عنوان و نام پدیدآور : چهل حدیث توبه / گردآورنده محمد حسین ضیغمیان.
مشخصات نشر : قم: آستانه مقدسه قم، انتشارات زائر، 1383.
وضعیت فهرست نویسی : فاپا
یادداشت : فارسی - عربی.
یادداشت : کتابنامه: ص.[ 58 ]؛ همچین به صورت زیرنویس.
موضوع : توبه (اسلام) -- احادیث
رده بندی کنگره : BP225/7/پ25چ9 1388
رده بندی دیویی : 297/464
ص: 1
ص: 2
ص: 3
ص: 4
فهرست مطالب
مقدمه ··· 7
1. فضیلت توبه ··· 16
2. محبوب خدا ··· 17
3. هزار باب رحمت ··· 18
4. شادی خداوند ··· 19
5. راه نجات از آتش ··· 20
6. درد و درمان ··· 21
7. سبب نزول رحمت ··· 22
8. اجر استغفار ··· 23
9. اسلحه گنهکار ··· 24
10. وسیله نجات بخش ··· 25
11. رائحه استغفار ··· 26
12. راه نجات از عذاب ··· 27
13. گناه نکردن بهتر از توبه ··· 28
14. در پی هر گناه توبه ای باید ··· 29
15. آبی بر آتش گناه ··· 30
16. توبه نصوح ··· 31
17. مراحل توبه حقیقی ··· 32
18. توبه عالم و جاهل ··· 33
19. تعجیل در توبه ··· 34
20. توبه در جوانی ··· 35
ص: 5
21. استغفار زبانی ··· 36
22. توبه، پوششی بر گناه ··· 37
23. توبه خالص ··· 38
24. خطاکاری آدمی ··· 39
25. صد بار استغفار ··· 40
26. انواع توبه ··· 41
27. آسانتر از توبه ··· 42
28. توبه بدعت گذار پذیرفتنی نیست ··· 43
29. پشیمانی، مرحله ای توبه ··· 44
30. نشانه های تائب ··· 45
31. عبادت توّابین ··· 46
32. ابزار پاکی ··· 47
33. اقرار به گناه ··· 48
34. خطر تأخیر انداختن توبه ··· 49
35. توبه و حفظ آبرو ··· 50
36. تندروی نفس ··· 51
37. بازگشت به گناه ··· 52
38. بد اخلاقی ··· 53
39. شستشوی گناه ··· 54
40. توبه و امیدواری ··· 55
کتابنامه ··· 56
ص: 6
کَلامُکُمْ نُورٌ
سخن شما اهل بیت، نور است.
زیارت جامعه کبیره
بر آستان احادیث اهل بیت ، عقل خضوع می کند دل خشوع می یابد و روح سیراب می شود . احادیث نورانی ائمه اطهار ، منشوری است که حکمت های قدسی و معارف ناب الهی را بر دل ها و عقل ها می تاباند . گلشنی روح پرور و گنجینه ای گرانبها و سرمایه ای پایان ناپذیر است .
ص: 7
امام باقر علیه السلام فرمود :
شَرِّقا أوْ غَرِّبا ، فَلا تَجِدانِ علما صحیحا اِلاّ شیئا خَرَجَ مِنْ عِندنِا اهلِ البیت.(1)
به شرق و غرب جهان بروید ، هیچ دانش صحیحی نخواهید یافت ، مگر آن که از ما خاندان پیامبر صادر شده است .
همواره مدیون راویان ، محدّثان و عالمان گذشته شیعه ایم که با دقّت و درایت و مسئولیت شناسی ، سخنان نورانی پیشوایان معصوم را ثبت و ضبط کرده و به عنوان «میراث اهل بیت» به نسل های بعدی سپرده اند .
احادیث اهل بیت علیهم السلام آنگونه که خودشان فرموده اند ، «نور» است .
مجموعه های حدیثی ، دانشکده های صامت امّا جاویدان امامان شیعه است که بشریّت را آموزش غیر
ص: 8
حضوری می دهد و خرسندیم که ما میراث دار این
علوم و معارفیم . برای پیمودن راه صحیح زندگی و رهایی از حیرت ها و ضلالت ها و کج راهه ها ، نیازمند این احادیثیم که «چراغ راه» و هدایت گر اندیشه ها و صفابخش دل ها و جان ها است .
روایات پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیت او ، هم در عرصه مباحث اعتقادی برای ما «حجّت» است ، هم در قلمرو فقه و تبیین احکام شرع و حلال و حرام الهی سند و پشتوانه است ، هم در موضوعات اخلاقی ، تربیتی ، تهذیب نفس ، پند و موعظه ، سرشار از حکمت و بینش و هدایت است و اگر مردم با احادیث نورانی خاندان عصمت و طهارت آشنا شوند ، دل در گرو محبت و اطاعت آنان می نهند، همانگونه که حضرت رضا علیه السلام فرمود : اِنَّ النّاسَ لو عَلِموا مَحاسِنَ کلامِنا
ص: 9
لاَتّبعونا.(1)
اگر مردم خوبی ها و زیبایی های سخن ما را بدانند ، از ما پیروی می کنند .
بر این اساس ، آموختن ، نوشتن ، بیان ، نشر ، شرح و تبیین، حفظ و تعلّم احادیث اهل بیت ، کاری است ارزشمند و در راستای حفظ و گسترش فرهنگ اهل بیت علیهم السلام .
کتب حدیثی شیعه ، همچون دریایی عمیق و موّاج پر از گهرهای نفیس است . برای بهره گیری از ذخایر این اقیانوس ژرف و پرگهر ، باید به غوّاصی در دل آن پرداخت و لؤلؤ و مرجان هایی به دست آورد و به نسل امروز و مشتاقان عرضه کرد .
«چهل حدیث نویسی» ، یکی از گام های ارزشمند در نشر و تشریح احادیث عترت پاک نبوی است که
ص: 10
عالمان از دیرباز به آن مبادرت می ورزیدند و جامعه را از معنویّت آثار اهل بیت بهره مند می ساختند . اینکه
امامان فرموده اند : هر کس چهل حدیث از احادیث ما را حفظ کند ، در روز قیامت فقیه و دین شناس برانگیخته می شود ، هم پشتوانه چنین حرکت علمی و فرهنگی است ، هم ما را به ضرورت حفظ احادیث آنان آگاه می کند . چه حفظ به معنای به حافظه سپردن باشد ، چه ثبت و ضبط و جلوگیری از فراموش شدن و از بین رفتن باشد و چه به معنای حفظ در عمل . به هر حال ، تشویقی است برای رویکرد به معارف اهل بیت که در کلمات نورانی آنان نهفته است .
امروز ، نیاز جامعه به آشنایی با فرهنگ ناب اهل بیت ، بیش از هر زمان احساس می شود . عطش و استقبال هم که مردم از خود نشان می دهند ، ضرورت ارائه و عرضه کلمات خاندان عصمت را در قالبی روان ،
ص: 11
سهل الوصول و متناسب با اقشار مختلف علاقه مند ، روشن تر نشان می دهد و به همین دلیل ، مراکز و مؤسّسات و اشخاصی به نشر «چهل حدیث»
می پردازند .
آستانه مقدسه حضرت معصومه علیهاالسلام نیز به عنوان یک حرکت فرهنگی در راه نشر احادیث پیشوایان دین و ترویج معارف عترت ، اقدام به چاپ این سلسله از چهل حدیث های موضوعی کرده است . موضوعات ، ابتدا در کمیته ای تعیین ، سپس به محققان و مؤلفان سفارش داده شده تا به گردآوری و تدوین چهل حدیث پیرامون موضوعات برگزیده بپردازند . سعی شده است اغلب موضوعات ، اخلاقی ، تربیتی ، کاربردی و معارفی باشد . تا چه قبول افتد و چه در نظر آید .
* * *
ص: 12
امّا جزوه حاضر .....
گناه، نشانه سقوط اخلاقی انسان و غفلت از پروردگار است و رهاورد آن دوزخ و عذاب الهی است.
چنین نیست که هرکس به گناه آلوده شد، برای همیشه راه سعادت به رویش بسته باشد، بلکه دری به نام «توبه» به روی او باز است، تا دوباره به فطرت الهی و آغوش رحمت خدا بازگردد.
از مؤثرترین راه ها برای نجات از عواقب گناه، ندامت از معصیت و ترک گناه و تصمیم جدی بر عدم تکرار آن است. این بیداری و تنبّه، از نشانه های عنایت خدا به بنده است. خداوند هم توبه کاران را دوست می دارد.
در این اثر، از میان دریای موّاج و پرگوهر احادیث معصومین علیهم السلام که درباره توبه و استغفار نقل شده
ص: 13
است، چهل گوهر ارزنده انتخاب شده، تا چراغ را همان در مسیر زندگی باشد.
به جاست که از زحمات برادر ارجمند حجة الاسلام سید محمدحسین حسینی ضیغمیان که زحمت پژوهش و گردآوری این احادیث را برعهده داشته است، تقدیر و تشکر شود.
امید است این در نور و رحمت، به روی همه بندگانی که در دام گناه افتاده و در پی نجات و پاکی اند، همیشه گشوده باشد و توفیق توبه، شامل حالمان گردد.
انتشارات زائر / آستانه مقدّسه
1388ش
ص: 14
قرآن کریم:
«إِنَّ اللّه َ یُحِبُّ التوَّابینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرینَ».(1)
خداوند توبه کنندگان را دوست دارد، و پاکان را (نیز) دوست دارد.(2)
ص: 15
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم :
التّائِبُ مِنَ الذَّنْبِ کَمَنْ لا ذَنْبَ لَهُ.(1)
کسی که از گناه توبه کند، مانند کسی است که گناه نکرده است.
ص: 16
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم :
مَثَلُ الْمُؤْمِنِ عِنْدَ اللّه ِ عَزَّ وَجَلَّ کَمَثَلِ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ وَإِنَّ الْمُؤْمِنَ عِنْدَ اللّه ِ أَعْظَمُ مِنْ ذلِکَ، وَلَیْسَ شَیْءٌ أَحَبَّ إِلَی اللّه ِ مِنْ مُؤْمِنٍ تائِبٍ أَوْ مُؤْمِنَةٍ تائِبَةٍ.(1)
مَثَل مؤمن نزد خداوند متعال، مَثَل فرشته مقرّب است و مؤمن نزد خدا بزرگتر از آن است. و چیزی نزد خداوند محبوبتر از مرد و زن مؤمن توبه کننده نیست.
ص: 17
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم :
أَلْمُؤْمِنُ إِذا تابَ وَنَدِمَ فَتَحَ اللّه ُ عَلَیْهِ مِنَ الدُّنْیا وَالاْخِرَةِ أَلْفَ بابٍ مِنَ الرَّحْمَةِ.(1)
هرگاه مؤمن از گناه پشیمان شود و توبه کند، خداوند هزار درِ رحمت از دنیا و آخرت به روی او می گشاید.
ص: 18
رسول خدا صلی الله علیه و آله :
أَللّه ُ أَفَرَحُ بِتَوْبَةِ الْعَبْدِ مِنَ الظَّمْآنِ الْوارِدِ، وَالْمُضِلِّ الْواجِدِ، وَالْعَقیمِ الْوالِدِ.(1)
خداوند به سبب توبه بنده شادمانتر است از تشنه ای که به آب برسد، و از کسی که گمشده اش را بیابد، و از عقیمی که دارای فرزند گردد.
ص: 19
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم :
إِنَّ الذُّنُوبَ لَتَشُوبُ أَهْلَها لِتُحْرِقَنَّهُمْ، لا یُطْفیها شَیْءٌ إِلاَّ الاْءسْتِغْفارُ.(1)
گناهان با اهل معاصی به هم آمیخته می شوند تا آنها را بسوزانند و آن را چیزی جز استغفار خاموش نمی کند.
ص: 20
رسول خدا صلی الله علیه و آله :
لِکُلِّ داءٍ دَواءٌ وَدَواءُ الذُّنُوبِ الاْءسْتِغْفارُ فَإِنَّها المِمْحاةُ.(1)
برای هر دردی دوایی است و دوای گناهان استغفار است، چون استغفار پاک کننده گناهان است.
ص: 21
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام :
التَّوْبَةُ تَسْتَنْزِلُ الرَّحْمَةَ.(1)
توبه موجب نزول رحمت (خدا) می شود.
ص: 22
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام :
الاْءِسْتِغْفارُ أَعْظَمُ جَزاءً وَأَسْرَعُ مَثُوبَةً.(1)
اجر استغفار بزرگتر و پاداشش سریع تر است.
ص: 23
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام :
سِلاحُ المُذْنِبِ الاْءِسْتِغْفارُ.(1)
اسلحه گنهکار، طلب آمرزش است.
ص: 24
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام :
لا شَفیعَ أَنْجَحُ مِنَ التَّوْبَةِ.(1)
شفیع و وسیله ای نجاتبخش تر از توبه نیست.
ص: 25
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام :
تَعَطَّرُوا بِالاْءِسْتِغْفارِ لا تَفْضَحْکُمْ رَوائِحُ الذُّنُوبِ.(1)
با استغفار خود را معطر سازید، تا بوی بد گناهان شما را رسوا نکند.
ص: 26
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام :
لَوْ أَنَّ النّاسَ حینَ عَصَوْا تابُوا وَاسْتَغْفَرُوا لَمْ یُعَذَّبُوا وَلَمْ یُهْلَکُوا.(1)
اگر مردم در پی گناه توبه می کردند، عذاب نمی شدند و هلاک نمی گشتند.
ص: 27
امام صادق علیه السلام :
إِنَّ اللّه َ یُحِبُّ الْعَبْدَ الْمُفَتَّنَ التَوّابَ، وَمَنْ لَمْ یَکُنْ ذلِکَ مِنْهُ کانَ أَفْضَلَ.(1)
خداوند بنده گرفتار شده گناه و بسیار توبه کننده را دوست می دارد و اگر گناه نکرده باشد برتر و بالاتر است.
ص: 28
رسول خدا صلی الله علیه و آله :
طُوبی لِمَنْ وُجِدَ فی صَحیفَتِهِ تَحْتَ کُلِّ ذَنْبٍ «أَسْتَغْفِرُ اللّه َ».(1)
خوشا به حال آن که در نامه اعمالش در پی هر گناهی «استغفر اللّه» باشد.
ص: 29
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام :
طُوبی لِلْعَبْدِ یَسْتَغْفِرُ اللّه َ مِنْ ذَنْبٍ لَمْ یَطَّلِعْ عَلَیْهِ غَیْرُهُ، فَإِنَّما مَثَلُ الاْءسْتِغْفارِ عَقیبَ الذَّنْبِ مَثَلُ الْماءِ یُصَبُّ عَلَی النّارِ فَیُطْفیها.(1)
خوشا به حال آن بنده ای که استغفار کند از گناهی که غیر از خودش کسی بر آن اطلاع پیدا نکرده است. مَثَل استغفار بعد از گناه، مانند آبی است که بر آتش ریخته شود و آن را خاموش کند.
ص: 30
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم :
«التَّوبَةُ النَّصُوح» أَنْ یَتُوبَ التّائِبُ ثُمَّ لا یَرْجِعَ فی ذَنْبٍ کَما لا یَعُودُ اللَّبَنُ إِلَی الضَّرْعِ.(1)
توبه نصوح (که در قرآن آمده) آن است که توبه کننده توبه کند و به سوی هیچ گناهی برنگردد. همان طوری که شیر به پستان برنمی گردد.
ص: 31
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام :
التَّوْبَةُ نَدَمٌ بِالْقَلْبِ، وَإِسْتِغْفارٌ بِاللِّسانِ وَتَرْکٌ بِالْجَوارِحِ وَإِضْمارُ أَنْ لا یَعُودَ.(1)
توبه (واقعی) عبارت است از: پشیمانی با قلب، استغفار با زبان، ترک گناه با اعضاء و عزم بر بازنگشتن به آن.
ص: 32
امام باقر علیه السلام :
إِذا بَلَغَتِ النَّفْسُ هذِهِ - وَأَهْوی بِیَدِهِ إِلی حَنْجَرَتِهِ - لَمْ یَکُنْ لِلْعالِمِ تَوْبَةٌ، وَکانَتْ لِلْجاهِلِ تَوْبَةٌ.(1)
زمانی که روح به اینجا برسد (اشاره به گلوی خود کرد) برای فرد عالم توبه (پذیرفته) نیست و برای جاهل جای توبه هست.
ص: 33
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم :
لا تُؤَخِّرِ التَّوْبَةَ فَإِنَّ الْمَوْتَ یَأْتی بَغْتَةً.(1)
توبه را به تأخیر مینداز، زیرا مرگ، ناگهان فرا می رسد (و فرصت توبه نمی ماند).
ص: 34
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم :
ما مِنْ شَیْءٍ أَحَبُّ إِلَی اللّه ِ مِنْ شابٍّ تائِبٍ.(1)
محبوب تر از هر چیز نزد خداوند جوانی است که از گناه توبه می کند (و از پیشگاه الهی طلب آمرزش می نماید).
ص: 35
امام رضا علیه السلام :
مَنِ اسْتَغْفَرَ اللّه َ بِلِسانِهِ وَلَمْ یَنْدَمْ بِقَلْبِهِ فَقَدِ اسْتَهْزَءَ بِنَفْسِهِ.(1)
کسی که با زبان خود طلب آمرزش کند و در دل از گناه خود پشیمان نباشد، خودش را مسخره کرده است.
ص: 36
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم :
التَّوْبَةُ تَجُبُّ ما قَبْلَها.(1)
توبه گذشته ها را می پوشاند.
ص: 37
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام :
إخْلاصُ التَّوْبَةِ، تُسْقِطُ الحَوْبَةَ.(1)
توبه راستین و خالصانه، گناهان را نابود می کند.
ص: 38
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم :
إِنَّ کُلَّ بنی آدَمَ خَطّاءٌ وَخَیرُ الخَطّائینَ التَّوّابُونَ.(1)
بدرستی که همه آدمیان خطاکارند و بهترین خطاکاران توبه کنندگان هستند.
ص: 39
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم :
أَحْدِثْ لِکُلِّ ذَنْبٍ تَوْبَةً، السِّرَّ بالسِّرِّ وَالْعَلانِیَةَ بِالعَلانِیَةِ.(1)
برای هر گناهی توبه ای انجام بده، برای گناه پنهانی توبه پنهانی و برای گناه آشکار توبه آشکار.
ص: 41
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام :
تَرْکُ الذَّنْبِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِ التَّوْبَةِ.(1)
گناه نکردن، آسان تر از طلب توبه است.
ص: 42
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم :
أَبَی اللّه ُ لِصاحِبِ الْبِدْعَةِ بِالتَّوْبَةِ. قیلَ یا رَسُولَ اللّه ِ وَکَیْفَ ذاکَ؟ قالَ: إِنَّهُ قَدْ أُشْرِبَ قَلْبُهُ حُبَّها.(1)
خداوند توبه بدعت گذار را نمی پذیرد. کسی پرسید: چگونه یا رسول اللّه؟ حضرت فرمود: زیرا قلبش از محبت بدعتش پر شده است.
ص: 43
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام :
مَنْ نَدِمَ فَقَدْ تابَ، مَنْ تابَ فَقَدْ أَنابَ.(1)
کسی که (از گناه) پشیمان می شود، پس توبه کرده است و کسی که توبه کند به راستی بازگشته است.
ص: 44
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم :
أَمّا عَلامَةُ التّائِبِ فأربعةٌ: النَّصیحَةُ للّه ِِ فی عَمَلِهِ، وَتَرْکُ الْباطِلِ وَلُزُومُ الْحَقِّ، وَالْحِرْصُ عَلَی الْخَیْرِ.(1)
نشانه توبه کننده چهار چیز است: در کار خود به خاطر خدا خیرخواهی می کند، باطل را ترک می نماید، پیوسته با حق است و بر انجام کار نیک، حریص و مشتاق است.
ص: 45
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام :
التَّنَزُهُ عَنْ مَعاصِی اللّه ِ عِبادَةُ التَّوّابینَ.(1)
عبادت توبه کاران، پرهیز از معصیت های خداوند است.
ص: 46
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام :
أَفْضَلُ التَّوسُّلِ الإستِغْفارُ.(1)
برترین وسیله جویی (برای پاکی)، طلب آمرزش است.
ص: 47
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام :
مُسَوِّفُ نَفْسِهِ بالتَّوْبَةِ مِنْ هُجُومِ الأَجَلِ عَلَی أَعْظَمِ الْخَطَرِ.(1)
کسی که توبه را به تأخیر می افکند، در بزرگترین خطر در برابر هجوم مرگ و فرا رسیدن اجل قرار دارد.
ص: 49
امام صادق علیه السلام :
إذا تابَ العَبدُ الْمُؤمِنُ تَوْبَةً نَصُوحا أَحَبَّهُ اللّه ُ، فَسَتَرَ عَلَیْهِ فِی الدُّنْیا وَالاْآخِرَةِ.(1)
هرگاه بنده مؤمن به راستی توبه کند، خداوند او را دوست می دارد، سپس لغزش او را در دنیا و آخرت می پوشاند.
ص: 50
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام :
التَّوبَةُ إستِدْراکُ فَوارِطِ النَّفْسِ.(1)
توبه، جبرانِ تندرویها و کوتاهی های نفس است.
ص: 51
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام :
النَّدَمُ عَلَی الذَّنْبِ یَمْنَعُ عَنْ مُعاوَدَتِهِ.(1)
پشیمانی از گناه، مانع برگشت انسان به سوی گناه می شود.
ص: 52
در وصیت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به علی علیه السلام آمده است:
یا عَلیُّ لِکُلِّ ذَنْبٍ تَوْبَةٌ إِلاّ سُوْءَ الْخُلْقِ فَإِنَّ صاحِبَهُ کُلَّما خَرَجَ مِنْ ذَنْبٍ دَخَلَ فی ذَنْبٍ.(1)
یا علی! برای هر گناهی توبه ای می باشد، بجز بداخلاقی، چرا که انسان بداخلاق از هر گناهی که بیرون می آید به گناه دیگری وارد می شود.
ص: 53
امام امیرمؤمنان علی علیه السلام :
التَّوْبَةُ تُطَهِّرُ القُلُوبَ وَتَغْسِلُ الذُّنُوبَ.(1)
توبه، دل ها را پاکیزه می کند و گناهان را می شوید.
ص: 54
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم :
مَنْ أُعْطِیَ التَّوْبَةَ لَمْ یُحْرَمِ الْقَبُولَ وَمَنْ أُعْطِیَ الدُّعاءَ لَمْ یُحْرَمِ الاْءِجابَةَ.(1)
کسی را که (امکان) توبه دادند، از پذیرش آن بی نصیب و محروم نگذارند و کسی را که (قدرت) دعا بخشیدند، از اجابت آن وانگذارند.
ص: 55
41. بحار الانوار، 110 جلدی، علامه مجلسی، مؤسسه الوفاء بیروت، لبنان، 1404 هجری قمری.
42. تحف العقول، حسن بن شعبه حرانی، انتشارات جامعه مدرسین قم، 1404 هجری قمری، چاپ دوم.
43. تفسیر عیاشی، محمد بن مسعود عیاشی، 2 جلدی، چاپخانه علمیه تهران، 1380 هجری قمری.
44. تفسیر مجمع البیان، شیخ طبرسی، چاپ اول، 1415 هجری قمری، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، لبنان.
45. عیون اخبار الرضا علیه السلام ، شیخ طوسی، 2 جلد در یک جلد، 1378 هجری قمری، انتشارات جهان، چاپ اول.
46. غرر الحکم، عبد الواحد بن محمد تمیمی آمِدی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1366
شمسی.
ص: 56
47. مستدرک الوسائل، محدث نوری، 18 جلدی، مؤسسه آل البیت علیهم السلام ، قم، چاپ اول، 1408 هجری قمری.
48. مشکوة الانوار، ابوالفضل علی بن حسن طبرسی، کتابخانه حیدریه نجف اشرف، چاپ دوم، 1385 هجری قمری.
49. مجموعه ورام، ورام بن ابی فراس، 2 جلد در یک جلد، انتشارات مکتبة الفقیه، قم.
50. مجمع الاحادیث، محمدباقر آخوندی، مرکز نشر رحمت، چاپ اول، قم، 1375.
51. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، 29 جلدی، مؤسسه آل البیت علیهم السلام ، قم، چاپ اول، 1409 هجری قمری.
52. الحکم الزاهره، علی رضا صابری یزدی، ترجمه: محمدرضا انصاری محلاتی، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، قم، چاپ دوم، 1375 شمسی.
ص: 57