ص: 2

محمد مهدی فجری

ص: 3

اسم کتاب:··· فرصت های طلایی نوروز

مؤلف:··· محمد مهدی فجری

صفحه آرا:··· رضا اشتیاقی

ناشر:··· زائر _ آستانه مقدس قم

چاپخانه:··· صدر

نوبت چاپ:··· اول/زمستان 1385

تیراژ:··· 10000

ص: 4

... انتشارات زائر آستانه مقدسه در راستای ترویج فرهنگ اسلامی و برای بهره بردن به بهترین و عالی ترین شکل از فرصت های به دست آمده در تعطیلات نوروزی، اقدام به چاپ کتاب حاضر نموده است. امیدواریم خوانندگان محترم ما را هم در دعای هنگام تحویل سال به ویژه در مکان های مقدس، مشاهد مشرفه، مساجد و حرم کریمه اهلبیت حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام فراموش نسازند.

انتشارات زائر آستانه مقدسه

اسفند 85

ص: 6

محاسبه اعمال در کنار محاسبه اموال··· 53

استفاده از طبیعت··· 56

جهات منفی در نوروز··· 59

آداب سفر··· 64

قبل از سفر··· 64

در سفر··· 68

بعد از سفر··· 77

منابع··· 79

ص: 8

آنچه می توان از آغاز سال شمسی به دست آورد آن است که آدمی همپای نو شدن طبیعت و جایگزینی فصل سبز به جای فصل سرد، خود و جامعه را به دگرگونی و تحول کشانده و با بهره مندی از مکتب حیات بخش اهل بیت علیهم السلام گامی در جهت بهار شدن دل و احسن حال بردارد.

نوروز در گنجینه معارف اهل بیت علیهم السلام و متون روایی ما از منزلت و جایگاه خاصی برخوردار است؛ به گونه ای که ایشان بر پاسداشت این روز سخن رانده و از مناسبت های مهم آن یاد کرده اند.

همچنین علما و فقهای بسیاری این روز را روز مبارک دانسته و بر اعمال وارد در این روز تاکید نموده اند؛ چنانکه مرحوم آیت الله العظمی کاشف الغطاء رحمه الله در این باره می فرماید:

«نوروز مقتضای جهان است در بشر و حیوان و جماد

ص: 10

بلکه در آسمان و زمین و هوا و فضا. بر این اساس روایاتی از اهل بیت علیهم السلام درباره نوروز به ما رسیده و تایید نموده عید گرفتن عرف را و از طریق ائمه علیهم السلام وظایفی به ما رسیده است.»

ایشان در جای دیگر درباره ادعای اینکه عید نوروز از اعیاد مجوس است، می فرماید: «باید بدانیم ما چهارگونه عید داریم:

1. اعیاد دینی مانند عید قربان و فطر

2. اعیاد مذهبی مانند عید غدیر.

3. عید ملی که هر مملکت و کشوری برای خود روزی را عید می داند.

4. عید تکوینی که عالم عید می گیرد، نه آنکه انسان آن را جعل می کند و عید قرار می دهد، مانند عید نوروز که عالم خرّم و خوشحال و درختان سبز و شکوفا می گردند پس این عید، عید عالَم است نه عید مجوس

ص: 11

یا غیر آنها.(1)

آنچه با درنگ در روایات به دست می آید، آن است که «نوروز» سمبل تحوّل و تغییر است. البته تحویل به سمت نیکویی و بهتر شدن؛ چنانچه در یکی از دعاهای هنگام تحول سال می خوانیم:

«یا مقلّب القلوب و الابصار، یا مدبّر اللیل و النهار، یا محوّل الحول و الاحوال، حوّل حالنا الی احسن الحال»(2)

(ای برگرداننده دل ها و دیده ها، ای تدبیر کننده شب و روز، ای گرداننده حول و احوال، حال ما را به نیکوترین حال برگردان.)

با درنگ در این دعا بزرگ ترین رهاورد نوروز را می توان در امور ذیل خلاصه کرد:

ص: 12

الف. تلاش برای تغییر

در دین مبین اسلام یکسان ماندن و تن ندادن به تغییر و تحوّل به شدت نفی شده است آنگونه که امام کاظم علیه السلام می فرماید: «من استوی یوماه فهو مغبون(1) هر کس دو روزش یکسان باشد، او مغبون بوده و ضرر کرده است.»

ب. انتخاب راه بهتر

پس از تن دادن به تغییر، مهم گزینش راه بهتر و نیکو شدن است و لذا آنانی که فردایشان از روز قبل بدتر است، مورد شماتت خواهند بود، چنانچه رسول مکرّم اسلام صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: «من کان غده شرّا من یومه فهو ملعون(2)؛ ملعون است کسی که فردایش بدتر از آن

ص: 13

روزش باشد.»

ج. تبدیل بدی ها به خوبی ها و تلاش در بهتر شدن

زیباترین و کامل ترین نوع تغییر، تبدیل بدی ها به خوبی ها و جبران خطاهاست. شیوه ای که قرآن کریم برای آدمی ترسیم ساخته است جبران بدی ها با خوبی ها و توبه از اعمال گذشته است. چنانچه می فرماید: «فَمَن تَابَ مِن بَعْدِ ظُلْمِهِ وَأَصْلَحَ فَإِنَّ اللّهَ یَتُوبُ عَلَیْهِ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ؛(1) اما آن کس که پس از ستم کردن، توبه و جبران نماید، خداوند توبه او را می پذیرد که خداوند آمرزنده و مهربان است.»

این دگرگون شدن و گذر از بدی به خوبی و اصلاح خود

ص: 14

در ادعیه مأثوره که از ائمه بزرگوار دین به ما رسیده است نیز بسیار مشهود است، چنانچه در یکی از دعاهای ماه مبارک رمضان می خوانیم: «اللهم غیِّر سوء حالنا بحسن حالِک»(1)

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: «مَن لَم یتعاهد النَّقص مِن نفسِه غلَبَ علیه الهوی و مَن کانَ فی نقص فَالْموت خیرٌ له؛(2) آن کس که به جبران نقص و بدی خود نپردازد، هوای نفس بر او مستولی خواهد شد و برای چنین انسان ناقص، بی نشاط و فرار کننده از دگرگونی و خوب شدن، مردن پسندیده تر خواهد بود.»

با اندکی تامل می توان به فرصت هایی پی برد که بسیار مورد تاکید دین بوده اما انسان از آن غافل مانده و نتوانسته است از آن فرصت ها به شایستگی استفاده نماید و تعطیلات نوروزی بهترین زمان برای جبران

ص: 15

کوتاهی ها و یا عمل به آن دستورهاست.

بیشتر است.

توجه به این نکته ضروری است که یکی از رموز موفقیت علما و بزرگان دین ارتباط معنوی مستمر باائمه اطهار علیهم السلام بوده است؛ تا آنجا که حضور در آن مشاهد مشرّفه را جزو برنامه های خویش می دانسته اند. چنانچه درباره امام خمینی رحمه الله آمده است که در تمام مدت اقامت ایشان در نجف اشرف جز در موارد استثنایی، برنامه زیارت هر شب ایشان هرگز ترک نشد.

علامه طباطبایی رحمه الله موفقیت خویش را مرهون توسل به اهل بیت علیهم السلام می دانست و در ماه رمضان روزه خویش را با بوسه بر ضریح مقدس حضرت معصومه علیهاالسلام افطار می کرد و سپس به خانه می رفت.

همچنین در یکی از توصیه های اخلاقی علامه سید مرتضی مرعشی نجفی رحمه الله (برادر حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی رحمه الله ) به فرزندش آمده است:

ص: 17

«سعی کن هر روز حرم مطهر حضرت معصومه علیهاالسلام را زیارت کنی، ولو اینکه زیارت نامه نخوانی.»

بنابراین بسیار بجاست که هنگام تحویل سال در مساجد و قبور ائمه علیهم السلام و فرزندان پاکشان و یا در کنار قبور کسانی که جان خویش را در جهت سرافرازی اسلام و مسلمین بکار برده اند، حضور یافته و به راز و نیاز با پروردگار بپردازیم.

صادق علیه السلام رفتم، فرمودند: آیا می دانی امروز چه روزی است؟ گفتم: فدایت شوم این روزی است که عجم آن را بزرگ می داند و برای همدیگر هدیه می فرستند. امام صادق علیه السلام فرمود: به بیت عتیق سوگند می خورم که نوروز از زمان قدیم است، تاریخ آن را برای تو باز گویم؟ عرض کردم:

«مولای من! دانستن این مطلب به برکت شما محبوبتر است نزد من از آن که مردگان من زنده شوند و دشمنانم بمیرند. فرمود: نوروز روزی است که در عالم ذَرّ خداوند از بندگانش پیمان گرفت که تنها او را بپرستند و مشرک نشوند و پیرو رسول او، حجج الهی و اولیائش باشند و این روز، روزی است که نخستین بار خورشید در آن طلوع کرد و بادها در آن جریان گرفت و زمین اولین شکوفه خود را ظاهر کرد، روزی است که کشتی نوح بر نقطه ای از زمین به نام جودیّ نشست و روزی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله ،

ص: 19

علی علیه السلام را بر دوش خود بلند کرد تا اینکه بتهای قریش را از بالای خانه کعبه، به زیر افکند و از بین برد و نیز ابراهیم علیه السلام خلیل بت های قومش را در این روز در هم کوبید، و آن روزی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله اصحابش را امر کرد تا با علی بن ابیطالب علیه السلام به عنوان امیرالمؤمنین بیعت کنند، و آن روزی است که پیامبر صلی الله علیه و آله ، علی علیه السلام را به سرزمین جن فرستاد تا اینکه برای رسول خدا صلی الله علیه و آله از آنها بیعت گیرد، و همان روزی است که برای امیر المؤمنین، برای مرتبه دوم بیعت گرفته شد، و آن روزی است که علی علیه السلام بر اهل نهروان پیروز شد و ذالثدیه را کشت و آن روزی است که قائم و والیان امر ما در آن ظهور می کنند و آن روزی است که قائم ما بر دجّال پیروز می گردد و آن را در میدان کنّاسه کوفه به دار می زند، و هیچ نوروزی نیست مگر اینکه ما اهل بیت، انتظار فرج را در آن داریم، چرا که نوروز از روزهای ما و روزهای شیعیان ما است که عجم آن

ص: 20

را گرامی داشت و شما آن را ضایع کردید...»(1)(2)

و امام علی علیه السلام می فرماید:«نَظَّفوا بیوتکم مِن حَوک العنکبوت فاِنّ ترکه فِی البیت یورِثُ الفَقْر؛(1) خانه های خود را از تار عنکبوت خالی و تمیز کنید، زیرا تار عنکبوت (در محل زندگی) باعث فقر و تهیدستی می گردد.»

امام صادق علیه السلام نیز درباره عید نوروز می فرماید:

«اذا کان یوم النیروز فَاغْتَسِل وَ البَسْ اَنظَفَ ثیابک؛(2) در زمانی که نوروز شد غسل کن و پاکیزه ترین لباست را بپوش.»

توجه به این مطلب ضروری است. همان گونه که محیط زندگی انسان آلوده و کثیف شده و نیاز به نظافت دارد، دل و قلب انسان نیز به غبار معصیت آلوده گشته و موجب می شود تا صاحب خود را از مسیر هدایت دور

ص: 22

سازد، یکی از ره آوردهای مکتب نبوت و امامت این است که گناه سم است و تدریجاً انسان گنه کار به آن مسموم می شود، چنانکه علی علیه السلام فرمود:

«فَاِنّما مَثَلُ الدُنیا مَثلِ الحَیَّة لینٌ مَسُّها قاتل سمّها؛(1) دنیا با زرق و برق فریبایی که دارد مانند ماری است که ظاهری خوش خط و خال دارد و درونش سم است.»

اگرچه شستن و تمیز کردن باعث محو آلودگی های ظاهری می شود و وضو و غسل، طهارت باطنی از حَدَث و خَبَث ایجاد می کند، ولی آلودگی گناه با شستن و تمیز کردن و با وضو و غسل برطرف نشده و فقط با توبه واقعی و کفّاره تطهیر می گردد. پس پاکیزه کردن دل از سموم و آفات اخلاقی، به همان اندازه زندگی را لذت بخش و زیبا می کند که بر طرف کردن کثافات و سموم

ص: 23

از جسم و منزل.

چنانکه حضرت علی علیه السلام می فرماید: «تَعَطَّروا بالاستغفار لاتَفْضَحَنّکم روائحَ الذُّنوب؛(1) خودتان را با استغفار و توبه معطر کنید تا بوی گناه شما را رسوا نکند.»

قرآن کریم راه دور شدن از آلودگی های باطنی را این گونه معرفی می کند:

«انّ الحسنات یُذهبنَ السیئات؛(2) کارهای خیر، بدیها را از بین می برد.»

و در جایی دیگر ایمان و اعتقاد را طهارت دانسته و شرک را آلودگی می داند:

«کذلک یَجْعلُ اللّه الرجس علی الّذین لایؤمنون؛(3) آن کس را که خدا بخواهد هدایت کند، سینه اش را برای

ص: 24

(پذیرش) اسلام گشاده می سازد، و آن کس را که (بخاطر اعمال خلافش) بخواهد گمراه سازد، سینه اش را آنچنان تنگ می کند که گویا می خواهد به آسمان بالا برود، این گونه خداوند پلیدی را بر افرادی که ایمان نمی آورند قرار می دهد.»

صحیح نمی باشد. از همه مهم تر آنکه مقداری از زکات واجب به ابن السبیل (حمایت از مسافران در راه مانده) اختصاص یافته است. نکته قابل توجه آن است که هرگونه سفری دارای ارزش نیست، بلکه طبق احادیث وارده سفری باارزش است که در راستای توشه گیری برای آخرت یا تقویت اقتصاد زندگی و یا دستیابی به لذت های مشروع باشد.(1)

با توجه به این گفتار، سفرها به سه دسته تقسیم می شوند:

1_ الف. سفرهای زیارتی

مثل خانه خدا، قبور انبیاء الهی و ائمه اطهار علیهم السلام ، صله

ص: 26

ارحام، دیدار دوستان، بازدید از مناطق جنگی که روح مردانگی و آزادگی و ایثار را یادآور می شود.

ب. سفرهای علمی پژوهشی

امام علی علیه السلام می فرماید: کسی که برای آموختن و کسب دانش مسافرت کند مانند مجاهد در راه خداست.(1)

ج. سفرهای رزمی

مانند کسانی که برای دفاع از دین و کمک به ستمدیده، خانه و کاشانه خویش را رها کرده و به وظیفه خویش عمل می کند.

2_ سفرهایی که با انگیزه تامین زندگی و در جهت انجام کارهای شغلی و اقتصادی انجام می پذیرد. این گونه سفرها که برای اداره زندگی و تامین مخارج زن و

ص: 27

فرزند و رهایی از فقر و تنگدستی انجام می گیرد، از دیدگاه اسلام نوعی عبادت و جهاد راه خدا شناخته شده است.

3_ سفرهای تفریحی که برای رفع خستگی های کاری و رهایی از یکنواختی زندگی صورت می پذیرد. و پس از برگشت از سفر با جسم و جان با نشاط و شاداب تر به خدمات خویش پرداخته می شود.

البته گاه ممکن است این انگیزه ها و اهداف در یک سفر جمع شود که بسیار شایسته است.

با وجود این تاکیدات، گاه سفر برای انسان یا جامعه انسانی زیان بخش است که اسلام عزیز این سفرها را مکروه یا حرام دانسته است.

به عنوان مثال:

الف. سفرهایی که دینداری انسان را به خطر می افکند یا او را از انجام وظایف دینی خویش بازمی دارد.

ص: 28

چنانچه حضرت علی علیه السلام فرمود:

«لایخرج الرجل فی سفر یخاف منه علی دینه و صلاته؛(1) انسان نباید به سفری که می ترسد به دین یا نمازش آسیب برسد، قدم بگذارد.»

ب. مسافرت فرزند بدون اجازه پدر، و مسافرت همسر بدون اجازه شوهر حرام است مگر به قصد انجام واجب ناچار به آن سفر باشد.

ج. سفرهایی که برای انجام کار حرام یا فرار از وظیفه شرعی صورت گیرد. مثل سفر برای خرید و فروش مواد مخدر، کمک به ظالم، فرار از پرداخت بدهی و...

فواید سفر

1_ سلامتی

ص: 29

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: «سافروا تصحّوا؛(1) مسافرت کنید تا تندرست بمانید.»

2_ تامین زندگی

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: «سافروا تصحّوا و ترزقوا؛(2) مسافرت کنید تا تندرست بمانید و روزی کسب کنید.»

3_ کسب علم و دانش

4_ آشنایی با آداب و اخلاق اجتماعی

5_ برخورد با حوادث عبرت انگیز

یکی دیگر از برنامه های شایسته در ایام نوروز که باید به نحوی در بقیه ایام سال هم ادامه یابد، صله ارحام است.

رحم یعنی چه؟

خویشاوندی بر دو گونه است:

الف: نَسَبی ب: سَبَبَی

خویشاوندی نسبی پیوندی است که از طریق وحدت خون و رحم پیدا می شود مانند پدر، مادر، برادر، خواهر، عمه، عمو، دایی، خاله، جد و جده و فرزندان آنها، که اینها را خویشاوند نسبی و ارحام می نامند. خویشاوندی سببی از طریق ازدواج به وجود می آید مانند خویشاوندی میان زن و شوهر و خویشان دو طرف.

صله ارحام یعنی چه؟

ص: 31

پاسخ این است که انسان باید پیوند عاطفی خود را با خویشان نسبی (ارحام) استمرار بخشد و هیچ گاه ارتباط و علاقه خود را با آنها قطع نکند و در برابر هر نیاز آنها تا حد توان پاسخ مثبت و متناسب بدهد. آنچه مسلم است صله ارحام از جمله واجبات الهی و قطع ارتباط با خویشاوندان نسبی از گناهان کبیره است.

خداوند در دومین سوره از قرآن کریم می فرماید:

الذینَ ینقضونَ عهداللّه من بَعْدِ میثاقِه و یقطعون ما اَمَرَ اللّه بِهِ ان یوصَل و یُفسدون فی الارض اولئک هم الخاسِرون(1) (فاسقان آنها هستند که) پیمان خدا را با آن که محکم بستند، می شکنند و پیوند هایی را که خدا دستور داده برقرار سازند، قطع می نمایند و در زمین فساد می کنند، اینها زیان کارانند.»

گرچه آیه فوق از احترام به همه پیوندهای الهی سخن

ص: 32

می گوید، اما پیوند خویشاوندی یک مصداق روشن آن است. علامه مجلسی در کتاب شریف بحار الانوار، یکصد ده حدیث درباره اهمیت صله رحم آورده است و قبل از همه، آیه فوق (و یقطعون ما امر اللّه به ان یوصل) را مورد بحث قرار داده است.(1)

ابوذر غفاری به نقل از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می گوید: «حضرت مرا به صله رحم توصیه کرد، هر چند ارحام از من بریده باشند.»(2)

و امام باقر علیه السلام می فرماید: «به حاضر و غایب امتم و آنانی که از پشت پدران و رحم مادرانشان تا روز قیامت به دنیا می آیند سفارش می کنم صله رحم کنند، اگرچه به فاصله یک سال راه باشد، زیرا صله رحم جزء دین است.»(3)

ص: 33

علی علیه السلام صله ارحام را شرط دینداری معرفی کرده و می فرماید: «اِنَّ ِلاَهل الدّین علامات یُعْرَفون بها... و صِلَة الاَرْحام...؛(1) به درستی که برای اهل دین علاماتی است که به آنها شناخته می شوند که یکی از آن علامتها صله ارحام است.»

رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره پاداش صله رحم می فرماید: «الصَّدقةُ بعَشَرَة و القرضُ بِثَمانی عشرةَ و صلةُ الاخوان بِعشرینَ و صِلةُ للرحِمِ باَربع و عشرین؛(2) (پاداش) صدقه ده برابر و و پاداش قرض هیجده برابر و رابطه با برادران دینی بیست برابر و و ثواب صله رحم بیست و چهار برابر است.»

آنچه می توان از میان فرمایشات ائمه معصومین علیهم السلام درباره اهمیت صله ارحام به دست آورد، این است که

ص: 34

صله ارحام فرمان الهی است(1) و خداوند از آن بازخواست می کند(2) و تمام پیامبران الهی بر آن سفارش کردند(3) سیره ائمه اطهار(ع) بر آن استقرار یافته است،(4) محبوبترین عمل مؤمن است،(5) باعث زیادی عمر،(6) زیادی رزق،(7) زیادی مال،(8) فزونی نعمت،(9) رفع فقر،(10) تأمین سلامت در جمیع امور،(11) موجب تزکیه اعمال(12) و پالایش روح(13) و بخشش گناهان(14) و تخفیف عقاب(15) می شود.

ص: 35

در مقابل سفارشات مؤکد اسلام بر صله ارحام (اگرچه آنها قطع رابطه کرده باشند)، روایات متعددی درباره آثار منفی قطع رحم وارد شده است که به عنوان نمونه:

قطع رحم نشانه کفران نعمت،(1) ضایع کردن امر خداوند،(2) از گناهان کبیره،(3) باعث زایل شدن اثر اعمال(4) و کاهش عمر(5) و ابتلاء به فقر،(6) اجابت نشدن دعاها(7) و از میان رفتن نعمت ها،(8) مشمول لعن حق تعالی(9) و لعن و نفرین جمیع رسولان و ملائکه مقرب(10) و... معرفی شده است.

و بالاخره رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: «ثلاثة

ص: 36

لایدخلون الجنّة مُدمِنُ خَمْر و مُدْمِنُ سِحْر و قاطعُ رحم؛(1) سه گروهند که داخل بهشت نمی شوند: شراب خوار، ساحر، و قطع کننده رحم.»

محتاج اند و برای این احساس عاطفی و روحی، خواه ناخواه در انتظار پاسخ هستند که این نیاز در ایامی مثل عید نوروز به نهایت می رسد.

در چنین محیطی برای رفع این کمبودها باید پیش بینی های لازم را معمول داشت. بدین جهت دین مقدس اسلام مسأله ایتام را به عنوان یک مسأله اساسی و مهم مطرح کرده و مسلمانان را به سرنوشت آنان از جمیع جهات (اقتصادی، عاطفی، آموزشی و تربیتی) مسئول دانسته است. از مجموع روایات اسلامی استفاده می شود که در مملکت اسلامی لازم است ایتام دوش به دوش سایر فرزندان در آغوش خانواده ها تربیت شوند و در وضع غذا و لباس و محبت و ادب به قدری مراقبت شوندکه یتیم احساس تفاوتی بین خود و سایر کودکان ننماید.

این مسأله به قدری حایز اهمیت است که نه تنها اسلام

ص: 38

بلکه در سایر شرایع پیشین نیز بر آن سفارش شده و یکی از پیمان هایی است که خداوند در اعصار گذشته از بنی اسرائیل گرفته است. قرآن کریم می فرماید: «وَ اِذْ اَخَذْنا میثاقَ بنی اسرائیل لاتَعبدونَ اِلاّاللّه وَ بِالوالدَین اِحسانا و ذِی القُربی و الیتامی و الْمَساکین...؛(1) و (به یاد آورید) زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنند و به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنند.»

در آیه 177 سوره بقره رسیدگی به وضع مالی آنان نیز مورد سفارش قرار گرفته است:

«وَ اتَی المال عَلی حُبِّهِ ذَوِی القُرْبی و الیَتامی و المَساکین وَ ابْن السَبیل...؛ (نیکوکار کسی است که) مال (خود) را با همه علاقه ای که به آن دارد به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و...انفاق کند.»

ص: 39

آنچه می توان از قرآن کریم در مورد ایتام استفاده کرد آن است که:

1 _ پذیرایی از یتیم یک ارزش و معیار برای انسان تکامل یافته و نیکوکار است.(1)

2 _ نیکی و رسیدگی به امور مادی و معنوی ایتام به دنبال احسان به والدین و نزدیکان قرار داده شده است.(2)

3 _ احسان و نیکی به ایتام به عنوان یکی از زمینه های سازندگی اخلاق و مبارزه با بخل و غرور و مفاسد اخلاقی دانسته شده است.(3)

4 _ برای ایتام نیازمند در بیت المال واموال مردم حق و سهمیه مقرر کرده است.(4)

ص: 40

5 _ از راندن و بدرفتاری با یتیمان شدیداً نهی فرموده است.(1)

6 _ جفا در حق یتیم را نشانه تکذیب دین و قیامت است.(2)و ...

مولی الموحدین علی علیه السلام در آخرین وصیت هایش پس از ضربت خوردن فرمودند: «اللّه اللّه فی الایتام فَلأتُغِبّوا افواههم و لایَضیعوا بَحَضرَتِکم؛(3) خدا را خدا را درباره یتیمان، نکند آنان گاهی سیر و گاهی گرسنه بمانند حقوقشان ضایع گردد.»

و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «مَن اَقْعَدَ الیتیم علی خوانِه و یمَسحَ رَأسَهُ یَلینَ قَلْبَه؛(4) کسی که یتیمی را در کنار سفره خود بنشاند و دست نوازش بر سرش بکشد،

ص: 41

رقیق القلب و مهربان می شود.»

امام ششم علیه السلام فرمود: «مَن اَراد اَنْ یُدْخِله اللّه عزّ و جلّ فی رَحْمَتِه وَیُسْکِنهَ جَنَّتَه...وَلْیَرْحَم الیتیم؛(1) هر کس که بخواهد خدای عز و جل او را در رحمت خود وارد و در بهشت خویش ساکن سازد، باید یتیم را مورد رحم و عطوفت قرار دهد.»

برخی از اثرات یتیم نوازی که در روایات به آن اشاره شده، عبارت اند از:

الف: دخول در بهشت(2)

ب: نرم شدن قلب و برآورده شدن حاجات(3)

ج: ترفیع درجه و محو گناهان(4)

د: سکونت در بهشت(5)

ص: 42

ه_: برطرف شدن عذاب قبر(1)

نوروز مخصوصاً در خانواده های دارای فرزند، بیشتر احساس می شود.

مخفی نماند که معصومین علیه السلام تأکید فراوانی بر مقام والای این گروه در دنیا و آخرت دارند، چنانکه امام صادق علیه السلام به فُضیل می فرماید: «یا فُضَیل لا تَزْهدوا فی فُقَراء شیعتنا فَاِنّ الفقیر مِنْهم لِیَشْفَعَ یومَ القیامة فی مِثلِ رَبیعة و مُضِر؛(1) ای فضیل فقیران شیعه ما را دست کم مگیر که یک فقیر از اینها در روز قیامت به اندازه قبیله ربیعه و مضر را شفاعت می کند.»

و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «مَنِ اسْتَذَلَّ مُؤمِناً او مُؤمِنَةً اَوْ حَقَّرَه لِفَقْرِه اَو قِلّة ذات یَدِه شَهَّرَه اللّه تعالی یومَ القیامَة ثُمَّ یَفضَحُه؛(2) کسی که مرد یا زن با ایمانی را به خاطر فقر یا تنگ دستیش خوار و یا تحقیر کند، خداوند در روز قیامت او را شهره ساخته و سپس رسوایش سازد.»

ص: 44

است.»

و نیز فرمود: «مَن وَ قَّرَ ذا شیبة فی الاسلام امَنَهُ اللّه مِنْ فَزَع یوم القیامة؛(1) کسی که پیر مسلمانی را توقیر و تجلیل نماید، خداوند او را از ترس روز قیامت ایمن می دارد.»

امام صادق علیه السلام فرمود: «لَیْسَ مِنّا مَنْ لَم یُوَقِّر کبیرنا و یَرْحَمْ صغیرنا؛(2) از ما نیست کسی که بزرگسال ما را احترام نکند و به خردسال ما ترحم ننماید.»

زمان خاصی دانست، ولی تعطیلات نوروز، زمان مناسبی برای این امر مهم و مورد سفارش اسلام است.

پیامبر مکرم اسلام صلی الله علیه و آله با تاکید بر رفت و آمدبین برادران دینی می فرماید: «مَنْ زارَ اَخاهُ فی بَیْتِه قال اللّهُ عزّ و جلّ انتَ ضَیْفی و زائری علیّ قِراکَ و قد اَوْجَبْت لکَ الجَنّة بِحُبِّکَ ایّاه؛(1) کسی که برای دیدن برادر دینی اش به خانه او برود، خداوند عزوجل می فرماید: تو مهمان و زائر من هستی، و بر من است که بخاطر دوستی تو با این برادرت، بهشت را بر تو واجب کنم.»

و امام صادق علیه السلام فرمود: «مَنْ زارَ اَخاهُ فی جانِب المصر اِبتغاء وَجْهِ اللّه فهو زُوْرُه و حقّ عَلَی اللّه اَن یُکرِمَ زُورَه؛(2) کسی که به خاطر خشنودی خدا و زیارت برادر مؤمنش مسافتی را بپیماید، پس او زائر خداست

ص: 47

و بر او است که زائرش را تکریم کند.»

امام کاظم علیه السلام فرمود: «مَنْ لَمْ یَقْدِرْ علی زیارَتِنا فَلْیَزُر صالِحی اخوانِنا یَکتُبُ لَهُ ثوابُ زیارتَنا؛(1) کسی که نمی تواند به زیارت ما بیاید، پس به دیدن دوستداران صالح ما برود. که ثواب زیارت ما برای او نوشته می شود.»

اَخَوَیکم وَ اتَّقوا اللّه لَعَلَّکم تُرْحَمون؛(1) مؤمنان با یکدیگر برادرند، بنابراین میان دو برادر خود صلح برقرار سازید و تقوای الهی پیشه کنید تا مشمول رحمت او شوید.»

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «اَفْضَلُ الصَّدَقَةِ اِصلاحُ ذاتِ البَینِ؛(2) بالاترین صدقه، اصلاح میان مردم است.»

اصلاح میان مؤمنان تا آنجا دارای اهمیت است که امام صادق علیه السلام برای رفع اختلافات مالی شیعیان از مال خود مبلغی را برای رفع و ختم نزاع اختصاص می داد و به مفضّل می فرماید: «هنگامی که بین دو تن از پیروان ما نزاعی می بینی، از مال من غرامت بپرداز تا یکدیگر صلح کنند.»(3)

یکی از آخرین وصایای امیرمؤمنان علیه السلام به فرزندان

ص: 49

خویش سفارش به اصلاح ذات البین است، آنگاه که می فرماید: «...فَاِنّی سَمِعْتُ جَدِّکُما صلّی اللّه علیه و آله یقول: صَلاحُ ذاتِ البَین اَفْضَلُ مِنْ عامَةِ الصَّلوةِ و الصّیام؛(1) از جد شما «پیامبر صلی الله علیه و آله » شنیدم که فرمود: اصلاح بین مردم از یک سال نماز و روزه افضل است.»

از همه مهمتر این که، در قرآن و روایات از دروغ گفتن، بسیار نکوهش شده و یکی از گناهان کبیره به شمار می آید، اما یکی از مواردی که دروغ گفتن جایز و شاید دارای ثواب نیز باشد، اصلاح میان دیگران است. چنانکه امام صادق علیه السلام فرمود: «اِنَّ المُصْلِحَ لیسَ بِکَذّاب؛(2) مصلح، دروغگو نیست.»

وجود صلح و صفا میان برادران دینی به حدی ضروری و ارزشمند است که اگر دو مسلمان بیش از سه

ص: 50

روز با یکدیگر قهر باشند از زمره مسلمانان واقعی بیرون رفته و خشنودی شیطان را فراهم می کنند، چنانکه قرآن می فرماید: «انّما یُریدُ الشیطان اَنْ یوقِعَ بَیْنَکُمُ العَداوَةَ و البغضاء...؛(1) شیطان می خواهد در میان شما عداوت و دشمنی ایجاد کند.»

سرّ این نکته که امام صادق علیه السلام فرمود: «اگر دو نفر با یکدیگر قهر کنند، مستوجب لعن خداوند می شوند» همان است که خود آن حضرت در جواب سؤال یکی از یاران خود که پرسید: در میان آن دو نفر، آن که ظلم کرده استحقاق لعنت دارد، اما آنکه مظلوم است چرا مستحق لعن باشد؟ فرمود: «برای اینکه برادر خود را به صلح و آشتی فرا نمی خواند و از گذشته های او صرف نظر نمی کند.»(2)

ص: 51

تأکید و توجه فراوان به این امر، در حالی است که اعیاد، بهترین زمان و فرصتی مغتنم برای ایجاد صلح و صفا و آشتی میان انسانهاست. چرا که طبیعت عید، تغییر و تحوّل و زدودن کدورتها و افزایش نشاط و شادابی و صلح و صفا است.

دهنده» کم شدن عمر است.»

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در یکی از سفارشاتی که به ابوذر دارد، می فرماید: «یا اَباذرّ کُنْ عَلی عُمرکَ مِنک اشحُّ علی دِرهَمِک و دینارک»(1) ای ابوذر، بر عمر خویش بخیل تر از درهم و دینارت باش.»

اگر کسی با زحمت و تلاش فراوان پولی فراهم ساخت، آیا آن را به آسانی هدر می دهد و یا اینکه قدر آن را می داند و اگر آن را از دست بدهد، خود را مغبون و غصه دار نمی داند؟

امام صادق صلی الله علیه و آله می فرماید: «المغبون مَنْ غَبِنَ عمرَهُ ساعةً بعد ساعة؛(2) مغبون کسی است عمرش را ساعت به ساعت هدر دهد.»

علی علیه السلام فرمود: «اضاعةُ الفُرصَةِ غُصّة؛(3) ضایع کردن

ص: 53

فرصت «های عمر»، غصه است.»

و اما هر چیزی بهاری دارد و بهار عمر جوانی است. پس باید فرصت جوانی را مغتنم دانست و از لحظات آن استفاده مطلوب کرد که امام علی علیه السلام فرمود: «شیئان لایُعْرَفُ فَضْلُهُما الاّمِن فَقْدِهما الشَّبابُ و العافیة؛(1) دو چیز است که قدر و قیمتشان را نمی شناسد مگر کسی که آن دو را از دست داده باشد، یکی جوانی و دیگری تندرستی و عافیت است.»

می دهند، بررسی حسابهای مالی و تعیین سود و زیان اموال است. اگر این عمل برای تعیین حق اللّه (خمس و زکات) باشد، بسیار پسندیده تر خواهد بود.

آنچه لازم است در کنار این بررسی ها به آن نیز توجه شود، محاسبه اعمال و رفتار است که متأسفانه کمتر مورد توجه قرار می گیرد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در یکی از وصایای خود به ابوذر غفاری می فرماید: «یا اباذرّ حاسب نَفسَکَ قبل ان تُحاسب فاِنَّهُ اَهْوَن لِحِسابِکَ غدا وَزِنْ نَفْسَکَ قَبْلَ اَنْ توزَنَ... یا اباذر لایکونُ الرجل مِنَ المُتَّقین حتی یُحاسِبَ نَفْسَهُ اَشدُّ مِن محاسبةِ الشریک شریکَه؛(1) ای اباذر پیش از آنکه مورد محاسبه قرارگیری، به حساب نفس خود رسیدگی کن؛ زیرا این کار حساب قیامت تو را آسان تر می کند؛ و قبل از آنکه تو را ارزیابی کنند خود

ص: 55

را ارزیابی کن و خویش را برای روز قیامت _ که در آن هیچ چیز پنهان نمی ماند _ آماده کن...(آنگاه فرمود) ای اباذر هیچ کس از پرهیزکاران محسوب نمی شود، جز اینکه نفس خود را محاسبه کند، سخت تر از حسابرسی شریک نسبت به شریک خود؛ (تا در نتیجه این محاسبه) بداند که خوردنی ها و نوشیدنی ها و پوشیدنی هایش از کجاست؟ آیا از حلال بدست آورده است یا از حرام؟.»

کیفیت محاسبه

شخصی از امیر مؤمنان علیه السلام پرسید: «چگونه انسان خود را محاسبه کند؟» فرمود: «وقتی انسان، شب را به روز و روز به شب می آورد، شبانگاه باید به خویش بازگردد و به خود بگوید امروزت گذشت و دیگر باز نمی گردد و خداوند از او پرسش خواهد کرد که این روز را چگونه

ص: 56

سپری کردی و چه کاری در آن انجام دادی؟ آیا خدا را یاد کردی؟ آیا حمد و سپاس او را بجای آوردی؟ آیا حق برادر مؤمنت را ادا نمودی؟ آیا گرفتاری او را رفع کردی؟ آیا در نبودش از خانواده و فرزندان او نگهداری کردی؟ آیا با مایه گذاشتن از آبرویت، دیگران را از بدگویی نسبت به برادر مؤمنت بازداشتی؟ آیا مسلمانی را یاری کردی؟ بالاخره چه کردی در این روزی که گذشت؟ پس تمام اعمال خود را بیاد آورد، اگر کار خیری از او سرزده خدا را سپاس گوید و او را بر این توفیق، تکریم و تعظیم کند، و چنانکه در میان اعمالش به گناه و تقصیری برخورد، از خدا آمرزش بخواهد و تصمیم بگیرد که دیگر گِرد گناه نگردد.»(1)

سیزده فروردین به روز طبیعت نامگذاری شده است. در این روز برخی بنابر توهّم نحس بودن این روز و بسیاری برای استفاده از طبیعت در آخرین روز تعطیلات نوروزی به دشت و صحرا، جنگل و کوه می روند و روزی را به تفریح و گردش می پردازند که اگر همراه با معصیت پروردگار نباشد، بسیار پسندیده است.

نکته حائز اهمیت این است که انسان با دیدن طبیعتی بی جان که در فصل زمستان، خشک و مرده بوده و الآن سبز و باطراوت می باشد، به یاد قیامت بیفتد و مقداری از این روز را به یاد خالق آسمان و زمین بوده و با این فکر، از امکانات طبیعی که خداوند برای انسان فراهم کرده است، استفاده کند که خداوند می فرماید: «و سَخَّرَ لکم ما فِی السَّموات و ما فی الارض جَمیعاً مِنْه اِنّ فی ذلک لآیاتٍ لقومٍ یَتَفَکَرون؛(1) خداوند تمام موجودات

ص: 58

عالم هستی را مسخّر و در مسیر منافع انسان قرار داد (آفتاب و ماه، باد و باران، کوهها و دره ها، جنگلها و صحراها، درختان و حیوانات، معادن و منابع زیر زمینی و خلاصه همه این موجودات را به خدمت انسان گرفت تا از مواهب آن استفاده کنند) که در اینها نشانه هایی است برای کسانی که اندیشه و تفکر می کنند.»

امام علی علیه السلام می فرماید: «فَاِنَّما البصیر مَنْ سَمِعَ وَ تَفَکَّرَ و نَظَرَ وَ اَبْصَرَ وَ انْتَفَعَ بِالعِبَر؛(1) شخص بصیر آن است که بشنود و بیندیشد، نگاه کند و عبرت گیرد و از آنچه موجب عبرت است، نفع برد.»

قرآن مجید نیز با اشاره به اینکه فصل بهار نمونه بارز

ص: 59

روز رستاخیز است، می فرماید: «یا ایّها النّاس اِنْ کُنْتُمْ فی رَیْب مِنَ البعث فانّاخَلَقْنکُم مِنْ تُراب ثمّ مِن نطفَة ثُمَّ من عَلَقَة ثُمَّ مِنْ مُضْغَة مُخَلَّقة و غُیر مُخلّقة لِنُبَیِّنَ لَکُم... وَ تَرَی الاَرْضَ هامِدَة فاِذا اَنزَلنا عَلَیها الماءَ اهْتَزّت وَ رَبَتْ و اَنبتَتْ مِن کُلّ زَوْجٍ بَهیج؛(1) ای مردم! اگر در رستاخیز شک دارید (به این نکته توجه کنید) که ما شما را از خاک آفریدیم، سپس از نطفه و بعد از خون بسته شده، سپس از مضغه(2) که بعضی دارای شکل خلقت است و بعضی بدون شکل، تا برای شما روشن سازیم (که بر همه چیز قادریم)... (از سوی دیگر) زمین را (در فصل زمستان) خشک و مرده می بینی اما هنگامی که آب باران بر آن فرو می فرستیم، به حرکت در می آید و می روید و از هر نوع گیاهان زیبا می رویاند.»

همان گونه که گفته شد صله ارحام، دستگیری از فقرا و احترام سالمندان و تفقّد از ایتام و اصلاح بین برادران دینی و... از جنبه های بسیار مثبت عید نوروز و مورد تایید و تاکید اسلام است؛ ولی در مقابل بعضی رفت و آمدهای عید نوروز منجر به گناه و معصیت می شود، که باید به آنها توجه و از بروز آنها اجتناب کرد، تا برکات عید با نکبت گناه آمیخته نگردد. مولی الموحدین علی علیه السلام فرمود: «کلّ یوم لایُعصی الله فهو عید؛(1) عید هر روزی است که در آن گناه و معصیت پروردگار نباشد».

برخی مصادیق این امر عبارت است از:

الف: اسراف

ص: 61

متأسفانه یکی از مسائلی که امروزه در برخی میهمانی ها مشاهده می شود، تهیه غذاهای متعدد و ریخت و پاش هایی است که منجر به اسراف می شود که عمدتا برای خود نمایی است. این در حالی است که بسیاری از افراد در درست کردن یک نوع غذا مانده اند؛ و یا با لباسهای نو و متعدد برای خود و فرزندانشان موجب حسرت دیگران را فراهم می کنند، که دیگر این عید نبوده، بلکه آتش زدن دل ایتام، فقرا و مستمندان خواهد بود.

معلی بن خنیس می گوید: از امام صادق علیه السلام درباره حق مسلمان بر مسلمان پرسیدم، فرمود: «هفت حق است که هر یک از آنها واجب است؛ پنجم از آنها آن است که تو سیر نباشی و او گرسنه باشد و تو سیراب نباشی و او تشنه باشد و تو پوشیده نباشی و او عریان باشد.»(1)

ص: 62

ب: لهو و لعب

امام حسن مجتبی علیه السلام در یک روز عید فطری از کنار گروهی که به کارهای بیهوده و خندیدن مشغول بودند، می گذشت، آن حضرت ایستاد و به آنها فرمود:

....فَالْعَجب کلُّ العجب من ضاحکٍ لاعبٍ فی الْیَوْم الّذی یُثابُ فیه الُمحْسِنون و یُخسِرُ المُبطِلون و اَیْمُ اللّه لَو کُشِفَ الغِطاءُ لَعلِموا اَنّ الُمحسِن مَشغول بِاِحسانِه و الْمُسئ مَشغولٌ بِاِساءَتِه ثَمَّ مَضی(1)

(چقدر انسان تعجب می کند از کسی که روز عید را به خندیدن و کارهای باطل و بیهوده سپری می کند. در این روز به خوبان، پاداش اعمالشان داده می شود و انسان هایی که (وقت را) به بطالت می گذرانند، زیان کارانند، به خدا سوگند اگر پرده کنار رود و حقایق و باطن عالم

ص: 63

برای مردم روشن شود، براستی متوجه می شوند که انسانهای نیکوکار سرگرم عمل صالح می باشند و افراد دنیا پرست و بد هم سرگرم عمل زشت خود می باشند (که همان سرگرم شدن به زرق و برق دنیا و دور شدن از یاد خدا است.)

مولی الموحدین علی علیه السلام می فرماید: «مَجالس اللّهوِ تُفْسِدُ الایمان؛(1) مجالس لهو «و گناه» فاسد کننده ایمان است.»

ج: غیبت

یکی دیگر از مفاسد بعضی جمع ها، غیبت، تهمت و افترا و... به دیگران می باشد.

این آفات زیانبار زبان، از گناهان کبیره به شمار رفته و از جمله گناهانی است که خداوند آن را نمی بخشد، مگر آنکه فرد مورد غیبت آن را ببخشد، چنانکه رسول

ص: 64

خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «اِیّاکُم و الغیبة فاِنَّ الغیبةَ اَشَدُّ مِنَ الزّنا اِنّ الرَّجل قَد یَزَنی فَیتوبُ فیتوب اللّه علیه و اِنّ صاحبَ الغیبة لایَغفِرُله حتی یَغفِرَله صاحِبَه؛(1) از غیبت بپرهیزید که غیبت از زنا بدتر است، زیرا زناکار ممکن است توبه کند و خدا توبه او را بپذیرد، اما غیبت کننده مورد عفو قرار نمی گیرد مگر اینکه طرف او (غیبت شونده) راضی شود.»

امام علی علیه السلام می فرماید: «اَبغَضُ الخَلائِق الی اللّه المُغتاب؛(2) دشمن ترین خلایق در نزد خدا، غیبت کننده است.»

البته این گناه شامل شنونده غیبت نیز می شود چنانکه فرمود: «السامِعُ لِلْغَیبة کالمغتاب؛(3) شنونده غیبت نیز

ص: 65

همانند غیبت کننده است.»

سیر و سفر از ضروریات زندگی بشر است و ایام نوروز فرصت مناسبی برای مسافرت می باشد. از آنجا که بیشتر مردم، این فرصت را غنیمت شمرده و هر یک به قصدی و به طرف مقصدی حرکت می کنند، مناسب دانستم خلاصه ای از آداب سفر را که برگرفته از فرمایشات گهربار ائمه بزرگوار دین علیهم السلام می باشد در پایان به رشته تحریر در آورم.

امید آنکه با توجه به تعالیم سیاحتی اسلام، بتوانیم با سیر و سفرهای سالم و سازنده، روح و جسمی سالم داشته باشیم.

1. مطلع ساختن برادران دینی از قصد مسافرت

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: «شایسته است که مسلمان موقع مسافرت، برادرانش را با خبر کند.»

2. دعای قبل از سفر

امام صادق علیه السلام وقتی اراده سفر می کرد، می فرمود:

«خدایا راه را بر ما بگشا، و سفر را بر ما آسان نما و سلامت و عافیت ما را بزرگ دار»(1)

3. دعای وقت سفر

امام رضا علیه السلام می فرماید: هر گاه برای سفر یا غیر آن از منزل بیرون می روی، بگو:

«بسم اللّه آمنت باللّه، توکّلت علی اللّه، ما شاءاللّه، لاحول و لاقوّة الاّ باللّه»(2)

4. آذوقه سفر

ص: 67

امام صادق صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:

زمانی که مسافرت می کنید، سفره ای بردارید و برای فراهم ساختن آن سفره در انتخاب بهترین نوع غذا بکوشید.(1)

5. اختیار زمان مناسب برای سفر

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم در روز پنجشنبه مسافرت می کرد و می فرماید: «پنجشنبه روزی است که خدا و رسولش و ملائکه آن را دوست دارند».(2)

طبق روایات رسیده از از ائمه معصومین علیهم السلام شنبه و سه شنبه نیز زمان مناسبی برای مسافرت است و در سایر زمان ها صدقه دادن تأکید بیشتری شده است تا ضرری به انسان نرسد.

6. گزینش همسفر مناسب و موافق

ص: 68

حضرت علی علیه السلام در وصیتش به امام حسن علیه السلام می فرماید: «قبل از سفر رفیق و همراهت را گزینش نما...»(1)

7. خداحافظی با دوستان

رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:

هرگاه کسی به سفر می رود، یا برادرانش وداع کند که خداوند در دعای آنها برای او برکت قرار می دهد.(2)

8. خداحافظی با فرزندان

امام باقر علیه السلام زمانی که می خواست مسافرت کند، فرزندانش را در خانه ای جمع می کرد و دعا می نمود و می فرمود: «خدایا دین، نفس، مال، اهل، فرزندان و همسایگان خودم را به تو می سپارم.»

9. وصیت

ص: 69

وصیت کردن (و داشتن وصیت نامه) نسبت به امور شخصی سفارش شده است و این سفارش در زمانی که شخصی می خواهد به سفری برود و به ویژه در مورد حقوق واجب، تأکید بیشتری شده است.

14. همراه داشتن تربت امام حسین علیه السلام (1)

15. همراه داشتن وسایل و لوازم ضروری و مورد احتیاج

در سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم این بود که (وسایل ضروری و مورد احتیاج مانند) ظرف روغن، سرمه دان، قیچی، آینه، مسواک و شانه همراهشان بود.

در روایت دیگر آمده است که اشیایی مانند نخ، سوزن، وسایل تعمیر کفش و مقداری چرم نیز همراهشان بود که هرگاه لباسشان نیاز به دوختن داشت، می دوختند و اگر کفش شان نیاز به تعمیر داشت، تعمیر می کردند.(2)

طبیعی است که داشتن این نوع وسایل به مقتضای شرایط آن زمان بوده است و امروزه چیزهای دیگری مورد نیاز است.

16. تنها مسافرت نکردن

ص: 71

در وصیت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به امام علی علیه السلام آمده است:

«یاعلی تنها مسافرت نکن که شیطان با شخص تنهاست.»(1)

در روایات تنها مسافرت کردن به شدت نهی شده است؛ اما اگر کسی ناچار شد تنها سفر کند مستحب است از خداوند متعال استمداد بجوید و بگوید:

ماشاءاللّه، لاحَولَ و لاقُوّة الاّ بِاللّه، اَللّهُمَّ آمن وَ حَشَتِی وَ اَعِنّی عَلی وَحْدَتی وَ اَدِّ غَیْبَتی(2)

17. انتخاب همسفر مناسب

امام باقر علیه السلام می فرماید: «زمانی که همسفر انتخاب می کنی، همسان خود را انتخاب کن و باکسی که خرج تو را به عهده بگیرد، همسفر نشود که این کار باعث ذلّت مؤمن است».(3)

ص: 72

18. کمک به دیگر مسافران

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «هر کس مسافر مؤمنی را کمک کند، خداوند از او هفتاد و سه گرفتاری را دفع می کند.»(1)

19. مراقبت زیاد از اموال و احتیاط زیاد در بقیه امور

امام صادق علیه السلام می فرماید: پدرم بارها می فرمود: «از عوامل نیرومندی مسافر این است که از اموالش خوب حفاظت کند».(2)

امام باقر علیه السلام به فردی از شیعیانشان که قصد سفر داشت، سفارش فرمودند: «هیچ سبزی ای را در سفر تا اطمینان به سلامتش پیدا نکرده ای نخور و استشمام مکن و از هیچ آشامیدنی تا اطمینان به سلامتش پیدا

ص: 73

نکرده ای میاشام و با کسی که درست او را نمی شناسی، همسفر مشو».(1)

20. یاد خداوند در مسیر حرکت در همه حال بخصوص در پستی و بلندی ها(2)

21. حرکت از جاده و راه نه از بیراهه

امام علی علیه السلام می فرماید:... «از جاده مسافرت کنید اگر چه دور بزنید و راه دورتر شود.»(3)

22. برای استراحت بین راه مکان مناسب انتخاب شود

الف: استراحت کردن در جاده ها و یا کنار جاده ها مکروه است.

ب: استراحت کردن در جاهای گود مکروه است.

ج: استراحت در مکان هایی که برای انجام عباداتش

ص: 74

دچار مشکل می شوید مذموم است.

د: انتخاب مکان های خوش آب و هوا و سرسبز سفارش شده است.

23. ارتباط با دوستان و بستگان به وسیله نامه نگاری

امام صادق علیه السلام می فرماید: «ارتباط برادران دینی در غیر سفر با دید و بازدید محقق می شود و در سفر بانامه نوشتن تحقق می یابد.»(1)

بدون شک تماس تلفنی یا وسیله های دیگر امروزه مطلوب و در مقایسه با نامه پسندیده تر است.

24. رعایت امور ذیل در سفرهای گروهی

اول: انتخاب فردی از جمع خود به عنوان سرپرست و تصمیم گیرنده

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: «هرگاه جمع سه نفری با هم مسافرت کند باید یک نفرشان را به عنوان تصمیم گیرنده معین نمایند.»(2)

ص: 75

دوم: تعیین صندوق دار و مسؤول خرج

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: هرگاه جمعی به سفر بروند، یک نفر را از میان خودشان به عنوان مسؤول خرج و صندوق دار قرار دهند؛ زیرا این کار از نظر فکری، روانی و اخلاقی برای آنان بهتر است.(1)

سوم: کارها را بین خود تقسیم نموده و همه کمک کنند.(2)

چهارم: تلاش بیشتر در جهت خدمت به دیگران

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: سرور و آقای جمعی که سفر می روند کسی است که خدمت گذار آنان است، پس هر کس از آنان پیشتاز در خدمت به بقیه باشد آن جمع در هیچ عملی جز شهادت در راه خداوند بر او

ص: 76

پیشی نخواهد گرفت.(1)

پنجم: دوری و اجتناب از تکروی و مخالفت با همراهان مگر در معصیت

در وصیت های لقمان به فرزندش آمده است: ای پسرم! همیشه با همراهانت موافق باش مگر زمانی که بخواهند خلاف دستورهای خداوند عمل نمایند.(2)

ششم: مراقبت از یکدیگر(3)

هفتم: مشورت در کارها

لقمان حکیم به فرزندش می فرمود: هرگاه با جمعی به سفر رفتی در کارها دائما با آنان درباره وضع خودت و وضع آنها مشورت کن.(4)

هشتم: احترام به بزرگترها و اطاعت از آنان

ص: 77

لقمان حکیم به فرزندش چنین می فرماید: [در مسافرت] سخن کسانی را که از تو بزرگترند به گوش گرفته و اطاعت نما.(1)

نهم: تهیه بهترین زاد و توشه و بذل بیشتر امکانات

لقمان حکیم به فرزندش می فرماید: سعی کن که در سه چیز بر همسفرهایت غالب باشی [یعنی بیشتر از آنان داشته باشی] کم صحبت کردن، زیاد نمازگزاردن و دست و دل باز بودن نسبت به امکاناتی که در اختیارت می باشد مثل مرکب سواری، اموال، غذا و خوراکی و...(2)

دهم: شاد نمودن دیگران به وسیله مزاح در غیر گناه

امام صادق علیه السلام می فرماید: از مردانگی در سفر این است که انسان شاد برخورد کند و به وسیله جملات

ص: 78

شادی آفرین (مزاح) همراهانش را شاد سازد. البته نباید سخنش به گناه آلوده شود [مانند دروغ، غیبت، تهمت، استهزاء، تحقیر دیگران و...] که موجب غضب خداوند گردد».(1)

یازدهم: حسن خلق

مستجب است انسان مسافر با همراهانش با حسن خلق رفتار نماید.(2)

دوازدهم: پوشاندن نقاط ضعف همسفران

اگر انسان چیزی از همسفرهایش مشاهده کرد و یا اتفاق بدی برایشان افتاد، نباید آن را در نزد دیگران بازگو نماید.(3)

25. تعجیل در بازگشت از سفر(1)

26. خرید سوغاتی و هدیه برای خانواده(2)

27. بدون اطلاع، آخر شب به خانه اش وارد نشود(3)

28. حمام بعد از مسافرت

امام صادق علیه السلام می فرماید: وقتی کسی از مسافرت برگشت و داخل خانه اش شد، سزاوار است قبل از هرچیز حمام کرده و دو رکعت نمازگزارد و سجده کند و صد بار شکر خدا را نماید.(4)

29. میهمانی در برگشت

میهمانی در چهار چیز است: 1_ عروسی، 2_ ولادت بچّه، 3_ ختنه کردن پسر، 4_ بازگشت از مسافرت که مسافر، برادرانش را دعوت کند.(5)

ص: 80

ص: 81

دوم، 1379.

10. غرر الحکم و درر الکلم، تمیمی آمدی، تصحیح میرجلال الدین حسینی (محدث) انتشارات دانشگاه تهران.

11. الکافی، شیخ کلینی، تصحیح علی اکبر غفاری، دارالأضواء، بیروت.

12. کنزالعمّال، حسام الدین هندی، موسسه الرساله، بیروت.

13. مستدرک الوسایل، علامه طبرسی، موسسه آل البیت: لاحیاء التراث، 1407ق.

14. مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی.

15. من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، تصحیح علی اکبر غفاری، جامعه مدرسین.

16. میزان الحکمه، محمدی ری شهری، ترجمه حمیدرضا شیخی، دارالحدیث، 1379.

17. نهج البلاغه، سیدرضی، ترجمه محمد دشتی، موسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین7، 1384.

18. وسایل الشیعه، حرعاملی، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1409.

ص: 83

ص: 84