فرشچیان، رضا.

پیشگامان تشیع در ایران، همراه با رویکردی تفصیلی به رجال اشعریون / رضا فرشچیان ._ قم: زائر، 1384.

252 ص.4-48-8567-964

کتابنامه. ص 245-252 همچنین به صورت زیرنویس.

[کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه (ع) و مکانت فرهنگی قم؛]

1. شیعه _ سرگذشتنامه. 2. اشعریان. 3. شیعه _ تاریخ _ ایران.

9 پ 4 ف 2/55 BP

کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام و مکانت فرهنگی قم

مجموعه آثار شماره 7

پیشگامان تشیّع در ایران

رضا فرشچیان

صفحه آرا: محمد علی محمدی

ناشر: زائر _ آستانه مقدسه قم

لیتوگرافی: بیان _ قم

چاپ: باقری _ قم

نوبت و سال چاپ: اول _ 1384

شمارگان: 1000 نسخه

بهاء: 1800 تومان

شابک: 4-48-8567-964

مرکز پخش: قم، میدان شهداء (چهارراه بیمارستان)، تلفن 7748434 ص.پ: 3597-37185

ص: 2

بررسی نظر دوم:··· 24

بررسی نظر سوّم:··· 25

چگونگی مشرف شدن اشعریان به اسلام··· 26

زمان اسلام آوردن اشعریان··· 27

بخش دوم: اشعریان در خارج از شبه جزیره

48-29

فصل اول: اشعریان در عراق··· 31

فصل دوم: اشعریان در ایران··· 35

بلاد جبل··· 35

زمینه مهاجرت اشعریان به مناطق جبال··· 36

زمان مهاجرت··· 36

علل مهاجرت··· 37

1. شرکت در قیام ابن اشعث··· 37

2. کشته شدن محمد بن سائب بن مالک اشعری··· 38

3. شرکت در قیام زید بن علی علیه السلام··· 39

تعداد مهاجران و سکونت در قم··· 40

نفوذ و قدرت اشعریان در قم··· 40

اختلاف میان اشعریان··· 45

اشعریان در سایر مناطق جبال··· 46

بخش سوم: اشعریان و تشیّع

64-49

فصل اول: تشیّع و اشعریان··· 51

تشیّع در بلاد جبل··· 53

1. آوه··· 53

ص: 4

2. ری··· 54

3. کاشان··· 54

4. فراهان··· 55

5. ماهاباذ··· 55

6. تفرش··· 55

7. قزوین··· 55

تأثیر اشعریان بر تشیّع مناطق جبال··· 56

فصل دوم: خدمات اشعریان در ترویج معارف اهل بیت علیهم السلام··· 57

1. علی بن ابراهیم قمی··· 59

2. محمد بن الحسن الصفار··· 59

3. الحمیری··· 59

4. کلینی··· 60

5. علی بن بابویه··· 60

6. ابن همام··· 61

7. صدوق··· 61

8 . ابن قولویه··· 61

9. ابو جعفر الطوسی··· 62

10. نجاشی··· 62

بخش چهارم: رجال اشعریان

238-65

1 . آدم بن اسحاق بن آدم الاشعری··· 67

2 . آدم بن عبدالله بن سعد الاشعری القمی··· 68

3 . ابراهیم بن ابی موسی الاشعری الکوفی··· 69

4 . ابراهیم بن یزید الاشعری··· 70

5 . احمد بن ادریس بن احمد ابو علی الاشعری القمی··· 71

ص: 5

6 . احمد بن اسحاق··· 74

7 . احمد بن جعفر··· 78

8 . احمد بن حمزة بن الیسع بن عبد الله القمی··· 78

9 . احمد بن سعید··· 81

10 . احمد بن علی الرزای الاشعری··· 82

11 . احمد بن عبد الله بن عیسی··· 83

12 . احمد بن محمد بن عبید القمی الاشعری··· 83

13 . احمد بن محمد بن عبیدالله الاشعری القمی··· 83

14 . احمد بن محمد بن عیسی··· 85

چند نکته در مورد ابوجعفر اشعری··· 95

غلو در نزد قدما··· 97

1. محمد بن علی الصیرفی ابو سمینة··· 101

2. سهل بن زیاد الآدمی ،ابو سعید الرازی··· 102

3. محمد بن اورمة ابو جعفر قمی··· 102

4. احمد بن محمد بن خالد برقی··· 103

5. یونس بن عبد الرحمن··· 104

6 . احمد بن حسین بن سعید ابو جعفر اهوازی (دندان)··· 106

7. امیة بن علی قیسی شامی، ابو محمد··· 106

8 . حسین بن شادویه ابو عبد الله الصفار القمی «الصحاف»··· 107

9. حسین بن یزید النوفلی، ابو عبد الله··· 107

10. محمد بن احمد الجامورانی، ابو عبد الله الرازی··· 107

11. محمدبن موسی بن عیسی السّمان، ابو جعفر الهمدانی··· 107

12. یوسف بن السخت، ابو یعقوب البصری··· 108

15 . احمد بن محمد بن یحیی العطار القمی··· 111

16 . احوص بن سعد بن مالک بن عامر الاشعری··· 114

17 . انس بن بجاد اشعری··· 115

ص: 6

18 . ادریس بن عبد الله بن سعد الاشعری··· 116

19 . ادریس بن عیسی الاشعری القمی··· 117

20 . اسحاق بن آدم بن عبد الله بن سعد الاشعری القمی··· 117

21 . اسحاق بن عبد الله الاشعری··· 118

22 . اسماعیل بن آدم بن عبدالله بن سعد الاشعری··· 119

23 . اسماعیل بن سعد الاحوص الاشعری القمی··· 120

24 . اشعث بن اسحاق القمی··· 120

25 . برید بن عبدلله بن ابی بُردة الاشعری··· 122

26 . بشار الاشعری··· 123

27 . بلال بن ابی بردة بن ابی موسی الاشعری··· 123

28 . بلال بن سعد بن تمیم الاشعری··· 125

29 . بنان بن محمد بن عیسی··· 126

30 . تمیم بن اوس اشعری··· 127

31 . ثمیل بن عبید الله اشعری··· 127

32 . جعفر بن عمران بن عبدالله اشعری··· 128

33 . جعفر بن محمد الاشعری··· 129

34 . الحارث بن الحارث الاشعری الشامی··· 130

35 . حارث بن یمجد الاشعری··· 131

36 . حسن بن حماد الاشعری··· 132

37 . حسن بن عبدالله بن محمد بن عیسی الاشعری··· 132

38 . الحسن بن عبدالصمد··· 133

39 . حسن بن علی الزیتونی··· 133

40 . حسن بن محمد بن عمران··· 135

41 . حسین بن احمد بن ادریس··· 136

42 . حسین بن احمد بن یحیی بن عمران··· 138

43 . حسین بن محمد بن عامر بن عمران الاشعری القمی··· 138

ص: 7

44 . حسین بن محمد الاشعری القمی··· 140

45 . حمزة بن الیسع الاشعری القمی··· 142

46 .حمزة بن یعلی الاشعری، ابویعلی القمی··· 144

47 . داود بن عامر الاشعری القمی··· 144

48 . الریان بن الصلت الاشعری القمی، ابو علی··· 144

49 . زکریا بن آدم اشعری··· 147

50 . زکریا بن ادریس الاشعری··· 151

51 . زکریا بن عمران القمی··· 154

52 . زیاد بن عیاض اشعری··· 154

53 . زید بن ثابت··· 155

54 . السائب بن مالک الاشعری··· 155

55 . سعد بن اسماعیل بن الاحوص··· 158

56 . سعد بن تمیم الاشعری··· 159

57 . سعد بن سعد الاشعری··· 159

58 . سعد بن عبدالله اشعری··· 161

59 . سعد بن عمران القمی··· 166

60 . سعد بن مالک بن الاحوص··· 166

61 . سعد بن مالک بن عامر الاشعری··· 166

62 . سعید بن ابی بردة الاشعری··· 167

63 . سهل بن الیسع الاشعری··· 167

64 . سهم بن عمرو الاشعری··· 168

65 . سعد بن تمیم الاشعری، ابو بلال··· 168

66 . شعیب بن عبدالله الاشعری··· 169

67 . شهر بن حوشب الاشعری··· 170

68 . ضحاک بن عبدالرحمن الاشعری··· 173

69 . عامر بن ابی عامر الاشعری··· 173

ص: 8

70 . عامر بن عبدالله بن قیس الاشعری··· 174

71 . عامر بن عامر الاشعری··· 176

72 . عامر بن عبدالله الاشعری··· 176

73 . عامر بن عمران بن عبدالله الاشعری··· 176

74 . عامر بن لُدَین الاشعری··· 177

75 . عبدربه بن میمون الاشعری··· 177

76 . عبدالرحمن بن صباب الاشعری··· 178

77 . عبدالرحمن بن عَرْزب الاشعری··· 178

78 . عبدالرحمن بن غَنْم الاشعری··· 179

79 . عبدالرحمن بن محمد بن عیسی الاشعری··· 182

80 . عبدالصمد بن محمد الاشعری··· 183

81 . عبدالعزیز بن المهتدی الاشعری··· 184

82 . عبد الله بن ابی بردة··· 185

83 . عبدالله بن براد بن یوسف··· 185

84 . عبد الله بن ابی خلف الاشعری··· 186

85 . عبد الله بن سالم الاشعری··· 186

86 . عبد الله بن سعد الاشعری··· 187

87 . عبدالله بن عامر الاشعری··· 189

88 . عبدالله بن عامر بن براد··· 189

89 . عبدالله بن عصام الاشعری··· 190

90 . عبدالله بن عضاة الاشعری··· 190

91 . عبدالله بن علی بن عامر الاشعری··· 191

92 . عبدالله بن قیس الاشعری··· 191

خاندان ابوموسی··· 193

93 . عبدالله بن معانق الاشعری··· 194

94 . عبدالله بن ملاذ الاشعری··· 194

ص: 9

95 . عبدالله بن موسی الاشعری··· 195

96 . عبدالملک بن عبدالله الاشعری··· 195

97 . عقبه بن خالد الاشعری··· 196

98 . علی بن ادریس··· 197

99 . علی بن اسحاق الاشعری··· 197

100 . علی بن اسماعیل··· 198

اساتید و شاگردان··· 199

تألیفات اشعری··· 199

الف) کتابهای الاشعری به نقل از ذهبی:··· 200

ب: کتابهای اشعری به نقل از «العمد»··· 200

ج) کتابهایی که الاشعری پس از « عُمد» تألیف نموده است:··· 201

101 . علی بن حمزة بن الیسع··· 202

102 . علی بن الریان بن الصلت الاشعری··· 202

103 . علی بن عیسی الطلحی··· 204

104 . علی بن محمد الاشعری··· 206

105 . عمر بن سائب بن مالک··· 207

106 . عمران بن عبدالله الاشعری··· 208

107 . عمران بن محمد بن عمران الاشعری··· 210

108 . عمران بن موسی الاشعری··· 211

109 . عمرو بن بجاد الاشعری··· 212

110 . عمرو بن خارجة··· 213

111 . عمرو بن ابی موسی الاشعری··· 213

112 . عیاض الاشعری··· 214

113 . عیسی بن عبدالله الاشعری··· 214

114 . عیسی بن محمد بن ایوب الاشعری··· 216

115 . غَنْم··· 216

ص: 10

116 . کریب بن حارث الاشعری··· 217

117 . کعب بن عاصم الاشعری··· 217

118 . کعب بن عیاض الاشعری··· 218

119 . مالک بن عامر الاشعری··· 218

120 . محمد بن احمد بن یحیی··· 220

121 . محمد بن علی بن محبوب الاشعری القمی··· 224

122 . محمد بن عبدالله بن قیس الاشعری··· 225

123 . محمد بن عیسی بن عبدالله الاشعری··· 225

124 . محمد بن یحیی الاشعری··· 226

125 . المرزبان بن عمران الاشعری القمی··· 227

126 . موسی بن ابی موسی الاشعری··· 228

127 . موسی بن الحسن بن عامر··· 228

128 . نُمیر بن اوس الاشعری··· 229

129 . ولید بن حرب الاشعری··· 230

130 . ولید بن نُمیر بن اوس الاشعری··· 230

131 . یحیی بن برید بن عبدالله الاشعری··· 230

132 . یسع بن عبدالله الاشعری··· 231

133 . یعقوب بن عبدالله الاشعری القمی··· 232

134 . یوسف بن ابی بردة··· 233

کنیه ها:··· 236

موالی اشعریان··· 239

کتاب نامه··· 245

ص: 11

قم، شهری است که بر ولایت و مودّت اهل بیت علیهم السلام پایه گذاری شده و به همین جهت، پایگاهی برای علویان و شیعیان و دژ تسخیرناپذیری علیه ستمگران بوده است و ائمه علیهم السلام با تعبیراتی خاص و بلند از این شهر یاد کرده اند(1).

از هنگامی که شهر قم مسکن حضرت ستی، فاطمه معصومه علیها السلام گردید، بُعد فرهنگی و معنوی آن در کنار تحوّلات اجتماعی و سیاسی متحوّل و شکوفا شد، و از چنان موقعیتی برخوردار شد که جناب حسین بن روح رضوان الله علیه، از نوّاب اربعه، تأیید محتوای یک کتاب علمی و فقهی را مشروط به نظر مساعد علمای قم نمود(2). وجود حوزه غنی و بزرگ شیعه، در این شهر و دفاع علمی از اسلام راستین به وسیله تألیف کتابها، اعزام مبلّغان و زادگاه انقلاب اسلامی بودن و... همه و همه به برکت وجود فرزند رسول خدا، کریمه اهل بیت علیهم السلام در این شهر است.

از آنجا که سال 1383 ه .ش. با یک هزار و دویست و پنجاهمین سالگرد ولادت آن حضرت، و نیز با پایان تجدید طلاکاری گنبد مطهر _ که در زیبایی کم نظیر و بلکه بی نظیر است _ مقارن شده، به منظور معرفی بیشتر آن حضرت و تبیین جایگاه ویژه شهر قم در ترویج فرهنگ تشیّع، به دستور تولیت عظمای آستانه مقدّسه، حضرت آیة الله مسعودی دام عزه «کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام و مکانت فرهنگی قم» شروع به فعالیت نمود. و در چهار موضوع ذیل:

الف. حضرت معصومه علیها السلام و آستانه مقدسه؛

ب. قم و فرهنگ تشیّع؛

ج. حوزه علمیه قم؛

د. انقلاب اسلامی در قم،

با محوریّت آستانه مقدّسه، دهها جلد کتاب در موضوعات فوق که اکثر آنها جنبه تألیف داشته و برخی دیگر جنبه تراثی دارد و توسط محققان تألیف و تصحیح شده، اهتمام ورزیده است.

ص: 2

آثاری که در محورهای فوق تدوین و نگارش یافته تنها قدم کوچکی است که می تواند نقطه شروعی برای تحقیقات گسترده و عمیقی باشد که سزاوار موضوعات یاد شده است.

بررسی و کاوشی در تاریخ قم و آشنایی با فرهنگ و تمدن حرم اهل بیت علیهم السلام در این شهر مقدس با مطالعه تاریخ اشعریین که پیام آوران مکتب تشیع بوده اند، پیوندی عمیق دارد. به این جهت ضرورت دارد که تحقیقی جامع و گسترده در این موضوع انجام شود که این مهم را به خوبی نویسنده توانا و فاضل فرهیخته جناب آقای رضا فرشچیان به سامان رسانده که لازم است زحمات فراوان ایشان در پدید آوردن این اثر ارج نهاده و صمیمانه از ایشان تشکر و قدردانی نموده، لازم به ذکر است که جناب حجة الاسلام آقای علی اشرف عبدی که از نویسندگان فاضل و متعهد بوده در بازنگری، اصلاح و تکمیل این اثر تلاش فراوانی داشته که از ایشان نیز صمیمانه تقدیر کرده همچنین از تولیت آستانه حضرت آیة الله مسعودی، مدیر عامل محترم انتشارات زائر جناب آقای فقیه میرزایی و مدیریت فرهنگی حجت الاسلام والمسلمین عباسی که تلاش فراوانی در این امر داشته اند، نهایت امتنان و سپاس را داریم.

بر خود لازم می دانم که اذعان و اعتقاد قلبی خود را ابراز دارم که اگر توفیقات خدای متعال و عنایات کریمه اهل بیت علیهم السلام نبود، از برداشتن کوچک ترین قدمی در این راه عاجز و ناتوان بودیم.

و ما توفیقی الا بالله، علیه توکلت و الیه انیب

احمد عاب_دی

دبیر کنگره

ص: 3

ص: 4

اشعریان طی دو فصل آمده است: فصل اول به مقدماتی برای شناخت اشعریان و فصل دوم به اسلام آوردن آنان اختصاص یافته است.

در بخش دوم، فعالیت های اشعریان در خارج از شبه جزیره عربستان بحث شده است. این بخش به دو فصل «عراق» و «ایران» تقسیم شده است:

فصل نخست، به شاخه های خاندان اشعری در عراق، فعالیت ها و مذهب آنان و فصل دوم به مهاجرت و حضور گسترده اشعریان درمناطق جبال، به ویژه قم و قیام های قمی ها علیه حکومت مرکزی پرداخته است.

بخش سوم در دو فصل به چگونگی گرویدن اشعریان به تشیّع و نقش آنان در گسترش آن مذهب اختصاص یافته است: در نخستین فصل، چگونگی ارتباط اشعری ها با مکتب تشیّع و بررسی گرایش مردمان مناطق جبال به آن مکتب و احتمال تأثیر پذیری آنان از تشیّع اشعریان، مورد کاوش قرار گرفته و در دومین فصل، خدمات اشعریان به شیعه مطرح شده است.

به سبب اهمیتی که محدّثان اشعری در ترویج مکتب تشیّع داشته اند، بخش چهارم به معرفی محدثان و راویان این خاندان پرداخته و حجم بیشتر کتاب را به خود اختصاص داده است. در این بخش، بیش از 130 تن از محدثان و سایر سرشناسان اشعری معرفی شده و از نگاه رجالی - تاریخی، شخصیت آنان کاوش شده است و در صورت اختلاف نظر کارشناسان، سعی بر آن است تا نظر درست ارائه شود.

از آنجا که از برخی اشعریان، اطلاع کافی نداریم و نقشی در خور نیز در حدیث و تاریخ نداشته اند و برای پرهیز از زیاده نویسی، تنها فهرستی از 42 تن از آنان را در انتهای این بخش ملاحظه خواهید کرد.

و چون جمعی از محدثان و دیگران در زمره موالی اشعریان بوده و از اشاعره اصیل به شمار نمی رفته اند، جهت دوری از اشتباه، فهرستی از این گروه _ با اشاره به نکات مهم زندگی ایشان _ در پایان کتاب ذکر شده است.

در پایان بر خود لازم می بینم که از زحمات مرحوم استاد علی اکبر غفاری قدردانی

ص: 6

و تشکر نمایم، آن بزرگوار با دقت ویژه ای دست نوشته اینجانب را ملاحظه نموده و در مواردی نه چندان اندک نظر خود را مرقوم نمودند که در موارد ضروری در پانوشتها به آنها اشاره شده است.

از دست اندرکاران کنگره بزرگداشت مقام حضرت معصومه علیها السلام که زمینه چاپ و انتشار این نوشتار را فراهم نموده اند به ویژه آقایان حجة الاسلام والمسلمین احمد عابدی و حجة الاسلام والمسلمین عبدی نیز قدردانی و تشکر می نمایم و از درگاه ایزد منان برای تمامی خادمان خاندان علم و عصمت توفیق روزافزون را خواستارم.

رضا فرشچیان

ص: 7

ص: 8

ص: 10

جوهری می نویسد: عرب با حذف دو یاء نسبت، اشعرون می گویند؛ مانند: جاءتک الأشعرون.(1) در قصیده ای از ابوطالب آمده است:

و حیث ینیخ الاشعرون رکابهم بمفضی السیول من اساف و نائل(2)

ابن الغضائری از حسن بن حمد بن بندار قمی روایت می کند: هنگامی که محمد بن اورمه به غلو متّهم شد، اشاعره در صدد قتل وی برآمدند: «ان محمد بن اورمه لما طعن علیه بالغلو، بعث الیه الاشاعره لیقتلوه»(3)

علامه شوشتری در بیان مراد از اشاعره می گوید: اشاعره نَسَبی مراد است که احمد اشعری و اتباع اویند؛ نه پیروان مکتب ابوالحسن اشعری: المراد بالاشاعرة نسبا - ای احمد الاشعری و ذووه - لا الاشاعرة مذهبا، الاشعری المعروف و اتباعه.(4)

اگر چه هر سه نوع جمع در مورد این خاندان به کار برده می شود، ولی اینان بیشتر به اشعریون معروفند تا اشعرون و اشاعره.

العرب من ولد اسماعیل علیه السلام لان عدنان و قحطان یستوعبان بطون العرب القحطانیة و العدنانیة».(1)

سمعانی در الانساب، بابی را به نام «فصل فی نسب العرب و اصلهم» بدین موضوع اختصاص داده است. وی در این باب، حدیثی از حضرت محمّد صلی الله علیه و آله نقل می نماید که بر طبق آن، عرب از نسل «سبأ» می باشد(2) که منافاتی با قحطانی بودن اعراب ندارد؛ زیرا سبأ، نیز از اولاد قحطان به شمار می رود.(3)

خود نقل کرده اند.(1) در حدیث آمده است: از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پرسیدند: سبأ چیست؟ زمین است یا زن؟ آن حضرت فرمود: تیره اعراب؛ وی مردی است که پدر جمعی از اعراب است. آن حضرت، ضمن شمارش، به اشعریون نیز اشاره فرمود:

عن فروة بن مسیک المرادی قال: اتیت النبی فقلت: یا رسول الله... فقال رجال یا رسول الله: ما سبأ؟ ارض ام امراة؟ قال: لیس بارض و لا امراة و لکنه رجل ولد عشرة من العرب فتیامن منهم ستة و تَشأم منهم اربعة... و اما الذین تیامنوا: فا لازد و الاشعریون و حمیر و مذحج و أنمار و کندة.(2)

«جوهری» و «صاحب حماة» بر این باورند که اشعر، فرزند سبأ می باشد(3) و نسبتش تا قحطان چنین است: اشعر بن سبأ بن یشجب بن یعرب بن قحطان.

«قلقشندی» در مورد نظر «صاحب حماة» می گوید: بنو اشعر بر طبق رأی «صاحب حماة»، قبیله ای از قحطانیه می باشند که فرزندان اشعر بن سبأ هستند و «صاحب حماة» ابوموسی اشعری صحابی را از آنان دانسته است.(4) وی در جای دیگر، در مورد نظر جوهری و صاحب حماة می گوید: بر اساس این نظر، اشعر بن سبأ برادر حمیر و کهلان می باشد:

والذی ذکره الجوهری ان الاشعر، ابن سبا، اخ لحمیر و کهلان و تابعه علی هذا ، المؤید صاحب حماة فی تاریخه.(5)

حزم(1)، ابن اثیر(2)، ابن سعد(3)، بلاذری(4) و سیوطی(5) اشعریون منسوب به «نبت بن ادد» هستند و نسبشان تا سبأ چنین است: نبت بن ادد بن زید بن یشجب بن عریب بن زید بن کهلان بن سبأ.

قلقشندی نام پدر اشعر را «أد» دانسته و نسب وی را همانند ابن خلدون تا کهلان رسانده است.(6)

می زیستند. در تاریخ قم آمده است: کلبی و هیثم بن عدی گویند که اشعریان و بنی عک بزبید و رمع فرود آمدند... و این دو شهر از آنِ اشعریان است.(1)

در مراصدالاطلاع آمده است: زبید نام یک وادی در یمن است و در آن شهری به نام حصیب وجود دارد. امروزه به حصیب، زبید گویند.(2)

ابن ابی دمینة همدانی، حصیب را سرزمین اشعریون می داند:

«حصیب، قریه زبید است و آن سرزمین اشعریان است و در برخی نقاط آن بنووافد با اشعریان آمیخته وهم مسکن شده اند».(3) و رمع را قریه ابوموسی دانسته اند. رمع در بلاد اشعریون و در نزدیکی زبید می باشد.(4)

اشعریون پس از مهاجرت بسوی پیامبر صلی الله علیه و آله و اسلام آوردن، به علت جنگ ها و فتوحاتی که باعث گسترده شدن حوزه نفوذ اسلام شد، به گوشه و کنار جهان اسلام کشانده شدند؛(5) از جمله به عراق، ایران، شام و اندلس مهاجرت کردند.

ابن حزم می گوید: گروهی از اولاد ابوموسی در بصره و کوفه می باشند: «ولهم بالبصرة و الکوفة عدد»(6) و طبری از حضور اشعریون در کوفه یاد کرده است.(7)

نویسنده تاریخ قم، علل هجرت اعراب اشعری به قم و آوه را ذکر کرده(8) و ابن حزم از حضور آنان در قم سخن گفته است،(9) که اِن شاء الله در بخش دوم کتاب به آن خواهیم پرداخت.

در مورد اشعریون شام می توان به برخی از محدثان شامی که اشعری بوده اند اشاره نمود؛ مانند: شهر بن حوشب(10)، حارث بن حارث(11) و عبد الله بن سالم(12)، که در

ص: 16

بخش رجال درباره آنان سخن خواهیم گفت.

ابن حزم از سکونت اشعریون در اشبیلِیَه(1) ورَیّه(2) واقع در اندلس یاد کرده است. او «بنو بلج بن یحیی» را که از اولاد ابو بردة بن ابی موسی هستند، ساکن اشبیلیه می داند(3) و محل سکونت اشعریون در اندلس را «ریه» معرفی می کند.(4)

ص: 17

ص: 18

آن گاه تا هنگام ورودشان به مکه، تلبیه سر می دادند و تلبیه قبایل عرب با هم متفاوت بوده است. یعقوبی درباره ذکر تلبیه اشعریون می نویسد:

و کانت تلبیه عکّ و الاشعریین:

نَحُجّ للرحمن بیتا عجبا مستترا مضببا محجبا(1)

ذکر کرده است.(1) نویسنده تاریخ قم، به تفصیل در مورد مهاجران بحث کرده و به ذکر نام آن ها پرداخته و مالک بن عامر، ابو عامر اشعری، ابوموسی و برادرانش ابو رهم و ابوبُردة و کعب بن عاصم را جز مهاجران شمرده است.(2)

تمام کسانی که از یمن به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله هجرت نمودند، اشعری نبوده و دو نفر از قبیله عک با آن ها بوده اند.(3)

ابن هشام در السیرة النبویة، بابی را به اولین مهاجرت به حبشه اختصاص داده است. وی در این باب، از ابن اسحاق نقل می کند که از جمله مهاجران «بنی عبد شمس»(1) و ابوموسی می باشد(2) و نیز از او نقل می کند که ابوموسی اشعری از جمله مهاجران به حبشه بود و عمرو بن امیة الضمری نماینده پیامبر صلی الله علیه و آله ، آنان را در دو کشتی به حجاز منتقل می سازد و آنان در خیبر پس از فتح حدیبیه، خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله مشرف می شوند.(3)

آن چه از طبقات و سیره نبویّه ذکر شد، بیانگر آن است که ابوموسی به اراده خود به حبشه مهاجرت نموده است. نظر دیگر این است که ابوموسی و همراهان با اراده خود به حبشه نرفته اند؛ بلکه هنگام عزیمت به حجاز برای درک محضر پیامبر صلی الله علیه و آله ، باد کشتی آنان را بدان سوی کشانده است. بخاری از ابوموسی نقل می نماید که خبر خروج پیامبر صلی الله علیه و آله را هنگامی که در یمن بودیم شنیدیم و از آن دیار به قصد آن حضرت حرکت نمودیم؛ ولی باد کشتی ما را به سوی سرزمین نجاشی کشاند:

عن ابی بردة عن ابی موسی: بلغنا مخرج النبی صلی الله علیه و آله و نحن بالیمن فخرجنا مهاجرین الیه... فرکبنا سفینة فالتقتنا سفینتنا الی النجاشی بالحبشة.(4)

ابن اثیر و ابن سعد چنین جریانی را در کتاب های خود آورده اند. ابن اثیر احتمال می دهد که این جریان سبب شده ابن اسحاق، ابوموسی را از مهاجران حبشه بداند.(5) در تأیید این رأی، نویسنده تاریخ قم می نویسد: ... ابی بردة بن ابی موسی روایت کند: ابوموسی اول کسی است که از میان اشعریان نیزه در میان کفّار حبشه انداخت و آن آنچنان بود که او با اشعریان از بلاد یمن مهاجرت کرد، در کشتی ها به جانب مدینه رسول صلی الله علیه و آله ، اتفاقا بادی برآمد و کشتی های ایشان را به بعضی از جزیره های حبشه انداخت...(6)

ص: 23

بلاذری به نقل از هیثم، ابوموسی را از مهاجران حبشه دانسته؛ ولی می گوید: وی در مکه اسلام آورد و سپس در هجرت دوم به سوی حبشه حرکت نمود.(1) برخی مسئله هجرت به حبشه را صحیح ندانسته اند که در قول دوم به آن پرداخته می شود.

فقسم لنا و لم یقسم لاِحد لم یَشهد الفتح غیرنا.(1) نیز از بیهقی نقل می کند: پیامبر صلی الله علیه و آله قبل از تقسیم و شریک ساختن آنان، با مسلمین در این زمینه مشورت نمودند.(2)

بنابر این سه نقل، احتمال دارد که «اشجعین» در کلام واقدی، مصحف اشعریین باشد؛ که در این صورت، ورود اشعریان با ورود جعفر و همراهانش مقارن بوده؛ نه این که آنان از مهاجران حبشه باشند.

او همچنین روایتی درباره به حبشه کشانده شدن اشعریان نقل می نماید.(1) احتمال دارد به علّت اهمال در ترجمه یا استنساخ، «مدینه» به جای «مکه» ثبت شده باشد.

بنابر احتمال دوم، اشعریان در یمن مسلمان شدند و هنگامی که از هجرت، مطلع شدند به سوی آن حضرت حرکت نمودند. وی سبب تأخیر اشعریان در هجرت را ناآگاهی آنان از هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله و یا آگاهی آنان از جنگ های پیامبر صلی الله علیه و آله با کفّار می داند و معتقد است وقتی آنان از آشتی و صلح با خبر شدند، به سوی آن حضرت آمدند: و اما لعلمهم بما کان المسلمون فیه من المحاربة مع الکفار فلما بلغتهم المهادنة آمنوا و طلبوا الوصول الیه.(1)

با توجه به این که دشمن اصلی اسلام (قریش) تا سال هفت هجری قمری هنوز بر قدرت خود باقی بود، نمی توان احتمال ابن حجر را قریب به یقین دانست. از طرف دیگر، جریاناتی که بعد از اسلام آوردن آن ها رخ داده می تواند سخن ابن حجر را تضعیف نماید؛ از جمله ماجراهای حنین(2) و تبوک(3) که شاهد حضور و اشتیاق اشعریان هستیم. ابوریة، نویسنده کتاب ابوهریرة، احتمال ابن حجر را مستمسکی جهت حمله به اشعریان قرار داده، می گوید: معنای کلام ابن حجر صریح است در این که اشعریان در ایام محنت و رنج پیامبر صلی الله علیه و آله در مکه و زمان جنگ های شدید آن حضرت در مدینه، خدمت ایشان نرسیدند تا وی را نصرت دهند؛ بلکه پس از جنگ های بزرگی که پیامبر صلی الله علیه و آله در آن ها پیروزمندانه فاتح شد، روی بدو نهادند؛ یعنی پس از استقرار نبوت و شوکت و هیبت اسلام:

«معنی کلام ابن حجر صریح بان هولاء الاشعریین لم یقدموا الی النبی ایام محنته فی مکة و لا فی زمن حروبه الطاحنة و هو بالمدینة لینصروه و یجاهدوا معه، بل هرعوا الیه بعد الغزوات الکبیرة التی انتصر فیها و غنم منها المغانم... ای بعد ان استقر امر البعثة و اصبح لَها شوکةٌ و هیبةٌ و صَولةٌ.»(4) وی به سخنی از ابن اثیر در اسد الغابة(5) استناد می کند که به هیچ وجه نمی تواند مؤیّدی بر این ادعا باشد.

ص: 28

ص: 30

فصل اول

اشعریان در عراق

اشعریان در ربع نخست قرن اول هجری قمری، به سبب شرکت در فتح عراق بدین مناطق روی آوردند و احتمالاً اولین شخص از آنان مالک بن عامر اشعری (جد اعلای اشعریون قم) باشد. در شرح حال مالک خواهد آمد که وی نخستین فرد از سپاهیان عرب بود که از دجله عبور نمود و پس از او دیگر لشکریان از آن گذشتند و باعث شکست سپاه کسری شدند. خاندان وی و فرزندان پسر عمویش ابوموسی در این منطقه، به خصوص در کوفه، باقی ماندند و برخی نیز مسئولیت هایی بر عهده داشتند.

دو تن از فرزندان مالک، یعنی سائب و سعد، از سرشناسان عراق و بزرگان کوفه بودند. با توجه به جریانات تاریخی در می یابیم که این شاخه از خاندان اشعری، از شیعیان امیرالمومنین علیه السلام و از دوستداران اهل بیت علیهم السلام بودند. سائب اشعری(1) در مقابل عبد الله بن مطیع، امیر کوفه، به دفاع از اجرای سنت امیر المؤمنین علیه السلام پرداخت. او از فرماندهان لشکر مختار و جانشین وی در کوفه بود. و نیز مشخص می شود که قصد وی از همکاری با مختار، اغراض مادی نبوده؛ بلکه قصد دین داشته است. فرزندش محمد بن سائب، از شجاعان کوفه و به دستور حجاج بن یوسف به قتل رسید.(2)

ص: 31

در مورد سعد اشعری اطلاع دقیقی در دست نیست. او از بزرگان کوفه و تا زمان خلافت عثمان زنده بود و به شراب خواری ولید بن عتبة، حاکم کوفه شهادت داد.(1) با توجه به این که نوادگانش از سرشناسان شیعه بودند و حموی در مورد فرزندش عبدالله می گوید: یکی از فرزندانش در کوفه تربیت شده و امامی می باشد و شیعه را به اهل قم انتقال داده است،(2) می توان دریافت که خانواده او شیعه بوده اند.

عبد الله و احوص، فرزندان سعد، نیز از سرشناسان کوفه بودند و همراه نعیم و اسحاق و عبد الرحمن، دیگر برادرانشان، در قیام ابن اشعث، علیه حجاج و عبد الملک شرکت داشته اند.(3) در تاریخ قم آمده است که قبل از قیام، عبد الله بن سعد از جانب حجاج، امارت کوفه را به عهده داشت.(4)

مالک بن عامر و فرزندش سائب، محضر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را درک نمودند و می توانستند احادیث آن حضرت را نقل کنند.(5)

شاخه دیگر اشعریان، ابوموسی و فرزندان او می باشند که ساکن کوفه و گاه بصره بودند و برخی از مسئولیت ها را بر عهده داشتند. برخی از آنان عبارتند از: موسی، ابراهیم، ابوبکر و ابوبردة، فرزندان ابوموسی، سعید، بلال و یوسف، فرزندان ابوبردة و عبدالله بن براد بن یوسف و فرید بن عبدالله بن ابی بردة و فرزندش یحیی. ابو موسی از طرف عمر، والی بصره و از جانب عثمان، والی کوفه بود. علی علیه السلام او را از امارت کوفه عزل کرد. فرزندش، ابو بردة، قضاوت کوفه را به عهده داشت. حجاج او را بر کنار کرد و برادرش را به جایش نشاند. بلال بن ابی بردة، تقریبا یازده سال (109 - 120 ه . ق.) هنگام امارت خالد بن عبد الله، والی بصره بود.(6)

اکثر آنان از راویان و بعضی از آنان از مشایخ حدیث می باشند و در انتقال معارف پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به گونه ای سهیم بوده اند؛ ولی نمی توان به اثری از تشیّع در شرح

ص: 32

حالشان دست یافت. ابن سعد در طبقات الکوفیین، از الطبقات الکبری، از ابوموسی اشعری، ابو بردة بن ابی موسی، موسی بن ابی موسی، ابوبکر بن ابی موسی، سعید بن ابی بردة و عبد الله بن براد بن یوسف که متعلق به این شاخه اند، یاد کرده است.0(1) به غیر از این دو شاخه، جمعی دیگر از اشعریان نیز در کوفه حضور داشته اند که از میان آنان می توان به ابو بردة، برادر ابوموسی، اشاره نمود. وی از صحابه بود و در کوفه می زیست. «کریب بن الحارث بن ابی موسی» راوی اوست.(2)

«شهر بن حوشب» که از راویان ام سلمه، عایشه، بلال، ابوذر، جابر، ابو سعید الخدری، ابن عمر، ابن عباس و... است، متولی خزانِه یزید بن مهلب بود و مدتی در شام و سپس در عراق سکونت داشت.(3)

زیاد بن عیاض و عیاض الاشعری که در صحابی بودن هر دو اختلاف است ولی از راویان حدیث می باشند، در زمره کوفیان محسوب می شوند و ابن سعد در طبقات الکوفیین از آنان یاد کرده است.(4)

اشعریان در عراق، به ویژه در کوفه، حضور فعال داشتند و نمی توان انتقال احادیث رسول اکرم صلی الله علیه و آله را به واسطه آنان منکر شد. برخی از آنان در زمره اصحاب و یاوران علی علیه السلام بوده اند که به جزئیات آن در قسمت رجال اشاره خواهد شد.

گروهی از اشعریان ساکن عراق که از اولاد سائب بن مالک به شمار می روند، در ربع آخر قرن اول هجری بنا بر دلایلی عراق را ترک نمودند و در مناطق مرکزی ایران - جبال - به ویژه در قم ساکن شدند. در فصل دوم به علل مهاجرت و زمان آن و همچنین سایر موارد به آنان خواهیم پرداخت.

ص: 33

ص: 34

زمان شهر شدن قم از سوی اشعریان ذکر می نمایند(1) که لازمه آن، حرکت اشعریان از عراق به سوی ایران، در همان سال یا کمی پیش از آن می باشد. محمد بن حسن قمی، مؤلف تاریخ قم که کتابش منبع اصلی تاریخ این خاندان است، زمان رسیدن اشعریان به قم را «نوروز سال 82 از پادشاه شدن یزدگرد»، مطابق سال 94 ه . ق. می داند و می گوید: و من که مصنف این کتابم چنین می گویم که آمدن عرب در این وقت که ذکر شد صحیح است و در آن هیچ شکی نیست.(2)

بنابر قول اول (83 ه . ق.) حرکت اشعریان از عراق به سوی ایران در زمان خلافت عبدالملک و بنابر قول دوم (94 ه . ق.) در زمان ولید بن عبد الملک رخ داده است.(3)

این جریان را نویسنده تاریخ قم، به نقل از ابو عبدالله حمزة بن حسن اصفهانی در کتاب اصفهان، چنین آورده است:

سبب آمدن اشاعره و دیگر عرب به ناحیت جبل آن بود که چون حجاج بن یوسف، عبدالرحمن بن محمد اشعث را در روز دیرالجماجم بگرفت و مردم او را بهزیمت کرد و اصحاب و یاران او در شهرها متفرق شدند و جماعتی از ایشان به طرف اصفهان عدول کردند و ایشان از چهار قبیله بودند.

وی این چهار قبیله را تیم، قیس، عنزه و اشاعره معرفی می کند و آنجا که می نویسد که هر کدام به چه محلی وارد شدند آمده و اشاعره برستاق کمیدان(1) که از جمله آخرین رستاق های اصفهان بود. سپس می گوید: ایشان از فرزندان سعد بن مالک بن عامر اشعری بودند.(2) علاوه بر اصفهانی و حموی، سمعانی و ابوالفداء نیز این جریان را در کتاب های خود آورده اند.(3)

نویسنده تاریخ قم مهاجرت اشعریان را بنا بر خواست خود آنان روایت کرده، می گوید:

زیرا که دانستند حجاج پس از کشتن محمد بن سائب بدیشان میل نکند و اعتماد بر نصیحت و مشورت اینان ننماید؛ بلکه ایشان را بکشد. پس آمدن به پنهانی، چنان چه حجاج را از بیرون آمدن ایشان خبر نبود.(1)

مؤلف این کتاب، نظریات مختلف درباره علت مهاجرت اشعریان را ذکر می کند و این نظر را درست می داند و می گوید:

من این روایات را به تمامی در این کتاب یاد کردم... و به نزدیک من روایت اخیره درست تر است؛ زیرا که آمدن قوم عرب بدین ناحیت بدین روایت و تاریخ والی شدن حجاج بر عراق موافق و مساوی است. (والله اعلم)(2).

دلیل وی می تواند در نظریه نخست مورد استفاده قرار بگیرد؛ ولی با نظریه سوم ناسازگار است.

قدرت اعراب ترسیده، به اشعریان اعلام نمودند که بایستی از قم بروند. اشعریان آنان را از عواقب پیمان شکنی بر حذر داشته، ولی آن ها برخواسته خود اصرار نمودند. اشعریان از آن مردم یک هفته جهت فروش اموال و املاک خود فرصت خواستند. پیش از به پایان رسیدن مهلت، احوص بدون اجازه برادرش عبدالله، دستور قتل بزرگان آنان را صادر کرد. پس از کشته شدن آن سران، اشعریان بر منطقه مسلط شدند و «ناحیت از دشمنان عبدالله و احوص خالی گشت و این ناحیت بر ایشان مسلم شد».(1) احوص پیش از مرگ، به برادرش عبدالله وصیت کرد و عبدالله نیز به پسر احوص که ارشد اولاد آن دو بود، وصیت نمود. نام مالک تا روی کار آمدن حکومت بنی عباس (جمادی الآخر 132 ه . ق.)(2) مطرح بود. وی در آن دوران با قحطبة بن شبیب الطائی، فرمانده لشکر بنی عباس در گرگان ارتباطاتی داشت و قمیون از جانب او مسئولیت هایی را بر عهده داشتند.(3) نویسنده تاریخ قم می نویسد: عرب ها 280 سال در قم بودند و در طول 160 سال اوضاع بر وفق مراد آنان بوده و با سعادت زیستند.(4)

اشعریان به سبب این که شیعه بودند و قدرت داشتند، از ورود کارگزاران حکومت بنی عباس به داخل شهر قم جلوگیری می نمودند.(5) و خود از میان خود قاضیان عادل را جهت قضاوت برمی گزیدند. نویسنده تاریخ قم در این باره می گوید:

و نگذاشتند که عمّال ایشان در میانه شهر آیند و ایشان را از سر قدرت بر بیرون شهر فرود آوردند و همچنین در قضا یا ایشان را مدخل نمی دادند و برای خود از مردمان شهر، قضات و عدول را نصب می کردند و قاضی می گردانیدند. همچنین ثابت و قایم بودند تا مذهب شیعت و تشیّع با خلفا و با سایر مردم بر آشکار انداختند.(6)

ص: 41

خلفای بنی عباس تا زمان خلافت مکتفی (289 ه . ق.) از فرستادن قاضی به قم خودداری می نمودند. نویسنده تاریخ قم علت راه ندادن والیان به شهر را ناخشنودی قمیان از آگاهی والیان بر اسرار آنان دانسته است:

تا نباشد که با ایشان اختلاط کنند و بر نفع و ضرّ ایشان واقف شوند و اموال ایشان مشاهده کنند... و اسلحه از شمشیر و تیغ و غیر آن ببینند و بر حال ایشان واقف و مطلع گردند.(1)

اینکه برخی از اشعریان از جانب خلفا به قم فرستاده می شدند. شاید علتی جز این نداشته باشد که اشعریان جز به ولایت هم کیش خود رضایت نمی دادند؛ همان طور که حمزة بن الیسع در حدود سال 189 ه . ق. نزد هارون رفت و از او درخواست استقلال قم از اصفهان را نمود. هارون موافقت نمود و جهت مساحت قم در تعیین خراج، وی را با حسن بن تحتاخ طالقانی روانه قم کرد.(2) حمزة، والی قم بود و پس از وی، پسرش علی بن حمزة عهده دار آن شد.(3)

عامر بن عمران بن عبد الله اشعری در سال 192 ه . ق. از سوی هارون الرشید، والی قم شد و در سال 193 ه . ق. از دنیا رفت.(4) حکمرانی حمزة و پسرش عامر پیاپی بوده است.(5)

علی بن عیسی الطلحی اشعری در سال 212 ه . ق. از جانب حکومت، والی قم شد و قم را جهت تعیین خراج، مساحت نمود و بیش از نیم میلیون درهم بر مالیات آنان افزود. قمیون به مخالفت با وی برخاسته، او را عزل کردند.(6)

یسع بن حمزة اشعری در سال 225 ه . ق. همراه امیر قم، محمد بن هاشم بادغیسی، جهت تعیین خراج و مساحت شهر از جانب «وصیف» امیر الامراء معتصم به قم فرستاده شد.(7)

ص: 42

در نیمه دوم همین قرن شاهد، نفوذ فراوان احمد بن محمد بن عیسی، ابوجعفر الاشعری در قم هستیم. وی که از بزرگان محدثان امامیه است، ریاست قم را به عهده داشت(1) و در جهت حفظ احادیث ائمه علیهم السلام به شدت با مخالفان برخورد می نمود و ابوجعفر برقی محدث نامدار(2) را به همین دلیل از قم اخراج کرد. تبعید و اخراج افرادی چون برقی از قم، دلیل بر نفوذ قوی وی در آن شهر می باشد. در شرح حال احمدبن محمد، به تفصیل در مورد وی و فعالیت هایش سخن گفته خواهد شد.

اشعریان در قم صاحب نفوذ فراوان بودند. ابن حزم، اولاد عبد الله بن سعد را رؤسای قم معرفی می نمایند و گاه با حکومت های وقت، درگیری داشتند و از پرداخت خراج خودداری می نمودند. آنان در قرن سوم (210 - 289 ه . ق.) پنج بار با حکومت درگیر شدند. در سال 210 ه . ق.، قمیان به رهبری یحیی بن عمران عَنبَسَة از دادن خراج به حکومت مأمون خودداری نمودند و او را از خلافت خلع نمودند. رهبری آنان را یحیی بن عمران به عهده داشت. مأمون، علی بن هشام و عجیف بن عنیسه را به جنگ قمیون فرستاد. آنان باروی شهر را خراب نموده، بر قمیون پیروز شدند و یحیی بن عمران کشته شد. ابن اثیر می گوید: علت این جنگ این بود که مأمون بر سر راه خود به عراق چند روزی در ری توقف نمود و از خراج آن شهر کاست. قمی ها نیز تقاضای کاستن خراج خود نمودند. مأمون نپذیرفت و آنان نیز خراج ندادند. خراج قم در آن وقت دو میلیون درهم بود(3). نویسنده تاریخ قم می گوید: والیان از مأمون فرمان نمی بردند و عصیان کردند؛ لذا بدان ها حمله شد. وی نیز علت این حمله را امتناع قمی ها از پرداخت خراج می داند.(4)

چند حادثه نیز در قم رخ داده است که به علی بن عیسی الطلحی(5) اشعری مربوط

ص: 43

است. وی در سال 212 ه . ق. در ایام خلافت مأمون، از سوی معتصم، والی قم بود و در خراج بر قمیون سختگیری نمود. قمیون نافرمانی اوامر او نموده، معزولش نمودند. میان طلحی و عموزادگانش از آل سعد اختلاف وجود داشت.(1) در حدود سال 217 ه . ق.، جعفر بن داود القمی، دست از اطاعت مأمون برداشته، قم را مأمن خود ساخت. حکومت، علی بن عیسی را جهت سرکوبی وی به قم ارسال داشت و ابن داود القمی در جریان حمله سپاه طلحی کشته شد.(2)

دوران خلافت معتصم (218 - 227 ه . ق.)(3) قمی ها از علی بن عیسی نافرمانی نمودند. «معتصم علی بن عیسی را با لشکری چند سر ایشان فرستاد تا ایشان را خراب گردانید و سراها و منازل و باغات و بساتین ایشان را بسوزانید و بسیاری زیان بدیشان رسانید».(4)

قمیون در دوران خلافت مستعین (248 - 252 ه . ق.)، هنگامی که اختلافات بین او و معتز واقع شد، از پرداخت خراج امتناع ورزیدند.(5) در سال 254 ه . ق.، هنگام خلافت معتز، مفلح(6) و با جور به آن ها هجوم برده، و جمع بسیاری از آن ها را کشتند.(7) بلاذری می نویسد: اینان در خلافت معتز، عَلَم مخالفت برداشتند. معتز، «موسی بن بغا» را جهت سرکوبی آنان فرستاد و او بسیاری از قمیون را کشت و معتز دستور احضار برخی از بزرگان قم را به دار الخلافه صادر نمود.(8)

نویسنده تاریخ مذهبی قم احتمال می دهد که دو بار قم در این زمان، مورد یورش قرار گرفته باشد؛(9) ولی در تاریخ قم فقط حمله مفلح ذکر شده و در کامل ابن اثیر از آن

ص: 44

یادی نشده است.

قمیون در دوران خلافت معتمد (256 - 278 ه . ق.)(1) چند سال عصیان نموده، مانع ورود کاتب کوتکین به شهر شدند. سرانجام وی بر قمی ها پیروز شد و خراج هفت سال را جمع نمود.(2)

قمی ها در زمان خلافت معتضد (279 - 289 ه . ق.)(3) نیز سر به شورش برداشتند و کارگزاران حکومت را غارت نمودند. معتضد، ابراهیم کلیغ را جهت سرکوبی آنان فرستاد. وی به قمیون حمله برد و جمعی را به قتل رسانده، برخی را اسیر و گروهی را نیز آواره ساخت.(4)

مخالفت آل احوص با والیانی از آل سعد چون: حمزة بن الیسع، علی بن حمزة و عامر ابن عمران، همکاری نکردن با یحیی بن عمران در شورش علیه مأمون، اختلاف علی بن عیسی با عموزادگانش از آل سعد و کمک نکردن به عیسی بن الحسن در جریان حمله مفلح به قم.(1) وی نتایج اختلاف میان آنان را چنین مطرح می نماید:

پس لاجرم، پایه دولت ایشان بلغزید و دشمن بر ایشان ظفر یافت. بعضی هلاک شدند و برخی جلای وطن کردند؛ مگر اندکی از ایشان که بماندند. بعضی براندک معاشی که ایشان را بود قناعت کردند و بعضی دیگر قافل ها را بدرقه می شدند و حق السعی می گرفتند. نغوذ بالله من سوء العواقب برحمته و کرمه وجوده.(2)

قمی در مورد اصفهان و همدان و نفوذ عبدالله و برادرش احوص چنین آورده:

و عبد الله و احوص نیابت یکدیگر می کردند در قصد اصفهان؛ هر گاه یکی از ایشان به اصفهان رفتی تا از عمال اصفهان خراج این ناحیت ضمان کند، برادر دیگر بر جای و مقام بنشستی. بعد از آن، عبد الله بن سعد به همدان و اصفهان والی شد و حاکم شد تا آن گاه که از آن استعفا نمود و طلب عزل و ترک آن کرد.(1)

حسن بن محمد قمی بعد از ذکر این که برخی از اشعریان در قزوین والی و حاکم بودند، می گوید:

دیگر از مفاخر ایشان کوره گردانیدن حمزة بن الیسع بن سعد اشعری شهر قم را... و والی و حاکم شدن ایشان در شهر قم و قزوین و بیرون آوردن اوکاریزی به قزوین...(2).

از عبارات این کتاب به درستی بر می آید که اشعریان، نقاط مهم مناطق جبل را در اختیار داشته اند.

ص: 47

ص: 48

ص: 50

فصل اول

تشیّع و اشعریان

در فصل اشعریان عراق گذشت که اشعریانی که به ایران مهاجرت کردند، شیعه بودند. نویسنده تاریخ قم، یکی از افتخارات اشعریان را شیعه بودن اولاد مالک بن عامر اشعری شمرده است.

موسی بن عبد الله، فرزند عبد الله بن سعد - از سران مهاجران اشعری به قم - نخستین کسی است که شروع به اظهار مذهب شیعه، در قم نمود و پس از او، دیگران از اهل قم بدو اقتدا نموده، این مذهب را آشکار نمودند. حسن بن محمد و ابو الفداء بدین موضوع اشاره نموده اند.(1)

حموی می گوید: وی تشیّع را به اهل قم انتقال داده است؛(2) ولی با عنایت به سخنان آن دو مؤلف و نیز این که این خاندان در کوفه نیز صبغه شیعی داشتند، می توان به صحّت قول نویسندگان تاریخ قم و تقویم البلدان ابوالفداء پی برد.

اظهار تشیّع، به حدّی رسید که قاضی نور الله انتساب به قم را از قوی ترین ادله صحّت عقیده می داند و می نویسد: قمی جز شیعه نباشد!(3)

بسیاری از کسانی که کتاب های مسالک و ممالک نوشته اند و یا در کتاب هایشان نامی از قم برده اند به شیعه بودن اهالی آن اشاره نموده اند؛ مانند: ابن حوقل(4)، مؤلف حدود

ص: 51

العالم(1)، سمعانی(2)، خواجه نظام الملک(3)، حموی(4)، قزوینی(5)، بغدادی(6) و ابن بطوطه(7) حتّی، ابن حوقل می گوید: تمامی اهل قم شیعه و بیشترشان عرب می باشند.

اشعریان، اصحاب ائمه علیهم السلام بودند. بنابر نقل حسن بن محمد، بیش از 100 تن از آنان از اصحاب ائمه علیهم السلام بودند و تنها 12 تن از فرزندان عبدالله بن سعد از اصحاب حضرت صادق علیه السلام بوده اند.(8) در این نوشتار، در بحث رجال سعی شده است راویان اشعری که از پیامبر صلی الله علیه و آله یا ائمه علیهم السلام روایت نموده اند و از اصحاب آنان هستند، مورد بحث و بررسی قرار گیرند؛ لذا کلام در این مورد به بخش رجال سپرده می شود.

سخنان ائمه علیهم السلام در مورد این خاندان و برخی از آنان مانند زکریا بن آدم، زکریا بن ادریس، عیسی ابن عبد الله و عمران بن عبد الله،، از بهترین دلایل بر صحت عقیده آنان می باشد. حضرت امام صادق علیه السلام، عمران بن عبدالله را نجیبی از خاندانی نجیب و عیسی بن عبدالله را از اهل البیت علیهم السلام معرفی می نمایند.

جز مواردی که گذشت، برخی حوادث تاریخی نیز بر تشیّع قمیون دلالت دارد؛ برای نمونه، قمیون امیران و والیان حکومت را به شهر راه نمی دادند و در سال 296 ه . ق.(9) حسین بن حمدانِ(10) شیعی مذهب از سوی حکومت برای تصدی مقام والی قم به این شهر آمد. مردم با هدایا به استقبال او آمدند و گفتند: «ما به حکومت غیر مذهب خود راضی نبودیم و الحال که تو آمدی بالطوع والرغبة، امتثال حکم تو

ص: 52

می کنیم.(1) و مردم قم مال فراوانی به صورت خراج به وی پرداخت نمودند.(2)

در سال 345 ه . ق. اصفهانی ها و قمی ها به علت اختلافات مذهبی، با هم به نبرد پرداختند و عده ای کشته شدند و اموال تجّار قمی غارت گشت. ابن اثیر، علت این امر را سبّ برخی از صحابه توسط یک فرد قمی می داند.(3)

همچنین داستان هایی که در کتب گوناگون درباره تعصّب قمی ها در مذهب نقل شده، گواهی بر مذهب اهل قم و تشیّع آنان دارد. برخی از این داستان ها را علامه قاضی نور الله در مجالس المؤمنین گرد آورده است.(4)

زیارتگاه های امام زاده عبد الله موسی، فضل و سلیمان - از فرزندان امام موسی کاظم علیه السلام - در آوه قرار دارد.(1)

داشته است. گفته شده، حضرت امام باقر علیه السلام فرزندش، علی را به درخواست شیعیان کاشان بدان دیار فرستاد که مخالفان او را شهید کردند و آرامگاهش در مشهد اردهال زیارتگاه مردم است.(1) در تاریخ قم نیز مطلبی درباره خوش برخوردی اهل کاشان با نوه حضرت رضا علیه السلام، موسی بن محمد بن علی بن موسی علیه السلام آمده است. این واقعه در نیمه دوم قرن سوم هجری به وقوع پیوسته است و دست کم بر حب اهل البیت علیهم السلام از جانب آنان(2) دلالت دارد.

و وجوه شیعه داغ ابوبکر و عمر بکوبند. حاکم قبول کرد و آن را انجام داد.(1)

در برخی دیگر از شهرهای جبل، جمعی که بر مذهب اهل سنت نبوده اند سکونت داشته اند؛ مانند «شیز» که محل سکونت زیدیه(2) و در «خان لَنجان» قلعه ای متعلق به باطنیه بوده است.(3)

از کتاب های مشهوری که قابل اعتماد و مرجع بوده، گرد آوری شده است». صدوق در این مقدمه، 8 کتاب را برای نمونه ذکر می نماید، که از بین آن ها به 3 کتاب از اشعریان یعنی «کتاب نوادر»(1) احمد بن محمد بن عیسی، «نوادر الحکمه» محمد بن احمد بن یحیی و «کتاب الرحمه» سعد بن عبد الله اشاره می کند.(2)

اشعریانی که صدوق بر کتاب های آن ها اعتماد نموده، عبارتند از: احمد بن محمد بن عیسی، (3)ادریس بن عبد الله(4)، حسین بن محمد(5)، ریان بن الصلت(6)، زکریا بن ادریس(7)، سعد بن عبد الله(8)، سهل بن الیسع(9)، علی بن الریان(10)، محمد بن احمد بن یحیی (11)، محمد بن سهل بن الیسع(12)، محمد بن علی بن محبوب(13) و زکریا بن آدم(14).

شیخ طوسی در تهذیبین از کتاب های 8 تن از اشعریان استفاده نموده است. وی در مقدمه مشیخه این دو کتاب می نویسد: اشخاصی که طریقشان را در مشیخه آورده ام از کتاب یا اصل آن ها در تألیف کتاب استفاده کرده ام.(15) این افراد عبارتند از: احمد بن ادریس(16)، حسین بن محمد(17)، سعد بن عبدالله(18)، محمد بن احمد بن یحیی(19)، محمد بن علی بن محبوب(20)، محمد بن یحیی العطار(21) و احمد بن محمد بن عیسی(22).

ص: 58

جمعی از بزرگان فن حدیث شیعه از اشعریان روایت نموده و اشعریان، مشایخ آنان محسوب می شوند. در این قسمت به معرفی 10 تن از آنان و مشایخ اشعری ایشان که از قرون سوم تا پنجم هجری می باشند، می پردازیم:

قمی ها» دانسته است. و کتاب های او را ذکر نموده اند.(1)

احمد بن محمد بن عیسی، ریان بن الصلت، عبد الله بن عامر و بنان بن محمد بن عیسی از جمله مشایخ وی اند.(2)

کتاب دارد. نجاشی 24 کتاب وی را نام می برد و شیخ طوسی در فهرست به ذکر 9 تألیف او اکتفا نموده است.(1) از اشعریان، احمد بن ادریس، حسین بن محمد بن عامر و سعد بن عبد الله در زمره مشایخ وی می باشند.(2)

قرن چهارم و پنجم هجری است. کتاب «فهرست اسماء مصنفی الشیعه» که به رجال نجاشی معروف است، از جمله اصول خمسه رجالی شیعه محسوب می شود.(1) بنا بر نقل محدث قمی «جمیع علمای ما بر او اعتماد دارند و آن را افضل کتب رجالیه می دانند و قول او را مقدم بر اقوال می دارند».(2)

احمد بن علی الاشعری و ابن ابی جید از مشایخ وی محسوب می شوند.(3)

جز مواردی که گذشت، جمع دیگری از اشعریان نیز از راویان محسوب می شوند که در بخش رجال از آنان یاد خواهد شد.

اشعریان، راویان بسیاری از محدثان می باشند؛ برای نمونه: احمد بن محمد بن عیسی از 120 شیخ و سعد بن عبد الله از 90 شیخ نقل حدیث می نمایند.

اشعریان، به خصوص ابو جعفر الاشعری، احمد بن محمد بن عیسی، نسبت به غلو و حفظ احادیث ائمه علیهم السلام بسیار حساس بودند و در مواردی دست به عکس العمل های شدیدی زدند که شاید معروف ترین آن ها اخراج احمد بن محمد بن خالد برقی، محدّث مشهور باشد که به علت نقل از ضعفا و اعتماد بر مراسیل او را از قم اخراج کردند؛ که شرح حال احمد بن محمد بن عیسی خواهد آمد.

ص: 63

ص: 64

ص: 66

135 . آدم بن اسحاق بن آدم الاشعری(1)

آدم بن اسحاق در عصر امام کاظم، امام رضا و حضرت جواد علیهم السلام می زیست.(2) نجاشی توثیقش نموده(3) و شیخ بدون اشاره به توثیق، از وی نام برده است.(4) که توثیق نجاشی در اعتماد و ثقه دانستن وی کافی است.(5) نویسنده «الجامع فی الرجال» وی را به اتفاق، ثقه دانسته و پس از مطرح کردن این که کلینی از وی حدیثی نقل نموده، می گوید: «و فی متن الحدیث، اشعار علی حسن اعتقاد جمیع رجال السند مضافا الی اعتماد الکلینی».(6)

مرحوم کلینی سند حدیث مزبور را بدین صورت نقل می نمایند: «علی بن محمد عن بعض اصحابه عن آدم بن اسحاق عن عبد الرزاق بن مهران عن الحسین بن میمون عن محمد بن سالم عن ابی جعفر علیه السلام(7)».

وی از عبدالرزاق بن مهران(8) و عبد الله بن محمد الجعفی و «رجل من اصحابنا عن عبد الحمید بن اسماعیل» و «بعض اصحابه عن ابی عبد الله» و «رجل عن عیسی بن اعین» و «رجل عن محمد بن النعمان» روایت می کند(9) و مستقیما راوی حدیث از

ص: 67

ائمه علیهم السلام نمی باشد(1).

ابراهیم بن هاشم، ابو زهیر النهدی، احمد بن ابی عبد الله البرقی(2) و محمد بن عبد الجبار (3) از وی روایت می نمایند.(4) راوی اصلی وی در کتب شیعه، ابراهیم بن هاشم است(5). نجاشی و شیخ طوسی کتابی را تألیف او دانسته اند.(6)

صدوق در من لا یحضره الفقیه، روایاتی از او نقل می نماید؛ ولی طریقی به او در مشیخه ذکر ننموده؛ لذا طریق ابن بابویه به وی مجهول است.(7)

تنها شیخی که، آدم بن عبد الله راوی از وی بوده، زکریا بن آدم است. آدم بن عبد الله از وی در «عیون الاخبار الرضا» و «الخصال» روایت می نماید. حسین بن عبید الله و نوح الشیبانی از راویان اویند.(1)

را جمع می نمایم.(1) لذا به درستی معلوم است که وقتی ایشان شخصی را در باب «من روی عن النبی من الصحابة» ذکر می نماید، مرادش این است که وی از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت می نماید.

علامه شوشتری می نویسد: شیخ طوسی، صحابی بودن ابراهیم را از «ابن مندة» اخذ نموده؛ کما این که غالب اشخاصی را که با عنوان صحابی نقل نموده است، مأخوذ از وی می باشد. وی اضافه می نماید: شیخ، به زعم این که ابراهیم راوی حدیث بوده، او را در باب مورد بحث ذکر نموده است: «ولکن هذا، الاصل فیه خبر رووه عن ابی بردة بن ابی موسی عن ابیه قال: ولدلی غلام... فاتیته و سمّاه ابراهیم...فتری ان الراوی ابوموسی نفسه لاهذا».(2)

به هر حال، عجلی وی را توثیق نموده است(3) و علامه شوشتری ظاهر حال را تبعیت او از پدرش ابوموسی و برادرش ابوبردة می داند: و کیف کان فالظاهر انه کان علی رای ابیه ابی موسی او اخیه ابی بردة و حالهما معلوم.

ابراهیم بن ابی موسی از کوفیان به شمار می رود و از پدرش ابوموسی و مغیرة بن شعبة روایت می کند. حکم بن عتیبة، عامر بن شرحبیل (الشعبی) و عمارة بن عمیر راویان وی اند.(4)

مسلم در باب حجِ، روایتی را از وی نقل نموده است. ابن حجر مطلب مزبور را از «ابو اسحاق الصریفینی» نقل نموده است.(5) در «الجامع فی الرجال» آمده است که مسلم این حدیث را از عمّارة بن عمیر در «متعه» نقل می نماید و اضافه می کند که این حدیث مورد احتجاج ماست.(6)

المؤمنین و عوراتهم» حدیثی از وی نقل شده است.(1) ابراهیم بن یزید، از عبد الله بن بکیر روایت می کند و محمد بن سنان راوی از وی می باشد. به لحاظ این که شیخِ وی ابن بکیر در زمان حضرت صادق علیه السلام(2) و راوی از او محمد بن سنان در زمان حضرت کاظم، امام رضا وامام جواد علیهما السلام می زیسته اند(3)، حیات وی در فاصله زمانی عصر امام صادق علیه السلام تا زمان حضرت جواد علیه السلام بوده و احتمالاً از معاصران حضرت کاظم و امام رضا علیهما السلام بوده است.

در بین علمای متأخر، مامقانی وی را مجهول الحال دانسته(4) و علامه شوشتری احتمال اتحاد وی را با «ابراهیم بن یزید المکفوف»(5) داده است.(6)

غیر از حدیثی که کلینی از وی نقل کرده، روایتی دیگر از وی نرسیده است. مامقانی در این مورد اظهار می دارد: «لم نقف فیه الاعلی روایة محمد بن سنان عنه... فی باب طلب عثرات المومنین من الکافی»(7) و آن حدیث بدین صورت است:

محمد بن یحیی عن احمد بن محمد بن عیسی عن محمد بن سنان عن ابراهیم و الفضل ابنی یزید الاشعری عن عبد الله بن بکیر عن زرارة عن ابی جعفر و ابی عبد الله علیه السلام: قالا: اقرب ما یکون العبد الی الکفر اَنْ یواخی الرجل علی الدّین فیحصی علیه عثراته و زلاته لیعنّفه یوما ما.(8)

حضرت امام حسن عسکری علیه السلام ملحق می شود ولی راوی ایشان نیست(1). او در «قرعاء»، بین راه مکه و کوفه فوت کرد.(2)

نجاشی و شیخ طوسی وی را توثیق کرده، فقیهی از اصحاب، صاحب حدیث بسیار(3) و صحیح الروایة دانسته اند(4). شیخ طوسی در رجال، در باب اصحاب امام حسن عسکری علیه السلام (من من لم یرو) وی را مطرح کرده و در قسمت اول اظهار داشته که راوی حضرت علیه السلام نمی باشد.(5) در الفهرست و رجال نجاشی بحثی از روایت وی از ائمه علیهم السلام به میان نیامده است.

شیخ طوسی در رجال وی را از «قواد» (فرماندهان) دانسته که بیانگر موقعیت اجتماعی وی در آن عهد است.(6)

وی از جمع بسیاری روایت می نماید؛ در این جا به عده ای اشاره می کنیم:

ابراهیم بن هاشم، احمد بن ابی عبد الله البرقی، احمد بن اسحاق بن عبد الله بن سعد الاشعری، احمد بن علی بن اسماعیل، احمد بن محمد بن عیسی، احمد بن محمد بن یحیی بن عمران،(7) بنان (عبد الله بن محمد بن عیسی)، جعفر بن مالک، الحسن بن علی الکوفی (الحسن بن علی بن عبد الله بن المغیرة)، الحسن بن علی الدّقاق(8)، الحسین بن احمد بن یحیی بن عمران(9)، الحسین بن عبید الله الصغیر(10)، سلمة بن الخطاب، سهل بن زیاد، صندل، عبد الله بن القاسم، عبد الله بن محمد الخشاب، علی بن الحسن النیسابوری، علی بن الحسین النیسابوری، علی بن محمد

ص: 72

بن علی الاشعری، علی بن محمد بن قتیبة النیسابوری، عمران بن موسی الخشاب، عیسی بن محمد بن ابی ایوب، محمد بن ابی الصهبان (محمد بن عبد الجبار الشیبانی)، محمد بن احمد (از الحسن بن علی الکوفی)(1) محمد بن احمد، (از ابراهیم بن هاشم)(2) محمد بن احمد بن عبد الله بن احمد الرازی، محمد بن احمد بن یحیی بن عمران الاشعری، محمد بن بندار، محمد بن حسان الرازی، محمد بن الحسین بن ابی الخطاب، محمد بن حمدان الکوفی، محمد بن سالم، محمد بن الحسن الصفار، محمد بن علی بن محبوب و یعقوب بن یزید.(3)

جمع کثیری که برخی از بزرگان و ائمه حدیث در میان آنانند، از وی روایت می نمایند؛ از جمله:

ابراهیم بن محمد بن العباس الختلی(4)، ابن ابی عبید(5)، احمد بن اسماعیل بن سمکة بن عبد الله ابو علی بجلی(6)، احمد بن جعفر بن سلیمان البزوفری - ابو علی - (7)، احمد بن محمد بن یحیی، جعفر بن محمد بن قولویه - ابو القاسم-، الحسین بن احمد بن ادریس الاشعری(8)، الحسن بن ابی عبد الله البزوفری، الحسن بن حمزة العلوی، الحسین بن ابی عبد الله البزوفری، علی بن حاتم، علی بن محمد بن قولویه، علی بن حسین بن موسی بن بابویه(9)، محمد بن یعقوب الکلینی، محمد بن الحسن الصفار(10)، محمد بن الحسن بن الولید(11)، محمد بن الحسین بن سفیان البزوفری، ابو جعفر محمد بن موسی بن المتوکل، محمد بن علی بن ماجیلویه، محمد بن قولویه و هارون بن

ص: 73

موسی بن احمد التلعکبری(1).

نجاشی و شیخ طوسی او را مؤلف «کتاب نوادر» دانسته اند. طوسی این را کتابی بزرگ که فوایدی بسیار بر آن مترتب است می داند. ابن شهر آشوب السروی در معالم العلماء(2)، کتاب «المقت و التوبیخ» را نیز از کتاب های وی می داند.(3)

نموده؛ ولی او را در شمار اصحاب امام هادی علیه السلام ذکر نکرده است(1). از طرف دیگر، احمد بن اسحاق الرازی را از اصحاب آن بزرگوار دانسته است(2). برخی احتمال اتحاد رازی را با قمی داده اند.(3)

علامه شوشتری می نویسد: این احتمال بعید است و وی به رازی مشهور نیست؛ اگر چه می توان به این مسئله که یکی از این دو شهر، موطن وی و دیگری مسکن او بوده، اشکال را دفع نمود.(4)

احتمال اتحاد وی با «احمد بن اسحاق الابهری» نیز داده شده است. وی از ابوالحسن علیه السلام روایت می نماید و علی بن مهزیار راوی از اوست. شیخ طوسی در تهذیب و استبصار، روایاتی را از وی نقل می نماید.(5) احتمال تصحیف اشعری به ابهری می رود(6)؛ در غیر این صورت، وی شخصی مجهول الحال می باشد.(7)

شیخ طوسی در تهذیب و استبصار، روایتی را از ابن ابی عمیر از احمد بن اسحاق از حضرت امام کاظم علیه السلام نقل می نماید؛(8) با وجود این که روایت مورد بحث را کافی از محمد بن اسحاق روایت می کند(9) و احمد بن اسحاق حتی امام رضا علیه السلام را درک ننموده است.(10) نهایت چیزی که می توان گفت این است که وی راوی از حضرت امام جواد علیه السلام است.(11) لذا نمی توان به صحت امر مزبور اعتماد نمود. برقی نیز از احمد بن اسحاق از عبد صالح روایت می نماید(12) که صحت این روایت نیز محل اشکال است(13).

ص: 75

روایاتی بیانگر قدر و منزلت احمد بن اسحاق نزد ائمه علیهم السلام و توثیق وی از جانب حضرت حجت علیه السلام است. او در زمان حضرت عسکری علیه السلام، جهت تأمین مخارج حج، قصد قرض گرفتن هزار دینار از آن حضرت داشت، ایشان آن مبلغ را به وی هدیه داد و به او مژده بازگشت و نیز صله دیگری داد. این در حالی است که به سبب ضعف مفرط احمد بن اسحاق، انتظار رسیدن وی به مکه نمی رفته است تا چه رسد به بازگشت از حج. «فَوَقّعَ علیه السلام هی له مِنّا صِلةً و اذا رجع فله عندنا سواه.»(1)

کشی روایت می نماید که در زمان حضرت حجت علیه السلام وی قصد سفر حج را می نماید و به وسیله جناب حسین بن روح از آن حضرت، اجازه سفر می گیرد و آن بزرگوار به وی اجازه می دهند و کفنی برای او ارسال می دارند که نشانه وفات وی می باشد:

جعفر بن معروف الکشی، قال کتب ابو عبد الله البلخی یذکر عن الحسین بن روح القمی اَنّ احمد بن اسحاق کتب الیه یستأذنه فی الحج، فاذن له و بعث الیه بثوب...(2)

شیخ طوسی در کتاب الغیبه می نویسد: در زمان نواب حضرت حجت علیه السلام توقیعاتی برای برخی از ثقات از ناحیه مقدسه می رسیده است، که از جمله آنان برای احمد بن اسحاق است: و قد کان فی زمان السفراء المحمودین اقوام ثقات ترد علیهم التوقیعات من قبل المنصوبین للسفارة من الاصل... و منهم احمد بن اسحاق و جماعة خرج التوقیع فی مدحهم.(3)

سپس این روایت را می بینیم: «و روی احمد بن ادریس عن احمد بن محمد بن عیسی عن ابی محمد الرازی، قال: کنت و احمد بن ابی عبد الله با لعسکر فورد علینا رسول من قِبل الرجل فقال: احمد بن اسحاق الاشعری و ابراهیم بن محمد الهمدانی و احمد بن حمزة بن الیسع ثقات»(4).

ص: 76

مضمون این روایت را می توان در اختیار معرفة الرجال مشاهده نمود، در آن روایت، «ایوب بن نوح و الغائب العلیل» از آنان دانسته شده اند(1).

علامه شوشتری از اهمیت وی نزد اهل بیت علیهم السلام و بزرگی او می نویسد: و یکفی هذا جلالاً، توثق الحجة (علیه السلام) له، کما عرفت من خبرَی الکشی و الغیبة و بعثه (علیه السلام) ثوبا لکفنه و صلة العسکری (علیه السلام) له مصرف حجّه وبعد رجوعه... وکتابته (علیه السلام) الیه یعلمه بمیلاد القائم (علیه السلام) لیسرّ کما سرّ(2).

جز آنچه ذکر گردید: شیخ طوسی در رجال او را توثیق نموده(3) و علامه در خلاصه با تلفیق کلمات نجاشی و شیخ، همان سخنان را در مورد احمد بن اسحاق ذکر کرده است(4).

سرانجام وی پس از این که حضرت مهدی علیه السلام کفنی را برای او می فرستند از حج منصرف شده و در حلوان(5) از دنیا می رود. وی از بکر بن محمد الازدی(6)، زکریا بن آدم القمی(7)، سعدان بن مسلم(8)، عبد الله بن میمون(9)، هاشم الحناط(10) و یاسر الخادم(11) (خادم الرضا علیه السلام) روایت می نماید.

راویان او عبارتند از: احمد بن ادریس، احمد بن علی، احمد بن محمد بن عیسی، حسین بن محمد بن عامر، سعد بن عبد الله(12)، عبد الله بن جعفر الحمیری، علی بن ابراهیم(13)، علی بن الحسن، علی بن سلیمان الرازی، محمد بن ابی عمیره، محمد بن

ص: 77

الحسن الصفار و محمد بن یحیی(1).

نجاشی و شیخ طوسی، کتاب های مسائل الرجال لابی الحسن الثالث، (علیه السلام)، علل الصلوة و علل الصوم را اثر او می دانند(2).

در کنار توثیق حضرت حجت علیه السلام، شیخ طوسی و نجاشی وی را توثیق نموده اند(1). نجاشی دو بار او را توثیق کرده است: «ثقة ثقة» که احتمال دارد به علت توثیق حضرت حجت علیه السلام باشد:

«فیکفی فی جلال هذا توثیق الحجه علیه السلام له و لعله لذا وثقه النجاشی مرتین»(2).

در برخی از نسخه های کشی، احمد بن حمزة بن عمران القمی از حماد الناب روایت کرده و عبد الله بن علی راوی وی است(3). و در برخی نسخه ها آمده که احمد بن حمزة، از عمران القمی روایت می نماید(4). لذا در برخی از کتاب های رجالی عنوان مستقل برای «احمد بن حمزة بن عمران القمی» دیده می شود(5). قهپائی، علامه شوشتری و سید موسی زنجانی در کتاب های خود، وی را همان احمد بن حمزة بن الیسع دانسته اند(6). و آوردن نام وی در بین راویان، ممکن است به علت وجودش در برخی از طرق روایات باشد(7)؛ چنان که در طریق روایت کشی به چشم می خورد.

در روایتی از کشی، نام احمد بن حمزة بن بزیع دیده می شود:

«قال حمدویه عن اشیاخه اِنّ محمد بن اسماعیل بن بزیع واحمد بن حمزة بن بزیع کانا فی عداد الوزراء».(8)

در کشی، وی جزء اصحاب حضرت امام کاظم و امام رضا علیهما السلام ذکر شده و در رجال ابن داود با رمز «لم» مشخص گردیده است(9).

از آنجا که در رجال کشی با موراد بسیاری از تصحیف و تحریف برمی خوریم، احتمال دارد که «بزیع» به «یسع» تبدیل شده باشد چرا که نگارش این دو «لفظ» به هم

ص: 79

نزدیک است و شیخ طوسی که متصدی گردآوری اسامی اصحاب معصومین علیهم السلام می باشد از «احمد بن حمزة بن یسع» یاد نکرده است و در روایات نیز نام چنین شخصی به چشم نمی خورد.(1)

کشی در مورد وی می گوید: «کانا فی عداد الوزراء». علامه در مورد وی می گوید: «عدالتش نزد من ثابت نشده»؛ ولی در بخش اول رجال خود، وی را ذکر نموده(2) و شهید در حاشیه آن می نویسد: «این سخن، مدح وی را نمی رساند؛ تا چه رسد به عدالت؛ اگر نگوییم که عبارت کشی به ذم نزدیک تر است تا به مدح!»(3) در پاسخ به آن گفته شده است: کلام مورد بحث، فقط جلالت دنیوی را که عبارت از بزرگی مقام در حکومت است، می رساند و جلالت معنوی و دینی را نمی رساند؛و عطف نام او به «محمد بن اسماعیل بن بزیع _ که صاحب منزلت و جلیل است(4) خود دلیلی بر جلالت و بزرگی معنوی و دینی او می باشد.(5)

با توجه به این که احتمال اتحاد وی با «ابن الیسع» نزدیک است و وجود احمد بن حمزة بن عمران نیز قطعی نمی باشد و با توجه به اطلاق برقی، احمد بن حمزة منحصر در یک نفر می باشد.(6)

«احمد بن حمزة بن الیسع» از حضرت هادی علیه السلام، ابان بن عثمان(7)، الحسین بن المختار(8)، زکریا بن آدم(9)، عمران بن عبد الله(10)، مرزبان بن عمران(11)، محسن بن احمد البجلی(12)، محمد بن خالد الاشعری(13)، محمد بن خلف(14) و محمد بن علی

ص: 80

القرشی(1) روایت می نماید.

حسین بن سعید، سعد بن عبد الله، عبد الله بن جعفر، عبد الله بن علی(2)، محمد بن عیسی العبیدی، محمد بن جمهور و محمد بن عیسی ابو جعفر السمان الهمدانی(3) از وی روایت می نمایند(4).

نجاشی بدون ذکر طریق، کتابی با عنوان «نوادر» را از او دانسته است(5) و طریقی از شیخ طوسی و شیخ صدوق در الفهرست، تهذیب الاحکام ومن لا یحضره الفقیه دیده نمی شود.

«... حدثنا ابو عبید الله محمد بن یوسف الهروی بدمشق، حدثنا احمد بن سعید بن سلم بن عون البغدادی الاشعری بالرملة، حدثنا الهیثم بن عدی، حدثنا ابن جریح من عمر بن دینار عن عروة الزبیر قال: قلت: کم اقام النبی صلی الله علیه و آله بمکة؟ قال: عشرا و بالمدینة عشرا. قال عمرو: فقلت: و ابن عباس کان یقول ثلاث عشر سنة. قال: و قد قال الشاعر: ثوی فی قریش بضع عشرة حجة(1)».

نقل می نماید:

«اخبرنا محمد بن احمد بن رزق، حدثنا احمد بن علی بن عمر بن حبیش الرازی، حدثنا ابو الحسن عیسی بن محمد البرمکی، حدثنا محمد بن عمرو بن حجر - ابو سعید البلخی حدثنا شقیق بن ابراهیم البلخی الزاهد عن عباد ابن کثیر عن ابن الزبیر عن جابر، قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله : لا تجلسوا مع کل عالم الا عالما یدعوکم من الخمس الی الخمس: من الشک الی الیقین و من العدواة الی النصیحة و من الکبر الی التواضع و من الریاء الی الاخلاص و من الرغبة الی الزّهد».(1)

و توثیقش کرده است(1).

میرزا و علامه شوشتری احتمال اتحاد او را با «احمد بن محمد بن عبید» مطرح کرده اند و نویسنده الجامع فی الرجال و معجم رجال الحدیث بدان معتقدند(2). دلایلی که جهت این اتحاد ذکر شده است، عبارتند از:

الف) نجاشی، برقی و شیخ طوسی بر وجود احمد بن محمد بن عبید الله اتفاق دارند و تنها شیخ طوسی، احمد بن محمد بن عبید را ذکر نموده است(3).

ب) علامه و ابن داود _ که متأخر می باشند _ فقط احمد بن محمد بن عبید الله را در کتب رجالی خود ثبت نموده اند(4).

ج) بنای شیخ طوسی بر این است که شخصی را با عناوین مختلفی که در کتب رجال و اخبار آمده، ذکر نماید(5) و چه بسیار اتفاق می افتد که شخصی را مکررا ذکر می کند(6).

از طرف دیگر، مامقانی اتحاد را بعید می داند؛ چرا که شیخ طوسی این دو عنوان را به فاصله کمی از هم آورده است(7).

در طرق برخی از روایات، معلی بن محمد و احمد بن محمد بن ابی نصر البزنطی از «احمد بن محمد بن عبد الله» و او از امام رضا و حضرت جواد علیهما السلام روایت می نماید.(8) نویسنده الجامع فی الرجال، می نویسد: به احتمال قوی، مراد از احمد بن محمد بن عبد الله در طرق مورد بحث، احمد بن محمد بن عبید الله الاشعری؛ می باشند، نه احمد بن محمد بن عبد الله بن مروان الانباری.(9)

مؤید نظر ایشان این است که در یکی از نسخه های کافی، در باب بیع المرعی،

ص: 84

بزنطی از احمد بن محمد بن عبید الله روایت می نماید و در نسخه دیگری، از احمد بن محمد بن عبد الله(1). نجاشی وی را مؤلف «کتاب نوادر» می داند در طریق نجاشی به او، فرزندش عبید الله بن احمد از او روایت می نماید. راوی عبید الله بن احمد، محمد بن علی بن محبوب می باشد(2).

بوده است.(1) روایات بسیاری از وی رسیده است. تنها عنوان احمد بن محمد بن عیسی در اسناد حدود 2290 روایت دیده می شود.(2)

وی از جمع کثیری که غالبا مشایخ (برقی احمد بن ابی عبد الله) می باشند روایت می نماید. برخی شیخ او محسوب می شوند که برقی از آن ها روایت نمی نماید همانند: عباس بن موسی ورّاق، علی بن الحسن الطویل، اسماعیل بن همام، محمد بن الحسن بن علان، محمد بن سهل و جعفر بن یحیی.(3)

اینک از مشایخ و اساتید او یاد می کنیم:

ابراهیم بن ابی محمود خراسانی(4)، ابراهیم بن اسحاق نهاوندی(5)، ابراهیم بن محمد همدانی(6)، احمد بن الحسن میثمی(7)، احمد بن عمر حلال(8)، احمد بن محمد بن عمرو بن ابی نصر(9)، احمد بن الولید(10)، اسحاق بن حریر(11)، اسماعیل بن سعد الاحوص الاشعری القمی(12)، اسماعیل بن سهل(13)، اسماعیل بن همام بن عبد الرحمن ابو همام کندی(14)، بدر بن ولید الخثعمی الکوفی(15)، بکر بن صالح رازی الضبی(16)، بکر بن محمد الاَزدی(17)، جعفر بن مثنی الخطیب(18)، جعفر بن محمد بن

ص: 86

ابی زید الرازی(1)، جعفر بن محمد بن عون الاسدی، ابو عبد الله(2)، جعفر بن محمد بن عیسی(3)، جعفر بن یحیی الخزاعی(4)، حجاج بن خالد(5)، حسن بن ایوب بن ابی عفیلة(6)، حسن بن جهم(7)، حسن بن سعید بن حماد بن مهران، ابو محمد اهوازی(8)،حسن بن عباس بن جریش رازی ابو علی(9)، حسن بن علی بن فضال(10)، حسن بن علی بن یقطین(11)، حسن بن علی ابو محمد الوشاء(12)، حسن بن محبوب السراد، ابو علی(13)، حسن بن موسی الخشاب(14)، حسین بن سعید بن حماد اهوازی(15)، حسین بن سیف بن عمیرة ابوعبد الله النخعی(16)، حماد بن عیسی و حماد بن مغیرة(17)، داود الصرمی(18)، داود بن قاسم بن اسحاق بن عبد الله بن جعفر بن ابیطالب ابو هاشم جعفری(19)، زکریا المؤمن(20)، زکریا بن یحیی الواسطی(21)، سعد بن اسماعیل بن الاحوص(22)، سعد بن

ص: 87

اسماعیل بن عیسی(1) (2) ، سعد بن سعد الاحوص الاشعری(3)، سعید بن جَناح(4)، سهل بن زیاد الواسطی ابو یحیی(5)، شاذان بن خلیل(6) (پدر فضل)، صفوان بن یحیی(7)، عباس بن عامر بن رباح ابوالفضل الثقفی(8)، عباس بن معروف(9)، عباس بن موسی ابوالفضل وراق(10)، عبد الرحمن بن ابی نجران(11)، عبد الرحمن بن حماد کوفی(12)، عبدالصمد بن بشیر عرامی کوفی(13)، عبدالعزیز ابن المهتدی(14)، عبدالله بن ابی خلف(15)،عبدالله بن بکیر(16)، عبد الله بن الصلت: ابو طالب القمی(17)، عبدالله بن مغیرة(18)، عبدالله بن محمد اسدی حجال(19)، عبدالله بن محمد بن عمر بن علی بن ابی طالب(20)، عبدالله بن مسکان(21)، عثمان بن عیسی(22)، علی بن احمد بن اشیم(23)، علی بن اسباط بن سالم ابوالحسن مقری(24)، علی بن حدید بن حکیم(25)، علی بن حسان(26)، علی بن الحکم الکوفی(27)،

ص: 88

علی بن زیاد النوری الجعفی الکوفی(1)، علی بن سیف بن عمیرة(2)، علی بن الصلت(3)، علی بن عقبه(4)، علی بن محمد بن حفص الاشعری ابو قتادة القمی(5)، علی بن مهزیار اهوازی(6)، علی بن نعمان النخعی(7)، عمار بن مبارک(8)، عمر بن عبد العزیز بن ابی بشار ابو حفص (معروف به زحل(9)) قاسم بن محمد الجوهری(10)، قاسم بن یحیی بن حسن بن راشد(11)، محسن بن احمد(12)، محمد بن ابی حمزة الثمالی - ثابت بن ابی صفیة -(13)، محمد بن ابی صهبان _ عبد الجبار _(14)، محمد بن ابی عمیر، ابو احمد(15)، محمد بن اسماعیل بن بزیع(16)، محمد بن حسن بن ابی خالد القمی الاشعری(17)، محمد بن الحسن بن زیاد المیثمی الاسدی(18)، محمد بن حسن بن علان(19)، محمد بن حمران النهدی(20)، محمد بن حمزة الاشعری(21)، محمد بن خالد ابو عبد الله برقی(22)، محمد بن سلیمان(23)، محمد بن سنان(24)، محمد بن سهل بن یسع الاشعری(25)، محمد بن عبد

ص: 89

العزیز(1)، محمد بن عمرو الزیات(2)، محمد بن عیسی بن عبد الله (پدر احمد)،(3) محمد بن عیسی بن عبید ابو جعفر العبیدی(4)، محمد بن قاسم النوفلی(5)، محمد بن قاسم بن فضیل بن یسار النهدی(6)، محمد بن یحیی الخزاز(7)، مَرْوَک بن عبید بن سالم بن ابی حفصة(8)، معاویة بن حکیم(9)، معمر بن خلاد ابو خلاد البغدادی(10)، منصور بن حازم(11)، موسی بن طلحة(12)، موسی بن قاسم البجلی(13)، مهران بن محمد(14)، هیثم بن ابی مسروق ابو محمد النهدی(15)، یس الضریر الزیات البصری(16)، یحیی بن حبیب(17)، یحیی بن سلیم الطائفی(18)، یحیی بن عمران(19)، یزید بن اسحاق(20)، یعقوب بن عبد الله(21)، یعقوب بن یزید(22) و یوسف بن عقیل(23). جمعی که بیشتر آن ها راویان احمد بن ابی عبد الله برقی هستند، از وی روایت می نمایند. برخی تنها از اشعری روایت می نمایند و راوی برقی نیستند داود بن کوره، علی بن محمد الفیروزانی، محمد بن حسین بن عبد العزیز و قرشی از راویان مختص وی به شمار می روند(24).

ص: 90

احمد بن ادریس، ابو علی اشعری(1)، احمد بن علی بن ابان القمی(2)، احمد بن علی القمی السلولی، معروف به شقران(3)، حمید(4)، داود بن کوره(5)، سعد بن عبد الله بن ابی خلف(6)، سهل بن زیاد(7)، عبد الله بن جعفر الحمیری(8)، علی بن موسی الکمیذانی(9)، علی بن محمد(10) و علی بن محمد القمی(11) و علی بن محمد بن یزید القمی(12)، علاء بن یزید القرشی الکوفی(13)، محمد بن احمد بن یحیی(14)، محمد بن جعفر بن احمد بن بطه(15)، محمد بن حسن الصفار(16)، محمد بن حسین(17)، محمد بن علی بن محبوب(18)، محمد بن

ص: 91

نصیر(1)، محمد بن یحیی العطار(2)، محمد الهاشمی(3)، نصر بن صباح البلخی(4)، ابو محمد الشامی الدمشقی(5) و پدر خیرانی(6) از راویان وی به شمار می روند.

در تهذیب و استبصار، ابن ولید(7) و در تهذیب «علاء»(8) از وی روایت می نمایند.

با توجه به طرق شیخ طوسی در فهرست و... مشخص می شود که ابن ولید مستقیما راوی احمد بن محمد نیست و صفار، محمد بن یحیی و یا حسن بن محمد بن اسماعیل واسطه بین او و اشعری هستند(9)؛ علاوه بر آن، وی از اصحاب اشعری به شمار نمی آید و «علاء» نیز نمی تواند از راویان «احمد بن محمد بن عیسی» باشد چرا که محمد بن علی بن محبوب از علاء و او از احمد بن محمد روایت می نماید؛ محمد بن علی از اصحاب اشعری است و در روایتش از وی نیاز به واسطه نیست و همچنین شخصی به نام «علاء» جزء راویان این طبقه وجود ندارد؛ از این رو نام وی در سند حدیث از باب اشتباه در نگارش است(10).

علمای رجال او را مؤلف کتاب های مختلفی دانسته اند. شیخ طوسی کتاب های او را چنین نقل می نماید:

کتاب التوحید، کتاب فضل النبی صلی الله علیه و آله ، کتاب المتعة، کتاب النوادر(11)، کتاب الناسخ و المنسوخ(12).

علاوه بر این، نجاشی و ابن شهر آشوب چند کتاب دیگر را بر آن اضافه نموده اند که عبارتند از: کتاب الاظلة، کتاب المسوخ، کتاب فضائل العرب(13)، کتاب نوادر الحکمة

ص: 92

فی التفسیر و کتاب الملاحم(1).

ابن ندیم کتاب های دیگری را جزء تألیفات او می داند: کتاب الطب الکبیر، کتاب الطب الصغیر و کتاب المکاسب(2). ابن نوح نقل می نماید که او کتابی در حج را که متعلق به احمد بن محمد بوده، دیده است(3). شیخ طوسی در رجال و علامه در خلاصه بدون ذکر نام کتاب ها، او را صاحب تألیفات می دانند(4).

شیخ طوسی در الفهرست و مشیخه تهذیب الاحکام، طرقی را به احمد بن محمد نقل می نماید:

1) اخبرنا بجمیع کتبه و روایاته: عدة من اصحابنا منهم الحسین بن عبید الله و ابن ابی جید عن احمد بن محمد بن یحیی العطار عن ابیه و سعد بن عبد الله عنه(5).

2) و اخبرنا: عدة من اصحابنا عن احمد بن محمد بن الحسن بن الولید عن ابیه عن محمد بن الحسن الصفار و سعد جمیعا عن احمد بن محمد بن عیسی(6).

3) و من جملة ما ذکرته احمد بن محمد بن عیسی: ما رویته بهذه الاسانید عن محمد بن یعقوب عن عدة من اصحابنا(7) عن احمد بن محمد بن عیسی(8).

در طریق اول و دوم، احمد بن محمد بن یحیی و احمد بن محمد بن الحسن بن الولید از راویان می باشند. این دو از مشایخ اجازه و مجهول الحال می باشند.

برخی، مشایخ اجازه را مستغنی از توثیق دانسته و برخی دیگر اظهار می دارند که «شیخوخة الاجازة» کاشف از وثاقت و حسن نمی باشد(9). بر اساس رأی دوم، این دو شخص مجهول الحال باقی می مانند؛ لذا طریق شیخ طوسی، به واسطه وجود آنان

ص: 93

ضعیف می باشد(1). نظر دیگر این است که این دو از مصنفان نمی باشند تا در صحّت روایاتشان احتیاج به توثیق باشد؛ بلکه فقط جهت اتصال سند ذکر می شوند و همچنین شیخوخیّت و اعتماد شیخ به آنان که واسطه اند کفایت در تصحیح این دو طریق می نماید(2).

در مورد طریق سوم، احتمال می رود که برخی از روایات تهذیب به واسطه احمد بن محمد بن یحیی از «عدة من اصحابنا» که پدرش از آنان محسوب می شود، روایت شده باشد؛ لذا باید در تمامی روایات تهذیب که از احمد بن محمد بن عیسی باشد، توقف نمود. اما این نظر صحیح نیست چرا که روایاتی که شیخ طوسی از احمد بن محمد بن عیسی به واسطه احمد بن محمد بن یحیی نقل می کند، او از پدرش، محمد بن یحیی از محمد بن علی بن محبوب ذکر می نماید؛ بنابراین، اصل در این باب، محمد بن علی بن محبوب است که باید طرق شیخ طوسی به وی را ملاحظه و در صورت صحت، حکم به صحّت روایات اشعری در تهذیب نمود.

شیخ طوسی سه طریق به جمیع روایات و کتاب های محمدبن علی بن محبوب نقل می نماید(3) که یکی از آن ها به واسطه احمد بن محمد بن یحیی و پدرش است و دو طریق دیگر عبارتند از:

الف: اخبر بها - جمیع کتبه و روایاته - ایضا: جماعة عن ابی المفضل و عن ابن بطة عنه.

ب: اخبرنا بها ایضا: جماعة عن محمد بن علی بن الحسین عن ابیه و محمد بن الحسن عن احمد بن ادریس عنه.

طریق اول به واسطه وجود ابوالفضل شیبانی و محمد بن جعفر بن احمد بن بطة، ضعیف است؛ ولی طریق دوم صحیح می باشد؛ لذا با تکیه بر این طریق، حکم به صحت تمامی روایات تهذیب که از احمد بن محمد بن عیسی رسیده باشد، می شود(4).

ص: 94

4) وروی ابن الولید المبوبة عن محمد بن یحیی و الحسن بن محمد بن اسماعیل عن احمد بن محمد(1).

این طریق صحیح است و مقصود از «ابن الولید» محمد بن حسن است و نه فرزندش احمد؛ زیرا معهود و متعارف در کلام شیخ طوسی، محمد بن حسن است(2).

طریق صدوق: صدوق در مشیخه من لا یحضره الفقیه، در ذکر طریق خود به احمد بن محمد بن عیسی بیان می دارد:

«و ما کان فیه عن احمد بن محمد بن عیسی الاشعری (رضی الله عنه):

فقد رویته عن ابی(3) و محمد بن الحسن رضی الله عنهما عن سعد بن عبد الله و عبد الله بن جعفر الحمیری جمیعا عن احمد بن محمد بن عیسی الاشعری»(4) که این طریق صحیح می باشد(5) و وجهی برای توقف در روایات من لایحضر نیست.

ماض و الامر صائر الی ابنی علی وله علیکم بعدی ما کان لی علیکم بعد ابی».

پس از این که پدرم(1) مطلع شد، به ابو جعفر اشکال کرد که تجسّس نمودی و مرتکب حرام شدی و در نهایت به وی گفت: شاید روزی به شهادت تو محتاج باشیم؛ لذا شهادت را حفظ نما و تا وقتش آن را اظهار مکن. پس از رحلت حضرت علیه السلام، شیعیان از پدر خیرانی در زمینه امامت امام هادی علیه السلام شاهد می طلبند. وی ابو جعفر اشعری را معرفی می نماید: «قد آتاکم الله عز وجل به هذا ابو جعفر الاشعری یشهد لی بسماع هذه الرسالة». از وی شهادت می طلبد؛ ولی ابو جعفر انکار می کند: «فانکر احمد اَن یکون سمع من هذا شیئا». پدرخیرانی او را به مباهله دعوت می کند. سرانجام وی اقرار می نماید و اظهار می دارد که این افتخاری بود که می خواستم نصیب یک عرب شود تا یک نفر عجم: «لما حقق علیه، قال سمعت ذلک و هذه مکرمة کنت احب آن تکون لرجل من العرب لالرجل من العجم»(2).

نویسنده معجم رجال الحدیث به لحاظ جهالت خیرانی و پدرش، این روایت را ضعیف السند می داند(3). مامقانی می گوید: پس از اتفاق فقها و رجالیان شیعه بر وثاقتش، این روایت نمی تواند برای وی قدحی باشد(4). علامه شوشتری می گوید: در اخبار و روایت اشخاصی باید بحث شود که ابتدا در مسیر حق حرکت می نمودند، و سپس منحرف شدند؛ ولی در این مورد که وثاقت و عدالتش در مراحل آخر عمر محرز است، احتیاج به بحث نیست؛ زیرا اگر در روایاتش خللی بوده آن ها را اصلاح نموده است(5).

2. از جمله مسائلی که قمیان، به خصوص ابوجعفر الاشعری، در آن نقش داشته اند، عکس العمل شدید نسبت به برخی از محدثان که به گونه ای متهم شده اند، می باشد.

ص: 96

قمی ها جمعی از راویان را متهم به غلو، ارتفاع در مذهب و ارتفاع در قول و ضعف در نقل روایات می نمودند و گاه به مجرد اتهام کفایت ننموده و ایشان را از قم اخراج، تبعید و یا حتی در صدد قتل آنان برمی آمدند. اینک جهت روشن شدن بحث معنای «غلو» را در نزد قدما بیان، و به ارتفاع در قول و مذهب نیز اشاره ای می کنیم.

انّا لمیتون و مقبورون و منشرون و مبعوثون و موقوفون و مسئولون(1).»

کشی می گوید: محمد بن نصیر نمیری مدعی بود که رسولِ حضرت هادی علیه السلام بوده و آن حضرت، وی را به پیامبری برگزیده است. وی در مورد آن حضرت به غلو اعتقاد داشته است و در مورد ایشان به ربوبیت قائل بود:

«و کان یقول بال... و الغلو فی ابی الحسن علیه السلام و یقول فیه بالربوبیة(2).»

حضرت صادق علیه السلام در مورد بشار الشعیری می فرماید: «ان بشارا قال عظیما»(3). سپس در رد آن چه بشار بدان معتقد بوده کلماتی بیان می دارند که مقصود از قول عظیم را روشن می کند و می فرماید:

«او شیطان زاده ای است که برای گمراهی اصحاب و شیعیان من آمده است. حاضران به غایبان برسانند که من عبد و بنده ای از پدر و مادری عبد هستم. من از صلب و رحم پدر و مادری هستم. من خواهم مرد؛ سپس مبعوث و در قیامت مورد سؤال خواهم بود. به خدا، از آن چه که این دروغگو (بشار) در مورد من گفته از من سؤال به عمل خواهد آمد».

«اِنّه شیطان ابن شیطان خرج من البحر لیغوی اصحابی و شیعتی، فاحذروه و لیبلغ الشاهد الغائب: انی عبد ابن عبد، قن بن اَمة، ضمتنی الاصلاب و الارحام و انی لمیت و انی لمبعوث ثم موقوف ثم مسئول. و الله لاَُ سألنَّ عما قال فیَّ هذا الکذاب و ادّعاه علیّ(4)».

صالح بن سهل می گوید: من در مورد حضرت امام صادق علیه السلام به ربوبیت معتقد بودم. آن حضرت خطاب به من فرمود: ای صالح، به خدا ما بنده و مخلوقیم.

«عن صالح ابن سهل: کنت اقول فی ابی عبد الله علیه السلام بالربوبیة فدخلتُ علیه... قال: یا صالح انا و الله عبید مخلوقون لنا رب نعبده و ان لم نعبده عذبنا(5)».

از روایات مورد بحث، مقصود از غلو یا ارتفاع در قول مشخص می شود. چنین

ص: 98

اعتقادی تبعات سوئی مانند ترک عبادات یا حلال شمردن محرمات خواهد داشت.

ابن ابی یعفور می گوید: نزد حضرت امام صادق علیه السلام بودم. شخصی خوش اندام نزد آن حضرت آمد. ایشان فرمود: از «سفلة» پرهیز نما. او فورا خارج شد. از احوالش سؤال نمودم. گفتند: «غالی» است: «فسألت عنه فوجدته غالیا(1)».

مفضل بن عمر می گوید: از حضرت صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: «از سفلة پرهیز کنید. شیعیان من آنانند که شکم و دامن خود را از گناه دور نگاه دارند، سخت کوش باشند، برای خالقشان عمل نمایند و امید به پاداش و ترس از عقاب داشته باشند»

«قال سمعت ابا عبد الله علیه السلام یقول: ایاک و السفلة، انما شیعة جعفر مَن عفّ بطنه و فرجه و اشتد جهاده و عمل لخالقه و رجا ثوابه و خاف عقابه(2).»

محمد بن نصیر نمیری که ادعای ربوبیت حضرت هادی علیه السلام می نمود، قائل به ازدواج با محارم و نکاح رجال بود: «و یقول باباحة المحارم و یحلل نکاح الرجال(3).»

ترک عبادات یا حلال شمردن محارم الهی یکی از تبعات غلو و ارتفاع در قول است. این موضوع برای متقدمان واضح بوده است؛ لذا مشاهده می شود هنگامی که محمد بن اورمه را به غلو متهم می نمایند، اشعریان در صدد قتل وی بر می آیند و با مشاهده این که وی شب را تا به صبح نماز می گزارد از عقیده خود دست می کشند.

ابن الغضائری از استادش حسن بن محمد بن بندار قمی و او از مشایخ خود نقل می نماید: «ان محمد بن اورمة لما طعن علیه بالغلو بعث الیه الاشاعرة لیقتلوه فوجدوه یصلی اللیل من اوّله الی آخره لیالی عدّة فتوقفوا عن اعتقادهم(4).»

نیز حسین بن احمد مالکی از احمد بن مالک کرخی در مورد غلو محمد بن سنان

ص: 99

می پرسد(1)، کرخی در پاسخ وی اظهار می دارد: «قسم به خدا که اوست معلم من در طهور؛ «فقال معاذ الله هو والله علمنی الطهور.»(2) این سخن کنایه از این است که وی اهل عبادت و نماز است که به وضو یا غسل اهتمام می ورزد.

کشی از عیاشی در مورد جمعی، از جمله علی بن عبد الله بن مروان سؤال می نمایند. عیاشی در پاسخ وی می گوید: «ما غالیان را هنگام نماز امتحان می کنیم و من وقت نماز همراه او نبوده ام و جز خیر از او چیزی نشنیده ام؛ قال ابو عمرو: سألت ابا النضر محمد بن مسعود عن جمیع هولاء؟ فقال: ... و اما علی بن عبد الله بن مروان فان القوم یعنی الغلاة یمتحن فی اوقات الصلوة و لم أحضره(3) فی وقت صلاة و لم اسمع فیه الا خیرا.»(4)

وحید بهبهانی می نویسد: قمیان برای ائمه علیهم السلام مرتبه و منزلت خاصی از عصمت و جلالت و کمال قائل بوده اند، تعدی از آن را غلو و ارتفاع محسوب می نمودند. اگر شخصی سهو را از امام علیه السلام نفی یا مبالغه در معجزات ایشان می کرد یا کارهای خارق العاده ائمه علیهم السلام را نقل می کرد و یا قائل به پاک بودن ساحت آنان از بسیاری نقایص و علم آن ها به باطن امور و... بود،از نظر آنان غالی و صاحب ارتفاع شمرده می شد:

«حتی انهم جعلوا مثل نفی السهو عنهم غلوا... او المبالغة فی معجزاتهم و نقل العجائب من خوارق العادات عنهم، او الاغراق فی شأنهم و اجلالهم و تنزیههم عن کثیر من النقائص و اظهار کثیر قدرة لهم و ذکر علمهم بمکنونات السماء و الارض ارتفاعا او مورثا للتهمة به(5).»

با توجه به آن چه در مورد اصطلاح غلو و ارتفاع نزد قدما مطرح شد، مشخص می گردد که چنین سخنانی نمی تواند در مورد آنان صحّت داشته باشد. علامه

ص: 100

شوشتری در این زمینه می نویسد:

«بسیار اتفاق می افتد که متأخران به رد طعن قدما در مورد غلو کنندگان می پردازند. به دلیل این که متقدمان اشخاص را به واسطه نقل معجزات، متهم به غلو می نموده اند. این سخن صحیحی نیست و اعتقاد به معجزات از ضروریات مذهب امامیه است. مقصود از غلو، ترک عبادات با تکیه به ولایت ائمه علیهم السلام می باشد:«و انما مرادهم من الغلو، ترک العبادة اعتمادا علی ولایتهم»(1).

بعد از بحث در معنای غلو و ارتفاع، به معرفی اشخاصی می پردازیم که قمیان به سبب غلو یا ضعف در نقل روایات، از آنان بیزاری جستند.

یجز العمل علیه و لا یعتمد(1)».

قمیون به غلو متهمش کردند و اشعریان(2) در صدد قتل وی بر آمدند؛ ولی پس از مشاهده این که وی تمامی شب را با نماز سپری می نماید، منصرف شدند(3).

حضرت امام هادی علیه السلام در نامه ای به قمیون، وی را از اتهامات تبرئه کرد و منزلتش را ستود. ابن الغضائری در این مورد گوید: «و رایت کتابا خرج من ابی الحسن علی بن محمد علیها السلام الی القمیین فی برائته مما قذف به و منزلته»(4).

وی پس از مدتی از کرده خویش پشیمان شد و وی را به قم باز گردانید و از او عذر خواهی نمود و حتی در تشییع جنازه او سر و پا برهنه شرکت کرد تا بدین ترتیب از زیر بار عملی که مرتکب شده، به در آید: «لمّا توفی مَشی احمد بن محمد بن عیسی فی جنازته حافیا حاسرا لیبری نفسه مما قذفه به(1).»

کلامی(1) می پرداخت مسائلی همانند: خلق قرآن و عدم آن و یا خلق بهشت و جهنم(2). در این حال مردمی که متوجه کلمات وی نمی شدند او را مورد حمله قرار می دادند. وقتی وی از این مطلب نزد حضرت امام رضا علیه السلام شکایت کرد، آن حضرت به وی فرمود: «با آن ها مدارا کن که عقول مردم این مطالب را درک نمی کند؛ «دارهم فان عقولهم لا تبلغ»(3).

ب) از برخی احادیث کشی چنین برداشت می شود که یونس بن عبد الرحمن متهم به وابستگی به فرقه «واقفه»(4) بوده است. او وقتی متوجه می شود که برخی از بزرگان این فرقه، نیّات دنیوی در سر دارند، می گوید:

وقتی این ماجرا را دیدم و حق برایم آشکار گردید به حقانیّت امامت حضرت امام رضا علیه السلام پی بردم و مردم را به سوی آن حضرت دعوت نمودم: «فلما رایت ذلک و تبیّن علیّ الحق و عرفت من امر ابی الحسن الرضا علیه السلام ما علمت تکلمت و دعوت الناس الیه»(5).

وی نزد امام رضا علیه السلام رفت. او از شهادت امام کاظم علیه السلام سؤال نمود. یونس می گوید: امیدوارم بودم آن حضرت علیه السلام خبر زنده بودن امام کاظم علیه السلام را بدهد. از سؤال هایش از امام رضا علیه السلام بر می آید که شهادت امام کاظم علیه السلام برای او مشخص نبوده است(6).

ص: 105

در چند روایت از کشی آمده است که وی به سفر امام رضا علیه السلام به خراسان اعتراض داشته و در سخنانش رعایت احترامی که لازمه مقام امامت است، نشده است(1).

ج) یعقوب بن یزید الانباری(2) (معروف به قمی)(3) از ایراداتی که بر یونس می گیرد این است که وی احادیث را بدون «سماع» روایت می نماید، که می رساند یونس از دید وی در مورد روایت احادیث ضعیف می باشد: «جعفر بن معروف قال: سمعت یعقوب بن یزید یقع فی یونس و یقول کان یروی الاحادیث من غیر سماع(4).»

تمامی این موارد می تواند دلایلی باشد بر حمله به یونس و اعتراض نمودن به وی؛ با توجه به این که یکی از مسائلی که قمیون نسبت بدان حساس بودند، ضعف در نقل احادیث می باشد و نیز با ملاحظه این که ابوجعفر احمد بن محمد بن عیسی اشعری راوی یکی از احادیثی است که در آن به بی احترامی یونس نسبت به امام رضا علیه السلام اشاره شده(5). می توان نتیجه گرفت که این دو موضوع می تواند عاملی مؤثر در طعن قمیون باشد.

می گوید: اصحاب ما وی را ضعیف دانسته اند.(1) که ممکن است اشاره به قمیون باشد.

ابن محبوب در روایاتش از ابو حمزة ثمالی، متهم بوده، احمد بن محمد از وی روایت نمی نموده است: قال نصر بن صباح: احمد بن محمد بن عیسی - ما کان - یروی عن ابن محبوب من اجل انّ اصحابنا یتهمون ابن محبوب فی روایته عن ابی حمزة (الثمالی)(1)».

در برخی از نسخه های رجال کشی ، ابن ابی حمزة(2) آمده است که به دلایل زیر صحیح به نظر نمی رسد:

الف) نجاشی به نقل از کشی از «ابو حمزة» نام می برد(3).

ب) نجاشی کتاب نوادرِ ثابت بن دینار ابو حمزة ثمالی را روایت حسن بن محبوب از او می داند(4).

ج) در طریق شیخ طوسی به ابو حمزة ثمالی، حسن بن محبوب از او روایت می نماید(5).

از طرفی، قهپائی بر درستی لفظ «ابن ابی حمزة» اصرار دارد و مقصود وی علی بن ابی حمزة بطائنی است(6).

این اتهام بدین سبب بوده که روایت حسن بن محبوب از ابو حمزة ثمالی از مراسیل است و ابن محبوب نمی توانسته از ابو حمزة مستقیما روایت نماید؛ چرا که ابو حمزة در سال 150 ق. از دنیا رفته است(7) و ولادت ابن محبوب نیز در همان حدود است(8).

ص: 109

همان گونه که گذشت، قمیون نسبت به ضعف در نقل روایات، به خصوص اعتماد بر مراسیل، بسیار حساس بودند؛ لذا ابوجعفر اشعری در ابتدای کار از ابن محبوب روایت نمی نماید؛ ولی بعدا به عللی از وی روایت می نماید(1)، چنان که کشی نقل می نماید که وی قبل از مرگ از این کار توبه نمود: «ثمّ تاب احمد و رجع قبل ما مات»(2).

سخن قهپائی نیز تأییدی بر همین مطلب می باشد وی می نویسد: ابن محبوب اهتمام بسیار به اخذ و جمع و نسخ روایات داشت حتی از افرادی که از معصومین علیهم السلام روایت نکرده اند و یا منزلتی نداشته اند، و از آنجا که دروغ گو، گاه راست می گوید نباید پنداشت که فرد موثق از او روایت نمی کند. از همین رو است که احمد بن محمد، نخست از ابن محبوب روایت نکرده ولی پس از آن به دلایلی از کرده خود توبه نمود.(3)

دلیل بازگشت احمد بن محمد ممکن است آن باشد که در روایت کشی، حسن بن محبوب از جمله اصحاب حضرت امام کاظم و رضا علیهما السلام است که از اصحاب اجماع محسوب می شود.«اجمع اصحابنا علی تصحیح ما یصح عن هولاء و تصدیقهم و أقروا لَهم بالفقه و العلم... منهم... و الحسن بن محبوب(4).»

در مورد اصحاب اجماع دو نظر وجود دارد:

1. هر حدیثی که یکی از اصحاب اجماع روایت نماید، به شرط صحّت سندی که به وی می رسد، صحیح است ؛ گرچه وی از معروفان به فسق و وضع حدیث باشد و یا از راوی مجهول و مهمل روایت نموده باشد.

2. حدیث کشی، مطلب یاد شده را نمی رساند؛ بلکه مقصود از آن جلالتِ آنان و اجماع بر وثاقت، فقه و تصدیق آن ها در روایاتشان است. به عبارتی، آن ها به کذب در اخبار و روایاتشان متّهم نیستند(5).

ص: 110

هر دو نظر، می تواند دلیلی بر بازگشت احمد باشد و این که وی قصد مخالفت با اجماع را نداشته است.

مشمول این عنوان می شود. از طرفی، برخی شیخوخت اجازه را نه تنها دلیلی بر وثاقت، بلکه علامت «حسن» هم نمی دانند(1).

2. نجاشی در نامه ای از ابوالعباس احمد بن علی سیرافی درباره طرق به کتاب حسین بن سعید اهوازی سؤال می نماید. وی در جواب، طرقی را که مورد اعتماد اصحاب می باشند، ذکر می نماید که در یکی از طرق نام احمد بن محمد بن یحیی به چشم می خورد:

... فقد روی فامّا ما علیه اصحابنا و المعول علیه ما رواه عنهما(2) احمد بن محمد بن عیسی... و اخبرنا ابو علی احمد بن محمد بن یحیی العطار القمی قال: حدثنا ابی و عبد الله بن جعفر الحمیری و سعد بن عبد الله جمیعا عن احمد بن محمد بن عیسی(3).»

با توجه به سخن سیرافی، می توان گفت که اصحاب بر «احمد بن محمد بن یحیی» اعتماد و بر طریق او تکیه داشته اند.

در جواب این دلیل گفته شده است: طرق مورد بحث به کتاب حسین بن سعید، منحصر در این طریق نمی باشد و استدلال هنگامی کامل است که طریقْ در احمد بن محمد بن یحیی منحصر باشد و طریقِ صحیح به کتاب حسین ذکر شده است و شاید ذکر طریق عطار برای تایید باشد. و ثانیا اعتماد قدما بر حدیث و روایتِ شخصی، دلیل بر توثیق او نمی باشد(4).

3. اگر شخص جلیلی از دیگری با عباراتی همانند «رضی الله عنه» یا «رحمة الله علیه» و... یاد کند دلالت بر حسن و حتی جلالت وی دارد(5). در مورد احمد بن محمد بن یحیی عطار دیده می شود که صدوق با عبارت «رضی الله عنه» از وی یاد نموده است(6) که خود دلیلی بر بزرگی وی نزد صدوق می باشد.

4. علامه در خلاصه در فایده هشتم، طریق صدوق به عبد الرحمن بن حجاج و

ص: 112

عبد الله بن ابی یعفور را صحیح دانسته(1) که دلالت بر مجهول نبودن وی نزد علامه و بلکه توثیق وی از جانب او دارد(2). نیز شهید در درایه و سَماهیجی(3) و شیخ بهایی وی را توثیق نموده اند که این ها همگی بر جلالت و بزرگ دانستن وی از جانب متأخران دلالت دارد.

در جواب این دلیل گفته شده است: توثیق وی از جانب متأخران از طریقِ حس نمی باشد؛ بلکه منشأ آن اجتهاد و استنباط از مسألهِ شیخوخت اجازه می باشد. نیز مبنای علامه در تصحیح، بر اصالة العداله می باشد که به هیچ کدام از دو موضوع نمی توان اعتماد نمود(4).

این بود خلاصه مباحث مطرح شده در این زمینه، ولی ادله مثبتین محکم تر به نظر می رسد.

سعد بن عبد الله بن ابی خلف الاشعری(5)، احمد بن ادریس(6)، عبد الله بن جعفر الحمیری(7) و محمد بن یحیی العطار(8) (پدرش) از شیوخ وی به شمار می رود.

احمد بن علی بن نوح السیرافی(9)، احمد بن محمد بن عبید الله بن حسن بن عیاش (ابن عیاش الجوهری)، حسین بن عبید الله بن ابراهیم (الغضائری)(10)، علی بن احمد

ص: 113

بن محمد بن ابی جید، ابوالحسین (ابن ابی جید)(1)، محمد بن علی بن بابویه (ابوجعفر الصدوق)(2)، محمد بن علی ابو عبد الله القزوینی (ابن شاذان القزوینی)، محمد بن علی بن محمد بن سعید و هارون بن موسی (التلعکبری) از راویان وی به شمار می روند(3).

ظاهرا وی صاحب کتاب نمی باشد؛ زیرا شیخ و نجاشی که به جمع صاحبان کتابها اهتمام دارند، وی را مطرح ننموده اند(4). در معالم العلماء نیز عنوانی مختص به وی دیده نمی شود.

عمر ثقفی واقع شده است(1).

باز درباره وی گویند که در 114 سالگی از دنیا رفت و مروان بن حکم بر وی نماز گذارد. این روایت هم با قول اول سازگاری ندارد؛ زیرا مروان در سال 64 ه . ق. فوت کرده است(2).

اسلم از ابوبکر، عمر بن خطاب، معاذبن جبل، ابو عبیدة و جمعی از بزرگان تابعین روایت کرده است و زید (فرزندش) و نافع و مسلم بن جندب از راویان وی محسوب می شوند(3).

در الکامل، آمده است که عمر، اسلم را از اشعریان خریده است: «اشتری عمر بن الخطاب مولاه اسلم بمکّة من ناس من الاشعریین(4).» این عبارت ممکن است دلالت داشته باشد که وی اشعری نبوده؛ ولی دلالت سخن اسامة (نحن قوم من الاشعریین)(5) صریح تر است.

کرد تا خدای تعالی دیگر باره روشنایی چشم بدو ارزانی داشت و به دست مبارک خود جهت او علمی ساخت...(1)».

عیسی بن یونس، یونس بن عبد الرحمن از راویان وی محسوب می شوند(1).

نجاشی کتابی را اثر او می داند و شیخ مسائلی را از او می شمارد(2). با توجه به ذکر طریق او در مشیخه من لا یحضر(3) مشخص می شود که کتاب وی از منابع صدوق در تألیف من لا یحضره الفقیه می باشد(4).

که برادرش زکریا بن آدم از اصحاب خاص حضرت امام رضا علیه السلام است(1) و نجاشی صریحا مطرح می کند که از حضرت روایت می کند، بعید به نظر می رسدکه وی عصر آن حضرت را درک ننموده باشد.

وی از ابوالعباس فضل بن حسان الدالانی روایت می کند و محمد بن حسین بن ابی الخطاب و محمد ابن ابی صهبان راویان وی محسوب می شوند.(2)

مذکورِ در فهرست می باشد و در سال 262 ه . ق. فوت کرده(1) و حضرت امام باقر علیه السلام در سال 114ه . ق. به شهادت رسیده(2) بسیار بعید به نظر می رسد که شخصی بتواند تا سال 114 ه . ق. از امام حدیث بشنود و شخص دیگری که وفاتش 148 سال بعد واقع شده است؛ از وی روایت بنماید. اشخاصی که در این طبقه قرار دارند از اصحاب حضرت امام صادق علیه السلام روایت نمی نمایند تا چه رسد به نقل از اصحاب حضرت امام باقر علیه السلام.(3) این در حالی است که برخی ظاهرا هر سه نام را متعلق به یک نفر دانسته اند(4).

سهل بن یسع، زکریا بن آدم، عبدالله بن محمد همدانی، علی بن ابی صالح، علی بن بزرج، محمد بن ابی عمیر، یونس بن یعقوب و احمد بن یزید الخزاعی از راویان وی به شمار می روند(5).

نموده(1) دانسته اند(2) و علتْ را اختصار در نسب ذکر نموده اند، در جواب گفته شده: اختصار در نسب در این گونه موارد صحیح نیست بلکه در نسب هایی همانند بابویه و قولویه صحیح است(3) ولی «اسماعیل بن سعد الاحوص» با «اسماعیل بن آدم» هر دو از لحاظ زمانی در یک محدوده قرار می گیرند و علامه برای هر کدام عنوانی مستقل قرار داده است که بیان گر عدم اتحاد این دو در نزد ایشان است.(4)

عامر الاشعری القمی» معرفی می کند(1) و ابن ابی حاتم نسب وی را تا مالک بدین صورت ذکر نموده است: «اشعث بن اسحاق بن سعد بن عامر بن مالک»(2). نجاشی در باب انساب اشاعره، بیان نموده که در انساب این خاندان دو قول وجود دارد(3) و طبق قول اول نسب اشعث بدین ترتیب است: « اشعث بن اسحاق بن سعد بن مالک بن الاحوص بن سائب بن مالک بن عامر». وی از اشعریان قم به شمار می آید(4) و برادر زاده عبدالله بن سعد و عموی آدم بن عبدالله می باشد.

ابن حجروی را صدوق و از طبقه هفتم(5) _ بزرگان اتباع تابعین _ دانسته است. بنابراین ،وی بعد از سال 100 هجری قمری درگذشته است(6).

نسائی، یحیی بن معین(7) و ابن حبّان وی را توثیق کرده اند و ابن حنبل او را صالح و صالح الحدیث دانسته است و بزار می گوید: او راوی احادیثی است که بدان ها عمل نمی شود: «روی احادیث لم یتابع و قد احتمل حدیثه(8).» وی از حسن بصری، جعفر بن ابی مغیره و شمر بن عطیه روایت می کند و جریر بن عبدالحمید، عبدالله بن سعد الدشتکی و فرزندش عبدالرحمن بن عبدالله و یحیی بن یمان راویان وی هستند(9).

در کتابهای شیعه تنها نام او را در «الامالی» شیخ طوسی و در «بحار الانوار» به نقل از امالی می یابیم، شیخ از او در ضمن سند حدیثی در فضائل علی علیه السلام یاد کرده است در این روایت، اشعث از جعفر بن ابی المغیرة روایت می کند و جریر راوی او است.(10)

ص: 121

ابو احمد زهری، ابو معاویه، حفص بن غیاث، اسماعیل بن زکریا، شعبه و یحیی بن سعید اموی راویان اویند(1).نویسنده الجامع فی الرجال وی را عامی و از راویان آنان معرفی نموده است(2).

-125 ه . ق.)(1) و امارت خالدبن عبدالله قسری، امیر بصره و قاضی آن شهر بود. خالد وی را در سال 109 ه . ق. امیر بصره نمود. تا هنگام عزل خالد از جانب هشام (120 ه . ق.) امارت بصره را به عهده داشت. پس از خالد، یوسف بن عمر ثقفی به ولایت عراق رسید و به امر هشام، تمامی کارگزاران خالد، از جمله بلال، معزول شدند. وی زندانی شد. و پس از سال 120 ه . ق. از دنیا رفت و یا در زندان به قتل رسید(2).

ابو العباس مبرد(3)، بلال را اولین قاضی که جور را در قضاوت آشکار کرد دانسته است. از بلال نقل شده است که من به نفع آن حکم می نمودم که سخنش بر دلم می نشست: «قال ابو العباس المبرد: اول من أظهر الجور من القضاة فی الحکم بلال و کان یقول: ان الرجلین لیختصمان الیّ فاَجد احد هما اخفّ علی قلبی فاقضی له!»(4).

روایات اندکی از او رسیده و ابن حجر وی را «مقل» خوانده است. و او را در طبقه پایین (سوم) تابعین ذکر نموده است(5). افراد این طبقه کسانی اند که یکی، دو روایت از آن ها رسیده و بعضا سماعی از صحابه برای آنان ثابت نشده است(6). ترمذی و بخاری حدیثی را از او نقل کرده اند.(7)

وی از پدرش ابی بردة، عمویش ابوبکر و نیز از انس بن مالک روایت کرده است و ثابت البنانی عبد الاعلی الثعلبی، عقبة بن سریج الراسبی(8)، قتاده(9)، مودو دبن صدیق

ص: 124

الازدی(1)، معاویة بن عبد الکریم الضال و ابو الولید مولی قریش(2) از راویان وی به شمار می روند(3).

است که از او حدیث نشنیده است(1).

وی از پدرش سعد بن تمیم، معاویة، ابن عمر و جابر بن ابی سکینة روایت می کند و اوزاعی(2)، صقربن رستم، سعید بن عبد العزیز، ضحاک بن عبد الرحمن بن ابی حوشب المصری، عبد الله بن عثمان القرشی، عبد الله بن العلاء بن زبیر، عبد الرحمن بن یزید بن جابر، عبد الرحمن و عبد الله فرزندان یزید بن تمیم، عثمان بن مسلم، عمرو بن شراجیل و وضین بن عطاء از راویان او می باشند.(3)

حسن بن محبوب(1)، حسن بن موسی الخشاب، سعد بن سندی، صفوان بن یحیی(2)، عباس (غلام ابوالحسن علیه السلام)، عباس بن معروف، علی بن الحکم، برادرش عبد الرحمن بن محمد(3)، علی بن مهزیار(4)، محمد بن ابی عمیر(5)، محمد بن ابراهیم، محمد بن عیسی(6) (پدرش) و ابوطاهر الوراق از مشایخ وی به شمار می روند(7).

احمد بن ادریس، حسن بن عبد الله بن محمد (فرزندش)، حمید بن زیاد، سعید بن عبدالله بن ابی خلف، العاصمی(8)، عبدالله بن جعفر الحمیری(9)، علی بن ابراهیم، علی بن محمد بن فیروزان القمی، علی بن محمد بن یزید القمی(10)، محمد بن احمد بن یحیی(11)، محمد بن علی بن محبوب و محمد بن یحیی از راویان وی محسوب می شوند.(12)

تابعین به شمار می رود. عمر بن یزید نصری راوی اوست: «ثمیل بن عبید الله اشعری صاحب ابی الدرداء روی عن ابی الدرداء... »(1).

می کند. بعید نیست که مراد از «جعفر بن عمران» در روایت کافی و تهذیب، جعفر بن عمران اشعری باشد.

یحیی از راویان وی است و جزء مستثنیات نیز نمی باشد؛ لذا دلیل بر رضایت محمد بن احمد بن یحیی از او بوده و حُسن حال، بلکه وثاقت او را می رساند.(1)

در تقریب، او را تنها راوی حارث می داند(1). ولی در تهذیب، علاوه بر وی شهر بن حوشب و برخی دیگر را که در طبقه آن دو قرار دارند از راویان وی می داند(2). ابن اثیر در اسدالغابة، ربیعة الجُرَشی، عبد الرحمن بن غنم اشعری و شریح بن عبید الحضرمی و برخی دیگر را در شمار راویان وی ذکر نموده است(3).

ممکن است حارث بن حارث اشعری نیز مکنی به ابو مالک بوده و یا این که هر دو یکی باشند. ابن حجر قول اول را پسندیده(4) و از ابواحمد الحاکم(5) نقل کرده که این بحث بسیار محل تردید است: «ابو مالک الاشعری امره مشتبه جدا»(6).

محسوب می شود و این نیز تاییدی است بر تابعی بودن ابن یمجد اشعری.

قولویه در کامل الزیارات حدیثی از وی با دو واسطه از حضرت امام صادق علیه السلام نقل نموده است(1). برخی با ملاحظه مقدمه کامل الزیارات او را ثقه دانسته اند. از طرفی، وی در طریق شیخ به عیسی بن عبدالله هاشمی و سهل بن هرمزان(2) و در طریق نجاشی به سهل، واقع شده است.(3) نویسنده الجامع فی الرجال این جهت را ظاهر در اعتماد آنان به وی می داند(4).

به لحاظ این که محدوده زمانی حیات مشایخ وی قرن دوم و سوم هجری می باشد و اکثر راویان وی در قرن سوم - احتمالاً نیمه دوم آن - و نیمه اول قرن چهارم هجری می زیسته اند، می توان اظهار داشت که بیشتر عمر وی در قرن سوم هجری و به لحاظ روایت ابن الولید (متوفا: 343 ه . ق.) تا قرن چهارم هجری نیز بوده است و بدین خاطر، نویسنده الجامع فی الرجال وی را از معمرین می داند(5).

وی از احمد بن هلال ابو جعفر عبرتائی(6) (267 - 180 ه . ق)(7)، سهل بن هرمزان(8)، ابومحمد قاسم بن هروی(9)، هارون بن مسلم(10) - از اصحاب حضرت امام حسن عسکری علیه السلام - روایت می نماید.

ابن الولید(11) (متوفا: 343 ه . ق.)، ابن بطه(12)، سعد بن عبدالله (متوفا: 301 ه . ق.)(13)، محمد بن یحیی و عبدالله بن جعفر حمیری از وی روایت می نمایند.

ص: 134

معرفی نموده و آن را قابل این نمونه نتیجه گیری نمی دانند(1).

احتمال دوم این است که عبارت «اکثر مما وصفت یعنی الحسن بن محمد بن عمران»، وصایت حسن بن محمد را نمی رساند؛ بلکه در معرفی مخاطب امام علیه السلام می باشد. بدین معنا که مخاطب امام علیه السلام در نامه و مراد از افعالی نظیر «ذکرت» و «وصفت» شخص حسن بن محمد بن عمران می باشد؛ نه دیگری. این احتمال هنگامی تقویت می شود که در بین دو نفری که نامهِ امام علیه السلام به دستشان رسیده شخصی به نام «حسن بن محمد» نیز باشد؛ چنان که علامه سید ضیاء الدین اصفهانی در تعلیقه خود بر مجمع الرجال قهپائی مقصود از «حسن بن محمد» را «ابن عمران» می داند(2).

در رجال کشی صریحا از امام علیه السلام نام برده نشده است، ولی در غیبت شیخ به حضرت امام جواد علیه السلام اشاره شده است(3).

شیخ طوسی، در استبصار، روایت وی از زرعة بن محمد حضرمی(4) را نقل نموده این روایت، بکر بن صالح راوی حسن بن محمد است(5).

اهمیت وی نزد صدوق دلالت می نماید.

نزدیک به تمام روایات وی از پدرش «احمد بن ادریس» (متوفا: 306 ه . ق)(1) است(2) و شیخ صدوق روایتی را از او از «محمد بن عبد الجبار» در الامالی آورده است(3). در وسائل الشیعة اشاره به روایتی از «حسین بن احمد بن ادریس» از «حسین بن اسحاق التاجر» در «المجالس» شده است و این در حالی است که روایت مورد بحث را شیخ صدوق در مجلس 85 از امالی به نقل از حسین بن احمد از پدرش آورده است و راوی «حسین بن اسحاق» در «ثواب الاعمال» و «الخصال» محمد بن یحیی العطار می باشد.(4) هارون بن موسی تلعکبری (متوفا: 385 ه . ق.)(5)، محمد بن احمد بن داود (متوفا: 368 ه . ق.)(6) و ابو جعفر صدوق (متوفا: 381 ه . ق.)(7) از او روایت می نمایند. لذا می توان حیات وی را در اواخر نیمه دوم قرن سوم و نیمه اول قرن چهارم دانست. شیخ طوسی نقل می نماید که تلعکبری از وی اجازه داشته است(8). لذا وی شیخ اجازه بوده و از دید برخی ملحق به ثقات می باشد(9). ابن حجر به نقل از شیخ طوسی، او را از مصنفین و ثقه دانسته است(10). علامه در خلاصه، حسین اشعری را توثیق کرده(11) که بنا بر رأی میرزا، مقصود علامه یا «حسین بن احمد بن ادریس» است و یا «حسین بن محمد بن عامر» ولی بهبهانی احتمال اول را بعید می داند(12). مامقانی ظاهر را امامی بودن وی می داند.

ص: 137

«شیوخ الشیعة» آورده که این مؤیدی است بر آنچه در نسخه چاپی آمده است(1).

در مورد زمان زندگی او می توان گفت که حسین در نیمه دوم قرن سوم و نیمه اول قرن چهارم - احتمالاً ربع اول آن - می زیسته است. به دلیل آن که شیخ وی احمد بن اسحاق اشعری تا زمان نیابت حسین بن روح نوبختی (326 - 304 ه . ق)(2) در حیات بوده و در همان دوران از دنیا رفته است(3) و شیخ دیگر وی احمد بن محمد السیاری از اصحاب حضرت هادی و عسکری علیهما السلام (4)، بوده است. و برخی راویان وی در نیمه اول یا دوم قرن چهار از دنیا رحلت نموده اند که می توان به کلینی (متوفا: 329 ه . ق.) و علی بن بابویه (متوفا: 329 ه . ق.)(5)، ابن الولید (متوفا: 343 ق.)(6) و جعفر بن محمد بن قولویه (متوفا: 368 ه . ق.)(7) اشاره نمود. لذا می توان احتمال داد که وی قرن چهار هجری قمری را نیز درک نموده باشد.

ابوالاشج، ابو کریب، احمد بن اسحاق اشعری، احمد بن محمد سیاری، جعفر بن محمد، حمدان -محمد - بن احمد ابو جعفر قلانسی کوفی، عبد الله بن عامر - عموی حسین -(8)، علی بن محمد بن سعد، محمد بن احمد نهدی، محمد بن سالم بن ابی سلمة، محمد بن عمران بن حجاج سبیعی، معلی بن محمد بصری(9) ، محمدبن یحیی فارسی(10) از شیوخ وی بوده اند.(11)

محمدبن یعقوب کلینی(12)، ابن قولویه(13)، علی بن بابویه(14)، ابن الولید(15)، جعفر بن

ص: 139

محمد بن مسرور(1)، محمد بن احمد بن یحیی، علی بن ابراهیم و ابن بطه(2) از راویان وی به شمار می روند.(3)

نجاشی به طریق خود برای او کتاب «النوادر» را نقل می نماید(4) و ابن حجر نیز کتاب «طب اهل البیت» را از او می داند و آن گاه یادآور می شود که این کتاب از بهترین مصنفات این علم می باشد: و صنف الحسین کتاب طب اهل البیت و هو من خیر الکتب المصنفة فی هذا الفن(5).

شیخ طوسی در تهذیب ، طریق خود را به واسطه طریقش به کلینی به وی نقل نموده(6) و علامه(7) آن طریق را صحیح دانسته است.

این که وی از اصحاب آن سه امام است و امامت آن امامان در فاصله سال های 148 تا 220 ه . ق. می باشد(1)، می توان اطمینان حاصل نمود که وی در نیمه دوم قرن دوم و نیمه اول قرن سوم می زیسته است و با توجه به این که تلعکبری (متوفا: 368 ه . ق.) با یک واسطه از او روایت می نماید(2)، می توان به یکی نبودن او و «حسین بن محمد بن عامر» حکم نمود؛ زیرا تلعکبری بدون واسطه از «ابن محمد بن عامر» روایت می نماید.

در روایت ثواب زیارت قبر امام کاظم علیه السلام از تهذیب(3) و در برخی طرق صدوق در ثواب الاعمال، نام او «حسن» ذکر شده است(4). با توجه به این که همین روایت در جایی دیگر از تهذیب و در کافی با نام «حسین» نقل شده(5) و نیز در بسیاری از طرق به صورت «حسین» آمده است(6)، می توان حکم به اتحاد نمود.

وی علاوه بر امام کاظم، حضرت رضا و حضرت جواد علیهم السلام(7)، از محمد بن علی بن بنان طلحی و عبدالرحمن بن ابی نجران روایت می نماید(8).

و از راویان وی می توان به ابراهیم بن هاشم، احمد بن علی رازی، علی بن ریان و خیبری اشاره نمود(9). در کافی روایت ثواب زیارت حضرت کاظم علیه السلام را از حمیری و او از حسین بن محمد روایت می نماید(10)؛ در حالی که همین روایت در تهذیب و من لا یحضر از «خیبری» نقل شده و در کامل الزیارات نیز راوی حدیث «خیبری» می باشد(11). بنابراین احتمال دارد که حمیری ،مصحف الخیبری باشد.

صدوق در مشیخه من لا یحضر، طریق خود را به وی ذکر نموده(12) که دلیل بر این است که حسین بن محمد صاحب کتاب بوده و کتابش مورد استفاده صدوق در من لا

ص: 141

یحضر قرار گرفته(1) و قهپائی این طریق را معتبر دانسته است(2). در پایان، حدیثی که در این بحث بسیار از آن سخن گفته شد، ذکر می کنیم:

«حسین بن محمد قمی از امام رضا علیه السلام روایت می نماید که آن حضرت فرمود: هر که قبر پدرم را در بغداد زیارت نماید همانند آن است که قبر پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام را زیارت نموده؛ ولی آن دو بزرگوار فضل خویش را دارا هستند.»

من زار قبر ابی ببغداد کان کمن زار قبر رسول الله صلی الله علیه و آله و قبر امیرالمؤمنین علیه السلام اِلاّ اَنّ لرسول الله صلی الله علیه و آله و لامیرالمومنین علیه السلام فضلهما».(3)

سوم را درک ننموده و در صورتی که در آن قرن زیسته باشد، اوایل آن را درک کرده باشد.

نویسنده «تاریخ قم» وی را امیری از امرای عرب و والی قم دانسته(1) می نویسد:

وی در سال 189 ه . ق. از هارون الرشید، خلیفه عباسی، خواست تا قم را مستقل گرداند و در آن منبر نماز جمعه و عیدین نهد؛ به شرط آن که اهل قم مطیع و فرمانبردار هارون باشند، و خراج به وی بپردازند(2). در نقلی دیگر، شخصی به نام «عبدالله بن کوشید» که از اهل قم ناراضی بود، چنین درخواستی را می نماید(3) و همچنین او حمزآباد را بنا نهاد و قنات آن را جاری ساخت؛ لذا این مکان به وی منسوب است(4)».

او از اصحاب حضرت صادق علیه السلام در رجال شیخ طوسی و از مشایخ «ابن ابی نصر البزنطی» می باشد. و هر کدام از آنها از امارات وثاقت به شمار رفته اند.

از مرحوم شیخ مفید رسیده است که اصحاب حدیث اسامی راویان ثقه حضرت صادق علیه السلام را گردآوری کرده اند و ابن شهر آشوب در هنگامی که از این سخن مفید رحمه الله یاد می کند، می گوید: «ابن عقدة» آنها را جمع کرده است، شیخ طوسی در مقدمه رجال یادآوری می کند که همه آنها را ذکر خواهد کرد. از این رو برخی اعتقاد بر وثاقت هر که دارند که شیخ آنها را در اصحاب حضرت صادق علیه السلام آورده است(5).

در مورد دوم، شیخ طوسی در بحث از مرسلات در کتاب العُدة، قائل به تسویه اصحاب بین مرسلات بزنطی و... و مسندات دیگران است و علتش را این می داند که اینان از غیر ثقه روایت نقل نمی کنند؛ لذا مشایخ بزنطی در جمله ثقات می باشند(6).

با توجه به این که دو مسئله اختلافی است و به سادگی نمی توان آن را پذیرفت، مشکل است که توثیق حمزه را در این دو مسئله بیابیم.

ص: 143

وی را به اشعری وصف ننموده است و او را در باب اصحاب الرضا و اصحاب الهادی علیهما السلام ، به ترتیب: «الریان بن الصلت بغدادی ثقة خراسانی الاصل» و «ریان بن الصلت بغدادی ثقة» ذکر کرده و در باب من لم یروعنهم علیهم السلام و الفهرست؛ تنها به نام «الریان بن الصلت» اکتفا نموده است(1). در رجال کشی نیز سه حدیث با عنوان «ما روی فی الریان بن الصلت الخراسانی» آمده است(2).

علامه، تمامی این عناوین را متعلق به یک نفر دانسته و در قسمت اول خلاصه، از او چنین نام برده است: «الریان بن الصلت البغدادی الاشعری القمی خراسانی الاصل، ابو علی»(3).

مؤید قول علامه این است که در یکی از سه روایت کشی می خوانیم: «ریان به فرزندش محمد گفت...»(4). با توجه به عنوان کشی، آشکار می شود که محمد، فرزند ریان بن الصلت بغدادی است. از طرفی، نجاشی و شیخ، از او به محمد بن الریان بن الصلت الاشعری(5) و محمد بن الریان بن الصلت(6) یاد کرده اند؛ لذا می توان حکم به اتحاد علامه را مقرون به صحت دانست.

از سوی دیگر، سخن از عدم اتحاد نیز به میان آمده است(7). شاید آنچه موجب این سخن شده این باشد که آنچه شیخ طوسی در باب اصحاب الرضا علیه السلام آورده و ریان را با وصف «خراسانی الاصل» ذکر نموده، با عنوان «الاشعری» سازگار نباشد ؛ زیرا اشعریان از اعراب اصیل به شمار می روند؛ جز این که سخن شیخ طوسی ناظر به نسب ریان نباشد؛ بلکه می خواهد محل ولادت وی یا... را برساند.

جمع بین کلام شیخ طوسی و نجاشی این است که برخی از راویان و محدثان وابسته به بیت اشعریان بودند و از موالی آنها به شمار می رفتند که معمولاً نویسندگان

ص: 145

برای تمییز آنان از عباراتی نظیر «مولی الاشعریین» یا «الاشعری مولیً» استفاده می نمایند.(1) لذا احتمال دارد که «ریان» نیز از موالی اشعریان بوده باشد که با خراسانی بودن وی نیز منافاتی ندارد؛ البته شیخ طوسی ،نجاشی، کشی و علامه هیچ اشاره ای به مولی بودن وی ننموده اند و فقط سخن مزبور به صورت احتمال مطرح شد.

نجاشی، ریان را راوی حضرت رضا علیه السلام دانسته است(2) و شیخ طوسی و برقی در باب اصحاب امام رضا و حضرت هادی علیهما السلام (3) از او یاد کرده اند. شیخ طوسی در تهذیب، نامه ای از او به ابومحمد علیه السلام (امام حسن عسکری) را نقل می نماید(4) که در صورت قول به اتحاد، باید به حیات وی تا زمان امام حسن عسکری علیه السلام اذعان کنیم، اگر چنین باشد وی عصر چهار امام را درک کرده و در نیمه دوم قرن اول و نیمه نخستین قرن دوم می زیسته است.

جز ائمه علیهم السلام تنها شیخی که می توان برای وی ذکر نمود یونس می باشد که کلینی در کافی و شیخ طوسی در تهذیبین، روایت او را از یونس ذکر می نمایند(5).

ابراهیم بن هاشم(6)، احمد بن ابی عبدالله برقی، احمد بن محمد بن عیسی، عبدالله بن جعفر(7)، علی بن ابراهیم، علی بن حسن بن علی بن فضال، علی بن ریان (فرزندش)، محمد بن زیاد(8) و سهل بن زیاد(9) و معمر بن خلاد(10) از راویان وی به شمار می روند.(11)

شیخ طوسی و نجاشی به طرق خود، کتابی را برای ریان ذکر می نمایند(12) و نجاشی

ص: 146

اضافه می کند که وی صاحب کتابی است که در آن سخنان امام رضا علیه السلام را در مورد فرق بین «آل» و «امة» جمع آوری نموده است. صدوق نیز طریق خودش را به ریان بن صلت ذکر نموده(1)، که بیانگر استفاده وی از کتاب ریان در تألیف من لا یحضر بوده است. علامه در خلاصه، طریق مزبور را «حسن» می داند(2).

و کان زکریا بن آدم زمیله الی مکة»(1).

علاوه بر این، وی مورد عنایت خاص آن حضرت علیه السلام بود. آن حضرت در پاسخ به علی بن مسیب فرمود: «قوانین دین را از زکریا بن آدم قمی اخذ نمایید. که در امور دین و دنیا مورد اعتماد است: «... فممن آخذ معالم دینی؟ فقال: من زکریا بن آدم القمی المأمون علی الدین و الدنیا»(2).

زکریا می گوید: «خدمت حضرت رضا علیه السلام رسیدم و عرض نمودم: نادانان خانواده ام رو به فزونی یافته، قصد خارج شدن نموده ام. آن حضرت خطاب به وی می فرمایند: «چنین کاری مکن؛ زیرا خداوند به واسطه وجودت بلا را از آنان دور می گرداند؛ همان گونه که به واسطه موسی بن جعفر علیهما السلام بلا از اهل بغداد دور می شود؛ فقال: لا تفعل فان اهل بیتک یدفع عنهم بک کما یدفع عن اهل بغداد بابی الحسن الکاظم»(3).

وی مورد عنایت حضرت جواد علیه السلام نیز بوده؛ ولی از حدیث کشی بر می آید که وی در ابتدای امامت حضرت جواد علیه السلام، در امامت آن حضرت شبهه داشت: از احمد بن محمد بن عیسی روایت شده است که نزد امام جواد علیه السلام بود و ایشان در مورد محمد بن سنان و صفوان سخنان نیکویی فرمودند. در ذهنم گذشت که سخن زکریّا را به میان آورم. شاید حضرت در مورد او نیز همان سخنان را بفرمایند. وی می گوید: آن حضرت فرمود: ابو علی در مورد ابو یحیی (زکریا بن آدم)(4) عجله مکن. منزلت او نزد پدرم و من باقی است؛ ولی من به مالی که نزد اوست احتیاج دارم؛ لیکن وی آن را نمی فرستد - احمد می گوید: خدمت ایشان

ص: 148

عرض نمودم: زکریا به من گفت که به شما اعلام دارم که وی مال را می فرستند؛ ولی آن چه مانع این کار بود اختلاف میمون و مسافر _ در امامت شما _ وی مال را می فرستند و آن حضرت می فرماید که شبهه بر طرف شد.(1)

«... فقال یا ابا علی لیس علی مثل ابی یحیی یعجل... غیرانی احتجت الی المال الذی عنده، فقلت جعلت فداک هو باعث الیک بالمال و قال لی ان وصلت الیه فاعلمه انّ الذی منعنی من بعث المال اختلاف میمون و مسافر... فوجه الیه بالمال، فقال لی ابوجعفر علیه السلام ابتداء منه: ذهبت الشبهة(2)».

وی به آن حضرت علیه السلام وفادار بود و مشمول دعاها و عنایات آن جناب قرار گرفت. از عبدالله بن صلت قمی روایت شده است که امام جواد علیه السلام در اواخر عمر فرمودند خدا به صفوان بن یحیی و محمد بن سنان و زکریا بن آدم به سبب من جزای خیر دهد. اینان به من وفا نمودند: «جزی الله صفوان بن یحیی و محمد بن سنان و زکریا بن آدم عنی خیرا فقد وَ فَو الی»(3).

نیز آن حضرت سه ماه پس از وفات زکریا در نامه ای می فرماید: ... «رحمت خدا بر او باد روزی که به دنیا آمد و روزی که جان داد و آن روز که برانگیخته شود. او زیست در حالی که عارف به حق، گوینده آن، صابر و محتسب حق بود و آن چه را که برای خدا و رسول بر او واجب بود انجام می داد. او که رحمت خدای بر او باد زندگی خود را سپری نمود، در حالی که پیمان شکن و بدعت گذار نبود؛ پس خدای او را پاداش نیتش دهد و نیکوترین آروزهایش عطا نماید».

«... رحمة الله علیه یوم ولد و یوم قبض و یوم یبعث حیا، فقد عاش ایام حیاته عارفا بالحق، قائلاً به، صابرا محتسبا للحق، قائما بما یجب لله علیه و لرسوله و مضی رحمة الله علیه غیر ناکث و لا مبدل، فجزاه اجر نیته و اعطاه خیر اُمنیته(4)».

ص: 149

علاوه بر ائمه علیهم السلام، علما نیز به تجلیل از وی پرداخته اند. نجاشی وی را توثیق و او را جلیل و عظیم القدر خوانده است(1) و متأخران نیز ضمن اشاره به احادیث مورد بحث، او را مدح نموده اند(2).

وی علاوه بر این که از اصحاب ائمه علیهم السلام به شمار می رود و احادیثی از امام رضا علیه السلام روایت نموده است(3)، از داود بن کثیر رقی(4) و کاهل(5) نیز روایت می نماید.

راویان وی عبارتند از: احمد بن حمزه قمی، احمد بن محمد بن ابی نصر، احمد بن محمد بن خالد برقی(6)، اسمعیل ابن مهران(7)، جعفر جوهری، حمزة بن یعلی، سعد بن سعد، عبد الله بن المغیرة، ابو العباس الفضیل (المفضل) بن حسان دالانی، محمد بن حسن بن ابی خالد (شینوله)(8)، محمد بن حمزة(9)، محمد بن خالد(10)، محمد بن سهل و محمد بن ابی عبدالله(11).

نجاشی و شیخ طوسی و به تبع او، سروی، کتابی و مسائلی را برای زکریا نقل می نمایند(12). شیخ طوسی و نجاشی طرق خود به کتاب را متصلاً به او نقل نموده و نجاشی اضافه نموده که مسائل وی از حضرت رضا علیه السلام است: «له کتاب... و کتاب مسائله للرضا علیه السلام». و ذکر طریق صدوق به زکریا(13) بیانگر آن است که کتاب یا کتبش مورد استفاده در تألیف من لا یحضر بوده و علامه طریق را صحیح

ص: 150

دانسته است(1).

تهذیب روایات وی از آن امامان آمده است(1).

در مورد وی باید به چند مطلب اشاره نمود:

1. وی جزء اصحاب امام صادق علیه السلام است و همان گونه که در شرح حال حمزة بن الیسع گذشت، برخی از کلام شیخ مفید، استفاده وثاقت نموده اند و مخالفان نیز ادله ای ارائه نموده اند.

2. جمعی از بزرگان همانند: ابن ابی عمیر، صفوان و بزنطی از راویان وی به شمار می روند که در نظر برخی همانند مرحوم شیخ طوسی این موضوع می تواند دلیل بر وثاقت باشد و مخالفان نیز ادله ای بر رد آن می آورند(2).

3. صدوق از ابوجریر قمی، زکریا بن ادریس به صورت «صاحب موسی بن جعفر علیه السلام» یاد می نماید(3). برخی از این که شخصی به صورت صاحب امام علیه السلام ذکر شود، استفاده مدح(4) و برخی آن را بالاتر از وثاقت می دانند. چرا که شخص بر راه خلیل و صاحب خود است و ائمه هم اشخاصی را صاحب بر می گزیده اند که دارای نفسی پاک بوده باشند. شاهد آنان این است که بسیاری از کسانی که به نام صاحب امام از آنان یاد می شود از بزرگان می باشند(5). در جواب گفته شده است: مصاحبت معصوم به هیچ وجه دلالتی بر حسن یا وثاقت نمی کند؛ زیرا بسیاری از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام اشخاص فاسد الحال بوده اند(6). احتمال دارد که مراد از «صاحب امام» اخص از «مصاحبة الامام علیه السلام» باشد و «صاحب» به آن گفته می شود که در سفر و حضر یار و همدم شخصی باشد و تنها با صرف رؤیت که در خصوص اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله مطرح می شود نمی توان شخصی را صاحب آن حضرت دانست؛ چنان که ابن ابی حاتم در مواردی از الجرح و التعدیل تنها به افراد خاصی همانند سلمان یا ابو بکر، صاحب النبی اطلاق می کند؛ با وجود این که صحابه پیامبر فراوانند.

ص: 152

4. علامه، ابوجریر قمی را «وجه» و صاحب منزلت خوانده است: «... وجه یروی عن الرضا علیه السلام»(1). نزد برخی همانند میرزا محمد محقق داماد، این لفظ و کلمه «عین» عدالت را می رساند که مرتبه ای بالاتر از وثاقت می باشد و از دید وحید بهبهانی مدح را می رساند(2). در جواب گفته شده است: مجرد این لفظ، بر حسن یا وثاقت دلالت ندارد؛ بلکه در صورت تقیید به «اصحابنا»، افاده حسن و مدح می نماید(3).

5. در صورت قبول روایت کشی مبنی بر این که مقصود از «ابو جریر»،«ابو جریر القمی» باشد، امام برای وی طلب رحمت نموده اند(4).

برخی طلب رحمت از سوی بزرگان را دلیل بر «حسن» و یا حتی «وثاقت» می دانند(5) و طلب رحمت از سوی امام علیه السلام به طریق اولی چنین دلالتی دارد، در پاسخ گفته شده است که این مسأله چنین دلالتی ندارد چرا که ائمه علیهم السلام به خاطر مسائلی حتی برای اشخاص فاسق طلب رحمت می کردند و افرادی چون نجاشی برای فرد ضعیفی رحمت خواسته است.(6)

اگر چه تمامی این ادله یقینی نیست ولی نمی توان همه آن ها را در مورد ابوجریر قمی نادیده گرفت و لااقل اگر بر توثیق وی دلالت نداشته باشد بر حسن وی دلالت دارد.

او جز ائمه «علیهم السلام»، از دیگری روایت ندارد. راویان وی از جمله: ابراهیم بن هاشم(7)، احمد بن محمد بن ابی نصر، صفوان بن یحیی، عبدالله بن المغیرة، محمد بن ابی عمیر(8)، محمد بن خالد برقی(9)، و یونس بن عبد الرحمن(10) می توان اشاره نمود.(11)

ص: 153

شیخ طوسی و نجاشی کتابی را از وی می دانند(1) و سروی کتابی را برای زکریا بن اویس، ابو جعفر قمی دانسته است(2). به لحاظ نبودن چنین شخصی در کتب رجال، احتمال تصحیف بسیار است. صدوق نیز طریق خود را به زکریا آورده؛ لذا کتاب وی به هنگام تألیف من لا یحضر در دسترس او بوده است(3). علامه، طریق مزبور را حسن می داند(4).

اشعری به روایت شعبی ذکر شده است(1). کلام مذکور را خود وی و خطیب به روایت شعبی در ذیل نام «عیاض بن عمرو اشعری» آورده اند(2) و اینان هیچ اشاره ای به «عیاض بن زیاد» ننموده اند.

در جریان زندگی وی می توان به مواردی اشاره نمود که بیانگر شخصیت اجتماعی و مذهبی اوست؛ از جمله هنگامی که عبدالله بن مطیع به امارت کوفه رسید، مردم آن شهر را مخاطب قرار داد که امیرالمؤمنین ابن زبیر مرا امر به جمع آوری خراج شما نموده و فرموده که زیادی آن را منتقل نسازم؛ مگر به رضایت شما و این که در میان شما به وصیت عمر در هنگام وفاتش و به سیره عثمان عمل نمایم و آن گاه مردم را تهدید نمود که در صورت بروز مخالفت، به شدت با آنان برخورد خواهد کرد.

سائب برمی خیزد و می گوید: راضی به انتقال زیادی خراج نیستیم و تنها رضایت به پیاده نمودن سیره امیرالمؤمنین علی علیه السلام که تا وقت وفاتش در بلادمان بدان عمل می شد، می دهیم.

«ما راضی نیستیم که تو زیادتی صدقات و غنائم ما بستانی و راضی نیستیم که تو در میانه ما قسمت کنی؛ الا به سیرت امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام در این شهرهای ما تا به وقت وفات او (علیه السلام) و ما را هیچ احتیاج نیست به سیرت عثمان در غنایم و نفس های ما، به درستی که سیرت او هوا و بدعت است و همچنین ما را احتیاج نیست به سیرت عمر؛ اگر چه سیرت او به ضرر و زیان ازین دو سیرت سبک تر و آسان تر است و او در کارهای خیر مردم را حاکم و والی نشد(1)».

پس از گفتار وی یزید بن انس اسدی به حمایت از او پرداخت. آن گاه «ابن مطیع» به رأی و نظر آنها، رضایت داد(2).

از این ماجرا می توان به پیروی او از امیرالمؤمنین علی علیه السلام و نفوذ او در کوفه پی برد. زمانی که مختار از لشکریان مصعب بن زبیر شکست خورد و به دار الاماره کوفه پناه برد و در آن جا محاصره شد. سائب همراه جمعی در کنار وی بود. سائب پیشنهاد امانِ مصعب را نپذیرفت و حتی وقتی مختار نیز او را به پذیرفتن امان

ص: 156

تشویق کرد، خودداری نمود:

«پس سائب گفت: من این را (کشته شدن) نیکو می دانم و با تو بدان بیعت کرده ام که من دست خود بدیشان ندهم بلکه با ایشان کارزار کنم تا درجه شهادت بیابم «فان الاخرة خیر لک من الاولی»: «آن جهان از این جهان نیکوتر و بهتر است»؛ با دشمنان خدای و دشمنان رسول صلی الله علیه و آله مصابرت نکنم و مدارا ننمایم»(1). در آخرین ساعات بین مختار و سائب کلماتی رد و بدل می شود و مختار به او می گوید: من فقط قصد حکمرانی داشتم و خون خواهی اهل بیت بهانه ام بود. مختار به سائب گوید که برای دفاع از شرف و نسب به جنگ برو. سائب آیه استرجاع را بر زبان جاری ساخته و گوید که من به سبب شرف و نسب جنگ نمی کنم.

سرانجام سائب و مختار همراه هفده نفر دیگر از قصر بیرون آمدند و به قتل رسیدند(2).

این جریان در چهاردهم رمضان 67 ه . ق، 18 ماه پس از امارت یافتن مختار، روی داد و نقل شده که سائب در جنگ می گفت:

یا سائب ابن مالک یا اشعری اُشدد علی الدرع کی لا انثنی

حسبی من العترة اولاد النبی حسبی علیٌّ و علیٌّ و علیٌّ(3)

ای سائب، پسر مالک ای اشعری، زره را بر خودت محکم کن تا به دشمن تمایل پیدا نکنی از خاندان پیامبر فرزندان او مرا بس است. مرا علی و علی و علی بس است.

از این جریان آشکار می گردد که اگر قیام مختار به جهت دنیا بوده و قصد دین نداشته است سائب بدین قصد کشته نشده بلکه وی به جهت حب اهل بیت علیهم السلام و خون خواهی آنان به قتل رسیده است.

بخاری در تاریخ خود می گوید: وی از عبد الله بن عمر روایت می کند و ابو اسحاق همدانی راوی وی است(4). همین مطلب را ابن ابی حاتم در ذیل نام سائب، پدر عطا

ص: 157

آورده است(1). بخاری عنوانی جداگانه جهت ابو عطا قرار داده است(2). در تاریخ قم، محمد بن عبد الملک بن عمیر از سائب بن مالک اشعری روایت می نماید(3).

3. شیخ در باب اصحاب الرضا علیه السلام، اسماعیل را که در ظاهر، برادر سعد بن سعد است، را با نام «اسماعیل بن سعد الاحوص الاشعری القمی» ذکر نموده است(1).

4. کلینی از سعد، فرزند اسماعیل با عنوان سعد بن اسماعیل بن الاحوص روایت می کند(2).

5. ابن داود نظر برخی از اصحاب را که احوص را جد سعد می دانند رد نموده و او را پدر وی می داند(3)؛ ولی علامه همانند نجاشی سخن گفته(4) و ظاهر کلام ابن داود اعتراض به علامه است(5).

نویسنده معجم رجال الحدیث، نجاشی را دقیق تر از شیخ طوسی می داند و نظر وی را ترجیح می دهد(6).

شیخ در فهرست دو عنوان دیگر ذکر می نماید که سعد بن سعد الاشعری و سعد بن الاحوص الاشعری.(7) که سخن از اتحاد آنان(8) و نیز اتحاد با سعد بن سعد الاحوص و سعد بن سعد بن الاحوص گفته شده است(9).

جز آنچه گذشت، این که برقی(10) فقط سعد بن سعد الاشعری را ذکر نموده، از دیگر دلایل اتحاد است(11).

به هر حال باعنوان یاد شده جزء اصحاب امام کاظم علیه السلام(12) در رجال برقی و جزء اصحاب امام رضا علیه السلام در رجال شیخ می باشد و با عنوان سعد بن سعید در اصحاب امام جواد علیه السلام در رجال شیخ آمده است(13) که در ترتیب قهپائی، به صورت سعد بن سعد آمده(14) و نیز با توجه به روایتی از کشی وی از اصحاب حضرت

ص: 160

جواد علیه السلام بوده است(1). و ظاهر روایت بر فوت او در زمان آن حضرت دلالت دارد.

در کامل الزیارات روایت وی به نام سعد بن سعد از ابوالحسن(2) و نیز روایت او از حضرت رضا علیه السلام رسیده است(3).

نجاشی و شیخ در اصحاب الرضا علیه السلام او را توثیق نموده اند و حضرت جواد علیه السلام برای او و چندی دیگر طلب جزای خیر نموده و فرمود که آنها به من وفا نمودند.(4) وی علاوه بر این که راوی ائمه علیهم السلام می باشد، از ابوجریر، احمد بن محمد بن ابی نصر، حسن بن جهم، زکریا بن آدم، صفوان، عبدالله بن جندب، عبدالله بن حسین، محمد بن عمارة، محمد بن فضیل، محمد بن القاسم بن الفضیل بن یسار و هشام بن ابراهیم روایت می نماید(5).

راویان او عبارتند از: احمد بن محمد بن خالد برقی، احمد بن محمد بن عیسی اشعری، جعفر بن ابراهیم حضرمی، حماد بن سلیمان(6)، عبّاد بن سلیمان، عبدالعزیز بن مهتدی، محمد بن حسن بن ابی خالد شینوله(7) و محمد بن خالد(8).

نجاشی دو کتاب یکی تبویب شده و دیگری غیر مبوب ونیز مسائل او از امام رضا علیه السلام را از او دانسته و شیخ در فهرست در ذیل هر دو عنوان پیش گفته، کتابی را از او می داند.

هجری قمری است(1). سعد، صاحب تصانیف بسیار و اخبار فراوانی از او رسیده است(2). او برای دریافت احادیث به مسافرت پرداخت و در این راه به احادیث شیعه بسنده ننمود و از اهل سنت بسیار حدیث شنید وبرخی از بزرگان آنان چون: حسن بن عرفة، محمد بن عبد الملک دقیقی، ابو حاتم رازی و عباس ترقفی را ملاقات نمود(3).

شیخ و نجاشی ،سعد راستوده و شیخ اورا توثیق نموده است(4). و نام وی در اسناد کامل الزیارات درج شده(5) که نزد برخی نشانه توثیق وی از طرف ابن قولویه می باشد. از طرفی، ابن داود در هر دو قسمت کتاب خود، که یکی مختص به ثقات و دیگری به مجروحین اختصاص دارد، او را ذکر نموده است(6) و این در حالی است که شکی در وثاقت وی وجود ندارد(7).

صدوق در کمال الدین و تمام النعمة، جریانی نقل می نماید که بیانگر ملاقات وی با حضرت عسکری و حضرت حجت علیهما السلام می باشد(8). نجاشی می گوید: برخی از اصحاب این جریان را غیر واقعی و موضوع می دانند(9). شهید در تعلیقه خود بر خلاصه آن را موضوع و نشانه های وضع را در آن آشکار می داند. برخی چون شهید در تعلیقه بر رجال ابن داود و سید در اقبال ، انگیزه ابن داود از یاد کرد سعد در قسمت مجروحین را این جریان می دانند(10) و بعید نیست که علت نیز همین باشد؛ زیرا ابن داود در ذیل نام سعد در قسمت دوم کتاب، تنها جریان تضعیف این دیدار و موضوع بودن آن را می آورد؛ این در حالی است که در قسمت اول به دیگر مطالب از جمله تمجید نجاشی اشاره می نماید(11). نویسنده معجم رجال الحدیث این دلیل را

ص: 162

نپسندیده است زیرا تضعیف دیدار، قدحی برای سعد نیست؛ بلکه قدح بر آن است که چرا نقل و ادعای این جریان را آورده است؛ و ثابت نشده که سعد چنین نقل ادعایی را نموده باشد(1).

وی از جمع بسیاری روایت می نماید همانند:

ابو علی بن محمد بن عبدالله بن ابی ایوب مکی، ابراهیم بن اسحاق بن ابراهیم، ابراهیم بن محمد ثقفی، ابراهیم بن مهزیار، ابراهیم بن هاشم، احمد بن ابی عبدالله برقی، احمد بن حسن بن علی بن فضال، احمد بن حسین (دندان)، احمد بن حسن بن صقر، احمد بن سعید، احمد بن علی بن عبید جعفی، احمد بن محمد بن بکر بن صالح رازی، احمد بن محمد بن عیسی اشعری، احمد بن محمد بن مطهر، احمد بن هلال، اسحاق بن یعقوب، اسماعیل بن محمد تغلبی، ایوب بن نوح نخعی، جعفر بن سهل الصیقل، جعفر بن محمد غزاری، جمیل بن صالح، حسن بن حسن الافطس، حسن بن حسین لؤلؤی، حسن بن ظریف، حسن بن علی بن عبدالله ،حسن بن علی بن فضال، حسن بن علی بن نعمان، حسن بن عیسی علوی، حسن بن موسی الخشاب، حسن بن نضر، حسین بن بندار صرمی، حسین بن عبدالصمد، حسین بن عبیدالله، حسن بن علی زیتونی، حسین بن محمد، حماد بن عثمان، حماد بن یعلی، حمزة بن یعلی، سعد بن داود، سلمة بن خطاب، سندی بن محمد بزاز، صالح بن ابی حماد، عبّاد بن سلیمان، عباس بن سعد الازرق، عباس بن معروف، عبدالله بن جعفر حمیری، عبدالله بن محمد بن عیسی، عبدالله بن موسی المفتی، علی بن اسماعیل، علی بن بدیل، علی بن حدید، علی بن حکم، علی بن حماد بغدادی، علی بن خالد، علی بن سلیمان، علی بن محمد بن قتیبة، علی بن محمد رازی، علی بن محمد بن اسحاق اشعری، علی بن مهزیار، عمرو بن عثمان، عمران بن موسی، فضل بن عامر، قاسم بن محمد (اصبهانی)، محمد بن احمد علوی، محمد بن احمد بن یحیی، محمد بن اسماعیل بن بزیع، محمد بن جزک، محمد بن حسن، محمد بن حسین بن ابی خطاب،

ص: 163

محمد بن خالد طیالسی، محمد بن صالح، محمد بن عبدالجبار، محمد بن عبدالحمید، محمد بن عبدالله رازی، محمد بن عبدالله بن ابی خلف، محمد بن عرفة، محمد بن عمر بن سعید، محمد بن عیسی بن عبید یقطینی، محمد بن الولید خزاز، معاویة بن حکیم، منبة بن عبد الله ابو الجوزاء، موسی بن جعفر بغدادی، موسی بن حسن، موسی بن عمر بن یزید، هارون بن مسلم، هیثم بن ابی مسروق نهدی، یعقوب بن یزید و جامورانی رازی(1).

راویان او عبارتند از: ابن مقبره قزوینی، احمد بن محمد بن یحیی العطار(2)، جعفر بن محمد بن قولویه و پدر(3) و برادرش(4)، حمزة بن قاسم ،علی بن بابویه(5)، علی بن عبدالله الوراق، علی بن محمد، محمد بن ابی عبدالله، محمد بن حسن بن ولید(6)، محمد بن حسن بن صفار، محمد بن موسی بن متوکل(7)، محمد بن یحیی(8)، کلینی و ابن ابی جید.(9)

سعد، کتاب های بسیاری تألیف نموده که تنها برخی از آنان به دست نجاشی رسیده است. وی کتاب عظیمی به نام «الرحمة» تألیف کرد که شامل چند کتاب بود؛ نجاشی الرحمة را شامل 31 کتاب می داند ولی شیخ طوسی آن را در بر دارنده 14 کتاب دانسته است.(10).

نجاشی و شیخ طوسی کتاب هایِ «کتاب الرحمة» را نام برده اند اما گاه در نام های آن ها تفاوتی دیده می شود، اینک نام کتابها را بر اساس رجال نجاشی یاد کرده و به موارد اختلافی اشاره می شود، برای اختصار واژه «کتاب» در اول نامها ذکر نمی شود.

ص: 164

1. الوضوء (الطهارة در فهرست شیخ طوسی)؛ 2. الصلاة؛ 3. الزکاة؛ 4. الصوم؛ 5. الحج؛ 6. جوامع الحج؛ 7. الضیاء فی الرد علی المحمدیة و الجعفریة؛ 8. الامامة. احتمالاً یکی از این دو کتاب است که شیخ طوسی با عنوان «الضیاء فی الامامة» آن را نقل می کند؛ 9. فرق الشیعة (مقالات الامامیة در فهرست)؛ 10. مناقب رواة الحدیث؛ 11. مثالب رواة الحدیث؛ 12. فضل قم و کوفه؛ 13. فضل ابی طالب و عبد المطلب و ابی النبی صلی الله علیه و آله (در فهرست: فی فضل عبدالله و عبد المطلب و ابی طالب؛ 14. بصائر الدرجات. (در فهرست این کتاب 4 جزء می باشد)؛ 15. المنتخبات. (در فهرست حدود 1000 ورقه است).

نجاشی از کتاب هائی یاد کرده که در فهرست شیخ طوسی دیده نمی شود نام این کتاب ها از این قرار است:

16. الرد علی الغلاة؛ 17. ناسخ القران و منسوخه و محکمه و متشابهه(1)؛ 18. فضل الدعاء و الذکر؛ 19. المتعة؛ 20. الرد علی علی بن ابراهیم بن هاشم فی معنی هشام و یونس؛ 21. قیام اللیل؛ 22. الرد علی المجبرة؛ 23. فضل العرب؛ 24. فضل النبی صلی الله علیه و آله ؛ 25. الدعاء؛ 26. الاستطاعة؛ 27. احتجاج الشیعة علی زید بن ثابت فی الفرائض؛ 28. النوادر؛ 29. المزار؛ 30. مثالب هشام و یونس؛ 31. مناقب الشیعة(2).

نجاشی پنج کتاب اول را کتبی می داند که موافق شیعه است که احتمالاً به دلیل این است که وی تنها به احادیث شیعه اهتمام نداشته است؛ بلکه از اهل سنت نیز حدیث می شنیده و احادیث فریقین را در کتاب های خود ذکر نموده است.

صدوق، کتاب الرحمة را از کتب مشهوری که مورد اعتماد و مرجع می باشد دانسته و در مشیخه من لا یحضر، طریق خود را به سعد آورده(3)، که بیانگر این است که

ص: 165

در تألیف من لا یحضره الفقیه از کتاب یا کتاب های سعد سود جسته است.

شیخ طوسی در زمره کتاب های وی، فهرستی را از کتابی که او روایت نموده ذکر می نماید: «وله فهرست کتاب مارواه»(1). نجاشی در شرح حال هیثم بن عبدالله می گوید: کتاب وی را، سعد بن عبدالله در طبقات ذکر نموده است(2). که احتمال دارد مراد وی از طبقات، همان فهرست که شیخ ذکر کرده، باشد.

مرتبه از جانب نجاشی توثیق شده است.(1) که در این صورت نشانه تأکید بر توثیق وی می باشد.(2) وی علاوه بر روایت از ائمه هدی علیهم السلام از حسین بن مهران نیز نقل حدیث نموده(3) و ابراهیم بن هاشم(4)، علی بن اسحاق، ابوقتادة و محمد بن سهل(5) از راویان وی محسوب می شوند.(6)

نجاشی کتابی را از او دانسته و صدوق در مشیخه من لا یحضر طریق خود را به سهل آورده است(7) که نشانه استفاده از کتاب وی در تألیف آن می باشد. علامه این طریق را حسن می داند(8).

رابعا: در کتاب های رجالی، نامی از شعیب بن بکر و موسی بن بکر به چشم نمی خورد(1)؛ بنابراین می توان به وجود اشتباه در نسخه چاپی رجال شیخ طوسی، اطمینان پیدا نمود. ظاهرا رویاتی از او در دست نیست(2).

حدیث می کرد و من در صورت اتفاق یحیی و عبدالرحمن بر ترک حدیث شخصی، از او روایت نخواهم کرد. دار قطنی روایات او را در کتابش آورده و عبدالحمید بن بهرام که از راویان مهم وی است، با احادیثش به سان قرآن معامله می نموده است(1).

شعبه(2)، مهم ترین شخصی است که «شهر» را مورد انتقاد قرار داده است. از ابن عمار و ابوبکر البزاز نقل شده که گفته اند: شخصی جز شعبه نمی شناسیم که حدیث شهر را ترک کرده باشد و از ابن عون(3) نقل شده است که شعبه حدیث شهر را ترک کرده است. نیز نضر از او نقل کرده که وی گفت: شهر را ترک کردند: «ان شهرا ترکوه»، نضر می گوید: مراد از ترک، طعن در او می باشد(4).

موسی بن هارون، ابن عدی، بیهقی و ساجی او را تضعیف نموده اند. یحیی بن سعید از او حدیث نمی کرد(5). ابو حاتم اگر چه او را بهتر از ابو هارون عبدی و بشر بن حرب می داند، می گوید به حدیث وی احتجاج نمی شود(6).

ابن حبان، شهر را در کتاب المجروحین ذکر نموده، می گوید:او از ثقات احادیث معضل و از اثبات احادیث مقلوب روایت می کند.(7)

ابوالحسن بن القطان(8) در مقام دفاع از شهر برآمده، می گوید: تضعیف کنندگان وی

ص: 171

حجتی ارائه نکرده اند و مسائلی چون دزدی از بیت المال و گوش دادن به موسیقی و پوشیدن لباس نظامی یا صحیح نیست و یا این که در حد تضعیفِ شهر نمی باشد و بدترین چیزی که به وی نسبت داده شده روایت منکرات از اشخاص ثقه می باشد. ابوالحسن بن القطان بدین مسئله اعتقاد دارد که در صورت کثرت چنین مطالبی در مورد شهر نمی توان به او اعتماد و اطمینان داشت: «و شرّ ما قیل فیه انه یروی منکرات عن ثقات و هذا اذا کثر منه سقطت الثقة به»(1).

شیخ طوسی، شهر بن عبدالله بن حوشب را جزء اصحاب حضرت علی علیه السلام یاد کرد(2) و او حدیثی از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل کرده است. برخی چون علامه شوشتری ظاهر را اتحاد دانسته، می گویند: بر خبری از «شهر بن عبدالله» دست نیافته ام(3).

در کافی حدیثی از شهر آمده که مرحوم کلینی آن را در باب نص بر امام حسن علیه السلام قرار داده است. شهر می گوید: علی علیه السلام هنگامی که به کوفه رفت، کتاب ها و وصایای خود را پیشِ اُمّ سلمة به ودیعه نهاد و هنگامی که حسن علیه السلام به مدینه برگشت ام سلمة آن ها را به وی سپرد(4). ظاهر حدیث دلالت بر تشیّع شهر ندارد.

شهر در دستگاه حکومت یزید بن مهلب کار می کرد و یزید گاه با امیران و خلفای اموی چون حجاج، عمر بن عبدالعزیز و یزید بن عبدالملک درگیری داشت(5) و وجود شهر در زمره دست اندرکاران یزید خالی از معنا نیست.

ص: 172

آنان موافق نیستند(1).

ابن سعد، عامر را راوی پیامبر صلی الله علیه و آله می داند(2). می گویند که آن حضرت به وی فرمود: «عامر نیازی به اجازه ندارد: لا اذن علی عامر». از این رو او بدون اجازه نزد معاویه می رفت(3). عامر از پدرش و معاویه بن ابی سفیان روایت کرده است. مالک بن مسروح راوی وی است(4).

ابوبردة درسال 103 یا 104 یا 107 ه . ق. فوت کرد. ذهبی درگذشت او را در سال 107 درست ندانسته است. وی بیش از هشتاد سال عمر کرد.(1)

وی از علی (علیه السلام)، ابو موسی (پدرش)، اسماء بنت عمیس، ابوهریرة، ابن عمر، براء، حذیفة، عایشة، عبدالله بن سلام، محمد بن مسلمة و عبدالله بن عمر، زبیر بن عوام، الاَغرالمزنی و معاویة روایت نموده است(2).

راویان او عبارتند از: فرزندانش سعید، یوسف و بلال و نوه اش برید بن عبدالله و ابو اسحاق شیبانی، ابو صخرة جامع بن شداد، ابو حصین عثمان بن عاصم، ابو وهب عامر بن ولید بن عیسی، ابو ادریس صاحب الحور، ابو اسحاق سبیعی و ابو مجلز.

و نیز اشعث بن ابی شعثاء، ثابت البنانی، بکیر بن عبدالله الاشج، حکیم بن دیلم، حمید بن هلال، طلحة بن مصرّف، طلحة بن یحیی بن طلحة، عاصم بن بهدلة، شعبی، عمر و بن مُرّة، عبدالملک بن عمیر، عدی بن ثابت، عون بن عبدالله، علی بن عتیق، عمر بن عبدالعزیز، عاصم بن کلیب، فرات بن سائب، قاسم بن مخیمرة، قتادة، غیلان بن جریر، کثیر بن ابی کثیر، لیث بن ابی سلیم، موسی الجهنی، محمد بن منکدر، یونس بن ابی اسحاق، سالم ابو النصر، یونس بن حارث طائقی، ولید بن عیسی ابو وهب العامری، عبدالاعلی بن ابی المساور و بسیاری دیگر از او روایت می نمایند(3).

شیخ طوسی در قسمت اصحاب حضرت رسول صلی الله علیه و آله ، می نویسد: محمد بن قیس (برادر ابو موسی) برادری دارد مکنی به ابوبردة و گفته شده ابو بردة پسر ابو موسی است. کلام ایشان می رساند که تنها یک نفر ابوبردة وجود داشته که برخی او را پسر ابوموسی و برخی او را برادر ابوموسی می دانند؛ ولی با توجه به کتاب های رجالی

ص: 175

معلوم می شود ابوبردة بن قیس نیز از صحابه است(1).

و تسعین (193 ه . ق.) وفات یافت(1).»

ظاهر عبارت می رساند که عامر در سال 193 ه . ق. از دنیا رفته است. هارون الرشید هم در همان سال در گذشت(2). و بعید است که مراد از عبارت وفات رشید باشد.

ظاهرا وی جدّ «موسی بن حسن بن عامر» بوده است که از وی در شرح حال عامر بن عبدالله یاد شد.

راویان اسماعیل بن عبیدالله بن ابی المهاجر، ربیع بن خطبیان، زرعة بن ابراهیم، علاء بن الحارث، عمرو بن مهاجر، محمد بن ابراهیم هاشمی، یزید بن عبدالرحمن بن ابی مالک، نعمان بن منذر و یونس بن میسرة بن حلیس است. سلیمان بن عبدالرحمن، هشام بن عمار، هیثم بن خارجة و ابومسهر راوی وی بودند(1).

او با سه واسطه از عایشة روایت نموده و ابوزرعه او را از مشایخ اهل دمشق دانسته و توثیق کرده است(2).

چون ابوموسی در سال 50 یا 52 ه . ق. فوت کرده است.(1)

او را صحابی دانسته(1)؛ ولی جمعی دیگر از اهل فن، سخن از تابعی بودن وی به میان آورده اند. عجلی، دارقطنی، ابن حنبل، ابومسهر، ابن سعد و ابن حبان او را از تابعین شمرده اند و همگی، جز ابومسهر همراه با یعقوب بن شیبة، او را توثیق نموده اند(2). شیخ طوسی او را با عنوان «عبدالله بن غنیم» در اصحاب حضرت علی علیه السلام دانسته، می گوید: به وی «عبدالرحمن بن غنم» گفته می شود(3).

زندگی عبدالرحمن بن غنم نشان می دهد که وی از دوستداران امیرالمؤمنین علیه السلام بوده است و می توان حدس زد که وی آن حضرت علیه السلام را بر عثمان ترجیح می داده است برای اینکه در رابطه با برخورد او با فرستادگان معاویه و دفاع وی از حضرت امیر به دو مطلب برمی خوریم یکی اینکه هنگامی که ابوهریرة و ابوالدرداء، فرستادگان معاویه، از نزد علی علیه السلام بازمی گشتند وی آن ها را مورد عتاب قرار داد و گفت: عجیب است از شما و چگونه بر شما رواست که علی را بخوانید تا خلافت را در شورا قرار دهد. شما می دانید که مهاجران و انصار و اهل حجاز و عراق با او بیعت نموده اند و دوستدار علی بهتر از بدخواه اوست و کسی که با علی بیعت نماید، بهتر از دیگران است. معاویه حقی در مطرح ساختن موضوع شورا ندارد و او از طلقا است و خلافت حق آن ها نیست... .

«عجبا منکما کیف جاز علیکما ما جئتما به تدعوان علیا ان یجعلها الشوری و قد علمتما انه بایعه المهاجرون و الانصار و اهل الحجاز و العراق و ان من رضیه خیر ممن

ص: 180

کرهه و من بایعه خیر ممن لم یبایعه، و ای مدخل لمعاویة فی الشوری. و هو من الطلقاء الذین لا تجوز لهم الخلافة و هو و ابوه من رؤس الاحزاب(1)».

و دوم اینکه زمانی که معاویه از شرحبیل می خواهد به سوی او حرکت کند، شرحبیل با اهل یمن در حمص به مشورت می نشیند. عبدالرحمن بن غنم(2) می گوید: معاویه خبر داده که عثمان کشته شده و علی او را به قتل رسانده. اگر علی، عثمان را کشته، مهاجران و انصار که رأیشان بر مردم حاکم است، با او بیعت نموده و اگر چنین نبوده پس چرا معاویه به خونخواهی او برخاسته؟ ای شرحبیل، خودت و قومت را به هلاکت نینداز و همراه با آن ها به سوی علی رهسپار شو(3).

این دو جریان می رساند که عبدالرحمن در جریان اختلاف معاویه و علی علیه السلام، آن حضرت علیه السلام را بر حق دانسته.

آنچه که از آن ترجیح علی علیه السلام بر عثمان فهیمده می شود این است که ابن عساکر از اسماعیل بن عبدالله، از عبدالرحمن بن غنم اشعری و او از عمر بن خطاب روایت می کند که عمر گفت: «عذاب خداوند بر زمامداران، جز آنانی که به عدل امر و به حق قضاوت نمایند و از روی حرص و طمع و ترس و خویشاوندی حکم ننمایند و قرآن را پیش روی خود قرار دهند»:

«ویل (دیان) لدیان من فی الارض من دیان من فی السماء، الّا من ام بالعدل (العدل) وقضی بالحق و لم یقض علی رغب و لارهب و لاقرابة و جعل کتاب الله مرآة بین عینیه.»

سپس ابن غنم به راوی می گوید: این حدیث را برای عثمان بن عفان، معاویة بن ابی سفیان و یزید بن معاویة و عبدالملک بن مروان روایت کن: «و قال ابن غنم: فحدّث بهذا الحدیث عثمان بن عفان و معاویة بن ابی سفیان و یزید بن معاویة و

ص: 181

عبدالملک بن مروان»(1).

این توصیه ابن غنم دلیل بر قبول نداشتن وی عثمان و خلفای بعد از او می باشد و با توجه به این که در اختلاف میان علی علیه السلام و معاویه، جانب آن حضرت علیه السلام را داشته، می توان حدس زد که «ابن غنم» علی علیه السلام را بردیگران ترجیح می داده است و اما آیا علی علیه السلام را بر عمر ترجیح می داد یا خیر؟ به لحاظ این که وی فرستاده عمر به شام، جهت آموختن فقه بوده و حتی در مورد عثمان و دیگران به سخن عمر تمسّک می جسته، بعید است که عمر را در خلافت بر حق ندانسته باشد. لذا شاید بتوان وی را از جمله متشیعینی دانست که علی علیه السلام را بر عثمان مقدم می داشته اند؛ همانگونه که حموی در معجم الادباء، محمد بن اسحاق و حسن بن حمزة را از آن جمله معرفی می نماید(2).

وی علاوه بر پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام از برخی دیگر نیز روایت می کند همانند: عمر، عثمان، معاذبن جبل، ابوذر، ابوموسی اشعری، ابوهریرة، ابوالدرداء، ابومالک اشعری، ابوعبیدة بن جراح، عمروبن خارجة، عبادة بن صامت، معاویة، ثوبان و شداد بن اوس(3).

محمد بن عبدالرحمن (فرزندش)، شهر بن حوشب، عبدالرحمن بن صباب، رجاء بن حیاة، اسماعیل بن عبیدالله بن ابی المهاجر، صفوان بن سلیم، سوار بن شبیب، عبدالله بن هبیرة، عطیة بن قیس، عبادة بن نسی، عبدالله بن معانق اشعری، مالک بن ابی مریم مکحول شامی، ابو ادریس خولانی، ابو الاسود و ابو سلام ممطور(4).

از امام رضا علیه السلام روایت می نماید(1). بنان از اشعریان و برادر احمد بن محمد بن عیسی است. با توجه به تاریخ زندگی برادرانش احمد (متوفا: بعد از 274 ه . ق) و بنان(2) وی از محدثان قرن سوم هجری به شمار می آید.

در رجال شیخ طوسی، باب اصحاب حضرت هادی علیه السلام، نام «عبدالرحمن بن محمد» بدون هیچ وصفی آمده(3) که احتمال اتحاد آن با «ابن محمد بن عیسی» داده شده است(4). به دلیل مطرح نشدن نام او در کتب رجال و این که حدیث کافی، در تهذیب به صورت «بنان بن محمد» از برادرش «عبدالله بن محمد» ذکر شده،(5) اردبیلی در جامع الرواة سند روایت را اشتباه می داند و می گوید: احتمال دارد که بنان از برادرش احمد روایت کرده باشد؛ زیرا احمد از محمد بن اسماعیل بسیار روایت می کند(6).

محمد»، روایاتی از وی ذکر شده که در آن ها با دو واسطه (حنان و پدرش سدیر) از امام باقر علیه السلام و با یک واسطه (حنان) از امام صادق علیه السلام روایت می کند. شیخ وی حنان بن سدیر است و راویانش، محمد بن احمد بن یحیی، محمد بن حسن صفار و محمد بن علی بن محبوب می باشند(1).

بن جندب و یونس بن عبدالرحمن روایت کرده است. ابوجعفر برقی(1)، ابو جعفر اشعری(2)، ابراهیم بن هاشم، فضل بن شاذان(3)، علی بن مهزیار، محمد بن عیسی(4) و محمد بن اسماعیل رازی(5) از او روایت می نمایند(6).