ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

به دنبال تو می گردم نمی یابم نشانت را بگو باید کجا جویم کهکشانت را

تمام جادّه را رفتم غباری از سواری نیست بیابان تا بیابان جُسته ام ردّ نشانت را

* * *

جان می دَهَمَت به مژدگانی زان جان جهان بده نشانی

حقّا که شدم ز مویه چون موی از ناله چو نی ز ناتوانی

* * *

ای مدنی برقع و مکّی نقاب سایه نشین چند بود آفتاب

منتظران را به لب آمد نفس ای ز تو فریاد ، به فریادرس

* * *

ص: 10

خداوند منّان از روی حکمت بالغه اش برای جلوگیری از مدّعیان دروغین ، نشانه های فراوانی قرار داده که گزارش آنها در کتب آسمانی و احادیث نورانی پیشوایان معصوم علیهم السلام به صراحت آمده ، که تعداد آنها از مرز 2000 می گذرد .

بیش از 90% این نشانه ها تاکنون اتّفاق افتاده و شمار اندکی از آنها باقی مانده ، که آنها نیز از علایم غیرحتمی است و امکان این معنی هست که انسانها پس از یأس و نومیدی از قدرتهای بزرگ و مجامع بین المللی ، احساس اضطرار نموده ، یکدل و یک جهت به سوی پروردگار روی آورده ، برای فرج تنها منجی جهان دست به نیایش بردارند و خداوند منّان فرمان ظهور آن حضرت را صادر فرماید و پیش از آنکه آن نشانه ها وقوع پیدا کند ، رهائی بخش جهان ظهور نموده ، کاخهای ظلم و استبداد را ویران نموده ، جهانی آباد بر ویرانه های کاخهای ستمگران بنیاد نهد .

در طول قرون و اعصار افراد سودجو و فرصت طلب از عطش همگانی مردم استفاده کرده ادّعای مهدویّت نموده اند و مشکلات تازه ای بر مشکلات مردم افزوده اند .

خداوند منّان برای پیش گیری از این شیّادان پنج نشانه حتمی قرار داده ، که پیش از وقوع آنها هر کس ادّعا کند ، ادّعایش پوچ و مردود است .

این نشانه ها به قدری شفّاف است که هرگز بر احدی پوشیده نمی ماند .

هنگامی که امام صادق علیه السلام از طولانی بودن دوران غیبت ، آزمونهای سخت عصر غیبت ، بروز تشکیک ها و تردیدها در میان امّت ، پیدایش تشویش ها و اضطراب ها بسان امواج خروشان دریا در میان توده ها ، به

ص: 12

اهتزاز درآمدن پرچمهای مشتبه و حیرت و سردرگمی مردمان سخن گفتند ، مفضّل بن عمر به شدت گریست و از محضر آن حضرت کسب تکلیف نمود.

امام صادق علیه السلام به سوی اشعّه آفتابی که از روزنه به داخل اطاق تابیده بود اشاره کردند و فرمودند :

این آفتاب را می بینی ؟

مفضّل گفت : آری .

فرمود :

وَاللّه ِ إِنَّ أَمْرَنا لاَءَبْیَنُ مِنْ هذِهِ الشَّمسِ ؛

به خدا سوگند امر ما از این خورشید آشکارتر است .(1)

بالخصوص مورد نقد و نقض قرار داده اند !

2 . برخی از نویسندگان غیرمتعهّد نیز در حوزه مهدویّت تشکیکهایی ابراز نموده و با گستاخی تمام گفته اند که هیچکدام از علایم حتمی سند معتبری ندارد ! ! .

3 . برخی از شیّادان در زمان ما ادّعای سید حسنی ، خراسانی و یمانی بودن را مطرح کرده ، تبلیغات وسیعی در این رابطه انجام داده و برخی از افراد ناآگاه و ضعیف الایمان را به سوی خود جذب کرده اند .

4 . برخی از مراجع بزرگ تقلید به وجوب فراگیری نشانه های ظهور ، از باب دفع ضرر محتمل و جلوگیری از سقوط در وادی هلاکت فتوا داده اند .(1)

از این رهگذر پس از مقدّمه کوتاهی پیرامون واژگان مربوطه به شرح علایم حتمی پرداخته ، احادیث هر فصلی را بررسی سندی نموده ، پس از اثبات صحیح بودن آن ، از کتب پایه و مرجع متن حدیث و ترجمه آن را به علاقمندان فرهنگ مهدوی تقدیم نمودیم ، به این امید که تبسّمی بر لبان نازکتر از گل یوسف زهرا علیهماالسلام نقش بندد ، پژوهشگران را به کار آید و موجب تقویت باورداشت طبقات مختلف گردد .

8 / 8 / 1388

میلاد مسعود امام رضا علیه آلاف التّحیة والثّناء

حوزه علمیه قم

علی اکبر مهدی پور

ص: 14

طولانی بودن راه و سخت بودن عبور از موانع ، ممکن است سالکان راه و شیفتگان وصال را با خطر یأس و نومیدی مواجه کند ، آنها را از رسیدن به کعبه آمال و آرزوها بازداشته ، در ادامه مسیر دچار شک و تردید نماید .

در این هنگام یکی از نشانه های ظهور پدیدار گشته ، آنها را در ادامه راهی که برگزیده اند محکم و استوار نموده ، با امید و اطمینان به آینده ، از تردید و دودلی نجات می دهد .

پدیدار شدن هر نشانه ای از نشانه های ظهور همانند مشاهده یکی از تابلوهای راهنمایی ، سالکان راه را در مسیرهای دور و دراز امیدوار ساخته ، از درستی راهی که برگزیده اند ، آگاه و مطمئن می سازد .

حُجر بن عدی ، میثم تمار ، سعد معاذ ، عمرو بن حمق و ... به روشنی خبر داده است .

احادیث ملاحم و فتن ، خروج قرامطه ، سقوط بنی عباس ، فتح استانبول ، اشغال عراق و افغانستان را توسط سرکرده کفار در برگرفته ، رخدادهای جهان را تا هنگامه ظهور و انفجار نور به نمایش گذاشته است .

در کتب پایه و مرجع ، فصل هایی چون : فتن ، ملاحم و علائم ظهور به نقل این احادیث اختصاص یافته است .

در منابع اهل سنت نیز ابواب : فتن ، ملاحم و اشراط السّاعه به این احادیث اختصاص دارد .

در این رابطه کتاب های مستقل فراوانی تألیف شده(1) که نشانه های ظهور را بالخصوص مورد بحث و بررسی قرار داده اند ، که به شماری از آنها در اینجا اشاره می کنیم :

1 . الفتن از ابوعبداللّه نعیم حمّاد مروزی ، م . 229 ه .(2)

2 . الفتن از ابوعلی ، حنبل بن اسحاق بن حنبل شیبانی ، م . 273 ه .(3)

ص: 17

3 . الملاحم از حافظ احمد بن جعفر بن محمد ، مشهور به ابن المنادی م . 336 ه .(1)

4 . التّشریف بالمنن فی التّعریف بالفتن از ابوالقاسم رضی الدین ، علی بن موسی ، مشهور به : سید ابن طاووس م . 664 ه .(2)

5 . نهایة البدایة و النهایة فی الملاحم و الفتن از حافظ ابوالفداء ، اسماعیل بن کثیر دمشقی ، م . 774 ه .(3)

6 . الإشاعة لأشراط السّاعة از محمد بن عبدالرّسول حسینی شهر زوری ، مشهور به : « برزنجی » م . 1103 ه .(4)

7 . بشارة الاسلام فی علامات المهدی علیه السلام از سید مصطفی آل سیدحیدر کاظمی ، م . 1336 ه .(5)

8 . نوائب الدّهور فی علائم الظّهور از سیدحسن میرجهانی ، م . 1413 ه .(6)

ص: 18

9 . اشراط السّاعة از یوسف بن عبداللّه بن یوسف الوابل ( معاصر ) .(1)

10 . معجم الملاحم و الفتن از سیدمحمود دهسرخی ( معاصر ) .(2)

بسیاری از کتب پایه و مرجع به نشانه های ظهور و دیگر مسائل مهدویت در کشاکش روزگار از بین رفته و قسمت اعظم آنها به هنگام تهاجم مخالفان به کتابخانه های شیعیان طعمه حریق شده است .

کهن ترین اثر بر جای مانده از اوایل قرن سوم ، کتاب ارزشمند : الفتن تألیف : نُعَیم بن حمّاد مروزی ، م . 229 ه . می باشد .

اهمیت ویژه این کتاب در این است که مؤلّفِ آن 26 سال پیش از تولد حضرت ولی عصر علیه السلام دیده از جهان فروبسته است و خود از محدثان مشهور زمان خود بود ، که بخاری در صحیح خود از او روایت کرده است و بسیاری از علمای رجال بر صداقت و وثاقت او تأکید کرده اند ،(3) و تعدادی از نسخه های خطی آن تا زمان ما محفوظ مانده است .(4)

از دیگر ویژگی های این کتاب جامعیّت آن است که بیش از 2000 حدیث پیرامون فتن ، ملاحم و نشانه های ظهور در بردارد ، در حالی که مثلا در فتنِ ابوعلی 136 حدیث و در ملاحم ابن منادی 312 حدیث آمده است .

ص: 19

سید ابن طاووس 308 حدیث از فتن مروزی را برگزیده ، به پیوست 115 حدیث از فتن سلیلی و 93 حدیث از فتن زکریا بن یحیی بزاز ، در کتابی گرد آورده و آن را التّشریف بالمنن نام نهاده است .(1)

در میان کتاب هایی که در این زمینه توسط معاصران به رشته تحریر درآمده ، کتاب های زیر گسترده ترین آنها می باشد :

1 . نوائب الدّهور ، از مرحوم میرجهانی ، شامل 555 حدیث .

2 . علامات المهدی المنتظر ، از شیخ مهدی فتلاوی، شامل 525 حدیث.

3 . یأتی علی النّاس زمان ، از سیدمحمود دهسرخی، شامل 920 مدخل.

4 . معجم الملاحم و الفتن ، از وی ، شامل 1800 سرفصل .

روی این بیان جای تردید نیست که شمار نشانه های ظهور از مرز 2000 می گذرد ، که بیشترین آنها تحقّق یافته و تعداد اندکی از آنها باقی مانده است .

همه این نشانه ها چون دانه های تسبیح با نظم خاصی در گذر زمان روی می دهند ، تا موجب تقویت ایمان و تحکیم اعتقاد باورداران شده ، هرگز دچار شک و تردید نشوند و در راهی که برگزیده اند ثابت و استوار بمانند .

ولی این نشانه ها هرگز نزدیک شدن هنگامه ظهور را به صورت روشن و شفاف بیان نمی کنند .

ص: 20

ص: 22

1 . محمد بن حسن بن احمد بن ولید

پیشتاز رجالیون مرحوم نجاشی بر وثاقت او تأکید کرده است .(1)

2 . حسین بن حسن بن ابان

ابن داود حلی بر وثاقت او تصریح کرده است .(2)

3 . حسین بن سعید بن حماد بن سعید مهران اهوازی

شیخ طوسی بر وثاقت او تصریح کرده است .(3)

4 . محمد بن ابی عمیر

وی علاوه بر اینکه در میان خاصه و عامه از موثق ترین انسان ها بوده ،(4) از اصحاب اجماع نیز می باشد ، یعنی : هر حدیثی که سندش تا او صحیح باشد ، بررسی اسناد بعدی لازم نیست ، زیرا او ملتزم بود که هرگز از افراد غیرموثق روایت نکند .(5)

5 . عمر بن حنظله

در وثاقت او همین بس که امام صادق علیه السلام بر صداقت او در نقل حدیث تصریح نموده ،(6) و محمد بن ابی عمیر از او روایت کرده است .

ص: 24

در مورد علایم حتمی احادیث فراوانی نقل شده ، ما به همین یک حدیث بسنده کردیم که سند معتبر و متن گویایی داشت .

و اینک بررسی فشرده ای پیرامون نخستین نشانه از نشانه های حتمی :

ص: 25

ص: 26

قیام قائم علیه السلام از سوی خداوند حتمی است ، خروج سفیانی نیز از سوی خداوند حتمی است ، هرگز بدون سفیانی قائمی نخواهد بود .

این حدیث را عبداللّه بن جعفر حمیری با دو واسطه از امام رضا علیه السلام روایت کرده ، و در کتاب گرانسنگ قرب الاسناد آن را ثبت کرده است .

ابوالعباس ، عبداللّه بن جعفر حمیری ، در عهد غیبت صغری می زیست ، شخصیت بر جسته قم و شیخ قمی ها بود ، آثار فراوان از خود به یادگار نهاده ، از جمله : قرب الاسناد الی الرّضا علیه السلام .(1)

شیخ طوسی بر وثاقت او تصریح کرده است .(2)

اما دو واسطه :

1 . احمد بن محمد بن عیسی اشعری

او را نیز شیخ طوسی توثیق نموده است .(3)

2 . علی بن اسباط

او را پیشتاز علمای رجال مرحوم نجاشی توثیق نموده است .(4)

در این حدیث که با سند صحیح به ما رسیده علاوه بر اینکه خروج سفیانی از نشانه های حتمی معرفی شده ، تصریح گردیده که هرگز بدون سفیانی قائمی در کار نیست .

ص: 28

2 . شیخ صدوق با سلسله اسنادش از ابوحمزه ثمالی روایت می کند که گفت : به محضر امام صادق علیه السلام عرض کردم که پدر بزرگوارتان امام باقر علیه السلام می فرمود :

إنَّ خُرُوجَ السُّفیانِی مِنَ الاَْمْرِ الْمَحْتُوم ؛

خروج سفیانی از نشانه های حتمی است .

امام صادق علیه السلام فرمود : « آری » .(1)

شیخ صدوق این حدیث را با 5 واسطه از امام صادق علیه السلام روایت کرده و علمای رجال بر وثاقت همه آنها تصریح کرده اند :

1 . محمد بن موسی بن متوکل

علامه حلی و ابن داود حلی بر وثاقتش تصریح کرده(2) و سید ابن طاووس بر وثاقت او ادعای اجماع نموده است .(3)

2 . عبداللّه بن جعفری حمیری

شیخ طوسی بر وثاقتش تصریح کرده است .(4)

3 . احمد بن محمّد بن عیسی

گفتیم که بر وثاقت او نیز شیخ طوسی تصریح نموده است .(5)

ص: 29

4 . حسن بن محبوب

او را نیز شیخ طوسی توثیق نموده است .(1)

5 . ابوحمزه ثمالی

که مرحوم نجاشی بر وثاقت او تأکید کرده است .(2)

در این حدیث حتمی بودن خروج سفیانی از دو امام معصوم روایت شده است .

3 . نعمانی با سلسله اسنادش از امام صادق 7 روایت می کند که فرمود :

السُّفیانِی مِنَ الْمَحْتُومِ وَ خُرُوجُهُ فی رَجَب ؛(3)

سفیانی از امور حتمی است و خروجش در ماه رجب است .

ابو زینب محمد بن ابراهیم نعمانی از شخصیت های برجسته قرن چهارم است که پیشتاز رجالیون او را به عنوان : عظیم القدر ، شریف المنزله ، صحیح العقیده و کثیرالحدیث ستوده است .(4)

نعمانی این حدیث را با پنج واسطه از امام صادق علیه السلام روایت کرده ، که همه آنها از نظر علمای رجال مورد اعماد و استناد هستند :

1 . احمد بن محمد بن سعید ، مشهور به ابن عقده

نجاشی بر صداقت، وثاقت، امانت و جایگاه رفیعش تأکید کرده است .(5)

ص: 30

2 . محمد بن فضل بن ابراهیم بن قیس بن رمانه

بر وثاقت او نیز نجاشی تصریح کرده است .(1)

3 . حسن بن علی بن فضال

شیخ طوسی بر تقوا ، زهد و وثاقتش تأکید کرده است .(2)

4 . ابواسحاق ، ثعلبة بن میمون

بر فقاهت ، وثاقت ، فضیلت و جلالت قدرش شیخ طوسی تأکید نموده است .(3)

5 . عیسی بن اعین

شیخ نجاشی بر وثاقتش تصریح کرده است .(4)

در این حدیث بر حتمی بودن سفیانی تأکید شده و خروجش در ماه رجب بیان شده است .

در حدیث دیگری در همین رابطه آمده است :

وَ مِنَ الْمَحْتُومِ خُرُوجُ السُّفیانِی فی رَجَب ؛(5)

خروج سفیانی در ماه رجب از نشانه های حتمی می باشد .

از این بحث مقدماتی به نتایج زیر رسیدیم :

1 . نشانه های ظهور حضرت بقیة اللّه ارواحنا فداه بسیار فراوان

ص: 31

است و از مرز دو هزار می گذرد .

2 . پنج نشانه از آنها از علایم حتمی است .

3 . یکی از علایم حتمی خروج سفیانی است .

و اینک وقت آن رسیده که ویژگی های سفیانی را در پرتو احادیث وارده از پیشوایان معصوم برشماریم :

عثمان بن معاویة بن ابی سفیان .(1)

3 . عبداللّه بن یزید ، از قبیله بنی کلب .(2)

4 . عنبسة بن هند .(3)

5 . ابوعتبه ، عروة بن محمد .(4)

6 . معاویة بن عتبه .(5)

هیچیک از اسامی یاد شده سند قابل اعتماد و استنادی ندارند و مشهور همان : عثمان بن عنبسه می باشد .

برخی از شارحان نهج البلاغه آن را اشاره به سفیانی دانسته(1) برخی به عبدالملک بن مروان تفسیر کرده(2) و برخی دیگر آن را اعمّ دانسته اند .(3)

در احادیث فراوان تأکید شده که از تبار ابی سفیان است .(1)

امام صادق علیه السلام در این رابطه می فرماید :

ما و آل ابی سفیان برای خدا با یکدیگر دشمنی ورزیدیم ، ما گفتیم : خداوند راست فرموده ، آنها گفتند : خداوند دروغ گفته است . از این رو ابوسفیان با پیامبر ، معاویه با علی بن ابیطالب و یزید با حسین بن علی پیکار کرد و سفیانی با قائم پیکار خواهد کرد .(2)

اما در مورد اینکه از نسل کدامین فرزند ابوسفیان است ، به اختلاف روایت شده است :

1 . از نسل خالد بن یزید بن ابی سفیان .(3)

2 . از نسل عتبة بن ابی سفیان .(4)

ص: 35

3 . از نسل یزید بن معاویة بن ابی سفیان .(1)

4 . از طرف پدر از نسل ابی سفیان و از سوی مادر از نسل یزید بن معاویه .(2)

2 . علی بن ابراهیم بن هاشم

نجاشی بر وثاقت او تصریح کرده می فرماید : او ثقه ، مورد اعتماد ، استناد و صحیح الاعتقاد بود .(1)

3 . ابراهیم بن هاشم

سید بن طاووس بر وثاقت او ادعای اجماع کرده است .(2)

4 . محمد بن ابی عمیر

شیخ طوسی او را از پارساترین ، موثق ترین و عابدترین مردمان در میان خاص و عام معرفی کرده(3) و خود از اصحاب اجماع می باشد .(4)

5 . حماد بن عیسی

او نیز از اصحاب اجماع است(5) و شیخ طوسی بر وثاقت و جلالت قدرش تصریح نموده است .(6)

6 . عمر بن یزید

شیخ طوسی بر وثاقت او نیز تصریح کرده است .(7)

در این حدیث شریف که با سند صحیح به دست ما رسیده ، مشخصات ظاهری سفیانی ، از قبیل : سرخ روی ، بور و زاغ چشم بودن وی برای ما بیان شده است .

ص: 37

در حدیث دیگری امام باقر علیه السلام در همین رابطه می فرماید :

السُّفیانِی اَحْمَرُ ، اَشْقَرُ ، اَزْرَقُ ؛(1)

سفیانی سرخ روی ، بور و زاغ چشم است .

در احادیث دیگر به دیگر ویژگی های جسمی و اوصاف ظاهری سفیانی اشاره شده که به تعدادی از آنها اشاره می کنیم :

پیشوای پرواپیشگان امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید :

یَخْرُجُ ابن آکِلَةِ الاَْکْبَادِ مِنَ الْواَدی الیابِسِ ، وَ هُوَ رَجُلٌ رَبْعَةٌ ، وَحْشُ الْوَجْهِ ، ضَخْمُ الْهَامَةِ ، بِوَجْهِهِ اَثَرُ الْجُدْری ، اِذَا رَأَیْتَهُ حَسِبْتَهُ اَعْوَرَ ؛(2)

پسر هند جگرخواره از وادی یابس خروج می کند ، او مردی میان بالا ، با چهرهای وحشتناک ، سر ستبر و آبله روی می باشد . هنگامی که او را ببینی او را یک چشم تصور می کنی .

از طریق عامه نیز از مولای متقیان امیرمؤمنان علیه السلام روایت شده که فرمود :

اَلسُّفیانِی مِنْ وُلْدِ خَالِدِ بْنِ یَزیدَ بْنِ اَبی سُفیانَ ، رَجُلٌ ضَخْمُ الْهَامَةِ ، بِوَجْهِهِ آثَارُ جُدْری ، وَ بِعَیْنِهِ نُکْتَةُ بیاض ؛(3)

ص: 38

سفیانی از تبار خالد بن یزید بن ابی سفیان است ، او مردی سر ستبر است ، که چهره اش آثار آبله و در چشمش نقطه سفیدی است .

حافظ ابوعبداللّه ، نعیم بن حماد مروزی ، م . 229 ه . با سلسله اسنادش از حارث بن عبداللّه روایت کرده که گفت :

یَخْرُجُ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ اَبی سُفیانَ ، فی الْوَادی الیابِسِ ، فی رَایَات حُمْر ، دَقِیقِ السَّاعِدینِ وَ السَّاقَیْنِ ، طَویلُ الْعُنُقِ ، شَدیدُ الصُّفْرَةِ ، بِهِ اَثَرُ الْعِبَادَةِ ؛(1)

مردی از تبار ابی سفیان از وادی یابس با پرچم های سرخ خروج می کند که بازوانش نازک ، ساق های پایش لاغر ، گردنش دراز ، چهره اش به شدت زرد و در سیمایش آثار عبادت است .

در فصل های بعدی یادآور می شویم که او هرگز خدای را نپرستیده است، اما نشان عبادتی که در این حدیث آمده ، احتمالاً نشانی مزوّرانه باشد .

مروزی همچنین با سلسله اسنادش از « ضمره » روایت کرده که گفت :

اَلسُّفیانِی رَجُلٌ اَبیضُ ، جَعْدُ الشَّعْرَةِ ؛(2)

سفیانی مردی سفید پوست با موهای مجعّد می باشد .

ص: 39

وی همچنین در ضمن حدیث مفصلی از کعب الأحبار روایت کرده که گفت :

اَلسُّفیانِی حَدیثُ السِّنِّ ، جَعْدُ الشَّعْرِ ، اَبیضُ ، مَدیدُ الْجِسْمِ ؛(1)

سفیانی جوانی نورس ، با موهای مجعّد ، سفید چهره و لاغر اندام است .

و در حدیث دیگری آمده است :

وَ هُوَ رَبْعَةٌ مِنَ الرِّجَالِ ، دَقِیقُ الْوَجْهِ ، جَهُوری الصَّوْتِ ، طَویلُ الاَْنْفِ ، یَحْسَبُهُ مَنْ یَراَهُ اَنَّهُ اَعْوَرُ ؛(2)

او مردی میان بالا ، صورت باریک ، بلند آواز و بینی دراز است ، هر کس او را ببیند گمان کند که او یک چشم دارد .

در مورد ویژگی های جسمی و نشانه های ظاهری سفیانی ، تنها حدیث مورد اعتماد و استناد ، حدیث شیخ صدوق بود که آن را با سند صحیح از امام صادق علیه السلام روایت کرده است ، احادیث بعدی را به عنوان مؤیّد آوردیم ، به ویژه احادیث مروزی را که سندهایش به معصوم نمی رسد .(3)

ص: 40

تعبیر سفید چهره که در حدیث ضمره و کعب آمده ، با تعبیر اشقر قابل جمع است ، زیرا اشقر به کسی گفته می شود که گونه هایش سرخ و سفید باشد .(1)

امام باقر علیه السلام در همین رابطه می فرماید :

اَلسُّفیانِی اَحْمَرُ ، اَشْقَرُ ، اَزْرَقُ ، لَمْ یَعْبُدِ اللّه َ قَطُّ ، وَ لَمْ یَرَ مَکَّةَ وَ الْمَدینَةَ قَطُّ ، یَقُولُ یَا رَبِّ ثَاری وَ النَّارَ ، یَا رَبِّ ثَاری وَ النَّارَ ؛(1)

سفیانی سرخ رو ، بور و زاغ چشم است ، او هرگز خدا را نپرستیده است و هرگز وارد مکه و مدینه نشده است . او می گوید : خدایا انتقام وانگهی دوزخ ، بار خدایا انتقام ، سپس دوزخ .

و از طریق عامه آمده است :

اَلسُّفیانِی مِنْ وُلْدِ خَالِدِ بْنِ یَزیدَ بْنَ اَبی سُفیانَ ، مَلْعُونٌ فی السَّمَاءِ وَ الاَْرْضِ ، وَ هُوَ اَکْثَرُ خَلْقِ اللّه ِ ظُلْما ؛(2)

سفیانی از تبار خالد بن یزید بن ابی سفیان است ، در آسمان و زمین لعنت شده است ، او ستمکارترینِ مخلوقات خداست .

حافظ ابوصالح سلیلی در ضمن یک حدیث بسیار طولانی از امیرمؤمنان علیه السلام روایت کرده که فرمود :

اَشَدُّ خَلْقِ اللّه ِ شَرّا ، وَ اَلْعَنُ خَلْقِ اللّه ِ حَدّا ، وَ اَکْثَرُ خَلْقِ اللّه ِ ظُلْم_ا ؛(3)

او در میان مخلوقات خدا از همه شرورتر ، از همه ملعون تر و از همه ستمکارتر می باشد .

ص: 42

از مجموع احادیث یاد شده ، شرارت ، ملعنت ، کینه توزی ، و انتقامجویی او استفاده می شود .

در حدیث شیخ صدوق که صحیح ترین و معتبرترین حدیث این بخش بود ، بر سه ویژگی اخلاقی او تأکید شده است :

1 . سفیانی پلیدترین انسان روی زمین است .

2 . پرکینه ترین انسان است و همواره فریاد می زند : انتقام ، انتقام .

3 . سنگدل ترین انسان است ، بر احدی رحم نمی کند ، حتی همسرش را زنده به گور می کند .

پیش تر سند این حدیث را بررسی کردیم و صحّت و اعتبارش را اثبات کردیم .

6 . کارنامه سیاه سفیانی

در پایان این مقال ، شماری از عملکردهای وحشیانه و بی رحمانه سفیانی را بررسی می کنیم :

1 . رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود :

یَخْرُجُ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ : « السُّفیانِی » فی عُمْقِ دِمَشْقَ ، وَ عَامَّةُ مَنْ یَتْبَعُهُ مِنْ کَلْب ، فیقْتُلُ حَتَّی یَبْقُرَ بُطُونَ النِّسَاءِ وَ یَقْتُلُ الصِّبیانَ ؛(1)

ص: 43

مردی از دل دمشق خروج می کند که به او سفیانی می گویند ، همه پیروانش از تیره کلب می باشد ، آنقدر کشتار کند که حتی شکم زن ها را می شکافد و کودکان را از دمِ تیغ می گذراند .

حاکم نیشابوری پس از نقل حدیث تأکید کرده که این حدیث بر اساس معیارهای بخاری و مسلم صحیح است .(1)

2 . در حدیث دیگری از امیرمؤمنان علیه السلام آمده است :

فیقْتُلُ حَتَّی یَبْقُرَ بُطُونَ النِّسَاءِ وَ یَقْتُلُ الصِّبیانَ ؛(2)

آنقدر کشتار نماید که حتی شکم زن ها را می شکافد و کودکان را به قتل می رساند .

3 . و در حدیث دیگری در این رابطه می فرماید :

ثُمَّ یَبْعَثُ فیجْمَعُ الاَْطْفَالَ وَ یَغْلیِ الزَّیتَ لَهُمْ ، فیقُولُونَ : اِنْ کَانَ آبَاؤُنَا عَصَوْکَ فَنَحْنُ مَاذَنْبُنَا ؟ ؛(3)

مأمورها را می فرستد ، کودکان را گرد می آورند و دیگ های زیتون را برای آنها می جوشاند ، آنها گویند : اگر پدران ما با تو مخالفت کرده اند ، تقصیر ما چیست ؟

4 . در ادامه همین حدیث آمده است :

وَ یَخْرُجُ السُّفیانِی وَ بیدِهِ حَرْبَةٌ ، فیأْخُذُ امْرَأَةً حَامِلاً ،

ص: 44

فیدْفَعُهَا اِلی بَعْضِ اَصْحَابِهِ وَ یَقُولُ : افْجُرْبِهَا فی وَسَطِ الطَّریقِ . فیفْعَلُ ذَالِکَ وَ یَبْقُرُ بَطْنَهَا ، فیسْقُطُ الْجَنِینُ مِنْ بَطْنِ اُمِّهِ ، فَلاَ یَقْدِرُ اَحَدٌ اَنْ یُغیِّرَ ذَلِکَ ؛(1)

سفیانی اسلحه به دست خروج می کند ، زن حامله ای را دستگیر کرده به یکی از افرادش می گوید : در میان راه دامنش را آلوده کن ، آنگاه شکمش را می شکافد و جنین اش را بیرون می آورد و کسی را توان اعتراض نمی باشد .

5 . امیر تقواپیشگان در همین رابطه می فرماید :

وَ یَخْرُجُ قَوْمٌ مِنْ آلِ رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله اِلی بِلاَدِ الرُّومِ ، فیبْعَثُ السُّفیانِی اِلی مَلِکِ الرُّوم : رُدَّ اِلیَّ عَبیدی ، فیرُدُّهُمْ اِلیهِ ، فیضْرِبُ اَعْنَاقَهُمْ بِدِمَشْقَ ؛(2)

گروهی از اولاد رسول اکرم صلی الله علیه و آله به بلاد روم پناهنده می شوند ، سفیانی کسی را به نزد پادشاه روم می فرستد که بنده هایم را به سوی من برگردان . او نیز بر می گرداند ، پس آنها را در دمشق گردن می زند .

6 . امیرمؤمنان علیه السلام در ضمن شمارش کارنامه سیاه سپاهیان سفیانی می فرماید :

فیقْتُلُونَ بِالزَّوْرَاءِ سَبْعِینَ اَلْفا ویبْقُرُونَ بُطُونَ

ص: 45

ثَلاَثِمِاَئةِ اِمْ_رَأَة ؛(1)

70000 نفر را در بغداد می کشند و شکم 300 زن را می شکافند .

7 . در برخی از تفاسیر عامه ، در ذیل آیه 51 از سوره سبأ آمده است :

سفیانی لشکری را به بغداد می فرستد ، بیش از 3000 نفر را می کشند و شکم بیش از 100 زن را می شکافند .(2)

8 . در برخی دیگر از احادیث عامه ، از کشته شدن 70000 نفر در عین التّمر(3) و از تعدی به حریم 30000 تن در کوفه سخن رفته است .(4)

9 . از أرطاة نقل شده که گفت :

سفیانی همه کسانی را که با او مخالفت کنند از دم شمشیر می گذراند ، آنها را با اره می برد و در دیگها می جوشاند . این کار تا شش ماه ادامه می یابد .(5)

10 . و در ضمن یک حدیث طولانی از امیرمؤمنان علیه السلام روایت شده که فرمود :

با 70000 نفر به سوی عراق حرکت می کند ، در کوفه ، بصره و دیگر شهرها می گردد ، ارکان اسلام را منهدم می کند ،

ص: 46

دانشمندان را می کشد ، قرآن ها را می سوزاند ، مساجد را ویران می کند ، محرمات را مباح نماید ، به نوازندگی فرمان دهد ، کارهای ناشایست را تجویز کند ، از فرایض الهی جلوگیری نماید ، از جور و ستم پروا نکند ، هر کس که نامش : محمد ، علی ، جعفر ، حمزه ، حسن ، حسین ، فاطمه ، زینب ، ام کلثوم ، خدیجه و عاتکه باشد ، به سبب دشمنی با خاندان رسالت از دم شمشیر می گذراند .(1)

آنچه به طور فشرده از نظر خوانندگان گرامی گذشت ، قطرهای از دریا ، مشتی از خروار و اندکی از بسیار جنایاتی است که در احادیث فریقین پیرامون کارنامه سیاه سفیانی آمده است .

به طوری که قبلاً نیز اشاره کردیم همه اینها از نظر سندی قوی نیستند ، ولی اینها مؤیّد حدیث بسیار قوی و معتبری هستند که در آغاز این بخش از امام صادق علیه السلام نقل کردیم که فرمود :

اگر سفیانی را ببینی ، خبیث ترین انسان ها را دیده ای ، او سرخ رو ، زاغ چشم و بور است ، فریاد می زند : انتقام ، انتقام ، وانگهی دوزخ .

او به قدری پلید است که مادرِ بچه اش را زنده به گور می کند ، از ترس اینکه مخفیگاهش را نشان دهد .(2)

و توضیح دادیم که سندش بسیار قوی و مورد اعماد و استناد است .

ص: 47

ص: 48

وَ الْخَسْفُ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّکِیَّةِ وَ الیمَانی ؛

پیش از قیام قائم علیه السلام پنج نشانه هست : بانگ آسمانی ، سفیانی ، خسف ، قتل نفس زکیه و یمانی .

راوی حدیث عمر بن حنظله می گوید : جانم به فدایت ، اگر پیش از آنکه این نشانه ها رخ دهد ، یکی از اهل بیت شما خروج کند ، آیا ما نیز همراه او خروج کنیم ؟ فرمود : « نه » .(1)

علامه مجلسی پس از نقل این حدیث شریف سند آن را بررسی کرده و فرموده :

سند این حدیث « نیکو » در حدّ « صحیح » است و شهید ثانی آن را « صحیح » دانسته است .(2)

و اینک توضیح آن :

مرحوم کلینی این حدیث را با 5 واسطه از امام صادق علیه السلام روایت کرده که عبارتند از :

1 . محمد بن یحیی العطّار

نجاشی بر وثاقت و وجاهت او تصریح کرده است .(3)

2 . احمد بن محمد بن عیسی

شیخ طوسی او را توثیق نموده است .(4)

ص: 50

3 . علی بن الحکم

شیخ طوسی او را به وثاقت و جلالت قدر توصیف کرده است .(1)

4 . ابوایوب خزاز ( ابراهیم بن عیسی )

نجاشی او را با وثاقت و جایگاه بلند ستوده و فرموده : از اصحاب امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام بود .(2)

5 . عمر بن حنظله

در وثاقت او همین بس که امام صادق علیه السلام به راستگویی او تصریح نموده(3) و محمد بن ابی عمیر که از اصحاب اجماع است ، از او روایت کرده است .

در این حدیث اگر چه به حتمی بودن نشانه های یاد شده تصریح نشده ، ولی پاسخ امام علیه السلام به پرسش راوی به آن دلالت می کند .

3 . امام صادق علیه السلام در حدیث دیگری در همین رابطه فرمود :

پنج نشانه پیش از قیام قائم علیه السلام هست که عبارتند از : یمانی ، سفیانی ، منادی آسمانی که از آسمان بانگ بر می آورد ، خسف سرزمین بیدا و قتل نفس زکیه .(4)

ص: 51

این حدیث با دو حدیث پیشین مؤیَّد است ، از این رهگذر نیازی به بررسی سندی ندارد .

4 . و در حدیث دیگری فرمود :

اَلنِّدَاءُ مِنَ الْمَحْتُومِ ، وَ السُّفیانِی مِنَ الْمَحْتُومِ ، وَ الیمَانِی مِنَ الْمَحْتُومِ ، وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّکِیَّةِ مِنَ الْمَحْتُومِ ، وَ کَفٌّ یَطْلَعُ مِنَ السَّمَاءِ مِنَ الْمَحْتُومِ ؛(1)

بانگ آسمانی حتمی است ، سفیانی حتمی است ، یمانی حتمی است ، قتل نفس زکیه حتمی است ، دستی که از آسمان پدیدار خواهد شد حتمی است .

در این حدیث شریف به حتمی بودن یمانی بالخصوص تصریح شده و مضمون آن با احادیث پیشین تأیید شده و نیازی به بررسی سندی ندارد ، جز در مورد نشانه پنجم .(2)

5 . عبید بن زراره گوید : در محضر امام صادق علیه السلام از سفیانی گفتگو شد ، امام علیه السلام فرمود :

اَنیّ یَخْرُجُ ذَلکَ ؟ وَ لَمَّا یَخْرُجْ کَاسِرُ عَیْنیهِ بِصَنْعَاءَ ؛(3)

چگونه ممکن است او خروج کرده باشد در حالیکه در هم کوبنده دیدگانش از صنعا خروج نکرده است ؟

ص: 52

اگر از ضعف سند آن(1) چشم پوشی شود ، بر حتمی بودن خروج یمانی به روشنی دلالت می کند ، زیرا تصریح می کند که خروج سفیانی بدون یمانی هرگز نخواهد بود .

پس از ثبوت حتمی بودن خروج یمانی به شماری از ویژگی های او اشاره می کنیم :

فَعِنْدَ ذَلِکَ خُرُوجُ قَائِمِنَا ؛(1)

خروج سفیانی از شام ، یمانی از یمن ، خسف سرزمین بیدا ، کشته شدن نوجوانی از آل پیغمبر در میان رکن و مقام ، که نامش محمد بن محمد و لقبش : نفس زکیه است و بانگی از آسمان که ندا می کند : حق با علی و شیعیان اوست . در این هنگام خروج قائم ما انجام می پذیرد .

این حدیث را شیخ صدوق با سلسله اسنادش از امام باقر علیه السلام روایت کرده ، جز اینکه در آن نام نفس زکیه : محمد بن الحسن آمده است .(2)

فضل بن شاذان این حدیث را فقط با دو واسطه از امام صادق علیه السلام روایت کرده ، و آنها عبارتند از :

1 . صفوان بن یحیی

که پیشتاز رجالیون مرحوم نجاشی بر وثاقت او تأکید کرده ، فرموده : « ثقة ، ثقة ، عین ؛ او موثقِ موثق و چشم و چراغِ شیعه است . »(3)

2 . محمد بن حمران

که بر وثاقت او نیز نجاشی تصریح کرده است .(4)

ص: 54

در این حدیث که سند آن در حدّ اعلای صحّت می باشد ، تصریح شده که یمانی از یمن خروج می کند و در حدیث قبلی تصریح شده بود که از صنعاء پایتخت یمن خروج خواهد کرد .

ابن حماد با سلسله اسناد خود از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود :

... ثُمَّ یَسیرُ اِلیهِمْ مَنْصُورُ الیمَانِی مِنْ صَنْعَاءَ بِجُنُودِهِ ، وَلَهُ فَوْرَةٌ شَدیدَةٌ ... ؛(1)

سپس یمانی پیروز از صنعاء با لشکریانش به سوی آنها عزیمت می کند و برای او جوش و خروش بسیار تندی هست.

جالب توجه است که محقق کتاب سند حدیث را صحیح دانسته ، ولی در مورد جابر بن یزید جعفی توقف نموده است ،(2) در حالی که بزرگان عامه بر وثاقت و صداقت او اعتراف کرده اند ، ولی چون او قائل به رجعت بود ، احادیث او را روایت نمی کنند .(3)

هرگز وقتی تعیین نمی شود . آنچه مسلّم است این است که خروج یمانی مقارن با خروج سفیانی می باشد ، چنانکه در احادیث فراوان به آن تصریح شده است ، از جمله :

1 . هشام بن سالم از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود :

اَلیمَانِی وَ السُّفیانِی کَفَرَسی رِهَان ؛(1)

یمانی و سفیانی همانند دو اسب مسابقه پشت سرِ یکدیگر فرا می رسند .

2 . فضل بن شاذان با سلسله اسنادش در ضمن یک حدیث طولانی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود :

... قَدْ یَکُونُ خُرُوجُهُ وَ خُرُوجُ الیمَانِی مِنَ الیمَنِ مَعَ الرَّایَاتِ الْبیضِ فی یَوْم وَاحد وَشَهْر وَاحِد وَسَنَة وَاحِدَة ؛(2)

خروج سفیانی و یمانی از یمن با پرچمهای سفید در یک روز ، یک ماه و یک سال رخ می دهد .

فضل بن شاذان این حدیث را با سه واسطه روایت کرده که هر سه در بالاترین حدّ وثاقت هستند :

1 . محمد بن ابی عمیر

وی به تعبیر شیخ طوسی ، در میان خاصه و عامه ، از موثق ترین

ص: 56

انسان ها بوده(1) و خود از اصحاب اجماع می باشد .(2)

2 . جمیل بن دراج

نجاشی از او به عنوان استاد ، ثقه و چهره برجسته طائفه امامیه نام برده است .(3)

3 . زرارة بن اعین

نجاشی او را به عنوان شیخ اصحاب ، مقدم اصحاب ، فقیه ، متکلم ، قاری ، ادیب شاعر ، جامع فضایل و تقوا و صداقت در نقل روایت ستوده است .(4)

در این حدیث شریف که در بالاترین حدّ صحّت می باشد ، از خروج وی از یمن و تقارن آن با خروج سفیانی به صراحت سخن رفته است .

3 . شیخ طوسی از طریق فضل بن شاذان از محمد بن مسلم روایت کرده که گفت :

یَخْرُجُ قَبْلَ السُّفیانِی مِصْری وَ یَمَانِی ؛(5)

پیش از سفیانی مصری و یمانی خروج می کنند .

در این حدیث اگر چه به نام امام معصوم علیه السلام تصریح نشده ، ولی

ص: 57

محمّد بن مسلم هرگز آن را از غیر معصوم نقل نمی کند و ما آن را از این جهت آوردیم که در آن به تقدّم خروج یمانی بر سفیانی تصریح شده است .

4 . مرحوم نعمانی با سلسله اسنادش از امام رضا علیه السلام روایت کرده که فرمود :

قبْلَ هَذَا الاَْمْرِ السُّفیانِی ، وَ الیمَانِی ، وَ الْمَرْوَانِی ، وَ شُعَیْبُ بْنُ صَالِح ، وَ کَفٌّ یَقُولُ هَذَا وَ هَذَا ؛(1)

پیش از این امر خروج سفیانی ، یمانی ، مروانی ، شعیب بن صالح و دستی که می گوید چنین و چنین .

در این حدیث از تقارن خروج یمانی با شورشی هایی چون : سفیانی ، مروانی و شعیب بن صالح سخن رفته است .

5 . علامه مجلسی در ضمن یک حدیث بسیار طولانی از امیرمؤمنان علیه السلام روایت می کند که پس از تشریح نبردهای خونین در کوفه و پیرامون آن فرمود :

اِذْ اَقْبَلَتْ خَیْلُ الیمَانِی وَ الْخُرَاسَانِی یَسْتَبِقَانِ کَأَنَّهُمَ فَرَسَیْ رِهَانٍ ؛(2)

ناگهان سپاه یمانی و خراسانی همانند دو اسب مسابقه به دنبال یکدیگر پدیدار شوند .

ص: 58

در این حدیث از تقارن خروج یمانی و خراسانی گفتگو شده است و در روایات بعدی نیز به آن تصریح شده است .

کرده که هر سه در حدّ والای وثاقت هستند :

1 . محمد بن ابی عمیر

شیخ طوسی در مورد وی می فرماید : او از راستگوترین و موثق ترین انسان های روی زمین در میان خاصه و عامه می باشد .(1)

2 . سیف بن عمیرة

همه علمای رجال بر وثاقت او تأکید کرده اند ،(2) حتی برخی رجالیون عامه نیز بر وثاقت و صداقت او تصریح کرده اند .(3)

3 . بکر بن محمد ازدی

همه علمای رجال بر وثاقت ، صداقت ، تقوا و جلالت قدرش متّفق القول هستند .(4)

بسیاری از محدثان ، چون : شیخ مفید ، شیخ طوسی ، امین الاسلام طبرسی و قطب راوندی این حدیث را با همین تعبیر با سلسله اسناد خود روایت کرده اند .(5)

ص: 60

2 . امام باقر علیه السلام در همین رابطه فرمود :

خرُوجُ السُّفیانِی وَالْیَمانی وَ الْخُراسَانِی فی سَنَة وَاحِدة ، فی شَهْر وَاحِد ، فی یَوْم وَاحِد ، نَظَامٌ کَنِظَامِ الْخَرْزِ ، یَتْبَعُ بَعْضُهُ بَعْضا ، فیکُونُ الْبأْسُ مِنْ کُلِّ وَجْه ؛ ویلٌ لِمَنْ نَاوَاهُمْ . وَ لیسَ فی الرَّایَاتِ رَایَةٌ اَهْدی مِنْ رَایَةِ الیمَانِی ، هی رَایَةُ هُدیً ، لاِءَنَّهُ یَدْعُو اِلی صَاحِبِکُمْ ؛(1)

سفیانی ، یمانی و خراسانی در یک سال ، یک ماه و یک روز خروج می کنند ، همانند دانه های تسبیح به دنبال یکدیگر قرار می گیرند ، ترس و هراس از هر طرف فرا می گیرد ، وای به حال کسی که با آنها درگیر شود . در میان پرچم ها پرچمی هدایت یافته تر از پرچم یمانی نیست ، آن پرچمِ هدایت است ، زیرا او به سوی صاحب شما فرا می خواند .

صادق علیه السلام عرضه داشتند : امیدواریم که او همان یمانی باشد . امام علیه السلام فرمود :

لاَ ، اَلیمَانِی یُوَالی عَلیا علیه السلام وَ هَذَا یَبْرَأُ ( مِنْهُ ) ؛(1)

نه ، زیرا یمانی از علی علیه السلام پیروی می کند ، در حالی که او بیزاری می جوید .

پرسید : آیا ظهور او نشانه ای دارد ؟ فرمود : بلی ، عرض کردم : مثلاً ؟ فرمود :

خُرُوجُ رَایَة مِنَ الْمَشْرِقِ ، وَ رَایَة مِنَ الْمَغْرِبِ ، وَ فِتْنَةٌ تُظِلُّ اَهْلَ الزَّوْرَاءِ ، وَ خُرُوجُ رَجُل مِنْ وُلْدِ عَمّی زیدٍ بِالیمَنِ ، وَ انْتِهَابُ سِتَارَةِ الْبیتِ ؛(1)

خروج پرچمی از مشرق و پرچمی از غرب ، و فتنه ای که اهل بغداد را فراگیرد ، و خروج مردی از تبار عمویم زید در یمن و به یغما رفتن پرده کعبه .

اگر در این حدیث شریف منظور از خروج مردی از یمن ، خروج یمانی موعود باشد ، حدیث صریح است در این که وی از تبار حضرت زید شهید است .

کَالشَّطَنِ ، اِسْمُهُ حُسینٌ اَوْ حَسَنٌ ، فیذْهَبُ بِخُرُوجِهِ غَمْرُ الْفِتَن ؛ فَهُنَاکَ یَظْهَرُ مُبَارَکا زَکِیّا هَادیا مَهْدیا وَ سیدِا عَلَویا ، فیفْرَحُ النَّاسُ اِذَا اَتَاهُمْ بِمَنِّ اللّه ِ الَّذِی هَدَاهُمْ ، فیکْشِفُ بِنُورِهِ الظَّلْماَءَ وَ یَظْهَرُ بِهِ اَلْحَقُّ بَعْدَ الْخِفَاءِ ، وَ تُفَرِّقُ الاْءَمْوَالَ بینَ النَّاسِ بِالسِّوَاءِ ، وَ یَغْمُدُ السیفَ فَلاَ یَسْفِکُ الدِّمَاءَ ، وَ یَعِیشُ النَّاسُ فی الْبُشْرِ وَ الْهَنَاءِ ، وَیَغْسِلُ بِمَاءِ عَدْلِهِ عَیْنَ الدَّهْرِ مِنَ الْقَذَی ، وَ یَرُدُّ الْحَقَّ عَلی اَهْلِ الْقُری ، وَ یَکْثُرُ فی النَّاسِ الضیافَةُ وَ الْقِری ، وَ یَرْفَعُ بِعَدْلِهِ الْغَوَایَةَ وَ الْعَمی ، کَاَنَّهُ کَانَ غُبَارا فَانْجَلی ، فَیَمْلاَءُ الاَْرْضَ قِسْطا وَعَدْلا وَالاَْیَّامَ حُبّا ، وَهُوَ عَلَمُ السَّاعَةِ بِلاَ امْتِرَاء ؛(1)

سپس پادشاهی از یمن ، از صنعا و عدن پدیدار شود که چون پنبه سفید باشد ، نامش حسن و یا حسین می باشد . با خروج او امواج فتنه ها درهم می شکند . آنگاه حضرت مهدی ، آن فرخنده مبارک ، آن هادی هدایت گر ، آن سید علوی ظاهر می شود ، همگان از این عنایت الهی خشنود شوند ، با نور او تاریکی رخت بر می بندد ، حق پس از اختفا آشکار گردد ، او ثروت را به طور مساوی تقسیم کند ، شمشیر را غلاف کند ، دیگر خونی ریخته نشود ، مردمان در شادی و زندگی گوارا فرو روند ، با عدالت او خس و خاشاک از چشم روزگار زدوده شود ، حق به اهالی روستاها بازگردد ، مهمانداری

ص: 64

و مهمان نوازی فراوان شود ، با عدالت او کوری و گمراهی از بین برود ، همانند گرد و خاکی که با صاف شدن هوا ناپدید می گردد ، روی زمین را پر از عدل و داد نماید ، و مهر و محبت را به جهانیان ارزانی دارد . او بی گمان از نشانه های رستاخیز است .

بخش آغازین این پیشگویی را مرحوم راوندی از ابن عباس روایت کرده(1) و قسمت اعظم آن را ابن المنادی با سلسله اسنادش از ابن عباس نقل کرده است .(2)

حافظ ابونعیم اصفهانی نیز برخی از پیشگویی های او را پیرامون تولّد پیامبر رحمت ، با سلسله اسنادش آورده و آنها را از دلایل نبوت پیامبر رحمت برشمرده ، ابن هشام نیز برخی از پیشگویی های او را در همین رابطه آورده است .(3)

پیشگویی های سطیح علیرغم این همه توجّه محدثان و سیره نویسان حجّت شرعی نیست ، ولی تنها منبعی است که از نام یمانی و سیمای نورانی او سخن گفته است .

2 . در شماری از احادیث ملاحم و فتن از یمانی به عنوان : اَمیرُ العُصَبِ تعبیر شده :

ص: 65

نعیم بن حماد از ارطاة نقل کرده که گفت :

اَمیرُ الْعُصَبِ یَمَانِ ؛

فرمانده سپاهان یمانی است .

آنگاه از ولید نقل کرده که گفت : در دانش کعب چنین است که :

یَمَانی قُرَشی ، وَ هُوَ اَمیر الْعُصَبِ ؛(1)

او یمانی و قرشی است و او فرمانده سپاهیان است .

در حدیث دیگری تصریح شده که منظور از « عُصَب » یمنی ها می باشد .(2)

3 . و در برخی احادیث از او منصور تعبیر شده ، از جمله :

عبداللّه بن عمرو ، خطاب به اهالی یمن گفت :

یَا مَعْشَرَ الیَمَنِ تَقُولُونَ اِنَّ الْمَنْصُورِ مِنْکُمْ ، وَ الّذِی نَفْسی بیدِهِ اِنَّهُ لَقُرَشی اَبُوهُ ، وَلَوْ أَشَاءُ اَنْ اُسَمِّیهُ اِلی اَقْصی جَدٍّ هُوَ لَهُ لَفَعَلْتُ ؛(3)

ای جماعت یمن شما می گویید که « منصور » از شماست ، سوگند به خدایی که جانم در اختیار اوست ، او از سوی پدر از قریش است ، اگر بخواهم نسب او را تا آخرین نیایش بر می شمارم .

ص: 66

لَمْ یَکُنْ یَطْمَعُ فیهِمْ وَ خَلَعَتِ الْعَرَبُ اَعِنَّتَهَا ، رَفَعَ کُلُّ ذِی صیصیة صیصیتَهُ وَ ظَهَرَ الشَّامی وَ اَقْبَلَ الیمَانِی وَ تَحَرَّکَ الْحَسَنِی وَ خَرَجَ صَاحِبُ هَذَا الاَْمْرِ مِنَ الْمَدینَةِ اِلی مَکَّةَ بِتُرَاثِ رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ؛(1)

هنگامی که اولاد عباس دچار اختلاف شوند و قدرتشان ضعیف شود و طمع کند در آنها افرادی که طمع نمی کردند ، هر صاحب قدرتی اسحله اش را بردارد ، شامی ( سفیانی ) پدیدار گشته ، یمانی روی آورده ، حسنی به حرکت درآمده ، صاحب این امر با مواریث رسول اکرم صلی الله علیه و آله از مدینه به سوی مکه عزیمت کند .

در این حدیث شریف از تقارن خروج یمانی با جنبش سید حسنی و ظهور حضرت بقیه اللّه ارواحنا فداه گفتگو شده ، و همانند ده ها حدیث دیگر از تقارن آنها با زوال دولت عباسی سخن رفته است .

این حدیث از نظر سندی محکم و استوار است ، مرحوم کلینی آن را با چهار واسطه از امام صادق علیه السلام روایت کرده ، که هر چهار نفر مورد وثوق هستند :

1 . محمد بن یحیی العطار

مرحوم نجاشی او را با عناوینی چون : شیخ زمان خود ، ثقه ، عین و کثیرالحدیث ستوده است .(2)

ص: 68

2 . احمد بن محمد بن عیسی

شیخ طوسی بر وثاقت او تصریح کرده است .(1)

3 . حسن بن محبوب

او را نیز شیخ طوسی توثیق نموده است .(2)

4 . یعقوب سراج

نجاشی بر وثاقت او تصریح کرده است .(3)

علامه مجلسی پس از نقل حدیث یاد شده بر صحت آن تأکید کرده است .(4)

از این حدیث که سندش بسیار محکم و استوار است ، استفاده می شود که دولت عباسی تا آستانه قیام یمانی پابرجا می باشد ، در حالی که دولت بنی عباس با خروج هولاکوخان به سال 656 ه . منقرض گردید .

با توجه به تأکید فراوان در احادیث معصومین علیهم السلام بر امتداد دولت عباسیان تا هنگامه ظهور ، بسیاری از تحلیل گران معتقداند که پیش از هنگامه ظهور دولتی پدید می آید که بنیانگذاران آن از تبار عباسیان و یا بر شیوه آنان می باشد .

حسن بن جهم می گوید : به محضر امام رضا علیه السلام عرض کردم : اینها می گویند : سفیانی هنگامی خروج می کند که دولت بنی عباس منقرض

ص: 69

شده باشد . فرمود :

کَذَبُوا ، اِنَّهُ یَقُومُ وَ اِنَّ سُلْطَانُهُمْ لَقَائِمٌ ؛(1)

دروغ گفته اند ، سفیانی در حالی خروج می کند که دولت آنها پابرجا می باشد .

حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام در این رابطه فرمود :

مُلْکُ بَنِی الْعَبَّاسِ مَکْرٌ وَ خَدْعٌ ، یَذْهَبُ حَتَّی یُقَالَ : لَمْ یَبْقَ مِنْهُ شی ءٌ ، ثُمَّ یَتَجَدَّدُ حَتَّی یُقَالَ : مَامَرَّ بِهِ شی ءٌ ؛(2)

دولت بنی عباس سر تا سر مکر و حیله است ، از بین می رود به طوری که گفته می شود هیچ اثری از آن نمانده است ، سپس از نو تجدید می شود ، به طوری که گفته می شود : هیچ حادثه ای بر آن پیش نیامده بود .

بر این اساس روایات فراوان دلالت روشن دارند بر اینکه دولت بنی عباس تا آستانه ظهور ادامه دارد و هلاکت آنها به وسیله سفیانی و یمانی خواهد بود . و در حدیثی آمده که هلاکت آنها به وسیله خراسانی و یمانی می باشد .(3)

سفیانی گفتگو شده که به جهت محدود بودن صفحات کتاب از آنها چشم پوشی می کنیم و اشاره می کنیم که علاوه بر لشکرکشی ها و درگیری های یمانی با سپاه سفیانی در نقاط مختلف عراق ، در بیت المقدس نیز با سپاه قریش درگیر می شود و آنها را تار و مار می کند ،(1) درعکا نیز حادثه شگفتی پدید می آورد ،(2) همانند دو اسب مسابقه سپاه سفیانی را دنبال می کند(3) و همه آنها را تار و مار می کند ، حتی گزارشگری از آنها باقی نمی گذارد.(4)

ذَلِکَ فَهُوَ مِنْ اَهْلِ النَّارِ ، لاَِنَّهُ یَدْعُو اِلی الْحَقِّ وَ اِلی طَریقٍ مُسْتَقِیم ؛(1)

هنگامی که یمانی خروج کند فروختن اسلحه بر مردمان ، حتی دیگر مسلمانان جایز نیست ، چون یمانی خروج کند به سویش بشتاب ، زیرا پرچم او پرچم هدایت است ، بر هیچ مسلمانی جایز نیست که بر او بتازد ، زیرا او به سوی حق و به راه راست فرا می خواند .

یمانی در احادیث ملاحم و فتن جایگاه بسیار رفیعی دارد ، ما به همین مقدار بسنده می کنیم و دامن از شرح و بسط بیشتر فرا می چینیم ، فقط اشاره می کنیم که بر اساس روایتی که فضل بن شاذان با سند صحیح از امام رضا علیه السلام روایت کرده ، سفیانی و پسر سفیانی به دست یمانی کشته می شوند(2) و این منافات ندارد با احادیثی که ذبح آنها را توسط حضرت بقیه اللّه ارواحنا فداه بیان کرده اند ، زیرا حضرت فرمان صادر می کند و یمانی اجرا می کند و در نتیجه به هر دو نسبت داده می شود .

ص: 72

اختلاف بنی عباس از نشانه های حتمی است و ندای آسمانی از نشانه های حتمی است .

در توقیع شریفی که از ناحیه مقدسه به افتخار آخرین سفیر از سفرای چهارگانه صادر شده ، از پایان یافتن سفارت و فرارسیدن غیبت کبری سخن رفته است ، آمده است :

اَلاَ فَمَنِ ادَّعَی الْمُشَاهَدَةَ قَبْلَ خُرُوجِ السُّفیانِی وَ الصَّیحَةِ فَهُوَ کَاذِبٌ مَفْتَر ؛(1)

آگاه باش که هر کس پیش از خروج سفیانی و ندای آسمانی ادعای مشاهده کند او دروغگوی افتراپرداز است .

این توقیع شریف نیز به حتمی بودن ندای آسمانی اشعار می دارد .

این احادیث سه گانه نیازی به بررسی سندی ندارند ، زیرا مضمون آنها با احادیث صحیح قبلی تأیید می شود .

مفسّران برخی از آیات قرآن کریم را به بانگ آسمانی به هنگام ظهور آن مصلح الهی تفسیر کرده اند که از آن جمله است :

1 . « وَ اسْتَمِعْ یَوْمَ یُنَادی الْمُنَادی مِنْ مَکَان قَریب ، یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصیحَةَ بِالْحَقِّ ، ذَلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ » ؛(1)

گوش فرا ده ، هنگامی که منادی از جایگاه نزدیکی ندا سر می دهد . روزی که صیحه را به حق می شنوند ، آن روز ، روز خروج است .

علی بن ابراهیم قمی در تفسیر این آیه شریفه فرموده :

یُنْادی الْمُنَادی بِاسْمِ الْقَائِمِ وَ اسْمِ اَبیه ؛

منادی با نام قائم و نام پدرش علیهماالسلام ندا سر می دهد .

سپس فرموده : و منظور از صیحه :

صیحَةُ الْقَائِمِ مِنَ السَّمَاءِ ؛(2)

بانگ آسمانی مربوط به قائم علیه السلام می باشد .

قندوزی در تفسیر این آیه از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود :

یُنْادی الْمُنَادی بِاسْمِ الْقَائِمِ وَ اسْمِ اَبیهِ علیهماالسلام وَ الصَّیحَةُ فی هَذِهِ الآیَة صیحَةٌ مِنَ السَّمَاءِ، وَ ذَلِکَ یَوْمُ خُرُوجِ الْقَائِمِ علیه السلام ؛(3)

ص: 75

منادی به نام قائم و نام پدرش علیهماالسلام ندا سر می دهد ، و منظور از صیحه در این آیه صیحه آسمانی است ، که آن روز ، روز خروج قائم علیه السلام است .

آنگاه از امام رضا علیه السلام روایت کرده که فرمود : منظور از خروج در این آیه شریفه :

اَی خُرُوجُ وَلَدی الْقَائِمِ الْمَهْدی علیه السلام ؛(1)

خروج فرزندم حضرت مهدی قائم علیه السلام می باشد .

مرحوم فیض در تفسیر جمله « مِنْ مَکَان قَریب » فرموده :

صدای منادی آسمانی به همگان به یک طرز مساوی می رسد .(2)

2 . « اِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلیهِمْ مِنَ السَّمَاءِ آیَةً فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِعِینَ » ؛(3)

اگر بخواهیم از آسمان برای آنها نشانه ای نازل می کنیم که گردن هایشان در برابر آن منقاد گردد .

در احادیث فراوان از پیشوایان معصوم علیهم السلام این آیه شریفه به بانگ آسمانی تفسیر شده که به شماری از آنها فقط اشاره می کنیم :

ص: 76

1 . مولای متقیان امیرمؤمنان علیه السلام در تفسیر این آیه شریفه فرمود :

هی آیَةٌ تُخْرِجُ الْفَتَاةَ مِنْ خِدْرِهَا ، وَ تُوقِظُ النَّائِمَ ، وَ تُفْزِعُ الیقْظَانَ ؛(1)

آن نشانه ایست که دوشیزگان را از سراپرده ها بیرون می کند ، خفتگان را بیدار می کند و بیداران را به وحشت می اندازد .

2 . امام باقر علیه السلام در تفسیر این آیه شریفه فرمود :

اَلنِّدَاءُ مِنَ السَّمَاءِ بِاسْمِ رَجُل وَ أَبیهِ ؛(2)

منظور ندایی از آسمان به نام مردی و نام پدرش می باشد .

3 . و در حدیث دیگری فرمود :

نَزَلَتْ فی قَائِمِ آلِ مُحَمَّد صلوات اللّه علیهم ، یُنَادی بِاسْمِهِ مِنَ السَّمَاءِ ؛(3)

درباره قائم آل محمد ، صلوات اللّه علیهم ، نازل شده که به نام او از آسمان ندا می شود .

4 . و در ضمن یک حدیث طولانی فرمود :

وَاللّه ِ اِنَّ ذَلِکَ فی کِتَابِ اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ لَبَیِّنٌ، حیثُ یَقُولُ : « اِنْ نَشَأْ ... » فَلاَ یَبْقَی فی الاَْرْضِ یَوْمَئِذٍ اَحَدٌ اِلاّ خَضَعَ وَ ذَلَّتْ

ص: 77

رَقَبَتُهُ لَهَا ؛(1)

به خدا سوگند این در کتاب خدای عزّوجّل آشکار است ، آنجا که می فرماید : « اگر بخواهیم ... » در آن روز احدی در روی زمین نمی ماند جز اینکه سر فرود آورد و گردنش در برابر آن بانگ آسمانی منقاد شود .

5 . رئیس مذهب حقّه ، امام جعفر صادق علیه السلام در این رابطه فرمود :

اَمَا اِنَّ النِّدَاءَ مِنَ السَّمَاءِ بِاسْمِ الْقَائِمِ فی کِتَابِ اللّه ِ لَبَیِّنٌ ؛

به خدا سوگند بانگ آسمانی به نام قائم علیه السلام در کتاب خدا آشکار است .

راوی پرسید : در کجای آن ؟ فرمود : در : « ط_سآ_مآ تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْمُبینِ » آیه شریفه : « اِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ ... » سپس فرمود :

اِذَا سَمِعُوا الصَّوتَ اَصْبَحُوا وَ کَأَنَّمَا عَلی رُؤُسِهِمُ الطَّیرُ ؛(2)

هنگامی که آن بانگ را می شنوند به حالی در می آیند که گویی بر سرشان پرنده است .

6 . و در حدیث دیگری فرمود :

إنَّ الْقَائِمَ لاَیَقُومُ حَتَّی یُنَادی مُنَاد مِنَ السَّمَاءِ تَسْمَعُ الْفَتَاةُ فی خِدْرِهَا وَ یَسْمَعُ اَهْلُ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِب ؛

ص: 78

قائم علیه السلام قیام نمی کند جز هنگامی که منادی از آسمان بانگ برآورد ، که آن را در سراپرده ها به گوش دوشیزگان و در شرق و غرب به گوش جهانیان برساند .

سپس فرمود : و در همین رابطه نازل شده آیه شریفه : « اِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ ... » .(1)

7 . عمر بن حنظله نشانه های حتمی را از امام صادق علیه السلام استماع کرده ، عرضه می دارد : اگر پیش از تحقّق این نشانه ها یکی از اهل بیت شما خروج کند ، آیا ما نیز با او همراهی کنیم ؟ امام علیه السلام می فرماید : « نه » .

روز بعد به محضر امام رسیده آیه شریفه را تلاوت می کند و عرضه می دارد : آیا این همان بانگ آسمانی است ؟ امام علیه السلام می فرماید :

اَمَا لَوْ کَانَتْ خَضَعَتْ اَعْنَاقُ أَعْدَاءِ اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ ؛(2)

هنگامی که این نشانه رخ دهد ، گردنِ دشمنان خدای تبارک و تعالی در برابر آن خاضع می شود .

قبلاً این حدیث را بررسی کردیم و صحت سند آن را اثبات نمودیم .

8 . و در حدیث دیگری در همین رابطه فرمود :

تَخْضَعُ رِقابُهُمْ یَعْنِی بنی اُمیةَ وَ هِیَ الصَّیحَةُ مِنَ السَّمَاءِ

ص: 79

بِاسْمِ صَاحِبِ هَذَا الاَْمْرِ ؛(1)

گردنهایشان یعنی : گردن های بنی امیه در برابر آن ، یعنی صیحه آسمانی که به نام صاحب این امر ندا می شود ، خاضع می شوند .

9 . عماره همدانی به امام صادق علیه السلام عرض کرد : برخی ما را نکوهش می کنند و می گویند شما تصور می کنید که بانگی از آسمان شنیده خواهد شد ، امام علیه السلام فرمود :

لاَتَرْوِ عَنِّی ، وَارْوِهِ عَنْ اَبی ، کَانَ اَبی یَقُولُ : هُوَ فی کِتَابِ اللّه ِ : « اِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ ... » ؛(2)

شما از من روایت نکنید ، از پدرم روایت کنید ، پدرم می فرمود که آن ( بانگ آسمانی ) در قرآن کریم است : « اگر بخواهیم ... » .

10 . حضرت علی بن موسی الرضا علیهماالسلام در ضمن یک حدیث طولانی فرمود :

وَ هُوَ الَّذِی یُنَادی مُنَاد مِنَ السَّمَاءِ ، یَسْمَعُهُ جَمیعُ اَهْلِ الاَْرْضَ بِالدُّعَاءِ اِلیه ؛

او همان امامی است که منادی آسمانی از آسمان بانگ بر آورده به سوی او فرا می خواند ، این ندا را همه اهالی زمین می شنوند .

ص: 80

و در پایان فرمود :

این همان سخن خدای عزّوجل است که فرمود : « اِنْ نَشَأْ ... » .(1)

حموینی متن کامل این حدیث شریف را با سلسله اسنادش از امام رضا علیه السلام روایت کرده است .(2)

2 . امام صادق علیه السلام فرمود : منادی آسمانی به نام صاحب این امر بانگ زده می گوید :

اَلاَ اِنَّ الاَْمْرَ لِفُلانِ بْنِ فُلاَن ، فَفیمَ الْقِتَالُ ؛(1)

آگاه باشید که فرمان از آنِ فلان پسر فلان است ، دیگر پیکار برای چیست ؟ !

3 . ابن حمّاد با اسناد خود از سعید بن مسیب روایت کرده که فتنه ها پایان نپذیرد جز با ندای منادی آسمانی که بانگ برآورد :

اَلاَ اِنَّ الاَْمیرَ فُلاَن ؛

آگاه باشید که امیر فلانی است .

وی دست هایش را درهم پیچید و سه بار گفت :

ذَلِکُمُ الاَْمیرُ حَقّا ؛(2)

او به حقْ امیر است .

4 . سعید بن مسیب در نقلی دیگر گفت : اختلاف و پراکندگی پیش می آید ، تا هنگامی که دستی از آسمان پدیدار گردد و منادی آسمان بانگ برآورد که :

اَلاَ اِنَّ اَمیرَکُمْ فُلاَنٌ ؛(3)

آگاه باشید که امیر شما فلانی است .

ص: 82

از ارطاة نیز همین تعبیر نقل شده است .(1)

5 . نعیم بن حمّاد از زُهْری روایت کرده که گفت : هنگامی که حضرت مهدی آماده رو در رویی با سفیانی شود ، بانگی از آسمان شنیده شود که می گوید :

اَلاَ اِنَّ اَوْلیاءَ اللّه ِ اَصْحَابُ فُلاَن ( المهدی ) ؛(2)

آگاه باشید که اولیای خدا یاران فلان ، یعنی مهدی علیه السلام می باشند .

6 . امام رضا علیه السلام در شمار نشانه های حضرت مهدی علیه السلام از بانگ آسمانی و فراگیر بودن آن سخن گفته ، در پایان می فرماید : منادی آسمانی به سوی او فرا می خواند و می گوید :

اَلاَ اِنَّ حُجَّةَ اللّه ِ قَدْ ظَهَرَ عِنْدَ بَیتِ اللّه ِ فَاتَّبِعُوهُ ، فَاِنَّ الْحَقَّ مَعَهُ وَ فیهِ ؛(3)

آگاه باشید که حجّت خدا در کنار خانه خدا ظهور کرده ، از او پیروی کنید که حق با او و در اوست .

حموینی عین همین تعبیر را با سلسله اسناد خود از امام رضا علیه السلام روایت کرده است .(4)

ص: 83

7 . ابن حمّاد از امام باقر علیه السلام روایت کرده که منادی از آسمان بانگ برآورده می گوید :

اَلاَ اِنَّ الْحَقَّ فی آلِ مُحَمَّد ؛(1)

آگاه باشید که حق در آل محمّد علیهم السلام است .

8 . امام صادق علیه السلام فرمود : هنگامی که مردم اوّلین بانگ آسمانی را بشنوند که می گوید :

اَلاَ اِنَّ الْحَقَّ فی عَلیِّ بْنِ اَبی طَالِب وَ شیعَتِه ؛

آگاه باشید که حق در علی بن ابیطالب و شیعیان آنحضرت است .

همگی ایمان می آورند .(2)

9 . ابوحمزه ثمالی از امام صادق علیه السلام پرسید : بانگ آسمانی چگونه خواهد بود ؟ فرمود : منادی آسمانی در اوّلِ روز بانگ بر می آورد :

اَلاَ اِنَّ الْحَقَّ فی عَلیٍّ وَ شیعَتِهِ ؛(3)

آگاه باشید که حق در علی و شیعیان اوست .

10 . نعیم بن حمّاد با سلسله اسنادش از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود : در محرّمِ سال ظهور منادی از آسمان ندا می کند که :

اَلاَ اِنَّ صَفْوَةَ اللّه ِ مِنْ خَلْقِهِ فُلاَنٌ ، فَاسْمَعُوا لَهُ وَ اَطیعُوا ؛(4)

ص: 84

برگزیده خدا از میان مردمان فلانی است ، به فرمانش گوش فرا دهید و از او اطاعت کنید .

11 . در نقل حمیری از امام رضا علیه السلام آمده است که بدنی در قرص خورشید مشاهده می شود که می گوید :

اِنَّ اللّه َ بَعَثَ فُلاَنا فَاسْمَعُوا لَهُ وَ اَطیعُوا ؛(1)

خداوند فلانی را برانگیخته ، به او گوش فرا دهید و از او اطاعت کنید .

12 . رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود : فتنه ای رخ می دهد که اگر یک طرفش آرام شود ، طرف دیگرش شعله ور گردد ، تا هنگامی که منادی از آسمان بانگ برآورد که :

اِنَّ اَمیرَکُمْ فُلاَنٌ ؛(2)

امیر شما فلانی است .

13 . سلمی از امیرمؤمنان علیه السلام روایت کرده که فرمود : هنگامی که منادی از آسمان ندا کند :

اِنَّ الْحَقَّ فی آلِ مُحَمَّدٍ ؛

ص: 85

حق در آل محمّد علیهم السلام است .

در آن هنگام مهدی علیه السلام ظاهر شود .(1)

14 . ابن منادی از آن حضرت روایت کرده که فرمود : هنگامی که منادی از آسمان بانگ برآورد :

اِنَّ الْحَقَّ فی آلِ مُحَمَّد ؛

حق در آل محمّد علیهم السلام است .

نام مهدی علیه السلام بر سرِ زبان ها می افتد ، مهر او با دل ها عجین شود ، نام دیگری بر زبان مردم نباشد .(2)

15 . امام صادق علیه السلام فرمود : منادی از آسمان ندا می کند :

اِنَّ فُلاَنا هُوَ الاَْمیر ؛

فلانی امیر است .

منادی دیگر بانگ برآورد :

اِنَّ عَلیّا وَ شیعَتَهُ هُمُ الْفَائِزُونَ ؛(3)

به راستی علی و شیعیانش رستگارانند .

16 . امام باقر علیه السلام فرمود : امر ما از آفتاب آشکارتر است . سپس فرمود : منادی از آسمان ندا سر می دهد :

ص: 86

فُلاَنُ بْنُ فُلاَن هُوَ الاِْمَامُ ( بِاسْمِهِ ) ؛

فلان پسر فلانی امام است .

از او نام می برد .(1)

17 . و در حدیث دیگر فرمود : منادی ندا می کند :

اِنَّ الْمَهْدِیَّ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ فُلاَنُ بْنُ فُلاَن _ بِاسْمِهِ وَ اسْمِ اَبیهِ _ ؛

مهدی آل محمّد علیهم السلام ، فلان پسر فلانی است .

با نام خود و نام پدرش .(2)

18 . رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود : هنگامی که مهدی علیه السلام خروج کند ، فرشته ای از بالای سرش بانگ بر می آورد :

اِنَّ هَذَا مَهْدِیٌّ فَاتَّبِعُوهُ ؛(3)

به راستی این مهدی است ، پسْ از او پیروی کنید .

19 . حذیفه گوید : از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود : چون هنگامه ظهور قائم علیه السلام فرا رسد ، منادی از آسمان بانگ برآورد :

اَیُّهَا النَّاسُ قُطِعَ عَنْکُمْ مُدَّةُ الْجَبَّارینَ وَ وَلِیَ الاَْمْرَ خَیْرُ اَمَّةِ مُحَمَّدٍ ، فَالْحَقُوا بِمَکَّةَ ؛(4)

هان ای مردمان روزگار جبّاران سپری شد و بهترین فرد امّت پیامبر صلی الله علیه و آله زمام امور را به دست گرفت ، پس خود را به

ص: 87

مکه برسانید .

20 . از امام صادق علیه السلام پرسیدند : بانگ آسمانی چه بانگی می زند ؟ ف_رم_ود :

یُنَادی بِاسْمِ الْقَائِمِ وَ اسْمِ اَبیهِ ؛(1)

منادی ندا سر می دهد به نام قائم علیه السلام و نام پدرش .

21 . امام باقر علیه السلام فرمود : چون بانگ آسمانی را در ماه رمضان شنیدید هیچ تردیدی به خود راه ندهید که آن صدای جبرئیل است و نشانه اش این است که :

یُنَادی بِاسْمِ الْمَهْدی وَ اسْمِ اَبیهِ ؛(2)

با نام مهدی و نام پدرش علیهماالسلام ندا سر می دهد .

امام صادق علیه السلام فرمود : این امر در حالی رخ می دهد که مردم بیش از هر زمان دیگری در نومیدی و در دریای غم غوطه ور باشند ، در آن هنگام است که :

یُنَادی مُنَاد مِنَ السَّمَاءِ بِاسْمِ الْقَائِمِ وَ اسْمِ اَبیهِ ؛(3)

منادی از اسمان با نام قائم و نام پدرش ندا سر می دهد .

23 . سیف بن عمیر گوید : در نزد منصور دوانیقی بودم ، ابتداءا به من گفت : ای سیف بن عمیر ! به ناگزیر یک منادی خواهد بود که :

یُنَادی مِنَ السَّمَاءِ بِاسْمِ رَجُل مِنْ وُلْدِ عَلی بْنِ اَبی طَالِب ؛

ص: 88

از آسمان به نام مردی از فرزندان علی بن ابیطالب علیه السلام ندا سر می دهد .

در ادامه گفت : ای سیف به خدا این حق است ، چون این ندا سر داده شود ما پیش از همگان به آن پاسخ می دهیم ، زیرا این ندا در مورد یکی از عموزادگان ما می باشد .

سیف پرسید : آیا از تبار حضرت فاطمه است ؟ گفت : آری .

آنگاه منصور گفت : ای سیف ، اگر نبود که من آن را از ابوجعفر امام محمدباقر علیه السلام شنیده ام ، اگر همه اهل زمین می گفت ، من آن را نمی پذیرفتم ، ولی چه کنم که او امام محمدباقر است .(1)

24 . امام صادق علیه السلام در این رابطه فرمود :

یُنَادی بِاسْمِ الْقَائِمِ یَا فُلاَنُ بْنُ فُلاَن قُمْ ؛(2)

با نام قائم ندا بر آید که ای فلان پسر فلان برخیز .

25 . امیرمؤمنان علیه السلام فرمود : امر مردم سامان نگیرد و برگرد محوری گرد نیایند ، تا هنگامی که منادی از آسمان بانگ برآورد که :

عَلیکُمْ بِفُلاَن ، وَ تَطْلُعُ کَفٌّ تُشیرُ ؛(3)

به سوی فلانی بشتابید . آنگاه کف دستی در آسمان ظاهر شود و به سوی او اشاره کند .

ص: 89

در منابع عامه این حدیث از سعید بن مسیب نقل شده است .(1)

برخی از این فرازهای یاد شده از شخص پیامبر صلی الله علیه و آله و برخی از دیگر معصومین علیهم السلام و برخی دیگر از اصحاب نقل شده ، اگر چه آنها تصریح نکرده اند که آن را از رسول اکرم صلی الله علیه و آله شنیده اند ، ولی مضمون آنها در احادیث دیگر از پیشوایان معصوم روایت شده است .

از جمع بندی روایات یاد شده به این نتیجه می رسیم که مقارن با ظهور موفور السّرور حضرت بقیة اللّه ارواحنا فداه ، منادی آسمانی حضرت مهدی علیه السلام را با نام خود و نام پدر بزرگوارش معرفی می کند و به جهانیان اعلام می کند که هان ای اهل عالم :

1 . حجت خدا ظاهر شد .

2 . حق با اوست .

3 . حق با آل محمّد علیهم السلام است .

4 . حق با حضرت علی علیه السلام و شیعیان اوست .

5 . خداوند او را برای نابودی ستمگران برانگیخته است .

6 . دیگر دوران ستمگران سپری گردید .

7 . او امیر شماست و فرمان به دست اوست .

8 . از او اطاعت کنید .

9 . به سوی او در مکه معظمه بشتابید .

10 . یاران او اولیای پروردگارند .

ص: 90

بِأَلْسِنَتِهِمْ ، اَلاَ اِنَّ الْحَقَّ فی عَلیٍّ وَ شیعَتِهِ ؛(1)

منادی از آسمان ندا سر می دهد در اول روز ، که هر قومی آن را با زبان خودشان می شنوند ، که حق با علی و شیعیان اوست .

3 . متقی هندی از مقدسی سلمی نقل کرده که او گفته است :

این ندا همه اهل زمین را فرا می گیرد و اهل هر زبانی آن را با زبان خود می شنود .(2)

سپس فرمود :

یَکُوُن الصَّوْتُ فی شَهْرِ رَمَضَانَ، فی لیلَةِ جُمُعَة، لیلَةَ ثَلاَث وَعِشْرینَ ، فَلاَ تَشُکُّوا فی ذَلِکَ ، وَ اسْمَعُوا وَ اَطیعُوا ؛(1)

بانگ آسمانی در ماه رمضان ، در شب جمعه و در شب بیست و سوم خواهد بود ، هرگز در آن تردید نکنید ، به آن گوش فرا دهید و از آن پیروی کنید .

2 . امام صادق علیه السلام در این رابطه فرمود :

اَلصَّیحَةُ الَّتِی فی شَهْرِ رَمَضَانَ ، تَکُونُ لیلَةَ الْجُمُعَةِ ، لِثَلاَث وَ عِشْرینَ مَضینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ ؛(2)

آن صیحه ای که در ماه رمضان خواهد بود ، در شب جمعه ، 23 شب گذشته از آن رخ خواهد داد .

3 . فضل بن شاذان با سند صحیح از امام صادق علیه السلام روایت کرده

که فرمود :

یُنَادی بِاسْمِ الْقَائِمِ علیه السلام فی لیلَةِ ثَلاَث وَ عَشْرینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ یَقُومُ فی یَوْمِ عَاشُورَاءَ ؛(3)

ص: 93

در شب بیست و سوم ماه رمضان به نام قائم علیه السلام ندا می شود و در روز عاشورا قیام می کند .

در روایات فراوان تصریح شده که ظهور حضرت بقیة اللّه ارواحنا فداه در 23 رمضان و قیام جهانی آن حضرت در روز عاشورا می باشد ، از جمله :

4 . فضل بن شاذان در حدیث دیگری از امام رضا علیه السلام روایت کرده که فرمود :

اِنَّ الْقَائِمَ یُنَادی بِاسْمِهِ لیلَةَ ثَلاَث وَ عِشْرینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ یَقُومُ یَوْمَ عَاشُورَاءَ ؛(1)

قائم علیه السلام در شب 23 رمضان به نامش بانگ زده می شود و در روز عاشورا قیام می کند .

5 . در برخی از روایات عامه به شب جمعه و ماه رمضان تصریح شده ، به شب بیست و سوم اشاره نشده ، مانند :

اِذَا کَانَ الصَّوْتُ فی شَهْرِ رَمَضَانَ فی لیلَةِ جُمُعَةٍ ، فَاسْمَعُوا وَ اَطیعُ_وا ؛(2)

چون بانگ در ماه رمضان و شب جمعه رخ دهد ، به آن گوش بسپارید و از آن اطاعت کنید .

ص: 94

6 . در برخی دیگر از روایات عامه به سند خود از رسول اکرم صلی الله علیه و آله روایت کرده اند که در مقام تشریح صیحه رمضان فرمود :

هَذِهِ فی النِّصْفِ مِنْ رَمَضَانَ ، لَیلَةَ جُمُعَةٍ ، فَتَکُونُ هَدَّةٌ تُوقِظُ النَّائِمَ وَ تُقْعِدُ الْقَائِمَ وَ تُخْرِجُ الْعَوَاتِقَ مَنْ خُدُورِهِنَّ ؛ فی لیلَةِ جُمُعَةٍ فی سَنَةٍ کَثیرَةِ الزَّلاَزِلِ ؛(1)

صیحه ماه رمضان در نیمه آن در شب جمعه می باشد ، پس صدای شکستنی خواهد بود که خفتگان را بیدار کند ، ایستاده ها را از پای در آورد ، بانوان را از سراپرده ها بیرون کند ، و آن در شب جمعه ، در یک سال پر زلزله خواهد بود .

7 . و در نقلی دیگر فرمود :

اِذَا کَانَتْ لیلَةُ النِّصْفِ ، لیلَةَ الْجُمُعَةِ ، یَکُونُ صَوْتٌ مِنَ السَّمَاءِ ، یَصْعَقُ لَهُ سَبْعُونَ اَلْفا وَ یَصُمُّ سَبْعُونَ اَلْفا ؛(2)

چون شب نیمه و شب جمعه باشد ، بانگی از آسمانی شنیده می شود که 70000 نفر در اثر آن هلاک شوند و 70000 نفر ناشنوا گردند .

در میان روایات یاد شده تنها روایات 23 رمضان معتبر و قابل استناد می باشد ، اما روایاتی که از شب نیمه رمضان سخن گفته اند به هیچ وجه قابل اعتماد و استناد نیستند ، زیرا :

ص: 95

1 . همه آنها از طریق عامه رسیده اند و از طریق اهل بیت نرسیده اند .

2 . آنها مربوط به ندا نمی باشند ، بلکه مربوط به یک صدای دلخراش هستند که موجب هلاک شدن ، کر و کور شدن می باشند ، چنانکه در متن آنها تصریح شده است .

3 . در برخی از آنها به تعبیر « هَدَّةٌ » آمده ، مثل روایت هیثمی و حاکم نیشابوری ، و « هدّة » به معنای صدای فرو ریختن دیوار ، کوه و امثال آنها می باشد .(1)

4 . و در برخی از آنها تعبیر « هَزَّةٌ » آمده ، مثل روایت دیلمی ،(2) و آن به معنای حرکت ، لرزه و زلزله می باشد .(3)

5 . پس اگر در برخی از آنها « صوت » تعبیر شده ، مانند روایت ثعلبی ،(4) صوت به معنای صدا می باشد و قابل جمع با صدای فرو ریختن دیوار ، کوه ، زلزله ، رانش زمین و امثال آن می باشد .

از این بررسی کوتاه به این نتیجه می رسیم که بانگ آسمانی که از نشانه های حتمی می باشد ، در ماه رمضان ، در شب جمعه و در شب بیست و سوّم آن ، مقارن با ظهور حضرت مهدی علیه السلام خواهد بود ، و اینک بررسی سندی آن :

سومین روایتی که در این بخش نقل کردیم ، فضل بن شاذان آن را با

ص: 96

سه واسطه از امام صادق علیه السلام روایت کرده :

1 . احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی

نجاشی ازدیدار وی با امام رضا و امام جواد علیهماالسلام و جلالت قدر او در نزد آن دو امام همام خبر داده(1) و شیخ طوسی بر وثاقت او تأکید کرده است .(2) و خود از اصحاب اجماع می باشد .(3)

2 . عاصم بن حُمید

نجاشی پیشوای رجالیون او را به صداقت ، وثاقت و چشم و چراغ شیعه بودن ستوده است .(4)

3 . محمد بن مسلم

نجاشی او را به تقوا ، فقاهت و وجاهت ستوده ، سپس فرموده : از موثق ترین مردمان بود .(5)

روی این بیان روایت شب 23 رمضان در اوج صحّت می باشد ، در مقابل روایات شب نیمه با چشمپوشی از عامی بودن ، حتی از نظر خود عامه مورد اعتماد نمی باشند ، زیرا :

1 . محقّقِ فتنِ نُعَیم بن حمّاد ، سند آن را ضعیف دانسته و سه تن از راویانش را به عنوان ضعیف بر شمرده است .(6)

ص: 97

2 . حاکم نیز پس از نقل روایت ، متن آن را غریب و سند آن را غیر قابل اعتماد دانسته است .(1)

3 . ذهبی در ذیل مستدرک آن را مجعول ، متروک و ساقط از اعتبار دانسته است .(2)

4 . هیثمی نیز سند آن را متروک معرفی کرده است .(3)

روی این بیان سومین نشان از نشانه های حتمی بانگ آسمانی است و زمان آن شب جمعه ، شب بیست و سوم ماه رمضان می باشد .

آنگاه به تفصیل مضمون ندا را بیان فرمود .(1)

2 . امام باقر علیه السلام در این رابطه فرمود :

یُنَادی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ بِاسْمِ الْقَائِمِ علیه السلام ، فَیَسْمَعُ مَنْ بِالْمَشْرِقِ وَ مَنْ بِالْمَغْرِبِ ، لاَ یَبْقَی رَاقِدٌ اِلاَّ اسْتَیْقَظَ ، وَ لاَ قَائِمٌ اِلاَّ قَعَدَ ، وَ لاَ قَاعِدٌ اِلاَّ قَامَ عَلی رِجْلیهِ ، فَزَعا مِنْ ذَلِکَ الصَّوْتِ ؛(2)

با نام قائم علیه السلام منادی از آسمان ندا می زند ، هر کسی که در شرق یا در غرب باشد ، آن را می شنود ، هیچ خفته ای نباشد جز اینکه بیدار شود ، هیچ ایستاده ای نباشد جز اینکه بنشیند ، هیچ نشسته ای نباشد جز اینکه برخیزد ، از ترس و هراسی که از آن صدا به آنها می رسد .

3 . و در همین رابطه فرمود :

یُنَادی بِاسْمِ الْقَائِمِ وَ اسْمِ اَبیهِ ، حَتَّی تَسْمَعَهُ الْعَذْرَاءُ فی خِدْرِهَا ، فَتُحَرِّضُ اَبَاهَا و اَخَاهَا عَلی الْخُرُوجِ ؛(3)

با نام قائم و نام پدرش علیهماالسلام ندا سر داده می شود ، این بانگ را دوشیزگان در سراپرده ها می شنوند ، پدران و برادرانشان را به جنبش و خیزش تشویق می کنند .

ص: 99

4 . و در نقلی دیگر فرمود :

یُنَادی مُنَاد مِنَ السَّمَاءِ بِاسْمِ الْمَهْدی، فَیَسْمَعُ مَنْ بِالْمَشْرِقِ وَ مَنْ بِالْمَغْرِبِ ، حَتَّی لاَیَبْقَی رَاقِدُ اِلاَّ اسْتَیْقَظَ ؛(1)

منادی از آسمان به نام مهدی علیه السلام ندا سر می دهد ، هر کس که در شرق یا غرب باشد آن را می شنود ، هیچ خفته ای نمی ماند جز اینکه بیدار می شود .

5 . امام صادق علیه السلام در ضمن یک حدیث طولانی از بانگ آسمانی در شب بیست و سوم رمضان سخن گفته ، در پایان می فرماید :

فَلاَ یَبْقَی شَی ءٌ مِمَّا خَلَقَ اللّه ُ فیهِ الرُّوحَ اِلاَّ سَمِعَ الصَّیحَةَ ؛ فَتُوقِظُ النَّائِمَ وَ یَخْرُجُ اِلی صَحْنِ دَارِهِ ، وَ تُخْرِجُ الْعَذْرَاءَ مِنْ خِدْرِهَا ، وَ یَخْرُجُ الْقَائِمُ مِمَّا یَسْمَعُ ، وَ هی صَیحَةُ جَبْ_رَئِی_لَ ؛

از آنچه خداوند روح در آن آفریده ، چیزی باقی نمی ماند ، جز اینکه آن بانگ را می شنود ، پس ختفگان بیدار شوند و به صحن خانه در آیند ، دوشیزگان ازسراپرده بیرون روند و حضرت قائم علیه السلام آن بانگ را بشنود و خروج کند ، که آن بانگِ جبرئیل است .

بر این اساس گستره بانگ آسمانی بسیار گسترده است ، همه موجودات زنده را از شرق عالم تا غرب آن فرا می گیرد .

ص: 100

1 . امام باقر علیه السلام می فرماید : در پایان روز ابلیس ملعون بانگ بر می آورد که :

ألا اِنَّ فُلاَنا قُتِلَ مَظْلُوما ، لِیُشَکِّکَ النَّاسَ وَ یَفْتِنَهُمْ ؛(1)

آگاه باشید که فلانی مظلوم کشته شد ، تا مردم را به شک انداخته ، وارد فتنه سازد .

2 . و در همین رابطه فرمود : در پایان روز ابلیس بانگ بر آورد که :

اَلاَ اِنَّ الْحَقَّ فی السُّفیانِی وَ شیعَتِهِ ، فَیَرْتَابُ عِنْدَ ذلِکَ الْمُبْطِلُونَ ؛(2)

آگاه باشید که حق با سفیانی و پیروان اوست . پس در آن هنگام طرفدارانِ باطل به شک و تردید می افتند .

3 . امام صادق علیه السلام در این رابطه فرمود : سپس ابلیس در پایان روز از زمین بانگ بر آورد :

اَلاَ اِنَّ الْحَقَّ فی عُثْمَانَ وَ شیعَتِهِ ؛(3)

آگاه باشید که حق با عثمان و پیروان اوست .

در اینجا منظور از عثمان ، عُثمان بن عَنْبَسه یعنی سفیانی می باشد .(4)

ص: 102

و لذا هر کس طالب حق باشد هرگز دچار شک و تردید نخواهد شد ، آنهم با آنهمه اطلاع رسانی که به صورت کاملا شفّاف بیان شده است .

نشانه روز بانگ آسمانی آن است که کفِ دستی از آسمان آویخته شود و مردمان آن را تماشا کنند .

و در احادیث اهل بیت آمده است که :

اَلْعَامُ الَّذِی فیهِ الصَّیحَةُ ، قَبْلَهُ الاْآیَةُ فی رَجَب ؛

سالی که در آن بانگ آسمانی است ، پیش از آن نشانی در ماه رجب هست .

راوی پرسید : آن نشان چیست : امام صادق علیه السلام فرمود :

وَجْهٌ یَطْلَعُ فی الْقَمَرِ وَ یَدٌ بَارِزَةٌ ؛(1)

سیمایی در ماه می درخشد و دستی ظاهر می شود .

روی این بیان بانگ آسمانی با آنهمه وضوح و شفافی ، باز هم نشانه هایی برای آن تعیین شده ، تا بر احدی پوشیده نماند .

وَ الْمَقَامِ یُبَایِعُ النَّاسَ ؛(1)

هنگامی که منادی بانگ بر آورد ، پس به سویش بشتابید و عجله کنید ، گویی با چشم خود می بینم که در میان رکن و مقام از مردم بیعت می گیرد .

رسول اکرم صلی الله علیه و آله در این رابطه می فرماید : چون هنگامه ظهور قائم علیه السلام فرا رسد ، منادی آسمانی ندا سر دهد :

اَیُّهَا النَّاسُ قُطِعَ عَنْکُمْ مُدَّةُ الْجَبَّارینَ ، وَ وَلی الاَْمْرَ خَیْرُ اُمَّةِ مُحَمَّدٍ ، فَالْحَقُوا بِمَکَّةِ ؛(2)

هان ای مردمان ، دوران ستمگران سپری شد ، بهترین فرد از امّتِ محمّد صلی الله علیه و آله زمام امور را به دست گرفت ، پس به مکه بپیوندید .

پس وظیفه منتظران این است که به مجرد شنیدن بانگ آسمانی مرکبی تیزپا فراهم آورده با شتابی هرچه تمام تر به سوی مکه معظمه بشتابند و به خیل مشتاقان بپیوندند و دست بیعت به حجت پروردگار بسپارند .

ص: 106

روی این بیان آن را نمی توان از نشانه های ظهور دانست ، بلکه باید آن را از نشانه های قیام حضرت بقیه اللّه ارواحنا فداه دانست ، زیرا براساس روایات فراوان بین ظهور و قیام آن حضرت دقیقا سه ماه و 17 روز فاصله هست .

فضل بن شاذان با سند صحیح از امام صادق علیه السلام روایت می کند که آن حضرت فرمود :

یُنَادی بِاسْمِ الْقَائِمِ علیه السلام فی لیلَةِ ثَلاَث وَ عَشْرینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ یَقُومُ فی یَوْمِ عَاشُورَاءَ ؛(1)

در شب 23 رمضان به نام قائم علیه السلام ندا سر داده می شود و در روز عاشورا قیام می کند .

بر این اساس خسف بیدا از نشانه های قیام جهانی آن حضرت است که در فاصله ظهور و قیام رخ می دهد .

جنایات وحشیانه او سخن گفته ، در پایان از ورود سپاه سفیانی به سرزمین بیدا گفتگو کرده می فرماید : آنگاه منادی آسمانی ندا سر می دهد :

یَا بیدَاءُ اَبیدی بِالْقَوْم ؛

ای سرزمین بیدا این گروه را نابود کن .

پس زمین دهان می گشاید و آنها را در کام خود فرو می برد ، به جز سه تن ، که از تیره کلب هستند و خداوند صورت آنها را به پشت سرشان بر می گرداند ، و در حق آنها نازل شده ، آیه شریفه « یَا اَیُّهَا الَّذِینَ اُوتُوا الْکِتَابَ ... » .(1)

2 . این حدیث به همین تعیبر از طریق عامّه نیز از امام باقر علیه السلام روایت شده است .(2)

احادیث دیگری در این رابطه وارد شده که در ذیل آیه بعدی تقدیم می شود :

2 . « وَ لَوْ تَری اِذْ فَزِعُوا فَلاَ فَوْتَ وَ اُخِذُوا مِنْ مَکَانٍ قَریبٍ » ؛(3)

اگر آنان را مشاهده کنی هنگامی که دچار وحشت شده اند و رهایی ندارند و از مکان نزدیک گرفتار می شوند .

در احادیث فراوان از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و دیگر پیشوایان معصوم علیهم السلام

ص: 110

در تفسیر این آیه شریفه داستان خسف بیدا به تفصیل بیان شده که به برخی از آنها فقط اشاره می کنیم :

1 . حذیفة بن الیمان از رسول اکرم صلی الله علیه و آله به تفصیل در مورد کارکرد سپاه سفیانی در سرزمین بابل و کوفه روایت نقل کرده ، در مورد سپاه اعزامی او به مدینه و قتل عام آن به مدت سه شبانه روز سخن گفته و در پایان روایت کرده که فرمود :

ثَمَّ یَخْرُجُونَ مُتَوَجِّهینَ اِلی مَکَّةَ حَتَّی اِذَا کَانُوا بِالْبَیدَاءِ ، بَعَثَ اللّه ُ جِبْریلَ فیقُولُ : یَا جَبْرَائِیلُ اذْهَبْ فَأَبْدِهِمْ ، فَیَضْرِبُهَا بِرِجْلِهِ ضَرْبَةً ، یَخْسِفُ اللّه ُ بِهِمْ ، فَذَلِکَ قَوْلُهُ فی سُورَةِ سَبَأ : « وَ لَوْ تَری اِذْ فَزِعُوا فَلاَفَوْتَ ... » وَ لاَ یَنْفَلِتُ مِنْهُمْ اِلاَّ رَجُلاَنِ ، اَحَدُهُمَا بَشیرٌ وَ الاْآخِرُ نَذِیرٌ وَ هُمَا مِنْ جُهینَةُ ، فَلِذَالِکَ جَاءَ الْقَوْلُ : وَ عِنْدَ جُهینَةِ الْخَبَرُ الیقِینُ ؛(1)

آنگاه به قصد مکه بیرون می روند ، چون به سرزمین بیدا می رسند ، خداوند جبرئیل را می فرستد و می فرماید : ای جبرئیل برو و آنان را نابود کن ، پس جبرئیل با پای خود ضربتی می زند ، خداوند به وسیله آن همه آنها را در کام زمین فرو می برد . این است معنای فرمایش خداوند در سوره سبأ : « اگر آنها را مشاهده کنی ... » پسْ از آنها رهایی پیدا نمی کند به جز دو تن ، که یکی بشیر و دیگری نذیر ، و هر دو از

ص: 111

« جُهینَه » هستند . به همین جهت گفته شده : « خبر قطعی در نزد جُهینَه است » .

« جُهینه » از تیره قضاعه می باشد و « جُهَنی » به او منسوب است ، نامش : زید بن لیث بن سود بن أسلُم بن حاف بن قضاعه ، مقیم کوفه بود .(1)

ابن اثیر گوید : بلکه نام او : « جُهینه » پسر زید می باشد .(2)

ابن سکّیت واصمعی آن را « جُفینه » ضبط کرده اند ، ولی ابن کلبی تأکید کرده که « جُهینه » درست است ، آنگاه داستانی نقل کرده و در پایان شعر اخنس را آورده که در آخرین مصراع گفته : « وَ عِنْدَ جُهینَةِ الْخَبَرُ الیقِینُ » .(3)

روی این بیان آخرین فراز از حدیث یاد شده جزء حدیث نیست ، بلکه مفسّران به دنبال حدیث پیامبر اکرم به آن استناد جسته اند .

2 . مولای متقیان امیرمؤمنان علیه السلام در بخش پایانی حدیثی می فرماید :

ثُمَّ یأَتِی الْمَدینَةَ بَجَیْشٍ جَرَّارٍ ، حَتَّی اِذَا اِنْتَهی اِلی بیدَاءِ الْمَدینَةِ خَسَفَ اللّه ُ بِه ؛

سپس لشکر جرّاری به مدینه می آورد ، هنگامی که به سرزمین بیدای مدینه می رسند ، خداوند آنان را در کام زمین فرو می برد .

سپس فرمود : این است کلام خداوند منان که فرمود : « وَ لَوْ تَری اِذْ فَزِعُوا ... » .(4)

ص: 112

3 . امیرمؤمنان در نامه خود به معاویه ، خروج سفیانی را به تفصیل شرح می دهد ، در پایان از کارنامه سیاه سپاه سفیانی خبر می دهد ، سپس می فرماید :

فَاِذَا دَخَلُوا الْبَیدَاءَ وَ اسْتَوَتْ بِهِمُ الاَْرْضُ خَسَفَ اللّه ُ بِهِمُ الاَْرْضَ ، قَال اللّه ُ عزَّوَجَلَّ : « وَ لَوْ تَری اِذْ فَزِعُوا فَلاَفَوْتَ وَ اُخِذُوا مِنْ مَکَان قَریب » .

قَال : مِنْ تَحْتِ اَقْدَامِهِمْ ، فَلاَ یَبْقَی مِنْ ذَلِکَ الْجَیْشِ اَحَدٌ ، غیرَ رَجُل وَاحِد ، یُقَلِّبُ اللّه ُ وَجْهَهُ مِنْ قِبَلِ قَفَاهُ ؛(1)

چون به سرزمین بیدا رسیدند و در آنجا مستقرّ شدند ، خداوند آنها را در کام زمین فرو می برد ، خداوند متعال می فرماید : « وَ لَوْ تَری اِذْ فَزِعُوا ... »

آنها از زیر گامهایشان در زمین فرو می روند و کسی از آنها باقی نمی ماند ، به جز یک نفر که خداوند صورتش را به پشت سرش بر می گرداند .

4 . در حدیث دیگری بعد از بیان خسف بیدا فرمود :

یکی از افراد سپاه به دنبال شترش می رود ، چون بر می گردد کسی را نمی یابد و سرنخی از آنها پیدا نمی کند ، همو گزارش آنها را برای مردم بازگو می کند .(2)

ص: 113

5 . ابوحمزه ثمالی گوید : از امام زین العابدین علیه السلام و از حسن بن حسن ( حسن مثنی ) شنیدم ، که هر دو در تفسیر این آیه فرمودند :

هَوَ جَیْشُ الْبَیدَاءِ ، یُؤْخَذُونَ مِنْ تَحْتِ اَقْدَامِهِمْ ؛(1)

آنها سپاه بیدا هستند که از زیر پاهایشان گرفتار می شوند .

6 . امام باقر علیه السلام مسیر حضرت مهدی علیه السلام را از مکه تا « مَرّ »(2) و از آنجا تا سرزمین بیدا ترسیم می کند ، سپس فرو رفتن سپاه سفیانی را در بیدا بیان کرده به آیه شریفه استناد می کند .(3)

7 . و در حدیث دیگری فرمود : منظور از : « فَزِعُوا » وحشت آنها از بانگ آسمانی است ، و منظور از « اُخِذُوا مِنْ مَکَان قَریب » یعنی : از زیر پاهایشان در کام زمین فرو می روند .(4)

8 . ابن عباس نیز در تفسیر این آیه گفت : آنها لشکر سفیانی هستند که از زیر پاهایشان در زمین فرو می روند .(5)

9 . ابن عباس در حدیث دیگری به تفصیل از خسف بیدا سخن گفته ، در پایان از شبانی گفتگو کرده که به گوسفندان خود سر می زند و برمی گردد و می بیند که از سپاه سفیانی خبری نیست ، تعجب می کند که چگونه در

ص: 114

این مدت کوتاه کوچ کردند ، پس قطیفه ای را مشاهده می کند که نیمی از آن در دل زمین فرو رفته ، هر چه تلاش می کند که آن را بیرون آورد ممکن نمی شود ، پس متوجه می شود که سپاهیان در کام زمین فرو رفته اند .(1)

10 . در منابع عامه از تفسیر ابوبکر نقاش در ضمن یک حدیث بسیار طولانی ، کارنامه سیاه سفیانی و کارکرد سپاه او را بر شمرده ، در پایان از هلاک شدن 70000 نفر سپاهیانش در سرزمین بیدا و برگشتن صورت گزارشگر به پشت سرش با ضربه جبرئیل و با استناد به آیه شریفه خبر داده اند .(2)

و غرب و جزیرة العرب نام برده است .(1)

و در نقلی آمده است :

هنگامی که سفیانی از کشته شدن « زُهْری » فرمانده سپاه خود آگاه می شود ، 70000 نفر به سوی مدینه بسیج می کند ، آنها در بیدا لشکرآرایی می کنند و هدف آنها پیکار با حجت خدا و تخریب خانه خدا می باشد .(1)

در مورد نسب آنها نیز به اختلاف سخن رفته ، به روایتی از قبیله کَلب ،(1) به روایتی از تیره مراد(2) و به نقلی از قبیله قُضاعه و تیره جُهینه می باشد .

از امام باقر علیه السلام رایت شده که فرمانده سپاه سفیانی از قبیله کلب است و او نیز در خسف بیدا به عنوان گزارشگر باقی می ماند . وی به نقلی از تیره مَذْحِج می باشد .(3)

4 . سلمی نیز از « ابوجعفر » _ احتمالا طبری _ نقل کرده که منظور از بیدا همان بیدای مدینه است .(1)

5 . از ابن مسعود نقل شده که سپاه سفیانی در میان جَمَّاوین خسف می شوند .(2)

یاقوت گفته جَمَّاوین دو رشته کوه کم ارتفاع در سمت راست رهگذری است که از مدینه عازم مکه معظمه باشد .

وی فاصله آن را از مدینه سه میل معرفی کرده است .(3)

نگارنده گوید : در پرس و جویی که در ایام حج از اهالی مدینه کردیم ، آنها نیز بیدا را از نواحی مدینه معرفی کردند و تأکید کردند که اکنون نیز به نام بیدا معروف است ، سپس تابلوی بیدا را در مسیر مسجد شجره مشاهده کردیم .

روی این بیان سرزمین بیدا در نزدیکی مدینه و از نواحی آن به شمار می آید .

در مورد این افراد از رسول اکرم صلی الله علیه و آله سؤال شد ، فرمودند :

همه آنها در آن سرزمین خسف می شوند ، ولی در روز رستاخیز هر کدام بر اساس اعتقاد درونی خود محشور می شود .(1)

4 . رواج ربا

5 . فراگیر شدن گناه .(1)

به طوری که ملاحظه شد احادیث مربوط به سپاه سفیانی و فرورفتن آنها در سرزمین بیدا بسیار فراوان است و به اعتراف محدثان نزدیک به حد تواتر می باشد ،(2) ولی ما به جهت محدود بودن صفحات کتاب به همین مقدار بسنده کردیم .

ص: 122

بر اساس روایات ، خداوند منان فقط از این جهت به او عمر طولانی عطا فرموده که در دوران غیبت امام عصر علیه السلام باورداران با طول عمر او به امکان طول عمر آن حضرت استناد کنند .(1)

حضرت موسی علیه السلام سفر پرمشقتی در پیش گرفته ، به محضر حضرت خضر علیه السلام رسیده ، از وی خواسته که او را به محضر خود بپذیرد و از معلومات ویژه خود به او نیز افاضه کند .

حضرت خضر اِشعار داشته که او ظرفیت این مسائل را ندارد ، سرانجام توافق نموده ، به سفر علمی تربیتی خود پرداخته ، سه مورد از رفتارهای حضرت خضر موجب اعجاب و حیرت حضرت موسی شده ، از جمله کشتن نوجوانی که در حال بازی با همسالان خود بود و از نظر حضرت موسی بی گناه بود .

حضرت موسی علیه السلام به حضرت خضر علیه السلام گفت :

« اَقَتَلْتَ نَفْسا زَکِیَّةً بِغیرِ نَفْس » ؛(2)

آیا انسان بی گناهی را کشتی که کسی را نکشته بود ؟

با توجه به مقام شامخ هر دو بزرگوار ، طبعا این جمله از روی اعتراض نبود ، بلکه به عنوان سؤال و به قصد فراگیری بود ، ولی فراز بعدی که گفت :

« لَقَدْ جِئْتَ شیئا نُکْرا » ؛(3)

ص: 124

به راستی کار ناپسندی انجام دادی .

این جمله در پاسخ یک شرط محذوف است ، یعنی اگر واقعا بدون جهت او را کشته باشی ، کار بسیار ناپسندی را مرتکب شده ای .(1)

حضرت خضر علیه السلام بر اساس وحی الهی می دانست که آن نوجوان شخصی فاسد و کافر بود(2) و بیم آن می رفت که پدر و مادر با ایمانش را به کفر و طغیان بکشد .(3)

حضرت موسی علیه السلام که از وضع خانوادگی و عقیدتی آن نوجوان مطلع نبود(4) او را نفسِ زکیّه خواند .

نفسِ زکیّه به معنای شخص بی گناه است ، حضرت موسی او را بی گناه خواند ، زیرا ندیده بود که او گناه کند ، و یا او را کوچکتر از سنّ بلوغ و غیر مکلَّف می پنداشت .(5)

به کسی که هرگز گناه نکند ، یا از گناه توبه کند ،(6) و یا با تهذیب نفس و کسب فضایل خود را تزکیه کند ، زکیّه گفته می شود .(7)

کسی که در این آیه شریفه از او نفسِ زکیّه تعبیر شده ، شخص با

ص: 125

ایمانی نبود ، بلکه کافر و تبهکار بود ،(1) این تعبیر یا بر حسب پندار حضرت موسی و یا به معنای کسی که خونی بر گردنش نبوده تا مستحق قصاص شود به کار رفته است .(2)

شما شک و تردید ندارید در این که من مهدی هستم و من همان ( مهدی موعود ) هستم ! .

با کمال تأسف باید بگویم که پدرش عبداللّه نیز او را « مهدی » می پنداشت و با صراحت تمام می گفت :

قَدْ عَلِمْتُمْ اَنَّ ابنی هَذَا هُوَ الْمَهْدی ، فَهَلُمَّ فَلْنُبَایِعْهُ ؛(1)

به راستی شما می دانید که این پسر من مهدی است ، پس بیایید که همگی با او بیعت کنیم ! .

روزی که در « أَبْوَا »(2) برای بیعت با او گرد آمدند ، سفّاح و منصور نیز در آنجا حضور داشتند ، منصور برای تشویق حاضران گفت : چرا خود را گول می زنید ؟ همه گردن ها به سوی این جوان کشیده شده و احدی این مقبولیت را در میان همگان ندارد . آنگاه همه حاضران با او بیعت کردند .(3)

امام جعفر صادق علیه السلام وارد شد ، همگان برخاستند ، احترام کردند ، عبداللّه آن حضرت را در کنار خود نشانید و به ایشان عرض کرد :

ما در اینجا گرد آمده ایم که با « مهدی » محمد بن عبداللّه

ص: 127

بیعت کنیم ! .

امام علیه السلام فرمود :

لاَتَفْعَلُوا ، فَاِنَّ هَذَا الاَْمْرَ لَمْ یَأَتِ بَعْدُ ، اِنْ کُنْتَ تَری اَنَّ إبْنَکَ هَذَا هُوَ الْمَهْدی ، فَلیسَ بِهِ ، وَ لاَ هَذَا أَوَانُهُ ؛(1)

این کار را نکنید ، هنوز وقت این کار نرسیده ، اگر خیال می کنی که پسرت همان مهدی است ، نه او مهدی نیست و زمان آن نرسیده است .

منصور آن روز پیراهن زردی پوشیده بود ، امام علیه السلام او را به عبداللّه نشان داد و فرمود : او هر دو پسرت را خواهد کشت .

عبداللّه نصیحت امام را رد کرد ، امام علیه السلام فرمود :

این مقام به تو و فرزندانت نمی رسد ، بلکه به سفّاح سپس به منصور می رسد و این منصور پسرت را در أحجار الزیت می کشد و آن دیگری را در طفوف .(2)

منصور دوانیقی پیش از آنکه به قدرت برسد ، هنگامی که از او نام می برد ، می گفت : مَهْدِیُّنَا اَهْلَ الْبیتِ ؛ مهدی ما خاندان .(3)

هر وقت دیدگان مبارک امام صادق علیه السلام بر نفس زکیه می افتاد دیدگانش پر از اشک می شد و می فرمود :

مردم در حقِّ او حرف هایی می زنند ، لکن او کشته می شود . ما نام او را در کتاب علی علیه السلام در میان خلفای امّت نیافتیم .

ص: 128

هنگامی که بنی العباس به قدرت رسیدند ، سفاح و منصور تلاش فراوان کردند که محمد و ابراهیم را دستگیر کرده به قتل برسانند ، زیرا هر دو با او بیعت کرده بودند .(1)

منصور به صاحب منصب های خود دستور می داد که به محمد بن عبداللّه نامه بنویسند ، او را به خروج دعوت کنند و خود را از طرفداران او وانمود کنند . و لذا او خیال می کرد اگر روزی با منصور مواجه شود همه درجه داران منصور به او خواهند پیوست .(2)

سرانجام مسأله آنقدر بالا گرفت که امر بر خود نفس زکیه مشتبه شد و شخصا از امام صادق علیه السلام بیعت خواست !(3)

هنگامی که امام صادق علیه السلام از بیعت امتناع کرد ، دستور داد که امام را به زندان ببرند و بر او سخت بگیرند !

دو ماه تمام امام در زندان به سر برد و کلیه اموالش به فرمانِ نفسِ زکیّه مصادره گردید .(4)

منصور پسرعمویش عیسی بن موسی را برای نبرد با محمد فرستاد ، سرانجام روز دوشنبه 14 رمضان 145 ه . در احجار الزیت کشته شد .(5)

از مالک بن انس اجازه خواستند که با محمد بن عبداللّه خروج کنند ، اجازه داد ، گفتند : بیعت منصور بر گردن ما می باشد ، گفت : شما از روی

ص: 129

اجبار با او بیعت کرده اید ، کسی که مجبور شده ، بیعتی بر او نمی باشد ، پس همگان با او خروج کردند .(1)

والی مدینه جعفر بن سلیمان ، فقیه مدینه محمد بن عجلان را دستگیر کرد و دستور داد که دستش را ببرند ، حاضرین گفتند : او فقیه مدینه است ، امر بر او مشتبه شده ، او واقعا خیال می کرد که محمد بن عبداللّه همان مهدی موعود است ، پس والی از وی درگذشت .(2)

وی همچنین عبداللّه بن جعفر بن عبدالرحمن بن مسور را جلب کرد و نکوهش کرد ، عبداللّه گفت : من هنگامی که با محمد بن عبداللّه خروج کردم هیچ تردیدی نداشتم که او همان مهدی موعود است .(3)

عثمان بن خالد زبیری را منصور احضار کرد و او را به شدت توبیخ کرد ، وی گفت : من و شما در مکه با یک نفر بیعت کردیم ، من به بیعت خود وفا کردم ولی تو بیعت خود را شکستی . منصور دستور داد که گردنش را بزنند .(4)

به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نسبت دادند که در مورد نسب حضرت و نام وی فرموده است :

لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنیا اِلاَّ یَوْمٌ ، لَطَوَّلَ اللّه ُ ذَلِکَ الیَوْمَ حَتَّی یَبْعَثَ فیهِ رَجُلٌ مِنِّی اَوْ مِنْ اَهْلِ بیتِی یُوَاطِی ءُ اِسْمُهُ اِسْمی وَ اسْمُ اَبیهِ اِسْمُ اَبی ؛(1)

اگر از عمر دنیا جز یک روز باقی نباشد ، خداوند آن روز را به قدری طولانی نماید که مردی از من از اهل بیت من در آن روز برانگیخته شود که نامش مطابق نام من و نام پدرش مطابق نام پدر من می باشد .

محدثان و صاحبان مجامع حدیثی چون احمد حنبل ، ابن ماجه و دیگران این حدیث را با اسناد معتبر و قابل استناد از رسول اکرم صلی الله علیه و آله روایت کرده اند ، که در آنها جمله « اِسْمُ اَبیهِ اِسْمُ اَبی » وجود ندارد .

پیروان نفس زکیه با جعل این فراز و افزودن آن به ذیل یک حدیث معتبر خواستند مهدویت او را استوار سازند ، جز اینکه ایشان کشته شد و از این ادعای مهدویت طرفی نبست .(2)

احمد حنبل در مسند خود این حدیث را با سه طریق از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت کرده که هر سه با جمله : « یُوَاطِی ءُ اِسْمُهُ اِسْمی » ختم شده

ص: 131

و جمله : « وَ اِسْمُ اَبیهِ اِسْمُ اَبی » را ندارد .(1)

طبرانی این حدیث را از چهارده طریق از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت کرده که با « یُوَاطی ءُ اِسْمُهُ اِسْمی » ختم شده و جلمه « وَ اِسْمُ اَبیهِ اِسْمُ اَبی » را ندارد .(2)

و در موردی که این اضافه را دارد ، تصریح کرده که حدیث مرفوعه است ، یعنی عبداللّه بن مسعود آن را از پیامبر نشنیده ، بلکه از شخص دیگری شنیده و اسم او را ذکر نکرده است .(3)

2 . پس از نفس زکیه ، منصور دوانیقی بیشترین سوء استفاده را از این حدیث مجعول نمود ، پسرش را « محمّد » نام نهاد و به « مهدی » ملقب نمود .

با توجه به اینکه نام منصور « عبداللّه » بود ، این حدیث مجعول کاملاً با او منطبق شد و از دوران کودکی او را مهدی لقب داد . و در برابر صدها حدیثی که به صراحت حضرت مهدی علیه السلام را از نسل فاطمه علیهاالسلام ، از تبار امیرمؤمنان علیه السلام و از صلب امام حسین علیه السلام معرفی نموده ، حدیثی جعل کرد و به پیامبر نسبت داد که :

اَلْمَهْدی مِنْ وُلْدِ الْعَبَّاسِ عَمِّی ؛

مهدی از تبار عمویم عباس می باشد ! ! .

ص: 132

سیوطی پس از نقل آن می نویسد :

این حدیث را منحصرا « محمد بن ولید » نقل کرده و کار او جعل حدیث بود .(1)

3 . محمد بن عبداللّه از آغاز تولد زبانش می گرفت(2) بر فراز منبر نیز گاهی زبانش می گرفت ، با دست خود بر سینه اش می زد تا گفتارش را ادا کند ،(3) از این رهگذر حدیثی جعل کرده به ابوهریره نسبت دادند که گفت :

اِنَّ الْمَهْدی اِسْمُهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِاللّه ِ ، فی لِسَانِهِ رُتَّةٌ ؛(4)

نام مهدی محمّد بن عبداللّه است و در زبانش عیبی هست .

ابن منظور گوید : « رُتَّه » عبارت است از :

1 . شتاب در گفتار

2 . بی تأمل سخن گفتن

3 . لام را یاء تلفظ کردن

4 . حرف را معیوب ادا کردن

5 . حرف را به صورت زشت تکرار کردن

6 . نامفهوم حرف زدن

7 . غیرفصیحانه سخن گفتن .(5)

ص: 133

بسیار جای شگفت است که برای تقویت مهدویتِ او برای مهدی آل محمد نسبت ناروا داده ، او را معیوب و عاجز در سخن معرفی می کنند ، در حالی که باید امام از همه فصیح تر ، بلیغتر ، تواناتر و در ادای مقصود توانمندتر باشد .

4 . برای استوار نمودن مهدویت او گفتند که او به هنگام ولادت خال سیاهی در میان دو شانه اش به شکل یک تخم مرغ بزرگ داشت ! .(1)

آنچه مسلم است رسول اکرم صلی الله علیه و آله در میان دو شانه اش مهر نبوت داشت و براساس برخی از روایات در میان دو شانه امام کاظم و امام جواد علیهماالسلام نیز مهری همانند مهر نبوّت بود .(2)

ولی پیروان نفس زکیه به این مقدار بسنده نکردند و به صراحت گفتند : اگر قرار بود بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیامبر دیگری برانگیخته شود ، بی گمان محمد بن عبداللّه بن الحسن برانگیخته می شد ! .(3)

بر اساس همین تفکر غلط بود که عیسی بن زید به امام صادق علیه السلام گفت : « اَسْلِمْ تَسْلَمْ » ؛ « اسلام بیاور تا سالم بمانی ! » !

امام صادق علیه السلام فرمود :

اَحَدَثَتْ نُبُوَّةٌ بَعْدَ مُحَمَّد صلی الله علیه و آله ؟ ؛

آیا بعد از پیامبر خاتم پیامبر دیگری مبعوث شده ؟

ص: 134

محمد بن عبداللّه گفت : نه ، ولکن بیعت کن تا جان و مال و فرزندانت سالم بمانند .(1)

5 . در همین راستا از زبان فاطمه دخت امیرالمؤمنین علیه السلام نقل کردند که گفته است : پدرم امیرمؤمنان به ما فرمود : کوچکترین فرزند من مهدی را درک خواهد نمود و من کوچکترین فرزند او هستم . پدرم برای مهدی نشانه هایی ذکر کرده که جز در تو نمی بینم ! !(2)

در صدها روایت تاکید شده که حضرت مهدی نهمین فرزند امام حسین علیه السلام است ، از همه آنها صرف نظر نموده به یک حدیث مجعول استناد کردند .

6 . آنگاه از زبان فاطمه دخت امام علی علیه السلام روایت کردند که روزی به نزد محمد بن عبداللّه آمده ، در حضور جمع زنبیل سر به مُهری در آورد و به محمد داد و گفت :

این زنبیل را برادرم امام حسین علیه السلام با مهر خود مهر کرد و به من داد و امر کرد آن را به این پسر بدهم !(3)

شبیه این مطالب را از مادربزرگش فاطمه بنت الحسین علیه السلام نیز نقل کردند .(4)

آنقدر از این سخنان پوچ و بیهوده در میان طرفداران وی نقل کردند

ص: 135

که غالب آنها به مهدویت او گرویدند و تردیدی نداشتند که او همان مهدی موعود است !(1)

7 . سوکمندانه باید گفت : پدرش عبداللّه آنقدر از مهدویت پسرش سخن گفته بود که خود نیز باور کرده بود و لذا هنگامی که وی در زندان بود ، پسرش محمد به او پیغام داد : اگر یک نفر از فرزندان پیامبر کشته شود بهتر است از آنکه بیش از ده نفر کشته شوند . او در پاسخ گفت : « خدا محمد را حفظ کند ، به او بگو : راهی پیش گیر که برای خداوند فردای قیامت بگویی : ما را آفریدی و در میان ما کسی بود که این امر را دنبال کند » .(2)

8 . هنگامی که محمد و برادرش ابراهیم از پدر خود اجازه خروج خواستند ، او در پاسخ گفت : شتاب نکنید تا زمام امور را به دست بگیرید ، سپس گفت :

اگر منصور شما را نگذارد که کریمانه زندگی کنید ، هرگز نمیتواند مانع شود از اینکه کریمانه جان بسپارید .(3)

9 . پیروان وی احادیث مربوط به نفس زکیّه را به او تفسیر کرده او را در تاریخ به عنوان نفس زکیّه مشهور کردند و روایت کردند که :

اَلنَّفْسُ الزَّکِیَّةُ مِنْ وُلْدِ الْحَسَن ؛

نفس زکیه از اولاد امام حسن علیه السلام می باشد .(4)

ص: 136

10 . آنگاه از خود محمد بن عبداللّه نقل کردند که در کنار أحجار زیت گفت : نفس زکیه همینجا کشته می شود !(1)

11 . آنگاه از خواهرش زینب روایت کرده اند که محمد به من گفت : اگر امروز ظهر فرا رسد و باران ببارد بدانکه من امروز کشته می شود ، پس تنورها را روشن کنید و نامه ها را مهیا سازید ، هنگامی که من کشته شدم ، آنها را در تنور بیندازید . منظورش نامه های بیعت بود که از اقطار و اکناف به او رسیده بود .(2)

ابن ابی الحدید در ادامه می نویسد : نشان قتل نفس زکیه در میان آنها این بود که در مدینه خونی روان گردد که به خانه عاتکه وارد شود . آنها در شگفت بودند که چگونه ممکن است خون به قدری روان شود که به خانه ها وارد شود ، چون باران بارید در اثر بارشْ خون وارد خانه عاتکه شد .(3)

12 . از رسول اکرم صلی الله علیه و آله روایت کرده اند که فرمود :

چگونه می شود حال شما هنگامی که احجار زیت در میان خون ها غرق شود ؟(4)

13 . احجار زیت در مدینه نام دو محل بود :

1 . در نزدیکی زَوْرَاء که پیامبر اکرم آنجا نماز باران می خواند .

ص: 137

2 . در منطقه حرَّه ، که حادثه حرّه آنجا رخ داد .(1)

14 . احجار زیت سنگ هایی بود که زیتون فروش ها مشک های خود را بر فراز آنها می گذاشتند .

15 . زَوْرَاء نام محلی در نزدیکی بازار مدینه ، یا همان باز مدینه می باشد .(2)

16 . از ابوهریره روایت کرده اند که گفت :

در مدینه حادثه ای رخ می دهد که احجار زیت در آن غرق می شود ، که فاجعه حرّه در برابر آن جز یک تازیانه به شمار نمی آید .(3)

دو بار احجار زیت با خون آغشته شد :

1 . در فاجعه حَرَّه که در سال 62 ه . توسط یزید انجام گرفت .

2 . به هنگام کشته شدن نفس زکیه ، در سال 145 ه .(4)

این بود کوتاه سخن پیرامون نفس زکیه معاصر امام صادق علیه السلام .

است ، در میان نشانه هایی که در آستانه ظهور رخ می دهد می فرماید :

وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّکِیَّةِ بِظَهْرِ الْکُوفَةِ فی سَبْعِینَ ؛(1)

کشته شدن نفس زکیه در پشت کوفه با هفتاد نفر .

شیخ مفید روایات وارده در مورد نشانه های قیام حضرت مهدی علیه السلام را در یک جمع بندی به شمارش درآورده ، در میان آنها از نفس زکیه یاد کرده می فرماید :

وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّکِیَّةِ بِظَهْرِ الْکُوفَةِ فی سَبْعِینَ مِنَ الصَّالِحینَ ؛(2)

کشته شدن نفس زکیّه با هفتاد تن از صالحان در پشت کوفه .

و این سومین نفس زکیه است که همراه با هفتاد تن از صالحان در آستانه ظهور حضرت بقیة اللّه ارواحنا فداه در نجف اشرف کشته می شود ، و اینک چهارمین نفس زکیه :

قرائت پیام امام علیه السلام می باشد .

سه مورد از افرادی که به عنوان نفس زکیه شهرت یافته اند و ما در این بخش از آنها سخن گفتیم ، نفس زکیه معهود نمی باشند ، زیرا :

1 . نفس زکیه معاصر حضرت خضر علیه السلام در حدود 5000 سال پیش از تولد حضرت مهدی علیه السلام کشته شده .

2 . نفس زکیه معاصر امام صادق علیه السلام نیز 110 سال پیش از تولد آن حضرت کشته شده است .

3 . نفس زکیه ای که با 70 تن از صالحان در آستانه ظهور کشته می شود در نجف اشرف کشته می شود ، ولی نفس زکیه موعود در مکه معظمه ، در داخل مسجد الحرام ، در میان رکن و مقام کشته می شود .

و لذا مولای متقیان امیرمؤمنان علیه السلام در خطبه « مخزون » می فرماید :

وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّکِیَّةِ بِظَهْرِ الْکُوفَةِ فی سَبْعِینَ ، وَ الْمَذْبُوحُ بینَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ ؛(1)

کشت شدن نفس زکیه با 70 تن در پشت کوفه و آنکه در میان رکن و مقام ذبح می شود .

شیخ مفید نیز از مولایش الهام گرفته هر دو را در کنار هم یاد کرده می نویسد :

کشته شدن نفس زکیه با 70 تن از صالحان در پشت کوفه ، و آنکه در میان رکن و مقام ذبح می گردد .(2)

ص: 140

در بخش آغازین این کتاب حدیثی را با سند صحیح از امام صادق علیه السلام روایت کردیم که پنج چیز پیش از قیام قائم علیه السلام از نشانه های حتمی است(1) آنگاه سند آن را بررسی کرده صحّت و اصالت آن را اثبات نمودیم .

پنجمین و آخرین نشانه از نشانه های حتمی قتل نفس زکیه است .

1 . صفوان بن یحیی

پیشتاز رجالیون او را به عنوان : ثقةٌ ، ثقةٌ ، عینٌ ، ستوده است .(1)

شیخ طوسی او را از اصحاب امام کاظم علیه السلام و وکیل امام رضا علیه السلام معرفی کرده ، بر وثاقتش تصریح کرده ،(2) آنگاه از امام جواد علیه السلام روایت کرده که فرمود :

خداوند از صفوان بن یحیی و محمد بن سنان راضی باشد ، که من از آنها راضی هستم ، آنها هرگز مرا نافرمانی نکردند .(3)

2 . محمد بن حمران

نجاشی بر وثاقت او نیز تصریح کرده است .(4)

روی این بیان حدیث یاد شده از بالاترین رتبه اصالت و صحّت برخوردار است . بر اساس این روایتِ صحیح ، آن نفس زکیّه که در میان رکن و مقام کشته می شود ، از تبار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می باشد ، نامش محمد ، نام پدرش نیز محمد و لقبش نفس زکیه می باشد .

2 . حدیث دیگری به این مضمون از امام باقر علیه السلام روایت شده ، که در مورد ویژگی های نفس زکیه دقیقا با روایت فوق منطبق است ، جز اینکه نام پدرش به جای محمد ، در آن « حسن » آمده است .(5)

ص: 142

در منابع عامه نیز این حدیث از امام باقر علیه السلام روایت شده ، جز اینکه در مورد نفس زکیه به : قتل جوانی از آل محمد در میان رکن و مقام بسنده شده است .(1)

3 . شیخ مفید از طریق فضل بن شاذان از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود :

وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّکِیَّةِ مِنَ الْمَحْتُومِ ؛(2)

قتل نفس زکیه نیز از نشانه های حتمی است .

شیخ صدوق و شیخ طوسی همین تعبیر را از امام صادق علیه السلام روایت کرده اند .(3)

4 . در یک حدیث بسیار طولانی امام باقر علیه السلام فرمود :

مَا اَشْکَلَ عَلیکُمْ فَلَمْ یُشْکِلْ عَلیکُمْ عَهْدُ نَبِیِّ اللّه ِ صلی الله علیه و آله وَرَایَتُهُ ، وَ سِلاَحُهُ ، وَ النَّفْسُ الزَّکِیَّةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسینِ علیه السلام ؛(4)

اگر هر چیزی بر شما مشتبه شود ، هرگز پیمان پیامبر ، پرچم

ص: 143

پیامبر ، سلاح پیامبر و نفس زکیه از اولاد امام حسین علیه السلام هرگز بر شما مشتبه نمی شود .

بر این اساس نسب نفس زکیه به امام حسین علیه السلام می رسد و آنچه ابوالفرج اصفهانی نقل کرده که « نفس زکیه از اولاد امام حسن می باشد » از سوی پیروان نفس زکیه ( محمد بن عبداللّه حسن ) جعل شده است .(1)

5 . امیرمؤمنان صلوات اللّه علیه در مورد نفس زکیه می فرماید :

قَتْلُ نَفْسٍ حَرَامٍ ، فی یَوْم حَرَامٍ ، فی بَلَدٍ حَرَامٍ ، عَنْ قَوْمِ قُریشٍ ، وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّهَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ ، مَالَهُمْ مُلْکٌ بَعْدَهُ غیرَ خَمْسَ عَشْرَةَ لیلَة ؛(2)

ریختن خون حرام ، در روز حرام ، در شهر حرام ، از تیره ای از قریش ؛ به خداوندی که دانه را شکافت و انسان را آفرید ، سوگند ؛ که پس از آن بیش از 15 روز حکومت نخواهند کرد .

منظور از خون حرام ؛ انسان بی گناه ، روز حرام ؛ ماه ذیحجه ، شهر حرام ؛ مکه معظّمه می باشد .

6 . امام صادق علیه السلام در این رابطه خطاب به منصور فرمود :

فَلاَ تَزاَلُونَ فی مُهْلَةٍ مِنْ اَمْرِکُمْ وَ فُسْحَةٍ مِنْ دُنیاکُمْ ، حَتَّی تُصیبُوا مِنَّا دَما حَرَاما فی شَهْرٍ حَرَامٍ فی بَلَدٍ حَرَامٍ ؛(3)

ص: 144

شما از نظر دنیا و حکومت در مهلت و فراخی هستید ، تا روزی که خون حرامی را از ما در ماه حرام و در شهر حرام بریزید .

7 . امیرمؤمنان علیه السلام در حدیث دیگری فرمود :

وَ لَهُمْ فی الاَْرْضِ اَجَلٌ حَتَّی یُهْریقُوا الدَّمَ الْحَرَامَ فی الشَّهْرِ الْحَرَامِ ، وَ اللّه ِ لَکَأَنِی اَنْظُرُ اِلی غِرْنَوقٍ مِنْ قُریشٍ یَتَخَبَّطُ فی دَمِهِ ، فَاِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ لَمْ یَبْقَ لَهُمْ فی الاَْرْضِ عَاذِرٌ وَ لَمْ یَبْقَ لَهُمْ مُلْکٌ عَلی وَجْهِ الاَْرْضِ ؛(1)

برای آنها در جهان مهلتی است تا هنگامی که خون حرامی در ماه حرام بریزند ، به خدا سوگند گویی به نوجوانی از قریش می نگرم که در خون خود دست و پا می زند ، پس از این جنایت ، دیگر در روی زمین کسی از آنها عذری نپذیرد و برای آنها حکومتی در جهان نباشد .

8 . امام باقر علیه السلام در این رابطه فرمود :

لیسَ بینَ قِیَامِ الْقَائِمِ علیه السلام وَ قَتْلِ النَّفْسِ الزَّکِیَّةِ اَکْثَرُ مِنْ خَمْسَةَ عَشْرَةَ لیلَةً ؛(2)

ص: 145

بین قتل نفس زکیه و قیام حضرت قائم علیه السلام جز 15 شب فاصله نیست .

9 . امام باقر علیه السلام می فرماید : قائم علیه السلام به یکی از یارانش می فرماید : برو به سوی اهل مکه و بگو : ای اهل مکه من فرستاده فلانی هستم ، او به شما می گوید :

اِنَّا أهلُ بَیتِ الرَّحْمَةِ ، وَ مَعْدِنُ الرِّسَالَةِ وَ الْخِلاَفَةِ ، وَ نَحْنُ ذُریَّةُ مُحَمَّدٍ وَ سُلاَلَةُ النَّبینَ ، وَ اِنَّا قَدْ ظُلِمْنَا وَ اضْطُهِدْنَا وَ قُهِرْنَا وَ ابْتُزَّ مَنَّا حَقُّنَا مُنْذُ قُبِضَ نَبیُّنَا اِلی یَوْمِنَا هذَا ، فَنَحنُ نَسْتَنْصِرُکُمْ فَانْصُرُونا ؛

ما اهل بیت رحمت ، معدن رسالت و خلافت ، ذریه پیامبر و از تبار پیامبرانیم ، به ما ستم رفته ، ما پایمال و منکوب شدیم ، از روزی که پیامبرمان رحلت کرده تا به امروز حق ما از ما گرفته شده ، ما از شما یاری می طلبیم ، ما را یاری کنید .

هنگامی که آن جوان این پیام را ابلاغ می کند ، به سویش می شتابند و او را در میان رکن و مقام سر می برند ، او نفسِ زکیه است .(1)

10 . سلمان فارسی سه روز بعد از شهادت رسول اکرم صلی الله علیه و آله خطبه مفصّلی ایراد کرده ، در پایان به نشانه های ظهور پرداخته ، پس از تشریح جنایات سفیانی ، از نفس زکیه سخن گفته می فرماید :

اَمَا اِنِّی سَأُحَدِّثُکُمْ بِالنَّفْسِ الطَّیبَةِ الزَّکِیَّةِ وَ تَضْریجِ دَمِهِ بینَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ ، اَلْمَذْبُوحِ ، کَذِبْحِ الْکَبْشِ ؛(2)

ص: 146

به شما خبر می دهم از نفس زکیه طیبه ، و آغشته شدنش به خون خود در میان رکن و مقام ، که او را همانند قوچ سر می برند .

11 . عماریاسر نیز در این رابطه فرمود :

فَعِنْدَ ذَلِکَ تُقْتَلُ النَّفْسُ الزَّکِیَّةُ وَ اَخُوهُ بِمَکَّةَ ضَیعَةً ؛(1)

در آن هنگام نفس زکیه و برادرش را در مکه به تباهی می کشند .

سیوطی آن را « صَنِیعَةً » نقل کرده، یعنی او را با توطئه و دسیسه می کشند.(2)

12 . شیخ طوسی با سلسله اسنادش از ابراهیم جریری نقل کرده که گفت :

نفس زکیه جوانی از آل محمّد صلی الله علیه و آله می باشد که نامش محمد بن الحسن است و بدون جرم و گناه کشته می شود ، چون او را کشتند ، دیگر کسی از آسمانی ها عذر آنها را نمی پذیرد و احدی از زمینی ها از آنها حمایت نمی کند .(3)

13 . ابن ابی شبیه از طریق مجاهد ، از یکی از اصحاب نقل کرده که گفت :

ص: 147

حضرت مهدی خارج نشود جز هنگامی که نفس زکیه کشته شود ، چون او کشته شود ساکنان زمین و آسمان بر آنها خشمگین شوند .(1)

14 . مقدسی شافعی نشانه های ظهور را بر شمرده ، در پایان می نویسد :

آخرین نشانه ، قتل نفس زکیه است ، در آن هنگام حضرت مهدی ، صاحب سیره شایسته ظهور می کند .(2)

15 . وی از عبداللّه بن بشّار نقل کرده که گفت :

نفس زکیه از اهل بیت است و به هنگام کشته شدنِ او حضرت مهدی علیه السلام ظهور می کند .(3)

16 . آنگاه سوکنامه مفصلی از عبداللّه بن بشار پیرامون شهدای اهل بیت نقل کرده ، که در پایان می گوید :

وَ آخَرُ عِنْدَ الْبیتِ یُقْتَلُ ضَیعَةً یَقُومُ فَیَدْعُو لِلاِْمَامِ فَیُنْحَرُ(4)

یعنی : یکی دیگر در کنار کعبه کشته می شود و تباه می گردد ، او بر می خیزد و مردم را به سوی امام فرا می خواند ، پس کشته می شود .

همو گوید :

وَ فی قَتْلِ نَفْسٍ بَعْدَ ذَاکَ زَکِیَّةٍ اَمَارَاتُ حَقٍّ عِنْدَ مَنْ یَتَذَکَّرُ(5)

آنگاه در کشته شدن نفسی پاک نشانه های حق است برای کسی که متذکّر شود .

ص: 148

17 . شیخ مفید به هنگام شمارش نشانه های ظهور ، پس از داستان کشته شدن نفس زکیه ای در پشت کوفه با 70 تن از صالحان می فرماید :

وَ ذِبْحُ رَجُلٍ هَاشِمیٍّ بینَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ ؛(1)

ذبح مردی از خاندان بنی هاشم در میان رکن و مقام .

18 . یزدی نیز در این رابطه می نویسد :

محمد بن الحسن ، نفس زکیه ، روز 25 ذیحجه ، در میان رکن و مقام کشته می شود و روز دهم محرم حضرت حجّت علیه السلام قیام می کند .(2)

در میان رکن و مقام کشته می شود .

7 . بی تردید او از آل محمّد صلی الله علیه و آله می باشد .

8 . مطابق نقل فضل بن شاذان با سند صحیح ، نام او « محمّد » و نام پدرش نیز « محمّد » است .

9 . بر اساس روایت دیگری نام پدرش « حسن » می باشد .

10 . نفس زکیه ، به معنای انسان بی گناه ، لقب اوست .

بر اساس روایات :

11 . نفس زکیه از تبار امام حسین علیه السلام است .

12 . او در ماه حرام ( ذیحجه ) و در شهر حرام ( مکّه ) کشته می شود .

13 . قتل وی نشانه روشنی است که بر احدی پوشیده نمی ماند .

14 . او دقیقا 15 روز پیش از قیام جهانی حضرت مهدی علیه السلام کشته می شود.

15 . او در حال قرائت پیام امام کشته می شود .

16 . قاتلان او در میان اهل زمین و اهل آسمان محکوم هستند .

17 . پس از قتل او دیگر به ستمگران مهلت داده نمی شود .

18 . او دقیقا روز 25 ذیحجة الحرام کشته می شود .

19 . برادرش نیز در این هنگامه کشته می شود .

20 . پیامی که او تلاوت می کند ، پیام دادخواهی است و سخن از صلح و رحمت می باشد .

بر اساس روایات فراوان ظهور حضرت بقیة اللّه ارواحنا فداه شب بیست و سوم ماه رمضان و آغاز قیام جهانی آن حضرت دقیقا روز دهم محرم می باشد .

ص: 150

بر این اساس قتل نفس زکیه دقیقا سه ماه و دو روز بعد از ظهور و 15 روز پیش از قیام جهانی است .

روی این بیان قتل نفس زکیه از نشانه های قیام است ، نه از علایم ظهور .

هنگامی که بر سه کشور فلسطین ، اردن و سوریه سیطره یافت ، دقیقا هشت ماه بعدْ ظهور مصلح جهانی اتفاق می افتد .(1)

آگاه می شود ، لشکر جرّاری به قصد نبرد با ایشان به مدینه گسیل می دارد .

آنها هنگامی به مدینه می رسند که امام علیه السلام مدینه را به قصد مکه معظمه ترک کرده است .

آنها سه شبانه روز مدینه را قتل و غارت می کنند ، سپس در جستجوی آن حضرت عازم مکه معظمه می شوند .

هنگامی که به سرزمین « بیدا » در نزدیکی مسجد شجره می رسند ، به فرمان خدا زمین دهان باز می کند و همه آنها را با تمام ادوات جنگی در کام خود فرو می برد .

دو یا سه نفر گزارشگر باقی می مانند که با قدرت پروردگار صورتشان به پشت سرشان بر می گردد .

ص: 154

16 _ ترجمه ی مصوّر سوره ی الرّحمن / به چهار زبان / انتشارات اوس / استانبول.

17 _ تشرفات در میان نفی و اثبات / سلسله مقالات / موعود / تهران.

18 _ تشیّع یا اسلام راستین / چاپ ششم / بنیاد بعثت / تهران.

19 _ جزیره ی خضراء / چاپ چهاردهم / انتشارات رسالت / قم.

20 _ جغرافیای کشورهای اسلامی / سلسله مقالات / نسل نو / قم

21 _ چهل حدیث از غیبت فضل بن شاذان / چاپ اوّل / نشر حاذق / قم.

22 _ چهل حدیث پیرامون نور یزدان / چاپ اوّل / نشر حاذق / قم.

23 _ چهل حدیث پیرامون یوسف زهرا / چاپ اوّل / نشر حاذق / قم.

24 _ چهل حدیث در مناقب اوّلین پیشوا / چاپ اوّل / انتشارات رسالت / قم.

25 _ چهل حدیث در مناقب امّ ابیها / چاپ اوّل / انتشارات رسالت / قم.

26 _ حضرت مهدی و رابطة العالم الاسلامی /ترکی/انتشارات زمان/ استانبول.

27 _ دانشگاه امام صادق علیه السلام / چاپ اوّل / دارالتّبلیغ اسلامی / قم.

28 _ دراسة عن حیاة فاطمة علیهاالسلام / عربی / چاپ اوّل / بحرین.

29 _ در حریم حضرت معصومه علیهاالسلام / چاپ دوم / انتشارات رسالت / قم.

30 _ راهنمای قبله / ترکی استانبولی / انتشارات زمان / استانبول.

31 _ روزگار رهائی / چاپ سوّم / نشر آفاق / تهران.

32 _ روزه در اسلام / ترکی استانبولی / انتشارات زمان / استانبول.

33 _ رهبری در اسلام / ترکی استانبولی / انتشارات زمان / استانبول.

34 _ زندگانی کریمه ی اهلبیت / نشر حاذق / قم.

35 _ زمینه سازان حکومت امام زمان / نشر توحید / تهران.

36 _ زیارت عاشورا وآثار معجزآسای آن / چاپ پنجم / انتشارات رسالت / قم.

37 _ زیارتنامه ی حضرت معصومه / چاپ دوم / نشر حاذق / قم.

ص: 156

38 _ سرچشمه کوثر / چاپ سوم / انتشارات راه وداد / کرج.

39 _ سند حدیث کساء / چاپ دوّم / انتشارات رسالت / قم.

40 _ سیری در ترجمه های قرآن / سلسله مقالات / نسل نو / قم.

41 _ سیمای مدینه / سلسله مقالات / میقات / تهران.

42 _ طول عمر امام زمان علیه السلام / چاپ سوّم / انتشارات طاووس بهشتیان / قم.

43 _ عاشورا چه روزیست ؟ / ترکی استانبولی / انتشارات زمان / استانبول.

44 _ علاّمه ی اقبال در مدینه / چاپ اوّل / دارالتّبلیغ اسلامی / قم.

45 _ علی اول / چاپ دوم / نشر موعود / تهران.

46 _ علی و فلسفه ی الهی / چاپ اوّل / بنیاد علاّمه ی طباطبائی / قم.

47 _ قرآن معجزه ی جاویدان / ترکی استانبولی / انتشارات زمان / استانبول.

48 _ قربانیان الکلیسم / سلسله مقالات / نسل جوان / قم.

49 _ کتابنامه ی آثار ماندگار تنهار یادگار پیامبر / چاپ اول / انتشارات دلیل ما / قم.

50 _ کتابنامه ی حضرت مهدی علیه السلام / چاپ اول / انتشارات الهادی / قم.

51 _ کرامات معصومیه / چاپ دوم / انتشارات حاذق / قم.

52 _ کریمه ی اهلبیت / چاپ اوّل / انتشارات حاذق / قم.

53 _ گزارش لحظه به لحظه از میلاد نور / چاپ اول / انتشارات رسالت / قم.

54 _ معارف اسلامی / ترکی استانبولی / انتشارات زمان / استانبول.

55 _ میثم تمّار / چاپ اوّل / انتشارات توحید / تهران.

56 _ میلاد نور / چاپ اوّل / مسجد صدریّه / تهران.

57 _ نبراس الزائر / چاپ سوم / انتشارات رسالت / قم.

58 _ نبراس الفائزین بزیارة امیرالمؤمنین علیه السلام / چاپ اول / نشر مولود کعبه / قم.

59 _ نقش امام زمان در جهان هستی / چاپ سوّم / دارالتّبلیغ اسلامی / قم.

60 _ نقش روزه در درمان بیماریها / به هشت زبان / کعبه / تهران.

ص: 157