یاد خدا کنند دلهاشان هراسان شود.

سوره حج، 34 _ 35

ص: 3

راههای تحصیل خشوع ··· 54

درجات خشوع ··· 57

صفات و علائم خاشعان ··· 58

آثار خشوع ··· 59

3. سکینه ··· 62

مفهوم لغوی سکینه ··· 62

سکینه درآیات قرآنی ··· 66

سکینه در روایات ··· 69

راه های تحصیل سکینه ··· 70

درجات سکینه ··· 73

آثار سکینه ··· 73

موانع و آفات سکینه ··· 75

4. اطمینان ··· 76

معنا و مفهوم ··· 76

راه های حصول اطمینان ··· 78

درجات طمأنیت ··· 83

آثار اطمینان ··· 84

5. خوف و خشیت ··· 88

مفهوم خوف ··· 88

خشیت ··· 89

راههای تحصیل خوف ··· 92

اقسام خوف ··· 94

درجات خوف ··· 97

ص: 6

آثار و نتایج خوف و خشیت ··· 100

6. اخلاص ··· 106

مفهوم لغوی ··· 106

مفهوم اصطلاحی ··· 108

موضوع اخلاص ··· 110

راههای تحصیل اخلاص ··· 112

درجات اخلاص ··· 114

نشانه های اخلاص ··· 115

آثار اخلاص ··· 119

7. انابه ··· 124

مفهوم لغوی ··· 125

راههای تحصیل انابه ··· 127

آثار انابه ··· 135

فصل دوم: جایگاه اخبات و مخبتین در قرآن و احادیث ··· 138

الف. جایگاه اخبات و مخبتین در قرآن ··· 138

ب. جایگاه اخبات ومخبتین در روایات ··· 141

فصل سوم: سیر تاریخی ··· 157

قرن اول ··· 157

قرن دوم ··· 159

قرن سوم ··· 160

قرن چهارم ··· 161

قرن پنجم ··· 164

قرن ششم ··· 164

ص: 7

قرن هفتم ··· 166

قرن هشتم ··· 169

از قرن نهم تا زمان معاصر ··· 169

بخش دوم: سیمای مخبتین

فصل 1: مصادیق مخبتین ··· 173

فصل 2: صفات مخبتین ··· 173

فصل 3: فرجام مخبتین ··· 173

فصل 4: ریشه های اخبات ··· 173

فصل 5: اقسام، درجات و آثار اخبات ··· 173

فصل اول: مصادیق مخبتین ··· 175

پیامبران ··· 175

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم و ائمه معصومین علیهم السلام ··· 180

علماء اسلامی ··· 189

امام خمینی ··· 190

علامه طباطبایی ··· 191

شیخ انصاری ··· 192

فصل دوم: صفات مخبتین ··· 193

1. هراسناکی از حق در اثر ذکر و یاد خدا ··· 194

ذکر ··· 194

تعریف لغوی ··· 194

معانی و مصادیق ذکر ··· 195

حقیقت ذکر ··· 199

ص: 8

روح و فلسفه حج «ذکر اللّه» است ··· 204

راههای تحصیل ذکر ··· 208

مراحل ذکر ··· 211

آثار ذکر ··· 212

آفات ذکر ··· 216

وجل ··· 217

مفهوم لغوی ··· 217

دیدگاه مفسران ··· 218

منشأ وجل و مفهوم اصطلاحی آن ··· 221

نتیجه گیری ··· 228

2. صبر بر مصائب ··· 229

معنای صبر ··· 229

دیدگاه مفسران ··· 231

اهمیت و ارزش صبر ··· 232

اقسام صبر ··· 238

1. صبر در برابر مشکلات و دشواریها ··· 238

2. صبر در برابر مصائب ··· 239

3. صبر در برابر تعهدات دینی ··· 242

4. صبر در برابر دشمن ··· 246

5. صبر در برابر خواسته های نفسانی ··· 246

6. صبر در برابر فراز و نشیب های زندگی ··· 246

راههای تحصیل صبر ··· 247

1. شناخت ارزش صبر و پی بردن به فواید آن ··· 247

ص: 9

2. دنیا مزرعه و گذرگاه آخرت است ··· 248

3. یاد مرگ ··· 248

4. یقین ··· 249

5. توجه به مصیبت الهی ··· 249

6. امتحان الهی ··· 250

آثار و فواید صبر ··· 250

1. تربیت نفس ··· 251

2. تقویت ایمان ··· 251

3. تقویم عزم و اراده ··· 252

4. رضایت خداوند ··· 252

5. همراهی و محبت خداوند ··· 253

6. پیروزی ··· 254

7. امداد الهی و همراهی ملائکه ··· 254

8. احسان کامل خداوند ··· 255

9. درجات بهشتی ··· 255

10. اخبات ··· 256

3. اقامه نماز ··· 257

دیدگاه مفسران ··· 257

اهمیت نماز ··· 259

اقامه نماز ··· 261

اهمیت اقامه ی نماز ··· 264

آثار و فواید نماز ··· 266

1. بازدارنده از زشتیها و بدیها ··· 266

ص: 10

2. نیرو بخشیدن به انسان ··· 268

3. برطرف نمودن غمها و نگرانیها ··· 269

4. از بین بردن گناهان ··· 269

5. رستگاری و نجات ··· 270

4. انفاق ··· 270

دیدگاه مفسران ··· 271

مفهوم انفاق ··· 272

آداب و شرایط انفاق ··· 274

1. دوری از منت و آزار ··· 274

2. دوری از ریا ··· 275

3. حفظ اعتدال و دوری از بخل و گشاده دستی ··· 275

4. انفاق از بهترین ها ··· 276

موارد انفاق ··· 277

آثار انفاق ··· 278

1. آثار فردی ··· 279

2. آثار اجتماعی انفاق ··· 279

آفات انفاق ··· 280

1. رباخواری ··· 280

2. اسراف و تبذیر ··· 282

پاداش انفاق کنندگان ··· 282

5. تحیّر ··· 285

تعارض ظاهری مفاهیم «اخبات» و «والهه» و پاسخ آن ··· 285

محبت الهی ··· 287

ص: 11

علامات و آثار محبت و اشتیاق به خداوند ··· 295

خلاصه و چکیده بحث صفات مخبتین ··· 298

فصل سوم: فرجام مخبتین ··· 299

1. هدایت به صراط مستقیم ··· 299

2. بهشت ··· 308

3. حیات طیبه ··· 311

فصل چهارم: ریشه های اخبات ··· 313

1. علم ··· 313

حقیقت علم ··· 316

ویژگیهای علم ··· 322

راه کسب نور علم ··· 327

2و3. ایمان و عمل صالح ··· 328

متعلق ایمان چیست؟ ··· 332

ایمان باید مطلق باشد ··· 333

مراتب ایمان ··· 334

موانع ایمان ··· 337

4. یقین ··· 342

ارکان یقین ··· 345

مراتب یقین ··· 345

علائم و نشانه های صاحب یقین ··· 347

آثار یقین ··· 349

فصل پنجم: اقسام، درجات و آثار اخبات ··· 350

اقسام اخبات ··· 350

ص: 12

1. اخبات در برابر خدا ··· 350

2. اخبات در برابر رهبران الهی ··· 352

3. اخبات در برابر مردم ··· 354

درجات اخبات ··· 357

آثار اخبات ··· 360

1. رضایت به قضا و قدر ··· 360

2. عزت و شوکت ··· 366

3. شب زنده داری ··· 368

4. استجابت دعا ··· 369

بخش سوم: آسیب شناسی اخبات

فصل اول: نقطه مقابل ایمان و اخبات ··· 373

افترا زنندگان به خداوند ··· 373

ستمکارترین مردم ··· 375

آینده شوم ستمگران در قیامت ··· 377

1. کیفر و مجازات ستمگران ··· 377

2. گواهی شاهدان اعمال ··· 378

3. محروم شدن از رحمت خداوند ··· 380

ویژگیهای بارز ستمگران ··· 381

1. بازداشتن از راه خدا ··· 381

2. ناهنجار نشان دادن راه خدا ··· 382

3. انکار قیامت ··· 383

سرانجام ستمگران ··· 386

ص: 13

1. گرفتار شدن به عذاب دنیا ··· 386

2. گردن نهادن به ولایتهای متعدد و بی اساس ··· 387

3. عذاب مضاعف ··· 388

4. خسران و تباهی سرمایه عمر ··· 389

5. پی بردن ستمگران به پوچی افترائات خویش ··· 390

6. زیانکارترین افراد در آخرت ··· 391

فصل دوم: آفات اخبات ··· 395

1. اعراض از یاد حق ··· 395

2. نسیان خدا و انساء الهی ··· 403

3. تکبر ··· 408

تعریف و حقیقت تکبر ··· 410

شاخه های تکبر ··· 410

اقسام تکبر ··· 411

انگیزه های تکبر ··· 412

ریشه های تکبر ··· 417

مفاسد و پیامدهای تکبر و استکبار ··· 417

درمان تکبر ··· 422

4. تصرف شیطان و نفس اماره ··· 426

5. حب دنیا و هوای نفس ··· 433

6. تلوّن ··· 437

کتابنامه ··· 442

ص: 14

از آیات و روایات نیز استفاده می شود که برای ایمان مراتب و درجاتی است که یکی از آن مراتب دارای نشانه ها و آثار و اوصاف خاصی است که از آن تعبیر به حالت (اخبات) می شود.

اگر ایمان به حق از مرحله زبان گذشته و به قلب برسد و در مرحله عمل ظهور کند که هریک از اینها در زبان قرآن اسمی دارد و حالاتی را در روح ایجاد می کند و علاوه بر آن در روح نیز نفوذ کند و خضوع خاصی در برابر محتویات آن پیدا کند به گونه ای که هر چه معارف ایمانی به او عرضه شود با علم به حق بودنش تسلیم محض در برابر آن باشد. و هیچ گونه اعتراض قلبی نیزدر برابر آن ننموده و خود را کاملا در اختیار حق قرار دهد و همواره در یاد حق باشد و نخواهد هیچ غفلتی از آن داشته باشد. این حالت را (اخبات) گویند.

اخبات، دلها را نرم و دور ترین افراد را به انسان نزدیک نموده و اکسیر مهربانی، دوستی و عطوفت و پایه و اساس هر سر بلندی و عزت است.

اخبات کشتزاری است که در آن گلهای زیبا و عطر آگین برادری، صفا، مهر و محبت و بزرگواری می روید ارجمندی و منزلت واقعی را به ارمغان می آورد.

اخبات ثمره پر ارج درخت دانش و آگاهی و معرفت، منشا عظمت، قدرت، عزت، شرافت، کرامت، و حریت انسانی است. نخل وجود انسان را از طوفان نفس اماره وتند باد تکبر و غرور و نخوت مصون می دارد. اخبات ازحالات نیکو و پسندیده ای است

ص: 16

که از مسیر آن درهای فیض و رحمت الهی بر روی بندگانش باز می شود و ضعف و زبونی را به قدرتی آمیخته با نرمی مبدل می سازد.

اخبات مقام والا و ارجمند پیامبران و رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم وائمه اطهار علیهماالسلام و اولیای حق و عارفان واصل و ریشه و رکن و اساس هر سعادت و نیک بختی است.

مقام انبیایی چون ابراهیم تسلیم محض و بی چون و چرا در برابرفرمان و اراده حق تا آنجا که حاضر است در آتش افروخته دشمن او چون شمع سوخته و در اواخرعمر دردانه خود اسماعیل را به اذن او در مسلخ عشق قربانی کند وبه تاریخ و بشریت درس تسلیم و فنا دهد.

اخبات جایگاهی است که سالک در آن ازشر نفس در امان بوده و از فترات راه گذشته و به وادی اطمینان و سرای آرامش و سلام گام نهاده و سر بر آستان عبودیت محبوب سائیده و در پیشگاه قرب دوست آرمیده است و در یک کلام، اخبات دژی است مستحکم و پر صلابت که دشمن را یارای نفوذ در آن نباشد و تاج افتخاری است که بندگان مخلص خدا بر سر می نهند. و مخبتین(1) کسانی هستند که در دار الأمن توحید و وادی السلام ایمان و اطمینان وارد شده اند و بشارت آنان(2) از این جهت است که تزلزل و

ص: 17

اضطراب و اندوه و نگرانی از آنان رخت بربسته، غمی جز عشق وصال به حق ندارند و تنها با ذکر خدا دلهایشان ترسان و حیران درطپش از هیبت جلال اوست و لباس زیبای صبر برازنده قامت رعنای آنان است وبس و ایشانند تنها مدعیان راستین وصف علم(1) و شکیبایی.(2)

این وارستگان مقرب خداوند در همه حال متذکر حق بوده و در اقامه نماز ساعی اند و از آنچه خداوند متعال به آنان ارزانی داشته در راه وسبیل او انفاق می کنند و به نور ایمان با خاطری آسوده و دلی آرام به ملکوت اعلی عروج نموده و در جنت اللقای الهی مأوی گرفته اند.

ص: 18

سیروسلوک قراردارد.

ما در این راستا ابتدا به مفهوم شناسی اخبات از نظر لغت و اصطلاح پرداخته و مترادفات آن را نیز مورد بحث قرار داده ایم. کلماتی از قبیل تواضع، خشوع، سکینه، اطمینان، خوف و خشیت، اخلاص و انابه به عنوان واژه های هم معنا و یا نزدیک به کلمه اخبات بحث شده و پس از آن جایگاه اخبات و مخبتین در قرآن و روایات و سپس سیر تاریخی بحث از اخبات را بیان کردیم.

در بخش دوم کتاب به سیمای مخبتین پرداخته و پس از بیان مصادیق اعلای مخبتین صفات آنان آنگونه که از قرآن مجید و روایات بدست می آید چون خوف از خداوند در اثر ذکر و یاد او، صبر و... بیان شده و توضیح داده ایم که مخبتان در ابتدا بر اثر ذکر الهی به خوف و خشیت می رسند و سرانجام به اطمینان و آرامش. ضمنا فرجام مخبتین و درجات و آثار اخبات نیز بیان شده است.

در بخش پایانی کتاب آسیب شناسی اخبات مطرح گردیده و در آن به نقطه مقابل ایمان و اخبات، آفت شناسی یا موانع اخبات پرداخته، اعراض از یاد خداوند و نسیان الهی و کبر و هوای نفس و حب دنیا و تصرف شیطان و تلوّن مورد بحث قرار گرفته و ادله قرآنی و حدیثی هر کدام در ارتباط با اخبات بیان شده است.

شایان ذکر است از آنجا که کار اتمام نگارش کتاب مصادف با عید سعید غدیر گردید این حسن تقارن را به فال نیک گرفته و آن را به صاحب این روز فرخنده حضرت مولی الموحدین امیر المومنین علی علیه السلام تقدیم داشتم.

ص: 20

باشد که این قدم هر چند ناچیز، تمهیدی برای قدمهای بزرگتر بعدی در این راستا قرار گرفته و رضایت حضرت حق جل وعلا را در پی داشته باشد.

در پایان از استادان محترم دکتر احمد عابدی و دکتر ناصر رفیعی که در گردآوری این مجموعه با ارشادات بی شائبه خود اینجانب را یاری نمودند صمیمانه تقدیر و تشکر می نمایم.

امراللّه سلیمانی

10/11/1383 برابر با 18 ذیحجه 1425 قمری

ص: 21

ص: 22

ص: 24

«لیث گفته: «خبت» عربی اصیل و جمع آن «خبوت» و آن به معنای زمین فراخ و پهناور است و ابن اعرابی گفته: «خبت» جای امن و وسیع است و شمر گفته که ابوعمرو گفته: «خبت» زمین فراخ و هموار پر از سنگهای سیاه است. و برخی گفته اند: آن زمینهای گود و پست است که در آن انواع درختان بزرگ و خاردار می رویند.

و عدوی گفته: «خبت» پنهان و امن بودنست و گفته: «و خبت ذکرهُ» یعنی هرگاه پنهان گردید و از آنست «المخبت من الناس» یعنی پنهان از مردم. اخبت الی ربه یعنی بدو آرام و ایمن گردید.

وفراء درباره سخن خداوند متعال «و اخبتوا الی ربهم».(1) گفته یعنی: برای پروردگارشان خشوع ورزیدند. و عرب «الی» را به جای «لام» قرار می دهد و اخبات به معنای خشوع است و شمر گفته «خبت» زمین هموار بسیار پست و پایین است و هر گاه از آن بیرون شوی به فراخی و وسعت می رسی و جمع آن «خبوت» می باشد»(2).

صاحب تاج اللغه و صحاح العربیه «خبت» را به معنای زمین امن دارای رمل دانسته و «اخبات» را «خشوع» معنا کرده همانگونه که گفته می شود برای خداوند خشوع نمود و در آن «خبتة» است یعنی فروتنی.(3)

ابن فارس در معجم المقاییس آورده است:

ص: 26

«خبت» دارای سه حرف اصلی (خ، ب، ت) است که بر خشوع دلالت می کند گفته می شود اخبت یخبت اخباتا هرگاه خشوع ورزد و برای خداوند متعال خاشع گردد همانطور که فرمود: «و بشر المخبتین».(1) و اصل آن از «خبت» است و آن بیابانی است که گیاه ندارد و از آنست سخن «ولو بخبت الجمیش» آیا نمی بینی آنرا جمیش نامیدند گویا گیاه از آن برداشته شده یعنی کنده شده.(2)

راغب در مفردات می نویسد:

«خبت» جای امن زمین است و «اخبت الرجلُ» یعنی آهنگ جای امن نمود، یا فرود آمد مانند: اسهل و انجد. سپس «اخبات» به معنای نرمی و فروتنی بکار رفته، خداوند متعال فرمود: «اخبتوا الی ربهم».(3) و نیز فرمود: «و بشر المخبتین».(4) یعنی فروتنان، مانند «لا یستکبرون عن عبادته».(5) و نیز فرمود: «فتخبت له قلوبهم».(6) یعنی نرم و خاشع می گردد و اخبات اینجا نزدیک به معنای هبوط در این سخن خداوند متعال است(7): «و ان منها لما یهبط من خشیة اللّه».(8)

ص: 27

صاحب اساس البلاغه در این زمینه نوشته است:

«خبت» جای امن و مطمئن و وسیع است و اخبت القوم یعنی: به جای امن و فراخ وارد شدند مانند: اصحروا و بطور مجاز (اخبتوا الی ربهم) یعنی به او اطمینان و آرامش یافتند و آن کسی است که با خشوع و اطمینان و خضوع و سکون و آرامش نماز می خواند و دلش مطمئن. و آرام است.(1)

ابن اثیر در نهایه نوشته است:

«خبت» در حدیث و گفتار دعا «و اجعلنی لک مخبتا» یعنی خاشع و مطیع و اخبات به معنای خشوع و تواضع.

و از آن سخن ابن عباس است «فیجعلها مخبتةً منیبةً» و در سخن ذکر آنرا تکرار نموده و اصل آن از خبت به معنای جای امن و مطمئن است.

و در سخن عمرو بن یثربی است: اگر دیدی گوسفندی تیزی تیغه شمشیر و آهن گداخته را در بیابان بدون علف و گیاه تحمل می کند آنرا نسوزان، قتیبی گفته: از اهل حجاز پرسیدم (درباره خبت) به من گفتند صحرایی میان مدینه و حجاز است که به خبت معروف است، وجمیش: جایی است که گیاه نمی رویاند.(2)

ابن منظور نیز نظری همسان ابن اثیر و ازهری در این مورد دارد بدین طریق که «خبت» را عربی اصیل به معنای زمین فراخ و وسیع و «اخبات» را به معنای خشوع و تواضع دانسته و از مجاهد نقل

ص: 28

کرده که منظور از مخبتین در آیه «و بشر المخبتین» مطمئنین و فروتنان اند و اخبتوا الی ربهم یعنی برای پروردگارشان فروتنی و خشوع ورزیدند».(1)

صاحب مصباح المنیر همچون دیگران می نویسد:

اخبت الرجل اخباتا یعنی برای خداوند خضوع نمود و قلبش خاشع گردید(2) و خداوند فرموده است (و بشر المخبتین).

فیروز آبادی صاحب قاموس المحیط نیز همانند دیگر لغویان «خبت» را زمین فراخ و پهناور و جمع آنرا اخبات و خبوت و اخبت را خاشع گردید و فروتنی نمود، معنا کرده است.(3)

زبیدی نیز در این زمینه دیدگاهی مشابه ازهری، ابن منظور و ابن اثیر ارائه می دهد و در ترجمه و معنای «خبت»، «اخبات» و آیات «و بشر المخبتین»، «و اخبتوا الی ربهم» با آنها هم نظراست.(4)

صاحب مجمع البحرین نیز «اخبات» را به معنای خشوع و تواضع دانسته و این معنا را در آیه «فتخبت له قلوبهم» اعمال می کند و درباره سخن خداوند متعال که می فرماید: «و اخبتوا الی ربهم» می گوید یعنی اطمینان یافتند و دل و جانشان بدو تسکین و آرامش یافت.(5)

ص: 29

مؤلف الجاسوس علی القاموس، کلمات خفض، هبط، خبت، غمط و هفت را دارای معنای نزدیک بهم می داند(1) ابوالحسن شعرانی «اخبات» را به معنای فروتنی و خضوع دانسته است.(2)

حسن مصطفوی نیز با صاحبان قاموس اللغه، لسان العرب، تهذیب اللغه، و نهایه در معنای «خبت»، «اخبات»، «مخبت» هم عقیده بوده و تنها بین خضوع و اخبات تفاوت قائل است مبنی بر اینکه: مخبت دارای ایمانی کامل و مطمئن و گفته شده کوشا در عبادت، و گفته شده، ملازم با طاعت و سکون و آرامش است و آن مانند مومن و متقی از اسمهای ممدوح است ولی خضوع اینگونه نیست برای اینکه شامل مدح و ذم است و اخبات خضوع دائمی و یکنواخت است.

وی همچنین اضافه می کند که «خبت» زمین فراخ و مطمئن است که دارای انخفاض و انحطاط است و بخاطر همین برخی گفته اند: هو الوادی العمیق الوطیّ همانگونه که در تهذیب آمده، علاوه بر اینکه جای فراخ و مطمئن لازمه اش انخفاض و پائین بودن است و هم چنین انخفاض از کلمات نزدیک به ماده «خبت» مانند خبط و خفض و خرّ و خضع و خشوع و خسا و خفت و خفی استفاده می شود.

ولی اخبات مانند اصحار (وسیع و فراخ شدن) و انجاد (هموار گردیدن) است، یعنی نسبت دادن معنی و مفهوم به فاعل و در آن

ص: 30

این ویژگی لحاظ می شود. پس معنای آن نسبت دادن خبت و پایداری آن به فاعل و متلبّس شدن فاعل به آن است و این معنی ورود و دخول و آمدن در آن است پس اخبات همان آمدن به محیط فراخ و امن است تا اینکه در آن مستقر می شود و از اضطراب (پریشانی) و انحراف و اختلاف و شک و تردید، رهایی یافته و اطمینان می یابد.

و این معنا با حقیقت ایمان و تسلیم و طمانینه ملازم می گردد همانگونه که در آیات: «فیومنوا به فتخبت له قلوبهم».(1)«فله اسلموا و بشر المخبتین».(2) «ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات و اخبتوا الی ربهم».(3) آمده است. به محیط خضوع. و طمانینه در آمدند و برایشان خضوع برای خدا و اطمینان و آرامش به او حاصل گردید و این نتیجه ایمان و عمل صالح است.(4)

اغلب فرهنگ لغات معاصر از جمله معجم الوسیط(5)، الرائد(6) و فرهنگ معاصر عربی _ فارسی(7) نیز با کتب لغت پیش از خود در این زمینه هم نظرند.

ص: 31

دانسته اند. در برابر خداوند به اطاعت از اوامر و در برابر مردم به رفتار فروتنانه و رعایت انصاف.

خواجه نصیر الدین طوسی می نویسد:

«تواضع آن بود که خود را مزیتی نشمرد بر کسانی که در جاه از او نازلتر باشند».(1)

تعبیرهائی همچون: «تواضع، قبول حق است از حق برای حق»(2) «تواضع ذلیل بودن دلهاست برای داننده غیبها»(3) و «تواضع عبارتست از نرمی و آرامش و مهربانی»(4) در اثار اخلاقی و عرفانی به چشم می خورد و همه بیانگر اظهار کوچکی، افتادگی، خاکساری و فروتنی در برابر خداوند و خلق است. در روایتی امام صادق علیه السلام با نشان دادن چند مصداق برای تواضع. همین را بیان فرموده است: «سئل عن الصادق علیه السلام عن التواضع فقال: هو ان ترضی من المجلس بدون شرفک و ان تسلم علی من لقیت، و ان تترک المراء و ان کنت محقا».(5)

از امام صادق علیه السلام سئوال شد تواضع چیست؟

فرمود: به پایین نشستن در مجلس راضی باشی و به هر کسی رسیدی سلام کنی و از مجادله بپرهیزی گرچه حق با تو باشد.

تواضع در اصطلاح عالمان اخلاق و عارفان بیدار دل معنایی

ص: 34

وسیع تر و فراتر از این موارد دارد. عز الدین محمود کاشی می نویسد:

«تواضع، وضع نفس خود با حق است در مقام عبودیت و با خلق، در مقام انصاف. که در قسم اول. به انقیاد اوامر و نواهی بود، یا به قبول تجلیات صفات یا فناء وجود در تجلی ذات. که انقیاد اوامر و نواهی تواضع مبتدیان است و قبول تجلی ذات در روح با فناء وجود خود در وجود مطلق تواضع منتهی نیست.

و قسم دوم، که وضع نفس در مقام انصاف باشد با خلق، یا به قبول حق بود یا به رعایت حقوق، یا به ترک ترفع و توقع حکم».(1)

با توجه به آنچه بیان کردیم، تواضع در مقامهای مختلف فرق می کند. تواضع در مقابل خداوند و اطاعت از او، تواضع در برابر خلق و مردمان. اما در همه آنها به معنای افتادگی و فروتنی است. تواضع، نه اینکه فرد برای خود هیچ گونه مزیت و فضیلتی نبیند. ممکن نیست که صاحب هنر، دانش و دانای به حرفه ای، خویش را در آن علم و هنر، از فردی که بی بهره از آنهاست و هیچ نمی داند. برتر نبیند، بلکه تواضع، عدم فخر به علم، مال. جاه، زهد و تقوی، قدرت، زیبایی، فرزندان، قوم و قبیله و بالاخره رنگ و نژاد است.

اعتراف به آن کردی و شکرگزاری ایشان نمودی معلوم است که تواضع داری.

2. اگر در محافل و مجالس، امثال تو بر تو مقدم نشینند و تو فروتر، یا در راه رفتن بر تو مقدم باشند و تو در عقب آنها باشی، پس اگر مطلقا تفاوتی در حال تو پیدا نشد متواضعی.

3. پیشی گرفتن در سلام کردن بر تو گران نباشد، و اگر مضایقه داشته باشی متواضع نیستی.

4. اگر فقیری تو را دعوت نمود، اجابت نمایی و به جهت حاجات مهم رفقاء و خویشان به کوچه و بازار آمد و شد نمایی، و هم چنین ضروریات خانه خود را از آب و نان و هیزم و گوشت و غیره را از بازار خریده و خود برداری و به خانه ببری.

5. پوشیدن لباسهای کهنه و سبک قیمت و درشت و چرک کن بر تو گران نباشد.

6. با کنیزان و غلامان و خدمتکاران خود در سر یک سفره طعام خوری(1)، چنانچه این صفت از سلطان سریر ارتضا حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام منقول است.(2)

فضایل دیگر خود بخود رخ می دهد.

در اهمیت و فضیلت تواضع همین بس که چون پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در برابر خداوند تواضع و کرنش نمود، بفرموده خداوند بنام او و جمال و کمالش آسمان و زمین آراسته گردید و در خزائن غیب بر او گشاده شد خواجه عبداللّه انصاری در این باره می نویسد: او که مهتر عالم بود و سید ولد آدم صلی الله علیه و آله وسلم ، چون عز درویش در بازار افلاس بدید، جامه درویشی در پوشید و از روی تواضع بر درگاه عزت، نیاز خود عرضه کرد:

احینی مسکینا و امتنی مسکینا و احشرنی فی زمرة المساکین، تا لاجرم از حضرت عزت او را خطاب آمد که، اکنون خویشتن را به چشم حقارت می نگری و نام خود را مسکین می نهی، ما بنام تو و جمال و کمال تو آسمان و زمین بیاراستیم و در خزائن غیب بر تو گشادیم که: «انا فتحنا لک فتحا مبینا»»(1).(2)

در منابع دینی از حضرت صادق علیه السلام ، در اهمیت تواضع و جایگاه آن، روایت است که فرمود: «التواضع اصل کل شرف نفیس و مرتبة رفیعة».(3)

تواضع و فروتنی اصل و اساس هر شرف است؛ چرا که هرگاه کسی ملازم فروتنی و افتادگی شد به جمیع مراتب شرف و کمالات نفس می رسد و ازاستفاده و تعلم از هر که باشد و هر چه

ص: 37

باشد و هر وقت که باشد و هر جا که باشد ابا و امتناع نمی کند، و از رعونت نفس که مانع وصول به کمالات است خلاصی می یابد و تواضع مرتبه بسیار بلندست در نزد باری عز اسمه.

هم چنین بر ارزش و فضیلت تواضع افزوده می شود اگر بدانیم رسول گرامی اسلام نزدیکترین افراد به خود در قیامت را متواضعین قلمداد نموده و می فرماید:

«ان احبکم الی و اقربکم منی یوم القیامة مجلسا، احسنکم خلقا و اشدکم متواضعا، و ان ابعدکم منی یوم القیامة الثرثارون و هم المستکبرون».(1)

همانا محبوبترین و نزدیکترین کسان به من، در روز قیامت، نزد من خوش اخلاق ترین و متواضعترین افراد است و دورترین افراد به من در روز قیامت، مستکبران و خود بزرگ بینانند.

امیر مؤمنان علی علیه السلام در ضمن توصیه های خود به امام حسن علیه السلام ، تواضع را از برترین عبادات بر شمرده است.(2)

هم چنین در منابع دینی ما آمده است که: خداوند آنگاه که بنده ای را دوست بدارد، تواضع و افتادگی به وی الهام می نماید:

«ان اللّه اوحی الیّ: ان تواضعوا».(3)

خداوند متعال به من وحی کرد تا به شما اعلام کنم: تواضع را

ص: 38

پیشه خود سازید.

نشانه عبودیت انسان باید در رفتار و برخوردهایش بروز کند اعمال آدمی، جلوه ای از روحیات و آینه ای از افکار و اندیشه اوست. انسانی می تواند به پایه ای از حقیقت عبودیت و بندگی دست یازد که خود را قطره ای در اقیانوس بیکران هستی ببیند و عالم و موجودات آنرا جلوه و مظهر خداوند متعال بداند. در این جایگاه است که به حلاوت و جوهره عبادت خویش خواهد رسید؛ چرا که پرستش خداوند، یعنی عالی ترین و برترین اعمال، جز در پرتو فروتنی و خاکساری در پیشگاه حضرتش پذیرفته نیست.

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم به جمعی از مؤمنین که مشغول دعا و نماز بودند فرمود:

«... مالی لا اری علیکم حلاوة العبادة؟ قالوا: و ما حلاوة العبادة؟ قال: التواضع».(1)

چه شده است که شیرینی و حقیقت عبادت را در شما نمی بینم؟ گفتند: شیرینی عبادت چیست؟ فرمود: تواضع!

در این روایت، تواضع، نشانه بندگی و روح اعمال عبادی مؤمنان دانسته شده است. و در جای دیگر، از تواضع، به عنوان علامت تشیع راستین و پیروان امیر المؤمنین علی علیه السلام ، یاد شده از امام عسکری علیه السلام نقل شده است که فرمود:

«و من تواضع فی الدنیا لاخوانه فهو عنداللّه من الصدیقین و من

ص: 39

شیعة علی بن ابیطالب».(1)

کسی که با برادران دینی خود تواضع کند در نزد خداوند از صدیقین محسوب می شود و از شیعیان علی بن ابی طالب است.

اهمیت و جایگاه تواضع را با حدیثی از امام علی علیه السلام به پایان می بریم آنجا که فرمود: «... و بالتواضع تتم النعمة...»(2) ... با تواضع نعمت کامل می شود.

و انکسار و تذلل وا می دارد چنانکه راهکارهای اخلاقی نیز مؤید آنست و در آنها می خوانیم:

«من اراد التواضع فلیتوجّه نفسه الی عظمة اللّه فانها تذوب و تصفوا و من نظر الی سلطان اللّه، ذهب سلطان نفسه، لان النفوس کلها فقیرة عند هیبته».(1)

هر که روحیه فروتنی خواهد، باید خویش را متوجه عظمت خداوند گرداند، زیرا توجه به آن، ریشه تکبر در انسان رامی خشکاند و اندیشه او را پاک می کند. کسیکه اقتدار خداوند را مشاهده می کند، خود را ناچیز و ناتوان می یابد، زیرا همه نفوس در برابر هیبت و اقتدارش ناچیز و محتاجند.

2. شناخت فلسفه آفرینش

هدف و مقصود غایی ونهایی از آفرینش انسان، عبودیت و پرستش خداوند متعال است خداوند متعال می فرماید:

«و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون».(2)

همه انسانها با هم برابر بوده و هیچ امتیاز بر یکدیگر ندارند مگر در پرتو تحصیل و کمال و درجات تعالی و ترقی که با قیام به وظایف عبادی و کسب دانش و تقوی و... بدست می آید کسیکه که در این حوزه ها پیشتاز است از کرامت و ارزش بالاتری نیز برخوردار می باشد و امتیازات مادی و اعتباری چون مال و مقام و

ص: 41

امثالهم نمی تواند ملاک و معیار برتری قرار گیرد چنانچه در قرآن کریم نیز بدان اشارت دارد.

«یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائلا لتعارفوا ان اکرمکم عنداللّه اتقیکم».(1)

ای مردم، ماشما را از ماده ای بیافریدیم و شما را ملتها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگررا باز شناسید. قطعا گرامی ترین شما نزد خدا با تقوی ترین شماست.

بدین صورت، شناخت فلسفه خلقت و توجه به اینکه ثروت و جاه و مقام و... نمی تواند عامل برتری و بزرگی باشد، می تواند راهکار مهمی در ایجاد روحیه تواضع گردد.

3. بصیرت و آگاهی

آگاهی و دانش، چون مشعل فروزانی است که آدمی با کمک آن تاریکیها را در نوردیده و پرده اوهام خیالات را کنار زده چهره واقعی و حقیقی اشیاء را می نمایاند و هرچه این بصیرت و بینش افزایش یابد، واقعیات را بهتر از اوهام باز می شناسد واقعیاتی که پرده از نقص و کاستی او نقاب از کمال بی نهایت خالقش بر می دارد و خود را در پیشگاه وجود بی نیاز، سراسر فقر و نیاز یافته و در برابرش به تذلل و تواضع روی می آورد چرا که علم وقتی بر دلهای پاک و زلال فرود آید. در کشتزار دل انکسار و خاکساری می رویاند و افتادگی و کوچکی به بار می آورد.

ص: 42

امام علی علیه السلام می فرماید: «التواضع ثمرة العلم»(1) میوه دانش، فروتنی است.

4. مشکلات و گرفتاریها

مصائب و گرفتاریها در رشد و تعالی انسان بسیار موثر است. در کوران حوادث و سختیها، فولاد وجود آدمی صیقل می خورد و جوهره ارزشمند او رخ می نمایاند.

از آثاری که شدائد و گرفتاریها برای انسان به ارمغان می آورد، تواضع و فروتنی است. خداوند انسانها را با سختیها آزمایش می کند، تا به خود آمده و از نخوت و عصیان دست بردارند:

«ولکن اللّه یختبر عباده بانواع الشدائد و یتعبد هم بانواع المجاهد و یبتلیهم بضروب المکاره، اخراجا للتکبر من قلوبهم و اسکانا للتذلل فی نفوسهم».(2)

لکن خداوند بندگانش را به انواع سختیها می آزماید و با مجاهدتها به بندگی شان وا می دارد و به اقسام گرفتاریها آزمایششان می کند، تا تکبر را از قلبهایشان خارج سازد و فروتنی و ارامش را در دل آنان جایگزین نماید.

5. اشتغال به امور کوچک و کم ارزش

گاهی انسان آنچنان مغرور می شود که انجام بسیاری از کارهای

ص: 43

ظاهرا کوچک را برای خود سخت می انگارد. مثلا در محله های فقیر نشین مسکن نمی گزیند. و با افرادی که آنها را پایین تر از خود می داند هم کلام نمی شود و یا استاد دروس مقدماتی را تدریس نمی کند و آنها را دون شان خود به حساب می آورد و همواره بدنبال کاری است که بر شخصیت و مقام و منزلت او بیفزاید. چنین فردی بدون آنکه خود متوجه باشد، در آتش کبر و نخوت سوخته و زمینه رشد صفت نکوهیده تکبر را در خود فراهم نموده است.

در این صورت، راه معالجه و رهایی از نخوت و خود برتر بینی و ایجاد فروتنی در نفس، ملزم ساختن نفس بر انجام امور کوچک و پیش پا افتاده است که با طبع و منش او سازگاری ندارد. امام باقر علیه السلام این راه را به محمد بن مسلم از فقهای نامی زمان خود که از ثروت و مکنت نیز برخوردار بود و بیم آن می رفت که دچار تکبر گردد توصیه نموده و فرمود:

«تواضع یا محمد»(1) تواضع کن ای محمد!

محمد بن مسلم از این برخورد اخطار گونه امام سخت هشیار شده و تصمیم گرفت با انجام امور خرد و ناچیز، با نفس سرکش خویش به مبارزه برخیزد. وقتی که به کوفه بازگشت سبد خرمایی همراه با ترازویی تهیه نمود و بر در مسجد جامع، محل رفت و آمد مردم به خرما فروشی پرداخت و با توجه به خرده گیریهای قوم و قبیله اش و علی رغم ملامتهای آنان به کار خود ادامه می داد و

ص: 44

می گفت: «مولایم به من فرموده است که متواضع باشم و او مرا به این کار اشارت کرده است».

خریدن ما یحتاج زندگی از بازار و حمل آن به منزل نیز از جمله این امور است بسیاری از علماء و بزرگان، خرید و حمل اسباب معیشت و لوازم زندگی خود را بعهده داشته و دارند و با کمال تواضع به کارهای پیش پا افتاده و معمولی بدون ناراحتی اقدام می کنند.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

«اصل التواضع من اجلال اللّه تعالی و هیبته و عظمته و لیس للّه عزوجل عبادة یقبلها و یرضاها الا و بابها التواضع، ولا یعرف ما فی معنی حقیقة التواضع الا المقربون المستقلین بوحدانیّته».(1)

اصل و عمده تواضع، بیاد آوردن عزت و بزرگواری حضرت حق، و ناچیز و حقیر شمردن خود است. هیچ عبادتی مقبول درگاه حضرتش نیست مگر آنچه از روی تواضع و افتادگی باشد. نشناخته اند حقیقت تواضع را مگر بندگان مقرب که به توحید و یگانگی او معترفند.

گونه های دیگر تواضع ممدوح، فروتنی و خاکساری در برابر رهبران الهی و تذلل در برابر مردم است.

کسیکه منقاد و مطیع خداوند باشد، در برابر رهبران عادل و صالح نیز مطیع و منقاد است. شنیدن و بکار بستن دستورات و تواضع در برابر آنان، مشخصه اصلی امتی است که به رهبران خویش اعتماد کرده است.

برخورد فروتنانه و مهربانانه با مردم یکی از ارزشهای اخلاقی و اجتماعی است. در جهان بینی اسلامی همه انسانها بندگان خداوند هستند و برخورداری از نعمتهای مادی چون: مال، منصب، قدرت، زیبایی، علم و... نمی تواند اسباب بزرگی و برتری جویی انسان گردد بلکه بر اساس روایات دینی مردم، همنوعان و

ص: 46

یا برادران دینی او هستند(1) و می بایست با فروتنی و تواضع با آنان رفتار نماید.

2. تواضع مذموم

تواضع همانگونه که بیان گردید، اظهار کوچکی است در عین صلابت و عزت و اگر این اظهار خاکساری موجب ذلت و تحقیر انسان گردد از نظر اسلام مذموم است و باید از آن حذر نمود و این گونه تواضع بشدت از آن نهی شده و مذمت گردیده است و دارای نمودهایی است از جمله: تواضع در برابر متکبران(2)، تواضع در برابر کافران(3) تواضع با فاسقان و ظالمان(4)، تواضع با ثروتمندان و

ص: 47

قدرتمندان.(1)

حق سبحانه وجود خود را لا شی ء و ناچیز دانستن، و اعتبار وجود بذات و صفات خود راه ندادن.(1)

و نیز می فرماید: «و من تواضع للّه شرفه اللّه علی کثیر من عباده» یعنی هر که تواضع و فروتنی کرد از برای خداوند عالم، بزر گ می کند او را خدای متعال بر بسیار از بندگان خود و در نزد مردم عزیز و بزرگ می شود.(2)

هم چنین در حدیثی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم می خوانیم:

«من تواضع للّه رفعه اللّه. فهو فی نفسه ضعیف و فی اعین الناس عظیم...».(3)

کسیکه برای خدا فروتنی کند، خداوند او را بلند مرتبه گرداند. او در پیش خود ناتوان و در دیدگاه مردم، بزرگ و ارجمند است.

2. محبت و دوستی

فروتنی دلهای مردم را نرم و نسبت به یکدیگر مهربان می کند و این انس و الفت دلها از رهگذر تواضع میسر می گردد چنانچه امام علی علیه السلام می فرماید:

«ثمرة التواضع المحبّه».

میوة فروتنی کردن دوستی است؛ یعنی دوستی خدا عزّوجلّ مر صاحب آن را و همچنین دوستی خلق.(4)

ص: 49

و یا می فرماید:

«ثلاث یوجبن المحبة، الدین و التواضع و السخاء».(1)

سه چیز محبت و دوستی می آورد: دینداری، فروتنی، بخشندگی.

بدین جهت در فرهنگ اسلامی، صراحتا به رهبران و والیان حکومت اسلامی توصیه شده است که با مردم به نرمی و ملایمت و خوشرویی برخورد نموده تا دوستی و محبت آنانرا جلب نموده و موجبات وحدت امت اسلامی را فراهم آورند قرآن کریم در این زمینه خطاب به نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:

«فبما رحمة من اللّه لنت لهم ولو کنت فظا غلیظ القلب لا نفضّوا من حولک، فاعف عنهم و استغفر لهم، و شاورهم فی الامر».(2)

از پرتو رحمت و لطف الهی در برابر آنها نرم و فروتن شدی و اگر خشن و سنگدل بودی از اطراف تو پراکنده می شدند، پس از آنان درگذر و برایشان طلب آمرزش نما و در کارها با آنان مشورت کن.

3. دانش و حکمت

انسان متواضع با گشودن بالهای خاکساری و تذلل در برابر عالمان درصدد رفع جهل و نادانی و عیوب و نواقص خود بر آمده

ص: 50

و زمینه رشد و شکوفایی خرد و اندیشه خود را فراهم نموده و شقایق و گلهای معطر وجود خویش را با باران علم و معرفت و آگاهی و بصیرت می رویاند و به تعالی فرهنگی می رسد. امام کاظم علیه السلام ، خطاب به هشام بن حکم می فرماید:

«یا هشام! ان الزرع ینبت فی السهل ولا ینبت فی الصفا، فکذلک الحکمة، تعمر فی قلب المتواضع، ولا تعمر فی قلب المتکبر الجبار، لان اللّه جعل التواضع آلة العقل و جعل التکبر من آلة الجهل».(1)

زراعت، در زمینهای نرم و افتاده می روید نه بر سنگلاخها. هم چنین، حکمت و دانش در دل انسان فروتن به شکوفایی و رشد می نشیند و در دل متکبر ستمگر جای نمی گیرد، زیرا فروتنی نشانه خردمندی و گردن فرازی علامت نادانی است.

4. سیمای نورانی اهل تواضع

امام صادق علیه السلام می فرماید:

«... و لاهل التواضع سیماء یعرفها اهل السماء من الملائکة و اهل الارض من العارفین».

یعنی از برای اهل تواضع نوری و سیمائیست که می شناسد ایشان را با آن نور و سیما اهل آسمان از فرشتگان؛ و اهل زمین از علماء و عرفا.

خداوند متعال می فرماید: «... و علی الاعراف رجال یعرفون

ص: 51

کلا بسیماهم...».(1)

و بر منازل بلند بهشتی مردانی (افاضلی از اهل ایمان) هستند که به (سپید رویی) سیمایشان شناخته می شوند.

آثار دیگری نیز بر تواضع مترتب است از قبیل: بهره مندی از نعمتهای مختلف زندگی، اصلاح امور، امنیت و آسایش و... که از حوصله بحث ما خارج است لذا از توضیح آنها صرفنظر می کنیم.

در اعناق استعمال می شود(1).(2)

خشوع در قرآن مجید در معانی بسیاری از قبیل: خشوع دلها(3)، خشوع در صوت(4)، خشوع در صلاة(5)، خشوع برای خدا(6)، خشوع در چشم(7)، خشوع در صورت(8)، خشوع در زمین(9) و... استعمال شده است.

خشوع قلب، سلیم بودن قلب است نسبت به اوامر، احکام و اراده الهی «یوم لا ینفع مال ولا بنون الا من اتی اللّه بقلب سلیم».(10)

ص: 53

در قیامت مال و اولاد بکار نیاید قلب سلیم موجب نجات است.

خواجه در معنای خشوع می گوید: «الخشوع خمود النفس و همود الطباع لمتعاظم او مفزع».

خشوع خمود نفس و همود طباع است برای شخص بزرگ یا ملجا و پناهی.

خمود و همود به معنی سکون و آرامش است اگر گفتیم: «خمدت النار» باید معنی کنیم آتش از التهاب افتاد «خمد المریض» مریض مرد «همدت النار» آتش حرارتش کم شد «همد القوم» قوم مردند از توجه به معنی خمود و همود چنین به نظر می رسد که نظر خواجه از خشوع سکوت شبیه به موت است که باید برای شخص در مقام خشوع حاصل شود.(1)

او می بیند و پس از ظهور هیبت در دلش همراه با دیدن نعمتهای بی شمار پروردگار به این معرفت دست می یابد که جز او نعمتی نیست لذا محبت خداوند در دل او جای گرفته و پس از آن حال برای اظهار عبودیت خود و اداء شکر انعامهای او بر پا ایستاده و به نماز مشغول می شود و با منعم عظیم الشان خود راز و نیاز و مناجات می کند.

و بدین وسیله خود را رستگار می نماید: «قد افلح المؤمنون الذین هم فی صلوتهم خاشعون».(1) به تحقیق مومنان رستگار شدند آنانکه در نماز شان خاشعند

امام صادق علیه السلام می فرماید: «... و معرفتک بذکره یورثک الخضوع و الاستحیاء و الانکسار» یعنی چون دانستی که خداوند متعال عالم از تو غافل نیست و به کل اطوار و احوال تو عالم و داناست پس به مقتضای علم خود باید عمل کنی و در نهایت خضوع و خشوع و حیا باشی و دقیقه ای از دقایق بندگی و عجز و انکسار، از خود فوت نکنی.(2)

2. معرفت به فقر و عجز و ناتوانی خویش

با توجه به آنچه در راه اول تحصیل خشوع بیان کردیم کسیکه به عظمت و بزرگی خالق هستی و موهبتهای وافر او پی ببرد، در کنار آن حقارت و نیستی و فقر و ناتوانی خود را نیز خواهد یافت

ص: 55

در غیر این صورت یعنی کسیکه هنوز برای خود یا مخلوقی دیگر بزرگی و توانایی و عزت و ارجمندی می پندارد یا نعمتهای بی شمار پروردگار را از خود یا از مخلوقی دیگر تصور می کند از رسیدن به مقام خشوع برای حضرت آفریدگار محروم است و به عبارت دیگر تا خود را می بیند و برای خود شانی قائل است از حقیقت ایمان و آثار آن بی نصیب است.

پس برای برخورداری از ایمان و آثار آن که یکی از آنها خشوع است می بایست با اظهار فقر و ضعف و به اعتراف به نهایت عجز و قصور با تضرع و زاری از خداوند جلت عظمته استعانت جست چنانچه نبی مکرم اسلام فرموده است: «... و استعن باللّه فی جمیع امورک متضرعا الیه آناء اللیل و النهار» در جمیع کارها و در همه حالات و اوقات شب و روز مدد و یاری از خدا طلب کن، و در هنگام مناجات با پروردگار در نهایت خضوع و خشوع باش؛ و از روی عجز و شکستگی و فروتنی بگو:

خداوندا بنده ضعیف توام و در نهایت عجز و ناتوانی و قصورم و بی مدد و یاری تو از من کاری بر نمی آید. تو از روی کرم و شفقت بهر چه خیر من در اوست توفیقم ده، و از اغوای شیطان دوری کرامت فرما.(1)

چنانچه حضرت باری عزّ اسمه فرموده:

«ادعوا ربکم تضرعا و خفیة انه لا یحب المعتدین».(2)

ص: 56

یعنی بخوانیدای بندگان من خدای خود را در کارها و حاجتها از روی تضرع و خفیه (پنهانی).

صفات و علائم خاشعان

1. دعا و مناجات.

2. مشمول مواهب الهی گردیدن.

3. سبقت در امور خیر.

4. استجابت دعا.

خداوند متعال می فرماید: «فاستجبنا له و وهبنا له یحیی و اصلحنا له زوجه انهم کانوا یسارعون فی الخیرات و یدعوننا رغبا و رهبا و کانوا لنا خاشعین».(1)

دعایش را مستجاب کردیم و به او یحیی را بخشیدیم و زنش را برایش شایسته گردانیدیم. اینان در کارهای نیک شتاب می کردند و با امید و بیم ما را می خواندند و در برابر ما خاشع بودند.

5. ترس از خدا در همه حالات.

6. به فکر و یاد قیامت بودن.

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم در فرمودند:

«اما علامة الخاشع فاربعة: مراقبة اللّه فی السر و العلانیة، و رکوب الجمیل، و التفکر لیوم القیامة، و المناجاة للّه».(2)

نشانه خاشع چهار چیز است: حساب بردن از خدا در نهان و آشکار، انجام کارهای نیک، اندیشیدن برای روز قیامت و راز و نیاز با خدا.

ص: 58

7. خشوع و روی آوردن به خداوند با تمام وجود.

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم در جواب سئوال از خشوع فرمودند:

«التواضع فی الصلاة، و ان یقبل العبد بقلبه کله علی ربه عزوجل»(1) تواضع داشتن در نماز اینکه بنده با تمام دل و وجود به پروردگارش عزوجل روی آورد.

امام علی علیه السلام نیز می فرماید:

«من خشع قلبه خشعت جوارحه»(2) کسیکه دلش خاشع شد، اندامهایش نیز خاشع گردد. و نیز روایت شده است از نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله وسلم : که مردی را دید که در نمازش با ریش خود بازی می کرد، پس فرمود:

«لو خشع قلبه لخشعت جوارحه»(3) اگر قلبش خاشع شده بود اعضاء و جوارحش نیز به تبع آن خاشع گردیده بودند.

هیچ بنده ای مرا نشناخت و در برابرم خاشع نشد مگر آنکه همه اشیاء در برابر او خشوع کردند.

2. عدم توجه به غیر حق در همه حالات بویژه در نماز

از عایشه روایت شده که گفته است: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم با ما و ما با او سخن می گفتیم چون هنگام نماز فرا می رسید پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم به سبب توجه به عظمت حق تعالی چنان بود که گویی ما را نشناخته و ما او را نمی شناسیم.(1)

ابراهیم خلیل چون به نماز می ایستاد، صدای تپیدن قلب او از فاصله دو میلی شنیده می شد و خداوند او را ستوده و فرموده است: «ان ابراهیم لحلیم أواه منیب».(2)

در تفسیر قشیری آمده است:

«علی ابن ابی طالب علیه السلام چون وقت نماز می رسید بدنش می لرزید و رنگ چهره اش دگرگون می شد. به او گفته می شد:ای امیر مؤمنان! تو را چه شده است؟ می فرمود: «وقت ادای امانتی فرا رسیده است که خداوند آن را بر آسمان ها و زمین و کوهها عرضه کرد و آنها از تحمل آن سر باززدند و ترسیدند».(3)

از سرور شهیدان امام حسین علیه السلام روایت گردیده است به هنگامی که وضو می گرفت رنگ چهر ه اش زرد می شد، اهل

ص: 60

خانه اش به او می گفتند: این چه حالتی است که در هنگام وضو به تو دست می دهد، می فرمود: «آیا می دانید می خواهم در پیش روی چه کسی بایستم؟».(1)

فاطمه زهرا سلام اللّه علیها وقتی که به نماز می ایستاد از خوف خدا نفسش به شماره می افتاد. امام حسن علیه السلام نیز پس ازفراغت از وضو رنگ رخسارش تغییر می کرد.(2)

حضرت صادق علیه السلام فرموده است: «پدرم می گفت: هنگامی که علی بن الحسین علیه السلام به نماز می ایستاد مانند ساقه درخت بی حرکت بود مگر چیزهایی از او که با د به حرکت در می آورد».(3)

و نیز روایت شده است که امام صادق علیه السلام در نماز خود قرآن تلاوت می کرد که از هوش رفت. وقتی به هوش آمد سؤال کردند چه شد که به این حال افتادید؟ حضرت پاسخی به این مضمون داد:

آیات قرآن را پیوسته تکرار می کردم تا جایی که این حالت به من دست داد که گویی آن را از زبان نازل کننده اش می شنوم.(4)

3. ایمنی از بلای دنیا و برائت از عذاب آخرت

عبادت خاشعانه و خاضعانه، امنیت و آسایش از مصائب و

ص: 61

گرفتاری های دنیا را فراهم نموده و موجب رهایی از آتش جهنم است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

«معنی السلام فی دبر کل صلوة معنی الأمان، أی من أدی أمر اللّه و سنّة نبیه صلی الله علیه و آله وسلم خاضعا خاشعا منه فله الامان من بلاء الدنیا و براءة من عذا ب الآخرة»

معنی سلام در عقب هر نماز امن و ایمنی است از گرفتاری دنیا، واشارت است به آنکه هر که نماز گزارد و ادا کرد امر خدا را از واجب و نافله آن از روی خشوع، پس از برای اوست ایمنی از عذاب آخرت.(1)

معنی زوال ترس است(1) و بر این اساس است که خداوند متعال می فرماید: «ان آیة ملکه أن یأتیکم التابوت فیه سکینة من ربکم»(2) پادشاهی او این است که به سوی شما خواهد آمد، آن صندوق (عهد) که در آن آرامش ظاهری از جانب پروردگارتان است.

ابن منظور آن را به معنای آرامش و سنگینی دانسته است.(3)

قریشی می نویسد: سکن: یعنی آرامش باطن و انس و به این آیه استناد می کند: و جعل منها زوجها و لیسکن الیها» و جفت وی را از آن پدید آورد تا بدان آرام گیرد(4) و همچنین در واژه های قرآن می آورد:

سکن بر وزن فرس محل آرامش است. سکینه یعنی: آرامش قلب و اطمینان خاطر چنانکه درقرآن مجید آمده: «هو الذی انزل السکینة فی قلوب المؤمنین». او کسی است که آرامش خاطر در دل های مؤمنین فرو فرستاد(5).(6)

ص: 63

مصطفوی می نویسد:

و از باب سکینه، وقارو سنگینی است و از آن سکان کشتی است برای اینکه آن را از اضطراب نگه دارد. و سکینه به معنای مهابت (پرهیز و بزرگی) و رزانت (آهستگی) و وقار است.(1)

سکینه بر و زن فعلیه از سکون است و آن چیزی است که از آن به استقرارو ثبات و سکون توصیف می گردد. مانند شریفه و کریمه و منظور، فرو فرستادن روح از جانب خداوند متعال است که دارای استقرار و ثبات نفس و اطمینان می باشد به گونه ای که اضطراب و تشویش رابه کلی از خاطر مرتفع می کند و بدیهی است که سکون و آرامش نفس و نیروی روحی و قدرت باطنی به مراتب از نیروی بدنی و ظاهری بزرگتر است بلکه قوای ظاهری تجلی نیروی باطنی و نماینده آن است.(2)

سکن یک قاعده کلی است که برعدم اضطراب و حرکت دلالت می کند گفته می شود سکن الشی ء یسکن سکونا یعنی آن شی ء ساکن است.

و سَکْن: یعنی خانواده ای که در یک خانه سکونت دارند.(3)

اصل در این ماده «سکن» همان استقرار و ثبات در مقابل حرکت است و آن اعم از استقرار مادی و روحی است.

و از استقرارباطنی تعبیر به طمأنینه و آرامش و رفع اضطراب و

ص: 64

تشویش می شود پس گفته می شود در خانه سکونت گزید و آن شی ء ساکن گردید یعنی در جایی استقرار یافت و حرکت نکرد.(1)

صاحب المیزان می نویسد: سکینه نوعی حالت آرامش و اطمینان است که هرگونه شک و دو دلی و ترس و وحشت را از انسان دور می کند و او رادر برابر حوادث سخت وپیچیده ثابت قدم می گرداند.(2)

صاحب تفسیر نمونه دراین زمینه آورده است: سکینه زاییده ایمان است، افراد با ایمان هنگامی که به یاد قدرت بی پایان خداوند می افتند و لطف و مرحمت او را در نظر می آورند موجی از امید در دلشان پیدا می شود.(3) خواجه عبداللّه انصاری می نویسد: و اما سکینه یعنی وقاری که صفت بر ارباب خود است. آن سکینه نور، قسم سوم سکینه ای است که ما ذکر کردیم.(4)

ملا احمد نراقی در معراج السعاده آورده است:

وضد صفت عجله، وقار است که عبارت است از اطمینان نفس و سکون آن در گفتار و کردار و حرکات و سکنات پیش ازآن که شروع در یکی از آنها کند وآن نتیجه قوت نفس است و از فضائل صفات است بلکه از اخلاق حسنه کم صفتی است که به شرافت این صفت رسد وبرگزیدگان خدا را به این صفت مدح

ص: 65

می کنند، چنانچه در مدح سرور پیغمبران صلی الله علیه و آله وسلم است: «صاحب الوقار والسکینة».

و ظاهر است که در نظر مردم هیچ صفتی مانند این صفت آدمی را شریف و عزیر نمی کند پس سزاوار مؤمن آن است که پیوسته شرافت و نیکی این صفت را در نظر داشته باشد. و خود را در افعال و اقوال بر آن بدارد تا عادت و ملکه او گردد و نیز ظاهر است که: کارها به صبر و تأمل برآید و مستعجل به سردر آید.(1)

«... ان آیة ملکه أن یأتیکم التابوت فیه سکینة من ربکم...».(1)

نشانه پادشاهی او این است که به سوی شما خواهد آمد آن صندوق که در آن آرامش از ناحیه پروردگارتان است.

2. در مورد نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله وسلم

«فأنزل اللّه سکینته علیه و أیده بجنود لم تروها».(2)

پس خدا آرامش خود را بر او فرو فرستاد و او را با سپاهیانی که آنها را نمی دید تأیید کرد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم هنگامی که در غار ثور بود خداوند متعال او را با سپاه فرشتگان تأیید نمود و خداوند روح آرامش و اطمینان رابر او فرستاد.

3. در مورد پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم و مؤمنین

«ثم أنزل اللّه سکینته علی رسوله و علی المؤمنین و أنزل جنودا لم تروها».(3)

خداوند آرامش و اطمینان خویش را برپیامبرش و بر مؤمنا ن فرستاد و به وسیله لشکر یانی که قادر به دیدنشان نبودید، یاریتان نمود، این آیه مربوط به داستان جنگ حنین و گریز سپاهیان اسلام از جنگ است.

ص: 67

4. عطیه و موهبت عظیم بر همه مؤمنان

در سوره فتح پس از آن که از فتح و نصرت الهی خبر می دهد می فرماید:

«هو الذی انزل السکینة فی قلوب المؤمنین».(1)

او کسی است که آرامش خاطر در دلهای مؤمنین فرو فرستاد.

5. ثبات و اطمینان قلوب مومنین در بیعت با پیامبر

در مورد بیعت مؤمنین بارسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله وسلم در زیر درخت حدیبیه است که می فرماید:

«... فأنزل السکینة علیهم و اثابهم فتحا قریبا».(2)

خداوند رضا و خشنودی خود را از مؤمنین در این آیه ابراز داشته و لذا آرامش و سکون را بر آنان فرو فرستاد.

6. انزال سکینه بر پیامبر و مؤمنین و ملزم نمودن آنان به کلمه تقوی

خداوند حالت سکینه و آرامش را بر رسول خدا و مؤمنان پس ازصلح حدیبه نازل فرمود واین آرامش که مولود ایمان و اعتقاد به خداوند و اعتماد بر لطف او بود آنها را به خونسردی و تسلط بر نفس دعوت نمود.

ص: 68

«... فأنزل اللّه سکینِته علی رسوله و علی المؤمنین والزمهم کلمة التقوی...».(1)

خدا وقار و اطمینان خاطر بر رسول خود و برمؤمنان نازل کرد و آنان را با کلمه تقوی ملازم نمود.

است. یکی از ثمرات ذکر و یادخداوند آرامش قلبی و قدرت روحی است. «ألا بذکر اللّه تطمئن القلوب»(1) آگاه باش که با یاد خدا دلها آرامش می یابد. میزان آرامش قلبی هر کس متناسب است با میزان توجه او به خدا، ذکر خدا خود برانگیزاننده خرد و اندیشه است. کسی که به یاد خدا است به یاد خود نیز هست.

5. ازدواج

هدف ازدواج سکون و آرامش است چنانچه در قرآن مجید آمده است:

«و من آیاته أن خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها و جعل بینکم مودة و رحمة».(2)

و از نشانه های قدرت اوست که برایتان از جنس خودتان همسرانی آفرید تا به ایشان آرامش یابید و میان شما دوستی و مهربانی نهاد این آرامش و سکونت هم از نظر جسمی و هم روحی، هم از جنبه فردی و هم اجتماعی است.

6. مساکن طیبه

در سوره مبارکه نحل آمده است: «واللّه جعل لکم من بیوتکم سکنا»(3) خدا خانه هایتان را جای آرامشتان قرار داد. در قرآن سه

ص: 71

چیز مایه آرامش شمرده شده است:

تاریکی شب(1)، خانه های مسکونی(2) و همسران.(3)

7. توبه

توبه سبب آمرزش گناهان و تقویت امید انسان به جلب رضایت الهی و موجب کاهش اضطراب و باعث احساس امنیت و آرامش روانی می شود

8. رضایت به قضا و قدر الهی

راضی بودن به مقدرات الهی بهترین عامل معنوی است که اندوه و افسردگی را از انسان می زداید و باعث آرامش و اطمینان او می گردد.

از دیگر عوامل حصول سکینه یا آرامش، یاد مرگ، خوش بینی و واقع بینی، شکر، اخلاص، قناعت، آرامش مؤمن به مؤمن، اخلاق حسنه، رضایت والدین، امید به آینده، صداقت، ادای مسؤلیت، انتظار فرج، محاسبه و مراقبه از نفس، ایثار، شجاعت،

ص: 72

فرزندان صالح، صله رحم، و رزش و تفریح، مطالعه، مسافرت، طهارت و پاکیزگی، تلاوت قرآن و... را می توان ذکر نمود.

موقوف بر این است که قبلا طهارت دل و صفای باطنی در کار بوده باشد تا خداوند با فرستادن سکینه آنرا محکم و استوار سازد.(1)

2. افزایش ایمان

همانگونه که بیان کردیم خداوند سکینه را از خواص ایمان واز مواهب بزرگ خود شمرده است شخص با ایمان بر تکیه گاهی استوار و پایه ای ویران نشدنی تکیه زده، و امور خود را برمعارف حقه و اعتقادات غیر قابل تردید ساخته است. خداوند متعال هر جا در کلام خود اسمی از آن به میان می آورد آنرا به عنوان نعمتی بر رسول خدا و مؤمنان و عطیه مخصوصی که تنها از ناحیه خود برآنان نازل کرده یاد می فرماید. خداوند سکینه را بر دلهایی نازل می فرماید که ایمان داشته باشند، ایمانی صادق آمیخته با نیت صادق و با نازل کردن سکینه بر ایمان آنان می افزاید.

چنانچه فرمود:

«هو الذی أنزل السکینة فی قلوب المؤمنین لیزدادوا ایمانا مع ایمانهم».(2)

او کسی است که آرامش خاطر در دلهای مؤمنین فرو فرستاد تا بر ایمانشان بیفزاید. و این اقرار به طمأنینة ایمان و ثبات و پایداری و استحکام آن است.(3)

ص: 74

آرامش و تعادل و آسایش انسان می شود.

خشم وغضب، عجله و شتاب، وسواس، غفلت از یاد خدا، خلف وعده، دروغ، یأس و ناامیدی، عیب جویی، عدم رعایت قانون، بی نظمی و بی برنامگی، فقر و... از عواملی هستند که باعث سلب آرامش می شوند.

است که آنان در زمین مسکن گزیدند(1) و اطمأنت الأرض و تطأمنت یعنی زمین آرام گردید و در تفسیر قول خداوند که می فرماید: یا ایتها النفس المطئنة، گفته شده آن کسی است که به وسیله ایمان اطمینان و آرامش یافته و در برابر پروردگارش خشوع و خضوع نموده است. و قول خدای عز وجل که فرمود: و لکن لیطمئن قلبی، یعنی برای این که با رؤیت و مشاهده پس از ایمان به غیب آرامش یابد ونیز آورده که ابو اسحاق درباره سخن خداوند متعال که می فرمود: فاذا اطمأننتم فأقیموا الصلاة گفته یعنی هرگاه دلهایشان ساکن و آرام گردید.(2)

صاحب مجمع البحرین درباره قول باری که می فرماید: «و رضوا بالحیوة الدنیا و اطمأنوا بها» گفته یعنی بدان آرامش یافتند و تنها به لذائذ و زخارف دنیا بسنده کردند.(3)

خواجه عبداللّه انصاری درباب طمأنینه درمنازل السایرین می نویسد:

خداوند عز وجل فرماید: «ای نفس آرام گرفته».

طمأنیت: آن سکون است که أمن صحیح، شبیه به عیان، آ ن را تقویت بخشد.

ص: 77

میان طمأنیت و سکینه دو فرق است:

یکی این که: سکینه صولتی است که گاهی آتش هیبت را فرو نشاند و طمأنیت سکون امن است که در آن راحت انس میسر آید.

دوم این که سکینه نعمتی است که گاه گاه باشد و طمأنیت نعمتی است که هرگز از صاحب خود زایل نشود.(1)

خلاصه کلام آنکه اطمینان به معنای سکون و آرامش است و اطمینان به چیزی به این است که آدمی با آن دلگرم و خاطر جمع شود.(2)

قلبم آ رامش یابد.

«... الا من أکره و قلبه مطمئن بالأیمان...».(1)

مگر آنکه به زبان از روی اجبار کافر شود و دلش در ایمان ثابت باشد.. صاحب تفسیر المیزان در ذیل آیه 28 سوره مبارکه رعد می نویسد:

ایمان به خدا به صرف این نیست که انسان بداند و درک کند که خدا حق است، زیرا مجرد دانستن و درک کردن ملازم با ایمان نیست، بلکه با استکبار و انکار هم می سازد همچنان که خودش فرموده: «و جحدوا بها و استیقنتها أنفسهم».(2)

و چون می دانیم ایمان با انکار نمی سازد پس نتیجه می گیریم که ایمان صرف ادراک نیست، بلکه عبارتست از پذیرایی و قبول مخصوص از ناحیه نفس، نسبت به آنچه که درک کرده. قبولی که باعث شود نفس در برابر آن ادراک و آثاری را که اقتضاء دارد تسلیم شود، و علامت داشتن چنین قبولی این است که سایر قوا و جوارح آدمی نیز آن را قبول نموده، مانند خود نفس در برابرش تسلیم شود.

اینجاست که می بینیم بسیاری از اشخاص با علم و درک زشتی و پلیدی عملی، معذلک به آن عمل اعتیاد دارند و نمی توانند خود را از آن باز دارند، برای همین است که فقط قبح آن را درک

ص: 79

کرده اند، ولی ایمان به آن ندارند و در نتیجه تسلیم درک خود نمی شوند و بعضی دیگر را می بینیم که علاوه بر درک، تسلیم هم شده اند، و بعد از تسلیم توانسته اند بدون درنگ دست از آن کار بردارند واین همان ایمان است و به بیان دیگر عبارت از این است که آدمی خود را در قبول امر، مقبول در امنیت بیند و قلبش با آن تسکین و آرامش یابد، و آن امر در قلبش راه پیدا کند و در آن جایگزین شود، بدون این که قلب مضطرب یا روی گردان شود. از همین جا معلوم می شودکه جمله «و تطمئن قلوبهم بذکر اللّه» عطف تفسیری بر جمله «آمنوا» است و درنتیجه می فهماند که ایمان به خدا ملازم به اطمینان قلب به وسیله یاد خداست.(1)

به تعبیر دیگر حقیقت ایمان «تسلیم در ظاهر و باطن» در برابر حق است، بنا براین اگر انسان به چیزی یقین دارد اما در باطن یا ظاهر تسلیم در مقابل آن نیست ایمان ندارد بلکه دارای کفر جحودی است که در ضمن حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم که ضمن برشمردن اقسام پنج گانه کفر یکی از اقسام آن را «کفر جحود» می شمرد و یکی از شعبه های جحود را چنین بیان می فرماید: «هو ان یجحد الجاحد و هو یعلم انه حق قد استقرّ عنده...» آن عبارت ازچیزی است که انسان آن را انکار کند در حالی که می داند حق است و نزد او ثابت است. سپس به آیه مورد بحث استشهاد می کند.(2)

ص: 80

2. ذکر و یاد خدا

قران کریم درسوره مبارکه رعد درباره اطمینان دلها را به ذکر ویاد خدا نسبت داده که یکی از این دو مورد به صورت انحصار بیان گردیده است:

«الذین آمنوا و تطمئن قلوبهم بذکر اللّه ألا بذکر اللّه تطمئن القلوب».(1)

کسانی که ایمان آوردند و دلهایشان به یاد خدا آرامش یافت (ای مردم) آگاه باشید که تنها با یاد خدا دلها آرامش یابد.

مسلم است که منظور از ذکر خدا در آیه فوق تنها یاد آوری به زبان نیست که زبان ترجمان قلب است بلکه هدف آن است که با تما م قلب متوجه او و عظمتش و علم و آگاهی اش و حاضر و ناظر بودنش گردد. و این توجه، مبدأ حرکت و فعالیت در وجود او به سوی جهاد و تلاش و نیکی ها گردد و میان او و گناه سد مستحکمی ایجاد کند، این است حقیقت ذکر که آن همه آثار و برکات در روایات اسلامی برای آن بیان شده است.(2) و ما درباره ذکر و مراتب و مصادیق آن در بخش دوم به تفصیل سخن خواهیم گفت.

3. دعا

آن هنگام که تمام درهای عالم اسباب به روی انسان بسته شود

ص: 81

واز هر نظر درمانده و مضطر می گردد و امنیت و آسایش او به تشویق و اضطراب مبدل می گردد. تنها کسی که می تواند گره از مشکلات باز کند و نور امید در دلها ایجاد کند و آشفتگی و اضطراب را به امنیت و آسایش مبدل نماید تنها ذات پاک اوست چنانچه می فرماید:

«أمن یجیب المضطر اذا دعاه و یکشف السوء...».(1)

آیا کیست که دعای مضطر را اجابت می کند و گرفتاری را بر طرف می سازد.

4. عبادت

یقینا عبادت و راز و نیاز با خدا باعث اطمینان و آرامش خاطر انسان می گردد.

5. توبه

توبه سبب آمرزش گناهان و سبک شدن انسان و تقویت امید انسان به جلب رضایت الهی و موجب کاهش اضطراب و باعث احساس امنیت و اطمینان خاطر می گردد.

6. صبر و استقامت

شکیبایی توصیه قرآن به مؤمنان است زیرا در صبر فواید بی شماری برای تربیت نفس و تقویت شخصیت و افزایش توانایی

ص: 82

انسان در برابر سختی ها و اطمینان وی به خود و به معبود هستی است. و ما در بخش دوم، فصل صفات مخبتین، آنرا یکی از ویژگیهای اصلی آنان قلمداد نموده و آنرا بطور کامل شرح خواهیم داد.

7. درود و تشکر از خداوند

در سوره مبارکه توبه می فرماید: «خذ من أموالهم صدقة تطهرهم و تزکیهم بها و صل علیهم ان صلو تک سکن لهم...».(1)

از اموال آنها زکات بگیر تا به وسیله آن، انها را پاک سازی و برایشان دعاکن که دعای تو مایه آرامش آنهاست.

در این آیه خداوند شنوا و دانا به آنهایی که زکات اموال خود را می پردازند آرامش روحی و فکری بخشیده است.

8. آرامش یافتن مؤمن به مؤمن

مومن به جهت مصاحبت و همنشینی با دوست مؤمن خودبه امنیت و آرامش روحی و اطمینان خاطر دست می یابد.

یافتن ترسنده است از روی رجاء و طمأنیت یافتن نا شکیباست، از روی (پذیرش) حکم و طمأنیت مبتلاست، از روی امید به ثواب.

درجه دوم: طمأنیت روح است، درمقصد به سوی کشف و در شوق است به سوی وعده (نیکو) و در تفرقه، به سوی جمع.

درجه سوم: طمأنیت در مشاهده حضور است، از روی لطف و طمأنیت در جمع است، از روی بقاء و طمأنیت در مقام است از روی نور ازل.(1)

تسویلات شیطان ونفس اماره به سوء گذشته و به نفس لوامه رسیده و از آن نیز فراتر رفته، به گونه ای شده است که از تحت سلطه شیطان بیرون رفته و به فرموده خداوند متعال، «ان عبادی لیس لک علیهم سلطان» همانا تو _ شیطان _ بربندگان من تسلط نداری و ایمانش به اندازه ای بالارفته که به آنچه خداوند متعال برایش مقدر فرموده _ از امورتکوینی و وظایف مقرره _ آرامش باطنی دارد و هیچ شک و شبهه ای نسبت به مقدر اتش نداشته و هیچ موجودی را مؤثر مستقل در عالم نمی داند زیرا فقط خداوند را غنی بالذات و حکیم علی الاطلاق می داند، بلکه بالاتر نسبت به آنچه تحقق پیدا می کند به علت انتسابش به خداوند متعال رضایت باطنی دارد و سر تسلیم نسبت به امور محققه فرود می آورد. او فقط در پی انجام وظایف بندگی است از پیاده کردن دستورات حق و اولیائش و دعا کردن برای استمرار نعمت ها و دفع بلایا، دیگر کاری به نتایج امور ندارد حتی خودرا در انجام بندگی نیز مستقل نمی داند(1) و تعبیر به «راضیة» به خاطر آن است که تمام وعده های پاداش الهی را بیش از آنچه تصور می کرد قرین واقعیت می بیند و آنچنان فضل و رحمت خدا شامل حال او می گردد که یکپارچه رضا و خشنودی می شود.

و اما تعبیر به (مرضیة) به خاطر این است که مورد قبول و رضای دوست واقع شده است.(2)

ص: 85

2و3. رسیدن به مقام عبودیت و جنة اللقای خداوند

در ادامه همان آیات در باره نفس به اطمینان رسیده می فرماید:

«فادخلی فی عبادی وادخلی جنتی».(1)

پس در زمره بندگان من داخل شو و به بهشت من وارد شو.

صاحب تفسیر المیزان در ذیل این آیه می نویسد: این آیه به دلیل اینکه حرف «فاء» در اولش در آمده نتیجه گیری از جمله «ارجعی الی ربک» است می فرماید: چون راضی و مرضی به سوی پروردگارت بر می گردی پس در زمره بندگانم در آی و در بهشتم داخل شو. و این فرمان دلالت دارد بر این که صاحب نفس مطمئنه در زمره بندگان خدا است. و حائز مقام عبودیت است. و باید هم همینطور باشد، چون وقتی کسی مطمئن به پروردگار خود باشد و ازادعای استقلال منقطع گردید. و به آنچه از ناحیه پرودگارش می رسد به دلیل اینکه حق است راضی شد، قهرا ذات و صفات و افعال خود را ملک طلق پروردگارش می داند، پس در آنچه او مقدر می کند و قضایی که او می داند و امر و نهیی که او می کند هیچ خواستی از خود نشان نمی دهد.، مگر آنچه را پروردگارش خواسته باشد. و این همان ظهور عبودیت تامه در بنده است، پس اینکه فرمود: «فادخلی فی عبادی» در حقیقت امضای عبودیت وی است.(2) و با تحلیل توصیف عباد اللّه در سوره

ص: 86

انسان، آیات 22 _ 5 و عباد الرحمن در سوره فرقان آیات 76 _ 63 و نیز مقربان که همان عباد اللّه هستند، در سوره مطففین آیات 28 _ 18 این نتیجه به دست می آیدکه این عباداللّه همان امام الابرارند و دارای شخصیت و شأن ملکوتی و عصمت الهی اند(1) و با توجه به حضور آنان در جامعه پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم که به اتفاق فریقین، اهل بیت علیهم السلام می باشند و با توجه به عدم ذکر حوریان بهشتی درآیات یاد شده، با وجود ذکر آن برای عموم مقام عصمت و طهارت در سوره «واقعه و صافات» ممکن است استفاده اختصاص این توضیحات را برای خاندان پیامبر اسلام نمود که گویا دیگر معصومین از امم سابق در نعم خاص این آیات شراکتی با اهل بیت ندارند و حرمت «سیدة نساء اهل الجنة» در میان عباداللّه موجب عدم ذکر حوریان بهشتی گشته است.(2)

نویسنده کتاب اهل بیت علیهم السلام در قرآن درباره آیات 29 و 30 سوره مبارکه فجر بر این باور است که تعبیر «فادخلی فی عبادی» نیز با توجه به قرینه قبل و با توجه به بعد آن «و ادخلی جنتی» (که جنة اللقاء را مطرح می کند که در قرآن مشابه ندارد) مقام عباد اللّه را که عبد محض می باشند مطرح می کند که مقام مقربان و معصومین علیهم السلام می باشد که بحث آن گذشت.

خلاصه کلام این که این خطاب «یا ایتها النفس المطمئنة» در سطح عصمت مطرح است و دیگران را شامل نمی شود تا گفته

ص: 87

شود که حضرت حمزه و دیگر مؤمنان وشهدای غیر معصوم نیز، مصداق این آیه شریفه می باشند چرا که «جنة اللقاء» جنتی است که فوق تصور عارفان است و سهم عباد اللّه می باشد که خداوند ساقی شراب محفل آنان است «و سقیهم ربهم شرابا طهورا»(1).(2)

هست. خوف حال قلق و اضطرابی است که ازبرخورد به چیزی مکروه یا مشاهده منظره ای وحشت آور به شخص دست می دهد. در سیر الی اللّه سالک از نقص رو به کمال و از هجر رو به وصال می رود هر قدر سالک به حق نزدیکتر شود ضعف او کمتر می شود. خوف از ضعف نفس و از دور بودن از حق است شخص به کمال برسد، سیر او پایان پذیرد و خوف از او زایل می گردد.(1)

خوف از صفات رذیلة متعلّقه به قوّه غضبیّه است و آن عبارت است از متألّم شدن به سبب تشویش رسیدن مکروهی که تحقّق آن محتمل باشد، و امّا مکروهی که حصول آن مظنون یا متیقّن باشد اگر چه آنرا خوف نگویند ولکن چون آن نیز از ضعف و موجب هلاکت است در ضمن خوف مذکور می شود؛ و فرق خوف با جبن آن است که درجبن الم و دل سوختن ضرور نیست، بخلاف خوف.(2)

این کلمه 8 بار در قرآن مجید به کار رفته و مشتقات آن نیز در آیات مختلف بارها آمده است. جرجانی گوید: «خشیت دردمندی دل است از چشم داشت امر نامطلوبی، که در آینده به وجود می آید. این حالت گاهی ناشی از کثرت جنایت از سوی بنده و گاهی ناشی از شناخت جلال و هیبت خداوند پدید می آید که خشیت انبیا از این قبیل است.(1)

خشیت و خوف هر چند در لغت به یک معنی یا نزدیک به یک معنی می باشند ولی در عرف صاحبدلان میان آن دو تفاوت هست و آن اینکه: خوف به معنی ناراحتی درونی از مجازاتی است که انسان بخاطر ارتکاب گناهان یا تقصیر در طاعات انتظار آنرا دارد و این حالت برای اکثرمردم حاصل می شود هر چند مراتب آن بسیار متفاوت است و مرتبه اعلای آن جز برای گروه اندکی حاصل نمی شود. اما خشیت حالتی است که به هنگام درک عظمت خدا و هیبت او و ترس از مهجور ماندن از انوار فیض او برای انسانی حاصل می شود و این حالتی است که جز برای کسانی که واقف به عظمت ذات پاک و مقام کبریایی او هستند و لذت قرب او را چشیده اند حاصل نمی شود.

و لذا قرآن این حالت را مخصوص بندگان عالم و آگاه دانسته و می فرماید: «انّما یخشی اللّه من عباده العلماء» از میان بندگان خدا تنها دانشمندان از او خشیت دارند(2).(3)

ص: 90

خشیت در قرآن به مفهوم خوف بکار رفته و بصورت مترادف با آن استعمال شده است.(1)

خشیت، مترادف اشفاق، خوف، رعب، فزع، ذعر، مخافت، رهبت، مخافت، وجل، روع، مهابت و توجس است.(2) خشیت به معنی هر گونه ترس نیست بلکه ترسی است که توأم با تعظیم و احترام باشد و به گفته راغب همان ترسی است که یک فرزند از پدر بزرگوارش دارد، بنابراین پرهیزگاران ترسشان از خدا توأم با معرفت است.(3)

خشیت، جنبه قلبی و اشفاق جنبه عملی دارد در آیة «انّ الذین هم من ربهم مشفقون».(4) آنانکه از خوف پروردگارشان بیمناکند. مؤمنان کسانی هستندکه ترس آمیخته با عظمت خداوند در دلهایشان جای کرده و آثارش در عملشان و مراقبت هایشان نسبت به دستورهای الهی مشهود است. اشفاق مرحله تکامل خشیت است که در عمل اثرمی گذارد و به پرهیز از گناه و انجام مسئولیت ها وا می دارد.(5)

صاحب المیزان می گوید:

«خشیت نوعی ذلت است و حالت ذلت بیش از هر چیز دیگر

ص: 91

در دیدگان ظهور می کند».(1)

می شود.(1)

یکی از راههای اصلی تحصیل خوف علم و معرفت است.

امام صادق علیه السلام در این زمینه می فرماید: «الخشیة میراث العلم و العلم شعاع المعرفة و قلب الایمان و من حرم الخشیة لایکون عالما و ان شقّ الشّعربمتشابهات العلم».

«خوف الهی نتیجة علم است، و هرکه را علم نیست خوف نیست، و علم شعاع معرفت است یعنی معرفت ذات واجب و صفات واجب و سایر تکالیف شرعیّه، از علم حاصل می شود. و نیز از علم حاصل می شود ایمان کامل؛ چرا که ایمان حاصل نمی شود مگر باذعان کردن و تصدیق نمودن بأصول دین به دلیل؛ و این نمی شود مگر به علم، و هر که از خوف الهی محروم است و از این سعادت عظمی مغبون است درسلک جهال منسلک است، و با ایشان درقیامت محشورخواهد بود هرچنددرحدّت فهم و کثرت علم موشکاف باشد و در نهایت علم و کمال باشد. قال اللّه تعالی: جناب احدّیت در قرآن عزیز فرموده است که: «انما یخشی اللّه من عباده العلما» یعنی نمی ترسد خدا را مگر صاحبان علم و صاحبان علم نمی ترسند مگر بواسطة علم».(2)

لازم به ذکر است ما این راه را در بخش دوم، فصل ریشه های اخبات به تفصیل خواهیم آورد.

ص: 93

گریان می سازد.

و خوف در صورتی ممدوح است که از حدّ شایسته تجاوز نکند، و گرنه مذموم است، و بسا باشد که منجرّ به نومیدی و یأس از رحمت خدا گردد و این حدّ ضلال و کفر است، و علماء گفته اند که خوف از خدا به منزله تازیانه ای است که می راند بندگان را به سوی مواظبت بر علم و عمل و طاعت و عبادت، مانند تازیانه ای که اطفال را بدان تأدیب می کنند، که کم آن بی ثمر و زائدش مهلک است.(1)

2. خوف مذموم که بر چندنوع است:

اول: آنکه خوف از امری باشد که البّته واقع خواهد شد و دفع آن ممکن نیست و شکی نیست که خوف از چنین چیزی از روی جهل است و به جز الم عاجل فایده ای ندارد، پس عاقل باید که این خوف را از خود دور کند، و به قضای الهی و مقدّرات سبحانی راضی باشد تا راحت یابد.

دوم: خوف از امر محتمل است و این هم مثل سابق مذموم، بلکه بدتر است.

سوم: آنکه خوف از امری باشد که سبب آن در دست آن شخص باشد، امّا هنوز سبب یافت نشده، و از آن ترسد که مبادا فلان امر از او سرزند و فلان اثر بر آن مترتب شود؛ و علاج آن مراقب بودن حال خود است تا آن امر از او صادر نشود.

چهارم: اینکه خوف او از چیزهایی باشد که طبع از آنها

ص: 95

بی سبب و بدون جهت وحشت داشته شد، مثل جن و میّت خصوصا در شب در حالت تنهایی و منشأاین خوف غلبه قوّه واهمه و قصور عقل و نهایت ضعف نفس است، و علاج آن آنست که اندکی با خود تأمل کنی که امثال این امور به چه جهت باعث خوف می شود؛

و صاحب این صفت باید در شبهای تاریک به تنهایی در مواضع موحشه صبر کند تا به تدریج این خوف از او زایل شود.(1)

و خوف مرگ نیز از این نوع و نوع اوّل است، و باعث این خوف چند چیز است:

اول آنکه چنان گمان کند که از مردن نقصی به او می رسد و تنزّلی برای او حاصل می شود، این نیست مگر از جهت جهل به حقیقت انسانی، ومرگ.

دوم صعوبت قطع علاقه از دنیا و اموال است، و این ترس از مرگ نیست بلکه غم مفارقت از بعضی زخارف فانیه دنیویّه است؛ و علاج آن به قطع علاقه آنهاست.

وسوم خوف از شماتت دشمنان و تصوّر خوشحالی ایشان است و بدون تردیداین از وساوس شیطان است.

چهارم خوف ضایع شدن اهل و عیال و ذلّت و خواری آنهاست و این خیال نیز از وساوس شیطانیّه است.

پنجم آنکه خوف او از عذاب الهی باشد بواسطه معاصی؛ و این قسم خوف ممدوح است، ولکن باقی ماندن بر این ترس و

ص: 96

معالجه نکردن آن را به توبه و انابه از جهل و غفلت است، پس از آنچه گفتیم معلوم شد که خوف ازموت به سبب یکی از جهات مذکوره راهی ندارد، و عاقل باید که آنرا به خود راه ندهد و تأمّل کند که مرگ شربتی است چشیدنی، و آرزوی حیات دائمی و تمنّای بقای ابدی از بدن خیالی است محال، بلکه باید یقین نماید به آنکه هر چه در نظام عالم می شود خیر و صلاح است، پس خود را به هرچه می شود رضا و خشنود کند، و الم و کدورات بخود راه ندهد.(1)

2. خوف خواص

در درجه دوم خوف سالک از مکر است او از مکر الهی خائف است این خوف در وقتی است که سالک در یقظه است و از لذت حضور متنعّم. حلاوت انس لذت خاصی دارد سالک در حال حضور و انس خائف می گردد از این جهت که مبادا این حال از او سلب شود بیشتر این خوف در جریان انفاس مستغرق در یقظه (یقظه مشوب به حلاوت انس) به سالک دست می دهد.

3. خوف اخص خواص

در درجه سوم (در مقام اهل خصوص) گفته شده خوف نیست در این مقام، خوف از سالک گرفته شده او واجد هیبت اجلال است او را هیبت اجلال فرو می گیرد این هیبت گاه درخواب و گاه دربیداری به سالک دست می دهد البته خیلی ضعیف آن، چه این همان تجلّی جلالی است که جهت حضرت موسی در کوه پدید آمده کوه را زیر و رو، و حضرت موسی را بصعقه انداخت. با این هیبت کار سالک یکسره می شود نفس او از خودمختاری دست می کشد به خواست حق تسلیم می گردد و این همان کمال مطلوبی است که سائرین الی اللّه به قصد وصول به آن قیام کرده و همواره در پی آن هستند.

خواجه می گوید:

«این هیبت برای مکاشف در اوقات مناجات و برای مشاهد و

ص: 98

معاین در زمانهای راز و نیاز پیش می آید. مشاهد را حفظ و معاین را به صدمه عزت منکر می سازد».

مکاشف، مشاهد، ومعاین عنوان سالک حقیقت جو و حق طلب است آنجا که برای سالک حقیقتی کشف می شود سالک مکاشف است آنجا که با تجلیات اسمائی و صفات روبروست مشاهد (شاهد آثار جلالی و جمالی حق متعال است) آنجا که از عشق طلب رؤیت می کند چون حضرت موسی که گفت «ربّ ارنی انظر الیک» معاین، چون رؤیت بعیان برای سالک غیر ممکن است از جهت هیبت اجلالی، سالک معاین را، منکر می کند.

در جواب طلب رؤیت حضرت موسی، خطاب رسید «به کوه نگاه کن اگر در جایش ثابت ماند تو مرا خواهی دید» وقتی حضرت به کوه تجلّی فرمود کوه فرو ریخت و حضرت موسی بیهوش بروی زمین افتاد.(1)

سعید الدین فرغانی در این زمینه در شرح بیتی عرفانی:

ففی کلّ عضو فیّ اقدام رغبة و من هیبة الاعظام، احجام رهبة

از استاد خود ابن فارض می نویسد:

پس در هر عضوی که در منست، پیش آمدن و حلقه در وصال زدن است از سر رغبتی بحکم تحقق من به مقام بسط و رجاء، و باز از هیبت عظمت و جلال اطلاق و بی نهایتی او در تجلیات او، و خواطر رحمانی و قلبی من، مرا امتناعی است از آن اقدام از

ص: 99

سرترسی بواسطة تحقق من به مقام فیض خشیت.(1)

این حقیقت به گونه ای دیگر در حدیثی از امام سجاد علیه السلام متبلور شده است آنجا که می فرماید:

«و ما العلم باللّه و العمل الا الفان مؤتلفان فمن عرف اللّه خافة، و حثّه الخوف علی العمل بطاعة اللّه، و انّ ارباب العلم و اتباعهم (هم) الذین عرفوا اللّه فعملوا له، و رغبوا الیه، و قد قال اللّه: انما یخشی اللّه من عباده العلماء».(1)

علم و عمل دو دوست صمیمی اند، کسیکه خدا را بشناسد از او می ترسد، و همین ترس او را وادار به عمل و اطاعت فرمان خدا می کند، صاحبان علم و پیروان آنها کسانی هستند که خدا را بخوبی شناخته اند و برای او عمل می کنند؛ و به او راغب هستند چنانچه خداوند متعال فرموده تنها از میان بندگان او عالمان از خدا می ترسند.

2. ایمنی از عذاب ها و بدیها

خداوند متعال نمی خواهد همواره بنده اش در سختی باشد و چنانچه در برهه ای از عمرش را در حالت خوف از عذابش بسر برد و آثارش را مترتب نمود به او بشارت ایمنی از عذاب را می دهد از این جهت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم از خداوند متعال نقل می کند که می فرماید:

«من بر بنده ام دو خوف و دو امنیت را جمع نمی کنم پس وقتی

ص: 101

که در دنیا از من ایمن بود، روز قیامت او را می ترسانم، و هنگامیکه در دنیا از من ترسید روز قیامت او را ایمن می کنم». علی علیه السلام نیز می فرمایند: «مَن خافَ اللّه قََلَّت مَخّافَتُهُ».

هرکه بترسد از خدا کم شود ترس او، زیرا که او دیگر از مردم نمی ترسد بر خلاف کسی که از خدا نترسد که او از هر که از او قویتر باشد بترسد.(1)

و این ترس بتدریج انقدر کم می شود که دیگر چیزی بنام ترس در دل او باقی نمی ماند و جای خود را به امنیت و آسایش می دهد چنانچه حضرت می فرماید. «مَن خافَ أمِنَ» هر که بترسد ایمن گردد، مراد ترس از خدای عزّ و جلّ است.(2)

و در این راستا کسانی که به لوازم خوف عمل کرده باشند خداوند متعال ایشان را از خوف و حزن در امان داشته و می فرماید:

«بلی و من أسلم وجهه للّه و هو محسن فله أجره عند ربه و لا خوف علیهم و لاهم یحزنون».(3) بله کسیکه خودش را تسلیم خداوند کند در حالیکه نیکوکار است پس اجر او نزد پروردگارش می باشد و خوف ترس از آینده و اندوهی از گذشته برایشان نیست.(4)

ص: 102

3. دوری از معصیت

اگر کسی به مرتبه معرفت نسبت به حق تعالی برسد، به مرتبه بالاتری که خوف و خشیت در برابر پروردگار است دست یافته، هیچگاه گرد معصیت نمی گردد چرا که با قلبی منیب لحظه به لحظه بر خوف و خشیتش افزوده شده و به حق تعالی رجوع می کند.

و از این جهت است که حضرت علی علیه السلام می فرماید: «عالم ترین مردم به خداوند ترسش نسبت به او بیشتر است و ائمه علیهم السلام نیز اصحاب خود را به تحصیل چنین خوفی ترغیب می نمودند چنانچه امام صادق علیه السلام به اسحاق بن عمار می فرماید:

«خف اللّه کأنک تراه و ان کنت لاتراه فانّه یراک و ان کنت تراه أنّه جعلته من أهول الناظرین علیک».(1)

«از خدا بترس بگونه ای که او را می بینی و اگر او را نمی بینی او ترا می بیند و اگر معتقد باشی که او ترا نمی بیند پس براستی کافر شده ای و اگر میدانی که او تو را می بیند سپس آشکارا او را معصیت می کنی. او را از سبک ترین بینندگان نسبت به خودت قرار داده ای».

4. ترک دنیا

امام صادق علیه السلام می فرماید: «... و من خاف اللّه سخت نفسه عن

ص: 103

الدنیا».(1)

«و کسیکه از خدا ترسید نفسش دنیا را ترک می کند توجه هدف گونه به آن ندارد».

5. ایمنی از غیر خدا

امام علی علیه السلام می فرماید:

«من خاف اللّه سبحانه آمنه اللّه من کل شی ء».(2)

«کسیکه از خداوند سبحان بترسد، خداوند او را از هر چیزی در امان قرار می دهد».

6. ترسیدن موجودات از او

از آنجا که ترس از خداوند متعال از درک عظمت او ناشی می شود و حالت خوف انسان از حق تعالی موجب استقلال خضوع تنها برای اوست و چون سایر مخلوقات نیز در برابر خالق هستی اینگونه اند و انسان بر همه آنها شرافت وجودی دارد، لذا خداوند متعال عظمت او را بر موجودات ظاهر ساخته تا در برابر او، خضوع که نتیجه خوف است را، داشته باشند و از این بابت است که امام صادق علیه السلام به معلی بن قیس می فرماید:

«یا معلیّ اعتزز باللّه یعززک اللّه قال: بماذا یابن رسول اللّه؟»

قال: «یا معلیّ خف اللّه یخف منک کل شی ء»

ص: 104

«ای معلی؛ بواسطه خداوند عزت پیدا کن تا خداترا عزیز کند، عرض کرد:ای فرزند رسولخدا! به چه چیز عزت پیدا کنم؟ حضرت فرمود:ای معلّی؛ از خدا بترس تا هر چیزی از تو بترسد»(1) و در روایت دیگر امام باقر علیه السلام می فرماید: «کسیکه از خدا بترسد خداوند هر چیزی را از او می ترساند».(2)

7. دوری از ظلم

مولای متقیان علی علیه السلام می فرماید:

«مَن خافَ ربَّه کَفَّ عن ظُلمِهِ».(3)

هر که بترسد از پروردگار خود باز ایستد از ظلم خود.

8. ورود به بهشت

قرآن کریم می فرماید: «و أمّا من خاف مقام ربّه و نهی النّفس عن الهوی فانّ الجنه هی المأوی»(4)، و اما کسیکه از مقام پروردگارش بترسد و نفس را از هوی پرستی نهی کند پس بهشت جایگاه اوست».

و در جای دیگر می فرماید:

«و لمن خاف مقام ربّه جنّتان»(5) «و برای کسیکه از مقام

ص: 105

پروردگارش بترسد دو بهشت خواهد بود. و با توجه به مراتب خوف مقتضی بهشت نیز ذو مراتب بودن است چنانچه امام صادق علیه السلام می فرماید: «نگویید یک بهشت است هماناخداوند می فرماید درجاتی است که بعضی فوق بعضی دیگر است».(1)

و سالم گردید. و خَلَصَ فلان الی فلان یعنی به او رسید، و خلص الشی ء خلاصا: آن چیز کاملاً خالص و پاک شد. و خلاص مصدر برای شی ء خالص می باشد و گفته می شود: فلانی دوست صمیمی و رفیق من است و می گویی: این شی ء خالص، برای توست یعنی ویژه و مخصوص شماست.

و خداوند عزوجل می فرماید: «و قالوا ما فی بطون هذه الانعام خالصة لذکورنا».(1)

و اما قول خداوند عزوجل که می فرماید: «إنا اخلَصنا هم بخالصةٍ ذکری الدّار».(2)

و معنای «دار» اینجا، دار آخرت است و «أخلصناهم» یعنی آنانرا خالص و پاک گردانیدیم به اینکه آنا نرا متذکر سرای آخرت نموده و نسبت به دنیا زهد می ورزند و آن، شأن و مقام انبیاست. و جایزست که آنان بسیار از آخرت و بازگشت به خداوند، یاد کنند. ولیث گفته: اخلاص، یگانگی ورزیدن خالصانه برای خداست و بدین جهت سورة «قل هو اللّه احد» سورة اخلاص نامیده شده است و خداوند عزّوجل می فرماید: «إنّه من عبادنا المخلَصین»(3) و خوانده شده «المخلِصین»، «مخلَصون» به معنای برگزیدگان و «مخلِصون» به معنای موّحدان است و گفته: «تخلیص» به معنای

ص: 107

کنار زدن و برطرف کردن هر مشکل و گرفتاری است می گویی: زبده آن چیز را گرفتم (سره و ناب آنرا برداشتم) یعنی اضافات آنرا کنار زدم و آنرا کاملاً جدا نمودم همانطور که نخ جدا می شود هنگامیکه بهم پیچیده و در هم کلاف شده باشد.(1)

روح عمل صالح قلمداد نموده و در این زمینه نوشته است:

اخلاص آن است که محرک انسان از هر گونه شائبه ی غیر الهی پاک باشد و می توان نام آنرا «توحید نیّت» گذاشت، یعنی در تمام برنامه ها تنها به پروردگار و رضای او اندیشیدن.(1)

و در جای دیگر آورده: روح عبادت همان اخلاص است و اخلاص در صورتی است که هیچگونه انگیزه غیر خدایی و شرک در آن نباشد.(2)

امام صادق علیه السلام فرمود: «القلب حرم اللّه فلا تسکن حرم اللّه غیر اللّه».(3) قلب حرمسرای خداست، بیگانه را در آن راه ندهید.

شارح منازل السایرین ضمن تعریف اخلاص در طاعت، که آنرا ترک ریا و انجام عمل برای خدا می داند، به نقل از ابوالفتوح رازی می نویسد: حذیفة بن یمان گفت از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم پرسیدم که اخلاص چه باشد؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم گفت: من از جبرئیل پرسیدم گفت من از خدای پرسیدم مرا گفت: «الاخلاص سرّ من سرّی استودعه قلب من احببته من عبادی». اخلاص سرّی از اسرار من است آنرا در دل بنده ای می گذارم که او را دوست دارم.(4)

یحیی معاذ گفت: اخلاص آن باشد، که عمل خالص دارد از عیب و ذم چنانکه شیر ممیّز است از میان سرگین و خون.(5)

ص: 109

ابوالحسن بوشنجی گفت: اخلاص آن باشد که فرشته را به نبشتن راه نبود و شیطان را به تباه کردنش و آدمی بر او مطلّع نباشدو جز خدای عزوجل کسی نداند.(1)

گفته شده اخلاص آنست که پوشیده باشد از خلایق و صاف باشد از علایق.(2)

رویم گفت: اخلاص آن باشد آنچه کنی نبینی.(3)

ابویعقوب مکفوف گفت: اخلاص آن بود که حسنات هم چنان پوشیده دارد که سیّئات را.(4)

خواجه عبداللّه انصاری در تعریف اخلاص می گوید:

اخلاص در عمل اینست که عمل از هر عیب و نقص مبرّا باشد و مشوّب به هیچ شائبه ای نبوده باشد.(5)

1. نیّت

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «إنّما الأعمال بالنیّات و إنّما لکلّ إمرء مانوی».(1)

اعمال انسان به نیت آن بستگی دارد و البته عمل هر کس همان است که نیت بدان گواهی می دهد.

و بر همین اساس است که امام علی علیه السلام می فرماید: «ربّ عمل أفسدته النیّة».

چه بسا عملی که در پرتونیت ناخالص، فاسد گشته است.

2. دوستی و صداقت

امام صادق علیه السلام فرمود: «ودّ المؤمن من أعظم شُعَب الإیمان ألا و من أحب فی اللّه و أعطی فی اللّه و منع فی اللّه فهو من اصفیاء اللّه».(2)

دوستی و محبت مؤمن با دیگران به خاطر خدا یکی از بزرگترین شاخه های ایمان به خداوند متعال است. آگاه باشید! کسیکه دوستی و دشمنی، و بخشش و عدم دستگیریش بخاطر خدا باشد در شمار برگزیدگان خداوند است.

3. عمل ظاهری

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «أخلص العمل للّه فإن الناقد بصیر

ص: 111

بصیر».(1) عمل خود را برای خدا خالص گردان، زیرا ناقد (خداوند متعال)، بصیر و آگاه است.

«لو ان عبدا عمل عملاً یطلب به وجه اللّه عزوجل و الدار الاخرة فادخل فیه رضی احد من الناس کان مشرکا».(1)

اگر کسی عملی را جهت جلب رضای حق و ذخیره زندگی اخروی به جای آورد، و در عین حال، جلب رضایت دیگران را نیز منظور بدارد «مشرک» است.

2. سقوط: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

«یابن مسعود! من تعلم العلم یرید به الدنیا و آثر علیه حب الدنیا و زینتها استوجب سخط اللّه علیه و کان فی الدرک الاسفل من النار مع الیهود و النصاری الذین نبذوا کتاب اللّه تعالی».(2)

ای پسر مسعود! کسی که قران، بخاطر احراز مقامات دنیوی و زندگی دنیوی و زینت آن، هدف وی باشد در محشر در دره اسفل با گروهی از یهود و نصارا که کتاب و پیام الهی را نادیده انگاشته اند محشور خواهد شد.

3. حبط عمل: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:

«ربّ عمل افسدته النیّة»(3) بسا عملی که براثر نیّت ناستوده آن تباه گشته است.

4. مخوفترین خصلت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

«اخوف ما اخاف علیکم الریا و الشهوة الخفیّة»(4) مخوفترین

ص: 113

خصلتی که از آن برای شما هراس دارم ریاء و شهوت پنهانی است.

5. بیچارگی: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

«إن المرائی ینادی علیه یوم القیامة یا فاجر، یا مرائی، ضلّ عملک و حبط اجرک، اذهب فخذ اجرک ممن کنت تعمل له».(1)

در قیامت به شخص ریاکار خطاب می شودای فاجر!ای مکار!ای ریاکار! عمل تو نادیده و نابود شد، پاداش تو ضایع گشت، و پاداش خود را از کسی که عمل را به خاطر جلب نظراو انجام داده ای طلب کن.

نقشه اش از قبل ریخته شده حکم ازلی این بوده که این عمل بدین کیفیت و بدین ترتیب در این زمان بدست این عامل عمل گردد.. البته آن عملی که فسادی بر آن مترتب نیست حسنه است نه سیئه و به حکم «ما اصابک من حسنة فمن اللّه».(1) بتوان آنرا بحق متعال نسبت داد. در این مقام عامل با این شهود عمل را در مسیر علم ازلی قرار داده و به حکم «علم بما کان قبل ان یکون» او شاهد حکم و عامل علم ازلی خواهد.

با این توجه هنگام عمل عامل به کنار رفته از اثر جزائی عمل بکلی نظرش سلب می گردد. بدین ترتیب از رقّ رسم خارج به کمال اخلاص می رسد.(2)

کان العبد کذلک لم یعمل لاحد سوی اللّه و لم یطع فی احد سوی اللّه فهذا هو التّوکّل»(1) آگاهی به این واقعیت که مخلوق نه زیان و نفع می رساند و نه عطا و منع دارد، و چشم ازدست مخلوق برداشتن، هنگامی که بنده ای چنین شد جز برای خدا کار نمی کند و ازغیر او امید ندارد، این حقیقت توکل است»

«توکل به معنای اعتماد به خدا و تکیه بر اوست. انسانی که بخدا توکل می کند و وظیفه ی خود را انجام می دهد و نتیجه را به او واگذار می نماید، خود را به کسی وابسته می کند که از هر شخص دیگری نسبت به او مهربانتر و در انجام کارها از همه تواناتر است. بدین جهت انسان می تواند با آرامش خیال به آینده امیدوار باشد و بداند که اگر در راه رضای خدا قدم بر دارد، هر نتیجه ای که بدست آید به مصلحت اوست حتی اگر خود بدان مصلحت آگاه نباشد.

اگر توکل بر خدا حقیقی و همراه با اخلاص باشد، خداوند کار را به بهترین وجه چاره خواهد کرد و هیچ چیز نمی تواند مانع خواست و اراده ی الهی باشد. البته اگر خداوند مصلحت انسان توکل کننده را در انجام کار نبیند و بداند که آن کار در آینده ضررهایی را بدنبال خواهد داشت، حاجت وی را برآورده نخواهد کرد ولی پاداش او نزد خداوند محفوظ است.

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند به داود علیه السلام وحی کرد هر بنده ای از بندگانم به جای پناه بردن به دیگری با نیت خالص به من

ص: 116

پناه آورد، از کارش چاره جویی می کنم، گرچه همه ی آسمانها و زمین و هر چه در آن است، علیه او توطئه کنند.(1)

2. عدم انتظار ستایش و سپاسگزاری

انسان با اخلاص، با انگیزه الهی دست به کار می شود. بر این اساس انتظار پاداش و سپاسی ندارد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

«لکل حق حقیقة و ما بلغ عبد حقیقة الاخلاص حتی لا یحب ان یحمد علی شی ء من عمل اللّه»(2) برای هر چیز، حقیقتی است و انسان مؤمن به حقیقت اخلاص نمی رسد، جز آنکه دوست ندارد در برابر کاری که برای خدا انجام می دهد مورد ستایش دیگران قرار گیرد.

امام صادق علیه السلام فرمود: «لا یصیر العبد عبدا خالصا للّه تعالی حتی یصیر المدح و الذّمّ عنده سواءً، لأنّ الممدوح عنداللّه لایصیر مذموما بذمهم و کذلک المذموم»

نمی گردد بنده، بنده خالص مگر وقتی که بگردد به حیثیتی که مدح و ذم مردم نزد او مساوی باشد؛ نه از مدح کسی شاد شود و نه از ذم کسی دلگیر، چرا که ممدوح خدا بذم مخلوق مذموم نمی شود و مذموم خدا به مدح کسی ممدوح نمی شود، و آنچه مناط اعتبار است مدح و ذم خداست نه مدح و ذم دیگران.

ص: 117

و نیز امام صادق علیه السلام فرمود:

«و ادنی حد الاخلاص بذل العبد طاقته ثم لا یعجل لعمله عند اللّه قدرا فیوجب به علی ربه مکافاة بعمله لعلمه انه لو طالبه بوفاء حق العبودیة لعجز».(1)

کمترین نشانه اخلاص آن است که آدمی در اطاعت و عبادت کوشا باشد و برای عمل خود اهمیتی قائل نباشد و خود را در برابر خدا طلب کار نداند، زیرا بنده می داندکه اگر خدا از بندگان خود عبادت واقعی را خواستار شود همگان عاجز خواهند بود.

3. اجتناب از حرام

انسان با اخلاص، خدا را بر همه امور و در همه جا حاضر می داند و نافرمانی را منافی با اخلاص خود می شناسد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

«من قال: لا اله الا اللّه مخلصا دخل الجنة و اخلاصه بها أن تحجزه لا اله الا اللّه، عما حرّم اللّه».(2)

کسی که ذکر «لا اله الا اللّه» را با اخلاص به زبان آورد، داخل بهشت خواهد شد والبته نشانه اخلاص این است که ذکر «لا اله الا اللّه» وی را از ارتکاب معاصی باز دارد.

4. پرهیز از مردم آزاری

انسان با اخلاص، از هر گونه عمل منافی با رضای الهی از جمله

ص: 118

مردم آزاری به دور است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

«و اما علامة المخلص فاربعة: یسلم قلبه، یسلم جوارحه و بذل خیره و کفّ شرّه».(1)

نشانه های اخلاص چهار چیز است: داشتن قلب سلیم و اعضاء و جوارح تسلیم و پیشتازی در خیر و نیکی و پرهیز از مردم آزاری.

دو صفت اند که اعمال انسان (در پیشگاه خدا) پذیرفته نمی شوند، مگر با وجود این دو صفت، آن دو عبارتند از: تقوا و اخلاص.

وبراین اساس است که درحدیث آمده است: «الاخلاص ملاک العبادة».(1) اخلاص ملاک عبادت است.

و همچنین امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:

«طوبی لمن اخلص للّه عمله و علمه و حبّه و بغضه و اخذه و ترکه و کلامه و صمته و فعله و قوله، لا یکون المسلم مسلما حتی یکون و رعا ولن یکون و رعا حتی یکون زاهدا».(2)

خوشا به حال کسی که: عمل، علم، دوستی، دشمنی، پذیرفتن، ترک کردن، گفتن، لب فروبستن، گفتار و کردار خود را برای خدا خالص گرداند و نیز انسان مسلمان، مسلمان واقعی نیست مگر آنکه پارسا و پرهیز کار باشد، و پارسایی نیز حاصل نمی آید مگر آن که زاهد باشد.

3. رهایی از ریا: خالص نمودن باطن از برای خدا از لوث مشتهیات نفسانی و خضوع و خشوع از دل و زبان منحصر به رهایی از ریا خواهد شد.

امام صادق علیه السلام فرمود:

«و من اخلص للّه باطنه و خشع له بقلبه و رأی نفسه مقصرا بعد بذل کل مجهود وجد الشکر علیه حاصلاً فیکون ممن یرجی له

ص: 120

الخلاص من الریا و النفاق اذا استقام علی ذلک فی کل حال».(1)

هر که خالص کرد باطن خود را از برای خدا از لوث مشتهیات نفسانی و در ظاهر و باطن و از دل و زبان ملازم خضوع و خشوع شد، و با این مراتب معترف به تقصیر خود شد، و وقعی و اعتباری بخود وعبادت خود راه نداد، و در هر مرتبه خود را مقصر دانست، و از طریقة شکرگذاری تجاوز نکرد و انحراف نورزید، و به همین حال مستقیم ماند، چنین کسی با این شرایط می توان گفت که: از ریا خالص است و به این رذیله موسوم نیست.

4. تقرب به خدا: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: تقرب عبد، به خدا از طریق اخلاص در نیّت حاصل می آید.(2)

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «اوحی اللّه تعالی الی موسی: یا موسی من کان ظاهره ازین من باطنه فهو عدّوی و من کان ظاهره و باطنه سواء فهو مؤمن حقا و ما کان باطنه ازین من ظاهره فهو ولییّ».(3)

از سوی خدا به موسی» وحی شد که ای موسی! کسی که ظاهرش مزیّن تر از باطن او باشد، او دشمن است، و کسی که ظاهر و باطنش مساوی باشد، او مؤمن حقیقی است و کسی که باطن او زیباتر از ظاهر وی باشد او (ولی) من خواهد بود.

5. پاکیزگی از اخلاق مذمومه و افعال ناشایست: امام المتقین علی علیه السلام فرمود: «من اخلص النیّة تنزّه عن الدّنیّة».

ص: 121

هر که خالص گرداند نیت را پاکیزگی جوید از دنیّة، مراد به «دنیّة» اخلاق مذمومه و اعمال و افعال ناشایست و بد است و مراد اینست که اعمالی که نیّت در آنها خالص نباشد از برای خدا و آمیخته بغرض دیگر باشد ناشایست و بد است، پس هر که خالص کند نیّت را پاکیزگی جوید از اینکه آن اعمال او بد و ناشایست باشد و ممکن است که خالص کردن نیّت در طاعات و عبادات از برای خدای عزّ و جلّ سبب توفیق پاکیزگی از مطلق اخلاق و اعمال دنیّة شود چنانکه درباره نماز حق تعالی فرموده که: «نهی می کند از فحشاء و منکر».(1)

6. محبوبیت: امیر المؤمنین فرمود: «قال: احبّ عباداللّه... من اخلص».(2)

محبوبترین بندگان خدا کسی است که دارای اخلاص باشد.

7. سرانجام نیک: فاطمه علیهاالسلام فرمود:

«من اصعد الی اللّه خالص عبادته اهبط اللّه عزّوجل الیه افضل مصلحته».(3)

کسی که عبادت با اخلاص را به سوی خدا تقدیم بدارد خدا هم برترین مصلحت ها را برای او منظور می دارد.

8. ابّهت: امام صادق علیه السلام فرمود:

«إن المؤمن لیخشع له کل شی ء ثم قال: اذا کان مخلصا للّه

ص: 122

اخاف اللّه منه کل شئ حق امّ الارض و سباعها و طیر السماء».(1)

و در برابر انسان مؤمن تمام موجودات خاشع و خاضع اند و همه چیز از او می هراسند (و سپس فرمود) وقتی که انسان مؤمن برای خدا خالص شود خداوند همه چیز را از او می ترساند حتی حشرات زمین و درندگان بیابان و پرندگان آسمان.

9. آزادگی: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «بالاخلاص یکون الخلاص»(2) بوسیله اخلاص است که انسان از اسارتها رها می شود.

10. حکمت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

«ما اخلص عبدا للّه عزّوجل اربعین صباحا الاّ جرت ینابیع الحکمة من قلبه علی لسانه».(3)

کسی که تا چهل شبانه روز برای خدا اخلاص پیشه کند چشمه سار حکمت از قلب وی بر زبانش جاری می شود.

11. صعود اعمال: امیر المؤمنین علیهم السلام فرمود: «بالاخلاص ترفع الاعمال».(4)

به وسیله اخلاص، اعمال انسان صعود می کند و بالا می رود.

و بر این اساس است که امیرالمؤمنین علیهم السلام فرمود: «السعید من أخلص الطاعة».(5)

سعادتمند کسی است که طاعت خود را برای خدا خالص

ص: 123

گرداند.

12. باروری و رشد عمل: علی علیه السلام فرمود:

اخلص العمل یکفیک القلیل منه(1)؛ و الکیس من عرف نفسه و اخلص عمله».(2)

عمل خود را خالص گردان که اندک آن تو را کفایت کند و نیز فرمود: انسان زیرک کسی است که خود را بشناسد و عمل خود را خالص گرداند.

و در حدیث آمده است: عملی که بر اساس اخلاص انجام یافته است رشدو نمو خواهد کرد.

13. نیل به مقصود: امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «اخلص تنل».(3)

اخلاص پیشه کن، تا (به درجات عالیه) نایل آیی.

بندگانش را به آن فرمان داده است آنجا که می فرماید:

«و أنیبوا الی ربکم و أسلموا له».(1) و خبر داده است که هر کس انابه کند بسوی او هدایت می شود، و به پیروی از راه کسیکه به سوی او انابه کرده و امر نموده است آنجا که می فرماید: «و اتّبع سبیل من اناب الی»(2) و مشخص است که غیر خدا مالک نفع و ضرر مرگ و زندگی و احیای پس از مرگ خویش نیست و حال که چنین است (اگر اینگونه باشد) پس انسان مسلمان چگونه بسوی غیر خدا انابه می کند و امید دارد که چیزی را برای او محقق کند که برای خود نمی تواند و از اینجاست که کسیکه به سوی غیر خدا انابه می کند واز او امید خیر دارد یا از سخط (عذاب) یا کیفر او ترسان است، مشرک شده است. شارح منازل السائرین در باب انابه می نویسد انابه رجوع به حق و توبه بازگشت از مخالفت به موافقت است. مرتبه انابه بالاتر از مرتبه توبه است سالک در توبه رو از معصیت بر می گرداند در انابه رو به حق دارد. جمله (و اسلموا له) در آیه «و انیبوا الی ربکم و اسلموا له و...»(3) مکمل معنی انابه است. انابه کامل وقتی است که دل تسیلم امر حق گردد.(4)

ص: 126

گناه جهالت شمرده شده چرا که جهل عامل اصلی بسیاری از گناهان است، و اینگونه افرادند که پس از آگاهی به راه حق باز می گردند، نه آنها که اگاهانه و از روی استکبار و غرور یا تعصب و لجاجت و مانند آن راه غلط را می پیمایند. مسأله توبه را به توبة قلبی و ندامت درونی محدود نمی کند، بلکه روی اثر عملی آن تأکید کرده، و اصلاح و جبران را مکمل توبه می شمارد، تا این فکر غلط را از مغز خود بیرون کنیم که هزاران گناه را با یک جمله «استغفر اللّه» می توان جبران کرد. نه، باید عملاً خطاها جبران گردد و قسمتهایی که از روح انسان و یا جامعه بر اثر گناه آسیب یافته اصلاح و مرمّت شود.

توبه حقیقی این است نه لقلقة لسان. به قدری روی این مسأله تأکید دارد که مجددا جملة «ان ربک من بعدها لغفور رحیم» تأکید می کند که مشمول آمرزش و رحمت الهی شدن تنها بعد از توبه و اصلاح امکان پذیر است.

به عبارت دیگر این واقعیت که پذیرش توبه حتما بعد از ندامت و جبران و اصلاح است با سه تعبیر ضمن یک آیه بیان شده است: نخست به وسیله کلمه «ثم» سپس «من بعد ذلک» و سرانجام با کلمه «من بعدها» تا آلودگانی که پشت سر هم گناه می کنند و می گویند ما به لطف خدا غفران و رحمتش امیدواریم این یک فکر نادرست را از سر به در کنند.(1)

خواجه عبد اللّه انصاری در منازل السائرین در حقیقت توبه

ص: 128

می نویسد: حقیقت توبه سه چیز است:

1. تعظیم جنایت.

2. اتهام توبه.

3. عذر خواهی از خلق.

تعظیم جنایت این است که خلاف و نافرمانی حق به نظر بزرگ آید. اتهام توبه این است بهروجه توبه بعمل می آید توبه را سالک توبه ناقص پندارد و آنرا غیر مقبول بداند. عذر خواهی از خلق با رفع ظلم: پرداخت حقوق و جبران است نسبت به جفائی که کرده.(1)

کاشانی می گوید: انابت درجه ای از درجات توبت است فوق درجه اول و از ابراهیم ادهم نقل می کند که گفته است: «اذا صدق العبد فی توبته صار منیبا لان الانابة ثانی درجة التوبة»(2) هنگامیکه عبد در توبه خود صادق بود او منیب است زیرا انابه مرتبه دوم از توبه است.

2. وفای به عهد

خداوند متعال می فرماید: «الم اعهد الیکم یا بنی آدم ان لا تبعدوا الشیطان انه لکم عدو مبین»(3) فرزندان آدم آیا با شما پیمان نبستم که شیطان نپرستید براستی که او دشمن آشکار شماست.

ص: 129

اگر تائب به وفای به عهد نظر نداشت نمی گفت من گناه نمی کنم از این جهت که حق با من عهد بسته مخالفت او ننمایم. منیب در این تعهد از توهین اهل غفلت ممنوع شده چه او می بیند که اهل غفلت به جهت ارتکاب معاصی و روی گردانیدن از حق از رحمت حق محروم شده و نمی توانندبه حق رو کنند. ضلالتی که نصیب این جماعت شده از جهت ظلمی است که به خود نموده و پیروی از نفس کرده اند. قال اللّه تعالی «فمن یهدی من اضلّ اللّه».(1)

دیگر اینکه منیب به عللی که موجب فساد اعمال و تباهی افعال است آشناست. نفس را شناخته خدعه و نیرنگ نفس را می داند او می داند در هر عملی نفس دخالت کند آن عمل مقبول درگاه الهی نیست.

التذاذی که از گناه حاصل است مربوط به نفس است، نفس از گناه و معصیت ملتذّ می شود آنجا که منیب از گناه لذت نمی برد از شرّ نفس راحت شده است.(2)

3. عنایت و توفیق الهی

شخص منیب اگر دو راه قبلی را طی نموده باشد، می بیند عمل هر چه باشد کاری از پیش نمی برد و عنایت حق تنها سبب اصلاح حال است در این راه کار منحصرا بدست حق متعال است اراده او شرط انجام هر امری است تا او اراده نفرماید کاری صورت

ص: 130

نمی گیرد. می بیند کشش از آن طرف خبری نیست همین استشعار موجب اضطرار و سبب توجه و انابه به حق می شود.

«الهی ان لم نبتدءنی الرحمة منک بحسن التوفیق فمن السالک بی الیک من واضح الطریق» پروردگارا من اگر رحمت تو بر من سبقت نداشت که مرا بحسن توفیق موفّق سازد راهبر من بسوی تو در این راه واضح که بود؟

فضل حق عزّ اسمه بر همه سبقت دارد، هدایت و راهنمایی از جانب اوست که جهت سبق بر همه منّت دارد.

حضرت سید الشّهدا عرض می کند «الهی حققنی بحقایق اهل القرب و اسلک بی مسلک اهل الجذب» پروردگار من مؤید بدار مرا به حقایق اهل قرب (آن معارفی که نزدیکانت از تو در دست دارند) و ببر مرا براه اهل جذب (آن افرادی که تو آنها را بسوی خود کشانیده ای).

و در قسمت دیگر عرض می کند: «الهی امرت بالرجوع الی الاثار فارجعنی بکسوة الانوار»

پروردگار من تو امر کرده ای که به آثار تو رجوع کنم از دیدن آثار، بذات کبریائی مؤثر پی ببرم مرا از آثار بانوار برگشت ده، انوار ذات کبریائیت را بمن ارائه ده و لباس نور در بر من بنما.

توجه به مضامین این سه فقره از دعا موضوع مورد بحث را که کشش، سبقت رحمت، و ارائه نور باشد تأیید می کند و معلوم می دارد همان طور که گفته شد هر سه یک طرفی است.

تا حق متعالی از عبد یاد نکند توجهی بدل نرسد عبد بیاد حق

ص: 131

نمی افتد آن منیبی که به حق رو می کند مضطرّ و پریشان اوست باید بداند توجه و کششی هست که او این حال را دارد اگر حضرت حق توجه خاص خود را قطع کند منیب از تقاضا و طلب می افتد آرام و ساکت می نشیند.(1)

راههای دیگری نیز برای تحصیل انابه در قرآن ارائه شده که عبارتند از: توکل، استغفار، خضوع، دعا، خشیت که به اختصار به آنها می پردازیم.

4. توکل

در برخی از آیات قرآن توکل «قبل از انابه» آمده است از جمله «ربّنا علیک توکلنا و الیک انبنا و الیک المصیر»(2) پروردگارا ما بر تو توکل نمودیم و به سویت انابه کردیم و بازگشت به سوی توست.

«و ما توفیقی الا باللّه علیه توکلت و الیه انیب...»(3) و از خدا در هر کاری توفیق می طلبم و بر او توکل کرده و بسویش انابه می کنم.

«ذلکم اللّه ربی علیه توکلت و الیه انیب...»(4) آن اللّه، پروردگار من است بر او توکل نمودم و به سویش انابه می کنم. توکل به معنای تنها خداوند را وکیل و ضامن خود قرار دادن و تنها به او

ص: 132

اعتماد نمودن است که بحث در مورد آن در مبحث نشانه های اخلاص گذشت.

5. دعا

خداوند متعال می فرماید: «فاذا مس الانسان ضرّ دعا ربه منیبا الیه...».(1)

و هرگاه به انسان ضرری می رسد پروردگارش را خوانده و با انابه پروردگارش را می خواند.

«و اذا مسّ الناس ضر دعوا منیبا الیه و...»(2) هرگاه انسانها را ضرری می رسد پروردگارشان را با انابه می خوانند. که در بحث خشوع به تفصیل در این رابطه (دعا) سخن به میان آمد.

6. استغفار و خضوع

«وظن داود انما فتناه فاستغفر ربه و خرّ راکعا و اناب».(3)

و داود یقین داشت که ما او را آزمودیم، پس به درگاه پروردگارش استغفار نمود و کاملاً خضوع و خشوع را بجا آورد و انابه نمود.

(برای توضیح بیشتر در این باره به بحث خشوع مراجعه شود).

ص: 133

7. خشیت

خداوند متعال می فرماید: «من خشی الرحمن بالغیب وجاء بقلب منیب».(1)

کسی که نسبت به خدای رحمن پنهانی خشیت ورزید و قلب منیب آورد.

در این آیه خشیت از مقام و عظمت خداوند، از لوازم و مقدمات انابه محسوب شده است. که بحث از آن به تفصیل در مبحث خوف و خشیت آمده است.

8. اجتناب از پرستش طاغوت

خداوند متعال می فرماید: «و الذین اجتنبوا الطاغوت ان یعبدوها و انابوا الی اللّه...».(2)

بشارت باد بر کسانی که از عبادت طاغوت اجتناب کرده اند و به سوی خدا بازگشته اند. بازگشت به سوی خداوند در این آیه مشروط و مقید به اجتناب از عبادت طاغوت گردیده است و همانگونه که می دانیم طاغوت در اصل از ماده طغیان معنی تعدی و تجاوز از حد و مرز است، لذا آن کلمه بر هر متجاوز و معبودی جز خدا مانند شیطان وحکّام جبّار اطلاق می شود(3)، بنابر این

ص: 134

اجتناب از طاغوت معنای وسیع و گسترده اش تنها راه رجوع به حق تعالی می باشد که جامع روح تقوی و پرهیزگاری و ایمان است.

ورزند و به سوی خدا بازگردند که مجموع ایمان و اعمال صالح در این جمله جمع است.(1)

3. تذکر

کسی که به سوی خداوند رجوع نماید متذکر خداوند شده چنانکه خداوند متعال می فرماید:

«و ینزل لکم من السماء رزقا و ما یتذکر الا من ینیب».(2)

و برایتان از آسمان روزی نازل می کند و متذکر نمی گردد مگر کسی که به توفیق انابه نائل گردد. در بحث صفات مخبتین به مطلب ذکر به تفصیل خواهیم پرداخت.

4. تقوی واقامه نماز

کسانی که به مقام انابه می رسند در هر شرایطی (پنهان و آشکار) خود را در محضر خداوند احساس نموده و پروای الهی را رعایت می کنند و حق نماز را آنچنان که شایسته و بایسته آن است ادا می نمایند.

چنانچه خداوند متعال می فرماید:

«منیبین الیه و اتقوا و اقیموا الصلوة...»(3) به سوی او بازگردید و تقوی الهی پیشه کنید و نماز را برپا دارید.

ص: 136

در بحث اخبات و صفات مخبتین بحث از تقوی و اقامه نماز به تفصیل خواهد آمد.

5. هدایت

کسی که به خدای تعالی پناه برده و به سوی او انابه کند و سعادت و حیات جاویدان را تحصیل نماید، به هدایت و توفیق حق است. زیرا که تمام اسباب تحصیل را حق تعالی مرحمت فرموده و چنین انسانی بر مرکب هدایت سوار است.

چنانچه خداوند متعال می فرماید:

«اللّه یجتبی الیه من یشاء و یهدی الیه من ینیب...».(1)

خداوند کسی را که بخواهد به سوی خود بر می گزیند و کسی را که به درگاه او به تضرع باز آید هدایت می فرماید.

ص: 137

ورزیدند.

«... فتخبت له قلوبهم...»(1) و دلشان در برابر او خاضع گردید.

«... کلما خبت زدناهم سعیرا...»(2) هر زمان التهاب آن آتش فرو می نشیند شعله تازه ای بر آنها می افزائیم.

مخبتین مردمانی آگاه و با ایمان و تنها فرمانبردارحق و تسلیم در برابر فرمان او هستند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم مأموریت دارد به آنان نوید نجات و رستگاری و سرافرازی دهد چنانکه خداوند متعال می فرماید: «... فله أسلموا وبشر المخبتین»(3) پس تسلیم فرمان او باشید و (ای پیامبر) بشارت ده فروتنان را.

درباره این فروتنان و اهل خشوع وخضوع که به خدا ایمان و اعتقاد دارند، دو نظر وجود دارد:

1. منظور، کسانی هستند که دربرابر حق و عدالت سرتواضع فرود می آورند.(4)

2. کسانی هستند که ستم نمی کنند و اگر ستمی هم به آنان برسد به اندازه ای به کیفر ستمکار اطمینان دارند که ناراحت نمی شوند.(5)

این متواضعان خداجو دارای ویژگی هایی هستند که خداوند

ص: 139

متعال در وصف آنان می فرماید: «الذین اذا ذکراللّه و جلت قلوبهم».(1)

آنان کسانی هستند که وقتی نام و یاد خدا به شکوه و عظمت برده می شود دلشان ترسان شود.

«و الصابرین علی ما اصابهم»(2) و در برابر رویدادهای تلخ و بلاها شکیبایند وبرای فرمانبرداری خدا و در راه انجام وظیفه پایداری می ورزند.(3)

«و المقیمین الصلوة»(4) آنان نماز را انگونه که شایسته و بایسته است برپامی دارند.(5)

«ومما رزقناهم ینفقون».(6)

و بخشش های واجب و مستحب را از یاد نمی برند و از آنچه خدا روزی آنها ساخته است انفاق می کنند.(7)

پس در آیه فوق چهار ویژگی برای فروتنان بر شمرده است:

1. ترس از خدا.

2. شکیبایی در راه حق.

3. برپاداشتن نماز و فرهنگ آن.

ص: 140

4. انفاق در راه های خدا پسندانه.

که این ویژگی ها در بخش دوم به طور کامل مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

صبر وبردباری را هر کسی ادعا دارد ولی تنها اهل اخبات هستند که نزد آن ثابت قدم هستند.

ایشان در ادامه همین روایت «اخبات» را درکنار «انابه» و «تضرع» به درگاه الهی قرار داده اند.

«... و کل نازلة خلت اوائلها عن الأخبات و الأنابة و التضرع الی اللّه عزو جل فصاحبها جزوع غیر صابر».(1)

هر گاه مصیبتی وحادثه ای بر کسی فرود آید و آن کس در اول آن ملازم صبر و شکیبایی نشود و انابه و رجوع به حضرت باری عزاسمه ننماید ان کس از اهل جزع است نه از اهل صبر.

ودر حدیث دیگر باز از زبان حضرتشان در کنار «ورع» و «پارسایی» ذکر گردید ه که به تفصیل در بخش دوم خواهد آمد.

و درجای دیگر در کنار «ایمان» و «تقوا» ذکر شده چنانچه در زیارت وداع مشاهد ائمه علیهم السلام آمده است:

«و رزقنی اللّه العود ثم العود أبدا ما أبقانی ربی بنیة صادقة و ایمان و تقوی و أخبات و رزق واسع حلال طیب».(2)

... و خدا روزیم کند باز گشت را و دوباره بازگشت را هم چنان همیشه تا هنگامی که پروردگارم مرا زنده دارد، نیتی صادق و ایمان و تقوی و اخبات و روزی فراخ و حلال و پاک... .

ابن شهر آشوب در مناقب پس از اینکه امیر المومنین علیه السلام را به

ص: 142

فضائلی همچون امام المسملین، سید الوصیّین،... وارث علم النبیین، حبل اللّه المتین، لسانه الناطق بالحق المبین و افضل الناس بعد رسول اللّه اجمعین می ستاید در پایان منقبت «المخبت المتین» را برای ایشان ذکر می کند که این مطلب بر ارزش و منزلت بالای اخبات تاکید دارد.(1)

شیخ صدوق در کتاب من لا یحضره الفقیه در تجلیل از ابوعبداللّه معروف به نعمة استاد وی و از نوادگان امام علی علیه السلام ، اخبات را درکنار اوصاف اخلاقی چون: ستر و صلاح، سکینة و وقار، عفاف و تقوی آورده است و ایشان را به متخلق بودن به این ویژگی ها ستوده است.(2)

صاحب کتاب موسوعة کلمات الامام الحسین علیه السلام به نقل از سرورشهیدان ابا عبداللّه الحسین علیه السلام در جواب نامه معاویه «کلمه مخبتین» را درکنار «عابدین» آورده و می نویسد:

«آیا تو قاتل حجر و یاران عابد و مخبتش نیستی، انان که بدعت ها را زشت می دانستند و امر به معروف و نهی از منکر می کردند پس تو ایشان را از روی ستم و دشمنی کشتی پس از آن که پیمان های محکم بستی و بر آن عهدها تأکید فراوان نمودی و بر خداوند جسارت نموده و پیمانش راخفیف شمردی».(3)

صاحب بحار الأنوار ذیل آیات «و بشر المخبتین الذین اذا ذکر

ص: 143

اللّه وجلت قلوبهم» ضمن اینکه آیات 60 _ 57 از سوره مؤمنون و آیه 28 از سوره انبیاء را می آورد، فرموده خداوند: «و هم من خشیته مشفقون» را توضیح داده و در جای دیگر کتاب، از امام صادق علیه السلام روایت می کند که به اصحابش من جمله عبداللّه بن جندب وصیت نمود:

«یا بن جندب انما المؤمنون الذین یخافون اللّه و یشفقون أن یسلبوا ما أعطوا من الهدی فاذا ذکروا اللّه و نعماءه و جلوا و أشفقوا و اذا تلیت علیهم آیاته زادتهم ایمانا مما أظهره من نفاذ قدرته، و علی ربهم یتوکلون».(1)

ای جندب مومنان کسانی هستند که ا ز خداوند خوف دارند و می ترسند از این که هدایتی را که شامل حالشان نموده از آنان بگیرند. هرگاه خداوندو نعمتهایش را یاد کنند از عظمت و قدرتش خائفند و هراسان و هنگامی که آیات الهی بر آنان تلاوت شود بر ایمانشان افزوده گردد و این ناشی از ظهور نفوذ قدرت واراده خداوند است و ایشان بر پروردگار شان اعتماد و توکل می کنند.

صاحب کتاب نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه به نقل از امام علی علیه السلام آورده است: «... فناجزهم حکیم بن جبلة فقتلوه فی سبعین رجلا من عباد اهل البصرة و مخبتیهم یسمون المثفنین کأن راح أکفهم ثفنات الابل».(2)

و حکیم بن جبله با آنان پیکار نمود پس او را با هفتاد نفر از

ص: 144

عابدان و زاهدان بصره و مخبتین ایشان که صاحبان پینه ها نامیده می شوند، کسانی که کف دستهایشان مانند اعضایی از شتر (که به هنگام خوابیدن به زمین می رسد)، پینه بسته است، به قتل رساندند.

وی توضیح می دهد که منظور از «مخبتین» در آیه 34 سوره حج «مُثَفِّنین» می باشند.

و ایشان کسانی هستند که بخاطر سجده بسیار، پیشانی، زانوها و کف دستهایشان خشن و درشت شده و بدین جهت امام سجاد علیه السلام آنان را صاحبان پینه ها نامیده است.(1)

علامه مجلسی به نقل از عیسی بن داود از موسی بن جعفر علیه السلام آورده است که امام کاظم علیه السلام فرمود: از پدرم امام صادق علیه السلام درباره فرموده خداوند: «و بشر المخبتین» سؤال کردم، ایشان فرمودند: «نزلت فینا خاصة»(2) یعنی آیه فقط در باره ما نازل شده است.

وی همچنین از ابن عباس درباره آیه «و بشر المخبتین... و ممّا رزقناهم ینفقون» نقل کرده که گفت: «علی وسلمان»(3) یعنی منظور از مخبتین، علی علیه السلام و سلمان هستند.

و درجایی دیگر به نقل از ابن مردویه درباره آیات مذکور آورده

ص: 145

است که گفت: «منهم علی و سلمان»(1) یعنی علی و سلمان از زمره مخبتین هستند.

ایشان در حدیث دیگری به نقل از کناسی از امام صادق علیه السلام آورده که فرمود: «لما کان رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم ، فی الغار و معه ابوالفصیل قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم انی لأنظر الآن الی جعفر و اصحابه الساعة تعوم بینهم سفینتهم فی البحر، و انی لأنظر الآن الی رهبط من الانصار فی مجالسهم مخبتین بافنیتهم، فقال له ابو الفصیل:

أتراهم یا رسول اللّه الساعة؟! قال: نعم، قال: فأرنیهم فمسح رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم علی عینه ثم قال: انظر، فنظر فرآهم، فقال رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم ، أرأیتهم؟ قال: نعم، و أسرّ فی نفسه أنه ساحر».(2)

وقتی که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در غار بود. فرمود: من اکنون جعفر و یارانش را می بینم، او کشتی آنان را در دریا هدایت می کند و نیز گروهی از انصار را می بینم که در خانه هایشان مخبت اند. ابوبکر به پیامبر گفت: آنان را به من نشان بده. پس پیامبر بر چشم او دست کشید، سپس فرمود: نگاه کن، او نگاه کرد و آنان را دید و پیامبر فرمود: آیا آنان را دیدی؟ ابوبکر گفت: آری و او با خودش گفت که پیامبر ساحر و جادوگر است.

صاحب بحار هم چنین در جای دیگر به نقل از شرح مشیخه درباره «ابی بصیر» آورده است: «ظاهرا منظور نویسنده کتاب همان لیث بن بختری مرادی کوفی است زیرا او از وزنه های گران سنگ

ص: 146

عصر خود و از نشانه های دین می باشد همان طور که در خبر جمیل از امام صادق علیه السلام است که از حضرت صادق و کاظم علیهماالسلام روایت شده که درباره وی مدحی نموده اند که دلالت بر بزرگواری و جایگاه عظیم او دارد و کشی نیز وی را از اصحاب اجماع دانسته است، او یکی از مخبتین است. کسانی که امام صادق علیه السلام آنان را به بهشت بشارت داده است».(1)

شیخ حر عاملی درخاتمه تفصیل وسائل الشیعه به نقل از امام صادق علیه السلام درباره فضیل بن یسار نوشته است:

«او اهل کوفه و مولای بنی نهد است که از کوفه به بصره آمد و امام صادق علیه السلام هنگامی که او را دید فرمود: «بشر المخبتین» یعنی بشارت و مژده ده مخبتین و فروتنان را»

شیخ صدوق در من لا یحضر به نقل از فضیل بن یسار از امام صادق علیه السلام آورده است که امام فرمود: «و بشر المخبتین» و ربعی بن عبداللّه را نامبرده سپس فرمود: خداوند فضیل بن یسار را رحمت کند او از اهل بیت ما بود.(2)

علامه مجلسی هم چنین به نقل از کشی در کتاب الرجال از جمیل بن دراج نقل می کند که گفت: از حضرت صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: مخبتین را به بهشت بشارت ده و آنها عبارتند از: بریدین

ص: 147

معاویه العجلی، أبو بصیر لیث بن البختری المرادی، محمد بن مسلم و زراره، چهار انسان نجیب و شریف که برحلال و حرام خداوند امین اند و اگر اینها نبودند آثار نبوت منقطع می شد و از بین می رفت.(1)

کشی به نقل از محمد بن خالد طیالسی و او هم از پدرش آورده که گفت: محمد بن مسلم از ثروتمندان و متمولان کوفه، هرگاه بر امام باقر علیه السلام وارد می شد امام می فرمود: بشر المخبتین و او را به تواضع و فروتنی سفارش کرد...(2) چنانچه در بحث تواضع از

ص: 148

مترادفات اخبات گذشت.

همچنین در حدیثی مرفوع به نقل از خلف ابن حماد از حضرت باقر علیه السلام روایت کرده که هرگاه فضیل بن یسار بر امام وارد می شد امام می فرمود: آفرین آفرین مخبتان را بشارت باد «بشر المخبتین» مرحبا بر کسیکه با زمین مأنوس و همنشین باشد (کنایه از سادگی و فروتنی) و به نقل از ابن ابی عمیر از جماعتی از مشایخ آورده که حضرت هرگاه فضیل بن یسار را می دید می فرمود: بشر المخبتین و می گفت: فضیل از اصحاب پدرم است و من دوست دارم کسی را که به اصحاب پدرم محبت بورزد.(1)

روایات بسیاری درباره «مخبتین» درباب دعاء و زیارات درکتب حدیثی وارد شده است که حاکی از جایگاه والا و ارزشمند و تقرب خاص آنان به خداوند متعال می باشد.

از جمله این روایات روایتی است که امام احمد و حارث از ابی الأحوص و زید بن علی و ایشان از وفد عبد القیس آورده اند که آنان از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم شنیدند که می فرمود: خدایا ما را از

ص: 149

بندگان مخبت خود قرار ده(1) آنانکه مواضع طهارتشان از سفیدی می درخشد و نیز از گروه اجابت شوندگان قرار ده، اصحاب سؤال کردند بندگان مخبت او چه کسانی هستند؟ حضرت فرمود آنان بندگان صالح خداوند هستند... .(2)

همچنین از زربن حبیش نقل است که گفت: قرآن را از اول تا آخرش در مسجد جامع کوفه بر امیرمؤمنان علی بن ابیطالب علیه السلام خواندم وقتیکه به حوامیم رسیدم امیرمؤمنان به من فرمود: به

ص: 150

عرایس قرآن رسیده ای هنگامیکه به ابتدای آیه ی بیستم از حم عسق «والذین آمنوا و عملوا الصالحات فی روضات الجنات لهم مایشاؤن عند ربهم ذلک هو الفضل الکبیر»رسیدم گریست تا صدایش بلند شد بعد سرش را بطرف آسمان بلند کرد و فرمود:ای زر با این دعا خود را بیمه کن، سپس فرمود: خدایا از تو اخبات و فروتنی مخبتان، و اخلاص اهل یقین و همنشینی نیکان، استحقاق حقایق ایمان و نصیب و بهره از هر نیکی و سلامتی از هر گناه و وجوب رحمتت و اراده ی آمرزشت و رستگاری به بهشت و نجات از آتش را خواهانم.ای زر هرگاه قرآن را ختم کردی اینگونه دعا کن که حبیبم رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به من فرمود که با این عبارات به هنگام ختم قرآن دعا کنم.(1)

در معنای مخبت از امیرمؤمنین علیه السلام روایت است که فرمود:

احدی از شیعیان ما که کاری بر خلاف دستور ما مرتکب شده نمی میرد مگر اینکه به بلایی گرفتاری شود که گناهانش بوسیله آن پاک می گردد (آن بلا) یا در مال، یا فرزند، و یا در جان اوست، تا اینکه خداوند را پاک و خالص ملاقات می کند در حالیکه گناهی برای او نیست و اگر چیزی از گناهانش باقی بماند. بهنگام مرگش بر او سخت می گیرد تا گناهانش پاک گردد.(2)

ص: 151

یکی از بهترین زیارتنامه ها زیارت شریفه امین اللّه است که امام سجاد علیه السلام هنگام زیارت امیرالمؤمنین علیه السلام می خواندند و امام باقر علیه السلام فرمودند: آن را می توان در تمامی زیارتگاههای ائمه خواند این زیارتنامه در بردارنده معارف بلند و مسائل اخلاقی و الایی است که در قالب دعا نفس انسانی را ترغیب می کند که به این کمالات متصف شود و به گونه ای است که مرحوم محلسی درباره آن فرموده است از صحیح ترین زیارتنامه ها ست ازجهت سند و عام ترین آنهاست از نظر مورد. (یعنی می توان آن را نزد همه ائمه خواند).

امام سجاد علیه السلام در این زیارت پس از دعاها و تقاضاهای سیزده گانه، صورت مبارکشان را بر قبر مطهر امیر المؤمنین علی علیه السلام گذارده و سپس عباراتی را در 22 فراز به صورت مناجات با حق تعالی ابراز می فرماید. که بعضی از آنها حالات بندگان مؤمن است و نوع آنها بیان عنایت های الهی به بندگانش می باشد و می توان استفاده کرد که مقصود حضرت از این جملات طلب مضمون آنهاست از خداوند برای خویش همانطور که در اغلب دعاها می توان این معنا را استفاده کرد و این معنا منافات ندارد با این که این بزرگواران این کمالات را درحد اعلای آن دارا بوده اند، زیرا ایشان حدوث و بقاء آنها را از خداوند متعال می دانستند و با دعا

ص: 152

تقاضای دوام آنها را می کردند.

آنچه از این دعا مربوط به بحث ما است فرازی است که امام در آن می فرماید: (... اللهم ان قلوب المخبتین الیک والهة) یعنی خداوندا دل های فروتنان نزد تو واله و حیران است که بحث از این فراز به تفصیل در بخش دوم فصل صفات مخبتین خواهد آمد.

و از جمله این دعاها، دعایی است که در زیارت مشهد عباس بن علی است که آن را شیخ مفید و سید مرتضی در کتاب مزارشان این گونه نقل نمو ده اند:

«... ثم ادخل و انکب علی القبر و قل: السلام علیک ایها العبد الصالح المطیع للّه و لرسوله و... و انک مضیت علی بصیرة من امرک، مقتدیا بالصالحین و متبعا للنبیین، فجمع اللّه بیننا و بینک و بین رسوله و اولیائه فی منازل المخبتین، فانه ارحم الراحمین».(1)

برخی آن را با حذف سند در زیارت عاشورا نقل کرده اند و همین طور مؤلف مزار کبیر فرموده است زیارت شهداء رضوان اللّه علیهم در روز عاشورا می باشد.(2)

صاحب بحار آورده: ابوالفتح محمد بن محمد جعفری ادام اللّه عزه ازفقیه عماد الدین محمد بن ابی قاسم طبری... از شیخ محمد بن احمد بن عیاشی و انچه همانند آن است برایم روایت نمودکه آن را فقط در زیارات مطلقه وارد کردیم چون روایت اختصاص به

ص: 153

زمان معینی ندارد.(1)

وی در جای دیگر می گوید: همین روایت را محمد بن احمد بن الحسین العسکری از حسن بن علی بن مهزیار و او نیز از پدرش و او نیز از ابن ابی عمیر از محمد بن مروان از حمزه ثمالی نقل نموده است.(2)

ایشان هم چنین (مخبتین) را درباب دعا و در کنار متمسکان به مناسک الهی و صابران و شاکران و مطعیان فرمان او و اقامه کنندگان نماز و پردازندگان زکات و متوکلان آورده است.(3)

در روایتی ابی امامه به نقل از پیامبر آورده است که کسیکه شبی هشتصد آیه از قرآن بخواند از مخبتین است.(4) و در روایتی عبادة بن صامت به نقل از رسول خدا در این خصوص چهار صد آیه را ذکر کرده است(5) البته اینگونه افراد از مصادیق عام مخبتین می باشند.

امام علی علیه السلام اخبات را از صفات والای فرشتگان الهی قلمداد کرده آنجا که می فرماید:

«... وأشعَرَ قلوبهم تواضُعَ اخبات السکینة...».

... دلهایشان را در پوششی از تواضع و فروتنی و خشوع و

ص: 154

آرامش درآورد... .(1)

آیت اللّه مکارم شیرازی در شرح آن نوشته اند: قلب آنان را با تواضع و خشوع و سکینه و آرامش قرین ساخته (تا در انجام این وظیفه خطیر گرفتار خطا نشوند).(2)

صاحب الغارات نیز «اخبات» را از خصوصیات اولیای الهی دانسته و آنرا در کنار کلماتی چون «برّ» و «زهد» آورده و نقطه مقابل آنرا «کبر» بر می شمارد که به نظر ایشان از ویژگیهای اولیای شیطان است.(3) با توجه به روایاتی که بیان گردید مخبتین می بایست از جایگاهی رفیع و ارزشمند برخوردار باشند تا شخصیتی نظیر نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله وسلم از خداوند متعال تقاضا کند که ایشان را از زمره ی آنان محسوب نماید.(4)

و معصومین علیهم السلام نیز از حضرتش درخواست کنند که میان آنان و خداوند جل جلاله و میان رسول و اولیائش جمع نموده و همگی را در منازل مخبتین جای دهد و در برخی ادعیه علو این منازل درخواست شده است.(5)

ص: 155

خلاصه اینکه اخبات در روایات به معنای «تسلیم» آمده است و درکنار کلماتی نظیر: انابه. تضرع، ورع و پارسایی و ایمان و تقوا ذکر گردیده و صبر و بردباری صرفا شایسته اهل اخبات دانسته شده است.

کلمه «مخبتین» در روایات به معنای مختلف از جمله «صالحین» و «عابدین» آمده است (عابدانی که به خاطر سجده بسیار پیشانی و زانوها و کف دستهایشان خشن و درشت شده و به تعبیر امام سجاد علیه السلام ، صاحبان پینه ها یند)و در روایتی به کسانی که از خداوند خوف داشته و از عظمت و قدرتش می هراسند و بر او توکل نموده و به هنگام تلاوت قرآن بر ایمانشان افزوده می گردد. تفسیر شده است.

و اما مخبتین مصادیق مختلفی بر اساس رتبه ایمانی داشته، که در روایات به اسامی برخی آنان از قبیل، ائمه هدی علیهم السلام بالأخص امام علی علیه السلام ، اصحاب ائمه از جمله سلمان، ابو بصیر، فضیل بن یسار، برید بن معاویه، محمد بن مسلم و زراره و... اشاره شده است.

ص: 156

خوف) را نوشته اند.(1)

هم چنین از او درباره «مخبتین» وارد شده، مقصود آنهایی است که ظلم نمی کنند و چون به آنها ظلم شود، بقدری به کیفر اخروی ظالم اطمینان دارند که ناراحت نمی شوند.(2)

زید بن علی بن الحسین، «و أخبتوا» را انابه و تواضع نمودند، معنا کرده است و درباره قول خداوند متعال که می فرماید «و بشر المخبتین» مخبتان را مطیعان و متواضعان دانسته است.(3)

مجاهد «اخبات» را اطمینان به ذکر و یاد خدا دانسته(4) و «أخبتوا» را «اطمأنّوا»(5) و قول خداوند متعال «واخبتوا الی ربّهم» را بذکر و یاد خدا آرامش و اطمینان یافتند(6)، معنا نموده و به نقلی دربارة «و بشر المخبتین» گفته: و متواضعانی که بخدا اطمینان دارند را، بشارت ده(7) و «مخبتین» را «مطمئنین»(8)، و به قولی «المطمئنین الی ذکر ربهم»(9) و برخی به نقل از وی آنرا «الذین لا

ص: 158

یظلمون الناس و اذا ظلموا لم ینصروا»نوشته اند.(1)

می گفت: یعنی بسوی پروردگارشان انابه کردند.(1) هم چنین در معنای آیه «و بشر المخبتین» از وی گفته اند یعنی «متواضعان»(2) ابن ابی حاتم از سدی نقل کرده که درباره ایه «و بشر المخبتین» گفته یعنی «الوجلین».(3)

ابن جوزی در تفسیر خود از مقاتل آورده که درباره ایه «و اخبتوا الی ربهم» گفته یعنی «أخلصوا».(4)

دربارة مخبتین می نویسد: مخبتان کسانی هستند که ظلم نمی کنند و اگر مورد ظلم واقع شوند دادخواهی نمی کنند.(1)

وی همچنین به نقل از ابو اسامه از جویبر از ضحاک آورده است:

مخبتین در آیه «و بشر المخبتین» به معنای متواضعان و فروتنان می باشد.(2)

ابن ابی الدنیا به نقل از حسین از عبد اللّه از علی بن الحسن روایت می کند.

مخبتین در آیه «و بشر الخبتین» به معنای اطمینان یافتگان و کسانی است که به قضای الهی خشنودند و در برابر او سر تسلیم فرود آورده اند.(3)

اخبات ابتدای طمأنینه است وارد شدن به مقام امنی است که برای شخص وارد، رجوع و برگشت نیست.

لازم به ذکر است که بحث طمأنینه در مترادفات به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته، و ما از تکرار آن صرفنظر می کنیم.

وی در کتاب صد میدان می نویسد:

میدان سی و نهم اخبات است از میدان تذلل اخبات زاید «قوله تعالی» «و بشر المخبتین» اخبات: نرم خوئیست و تنگدلی، و ترسگاری مردیست. حقیقت اخلاص چشیده و عذر خلایق بدیده. و از خویشتن رسته.

نشان چشیدن اخلاص سه چیز است:

1. از تیمار رزق، و از کوشیدن، و از ساختن جهان بر آسودن.

2. و در مداومت خدمت، و استغراق اوقات، و تصفیه انفاس آویختن.

3. در جهان و جهانیان و آدمیان و جز از ایشان را از اذای خویش آزاد داشتن و این سیرت «ابدالان»(1) است.(2)

ص: 162

اکثر مفسران قرن چهارم به بعد صرفا به معنای لغوی اکتفا کرده اند که در بخش فصل سیر لغوی به تفصیل گذشت لذا ما نظریاتی را می آوریم که پیشینیان بدان نپرداخته یا کمتر بدانها اشاره نموده اند.

ص: 163

هنگامیکه وقت آن رسید، آنرا بطور کامل بجا آوردند و این بدان خاطر بود که خداوند قوّت اینکار را به آنان عطا فرمود.

پس از آن با توجه به صبر ایشان بر شدت مصائب و سختی ها، سائلی از ایشان تقاضایی نمود و آنان با توجه به توانایی خود از غذا یا لباس و پوشاک به او بخشیدند، و مرتبه ای ایشان را، از مرتبه ای دیگر بازنداشت واین صفت مخبتانی است که خداوند آنان را بدان توصیف نموده و ایشان به سرنوشت و تقدیریکه خداوند برایشان در نظر گرفته، آرامش یافته و بدان راضی و خشنودند.(1)

تاج الدین حسین خوارزمی به نقل از ابن عربی نوشته است:

«و بشر المخبتین» الذین خبت نار طبیعتهم، فقالوا الها ولم یقولوا طبیعة. «خبت» از «خبو» است، و «خبو» نارخمود و انطفای اوست. و «اخبات» تواضع و کسر نفس است.(2)

شارح فصوص الحکم هم چنین می نویسد:

شیخ قدس سره بعد از ایراد آیت از برای قول اعلی «مخبتین» را تفسیر

ص: 165

کرد که ایشان کُشندگان آتش طبیعتند، لاجرم معنی آن باشد که: بشارت ده طایفه ای را که آتش طبیعت را به سلوک و مجاهده کشته اند که بعد از کشته گشتن آتش طبیعت تجلی کرد بر ایشان صفت الهیه و انوار ذاتیه.

پس حق را وانوار و آثار صادر را از اسماء و صفاتش هم به حق شناختند، و فروع آن جمال دیده ایشان را نوری داد تا بدان نور نظر بر آن جمال انداختند، لاجرم اله گفتند، و به اسم غیرش از طبیعت نخواندند، چنانکه محجوب می گوید که طبیعت چنین و چنین کرد. و طبیعت اگر چه مظهری از مظاهر کلیه است، اما از رقِّ عبودیت و سمت غیریت خلاص نیافته است، لاجرم موحد اِسنادِ افعال و آثار به طبیعت نمی کند.(1)

زهد، و قناعت جزء ورع و خوف و حذر و اشفاق و خشوع و اخبات از فروعات حزن است.(1)

وی در جای دیگری از کتاب خود مشارق الدراری شرح اشعار عرفانی استاد خود، ابن فارض که اخبات را به معنای خضوع و خشوع و تواضع و تذلل دانسته و آنرا از فروع مقام توبه از قسم بدایات برشمرده، می نویسد: در این بیت ارشادش می فرماید به کیفیت ثبات در کوی مجاهده و تحقق به مقام توبه، بواسطة ملازمت صدق و عدالت و غیرهما.

و سدِّ و قارب و اعتصم واستقم لها مجیبا الیها عن انابة مخبت

در اقوال و اعمال، طلب راه راست و صواب کن و در افعال و احوال، طریق نزدیک جوی و آن قصد است. میان افراط و تفریط که صورت عدالت است و در قصد ونیت، توجه، چنگ در عروه وثقای شرعیت زن که میزان عدالت او است و نفس را برای استقامت در طریق شریعت الزام کن، در حالیکه اجابت کننده باشی مرمعشوق و دعوات او را بر وفق «اجیبوا داعی اللّه».(2)

و قوله «یدعوکم لیغفرلکم»(3) از سر بازگشت نفسی بسوی حضرت معشوق که آن نفس خود را خاضع و خاشع و ذلیل و متواضع یابد، در حضرت مالک حقیقی خویش.(4)

ص: 167

وی هم چنین در ادامه می نویسد:

چون در مقام توبه در آمدی و به سبب ریاضات و مجاهدات بر وفق حکم مرشد، حجب نفس تو ضعیف شد، تا نفس تو مر خود را منبع صور انحرافات بسیار و تدالیس بی شمار که حقیقت شرّ آن است، مشاهده کرد و به سبب این آگاهی از سیر عجز و انکسار و خضوع و خضوع تمام. از شرِّ خود پناه به حق که مُحْمَدِّ وحدت و عدالت که اصل همة خیرات است، آورد و از خود به وی رجوع کرد، و دعوتِ «و اللّه یدعو»(1) را اجابت نمود و به مقام انابت و اجابت و اخبات که فروع مقام توبه اند، متحقق گشت و هو المراد بقوله: «مجیبا عن انابة مخبت الیها» باید که در چنین حال بر صدق و سداد در اقوال و اعتدال در افعال و احوال، ملازمت نمایی و در آن باب اعتصام به عروه وثقای حقایق شریعت، کسی که میزان این حکم اعتدالی او است و بر این معانی که گفته شد، می باید که استقامت و ثبات نمایی، تاتمام به حقیقت این مقام أعنی توبه متحقق شده باشی.(2)

از دیگر عارفان این قرن خواجه نصیر الدین طوسی است.

گویا وی «اخبات» را در ردیف رجاء و خشیت و شوق و... دانسته و در ذیل آیه:

«و الذین آمنوا أشدّ حبّا للّه»(3) از زبان اهل ذوق می نویسد:

ص: 168

رجاء وخشیت و شوق و انس و انبساط و توکل و رضا و تسلیم، همگی از لوازم محبت اند، زیرا محبت با تصویر محبوب رجاء را اقتضاء می کند و با تصویر هیبتش، خشیت را و با عدم وصول (به محبوب) شوق را با استقرار وصول (مستقر شدن در مقام وصل) انس را و با افزایش انس انبساط را اقتضاء می کند.(1)

شیخ محمود تحریری در کتاب خود در تحلیل معنای «اخبات» آورده است: حضرت استاد آیت اللّه العظمی حاج سید محمد حسین طباطبائی رضوان اللّه می فرماید: این کلمه نیز استعمال می شود در مورد شتری که گاهی در سرش کرمهایی بوجود می آید و او را ناراحت و اذیت می کند و می رود در بیابان تا پرنده ای که مأمور خداوند است بیاید این کرمها را با نوکش بردارد و بخورد تا از این درد خلاصی یابد. در این حال شتر با تمام وجود، بدون کوچک ترین حرکتی خود را در اختیار آن پرنده کوچک گذارده تا مبادا با کمترین حرکتی پریده و از دستش برود و آن ناراحتی عود کند این حالت را اَخبَتَ البعیر گویند، این یک تمثیلی بود برای نشان دادن حالت قلبی بعضی از مؤمنین و مراتب ایمانشان نسبت به حق تعالی که به مرتبه ای از اطمینان رسیده اند که هیچ چیز آنها را متزلزل نکرده و از یاد خداوند متعال غافل نمی شوند.(1)

استاد مصباح نیز در کتاب اخلاق در قرآن نوشته است:

علامه طباطبائی قدس سره از استاد خود مرحوم آقای قاضی رضوان اللّه علیه نقل می کردند که برای تصور صحیح مفهوم، «اخبات» باید به ریشه آن توجه کنیم. این کلمه در اصل از «اخبت البعیر» گرفته شده، شتریکه در اثر وجود کک یا کنه یا عامل دیگری خارشی در بدن خود احساس می کند وقتی تنش را می خاراند و جای خارش را مالش می دهند، خودش را کاملاً تسلیم می کند آرام و بی حرکت می ایستد بطوریکه حتی چشمش هم دیگر حرکت نمی کند، این

ص: 170

حالت انقیادی که پیدا می کند نامش «اخبات» است.(1)

صاحب تفسیر گرانسنگ المیزان در تفسیر آیه 22 سوره مبارکه هود، پس از اینکه نظر صاحب مفردات درباره معنای کلمات «خبت و اخبات» را می آورد. که بحث آن در سیر لغوی (مفهوم شناسی) گذشت، دیدگاه صاحب تفسیر جامع البیان را به نقد کشیده، می نویسد: «منظور از اخبات مؤمنین به سوی خدا» اطمینان و آرامش یافتنشان به یاد او و تمایل دلهایشان بسوی او است، بطوریکه ایمان درون دلشان متزلزل نگشته، به این سو و آنسو منحرف نشوند و دچار تردید نگردند، همانطور که زمین محکم این چنین است، و اشیائی که بر گردة خود دارد نمی لغزاند، بنابر این وجهی نیست برای گفتار آن مفسر که گفته: اصل جمله «أخبتوا الی ربهم» «اَخبَتوُا لِربّهم» بوده؛ زیرا نکته ای که در معنای اطمینان هست نکته ای است که باید با حرف «الی» متعدی شود؛ نه با حرف «لام».

صاحب تفسیر راهنما نیز «اخبات» را اطمینان در نظر گرفته و آنرا به ربوبیت خداوند نسبت داده و ذیل آیه 22 سورة هود می نویسد: «و اخبتوا الی ربهم» یعنی، به ربوبیت خدا اطمینان دارند.(2)

سپس در تفسیر آن می افزاید: توجه به ربوبیت خدا، گرایش دهندة آدمی به خضوع و خشوع در برابر اوست و حتی اعمال

ص: 171

صالح بدون ایمان و اطمینان به ربوبیت خدا، کارساز نیست.(1)

علامه طباطبائی هم چنین می نویسد: در این آیه خدای تعالی ایمان و عمل صالح را مقید کرده به اخبات و این دلالت دارد بر اینکه منظور از این مؤمنین عموم دارندگان ایمان نیست، بلکه طایفه خاصی از مؤمنین است، و آن افراد خاصی از مؤمنین هستند که اطمینان به خدا دارند و دارای بصیرتی از ناحیه پروردگار خویشند و این خصوصیت همان است که ما در صدر آیات در تفسیر جمله «افمن کان علی بیّنة من ربّه» آورده و گفتیم: این آیات ما بین دو طایفه خاص از مردم مقایسه می کند، یکی آنهایی که اهل بصیرت الهی اند و یکی آنهایی که چشم بصیرت خود را از دست داده اند.(2)

علامه در آیه فوق آن طایفه خاص و بحث تفصیلی آنرا بیان نموده که در بخش دوم، فصل مصادیق بدان خواهیم پرداخت.

ص: 172

ص: 174

سپس آدم از پروردگار خود کلماتی دریافت داشت (و با آنها توبه کرد) و خداوند توبه او را پذیرفت، خداوند تواب و رحیم است.

بعداز ماجرای وسوسه ابلیس و دستور خروج آدم از بهشت، آدم متوجه شد راستی به خویش ستم کرده، و از آن محیط آرام و پرنعمت، بر اثر فریب شیطان بیرون رانده شده، و در محیط پر زحمت و مشقت بار زمین قرار خواهد گرد، در اینجا آدم به فکر جبران خطای خویش افتاد و با تمام جان و دل متوجه پروردگار شد، توجهی آمیخته با کوهی از ندامت و حسرت و لطف خدا نیز در این موقع به یاری او شتافت و توبه او را پذیرفت.(1)

خداوند متعال در سوره صافات به انبیاء سلام می دهد و سلام ویژه را اختصاص به حضرت نوح علیه السلام می دهد: «سلام علی نوح فی العالمین»(2) سلام و درود باد بر نوح در میان جهانیان.

چه افتخاری از این برتر و بالاتر که خداوند بر او سلام می فرستد، سلامی که در میان جهان و جهانیان باقی می ماند، و تا دامنه قیامت گسترده می شود، سلام خدا توأم با ثناء جمیل و ذکر خیر بندگانش. سلامی که کمتر در قرآن به این گستردگی و وسعت درباره کسی دیده می شود.(3)

ص: 176

قرآن کریم حضرت ابراهیم علیه السلام را به برخورداری از مقام تسلیم معرفی نموده و می فرماید:

«وَ اذْ قالَ لَهُ ربُّهُ أسْلِمْ قالَ أسْلَمْتُ لِرَبِّ العالمین»(1) آنگاه که خداوند فرمودای ابراهیم سر به فرمان خدا فرود آر عرض کرد مطیع پروردگار عالمیانم.

و در جای دیگر پدر (حضرت ابراهیم علیه السلام ) و پسر (حضرت اسماعیل علیه السلام ) را به دارا بودن چنین مقامی ستوده، می فرماید:

«فلما أسلما و تله للجبین»(2) هنگامیکه هر دو تسلیم و آماده شدند و ابراهیم جبین فرزند را بر خاک نهاد.

هم چنین با توجه به دعای حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل علیهماالسلام ، ذریه و فرزندان ایشان نیز از چنین جایگاه رفیعی برخوردار بوده اند چنانچه می فرماید: «رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمینَ لکَ و مِنْ ذُرِّیَّتِنا اُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ...».(3)

(ابراهیم و اسماعیل عرض کردند) پروردگارا اول ما را تسلیم فرمان خود گردان و فرزندان ما را هم تسلیم رضای خود بدار... .

در جای دیگر نیز توصیه حضرات ابراهیم و یعقوب علیهماالسلام را در چنگ زدن به چنین مقامی به فرزندانشان گوشزد می کند: «وَ وَصّی بِها ابراهیمُ بَنیهِ و یعقوبُ یا بَنِیَّ ان اللّه َ اصْطَفی لَکُم الدّینَ فَلا

ص: 177

تَمُوتُنَّ الاّ و أنتم مُسْلِمُونَ».(1) ابراهیم و یعقوب راجع به تسلیم بودن به فرمان خدا به فرزندان خود توصیه نمودند که ای فرزندان ما خدا شما را به آئین پاک برگزیده پیوسته از آن آئین پیروی کنید و تا گاه جان سپردن جز تسلیم رضای خدای یگانه نباشید.

و در جای دیگر نیز چون نوح، بر او سلام ویژه می دهد: «سلام علی ابراهیم».(2)

سلام بر ابراهیم باد.

و وصول به جایگاه اطمینان را از زبان او در جای دیگر گوشزد نموده و می فرماید:

«قال اولم تؤمن قال بلی ولکن لیطمئن قلبی».(3) خطاب شد آیا باور نداری گفت: آری باور دارم لیکن خواهم به مشاهدة آن دلم اطمینان و آرامش یابد.

هم چنین او را از نیکان(4)، صالحان(5)، قانتان(6)، صدیقان(7)، بردباران(8)، و وفا کنندگان به عهد دانسته است.

و حضرت اسماعیل علیه السلام را به صفت صبر ستوده، آنجا که

ص: 178

فرمود: «فلّما بلغ معه السعی قال یا بنی انی أری فی المنام أنّی أذبحک فانظر ماذاتری قال یا أبت إفعل ما تؤمر ستجدنی ان شاء اللّه من الصابرین»(1) هنگامیکه به سن بلوغ رسید (ابراهیم) گفت فرزندم من در خواب می بینم که ترا قربانی می کنم نظرت چیست گفت پدر آنچه را مأموری انجام بده اگر خدا بخواهد مرا از صابران خواهی یافت و در ادامه او را از کسانی معرفی می کند که به همراه پدر به مقام تسلیم رسیده است:

«فلّما أسلما و تلّه للجبین»(2) هنگامیکه هر دو تسلیم و آماده شدند و ابراهیم پیشانی فرزند را بر خاک نهاد.

حضرت یوسف علیه السلام نیز چون سایر پیامبران از این منزلت رفیع مستثنی نبوده چنانچه خداوند متعال از زبان ایشان می فرماید: «... تَوَفَّنی مُسْلِما و ألْحِقْنِی بالصالحین»(3) مرا به تسلیم و رضای خود بمیران و با صالحانم محشور فرما.

حضرت موسی علیه السلام نیز از مخبتین بوده است چرا که اوبه مقام رضا رسیده بود و مقام رضا از صراط اخبات می گذرد چنانچه در این زمینه اهل عرفان گفته اند: آغاز رضا از جمله مقامات اکتسابی به دست بنده است و نهایت آن از جمله مقاماتی است که عبد بطور اکتسابی تحصیل می کند و نهایت آن از جمله احوالی است که خداوند آنرا واجب می گرداند و کسیکه به زیور رضا آراسته

ص: 179

گردد به نحو احسن از او استقبال شده و به بالاترین مقام قرب گرامی داشته می شود.

بنده از خداوند خشنود نمی شود تا اینکه خداوند از او خشنود گردد همانگونه که خداوند متعال فرمود: «رضی اللّه عنهم و رضوا عنه» خداوند از ایشان راضی و خشنود است و ایشان نیز از او راضی و خشنودند.

موسی علیه السلام فرمود: خدایا مرا به عملی ارشاد و راهنمایی کن که هر گاه آنرا انجام دهم از من راضی شوی (خداوند) فرمود: موسی تو طاقت آنرا نداری پس موسی سجده کنان با تضرع و اخبات بر زمین افتاد سپس خداوند به او وحی کردای پسر عمران همانا رضای من در رضای تو به قضای من است.(1)

زیادی در کتب تفسیری و تاریخی آمده است که همه آنها ما را از بحث مصادیق مخبتین خارج می کند ولی تا آن جا که مجال اجازه می دهد در این زمینه مطالبی را بیان می کنیم.

در حدیثی از حسین بن علی علیه السلام آمده است که می فرماید: از پدرم امیرمؤمنان علی علیه السلام درباره ویژگیهای زندگی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و اخلاق او سؤال کردم، و پدرم مشروحا به من پاسخ فرمود، در فرازی از این حدیث آمده است: رفتار پبامبر صلی الله علیه و آله وسلم با همنشینانش چنین بود که دائما خوشرو و خندان و سهل الخلق و ملایم بود، هرگز خشن و سنگدل و پرخاشگر و بدزبان وعیبجو و مدیحه گر نبود، هیچکس از او مأیوس نمی شد. و هر کسی به در خانه او می آمد نومید بازنمی گشت... هر گاه فرد غریب و ناآگاهی با خشونت سخن می گفت و در خواستی می کرد تحمل می نمود، و به یارانش می فرمود: هر گاه کسی را دیدید که حاجتی دارد به او اعطا کنید، و هرگز کلام کسی را قطع نمی کرد تا سخنش پایان گیرد.(1)

و باز در حدیثی آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «انما بعثت لا تمم مکارم الاخلاق».(2)

من برای این مبعوث شده ام که فضایل اخلاقی را تکمیل کنم.

امام احمد و حارث از ابی الأحوص و زیدبن علی و آن دو از وفد عبد القیس آورده اند که از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم شنیدند که

ص: 181

می فرمود: «اللهم اجعلنا من عبادک المختبین...».(1)

خدایا ما را از بندگان مخبتت قرار ده... .

همچنین روایتی که از طریق مختلف وارد شده که نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله وسلم در ضمن آن از خداوند درخواست می کند که ایشان را از زمره ی مخبتین قرار دهد آنجا که می فرماید: «... رب اجعلنی لک شکارا لک ذکارا لک رهابا لک مطواعا الیک مخبتا أواها منیبا».(2)

که بحث آن در فصل دوم کتاب تحت عنوان جایگاه اخبات و مخبتین در روایات به تفصیل گذشت.

با توجه به مواردی که ذکر کردیم نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله وسلم بر بلندای قله اخبات تکیه زده و بطور مسلم از مخبتین طراز اول محسوب می شوند بگونه ای که هیچ انسانی در شأن و منزلت به جایگاه ویژه ایشان نمی رسد.

علامه طباطبایی رضوان اللّه تعالی علیه در تفسیر عبارت «وأخبتوا الی ربهم»(3) اخبات را قابل انطباق بر رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم و ائمه معصومین علیهم السلام دانسته و می نویسد:

در این آیه خدای تعالی ایمان وعمل صالح را مقید به اخبات کرده و این دلالت دارد بر اینکه منظور از این مؤمنین عموم دارندگان ایمان نیست، بلکه طایفه خاصی از مؤمنین است، و آن

ص: 182

افراد خاصی از مؤمنین هستند که اطمینان به خدا دارند ودارای بصیرتی از ناحیه پروردگار خویشند و این خصوصیت همان است که ما در صدر آیات در تفسیر جمله «أفمن کان علی بینّةٍ من ربّه و یتلوه شاهد منه»(1) آوردیم.(2)

ایشان در تفسیر آیه فوق الذکر وآیات پس از آن (هود، 17 _ 24). می نویسد:

از ظاهر این آیات بر می آید که در زمینه دلخوش کردن رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و تقویت ایمان آن جناب به کتاب خدا و تأکید بصیرتش نسبت به وظیفه اش سخن دارد پس سیاق کلام در این آیات سیاق خطاب به رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم است.(3)

وی هم چنین در ادامه آورده است: اینکه بعضی(4) گفته اند منظور از کلمه «من کان» خصوص رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم است به این معنا که اراده استعمال، آن جناب را مخصوص نموده به اینکه معنای کلمه خاص باشد، سخن درستی نیست و اگر آن جناب منظور هست بخاطر این است که مورد با آن جناب منطبق می شود (و قهرا به ذهن می رسد که تنها آن حضرت منظور است، در حالیکه آن جناب تنها منظور نیست).(5)

ایشان درباره اینکه منظور از آن شاهد کیست می نویسد: ظاهرا

ص: 183

مراد بعضی از افرادی است که به حجّیّت و حقانیت قرآن یقین داشته، و در این یقین خود بصیرتی الهی دارند وبخاطر همان بصیرت و یقین به قرآن ایمان آورده وشهادت داده اند به یکتایی خدای تعالی و به رسالت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم .

و در پایان به این نتیجه می رسند که آیه شریفه با روایاتی منطبق می شود که هم شیعه آنها را قبول دارد ونقل کرده و هم سنی، و در آن روایات آمده که مقصود از «شاهد» علی بن ابی طالب علیه السلام است، البته این وقتی است که منظور روایات این باشد که مورد آیه با آن جناب منطبق است، نه به این معنا که الفاظ آیه در مورد آن جناب استعمال شده است.(1)

ائمه معصومین علیهم السلام یکی دیگر از مصادیق مخبتین می باشند که تنها به برخی از روایات واخبار رسیده در این زمینه اشاره می کنیم.

به روایت بشر و بشیر پسران غالب اسدی حضرت سید الشهداء علیه السلام پسین روز عرفه در عرفات از خیمه ی خود با گروهی از اهل بیت و فرزندان و شیعیان بیرون آمدند و با نهایت تذلل و خشوع در جانب چپ کوه ایستادند و روی مبارک را بسوی کعبه گردانیدند و دستها را بلند کردند و مانند مسکینی که طعام بخواهد دعای روز عرفه را خواندند که در فرازی از آن آمده است: «لااله الاأنت سبحانک انی کنت من الوجلین».(2)

هیچ معبودی جز تو نیست، پاک و منزهی تو و من از سطوتت

ص: 184

سخت بیمناک و هراسانم.

اگر ما این فراز از این دعای شریف را در کنار روایت ابن ابی حاتم از سدی که مخبتین را در آیه «و بشر المخبتین» و جلین معنا کرده(1)، قرار دهیم، حاصل آن خواهد بود که حضرت ابی عبد اللّه علیه السلام نیز با توجه به فرمایش ایشان از زمره ی مخبتین می باشند.

همچنین علامه مجلسی به نقل از عیسی بن داود از موسی بن جعفر علیه السلام آورده که امام کاظم علیه السلام فرمود: از پدرم امام صادق علیه السلام درباره فرموده خداوند: «و بشر المخبتین» سؤال کردم ایشان فرمود: «نزلت فینا خاصة»(2) یعنی آیه فقط درباره ما نازل شده است. امام سجاد علیه السلام در زیارت امین اللّه پس از دعاها و تقاضاهای سیزده گانه، صورت مبارکشان را بر قبر مطهر امیر المؤمنین علی علیه السلام گذارده و سپس عباراتی را در بیست و دو فراز بصورت مناجات با حق تعالی ابراز می فرماید که در یکی از آن فرازها آمده است: «اللهم إنّ قلوب المخبتین الیک والهة» خدایا دلهای مخبتین و فروتنان نزد تو واله وحیران است.

بعضی از آن فرازها حالات بندگان مؤمن است و نوع آن ها بیان عنایتهای الهی به بندگانش می باشد، ومی توان استفاده کرد که مقصود حضرت از این جملات طلب مضمون آنهاست از خداوند متعال برای خویش، همانطور که در اغلب دعاها می توان این معنا

ص: 185

را استفاده کرد، و این معنا منافات ندارد، با اینکه این بزرگواران، این کمالات را در حد اعلای آن دارا بوده اند، زیرا ایشان حدوث و بقاء آنها را از خداوند متعال می دانستند و با دعا تقاضای دوام آنها را می کردند.(1)

علامه مجلسی ضمن اینکه این زیارتنامه را از صحیح ترین زیارتنامه ها از جهت سند و عامترین آنهااز نظر مورد دانسته، از امام باقر علیه السلام نقل کرده که فرمودند: آنرا می توان در تمامی زیارتگاههای ائمه خواند.(2)

در برخی روایات از ائمه معصومین علیهم السلام به همراه اصحابشان به عنوان مخبتین یاد شده است صاحب بحار الأنوار از ابن عباس دربارة آیات «بشر المخبتین... و مما رزقناهم ینفقون» نقل کرده که گفت: «علی و سلمان»(3) یعنی منظور از مخبتین علی علیه السلام و سلمان هستند.

و در جای دیگر به نقل از ابن مردویه درباره آیات فوق الذکر آورده که گفت: «منهم علی و سلمان»(4) یعنی علی و سلمان از گروه مخبتین می باشند.

ایشان هم چنین به نقل از کناسی از حضرت صادق علیه السلام آورده که فرمود:

ص: 186

«لما کان رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم ، فی الغار و معه ابوالفصیل، قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم :

انّی لأنظر الآن الی جعفر و اصحابه الساعة تعوم بینهم سفینتهم فی البحر، و إنّی لأنظر الآن الی رهط من الأنصار فی مجالسهم مخبتین بأفنیتهم، فقال ابوالفصیل: أتراهم یا رسول اللّه الساعة؟! قال: نعم. قال: فأرنیهم فمسح رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم علی عینه ثم قال: انظر. فنظر فرآهم. فقال رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم : أرأیتهم؟ قال: نعم. و أسرّ فی نفسه أنه ساحر».(1)

وقتیکه پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به همراه ابوبکر در غار بود. فرمود: من اکنون جعفر و یارانش را می بینم. او کشتی آنان را در دریا هدایت می کند ونیز گروهی از انصار را می بینم که در خانه هایشان مخبت اند. ابوبکر گفت: آنانرا به من نشان بده، پس پیامبر بر چشم او دست کشید سپس فرمود: نگاه کن. ابوبکر نگاه کرد وآنان را مشاهده کرد و پیامبر فرمود: آیا آنان را مشاهده نمودی؟ ابوبکر گفت: آری در حالیکه با خودش گفت که پیامبر ساحر و جادوگر است.

شیخ مفید و سید مرتضی در کتاب مزارشان دعایی را در زیارت مشهد عباس ابن علی آورده اند که در فرازی از آن آمده است: «... و انّک مضیت علی بصیرة من امرک، مقتدیا بالصالحین، و متبعا للنبیین، فجمع اللّه بیننا و بینک و بین رسوله و اولیائه فی

ص: 187

منازل المخبتین، فانّه ارحم الراحمین».(1) که ما آنرا در بحث جایگاه اخبات و مخبتین در روایات با تفصیل بیشتر آوردیم.

صاحب کتاب نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغه به نقل از امام علی علیه السلام از حکیم بن جبلة و عابدان و مخبتان اهل بصره یاد نموده که در پیکاری سخت به قتل رسیدند(2) کسانی که به تعبیر امام سجاد علیه السلام بخاطر سجده بسیار، پیشانی، زانوها و کف دستانشان خشن و درشت شده ذی ثفنات (صاحبان پینه ها) هستند.

روایاتی وجود دارد که در آنها برخی از اصحاب ائمه نظیر: حجر بن عدی، کلیب، عبد اللّه بن جندب، فضیل بن یسار، ابی بصیر، ربعی بن عبداللّه، برید بن معاویه العجلی، محمد بن مسلم و زراره تحت عنوان مخبتین یاد شده اند که ما بحث آنها را در بخش اول، فصل جایگاه مخبتین در روایات به تفصیل آوردیم.

صاحب المصنف به نقل از بکر بن ماعز درباره ی ربیع بن خثیم آورده است که: عبد اللّه بن مسعود هرگاه، ربیع بن خثیم را می دید می گفت: مخبتان را بشارت ده، بخدا سوگند اگر رسول خدا تو را می دید البته تو را دوست می داشت.(3)

و در روایتی به نقل از ابو عبیده بن عبد اللّه آورده که او گفت: هرگاه ربیع بن خثیم بر عبد اللّه وارد می شد در آنروز اذن و اجازه

ص: 188

نداشت تا اینکه یکی از آندو از مصاحبش جدا شود گفت که عبداللّه به او گفت ای ابا یزید اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم تو را دیده بود البته تو را دوست می داشت و ندیدم تو را جز اینکه مخبتین را یاد کردم.(1)

در برخی روایات به مصادیق عام مخبتین اشاره شده است از جمله آنها روایتی است که أبی امامه به نقل از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم آورده است که کسیکه شبی هشتصد آیه از قرآن تلاوت کند از مخبتین می باشد(2) و در روایت دیگر عبادة بن صامت به نقل از نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله وسلم در این خصوص قرائت چهارصد آیه را ذکر کرده است.(3)

شیخ صدوق نیز در کتاب من لایحضر در تجلیل از ابو عبداللّه معروف به نعمه استاد وی و از نوادگان امام علی علیه السلام ایشان را به اوصافی از قبیل: اخبات، سکینه و وقار و... ستوده است.(4)

همواره بر قله فضایل و مکارم اخلاقی، همچون گوهر شبچراغ درخشیده اند و در عرصه های مختلف اخلاقی سرآمد روزگار خود بوده اند در این مبحث متذکر می شویم، کسانیکه همیشه خود را طلبه ای کوچک و خدمتگذار مردم معرفی می کردند خود به بازار می رفتند و مایحتاج زندگی خویش را تهیه می کردند و در مجالس درس خود با تواضع و سکینه به سخن شاگردان خود گوش می دادند و با شجاعت و صراحت حین بحث و محاجّه، سخن حق را قبول می کردند و به اشتباه خویش معترف بودند و هیچگاه از گفتن کلمه نمی دانم عار و ننگ نداشتند. هرگز خود را بالاتر و برتر از دیگران ندانسته و به بزرگ و کوچک در سلام کردن پیش دستی می کردند. در پائین ترین جای مجلس روی حصیر و گلیم می نشستند و به مریدان خود درس ادب و اخبات می دادند و هرگز کلمه «من» بر زبان نمی آوردند و بجای آن از «لا أدری»، بسیار استفاده می کردند و هیچگاه اندوخته های علمی خود را به رخ این و آن نمی کشیدند و دچار کبر وغرور نمی شدند. یاد آوری گوشه هایی از زندگانی آن بزرگان و رفتار فروتنانه آنان با مردم می تواند الگویی مؤثر و آموزنده برای دانشجویان و وطالبان علم باشد. لذا در اینجا به چند مورد از فروتنی و اخبات عالمان اسلامی می پردازیم.

اوج اقتدار و عظمت قرار داشت و فریاد پر صلابت او لرزه بر اندام قدرتهای استکباری و استعماری شرق و غرب انداخته بود و خور و خواب را بر دشمنان خویش حرام کرده بود، در نهایت تواضع و اخبات در سطح یک طلبة ناچیز خود را پایین می آورد و همیشه خویش را خادم و خدمتگزار مردم معرفی می نمود و آن هنگام که جنگ تحمیلی و خانمانسوز بر ما سایه افکنده بود نوجوانی بسیجی و فداکار را بعنوان رهبر خود معرفی کرده و بوسه بر دست و بازوی آن دلاور مردان به ظاهر کوچک را افتخار خود می دانست و می فرمود: «من دست و بازوی شما را، که دست خدا بالای آن است، می بوسم و بر این بوسه افتخار می کنم».(1)

پس از تحلیل و بررسی این چهار خصلت، واله بودن دلهای مخبتین که در فرازی از زیارت امین اللّه وارد شده است را بعنوان پنجمین ویژگی آنان که آن هم ا زاعمال قلب و اوصاف باطن است به تفصیل بیان خواهیم کرد.

به این نتیجه رسیده است که: «اصل در این کلمه همان یادآوری است که در مقابل غفلت و نسیان است و این معنی اعم از تذکر قلبی یا لسانی است وی در ادامه می افزاید: گاهی ذکر به صورت مبالغه بر «ما یذکر به» اطلاق می شود چنانکه پنداری آن وجود خارجی، مظهری برای ذکر است همانگونه که می گوییم «زیدُ عدلٌ».(1)

شرف(1)، کتب متقدم(2)، و وصفی برای پیامبر(3)، بکار رفته است و در کتب روایی در معانی زیارت ائمه علیهم السلام (4) و زیارت عالم(5) نیز آورده شده است. حضرت امام خمینی رحمه الله در این باره میفرمایند: «کسیکه خود را عادت داد به قرائت آیات و اسماء الهیه از کتاب تکوین و تدوین الهی کم کم قلب او صورت ذکری و آیه ای به خود گیرد و باطن ذات محقق به «ذکر اللّه» و «اسم اللّه» و «آیت اللّه» شود. چنانچه ذکر بر رسول اکرم و علی بن ابیطالب علیهماالسلام و آلهما و اسماء حسنی به ائمه هدی و آیت اللّه نیز به آن بزرگواران تفسیر و تطبیق شده، آنها آیات الهیه و اسماء اللّه حسنی و ذکر اللّه اکبرند.(6)

در تعالیم اسلامی از یاد خدا بعنوان «نور دلها»(7) و «جلای قلوب»(8) تعبیر شده است این نور معنوی دلها را از انواع ظلمتها و

ص: 196

کدورتهای حاصل از توجه به غیر حق می رهاند و آثار معنوی عظیمی بر جای می گذارد.

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

«الّلهمّ انّ او حشتهم الغربة آنستهم ذکرک».(1)

پروردگارا اگر غربت آنان را (دوستانت را) به وحشت اندازد یاد تو مونس تنهایی آنان است.

ملاک زندگانی واقعی یا «حیات طیبه» توجه به خداست. همچنانکه رویگردانی دلها نتیجة غفلت از یاد اوست. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم میفرمایند:

«بذکر اللّه تحی القلوب و نسیانه موتها».(2)

با یاد خدا دلها زنده می شود مرگ دلها در فراموشی خداست.

وقتی دل از یاد خدا غفلت می ورزد، رنجور شده و آدمی به بیماری روحی و معنوی گرفتار می شود.

تنها درمان این بیماریهای توان فرسای معنوی، آشنایی با خدا و معطوف کردن دل بسوی درگاه اوست. در احادیث اسلامی از ذکر قلبی بعنوان «شفاء القلوب»(3) یاد شده است.

در دعای کمیل می خوانیم:

یا من اسمه دواء و ذکره شفاء

ای آنکه درمان دردها، و یادش شفابخش بیماریهاست یاد

ص: 197

خدا، دل را نشاط و توان می بخشد و ضعف و سستی را که اغلب در جریان زندگی روزمره به صورتهای گوناگون پیش می آید، جبران می کند و شخص با کسب شادابی و نشاط روحی، قدرت معنوی بیشتری می یابد.

یاد خدا زندگی را از بن بست بیرون آورده و پنجره ی امید و روشنایی را به روی انسان گشوده و به او شور و نشاط و انگیزه ی فعالیت و کار در زندگی می دهد. چنین انسانی دارای انرژی فوق العاده و همت خستگی ناپذیر شده و از کار و تلاش لذت می برد. او با تلاش و توان بسیار در خدمت به خلق خدامی کوشد و می داند که هر چه بیشتر به دیگران خدمت کند، آخرت او زیباتر خواهد بود. تلاش چنین انسانی نه تنها برای خود بلکه در جهت رفاه آحاد جامعه است. حضرت علی علیه السلام روزها به نخلستان می رفت و به حفر چاه مشغول می شد و وقتی به آب می رسید، در حالی که عرق از سرو رویش جاری بود، آنرا وقف می کرد و در اختیار عموم مردم و به خصوص محرومان قرار می داد.

از سخنان امام علی علیه السلام است که:

«مداومة الذکر، قوّة الارواح».(1)

مداومت بر یاد خدا موجب قدرت و قوّت دلهاست میزان آرامش قلبی هر کس متناسب با میزان توجه او بخداست. دلهایی که از یاد خدا غافلند، به سان زورقی هستند، که به کوچکترین نسیم به حرکت در می آیند و با اولین موجی که بر می خیزد واژگون

ص: 198

و غرق می گردند. اما دلهایی که یاد خدا توجه دارند به کشتیهای عظیمی می مانند که خود را به پایگاه محکمی بسته اند و با شدیدترین طوفانها به تلاطم نمی افتند. جا دارد به برخی از آراء و اقوال دانشمندان اسلامی دربارة ذکر و حقیقت آن بپردازیم.

مصفّا کند و او را به سرچشمه لدنّیش پیوند دهد. سپس آنگاه زبان با قلب به حرکت درآید.(1)

ایشان در جای دیگر دربارة ارتباط ذکر قلبی و لفظی می گوید: یاد خدا، لفظی که بر زبان جاری گردد نیست، حالتی است در دل و شعوری در روح و تأثیری که آدمی را به اطاعت وا می دارد و بر دل او جلوه ای از دیدار خدا می تاباند و با این همه گاهی، لفظی هم بر زبان جاری می شود و گاه نمی شود.(2)

کتب اخلاقی در بیان ذکر آورده اند:

ذکر عبارت است از یاد خدا کردن، نفع آن در صورتی است که دوامی داشته باشد. یعنی دائم یا اکثر اوقات در یاد خدا باشد و به زبان او را یاد کند با حضور قلب و فراغت دل و توجه تامّ به خداوند تا اینکه فکر او در دل قرار گیرد و انوار عظمت او بر دل بتابد و از اشراقات خورشید جمال او سینه گشاده گردد، این ثمرة جمله عبادات و غایت مطلب در همة طاعاتست.(3)

در معراج السعاده دربارة ذکر حقیقی آمده: ذکر حقیقی عبارت است از یاد نمودن خدا در دل و چون زبان هم به موافقت دل حرکت کند، نور علی نور است و اما مجرد ذکر زبان اگر چه هر گاه به قصد قربت و ثواب باشد فایدة بسیار برآن مترتب است، اما اثر انس و محبت بدون حضور قلب و یاد خدا در دل حاصل

ص: 200

نمی گردد.(1)

علامت ذکر: «ذکر همان وسیله ارتباط است و علامت آن غفلت و فراموشی از غیر خداست، پس کسیکه قلب وزبانش به ذکرخدای تعالی مشغول شد، ازاشتغال به غیر آن دوری می کندو از هواهای نفسانیش غافل می شود.(2)

یاد خدا، روح و فلسفة همه عبادات است.

حقیقت عبادت حرکت روح انسان به سوی خداست و تنها ظاهر اعمال بدنی در صورتیکه عاری از توجه قلب باشد، عبادت حقیقی محسوب نمی گردد و فاقد ارزشهای واقعی می باشد.(3)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در این باره می فرمایند:

«انما فرضت الصلوة و امر بالحج و الطواف و اشعرت المناسک لاقامة ذکر اللّه؛ فاذا لم یکن فی قلبک للمذکور الذی هو المقصود و المبتغی عظمة و لاهیبة ما قیمة ذکرک».(4)

منظور از وجوب نماز و حج و طواف و دیگر مناسک، به پا داشتن ذکر و یاد خداست.

پس وقتی قلب تو از هیبت و عظمت خدا که مقصود و مطلوب اصلی از عبادت است خالی شد در این صورت تنها ذکر زبانی چه ارزشی خواهد داشت.

ص: 201

نتیجه نماز، یاد خداست. از بین عبادات و طاعات هیچیک به مرتبة نماز نمی رسد و اهمیت آن به اندازه ای است که حضرت علی علیه السلام در شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان لحظه ای پیش از آنکه جان به جان آفرین تسلیم کند، ضمن وصیت تاریخی خود به فرزندان گرامیش امام حسن و حسین علیهماالسلام می فرماید:

«اللّه اللّه فی الصلاة فانها عمود دینکم».(1)

خدا را خدارا که برپاداشتن نماز را از یاد نبرید، زیرا که نماز ستون دین است و اگر پذیرفته شود به سایر اعمال رسیدگی می شود و اگر پذیرفته نشودو مقبول درگاه حق واقع نگردد، بقیه اعمال نیزمردود است و کان لم یکن تلقی می گردد.

با این وجود خداوندمتعال درخلوت انس و محفل قدس به کلیم خود موسی بن عمران علیه السلام فرمود:

«اننی انا اللّه لا اله الاّ انا فاعبدنی و اقم الصلوة لذکری».(2)

منم خدای یکتا، هیچ خدایی جز من نیست، پس مرا به یگانگی بپرست و نماز را مخصوصا برای یاد ما بپا دار.

مفسران دربارة «اقم الصلوة لذکری» تفاسیر گوناگونی ارائه داده اند که به برخی از آنها اشاره می شود.

سید قطب گوید: اینکه فرموده «اقم الصلوة لذکری» برای اینست که نماز کاملترین صورت عبادات و کاملترین وسیله ذکر است زیرا نماز منحصرا در جهت ذکر و از هر ترکیب به دور است و

ص: 202

در نماز است که نفس فقط برای همین هدف آماده می شود و با خدا پیوند می خورد.(1)

حضرت امام خمینی رحمه الله می فرمایند: خداوند غایت اقامه صلوة را ذکر خود قرار داد.(2)

شهید مطهری می نویسد: بپاداشتن نماز آنست که حق نماز ادا شود، یعنی بصورت یک پیکر بی روح انجام نگردد، بلکه نمازی باشد که واقعا بنده را متوجه خالق و آفریننده خویش سازد.(3)

خداوند متعال در بیان آثار نماز می فرماید:

«ان الصلوة تنهی عن الفحشاء و المنکر و لذکر اللّه اکبر».(4)

همانا نماز است که اهل نماز را از هر کار زشت و منکر باز می دارد و همانا ذکر خدا بزرگتر و برتر از اندیشه خلق است.

ذکری که غایت و نتیجه نماز است، ذکر قلبی است که از همه ی اعمال خیر، قدر و قیمت بیشتری دارد و نیز از همه انحاءعبادتها اثر بیشتری در سرنوشت انسان دارد.

علامه طباطبایی «ولذکر للّه اکبر» را نیز یکی از اثرات نماز می دانند. یعنی عبادت را به جمله ی قبل متصل می دانند و می فرمایند: این اثر از اثرات قبلی که نهی از فحشاء و منکر بوده است مهمتر است زیرا ذکر خدا بزرگترین چیزی است که ممکن

ص: 203

است به یک انسان برسد و کلید همه ی خیرات است و نهی از فحشا ءو منکر نسبت به آن فایده ای جزئی است.(1)

سید قطب در این باره می گوید: چون ذکر خدا از هر عبادت و خشوعی بالاتر است به همین دلیل فرمود: «و لذکر اللّه اکبر».(2)

با توجه به آیات شریفه قرآن، غرض اصلی از نماز، یا د خدا بوسیله قلب و حضور عظمت او در اندیشه انسانی است و این نکته منشأ باز دارندگی نماز از بدیها و زشتیهاست و این مسئله با توجه کامل به سوی خدا و ملاحظه ی جلا ل او و خوف و خشیت و خضوع و خشوع در برابر او، حاصل می شود چنانچه یکی از مفسران درباره ی قول خداوند که می فرماید:

«یا ایها الذین آمنوا اذا نودی للصلوة من یوم الجمعة فاسعوا الی ذکر اللّه».(3)

برای سعی و دویدن به سوی نماز، تعبیر جالبی دارد: آن سعی و دویدن بر قدمها نیست، همانا نهی شده که برای نماز نیایند مگر با سکینه وو قار، بلکه سعی به دلها و نیّت و خشوع است.(4)

ابراهیم خلیل علیه السلام در مراحل توحید، ونفی شرک و اخلاص عبودیت او را مجسم می سازد و به همین جهت است که خداوند می فرماید: «در میان مردم حج را اعلام کن تا بسویت بیایند».

چون معنای آمدن مردم بسوی ابراهیم، این است که مردم بسوی خانه ای که او بنا کرده بیایند و آنرا زیارت کنند، و وقتی مشاهده کردند، علاقه مند به آن خانه می شوند، چون خلقت انسان بگونه ای است که منفعت را دوست دارد و حج هم دارای منافع دنیوی مانند: تجارت، سیاست، امارت، تدبیر، و اقسام رسوم و آداب و سنن، و عادات، و انواع تعاون و یاریهای اجتماعی، و غیر آن و منافع اخروی است که همان وجود انواع تقربها بسوی خداست.

تقربهایی که عبودیت آدمی را مجسم می سازد و اثرش در عمل و گفتار آدمی هویدا گردد. و عمل حج با مناسکی که دارد انواع عبادتها و توجه به خدا را شامل و متضمّن است، چون مشتمل است بر ترک تعدادی از لذایذ زندگی، و کارهای دنیایی و کو ششها برای دنیا، و تحمل مشقّتها، و طواف پیرامون خانه او، و نماز و قربانی، و انفاق و روزه، و غیر آن(1) و در یک کلام، حج آینه ی تمام نمای «ذکر اللّه» است.

امام خمینی درباره ذکر و عبادت حقیقی می فرماید:

آن عبارت است از آن که شخص سالک عبادت را از روی سکونت قلب و اطمینان خاطر به جا آورد، زیرا که عبادت را با

ص: 205

حال اضطراب قلب و تزلزل به جا آورد، آن عبادت صورت با طنیه ی قلب نگردد.(1)

در اول امر که زبان قلب گویا نشده سالک راه آخرت، باید آنرا تعلیم دهد و با طمأ نینه و سکونت، ذکر را به آن القاء کند، همین که زبان قلب باز شد ، قلب قبله ی لسان وسایر اعضا شود، باذکر آن همه مملکت وجود انسانی ذاکر گردد.(2)

مثلاً اگر کسی ذکر شریف لا اله الا اللّه، محمدا رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم را با سکونت قلب و اطمینان دل بگوید و قلب را به این ذکر شریف تعلیم دهد، کم کم زبان قلب گویا شود، وزبان ظاهر تابع زبان قلب شود واول قلب ذاکر گرد د و پس از آن لسان، اما اگر این ذکر شریف را بی سکونت قلب وطمأنینه آن با عجله و اضطراب و اختلال حواس گفت: از آن در قلب اثری حاصل نشود و از حدّ زبان وگوش حیوانی ظاهری به باطن و سمع انسانی نرسد و حقیقت آن در باطن قلب محقق نشود و صورت کمالیه ی قلب نگردد که ممکن الزوال نباشد.

پس اگر اهوال و شدائدی دست دهد، خصوصا مثل اهوال و سکرات موت و شدائد نزع روح انسانی، بکلی آن ذکر را فراموش کند و از صفحه ی دل، آن ذکر شریف محو شود، بلکه اسم حق تعالی و رسول ختمی مرتبت صلی الله علیه و آله وسلم و دین شریف اسلام و کتاب مقدس الهی وائمه هدی علیهم السلام و سایر معارف را که به قلب نرسانده

ص: 206

فراموش کند و در وقت سؤال قبر جوابی نتواند دهد، تلقین را نیز به حال او فایده ای نباشد، زیرا که در خود از حقیقت ربوبیّت و رسالت ودیگر معارف بشری اثری نمی بیند و آنچه به لقلقه لسان گفته بود و در قلب صورت نگرفته بود از خاطرش محو شود و اورا نصیبی از شهادت به ربوبیّت و رسالت و دیگر معارف نخواهد بود.(1)

و در حدیث است که: «یک طایفه از امت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم را که وارد جهنم می کنند، از هیبت مالک جهنم اسم پیغمبر را فراموش می کنند، با آنکه در همان حدیث است که آنها اهل ایمان هستند و قلوب آنها و صورتهای آنها از نور ایمان درخشان و متلألی است».(2)

خلاصه گفتار آن که حقیقت «ذکر» ذکر قلبی است، چنین ذکری است که روح همه ی عبادات عملیّه می باشد و پاداش آن ذکر از سوی خداست. پس اگر انسان در اکثر اوقات به دل متوجه خدای تعالی باشد و به زبا ن بر آن کاری که از طریق شرع رسیده مداومت نماید، انس به حق تعالی پیدا می کند و از انس محبت تولیدمی گردد و از محبت قرب پدید می آید آنوقت مقام بنده به خدا نزدیکتر خواهد شد.(3)

ص: 207

استبصار از عبر

عبر جمع عبرت است استبصار از عبر بصیرت یافتن بسبب عبرت است. سالک مراتب بحال دیگران نظر افکنده از گرفتاریها، ناکامیها، انحرافها، سختی ها، غفلتها، پیش آمدها، پند گرفته بحق رو می کند متوجه حال خود می شود. این توجّه از بصیرتی است که از عبرت برای او حاصل شده است بدیهی حصول بصیرت هم منوط به وجود عقل و نور حکمت است آنکه از عقل و حکمت بهره مند است متّعظ شده و پند می پذیرد امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:

«و من تبیّنت له الحکمة عرف العبرة ومن عرف العبرة فکانما کان فی الاولین».

«آنکه به حکمت رسید عبرت حاصل کرد و آنکه عبرت حاصل کرد چنان است که گوئی از حال گرفتاران واقف ودر بین آنها است».

از عبرت، سالک ارزش وقت را می داند و می فهمد که چگونه باید عبادت کند عبادت را روی غرض ونظر انجام نمی دهد، خواجه می گوید:

«و انما یستبصر العبرة بثلاثة اشیاء بحیوة العقل و معرفة الایام و السلامة من الاغراض».

بهره مند شدن از ثمرات فکر

کلمه ی طیبه که در قرآن به شجره طیبه تشبیه شده «الم تر کیف

ص: 209

ضرب اللّه مثلاً کلمة طیبة کشجرة طیبة اصلها ثابت وفرعها فی السماءتوتی اکلها کل حین باذن ربّها».

هر چه هست چیزی است که اصلش ثابت و فرعش تا به آسمان کشیده شده میوه اش دائم هر زمان اراده شود باذن رب حاضر است فکر یا فکرت به کلمه طیّبه تشبیه شود از جهاتی در تشبیه وجه مشابهت موجود است.

فکر چون شجره طیّبه اصلش در خمیر ثابت شاخه و فرعش تا به مقام اعلی و ملکوت اشیاءکشیده شده حدود سیرش و سیع و محل دوران آن نامحدود است.

میوه شجره طیّبه قطعا شیرین، خوش طعم و مطبوع است غذائی است روحانی ثمره فکرت لذیذ، گوارا و دلپذیر است غذائی است روحانی.

آن حصول ووجودش باذن ربّ است این نیز حصول و وجودش باذن رب است، آن متنوع و مختلف بی حد و بی پایان است، این نیز متنوع و مختلف، بی حد و بی پایان است.

آن ممدوح و مستحسن این ممدوح و مستحسن بطوریکه شده یک ساعت فکر برابر شصت سال عبادت.

خواجه به فکر و ثمره فکر اشاره ای ندارد و در آن مورد بحث نمی کند به آنچه سالک را به فکر می کشاند و موجب تفکر او می گردد اشاره ای دارد در حقیقت بیان او در موجبات وجود فکر است او می گوید بهره مند شدن از ثمرات فکر در وقتی که خواب و خورکم علقه وعلاقه منقطع، امل و آرزو تمام، دل بعزلت متمایل

ص: 210

باشد و با قطع علائق زمینه استضائه از آیات شریفه قرآن برای سالک فراهم باشد.(1)

«و تبتل الیه تبتیلاً»(1)، دل به خدا ببند و از غیر او قطع امید کن و خالصانه به عبادتش برخیز.

مراحل ذکر را به ترتیب دیگری نیز می توان بیان نمود که عبارتند از:

1. ذکر زبانی.

2. ذکر قلبی.

3. درک و جود حق در روح.

4. استغراق در ذکر بطور دائم.

5. متحقق شدن انسان به حقیقت اسماء و صفات.

6. مظهر اسم اعظم پروردگار شدن.

هرکه بیاد خداست نه به زبان تنها بلکه به دل وزبان و به ظاهر متوجه جناب اوست پس البته او مطیع و منقاد الهی است و از او عصیان صادر نمی شود، چرا که منشأ صدور عصیان غفلت است و غفلت از او منتفی است. هر گاه ثابت شد که هر ذاکر مطیع است پس بحکم عکس نقیض هر عاصی غافل باشد از این جهت فرمود که: هر که از باری تعالی غافل است و به یاد او نیست عاصی است یعنی در شرف عصیان است و محمول باشد به مجاز مشارفه، و می شود که مراد از «طاعت» و عصیان نفس ذکر و غفلت باشد یعنی هر که بیاد خداست مطیع است به آنچه مأمور است که ذکر الهی باشد و هر که از او غافل است عصیان کرده است به آنچه مأمور است، چرا که غفلت از حضرت باری نزد مقربین معصیت است.(1) و اطاعت نشانه ی هدایت و معصیت نشانه ی ضلالت و گمراهی است.

4. جلب توجه خدا

درقرآن مجید می خوانیم: «اذکرونی اذکرکم»(2) خداوند متعال می فرماید: مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم.

5. محبت الهی

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: «من اکثر ذکرا للّه أحبه»(3)

ص: 213

هر کس خدا را بسیار یاد کند محبوب خداوند می شود.

6. ایمنی از شیطان

امام علی علیه السلام می فرماید: «الذکر دعامة الایمان و عصمة من الشیطان».(1)

ذکر ستون ایمان و ایمنی از شیطان است. و هم چنین فرمودند:

«ذکر اللّه رأس مال کلّ مؤمن و ربحه السلامة من الشیطان».(2)

یاد خداوند سرمایه هر مؤمن است و سود آن سالم ماندن از دستبرد شیطان است.

7. قوت قلب و توانمندی روح

در پرتوقوّت قلب، استمرار حالت مقدس خلوص و فناء فی اللّه صورت می پذیرد.

امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمود: «مداومة الذکر قوّة الارواح».(3)

مداومت در ذکر موجب نیرومندی جانها می گردد.

8. تقرب

امام هشتم علیه السلام از امیر المؤمنین علیه السلام نقل کرد که آن حضرت فرمود: موسی حکیم در مناجات خود اظهار داشت: خدایا با

ص: 214

کدامین بانگ تورا بخوانم (از من دوری)؟ یا بکدام گونه مناجات تو را صدا کنم (به من نزدیکی)؟

ندا رسید: یا موسی! انا جلیس من ذکرنی: من هم نشین کسی هستم که به یاد من باشد، موسی بار دیگر اظهار داشت: پروردگارا! گاهی در حالی قرار دارم که سزاوار نیست ذکر تو را بر لب داشته باشم، ندا رسید: اذکر علی کل حال.(1)

9. روشن بینی و بصیرت

قران کریم می فرماید: «انّ الذین اتّقوا اذا مسّهم طائف من الشیطان تذکّروا فاذا هم مبصرون»(2) پرهیز کاران هنگامی که گرفتار وسوسه های شیطان شوند به یا د (خدا و پاداش و کیفر او) می افتند و (در پرتو یاد او راه حق را می بینند) بینا می گردند. و در جایی دیگر آیات قران را که از مصادیق ذکر است وسیله بیداری و بینایی از طرف پروردگار معرفی می کند که به هر انسان آماده ای دید و روشنایی و نور می دهد «هذا بصائر من ربّکم».(3)

10. شادمانی روحی

امام علی علیه السلام می فرماید: الذکر لذّة المحبین.(4) ذکر لذت محبین

ص: 215

است و کسیکه به این لذت نایل شود از هر لذتی به غیر یاد او بیزاری جسته و طلب مغفرت می کند، و استغفرک من کلّ لذّة بغیر ذکرک.(1) و از تو طلب آمرزش می کنم از هر لذّتی که بدون یاد تو باشد.

را نتوانست از خدا، غافل کند. لازم به تذکر است، این مورد را نیز در بخش سوم «آفت شناسی اخبات» با تفصیل بیشتر آورده ایم.

3. آرزوها

دلبستگی قلبی و امیدهای ناهنجار مایه ی غافل ماند ن از خداست که امیر المؤمنین علیه السلا م هشدار می دهد که:

«واعلموا ان الأمل یسهی العقل و ینسی الذّکر».(1)

آگاه باشید! که آرزوی (ناستوده) باعث غفلت عقل و فراموشی یاد خداست.

نیز آمده(1) و سیبویه مضارع آنرا به دو صورت با الف «یاجل» و با یاء «ییجل» آورده که در یا جل «واو» به «الف» تبدیل شده بخاطر کراهت واو با یاء و در «ییجل» «واو» به خاطر نزدیکی اش با «یاء» تبدیل به «یاء» گردیده و «یاء» مکسور شده به خاطر اشعار به وجل وآن نادر است.(2)

می نویسد:

به خاطر تابیدن پرتوجلال خداوند بر قلوب آنان، دلهایشان دچار هیبت شده است(1)، غالب مفسران(2) قریب به همین معانی را در ذیل آیه بیان داشته اند که از تکرار آنها پرهیز می شود.

صاحب کتاب شریف بحار الأنوار نیز در ذیل آیه «و بشر المخبتین الذین اذا ذکر اللّه و جلت قلوبهم»(3) در باب خوف و رجاء و حسن ظن به خداوند متعال آورده است: «مؤمنان کسانی هستند که از خشیت پروردگارشان مشفقند تا آنجا که می فرماید: و آنانکه آنچه وظیفه ی بندگی و ایمانست بجای آورده و دلهایشان از آنروزیکه بخدای خود رجوع می کنند هراسان است»(4) «آنان دائم از قهر خدا هراسانند».(5)

«و آنان از خشیت او» یعنی از عظمت ومهابتش «مشفقون» یعنی لرزانند و اصل خشیت خوف و ترس همراه با تعظیم و بزرگداشت است، و بدین خاطر به علماءو دانشمندان اختصاص دارد و اشفاق، خوف و ترس همراه با عنایت و توجه است پس اگر با «مِنْ» متعدی شودمعنای خوف در آن ظاهر تر است و اگر با

ص: 219

«علی» متعدی گردد بر عکس.(1)

ایشان هم چنین ضمن روایتی از حفص از ابی عبداللّه علیه السلام درباره ی فرموده ی خداوند: «والذین یؤتون ما آتوا و قلوبهم و جلة أنّهم الی ربّهم راجعون».(2)

آورده: از امام سؤال شد چه چیزی را به جا آوردند؟ فرمود: به خدا قسم طاعت را با محبت و ولایت به جا آوردند با وجود اینکه در این حال خائفند ولی خوفشان، خوف شک نیست بلکه می ترسند از اینکه در طاعت وولایت ما کوتاهی کرده باشند.(3)

و نیز آورده: «وقلوبهم وجلة» یعنی می ترسند که از آنان پذیرفته نشود، و اینکه بگونه ی دیگر واقع نمی گردد تا به آن مؤخذه شوند.(4)

کلینی در روضه به اسنادش از أبی بصیر از ابی عبد اللّه علیه السلام روایت کرده که امام درباره ی آیه مذکور فرمود: منظور اشفاق و رجاء آنان است می ترسند از اینکه اعمالشان به آنها باز گردانده شود گر چه خداوند عزّ ذکره را اطاعت نکردند، با این حال امید دارند از آنان پذیرفته شود.(5)

آیت اللّه محمدی گیلانی و جل قلب را مترادف خشیت دانسته و می نویسد: وجل قلب، یعنی استشعار خوف، هنگام ذکر خدای

ص: 220

تعالی که نور عظمت او بر قلبش می تابد و هیبت حضرتش او را فرا می گیرد که معنای خشیت همین است!(1)

در سوره انفال نیز خداوند متعال و جل و ترس دلها در اثر ذکر حق را در توصیف مؤمنا ن متذکر شده، می فرماید: «انما المؤمنون الذین اذا ذکر اللّه وجلت قلوبهم...»(2) مؤمنان تنها کسانی هستند که هر وقت نام خدا برده شود دلهای آنها به خاطر احساس مسئولیت در پیشگاهش ترسان می گردد.

آنچنان تحت تأثیر مقام پر عظمت او قرار می گیرد، که احساس یکنوع وحشت در درون قلب خویش می نماید، تا آنجا که به هنگام سخن گفتن لکنت زبان پیدا می کند و حتی گاهی حرف خود را فراموش می نماید، هر چند آن شخص بزرگ نهایت محبت و علاقه را به او وهمه دارد، و کار خلافی نیز از این شخص سر نزده است، این نوع ترس، بازتاب و عکس العمل در ک عظمت است.

قرآن مجید می گوید: «لو انزلنا هذا القرآن علی جبل لرأیته خاشعا متصدعا من خشیة اللّه»(1) اگر این قرآن را بر کوه نازل می کردیم ، خاشع و ترسان و از خوف خدا شکافته می شد. و نیز می خوانیم «انّما یخشی اللّه من عباده العلماء»(2) تنها بندگان عالم و آگاه از عظمت خدا، ازاو می ترسند.

و به این ترتیب پیوندی میان آگاهی وخوف، همواره برقرار است، بنابر این اشتباه است، که ما سرچشمه ی خوف و خشیت را تنها عدم انجام وظایف و مسئولیتها بدانیم.(3)

رشید رضا نیز درباره ی سرچشمه ی وجل دو چیز را مطرح می کند، می گوید: گاهی به خاطر ترس از عاقبت مجهول است و گاهی به خاطر درک جلال و مهابت اوست.(4)

سید قطب در تعریف وجل می نویسد: وجل آن لرزش

ص: 222

وجدانیی است که در هنگام ذکر خدا بر قلب مؤمن عارض می شود، و جلالش او را می پوشاند و دچار ترس می شود و عظمت خداوند در تقصیرات است وگناهانش جلوه گر می شود و به عمل و طاعت فرا می خواند.(1)

علامه طباطبایی می فرماید: نور ایمان بتدریج در دل تابیده می شود و هم چنان رو به زیادی می گذارد تا به حد تمام رسیده و حقیقتش کامل شود. مرتبه ی اول آن که همان تأثر قلب است عبارتست از وجل و ترس و تکان خوردن دل در هنگام ذکر خدا.(2)

صاحب مجمع البیان ضمن تأکید بر اینکه وجل تأثّری است قلبی می گوید: وجل ترس است که با شدت اندوه همراه است.(3)

ظاهر با هم نمی سازد.

صاحب مجمع البیان در بیان حل این مشکل و رفع اختلاف میان این دوآیه دو وجه را ذکر کرده است، یکی اینکه مؤمنین هنگامی که عقوبت خداوند و عدل او و وعیدی که بوسیله عقاب، بر گناهان داده است را یاد می کنند از سر تعظیم از خدا بترسند و در حالتیکه نعمت خدا بر بندگانش و احسان و فضل و رحمت او بر آنان و ثوابش بر طاعات را یاد می کنند قلبشان مطمئن شود و نفسشان به عفو خدای تعالی آرام گیرد، چنانچه فرمود: «الا بذکر اللّه تطمئن القلوب».

وجه دیگری که ایشان مطرح می نمایند اینست که از صفات مؤمن است که هر گاه نعمتهای الهی بر او ارزانی شود، در آن می نگرد. و مغفر ت ورحمت عظیم او را می بیند قلبش مطمئن می شود و به خدا حسن ظن پیدا می کند و آنگاه که گناهان بزرگش را که منجر به ترک اوامر الهی و ارتکاب نواهی است یاد کند، قلبش می ترسد و نفسش مضطرب می شود.(1)

رشید رضا در نقد این نظر که ذکر را مخصوص وعید دانسته می گوید:

هر کس ذکر را مخصوص وعید دانسته است و گمان کرده است که وجل فقط از ترس عذاب است از مفهوم ذکر غفلت کرده است زیرا مراد به ذکر خدا، ذکر عظمت و سلطان و جلال ووعدووعید و محاسبه او و سایر صفات و افعال اوست، چنین کسی طعم

ص: 224

خشیت و ترس از مهابت و مقام کبریایی خدا را نچشیده است و آیه «انما یخشی اللّه من عباده العلماء» را نخوانده است و نمی داند که برخی از بندگان خدا قلبشان خاشع است و با ذکر اسماء الهی در آخرسوره حشر اشک از چشمانشان سرازیر می شود: «لو انزلنا هذا القران علی جبل لرأیته خاشعا متصدعا من خشیة اللّه»(1) وچنین ترسی هنگام وصف جهنم و ذکر حساب وجزا یافت نمی شود.(2)

خواجه عبداله انصاری به این مطلب اشاره می کند که هر یک از این دو آیه وصف الحال دو عده است، آیه ی مورد نظر نشان مبتدیان است و آیه «الذین آمنوا و تطمئن قلوبهم بذکر اللّه» وصف الحال متقیان است، این گونه به توضیح مطلب می پردازد: بنده در بدایت روش خویش پیوسته می گوید و می زارد و می نالد چندان از بیم فراق بگرید که نداء «الاّ تخافوا» بر وی رسد. از بیم فراق به روح وصال باز آید، در آن مقام بیاساید و بنازد و دلش بیارامد، این است که می گوید جل جلاله: «تطمئن قلوبهم بذکر اللّه» وگفته اند در «وجلت قلوبهم» وصف مرید است و «تطمئن قلوبهم» لغت مراد است.(3)

صاحب تفسیر المیزان در این زمینه می نویسد:

آیه «تطمئن قلوبهم بذکر اللّه» با آیه سوره ی انفال که

ص: 225

می فرماید: «انما المؤمنین الذین اذا ذکراللّه وجلت قلوبهم».(1) منافات ندارد، زیرا ترسی که در این آیه آمده ترسی نیست که با اطمینان منافات داشته باشد، بلکه حالتی است قلبی که طبعا قبل از آمدن اطمینان عارض قلب می شود، هم چنانکه آیه ی «اللّه نزّل أحسن الحدیث کتابا متشابها مثانی تقشعرّ منه جلود الذین یخشون ربّهم ثمّ تلین جلو دهم و قلوبهم الی ذکر اللّه ذلک هدی اللّه یهدی به من یشاء».(2) هم این معنا را افاده می کند(3) و نظر ما نیز بر همین است.

ایشان در توضیح این مطلب می گوید:

هر نعمتی از ناحیه خدای سبحان نازل می شود، واما نقمت و عذاب و و ناراحتی هر چه که باشد در حقیقت چیزی نیست که از ناحیه او نازل شده باشد، چون امر وجودی نیست، بلکه امری است عدمی، عبارت است از افاضه نکردن خدا و امساک او از رساندن نعمت و انزال رحمت، هم چنانکه آیه شریفه ی «ما یفتح اللّه الناس من رحمة فلا ممسک لها و ما یمسک فلا مرسل له من بعده».(4)

هم آنرا افاده می کند. و و قتی مسلم شد که هیچ شری از ناحیه خدا نازل نمی شود، چون ترس همیشه از شری است که ممکن

ص: 226

است پیش بیاید، نتیجه می گیریم که حقیقت ترس از خدا همانا ترس آدمی از اعمال زشت خویش است که باعث می شود خداوند از انزال رحمت و خیر خود امساک و خودداری کند، بنابراین هر وقت که دل ادمی بیاد خدا بیافتد اولین اثری که از خود نشان می دهد این است که ملتفت قصورها و تقصیرها و گناهان خود گشته، آنچنان متأثر شود که عکس العملش در جوارح، لرزه ی اندام باشد.

دومین اثرش این است که متوجه پروردگارش می شود که هدف نهایی فطرت اوست، و درنتیجه خاطرش سکون یافته و بیاد او دلش آرامش می یابد.(1)

زمخشری نیز بر این اعتقاد است که قلب مؤمنین پس ا ز آشفتگی و اضطراب ازترس خدا، باذکر رحمت و مغفرت او آرام می شود، مانند آیه «ثم تلین جلود هم و قلوبهم الی ذکر اللّه».(2) این آرامش یا با ذکر دلایل و حدانیت خداوند است و یا با قرآن، از آن رو که معجزه ی آشکاری است که دلها به آن تسکین می یابد و به یقین می رسد.(3) حضرت امام خمینی رحمه الله حقیقت خشوع را اینگونه بیان می فرمایند: «حقیقت خشوع عبارت است از خضوع تام ممزوج با حبّ یا خوف وآن حاصل شود از ادراک عظمت وسطوت و هیبت جمال وجلال».(4)

ص: 227

ایشان در تفصیل این تعریف اجمالی می فرمایند: «پاره ای از قلوب عشقی واز مظاهر جمالند وبه حسب فطرت متوجه به جمال محبوب هستند، و چون در سلوک ادراک ظلّ جمیل یا مشاهده ی اصل جمال کنند، عظمت مختفیّه در سرّ جمال آنها را محو کند و از خود بیخود نماید. پس، هیبت و عظمت و سطوت جمال آنها را فرو گیرد وحالت خشوع د رمقابل جمال محبوب برای آنها دست دهد واز این حالت انس رخ دهد و وحشت واضطراب حاصل از عظمت و سطوت مبدّل به انس و سکینه شود و حالت طمأنینه دست دهد، چنانچه حالت قلب خلیل الرحمن علیه السلام چنین بوده است.

پاره ای از قلوب خوفی و از مظاهر جلالند، آنها همیشه ادراک عظمت و کبریا و جلال کنند و خشوع آنها خوفی باشد.!(1)

جلال خداوند را متذکر می شوند حالت وجل واضطراب در دلهایشان ایجاد می گردد و هنگامی که صفات جمال حق تعالی را بیاد می آورند وقار و اطمینان در قلوب ایشان جایگزین می شود.

عن اضطراب لا یسمی صبرا...».(1)

معنی صبر هر چیزی است که تلخ مزه باشد و مقارن اضطراب نباشد، هر چه تلخ باشد و مقارن اضطراب باشد آنرا صبر نمی نامند.

خواجه نصیر الدین طوسی در معنای صبر می نویسد: «صبر، نگاهداری نفس است از بیتابی نزد مکروه».(2)

خواجه عبداللّه انصاری در این زمینه آورده است: «صبر، نگاهداری نفس است از شکایت بر جزع مستور».(3)

شیخ عباس قمی در خلاصه معراج السعاده نوشته است: و ضد جزع صبر است، که مضطرب نگشتن در بلاها و مصائب است، واین صبر در شدائد است.(4)

عبدالرزاق کاشانی در شرح منازل می گوید: «مراد شیخ که فرماید صبر خودداری از شکایت است، شکایت به مخلوق است، و الا شکایت به حق تعالی و اظهار جزع در درگاه قدس او با صبر منافات ندارد، چنانچه حضرت ایوب عرض شکوی به حق نمود: أنّی مسّنی الشیطان بنصب وعذاب. (پروردگارا) شیطان مرا معذب ساخته است. ص، 41. با آنکه حق تعالی او را مدح فرماید:

بقوله: «ءنا وجدناه صابرا نعم العبد إنه اؤّاب». ما ایوب را

ص: 230

بنده ای حلیم و خویشتندار یافتیم، چه نیکو بنده ای بود، رجوعش دائم به درگاه ما بود.(1)

و حضرت یعقوب عرض می کند: «إنّما أشکوا و بثی و حزنی الی اللّه» شکایت غم و اندوه خویش به خدا می برم، یوسف، 86. با آنکه او از صابران بود. بلکه ترک شکایت به سوی حق اظهار تجلّد و ظهور به دعوی است.(2)

مصائب و سختیها به آنها می رسد شکیبایند.(1)

سید شرف الدین در تأویل الایات الظاهرة بر این اعتقاد است: یعنی بر آنچه از بلاها و سختیها در اطاعت و فرمانبرداری خداوند به آنها می رسد، صابرند.(2)

مراغی نیز در این خصوص با وی هم نظر است.(3)

ابن عربی در تفسیر خود در ذیل آیه فوق می نویسد: و صبر و شکیبایی ورزیدند یعنی بر آنچه که بر آنها وارد شد خود را حفظ نمودند.(4)

«الصبر رأس الأیمان».(1) صبر و بردباری (سرمایه حیات) ایمان است.

و بر همین اساس است که امیر المؤمنین علی علیه السلام فرمود: «... فمن لا صبر له لا ایمان له»(2) کسیکه صبر ندارد، ایمان ندارد.

2. صبر از پایه های ایمان است: امیر المؤمنین علی علیه السلام فرمود: «الایمان علی أربع دعائم (شعب) علی الصبر، و الیقین و العدل، و الجهاد».(3)

ایمان بر چهار پایه استوار است:

صبر، یقین، عدل وجهاد.

3. برترین عبادت: امام علی علیه السلام فرمود: «أفضل العبادة الصبر و الصمت و انتظار الفرج».(4)

برترین عبادتها، صبر و سکوت و انتظار فرج است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «انتظار الفرج بالصبر عبادة».(5) با شکیبایی منتظر فرج شدن، عبادت است.

4. نشانه کمال: امام صادق علیه السلام فرمود: «کان علی بن الحسین یقول: انّ المعرفة بکمال دین المسلم ترکه الکلام فیما لا یعینه و قلة المراء و حلمه و صبره و حسن خلقه».(6) امام سجاد علیه السلام همیشه

ص: 233

خاطر نشان می کرد: که نشانه کامل بودن ایمان شخص مسلمان این است که گفتار بی فایده نگوید، و جدل را رها کند و دارای حلم، صبر و اخلاق نیک باشد.

5. برترین بندگان: از امام رضا علیه السلام سؤال شد، برترین بندگان خدا چه کسانی هستند؟ امام علیه السلام فرمودند: «الذین اذا أحسنوا استبشروا و اذا اساؤا استغفروا و اذا اعطوا شکروا و اذا ابتلوا صبروا و اذا غضبوا غضّوا».(1)

بهترین بندگان خدا کسانی هستند که وقتی کار نیک انجام دهند شادند، و هنگامیکه کاری ناشایست انجام دهند (ناراحتند) و استغفار می کنند؛ و آنگاه که به آنان چیزی داده شود، شکر گذارند، و وقتی که گرفتار بلا و سختی شوند صابرند و در هنگام غضب نیز عفو و اغماض را پیشه خود می سازند.

6. مرکز فرماندهی: امام علی علیه السلام فرمود: «تعلموا الحلم فانّ الحلم خلیل المؤمن و وزیره و العلم دلیله و الرفق اخوه و العقل رفیقه و الصبر امیر جنوده».(2)

حلم را فرا گیرید، زیرا که حلم دوست انسان است و راهنمای او است، و رفق و مدارا برادر انسان مؤمن، و عقل رفیق اوست، (ولی) صبر و بردباری امیر لشکر و مرکز فرماندهی انسان با ایمان است.

آنچه در باب اهمیت و ارزش صبر در اینجا شایسته ذکر است و

ص: 234

کاملاً با بحث اخبات و مخبتین ارتباط دارد این است که در روایتی از حضرت صادق علیه السلام نقل شده که در فضیلت صبر و بردباری فرمود:

«... و الصبر یدّعیه کل أحد و لا یثبت عنده الا المخبتون...».(1)

صبر و بردباری را هر کسی ادعا دارد و لی تنها اهل «اخبات» هستند که نزد آن ثابت قدم هستند.

و باز از اهمیت و جایگاه والا و ارزشمند صبر است که خداوند متعال می فرماید در مشکلات و مهمات امور به صبر و صلوة، استقامت جویید «استعینوا بالصبر و الصلوة و إنها لکبیرة الا علی الخاشعین».(2) و باز در جای دیگر می فرماید: «یا ایها الذین آمنوا استعینوا بالصّبر و الصلوة ان اللّه مع الصابرین».(3)

عالی ترین محصول کارگاه آفرینش و نیرومندترین قوای روی زمین، روح و نفس آدمی است که همه عوامل این کارگاه بصورت تکوینی فرمان بردار ازاو می باشند و از کانال صبر، به قدرت نامتناهی متصل است «إن اللّه مع الصابرین» این سلاح ظفر انگیز، عماد پیروزی همه انبیاء بوده است که قرآن کریم نیز از زبان همه انبیاء بر آن صحه می گذارد و می فرماید: «و ما لنا ألاّ نتوکّل علی اللّه و قد هدانا سبلنا و لنصبرنّ علی ما آذیتمونا و علی اللّه فلیتوکلّ المتوکلّون».(4)

ص: 235

پیامبران به مردم می گفتند: چرا ما بر خدا توکّل نکنیم؟ در صورتی که خدای متعال ما را به راهمان هدایت فرموده است و حتما بر آزارهای شما شکیبا می باشیم و باید اهل توکل و طمأنینه، همیشه بر خدا اعتماد و توکل نمایند.

هدایت نفس به راه خویش، که همان انبساط نور ایمان و استیلاء آن بر قلب است، شجره زاکیه صبر را می رویاند و همه ناهمواریها، هموار می شود و عمر هر اندازه طولانی باشد، در نظر مؤمن مخبت، جزمدت صبر نیست که همه گردنه های صعب العبور سلوک الی اللّه را هموار می کند و تمام عقبات را برای وی «خبت» أرض مطمئن و مستوی می گرداند و حیات برای این مؤمن، هر اندازه هم که محیط اجتماعی پر تشویش و آشوب باشد، جز سلوک در صراط مستقیم نیست، و صبر است که قرآن مجید آنرا ضمن وصایای لقمان به فرزندش این چنین می ستاید:

«و اصبر علی ما اصابک إنّ ذلک من عزم الأمور».(1)

آری صبر عزیمت نفس است و عزم، تصمیم نفس بر امضای امر مورد نظر خویش است.

و به همین معنا انبیاء علیهم السلام به اولوالعزم توصیف می شوند.

استعانت یعنی یاری خواستن در امور مهمه و مشکلات وچون معین و ناصر حقیقی جز خدای متعال نیست، استعانت از حضرتش در مهمات و شدائد، همان ثبات و استقامت بخشیدن و اتصال در ارتباط به حضرت اوست و همین است صبر و صلوة که

ص: 236

محکمترین سبب ظفر بر مشکلات است، صبر است که مشکلات کوبنده و عظیم را می کوبد و صغیر و هموارش می کند واز مانع، معین می سازد.(1) و سلامت دین را تضمین می کند چنانچه حضرت صادق علیه السلام فرمود:

«... و السّلامة قد عزّت فی الخلق فی کل عصر خاصة فی هذا الزمان و سبیل وجودها فی إحتمال جفاء الخلق و اذیتهم و الصبر عند الرزایا...».

دین را سلامت داشتن بسیار مشکل است و دین سالم بسیار کمیاب و عزیز الوجود است در هر زمان، بخصوص در این زمان یعنی در زمان خودش و از جمله شروط سلامت دین احتمال جفای خلق است و گوارا کردن اذیت و آزارشان به خود. و یکی دیگر صبر کردن است در مصائب و بلایا مثل امراض بدنی و تنگی معاش و هر چه از دوست به تو رسد راضی باشی و لب به شکوه نگشایی و منافی شکرگزاری به خاطر نگذرانی.(2) و صبر در صورتی ارزشمند است که با جزع و بی تابی همراه نباشد آنگونه که امیر المؤمنین علی علیه السلام فرمود:

«ینزل الصّبر علی قدر المصیبة و من ضرب یده علی فخذه عند مصیبته حبط عمله (اجره)».(3) صبر به اندازه مصیبت فرود آید، و آنکه در مصیبت بی تاب بر رانش زند، اجرش نابود می گردد. و از

ص: 237

حضرت صادق علیه السلام است که فرمود «... و کلّ نازلة خلت أوائلها من الإخبات و الإنابة و التضرع الی اللّه فصاحبها جزوع غیر صابر».(1) یعنی هر گاه مصیبتی و حادثه ای بر کسی فرود آید و آنکس دراول آن حادثه ملازم صبر و شکیبایی نشود و انابه و رجوع به حضرت باری عزّ اسمه ننماید هر آینه آنکس از اهل جزع است نه از اهل صبر.

در برابر سختیها و ناملایمات را خوی خویشتن ساز که شکیبایی در راه حق خوی نیکی است.(1) و نیز از خود ایشان است که فرموده:

«حق اللّه فی العسر الرضی و الصبر و حقه فی السیر الحمد و الشکر».(2)

از حقوق خداوند در سختی و گرفتاری، خشنودی و شکیبایی و در مسیر زندگی سپاسگزاری و قدردانی (نعمتها) است.

و لا یدفع قدرا، فأحسن العزاء و تنجّز الموعود فلا یذهبنّ أسفک علی ما لازم لک و لجمیع الخلق نازل بقدره و السلام علیک و رحمة اللّه و برکاته».(1)

به من خبر رسید که تو درباره فرزندت بیتابی می کنی. خداوند تو را بدو بهره مند ساخت تا هنگام مرگ و در موعد مقرر جان او را گرفت. انا للّه و إنا الیه راجعون، مبادا بیتابی تو ثواب تو را ببرد. اگر به ثواب مصیبت خود برسی می دانی مصیبت در برابر آن ثواب بزرگی که خدا برای آن آماده کرده نسبت به اهل تسلیم و صبر بسیار کم و کوتاه است. بدان که بیتابی، مرده را بر نمی گرداند و از مقدر جلو نگیرد، خوشدل باش و وعده مقرر را بپذیر و مبادا افسوس بخوری بر أمریکه به خودت و همه مردم ملازم و چسبیده و در موعد خود نازل می شود و السلام علیک و رحمة اللّه و برکاته.

امام صادق علیه السلام در مراتب بلای پیامبران و اولیای خدا می فرماید: «إنّ فی کتاب علی علیه السلام ، ان أشد الناس بلاء النبیون ثم الوصیون ثم الأمثل فلأمثل و إنّما یتبلی المؤمن علی قدر اعماله الحسنة فمن صحّ دینه و حسن عمله اشتد بلائه و ذلک إن اللّه عزّوجل لم یجعل الدنیا ثوابا لمؤمن و لا عقوبة لکافر و من سخف دینه و ضعف عمله قل بلائه و أنّ البلاء أسرع الی المؤمن المتقی من المطر الی قرار الارض».(2)

همانا در کتاب علی علیه السلام آمده است: همانا سخت ترین مردم از

ص: 240

جهت بلاء انبیاء سپس اوصیای ایشان سپس کسانی که نزدیک تر به ایشانند می باشند و همانا خداوند مؤمن را به اندازه اعمال نیکویش مبتلا می کند پس کسیکه دینش صحیح بوده و عملش نیکو باشد بلایش سخت تر است و علتش آن است که خداوند عزوجل دنیا را ثواب برای مؤمن و عقاب برای کافر قرار نداده است و کسی که دین و عملش ضعیف باشد، بلایش کم می شود و همانا بلا سریع تر به مؤمن متقی می رسد از باران به قرار گرفتن بر زمین. و نیز از حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم نقل است که فرمود:... و من لا یصبر علی جفاء الخلق لا یصل إلی رضی اللّه تعالی؛ لأن رضی اللّه تعالی مشوب بجفاء الخلق.(1) هر که صبر نکند بر جفای خلق و اذیت ایشان را به خود گوارا نکند نمی رسد به مرتبه رضای الهی؛ چه رضای او وابسته به تحمل جفای خلق است چنانکه از احوال انبیاء و اولیاء معلوم می شود که هر کدام ایشان از خلق چه کشیده اند زیرا که هر کدام ایشان که قدرش نزد حضرت باری بیشتر بوده است اذیت خلق به او بیشتر بوده که: البلاء للولاء ثم للاوصیاء ثم للامثل فالأمثل یعنی بلایای دنیا اول متوجه است به پیغمبران که بهترین خلقند، و بعد از ایشان به اوصیای ایشان و بعد از اوصیا از برای شیعیان و دوستان ایشان است به تفاوت ضعف و قوت ایمان که هر که تشبهش به ایشان بیشتر است و ایمانش کاملتر، آزار و زحمتش در دنیا بیشتر است و حدیث: البلاء للولاء

ص: 241

کاللّهب فی الذّهب نیز مؤید این است.(1) و نیز از حضرت صادق علیه السلام روایت است که فرمود: از برای اهل مصائب و بلایا درجات عظیمه و مراتب عالیه است در بهشت که به بسیاری طاعت و عبادت به آن درجات نتوان رسید و بسیار باشد که اهل بلایا بعد از مشاهده درجات عالیه خود در آخرت آرزو کنند کاش بدن ایشان را در دنیا به مقراض چیده بودند که تا مستحق زیاده از آن مراتب می شدند.(2)

گناه و دست یا زیدن به محرمات، خویشتن داری می کنند.

در روایات اسلامی عالیترین صبر، صبر بر معصیت یعنی ایستادگی در برابر انگیزه های گناه و شهوات سرکش و طغیانگر است که به هنگام فراهم آمدن وسایل عصیان و گناه انسان مقاومت کند و از لذت گناه چشم بپوشد.(1)

صبر بر وظایف دینی از اموری هست که به اختیار بنده و قدرت اوست مثل طاعت و معصیت: صبر بر طاعت و عبادت از آن را ه دشوار است که طبع آدمی طالب قهر و غلبه و برتریست و بندگی و ذلت بر او مشکل است و با وجود این بعضی را از جهت کسالت راغب نیست و بعضی دیگر از راه بخل بر او گرانست و بعضی بهردو جهت، پس هیچ عبادتی خالی از راه مشقّتی نیست و از این جهت محتاج به صبر است و با وجود این صعوبت توقف دارد بر حالاتی چند که بآن صعوبت و گرانی او بیشتر می شود چه پیش از عمل باید سعی نماید در خالص ساختن نیّت، دور کردن آن از شوایب و ریا در حال اشتغال بعمل و اینکه از یاد خدا غافل نشود و بعد ازآن باید متوجة خود باشد که عجب به او راه نیابد و عمل خود را باطل نگرداند.

صبر از معصیت از آن راه صعوبت دارد که جمیع آنها از چیزهایی است که نفس به آنها خواهش دارد و راغب به آنهاست، از این جهت صبر نمودن به معصیتهائیکه به آنها معتاد شده مشکلتر است و الفت و عادت با خواهش نفس ضم شده، در این

ص: 243

وقت دولشگر از لشگرهای شیطان پشت بیکدیگر می دهند و به این جهت غلبه بر ایشان مشکل می گردد. و هر معصیتی که ارتکاب آن آسانتر است صبر از آن و ترک نمودن آن دشوارتر است.(1)

امام خمینی ضمن اینکه معنای صبر را از اساتید خود نقل می کند، آن را از مقامات متوسطین محسوب نموده و در این زمینه می نویسد: همانگونه مادامی که نفس مصیبات و بلیّات را مکروه شمارد و آنرا جزع باطنی از آنها باشد، مقام معرفتش ناقص است، وقتی هم که صبر در معاصی و بر طاعات را مکروه شمارد و از آنها دچار جزع باطنی گردد نیز، از نقصان معرفت به اسرار عبادت و صور معاصی و طاعات، می باشد زیرا که اگر کسی حقیقت عبادت را بفهمد و به صور برزخیه آن ایمان داشته باشد و همین طور به صور برزخیه موحشه معاصی مؤمن باشد، صبر در این مقامات برای او معنی ندارد، بلکه مطلب منعکس می شود: اگر برای او خوشی و راحتی پیش آمدکند یا کارش منجر به ترک عبادتی یا فعل معصیتی شود، آنها نزد او مکروه افتدو جزع باطنی او بیشتر باشد از جزع اهل صبر در بلیات و مصیبات. از علی بن طاووس قدس سره ، منقول است که روز اول تکلیف خود را جشن می گرفته و عید محسوب می کرده، برای آنکه خدای تبارک و تعالی او را در آن روز مفتخر فرمود به اذن در فعل طاعات. آیا برای این روح لطیف باید فعل طاعات را صبر در مکروهات کائنه در

ص: 244

باطن به شمار آورد؟! ماها کجا هستیم و این بندگان فرمانبر حق کجا. ما باز گمان می کنیم حق تعالی تحمیل به ما فرموده و تکالیف را زحمت و کلفت می دانیم. اگر یکی از ما هم زحمت کشد و در اول وقت فریضه را به جا آورد، می گوید که انسان باید این کار را بکند زودتر خود را راحت کند! همه بدبختیهای ما از جهل و نادانی و نقصان و فقدان ایمان است، در هر حال، بحقیقت صبر (نگهداری نفس از شکایت بر) جزع کامن است و آنچه در باره ائمه هدی، یاانبیاء عظام وارد شده که توصیف شدند به صبر، تواند که صبر بر آلام جسمانیه بوده که به مقتضای طبایع بشریه باعث تأثر است، یا صبر بر فراق محبوب بوده که از مقامات بزرگ محبین است، و پس از این ذکری از آن می شود، والا صبربرطاعات ومعاصی وبلیّات غیرآنچه ذکر شد درباره آنها، بلکه شیعیان آنها، معنی ندارد.(1)

آنچه تا کنون درباره اقسام صبر گفتیم، با توجه به نظر مفسران درباره آیه «والصابرین علی ما اصابهم» بود که در آیه مذکور غالبا صبر را به معنای صبر بر مصائب، دشواریها و تکالیف و وظایف بندگی در نظر گرفته بودند. البته اقسام دیگری نیز برای صبر وجود دارد که به لحاظ گستردگی آنها و نیز از سویی بعلت ارتباط کمتر آن اقسام با بحث ما و نبودن مجال کافی به اختصار به برخی از آنها اشاره می شود.

ص: 245

مرگ سرخ، نه تسلیم پستی و ذلت، با اندک ساختن نه توسل به دامن این و آن، و هرگز بدون شکست و تحمل دشواریها پیروزی بدست نمی آید، و دنیا دو روز است: روزی به نفع تو و روزی بر علیه تو، پس هنگام پیروزی ، مغرور مباش و در روز شکست، صابر باش.

و موارد دیگری از قبیل صبر در برابر دوستان، در برابر اهل منزل، در برابر حق، در برابر حسودان و نیز صبر بر آتش دوزخ، صبر بر فقر، صبر بر انفاق و... .

القبور و قیامکم بین یدی اللّه عزوجل تهون علیکم المصائب.(1)

همیشه یه یاد مرگ، برخاستن از قبر، و حضور در پیشگاه خدا در قیامت باشید تا مصیبتها بر شما آسان نماید.

و ما برخی از آن نتایج و آثار را به اختصار می آوریم.

اما از وارد شدن هر مصیبت و شدتی جز بر ایمان خود نمی افزودیم، و بیشتر در پیمودن راه حق، و تسلیم بودن برابر اوامر الهی، و شکیبایی بر درد جراحتهای سوزان، مصمم می شدیم.

نشان مخصوص سپاه اسلام است به مدد شما می فرستد.

طاعت و عبادت به آن درجات نتوان رسید و بسیار باشد که اهل بلایا بعد از مشاهده درجات عالیه خود در آخرت آرزو کنند که کاش بدن ایشان را در دنیا به مقراض چیده بودند که تا مستحق زیاده از آن مراتب می شدند.(1) و از امام باقر علیه السلام است که فرمود: «إلجنة محفوفة بالمکاره و الصبر، فمن صبر علی المکاره فی الدنیا دخل الجنة...»(2) بهشت با سختیها و مشکلات در آمیخته است کسیکه بر گرفتاریها و مصائب دنیا شکیبایی بورزد وارد بهشت خواهد شد. و امام صادق علیه السلام فرمود: «من ابتلی من المؤمنین ببلاء فصبر علیه کان له مثل أجر ألف شهید».(3) هر کس از مؤمنین به بلایی مبتلا گردد و بر آن صبر کند برای او همانند اجر هزار شهید است.

عن الإخبات و الإنابة و التضرع الی اللّه عزوجل فصاحبها، جزوع غیر صابر». و هر مصیبتی و مشکلی که وارد شود و ابتدای آن از اخبات و انابه و تضرع بسوی خداوند عزوجل خالی باشد صاحب آن جزوع و بی تاب است و صابر نیست.

حدود و آداب مخصوص، قائل هستند برخی(1) دیگر اقامه نماز را ادا نمودن حق نماز و مداومت بر آن تفسیر کرده اند. طبری در ذیل آیه کلمه «مفروضة» یعنی نماز واجب را یاد آور می شود.(2) ابن ابی حاتم به نکته ظریفی در این باره اشاره کرده و می نویسد: یعنی نماز را بگونه ای بر پا می دارند که خداوند خود مأموریت حفاظت از ایشان را بعهده می گیرد و با میل و رغبت این کار را انجام می دهد.(3) سید قطب نیز آیه را اینگونه تفسیر می کند «و المقیمی الصلوة» یعنی آنان خدا را بگونه ای عبادت می کنند که حق پرستش او را بجا می آورند.(4) وی هم چنین در ذیل آیه که هدف از اقامه نماز را یاد و ذکر خدا معرفی می کند، می نویسد: اینکه فرمود: «اقم الصلوة لذکری» برای این است که نماز کاملترین صورت عبادات و کاملترین وسیله ذکر است زیرا نماز منحصرا در جهت ذکر و از هر ترکیب به دور است و در نماز است که نفس فقط برای همین هدف آماده می شود و با خدا پیوند می خورد.(5)

صاحب تفسیر المیزان مراد از اقامه نماز را همه اعمال صالحه می داند که خداوند متعال بندگان را در زندگی دنیویشان بدان

ص: 258

مأمور کرده است. اقامه نماز وظایف عبودیت را برای خدای سبحان ممثل می کند.(1) وی هم چنین در جای دیگر می نویسد: وقتی که ایمان به حد کاملش در دل مستقر گردید قهرا انسان بسوی عبودیت معطوف گشته و پروردگار خود را به خلوص و خضوع عبادت می کند و این عبادت همان نماز است.(2) صاحب تفسیر نمونه قدر خصوص اقامه نماز می نویسد: تعبیر به اقامه نماز (بجای خواندن نماز) اشاره به این است که نه تنها خودشان نماز می خوانند بلکه کاری می کنند که این رابطه محکم با پروردگار هم چنان و در همه جا برپا باشد.(3)

استاد شهید مطهری می نویسد: بپا داشتن نماز آن است که حق نماز ادا شود، یعنی نماز بصورت یک پیکر بی روح انجام نگردد، بلکه نمازی باشد که واقعا بنده را متوجه خالق و آفریننده خویش سازد.(4)

سفارش می کرد از جمله در آستانه یکی از جنگها فرمود: «تعاهدوا أمر الصلاة، و حافظوا علیها، و استکثروا منها، و تقربوا بها. فانها «کانت علی المؤمنین کتابا موقوتا»(1) الا تسمعون الی جواب أهل النار حین سئلوا: «ما سلککم فی سقر قالوا لم نک من المصلین»(2)و(3) مردم! (خواندن و اقامه) نماز را بر عهده گیرید و آن را حفظ کنید، زیاد نماز بخوانید، و با نماز خود را به خدا نزدیک کنید. «نماز دستوری است که در وقتهای خاص بر مؤمنان واجب گردیده است» آیا به پاسخ دوزخیان گوش فرا نمی دهید، آن هنگام که از آنها پرسیدند: چه چیز شما را به دوزخ کشانده است؟ گفتند: «ما از نمازگزاران نبودیم!»

همانگونه که گفتیم از بین طاعات و عبادات هیچیک به مرتبه نماز نمی رسد و اهمیت آن به اندازه ای است که مولای متقیان در شب بیست و یکم ماه رمضان، لحظه ای پیش از آنکه جان به جان آفرین تسلیم کند، ضمن وصیت تاریخی خود به فرزندان گرامیش امام حسن و امام حسین علیهماالسلام می فرماید: «... اللّه اللّه فی الصلاة، فانها عمود دینکم»(4) خدا را خدا را که برپاداشتن نماز را از یاد نبرید، زیرا که نماز ستون دین است و اگر پذیرفته شود به سایر اعمال رسیدگی می شود و اگر پذیرفته نشود و مقبول درگاه الهی

ص: 260

واقع نگردد، بقیه اعمال نیز رد شده و مورد قبول و پذیرش واقع نمی شوند. و از آن حضرت است که درباره ارزش نماز فرمود: «الصلاة قربان کل تقی» نماز موجب نزدیکی هر پارسایی به خداست.(1)

برکات و آثار را دارد.(1)

اقامه نماز از اوصاف نیکوکاران است.

در سوره لقمان آیه 4 اقامه نماز از اوصاف محسنین بر شمرده شده است.

«الذین یقیمون الصلوة» آنها کسانی هستند که نماز را برپا می دارند.

پیوند آنها با خالق از طریق نماز صورت می گیرد.

همانگونه که قبلاً ذکر کردیم برخی از مفسران اقامه نماز را به محافظت بر آن تفسیر کرده اند، خداوند متعال در سوره معارج آیه 34 در وصف مؤمنان می فرماید «و الذین هم علی صلاتهم یحافظون» کسانی که نماز خود را محافظت می کنند، حفظ آداب و شرایط و ارکان و خصوصیات نماز آدابی است که هم ظاهر نماز را از آنچه مایه فساد است حفظ می کند، و هم روح نماز را که حضور قلب است تقویت می نماید، و هم موانع اخلاقی را که سد راه قبول آن است از بین می برد.(2)

هم چنین از جمله معانی ای که مفسران برای اقامه نماز مطرح نموده بودند مداومت بر نماز است قرآن کریم در این زمینه می فرماید: «الذین هم علی صلاتهم دائمون»(3) مؤمنان راستین کسانی هستند که نمازهای خود را تداوم می بخشند.

ص: 262

این نخستین ویژگی آنهاست که ارتباط مستمر با درگاه پروردگار متعال دارند، و این ارتباط از طریق نماز تأمین می گردد، نمازی که انسان را از فحشاء و منکر باز می دارد، نمازی که روح وجان انسان را پرورش می دهد، و او را همواره به یاد خدا می اندازد، و این توجه مستمر مانع از غفلت وغرور، و فرو رفتن دریای شهوات، و اسارت در چنگال شیطان و هوای نفس می شود. بدیهی است منظور از مداومت برنماز این نیست که همیشه در حال نماز باشند، بلکه منظور این است که در اوقات معین نماز را انجام می دهند.(1)

اصولاً هر کار خیری آنگاه در انسان اثر مثبت می گذارد که تداوم داشته باشد، گر چه کم باشد رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «و ان أحبّ الاعمال الی اللّه عزوجل أدومها و إن قلَّ».(2) محبوبترین کارها نزد خدا با دوام ترین آنهاست. گر چه اندک باشد.

قابل توجه اینکه در حدیثی از امام باقر علیه السلام است که فرمود: منظور این است هر گاه انسان چیزی از نوافل را بر خود فرض می کند همواره به آن ادامه دهد.(3) در حدیث دیگری از امام علی علیه السلام نقل شده که فرمود: آیه «الذین هم علی صلاتهم دائمون» اشاره به نافله است و آیه «والذین هم علی صلاتهم یحفاظون» ناظر به نماز فریضه می باشد.(4)

ص: 263

خداوند متعال هم چنین خشوع در نماز را از صفات برجسته مؤمین برشمرده و می فرماید:

«قد افلح المؤمنون الذین هم فی صلاتهم خاشعون»(1) مؤمنان رستگار شدند، آنها که در نمازشان خشوع دارند. آنچه در نماز از اهمیت ویژه ای برخوردار است خشوع در نماز است لازم به ذکر است که بحث از خشوع و خشوع در نماز در بخش اول فصل مترادفات، در قسمت خشوع به تفصیل آمد که از تکرار آن خودداری می شود.

شرک معرفی کرده و فاسقان از مشرکین را در صورت توبه و اقامه ی نماز برادران دینی مؤمنان بر شمرده است.

«فان تابوا و أقاموا الصلاة و آتوا الزاکاة فاخوانکم فی الدین...».(1)

اگر (مشرکین) توبه کرده و نماز بپاداشتند و زکات مال دادند در اینصورت برادر دینی شمایند (و در همه ی امور اسلام با شما یکسانند)... .

و از مواردی که بر اهمیت این مسئله اشاره دارد اینست که ابراهیم علیه السلام بعد از ساختن کعبه و ساخته شدن شهر مکه و آبادی آن غرض خود از اسکان اسماعیل و مادرش در نقطه ای غیر قابل کشت و خالی از امتعه ی زندگی یعنی آب گوارا و روییدنیهای سبز و خرم و درختان زیبا و هوای معتدل و خالی از مردم را اقامه ی نماز بیان می کند تا ذریه اش در عبادت خدا خالص باشند و امور دنیوی دلهایشان را مشغول نسازد(2) چنانچه می فرماید:

«ربّنا انّی أسْکَنْتُ مِن ذرّیتی بوادٍ غیر ذی زرعٍ عندبیتک المحرَّم ربّنا لیقیموا الصلاة...».(3)

و اصرار و تأکید حضرت تا خداوند او و برخی از فرزندانش را از زمره ی اقامه کنندگان نماز قرار دهد از نکات قابل تأمل دراین

ص: 265

زمینه است.

«رَبَّ اجْعَلْنی مُقیمُ الصَّلوةِ و مِنْ ذُرّیَّتی ربَّنا و تَقَبَّلْ دُعآءِ».(1)

ایشان در مرتبه ای بالاتر از ره آوردهای نماز، اضافه می کند، آری توجه به خدا از در بندگی آنهم در چنین محیط و از چنین افراد، طبیعتا باید انسان را از هر معصیتی کبیره و هر عملی که ذوق دینی آن را شنیع می داند، از قبیل قتل نفس، تجاوز به جانها و به مال ایتام، زنا، و لواط، باز بدارد، بلکه نه تنها از ارتکاب آنها، بلکه حتی از تلقین آن نیز جلوگیری کند. برای اینکه نماز مشتمل است بر ذکر خدا، و این ذکر، اولاً ایمان به وحدانیت خدای تعالی، و رسالت وجزای روز قیامت را به نمازگزار تلقین می کند، و به او می گوید که خدای خود را با اخلاص در عبادت مخاطب قرار داده و از او استعانت بنما، و در خواست کن که تو را بسوی صراط مستقیم هدایت نموده، و از ضلالت و غضبش به او پناه ببر.

و ثانیا او را وادار می کند بر اینکه با روح و بدن خود متوجه ساحت عظمت و کبریایی خدا شده، پروردگار خود را با حمد و ثنا و تسبیح و تکبیر یاد آورد، و در آخر بر خود وهم مسلکان خود و بر همه بندگان صالح سلام بفرستد.(1)

وی هم چنین در ادامه می نویسد: علاوه بر این او را وادار می کند به اینکه از حدث (که نوعی آلودگی روحی است) و از خبث یعنی آلودگی به بدن و جامعه، خود را پاک کند، و نیز از اینکه لباس و مکان نمازش غصبی باشد، بپرهیزد، و رو بسوی خانه پروردگارش بایستد، پس اگر انسان مدتی کوتاه بر نماز خود پایداری کند، و در انجام آن تا حدی نیت صادق داشته باشد، این

ص: 267

ادامه در مدت کوتاه بطور مسلم باعث می شود که ملکه پرهیز از فحشاء و منکر در او پیدا شود، بطوریکه اگر فرضا آدمی شخصی را موکل بر خود کند، که دائما ناظر بر احوالش باشد، و او را آنچنان تربیت کند که این ملکه در او پیدا شود و به زیور ادب عبودیت آراسته گردد، قطعا تربیت او مؤثرتر از تربیت نماز نیست، و به بیش از آنچه که نماز او را دستور می دهد دستور نخواهد داد، و به بیش از آن مقدار که نماز به ریاضیت وادارش می کند وادار نخواهد کرد.(1)

به چشمه آب گرمی که بر درسرای مردمی جریان داشته باشد، تشبیه کرد، اگر روزی پنج بار خود را در آن شستشو دهد، هرگز چرکی و آلودگی در بدن او نماند.

قبیل مفهوم، آداب و شرایط، موارد، آثار و آفات انفاق، و پاداش انفاق کنندگان در پایان خواهیم پرداخت.

دسته اول انفاق را به مسائل مالی منحصر نموده و هر دو وجه آن اعم از واجب و مستحب را ذکر کرده اند.(1) از باب نمونه طبری می نویسد: انفاق در این آیه شامل زکات واجب نفقة عیال و کسانیکه نفقة آنها بر او واجب است و نیز فی سبیل اللّه می باشد.(2)

دسته دوم انفاق را به معنای تعلیم علم به دیگران دانسته اند.(3)

دسته سوم انفاق را در مسائل مالی بطور مطلق بیان داشته اند.(4) شیخ طوسی که از این زمره محسوب می شود بر این باور است که «و ممّا رزقناهم ینفقون» یعنی از آنچه به طریق حلال کسب می کنند و مالک آن هستند (یعنی رزقشان) در راه رضای خدا انفاق می کنند.(5)

اسلام صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

«کل معروف صدقة، و ما انفق الرجل علی نفسه و اهله کتب له صدقة، و ما وقی به الرجل عرضه فهو صدقة، و ما انفق الرجل من نفقة فعلی اللّه خلفها، الا ما کان من نفقه فی بنیان او معصیة».(1)

هر کار نیکی به هر صورت باشد صدقه وانفاق در راه خدا محسوب می شود (و به انفاقهای مالی محدود نمی گردد) و هر چه انسان برای حوائج زندگی خود و خانواده خود صرف می کند صدقه نوشته می شود. و آنچه را که انسان آبروی خود را با آن حفظ می کند صدقه محسوب می گردد و آنچه را انسان در راه خدا انفاق می کند عوض انرا به اوخواهد داد مگر چیزی که هزینه بنا شود مثلاً (خانه خدا) یا در راه معصیت هزینه شود.

با توجه به حدیث مذکور و آرائی که از مفسران درباره انفاق در خصوص آیه مورد بحث بیان کردیم به این نتیجه می رسیم که انفاق معنا و مفهوم وسیعی داشته چرا که می فرماید «و مما رزقناهم» یعنی از آنچه روزی آنها نمودیم که این حکایت از تعمیم انفاق به تمام مواهب مادی و معنوی است که همه آنها از جانب خداوند متعال است و به او تعلق دارد، نه از ناحیه انسان. پس انفاق دارای معنای عام و کلی است که شامل مال، علم، عقل و دانش و نیروهای جسمانی و مقام و موقعیت اجتماعی و سرمایه های انسانی و خلاصه آنچه انسان در اختیار دارد، می باشد.

ص: 273

رنجش مؤمن و کوچک کردن او، گناهکار و عاصی هم محسوب شود. بنابر این یکی از شرایط انفاق این است که با احترام باشد و به شخصیت مقابل لطمه نزند، و گرنه چنین انفاقی در پیشگاه خداوند جایی ندارد.

انجام امور نیک پایدارند و از زیانهای افراط و تفریط در امان می باشند، زیرا همان گونه که بخل و خودداری از بخشش به نیازمندان، روحیه ایثار و نوع دوستی را از بین می برد گشاده دستی و زیاده روی در بخشش نیز حسرت و اندوه آدمی را بدنبال دارد، همانگونه که خداوند متعال می فرماید:

«و لاتجعل یدک مغلولة الی عنقک و لاتبسطها کل البسط فتقعد ملوما محسورا».(1) دستت را به گردنت نبند و به تمامه باز نگذار که سرزنش شده و حسرت زده خواهی نشست (کنایه از اینکه در بخشش افراط و تفریط نکن که پشیمان خواهی شد).

کننده در پی دارد(1)، همانطور که خداوند متعال می فرماید: «لن تنالوا البرّ حتی تنفقوا مما تحبون».(2)

هم چنین خداوند متعال درباره انفاق سودمند واثر گذار می فرماید:

«یا ایها الذین آمنوا انفقوا من طیبات ماکسبتم و مما اخرجنا لکم من الأرض».(3)

ای اهل ایمان، از قسمتهای پاکیزه اموالی که به دست آورده اید و از آنچه از زمین برایتان خارج ساخته ایم، انفاق کنید.

و به پدر و مادر احسان کنید و نیز به خویشان و فامیل و یتیمان و فقرا و همسایگان خویشاوند و همسایگان بیگانه و دوستان نزدیک و در راه ماندگان و بردگان (همه را از انفاق و احسان خود بهره مند نمائید).

در این آیات، افراد و گروههای بسیاری ذکر گردیده اند که از انفاق برخوردار می شوند ولی از این نکته نیز نباید غافل شد که اولویت آنها در انفاق و بهره مندی نیز می بایست لحاظ گردد یعنی در مرتبه نخست پدر و مادر اولویت دارندو پس از آنها نوبت به خویشاوندان نیازمند می رسد و در مرتبه بعد همسایگان و پس از آنها دوستان دارای اولویت اند و اگر هیچیک از اینها مستحق نبودند، اولویت با کسانی است که نیازشان بیشتر است و دچار مشکلات زندگی و تنگناهای آن هستند مانند یتیمان سرپرست، نیازمندان به ضرورتهای حیاتی مثل خوراک و پوشاک و... و یا آنان که در راه مانده و دچار غربت شده اند وچاره ای ندارند.

افزونی بخشیده و پیوند اخوت و برادری را در جامعه مستحکم می کندو از صفات رذیلة کینه و دشمنی و انتقام می کاهد. انفاق بسیاری از نابسامانیهای اقتصادی و مفاسد اجتماعی از قبیل ظلم، رشوه خواری، تبعیض، اختلاف طبقاتی، جرم و جنایت وسرقت را کاهش داده و بستر عدالت، امنیت مساوات، حضور شایسته افراد در جامعه و رشد و بالندگی و ترقی و تعالی را فراهم می سازد که پرداختن به همه آنها از حوصله بحث ما خارج است.

گردیده است، میان ربا و انفاق نوعی تضاد و تقابل وجود دارد زیرا همانگونه که بخشش به مردم و هم نوعان خود موجبات پیوند روحی و عاطفی و دوستی و مهربانی را فراهم می آورد، گرفتن ربا و رباخواری خشم و نفرت را در دل رباگیرندگان نسبت به رباخواران افزایش داده و آنان را مترصد فرصتی می کند که به گونه ای حق از دست رفته خویش را تلافی کنند و این، امنیت روحی و روانی جامعه را تهدید نموده و در نظام امنیتی جامعه اختلال ایجاد می کند و نا هنجاریهای اجتماعی فراوانی را دامن می زند و علاوه بر آن بستر انفاق در جامعه وفرهنگ آنرا متزلزل می سازد و بدین علت است که خداوند عزّ اسمه در مورد سرانجام ربا خواری هشدار داده و به پرداخت صدقه و زکات تشویق می کند چنانچه می فرماید: «وما اتیتم من ربا لیربوا فی اموال الناس فلایربوا عند اللّه و ما اتیتم من زکاة تریدون وجه اللّه فاولئک هم المضعفون».(1) آنچه بعنوان ربا می پردازید تا در اموال مردم فزونی یابد، نزد خدا فزونی نخواهد یافت و آنچه را بعنوان زکات می پردازید و تنها رضای خدا را می طلبید (مایه برکت است) و کسانی که چنین می کنند دارای پاداش مضاعفند.

و خداوند متعال بعنوان یک قاعده و قانون کلی رباخواری را محکوم نموده و به صدقه و انفاق ترغیب و تشویق می نماید آنجا که می فرماید:

ص: 281

«یمحق اللّه الربا و یُربی الصدقات»(1) خداوند (سرمایه های) ربا را نابود و ریشه کن می کند و صدقات را افزایش می دهد.

داده است که به برخی از آنها اشاره می کنیم.

قرآن کریم برای تشویق مردم به انفاق، وعدة پاداش و مغفرت و خطاپوشی به کسانی می دهد که انفاق می کنند آنجا که می فرماید: «الذین ینفقون اموالهم باللیل و النهار سرّا و علانیة فلهم أجرهم عند ربهم و لاخوف علیهم و لا هم یحزنون».(1) کسانی که اموال خود را شب و روز در خفا و آشکارا انفاق می کنند، پس پاداششان نزد خدا محفوظ است و ترسی بر آنان نیست و غمگین نشوند.

در جای دیگر، فلاح و رستگاری بعنوان پاداش و نتیجه انفاق معرفی شده است

«و انفقوا خیرا لأنفسکم و من یوق شح نفسه فاولئک هم المفلحون».(2)

مالی برای خود انفاق به کنید و کسانی که از بخل و پستی نفس خود محفوظ بمانند، رستگار خواهند بود.

و در مواردی در تشویق مردم به انفاق به آنان وعده داده که انفاقشان را چندین برابر پاداش دهد و بجز آن، امتیازهای دیگری نیز به آنان بدهد. در یک آیه می خوانیم:

«إن تقرضوا اللّه قرضا حسنا یضاعفه لکم و یغفرلکم و اللّه شکور حلیم»(3) اگر مالتان را به خدا قرض دهید، خدای متعال نه تنها خود آن مال، بلکه چندین برابر آن را به شما بر می گرداند و

ص: 283

گناهان شما را نیز می بخشد.

و در آیه دیگری در این زمینه می فرماید: «من ذالذی یقرض اللّه قرضا حسنا فیضاعفه له اضعافا کثیرة و اللّه یقبض و یبسط و الیه ترجعون»(1) کیست که به خداوند قرض الحسنه بدهد تا مال او را چندین برابر کند و به او برگرداند و خداست که می گیرد و می دهد و به سوی او باز می گردید.

و در جای دیگر در مقام بیان ارزش کار مؤمنان که به خاطر خدا انفاق می کنند، و پاداش آنان، می فرماید:

«مثل الذین ینفقون اموالهم فی سبیل اللّه کمثل حبة انبتت سبع سنابل فی کل سنبلة مأة حبّة و اللّه یضاعف لمن یشاء و اللّه واسع علیم».(2)

انفاق در راه خدا مثل دانه ای است که بکارند و سبز شود وهفت خوشه ببار آورد که در هر خوشه، صد دانه باشد و خدا به کسانی که قصد خالص داشته باشند، بیشتر از این هم مرحمت می کند که خداوند دارا و تواناست.

و در آیه دیگر همانگونه که در بحث آفات انفاق نیز آوردیم بعنوان قانون کلی می فرماید: «یمحق اللّه الرّبا و یربی الصّدقات».(3) خداوند (سرمایه های) ربا را نابود می کند و صدقات را افزایش می دهد.

ص: 284

که مخبت به آن نایل آمده است، عبارت است از عجز از ادراک حضرت حق سبحانه و تعالی است که خود این عجز از درک ادراک، ادراک است، چنانچه فرموده است: «العجز عن درک الادراک ادراک» و گفته شده که در حدیث قدسی آمده است: «إنّ حیّرتُک أوصلتُک الیّ» اگر واله و حیرانت گردم بدان که وصول به حق را نایل شده ای.

هویت احدیّه که اشرف خلق اللّه تعالی است می فرماید: «ما عرفناک حق معرفتک و ما عبدناک حق عبادتک» وصول به ساحت کبریاییش جز حیرت و عجز از معرفت نیست و از این رو، هویت احدیّه چنانی را غیب مطلق و هویت غیبیه می خوانند که ابدا در سراپرده نور و حجاب ظلمت، غیب از ادراک است و حتی قلوب اولیا از توجه به او محروم است و معبود هیچ عابدی نیست. روشن است که برای او اسم و رسمی ممکن نیست، اسم و رسم از حد وتعیین حکایت می کند و حقیقتی که حد آن لاحدّی است چگونه اسم و رسم می پذیرد.

در معیار اللغه آمده است: «اصل حیرت آن است که انسان به چیزی نظر کند و فروغ مرئی دیدگانش را به گونه ای فراگیرد که تاب شود و دیده از آن برتابد».(1)

حیرت در حق تعالی چنین است که فروغ سبحات وجهش دیده معرفت را بی تاب می کند و ناچار از آن بر می تابد و عجز از معرفت همین است که خود عالیترین عرفان است.

ص: 286

پس وصول به حیرت و عجز از حق معرفت، عین وصول به حضرت خدای سبحان است که فوزی است عظیم برای اهل اخبات.

نکته مهم اینکه: حاصل معنای اخبات، اطمینان و آرمیدگی مؤمن به پروردگار و موهبت وَلَه و شیفتگی به حضرت اوست و هیچگونه ناهمواری در طی سلوک الی اللّه در طریق او نیست و اخبات که مأخوذ از خبت (زمین هموار) است، بر این معنا دلالت می دارد که عقبات و ناهمواریها در مسیر او نیست و همه گردنه ها و گریوه های سلوک الی اللّه برای مخبت ارض مطمئن و هموار گردیده است.(1)

عنایات حق گشته و مورد محبت ویژه او واقع خواهد شد همانگونه که حضرتش می فرماید: «قل ان کنتم تحبون اللّه فاتبعونی یحببکم اللّه»(1) بگوای پیامبر به مؤمنین، اگر ادعا می کنید که خدا را دوست دارید پس از من تبعیت کنید تا خدا شما را دوست داشته باشد.

ظاهر آیه حاکی از آن است که محبت الهی مشروط به اطاعت و تبعیت از رسول می باشد و در صورت تحقق این شرط، محبت متقابل شده و از ناحیه حضرت حق مؤید به تأیید می گردد.

و محبت دارای لوازمی است که بدون آنها مفهومی نخواهد داشت و لوازم این محبت از دیدگاه قرآن، اتصاف به صفات کمالیه محبوب حق ازجمله: احسان، توبه، تقوا، صبر، توکل، قسط و جهاد است. و از سوی دیگر تبری جستن از رذائلی است که حقتعالی آنها را مبغوض دارد از جمله: فساد و تباهی، تجاوز، کفر، گناه، ظلم، خیانت، استکبار، اسراف و... .

در صحیفه ادریس آمده است: خوشا آنان که از روی عشق مرا پرستیدند و مرا معبود و پروردگار خود گرفتند، برای خاطر من شبها نخوابیدند و روزها کوشیدند و این نه از روی ترسی و نه از بهر امیدی، نه از هراس دوزخی و نه به طمع بهشتی بلکه به سبب محبت راستین و ارادة بی شائبه و بریدن از همه چیز و دل بستن به

ص: 288

من.(1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: شعیب علیه السلام از عشق خدای عزوجل چندان گریست که نابینا شد اما خداوند بینایی او را برگرداند. او باز گریست چندان که باز بینایی اش را از دست داد. دو مرتبه خدا بینایی اش را به او بازگرداند. شعیب بازآنقدر گریست که چشمانش کور شد و بار دیگر خدا بینایش کرد. مرتبه چهارم خداوند به او وحی فرمود:ای شعیب! تا کی به این وضع ادامه خواهی داد؟ اگر از بیم آتش می گریی تو را امان دادم و اگر به شوق بهشت است آن را ارزانیت داشتم. شعیب عرض کرد: معبودا! و سرورا! تو می دانی که گریة من نه از بیم دوزخ توست و نه به شوق بهشت، بلکه دلم بسته عشق و محبت تو گشته است، پس، صبوری نتوانم مگر آنکه تو را ببینم، خدای جل جلاله به او وحی فرمود: اگر چنین است پس بدین سبب هم سخنم موسی بن عمران را خدمتگزار تو خواهم کرد.(2)

ص: 289

امام صادق علیه السلام نیز در این زمینه می فرماید: «اذا تخلّی المؤمن من الدّنیا سما و وجد حلاوة حب اللّه و کان عند اهل الدنیا کانّه قد خولط و انما خالط القوم حلاوة حب اللّه فلم یشتغلوه بغیره»(1) هنگامیکه مؤمنی از دنیا خالی شد بالا می رود و شیرینی محبت خداوند را می چشد و نزد اهل دنیا مانند آن می ماند که دیوانه شده است لکن شیرینی محبت خداوند ایشان را دیوانه کرده است پس به غیر او مشغول نمی شود.

همانگونه که در این حدیث شریف و فرمایش امام المتقین علی علیه السلام آمده اثر محبت الهی نسبت به بنده ای شیرینی محبت و ارتباط با حقتعالی است که چیزی جز او به این بنده آرامش نمی دهد و این ارتباط بگونه ای است که حاضر نیست با دیگری ارتباط داشته و تحت فرمان غیر او و اولیایش برود تا جایی که دیگران که حال او را می بینند خیال می کنند دیوانه شده چون مانند دیگران تابع هواهای نفسانی نیست و تمامی خواسته های خود را تابع خواسته مولایش نموده به طوریکه به غیر او مشغول نمی شود از اینرو امام علی علیه السلام پس از سفارشات بسیار درباره مراعات تقوای الهی می فرماید: «و کونوا عن الدنیا نزّاها و الی

ص: 290

الآخرة ولاّها»(1) برابر دنیا خویشتن دار و برابر آخرت دلباخته باشید.

و تا از تعلقات و وابستگی های دنیا قطع علاقه نشود این حالت بدست نمی آید و انقطاع از آنها با ارشاد دین امکان پذیر است.

پس محبوب واقعی خداوند کسی است که ایمان خود را از آلودگی به هر گونه ظلم حفظ نموده و با انقطاع الی اللّه از هر گونه ضلالت و انحراف اعتقادی وعملی و اخلاقی در حاشیه امنیت بسر برده و بر مرکب هدایت سوار شود چنانچه خداوند می فرماید: «الذین آمنوا و لم یلبثوا ایمانهم بظلم اولئک لهم الأمن و هم مهتدون»(2) کسانیکه ایمان آورده و آنرا با هیچ ظلمی نپوشاندند برای ایشان امنیت بوده وآن ها هدایت یافته اند. و از مصادیق تام و تمام این زمره از محبوبان درگاه احدیت، رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله وسلم و ائمه هدی اند علیهم السلام و به میزانی که این خصائل تنزل یابد مراتب محبوبیت الهی و اولیایش کمتر خواهد بود. آنان که محبوب الهی واقع شده اند خداوند عزّ اسمه چشم دلشان را بسوی خویش باز کرده تا او را در تمام شئونات حیات خود حاضر و فعال مایشاء. ببینند همانگونه که در حدیث قرب فرائض و نوافل آمده است که خداوند تبارک و تعالی می فرماید: «و ما تقرب الیّ عبد من عبادی بشی ء احب الیّ مما افترضت علیه و إنّه لیتقرّب الیّ بالنافلة حتی احبّه فاذا أحببته کنت سمعه الذی یسمع به و

ص: 291

بصره الذی یبصر به و لسانه الذی ینطق به و یده الذی یبطش بها، ان دعانی اجبته و إن سألنی أعطیته».(1)

و هیچگاه بنده ای از بندگانم به من نزدیک نمی شوند به چیزی که محبوبتر باشد نزد من از اموری که بر او واجب گردانیدم، همانا او بسوی من تقرب می جوید با نافله تا اینکه او را دوست خواهم داشت پس وقتیکه او را دوست داشتم شنوائیش می شوم که با آن بشنود و بینائیش می شوم که با آن ببیند و زبانش می شوم که با آن بگوید و دست و قدرتش می شوم که با آن عمل کند اگر مرا بخواند اجابتش می کنم و اگر از من سؤال کند عطایش می کنم.

حضرت امام خمینی رحمه الله در باب حدیث قرب فرائض و نوافل می نویسد:

«بدان که از برای سالک الی اللّه و مهاجر از بیت مظلمه نفس بسوی کعبه حقیقی یک سفر روحانی و سلوک عرفانی است که مبدأ آن مسافت بین نفس و انا نیت است، ومنازل آن مراحل و مراتب آفاق وانفس است و غایت آن ذات مقدس حق است به جمیع اسماء و صفات در ابتدای امر برای انسان کامل و مضمحلاً فیه الاسماء و الصفات در آخر امر، و اسمی و صفتی و تعینی از اسماء و صفات و تعینات است برای غیر آن.

و پس از آنکه انسان سالک قدم بر فرق انیّت و انانیّت خود گذاشت و از این بیت خارج شد و در طلب مقصد اصلی و خداجویی منازل و مراحل تعینات را سیر کرد و قدم بر فرق هر

ص: 292

یک گذاشت و حجب ظلمانیه و نورانیه را خرق نمود و دل از همه موجودات و کائنات برکند و بتها را از کعبه دل به ید ولایت مآبی فروریخت و کواکب و اقمار و شموس از افق قلبش افول کردند و وجهة دلش یک رو و یک جهت بی کدورت تعلق به غیر، الهی شد و حال قلبش و جهت وجی للّذی فطر السّموات و الارض شد و فانی در اسماء و ذات و افعال گردید، پس در این حال از خودخود شود و محو کلی برایش حاصل شود و صعق مطلق رخ دهد، پس حق در وجود او کارگر شود و به منتهای قرب نوافل که فنای کلی و اضمحلال مطلق و تلاشی تام است و نتیجة ان: کنت سمعه الذی یسمع به... است، می رسد و این مقام حاصل نشود مگر با جذبه الهیه و جذوة نار عشق که بدین جذوة عشقیه لازال متقرب به حق شود و به آن جذبة ربوبیه، که عقیب حب ذاتی است، از او دستگیری شود که در این وادی حیرت نلغزد و به «شطح» و جز آن، که از بقایای انانیّت است، گرفتار نیاید. و در این حدیث اشاره به این دو شده است بقوله: و إنّه یتقرب الیّ بالنافلة حتی أحبّه. تقرب عبد از جذوه عشق است؛ و جذبه الهیه حق از حبّ است».(1)

ایشان در ادامه این بحث می فرمایند: و پس از این فنای تام و محو کلی و محق مطلق و صعق تمام، گاه شود که عنایت ازلیه شامل حالش شود واو را به خود آورد و ارجاع به مملکت خودش فرماید، و حالت «صحو» از برای او دست دهد، و حالت انس و

ص: 293

طمأنینه پیدا کند و کشف سبحات جمال و جلال بر او گردد، و در این حالت صحو، در مرآت ذات صفات، و در آن ها اعیان ثابتات را و لوازم آنها را کشف نماید.(1)

ایشان هم چنین در ادامه حالات سالک می افزاید: پس از این حالت که صحو بعد المحو دست داد، وجود او وجود حقانی گردد و حق تعالی در مرآت جمال او موجودات دیگر را مشاهده فرماید، بلکه هم افق با مشیت گردد. و اگر انسان کامل باشد با مشیت مطلقه هم افق گردد و روحانیت او عین مقام ظهور فعلی حق گردد، و در این حال حقتعالی به او می بیند و می شنود و بطش می کند، و خود او ارادة نافذة حق و مشیت کامله و علم فعلی است: فالحق یسمع به و یبصر به... الحدیث علیّ عین اللّه و سمع اللّه وجنب اللّه الی غیر ذلک. پس قرب فرایض صحو بعد المحو است و نتیجة آن آنهاست که شنیدی. و باید دانست که این صحو و رجوع به کثرت را «قرب» گوییم، زیرا که این صحو بعد المحو غیر از این حالت غفلتی است که از برای ماست، و این وقوع در کثرت پس از فنای محض غیر از این کثرتی است که ما در آن واقع هستیم، زیرا که کثرت برای ما حجاب است از وجه حق، و برای آنها مرآت مشاهده است:

ما رایت شیئا الاّ و رأیت اللّه معه و فیه و قبله و بعده و توان، قرب نوافل را فنای اسمائی دانست، و قرب فرایض را فنای ذاتی، و بنابر این: نتیجه قرب فرایض محو مطلق شود.(2)

ص: 294

بذکر خدا و رسول وتلاوت قرآن و بیان احادیث زبان گشاید.

5. شوق به خلوت داشته باشد که مناجات با خدای خود کند گاهی او را یاد کندو زمانی به او راز گوید ساعتی عذر تقصیرات خود خواهد و لحظه ای عرض آرزوهای خود کند و در احادیث و اخبار آمده که دروغ می گوید هر که دعوی محبت مرا کند و چون ظلمت شب او را فرو گیرد بخوابد و از یاد من غافل شود آیا هر دوستی لقای محبوب خود را دوست نمی دارد و من اینک حاضرم از برای هر که طالب من باشد.

6. آنکه بر هیچ چیز از امور دنیویه که از دست او برود تأسف نخورد و متألم و محزون نگردد و اگر دنیا و مافیها از او باشد و به یکباره بر باد رود اندوهناک نشود و در مصایب و بلاها جزع ننماید و اگر همه دنیا به او رو بیاورد شاد نگردد بلکه شادمانی و فرح او به محبوب باشد و بس.

7. بر همه بندگان خدا مشفق و مهربان باشد چه مقتضای محبت دوست داشتن دوستان و منسوبان محبوبست و مشهور است که مجنون سگی را در کوی لیلی دید بر دور او می گردید و به او عشق می ورزید آری دوستی چنین است و باید کسیکه دشمن خدا یا دشمن دوستان خدا باشد بغض و عداوت او را داشته باشد.

8. از هیبت و عظمت الهی خائف باشد و در زیر لواء کبریا وجلال متذلل و مضطرب بوده باشد هم چنانکه معرفت جمال الهی موجب محبت می گردد و هم چنانکه درک عظمت وجلال او باعث خوف و دهشت می شود علاوه بر اینکه دوستان را ترسهای

ص: 296

مخصوص دیگر نیز هست چون ترس اعراض محب و حجاب راندن از درگاه و ایستادن در یک مقام.

9. محبت خود را پوشیده دارد و زبان به اظهار آن نگشاید و در نزد مردمان به دعوای آن برنیاید و به کلمات داله بر محبت خدا و امثال آن اظهار وجد و نشاط نکند چه اینها منافی تعظیم محبوب و مخالف هیبت و جلال اوست بلکه دوستی سری است میان محب و محبوب. فاش کردن آن سزاوار نیست علاوه بر اینکه بسا باشد در دعوی از حد واقع تجاوز کند و به دروغ و افترا افتد آری کسی را که محبت به حد افراط رسیده باشد از شراب محبت چنان بی خود و مدهوش و مضطرب و حیران گردد که بی اختیار آثا رمحبت از او بظهور رسد چنین شخصی معذور چه او در تحت سلطان محبت مقهور است و کسی که دانست که معرفت و محبت خدا به نحوی که سزاوار است از قوة بندگان خارج است و مطلع شد به اعتراف عظماء بنی نوع انسان از انبیاء و اولیا به عجز و قصور و از احوال ملائکه ملکوت و سکان قدس وجبروت آگاه گردید و شنید که یک صنف از اصناف غیر متناهیه ملائکه، صنفی هستند که عدد ایشان بقدر جمیع مخلوقاتست که خدا آفریده و ایشان اهل محبت خداوند و سیصد هزار سال پیش از خلق عالم ایشان را خلق کرده واز آنروزی که خلق شده اند تا بحال بغیر از خداوند متعال هیچ چیز بخاطرایشان خطور نکرده وغیراو را یاد ننموده اند شرم می کند و خجالت می کشد که محبت خود را معرفت و محبت نام نهد و زبان او ازاظهار این دعوی لال

ص: 297

می گردد.(1)

الذین انعم اللّه علیهم. صراط مستقیم راه پیامبران است و همانها هستند که مشمول نعمتهای الهی شده اند. امام صادق علیه السلام می فرماید: صراط مستقیم امیرمؤمنان علی علیه السلام است. و نیز در حدیث دیگری از همان امام نقل شده «و اللّه نحن صراط المستقیم به خدا سوگند مائیم صراط مستقیم».(1)

با توجه به آیه «ولیعلم الذین اوتوالعلم أنّه الحق من ربک فیومنوا به فتخبت له قلوبهم و ان اللّه لهاد الذین آمنوا الی صراط مستقیم»(2) از دیدگاه قرآن فرجام مخبتین، هدایت خداوند بسوی صراط مستقیم است و برای فهم هر چه بیشتر صراط مستقیم به مباحثی پیرامون آن می پردازیم. علامه طباطبایی در تفسیر «صراط مستقیم» در سوره حمد ابتدا به معنی کلمه صراط در لغت می پردازد و می نویسد این کلمه در لغت با معنای طریق و سبیل نزدیک به هم اند و اما از نظر عرف و اصطلاح قرآن کریم، باید بدانیم که خدای تعالی صراط را بوصف استقامت توصیف کرده، آنگاه بیان کرده که این صراط مستقیم را کسانی می پیمایند که خدا بر آنها انعام فرموده. و صراطی که چنین وصفی و چنین شأنی دارد، مورددرخواست عبادت کار قرار گرفته، و نتیجه وغایت عبادت او واقع شده و بعبارت دیگر بندة عبادت کار از خدایش درخواست می کند که عبادت خالصش در چنین صراطی

ص: 300

قرار گیرد.(1)

علامه در تفسیر سوره حمد می فرماید آیه 6 سوره حمد (اهدنا الصراط المستقیم) با توجه به وصفی که پس از آن آمده جهت تفسیر به مقدماتی نیاز دارد که عبارتند از:

1. مقدمه اول اینکه خدای سبحان در کلام مجیدش برای نوع بشر و بلکه برای تمامی مخلوقات خود راهی را معرفی کرده که از آن راه به سوی پروردگارشان سیر می کنند و در خصوص انسان فرموده: «یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه».(2) هان ای آدمی بدرستی که تو بسوی پروردگارت تلاش می کنی و این تلاش تو چه کفر باشد وچه ایمان بالاخره به دیدار او منتهی می شود.

و درباره عموم موجودات فرموده «و الیه المصیر»(3) بازگشت همه به سوی اوست.

2. مقدمة دوم اینکه از کلام خدایتعالی بر می آید که سبیل نامبرده یکی نیست و همه سبیلها و راهها یک جور و دارای یک صفت نیستند، بلکه همه آنها از یک نظر به دو قسم تقسیم می شوند. و آن این آیه شریفه است که فرموده «الم اعهد الیکم یا بنی آدم ان لا تعبدوا الشیطان انه لکم عدو مبین و ان اعبدونی هذا

ص: 301

صراط مستقیم»(1) ای بنی آدم آیا با تو عهد نکردیم که شیطان را نپرستی؟ که او تو را دشمنی آشکار است و اینکه مرا بپرستی که این است صراط مستقیم پس معلوم می شود در مقابل صراط مستقیم راه دیگری هست همچنانکه این معنا از آیه 186 سوره بقره که می فرماید: «من نزدیکم و دعای خواننده خود را در صورتیکه واقعا مرا بخواند مستجاب می کنم پس باید مرا اجابت کنند و به من ایمان آورند که رشد یابند» استفاده می شود، چون می فهماند که بعضی غیر خدا را می خوانند وغیر از خدا را اجابت نموده، بغیر او ایمان می آورند و همچنین در آیه 60 سوره مؤمن می فهماند که راه او نزدیک ترین است و آن راه عبارتست از عبادت و دعای او، آنگاه در مقابل راه غیر خدا را، دور معرفی کرده و فرمود: «اولئک ینادون من مکان بعید»(2) آنانرا از نقطه ای دور صدا می زند. که می رساند، غایت و هدف نهایی کسانیکه ایمان به خدا ندارند وراه ایمان را نمی پیمایند غایتی است است دور تا اینجا روشن شد که راه به سوی خدا دو تا است یکی دور و یکی نزدیک، راه نزدیک راه مؤمنین و راه دور راه غیر ایشان است و هر دو راه بحکم (آیه 6 سوره انشقاق) راه خداست.(3)

3. مقدمه سوم اینکه علاوه بر تقسیم قبلی، برای راه خدا تقسیم دیگری است که یک راه را به سوی بلندی، و راهی دیگر را

ص: 302

به سوی پستی منتهی می داند.

یک جا در سوره اعراف آیه 40 می فرماید: «کسانیکه آیات ما را تکذیب کرده و از پذیرفتن آن استکبار ورزیدند، دربهای آسمان برویشان باز نمی شود» معلوم می شود که آنهائیکه چنین نیستند دربهای آسمان برویشان باز می شود، چون اگر هیچکس بسوی آسمان بالا نمی رفت و دربهای آسمان را نمی کوبید برای درب معنایی نبود.

و در جایی دیگر در سوره طه آیه 8 می فرماید: «کسیکه غضب من بر او احاطه کند او به سوی پستی سقوط می کند» کلمه هوی در این آیه معنی سقوط را می دهد.

و درجایی دیگر در سوره بقرة آیه 108 می فرماید: «کسیکه ایمان را با کفر عوض کند، راه را گم کرده» که می رساند که دسته سومی هستند که نه راهشان به سوی بالاست، نه به سوی سقوط بلکه اصلاً راه را گم کرده و دچار حیرت شده اند.

ای بسا که آیات مورد بحث به این سه طایفه اشاره کند «الذین انعمت علیهم» طایفه اول، و در «مغضوب علیهم» طایفه دوم، «ضالین» طایفه سوم باشند.

و پرواضح است که صراط مستقیم آن دو طریق دیگر یعنی طریق «مغضوب علیهم» و طریق «ضالین» نیست پس قهرا همان طایفه اول، یعنی مؤمنین خواهد بود که از آیات خدا استکبار نمی ورزند.(1)