ص :2

ص :3

ص :4

ص :5

ص :6

ص :7

ص :8

ص :9

ص :10

ص :11

ص :12

ص :13

ص :14

در این نوشتار تلاش بر آن است که با توجه به زوایای مختلف حیات انسانی، ارزش مهر و مهرورزی در اسلام بر مخاطب معلوم شود و شیوۀ نگرش انسان به حیات مادی و معنوی از طریق دریچۀ مهر و عطوفت تغییر یابد، که این دگرگونی، نقش اساسی و حیاتی در ادامۀ مسیر پر مخاطرۀ حیات انسانی به عهده خواهد داشت.

اندیشمند محقق و عالم متتبع حضرت استاد حسین انصاریان « مد ظله العالی» با غور در آیات و روایات و تحقیق جامع در زوایای مختلف این حقایق والا، ابواب مختلفی از مهر و مهرورزی را مورد بحث و بررسی قرار داده اند و با ارائه یافته های محققانۀ خویش که نتیجۀ سالها پژوهش و تحقیق است، گوشه ای دیگر از زوایای زیبا و پرجلوۀ فرهنگ بی بدیل اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام را نمایان ساخته اند.

از جمله آثار به کار بستن آیین مهرورزی در جای جای زندگی، پی بردن جهانیان به این حقیقت است که اسلام آیین مهرورزی و تعالیم آن مهر در مهر و محبت در محبت است.

به این امید که این اثر با توجه به حساسیت جایگاه موضوع آن در جهان امروز و ضرورت نیاز آن در جوامع بشری بتواند گوشه ای از چهرۀ پر مهر اسلام ناب را - که امروز از سوی جهان غرب، ظالمانه مورد هجوم و تعدّی قرار گرفته و با عوامل مختلف در بیرون و درون جهان اسلام سعی و تلاش فراوان بر انعکاس تصویری خلاف واقع و خشونت آمیز از اسلام شده است - نشان دهد و غبار مظلومیت را از چهرۀ راهبران راستینش که کانون مهر و محبت اند و قوانین ریشه دار آن که تکیه بر مهر و محبت دارد، بزداید.

این است ندای پر مهر دین محمّدی و شریعت علوی به تمام عالمیان که آنان را با دریایی از مهر به آغوش پر محبت دین دعوت می نماید که: هر که خواهد گو بیا و هر چه خواهد گو بگو کبر و ناز و حاجب و دربان بدین درگاه نیست

مرکز علمی تحقیقاتی دار العرفان

واحد تحقیقات

ص:16

و محبّت می ورزند، اینان در قیامت مورد مهر و رحمت اند.

آری؛ آنان که مهر و محبتشان در زندان منیّت و خود بینی خود و زن و فرزند و ثروت و اموالشان به اسارت ننشسته و شعاع عشق و محبتشان را به همۀ هستی و مخلوقات خیمۀ حیات به کیفیتی که از سوی آفرینندۀ موجودات از آنان خواسته شده گسترانیده اند و در حقیقت مهر و مهرورزی و عشق و محبتشان مثبت و جهت دار است و در راه رسانیدن سود واقعی در رابطه با دیگران به کار می گیرند و همۀ هدفشان از مهرورزی به انسان ها و جانداران دیگر ظهور دادن خیر و سعادت در فضای حیات آنان است، بی تردید در دنیا و آخرت شایستۀ محبّت و مهرورزی خدای مهربان نسبت به خود هستند، چنان که در روایت آمده:

« أُولئِکَ هُمُ الْمَرْحُومُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ» .

اینان همان رحمت یافتگان در روز قیامت هستند.

این گونه محبّت که به فرمودۀ مولوی از محبّت ها جداست، محبتی است مثبت، باارزش، الهی، معنوی، انسانی و اخلاقی و مایه ای کارساز و حلال مشکلات و سرمایه ای است که جایگاهش قلب است، آن هم قلبی که از راه علم و معرفت و آگاهی و بصیرت با خالق موجودات و آفرینندۀ مخلوقات ارتباط دارد و به ایمان و باور و یقین و سلامت آراسته است.

دارندۀ چنین قلبی، انسان والایی است که عاشقانه مغز و خِرد و درک و شعور خود را به کار گرفته و در راه به دست آوردن معرفت و بصیرت

ص:18

قدم نهاده و به تحصیل علم و دانش دینی و حقایق معنوی برخاسته و از طریق فهم قرآن و آثار اهل بیت علیهم السلام و معارف حقه، عالِم باللّٰه شده، به قیامت یقین پیدا نموده و حلال و حرام را شناخته و باطنش به حسنات اخلاقی و نفسی زینت گرفته و تا جایی که ممکن بوده به دیدۀ جهان بین و چشم انسان شناخت، دست یافته، به این خاطر در سرزمین قلبش گُل عشق و محبّت شگفته و سفرۀ مهر و مهرورزی گسترده شده؛ از این جهت به خدا و همۀ موجوداتش و به ویژه انسان ها با کمال اخلاص، محبّت می ورزد و در راه آنان عشق و مهر هزینه می کند و از کینه و نفرت دوری می جوید و پیوسته علاقه مند است برای دیگران هر کار مثبت و قدم خیری که می تواند انجام دهد. و یا انسان بزرگواری است که گوش به عیسی نَفَسان، همراه دنیایی از عشق و ارادت به یادگیری معارف الهی سپرده و سخن اهل دل را با دل دادن به اهل دل شنوا شده و با حضور قلب، مستمع آراستگان به حقیقت شده و نهایتاً قرین قرآن و فرهنگ پاک اهل بیت علیهم السلام گشته و در حد خود به علم و عمل اتصال پیدا کرده، در نتیجه قلبش مرکز عشق و محبّت مثبت شده و از طریق او و انوار مهر و دوستی چون خورشید فروزان به همگانی می تابد، قرآن می فرماید:

[ إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَذِکْریٰ لِمَنْ کٰانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی اَلسَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ ] (1).

بی تردید در سرگذشت پیشینیان مایۀ پند و عبرتی است برای کسی که نیروی تعقّل دارد، یا با تأمل و دقت [ به سرگذشت ها ] گوش فرا می دهد در حالی که حاضر به شنیدن و فراگیری شنیده های خود باشد.

ص:19

آری؛ این دو انسان - که به تعبیر امیر المؤمنین علیه السلام یکی از آنان عالم و دیگری فراگیرندۀ علم است - قلبی چون چشمۀ جوشان در فصل بهار پیدا می کنند که به یاری حضرت حق از قلبشان عشق و محبّت می جوشد و مهر و مهرورزی فَوران پیدا می کند و به سان آن چشمۀ جوشانی که دشتی را سرسبز و با طراوت می کند، بیابان زندگی دیگران را از خوشی و خرّمی و رفاه و خیر و شادمانی و سعادت سرسبز می کنند و آنان را از کرامت و منافع وجودی خود بهره مند می سازند.

در این نوشتار سعی شده است تا با تحقیق در متون اصیل اسلامی به ابواب مختلف مهر و محبت و مهرورزی اشاره شود و زوایای مختلف این حقیقت از جمله: اهمیت و جایگاه مهرورزی، عوامل مهرورزی، مهرورزی حضرت حق، انبیاء، ائمه علیهم السلام و اولیای الهی، آثار شگفت مهر و محبت، مهرورزی در قیامت و مهرورزی به جانوران مورد بحث و بررسی قرار گیرد تا با استفاده از تعالیم حیات بخش قرآن کریم و کلمات گهربار ائمه معصومین علیهم السلام بذر مهر و محبت را در سرزمین وجودمان کاشته و شیوۀ مهرورزی به سایر موجودات را بیاموزیم تا مورد رحمت خاص و ویژۀ دریای بی کران رحمت و محبت در قیامت قرار گیریم ان شاء اللّٰه تعالی.

بهار 1382 ه. ش

فقیر: حسین انصاریان

ص:20

ص:22

« إرحَم تُرحَم» (1).

مهر و محبّت بورز تا مورد مهر و محبّت قرار گیری.

رسول اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:

« الرَّاحِمُون یَرحَمُهُم الرّحمنُ تَبارَکَ وَ تَعَالیٰ إرحَمُوا مَن فِی الأرضِ یَرحَمْکُم مَن فِی السَّماءِ» (2).

خدای مهربان به مهرورزان مهر می ورزد، به همۀ اهل زمین محبّت کنید تا خدا به شما محبّت نماید.

از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده است:

« وَ الَّذِی نَفسِی بِیَدِهِ لَا یَدخُلُ الجَنَّةَ إلّا رَحِیمٌ، قالُوا: کُلُّنا رحیمٌ قَالَ: لَا حَتّی تَرحَمَ العامَةَ» (3).

سوگند به خدایی که جانم در دست قدرت اوست جز انسان مهربان وارد بهشت نمی شود، گفتند: همۀ ما مهربانیم، فرمود: نه تا به همه مهربانی نورزید نمی توان گفت مهربانید.

« اُطْلُبُوا الْحَوائِجَ إلیٰ ذِی الرَّحْمَةِ مِنْ أُمَّتِی تُرْزَقُوا وَ تَنْجَحُوا فَانَّ اللّٰهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: رَحْمَتی فِی ذِی الرَّحْمَةِ مِنْ عِبَادِی وَ لا تَطْلُبُوا الْحَوائِجَ عِنْدَ القاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ فَلَا تُرْزَقُوا وَ لا تَنْجَحُوا فَإنَّ اللّٰهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: إِنَّ سَخَطِی فِیْهِمْ» (1).

نیازمندی ها و حوائج خود را از آراستگان به مهر و محبّت از امت من بخواهید تا به رزق و روزی دست یابید و کامیاب و رستگار شوید، زیرا خدای عزّ و جلّ می فرماید: مهر و رحمت من در میان بندگانم نزد آراستگان به مهر و رحمت است، نیازمندی ها و حوائج خود را از سنگدلان مخواهید که به رزق و روزی نرسید و کامیاب نگردید، زیرا خدای عزّ و جلّ می گوید: خشم و غضب من در آنان است.

و در حدیثی دیگر فرمود:

« إذا طَبَخْتَ مَرَقَةً فَاکْثُرْ مَاءَهَا وَ اغْرُفْ لِجِیْرانِکَ مِنْها» (2).

هرگاه آب گوشت پختی به آبش بیفزای و از آن برای همسایه ات ظرفی از آن بکش.

سنگدلی و بی رحمی به اندازه ای مورد نفرت خدا و اولیای اوست که آن را از سنگین ترین و بزرگ ترین عقوبت های حق شمرده اند.

حضرت امام باقر علیه السلام می فرماید:

ص:25

« مَا ضُرِبَ عَبْدٌ بِعُقُوبَةٍ أعْظَمَ مِنْ قَسْوَةِ الْقَلْبِ» (1).

کیفری بزرگ تر از سنگدلی برای بنده ای مقرر نشده است.

همان طور که کیفری برای عبد بزرگ تر از سنگدلی نیست و این سنگدلی مایه و ریشۀ عذاب الهی در قیامت است، نعمت و عنایتی برای عبد، عظیم تر از رقّت قلب و مهر و مهرورزی و عشق و عاطفه نیست، مهر و رقتی که مایه و ریشۀ رحمت الهی و سبب به دست آوردن بهشت ابد و لطف سرمد در قیامت است.

« عِظَمُ الْجَسَدِ وَ طُولُهُ لَا یَنْفَعُ إذا کَانَ الْقَلْبُ خَاوِیاً» (1).

بزرگی و بلندی بدن در صورتی که قلب خالی از حقایق و حالات مثبت باشد سودی نمی دهد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

« إذَا طَابَ قَلْبُ الْمَرْءِ طَابَ جَسَدُهُ وَ إذَا خَبُثَ الْقَلْبُ خَبُثَ جَسَدُهُ» (2).

هنگامی که قلب انسان از همۀ رذایل پاک باشد، حرکات بدن و اعضا و جوارحش پاک خواهد بود و چون قلب آلوده باشد جسد و حرکات اعضا و جوارحش آلوده خواهد بود.

و نیز از آن حضرت در روایت بسیار مهمی آمده:

« إنَّ للّٰهِ ِ تَعَالیٰ فِی الْأَرْضِ أوَانِیَ أَلا وَ هِیَ الْقُلُوب فَأحَبُّهَا إلَی اللّٰهِ أَرَقُّهَا وَ أصْفَاهَا وَ أَصْلَبُهَا، أَرَقُّهَا لِلإخوانِ وَ أَصْفَاهَا مِنَ الذُّنُوبِ وَ أَصْلَبُهَا فِی ذَاتِ اللّٰهِ» (3).

برای خدا در زمین ظرف هایی است، آگاه باشید که آن ظرف ها قلب هاست، محبوب ترین آن ظرف ها در پیشگاه خدا مهربان ترین و صاف ترین و سخت ترین آن هاست، مهربان ترینش نسبت به برادران انسانی و ایمانی، صاف ترینش از گناهان و سخت ترینش در استقامت و پایداری در راه خدا.

ص:27

پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله در بیانی پر ارزش می فرماید:

« إنَّ اللّٰهَ تَبَارَکَ وَ تَعالَی لَا یَنْظُرُ إلیٰ صُوَرِکُمْ وَ لا إلیٰ أمْوَالِکُمْ وَ لَکِنْ یَنْظُرُ إلیٰ قُلُوبِکُمْ وَ أعمَالِکُم» (1).

خدای تبارک و تعالی نه به ظاهر شما می نگرد و نه به ثروت و اموالتان، بلکه به قلوب شما و اعمالتان نظر می کند.

بر پایۀ آیات و روایات، قلب در وجود انسان از موقعیت ویژه ای برخوردار است تا جایی که صلاح و فساد و پاکی و ناپاکی انسان در ارتباط با حالات این مرکز حساس و این سرمایۀ ملکوتی و عنصر عرشی است.

پاره ای از حرکات و امور انسان ریشه در عشق و محبّت فراوان او نسبت به خلق خدا دارد که لازم است انسان، قدردان این عشق و محبّت باشد و خدا را نسبت به این نعمت معنوی سپاس گزاری کند، در مثل انسان از مسیری عبور می کند، می بیند در راه رفت و آمد مردم خاری، تیغی، سنگ و یا شیء آزار دهنده ای افتاده، بدون آن که وضع و شخصیت خود را ملاحظه کند، برای آن که انسان و یا جانداری در رفت و آمدش از این مسیر صدمه و آزار نبیند، جاده و راه را از آن اشیاء آزار دهنده پاک می کند و یا گم شده ای را به محلی که گم کرده، راهنمایی می کند یا به عیادت بیماری می رود یا جنازه ای را که نمی شناسد تشییع می کند و. . . این ها اموری است که محرک انجامش،

ص:28

مایه و سرمایه ای چون محبّت و عشق به دیگران است که جز قلب جایگاهی ندارد، آن هم قلبی که به حیات معنوی و فیوضات الهی و برکات آسمانی و نور ایمانی زنده است.

پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله این گونه امور را که ریشه در محبّت و عشق انسان به دیگران دارد، عملی انسانی و اخلاقی و مساوی با صدقه دادن در راه خدا دانسته است، از آن حضرت روایت شده است که فرمود:

« إنَّ عَلیٰ کُلِّ مُسْلِمٍ فِی کُلِّ یَوْمٍ صَدَقَةً قَالوا: وَ مَنْ یُطِیقُ هَذَا؟ قال: إمَاطَتُکَ الأَذیٰ عَنِ الطَّرِیقِ صَدَقَةٌ وَ إِرشادُکَ الطَّریق صَدَقَةٌ وَ عَیَادَةُ الْمَرِیضِ صَدَقَةٌ وَ اتِّبَاعُ الجنَازَةِ صَدٌقَةٌ وَ أمْرُکَ بِالمَعْرُوفِ صَدَقَةٌ وَ نَهْیُکَ عَنِ الْمُنْکَرِ صَدَقَةٌ وَ رَدُّکَ السَّلَامُ صَدَقَةٌ» (1).

بی تردید هر روز بر عهدۀ هر مسلمانی صدقه دادن لازم است، گفتند: چه کسی می تواند هر روز صدقه بپردازد؟ فرمود: جاده و راه را از اشیای آزار دهندۀ مردم پاک کنی صدقه است، راهی را به کسی که دنبالش می گردد نشان دهی صدقه است، بیماری را عیادت کنی صدقه است، جنازه ای را تشییع نمایی صدقه است، مردم را به کارهای پسندیده وادار کنی و از کارهای ناپسند بازداری صدقه است و پاسخ سلام دیگران را بدهی صدقه است.

دربارۀ مهرورزی مردم روی زمین نسبت به یکدیگر در روایت مهمی از حضرت امام کاظم علیه السلام نقل شده است:

ص:29

« إنَّ أَهْلَ الْأَرْضِ لَمَرْحُوُمونَ مَا تَحَابُّوا وَ أَدُّوا الْأَمَانَةَ وَ عَمِلُوا بِالحَقِّ» (1).

بی تردید اهل زمین مورد مهر و رحمت اند تا وقتی که به یکدیگر محبّت ورزند و امانت را به صاحبش برگردانند و حق را در همۀ زمینه ها به کار بندند.

از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده است که خدای عزّ و جلّ می فرماید:

« حَقَّتْ مَحَبَّتِی لِلْمُتَحَابِّینَ فِیَّ وَ حَقَّتْ مَحَبَّتِی لِلْمُتَزَاوِرِینَ فِیَّ» (2).

مهر و محبتم برای کسانی واجب گشت که به یکدیگر به خاطر من مهر می ورزند و عشق و محبتم برای کسانی واجب گشت که برای من به دیدار یکدیگر می روند.

می رود، به پیاده ای از یارانش که آب در اختیار داشت فرمودند به سوی او شتاب و او را سیراب کن، عرضه داشت من او را می شناسم، از مسیحیان مدینه است، چه نیازی که به فریاد او برسیم!

حضرت فرمود: من به دین او کار ندارم، او تشنه ای در حال مرگ است که بر ما لازم است به او یاری دهیم، به سرعت به او آب برسان تا از این حالت نجات یابد (1).

ما باید نسبت به قلب خود در مسألۀ مهر و محبّت در حدی کار کنیم که تبدیل به دریایی موّاج از عشق و محبّت شویم و با کمال شوق و اشتیاق همگان را در همۀ امور حیات و زندگی مثبت از مهر و محبّت خود سیراب نماییم.

پیامبران خدا کردارشان و زبانشان برای تبلیغ دین، کردار و زبانی غرق مهر و محبّت بود، روش محبّت آمیزشان و حوصلۀ عجیبی که در این زمینه به خرج می دادند مردم را به آیین حق جذب می کرد.

حضرت رضا علیه السلام دربارۀ روش محبّت آمیز پیامبر صلی الله علیه و آله و حوصلۀ شگفت آور آن حضرت در دعوت به نماز از اهل بیتش می فرماید: هنگامی که آیۀ:

[ وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاٰةِ. . . ] (2).

و خانواده ات را به نماز فرمان بده. . .

نازل شد، پیامبر به مدت نه ماه هر روز در پنج وقت نماز بر در خانۀ

ص:31

علی و فاطمه علیهم السلام می آمد و می گفت: خدا شما را مورد مهر و رحمت قرار دهد، برای نماز آماده شوید (1).

آیات قرآن و روایات، راه توبه به روی تو باز است و خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیهم السلام و اولیای حق امثال شما را دوست دارند و با آغوش پر مهر و محبّت می پذیرند و حضرت حق هم اکنون که پشیمانی و جداً می خواهی از این شغل با همۀ جاذبۀ پرقدرتش دست برداری از همۀ گناهان گذشته ات گذشت می کند و از نظر پاکی پرونده ات چنان که از مادرت متولد شده ای خواهی شد.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

« التَّوبَةُ تَجُبُّ مَا قَبلَها» (1).

توبه گناه پیش از خود را قطع می کند و از بین می برد.

و امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:

« التَّوبَةُ تَستَنْزِلُ الرَّحمَةَ» (2).

توبه مهر و رحمت را نازل می کند.

و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

« التَّائِبُ مِنَ الذَّنبِ کَمَن لٰا ذَنبَ لَهُ» (3).

توبه کنندۀ از گناه چون کسی است که گناهی بر او نیست.

ص:34

جوان زنانه دوز بسیار بسیار تحت تأثیر قرار گرفت و وعدۀ توبۀ حتمی داد.

سال ها از این ماجرا گذشت، انقلاب اسلامی به پیروزی رسید، مستکبران جهانی به وسیلۀ عراق جنگ خونینی را بر ایران اسلامی تحمیل کردند، در ایام جنگ، روزی به شهر مقدس قم که خود از طلاب حوزه اش بودم رفتم، از کنار خیابان ارم نزدیک قبر زکریا بن آدم عبور می کردم، از آن طرف خیابان شخصی مرا صدا زد، خواستم طرف او بروم، احترام کرده او به جانب من آمد، دیدم روحانی بزرگوار و وزینی است که آثار عبادت و سجده از پیشانی اش نمایان است و چهره ای نورانی دارد به من گفت: من همانم که پیش از انقلاب اسلامی در یکی از شب های ماه رمضان برای توبه از شغلم که زنانه دوزی بود به شما مراجعه کردم، پس از توبه و تصفیه به طلبگی روی آوردم و بعد از طی مقدمات تحصیل به قم آمدم و در دروس خود موفق شدم، فعلاً امام جماعت مسجدی هستم که بیش از دویست جوان در آن شرکت می کنند و تاکنون حدود شصت نفر از این مسجد در جبهه به شرف شهادت رسیده اند.

گنهکار باانصاف و معصیت کاری که هنوز چراغ وجدانش در برابر طوفان هوای نفس خاموش نشده، وقتی که معارف الهیه را بشنود و بفهمد و بکار بندد، موج محبّت به پروردگار و پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیهم السلام، از عرصه گاه باطنش ظهور می کند و او را به گردونۀ تصفیۀ باطن می کشاند و اعضا و جوارحش را در فضای عمل صالح قرار می دهد و نهایتاً تبدیل به منبعی از فیوضات حق و کراماتی نسبت به دیگران می گردد.

ص:35

حضرت امام صادق علیه السلام از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روایت می کند که خدای عزّ و جلّ فرمود:

«. . . وَ مَا تَقَرَّبَ إلَیَّ عَبدٌ بِشَیءٍ أحَبَّ إلَیَّ مِمَّا افْتَرضْتُ عَلَیهِ و إنَّهُ لَیَتَقَّربُ إلَیَّ بِالنَّافِلَةِ حَتَّی أُحِبَّهُ فَإذا أَحْبَبْتُهُ کُنتُ سَمعَهُ الَّذِی یَسْمَعُ بِهِ وَ بَصَرَهُ الذَّی یُبصِرُ بِهِ وَ لِسانَهُ الَّذِی یَنطِقُ بِهِ وَ یَدَهُ الَّتی یَبْطِشُ بِهَا إنْ دَعَانِی أجَبتُهُ وَ إنْ سَأَلَنِی أعطَیْتُهُ. . .» (1).

بنده به چیزی محبوب تر برای من از آنچه بر او واجب کرده ام به من تقرب نجسته و هر آینه با انجام مستحبات به من تقرب می جوید تا جایی که به او محبّت می ورزم، پس چون به او محبّت می ورزم گوش او می شوم که به آن می شنود و چشم او می گردم که به آن می بیند و زبان او می شوم که با آن سخن می گوید و دست او می شوم که با آن دلاوری و دلیری می ورزد، اگر دعا کند دعایش را مستجاب می کنم و اگر از من بخواهد به او عطا می کنم.

نمی گرفتم ولی چهرۀ الهی او و کیفیت صدای معنوی وی و تسلط باطنی که بر مجلسیان خود داشت مرا مجذوب او کرد و تا زنده بود تا جایی که امکان داشت در جلسات نورانی او شرکت می کردم و به تدریج با آشنا شدن با سبک و سیاق سخنرانی هایش از آن منبع فیض بهره می بردم.

سال ها از درگذشت او گذشت، با شخصی که همواره با او بود و از منابرش استفادۀ شایانی برده بود و گاهی هم به اشارۀ خود او در پایان منابرش با صدایی گرم و جذاب ذکر مصیبت می کرد آشنایی پیدا کردم.

به من گفت آن مرد الهی در یکی از مساجد تهران در خیابانی که پیش از انقلاب اسلامی از خیابان های پر از فساد تهران بود در ایام فاطمیه به سخنرانی دعوت شد و مرا هم برای توسل به اهل بیت علیهم السلام در پایان منبر آن بزرگوار دعوت کردند.

در آن منطقۀ آلوده و خیابان بی نور، محل پر از گناه، استقبال قابل توجهی از مجلس او شد، شب دهم پس از پایان منبر کنار منبر نشست تا همۀ جمعیت پس از پذیرایی متفرق شدند و او هم چنان نشسته بود، بانی مجلس حق الزحمۀ منبر او را در پاکتی محترمانه به او تقدیم کرد و رفت، او ماند و من و خادم مسجد، به او گفتم: چرا حرکت نمی کنید، خادم می خواهد در مسجد را ببندد، از جای برخاست با هم بیرون آمدیم، به من گفت شنیده ام زنان جوان بدکاره در این خیابان می ایستند تا مردان هرزه به سراغشان آیند و شبی را با آنان به سر برند، گفتم: چنین مشهور است.

گفت: به شدت به هوس افتاده ام که من هم امشب با یکی از این زنان وارد گفتگو شوم و به عنوان مشتری با او طرح رابطه بریزم!

ص:37

به او گفتم شوخی می کنید؟ گفت: هرگز، در این زمینه نیّت جدی و عزم استوار دارم!

گفتم: شما در میان مردم به ویژه اهل ایمان از موقعیت خاصی برخوردار هستید و افراد بسیاری از هر گروهی به شما ارادت می ورزند، شما به خاطر سیادت و خانواده و علم و دانش معروف خاص و عام می باشید، اگر یک نفر شما را در حال گفتگو با یکی از این زنان ببیند عوارض سنگینی بخصوص از نظر آبرو و وجاهت و شخصیت برای شما به بار می آورد!

پاسخ داد: من تصمیم خود را گرفته ام و این کار را انجام می دهم و اگر شما ترس و وحشت دارید می توانید از من جدا شده، به سوی منزل خود بروید.

من خود را در مخمصه ای عجیب گرفتار دیدم، از این که او را تنها بگذارم امتناع داشتم، نهایتاً با او ماندم تا ببینم کار به کجا می رسد؟

وارد خیابان شد، مشغول قدم زدن شد، به زنی جوان که دنبال مشتری می گشت رسید، با او وارد گفتگو شد، زن وقتی او را در لباس پیامبر دید شگفت زده شد، به او گفت: شما اشتباه نیامده ای؟ ! گفت: نه؛ من هم چون دیگران مشتری هستم، به لباس و قیافۀ من چکار داری؟ بالاخره زن را با گفتگویی محبّت آمیز و نرم و به تعبیر قرآن مجید «

لیّن » تسلیم خود نمود و وی را حاضر کرد که آن شب را با او باشد، قرار قیمتی که آن زن گذاشته، چهل تومان برای یک شب بود و چهل تومان در آن زمان، پول قابل توجهی بود و گره های مختلفی را باز می کرد.

پاکت ده شب منبر خود را از جیب بیرون آورد و به سوی آن زن

ص:38

گرفت و گفت در این پاکت چهارصد تومان جهت مخارج ده شبانه روز تو قرار دارد، ایام مصادف با ایام فاطمیه و نزدیک به شب های شهادت صدیقۀ کبری فاطمۀ زهرا علیها السلام است، تو را به جده ام فاطمه سوگند می دهم این پول ناقابل را از من بگیر و به احترام این ایام، ده شبانه روز خود را از آلودگی و بی عفتی و قرار گرفتن در آغوش نجس مردهای هرزه حفظ کن!

آن زن پس از لحظه ای مکث اشک از دو چشمش جاری شد و گفت: بدون دریافت این پول توبۀ جدی می کنم، سید دانشمند، واعظ دلسوز مهرورز و با محبّت به آن زن گفت: به جده ام سوگند پول را پس نمی گیرم، باید این پول را از من بپذیری و عاقبت آن پول را به او قبولاند، زن به سوی خانه اش رفت و ما هم به طرف خانۀ خود رفتیم.

آن زن از مشتری های مسجد و منبر و به ویژه مجالس آن مرد الهی شد و به تدریج با آموختن قرآن و مسائل شرعیه و احکام دینیه و معارف الهیه زنی مذهبی و دلسوز زنان و دختران گشت و سالیانی دراز از طریق امر به معروف و نهی از منکر زنان و دختران را با دین آشنا می کرد و دو سه سال پس از انقلاب از دنیا رفت.

این داستان نورانی و برخورد ملکوتی مرا به یاد حدیثی بسیار مهم از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله انداخت که برای تیمن و تبرک آن را می آورم، باشد که شما خوانندۀ عزیز با راهنمایی این حدیث شریف در مسیری قدم بردارید که خیر دنیا و آخرت شما را تأمین نماید.

« یَلْزَمُ الحقُّ لِأُمَّتِی فِی أرْبَعٍ: یُحِبُّونَ التَّائِبَ وَ یَرْحَمُونَ الضَّعِیْفَ

ص:39

وَ یُعِیْنُونُ المُحْسِنَ وَ یَستَغْفِرُونَ لِلْمُذْنِبِ» (1).

« ادای» حق در چهار چیز بر امت من لازم است: به توبه کننده عشق بورزند، به ناتوان رحم کنند، به نیکوکار کمک نمایند و برای گناه کار آمرزش بخواهند.

راستی چه روایت مهمی است و چه قطعۀ با ارزشی است، وقتی در این روایت دقت می کنیم می بینیم پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله به شدت می خواهد امت، دریایی از عشق و محبّت و مهر و عاطفه باشند و اگر امت به این روایت عمل کند مدینه فاضله تحقق پیدا می کند، مشکلات حل می شود، گره ها باز می گردد، خلأهای روحی و باطنی کمبودهای معنوی و روانی و نواقص اجتماعی برطرف می شود.

دشمنان برخورد تبلیغی و فرهنگی آن هم بر اساس مهر و محبّت بوده است.

وظیفۀ رسولان الهی بشارت و هشدار بود، بشارت به نتایج کارهای مثبت و هشدار به عاقبت زیان بار کارهای منفی.

آنان با مردم سر جنگ و ستیز نداشتند، آنان طبیبانه برخورد می کردند تا مردم از بیماری های معنوی رهایی یابند و عاشقانه برخورد می کردند تا مردم دچار عذاب قیامت و بلاهای دنیایی نگردند.

ولی هواپرستان متعصب و شهوت رانان بی قید و بند و آنان که تحمل حقایق را نداشتند و زندگی را جز بر محور شکم و شهوت نمی دیدند، برای خاموش کردن صدای هدایت گر فرستادگان خدا شروع به جنگ کردند و پیامبران هم به ناچار برای دفاع از خود و مؤمنان و حفظ دین به پای خاستند.

عقلی و شرعی نبود که دشمن ابتدا به حمله کند و طرف مقابلش دست روی دست بگذارد تا دشمن هر چه می خواهد انجام دهد.

علاوۀ بر این، پیامبران در برخورد با دشمن، قوانینی را ارائه کردند که باز نشان از مهرورزی آنان به انسان و عشق آنان به نجات بشر از هلاکت ابدی بود.

این نکته را هم نباید از نظر دور داشت که بسیاری از همرزمان پیامبر از ایمان قوی و خصال پسندیده و اوصاف حمیده برخوردار بودند تا جایی که دشمنی دشمنان و کینۀ مثبت آنان به طرف مقابل سبب انحراف آنان از صراط مستقیم و عدالت ورزی و احسان نمی شد.

ص:41

[ وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قٰاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَمٰا وَهَنُوا لِمٰا أَصٰابَهُمْ فِی سَبِیلِ اَللّٰهِ وَ مٰا ضَعُفُوا وَ مَا اِسْتَکٰانُوا وَ اَللّٰهُ یُحِبُّ اَلصّٰابِرِینَ ] (1).

انبوهی دانشمندانِ الهی مسلک [ و کاملان در دینِ ] به همراه آنان جنگیدند، پس در برابر آسیب هایی که در راه خدا به آنان رسید، سستی نکردند و ناتوان نشدند و [ در برابر دشمن ] سر تسلیم و فروتنی فرود نیاوردند؛ و خدا شکیبایان را دوست دارد.

بنابراین جنگ در دین خدا بر اساس حفظ نفوس محترمه و اموال و نوامیس مردم و حراست از ارزش ها و ابلاغ فرهنگ سعادت بخش حق و ریاضت دادن به نفس برای تزکیه و تربیت است و بر مجاهد واجب است نیّت خود را در جنگ برای خدا قرار دهد و هدفش فقط و فقط اطاعت از خدا و بندگی حضرت او باشد و سعی کند در هنگام جنگ همۀ خواسته های حق را رعایت کند و از کم ترین ستمی به دشمن و کار ناحقی نسبت به طرف مقابل بپرهیزد و بر مجاهدان است که اگر دشمن درخواست امان کند چنانچه زمینه فراهم باشد، او را امان دهند و از وی با محبّت بخواهند که اسلام را با آزادی و اختیار بپذیرند و اگر نپذیرفتند از کم ترین اجبار نسبت به آنان برای پذیرش دین امتناع ورزند زیرا دین اجباری فاقد اعتبار و ارزش است و عمل بر اساس آن کم ترین اجر و پاداشی در پیشگاه حضرت حق ندارد، از این رو صاحب شریعت حلال و حرام از اجبار کردن مردم به پذیرش دین نهی فرموده است.

ص:42

آگاه می کند، چنانچه انسان خواهان سعادت باشد، حرکت و عمل خود را اگر هماهنگ با حق باشد انجام می دهد و زمانی که آلوده به باطل شد ترک می کند.

این معرفت تنها با اتصال به منابع پر فیض اسلام و توجه و دقت در فرهنگ نبی با کرامت اسلام و اهل بیت پاک آن حضرت و تعقّل و تدبّر در کتاب سراسر نور اسلام یعنی قرآن کریم میسر خواهد بود که حقایق عالم را با اتصال به این چشمه های پر فضیلت می توان درک کرد و به شناخت حقیقی و معرفت واقعی دست یافت.

انسان است، خواسته ای که برای انسان نسبت به آن تعهدآور و مسئولیت زاست.

به عبارت دیگر: خدای رحیم - که همۀ هستی و امور ظاهری و در یک کلمه مجموعۀ آفرینش، رحمت و مهر اوست و قرآن و پیامبران و امامان جلوه های کامل رحمت و مهر اویند - می خواهد انسان در عین این که مختار و آزاد است، از این اختیار و آزادی بهرۀ مثبت برده، در سایۀ عقل و خرد با هماهنگ کردن حرکاتش با قرآن و نبوت و امامت، هم کانونی از مهر و محبّت شود و هم کاسب مهر و رحمت و محبّت خدا گردد.

جهان و همۀ موجوداتش، سفرۀ روزی خدا و همۀ نعمت هایش، ظهور مهر خداوندی است و انسان در این جهان و سر این سفرۀ نعمت، چند روزی مهمان خداست که باید در این مهمانی ادب و شرایط مهمان بودن را که همانا گذران عمر و استفاده کردن از نعمت ها بر اساس هماهنگی با خواسته های صاحب جهان و مالک سفره است، رعایت کند و کارگاه وجودش را از طریق تغذیه از سفرۀ نعمت ها تبدیل به کانون مهر و محبّت نسبت به حق و به خلق نماید و در عبادت خدا - که مهرورزی عملی نسبت به اوست - و خدمت به خلق - که مهرورزی عملی نسبت به آنان است - تا لحظۀ آخر عمر بکوشد و از پل مرگ با خیالی آسوده و دستی پر از عبادت و خدمت وارد جهان ابدی گردد و برای همیشه بر سر سفرۀ بی نهایت حق که در بهشت به عنوان پاداش برای عابدان خادم آماده شده، بنشیند.

هماهنگی همۀ حرکات ظاهر و باطن با قرآن مجید و نبوت و امامت،

ص:45

در حقیقت هماهنگی با منابع مهر و رحمت و عشق و محبّت است.

بندگی و عبادت به معنای هماهنگ نمودن همۀ حالات درون و برون با خواسته ها و دستورات حضرت حق است که به خاطر رشد، کمال و سعادت دنیا و آخرت مردم از باب محبّت خدا به بندگان به وسیلۀ کتاب های آسمانی و به ویژه قرآن و به توسط پیامبران به انسان اعلام شده است، پیامبرانی که حضرت حق از شدت محبّت به مردم، آنان را برادر مردم خطاب کرده و قلب نورانی آنان را نسبت به جوامعی انسانی اقیانوسی از عشق و محبّت قرار داده و عنوان برادر بودنشان نسبت به مردم هم به چنین خاطر است، قرآن می فرماید:

[ وَ إِلیٰ عٰادٍ أَخٰاهُمْ هُوداً . . . ] (1).

و به سوی قوم عاد، برادرشان هود را فرستادیم. . .

[ وَ إِلیٰ ثَمُودَ أَخٰاهُمْ. . . ] (2).

و به سوی قوم ثمود، برادرشان صالح را فرستادیم. . .

[ وَ إِلیٰ مَدْیَنَ أَخٰاهُمْ شُعَیْباً . . . ] (3).

و به سوی مردم مدین، برادرشان شعیب را [ فرستادیم ]. . .

[ إِذْ قٰالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ نُوحٌ . . . ] (4).

هنگامی که برادرشان نوح به آنان گفت. . .

ص:47

[ إِذْ قٰالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ لُوطٌ. . . ] (1).

هنگامی که که برادرشان لوط به آنان گفت. . .

این برادران عاشق و با محبّت و هدایت گر و اصلاح طلب و دلسوز و مهربان، انواع آزارها و شکنجه ها و رنج ها را از جانب مردم تحمل کردند، ولی دست از مردم برنداشتند و به مهرورزی و هدایت گری ادامه دادند تا خود جوامع، بر اثر پافشاری در گناه و فساد که طبیعتاً چون تیشه به ریشه است، از میان رفتند.

اینان آمدند تا فاصلۀ مردم را با خدا به وسیلۀ ایمان و عمل صالح و اخلاق پاک و به عبارت دیگر به سبب عبادت حق و خدمت به خلق کم کنند تا به سرسبزی حالات و اعمال مردم افزوده شود و از وجودشان شجرۀ طیّبه به وجود آید و در هر کجا که قرار می گیرند نسبت به خود و به دیگران دریایی از محبّت و منبعی از خیر و سود رسانی گردند.

[ فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ ] (1). پس [ با انکار قرآن و روی گرداندن از آن ] کجا می روید؟ .

و در آیۀ دیگر می فرماید:

[ فَذٰلِکُمُ اَللّٰهُ رَبُّکُمُ اَلْحَقُّ فَمٰا ذٰا بَعْدَ اَلْحَقِّ إِلاَّ اَلضَّلاٰلُ فَأَنّٰی تُصْرَفُونَ ] (2).

این است خدا، پروردگار حقیقی شما، بنابراین بعد از حق چیزی جز گمراهی و ضلالت وجود دارد؟ پس چگونه شما را از حق بازمی گردانند؟

یک بار دیگر در این دو آیۀ بسیار مهم دقت کنیم و با هم به دنبال حضرت دوست از فاصله گیرندگان از حقیقت بپرسیم: کجا می روید؟ و بعد از حق آیا چیزی جز گمراهی هست؟

ابن عباس در توضیح: [ فَمٰا ذٰا بَعْدَ اَلْحَقِّ إِلاَّ اَلضَّلاٰلُ ] می گوید:

پیامبر صلی الله علیه و آله در میان ما مسلمانان به سخنرانی برخاست، در پایان سخنرانی فرمود:

خدا در ما اهل بیت [ علیهم السلام ] ده خصلت جمع کرده که در احدی پیش از ما جمع نکرده است: بردباری، دانش، نبوت، بزرگواری، بلند نظری، شجاعت، اعتدال، صدق، پاکی و پاکیزگی، پاکدامنی و عفت؛ ما کلمۀ تقوا و راه هدایت و نمونۀ برتر و حجت و برهان بزرگ تر و دستگیرۀ استوارتر و ریسمان محکم هستیم، ماییم که خدا مودت نسبت به ما را به

ص:49

همۀ مردم فرمان داده، « بنابراین بعد از حق چیزی جز گمراهی نیست، به کجا می روید؟ !» (1).

و یاغی بود، برای مردم منبعی از شر و زیان و خسارت و مشکل ساز رخ نمود.

حاکمان دوره های تاریخ تا این زمان به همین صورت دو چهرۀ بی فاصله از حق و با فاصله از حق بودند، هرگاه بنده ای مقرب به حق حاکم مردم می شد، دنیا و آخرت مردم آباد بود و هرگاه چهره ای ناسپاس و دور از حق بر مردم حاکم می گشت، مردم بویژه اهل ایمان در همۀ امور دچار مضیقه و تنگنا می شدند.

تفاوت این دو چهره را واضح و روشن در تفاوت ریشه ای حکومت هایشان باید دید؛ تفاوت این دو چهره، تفاوت میان نور و ظلمت و حق و باطل و صدق و فسق است.

شما یوسف علیه السلام را نمونۀ اعلای حق در امر حکومت به حساب آرید و فرعون را نمونۀ کم نظیر باطل در امر حکومت بشمارید و حاکمان تاریخ را در فاصله نداشتن از حق و فاصله داشتن از خدا با این دو حاکم بسنجید.

شکم و شهوت و هواپرستی خود و گاهی زیان زدن به دیگران به کار می اندازد.

دانشمندانی که با چراغ دانش خود راه سعادت و خیر را به مردم نشان دادند و با علم و آگاهی خود به تربیت انسان ها برخاستند و دردهای مادی و معنوی آنان را درمان نمودند، از گروه اول و دانشمندانی که از طریق موقعیت خود به گمراه کردن نسل ها همت گماشتند و دانش خود را ابزاری برای حکومت ستمگران قرار دادند و زمینۀ بردگی انسان ها را از طریق جادو کردن حواس و عقل آنان فراهم آوردند و برای هوا و هوس مشتی خائن و درنده خو اسلحه های کشتار جمعی مانند بمب اتم و انواع بمب های شیمیایی ساختند تا در چند ثانیه صدها هزار نفر مرد و زن و کودک بی گناه را به کام مرگ دراندازند، از گروه دوم هستند.

شرح حیات و زندگی هر یک از این دو گروه، صدها جلد کتاب می طلبد که حتی مشکل می نماید از عهدۀ یک جمع یا چند جمع علمی برآید، در اینجا از هر یک از این دو گروه به معرفی یک نمونه اکتفا می شود تا هرکدام مثل و نمونۀ گروه مثبت و گروه منفی به شمار آیند.

شیخ طوسی

از چهره های برجسته و پر منفعت میدان دانش و بینش محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی است که خلاصه ای از حیات پر برکت علمی او را از کتاب بسیار با ارزش « مفاخر اسلام» نوشتۀ محقق پرکار استاد علی دوانی برای شما نقل می کنم:

شیخ طوسی به اعتراف تمام دانشمندان اسلامی که پس از وی

ص:53

آمده اند یکی از بزرگ ترین نوابغ جهان و پیشوای فقها و متکلمین عصر خود بوده است و تا به حال نیز مجتهدین شیعه ریاست و تقدم او را در علوم فقه و اصول و کلام و تفسیر و سایر علوم اسلامی مسلّم می دانند.

شیخ طوسی در سال سیصد و هشتاد و پنج هجری در شهر تاریخی طوس یا روستایی از آن، دیده به جهان گشود.

علوم مقدماتی و سطح عالی فقه و اصول و حدیث و غیره را در همان طوس و شهرهای دیگر ایران فرا گرفت و از این راه نبوغش شکوفا شد و زمینه برای ترقی و تعالی بیش تر مهیا گردید.

در سنۀ چهار صد و هشت که بیست و سه سال داشت و دانشمندی جوان بود که از خراسان به عراق آمد و پنج سال در بغداد نزد شیخ مفید پیشوای علمای شیعه و دیگر اساتید به تحصیل و تکمیل معلومات خویش پرداخت و بعد از رحلت شیخ مفید در سال 413 نیز قریب بیست و سه سال از محضر سید مرتضی بزرگ ترین شاگرد مفید استفادۀ سرشار برد و جمعاً از خرمن علوم آنان خوشه ها چید و بر فضایل و کمالات خود افزود.

پس از وفات سید مرتضی دوازده سال با استقلال به تدریس و افادت همت گماشت و چیزی نگذشت که آوازۀ فضلش در همه جا طنین افکند و از هر سو طالبان علم از شیعه و سنی و زیدی و غیره به حوزه درسش روی آوردند و از علوم و فنونی که در گنجینۀ دل اندوخته بود بهره مند گشتند.

شیخ طوسی بعد از وفات سید مرتضی در میان انبوه شاگردانش مفید و سید مرتضی و علمای شیعۀ بغداد چون از همه کس لایق تر بود، به

ص:54

مقام پیشوایی شیعیان رسید و ریاست فقهای امامیه به وی منتهی گشت و در تمام وقایع ایام زندگی پر حادثۀ خود، به بهترین وجه از عهدۀ مسئولیتی که داشت برآمد و شیعیان عصر اعم از خواص و عوام به وجودش مفتخر و سزاوار بودند.

شهرت بی نظیر شیخ از زمانی رو به فزونی گذاشت که به دستور حاکم عباسی القائم بأمر اللّٰه کرسی تدریس علم کلام به وی اختصاص یافت و این بزرگ ترین موقعیت و منصب رسمی علمی بود که در مرکز حکومت آل عباس و دنیای اهل سنت و جماعت نصیب یک عالم بزرگ شیعه آن هم عنصر ایرانی در محیط عربی گردید، این کرسی از جانب حاکم وقت به دانشمندانی تعلق می گرفت که سرآمد دانشمندان عصر در عقاید و مذاهب باشند.

شیخ بزرگوار در سایۀ نبوغ و ابتکار و استعداد فوق العاده و پشتکار مخصوص به خود به حد کافی علوم لازم را از استادان فن مخصوصاً شیخ مفید و سید مرتضی و فقیه نامور حسین بن عبید اللّٰه غضائری و ابن عبدون و ابن ابی جید فرا گرفت و با وسعت نظر و احاطۀ کامل و دقت زائد الوصفی که در تمام فنون دینی داشت، مکتبی مخصوص به خود پدید آورد.

مکتب شیخ نه تنها مکمل مکتب شیخ مفید و سید مرتضی بود بلکه نظر به آرای جدید و نظریات عمیقی که شخصاً در اغلب ابواب فقه داشت و تحقیقاتی که در اصول و کلام و تفسیر و حدیث و رجال می نمود، از هر جهت با سایر مکاتب امتیاز داشت.

شیخ در فقه و اصول و کلام که پایۀ آن را شیخ مفید و سید مرتضی

ص:55

گذارده بودند ابتکارات نو و مطالب محکم تری آورد و طریق نظر و استدلال و نقد و بررسی را با مبانی بهتری به روی آیندگان گشود.

مکتب شیخ و مبانی علمی وی به قدری متین و محکم و متکی به دلیل و برهان بود که تا صد سال بعد از او هم چنان استوار و بر همان اساس پایدار ماند، به این معنا که فقهای بعد از او در طول این مدت با استفاده از روش شیخ، اجتهاد می کردند و بر وفق مبانی و مکتب وی تدریس و تصنیف می نمودند و به عبارت روشن تر همه، شاگردان مکتب او به شمار می آمدند.

علامۀ حلی با آن جایگاهی که در تمامی علوم و فنون اسلامی داشته و نخستین دانشمندی است که در میان شیعه و سنی ملقب به علامه شده است، می نویسد:

أبو جعفر محمد بن حسن بن علی طوسی ( قدس اللّٰه روحه) پیشوای علمای امامیه و رئیس طایفه، دارای جلالت قدر و منزلتی عظیم است، موثق و مورد کمال اعتماد و صداقت و صاحب نظر در اخبار و رجال و فقه و اصول و کلام و ادب بوده است و همۀ فضائل منسوب به اوست. در تمامی فنون اسلام کتاب نوشته است، اوست که عقاید شیعه را در اصول و فروع مهذب نمود، جامع کمالات نفسانی در علم و عمل و شاگرد شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان بود» .

بدون مبالغه شیخ از آیات بزرگ الهی است که از حیث بلوغ و عظمت روح و همت عالی و فکر بلند و موفقیت های زندگی در صف مقدم دانشمندان اسلام قرار دارد بلکه نظیر وی را در میان دانشمندان خودی و بیگانه کم تر دیده ایم.

ص:56

از مزایای شیخ آثار قلمی و فکری اوست که هر یک نمونۀ کامل اندیشۀ عمیق و دریای ژرف و مواج علوم وی می باشند. نزدیک به پنجاه کتاب در فقه، اصول، تفسیر، کلام، ادعیه، رجال و تاریخ از وی به یادگار مانده است (1).

شیخ طوسی کتاب « عدّة الأصول» را برای اهل اصول و « تهذیب الأحکام» و « الاستبصار» که دو کتاب از چهار کتاب اساسی شیعه است را برای فقیهان و ده جلد « التبیان» را برای مفسران و « الفهرست» را برای علاقمندان به رجال برجسته و « تلخیص الشافی» را برای عاشقان عقاید و کتاب « الخلاف» را جهت فقه مقارن و « مصباح المتهجد» را برای عابدان و شب زنده داران و « مقتل الحسین» را برای متوسلان و « الغیبة» را برای منتظران و آینده نگران نوشت.

شوند و از افتادن در چاه خطرناکی که او افتاد خود را حفظ نمایند.

[ وَ اُتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ اَلَّذِی آتَیْنٰاهُ آیٰاتِنٰا فَانْسَلَخَ مِنْهٰا فَأَتْبَعَهُ اَلشَّیْطٰانُ فَکٰانَ مِنَ اَلْغٰاوِینَ * وَ لَوْ شِئْنٰا لَرَفَعْنٰاهُ بِهٰا وَ لٰکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی اَلْأَرْضِ وَ اِتَّبَعَ هَوٰاهُ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ اَلْکَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ ذٰلِکَ مَثَلُ اَلْقَوْمِ اَلَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیٰاتِنٰا فَاقْصُصِ اَلْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ ] (1).

و سرگذشت کسی که آیات خود را به او عطا کردیم و او عملاً از آنان جدا شد، برای آنان بخوان؛ پس شیطان او را دنبال کرد [ تا به دامش انداخت ] و در نتیجه از گمراهان شد. * و اگر می خواستیم [ درجات و مقاماتش را ] به وسیلۀ آن آیات بالا می بردیم، ولی او به امور ناچیز مادی و لذت هایِ زودگذرِ دنیایی تمایل پیدا کرد و از هوای نفسش پیروی نمود؛ پس داستانش چون داستان سگ است [ که ] اگر به او هجوم بری، زبان از کام بیرون می آورد، و اگر به حال خودش واگذاری [ باز هم ] زبان از کام بیرون می آورد. این داستان گروهی است که آیات ما را تکذیب کردند؛ پس این داستان را [ برای مردم ] حکایت کن، شاید [ نسبت به امور خویش ] بیندیشند.

آری؛ فاصله گرفتن از حق، همۀ حالات انسانی را به نابودی می کشاند و از وجود انسان، حیوانی خطرناک می سازد که جز زیان و ضرر و خسارت و خطر چیزی برای خود و دیگران به بار نمی آورد.

ص:58

بیماران، یتیمان، دردمندان و امور مثبت دیگر نمود و روزی که چشم از جهان بست چیزی از خود که در خور توجه باشد باقی نگذاشت.

او بندۀ مخلِص و مخلَص خدا بود و به چیزی جز عبادت خدا و اطاعت از حضرت حق نمی اندیشید، او عاشق فرمان بردن از خدا و پیامبر بود و سراسر زندگی اش را وقف حالات و اعمال مثبت نمود.

ولی قارون که ثروتش زبانزد خاص و عام بود به خاطر این که از حق فاصله داشت، فقط به جمع ثروت، آن هم در حدی فراوان پرداخت؛ با این که موسی علیه السلام و مؤمنان حقیقی، او را نسبت به هزینه کردن ثروتش در امور مثبت و در راه خدا نصیحت کردند، توجهی به آن نصایح سعادت بخش نکرد و دیناری در راه خیر هزینه ننمود و نهایتاً در همین دنیا هم به عذاب سختی که از آن هیچ راه گریزی نداشت که همان عذاب فرو رفتن خود و ثروتش به قعر زمین است، دچار شد.

آری؛

آن سرای [ پرارزش ] آخرت را برای کسانی قرار می دهیم که در زمین هیچ برتری و تسلّط و هیچ فسادی را نمی خواهند؛ و سرانجام [ نیک ] برای پرهیزکاران است (1).

فساد فراگیری که در همۀ زمینه های زندگی در این عصر بر زمین و زمینیان حاکم است، بی تردید نتیجۀ زیانبار فاصله گرفتن حاکمان و دولت مردان جهان و عالمان و دانشمندان کرۀ زمین در شرق و غرب و ثروتمندان مرفه بی درد و بی وجدان است.

ص:60

ص:62

داشت درباره اش به تردید افتادم و بالاخره دانستم دختر من است، بی درنگ دختر را که زار زار می گریست کشان کشان به نقطه ای دور برده و به ناله ها و تضرّع او - که نزد اقوام مادری بازخواهم گشت و دیگر بر سر سفرۀ تو نخواهم نشست - توجه نکردم و زنده به گورش کردم.

قیس پس از نقل ماجرای خود به انتظار جواب سکوت کرد، در حالی که از دیده های رسول اکرم صلی الله علیه و آله اشک فرو می چکید با خود فرمود:

« مَنْ لَمْ یَرْحَمْ لا یُرحَمْ» (1).

کسی که رحم نکند به او رحم نمی شود.

و سپس فرمود: روز بدی در پیش داری قیس پرسید برای تخفیف در عذاب چه کنم؟ حضرت فرمود: به عدد دخترانی که کشته ای کنیز آزاد کن (2).

قاعده و قانون بسیار مهمی از سوی پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله به همۀ انسان ها اعلام شده و آن این که اگر مهر و محبّت ورزید یقیناً از طرف دیگران و نهایتاً از سوی حضرت حق مورد مهر و محبّت قرار خواهید گرفت و اگر بی مهری و بی رحمی پیشه کنید هرگز توقع مهر و رحمت از دیگران و بخصوص از خدا نداشته باشید که بی رحم فقط لایق عقوبت و بی رحمی است.

از ابن عباس روایت شده است:

ص:63

« أوْحَی اللّٰهُ إلی دَاوُدَ عَلیْهِ السّلامُ، قُلْ للْظّالِمینَ: لَا یَذْکُرُونَنِی فَإنَّهُ حَقٌّ عَلَیَّ أنْ أذْکُرَ مَنْ ذَکَرَنِی وَ إنَّ ذِکْری إیّاهُم أن ألعَنَهُم» (1).

خدا به داود علیه السلام وحی فرمود: [ به ستمگران که بر اثر سنگدلی و بی رحمی به دیگران ستم می کنند ] بگو: مرا یاد نکنید زیرا بر عهدۀ من است که هر کس از من یاد کند من از او یاد کنم و یاد من نسبت به ستمگران این است که آنان را لعنت کنم و از رحمت خود طردشان نمایم.

مهر و محبّت ورزیدن به دیگران به اندازه ای در اسلام از ارزش برخوردار است که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ضمن دعا و مناجاتی به پروردگار عرضه داشت:

« اللّهُمَّ مَنْ رَفَقَ بِأُمّتی فَارْفُقْ بِهِ وَ مَنْ شَقَّ عَلَیْهِمْ فَشُقَّ عَلَیْهِ» (2).

خدایا! هر کس با امت من مهربانی و خوشرفتاری داشت به او مهربان باش و هر کس به آنان سخت گرفت بر او سخت گیر باش.

خدا و مؤمن بود و دیگری کافر که به آشکارا با دشمنان خدا دوست و با دوستان خدا دشمن بود.

پادشاه کافر مریض شد و نوعی ماهی که در آن زمان یافت نمی شد را درخواست نمود، چرا که آن نوعی ماهی در آن زمان در وسط دریا پیدا می شد و دست یابی به آن مقدور نبود تا اینکه اطباء او را از خود ناامید کردند و گفتند: برای خود جانشینی را برای پادشاهی انتخاب کن چرا که شفای تو در این ماهی است که طلب نمودی در حالی که دست یابی به آن امکان ندارد.

خدای متعال فرشته ای را مأمور فرمود تا این ماهی را به طرف ساحل براند تا صید آن براحتی امکان داشته باشد. پس این نوع ماهی گرفته شد و پادشاه خورد و سالم شد و سالها پادشاهی کرد.

اما آن پادشاه مؤمن نیز همانند آن مرض را گرفت و زمانی مریض شد که همان نوع ماهی در نهرها به آسانی یافت می شد، پادشاه مؤمن آن ماهی را طلب نمود و اطباء نیز همان ماهی را برای او توصیه نمودند و گفتند: خیال شما راحت باشد که الآن زمان صید آن ماهی است، برای شما صید می شود و از آن می خورید و شفا می یابید.

خدای متعال همان فرشته را مأمور کرد که آن نوع ماهی را از نهرها به وسط دریا براند تا این پادشاه به آن دست نیابد، به همین خاطر آن ماهی یافت نشد تا پادشاه مؤمن در طلب ماهی و به خاطر نبود دوا جان سپرد.

این جریان، فرشتگان آسمان و اهالی آن ناحیه از زمین را شگفت زده کرد به حدی که نزدیک بود گمراه شوند، چرا که خدای متعال دست یابی به آنچه را که کافر نمی توانست به آن دست یابد را آسان نمود

ص:65

و دست یابی به آنچه را که مؤمن می توانست به آسانی به آن دست یابد را مشکل ساخت.

خدای متعال به فرشتگان آسمان و پیامبر آن زمان در زمین وحی فرمود:

یقیناً من همان خدای کریم و بخشنده و توانا هستم، آنچه را می بخشم ضرری به من نمی زند و آنچه را نمی بخشم چیزی از من کم نمی کند و به هیچ کس به اندازه ذرّه ای ظلم نمی کنم، اما این که دست یابی به ماهی را در غیر فصل آن برای کافر آسان نمودم به این دلیل بود که پاداش حسنه ای باشد که او انجام داده بود چرا که حق این است که برای هیچ کس حسنه اش را باطل ننمایم تا در حالی وارد قیامت شود که حسنه ای در صحیفۀ اعمال او نباشد و به خاطر کفرش داخل آتش شود. و اما این که همان ماهی را برای عابد منع نمودم به خاطر گناهی از او بود که خواستم با جلوگیری از خواستۀ او و از بین بردن آن دارو، گناهش را پاک نمایم تا در قیامت در حالی بر من وارد شود که گناهی نداشته باشد تا او را داخل بهشت نمایم (1).

ص:66

در اینجا لازم است به نکته ای بسیار مهم که در قرآن و روایات و نیز در گفتار روانکاوان و روان شناسان آمده اشاره کنم که گناه و معصیت و فسق و فجور ریشه در بیماری و اختلالات معنوی روان و قلب دارد و در حقیقت گنهکار از نظر اسلام یک بیمار است، برای درمان او در مرتبۀ نخست باید هم چون طبیب مهربان و پر حوصله و پر محبّت با او برخورد کرد تا به تدریج داروی محبّت و داروی زبان نرم و لیّن و داروی خوبی، او را درمان کند.

این نوع بیماری در وجود کسی ذاتی نیست که قابل درمان نباشد، حالتی عرضی است که با هنرمندی طبیب یقیناً به درمان می رسد.

برخی از مؤمنان نسبت به مردم از چنان محبّت سرشار و فراوانی برخوردارند که باید گفت عین محبّت و بلکه خود محبّت اند.

حجر بن عدی که از شخصیت های کم نظیر عرصه گاه معنویّت و در

ص:67

عشق به امیر المؤمنین علیه السلام زبان زد بود و جان مبارکش را هم بر سر این محبّت از طریق شهادت نثار کرد، هنگامی که روز بیستم ماه رمضان از مولایش پس از ضربت خوردن از قاتل عیادت کرد به عنوان

یٰا حِجْرَ الْخَیْرِ مورد خطاب قرار گرفت (1)یعنی ای حجری که همۀ وجودت با خیر و خوبی وحدت و اتحاد پیدا کرده است و به همین خاطر خیر و خوبی هیچ گاه از تو جدا شدنی نیست.

آری، حجر الخیر و امیر المؤمنین علیه السلام که تجسم همۀ خوبی ها و کرامات است چنان مجذوب یکدیگرند که علی علیه السلام دلش برای حجر می تپد و حجر از شدت ایمان و عشقش به علی جان در راه علی می دهد.

[. . . وَ اَلطَّیِّبٰاتُ لِلطَّیِّبِینَ وَ اَلطَّیِّبُونَ لِلطَّیِّبٰاتِ أُولٰئِکَ مُبَرَّؤُنَ مِمّٰا یَقُولُونَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ ] (2).

. . . و زنان پاک برای مردان پاک و مردان پاک برای زنان پاک اند، این پاکان از سخنان ناروایی که [ تهمت زنندگان ] دربارۀ آنان می گویند، مبرّا و پاک هستند، برای آنان آمرزش و رزق نیکویی است.

ص:68

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

« مَنْ لٰا یَرْحَمِ الناسَ لا یَرْحَمْهُ اللّٰهُ» (1).

کسی که به مردم مهربانی نکند خداوند به او مهربانی نمی کند.

با این بیان رسول خدا صلی الله علیه و آله مشخص می شود که مایۀ جلب رحمت حضرت حق، مهرورزی و محبت و مهربانی نسبت به مردم است.

حضرت امیر المؤمنین علی علیه السلام می فرماید:

« عَجِبْتُ لِمَنْ یَرجُو رَحمَةَ مَنْ فَوقَهُ کیفَ لٰا یَرحَمُ مَنْ دُونَهُ» (2).

تعجب می کنم از کسی که به مهر و محبت بالا دست خود امیدوار است چگونه به زیر دست خود مهربانی نمی کند.

کسی که امیدوار به رحمت حضرت حق است که ما فوق همۀ قدرت های عالم است چرا زمانی که خود می تواند توجه به زیردستان خود داشته باشد و با آن ها محبت و ملاطفت داشته باشد مهربانی نمی کند؟ !

دریای مواج رحمت حضرتش با مهرورزی به هم نوعان و زیردستان و حتی بی ارزش ترین موجودات به خروش می آید و موجبات جلب رحمت بی نهایتش فراهم می شود.

پیامبر رحمت صلی الله علیه و آله می فرماید:

ص:70

« مَنْ رَحِمَ وَ لَوْ ذَبیحَةَ عُصْفورٍ رَحِمَهُ اللّٰهُ یَوْمَ القِیٰامَةِ» (1).

هر کس رحم کند اگر چه به لاشۀ گنجشکی، خداوند در روز قیامت به او رحم خواهد کرد.

در روایتی دیگر می فرماید:

« یُنٰادی مُنادٍ فی النارِ: یا حَنّانُ یا مَنّانُ نَجِّنِی مِنَ النّارِ فیأمُرُ اللّٰهُ مَلَکاً فَیُخْرِجُه حَتّی یَقِفَ بَینَ یَدَیْهِ فَیَقولُ اللّٰهُ عَزَّ و جَلَّ: هَل رَحِمتَ عُصفُوراً؟» (2).

ندا دهنده ای در آتش دوزخ فریاد می زند: ای خدای مهربان! ای بخشایشگر! مرا از آتش نجات ده. پس خدای متعال به فرشته ای دستور می دهد پس او را از آتش بیرون می آورد و در پیشگاه حضرت حق می ایستد. خدای متعال به او می فرماید: آیا تو به گنجشکی رحم کردی [ تا امروز مورد مهر و محبت من قرار گیری ]؟ !

و نسبت به امور دیگران بی تفاوت نیستند و پیوسته مهر و عشق خود را عملاً برای خلق خدا هزینه می کنند اگر از خدا امید محبّت و رحمت داشته باشند، امیدشان امیدی مثبت و توقعشان توقعی بجا و بر حق است و بر اساس آیات و روایات، یقیناً مورد مهر خداوندی در دنیا و آخرت قرار می گیرند و حضرت دوست محبّت و عشق ورزی آنان را نسبت به دیگران از طریق لطف و احسان خود تبدیل به شیرین ترین محصول ابدی و میوۀ سرمدی یعنی بهشت عنبر سرشت و رضوان اکبر و [ عِیشَةٍ رٰاضِیَةٍ ] می کند و تبدیل حالات معنوی و اعمال صالحه به بهشت و رضوان، بر خدا آسان است،

[. . . إِنَّ ذٰلِکَ عَلَی اَللّٰهِ یَسِیرٌ ] (1).

. . . بی تردید [ ثبت در آن کتاب ] بر خدا آسان است.

ص:72

ارث بردند از نظر میوه و محصول سال بی نظیری بود.

یک روز پس از نماز عصر به سوی باغ رفتند، باغی را دیدند که زمان حیات پدرشان نمونۀ آن را ندیده بودند، هنگامی که میوه ها و محصولات فراوان را مشاهده کردند، دچار طغیان و تجاوز روحی و اختلال فکری شدند و به یکدیگر گفتند: پدرمان به عمری طولانی و سنی بالا رسیده بود و به این خاطر عقلش را از دست داده و دچار حماقت شده بود! !

بیایید با هم پیمان ببندیم که امسال چیزی از میوه های این درختان را به یک نفر از نیازمندان نپردازیم تا ثروت بیش تری به دست آوریم و سال های پس از این هم این روش را ادامه دهیم، چهار نفر از برادران به این پیمان رضایت دادند و پنجمی از آنان از این مطلب خشمگین شد و او همان است که خدا دربارۀ او فرمود:

[ قٰالَ أَوْسَطُهُمْ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ لَوْ لاٰ تُسَبِّحُونَ ] (1).

عاقل ترینشان گفت: آیا به شما نگفتم که چرا خدا را [ به پاک بودن از هر عیب و نقصی ] یاد نمی کنید [ و چرا او را از انتقام گرفتن درمانده می دانید؟ ! ].

آن مرد به ابن عباس گفت: اوسط آنان در سن بود؟ ابن عباس گفت: نه؛ بلکه از نظر سن کوچک تر بود و از جهت عقل عاقل ترین آنان بود.

اوسط قوم یعنی بهترین آنان، دلیل این مطلب در قرآن است که امت محمد از نظر عدد کم ترین قوم است ولی از همۀ امت ها بهتر است، خدا فرموده:

ص:74

[ وَ کَذٰلِکَ جَعَلْنٰاکُمْ أُمَّةً وَسَطاً . . . ] (1).

و همان گونه [ که شما را به راه راست هدایت کردیم ] شما را امتی میانه [ و معتدل و پیراسته از افراط و تفریط ] قرار دادیم. . .

عاقل ترین برادرها گفت: تقوای الهی را مراعات کنید و بر راه و روش پدرتان باشید تا سالم بمانید و از عنایات حق بهره مند گردید.

برادران به او حمله بردند و او را به شدت مورد ضرب و جرح قرار دادند، هنگامی که یقین کرد می خواهند او را به قتل برسانند در حالی که از پیشنهاد آنان نفرت داشت، تسلیم خواستۀ آنان شد و نهایتاً به خانه هایشان بازگشتند و سوگند یاد کردند که صبح به چیدن میوه های باغ اقدام کنند و در این زمینه توجهی به حضرت حق ننمودند.

خدای منتقم، آنان را به آثار این گناه که کمال بی مهری به نیازمندان بود، دچار کرد و داستان آنان را در قرآن مجید به این صورت خبر داد:

بی تردید ما آنان را [ که در مکه بودند ] آزمودیم همان گونه که صاحبان آن باغ را [ در منطقۀ یمن ] آزمودیم، * هنگامی که سوگند خوردند که صبحگاهان حتماً میوه های باغ را بچینند، و چیزی از آن را [ برای تهیدستان و نیازمندان ] استثنا نکردند. * پس در حالی که صاحبان باغ در خواب بودند، بلایی فراگیر از سوی پروردگارت آن باغ را فرا گرفت. * پس [ آن باغ ] به صورت شبی تاریک درآمد [ و جز خاکستر چیزی در آن دیده نمی شد!] * و هنگام صبح یکدیگر را آواز دادند، * که اگر قصد چیدن میوه دارید بامدادان به سوی کشتزار و باغتان حرکت کنید؛ * پس به راه

ص:75

افتادند در حالی که آهسته به هم می گفتند: * امروز نباید نیازمندی در این باغ بر شما وارد شود، * و بامدادان به قصد این که تهیدستان را محروم گذارند به سوی باغ روان شدند. * پس چون [ به باغ رسیدند و آن را نابود ] دیدند، گفتند: یقیناً ما گمراه بوده ایم [ که چنان تصمیم خلاف حقّی دربارۀ مستمندان و تهیدستان گرفتیم. * بلکه ما [ از لطف خدا هم ] محرومیم. * عاقل ترینشان گفت: آیا به شما نگفتم که چرا خدا را [ به پاک بودن از هر عیب و نقصی ] یاد نمی کنید [ و چرا او را از انتقام گرفتن درمانده می دانید؟ ! ] (1).

ما اهل مکه را آزمودیم همان گونه که اهل باغ را آزمودیم، هنگامی که سوگند خوردند که صبحگاهان میوه های باغ را بچینند و چیزی از آن استثنا نکنند، پس عذابی فراگیر بر باغشان در حالی که همه خواب بودند، فرود آمد و آن باغ پر از محصول و میوه همچون شب سیاه و ظلمانی گشت.

صبحگاهان یکدیگر را صدا زدند که چنانچه قصد چیدن میوه های باغتان را دارید به سوی آن حرکت کنید، آنان حرکت کردند در حالی که با یکدیگر آهسته سخن می گفتند: مراقب باشید امروز حتی یک فقیر و تهیدست بر شما وارد نگردد زیرا صبحگاهان نیّت داشتند که با قدرت

ص:76

از نیازمندان و مستحقان جلوگیری کنند، هنگامی که باغ را « سوخته و نابود و سیاه و ظلمانی» دیدند، گفتند: بی تردید ما گمراهیم بلکه « از رحمت حق» محرومیم، عاقل ترینشان گفت: آیا به شما نگفتم چرا خدا را تسبیح نمی گویید؟ !

خدا آنان را به سبب محروم کردن مستمندان و بی مهری به نیازمندان به چنین کیفری دچار کرد و کم ترین ستمی به آنان با این کیفر روا نداشت (1).

قابل حل پیش آید.

قرآن در این زمینه می فرماید:

[ أَ لَمْ تَرَ إِلَی اَلَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اَللّٰهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دٰارَ اَلْبَوٰارِ ] (1).

آیا کسانی را که [ شکر ] نعمت خدا را به کفران و ناسپاسی تبدیل کردند و قوم خود را به سرای نابودی و هلاکت درآوردند، ندیدی؟

آری، اینان به جای این که نعمت های خدا داده را به عبادت و بندگی و خدمت و کرامت تبدیل کنند، به فسق و فجور و کفر و ناسپاسی و کینه و دشمنی تغییر دادند و از این راه سبب هلاکت و شقاوت همیشگی خود و کسان خود را فراهم نمودند!

نقل است که به یکی از پیامبران وحی شد، به فلان کس بگو تو را مورد رحمت و مغفرت قرار دادم، آن پیامبر از این پیام در شگفت شد زیرا به نظر نمی رسید آن شخص با بدی های فراوانی که دارد به سهولت مورد لطف قرار بگیرد، از سبب این که مورد محبّت و مغفرت حق قرار گرفته سؤال کرد، خطاب رسید: سگی را در بیابان سوزان از شدت تشنگی در حال مرگ دید، به چاه آبی که در آن نزدیکی بود رفت و لباسش را در آب فرو کرد و به سرعت از چاه بیرون آمد و لباسش را در دهان سگ فشار داد تا آب در حلقوم آن تشنه بریزد، سگ از مرگ نجات یافت، من هم او را از هلاکت و عذاب به سبب رحمت و مغفرتم نجات دادم.

ص:78

در مقابل این عمل از عمل پیره زنی در روایات سخن به میان آمده که در قیامت در معرض عتاب و کیفر است زیرا گربه ای را در خانه اش حبس کرد و آب و نان را از او دریغ نمود تا گربه از شدت گرسنگی و تشنگی جان داد (1).

« مَنْ کُنْتُ مَولاهْ فَعَلیُّ مَوْلاهْ اللّٰهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهْ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهْ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهْ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهْ» .

کسی که ولی امرش من بودم، علی ولی اوست، خدایا! دوست بدار کسی که علی را دوست دارد و دشمن دار هر کس که او را دشمن دارد و یاری ده هر کس که او را یاری دهد و خوار کن هر کس که او را خوار نماید.

پس این حقیقت در میان مردم پخش شد و از جمله کسانی که از آن آگاه شد حارث بن نعمان فهری بود، حارث سوار ناقۀ خود شد تا به منطقۀ ابطح رسید، ناقه را به زانو خوابانید و زانوبند بر آن قرار داد و نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و سلام کرد و پیامبر صلی الله علیه و آله پاسخ سلام او را داد، به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: تو از ما خواستی که بگوییم

« لا اله الا اللّٰه» و ما گفتیم سپس گفتی به رسالت و پیامبری تو اقرار نماییم و ما اقرار کردیم، آن گاه دستور دادی نماز بخوانیم، نماز خواندیم و گفتی روزه بگیریم، روزه گرفتیم و در گرمای تابستان تحمل تشنگی کنیم، تحمل کردیم و بدن خود را در بندگی حق به رنج و زحمت اندازیم و ما هم به رنج و زحمت انداختیم سپس فرمودی حج به جای آوریم پس حج به جای آوردیم، آن گاه گفتی: هر گاه معادل دویست درهم به شما روزی دادند هر سال یک پنجم به عنوان خمس بپردازید و ما پرداختیم و فعلاً پسر عمویت را بر ما رهبر و ولی قرار دادی و گفتی:

« مَنْ کُنْتُ مَولاهْ فَعَلیُّ مَوْلاهْ اللّٰهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهْ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهْ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهْ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهْ» .

آیا او را از سوی خود به ولایت و رهبری ما انتخاب نمودی یا از جانب خدا؟

ص:80

حضرت فرمود: از جانب خدا و این مطلب را سه بار تکرار کرد.

حارث عصبانی و خشمگین از جای پرید و می گفت: خدایا! اگر آن چه محمد گفت حق است بر ما سنگی از آسمان ببار که عذابی بر ما و نشانه ای از قدرتت بر آیندگان باشد و اگر آن چه گفت دروغ است عذابت را بر او نازل کن.

سپس عقال ناقه اش را باز کرد و بر آن سوار شد و حرکت کرد، هنگامی که از منطقۀ ابطح بیرون رفت خدا سنگی از بالا به سوی او پرتاب کرد که بر سرش آمد و از مخرجش بیرون شد و آن بد بخت از بالای ناقه، مرده و بی جان به روی زمین افتاد و آیۀ [ سَأَلَ سٰائِلٌ . . . ] دربارۀ او نازل کرد (1).

راستی بسیار شگفت آور است، پروردگار می خواهد به انسان محبّت نماید، پیامبر صلی الله علیه و آله می خواهد انسان را مورد مهرورزی قرار دهد، امام معصوم علاقه دارد انسان از محبتش برخوردار گردد ولی انسان ستمگر و سنگ دل چنان نسبت به خود بی مهری می کند که از خدا درخواست عذاب می نماید! !

در روایتی آمده است:

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به عیادت مریضی رفتند و حال او را پرسیدند، مریض گفت: در نماز مغرب خود سورۀ قارعه را قرائت فرمودی پس من گفتم: خدایا! اگر برای من نزد تو گناهی هست که می خواهی در آخرت مرا به خاطر آن گناه عذاب کنی مرا در همین دنیا هر چه زودتر عذاب کن! پس به این حال افتادم که می بینی. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: بد مطلبی گفتی، باید می گفتی:

[ . . . رَبَّنٰا آتِنٰا فِی اَلدُّنْیٰا حَسَنَةً وَ فِی اَلْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنٰا عَذٰابَ اَلنّٰارِ ] (1).

. . . پروردگارا! به ما در دنیا نیکی و در آخرت هم نیکی عطا کن، و ما را از عذاب آتش نگاه دار.

سپس حضرت از خدا برای او طلب عافیت کرد و او هم از بستر بیماری برخاست (2).

ص:82

این خدا نیست که به انسان مهر نمی ورزد و این دیگران نیستند که انسان را از محبّت خود محروم می سازند، این موجودات نیستند که نمی خواهند به انسان محبّت نمایند بلکه این خود انسان است که مانع رسیدن محبّت خدا و غیر خدا به خود است.

نور، لازمۀ وجودی اش تابیدن و هزینه کردن روشنایی است و در این زمینه از هیچ جا و هیچ کس دریغ نمی ورزد ولی اگر انسان هنگام تابش نور همۀ درها را ببندد و همۀ پنجره ها را مسدود کند و همۀ شیشه های در و پنجره را قیر اندود سازد و پرده های ضخیم را بکشد، البته فضای اطاق از نور و منافعش بی بهره می شود و این خود انسان است که با دست خود چنین محرومیت و خسارتی را برای خود به بار آورده است و این کاهلی و تنبلی و سستی شخص نیازمند است که او را از نور محروم نموده است و به قول گذشتگان « گر گدا کاهل بود تقصیر صاحب خانه چیست؟ !» .

آری؛ نور، بی دریغ می تابد ولی هنگامی که به مانع و سد برخورد کند، برمی گردد و ماورای مانع و سدّ، از منافع آن بی بهره و محروم می شود.

انسان بی رحم در محرومیت از مهر خدا و دیگران، هم چون کسی است که با اختیار خود وجودش را از تابش خورشید و منافع آن محروم می سازد.

فروش خانه درخت خرمای وسط حیاط آن خانه را از فروش استثنا کرد و آن را برای خود نگاه داشت.

سمره هر روز برای دیدن درخت خرمایش به خانۀ فروخته شده می آمد و مزاحم مالک خانه می شد.

مالک خانه به رسول خدا صلی الله علیه و آله شکایت برد، رسول خدا صلی الله علیه و آله سمره را خواست و به او فرمود: این درخت را به مالک خانه بفروش، سمره از فروش امتناع کرد، حضرت فرمود: من به خاطر فروش این خانه درختانی را در بهشت برای تو ضمانت می کنم، سمره باز هم از فروش درخت امتناع نمود و رسول خدا صلی الله علیه و آله نهایتاً برای آزاد شدن مالک خانه قاعدۀ معروف « لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام» را فرمود یعنی هیچ حکم ضرری در اسلام وجود ندارد.

سمرۀ سنگ دل و بی محبّت می خواست از مزاحمت نسبت به دیگران دست برندارد ولی پیامبر صلی الله علیه و آله با بیان آن قاعده که به مالک اجازه می داد درخت را از ریشه درآورد و به کوچه بیندازد تا سمره درختش را هر کجا که می خواست انتقال دهد، شر او را از سر صاحب خانه دور کرد (1).

سمره بی مهر و محبّت نسبت به برترین و بهترین مخلوق آفرینش، حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه و آله بی ادبی روا داشت و از اطاعت آن حضرت روی گردانید و خود را با اختیار خود از درختان بهشتی محروم کرد و در

ص:85

برابر مهر و رحمت خدای عزیز با دست خود به صورت مانع و سدی ظاهر شد.

تو را به دریای بی نهایت مهر خدایی برسانیم و تو را به گونه ای رشد دهیم که محبوب همۀ اهل زمین و اهل آسمان ها شوی،

« مَحْبُوبَةً فِی أَرْضِکَ وَ سَمائِکَ» (1).

خدایا! مرا در میان همۀ اهل زمین و همۀ اهل آسمان هایت محبوب گردان.

مرگ در رسد، می گوید: پروردگارا! مرا [ برای جبران گناهان و تقصیرهایی که از من سر زده به دنیا ] بازگردان؛ * امید است در [ برابر ] آنچه [ از عمر، مال و ثروت در دنیا ] واگذاشته ام کار شایسته ای انجام دهم. [ به او می گویند: ] این چنین نیست [ که می گویی ] بدون تردید این سخنی بی فایده است که او گوینده آن است، و پیش رویشان برزخی است تا روزی که برانگیخته می شوند.

خدای مهربان در این دنیا انسان را به عظیم ترین نعمت ها چون عقل و نبوت و امامت و اختیار و قدرت و دیگر امکانات مجهز نموده، انسان وقتی از این نعمت ها بهره نگیرد البته به خسارت غیر قابل جبران دچار می شود و هنگام مرگ که زمان کشف حقایق و آگاهی کامل است، در عین پشیمانی، درخواست بازگشت می کند ولی به او پاسخ منفی می دهند.

مرتبۀ اول:

[ قٰالُوا رَبَّنٰا أَمَتَّنَا اِثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اِثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنٰا بِذُنُوبِنٰا فَهَلْ إِلیٰ خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ ] (1).

می گویند: پروردگارا! دو بار ما را میراندی و دو بار زنده کردی، اکنون به گناهانمان معترفیم، پس آیا راهی برای بیرون آمدن [ از دوزخ ] هست؟

خدا به آنان پاسخ می دهد:

[ ذٰلِکُمْ بِأَنَّهُ إِذٰا دُعِیَ اَللّٰهُ وَحْدَهُ کَفَرْتُمْ وَ إِنْ یُشْرَکْ بِهِ تُؤْمِنُوا فَالْحُکْمُ لِلّٰهِ اَلْعَلِیِّ اَلْکَبِیرِ ] (2).

این [ سختیِ عذاب ] به سبب این است که چون خدا به یگانگی [ و بدون معبودانتان ] خوانده می شد [ یگانگی اش ] را انکار می کردید، و اگر برای او شریک و همتایی قرار داده می شد، باور می کردید؛ پس [ اکنون ] داوری ویژۀ خدای والامرتبه و بزرگ است.

مرتبۀ دوم:

[ وَ لَوْ تَریٰ إِذِ اَلْمُجْرِمُونَ نٰاکِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنٰا أَبْصَرْنٰا وَ سَمِعْنٰا فَارْجِعْنٰا نَعْمَلْ صٰالِحاً إِنّٰا مُوقِنُونَ ] (3).

و اگر ببینی زمانی که [ این ] مجرمان [ منکر قیامت ] نزد پروردگارشان سرهایشان را به زیر افکنده اند [ می بینی که می گویند: ] پروردگارا! [ به

ص:89

آنچه ما را وعده داده بودی ] بینا شدیم و [ به دعوت حق ] شنوا گشتیم، پس ما را به دنیا برگردان تا کار شایسته انجام دهیم، بی تردید ما باور کننده [ همۀ حقایق ] هستیم.

حضرت حق پاسخ می دهد:

[. . . أَ وَ لَمْ تَکُونُوا أَقْسَمْتُمْ مِنْ قَبْلُ مٰا لَکُمْ مِنْ زَوٰالٍ ] (1).

. . . شما نبودید که پیش از این سوگند یاد می کردید که هرگز برای شما زوال و فنایی نیست؟ !

مرتبۀ سوم:

[. . . رَبَّنٰا أَخْرِجْنٰا نَعْمَلْ صٰالِحاً غَیْرَ اَلَّذِی کُنّٰا نَعْمَلُ. . . ].

. . . پروردگارا! ما را بیرون بیاور تا کار شایسته انجام دهیم غیر آنچه انجام می دادیم. . .

خدای تعالی پاسخ می دهد:

[ أَوَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ مٰا یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ وَ جٰاءَکُمُ اَلنَّذِیرُ فَذُوقُوا فَمٰا لِلظّٰالِمِینَ مِنْ نَصِیرٍ ] (2).

. . . آیا شما را چندان عمر ندادیم که هر کس می خواست در آن مقدار عمر متذکّر شود، متذکّر می شد؛ و [ آیا ] بیم دهنده ای به سوی شما نیامد؟ پس بچشید که برای ستمکاران هیچ یاوری نیست. . .

ص:90

مرتبۀ چهارم:

[ رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَیْنَا شِقْوَتُنَا وَ کُنَّا قَوْماً ضَالِّینَ * رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْهَا فَإِنْ عُدْنَا فَإِنَّا ظَالِمُونَ ] (1).

پروردگارا! تیره بختی و شقاوت ما بر ما چیره شد، و ما گروهی گمراه بودیم. * پروردگارا! ما را از دوزخ بیرون آر، پس اگر [ به بدی ها و گمراهی ها ] بازگشتیم، بی تردید ستمکار خواهیم بود.

حضرت حق پاسخ می گوید:

[ . . . قٰالَ اِخْسَؤُا فِیهٰا وَ لاٰ تُکَلِّمُونِ ] (2).

[. . . ای سگان! ] در دوزخ گم شوید و با من سخن مگویید! .

پس از آن به فریاد و نالۀ آنان و درخواست هایشان پاسخ نمی دهند و پاسخ ندادن به آنان اوج سختی عذاب برای آن هاست.

به این حقیقت باید اعتراف کرد که هر بدی و رنج و عذابی چه در دنیا و چه در آخرت به ما می رسد به وسیلۀ خود ما به ما می رسد و به قول ناصر خسرو: « از ماست که بر ماست» و قرآن هم به این مطلب هشدار می دهد:

[ . . . مٰا أَصٰابَکَ مِنْ سَیِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِکَ. . . ].

. . . و آنچه از بدی به تو رسد، از سوی خود توست. . .

آری؛ عذاب و بدی به سبب معاصی و گناهان حاصل می شود،

ص:91

گناهانی که کار کرد خود انسان است و این حقیقتی است که به وسیلۀ آیات قرآن و روایات و تجربۀ حیات بشر ثابت شده است و در آن هیچ تردیدی نیست.

پاداش و کیفر محصول اعمال و اخلاق انسان است، اعمال و رفتاری که انسان به اختیار و ارادۀ خود و در کمال آزادی از خود ظهور می دهد و در این زمینه نکتۀ بسیار جالبی در روایتی نقل شده که ذکرش خالی از فایده نیست.

حضرت امام رضا علیه السلام می فرماید:

« شَکَا یُوسُفُ فِی السِّجْنِ إلَی اللّٰهِ، فَقَالَ: یَا رَبِّ بِمَا استَحْقَقْتُ السِّجْنَ؟ فَأوْحَی اللّٰهُ إلَیْهِ: أنْتَ اخْتَرْتَهُ حِیْنَ قُلْتَ: رَبِّ اَلسِّجْنُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمّٰا یَدْعُونَنِی إِلَیْهِ هَلَا قُلْتَ: العَافِیَةُ أَحَبُّ إلَیَّ مِمَّا یَدْعُونَنِی إلَیْهِ؟ (1).

یوسف در زندان به حضرت حق شکایت کرد که پروردگارا! به چه سبب من مستحق زندان شدم؟ خدا به او وحی کرد: خودت به خواست خودت این مورد را انتخاب کردی، آن گاه که گفتی: پروردگارا! زندان برای من از آنچه مرا به آن می خوانند محبوب تر است، چرا نگفتی: خدایا! عافیت برای من از آنچه مرا به آن دعوت می کنند محبوب تر است؟ !

ص:92

گاهی دعا به دیگران و درخواست مهر و رحمت و عفو و گذشت برای غیر خود سبب نجات و رهایی از عذاب قیامت است! !

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

« إنَّ العَبْدَ لَیُؤمَرُ بِهِ إلَی النّارِ یَوْمَ القِیَامَةِ فَیُسْحَبُ فَیَقُولُ الْمُؤمِنُونَ وَ المُؤمِنَاتُ: یَا رَبّ هَذَا الّذی کَانَ یَدْعُو لَنَا فَشَفِّعنَا فِیهِ فَیُشَفِّعُهُمُ اللّٰهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ فَیَنْجُو» (1).

قیامت فرمان می رسد انسانی را به سوی دوزخ ببرند، به دنبال آن فرمان، او را روی زمین به جانب دوزخ می کشند، زنان و مردان مؤمن می گویند: پروردگارا! این شخصی است که همواره از حضرت تو برای ما دعا می کرد، پس برای نجات یافتنش شفاعت ما را در حق او بپذیر، نهایتاً خدای عزّ و جلّ شفاعت همۀ آنان را دربارۀ او می پذیرد و او نجات پیدا می کند.

حضرت امام سجاد علیه السلام در دعای خود نسبت به دیگران به پیشگاه حق عرضه می دارد:

« اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلَیٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَّ وَ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً، اجْزِهِما بِالْإِحْسانِ إِحْساناً وَ بِالسَّیِّئاتِ غُفْراناً. اللّٰهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ الْأَحْیاءِ مِنْهُمْ وَ الْأَمْواتِ تابِعْ بَیْنَنا وَ بَیْنَهُمْ بِالْخَیْراتِ اللّٰهُمَّ اغْفِرْ لِحَیِّنا وَ مَیِّتِنا وَ شاهِدِنا وَ غائِبِنا وَ ذَکَرِنا وَ أُنْثانا

ص:94

صَغِیرِنا وَ کَبِیرِنا حُرِّنا وَ مَمْلُوکِنَا. . . (1).

خدایا! بر محمد و آلش درود فرست و مرا و پدر و مادرم را مورد عفو و گذشت قرار ده چنان که مرا در کودکی مورد تربیت و رشد قرار دادند و نیکی آنان را به نیکی، پاداش بخش و از بدی آنان درگذر، خدایا! مؤمنین و مؤمنان و مسلمین و مسلمات را مورد آمرزش قرار ده، چه زندۀ آنان و چه مرده شان را و میان ما و آنان در همۀ خیرات الحاق و اتصال ده، خدایا! زنده و مردۀ ما، حاضر و غایب ما، مرد و زن ما، کوچک و بزرگ ما، آزاد و بردۀ ما را بیامرز.

ص:95

می کند و آب و خاک سیاه و کود بدبو را به گل یاس و گل مریم و گل رز و گیاهان معطر تغییر می دهد، حالات مثبت قلب و اعمال شایسته را به بهشت و رضوان تبدیل می کند و این کار بر او سخت و دشوار نیست.

ولی باید به این معنا توجه داشت که فقط حالات مثبت و اعمال صالحه همچون محبّت و عشق مثبت و خدمت به خلق که از انسان های پاک و مؤمن سر می زند قابلیت تبدیل به بهشت و رضوان را دارد، اما حالات منفی مانند عشق حیوانی - که محصولش بی بند و باری و توسعۀ فساد و گسترش فحشا و منکرات و ویرانی نظام خانواده و از هم پاشیدگی شیرازۀ جامعه و تخریب اخلاق و قاتل روان و سبب اضطراب است - و نیز اعمال زشتی که از این عشق غیر انسانی و محبّت غیر اخلاقی و کشش حیوانی پدید می آید، تبدیل به ننگ دنیا و عذاب آخرت می شود و صاحبش را - چنانچه به توبه و پاکسازی باطن موفق نشود - برای ابد دچار حسرت و اندوه و پشیمانی و ندامت و نهایتاً دوزخ سوزان و خشم و غضب حضرت حق می کند. عشق هایی کز پی رنگی بود عشق نبود بلکه آن ننگی بود (1)

آری؛ به قول عارف رومی، نام این حالت را نباید عشق گذاشت که این حالت در صورتی که در قلب پدید شود، عشق نیست بلکه ننگ است، عشق چنانچه حقیقی و ملکوتی و عرشی و انسانی باشد مایۀ اصلاح و سبب ریشه کن شدن فساد و کلید حل مشکلات و مایۀ عبادت و بندگی و خدمت به خلق خدا و نفع رسانی به دیگران است.

ص:97

عشق و محبّت به دیگران، پیامبران را - در مسیر هدایت و هدایت گری - وادار به استقامت و تحمل انواع مشکلات و سختی ها کرد.

مهرورزی به دیگران - در طریق حق و حقیقت - امامان معصوم علیهم السلام به ویژه حضرت امام حسین علیه السلام و یاران با وفایش را در گردونۀ ایثار جان به پیشگاه حضرت محبوب نمود.

اولیای حق به دنبال چنین عشق مثبت و مهرورزی شگفت انگیزی به حل مشکلات خلق و رسانیدن سود دنیا و آخرت به مردم واداشته می شوند.

ص:98

ص:

صورت، صورت انسان و قلب، قلب حیوان. . .

می شود.

قرآن مجید به همۀ مؤمنان فرمان می دهد:

[ . . . وَ اُذْکُرُوا اَللّٰهَ کَثِیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ] (1).

. . . و خدا را بسیار یاد کنید تا رستگار شوید.

خدا را بسیار و همیشه و همه جا یاد کنید تا به مراد و هدف مثبت خود دست یابید و بر ناملایمات و مصائب پیروز شوید و به پاداش و ثواب عظیم حق برسید.

انسان اگر در ناملایمات و مصائب به یاد خدا باشد، سنگینی و وزن ناملایمات و مصائب یقیناً سبک می شود و به خاطر خدا آن ها را با روشی درست و صحیح تحمل می کند و با صبر و استقامتش که برای حفظ دینش به کار می گیرد، دری به سوی رحمت دوست بر روی خود گشاید.

انسان اگر هنگام رسیدن اوقات نماز و روزه و حج و پرداخت زکات و صدقه و خمس به یاد خدا باشد، بی تردید نماز می خواند و روزه می گیرد و زکات و صدقه و خمس می پردازد و از زیان زدن به آنان خودداری می کند و جز با اخلاق خوش و رفتار پسندیده با آنان رفتار نمی کند و برای فهم اهداف خلقت خویش و تکالیف و مسئولیت هایش به کسب معرفت و آگاهی برمی خیزد و به یادگیری اصول اسلام و احکام

ص:102

و فروع و معارف حقه قیام می کند.

انسان اگر به یاد خدا باشد، به قدرشناسی از پیامبران و ادای حقوق امامان علیهم السلام اقدام نموده و از آن بزرگواران که فرستادگان حق برای هدایت خلق و برگزیدگان خدا برای نجات انسانند پیروی و متابعت می نماید.

انسان اگر به یاد خدا باشد و به حضرت او توجه نماید، از پاسخ دادن به دعوت شیطان ها و اجابت خواسته های بی مهار هوای نفس، اجتناب می نماید و به هنگام رخ نمودن گناه، از گناه روی برمی گرداند و دامن زندگی را به پستی و آلودگی آن نمی آلاید.

یاد خدا یعنی این که حضرت او که آفرینندۀ همۀ هستی است، پیوسته مراقب و نگاهبان همۀ موجودات و حرکات و سکنات آنان است و چیزی در ظاهر و باطن و غیب و شهادت از او پنهان نیست و همۀ اعمال انسان گرچه به اندازۀ ذرۀ ذره بینی باشد، از نظر او پنهان نیست و آن را در قیامت محاسبه خواهد نمود،

[ . . . وَ إِنْ کٰانَ مِثْقٰالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنٰا بِهٰا وَ کَفیٰ بِنٰا حٰاسِبِینَ ] (1).

. . . و اگر [ عمل خوب یا بد ] هم وزن دانه خردلی باشد آن را [ برای وزن کردن ] می آوریم، و کافی است که ما حسابگر باشیم.

اگر انسان به یاد خدا باشد، از ترفندها و وسوسه ها و مکاری ها و فریب های شیطانی که بخصوص در دنیای امروز با پخش شدن از ماهواره ها و رسانه های گروهی و بسیاری از روزنامه ها و مجلات و فیلم ها چون جادوگران زبردست مشاعر و نیروی ادراک و دل انسان را

ص:103

تحت تأثیر قرار می دهد، بی تردید در امان می ماند و رب ناس و ملک ناس و اله ناس، انسان را در پناه خود از گزند خطرناک آنان حفظ می نماید.

شیاطین و دجالان هرگز قدرت فریفتن و گول زدن و ضربه وارد کردن به انسانی که در حقیقت مؤمن و غرق یاد خداست، ندارند چنان که قرآن می فرماید:

[ إِنَّ اَلَّذِینَ اِتَّقَوْا إِذٰا مَسَّهُمْ طٰائِفٌ مِنَ اَلشَّیْطٰانِ تَذَکَّرُوا فَإِذٰا هُمْ مُبْصِرُونَ ] (1).

مسلماً کسانی که [ نسبت به گناهان، معاصی و آلودگی های ظاهری و باطنی ] تقوا ورزیده اند، هرگاه وسوسه هایی از سوی شیطان به آنان رسد [ خدا و قیامت را ] یاد کنند، پس بی درنگ بینا شوند [ و از دام وسوسه هایش نجات یابند.

و چون آنان در فضای نورانی یاد خدا و اوامر و نواهی اش به ترفندهای شیطان و حیله گری او و موقعیت های گناه، آگاه می شوند و با دیدۀ بصیرت حقایق را می نگرند و در نتیجه از آنچه مخالف با حق است پرهیز می نمایند؛ شیطان قدرت اثرگذاری بر آنان را ندارد.

فراموش نکنیم که قرآن مجید و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله هم بر اساس روایات بسیار مهم که برخی از آن ها در کتاب با عظمت کافی نقل شده، از مصادیق اتم و اکمل ذکر حق اند.

از حضرت امام صادق علیه السلام دربارۀ یاد خدا روایت شده است:

ص:104

« أوحَی اللّٰهُ عَزَّ وَ جَلَّ إلیٰ مُوسَی: یَا مُوسیٰ لَا تَفْرَحْ بِکَثْرَةِ الْمَالِ وَ لا تَدَعْ ذِکْری عَلیٰ کُلِّ حَالٍ فَإنَّ کَثْرَةَ الْمَالِ تُنْسِی الذُّنُوبَ وَ إنَّ تَرْکَ ذِکْرِی یُقْسِی الْقُلُوبَ» (1).

خدای عزّ و جلّ به موسی علیه السلام وحی فرمود: ای موسی! به فراوانی و زیادی ثروت مغرور و خوشحال مباش و یادم را در هیچ حالی از دست مده زیرا ثروت و فراوانی مال، یاد گناهان را از خاطر می برد و ترک یادم دل ها را دچار قساوت می نماید.

و از آن حضرت روایت شده است که خدا فرمود:

« یَا مُوسیٰ لَا تَنْسَنی عَلیٰ کُلِّ حَالٍ فَإنَّ نِسیَانِی یُمِیتُ القَلْبَ» (2).

ای موسی! مرا در هر حال فراموش مکن زیرا فراموشی من دل را می میراند.

با توجه به این دو روایت مهم باید گفت که: قلب قسیّ و مرده از قلب هر حیوانی پست تر و بی ارزش تر و صاحبش از مهرورزی و عشق به دیگران و نیز نیّت پاک و اخلاص و خشوع و خشیت و خوف از عذاب محروم است.

یقیناً قلب رقیق و قلب زنده، زمینۀ تخلق به اخلاق حق و ظهور مهر و محبّت و عشق و کرامت را دارد و این حقیقتی است که حیات و زندگی

ص:105

پیامبران و امامان علیهم السلام و اولیا و اصفیا و مؤمنان واقعی ثابت کرده است. خوشا دردی که عشق آرد به جان ها

حضرت امام جعفر صادق علیه السلام از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله روایت می کند:

« مَنْ أَکْثَرَ ذِکْرَ اللّٰهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَبَّهُ اللّٰهُ وَ مَنْ ذَکَرَ اللّٰهَ کَثِیراً کُتِبَتْ لَهُ بَرَاءَتَانِ: بَرَاءَةٌ مِنَ النّارِ وَ بَراءَةٌ مِنَ النِّفَاقِ» (1).

کسی که بسیار یاد خدا کند، خدا به او مهر و محبّت ورزد و کسی که پیوسته به یاد خدا باشد، دو سند رهایی برای او نوشته می شود: رهایی از آتش دوزخ و رهایی از نفاق و دورویی.

بی تردید، انسان هنگامی که به سبب یاد خدا محبوب خدا شود، درهای فیوضات الهیه به سوی او گشوده می شود و یقیناً قلبی پر نور از ایمان و لبریز از عشق و محبّت نسبت به حق و خلق پیدا می کند و آرزویی جز ظهور کار خیر و عمل صالح و درستی کردار و حل

ص:106

مشکلات مردم و خدمت به بندگان خدا برای او نخواهد ماند.

مهر و محبّت و عشق و علاقۀ اهل ایمان به یکدیگر، بدون تردید محصول و میوۀ شیرین ایمان آنان به خدا و روز قیامت و حساب و میزان و صراط است.

توجه به پروردگار مهربان و صفات حضرتش و یاد قیامت و آنچه در آن خواهد گذشت، دل را نرم و قلب را رقیق و باطن را کانون مهر و عاطفه و عشق و محبّت می کند.

توجه به حق و یاد خدا و به ویژه اندیشه و دقت در صفات حق مانند رحیم، رحمان، کریم، ودود، رزاق، بصیر، باسط الیدین، دائم الفضل، غفار، شافی و. . . انسان را ترغیب می کند که از مفاهیم آن صفات شکل بگیرد و باطن و قلبش مزین به مفاهیم آن صفات شود و دلش کانون مهر و محبّت و عشق و صفا گردد.

بی تردید محبّت و عشقِ برخاسته از ایمان، آثار و نتایج و میوه ها و محصولات شگفتی خواهد داشت.

عمل، همراه با نیّت خالص و به قصد رضای خدا و برای پرورش جان و جهت ساختن آخرتی آباد انجام می گیرد.

تداوم بر چنین عملی بی تردید به پاکی ظاهر و باطن کمک می کند و چون ارتباط با حق است قلب را رقیق و مهربان می نماید و روح و روان را صفا می دهد و انسان را تبدیل به منبع خیر و برکت می نماید.

همۀ اعمالی که حضرت حق و پیامبران و امامان علیهم السلام از انسان خواسته اند، دارای انرژی معنوی است و شرط بهره وری از آن انرژی، صحیح انجام دادن آن و رعایت شرایط ظاهری و باطنی عمل است و اگر جز این باشد عمل سودی و بهره ای نصیب انسان نخواهد کرد.

به زخمی دیگر حواله داد، وقتی که بالای سر او رسیدم دیدم شهید شده بود، به سرعت بالای سر زخمی دوم برگشتم او را نیز شهید یافتم، آب را بالای سر پسر عمویم آوردم او نیز شهید شده بود (1).

حضرت علی علیه السلام در کلماتی نورانی در باب تأثیربرداری انسان از پاکان و خردمندان و صالحان می فرماید:

« أکثَرُ الصَّلاحِ وَ الصَّوابِ فِی صُحْبَةِ أُولِی النُّهیٰ وَ الْأَلْبَابِ» (2).

خوبی و نیکی و درستی و راستی را با معاشرت با صاحبان مغز و خرد روز افزون کنید.

« مَن دَعَاکَ إلیٰ الدارِ البَاقِیَةِ وَ أَعَانَکَ عَلَی العَمَلِ لَهَا فَهُوَ الصَّدِیقُ الشَّفیقُ» (3).

کسی که تو را به آخرت بخواند و بر انجام اموری که برای آخرتت سودمند است یاریت دهد او رفیق مهربانی است.

« صَاحِبِ الحُکَمَاءَ وَ جَالِسِ الحُلَمَاءَ وَ أَعْرِضْ عَنِ الدُّنیَا تَسکُنْ جَنَّةَ المَأویٰ» (4).

با حکیمان همنشین باش و به بردباران بنشین و از دنیایی که به آخرت و سعادتت زیان می زند، روی گردان، در نتیجه ساکن بهشت خواهی شد.

در دورۀ گذشته عموم کسانی که می شناختم، در خشونت

ص:109

و بی مهری و تلخی و خشک سری، انگشت نما بودند ولی بر اثر معاشرت با صاحب دلان و اولیای حق چنان تغییر حال در آنان پدید آمد که در مهرورزی و محبّت به دیگران و خدمت و یاری به خلق خدا، انگشت نما شدند تا آنجا که مردم گاهی برای حل مشکلات شان از آنان درخواست دعا می کردند.

ص:110

به خود و دیگران است.

« یَا أَحْمَدُ هَلْ تَدرِی مَتیٰ یَکُونُ لِیَ العَبْدُ عَابِداً؟ قَالَ: لا یَا ربِّ، قَالَ: إذَا اجتَمَعَ فِیهِ سَبْعُ خِصَالٍ: وَرَعٌ یَحجُزُهُ عَنِ المَحَارِمِ وَ صَمْتٌ یَکُفُّهُ عَمَّا لَا یَعْنِیهِ وَ خَوْفٌ یَزدَادُ فِی کُلِّ یَوْمٍ مِن بُکَائِهِ وَ حَیَاءٌ یَستَحی مِنّی فِی الخَلَاءِ وَ أکلُ مَا لَا بُدَّ مِنْهُ وَ یُبغِضُ الدُّنیَا لِبُغضِی لَهَا وَ یُحِبُّ الأخیَارَ لِحُبّی لَهُم. . .» (1).

ای احمد! می دانی چه زمانی انسان بندۀ واقعی من است؟ پیامبر گفت: نه؛ پروردگارا، خدا فرمود: هنگامی که هفت خصلت در او جمع شود:

پارسایی و ورعی که او را از محرمات بازدارد، سکوتی که وی را از آنچه مربوط به او نیست و سودی به حالش ندارد نگاه دارد و ترس از عذابی که هر روز بر گریه اش بیفزاید و شرم و حیایی که در خلوت از من حیا کند و خوردن حلالی که برای او ضرورت دارد و دنیایی را [که عامل پایمال کردن حقوق دیگران و تخریب آخرت است] دشمن بدارد چون من دشمن چنین دنیایی هستم و نیکان را دوست بدارد چون من آنان را دوست دارم.

و عذاب مجرمان، این نگهبان و حافظ و ترمز را در خود به وجود می آورد باید گفت به خود مهر و محبّت ورزیده که وجودش را از خطر دائمی و خسارت همیشگی و عذاب جاویدان قیامت حفظ کرده و به اعضا و جوارح و جسم و جانش رحم نموده و به خاطر پرهیزگاری اش از گناه به دیگران هم رحم کرده و شر و زیانش را از طریق گناه از آنان باز داشته است.

کسی که از ورع خالی است و ماشین وجودش از ترمز بی بهره است - به تعبیر قرآن - متجاوز و ظالم و ستم کار و سرکش است و انسان متجاوز و سرکش، انسانی است که مایۀ مهر و رحمت بر خود و دیگران را ندارد.

عنوان ظلم بر نفس و ستمکاری بر خود و ظلم به دیگران که مکرر در قرآن مجید و روایات آمده، مصداقش انسانی است که اعمال متجاوزانه اش نشان می دهد که نه به خود رحم دارد و نه به دیگران.

انسانی که پیوسته دنبال معصیت و گناه است و به جرم و فسق و ظلم و خطاکاری مشغول است و به خاطر فسق و فجورش دیگران را می آزارد و دل کسان خود و مردم را می سوزاند و از این راه خود را مستحق عذاب و عقاب قیامت می کند، بی تردید بی رحم به خود و مردم است.

[ إِنَّهُ مَنْ یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لاٰ یَمُوتُ فِیهٰا وَ لاٰ یَحْییٰ ] (1).

مسلماً کسی که گنهکار به پیشگاه پروردگارش بیاید، دوزخ برای اوست که در آن نه می میرد و نه زندگی می کند.

ص:113

امیر المؤمنین علیه السلام در دعای کمیل دربارۀ عذاب دوزخ می گوید:

«و هذا ما لَاٰ تقُومُ لَهُ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ» .

و این عذاب، عذابی است که آسمان ها و زمین در برابرش قدرت مقاومت و ایستادگی ندارند! !

کسی که خود را مستحق چنین عذابی کند آیا نه این است که به خود مهر و محبّت ندارد؟ و کسی که با گناه و معصیت دیگران را بیازارد آیا بی مهر به دیگران نیست؟

کسی که آراسته به ورع و پارسایی و نهایتاً دارای ترمز است و به این خاطر از هر گناهی دوری می کند و از هر لغزشی فراری است، موجودی است بی درد سر، متین، آراسته، نیک و با ارزش.

او انسانی است که زن و فرزند، پدر و مادر، اقوام و نزدیکان، مردم کوچه و بازار، فرد و جامعه، از وی در امانند و علاوه بر آن، از وجودش سود و بهره می برند و در حقیقت کانون مهر و محبتی است که همگان در فضای سرد زندگی از گرمی و آتش محبّت او برخوردارند و از وجودش چون کلیدی که قفل هر مشکلی را باز می کند بهره ورند.

ورع و دیگر امور مثبت و برنامه های پسندیده، همه و همه از ثمرات و محصولات دین است و دین جز محبّت و عشق چیزی نیست.

یعنی دین و قواعد و قوانین و اصول و فروعش، انسان را به گونه ای می سازد که نسبت به خدا و به خود و دیگران عشق بورزد و مهر و محبّت هزینه کند، به همین خاطر در معارف حقۀ اسلامیه آمده که: دین جز محبّت و محبّت جز دین چیزی نیست.

ص:114

حضرت امام باقر علیه السلام می فرماید:

« الدّینُ هُوَ الحُبُّ وَ الحُبُّ هُوَ الدّینُ» (1).

دین همان محبّت و محبّت همان دین است.

و نیز از حضرت امام صادق علیه السلام روایت شده است:

« هَلِ الدّینُ إلّا الحُبُّ» (2).

آیا دین چیزی جز محبّت است؟

در هر صورت، ورع و پرهیزگاری که گوشه ای از دین و دین داری است، در حقیقت مهرورزی به خود و هزینه نمودن محبّت نسبت به دیگران است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

« جُلَساءُ اللّٰهِ غَداً أهلُ الوَرَعِ وَ الزُّهدِ فِی الدُّنیَا» (3).

همنشینان خدا در فردای قیامت اهل ورع و پارسایی و بی رغبتان به دنیا هستند.

حضرت امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:

« خَیْرُ أُمُورِ الدِّینِ الوَرَعُ» (4).

در میان همۀ امور دین بهترینش ورع و پرهیزگاری است.

ص:115

و نیز آن حضرت فرمود:

« الوَرَعُ مِصبَاحُ نَجاحٍ» (1).

ورع چراغ رستگاری است.

و آن جناب فرمود:

« عَلَیْکَ بِالوَرَعِ فَإنَّهُ عَونُ الدِّینِ وَ شِیمَةُ المُخلِصِینَ» (2).

تو را به ورع و پرهیزگاری سفارش می کنم، زیرا ورع کمک دین و اخلاق مخلصان است.

آن که ملازم خاموشی و سکوت و سخن گویی اش کم و اندک است، زبانش سبب سعادت دنیا و آخرت او و سخن و کلام حکیمانه و استوارش عامل پاداش با ارزش به ویژه در قیامت برای وی است.

حضرت امام صادق علیه السلام در روایتی می فرماید:

گروهی از گذشتگان سکوت را فرا می گرفتند ولی شما سخن گفتن و پر حرفی را فرا می گیرید (1).

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

« فَاصْمِتْ لِسَانَکَ إلّا مِنْ خَیْرٍ. . .» (2).

جز در سخن نیک، زبانت را به خاموشی وادار کن. . .

حضرت امیر المؤمنین علیه السلام در وصف مؤمن می فرماید:

«. . . کَثِیرٌ صَمْتُهُ مَشْغُولٌ وَقْتُهُ. . .» (3).

. . . خاموشی و سکوتش بسیار و وقت او مشغول به خدمت و عبادت است. . .

حضرت امام رضا علیه السلام می فرماید:

ص:117

« إنَّ الصَّمْتَ بَابٌ مِنْ أبْوَابِ الحِکْمَةِ، إنَّ الصَّمْتَ یَکْسِبُ المَحَبَّةَ، إنَّهُ دَلیلٌ عَلیٰ کُلِّ خَیرٍ» (1).

سکوت و خاموشی دری از درهای حکمت است، سکوت و خاموشی سبب به دست آوردن محبّت است، سکوت و خاموشی راهنما به سوی هر خیر و نیکی است.

[ وَ أَمّٰا مَنْ خٰافَ مَقٰامَ رَبِّهِ وَ نَهَی اَلنَّفْسَ عَنِ اَلْهَویٰ * فَإِنَّ اَلْجَنَّةَ هِیَ اَلْمَأْویٰ ] (1).

و اما کسی که از مقام و منزلت پروردگارش ترسیده و نفس را از هوا و هوس بازداشته است؛ * پس بی تردید جایگاهش بهشت است.

می فرماید:

« مَنْ عَلِمَ أنَّ اللّٰهَ یَرَاهُ وَ یَسْمَعُ مَا یَقُولُ وَ یَعْلَمُ مَا یَعمَلُهُ مِنْ خَیرٍ أو شَرٍّ فَیَحجُزُهُ ذَلِکَ عَنِ القَبِیحِ مِنَ الْأَعْمَالِ فَذَلِکَ الَّذِی خَافَ مَقَامَ رَبَّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الهَویٰ» (2).

کسی که بداند و یقین داشته باشد خدا او را می بیند و آنچه را می گوید می شنود و آنچه از خوبی و بدی انجام دهد آگاه است و در نهایت این توجه و یقین او را از اعمال زشت باز دارد، از کسانی است که از مقام پروردگارش [ که دادگاه قیامت یا عذاب دوزخ یا عدل الهی است ] ترسیده و خود را از اجابت خواسته های بی محاسبه باز داشته است.

امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:

« مَنْ خَافَ رَبَّهُ کَفَّ ظُلْمَهُ» (3).

کسی که از پروردگارش بترسد، از ظلم و ستمش نسبت به دیگران جلوگیری می کند.

ص:119

خائف در حقیقت خوفش او را از افتادن در ورطۀ هلاکت و دچار شدن به عذاب قیامت حفظ می کند و نهایتاً خائف، از طریق خوفش به خود مهر می ورزد و با جلوگیری از ستمش به دیگران رحم می کند.

خائف گرچه بر اثر خوفش وارد گناه و معصیت نمی شود ولی به همین مقدار که یقین دارد برای مجرمان عذاب شدید و سختی آماده شد، به گریه می افتد و خوف از عذاب حق روز به روز بر گریه اش می افزاید و محصول و میوۀ این خوف و به ویژه گریه و ناله، رقت قلب و تصفیۀ دل و ظهور عشق به نجات از عذاب و مایۀ تحقق مهرورزی به خود و دیگران است.

موجودات در معرض دید او حاضر در محضر حضرتش هستند.

انسان، اگر از این حالت با ارزش گرچه اندک و کم برخوردار باشد، یقیناً در برابر بیننده ای محترم - هر چند انسان کم سن و سال و نهایتاً طفلی که خوب و بد را تا اندازه ای تشخیص می دهد - حاضر به انجام عملی که مورد ملامت و آبروریزی است نمی شود چه رسد به این که بیننده، خدا باشد و عمل زشت در برابر دید او انجام گیرد!

روایات و معارف الهیه این گونه شرم و حیا را شعبه و رشته ای از ایمان می دانند و آن را وسیله ای برای رسیدن به هر خیر و کار نیکی می شمارند.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

« أمّا الحَیَاءُ فَیَتَشَعَّبُ مِنْهُ اللِّیْنُ وَ الرَّأْفَةُ وَ المُرَاقَبَةُ للّٰهِ ِ فِی السّرِّ وَ العَلانِیَّةِ و السَّلامَةُ و اجْتِنَابُ الشَّرِّ وَ البَشاشَةُ وَ السَّمَاحَةُ وَ الظَّفَرُ وَ حُسْنُ الثَّنَاءِ عَلَی المَرْءِ فِی النّاسِ فَهَذا مَا أَصَابَ العَاقِلُ بِالْحَیَاءِ فَطُوبیٰ لِمَنْ قَبِلَ نَصِیْحَةَ اللّٰهِ وَ خَافَ فَضِیْحَتَهُ» (1).

اما حیاء، حقیقتی است که امور و خصلت هایی از آن منشعب می شود مثل: نرم خویی، مهربانی، آگاهی و توجه به مراقبت خدا در پنهان و آشکار، سلامت نفس، دوری از گناه و شر، خوش رویی، بزرگواری و بلندی نظر، پیروزی، نام نیک در میان مردم. . . این خصلت هایی است که خردمند به وسیلۀ حیا به آن می رسد، پس خوشا به حال کسی که خیرخواهی خدا را بپذیرد و از رسوایی اش در محضر حق بترسد.

ص:121

امام هفتم علیه السلام فرمود:

« الحَیَاءُ مِنَ الإیمَانِ و الإیمَانُ فِی الجَنَّةِ» (1).

شرم و حیا از ایمان است و ایمان در بهشت است.

حضرت امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:

« الحَیَاءُ یَصُدُّ عَنْ فِعْلِ القَبِیحِ» (2).

حیا مانع از هر عمل زشتی است.

و نیز آن حضرت فرمود:

« الحَیَاءُ سَبَبٌ إلَیٰ کُلِّ جَمیلٍ» (3).

شرم و حیا وسیله ای به سوی هر زیبایی است.

در هر صورت، انسان با حیا و دارای شرم چون به یاری و کمک حیا و شرمش در خلوت و جلوت از گناه و معصیت و فسق و فجور خودداری می کند و به همین سبب سزاوار عنایت و لطف حق می شود و باید گفت به جسم و جانش بر اثر حیا و شرم کمال مهر و محبّت را رعایت می کند زیرا هر دو را از گرفتار شدن به خشم و غضب و عذاب و عقاب خدا حفظ می نماید و از طرفی چون از آزردن مردم و پایمال کردن حقوقشان حیا می کند، در حقیقت به آنان مهر و محبّت می ورزد و به خاطر حیا و شرم از کینه و دشمنی عملی با آنان و آزار و اذیتشان دوری می جوید.

ص:122

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

«إیّاکُم وَ البِطْنَةَ فَإنَّهَا مَفسَدَةٌ لِلْبَدَنِ وَ مُورِثَةٌ لِلسُّقْمِ وَ مَکْسَلَةٌ لِلْعِبَادَةِ» (1).

از پر خوری و شکم بارگی بپرهیزید زیرا فاسد کنندۀ جسم و سبب بیماری و عامل تنبلی و بی حالی نسبت به عبادت و بندگی است.

حضرت مسیح علیه السلام به بنی اسرائیل فرمود:

« لَا تُکثِرُوا الأکلَ فَإنَّهُ مَن أکثَرَ الأکْلَ أکْثَرَ النَّوْمَ وَ مَنْ أکثَرَ النَّومَ أقَلَّ الصَّلاةَ وَ مَنْ أقلَّ الصَّلاةَ کُتِبَ مِنَ الغَافِلِینَ» (2).

به خورد و خوراک نیفزایید زیرا کسی که به خوراک خود بیفزاید به خوابش می افزاید و کسی که به خوابش بیفزاید نمازش را کم می کند و کسی که نمازش را کم کند از غافلان و بی خبران محسوب می شود.

حضرت امام باقر علیه السلام می فرماید:

« مَا مِن شَیءٍ أبغَضُ إلَی اللّٰهِ مِن بَطْنٍ مَمْلُوءٍ» (3).

چیزی نزد خدا مبغوض تر از شکم پر نیست.

حضرت امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:

« مَنْ کَثُرَ تَسبِیحُهُ وَ تَمجِیدُهُ وَ قَلَّ طَعَامُهُ وَ شَرَابُهُ وَ مَنَامُهُ اشتَاقَتْهُ

ص:124

المَلَائِکَةُ» (1).

کسی که تسبیح و تمجیدش نسبت به حق زیاد باشد و خوردن و آشامیدن و خوابش اندک باشد فرشتگان مشتاق او خواهند بود.

حضرت امام صادق علیه السلام فرمود:

« لَیسَ شَیءٌ أَضَرَّ لِقَلْبِ المُؤمِنِ مِن کَثرَةِ الأکلِ وَ هِیَ مُورِثَةٌ لِشَیئَیْنِ: قَسْوَةِ القَلْبِ وَ هَیَجَانِ الشَّهْوَةِ» (2).

چیزی برای قلب مؤمن زیانبارتر از پرخوری نیست، پرخوری سبب دو چیز است: سنگدلی و تحریک شهوت.

در هر صورت انسان پرخور، بی مهر و محبّت نسبت به سلامت خود و به خاطر دچار شدنش به بیماری های فراوان مزاحم دیگران و سبب زحمت اطرافیان است.

آری؛ چون پرخوری، قساوت قلب می آورد پس جایی برای مهرورزی پرخور نسبت به خود و نسبت به دیگران نمی ماند.

خدا چنین دنیای را دشمن دارد زیرا چنین دنیایی از ابزار و وسائل ابلیس و ابلیسان برای هجوم به ارزش های معنوی و انسانی و زنجیری برای به اسارت کشیدن بندگان و وسیله ای برای قدرت گرفتن فرعونیان تاریخ و چاه خطرناکی در راه انسان و دریای ژرف و عمیقی برای غرق کردن ملت ها و اقوام است.

البته با چنین دنیایی چون خدا دشمن است باید دشمن بود و گر نه اتصال به چنین دنیایی، اخلاق و حالات انسان را تبدیل به اخلاق و حالات فرعونیان تاریخ می کند و قلب را از نظر قساوت و بی رحمی سخت تر از سنگ می کند و انسان را در وضعی قرار می دهد که هرگز نه به خود رحم کند و نه به دیگران، بلکه خود را سزاوار عذاب ابد نماید و دیگران را هم در این دنیا زیر چکمه های بی رحمی اش لگد مال نموده، به جان و مال و اهل و عیال آنان تجاوز نماید و بر پیروزی اش در فضای تجاوزش از شدت بی رحمی و سنگدلی بخندد.

دنیای با این کیفیت و دنیادار با آن وضعیت روحی آلوده، نزد خدا از هر چیزی پست تر و بی ارزش تر است.

حضرت امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:

« دَارُهَا هَانَتْ عَلیٰ رَبِّهَا فَخَلَطَ حَلَالَهَا بِحَرَامِهَا وَ خَیْرَهَا بِشَرِّهَا وَ حَیَاتَهَا بِمَوْتِهَا وَ حُلْوَهَا بِمُرِّهَا لَم یُصفِهَا اللّٰهُ تَعَالیٰ لِأَولِیَائِهِ وَ لَمْ یَضِنَّ بِهَا عَلیٰ أعدَائِهِ، خَیرُهَا زَهیدٌ وَ شَرُّهَا عَتیدٌ وَ جَمعُهَا یَنفَدُ وَ مُلکُهَا یُسلَبُ وَ عَامِرُهَا یَخْرَبُ فَمَا خَیرُ دَارٍ تُنقَضُ نَقْضَ البِنَاءِ. . .» (1).

ص:126

سرایی است که نزد پروردگارش بی مقدار است، حلالش را به حرامش، خیرش را به شرش و زندگی اش را به مرگش و شیرینش را به تلخش درآمیخته، خدای بزرگ آن را برای عاشقان خود و اولیائش خالص و گوارا نکرده و از پرداختن به دشمنانش دریغ ننموده، خوبی اش اندک و شرش حاضر و آماده، گرد آمده اش در معرض فنا و نابودی، دولتش در حال ربوده شدن و آبادش در معرض خراب شدن است، چه خیر است در سرایی که مانند خراب شدن ساختمان خراب می شود.

حضرت امام صادق علیه السلام می فرماید: پیامبر صلی الله علیه و آله بر بزغاله ای مرده بدون گوش که در مزبله ای انداخته بودند، گذشت، به یارانش فرمود: این بزغاله مرده از نظر مالی مساوی با چند درهم است؟ گفتند: اگر زنده بود مساوی یک درهم نبود، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

« وَ الَّذِی نَفسِی بِیَدِهِ لَلدُّنیَا أهوَنُ عَلَی اللّٰهِ مِنْ هَذَا الجَدْیِ عَلیٰ أهْلِهِ» (1).

سوگند به کسی که جانم در دست قدرت اوست، هرآینه دنیا نزد خدا از این بزغاله در نزد اهلش، پست تر و بی مقدارتر است.

و نیز آن حضرت فرمود:

« مَنْ عَرَضَتْ لَهُ دُنیَا وَ آخِرَةٌ فَاخْتَارَ الدُّنیَا عَلَی الآخِرَةِ لَقَی اللّٰهَ تعالی وَ لَیْسَتْ لَهُ حَسَنَةٌ یَتَّقِی بِهَا النَّارَ وَ مَنْ أخَذَ الآخِرَةَ وَ تَرَکَ الدُّنیَا لَقَی اللّٰهَ

ص:127

یَومَ القِیَامَةِ وَ هُوَ رَاضٍ عَنْهُ» (1).

کسی که دنیا و آخرت به او واگذار شود پس دنیا را بر آخرت انتخاب کند، خدا را در قیامت دیدار می کند در حالی که حسنه ای که وی را از آتش دوزخ حفظ کند برای او نیست و کسی که آخرت را اختیار کند و دنیا را رها نماید، خدا را در قیامت در حالی که از او راضی است ملاقات کند.

سوید بن غفله می گوید:

بر امیر المؤمنین علیه السلام پس از آن که در امر خلافت با او بیعت شده بود، وارد شدم در حالی که بر حصیر کوچکی نشسته بود و جز او کسی در خانه نبود، به او گفتم:

ای امیر مؤمنان! بیت المال در اختیار تو قرار دارد، در این خانه اثاثی که مورد نیاز باشد نمی بینم! حضرت فرمود: پسر غفله! خردمند برای خانه ای که از دست رفتنی است اثاث جدید و تازه و فراوان و بدون ضرورت فراهم نمی کند، برای ما خانۀ امنی است که بهترین کالای خود را که عبادت خدا و خدمت به خلق است به آنجا انتقال داده ایم و ما به همین زودی به سوی آن خانۀ امن حرکت خواهیم کرد! ! (2)

ص:128

اهل دنیایی که مورد کینه و دشمنی خداست و اولیائش به دستور او باید به آن کینه ورزند علائم و نشانه هایی دارند که حضرت حق در حدیث معراج برای پیامبرش بیان فرمود:

« أَهْلُ الدُّنیَا مَنْ کَثُرَ أکلُهُ وَ ضِحکُهُ وَ نَوْمُهُ وَ غَضَبُهُ، قَلِیلُ الرِّضَا لَا یَعْتَذِرُ إلیٰ مَنْ أَسَاءَ إلَیْهِ وَ لا یقبلُ عُذْرَ مَنِ اعتَذَرَ إلَیْهِ کَسْلانُ عِنْدَ الطَّاعَةِ شُجاعٌ عِنْدَ المَعصِیَةِ أمَلُهُ بَعِیدٌ وَ أَجَلُهُ قَرِیبٌ لَا یُحَاسِبُ نَفْسَهُ، قَلِیلُ المَنْفَعَةِ کَثیرُ الکَلَامِ، قَلیلُ الخَوْفِ کَثِیرُ الفَرَحِ عِنْدَ الطّعَامِ. . .» (1).

اهل دنیا کسی است که پر خور و پر خنده و پر خواب و پر خشم است، خشنودی اش از خدا و خلق بسیار اندک است، از کسی که به او بدی و ستم روا داشته، پوزش نمی خواهد و پوزش پوزش خواه را نمی پذیرد، هنگام طاعت و عبادت کسل و سست است و زمان گناه و معصیت شجاع و شیر دل، آرزویش دراز و مرگش نزدیک است، از خود حساب نمی کشد، سودش اندک است، سخنش بسیار است، بیمش از عذاب کم است، و خوشحالی توأم با غرورش نزد طعام بسیار.

در این روایاتی که نقل شد به ویژه فرازهایی که در حدیث معراجیّه است، دقت کنید، ببینید چنین دنیاداری و صاحب چنین اوصافی می تواند اهل مهروزری و محبّت و عشق به خود و دیگران باشد؟

کسی که دچار دنیای فریبنده و اسیر کالای آن است و جز حرص و آز و طمع و بخل و جمع کردن ثروت از هر راهی که بتواند، کاری ندارد، حالتی جز سنگدلی و قساوت قلب برای او می ماند؟ !

ص:129

حضرت امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:

« أقَرَبُ دَارٍ مِنْ سَخَطِ اللّٰهِ وَ أبْعَدُهَا مِنْ رِضْوَانِ اللّٰهِ فَغُضُّوا عَنْکُمْ عِبَادَ اللّٰهِ غُمُومَهَا وَ أشغَالَهَا لِمَا قَدْ أیقَنْتُم بِهِ مِنْ فِرَاقِهَا وَ تَصَرُّفِ حَالَاتِهَا» (1).

دنیا نزدیک ترین سرا به خشم خدا و دورترین خانه از خوشنودی حق است، پس ای بندگان خدا! از اندوه نسبت به آن و مشاغل آن به خاطر این که به جدایی اش از خود و تغییر حالاتش یقین دارید، چشم بپوشید.

و زمینه ای برای جلب رحمت و رأفت و عطوفت حضرت حق نسبت به خود است.

در حدیث معراجیه به بخشی از اوصاف اخیار به این صورت اشاره شده است:

چهره هایشان لاغر، حیا و شرمشان بسیار، نادانی شان فوق العاده اندک، سودشان سرشار، حیله و مکرشان کم، مردم از آنان در راحت و خودشان از خودشان به خاطر خدمت به دیگران در رنج، سخنشان سنجیده و حسابگر خویش اند، خود را برای عبادت و بندگی به تعب و مشقت می اندازند، چشمشان می خوابد و دلشان بیدار است، دیدگانشان اشک ریز و دل هایشان به یاد خداست، هنگامی که مردم را در گروه غافلان بنویسند، آنان را در گروه ذاکران ثبت می کنند، چیزی چشم به هم زدنی آنان را از خدا باز نمی دارد، دنبال پر خوری و پر حرفی و لباس فراوان نیستند، مردمان نزد آنان چون میت اند و خدا نزد آنان زنده و جاوید و پایدار است (1).

ص:131

راستی این خصلت ها حقایقی هستند که زمینه ظهور عشق و محبّت در قلب را فراهم می کنند.

اگر در صفحات گذشته به این حقیقت اشاره کردیم که دین و اصول و فروع و احکام و قوانین آن منبع و کانون شعله ور شدن محبّت و مهر و علاقه و عشق در قلب است و بلکه خود محبّت است، چیزی به گزاف نگفته و ننوشته ایم و همان را یادآوری می کنیم که کتاب های عمدۀ شیعه از حضرت امام صادق علیه السلام نقل کرده اند:

« هَلِ الدِّینُ إلّا الحُبُّ» (1).

آیا دین جز محبّت است؟

اگر مکلّف بداند تکالیفی که حضرت حق برای او قرار داده و از طریق خاصّان درگاهش او را به آن تکالیف آگاه ساخته، همه از باب مهر و محبت و مهرورزی به او بوده، امکان ندارد که دست رد بر سینۀ دنیایی از محبت و عشق بزند و خواستار سعادت ابدی با عمل به واجبات و ترک محرمات نباشد.

جلوۀ مهر و محبت حضرت رب العالمین در تکالیف و دستورات، گاه به وضوح برای انسان مشخص است و مؤمن آن را کاملاً لمس و مشاهده می کند و گاه به خاطر قلّت علم و یا ضعف عقل و یا هزاران نکتۀ باریک تر از مو، قدرت تشخیص این همه مهرورزی را ندارد که درک نکردن یا نرسیدن و یا. . . دلیل بر نبودن نیست، همان گونه که پیشینیان ما به بسیاری از نکات ظریف دینی و اخلاقی که پرده از حقایق آن به خاطر پیشرفت علم و عوض شدن شیوۀ تفکر و دلائل متعدد دیگر برداشته شده است نرسیدند و امروزه گوشه ای از آن حجاب از دنیای مهر و محبت قادر متعال برداشته شده است و مشاهده می شود که چه منافع کثیری در عمل به آن دستور خاص و یا ترک عملی دیگر وجود داشته است که نمونه های زیادی از آن در گفتارها و کتاب ها و مجلات و مقالات علمی به چشم می خورد.

روایات گهر بار ائمۀ اطهار علیهم السلام پیرامون احکام که از طریق روایات و احادیث آن ذوات مقدس و زحمات طاقت فرسای عالمان ربانی تبدیل به کتب اصیل و منابع غنی شیعه شده است، خود گواه بر این مطلب است که به گوشه ای از آنها نسبت به برخی از ابواب فقهی همچون حدود و قصاص اشاره می شود.

ص:133

به سوی آسمان بلند کرده، فرمودند:

« اللَّهُمَّ إنَّهُ قد ثَبَتَ عَلیها أربَع شَهاداتٍ و إنَّکَ قَدْ قُلْتَ لِنَبیِّکَ فِیمَا أخبَرتَهُ مِن دینِکَ: یا مُحمَّدُ مَن عَطَّلَ حدَّاً مِن حُدودِی فَقَد عَانَدَنی وَ طَلَب بِذَلکَ مُضَادَّتی» (1).

خدایا! به تحقیق بر او چهار شهادت ثابت شد و به تحقیق در آنچه که از دینت به پیامبر خبر دادی به او فرمودی: ای محمد! هر کس حدی از حدود من را تعطیل کند با من دشمنی کرده و از این طریق به دنبال مخالفت با من است.

شگفتا! که گناه کار نیز در حریم الهی دارای احترام است و مورد مهر و محبت واقع می شود.

لطایفی از مهر و محبت حضرت حق در در نکتۀ فوق نهفته است که به گوشه ای از آنها اشاره می شود:

خدا تجاوز کنند، آنان بی تردید ستمکارند.

و باز می فرماید:

« إنَّ اللّٰهَ غَضِبَ عَلی الزَّانِی فَجَعَلَ لَهُ جِلدَ مِائَةٍ، فَمَن غَضِبَ علیهِ فَزادَهُ فَأَنا إلیَ اللّٰهِ مِنْهُ بَرِیءٌ» (1).

خداوند بر زناکار غضب فرموده و صد تازیانه برای او قرار داده است پس کسی که بر او غضب کند و بر تازیانه بیفزاید من برای خدا از او بیزارم.

و یا در روایتی دیگر حضرت امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:

« لا حَدَّ علیٰ مَجنونٍ حَتّیٰ یُفِیقَ وَ لا عَلیٰ صَبِیٍّ حَتَّی یُدِرکَ وَ لا عَلَی النَّائِمِ حَتَّی یَسْتَیْقِظَ» (1).

دیوانه تا زمانی که عاقل شود و بچه تا زمانی که بالغ شود و به خواب رفته تا زمانی که بیدار شود، حدی ندارند.

دست بردارد، از اجرای حد، معاف است.

امامان اهل بیت علیهم السلام علاقه مند به افشای گناهان افراد و بردن آبروی او در ملأ عام نبوده اند و تمام همّ و غمّ آن ذوات مقدس درمان درد گناه کارِ بیمار بوده است.

حال اگر این بیمار خود واقف به درد شد و به دنبال درمان درد خویش برآمد و با داروی توبه وجود خود را از این بیماری پاک نمود، ثمره و نتیجۀ واقعی حاصل شده است و دیگر نیازی به اجرای حد نخواهد بود.

حضرت امیر المؤمنین علیه السلام در مورد زناکاری که چهار بار اقرار به زنا کرده بود به قنبر دستور حفظ او را داد، سپس غضبناک و ناراحت شد و فرمود:

« مَا أَقْبَحَ بِالَّرجُلِ مِنْکُمْ أَنْ یَأتِیَ بَعْضَ هَذهِ الفَواحِشِ فَیَفْضَحَ نَفْسَهُ عَلیٰ رُؤوسِ المَلَأِ، أَ فَلَا تَابَ فِی بَیْتِهِ، فَوَ اللّٰهِ لَتَوبَتُةُ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللّٰهِ أَفْضَلُ مِنْ إقَامَتِی عَلَیْهِ الحَدَّ» (1).

چه بسیار زشت است فردی از شما بعضی از کارهای ناپسند را انجام دهد و در ملأ عام خود را رسوا کند چه می شد که در خانۀ خویش توبه کند؟ به خدا قسم توبه اش بین خود و خدا از جاری کردن حد به دست من بهتر است.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

شخصی نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمد و اقرار به زنا کرد. . . تا این که پیامبر

ص:139

فرمود: اگر [ گناه خود را ] می پوشاند و توبه می نمود برای او بهتر بود (1).

حتی در بعضی از روایات دیده می شود که با وجود اقرار ابتدایی گناه کار به گناه، امام علیه السلام اصرار بر ادامه ندادن مطلب و توجه دادن گناه کار به توبه دارند تا گناه کار، خود به حقیقت عمل زشت خود آگاه شود و به درگاه الهی توبه نماید.

در روایتی آمده است:

مردی نزد حضرت امیر المؤمنین علیه السلام آمد و گفت: یا امیر المؤمنین! من زنا کرده ام پاکم کن. امام علیه السلام روی از او برگردانید و به او فرمود: بنشین، و بعد فرمود: آیا هنگامی که یکی از شما مرتکب زنا می شود نمی تواند گناهش را بپوشاند همان گونه که خدا بر او پوشانده است؟ آن مرد [ گناه کار ] از جای بلند شد و گفت: یا امیر المؤمنین! من زنا کرده ام پاکم کن. امام فرمود: چه چیز تو را به آنچه می گویی دعوت کرده است؟ گفت: درخواست پاکی، امام فرمود: چه پاکی بهتر از توبه است؛ و بعد روی به اصحاب نمود و شروع به صحبت فرمود. پس آن مرد [ گناه کار ] از جای بلند شد و گفت: یا امیر المؤمنین! من زنا کرده ام پاکم کن. امام فرمود: آیا چیزی از واجبات حقوق الهی در نماز و زکاتت را می دانی؟ گفت: بله پس از او سؤال فرمود و خوب جواب داد و امام به او فرمود: آیا در تو مرضی یا دردی در سر یا بدنت وجود دارد؟ گفت: نه، امام فرمود: برو تا همان طور که در آشکارا از تو سؤال کردم در پنهان از تو سؤال

ص:140

کنم و اگر نزد ما نیامدی به دنبال تو نخواهیم آمد (1). . .

4 - کراهت دیدن کسی که حد بر او جاری می شود

در اجرای بعضی از حدود الهی اجتماع مردم برای دیدن اجرای حد کراهت دارد، خدای متعال حتی در این جایگاه نیز محبت خود را مبذول داشته که بعد از ثابت شدن گناه - که ثبوت آن با شرایط فقهی بسیار مشکل می باشد - در دید مردم تا آنجا که ممکن است اجرا نشود، پاک شدن او بین او و خدا باشد.

« أُتِیَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِی علیه السلام وَ هُوَ بِالْبَصْرَةِ بِرَجُلٍ یُقَامُ عَلَیْهِ الْحَدُّ قَالَ فَلَمَّا قَرُبُوا وَ نَظَرَ فِی وُجُوهِهِمْ قَالَ فَأَقْبَلَ جَمَاعَةٌ مِنَ النَّاسِ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِی علیه السلام یَا قَنْبَرُ انْظُرْ مَا هَذِهِ الْجَمَاعَةُ قَالَ رَجُلٌ یُقَامُ عَلَیْهِ الْحَدُّ قَالَ فَلَمَّا قَرُبُوا وَ نَظَرَ فِی وُجُوهِهِمْ قَالَ لَا مَرْحَباً بِوُجُوهٍ لَا تُرَی إِلَّا فِی کُلِّ سُوءٍ هَؤُلَاءِ فُضُولُ الرِّجَالِ أَمِطْهُمْ عَنِّی یَا قَنْبَرُ» (2).

وقتی امیر مؤمنان علیه السلام در بصره بود، مردی را نزد وی می برند که باید حد

ص:141

بر او اجرا می شد؛ امیر مؤمنان علیه السلام به قنبر فرمود: پی گیری کن که این جماعت در پی چیست؟ قنبر گفت: مردی است که مستحق حد است راوی می گوید: وقتی نزدیک شدند و در چهره هایشان نگاه کرد، فرمود: نفرین بر کسانی باد که دیده نمی شوند مگر به هنگام بدی، اینان هرزه مرد هستند، قنبر! آنان را از پیش چشم من دور کن!

جاری سازد (1)به این معنی که طهارت و پاکی که با اجرای حدود الهی به وجود خواهد آمد، باید توسط انسانی پاک و مؤمن صورت گیرد و افرادی که خود حدی به گردن دارند و گناهی مرتکب شده اند که باید حدی بر آنان واقع شود نمی توانند اجرای حد نمایند.

را کشتند، وقتی خبر به رسول با کرامت اسلام صلی الله علیه و آله رسید حضرت آنان را از این عمل نهی فرموده، دیه او را از بیت المال مسلمین پرداخت کردند (1).

اجرای حدود الهی است.

روایتی بسیار شگفت از حضرت امام صادق علیه السلام به این مضمون آمده است:

حضرت امیر المؤمنین علیه السلام در جمع اصحاب خود بودند که مردی آمد و عرض کرد: یا امیر المؤمنین! من با پسری مرتکب گناه شده ام مرا پاک ساز. حضرت فرمودند:

ای مرد به خانه ات برگرد، شاید چیزی بر تو گذشته که تو را تحریک کرده است.

روز بعد آن مرد خدمت امیر المؤمنین علیه السلام رسید و گفته خود در روز قبل را تکرار کرد و حضرت همان جواب را دادند.

این عمل تا چهار بار صورت گرفت، هنگامی که مرد چهار مرتبه بر گناه خود اقرار نمود حضرت فرمودند: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مورد شخصی مانند تو به سه شیوه حکم فرمود هر کدام را که می خواهی انتخاب نما. عرض کرد: آن سه شیوه کدام است؟ فرمود: این که گردنت با شمشیر زده شود یا با دست و پای بسته از کوهی به پایین پرتاب شوی و یا در آتش بسوزی. گناه کار عرض کرد: یا امیر المؤمنین کدام یک بر من سخت تر است؟ حضرت فرمودند: سوزاندن در آتش. عرض کرد: یا امیر المؤمنین! من سوزاندن در آتش را انتخاب کردم. پس فرمود:

خود را برای آن آماده کن، گفت: آری [ آماده می کنم ].

پس ایستاد و دو رکعت نماز خواند و بعد از نماز چنین دعا کرد که:

« اللَّهُمَّ إِنِّی قَدْ أَتَیْتُ مِنَ الذَّنْبِ مَا قَدْ عَلِمْتَهُ وَ إِنِّی تَخَوَّفْتُ مِنْ ذَلِکَ فَأَتَیْتُ إِلَی وَصِیِّ رَسُولِکَ وَ ابْنِ عَمِّ نَبِیِّکَ فَسَأَلْتُهُ أَنْ یُطَهِّرَنِی فَخَیَّرَنِی ثَلَاثَةَ أَصْنَافٍ

ص:145

مِنَ الْعَذَابِ اللَّهُمَّ فَإِنِّی اخْتَرْتُ أَشَدَّهُنَّ اللَّهُمَّ فَإِنِّی أَسْأَلُکَ أَنْ تَجْعَلَ ذَلِکَ کَفَّارَةً لِذُنُوبِی وَ أَنْ لَا تُحْرِقَنِی بِنَارِکَ فِی آخِرَتِی» .

خدایا! من از گناهی که می دانم به سوی تو آمدم و من از آن گناه ترسیدم پس به سوی جانشین فرستاده ات و پسر عموی پیامبرت آمدم و از او خواستم که مرا پاک کند پس مرا در سه شیوه از عذاب مختار ساخت. خدایا! من سخت ترین آنها را انتخاب نمودم. خدایا! من از تو می خواهم که این عذاب را کفّاره گناهان من قرار دهی و در آخرت مرا به آتش نسوزانی.

سپس در حالی که گریه می کرد، بلند شد و داخل گودالی که حضرت امیر المؤمنین علیه السلام برای او کنده بود شد در حالی که می دید آتش در اطراف او زبانه می کشد.

حضرت امیر المؤمنین با دیدن این صحنه، گریه کردند و همۀ اصحاب نیز گریه کردند و حضرت به او فرمودند:

« قُمْ یَا هَذَا فَقَدْ أَبْکَیْتَ مَلَائِکَةَ السَّمَاءِ وَ مَلَائِکَةَ الْأَرْضِ فَإِنَّ اللّٰهَ قَدْ تَابَ عَلَیْکَ فَقُمْ وَ لا تُعَاوِدَنَّ شَیْئاً مِمَّا فَعَلْتَ» .

مرد برخیز که ملائکۀ آسمان و زمین گریه کردند پس خداوند توبۀ تو را پذیرفت پس بلند شو و گناهی را که مرتکب شدی تکرار نکن (1).

می شود و به واسطۀ آن می میرد دیگر نیازی به غسل ندارد همان گونه که در روایتی به این مطلب اشاره شده است که بعد از این که طبق شرایطی حضرت امیر المؤمنین علیه السلام گناه کاری را رجم نمودند، حضرت امر فرمود که او را از حفره خارج کنند و بر او نماز خواندند و او را دفن نمودند. پس به حضرت گفته شد: یا امیر المؤمنین! آیا او را غسل نمی دهید؟ حضرت فرمودند:

« قَد اغتَسَلَ بِمَا هُوَ طَاهِرٌ إلیٰ یَوْمِ القِیَامَةِ لَقَدْ صَبَرَ عَلیٰ أمرٍ عَظیمٍ» (1).

به تحقیق به چیزی غسل نمود که تا روز قیامت پاک است به تحقیق بر مطلب سنگین و دشواری صبر نمود.

این چه مهر و محبت شگفت آوری است که حضرت حق بر گناه کاری که به واسطۀ اجرای حد الهی سختیهای بسیار دشواری را تحمل نموده است، بر او می نماید که حتی نیاز به غسل نیز نخواهد داشت و همان اجرای حد، غسل او و پاک کننده او از خبائث و زشتیها و آلودگی هاست.

آری؛ چهرۀ واقعی دین مبین اسلام و تعالیم انسان ساز فرهنگ ناب ائمۀ هدی علیهم السلام دریایی از عطوفت و مهربانی و مهر و محبت است.

آنچه به آن اشاره شد بیان رحمت و لطف حضرت ارحم الراحمین حتی در مهمترین و حیاتی ترین احکام الهی است. ناگفته پیداست که جایگاه احکام خاص حدود و قصاص و تعزیرات اسلامی برای عصیان گران و آلودگان به انواع معاصی جایگاه ویژه ای است که اجرای

ص:147

این به منزلۀ جریان خون در رگهای بدن انسان است که حیات و زندگانی آدمی وابسته به آن است لذا در قرآن کریم در رابطه با قصاص می فرماید:

[ وَ لَکُمْ فِی الْقِصَاصِ حَیَاةٌ. . . ] (1).

ای صاحبان خرد! برای شما در قصاص مایۀ زندگی است. . .

مسلماً اگر اجرای حدود الهی و یا قصاص گناه کار در میان نباشد، مشکلاتی در جوامع بشری به وجود خواهد آمد که قابل شمارش نیست.

توجه به این نکته حائز اهمیت ویژه ای است که بیان این نکات خاص در مورد رحمت و عطوفت حق جلّ و علا نمی تواند دلیلی بر ارتکاب عمدی معاصی با امید به مهر و محبت حضرتش باشد که مسلماً با ثبوت حد و قصاص اجرای آن بر حاکم شرع واجب خواهد بود که اگر اجرای حدود الهی و یا قصاص گناه کار در میان نباشد مشکلاتی در جوامع بشری به وجود خواهد آمد که قابل شمارش نیست که نمونه بارز و آشکار آن در جوامع منحط غربی به وضوح نمایان است که چگونه غرق در انواع و اقسام معاصی حیوانی و شهوات نفسانی شده اند که حتی از آشکار ساختن آن گناهان در ملأ عام به شیوه های مختلف ترسی ندارند.

و شهادت حضرت مجتبی و حضرت امام رضا علیهما السلام در کشور انگلستان در شهر لندن و در مرکزی اسلامی منبر می رفتم، ساعتی پس از سخنرانی من، جلسۀ دیگری از شیعیان عرب زبان در همان مکان تشکیل می شد، و گوینده ای عرب فصیح زبان، با سواد، دانشمند ولی مکلّا برای آنان سخنرانی می کرد و در پایان سخنرانی اش همچون یک روحانی متخصّص و هنرمند برای گریاندن اهل مجلس ذکر مصیب می کرد، من یک جلسه به احترام برادران عرب زبان در سخنرانی او شرکت کردم و برای شناخت او از نام و شغل و محل زندگی اش پرسیدم، گفتند: از اهل مصر و دارای دکترای حقوق است و نزدیک به سی سال در دادگاه های مدنی مصر با مدیریت قوی و پست های حساس همچون دادستانی، مشغول فعالیت بوده و از نظر مذهبی متدیّن به مذهب اهل سنت بوده است.

خودش می گوید: آن روزها که در دادگاه مشغول کار بودم و مذهب اهل سنت داشتم، جوانی مسیحی همراه همسرش به دادگاه آمد و تقاضای طلاق کرد، طلاق در مکتب مسیحیان مصر فقط به شرطی واقع می شود که ثابت شود زن با مردی بیگانه رابطۀ نامشروع داشته است و به همین جهت گاه مردان مسیحی تقاضای جدایی از همسر می کنند.

من در یک جلسه با مرد صحبت کردم که شاید از طلاق همسرش چشم پوشی کند ولی حاضر نشد. در جلسه ای جداگانه با زن صحبت کردم که شاید از طلاق همسرش چشم پوشی کند ولی حاضر نشد. در جلسه ای جداگانه با زن صحبت کردم او را پاکدامن یافتم و برایم نهایتاً

ص:149

ثابت شد که زن بی گناه است و مرد برای این که از او جدا شود و دنبال عیاشی خود برود، متوسل به تهمت شده است. مرد را خواستم و باز او را نصیحت کردم اما او هم چنان بر تهمتی که به آن زن می زد اصرار می ورزید. بسیار ناراحت شدم، به او گفتم: عجب آیین مزخرفی دارید که باید برای به هم زدن کانون گرم خانواده گر چه با قلدری و زور، می خواهی کاری که از سوی همسرت واقع نشده، بر عهده اش ثابت کنی و با لکه دار کردن دامنش به دروغ و تهمت در شرایطی قرار دهی که بتوانی او را طلاق دهی و بنای خانواده را تخریب نمایی و سپس دنبال شهوات و خوش گذارنی خود بروی!

این چه قانونی است که رنگ دینی هم دارد و نتیجه اش ستم و ظلم بر یک بی گناه است، باز اگر به حقیقت ثابت می شد که زن رابطۀ نامشروع با بیگانه داشته، محلی برای پذیرش به عنوان قانون دینی داشت.

جوان مسیحی گفت: مزخرف تر از آیین ما مسیحیان، آیین شما مسلمانان است زیرا شما هر زمان بخواهید و میل داشته باشید می توانید بدون هیچ شرطی از همسرتان جدا شوید و با یک بار گفتن: « أنْتِ طَالِقٌ ثَلَاثٌ» او را طلاق دهید و زنی را بی علت بیوه نمایید و بنای خانواده را تخریب کنید و آرزوهای آرزومندی را از ریشه بسوزانید و مادری مهربان را از فرزندانش جدا کنید و بلکه به شیوع فساد و رواج گناه در جامعه به وسیلۀ زنان مطلقه ای که از ایمان قوی برخوردار نیستند بیفزایید، مرحبا به آیین مسیحیت که برای طلاق چنین شرطی را گذاشته که گاهی قابل اثبات نیست مانند ادعای من نسبت به همسرم و گاهی بیش از چند ماه طول می کشد تا مسأله از روی صدق و راستی به اثبات برسد

ص:150

و نهایتاً طلاق میسر شود!

من از گفتار آن جوان مسیحی یکه خوردم و از پاسخش عاجز ماندم و دیدم پیوند زناشویی میان ما مردان و زنان سنی مسلک چنان است که بدون هیچ شرطی و بدون هیچ ملاحظه ای فقط با گفتن یک جمله از هم می گسلد و خرمن زندگی را می سوزاند و زن بی گناه را به محرومیت از بسیاری از امور مجبور می کند!

آن روز به خانه آمدم و به جستجوی شرایط طلاق در سایر مذاهب اسلامی برخاستم، وقتی مسائل طلاق را در فقه شیعه و مکتب اهل بیت علیهم السلام دیدم، بهت زده شدم و ملاحظه کردم که در مکتب اهل بیت علیهم السلام طلاق بر سه نوع است: رجعی، خلع، مبارات و هر یک دارای شرایطی است که مرد و زن به آسانی نمی توانند پیوند زناشویی را بگسلند و خانۀ ازدواج را خراب کنند، علاوه بر آن پس از توافق مرد و زن به طلاق، زن باید از ایام قاعده پاک باشد و دو عادل صیغۀ طلاق را بشنوند تا طلاق واقع شود و اگر رجعی باشد قبل از پایان سه ماه بدون عقد جدید چنانچه زن و مرد پشیمان از طلاق شوند، می توانند به آسانی به یکدیگر برگردند و زندگی مشترک خود را از سرگرفته، تداوم دهند.

استواری و استحکام فقه اهل بیت علیهم السلام نظرم را جلب کرد و نظرم از فقه اهل سنت برگشت، نهایتاً در وجودم تغییر حال پیدا شد، احساس کردم به مکتب اهل بیت علیهم السلام کشش عجیبی در دلم پیدا شده، نسبت به آن بزرگواران محبتی خاص پیدا کرده ام و نجات از مشکلات و بن بست ها را در آیین آنان دیدم و سعادت دنیا و آخرت را در پیروی از آنان یافتم و به این نتیجه رسیدم که فقه اهل بیت علیهم السلام همچون قرآن نسبت به مردم در

ص:151

همۀ شرایط، کانون مهر و محبّت و عشق و رحمت است و بنای مکتب اهل بیت علیهم السلام بر اصلاح شؤون و حال مردم و حفظ کرامت انسانی است پس از آن بود که شیعه شدم و به مکتب اهل بیت علیهم السلام گرویدم، مدت ها گذشت تا شیعه شدنم بر ملا شد، عذرم را از ادارۀ مربوطه خواستند، شیعیان به خاطر دانش و علمم از من برای سخنرانی در جلساتشان دعوت کردند، به تدریج از خدمتگزاران آستان مقدس حضرت سیدالشهداء علیه السلام شدم، از لطف اهل بیت علیهم السلام به ویژه حضرت امام حسین علیه السلام زندگی ام بهتر از زمانی که حقوق اداری می گرفتم، اداره می شود.

در هر صورت راه مهرورزی به خود و محبّت به دیگران این است که انسان از ایمان واقعی به خدا و قیامت و اخلاق حسنه و عمل صالح برخوردار شود و بدون ایمان و اخلاق و عمل یقیناً انسان نسبت به خود بی رحم و بی محبّت می شود تا جایی که دنیا و آخرتش را به تباهی می کشد و زمینۀ دچار شدن به عذاب ابد را برای خود فراهم می نماید و نسبت به دیگران هم بی رحم تر می شود و مردم را زیر شلاق و تازیانۀ ستم و ظلم و تجاوز خود دچار رنج و مشقت می نماید.

و به سخنی دیگر این که، خود نماز برای نمازگزار با معرفت، گفتگوی عاشق با معشوق و حبیب با محبوب است و به همین خاطر پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله از نماز تعبیر به نور دیده کرده است:

« جَعَلَ اللّٰهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ قُرَّةَ عَینی فِی الصَّلَاةِ وَ حَبَّبَ إلَیَّ الصَّلَاةَ کَمَا حَبَّبَ إلَی الجَائِعِ الطَّعَامَ وَ إلَی الظَّمْآنِ المَاءَ و إنَّ الجَائِعَ إذَا أَکَلَ شَبِعَ وَ إنَّ الظَّمآنَ إذا شَرِبَ رَوَی وَ أَنَا لَا أَشْبَعُ مِنَ الصَّلَاةِ» (1).

خداوند نور چشم مرا در نماز قرار داده است و نماز را محبوب من کرد، همان گونه که طعام را برای گرسنه و آب را برای تشنه محبوب قرار داده است. و اما گرسنه هنگامی که طعامی بخورد سیر می شود و تشنه هنگامی که آب بنوشد سیراب می شود ولی من از نماز سیر نمی شوم.

[ وَ مٰا تِلْکَ بِیَمِینِکَ یٰا مُوسیٰ ] (1).

و ای موسی! این [ قطعه چوب ] در دست راستت چیست؟

و موسی با این که از علم حق به همۀ اشیا و اهداف آن ها آگاه بود، به جای این که با یک کلمه پاسخ دهد که این عصای من است پاسخ طولانی داده، گفت:

[ قٰالَ هِیَ عَصٰایَ أَتَوَکَّؤُا عَلَیْهٰا وَ أَهُشُّ بِهٰا عَلیٰ غَنَمِی وَ لِیَ فِیهٰا مَآرِبُ أُخْریٰ ] (2).

گفت: این عصای من است، بر آن تکیه می زنم، و با آن برگ درختان را برای گوسفندانم فرو می ریزم و مرا در آن نیازهای دیگری هم هست

با این که حقیقت مطلب پیش از پاسخ و پرسش روشن بود ولی چون پای محبّت و عشق و رابطۀ عاشق و معشوق در میان بود، پرسش و پاسخ به گونه ای که قرآن نقل می کند رخ نشان داد.

اصولاً گفتگو همواره میان عاشق و معشوق طولانی است و از گفتگوی طولانی نه معشوق خسته می شود و نه عاشق به ملامت می نشیند. به ره دوست عاشقانه رویم

ص:154

با تو ای پادشاه ملک وجود

اللّٰه اکبر! خدا - این معشوق والای ازلی و ابدی که همه چیز در برابر عظمتش کوچک است - برتر و والاتر از این است که به دایرۀ وصف درآید.

در سورۀ حمد می خوانیم:

به نام خدا که رحمتش بی اندازه است و مهربانی اش همیشگی.

همۀ ستایش ها، ویژۀ خداست که مالک و مربّی جهانیان است. * رحمتش بی اندازه و مهربانی اش همیشگی است. * صاحب و دارای روز پاداش است. * [ پروردگارا! ] فقط تو را می پرستیم و تنها از تو یاری می خواهیم. * ما را به راهِ راست هدایت کن. * راه کسانی [ چون پیامبران، صدّیقان، شهیدان و صالحان ] که به آنان نعمتِ [ ایمان، عمل شایسته و اخلاق حسنه] عطا کردی، هم آنان که نه مورد خشم تواند و نه گمراه اند (1).

این معانی و مفاهیم گوشه ای از سورۀ مبارکۀ حمد است که وقتی از جانب معشوق به عنوان عبادت و بندگی پذیرفته شود و آن گاه در وجود عاشق عینیت یابد و عملاً رخ نشان دهد، عاشق متخلق به اخلاق اللّٰه می شود و وجودش تبدیل به دریایی بی کران از معنویت و کرامت و عشق و محبّت می گردد و دنیا و آخرتش آباد و سزاوار سکونت دائم و همیشگی در بهشت عنبر سرشت می شود.

پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله در روایتی به گوشه ای از آثار سورۀ حمد که

ص:156

بخشی از نماز را تشکیل می دهد اشاره می کند، آن حضرت به جابر بن عبد اللّٰه انصاری می فرماید:

آیا برترین سوره ای را که خدا در کتابش نازل فرموده به تو تعلیم ندهم؟ جابر گفت: پدر و مادرم فدایت، آن سوره را به من بیاموز، پس پیامبر صلی الله علیه و آله ام الکتاب را که سورۀ حمد است به او آموخت، سپس فرمود: جابر! آیا تو را از حقیقتی از حقایق این سوره آگاه کنم؟ جابر گفت: پدر و مادرم فدایت، آری؛ آگاه کن، حضرت فرمود: این سوره درمان هر دردی است جز مرگ! (1).

اسلام صلی الله علیه و آله در راه هجرتش از مکه به مدینه هنگامی که وارد منطقۀ قُبا که قریه ای نزدیک مدینه بود شدند، قطعه زمینی را برای ساختن مسجد به هدف عبادت و بندگی خدا در آن فضای نورانی برای آشنایی و نزدیک شدن مسلمانان به یکدیگر و اهتمام به امورشان انتخاب کردند و شخصاً به بنای مسجد و کار بنایی و بناسازی آن اقدام نمودند و مردم مسلمان منطقه را به عبادت دسته جمعی و رسیدگی به امور یکدیگر در آن فضای معنوی تشویق و ترغیب کردند.

هنگامی که آن حضرت با کاروان مهاجران از مکه به مدینه آمدند بی درنگ به ساختن مسجد النبی پرداختند و آنجا را علاوه بر مرکزیت دادن برای نماز جماعت و عبادت و دعای دسته جمعی، به عنوان کانون و آشیانه ای برای آشنا شدن مسلمانان با یکدیگر و حل مشکلاتشان و درمان دردهایشان و مشورت در امورشان و پرداختن به مسائل اجتماعی و اخلاقی شان قرار دادند و خود به همۀ این امور پرداختند و تا پایان عمر بر این حقایق پافشاری ورزیدند.

کَلِمَةً تَدُلُّهُ عَلیٰ هُدیً أوْ یَترُکُ ذَنْباً خَشْیَةً أوْ حَیَاءً» (1).

کسی که به مسجد رفت و آمد دارد به یکی از هشت حقیقت می رسد: یافتن برادر دینی در راه خدا که از او سود معنوی و بهرۀ الهی نصیبش می شود، یا دانشی جدید و تازه، یا آیه ای استوار و محکم، یا مهر و رحمتی قابل انتظار، یا سخنی که او را از گمراهی و ضلالت برگرداند، یا شنیدن حقیقتی که او را به سوی راه خدا راهنمایی نماید، یا گناهی را از ترس خدا یا شرم از او ترک کند.

قطع رابطه با مسجد در حقیقت به معنای قطع رابطه با این هشت منفعت و قطع رابطه با مؤمنان و کناره گیری از یک سلسله واقعیات مفید و محروم ماندن از آشنایی با دوستان خدا و کمک به آنان و دور ماندن از پاداش های عظیم حضرت حق است.

لَهُ حَتیٰ یُبْعَثَ» (1).

کسی که برای اتصال به جماعت مؤمنان و انجام عبادت دسته جمعی به سوی مسجد حرکت کند، برای هر قدمش هفتاد هزار حسنه و هفتاد هزار درجه و مرتبه است و چنانچه این برنامه تا پایان عمرش ادامه یابد، خدا هفتاد هزار فرشته بر او می گمارد که وی را در برزخش زیارت کنند و با او در تنهایی اش انس بگیرند و تا زمان محشور شدنش در قیامت برای او استغفار نمایند.

سوگند! یک نماز آنان را نمی پذیرم و عدالتی را از آنان در میان مردم آشکار نمی کنم و به مهر و رحمتم نمی رسند و در بهشتم مجاور من نمی شوند.

پس کدامین شهر ز آن ها خوش ترست

هر کجا که یوسفی باشد چو ماه جنّت است ار چه که باشد قعر چاه (1)

ص:162

ص:164

دقت عقلی است تا از طریق این گونه نگاه، حقیقت یا حقایقی برای انسان کشف شود و به دنیا یا دنیاهای دیگر غیر از آنچه به ظاهر و با چشم عادی می بیند راه یابد.

انسان اگر با دقت عقلی و با کمک فکر و اندیشه و با دستیاری عمق نظر به پهن دشت هستی و موجوداتی که در آن قرار دارند بنگرد، جز مهر و رحمت خداوندی چیزی حس نمی کند و جهان و آنچه در آن است جز جلوۀ محبّت و عشق و این که هر چیزی به جای خود نیکوست نمی بیند.

اگر به تک تک موجودات مادی و عالم طبیعت و به حقایق معنوی دقت نماید، می بیند که غیر عشق و محبت خدا به انسان، چیزی نیست.

او که مهر و محبّت بی نهایت است، به یقین آثاری که از فعل او صادر شده عین مهر و محبّت است چه این که این آثار مانند قرآن و نبوت و امامت معنوی باشد و چه این که این آثار مانند زمین و آسمان و ابر و باد و گیاه و نبات مادی باشد.

پس انسان با همۀ وجودش از همه طرف از سوی حضرت حق پیچیده به مهر و محبّت است و انصاف نیست که چون ماهی دریا غرق در دریای مهر و محبّت باشد ولی به خود و به دیگران مهر و محبّت نداشته باشد.

براساس قاعدۀ عقلی و عرفی، سزای نیکی، نیکی است و بر پایۀ قانون وجوب شکر و سپاس، باید پاسخ محبّت را با محبّت داد.

انسانی که از بندگی و عبادت خدا فراری است و از خدمت به دیگران گریزان است، بی تفاوتی یا ستم و تجاوز به دیگران و ارتکاب گناه

ص:166

و معصیت و خوردن نمک و شکستن نمکدان جزء امور عادی و معمولی روزمرۀ اوست، در حقیقت پاسخ همۀ محبّت های حق و مهر خدایی را با کینه و دشمنی داده و در این زمینه کاری کرده که هیچ حیوانی و درنده ای نکرده و نمی کند.

روزگاری حکومت آلمان برای چند سال محدود به دست مردی نامهربان و بی مهر و محبّت و متکبر و خودخواه به نام هیتلر افتاد، او می خواست مرکب هوا و هوسش را به همۀ سرزمین براند و آنچه می خواهد انجام دهد و هر چه را میل و خواسته اش اقتضا دارد به دست آورد ولی دولت ها و ملت ها برای دفاع از خود در برابر غرور و تکبر و خشم و کینه و بی رحمی اش ایستادند تا او را از صفحۀ روزگار محو کردند ولی به آمار زیر که پس از جنگ جهانی به وسیلۀ محققان ارائه شده بنگرید که یک انسان بی مهر و محبّت برای چند روز حکومت با جهانیان چه کرد:

در جنگ دوم جهانی 35 میلیون نفر کشته شد و 20 میلیون نفر از داشتن پا یا دست یا چشم محروم شدند، در این جنگ 130 هزار دبیرستان و دبستان و 6 هزار دانشگاه و 8 هزار لابراتوار منهدم و ویران شد، 300 میلیون جلد کتاب در آتش سوخت، یک هزار میلیارد چلیک نفت مصرف شد و 17 میلیون لیتر خون خالص به زمین ریخت، نیم میلیون هواپیما آتش گرفت و سقوط کرد و یک میلیون اتومبیل بزرگ و 300 هزار اتومبیل کوچک از میان رفت.

با خسارت کلی و جزئی در حدود دو هزار شهر پر جمعیت و بیست هزار روستا ویران شد، از همه حساس تر 390 هزار میلیارد گلوله در هوا

ص:167

منفجر گشت، برابر حجم کرۀ زمین دود از سوختن شهرها و کشتی ها و هواپیماها به آسمان بالا رفت، 600 هزار میلیارد دلار اثاث قیمتی خانه ها و موزه ها نابود شد و 50 هزار کیلومتر از راه آهن جهان کسر شد، از ضایعۀ سقط جنین تنها 12 میلیون نفر به خانوادۀ بشر آسیب رسید، 10 میلیون مرد بی زن و 17 میلیون زن شوهر خود را از دست داد (1)! !

این تنها پدر و مادر نیستند که در خدمت انسانند، عوامل دیگری که همه از آثار مهر خدایی است و شبانه روز در خدمت انسانند، برای کسی قابل شمردن نیست.

[ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اَللّٰهِ لاٰ تُحْصُوهٰا إِنَّ اَللّٰهَ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ ] (1).

و اگر نعمت های خدا را شماره کنید، هرگز نمی توانید آن ها را به شمار آورید؛ یقیناً خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.

ابر، باد، باران، هوا، سرما، گرما، فصول چهارگانه، قابلیت زمین برای کشت، حشرات، پرندگان، چرندگان، گردش وضعی و انتقالی کرۀ خاکی، نباتات، انواع گل ها، باغستان ها، اشجار، اقیانوس ها، دریاها، چشمه ها، کوه ها، معدن ها، و. . . همه و همه گوشه ای از مهر حضرت دوست به انسان است تا نانی به کف آرد و به غفلت نخورد.

[ فَانْظُرْ إِلیٰ آثٰارِ رَحْمَتِ اَللّٰهِ. . . ] (2).

پس با تأمل به آثار رحمت خدا بنگر. . .

شما از میان همۀ حیواناتی که در خدمت انسانند فقط با دقت عقلی به گوسپند و منافع آن، به گاو و سودهای آن، به زنبور عسل و فرآورده های آن بنگرید و مطالعه کنید تا بیابید که حضرت حق در حق شما چه مهر بی پایان و محبّت بی اندازه ای را به کار گرفته است تا شما هم از حضرت او درس گرفته، نسبت به خود برای سعادت دنیا و آخرتتان و نسبت به

ص:169

دیگران مهر و محبّت به کار گیرید و از دشمنی با خود و دشمنی با دیگران بپرهیزید.

کسی که اهل دروغ و کبر است و نسبت به خلق خدا کینه و دشمنی نابجا و ناحق دارد، به فرموده پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله منفورترین مخلوق نزد خداست؛

« أبْغَضُ خَلِیقَةِ اللّٰهِ إلَی اللّٰهِ یَوْمَ القِیَامَةِ الکَذّابُونَ وَ المُسْتَکْبِرُونَ وَ الَّذینَ یُکثِرُونَ البَغْضَاءَ لإخْوَانِهِمْ فِی صُدُورِهِم. . .» (1).

منفورترین خلق خدا نزد خدا در قیامت: دروغگویان و متکبران و کسانی هستند که در درون خود نسبت به برادران ایمانی خویش کینه و نفرت می افزایند.

بنا نیست که نوشته های خود را به مسائل پیچیدۀ علمی بیاراییم زیرا در پی آن هستیم که بر محور قرآن و اهل بیت علیهم السلام کتاب هایی بنویسیم که تودۀ مردم حتی کم سوادترین آنان بتواند در جهت تربیت و رشد و خیر دنیا و آخرت از آن بهره مند شود ولی گاهی برای توجه به عظمت مطلبی که محور نوشته و گفتار می باشد ناچاریم به زوایایی از مسائل علمی اشاره بریم و در این فصل از نوشتار که مطلب بر محور آثار و رحمت خدا دور می زند، گوشه ای از فعل و انفعالات عناصر و مواد که مستقیم و غیر مستقیم در حیات انسان دخالت دارد و نمایشگر مهر خدایی به این موجود شریف و پر ارزش است را یادآوری کنیم.

علمای شیمی، فیزیک و زیست شناسی پس از سال ها تحقیق

ص:170

و آزمایش به نتایجی رسیدند از این گونه:

1 - در جهان هستی با تغییرات مداوم و حساب شده، ترکیبات شیمیایی کهنه و از کار افتاده که در حقیقت عناصر مرده ای بیش نیستند، به کمک عوامل گوناگونی که در پشت پرده عمل می کنند، دائماً به مواد و ترکیبات تازه تبدیل شده، در اختیار موجودات زنده - از جمله انسان - قرار می گیرند، مانند اکسیژنی که در روز از تنفس برگ درختان و یا تأثیر نور و جریان هوا و تغییرات بار الکتریکی هوایی که ضمن جریان خود با عوامل مختلف در تماس است و هم چنین تشعشعات کیهانی بوجود می آید.

به طور دائم کلیۀ عوامل موجود در طبیعت از یک تحریک ملایمی - به این معنا که نیرویی در پشت سر است که آن ها را به حرکت در می آورد - برخوردار بوده، به حالت فعال و نیمه فعال درآمده، عناصر و ترکیبات غیر فعال یا مرده تبدیل به عناصر و ترکیبات فعال زنده شده، آماده برای استفادۀ موجودات زنده می گردند.

به عبارت دیگر در دستگاه آفرینش، نیروی با شعور و فعال و مؤثر و مداومی وجود دارد که در کمال نظم و دقت و ظرافت و هماهنگی، دائماً وقفه در وجود را از بین برده، هر عنصر و موجود زنده و غیر زنده را به حرکت در آورده، همواره از سکون و وقفه جلوگیری نموده، در جهت هدف خاص بسیار دقیق و منظمی آن ها را به جریان می اندازد (1).

ص:171

2 - نتیجۀ دوم: هم چنان که آفرینش موجودات زنده در طبیعت به عهدۀ عوامل گوناگون واگذار شده که با هماهنگی کامل این وظیفه را انجام می دهند و موجودات زنده و فعال به وجود می آورند، به همان ترتیب نیز برای زنده نمودن عناصر و ترکیبات شیمیایی مرده در طبیعت علل و عواملی وجود دارند که آن عوامل عبارتند از: اصطکاک، ضربت، تغییرات بار الکتریکی، تشعشعات نور خورشید، بارندگی ها، تغییر درجۀ حرارت، جریان بادها، آب ها، تخلیۀ بار الکتریکی، تشعشعات کیهانی، تغییرات میزان قوۀ مغناطیسی زمین، تغییرات درجۀ حرارت، رطوبت، تغییرات فشار، عمل تولید مثل در موجودات زنده، تخمیر، استحاله های گوناگون، انجام واکنش ها و فعل و انفعالات مداوم شیمیایی و. . .

3 - نتیجۀ سوم: دانشمندان می گویند: وقتی در محیط زیست، سلولی مشاهده می شود که در آن واحد چندین عمل و فعالیت منظم فیزیکی و شیمیایی توأم با عکس العمل های حیاتی مخصوص به خودشان تحقق می یابند، بعد هم در واحد بزرگی - مثل بدن انسان - همین اعمال متنوع انجام می شود، یعنی میلیاردها سلول توأم با یک سلسله فعالیت های نسجی و عضوی و بالاخره در کل کالبد موجود زنده به یک هدف واحدی در آن واحد منتهی می گردد، مشاهدۀ چنین شگفتی ها - که عوامل مختلف و متعدد با وجود اختلاف کامل در

ص:172

وظایف اختصاصی خود به طور مجموع ناخوآگاه همه با هم به دنبال هدف واحدی هستند که عبارت است از حفظ اعتدال مداوم محیط زیست و امکان ادامه و استمرار حیات و بالاخره تضمین بقای یک موجود زنده - به وضوح مسلم می دارد که این وحدت در جهت حرکت و فعالیت و هدف، نشان دهندۀ وجود وحدت در مرکز صدور اوامر و فرمان ها به شمار می رود که در آن واحد صلاحیت و قدرت و توانایی کنترل و نظارت و ادارۀ این همه پدیده های بی شمار را در هر ثانیه دارد! ! !

به عبارت دیگر همۀ آن ها تابع یک مرکزیت با شعور با یک هدف مشخص و معین در جهت معلوم هستند که نام آن را روح گذارده اند.

باز آن دانشمندان می گویند که: جا دارد از همین فرصت مناسب در کشف یک حقیقت بزرگ تر استفاده کنیم و یادآور شویم که تعدد فعالیت ها و تنوع وظایف در میلیاردها سلول - آن هم در کمال نظم و ترتیب - عملاً هم وحدت فرمان دهنده را ثابت می کند و هم وحدت هدف را و نشان می دهد که مرکز صدور تمام فرمان ها در کالبد مادی انسان ها و حیوانات و نباتات جز یکی بیش نتواند بود (1).

این همان توحیدی است که به صورت [ لاَ إِلٰهَ إِلَّا اللّٰهُ ] (2)در قرآن مجید و به صورت

« أشْهَدُ أنْ لَا إلهَ إلّا اللّٰه» در دعاها و نمازهای واجب و مستحب و در اشعار حکمت آموز حکیمان به صورت:

ص:173

هر گیاهی که از زمین روید وحده لا شریک له گوید (1)

مطرح است.

این بود گوشه ای از مهر و محبّت خدا به انسان که به زبان علم بازگو شده و انسان را با درک این مهر و محبّت غرق در شگفتی و تعجب و حیرت می کند و به او می آموزد که تو هم با اختیار خود از طریق هماهنگی با وحی و نبوت و امامت جلوۀ مهر و رحمت برای خود و دیگران باش و با کمال یقین بدان و آگاه باش که از خدا جز مهر و محبّت صادر نشده و نمی شود و همۀ موجودات آثار مهر و رحمت اویند و شر و بدی و بی مهری و نامهربانی، چیزی جز انحراف موجودات از راه مستقیم ویژۀ خود نیست.

[ مٰا أَصٰابَکَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اَللّٰهِ وَ مٰا أَصٰابَکَ مِنْ سَیِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِکَ. . . ] (2).

[ ای انسان! ] آنچه از نیکی به تو رسد، از سوی خداست و آنچه از بدی به تو رسد، از سوی خود توست. . .

اما داستان حفاظت موسی:

فرعون ستمکار، بنی اسرائیل را از روی کینۀ و خشم با همۀ قدرتش در شکنجه و فشار داشت، او این سخت گیری را به بنی اسرائیل به این خاطر روا داشته بود که اولاً از شورش و کودتای آنان جلوگیری کند و ثانیاً از به وجود آمدن فرزندی که آینده نگران به وی یقین داده بودند او و دودمانش و حکومتش را بر باد می دهد پیش گیری نماید.

اما فرمان داده بود که نوزادان بنی اسرائیل را نابود کنند و دختران و زنانشان را برای کنیزی و بیگاری زنده نگه دارند!

جاسوسان انسانیّت باختۀ فرعون و مأموران آخرت فروش حاکم بیدادگر، مناطق و خانه های بنی اسرائیل را به شدت زیر کنترل داشتند تا تولد نوزادان را به دستگاه حکومتی خبر دهند و دیگر مأموران برای نابودی نوزادان دست به کار شوند.

موسی که ساعاتی بود به دنیا آمده بود مادر را در نگرانی سختی فرو برد، مادر مهربان که با همۀ وجود به فرزند بی گناهش که صد در صد در معرض قتل بود عشق می ورزید، در نگرانی و اضطرابی شدید قرار داشت و پنهان داشتن او را به طور موقت کلید حل مشکل نمی دانست، این زمانی بود که وجود مبارک حضرت حق آن توانای شکست ناپذیری که اراده کرده بود موسی را حفظ کند و در آینده به مقام نبوت و رسالت برگزیند و فرعون و فروعنیان را به دست او نابود سازد، به قلب مادر آنچه را باید برای حفظ موسی به کار رود الهام می کند:

ص:175

[ إِذْ أَوْحَیْنٰا إِلیٰ أُمِّکَ مٰا یُوحیٰ ] (1).

آن زمان که به مادرت آنچه را که باید الهام می شد، الهام کردیم.

به قلب مادر وحی می کند که او را در صندوقی افکن و آن صندوق را به دریا انداز، دریا از جانب ما وظیفه دارد که آن را به ساحل اندازد تا نهایتاً دشمن من و دشمن او وی را برگیرد! !

آری؛ کسی که در نهایت دشمنی با خدا و دشمنی با موسی بود و بر دشمنی اش چنان اصرار داشت که دنبال کشتن موسی بود، پرورش و خدمت به موسی بر عهدۀ او نهاده شد تا همۀ جهانیان بدانند:

اولاً: کسی را که خدا بخواهد حفظ کند در دامان دشمن خطرناک هم حفظ می کند.

ثانیاً: حرکت بر ضد ارادۀ خدا به نتیجه نمی رسد.

ثالثاً: وقتی ارادۀ حق بر هلاک دشمن تعلق بگیرد دشمن را با دست خودش به ورطۀ هلاکت می کشاند.

موسی در این گیر و دار سخت و طوفان عظیم و راه پر از فراز و نشیب، لازم است در یک حصار و حصن حفاظتی استوار قرار گیرد تا از تمام خطرات پیش رو محفوظ بماند، به این خاطر خدا مهر و محبتی از سوی خود بر او می افکند به کیفیت و حالتی که هر کس او را ببیند عاشق و دلباختۀ او گردد که نه فقط به کشتن و آزارش راضی نشود بلکه نسبت به او در موقعیتی قرار گیرد که حاضر نگردد مویی از سرش کم شود! !

ص:176

[. . . وَ أَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِنِّی . . . ] (1).

. . . و محبوبیّتی از سوی خود بر تو انداختیم. . .

در روایتی از حضرت امام باقر علیه السلام آمده است:

چون موسی به دنیا آمد و مادر مشاهده کرد نوزادش پسر است رنگ از صورتش پرید، قابله پرسید: چرا به این صورت رنگت زرد شد؟ گفت: می ترسم سر فرزندم را از بدن جدا کنند، اما قابله گفت: هرگز چنین خوفی به خود راه مده.

« وَ کَانَ مُوسَیٰ لَا یَرَاهُ أحَدٌ إلّا أحَبَّهُ» (2).

موسی چنان بود که هر کس او را می دید به وی عشق می ورزید.

ص:177

. . . این قرآن دلایلی روشن از سوی پروردگار شماست و برای گروهی که ایمان می آورند، سراسر هدایت و رحمت است.

است سخنی است، بر اساس معارف الهیه که شرح مختصرش را ذیلاً می خوانید.

زمانی که جوان بودم، در ابتدای طلبگی ام، روزنامه ای به نام « ندای حق» به وسیلۀ شخصی دلسوز و دانا منتشر می شد که مطالبش علمی، دینی، انتقادی و قابل مطالعه بود و من هم به فراخور حالم در آن روزنامه مقاله می دادم، در یکی از شماره هایش از قول علامۀ مجلسی خواندم که آن مرد بزرگ فرموده بود: من تا زمان خودم که اواسط قرن یازدهم هجری شمسی است از نزدیک به بیست هزار نوع تفسیر قرآن خبر گرفتم!

و از آن زمان تا امروز یقیناً صدها تفسیر در مجلدات گونان انتشار یافته که هرکدام دارای مطالب جدید و تازه است. از تفاسیر بسیار مهم و پر ارزش که از نظر علمی در این زمان در اختیار دانشمندان و اهل علم قرار گرفته، « تفسیر المیزان» در بیست جلد به قلم فیلسوف کبیر و عارف کم نظیر مرحوم علامۀ طباطبایی است.

نقل است که از آن مرد بزرگ پرسیدند: تفسیر قرآن از ابتدای شروع تفسیر تا این زمان از نظر علمی و کشف حقایق آیات به کجا رسیده است؟

آن خردمند آگاه و بصیر دانا فرموده بود: اگر همۀ ما مفسران قرآن با تفسیرهایمان یک جا گرد آییم، در عدم آگاهی نسبت به حقایق قرآن مانند این است که تا لب دریا آمده و هنوز موفق به ورود به این دریا نشده ایم و از محتویات آن بی خبریم! !

« الفتوحات المکّیه» که کتابی در عرفان نظری است، در بخش مربوط به

ص:180

قرآنش روایت بسیار عجیبی از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می کند که بیانگر این معناست که حقیقتاً قرآن دریای بی ساحل است،

« یَأْتی القُرْآنُ یَوْمَ القِیَامَةِ بِکْراً» (1).

قرآن در قیامت بکر و دست نخورده وارد محشر می شود.

راستی شگفت آور است، آدمی هرچند عالم و آگاه و دانشمند و بینا باشد، در برابر عظمت آیات قرآن و مفاهیمش بسیار احساس کوچکی و حقارت می کند.

در عین حال اگر انسان بتواند به طهارت عقل و نیّت و اخلاق و عمل بویژه به طهارت قلب آراسته شود، توفیق می یابد که به سبب آن طهارت، به بخشی از حقایق قرآن مجید برسد چنان که خود قرآن به این معنا توجه می دهد:

[ لاٰ یَمَسُّهُ إِلاَّ اَلْمُطَهَّرُونَ ] (2).

جز پاک شدگان [ از هر نوع آلودگی ] به [ حقایق و اسرار و لطایف ] آن دسترسی ندارند.

اللّٰهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِرَحْمَتِکَ الَّتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیءٍ (1).

از آثار رحمت او که در رأس همۀ آثار و عنایات و الطاف اوست و چیزی از نظر ارزش و قیمت معادل آن نیست، قرآن مجید است،

[ تِلْکَ آیٰاتُ اَلْکِتٰابِ اَلْحَکِیمِ * هُدیً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِینَ ] (2).

این آیات [ با عظمتِ ] کتاب محکم و استوار است، * که سراسر هدایت و رحمتی است برای نیکوکاران.

این قرآن رحمت از سوی خدای رحمت بر قلب حضرت رحمة للعالمین نازل شد تا با زبانی لیّن و نرم و بیانی پر مهر و گرم بر مردم بخواند و معانی اش را به آنان تعلیم دهد تا مردم هم با تسلیم شدن به مقام نبوت و تعالیم وحی و کرنش و بندگی در پیشگاه خدا مطلع الفجر ارزش ها شوند و وجودشان در سایۀ خدا و قرآن و پیامبر صلی الله علیه و آله، منبع رحمت و مهر و عشق و عاطفه گردد.

[ . . . رُحَمٰاءُ بَیْنَهُمْ. . . ] (3).

. . . در میان خودشان با یکدیگر مهربانند. . .

آری؛ با کمک نبوت و وحی و توفیق خاص حق از چنان معرفتی برخوردار گردند که قلبشان خانه و کاشانۀ «. . . أَشَدُّ حُبًّا لِلّٰهِ . . .» (4)و از عرش پاک قلبشان مهر و محبتشان نسبت به خدا شدیدترین مهر

ص:182

و محبّت رخ نماید و موج پرارزش آن متوجه پیامبران و امامان و سپس مؤمنان و پدر و مادر و زن و فرزند و اقوام و خویشان و سایر خلق خدا گردد و در صورت زمینه داشتن، موج محبتشان نسبت به همۀ انسان ها فراگیر گردد چنان که به حضرت عیسی علیه السلام وحی شد:

چون خورشید به همگان بتاب و شعاع مهر و محبتت را نسبت به همه فراگیر قرار بده (1).

خورشید وقتی طلوع می کند از پهن کردن شعاع نورش دریغ نمی ورزد و خانه و لانه و باغ و کویر و هیچ موجودی از بهره بردن از نورش استثنا نمی کند، مؤمن هم مثل خورشید باید بر همه بتابد و سودش را به همه برساند و نسبت به کسی در رسانیدن مهر و محبتش دریغ نورزد.

داشتن همگان از زشتی ها در حقیقت مهرورزی مؤمن به دیگران و تابش نور محبتش به همگان است.

مؤمن، هنگامی که دیگران را در فاصله و جدایی با کارهای پسندیده اعم از عبادت حق و خدمت به خلق ببیند، نمی تواند بی تفاوت بماند و از این که شخصی یا اشخاصی با جدایی از معروف و عمل شایسته و عبادت و خدمت، خود را از لطف و رحمت حق محروم می نماید، قلبش به درد می آید و غصه می خورد و عاشقانه برای پیوند مردم با معروف قدم برمی دارد.

هم چنین هنگامی که دیگران را در فساد و گناه و عصیان و طغیان می نگرد، به شدت رنجیده خاطر می شود و از این که می بیند همنوعش راهی به سوی خزی دنیا و عذاب آخرت به روی خود باز کرده، نگران می گردد و با همۀ وجود و رعایت شرایط لازم برای نجات آنان دست به اقدام می زند و از زشتی و منکرات باز می دارد.

خدا در آیۀ هفتاد و یکم سورۀ توبه مسألۀ امر به معروف و نهی از منکر را بر سایر امور مقدم انداخته و به عنوان دو فریضه از سوی خود یاد کرده زیرا می داند که وقتی همۀ مؤمنان و مؤمنات به اجرای این دو فریضه برخیزند و آن دو را بر پا دارند، همۀ واجبات چه آسان و چه دشوار، از برکت امر به معروف و نهی از منکر - که در حقیقت عشق ورزی مردان و زنان اهل ایمان به هم نوعان است - استقامت و دوام می یابند، چون امر به معروف و نهی از منکر دعوت به سوی اسلام این آیین سعادت بخش است، اسلامی که نابودی و طرد ستمگری و مخالفت شدید با ستمکار و تقسیم ثروت و غنیمت بر اساس انصاف و عدالت

ص:184

و مواسات و گرفتن زکات و مالیات و صدقات در جای خودش و قرار دادن همۀ آن ها در جایی که سزاوار و شایسته است، در ذات و عمق آن است (1).

مؤمن از خصلت هایی که به وسیلۀ ایمان کسب کرده و از ارزش هایی که به توفیق خدا به دست آورده، در هیچ موقعیتی دست برنمی دارد و از پخش ارزش هایش در خانواده و جامعه عقب نشینی نمی کند و اگر برای تعطیل کردن عبادت حق و خدمت به خلق که یک رشته اش امر به معروف و نهی از منکر است ثروت هنگفت در اختیارش بگذارند یا پیشنهاد ریاست و مقامی به او دهند، هرگز عبادت حق و خدمت به خلق را ترک نمی کند و تسلیم دعوت باطل نمی شود.

مؤمن امین و صادق و درستکار و کریم و بزرگوار و مهربان است و همگان از اوصاف حمیده و صفات پسندیده اش بهره مندند.

همان گونه که کریم با کرم وحدت پیدا کرده، اگر بگویند دست از کرم و بزرگواریت بردار، برای او دست کشیدن از کرم و بزرگواری امکان ندارد، مؤمن واقعی هم توان جدایی از خصلت های انسانی و الهی را ندارد زیرا مؤمن جلوه ای از صفات خداست و صفات خدا از خدا قابل جدایی نیست.

ملا اسماعیل سبزواری در کتاب « انسان» خود روایت می کند:

« موسی بن عمران پس از چندین سال دعوت از فرعون برای پذیرش

ص:185

حق و توبه و انابه و قرار گرفتن در راه خدا، از خدا درخواست کرد که فرعون را به خاطر این که از او ناامید بود، نابود کند و به چاه هلاکت دراندازد، خدا به موسی وحی کرد: راه نابودی و هلاکش را خود انتخاب کن، موسی گفت: رزق و روزیت را از او دریغ دار وی را با درد گرسنگی و تشنگی به هلاکت برسان، خطاب شد: او دست از عبادت و بندگی من برداشت ولی من دست از رزاقیّت و رزق رسانیم نسبت به او برنمی دارم!» .

خصلت های ارزشی و ایمانی با وجود مؤمن حقیقی یکی است و مؤمن با آن ها اتحاد و وحدت دارد و دست برداشتن از آن ها برای او میسر نیست، چنان که خدا در قرآن با اشاره به داستانی برای پیامبران جدایی از امانت داری و امین بودن را غیر ممکن می داند.

در غنائم جنگ بدر قطیفه ای سرخ رنگ بود که ظاهراً قیمت مناسبی داشت، آن قطیفه گم شد و مردی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله گفت:

به چه سبب ما که در جهاد سهیم هستیم و سزاوار غنیمت می باشیم آن قطیفه را نمی یابیم؟ گمان می برم که پیامبر خدا به دور از چشم ما و پیش از تقسیم غنیمت آن را برای خود برداشته!

خدای مهربان در رابطۀ با پیامبر امین این آیه را نازل کرد:

[ وَ مٰا کٰانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَغُلَّ وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِمٰا غَلَّ یَوْمَ اَلْقِیٰامَةِ. . . ] (1).

هیچ پیامبری را نَسِزد که [ در اموال، غنایم، سایر امور به امت خود ]

ص:186

خیانت ورزد و هر که خیانت کند، روز قیامت با آنچه در آن خیانت کرده بیاید. . .

پس از نزول آیه، مردی به محضر پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت:

فلان شخص نسبت به قطیفه خیانت ورزیده و آن را در چاله ای از زمین پنهان کرده است، حضرت به کندن آن محل فرمان دادند و پس از خاکبرداری قطیفه را از آن چاله درآوردند (1).

آری؛ خصلت های پاک و ارزش های اخلاقی با جان و دل مؤمن یکی است و جدایی او از آن ها غیر ممکن است. موحد چو در پای ریزی زرش

آری؛ خصلت ها و حالات و اموری که ریشه از ایمان نمی گیرد گرچه عشق و محبتی شدید باشد علاوۀ بر این که کاربرد مثبتی ندارد در معرض زوال و فناست.

محبّت و عشقی که ریشۀ الهی ندارد، محبّت به نفس و محبّت به شهوت و محبّت به شکم است، انسان در فضای چنین محبتی اگر دل به

ص:187

کسی ببندد، این دل بستن یقیناً برای حفظ خودیّت و منیّت خویش است.

هستند مردمی که در ظاهر اهل محبّت یا برخی از خصلت های ارزشی اند ولی محبّت و خصلت هایشان در حقیقت، بندی است که دیگران را به وسیلۀ آن به اسارت درآورند و از وجود آنان به نفع شکم و شهوت و خواسته های نامشروع خود استفاده کنند.

این گونه محبّت ها و خصلت ها نه این که انسان را تلطیف نمی کند بلکه بر عکس از وجود انسان ستمکاری خشن و موجودی ظالم و شخصی متجاوز که فقط به منافع خود فکر می کند می سازد و در چنین فضایی دچار انکار حقایق و تکذیب واقعیات می کند.

اهداف این تکرار درس دادن به انسان نیست که بر او لازم و واجب است وجودش را افق طلوع مهر و مهربانی و عشق و محبّت ورزی قرار دهد؟

کلمۀ « رحمان» صیغۀ مبالغه و کلمۀ « رحیم» صفت مشبهه است و بر این اساس رحمان به معنای دارندۀ رحمت فراگیر و رحیم به معنای دارندۀ مهر و محبّت همیشگی و ابدی است.

فیض کاشانی که متخصص علوم اسلامی و آراسته به حسنات انسانی است در « تفسیر الصافی» می گوید:

رحمت رحمانیه، فراگیر نسبت به همۀ موجودات و شامل همۀ نعمت هاست و اما رحمت رحیمیه به معنای عنایت کردن توفیق در دنیا و دین به مؤمنان و دعوت نمودن از کافران به ایمان و آیین است (1).

آیۀ [ بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِیمِ ] که به انسان درس مهر و محبّت و عشق ورزی می دهد، بی تردید جزء سورۀ فاتحة الکتاب و از آیات قطعی و حتمی این سورۀ مبارکه است و رسول خدا صلی الله علیه و آله در همۀ نمازهایش آن را قرائت می کرد و از آیات سورۀ حمد به شمار می آورد و می فرمود: فاتحة الکتاب همان سبع المثانی یعنی آیات هفت گانه است.

و از حضرت امام رضا علیه السلام روایت شده است:

[ بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِیمِ ] به اسم اعظم خدا از سیاهی چشم به سپیدی

ص:189

آن نزدیک تر است (1).

و حضرت امام صادق علیه السلام فرمود:

بلند خواندن و اظهار [ بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِیمِ ] در نماز واجب می باشد (2).

و فرمود:

دیگرانی - که خدا آنان را نابود کند - چه شده و چه دلیلی دارند که بزرگ ترین آیۀ قرآن را در نماز خود ترک می کنند؟ ! (3).

حضرت امام باقر علیه السلام فرمود:

[ غیر پیروان ما اهل بیت ] آیه ای از آیات کتاب خدا را که بسم اللّٰه است دزدیدند در حالی که شایسته است آن را در ابتدای هر کار بزرگ و کوچک بخوانند تا خداوند بدان کار برکت دهد (4).

و حضرت امام صادق علیه السلام فرمود:

از خواندن [ بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِیمِ ] دریغ نکنید گرچه پس از آن

ص:190

بخواهید شعری بخوانید (1).

و از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله از خدای عزّ و جلّ نقل می کند:

« کُلُّ أمرٍ ذِی بَالٍ لَمْ یُذْکَرُ فِیهِ [ بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِیمِ ]

فَهُوَ أبْتَرُ» (2).

هر کار در خور توجهی که در آن بسم اللّٰه الرحمن الرحیم ذکر نشود، ابتر و بریده از نتیجۀ مطلوب است.

و بهشت جلوه ای تام از آن حقیقت می باشد:

[ إِلاّٰ مَنْ تٰابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صٰالِحاً فَأُولٰئِکَ یَدْخُلُونَ اَلْجَنَّةَ وَ لاٰ یُظْلَمُونَ شَیْئاً جَنّٰاتِ عَدْنٍ اَلَّتِی وَعَدَ اَلرَّحْمٰنُ عِبٰادَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّهُ کٰانَ وَعْدُهُ مَأْتِیًّا ] (1)

مگر آنان که توبه کرده و ایمان آورده و کار شایسته انجام داده اند، پس آنان به بهشت درآیند و ذرّه ای مورد ستم قرار نمی گیرند. * بهشت های جاویدی که [ خدای ] رحمان به بندگانش وعده داده در حالی که اکنون از نظرها پنهان است، یقیناً وعدۀ خدا آمدنی است.

و بازگشت اهل تقوا در محشر به آن است:

[ یَوْمَ نَحْشُرُ اَلْمُتَّقِینَ إِلَی اَلرَّحْمٰنِ وَفْداً ] (2)

[ یاد کن ] روزی را که پرهیزکاران را به ضیافت و میهمانی [ خدای ] رحمان گرد می آوریم.

و پدیدۀ با عظمت شفاعت ظهوری از آن واقعیت است:

[ یَوْمَئِذٍ لاٰ تَنْفَعُ اَلشَّفٰاعَةُ إِلاّٰ مَنْ أَذِنَ لَهُ اَلرَّحْمٰنُ وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلاً ] (3)

در آن روز شفاعت کسی سودی ندهد مگر آن که [ خدای ] رحمان به او اذن دهد و گفتارش را [ در مورد شفاعت از دیگران ] بپسندد.

همچنین در آیۀ شریفه [ بِسْمِ اَللّٰهِ ] سخن از رحیمیت خداست که هر

ص:192

رزق حلالی و هر گذشت و لطفی جلوه ای از آن است:

[ فَکُلُوا مِمّٰا غَنِمْتُمْ حَلاٰلاً طَیِّباً وَ اِتَّقُوا اَللّٰهَ إِنَّ اَللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ ] (1).

آنچه از غنیمت [ در میدان جنگ ] گرفته اید، حلال و پاکیزه بخورید و از خدا پروا کنید؛ یقیناً خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.

[ . . . مٰا عَلَی اَلْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ وَ اَللّٰهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ ] (2).

. . . بر نیکوکاران [ معذور ] هیچ مؤاخذه و سرزنشی نیست، و خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.

و راه ورود به رحمت خاص الهی است:

[. . . سَیُدْخِلُهُمُ اَللّٰهُ فِی رَحْمَتِهِ إِنَّ اَللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ ] (3).

. . . به زودی خدا آنان را در رحمتش در آورد؛ زیرا خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.

و موجب پذیرش توبه و پذیرش صدقات است:

[ أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اَللّٰهَ هُوَ یَقْبَلُ اَلتَّوْبَةَ عَنْ عِبٰادِهِ وَ یَأْخُذُ اَلصَّدَقٰاتِ وَ أَنَّ اَللّٰهَ هُوَ اَلتَّوّٰابُ اَلرَّحِیمُ ] (4).

آیا نداسته اند که فقط خداست که از بندگانش توبه را می پذیرد و صدقات را دریافت می کند؟ و یقیناً خداست که بسیار توبه پذیر و مهربان است.

ص:193

و همچنین راه نجات از نفس اماره می باشد:

[ وَ مٰا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ اَلنَّفْسَ لَأَمّٰارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاّٰ مٰا رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ ] (1).

من خود را از گناه تبرئه نمی کنم؛ زیرا نفس طغیان گر بسیار به بدی فرمان می دهد مگر زمانی که پروردگارم رحم کند؛ زیرا پروردگارم بسیار آمرزنده و مهربان است.

و موجب آفرینش ابزار زندگی است:

[ وَ تَحْمِلُ أَثْقٰالَکُمْ إِلیٰ بَلَدٍ لَمْ تَکُونُوا بٰالِغِیهِ إِلاّٰ بِشِقِّ اَلْأَنْفُسِ إِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ ] (2).

و بارهای سنگین شما را تا شهری که جز با دشواری و مشقت به آن نمی رسید، حمل می کنند؛ یقیناً پروردگارتان رؤوف و بسیار مهربان است.

و نعمت های بی شمار و نزول قرآن جلوه ای از آن است:

[ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اَللّٰهِ لاٰ تُحْصُوهٰا إِنَّ اَللّٰهَ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ ] (3).

و اگر نعمت های خدا را شماره کنید، هرگز نمی توانید آن ها را به شمار آورید؛ یقیناً خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.

[ تَنْزِیلَ اَلْعَزِیزِ اَلرَّحِیمِ ] (4).

ص:194

[ قرآن ] نازل شدۀ توانای شکست ناپذیر و مهربان است.

پایان قرآن مجید هم با سوره ای است که ابتدایش آیۀ [ بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِیمِ ] و محتوایش دعوت مردم برای پناه بردن به رب ناس، پادشاه ناس و معبود ناس است که لطف و مهر و رحمتش نسبت به ناس بی نهایت و بی پایان است.

اگر انسان به وسیلۀ قرآن تربیت شود و قلبش جلوه گاه آیات کتاب خدا گردد، بی تردید منبعی از مهر و محبّت و عاطفه و دل سوزی می شود.

نکته ای که بسیار مهم است و در این بخش شایسته است مورد توجه قرار گیرد، این است که ما اهل ایمان شبانه روز در ده رکعت نماز از نمازهای یومیه بیست بار حضرت حق را به دو صفت رحمن و رحیم به صورت فریضه ای شرعی می خوانیم، این دو صفت فقط برای قرائت با زبان مقرّر نشده است، بلکه نمازگزار با تکیه به عنایت و لطف حق باید قلب خود را از طریق نماز که منبع فیض و انرژی است به مهر و رحمت بیاراید و آن را در همۀ امور مثبت برای دیگران به خاطر خدا و جلب خشنودی او هزینه کند تا از این راه به پاداش و ثواب دنیایی و آخرتی برسد و درونش همچون درون پیامبر صلی الله علیه و آله - که در سورۀ مبارکۀ توبه به رؤوف و رحیم بودن بر اهل ایمان وصف شده (1)- آراسته شود و نهایتاً متخلق به اخلاق حق گردد.

ص:195

بر گویندگان و نویسندگان کتاب های دینی است که مردم را با محبّت و عشق پروردگار به بندگان آشنا کنند و دربارۀ حضرت حق به صورتی سخن و قلم نرانند که مردم را به خصوص گناه کاری که علاقه دارد از گناهش برگردد و توبه کند، از او برانند و ناامید کنند.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:

« إنَّ رَجُلاً قَالَ یَوماً: وَ اللّٰهِ لَا یَغفِرُ اللّٰهُ لِفُلانٍ قَاَلَ اللّٰهُ عَزَّ وَ جَلَّ: مَنْ ذَا الَّذی تَألَّی عَلَیَّ أن لَا أغفِرَ لِفُلانٍ؟ فَإنِّی قَدْ غَفَرْتُ لِفُلانٍ وَ أحبَطْتُ عَمَلَ المُتَأَلِّی بِقَولِهِ: لَا یَغْفِرُ اللّٰهُ لِفُلانٍ» (1).

روزی مردی گفت: به خدا سوگند خدا فلانی را نمی آمرزد، خدای عزّ و جلّ فرمود: کیست آن که سوگند خورد من فلانی را نمی آمرزم، بی تردید فلانی را آمرزیدم و عمل سوگند خورده را به خاطر افترایی که به من بست که خدا فلانی را نمی آمرزد، نابود کردم! !

آری؛ کسی که خدا را نسبت به بنده اش بی مهر و محبّت نشان دهد و راه رحمت او را بسته انگارد، جریمه اش نابودی اعمال اوست.

ص:196

ص:

او کانون مهر و رحمت و عشق و محبّت به نیکوکار و بدکار و فاجر و کافر است، اما برای مؤمن در دنیا و آخرت مهر و رحمت است و اما برای کافر به این صورت مهر و رحمت است که به احترام وجود مبارک او کافران زمان او و پس از او از عذاب هایی چون خسف و مسخ، معاف شدند (1).

قرآن در این زمینه می فرماید:

[ وَ مٰا کٰانَ اَللّٰهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ مٰا کٰانَ اَللّٰهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ ] (2).

و خدا بر آن نیست که آنان را در حالی که تو در میان آنان به سر می بری، عذاب کند و تا ایشان طلب آمرزش می کنند، خدا عذاب کنندۀ آنان نخواهد بود.

امامان معصوم علیهم السلام که جانشینان بر حق پیامبرند، وجودشان و امامتشان و فرهنگشان همچون پیامبر رحمت، برای جهانیان منبع مهر و محبّت و شفقت و دل سوزی است، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله آنان را در سود رسانی به جهانیان هم وزن قرآن دانسته و در روایت بسیار مهم و معروف ثِقْلَیْن که شیعه و غیر شیعه آن را روایت کرده اند، تمسک به هر دو را عامل نجات و حفظ انسان از سقوط در گمراهی دانسته است.

ص:200

اساس عقل و علم و دلیل و برهان است، از روی صدق و درستی بپذیرند و احکامش را به اجرا بگذارند.

او به راستی در این زمینه از جان مایه می گذاشت و لحظه ای آسوده و راحت نبود و هر بلا و رنج و مصیبت و دردی را برای هدایت مردم تحمل می کرد و به فرمان خدا به مردم می گفت:

[. . مٰا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ . . . ] (1).

. . . هیچ پاداشی از شما نمی خواهم. . .

او طبیب عاشقی بود که به راستی به بیماران عشق می ورزید و تنها توقع و آرزویش این بود که بیماران، نسخۀ شفابخش او را بپذیرند و به کار بندند و از عوارض بیماری های خطرناکی چون کفر و شرک و حسد و حرص و غِلّ و ریا و کینه ورزی و ظلم و تجاوز و. . . نجات یابند.

او به شدت علاقه داشت که مردم ملتزم به رنگ خدا که همان اسلام است شوند و فضای زندگی را در سایۀ به کار گرفتن دستورات حق و احکام نورانی و معنوی آیین الهی از صدق و صداقت و درستی و امانت و صفا و صمیمیت و شرافت و کرامت و همت و فضیلت پر کنند چنان که قرآن می فرماید:

[ صِبْغَةَ اَللّٰهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اَللّٰهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عٰابِدُونَ ] (2).

[ به یهود و نصاری بگویید: ] رنگ خدا را [ که اسلام است، انتخاب کنید ] و چه کسی رنگش نیکوتر از رنگ خداست؟ و ما فقط پرستش کنندگان اوییم.

ص:202

هر کس به هر مقام و مرتبه ای از معنویت و ارزش رسید، بی تردید از برکت این رنگ رسید و هر کس وجود خود را از این رنگ بی نصیب نمود به ننگ نشست.

بر همۀ ما لازم است از اخلاق و روش و منش پیامبر صلی الله علیه و آله به ویژه مهرورزی و دل سوزی اش نسبت به همه درس بگیریم چنان که قرآن مجید فرموده، او در همۀ امور برای شما سرمشق نیکویی است.

[ لَقَدْ کٰانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اَللّٰهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ. . . ] (1).

یقیناً برای شما در [ روش و رفتار ] پیامبر خدا الگوی نیکویی است. . .

بنابراین از آنان گذشت کن، و برای آنان آمرزش بخواه، و در کارها با آنان مشورت کن. . .

در این آیۀ شریفه با جملۀ [ فَبِمٰا رَحْمَةٍ مِنَ اَللّٰهِ ] نشان می دهد که نرمی و خوش خلقی و مهرورزی پیامبر صلی الله علیه و آله از آثار رحمت خدا در وجود اوست.

آری؛ پیامبر صلی الله علیه و آله که ایمانی برتر از ایمان همۀ مؤمنانِ دوران تاریخ دارد و دانش و بصیرتش فوق همۀ دانش ها و بصیرت هاست، اقتضا دارد عملاً وصل به صفات حق باشد و از آن دریای بی نهایتِ مهر و محبّت و عاطفه و کرم و جود و سخاوت و فضل و احسان خودش، برابر با ظرفیتش بنوشد و بی دریغ و بدون مضایقه به دیگران هم بنوشاند.

ارتباط پیامبر صلی الله علیه و آله با حضرت حق و توجه عمیقش به صفات پروردگار و ایمان بی نظیرش به خدا و قیامت، قلب پاک او را از نرمی و رقت و مهربانی و عاطفه و صفایی برخوردار کرد که نمونه و مانندی در همۀ هستی ندارد.

او در پی عشق شگفت انگیزش به حضرت حق، از نظر عبادت و بندگی در مقامی قرار گرفت که بی تردید هیچ فرشتۀ مقربی و انسان عابدی تا ابد به او نخواهد رسید و در پی مهرورزی و علاقه اش به دیگران از نظر خدمت رسانی و حل مشکلات مردم و کمک و یاری به آنان به جایی رسید که دست عمل کسی به آنجا نمی رسد. گر برود سر چه غم بر سر سودای یار عاشق دلداده را بر سر و سامان چه کار

ص:204

وصل چو باشد ز پی، سخت نیاید فراق

در توضیح « خُلُقٍ عَظِیمٍ » گفته اند:

استقامت ورزیدن نسبت به حق، گشاده دستی در بذل و بخشش به جا، تدبیر امور به مقتضای خردورزی و عقل با رعایت صلاح و رفق و مدارا، تحمل سختی و رنج در مسیر هدایت گری، گذشت و عفو، پافشاری نسبت به یاری دادن به مؤمنان، دوری و اجتناب از حسد و حرص (1).

امامان معصوم علیهم السلام مصادیق تام و کامل آیاتی هستند که در آن آیات سخن از نور و ایمان و جهاد و هجرت و اخلاق و کرامت و دیگر فضائل به میان آمده است (2).

آنان به خاطر کمال عقل و ایمان و عمل و اخلاقشان، به عنوان امام و پیشوای مردم انتخاب شده اند که مردم در همۀ امور زندگی خود به آن منبع کرامت و فضیلت اقتدا کنند و از این راه سعادت دنیا آخرت خویش را تأمین نمایند.

حضرت امام باقر علیه السلام فرمود:

« نَحنُ حُجَّةُ اللّٰهِ وَ نَحْنُ بَابُ اللّٰهِ وَ نَحنُ لِسانُ اللّٰهِ وَ نَحنُ وَجهُ اللّٰهِ وَ نَحنُ عَینُ اللّٰهِ فِی خَلقِهِ وَ نَحنُ وُلَاةُ أمرِ اللّٰهِ فِی عِبَادِهِ» (3).

ص:206

ما حجت خدا و باب خدا و زبان خدا و وجه خدا و چشم خدا در میان خلق و والیان امر خدا در میان بندگانش هستیم.

و از همه بردبارتر است و از نظر آراسته بودن به اسلام از همه مقدم تر است و از تمام مردم سخی تر و از نظر اخلاق بهتر است.

فاطمۀ من! قیامت لوای حمد و کلیدهای بهشت را به من می سپارند و من در اختیار علی قرار می دهم، آدم و همۀ فرزندانش زیر آن لوایند سپس علی را کنار حوض قرار می دهم تا هر که را از امت من می داند آب دهد.

امام حسن و امام حسین علیهما السلام فرزندان تواند، چون لوای حمد را به دست علی دهم منادی فریاد می کند، جدت ابراهیم عالی است و بردارت علی عالی است، هنگامی که من دست به شفاعت بزنم علی هم در شفاعت به من کمک دهد، ای فاطمه! گریه مکن من با مردن از تو جدا می شوم، فاطمه محزون شد و گفت: شما را کجا می بینم؟ فرمود: زیر لوای حمد در آنجا امت مرا شفاعت کن.

فاطمه مرا در صراط می بینی که جبرئیل باز جانب راست من و میکائیل از جانب چپ من و اسرافیل پیش روی من و همۀ فرشتگان پشت سر من هستند و من فریاد می زنم:

« یٰا رَبِّ أُمَّتِی أُمَّتی هَوِّنْ عَلَیْهِمْ الْحِسٰابَ ثُمَّ أنْظُرُ یَمِیْناً و شِمٰالاً إِلیٰ أُمَّتِی وَ کُلُّ نَبِیٍّ یَوْمَئِذٍ مُشْتَغِلٌ بِنَفْسِهِ یَقُول یٰا رَبِّ نَفْسِی نَفْسِی و أنٰا أَقُولُ: یٰا رَبِّ أُمَّتِی أُمَّتِی فَأَوَّلُ مَنْ یَلْحَقُ بِی یَوْمَ القِیٰامَةِ مِنْ أُمَّتی أنْتِ وَ عَلِیٍّ وَ الْحَسَنِ و الْحُسَیْنِ فَیَقُولُ الرَّبُّ: یٰا مُحَمَّدُ إِنَّ أُمَّتَکَ لَوْ أَتَوْنِی بِذُنُوبٍ کَأمْثٰالِ الْجِبٰالِ لَغَفَرْتُ لَهُمْ مٰا لَمْ یُشْرِکُوا بِی شَیئاً یُوٰالُوا لِی عَدُّوَّاً» (1).

ص:208

پروردگارا! امتم، امتم، حساب را بر آنان آسان کن، سپس از راست و چپ به امتم می نگرم. در آن روز هر پیامبری سرگرم وضع خود است، می گوید: پروردگارا! خودم، خودم، و من می گویم: پروردگارا امتم، امتم. اول کسی که از امتم در قیامت به من می پیوندد، تو و علی و حسن و حسین هستید، پس خداوند می گوید: ای محمد! اگر امتت گناهانی چون کوه ها بیاورند هر آیینه آنان را مورد آمرزش قرار می دهم در صورتی که به من شرک نورزیده باشند و با دشمنانم دوستی نکرده باشند.

یوسف را به ثمن بخس که چند درهم کم ارزش بود به فروش رساندند ولی امت من مرا از یوسف ارزان تر فروختند! !

زنهار مزن دست به دامان گروهی

ص:213

آنان مهلت معینی داده شود، باشد که در آن مهلت معین توبه کنند و از عمل زشت خود دست بردارند و روی به ارزش ها کنند تا مورد رحمت و مهر خدا قرار گیرند.

این درخواست برای آن قوم پلید از شخصی مانند ابراهیم علیه السلام درخواست نابجایی نبود زیرا:

أولاً: این درخواست ریشه در ارزش های اخلاقی ابراهیم داشت که در سه حقیقتِ حلیم و اوّاه و منیب نمود پیدا کند و در آیۀ شریفه بیان شده است.

ثانیاً: قطعی بودن عذاب از جانب خدا برای او معلوم نبود و وقتی قطعی بودن عذاب روشن نباشد، درخواست مهلت و شفاعت برای اهل گناه بجا و صحیح است.

قطعی بودن عذاب را فرستادگان حق پس از درخواست ابراهیم علیه السلام و شفاعتش به ابراهیم خبر دادند و گفتند که این عذاب حتمی و غیر قابل بازگشت است.

اَلثَّمَرٰاتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ ] (1).

پروردگارا! من برخی از فرزندانم را در درّه ای بی کشت و زرع نزد خانۀ حرمت یافته ات سکونت دادم؛ پروردگارا! برای این که نماز را بر پا دارند؛ پس دل های گروهی از مردم را به سوی آنان علاقمند و متمایل کن، و آنان را از انواع محصولات و میوه ها روزی بخش، باشد که سپاس گزاری کنند

باید به این نکتۀ مهم توجه داشت که ذریۀ ابراهیم علیه السلام فقط اسماعیل و اسحاق و فرزندشان در زمان خودشان نمی شود بلکه کلمۀ ذریه، شامل نسل مؤمن ابراهیم علیه السلام و به ویژه امامان معصوم و اهل بیت پیامبر علیهم السلام که همه از ذریۀ ابراهیم اند، می شود.

چنان که در روایات زیادی به این معنا اشاره شده است، از جمله در روایتی از امیر المؤمنین علیه السلام نقل شده که فرموده:

« نَحْنُ آلُ إبْراهِیْمَ» (2).

ما دودمان ابراهیم هستیم.

علامۀ مجلسی روایات متواتره ای از طریق شیعه و اهل سنت در کتاب با عظمت « بحار الأنوار» نقل می کند که دوستی نسبت به اهل بیت علیهم السلام و عشق ورزی به آنان و یاری نمودن ایشان و اعتقاد به امامتشان واجب است.

آن مرد بزرگ روایات مستفیضه ای را نقل می کند که مقصود از ذریّه

ص:216

در دعای ابراهیم که برای آنان در قلوب مؤمنان درخواست محبّت می کند نیز اهل بیت و امامان معصوم علیهم السلام هستند.

آنان که خواهان سعادت و خوشبختی در دنیا و آخرت اند لازمۀ تأمین این سعادت شناخت اهل بیت و امامان معصوم علیهم السلام است که نتیجۀ قهری آن مهرورزی و عشق و محبّت به آنان است.

ص:217

خاله برای رسیدن به خواهش دل و درمان عشق و محبت خویش و کثرت علاقه و مهر و محبتی که به یوسف داشت در به کارگیری محبت منحرف شد و به عزیزترین افراد نزد خود تهمت دزدی زد و دروغ گفت و او را به دامان خود برگرداند.

[ إِذْ قٰالَ یُوسُفُ لِأَبِیهِ یٰا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً وَ اَلشَّمْسَ وَ اَلْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی سٰاجِدِینَ ] (1).

[ یاد کن ] آن گاه که یوسف به پدرش گفت: پدرم! من در خواب دیدم یازده ستاره و خورشید و ماه برایم سجده کردند!

پدر به حقیقت خواب فرزند پی برده، دانست که خبری از مقام بلند او در آینده است و در تعبیر خواب به فرزندش چنین گفت:

[ یٰا بُنَیَّ لاٰ تَقْصُصْ رُؤْیٰاکَ عَلیٰ إِخْوَتِکَ فَیَکِیدُوا لَکَ کَیْداً إِنَّ اَلشَّیْطٰانَ لِلْإِنْسٰانِ عَدُوٌّ مُبِینٌ ] (2).

ای پسرک من! خواب خود را برای برادرانت مگو که نقشه ای خطرناک بر ضد تو به کار می بندند، بدون شک شیطان برای انسان دشمنی آشکار است.

[ وَ کَذٰلِکَ یَجْتَبِیکَ رَبُّکَ وَ یُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ اَلْأَحٰادِیثِ وَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَ عَلیٰ آلِ یَعْقُوبَ کَمٰا أَتَمَّهٰا عَلیٰ أَبَوَیْکَ مِنْ قَبْلُ إِبْرٰاهِیمَ وَ إِسْحٰاقَ إِنَّ رَبَّکَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ ] (3).

و این چنین پروردگارت تو را برمی گزیند و از تفسیر خواب ها به تو می آموزد، و نعمتش را بر تو و بر آل یعقوب تمام می کند، چنانکه پیش از این بر پدرانت ابراهیم و اسحاق تمام کرد؛ یقیناً پروردگارت دانا و حکیم است.

ص:221

این ویژگی ها و خصائص باعث شد که پدر، بسیار به یوسف عشق بورزد تا بدانجا که در غم فراق یوسف آن قدر اشک ریخت که چشمانش از غم سپید گشته، نابینا گردید؛ غم می خورد و مصیبت می کشید و غم خود را در دل نهان می داشت و آشکار نمی نمود (1).

اشک بر فراق یوسف، اشک بر بی محبتی ها و کوری چشم یعقوب، کوری و مسدود بودن طریق بی مهری هاست.

پیراهن یوسف که نمادی از مهر و مهرورزی بود، دوای درد قلب سوخته و آتش گرفتۀ یعقوب و مرهم چشم نابینای او گشت.

بسیاری از مردم بر اساس بی مهری ها و بی توجهی ها به معارف حضرت حق و دستورات ناب اولیای الهی از خالق جدا شده اند.

هر کسی برای نابودی یوسف طرحی داد و لکن طرح نهایی منجر به صدور حکم اعدام و قتل برای یوسف شد.

[ اُقْتُلُوا یُوسُفَ ]) (1).

یوسف را بکشید.

ولی یکی از برادران که بارقه ای از محبت در وجودش هنوز روشن بود گفت:

[ لاٰ تَقْتُلُوا یُوسُفَ وَ أَلْقُوهُ فِی غَیٰابَتِ اَلْجُبِّ یَلْتَقِطْهُ بَعْضُ اَلسَّیّٰارَةِ إِنْ کُنْتُمْ فٰاعِلِینَ ]) (2).

یوسف را نکشید، اگر می خواهید کاری بر ضد او انجام دهید، وی را در مخفی گاه آن چاه اندازید، که برخی رهگذران او را برگیرند [ و با خود ببرند! ! ].

این پیشنهاد مورد تصویب نهایی برادران قرار گرفت و با درجه ای تخفیف، او را به چاه انداختند.

شعاعی از محبت یهودا باعث شد که راد مردی بزرگ و انسانی پاک سرشت از چنگال مرگ نجات یابد تا به ارادۀ حق، لباس رسالت بر قامت پاک او پوشانده شود و معارف بسیاری از جانب او - که هم اکنون نیز مشعل های فروزان هدایت الهی است - برافروخته شود.

ص:223

و احتمال نمی دادند که گفت:

[ لاٰ تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ اَلْیَوْمَ یَغْفِرُ اَللّٰهُ لَکُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ اَلرّٰاحِمِینَ ]) (1).

گفت: امروز هیچ ملامت و سرزنشی بر شما نیست، خدا شما را می آمرزد و او مهربان ترین مهربانان است.

یعقوب نیز زمانی که فرزندانش از او عذرخواهی نموده، طلب عفو و بخشش کرده، به او گفتند:

[ یٰا أَبٰانَا اِسْتَغْفِرْ لَنٰا ذُنُوبَنٰا إِنّٰا کُنّٰا خٰاطِئِینَ ] (2).

ای پدر! آمرزش گناهانمان را بخواه، بی تردید ما خطاکار بوده ایم.

به آنان وعدۀ استغفار و طلب بخشش از محضر حضرت حق - که رضایت او در گرو طلب رضایت از بندۀ او و توجه به حق الناس است - داده، فرمود:

[ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی إِنَّهُ هُوَ اَلْغَفُورُ اَلرَّحِیمُ ] (3).

برای شما از پروردگارم درخواست آمرزش خواهم کرد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.

مسلماً شیوه پیامبران الهی عفو و اغماض و پذیرش عذر عذرخواهان و مهر و رحمت و عطوفت و مهرورزی به گناه کارانِ پشیمان است.

ص:225

و دین است نه هوا و هوس.

بانوی زیبای مصر، یوسف را به حجرۀ دربسته و مهیا برای کام جویی دعوت نمود و با زبان سالاری و حاکمانه فرمان کام جویی صادر کرد تا یوسف نتواند از فرمان سرپیچی کند:

[ وَ غَلَّقَتِ اَلْأَبْوٰابَ وَ قٰالَتْ هَیْتَ لَکَ ] (1).

همۀ درهای کاخ را بست و به او گفت: پیش بیا [ که من در اختیار توام ].

فرمان دل نیز با فرمان بانوی کاخ هم سو گردید و فرمان جوانی و کام جویی و ترحم بر زنی محترم و انسی که از وی در دل داشت قدرت فرمان را چندین برابر کرده بود.

یوسفِ جوان همۀ فرمانها را زیر پا نهاد و تنها یک فرمان را اطاعت کرد و آن فرمان خدا بود؛ از پرهیزکاری و تقوی سدّی بزرگ و آهنین در برابر تمایلات بشری و حیوانی خود ساخت و پیروزی انسانیّت را بر حیوانیّت به جهان بشری اعلام کرد.

یوسف تقاضای بانوی کاخ را چنین پاسخ داد:

[ مَعٰاذَ اَللّٰهِ إِنَّهُ رَبِّی أَحْسَنَ مَثْوٰایَ إِنَّهُ لاٰ یُفْلِحُ اَلظّٰالِمُونَ ] (2).

پناه به خدا، او پروردگار من است، جایگاهم را نیکو داشت، [ من هرگز به پروردگارم خیانت نمی کنم ] به یقین ستمکاران رستگار نمی شوند.

در این مقام است که خدا نیز او را برگزید و ملائک در تعجب به

ص:227

حقیقت: [ إِنِّی أَعْلَمُ مٰا لاٰ تَعْلَمُونَ ] (1)پی بردند.

یوسف برای گریختن از گناه، مجبور به فرار از دست بانوی کاخ شد، اما بانوی شوریده حال کاخ، او را دنبال نمود تا لباس او از پشت پاره شد.

شوهر زلیخا فرا رسید و بانوی سالار مصر حقیقت را دگرگونه جلوه داد و خود را از معرض اتهام بیرون آورد و یوسف بی گناه را گناه کار خواند و به شوهرش چنین گفت:

[ مٰا جَزٰاءُ مَنْ أَرٰادَ بِأَهْلِکَ سُوءاً إِلاّٰ أَنْ یُسْجَنَ أَوْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ ] (2).

کسی که نسبت به خانواده ات قصد بدی داشته باشد، کیفرش جز زندان یا شکنجه دردناک چه خواهد بود؟ !

اما یوسف با دفاع از خود، تبرئه شد.

همسر سالار مصر بعد از مدتی به تهدید یوسف پرداخت و در جمع زنان مصر گفت:

[ وَ لَئِنْ لَمْ یَفْعَلْ مٰا آمُرُهُ لَیُسْجَنَنَّ وَ لَیَکُوناً مِنَ اَلصّٰاغِرِینَ ] (3).

ص:228

و اگر فرمانم را اجرا نکند یقیناً خوار و حقیر به زندان خواهد رفت.

این روش روز و شب ادامه داشت و یوسف همچنان پایداری می کرد و با اراده ای محکم تقاضای همۀ بانوان را رد کرد؛ به خدا پناه برد و عرض کرد:

[ رَبِّ اَلسِّجْنُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمّٰا یَدْعُونَنِی إِلَیْهِ وَ إِلاّٰ تَصْرِفْ عَنِّی کَیْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَیْهِنَّ وَ أَکُنْ مِنَ اَلْجٰاهِلِینَ ] (1).

پروردگارا! زندان نزد من محبوب تر است از عملی که مرا به آن می خوانند، و اگر نیرنگشان را از من نگردانی به آنان رغبت می کنم و از نادانان می شوم.

یوسف از خدا تقاضای زندان رفتن کرد تا از آن شکنجۀ روحی نجات یابد و دعایش به اجابت رسید و یوسف روانه زندان شد.

او همنشین زندانیان سلطنت مصر شد، اما از زندان هوای نفس و آلودگی ها و شهوات باطل آزاد شد و حرکتی الهی و مبارزه ای معنوی با نفس کرد.

او با رعایت تقوی و مبارزۀ با هوی، مشکلات زیادی را به جان خرید اما طهارت و پاکی او شهرۀ آفاق گردید و مورد احترام خاص و عام شد، پیامبر پاک حضرت حق باقی ماند و از حشمت و جاه ظاهری و دنیایی نیز برخوردار گردید و چیزی نگذشت که زندانی بی گناه فرمانروای کشور فراعنه و عزیز مصر و صاحب افتخار و عزت و قدرت و بزرگی در

ص:229

دنیا و سعادت ابدی و جاه مقام الهی در آخرت شد (1).

[ إِنَّکَ اَلْیَوْمَ لَدَیْنٰا مَکِینٌ أَمِینٌ ] (2).

تو امروز نزد ما دارای منزلت و مقامی و [ در همۀ امور] امینی.

ص:230

گریبان چاک کرده تا به دامان

سراغ تربت لیلی ازو جست

نماز را بخوان.

امیر المؤمنین علیه السلام تکبیرة الاحرام گفت و وارد نماز شد، چون نماز را به پایان رسانید جبرئیل نازل شد و گفت: یا محمد! خدایت سلام می فرستد و می گوید: یکی از دو شتر را به علی واگذار، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من با او شرط کردم که دو رکعت نماز بجای آورد و در آن به چیزی از امور دنیا نیندیشد تا یکی از دو شتر را به او واگذارم ولی او در تشهد در درونش به این اندیشه افتاد که کدام یک از دو شتر را از من بگیرد، جبرئیل گفت: ای محمد! خدایت سلام می رساند و می گوید: علی در تشهد به این فکر افتاد که هر یک را چاق تر و بزرگ تر است بگیرد و آن را نحر کند و در راه خدا به اهل استحقاق صدقه دهد، پس اندیشه اش در نماز برای خدا بود نه برای خودش و برای دنیا. رسول خدا صلی الله علیه و آله گریه کرد و هر دو شتر را به علی بخشید، علی آن دو شتر را کشت و صدقه کرد و خدا این آیه را نازل کرد:

[ إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَذِکْریٰ لِمَنْ کٰانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی اَلسَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ ] (1). (2)بی تردید در سرگذشت پیشینیان مایه پند و عبرتی است برای کسی که نیروی تعقّل دارد، یا با تأمل و دقت [ به سرگذشت ها ] گوش فرا می دهد در حالی که حاضر به شنیدن و فراگیری شنیده های خود باشد.

و امیر المؤمنین علیه السلام صاحب عقلی است که گوش جان به آیات قرآن

ص:233

که قاری اش پیامبر صلی الله علیه و آله بود، سپرد و در نمازش نسبت به حضرت اللّٰه حضور قلب داشت و به چیزی از امر دنیا نیندیشید.

علی علیه السلام چنان نماز خالصانه ای را به جای آورد تا یک شتر بگیرد و همۀ آن را به خاطر مهرورزی اش به دیگران صدقه دهد ولی به سبب اندیشۀ پاک و محبتش نسبت به دیگران دو شتر نصیب او شد و او نیز همه را در راه خدا به اهل استحقاق صدقه داد، صدقه ای خالص و پاک. از علی آموز اخلاص عمل شیر حق را دان مطهّر از دغل (1)

وارد بهشت می شود (1).

هنگامی که جنس را فروختند و به مدینه بازگشتند، مصادف به خدمت حضرت امام صادق علیه السلام رسید و دو کیسه که در هر یک هزار دینار بود تقدیم امام کرد و گفت: یک کیسه اصل مال و کیسۀ دیگر سود مال است، حضرت فرمود: سود فراوانی است، مگر نسبت به جنس چه کردید؟ مصادف داستان برخورد با قافله و هم قسم شدن با دوستانش را در فروش جنس تومان به تومان برای حضرت حکایت کرد، حضرت فرمود:

سبحان اللّٰه ! چگونه بر ضد گروهی از مسلمانان سوگند خوردید که جنس را جز تومان به تومان به آنان نفروشید؟ !

سپس یکی از دو کیسه را گرفت و فرمود: این اصل مال و سرمایۀ من و به کیسۀ دیگر ( که از راه فشار بر مسلمانان به دست آمده) نیازی ندارم، آن گاه فرمود: ای مصادف! جنگ با شمشیر از به دست آوردن حلال آسان تر است (1).

حضرت امام صادق علیه السلام فرمود: می خواهی مصداق عملی این آیه نباشم که خدا فرمود:

[ وَ اَلَّذِینَ یَصِلُونَ مٰا أَمَرَ اَللّٰهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یَخٰافُونَ سُوءَ اَلْحِسٰابِ ] (1).

و آنچه را خدا به پیوند آن فرمان داده پیوند، می دهند و از [ عظمت و جلال ] پروردگارشان همواره در هراسند و از حساب سخت و دشوار بیم دارند.

آری ای سالمة! خدای متعال بهشت را آفرید، پس آن را پاکیزه قرار داد و بویش را نیز پاکیزه گردانید و بی تردید بوی بهشت از فاصلۀ دو هزار سال راه استشمام می شود ولی آن بوی خوش را عاق پدر و مادر و کسی که قطع رحم می کند نمی یابد (2).

اسلام به مهرورزی به اقوام و خویشان گرچه مخالف انسان باشند و به مهرورزی و نیکی به پدر و مادر گرچه هم کیش انسان نباشند و علاوه به انسان هم آزار برسانند، فرمان حتمی داده است. خداوند متعال در

ص:238

رابطۀ با پدر و مادر گرچه مشرک باشند، می فرماید:

[ وَ إِنْ جٰاهَدٰاکَ عَلیٰ أَنْ تُشْرِکَ بِی مٰا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلاٰ تُطِعْهُمٰا وَ صٰاحِبْهُمٰا فِی اَلدُّنْیٰا مَعْرُوفاً. . . ] (1).

و اگر [ آن دو ] تلاش کنند که تو [ را وادار نمایند ] بر [ این که ] چیزی را که هیچ علمی به [ خدا بودن و ربوبیت ] آن نداری شریک من قرار دهی، از آنان اطاعت مکن؛ ولی در دنیا با آن دو نفر به شیوه ای پسندیده معاشرت کن. . .

قطعی می کنند که در آن ها تخلف و تجاوز صورت نگیرد و آن چه را هماهنگ با خواسته های خدا و پیامبر و امامان علیهم السلام نیست انجام ندهند.

عبد اللّٰه بن ابان زیّات که در پیشگاه حضرت رضا علیه السلام از مقام و منزلت برخوردار بود می گوید که:

به حضرت رضا علیه السلام عرض کردم: برای من و زن و فرزندم نزد خدا دعا کن، فرمود:

آیا این کار را انجام نمی دهم که از من درخواست می کنی؟ به خدا سوگند اعمال شما هر روز و هر شب به من عرضه می شود، عبد اللّٰه می گوید: این مطلب را بسیار بزرگ شمردم گویا باورش بر من دشوار بود، حضرت فرمود: آیا کتاب خدا نخوانده ای که فرموده:

[ وَ قُلِ اِعْمَلُوا فَسَیَرَی اَللّٰهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ اَلْمُؤْمِنُونَ. . . ] (1).

و بگو: عمل کنید به زودی خدا و پیامبرش و مؤمنان اعمال شما را خواهند دید. . .

« قَالَ هُوَ وَ اللّٰهِ عَلیُّ بنُ أبِی طَالِب» (2).

حضرت فرمود: به خدا سوگند! منظور از مؤمنان علی بن ابی طالب است.

ص:240

یعقوب بن شعیب می گوید از حضرت امام صادق علیه السلام از قول خدای متعال در آیۀ [ . . . فَسَیَرَی اَللّٰهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ. . . ] پرسیدم: منظور از مؤمنان چه کسانی هستند؟ حضرت فرمود: امامان (1).

داود بن کثیر می گوید: خدمت حضرت امام صادق علیه السلام نشسته بودم که حضرت خود شروع به سخن کرده، فرمود:

ای داود! بی تردید روزهای پنجشنبه اعمال شما بر من عرضه می شود، در آن چه از عمل تو بر من عرضه شد دیدم که نسبت به فلانی که عموزادۀ توست صلۀ رحم به جا آورده ای، مرا شاد و مسرور کرد، من می دانم که صلۀ تو در نابودی او و مرگش شتاب و سرعت فوق العاده ایجاد می کند!

داود می گوید: پسر عمی داشتم دشمن اهل بیت، ناصبی و خبیث، به من خبر رسید که خود و زن و فرزندش در مضیقۀ مالی هستند، پیش از رفتنم به مکه حواله ای برای دریافت هزینۀ زندگی برایش فرستادم، حضرت امام صادق علیه السلام پس از برگشت از مکه و زیارتم این جریان را به من خبر داد (2).

ص:241

ص:243

ص:244

گسستنی از دست و پای وجود باز می شود و از اسارت آزاد می شود و به عرصۀ آزادی قدم می نهد و از حوزۀ تصرف هوای نفس و شیطان های انسی و جنی دور می گردد و از شر وسوسه ها و زیان محدودیت های مادی و خطرات درون و بیرون نجات می یابد و از برکات جلوه ها و فیوضات معشوق که جز خیرِ عاشق اراده ای ندارد و جز رسانیدن همۀ نعمت های مادی و معنوی به عاشق قصدی ندارد، به قلۀ ارزش ها و اوج فضلیت ها می رسد و آنجاست که ظواهر مادی را با همۀ گسترۀ فیزیکی اش کم تر از حجم درهمی و بلکه کوچک تر از ذره و ارزنی در گوشه ای بی قدر و قیمت می بیند.

امیر المؤمنین علیه السلام دربارۀ دارندگان چنین معرفت و بصیرت و عشقی و متصلان به چنان معشوقی که مستجمع همۀ صفات کمال هستند و نسبت به عاشق جز ارادۀ خیر رسانی در دنیا و آخرت ندارد، می فرماید:

« إنَّ أولِیَاءَ اللّٰهِ هُمُ الَّذِینَ نَظَرُوا إلیٰ بَاطِنِ الدُّنیَا إذَا نَظَرَ النَّاسُ إلیٰ ظَاهِرِهَا وَ اشتَغَلُوا بِاجِلِهَا إذَا اشْتَغَلَ النَّاسُ بِعَاجِلِهَا فَأَمَاتُوا مِنهَا مَا خَشُوا أنْ یُمِیتَهُمْ وَ تَرَکُوا مِنهَا مَا عَلِمُوا أنَّهُ سَیَتْرُکُهُمْ وَ رَأَوا استِکثَارَ غَیرِهِمْ مِنهَا استِقلَالاً وَ دَرْکَهُمْ لَهَا فَوتاً أعدَاءُ مَا سَالَمَ النَّاسُ وَ سَلْمُ مَا عَادَی النَّاسُ بِهِمْ عُلِمَ الکِتَابُ وَ بِهِ عَلِمُوا وَ بِهِمْ قَامَ الکِتَابُ وَ بِهِ قَامُوا لَا یَرَوْنَ مَرجُوّاً فَوْقَ مَا یَرجُونَ وَ لا مَخُوفاً فَوقَ مَا یَخَافُونَ» (1).

یقیناً عاشقان خدا همان کسانی هستند که به باطن و حقیقت دنیا

ص:246

می نگرند، آن گاه که همۀ مردم به ظاهر و پیوستۀ آن توجه می کنند و به آباد کردن آیندۀ آن که آخرت است اشتغال دارند، هنگامی که مردم به آباد کردن وضع فعلی آن که قطعاً از دست رفتنی است مشغول اند، از امور دنیا آنچه را می ترسند آنان را به نابودی و هلاکت بکشاند آگاهانه با دست خود نابود می کنند، و آنچه را از امور آن می دانند رهایشان می کند با رغبت و شوق رها می نمایند، آنچه را از دنیا دیگران بسیار و فراوان می بینند کم و اندک مشاهده می کنند و پیوستن آنان را به دنیا گسستن به شمار می آورند، دشمن اند نسبت به آنچه مردم با آن آشتی و دوست هستند، و آشتی و دوست اند با آن که مردم با آن دشمن اند، حقایق قرآن به وسیلۀ آنان دانسته می شود و به وسیلۀ قرآن آنان شناخته می شود و به وسیلۀ وجود آنان کتاب خدا برپا می شود و آنان به وسیلۀ قرآن قیام به حق و عدالت می نمایند، بالاتر از آنچه را امید دارند - که رحمت خداست - مایۀ امیدی نمی بینند و بالاتر از آنچه را می ترسند - که عذاب الهی است - مایۀ ترسی به نظر نمی آورند.

اینان با شناخت معشوق حقیقی و محبوب ازلی و ابدی به شناخت شؤون او که وحی و نبوت و ولایت است نائل می شوند و از این طریق خزانۀ وجود خویش را از انواع گنج های ابدی که در دنیا به صورت رشته های گوناگون بندگی و اعمال صالحه و اخلاق حسنه است و در آخرت به صورت رضایت معشوق و بهشت عنبر سرشت است پر می کنند.

قرآن می فرماید:

ص:247

[ وَ أُدْخِلَ اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّٰالِحٰاتِ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا اَلْأَنْهٰارُ خٰالِدِینَ فِیهٰا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِیَّتُهُمْ فِیهٰا سَلاٰمٌ ] (1).

و کسانی را که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند، به بهشت هایی درآورند، که از زیر درختانش نهرها جاری است، در آنجا به اجازه پروردگارشان جاودانه اند، و در آنجا درود [ خدا و فرشتگان ] بر آنان سلام است.

اینان می دانند که این معشوق مثبت برای عاشق خود فقط خیر و سلامت و خوبی و امنیت و رشد و کمال و درستی و صداقت و سعادت و خوشبختی می خواهد و هیچ زیان و ضرر و خطر و شری را برای عاشق خویش تحمل ندارد و به همین خاطر دفتر خواسته هایش - یعنی واجبات و مستحبات و حلال ها و حقایق اخلاقی و عقاید - حقه را از باب محبّت به عاشق برای عاشق باز کرده و از عاشق خواسته برای خیر و سود و منفعت یابی به خواسته های معشوق تن دهد و از طرف دیگر اموری را به جوانبی خاص از باب عشق ورزی به عاشق، بر عاشق حرام کرده و از عاشق خواسته از محرمات بپرهیزد تا در هر زیان و ضرری و خطر و شری در دنیا و آخرت به روی او بسته باشد.

عاشق آگاه، هر حرامی را از سوی معشوق رشته ای از محبّت معشوق نسبت به خویش می بیند و یقین دارد هر حرامی بستن دری از درهای زیان و ضرر به روی اوست.

در مثل، معشوق اگر شراب و خمر را حرام اعلام کرده، با اعلام

ص:248

حرمت شراب و خمر خواسته درب بسیاری از زیان ها را به روی عاشق ببندد و عاشق را از بسیاری از خطرات دنیایی و آخرتی در پناه عشق خود حفظ نماید، ابلیس شبی رفت به بالین جوانی

واجبات و مستحبات و حلال ها و حرام ها بر اساس مصلحت خواهی نسبت به حیات انسان نظام داده شده و استواری و حکیمانه بودن این حقایق به خاطر این است که فقط حضرت حق است که از ظاهر و باطن کارگاه هستی انسان آگاه است و منافع و زیان های مربوط به این کارگاه را به طور فراگیر خدای مهربان می داند و بر همین اساس دین را بنا نهاده و تشریع قوانین کرده است.

وجود مقدس او عاشق ظهور ارزش ها در وجود انسان است و هنگامی که ارزش ها به اراده و اختیار خود انسان در وجودش ظهور پیدا کند محبوب حق می شود و از آثار بسیار پرارزش این محبوبیت در دنیا و آخرت بهره مند می گردد.

ص:250

استقامت می ورزد و خون بهای دیگران را ضمانت می کند، حضرت به اسیر فرمود: جبرئیل از سوی خدا دربارۀ تو این امور را به من خبر داد و من تو را به این خاطر آزاد می کنم و از اعدامت چشم می پوشم، اسیر به پیامبر گفت: پروردگارت عاشق این امور است؟ حضرت فرمود: آری؛ اسیر گفت: أَشْهَدُ أنْ لَا إلَهَ إلَّا اللّٰهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللّٰهِ . ای پیامبر! سوگند به خدایی که تو را به رسالت برانگیخت من احدی را از بهره مند شدن از مال و ثروتم محروم نخواهم کرد (1).

هم چنان که ارزش ها در وجود انسان سبب رسیدن به لطف و احسان و کرم خداوندی است، امور پست و رذائل سبب محرومیت از لطف و رحمت الهی است و در این عرصه گاه پنهان کاری ها، برای دفع جریمه ها و کیفرهای دنیایی و آخرتی سودی ندارد.

پایۀ حقایق اتفاق افتاده و بر اساس علم قاضی به باطن حادثه صادر می شود، در دنیا به او نشان دهد.

خدای عزّ و جلّ به داود علیه السلام وحی کرد: ای داود! آنچه را از من خواستی احدی از خلق خود را بر آن آگاه نکرده ام، و بر احدی جز من شایسته نیست که نسبت به پرونده ای بر اساس محاکمات قیامت حکم براند، وحی حضرت حق مانع از درخواست دوبارۀ داود نشد و آن جناب بار دیگر درخواستش را تکرار کرد.

جبرئیل به محضر داود علیه السلام آمد و گفت: ای داود! چیزی را از پروردگارت خواستی که پیش از تو کسی آن را از حضرتش درخواست نکرده است، خدا آنچه را خواسته ای بر احدی از خلقش آشکار ننموده است و کسی جز او شایستۀ چنین حکمی نیست و در عین حال خدا خواسته ات را اجابت کرد و آنچه از او طلبیدی به تو عطا نمود، ای داود! فردا دو مخاصمه کننده ای که بر تو درآیند حکمشان نسبت به آنچه در آن طلب حکم می کنند از احکام آخرتی است.

هنگامی که صبح شد و داود علیه السلام به مجلس داوری درآمد، پیرمردی که گریبان جوانی را گرفته بود و خوشه هایی از انگور در دست جوان بود نزد داود آمد و گفت: ای پیامبر خدا! این جوان وارد باغ من شده و درختان انگورم را طلمه زده و بدون اجازۀ من از انگور باغم خورده است، و این خوشه ها را نیز بی اجازۀ من چیده است! داود به جوان گفت: در این قضیه چه می گویی؟ جوان به انجام همۀ آن مطالب اقرار کرد، خدا به داود علیه السلام وحی فرستاد: من پرده از حکم آخرتی این حادثه برمی دارم، پس تو بر اساس آن میان پیر مرد و جوان داوری می کنی ولی قلبت آن

ص:252

داوری را تحمل نخواهد کرد و قومت به آن راضی نخواهند شد!

ای داود این پیر مرد روزی به پدر این جوان در بستانش یورش برد و او را کشت و بستانش را غصب کرد و چهل هزار دینار مال صاحب بستان را برداشت و در گوشه ای از بستان دفن کرد، پس شمشیری به دست جوان بسپار و به او فرمان ده که گردن پیر مرد را بزند و سپس جوان بستان را که ارث واقعی جوان است به جوان برگردان و دستور ده فلان موضع بستان را بشکافند و مال پدری اش را بردارد، داود از این داستان فریاد کشید و دانشمندان از یارانش را جمع کرد و آن خبر را در اختیارشان قرار داد و داوری بر اساس وحی خدا به انجام رسانید (1).

نتیجه ای که از معرفت و شناخت معشوق حقیقی و محبوب واقعی و شناخت شؤون او که همان وحی و نبوت و ولایت است به دست خواهد آمد این است که مهر و محبت و عشق و علاقه را فقط باید در دامان پاک و پر مهر این معشوقان مثبت و محبوبان حقیقی مصروف داشت که در بخش بعد به این حقیقت پرداخته می شود و گوشه ای از آثار مهر و محبت به خدا و اهل بیت علیهم السلام ترسیم می شود و صفحات این نوشتار از آن نور می گیرد.

ص:253

و همین دو آیه برای اثبات این حقیقت که محبّت به خدا با ارزش ترین حالت است، کافی است زیرا متعلق این محبّت حضرت رب العزه است که فوق همه چیز و مستجمع همۀ صفات کمال است.

محبتی که حضرت رحمة للعالمین و خاتم النبیین و ولی المؤمنین و شفیع المذنبین و مایۀ جان صادقین تحصیلش را از راه ویژه و مخصوص خودش، فرمان واجب داده است:

« أَحِبُّوا اللّٰهَ لِمٰا یَغْدُوکُمْ مِنْ نِعَمِهِ و أحِبُّونِی لِحُبِّ اللّٰهِ إِیَّایَ» (1).

به خدایی که در بستان نعمت های مادی و معنوی اش شما را پرورش داد و در امور دنیایی و آخرتی چیزی از شما فروگذار نکرد و نیز به من [ که پیامبر و هدایت گر و تأمین کنندۀ خیر دنیا و آخرت شما هستم ] عشق ورزید به خاطر این که من [ به سبب کمالاتم ] مورد محبّت خدا هستم.

این محبّت که آتش افروختۀ حق در دل اهل حقیقت است از شرایط ایمان بلکه ریشۀ ایمان و مایه و ذات ایمان است.

ابو رزین عقیلی به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله عرضه داشت:

« یٰا رَسولَ اللّٰهِ! مٰا الْاِیمانُ؟ قَالَ: أنْ یَکونَ اللّٰهُ وَ رَسُولُه أَحَبُّ إِلَیْکَ مِمّٰا سِوٰاهُمٰا» (2).

ای فرستادۀ خدا! ایمان چیست؟ حضرت فرمود: خدا و پیامبرش نزد تو از هر چه غیر آن دو منبع فیض است، محبوب تر باشد.

و در روایتی دیگر از پیامبر عزیز صلی الله علیه و آله نقل شده:

ص:255

« لٰا یُؤْمِنُ الْعَبْدُ حَتّیٰ اَکُونَ أَحَبَّ إِلَیهِ مِنْ أَهْلِهِ وَ مٰالِهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِیْنَ» (1).

عبد مؤمن نیست مگر این که من نزد او از خانواده و مال و همۀ مردم محبوب تر باشم.

و در روایتی افزوده شده:

« وَ مِنْ نَفْسِهَ» (2).

و نه تنها از مال و زن و فرزند و همۀ مردم بلکه نزد خود او از وجود خودش نیز محبوب تر باشم.

چنین محبتی هنگامی که در دل شعله کشد و آتشش به جان افتد محب را در نقطه ای قرار می دهد که هر چه محبوب از او بخواهد با جان و دل بپذیرد و آن را برای رضای محبوب و خشنودی معشوق انجام دهد و به همین خاطر است که گفته اند و اثبات کرده اند که « محبّت مایۀ طاعت و پدیدآورندۀ کرامت است» .

به خاطر آن می رسد صبر و استقامت کند.

در روایت آمده: مردی به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرضه داشت:

« یٰا رَسُولُ اللّٰهِ! إنّی أُحِبُّکَ، فَقالَ: إسْتَعِدْ لِلْفَقْرِ، فَقالُ: إنّی أُحِبُّ اللّٰهَ، فَقالَ: اِسْتَعِدْ لِلْبَلاءِ» (1).

ای پیامبر خدا! من عاشق تو هستم، حضرت فرمود: آماده برای نداری و تهیدستی باش. گفت: من عاشق خدا هستم، فرمود: آمادۀ بلا و امتحان باش.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله مصعب بن عمیر را در حالی که پیش می آمد و تن پوشش پوست دباغی نشدۀ گوسپندی بود، دید!

فرمود:

ای مردم! به این مرد بنگرید که خدا دلش را نورانی نموده است، من در مکه او را نزد پدر و مادرش دیدم که وی را به پاکیزه ترین طعام و آشامیدنی، تغذیه می کردند ولی عشق به خدا و پیامبرش او را از آن زندگی مالامال از ثروت و خوشی به این وضعی که می بینید، رسانید (2).

این محبّت، تحمل همۀ بلاها و رنج ها و مشقت ها را در راه رسیدن به محبوب آسان می کند و حتی مرگ را که دروازۀ ورود به حریم لقاء یار

ص:257

است برای انسان شیرین جلوه می دهد.

در روایت مشهوری است:

هنگامی که ملک الموت برای قبض روح ابراهیم آمد، ابراهیم به او گفت: دوستی را دیده ای که دوستش را در کام مرگ بیندازد؟

خدای بزرگ به ابراهیم وحی کرد: آیا تو عاشقی را دیده ای که از دیدار محبوبش نفرت داشته باشد؟

ابراهیم به ملک الموت گفت: اکنون جانم را بگیر (1).

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

« إذا أحَبَّ اللّٰهُ عَبداً ابتَلَاهُ فَإنْ صَبَرَ اجْتَبَاهُ وَ إنْ رَضِیَ اصْطَفَاهُ» (2).

هنگامی که خدا بنده ای را دوست بدارد وی را در معرض آزمایش قرار می دهد، پس اگر استقامت ورزید او را برمی گزیند و اگر به مقام رضا برسد او را انتخاب می کند.

« اللّٰهُمَّ ارْزُقْنی حُبَّکَ وَ حُبَّ مَنْ یُحِبُّکَ وَ حُبَّ مَا یُقَّرِّبُنی إِلی حُبِّکَ وَ اجَعَلْ حُبَّکَ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنَ المٰاءِ البٰارِدِ» (1).

خدایا! محبّت به خودت و محبّت به کسی که عاشق توست و محبّت همۀ اعمال و حالات و اموری که مرا به محبّت تو نزدیک می کند، روزی من قرار ده و محبّت به خودت را نزد من از آب سرد [ی که لب تشنه ای در گرمای تابستان می نوشد] محبوب تر گردان.

این محبّت مایۀ نجات و دروازۀ سعادت و سبب معیشت با حق و قرار گرفتن کنار پیامبر صلی الله علیه و آله در قیامت است چنان که در روایتی مهم و زیبا آمده است:

« جٰاءَ إعْرٰابیُّ إلیٰ النبیّ صلی الله علیه و آله فَقٰالَ: یٰا رَسُولَ اللّٰهِ! مَتیٰ السّٰاعَةُ؟ فَقٰالَ مٰا أَعْدَدْتَ لَهٰا؟ فَقٰالَ: مٰا أَعْدَدْتُ لَهٰا کَثیْرَ صَلٰاةٍ وَ صِیٰامٍ إِلّا أنِّی أُحِبُّ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ، فَقٰالَ لَهُ النّبیّ: المَرْءُ مَعَ مَنْ أَحَبَّ، قٰالَ أَنَسُ: فَمٰا رَأَیْتُ الْمُسْلِمِینَ فَرِحُوا بِشِیءٍ بَعَدَ الإسْلٰامِ فَرَحَهُمْ بِذٰلِکَ» (2).

بادیه نشینی به محضر پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت: ای رسول خدا! روز قیامت چه زمانی است؟ حضرت فرمود: برای آن روز چه چیزی آماده کرده ای؟ گفت: نماز و روزه زیادی برای آن روز آماده نکرده ام، آنچه هست این است که خدا و پیامبرش را دوست دارم، حضرت به او فرمود: مرد با کسی است که دوستش دارد، انس [ که از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله است ] می گوید: مسلمانان را پس از اسلام به چیزی خوشحال و مسرور ندیدم چنان که از این سخن پیامبر خوشحال دیدم.

ص:259

از عارفی نقل است که روز قیامت امت ها را به اسم پیامبرانشان می خوانند، می گویند: ای امت موسی! و ای امت عیسی! و ای امت محمد! مگر محبان و عاشقان را که ندایشان می دهند: ای عاشقان خدا! به سوی خدا بیایید، پس نزدیک است دل هایشان از سرور و خوشحالی این ندا زیر و رو شود (1).

هرم بن حیان گفته است که مؤمن: هنگامی که پروردگارش را بشناسند، عاشقش می شود و چون عاشقش شود، به سوی او می رود و وقتی که شیرینی رفتن به سوی او را بیابد با دیدۀ میل و شهوت به دنیا نمی نگرد و با دیدۀ شوق و رغبت به آخرت نظر نمی کند، با چشمش در دنیا و با روحش در آخرت است (2).

یحیی بن معاذ می گوید:

« عَفْوُهُ یَسْتَغْرِقُ الذُّنُوبَ فَکَیْفَ رِضوٰانُهِ؟ وَ رِضْوٰانُهُ یَسْتَغْرِقُ الآمٰالَ فَکَیْفَ حُبُّهُ؟ وَ حُبهُ یُدْهِشُ الْعُقُولَ فَکَیْفَ وَ وُدُّهُ یُنْسِی مٰا دُونَهْ فَکَیْفَ لُطْفُهُ» (3).

گذشت و چشم پوشی اش گناهان را فرا می گیرد، پس رضوان و خشنودی اش چگونه است؟ و رضوان و خشنودی اش آرزوها را فرا می گیرد، پس محبتش چگونه است؟ و محبتش عقل ها را حیران و سرگردان می کند پس شدت دوستی و علاقه اش چگونه است؟ و شدت

ص:261

دوستی و علاقه اش هر چه جز اوست به فراموشی می دهد پس لطفش چگونه است؟

در بعضی از کتاب ها آمده:

« عَبْدِی أَنٰا وَ حَقِّکَ لَکَ مُحِبُّ، فَبِحَقِّی عَلَیْکَ کُنْ لی مُحِبّاً» (1).

بنده ام سوگند به حقت! من دوستدار توام، پس سوگند به حق من بر تو، تو دوستدار من باش.

و گفته اند:

«مِثْقٰالُ خَرْدَلَةٍ مِنَ الْحُبِّ أَحَبُّ إلی اللّٰهِ مِنْ عِبٰادَةِ سَبْعِینَ سَنَةٍ بِلٰا حُبٍّ» (2).

هم وزن ذره ای از محبّت نزد خدا محبوب تر از عبادت هفتاد سال بدون محبّت است.

حضرت امام صادق علیه السلام می فرماید:

محبّت خدا هنگامی که بر باطن عبد بتابد، او را از هر مشغول کننده ای و هر ذکری جز خدا خالی می کند، عاشق و محب از نظر باطن نسبت به خدا خالص ترین مردم است، از نظر گفتار راست گوترین آنان است، از نظر پیمان وفادارترین مخلوق است و از نظر عمل پاک ترین ایشان است و از نظر ذکر و یاد حق صاف ترین و از نظر وجود، عابدترین انسان هاست، فرشتگان هنگام مناجات به او مباهات می کنند و به

ص:262

دیدنش افتخار می نمایند، خدا به وسیلۀ عاشقش سرزمین ها را آباد می کند و خدا به سبب کرامتش بندگانش را اکرام می کند، هنگامی که با سوگند به حق او از خدا درخواست حاجت کنند، عطایشان می نماید و بلا را به رحمتش از آنان دفع می کند، اگر مردم منزلت و قدر او را نزد خدا بدانند به چیزی جز خاک قدم او به خدا تقرب نمی جویند (1).

امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:

محبّت خدا و عشق به او آتشی است که بر چیزی عبور نمی کند مگر این که آن را آتش می زند و نور خدا مشرف بر چیزی نمی شود مگر آن که آن را برمی افروزد و از زیر آسمان خدا چیزی آشکار نمی گردد مگر آن که آسمان آن را می پوشاند و نسیم خدا بر چیزی نمی وزد مگر آن که آن را به حرکت و جنبش می آورد و هر چیزی از آب خدا زنده می شود و هر چیزی از زمین خدا می روید، پس هر کسی را خدا دوست بدارد از مِلک و مُلک به او عطا می کند (2).

ص:263

حضرت محبوب آن چه جز او نمی داند برای محب خود آماده کرده است:

« أعدَدْتُ لِعبَادِیَ الصَّالِحینَ مَا لٰا عَینٌ رَأتْ وَ لا أذُنٌ سَمِعَتْ وَ لا خَطَرَ عَلَی قَلبِ بَشَرٍ» (1).

برای بندگان شایسته ام چیزی آماده کردم که چشمی ندیده و گوشی نشنیده و بر قلب بشری خطور نکرده است.

در اخبار داود علیه السلام آمده است:

« قُل لِعَبادِی المُتَوجّهینَ إلیٰ مَحَبَّتی: ما ضَرَّکُمْ إذٰا احْتَجَبْتُمْ عَنْ خَلْقِی إذٰا رَفَعْتُ الحِجٰابَ فیمٰا بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ حَتّیٰ تَنْظُرُوا إلیَّ بعُیُونِ قُلُوبِکُمْ؟ وَ مٰا ضَرَّکُمْ مٰا زَوَیْتُ عَنْکُمْ مِنَ الدُّنْیٰا إذْ بَسَطْتُ دِیْنِی لَکُمْ؟ وَ مٰا ضَرَّکُمْ مَسْخَطَةُ الْخَلْقِ إذٰا الْتَمَسْتُمْ رِضٰایَ؟» (1).

ای داود! به بندگانم که رو به محبت من دارند بگو: چه چیز به شما زیان می رساند هنگامی که خود را از آفریدگانم مستور می دارید و حجاب بین خود و شما را بر می دارم تا با چشم های دل هاتان به من نگاه کنید؟ و چه چیز به شما زیان می زند آن گاه که دنیا را از شما دور می کنم و دینم را برای شما می گسترانم؟ و خشم مردم چه زیانی به شما می زند هرگاه که جویای خشنودی من باشید؟

محبّت سبب جذب فیوضات الهیه به سوی انسان است و در رأس همۀ فیوضات ایمان است که انسان را به خیر دنیا و آخرت می رساند و از خزی و خواری و کیفر و عذاب در دنیا و آخرت حفظ می کند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

« إنَّ اللّٰهَ یُعْطِی الدُّنْیٰا مَنْ یُحِبُّ وَ مَنْ لَا یُحِبُّ وَ لا یُعْطِیِ الأیمٰانَ إلّا مَنْ

ص:267

یُحِبُّ» (1).

یقیناً خدا دنیا را به کسی که دوستش دارد و دوستش ندارد عطا می کند و ایمان را جز به کسی که محبوب اوست عطا نمی کند.

و نیز می فرماید:

« إذا أحَبَّ اللّٰهُ عَبدَاً جَعَلَ لَهُ وَاعِظاً مِن نَفسِه وَ زَاجراً مِن قلبهِ یَأمُرُهُ وَ یَنهَاهُ» (2).

هنگامی که خدا بنده ای را دوست بدارد پند دهندۀ و نهی کننده ای را از درون خودش برای او قرار می دهد تا او را به کارهای پسندیده وادار کند و از کارهای زشت باز دارد.

قصد کند؟

مگر ممکن است چشم دل با کمک چراغ معرفت، جمال بی مثال محبوب ازلی و ابدی را ببیند و طبیعتاً دل داده و عاشق او شود و دیگری را به جای او به عنوان معشوق و محبوب قصد کند؟ غیر او جز مخلوق ضعیف و موجود ناتوان که همۀ امورش و به ویژه جمال ظاهرش عارضی و از دست رفتنی است چیز دیگر هست؟

کدام عاقل و خردمند است که پس از رسیدن به قیمتی ترین شیء که آثار و برکاتش در حیات و زندگی او دریاوار و ابدی است را رها کند و دنبال موجودی برود که خواص و آثارش بسیار اندک و عمرش تمام شدنی و نهایتاً وجودش از دست رفتنی است.

خردمند و انسان عارف و دل آگاه، طلا را با مطّلا، فیروزه را با خرمهره، عقیق یمن را با شیشه رنگی، گلستان و بستان را با کویر، ثروت را با فقر، سلامت را با بیماری، آخرت را با دنیا، خوشبختی را با تیره بختی، حقیقت دائم را با موّقت، درستی را با نادرستی، خزانۀ پر از گنج را با خرابه، دانش را با جهل و بصیرت را با کوردلی عوض نمی کند و جابجا نمی نماید.

عاقل، حضرت حق را منبع همۀ کمالات بی نهایت و چشمۀ همۀ فیوضات و گنجینۀ همۀ خیرات و مالک ارض و سماوات و دارندۀ خزائن برکات می بیند و هرگز با معرفت و عشقی که به او دارد کسی را به جای او و به عوض او قصد نخواهد کرد، عاقل به محضر حضرتش عرضه می دارد:

ای به مغز خرد زده اورنگ

« وَ مَنْ ذَا الذَّی أنسَ بِقُربِکَ فابْتَغی عَنکَ حِوَلاَ» (1).

و خدایا! آن کیست که به مقام قرب تو انس گرفت، پس به جای تو موجودی ناپایدار را طلبید؟

چنین چیزی برای عارف آگاه و عاشق بینا غیر ممکن است که به مقام قرب حضرت محبوب راه یابد و دل به لذت انس او بسپارد و شیرینی اتصال به معنویت دوست را دریابد و بداند و ببیند و لمس کند که وجود مقدسش قائم به ذات و همیشگی و پایدار است و عشق عاشقش را پاداشی جاوید و ابدی می دهد و در عنایات و الطافش تغییر و تبدیلی راه ندارد و در این حال دل از او بردارد و دیدۀ جانان از تماشای جمالش ببندد و دست به دامان موجودی ناپایدار و عنصری از دست رفتنی که همۀ وجود و امور در تغییر و تحول است بزند و بر این پایه فضای

ص:269

ص:

زندگی اش را غرق اضطراب و ناامنی کند و محکوم ترس و وحشت و دلهره و حیرت نماید.

عارف آگاه، فی المثل چگونه دست از محبوب پایدار و معشوق دائم و خزانۀ کرامات و گنجینۀ فیوضات بردارد و دل به دنیا ببندد که بصیری و دانایی چون امیر المؤمنین علیه السلام دربارۀ آن می فرماید:

« مَا أصِفُ مِنْ دَارٍ أَوَّلُها عَنَاءٌ وَ آخِرُهَا فَنَاءٌ فِی حَلالِهَا حِسابٌ وَفِی حَرامِهَا عِقَابٌ مَنِ اسْتَغْنَی فِیهَا فُتِنَ وَ مَن افْتَقَرَ فِیهَا حَزِنَ وَ مَن سَاعَاهَا فَاتَتْهُ وَ مَن قَعَدَ عَنَها وَ اتَتْهُ وَ مَنْ أَبْصَرَ بِهَا بَصَّرَتْهُ وَ مَنْ أَبْصَرَ إِلَیها أعمَتْهُ» (1).

چه بگویم از خانه ای که ابتدایش برای انسان از هر جهت مشقت و رنج و زحمت و سختی بود و پایانش نیستی و نابودی و هلاکت است! در حلالش با آن همه کوشش و زحمتی که برای به دست آوردنش می کشند حساب و در حرامش کیفر و عذاب است. کسی که در آن کوس استغنا و طبل بی نیازی بزند و در فضای استغنا از یاد حق به یاد امور مادی از دست رفتنی مشغول گردد، دچار فتنه و بلا شود و کسی به طلبش بر آید و به دست نیاورد و نیازمند و محتاج بماند اندوهگین و غصه دار گردد.

کوشش کننده در راه آن، عاقبت کوشش بر باد رود و زحمات و رنجش بی نتیجه مطلوب از دست رود. روی گردان از آن او را به بند کشد و از شرش راحت شود. آن که با چشم بصیرت بر آن و حوادث و نقل و انتقالاتش بنگرد، پند و عبرت گیرد و هر که با چشم سر به این سرای دلفریب و از دست رفتنی نظر کند، به کوردلی و شقاوت دچار شود.

ص:271

در قطعه ای دیگر می فرماید:

« الدُّنْیَا تَغُرُّ و تَضُرُّ وَ تَمُرُّ إِنَّ اللّٰهَ تَعَالیٰ لَمْ یَرْضَهَا ثَوَاباً لِأولِیَائِهِ وَ لا عِقَاباً لِأعْدَائِهِ وَ إنَّ أهلَ الدُّنیَا کَرَکْبٍ بَیْنَا هُم حَلُّوا إذْ صَاحَ بِهِمْ سَائِقُهُمْ فَارتَحَلُوا» (1).

دنیا می فریبد و زیان می زند و می گذرد، یقیناً خدای پاک آن را به عنوان پاداش برای عاشقانش رضایت نداد و به این حد که برای دشمنانش کیفر باشد خشنود نشد، اهل دنیا چون قافله ای هستند که برای استراحت فرود آمده اند و هنوز استراحت ننموده قافله سالار فریاد می زند بار کنید که زمان کوچ است.

آری؛ خردمند، به دنیا و شؤونش که ناپایدار است دل نمی بندد و انس نمی گیرد، بلکه از دنیا به عنوان ابزار و عناصر ساخت آخرت بهره می گیرد و انسش فقط و فقط به مقام قرب حق است.

خدایا! ما را از آنان قرار ده که برای مقام قرب خود و دوستی خویش برگزیده ای و برای عشق و محبتت خالص نموده ای و به لقایت مشتاق و راغب کرده ای و به حکم و قضایت راضی و خشنود نموده ای و نعمت نظر به وجه خود را با چشم دل به او عطا فرموده ای و برای مقام رضای خود برگزیده ای و در جایگاه صدق در جوارت جای داده ای و برای شناختت و معرفتت مخصوص گردانیده ای و سزاوار بندگی و پرستش خویش کرده ای و قلبش را عاشق خود ساخته ای و او را برای مشاهدۀ خویش برگزیده ای و سراسر وجودش را به سوی خود توجه داده ای

ص:272

و قلبش را از هرچه جز دوستی توست خالی ساخته ای و به آنچه نزد توست راغب نموده ای و یاد ذکرت را به او الهام کرده ای و شکر و سپاست را به او آموخته ای و به طاعتت سرگرمش نموده ای و از شایستگان خلق خویش قرارش داده ای و برای مناجاتت انتخابش کرده ای و علاقه اش را از هرچه او را از تو جدا کند بریده ای.

خدایا! ما را از آنان قرار ده که فطرتاً به تو شادمانند و از دل نالۀ شوق برآورند و همۀ عمر با آه و زاری عاشقانه اند و پیشانی آنان در پیشگاه عظمتت به سجده است و دیدگانشان در خدمتت بیدار است و اشکشان از خشیت ریزان است و دل هایشان گرفتار عشق و محبّت توست و قلوبشان از مهابتت از همۀ هستی برکنده است.

ای خدایی که انوار قدسش به دیدگان عاشقانش در کمال روشنی است و تجلیات ذاتش بر قلوب عارفانش نشاطانگیز است! ای آرزوی دل مشتاقان! ای نهایت مقصود محبان! دوستی ات و دوستی دوستدارانت و دوستی هر عملی را که مرا به مقام قربت می رساند، از تو درخواست می کنم و این که خود را از هرچه غیر توست بر من محبوب تر گردانی و محبتم را نسبت به خود راهنمایی به سوی خشنودیت قرار دهی و شوقم را به حضرتت بیش از عصیانت مقرر داری و بر من به یک نگاه به سویت منت نهی و به من به چشم محبّت و عاطفه بنگری و روی از من نگردانی و مرا اهل سعادت و خوشبختی قرار دهی و از سالکان پیشگاهت نمایی. ای اجابت کنندۀ دعا! ای مهربان ترین مهربانان! .

ص:273

خود نسبت به بندگان بویژه تائبان اعلام کرد.

[. فَتٰابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ اَلتَّوّٰابُ اَلرَّحِیمُ ] (1).

. . . و [ پروردگار ] توبه اش را پذیرفت؛ زیرا او بسیار توبه پذیر و مهربان است.

اگر یک بار دیگر در دو آیه ای که ذکر شد دقت کنیم، می بینیم که محبّت آدم و حوا به خدا در عین محرومیت بسیار تلخی که چشیدند، کم ترین ضربه ای ندید بلکه آگاهی و فروتنی، هر دو را به مغفرت و رحمت حق وصل کرد.

آری؛ مهر و محبّت و خصلت هایی که ریشۀ معنوی و الهی و ایمانی دارد، ضربه پذیر نیست و چراغی است که هیچ طوفانی آن را خاموش نمی کند.

مؤمن همیشه و همه جا و نسبت به همه کس دریایی مواج از مهر و محبّت و عشق و صفاست.

زبانش که به قلب پر محبتش وصل است؛ زبانی مشوّق، سازنده، هدایت گر، تعلیم دهنده و ادب کننده است.

ص:275

بر محبّت آل محمد بمیرد آمرزیده مرده است، آگاه باشید! هر کس بر محبّت آل محمد بمیرد در حال توبه مرده است، آگاه باشید! هر کس بر محبّت آل محمد بمیرد مؤمنی مرده است که ایمانش را کامل کرده، آگاه باشید! هر کس بر محبّت آل محمد بمیرد ملک الموت و سپس نکیر و منکر او را به بهشت مژده می دهند، آگاه باشید! هر کس بر محبّت آل محمد بمیرد چون عروسی که به خانۀ داماد برده می شود، به بهشت می برند، آگاه باشید! هر کس بر محبّت آل محمد بمیرد، در قبرش دو در به سوی بهشت باز می شود، آگاه باشید! هر کس بر محبّت آل محمد بمیرد، خدا قبرش را زیارتگاه فرشتگان رحمت قرار می دهد، آگاه باشید! هر کس بر محبّت آل محمد بمیرد، بر روش پیامبر و گروه مؤمنان می میرد. . .

اعمش (1)می گوید: برای حج خانه خدا از دیارم به سوی مکه بیرون رفتم، هنگامی که مسافتی طولانی پیمودم زن کوری را در کنار جاده دیدم که می گفت: به حق محمد و آلش دیده را به من برگردان، از گفتارش به شگفت آمده، به او گفتم: چه حقی محمد و آلش بر خدا دارند؟ ! در حالی که خدا بر آنان حق دارد نه آنان بر خدا، به من گفت: ای احمق! خاموش باش، به خدا سوگند او از انسان خشنود نمی شود مگر انسان به حق آنان قسم یاد کند، اگر آنان را بر خدا حقی نبود به آن قسم یاد نمی کرد، گفتم: خدا در کجا سوگند یاد کرده است؟ گفت در سورۀ

ص:277

حجر آیۀ هفتاد و دو:

[ لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ ] (1).

[ ای پیامبر! ] به جان تو سوگند، آنان در مستی خود فرو رفته و سرگردان بودند.

من نسبت به دلیلی که برایم آورد قانع نشدم، هنگامی که از حج برگشتم در همان محل او را بینا دیدم که می گفت:

أَیُّها النَّاسُ أحِبُّوا عَلِیّاً فَحُبُّهُ یُنْجِیْکُمْ مِنَ النّارِ.

ای مردم! علی را دوست بدارید و به او عشق بورزید که محبّت او شما را از آتش رهایی می بخشد.

به او سلام کرده، از شأن و وضع او پرسیدم، به من گفت: محمد و علی نزدش آمدند و محمد صلی الله علیه و آله با دست مبارکش بر دیدۀ او کشید و او بینا شد و به او گفت: در همین جا بنشین تا مردم از حج برگردند و آنان را آگاه کن که محبّت علی از آتش نجاتشان می دهد (2).

بُرَیْد عِجْلِی می گوید: نزد حضرت امام باقر علیه السلام بودم که مسافری از خراسان در حالی که پیاده طی طریق کرده بود، به محضر آن بزرگوار آمد و دو پایش را که قسمت قسمت شکافته بود نشان داد و گفت:

به خدا سوگند! مرا چیزی جز محبّت شما اهل بیت از جایی که آمده ام نزد شما نیاورد، حضرت امام باقر علیه السلام فرمود:

ص:278

« وَ اللّٰهِ لَوْ أَحَبَّنا حَجَرٌ حَشَرَهُ اللّٰهُ مَعَنَا وَ هَلِ الدّینُ إلّا الحُبُّ» (1).

به خدا سوگند اگر سنگی ما را دوست داشته باشد خدا او را با ما محشور می کند و آیا دین جز عشق و محبّت است؟

به این نکتۀ بسیار مهم باید توجه داشت که برای نجات نباید فقط به محبّت تنها اکتفا کرد، لازم است زلف محبّت را به زلف عمل صالح و اجرای احکام حق و فرهنگ اهل بیت علیهم السلام گره زد تا باب نجات به روی انسان بازگردد، این حقیقتی است که از روایات هم استفاده می شود، از حضرت امام رضا علیه السلام در این زمینه روایت شده است:

« لٰا تَدَعُوا الْعَمَلَ الصّٰالِحَ وَ الاجْتِهٰادَ فی الْعِبٰادَةِ إِتِّکٰالاً عَلیٰ حُبِّ آل مُحَمَّدٍ لٰا تَدَعُوا حُبَّ آلَ مُحَمَّدٍ و التَّسْلِیمَ لأمْرِهِمْ إِتِّکٰالاً عَلیٰ الْعِبٰادَةِ فَإِنَّهُ لٰا یُقْبَلُ أَحَدُهُمٰا دُوْنَ الآخَرِ» (2).

کار شایسته و کوشش در عبادت را با تکیه بر محبّت آل محمد رها نکنید و محبّت آل محمد و تسلیم نسبت به امر آنان را با تکیه بر عبادت وامگذارید زیرا یکی از آن دو بدون دیگری پذیرفته نخواهد شد.

آیات قرآن مجید مودت اهل بیت علیهم السلام را پاداش عظیم ترین کار یعنی رسالت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله قرار داده است که نتیجه و آثار آن مودت هم به اهل مودت برمی گردد،

[ . . . قُلْ لاٰ أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِی اَلْقُرْبیٰ. . . ] (1).

. . . بگو: از شما [ در برابر ابلاغ رسالتم ] هیچ پاداشی جز مودّت نزدیکان [ یعنی اهل بیتم ]را نمی خواهم. . .

وَ تَسْتَغْفِرَ لِلْمُذْنِبِ مِنْهُمْ» (1).

یا علی! خوشا به حال کسی که تو را دوست دارد و امامتت را تصدیق می کند و وای بر کسی که تو را دشمن دارد و امامتت را انکار می نماید.

عاشقان تو میان اهل آسمان ها معروف و شناخته شده اند، آنان اهل دین هستند، پارسا و پاک دامنند، خوبی از چهرۀ آنان نمایان است، فروتن و خاکسارند، دیدگانشان فرو افتاده و دل هایشان مالامال ترس از عظمت خدا و عقاب اوست، بی تردید حق ولایت و امامتت را می شناسند و زبانشان به فضل تو گویاست، دیدگانشان از راه مهر و محبّت بر تو و امامان از فرزندانت گریان است، به آنچه خدا در کتابش آنان را فرمان داده و به آنچه من با آنان فرمان داده ام و آنچه تو به آنان فرمان داده ای و به آنچه اولواالامر از امامان بر پایۀ قرآن و سنت به آنان فرمان داده اند عمل می کنند، آنان اهل رابطه با یکدیگرند و به یکدیگر محبّت می ورزند، ملائکه بر آنان درود می فرستند و بر دعایشان آمین می گویند و برای گناه کارشان درخواست آمرزش می نمایند.

اهل فن می گویند: انسان داغدار و گرسنه و تشنه تعادلی در جهت روحیه و اعصاب ندارد، در حالی که آن حضرت در آن لحظات بسیار سخت از گرسنگی شدید و تشنگی فراوان و داغ های کمرشکن رنج می کشید اما از نظر روحیه و اعصاب در کمال تعادل و آرامش روحی قرار داشت، دلیلش مهرورزی ویژۀ او به دشمن بود.

آن حضرت روی اسب بر نیزه خویش که نوک آن را بر زمین فرو کرده بود تکیه داشت تا لحظه ای بیاساید، عمر سعد روی به لشکر کرد و گفت: کدام یک از شما حاضر است به او حمله کند و وی را از پای درآورده، به قتل برساند؟ فرد شجاعی از میان لشکر با اذن فرماندۀ تیره روزگار خود به حضرت حمله کرد، حضرت برای دفع حمله او با شمشیر بران به او حمله آورد، شدت حمله حضرت یک پای دشمن را قطع کرد، دشمن از روی زین به زمین افتاد و ضجه و ناله زد، حضرت امام حسین علیه السلام از اسب پیاده شده و بالای سر او آمد و با لحنی آمیخته به محبّت و مهر فرمود: می خواهی تو را به بستن زخمت و دارو نهادن روی آن به خیمه هایم ببرم یا اگر مطلب دیگری داری بگو تا برایت انجام دهم؟ ! !

دشمن زخمی عرضه داشت: افرادی از قبیلۀ من در لشکر کوفه هستند آنان را صدا بزنید تا بیایند و مرا از این معرکه بیرون ببرند، امام نزدیک دشمن آمد و افراد قبیلۀ او را از زخمی شدن وی خبر داد و از آنان خواست در حالی که از حملۀ آن حضرت در امان اند بیایند و او را از معرکه نجات دهند! ! (1).

ص:282

خواب برنخاست، لگدی محکم به پهلوی پیرمرد زد که پیر پینه دوز از شدت درد از خواب پرید، او را هم از حرم بیرون کرد، پیر مرد پس از بیرون آمدن از حرم با زحمت اطاقی کهنه و خراب در مسافرخانه ای قدیمی پیدا کرد و هنگام خوابیدن رو به حرم کرد و گفت: در دیار و شهرم به من گفتند تو دارای مضیف خانه هستی که از زائرانت پذیرایی می کنند، مضیف خانه ات کجاست؟ می گفتند: امام رئوفی ولی رأفت تو کجاست و چه شد؟ من که در حرم مطهرت در برابرت چنان لگد به پهلویم زدند که پهلویم درد گرفت! !

خادم حرم نیمۀ شب حضرت امام رضا علیه السلام را در خواب دید، به حضرت عرض سلام کرد، حضرت جواب سردی دادند، به حضرت عرضه داشت پسر پیامبر! پنجاه سال است در لباس خادمی شما به سر می برم چرا با بی رغبتی پاسخ سلامم را دادی؟

حضرت فرمود: ولی در این پنجاه سال لگد به پهلوی من نزده بودی، دیشب به پهلویم لگد زدی و تا کنون پهلویم درد می کند، آری؛ لگد به پهلوی زائرم زدی دردش را من می کشم! !

خادم بیدار شد و تا صبح نخوابید، مسافرخانه به مسافرخانه گشت تا پیر پینه دوز را پیدا کرد و به خانۀ خود برد و تا روزی که پیر مرد در مشهد بود از او پذیرایی جانانه کرد و رضایت کامل او را به خاطر برطرف کردن رنجش حضرت امام رضا علیه السلام جلب کرد.

مودت و عشق و محبتشان به اهل بیت علیهم السلام و معرفت و آگاهی والایشان، از حواریون حضرت مسیح علیه السلام نسبت به حق، مطیع تر به شمار آورده است:

« إنَّ حَوارِیَّ عِیسیٰ کَانُوا شِیعَتَهُ وَ إنَّ شِیعَتَنَا حَوَاریُّونَا وَ مَا کَانَ حَوارِیُّ عِیسیٰ بِأطْوَعَ لَهُ مِنْ حَوَارِیِّنَا لَنَا وَ إنَّمَا قَالَ عِیسیٰ لِلحَوَاریِّینَ: مَنْ أنْصَارِی إلَی اللّٰهِ قَالَ الحَوَرِیُّونَ: نَحْنُ أنْصَارُ اللّٰهِ فَلَا وَ اللّٰهِ مَا نَصَرُوُهُ مِنَ الیَهُودِ وَ لا قَاتَلُوهُمْ دُونَهُ وَ شِیعَتُنَا وَ اللّٰهِ لَمْ یَزَلُوا مُنْذُ قَبَضَ اللّٰهُ عَزَّ ذِکرُهُ رَسُولَهُ صَلَّی اللّٰهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَنْصُرُونَا وَ یُقَاتِلُونَ دُونَنَا وَ یُحْرَقُونَ وَ یُعَذَّبُونَ وَ یُشَرَّدُونَ فِی البُلْدَانِ جَزَاهُمُ اللّٰهُ عَنَّا خَیراً» (1).

حواری عیسی شیعۀ او بودند و شیعیان ما حواریون ما هستند و حواری عیسی نسبت به او مطیع تر از حواریون ما نسبت به ما نبودند و جز این نیست که عیسی به حواریون گفت: چه کسانی یاران من برای خدا هستند؟ حواریون گفتند: ما یاران خداییم، پس به خدا سوگند از میان یهود او را یاری نکردند و پیش رویش با دشمن نجنگیدند و شیعیان ما به خدا سوگند از زمانی که خدا پیامبرش را قبض روح کرد پیوسته ما را یاری کردند و پیش روی ما جنگیدند و به آتش کشیده شدند.

ص:285

ص:286

ص:288

مردم است تا آنان را از این طریق به حسنات و ارزش ها آشنا کند و پس از آشنایی، زمینۀ آراستن آنان را به آن حسنات و ارزش ها فراهم نماید.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در روایتی می فرماید:

« المُؤْمِنُ یَألَفُ وَ یُؤْلَفْ وَ لا خَیْرَ فِیمَنْ لٰا یَأْلَفُ وَ لا یُؤْلَفُ وَ خَیْرُ النّٰاسِ أَنْفَعُهُمْ للناسِ» (1).

مؤمن با مردم اهل انس و یک رنگی و صداقت و معاشرت است و با او هم انس و یکرنگی برقرار می شود و کسی که با مردم انس نمی گیرد و با او انس گرفته نمی شود، هیچ خیری ندارد و بهترین مردم، سودمندترین آنان نسبت به مردم است.

از این روایت به صراحت استفاده می شود که مؤمن در انس گرفتن با مردم و در برقرار کردن الفت با ایشان نیتی جز این ندارد که فراوان ترین بهره و سود را به آنان برساند و بهترین منفعت را نصیب ایشان کند و بی تردید آگاه کردن آنان از ارزش ها و خصلت هایی که محصول ایمان است و زمینه سازی برای آراسته شدنشان به آن ارزش ها که از طریق الفت و انس میسر است، بهترین راه سودرسانی به آنان است و بر این اساس مؤمن بهترین انسان است چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

« وَ خَیْرُ الناسِ أَنْفَعَهُمْ لِلنَّاسِ» (2).

بهترین مردم آن کسی است که نفعش به دیگران بیشتر باشد.

ص:290

کامل نمی شود مگر خصلت های گوناگونی در او باشد:

خطر کفر و شر از ناحیۀ او در میان نباشد و هدایت و خیر از سوی او توقع رود، زیادی مالش بذل شود و اضافۀ سخنش حفظ گردد، نصیبش از دنیا به اندازۀ گذران باشد، در همۀ روزگارش از دانش سیر نگردد، خواری در کنار خدا برایش محبوب تر از عزت با غیر باشد و فروتنی و خاکساری نزد او محبوب تر از کبر و خود بزرگ بینی جلوه کند، خوبی اندک دیگران را بسیار بشمارد و خوبی فراوان خود را اندک به حساب آورد، همۀ مردم را بهتر از خود ببیند و خود را از همه بدتر انگارد و این خصلت ها اموری کامل و جامع است.

راستی چه روایت عالی و متنی با ارزش است، متنی که نشان دهندۀ کمال دین و جامعیت فرهنگ اهل بیت علیهم السلام است، اوصافی را این روایت بیان می کند که اگر در انسان ظهور کند از او انسانی کامل و منبعی از خیر و برکت و موجودی پاک و معنوی به وجود می آورد، شرح این روایت کتابی مستقل می طلبد و تفسیری جامع می خواهد و من ناچارم در این جا به ترجمۀ آن اکتفا کنم.

المَعُونَةِ، یُحسِنُ فِی عَمَلِهِ کَأنَّهُ نَاظِرٌ إلَیهِ، غَضُّ الطَّرفِ، سَخِیُّ الکَفِّ، لَا یَرُدُّ سَائِلاً، یَزِنُ کَلَامَهُ وَ یَخرِسُ لِسَانَهُ، لَا یَقبَلُ البَاطِلَ مِن صدیقِهِ وَ لا یَرُدُّ الحَقَّ عَلیٰ عَدُوِّهِ وَ لا یَتَعَلَّمُ إلّا لِیَعْلَمَ وَ لا یَعْلمُ إلّا لِیَعْمَلَ، إن سَلَکَ مَعَ أهلِ الدُّنیَا کَانَ أکیَسَهُمْ وَ إنْ سَلَکَ مَعَ أهلِ الاخِرَةِ کَانَ أورَعَهُم» (1).

حرکاتش ملایم و آرام است، دیدار و مشاهده اش شیرین است، از میان همۀ کارها برترینش را انتخاب می کند و از اخلاق، با ارزش ترینش را برمی گزیند، نسبت به کسی که کینه دارد، ستم نمی کند و به خاطر محبوبش وارد گناه نمی شود، هزینۀ زندگی اش اندک و کمک و یاری اش به مردم بسیار است، عملش را نیکو انجام می دهد که گویی بیننده ای با دقت و درایت به او می نگرد، چشم از حرام فرو می پوشد، اهل جود و سخاوت است به طوری که سائل و خواهنده ای را از خود نمی راند، سخنش را پیش از سخن گفتن می سنجد، زبانش نسبت به ناحق و باطل لال است [ بدین گونه که ] باطل را از دوستش نمی پذیرد و حق را بر ضد دشمنش باز نمی گرداند، نمی آموزد مگر برای دانستن و دنبال دانش نمی رود جز برای عمل کردن، اگر با اهل دنیا سلوک کند از همۀ آنان زیرک تر است و اگر با اهل آخرت زندگی کند از همۀ آنان پرهیزگارتر است.

ص:293

[ وَ اَلْمُؤْمِنُونَ وَ اَلْمُؤْمِنٰاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیٰاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ اَلْمُنْکَرِ وَ یُقِیمُونَ اَلصَّلاٰةَ وَ یُؤْتُونَ اَلزَّکٰاةَ وَ یُطِیعُونَ اَللّٰهَ وَ رَسُولَهُ أُولٰئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اَللّٰهُ إِنَّ اَللّٰهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ ] (1).

مردان و زنان با ایمان دوست و یار یکدیگرند؛ همواره به کارهای نیک و شایسته فرمان می دهند و از کارهای زشت و ناپسند بازمی دارند و نماز را برپا می کنند و زکات می پردازند و از خدا و پیامبرش اطاعت می نمایند؛ به زودی خدا آنان را مورد رحمت قرار می دهد؛ زیرا خدا توانای شکست ناپذیر و حکیم است.

[ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللّٰهِ وَ اَلَّذِینَ مَعَهُ أَشِدّٰاءُ عَلَی اَلْکُفّٰارِ رُحَمٰاءُ بَیْنَهُمْ. . . ] (2).

محمّد، فرستاده خداست و کسانی که با او هستند بر کافران سرسخت و در میان خودشان با یکدیگر مهربانند،

آری؛ قلوبی که با خدا پیوند دارند و به آخرت یقین می ورزند و خلق را به قول پیامبر صلی الله علیه و آله عیال اللّٰه می دانند، مزیّن به مهر و محبّت اند و بر اساس این دو آیۀ مهر و محبّت را نسبت به دیگران بی ملاحظۀ چیزی هزینه می کنند و می دانند که هزینه کردن محبّت رشته ای از عبادت و دارای پاداش و مزد از سوی خداست.

ابو بصیر از حضرت امام باقر علیه السلام روایت می کند که آن حضرت فرمود:

ص:295

« إنَّ أعرابِیّاً مِن بَنِی تَمیمٍ أتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهُ: أوصِنِی فَکَانَ مِمَّا أوصَاهُ: تَحَبَّبْ إلیَ النَّاسِ یُحِبُّوکَ» (1).

بادیه نشینی از قبیلۀ بنی تمیم به محضر پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و به آن حضرت گفت: به من سفارشی کن، از سفارش های حضرت به او این بود: به همۀ مردم مهر و محبّت ورز تا همۀ مردم به تو مهر و محبّت ورزند.

راستی روایت بسیار مهمی است، عربی از رسول خدا صلی الله علیه و آله طلب سفارش و وصیّت می کند و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله اظهار محبّت به همۀ مردم را به او سفارش می کند و در حقیقت می خواهد به آن عرب بگوید: اگر می خواهی اهل ایمان باشی و از پیامبرت اطاعت نمایی، نسبت به عموم مردم اهل مهر و محبّت باش.

عمرو بن دینار و عبید اللّٰه بن عبید بن عمیر می گویند: حضرت امام باقر علیه السلام را نیافتیم مگر این که برای ما پول و هدیه و لباس آورده بود و می گفت: این ها را پیش از این که با شما دیدار کنم برای شما آماده کرده بودم (2)!

شگفتا! محبّت و مهرورزی تا کجا که پیشوای بر حقّ و امام مردم از شدّت مهر و محبتش به دیگران پیش از ملاقات با آنان پول و هدیه و لباس آماده می کند تا هنگام دیدار دوستان به صورت عینی و عملی محبّت و مهرش را بنمایاند! !

ص:296

از حضرت امام صادق علیه السلام روایت شده است:

« مُجَامَلَةُ النَّاسِ ثُلُثُ العَقلِ» (1).

خوش رفتاری و نیکو برخورد کردن با همۀ مردم یک سوم خردورزی است.

از حضرت امام رضا علیه السلام روایت شده است:

« التَوَدُّدُ إلَی النّاسِ نِصفُ العَقلِ» (2).

اظهار دوستی و محبّت به همۀ مردم و مهرورزی نسبت به آنان نیمی از عقل است.

حضرت امام صادق علیه السلام به اصحاب خود سفارش می کرد:

« إتَّقُوا اللّٰهَ وَ کُونُوا إخْوَةً بَرَرَةً مُتَحابِّینَ فِی اللّٰهِ، مُتَواصِلِینَ مُتَراحِمِینَ تَزَاوَرُوا وَ تَلاقَوْا وَ تَذَاکَرُوا أمرَنَا وَ أحیُوهُ» (3).

از خدا پروا کنید و نسبت به هم، برادران نیکوکار و خوش رفتار باشید، برای خدا با یکدیگر دوستی نمایید و با یکدیگر تماس و ارتباط برقرار کنید و نسبت به هم مهر و محبّت ورزید، یکدیگر را زیارت و دیدار کنید و فرهنگ ما را با یکدیگر مذاکره کرده، آن را زنده نگه دارید.

ص:297

و نیز آن حضرت در روایتی می فرماید:

« تَوَاصَلُوا وَ تَبَارُّوا وَ تَرَاحَمُوا وَ تَعَاطَفُوا» (1).

با یکدیگر پیوند برقرار کنید و نسبت به هم نیکی نمایید و به همدیگر ترحم کنید و به یکدیگر مهر و محبّت ورزید.

بر اساس آیات قرآن و این گونه روایات که در معتبرترین کتاب ها نقل شده، هر کس وجودش از مهر و محبّت خالی باشد و دلی چون سنگ در سینه دارد، نه این که مؤمن و شیعه نیست بلکه انسان نیست و از آدمیّت نشانی ندارد.

پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله به امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:

یا علی! هر کس دارای چهار خصلت باشد خدا برای او خانه ای در بهشت بنا می کند:

کسی که یتیمی را جای دهد و او را در پناه خود نگهدارد.

کسی که به یاری و حمایت انسانی ناتوان و ضعیف برخیزد.

کسی که با پدرش و مادرش با مهربانی رفتار کند.

کسی که با زیردستانش با مهر و محبّت برخورد نماید (2).

که همۀ آن ها ریشه از مهر و محبّت می گیرد:

« یَا ابْنَ آدَمَ هَلْ أَدَّیْتُم فَرَائِضِی کَمَا أَمَرْتُکُم؟

وَ هَل وَاسَیتُمُ المَسَاکِینَ بِأَمْوَالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُم؟

وَ هَل أَحسَنتُم إلیٰ مَن أَسَاءَ إلَیْکُم؟

وَ هَل عَفَوْتُم عَمَّن ظَلَمَکُم؟

وَ هَل وَصَلْتُمْ مَنْ قَطَعَکُم؟

وَ هَل أَنْصَفْتُم مَن خَانَکُم؟

وَ هَل کَلَّمتُم مَن هَاجَرَکُم؟

وَ هَل أَدَّبْتُم أَولَادَکُم؟

وَ هَل سَأَلتُمُ العُلَمَاءَ مِن أَمْرِ دینکُم وَ دُنیَاکُم؟

فَإنَّی لَا أَنْظُرُ إلیٰ صُوَرکُم وَ لا إلیٰ مَحَاسِنِکُم وَ لکِن أَنْظُرُ إلیٰ قُلُوبِکُم وَ أَعمالِکم و أَرضیٰ مِنکُم بِهِذِهِ الخِصَال» (1).

ای آدمیان! آیا فرایض مرا به گونه ای که فرمانتان داده ام به اجرا گذاشتید؟

آیا به وسیلۀ اموال و وجودتان به افتادگان و بینوایان یاری دادید؟

آیا به آنان که به شما بدی کردند نیکی نمودید؟

آیا از کسی که به شما ستم ورزید گذشت کردید؟

آیا با کسی که از شما پیوند برید پیوستید؟

آیا با کسی که به شما خیانت نمود به انصاف و عدالت برخاستید؟

آیا با کسی که از شما جدایی کرد به سخن گفتن و آشتی درآمدید؟

آیا فرزندانتان را به ادب آراستید؟

ص:299

آیا از اعمال ربّانی دربارۀ دین و دنیاتان پرسیدید؟

آگاه باشید که من به صورت ها و مظاهر خوبتان نظر نمی کنم بلکه به دل ها و اعمالتان می نگرم و با این اوصاف از شما راضی و خشنود می شوم.

کسی که به خود مهر و محبّت دارد در مقام نجات خویش از خزی دنیا و عذاب آخرت با آراسته شدن به ایمان و اخلاق حسنه و عمل صالح برمی خیزد و کسی که به دیگران مهر می ورزد در مسیر خدمت به آنان قدم برمی دارد و چنین مهرورزی که به ایمان و عمل و اخلاق و خدمت آراسته است و در حقیقت جلوه ای از مهر و محبّت الهی است، از همۀ جنبندگان هستی برتر و بالاتر است چنان که قرآن می فرماید:

[ إِنَّ اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّٰالِحٰاتِ أُولٰئِکَ هُمْ خَیْرُ اَلْبَرِیَّةِ ] (1).

مسلماً کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، اینانند که بهترین مخلوقات اند.

و استراحت به سر برد و صبح به مقصدی که دارد برود.

تا جایی که در توان دارد با اجازه همسرش مشکل مالی و خانوادگی اهل محل را حل می کند و به خدمت آنان بدون چشم داشت اقدام می نماید.

آن زن بزرگوار در حال خدمت به ناتوانان و ضعیفان از دنیا رفت، مردم در مراسم او همچون چهره ای بزرگ و معروف شرکت کردند و حق احترام او را انصافاً به جای آوردند، من هر بار پس از درگذشت او جهت تبلیغ دین به آن ناحیه رفتم برای فاتحه و دعا و گرفتن انرژی معنوی کنار قبر او حاضر شدم، از خدا می خواهم که بر شمار این گونه انسان ها در جامعۀ ما بیفزاید و مردم را از برکات وجودشان بهره مند سازد.

لازم است به این نکتۀ ظریف و تجربه شده اشاره شود که این گونه مهرورزی و محبّت در میان همۀ اقوام و ملل به ویژه شیعۀ ناب و خالص اهل بیت علیهم السلام هست و این طایفه هستند که با اقتدای به پیامبر و اهل بیتش علیهم السلام به این صورت نسبت به مردم مهرورزی و دست خدمت دارند.

امامان ما همان انسان های والایی هستند که شب ها آذوقه و لباس و پول به دوش می کشیدند و به طور ناشناس به محله های فقیرنشین محل اقامتشان می رفتند و به آنان اعم از شیعه و سنی و یهودی و مسیحی کمک می کردند و پس از شهادتشان برای فقیران معلوم می شد که کمک دهنده به آنان در سال های گذشته چه کسی بوده است.

اینان و شیعیانشان از همۀ جنبندگان هستی بهتر و برترند و مهر و محبّت ویژۀ خدا در دنیا آخرت شامل حال آنان است.

ص:301

یهود و بنی امیه و طرفداران آنان و شیعیان و پیروانشان هستند که قیامت بدبخت و گرسنه و تشنه و سیاه روی برانگیخته می شوند (1).

آدمی است، از جدایی و افتراق میان مردم رنج می کشد، غصه می خورد و اندوهناک است، علاقه دارد همه آراسته به امنیت خاطر باشند.

معمولاً انسان اصلاح گر - چنان که از قرآن استفاده می شود - انسانی متمسّک و متوسل به قرآن و اقامه کنندۀ نماز است قرآن می فرماید:

[ وَ اَلَّذِینَ یُمَسِّکُونَ بِالْکِتٰابِ وَ أَقٰامُوا اَلصَّلاٰةَ إِنّٰا لاٰ نُضِیعُ أَجْرَ اَلْمُصْلِحِینَ ] (1).

و آنان که به کتاب [ آسمانی ] چنگ می زنند [ و عملاً به آیاتش پای بندند ] و نماز را بر پا داشته اند [ دارای پاداشند ] یقیناً ما پاداش اصلاح گران را ضایع نمی کنیم.

مهرورزان مؤمن اگر به خاطر مهرشان به مردم به اصلاح میان آنان برمی خیزند، اخلاق اصلاح گری را به فرمان قرآن و در حقیقت به دستور خدای مهربان پی می گیرند زیرا اصلاح گری مقتضای ایمان به خدا و روز قیامت است چنان که از قرآن استفاده می شود:

[. . فَاتَّقُوا اَللّٰهَ وَ أَصْلِحُوا ذٰاتَ بَیْنِکُمْ وَ أَطِیعُوا اَللّٰهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ] (2).

. . . از خدا پروا کنید و [اختلاف و نزاع ] بین خود را اصلاح نمایید، و از خدا و پیامبرش اطاعت کنید.

یعنی اگر به حقیقت و راستی و درستی مؤمن نباشید، منبع تقوا

ص:304

و اصلاح گری و اطاعت از خدا و پیامبرش نخواهید بود.

درخواست تقوا و اصلاح گری و اطاعت از خدا و پیامبر از مردمان بی ایمان درخواستی بی جاست.

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

« أَ لا أُخْبِرُکم بِأفضلَ مِنْ دَرَجَةِ الصِّیامِ وَ الصَّلٰاةِ وَ الصَّدَقَةِ؟ إِصْلاحُ ذاتِ البَینِ. . .» (1).

شما را به کاری برتر از مرتبۀ روزه و نماز و صدقه خبر دهم؟ اصلاح میان مردم.

حضرت علی علیه السلام فرمود:

« مِنْ کَمالِ السَّعَادَةِ السَّعیُ فِی صَلاحِ الجُمهورِ» (2).

از کمال خوشبختی کوشیدن در اصلاح تودۀ مردم است.

حضرت صادق علیه السلام به مفضل فرمود:

« إذا رَأیتَ بَینَ اثنَینِ مِن شِیعَتِنا مُنَازَعَةً فَافتَدِهَا مِنْ مَالِی» (3).

هنگامی که میان دو نفر از شیعیان ما نزاع و برخورد دیدی، از مال من جهت خاتمۀ نزاع و صلح میان آن دو نفر بپرداز.

حضرت علی علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت می کنند:

ص:305

« إصلاحُ ذَاتِ البَینِ أفضَلُ مِن عَامَّةِ الصَّلاةِ وَ الصِّیامِ» (1).

اصلاح ذات البین از همۀ نمازها و روزه ها برتر است.

« طُوبَی لِلمُطهَّرَةِ قُلوبُهُم، اُولئکَ هُمُ المُتَّقُونَ یَومَ القِیٰامَةِ» (1).

خوشا به حال پاکدلان، اینان همان اهل تقوا در قیامت هستند.

شما اگر به منزلت و مقام اهل تقوا در قرآن مراجعه کنید، خواهید یافت از عنایاتی که خدا در قرآن نسبت به اهل تقوا مبذول داشته، اعلام محبّت و عشق به آنان است.

[ . . إِنَّ اَللّٰهَ یُحِبُّ اَلْمُتَّقِینَ ] (2).

. . . خدا پرهیزکاران را دوست دارد.

شگفت آور است که در این آیه می گوید خدا محب و پرهیزکاران محبوب، خدا عاشق و اهل تقوا معشوق اند.

راستی هنگامی که انسان محبوب خدا شود خدا برای محبوب خود در دنیا و آخرت چه خواهد کرد، آیا کسی جز خدا از این مطلب خبر دارد؟

از عنایات حضرت حق به محبوبان خود جلوۀ نوری او به قلب محبوبان است که قلب آنان را تبدیل به حرم اللّٰه و عرش اللّٰه می کند، و به گنجایشی می رساند که بتواند آن نور بی نهایت را در خود تحمل کند.

« لَا یَسَعُنِی أرضِی وَ سَمائِی وَ لکن یَسَعُنِی قَلبُ عَبدِیَ المُؤمِن» (3).

زمین و آسمانم گنجایش مرا ندارد ولی دل بندۀ مؤمنم گنجایش مرا دارد.

ص:307

این جلوه در لحظات شهادت حضرت حسین علیه السلام در قلب آن حضرت به صورت أَتَمْ و اکملش ظهور کرد که در لحظه ای که تیزی خنجر قاتل به گلوی مبارکش نشست، تبسم فرمود و سر در راه جانان سپرد.

و حضرت امام زین العابدین علیه السلام هنگام دفن آن حضرت با توجه به تجلی این نور با اشک و آهی که از فراق پدر داشت فرمود:

« أَبَتَا أمَّا الدُّنیَا فَبَعْدکَ مُظْلِمَةٌ وَ أمَّا الآخِرَةُ فَبِنُورِ وَجْهِکُ مُشرِقَةٌ» (1).

پدر جان! دنیا پس از تو به تاریکی فرو رفت و آخرت به نور شخصیت و کرامتت روشن شد.

آری؛ آنان که به خود مهر می ورزند و به عبارت دیگر عاشق خود هستند و به سبب این عشق در پی نجات خویش در دنیا و آخرت از مهالک اند، همواره دست اندرکار طهارت و پاکی قلب خویش اند که هم بتوانند عبادتی خالص انجام دهند و هم بتوانند مردم را از خیر خود بهره مند سازند.

در آیه ای از آیات انجیل نقل شده است:

« طُوبیٰ لِلمُتَواضِعِینَ فِی الدُّنیا أولئِکَ یَرتَقُونَ مَنَابِرَ المُلْکِ یَوْمَ القِیٰامَةِ» (1).

خوشا به حال فروتنان و خاکساران در دنیا، اینان در قیامت بر کرسی های عزت و قدرت بالا می روند.

اگر به آیات قرآن مجید دربارۀ سلیمان مراجعه کنیم، می بینیم قرآن، سلیمان را پادشاهی معرفی می کند که شکل پادشاهی اش را هیچ پادشاهی نداشت و لی این پادشاه بی نظیر که از مقام ایمان و اخلاص و پاکی و صدق و درستی برخوردار بود از چنان تواضعی بهره مند بود که درباره اش آمده:

« کَانَ یَجلِسُ مَعَ المَسَاکِین» (2).

همواره با افتادگان و تهیدستان نشست و برخاست داشت.

از حضرت امام حسین علیه السلام نقل شده که در پاسخ احوالپرسی شخصی که از حضرت پرسید حالتان چگونه است؟ پس از ذکر مطالبی فرمود:

« فأَیُّ فقیرٍ أفقَرُ مِنّی» (3).

کدام فقیر از من فقیرتر است؟

ص:309

خداوند به حضرت موسی علیه السلام وحی فرمود: ای موسی! [ برای خواستن نیازمندی هایت ] با آن دهان لب به دعا بگشای که گناهی مرتکب نشده باشد، حضرت موسی می گوید: خدایا! چنین زبانی چگونه برای من باشد؟ خدا فرمود: [ تو، که به وسیلۀ دهان شخص دیگر مرتکب معصیت نشده ای ]، با دهان دیگران مرا بخوان (1). بهر این فرمود موسی را خدا

و در روایتی به همین سبک و سیاق از پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله نقل شده است:

« أُدعُوا اللّٰهَ بِأَلْسِنَةٍ مَا عَقَیْتُمُوهُ بِهَا، قَالُوا: یَا رَسولَ اللّٰهِ وَ مَنْ لَنَا بِتِلکَ الألسنة؟ قَالَ: یَدعُوا بَعضُکُم لِبَعضٍ لِأنَّکَ مَا عَصَیْتَ بِلِسَانِهِ وَ هُوَ مَا عَصیٰ بِلِسانِکَ (2).

خدا را با زبان هایی که به وسیلۀ آن ها او معصیت نکرده اید، دعا کنید، گفتند: یا رسول اللّٰه! از ما کیست که چنین زبانی داشته باشد؟ فرمود: برخی از شما برخی دیگر را دعا کند زیرا تو با زبان او گناهی انجام نداده ای و او با زبان تو گناهی مرتکب نشده است.

ص:311

در هر صورت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله برای این که حقیقت اتحاد در جان انسان ها و مقام والای انسانیّت را در مهرورزی به یکدیگر به عرصۀ نوظهور برساند، به امت تعلیم می دهد که برای سلامت و امنیّت و رفاه زندگی دیگران، مخلصانه و با سوز دل از طریق دعا با منبع فیض بی نهایت در ارتباط باشید و از حضرت او رسیدن هر نوع خیری را به دیگران درخواست نمایید زیرا دعای غیر در حقّ غیر چون دعای پدر و مادر در حقّ فرزند و دعای مظلوم بر ضد ظالم و دعای زائران حرم خدا در حق دیگران و دعای فرشتگان و پیامبران و امامان نسبت به اهل ایمان و اهل توبه، مستجاب است.

فقط برای زیارت و دیدن او آمدی؟ گفت: آری، جز برای این کار نیامده ام، به او گفت: من پیک خدا به سوی توام، خدایت سلام می رساند و می فرماید: بهشت بر تو واجب است، آن گاه فرشته گفت: خدا می فرماید: هر مسلمانی از مسلمانی دیدن کند، او را دیدن ننموده، مرا دیدن کرده و ثواب او بر عهدۀ من، بهشت است (1).

در همین زمینه از حضرت امام صادق علیه السلام روایت شده است:

« مَن زَارَ أخاهُ فِی جَانِبِ المِصْرِ ابتِغَاءَ وَجهِ اللّٰهِ فَهُوَ زَوْرُهُ وَ حَقٌّ عَلَی اللّٰهِ أن یُکرِمَ زَوْرَهُ» (2).

هر کس برادر « دینی اش» را که در یک سوی شهر است به خاطر جلب خشنودی خدا دیدن کند، زائر خداست و بر خداست که زائرش را گرامی بدارد.

و نیز از آن حضرت روایت شده است:

ص:313

« مَا زَارَ مُسلِمٌ أخَاهُ المُسلِمَ فِی اللّٰهِ وَ للّٰهِ إلّا نَادَاهُ اللّٰهُ عَزَّ وَ جَلَّ: أیُّهَا الزَّائِرُ طِبتَ وَ طَابَتْ لَکَ الجَنَّةُ» (1).

مسلمان برادر مسلمانش را در راه خشنودی خدا و برای خدا دیدن نکند جز آن که خدای عزّ و جلّ او را ندا دهد: ای زائر! خوش باشی و بهشت برایت خوش باد.

« مَنْ عَادَ مَریضَاً فِی اللّٰهِ لَمْ یَسأَلِ المَرِیضُ لِلعَائِدِ شیئاً إلّا استَجَابَ اللّٰهُ لَهُ» (1).

کسی که بیماری را عیادت کند، بیمار چیزی را از خدا برای عیادت کننده درخواست نمی کند مگر این که خدا درخواست او را اجابت نماید.

حضرت موسی علیه السلام در مناجاتش با حضرت حق عرضه داشت:

« یَا رَب مَا بَلَغَ مِن عِیَادَةِ المَریضِ مِنَ الأجرِ؟ فَقَالَ اللّٰهُ عَزَّ وَ جَلَّ: أُوَکِّلُ بِهِ مَلَکاً یَعودُهُ فِی قَبرِهِ إلیَ مَحْشَرِهِ» (2).

پروردگارا! از پاداش و ثواب آنچه به عیادت کنندۀ بیمار می رسد چیست؟ خدای عزّ و جلّ فرمود: فرشته ای را بر او می گمارم که او را در قبرش تا محشر عیادت کند.

و نیز امام ششم علیه السلام می فرماید:

« عُودُوا مَرَضَاکُم وَ سَلُوهُمُ الدُّعَاءَ فَإنَّهُ یَعدِلُ دُعَاءَ المَلَائِکَةِ» (3).

از بیمارانتان عیادت کنید و از آنان درخواست دعا نمایید زیرا دعای آنان برابر با دعای فرشتگان است.

ص:315

مراجعه کنندگان به او از شهرستان یا مشاهد مشرفه بودند، ساختمان نسبتاً قابل توجهی در جنب خانه اش که رو به روی مسجدش قرار داشت با وسایل لازم و راه رفت و آمدی مستقل بنا کرده بود که مراجعه کنندگان شهرستانی یا آنان که از عراق می آمدند در آنجا سکونت گزینند و از نظر خرج و مخارج مهمان او باشند تا کارشان اصلاح شود و مشکل شان حل گردد و پریشانی و نابسامانی شان به سامان برسد و با دلی خوش به خانه و کاشانه یا شهر و دیارشان برگردند.

او عقیده داشت اکنون که من به خاطر آبروی خدادادی می توانم به داد مردم برسم واجب است به داد آنان برسم و چنان که من مورد مهر و محبّت حضرت حق هستم باید همگان را از مهر و محبّت خود برخوردار سازم تا محبّت و مهر خدا را بیش از پیش به سوی خود جلب کنم.

زمانی که در شهر قم مسافرخانه به اندازۀ مسافر نبود و شهر از هر جهت در محدودیت قرار داشت و جمعیت چندانی در آن سکونت نداشت، این تاجر در مرکز شهر در محلّی که به پایانه های مسافربری که نوعاً ماشین های مسافرتی و مسافران از آن عبور می کردند نزدیک بود، خانه ای وسیع، دارای اتاق های متعدد که بیش از نیاز خود و خانواده اش بود، بنا کرد، شاید اقوام و دوستان در دل خود به او ایراد می گرفتند که این خانۀ وسیع و اتاق های متعددی که مورد نیاز نیست چرا بنا می شود؟ ولی او در بنا کردن این خانه نیّت بسیار پاک و با منفعتی داشت.

وقتی خانه ساخته شد، از ابتدای زمستان تا انتهای آن در سرمای بسیار خشک کویری قم که طاقت فرسا بود، نزدیک نیمۀ شب از خانه بیرون می آمد و به گشت و گذار می پرداخت، اگر غریبی را می دید یا مسافری را تنها یا همراه زن و فرزندش مشاهده می کرد که به علت خرابی اتومبیل یا پیدا نکردن مسافرخانه یا به علت دیگر سرگردان مانده، او را به خانه می آورد و با رویی گشاده، اتاقی گرم همراه با وسائل پذیرایی از میوه و خوراک در اختیارش می گذاشت تا آن شب را از خطر سرما در امان بماند و فردای آن شب به شهر و دیارش بازگردد و برای او ثابت شود که اهل ایمان و اهل تقوا با عنایت و لطف خدا از مهر و محبتی گسترده نسبت به همگان برخوردارند و از هیچ کمکی نسبت به همنوعان و برادران ایمانی و خانواده های اسلامی دریغ ندارند.

هزینه کردن مهر و محبّت تا جایی مورد توجه اسلام و پیشوایان با

ص:318

کرامت آن است که فرمان رسیده نه فقط زنده ها بلکه از مردگان خود هم یاد کنید و برای آنان کار خیر انجام دهید و حد اقل هفته ای یک بار کنار مزارشان حاضر شوید که سبب خوشحالی و شادمانی آنان می شود و باعث دعاگویی آنان به شما می گردد زیرا این مهر ورزی شما و سؤال از حال زندگان و کار خیر برای مردگان برای شما نزد خدا دارای پاداش بزرگ و سبب حل مشکلات خواهد بود.

ص:319

یابی و از او برای دو نفر آمرزش بخواهی، چون از خدا عنایت و لطفی طلبیدی و چیزی خواستی برای همگان بخواه، یعنی شعاع مهر و محبّت را به سوی همه بگستران (1).

صَلْداً أما وَ اللّٰهِ لَیَهُدَّنَّ مَوْتُکَ عَالَماً، و لیُفرِحَنَّ عالَماً عَلی مِثلِ مَالِکٍ فَلتَبْکِ البَوَاکی و هَل مَوجُودٌ کَمالِک (1)» .

خدا به مالک پاداش خیر دهد که اگر کوه بود کوهی بود عظیم و بزرگ، و اگر سنگ بود سنگی بود سخت، آگاه باش! به خدا سوگند! مرگ تو جهانی را ویران و جهانی را شاد می کند، باید گریه کنندگان بر مردی مانند مالک بگریند، آیا یار و یاوری چون مالک دیده می شود؟

او با این همه عظمت و شخصیت و دلاوری و بزرگواری و در حالی که سپهسالار ارتش امیر مؤمنان علیه السلام بود، به پارسایی و قناعت و بردباری و کرامت و قلبی مالامال از مهر و محبّت آراسته بود.

گفته اند: روزی از بازار کوفه می گذشت، کرباس خامی که از پارچه های ارزان قیمت روزگار بود به تن داشت و پاره ای از همان را به جای عمامه بر سر گذاشته بود، یکی از بازاریان از روی حقیر شمردن او و سبک به حساب آوردنش شاخۀ سبزی خوردنی گل آلود را بر او انداخت، اشتر در کمال بردباری و بدون اعتنا به حادثه به راه خود ادامه داد، یکی از حاضران که اشتر را می شناخت به آن بازاری گفت: وای بر تو، آیا دانستی به چه شخصی اهانت کردی؟ ! گفت: نه، گفت: او مالک اشتر دوست و یار امیر مؤمنان بود، آن مرد بازاری از عمل زشت خود به لرزه افتاد و به دنبال اشتر روان شد تا عذرخواهی کند، مشاهده کرد که اشتر در مسجد به نماز ایستاده، هنگامی که از نماز فارغ شد، آن مرد

ص:322

سلام داد و خود را به پای اشتر انداخت و بوسید، اشتر او را از روی پایش برداشت و گفت: چه می کنی؟ ! گفت: عذر عمل زشتی که از من سر زد، از تو می خواهم! اشتر فرمود: بر تو هیچ گناهی نیست، به خدا سوگند من به مسجد آمده ام که برای تو درخواست آمرزش نمایم (1).

فرا رسیدن شب ابودرداء برای عبادت آماده شد، سلمان او را نگه داشت و به او گفت:

ای ابودرداء! برای پروردگارت بر تو حقی است و برای بدنت نیز بر تو حقی است و برای خانواده ات هم چنان بر تو حقی است، در ایام معینی روزه بگیر و دیگر ایام را بخور و نماز بگذار، به بستر خواب و استراحت هم برو و حق هر صاحب حقی را نیز ادا کن، این بی میلی به غذا و بی توجهی به همسرت و هزینه نکردن عشق و محبّت به او امری ناپسند و عملی نامشروع و روشی غیر متعارف و کاری دور از اخلاق انسانی است.

ابودرداء پس از این جریان خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و پیامبر را از برخورد و گفتار سلمان خبر داد، نهایتاً پیامبر هم به همان صورتی که سلمان ابودرداء را هدایت کرده بود، او را راهنمایی فرمود (1).

نوشته اند: نزد حضرت امام رضا علیه السلام از منزلت والایی برخوردار بود، از حضرت امام رضا و حضرت امام جواد علیهم السلام در همۀ أمور وکالت داشت، در میان اهل زمانش از همه عابدتر و موفق تر بود، در زهد و بندگی خدا مقامی بالا داشت، در سفر حج یکی از همسایگان کوفه اش پولی به او داد که آن را به زن و فرزندش برساند، به او گفت: صبر کن تا بروم و برگردم، اگر زمینه بود آن را می پذیرم و به زن و فرزندت می رسانم.

نزد شترداری که شتر کرایه کرده بود رفت و به او گفت: این مقدار به بار من اضافه می شود اگر راضی هستی بپذیرم؟ !

با دو دوستش عبد اللّٰه بن جندب و علی بن نعمان که شریک کسبی اش بودند، در بیت اللّٰه قرار گذاردند که هر کدام از دنیا رفتند، دیگری به اندازۀ عمر او به جای او نماز و روزه و زکات ادا کند!

دو نفر شریک و دوستش پس از او مردند، صفوان شبانه روز صد و پنجاه رکعت نماز می خواند، هفده رکعت واجب و بقیه نافله، یک بخش از نماز را برای خود می خواند و دو بخش دیگر را برای دو شریکش، و در سال سه زکات می پرداخت: یکی برای خودش و دو سهم برای دو شریکش و این غیر از مالی بود که از طرف آنان به اهل استحقاق می پرداخت (1).

راستی محبّت به دیگران و عشق و محبّت چیزی جز شعاع ایمان و اخلاق و انسانیّت نیست که فقط از افق وجود تربیت شدگان مکتب

ص:325

وحی طلوع می کند و دیگران را از آن بی نصیب و سهمی نیست. الهی آتش عشقم به جان زن

به تعطیلی کار ندادند ما که اشرف مخلوقاتیم به چه سبب تعلیم و تعلّم را تطعیل کنیم؟ برای این که شما عزیزانم از درس محروم نشوید و عمرتان ضایع نگردد به درس آمدم.

آری؛ محبّت و دل سوزی معلّمی آگاه و عارفی بینا و حکیمی با کرامت نسبت به شاگردانش اجازه نداد که سود علمی اش را از شاگردانش دریغ ورزد و زمینۀ ضایع شدن عمرشان را با تعطیل کردن درس فراهم سازد.

مشاهد می کند که با یک پیراهن روی سکّویی در میدان نشسته و از سرما می لرزد! او بر اساس ایمان و مسئولیت شرعی، بی تفاوت گذشتن از کنار آن نوجوان را روا نمی بیند، با مهربانی و خوش رویی به آن، نوجوان می گوید: من یتیم هستم و کسی را ندارم که از من سرپرستی کند، تنها پناه من مادرم بود که پس از مرگ پدرم به خانۀ شوهر رفت در حالی که شوهرش با او شرط گذاشت که من همراه او نباشم، از ناچاری در این ابتدای زمستان بیرون مانده ام و نمی دانم آینده ام چه خواهد شد؟

آن مرد با محبّت دلسوز، نوجوان را به خانۀ خود می برد و آن شب را پدرانه از او پرستاری می کند و در ضمن پرستاری، با خود حدیث نفس نموده که من این مال و ثروت جمع شده و اندوخته و پس انداز را چرا در راه خدا هزینه نکنم و از این راه به آبادی آخرتم برنخیزم؟

فردای آن شب این باغ را خرید و ساختمان را مجهز به تجهیزات آن روز در آن بنا کرد و آن نوجوان و یتیمان بی سرپرست شهر را همراه معلّمان و پرستارانی دلسوز در آن گرد آورد و مخارج مادی و معنوی آنان را به عهده گرفت تا این که هر یک از یتیمان پس از تحصیل و ورود به اجتماع، منبعی از خیر و برکت برای دیگر یتیمان و بی سرپرستان شهر شدند.

این نکته را نباید از نظر دور داشت که این محبّت و دل سوزی و مهرورزی و عشق به دیگران که در قلب آن کاسب کرمانی موج می زد، ریشه در ایمان به خدا و یقین به قیامت دارد و شعاعی و شعله ای و قبسی از رحمت رحیمیّه حضرت حق است که از افق قلب اهل ایمان طلوع می کند و به فضای سرد و سرمازدۀ بی نوایان و تهی دستان و یتیمان

ص:328

و مشکل داران، گرمی و حرارت می بخشد.

این گونه رحمت و شفقت در قلب مردم بی ایمان و بی توجه به آخرت و لائیک و منقطع از حقایق، وجود ندارد، چنین مردمانی در ظاهر کار، لبخندی به روی یکدیگر می زنند و نسبت به هم اظهار محبّت می کنند در حالی که در باطن، موافق و دوست یکدیگر نیستند و زمانی که اقتضا کند به روی هم اسلحه می کشند و هیتلروار در میان ملت ها حمّام خون به راه می اندازند، چنان که قرآن مجید می فرماید:

[ اَلْأَخِلاّٰءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ اَلْمُتَّقِینَ ] (1).

در آن روز دوستان دشمن یکدیگرند مگر پرهیزکاران.

امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:

إنّ أطیبَ شَیءٍ فِی الجَنَّةِ وَ أَلَذُّهُ، حُبُّ اللّٰهِ وَ الحُبُّ فِی اللّٰهِ وَ الحَمدُ للّٰهِ ِ (2).

پاکیزه ترین و لذیذترین حقیقت در بهشت، عشق به خدا و عشق به دیگران به خاطر خدا و سپاس و حمد برای خداست.

بنابراین به دوستی و محبّت بی دینان و اهل کفر و شرک و پیمان ها و قراردادهایشان هیچ اعتمادی نیست، به این خاطر قرآن مجید از دوستی و رابطه با آنان نهی می کند و پیمان های آنان را مورد اعتماد نمی داند، آنجا که می فرماید:

ص:329

[ یٰا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لاٰ تَتَّخِذُوا اَلْیَهُودَ وَ اَلنَّصٰاریٰ أَوْلِیٰاءَ. . . ] (1).

ای اهل ایمان! یهود و نصاری را سرپرستان و دوستان خود مگیرید. . .

[ . . . فَقٰاتِلُوا أَئِمَّةَ اَلْکُفْرِ إِنَّهُمْ لاٰ أَیْمٰانَ لَهُمْ ] (2).

. . . با پیشوایان کفر بجنگید که آنان را [ نسبت به پیمان هایشان ] هیچ تعهدی نیست. . .

و امین مردم و پرجاذبه معرفی کرد، محبّت و مهر و نوازش و برخورد او، مرا به شدت علاقه مند به مسجد و نماز جماعت کرد، اکنون که این سطور را می نویسم نزدیک پنجاه سال است از آن برخورد سپری شده، هنوز شیرینی آن برخورد را احساس می کنم و بخشی از پایبندی خود به مسجد و نماز و قرار گرفتنم در گروه مؤمنان و مصون ماندنم از مفاسد را مدیون موج محبّت و مهربانی آن پیر روشن ضمیر می دانم.

من سالیان است در جستجوی چنان انسان های والا و بیدار و با محبتم ولی با کمال تأسف هرچه می گردم کم تر می یابم و شگفت آن که روز به روز عدد این گونه چهره های پاک و برجسته که از ایمان بالایی برخوردار باشند و موج محبتشان به همه برسد، کم و کم تر می شود و از آن می ترسم که روزی بر این جامعه برسد که جامعه از وجود این منابع پرخیر و پرمحبّت محروم شود و همه انگشت حسرت به دندان بگزند و با سوز دل بگویند: هدهدی کو که از سبا گوید

ص:331

کو علی آن درِ مدینۀ علم

یا بگوشم رسد ندای الست

طلافروش بود که از امکانات مالی قابل توجهی برخوردار بود، او مورد اعتماد بازاریان قرار داشت و کار خیری نبود مگر این که با مال خود در آن شرکت می کرد و در این زمینه از عشقی فراوان و شوقی بی کران برخوردار بود.

بر خود مقرر و حتم کرده بود که آفتاب روز غروب نکند مگر این که چند کار خیر و لااقل یک کار خیر انجام دهد. او هر روز از مغازه بیرون می رفت و برای گره گشودن از کار مردم قدم خالصانه برمی داشت و هر چهرۀ غصه داری را می دید برای حل کار او اقدام می کرد.

یکی از روزها که مانند هر روز شوق انجام کار خیر و گشودن گره از کار دردمندان را داشت، بی نصیب ماند؛ دردی جانکاه تمام وجودش را فرا گرفت، غصه و اندوهی کمرشکن به او حمله ور شد، روز به غروب نزدیک می شد و او هنوز امید داشت کار خیری انجام دهد ولی انجام کار خیر پیش نیامد، آفتاب به چاه غروب فرود می شد و او با دلی پر از اندوه و قلبی دردمند از این که توفیق کار خیری نیافت به خانه رفت.

همسر مهربانش برایش غذا گذاشت ولی او از خوردن غذا به خاطر این که هیچ میلی به غذا نداشت امتناع نمود، به همسرش گفت: امروز یکی از بدترین و ظلمانی ترین روزهای من بود زیرا حضرت حق به من نظر لطف و مرحمت نداشت و از کار خیر بی نصیبم گذاشت و توفیق خدمت به بندگانش را رفیق راهم نکرد.

با دلی پر غصه به بستر رفت ولی تا نیمۀ شب خوابش نبرد و به ناچار از بستر کناره گرفت و به قصد بیرون رفتن از خانه و یافتن کار خیر در تاریکی های شب و خلوت شهر آماده گشت.

ص:333

به همسرش گفت: دلم آرام ندارد، باطنم غرق رنج و اندوه است، برایم قراری برقرار نیست، چون شبگردان بیدار در خیابان ها و کوچه ها و محلات همچون چرخ می چرخم شاید حضرت دوست نظر عنایت کند و کار خیری نصیبم نماید و از این تنگنای روحی و خلأ معنوی نجاتم بخشد.

با تکیه بر لطف حق از خانه بیرون رفت و کوچه به کوچه و خیابان به خیابان و محل به محل تا نزدیکی سحر قدم زد و نهایتاً در دل تاریک شب در محله ای از محلات جوانی را در سنین بیست سالگی دید که سر به دیوار گذاشته و آرام آرام زمزمه می کند و اشک می ریزد.

نزد جوان رفت و سبب گریه و زمزمه اش را پرسید، جوان هنگامی که چهرۀ الهی آن مرد را دید که آثار سجده و عبادت و پاکی و طهارت و درستی و صداقت از آن پیداست به خاطر شرم و حیا از گفتن دردش خودداری کرد.

آن منبع مهر و مهرورزی و لطف و دل سوزی به او گفت: بیداری شب من و بیرون آمدنم از خانه و این محل و آن محل گشتنم به خاطر توست، دست از تو نمی کشم تا دردت را به من بگویی و از گرفتاری و مشکلت با من سخن آغاز کنی.

جوان گریان چون اصرار و پافشاری او را در بیان درد و گرفتاری دید به او گفت: این مکان و این محل جای زنان بدکارۀ شهر است، من اواسط روز جهت انجام کاری مثبت از این محل بدون این که بدانم چه محلی است عبور می کردم دیدم دختری را از شهری دیگر که فکر می کنم هنوز دامنش به این گناه آلوده نشده تحویل این خانه دادند، من با دیدن دختر

ص:334

دلباختۀ او شدم و مهر و محبتش سراپایم را فرا گرفت، اول شب به این خانه مراجعه کردم، صاحب این خانه زنی است که خود از بدکاران بوده ولی به خاطر مسن شدن به عنوان خانم رئیس، کارگردان معاصی و گناهان دیگران است و دختران و زنان جوان را در اختیار هرزه های شهر و مریدان شیطان می گذارد، از او خواستم آن دختر را رها کند تا من با او در عین تهی دستی و فقر ازدواج کنم ولی او با خشم و غضب مرا از خانه راند اما من به سبب دلبستگی به دختر از این جا نرفتم، از ابتدا شب تا الآن سر به دیوار گذاشته و از شدت اندوه اشک می بارم و بر وضع آن دختر به شدت غصه می خورم! !

آن چهرۀ ملکوتی و منبع نور و معنویت درِ خانۀ آن زن را زد و وی را از خواب گران که از پی خستگی معصیت او را فرا گرفته بود بیدار کرد و با او دربارۀ آن دختر گفتگو نمود، زن به قول خودش به دلیل این که برای تصرف آن دختر پول سنگینی داده بود از سپردن آن دختر به آن انسان والا امتناع داشت ولی آن مرد دلسوز و مهربان و منجی دردمندان و مشکل گشای مستمندان با پرداخت پول سنگین به صورت نقد، آن دختر را از چنگال آن عفریته نجات داد و همراه خود با آن جوان به خانه برد.

او در آن لحظه که پروردگار چنین لطفی ویژه در حق او نموده بود از خوشحالی در پوست خود نمی گنجید، به همسرش گفت: برای مدتی محدود تعالیم دین را به این دختر بیاموز، من هم این جوان را به عنوان شاگرد مغازۀ خود به مغازه می برم و به تدریج تعالیم اسلام را به او می آموزم، پس از دو سه ماه که برای هر دو از نظر شرعی و عرفی زمینۀ

ص:335

ازدواج فراهم گشت، هر دو را به گردونۀ ازدواج می سپارم و زندگی خوشی را برای آنان آماده می کنم.

دختر در دامن تربیت اسلامی همسر آن مرد الهی قرار گرفت، جوان که جوانی امین و درستکار بود در آغوش مهر و محبّت و دل سوزی آن مرد سر سپرد و پس از مدتی عروسی هر دوی آنان با هزینۀ آن انسان والا در خانۀ خودش انجام گرفت و سالیانی چند نزد آن مرد، روزگار به خوشی و سلامت سپری کردند و سرمایه ای قابل توجه از راه کسب مشروع نصیب آن زن و شوهر شد.

روزی جوان، نزد آن مرد به سخن نشست، به او گفت: ای پدر مهربان و دلسوز! و ای نجات بخش من و همسرم! من متولد منطقۀ منجیل در مسیر جادۀ شهر رشت هستم و در آن جا اقوامی دارم، خود و همسرم علاقه داریم از تهران رخت بسته به دیار خود رویم و بقیۀ عمر را در آن جا به دعاگویی شما مشغول باشیم.

آن انسان والا که دوست نداشت آزادی مشروع کسی را محدود کند با همۀ دلبستگی و علاقه ای که به خاطر مایۀ ایمانی اش به آن دو نفر داشت و دوری آن دو را برنمی تافت، تن به پذیرش این پیشنهاد داد و زمینۀ رفتن هر دو را به منجیل فراهم ساخت.

آن دو به منجیل رفتند و گاهی به وسیلۀ پست که در آن روز بسیار محدود و خبردهی اش طولانی بود از وضع خود به آن چهرۀ پرفروغ خبر می دادند.

چند سالی از این ماجرا گذشت و در حالی که تنها ارتباط میان آن زن و شوهر و آن منبع کرامت نامه بود، سفری به سوی رشت برای آن دو

ص:336

بزرگوار پیش آمد، سفری که مصادف با پایان جنگ اول جهانی بود و آوارگانی از جنگ در مناطق شمالی کشور با انواعی از گرفتاری ها و به ویژه فقر و تهیدستی اسکان گرفته بودند.

آن انسان والا یکی دو ساعت مانده به غروب وارد منجیل شد، تراکمی از جمعیت کنار مغازه های نانوایی دید، سبب کثرت جمعیت را جنب مغازه های نانوایی پرسید، گفتند: کمبود گندم و آرد مردم را برای تهیۀ نان دچار مشکل کرده است، پرسید: تاجر گندم در این منطقه کیست؟ نشانی و آدرس تاجر را در اختیارش گذاردند، به سوی خانۀ تاجر روان شد، در زد، خادم تاجر در را باز کرد، به او گفت: می خواهم صاحب خانه را ببینم، خادم به صاحب خانه گفت: مردی متین و باادب که آثار بزرگی از صورت او پیداست، شما را می طلبد، تاجر هنگامی که از در خانه بیرون آمد، منجی خود و همسرش را دید، از شوق ناله زد و اشک عاشقانه ریخت، همسرش نیز با شنیدن صدای نالۀ شوهر از خانه بیرون شد، او هم با دیدن آن پدر مهربان با صدایی بلند گریۀ عاشقانه کرد، او را به درون خانه دعوت کردند، پاسخ داد: من قدم در این خانه نمی گذارم تا مشکل نان مردم و به ویژه آوارگان و درماندگان حل نشود.

تاجر بی درنگ نانوایان را خواست و هرچه آرد در انبار داشت مجانی تحویل آنان داد تا پس از پختن نان و کم کردن حق الزحمۀ خود، آن را به ارزان ترین قیمت در اختیار مردم بگذارند، ساعتی از غروب نگذشته بود که تخت نانوایی ها پر از نان بود ولی مشتری نداشت.

آن مرد الهی و چهرۀ ملکوتی با اعمال پر ارزش و برکات پرقیمت وجودش ثابت کرد که این گونه مهرورزی و هزینه کردن عشق و محبّت

ص:337

برای دیگران ریشه در ایمان به خدا و قیامت دارد و بلکه این محبّت از شرایط ایمان است. چنان که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در چند روایت و بلکه در روایاتی فراوان به این حقیقت اشاره فرموده است (1).

ص:338

ص:340

نک سر مصعب به تقاضای کار تا چه کند با تو دگر روزگار (1)

از جمله حالات باطنی و حقایق معنوی که در همۀ انسان ها به صورت مایۀ فطری و سرمایۀ معنوی قرار داده شده و راه هزینۀ آن هم از سوی آفرینندۀ آن و فرستادگانش تعیین گشته، حالت مهر و محبّت و عاطفه و علاقه است که اهل دل می گویند: وقتی این حالت کامل گردد و اوج یابد تبدیل به عشق می شود.

عشق و محبّت اگر در مسیر مثبت هزینه شود، عکس العمل نیز مثبت و در آخرت به صورت پاداش پر ارزش ابدی است و اگر منفی و شیطانی مصرف گردد عکس العملش نیز منفی و در آخرت به شکل کیفر ابدی و آتش دوزخ است. این حقیقتی است که قرآن مجید و روایات، ناطق به آن هستند و در زندگی اقوام و ملت ها و خانواده ها و افراد هم به اثبات رسیده است.

عکس العمل هر عملی در دایرۀ هستی به طور مستقیم به صاحب عمل می رسد و در این برنامه هیچ اشتباهی وجود ندارد،

[ وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسٰانِ إِلاّٰ مٰا سَعیٰ ] (2).

و این که برای انسان جز آنچه تلاش کرده [ هیچ نصیب و بهره ای ] نیست.

[. . . وَ لاٰ تَزِرُ وٰازِرَةٌ وِزْرَ أُخْریٰ. . . ] (3).

. . . و هیچ سنگین باری بار گناه دیگری را بر نمی دارد. . .

ص:342

در این جا حقیقت بسیار مهمی را نانوشته نگذارم و آن این که در آیات قرآن و روایات به این مطلب هشدار داده شده که اگر کسی میل قلبی و رضایت به عمل مثبت دیگران یا کار منفی و شیطانی افراد داشته باشد، به خاطر آن میل قلبی جزء آنان محسوب خواهد شد و از عکس العمل آن میل در امان نخواهد ماند،

[ وَ لاٰ تَرْکَنُوا إِلَی اَلَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ اَلنّٰارُ. . . ] (1).

و به کسانی که [ به آیات خدا، پیامبر و مردم مؤمن ] ستم کرده اند، تمایل و اطمینان نداشته باشید و تکیه مکنید که آتش [ دوزخ ] به شما خواهد رسید. . .

صالح هروی می گوید:

به حضرت امام رضا علیه السلام گفتم: ای فرزند پیامبر خدا! در حدیثی که از حضرت امام صادق علیه السلام روایت می کنند، آن حضرت می فرماید: هنگامی که قائم خروج کند نسل قاتلان حضرت امام حسین علیه السلام را به خاطر کار پدرانشان به قتل می رساند، حضرت امام رضا علیه السلام فرمود: همین طور است، گفتم: پس معنای آیۀ: [ وَ لاٰ تَزِرُ وٰازِرَةٌ وِزْرَ أُخْریٰ ] (2)که گفتار خداست، چیست؟

حضرت فرمود: خدا در همۀ گفتارش صدق و راستی دارد ولی به این حقیقت هم توجه داشته باش که نسل و ذریۀ قاتلان حضرت امام حسین علیه السلام به کار پدران و گذشتگان خویش خشنودند و به آن افتخار

ص:343

می کنند و هرکس راضی و مایل به کاری باشد، مانند کنندۀ آن است، اگر مردی در مشرق کشته شود و مردی در مغرب به کشته شدنش میل و رضایت داشته باشد، آن مرد راضی به قتل، نزد خدا شریک قاتل محسوب می شود، پس قائم زمانی که خروج کند آن نسلی که از کشندگان حسین علیه السلام بر جای مانده، به خاطر رضایتشان به کار پدرانشان از میان برمی دارد (1).

نخست وزیر رژیم شاهنشاهی بود که حدود چهارده سال مستبدانه و ظالمانه بر جامعۀ مسلمان ایران حکومت داشت و از ظلم و ستم بر آنان چیزی فرو نگذاشت.

مأموران سازمان عفو بین الملل از او پرسید: آقای نخست وزیر! در چه وضعی هستید؟ پاسخ داد: از نظر غذا و وسائل و ابزار و در اختیار داشتن رادیو و روزنامه و ملاقات کسانم مشکلی ندارم، تنها مشکل من این سلول انفرادی است که طول و عرضش بسیار نامناسب و تنگ و باریک است! مدیر زندان که از چهره های انقلابی و مؤمن و مردی دانشمند بود به رئیس گروه عفو بین الملل گفت: این زندان را ما نساخته ایم، این زندان زیر نظر معاون این نخست وزیر برای ما انقلابیون ساخته شده بود که اکنون خود او و دست یارانش گرفتار ساخته های خویش هستند! !

[ کُلُّ نَفْسٍ بِمٰا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ ] (1).

هر کسی در گرو دست آورده های خویش است.

آری؛ خطاها، گناهان و معاصی و حالات منفی و درونی، زندان هایی هستند که خود خطاکاران گناه کار و آلوده به حالات منفی در آن گرفتار خواهند شد.

رعشۀ سر و گردن، دست و پا، ضعف اعصاب، ناتوانی بدن، مشکل دستگاه گوارش، خرابی کلیه و کبد، بی حوصلگی، سستی و تنبلی، لکنت زبان؛ زندان هایی هستند که خورندۀ مشروبان الکلی گرفتار آن

ص:345

می شوند و باید به خود بگویند: خود کرده را تدبیر نیست.

کسی در دستگاه آفرینش عزیزدردانۀ بی جهت نیست که او را از عکس العمل اعمال زشت و حالات منفی استثناء کنند، بدون تردید:

هرکسی آن درود عاقبت کار که کِشت

چهار چیز است در هرکس باشد اسلامش کامل است و بر ایمانش یاری می شود و گناهانش پاک می گردد و خدا را دیدار می کند در حالی که از او خشنود باشد و اگر از فرق تا قدمش گناه باشد خدا آن را از وجودش می ریزد و آن چهار چیز عبارت است از: وفا به پیمان هایی که خدا بر او مقرر نموده است و راستی گفتار با همۀ مردم و شرم و حیا از آنچه نزد خدا و مردم زشت است و خوش اخلاقی با زن و فرزند و مردم.

و چهار چیز است در هرکس از مردم مؤمن باشد خدا او را در اعلا علیّین، در غرفه هایی در مکان شرف، همۀ شرف جای دهد: کسی که یتیمی را پناه دهد و به او نظر رحمت اندازد و نسبت به او پدر باشد و آن که به ناتوان مهر ورزد و او را یاری دهد و زندگی اش را کفایت نماید و کسی که برای زندگی پدر و مادرش از مال خود هزینه کند و به آنان مهربانی نماید و نیکی ورزد و اندوهگینشان نکند و آن که به خدمتکار و زیردستش خشونت روا ندارد و وی را بر آنچه به او تکلیف کرده کمک دهد و بیش از توان و طاقت خدمتکار کار نخواهد.

البته چنین قلوب مهربانی باید صاحبانشان از فیوضات و عنایات و الطاف دنیایی و آخرتی حضرت حق بهره مند باشند، قلبی که همچون سنگ نسبت به خانواده، مردم، یتیم، پدر و مادر، ضعیف و خدمتکار نامهربان و بی تفاوت است، باید صاحبش از همۀ فیوضات الهیه و برکات ربانیه محروم و بی بهره باشد.

حضرت عسکری علیه السلام دربارۀ قلبی که همچون سنگ است می فرماید:

« لٰا تَرْشَحُ بِرُطُوبَةٍ وَ لا یَنْتَفِضُ مِنْهٰا مٰا یُنْتَفَعُ بِهِ أَیْ إِنَّکُمْ لٰا حَقَّ اللّٰهِ تُؤَدُّونَ

ص:347

وَ لا « مِنْ» أَمْوٰالِکُمْ وَ لا مِنْ مَواشِیَهٰا تَتَصَدَّقُونَ وَ لا بِالْمَعْروفِ تَتَکَرَّمُونَ وَ تَجُودُونَ وَ لا الضَّیْفَ تُقْرؤُوْنَ وَ لا مَکَرُوَباً تُغِیْثُونَ وَ لا بِشَیءٍ مِنَ الإِنْسٰانِیَّةِ تُعٰاشِرُونَ وَ تُعٰامِلُونَ أَوْ أَشَّدَ قَسْوَةً (1).

شما سنگدلان نمی از محبّت و مهر و عشق از قلبتان ترشح نمی کند و از آن چیزی که بتوان از آن بهره مند شد نمی جوشد و به بیان روشن، نه حقی را از خدا ادا می کنید و نه از اموالتان و چهارپایان آن در راه خدا صدقه می دهید و نه از خوبی هایتان می بخشید و هزینه می نمایید و نه از مهمانی پذیرایی می کنید و نه به فریاد غم دیده می رسید و نه به چیزی از انسانیّت با مردم معاشرت و معامله می نمایید یا این که از آنچه گفتیم سخت تر است.

ص:348

ذٰلِکَ هُوَ اَلْفَوْزُ اَلْعَظِیمُ ] (1).

خدا به مردان و زنان با ایمان ( به پادش مهرورزیشان به یکدیگر و امر به معروف و نهی از منکر و اقامۀ نماز و پرداخت زکات و اطاعت از خدا و پیامبرش) بهشت هایی را وعده داده که از زیرِ [ درختانِ ] آن نهرها جاری است در آن جاودانه اند، و نیز سراهای پاکیزه ای را در بهشت های ابدی [ وعده فرموده ] و هم چنین خشنودی و رضایتی از سوی خدا [ که از همۀ آن نعمت ها ] بزرگ تر است؛ این همان کامیابی بزرگ است.

از آثار مهر و محبّت پاک و عشق تابناک به خدا، بندگی و عبادت است، انسانی که عاشق خداست یقیناً عاشق اطاعت از او و دلداده به اجرای فرمان ها و احکام حضرت ربوبی است،

[ قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اَللّٰهَ فَاتَّبِعُونِی. . . ] (1).

بگو: اگر خدا را دوست دارید، پس مرا پیروی کنید. . .

آری؛ محبّت سبب طاعت و عبادت است ولی ادعای محبّت سبب طاعت و عبادت نیست لذا در این آیه می خواهد بگوید اگر خدا را دوست دارید و به او عشق می ورزید نتیجه اش پیروی از من است که مبلّغ رسالات او هستم و از سوی او پیام وحی را به شما ابلاغ می کنم این که ادعا می کنید ما خدا را دوست داریم ولی در مقام عبادت و اطاعت نیستید دلیل بر این است که چیزی را به زبان جاری می کنید که دل شما از آن تهی و خالی است.

محبّ و عاشق واقعی سراپا مطیع معشوق و گوش به فرمان اوست و از شنیدن فرمان معشوق و اجرای آن فرمان با همۀ وجود لذّت می برد.

پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله دربارۀ عبادت عاشقانه و بندگی ناشی از محبّت و مهر می فرماید:

« مَنْ عَشِقَ الْعِبَادَةَ فَعَانَقَهَا وَ أحَبَّهَا بِقَلْبِهِ وَ بَاشَرَهَا بِجَسَدِهِ وَ تَفَرَّغَ لَهَا فَهُوَ لَا یُبَالِی عَلیٰ ما أصبَحَ مِنَ الدُّنیَا عَلیٰ عُسْرٍ أمْ عَلیٰ یُسْرٍ» (1).

کسی که عاشق بندگی حق باشد و آن را به آغوش کشد و با بدنش به عمل آورد و نهایت کوشش خود را در آن بکار اندازد پس باکی نخواهد داشت که چگونه دیده بر دنیا بگشاید بر سختی یا بر آسانی.

است، آنان شهیدانی هستند که گذشتگان در بزرگی و عظمت از آنان پیش نجویند و آیندگان به آنان نرسند (1).

و اخلاقش بوی ما را می دهد. چون که گل رفت و گلستان شد خراب بوی گل را از که جوییم؟ از گلاب (1)

امیر المؤمنین علیه السلام در « نهج البلاغة» از انسانی به عنوان برادر الهی اش یاد می کند که اوصاف و حالاتش چون خود وی اوصاف و حالات پیامبران علیهم السلام بود.

از فرمایشات امیر المؤمنین استفاده می شود که آن مرد از شدت محبّت و عشق به پاکان و به خصوص عشق به مولای متقیان و امام عارفان و اسوۀ مجاهدان، رنگ و بوی پاکان و بویژه حضرت امام علی علیه السلام را گرفته بود و اعمال و رفتار خود را هماهنگ با آن حضرت نموده بود، امام دربارۀ او می فرماید:

مرا در گذشته برادری الهی بود، کوچکی و حقارت دنیا در نظرش او را در نظرم بزرگ می نمود، از سلطه و حکومت شکمش آزاد می زیست، آنچه را نمی یافت و در دسترس نبود، آرزو نمی کرد و هرگاه می یافت و در دسترسش قرار می گرفت، اسراف و زیاده روی نمی نمود، اکثر روزگارش را به خاموشی و سکوت سپری می کرد و اگر به سخن گفتن می نشست با سخن حق و آراسته به برهانش بر گویندگان پیروز می شد و تشنگی پرسندگان را به زلال معرفت فرو می نشاند، افتاده بود و او را ناتوان می شمردند ولی هنگام کوشش و جهاد، شیر خشمگین و مار زهرآگین بود، تا نزد قاضی نمی آمد، اقامۀ دلیل و برهان نمی کرد، احدی را به کاری که در مثل آن عذر می یافت، سرزنش نمی نمود تا عذرش را بشنود، دردی را جز هنگام بهبودی اش شکایت نمی کرد، چیزی را که می گفت انجام می داد و آنچه را

ص:354

می خواست عمل نکند، وعدۀ عمل نمی داد، اگر در سخن بر او پیروز می شدند، در سکوت مغلوب نمی شد، بر شنیدن حریص تر از گفتن بود، هرگاه دو کار پیش می آمد، دقت می کرد که کدام به هوای نفس نزدیک تر است، به مخالفت با آن برمی خاست، ای مردم! شما را به این اوصاف و ملازمت و رغبت به آن ها سفارش می کنم، پس اگر آراسته شدن به همۀ آن ها را قدرت ندارید، آگاه باشید! که به دست آوردن اندک بهتر از ترک بسیار است (1).

نقطۀ قابل توجه هماهنگی و رنگ پذیری از فرهنگ پاک و ناب آن عرشیان بی بدیل برای خود و نزدیکان است؛ کسی که به زن و فرزند محبّت پاک و عشق تابناک دارد بی تردید به تربیت و رشد و تکامل زن و فرزند و سعادت دنیا و آخرتشان توجه عمیق می کند و به گونه ای با آنان رفتار می نماید که از خزی و خواری دنیا و عذاب و کیفر آخرت در امان بمانند.

ص:355

[ یٰا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ نٰاراً. . . ] (1).

ای مؤمنان! خود و خانواده خود را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ ها است حفظ کنید. . .

مهم این است که در این آیۀ شریفه که حضرت حق فرمان واجب می دهد خود و زن و فرزند و اهل خویش را از اموری که نتیجه اش آتش قیامت است، حفظ کنید؛ خطابش به اهل ایمان است، اهل ایمانی که محبّت و مهرشان به اهل بیتشان ناشی از ایمان آنان می باشد، آن محبّت و مهری که از آثار مثبتش حفظ زن و فرزند از اعمال و حالات و اخلاقی است که دامن زدن به آن جز آتش فردای قیامت محصولی ندارد، مؤمن واقعی می کوشد که تمام اعمال و رفتار خود و خانوادۀ خود را هماهنگ با دستورات و اوامر اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام کند.

گنج های رزق و روزی در گشاده رویی و اخلاق خوب است.

حضرت امام صادق علیه السلام می فرماید:

« حُسنُ الخُلُقِ یَزِیدُ فِی الرِّزقِ» (1).

اخلاق خوب به رزق و روزی می افزاید.

کاسب و تاجر باید در گفتارِ کسبی و تجارتی خود با مشتریان مانند مراحل دیگر از دروغ و تدلیس و تعریف بی جا از جنس و به ویژه از دست بردن به حرام و آلوده کردن خرید و فروش بپرهیزند.

کاسب و تاجر باید هنگام کشیدن وکیل کردن و پیمانه نمودن و متر کردن چه در فروش، چه در خرید از مردم کم نگذارند و حقوق آنان را پایمال ننمایند،

[ . . . وَ لاٰ تَبْخَسُوا اَلنّٰاسَ أَشْیٰاءَهُمْ. . . ] (2).

. . . و از اجناس و اموال و حقوق مردم مکاهید. . .

اگر از کسی طلبکارند و بدهکار به مضیقه و مشکل دچار شده، به او تا مدتی که قدرت پرداخت دارد مهلت دهند و از تصرف تنها خانۀ ملکی او که پناهگاه وی و زن و فرزندش می باشد بپرهیزند که تصرف خانه مدیون در حالی که سرپناهی جز آن ندارد کمال بی مهری و سنگدلی است،

ص:357

[ وَ إِنْ کٰانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلیٰ مَیْسَرَةٍ. . . ] (1).

و اگر [ بدهکار ] تنگدست بود [ بر شماست که ] او را تا هنگام توانایی مهلت دهید. . .

کاسب و تاجر مؤمن باید در سود بردنش از داد و ستد کسبی، انصاف و رحم را نسبت به مشتریان رعایت کند و از گران فروشی به ویژه زمانی که مردم نیازمند به جنسی هستند بپرهیزد.

گران فروشی تا جایی که بر مردم به خصوص طبقات ضعیف فشار و ناراحتی وارد کند، یقیناً از موارد بی مهری است و حضرت حق از چنین کاسب و تاجری بیزار و بری است.

از کثرت میوه و محصول دو شاخه گذاشته اند بسیار تعجب کردم، از صاحب باغ سبب پر محصولی باغ او و کم محصولی باغ دیگران را پرسیدم گفت: من سه برنامه را از ابتدای جوانی نسبت به این باغ که جزء منابع هزینه زندگی من است رعایت کرده ام:

اولاً: پس از فروش میوه و تأمین هزینۀ زندگی خمس مالم را پرداخت کرده ام،

ثانیاً: کنار هر درختی بارها زیارت عاشورای حضرت حسین علیه السلام را خوانده و پای خاک درخت اشک ریخته ام،

ثالثاً: هر روز تابستان که در باغ هستم در باغ را به روی همه باز می گذارم تا به راحتی بتوانند به باغ درآیند و از محصولش در حد لازم استفاده کنند و چون هنگام عصر از باغ به طرف خانه می روم به اندازه ای که بتوانم میوه در سبد یا کیسه ای می ریزم و در مسیر باغ به خانه به هرکس می رسم میوه هدیه می کنم و برکت و پر محصولی این باغ را در هر سال از این سه برنامه می دانم.

آری؛ بر اساس آیات قرآن مجید و روایات:

[ مَثَلُ اَلَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوٰالَهُمْ فِی سَبِیلِ اَللّٰهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنٰابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اَللّٰهُ یُضٰاعِفُ لِمَنْ یَشٰاءُ وَ اَللّٰهُ وٰاسِعٌ عَلِیمٌ ] (1).

مَثَل آنان که اموالشان را در راه خدا انفاق می کنند، مانند دانه ای است که هفت خوشه برویاند، در هر خوشه صد دانه باشد و خدا برای هر که بخواهد چند برابر می کند و خدا بسیار عطا کننده و داناست.

ص:359

[ إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهٰا. . . ] (1).

اگر نیکی کنید به خود نیکی کرده اید، و اگر بدی کنید به خود بدی کرده اید. . .

حضرت امام صادق علیه السلام می فرماید:

« فَالْمُؤمِنُونَ هُمُ الذِینَ یُضٰاعِفُ اللّٰهُ لَهُمْ الحَسَنٰاتِ لِکُلِّ حَسَنَةٍ سَبْعِینَ ضِعْفاً فَهٰذا مِنْ فَضْلِهِمْ وَ یَزِیدُ اللّٰهُ المؤمِنَ فِی حَسَناتِهِ عَلیٰ قَدْرِ صِحَةِ إیمانِهِ أَضْعَافَاً مُضٰاعَفَةً کَثِیرَةً وَ یَفْعَلُ اللّٰهُ بِالْمُؤمِنینَ مٰا یَشٰاءُ» (2).

مؤمنان آنانی هستند که خدا بر حسناتشان می افزاید، در برابر هر حسنه ای هفتاد حسنه و این از فضیلت ایشان است و خدا حسنات مؤمن را بر پایۀ اندازۀ راستی ایمانش به چندین برابر می افزاید و خدا نسبت به مؤمنان هر چه اراده کند، انجام می دهد.

حضرت صادق علیه السلام می فرماید:

هنگامی که مؤمن عملش را نیکو انجام دهد، خدا بر عملش می افزاید، بر هر عملی هفتصد برابر و این بر پایۀ سخن خداست که می فرماید:

[ وَ اَللّٰهُ یُضٰاعِفُ لِمَنْ یَشٰاءُ ].

پس اعمالی که انجام می دهید، به خاطر پاداش الهی، خوب و نیکو انجام دهید، راوی می گوید: به حضرت امام صادق علیه السلام گفتم: احسان چیست؟ حضرت فرمود: هنگامی که نماز می خوانی رکوع و سجودت را نیکو

ص:360

بجا آر و زمانی که روزه می گیری از هرچه سبب فساد روزه ات می شود بپرهیز و وقتی به حج می روی آنچه در حج و عمره بر تو حرام شده، از آن اجتناب کن و هر عملی را که برای خدا انجام می دهی، باید از آلودگی پاک و پاکیزه باشد (1).

خدا صلی الله علیه و آله فرموده: بهترین کارها پس از نماز، دلِ مؤمنی را شاد کردن است، اگر گناهی در کار نباشد. روزی غلامی را دیدم که با سگی غذا می خورد، سبب پرسیدم. گفت: ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله، غم زده هستم، می خواهم این سگ را خوش دل ساخته تا خود دل خوش شوم، خواجه ای دارم که یهودی است و آرزومندم که از او جدا شوم.

امام حسین علیه السلام دویست دینار نزد خواجه برد، خواست بهای غلام را بپردازد و بخرد، خواجه به عرض رساند: غلام فدای قدمت و این باغ را هم بدو بخشیدم و این پول را هم به حضرتت بازمی گردانم.

امام حسین علیه السلام گفت: من هم این مال را به تو می بخشم، خواجه گفت: بخشش تو را پذیرفتم و آن را به غلام بخشیدم، حسین علیه السلام گفت: من غلام را آزاد می کنم و این مال ها را بدو می بخشم.

همسر خواجه که ناظر این نیکوکاری ها بود، مسلمان شده، گفت: من هم، مهرم را به شوهرم بخشیدم سپس، خواجه نیز اسلام آورد و خانه اش را به همسرش ببخشید.

برداشتن یک گام، برده ای آزاد شد، نیازمندی بی نیاز گردید، کافری مسلمان شد، زن و شوهری با هم صمیمی شدند و همسری خانه دار گردید و زنی از نعمت ملک برخوردار. این گام، چگونه گامی بود (1)؟ !

کم تر کسی حاضر بود از او پرستاری کند، فرزندش در کمال خوش رویی و استقامت و صبری قابل توجّه، عیادت و پرستاری پدر را به عهده گرفت و آنچه در توان او بود برای پدر انجام داد، پدر در حالی که از فرزندش اظهار رضایت می کرد به او دعا کرد که خدا دست او را از هر نعمتی بی زحمت و مشقت پر کند.

دعای پدر در حق فرزند به اجابت رسید تا جایی که گویی هر نعمتی از نعمت های خدا دنبال آن پسر می دوید، روزگار پسر غرق در خوشی و نعمت و رفاه و امنیّت شد و این حقیقت که دعای بیمار در حق عیادت کننده و پرستار مستجاب است، رخ نشان داد.

فریاد می زد: [. . . أَنْ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ أَنْتَ سُبْحٰانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ اَلظّٰالِمِینَ ] (1)[. . . معبودی جز تو نیست، تو از هر عیب و نقصی منزّهی، همانا من از ستمکارانم ].

نهنگ در دریایی حرکت می کرد که قارون برزخش در آن جا بود و به عذاب الهی به جریمۀ بخل و امساکش از پرداخت مال در راه خدا، رنج می کشید، صدایی شنید که نشنیده بود، به فرشتۀ گمارده شده بر خود گفت: این چه صدایی است؟ گفت: صدای یونس پیامبر در شکم نهنگ است، قارون گفت: اجازه می دهی با او سخن بگویم؟ فرشته گفت: آری؛ قارون گفت: یونسا! هارون در چه حالی است؟ یونس گفت: از دنیا رفت، قارون گریه کرد! گفت موسی چه می کند؟ گفت: موسی نیز از دنیا رفت، قارون گریست! خدای بزرگ که عظمتش بی نهایت است، به فرشتۀ گمارده شده بر قارون وحی کرد: عذاب را به خاطر دل رحمی و مهر و دل سویش او به اقوامش، بر او سبک گردان! ! (2).

ص:364

هفت روز نزد داود آمد، در آن وقت ملک الموت به داود وارد شد، داود به او گفت: تو نگفتی پس از هفت روز مأمور قبض روح این جوانی؟ گفت: چرا، داود گفت: سه هشت روز گذشت و او را قبض روح ننمودی! ملک الموت گفت: ای داود! خدا به سبب مهرورزی تو به او، وی را مورد لطف و محبّت قرار داد و مرگش را تا سی سال به تأخیر انداخت (1).

راستی مسألۀ بسیار مهمی در بساط حق است که قابل توجه و قابل بازگو کردن به همۀ مردم است و آن این که مهرورزی مردم نسبت به یکدیگر برکات عظیمی دارد که از جملۀ آن برکات طولانی شدن عمر و بهره وری بیش تر از زندگی است.

ص:366

مملکت از نامش وحشت داشتند.

پاسبانی خشن، بداخلاق و بی دین که آخرتش را در برابر حقوقی اندک به ستمکاران زمان فروخته بود، مأمور او شد ولی پس از مدتی عبادات و اخلاق و کرامت و مهرورزی آن انسان والا چنان اثری بر روحیات و خلقیات آن پاسبان گذاشت که وی را به مردی نرم خو، خوش اخلاق، آرام، متین و اهل نماز و راز و نیاز با خدا تبدیل کرد.

گزارش تأثیر نفس الهی آن مرد در مأمور زندان سبب شد که آن مأمور را از آن مأموریت برداشتند و به جای او پاسبانی یهودی مذهب گذاشتند ولی دیری نگذشت که آن پاسبان هم تحت تأثیر آن انسان والا به مسلمانی ناب و اهل عبادت تبدیل شد و حکومت جای او را با پاسبانی مسیحی عوض کرد و آن روح تقوا و منبع کرامت و اخلاق، پاسبان مسیحی را هم به دایرۀ اسلام کشید و او را به شدت تحت تأثیر معنویت خود قرار داد.

گزارش این تغییر و تحول وقتی به قلدر زمان رسید فرمان داد فقیه بافقی را از زندان آزاد و در شهر ری نزدیک حرم حضرت عبد العظیم جای دهند تا مأموران تحت تأثیر نفس و اخلاق و مهرورزی او قرار نگیرند.

آری؛ این راه و رسم عاشقانی است که شدت عشقشان به حضرت حق در حدی است که با چیزی نمی توان مقایسه کرد:

[. . . وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّٰهِ. . . ] (1).

ص:369

. . . ولی آنان که ایمان آورده اند، محبّت و عشقشان به خدا بیش تر و قوی تر است. . .

و اینان نخبگانی از بندگان حضرت حق هستند که به زن و فرزند و اقوام و سایر مردم به خاطر اهدافی مثبت عشق می ورزند و عشق ورزی آنان - چنان که در معارف الهیه آمده - رشته ای از عبادت و معنویت است.

از فساد تهران و کنار سینماها و کاباره ها بروید و هنرمندانه و با زبانی نرم و چهره ای گشاده، گمراهان و افتادگان در وادی ضلالت و فساد را نزد من آورید تا آنان را به حق و حقیقت راهنمایی کنیم و از اسارت شیطان نجات دهیم.

نسبت به گمراهان و اهل فساد دل بسوزانید و به آنان ترحم کنید و با به کار گرفتن مهر و محبّت، آنان را از شرّ هوای نفس و شیطان های خطرناک برهانید.

از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده:

از درمان گناه کار ناامید نباشید (1).

بر این اساس است که مردم مؤمن و عاشقان خدا و مهرورزان به انسان نمی توانند نسبت به گناه کاران و فاسدان بی تفاوت باشند، آنان همیشه نسبت به اسیران در بند شیطان دغدغۀ خاطر دارند و می کوشند تا جایی که ممکن است آنان را به ساحل نجات برسانند و از خطرات دنیایی و آخرتی برهانند.

در کتاب « خزینة الجواهر» عالم متقی مرحوم حاج شیخ علی اکبر نهاوندی که عمری را در مسجد گوهرشاد کنار حرم مطهر حضرت ثامن الائمه علیه السلام به نماز و منبر و تربیت مردم سپری کرد، روایتی دیدم که می فرماید:

حضرت حق از شدت مهر و محبتش به گناه کاری که بیدار می شود و از گناه توبه می کند، لحظۀ توبه اش عرش را نورباران می کند.

ص:371

هنگامی که فرشتگان از سبب نورباران شدن عرش می پرسند خطاب می رسد که گنهکاری از گناه دست برداشت و به درگاه من بازگشت و به عرصه گاه توبه راه یافت، به این خاطر عرش را نورباران کردم.

بالاترین سند قطعی و یقینی مهر و محبّت خدا به بازگشت اهل فساد به صلاح و سداد که پس از بازگشت محبوب خدا می شوند، این آیه شریفه است:

[ قُلْ یٰا عِبٰادِیَ اَلَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلیٰ أَنْفُسِهِمْ لاٰ تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اَللّٰهِ إِنَّ اَللّٰهَ یَغْفِرُ اَلذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّ اَللّٰهَ لاٰ یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ مٰا دُونَ ذٰلِکَ لِمَنْ یَشٰاءُ إِنَّهُ هُوَ اَلْغَفُورُ اَلرَّحِیمُ ] (1).

بگو: ای بندگان من که [ با ارتکاب گناه ] بر خود تجاوز کار بوده اید! از رحمت خدا نومید نشوید، یقیناً خدا همۀ گناهان را می آمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.

در بنی اسرائیل مؤمنی، همسایۀ کافری داشت، این همسایۀ کافر نسبت به این مؤمن رفق و مدارا و مهر و محبّت می کرد و کارهای خوبی را در دنیا برای آن مؤمن به عهده می گرفت.

هنگامی که کافر از دنیا رفت، خدا برای او خانه ای از گل در آتش بنا کرد که او را از حرارت و سوزندگی آتش نگه می داشت و از بیرون آن خانه برای او روزی می آمد، به او گفتند: این به سبب رفق و مدارایی است که با همسایۀ مؤمن خود فلان بن فلان داشتی و نیز کارهای خوبی که در دنیا برای او به عهده می گرفتی (1).

می کنم و با اتومبیل خود به روستای اطراف رفته مردمی که با من آشنا هستند به این مجلس می آورم و سپس به خانه ها و آبادی هایشان باز می گردانم، من به مردم به خاطر آشنا شدنشان با معارف الهی عشق می ورزم و از این کار پر زحمت خود لذت می برم.

آنچه مهم است این است که فردی ثروتمند در این شهر زندگی می کند که از دین و اهل دین و مسجد و محراب و این گونه جلسات و بویژه از روحانی جماعت فراری است و به خاطر دوستی و رفاقت که میان ما برقرار است شاید بتوانم او را به این جلسه بیاورم.

به او گفتم: اسلام دین محبّت است، دین مهر و رحمت است و یک روحانی واجد شرایط، مسئولیت دارد این فرهنگ مهر و رحمت را بر اساس زبان و بیانی نرم و محبّت آمیز به مردم برساند و گمان می کنم شیوۀ سخنرانی و تبلیغ این فقیر به گونه ای است که می تواند - به خواست خدا - این گونه افراد را مجذوب اسلام نماید.

طبیب دلسوز، او را به آن مجلس معنوی هدایت کرد، پس از آن که دو - سه جلسه شرکت کرد، مجذوب پاکی و سلامت و معنویت و احکام استوار اسلام شد و به علاوه در دیداری با من، پایبندی خود را به اسلام و عمل به برنامه های آن اعلام داشت و تا زمان این نوشته که بیش از ده سال از آن جریان گذشته، پایبند به فرهنگ ثمربخش حق است.

در رابطه با مهرورزی و آثارش نوشته اند:

خانوادۀ شخصی که از دنیا رفته بود از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله درخواست نماز میت کردند، حضرت رحمة للعالمین به خاطر امری که پوشیده می داشتند می خواستند از خواندن نماز بر آن میت امتناع ورزند ولی

ص:374

امین وحی به محضر حضرت نازل شد و عرضه داشت:

یا رسول اللّٰه! خدا می فرماید: شبی باران تندی در مدینه نازل شد و تقریباً همۀ شهر را آب و گل و لای گرفت و مردم مدینه شهر را در وضعی دیدند که از خانه ها بیرون نیامدند. بنده ای از بندگانم مشکل داشت و این مرد که الآن از دنیا رفته، آن شب از خانه بیرون آمد و در آن وضعیت بحرانی، مشکل آن بنده ام را برطرف کرد، به خاطر کار آن شب بر جنازه اش نماز بخوان و برای او درخواست آمرزش کن (1).

ص:375

ص:376

ص:377

ص:378

خدا روز آفرینش آسمان ها و زمین، صد رشته مهر و رحمت پدید آورد، هر رشتۀ مهر و رحمتی از آن صد رحمت، برابر فضای میان آسمان و زمین است، یک رشته از آن صد رشته را به زمین فرود آورد، همۀ مخلوقات به وسیلۀ آن به یکدیگر مهر می ورزند، هر مادری به وسیلۀ آن به فرزندش مهربانی می کند، پرندگان و وحوش در سایۀ آن آب می نوشند و همۀ خلایق به کمک آن زندگی می کنند.

و دربارۀ نود و نه رشتۀ دیگر آن می فرماید:

« إنَّ اللّٰهَ تَعالی خَلَقَ مائَةً رَحْمَةٍ فَرَحْمَةٌ بَیْنَ خَلْقِهِ یَتَراحَمُونَ بِها و ادَّخَرَ لِأَولِیائهِ تِسْعَةً وَ تِسعِینَ» (1).

خدا صد رشتۀ رحمت آفرید، یک رشتۀ از آن صد بخش در میان موجودات و مخلوقات اوست که به وسیلۀ آن به یکدیگر مهر می ورزند و نود و نه بخش را برای عاشقان و اولیائش « در قیامت» ذخیره کرده است.

سوزانده باشند و بی عبادت و بدون خدمت به خلق وارد قیامت شوند، از آن رحمت بی نهایت به تقصیر و کوتاهی خودشان محرومند.

امتی که حلال و حرام محمد صلی الله علیه و آله را واگذاشتند، به ربا و نزول خواری روی آوردند، حجاب زنان و دختران خود را برای همرنگ شدن با یهود و نصاری و فرهنگ غربیان از دست دادند و قرآن و احکامش را به مهجوریت بردند و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله را در غربت نشاندند و از عمل صالح و اخلاق حسنه دوری جستند، پیامبرشان را ارزان تر از یوسف فروختند!

این سوداگران نادان و این کم خردانی که گران ترین گوهر هستی را به ارزان ترین قیمت به فروش رساندند، در قیامت چه پاسخی نسبت به این داد و ستد به خدا خواهند داشت؟ !

اینان در مرحلۀ نخست نسبت به خود و زن و فرزندشان و زیرمجموعۀ خویش و زمینۀ نیک بختی و سعادتشان کمال بی مهری را به کار گرفتند و وقتی فضای وجودشان را از محبّت و مهر خالی کردند، از خار و گیاه سم آلود گناه و معصیت پر شد و مستحق قهر و نفرت خدا در دنیا و عذاب ابد در قیامت شدند.

اینان باید بدانند که بر اساس آیات قرآن و روایات، آتش گیره دوزخ، هیزم و نفت و بنزین و ابزاری از این گونه نیست بلکه عذاب دوزخ و آتش جهنم در همه درجاتش همان گناهان و معصیت هاست که در دنیا به صورت ربا، زنا، دزدی، دروغ، تهمت، غیبت، ظلم، تجاوز و. . . و همین امور در قیامت به صورت انواع عذاب ها و آتش سوزنده و فروزان است.

ص:381

و بهشت هم با همۀ نعمت هایش صورت حقیقی همان عبادت ها و خدمت ها و مهرورزی ها و درستی و صداقت است.

تجارت، اول آموختن فقه سپس تجارت، اول آموختن فقه سپس تجارت، به خدا سوگند هر آینه ربا در این امت از خزیدن مورچه روی سنگ صاف و شفاف پنهان تر است، ایمانتان را به صدق و درستی درآمیزید، تاجر، فاجر است و فاجر در آتش دوزخ است مگر آن که حق بستاند و حق بپردازد.

قرآن دربارۀ زنا می فرماید:

[ وَ لاٰ تَقْرَبُوا اَلزِّنیٰ إِنَّهُ کٰانَ فٰاحِشَةً وَ سٰاءَ سَبِیلاً ] (1).

و نزدیک زنا نشوید که کاری بسیار زشت و راهی بد است.

[ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذٰلِکَ یَلْقَ أَثٰاماً* یُضٰاعَفْ لَهُ اَلْعَذٰابُ یَوْمَ اَلْقِیٰامَةِ وَ یَخْلُدْ فِیهِ مُهٰاناً ] (2).

. . . و کسی که این اعمال را مرتکب شود به کیفر سختی برسد. * روز قیامت عذابش دو چندان شود، و در آن با خواری و سرشکستگی جاودانه ماند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله دربارۀ مرد زناکار فرمود:

« لَنْ یَعْمَلَ ابنُ آدمَ عَمَلاً أعْظَمَ عِنْدَ اللّٰهِ تَبَارکَ وَ تَعَالیٰ مِنْ رَجُلٍ قَتَلَ نَبِیَّاً أو إمَاماً أو هَدَمَ الکَعْبَةَ التی جَعلَها اللّٰهُ عزَّ وَ جَلَّ قِبْلَةً لِعِبَادِهِ أوْ أفْرَغَ ماءَهُ فی امْرَأَةٍ حراماً» (3).

ص:383

فرزند آدم هرگز عملی را نزد خدای تبارک و تعالی بزرگ تر از [ عمل ] مردی انجام نداده که پیامبری یا امامی را کشته باشد یا خانۀ کعبه را که خدا قبلۀ عبادت بندگانش قرار داده ویران نموده باشد یا با زنی به طور نامشروع و حرام همبستر شده باشد! !

و دربارۀ زن زناکار که دارای همسر است فرمود:

« إشتَدَّ غَضَبُ اللّٰهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی إمْرَأَةٍ ذَاتِ بَعْلٍ مَلَأَتْ عَینَهَا مِن غَیرِ زَوجِهَا أو غَیرِ ذِی مَحرَمٍ مِنهَا فَإنَّهَا إن فَعَلَتْ ذَلِکَ أحبَطَ اللّٰهُ کُلَّ عَمَلٍ عَمِلَتْهُ فَإنْ أوطَأَتْ فِرَاشَهُ غَیرَهُ کَانَ حَقّاً عَلَی اللّٰهِ أن یُحرِقَهَا بِالنَّار بَعدَ أن یُعَذِّبَهَا فِی قَبرِهَا» (1).

خشم خدا شدید است بر زن شوهر داری که چشم شهوت به غیر شوهرش یا کسی که محرم او نیست بدوزد و اگر این کار را انجام دهد، خدا هر عمل نیکی که انجام داده، نابود می کند و اگر بسترش را برای غیر همسرش آماده کند و با آن غیر به زنا برخیزد، بر خداست که او را به آتش دوزخ پس از عذاب قبر بسوزاند.

حضرت امام صادق علیه السلام فرمود:

در زنا « چه زنای با زن شوهردار و چه زنای با زن بی شوهر» شش خصلت است: سه خصلتش در دنیا و سه خصلتش در آخرت است.

اما سه خصلت در دنیا: نور چهره را می برد، روزی را قطع می نماید، مرگ را نزدیک می کند.

ص:384

و سه خصلت در آخرت: خشم خدا، بدی و سختی حساب، جاوید بودن در آتش (1).

گناهان دیگر هم هریک دارای تبعات دنیایی و آخرتی است که در آیات قرآن و روایات مشروح و مفصل بیان شده است.

سالگی است و دامنش لکه دار و خانوادۀ هیچکدام از ما دو نفر از این جنایت و ظلمی که واقع شده آگاه نیستند و ما دو نفر هم ابداً در شرایطی نیستیم که با یکدیگر ازدواج کنیم، هم اکنون زیر بار سنگین ضربات کوبندۀ وجدانم و در ترس و وحشت از این که او حامله شود و از همۀ این امور دردناک تر این که دامن عفت انسانی به اغوای من و میل جاهلانۀ خودش برای همیشه لکه دار شده و از میان رفته است.

من در پاسخ او فقط برای این که خودکشی نکند گفتم: توبه کن و سپس این آیۀ شریفه را یادآور شدم که خدای مهربان از این که فرموده:

[ وَ لاٰ تَقْرَبُوا اَلزِّنیٰ إِنَّهُ کٰانَ فٰاحِشَةً ] (1).

و نزدیک زنا نشوید که کاری بسیار زشت و راهی بد است.

هر دوی شما را می دیده و از روی مهر و محبتش به شما انسان ها اموری را چون رابطۀ نامشروع، معاشرت دو نامحرم با یکدیگر، چشم چرانی و خلوت نمودن زن و مردی که محرمیّت با هم ندارند، حرام کرده بود.

آری؛ آنچه بر بندگان حرام شده، ریشه در مهر و محبّت و رحمت خدا به بندگان دارد و آنچه بر بندگان واجب شده نیز ریشه در مهر و محبّت حق دارد نهایتاً حلال و واجب و حرام خدا هر یک کانون مهر و چشمۀ محبتی از جانب دوست برای انسان هاست، نهایتاً اگر بگوییم فقه و احکام فقهی هم مثل مسائل اعتقادی و اخلاقی چون ابر باران زا منبع مهرزایی و محبّت سازی برای انسان هستند، چیزی به گزاف نگفته ایم.

ص:386

وَ أَدْخِلْنِی بِرَحمَتِکَ فِی عِبَادِکَ الصَّالِحینَ (1).

خدایا! مرا در برابر هول و هراس قیامت یاری ده و از دنیا در سلامت دین و ایمان بیرون بر و از حورالعین به من تزویج کن و قُوْت و خوراک من و خانواده ام و مردم را کفایت فرما و مرا به رحمتت در بندگان شایسته ات در آور.

ص:388

دوستانی که در دنیا دوستی شان با یکدیگر و مهرورزیشان نسبت به هم، ملاکی جز مادیات و شهوات و لذت های زودگذر و جلب منافع ظاهری نداشت چنان که حضرت امام صادق علیه السلام می فرماید:

« ألا کُلُّ خِلَّةٍ کَانَتَ فی الدُّنْیَا فِی غَیرِ اللّٰهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَأِنَّهَا تَصِیْرُ عَدَاوَةً یَوَمَ القِیَامَةِ» (1).

بدانید که دوستی که در دنیا برای غیر خدا بوده در روز قیامت بدل به دشمنی می شود.

دوستی دنیا در قیامت تبدیل به کینه و دشمنی و نفرت از یکدیگر می گردد مگر مهرورزی و محبّت پرهیزگاران به یکدیگر که ریشۀ محبّت و عشق و مهرورزیشان در دنیا از چشمۀ ایمان و دینداری آنان آب می خورد.

فیلسوف الهی و عارف عاشق، مرحوم فیض کاشانی می فرماید:

به دنبال رفاقت و دوستی با اهل تقوا باش، گرچه طریق و راهت برای یافتن آنان به سوی تاریکی های زمین باشد، و عمرت را در طلب آنان به پایان بر، زیرا خدا در روی زمین پس از پیامبران مخلوقاتی برتر از آنان نیافریده است و نعمتی به بندگانش چون نعمت توفیق همنشینی با آنان را عطا نفرموده است (2).

اینان از شدت مهرورزی به یکدیگر، در سرای جاویدان، در بهشت عنبر سرشت بنا به فرمودۀ قرآن مجید بر تخت هایی ساخته شده از طلا

ص:390

و درهم و بافته شده از درّ و یاقوت مقابل و روبه روی هم تکیه دارند و با نظر به یکدیگر شادمان و مسرور می شوند:

[ عَلیٰ سُرُرٍ مَوْضُونَةٍ * مُتَّکِئِینَ عَلَیْهٰا مُتَقٰابِلِینَ ] (1).

بر تخت هایی زربافت، * که روبروی هم بر آن ها تکیه دارند.

اینان در بهشت جدای از پدران و همسران و فرزندان و ذرّیۀ خود نیستند، شایستگان از آنان هم کنارشان به سر می برند و از این که در کنار هم به سر می برند و یکدیگر را ملاقات می نمایند خوشحال اند.

[ جَنّٰاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَهٰا وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبٰائِهِمْ وَ أَزْوٰاجِهِمْ وَ ذُرِّیّٰاتِهِمْ. . . ] (2).

بهشت های جاویدی که آنان و پدران و همسران و فرزندان شایسته و درست کارشان در آن وارد می شوند.

مؤمن مطیع دارند، او را در گرفتاری قیامت تنها نمی گذارند و با شفاعت خود که درخواست و طلب رحمت برای مؤمن گرفتار است، او را نجات می دهند.

حضرت امام باقر علیه السلام در توضیح آیۀ شریفۀ:

[ وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضیٰ ] (1).

و به زودی پروردگارت بخششی به تو خواهد کرد تا خشنود شوی.

فرمود:

« الشَفَاعةُ و اللّٰهِ الشَفَاعَةُ و اللّٰهِ الشَفَاعَةُ» (2).

[ این همان ] شفاعت است، و اللّٰه همان شفاعت است، و اللّٰه همان شفاعت است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

« إنَّ اللّٰهَ أَعْطَانِی مسألةً فَأَخَّرْتُ مَسْأَلَتِی لِشَفَاعَةِ المُؤْمِنِینَ مِنْ أُمَّتِی یَوْمَ القِیَامَةِ فَفَعَلَ ذٰلِکَ» (3).

به یقین خدا درخواست بسیار مهمی را در اختیارم گذاشت و من آن درخواست را برای شفاعت مؤمنان از امتم در قیامت به تأخیر انداختم و حضرت حق هم آن را به انجام رسانید.

حضرت امام صادق علیه السلام فرمود:

ص:392

« إذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ نَشْفَعُ فی المُذْنِبِینَ مِنْ شِیْعَتِنَا فَأَمّا الْمُحْسِنُونَ فَقَدْ نَجَّاهُمُ اللّٰهُ» (1).

زمانی که قیامت بر پا شود، ما اهل بیت نسبت به شیعیانمان که گرفتار گناهند درخواست رحمت و مغفرت از خدا می کنیم اما نیکان از آنان را خدا نجات داده بود.

ص:393

دوزخیان به خدا می گویند:

[ رَبَّنٰا أَخْرِجْنٰا مِنْهٰا فَإِنْ عُدْنٰا فَإِنّٰا ظٰالِمُونَ * قٰالَ اِخْسَؤُا فِیهٰا وَ لاٰ تُکَلِّمُونِ ] (1).

پروردگارا! ما را از دوزخ بیرون آر، پس اگر [ به بدی ها و گمراهی ها ] بازگشتیم، بی تردید ستمکار خواهیم بود. * [ خدا ] می گوید: [ ای سگان! ] در دوزخ گم شوید و با من سخن مگویید!

و با بهشتیان در کمال مهر و محبّت و نرمی و عاطفه سخن می گوید تا جایی که در قرآن مجید آمده:

[ سَلاٰمٌ قَوْلاً مِنْ رَبٍّ رَحِیمٍ ] (2).

با سلام [ ی پرارزش و سلامت بخش ] که گفتاری از پروردگاری مهربان است.

و فرشتگان از هر جانب به آنان وارد شوند و گویند:

[ سَلاٰمٌ عَلَیْکُمْ بِمٰا صَبَرْتُمْ . . . ] (3).

[ و به آنان گویند: ] سلام بر شما به پاس استقامت و صبرتان [ در برابر عبادت، معصیت و مصیبت ]. . .

و خود نیز با یکدیگر با مهر و محبّت سخن می گویند و از گذشتۀ مثبت و خوب خود با هم حرف می زنند:

ص:395

[ وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلیٰ بَعْضٍ یَتَسٰاءَلُونَ* قٰالُوا إِنّٰا کُنّٰا قَبْلُ فِی أَهْلِنٰا مُشْفِقِینَ* فَمَنَّ اَللّٰهُ عَلَیْنٰا وَ وَقٰانٰا عَذٰابَ اَلسَّمُومِ* إِنّٰا کُنّٰا مِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ اَلْبَرُّ اَلرَّحِیمُ ] (1).

و به یکدیگر روی می کنند [ و از احوالات گذشته ] از هم می پرسند. * می گویند: ما پیشتر [ در دنیا ] در میان کسان خود [ از عذاب امروز ] ترسان بودیم؛ * ولی خدا بر ما منت نهاد و ما را از عذاب مرگبار حفظ کرد. * از پیش او را [ برای نجات از عذاب ] می خواندیم؛ زیرا که او نیکوکار و مهربان است.

دوزخیان در دوزخ با یکدیگر به خشونت و بدزبانی سخن می گویند و یکدیگر را به شدت طرد می کنند:

[. . . کُلَّمٰا دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَهٰا. . . ] (2).

. . . هرگاه گروهی وارد شوند، هم مسلکان خود را لعنت کنند. . .

گروهی از دوزخیان از خدا برای دوزخیان دیگر که در دنیا سبب گمراهی آنان شدند عذاب دو چندان درخواست می کنند،

[. . . فَآتِهِمْ عَذٰاباً ضِعْفاً مِنَ اَلنّٰارِ. . . ] (3).

. . . پروردگارا! اینان ما را به گمراهی کشیدند، پس عذابشان را از آتش دو چندان گردان. . .

ص:396

و هنگامی که بی مهر و بی محبّت و خشک و خشن نسبت به خود و به دیگران زیست، مورد غضب و نفرت خدا قرار می گیرد.

اگر کسی نزد خدا پست شمرده شود، به خاطر پستی و رذالت خود اوست. پستی شخصیت و پستی عمل و پستی اخلاق نتیجه اش پست شمرده شدن نزد خداست.

[ کَلاّٰ بَلْ لاٰ تُکْرِمُونَ اَلْیَتِیمَ * وَ لاٰ تَحَاضُّونَ عَلیٰ طَعٰامِ اَلْمِسْکِینِ * وَ تَأْکُلُونَ اَلتُّرٰاثَ أَکْلاً لَمًّا * وَ تُحِبُّونَ اَلْمٰالَ حُبًّا جَمًّا ] (1).

این چنین نیست که می پندارید، بلکه [ زبونی، خواری و دور شدن شما از رحمت خدا برای این است که ] یتیم را گرامی نمی دارید * و یکدیگر را بر طعام دادن به مستمند تشویق نمی کنید * و میراث خود را [ با میراث دیگران بی توجه به حلال و حرام بودنش] یکجا و کامل می خورید * و ثروت را بسیار دوست دارید.

نه این که خدا بدون علت و بدون سبب آنان را پست شمرده و مستحق خزی دنیا و عذاب دانسته بلکه اینان به یتیم اکرام ننمودند و دیگران را تشویق به اطعام تهیدستان نکردند و میراث زنان و کودکان و خواهران و برادران خود را هرچه بود خوردند و با حرص و آز به ثروت عشق ورزیدند و چیزی از آن را در راه خدا انفاق ننمودند.

چیزی جز مهر و محبّت نیست، دعوت فرموده و به آنان در صورتی که دعوتش را اجابت نمایند اعلام عشق و محبّت کرده است:

[ سٰارِعُوا إِلیٰ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا اَلسَّمٰاوٰاتُ وَ اَلْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ * اَلَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی اَلسَّرّٰاءِ وَ اَلضَّرّٰاءِ وَ اَلْکٰاظِمِینَ اَلْغَیْظَ وَ اَلْعٰافِینَ عَنِ اَلنّٰاسِ وَ اَللّٰهُ یُحِبُّ اَلْمُحْسِنِینَ ] (1).

و به سوی آمرزشی از پروردگارتان و بهشتی که پهنایش [ به وسعتِ ] آسمان ها و زمین است بشتابید؛ بهشتی که برای پرهیزکاران آماده شده است؛ * آنان که در گشایش و تنگ دستی انفاق می کنند، و خشم خود را فرو می برند، و از [ خطاهایِ ] مردم در می گذرند؛ و خدا نیکوکاران را دوست دارد.

دعوت به آمرزش و دعوت به بهشت، دعوتی برخاسته از عشق و محبّت است، انفاق به مردم در آسایش و سختی و فرو خوردن خشم و گذشت از مردم جز عشق و مهرورزی چیزی نیست.

حضرت حق با این گونه دعوت ها نشان می دهد که عاشق بندگان است و عشق دارد که بندگانش در حالات و اعمال عاشقانه قرار گیرند و نهایتاً جزء محسنان شوند تا مستغرق دریای بی پایان محبّت او گردند.

آری؛ خدا مهر است، دعوت او مهر است، قرآن او مهر است، پیامبر او هم پیامبر مهر است و اهل بیت او، اهل بیت مهراند، ما هم بیاییم به این منابع مهر متصل شویم تا جلوه گاهی کامل و تام از مهر شویم و این مهر الهی و معنوی و انسانی را برای همه هزینه کنیم و در برابرش

ص:399

پاداشی چون بهشت که پهنایش آسمان ها و زمین است به دست آوریم.

مایۀ آخرت خواهی بی تردید ریشه در قرآن خواهی و عمل به قرآن دارد. اهل قرآن اهل آخرتند و در سراسر زندگی دنیای پاکشان که دنیایی قرآنی است، برای آخرت می کارند و در آخرت برداشتی ابدی خواهند داشت و این همه نتیجۀ رحمت خداست که از آثار أتم و أکملش قرآن و توفیق ایمان به قرآن و فهم قرآن و عمل کردن به قرآن است.

در سفری که به شهر همدان رفته بودم حکیم الهی مرحوم آیت اللّٰه حاج شیخ هادی تألهی روایتی از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام به این مضمون نقل فرمودند:

هرگاه مال دنیا از طریق کسب و کار و زراعت نصیب او می شد، به آن مال می گفت: تا نزد منی مالک تو نیستم، هنگامی که از نزد من به اختیار و علاقۀ خود من در راه خدا قرار گرفتی و تبدیل به عملی مثبت شدی مالک تو خواهم بود.

امیر المؤمنین علیه السلام که از حسنات کامل دنیا از جانب خدا برخوردار بود، نسبت به مال چنین نگاه مثبتی داشت که نظام حقیقی آن را در این می دانست که به صورت مثبت در راه خدا قرار گیرد و از تکاثر و انباشته شدن روی هم که محصول تلخ بخل است پاک بماند.

امیر المؤمنین علیه السلام از طریق امور معنوی هم، آن چنان امور آخرت خود را به اصلاح و آبادی رسانید که پس از پیامبر صلی الله علیه و آله احدی از اولین و آخرین، آخرتی چون آخرت او نخواهد داشت.

ما باید به این حقیقت هم توجه داشته باشیم که حضرت حق بی تردید در امور دنیایی و آخرتی، انسان را امتحان می کند تا اگر انسان به اراده و اختیار خود با امتحان صحیح برخورد کند، حسنۀ دنیا و آخرت از افق وجودش طلوع نماید.

ثروت و مال، امتحان الهی است، اگر انسان بخل نورزد و از مال و ثروت به وسیلۀ انفاق و صدقه و پرداخت حقوق مالی و رسیدگی به محرومان بهره گیرد، در حقیقت از امتحان حق سرفراز بیرون آمده و به حسنۀ دنیایش تحقق داده است.

ص:402

آنان که نسبت به امتحانات و آزمایشات الهی بی تفاوت اند یا برخورد صحیحی با امتحان حق ندارند یا عکس آنچه را که از آنان خواسته اند عمل کنند، در حقیقت مانع تحقق حسنۀ دنیا و آخرت خود می شوند و ضربۀ غیر قابل جبرانی به خود می زنند.

ای کاش همۀ انسان ها در صراط مستقیم حق بودند تا با اراده و اختیار خود نسبت به همۀ امتحانات الهیه برخورد صحیح می کردند و از این راه حسنۀ دنیا و آخرت خود را تأمین می کردند و علاوه بر آن، از این که برای دیگران سختی و مشکل ایجاد نمایند پرهیز می نمودند.

حضرت امام صادق علیه السلام در توضیح آیۀ شریفۀ:

[ اِهْدِنَا اَلصِّرٰاطَ اَلْمُسْتَقِیمَ ] (1).

ما را به راهِ راست هدایت کن.

فرمودند:

« أرشِدْنَا لِلُزُومِ الطَّریقِ المُؤَدِّی إلَی مَحَبَّتِکَ وَ المُبَلِّغِ إلَی رِضوَانِکَ وَ جَنَّتِکَ وَ المَانِعِ مِن أنْ نَتَّبِعَ أهوَاءَنَا فَنَعْطَبَ أوْ نَأخُذَ بِآرَائِنَا فَنَهْلِکَ (2).»

ما را به پایبندی نسبت به راهی که به محبتت می کشاند و به رضوان و خشنودی و بهشتت تو می رساند و مانع از پیروی خواسته های بی محاسبه و بیجایمان می شود که سبب فساد و نابودیمان می گردد یا مانع از تکیه کردن به آرای باطلمان خواهد شد که موجب هلاکتمان می شود، راهنمایی کن.

ص:403

و نیز حضرت در روایتی مصداق « صراط مستقیم» را امیر المؤمنین علیه السلام و شناخت آن حضرت به شمار می آورد (1)و به عبارت دیگر کسی که در همۀ امورش آن وجود مبارک را مقتدا و پیشوا قرار دهد و به همان راهی برود که او رفت، در صراط مستقیم قرار گرفته است.

حضرت امام عسکری علیه السلام در تفسیر [ اِهْدِنَا اَلصِّرٰاطَ اَلْمُسْتَقِیمَ ] می فرماید:

پروردگارا! آن توفیقی که به وسیلۀ آن در گذشتۀ روزگارمان تو را اطاعت کردیم بر ما تداوم بخش تا به همان صورت تو را در آینده از عمرمان اطاعت نماییم.

صراط مستقیم دو صراط است صراطی در دنیا و صراطی در آخرت، اما صراطی مستقیم در دنیا صراطی پاک و دور از افراط و تفریط است و در آن کم ترین انحرافی به سوی باطل وجود ندارد و در آخرت راه اهل ایمان به سوی بهشت است که از آن به سوی دوزخ انحرافی ندارد و جز به بهشت منتهی نمی شود (2).

ص:404

و از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده است:

صراط مستقیم، دین خداست که جبرئیل آن را به محمد صلی الله علیه و آله نازل کرده است (1).

آری؛ کسی که بر اساس این روایات از توفیق خدا و شناخت امیر المؤمنین علیه السلام و اقتدای به آن حضرت و متدین بودن به دین پروردگار برخوردار باشد، در همۀ امتحانات چه مالی، چه بدنی، چه معنوی از عهده بیرون خواهد آمد و حسنۀ دنیا و آخرت او تأمین خواهد شد،

[. . . رَبَّنٰا آتِنٰا فِی اَلدُّنْیٰا حَسَنَةً وَ فِی اَلْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنٰا عَذٰابَ اَلنّٰارِ ] (2).

. . . پروردگارا! به ما در دنیا نیکی و در آخرت هم نیکی عطا کن، و ما را از عذاب آتش نگاه دار.

ص:405

نتیجه، برخوردها جای ایثار و حماقت ها جای حکمت را اشغال می کند و تعدّی و زورگویی، جانشین عدالت، و شهوت، جایگزین عاطفه می گردد، همان طوری که بدون وجود محبّت، در عوض الهام، شک و وسواس به آدمی غلبه می کند.

محبّت، یگانه راه شناخت حقایق است که آدمی را به کشف عجایب و زیبایی های آسمانی از راه قلب کمک می کند، زیرا وقتی که انسان در سایۀ محبّت متوجه شد که چگونه با رأفت و دل سوزی از آتش غرور و خشم نجات یابد و هنگامی که پرتو احسان را شناخت، آن وقت می تواند آن را بدون توجه به حاجت و یا شهوت و یا ریا انجام دهد.

همین محبّت به موقعِ خود، یگانه منبع هوش و ذکاوت انسان است چون بدون محبّت، روح آدمی و فکرش به سوی تاریکی، خودخواهی و غرور کشانده می شود، چه بسا مردان بزرگی هستند که حسد، آنان را داخل آتش هلاک کننده می اندازد و چه بسا انسان های عادی ولی شریفی هستند که محبّت، آنان را به سوی نور می کشاند و برای آنان قدرتی به وجود می آورد که دانش دانشمندان از کسب آن مقام عاجز است.

محبّت، یگانه نیرویی است که جباران قدرتمند را می ترساند و همین محبّت است که اثبات می کند جهان هستی غیر از جهان مادی است که تا حدی محکوم قدرت و خواست ما انسان هاست، در حالی که جهان هستی واقعی محکوم یک قدرت بالاتر از ارادۀ می باشد که خیر و نیکی و حیات را مجسم می کند و مانع از این می شود که ماده با همۀ استحکامی که دارد به وی حکومت کند.

ص:407

به همین جهت است که پاسکال می گوید:

محبّت، برتر از ماده و عقل است، نه از این جهت که آدمی را از قید و بند این جهان مادی نجات می دهد بلکه از این حیث که شخص را از قید نفس خود هم آزاد می نماید و او را با سایر آدمیان مربوط می سازد. محبّت، از عقل و ماده بالاتر است زیرا آدمی را از جهان وجودش نجات داده، به سوی خدا می برد تا متحد شدن با اقیانوس هستی را تحقق بخشد.

هنگامی که ما این حقایق را فهمیدیم آن وقت می فهمیم که محبّت مبدأ و اساس همه چیز در جهان است و اساس معرفت و شناخت خدا و خود انسان نیز می باشد.

فیلسوف نعیمه دربارۀ محبّت چنین گفته است:

اگر محبّت در میان انسان ها نبود، آدمی لذت هستی را درک نمی کرد و از ساغر حیات بهره مند نمی شد، پس ما به محبّت بدهکاریم نه تنها به خاطر این که برای روح ما افق های آرام بخش کشف می کند و ما را آن قدر بالا می برد که از جاذبۀ زمان و مکان رها می سازد که در آنجا نه غم هست و نه فنا شدن، نه شک و گمان وجود دارد و نه ترس و خوف بلکه به این جهت به محبّت مدیونیم که حیات را با جاودانگی همراه می سازد.

محبّت است که به تو می فهماند که تو نسبت به این حیات زمینی به منزلۀ روح در جسد می باشی، آن هم روح کامل و جسد کامل، این است جهانی که محبّت درِ آن را به روی ما باز می کند و ما را به درون آن می برد. حیات نمی تواند مزۀ محبّت را به بچشاند مگر این که ما را به داخل جهان آرام بخش وحدت راهنمایی کند چون وجود، وحدتی

ص:408

است که شامل همۀ موجودات می شود و بالاتر از همۀ نفرت ها و تناقضات و اختلافات است و در آنجا حیات به ما می گوید: این همان بهشت « معنوی» است که از ابتدای تأسیس جهان هستی برای شما آماده شده است، این بهشتی است که کلید آن محبّت می باشد.

روشنایی روح، منبع همۀ گذشت های جوانمردانه و کریمانه است، بنابراین محبّت به معنای واقعی خود به قلب یک انسان خیرخواه نزدیک تر است تا به عقل یک فیلسوف، حتی محبّت از هر دوی این ها به قلب مادر نزدیک تر است، به همین جهت است که دین اسلام بهشت را زیر پای مادران معرفی کرده (1)، نه زیر قدم های علما، مکتشفین و رهبران ظاهری.

برای نابود کردن محبّت عاملی مؤثرتر از کینه و حسد نداریم به همین جهت است که بالاترین قدرت در انسان، قدرت گذشت و عفو می باشد. فراموش کردن دشمنی ها نسبت به دیگران کوتاه ترین راه به سوی آسمان هاست.

برای آگاهی به اهمیت محبّت در تنظیم زندگانی اجتماعی و انفرادی لازم است ما پیام های بعضی از ارواح مترقی را دربارۀ محبّت بیان کنیم، مثلاً می بینیم که روح ژولیا در پیام خود برای ویلیام سیتد محقق رومی چنین می گوید:

جهان ما رحمت، حیات، زیبایی و بالاتر از همۀ آن ها محبّت است،

ص:409

در همه جای جهان ما زیبایی و پاکیزگی و محبّت حکمفرماست، چون خدا مصدر مهر و محبّت است، هنگامی که شما خود را در فضای محبّت گم می کنی و به دیگران مهرورزی می نمایی، وجود خود را در اقیانوس وجود خدا پیدا می کنی.

برای ما ارواح، ممکن نیست که در محبّت و عنایت خدا شک کنیم، چون ما اکنون در داخل آن اقیانوس محبّت خداوندی هستیم، پس محبّت خدا نسبت به همۀ موجودات، بزرگ ترین حقیقت و بلکه یگانه شیء واقعی در جهان هستی می باشد، رنج ها و مشقت ها منحصر به زمین شما نیست بلکه در جهان ما هم رنج گناه، حسد، کبر، ستم و زورگویی هست که برای هر کدام این ها جهنم و عذاب در کنار جهان ما هست همان طور که بهشت و نعمت ها هم در طرف دیگر جهان ما وجود دارد.

اگر برای من بازگشت دوباره نزد شما زمینی ها ممکن می شد هیچ آرزویی در آنجا نداشتم جز این که به شما بگویم به یکدیگر محبّت کنید چون محبّت به ناموس هستی کمال می بخشد، اگر می خواهید به خدا نزدیک شوید، محبّت کنید؛ محبّت شما را قادر به نزدیک شدن به خدا می کند، محبّت بزرگ ترین صفت خداست و خدا در محبّت تجلی می کند، اگر می خواهید در جوار خدا باشید، محبّت کنید؛ اگر می خواهید در آسمان باشید، محبّت کنید زیرا اختلاف زیاد آسمان با زمین و دوزخ در این است که همۀ موجودات آسمانی به هم محبّت دارند و از اعماق وجودشان به یکدیگر محبّت می کنند، پس دوست بدارید و محبّت کنید، این اولین و آخرین سخن من است.

محبّت نیرویی است که سعادت و کمال حیات به سوی آن جلب

ص:410

می شود، بر انسان های روی زمین لازم است که یاد بگیرند، چگونه از این نیروی ابداع کننده و سازنده استفاده کنند، متأسفانه آدمی به واسطۀ نادانی، این نیروی داخلی و درونی را در میان شهوت ها و خواسته های بی موردش نابود می کند، کم کم شهوت و خشم و حسد و نفرت جای آن نیروی الهامی را می گیرد و آن آتش مقدس را خاموش می کند» (1).

ص:411

ص:412

ص:413