ص: 2

ص: 3

ص: 4

عبور از صراط 19

غم و شادی 20

اصالت شادی 21

نشانه هایی از اصالت شادی 21

گواهی فطرت 21

جنود عقل 22

زمینه های اندوه 23

انبساط نفس 25

نیاز به انس و نشاط 25

لبخند به دنیا 26

شیخ محمد بهاری 27

همراهی نفس 28

سلامت و موفقیت در گرو نشاط 29

اوج شادی 30

الاغ پیامبر 31

شلوغ کاری نفس 31

توصیه به غم زدایی 33

آرزوی شادمانی برای دیگران 34

ادب عطسه 35

درخواست شادی 36

دعای فرشتگان 41

ص: 5

برترین حالات نفس 42

اندوه زدایی در بهشت 43

چهره های شاداب بهشتیان 44

چهره های شاد و چهره های اندوهگین 45

مناظرة دو پیامبر 46

بیم و امید 47

از ویژگی های اهل ایمان 48

شاد بودن به فضل و رحمت خداوند 49

منبع فرح و شادی 50

در پرتو ولایت 51

بهشت حاضر 52

بهشت و بهشت آفرین 53

بی اعتنایی به بهشت 53

محضر بهشتی اهل بیت علیهم السلام 54

در عالم محبت و یگانگی 55

قدر نعمت های الهی 55

غم و شادی اهل دنیا 56

غم و شادی اهل آخرت 57

پیک خدا 58

نهی از شادمانی در قرآن 60

عطای بزرگ تر 66

گونههای اندوه 68

اندوه سازنده 68

1) اندوه برای آخرت 68

2) اندوه در برابر گناه 70

3) حزن در مصائب اهل بیت علیهم السلام 72

همدلی با اهل بیت علیهم السلام 73

ص: 6

باطن مصائب 74

رضا در مصیبت 75

لذت زیر تیغ 77

جامة ماتم برای چه؟ 78

شوق شهادت 79

در مصائب طبیعی 80

در پس اندوه 82

اندوه ویرانگر 86

عوامل اندوه ویرانگر 87

1) رغبت به دنیا 88

2) گناه 88

3) کوتاهی در عمل 89

راهکارهای اندوه زدایی 89

1) پناه بردن به خدا 90

2) ذکر و دعا 91

ذکر استغفار 91

ذکر «لا حوله و لا قوة الا بالله العلی العظیم» 92

ذکر «ماشاءالله» 92

ذکر یونسیه 92

دعاهایی برای اندوه زدایی 93

3) حدیث کسا 95

4) ایمان به قضا و قدر خداوند 95

برای دستیابی به آسایش و خرسندی 97

5) اعتماد و توکل به خدا 98

6) نظافت و آراستگی 101

ص: 7

7) یاد مرگ 101

8) غمزدایی از دیگران 102

موج رحمت 103

9) جای گرفتن در زمرة اولیای خداوند 104

سرور ملاقات 105

راحتی مطلق 106

سرمست دیدار 106

10) زیارت 107

11) انگشتر عقیق 108

نجات فرشتگان 113

در پرتو نشاط و شادی 114

نشاط در جامعه 115

نشاط در خانواده 116

شیوه های نشاط بخشیدن به خانواده 116

1) تعاون و هماهنگی 116

2) تقسیم کار 117

2) اظهار محبت 117

3) تشکر و قدردانی 118

4) هدیه و سوغات 119

شاد کردن زنان در خانواده 120

شادکردن کودکان 121

پیامبر و بازی با کودکان 123

امیرالمؤمنین علیه السلام و کودکان یتیم 124

خانة شادی ها 125

برای دستیابی به سروری جاویدان 125

ص: 8

عوامل نشاط 126

1) یاد و ارتباط با خداوند 127

لشکر خداوند 128

حزب خداوند 129

اولیای خداوند 130

اتصال به خدا 131

بار مسئولیت 132

غنچة دل 132

2) دعا 133

از گنج های عرش خداوند 134

3) ولایت اهل بیت علیهم السلام 136

فقر محض 137

پیوند با هستی مطلق 139

اظهار عجز 140

پوستین ایاز 141

معراج مردان خدا 142

دیدة خود بین 143

4) اتصال به اولیاء 144

مجلس حسرت بار 150

راز موفقیت 151

5) دل کندن از دنیا 152

اشتیاق ملاقات 153

آغوش باز 153

ص: 9

نشانة زهد 154

فلسفة دیون الهی 156

حقیقت زهد 157

بزرگی، زیبندة خداوند 158

ماندگارترین رفیق 158

اساس دلنگرانی ها 160

وصف دنیا 161

خدمت دنیا 162

6) شادکردن دل ها 163

شادکردن مؤمن 164

محبوب ترین اعمال 165

7) ایستادگی در راه خدا 166

نزول فرشتگان 167

8) حکایات نشاط بخش 169

9) عوامل روحافزا 169

10) تفریح 170

تفریحات سالم 175

بهره مندی از کامیابی های مشروع 177

آفات تفریح 177

1) گناه و معصیت 178

2) زیاده روی در تفریح 179

3) اسراف و تبذیر 179

ابعاد و گونه های تفریح 180

ص: 10

تفریح خانوادگی 180

دیدارهای فامیلی 180

گردش و مسافرت 182

شوخی با همسر 184

بازی با کودکان 185

دیدار دوستان 187

گشاده رویی در زیارت 188

حیات دل ها 189

ورزش های رزمی 189

شنا 190

مسافرت 191

آداب سفر 192

نماز شب 193

تفریحات معنوی 193

تفرجگاه دوستان خدا 194

بوستان خردمندان 194

تفرجگاه پارسایان 195

تفرجگاه دانش پژوهان 195

گفتار هشتم 200

وسیلة قرب به پیامبر 200

مزاح و شوخ طبعی 201

ویژگی اهل ایمان 202

شوخ طبعی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم 203

خلق عظیم پیامبر 204

شوخی با اصحاب 205

شوخی ها و شیرین سخنی های پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم 207

شوخی ها و حاضرجوابی های امیرالمؤمنین علیه السلام 214

شوخی و مزاح در سفر 216

ص: 11

مرزهای شوخی 217

شوخی های ناپسند 218

آفات شوخی 219

1) دروغ در شوخی 220

2) دل آزاری 221

3) زیاده روی در شوخی 221

4) شوخی های بی جا 222

پدیدة خنده 223

چهرة خندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم 224

خنده های نمکین پیامبر 225

اصحاب خندان پیامبر 226

همسر خنده رو 226

آفات خنده 227

1) قهقهه 227

2) زیاده روی در خنده 228

فهرست آیات و روایات 229

فهرست منابع 241

ص: 12

پیشگفتار

بسم الله الرحمن الرحیم

و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین و لعنة الله علی اعدائهم اجمعین

شکر و سپاس بی نهایت حضرت حق که نعمت های معنوی و مادی را بر همة موجودات، به ویژه انسان ها فرو بارید و در کنف لطف خود همه را پرورش داد و حقیقتاً اگر به دیدة انصاف بنگریم کمِ هیچ مخلوقی نگذاشته است.

اَلَّذی اَحْسَنَ کُلَّ شَیءٍ خَلَقَهُ؛(1) خداوندی که هر چیزی را که آفرید، نیکو آفریده است.

وَ اِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللهِ لا تُحْصُوها؛(2) و اگر نعمت های خدا را شماره کنید، نمی توانید آن ها را بشمارید.

بنابراین، وظیفة ماست که به ادای شکر الهی کمر همت ببندیم و در حد

ص: 13

توان سپاسگزار الطاف و نعمت های بی کران آن محبوب حقیقی باشیم.

هر انسانی در زندگی در جست وجوی کمال است. و برای رشد و کمال خود نیازمند نقشة راه و الگوی مناسبی است که بتواند او را به مقصد برساند؛ زیرا بدون نقشه و الگو، انحراف قطعی خواهد بود.

تنها نقشة راه کتاب های آسمانی و تنها الگوی کمال که انسان را می تواند به سر منزل مقصود برساند، حضرات انبیاء و امامان معصوم علیهم السلام هستند.

معصومین علیهم السلام تربیت یافتگان حق تعالی هستند و از هر خطا و لغزشی محفوظ اند. از این رو می توان بهترین الگو برای هدایت انسان ها و چراغ روشنگری برای جهان بشریت باشند.

مکتب اسلام کامل ترین و جامع ترین مکاتب عصر حاضر است و کمال آن در مذهب اهل بیت علیهم السلام تجلی یافته و به ظهور رسیده است. سیرة 250 ساله از زندگی و رفتار معصومان علیهم السلام در دسترس ماست که می تواند بهترین راهگشا برای ادارة تمام شئونات زندگی انسان ها باشد.

پس از انتشار سه جلد از سیرة زیبای پیامبر و اهل بیت علیهم السلام در باب «محبت و رحمت»، «محبت زنان و کودکان» و «سیرة اخلاق» که با استقبال خوب دوستداران نبوی و علوی روبه رو شد، بر آن شدیم که موضوعی که جامعة ما نیازمند آن است و شاید کمتر به آن پرداخته شده را به قلم آوریم.

نگاه متعالی مکتب ما نگاه جامع و کاملی است که همة نیازهای معنوی و مادی انسان ها را تأمین می کند.

همان طور که در مکتب ما از هرزگی و بزهکاری و لودگی و پوچگرایی و خشک زیستن و لذت های حرام نهی شده، تفریح و ورزش و لذت های ماندگار و سالم را امری ضروری دانسته و به آن سفارش نموده است. به

ص: 14

حدی که در روایات ما فرموده اند: با لذائذ حلال و تفریحات سالم است که می توانید به سه بخش دیگر زندگی که عبادات و کار و استراحت باشد توفیق یابید.

هر انسانی فطرتاً دنبال شادی و نشاط است. دوست دارد که هم خود شاد باشد و هم دیگران را شاد ببیند. در حال نشاط و شادی است که همة کارهای عبادی و اجتماعی و سیاسی با کیفیت و اعتدال انجام می شود.

انسان افسرده و غمگین نه حال کار درست را دارد و نه می تواند در حال افسردگی کار را درست به انجام برساند؛ لذا انسان و جامعه باید با نشاط و آرامش و سرور زندگی کند تا به اهداف عالی خود برسد.

در این نوشتار سعی شده است که موضوع شادی و نشاط از دیدگاه آیات و روایات بررسی شود و راه های شادی و نشاط و فرار از غم ها و غصه های بی جا بیان شود تا جامعة ما همیشه سرحال و با نشاط باشد. استاد بزرگوار ما می فرمودند: هر چه خواستی بخور، ولی غصه نخور. حیف است انسانی که خدا و چهارده معصوم علیهم السلام را دارد غصه بخورد. «ای دل غمین مباش که مولای ما علی است!» جان همة ما به فدای مولا!

مست تولای تو ام یا علی

خاک کف پای تو ام یا علی

* * *

من گریه کنم غبارم از دل برود

تو خنده کنی بهار دل باز آید

در خاتمه بر خود لازم می دانم از همة عزیزانی که در آماده سازی و نشر این مجموعه زحمت کشیده اند، به ویژه از برادر خوب و ارجمندم جناب آقای اسدی که به حق این نوشتار را مدیون تلاش خالصانه و مجدانة ایشان می دانم، نهایت تشکر را داشته باشم.

ص: 15

همچنین از عزیزان انتشارات طوبای محبت که در نشر و چاپ کتاب های اینجانب زحمت می کشند، صمیمانه سپاسگزارم و بهترین ها را برای آن ها آرزو دارم.

از خداوند منان زندگی سرشار از نشاط و شادی و موفقیت برای همة خوانندگان عزیز مسئلت می نمایم.

همزمان با گرامی داشت

ایام میلاد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امام جعفر صادق علیه السلام

ربیع الاول 1434

حبیب الله فرحزاد.

ص: 16

ص: 18

اَلسُّ_رورُ یَبْسُطُ النَّفْسَ وَ یُثیرُ النَّشاطَ وَ الغَمُّ یَقْبِضُ النَّفْسَ وَ یَطْوی الانْبِساطَ؛(1) سرور و شادمانی، نفس را انبساط می بخشد و نشاط و شادابی را بر می انگیزاند. و غم و اندوه، نفس را گرفته می کند و نشاط و انبساط را درهم می پیچد.

از عوامل عبور از صراط دانسته اند.

از نبی مکرم اسلام چنین روایت شده است:

الصَّلاةُ عَلَیَّ نُورُ الصِّراطِ وَ مَنْ کانَ لَهُ عَلَی الصِّراطِ مِنَ النّورِ لَمْ یَکُنْ مِنْ اَهْلِ النّارِ؛(1) صلوات بر من نور صراط است و کسی که برای او بر صراط نور باشد، از اهل آتش نیست.

صلوات نوری است که راه سعادت را برای انسان روشن می کند. کسی که نور دارد، به بی راهه نمی رود و در دره های ضلالت فرو نمی افتد و به لغزشگاه ها گرفتار نمی آید و راه سعادت و بهشت را که روشن ترین راه است، در پیش می گیرد و سرانجامی جز بهشت نخواهد داشت.

نصیب انسان نمی سازد و چه غم هایی که در دل خود یک دنیا شادی و شادکامی به همراه می آورد.

نشاط و شادی در انجام امور و مسئولیت ها و وظایف خویش موفق تر و جدی تر است.

در مطالعه، در تحصیل، در کار، در برنامه ها، در عبادت و در معاشرت ها، نشاط و شادی موتور محرکة انسان است.

آنچه فطرت انسان به آن گواهی و شهادت می دهد، خود یکی از مهم ترین نشانه های اصالت و نیاز آدمی است. و فرح و نشاط و شادی یکی از این امور است.

اگر انسان به سراغ فطرت رود و از او بپرسد که خوب است انسان همیشه بانشاط و شاد باشد، یا این که زانوی غم در بغل بگیرد و با ناراحتی و غم غصه به سر ببرد، قطعاً فطرتِ انسان شاد زیستن را می پسندد و غم و اندوه را امری ناخوشایند می شمارد. غم چیز خوبی نیست و اساساً فطرت انسان به دنبال غم و اندوه نیست، هرچند گاهی غم انسان را می گیرد، یا پیشامدی موجب اندوه انسان می گردد.

فطرت و روح انسان با شادی مأنوس است و شاد زیستن را می پسندد. آنچه هم از روایات استفاده می شود، همین مطلب است. روایات اصالت را با شادی می داند و آن را امری ممدوح و پسندیده می شمارد.

پسندیده ای همچون سخاوت، ایمان، صلة رحم و احسان به دیگران را شاخه های آن می دانند.

در این حدیث امام علیه السلام هفتاد و پنج لشکر برای عقل و هفتاد و پنج لشکر هم برای جهل بر شمرده اند. حدیث بسیار زیبایی است. امام خمینی این حدیث را شرح کرده اند، و در کتابی به نام «شرح جنود عقل و جهل» به چاپ رسیده است. اما متأسفانه شرح آن ناتمام مانده و به آخر نرسیده است.

در این حدیث وقتی امام صادق علیه السلام جنود و لشکریان عقل و جهل را بیان می فرمایند، فرح و شادی را از لشکریان عقل معرفی می نمایند و حزن و اندوه را از لشکریان جهل، نشاط را از جنود عقل و کسالت را از جنود جهل می دانند.(1)

و این خود دلیل دیگری بر اصالت فرح و شادی آن است، که آن را هماهنگ و همراه و یاور عقل بر شمرده اند. اگر فرمودند فرح و شادی از جنود و لشکریان عقل است، یعنی عقل انسان حکم می کند که شادمان باشد و از غم و اندوه گریزان.

نشاط و شادی همگامی و همراهی با عقل و از لوازم یک زندگی عاقلانه است. عقل آن را تأیید می کند و خواهان آن است. اگر کسی بدون دلیل موجه و در موردی که نا به جاست، غم و غصه بخورد، دربارة او می گویند: عجب آدم بی عقلی است! اگر عقل داشت برای این مسائل غم و غصه نمی خورد! عقل و عقلا او را مذمت می کنند و رفتار او را جاهلانه می انگارند؛ چون غم و اندوه بی مورد کاری جاهلانه است.

ص: 23

است، نه غم و اندوه و کسالت.

بسیار لطیفه می گفتند، شوخی می کردند و خانواده شان را بانشاط نگه می داشتند. مرحوم آیت الله بهاءالدینی جلسات خصوصی زیادی داشتند. اگر کسی لطیفه ای می گفت، بسیار خوشحال و بانشاط می شدند.

می فرمودند: ما با حضرت امام و دوستان دیگر روزهای پنجشنبه و جمعه جلسات انس داشتیم. شوخی می کردیم و سر حال و بانشاط بودیم. و بعد از جلسات انس بانشاط تر می شدیم و بهتر به درس و بحث می پرداختیم. مباحثات ما بسیار زیاد بود. پیش از طلوع آفتاب چند درس و مباحثه داشتیم.

نفس انسان نیازمند انس و نشاط است. دیده اید که گاهی در بعضی از جلسات که بچه ها را همراه خود می برند، برای این که بچه خسته نشود و سرگرم باشد و بهانه نگیرد، مقداری تنقلات با خود می برند و او را سرحال و بانشاط نگه می دارند. با یک پفک یا بیسکویت یا اسباب بازی او را سرگرم می کنند.

نفس انسان هم همین طور است. نیازمند خوش و بش و انس و الفت و سرگرمی و تفریح است. وقتی این نیازش برآورده شد، بهتر با انسان همراهی می کند. بی حالی و کسالت از سرش می پرد و در کار و عبادت موفق تر است. تفریحات سالم و شادی هایی که در آن معصیت الهی نباشد، از نیازهای طبیعی انسان است.

اگر شما به دنیا بخندید، دنیا هم به شما می خندد. بدن مَرکب ماست. وقتی راکب سرحال و بانشاط باشد، آن را به خوبی هدایت می کند و به مقصد می رساند. اما اگر خودِ راکب غمگین و افسرده باشد، حق مرکب را هم ادا نمی کند. تمام سیستم بدن به هم می ریزد.

یکی از دوستان ما سرطان داشت، ولی خیلی سرحال و بانشاط بود. دکترها می ترسیدند به او بگویند سرطان داری. خودش یک بویی برده بود. به دکتر گفته بود: اگر خبری هست به من بگویید. گفته بود: شما نبض مرا بگیرید و به من بگویید بدترین بیماری ها را دارم. بعد ببینید آیا ضربان من تفاوتی می کند یا نه. واقعاً هم همین طور بود. تا روز آخری که فوت کرد، نه غصه ای داشت و نه اندوهی. بسیار سرحال و بانشاط بود.

اهل سلوک دو دسته اند: بعضی اهل وجد و نشاط اند و برخی اهل خوف و گریه. ایشان اهل سرور و نشاط بوده است. روز آخری که دکترها ایشان را معاینه کرده بودند، می ترسیدند به فرزندانش بگویند که پدرتان رفتنی است. ولی خودش به دکتر گفته بود: اگر یک مرتبه گفتند که شیخ محمد از دنیا رفته است، بگویید: رفته که رفته. و این روحیه خیلی مهم است. اصلاً عین خیالش نبود. این بدن را باید رها کرد و رفت. چیز مهمی نیست. می خواهند ما را از قفس بیرون بیاورند.

دیدید کسانی که در جبهه بودند. از این که شب حمله فرا می رسید، چقدر خوشحال بودند. روحشان در پرواز بود و در انتظار شهادت و بهشت به سر می بردند. کسی که می خواهد از زندان بیرون بیاید، باید سرحال و خوشحال باشد. کسی که از قفس دنیا بیرون می آید، باید کیف کند.

کسانی که اهل فرح و شادی و نشاط اند، نه تنها از مرگ نمی ترسند، بلکه آن را در آغوش می گیرند.

مرگ اگر مرد است گو نزد من آیتا در آغوشش بگیرم تنگ تنگ

او ز م_ن ج_ان_ی ست_ان_د ج_اودانمن از او دلقی ستانم رنگ رنگ

رشد انسان نگردد. همانند مرکبی که نیازمند کاه و جو است، باید به او کاه و جو داد و دستی به سرش کشید و به آن رسیدگی کرد تا با انسان همراهی کند و بهتر بار بدهد و به مقصود برساند.

می خواهم بنشینم.

اگر روح بانشاط و قوی باشد، می تواند در جسم هم تصرف کند. اگر راکب قوی بود، می تواند در مرکب خود تصرف کند و آن را هم به وجد بیاورد.

نیست، بلکه از این الاغ من است.»(1)

واقعاً این الاغ حق داشته است که وقتی پیامبر بر او سوار می شوند، به وجد بیاید. پیامبر خیلی لطافت داشتند. جسمشان هم بسیار لطیف بود.

مثنوی گریز قشنگی می زند و می گوید: اگر یک وقت در خودت شلوغ کاری می بینی، سرت را بالا بگیر و بگو: خدایا، روح من شلوغ کار نیست؛ این شلوغ کاری ها مال نفس من است.

ای خداوند و شهنشاه و امیر *** من نکردم، نفس من کرد آن مگیر

اگر انسان کسی را پیدا کند که بتواند گناه را گردن او بیندازد، خوب است. حضرت یوسف هم دربارة گناه برادرانش چنین گفت:

وَ قَدْ اَحْسَنَ بی اِذْ اَخْرَجَنی مِنَ السِّجْنِ وَ جاءَ بِکُمْ مِنَ البَدْوِ مِنْ بَعْدِ اَنْ نَزَغَ الشَّیْطانُ بَینی وَ بَیْنَ اِخْوَتی؛(1) در حقیقت پروردگارم به من احسان کرد، آن گاه که مرا از زندان خارج ساخت و شما را از بیابان کنعان به مصر باز آورد، پس از آن که شیطان میان من و برادرانم را به هم زد.

در حقیقت گناه را به گردن شیطان انداخت و برای برادرانش عذر آورد که شما نمی خواستید این طور بشود، بلکه شیطان آمد و بین ما جدایی انداخت.

خیلی از مواقع انسان باید گناه را به گردن نفس بیندازد و بگوید: من نمی خواستم شلوغ کاری بکنم، این نفس من بود که چنین پیش آورد وگرنه این گناه از روی میل و رغبت نبود.

همان گونه که امام سجاد علیه السلام در دعای ابوحمزه با خدا چنین راز و نیاز می کند:

اِلهی لَمْ اَعْصِکَ حینَ عَصَیْتُکَ وَ أنا بِرُبوبِیَّتِکَ جاحدٌ وَلا بِاَمْرِکَ مُسْتَخِفٌّ وَلا لِعُقوبَتِکَ مُتَعَرِّضٌ وَلا لِوَعیدکَ مُتَهاوِنٌ لکنْ خَطیئةٌ عَرَضَتْ وَ سَوَّلَتْ لِی نَفْسی وَ غَلَبَنی هَوایَ وَ أعانی عَلَیْها شِقْوَتی وَ

ص: 32

غَرَّنی سِتْرُکَ المُرخی عَلَیَّ؛(1) خدای من؛ هنگامی که به معصیتت پرداختم، از راه عصیان، خداوندی ات را انکار نکردم. و فرمانت را سبک نشمردم. و در مقابل عقابت سینه سپر نکردم. و وعدة مجازات را بی اهمیت ندانستم. بلکه عصیانم خطایی بود که عارض شد و نفس بر من شبهه کاری کرد و هوی و هوس غلبه کرد و بدبختی کمک نمود و پرده پوشی ات مغرورم کرد.

واقعاً ما نمی خواهیم گناه کنیم. اصلاً از گناه خوشمان نمی آید، ولی در دام گناه می افتیم. این نفس است که گاهی بر ما غلبه می کند و در دام گناه می افتیم. چنان که ابن ابی الحدید در کلمات منسوب به امیرالمؤمنین علیه السلام آورده است:

شَیْطانُ کُلِّ اِنْسانٍ نَفْسُهُ؛(2) شیطان هر انسانی نفس اوست.

شیطان اصلی همان نفس ماست. و این یک مطلب کلیدی است. این است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

شَیطانی اَسْلَمَ بِیَدی؛(3) شیطان من مطیع و تسلیم من گردید.

به هر حال نشاط و شادابی یکی از ارزش های اخلاقی است که آن را در سیرة ائمه علیهم السلام و همین طور در پیروان مکتبشان به خوبی مشاهده می کنیم.

مَنْ نَفَّسَ عَنْ مُؤمِنٍ کُرْبَةً نَفَّسَ اللهُ عَنْهُ کُرَبَ الآخِرَةِ وَ خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ ثَلَجَ الفُؤاد؛(1) هرکسی اندوه مؤمنی را برطرف سازد، خداوند اندوه آخرت را از او برطرف سازد و با دلی شادمان و آرام از قبر خویش خارج شود.

پاداش اخروی، پاداش جاودان و همیشگی است و هیچ قابل قیاس با پاداش های مادی و دنیوی نیست. همان گونه که آخرت همیشگی و بی پایان است، نعمت های آن هم همیشگی و بی پایان است. و این در مقابل نعمت های دنیوی که پایان پذیر و زودگذر است، همانند صفر در برابر بی نهایت است و این دلیل محکمی بر اصالت شادی است.

باید گفت: «فَرَّحَکَ اللهُ؛ خداوند تو را شادمان گرداند.»(1)

ببینید در آداب یک عطسه چقدر مهر و محبت و همدلی و خیرخواهی نهفته است. رفتار ما وقتی صبغه و رنگ الهی داشته باشد و بر اساس مکتب اهل بیت علیهم السلام شکل بگیرد، هزاران خیر در آن پدیدار خواهد شد.

از هر فرصتی باید استفاده کرد و صفت خیرخواهی برای دیگران را نمایان و غم و اندوه دیگران را چاره ساخت، حتی با یک دعا و یک آرزو.

ص: 38

قُلْ بَفَضْلِ اللهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِمّا یَجْمَعونَ؛(1) بگو به فضل و رحمت خداست که مؤمنان باید شاد شوند و این از هر چه گرد می آورند بهتر است.

نمی کردم.»

حقیقت این است که خداوند دو فرشته را مأمور کرده و همراه من اند که هرگاه از من نام برده شود و یادی بشود و کسی از امت من بر من صلوات بفرستد، آن دو فرشته برای او دعا می کنند و می گویند: «غَفَر اللهُ لَکَ؛ خداوند گناهانت را بیامرزد!» و خداوند و فرشتگان همه آمین می گویند. و اگر نامی از من برده شد و بر من صلوات نفرستد، آن دو فرشته نفرین می کنند و می گویند: «لاغَفَر اللهُ لَکَ؛ خداوند تو را نیامرزد!» و خداوند و سایر فرشتگان آمین می گویند.(1)

یعنی خداوند دعای فرشتگان را اجابت می کند. بنابراین، اگر کسی می خواهد دعای خداوند و فرشتگان بالای سر او باشد، این ذکر شریف را فراموش نکند.

یا بر اثر گناهان در انسان پدیدار می شود. همچنین غیر از مواردی است که خداوند و اولیایش غم و اندوه را ستوده اند و آن را موجب رشد و کمال شمرده اند.

در روایت آمده است که وقتی حضرت زهرا وارد بهشت می شوند می گویند:

اَلحَمدُللهِ الَّذی اَذْهَبَ عَنَّا الحَزَنَ و اَقَرَّ بِعَینی؛(1) خداوندی را سپاس که غم و اندوه را از ما زدود و چشم مرا روشن کرد.

در بهشت هیچ اندوهی نیست، نه اندوه دنیا و نه اندوه آخرت. اگر حزن و اندوه چیز خوبی بود، خداوند با آن از بهشتی ها پذیرایی می کرد. در بهشت همه سرور است. از این جهت به آن «دارالسرور؛ خانه شادمانی» می گویند و به جهنم «دارالحزن، خانة اندوه» می گویند.

فَوَقاهُمُ اللهُ شَرَّ ذلِکَ الیَوْمِ وَ لَقّاهُمْ نَضْرَةً و سُروراً؛(1) پس خداوند آنان را از آسیب آن روز نگاه داشت و شادابی و شادمانی به آنان ارزانی داشت.

نضره و شادابی در چهره هایشان نمایان است و دل هاشان آکنده از سرور و شادمانی است. این یکی از پذیرهایی هایی است که خداوند به بهشتیان القا می کند. انسان بهشتی سرشار از نشاط و شادی است. کسانی که همانند اهل بیت علیهم السلام خالصانه در راه خدا انفاق می کنند، این چنین پاداش می بینند.

سرور و شادمانی و نشاط در بهشت، یکی از بهترین نعمت های الهی است که باید از خداوند درخواست نمود. چنان که امیرالمؤمنین علیه السلام در دعای نماز وتر خویش همین مطلب را از خداوند درخواست می نمودند:

وَ لَقِّنی مِنْکَ نَضْرَةً وَ سُروراً؛(2) خداوندا، نشاط و شادابی و سرور و شادمانی را از سوی خودت به ما ارزانی بدار!

در دعای شب یک شنبه نیز چنین می خوانیم:

وَاجْعَلْ لَنا فی لِقائِک نَضْرَةً و سُروراً؛(3) خداوند، هنگام ملاقات و دیدار خودت شادابی و سرور به ما عنایت فرما!

تَرْهَقُها قَتَرَةٌ؛(1) چهره هایی در آن روز گشاده و درخشان و خندان و شادان اند و صورت هایی در آن روز غبارآلوده است و تاریکی آن ها را پوشانده است.

روز قیامت دوستان اهل بیت علیهم السلام دارای چهره هایی درخشان و نورانی و شاداب و خندان اند، اما کفار و منافقین و دشمنان اهل بیت علیهم السلام غبار غم و اندوه چهرة آنان را پوشانده است و بسیار تاریک اند و در فشار غم و غصه به سر می برند.

باز در ترسیم چهرة بهشتیان می فرماید:

وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناعِمَةٌ لِسَعْیِها راضِیَةٌ؛(2) در آن روز چهره هایی شاداب و از کوشش خود خشنودند.

نشاط، شادابی، گشاده رویی، همه از اوصاف و ویژگی های بهشتیان است. اهل بهشت اهل نشاط و شادابی اند. اخمو و بی نشاط نیستند. نه در دنیا و نه در آخرت.

و بهجت. بر حضرت یحیی علیه السلام خوف حاکم بود و بر حضرت عیسی علیه السلام رجاء و امید.

در روایت آمده است که این دو پیامبر با هم برخورد نمودند. حضرت یحیی دید عیسی علیه السلام مسرور و شادمان است. و خنده بر لب دارد. مناظره دو پیامبر شروع شد.

حضرت یحیی وقتی دید عیسی علیه السلام متبسم است، گفت: مگر از مکر و عذاب خدا در امانی و خیالت راحت است که این قدر متبسم و خوشحالی؟! چقدر به رحمت خدا امیدواری؟! مؤمن باید یک مقدار هم بترسد.

حضرت عیسی در پاسخ یحیی گفت: چقدر محزونی و گرفته ای! مگر از رحمت خدا مأیوس هستی که این قدر گریه می کنی؟

با یکدیگر بحثشان شد. یک نفر باید بین آن ها قضاوت کند. گفتند: صبر می کنیم تا به ما وحی شود و ببینیم خداوند چه می گوید.

خداوند هم به آن ها چنین وحی فرمود:

اَحَبُّکُما اِلَیَّ الطَّلِقُ البَسّامُ اَحْسَنُکُما ظَنّاًبی؛(1) محبوب ترین شما دو نفر در نزد من کسی است که چهره ای گشاده و لبی خندان دارد. و به من خوش گمان تر است.

یک موقع شما به فرزند خود می گویید: اگر نان نخری، تو را تنبیه می کنم! یک مرتبه هم می گویی: اگر نان بخری، به تو جایزه می دهم. کدام بهتر است؟ البته دومی بهتر است. و گاهی هم بچه چون شما را دوست می دارد، فرمان شما را می برد که این از همه قشنگ تر است.

یحیی و عیسی علیهما السلام هر دو پیامبر خدا بودند، ولی شیوة حضرت عیسی زیباتر و دوست داشتنی تر است. کلاس حضرت عیسی بالاتر است.

انسان گاهی خودش و اعمالش را می بیند و نگران می شود، و گاهی لطف و رحمت خداوند را می بیند و شادمان و امیدوار می شود. اگر خدا را ببینیم، قشنگ تر است.

اصلاً شاد بودن و شاد زیستن از نشانه های سلامت نفس است. و غم و اندوه و حزن از علائم بیماری است. کسانی که اندوهناک و افسرده و گرفته اند، باید خودشان را معالجه کنند. و این در غیر مواردی است که اندوه پسندیده و کمال بخش است. در این موارد حزن موافق طبیعت و همگام با کمال انسان است. مثل وقتی که انسان به خاطر گناهانش محزون باشد، یا در مصائب اولیای الهی غمگین باشد. حزن در این موارد نه تنها مذموم نیست، بلکه ممدوح شمرده شده است.

و فرزند در دار دنیا.(1)

یعنی شیعیان به نبوت پیامبر و ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام باید شاد باشند. کسانی که خدا و پیامبر و ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام را ندارند، باید زانوی غم در بغل بگیرند و غصه بخورند. از این رو امیرالمؤمنین علیه السلام یکی از اوصاف اهل تقوی را این چنین بر می شمارد:

یُبیتُ حَذِراً وَ یُصْبِحُ فَرِحاً حَذِراً لِما حُذِّرَ مِنَ الْغَفْلَةِ وَ فَرِحاً بما اَصابَ مِنَ الْفَضْلِ وَ الرَّحْمَةِ؛(2) شب را به پرهیز بگذراند و شادمانه به صبح آرد. از غفلتی که از آن پرهیزش داده اند بپرهیزد و به فضل و رحمتی که به او بخشیده اند شادمانی کند.

اهل بیت علیهم السلام به این ها نظر ندارند.

در حقیقت بازگشت غم و اندوه، به بدبینی به خدا و اهل بیت علیهم السلام است. کسی که غصة روزی را می خورد، در حقیقت سوء ظن به خدا دارد. خداوند کمِ بندگانش نمی گذارد. خدا می فرماید: به فضل و رحمت الهی شاد باشید. امر به شادی می کند.

به منزل یکی از بزرگان رفته بودم، دیدم تابلو بزرگی بالای سرش زده است که «ای دل غمین مباش که مولای ما علی است!» کسی که علی ندارد، باید از غصه دق کند.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:

فاعِلُ الخَیْرِ خَیْرٌ مِنْهُ و فاعِلُ الشَّرِّ شَرٌّ مِنْهُ؛(1) کسی که کار نیک انجام می دهد، خودش از آن کار بهتر است و انجام دهندة کار شر از آن کار بدتر است.

یعنی کسی که کار نیکی انجام می دهد، مسلم در ذات و صفاتش بیش از آن کار نیکی وجود دارد و کسی که کار بدی انجام می دهد، در ذات و صفاتش بیش آنچه انجام می دهد، بدی وجود دارد.

مؤمن بهشت می سازد و کافر جهنم. بهشت¬ساز بهتر از بهشت است و جهنم¬ساز بدتر از جهنم است. حاکمان جور از جهنم بدترند. یک گلوله آتش اند. آتش گیره و هیزم جهنم هستند. رفقای ناباب از جهنم بدترند؛ چون جهنم می سازند. باید از آن ها فرار کرد. و رفقای خوب بهشت می سازند و از بهشت برترند.

نزد آنان فرستاده می شوند و به آن ها می گویند: ما و این غلمان بهشتی مشتاق شماییم! ولی آنان برای آن سرور و کرامتی که در مجلس امام حسین علیه السلام می بینند، سر به سوی حورالعین بلند نمی کنند.(1)

که «غفار الذُّنوب؛ بخشندة گناهان» است، خدایی که «ستار العیوب؛ پوشانندة عیب ها» است، خدایی که «ملجأ الهاربین؛ پناه گریزندگان» است. آیا این با وجود این خدا، نباید شاداب و بانشاط باشیم؟!

وقتی انسان چنین خدایی دارد، چرا شاد نباشد! با وجود پیامبری که «رحمة للعالمین؛ رحمت برای همة جهانیان» است، چرا شاد نباشیم. این است که خداوند فرموده است:

اَلا اِنَّ اَوْلیاءَ اللهِ لاخَوْفٌ عَلَیْهِم وَلا هُمْ یَحْزنونَ؛(1) آگاه باشید که بر دوستان خدا نه بیمی است و نه آنان اندوهگین می شوند.

اندوه در دوستان خدا راه ندارد. جز نشاط و شادی و خرمی در وجودشان چیزی نمی یابی. چون با سرچشمة همة خوبی ها ارتباط و اتصال دارند، نه اندوهی دارند و نه خوف و ترسی.

پیدا می کند، نگران است که به آن آفت نخورد و آن را از دست ندهد.

یکی از اساتید می گفت: در نجف اشرف در کنار حرم امیرالمؤمنین علیه السلام درس می خواندیم و خوش بودیم. در کنار قبر آن حضرت شادی و سرور خوابیده است. حرم حضرت امیر علیه السلام همه سرور و بهجت است.

یک روز یک تاجر ایرانی به دیدن ما آمد. ما هم غذای بسیار ساده ای داشتیم. به من گفت: حاج آقا، من به حال شما غبطه می خورم. شما در اینجا یک زندگی دارید و با غذای بسیار ساده گذران می کنید، ولی خوش و خرم هستید و من با این که پول و ثروت فراوان دارم و همة امکانات رفاهی در اختیار من است، بدبختم. یک نمونه آن این است که من در تهران تجارت مفصلی دارم.

یک روز شخصی به من زنگ زد که صد تن پنبه دارم، شما نمی خواهید؟ گفتم: صد تن خیلی زیاد است. ده تن آن را می خواهم. با یک تلفن ده تن پنبه خریدم. بعد از چند روز قیمت پنبه دو برابر شد. از این اتفاق شب خوابم نبرد و تا صبح قدم می زدم. می گفتم: چرا نود تن بقیه را نخریدم؟!

نمی گوید در ده تن چقدر سود کرده است. اصلاً اعتنا و توجهی به آن ندارد. دنبال بقیة آن است. می گوید: چرا بیشتر از این پول گیرم نیامده است.

غم اهل دنیا غم است، شادی¬شان هم غم است. اگر سود کرده است، باز به سرش می زند که چرا بیشتر سود نکرده است. ظاهرشان فریبنده است. در باطنِ کارشان که فرو روی، می دانی چه غم های سنگینی سرِ دلشان هست.

گناهان را شست و شو می دهد و انسان را سبک و روح را آزاد می کند.

ارتباط با اهل بیت علیهم السلام موجب سرور و شادی است. همة مجالس اهل بیت شادی آفرین است. در مجالس سرورشان شادی است و در مجالس عزایشان نیز شادی نهفته است.

یکی از خاصیت های زیارت امام حسین علیه السلام هم این است که انسان پس از زیارت با دلی شاد به وطن خویش باز می گردد. و این خاصیت ارتباط با اهل بیت علیهم السلام است.

خود امام حسین علیه السلام فرمودند:

اَنَا قَتیلُ الْعَبَرةٍ قُتِلْتُ مَکْرُوباً وَ حَقیقٌ عَلَیَّ اَنْ لا یَأتینی مَکروبٌ قَطُّ اِلّا رَدَّهُ اللهُ وَ اَقْلَبَهُ اِلی اَهْلِهِ مُسْ_روراً؛(1) من کشتة گریه ام، در اندوه به شهادت رسیدم و سزاوار و شایستة خداوند است که هر اندوهگینی را که به زیارت من می آید، با دلی شاد و خوشحال به اهلش باز گرداند.

خاصیت اشک بر حضرت سید الشهدا علیه السلام و زیارت آن حضرت سرور و شادی است. خداوند چنین خواسته است.

از دنیا و پول و مقام بیرون می آید، شاد است. فیض کاشانی چه زیبا سروده است:

گفتم مرا غم تو بهتر ز شادمانی استگفتا که در ره ما غم نیز شادمان است

در غم خدا و امام زمان هزاران شادی خوابیده است. در غم آخرت شادی خوابیده است. این همان غمی است که امیرالمؤمنین علیه السلام زیبندة عاقلان دانسته است. فرمود:

العاقِلُ مَهْمُومٌ مَغمومٌ؛(1) انسان خردمند همواره اندوهناک و غمگین است.

یعنی همیشه نگران آخرت و به فکر حیات ابدی خویش است. آن دور دست ها را نگاه می کند و در فکر ساختن آیندة جاودان خویشتن است. این غم، ممدوح و پسندید و سازنده و کمال بخش است؛ در این غم هزاران شادی نهفته است.

اگر کسی اهل آخرت شد، در غم او هم شادی است. چون غمش زیربنای یک شادی ابدی و همیشگی است. یک شادی که نظیر آن را در دنیا نمی توان یافت. اگر گناه کرده ام و از گناه خود غمگین هستم، این غم شادی بخش است.

از این که از گناه ناراحت و غمگین می شوم، باید خوشحال باشم. گناه شادی ندارد. اگر از گناه کردن خوشحال باشم، این علامت سقوط من است.

می گویند: حجاج جوان های هاشمی را می کشت و از آن لذت می برد. اما دوست اهل بیت علیهم السلام از گناه ناراحت می شود و از این که از گناه ناراحت و

ص: 57

غمگین می شود، خوشحال است. غم هایی که جهت خدایی دارد، در آن کمال و شادی است.

همه را از شما می گیرند. اگر همة دنیا را هم داشته باشید، بالاخره یک روز باید بگذارید و بروید و جای دلخوش داشتن به آن نیست.

بنابراین، آیه مربوط به قارون و به خاطر شادمان بودنش به ثروت های نامشروع است.

در آیه ای دیگری چنین آمده است:

فَلْیَضْحَکُوا قَلیلاً وَلْیَبْکُوا کَثیراً؛(1) پس باید کم بخندند و بسیار بگریند.

این آیه نیز دربارة منافقین است که به مخالفت با رسول خدا بر آمدند و نه تنها خودشان در جهاد شرکت نمی کردند، بلکه مردم را تشویق می کردند که پیامبر خدا را در جنگ ها همراهی نکنند. می گفتند: «در این گرما بیرون نروید.» خداوند در پاسخ به آنان به پیامبرش می فرماید:

قُلْ نارُ جَهَنَّمَ اَشَدُّ حَرّاً لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ فَلْیَضْحَکُو قَلیلاً وَلْیَبْکُوا کَثیراً جَزاءً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ؛(2) بگو: اگر دریابند، آتش جهنم سوزان تر است. از این پس به جزای آنچه به دست می آورند، کم بخندند و بسیار بگریند.

اگر خداوند می گوید کم بخندند و زیاد گریه کنند، این دربارة منافقین است و به خاطر رفتار نفاق افکنانه آنان و آتش سوزان جهنمی است که در انتظار آنان است.

مرحوم شهید بهشتی نقل می کنند که ما در جوانی بانشاط و سرحال بودیم. استادی داشتیم که یک مقدار خشکه مقدس بود. یک روز آمد دید ما در حال شوخی و خنده و خوش و بشیم. به ما نهیب زد که چرا می خندید؟

ص: 59

مگر خدا نگفته است که «فَلْیَضْحَکوا قَلیلاً وَلْیَبکوا کَثیراً؛(1) باید کم بخندند و زیاد گریه کنند».

گفت: ما جا خوردیم که خدا در قرآن به ما فرموده است کم بخندید؟! این شد که اولین تحقیقم را در آیات قرآن و روایات روی همین موضوع شروع کردم. دیدم این آیه دربارة جهنمی هاست که باید زیاد گریه کنند و کم بخندند. کسانی که در جنگ تخلف کرده بودند و خداوند به آنان وعدة آتش داده بود.

بنابراین، اندوه پدیده ای مذموم است و باید آن را بر طرف ساخت و جای آن را به شادی سپرد. اگر غم و اندوه چیز خوبی بود، برای زدودن آن این همه ارزش گذاری نمی شد.

ص: 60

ص: 62

اِنَّ اللهَ تعالی اطَّلَعَ اِلَی الاَرْضِ فَاخْتارنا وَاخْتارَ لَنا شیعَةً یَنْ_صُرونَنا وَ یَفْرَحونَ لِفَرَحِنا وَ یَحْزَنُونَ لِحُزْنِنا و یَبْذُلُونَ اَنْفُسَهُمْ وَ اَموالَه_ُمْ فینا فَاُولِئکَ مِنّا وَ اِلَینا؛(1) به درستی که خداوند بلند مرتبه توجهی به زمین کرد و ما را برگزید و برای ما نیز پیروانی برگزید که ما را یاد می کنند و برای شادی ما شاد، و برای اندوه ما اندوهگین می شوند و جان ها و مال های خودشان را در راه ما نثار می کنند. آنان از ما و به سوی ما هستند.

وَ قَدْ اَعْطَی اللهُ مُحَمَّداً صَلَّی الله علیه و آله اَفْضَلَ مِنْ ذلکَ وَ هُوَ اَنّ الله صَلّی عَلَیه وَ اَمَرَ ملائِکَتَهُ اَنْ یُصَلُّوا عَلَیهِ وَ تَعَبَّدَ جَمیعَ خَلْقِهِ بِالصَّلاةِ عَلَیهِ اِلی یَومِ القیامَةِ؛ خداوند برتر از آن را به محمد صلی الله علیه و آله و سلم کرامت نمود؛ زیرا که خود بر او صلوات فرستاد و به فرشتگان امر فرمود که بر او صلوات فرستند و عبادت عبادت کنندگان را تا روز قیامت، در صلوات بر آن حضرت قرار داد و فرمود: اِنَّ اللهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبی یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنوا صَلُّوا عَلَیه و سَلِّمُوا تَسْلیماً؛(1) خدا و فرشتگان بر پیامبر درود می فرستند، ای کسانی که ایمان آورده اید، بر او درود فرستید و به فرمانش به خوبی گردن نهید.

و هر کس در حال حیات یا بعد از وفات آن حضرت، بر او صلوات فرستد، حق تعالی به هر صلواتی ده صلوات بر آن کس می فرستد و ده حسنه به او عطا می فرماید.

و هر کس بعد از وفات آن حضرت بر او صلوات بفرستد، آن حضرت بر او مطلع می شود و بر آن کس صلوات و سلام می فرستد، مثل صلواتی که فرستاده است.

و حق سبحانه و تعالی، دعای امت او را، در هر چه از پروردگار درخواست نمایند، موقوف می دارد و به اجابت نمی رساند، تا آن که بر آن حضرت صلوات فرستند.

فهذا اَکْبَرُ وَ اَعْظَمُ مِمّا اَعْطَی اللهُ آدَمَ؛ و این بزرگ تر و عظیم تر است از آنچه خداوند به آدم علیه السلام عطا فرمود.(2)

ص: 64

این تأسف و اندوه او را بر آن می دارد که از فرصت های آتی بیشترین بهره را برده و در صدد جبران گذشته بر آید.

از این رو اندوه برای از دست دادن فرصت ها را می توان اندوهی پسندیده انگاشت و آن را سبب رشد و کمال دانست. این است که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:

فَلْیَکُنْ سُرورکَ بِمانِلْتُ مِنْ آخِرَتِکَ وَلْیَکُنْ اَسَفُکَ عَلی ما فاتَکَ مِنها؛(1) خوشحالی تو باید از چیزی باشد که در طریق آخرت نائل شده ای و تأسف و اندوه تو باید در اموری باشد که مربوط به آخرت است و از دست داده ای.

اگر می بینیم در روایات یکی از ویژگی های مؤمن حزن بر شمرده شده است، همین حزن سازنده و تعالی بخش است. این حزن است که او را به صلاح و سداد وا می دارد. امام باقر علیه السلام فرمودند: در کتاب علی علیه السلام چنین خواندم:

اِنَّ المُؤْمِنَ یُمسی حَزیناً وَ یُصْبِحُ حَزیناً وَلا یَصْلَحُ لَهُ اِلّا ذلِکَ؛(2) اهل ایمان با حزن و اندوه شب را سپری می کنند و با حزن و اندوه روز را به پایان می آورند و چیزی صالح و سازنده تر از این برای آن ها نیست.

البته این حزن یک حزن درونی و قلبی است و در چهره و رفتار جز نشاط و شادی آشکار نخواهد شد، که امیرالمؤمنین علیه السلام در شمار نشانه های اهل ایمان فرمودند:

اَلمُؤْمِنُ بِشْرُهُ فِی وَجْهِهِ وَ حُزْنُهُ فِی قَلْبِهِ؛(3) شادمانی مؤمن در رخسار اوست و اندوهش در دل است.

ص: 66

غصه بخورد تا غم واندوه، دلش را شست و شو بدهد. تا پشیمان گردد و توبه کند و موجبات خشنودی خداوند را فراهم سازد. چنان که در روایات آمده است که کفارة برخی از گناهان غم و اندوه در زندگی است و تا انسان اندوهِ معیشت و زندگی را نخورد، گناهش بخشوده نمی شود. از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم چنین نقل شده است:

اِنَّ مِنَ الذُّنوبِ ذُنوباً لا یُکَفِّرُها صَلاةٌ وَلا صَدَقَةٌ قیلَ یا رَسُولَ اللهِ فَما یُکَفِّرُها قالَ الهُمُومُ فِی طَلَبِ المَعیشَةِ؛(1) پاره ای از گناهان است که هیچ نماز و صدقه ای کفارة آن نمی شود. پرسیدند: ای پیامبر خدا، پس کفارة آن ها چیست؟ فرمود: غم و اندوه خوردن در طلب معیشت.

شادی و خرسندی اهل ایمان به اطاعت و پیروی از فرامین خدای متعال است و غم و اندوهشان بر گناه و نافرمانی خداست. و این، جان کلام امیرالمؤمنین علیه السلام است:

سُرورُ المُؤْمِنِ بِطاعَةِ رَبِّهِ وَ حُزْنُهُ عَلی ذَنْبِهِ؛(2) سرور و شادمانی مؤمن به اطاعت پروردگار خویش است و حزن و اندوه او بر گناهش.

یعنی اگر انسان در برابر گناه پکر و ناراحت شد، معلوم می شود هنوز نور ایمان در وجودش تلألؤ دارد. ولی اگر در برابر گناه بی تفاوت ماند، در سرازیری سقوط قرار خواهد گرفت.

هرچقدر انسان در برابر گناه حساس تر و اندوهگین تر باشد، او را از گناه بیشتر محافظت می کند. در حقیقت اندوه بر گناه سد محکمی در برابر ارتکاب گناه است و این خود وسیلۀ کمال و رسیدن به سعادت جاویدان و

ص: 68

سرور و شادمانی بی پایان است. که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:

کَمْ مِنْ حَزینٍ وَفَدَ بِهِ حُزْنُهُ عَلی سُرورِ الْاَبَدِ؛(1) چه بسیارند انسان های حزین و اندوهناکی که به خاطر این حزن و اندوه، به سرور و شادمانی جاویدان دست یافتند.

روحی و معنوی است و دوش به دوش عبادت و بندگی خداوند، انسان را به اوج کمال می رساند. امام صادق علیه السلام فرمودند:

نَفس المَهْموُمِ لِظُلمِنا تَسبیحٌ وَ هَمَّهُ لَنا عِبادَةٌ؛(1) نفس کشیدن اندوهگین، به خاطر ستمی که بر ما رفته است، به منزلة تسبیح خداوند و «سبحان الله» گفتن است و اندوه او به خاطر ما عبادت است.

اگر امام علیه السلام چنین فرمودند، به این خاطر است که یاد اهل بیت و همدلی و همراهی آل الله، همسان با تسبیح و عبادت خداوند است. اصلاً ذکر و یاد آنان، یاد خداست. چنان که امام صادق علیه السلام فرمودند:

اِنّ ذِکْرَنا مِنْ ذِکْرِ اللهِ؛(2) در حقیقت یاد ما اهل بیت از یاد خداست.

و از ذکر و یاد خدا جز آرامش و اطمینان خاطر چه انتظار می رود. ارتباط معنوی و روحانی با آل الله، اتصال به دریای بی کران آرامش، و پشتوانه برای آسایش خاطر انسان است. همان گونه که اولیای الهی خوف و حزنی ندارد، کسانی هم که به آنان متصل می شوند، از این موهبت بهره مند خواهند بود.

کربلا بیشتر می شد، چهرة امام حسین علیه السلام بشاش تر و شاداب تر می گشت، این بیانگر حقیقت و باطن مصائبی است که انسان در راه خداوند متحمل می شود. این نشاط و شادابی نشأت گرفته از نزدیک شدن ملاقات با خداوند است. کسی که می خواهد به ملاقات معشوق و محبوب خود برود، چرا شاداب و شادمان نباشد؟!

امام سجاد علیه السلام فرمودند:

روز عاشورا، آن گاه که کار بر حسین بن علی بن ابی طالب شدت گرفت، دشمنان به او نگریستند و مشاهده کردند که حالات او برخلاف آنان است. چرا که هرگاه کار شدت می گرفت، رنگ صورتشان دگرگون می شد، بدنشان می لرزید و دل هایشان هراسان بود. «وَ کانَ الحُسَینُ علیه السلام وَ بَعْضُ مَنْ مَعَهُ مِنْ خَصائِصِهِ تَشْ_رِقُ اَلْوانُهُمْ وَ تَهْدَأُ جَوارِحُهُمْ وَ تَسْکُنُ نُفُوسُهُمْ؛ و امام حسین علیه السلام و برخی از یاران او رنگ چهرشان می درخشید، اعضا و جوارحشان آرام و جان هایشان از آرامشی خاص برخوردار بود.»

برخی از دشمنان به یکدیگر می گفتند: «اُنْظُرُوا لایُبالی بِالمَوْتِ؛ بنگرید که چگونه باکی از مرگ ندارد.»(1)

مگر شب عاشورا، امام حسین علیه السلام از قاسم بن حسن نپرسید مرگ در نزد تو چگونه است؟ قاسم چه جواب داد؟ پاسخ داد: «اَحْلی مِنَ الْعَسَلِ؛(2) مرگ در کام من از عسل شیرین تر است.»

آدمی وقتی در راه خدا امتحان می دهد و سرافراز بیرون می آید و رضایت

ص: 71

خدا را می بیند، هر چند طبیعت و بدن انسان در فشار و آزار و اذیت باشد، ولی جنبة روحی انسان خوشحال و شادمان است. از این که امانت را به صاحب آن برگردانده است و خشنودی خدا را فراهم ساخته است، از یک رضایت خاطری برخوردار است. بنابراین، بلا و مصیبت، با نشاط و شادی قابل جمع است. از یک بعد می توان خوشحال بود و از بُعد دیگر در بلا و گرفتاری.

اِلهی رِضاً بِقَضائِکَ لا مَعْبُودَ سِواکَ؛(1) خداوندا، به قضای تو خشنودم، معبودی جز تو نیست!

و این رضایت و خشنودی، در چهره اش نمایان است. این شور و شوق را هم در اصحاب امام حسین علیه السلام به خوبی می توان مشاهده کرد. از شوخی هایشان در شب عاشورا، از سبقت گرفتنشان از یکدیگر برای رفتن به میدان نبرد، و از شوق و اشتیاقشان به شهادت.

زن_ده ک_دام است ب_ر ه_وشیارآن که بمیرد ب_ه سر کوی یار

اگر لذت نمی بردند و کیف نمی کردند، این چنین نشاط و شور و اشتیاق در آنان نمایان نمی شد.

لذت بخش نیست؟ کسی که به این مرحله رسیده و این حقیقت را درک کرده است، چرا شور و نشاط و شادی نداشته باشد؟! اگر غیر از این باشد، جای تعجب است.

چرا حضرت امیر علیه السلام وقتی شمشیر زهرآلود به فرق مبارکشان اصابت می کند، می فرمایند: «فُزْتُ وَ رَبِّ الْکَعبَةِ؛(1) به پروردگار کعبه رستگارم شد.» چون لحظة لقای خداوند نزدیک شده و زمینة آزادی از زندان دنیا فراهم گشته است.

بر عکس اهل بیت علیهم السلام که هنگام مرگ و ملاقات خدا خوشحال بودند، دشمنانشان در هول و اضطراب به سر می بردند؛ چون در همان هنگام، آتش دوزخ و فرشتگان عذاب را احساس می کردند.

بنابراین، ممکن است اولیای الهی از جنبة خَلقی، یا به خاطر فراق احبه و دوستانشان ناراحت باشند و حتی گریه کنند، ولی جنبة روحی و درونی و ذاتشان از ملاقات با خدا خوشحال و خرسند است.

اگر به ما فرموده اند در حزن اهل بیت علیهم السلام محزون باشیم، این به خاطر همراهی با جنبة خَلقی و بشری آنان است. و دیگر این که ادب اقتضا می کند که با مصیبت زده با روی خندان و شاد برخورد نکنیم، بلکه با حالت تأثر از مصیبت با صاحب مصیبت همدردی کنیم و تسلای خاطر او باشیم.

علی قتلی الطفوف»، یعنی اشک و افسوس بر کشتگان کربلا نامیده است. معمولاً بزرگان ما در روایت تاریخ کربلا به آن استناد می کنند. ایشان در مقدمة کتاب «لهوف» می فرماید:

اگر ما در دنیا نبودیم و اهل دنیا رسم و عادتشان بر این نبود که در مصائب باید گریه و عزاداری کنند، و اگر نبود امتثال امر و دستور سنت و کتاب که باید در چنین مواردی لباس عزا و مصیبت بپوشیم، از آن جهت که پیشوایان هدایت ما، توسط ارباب ضلالت و گمراهی به فیض شهادت نائل آمده اند و سیاه پوشی ما به خاطر تأسف از دست دادن این سعادت بزرگ و دریغ و افسوس از نائل نشدن به چنین شهادتی است، جا داشت که در مقابل این نعمت بزرگ و وصال به حق، لباس های شادی و سرور بر تن کنیم و شادمانی نماییم.

ولی چون در پوشش لباس مصیبت و عزا، رضایت و خشنودی حضرت حق و رضایت و علاقة بندگان نیکوکار و صالح نهفته است، پس جامة ماتم به تن می کنیم و با فروریختن اشک های چشم انس و عادت می یابیم.

یکی می گفت: رفتم به یکی از گردان ها سربزنم، دیدم همة بچه های گردان نشسته اند و دارند گریه می کنند. گفتم چرا؟ گفتند: بنا بود ما برای عملیات برویم، متأسفانه گردان دیگری را به جای ما فرستاده اند. از این باب ناراحت بودند و گریه می کردند که توفیق حضور در عملیات و فیض شهادت از آنان گرفته شده بود.

البته اهل دنیا این مطالب را درک نمی کنند، شاید هم حمل بر بی عقلی و دیوانگی کنند؛ چون خودشان از اسم مرگ فرار می کنند.

مطلب سید بن طاووس را کلاس اهل دنیا درک نمی کنند، بسیاری هم به سید بن طاووس ایراد کرده اند که این چه حرفی است که زده است.

مگر ندیدید که برخی از خانواده های شهدا می گفتند: به ما تسلیت نگویید، به ما تبریک بگویید! اگر خانوادة شهیدی رشد کرد و گفت به ما تبریک بگویید، این بد است؟

مگر امام راحل در پیام های خود برای شهدا، هم تسلیت نمی گفتند و هم تبریک؟! این از دو جهت و دو بعد بود. از این جهت که آنان را از دست دادیم، تسلیت می گفتند. و از آن جهت که مقام شامخ شهادت نایل شده بودند، تبریک می گفتند.

بنابراین، در مصائب اهل بیت علیهم السلام از جنبة خلقی و ظاهری باید محزون بود.

پیامبر خدا را دیدم که داشت جان می داد و از چشمان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم اشک فرو می ریخت. آن¬گاه فرمودند:

تَدْمَعُ الْعَیْنُ وَ یَحْزَنُ الْقَلْبُ وَلا نَقُولُ اِلّا ما یَرْضی رَبُّنا وَ اِنَّا بِکَ یا اِبراهیمُ لَمَحْزونُونَ؛(1) چشم اشک می ریزد و دل غمین می گردد، ولی جز به آنچه پروردگارم راضی است، سخنی بر زبان جاری نمی کنم. و ای ابراهیم، حقیقتاً ما برای تو اندوهناکیم.

البته این بر اساس فطرت و خلقت انسان است که در فراق عزیزان خودش محزون می شود. و پیامبر هم بر اساس همان جنبة خَلقی و بشری و مردمی خود، در از دست دادن ابراهیم عزیزش محزون می شود. و این حزن به نارضایتی پروردگار نمی انجامد.

این طبیعی است که انسان در مصائبی که به او وارد می شود محزون شود؛ به خصوص مصیبت از دست دادن عزیزانش. و این براساس عاطفه و رأفتی است که خداوند در وجود انسان قرار داده است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم که آکنده از رأفت و مهر و عاطفة انسانی است، باید هم در مرگ خردسالش اشک بریزد و غمگین باشد. و آنچه تسلای دل پیامبر خداست، زودگذر بودن دنیا و ملحق شدن به گذشتگان است. چنان که خود خطاب به فرزند خردسالشان، ابراهیم که در حال جان کندن بود فرمودند:

لَوْلا اَنَّ الماضِیَ فَرَطُ الْباقی وَ اَنَّ الآخِرَ لاحِقٌ بِالأوَّلِ لَحَزِنّا عَلَیْک یا إبراهیمُ؛(2) اگر نه این بود که درگذشته پیشاهنگ باقیمانده است و فرد بعدی به نخستین می رسد، ما ای ابراهیم، بر مرگ تو سخت

ص: 77

اندوهگین می بودیم.

یعنی چون دیدار ما با تو نزدیک است و به زودی به تو ملحق می شویم، این خاطر ما را تسلا می دهد. وگرنه بر ما سخت می گذشت.

بنابراین، اندوهی که به خاطر مصائب طبیعی برای انسان پدید می آید، بر اساس فطرت و طبیعت انسانی است. نه تنها ناپسند نیست، بلکه نشانة وجود احساس و عاطفه است.

ص: 80

مَنْ نَفَّسَ عَنْ مُؤمِنٍ کُرْبَةً نَفَّسَ اللهُ عَنْهُ کُرَبَ الآخِرَةِ وَ خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ ثَلَجَ الفُؤاد؛(1) هرکسی اندوه مؤمنی را برطرف سازد، خداوند اندوه آخرت را از او برطرف سازد و با دلی شادمان و آرام از قبر خویش خارج شود.

مَنْ کَثُرَ هَمُّهُ سَقِمَ بَدَنُهُ؛(1) هر که غصه اش افزون شود، جسمش بیمار گردد.

بنابراین، حزن و اندوه ناپسند و بیجا جز ویرانگری برای جسم و جان چیزی به همراه ندارد. از این رو نه تنها به آن توصیه نشده که باید در صدد علاج آن برآمده و سرور و شادمانی را جایگزین آن کرد تا به آرامش فکر و انبساط خاطر دست یافته و از فشارها روحی و ویرانی جسم رهایی یابیم.

کسانی که با حزن و اندوه خو گرفته اند و آن را به عنوان مونس خود برگزیده اند، در معرض سقوط قرار خواهند گرفت، که انس و دوستی با حزن و اندوه، انس و دوستی با یک دیو ویرانگر است. این است که نبی اکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

تَعَوَّذوا بِاللهِ مِنْ حُبِّ الحُزْنِ؛(2) از دوست داشتن حزن و انس با آن به خدا پناه برید.

دنیا همانند لجنزاری است که انسان هر بیشتر به سوی آن برود، بیشتر در آن فرو می رود و نجات از آن مشکل تر می شود. رغبت و تعلق خاطر به دنیا، انسان را فریفته، دلبسته و وابسته به خود می کند و هر روز بر نگرانی های او افزوده می شود.

نگران است که مبادا تعلقات دنیوی او از دستش برود و یا به خواسته ها و آمال و آرزوهای دنیایی اش دست نیابد. از این رو رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم رغبت و تعلق خاطر به دنیا را از عوامل افزوده شدن غم و اندوه انسان بر شمرده اند و راحت جسم و جان را در گروه بی تعلقی به دنیا بیان فرموده اند:

الرَّغْبَةُ فِی الدُّنیا تَکْثِرُ الَهمَّ وَ الحُزْنَ وَ الزُّهْدُ فِی الدُّنیا یُریحُ الْقَلْبَ وَ الْبَدَنَ؛(1) علاقمندی به دنیا آشفتگی خاطر و اندوه و غم را می افزاید و زهد و بی رغبتی به دنیا، جان و جسم را راحتی می بخشد.

که کفارة آن ها باشد، موجود نباشد، خداوند او را گرفتار پریشانی و اندوه می کند تا کفارة گناهان او باشد.

در روایتی دیگر نیز از امام صادق علیه السلام چنین آمده است:

اِنَّ الْه_َمَّ لَیَذْهَبُ بِذُنُوبِ المْ_ُسلِمِ؛(1) غم و اندوه گناهان مسلمان را از بین می برد.

بعد فرموده اند:

اِذا تَوالَتْ الهُمُومُ فَعَلیکَ بِلا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلّا بِاللهِ؛(1) هنگامی که اندوه ها پی در پی به تو هجوم آوردند، بر تو باد به ذکر «لا حَولَ وَلا قُوَّةَ اِلّا بِالله».

عَجِبْتُ لِمَنْ اغْتَمَّ کَیْفَ لایَفْزَعُ اِلیٰ قَوْلِهِ تَعالیٰ «لاٰ اِلهَ اِلّا اَنْتَ سُبْحانَکَ اِنّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمینَ» فَاِنّی سَمِعْتُ اللهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ بِعَقَبِها «فَاسْتَجَبنا لَهُ وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کَذٰلِکَ نُنْجِی الْم_ُؤْمِنینَ»؛(1) در شگفتم از کسی که اندوه او را فرا گرفته، و با این حال چگونه به این فرمودة خدای عزوجل پناه نمی برد: «لا اِلهَ اِلّا اَنْتَ سُبْحانَکَ اِنّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمینَ». که شنیدم خدای عزّ و جَلّ به دنبال آن می فرماید: «درخواستش را برآوردیم و از اندوه نجاتش دادیم و اهل ایمان را این چنین می رهانیم.

هَمّی وَ اکْشِفْ غَمّی یا اللهُ الواحِدُ الاَحَدُ الصَّمَدُ الّذی لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُوّاً اَحَدٌ اِعْصِمْنی وَ طَهِّرْنی وَ اذْهَبْ بِبَلِیَّتی؛(1) ای گشایندۀ اندوه و ای زدایندۀ غم، ای بخشندۀ دنیا و آخرت و مهربان هر دو! اندوهم را بگشای و غمم را رفع کن! ای خدای یگانه، ای یکتای بی نیازی که فرزند نیاورده و فرزند نبوده و احدی همتای او نیست! نگهم دار و پاکم کن و بلایم را ببر!

همچنین آیة الکرسی و معوذتین را بخوان.

* و نیز روایت شده است که برای رفع غم و اندوه این دعا را صد مرتبه در سجده می خوانی:

یا حَیُّ یا قَیُّومُ یا لا اِلهَ اِلّا اَنْتَ بِرَحْمَتِکَ اَسْتَغیثُ فَاکْفِنی ما اَهَمَّنی وَلا تَکِلْنی إلی نَفْسی؛(2) ای زندۀ پاینده، ای کسی که معبود حقی جز تو نیست! به رحمتت استغاثه دارم. آنچه را مهمّ من است، کفایتم کن و مرا به خودم وا مگذار!

وقتی آثار خواندن حدیث کسا بر شمرده می شود، یکی هم زدوده شدن غم است:

ما ذُکِرَ خَبَرُنا هذا فی مَحْفِلٍ مِنْ مَحافِلِ اَهْلِ الاَرْضِ وَ فیهِ جَمْعٌ مِنْ شیعَتنا وَ مُحِبّینا وَ فیهمْ مَهْمُومٌ اِلّا وَ فَرَّجَ اللهُ هَمَّهُ وَلا مَغْمُومٌ اِلّا وَ کَشَفَ اللهُ غَمَّهُ؛(1) این خبر ما در مجلسی از مجالس اهل زمین که در آن از شیعیان و دوستان ما جمع باشند و در میانشان کسی دارای غم و اندوهی باشد ذکر نمی شود، مگر این که خداوند غم و اندوه او را برطرف می نماید.

شده بود که یکی از آن جملات این است:

عَجِبْتُ لِمَنْ اَیْقَنَ بِالْقَدَرِ کَیْفَ یَحْزَنُ؛(1) در شگفتم چگونه کسی به تقدیر ایمان دارد و اندوهگین می شود.

کسی که دل به خداوند می بندد، تسلیم امر او می شود و همۀ نگرانی ها، پریشان خاطری ها و تنگدلی های او برطرف می شود. در زیارت امیرالمؤمنین علیه السلام می خوانیم:

رَضینا عَنِ اللهِ قَضاءَهُ وَ سَلَّمْنا للهِ اَمْرَهُ؛(2) ما به قضای خدا راضی و نسبت به فرمانش تسلیمیم.

راضی بودن به آنچه خداوند برای انسان مقدر ساخته، آنچنان اوج و بلندی دارد که انسان را به قلۀ اطاعت خداوند می رساند. امام صادق علیه السلام می فرمایند:

رَأْسُ کُلِّ طاعَةٍ الرِّضا بِما صَنَعَ اللهُ اِلَی الْعَبْدِ فیما اَحَبَّ وَ فیما کَرِهَ؛(3) سرآمد اطاعت خداوند، راضی بودن به چیزی است که خداوند دربارۀ بنده اش مقرر کرده است؛ چه آن چیز برای بنده خوشایند باشد و یا ناخوشایند.

از ویژگی های اهل ایمان این است که در برابر قضا و خواست الهی راضی و خشنود باشد. اگر کسی در برابر قضای الهی در غم و اندوه فرو رود، نشانة آن است که هنوز از ایمانی عمیق و پایدار برخوردار نیست. اگر ایمانی عمیق و مستحکم داشت. در برابر حوادث روزگار و قضا و قدر الهی تسلیم و راضی و خشنود می شد و تن به غم و اندوه نمی داد. بنابراین، اگر

ص: 91

اندوهگین شد، به خاطر ضعف ایمان است و حق اوست که اندوهگین شود. امام موسی بن جعفر علیه السلام از این راز پرده برداشته، می فرمایند:

مَنِ اغْتَمَّ کانَ لِلْغَمِّ اَهْلاً فَینْبَغی لِلْمُؤْمِنِ اَنْ یَکونَ بِاللهِ وَ بِما صَنَعَ راضیاً؛(1) هرکس در برابر حوادث و پیشامدها غمگین و اندوهناک گردد، معلوم می شود که اهل غم و اندوه است. مؤمن باید در برابر قضا و خواست الهی راضی و خشنود باشد.

حکمت و مصلحت است.

وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی الله فَاِنَّ الله عزیزٌ حکیمٌ؛(1) و هر کس بر خدا توکل کند، باید بداند که حقیقتاً خداوند شکست ناپذیر حکیم است.

اصلاً حقیقت توکل همین است که انسان با وجود خدا و تکیه بر او هیچ نگرانی، از هیچ چیز نداشته باشد، که تکیه گاهی چون خداوند بزرگ دارد. امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمودند:

مَنْ اَرادَ اَنْ یَکونَ اَقوی النّاسِ فَلْیَتَوَکَّلْ عَلَی اللهِ؛(2) کسی که می خواهد از همۀ مردم نیرومندتر باشد، باید بر خدا توکل کند.

خداوند به حضرت داود علیه السلام وحی فرمود: «هرکس از بندگانم به من تمسک نماید و به مردم تکیه نکند و واقعاً در نیت و دل خود این گونه باشد، اگر تمام اهل زمین و آسمان و آنچه مابین آن هاست، بخواهد به او مکر و حیله کنند، نمی توانند دربارۀ او کاری بکنند و من برای او راه رهایی و نجات از آن ها قرار می دهم.»(3)

بنابراین، کسی که بر خداوند توکل می کند، نباید از چیزی ترس و واهمه ای داشته باشد و نگران و مضطرب شود، چرا که خداوند پشتیبان اوست. و این حقیقتی است که امام صادق علیه السلام دربارۀ اندازه و حقیقت توکل به آن تصریح فرموده اند.

[حَدُّ التَّوَکُّلْ] اَنْ لا تَخافَ اَحَداً اِلّا الله؛(4) حد و حقیقت توکل این است از هیچ کس جز خدا نترسی.

ص: 94

کسی که به این حد از توکل دست یابد، به یکی از ارکان مهم ایمان دست یافته است. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:

الایمانُ لَهُ اَرْکانٌ اَرْبَعَةٌ التَّوکُّلُ عَلَی اللهِ وَ تَفْویضُ الاَمْرِ اِلَی اللهِ وَ الرِّضا بِقَضاءِ اللهِ وَ التَّسلیمِ لِأَمْرِ اللهِ؛(1) ایمان داری چهار رکن است: توکل به خدا، واگذاری کارها به خدا، راضی بودن به قضای خدا و تسلیم در برابر امر خدا.

در حقیقت توکل به خداوند دروازۀ ورود به ایمان کامل است. وقتی انسان به خدا توکل کرد و آثار و برکات آن را مشاهده نمود و دید که خداوند در هیچ امری او را رها نمی سازد و امورش را به سامان می رساند، همۀ امورش را به او واگذار می کند و به هر آنچه خداوند برایش مقدر کند، راضی و خشنود می شود و به مرحلۀ از تسلیم می رسد و حقیقت بندگی را در می یابد که همة کمالات در آن نهفته است.

طهارت و پاکیزگی باطن است. از این روست که در شریعت ما به نظافت و پاکیزگی و زیبایی و آراستگی بسیار اهمیت داده شد. و مراعات نکردن نظافت را موجب فقر و اندوه و گرفتگی روح می داند. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:

النَّظیفُ مِنَ الثیابِ یُذْهِبُ الهَمَّ وَ الحَزَنَ؛(1) جامۀ پاکیزه غم و اندوه را می زداید.

یادآور که تخم چشم هایت بر گونه هایت فرو ریخته و مفاصل تو از یکدیگر گسسته و کرم ها از گوشت تو می خورند و پوسیدگی خود را به خاطر آور و این که از دنیا بریده و کوتاه دستی، که این کار تو را به عمل وا می دارد و از حرص و آزمندی نسبت به دنیا باز می دارد.

اللهُ لَهُ مِنْ ذلِکَ السُّرورِ لُطْفاً فَإذا نَزَلَتْ بِهِ نائِبَةٌ جَرَی إلَیْها کَالْماء فِی انْحدارِهِ حَتّی یَطْرُدَها عَنْهُ کَما تُطْرَدُ غَریبَةُ الاِبِلِ؛(1) سوگند به کسی که شنوایی او آوازها و فریادها را احاطه نموده است، هر کس دلی را شاد و مسرور کند، خداوند از آن سرور، لطف و مهری برایش بیافریند، که هرگاه مصیبت و اندوهی به او برسد، آن لطف همانند آبِ در نشیب به سوی آن اندوه سرازیر گردد تا مصیبت را از او دور سازد، همان طور که ساربان، شتر غریب را از گلة شتران دور می نمایند.

این لطف الهی که بر اثر شاد کردن دلی پدید آمده است، اندوه و مصیبت را از انسان دور می سازد.

لَیْسَ مِنَ الاَدَبِ اِظهارُ الْفَرَحِ عِنْدَ المَحزونِ؛(1) شادمانی کردن در حضور شخص اندوهگین، از ادب دور است.

یعنی نباید جلو کسی که مصیبت زده و داغدیده است، شادی کرد. این بی ادبی است. اهل دنیا گرفتار پول و مقام اند و غم دنیا را می خورند و اهل ایمان هم گرفتار غفلت و گناه هستند و غمگین اند. باید یک مقدار از این فضا بیرون آمد و در وادی شادمانی قدم گذارد و شاکر نعمت های خدا بود. همیشه نباید نواقص و کمبودها را دید.

اهل دنیا ماتم زده بودند و امامان ما قلبشان به خدا متصل است و اولیای الهی اند و خوف و اندوهی در آنان راه ندارند و در نهایت سرور و شادی هستند. اما برای این که شادی های خودشان را ظاهر کنند، در اینجا ظرفیت نیست. امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند:

اِنّی لَمِنْ قَوْمٍ ... قُلُوبُهُمْ فِی الجَنانِ وَ اَجْسادُهُمْ فِی الْعَمَلِ؛(2) من از آن قومی هستم که قلب هایشان در بهشت است و بدن هاشان در کار و کوشش.

که رزمندگان عملیات می کردند، همه شاد بودند. در انتظار شهادت به سر می بردند. و چون می دانستند شهید می شوند، شاد بودند. دلیل آن هم کنده شدن از دنیا بود. ملاقات خداوند سرور آفرین و شادی بخش است. امام صادق علیه السلام فرمودند:

لِلصّائِمِ فَرْحَتانِ فَرْحَةٌ عِنْدَ اِفْطارِهِ وَ فَرْحَةٌ عِنْدَ لِقاءِ رَبَّهِ؛(1) برای روزه دار دو شادی و خوشحالی است؛ یک شادی در وقت افطارش و شادی دیگر هنگام ملاقات با پروردگارش.

حقیقت شادمانی را در ملاقات انسان مؤمن با خداوند می توان یافت. در حقیقت همة آرزوهای او در همین ملاقات نهفته است. تصور کنید کسی در یک لحظه به همة آرزوهایش نائل شود، چه حالی به او دست می دهد! شادمان تر از آن حالت یافت نمی شود.

در آن وجود ندارد. یک راحتی محض و خالص و کامل.

یکی از ویژگی های مهم زیارت پیشوایان دین، رفع غم و اندوه است. ارتباط با سرّ عالم وجود و خلیفة خداوند در روی زمین، می تواند غبار غم از دل و جان آدمی بزداید. این است که در آثار زیارت رهبران الهی این اثر را نیز ذکر فرموده اند. چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دربارۀ امام رضا علیه السلام فرمودند:

ما زارَها مَکرُوبٌ اِلّا نَفَّسَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ کَرْبَهُ؛(1) هیچ غم زده ای او را زیارت نمی کند، مگر آن که خدای عزوجل غبار غم را از خاطرش برطرف سازد.

در باب زیارت امام حسین علیه السلام نیز روایات متعدد آمده است که یکی از آثار زیارت قبر شریف آن حضرت، برطرف شدن غم و اندوه است. راوی می گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمودند:

اِنَّ اِلی جانِبِکُمْ قَبْراً ما اَتاهُ مَکْروبٌ اِلّا نَفَّسَ اللهُ کُرْبَتَهُ وَ قَضی حاجَتَهُ؛(2) در طرف شما قبری است که هیچ حزین و اندوهگینی آن را زیارت نمی کند، مگر آن که حق تعالی حزن و اندوهش را برطرف کرده و حاجتش را روا می سازد.

در روایتی دیگر نیز فرمودند:

اِنّ الحسینَ قُتِلَ مَکرُوباً وَ حَقیقٌ عَلَی اللهِ اَنْ لایَأتیهِ مَکْرُوبٌ اِلّا رَدَّهُ اللهُ مَ_سْرُوراً؛(3) امام حسین علیه السلام با حالی حزین و اندوه کشته شد. بر خداوند سزاوار است که هیچ اندوهگینی به زیارت آن حضرت نرود، مگر آن که حق تعالی وی را مسرور و شادمان به اهلش برگرداند.

ص: 102

ص: 104

ص: 106

اِنَّ فِی الجَنَّةَ داراً یُقالُ لَها دارُ الْفَرَح ِلا یَدْخُلُها اِلّا مَنْ فَرَّحَ الصِّبیانَ؛(1) در بهشت خانه ای است که به آن خانۀ شادی گفته می شود، جز کسی که کودکان را شاد کرده باشد، وارد آن خانه نمی شود.

او را دیدم که با دلی خسته و با جانی شکسته، بر زمین افتاده است. از حال او پرسیدم، گفت: «در شب معراج پیامبر اسلام، بر تخت خود نشسته بودم و به تعظیم آن حضرت نپرداختم. و آن طور که باید تکریم نکردم و به این عقوبت مبتلا شدم. تو شفیع من شو و از حضرتِ حق عفو مرا درخواست کن».

من در درگاه احدیت، بسیار تضرع کردم و بخشش او را درخواست نمودم. از جانب رب الارباب خطاب رسید:

«به او بگو: اگر مغفرتِ لغزش و عفو گناه خود را می خواهی، بر حبیب من صلوات بفرست تا به مقام اکرام خود برگردی.»

من جریان را به آن فرشته گفتم و او بر شما صلوات فرستاد. به برکت آن بال اقبال و کرامت او رویید و از مرکز خاک به محیط افلاک پرواز کرد و به محل قرب رسید.(1)

اِنَّ هذِهِ القُلوبَ تَمَلُّ کما تَمَلُّ الأَبدانُ فابْتَغوا لَها طَرائِفَ الْحِکَمْ؛(1) این دل ها همانند بدن ها خسته و افسرده می شوند و نیازمند استراحت اند. در این حال نکته های زیبا و نشاط انگیز برای آن ها انتخاب کنید.

با حکمت های تازه و تأمل در آن ها باید اسباب نشاط و سرور و شادی دل ها را فراهم کرد و کدورت و ملامت را از آن زدود.

دلی که افسرده و خسته است، نشاط کار و تلاش و حرکت های الهی از او گرفته خواهد شد. بنابراین، باید زمینه را برای نشاط و شادی دل ها فراهم ساخت.

فردی، نشاط خانوادگی و نشاط اجتماعی همه مورد توجه اسلام و پیشوایان ما بوده است.

آن دلش آرام می گیرد و به زندگی امیدوار می گردد و با نشاط بیشتری به امور زندگی می پردازد. این حقیقتی است که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم به آن توصیه نموده اند:

قَوْلَ الرَّجُلِ لِلْمَرأَةِ اِنّی اُحِبُّکَ لا یَذْهَبُ مِنْ قَلْبِها اَبَداً؛(1) مردی که به همسرش بگوید: دوستت دارم، این سخن هرگز از قلبش بیرون نخواهد رفت.

بنابراین، اگر خواهان یک زندگی با نشاط و سرزنده هستیم، باید این سفارش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را جدی بگیریم. معلوم نیست خداوند در این جملة «دوستت دارم» چه چیزی قرار داده که به قلب انسان می نشیند و او را به وجد می آورد. امید است محبوب خدا و پیامبر و ائمه علیهم السلام قرار گیریم و این جمله «دوستت دارم» را از آنان بشنویم که گمان نمی کنم لذتی بالاتر از آن باشد.

سَکَنٌ لَه_ُم؛(1) از اموال آن ها صدقه ای بگیر، تا به وسیلة آن، آن ها را پاک سازی و پرورش دهی. و به (هنگام گرفتن) به آن ها دعا کن، که دعای تو، مایة آرامش آن هاست.

این در حقیقت یک قدردانی از تلاش و انجام وظیفه است که مایۀ آرامش و دلگرمی خواهد بود.

بنابراین، وقتی خانم شما در منزل زحمت می کشد، غذا تهیه می کند، به نظافت لباس ها و منزل می پردازد، جا دارد که از او تشکر و قدردانی کنید. همچنین وقتی مرد از سر کار به منزل بر می گردد و وسائل و نیازهای منزل را تهیه می کند، به جاست که از او تشکر کرد و قدردان زحمات او بود که این خود به زندگی صفا و صمیمیت و نشاط می بخشد.

گرفته شده است، بسیار خشنود و خرسند می شوند. و خرسندی آنان از فضیلت های ارزشمندی است که آثار و برکات زیادی را در پی خواهد داشت. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

مَنْ دَخَلَ السُّوقَ فَاشْتَری تُحْفَةً فَحَمَلها اِلی عیالِهِ کانَ کَحامِلِ صَدَقَةٍ اِلی قَوْمٍ مَحاوِیجَ وَلْیَبْدَأْ بِالْإناثِ قَبْلَ الذُّکُورِ فَاِنَّ مَنْ فَرَّحَ ابنَتَهُ فَکَاَنَّما اَعْتَقَ رَقَبَةً مِنْ وُلْدِ اسماعیلَ وَ مَنْ اَقَرَّ بَعینِ ابْنٍ فَکَاَنَّما بَکیٰ مِنْ خَشْیةِ اللهِ وَ مَنْ بَکیٰ مِنْ خَشْیَةِ اللهِ اَدْخَلَهُ اللهُ جناتِ النَّعیمِ؛(1) هر کس وارد بازار شود و هدیه ای بخرد و آن را برای خانواده اش ببرد، مانند کسی است که صدقه ای را برای گروهی نیازمند می برد، و باید پیش از پسران از دختران آغاز کند. بی گمان هر کس دخترش را شاد کند، گویا برده ای از فرزندان اسماعیل را آزاد کرده است، و هر کس چشم پسری را روشن کند، گویا از ترس خداوند گریسته است، و هر کس از ترس خداوند بگرید، خداوند او را وارد بهشت های پر نعمت کند.

ساوُوا بَیْنَ اَوْلادِکُمْ فِی الْعَطِیَّةِ فَلَوْ کُنْتُ مُفَضِّلاً اَحَداً لَفَضَّلْتُ النِّساءَ؛(1) در بخشش میان فرزندان خویش مساوات و عدالت را رعایت کنید. من اگر کسی را برتری دادم، زنان را برتری دادم.

زنان در احساسات و عواطف و در اظهار مهر و عطوفت نیازمندتر از مردان اند. از این رو عنایت ویژه ای به پاسخ گفتن به این نیاز عاطفی است و بر همین اساس بر این مطلب تأکید شده است. رسول گرامی صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

ما مِنْ رَجُلٍ یُدْخِلُ فَرْحَةً عَلی امرأَةٍ بَیْنَهُ وَ بَیْنَها حُرْمَةٌ اِلَّا فَرَّحَهُ الله تعالی یَوْمَ القیامَةِ؛(2) هرکس زنی از محارم خود را شاد کند، خداوند روز قیامت او را شادمان خواهد کرد.

محبت آمیز داشت. و آنان چقدر از محبت های پیامبر خوشحال و خرسند می شدند. دست های محبت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم همواره بر سر کودکان گسترده بود؛ چنان که در روایت آمده است:

کانَ النَّبیُّ اِذا اَصْبَحَ مَسَحَ عَلی رُؤُوسِ وُلْدِهِ وَ وَلْدِ وُلْدِهِ؛(1) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم پیوسته صبحگاهان دست مهر و محبت بر سر فرزندان و نوه های خویش می کشید.

و با این کار مهر و لطف خویش را نثار کودکان می کرد و آنان را خوشحال و خشنود می ساخت. پیامبر نه تنها به کودکان خود، بلکه به همۀ کودکان مهر می ورزید و آنان مورد لطف و محبت خود قرار می داد. از اَنس بن مالک چنین نقل شده است:

اِنَّ النَّبیَّ کانَ یَزُورُ الْانصارَ وَ یُسَلِّم عَلی صِبْیانِهِمْ وَ یَمْسَحُ رُؤُوسَهُمْ؛(2) پیامبر به دیدار انصار می رفت، به کودکانشان سلام می کرد و بر سرِ آنان دست می کشید.

انس و الفت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم با کودکان چنان آنان را از محبت های پیامبر خشنود و خرسند می کرد، که یک وقتی آن حضرت از مسافرت برگشتند و وارد مدینه شدند. بچه ها به استقبالشان آمدند و دور آن حضرت را گرفتند و گفتند: یا رسول الله، دوست داریم شما ما را در بغل بگیرید. پیامبر هم همه را یکی یکی در آغوش گرفتند و اسباب خوشحالی و رضایت خاطر آنان را فراهم ساختند. برخی از آنان وقتی

ص: 116

بزرگ شدند، افتخار می کردند که در آغوش پیامبر رفته اند.(1)

و فراتر از این، برای خوشحال کردن کودکان با آنان بازی می کرد.

پیامبر گرامی اسلام دربارۀ محبت و شاد کردن کودکان سفارش نموده و می فرمودند:

مَنْ کانَ عِنْدَه صَبِیٌّ فَلْیُتَصابَ لَهُ؛(1) کسی که کودکی نزد اوست، باید با او کودکی کند.

انسان باید خودش را در موقعیت کودکان قرار دهد و با آنان بازی کند و اسباب سرور و شادمانی آنان را فراهم کند.

دوم را به خاطر آن که وقتی وارد خانۀ یتیمان شدم، آن ها گریه می کردند. خواستم زمانی که خارج می شوم، آنان هم سیر شده باشند و هم خندان. (1)

خاطری آرام می رساند و در آخرت موجب خشنودی و سرور و شادمانی او می گردد.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: خداوند در شب معراج بهشت و جهنم را به من نشان داد. بر در یکی از درهای بهشت چنین نوشته شده بود:

لِکُلِّ شَیْءٍ حیلَةٌ وَ حیلَةُ السُّرُورِ فِی الآخِرَةِ اَرْبَعُ خِصالٍ مَسْحُ رُؤُسِ الْیَتامیٰ وَ التَّعَطُّفُ عَلَی الْاَرامِلِ وَ السَّعْیُ فِی حَوائِجِ الْم_ُؤْمِنینَ وَ التَّفَقُّدُ لِلْفُقَراءِ وَ الْم_َساکینَ؛(1) برای دستیابی به هر چیزی باید تدبیری اندیشید و برای دستیابی به شادمانی در آخرت چهار خصلت و ویژگی لازم است؛ دست محبت بر سر یتیمان کشیدن، رسیدگی و عطوفت نسبت به بی سرپرستان، تلاش برای برآوردن نیازهای اهل ا یمان و تفقد و دلجویی از فقرا و نیازمندان.

و نیز فرمودند:

اِنَّ فِی الجَنَّةَ داراً یُقالُ لَها دارُ الْفَرَح ِلا یَدْخُلُها اِلّا مَنْ فَرَّحَ الصِّبیانَ؛(2) در بهشت خانه ای است که به آن خانۀ شادی گفته می شود، جز کسی که کودکان را شاد کرده باشد، وارد آن خانه نمی شود.

اطمینان خاطری می بخشد که همة نگرانی ها و ترس ها و دلهره ها را از او دور می سازد و بهجت و نشاط و فرح و امید و آرامش را در دل می نشاند. امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند عزوجل به داوود علیه السلام چنین وحی فرمود:

یا داودُ بی فَافْرَحْ وَبِذِکری فَتَلَذَّذ وَ بِمُناجاتی فَتَنَعَّمْ؛(1) ای داوود، به من شادمان باش و با یاد من لذت ببر و با مناجات من بهره مند شود!

این است که امام سجاد علیه السلام در مناجاتش با خدا، از هر لذتی به غیر ذکر او طلب بخشش می¬کند:

وَ اَسْتَغْفِرُکَ مِنْ کُلِّ لَذَّةٍ بِغَیْرِ ذِکْرِکَ … وَ مِنْ کُلِّ سُرورٍ بِغَیْرِ قُرْبِکَ؛(2) خداوندا، از هر لذتی به غیر یاد تو … و از هر سرور و نشاطی جز مقام قرب تو استغفار می¬کنم.

قدرت الهی هیچ اند. هر چه آنان درجة استحکام در برابر زلزله را بالا می برند، خداوند هم درجة ریشتر را بالا می برد. هیچ یک از پیشرفت ها نمی تواند جلو قضا و قدر الهی را بگیرد. نمی توانند جلو باد و طوفان و زلزله را بگیرند.

حیوانات پیش از زلزله، از وقوع آن باخبر می شوند، ولی این انسان با همة دانش و ادعا، هنوز نتوانسته است وقوع آن را پیش بینی کند. هنوز به اندازة درک و فهم حیوانات نمی تواند وقوع زلزله را بفهمد. گاوها قبل از وقوع زلزله به تلاطم می افتند. همه را بر هم می ریزند.

ادعای قدرت های غربی خیالاتِ پوشالی است و طبلشان توخالی است. یک ویروس می آید و همه را به هم می ریزد. این ها مال ضعف و ناتوانی بشر است.

الایمانَ وَ اَیَّدَهُمْ بِروحٍ مِنْهُ وَ یُدْخِلُهُمْ جَنّاتٍ تَجری مِنْ تَحْتِهَا الاَنْهارَ خالِدینَ فیها رَضِیَ اللهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ اُولئکَ حِزْبُ اللهِ اَلا اِنَّ حِزْبَ اللهِ هُمُ المُفْلِحونَ؛(1) قومی را نیابی که به خدا و روز بازپسین ایمان داشته باشند و کسانی را که با خدا و رسولش مخالفت کرده اند دوست بدارند، هر چند پدرانشان یا پسرانشان یا برادرانشان یا عشیرة آنان باشند. در دل این هاست که خدا ایمان را نوشته و آن ها را با روحی از جانب خود تأیید کرده است. و آنان را به بهشت هایی که از زیر درختان آن جوی هایی روان است در می آورد؛ همیشه در آنجا ماندگارند؛ خدا از ایشان خشنود و آن ها از او خشنودند. اینان اند حزب خدا. آری، حزب خداست که رستگاران اند.

کسانی که روابطشان بر اساس خداست، نه بر اساس مادیت، و زندگی شان خدا محور است، داخل در حزب خدا و رستگارند.

خواص دریا را به خود می گیرد.

انسان وقتی به هستی مطلق پیوند خورد، همة آثار و برکات او را دارد. ولی اگر جدا افتاد، بی خاصیت می شود و در موضع هلاکت و نابودی قرار می گیرد.

می شوند. الاغ تسلیم است و بار می برد، معصیت نمی کند، سوء نیت ندارد.

می خواهید غم و غصه برود، گلایه ها و شکایت ها برود، باید به منبع لایزال الهی و به دریای کمال مطلق متصل شویم. این قطره باید به دریا وصل شود.

قطره ها همه باید به همان سرچشمه ای که از آن جدا شده اند برگردند و گرنه در معرض نابودی قرار می گیرند.

ما سال ها مقیم درِ یار بوده ایمو اندر حریم محرمِ اسرار بوده ایم

ما شعاع تجلی حق بوده ایم. از آنجا آمده ایم. تا حق را نبینیم و درون ما و روح و جانمان جمال الهی را مشاهده نکند، غنچة وجودمان شکوفا نمی شود. و تا شکوفا نشود، در غم و اندوه و قبض است. از حزن و اندوه بیرون نمی آید، جز این که جمال الهی را ببیند. وقتی جمال خدا را دید، نمایندة خدا که وجه الله و آیینة تمام نمای خداوند است را تماشا کرد، شکفته می شود و همة غم و غصه ها می رود و نشاط و شادمانی جای آن را می گیرد.

اولیای خدا وجه الله شده اند. یعنی از خودشان بیرون آمده اند و فقط خدا را نشان می دهند. یعنی هر کس این را ببیند، وجه الله را مشاهده کرده است.

دل اگر خداشناسی همه در رخ علی بین

به علی شناختم من به خدا قسم خدا را

جرم بسیار بزرگ را مرتکب شد. بر اثر نفرین پدر فلج شد. جوان به محضر امیرالمؤمنین علیه السلام متوسل شد. حضرت این دعا را به او آموختند و آن جوان با خواندن این دعا شفا یافت. لذا به دعای مشلول معروف شده است.

در این دعا خداوند را با نام های او می خوانیم. اسم اعظم خداوند در این دعاست. یکی از فرازهایی که در این دعا می خوانیم این است:

یا شَفیقُ یا رَفیقُ فُکَّنی مِنْ حَلَقِ المَضیقِ وَ اصْرِفْ عَنّی کُلَّ هَمٍّ وَ غَمٍّ وَ ضیقٍ؛(1) ای خدای مهربان، ای رفیق بندگان، مرا از زنجیرهای سخت حوادث رهایی ده و غم و اندوه و تنگدستی مرا تمام بر طرف کن.

اگر با خدا رفیق شدیم، از همة تنگناها، از همة غم و غصه ها و ناراحتی ها بیرون آمده ایم. دعای بسیار زیبایی است.

گسترده است. خدایی که دست عطوفت و رحمتش به سوی بندگان گشاده است.

در روایت آمده است که جبرئیل این دعا را از آسمان برای پیامبر به عنوان هدیه آورد. و هنگام آوردن شاد و خندان بود. و آن را از گنج های عرش خداوند بر شمرده است.(1) متن دعا این است:

یَا مَنْ أَظْهَرَ الْ_جَمِیلَ وَ سَتَرَ الْقَبِیحَ یَا مَنْ لَمْ یُؤَاخِذْ بِالْ_جَرِیرَةِ وَ لَمْ یَهْتِکِ السِّتْرَ یَا عَظِیمَ الْعَفْوِ یَا حَسَنَ التَّجَاوُزِ یَا وَاسِعَ الْ_مَغْفِرَةِ یَا بَاسِطَ الْیَدَیْنِ بِالرَّحْمَةِ یَا صَاحِبَ کُلِّ نَجْوَی وَ مُنْتَهَی کُلِّ شَکْوَی یَا کَرِیمَ الصَّفْحِ یَا عَظِیمَ الْمَنِّ یَا مُبْتَدِئاً بِالنِّعَمِ قَبْلَ اسْتِحْقَاقِهَا یَا رَبَّنَا وَ یَا سَیِّدَنَا وَ یَا مَوْلَانَا وَ یَا غَایَةَ رَغْبَتِنَا أَسْأَلُکَ یَا اللهُ أَنْ لَا تُشَوِّهَ خَلْقِی بِالنَّار؛ ای خدایی که زیبایی را آشکار و زشتی را پنهان می سازی! ای خدایی که به گناه مؤاخذه نمی کنی و پردۀ گنهکاران را نمی دری! ای صاحب عفو بزرگ! ای خدایی که از بدان به نیکویی در می گذری! ای کسی که مغفرت و آمرزشت بسیار و گسترده است! ای خدایی که دست هایت به لطف و رحمت گشوده است! ای آن که از هر راز نهان آگهی! و ای پناه و مرجع همۀ شکوه ها! ای کریمی که از روی مهر از گناه در می گذری! ای کسی که منتی بزرگ بر بندگانت داری! ای خدایی که بدون سابقۀ استحقاق نعمت هایت را ارزانی داشتی! ای پروردگار و ای سید ما، ای آقای ما، ای منتهای مطلوب ما! ای خدا، از تو درخواست می کنم که خِلقت مرا با آتش، زشت و قبیح نگردانی!

اگر انسان با چنین خدایی رفیق شود، نانش در روغن است. در ناز و

ص: 129

نعمت و لطف و رحمت خدای خویش غوطه ور می شود و سر تا پا نشاط و شادمانی است.

بشارت بزرگی است. البته اولیای خدا درجه و مراتب دارند. هر اندازه ولایت اهل بیت علیهم السلام در انسان بالاتر باشد، به همان نسبت تحت ولایت خداوند است. پیوند با خدا و اهل بیت علیهم السلام ، انسان را ولی خدا می کند.

کنم. و همة شما فقیرید، مگر کسی که من او را غنی و بی نیاز سازم. و همة شما گناهکارید، مگر کسی که من او را از سقوط در ورطة گناه نگاه دارم.

و در جایی دیگر نیز آمده است:

کُلُّکُمْ هالِکٌ اِلّا مَنْ اَنْجَیتُ؛(1) همة شما در ورطة هلاکت هستید، مگرکسی که من او را نجات بدهم.

خلاصه این که همة ما گمراهیم، همة ما فقیریم، همة ما گناهکاریم و همه در ورطة هلاکتیم. هر چه عیب و نقص است در ماست. فقط خداوند است که کمبود نقصان ما را برطرف و جبران می کند.

امیرالمؤمنین علیه السلام در مسجد کوفه، چه زیبا با خدای خویش مناجات کرده است:

مَولایَ یا مَولایَ اَنْتَ الْغَنِیُّ وَ اَنَا الْفَقیرُ وَ هَلْ یَرْحَمُ الفَقیرَ اِلّا الْغَنی ... مَولایَ یا مَولایَ اَنْتَ الحَیُّ وَ اَنَا الْمیِّتُ وَ هَلْ یَرْحَمُ المَیِّتَ اِلّا الحَیُّ؛(2) ای مولای من، ای مولای من! تویی بی نیاز، و من فقیر؛ و آیا در حق فقیری محتاج جز غنی بی نیاز، چه کسی ترحم خواهد کرد؟ ... ای آقای من، ای آقای من! تویی زندة ابدی و من مردة بی روح؛ و آیا در حق مرده ای بی روح جز زندة ابدی، چه کسی ترحم خواهد کرد؟

میت یعنی هیچ ندارد. این که فرمود «اَنَا المَیِّتُ»، نه این که بعداً میت هستم، بلکه الآن هم میت هستم. اگر درک نمی کنیم، حرف دیگری است. خداوند

ص: 132

به پیامبرش می فرماید: «اِنَّکَ مَیِّتٌ وَ اِنَّهُم مَیِّتونَ؛(1) یعنی همین الآن میت هستی وگرنه می فرمود: «اِنَّکَ سَیَمُوتُ؛ تو بعداً خواهی مرد.»

حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم دربارة حضرت امیر علیه السلام فرمودند:

مَنْ ارادَ اَنْ یَنْظُرَ الی مَیِّتٍ یَمْشی فَلْیَنْظُرْ اِلی عَلِیِّ بْنِ ابی طالب علیه السلام؛(2) کسی که می خواهد به مرده ای که راه می رود نگاه کند، به علی بن ابی طالب علیه السلام بنگرد.

این فرمایش پیامبر بیان همین حقیقت است که همه در پیشگاه خدا مرده ایم و هیچ نداریم. مهم درک این حقیقت است. امیرالمؤمنین علیه السلام به این حقیقت رسیده است. یعنی در پیشگاه خداوند به درجة موت رسیده و خودش را هیچ نمی بیند.

هر چه هست قدرت و لطف و حول و قوه و فعل خداوند است. منتها اهل معرفت این مطلب را درک می کنند و ما درک نمی کنیم. برای خودمان یک استقلال معتقدیم. و همین اسباب سقوط ماست.

انسان را به خودش می شناساند. فقر و مسکنت و بی چارگی اش را برایش بیان می کند و بعد چاره را پیوند با خداوند معرفی می کند.

به عارفی گفتند: به چه مقام و مرتبه ای رسیده ای؟ پرسید: بالاترین مقام چیست؟ گفتند: مثلاً سلطنت و پادشاهی. پرسید: بالاتر از آن چیست؟ گفتند: هیچ. گفت: من در همان مقام هستم. من از الآن هیچ ام.

هر پست و مقامی را در دنیا در نظر بگیرید، هیچ است. از الآن بروید در همان منصب. همة کسانی که در دنیا منصبی دارند، آخر کار هیچ اند.

نردبان این جهان ما و منی است

لاجرم آن کس که بالاتر نشست

عاقبت این نردبان افتادنی است

استخوانش سخت تر خواهد شکست

اگر تاریخ سلاطین را بخوانید، می بینید که سلاطین به خاطر حفظ سلطنت خود هر جنایتی مرتکب می شدند. اگر بچه های سلطان هوس تاج و تخت پدرشان را می کردند، لحظه ای به آنان مهلت داده نمی شد. چه بسیار سلاطینی که بچه های خود را کشتند و چشم های آنان را از حدقه بیرون کشیدند، مبادا هوس تاج و تخت کنند. سلطنت شخص نمی شناسد، همین سلطانی که کسی را نمی شناسد، اسیر محبت یک غلام بود.

گفت: من هیچ چیز ندارم، عنایت و لطف شما مرا به اینجا رسانده است. می خواهم فراموش نکنم که من یک چوپان هیچ چیز ندار بوده ام. مولانا چه زیبا می گوید:

از منی بودی منی را واگذارای ایاز آن پوستین را یاد آر

بگیریم. باید از آنان آبرو بگیریم. در زیارت عاشورا می خوانیم:

اَلّلهُمَّ اجْعَلْنی عِنْدَکَ وَجیهاً بِالحُسَینِ علیه السلام فِی الدُّنیا وَ الآخِرَة؛ خداوندا، مرا به واسطة حضرت امام حسین علیه السلام نزد خود در دو عالم وجیه و آبرومند گردان!

یعنی خدایا، ما بی آبرو هستیم، اما به امام حسین علیه السلام آبرو پیدا می کنیم. خدایا، من صفر هستم. یک عدد کنار من بگذار و مرا آبرومند و ارزشمند کن.

وقتی عدد آمد، صفر قیمتی می شود. هر چه صفر انسان بیشتر باشد، ارزشمند تر و آبرومندتر می شود. اگر به اولیای الهی وصل شدیم، هر چه فقرمان زیادتر باشد، درجه مان بالاتر می رود. راه بندگی این است که به فقر و عجز و جهل خودمان اذعان و اعتراف کنیم. ولی ما راه را عوضی می رویم. به دنبال یال و کوپال و شانه کشیدن و تکبر ورزیدنیم. فقط از راه بندگی و اظهار عجز و نیستی است که به عظمت می رسیم. به قول وحدت کرمانشاهی:

خیز و رو آور به معراج یقین

نیستی معراج مردان خداست

بی براق و رفرف و روح الامین

نیست معراج حقیقت غیر از این

بزرگان می فرمود: در دستگاه خدا اگر خودت را بگیری، ولت می کنند و اگر خودت را ول کردی، می گیرندت. و این حرف قشنگی است.

شیطان خودش را گرفت. گفت من از آتشم، من بهترم. همین شد که او را رها کردند. اما حضرت آدم از در اعتراف و اقرار به گناه وارد شد و خداوند او را خلیفة خودش قرار داد.

اَمَّنْ یُجیبُ المُضْطَرَّ اِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْاَرْضِ؛(1) یا کیست آن کس که درمانده را _ چون وی را بخواند _ اجابت می کند و گرفتاری را بر طرف می گرداند و شما را جانشینان این زمین قرار می دهد!

یعنی اگر مضطر شدی، نمایندة خدا می شوی. راه آن اضطرار و دست خالی شدن است.

خود اهل بیت علیهم السلام شده است. از این رو اگر با سلمان هم پیوند برقرار کنی، مثل این است که با اهل بیت علیهم السلام پیوند زده ای. این است که امیرالمؤمنین علیه السلام دربارة سلمان به ابوذر فرمودند:

یا اَباذَرّ اِنَّ سَلْمانَ بابُ اللهِ فِی الاَرْضِ مَنْ عَرَفَهُ کانَ مُؤمِناً وَ مَنْ اَنْکَرَهُ کانَ کافراً؛(1) ای اباذر، بی گمان سلمان باب خداوند در زمین است. کسی که او را به حقیقت شناخت، اهل ایمان است و کسی که مقام و منزلت او را انکار کرد، کافر است.

اعتقاد و پذیرش سلمان، به منزلة پذیرش اهل بیت علیهم السلام است؛ چون او آینه ای است که آنان را نشان می دهد.

اگر لطف خدا و اهل بیت علیهم السلام نباشد، هیچ نداریم. این دست ولایت است که ما را نگاه می دارد. امام موسی بن جعفر علیه السلام می فرمایند:

اِنَّ اللهَ تَبارک و تعالی أَ یَّدَ المُؤْمِنَ بِرُوحٍ مِنْهُ؛ خدای تبارک و تعالی مؤمن را به وسیلة روحی از خود تأیید می کنند. سپس فرمودند: نَحْنُ نُؤَیِّدُ الرُّوحَ بِالطّاعَةِ وَ الْعَمِلِ لَهُ؛(2) ما اهل بیت آن روح را به وسیلة طاعت خدا و عمل برای او تأیید می کنیم.

روح ایمان و تقوی و پرهیزکاری به وسیلة اهل بیت علیهم السلام و امام زمان تأیید می شود. این چراغ ها اگر به جریان برق وصل شود، روشن می شود و ارزش دارد. باید در ولایت اهل بیت علیهم السلام ذوب شد و تسلیم اوامر آنان بود. اگر غیر از این باشد، ارزشی ندارد. مگر زبیر منا اهل البیت نبود؟! وقتی در برابر اهل بیت علیهم السلام ایستاد، کشته شد. باید به خدا پناه برد که دست از دامان

ص: 139

اهل بیت علیهم السلام بر نداریم. پول و مقام و شهرت بت است. بت ها را باید شکست. باید به حقیقت تکیه داشت، به اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم .

خداوندا، بر معرفت و ولایت و محبت ما نسبت به اهل بیت علیهم السلام بیفزای!

ص: 140

ص: 142

اَفْضَلُ الاَعمالِ بَعْدَ الصَّلاةِ اِدْخالُ السُّرورِ فی قَلْبِ المُؤْمِنِ بِما لا اِثْمَ فِیهِ؛(1) برترین اعمال بعد از نماز، ایجاد سرور و شادمانی در دل مؤمن است، به چیزی که در آن گناه نباشد.

نصیبشان خواهد شد. و این زمانی روشن می شود که ارزش و درخشش نور صلوات را در قیامت مشاهده خواهند کرد.

علاوه بر از دست دادن فضیلت بزرگی که با ذکر صلوات می توانستند به دست آورند، فضایی که با این ذکر شریف معطر و نورانی نشود، بوی تعفن به خود خواهد گرفت. از جابر بن عبدالله انصاری روایت شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

گروهی که در مجلسی جمع شوند و از آن مجلس متفرق گردند و بر من صلوات نفرستند، متفرق خواهند شد با بوی بدی که از بوی مردار گندیده تر باشد.(1)

سعی کنید در هر مجلسی که وارد می شوید، حتماً آن مجلس را به ذکر شریف صلوات معطر کنید و فضای آن را نورانی گردانید، تا از حسرت روز قیامت مصون و محفوظ بمانید.

ملاقات ما اشتیاق دارد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

مَنْ اَحَبَّ لِقاءَ اللهِ اَحَبَّ اللهُ لِقائَهُ وَ مَنْ کَرِهَ لِقاءَ اللهِ کَرِهَ اللهُ لِقائَهُ؛(1) هر که دوستدار لقا و دیدار خداوند باشد، خداوند دوستدار دیدار اوست و هر کس دیدار خدا را ناخوش دارد، خدا نیز دیدار او را ناخوش دارد.

اگر دل از دنیا کنده باشیم، دوستدار ملاقات خدا هستیم، ولی اگر هنوز دلی به دنیا داریم، از این که به دیدار خدا برویم ناخوشایندیم. خدا می گوید: بیا پهلوی من. می گوییم: ما زن و بچه داریم، ملک و خانه و ماشین و پول داریم، چگونه این ها را رها کنیم و بیاییم؟! این¬ها را بیشتر از خدا دوست داریم. موقع مردن اهل بیت علیهم السلام می گویند: بیا پهلوی ما. می گوید: نمی آیم.

یک حرفی زدیم، اشتباه شده است. ما آمادگی نداریم.

در حال احتضار بود که دید یک فرشته ای آمد و به عزرائیل گفت: حضرت امیر می فرماید: چند سال دیگر به این آقا مهلت بده. ولی وقتی می خواست برود، رو به این شخص کرد و گفت: حیف که نفهمیدی؟! حضرت را در خماری و پکری گذاردی. آغوش حضرت امیر به روی شما باز بود.

امیرالمؤمنین علیه السلام همه چیز ماست. هم پدر است، هم مادر و هم اولاد و همسر. همة خوبی ها آنجاست. در روایت آمده است که امیرالمؤمنین علیه السلام موقع جان دادن دوستانشان، به آنان بشارت می دهد و می فرماید:

یا وَلِیَّ اللهِ اَبْشِرْ اَنَا عَلِیُّ بْنِ ابی طالب الّذی کُنْتَ تُحِبُّهُ اَما لَاَ نْفَعُنَّکَ؛(1) ای ولی خدا، بر تو بشارت باد! من علی بن ابی طالب هستم که او را دوست داشتی. آگاه باش که البته خیر و نیکی به تو می رسانم و از وجود من بهره مند خواهی شد.

می فرماید: من برای تو از مال و زن و فرزند و دنیا بهترم.

انسان ممکن است مال فراوانی داشته باشد، در عین حال به آن مال دلبسته نباشد و در دنیا زهد بورزد. و نیز ممکن است مال و ثروتی نداشته باشد، ولی دلبستة به دنیا باشد. دلبستگی و پایبندی به دنیا بد است. در دعایی که از امام صادق علیه السلام به ما رسیده است، چنین می خوانیم:

وَارزُقنی مِنَ الدُّنیا و زَهِّدْنی فیها وَلا تَزْوِها عَنّی وَ رَغْبَتی فیها یا رَحمانُ؛(1) و از دنیا روزی ام ده و مرا بدان بی رغبتم کن و آن را از من دور مگردان، در حالی که رغبت من در آن باشد، ای خدای بخشنده!

یعنی چنان نباشد که دنیا را از من بگیری و رغبت من به دنیا باشد، بلکه دنیا را به من بده و رغبتم را بگیر که در آن زهد بورزم.

از این رو بزرگان فرموده اند: زهد این نیست که چیزی نداشته باشی، زهد این است که چیزی مالک تو نباشد. هر چه داری باید مملوک شما باشد و بتوانی راحت آن را بدهی. به راحتی دیون الهی خود را بپردازی.

چرا برخی از افراد وقتی می خواهند حقوق واجب خود را بپردازند و خمس و زکات بدهند، انگار می خواهند جان بدهند. ما هر چه داریم مال اهل بیت علیهم السلام است. خیلی به ما لطف کرده اند و گفته اند یک پنجم آن را بدهید. کسی که حاضر نیست یک پنجم از مازاد بر هزینه های زندگی اش را بدهد، چگونه می خواهد جان بدهد و در آغوش اهل بیت علیهم السلام برود.

باید با مال حلال و طیب به دیدار خدا برویم. شعار ندهیم. زهد این نیست که چیزی نداشته باشیم. همه چیز داشته باش، فقط دلبستة به آن نباش. مگر حضرت سلیمان ملک و پادشاهی نداشت؟ مگر حضرت یوسف

ص: 148

عزیز مصر نبود؟ مگر پیامبر و امامان ما نداشتند؟ مگر حضرت خدیجه نداشت؟ مهم این است که سوار بر مال باشیم و صاحب اختیار آن، نه این که مال دنیا سوار بر ما باشد.

فاتَکُمْ وَلا تَفْرَحوا بِما آتاکُمْ؛(1) فَمَنْ لَمْ یَأسِ عَلَی الماضی وَ لَمْ یَفْرَحْ بِالآتی فَقَدْ اَخَذَ بِالزُّهْدِِ؛(2) تمامی زهد بین دو کلمه قرار گرفته است. خدای تعالی فرمود: «تا بر آنچه از دست شما رفته، اندوهگین نشوید و به سبب آنچه به شما داده است، شادمانی نکنید.» بنابراین، هر کس بر گذشته اش ناراحت نباشد و به آینده اش شادمان نگردد، زهد را درک نموده است.

حقیقت زهد بی اعتنایی به گذشته و آینده است. یعنی ترک وابستگی ها و اسارت ها در چنگال گذشته و آینده. از آنچه خداوند به شما داده است، خوشحال نشوید، که یک روزی آن را از شما می گیرد. بعضی را می بینم که وقتی یک مقدار حقوقشان زیاد می شود، در پوست خود نمی گنجند.

یک نفر می گفت: وقتی افراد می روند حقوقشان را از بانک می گیرند، من از چهره شان می فهمم که حقوقشان اضافه شده، یا کم شده است.

با ده هزار تومان کم و زیاد شدن، روحیه عوض می شود. این چنین شخصی اسیر ده هزار تومان است. اگر به شما دادند، نباید خوشحال شوید و اگر از شما گرفتند، ناراحت و پکر نشوید. اگر کسی به این مرحله رسید و مال دنیا برایش این قدر بی اهمیت شد، همیشه خوش است.

برسند. اگر به من دکتر و مهندس نگویند چه می شود؟ بزرگی فقط مال خداست. خدا می گوید: هر کس می خواهد بزرگ شود و به دنبال بزرگی است، او را به زمین خواهم زد. پیامبر خدا فرمودند:

یَقُولُ اللهُ الْکِبریاءُ رِدائی وَ الْعَظَمَةُ اِزاری فَمَنْ نازَعَنی فی واحِدٍ مِنْهُما اَلْقَیْتُهُ فی جَهَنَّمُ؛(1) خداوند می فرماید: بزرگی زیبندة من است و عظمت از آن من. بنابراین، هر کس در یکی از این دو با من در ستیزد، او را در جهنم افکنم.

در حدیث آمده است که حضرت آدم علیه السلام دید ملائکه دارند شیطان را با پس گردنی می برند. خندید و در دلش گفت: حق توست! به زبان هم نیاورد. خطاب شد: ای آدم، چرا خندیدی و به حقارت نگریستی؟ حواست جمع باشد! اگر یک بار دیگر این خطور به ذهنت بیاید، جای تو را با شیطان عوض می کنم.(2) یعنی یک امتحان دیگری می آورم که مردود شوی. اگر چیزی هم می بینی، عبرت بگیر. نه این که بگویی من کارم درست است و این آقا زمین خورده است.

مرحوم شیخ عبدالکریم حامد می فرمود: یک نفر خاطرخواه کسی شده بود. می گفت: معشوق من، محبوب من! اتفاقاً طرف افتاد و مرد. او هم یقة خودش را چاک می کرد، موهایش را می کند، به سر و صورت خود می زد. یک نفر به او گفت: چرا با خودت چنین می کنی؟! گفت: معشوق و محبوب و همه چیزم رفت. آن شخص به او گفت: خاک بر سرت! گفت چرا؟ پاسخ داد: چرا رفتی رفیق مردنی برای خودت انتخاب کردی؟ برو دنبال یک رفیقی بگرد که نمیرد و همه جا به درد انسان بخورد. کسانی که دنیا را به عنوان محبوب خود بر می گزینند، به همین سرنوشت دچارند.

یکی از نام های خدا رفیق است. در دعای مشلول می خوانیم: «یا رَفیق و یا شَفیق!» بهترین رفیق و خیرخواه ترین و ماندگارترین رفیق و غنی ترین رفیق خداوند است. هر کس با خداوند رفیق شد، هیچ نگرانی به او راه پیدا نمی کند، بلکه همیشه سرخوش و سرحال است.

کسانی که دنیا را به عنوان رفیق و همدم و تنها امید خود برگزیده اند، در خسران و خطر سقوط قرار دارند و همة حزن و اندوه دنیا به آنان هجوم خواهد آورد. چون در ماهیت دنیا و دنیاداری حزن و اندوه پیچیده شده است. امیرالمؤمنین علیه السلام چه زیبا فرموده اند:

مَنْ عَرَفَ الدُّنیا لَمْ یَحْزَنْ عَلی ما اَصابَهُ؛(1) هر کس دنیا را بشناسد، بر آنچه به او رسد، اندوهناک نگردد.

یعنی ناگواری ها و مصائب دنیا در او تأثیر سوء نمی گذارد، چون به پستی و بی ارزشی دنیا پی برده است و می داند پایدار نیست و به زودی از دست

ص: 152

می رود. بنابراین، اگر چیزی از دنیا را از دست داد، ناراحت و اندوهگین نمی شود. وقتی بداند که دنیا محل گذر است و ماندگار نیست، و اگر هم در این دنیا به ابتلایی گرفتار شد، خداوند آن را تلافی خواهد نمود و پاداش جاویدانی در انتظار اوست، بر گرفتاری و مصیبت ها هم ناراحت و غمگین نمی شود.

ما اَصِفُ داراً اَوَّلُها عَناءٌ وَ آخِرُها فَناءٌ فِی حَلالِها حِسابٌ وَ فی حَرامِها عِقابٌ مَنِ اسْتَغْنی فیها فُتِنَ وَ مَنِ افْتَقَرَ فیها حَزِنَ وَ مَنْ ساعاها فاتَتْهُ وَ مَنْ قَعَدَ عَنْها واتَتْهُ وَ مَنْ اَبْصَ_رَ بِها بَصَّ_رَتْهُ وَ مَنْ اَبْصَ_رَ اِلَیها اَعْمَتْهُ؛(1) چگونه خانه ای را وصف کنم که اولش مشقت و پایانش نیستی است. در حلالش حساب و در حرامش عقاب است. هر که در آن بی نیاز شود، طغیان می کند و هر که محتاج شود، غمگین گردد. هر که دنبالش رود، آن را از دست می دهد و هر که ترکش گوید، به دنبال او آید. هر کس به آن بینایی جوید، بینایی گیرد و هر کس به آن چشم بدوزد، کور گردد.

دنیا را به سایه تشبیه کرده اند؛ اگر از آن فرار کنی، به دنبالت می آید و اگر به طرفش بروی، به آن نمی رسی. و امام صادق علیه السلام چه زیبا این حقیقت را بیان فرموده اند:

فاِنَّ الدُّنیا خَلَقَها اللهُ تَعالی بِمَنْزِلَةِ ظِلِّکَ اِنْ طَلَبْتَهُ اَتْعَبَکَ وَلا تَلْحَقُهُ اَبَداً وَ اِنْ تَرَکْتَهُ تَبِعَکَ وَ اَنْتَ مُسْتَریحٌ؛(2) حقیقت این است که خداوند دنیا را به منزلة سایة شما آفریده است. اگر به دنبال آن بروی، تو را به رنج و زحمت می اندازد و هرگز به او نخواهی رسید. و اگر آن را ترک گفتی و پشت به آن نمودی، تو را همراهی خواهد کرد و زندگی راحتی خواهی داشت.

خواهد شد. امام صادق علیه السلام از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم چنین روایت می کند:

اِنَّ اللهَ جَلَّ جَلالُهُ اَوْحی اِلَی الدُّنیا اَنْ اَتْعِبی مَنْ خَدَمَکَ وَ اَخْدِمی مَنْ رَفَضَکَ؛(1) به راستی خدای جل جلاله به دنیا وحی فرمود که هرکس به تو خدمت می کند، او را در رنج افکن و هر کس تو را رها می کند، خدمتگزارش باشد.

این فرمان یک فرمان تکوینی است. طبیعت دنیا چنین اقتضا می کند. هرکس دنیا را رها کند، دنیا خادم او می شود. مقام و ثروت و شهرت در برابرش صف می کشند، ولی او به همة این ها بی میل است. و در برابر آن، اگر کسی به سراغ دنیا رفت و در طلبش روز و شب تلاش کرد، دنیا او را تحت فشار قرار می دهد و به رنج و زحمت می اندازد. و در حقیقت به نوکر دنیا مبدل می شود.

حضرت امام راحل بعد از فوت آیت الله بروجردی، برای ایشان ختمی نگرفتند. حتی احتیاط کردند و در تشییع جنازة ایشان هم شرکت نکردند، مبادا مطرح شوند. با این که از شاگردان مبرز آیت الله بروجردی بودند. این یعنی گریز از دنیا و مقام و شهرت. با این حال، چقدر به ایشان التماس کردند و ایشان را در فشار قرار دادند تا اجازه دادند رسالة احکام ایشان چاپ شود.

کسانی که به دنبال دنیا هستند، دنیا داغشان می کند و جگرشان را می سوزاند.

ص: 155

به شوهرم بخشیدم. یهودی هم گفت: من هم مسلمان شدم و این خانه را به زنم بخشیدم.(1)

شادکردن یک سگ این قدر آثار دارد. حتی غلام هم این را می فهمد که اگر دلی را شاد کند _ حتی اگر یک سگ باشد _ دلش شاد می شود.

وقتی شادکردن یک سگ این قدر برکات داشته باشد، شاد کردن یک مؤمن، یک فامیل، یک دوست و یک انسان چقدر می تواند کارساز باشد!

شادکردن خیر تولید می کند. تا می توانید گره از کار دیگران بگشایید و آنان را شاد کنید. هر وقت دیدید غم و اندوه به دلتان هجوم آورد، بگردید ببینید کجا می توانید یک دلی را شاد کنید تا غم و اندوهتان برود.

و مهربانی کرد و میزبانی نمود. چون مرگ آن مشرک فرا رسید، خداوند به او الهام کرد که به عزت و جلالم سوگند، اگر برای تو در بهشت محلی بود، تو را در آنجا ساکن می گردانیدم، ولیکن بهشت بر مشرک حرام شده است. اما ای آتش، او را بترسان، لکن نسوزان و آزارش مرسان و در بامدادان و شامگاه روزی او می رسد. سائل پرسید: از بهشت؟ فرمود: از هر کجا که خدا بخواهد.(1)

که در راه خدا استقامت ورزند، فرشتگان بر آنان نازل می شود و حامل بشارت بهشت و رفع غم و اندوه و ترس و نگرانی برای آنان هستند.

اِنَّ الَّذینَ قالوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ المَلائِکَةُ اَلّا تَخافوا وَلا تَحزَنوا وَ اَبْشِروا بِالجَنَّةِ الَّتی کُنْتُمْ تُوعَدونَ؛(1) در حقیقت کسانی که گفتند: پروردگار ما خداست، سپس ایستادگی کردند، فرشتگان بر آنان فرود می آیند و می گویند: هان، بیم مدارید و غمین مباشید و به بهشتی که وعده یافته بودید، شاد باشید.

استقامت در راه، یکی از رمزهای بزرگ موفقیت است. کسانی که می گویند: «ربّنا الله؛ پروردگار ما فقط خداست»، شرط نایل آمدنشان به مراتب بلند کمال، استقامت ورزیدن در این اعتقاد است. وگرنه همه می گویند: «ربّنا الله». افراد بی دین و توده ای و کمونیست هم هرگاه در بحرانی گیر بیفتند، مثلاً هواپیما در آسمان نقص فنی پیدا کند، یا کشتی در دریا دستخوش طوفان سهمگین شود، همه می گویند: خدا. استقامت مهم است!

یکی از علما می فرمود: زمانی ما برای سفری سوار کشتی شدیم. کشتی ما دچار بحران طوفان شد و همه را متلاطم کرد. افراد زیادی از کشورهای مختلف در آن کشتی بودند. هر کس به زبان خودش از صمیم قلب می گفت: «یا الله».

از کشتی که پیاده شدیم، دیدیم دوباره به همان خلاف کاری های پیش از بحران باز گشتند. به بعضی از آن ها گفتم: شما یک ساعت پیش منقطع الی الله بودید و «ربنا الله» می گفتید. چه طور شد که دوباره به کارهای خلاف

ص: 159

خود باز گشتید؟! گفتند: آن وقت گیر افتاده بودیم، الآن که رها شدیم، کاری با خدا نداریم. همان چیزی که قرآن هم آن را یادآوری کرده است:

فَاِذا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُ اللهَ مُخلِصینَ لَهُ الدّینَ فَلَمّا نَجّاهُم اِلَی الْبَرِّ اِذا هُمْ یُشْرِکونَ؛(1) و هنگامی که بر کشتی سوار می شدند، خدا را پاکدلانه می خوانند، ولی چون به سوی خشکی رساند و نجاتشان داد، به ناگاه شرک می ورزند.

«رَبُّنا الله» مهم نیست. این را هر فرقه و گروهی می گوید. اصلاً اگر نگوید و در خط توحید نیایند، در باز نمی شود. وقتی در باز شد، فرار می کنند. مهم این است که اگر به صلاح و رستگاری رو نمودیم، آن را ادامه بدهیم. پشت کار و تداوم کار از خود کار مهم تر است.

«ثم استقاموا»، یعنی «ربنا الله» را ادامه بدهد. همه وقت و در همه کار بگوید خدا. در خوشی و ناخوشی، در فقر و غنا، همه توجهش به خدا باشد.

نزول فرشتگان اختصاصی به هنگام مردن ندارد، چون در آیة بعد می فرماید:

نَحْنُ اَولیاءُکُمْ فِی الحَیوةِ الدُّنیا و فِی الآخِرَةِ؛(1) در زندگی دنیا و در آخرت دوستانتان ماییم.

یعنی همین الآن اولیای شما هستیم. همة فرشتگان برای شما بسیج می شوند و می گویند: «لا تَخافُوا وَلا تَحْزَنوا»؛ یعنی خوف و نگرانی رفت. شما در سرازیری افتاده اید. سربالایی همان استقامت ورزیدن شما بود. نیمی از راه خیلی سخت و نیمة بعدی همه سرازیری است. اصلاً شما را می برند. ابتدای کار مشکل است. یک کاسب باید جا بیفتد تا کارش رو به راه شود. دیگر خبری از حزن و اندوه نیست. همه فرح و شادی و سرور و انبساط و بشارت به بهشت است. هر چه بخواهید هست.

لَکُمْ فیها ما تَشْتَهی اَنْفُسُکُمْ وَلَکُمْ فیها ما تَدَّعُونَ؛(2) هر چه دل هایتان بخواهد، در بهشت برای شماست و هر چه خواستار باشید، در آنجا خواهید داشت.

عنایت داشته اند و در این زمینه کتاب هایی نگاشته اند که برای تفریح و رفع خستگی از آن استفاده می شود. در این کتاب ها از مطایبات و حکایت شیرین که موجب انبساط خاطر است، فراوان یافت می شود.

مثلاً مرحوم سید نعمت الله جزایری کتاب مفصلی به نام «زهر الربیع» در این زمینه نوشته است که پر است از لطایف و شنیدنی های مسرت بخش. خودش می گوید: من این کتاب را برای تغییر ذائقه و نشاط خاطر و تفریح اهل علم نوشتم تا پس از تلاش های علمی، برای رفع خستگی آن را مطالعه کنند و اسباب فرح و شادی شان فراهم گردد.

خداوند شکایت برد. خداوند به او امر فرمود که انگور تناول کند.(1)

و نیز در روایتی آمده است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم غمگین شد. پس جبرئیل به او امر کرد که سر خود را با سدر بشوید.(2)

ص: 164

ص: 166

اجْعَلُوا لِاَنْفُسِکُمْ حَظّاً مِنَ الدُّنْیا بِإعْطائها ما تَشْتَهی مِنَ الحَلالِ وَ مالا یَثْلِمُ المُرُوَّةَ وَ ما لا سَرَفَ فیهِ وَ اسْتَعینُوا بِذلِکَ علی اُمُورِ الدّینِ فَاِنَّهُ رُوِیَ لَیْسَ مِنّا مَنْ تَرَکَ دنیاهُ لِدینِهِ اَوْ تَرَکَ دیَنُه لِدُنیاهُ؛(1) از لذائذ دنیوی نصیبی برای کامیابی خویش قرار دهید و تمنیات دل را از راه های مشروع برآورید. مراقبت کنید که در این کار به مردانگی و شرافت شما آسیب نرسد و دچار اسراف و تندروی نشوید و به مدد این به وظایف دینی خود برسید؛ چه روایت شده است که « از ما نیست آن کس که دنیایش را برای دینش، یا دینش را برای دنیایش از دست بدهد.»

نیرویی دو چندان به کار و فعالیت خود ادامه دهند. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:

اِنَّ لِکُلِّ عُضْوٍ مِنَ البَدَنِ استراحَةٌ؛(1) برای هر یک از اعضای بدن استراحتی است.

در حقیقت با برنامه ای نشاط انگیز، گشایش خاطری برای انسان حاصل می شود که باید آن را غنیمت شمرد و آن را بستری برای رشد و تعالی خود قرار داد. هنگامی که روح انسان کسل است و جسم به ضعف گراییده است، امید پیشرفت و موفقیت رو به کاستی است.

چو شادی بکاهد بکاهد روان *** خرد گردد اندر میان ناتوان(2)

وقتی انسان سر حال و با نشاط و مسرور نباشد، روح و روانش آمادگی برای فعالیت و اندیشه و رشد معنوی را از دست می دهد. بنابراین، همان گونه که جسم نیازمند تغذیه و خواب و استراحت است، روح نیز نیازمند تفریح و شادمانی است، که امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمودند:

السّ_ُرورُ یَبْسطُ النَّفْسَ وَ یُثیرُ النَّشاطَ؛(3) شادی موجب انبساط خاطر و نشاط انگیز است.

از این رو اوقات شادی و شادمانی را باید غنیمت شمرد، که مددکار و یاور انسان در رشد و پیشرفت است و امیرالمؤمنین علیه السلام آن را یک فرصت و غنیمت بر شمرده، می فرمایند:

اَوْقاتُ السُّرورِ خُلْسَةٌ؛(4) فرصت های شادمانی ربودنی است.

آنچه به انسان توان پیشرفت می دهد و او را برای رشد و تعالی آماده

ص: 168

می سازد، نشاطی است که از تفریح سالم برای انسان پدید می آید. از این رو در اسلام روی تفریح سالم تأکید شده است و پیشوایان ما علاوه بر این که به آن توصیه می فرمودند، خود از آن بهره مند می شدند.

پیشرفت می دانند، به آفت های آن نیز پرداخته و هشدار می دهند که مبادا در این امر به بیراهه و انحراف کشیده شوید و شرافت و مردانگی شما دچار آسیب شود. بنابراین، یکی از معیارهای مهم تفریح سالم این است که مناسب با کرامت های انسانی باشد. اموری که این کرامت ها را دچار آسیب می کند و بدان اشاره رفته است، عبارت اند از:

رُبَّ نُزْهَةٍ عادَتْ نُغْصَةً؛(1) چه بسا گردشی که به کدورت و تاریکی دل بینجامد.

و نیز فرمودند:

لاخَیْرَ فِی لَذَّةٍ مِنْ بَعْدِهَا النّارُ؛(2) در لذتی که بعد از آتش است، خیری نیست.

است پرهیز نمود. چون خود تفریح زمینه را برای اسراف فراهم می سازد و چه بسیارند افرادی که هزینه های تفریحی آنان بسیار هنگفت و سرسام آور است. گاهی هزینه یک مسافرت تفریحی آنان به خارج از کشور، معادل هزینة زندگی یک سال است. و این یکی از مصادیق بارز اسراف و تبذیر است. بنابراین، تفریحات پرهزینه که با ولخرجی های زیاد و اسراف همراه است، زیبندۀ انسان متعالی و کمال خواه نیست.

دست می آید، اگر چیزی بعد از ایمان به خدا به این مرتبه بود، حضرت آن را ذکر می فرمودند.

صلة رحم، ارتباط و دیدارهای فامیلی، گذشته از بهجت و نشاطی که به همراه دارد، آثار ارزشمند فراوانی در پی دارد و از اموری است که نه تنها ثواب اخروی فراوانی دارد که آثاری نیز در زندگی دنیایی ما از خود باقی می گذارد. امام صادق علیه السلام در روایتی به برخی از آثار دنیوی و اخروی آن اشاره فرموده اند:

اِنَّ صِلَةَ الرَّحِمِ تُزَکِّی الاَعمالَ وَ تُنْمِی الاَمْوالَ و تُیَسِّرُ الحِسابَ وَ تَدْفَعُ الْبَلوی وَ تَزیدُ فی الاَعمْارِ؛(1) صلة رحم اعمال را پاک، اموال را بسیار، حساب را آسان، بلا را دفع و روزی را زیاد می کند.

و آثار فراوان دیگری که در اینجا مجالی برای طرح آن نیست.

ثَلاثَةٌ یُذْهِبْنَ عَنْ قَلبی الحَزَنَالماءُ وَ الخَضْ_راءُ و الوَجْهُ الحَسَنُ؛(1)

سه چیز حزن و اندوه را از دل من می زداید: آب و سبزه زار و صورت نیکو.

بیرون آمدن از خانه و کاشانه و از شهر و دیار، در حقیقت خارج شدن از پوسته ای است که مدت ها در آن محبوس بوده ایم. اگر این گردش ها همراه با تفرج صنع الهی باشد و ما را با نعمت ها و آثار رحمت الهی و آفرینش و خالق هستی بیشتر آشنا کند، که بهترین بهره را نیز برده ایم. خداوند این ویژگی را در گردش ها مورد توجه قرار داده و همه راه به آن دعوت می نماید:

قُلْ سیرُوا فِی الاَرضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَاَ الخَلْقَ ثُمَّ اللهُ یُنْشِ_یءُ النَّشْ_أَةَ الآخِرَةَ؛(2) بگو: در زمین بگردید و بنگرید که خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرده است. سپس باز خداست که نشأة آخرت را پدید می آورد.

خداوند در این سیر و گردش، مبدأ و معاد را به ما نشان می دهد. بنابراین، یکی از برکات گردش در طبیعت این است که به شناخت مبدأ و معاد می انجامد و این برترین و بالاترین چیزی که انسان باید در زندگی در پی آن باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم و پیشوایان دین ما خود از این گردش ها بهره مند بوده اند. از امام صادق علیه السلام روایت شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روزی به در خانۀ فاطمه آمدند. ایشان را بر الاغی سوار کردند و به علی و حسن و حسین علیهم السلام هم فرمودند: به همراه یکدیگر از شهر مدینه خارج شویم.

ص: 175

هنگامی که از دیوارهای شهر فاصله گرفتند، سر دو راهی رسیدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دست راست را انتخاب کردند و رفتند تا به محلی رسیدند که در آنجا درخت خرمایی بود. حضرت گوسفندی خریدند که در یکی از گوش هایش نقطه های سفیدی داشت. دستور دادند آن را ذبح نمودند و پختند.(1)

می بینیم که چگونه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای تجدید روحیه و ایجاد نشاط، خانوادة خود را برای تفریح به بیرون از شهر می برند.

در روایتی دیگر آمده است که حضرت امام رضا علیه السلام از اصحاب خود پرسیدند: «اَیُّ الإدامِ اَجْوَدُ؛ چه خورشی بهتر است؟»

یکی گفت: گوشت. دیگری گفت: روغن، بعضی گفتند: روغن زیتون. حضرت فرمود:

لا بَلِ المِلْحُ لَقَدْ خَرَجْنا اِلیَ نُزْهَةٍ لَنا فَنَسِیَ الْغُلامُ المِلْحَ فَما انْتَفَعْنا بِشَ_یءٍ حَتَّی انْصَرَفْنا؛(2) هیچ یک از آنچه گفته شد بهترین خورش نیست، بلکه نمک بهترین خورش است. روزی برای تفریح و گردش از شهر خارج شدیم. غلام نمک را جا گذاشت. از این رو از هیچ خوردنی استفاده نکردیم تا برگشتیم.

خدا صلی الله علیه و آله و سلم چنین روایت شده است:

کُلُّ لَهوِ المُؤْمِنْ باطِلٌ اِلّا فِی ثَلاثٍ فی تَأْدیبِ الْفَرَسِ وَ رَمیهِ عَنْ قَوْسِهِ وَ مُلاعَبَةِ امْرَأَتِهِ فَانَّهُنَّ حَقٌّ؛(1) هرگونه لهو و بازی از مؤمن نابه جاست، مگر در سه چیز: در تربیت کردن اسب، و مسابقات تیر اندازی و شوخی کردن با همسر که این ها درست و به جاست.

در روایتی دیگر نیز از امام باقر علیه السلام چنین نقل شده است:

لَهوُ المُؤْمِنِ فی ثَلاثَةِ اَشْیاءَ التَّمتُّعِ بِالنِّساءِ َو مُفاکَهَةِ الْإِخوانِ وَ الصَّلاةِ باللَّیلِ؛(2) سرگرمی و تفریح اهل ایمان در سه چیز است: لذت یابی و کام جویی از همسر، مزاح و شوخی با برادران دینی و نمازگزاردن در شب.

امام صادق علیه السلام هم یکی از تفریحات سالم و لذت بخش را زناشویی و شوخی کردن با همسر برشمرده اند: «مُلاعَبَةُ الرَّجُلِ اَهْلَهُ».(3)

کودکان است. اگر خود ما زمینۀ بازی او را فراهم کنیم و در حین بازی احساسات پدرانه و مادرانه را اظهار کنیم و مهر و محبت را نثارش کنیم، هم از جهت بازی ارضاء خواهد شد و از جهت عاطفی و احساسی بهره مند خواهد شد.

مرحوم آیت الله بهاءالدینی می فرمودند: کودکان تفریح زندگی اند. یعنی نشاط و شادمانی خانواده را فراهم می سازند. از این روست که خانواده ای که در آن فرزندی نیست، بی فروغ است و نشاط کمتری در آن یافت می شود.

بازی با کودک علاوه بر آثار بسیار مفیدی که ذکر شد، زمینه های تواضع و فروتنی را نیز در انسان ایجاد می کند. گاهی انسان در یک مقام و موقعیت سنی و اجتماعی است که در شأن خود نمی داند که با یک کودک همبازی شود و خودش را در جایگاه کودکان قرار دهد. و این احساس خودبزرگ بینی و مقام و موقعیت خاص باید با بازی با کودکان از بین برود و تواضع و فروتنی جای آن را بگیرد. و این نیز یکی از موهبت های آموزهای دینی ماست.

شخص پیامبر اکرم که سر سلسلة کائنات و گل سر سبد هستی و اول شخصیت عالم است، خودش با کودکان بازی می کرد و اسباب خرسندی آنان را فراهم می ساخت. جابربن عبدالله انصاری می گوید:

دَخَلْتُ عَلی النّبی و الحَسَنُ وَ الحُسَیْنُ عَلی ظَهْرِهِ وَ هُوَ یَجْثُو بِهِما وَ یَقُولُ نِعْمَ الجَمَلُ جَمَلَکُما وَ نِعْمَ الْعَدْلانِ اَنْتُما؛(1) به محضر پیامبر خدا رسیدم، در حالی که حسن و حسین سوار بر پشت پیامبر بودند و حضرت

ص: 178

پشت خود را برای آن دو خم کرده بود و می فرمود: بهترین شتر، شتر شماست و بهترین سوار، شمار هستید.

عبدالله بن مسعود می گوید: روی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم حسن و حسین علیهما السلام را بر پشت خویش سوار کرده و به راه افتادند و فرمودند:

نِعْمَ المَطیُّ مَطیُّکُما وَ نِعْمَ الرّاکبانِ اَنْتُما وَ اَبُوکُما خَیرٌ مِنْکُما؛(1) بهترین مرکب، مرکب شماست و بهترین سوار شما دو نفر هستید، اما پدرتان از شما دو نفر برتر و بالاتر است.

شادمانی در دنیاست: دیدار برادران دینی، افطاری دادن به روزه دار و تهجد و شب زنده داری در ساعات آخر شب.

در روایتی دیگر دیدار برادران و دوستان یکی از عوامل نشاط برشمرده شده است. امام موسی بن جعفر علیه السلام می فرمایند:

مُلاقاتُ الإِخوانِ نُشْرَةٌ وَ تَلقیحٌ لِلْعَقْلِ وَ اِنْ کانَ نُزْراً قَلیلاً؛(1) دیدار برادران دینی نشاط آور و خرد زاست، هر چند کم باشد.

این دیدارها اگر بر محور ایمان و اخوت و برادری باشد، علاوه بر آن که موجب نشاط و شادمانی است، بر خرد انسان می افزاید؛ چون انسان با تبادل نظر و انتقال معلومات و اطلاعات به یکدیگر، به یک خرد جمعی دست می یابد. در حقیقت علم و عقلش کمال می یابد و راه کمال را بهتر می شناسد و به آن رهنمون می شود.

لازِیارَةَ مَعَ ذَعارَةٍ؛(1) زیارت و دیدار با بدخلقی ناسازگار است.

بر این اساس باید با رویی گشاده و سرور و شادمانی دوستان و خویشان خود را ملاقات کنیم، تا دیداری مفید و مسرت بخشی داشته باشیم و نشاط و شادمانی را بر دل ها بنشاند. امیرالمؤمنین علیه السلام یکی از مسائلی که توصیه می فرمایند، همین گشاده رویی در دیدار دوستان است:

وَ اَظْهِروا البِشْ_رَ فیما بَیْنَکُمْ وَ السّ_ُرورَ فی مُلاقاتِکُمْ؛(2) در مواجهه با یکدیگر گشاده رو باشید و شادمانی را در دیدارهای خود آشکار کنید.

فراگیری و تقویت آن تشویق می فرمودند و خود نیز به آن مبادرت می ورزیدند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

سافِروا تَصِحُّوا؛(1) مسافرت کنید تا صحت و سلامت خود را باز یابید.

امیرالمؤمنین علیه السلام در شعری که منسوب به ایشان است، پنج خاصیت و اثر برای مسافرت ذکر نموده اند که هر کدام فصل مهمی در زندگی است.

تَغْرَبْ عَنِ الاَوْطانِ فی طَلَبِ الْعُلیِ وَ سافِرْ فَفْیِ الاَسْفارِ خَمْسُ فَوائِدٍ

تَفَرُّجُ هَ_مٍّ وَ اکْتِس__ابُ مَعیشَ_ةٍوَ عِلْ_مٍ وَ آدابٍ وَ صُحبَةِ ماجِدٍ(2)

در پی به دست آوردن بالندگی از شهرهای خود هجرت کن و مسافرت کن که در مسافرت ها پنج فایده است: زدودن غم و اندوه، تحصیل معیشت، تحصیل علم، تحصیل آداب و همنشینی با افراد بزرگوار.

نخستین فایده هایی که برای مسافرت ذکر کرده اند، تفرج همّ و بر طرف نمودن غم و اندوه است و این از مهم ترین و با ارزش ترین نتیجة مسافرت است.

است که برای سفر برشمرده اند. گشاده رویی، گشاده دستی و بذل و بخشش به هم سفری ها از مواردی است که به آن توصیه شده است.

و یکی از مهم ترین آداب سفر شوخی و مزاح با همراهان است که این، هم طول سفر را کوتاه می کند و هم رنج سفر را می زداید و هم بر نشاط و شادمانی انسان می افزاید. امام صادق علیه السلام در شمار نشانه های جوانمردی در سفر، یکی را هم شوخی بسیار که به غضب خداوند نینجامد برشمرده اند:

وَ کَثْرَةُ المِزاحِ فی غیر ما یُسْخِطُ اللهَ عَزَّوَجَلَّ.(1)

انسان های کامل و وارسته به جز طبیعت، تفرجگاه های دیگری دارند که لذت و نشاطی که در آن فضا به دست می آورند، با نشاطی که از فضای طبیعت به دست می آید، قابل قیاس نیست. آن فضاهای معنوی و نورانی روح و جان را نشاط و انبساط می بخشد و انسان را به اوج لذتی ماندگار می رساند. این لذت ها آن چنان عمیق و پایدار است که هیچ گاه از انسان جدا نمی شود و همواره با اوست.

در روایات اهل بیت علیهم السلام به برخی از این تفرجگاه های معنوی اشاره شده است.

صادق علیه السلام فرمودند:

کانَ اَکْثَرُ عِبادَةِ ابی ذَرٍّ رَحِمَهُ اللهُ التَّفَکُّرُ وَ الْاِعتِبارٌ؛(1) بیشترین عبادت ابوذر _ که خداوند رحمتش کند _ دو چیز بود: تفکر و عبرت گرفتن.

ص: 190

اِنَّ المُداعَبَةَ مِنْ حُسْنِ الخُلْقِ وَ اِنَّکَ لَتُدْخِلُ بِهَا السُّرُورَ عَلی اَخیکَ وَ لَقَدْ کانَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و اله یُداعِبُ الرَّجُلَ یُریدُ اَنْ یَسُرَّهُ؛(1) درحقیقت شوخی از خوش خلقی است و تو بدان وسیله برادرت را خوشحال و مسرور می کنی. هر آینه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گاهی با برخی افراد شوخی می کردند و می خواستند او را شاد و مسرور کنند.

بنابراین، کسی که به دنبال قرب و وصول به محمد و آل محمد است، باید ذکرشریف صلوات را زیاد بر زبان جاری کند. و این گویای محبت حبیب خدا و اهل بیت علیهم السلام است. پس هر چه عشق و علاقه به این خاندان دارید، باید برایشان صلوات بفرستید.

یُریدُ اَنْ یَسُ_رَّهُ؛(1) زیرا شوخی از خوش خلقی است و تو بدان وسیله برادرت را خوشحال و مسرور می کنی. هر آینه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گاهی با برخی افراد شوخی می کردند و می خواستند او را شاد و مسرور کنند.

از این فرمایش امام صادق علیه السلام استفاده می شود که شوخی و مزاح یکی از سیره های پیامبر خدا بوده است. و شوخ طبعی و مسرور کردن دیگران، یکی از ویژگی های آن حضرت به شمار رفته است. از این رو، باید شوخ طبعی را به عنوان یکی از سیره های پیامبر در صحنة زندگی به کار بندیم و اسباب فرح و شادی خود و خانواده و دوستان را فراهم سازیم.

و بانمک و شیرین بودند. اهل مزاح بودند. اصلاً شیرینی در طبیعت مؤمن نهفته است. چنان که نبی مکرم اسلام فرمودند:

المُؤمِنُ عَذبٌ یُحِبُّ الْعُذوبَةَ والمُؤمِنُ حُلْوٌ یُحِبُّ الحَلاوَةَ؛(1) مؤمن گوارا و خوشمزه است و گوارا و خوشمزه را دوست دارد و مؤمن شیرین است و شیرینی را دوست دارد.

برخورد و رفتار و چهره و سخن مؤمن، همه گوارا و دلچسب است و انسان از معاشرت با او لذت می برد. چنان¬که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

المؤمِنُ دَعِبٌ لَعِبٌ وَ المُنافِقُ قَطِبٌ غَضِبٌ؛(2) مؤمن شوخ طبع و بذله گو است و منافق بدخو، ترشرو و خشم جو است.

مؤمن باید خوشمزگی و شیرین کاری داشته باشد. برخی افراد شیرین و خوشمزه اند، بعضی بی مزه اند و بعضی دیگر تلخ اند. اهل ایمان و دوستان اهل بیت علیهم السلام نمکین اند. بی ملاحت نیستند. شوخ و سرحال و کیفورند. با حرف های پسندیده با خانواده و فرزندان و دوستانشان شوخی می کنند.

هرگاه با گروهی می نشستند، طوری بود که دیگران احساس می کردند پیامبر هم همچون یکی از آنان است. اصلاً دوست نداشت که در میان اصحاب خود متمایز از دیگران باشد. در بیان این ویژگی پیامبر خدا گفته اند:

اِذا جَلَسَ بَیْنَ النّاسِ کانَ کَواحِدٍ مِنْهُمْ لایَعْرِِفُهُ مَنْ لَمْ یَکُنْ یَعْرِِفُهُ؛(1) پیامبر خدا هنگامی که بین مردم می نشست، همانند یکی از آنان بود، به طوری که کسی که پیامبر را نمی شناخت، نمی دانست کدام یک پیامبرند.

اگر با دقت نظر در سیرة پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم بنگریم، می بینیم که با آن مکانت رفیع و شأن عظیم که تا به سدر المنتهی بالا می رود و جبرئیل، بزرگ ترین و مقرب ترین فرشتة عالم هستی از او عقب می ماند، با این همه عظمت و بزرگی، بسیار متواضع، سهل، آسان، بانشاط، گشاده رو، متبسم، شادان و با لطافت و ظرافت است. لطیفه گویی و خوش طبعی می کند و با کلام نمکین خود، دیگران را مسرور و شادمان می سازد. ظریف گویی و لطیفه گویی را می پسندد و آن را نیکو می شمارد. این صفت پیامبر آن چنان چشمگیر است که اصحاب بابی را در این ویژگی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم گشوده اند.

فَکانَتْ فیهم کَزازَةٌ وَ بَعَثَ مُحَمَّداً بِالرَّأفَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ کانَ مِنْ رَأفَتِهِ لِاُمَّتِهِ مُداعَبَتُهُ لَه_ُمْ لِکَیْلا یَبْلُغَ بِاَحدٍ مِنْهُم التَّعظیمُ حَتّی لا یَنْظُرَ اِلَیْهِ؛(1) خداوند پیامبر را در شوخ طبعی به خُلق بزرگ توصیف فرموده است. و البته خداوند پیامبرانش را مبعوث فرمود، در حالی که در آنان یک قبض و گرفتگی بود. و محمد صلی الله علیه و آله و سلم را با رأفت و مهربانی و رحمت مبعوث کرد. و رأفت و مهربانی او برای امتش مزاح و شوخ طبعی آن حضرت با مردم است. تا عظمت و هیبت آن حضرت آنان را نگیرد و مانع نگاه کردن به آن حضرت نشود.

در حقیقت پیامبر خدا خودشان را تنزیل می دادند و پایین می آورند، تا مردم بهتر بتوانند با آنان رابطه برقرار کنند و یگانه شوند. مثل یک بزرگی که با بچه ها شوخی می کند و خودش را پایین می آورد. این نهایت تواضع و فروتنی پیامبر خدا بوده است که با آن عظمت همه می توانستند با آن حضرت ارتباط برقرار کنند، همنشین شوند و گفت و گو کنند. تا بدانجا که با پیامبر خدا شوخی می کردند و پیامبر هم از شوخی آنان استقبال می فرمود. و این از ویژگی های بزرگ پیامبر رحمت و خاتم المرسلین بوده است.

مَغْمُوماً بِالمُداعَبَةِ؛(1) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم هرگاه می دیدند یکی از اصحابشان اندوهگین است، او را با مزاح و شوخ طبعی شادمان می کردند.

ابوهریه می گوید: به پیامبر خدا گفتند: یا رسول الله، شما با ما مزاح می کنید؟ حضرت فرمودند:

اِنّی لا اَقولُ اِلّا حَقّاً؛(2) من جز حق نمی گویم.

یعنی مزاح و شوخ طبعی من هم بر اساس حق است. خلاف و باطل و استهزاء و حرف ناروا در آن نیست.

از عایشه نیز چنین نقل شده است:

کانَ رسُولُ الله صلّی الله علیه و آله کَثیرُ الْمِزاحِ؛(3) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم زیاد شوخی می کردند.

در میان خانوادة خود بانشاط بودند و با اهل خانه مزاح می فرمودند و آنان را شاد می کردند. برخی افراد با رفقا شوخی می کنند، ولی در خانه مثل برج زهر مار هستند. و این خلاف مروت و مردانگی است.

شوخی های آن حضرت همه بیان واقعیت هاست، ولی واقعیاتی که ممکن است بسیاری از افراد به آن بی توجه باشند و از شنیدن آن احساس تعجب کنند. گاه با بیان بدیهیاتی که بدور از ذهن است، با اصحاب و یارانشان مزاح می کردند و این راست ترین و نمکین ترین شوخی های پیامبر خداست. «از نمکین کلام خود حق نمک ادا کند.»

از این نمونه ها در تاریخ زندگی پیامبر خدا و معاشرت و همزیستی با مردم آن دوران بسیار می توان یافت که نمونه هایی از آن ذکر می شود.

1) در روایت آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شتری را دیدند که گندم حمل می کرد. فرمودند:

تَمشِی الهَریسَةُ؛(1) حلیم دارد حرکت می کند و می رود.

با این بیان لطیفشان هم مزاح کردند و هم سرانجام و عاقبت گندم ها را بیان فرمودند. چون هریسه غذایی است که از گندم و گوشت تهیه می شود که در اصطلاح به آن حلیم می گویند. یعنی بار شتر در قوة حلیم است. هر چند که فعلاً گندم است، ولی می توان روزی به حلیم تبدیل شود.

2) یک روز پیامبر بلال را دیدند که شکمش برآمده بود. فرمودند: «اُمِّ حُبَین اُمّ ِحُبَین!»(2)

ام¬حبین همان آفتاب پرست است که شکمی برآمده دارد. حضرت بلال را در برآمدگی شکمش به آفتاب پرست تشبیه فرمودند و با این کلام با او مزاح و شوخی فرمودند.

3) از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با پیرزنی

ص: 198

فرتوتی که دندان هایش ریخته بود برخورد کردند و به او فرمودند: «اَما اِنَّهُ لا تَدْخُلُ الجَنَّةَ عَجوزٌ دَرْداءٌ؛ آگاه باش که پیرزنِ بدون دندان وارد بهشت نمی شود.»

پیرزن با شنیدن این سخن به گریه افتاد. حضرت فرمودند: چرا گریه می کنی؟ گفت: یا رسول الله، آخر من پیرزن بدون دندان هستم و نمی توانم وارد بهشت شوم. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم خندیدند و فرمود: با این حال وارد بهشت نمی شوی، بلکه در آنجا جوان می گردی.(1)

4) و نیز از آن حضرت روایت شده است که نگاه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم به زنی که دو چشمش عفونت داشت افتاد. به او فرمودند: «اَما اِنَّهُ لا تَدْخُلُ الجَنَّةَ رَمْصاءُ الْعَیْنَینَ؛ آگاه باش که زنی که دو چشمش عفونت دارد وارد بهشت نمی شود.» زن به گریه افتاد و گفت: ای رسول خدا، پس من داخل دوزخ می شوم؟ حضرت فرمودند: نه منظور این است که با چنین صورتی وارد بهشت نمی شوی. سپس ادامه دادند: لا یَدْخُلٌُ الجَنَّةَ الْاَعوَدُ وَالْاَعمی عَلی هذا المَعنی؛ افراد، چپ چشم و نابینا وارد بهشت نمی شوند. بلکه در بهشت سالم و جوان خواهند بود.(2)

5) انس مالک خادم رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم می گوید: سیرة پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم چنین بود که با ما قاتی می شد، با ما می نشست و گفت و گو می کرد. این قدر خودمانی می شد که با ما مزاح و شوخی می کرد و آن عظمت و هیبت و وقارِ نبوتش مانع از این نبود.

ص: 199

انس می گوید: پیامبر آن قدر با ما خودمانی و یگانه می شد که من برادر کوچکی داشتم که پرندة کوچکی داشت و با آن بازی می کرد و با آن انس فراوانی داشت. این پرنده مُرد و پیامبر گاهی از باب ملاطفت و شوخ طبعی به او می فرمود: «یا اَبا عُمَیرما فَعَلَ النُّغَیر؛ ای ابا عمیر، پرنده چه شد؟»(1)

و با شیرین سخنی خود، حتی با کودکان مزاح می کرد و آنان را شاد می نمود.

6) انس بن مالک می گوید: مردی بادیه نشین، به نام زاهر بن حرام، برای پیامبر هدیه می آورد. هرگاه می خواست برگردد، پیامبر هم به او مال و کالا می دادند. وی بسیار بدقیافه، اما مورد علاقة پیامبر بود. روزی در بازار مشغول فروش کالاهایش بود. پیامبر او را دیدند و بدون این که او پیامبر را ببیند از پشت سر او را در بغل گرفتند، به طوری او نتواند پیامبر را ببیند. او هم گفت: مرا رها کن، این کیست؟ پیامبر فرمودند: «مَنْ یَشْتری هذا العَبْدَ؛ چه کسی این عبد را می خرد.» منظور پیامبر از عبد «عبدالله» بود، نه غلام و برده.

زاهر پیامبر را شناخت و گفت: یا رسول الله، به خدا سوگند وضع مرا کساد دیده ای! پیامبر فرمود: «لِکِنَّکَ عِنْدَ اللهِ لَسْتَ بِکاسِدٍ؛ لکن وضع تو در نزد خدا کساد نیست.»(2)

7) انس بن مالک می گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در سفرها معمولاً زنان خود را به همراه می برد. حضرت ساربانی داشت که از صوت بسیار زیبایی برخوردار بود و معمولاً در سفرها برای این که شتران به سرعت حرکت

ص: 200

کنند، برای آن ها آواز می خواند که در اصطلاح عرب به آن «حُدی» می گویند.

نام این ساربان انجشه بود. انجشه مسئول شترانی بود که زنان پیامبر بر آن سوار بودند. هرگاه انجشه برای شتران حُدی می خواند، بر سرعت آنان افزوده می شد و پیامبر خدا با لطافت کلامش می فرمودند: «رُوَیدا یا اَنْجَشةُ، اِرْفَقْ بِالقَواریر؛ آرام تر ای انجشه، با ظرف های بلورین مدارا و ملاطفت کن.» و در روایتی دیگر آمده است که می فرمودند: «لا تُکسِرِ القَواریرَ؛ یعنی ظرف های بلورین را نشکنی!»(1)

این گونه سخنان، از لطافت کلام پیامبر و شیرین سخنی آن حضرت است. در این سخن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم هم زنان را در لطافت و زیبایی و شکنندگی به جام های بلورین تشبیه فرموده اند و هم سخنی شیرین گفته اند، همان طور که ما گاهی برای حساسیت چیزی می گوییم بار شیشه داریم، و این خود، مزاح لطیفی برای انبساط خاطر است.

8) پیرزنی از انصار به پیامبر عرض کرد، دعا کنید من به بهشت بروم. پیامبر فرمودند: «اِنَّ الجَنَّةَ لا یَدْخُلُهَا العَجوزُ؛ پیرزن وارد بهشت نمی شود.» پیرزن از این خبر ناراحت شد و به گریه افتاد و پیامبر خندید و فرمودند: اَما سَمِعْتَ قَوْلَ الله تبارک و تعالی «اِنّا اَنْشَأناهُنَّ اِنْشاءً فَجَعلْنا هُنَّ اَبْکاراً»؛(2) آیا کلام خداوند تبارک و تعالی را نشنیده ای که فرمود: ما آنان را پدید آورده ایم پدید آوردنی و دوشیزه گردانیده ایم.

ص: 201

یعنی خداوند هنگامی که می خواهد اهل ایمان را وارد بهشت کند، ابتدا وارد چشمه ای می کند که بسیار زیبا می شوند و بعد وارد بهشت می کند. در بهشت پیرزن و پیر مرد و انسان نازیبا وجود ندارد، بلکه همه به زیباترین صورت وارد بهشت می شوند.

معلوم است که گریة پیرزن از شوق بهشت بوده است. و پیامبر با کلام خود هم با او مزاح کردند و هم به او بشارت به بهشت دادند و هم به معرفت او نسبت به خصوصیات بهشتیان افزودند.

9) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم گاهی با انس بن مالک که در خدمت آن حضرت بود، شوخی می کردند و می فرمودند: «یا ذَا الاُذُنَیْنِ؛(1) ای صاحب دو گوش.»

10) روایت شده است که زنی به خاطر کاری که شوهرش داشت به محضر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم رسید. پیامبر از او پرسیدند: شوهرت کیست؟ گفت: فلانی. حضرت فرمودند: «الَّذی فِی عَیْنِهِ بَیاضٌ؛ همان شخصی که در چشمش یک سفیدی است؟»

گفت: نه و به سرعت پیش شوهرش برگشت و شروع به وارسی چشم شوهرش کرد. شوهرش از او پرسید: چه می کنی؟ گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به من خبرداد که در چشم تو یک سفیدی است. شوهرش گفت: پیامبر راست گفته است، مگر نمی بینی که سفیدی چشم من بیشتر از سیاهی آن است؟! (2)

پیامبر خدا با بیان بدیهیات با دیگران مزاح می فرمودند.

11) ابن عباس می گوید: یکی از زنان پیامبر لباس بلندی پوشیده بود.

ص: 202

حضرت به او فرمودند: «اَلْبِسیهِ وَ اَحْمَدِی اللهَ وَ جَری مِنهُ ذَیْلاً کَذَیْلِ الْعَروسِ؛(1) این لباس را بپوش و خداوند را سپاس گو و همچون دامان عروس آن را به دنبال خود روان ساز.»

12) پیامبر اکرم با امام حسین علیه السلام که کودکی بیش نبود، بازی می کردند و در حالی که به پشت خوابیده بودند و دست های کوچک او را گرفته و کف پای او را روی سینة خود قرار داده و او را تا بالای شانه خود بالا می بردند و با کلماتی آهنگین و با لطافت بیان و شوخ طبعی می گفتند:

«حُزُقَّةٌ حُزَقَةٌ تَرَقَّ عَیْنَ بَقَّةَ؛(2) کوچولوی من، کوچولوی من، بیا بالا. ای همانند چشم پشه!»

بعضی از دانشمندان می گویند: این تعبیر پیشگویی از شهادت و سوراخ سوراخ شدن پیکر امام حسین علیه السلام است. چون اخیراً کشف شده که چشم پشه سوراخ سوراخ است.

13) یکی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نُعَیمان نام داشت. او در جنگ بدر شرکت داشت. وی به مزاح و شوخی در نزد پیامبر حریص بود و بسیار می خندید. پیامبر دربارة او فرمودند: «یَدْخُلُ الجَنَّة و هو یَضْحَکُ؛(3) او خندان وارد بهشت می شود.»

روزی یک نفر اعرابی ظرف عسلی داشت. نعمیان از او خرید و درِ منزل پیامبر آورد. آن روز پیامبر نزد عایشه بودند. ظرف عسل را به عایشه داد. پیامبر خدا گمان کرد که ظرف عسل را نعمیان به آن حضرت هدیه داده

ص: 203

است. نعمیان رفت. اما اعرابی که هنوز پول ظرف عسل را نگرفته بود، درِ خانه نشست تا پول آن را برایش بیاورند. وقتی دید خبری نشد. صدا زد یا پول عسل را بدهید و یا آن را به من برگردانید.

پیامبر خدا از جریان با خبر شدند و پول عسل را به اعرابی دادند و به نعمیان فرمودند: «ما حَمَلَکَ عَلی ما فَعَلْتَ؛ با چه انگیزه ای این کار را کردی؟»(1)

گفت: یا رسول الله، من دیدم شما عسل دوست دارید و این اعرابی هم ظرف عسل داشت. گفتم بیاورم برای شما. پیامبر از این کار نعیمان خندیدند و نگفتند چرا این کار را کردی!

14) حضرت ابوالحسن الرضا علیه السلام فرمود: گاهی یک نفر اعرابی به محضر پیامبر خدا می رسید و تحفه ای به آن حضرت هدیه می داد. و همانجا می گفت: بهای هدیه ما را بدهید. پیامبر از کار این اعرابی خنده شان می گرفت. و هرگاه اندوهناک می شدند می فرمودند: «ما فَعَلَ الاَعرابی، لَیْتَهُ اَتانا؛ آن اعرابی چه شد؟ کاش نزد ما می آمد و ما را می خنداند.»(2)

15) یک روز ابوهریره کفش های پیامبر را به سرقت برد و گرو گذاشت و مقداری خرما گرفت و رفت به جای کفش ها نشست و شروع به خوردن خرما کرد. پیامبر به او فرمودند: «یا اَبا هُرَیْرَه ما تَأکُلُ؛ ای ابوهریره چه می خوری؟» پاسخ داد: «نَعْلَ رَسول الله؛ کفش های پیامبر خدا را.»(3)

16) می گویند: یک موقع پیامبر خدا به اصحاب فرمودند: این پای من مثل چیست؟ هر کس چیزی گفت. فرمودند: همة شما اشتباه کردید، این

ص: 204

پای من مثل پای دیگر من است.

17) می گویند: مادری پیر شده بود. فرزندش او را در زنبیل می گذارد و به کول می کشید و این طرف و آن طرف می برد. به نزد پیامبر یا امام آمد. پیرزن فرتوتی بود. حضرت با او حال و احوال کردند. بعد رو به پسر او کردند و فرمودند: به او می رسی؟ گفت: بله! فرمودند: آیا او را شوهر نمی دهی؟ گفت: پیر شده، دندان ندارد و نمی تواند کار کند و به شوهر برسد. پیرزن رو به پسرش کرد و گفت: خاک بر سرت، تو بهتر می دانی یا پیامبر!

18) زنی به محضر پیامبر خدا رسید و از دست یکی از اصحاب پیامبر شکایت کرد که فلانی مرا در کوچه بوسیده است. حضرت احضارش کردند و فرمودند: این چه کاری بود که کردی؟ پاسخ داد: این که مشکلی ندارد، اگر می خواهد، بیاید قصاص کند. پیامبر و اصحاب از پاسخ او تبسم کردند. پیامبر به او فرمودند: دیگر از این کارها نمی کنی؟ گفت: نه، یا رسول الله، به خدا قسم دیگر چنین نمی کنم. پیامبر هم از او گذشتند.(1)

مردم را هنگام مرگشان به تمامی باز می ستاند و نیز روحی را که در موقع خوابش نمرده است، قبض می کند.

2) یک روز رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با امیرالمؤمنین علیه السلام مشغول خوردن رطب بودند. پیامبر خرما را می خوردند و هسته های آن را جلو امیرالمؤمنین می گذاردند و حضرت امیر علیه السلام متوجه نبودند.

وقتی از خوردن خرما فارغ شدند، همة هسته های خرما جلو امیرالمؤمنین علیه السلام بود. پیامبر به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: «یا عَلی اِنَّکَ اَکُولٌ؛ یا علی، به راستی که تو اکول هستی» یعنی زیاد می خوری. علی علیه السلام پاسخ داد: «الاَکُولُ الَّذی یَأکُلُ التَّمْرَ وَ نَواهُ؛ اکلو کسی است که خرما را با هسته می خورد.» و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم از پاسخ امیرالمؤمنین علیه السلام خندیدند.(1)

3) امیرالمؤمنین علیه السلام یک روز در یکی از کوچه های مدینه عبور می کردند. ابوبکر و عمر هم در دو طرف همراه آن حضرت بودند. آن دو قد بلندی داشتند. به حضرت گفتند: یا عَلی اَنْتَ بَیْنَنَا کُنُونِ لَنا؛ تو در میان ما مثل نون «لنا» هستی.» «ن» در کلمه «لنا» بین دو حرف بلند قرار دارد: «ل» و «الف».

امیرالمؤمنین علیه السلام فوری پاسخ دادند: «لَوْ لا اَنَا بَیْنَکُما لَکُنْتُما لا؛(2) اگر من میان شما نبودم، شما «لا» بودید.» یعنی «لنا» بدون نون می شود «لا». یعنی اگر من نبودم، شما هم نبودید.

کما این که در تاریخ آمده است که عمر بسیار می گفت: «لَوْ لا عَلِیٌّ لَهَلَکَ عُمَر؛(3) اگر علی نبود، عمر هلاک شده بود».

ص: 206

و حضرت این چنین به مزاح آنان پاسخی دندان شکن دادند.

خود خدا هم گفتم، هیچ کجا خانة خود آدم نمی شود!

انسان در خانه اش آرامش دارد. به همین دلیل به آن مسکن و محل سکونت و آرامش می گویند. از خانه خودش که بیرون می آید، غربت او را می گیرد. مزاح و شوخی در مسافرت خاصیتش این است که راه را نزدیک می کند. یعنی انسان احساس خستگی نمی کند. اصلاً نمی فهمد کی به مقصد رسید.

در جمع دوستان یا فامیل، کسانی که هنر مزاح سالم را دارند، این هنر را به کار گیرند و نشاط و شادابی را به جمع خود هدیه دهند، تا اسباب محبوبیت الهی را فراهم سازند. البته باید دقت داشت که هیچ گونه حرف ناروایی، از جمله دروغ و غیبت واستهزا و رنجش دیگران در آن نباشد.

این قبیل جلسات که سرشار از نشاط و شادابی و گپ و گفت و گو است، در بین بزرگان ما هم بوده است. معمولاً برخی از این بزرگان در آخر هفته پس از یک هفتة کاری سخت، جلساتی این چنینی داشته اند، تا خستگی از تنشان بیرون رود و بانشاط و شادابی به کار و فعالیت بپردازند.

مرحوم آیت الله بهاءالدینی می فرمودند: امام راحل معمولاً از این جلسات داشتند و شرط می کردند که در آن جلسه بحث علمی نباشد. فقط گپ و گفت و گو باشد.

کاری بکند، بعد بگوید مهم نیت، کار اشتباهی است. در روایت آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

ما اَنَا مِنْ دَدٍ وَلا الدَّدُ مِنّی وَ مَعَ ذلِکَ کانَ یَمْزَحُ وَلا یَقُولُ اِلّا حَقّاً فَلا یَکونُ ذلِکَ الْمِزاحُ مِنَ الدَّدِ لِاَنَّ الحَقَّ لَیْسَ مِنَ الدَّدِ؛(1) من اهل لهو و لعب و بازی و سرگرمی ها و شوخی های بی جا نیستم. این گونه امور کار من هم نیست. با این وجود پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم همواره با دیگران مزاح می فرمود و جز حق و حقیقت نمی گفت. و این گونه مزاح را نمی توان از قبیل لهو و لعب بر شمرد؛ چرا که حق و حقیقت گویی از این سنخ نیست.

همچنین در سیرة آن گرامی چنین آمده است:

اَنَّهُ صلی الله علیه و آله و سلم کانَ یَمْزَحُ وَلا یَقُولُ اِلّا حَقّاً وَلا یُؤذِی قَلْباً وَلا یُفْرِطُ فیهِ؛(2) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم همواره مزاح و شوخی می کردند و جز حق نمی گفتند و دلی را نمی آزردند و همچنین در مزاح و شوخی افراط و زیاده روی نمی نمودند.

حرف های باطل و ناروا متوسل نشود، بلکه با راستگویی و حقیقت گویی، شوخ طبعی خودش را به نمایش بگذارد و این هنر است.

در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چنین آمده است:

وَیْلٌ لِلَّذی یُحَدِّثٌ فَیَکْذِبُ لِیُضْحِکَ القَوْمَ فَوَیْلٌ لَهُ ثُمَّ وَیْلٌ لَهُ؛(1) وای به حال کسی که به دروغ سخن می گوید، برای این که گروهی را بخنداند، پس وای بر او، وای بر او!

بنابراین مزاح و شوخی در حد اعتدال در صورتی که با دروغ و حرف های ناپسند و باطل همراه نباشد و آزردگی خاطر دیگران را فراهم نسازد و به گناه و معصیت آلوده نگردد، نه تنها منعی در آن نیست، بلکه از ویژگی های ایمان شمرده شده است.

دروغ گفتن در شوخی ها جایز نیست، جز این که انسان لطیفه ای بگوید که دروغ بودنش برای همه روشن است، شاید لطافت آن هم در دروغ بودنش باشد. اما دروغ هایی که دروغ بودنش معلوم نیست، و گاهی افراد با این دروغ ها می خواهند طرف را سر کار بگذارند و به خیال خودشان شوخی و مزاح می کنند، کار ناپسند، بلکه حرام است.

شوخی هایی که معلوم است بافتنی است و همه این مطلب را می فهمند، مشکلی ندارد. ولی شوخی هایی که همراه با دروغ، وعدة دروغ و خبر دروغ است و طرف هم باور می کند، بر اساس حکم همة فقها حرام است. و دروغ یکی از گناهان بزرگ است که با ایمان سازگاری ندارد. حتی شوخی هایی که به دروغ آلوده است هم با حقیقت ایمان منافات دارد. علی علیه السلام فرمودند:

ص: 211

لا یَجِدُ عَبْدٌ طَعْمَ الإیمانِ حَتّی یَتْرُکَ الْکِذْبَ هَزْلَهُ وَ جِدَّهُ؛(1) هیچ بنده ای طعم ایمان را نمی چشد، جز این که دروغ را، چه به شوخی و چه جدی، ترک گوید.

می شود که عزت و وقار و هیبت انسان در هم شکسته شود و خواری و حقارت و سبکی برای انسان پدید آید. از امیرالمؤمنین علیه السلام نیز چنین روایت شده است:

کَثْرَةُ الْمِزاحِ تَذْهَبُ البَهاءَ وَ یُوجِبُ الشَّحْناءَ؛(1) بسیاری مزاح از قدر و منزلت و ارزش انسان می کاهد و موجب کینه و دشمنی می گردد.

و این بدان جهت است که کسانی که در شوخی زیاده روی می کنند، کمتر حدود آن را مراعات می کنند و موجب رنجش خاطر دیگران می گردند. و این خود کینه و دشمنی می آورد.

شوخی کردن و مزاح مثل نمک است. اگر نمک غذا زیاد باشد، غذا شور می شود و دل انسان را می زند. اگر بی نمک باشد، غذا بی ملاحت است و مزه ندارد. غذای بی ملاحت و بی نمک بیشتر قابل تحمل است، تا غذای شور. دیده اید وقتی کسی در شوخی یا کاری زیاده روی می کند، می گویند شورش را در آوردی. یعنی این کارهای شما ما را دلزده می کند. هر چیزی به اندازه خوب است. اعتدال در همه کار و همه چیز خوب است.

به جا شوخی کردن نیز بسیار مهم است. یک شوخی را از یک نفر می خرند و از دیگری نمی خرند. مراتب افراد را باید در شوخی با آن ها ملاحظه کرد. برخی افراد در مرتبه ای هستند که شایسته نیست با آنان شوخی کرد. حتی بعضی افراد، به هر دلیل از شوخی خوششان نمی آید. یک نفر ممکن است از یک شوخی خوشش بیاید و دیگر از آن ناراحت شود.

دست انداختن دیگران در شوخی و تحقیر و اهانت به دیگران یا اقوام و ملیت ها پسندیده نیست.

مراعات مکان و حالات افراد در شوخی کردن بسیار مهم است. گاهی در یک جلسة رسمی با کسانی که با ما سابقه آشنایی ندارند، شوخی کردن ممکن است برایشان سنگین باشد.

بنابراین، باید مراقب بودکه در شوخی هایمان دروغ، تحقیر، تمسخر، دست انداختن اهانت به افراد و آزردگی خاطر دیگران نباشد. در دنیا و آخرت باید شاداب و شادمان بود، ولی از راهش.

خداست. سیمای نورانی و گشاده و خنده های شیرین او بر دل همة کسانی که با آن حضرت مواجه می شدند، می نشست و آنان را مجذوب خود می ساخت.

عبدالله بن حارث می گوید:

ما رَاَیْتُ اَحَداً اَکْثَرُ تبسماً مِنْ رَسولِ الله صلی الله علیه و آله؛(1) من کسی را متبسم تر و خندان تر از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ندیدم.

در بعضی از روایات آمده است که یکی از نام های پیامبر خدا «ضحوک» است.(2) یعنی کسی که بسیار خندان و متبسم است. و ابن عباس «ضحوک» را از نام هایی که برای پیامبر در «تورات» آمده است، بر می شمارد.

اسْمُهُ فِی التّوراةِ اَحْمَدُ الضّحوکُ القَتّال؛(3) اسم آن حضرت در تورات احمد است و ضحوک القتال، یعنی خندان چهره ای که حریص بر جهاد است.

یعنی با دوستانش بسیار خنده رو و بانشاط و گشاده رو بود و با دشمنانش در ستیز.

دربارة پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز چنین روایت شده است:

کان یَضْحَکُ حَتّی یَبْدُو ناجِذُه؛(4) گاهی طوری می خندید که دندان های آسیای آن حضرت ظاهر می شد.

ص: 215

ضِحْکُ المُؤمِنِ تَبَسُّمٌ؛(1) خندة مؤمن تبسم است.

و این زیباترین نوع خندیدن است.

ص: 220

فهرست

آیات

روایات

منابع

ص: 221

ص: 222

قُلْ سیرُوا فِی الاَرضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَاَ الخَلْقَ ثُمَّ اللهُ یُنْشِ_یءُ النَّشْ_أَةَ الآخِرَةَ175

قُلْ نارُ جَهَنَّمَ اَشَدُّ حَرّاً لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ فَلْیَضْحَکُو قَلیلاً وَلْیَبْکُوا کَثیراً جَزاءً بِما کانُوا یَکْسِبُون59

لا اِلهَ اِلّا اَنْتَ سُبْحانَکَ اِنّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمینَ87 88

لا تَخافُوا وَلا تَحْزَنوا161

لا تَفْرَحْ اِنَّ اللهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحینَ58

لاتَجِدُ قَوْماً یُؤمِنونَ بِاللهِ وَ الْیَومِ الآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حادَّ اللهَ وَ رَسولَهُ وَلَوْ کانوا آباءَهُمْ اَوْ اَبْنائَهُمْ اَوْ اِخْوانَهُمْ اَوْ عَشیرَتَهُمْ اُولئِکَ کَتَبَ فی قُلُوبِهِمُ الایمانَ وَ اَیَّدَهُمْ بِروحٍ مِنْهُ وَ یُدْخِلُهُمْ جَنّاتٍ تَجری مِنْ تَحْتِهَا الاَنْهارَ خالِدینَ فیها رَضِیَ اللهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ اُولئکَ حِزْبُ اللهِ اَلا اِنَّ حِزْبَ اللهِ هُمُ المُفْلِحونَ123

اللهُ وَلِیُّ الَّذینَ آمَنوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلَی النُّور130

اللهُ یَتَوَفَّی الأنْفُسَ حینَ مَوتِها وَ الَّتی لَمْ تَمُتْ فی مَنامِها205

وَ اِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللهِ لا تُحْصُوها13

وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی الله فَاِنَّ الله عزیزٌ حکیمٌ94

وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللهِ فَهُوَ حَسْبُهُ93

وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ ضاحِکَةٌ مُسْتَبْشِ_رَةٌ وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیها غَبَرَةٌ تَرْهَقُها قَتَرَةٌ43

وجوهٌ یومَئذٍ ناضِ_رَةٌ اِلی رَبِّها ناظِرَةٌ42

اِنَّکَ مَیِّتٌ وَ اِنَّهُم مَیِّتونَ133

ص: 224

لا سَرَفَ فیهِ وَ اسْتَعینُوا بِذلِکَ علی اُمُورِ الدّینِ فَاِنَّهُ رُوِیَ لَیْسَ مِنّا مَنْ تَرَکَ دنیاهُ لِدینِهِ اَوْ تَرَکَ دیَنُه لِدُنیاهُ167

اجْعَلُوا لِاَنْفُسِکُمْ حَظّاً مِنَ الدُّنْیا بِإعْطائها ما تَشْتَهی مِنَ الحَلالِ وَ مالا یَثْلِمُ المُرُوَّةَ وَ ما لا سَرَفَ فیهِ وَ اسْتَعینُوا بِذلِکَ علی اُمُورِ الدّینِ فَاِنَّهُ رُوِیَ لَیْسَ مِنّا مَنْ تَرَکَ دنیاهُ لِدینِهِ اَوْ تَرَکَ دیَنُه لِدُنیاهُ169

اجود الاجودین53

اَحَبُّکُما اِلَیَّ الطَّلِقُ البَسّامُ اَحْسَنُکُما ظَنّاًبی45

الأَحْزانُ اَسْقامُ القُلوبِ کَما اَنَّ الامراضَ اَسْقامُ الاَبْدانِ86

اَحْلی مِنَ الْعَسَلِ71

اَدْرَکْتُهُمْ یَشْتَدُّونَ بَیْن الاَغْراضِ وَ یَضْحَکُ بَعْضُهُم اِلی بَعضٍ فَاِذا کانَ اللّیلُ کانوا رُهْباناً217

اِذا تَوالَتْ الهُمُومُ فَعَلیکَ بِلا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلّا بِاللهِ87

اِذا جَلَسَ بَیْنَ النّاسِ کانَ کَواحِدٍ مِنْهُمْ لایَعْرِِفُهُ مَنْ لَمْ یَکُنْ یَعْرِِفُهُ195

اذا قَهْقَهْتَ فَقُلْ حینَ تَفْرُغُ اللّهُمَّ لا تَمْقُتْنی218

اِذا کَثُرَتْ ذُنُوبُ الْم_ُؤْمِنِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ مِنَ الْعَمَلِ ما یُکَفِّرُها ابْتَلاهُ اللهُ بالحْ_ُزْنِ لِیُکَفِّرُها بِهِ عَنْهُ83

اَساسُ الاِسْلامِ حُبّی وَ حُبُّ اهل بیتی191

اَسْأَل اللهَ الجَنَّةَ50

اسْمُهُ فِی التّوراةِ اَحْمَدُ الضّحوکُ القَتّال215

اَعْدَدْتُ لِکُلِّ هَمٍّ وَ غَمٍّ فَادِحٍ ما شاءَ الله87

اَفْضَلُ الاَعمالِ بَعْدَ الصَّلاةِ اِدْخالُ السُّرورِ فی قَلْبِ المُؤْمِنِ بِما لا اِثْمَ فِیهِ143

الاَکُولُ الَّذی یَأکُلُ التَّمْرَ وَ نَواهُ206

ص: 226

اَلحَمدُ للهِ رَبِّ الْعالَمین و صَلَی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ عَلی آلِهِ وَ سَلَّمَ35

اَلحَمدُللهِ الَّذی اَذْهَبَ عَنَّا الحَزَنَ و اَقَرَّ بِعَینی42

اَلَسْتُمْ تُقِرُّونَ بِاِمامَتِنا50

اَلسُّ_رورُ یَبْسُطُ النَّفْسَ وَ یُثیرُ النَّشاطَ وَ الغَمُّ یَقْبِضُ النَّفْسَ وَ یَطْوی الانْبِساطَ19 25

اَلْقَهْقَهَةُ مِن الشَّیطانِ218

اَلّلهُمَّ اجْعَلْنی عِنْدَکَ وَجیهاً بِالحُسَینِ علیه السلام فِی الدُّنیا وَ الآخِرَة137

اَللّهُمَّ اِنّی اَسْأَلُکَ اِیماناً تُباشِرُ بِهِ قَلْبی وَ یَقیناً حَتّی اَعْلَمَ اَنَّهُ لَنْ یُصیبَنی اِلّا ما کَتَبْتَ لی وَ رَضِّنی مِنَ الْعَیْشِ بِما قَسَمْتَ لِی24

اَللّهُمَّ اِنّی اَعُوذُ بِکَ مِنَ الهَمِّ وَ الحُزْنِ85

اَللّهُمَّ لا تَدَعْ لی ذَنْباً اِلّا غَفَرْتَهُ وَلا هَمّاً اِلّا فَرَّجْتَهُ85

اَلمُؤْمِنُ بِشْرُهُ فِی وَجْهِهِ وَ حُزْنُهُ فِی قَلْبِهِ66

اَلهَمُّ نِصْفُ الهَرَمِ81

اِلهی رِضاً بِقَضائِکَ لا مَعْبُودَ سِواکَ73

اِلهی لَمْ اَعْصِکَ حینَ عَصَیْتُکَ وَ أنا بِرُبوبِیَّتِکَ جاحدٌ وَلا بِاَمْرِکَ مُسْتَخِفٌّ وَلا لِعُقوبَتِکَ مُتَعَرِّضٌ وَلا لِوَعیدکَ مُتَهاوِنٌ لکنْ خَطیئةٌ عَرَضَتْ وَ سَوَّلَتْ لِی نَفْسی وَ غَلَبَنی هَوایَ وَ أعانی عَلَیْها شِقْوَتی وَ غَرَّنی سِتْرُکَ المُرخی عَلَیَّ32

اَمّا اَمْوالُکُمْ فَلا نَقْبِلُها اِلّا لِتَطَهَّرُوا فَمَنْ شاءَ فَلْیَصِلْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَقْطَعْ فَما آتانِیَ اللهُ خَیْرٌ مِمّا آتاکُمْ149

اَما اِنَّهُ لا تَدْخُلُ الجَنَّةَ رَمْصاءُ الْعَیْنَینَ199

ِاَما اِنَّهُ لا تَدْخُلُ الجَنَّةَ عَجوزٌ دَرْداءٌ199

اَما سَمِعْتَ قَوْلَ الله تبارک و تعالی اِنّا اَنْشَأناهُنَّ اِنْشاءً فَجَعلْنا هُنَّ اَبْکاراً»201

اِنَّ اَحَبَّ الاَعْمالِ اِلَی اللهِ عَزَّوَجَلَّ اِدْخالُ السّ_ُرورِ عَلَی المُؤمنین158

ص: 227

اِنَّ الجَنَّةَ لا یَدْخُلُهَا العَجوزُ201

اِنّ الحسینَ قُتِلَ مَکرُوباً وَ حَقیقٌ عَلَی اللهِ اَنْ لایَأتیهِ مَکْرُوبٌ اِلّا رَدَّهُ اللهُ مَ_سْرُوراً102

اِنَّ الَّذینَ قالوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ المَلائِکَةُ اَلّا تَخافوا وَلا تَحزَنوا وَ اَبْشِروا بِالجَنَّةِ الَّتی کُنْتُمْ تُوعَدونَ159

اِنّ اللهَ اطَّلَعَ فَاخْتارَنا وَ اخْتارَلَنا شیعَتَنا یَنْصُرونَنا وَ یَفْرَحونَ بِفَرَحِنا وَ یَحْزَنُونَ بِحُزْنِنا

اِنّ اللهَ بِعَدْلِهِ وَ حِکْمَتِهِ وَ عِلْمِهِ جَعَل الرَّوْحَ وَ الْفَرَحَ فِی الْیَقینِ وَ الرِّضا عَنِ اللهِ وَ جَعَلَ الْه_َمَّ وَ الْح_َزَنَ فِی الشَّکِّ فَارْضُوا عَنِ اللهِ وَ سَلِّمُوا لِاَمْرِهِ92

اِنَّ اللهَ تَبارک و تعالی أَ یَّدَ المُؤْمِنَ بِرُوحٍ مِنْهُ139

اِنَّ اللهَ تَبارک و تعالی یُحِبُّ المُداعِبَ فِی الجَماعَةِ بلا رَفَثٍ208

اِنَّ اللهَ تعالی اطَّلَعَ اِلَی الاَرْضِ فَاخْتارنا وَاخْتارَ لَنا شیعَةً یَنْ_صُرونَنا وَ یَفْرَحونَ لِفَرَحِنا وَ یَحْزَنُونَ لِحُزْنِنا و یَبْذُلُونَ اَنْفُسَهُمْ وَ اَموالَه_ُمْ فینا فَاُولِئکَ مِنّا وَ اِلَینا63

اِنَّ اللهَ جَلَّ جَلالُهُ اَوْحی اِلَی الدُّنیا اَنْ اَتْعِبی مَنْ خَدَمَکَ وَ اَخْدِمی مَنْ رَفَضَکَ155

اِنَّ المُؤْمِنَ یُمسی حَزیناً وَ یُصْبِحُ حَزیناً وَلا یَصْلَحُ لَهُ اِلّا ذلِکَ66

اِنَّ المُداعَبَةَ مِنْ حُسْنِ الخُلْقِ وَ اِنَّکَ لَتُدْخِلُ بِهَا السُّرُورَ عَلی اَخیکَ وَ لَقَدْ کانَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و اله یُداعِبُ الرَّجُلَ یُریدُ اَنْ یَسُرَّهُ191

اِنَّ النَّبیَّ کانَ یَزُورُ الْانصارَ وَ یُسَلِّم عَلی صِبْیانِهِمْ وَ یَمْسَحُ رُؤُوسَهُمْ116

اِنَّ الْه_َمَّ لَیَذْهَبُ بِذُنُوبِ المْ_ُسلِمِ84

اِنَّ اِلی جانِبِکُمْ قَبْراً ما اَتاهُ مَکْروبٌ اِلّا نَفَّسَ اللهُ کُرْبَتَهُ وَ قَضی حاجَتَهُ102

اِنّ ذِکْرَنا مِنْ ذِکْرِ اللهِ70

اِنَّ سَلْمانُ مِنّا اَهْلَ الْبَیت138

اِنَّ صِلَةَ الرَّحِمِ تُزَکِّی الاَعمالَ وَ تُنْمِی الاَمْوالَ و تُیَسِّرُ الحِسابَ وَ تَدْفَعُ الْبَلوی وَ تَزیدُ فی الاَعمْارِ174

ص: 228

اِنَّ فِی الجَنَّةَ داراً یُقالُ لَها دارُ الْفَرَح ِلا یَدْخُلُها اِلّا مَنْ فَرَّحَ الصِّبیانَ107 120

اِنَّ لِکُلِّ عُضْوٍ مِنَ البَدَنِ استراحَةٌ168

اِنَّ لی عِباداً اُبیحُهُمْ جَنَّتی و أُحَکِّمُهُمْ فیها157

اِنَّ مِنَ الذُّنوبِ ذُنوباً لا یُکَفِّرُها صَلاةٌ وَلا صَدَقَةٌ قیلَ یا رَسُولَ اللهِ فَما یُکَفِّرُها قالَ الهُمُومُ فِی طَلَبِ المَعیشَةِ68

اِنَّ هذِهِ القُلوبَ تَمَلُّ کما تَمَلُّ الأَبدانُ فابْتَغوا لَها طَرائِفَ الْحِکَمْ109

اَنَا المَیِّتُ132

اَنَا قَتیلُ الْعَبَرةٍ قُتِلْتُ مَکْرُوباً وَ حَقیقٌ عَلَیَّ اَنْ لا یَأتینی مَکروبٌ قَطُّ اِلّا رَدَّهُ اللهُ وَ اَقْلَبَهُ اِلی اَهْلِهِ مُسْ_روراً56

اَنْتُمْ فِی الجَنَّةِ تُحْبَرونَ وَ بَیْنَ اَطْباقِ النّارِ تُطْلَبونَ فَلا تُوجَدونَ وَ اللهِ لایَجْتَمِعُ فِی النّارِ مِنْکُمْ اثنانِ وَ لا وَاللهِ وَ لا واحدٌ49

اَنْتُمْ فِی الجَنَّةِ فَاسْأَلوا اللهَ اَنْ لا یُخْرِجَکُمْ مِنها50

اُنْظُرُوا لایُبالی بِالمَوْتِ71

اَنَّهُ صلی الله علیه و آله و سلم کانَ یَمْزَحُ وَلا یَقُولُ اِلّا حَقّاً وَلا یُؤذِی قَلْباً وَلا یُفْرِطُ فیه210

اِنّی لا اَقولُ اِلّا حَقّاً197

اِنّی لَأَمْزَحُ وَلا اَقُولُ اِلّا حَقّاً193

اِنّی لَمِنْ قَوْمٍ ... قُلُوبُهُمْ فِی الجَنانِ وَ اَجْسادُهُمْ فِی الْعَمَلِ99

اِنّی وَ اللهِ لَوْ لَقیتُهُمْ واحِداً وَ هُمْ طِلاعُ الأرضِ کُلُّها ما با لَیْتُ ولا اسْتَوْحَشْتُ125

اَوْقاتُ السُّرورِ خُلْسَةٌ168

اَیُّ الإدامِ اَجْوَدُ176

الایمانُ بالقَدَرِ یُذْهِبُ الهَمَّ وَ الحُزْنَ89

الایمانُ لَهُ اَرْکانٌ اَرْبَعَةٌ التَّوکُّلُ عَلَی اللهِ وَ تَفْویضُ الاَمْرِ اِلَی اللهِ وَ الرِّضا بِقَضاءِ اللهِ وَ

ص: 229

التَّسلیمِ لِأَمْرِ اللهِ95

تَخَتَّمُوا بِالعَقیقِ فَاِنَّهُ اَوَّلُ جَبَلٍ اَقَرَّ للهِ تَعالی بِالوَحدانِیَّةِ وَ لی بِالنُّبُوَّةِ وَ لَکَ یا عَلیُّ بِالوَصِیَّةِ وَ لِشیعَتِکَ بِالجَنَّةِ103

تَخَتَّمُوا بِالعَقیقِ فَاِنَّهُ لایُصیبُ اَحَدَکُمْ غَمٌّ مادامَ ذلِکَ عَلَیهِ103

تَدْمَعُ الْعَیْنُ وَ یَحْزَنُ الْقَلْبُ وَلا نَقُولُ اِلّا ما یَرْضی رَبُّنا وَ اِنَّا بِکَ یا اِبراهیمُ لَمَحْزونُونَ77

تَزاوَرُوا فَاِنَّ فِی زیارَتِکُم اِحیاءً لِقُلُوبِکُمْ وَ ذِکْراً لِأَحادیثِنا وَ احادیثُنا تُعَطَّفُ بَعْضَکُمْ عَلی بَعْضٍ181

تَعَوَّذوا بِاللهِ مِنْ حُبِّ الحُزْنِ82

تَغْرَبْ عَنِ الاَوْطانِ فی طَلَبِ الْعُلیِ وَ سافِرْ فَفْیِ الاَسْفارِ خَمْسُ فَوائِدٍ184

تَفَرُّجُ هَ_مٍّ وَ اکْتِس__ابُ مَعیشَ_ةٍوَ عِلْ_مٍ وَ آدابٍ وَ صُحبَةِ ماجِدٍ184

تَمشِی الهَریسَةُ198

ثَلاثَةٌ یُذْهِبْنَ عَنْ قَلبی الحَزَنَالماءُ وَ الخَضْ_راءُ و الوَجْهُ الحَسَنُ175

ثم استقاموا161

جُعِلْتُ فِداکَ ما حَوَّلَکَ اِلی هذَا المَنْزِلِ173

جُعِلْتُ فِداکَ هَلْ کانَتْ فِی النَّبِیِّ مُداعَبَةٌ195

جُعِلْنا فِداکَ نَحنُ فِی الدُّنیا50

الْحِکْمَةُ رَوْضَةُ العُقلاء و نُزْهَةُ النُبَلاءِ187

خَیْرُ لَه_ْوِ المُؤْمِنِ السَّباحَةُ183

دَخَلْتُ عَلی النّبی و الحَسَنُ وَ الحُسَیْنُ عَلی ظَهْرِهِ وَ هُوَ یَجْثُو بِهِما وَ یَقُولُ نِعْمَ الجَمَلُ جَمَلَکُما وَ نِعْمَ الْعَدْلانِ اَنْتُما178

رَأْسُ کُلِّ طاعَةٍ الرِّضا بِما صَنَعَ اللهُ اِلَی الْعَبْدِ فیما اَحَبَّ وَ فیما کَرِهَ91

رُبَّ نُزْهَةٍ عادَتْ نُغْصَةً171

رَضینا عَنِ اللهِ قَضاءَهُ وَ سَلَّمْنا للهِ اَمْرَهُ91

ص: 230

الرَّغْبَةُ فِی الدُّنیا تَکْثِرُ الَهمَّ وَ الحُزْنَ وَ الزُّهْدُ فِی الدُّنیا یُریحُ الْقَلْبَ وَ الْبَدَنَ83

الرَّفیقَ ثُمَّ الطَّریقَ184

رُوَیدا یا اَنْجَشةُ اِرْفَقْ بِالقَواریر201

الزُّهْدُ کُلُّهُ بَینَ کَلِمَتَینِ مِنَ الْقُرآنِ قالَ الله تعالی: لِکَیْلا تَأسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ وَلا تَفْرَحوا بِما آتاکُمْ فَمَنْ لَمْ یَأسِ عَلَی الماضی وَ لَمْ یَفْرَحْ بِالآتی فَقَدْ اَخَذَ بِالزُّهْدِ149

سافِروا تَصِحُّوا184

ساوُوا بَیْنَ اَوْلادِکُمْ فِی الْعَطِیَّةِ فَلَوْ کُنْتُ مُفَضِّلاً اَحَداً لَفَضَّلْتُ النِّساءَ115

سُرورُ المُؤْمِنِ بِطاعَةِ رَبِّهِ وَ حُزْنُهُ عَلی ذَنْبِهِ68

السّ_ُرورُ یَبْسطُ النَّفْسَ وَ یُثیرُ النَّشاطَ168

سَهَرُ الْعُیُونِ بِذِکرِ اللهِ فُرْصَةُ الصُّعداءِ وَ نُزْهَةُ الْاَولِیاءِ186

شَیْطانُ کُلِّ اِنْسانٍ نَفْسُهُ3

شَیطانی اَسْلَمَ بِیَدی33

الصَّلاةُ عَلَیَّ نُورُ الصِّراطِ وَ مَنْ کانَ لَهُ عَلَی الصِّراطِ مِنَ النّورِ لَمْ یَکُنْ مِنْ اَهْلِ النّارِ20

ضِحْکُ المُؤمِنِ تَبَسُّمٌ219

العاقِلُ مَهْمُومٌ مَغمومٌ57

عَجِبْتُ لِمَنْ اغْتَمَّ کَیْفَ لایَفْزَعُ اِلیٰ قَوْلِهِ تَعالیٰ لاٰ اِلهَ اِلّا اَنْتَ سُبْحانَکَ اِنّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمینَ» فَاِنّی سَمِعْتُ اللهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ بِعَقَبِها فَاسْتَجَبنا لَهُ وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کَذٰلِکَ نُنْجِی الْم_ُؤْمِنینَ»88

عَجِبْتُ لِمَنْ اَیْقَنَ بِالْقَدَرِ کَیْفَ یَحْزَنُ91

عَلِّمُوا اَولادَکُمْ السَّباحَةَ وَ الرِّمایَةَ183

العُلُومُ نُزْهَةُ الْاُدَباءِ188

فاذْکُرِ المَوْتَ وَ وَحْدَتَکَ فِی قَبْرِکَ وَ سَیَلانَ یَمینَیْکَ عَلی خَدَّیْکَ وَ تَقَطُّعَ اَوْصالِکَ وَ

ص: 231

اَکْلَ الدُّودِ مِنْ لَحمِکَ وَ بَلاکَ وَ انْقِطاعَکَ عَنِ الدُّنیا فَاِنَّ ذلِکَ یَحُثُّکَ عَلَی الْعَمَلِ وَ یَرْدَعُکَ عَنْ کَثیرٍ مِنَ الحِرْصِ عَلی الدُّنیا96

فاعِلُ الخَیْرِ خَیْرٌ مِنْهُ و فاعِلُ الشَّرِّ شَرٌّ مِنْهُ51

فاِنَّ الدُّنیا خَلَقَها اللهُ تَعالی بِمَنْزِلَةِ ظِلِّکَ اِنْ طَلَبْتَهُ اَتْعَبَکَ وَلا تَلْحَقُهُ اَبَداً وَ اِنْ تَرَکْتَهُ تَبِعَکَ وَ اَنْتَ مُسْتَریحٌ154

فَاِنَّ المُداعَبَةَ مِنْ حُسْنِ الخُلْقِ وَ اِنَّکَ لَتُدْخِلُ بِهَا السُّ_رُورَ عَلی اَخیکَ وَ لَقَدْ کانَ رَسول اللهِ صلی الله علیه و اله یُداعِبُ الرَّجُلَ یُریدُ اَنْ یَسُ_رَّهُ192

فَضْلُ اللهِ نُبُوَّةُ نَبیِّکُمْ وَ رَحْمَتُهُ وِلایَةُ عَلِیِّ بن ابی طالب47

الفِکْرُ نُزْهَةُ المُتَّقین187

فَلا یَعْلَمُ ما داخَلَنی مِنَ السُّرُورِ اِلّا اللهُ بِاِکْفائی رَسُولُ اللهِ تَحَمُّلَ رِقابِ الرِّجالِ111

فَلْیَکُنْ سُرورکَ بِمانِلْتُ مِنْ آخِرَتِکَ وَلْیَکُنْ اَسَفُکَ عَلی ما فاتَکَ مِنها66

فَوَ الّذی وَسِعَ سَمْعُهُ الاَصواتَ ما مِنْ اَحَدٍ اَوْدَعَ قَلباً سُروراً اِلّا وَ خَلَقَ اللهُ لَهُ مِنْ ذلِکَ السُّرورِ لُطْفاً فَإذا نَزَلَتْ بِهِ نائِبَةٌ جَرَی إلَیْها کَالْماء فِی انْحدارِهِ حَتّی یَطْرُدَها عَنْهُ کَما تُطْرَدُ غَریبَةُ الاِبِل97

فَوَقاهُمُ اللهُ شَرَّ ذلِکَ الیَوْمِ وَ لَقّاهُمْ نَضْرَةً و سُرورا43

فهذا اَکْبَرُ وَ اَعْظَمُ مِمّا اَعْطَی اللهُ آدَمَ66

قالَ اللهُ جَلَّ جَلالُهُ عِبادی کُلُّکُمْ ضالٌّ اِلّا مَنْ هَدَیْتُهُ وَ کُلُّکُمْ فَقیرٌ اِلّا مَنْ اَغْنَیْتُهُ وَ کُلُّکُمْ مُذْنِبٌ اِلّا مَنْ عَصَمْتُهُ131

قَوْلَ الرَّجُلِ لِلْمَرأَةِ اِنّی اُحِبُّکَ لا یَذْهَبُ مِنْ قَلْبِها اَبَداً112

کانَ اَکْثَرُ النّاسِ تَبَسُّما214

کانَ اَکْثَرُ عِبادَةِ ابی ذَرٍّ رَحِمَهُ اللهُ التَّفَکُّرُ وَ الْاِعتِبارٌ188

کانَ النَّبیُّ اِذا اَصْبَحَ مَسَحَ عَلی رُؤُوسِ وُلْدِهِ وَ وَلْدِ وُلْدِهِ116

ص: 232

کانَ رسُولُ الله صلّی الله علیه و آله کَثیرُ الْمِزاحِ 197

کان رسولُ اللهِ صَلّی الله علیه و آله لَیَسُرُّ الرَّجُلَ مِنْ اَصْحابِهِ اِذا رَآهُ مَغْمُوماً

بِالمُداعَبَةِ196

کان یَضْحَکُ حَتّی یَبْدُو ناجِذُه215

کَثْرَةُ الضِّحْکِ تَمُجُّ الإیمانَ مَجّاً219

کَثْرَةُ الْمِزاحِ تَذْهَبُ البَهاءَ وَ یُوجِبُ الشَّحْناءَ213

کَثْرَةُ الْمِزاحُ تَذْهَبُ بِماءِ الْوَجْهِ212

کُلُّ لَهوِ المُؤْمِنْ باطِلٌ اِلّا فِی ثَلاثٍ فی تَأْدیبِ الْفَرَسِ وَ رَمیهِ عَنْ قَوْسِهِ وَ مُلاعَبَةِ امْرَأَتِهِ فَانَّهُنَّ حَقٌّ177

کُلُّکُمْ هالِکٌ اِلّا مَنْ اَنْجَیتُ132

کَمْ مِنْ حَزینٍ وَفَدَ بِهِ حُزْنُهُ عَلی سُرورِ الْاَبَدِ69

کُنْ جَمَلی117

کَیْفَ مُداعَبَةُ بَعْضِکُمْ بَعْضاً192

لا بَلِ المِلْحُ لَقَدْ خَرَجْنا اِلیَ نُزْهَةٍ لَنا فَنَسِیَ الْغُلامُ المِلْحَ فَما انْتَفَعْنا بِشَ_یءٍ حَتَّی

انْصَرَفْنا176

لا تُکسِرِ القَواریرَ201

لا حَولَ وَلا قُوَّةَ اِلّا بِالله87

لا راحَةَ لِمُؤمِنٍ عَلَی الحَقیقَةِ اِلّا عِنْدَ لِقاء اللهِ تَعالی100

لا یَجِدُ عَبْدٌ طَعْمَ الإیمانِ حَتّی یَتْرُکَ الْکِذْبَ هَزْلَهُ وَ جِدَّهُ212

لا یَدْخُلٌُ الجَنَّةَ الْاَعوَدُ وَالْاَعمی عَلی هذا المَعنی199

لاخَیْرَ فِی لَذَّةٍ مِنْ بَعْدِهَا النّارُ171

لازِیارَةَ مَعَ ذَعارَة181

ص: 233

لاعَتْبَ عَلی مَنْ دانَ بِوَلایَةِ اِمامٍ عادِلٍ مِنَ اللهِ130

لاغَفَر اللهُ لَکَ40

لَقَدْ وَصَفَهُ اللهُ بِخُلْقُ عَظیمٍ فِی المُداعَبَةِ وَ اِنَّ اللهَ بَعَثَ اَنبیاءَهُ فَکانَتْ فیهم کَزازَةٌ وَ بَعَثَ مُحَمَّداً بِالرَّأفَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ کانَ مِنْ رَأفَتِهِ لِاُمَّتِهِ مُداعَبَتُهُ لَه_ُمْ لِکَیْلا یَبْلُغَ بِاَحدٍ مِنْهُم التَّعظیمُ حَتّی لا یَنْظُرَ اِلَیْهِ195

لِکُلِّ شَیْءٍ حیلَةٌ وَ حیلَةُ السُّرُورِ فِی الآخِرَةِ اَرْبَعُ خِصالٍ مَسْحُ رُؤُسِ الْیَتامیٰ وَ التَّعَطُّفُ عَلَی الْاَرامِلِ وَ السَّعْیُ فِی حَوائِجِ الْم_ُؤْمِنینَ وَ التَّفَقُّدُ لِلْفُقَراءِ وَ الْم_َساکینَ120

لِکُلِّ هَمٍّ فَرَحٌ78

لَکُمْ فیها ما تَشْتَهی اَنْفُسُکُمْ وَلَکُمْ فیها ما تَدَّعُونَ161

لِکِنَّکَ عِنْدَ اللهِ لَسْتَ بِکاسِدٍ200

لِلصّائِمِ فَرْحَتانِ فَرْحَةٌ عِنْدَ اِفْطارِهِ وَ فَرْحَةٌ عِنْدَ لِقاءِ رَبَّهِ100

لَوْ لا اَنَا بَیْنَکُما لَکُنْتُما لا206

لَوْ لا عَلِیٌّ لَهَلَکَ عُمَر206

لَوْلا اَنَّ الماضِیَ فَرَطُ الْباقی وَ اَنَّ الآخِرَ لاحِقٌ بِالأوَّلِ لَحَزِنّا عَلَیْک یا إبراهیمُ77

اللهُ رَبّی لا اُشْرِکُ بِهِ شَیْئاً تَوَکَّلْتُ عَلَی الحَیِّ الّذی لا یَموت88

الّلهُمَّ اجْعَلْنی مِنْ جُنْدِکَ فَاِنَّ جُنْدَکَ هُمُ الْغالِبُونَ121

اللّهُمَّ فَرِّحْ قَلْبی وَاجْعَل لی مِنْ هَمّی وَ کَرْبی فَرَجاً وَ مَخْرَجاً36

اللّهُمَّ لا تَمْقُتْنی218

اللّهُمَّ لَیْسَ مِنّی وَلکِنْ ذا مِنْ عُفَیر30

اللّهُمَّ هذا لَیْسَ مِنّی وَلکِنْ هذا مِن حِماری30

لَهوُ المُؤْمِنِ فِی ثَلاثَةِ اَشْیاءَ ... وَ الصَّلوةُ بِاللَّیْلِ185

لَهوُ المُؤْمِنِ فی ثَلاثَةِ اَشْیاءَ التَّمتُّعِ بِالنِّساءِ َو مُفاکَهَةِ الْإِخوانِ وَ الصَّلاةِ باللَّیلِ177

ص: 234

لَیْسَ مِنَ الاَدَبِ اِظهارُ الْفَرَحِ عِنْدَ المَحزونِ99

المؤمِنُ دَعِبٌ لَعِبٌ وَ المُنافِقُ قَطِبٌ غَضِبٌ194

المُؤمِنُ عَذبٌ یُحِبُّ الْعُذوبَةَ والمُؤمِنُ حُلْوٌ یُحِبُّ الحَلاوَةَ194

ما اَصِفُ داراً اَوَّلُها عَناءٌ وَ آخِرُها فَناءٌ فِی حَلالِها حِسابٌ وَ فی حَرامِها عِقابٌ مَنِ اسْتَغْنی فیها فُتِنَ وَ مَنِ افْتَقَرَ فیها حَزِنَ وَ مَنْ ساعاها فاتَتْهُ وَ مَنْ قَعَدَ عَنْها واتَتْهُ وَ مَنْ اَبْصَ_رَ بِها بَصَّ_رَتْهُ وَ مَنْ اَبْصَ_رَ اِلَیها اَعْمَتْهُ154

ما اَنَا مِنْ دَدٍ وَلا الدَّدُ مِنّی وَ مَعَ ذلِکَ کانَ یَمْزَحُ وَلا یَقُولُ اِلّا حَقّاً فَلا یَکونُ ذلِکَ الْمِزاحُ مِنَ الدَّدِ لِاَنَّ الحَقَّ لَیْسَ مِنَ الدَّدِ 210

ما حَمَلَکَ عَلی ما فَعَلْتَ204

ما ذُکِرَ خَبَرُنا هذا فی مَحْفِلٍ مِنْ مَحافِلِ اَهْلِ الاَرْضِ وَ فیهِ جَمْعٌ مِنْ شیعَتنا وَ مُحِبّینا وَ فیهمْ مَهْمُومٌ اِلّا وَ فَرَّجَ اللهُ هَمَّهُ وَلا مَغْمُومٌ اِلّا وَ کَشَفَ اللهُ غَمَّهُ90

ما رَاَیْتُ اَحَداً اَکْثَرُ تبسماً مِنْ رَسولِ الله صلی الله علیه و آله215

ما زارَها مَکرُوبٌ اِلّا نَفَّسَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ کَرْبَهُ102

ما مِنْ رَجُلٍ یُدْخِلُ فَرْحَةً عَلی امرأَةٍ بَیْنَهُ وَ بَیْنَها حُرْمَةٌ اِلَّا فَرَّحَهُ الله تعالی یَوْمَ

القیامَةِ115

ما مِنْ قَوْمٍ اجْتَمِعُوا فِی مَجْلِسٍ فَلَمْ یَذکُرُوا اسم اللهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لَمْ یُصَلُّوا عَلی نَبِیِّهِمْ اِلّا کانَ ذلِکَ المَجْلِسُ حَسْرَةً وَ وَبالاً عَلَیْهِمْ143

ما مِنْ مُؤمنٍ اِلّا وَ فیه دُعابَةٌ193

مُلاعَبَةُ الرَّجُلِ اَهْلَهُ177

مُلاقاتُ الإِخوانِ نُشْرَةٌ وَ تَلقیحٌ لِلْعَقْلِ وَ اِنْ کانَ نُزْراً قَلیلاً180

مَنْ اَحَبَّ لِقاءَ اللهِ اَحَبَّ اللهُ لِقائَهُ وَ مَنْ کَرِهَ لِقاءَ اللهِ کَرِهَ اللهُ لِقائَهُ146

مَنْ اَدْخَلَ عَلی مُؤمنٍ سُروراً157

ص: 235

مَنْ اَرادَ اَنْ یَکونَ اَقوی النّاسِ فَلْیَتَوَکَّلْ عَلَی اللهِ94

مَنْ ارادَ اَنْ یَنْظُرَ الی مَیِّتٍ یَمْشی فَلْیَنْظُرْ اِلی عَلِیِّ بْنِ ابی طالب علیه السلام133

مَنِ اغْتَمَّ کانَ لِلْغَمِّ اَهْلاً فَینْبَغی لِلْمُؤْمِنِ اَنْ یَکونَ بِاللهِ وَ بِما صَنَعَ راضیاً92

مَنْ دَخَلَ السُّوقَ فَاشْتَری تُحْفَةً فَحَمَلها اِلی عیالِهِ کانَ کَحامِلِ صَدَقَةٍ اِلی قَوْمٍ مَحاوِیجَ وَلْیَبْدَأْ بِالْإناثِ قَبْلَ الذُّکُورِ فَاِنَّ مَنْ فَرَّحَ ابنَتَهُ فَکَاَنَّما اَعْتَقَ رَقَبَةً مِنْ وُلْدِ اسماعیلَ وَ مَنْ اَقَرَّ بَعینِ ابْنٍ فَکَاَنَّما بَکیٰ مِنْ خَشْیةِ اللهِ وَ مَنْ بَکیٰ مِنْ خَشْیَةِ اللهِ اَدْخَلَهُ اللهُ جناتِ النَّعیم114

مَنْ سُرَّتْهُ حَسَنَتُهُ وَ ساءَتْهُ سَیِّئَتُهُ فَهُوَ مُؤمِنٌ67

مَنْ عَرَفَ الدُّنیا لَمْ یَحْزَنْ عَلی ما اَصابَهُ152

مَنْ قَبَّلَ وَلَدَهُ کَتَبَ اللهُ لَهُ حَسَنَةً وَ مَنْ فَرَّحَهُ فَرَّحَهُ اللهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ119

مَنْ قَصَّرَ فِی الْعَمَلِ ابْتُلی بِالْه_َمِّ84

مَنْ قَنَعَ بالمَقْسومِ اسْتراحَ مِنَ الهَمِّ وَ الْکَرْبِ وَ التَّعَبِ15

مَنْ کانَ عِنْدَه صَبِیٌّ فَلْیُتَصابَ لَهُ118

مَنْ کَثُرَ هَمُّهُ سَقِمَ بَدَنُهُ82

مَنْ کَثُرَتْ هُمُومُهُ فَعَلَیْهِ بِالاِسْتِغفارِ86

مَنْ نَفّسَ عَنْ مُؤمِنٍ کُرْبَةً نَفَّسَ اللهُ عَنْه اثْنَتَینِ وَ سَبْعینَ کُرْبَةً مِنْ کُرَبِ الدُّنیا وَ اثْنَتَینِ وَ سَبعینَ کُرْبَةً مِنْ کُرَبِ الآخِرَةِ97

مَنْ نَفَّسَ عَنْ مُؤمِنٍ کُرْبَةً نَفَّسَ اللهُ عَنْهُ کُرَبَ الآخِرَةِ وَ خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ ثَلَجَ

الفُؤاد34 81

مَنْ وَثِقَ باللهِ اَراهُ السُّرُورَ وَ مَنْ تَوَکَّلَ عَلَیْهِ کَفاهُ الْاُمُورَ وَ الثِّقِةُ بِاللهِ حِصْنٌ لاٰیَتَحَصَّنُ فیهِ اِلّا مُؤْمِنٌ اَمینٌ وَ التَّوَکُّلُ عَلَی اللهِ نَجاةٌ مِنْ کُلِّ سُوءٍ وَ حِرْزٌ مِنْ کُلِّ عَدُوٍّ93

مَنْ یَشْتری هذا العَبْدَ200

ص: 236

مَولایَ یا مَولایَ اَنْتَ الْغَنِیُّ وَ اَنَا الْفَقیرُ وَ هَلْ یَرْحَمُ الفَقیرَ اِلّا الْغَنی ... مَولایَ یا مَولایَ اَنْتَ الحَیُّ وَ اَنَا الْمیِّتُ وَ هَلْ یَرْحَمُ المَیِّتَ اِلّا الحَیُّ132

نَحْنُ اَولیاءُکُمْ فِی الحَیوةِ الدُّنیا و فِی الآخِرَةِ161

نَحْنُ نُؤَیِّدُ الرُّوحَ بِالطّاعَةِ وَ الْعَمِلِ لَهُ139

نَزِّهُوا اَنْفُسَکُمْ عَنْ دَنَسِ اللّذّاتِ وَ تَبِعاتِ الشَّهواتِ170

النَّشْوَةُ فِی عَشَرَةِ اشیاءَ المَشْیِ وَ الرُّکوبِ وَ الاِرتِماسِ فِی الماءِ وَ النَّظَرِ اِلی الخُ_ضْرَةِ وَ الْاَکْلِ وَ الشُّرْبِ وَ النَّظَرِ اِلَی المَرْأَةِ الحَسْناءِ و الجِماعِ و السِّواکِ وَ مُحادَثَةِ الرِّجالِ162

النَّظیفُ مِنَ الثیابِ یُذْهِبُ الهَمَّ وَ الحَزَنَ96

نِعْمَ الجَمَلُ جَمَلُکُما117

نِعْمَ المَطیُّ مَطیُّکُما وَ نِعْمَ الرّاکبانِ اَنْتُما وَ اَبُوکُما خَیرٌ مِنْکُما179

نَعَمْ وَالایمانُ فی قُلُوبِهِمْ اَعْظَمُ مِنَ الجَبَلِ217

نَفس المَهْموُمِ لِظُلمِنا تَسبیحٌ وَ هَمَّهُ لَنا عِبادَةٌ69

وَ اَسْتَغْفِرُکَ مِنْ کُلِّ لَذَّةٍ بِغَیْرِ ذِکْرِکَ … وَ مِنْ کُلِّ سُرورٍ بِغَیْرِ قُرْبِکَ121

وَ اَظْهِروا البِشْ_رَ فیما بَیْنَکُمْ وَ السّ_ُرورَ فی مُلاقاتِکُمْ181

وَ اَعِدُّوا لَه_ُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخ_َیْلِ تُرْهِبونَ بِهِ عَدُوَّ اللهِ وَ عَدُوَّکُمْ 182

وَ التَّلَطُّفُ بِالصِّبیانِ مِنْ عادَةِ الرَّسُولِ115

وَ قَدْ اَحْسَنَ بی اِذْ اَخْرَجَنی مِنَ السِّجْنِ وَ جاءَ بِکُمْ مِنَ البَدْوِ مِنْ بَعْدِ اَنْ نَزَغَ الشَّیْطانُ بَینی وَ بَیْنَ اِخْوَتی32

وَ قَدْ اَعْطَی اللهُ مُحَمَّداً صَلَّی الله علیه و آله اَفْضَلَ مِنْ ذلکَ وَ هُوَ اَنّ الله صَلّی عَلَیه وَ اَمَرَ ملائِکَتَهُ اَنْ یُصَلُّوا عَلَیهِ وَ تَعَبَّدَ جَمیعَ خَلْقِهِ بِالصَّلاةِ عَلَیهِ اِلی یَومِ القیامَةِ64

وَ کانَ الحُسَینُ وَ بَعْضُ مَنْ مَعَهُ مِنْ خَصائِصِهِ تَشْ_رِقُ اَلْوانُهُمْ وَ تَهْدَأُ جَوارِحُهُمْ

ص: 237

وَ تَسْکُنُ نُفُوسُهُمْ71

وَ کَثْرَةُ المِزاحِ فی غیر ما یُسْخِطُ اللهَ عَزَّوَجَلَّ.185 207

وَ لَقِّنی مِنْکَ نَضْرَةً وَ سُروراً43

وَاجْعَلْ لَنا فی لِقائِک نَضْرَةً و سُروراً43

وَاجْعَلْنی مِنْ اَولیائکَ فَاِنَّ اَوْلیائَکَ لاخَوْفٌ عَلَیهم ولا هم یَحْزَنونَ124

وَاجْعَلْنی مِنْ حِزْبِکَ فَاِنَّ حِزْبَکَ هُمُ المُفْلِحونَ123

وَارزُقنی مِنَ الدُّنیا و زَهِّدْنی فیها وَلا تَزْوِها عَنّی وَ رَغْبَتی فیها یا رَحمانُ148

وَیْلٌ لِلَّذی یُحَدِّثٌ فَیَکْذِبُ لِیُضْحِکَ القَوْمَ فَوَیْلٌ لَهُ ثُمَّ وَیْلٌ لَهُ211

هذا مَعنی الجَنَّةِ الَّذی مَنْ اَقَرَّ بِهِ کانَ فِی الجَنَّةَ فَاسْألُوا اللهَ اَنْ لا یَسْلُبَکُمْ50

هَشّاشاً بَشّاشاً46

الهَمُّ یُنْحِلُ البَدَنَ81

یا اَباذَرّ اِنَّ سَلْمانَ بابُ اللهِ فِی الاَرْضِ مَنْ عَرَفَهُ کانَ مُؤمِناً وَ مَنْ اَنْکَرَهُ کانَ کافراً139

یا حَیُّ یا قَیُّومُ یا لا اِلهَ اِلّا اَنْتَ بِرَحْمَتِکَ اَسْتَغیثُ فَاکْفِنی ما اَهَمَّنی وَلا تَکِلْنی إلی نَفْسی89

یا داودُ بی فَافْرَحْ وَبِذِکری فَتَلَذَّذ وَ بِمُناجاتی فَتَنَعَّمْ122

یا رَبِّ وَ مَنْ هؤلاءِ الَّذینَ تُبیحُهُمْ جَنّتکَ وَ تُحَکِّمُهُمْ فیها157

یا رَفیق و یا شَفیق152

یا شَفیقُ یا رَفیقُ فُکَّنی مِنْ حَلَقِ المَضیقِ وَ اصْرِفْ عَنّی کُلَّ هَمٍّ وَ غَمٍّ وَ ضیقٍ128

یا عُدَّتی عِنْدَ کُرْبَتی85

یا عَلی اَنْتَ بَیْنَنَا کُنُونِ لَنا206

یا عَلی اِنَّکَ اَکُولٌ206

یا عَلیّ ثَلاثٌ فَرَحاتٌ لِلْمُؤمِنِ فِی الدُّنیا لِقاءُ الْإِخوانِ وَ تَفْطیرُ الصّائِمِ وَ التَّهَجُّدِ مِنْ آخِرِ

ص: 238

الَّلیلِ179

یا فارِجَ الهَمِّ وَ یا کاشِفَ الغَمِّ یا رَحْمنَ الدُّنیا و الآخِرَةِ وَ رَحیمَهُما فَرِّجْ هَمّی وَ اکْشِفْ غَمّی یا اللهُ الواحِدُ الاَحَدُ الصَّمَدُ الّذی لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُوّاً اَحَدٌ اِعْصِمْنی وَ طَهِّرْنی وَ اذْهَبْ بِبَلِیَّتی88

یَا مَنْ أَظْهَرَ الْ_جَمِیلَ وَ سَتَرَ الْقَبِیحَ یَا مَنْ لَمْ یُؤَاخِذْ بِالْ_جَرِیرَةِ وَ لَمْ یَهْتِکِ السِّتْرَ یَا عَظِیمَ الْعَفْوِ یَا حَسَنَ التَّجَاوُزِ یَا وَاسِعَ الْ_مَغْفِرَةِ یَا بَاسِطَ الْیَدَیْنِ بِالرَّحْمَةِ یَا صَاحِبَ کُلِّ نَجْوَی وَ مُنْتَهَی کُلِّ شَکْوَی یَا کَرِیمَ الصَّفْحِ یَا عَظِیمَ الْمَنِّ یَا مُبْتَدِئاً بِالنِّعَمِ قَبْلَ اسْتِحْقَاقِهَا یَا رَبَّنَا وَ یَا سَیِّدَنَا وَ یَا مَوْلَانَا وَ یَا غَایَةَ رَغْبَتِنَا أَسْأَلُکَ یَا اللهُ أَنْ لَا تُشَوِّهَ خَلْقِی بِالنَّار 129

یا مَنْ اَظْهَرَ الجَمیل129

یا وَلِیَّ اللهِ اَبْشِرْ اَنَا عَلِیُّ بْنِ ابی طالب الّذی کُنْتَ تُحِبُّهُ اَما لَاَ نْفَعُنَّکَ147

یا هَمّامُ المؤمِنُ ... بَعیدٌ کَسَلُهُ دائِمٌ نَشاطُهُ قریبٌ أَمَلُهُ حَیٌّ قَلْبُهُ46

یُبیتُ حَذِراً وَ یُصْبِحُ فَرِحاً حَذِراً لِما حُذِّرَ مِنَ الْغَفْلَةِ وَ فَرِحاً بما اَصابَ مِنَ الْفَضْلِ وَ الرَّحْمَةِ48

یَخْرُجُ مِنْ صُلْبِ هذا الحِمارِ حمارٌ یَرْکَبُهُ سَیِّدُ المُرسَلینَ وَ خاتَمُهُمْ فَالحَمْدُللهِ الَّذی جَعَلنی ذلِکَ الْحِمارَ31

یَرْحَمُکَ اللهُ35

یُسْتَشْهَدُ مَعَک جَماعَةٌ مِنْ اَصْحابِکَ لا یَجِدونَ اَلَم مَسِّ الحَدیدِ101

یَغْفِرُ الله لَنا وَ لَکَ35

یَقُولُ اللهُ الْکِبریاءُ رِدائی وَ الْعَظَمَةُ اِزاری فَمَنْ نازَعَنی فی واحِدٍ مِنْهُما اَلْقَیْتُهُ فی جَهَنَّمُ151

ص: 239

11.بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار / محمد باقربن محمد تقی مجلسی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1403 ق.

12.البرهان فی تفسیر القرآن / سید هاشم بن سلیمان بحرانی، مؤسسة بعثه، قم، چاپ اول، 1374 ش.

13.البلد الامین و الدرع الحصین / ابراهیم بن علی عاملی، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، چاپ اول، 1418 ق.

14.تحف العقول عن آل الرسول صلی الله علیه و آله و سلم / حسن بن علی بن شعبه حرانی، جامعة مدرسین، قم، چاپ دوم، 1404 ق _ 1363 ش.

15.تحفة الملوک فی السیر و السلوک / سید مهدی بحر العلوم (با مقدمه و شرح سید محمد حسین حسینی تهرانی)، انتشارات علامه طباطبایی، تهران، چاپ چهارم، 1418 ق.

16.تصنیف غررالحکم و دررالکلم / عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، دفتر تبلیغات، قم، چاپ اول، 1366 ش.

17.التعجب من اغلاط العامة فی مسألة الامامة / محمد بن علی کراجکی، دارالغدیر، قم، چاپ اول، 1421 ق.

18.تفسیر الصافی / محمد بن شاه مرتضی (فیض کاشانی)، مکتبه الصدر، تهران، چاپ دوم، 1415 ق.

19.تفسیر العیاشی / محمد بن مسعود عیاشی، المطبعة العملیة، تهران، چاپ اول، 1380 ق.

20.تفسیر القمی / علی بن ابراهیم قمی، دارالکتاب، قم، چاپ سوم، 1404 ق.

21.تفسیر فرات الکوفی / فرات بن ابراهیم کوفی، مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الارشاد الاسلامی، تهران، چاپ اول، 1410 ق.

22.تفسیر کنزالدقائق و بحر الغرائب / محمد بن محمد رضا قمی مشهدی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران،

ص: 241

چاپ اول، 1368 ش.

23.تفسیر نور الثقلین / عبد علی بن جمعة العروسی الحویزی، اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم، 1415 ق.

24.التمحیص / محمد بن همام بن سهیل (ابن همام اسکافی)، مدرسة الامام المهدی علیه السلام ، قم، چاپ اول، 1404 ق.

25.التوحید للصدوق / محمد بن علی بن بابویه، جامعة مدرسین، قم، چاپ اول، 1398 ق.

26.ثواب الاعمال و عقاب الاعمال / محمد بن علی بن بابویه، دارالشریف الرضی للنشر، قم، چاپ روم، 1406 ق.

27.جامع احادیث شیعة / بروجردی، آقا حسین، انتشارات فرهنگ سبز، تهران، چاپ اول، 1386 ش.

28.جامع الاخبار / محمدبن محمد شعیری، مطبعة حیدریة، نجف، چاپ اول.

29.جامع النورین / حاج ملااسماعیل سبزواری، کتابفروشی علمیه اسلامیه، تهران.

30.الجعفریات (الاشعثیات) / محمد بن محمد بن اشعث، مکتبة النینوی الحدیثة، تهران، چاپ اول.

31.حکایت¬های شنیدی / محمد محمدی اشتهاردی، انتشارات علامه، قم، 1375 ش.

32.حکمت نامة کودک / محمد محمدی ری شهری، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، قم، چاپ اول، 1385 ش.

33.حلیة الابرار فی احوال محمد و آله الاطهار علیه السلام / سید هاشم بن سلیمان بحرانی، مؤسسة المعارف الاسلامیة، قم، چاپ اول، 1411 ق.

34.الحیاة / محمد رضا الحکیمی، محمد الحکیمی، علی الحکیمی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1360 ش.

ص: 242

35.الخرائج و الجرائح / سعید بن هبة الله، قطب الدین راوندی، مؤسسة امام مهدی علیه السلام ، قم، چاپ اول، 1409 ق.

36.خصائص الائمة علیهم السلام / محمد بن حسین، شریف الرضی، آستان قدس رضوی، مشهد، چاپ اول، 1406 ق.

37.الخصال / محمد بن علی بن بابویه، نسیم کوثر، قم، چاپ اول، 1382 ش.

38.الدعوات للراوندی / قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله، انتشارات مدرسه امام مهدی علیه السلام ، قم، چاپ اول، 1407 ق.

39.دلائل الصدق لنهج الحق / محمد حسن مظفر نجفی، مؤسسه آل البیت علیهم السلام ، قم، چاپ اول، 1422 ق.

40.دیوان امیرالمؤمنین علیه السلام / میبدی، حسین بن معین الدین، دار نداء الاسلام للنشر، قم، چاپ اول، 1411 ق.

41.دیوان خواجه حافظ شیرازی / به اهتمام سید ابوالقاسم انجوی شیرازی، انتشارات جاویدان، تهران، 1358 ش.

42.رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال) / محمد بن عمر کشی، مؤسسة آل البیت علیهم السلام ، قم، چاپ اول، 1363 ش.

43.روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه / محمد تقی بن مقصود علی مجلسی، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، قم، چاپ دوم، 1406 ق.

44.ریاض الابرار فی مناقب الائمة الاطهار / نعمت الله بن عبدالله جزائری، مؤسسة التاریخ العربی، بیروت، چاپ اول، 1427 ق _ 2006 م.

45.الزهد / کوفی اهوازی، حسین بن سعید، المطبعة العلمیة، قم، چاپ دوم، 1402 ق.

46.شاهنامة فردوسی.

47.شرح آقا جمال خوانساری بر غررالحکم و درر الکلم / محمد بن

ص: 243

حسین، آقا جمال خوانساری، دانشگاه تهران، تهران، چاپ چهارم، 1366 ش.

48.شرح اصول الکافی / محمد بن ابراهیم، صدر الدین شیرازی، مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، چاپ اول، 1383 ش.

49.شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار علیهم السلام / جامعة مدرسین، قم، چاپ اول، 1409 ق.

50.شرح مأة کلمة.

51.شرح نهج البلاغة لابن ابی الحدید / عبدالحمید بن هبة الله (ابن ابی الحدید)، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم، چاپ اول، 1404 ق.

52.شرح و فضائل صلوات / احمد بن محمد الحسینی اردکانی، میقات، تهران، چاپ پنجم، 1378 ش.

53.شواهد التنزیل لقواعد التفضیل / حسکانی، عبیدالله بن عبدالله، مجمع احیاء الثقافة الاسلامیة، تهران، چاپ اول، 1411 ق.

54.عدة الداعی و نجاح الساعی / ابن فهد حلی، احمدبن محمد، دارالکتب الاسلامی، چاپ اول، 1407 ق.

55.عوالم العلوم و المعارف و الاحوال / عبدالله بن نور الله بحرانی اصفهانی، مؤسسة الامام المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، قم، چاپ دوم، 1382 ش.

56.عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة / ابن ابی جمهور، محمد بن زین الدین، دار سید الشهداء اللنشر، قم، چاپ اول، 1405 ق.

57.عیون اخبار رضا علیه السلام / ابن بابویه، محمد بن علی، نشر جهان، تهران، چاپ اول، 1378 ش.

58.عیون الحکم و المواعظ / علی بن محمد لیثی واسطی، دارالحدیث، قم، چاپ اول، 1376 ش.

59.غررالحکم و دررالکلم / عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، دارالکتاب

ص: 244

الاسلامی، قم، چاپ دوم، 1410 ق.

60.الغیبة / ابن ابی زینب، محمد بن ابراهیم، نشر صدوق، تهران، چاپ اول، 1397 ق.

61.الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن / محمد صادقی تهرانی، انتشارات فرهنگ اسلامی، قم، چاپ دوم، 1365 ش.

62.الفقه منسوب للامام رضا علیه السلام / منسوب به علی بن موسی، امام هشتم علیه السلام ، مؤسسة آل البیت علیهم السلام ، مشهد، چاپ اول، 1406 ق.

63.فلاح السائل و نجاح المسائل / علی بن موسی بن طاووس، بوستان کتاب، قم، چاپ اول، 1406 ق.

64.الکافی / محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی، دارالکتب الاسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407 ق.

65.کامل الزیارات / جعفر بن محمد بن قولویه، دارالمرتضویة، نجف اشرف، چاپ اول، 1356 ش.

66.کشف الاسرار فی شرح الاستبصار / نعمت الله بن عبدالله جزائری، مؤسسة دارالکتاب، قم، چاپ اول، 1408 ق.

67.کشف الریبة / زین الدین بن علی، شهید ثانی، دارالمرتضوی للنشر، چاپ سوم، 1390 ق.

68.کشف الغمة فی معرفة الائمة / علی بن عیسی اربلی، بنی هاشم، تبریز، چاپ اول، 1381ق.

69.کمال الدین و تمام النعمة / محمد بن علی بن بابویه، اسلامیه، تهران، چاپ دوم، 1395 ق.

70.لئالی الاخبار / محمد نبی تویسرکانی، انتشارات علامه، قم.

71.المؤمن / حسین بن سعید کوفی اهوازی، مؤسسة الامام المهدی علیه السلام ، قم، 1404 ق.

72.مثنوی معنوی / جلال الدین محمد بلخی (مولوی)، به کوشش و

ص: 245

اهتمام رینولدالین نیکلسون، نشر طلوع، تهران، 1373 ش.

73.المجازات النبویه / محمد بن حسین شریف الرضی، دارالحدیث، قم، چاپ اول، 1422 ق _ 1380 ش.

74.مجموعة ورام / ورام بن ابی فراس، مسعود بن عیسی، مکتبة فقیه، قم، چاپ اول، 1410 ق.

75.المحاسن / احمد بن محمد بن خالد برقی، دارالکتب الاسلامیة، قم، چاپ دوم، 1371 ق.

76.المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء / الفیض الکاشانی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1428 ق.

77.مختصر البصائر / حسن بن سلیمان بن محمد حلی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، چاپ اول، 1421 ق.

78.مخزن العرفان در تفسیر قرآن / سیده نصرت امین (بانوی اصفهانی)، نهضت زنان مسلمان، تهران، 1361 ش.

79.مرآة العقول فی شرح الاخبار آل الرسول / محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، دارالکتب الاسلامیة، تهران، چاپ دوم، 1404 ق.

80.المزار للشهید الاول / محمد بن مکی (شهید اول)، مدرسة امام مهدی علیه السلام ، قم، چاپ اول، 1410 ق.

81.مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل / حسین بن محمد تقی نوری، مؤسسة آل البیت علیهم السلام ، قم، چاپ اول، 1408 ق.

82.مسکن الفؤاد عند فقد الاحبة و الاولاد / شهید ثانی، بصیرتی، قم، چاپ اول.

83.مشکاة الانوار فی غررالاخبار / علی بن حسن طبرسی، المکتبة الحیدریة، نجف، چاپ دوم، 1385 ق _ 1344 ش.

84.مصباح الشریعة / منسوب به جعفر بن محمد علیه السلام ، امام ششم، اعلمی، بیروت، چاپ اول، 1400 ق.

ص: 246

85.مصباح المتهجد و سلاح المتعبد / محمد بن الحسن طوسی، مؤسسة فقه الشیعة، بیروت، چاپ اول، 1411 ق.

86.المصباح للکفعمی / ابراهیم بن علی عاملی کفعمی، دارالرضی، قم، چاپ دوم، 1405 ق.

87.معانی الاخبار / محمد بن علی بن بابویه، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1403 ق.

88.مفاتیح الجنان / حاج شیخ عباس قمی، قدسیان، قم، چاپ اول، 1389 ش.

89.مفتاح الفلاح فی عمل الیوم و اللیلة من الواجبات و المستحبات / محمد بن حسین (شیخ بهایی)، نشر دارالاضواء، بیروت، چاپ اول، 1405 ق.

90.مکارم الاخلاق / حسن بن فضل طبرسی، شریف رضی، قم، چاپ چهارم، 1412 ق _ 1370 ش.

91.الملهوف علی قتلی الطفوف / ابن طاووس، علی بن موسی بن جعفر، دارالاسوة، 1425 ق _ 1383 ش.

92.من لایحضره الفقیه / محمد بن علی بن بابویه، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، 1413 ق.

93.مناقب آل ابی طالب علیه السلام / محمد بن علی (ابن شهر آشوب مازندرانی)، علامه، قم، چاپ اول، 1379 ش.

94.منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة / میرزا حبیب الله هاشمی خویی، مکتبة الاسلامیة، تهران، 1400 ق.

95.مهج الدعوات و منهج العباد / ابن طاووس، علی بن موسی، دار الذخائر، قم، چاپ اول، 1411 ق.

96.نزهة الناظر و تنبیه الخاطر / حلوانی، حسین بن محمد بن حسن بن نظر، مدرسة الامام المهدی علیه السلام ، قم، چاپ اول، 1408 ق.

97.نفس الهموم / شیخ عباس قمی، بصیرتی، قم.

ص: 247

98.النوادر للراوندی / فضل الله بن علی راوندی کاشانی، دارالکتاب، قم، چاپ اول.

99.النهایة فی غریب الحدیث و الاثر / ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، مؤسسة مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم، 1367 ش.

100.نهج البلاغة / ترجمه محمدرضا آشتیانی و محمد جعفر امامی، نشر امام علی علیه السلام ، قم، 1369 ش.

101.نهج الفصاحة / پاینده، ابوالقاسم، دنیای دانش، تهران، چاپ چهارم، 1382 ش.

102.وسائل الشیعة / محمد بن حسن (شیخ حر عاملی)، مؤسسة آل البیت علیهم السلام ، قم، چاپ اول، 1409 ق.

103.وقعة الطف / ابومخنف کوفی، لوط بن یحیی، جامعة مدرسین، قم، چاپ سوم، 1417 ق.

104.الهدایا لشیعة ائمة الهدی (شرح اصول الکافی) / محمد مجذوب تبریزی، دارالحدیث، قم، چاپ اول، 1429 ق _ 1387 ش.

105.الهدایة الکبری / حسین بن حمدان خصیبی، البلاغ، بیروت، 1419 ق.

106.الفضائل لابن شاذان / ابن شاذان قمی، ابوالفضل شاذان بن جبرئیل، رضی، قم، چاپ دوم، 1363 ش.

ص: 248