ص: 2

فرهنگ و تمدن اسلامی در قم

قرن سوم هجری

به ضمیمه

هجرت حضرت معصومه علیها السلام به قم

و بررسی علل آن

محمدرضا پاک

ص: 3

پاک، محمد رضا، 1347_

فرهنگ و تمدن اسلامی در قم قرن سوم هجری؛ به ضمیمه هجرت حضرت معصومه علیها السلام به قم و بررسی علل آن / محمد رضا پاک . _ قم: زائر، 1383.

143 ص. : مصور، عکس، جدول

کتابنامه ص 140-143 همچنین به صورت زیرنویس

کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت معصومه علیها السلام و مکانت فرهنگی قم.

1. قم _ تاریخ، قرن 3 ه . 2. قم _ اوضاع اجتماعی و اقتصادی. الف. عنوان.

2 پ / 765 م / 2113 DSR

کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام و مکانت فرهنگی قم

مجموعه آثار شماره: 35

فرهنگ و تمدن اسلامی در قم قرن سوم هجری

نویسنده: محمدرضا پاک

صفحه آرا: محمدعلی محمدی

ناشر: زائر _ آستانه مقدّسه قم

لیتوگرافی، چاپ و صحافی: سازمان چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

نوبت چاپ: اوّل/ زمستان 1383

شمارگان: 1000 نسخه

بهاء: 600 تومان

شابک: x-28-8567-964

کلیه حقوق نشر برای آستانه مقدّسه قم محفوظ است.

مرکز پخش: قم، میدان شهداء (چهار راه بیمارستان)

تلفن: 7742519 ص.پ. 3597-37185

ص: 0

عامل ماوراء طبیعی در تشکیل شهر قم··· 45

تأسیسات اداری قم در قرن سوم··· 46

دارالاماره و والیان قم در قرن سوم هجری··· 47

تعدادی از ولات و ناظران امور مالیاتی قم در قرن سوم هجری··· 50

دارالسکه··· 51

نظام مالیاتی قم··· 51

تأسیسات عمرانی قم··· 53

بحثی در باب روستاهای قم در قرن سوم هجری··· 57

اقتصاد کشاورزی قم در قرن سوم هجری··· 59

نظام عقاری و مالکیت در قم··· 60

اوضاع اجتماعی قم در قرن سوم هجری··· 61

زرتشتیان قم··· 62

معبد آناهیتا··· 64

طبقه دهقانان و اشراف ساسانی··· 65

آتشکده های قم··· 66

موالی··· 69

اعراب··· 69

اعراب اشعری··· 70

اوضاع دینی قم در قرن سوم هجری··· 74

مساجد قم در قرن سوم هجری··· 75

قم در میان نواحی سنی نشین··· 77

فرق تشیع در قم قرن سوم هجری··· 77

ص: 6

وجه اهمیت حضرت معصومه علیها السلام··· 78

صد سال ارتباط قم با امامان معصوم··· 81

1_ سازمان وکالت··· 84

2_ سازمان نقابت··· 89

اوضاع فرهنگی قم در قرن سوم هجری··· 92

قم در عصر حیرت··· 94

بحران مهدویت در قم··· 95

بحران ارجاف··· 97

اوضاع علمی قم در قرن سوم هجری··· 98

مکتب حدیثی قم··· 99

مکتب فقهی قم··· 101

مکتب کلامی قم در قرن سوم هجری··· 102

مکتب ادبی قم··· 103

هجرت حضرت معصومه علیهاالسلام به قم؛ بررسی علل و مسیر آن

تقویم اجمالی پدیده مهاجرت در 3 قرن نخست هجری··· 107

سیاست انتقال··· 109

اوضاع حجاز هنگام هجرت حضرت معصومه علیها السلام··· 110

آغاز انفجار حجاز··· 111

انگیزه قیام ابن طباطبا··· 114

طبقات طالبیان و علویان در مدینه··· 116

مأمون و تفرقه بین شیعیان··· 118

ص: 7

سرانجام تفرقه شیعیان··· 120

اوضاع قم مقارن سفر حضرت معصومه علیها السلام··· 122

* محور سیاسی _ نظامی «قم _ مدینه _ کوفه»··· 122

اهمیت سیاسی _ نظامی _ اقتصادی «موقعیت جغرافیایی» قم··· 124

* انگیزه و علل هجرت حضرت معصومه علیها السلام به قم··· 125

برخورد نظامی با کاروان حضرت معصومه علیها السلام··· 127

* آثار هجرت حضرت معصومه علیها السلام··· 128

* شهر راه ها··· 129

* مسیر هجرت حضرت معصومه علیها السلام··· 130

از مدینه تا بصره··· 131

مهم ترین راه های شناخته شده در قرن سوم از بصره تا خراسان··· 132

مسیرهایی که احتمال بیشتری در عبور حضرت معصومه داشته اند ··· 133

1_ مسیر بغداد _ خراسان··· 133

* اوضاع بغداد مقارن سفر حضرت معصومه علیها السلام··· 134

2_ مسیر مدینه _ سیراف _ شیراز _ طبس··· 135

3_ مسیر مدینه _ کوفه _ بغداد··· 138

4_ مسیر مدینه _ بصره _ اَرَّجان··· 139

فهرست منابع··· 141

ص: 0

معنویت و عرفان بوده و ضمن تربیت و پرورش یاران امام عصر ارواحنا فداه، زائران حضرتش را با معارف بلند دینی میزبانی می کند. آری، «زیبد اگر خاک قم به عرش کند فخر(1)».

قم، شهری است که بر ولایت و مودّت اهل بیت علیهم السلام پایه گذاری شده و به همین جهت، پایگاهی برای علویان و شیعیان و دژ تسخیرناپذیری علیه ستمگران بوده است و ائمه علیهم السلام با تعبیراتی خاص و بلند از این شهر یاد کرده اند(2).

از هنگامی که شهر قم مسکن حضرت ستی، فاطمه معصومه علیها السلام گردید، بُعد فرهنگی و معنوی آن در کنار تحوّلات اجتماعی و سیاسی متحوّل و شکوفا شد، و از چنان موقعیتی برخوردار شد که جناب حسین بن روح رضوان الله علیه، از نوّاب اربعه، تأیید محتوای یک کتاب علمی و فقهی را مشروط به نظر مساعد علمای قم نمود(3). وجود حوزه غنی و بزرگ شیعه، در این شهر و دفاع علمی از اسلام راستین به وسیله تألیف کتابها، اعزام مبلّغان و زادگاه انقلاب اسلامی بودن و... همه و همه به برکت وجود فرزند رسول خدا، کریمه اهل بیت علیهم السلام در این شهر است.

از آنجا که سال 1383 ه .ش. با یک هزار و دویست و پنجاهمین سالگرد ولادت آن حضرت، و نیز با پایان تجدید طلاکاری گنبد مطهر _ که در زیبایی کم نظیر و بلکه بی نظیر است _ مقارن شده، به منظور

ص: 2

معرفی بیشتر آن حضرت و تبیین جایگاه ویژه شهر قم در ترویج فرهنگ تشیّع، به دستور تولیت عظمای آستانه مقدّسه، حضرت آیة الله مسعودی دام عزه «کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام و مکانت فرهنگی قم» شروع به فعالیت نمود. و در چهار موضوع ذیل:

الف. حضرت معصومه علیها السلام و آستانه مقدسه؛

ب. قم و فرهنگ تشیّع؛

ج. حوزه علمیه قم؛

د. انقلاب اسلامی در قم،

با محوریّت آستانه مقدّسه، دهها جلد کتاب در موضوعات فوق که اکثر آنها جنبه تألیف داشته و برخی دیگر جنبه تراثی دارد و توسط محققان تألیف و تصحیح شده، اهتمام ورزیده است.

آثاری که در محورهای فوق تدوین و نگارش یافته تنها قدم کوچکی است که می تواند نقطه شروعی برای تحقیقات گسترده و عمیقی باشد که سزاوار موضوعات یاد شده است.

آنچه اکنون پیش روی شماست با عنوان «فرهنگ و تمدن اسلامی در قم قرن سوم هجری» یکی از آثار کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام و مکانت فرهنگی قم است که قم را از زاویه دیگری مورد تحقیق و بررسی قرار داده است و در اینجا از مؤلف محترم آن، جناب آقای محمد رضا پاک صمیمانه تشکر و قدردانی می کنم. همچنین از تولیت آستانه حضرت آیة الله مسعودی،

ص: 3

معاون محترم اداری مالی جناب آقای فقیه میرزایی و مدیریت فرهنگی جناب حجة الاسلام و المسلمین عباسی که تلاش فراوانی در این امر داشته اند، نهایت امتنان و سپاس را داریم.

بر خود لازم می دانم که اذعان و اعتقاد قلبی خود را ابراز دارم که اگر توفیقات خدای متعال و عنایات کریمه اهل بیت علیهم السلام نبود، از برداشتن کوچک ترین قدمی در این راه عاجز و ناتوان بودیم.

و ما توفیقی الا بالله، علیه توکلت و الیه انیب.

احمد عاب_دی

دبیر کنگره

ص: 4

مهم پراکندگی شیعه در موضع ضعف و نابودی قرار دادن شیعیان در قران از جمله اقدامات عباسیان با شیعیان عراق بود.

اما آنچه در این میان جای سخن دارد بی عنایتی و تحریف در بیان واقعیت «قم» و مکانت فرهنگی آن است.

در این نوشته ما در پی نشان دادن چهره واقعی شهر قم در قرن سوم هستیم، شهری که همه عناصر کالبدی شهرهای اسلامی را در این قرن دارا بوده و در مقایسه با شهرهای دیگر از حیث عناصر شهری در مقام بالائی قرار داشته است.

شهر قم در قرن سوم هجری، در جایگاه فرهنگی شهر الگو و نمونه شیعه امامیه است. در این قرن، شهر قم پرچمدار شهرهای فرهنگی و پیشوای شهرهای شیعی در بیان بنیادین و اصولی اندیشه های شیعی بود. از حیث تجربه های شهرسازی در تاریخ، تغییرات شهر قم بهترین موضوع برای بررسی روند شکل گیری و تغییرات شهرها در قرون وسطی از جمله وجوه مطالعه قم در این زمینه، بررسی تأثیر اوضاع فرهنگی، سیاسی و اجتماعی در نحوه جهت گیری عمران در شهر قم است.

جمعیتی در نقطه ای انتخاب می کنند»، اطلاق شده است. در این اصطلاح فرهنگ پدیده ای مرکب از عناصر مادی و عناصر معنوی است.

کاربرد مفهوم فرهنگ در خصوص آن چه در قرن سوم در قم رخ داد، هم در مفهوم قرون وسطایی آن(1) [ادب] و هم در مفهوم جدید علمی آن در اصطلاح علمای جامعه شناسی میسور است. عناصر مادی و عناصر معنوی فرهنگ در کالبد شکافی حوادث تمدنی قرن سوم هجری در قم به وضوح قابل مشاهده است.

قم در قرن سوم هجری شاهد پیدایش فرهنگی بود که عناصر مادی آن حاصل قرن ها تجربه زندگی مردم در منطقه ای باستانی و تاریخی بود. ابزارها، مهارت های فنی، اصناف و مشاغل و هنرها که در این جامعه ناب ایرانی جاری بود همچنان برقرار ماند. در زمینه آداب و رسوم، بسیاری از آن ها در جامعه قم حفظ شد. تنها تغییر اساسی در جامعه قم قرن سوم هجری در زمینه ارزش ها روی داد. باورها، اسطوره ها، ایدئولوژی ها، ارزش ها، دیدگاه ها و دانش های مردم تغییرات اساسی و بنیادی پیدا کرد و زیر و رو شد. بنابراین در قرن سوم فرهنگی نوین در قم پدید آمد که جنبه شناختی آن صددرصد تغییر کرد و تنها جنبه مادی آن که میراث فرهنگی گذشته بود حفظ شد. برخی از آداب و رسوم نیز همچنان پایدار ماند.

ص: 7

در قم قرن سوم هر سه جزء و عنصر اساسی سازنده فرهنگ قابل ردیابی است. این عناصر سه گانه [1_ عنصر مادی و فنی 2_ عنصر قواعد و قوانین 3_ عنصر ارزش ها(1)] از نیمه قرن دوم هجری در قم در حال شکل گرفتن بود و در آغاز قرن سوم هجری شکل اولیه خود را پیدا کرد و در پایان قرن سوم هجری چهره واقعی خود را نشان داد و در آغاز دوره بویهیان به اوج خود رسید.

از لحاظ زمانی، حاصل پدیده مهاجرت از اقصی نقاط مرزهای غربی ایران به نقاط مرکزی ایران از جمله قم در قرن سوم هجری به دست آمد. این محصول ثمره آمیزش و تعامل اقوام مهاجر با اقوام بومی ساکن در ناحیه قم بود که باعث پیدایش «فرهنگ و شیوه زندگی واحدی» شد. بنابراین محصول مهاجرت به قم، پیدایش «فرهنگ و شیوه زندگی «یکسان» در قم بود.(2)] فرهنگ قم قرن سوم محصول واقعه جمعیتی ناشی از مهاجرت به قم بود].

1_ موج دوم هلنیسم (فرهنگ یونانی) که عقاید نوپای اسلامی را تهدید می کرد این بحران عکس العمل های متفاوتی را در جهان اسلام به دنبال داشت.

2_ امواجی از اباحی گری و زندقه در شکل قیام های ملی و مردمی در آذربایجان در ماوراءالنهر و... .

3_ امواج مخالف فرهنگی ناشی از تحرکات ایرانیان زرتشتی.

4_ امواج مخالف فرهنگی ناشی از ادعای مهدویت.

5 _ بحران ناشی از فرهنگ تشیّع و تفرقه بین گروه های مختلف تشیّع.

6 _ بحران ناشی از تحرکات خوارج در شرق ایران و در غرب جهان اسلام در افریقیه و سائر نقاط غرب اسلامی.

7_ بحران بی هویتی و سردرگُمی در جامعه زرتشتی ایران.

سقوط پایگاه فرهنگی دین زرتشت در پایان قرن دوم هجری در «ری» امواجی از ناامیدی و سردرگمی برای ایرانیان، بویژه ساکنان منطقه جبال در برداشت محصول این ناامیدی «بحران هویت» فرهنگی برای ساکنان بومی بخش بزرگی از ایران بود.

سقوط پایگاه بزرگ فرهنگی دین زرتشت در «ری» بزرگترین خسارت برای فرهنگ بومی ایران در منطقه جبال بود. بطور طبیعی این وضعیت فرصت جدید و بسیار مناسبی برای فرهنگ های جدیدی بود که باید در منطقه جبال حاکم می شد.

مردم بومی منطقه جبال بعد از تحمل چند دوره اشغال نظامی توسط

ص: 9

فاتحان عرب و سپس ولات اموی و والیان دولت عباسی، با بزرگترین شکست فرهنگی دین زرتشت روبرو شدند.

زرتشتیان ایران امکان بازگشت به هویت واحد فرهنگی را برای همیشه از دست دادند و به صورت موجوداتی پراکنده در آمدند که آماده بودند به قطب های گوناگون فرهنگی که در ایران فعال شده بودند، بپیوندند.

با سقوط آذربایجان و سقوط «گنجک» محل آتش مقدسِ زرتشتیان و سقوط ری، جامعه زرتشتی از هم فروپاشید. ابن ندیم از گروه های زرتشتی در حد فاصل مناطق آذربایجان و مناطق اصفهان با عنوان «لُقطه» [گمشده] یاد کرده است. این مطلب حاکی از بی هویتی و سردرگمی حاکم بر زرتشتیان مناطق ایران است.

ذکر این مقدمه جهت توجه به نقش قم در حوادث فرهنگی جبال است. ظهور فرهنگ تشیّع در قم، طلوع خورشید پر جاذبه و درخشانی در آسمان تاریک منطقه جبال بود که «بحران هویت فرهنگی» و پراکندگی و سردرگمی حاکم در منطقه جبال را به وحدت فرهنگی مبدل ساخت و باعث پیدایش یک قطب واحد فرهنگی شد و زمینه توسعه و شکوفائی مجدد شهر قم را فراهم ساخت.

نظریه ای در باب رابطه فرهنگ ها و تمدن ها منجر شود.

چه نسبتی در برخورد میان عرب و عجم در قم می توان به دست آورد چنانکه در شعر دعبل ملاحظه می شود، (مابین علج قدتعرب فانتمی...) او در این شعر خود اصل برخورد و آمیزش فرهنگی بین ساکنان بومی قم که بار قرنها فرهنگ و تمدن دین زرتشتی را به دوش می کشیدند را تأیید کرده است. بعد از حدود دو قرن برخورد عرب با مردم ایران سرانجام نسبتی میان فرهنگ و تمدن ایرانی و فرهنگ عربی برقرار شد.

حاصل این برخورد که در آغاز قرن سوم هجری به ثمر رسید در شاخصه بارز آن گفتگو میان فرهنگ ها بود. چنین گفتگوهایی در زیر مجموعه فعالیت های ائمه شیعه از نیمه قرن دوم آغاز شد. در آغازین ماه های قرن سوم هجری گروه هایی از پیروان همه ادیان آسمانی در کاخ مأمون در مرو تجمع کردند تا در گفتگویی که اهمیت آن به حضور امام رضا علیه السلام در آن بود، شرکت کنند.

آنچه در قم و به عبارتی وسیع تر در بخش های بزرگی از ایران اتفاق افتاد. فراگیری فرهنگ نسبت به تمدن بود. فرهنگی عربی اسلامی تشیّع، فرهنگ بومی ایرانی _ زرتشتی حاکم در قم را به تسلیم کشانید. «پدیده تسلیم فرهنگ زرتشتی» به فرهنگ اسلامی، پدیده مطرح قرن دوم و سوم هجری به ویژه در قم بود.

ص: 11

تصویر نسبت فرهنگ و تمدن در قم

بدون در نظر گرفتن چند برخورد نظامی بین _ عرب و بومیان ساکن قم بویژه در طی قرن اول هجری محصولات فرهنگی قرن سوم در قم نشانه تعامل و گفتگوی فعّال _ ایرانی _ عربی _ در قم بوده است. از جمله بارزترین این نشانه ها، پیدایش شاعران دو زبانه بود که با تسلط به زبان فارسی و عربی به هر دو زبان شعر می سرودند. این پدیده در حد فاصل پایان قرن دوم تا قرن ششم هجری به چشم می خورد. این پدیده چند قرن در محافل ادبی ایران حاکم بود. [«دعویدار قمی»

ص: 12

که دیوان او به دو زبان فارسی _ عربی موجود است، نشانه اوج این جریان فکری تا قرن ششم در قم است [حداقل سخنی که در مورد برخورد فرهنگ ها در قم می توان گفت: اینکه وجود زبان فارسی و عربی در کنار هم، همانقدر که نشانه حذف یک فرهنگ و تمدن [در مقابل فرهنگ دیگر است [حاکی از تعامل و دوستی دو فرهنگ است.

تشیّع قمی قرن سوم که بر محور وجودی حضرت معصومه علیها السلام قرار داشت واسطه اصلی این تعامل در قم بود.

از جمله انگیزه های دولت عباسی جهت تکویر قم، اعمال قدرت نظامی، سیاسی، اداری دولت عباسی بود. چون بلافاصله بعد از قبول تکویر قم، حمزة بن یسع حاکم قم که در تکویر قم با خلافت عباسی همکاری کرده بود از سوی هارون الرشید، مورد تشویق قرار گرفت. حمزه واحد سنجش مورد قبول دولت عباسی «ذراع رشیدی»(1) را به قم آورد و جایگزین واحد سنجش قبلی قم یعنی؛ «ذراع شاپوری» ساخت.

تصویر ناحیت قم

محدوده جغرافیایی قم در آغاز قرن سوم هجری با محدوده جغرافیایی، «استان ایرانوثارت کواذ»(2) دوره ساسانی که به دست قباد

ص: 14

ایجاد شد، برابر گردید. برقی(1) مرزهای قم از چهار جهت را چنین توصیف کرده است:

حد اول: [از غرب] از ناحیه همدان تا میلاذجرد که آن ساوه است.

حد دوم: [از سمت شمال] از ناحیت ری تا جوسق داود بن عمران اشعری به دو فرسنگ از دیرگچ.

حد سوم: [از سمت جنوب شرقی] از ناحیت فراهان آنجا که ناحیت کرج است.

حد چهارم: [از سمت جنوب غربی] از ناحیت اصفهان تا وادی که میان قریه درام جرقام و میان قریه راوند است.

نمک بود که از آن نمک استخراج و به نقاط دیگر صادر می شد. کوه «ویشویه» و رشته کوه های کم ارتفاع همجوار آن که(1) کوه های یزدان [هزار دره] [که در سمت غرب رودخانه گسترده شده [را قطع می کنند.

نمودار پستی و ارتفاعات جبال

ص: 16

کوه «وفس»،(1) کوه «وَر»(2) در تفرش، کوه «ورده»(3) در ساوه کوه «اندس»،(4) «سیاه کوه»،(5) «تیره»(6) در شمال غرب ساوه، «بریچ(7) کوه خور»،(8) «کوه اردهال»،(9) کوه «آرخا»،(10) کوه «خرقان»،(11) «تل ماستر» در فراهان.

نقشه محل دریاچه نمک کاشان

ص: 17

ابودلف در سفر خود به قم در قرن سوم هجری آن را وصف کرده است.

2_ دودهک که ستونی در رستاق آن جا باقی است،(1)

3_ قلاع: سابقه قعله ها در قم به ساخت قلعه های(2) مادی برمی گردد. در گزارش تاریخ قم از ده ها قلعه از قم یاد شده است. گزارش تاریخ یعقوبی(3) نیز آن را تأیید می کند. بطوری که می توان قم را شهر قلعه ها نامید. به همین سبب نام «چهل حصاران» هم به قم اطلاق شده است. قلعه جلین(4) در جمکران، قلعه صرم(5) که مناره آن سی گز بوده است، چشمه صرم،(6) قلعه یزدان افشان،(7) قلعه قالهر،(8) قلعه فک،(9) دژ شهرستان قلعه هنزفر،(10) از این نوع قلاع با عنوان قلعه گبری(11) در کاشان، ساوه، [قلعه گبری ساوه در قرن 4 مدفن فاطمه دختر مرداویج شد] و محلات گزارش شده است.

قلعه نیاستر(12) در اطراف کاشان، قلعه ابل(13) در اطراف نراق قلعه؛ مهرنگار در نیم فرسخی جمکران بر سرکوه دو برادران.

4_ معابد زرتشتی (آتشکده ها)

[آتشکده فردجان که تا نیمه قرن سوم برپا بود.]

ص: 19

5 _ معبد آناهیتا: در فهرست روستاهای قم از روستای طراز ناهید(1) [آناهیتا [نام برده شده است. معبد برکنار رودخانه گلفشان رودخانه عتیق قم یعنی؛ مسیر قبلی رودخانه قم قرار داشته است. آندره گدار تصویری از معبد آناهیتا بر فراز کوه کم ارتفاعی در آن جا ارائه داده است.

آغاز دوباره نبرد بین امپراطوری عباسی و بیزانس در آسیای صغیر وضعیت جدید در تصمیم گیری های خلافت عباسی ایجاد کرد و مواضع آن را در بحران های داخلی دچار ضعف ساخت و اجازه داد تا خاندان های قدرت طلب در گوشه و کنار جهان اسلام سربرآورند.

منطقه جبال آتش زیر خاکستر بود، شدت این آتش در ناحیت قم به حدی بود که در دهه اول قرن سوم مردم قم خود را برای رویارویی بزرگ با دستگاه نظامی دولت عباسی آماده می کردند. سرانجام این شورش های پنهان ظهور چند قدرت مستقل سیاسی در طبرستان، خراسان و سیستان بود که شرق و غرب و بخش مرکزی ایران را تحت سلطه خود گرفتند.

در منطقه مرکزی قم کانون قدرتمند مخالفت با خلافت عباسی بود آن ها مأمون را خلع کردند(1) و به رهبری یحیی بن عمران رئیس قم اعلام استقلال کردند. اما قیام آنها سرکوب شد و یحیی و یارانش کشته شدند.

بدین سان قیام قم در جهت کسب قدرت سیاسی و تشکیل دولت شیعی در ناحیت قم متوقف شد. تنها طاهریان و صفاریان و علویان زیدی مسلک بودند که از فرصت خلاء قدرت عباسی در ایران استفاده کردند.

قدرت و نفوذ بغداد با جنگ امین و مأمون در ناحیه جبال و انتقال قدرت مأمون از مرو به بغداد، ضعیف شد و خلافت عباسی کنترل خراسان، طبرستان، سیستان را از دست داد و مجبور شد آن مناطق را به قدرت های محلی در آن جا واگذار کند. این قدرت های بومی حاضر به همکاری با مأمون شدند و عقاید سیاسی او بویژه عقاید او را در مسئله

ص: 21

امامت پذیرفتند لذا مأمون حکومت این مناطق را به آنها داد و به نوعی با آنها توافق کرد. مسئله در قم به شکل دیگری بود استقلال طلبان قم حاضر به همکاری اقتصادی فرهنگی و سیاسی، با مأمون نشدند و عقاید او در خصوص امامت را رد کردند و خود مأمون را هم شایسته خلافت ندانستند و با عکس العمل تند مأمون مواجه شدند و مأمون دستور حمله نظامی به قم را صادر کرد.

مهمترین حادثه در جغرافیای تاریخی منطقه جبال که با توسعه جغرافیائی و فرهنگی و اقتصادی قم همراه شد، شکل گیری قم به عنوان بزرگترین و تنها پایگاه قدرتمند تشیّع امامی در قرن سوم بود.

در حد فاصل سال های 170 هجری تا 220 هجری چندین شهر فرقه ای توسط خداوندان اندیشه ها و فرق اسلامی در شرق و غرب جهان اسلام ساخته شد. در این بین شهر قم را می توان پرچمدار این شهرها در جهان اسلام دانست، ویژگی شهرسازی فرقه ای بر سراسر قرن سوم سایه افکنده است، لذا می توان آن را «قرن شهرسازی فرقه ای» نامید.

آنچه در نگاه اجمالی به این شهرها به نظر می رسد نقاط مشترکی است که پیرامون «شکل گیری شهرهای فرقه ای» وجود دارد. بطور نمونه همانطور که مهاجرت و فرار ادریس اول از مدینه(1) به مغرب اقصی موجب پیدایش شهر «فاس»(2) شد، مهاجرت حضرت معصومه علیها السلام از مدینه به قم هم که تقریبا با فاصله چند دهه از یکدیگر صورت گرفت، موجب دوام فرهنگ شیعه امامی در قم گردید. مهاجرت جد رستمیان اباضی از شرق به افریقیه باعث شکل گیری چند شهر فرقه ای در آن جا شد. در این شهرها جاذبه معنوی شخصیتی که شهر پیرامون مقبره او شکل گرفته است، چنان عظیم و نیرومند بوده است که در مواردی علیرغم آباد بودن بافت قدیمی شهر، به مجرد مهاجرت آن شخصیت، بافت قدیمی به تدریج به سمت مقبره و محل سکونت آن مهاجر، نقل مکان داده است.

ص: 23

موقعیت نام جدید نام قدیم نام بنیانگزار و شخصیتی که شهر مذهب پیرامون وجود او شکل گرفت

غرب جهان تاهرت در فاصله 5 عبدالرحمن بن رستم 160 _ 171 خوارج اسلام مایلی شهر قدیم

= = رقاده ابراهیم بن احمداغلبی 263 تسنن

= = عباسیه اول در 8کیلومتری قیروان ابراهیم بن اول غلبی 189 تسنن

= = تَنس نزدیک ملیانه ابن عائشه 262 خوارج وتسنن

= = وُهران نزدیک تلمسان محمدبن ابی عون 292 تسنن وخوراج

= = فاس ادریس دوم 192 شیعه

ثغور جبال و دیلم قزوین قلعه کشوین خلیفه عباسی تسنن وتشیّع

یمن زَبید در دره ای جعفر مولی زیاد، 204 اسماعیلیه ایام مأمون

ناحیه جبال قم «کوما» دوره مادی... حضرت معصومه و تجمع 201 شیعه امامی کم سامانی شیعیان در اطراف مرقد او

ناحیه جبال مامونیه تسنن

ناحیه جبال محمدیه ری خلیفه عباسی مهدی 158 تسنن

ناحیه جبال کرج ابی دلف کره اصلاحات ابی دلف

غرب جهان عباسیه دوم نزدیک تاهرت ابوالعباس محمدبن اغلب 227 تسنن اسلام

= = سوسه روستایی در ساحل زیادة اللّه اول اغلبی 249 تسنن مدیترانه

عراق سامرا بیابان معتصم عباسی 218 تسنن

عراق بغداد دهکده ایرانی منصورعباسی 148 تسنن

فهرست برخی از شهرهای فرقه ای در قرن سوم هجری

ص: 24

این مطلب بطور وضوح در متون تاریخی مربوط به قم مورد توجه قرار گرفته است، شهر قدیم چند دهه بعد از رحلت حضرت معصومه علیها السلام در قم به تدریج از سمت شمال شرقی به سمت جنوب غربی منتقل شد و در اطراف باغ «بابلان» شکل گرفت.

کروکی و تصویر نسبت دو شهر قدیم و جدید قم

ص: 25

7_ عملکرد منفی ناشی از ظلم اقتصادی ولات بر قم در جمع انواع مالیات و خراج.

ناحیت قم در قرن سوم هجری، عرصه جنگ عوامل مثبت و منفی در شکل گیری شهر جدید قم بود. در صورت غلبه عوامل مثبت بر عوامل منفی، قم به صورت شهری آباد و مناسب جهت رشد و توسعه فرهنگی در می آمد که چنین شد و در صورت غلبه عوامل منفی قم وارد دوره دیگری از ویرانی و انحطاط می شد.

منفی در پیدایش شهر جدید قم در قرن سوم هجری ارزیابی کرد.

40 روایت(1) در مورد فضیلت و شخصیت فرهنگی قم وارد شده است. در این روایات به مطالب مختلفی از مقام معنوی اوضاع سیاسی و فرهنگی قم اشاره شده است. توسعه قم در قرن سوم هجری در آئینه روایات شیعی قابل رؤیت است از نکات جالب توجه این که فاصله میان صدور این روایات و آغاز توسعه قم چند دهه بیشتر نیست.

از زمان صدور روایتی «که خبر از توسعه ارضی قم و افزایش قیمت زمین قم می داد» تا توسعه قم در آغاز قرن سوم هجری 4 دهه بیشتر نمی گذشت. به همین شکل، 4 دهه از صدور روایتی می گذشت که خبر از رویارویی شمشیرهای بغداد و خراسان می داد. سال های پایانی قرن دوم شاهد چنین رویارویی بین سپاه بغدادی امین و مأمون و سپاه خراسانی او بود.

و نیز روایتی(2) که قم را «آشیانه آل محمد صلی الله علیه و آله» و محل امن آن ها می دانست در حوادث مهاجرت به قم به وقوع پیوست. مطلب مشترکی که در روایات مربوط به قم به چشم می خورد، وقوع مضامین این روایات در چند دهه بعد از صدور این روایات است. آنچه متفاهم از همه این روایات می باشد اینکه: قم به عنوان پایگاه مستقل شیعه با عنایت خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله او، محل مهاجرت و سکونت شیعیان خواهد شد.

ص: 28

مرکزی ایران را استان «ایرانوثارث کواذ» نامید. این استان به گفته برقی: «40 فرسخ در 40 فرسخ» مساحت داشت.(1)

بزرگترین مراکز تجمع جمعیتی در ناحیه جبال بود به بزرگترین «پادگان نظامی عرب» تبدیل شد. این پادگان مهمترین نقطه در میانه محور نظامی عرب از «بغداد تا ماوراءالنهر» بود.

فتوحات عرب از نیمه دوم دهه سوم هجری در ماوراءالنهر شدت گرفته بود. به هم خوردن وضعیت ایران در تقسیمات جدید عرب باعث شد کاربری سیاسی اقتصادی قم در شبکه ارتباطات منطقه جبال به حداقل ممکن برسد اما؛ بار دیگر جایگاه مهم سیاسی _ اقتصادی قم در تقسیمات کشوری ایران به واسطه حضور فعال عناصر ایرانی، در دولت عباسی تجدید شد.

مهم ترین تحول سیاسی در دهه پایانی قرن دوم و آغاز قرن سوم، در منطقه جبال، اعمال تقسیمات جدید کشوری دولت عباسی در ایران بود. این تقسیمات جدید مصالح مالی سیاسی و فرهنگی دولت عباسی را تأمین می کرد. مؤثرترین و چشمگیرترین این تصمیمات، در ناحیت قم صورت گرفت. عباسیان، مرزهای سابق ناحیت قم را تجدید کردند. این تجدید مرزهای قم نشان دادن کاربری مفید و اقتصادی قم هنگامی میسر است که مرزهای ناحیت قم در حد مرزهای قم در دوره ساسانی باشد.

وجود هزار گذر در قم سخن گفته است. در این منابع از قم به عنوان شهری معتبر در سر شاهراه بزرگ و راه اصلی ایران _ راه خراسان _ یاد شده است.(1)

حیات هر شهر بستگی به راه هایی دارد که از آن شهر عبور می کند. تعداد راه ها و کیفیت کاربری راه هایی که از یک شهر عبور می کند، حاکی از نقش و جایگاه کالبدی شهر در شبکه ارتباطی بین شهرها است.

این موقعیت قم در حفظ حیات و پویایی راه های مهم مواصلاتی در ایران از قدیمی ترین ایام مورد توجه بوده است. آنچه که درباره «دیرگچین»(2) در منابع جغرافیایی آمده است. حاکی از نقش ضروری قم در حفظ راه هایی بوده است که قرن ها منافع اقتصادی و سیاسی ده ها دولت و ملت را تأمین می کرده است.

منابع قرن سوم بر اهمیت دیر گچین بر حفظ «راه ها» تصریح نموده اند. [بدون دیرگچین عبور کاروان ها از کویر(3) ممکن نبوده است.] انوشیروان این دیر را در قم ساخت و(4) قرن ها برقرار ماند.(5) در نیمه قرن چهارم ابودلف، سفیر سیاسی خلافت عباسی در سفر خود از قم عبور کرده و بر اهمیت دیر گچین اشاره کرده است.(6)

توجه مهم دیگر به راه های قم در کارهای عمرانی قباد در قم آمده

ص: 32

است. بیان رمزی قباد در مورد سائر شهرهای ایران نیز آمده است. از جمله مهمترین اقدامات عمرانی قباد در قم، تأمین امنیت راه های قم بود. قباد جهت تأمین راه های شهرها در مواضع مختلف هر شهر طلسم هایی تعبیه کرد.(1)

تعبیه طلسم در راه ها، کنایه از حفظ امنیت راه ها به شکل نوعی از اعمال قدرت [یعنی از طریق طلسم گذاری] بوده است. در مقایسه بین طلسم هایی که قباد در شهرهای بزرگی چون همدان قرار(2) داد و طلسم هایی که در راه های قم نهاد، به اهمیت راه های ارتباطی قم می توان پی برد... آنچه در عملیات گسترده _ طلسم گذاری _ قباد، در خصوص قم قابل توجه است این که قباد از مهترین طلسم ها و قدرتمندترین آن ها در قم استفاده کرد. نگاهی به جدول مقایسه ای «طلسم ها» این مطلب را ثابت می کند. سابقه راه های باستانی ایران که از قم عبور می کرد به پیش از عهد ساسانی می رسد. بقایای «میل سراجه» در محل قم؛ راه «قم _ ری»، گویای چنین مطلبی است.

کلام آخر در اهمیت راه های قم اینکه: قم در همه ادوار تاریخ از مزیت شاهراه تجاری که در مسیر راه تجاری اصلی ایران قرار داشت، برخوردار بود. راه تجاری از اولین خصوصیات مراکز جمعیت از «شار» پیش از اسلام تا شهرهای بزرگ دوره اسلامی بوده است. عبور بزرگترین راه های تجاری جهان (ادویه _ ابریشم) از قم گویای این مطلب است.

ص: 33

تصویر راه خراسان

از جمله مطالب مهمی که در خصوص اهمیت راه های قم می توان به آن استناد کرد، گزارش منابع مبنی بر پرورش اسب های «برید» در قم است. «تولید اسب برید»(1) یعنی؛ اسب مخصوص «پیک های تندرو دولتی» که به سرعت پیام های «سیاسی اقتصادی» دولتی را به نقاط مطلوب می رساندند.

ص: 34

نام شهر/نام طلسم آفات امنیت راه ها امراض اختفاءِکنوز اخلاق مردم آب وهوا

مدائن پایتخت ساسانی × × × × × ×

قرمیسین × ×

همدان × × ×

نهاوند ×

قم × × × × × ×

اصفهان × × × × × ×

ری × ×

«جدول مقایسه ای طلسم ها در قم و سایر شهرها توسط مهندس حکیم بلنیاس»

تاریخ قم «13 درب» [دروازه] برای قم ذکر کرده است.(1) شش راه از نقاط مهم شهری به این دروازه ها ختم می شد.: 1_ راه ساوه و آوه 2_ راه خراسان که در امتداد راه اصلی خراسان قرار می گرفت 3_ راه همدان 4_ راه جبال 5 _ راه کاشان 6 _ راه عراق.(2)

ایرانی [در زمان ساسانی] بود که سالیانه در آن بازاری بزرگ تشکیل می شد.

در بررسی تاریخی دروازه های قم، این شهر مقام بالائی نسبت به سائر شهرهای دارای دیوار و دروازه در جهان اسلام دارد. 13 دروازه در اطراف شهر قم، این شهر را با ساوه، همدان، ری، اصفهان، عراق مرتبط می ساخت. بعدها دروازه ای به نام «دروازه حضرت معصومه علیها السلام» در مجموعه دروازه های قم ذکر شده است.

از جمله نشانه های اهمیت شهری قم دیوار آن بود. تعداد دروازه ها حاکی از حد بالای حیات و نشاط اجتماعی _ سیاسی _ اقتصادی در آن شهر بود.

نقشه دروازه های قم

ص: 36

فهرست مقایسه ی دروازه های شهرها در قرن سوم هجری

اصفهان 4

بغداد 14

قم 13

همدان 4

ری 5

شهر زرنج 5

ربض زرنج 13

مرو 4

هرات 4

بوشنج 3

بلخ 7

شهر بخارا 7

نسف 4

کش 4

فرغانه 6

سوسه 8

رقاده 7

فهرست مقایسه ای دروازه های شهرها در قرن سوم هجری

ص: 37

مجموع شهرهای مملکت اسلامی بود.

در مقایسه بین شهرهای اسلامی در قرن سوم هجری قم از اولین شهرهایی است که پیش از پایان قرن دوم هجری دارای دو مسجد جامع و منبر(1) بوده است. در حالی که بغداد که در سال 148 ه تأسیس شده بود(2) در پایان قرن دوم از یک مسجد جامع برخوردار بود و قم سابقه یک مسجد جامع را در اوائل قرن دوم هجری و دومین مسجد جامع را در پایان این قرن کسب کرده بود و هنوز قرن دوم به پایان نرسیده بود که خلیفه بزرگ مسلمین هارون در آن منبر نهاد.(3)

مسجد جامع اول قم در کنار دروازه ساوه [«... دوم راه ساوه و آوه که آن راه مسجد جامع است...»(4)] و مسجد جامع دوم قم در محل مسجد جامع موجود قم [واقع در ضلع جنوب شرقی میدان کهنه قم بوده است.(5)]

محل مسجد جامع قم نسبت به سائر اماکن شهر قم، حاکی از نقش کالبدی مسجد جامع نسبت به سائر اماکن شهر در قرن سوم هجری است. الگوئی که سائر شهرهای اسلامی از آن پیروی می کرده اند.

دومین مسجد جامع قم در کنار یکی از دروازه های معتبر شهر «دروازه ری» بوده است. راهی که قم را به شهر بزرگ ری قطب تجاری منطقه جبال و شهر مشهور جاده ابریشم و راه خراسان، متصل می کرد. بازار شهر(6) در کنار راه تجاری و مسجد جامع امتداد پیدا کرده بود.

ص: 39

است. نخستین حلقات سماع حدیث پیرامون مقبره حضرت معصومه علیها السلام به وجود آمد.

تصویر مقبره امامزاده حمزة بن موسی

ص: 41

تصویر مرقد احمد بن قاسم

ص: 42

قم 2 جامع صاحب منبر در قرن دوم

بغداد 4 جامع پایتخت خلافت از نیمه قرن دوم بنای جامع در نیمه قرن دوم

اصفهان 2 جامع و منبر

ری 1 جامع بنای جامع در نیمه قرن دوم در 158

نیشابور 1 جامع

بلخ 1 جامع

سوسه 1 جامع زیادة اللّه بن اغلب

بخارا 1 جامع

قزوین 1 جامع هارون الرشید

کرج 1 جامع ابودلف

مرو 3 جامع

هرات 1 جامع

جدول مقایسه ای منبر و جامع در طی قرن سوم

در آغاز قرن سوم، رحلت حضرت معصومه علیها السلام در قم، باعث شد که در نیمه قرن سوم قم به صورت بزرگ ترین شهر مقبره ای در جهان اسلام درآید. سرکوب شیعیان در مدینه، بغداد، نجف و کربلا و سائر شهرهایی که مقابر ائمه شیعه علیهم السلام وجود داشت. روند توسعه شهری قم را شدت بخشید.

ویرانی کربلا در دهه چهارم قرن سوم، مهجور ماندن قبر حضرت

ص: 43

علی علیه السلام در نجف، و حصر قبور ائمه علیهم السلام شیعه در مدینه باعث شد، جمعیت انبوهی از شیعیان سیاست ایجاد شهر مقبره ای را در قم پیاده کنند. بیان رمزگونه ایجاد چنین شهری در بیان ائمه علیهم السلام شیعه آمده است. امام صادق علیه السلام و امام رضا علیه السلام از وجود قبری متعلق(1) به اهل بیت علیهم السلام در قم خبر داده بودند.

دولت عباسی برای مقابله با این سیاست شیعیان در همه مراکز شهری شیعه سیاست تخریب مقابر مقدس آن ها را در پیش گرفت. شاخصه این سیاست آن ها در قرن سوم، ویرانی کامل قبر امام حسین علیه السلام در کربلا بود. در راستای همین سیاست دولت عباسی، مراسم تدفین حضرت معصومه علیها السلام بیرون از شهر قم به صورت خاصی و با شرکت افراد محدودی با حضور دو سوار(2) ناشناس صورت گرفت.

تشیع جنازه و دفن پیکر مطهر حضرت معصومه علیها السلام به شکلی که نقل شد حاکی از حاکمیت وضع پلیسی بر قم بود به همین علت دو سوار که گویا از بزرگان شیعه بوده اند، به صورت ناشناس در جمع کسانی که مشغول انجام مراسم تدفین بودند، حضور یافتند.(3)

ص: 44

امکان پذیر است. این که در قم زنی ادعای مهدویت کرد در تاریخ اسلام بی نظیر است. این حادثه خود قرینه ای بر وجود، فکر انتظار در مورد ورود زنی از خاندان ائمه به قم است. زنی که مقبره او زیارتگاه و محط قلوب مردم و محل «شَدِّ رِحال» علمای بزرگ شیعه خواهد شد.(1)

در نهایت آنچه که در خصوص سیاست ایجاد شهرهای مقبره ای در مورد قم می توان گفت: دخالت عامل ماوراء طبیعی در شکل گیری این شهر در کنار تأثیر سائر عوامل است. به این «عامل ماوراء طبیعی» در پیشگوئی امام علیه السلام[«ان لنا قبربقم» [اشاره شده است. جمله «لناقبر»، حاکی از تعلق قم به اهل بیت علیهم السلام است. علت این وابستگی به خاطر وجود قبری که مورد عنایت، رئیس مذهب شیعه، یعنی؛ امام صادق علیه السلام بوده است می باشد.

خلافت مرکزی سنت اعراب بیابانگرد در سراسر امپراطوری اسلامی بود. روابط میان عرب و خلافت مرکزی در قم مانند سائر نقاط جهان اسلام اعمال می شد و خلافت عباسی مجبور شد خراج و منافع قم را به عرب واگذار کند.

مردم قم با ولاتی که تنها مأموریت آنها جمع هر چه بیشتر خراج و سامان دادن به وضع مالیاتی قم بود، همواره در حال نزاع بودند. این والیان که در حقیقت صاحبان خراج بودند، قادر به تحمل اوضاع قم نبودند و دولت عباسی مجبور شد والیان متعددی را در فاصله کوتاهی از زمان به قم روانه کند.

چنانکه ذکر شد از قم به عنوان یکی از شهرهای ماه یاد شده است مقاومت مردم قم در پرداخت خراج و مالیات به دولت مرکزی دولت عباسی را مجبور ساخت که در طی قرن سوم والیانی که متخصص در امر جبایه خراج بودند را به قم اعزام کند متعاقب آن ناظر و مشرف جهت بررسی اوضاع و عملکرد ولات می فرستاد نیز مأموریت این ولات عملکرد اقتصادی و جهت رفع بحران خراج در قم و تعیین نظام مالیاتی مشخص برای قم بود.

آن ها جهت انجام این کار هشت بار شهر قم را مساحت کردند. مشابه چنین عملیات مالیاتی در سائر شهرها انجام شد. اما کمیت و کیفیت مساحی قم همچنان بی نظیر باقی ماند. قم تنها با روی کار آمدن آل بویه بود که از شرّ خلافت عباسی و مزدوران آنها نجات یافت و سرانجام بویهیان پایان حضور حکام اشعری در قم را اعلام کردند.

ص: 48

در طول قرن سوم قمی ها از بحران خراج رنج می بردند و در برابر ولات مقاومت می کردند. سرانجام بحران خراج قم در نیمه اول قرن چهارم در 335 هجری، توسط(1) وزیر بویهی صاحب بن عباد فروکش کرد و نظام مالیاتی جدید و یکسانی برای قم وضع شد. و قمی ها از زیر بار فشار مالیاتی خلافت و اقطاع داران عرب آنها که انواع مالیات ها را از مردم می گرفتند رها شدند.

راه بزرگ ارتباطی قم بر سر راههای عمده [خراسان، راه قرار داشت ابریشم، راه ادویه، راه حج، راه تجارت]

راه اداری راه برید از دروازه عراق نامه های اداری و مراسلات والی را به بغداد می برد.

خیابان چندین خیابان بزرگ در شهر قم نامبرده شده است

گذر و کوچه یعقوبی قمِ قرن سوم را شهر [گذرها] [هزارگذر] خوانده اند.

میادین میادین بزرگی در قم راههای ارتباطی داخل شهر را به هم می پیوست.

پل ها اتصال بین دو بخش شهر قم از طریق چندین پل صورت می گرفت.

دروازه ها دروازه های متعدد قم را در مسیر راههای ارتباطی منطقه جبال قرار می داد.

اسب برید پرورش اسب برید در قم قرن سوم

مشاغل راهداری و کاروانداری از اشاعره به عنوان مکاری و صاحبان کاروان نام برده اند.

میل وجودمیل در مسیر ارتباطی قم _ میل سراجه _ میل شهرستان

کاروانسرا دیر گچین بزرگترین عنصر کالبدی در نظام ارتباطی منطقه جبال چند قرن پیش از اسلام و در طی قرن سوم هجری دایر و مطرح بود.

عناصر و شکل سازمانی عبور و مرور شهری در قرن سوم هجری

ص: 49

14_ کاتب محمد بن ادریس قمی(1)

15_ علی بن احمد بن محمد بن رستم اصفهانی(2)

16_ ابوالحسن عبیداللّه بن عیسی بن جراح به عنوان ناظر بر امر والی به قم اعزام شد.(3)

روزنامجه،(1) وزّان،(2) مؤدّیان.(3) برات،(4) صَک،(5) صکّاک، مال نصف العشر،(6) مال مشاهره،(7) مرافق،(8) صدقات غلات، دیوان خراج، کاتب دیوان، استیفاء،(9)استخراج.(10)

نوسانات تند منحنی خراج قم در قرن سوم هجری نشان می دهد که مهمترین مسئله این شهر در طی یک قرن مسئله خراج بوده است. بطوری که منابع معتبر تاریخی تصریح می کنند(11) عمده ترین مسئله خلافت عباسی که بخش های وسیعی از امپراطوری عباسی را فرا گرفته بود، پرداختن خراج توسط مردم بود. قم پرچمدار مقاومت در بحران خراج بود که دولت عباسی را وادار ساخت برای سرکوب مردم قم دوبار آن شهر را مورد هجوم نظامی قرار دهد و خراج سنگین تری بر آن ها وضع کند.

در آغاز قرن سوم خراج مردم قم از 3 میلیون درهم به 7 میلیون درهم رسید.(12) عباسیان چون قادر به کنترل قم از طریق والیان اعزامی خود نبودند خراج قم را به اعراب اقطاع دادند. اعراب اشعری با زور بر قم مسلط شده بودند. آن ها با تصاحب مراکز درآمد در قم از جمله کشاورزی قم، مجبور به حفظ امنیت و آرامش در قم بودند آن ها با اعمال شیوه های خاصی موفق شدند در یک قرن ثروت انبوهی از

ص: 52

طریق مالیات قم کسب کنند و در عین حال منافع سیاسی و مالی دولت عباسی را هم تأمین کنند. به جز مالیات های شرعی ثابت، [خمس و زکات] انواع خراج و مالیات های دیگر نیز در قم رائج بود. مالیات بر قبائل در شکل خاصی اخذ می شد. از جمله خراج(1) «ولدالاب»: [«از هر قبیله آنکس که مشهور و معروف بود خراج آن قبیله به نام آن شخص باز خوانند و آن را خراج ولد الاب گویند»] این خراج از صاحبان املاک و ضیاع زراعی در قم اخذ می شد.

قبائل عرب در قم در نواحی مختلف آن در کنار زمین های آباد پراکنده شدند و آن ها را تصرف کردند. و از این بابت به دولت عباسی مقداری خراج پرداخت می نمودند. مالیات بر انواع میوه ها و درختان، انواعی دیگر از مالیات های غیر شرعی بود که تاریخ قم ذکر کرده است. روند اخذ چنین مالیات هایی تا نیمه قرن چهارم ادامه داشت در نیمه قرن چهارم و به قدرت رسیدن وزرائی چون صاحب بن عباد، اصلاحاتی در نظام مالیاتی قم انجام شد. محاسبه خراج در قم بر اساس مساحت زمین بود. در ناحیت قم دو دارالخراج بود: در قصبه قم و در حومه آن در قریه براوستان.

زندگی بوده است. گویا برخی از این آسیاب ها بادی بوده است. در تاریخ قم گزارشی از نظام آبیاری و استفاده از آب برای مصارف مختلف ذکر شده است.(1)

آب قم از کاریزها، جویها و چند رودخانه و چاه های محجر در زمستان، تأمین می شد. مصب کاریزهای قم از محلی به نام(2) «کسریشت» شروع می شد و بعد از طی مساحتی کاریزها در محلی به نام(3) «هفته دوش» به هم می پیوست و در رودخانه جاری می شد و سرانجام از طریق رودخانه بواسطه جوی های متعدد در نقاط مختلف شهر جاری می شد.

تقسیم و تنظیم میزان آب مصرفی در موارد مختلف، باعث پیدایش قوانین و رسوم خاصی شد. بررسی دقیق مسئله آب در قم از دیرباز، موجب تأسیس دیوانی مستقل در مورد آب شده بود.

اصطلاحات متعددی در خصوص آبیاری، در زیر مجموعه مسائل مربوط به آب و تقسیم آن در قرن سوم در قم رائج بود که بسیاری از آن ها ریشه در میراث تمدنی ایران پیش از اسلام دارد که همچنان در قم حفظ(4) شده بود. مانند: ناوقه، سروَزْ و گَوشیه، قومش، قورجات،

در فهرست تاریخ قم(5) به وجود گرمابه های متعدد در قم با عنوان: «حمّامات قم» اشاره شده است.(6)

ص: 54

در گزارش تاریخ قم از خانه های بزرگ و وسیع یاد شده است. انواع آلات و ظروف و فرش ها و تزئینات در این خانه ها معمول بود. فهرست محصولات کشاورزی که تاریخ قم ارائه داده حاکی از زندگی مرفه مردم در قرن سوم هجری است. بازار در قم، بازار بزرگ و تجاری بوده است. این بازار در کنار راهی که به ری می رفت و در مسیر جاده ابریشم قرار داشت، واقع شده بود. علی بن بابویه محدث بزرگ در بازار قم دکانی داشت. مناظره تاریخی او با حلاج که منجر به اخراج حلاج از قم شد در این بازار صورت گرفت.

منحنی نوسانات خراج ناحیت قم در قرن سوم هجری

ص: 55

تصویر مقبره بنیانگذار مکتب حدیثی قم علی بن بابویه

ص: 56

و...] مراکز عمده جمعیتی و دارای مسجد جامع، و دیوار و برخی از مزایای اداری مرکز شهری بود.

نام شهر تعداد رساتیق تعداد دیه

قم 20 900

اصفهان 16 بیش از 3هزار دیه

ری 17

همدان 24 660 دیه

قزوین 760 دیه

جدول مقایسه ای رساتیق چند مادر شهر در قرن سوم هجری

تصویر شبکه قم و رساتیق آن

ص: 58

کشاورزی قم را به عهده داشتند.

بر این مبنا پاره ای از مراکز آبادی قم را قدیمی دانسته اند و پاره اندکی از آنها را نو و اسلامی معرفی کرده اند. با این حال تجربه اعراب در هدایت کشاورزی قم موفق نبود. چون در آغاز قرن چهارم مسئله آب قم رو به انحطاط(1) گذاشت و در نیمه قرن چهارم اوضاع آن مختل و دیوان آب قم باطل شد و کشاورزی قم از دست رفت.

از ناحیه زمین های دایر و پر محصول کشاورزی که به سران عرب به اقطاع واگذار شده بود، مبالغی خراج بر حسب مساحت زمین در مورد انواع محصولات به مأموران مالیاتی پرداخت می شد.

وسعت زمین های کشاورزی قم به حدی بود که دولت عباسی مجبور شد برای تعیین خراج املاک کشاورزی قم، در طی قرن سوم، 8 بار این زمین ها را مساحت کند و میزان خراج آن هارا بررسی مجدد و برآوردکند.

جا به سر برد. او در اشعار خود، اشاره ای به وضع اجتماعی قم و اخلاق اجتماعی مردم دارد.

از جمله متفکران و ادبای قرن سوم که به مسئله طبقات مردم پرداخته است باید از جاحظ معتزلی نام برد که ذهن او متوجه حوادث قم نیز بوده است. این مورخ نوعی دسته بندی کلی و اساسی از مناطق مختلف جهان اسلام ارائه داده است. در تقسیم اقشار مردم در شرق جهان اسلام جاحظ از، اصطلاحات بنوی، موالی، ترک، عرب استفاده کرده است.(1) آنچه در اصطلاحات جاحظ در قم قابل ردیابی می باشد، لفظ «بنوی» است.

جبال بود. آتشکده فردجان در این بین نقش اساسی داشت.

بدین سان تحرکات زرتشتیان منطقه جبال، مأمون عباسی را وادار نمود تا بزرگ زرتشتیان ری را به مرو احضار کرد. او در جلسه مناظرات و احتجاجات امام رضا علیه السلام حضور داشت. عباسیان اقدامات گسترده ای را در مبارزه با زرتشیان منطقه جبال که نقش اساسی در هدایت زرتشتیان ایران داشتند به عمل آوردند.

این اقدامات عباسیان تا حدود زیادی در قم بی نتیجه بود. چون مردم قم همچنان سنن اداری ساسانی را حفظ کردند. ذراع شاپوری(1) در قم رائج بود و مکاتبات خود را با تاریخ یزدگردی ثبت کرده و بسیاری از سنن دین زرتشتی را رعایت می کردند.

نقاط مهمی از قم بطور خالص و یکدست مرکز تجمع زرتشتیان بود. بویژه پراکندگی آنها در فردجان [که همچنان بزرگترین آتش مقدس که قباد به قم منتقل کرده بود در کانون آن شعله می کشید] از اقدامات مهم دولت عباسی تخریب(2) این آتشکده و خاموش کردن آن آتش بود.(3) قریه فردجان و مناطق اطراف آن از نقاط سنتی پراکندگی، دین زرتشت بود که دارای برج و قلعه و دیوار بود. یکی دیگر از نقاط تجمع خالص مجوس «قریة المجوس» در قم بود منابع جغرافیایی قرن سوم از «دیه گبران»(4) یاد کرده اند.

گزارش آتش این آتشکده در اخبار قباد آمده است: به دنبال اصلاحات

ص: 63

مذهبی قم در دین زرتشت، او همه آتش های مقدس از نقاط مختلف را جمع کرد و کانون آن ها را خاموش ساخت و تنها یک آتش را باقی گذارد و به عنوان آتش مقدس زرتشتیان آن را معرفی کرد. بنابر گزارش منابع این آتش در فردجان قم در آتشکده ای که در آنجا بود نگهداری شد.

بر معبد آناهیتا است. محل استناد این افراد تنها این بهانه است که «ملوک فرس» [ساسانیان] از دیرباز به زیارت حج می رفته اند.(1)

«زمزمت الفرس علی زمزم تلک علی سالفه الاقدم»

برخی از محققان معاصر نیز به بی پایه بودن تطبیق مراکز مذهبی مسلمانان با معابد آناهیتا» اشاره کرده اند.(2) معابد آناهیتا بر فراز بلندیها و ارتفاعات و گاه بر کنار مراکز وجود آب بنا می شد.(3) زمین مرقد مطهر حضرت معصومه علیها السلام نسبت به منطقه جنوب قم [محل تقریبی معبد آناهیتا نقطه ای در جنوب قم و کنار مسیر قدیمی رودخانه قرار داشت] که حدود یک درجه پایین تر است. قم با شیب یک درجه از جنوب به شمال گسترده شده است.

برده است. در این کتاب از «سورین قمی» یکی از افراد بزرگ این طبقه یاد شده است.(1) یعقوبی هم یاد کرده که طبقه ای از عجم های کهن در قم زندگی می کنند.(2)

آتشکده مزدجان از جمله مهمترین مراکز سنتی پرستش آتش در ایران بود. در اهمیت این آتشکده همین بس که از زمان بهرام گور و قباد مورد توجه دولت ساسانی و دستگاه مذهبی آن قرار گرفت. این آتشکده یک بار در قرن یکم هجری مورد حمله عمّال حجاج بن یوسف ثقفی قرار گرفت و غارت شد و دو درب طلای آن را برای حجاج بردند حجاج دستور داد آن را به کعبه بردند و بر در کعبه آویختند.

بار دیگر در سال 288 ه آتشکده مزدجان توسط، سردار ترک دولت عباسی بیرون [برون / آبزون]، تخریب شد. اهمیت آتشکده مزدجان در این بود که یکی از سه آتشی بود که قباد آن را روشن نگه داشت. «آتش آذرجشنسف» مقدم ترین آتش زرتشتیان بود که در آتشکده مزدجان نگه داری می شد. برخی از نقاط قم به عنوان مرکز تجمع آتشکده ها معرفی شده است مانند:

4_ تجمع آتشکده ها در جمکران.

تعداد قابل توجهی از آتشکده ها در جمکران(1) همواره روشن بود. در هر دیه از دیهای آن جا یک آتشکده وجود داشت.

5 _ تجمع آتشکده ها در ابرشتجان.

به گزارش تاریخ قم شانزده آتشکده در ابرشتجان(2) روشن بود.

6 _ آتشکده در دودهک.(3)

7_ آتشکده در نیاستر.(4)

ص: 67

آتش این آتشکده ها به ویژه در منطقه سراجه و البرز به خاطر وجود منابع گاز، دائم می سوخت. [بزرگترین مخازن گازی جهان در منطقه البرز و سراجه وجود دارد. [ماکسیم سیرو، که حدود صد سال پیش از قم دیدن کرده است در گزارش خود از قم به تاریخ آتشکده های قم اشاره کرد و می گوید: بر اساس روایات، قم در هاله ای از آتش آتشکده ها روشن بود. او به منبع این روایات اشاره ای نکرده است.(1)

8 _ بقایای آتشکده در روستای طغرود.

9_ آتشکده «قلعه دختر».

آثار آن در زمان مؤلف کتاب «تاریخ قم» باقی بوده است.(2)

کروکی قلعه دختر قم

ص: 68

[کشاورزی و منابع آبی [مسلط شد و طبقه دهقانان [ده خدایان] قمی را از صحنه خارج ساخت و راه را برای ادامه مهاجرت سایر اعراب از شبه جزیره عربستان باز نمودند از این پس عرب ها در همه ناحیت قم منتشر شدند.

ورود اول اعراب به قم به سال 23 هجری(1) و در راستای جریان عام «فتوحات اسلامی» بود که حدود «4 دهه» در ایران به درازا کشید اما ورود دوم اعراب به قم به سال 85 هجری(2) برمی گردد.

در این سال گروهی از اعراب مخالف خلافت اسلامی وارد قم شدند و به سبب آن که با چهره مخالف سرسخت امویان وارد قم شدند در آغاز مورد استقبال مردم قم و دهقانان قمی و رئیس آنها یزدان فاذار [یزدان پایدار] قرار گرفتند.(3)

آغاز ورود آن ها به قم حالت التجاءِ و پناهندگی به مجوس قم داشت و در تاریخ قم داستان آن منعکس شده است.(1) هنگام ورود اعراب اشعری به قم، دستجاتی از عرب به صورت پراکنده در نواحی مختلف قم در کنار مجوس به سر می بردند: آل ابی دلف، آل عجل، عرب بنی اسد و گروه های دیگری از اعراب اشعری با سلطه بر منافع اقتصادی قم، حیات سیاسی قم را به تدریج به دست گرفتند.

از نیمه دوم قرن دوم هجری از بزرگان عرب اشعری در قم با عنوان رئیس یاد شده است. آنها با استفاده از نظام قبائلی موج اعراب را که بعد از استحکام جایگاه آن ها در قم به آن جا مهاجرت کردند را سامان دادند و بر اساس نظام قبیلگی قبائل اشعری و سائر قبائل عرب را سامان دادند.

در آغاز قرن سوم قبائل اشعری ریاست کامل شهر قم را در اختیار گرفته بودند و نوعی شبه حکومت قبیله ای در قم دائر کردند. به طوری که ملاحظه شد تا نیمه قرن سوم «والیان خلافت عباسی» حق ورود به قم را نداشتند و مراکز اداری دولت در ناحیه بیرون از قصبه مرکزی قم بود.

اعراب اشعری که سلطه اقتصادی خود را با در دست گرفتن امر خراج قم اعمال می کردند. با ایجاد ارتباط با خلیفه عباسی هارون الرشید، سلطه اداری و تشکیلاتی را در قم به دست آوردند. از حمزة بن یسع اشعری که به ملاقات هارون الرشید رفت و توسعه قم را خواستار

ص: 71

شد، به عنوان حاکم قم نامبرده اند. به دنبال سلطه اداری و اقتصادی و سیاسی اعراب اشعری نوعی تشیع امامی سیاسی در قم ایجاد شد.

پس از ورود حضرت معصومه علیها السلام [و مهاجرت انبوه شیعه امامی به قم [تشیّع قم از مرحله سیاسی به مرحله عقیدتی راه پیدا کرد. شیعه امامی و علمای پیرو آن تا نیمه قرن سوم همچنان به عنوان یکی از مذاهب حاکم در قم که پیروان زیادی در خارج از قم داشت، زندگی می کردند.

قبائل اشعری برای اعلام حاکمیت و موجودیت رسمی خود، نوعی تشکیلات ساده اداری داشتند. آن ها پرچم(1) رسمی خود را که نشانه اقتدار آنها بود بر مبنای شعارهای سنتی اسلامی تزئین کرده و در مراسم خاصی آنها را با خود می بردند. مراکز عمرانی، کشاورزی، بسیاری به نام اعراب اشعری در کتاب تاریخ قم ذکر شده است. چند میدان، باغ های متعدد، کاریز و آسیاب در قم از جمله مراکزی است که در دوران ریاست اعراب اشعری بر قم در تصرف آن ها بوده و یا به وسیله آنها ایجاد شده است.

از جمله اقدامات گروهی از اعراب اشعری ورود به جرگه مذهب شیعه امامی است. در کتب رجالی شیعه امامی از 12(2) تن از اعراب اشعری با عنوان صحابی ائمه شیعه امامی یاد شده است. این گروه نقش اساسی در گسترش مبانی تشیّع در قم ایفا کردند.

ص: 72

ص: 73

کوهستانی حد فاصل قم، اصفهان، کاشان و ساوه از مناطق بزرگ ناحیت قم بود که بیشترین پراکندگی نوادگان ائمه شیعی در آن به چشم می خورد، به طوری که به علت کثرت مهاجرت این افراد به برخی از نقاط این مناطق مانند: فرمهین، بعدها از منطقه (1) [فراهان [به عنوان «فراهان سادات» یاد شده است.

مهاجرت کسانی که نسب خود را به ائمه معصوم علیهم السلام شیعه امامی می رساندند، مرحله ای جدید از مهاجرت اعراب به ناحیت قم بود که رنگ فرهنگی خاصی به این ناحیت می داد.

برگزاری نماز جمعه بود.(1) و محل کنونی مسجد جامع قم که ساختمان آن به عصر طغرل سلجوقی برمی گردد در همین محل بنا شد.

مسجد جامع ساوه در ناحیت قم:

بنای کنونی جامع ساوه که در جنوب ساوه واقع شده مربوط به عصر سلجوقی است.

3_ مسجد «رهق» محل کنونی(2) روستای «رهق» در شمال «مشهد اردهال» واقع شده است و روایاتی در رابطه با شهادت حضرت علی بن محمد باقر علیه السلام در این نقطه وجود دارد. مسجد جامع رهق توسط وکیل مالی امام حسن عسکری علیه السلام خریداری شد. این مسجد در زمان نویسنده خلاصة البلدان، به مسجد «اولان» معروف و دایر بوده است. او وجه تسمیه مسجد قریه رهق به «اولان» را ذکر کرده است.

4_ مسجد دزپل،(3) از اولین مساجدی است که در قم ساخته شد. این مسجد را عبداللّه بن سعد اشعری برای برادرش احوص اشعری ساخت.

5_ مسجد(4) امام حسن عسکری علیه السلام : از جمله اقدامات وکلای امام حسن عسکری علیه السلام بنای مساجد در قم بود. خلاصة البلدان آن را همان مسجد جامع بیرون شهر می داند که توسط «ابوالصدیم حسن بن علی بن آدم بن عبداللّه» ساخته شد. مناره مسجد

ص: 76

جامع بیرون شهر را در زمانی که یحیی بن اسحاق عامل قم بود، در روز یکشنبه سیزدهم ماه رمضان سال 191 ه بنا نهاد.

قم در میان نواحی سنی نشین

از حیث پراکندگی تسنن در ناحیت قم، ساوه همواره به عنوان قطب مذهب حنفی مطرح بوده است. ری نیز تا سال 275 ه تحت حاکمیت کامل(1) تسنن بود تا اینکه با غلبه مادرانی، بر آن جا، مذهب تشیع وارد ری شد. حاکمان سنی اصفهان نیز همه تحرکات مناطق جنوبی ناحیت قم را کنترل می کردند از جمله این موارد قتل علی بن محمدباقر علیه السلام (2) در اردهال است. در نیمه قرن سوم ناحیت قم در محاصره دو دولت سنی طاهری و صفاری قرار گرفت.

که مهاجرت او به قم کارساز بود، ابوجعفر(1) احمد بن خالد برقی (م 274 ه ) است. او از جمله فقهاء و علمای بزرگ شیعه امامی است که نوشته های زیادی در عرصه های مختلف از خود به جا نهاد.

سابقه برقی در قم(2) به مهاجرت و فرار، جد او محمدبن علی برمی گردد، او از یاران زیدبن علی بن الحسین علیهما السلام بود که وقتی زید به زندان افتاد و کشته شد پدر احمد برقی، که کودکی خردسال بود با پدرش عبدالرحمن به ناحیت قم گریختند و در برق رود _ جابلق _ مستقر شد. از برقی به عنوان واضع تشیع امامی در قم نام برده اند.(3) برخی از منابع از احوص(4) و سعدبن عبداللّه اشعری و سائر برادران او به عنوان واضعان تشیّع در قم نام برده اند.(5)

توجه امام صادق و امام کاظم علیهما السلام و بویژه امام رضا علیه السلام به قم در شکل دهی تشیع در قم تأثیر تام داشت. مسجد سازی و کارهای فرهنگی وکلای امام حسن عسکری علیه السلام در ناحیت قم تشیّع حاکم در قم را رونق بخشید.

رحلت ایشان در قم باعث مهاجرت و توطن بسیاری از بزرگان شیعه امامی در اطراف حرم ایشان شد.

وجه اهمیت حضرت معصومه علیها السلام نسبت به سائر بزرگان شیعی که در قم مقبره دارند این است که حضرت معصومه علیها السلام علاوه بر اینکه جزو معدود امامزادگان بی واسطه در قم است، مقبره او از چنان جاذبه ای برخوردار شد که باعث تشکیل قطب بزرگی از مذهب تشیع امامی در قم گردید. این جمعیت به ابعاد شخصیتی حضرت معصومه علیها السلام و عنایت امام رضا و امام موسی کاظم علیهما السلام به او توجه داشتند و به شدّت تحت تأثیر جاذبه معنوی حضرت معصومه علیها السلام بودند.

چنین ویژگی در خصوص هیچ یک از امامزادگان ناحیت قم گزارش نشده است. از سوئی پیرامون شخصیت حضرت معصومه علیهاالسلام هیچگونه قدحی وجود ندارد. در صورتی که امامزادگان موجود در قم در نسب و اعتقادات آنها مواردی از ضعف و ابهام وجود دارد.

«عبقریت حضرت معصومه علیها السلام» در تأثیر معجزه آسای او در غلبه تشیع امامی بر تشیع زیدی و عباسی در قم است. وجه این عبقریت ورود نص خاص از ائمه شیعی در رابطه با حضرت معصومه علیها السلام و توصیه اکید به زیارت اوست که چنین نصی در رابطه با دیگر امامزادگان(1) قم وجود ندارد.

ص: 79

صحنه فرهنگی قم از نیمه قرن دوم شاهد رویایی شیعه عباسی و زیدی و امامی شده بود. زیدیه از نیمه قرن سوم قدرت را در طبرستان به دست آورده و هر لحظه آماده هجوم به قم و جلوگیری از پیشرفت تشیع قمی امامی بودند. زمینه های چنین تهاجمی در کینه سنتی دیلمی علیه قم بطور پنهان باقی مانده بود. [قمی ها یک بار در اواخر قرن اول از کمک اعراب اشعری برای رفع تهاجم دیلم سود جسته بودند.]

شهر قم به تدریج چهره شهر خالص امامی به خود می گرفت در نیمه قرن سوم طبقات مختلف اعراب، و جمعیتی انبوه که بعد از دو قرن آمیزش قمی های بومی و اعراب شکل گرفته بود پرچمدار تشیع امامی بودند.

ری که تا 279 ه همچنان بر تسنن خود پایدار مانده بود، توسط مادرانی(1) خود را برای ورود به جرگه شهرهای امامی مذهب آماده کرد. این حادثه بر زیدی های طبرستان بسیار گران آمد و نبردی سخت با مادرانی را سامان دادند که شکست سخت و خونین از آن زیدیه بود. بدینسان قم باعث شد که پرچم تشیع امامی در دهه های پایانی قرن سوم در ری نیز برافراشته شود. با این وصف خطر زیدیه همچنان باقی بود.

حسن بن زیدبن محمد زیدبن حسن بن ابی طالب 250 ه در زمان خلافت(2) مستعین قیام کرد. او از ضعف خلفای عباسی استفاده کرد و در طبرستان اعلام حکومت نمود. به قدرت رسیدن زیدیه در طبرستان با بنای بارگاه برفراز مرقد حضرت معصومه علیها السلام مقارن شد. ساختن قبر و بارگاه برفراز قبر حضرت معصومه علیها السلام در

ص: 80

حقیقت به نوعی اظهار مذهب تشیع امامی در قم بود.

سرانجام پس از یک قرن نزاع بین 3 فرقه عمده تشیّع: امامیه، اسماعیلیه و زیدیه، قم از آن امامیه شد و تا پایان قرن سوم سراسر ناحیت قم به جز نقاط کوچکی تحت حاکمیت مطلق شیعه امامی قرار گرفت.

علمای قم [مانند؛ عیسی بن عبداللّه قمی،(1) سخن گفته است.

3_ ارتباط امام کاظم و امام رضا علیه السلام با مردم قم:

بیشترین میزان ارتباط مستقیم مردم قم با امام رضا علیه السلام گزارش شده است. ارتباط امام با سعدبن عبداللّه قمی،(2) زکریابن آدم،(3) یونس بن عبدالرحمن.(4)

4_ ارتباط قم با امام حسن عسکری علیه السلام :

الف) ارتباط با مردم قم از طریق احمد بن اساحق(5) وکیل امام

ب) بنای چند مسجد در قم(6) توسط احمدبن اسحاق وکیل وقف امام عسکری علیه السلام در قم

ج) نامه امام عسکری علیه السلام (م 260ه ) به علی بن بابویه،(7) با عناوین: «یاشیخی و معتمدی و فقیهی». ارتباط علی بن بابویه با امام عسکری به قدری بود که برخی مورخان از علی بن بابویه به عنوان سفیر امام عسکری در قم یاد کرده اند. علی بابویه با سفیر سوم و چهارم امام زمان(عج) در ارتباط(8) بود. سفیر چهارم امام مهدی علیه السلام هر روز سراغ او را می گرفت تا روزی که از وفات او خبردار شد.

ص: 82

5_ ارتباط مردم قم با ناحیه مقدسه در عصر غیبت صغری:

الف) مکاتبه علی بن حسین بن بابویه قمی(1) با سفیر خاص امام مهدی علیه السلام ، سفیر سوم او ابوالقاسم نوبختی و از او خواست که از امام زمان حضرت مهدی علیه السلام بخواهد که نزد خدا دعا کند که به او فرزندانی عطا کند.

ب) ارتباط(2) گروهی از مردم قم در سامرا با امام زمان علیه السلام در دوره غیبت صغری، امام در این ملاقات نماینده خود را به مردم قم معرفی کرد.

ج) ارتباط احمدبن اسحق(3) قمی و محمدبن احمدبن صلت قمی از طریق نامه با امام زمان علیه السلام .

د) ملاقات زنی از آوه(4) [همسر محمدبن عبدیل آبی] با نماینده امام زمان علیه السلام ، حسین بن روح نوبختی.

ه) ارتباط یک تاجر(5) قمی با امام زمان علیه السلام و هدیه پارچه از سوی او با ناحیه مقدسه.

و) ملاقات یک تاجر قمی(6) با سفیر دوم امام زمان علیه السلام در دوره غیبت صغری

ز) توجه امام زمان علیه السلام به نامه(7) شهروندان قمی در امور

ص: 83

مختلف، فقهی، خانوادگی و... حضور چند تن از علمای قم در مجلس 40 نفری سران شیعه که امام حسن عسکری علیه السلام جهت معرفی امام زمان علیه السلام منعقد ساخت.

مجموعه ارتباطات مزبور نشان می دهد که هیچکدام از شهرهای شیعی به اندازه قم در ارتباط مستقیم با ائمه معصوم شیعه امامی نبوده است و تعابیر ائمه علیهم السلام در مورد امنیت قم و ارائه تصویر ماوراء طبیعی از قم گذشته از اسرار معنوی که در خود داشته حامل پیام سیاسی برای شیعه و علمای آن بوده است.

علمای شیعه بر اساس همین پیام سیاسی ائمه بود که شبکه منسجمی از ارتباطات _ که در نوع خود در جهان اسلام بی نظیر بود _ را ایجاد کردند. در سازمان تشکیلات اداری مسلمین در شرق و غرب جهان اسلام، شیعه به داشتن دو نهاد اداری از سائر فرق جهان اسلام ممتاز است. این دو نهاد تشکیلاتی شیعه که محصول سیاسی فرهنگی قرن سوم هجری شیعه امامی است در دو شکل 1_ وکالت و سفارت، 2_ نقابت سامان داده شد.

قم در طی عصر حضور از آن استفاده کردند.

این سازمان عکس العملی منطقی در برابر اقدام دولت عباسی در پراکنده ساختن تجمع شیعیان از حجاز و عراق و مهاجرت اجباری آنها بود. مجموعه ای از شخصیت ها و وجوه برجسته شیعه در چهارچوب نظمی خاص ارتباط امام را با نقاط مختلف شیعه برقرار می ساختند و پیام ها و دستورالعمل های او به شیعیان و وجوه مالی آنها را منتقل می کردند. تشنج و اضطراب فرهنگی حاکم برجامعه قرن سوم و تفرقه گروه های شیعی و مراقبت دائم دولت عباسی از ائمه، دلیل عمده ضرورت وجود چنین سازمان بود.

اهمیت آن وقتی آشکار می شود که به شدّت بحران فرهنگی حاکم بر قم و نقاط شیعه نشین بویژه کوفه توجه کنیم. سردرگمی شاخصه اصلی دهه 60، 70 و 80 قرن سوم هجری است. تنها از طریق ارتباط منسجم سازمانی به شکل نهاد وکالت و نقابت، دست یابی به بسیاری از امور برای شیعه میسر بود. با این وصف به دلیل نفوذ افراد ناشایست در مواردی کارکرد این سازمان ها با مشکلات روبرو بوده است.

این نهاد مردمی از نوعی ارتباط مخفیانه میان یاران امام و مردم سود می جست. هفتاد سال دوره غیبت صغری که امام مجبور بود از طریق نائبان خاص خود با مردم ارتباط برقرار سازد فرصت مناسبی جهت سودجویان بود که با ادعای سفارت و نیابت از سوی «ناحیه مقدسه» باعث اختلال در شبکه ارتباطی ائمه معصومین علیهم السلام با مردم شوند. وجه اهمیت این ادعاهای دروغین در این بود که فعالیت سازمان

ص: 85

مالی خمس و زکات و وجوهات شرعی که مردم نقاط شیعه نشین آن را بر ائمه روا می داشتند در دهه های پایانی قرن دوم و اوائل قرن سوم به اوج خود رسید و مبالغ مالی هنگفتی در دست وکلا و نائبان قرار گرفت. دستیابی به چنین منبع عظیم مالی از انگیزه های مهم ادعای دروغین نیابت از جانب ائمه بود.

علی بن حسکه(1) قمی، قاسم بن یقطین(2) قمی شعرانی و حسن بن محمد بن بابای(3) قم از جمله مدعیان وکالت امام هادی در قم بودند که با تکذیب تند ائمه علیهم السلام روبه رو شدند.

احمدبن(4) اسحق قمی محور اساسی وکالت امام عسکری و امام مهدی علیهما السلام در دوره غیبت صغری در بغداد بود. میمون(5) و مسافر(6) از جمله وکلای مالی امام رضا علیه السلام در قم بودند که مواردی از اختلاف شدید مالی آن ها در قم گزارش شده است که با واسطه زکریا(7) بن آدم سروکیل امام رضا علیه السلام در قم حل شد.

این افراد بعد از شهادت امام رضا علیه السلام وکالت(8) امام جواد علیه السلام را نیز به عهده داشتند. از «محمدبن صالح بن سهل همدانی»(9) به عنوان وکیل وقف امام جواد علیه السلام در قم نام

ص: 86

برده اند. از جمله وکلا(1) ابراهیم بن محمد همدانی بود که بعد از مرگ یحیی بن ابی عمران(2) وکیل امام جواد علیه السلام در قم شد.

قصبه بخش مرکزی قم

دارالخراج محل استقرار عامل مالیات در دارالخراج در قم گزارش شده است.

دارالاماره محل استقرار والیان اموی و عباسی

دیوار در قرن سوم هجری دوبار دیوار قم خراب و بازسازی شد.

برج و قلعه از دهها قلعه در قم یاد شده است.

مخازن آب آب انبارهای بزرگ جهت حفظ و انتقال آب

ربض شهر بیرونی

دروازه 13 دروازه

خیابان خیابان بکجه _ خیابان زکریا بن آدم و...

میدان میدان زکریا بن آدم _ میدان حمزة بن یسع و...

گذر یعقوبی از هزار گذر در قم نام برده است

جبّانه (گورستان) از 3 گورستان در قرن سوم در قم نام برده اند، مالون، بابلان و...

خندق از خندقی در اطراف شهر قم یاد شده است

پل پل بکجه و چند پل دیگر _ پل با یازده طاق...

محله محله مشهد و...

اجزای سازنده شهر قم در قرن سوم هجری

ص: 87

تصویر مرقد بابامسافر وکیل مالی امام رضا(ع) در قم

ص: 88

موفقیت وکلای مالی امام در قم و نواحی مرکزی ایران و در کل وجوه مالی را می توان از عوامل اساسی ایجاد بحران خراج در خراسان و جبال خراسان در این ناحیت دانست که هارون خلیفه عباسی را مجبور ساخت که برای رسیدگی به آن راهی ایران شود.

ذوی الانساب» وظیفه نقیب را در یک جمله وصف کرده است: «حفظ و صیانت از نسب صاحب نسب شریفه از افراد دیگر».

در مورد جایگاه سیاسی این پست در دولت عباسی ماوردی، گزینش افراد به این مقام را از سه طریق می داند:

1_ از سوی خلیفه 2_ از سوی وزیر تفویض یا امیر هر منطقه که خلیفه به او اختیار تام در همه امور داده بود. 3_ از سوی نقیب عام در هر ولایت که می توانست نقبای خاص را انتخاب کند.

نقیب در امور مختلف اجتماعی طالبیان دخالت می کرد و واسطه بین آنها و مردم و دولت بود. موسی مبرقع از معروف ترین نقبای قم در قرن سوم هجری بود که مدتی را در مدینه _ بغداد و قم به سر برد.

موسی بن محمدبن علی(1) [مبرقع] در سال 256 هجری(2) وارد قم شد و بعد از برخوردی که علمای قم با او داشتند مجبور شد مدت کوتاهی قم را ترک کند و نزد ابودلف عجلی در کرج سکونت کند ولی سرانجام به قم بازگشت و در آنجا وطن گرفت و در قم از دنیا رفت. محل مقبره او به مشهد معروف شد. در اطراف قبر او گروه زیادی از وابستگان نزدیک و یاران او دفن شده اند.

قبول پست نقابت به خاطر ارتباط با خلافت عباسی که در آن زمان در اوج شرارت نسبت به علویان به سر می برد تا حدودی عنوان نرمش در برابر خلافت عباسی محسوب می شد. این پست که از اهمیت سیاسی بالائی برخوردار بود می توانست عامل ورود ضعف از سوی

ص: 90

علماء نسبت به شخص نقیب باشد.

در مورد موسی مبرقع که پاره ای از زندگی او معاصر متوکل عباسی بود، متوکل بر نگه داشتن او در مرکز خلافت پافشاری می کرد. او سال 246 ه . به دعوت متوکل از مدینه به بغداد آمد و به محض قتل متوکل آنجا را ترک کرد. مناقشاتی در خصوص ورود موسی مبرقع به قم و مرگ او در قم و یا کاشان و یا کوفه وجود دارد. ارباب و علامه مجلسی(1) او را ضعیف شمرده اند. مقبره ای در قم منسوب به اوست که تاریخ قم آن را قبر موسی مبرقع می داند.

صاحب «تاریخ دارالایمان قم» در مورد موسی مبرقع آورده است: «حکایت بقعه چهل دختران این است که از فرزندان علی بن موسی الرضا علیه السلام موسی بن محمدبن علی بن موسی الرضا است که برادر حضرت امام علی النقی علیه السلام باشد. در سنه ست و خمسین و مأتین از کوفه به قم آمد [مشهور به مبرقع] در وقت ورود به قم مشایخ اعراب اشعری به او پیغام دادند که از ولایت ما بیرون رو که ما جوار تو را مکروه می داریم.

این بنده سبب اکراه ایشان را این دانستم که متوکل (لعنة اللّه علیه) که از خلفای بنی عباس بود حضرت امام علی النقی علیه السلام را خواهش نمود که در مجلس لهو و لعب حاضر شود. آن حضرت امتناع فرمود. مقصود متوکل آن بود که قدر آن جناب در انظار مردم کم شود. بعد از یأس از آن جناب وزیر متوکل به او گفت که موسی مبرقع برادر

ص: 91

امام علی النقی علیه السلام است و از لهو و لعب مضایقه ندارد و او را بیاورید و هرگاه مردم او را ببینند چنان خیال کنند که حضرت امام هم از این قبیل است. او را طلبیدند و اظهار مطلب نمودند. موسی مبرقع به توقع و تقرب خلیفه عباسی شادمانی نمود هر چند حضرت امام علی النقی علیه السلام او را منع فرمودند فایده نکرد از تأثیر نفس امام این تقرب از برای موسی حاصل نشد تا یک سال همه روزه به جهت ملاقات خلیفه به در خانه خلیفه رفت و گفتند: خلیفه مشغول کاری است. از آنجا مأیوس شد به قم آمد... .

است. استفهام امام از سعد استفهام تقریری است و امام در صدد ارائه مفهومی شیعی به سعد بوده است: «مفهوم ملازمت و پیوستگی و همبستگی و احساس هویت جوامع شیعی در کنار قبور ائمه معصومین».

در سخن سائر ائمه علیهم السلام نیز به قم اشاره شده است. این که دلیل توصیه ائمه علیهم السلام از امام علی علیه السلام تا امام عسکری علیه السلام به ملازمت و وابستگی به قم چه بوده است؟ تنها وجهی که می توان برای آن قائل شد، آن است که راه نجات از حیرت و سردرگمی [که بر فضای فرهنگی شهرهای شیعی از جمله قم حاکم شده بود.] وابستگی و تعلق مردم و علمای قم به معنویت وجود حضرت معصومه علیها السلام است.

این بیان روایات در چهار چوب سیاست احترام به قبور ائمه شیعی قابل بررسی است. شهرسازی بر اساس گسترش شهر در اطراف مقابر مقدس، سیاست حاکم بر همه گروه های مذهبی در طول تاریخ ادیان مختلف بوده است. بزرگترین شهرهای جهان در قرون وسطی بر همین اساس شکل گرفته اند.

ائمه شیعی با اینگونه پیام ها در صدد نجات شیعیان و اصحاب خاص خود از گرداب بحران هایی بودند که بر سراسر عصر حضور ائمه سایه افکنده بود. حال به بررسی این بحران ها می پردازیم. در زیر مجموعه «بحران امامت»، سه بحران عمده قابل تشخیص بود [1_ بحران امامت 2_ بحران مهدویت «حیرت» 3_ بحران ارجاف]

ص: 93

امامت منصوص» در جامعه شیعی است. در همین راستا حدیثی(1) در ارتباط با اسماعیل بن جعفر و عبداللّه بن جعفر آورده و ادعای آنها در خصوص امامت به واسطه خویشاوندی را باطل شمرده است و در بخش دیگر کتاب به مسئله اعتقاد به وقف(2) در مسأله امامت پرداخته و وجه بطلان آن را نشان داده و به اثبات امامت امام رضا علیه السلام پرداخته است. بدین ترتیب علی بن بابویه شیخ القمیین رئوس بحران امامت، پیرامون نظریات زیدیه، اسماعیلیه، واقفیه و امامیه که در رأس جریان های سیاسی فرهنگی قم قرار داشتند را مطرح کرده است.

امام مهدی علیه السلام نوشت. در عصر علی بن بابویه، مقصود از حیرت و سرگردانی حیرت ناشی، از غیبت بود. علی بن بابویه که در اتصال دائم با نواب امام مهدی علیه السلام بود، اساس کتاب خود «الامامة» را در حقیقت جهت معرفی مهدی علیه السلام به عنوان امام دوازدهم شیعه امامی و غیبت او نوشت. او در این کتاب تصویری(1) از مهدویت ارائه داده است. رئوس کتاب علی بن بابویه در خصوص تصویر مسئله مهدویت بدین قراراست:

1_ ضرورت و جایگاه وصایت در تاریخ انبیاء.

2_ ضرورت تکوینی وجود حجت بر روی زمین.

3_ امامت مقامی الهی است.

4_ اختصاص امامت به آل محمد صلی الله علیه و آله.

5_ ابطال امامت محمد بن حنفیه.

6_ ابطال امامت اسماعیل بن جعفر.

7_ ابطال امامت عبداللّه بن جعفر.

8_ ابطال اندیشه واقفیه.

9_ ضرورت شناخت امام زمان.

رئوس نامه امام عسکری علیه السلام به علی بن بابویه، در خصوص بیان حقیقت مسئله مهدویت است. امام شیعیان را به «انتظار فرج»(2) فراخوانده و آن را مهمترین وظیفه آن ها در عصرغیبت کبری دانسته است.

ص: 96

فضای دینی قم در نیمه اول قرن سوم هجری در قم بود. علمای قم به توصیه ائمه معصومین علیهم السلام در برابر غلات بسیج شدند در کلامی از امام حسن عسکری به مخدوش ساختن چهره ائمه توسط غلات اشاره شده است. امام در مورد(1) «حسین بن محمدبن بابای قمی» به شایعه پردازی و به مسخره گرفتن مقام امامت و دین خدا توسط او تصریح [از بزرگان غلات قم [فرموده است.

افکار «ابن بابای قمی» را می توان در دو عنوان خلاصه کرد:(2) 1_ ادعای الوهیت ائمه 2_ اباحی گری و انکار فرائض در حقیقت ادعای الوهیت و اباحی گری نوعی تیره سازی فضای جامعه بود که مردم را از حقیقت وجود ائمه منحرف می ساخت و بین آنها تفرقه ایجاد می کرد.

آوردند. حجم این آثار و بدیع بودن آن ها به حدی است که در برخی عرصه ها می توان قمی ها را مؤسس و صاحب مکتب دانست. بیشترین آثار علمی که در قم قرن سوم عرضه شد، پیرامون «حدیث» است.

قرن سوم در قم با انتقال مکتب حدیثی شیعه از کوفه به قم آغاز شد. وجه دیگر آثار علمی قم رنگ مفاهیم کلامی حاکم بر آنهاست، آثار کلامی قرن سوم قم پیرامون امر امامت بود. دیگر «چهره علمی» قم قرن سوم، چهره «ادبی» این دوره است که شامل تاریخ نگاری، قرآن و تفسیر می شد.

وجه علمی قم در 4 مدرسه و مکتب تجلی کرد _ قرن سوم، که قرن اعتلای فرهنگی و آغاز شکل گیری مذاهب و فرق گوناگون اسلامی در نقاط مختلف بود _ این 4 مدرسه عبارتند از: مدرسه حدیثی قم، مدرسه فقهی قم، مدرسه کلامی قم، مدرسه ادبی قم.

رئوس ویژگی های مکتب حدیثی قم

1_ تأکید بر روایات منصوص از طریق ائمه معصومین علیهم السلام.

2_ تأکید بر اصل سلیم بن قیس هلالی؛ راویان(1) اصلی، این اصل محدثان قمی بودند.

3_ شکل گیری مفاهیم خاصی در مورد ثقات که در چگونگی اخذ به اخبار آحاد مؤثر افتاد.

4_ به کارگیری حدیث در خدمت، فقه و کلام،(2) از علی بن بابویه به عنوان اولین کسی که طریقه جمع بین روایات را ابداع کرد نام برده اند.

چندتن از بزرگان مدرسه حدیثی قم در قرن سوم

1_ علی بن ابراهیم قمی(3) (م 307ه ) استاد شیخ کلینی.(4)

2_ علی بن حسین بن موسی بن بابویه(5) (م 329ه ) سفیر امام حسن عسکری علیه السلام در قم و پدر شیخ صدوق کتب مختلف حدیثی در ابواب فقه از او به جا مانده است. او زندگی خود را وقف فقه و حدیث کرد. قبر او در قم است. شیخ صدوق(6) (م 381 ه) نیز مدت بیست سال از عمر خود را در قم به تحصیل پرداخت.

3_ آدم بن اسحق بن عبداللّه قمی(7) از اصحاب امام هادی علیه السلام .

ص: 100

4_ آدم بن عبداللّه قمی(1) از اصحاب امام صادق علیه السلام . کچوئی قمی(2) در ریاض المحدثین، ترجمه محدثان قمی در طی چند قرن را آورده است.

چون اخبار مورد قبول قرار می دادند،(1)

4_ تدوین مجموعه های فقهی با عناوین مختلف به صورت تک نگاری.(2)

قم کانون تجمع گروه های مختلف شیعی اعم از زیدی و اسماعیلی و کیسانی و عباسی بود که بر عقاید خود اصرار می ورزیدند. در این میان دولت عباسی با استفاده از «حربه اعتزال» و با کمک کارگزاران معتزله سعی داشت نظم نوینی در بین اندیشه های کلامی در خصوص مسئله «امامت» ایجاد کند.

بیرون از ناحیت قم مکتب کلامی قم در مقابل دو دیدگاه حاکم در محافل شیعی در ری قرن سوم به پیشوایی ابن قبه رازی،(1) و در نیشابور، فضل بن شاذان نیشابوری(2) قرار داشت که نظریات کاملاً مخالف با دیدگاه کلامی شیوخ قم به ویژه در خصوص صفات امام داشتند.

از جمله مناظرات مهم مکتب قم با ری، در مناظره(3) شیخ القمیین، «علی بن بابویه» با ابن قبه در خصوص امامت بود.

کثرت شاعران دو زبانه اشاره شده است که به دو زبان عربی و فارسی شعر می سروده اند.(1) کارهای تاریخی در عرصه رجال،(2) مناقب،(3) فضل شهرها،(4) تاریخ ائمه شیعه،(5) فرق، تاریخ خلفا(6) و... پدید آمد. براین مبنا می توان از مکتب «تاریخ نگاری قم» یاد کرد. مسعودی مورخ بزرگ مدتی در قم به سر برد و با علمای قم ملاقات کرد.(7) در زمینه سائر علوم نیز [در طب و نجوم] پیشرفت هایی در قم قرن سوم حاصل شد.

ص: 104

ص: 106

بدون تردید بزرگ ترین حادثه ای که در آغاز دهه اول قرن سوم هجری، چهره تاریخ ایران و منطقه جبال را تغییر داد، دو هجرت بزرگ از مدینه به ایران بود. این دو هجرت [هجرت امام رضا علیه السلام به خراسان و هجرت حضرت معصومه به قم] که به فاصله یکسال از یکدیگر روی داد آثار شگفتی از خود در مسیر حوادث ایران به جای گذارد، با توجه به این که در این زمینه تا کنون کاری مستقل صورت نگرفته است، در این نوشته به علت هجرت حضرت معصومه می پردازیم و تا سر حد امکان بر اساس منابع و قرائن و شواهد معتبر به جستجو و بررسی مسیری می رویم که حضرت معصومه علیها السلام از آن مسیر به قم سفر کرده است.

تقویم اجمالی پدیده مهاجرت در 3 قرن نخست هجری

هجرت حضرت معصومه علیها السلام از حیث ساختار مادی و بیان کیفیت و کمیت مسیر و حوادث طول راه در هیچ ضبط تاریخی

ص: 107

نیامده و در غبار صدها حادثه که قرن سوم، در هیاهوی آن گم شد، همچنان پنهان مانده است. تاریخ اسلام شاهد، هجرت های بزرگ تاریخی است که در اهداف و غایاتی که از آنها حاصل شده وجه اشتراک دارند. بطوری که در مجموعه حوادث تاریخ اسلام می توان از پدیده مطرحی به نام «پدیده هجرت» نام برد.

هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام ، هجرت امام حسین علیه السلام ، هجرت حضرت زینب علیها السلام، هجرت اصحاب و فرزندان امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام به نقاط مختلف جهان اسلام، فراخوانی اجباری موسی بن جعفر علیهما السلام از مدینه به بغداد، هجرت بسیاری از اصحاب شاخص ائمه علیهم السلام از کوفه و مدینه به قم، مانند: فرار(1) و هجرت حضرت عبدالعظیم حسنی به ری، هجرت نوادگان امام حسن علیه السلام (زیدیه) به دنبال شهادت امام رضا علیه السلام به طبرستان، هجرت ادریس اول به مغرب اقصی، در نیمه قرن دوم= هجرت امام رضا علیه السلام به مرو و فراخوانی اجباری امام محمدتقی علیه السلام از مدینه به بغداد و... دامنه مهاجرت ها چنان وسیع و گسترده و حاکمیت آن چندان قابل توجه بود، که ابن مسکویه سال 200ه .ق را سال طرد علویان از عراق دانسته است.(2)

منابع متأخر بدون ارائه سندی از منابع متقدم ارقام مبالغه آمیزی در مورد سفرهای طالبیان و علویان به ایران ارائه کرده اند از جمله ارقامی

ص: 108

که ارائه شده مربوط به سفر احمد بن موسی علیه السلام (شاهچراغ) است که از بغداد یا از مدینه به قصد مرو حرکت کرد.

او را در این سفر 12 هزار(1) تن از امامزادگان و اصحاب و یاران آن ها از سادات همراهی می کردند، با وجود اینکه این عدد مبالغه آمیز است اما حاکی از هجوم انبوه این افراد به ایران است.

همین مطلب باعث گردید که در مجموعه کتب تاریخی پایان قرن دوم، نوشته های متعددی پیرامون نقل و انتقالات طالبیان و کوچ های اجباری طوائف مختلف آنها تألیف گردید. از مهم ترین این کتاب ها، باید به کتاب «المنتقلة الطالبیه» اشاره کرد. از جمله شاخصه های این کتاب پرداختن به ابن طباطبا که از بازیگران عمده صحنه سیاسی پایان قرن دوم و اوایل قرن سوم هجری بود. انقلاب او در مهاجرت و طرد علویان از عراق و حجاز نقش اساسی داشت. ابن ندیم از کتاب «نزول العرب به خراسان و اصفهان» نام برده است.

معاویه و با سیاست او آغاز شده بود.

همین سیاست با شدت بسیار بیشتری توسط دولت عباسی و در سطح وسیعی دنبال شد. دولت عباسی تنها با سیاست نقل و انتقال اجباری علویان از مناطق مرکزی جزیرة العرب به ویژه از مدینه، موفق شد، بسیاری از منویات خود درباره علویان را محقق سازد. مراحلی از شکل گیری قدرت سیاسی دولت عباسی در چهارچوب همین نقل و انتقالات صورت گرفته است که ابزار کارآمدی برای حکام عباسی تا پایان خلافت عباسیان شد.

مأمون عباسی در بین خلفای عباسی بیشتر از دیگران از چنین ابزار کار آمد سود جست. با همین سیاست بود که او زمینه ساز و مسبب هجرت امام رضا علیه السلام به ایران شد، هجرتی که چهره تاریخ ایران را تغییر داد و سرنوشت ایران را تابع خود کرد.

گویا یکی از نقاط عمده مشترک بین سیاست معاویه و مأمون، استفاده از سیاست انتقال بود، و به سبب نقاط مشترکی که بین معاویه و مأمون بود [در جابجایی طالبیان و گروه های مختلف مردم] مورخان از مأمون با عنوان معاویه دوم یاد کرده اند.

انفجاری بزرگ در آنجا همراه شد. سرمایه این خیزش و محرکه های بزرگ آن در عراق و جزیره بود.

این انفجار بزرگ که با تحرکات گسترده علویان و مخالفان دولت عباسی همراه بود، منجر به شکل گیری چندین محور مواصلاتی بین حجاز و عراق با ایران و بسیاری از دیگر نقاط شد.

از جمله مهم ترین محورهای مواصلاتیِ «سیاسی نظامی» شیعه در حد فاصل قم تا مدینه شکل گرفت. مسیر «قم _ ارجان _ کوفه _ مدینه» بیش از نیم قرن شاهد بزرگ ترین مهاجرت های علویان و نیروهای وابسته به آنها بود.

وجود این مسیر که بخش های بزرگی از آن سابقه دیرینه رفت و آمد اقوام مختلف در حدفاصل بین ایران و بین النهرین و عربستان را داشت، در شکل گیری آسان و سریع یک محور مناسب جهت رفت و آمد علویان نقش به سزایی داشت.

دستگاه نظامی مأمون «ابوالسرایا» در قرن دوم ه . ق به جنبش علویان، چهره خشن یک قیام نظامی داد.

شکست این قیام خونین که ده ماه _ از 199 ه .ق تا 200 ه .ق _ به طول انجامید، منجر به بازگشت سلطه کوبنده بغداد بر حجاز شد و اوضاع رقّت باری را برای علویان حجاز فراهم ساخت.

مأمون، عیسی بن یزید جلّودی را، که در سرکوب علویان سابقه داشت و در زمان هارون خانه های علویان را در مدینه غارت کرده و به آتش کشیده بود، همراه با چند نفر دیگر از یاران او که در سرکوبی علویان و طالبیان تجربه داشتند، به مدینه فرستاد.

اما مهم ترین اثر منفی این جنبش و شورش شیعی، تصمیم مأمون بر احضار _ جماعتی بزرگ از مهم ترین افراد طالبیان؛ از جمله امام رضا علیه السلام ، از مدینه به مرو بود، که سفر حضرت معصومه علیها السلام و گروهی از خانواده او را به همراه داشت.

مدینه در آتش نفاق داخلی و توهین کینه توزان به اهل بیت علیهم السلام می سوخت و جای امنی برای خاندان امام رضا علیه السلام و افراد وابسته نبود. به دنبال سفر امام رضا علیه السلام به ایران، مأمون در مدت کوتاهی همه گروه های طالبیان و علویان حجاز را تحت کنترل خود در آورد. چنانکه ثبت حوادث 199 تا 202 ه .ق نشان می دهد، سرانجام مشترک این نقل و انتقالات حذف رهبران علوی جنبش و دور کردن آنها از مرکز سنتی قدرت علویان یعنی؛ عراق بود.

ص: 112

در این راستا، ابوالسرایا، سردار تحت امر هرثمة بن اعین از فرماندهان عالیرتبه سپاه مأمون [ابن طباطبا _ رهبر علوی جنبش عراق _ و به نوعی سر سلسله _ جنبش های علویان] را مسموم و از صحنه مبارزه علیه خلافت عباسی حذف کرد.

ابن افطس، دیباج، زیدالنّار و ابراهیم و امام رضا علیه السلام نیز به اشکال مشابهی از صحنه قدرت سیاسی خارج شدند. [چنانچه ابن مسکویه سال 200 ه .ق را سال(1) طرد علویان از عراق دانست می توان گفت سال 201 ه .ق نیز سال حذف رهبران جنبش علویان در حجاز و عراق بود. [سال 200 ه .ق را باید سال افول قدرت سیاسی _ نظامی شیعه بویژه شیعه زیدی در عراق و حجاز و بازگشت سلطه عبّاسیاسان بر عراق دانست.

با این وصف قتل عام و حذف کاروان حضرت معصومه علیها السلام [و هر کاروانی دیگر از علویان] که چندین تن [از برادران ایشان[ او را همراهی می کرده اند حادثه ای عادی با اوضاع آن زمان و متوقع بود و همزمان با قتل عام سایر علویان مبارز در دیگر نقاط صورت گرفته است و بر این مبنا سال های 200 تا 202 هجری، سال های قتل عام فرزندان موسی بن جعفر علیهما السلام است.

حضرت معصومه علیها السلام نیز در معرض سرنوشتی چون سرنوشت سایر فرزندان موسی بن جعفر علیهما السلام قرار داشت.

ص: 113

خشمگینانه مردم حجاز را به همراه داشت. مردم این منطقه به تحریک مردم کوفه، ناگهان فرصت مناسبی برای ابراز خشم نیم قرن فروخفته خود از عباسیان را به دست آوردند.

در این برهه کوتاه از تاریخ، شاهد رویارویی کنیه توزانه مردم بغداد با مردم کوفه و مدینه هستیم. در این زمان سخنان توهین آمیزی از مردم بغداد نسبت به مردم مدینه گزارش شده است.

مردم بغداد در موضع تهدیدآمیز نسبت به مردم مدینه قرار گرفته بودند و آنها را به سبب شورش علیه بغداد و خلافت عباسی سرزنش می کردند. بنابراین به تعبیری برخورد توهین آمیز گروهی از مردم مدینه نسبت به حضرت فاطمه زهرا علیها السلام و سایر اهل بیت علیهم السلام انگیزه اصلی قیام «محمدبن جعفر علیه السلام » شد.(1)

شدت این برخوردهای ظالمانه با فرزندان موسی بن جعفر علیهما السلام باعث شد که آنها مدینه را ترک کردند و در قریه ای در سه مایلی مدینه [«مریاه» [سکونت گزیدند.

با این وصف از اوضاع مدینه، امام رضا علیه السلام و سایر فرزندان موسی بن جعفر علیهما السلام مخیّر بین همکاری و یا کشته شدن در مدینه به دست عمّال دولت عباسی و یا مهاجرت و فرار به قم و سایر نقاط امن در جهان اسلام بودند. [بویژه به نقاطی که به خاطر مقاومت سنّتی بومیان همچنان به صورت دژهای مخالفت با حاکمان عرب پابرجا باقی مانده بود؛ قم از شاخص ترین و بهترین این گونه

ص: 115

اماکن بود.]

به علت فرار و پراکندگی فرزندان موسی بن جعفر علیهما السلام در نقاط مختلف جهان اسلام، بیشترین نقاط پراکندگی امامزاده ها مربوط به فرزندان موسی بن جعفر علیهما السلام است.

از قبر دختران حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام در رشت، باکو و اصفهان و چند جای دیگر یاد کرده اند. سیاست آزار و اخراج علویان از مدینه همچنان ادامه داشت. بطوری که هنگامی که خبر مرگ «عمربن فرج» والی مدینه توسط وکیل امام جواد علیه السلام به او رسید. امام علیه السلام تا 24 بار الحمدللّه گفت.(1)

مواردی از آزار و اذیت و توهین بعضی از مردم که در مدینه موسی بن جعفر علیهما السلام را می دیدند گزارش شده است. این وضعیت، جایی را در مدینه برای ادامه سکونت فرزندان موسی بن جعفر علیهما السلام باقی نمی گذاشت. با این وجود تحرکات طالبیان در مدینه هرگز خاموش نشد و مواضع سیاسی و اقدامات امام جواد علیه السلام و امام هادی علیه السلام و مقاومت مخفی آنها قابل توجه است.(2)

1_ قاعدین: گروهی انزوا گزیده و مشغول عبادت و تهجّد و... بودند.

2_ افراد فعال سیاسی: افرادی که متّهم به مخالفت سیاسی و نظامی با خلافت عباسی بوده و به صورت فراری و مخفی از چشم مردم و با ترس و لرز زندگی را می گذرانیده اند.

3_ صاحبان قدرت مذهبی: گروهی از رهبران قدرتمند شیعی که مورد اعتماد و رجوع مردم بودند، در عین حال از حمایت سیاسی دولت برخوردار بودند و گاهی «نقابت» علویان را عهده دار می شده اند.

سادات حسنی چهره های مشخص این طبقه از شیعیان حجاز بودند که مورد رجوع خیل عظیم شیعیان حجاز و عراق بودند که هنوز خون انتقام حادثه کربلا در رگ های آنها می جوشید و هر لحظه آماده بودند که به «بهانه خونخواهی امام حسین علیه السلام » قیام کنند.

4_ ائمه شیعه امامی و پیراون آنها: پیروان امامت شیعی دوازده امامی؛ موضع مسلط آنها توجه به مسایل عقیدتی و دینی و پرداختن به حقایقی از این قبیل و حفاظت از مرزهای عقیدتی دین و مذهب بود.

علیرغم طبقه بندی که ذکر شد، همه طبقات شیعه در مدینه و مکه و عراق به امامت شیعه امامی رجوع می کردند و به راحتی حول آن محور متّحد می شدند. رایزنیها و تلاش های بزرگان شیعه در طول سال های (200ه .ق _ 170 ه .ق) گویای همین مطلب است. در این بین گروهی از مخالفان صددرصد سیاسی خلافت عباسی که رنگ مذهبی شیعی نداشتند نیز در میان شیعیان به سر می بردند و به آسانی آماده هرگونه همکاری با شیعیان بودند.

ص: 117

اعمال قدرت خلافت بغداد از طرف مأمون در حجاز و کوفه نتایج اسف باری برای قیام بزرگ علویان در حجاز به بار آورد و بار دیگر حادثه ای که نوع مشابه آن در تاریخ کوفه کم نیست _ در پرونده _ مردم این شهر ثبت شد. 200 هزار تن مردمی که قول همکاری به ابوالسرّایا _ همکار نظامی ابن طباطبا _ داده بودند، با امان خواستن اشراف کوفه از نمایندگان مأمون، قیام ده ماهه علویان را به شکست آشکاری کشاندند.(1)

گروه های مختلف شیعی در برابر مواضع سیاسی _ فرهنگی مأمون، دچار اختلاف شدیدی شدند وصف اتحاد آنها به صف نزاع و جنگ تبدیل شد. بطور کلّی مواضع سیاسی _ عقیدتی مأمون، چالش گسترده ای را در عرصه قدرت و مسائل فرهنگی _ عقیدتی در بغداد، مرو، حجاز و کوفه به همراه داشت.

مأمون با همکاری کارگزاران ایرانی خود، به راحتی، جریان های قدرت طلب حجاز و کوفه را متفرّق ساخت و قدرت سیاسی آن ها را به نفع خود سامان داد و صفوف سُنیّان مرو و بغداد را متحد ساخت و اندکی بعد بر کرسی خلافت در بغداد تکیه زد.

بدینسان مأمون از پراکندگی شیعیان حجاز و عراق که از شدت تفرقه به «جراد» [ملخ] تشبیه شده اند، نهایت استفاده را برد و اقدامات گسترده ای جهت پاکسازی فرقه ای «فرق شیعی» و سامان دادن نوین آنها صورت داد.

ص: 119

جریان پاکسازی و کنترل فِرق، سیاستی بود که مهدی عباسی پیشتر آن را زیر پوشش مبارزه با کفر و کجروی و با تشکیل «دیوان الزنادقه»(1) آغاز کرده بود.

مأمون موفّق شد بیشترین وظایف و منویات این دیوان را محقق سازد. بزرگترین پاکسازی و سرکوب فِرق شیعی در همین زمان صورت گرفت؛ مأمون از دو جبهه فرهنگی و نظامی «فرق» را کنترل کرد و از قدرت آنها به نحو مطلوب خود استفاده کرد.

او قدرتمندترین سردار خود _ طاهر _ را مسئول کنترل، سرکوب و سامان دهی علویان و طالبیان، بویژه در خراسان و ناحیت جبال نمود.(2) یکی از چهره های «طاهر» در تاریخ اسلام که به آن مشهور شد و برخی از شعرای آن زمان آن را به شعر درآوردند، همین مأموریت [کنترل و سرکوب فرق شیعی [«طاهر» بود که آن را به شکل موفقیت آمیزی انجام داد.

مستمر و ابدی گرفت و هیمنه سیاسی _ نظامی شیعه برای همیشه از حجاز برافتاد، این بزرگ ترین مقصود دولت عباسی و خاتمه اضطراب و تشویش دائمی آنان بود.

عباسیان از این پس به آسانی در بغداد بر تخت خلافت تکیه زدند و از فتاوای متعدد شیوخ سنی متحد خلافت در مدینه و مکه بهره جسته و مبانی قداست خلافت خود را روزافزون ساختند.

2_ هجرت امام رضا علیه السلام و سفر حضرت معصومه علیها السلام و به دنبال آن امام جواد علیه السلام و سایر ائمّه شیعی به ایران و عراق؛ حجاز را که می توانست به عنوان پایگاه فرهنگی شیعه امامی باقی بماند، برای همیشه به پایگاه فرهنگی تسنّن عباسی مبدّل ساخت.

3_ زیدیّه و سایر فرق شیعی _ که همواره به عنوان بازوی نظامی شیعه و مخل امنیت عباسیان بودند _ عناصر قدرت طلب سیاسی و متحد با عباسیان شدند و در پایان نیمه اول قرن سوم، دولت عباسی اجازه داد که آنها در طبرستان دولت مستقل تشکیل دهند و از قدرت آنها در برابر نیروهای قدرت طلب در خراسان غربی سود جست.

4_ دور شدن فرق قدرت طلب شیعی از عراق که همواره آماده قیام بودند، زمینه را برای هرگونه اقدام خلافت عباسی در خصوص مقابله با مبانی تشیّع و محو آثار آن از عراق فراهم ساخت، بطوری که متوکّل عباسی، قبر امام حسین علیه السلام را که مقدس ترین اثر شیعه و مایه حیات و حرکت شیعه در عراق بود را ویران ساخت.

ص: 121

ابوالسرایا پیوسته بودند. این وضعیت، خلفای عباسی را نسبت به قم و مدینه به شدت نگران ساخته بود.

در قم وضعیتی شبیه مدینه در چینش فرق بویژه میان فرق شیعی وجود داشت؛ اعراب در موافقت و مخالفت با قیام طالبیان دچار اختلاف بودند و وضع مشابهی که در کوفه در رابطه با ابن طباطبا و ابوالسّرایا رخ داد در درجات بسیار کمتری در قم در حال شکل گرفتن بود.

بویژه این که خبر شکست سهمگین ابوالسّرایا در کوفه و جعفر بن محمد در مدینه در شکستن روحیّه مردم قم مؤثر افتاد. چرخش صددرصدی سیاست مأمون بر علیه علویان، نیروهای عباسی موجود در قم را فعال نمود و آنها را در اتخاذ اقدامات پیشگیرانه در سرکوب هرگونه قیامی در قم، هشیار کرد. سرانجام با وجود همه تمهیدات پیشگیرانه مزدوران دولت عباسی که ریاست قم را در اختیار داشتند، جمعی از مردم قم به ریاست «یحیی بن عمران» بر علیه خلافت عباسی شوریدند و خلع مأمون و نامشروع بودن خلافت او را اعلام کردند.

خیانت اعراب و عدم همکاری آنها با یحیی و تنها گذاشتن او در صحنه قیام قم، باعث شکست قیام یحیی و کشته شدن او و علی بن خزرج و کسانی که در انتقال حضرت معصومه علیها السلام به قم دخالت کرده بودند، شد. علی بن هشام _ سردار مأمون _ بعد از سرکوب این قیام، تاخت و تاز نمایانی در قم کرد؛ دیوار شهر را هم خراب کرد و سلطه نظامی دولت عباسی را در قم برقرار ساخت.(1)

ص: 123

2_ علت دیگری که برای سفر حضرت معصومه علیها السلام ذکر کرده اند و از بیشترین مقبولیت نزد همگان برخوردار بوده است، این که، حضرت به طلب برادر از مدینه به قصد مرو خارج شد.(1)

در مورد فرض خواستگاری مأمون و دعوت حضرت معصومه علیها السلام به مرو هیچگونه سند معتبری در دست نیست. مانند گزارشی که در نوشته هایی چون «جامع الانساب» در تاریخچه امامزاده ها آمده است؛ او می نویسد: «چون مأمون احساس دشمنی با علویان نموده از حضرت رضا علیه السلام حضرت معصومه علیها السلام را خواستگاری کرد و...».(2)

«جامع الانساب» هیچ سندی بر ادعای خود ارائه نکرده است. به عقیده وی مقصد کاروان قم بوده است. او می نویسد:

«کاروان 23 نفری فرزندان موسی بن جعفر علیهما السلام روی به قم نهادند و چون به قم رسیدند ملحدان ساوه خبر یافتند و روی به ولایت قم نهادند و امامزادگان را شهید کردند...».

«ریاض الانساب»(3) نیز وفات حضرت معصومه علیها السلام را در اثر غم و غصّه ناشی از شنیدن خبر شهادت امام رضا علیه السلام و به نوعی، «شهادت» دانسته است.

نظیر همین خبر در مورد احمدبن موسی، [«شاهچراغ»] وجود دارد که در شیراز از شهادت امام رضا علیه السلام مطلع شد.

ص: 126

با این وصف از مجموع اخبار وارده در مورد سرنوشت کاروان حضرت معصومه علیها السلام ورود ایشان به قم و طبیعی نبودن مرگ ایشان قطعی است.

فرزندان موسی بن جعفر علیهما السلام بود که باعث شد دولت عباسی دخالت فرزندان موسی بن جعفر علیهما السلام و اصحاب و یاران آنها در مسئله سیاست و خلافت را به طور قاطع خاتمه دهد؛ مسئله ای که حدود دو دهه گریبانگیر دولت عباسی بود. مواضع سیاسی اقتصادی موسی بن جعفر و امام رضا علیهما السلام دولت عباسی را وارد چنین سیاست دوگانه سیاسی _ نظامی _ فرهنگی در رابطه با فرزندان موسی بن جعفر علیهما السلام نمود که از مشخصه های بزرگ آن سرکوب و قتل عام و نقل و انتقال فرزندان موسی بن جعفر علیهما السلام بود. بهترین توجیه هجرت حضرت معصومه علیه السلام تنها در چهار چوب همین سیاست «هارونی _ مأمونی» [یعنی حذف بزرگان شیعه امامی] قابل جستجو، تحقیق و اثبات است.

منطقه در طی چندین قرن در بین دو قطب سنّی حنفی در خراسان شرقی و خراسان غربی قرار گرفته بود با هجرت امام رضا علیه السلام به تدریج در قرون بعدی خراسان مرکزی مهد تشیّع امامی و قدرتمندترین و ثروتمندترین مرکز شیعه امامی گردید.

هجرت حضرت معصومه علیها السلام نیز شبیه همان آثار هجرت حضرت رضا علیه السلام در خراسان را در قم و منطقه جبال با سرعت بیشتری به بار آورد. شهر قم بین دو قطب سنّی حنفی و سنّی شافعی در ری و ساوه و اصفهان قرار گرفته بود. به دنبال هجرت حضرت معصومه علیها السلام هنوز قرن سوم به پایان نرسیده بود که قم مرکز تشیّع امامی گردید.

***

سیاسی قم در تصمیم گیری های مرکز خلافت _ بغداد _ بود.

محور قم _ بغداد، مهم ترین راه مواصلاتی قرون وسطی از حیث بار فرهنگی _ سیاسی بود. چنین موقعیت مهم به اعراب امکان داد تا از قم به عنوان پایگاه مهم «سیاسی _ نظامی» جهت کنترل سراسر ناحیت جبال استفاده کنند. همین موقعیت مهم جغرافیایی ناحیت قم نسبت به راه های ایران باعث شد این شهر، در اندک زمانی، شهر مهاجران گردد. بیشترین حجم عرب نسبت به وسعت منطقه قم، در این ناحیت جمع شد.

چهارم بطور پراکنده برخی از این مسیرها، مسیر مهاجرت افراد و اقوام مختلف از حجاز و عراق عرب به داخل ایران بوده است. راه حج، راه ابریشم، راه خراسان بزرگ، شاهراه بزرگ مواصلاتی شرق و جنوب ایران از جمله این راه ها بود.

3_ طرفاء(1) 4_ سقره(2)

5 _ بطن النخل(3) 6 _ مکحول(4)

7_ حصین(5) 8 _ العسیله(6)

9_ محدث(7) 10_ معدن النقره(8)

11_ عناب(9) 12_ نباج(10)

13_ بصره.

7_ مسیر بصره _ فارس _ اصفهان _ ری(1)

8 _ مسیر کرمان _ خراسان

9_ بصره _ اهواز _ ارّجان _ نائین _ طبس (اولین مسیر احتمالی امام رضا علیه السلام بنابراین فرض که ایشان از قم عبور نکرده باشند.(2)

10_ بصره _ ارّجان _ نائین _ اردستان _ کاشان _ قم _ ری _ سمنان _ نیشابور _ سرخس مرو (دومین مسیر احتمالی سفر امام رضا علیه السلام؛ بنابراین فرض که حضرت در سفر اجباری به مرو از قم عبور کرده باشد که همان راه کنار کویر است).

11_ راه اصفهان تا ری (اصفهان _ برخوار _ ... قاص _ قم ... ری)(3)

12_ راه یزد به خراسان(4)

گر چه در سایر نقاط ایران، مقابری به فرزندان موسی بن جعفر علیهما السلام منسوب است ولی بیشترین حدّ پراکندگی آن در مسیر جاده خراسان است. این مسیر با عبور از بغداد _ قرمیسین (کرمانشاه) _ همدان _ ساوه _ قم _ ری به سمت خراسان می رفته است.

این مسیر از مسیرهای بسیار معروف و پر رفت و آمد اداری دولت عباسی در اوائل قرن سوم هجری بود. _ مانند سفر ابودلف و ابن فضلان _ و بعید نیست که امام رضا علیه السلام هم از همین مسیر حجاز _ بغداد سفر کرده باشند و به دستور مأمون _ مبنی بر اینکه امام علیه السلام از قم عبور نکنند _ نیز عمل شده است.

مسافران حجاز به طور معمول از دو مسیر وارد بغداد می شده اند:

1_ مسیر بصره _ واسط _ بغداد.

2_ مسیر قادسیه _ کوفه _ بغداد.

مربوط به تاریخ امامزاده هاست، ذکر کرده اند) و چه به صورت فرار از مدینه، امکان پذیر نبوده است.

در مجموع گزارش هایی که درباره حضرت معصومه علیها السلام وجود دارد، چیزی که حاکی از حضور وی در بغداد باشد وجود ندارد.

گویا حضور ده ساله پدر ایشان _ موسی بن جعفر علیهما السلام _ در بغداد و گزارش هایی مبنی بر حضور امام رضا علیه السلام و برخی برادران او چون احمدبن موسی (شاهچراغ) در بغداد، می تواند زمینه مناسبی برای طرح مسأله حضور یافتن حضرت معصومه علیها السلام در بغداد باشد. بر این اساس حضرت حداقل یکبار برای زیارت پدر به بغداد رفته است. اما باید به این نکته توجه داشت که در آن زمان سفر طالبیان به بغداد به ویژه خانواده موسی بن جعفر علیهما السلام از مسیر بغداد (هر دو مسیر بصره _ واسط _ بغداد و کوفه _ قادسیّه _ بغداد) با موانع متعددی روبه رو بوده است.

متوقف و به شدت سرکوب شد.(1)

با وجود گزارش هایی متعدد و مختلفی که در مورد احمدبن موسی علیه السلام (شاهچراغ) وجود دارد، قدر مسلّم آن است که ایشان از مسیر سیراف _ شیراز یا بغداد _ اهواز _ شیراز، یا بصره _ ارّجان _ شیراز قصد حرکت به طبس و سپس مرو را داشته اند.

توقف کاروان های متعدد علویان در شیراز که در خبر مبالغه آمیز برخی نوشته ها تا 12 هزار تن علوی را ذکر کرده اند، حاکی از مقابله گسترده حاکمان منطقه شیراز جهت جلوگیری از ورود علویان به ایران بوده است. با این وصف حرکت حضرت معصومه علیها السلام از مسیر مزبور کاملاً منتفی بود.

اما نقطه قوتی که در مورد راه خراسان وجود دارد اینکه در خبر تاریخ قم آمده است:(2) «کاروان حضرت معصومه علیها السلام چون به ساوه رسید...» که تصریح بر این مطلب است که کاروان در مسیر جاده سنتی خراسان حرکت می کرده است. نقطه قوّت دیگری که در مورد راه ساوه وجود دارد اینکه، در مسیر ساوه تا قم در «آوِه» و فراهان، مقبره چندین امامزاده از فرزندان موسی بن جعفر علیهما السلام وجود دارد.

گرچه همین پراکندگی مقابر در مسیر کاشان نیز وجود دارد، مضافا اینکه دو امامزاده با نام های هارون بن موسی بن جعفر علیهما السلام یکی در کاشان و دیگری در ساوه وجود دارد. امامزاده ولی بن موسی بن جعفر علیهما السلام در کاشان و هفت امامزاده در ساوه از جمله

ص: 136

قرائنی است که می تواند مورد استفاده قرار گیرد.

از جمله دیگر قرائن بر گزینش مسیر ساوه مطلبی است که در خصوص کشاورزان دِهی در این مسیر است که به علت همکاری با مهاجمان به کاروان حضرت معصومه علیها السلام نسل آنها شش انگشتی شد. صرف وجود این خبر که در صحت آن تردید است [وقوع چنین حادثه ای و حوادث مشابه در رابطه باسایر امامزاده ها مورد بحث نیست.] می تواند قرینه ای بر این باشد که اخباری در خصوص سفر حضرت از این مسیر وجود داشته است که این حکایت شش انگشتی از روی آن ساخته شده است.

[پذیرش این قرائن منوط به فرض صحت آنهاست.] با این وصف قرائن متعددی در مورد مسیر خراسان فراهم شد که حرکت کاروان از مسیر مزبور را تأیید می نماید.

نقاط و شهرهای مسیر بغداد به شکلی که در منابع جغرافیایی آمده به ترتیب زیر می باشد:(1)

بغداد _ نهروان _ دیر تِمه _ دَسکِرِه _ جُلولا _ خانقین _ قصر شیرین دیرکان _ حُلوان _ قَرماشین _ دُکان _ قصر اللُّصوص _ همدان _ خَرَقان _ زَرَه _ سونقین _ ساوه _ مشکویه _ قُسطانه _ ری _ ... _ مرو.

این راه علاوه بر عبور از کوهستان های صعب العبور با خطر عبور از مناطق تجمع اکراد روبرو بود. «ابن رسته» در برخی از مقاطع این راه تصریح می کند که: این راه خطرناک است.

ص: 137

شورش می سوخت. والی عباسی بصره از جمله مخالفان سرسخت ولایتعهدی امام رضا علیه السلام بود و خلیفه را تهدید به شورش می کرد.

مسیر بصره _ اهواز _ شیراز نیز با محذوراتی مواجه بود. حاکم منطقه فارس که در شیراز مستقر بود ارتباطاتی از سال 201 با بغداد و مرو برقرار کرده بود و مکاتباتی بین «شیراز _ مرو» جهت کنترل عبور و مرور بویژه برای علویان صادر شده بود و بر این اساس قلتع خان حاکم شیراز، احمدبن موسی علیه السلام و همراهان او را با بن بست بزرگی در مرزهای فارس مواجه ساخت که باعث شد گروهی از طالبیان از سایر مسیرها به داخل ایران فرار کنند.

در منابع در مورد سرنوشت احمدبن موسی علیه السلام چند قول وجود دارد؛ از قتل او در شیراز، فرار او به اسفراین و قتل او در قم همه منقول است. اما به هر صورت مستندترین اقوال در مورد احمدبن موسی علیه السلام _ شاهچراغ _ که اکثر منابع معتبر بر آن اتفاق نظر دارند، درگیری نظامی او با قلتع خان و شهادت احمدبن موسی علیه السلام و چند تن از یاران او در شیراز است.

ص: 140

13. المنتقلة الطالبیه، ابی الفرج اصفهانی، قم، رضی، 1416، ط 2.

14. انوار المشعشعین فی ذکر شرافة القم و القمیین، کچوئی، قم، کتابخانه آیت الله العظمی نجفی، 1423 ق.

15. بحار الانوار، مجلسی، بیروت، 1403.

16. بحر الانساب، تهران، کتابفروشی اسلامیه، بی تا.

17. تاریخ فخری، ابن طباطبا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.

18. تاریخ نائین، سید عبدالحجة بلاغی، تهران، 1369 ق.

19. تاریخ گزیده، حمد الله مستوفی، امیرکبیر، 1381، ج 4.

20. تاریخ، ابن خلدون، بیروت، دارالفکر، 1408ق.

21. تاریخ سیاسی اسلام، حسن ابراهیم حسن، تهران، جاویدان، 1366.

22. تاریخ الامم و الملوک، طبری، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1417.

23. تاریخ قم، قمی، حسن بن محمد بن حسن، تصحیح سید جلال الدین تهرانی، تهران، طوس، 1361.

24. تاریخ دارالایمان، محمد تقی بیک ارباب، قم، به کوشش مدرسی، بی تا.

25. تجارب الامم، ابن مسکویه، تهران، سروش، 1376.

26. تربت پاکان، مدرسی طباطبائی، قم، شهریور 1335.

27. تقویم البلدان، ابوالفداء، بیروت، لیدن، 1840.

28. جامع الانساب، احمدی، تهران، 1378، ط اول.

29. دائرة المعارف تشیع، بنیاد دائرة المعارف، تهران، 1372.

30. دائرة المعارف التشیع، حسن امین، دارالتعارف للمطبوعات، 1418.

ص: 142

31. دیوان دعبل، دعبل بن علی، دارالکتاب اللبنانی، ط 2، 1972.

32. رجال النجاشی، قم، النشر الاسلامی، 1418.

33. رحله، ابن جبیر، دار صادر، بیروت، 1384.

34. رسائل جاحظ، جاحظ، بیروت، دار مکتبة الهلال، ط 1، 1995.

35. ریاض الانساب، ملک الکتاب شیرازی، میرزا محمد بن محمد رفیع، بمبئی، 1355.

36. ریاض المحدثین، کچوئی، قم، ط اول، 1381.

37. سفرنامه ابودلف، طباطبایی، تهران، زوار، 1341.

38. سنی ملوک الارض، اصفهانی، حمزة بن حسن، ترجمه دکتر جعفر شعار، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1366.

39. شد الازار، انتشارات روزنامه اطلاعات، تهران، 1366.

40. عیون اخبار الرضا علیه السلام، شیخ صدوق، قم، رضی، 1378.

41. فتوح البلدان، البلاذری، قم، انتشارات ارومیه، ط 1، 10404ه .

42. فهرست، ابن ندیم، تهران، نشر ابن سینا، 1343ش.

43. فهرست، طوسی، تهران، نشر الفقاهة، 1417ق.

44. کتاب محاسن، ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد برقی، مصحح ارموی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1370ش.

45. کتاب سلیم بن قیس الهلالی، سلیم بن قیس الهلالی، قم، تحقیق انصاری، نشر الهادی، ط 1، 1373.

46. کتاب الخراج و صنعة الکتابة، قدامة بن جعفر، تجرمه دکتر حسین قره چانلو، تهران، البرز، 1370.

47. کتاب الغیبة، طوسی، مؤسسه معارف اسلامی، قم، ط اول، 1411.

ص: 143

48. مجمع الفرس، سروری، عالمی، قم، 1341 ش.

49. مسالک و ممالک، ابن خردازبه، ترجمه خاکرند، 1371، تهران، مؤسسه میراث ملل.

50. مسالک و ممالک، اصطخری، انتشارات علمی و فرهنگی، 1367، ط 3.

51. معجم البلدان، یاقوت، بیروت، دار صادر، 1995.

52. مفاتیح العلوم، خوارزمی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1347.

53. ممالک و مسالک، ابو اسحاق ابراهیم اصطخری، ترجمه، محمد بن اسعد بن عبدالله تستری، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1373.

54. مناقب، ابن شهر آشوب، بیروت، 1412ق.

ص: 144

ص: 145