آقابابائی، رضا، 1344 _

تاریخ مسجد جامع قم / نویسندگان رضا آقابابایی، حسن قریشی؛ [به سفارش] کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام و مکانت فرهنگی قم . _ _ قم: آستانه مقدسه قم، انتشارات زائر، 1383.

96 ص . _ _ (کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام و مکانت فرهنگی قم، مجموعه آثار؛ شماره 34)

3500 ریالISBN: 967-8567-25-5

فهرستنویسی بر اساس اطلاعات فیپا.

1. مسجد جامع، قم _ _ تاریخ. الف. قریشی، حسن، 1345 _ . ب. کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام و مکانت فرهنگی قم (1383: قم). ج. عنوام.

7 آ 8 ق / 5987 NA20955128/726

کتابخانه ملی ایران38743-83 م

کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام و مکانت فرهنگی قم

مجموعه آثار شماره 34

تاریخ مسجد جامع قم

نویسندگان: رضا آقابابایی _ سید حسن قریشی

ویراستار: ا. علی آبادی

صفحه آرا: محمدعلی محمدی

ناشر: زائر _ آستانه مقدّسه قم

لیتوگرافی، چاپ و صحافی: سازمان چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

نوبت چاپ: اوّل/ پاییز 1383

شمارگان: 1000

بهاء: 1000 تومان

شابک: 5-25-8567-964

کلیه حقوق نشر برای آستانه مقدّسه قم محفوظ است.

مرکز پخش: قم، میدان شهداء (چهار راه بیمارستان)

تلفن: 7742519 ص.پ. 3597-37185

ص: 2

* ایوان شمالی··· 62

شبستان های مسجد جامع (خلاقیتی بدیع و ماندگار)··· 64

الف) شبستان های عصر صفوی··· 64

ب) شبستان های عصر قاجار··· 66

منبر و محراب··· 69

* تاریخچه منبر در اسلام··· 69

* محراب··· 71

* مرمت و احیا··· 74

* فعالیتهای مسجد جامع··· 76

* مرکز فرهنگی حضرت بقیة الله··· 77

1. تأسیس کتابخانه عمومی··· 77

2. واحد آموزش··· 79

3. لابراتوار زبان انگلیسی··· 79

4. واحد نوارخانه و بانک CD امانی··· 80

5. واحد تبلیغات و مراسم··· 80

مسجد جامع قم از دیدگاه اهالی محل··· 81

حکایاتی از حضرت آیة الله العظمی بروجردی (ره)··· 81

* امام جماعت های مسجد جامع··· 83

* مسجد جامع در نیم قرن اخیر از دیدگاه اهالی محل··· 83

واژه نامه··· 86

منابع و مآخذ··· 91

ص: 4

معبد و سجده گاه فاطمه معصومه علیهاالسلام بوده، امروزه نیز پرچم دار فرهنگ ناب فقه جعفری علیه السلام و معنویت و عرفان بوده و ضمن تربیت و پرورش یاران امام عصر ارواحنا فداه، زائران حضرتش را با معارف بلند دینی میزبانی می کند. آری، «زیبد اگر خاک قم به عرش کند فخر(1)».

قم، شهری است که بر ولایت و مودّت اهل بیت علیهم السلام پایه گذاری شده و به همین جهت، پایگاهی برای علویان و شیعیان و دژ تسخیرناپذیری علیه ستمگران بوده است و ائمه علیهم السلام با تعبیراتی خاص و بلند از این شهر یاد کرده اند(2).

از هنگامی که شهر قم مسکن حضرت ستی، فاطمه معصومه علیهاالسلام گردید، بُعد فرهنگی و معنوی آن در کنار تحوّلات اجتماعی و سیاسی متحوّل و شکوفا شد، و از چنان موقعیتی برخوردار شد که جناب حسین بن روح رضوان الله علیه، از نوّاب اربعه، تأیید محتوای یک کتاب علمی و فقهی را مشروط به نظر مساعد علمای قم نمود(3). وجود حوزه غنی و بزرگ شیعه، در این شهر و دفاع علمی از اسلام راستین به وسیله تألیف کتابها، اعزام مبلّغان و زادگاه انقلاب اسلامی بودن و... همه و همه به برکت وجود فرزند رسول خدا، کریمه اهل بیت علیهم السلام در این شهر است.

از آنجا که سال 1383 ه .ش. با یک هزار و دویست و پنجاهمین سالگرد ولادت آن حضرت، و نیز با پایان تجدید طلاکاری گنبد مطهر _

ص: 6

که در زیبایی کم نظیر و بلکه بی نظیر است _ مقارن شده، به منظور معرفی بیشتر آن حضرت و تبیین جایگاه ویژه شهر قم در ترویج فرهنگ تشیّع، به دستور تولیت عظمای آستانه مقدّسه، حضرت آیة الله مسعودی دام عزه «کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام و مکانت فرهنگی قم» شروع به فعالیت نمود. و در چهار موضوع ذیل:

الف. حضرت معصومه علیهاالسلام و آستانه مقدسه؛

ب. قم و فرهنگ تشیّع؛

ج. حوزه علمیه قم؛

د. انقلاب اسلامی در قم،

با محوریّت آستانه مقدّسه، دهها جلد کتاب در موضوعات فوق که اکثر آنها جنبه تألیف داشته و برخی دیگر جنبه تراثی دارد و توسط محققان تألیف و تصحیح شده، اهتمام ورزیده است.

آثاری که در محورهای فوق تدوین و نگارش یافته تنها قدم کوچکی است که می تواند نقطه شروعی برای تحقیقات گسترده و عمیقی باشد که سزاوار موضوعات یاد شده است.

«مسجد جامع قم»از بناهای تاریخی و با سابقه ای کهن است که مطالعه تاریخ قم بدون توجه به سرگذشت این مسجد و تحولات آن در گذر زمان و تأثیر آن بر فرهنگ و تمدن قم، ابتر و ناقص خواهد بود. مؤلفان کتاب حاضر فرزانگان عرصه ادب و فرهنگ جناب آقای رضا آقا بابائی و جناب آقای سید حسن قریشی با تلاش فراوان خود این اثر

ص: 7

ارزشمند علمی و فرهنگی را پدید آورده که صمیمانه از آنان تشکر و قدردانی می کنیم. همچنین از تولیت آستانه حضرت آیة الله مسعودی، معاون محترم اداری مالی آستانه، جناب آقای فقیه میرزایی و مدیریت فرهنگی آستانه که تلاش فراوانی در این امر داشته اند، نهایت امتنان و سپاس را داریم.

بر خود لازم می دانم که اذعان و اعتقاد قلبی خود را ابراز دارم که اگر توفیقات خدای متعال و عنایات کریمه اهل بیت علیهم السلام نبود، از برداشتن کوچک ترین قدمی در این راه عاجز و ناتوان بودیم.

و ما توفیقی الا بالله، علیه توکلت و الیه انیب.

احمد عاب_دی

دبیر کنگره

ص: 0

مذهب و سیاست بوده اند.

مساجد جامع، بارزترین و نمادی ترین بنای شهرها محسوب شده اند و همین موضوع نشانگر این است که در شکل گیری شهرها و توسعه آن، نقش اصلی داشته اند.

مسجد جامع قم یکی از این نمونه های نمادین و ماندگار است که با شاخصه های متعدد، چشم اهل نظر را به خود جلب می نماید. مسجد جامع قم به عقیده مورخان، دوازدهمین نمونه مساجد کهن ایران محسوب می شود. این مسجد یکی از مهم ترین یادمان های تاریخی قم است که یادآور قدمت و عظمت این شهر می باشد. آن چه در این مجموعه تحت عنوان مسجد جامع قم تنظیم شده با دیدی خاص در قالب تاریخی، معماری، گردآوری شده است.

در این جا لازم است از همکاری و زحمات بی دریغِ مسئولان میراث فرهنگی و گردشگری استان قم و مسجد جامع در تنظیم این دفتر کمال سپاس و امتنان را داشته باشیم.

و من الله التوفیق

رضا آقابابایی _ سید حسن قریشی

ص: 10

همواره از نقش اجتماعی _ سیاسی نیز برخوردار بوده است.

اهمیت نقش دینی و اجتماعی مساجد موجب شد که معماران و برخی دیگر از هنرمندان در همه دوره های تاریخی، بیشترین تلاش خود را در راه خلق فضایی مناسب و شایسته برای نیایش صرف کنند. به همین جهت است که مساجد هر دوره ای را می توان نمونه اعلای معماری و هنر آن دوران به شمار آورد.(1)

مسجد، عامل نیرومندی در همبستگی و اتحاد مسلمانان جهان است و اهمیت اجتماعی و فرهنگی آن را نمی توان نادیده گرفت؛ مخصوصا در روزگار معاصر که مسلمانان شور و حرارت صدر اسلام را دگر باره بازیافته اند و مساجد را پایگاه جنبش علیه ستمگران و سلطه جویان ساخته اند.

تأسیس کتابخانه، کانون فرهنگی و رواق ها و شبستان های مساجد این حقیقت را آشکار می سازد که مساجد بدان گونه که بعضی پنداشته اند منحصرا برای ادای فریضه نماز نیست؛ بلکه از مراکز مهم سیاسی، فرهنگی و اجتماعی شهرها به حساب می آید.(2)

در طول تاریخ، مساجد نقش های مختلفی را داشته اند که نشانگر اهمیت و اعتبار آن ها در میان امت اسلامی بوده است. مساجد، کانون عبادی، پایگاه قضایی، جایگاه پرداختن به امور حسبیه، کانون ارتباط جمعی، پایگاه جهاد و نهضت، مرکز آموزش و... بوده اند.(3) برای این که

ص: 12

بتوانیم این موضوع را بهتر نمایان سازیم، از قرآن کریم، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام در شناساندن اهمیت و اعتبار این مکان مقدس الهام می گیریم.

در قرآن، واژه مسجد 22 مورد به صورت مفرد و 6 بار به صورت جمع آمده است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند فرموده: «الا انّ بیوتی فی الارض المساجد تُضی ءُ لاهل السماء کما تضی ءُ النجومُ لاهل الأرض؛ مساجد خانه های من روی زمین اند. همانگونه که ستارگان برای اهل زمین می درخشند، مساجد برای اهل آسمان نورافشانی می کنند»(1). و نیز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «المساجد مجالس الانبیاء؛ مساجد جایگاه پیامبران است»(2).

امیر المؤمنین علی علیه السلام فرمود: «الجلسة فی الجامع خیر لی من الجلسة فی الجنّة لأنَّ الجنّة فیها رضی نفسی و الجامع فیه رضی ربّی»؛ نشستن در مسجد برای من بهتر از نشستن در بهشت است؛ زیرا در بهشت خود را خشنود می سازم و در مسجد پروردگارم را»(3).

امام صادق علیه السلام فرمود: «من مشی الی المسجد لم یضع و فلا علی رطب و لایابس الا سبّحت له الارض الی الارضین السابعة؛ هر کس به سوی مسجد حرکت کند، در برابر هر گامی که بر خشک و تَر می نهد زمین تا طبقات هفت گانه اش بر او تسبیح خداوند را خواهد گفت.(4)

ص: 13

می گردد، مساجد جامع در ارتباط کامل با دولت است و دارالاماره در کنار آن است.

دوره سوم و چهارم: در این دوره مسجد جامع به عنوان مرکز عقیدتی _ سیاسی، نقش عمده ای پیدا کرد و در جوار خود، مدارس و مکاتب عمده ای ایجاد نمود.(1)

وجود انواع کارکردها و فعالیت های یکسان یا مشابه دینی در نقاط مختلف سرزمین های اسلامی، مانع از آن نشده است که مساجد متعلق به هر سرزمینی پذیرای خصوصیات معماری و هنری آن سرزمین باشد. به همین جهت، معماری مساجد هر کشور گویای ویژگی های معماری بومی آن کشور نیز هست. در تاریخ اسلام، در همه شهرها، مکانی که همه امت اسلامی می بایست ظهر جمعه در آن گرد هم آیند، مسجد جامع بود؛ زیرا هدف از این گردهمآیی تنها عبادت نبود، بلکه بیشتر اجتماعی بود از امت به سرپرستی خلیفه یا نماینده او. امام جماعت نیز خطبه اش موعظه ای صرفا مذهبی نبود؛ بلکه همه مسائل سیاسی، نظامی و حتی مالی را مورد بحث قرار می داد.(2)

مساجد جامع در تاریخ اسلام، در دو بعد دارای اهمیت و اعتباراست:

1. بُعد اجتماعی: هفته ای یک بار مردم یکدیگر را در مسجد جامع، هنگام بر پایی نماز جمعه، می بینند، مشکلات هفتگی مردم مطرح می شود و راه حل های آنها را بررسی می کنند، مؤمنان یکدیگر را می شناسند تا در زمان مشکلات به یاری هم بشتابند.

ص: 15

2. نشان دهنده مدنیت اجتماع: در حقیقت، اجتماعات کوچک در مساجد محله به یک اجتماع بزرگ تر هفتگی در مسجد جامع ختم می شود و این اجتماع به اجتماع بزرگ تر سالیانه به نام نماز عیدین منتهی می گردد. بدین جهت، مساجد جامع، شاخص ترین، فراوان ترین و ماندگارترین بنای معماری اسلامی بارزترین و نمادی ترین بنای شهر محسوب می شود، به طوری که در شکل گیری شهر و توسعه آن نقش اصلی داشته است.(1)

بنا شود. از این رو، در سال 265 ه . ق ابوالصدیم اشعری مسجدی را در بیرون شهر بنا کرد و منبر را از مسجد دژپل به آن جا منتقل کرد .بدین صورت، نخستین مسجد جامع قم شکل گرفت.(1)

راه های اصلی، فرعی و ارتباطی بود که در نفوذپذیری و بهره وری کارکردی آن مؤثر بود و ضمن فراهم آوردن زمینه مشارکت مردم و کثرت استفاده از آن، عاملی مثبت در پیوند عاطفی و مؤانست با مسجد به شمار می رفت.(1)

نکته ای که در رابطه مساجد جامع حائز اهمیت است این که کالبد فیزیکی آن در کلیه نقاط جهان دارای یک سری مشخصه های خاص از قبیل استقرار در جهت رو به قبله و در جهت آفتاب و باد، قرار گرفتن محراب در سمت قبله به عنوان مرکز توجه و اغلب بر روی محور اصلی مسجد، وجود تقارن در پلان و مجزا بودن فضای داخل مسجد از محیط اطراف از لحاظ منظر می باشد. مساجد جامع از نظر هویت شهری، قومی یا سیاسی غالبا جزء بلندترین و زیباترین ساختمان های شهر محسوب می شوند.(2)

در گذشته، طراحان و سازندگان مساجد جامع، با تکیه بر سه رکن: عقل، احساس و اشراق، و با اعتقاد به ضرورت تعادل و تعامل میان سه عنصر: فضا،بنا و انسان (در جامعیت فردی و اجتماعی او)، کلیتی نظام یافته را در قالب فضای مکانی مسجد با آرایش منطقی و منضبط عناصر با برانگیختن احساسات و تأثیرگذاری بر جان و روان انسان ها و با در نظر گرفتن تناسبات و ابعاد انسانی، نظم و زیبایی و مقیاس را در بیان یک فلسفه و ارزش اعتقادی به خدمت گرفته مکانی تدبیرشده می آفریدند.(3)

ص: 18

خط اوست که نشان دهنده آن است که مسجد در نیمه نخستین قرن دهم هجری مرمّت شده و در همین عصر است که شاه عباس دوم صفوی در سفری که برای دیدار سفیر عثمانی، به قم داشته، پشت سر ملا محسن فیض کاشانی نماز گزارده است.(1)

2. در خلاصة البلدان آمده است: شیخ عبدالجلیل رازی، از مسجد جامع عتیق دیگری در قم نام می برد که بانی آن ابوالفضل عراقی در عهد طغرل سلجوقی بوده است. این مسجد مناره هایی هم داشته است.

درباره محل مسجد ابوالفضل عراقی، احتمال قوی این است که در حدود میدان کهنه امروزی قرار داشته و دو مناره و سر دری که در اواسط خیابان طالقانی [آذر] و در مشرق میدان کهنه دیده می شود باقی مانده همان مسجد است.

استاد علی اصغر فقیهی معتقد است:

اگر این احتمال صحیح باشد، باید گفت که مسجد مزبور بسیار وسیع بوده است؛ زیرا در فاصله ای در حدود یکصد متر از این سردر و مناره ها، در سمت غربی آن، مناره ای است که از جهت کهنگی و طرز بنا مانند آن دو مناره است.(2)

شیخ عبدالجلیل درباره مسجد ابوالفضل عراقی می گوید: آن مسجد در خارج شهر بوده و بهاء الدین کمال ثابت، مسجد جامع دیگری در میان شهر بنا کرده که هر دوی آن ها را با مقصوره هایی با زینت و منبر و مناره های رفیع و کرسی علما و نوبت عقود مجالس و کتاب خانه های

ص: 20

مملو از کتب طوایف پایه گذاری کرده بودند.(1)

نگارنده تاریخ مذهبی قم معتقد است:

مسجد کمال ثابت در قرن ششم هجری، در میان شهر بود و عوامل طبیعی و حوادثی از قبیل سیل و زلزله آن را از بین برد یا درگیری ها و قتل عام ها سبب ویرانی آن شد. اکنون اثری از آن به جا نمانده، و محل آن از خاطره ها محو شده است.(2)

مؤلف کتاب خلاصة البلدان می نویسد: «اما مسجد جامع شهر که الحال دایر است و تولیت آن با سلسله جلیله سادات واعظ است، سلطان طغرل سلجوقی در ایام سلطنت خود در سنة 528 ه . ق بنا نهاده و موقوفات بر آن نموده است».(3)

در متون تاریخی قم از مسجد جامع قم، دیگر سخنی نیست، تا این که محمد تقی بیک ارباب، از مورخان عصر قاجار، درباره آن می نویسد: «آنچه از سیّاحان شنیده می شود، در هیچ شهری مقصوره ای به ارتفاع و وسعت آن نیست که در کمال استحکام باشد، دیوار آن را با ساروج کشیده اند که از سنگ سخت تر است».(4) همین مؤلف در جای دیگر می نویسد: «اصل بنای آن را ابوالصدیم _ که از رؤسای اشعری و حکمرانان بوده _ بنیان کرده و مقصوره و ایوان رفیع آن مثل گنبد هرمان از سنگ سخت تر است؛ حتی مسجد جامع ساوه و سمنان به اعتبار

ص: 21

مسجد جامع قم نیست».(1)

مدرسی طباطبایی به نقل از مرآة البلدان، بنای مسجد جامع قم را به ابوالصدیم حسین بن علی بن آدم اشعری، به سال 265 ه . ق نسبت می دهد.(2)

«آندره گدار» نیز مسجد جامع قم را از مساجد چهار طاقی که تاکنون شناخته شده اند، دانسته است. او در جای دیگر به استناد از مراة البلدان، اصل بنای مسجد جامع را مربوط به زمان ابوالصدیم دانسته، گفته است: «در حال حاضر، قدیمی ترین قسمتی که از مسجد جامع دیده می شود از دوره سلجوقیان است و ساختمان و مقصوره در زیر پوششی از گچ که آن را پنهان کرده از عهد سلطان سنجر سلجوقی است.(3)

عباس فیض در گنجینه آثار قم می نویسد: «مسجد جامع در آخر شهر واقع شده است و از بناهای قدیم این شهر است که بانی آن بر بنده معلوم نشده است».(4)

او معتقد است سبک بنای مسجد جامع قم بر پیدایش آن در قرن هشتم و نهم هجری حکم می کند و شکوه و عظمت ساختمان نشان گر این است که یک فرد عادی محلی هر چند هم که صاحب مکنت باشد نمی تواند آن را انجام دهد پس بنیانگذار آن را باید در میان پادشاهان یا وزیران ایران جستجو کرد.(5)

ص: 22

در جای دیگری فیض می نویسد: «در کتاب راهنمای قم، در شمار بناهای کهن آمده است که این مسجد از همین بنای مسجد جمعه است و هر چند تاریخ درستی از آن در دست نیست؛ ولی از نوشته ای که در یکی از ستون های آن دیده می شود معلوم می گردد که از بناهای اواسط قرن هفتم هجری است».

محمد حسن خان صنیع الدوله معتقد است: «مسجد حالیه قم از بناهای ابوالصدیم اشعری است». فیض، نظر صنیع الدوله را ضعیف دانسته و معتقد است او مسجد ابوالصدیم را همان مسجد جامع شناخته است. او می گوید: در حالی که سبک بنای مسجد جامع با آثار قرن سوم هجری سازگار نیست. مسجد ابوالصدیم، هم جدای از مناره منفردی که یحیی بن اسحاق اشعری در جوار آن در سال 292 ه . ق بنا نهاده، می باشد.

هدف ابوالصدیم از احداث مسجد جامعی در خارج حصار قم آن بود که مردم کمیدان بتوانند بدون تحمل رنج راه پیمایی در سرما و گرما، در نماز جمعه و جماعت شرکت کنند و به این هدف جز با احداث مسجد در حد وسط این دو حصار نمی توان رسید، زیرا اگر مکان آن در نزدیکی حصار کمیدان بود مردم حصار قم دچار رنج راه پیمایی می شده اند».(1)

فیض معتقد است بانی مسجد جامع، سلطان جانی خان، پادشاه تاتار ترکستان و تاریخ بنای آن سال 755 ه . ق است.(2)

ص: 23

سید کمال حاج سید جوادی در کتاب مساجد ایران می نویسد: مسجد جامع قم بنای عظیمی است که متعلق به عصر سلجوقی و در حدود نیمه اول قرن ششم هجری احداث گردیده است.

استاد علی اصغر فقیهی معتقد است در سال 265 ه . ق، ابوالصدیم حسن بن علی بن آدم اشعری نخستین مسجد جامع قم را در بیرون شهر بنا کرد.(1) در این رابطه، مورخان عصر حاضر نیز نقطه نظرات مختلفی داده اند و ساخت مسجد جامع را حدفاصل قرن سوم تا قرن هفتم هجری دانسته اند. در حقیقت، اختلاف نظر در مورد تاریخ بنیاد مسجد، از یکی دانستن مسجد جامع فعلی با مسجد (عتیق) یا مسجد ابوصدیم قم ناشی می شود.(2) سازمان میراث فرهنگی در ثبت آثار تاریخی، شماره 194 به تاریخ 5/9/1312 بنا را متعلق به قرن ششم هجری می داند.(3)

به عقیده نگارندگان این مجموعه، مسجد جامع عتیق و تاریخی قم مجموعه ای از بناهای چند عصر است. این مسجد پس از مسجد امام، قدیمی ترین مسجدی است که در قم بنا شده و به اعتبار متون تاریخی، زمان احداث آن به عصر سلجوقیان می رسد. بنای گنبد خانه آن قدیمی تر از سایر قسمت هاست. پس در قرون بعدالحاقاتی به مسجد جامع افزوده شده است. و این که برخی از مورخان در باب مسجد جامع با ابوالصدیم دچار اختلاف نظر هستند به خاطر نبود مدارک کافی

ص: 24

است و یا کتیبه هایی در مسجد جامع که این اختلاف نظرها را حل نماید. و بعید به نظر می رسد که مسجد جامع امروزی، مسجد ابوالصدیم باشد؛ زیرا هیچ گونه اثری از مناره در آن دیده نمی شود و احتمال داده می شود که مسجد جامع فعلی به جای مسجد ابوالصدیم بنا شده است.

مسجد جامع با 4200 متر مربع مساحت و زیربنای 2970 متر مربع، بزرگترین مسجد استان قم در طول قرن ها بود.(1)

شاید به همین علت نیز مردم شیعه مذهب ممجان در این مدت در مسجد جامع کمیدان که مسجد حکومتی خلفا به شمار می رفت، حاضر نمی شدند و مدتی نماز جمعه را در مسجد سعد آبادی ها در بازار قم برگزار کردند.

استقرار مسجد جامع و سرای والیان و حکام خلیفه در کمیدان به تدریج موجب توسعه شهر در آن سوی رودخانه گردید؛ به طوری که به اندازه شهری بزرگ تبدیل شد.(1)

رونق کمیدان دیری نپایید و در قرون بعد که حکام شیعی در شهر اصلی قم، یعنی ممجان، اقامت نمودند به تدریج کمیدان رو به اُفول نهاد؛ و در قرون بعد دیگر نامی از آن برده نشد. تا این که بالاخره در دوره سلجوقیان مسجد جامع فعلی به سال 528 ه . ق در قسمت اصلی شهر قم ساخته شد.

* شیوه معماری مساجد جامع ایران

در طول تاریخ معماری اسلامی، طراحان و معماران با شیوه های مختلفی در اقصی نقاط ایران، بناهایی را پدید آوردند که حکایت از ذوق و هنر بی مانند آنان داشته است و در ذیل به دسته بندی های خاص آن اشاراتی می کنیم:

1. شیوه خراسانی: این شیوه در سده اول هجری اوج گرفت و تا سده چهارم هجری ادامه یافت. مسجد دامغان، آدینه اصفهان، مسجد جامع ساوه و مسجد جامع نایین، نمونه هایی از این شیوه بود که از نظر

ص: 26

زمانی تا قرن چهارم و حکومت دیلمیان دوام یافت.

2. شیوه رازی: سده چهارم تا هشتم هجری، زمان بالندگی آن است. مصالح در این شیوه از همان ابتدا از بهترین و مرغوب ترین نوع استفاده می شد. بهره گیری از نقش های شکسته گره سازی با آجر و کاشی، اغراق در ارتفاع بنا و گنبدهای زیبا، از ویژگی های این شیوه است. مسجد جامع زواره و قزوین، نمونه هایی از این مساجد است.(1)

3. شیوه آذری: بعد از حمله مغولان به وجود آمد. ساخت بنا با خشت خام و پخته که جانشین سفال شد، استفاده از کاشی هفت رنگ و معرق، ایوان های بلند با قوس های خاص، پیدایش گنبدهای مخروطی _ هرمی شکل _ و گنبدهای دو پوشش، از خصوصیات این شیوه است. مسجد کبود تبریز، رصدخانه مراغه و مجموعه بناهای حرم امام رضا علیه السلام نمونه هایی از آن است.

4. شیوه اصفهانی: بهره گیری از انواع پوشش های طاق زیبا در گنبد و استفاده از کاشی معرق، از ویژگی های این شیوه است. مبنای مهندسی آن بر اساس اصول ریاضی است. مهم ترین و زیباترین نمونه آن مسجد امام اصفهان است.(2)

به طور کلی، مساجد را می توان به چهار گروه: شبستانی، چهار طاقی، ایوانی و چهار ایوانی تقسیم نمود.

الف) مساجد شبستانی: مسجد فهرج یزد از اولین مساجد شبستانی است که از دو بخش سر پوشیده در جانب قبله و حیاط مرکزی و

ص: 27

ایوان جنوبی آن و صفه هایی در اطراف تشکیل یافته است. دومین مسجد شبستانی، تاریخانه دامغان است که نقشه ای مستطیل شکل با حیاط مرکزی مربع و شبستانی در جهت قبله و رواق هایی در اطراف دارد.

ب) مساجد چهار طاقی: همان طور که از نام آن پیداست، شامل چهار ستون در چهار گوشه مربع می باشد که به وسیله چهار قوس در چهار جهت اصلی نمایان شده است و چون از چهار طرف باز بوده، به چهار طاقی شهرت یافته است. نمونه این مساجد مسجد یزد خواست است که طرح آن چهار طاقی است .

علت شکل گیری این مساجد را در این می دانند که مردم تازه مسلمان شده این مناطق که از ساختار مسجد اطلاعی نداشتند، ابتدا یک درگاه، از چهار طاقی که به طرف قبله بود مسدود کردند و آن را بنا نمودند.

ج) مساجد ایوانی: بسیاری از کارشناسان عقیده دارند که شرق ایران، به ویژه خراسان، جایگاه ایوان هاست. در حقیقت، این سبک از دوره اشکانیان در ایران شکل گرفته است .

اولین ایوان های اسلامی در جنوب و مقابل گنبد خانه شکل گرفت. سپس ایوانی در جهت شمال، قرینه سازی با ایوان جنوبی و گاه برای استفاده از آفتاب زمستان ساخته شد. در بعضی مناطق ایران، این مساجد را به صورت دو ایوانی می ساختند که در عصر سلجوقیان نمود بیشتری یافت، همانند مساجد جامع یزد، سمنان و ساوه.(1)

ص: 28

د) مساجد چهار ایوانی: اولین مسجد چهار ایوانی در ایران، در منطقه خوارگرد خواف شکل گرفت. سپس مساجد جامع اصفهان، زواره و اردستان را نمونه ای از این مساجد می دانند. اوج هنرنمایی مساجد جامع ایران را می توان در مسجد جامع اصفهان دید؛ مسجدی که به مثابه دائرة المعارف هنر اسلامی ایران، تجربیات هزار ساله معماری و روش های مختلف ساختمانی را در بردارد.(1)

در طرح کلی مسجد، قبل از هرچیز، نظم و توازن در ترکیب عناصر فضایی جلوه می کند.(2) معمولاً در معماری اسلامی، صحن مرکزی که رواق آن را در برگرفته و گاه طاق هایی مشبک دارد، رواق ها به مثابه سایه بان به کار می روند و در روزهای شلوغ به عنوان جایگاه عبادت مورد استفاده قرار می گیرند.(3)

معماران دوره اسلامی، مسجد را به شیوه های گوناگون می آراستند. در هر دوره، یکی از عناصر تزیینی در آراستن مساجد متداول بوده است. برای مثال، در عهد سلجوقیان، آجر کاری؛ در عهد ایلخانان، گچ بری؛ در عهد تیموریان و صفویان، کاشی کاری رواج بیشتری داشته است.(4)

مسجد جامع قم با توجه به تقسیم بندی مساجد ایران، بر اساس نقشه و پلان در زمره مساجد دو ایوانی با پلان مربع مستطیل است.(5)

ص: 29

تصویر 1

ص: 30

اسکلت اصلی گنبدخانه آن، متوازن و متعلق به نیمه نخستین قرن ششم هجری است و به اعتبار متون معتبر تاریخی، احداث بنای گنبد خانه پرکار، دو ایوان و چهار شبستان در گرداگرد صحن و یک ورودی با سر دری پرتکلف است.

صورت امکان و دسترسی به سنگ، از آن هم برای بدنه ساختمان مسجد و خصوصا پایه های آن استفاده می کردند و به لحاظ وزن سنگین این گونه مصالح و ضخامت زیاد کالبد مسجد، دیواره های خارجی و طاق های مسجد مانند یک عایق حرارتی ضخیم باعث جلوگیری از تبادل حرارت بین داخل و خارج می شوند. به دلیل اهمیت مساجد به عنوان مهم ترین بنای شهرهای کویری و همچنین فراهم نمودن شرایط آسایش برای نمازگزاران در تابستان، ارتفاع مساجد _ خصوصا گنبدخانه آن _ زیاد است، اکثرا مساجد مرتفع ترین ساختمانِ شهرهای سنتی و مناطق کویری به شمار می آیند.(1)

معماری مسجد نیز چون معماری دیگر بناهای سرزمین ها می بایست با اقلیم همساز و دمساز باشد. در زمستان، شبستان ها و زیرزمین، در بهار شبستان های هم کف، در گرمسیر تابستان ها در شبستان های زیر زمین سر می کنند.(2)

شمار می رود.(1) در معماری اسلامی، مقرنس ها برای اولین بار در گوشه ها و زاویه های گنبد به کار گرفته می شد. معماران اسلامی با استفاده از سقف های گنبدی و با اقتباس از معماری کهن، دست به نوع آوری های فنی و هنری منحصر به فرد زدند که در نوع خود در جهان معماری بی نظیر بود. آنان سقف گنبد را که در دوره ساسانی بر روی پایه مربعی بنا شده بود، بر پایه های هشت ضلعی بنا نهادند. لذا فشارهای وارده از سقف گنبد به گوشه های جانبی هشت گانه منتقل می گردید تا مانع از ریزش گنبد شود. این اضلاع هشت گانه، به صورت مثلث کوچکی که جنبه تزیین داشتند نمایان می شدند. سپس در مراحل بعدی و با استفاده از مصالح انعطاف پذیری همچون گچ، هنر مقرنس کاری گسترش پیدا می کرد.(2)

ساده ترین شکل مقرنس از هفت عنصر منشوری تشکیل یافته که می تواند بر هم افزوده شود و یک برجستگی را تشکیل دهد. این هفت عنصر با هم در پلان یک مستطیل و دو مثلث را نشان می دهند. یکی از مثلث ها دو پهلو برابر و دیگری سه پهلو برابر است .

مقرنس ها عنصر ساختمانی نیستند، بلکه عنصر تزیینی به شمار می روند که اغلب روی یک عنصر معماری مثلاً سر ستون، قوس، فیل پوش زیر گنبد و کتیبه در و پنجره متصل می شوند. مقرنس ها را گاه از سنگ می تراشند، گاه از سفال (کاشی)، اما بیشتر آنها را از گچ می سازند. معمولاً مقرنس ها را در تزیین طاق بندی ها، گوشه های

ص: 33

سقف، به کار می برند.(1)

مقرنس ها به استواری و توازون بنا کمک می کند و گویی سقف آسمان است که بر حجم مکعب زمین قرار گرفته و گردی آسمان را به حرکات خود _ که بر جهات چهارگانه کره زمین است _ مطابق باعناصر چهار گانه: گرما، سرما، رطوبت و خشکی، قرار یافته است ترسیم می کند. در حقیقت، با پیوند آسمان در زمین، جهان به گونه ای نمادین در معماری اسلامی ظاهر شده است و این ریشه در اساسی ترین اصل اسلام که همان وحدت است دارد.

ص: 34

مقرنس ها شباهت زیادی به خانه های زنبور دارند که به شکل طبقاتی روی هم ساخته شده اند؛ برای آرایش دادن عمارت یا برای این که به تدریج از شکل هندسی، شکل دیگری پرداخته شود، مخصوصا از اشکال مربع به اشکال دایره ای که گنبدها به آن قرار می گیرد به کار می رود. معماران، مقرنس ها را با مهارتی خاص ساخته اند که نمی گذارد موجب سنگینی ساختمان شود و بر اصل و پایه فشار وارد آید.(1)

ص: 35

در سر در ورودی در مسجد جامع قم و ایوان شمالی و جنوبی، نمونه هایی از مقرنس های گچی و کاشی های سفالی طراحی شده است. زیباترین مقرنس در ایوان جنوبی نمودار است که دربرگیرنده دو کوه مطبق و معلق در دو طرف آن است و اگر بخواهیم آن را توصیف نماییم، باید بگوییم که همانند دو گنبدپنج طبقه ای است که هر طبقه دارای پنج قطار با پنج حوضچه ی بزرگ و کوچک می باشد.

در میان دو گنبد آویزان هم سه حوض بزرگ وارونه با سطح قوسی آراسته و مزیّن ترنج هایی از کاشی معرق است که در میان قابی از کاشی های سفالی با جدار مثمن (8 تایی) صفه دار نمودار می باشد. بین حوض نیز جداری شبیه با دو گنبد کوچک و معلق با حوضچه های متنوع و منظم در سه ردیف با قطارهای مشابه است که با مهارتی خاص به سقف ایوان آویخته شده است.(1)

این مقرنس بی نظیر و ممتاز که از نقاشی ملات سازی تؤام با رنگ آمیزی طلایی برخوردار گردیده، از دور به صورت مقرنسی از آجر، نمایان است.(2)

تزیین بناهای دوره اسلامی داشت و شیوه های متفاوت هنرمندان کاشی کار به کار می رفت. استفاده از کاشی های یکرنگ، کاشی هفت رنگ، کاشی معرق و تلفیق آجر و کاشی در دوره های سلجوقی، ایلخانی، تیموری و صفویه در تزیین بنا مرسوم بود و تا عصر حاضر ادامه یافته است.(1)

از اواخر دوره تیموری و آغاز دوره صفویه، استفاده از کاشی خشتی یا هفت رنگ در تزیین بناهای گوناگون متداول شد.(2)

تحول و رواج کاشی هفت رنگ را تا حدودی می توان ناشی از دلایل اقتصادی و سیاسی دانست. با توجه به اهمیت معماری و احداث روزافزون بناهای مذهبی و غیر مذهبی در دوره صفویّه، معماران ایران بر آن شدند که در تزیین بناها از کاشی هفت رنگ بهره گیرند. با استفاده از این شیوه، هنرمندان قادر بودند تا از نظر اقتصادی با هزینه کمتری کاشی مورد نظر را تولید نمایند؛ همچنین از نظر ساخت نسبت به سایر کاشی ها به زمان کمتری نیاز داشتند.

برای ساخت کاشی هفت رنگ، ابتدا طرح های مورد نظر را روی کاشی ساده آماده ساخته و سپس نقش و نگارها را به رنگ های مختلف در آورده و سر انجام لعاب داده و به کوره می بردند که هریک از کاشی های مربع خود شکل قسمتی از تزیین را تشکیل می داده است.(3)

ص: 37

در مسجد جامع قم بهترین نمونه کاشی کاری و کتیبه نویسی در ایوان جنوبی آن نمودار است که تزیینات آن مربوط به زمان فتحعلی شاه قاجار، سال 1248 ه . ق می باشد. این کاشی کاری برفراز ازاره ای از سنگ تراش سفید به ارتفاع 20/1 متر است و تمام بدنه ایوان را از بغله ها و اسپرتا به کتیبه کمربندی را زینت بخشیده است. کاشی های آن خشتی، منقشِ هفت رنگ و از آثار هنر فتحعلی شاه است که با نقشه بند اسلیمی و اژدربندی می باشد و در میانه کاشی کاری آن، چند

ص: 38

خط عمودی و افقی از آجر کلوکی و تراش دیده می شود که مانند قابی کاشی ها را در میان گرفته اند و وسط هر قابی، نمایی ساخته شده و در درون هر نما ترنجی دیده می شود که روی آن آیه شریفه «وَ ما خَلَقْتُ الجِنَّ وَ الاِنْسَ الاَّ لِیَعْبُدون» نوشته شده است که این آیه در کتیبه های معابد و مساجد از آثار مخصوص فتحعلی شاه قاجار است و در سینه اسپر بالای پوشش «دو قوسی» سه درگاه ورودی به مقصوره، سه قاب آجری مربع مستطیل گرفته شده که درون آن با کاشی های خوش نقش و زیبا و شفافی تزیین شده است و در قاب وسطی، در ترنجی کشیده شده به خط ریز ثلث، آیة الکرسی و در پایان، «فالله خیر حافظا و هو ارحم الرّاحِمین» نوشته شده است.

ص: 39

در ترنجِ کشیده دیگری، «لااله الاالله، محمّد رسول الله، علی ولی الله» _ تعمیر سال 1365ه . ق _ خوانده می شود و در سوی دیگر «انا مدینه العلم و علیٌ بابها» جلب توجه می کند.

در کمرگاه ایوان، کتیبه ای است کمربندی از کاشی خشتی، زمینه لاجوردی، به خط سفید؛ که روی آن سوره مبارکه جمعه، در پایان «سُبْحانَ رَبّکَ رَبُّ العِزَّةِ عَمّا یَصِفُونَ وَ سَلامٌ عَلی المُرْسَلین وَ الْحَمْدُلِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ» فی تاریخ شهر ربیع الثانی سنة ست و اربعین و ماتین بعد الف من هجرة النبویه» خوانده می شود.

در لبه ایوان از دو قوس بالا و نیز طرفین، به صورت گیلویی و روی آن، طره برجی پیچی از کاشی فیروزه فام که هر یک به اندازه 40 در 40 به کار برده شده است، همانند آثار قرن هشتم هجری منظره ایوان را بسیار زیبا کرده است.(1)

در دو طرف ایوان جرزهایی است به عرض 2 متر و 50 سانتی متر و ارتفاع 18 متر ومتصل به آن صفه محرابی است که بر فراز هر یک ایوانی با پوشش مقرنس بدیع می باشد و در کنار آن نیز جرز دیگری قرار دارد که جمعا چهار جرز می شود و سراپا به کاشی های خوش نقش و زیبا آراسته شده اند و لچکی ها وپیشانی ایوان نیز آراسته به کاشی گره سازی است.

در پیشانی ایوان و دو ایوانچه دو طرف آن کتیبه ای به طول 28 متر و عرض یک متر از کاشی خشتی قرار دارد. روی این کاشی خشتی که با خط خاصی، بر گرفته از خطوط ثلث و نسخ و ریحانی است، آیه ای از

ص: 40

سوره مبارکه نور نوشته شده است.

در مقصوره مسجد، در کمر آن کتیبه ای کمربندی از گچ بری به خط ثلث ممتازِ «شیخ محمد حسن قمی» که روی آن سوره تبارک نوشته شده، وجود دارد و در پایان، عباراتی که نشان از تعمیر مقصوری در 529 ه . ق و احداث شبستان های آن از طرف فتحعلی شاه در سال 1246 ه . ق گچ بری شده است، به چشم می خورد.(1)

تزیینات کاشی مجموعه ایوان جنوبی، ابتدا از طرف مرحوم حضرت آیة الله فیض در سال 1365 ه . ق مرمت شد و مجددا از طرف حضرت آیة الله العظمی بروجردی، در سال 1375 ه . ق تمام مسجد تعمیر و به ازاره سنگی آراسته و مزین گشت.

ص: 41

در ایوان و شبستان های شمالی مسجد جامع نیز مزین به کاشی خشتی است که روی آن به خط ثلث سفید، سوره مبارکه منافقون و در پایان، عبارت « کتیبه به خط محمد رضا الشریف القمی فی تاریخ 1248 ه . ق، نوشته شده است»[به چشم می خورد].

در دو طرف آن، دو چشمه و در قسمت بالا و دو طرف ایوان و ایوان فوقانی با پوشش مقرنس گچی با جرزهای آجری و لچکی های کاشی کاری مقطعی دیده می شود.

سر در ورودی نیز کتیبه ای کمربندی از کاشی خشتی با زمینه لاجوردی دارد که روی آن به خط ثلث، آیات سوره جمعه [نوشته شده] و در پایانِ کتیبه جمله «اقل الحاج شیخ عباس مصباح زاده 1381 ه . ق» خوانده می شود.(1)

بهره جستن فراوان از آجر به عنوان اصلی ترین مصالح در بناهای عمده ناحیه مرکزی ایران، گویای توجه به دو نکته مهم فنی در این مصالح _ با توجه به ویژگی های آب و هوایی بخش عمده ای از این سرزمین _ است.

ضریب انقباض و انبساط آجر در برابر گرما و سرما به گونه ای است که از ایجاد ترک در بنا جلوگیری می کند. آجر در مقایسه با دیگر مصالح، از قدرت ذخیره انرژی حرارتی برخوردار است و در نتیجه، نوسان های حرارتی محیط خارج از جدار بنا به داخل، شدید نیست و بدون دخالت وسایل گرما زا و خنک کننده می تواند شرایط و فضای مطبوع تری فراهم آورد.(1)

«آجر در معماری ایران نه به عنوان ذره ای در مقابل کلان معماری نمود دارد، بلکه چون واحدی است که در معماری می نشیند. کامل تر بگوییم، همچون نت است در ساختمان یک موسیقی سمفونیک، یا همچون کلمه است در شعر. غرض، مقایسه شعر و موسیقی با معماری نیست، بلکه هدف نمایاندن اهمیت یک عنصر در معماری، به کار رفته است. خصیصه کامل این عنصر ساختمانی در معماری آجری اصیل، به غایت محسوس است. آجرها در ترکیباتشان با یکدیگر، تابع ریتم و هندسه خاصی هستند که آن ها را شکل و حالت می بخشند.(2)

ص: 43

آجر به عنوان یک عنصر تزیینی، کارآیی آن را دارد که با تمامی عناصر تشکیل دهنده یک بنا بیامیزد و یا به شکل یک عنصر مجرد تزیینی جلوه گری کند و در حالتی که صرفا جنبه تزیینی دارد، بار اضافی است که به سازه اصلی متصل می شود».(1)

معماران عهد سلجوقی بعد از دست یابی به عوامل و عناصری که با آن ها می توانستند بناهای بزرگ ایرانی را به وجود آورند، ظاهرا از سبک های ساختمانی خود راضی شدند و از آن پس، همّ خود را مصروف تزیینات بناها کردند. در این کار، ابتدا از آجر به عنوان یک عنصر تزیینی استفاده کردند و مصالح آجری در بناها به شیوه بسیار ماهرانه به کار گرفته شد؛ به گونه ای که تمام سطح خارجی بناها رابا نماسازی آجری نمایش داده اند. در این عنصر، نکات تزیینی در آجر کاری عبارت بودند از: بافت آجر کاری، مفاصل ردیف ها، پستی و بلندی آجرها، حالت و رنگ سطوح آجری و حتی سایه هایی که با آجرهای برجسته و فرو رفته تشکیل می شد. در این دوره، غنی ترین طرح ها و فرم های تزیینی در دیواره ها، پوشش ها، سقف ها و مناره ها از آجر ابداع شد.(2)

به کار بردن آجر در مسجد جامع به عنوان عمده ترین مصالح در کار ساختمان، در تمامی قسمت ها و اجزای بنا، از پی گرفته تا جرزها و ستون ها و دیوارها و چشمه پوشش ها، استفاده شده است و با به کارگیری این مصالح در تمامی زمینه های ایستایی، استاتیکی، اسکلت

ص: 44

سازی و آذین، بهره جسته می شود؛ تا بتوانند به خلق شاهکاری کم نظیر دست بزنند.

در این باب، از جمله مهارت استادان ایرانی در اجرای نمونه هایی از پوشش ها به سطح وسیع به یاری آجر در این مکان تابدان پایه رسیده است که به قولی، اگر طرح آنها بر روی کاغذ به متخصصان ناآشنای معماری عرضه گردد برای اجرای آن جز بتون راه دیگری را پیشنهاد نخواهند کرد.

در مسجد جامع، از آجر در ایوان ها، شبستان و گنبد استفاده کرده اند و برای استحکام آن از ملاط و ساروج بهره برده اند.(1)

این ورودی دارای سردری مرتفع با طاق مقرنس زیرگچی است. پشت سردر، فضای ورودی قرار دارد که سقفی رسمی بندی دارد. مخاطب با گذر از فضای ورودی ازطریق یکی از طاق های جبهه غربی، به حیاط مسجد می رسد.

فضای ورودی در راستای محور سردر با نمای داخلی صحن ایجاد شده، و این نکته خود می تواند گویای عدم همزمانی ساختمان سردر با

ص: 47

مسجد باشد؛ البته این عدم همخوانی می توانست به صورت زیباتری نیز در طرح ورودی حل و فصل شود.(1)

سردر ورودی مسجد، درست مقابل ورودی مدرسه جهانگیرخان واقع شده که بیانگر ارتباط مکان عبادت و کسب علم و دانش است .(2)

سردر به دهانه 6 متر، عمق 2 متر و ارتفاع 1 متر، دارای جدار سفید کاری، پوشش مقرنس گچی و کتیبه کمربندی از کاشی خشتی که از آثار فتحعلی شاه قاجار است که تعمیر و کتیبه کاشی مورخ 1381 ه . ق، جایگزین کتیبه قدیمی شده است.

در طرفین سردر جرز آجری و در جانب آن، صفه ای با پوشش مقرنس مشتمل بر دو طبقه فوقانی و تحتانی است.(3) در قسمت کمر آن کتیبه ای کمربندی از کاشی خشتی زمینه لاجوردی قرار دارد که روی آن به خط ثلث آیات: «یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اِذا نُودِیَ لِلصَّلوة.... وَ اللّهُ خَیرُ الرّازِقین» از سوره جمعه، آورده شده و در پایان کتیبه، جمله «اقل الحاج شیخ عباس مصباح زاده 1381 ه . ق» خوانده می شود. ورودی مسجد جامع از دو لنگه در تشکیل شده که زنجیری بزرگ نیز بر روی آن نصب شده است. در عصر قاجار به دلیل نبود عدالتخانه و رسیدگی به اختلافات، مکان های مذهبی مانند امامزاده ها و مساجد جامع مکانی برای پناه مظلومان و رهایی از مجازات حاکمان محلی بود. زنجیر ورودی مسجد جامع قم نمودی از یک مکان امن در میان مردم بود و

ص: 48

معنی باطنی آن چنین بود که هر کس حلقه های زنجیر را در دست می گرفت از شر شیطان به خداوند پناه می برد و امنیت می یافت.(1)

از پیشخوان که وارد مسجد جامع می شویم، به فضایی قدم می گذاریم که هشتی نامیده می شود. سپس با عبور از آن، به صحن و میانسرای مسجد وارد می شویم.(2) هشتی مسجد جامع با 20/5 متر طول و 4 متر عرض یک متر از سطح خیابان فرعی پایین می باشد.

ص: 49

که آن را واژگون قرار داده باشند، آراسته به مقرنس آجری است که بدنه آنها حوضچه ها و دیوار با نقشه ظریفی گچبری و رنگ آمیزی شده که هر یک با نقشه دیگر متفاوت است.(1)

در اضلاع شرقی و غربی مقصوره، در وسط یک نما و در دو طرف آن دو درگاه با دیوار آجری زیبا و پوشش در قوسی است که به طرف شبستان های مسجد باز می شود.

ص: 53

ص: 54

در کمرگاه مقصوره مسجد جامع، کتیبه ای از گچ بری به خط ثلث ممتازِ شیخ محمد حسن قمی که روی آن سوره تبارک نوشته شده، وجود دارد که در پایان، عباراتی که نشان از این که تعمیر مقصوره از طرف فتحعلی شاه در سال 1246 ه . ق صورت گرفته و گچ بری شده به چشم می خورد که در گذر زمان ساییده و محکوک شده و خواندن آن مشکل بود.(1) این گچ بری در سال 1381ش توسط سازمان میراث فرهنگی استان قم در طی یک طرح بازسازی و مرمت، قابل رؤیت گردید.

گچ بری ها تا فاصله ای پیرامون شش متر می باشد. بالای کتیبه تا آغاز قسمت کروی سقف، با نقش و نگار رنگین به سبک خاص و با مقرنس کاری در زاویه های خاص و بالای محراب آراسته شده است. در زیر سقف 16 نما، 8 نورگیر مشبک در میان طرح افکنده شده و با اشکال هندسی سقف رنگ آمیزی شده و جلوه و عظمت خاصی به بنا داده است.(2)

گنبد خانه مسجد جامع، محراب را در خود گرفته است و محور شریف قبله را پایان داده است و نقطه اوج و غایت فضای مسجد را تعین می بخشد. ترکیب کلی مسجد به گونه ای است که گویی همه تلاش معمار برای راهنمایی و رسانیدن مخاطب به این منزل نهایی - گنبد خانه _ بوده است.

ص: 55

گنبد خانه از صحن دیده نمی شود؛ اما کشیدگی صحن و تأکید بر محور قبله و ایوان عظیم سمت قبله در واقع همه را به سوی او می خوانند. این قسمت بنا مطابق معمول قاعده ای مربع و سقفی مدور دارد، اما منطقه انتقال از مربع پایه به دایره سقف به روشی صاف با استفاده از مقرنس هایی با طاسه های درشت در دور تا دور گنبد طراحی شده و از ممیزات این گنبدخانه محسوب می شود.(1)

طول مقصوره و دور گوشواره آن 69/39 متر می باشد(2).

گوناگون گنبد به وجود می آید.(1)

گنبدها گاه یک پوسته، گاه دو پوسته و گاه رُک، با توجه به دوران های معماری اسلامی، تقسیم بندی می شود. گنبدها اصولاً جنبه حفاظتی دارند؛ ولی این عنصر حفاظتی گاه مانند سایر عناصر انتفاعی، عملاً دارای جنبه های هنری است. به عبارت دیگر، ذوق و سلیقه زیبایی خواهی در آن وجود دارد.(2)

گنبد رفیع مسجد جامع قم، از باشکوه ترین و رفیع ترین گنبدهای مساجد ایران است که از نوع یک پوسته و آثار عصر سلجوقی است که ارتفاع آن از سطح صحن یا میانسرا حدود 30 متر می باشد. مهم ترین نماد کالبدی مسجد از دور گنبد است که چون پوسته ای که آسمان را خیمه زده و به درون برده است و سر بر درون دارد و در نقطه مقابل آن دستی از زمین به آسمان برآمده و به گِل نشسته است.(3)

این ایوان به دهانه 3/13 عرض 8/6 متر و ارتفاع 18 متر است. راستای اصلی این ایوان روی به سوی قبله دارد و نمای آن سه برابر نماهای دیگر حیاط ارتفاع پیدا کرده است.(1)

نمای ایوان جنوبی به شکلی است که گویی نیم گنبد را در چهار چوب دیواره ها جای داده است تا مانند قاب آنها را احاطه کند، مثل یک

ص: 58

اثر هنری که درون چهار چوب یک قاب جاسازی شده است.

این چنین ایوانهایی دو هدف همزمان را دنبال می کردند: 1. نشان دادن عظمت و شکوه مذهب تشیع.

ص: 59

2. نمایش قدرت و ابهت حکومت و سلطان.(1)

ایوان جنوبی از نظر سبک بنا و فاصله میانی آن با مقصوره، بدون هیچ انحراف روی به سوی قبله دارد. در این چیزی که حس استعجاب معماران هنرمند را بر می انگیزد مقرنس گچی پوشش آن می باشد. نقشه کاشیکاری جدار آن را در میان قابهایی از آجر کلوکی و تراش توأم با نمابندی و کتابت متعدد موضعی و کمربندی، جالب توجه است.(2)

مقرنس پوشش آن با نقشه گیج کننده ای طراحی شده متضمن دو کوه مطبق و معلق در دو جانب است که به دو گنبد پنج طبقه ای که هر طبقه دارای پنج قطار و با پنج حوضچه بزرگ و کوچک می باشد.

در میان دو گنبد آویزان، سه حوض بزرگ وارونه با سطح قوسی آراسته و مزین به ترنج هایی از کاشی معرق است که در میان قابی از کاشی های سفالی با جدار 8 تایی صفه دار نمودار می باشد.

این مقرنس بی نظیر و ممتاز که از نقاشی ملات سازی، تؤام با رنگ آمیزی طلایی برخوردار گردیده، از دور به صورت مقرنسی از آجر نمایان است. در طرفین ایوان، جرزهایی است به عرض 5/2 متر و ارتفاع 18 متر و متصل به آنها صفه محرابی و بر فراز هر یک ایوانی با پوشش مقرنس بدیع و در جنب آن جرز دیگری است که جمعا چهار جرز می شود و سرا پا مزین به کاشی های خشتی خوش نقشند و لچکی ها و پیشانی ایوان نیز آراسته به گره سازی و در پیشانی ایوان و دو

ص: 60

ایوانچه جنبین آن کتیبه ای است به طول 28 متر و عرض یک متر از کاشی های خشتی به خط خاص مأخوذ از ثلثی و نسخ و ریحانی؛ که روی آن به طور متداخل، آیه مبارکه نور خوانده می شود.

تزیینات کاشی ایوان جنوبی، مربوط به عصر فتحعلی شاه که به سال 1248 ه . ق بوده که به مرور شکسته و ریخته شده بود و یک بار از ناحیه مرحوم آیة الله فیض در 1365 ه . ق، و مجددا از ناحیه آیت الله العظمی بروجردی در سال 1375 ه . ق تعمیر شده است.(1)

این ایوان، مظهر جمال و زیبایی و اعتدال و یکنواختی است؛ زیرا تمام اجزای آن در جای خود قرار گرفته و متناسب است.(2)

ص: 61

ایوان جنوبی مسجد جامع که در جانب قبله می باشد، مرتفع ترین و عریض ترین ایوان مسجد جامع است که با قاب پرهیبت خود، گنبد شبستان مسجد را پشت خود مخفی کرده است و مانع می شود گنبد، شکوه خود را برای ناظر واقع در صحن جلوه گر سازد.

ایوان جنوبی مسجد جامع از طریق سه درگاه بزرگ و کوچک به مقصوره یا گنبد خانه ای مربع وصل می شود.(1)

در دو طرف آن دو چشمه و در قسمت بالا و دو طرف ایوان، دو ایوان فوقانی با پوشش مقرنس گچی با جزرهای آجری و لچکی های کاشی کاری معقلی وجود دارد.(1)

در لبه ایوان از بالا تا پایین، طره ای است که از کاشی فیروزه ای و بسیار زیبا که به قرینه ایوان جنوبی می باشد. و در حقیقت، در عصر قاجار، معماران ایرانی خواسته اند ایوانی روبروی ایوان جنوبی با یک محور تقارن به سمت حیاط مسجد ایجاد کنند.(2)

دو چشمه اطراف ایوان 2/7 متر دهانه دارد و ستون های آن 1 تا 5/1 متر ضخامت دارد.

ص: 63

ص: 65

این شبستان 15/47 متر طول و 30/13 متر عرض دارد و هم اکنون قسمتی از آن سالن مطالعه و کتابخانه مسجد جامع شده است. مساحت این شبستان حدود 627 متر می باشد. نقطه مقابل شبستان شرقی ،شبستان غربی مسجد واقع است که از آثار عصر ناصرالدین شاه قاجار است که دارای 9 درگاه در سه ردیف است که از نظر سطح نسبت به شبستان شرقی حدود 2 متر بلندتر است و دلیل آن وجود زیرزمینی است که در این قسمت مسجد بنا شده است.

این زیرزمین در سال 1305 ه . ق به دستور نظام الدوله شیبانی (شهاب الملک) _ بانی گلدسته های صحن عتیق حرم مطهر حضرت معصومه علیهاالسلام _ به منظور استفاده در ایام تابستان، احداث گردیده است.(1)

ص: 67

ص: 68

این شبستان با 44 ستون در دو طبقه، باطول 60/39 متر و عرض 60/12 در آغاز عصر ناصری بنا شده است. فاصله ستون ها، متفاوت است که بعضی 15/1 متر فاصله و اکثر آن 15/3 متر از هم فاصله دارند.

در نقطه مقابل ایوان جنوبی، شبستان های شمالی که از دو قسمت یاد شده کوچک تر است ایوان شمالی را در میان گرفته است. ترکیب این ایوان و شبستان نیز از دیدنی های مسجد است.(1)

شبستان های شمالی مسجد در دو طرف ایوان شمالی چهار چشمه پوش دارد.

چوب آن است. این منبر دارای دو پله بود و یک نشستگاه داشت. در زمان معاویه، منبر جدیدی ساخته شد. سپس الموفّق _ خلیفه عباسی _ دستور داد منبرهایی برای شهر مکه و مناطق مِنی و عَرفه بسازند.

پس از آن، در همه ولایات منبر ساختند. معمولاً منابر را از چوب و آجر و آهن می ساختند. اهمیت منبر در دوران اسلامی باعث شد که از آن پس، از اعتبار و حرمت ویژه ای برخوردار شود و منبر و محراب قداست بیشتری به مساجد ببخشد. حاکمان و فرمانروایان نیز منبرهای خود را نماد قدرت و اقتدار می دانستند. رسمیت یافتن هر شهری منوط به داشتن منبر در آن بود.

قدیمی ترین منبر بر جای مانده در ایران، منبر تاریخ دار مسجد جامع شوشتر است که تاریخ صفر سال 445 ه . ق را نشان می دهد.

در مسجد عتیق قم، اولین بار در سال 189 ه . ق با کوشش حمزة بن الیسع اشعری ،زمانی که قم از اصفهان جدا شد، و به صورت کوره (شهرستان) در آمد، منبر قرار دادند.(1)

پس از آن، قم از لحاظ شهری استقلال یافت و پس از رحلت حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام ، رو به آبادانی نهاد و لازم آمد که مسجد جامعی متناسب با وسعت شهر در آن بنا شود. بدین جهت، در سال 265 ه . ق ابوالصدیم اشعری مسجدی در ابتدای شهر بنا نمود. سپس منبر را از مسجد عتیق به مسجد ابوالصدیم انتقال دادند.(2)

ص: 70

در مسجد جامع نیز منبر به عنوان یکی از نمادهای این سنت اسلامی بوده است. هم اکنون نیز در گوشه شبستان غربی مسجد جامع منبری چوبی دیده می شود که یادگار و یادآور حضور حضرت آیة الله العظمی بروجردی (ره) در این مکان مقدس می باشد.

فتحعلی شاه قاجار مزین گشته، دیده می شود. گویا این محراب جایگزین محراب اصلی عصر سلجوقی شده است. در این محراب زیبا در طرح کلی مرمت مسجد در سال 1381 ه . ش تعمیرات اساسی صورت گرفت.

علاوه بر محراب شاه نشین، در شبستان های عصر صفوی دو محراب [دیگر [و جمعا چهار محراب دیده می شود. در شبستان غربی، محراب ها ساده و بی آلایش است. یک محراب نیز در تاریکخانه مسجد دیده

ص: 72

می شود که هم اکنون از آن استفاده نمی شود .سه محراب نیز در شبستان های عصر قاجاریه قرار دارد که یکی از آنان در زیرزمین و دوتای دیگر در شبستان های شرقی و غربی واقع است که یکی از آنان در نوع خود جالب می باشد؛ زیرا این محراب در مکانی پایین تر از جایگاه نمازگزاران قرار دارد تا هم نشانه خشوع امام جماعت باشد و مهم تر آن که کسانی که در حیاط مسجد قرار دارند هم سطح با امام جماعت قرار گیرند، زیرا امام جماعت هنگام نماز نمی تواند بالاتر از مأمومین قرار گیرد. ثانیا، در داخل این محراب و روبروی امام جماعت، مشبک هایی وجود دارد که در فصول گرم سال مانند دستگاه تهویه هوا [کولر] هوای سرد و مطبوع را به داخل محراب هدایت می نماید.

ص: 73

ثالثا، در دو طرف این محراب پلّه هایی وجود دارد و به جایگاهی که مانند منبر است منتهی می شوند که ائمه جماعات پس از اقامه جماعت در آنجا به ایراد وعظ و خطابه می پرداختند.(1) محراب های مسجد جامع با عرض 5/1 متر و ارتفاع 5/3 متر می باشد. بزرگ ترین محراب مسجد جامع در صحن اصلی، 5/4 متر عرض و 8 متر ارتفاع دارد.

در دوران صفویه، قاجار و پهلوی نمونه هایی از مرمت های مسجد جامع را می توان مشاهده نمود؛ خصوصا در 50 سال اخیر بارها از طرف علما و مردم مرمت شده است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سازمان اوقاف و امور خیریه و سازمان میراث فرهنگی مسئولیت احیاء و مرمت مسجد جامع را بر عهده داشته اند.

آنچه در ذیل آمده، گوشه ای از اقدامات انجام شده توسط سازمان میراث فرهنگی استان قم در حد فاصل سال های 1374_1382 است.

الف) سال 1374:

شبستان غربی: 1. جمع آوری آجرهای فرسوده و فرش کف شبستان و جمع آوری خاک های اضافی؛ 2. جمع آوری اسپر ضلع شمال غربی شبستان که به طرف کوچه انحراف داشت؛ 3. اتصال پایه ها در کف زیر زمین با ملاط ماسه و سیمان و آجر؛ 4. احداث کانال دفع رطوبت، پشت دیواره های غربی و داخل کوچه با ارتفاع حدود 4 متر.

ب) سال 1378

1. مرمت گنبد و تشخیص آسیب های وارد به مسجد جامع؛ 2. احداث کانال دفع رطوبت جبهه غربی؛ 3. مرمت نیم گنبد ایوان جنوبی؛ 4. مرمت ازاره خارجی گنبد؛ 5. تعویض آجرهای فرسوده گنبد و مرمت آن؛ 6. بند کشی آجرهای گنبد شبستان اصلی.

پ) سال 1380: 1. کانال کشی جبهه شرقی؛ 2. مرمت بدنه داخلی گنبد خانه؛ 3. مرمت ازارهای گنبد خانه

ص: 75

ت) سال 1381: 1. جمع آوری سنگ های ناهمگون گنبد خانه؛ 2. لایه برداری و مرمت و تیشه کاری سنگ های قدیمی؛ 3. نصب مجدد سنگ های مرمت شده؛ 4. مرمت تزیینات گچی داخل گنبد خانه.

ج) سال 1382: 1. استحکام و دفع رطوبت و سبک سازی و ایزوله بام؛ 2. عملیات مرمت اضطراری در شبستان ها.(1)

فعالیتهای مسجد جامع

مسجد جامع با قدمت بیش از هشت قرن، گنجینه ای از خاطرات دوران ارزشمند و خیمه گاه جمعه و جماعت نسل های متعدد بوده است و پیش از انقلاب دارای خاطرات کتاب گونه ای از حضور حضرت آیة الله العظمی بروجردی است. مسجد جامع همچنین خاستگاه انقلابیون و جان برکفان بسیج در طی دوران پیروزی انقلاب و جنگ تحمیلی بوده است و این وادی، علم، ایمان و عبادت شهدای گرانقدری تقدیم اسلام و انقلاب نموده است.

این مجموعه از سال 1372 ه . ش با شکل گیری کانون فرهنگی حضرت بقیة الله الاعظم عجّل الله فرجه توسط جناب آقای یعسوبی، همراه جوانان عاشق ولایت و رهبری و حمایت های بی دریغ مدیر کل اوقاف استان، امام جماعت محترم و اهالی محل، شکوه و عظمتی خاص یافت و کانونی شد برای جوانان علاقمند به علم و دانش و معرفت دینی.

ص: 76

یکی از قسمت های کتابخانه، خانه مطبوعات است.

ص: 78

می کردند و حضرت آیة الله العظمی بروجردی در آن ماه مبارک هر روز با درشکه ای دواسبه به مسجد می آمدند و نماز بر پا می کردند. هنوز یادگار آن دوران یعنی منبر مبارک در گوشه شبستان غربی همنوا با خاطرات مردم است.

آقای عزیزادگان می گوید: یاد دارم در آن ایام به یاد ماندنی، باد قرمز رنگی در شهر قم وزیدن گرفت. در محوطه صحن مسجد، جهت جداسازی صفوف مردان از زنان، چادرهایی رابا تیرهای چوبی تعبیه کرده بودند. در حین نماز، چادرها فرو ریخت و روی مردم افتاد. مردم در زیر چادرها محبوس شدند، ولی به کسی آسیبی نرسید و همه از آن حادثه به سلامت نجات یافتند.

حضرت آیة الله العظمی بروجردی بدین منظور امر فرمود که گوسفندی قربانی کنند و گوشت آن را میان فقرا تقسیم نمایند.

در حکایتی دیگر نقل می کنند: در زمانی که ایشان در مسجد جامع نماز می خواندند، تگرگ شدیدی هنگام نماز باریدن گرفت. آقا پس از وقوع حادثه، شروع به دعا کردن نمود و فرمود: کشاورزان براوستان که زکات خود را داده اند از این آسیب در امانند. وقتی مردم براوستان به مزارع خود رفتند، دیدند نیمی از مزارع آن جا از این حادثه آسیبی ندیده است.

حاج اسماعیل عزیزادگان نقل می کند: در کودکی، بر اثر بیماری به ضعف اعصاب دچار شدم و حتی نمی توانستم بر روی پا بایستم. خانواده ام مرا برای معالجه، ابتدا به طبیبان قم نشان دادند و سپس

ص: 82

به تهران بردند. چون معالجه نتیجه نداد، به حضرت معصومه علیهاالسلام متوسل شدیم و به زیارت آن حضرت رفتیم. مادر بزرگم دعایی از مفاتیح را برایم خواند. در یکی از روزهایی که حضرت آیة الله بروجردی برای اقامه نماز به مسجد آمدند، هنگام پایین آمدن از درشکه به سوی او شتافتم و دستش را بوسیدم. اطرافیان مرا دور کردند. شب هنگام، در عالم خواب در کنار او در یکی از شبستان ها نشسته و از جد او علی بن ابیطالب علیه السلام شفا خواستم که پس از بیداری از خواب شفا یافتم.

دیده می شد. در میان صحن یک چاه سنگی بزرگ به همراه حوض لوزی شکل، شبیه به حوض مدرسه فیضیه، دیده می شد.

یکی از اقدامات خیر خواهانه مردم محل، سر و سامان دادن به مسجد بود. در آن زمان، چون سیستم آب لوله کشی در قم نبود آب مورد نیاز از نهر آلوچو به سوی مسجد هدایت می شد و در آب انباری حفظ می شد و منبعی نیز به نام منبع کُر برای پاکیزگی مسجد در وسط حیاط قرار داشت. آب انبار مسجد در محدوده کیوسک برق در کنار ورودی فرعی مسجد بود و در کنار آن نیز چاهی قرار داشت، در زمان خشکسالی، به همت افراد خیرخواه، چاه سنگی در محل مسجد جامع حفر شده بود که آب مورد نیاز را تأمین می کرد. پس از راه اندازی آب لوله کشی، این بناها در درون و بیرون مسجد خراب شد. صحن مسجد با همیاری مردم و خرید آجرهای آن با دل و جان فرش شد. حوضی که در وسط حیاط مسجد می باشد یادگار آن دوران است. در آن زمان افراد خیّری نیز بودند که به مرمت مسجد کمک می کردند که می توان به آقاسید ابراهیم و حجة الاسلام علوی کاشانی اشاره کرد که در سنگ فرش کردن صحن و خرید درهای آهنی مسجد همت نمودند. آن طور که اهالی محل نقل می کنند در محدوده صحن مسجد، درختی دیده نمی شد؛ فقط در کنار آب انبار یک درخت توت قرار داشت.

یکی از مراسم های زیبا در مسجد جامع، برف روبی در فصل زمستان بود. به دلیل این که پشت بام های مسجد جامع وسیع می باشد، نیاز به افراد زیادی جهت برف روبی داشت. بنابراین، در آن روزها با

ص: 84

پختن آبگوشت، مردم، با همدلی و همیاری به پارو کردن برف ها اقدام می کردند و آنها را در صحن مسجد می ریختند. برف یا در چاه سنگ بست ریخته می شد یا بستنی فروشان جهت استفاده به آب انبارهای خود می بردند.

مسجد جامع، یاد آور شکوه وعظمت دوران پیروزی انقلاب و جنگ تحمیلی نیز بوده است، حماسه سازی مردم محل در دوران دفاع مقدس را در تصویر شهدایی که آذینبخش ورودی مسجد است می توان به وضوح مشاهده نمود.

ص: 85

پیش طاق: ایوان ورودی، فضایی سر پوشیده و نیمه باز مانند ایوان که در جلوی درگاه ورودی ساخته می شود و فضای دسترسی را از معبر متمایز می کند.

تذهیب: زراندود کردن، طلا کاری، از انواع هنر تزیینی که عموما با رنگ های مختلف نقاشی می شود.

تُرنج: از انواع طرح های تزیینی، از اجزاء طرح و وسایل مقرنس کاری که ممکن است تند یا کند باشد.

جرز: دیوار باربر، پایه ساختمان که از سنگ یا آجر و قطورتر از دیوار ساخته می شود

جلو خان: فضایی وسیع و باز که در مقابل در ورودی مساجد هماهنگ با بافت معماری شده است.

چشمه پوش: طاق چشمه، طاقی که با ساختمان ساده، تمام بارهای وارده از پوشش اصلی در را بر روی باریکه طاق هایی که به کمک تویزه های گچی ساخته شده اند را انتقال دهد.

چلیپا: صلیب، صلیبی شکل.

چهار طاق: اطاق مربع شکل گنبد دار.

ختایی: از طرح های متداول تزیینی است که عمو ما نقش های گیاهی آجریی با ابعاد یک چارک در یک چارک در چهار سانتی متر است.

دالان: راهرو ساده ای که معمولاً فضای خشتی و صحن گنبد خانه را به هم متصل می کند.

دو ایوانی: مسجد یا بنایی که پلان آن دارای دو ایوان است.

ص: 87

رواق: فضایی سر پوشیده و نیمه باز و ممتد پیشخانه، که غالبا ستون دار و در طرفین صحن یا میانسرا مساجد ساخته می شود.

زرین فام: از انواع کاشی بالعابی که در آن از طلا و رنگ طلایی استفاده شده است.

ساروج: ملاتی متشکل از آهک خالص و خاکستر و ماسه بادی که با هم ترکیب می کنند.

شبستان: فضای سرپوشیده بنا، سالن ستون دار و سرپوشیده مساجد.

شلجمی: حجمی شبیه شلغم، از انواع گنبدهای پیازی و تیزه دار.

شمسه: خورشیدی، شبیه خورشید، از طرح های تزیینی، تصویر مدور نقوش.

طاق: سقف منحنی، سقف قوسی شکل، پوشش انحناء داری که بین دو دیواره موازی اجرا می شود.

طاق نما: ایوان کم عرض و مسدود که در قسمت های بنا ساخته می شود و آن را تزیین می کند.

عرقچین: پوشش مدور، پوشش های کم خیز گنبدی که معمولاً برای پوشش زیرین بقعه ها به کار می رود.

فیلپوش: پوشش روی دیوار، طاقی که از گوشه آغاز می شود و هر چه بیش تر می آید باز می شود، پوشش روی دیوار

قندیل: چراغ آویختنی، چراغی که از سقف بیاویزد،لوستر.

کاشی معرق: شیوه ای بدیع در کاشی کاری، مجموعه ای از تکه های

ص: 88

کاشی با رنگ های مختلف که در کنار هم طرحی اصلی را تشکیل می دهند.

کاشی هفت رنگ: کاشی که با قالب خشتی تهیه و لعاب داده می شود.

کاشی معقلی: نوعی کاشی های تزیینی که نقوش آن دارای حرکت شطرنجی است.

گره کشی: اشکال تلفیق شده هندسی، علمی است که از چیدن چند ضلعی ها پهلوی یکدیگر با قواعد خاص شکل می گیرد.

گنبد رُک: گنبدی که پوشش آن شبیه مخروط باشد و غالبا نوک تیز و هرمی است.

گوشوار: بالا خانه های دو طرف تالار.

گوشواره: سازه ای جهت تبدیل مربع به هشت ضلعی برای اجرای گنبد، پیش آمدگی کُنج داخل بنا که با کمک آن می توان مقاطع چهار ضلعی را به هشت ضلعی یا دایره تبدیل کرد.

لچکی: هر چیز شبیه مثلث در بنا.

محراب: طاقنمایی که جهت قبله را معلوم می دارد، محل نشستن واعظ در مسجد.

مدخل: محل ورود، ورودی، درگاه.

مسقف: سقف دار، اتاق سرپوشیده.

مشبک: از انواع طرح های رگ چینی، آجر، یکی از شیوه های گچ بری.

معقلی: ترکیب تزیینی، آجر و کاشی، گره سازی مختلط با آجر و

ص: 89

کاشی.

مقرنس: تزیینات آویزه ای شکل که با آجر، گچ، سنگ و کاشی و چوب در زیر ایوان ها به کار می رود.

مقصوره: محل محراب، قسمتی از مسجد که محراب در آن قرار دارد، جای ایستادن امام جماعت.

منقش: نقش دار، نقش و نگار دار، نقاشی شده.

میانسرا: حیاط، حیاط مرکزی ساختمان.

نما: شکل ظاهری بنا، دیواره بیرونی ساختمان، پوسته خارجی ساختمان ، آنچه از بنا که از خارج ساختمان دیده می شود.

هشتی: دهلیز هشت گوش، فضای سرپوشیده، متصل به کوچه و حیاط (میانسرا).

یزدی بندی: از انواع سقف تزیینی با شیوه ای از شبکه بندی و بافت انواع خاص از نحوه کار بندی زیرگنبد پوشش قوسی شکل ورودی ها که به طور معمول از نظر تزیینی جلوه ای ویژه به فضایی می بخشد، حالتی بین رسم بندی و مقرنس.

ص: 90

8 _ بهو میل، پروجازکاه، معماری مساجد جهان، مترجم؛ حسین سلطان زاده، امیر کبیر، چاپ اول 1373.

9 _ پاپا، دوپولو، معماری اسلامی، مترجم؛ حشمت جزنی، مرکز نشر فرهنگ رجا، تهران 1368.

10 _ پژوهشگاه هنر و فرهنگ اسلامی، دایرة المعارف بناهای تاریخی، حوزه هنری، چاپ اول، 1378.

11 _ پوپ، معماری ایران، غلام حسین صدری افشار، فرهنگان، 1373.

12 _ پیر نیا، محمد کریم، شیوه های معماری ایرانی، نشر فرهنگ هنر اسلامی، چاپ اول 1369.

13 _ تاریخ معماری و شهر سازی ایران، ارگ بم، 5 جلد، میراث فرهنگی کشور 1374.

14 _ تولایی نوین، شادان پرونده، مجموعه معماری مسجد گذشته، حال، آینده، ج 1، دانشگاه هنر 1378.

15 _ حاتم، غلامعلی، معماری اسلامی ایران در دوره سلجوقیان، مساجد چاپ اول، 1379.

16 _ حاج سید جوادی، کمال، مساجد ایران، سروش، چاپ اول، 1375.

17 _ حبیبی، محسن، از شار تا شهر، مؤسسه، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377.

18 _ خسروی، روزبه، مسجد در گذشته و حال و نگاهی گذرا، جلد اول دانشگاه تهران، 1378.

19 _ جوادی، آسیه، معماری در ایران، انتشارات مجرد، چاپ اول،

ص: 92

1378.

20 _ درک، هیل، معماری و تزیینات اسلامی، مترجم؛ مهرداد وحدتی، علمی و فرهنگی، چاپ اول، 1375.

21 _ دستمالچیان، محمد جواد، بافت های تاریخی شهرها را حفظ کنیم، جلد 4، میراث فرهنگی کشور، 1375.

22 _ رازی قزوینی، عبد الجلیل، النقض، تصحیح؛ سید جلال الدین حسین ارموی، محدث، 1331.

23 _ زمرشیدی، حسین، طاق و قوس در معماری ایران، انتشارات کیهان، تهران، چاپ دوم، 1373.

24 _ زندیه، حسین، سیری در تحول هنر و معماری گنبد، مسجد ش 33، مرداد 1376.

25 _ راهنمای قم، انتشارات دفتر آستانه مقدسه قم، 1317.

26 _ سپنتا، عبد الحسین، کاشی کاری در گذشته و حال، شهرسازی ایران، 1375.

27 _ سلطان زاده، حسین، روند شکل گیری شهرها و مراکز مذهبی در ایران، آگاه، تهران، 1363

28 _ سعیدی رضوانی، عباس، بینش اسلامی و پدیده های جغرافیایی، بنیاد پژوهش های اسلامی، آستان قدس رضوی، 1368.

29 _ سعیدیان، عبد الحسین، شهرهای ایران،علم و زندگی، تهران، 1379.

30 _ صفری فرد، علی، معماری اسلامی ایران، سنت زمان مکان، مجله

ص: 93

مسجد، ش 25، فروردین، 1375.

31 _ طباطبائی تبریزی، محمد حسن، تبصرة المسافرین، 1270 ه_ . ق.

32 _ غنیمه، عبد الرحیم، تاریخ، دانشگاهی بزرگ اسلامی، مترجم؛ نور الله کسایی، دانشگاه تهران، 1372.

33 _ فقیهی، علی اصغر، تاریخ مذهبی قم، انتشارات زائر، 1378.

34 _ فراهتی، عباس علی، مسجد در قرآن و حدیث، مسجد شماره 17.

35 _ فقیه محمدی، محمد مهدی، انوار پراکنده، مسجد مقدس جمکران، 1376.

36 _ فولادوند، علی، مسجد، شماره 35، فروردین 1376.

37 _ فیض، عباس، گنجینه آثار قم، 2 جلد، چاپخانه استوار، چاپ اول، 1350.

38 _ قبادیان، وحید، بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

39 _ قمی، حسن بن محمد بن حسن، تاریخ قم، ترجمه؛ حسن بن علی بن عبد الملک قمی، توس، تهران، 1361.

40 _ کریمیان، نادر، مقصوره در مسجد، مجموعه مقالات، ج 1، دانشگاه هنر، 1378.

41 _ کوچک زاده، محمد رضا، تاریخچه قم و مساجد تاریخی آن، انشراح، چاپ اول، 1385.

42 _ کوئل، ارنست، هنر اسلامی، هوشنگ طاهری، بی تا، توس، 1347.

43 _ گالدیری، اوژن، مسجد جامع اصفهان، عبدالله جبل عاملی، میراث

ص: 94

فرهنگی اصفهان، 1370.

44 _ گدار، آندره، آثار ایران، 4 جلد، ابوالحسن سرو قد مقدم، آستان قدس رضوی، 1368.

45 _ گل محمدی جواد، تاریخچه منبر و جایگاه آن در اسلام، ابن سینا، مسجد، شماره10.

46 _ لوئیس برنارد، خاور میانه، حسن کامکار، نشرتی، چاپ اول، 1381.

47 _ مدرسی طباطبایی، حسین، تربت پاکان، 2 جلد، چاپخانه استوار، 1335.

48 _ مشکوتی، نصرت الله، بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی، 1349.

49 _ ملکی، احمد، نقش مسجد در گذر تاریخ، مسجد شماره14، خرداد 1373.

50 _ یوسف کیانی، محمد، ایران معماری، جهاد دانشگاهی، 1378.

51 _ _______________ ، مقدمه ای بر هنر کاشی کاری ایران، موزه رضا عباسی.

52 _ _______________ ، تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی، انتشارات سمت، 1376.

53 _ ولی، طه، منبر و محراب، سید سعید حسینی، مسجد شماره 31، فروردین 1376.

54 _ _______________ ، اذان و مأذنه، سید سعید حسینی، مسجد شماره 33،

ص: 95

مرداد 1376.

55 _ وفایی، عبد الوحید، سیمای قم، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1373.

56 _ هوگ، مارتن، هانری، سبک شناسی هنر معماری در سرزمین های اسلامی، پورجاوند پرویز، علمی و فرهنگی، 1375.

57 _ هیلن، براند، رابرت معماری اسلامی، ایرج اعتصام، شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری، 1377.

58 _ ناصر الشریعه، محمد حسین، تاریخ قم (مختار البلاد) انتشارات دار الفکر، 1350.

59 _ نقره کار، عبد الحمید، پژوهش و همایش مقالات معماری مساجد.

60 _ نوبهار، رحیم، سیمای مسجد، انتشارات علامه طباطبائی، قم، 1372.

61 _ نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسایل، جلد سوم، قم، آل بیت، 1416 ه_ . ق.

ص: 96

ص: 97

ص :98