ص:2

ص:3

ص:4

بسم الله الرحمن الرحیم

سخن مرکز

تصویر

ص:5

تصویر

ص:6

تصویر

ص:8

تصویر

ص:9

تصویر

ص:10

تصویر

ص:11

تصویر

ص:12

تصویر

ص:13

تصویر

ص:14

تصویر

ص:15

تصویر

ص:16

تصویر

ص:17

تصویر

ص:18

تصویر

ص:19

تصویر

ص:20

تصویر

ص:21

تصویر

ص:22

تصویر

ص:23

تصویر

ص:24

حال او در تداوم وجودی خویش ملتجی به مبدأ فاعلی است ، و هرگاه وی با مشکلی روبرو گردد ناخواسته کیان وجودی او را درمی نوردد ، و به طور غیرارادی متضرّعانه ملتجی به مبدأ فاعلی می گردد ، و صد البته چون لسان حال و قال او همراه نیست ، به گاهِ رهایی ، مبدأ خویش را از یاد می برد .

بنابراین دعا در تقسیم ابتدایی بر سه گونه است :

1- دعای زبانی،

2- دعای حالی،

3- دعای حالی و زبانی

و در همین مقام یکی از اسباب عدم استجابت دعا - یعنی عدم هماهنگی دعای زبانی و حالی - قابل بازشناسی است .

حال بنده خدا در مقام طلب و استدعای خویش یا فقط خود را در دعا ملاحظه می کند و یا خود را در زمره سایر عباد می بیند ؛ و طبیعةً در این مقام یا طلب حاجت خود و عباد را به وجه عامّ خواهان است و یا به وجه خاصّ که در این صورت ، دعای بنده بر چهار گونه خواهد بود . ولی در تمام این اقسام یک نکته بنیادین نهفته است . آیا بنده خدا که طالب رفع حاجت است ، اصلاً به مبدأ فاعلی اتصال یافته که او را می خواند و یا صرفاً در مقام ظهور این امر واقع شده است . و به تعبیر دقیق تر ، چون زبان دعاء ، زبان رفع نیازمندی است ، بنده خواهان رفع نیاز است ولی آیا حضرت حق هم نیز طالب اجابت است .

کثرت دعای بندگان و به نوعی عدم دریافت پاسخ به آن که در عالم خارج واقع گردیده ، گویی انسان را به واکاوی مجدّد در پدیده دعاء می خواند ، چه در قرائت های پیشین ، در رفع این معضل فقط پاسخ آن است که : استعداد مخلوق در تکرار دعاء افزایش می یابد . و حال آن که در ادعیه مأثوره وارد شده است : «یا

ص : 26

من لایبرمه الحاح الملحین»(1) .

لذا جهت پاسخ دقیق بدین معضل توجّه به نکات ذیل اساسی است :

1- حضرت حق سبحان ، دارای کمال مطلق است ، و تمامی اوصاف او عین ذات اوست و زائد بر ذات او نمی باشد ، به دگر سخنی در موجودی همچو انسان علم عارض بر انسان می گردد ، و علم او تابع قدرت او و سایر صفاتش نمی باشد و تبعیت صفات وی از یکدیگر در گرو التفات انسان به این هماهنگی است ، مثلاً در خم کردن یک شاخه درخت، او پیوسته باید در صدد عدم شکسته نشدن آن به واسطه اعمال قدرت بیش از اندازه باشد ، و در عمل، علم او و قدرت او باید هماهنگ شود . ولی همین امر در حضرت حق سبحان به التفات زائد نیست ؛ یعنی صفت حکمت ، قدرت ، علم و سایر صفات او به یک حقیقت جمعی متحقّق می باشد ؛ و التفات بنده به حضرت حق از حیث اعطای امری به او ، و اعمال قدرت خاص الهی ، در مورد بنده ، گویی به معنی عدم التفات تبعیت قدرت حضرت حق از علم و حکمت اوست .

2- حضرت حق سبحان در مقام ذات عاری از ظهور تمام صفات است، و تمام صفات از حیث اعتبار خَلقی بر او اعتبار می گردد . «کمال الاخلاص له نفی الصفات عنه»(2) ، که البته در این مقام باید التفات داشت که حقیقت نفی این صفات از او به معنی خلوّ ذات وی از کمال این صفات نیست .

و امّا با اعتبار پدیده خلقت ، هریک از موجودات به دو طریق با او ارتباط می یابند ، از طریق وجه عامّ و اعتبار تمامی اسماء و صفات؛ و از طریق خاصّ و اعتبار اسم خاصّ بنده در مقام ایجاد .

ص : 27

بنابراین دعای بنده به پیشگاه حضرت حقّ و یاد وی از او ، به سه طریق است :

الف : از طریق اسماء عامّ.

ب : از طریق اسماء خاصّ.

ج : از طریق حقیقت ذات.

3- چنانچه گفته شد مخلوق الهی به جهت حقیقت امکانی خود ، که وصف ذاتی اوست همیشه نیازمند به حضرت حق است .

سیه رویی ز ممکن در دو عالم جدا هرگز نشد ، واللّه اعلم

حال این بنده ، عملاً دو نیاز به حضرت حق دارد ، یکی نیاز ذاتی و یکی نیاز عرضی که به سبب وجود در دنیا به او عارض می گردد ؛ لذا بنده حقیقی دو زبان دعا دارد ، یکی زبان افتقار ذاتی که هر لحظه خد را نیازمند به او می بیند و دائماً در زبان ظاهر و باطن با او نجوا می کند که از آن به «مناجات» تعبیر می شود و دیگری به زبان عرضی که از آن به «دعاء» یاد می گردد .

از این رو زبان مناجات و زبان دعاء ، با هم متفاوت است و البته تذکار بر این نکته بایسته است که زبان مناجات به حسب حال بنده نقش پذیر است ، یعنی گاه بنده در مقام توبه نجوا می کند و گاه در مقام شکر ، و گاه در حال دیگر . زیرا بنده به واسطه غلبه حالی از احوال، و یا وصول به مقامی از مقامات مسلوک ، همواره در حال ویژه ای است تا آن که به غلبه سلطان الوهیت ، کلیه احوال و مقامات در او محو گردد .

4- نگرش بنده به مبدأ فاعلی ، یا نگرش ارباب و رعیتی است ، و یا نگرش معشوق و عاشقی .

اگر بنده ، حضرت حق را فقط بسان پادشاهی مقتدر و صاحب مُکنت بیند ، طلب وی از او فقط جهت رفع حوائج عرضی است و عملاً معطوف به برخورداری از نعیم دنیا و آخرت و رفع شرورِ دنیا و آخرت است . و اگر این بنده ، حضرت

ص : 28

حق را کمال مطلق و جمال مطلق بیند ، طلب وی از او ، خودِ اوست . بنابراین با هرگونه نگرش به حضرت حق ، زبان دعاء و مناجات تغییر می یابد .

5 - بنده در تعامل با حضرت حق ، چون در مقام دعا ، مستدعی طلبی افزون بر زبان حال خود می باشد ، بایستی استعداد خود را مهیای امر افزوده نموده باشد ، و إلاّ عملاً امر محالی را از حضرت حق طلب نموده که مقرون اجابت نمی باشد ؛ لذا اتیان عبد از اوامر و نواهی الهی ، از دو سوی به وی یاری می رساند ، از یک سوی استعداد وی را افزون کرده و مهیّای دریافت فیض زیاده می کند و از سوی دیگر وی را محبوب حضرت حق می سازد، و طلب وی در دعا از مقام استجابت از حال بنده به مقام محبوبی حضرت حق ترفیع می نماید ، و طلب وی اجابت می گردد .(1)

حال با توجّه به امور فوق جایگاه عبادت و دعا قدری میسّر می گردد ، از آن روی که بنده الهی ، عملاً هیچ تصوّر صحیحی از مبدأ فاعلی(2) در هنگام دعا ندارد ، دعای وی اجابت نمی گردد و از آن سوی که وی طریقه ارتباط با خداوند را به وجه خاصّ و عامّ نمی داند ، عملاً ارتباط حقیقی او با خالق برقرار نمی گردد .

دعا بایستی همراه با تضرّع ، خوف و امید باشد، و نهانی بودن آن مطلوبیت دارد: « ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَةً إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ (1)» ، « وَ لا تُفْسِدُوا فِی الاْءَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللّهِ قَریبٌ مِنَ الْمُحْسِنینَ (2)» .

دعای به درگاه ربوبی همواره قرین اجابت است ، و بالطبع این اجابت یا در آمادگی و فراهم آمدن استعداد است، و یا در ظهور عین خواسته: « وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادی عَنِّی فَإِنِّی قَریبٌ أُجیبُ دَعْوَةَ الدّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجیبُوا لی وَ لْیُوءْمِنُوا بی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ (3)» .

حضرت حقّ همیشه شنوای دعا است: « هُنالِکَ دَعا زَکَرِیّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ سَمیعُ الدُّعاءِ (4)» ، « الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذی وَهَبَ لی عَلَی الْکِبَرِ إِسْماعیلَ وَ إِسْحاقَ إِنَّ رَبِّی لَسَمیعُ الدُّعاءِ (5)» و از همین رو نباید در خواندن

ص : 30

وی ناامید شد: « وَ أَعْتَزِلُکُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ وَ أَدْعُوا رَبِّی عَسی أَلاّ أَکُونَ بِدُعاءِ رَبِّی شَقِیًّا (1)» .

در دعا التفات به مضمون خواسته مدخلیت تامّ در اجابت دارد ، از این رو خواستن خود حضرت حقّ مهمترین خواسته ارباب معرفت است: « وَ لا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللّهِ ما لایَنْفَعُکَ وَ لا یَضُرُّکَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّکَ إِذاً مِنَ الظّالِمینَ (2)»: و طلب هیچ امری در محاذات او مورد قبول نیست « فَلا تَدْعُ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ فَتَکُونَ مِنَ الْمُعَذَّبینَ (3)» ، « وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللّهِ أَحَداً (4)» .

انسان به هنگام ظهور مشکلات به خدای سبحان پناهنده می گردد و گویی در همه احوال به یاد اوست ، ولی پس از اجابت دعایش رفته رفته او را فراموش می کند « وَ إِذا مَسَّ الاْءِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنیباً إِلَیْهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِیَ ما کانَ یَدْعُوا إِلَیْهِ مِنْ قَبْلُ وَ جَعَلَ لِلّهِ أَنْداداً لِیُضِلَّ عَنْ سَبیلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلیلاً إِنَّکَ مِنْ أَصْحابِ النّارِ (5)» ، « فَإِذا مَسَّ الاْءِنْسانَ ضُرٌّ دَعانا ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَةً مِنّا قالَ إِنَّما

ص : 31

أُوتیتُهُ عَلی عِلْمٍ بَلْ هِیَ فِتْنَةٌ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (1)» ، « وَ إِذا مَسَّ النّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنیبینَ إِلَیْهِ ثُمَّ إِذا أَذاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَةً إِذا فَریقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ (2)» ، « وَ إِذا مَسَّ الاْءِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً فَلَمّا کَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنا إِلی ضُرٍّ مَسَّهُ کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفینَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ (3)» .

آری سنت انسان بر آن است که در هنگام نعمت خدای را فراموش می کند و به هنگام ظهور مشکلات دست به دعا می گردد و در تمام حالات به یاد اوست: « وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الاْءِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأی بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَریضٍ (4)» ، « و إِذا مَسَّ الاْءِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً فَلَمّا کَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنا إِلی ضُرٍّ مَسَّهُ کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفینَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ (5)» ،

ص:32

« هُوَ الَّذی یُسَیِّرُکُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ حَتّی إِذا کُنْتُمْ فِی الْفُلْکِ وَ جَرَیْنَ بِهِمْ بِریحٍ طَیِّبَةٍ وَ فَرِحُوا بِها جاءَتْها ریحٌ عاصِفٌ وَ جاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ظَنُّوا أَ نَّهُمْ أُحیطَ بِهِمْ دَعَوُا اللّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ لَئِنْ أَنْجَیْتَنا مِنْ هذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشّاکِرینَ (1)» ، « فَإِذا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمّا نَجّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ إِذا هُمْ یُشْرِکُونَ (2)» ، « وَ إِذا غَشِیَهُمْ مَوْجٌ کَالظُّلَلِ دَعَوُا اللّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمّا نَجّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلاّ کُلُّ خَتّارٍ کَفُورٍ (3)» .

اضطرار انسان در دعا موجب استجابت دعای اوست: « أَمَّنْ یُجیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الاْءَرْضِ أَ إِلهٌ مَعَ اللّهِ قَلیلاً ما تَذَکَّرُونَ (4)» .

ص:33

اخلاص از لوازم ورود در دعا و استجابت آن است: « فَادْعُوا اللّهَ مُخْلِصینَ

لَهُ الدِّینَ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ (1)» ، « هُوَ الْحَیُّ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ (2)» .

بهره از اسماء اللّه در دعاء مطلوبیت دارد: « وَ لِلّهِ الاْءَسْماءُ الْحُسْنی فَادْعُوهُ بِها وَ ذَرُوا الَّذینَ یُلْحِدُونَ فی أَسْمائِهِ سَیُجْزَوْنَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ (3)» .

توحید شرط اصلی استجابت دعاء است ، و دعای مشرک و کافر جایگاهی ندارد « لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَ الَّذینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَجیبُونَ لَهُمْ بِشَیْءٍ إِلاّ کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ لِیَبْلُغَ فاهُ وَ ما هُوَ بِبالِغِهِ وَ ما دُعاءُ الْکافِرینَ إِلاّ فی ضَلالٍ (4)» ، « قالُوا أَ وَ لَمْ تَکُ تَأْتیکُمْ رُسُلُکُمْ بِالْبَیِّناتِ قالُوا بَلی قالُوا فَادْعُوا وَ ما دُعاءُ الْکافِرینَ إِلاّ فی ضَلالٍ(5)» .

ص:34

بایستی انسان با اهل دعا ملاطفت داشته باشد ، و این امر سبب دوری انسان از غفلت از یاد او می گردد: « وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُریدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ تُریدُ زینَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً (1)» .

نزد ارباب معرفت ، دعاء و طریقه بکار بردن اسماء الهی در آن نیازمند به تعلیم ویژه است . و دقیقاً به واسطه همین امر ، بخشی از تعالیم نبوی و آموزه های ولوی به همین امر اختصاص یافته ؛ و دعاهایی در مواضع گوناگون ، تعلیم بندگان شده است .

خوشبختانه افزون بر ادعیه نبوی ، شیعیان ، وارث سیزده مجموعه دعایی از سایر معصومان هستند . که در این میان ، ادعیه امیرمؤمنان علی علیه السلام ، و ادعیه صحیفه سجادیه از شهرت بسزایی برخوردار است .

صحیفه سجادیه یا زبور آل محمد صلی الله علیه و آله مجموعه ای از ادعیه حضرت زین العابدین ، سجاد علیه السلام است ، که آن حضرت به فرزند گرامی خویش ، حضرت باقر علیه السلام انشاء فرموده اند و حضرت صادق علیه السلام آن را شنیده اند . این مجموعه دربردارنده هفتاد و پنج دعا بوده که متأسفانه یازده دعای آن به جهت عدم حفظ راوی - متوکل - در همان اوان از دست رفته و به مرور ایام ده دعای دیگر به دست مشایخ حدیث نرسیده است .

ص:35

این مجموعه معجزگون ، دربردارنده ابتهالات و مناجاتهای حضرت سید

ساجدین علیه السلام است ، که آن حضرت جهت تربیت شیعیان خویش انشاء کرده اند ، هم چنان که در مبانی دعا بدان اشارت رفت . این مجموعه مشتمل بر شناخت حضرت حق ، عجز و ناتوانی بنده و توجّه به رستاخیز است .

با گذشت ایام، بخشی دیگر از مجموعه ادعیه حضرت سجاد علیه السلام ، براساس سایر مجامع روایی به صحیفه اصلی اضافه گردید ، و به صورت صحیفه های دوم تا هفتم(1) عرضه شده تا سرانجام در صحیفه هشتم ، مجموعه ادعیه آن به 270 دعا رسید .

صحیفه سجادیه از دیرباز مورد توجه علماء شیعه قرار گرفته و تاکنون بیش از هفتاد شرح و تفسیر بر آن نگاشته شده که اکثر این شروح به زبان عربی است ؛ بخش عمده ای از این شروح به ترجمه و تفسیر واژه های صحیفه سجادیه پراخته و متأسفانه تعداد اندکی از آنها به معارف ژرف صحیفه پرداخته اند . در میان شروح فارسی صحیفه سجادیه ، شرح میرزا ابراهیم سبزواری - مشهور به وثوق الحکماء - به سودای کاویدن معانی حکمی صحیفه به رشته تحریر درآمده که متأسفانه دربردارنده شرحِ پنج دعاء می باشد . و به حق باید اذعان داشت که اگر این شرح بر همین سیاق ادامه می یافت در زمره بهترین و مفصل ترین شرح های صحیفه سجادیه در حوزه معارف الهی می بود .

در ادامه این مقال که به سودای تحقیق و تصحیح همین شرح به رشته تحریر درآمده گذری به زندگانی این حکیم می پردازیم

ص:36

5 - تراجم گوناگون - چنانچه خواهد آمد - از وی به «وثوق الحکماء» تعبیر نموده اند ، که این عنوان بیانگر تبحّر و شهرت علمی وی است .

6- تاریخ درگذشت مؤلّف بنا به نقل علاّمه تهرانی چنانچه خواهد آمد در حدود سال 1358 ه .ق است(1) که متأسّفانه از محلّ آن اطلاعی در دست نداریم .

وثوق الحکماء الخراسانی السبزواری ، فاضل جلیل له شرح دعاء کمیل(1) المطبوع ، ألفّه بعد رجوعه من الحج 1318» .

2- گنجینه دانشمندان رازی ج 5 / 305 : «حجة الاسلام آقا شیخ ابراهیم سبزواری از علماء و حکماء مقیم مشهد بود - و در خدمت حکیم سبزواری استفاده نموده و جماعتی مانند مرحوم میرزا شیخ ابوالحسن میرزا معروف به شیخ الرئیس قاجار از او استفاده کرده اند» .

طرفه آن است که همو در ذیل معرّفی آثار حاج شیخ محمّد ، ملقب به ولی اللّه اسراری و نقل زندگی خود نوشت او ، به اثر مهمّی از وی در این راستا چنین اشاره کرده است : «شرح حال مرحوم حاج میرزا محمد ابراهیم وثوق الحکماء مؤلّف شرح دعای عدیله و شرح گلشن راز شبستری است»(2) .

متأسّفانه ، تلاش نگارنده برای یافتن این اثر تاکنون نتیجه نبخشیده است .(3)

نکته :

در میان شاگردان حکیم سبزواری نام استادی به نام «میرزا ابراهیم سبزواری»

ص:39

مشهور به شریعتمدار سبزواری (1316 ه .ق) به چشم می خورد(1) که وی از شاگردان شیخ انصاری و صاحب جواهر می باشد که نباید با صاحب ترجمه ما اشتباه گردد .

در آغاز شرح آمده است : «و بعد می نویسد مهجور جانی والعبد الفانی ، محمد ابراهیم خراسانی که در اوقات انزوا در مدرسه فصیحیه در کنج اطاق نفس خبیث خسیس را قهراً و جبراً واداشته با قلّت منام و همنشینی انام و عدم اشتغال بال به هوای موهوم ... چنان به خاطر فاتر این داعی خاطر نمود که شاید به همت اولیای مطلق و انفاس طیبه طاهره دعاء الموسوم بالعدیلة المنسوب الی أمیر البررة و قاتل الکفرة علی علیه السلام را به قدر فهم اظهار و ابراز بعضی از معانی مخفیه او نمایم به لفظ فارسی که اقرب به فهم اغلب عموم الناس است ...» .

این شرح به اهتمام حاج شیخ احمد کتابفروش شیرازی و به خط احمد بن محمد الهزار جریبی در سال 1329 ه .ق یعنی یازده سال پس از نگارش آن ، به چاپ رسیده است .

تصرّفی اندک و تصحیحاتی دوباره چاپ گردیده است .(1) این شرح فقط متضمن تفسیر ابیات مشکل و منتخب گلشن راز بر بنیاد تعالیم حکمت متعالیه است .

استنساخ شده است .

5 - مؤلّف در این شرح از استاد خود ، حکیم حاج ملاّ هادی سبزواری ، به صدرالمتألّهین تعبیر کرده است .

6- به ظاهر گاه مؤلّف در نقل آیه و روایت ، بر اساسِ محفوظات خود به نقل پرداخته ، که در برخی موارد چنان که در حواشی تحقیق آمده ، اشتباهات مختصری در نقل به وجود آمده و یا نقل به مضمون شده است .

7- این حکیم متألّه در نقل اشعار نظر ویژه ای به مثنوی مولانا ، دیوان حافظ و گلشن راز شبستری و دیگران داشته که گاه در نقل بیت شاعر سهوهای مختصری به چشم می خورد .

8 - بنیاد شرح سبزواری ، براساس آموزه های حکمت متعالیه صدرایی به قراءت حکیم سبزواری است .

و یا حتی به ظاهر افتادگی(1) در آن دیده می شود ، از این رو در حواشی صفحات از این موارد با تعبیر «کذا» یاد شده ، و از مواردی که محتمل است به نوع نگارش

مؤلّف برگردد و یا به گونه ای متن توجیه گردد به «هکذا» تعبیر شده است .

همچنان که پیش از این گذشت ، از آن رو که متن کتاب آمیزه ای از نثر فارسی و عربی در موارد گوناگونی است ، شاید به افراط از علائم سجاوندی استفاده گردیده تا باشد که فهم این متن هموارتر گردد . و من اللّه التوفیق و علیه التکلان .

در پایان بر خود لازم می دانم از دوستان دانشمند و فرزانه آقایان مصطفی صادقی و حجّة الاسلام والمسلمین نریمانی که همّتشان بدرقه راه این تحقیق و به فرجام رسیدن آن بود، کمال قدردانی و سپاس را داشته باشم؛ وللّه درّههما.

شب عید غدیر مطابق با

17 ذی الحجة 1432ق

23 مرداد 1390ش

اصفهان - حامد ناجی اصفهانی

ص : 45

تصویر

برگه اول از نسخه خطی

ص : 46

تصویر

برگه آخر از نسخه خطی

ص : 47

ص : 48

ص: 2

بسم اللّه الرحمن الرحیم

ربّ یسّر! الحمدللّه الذی جلّ جلاله عن توصیف الواصفین و نعت الناعتین ، و استغنی ذاته عن حمد الحامدین و تنزیه المسبحّین . و وسع کنه حقیقته عن أن یکون محاط عقول الکاملین من الأنبیاء المصطفین و الملائکة المقربین الأبرار ، المقدّسین عن شهوات النفوس و أرجاس الأشرار . و أظهر آیاته لعیون الناظرین أولوا الأبصار ، جاعل الفلک الدوّار ، و أوجد فیها الأضواء و الأنوار ، و جعلها مساکن ملائکة الْمُدَبِّرَاتِ أَمْراً(1) و الزّاجِرَاتِ زَجْراً .(2)

و أصلّی و أسلّم ، علی جمیع أنبیائه المرسلین و سفرائه الراشدین ، لاسیّما أشرف الأنبیاء و خاتم الأوّلین و الآخرین ، و علی وصیّه و وزیره أمیرالمؤمنین و یعسوب الدین ، أبی الأئمة المعصومین ، و علی أحد عشر من أولاده الأمجاد و أحفاده الأوتاد ، الذین کانوا شموس فلک الولایة و أقمار سماء الهدایة و أعلام الدرایة فی کلّ دورة و کورة .

بعد می گوید این عبد فانی « حاج میرزا محمد ابراهیم سبزواری » که : بعد از

ص: 3

مراجعت سفرِ طهران - صانه اللّه عن الحدثان - چون ملاحظه شد که وجه قلب از باب دین دنیا و حبّ هوی و استیلای وساوس شیطانی و هواجس نفسانی کدر ، و خاطر سلیم کلیل و علیل ، معرضٌ عن المولی ، و مقبلٌ علی الدنیا شدةً ، از خدا رفع غطا و کشف غشا درخواست نموده ، از باب آن که : « إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ

طَآئِفٌ مِّنَ الشَّیْطَانِ تَذَکَّرُوا فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ (1)» چنان به خاطر فاتر خطور نمود که تنزیه و تطهیر نمایم صفحه قلب خود را به عون ملکِ منّان از خطرات شیطان به اشتغال به تحریر و ترقیم برخی از معانی دقیقه و اسرار خفیه بعضی از فقرات غامضه صحیفه سجادیه . یعنی بقدر الفهم تفسیراً و تأویلاً ، تصریح و تشریح نمایم . « وَ اللَّهُ یَقُولُ الْحَقَّ وَ هُوَ یَهْدِی السَّبِیلَ (2)» .

ص: 4

بسم اللّه الرحمن الرحیم

فقال : لیس شی ء إلاّ یبید و یتغیّر ، أو یدخله الغیر و الزوال إلاّ ربّ العالمین ، فانّه لم یزل و لایزال بحالة واحدة ، هو الأوّل قبل کلّ شی ء ، و هو الآخر علی ما لم یزل ، و لاتختلف علیه الصفات و الأسماء .

و فی الحدیث : « الأوّل لا عن أوّل قبله و لا [عن [بدأ سبقه ؛ و الآخر لا عن نهایة و حدّ ، کما یعقل فی(1) صفة المخلوقین » .(2)

و الآخر فی أ نّه سبحانه و تعالی هو الباقی بعد فناء خلقه ، کما ورد فی الدعاء : « وجوده قبل القبل فی أزل الآزال ، و بقاؤه بعد البعد من غیر انتقال و لا زوال ، غنی فی الأوّل و الآخر ، مستغنٍ فی الظاهر و الباطن » .(3)

یا من هو اختفی لفرط نوره و الظاهر الباطن فی ظهوره(1)

لهذا در لسان شرع مسمّی به کنز مخفی و مرتبه عماست ، کما سُئل عن النبی صلی الله علیه و آله وسلم : « أین کان ربّنا قبل أن یخلق الخلق ، فقال : کان فی العماء » .(2)

هو أقرب إلیّ(1) من حبل الورید »(2) چگونه رؤیت او محقق شود با آن که انتفاء شرط مستلزم انتفاء مشروط است ، لذا قیل :

یار نزدیک تر از من به من است وین عجبتر که من از وی دورم

چه کنم ، با که توان گفت که یار در کنار من و من مهجورم(3)

دیگر آن که : حق سبحانه و تعالی محیط بر تمام اشیاء است ، و ناظرین از جمله محاط او ، و رؤیت موقوف بر این است که مرئی محاط باصره واقع شود و احاطه محاط بر محیط محال است .

موسی سَلنی(1) ما سألوک فلن أؤاخذک(2) بجهلهم ، فعند ذلک قال موسی : « رَبِّ أَرِنِی أَنظُرْ إِلَیْکَ قَالَ لَن تَرَانِی وَ لَکِنِ انظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِی (3)» » ،(4) که رؤیت ذات بسیط محیط خود را از باب امتناع او به انظار حسیه و مشاعر جزئیه تعلیق به محال فرموده که : استقرار جبل انّیت باشد در نزد تجلّی اعظم که مندکّ و مضمحلّ است ، کما قال : « فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا وَ خَرَّ مُوسَی صَعِقًا(5)» أی مبهوتاً ، کما قیل :

تجلّی گر رسد بر کوه هستی شود چون خاک ره هستی ز پستی(6)

قال تعالی : « لاَّ تُدْرِکُهُ الاْءَبْصَارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الاْءَبْصَارَ وَ هُوَ اللَّطیفُ الْخَبیرُ (7)» .

لذا حضرت مصطفی که عقل کلّ است در مقام عجز ، عرض می نماید : « لاأحصی ثنآء علیک أنت کما أثنیت علی نفسک » .(1)

ما به کنه حقیقت نرسیم ای یقین و گمان ما همه هیچ

آنها سابق بر ازمنه و زمانیات و امکنه و مکانیات اند ، و به این اعتبار حقّ را حق ، یا مبدع نامند .

کلیه معدنیات و نباتات و حیوانات انواعها و اقسامهای(1) مختلفهِ که هم مسبوق به مادّه و هم مسبوق به مدّت اند ، و به این اعتبار خدا را « یا مکوّن » گویند ، اگر چه متکوّن به معنای ذی کون و ذی وجود عام تمام مراتب مذکوره را شامل است ، کما قیل :

اوّل ز مکوّنات عقل و جان است واندر پس او نه فلک گردان است

زین جمله چو بگذری چهار ارکان است پس معدن و پس نبات و پس حیوان است(2)

ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ یَنقَلِبْ إِلَیْکَ الْبَصَرُ خَاسِئًا وَ هُوَ حَسِیرٌ (1)» ، یعنی : اگر چندین مرتبه عقل و نظر و بصیرت خود را برای ملاحظه برگردانی که نقص و فتوری و فطوری در خلقت آنها تعیین نمائی ، بالاخره برمی گردد نظر و عقل تو به تو در حال کلام و ملال و ذی حسرة والعجز و الأعیاء عن بلوغ عُشری از مِعشار حکمتهائی که ما در ایجاد آنها ملحوظ و منظور داشته ایم ، کما قیل :

وجود پشه دارد حکمت ای خام نباشد در وجود شیر(2) و بهرام(3)

یعنی در صورتی که این همه غرائب حکمت در وجود پشه که اضعف موجودات است مندرج باشد ، چگونه این حِکَم عدیده از وجود شیر و بهرام که اسامی بروج است که از اجتماع کواکب است حاصل شده ، خالی باشد جلّ جلاله و عظم آیاته .

می شود ، و هی کلّها من أوصاف الخلق .

و أمّا اراده در حق ، آن ایجاد فعل است نه غیر ، کما قال تعالی : « إِنَّما أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَیْئًا أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ (1)» « بلا لفظ و لا نطق بلسان و لا اهتمام و فکر »(2) .

بالجمله ، ما حصل عنوان فقره دعاء به انضمام فقره قبل از او ، آن که اختراع و انشاء و ایجاد نموده است خدا خلایق ذی روح و ذی شعور را ، چون مطلق حیوانات و اناسی بر حسب مشیت ازلیه خود از دون نمونه و مثال .

یعنی با آن که کلّیه ما فی السماوات و ما فی الأرض به حکم مملوکیت و عبودیت از او در تحت امر قضا و از برای حق تعالی است ، طاعت و انقیاد آنها از روی وجوب و لزوم که ذرّه [ای] از ذرات در آنی از آنات از تحت نفوذ امر و فرمان او خارج نیستند ، یعنی به هر یک آنچه در ازل تکویناً امر فرموده واجب الوقوع است ، مع ذلک آیا غیر خدا از عباد او ، یتقّون و یخافون ، لذا قال تعالی : « وَ مَا هُم بِضَارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ » .(1)

و جای دیگر فرماید خطاباً لبنی آدم : و « مَآ أَنتُمْ عَلَیْهِ بِفَاتِنِینَ * إِلاَّ مَنْ هُوَ صَالِ الْجَحِیمِ (2)» ، فتنه به معنی عذاب است ، یعنی نیستید شما بر کسی به(3) عذاب کننده به اراده و اختیار و قدرت خودتان ، الاّ کسی را که او مستوجب جحیم و عقوبات شده باشد به سوء اعمالش ، و ما شما را به امر تکوینی وادار نمائیم که آلت اسباب عذاب او شوید در دنیا ، کما قال تعالی فی حقّ الکفار : « یُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَیْدِیکُمْ (4)» ، و قال فی موضع آخر : « هُوَ الْقَادِرُ عَلَی أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذَابًا مِّن فَوْقِکُمْ أَوْ مِن تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعًا وَ یُذِیقَ بَعْضَکُم بَأْسَ بَعْضٍ (5)» ، به این که مأمور و مسلّط نماید بعضی از شما را بر بعضی .

و فی الحدیث : « إنّ اللّه خلق الخلق ، فعلم ما هم صائرون الیه ، و أمرهم و نهاهم ، [ ... [فلا یکونون آخذین و لا تارکین إلاّ بإذنه » .(6)

قوله علیه السلام : وَ بَعَثَهُمْ فِی سَبِیلِ مَحَبَّتِهِ.

أوّلا بدان که : « بعث » به معنای نشوء و ایقاظ از نوم ، و نهوض و سرعت دادن به امر و طاعت و ارسال استعمال می شود .

ص: 17

و « محبّت » آن درجه فوق اراده و دون مرتبه عشق است ، و آن اضافه ای است

از عباد به حق تعالی و اضافه ای است از حق به خلق ، کما قال : « یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ (1)» أمّا محبت عبد از برای خدا آن حالتی است که یافت می شود در قلب ، و حاصل می شود از او تعظیم و ایثار رضای او ، و الاُنس بذکره .

و علامت آن حبّ او برای عبد ، دوری از دار غرور [و] ارتقاء به عالم نور و أنس باللّه و وحشت از ما سواست .

و امّا اثر محبت خدا به سوی عبد أنس و انصراف او است به عالم قدس و قرار دادن فکر او است مستغرق در اسرار ملکوت و حواس او مقصور بر انوار جبروت ، فثبت فی مقام القرب قدسه و امتزج بالمحبة لحمه و دمه ، حتّی یغیب عن نفسه و یذهل من حسه ، کما قال فی القدسی : « [مازال] العبد یتقرب(2) إلیّ بالنوافل حتی أحببته ، فاذا أحببته کنت سمعه الذی یَسمع به ، و بصره الذی یبصر به ، و لسانه الذی ینطق به ، و یده الذی یبطش به » ،(3) إلی آخره .

بالجمله ، پس ما حصل فقره دعاء « و بعثهم فی سبیل محبته » یعنی : آنها را پس از ایجاد و اختراع در دنیا منبعث و منتشر نموده در طریقه و راههائی که محبوب او بوده و مشیت ازلیه و اراده قدیمه اش اقتضا نموده ، یعنی عموم حرکات و سکنات و آثار و افعال خلایق بر وفق قضا و قدر او است تکویناً ، نه خارج از اراده او که بر حسب میل نفس خود مستقلاً کاری نمایند ، کما قال تعالی : « وَ مَا تَشَاؤُنَ إِلاَّ أَن یَشَاءَ اللَّهُ (4)» ، و لا حول و لا قوّة الاّ باللّه .

قال الصادق علیه السلام : « [لا] یکون شیئاً فی الأرض و لا فی السماء إلاّ بخصال سبع ، بمشیة و ارادة و قضاء و قدر و إذنٍ و کتاب و أجل » .(5)

ص: 18

و عن الباقر علیه السلام : « لایکون شی ء(1) إلاّ ما شاءاللّه و أراد(2) و قدّر و قضی »(3) . زیرا که اگر عباد لو ما شاءوا صنعوا ، أی أ نّهم مستقلّون بمشیتهم و قدرتهم و لاتوقّف بها

علی مشیة اللّه و إرادته و قضائه ، یخرج اللّه تعالی عن سلطانه ، و هذا شرک جلیّ ، لذا قال فی مقام الانتباه : « أَلا إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الاْءُمُورُ (4)» ، یعنی : آگاه باش که کلیه امور از آثار و اعمال خلایق بالحقیقه راجع و منسوب به او است تعالی ، حتی الایمان و الکفر و الهدایة و الضلالة ، کما قال : « وَ لَوْ شَآءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدَی (5)»؛ زیرا که اگر چه افعال عباد به اختیار و اراده آنها است ظاهراً ، ولی اراده آنها به اراده آنها نیست ، بلکه به مشیت حق است ، « وَ هُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ (6)» او است که بر حسب اراده ذاتیه قدیمه « یَفْعَلُ مَا یَشَآءُ (7)» و « یَحْکُمُ مَا یُرِیدُ (8)» ، کما قال :(9)

بلی قضا است بهر نیک و بد عنان کش خلق بدان دلیل که تدبیرهای جمله خطاست(10)

« عرفتُ اللّه بفسخ العزائم [و حلّ العقود] و نقض الهمم » .(11)

یعنی : حق تعالی عموم خلایق به خصوص نوع انسان را که نوع الانواع [است[ ایجاد فرموده ، و در ازل به مقتضای اراده ازلی خود برای هر فردی مقدّرات و وارداتی از ابتدای عمر الی انتهاء تعیین و تقدیر نموده ، از قبیل زیادتی و نقصان در عمر و اولاد و مال ، و عزّت و ذلّت ، و سُقم و صحّت ، و خوف و امنیت ، و غیره ، حتّی عدد حبوباتی که باید در مدت عمر تناول نمایند در علم خدا ثبت و ضبط است .

نهایت چون دار اسباب و عالم تدریج است از برای ورود هر واردی بر او حدّی

محدود و اجلی ممدود تقدیر شده ، که عباد مالک نیستند که به تأخیر اندازند آنی را از آنچه پیش آورده است آنها را ، و استطاعت و توانائی ندارند پیش انداختن و تقدّم به سوی آنچه « أخَرّهُمْ عنه » ؛ زیرا که از برای وقایعات(1) متوالیه عباد شرایطی تقدیر فرموده که دورات و حرکات و مقارنات کواکب باشد ، که هر یک از آنها اسباب وقوع امری است از امور وارده جزئیه و کلّیه ، که از باب « الأمورات(2) مرهونة بأوقاتها »(3) بدون تحقّق شرط ، وجود مشروط محال است ، لذا قال تعالی : « إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ قَدْرًا (4)» ، یعنی : اندازه و قدری از زمان .

و چون کلّیه امور مقدّره این عالم تدریجی الوقوع است، نه دفعی الحصول، هر یک در زمان خاصِّ به خود [محقّق می گردند]، لهذا حق تعالی خطاباً لنبیّه می فرماید: «وَإِمَّا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ(5)»، یعنی: یا بعضی از عقوبات وارده آنها را به تو در حیات دنیائی ارائه می دهم، یا آن که بعد از قبض و وفات تو از دنیا به آنها خواهد رسید، به اقتضای زمان خود، هر یک از مواعید ما متدرّجاً.

ص: 20

و دیگر ید و بیضا ، کما قال : « اُسْلُکْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضَ-اءَ مِنْ غَیْرِ سُوآءٍ » .(1)

و بعد : « فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمُ الطُّوفَانَ وَ الْجَرَادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفَادِعَ وَ الدَّمَ آیَاتٍ مُّفَصَّلاَتٍ (2)» چه هر یک از آیات منفصل از دیگری بود به حسب زمان .

و هشتم او : نجات کلّیه بنی اسرائیل از بحر .

و نهمِ او : هلاکت فرعون و قوم او .

بعد از مشاهده اغلب این آیات فرعون به واسطه حب جاه عناداً و جحوداً گفت که : من گمان می کنم تو را ای موسی مسحوراً ، یعنی : ذا سحرٍ ، یا ساحر گردیده شده به صیغه مفعول .

بعد موسی جواب داد که : انکار تو از جحود است ، و الاّ در نفس خود می دانی

که مثل این طور آیات را نازل نتوان نمود « الاّ رب سماوات و أرض بصائر » یعنی : حجج واضحه و علامات ظاهره بر اثبات صانع حکیم علیم ، چنان که خود فرماید : « وَ جَحَدُوا بِهَا وَ اسْتَیْقَنَتْهَآ أَنفُسُهُمْ (3)» یعنی : در قلب یقین دارند ، عناداً انکار می نمایند ، قال موسی : « إِنِّی لاَءَظُنُّکَ یَا فِرْعَوْنُ مَثْبُورًا (4)» ، یعنی : تو را یقین می نمایم از جمله هلاکت گردیده شدگان .

جَمِیعًا (1)» ثمّ « قُلْنا » ، یعنی : بعد از هلاکت و غرق فرعون و قومش گفتیم از برای بنی اسرائیل که حالا وقت خفّت شما از ثقل ارض تن و رفتن به آخرت نبود ، بلکه « اسْکُنُوا الاْءَرْضَ (2)» حالا در ارض تن سکونت نمائید « فَإِذَا جَآءَ وَعْدُ الاْآخِرَة(3)» یعنی : پس زمانی که آمد وعده رجوع به آخرت شما و مسافرت از دنیا و خفت شما از بدن ارضیه به مقتضای : « اثَّاقَلْتُمْ إِلَی الاْءَرْضِ أَرَضیتُمْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیَا مِنَ الاْآخِرَةِ (4)» ، آن وقت « جِئْنَا بِکُمْ لَفِیفًا (5)» ، یعنی : می آوریم شما را « لفیفاً » أی مجتمعاً ، بحیث لایبقی منکم أحد ؛ زیرا که دنیا دار ممرّ است ، نه دار مَقّر (6) که مقصود از ذکر آیات همان « فَإِذَا جَآءَ وَعْدُ الاْخِرَةِ »بود که مؤیّد مطلب است بر این که هر امری باید در زمان خاصّ به خود واقع شود .

« و لایزید من نقص منهم زائد » ، و زیاد نمی نماید رزق کسی را که ناقص و کم قرار داده زیاد نمایند . کما قال علی علیه السلام : «الرزق مقسوم ، و الحریص محروم »(1) .

بالجمله : اگر چه خداوند تعالی نوع انسان را مدنی بالطبع ایجاد نموده و هر یک را در حرکات و تصرّفات مصدر امری و آلتِ کاری در معاونت هم به واسطه تهیه و تکمیل ما یحتاج یکدیگر قرار داده ، که عموم در تلاش و حرکت و تهیه رزق و معایش کار یکدیگر را نموده ، تا امر تمام به انجام رسد .

ولی باید دانست که تلاش و حرص زیاد در کسب رزق و تحصیل معاش موجب زیادتی رزق نشود ، و همان طور که کثرت حرص در کسب مذموم است نیز به کلی وجود خود را مهمل و معطل واداشتن از کسب و اهتمام به امور دنیوی و انجام امر معاش مذموم است . کما قال فی القدسی : « لایرزق عبادی إلاّ بکدّ الیمین و عرق الجبین ، إلاّ طالب العلم »(2) .

« وَ لا تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ (1)» ، یعنی : و نیز نباید در طرف افراط باشی ، مثل کسی که استولی علیه الحرص و الشحّ فی الکسب و تحصیل المعاش ، بحیث لایبقی لنفسک راحة ، کالذی بسط یده دائماً فی التصرّف و العمل ؛ زیرا که کوشش و حرص تو در کسب و اهتمام تو در طلب و تهیه روزی موجب زیادی او بر آنچه در ازل برای تو تهیه و تقدیر شده نمی شود ، کما قیل :

قسمت خود می برند منعم و درویش روزی خود می خورند پشه و عنقا(2)

چنان که مشاهد است که زیادتی مال که وسیله رزق است در بعضی اسباب فساد و طغیان و مورث هلاکت او است ، کما قیل :

مال و دولت(1) ناکسی کارد بدست طالب رسوائی خویش آمده است(2)

پس معلوم است که زیاده و نقصان از کثرت کسب و تلاش نیست ، بلکه از باب ملاحظه در غایت مصالح مربوط به ربّ الارباب و مسبّب الاسباب است و آن را که سعه و زیادتی رزق عنایت نموده ، نقصان کننده برای او این است ؛ و آن را که کم عطا فرموده زیاد نماینده ای برای او نیست ، که ما حصل مفاد فقره دعا است ، چنان که در کلیه امور خیر و شرّ که مربوط و مستند به حقّ است ، یعنی جالب نفع و دافع ضرّی جز او نیست ، فرماید : « وَ إِن یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلاَ کَاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَ إِن یُرِدْکَ بِخَیْرٍ فَلا رَآدَّ لِفَضْلِهِ یُصِیبُ بِهِ مَن یَشَآءُ « (3)» وَ یَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ یَشآءُ » .(4)

محلّ اعتماد و اتّکال خود قرار بدهید آن عبارت از ذراری و احفاد کسانی است که ما حمل نمودیم در سفینه نوح علیه السلام ، یعنی کلّیه نوع بشر را از معاصرین خود که آنها ذریه و احفاد اشخاصی اند که ما آنها را به واسطه ایمان به نوح از هلاکت غرق نجات دادیم ، شما نباید اولاد آنها را در جلب منافع و دفع مضارّ محل اعتماد خود قرار بدهید .

زیرا که خود نوح علیه السلام که آباء آنها به معیت و خاطر او نجات یافتند ، برای ما عبد شکور ، یعنی در عبودیت و ابتهال و تضرّع دائم الشکر و معترف به ما بود ، شما چگونه از ربّ حقیقی خود صرف نموده و از جهل و غفلت ذریه آنها ، اعنی کلّیه افراد بشر را که ذراری متقدّمین اند برای خود ربّ فرض نموده ، مورد اتّکال و اعتماد خود اخذ نموده اید « ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ * مَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ (1)» .

و الندبة : الدعوة ، ندبه لأمر فانتدب ، أی دعاه لأمر ، فأجاب .

و الموفور : الکامل التام .

المحذور : الشی ء الذی یحذر الانسان عنه ، کما فی الدعاء : « أعوذ بک ممّا أخاف وأحذر »(1) ، و یعنی : پناه می برم به تو از امر مکروهی که حاصل است ، و از آن مکروهی که یتوقّع حصوله فی مستقبل .

این بود مختصری از ترجمه لغات الفاظ مفرده فقرات دعای شریف .

نماید روح او را به سوی آنچه ندبه الیه . یعنی دعوت کرده است او را که آن چیز مدعو الیه یا موفور ، یعنی تام کامل از اجر و جزای حسنه او است ، المعبّر عنه بالثواب ، یا آن مدعوّ الیه أمر محذور مکروه ، أو المعبّر عنه بالعقاب والعقوبة است .

چه انسان بلکه هر ذی روحی مادام کونش در دنیا در مسافرت و واقع بین مبدأ و منتها است ، کما قال امیرالمؤمنین علیه السلام : « الدنیا دار ممرّ ، والآخرة دار مقر ، فخذوا من ممرّکم لمقرّکم »(1) ؛ چه سنین و اعوام به منزله منازل متوسّطه او است ، و شهور و ایام چون فراسخ او و انفاس انسان خطوات است ، کما مرّ فی الدعاء : « یتخطّی الیه بأیّام عمره » ، لذا قیل :

دو خطوه بیش نبود راه سالک اگر چه دارد او چندین مهالک(2)

موافقاً بسوء أعمالهم ، و جزا بدهد کسانی را که اعمال و امورات حسنه رفتار نمودند بر طبق اوامر طاعت حقّ نیکیها . « جَزَآءً وِفَاقًا (1)» أی موافقاً مطابقاً لأعمالهم ، چه بای « بما عملوا » بایِ سببیه است ؛ زیرا که هر عملی از اعمال خیراً و شراً حسنةً و اسائةً نسبت به جزاء چون علّت و ذی ظلّ است که اثر او لازمه و قرین به او است که ذی ظلّ غیر مستقیم ، لابدّ ظل او معوج است ، لذا قال تعالی : « وَ مَا ظَلَمْنَاهُمْ وَ لَکِنْ کَانُوا أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ (2)» ، و قال : « إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنتُمْ لاِءَنفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا (3)» . کما قیل :

گر زخاری خسته خود گشته [ای ]ور حریر و قزدری خود رشته [ای]

زیرا که جزاء هر عملی از خیر و شرّ نتیجه و اثر و ظلّ لاینفک او است ، و هر عملی را با اثر او حق تعالی در ازل تکویناً تزویج نموده ، کما قیل :

گفت إن عُدْتُم کذا عُدنا(4) کذا نحن زوّجنا الفعال بالجزاء(5)

و فی الحدیث : « الناس مجزیّون بأعمالهم ، إن خیراً فخیرٌ و إن شرّاً فشرٌ »(6) ؛ لذا قال تعالی عن لسان الشیطان : « فَلاَ تَلُومُونِی وَ لُومُوا أَنفُسَکُم (7)» .

این عملهای چو مار و کژدمت مار و کژدم گردد و گیرد دمت

و قال تعالی : « وَ مَن یَفْعَلْ ذَلِکَ یَلْقَ أَثامًا (8)» آثام عقوبت اثم است که انسان لابدّ ملاقات می نماید ، این بود جزاء تکوینی هر عملی که چون بدّ لازم قرین او است ، چنان که حق تعالی هر عملی از خیر و شرّ [را] تکلیفاً و تشریعاً نیز جزائی

برای او تعیین فرموده که به ظاهر ابداً مثلیت و مشابهت به هم ندارند ، کما قیل :

ص: 31

او زنا کرده جزا صد چوب بود گوید او کی من زدم کس را به عود

تو گناهی کرده ای شکل دگر دانه کِشتی ، دانه کِیْ ماند ببر(1)

بالجمله ، پس برای هر عملی از سوء شرعاً جزائی معیّن نموده ، و قال : « إِنَّمَا جَزَآءُ الَّذِینَ یُحَارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَسْعَوْنَ فِی الاْءَرْضِ فَسَادًا أَن یُقَتَّلُوا أَوْ یُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُم مِنْ خِلاَفٍ أَوْ یُنفَوْا مِنَ الاْءَرْضِ(2)» ، یعنی : جزاء کسانی که محاربه و مخالفت اوامر و نواهی حق کرده ، و ضدّ سنت رسول رفتار نموده سعی و کوشش کرده اند و ضدّ سنت رسول رفتار نموده سعی و کوشش کردند در ارض از روی فساد ، این است که اگر بکشند کشته شوند ، و اگر مزاحم شده بکشند ، و اخذ مال هم بنمایند باید کشته شود ، و بعد از کشتن به دار آویخته شوند ، و اگر مزاحم شده اخذ مال نمود و نکشت ، باید قطع شود ایدی و ارجل ایشان از خلاف ، یعنی ید یمنی و رجل یسری ، و اگر از روی اراده فساد به آلت محاربه مزاحم شده ولی نکشت و اخذ مال هم ننمود جزای او این است که « یُنفَوْا مِنَ الاْءَرْضِ » ، که نفی ارض تعبیر شده به حبس دائم .

قوله علیه السلام : تَقَدَّسَتْ أَسْمَاوءُهُ.

و القدوس : من أسمائه تعالی من القدس ، و هو الطاهر المنزّه عن العیوب و النقایص . و فی القرآن : « وَ نُقَدِّسُ لَکَ (1)» أی نطهّرک عمّا لایلیق بک .

ابن من که از جمله اهل من است هلاک شد ، قال تعالی : « إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ (1)» ، أی لأ نّه لیس من أتباع دینک « إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صَالِحٍ (2)» که در مقام ارشاد نوح علیه السلام می فرماید که : این ایراد و سؤال تو در باطن متضمّن اعتراض است از تو عمل غیر صالح ، یعنی عمل فاسد است ، به واسطه آن که « فَلاَ تَسْئَلْنِ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ (3)» ، یعنی : تو هرگز نباید ایراد و سؤال نمایی از من چیزی را که نیست از برای تو به آن علمی ، « إِنِّیآ أَعِظُکَ أَن تَکُونَ مِنَ الْجَاهِلِینَ (4)» ، نوح علیه السلام از این سؤال و اعتراض خود نادم شده ، توبه و انابه می نماید ، « وَ قَالَ رَبِّ إِنّی أَعُوذُ بِکَ

أَنْ أَسْئَلَکَ مَا لَیْسَ لِی بِهِ عِلْمٌ وَ إِلاَّ تَغْفِرْ لِی وَ تَرْحَمْنِیآ أَکُنْ مِّنَ الْخَاسِرِینَ» ،(5) کما قیل :

به بَرِ درگه عزتت همه خلق زبون کس را نرسد که این چرا و آن چرا

و باید دانست که بعضی ضمیر « إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صَالِحٌٍ » را به ابن رجوع داده اند ، یعنی ابن تو عمل غیر صالح است ، و این به کلّی بی مناسبت است ، که عمل چون اثر و عرض است بر ذات اطلاق شود ؛ و دیگر آن که اگر راجع به او بود محتاج به واو عاطفه بود که گفته شود : « انه لیس من أهلک و إنّه عمل غیر صالح » .

رِزْقِهِ فَلَمْ یَشْکُرُوهُ وَ لَوْ کَانُوا کَذَلِکَ لَخَرَجُوا مِنْ حُدُودِ الاْءِنْسَانِیَّةِ إِلَی حَدِّ الْبَهِیمِیَّةِ فَکَانُوا کَمَا وَصَفَ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ «إِنْ هُمْ إِلاّ کَالاْءَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً.(1)»

الحمد : ثناء جمیل یعرب عن تعظیم المنعم لکونه منعماً .

والابلاء لإنعام و هو ضدّ الإبتلاء .

المتتابعة : المتوالیة .

الحبس : نقیض التخلیة .

المنّ : قد وقع بمعنی المنّة ، کما قال تعالی : « لاَ تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُم بِالْمَنِّ وَ الاْءَذَی (2)» ، و قد وقع بمعنی العطاء و النعم .

المنّان من أسمائه تعالی بصیغة المبالغة ، أی کثیر العطاء و عظیم النعم .

و سبغ : بمعنی وسع ، فالإسباغ(3) الإفاضة و الاتمام . قوله تعالی : « وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَ بَاطِنَةً (4)» ، أی أوسع و أتمّ و أفاضه نعمائه الظاهرة ؛ چون کلیه

مطعومات و مشروبات و فواکه و ملبوسات ، و کلّ ما یتنعم به الإنسان و باطنه ، کما قال تعالی : « وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الاْءَبْصَارَ وَ الاْءَفْئِدَةَ قَلِیلاً مَّا تَشْکُرُونَ (5)» .

بالجمله ، مفاد و ما حصل فقرات دعای شریف آن که حمد جمیل و ثنای نامحصور خاص خدائی که اگر چنانچه حبس و منع نموده بود محامد خود را - یعنی به توسّط انبیاء مرسلین ، لا سیّما خاتم و کتب مقدّسه سماوی ، به خصوص قرآن مجید که مشحون و محتوی اَثنیه و مدایح حق است - تعلیم و تعریف نمی کرد به عباد خود ، معرفت حمد و ثنای خود را .

چنان که من جمله قرآن سوره فاتحه الکتاب است که او را سبع المثانی فرموده ، از باب آن که مشتمل بر هفت اثنیه است ، چه « الْحَمْدُ لِلَّهِ (1)» ، ثنای أوّل است ، یعنی حمد خاص اللّه است که مستجمع تمام اسماء و صفات است ، « رَبِّ الْعَالَمِینَ (2)» ، ثنای ثانی است ، یعنی او است مالک و مربّی و مدبّر عالمیان « الرَّحْمَنِ (3)» ، ثنای ثالث است . یعنی اللّه است بخشنده روزی به عالمیان .

« الرَّحِیمِ (4)» ثنای رابع است ، یعنی مهربان به مخلوقات .

« مَالِکِ یَوْمِ الدِّینِ (5)» مدح خامس ، یعنی او است متصرّف یوم جزاء لا غیر .

« إِیَّاکَ نَعْبُدُ (6)» ثنای سادس ، زیرا که حمد و ثنا نموده خود را که عبادت و خضوع و تذلّل حصر به او است .

چنان که « وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ (7)» ثنای سابع است ، یعنی که او خدایی است که استعانت و طلب یاری منحصر از او است .

قال تعالی : « وَ لَقَدْ آتَیْنَاکَ سَبْعًا مِنَ الْمَثَانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ (8)» که اشاره به این

سوره مبارکه است .

پس اگر خود حقّ تعالی ذکر این اثنیه و مدایح خود را تعلیماً نمی فرمود ، از کجا عباد عارف و عالم بر این مدایح بودند .

أعوذ برضاک من سخطک ، و أعوذ بک منک ، [لا أبلغ مدحتک و] لااحصی ثناء(1) علیک ، أنت کما أثنیت علی نفسک »(2) .

بالجمله ، معصوم علیه السلام در دعا فرماید که : اگر حقّ تعالی خود تعلیم و تعریف نکرده بود به عباد معرفت حمد و ثناء خود را بر آنچه انعام کرده آنها را از عطایای متوالیه خود و افاضه و توسعه داد بر آنها از انعام عالیه خود ، هر آینه عباد تصرّف نموده بودند « فی مننه » یعنی : در عطایای خدا .

و چون عارف به حمد نبودند « فلم یحمدوه » ، یعنی : حمد نمی کردند او را .

و توسعه داشتند در رزق او ، « فلم یشکروه » ، یعنی : مع ذلک شکر نمی کردند او را .

« و لو کانوا کذلک یخرجون من حدود الانسانیة » یعنی : با وجود وقوع در کثرت نعمت و عدم شکر ، خارج می شدند از حدود و تعریف و وصف انسانیت به سر(3) حدّ و تعریف بهیمیت . « البهیمیة » : کلّما کان من الحیوان لا تمیّز له کالأنعام من الأهلی و الوحشی کالظباء و البقر و الحمار الوحشی .

پس آن وقت بودند چنانکه خود وصف فرموده در کتاب کریم خود : « إِنْ هُمْ إِلاَّ کَالاْءَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً (4)» ، چه انسان با تمام بهایم و حیوانات و سَبُع ضارّه در تمام آثار و قوای ظاهره و باطنه شریک است ، بلکه این آثار و قوی در

حیوانات أتمّ و اکمل است و امتیازی که انسان دارد فقط به قوّه تمیز و عقل و معرفت است ، این است که در صورت عدم آن از آنها « أضلّ سبیلاً » است ، به واسطه آن که در حیوانات خداوند در ابتدا استعداد ارتقای به کمال قرار نداده ، به خلاف انسان که در طرف نقصان استعداد خود را عاطل و باطل نموده ، لذا قیل :

ص: 38

آدمی را گر نبودی عقل و جان کی شرافت داشتی بر این و آن

شیئی(1) از امور راجعه به دین و دنیا الا آن که مرکوز در او است ، کما قال فی حقّه : « لا رَطْبٍ وَ لا یَابِسٍ إِلاَّ فِی کِتَابٍ مُّبِینٍ (2)» .

و قال أیضاً فی حقّه : « أَنزَلَهُ بِعِلْمِهِ (3)» ، و در حق مکذّبین او فرمود : « بِمَا لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ (4)» یعنی : علّت تکذیب آنها قرآن را به واسطه این است که احاطه پیدا نمی نمایند به فنون علوم مندرجه او و الاّ تکذیب نمی کردند .

و همچنین ابواب علم را بر عباد خود مفتوح کرده به آن که مبعوث نموده در میان آنها پیغمبری که با وجود آن که حسب ظاهر تحصیل نکرده و امّی بوده ، یعنی بر حال ولادت امّ بوده وجود شریف أو منشأ و مصدر علم ما کان و ما یکون گردید ، کما قال تعالی فی حقه : « هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الاْءُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُواْ عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کَانُواْ مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُّبِینٍ(5)» ، یعنی : تزکیه و تطهیر می نماید ایشان را از اخلاق ذمیمه حیوانیه و صفات رذیله بهیمیه به علم و اداب و اخلاق ملکیه حمیده و صفات الهیّة ، و قال : « تخلّقوا بأخلاق اللّه »(6) ، و تعلیم معارف کتاب ، اعنی قرآن به آنها می نماید مع الحکمة ، و هی العلم بأحوال اعیان الموجودات علی ما هی علیه ، « وَ إِن کَانُوا مِن قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُّبِینٍ (7)» ، یعنی : اگرچه بودند قبل از ظهور او اهالی زمان در ضلالت و جهالت و غفلت آشکارا ، کما قال علی علیه السلام فی حقّه : « أرسله بالدین المشهور و العلم المأثور و الکتاب المسطور و النور الساطع و الضیاء اللامع و الأمر الصادع ، إزاحةً للشبهات ، و احتجاجاً بالبینات ، و تحذیراً بالآیات ، و تخویفاً بالمثلات ، و الناس فی فتن انجذم(8) فیها حبل الدین و تزعزعت(9) سواری الیقین ، [ . . . [فهم فیها

ص: 40

تائهون حائرون ، [جاهلون ، مفتونون] فی خیر دار و شر جیران ، نومهم سهود ، و

کحلهم دموع ، بأرض عالمها ملجم و جاهلها مکرم » .(1)

یعنی : ارسال فرمود خدا محمّد صلی الله علیه و آله وسلم را با دین مشهور ، و هو دین الإسلام الذی لایقبل اللّه دینا سواه ، کما قال : «وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الاِْسْلامِ دِیْنًا فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ» .(2)

آن و استعداد عباد تغییر و تبدیل و ناسخ و منسوخ به امر خدا پیدا می شود .

« و تضع سواری الیقین » یعنی : در آن زمان پست و منهدم شده بود مرتفعات دین الهیّه که در بین مردم بود .

« فهم فیها تائهون حائرون » یعنی : مردم در آن فتنه جهالت و ضلالت بودند سرگشته و حیران ، کما قال تعالی فی حقّ بنی اسرائیل : « یَتِیهُونَ فِی الاْءَرْضِ (1)» .

« فی خیر دار و شرّ جیران » یعنی : فرستاد و مبعوث نمود او را در بهترین داری که مکّه معظمه باشد .

و « شرّ جیران » أعنی : بدترین همسایه ها که اهالی او باشند از حیث جهالت و عناد ، چه : « الاْءَعْرَابُ أَشَدُّ کُفْرًا وَ نِفَاقًا وَ أَجْدَرُ أَلاَّ یَعْلَمُوا حُدُودَ مَآ أَنزَلَ اللَّهُ » .(2)

« نومهم سهود و کحلهم دموع » : یعنی نوم آنها قلیل بود به واسطه عدم راحت و اضطراب دشمن ، و سُرمه چشم آنها اشک بود به جهت ابتلاءات قحط و غلا [و[ طاعون ، [و] و با و سایر عقوبات .

« بأرض عالمها ملجم و جاهلها مکرم » یعنی : پیغمبر را ارسال فرمود در زمینی که عالم او گویا لجام کرده شده بود از ابراز و ادای حرف حقّ ، و قادر بر گفتن نبود ، ولی جاهل او بزرگ و اکرام کرده شده بود در نظر عوام .

کمال التصدیق به توحیده ، و کمال توحیده الإخلاص له ، و کمال الإخلاص له نفی الصفات عنه ؛ لشهادة کلّ صفة أ نّها غیر الموصوف ، و شهادة کلّ موصوف أ نّه غیر الصفة . فمن وصفه(1) فقد قرنه ، و من قرنه فقد ثنّاه ، و من ثنّاه فقد جزّأه و من جزّأه فقد جهله ، [و من جهله فقد أشار إلیه ، و من أشار إلیه فقد حدّه ، و من حدّه فقد عدّه] و من قال : فیم فقد ضمنه ، و من قال : علامه(2) ، فقد اخلی منه » .(3)

« اوّل الدین معرفته » به واسطه آن که دین یعنی طاعت حاصل نمی شود إلاّ بعد از معرفت اجمالی به حال معبود ، لذا قال تعالی : « وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الاْءِنسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ (4)» ، أی لیعرفون .

و کمال معرفت او تصدیقٌ بِهِ او است ؛ چه تصدیق فی الحقیقه امر قلبی است نه لقلقه لسان ، و آن تصدیق به قلب موقوف بر علم و معرفت کامل است که از طریقه برهان که مناط یقین و ازاله شک و تردید است حاصل شود ، و تصدیق کامل

نیست الا بعد توحید خدا در مراتب ثلاثه که مذکور شد .

و کمال توحید خلوص او است ذاتاً و صفةً ، و آثاراً از شوب و مشارکت مخلوق .

و کمال اخلاص از برای او نفی صفات زائده است از او ، یعنی ذات و صفتی ندانی چون «زید عالم» ، أی ذات ثبت له العلم ؛ چه علم عالم عارض بر ذات زید است . چنان که اوایل زید بود و علم نبود ، و در بلوغ به ارذل العمر خواهد بود بدون علم ، « لِکَیْلاَ یَعْلَمَ مِن بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئًا » .(5) ولی صفات حقیقیه در خدا عین ذات است ، اللّه عالم و قادر ، أی نفس العلم والقدرة ، لا ذات . و علم این است که می فرماید :

ص: 45

« لشهادة کلّ صفة أ نّها غیر الموصوف » ، یعنی مفهوماً ؛ پس کسی که وصف نماید حقّ تعالی را به صفات زائده « فقد قرنه » ، یعنی : ذات او را با مفهوم صفت او ، قرنه مع مخلوقه . « و من قرنه فقد ثنّاه» ، اعنی تثنیه از ذات و صفةً و مجزا نموده او را . و کسی که تجزیه نمود او را به تحقیق که جاهل به او است نه عارف مصدق و موجد او .

« من قال : فیم فقد ضمّنه » ، یعنی : کسی که گوید خدا در چه است به تحقیق که تضمین نموده او را با آن که وقوع متمکّن در مکان از خصایص اجسام است نه ذات بسیط مجرّد که جمیع امکنه و مکانیات و ازمنه و زمانیات بالنسبة الیه کالآن والنقطة .

«و من قال علام فقد أخلی منه » ، یعنی : کسی که بگوید خدا بر محل مخصوصی است یا بر سماوات است ، به تحقیق خالی نموده از او امکنه دیگر را ، و او را محدود کرده ، با این که او تعالی : « بِکُلِّ شَیْ ءٍ مُّحِیطٌ (1)» ، کما فی الحدیث : « لو دلّیتم [بحبل [الی الأرض السفلی لهبط علی اللّه » .(2)

الشک : التردید فی الرأی .

علیکم هول البَرزَخ»(1) ، وَ هو [ال- [احوال التی یعرض عند الموت والنزع من

الوحشة و الانقلاب و الاضطراب ، چه استعاره می شود از امورات صعب شدید به ظلم-«ت» و از انبساط و ابتهاج و سرور به نور ، کما فی قوله تعالی : « قُلْ مَنْ یُنَجِّیکُمْ مِنْ ظُلُماتِ البَرِّ وَ الْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَةً لَئِنْ أَنْجانا مِنْ هذِه لَنَکُونَنَّ مَن الشّاکِرین (2)» که مقصود از ظلمات برّ و بحر شدائِد و ابتلاءات و امورات صعبه شاقّه ای است که انسان گرفتار می شود در بَرّ ، از قبیل دچار شدن به عدوّ و قطّاع الطریق و سبُع ضارّه و هول جان و غیره ، و در بحر چون احاطه امواج اربعه دریا ، و خرق سفینه ، و مشرف شدن بر غرق و هلاکت . این است که بعد می فرماید : « قُلِ اللّه ُ یُنَجِّیکُمْ مِّنْها وَ مِنْ کلِّ کَرْبٍ (3)» که مراد حزن و اندوه باشد .

بالجمله ، البَرزخ عند الحکیم هو عالم المثال الواسطة بین الدنیا و الآخرة ، کما قال الجامی قدس سره :

موج دیگر زد پدید آمد از آن برزخ جامع میان جسم و جان

پیش(4) آن کز زمره اهلّ حق است نام آن برزخ مثال مطلق است(5)

الدّنیا و مرافقة الابدان الی اللّه المنّان .

یعنی آن شداید و اهوال یوم الموت را که مبْعث ما است به واسطه آن توحید ما آسان نموده ، چه ، محیا و ممات موحّد و غیر موحّد مساوی نیست .

المحیا ما به الحیاة من عموم مَعایش الانسان و ما کان علیهم فی حال حیاة ، هم

من الطعم و اللبس و المسکن ، و کل ما یحتاجون إلیه فی بقاءهم فی الدنیا .

و الممات ما یرد علی الانسان قبل موته ، و یکون به موتهم من الآلام والأسقام و الأوجاع ، کما قال تعالی : « اَمْ حَسِبَ الَّذینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ (1)» الی آخره که آیه مبارکه در این شرح دعای شریف تفسیراً و تأویلاً ذکر شد و تکرار نمی شود و ما حصل آیه آن که چون « أم حَسِبَ » استفهام انکاری است ، مفاد او این است که نباید این گمان را کسب کنندگان سیّئات و عاملین منهیّات و مرتکبین عصیان بنمایند ، که ما در عاجله و آجله ، اعنی در دنیا و آخرت محیا و ممات آنها را با صاحبان ایمان و معرفت و توحید مساوی قرار می دهیم که اگر این گمان را بنمایند « سَآءَ مَا یَحْکُمُونَ (2)» ، یعنی : نفهمیده و بد حکم می نمایند .

عَمَلاً (1)» ، یعنی : ما قرار داده و ایجاد نموده ایم آنچه بر روی ارض زینت او است ، از موالید ثلاثة - اعنی معدنیات و ما یتکوّن منها من الفلزات و الجواهرات ، و النباتات و ثمراتها و منافعها ، و حیوانات - تا آن که بالذات عطا و انعام نمائیم هر یک از بنی آدم را که « أَحْسَنُ عَمَلاً »می باشند ، هر کس را به میزان درجه خود ، «المعروف بقدر المعرفة» ، زیرا که «ابلا» به معنی انعام است ضد ابتلاء علی الجملة .

چون مبعث یوم البعث است لهذا مفاد و ما حصل فقره دعاء که : «سهّل علینا به

سبیل المبعث» یعنی : آسان قرار بده بر ما به واسطه حمد و توحید خود همان احوالات و واردات و اضطرابات یوم موت را که یوم بعثت و انتباه ما است از نوم دنیا و مراقد ابدان ، حین قلنا : « مَن بَعَثَنَا مِن مَّرْقَدِنَا هَذَا مَا وَعَدَ الرَّحْمَنُ وَ صَدَقَ الْمُرْسَلُونَ (2)» ، و مبعث الرسول لأجل الرسالة ، هو السابع و العشرین من شهر رجب .

و الأشهاد : جمع شاهد ، و الشاهد : الحاضر کما قیل : الشاهد یری ما لایری الغائب أی الحاضر یعلم ما لایعلم الغائب . و أما الأشهاد بمعنی الشهداء ، و هم الأولیاء الهادین و الحکماء الراشدین الذین یشهدون ، أی یکونون بأفعال(1) و أخلاقهم شاهداً ، أی حجّة لغیرهم ، کما قال تعالی : « لِتَکُونُوا شُهَدَآءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیدًا » .(2) قال مولانا أمیرالمؤمنین علیه السلام : « نحن شهداء اللّه علی خلقه و حجته فی أرضه »(3) ، و الرسول شاهد و حجّة علینا .

بالجمله ، مفاد فقره دعا آن که حمد می نمائیم خدا را که عالی بشود به واسطه آن حمد مراتب ما در موضع حضّار از ملائکه با حضور خلق اولین و آخرین یا نزد حضور اَشهاد یعنی انبیاء و مرسلین فی موقف الاَشهاد ، و هو یوم القیامة ، یوم

« لِتُجْزَی کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ وَ هُمْ لاَ یُظْلَمُونَ (4)» ، «یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَن مَوْلًی شَیْئًا وَ لا هُمْ یُنصَرُونَ (5)» یعنی : عالی می شود مراتب ما در یومی که جزا داده می شود هر نفسی به سبب اعمال و اخلاق مکتسبه خود حسنةً کان أو سیئةً و هُم لایظلمون ، و ایشان ظلم کرده نمی شوند به این که جزای عمل مطیع به عاصی داده شود و عقاب عاصی شامل مطیع گردد ، و آن روزی است که هیچ مولی و ارباب و مالکی دفاع نکند از مملوک و تابع خودش شی ء را قلیلاً او کثیراً و هم لاینصرون ، یعنی و نیستند مالکین که به توسّط مملوکین و تبعه خودشان یاری کرده شوند ، «والأمر یومئذ للّه الواحد القهّار» .(6)

ص: 51

[تعالی] أرضاً بیضاء ، [ مسیرة الشمس ، فیها ثلاثون یوماً هی مثل أیام الدنیا ثلاثون مرّة [مشحونة خلقاً ، یسبّحون اللّه و یهلّلونه ، و لا یعلمون أنّ اللّه خلق ادم و لا إبلیس » .(1) با آن که آنها مجرّدات اند عین علم و شهود ، و در اصطلاح حکیم عالم عقول مجرّده طولیه که به حسب علّیت و معلولیت الصافات صفااند یعنی کالصفوف المرتبة .

[3] : و بعد از او عالم ملکوت است ، و هی عالم الأرواح و النفوس المجرّدة فی سلسلة النزولیة ، من قبل تعلّقها بالأبدان و بعد صعودها عن عالم الناسوت ، کما قال تعالی : « فَسُبْحَانَ الَّذِی بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ ءٍ (2)» أی أرواحهم فی تحت تصرّفه .

[4] : و بعد از او عالم مثال ، المعبّر عنه بالبرزخ .

[5] : و بعد از او عالم طبایع و اجسام است ، المعبّر عنه بعالم الشهادة و عالم الناسوت ، کما عبّر عن عالم الملکوت بعالم الغیب لغیبتها عن الأنظار .

و آن که بعد می فرماید : « إِلاَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصّالِحاتِ (1)» . مقصودش آن است که تمام نفوس به امر « اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِیعاً (2)» نزول و هبوط به عالم اجسام و اجرام می نمایند ، نهایت ، نفس شقیه جاهله به واسطه وغولش به عالم تن و اشتغالش به شهوات عاجله ، و عدم معرفت و یقین به مرتبه فوق او در عبورش هم ، اضطرار از دنیا و عدم توجّه به مرتبه اعلی ، نظرش قاصر بر همین ادنی است ؛ لهذا منکوس الرأس و به مقتضای : « أَخْلَدَ إِلَی الاْءَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَوَاهُ (3)» محبوس در سِجن دنیا است ، به خلاف اهل ایمان و معرفت و اعمال صالحه که در کون دنیویه « هم أرواحهم متعلّقة بالمحل الأعلی شوقاً إلی لقاء اللّه » حتی آن که گویا بدن برای آنها به منزله قمیصی است که خلع و لبس او به اختیار آن است ، چنانچه از بعضی انبیاء متقدّمین این حال بروز داشته که ایّامی از بدن به اختیار اعراض نموده بعد از مدّتی باز علاقه می گرفته اند .

کما این که از حالات سلیمان بن داود حق تعالی به ایماء خبر می دهد که گاهی القاء و طرح جسد می نمود بدون تعلّق به او کما قال : « وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَیَْمانَ وَ أَ لْقَیْنَا عَلَی کُرْسِیِّهِ جَسَدًا ثُمَّ أَ نَابَ (4)» ، چه « فَتَنَّا » اینجا به معنی خلّصا است ، کما قال فی حقّ موسی علیه السلام : « وَ فَتَنَّاکَ فُتُونًا (5)» أی خلّصناک خلاصاً .

و جسد کلیةً بر هیکلی اطلاق می شود که بلا روح باشد ، چون جسد میت و غیره . و انابه به معنای رجع است . معنی آیه شریفه آن که ما خلاص نمودیم روح سلیمان از ثقل کالبد او ، و طرح نمودیم بر روی تخت او جسدی را بلا روح .

« ثُمَّ أَنَابَ » یعنی : بعد از ایّامی ، رجع روحه الیه و تعلّق به .

و مؤید او فقره خواب اصحاب کهف است که سیصد و نه سال طول کشید ، چه

ص: 54

نوم هم به اعتبار ترک علاقه بدون موت « و أخ الموت »(1) است و نمونه او در متأخّرین حالات علی علیه السلام است کما روی عن اَبی درداء « إنّی رأیت علیاً علیه السلام فی بعض مواقفه و قد ألقی علی وجه الأرض کالخشبة الیابسة ، لیس فیه حسّ و لا حرکة ، زعمت أ نّه علیه السلام قد مات ، فأخبرتُ به فاطمة علیهاالسلام أنّ أباالحسن قد قضی نحبه و لقی ربّه » .(2)

ثابت در ارض بدن است « وَ فَرْعُهَا فِی السَّمَآءِ (1)» ، و اکل و ثمرات او علوم ربانی است که در نزد استعداد طالب از او به الهام خدا تراوش می نماید ، « لیس لها

نفاد » .

کما قال مولانا امیرالمؤمنین علیه السلام : « اعلم أن هاهنا لعلماً جمّا لو أصبتُ له حملة ، و أشاره الی صدره الشریف » .(2) چنانکه پیغمبر صلوات اللّه علیه از آن شجره علم تعبیر نموده به شجره طوبی ، و چون علی علیه السلام منبع و مصدر آن علم است در حق او فرموده : « إنّ شجرة الطوبی أصلها فی بیت علی بن أبیطالب علیه السلام و ما من مؤمنٍ إلاّ و فی بیته غصناً من أغصانها » .(3)

باری ، و در مقابل ، از نفوس کفره فجره به شجره خبیثه تعبیر نموده و قال : « کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِن فَوْقِ الاْءَرْضِ مَا لَهَا مِن قَرَارٍ (4)» به واسطه شکوک و اضطرابات ، و تردید این که در او است : « مَا لَهَا مِن قَرَارٍ » چنان که در طرف نقیض او فرموده : « یُثَبِّتُ اللّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ (5)» ، اگرچه به لحاظی مراد از شجره خبیثه ، بدن است که : « اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الاْءَرْضِ (6)» ، أی استوصلت و ارتفعت من فوق الارض ، لأنّ الجُثّة بالضم و التشدید هیکل الانسان .

و الجثّة : الجسد ، استوصلت به واسطه اتصال و ارتباط بدن عنصریه از حیث ترکیب و

ص: 56

اتصال اجزاء عناصر بسیطه به غلبه جزء ارضیه است . « مَا لَهَا مِنْ قَرَارٍ » از باب آن که از ابتداء بر حال واحد ثابت نیست ، بلکه دایماً در نموّ و ذبول و کون و فساد و تحلیل و اخذ بدل ما یتحلّل است ، علاوه بر آن که مورد عوارضات متکثره و اطوارات متعدّده است از طفولیت و شبابت و شیخوخت و کهولت و امراض و آلام ، تا آن که به کلّی استعدادش برای علاقه روح تمام شود .

به موت اضطراری یصعد الی السماء ، فتأبی السماء أن تقبّلها ، و تهبطها الی الأرض و أسفل السافلین بالقهقری ، و هی محبس نفوس للأولیاء ، المعبّر عنها فی لسان الشریعة : الاحقاب و العقبات التی تکون بین النفس و وصولها الی القیامة .

انسان ادراک حقیقت او را نکرد ، دیگر چه چیز است حقیقت او و خیرات و منافع او از برای تو به مفاد : « وَ مَا أَدْرَاکَ مَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ (1)» ، و چون ظاهر او مستور است ، لهذا توصیف فرماید که : « لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ (2)» اعنی : به اعتبار نتیجه و عاقبت ؛ ولی چون در اغلبِ نفوس شقیّه « أَخْلَدَ إِلَی الاْءَرْضِ (3)» و اسباب بُعد آنها است از مبدأ ، و از این مسافرتشان جز زیان و خسران سودی نبرده ، لهذا برای انتباه آنها به تأکید قسم یاد فرموده : « وَ الْعَصْرِ * إِنَّ الاْءِنسَانَ لَفِی خُسْرٍ(4)» چه ، سرمایه و زاد سفر که عمر باشد که رأس المال(5) است صرف نموده ، و یعنی تحصیل کمال و نیل معرفتی حاصل نکرده .

پس ، اگر انسان بذاته مایل به مبدأ و راغب به معاد خود بود و طریقه صرف رأس المال عمر را در موضوع له خود ، اعنی در کسب حقایق و معارف و تهذیب اخلاق که موجب خلاصی او از این دار غرور و قریه « ظالمة اهلها »(6) است می داشت ، ابداً محتاج به ارسال رسل و انزال کتب نبود ، اینها عموماً برای خلاصی او است از این شجره خبیثه جثه ، و کالبد مظلمه مُوحِشه ، لذا قال تعالی خطاباً

لنبیّه : « وَ مَا جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْنَاکَ إِلاَّ فِتْنَةً لِّلنَّاسِ(7)» .

و الشجرة الملعونة فی القرآن ، چه رؤیت ظاهر او إبصار به باصره است ، و باطن او به معنای معرفت است .

« سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا (8)» أی سنعرفهم ؛ یا آن که : « أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ (9)» أی

ص: 59

ألم تعرف .

و تفتین به معنی تلخیص است ، چنانکه گذشت آیه « فَتَنَّاکَ فُتُونًا (1)» أی خلّصناک خلاصاً .

و شجره ملعونه اشاره به همین شجره خبیثه است ، که از باب آن که کریهه و منبع اوصاف مذمومه کون و فساد و تخلخل و تکاثف فات خبیثه فرموده ، و از حیث آن که مطرود و مُبعد از حق و علت بُعد انسان است از مبدأ نورالانوار ملعونه اش فرموده ، چه لعن طرد و اِبعاد است ، « یقال لکلّ کریهة ملعونة » .

پس ، تأویل آیه شریفه : « وَ مَا جَعَلْنَا (2)» الی آخره آن که ما قرار ندادیم رؤیا و معارفی که أعرفناک و أعلمناک فی القرآن که مَجمع علوم و معارف است « إلاّ فِتْنَة (3)» ، أی لأجل التخلیص و تجرید الناس من الشجرة الملعونة ، یعنی به واسطه خلاصی ارواح انسیه از این شجره مطروده که ایماء به بدن است ؛ زیرا که مرتکب شدن انسان تمام معاصی و منهیات را که موجب بُعد او می شود از رحمت حق تعالی به معاونت تن و جلب شهوات او است ، کما قیل :

فرج و کلو و فرج و کلو کرده تو را دنگ و دلو هر که از این دو بگذرد هست کل او هست کل او(4)

سوی مقام لاهوت و جبروت که اعلی علیّین است در مراتِب وجود مقابِل اسفل السافلین فِی : « کِتَابٌ مَّرْقُومٌ * یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ(1)» .

یعنی این حقیقة حمد و توحید فقط در ظاهر لسان و لقلقه زبان نیست ، بلکه مرقوم و مکتوب است در کتاب نفسی ، و ثابت و راسخ است در قلب « یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ » ، اعنی : شهادت می دهند بر حقّانیت آن قلب مقرّبون از ارواح طیّبه انبیاء علیهم السلام الذین یشهدون لأممهم کما قال تعالی : « فَاکْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ (2)» أی مع الانبیاء والمرسلین ، و قال فی حق رسوله : « إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ شَاهِدًا (3)» .

پس ما حصل فقره دعاء « حمداً تقرّ به عیوننا إذا برقت الأبصار » آن است که انسان را مادامی که در دنیا معرفت کامل و یقین تام از طریقه علم و عیان حاصل نگردید در مقام هول و اضطراب است ، کما ورد فی الدعاء : « أعوذ بک من هول المطلع »(1) الذی وقع علیه الاطلاع بعد الموت ؛ ولی وقتی که از ذکر خدا یعنی قرآن و توحید رفع تردیدات و شبهات او گردید سکون قلب و اطمینان که معنی ایمان است پیدا می شود ، کما قال تعالی : « أَلاَ بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ (2)» .

پس معصوم عرض می نماید حمد و توحید می نمائیم تو را حمدی که از هول و اضطراب قرار بگیرد و ساکن و ثابت شود به سبب آن حمد و توحید قلوب ما .

انسان غافل از روی یقین به وقت موت خود عالم شود از هول و اضطراب اِقدام به هیچ امری از امور زندگی خود ننماید ؛ و امور معاش عباد به کلّی مختلّ و مهمل گردد .

این است که حکیم علی الاطلاق در نزد سؤال نمودن از پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلم که : « یَسْئَلُ أَیَّانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ (1)» ، یعنی : چه آن است یوم قیامت باز تعیین وقت ننموده ، بلکه ایماء به علامات و آثار جواب داده که : « فَإِذَا بَرِقَ الْبَصَرُ (2)» یعنی : وقوع او زمانی است که برق : أی ابیض و فتح البصر عند الموت و تحیّر یعنی : چشم سفید می شود تشبّهاً بالبرق ، و گشاده می نماید ؛ که آن از علامات موت و ظهور قیامت است از باب : « من مات فقد قامت قیامته » .(3)

و دیگر از علامات قیامت چنان که فرموده : « وَ خَسَفَ الْقَمَرُ (4)» چه قمر بوجهی به حسب تأویل اشاره به قلب است که کسب نور خود و حرکت و ادراک از شمس روح می نماید . « خسف » : أی نقص نوره و ذهب ضوؤه ، کما قال تعالی فی موضع آخر : « وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَوَآءٌ (5)» أی قلوبهم خالیة عن الحسّ والشعور .

و دیگر از علائم قیامت که فرموده : « وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ (6)» ، جمع اینجا به اعتباری به معنی اخذ و قبض است ، یعنی وقتی است که نور شمس روح و قمر قلب از این ارض بدن قبض کرده شود ، اعنی غروب نماید و القا نماید أرض بدن ما فیها من الأرواح و القوی .

« وَ تَخَلَّتْ (7)» ، یعنی : از تمام اینها خالی شود .

ص: 63

و علامت دیگر که فرموده : « وَ إِذَا الْعِشَارُ عُطِّلَتْ (1)» ، عشار به معنی حوامل است ، و حوامل اشاره به ابدان طبیعی که مادام الحیوة حامل ارواح و حواس اند ، و از باب آن که جسم و قوای جسمانی متناهی التأثیر و التأثّرند ، کما قال تعالی : « وَ مَن نُّعَمِّرْهُ نُنَکِّسْهُ فِی الْخَلْقِ (2)» عن قریب معطّل شده از کار بمانند ، و نفس هم به واسطه آن که بالفطرة و به حسب تکوین اشتیاق به محلّ ذاتی و بُعد از محلّ مستعار دارند ، بالأخره قلیل المبالات شود در امر تدبیر بدن ، و تعطیل شدن قوای

بدنیه موت و از علائم موت است .

کثرت ارتباط و علاقه بین روح و بدن عوارضاتی که در باطن عارض روح می شود از قبیل غضب و خوف و فرح و اندوه اثره او از نفس سرایت به ظاهر بدن می نماید ، چون حُمرت و صُفرت و انبساط و انقباض وجه ، مثلاً وقتی که نفس به یکی از حواسّ خود از قبیل باصره و سامعه و خیال و واهمه ادراک امر مکروهی نمود از اثره او اضطراب و التهابی در باطن پیدا شود که موجب قلیان دم قلب گردد ، به واسطه دفع منافر از خود روح دفعةً توجّه به ظاهر بدل ، و اثر توجّه او در ظاهر بدن حُمرت وجه می شود ، چنان که در خوف نفس امر منافری را ادراک نموده در ظاهر به واسطه هرب از موذی روح دفعةً از ظاهر بشره فرار به باطن نموده ، و روح بخاری که مَطیّه(1) نفس است نیز به تبعیت روح به باطن توجّه نماید .

و چون روح بخاری دفعةً از ظاهر بدن هرب به باطن کرده به واسطه عدم توجّه خون به ظاهر جلد صفرتی در بَشَره پیدا می شود ، چنان که در فرح و سرور که نفس امر محبوبی را درک نموده از اشتیاق او متدرّجا به ظاهر بدن توجّه نماید ، و از توجّه روح بخاری به ظاهر جلد خلل و مسامات قشر صورت را پر کرده ، لهذا انبساطی در وجه پیدا می شود ، و در غم و حزن به خلاف آن ادرک امر مکروه متدرّجاً نفس با مرکب خود ، أعنی روح بخاری توجّه به باطن نموده ، و از قلّت آن روح در ظاهر بدن انقباضی در بشره حاصل می شود ، پس غضب توجّه نفس است از باطن به ظاهر دفعةً ، چنان که فرح توجّه او است از باطن به ظاهر متدرجاً ، و غم و اندوه توجّه نفس است از ظاهرِ بدن به باطن متدرّجاً .

بالجمله ، بدان که : جائی حقّ تعالی از اشراق و نوریت و بهجت باطنی قلب تعبیر ب« نضرة » ، نموده و قال : « وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ (2)» أی منوّرة مسرورة ، و نقیض او که ظلمت و کدورت و کراهت قلب باشد ب-« بسرة » تعبیر فرموده ، و

ص: 65

قال : « وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ بَاسِرَةٌ (1)» ، ای کدرة متکرّهة ، که اثر او در ظاهر بدن انقباض وجه است ، و گاهی از نوریت و ابتهاج قلب تعبیر به بیاض فرموده ، و قال : « یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ (2)» ، و از ظلمت و کدورت و اندوه قلب که وجه باطنی است تعبیر سواد ، و قال : « وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ » .(3)

پس ، بعد از این مقدمات فقره دعاء قول معصوم علیهم السلام : « و تَبْیَضُّ به وجوهنا اذا اسودّت الأبشار » مفادش این که حمد و توحید می نمایم تو را ، توحیدی که به سبب آن نورانی و مسرور شود قلب ما زمانی که ظلمانی و کدر شود در آن روز اَبشار ، اَعنی بشره ، و ظاهر صور مشرکین و جاحدین ؛ و هو یوم الموت الذی لایغنی فیه مولی عن مولی شی ء ، « وَ الاْءَمْرُ یَوْمَئِذٍ للّه ِِ (4)» ، این است که عرض می نماید .

لاتحصی برای رفع مهمّات و مصالح مایحتاج عباد ایجاد نموده ، و حقیقةً گاهی استعاره می شود از فتنه و عذاب و عقوبات جسمانی و روحانی به نار که ابتداء بروز او بر قلب است ، و از قلب اثره او سرایت به بدن می نماید ، کما قال تعالی : « نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ * الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَی الاْءَفْئِدَةِ (1)» چنانکه حق تعالی از آن تهیه فتنه و فساد و قتل و غارت کفار تعبیر به نار فرموده که : « کُلَّمَا أَوْقَدُوا نَارًا لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ(2)» ، یعنی هر وقت که حیل و تدبیر در تهیه و هیجان آن فساد نمایند خداوند به ادنی سببی باطل می نماید تدبیر آنها را ، چنان که از آن عقوبات و شدایدی که انسان برای خود تهیه نموده به سبب ارتکابش معاصی و منهیات الهیه را از باب آن که هر عقوبتی به مراتبها نتیجه عملی از اعمال است از آنها تعبیر به نار شده و از اطفاء و تکفیر آنها به اعمال حسنه که : « إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ (3)» ، کما فی الحدیث : « قوموا الی نیرانکم التی أوقدتموها علی ظهورکم ، فاطفئوها بالصلوة »(4) .

و نیز حق تعالی در کلام مجید خود از آن کدورات و شداید و عقوبات وارده بر انسان که انسان از باب متابعت هواهای نفسانی - المعبّر عنها بالطاغوت - جلب به

خود می نماید ، تعبیر به ظلمت و نار نموده ، و از آن ابتهاج و سروری که برای خود کسب می نماید به واسطه رفتار نمودن در طاعات و اوامر الهیه تعبیر به « نور » ، و قال : « اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیَآؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُم مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُمَاتِ أُولئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ(5)» ، یعنی : خداوند مالک و أولی به تصّرف و صاحب اختیار اهل ایمان و

ص: 67

یقین است به این که آنها چون کما هو حقّه عمل به مأمورات واجبه و ترک منهیات می نماید ، لهذا خارج می کند آنها را از شداید و واردات شاقّه و عقوبات صعبه که از اثر متابعت هوای انسان به خود جلب نموده به سوی سرور و ابتهاج و تنویر قلب .

و کسانی که کافر - اعنی جاحد و مستور از رحمت حق اند - اولیاء یعنی صاحب اختیار و اَولی به تصرّف در وجود آنها طاغوت - اعنی نفس اماره بالسوء(1) - است ؛ لأ نّها کثیر الطغیان والتجاوز عن حدود الالهیة . آنها را طاغوت نفس خارج می نماید به واسطه متابعت خود از نور و سرور به سوی ظلمات و شدائد ، یعنی تابعین او مصاحبین نار ، « وَ هُمْ فِیهَا خالِدُونَ (2)» أی باقون .

چه در خارج معلوم است که آنچه عقوبات و صدماتی که در دنیا به انسان می رسد منشأ آن متابعت هواست ، لذا قال تعالی : « وَ لاَ تَتَّبِعِ الْهَوَی فَیُضِلَّکَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ (3)» ، یعنی : آنهائی که غفلت می نمایند از طریقه و قوانین موضوعه الهیه برای آنها عذاب شدید است ، کما ورد فی الحدیث : « الغضب شعلة من نار تلقی صاحبها فی النار »(4) که مقصود همان صدماتی است که از اثره غضب انسان بر خودش طاری می شود .

بالجمله ، پس مفاد و ما حصل فقره دعا آن که حمد و توحید می کنم تو را حمدی که به واسطه شرافت آن حمد خلاص شویم از آلام و اوجاع نار اللّه و

عقوبات دار طبیعت که عالم فرق الفرق و رقیقه جهنم است : لأ نّها بعیدٌ قعره ، و

ص: 68

قال : « إِنَّهَا سَاءَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقَامًا (1)» إلی کریم جوار اللّه ای الجنة والآخرة ؛ لأنّ دار الکرامة : الجنة ، لذا قیل :

هست دنیا قهر خانه کردگار قهر بین چون قهر کردی اختیار(2)

امکان استعدادی و غیره ، یا(1) آن که معلول و مجعول خدااند شهادت می دهند که این تجرید و تقدیس در ذات علت و جاعل باید باشد ، و اعلی باشد .

این است که این اسماء و صفات که بر جاعل اطلاق می شود به صیغه مبالغه است چون : سبّوح و قدّوس ، یعنی خیلی منزّه و مبرّا و خیلی مطهّر ، و مجرّد است

از نقایص و عوارضات مخلوقات باری .

[2] : و در حق تعالی چنانکه در اسماء و صفات تنزیهیه بود نیز اسماء و صفات تشبیهیه است ، از قبیل سمیع و بصیر [و] حیّ [و] عالم [و] قادر [و] مرید ، الی غیر ذلک ، چه در این صفات گویا مشابهت به مخلوق دارد ، الحق : سمیع بصیر ، الخلق : سمیع بصیر ؛ چنان که در این آیه شریفه جمع هر دو نوع از صفات را نموده ، « لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ(2)» ، چه « لیس کمثله شی ء » به اعتبار صفات تنزیهیه است ، « وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ » به اعتبار تشبیهیه ، هر چند که مصادیق این صفات حقایق مشکّکه اند ، یعنی مراتب متفاضله دارند در شدّت و ضعف .

مثلاً حقیقت علم اعلای او که اطلاق بر واجب الوجود می شود علم ما کان و ما یکون است قبل کون المعلوم موجودة(3) فی الخارج ، به این که صورت تمام معلومات متعاقبات در سلسله زمان و مجتمعات در وعاء دهر نزد شهود ذات حق حاضرند ، و ادنی مرتبه علم آن ادراک قوه لمسی است که در خراطین(4) و حشرات الأرض هم موجود است ، که اگر حرارت و برودت قریب به او شود درک نموده خود را حفظ نماید .

ص: 70

و خبر نمودن آدم اسماء ملائکه را به لسان حال و تکوین است ، یعنی در مقام فعلیت بروز دادن اسماء و صفات تنزیهیه ملائکه است که به آنها مباهات و فخریه بر آدم کرده ، و به آنها تسبیح و تمجید خدای می نمودند ، و اِبا نمودن ملائکه از اخبار اسماء آدم ، نبودن اسماء تشبیهیه که انسان مظهر او است در وجود آنها ، و بی خبر بودن از صفات حیوانات انسان است که بذاته مظهر توحید و مَجمع تفرید و جامع تنزیه و تشبیه است ؛ چنان که امیرالمؤمنین علیه السلام در وصف انسان کامل فرموده : « الصورة الإنسانیة أکبر حجج اللّه علی خلقه ، و هی الکتاب الذی کتبه بیدیه ، و هی الهیکل الذی بناه بحکمه ، و هی مجموع صورة العالمین ، و هی مختصرة من لوح المحفوظ ، و هی الشاهدة علی کل غائب ، و هی الحجّة علی کلّ جاحد ، و هی الطریق المستقیم الی کلّ خیر ، و هی الجسر الممدود بین الجنة و

النار » .(1)

بالجمله ، از اینجا است که معصوم در فقره دعاء عرض می نماید : حمد کنیم تو را حمدی که « نزاحم » یعنی : مزاحمت و غلبه نمائیم به سبب آن حمد ملائکه مقربین را ، از این که گویا آنها به لسان واحد تنزیه و تقدیس و تهلیل خدا را می نمایند ، و انسان ذو لسانین و ذو جهتین و ذو العینین است ، لهذا بر تسبیح آنها غلبه دارد .

بعضاً . و نضام در دعاء چون نزاحم مقدّم ، متکلّم مع الغیر است .

و مفاد فقره دعاء آن که : توفیق حمد بده که حمدی کنیم تو را حمدی که به واسطه شرافت آن حمد منضم شویم به درجات انبیاء و مرسلین .

اوّلاً بدان که : فرق بین نبی و رسول آن که نبی : « هو الذی یری فی منامه و یسمع الصوت و لا یعاین الملک . والرسول : هو الذی یری فی منامه و یسمع الصوت و یعاین الملک » .(1)

و النبی واسطة پیغام اللّه إلی عباده ، و الرسول هو أن یکون مع ذلک الأوصاف له قوانین موضوعة ، ذی رأیٍ و عزمٍ بحیث ینسخ فروعات قوانین رسول السابق .

برای تمام ابتلاءات انسان ، ولی نسبت مجاز است نه حقیقت .

باری ، و آن که آخرت را دار اقامت فرموده از باب آن که ترکیب عناصر در ابدان اهالی آخرت نیست ، که هر یک از آنها که غلبه نماید باعث تولید مرضی از امراض گردد ، کما قیل :

هست هفتاد و دو علّت در بدن از کششهای عناصر بی رسن(1)

لذا آن عالم را حق تعالی دار السلام نام نهاده : « و قال لهم فیها دار السّلام »(2) ، از باب این که سکّان او سالمون اند از عموم آفات و امراض ، « وَ مَا مَسَّنَا مِن لُغُوبٍ (3) » ، لغوب : تعب و عجز است ؛ چه انسان اوّلاً در دنیا ضعیف است که قادر بر امری نیست ، بعد متدرّجاً قوی و قادر بر امورات صعبه شاقّه می شود ، چنان که بعد باز متدرّجاً به همان ضعف مفرط رجوع می نماید ، به طوری که عاجز از تمام امور می شود ، به خلاف اهالی آخرت که دیگر برای آنها تغیر و تحول از حالی به حالی ، یعنی از ضعف به قوّت ، و از قوّت به ضعف ، و از عجر به قدرت و بالعکس نیست .

چنان که معصوم در آخر فقره دعا متذکر است : « فی دار المقامة التی لاتزول ، و محل کرامته التی لاتحول » ، لاتزول نفی در نفی است که اثبات باشد ، اعنی ابداً

دائم و ثابت اند ، به خلاف دنیا که آناً فآناً در تحوّل است از یوم و لیل ، زمستان و تابستان ، عسرت و سختی ، رخا و یسر ، علاوه بر اختلافات اهل او از صحّت و مرض ، خوف و امنیت ، راحت و تعب ، شباب و هرم ، و غیر ذلک ممّا لاتحصی ؛ لذا قال تعالی : « وَ لَلاْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الاْءُولَی (4)» ، این اگر چه به ظاهر خطاب به نفس شریف پیغمبر است ، ولی از باب آن که خطابات الهی عام و نزول قرآن به

ص: 74

«ایّاک اعنّی و اسمعی یا جاره إن خوطب به النبی صلی الله علیه و آله وسلم ؛ لکنّ المراد به الأمّة »(1) ، هر کس اهلیت داشته باشد شامل او است .

طفلی است جان و مهد تن او را قرارگاه چون کشت راه رو فکند مهد یک طرف

قال مولانا علی علیه السلام : « سَتعقبون منی جثةً خلأً ساکنة بعد حراک ، و وصامتة بعد نطق »(1) ، أی ستجدون بعد موتی هیکلاً خلأ(2) خالیة عن الروح .

بالجمله ، پس چون حق تعالی در صورت بدنی انسان محسّنات خلقت و دقایق حکمت منظور داشته ، لهذا خود در مقام تمجید ذات مقدس در باب خلقت صوری انسان فرموده : « فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ (3)» ، و کلام علی علیه السلام گذشت که : « الصورة الانسانیة و اکبر حجج اللّه علی خلقه و هیکل الذی بناه بحکمة »(4) إلی آخره که در ورقه قبل معروض شد .

چنان که مشهود است که خداوند نبات و حیوان را به منزله دو پستان برای آدم قرار داد ، که باید نبات اغذیه کثیفه که لایق اوست چون آب و خاک را جذب نماید ، و در وجود خود آنها را تصفیه و تلطیف نموده ، الطف او را حبوب و فواکه

کرده به انسان خوراند ، یا آن که حیوان خار و خاشاک غلیظه را اکل نماید و در قرع و انبیق وجود خود او را چندین مرتبه تصفیه و تعدیل نموده ، بعد از کیلوس و کیموس الطف او را خون نموده ، و فضولات او را جدا کرده ، به اعانت مَلک دافعه دفع نموده ، مصفّای او را شیر و گوشت و روغن کرده ، قابل اکل انسان نماید .

اجسام ندارند ، و حیوانات راهی به عالم بحر ارواح ندارند ؛ انسان است که صاحب دو جنبه و دو جهت است ، لهذا به مقام روحانیتش در بحر عوالم عقول مجرده و ارواح مرسله راه دارد چنان که به حسب جسمانیت بشری اتصال به عالم اجسام ، کما قال المولوی قدّس سره :

مر ملایک را سوی برّ راه نیست جنس حیوان هم ز بحر آگاه نیست

تو به تن حیوان ز جانی از ملک تا روی هم بر زمین هم بر فلک(1)

نبودند برای انجام امورات شاقّه از قبیل حفر قنوات و تعمیر عمارات و غیره امور معاشیه کل معوّق بود ، لذا قال : « وَ رَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُم بَعْضًا سُخْرِیًّا (1)» ، أی مستخدماً .

بلکه ، تمام موجودات آفاقی و انفسی ، و سماء و سماوی را خدمت گزار انسان قرار داده چنانکه فرموده : « سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ وَ(2) الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَالنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِأَمْرِهِ (3)» ، « وَ سَخَّرَ لَکُمْ مَا فِی الاْءَرْضِ(4)» چه اینها مسخّر انسانند ؛ یعنی حرکات و سکنات و ذهاب و ایابشان به واسطه وصول منافع و تکمیل ما یحتاج انسان است .

روز برای تهیه و اصلاح امر معاش ، و شب برای نوم و سکونت و راحت انسان ، و حرکات ذاتی و عرضی شمس و قمر و سایر کواکب به واسطه نضج و

تکمیل مطعومات و مشروبات و ملبوسات انسان است ؛ چنان که اگر شمس این حرکت عرضیه فلک الافلاک را نداشت لیل و نهار نبود ، چه لیل از غیبت او است در تحت الأرض .

و الأرض مانعة من إیصال نورها الی جهة الفوق . و یوم به واسطه محاذات او است در دائره فوق الأرض با ارض ، لذا قیل :

چون زمین برخاست(5) از جوّ فلک نی شب و نی سایه ماند ، لی و لک(6)

و اگر آن حرکت ذاتی او در سیصد و شصت روز نبود فصول اربعه حاصل نشده بود ، چه نصف این مدّت را در اوج ناحیه شمال است که ایام صیف باشد به واسطه غلبه حرارت و قربش به خط استوا ، و نصف دیگر او را به حسب آن حرکت در

ص: 79

حضیض است در بروج جنوبیه که شتا باشد به واسطه عدم محاذات او به طور استقامت و بُعدش از سمت الرأس و دائره معدّل النهار ، و ما بین این دو نقطه اوج و حضیض رو به اوج بهار است و رو به حضیض خریف که حصول فصول اربعه که از مهمّات لازمه است واقع شود .

پس ، اگر شمس در نقطه واحده ساکن بود أوّلاً محاذی خود را ارض می سوخت و نقاط دیگر از عدم حرارت منجمد بود ، که در هر دو صورت تکوّن حیوان و نبات نشود .

اینها قلیلی از آیات ظاهره آنها است ، و الاّ چندین هزار حکم و مصالح و بدایع صنع و دقایق حکمت در وجود آنها است که به کلّی غیر معروف است ، کما قال تعالی : و « عَنْ آیَاتِنَا غَافِلُونَ (1)» ، و در تمام این تغییرات و تبدیلات در حرکات و اوضاع و آثارشان مستخدم انسان اند که اثر منافع آنها به آدم برسد کما قیل :

همه از بهر تو سرگشته و فرمان بردار شرط انصاف نباشد که تو فرمان نبری(2)

سؤالی » . (1) کما ورد فی الحدیث الهی : « کفی علمک عن المقال ، و کفی کرمک عن السؤال »(2) .

قال تعالی إخباراً عن لسان یعقوب علیه السلام : « إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ عَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ (3)» . یعنی : اگر کسی خواهد بر چیزی اتکال و اعتماد نماید ، پس باید بر خدا اعتماد کند نه غیر ؛ زیرا که غیر او لایضرّ و لاینفع ، کما قال المولوی قدس سره :

پیش من غیرت چه سنگ است(4) و کلوخ گر صبی و گر جوان و گر شیوخ(5)

این است که تضرّع و استغاثه کننده نزد غیر خدا چنان که خود در کلام مجید فرموده مثل کسی است که نزد اشیاء عدیم الشعور غیر ذی روح چون جمادات ابتهال نموده و از او قضاء حوائج خود را خواهان باشد کما قال تعالی : « لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِهِ لا یَسْتَجِیبُونَ لَهُم بِشَیْ ءٍ إِلاَّ کَبَاسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْمَآءِ لِیَبْلُغَ فَاهُ وَ مَا هُوَ بِبَالِغِهِ وَ مَا دُعَآءُ الْکَافِرِینَ إِلاَّ فِی ضَلاَلٍ » . (6)

یعنی : مورد ابتهال و استغاثه بالحقیقه نه مجاز حقّ است ، و کسانی که دعا و تضرّع بنمایند غیر او را ابداً اجابت نمی نمایند آنها را بشی ء قلیلاً أو کثیراً ؛ «الا»

استثنای منقطع است ، اعنی اجابت نمی نمایند الاّ این که بخواهد خدا ، و به قلوب مدعوّین القا نماید معاونت او را ، « کَبَاسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ » ، یعنی : حال از داعیِ غیرِ خدا مثل کسی است که گشاده است دو کف خود را به سوی آب ، و

ص: 81

درخواست نماید از آب که برسد به دهن او ، « وَ مَا هُوَ بِبَالِغِیهِ » یعنی : اگر کسی صد سال به آب این استغاثه را نموده که آب بذاته آمده به فضای فم او رسیده و رفع عطش از او بنماید ، نخواهد آمد .

« وَ مَا دُعَآءُ الْکَافِریِنَ إِلاَّ فِی ضَلاَلِ » ، یعنی : هر چند دعا و ابتهال نمایند جاحدین به خدا از غیر خدا ، نیست دعا و سؤال آنها « إِلاَّ فِی ضَلاَلِ » ، یعنی : در ضیاع و بطلان بلا نتیجه و اثر و از اسماء مقدسه حق تعالی « صمد » است ، أی الذین(1) یصمدون و یقصدون الخلایق فی حوائجهم إلیه .

جمع و ترکیب و تألیف هر عظمی بر عظمی چندین حکم و مصالح منظور شده که اگر بر غیر این تألیف و هیئت اجتماعیه بود عمل بدنیه به کلّی مختلّ و مهمل بود ، پس آیا مع ذلک گمان می نماید که این جمع و تألیف از ما نیست بکلّه ، به اقتضای طبیعت عدیم الشعور این هیئت اعضا و عظام فراهم شده ؛ لیس الأمر کما زعم ، « بَلَی قَادِرِینَ عَلَی أَن نُّسَوِّیَ بَنَانَهُ (1)» ، یعنی : ما قادر بودیم که بنان و اصابع یدین و رجلین او را مستویه و مساویه قرار می دادیم ، نه آن که به اقتضای حکمت و مصلحت طویل و قصیر ، کبیر و صغیر ، یا آن که قادر بودیم که قرار بدهیم آنها را

شی ء واحد کخُفّ البعیر و حافر حمار ، تا ممکن نباشد که یعمل شیئاً ممّا کان یعمل بأصابعه المتفرقة ، ذات مفاصل و الأنامل من البسط و القبض ، المستلزم لبروز الآثار و الأعمال و الصناعة . قال مولینا امیرالمؤمنین علیه السلام :

و فی قبض کفّ الطفل عند ولوده دلیل علی حرص المرکب فی الحیّ

و فی بسطها عند الممات مواعظ ألا فانظرونی قد خرجت بلا شی(2)

و من أسمائه تعالی : یا باسط یا قابض ، أی یبسط الرزق لمن یشاء من عباده و یقبض و یضیق لمن یشاء ، و یبسط الارواح فی الأبدان عند الحیاة و یقبض الارواح عن الأبدان عند الموت .

از او به روح تعبیر می شود که « نَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی (1)» ، و از برای روح چنان که گذشت مراتب متفاضله است .

و گاهی به ذات و نفس تعبیر شده : « تَعْلَمُ مَا فِی نَفْسِی وَ لاَ أَعْلَمُ مَا فِی نَفْسِکَ(2)» .

والکلّیة الالهیة لها خمس قوی : بقاء فی فناء و نعیم فی شقاء ، و عزّ فی ذل ، و فقر فی غنا ، و صبر فی بلاء ؛ و لها خاصیتان : الحلم و الکرم(1) . و هذه التی مبدؤها من اللّه ، و الیه تعود ، لقوله تعالی : «فَنَفَخْنَا فِیهِ مِن رُوحِنَا (2)» . و أمّا عودها(3) فلقوله تعالی : «یَآ أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِیآ إِلَی رَبِّکِ رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً(4)» ، و العقل وسط الکلّ » .(5)

کما هو حقّه عالم است ، و عبادْ جاهل و غافل .

که « هُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ (1)» ، چنان که خود در کلام مجید علت ارائه آیات آفاقی و انفسی خود را اعمّ از خیرات و شرور علم به وجود خود قرار داده است ؛

حیث قال : « سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا فِی الاْآفَاقِ وَ فِی أَنفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَ نَّهُ الْحَقُّ (2)» چه سین « سنریهم » علامت استقبال نیست که بعدها ارائه بدهیم ، بلکه به معنای دوام و استمرار است ، یعنی مستمراً و دائماً ارائه می دهیم ما آیات خود را با آنها در آفاق ، یعنی در جوانب عالم از خسف و زلزله و قحط و غلا و طاعون و وبا [و[ هلاکت ثمرات و فساد زراعات و غیره .

« وَ فِی أَنْفُسِهِمْ » یعنی : و ما ارائه می دهیم آیات خود را بر آنها در نفوس آنها ، گاهی به مرض و گاهی به صحّت ، گاهی به رفاهیت و رخا ، گاهی به عسرت و عنا ، گاهی به استیلای خوف ، و زمانی با منیّت ، گاهی به سرور و فرح ، گاهی به حزن و اندوه . این آیات انفسی و آفاقی را برای چه به آنها ارائه می دهیم « حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَ نَّهُ الْحَقُّ »یعنی : تا ظاهر و منکشف و بیّن شود از برای آنها که ربّ آنها حق است . یعنی واجب الوجود ، و وجودش ثابت و محقّق است .

« لِتَعْلَمُوآا أَنَّ اللَّهَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ، وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عِلْمًا (1)» ، یعنی : نازل کردن امر و فرمان برای هر فردی از نفوس بر حسب استحقاق و لزوم به علت آن است ، بدانید که خدا بر هر شیئی قادر و حکم کننده است ، و بدانید به تحقیق که احاطه دارد به هر شی ء ، علم او « مَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ (2)» .

الرأفة : العطوفة والرحمة .

الحلیم : الذی لایهیجه الغضب .

بالجمله ، پس از تشریح و توضیح لغات مفرده فقره دعاء ، ما حصل او این است که : خداوند تعالی ما را چنان که گذشت مأمور نموده به اموراتی از اوامر فرضیه ، و نهی نموده از اعمالی قبیحه .

پس ، ما نوع بشر از باب استیلای شیطان نفس که بالفطره أمر به سؤال است مخالفت نمودیم از طریق امر او ، و مرتکب شدیم شدید و غلیظ از زواجر و ممنوعات او را از کبائر منهیّه ، مع ذلک مبادرت نفرموده ما را به عقوبات خود ، و عجله نکرده به عذاب ما به سبب کراهت خود از ما ، بلکه تأخیر و تأ نّی نموده بر ما به سبب رحمت و مهربانی خود از روی تکرّم ؛ چه معنای کرم که در حقّ است

آن افاده و اجاده و عطای به مستفید و مستجاد است ، لا لعوضٍ و لا لغرضٍ ؛ چه اگر لعوضٍ باشد مستعیض و معامل خواهد بود ، و اگر لِغرضٍ باشد مستکمل به غیر خواهد بود ، و هر دو بر حق تعالی محال است .

باری ، و انتظار کشید از ما مراجعت و معاودت ما را از معصیت به طاعت خود به واسطه اقتضای صفت کرم و حلم ، کما فی الدعاء : « فإنّه غیر منقوص ما أعطیت ، فزدنی من فضلک یا کریم »(1) .

امّا دلالت نمودن به توبه آن تحریص و ترغیب او است تعالی در کلام مجید ، حیث قال : « کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنکُمْ سُوآءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَ نَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ (1)» . و معنی توبه رجوع است .

و آن از خدا نسبت به عباد القا و الهام در قلوب عباد است حالت رجوع و عقاب است از آنها به واسطه او .

و از عباد نسبت به خدا دعوت آنها است از معصیت به طاعت ، و از اعراض به اقبال و ندامت بر ذنب لکونه ذنبا ؛ چنان که مفاد کلام علی علیه السلام هست در باب حقیقت توبه : « من الذنب الندامة ، و للفرایض الإعادة و ردّ المظالم و استحلال الخصوم ، و العزم علی أن لاتعد و ذوب الجسم فی الطاعة کما ربّیتها فی المعصیة ، و إذاقة النفس مرارة الطاعة کما أذقتها حلاوة المعصیة »(2) .

بعد ، بدان که : هر یک از عبادات به خصوص توبه و صلات که موجب قرب و معراج مؤمن است به منزله ابوابی از حقّ تعالی به روی عباد مطیعین است ، ولی

عموماً این ابواب گاهی مفتوح و گاهی مسدود است الاّ باب توبه که دائماً مفتوح است الی انقضاء المدة ، کما فی الحدیث : « لایغلق باب التوبة علی العباد حتی تطلع الشمس مغربها »(3) ، که مسدودی او را تعلیق بر محال کرده که طلوع شمس از مغرب باشد و تعلیق بر محال محال است ، قال المولوی قدس سره :

آن همه گه بسته باشد ، گه فراز جز در توبه که نبود جز که باز(4)

ص: 94

اختبار حسن است ، چون مرض و فقر و شیب که کفّاره گناهان است ، کما ورد : « و لاتبتلنا إلا بالتی هی أحسن »(1) ، أی لاتختبرنا إلاّ بوجه الحسن .

و لذا قال المعصوم : « و أجلّ إحسانه إلینا » یعنی : عالی و عامّ است در عموم احوال عطوفت خدا به ما امت مرحومه ، « و جسم(2) فضله علینا » یعنی : و عظیم است زیادتی رأفت و تعالی بر ما ، چنان که در کلام مجید نوید مرحمت کرده حیث قال : « یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِن رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا (3)» ، یعنی : ای عبادی که اسراف و افراط و جهالت ورزید بر نفوس خود به این که تجاوز نمودید از حدود الهیه مأیوس مباشید از رحمت عامه خدا ، که خدا غفران و ستر می نماید ذنوب و اثرات مفاسد و تجاوزات شما را جمیعاً ، لذا داعی علیه السلام در فقره دعاء می فرماید :

موضع نجاست از ثوب و احراق غنایم و حرمت اخذ اسیر و فدیه او و صوم ثلاثة اشهر و غیر ذلک بود .

لذا معصوم در این فقره دعا متذکّر است : « وضع عنا ما لا طاقة لنا به » چنان که حق تعالی از باب عنایت ازلیه که به این امت دارد آنها را به این دعا تلقین می نماید که : « رَبَّنَا لا تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِینَآ أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنَآ إِصْرًا کَمَا حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِن قَبْلِنَا رَبَّنَا وَ لا تُحَمِّلْنَا مَا لا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنَا وَ ارْحَمْنَآ (1)» الی آخره ؛ چه نسیان ترک اوامر و ارتکاب نواهی است غفلت من غیر عمد ، و خطا مرتکب شدن عصیان است متعمداً .

ربّنا ، ای مالک و مربی و مدبّرِ ما ، تحمیل مکن بر ما تکالیف شاقّه فوق طاقت ما چنان که تحمیل کردی بر اممی که سابق بر ما بودند ، کما این که به یک تمرّد بنی اسرائیل از دخول بیت المقدس ، بأن « قَالُواْ یا مُوسَی إِنَّ فِیهَا قَوْماً جَبَّارِینَ (2)» ، « إِنَّا لَنْ نَّدْخُلَهَآ أَبَداً مَّا دَامُوا فِیهَا (3)» ، خدای تعالی به مجازات این عصیان آنها را به عقوبت : « فَإِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلَیْهِمْ أَرْبَعِینَ سَنَةً یَتِیهُونَ فِی الاْءَرْضِ (4)» ، أی یتحیرون و یترددون ، مبتلا نمود .

التجشم : التکلّف و التحمیل علی أمر الشاقّ .

الیسر : السهولة خلاف العسر .

الحجة : من الاحتجاج .

العذر : التقصیر .

ما حصل فقره دعا آن که حق تعالی تکلیف به اوامر و قوانینی که مورد وقوع ثواب و تحقّق عقاب است نمی نماید ، ما را زیاده از قدر طاقت و قدرت و تحمّل ما ، کما قال فی کلامه المجید : « لایُکَلِّفُ اللّه ُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَهَا (1)» ، و تحمیل بر اوامر و نواهی مفروضه نمی نماید الاّ به طور یُسر و آسانی از دون ضیق و عسرت .

خود ، خود را به غضب و هلاکت انداخته .

« علیه » أعنی : مع العلم بقوانین الدّین و یقینه بحسنه ، و اطلاعه علی أثرات السوء و الفساد فی مخالفه ؛ چه هر فردی لابدّ ، علم اجمالی به حدود الهی دارد ، و

با این علم اجمالی اگر تمرّد از احکام نماید خود به دست خود « ألقی نفسه فی التهلکة »(1) . چه جاهل مقصّر است نه قاصر ، و جاهلِ قاصرِ معاف است به واسطه عدم این علم اجمالی ، چه « من کان أعلم فتکلیفه أشکل ، و من کان أجهل فتکلیفه أسهل » .

ّ واجب الوقوع است ، ولو بعد از مرور ازمنه متمادیه ؛ چه امورات تدریجی الوقوع دفعی الحصول است در لوح محفوظ ، ولی چون این عالم تدریج و دار اسباب است ، و از برای هر شی ء شرایط و معدّاتی است از دورات فلکیه و سیر کواکب تا به آن دوره مخصوص که شرط وقوع امر معین است نرسد وجود فلانه امر ، که مشروط است محقّق نشود .

« لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَن بَیِّنَةٍ وَ یَحْیَی مَنْ حَیَّ عَن بَیِّنَةٍ (1)» ، مثلا در علم خدا گذشته و بجا آورده شده که : زید نام ، در فلان یوم معلوم هلاک شود ، و فلان عمرو

نام ، باید در همان یوم باقی و زنده بماند ، ولی این هلاکت آن و بقای این که در علم خدا است نزد غیر خودش مستور و غیر معروف است ، و اذا وقع المعلوم فی حاقّ الواقع ، اعنی از نشأه علم به عالم عین آید بیّنٌ ، و انکشف المعلوم لکلّ أحدٍ ؛ چنان که حق تعالی به پیغمبر خود خبر می دهد که در فلان سنه و فلان یوم و ساعت فلان زید باید هلاک شود ، بعد به آن زمان وعده خدا که رسید .

« لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ » یعنی هلاک می شود آن کسی که گذشته است هلاکت او در آن روز در علم خدا « عن بیّنة » أی عن الکشف و البیان ، بحیث یشاهد هلاکَته کلُّ مَن کان حاضراً .

« وَ یَحْیَی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ » و به واسطه آن که زنده بماند کسی که گذشته است در علم خدا حیات و بقای او در آن روز « عَنْ بَیِّنَةٍ » أی عن الوضوح و الحقیقة ؛ لأنّ البیّنة و البیان جعل الشی ء مبیناً ظاهراً ، یقال : تبیّن الشی ء أی تحقَّقَ و ظهر خفائه .

ص: 100

مرکز و خفیف به محیط ممکن نیست که مهروب مطلوب شود ، پس از آن ارواحی که متعلّقه به آن اجرام عظیمه سماویه و موجب تحریک آن اجرام شده اند در اصطلاح حکماء به « نفوس سماویه » تعبیر شده ، و در لسان شرع و قرآن به « ملائکه مُدَبِّراتِ أَمْرًا »(1) ؛ زیرا که آنها به حرکتشان تدبیر مواد عنصریه نمایند .

قال تعالی : « وَ تَرَی الْمَلاَآئِکَةَ حَآفِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ (2)» حفا به معنی : مشی کردن و دوران و طواف نمودن است ، و « حول » : حرکت و تحول انتقال از نقطه[ای [به نقطه ای است . یعنی می بینی ملائکه سماویه را که دوران می زنند به گرد کره ارض از حول و حرکت عرض که فلک الافلاک و فلک اقصی باشد ، و همان حرکت آنها عبادات و تسبیحات آنها است .

کما ورد « صلت السماء بدورانها ، و المطر بهطلانه ، و الماء بسیلانه ، و الأرض برجحانها ، و قد یصلّی و لایشعر و لذکر اللّه أکبر »(3) . که عباداتشان به فنون مخصوص است ، اعنی آن که حرکت سریع دارد بطیئه نخواهد داشت ؛ و آن که بر منطقه بروج حرکت نماید حرکت مستقیم نمی شود ، و آن که رو به حضیض سیر

نماید رو به اوج نخواهد رفت و بالعکس ؛ و آن که از مشرق به مغرب رود از مغرب به مشرق نخواهد رفت .

تنزّه و تجرّدشان ملائکه مقرّبین إلی اللّه و أدنی ملائکته . دو فقره دعا اشاره به آنها است .

باری ، کلام قدماء از حکماء است : « الملک و الشیطان و الجنّ متّحدین بالنوع ، مختلفین بحسب الأعمال و الأفعال ان لم یصدر منه إلاّ خیراً فهی ملائکة ، و ان لم یصدر منه إلاّ شرّاً فهو شیطان و ان صدر منه تارَة الخیر و تارَة الشر ، فهو جنّ » .

اگر چه لفظ جن بر هر مرتبه سه قسم(1) اطلاق شده به اعتبار استتارهم عن العیون ، کما قال تعالی فی حقّ الشیطان : « کَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ (2)» ، أی کان من الملائکة .

و جای دیگر فرماید : « وَ جَعَلُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجِنَّةِ نَسَبًا (3)» ، یعنی : قرار دادند بین خدا و بین ملائکه المعبّر عنها بالجنّ نسبت ، به این که گفته اند الملائکة بنات اللّه .

[حَمْداً یَفْضُلُ سَائِرَ الْحَمْدِ کَفَضْلِ رَبِّنَا عَلَی جَمِیعِ خَلْقِهِ]

[ ... ]

یعنی حمد خاص خدا است به ازاء هر نعمتی از نِعم ظاهره و باطنه که از او بر

ما است ، و به ازاء هر نعمتی که به تمام خلق ذی حیات او است از گذشتگان و باقیان ، و به عدد اشیائی که احاطه دارد علم خدا به آنها از ذرات موجودات علوی و سفلی به اَضعاف مضاعف ، أی أمثالاً کثیراً أبداً ، أی دهراً طویلاً سرمداً ، أی دائماً مستمرّاً الی یوم القیامة ، انتهاء عمر العالم ؛ و حمدت اللّه بجوامع الحمد ، أی بکلمات جمعت أنواع الحمد و الثناء علی اللّه .

ولی واصلین و واقفین در این درجه قصوی به غایت قلیل اند ، کما قال تعالی : « اعْمَلُوآا آلَ دَاوُدَ شُکْرًا وَ قَلِیلٌ مِّنْ عِبَادِیَ الشَّکُورُ » .(1)

خارج شود ، و در نزول ، اجزاء ماء به هم ملصق شده قطرات باران گردد ، کما قال تعالی : « وَ أَنزَلْنَا مِنَ الْمُعْصِرَاتِ مَآءً ثَجَّاجًا (1)» ، یعنی : ما نازل کردیم از فشرده شده ها که سحاب باشد ماء سیال را ، چنان که حق تعالی عین همین قواعد حکمت را در نزول مطر برای پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلم تشریح می فرماید حیث قال : « أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ یُزْجِی سَحَابًا ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ ثُمَّ یَجْعَلُهُ رُکَامًا فَتَرَی الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِه (2)» چه « ودق » همان رطوبات و قطرات آب است که خارج می شود از خلل و فرج و مسامات سحاب چون جامه مرطوبی که بعد از فشردن رطوبات او خارج شود .

العفوّ : التجاوز عن الذنب .

الرضوان : الرضا ، و هو ضدّ السخط ، قال تعالی : « یَهْدِی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلاَمِ (1)» ، یعنی : هدایت و ارشاد می نماید خدا به این قرآن کسی را که متابعت نماید رضای او را در اداء اوامر مفروضه و ترک نواهی طرق سلامتی دارین را .

و ذریعه : به معنی وسیله و ما به التقرّب است .

و مغفرت : اگرچه « غفر » به معنی ستر و غطاء است ، یقال : غفر اللّه ذنبه ، أی ستره و غطاه ، ولی مغفرت حقیقةً به معنای معرفت است ، چنان که معصوم در تأویل آیه شریفه : « قُل لِّلَّذِینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا لِلَّذِینَ لا یَرْجُونَ أَیَّامَ اللَّهِ لِیَجْزِیَ قَوْمًا بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ (2)» فرموده : أی « قل للذّین منّنا علیهم بمعرفتنا أن یعرّفوا الّذین لا یعلمون ، فاذا عرّفوهم فقد غفروا لهم » (3) .(4)

« لاَیَرْجُونَ أَیَّامَ اللّهِ » ، أی وقایع اللّه لعباده من إیصال أجر الحسن لأهل الطاعة ، و وصول العقوبة للعاصین .

« فإذا علموهم أو عرفوهم فقد غفر لهم » .(1)

و چنان که در موضع دیگر فرمود : « وَ لِکُلٍّ دَرَجَاتٌ مِّمَّا عَمِلُوا (2)» ، یعنی : برای هر عاملی در طاعت و معصیت درجه و مرتبه ای است از ثواب و عقوبت به مقتضای اعمال و بر قدر استحقاق ؛ زیرا که مجزی ، نقّاد بصیر است ، « وَ مَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ (3)» ، چنان که هر وقت را حق تعالی به واسطه مجازات اهل قریه و شهری بلای عامی فرستاد ، از قبیل قحط و غلا و طاعون و وبا و استیلای دشمن ، هر فردی از افراد ساکنین آن بلده به قدر استحقاق خود مجازات می شدند ، یکی به قتل یکی به اسارت یکی به جراحت و یکی به غارت اموال ، با آن که تمام در شهر واحدند ، کما قیل :

دو کشتی [متساوی] المزاج(4) در یک بحر یکی رساند به ساحل ، یکی به طوفان داد(5)

لذا قال تعالی فی موضع آخر : « لَیْسَ بِأَمَانِیِّکُمْ وَ لاَ أَمَانِیِّ أَهْلِ الْکِتَابِ مَن یَعْمَلْ سُوآءًا یُجْزَ بِهِ وَ لا یَجِدْ لَهُ مِن دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصِیرًا (6)» .

ضمیر « کم »(7) اشاره به مسلمین است ، و اهل کتاب یهود و نصاری ، یعنی نیست هرگز به میل و خواهش و اراده شما و اهل کتاب که بگویند : « نَحْنُ أَبْناءُ اللّهِ وَ أَحِبّاؤُهُ(8)» ، اعنی : ماها مسلم و اهل کتابیم ، هر چه می کنیم معفوّ و مغفوریم ، فقط به همین اسم اسلام و انتساب به کتاب آسمانی ؛ بلکه « مَن یَعْمَلْ سُوآءًا (9)» ، یعنی :

ص: 110

مطلقاً هر فرقه از شما که اعمال سوء نماید فورا به آن عمل سوء خود جزا داده می شود ، نمی باید برای خود ولیّی ، اعنی(1) و معانی در جلب نفع به خود ، « و لانصیراً » . یعنی : و نه مانعی که منع و دفع ضرر و مکروه نماید از او .

« خَافَ مَقامَ رَبِّهِ »به آن که انسان عالم شود بر آن که : إن اللّه یراه و یسمع ما یقول ، و یعلم ما یعلمه من خیر و شرّ ، فیحجزه و یمنعه ذلک العلم عن مشتهیات النفس من غیر حلّه و مطلق قبایح الأعمال و الأقوال ، فذلک الذی خاف مقام ربّه ، کما قیل :

از پی آن گفت حق خود را سمیع تا ببندی لب زگفتار شنیع(1)

و اطلاق لفظ شهید بر او شده از باب این که به این هلاکت و جان فشانی خود در رکاب نبی و امام فعلاً دون قولاً ، گویا شهادت می دهد بر حقّانیت دین خود ، و تصدیق قول نبی و امام . اعنی اگر او در دین خود و اقوال نبی تردید و شک داشت « لاتلقی(1) نفسه فی التهلکة »(2) ، پس به این فعل خود شاهد و حجّت بر صحّت و یقین دین خود است ، از این جهت او را شهید گویند .

یعنی حجت دیگران ؛ چنان که وقتی که فرقه یهود اظهار و ادعای ولایت به

خدا می نمودند که : « نَحْنُ أَبْنَآءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّآؤُهُ (3)» ، أی أبناء انبیاء اللّه ، خداوند تعالی برای اثبات کذب و بطلان داعیه آنها بر خود ، موت را که مؤدّی بلقاء اللّه است معیار آنها قرار داده ، فرمود : « قُلْ یَآ أَیُّهَا الَّذِینَ هَادُوآا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیَآءُ لِلَّهِ مِن دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ (4)» ، بعد خود تکذیب داعیه آنها نموده که : « وَ لا یَتَمَنَّوْنَهُ أَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ (5)» بلکه « وَ لَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلَی حَیَاةٍ » .(6)

ربوبیت و حکومت و سلطنت حقه دون مجاز خاصّ حق است .

« هو خیر » یعنی : او است مختار مطلق از حیث ثواب و اجر نیک دادن ، و او است مختار در عقوبت کردن به مقتضی استحقاق . و چون ولایت امارت و سلطنت است لهذا این معنی را مجازاً در عباد استعمال فرموده ، حیث قال : « وَ کَذَلِکَ نُوَلِّی بَعْضَ الظَّالِمِینَ بَعْضًا بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ (1)» ، یعنی : ما حکومت داده و مسلّط می نمائیم بعضی از ظلمه را بر بعضی دیگر به قتل نفوس و غارت اموال و هلاکت زرع و نسل آنها ، بر حسب مجازات و اقتضای اعمال مکتسبه شان ، چنان که در موضع دیگر از احکام مجید عین همین مطلب را به طور دیگر خبر می دهد : « أَ نَّآ أَرْسَلْنَا الشَّیَاطِینَ عَلَی الْکَافِرِینَ تَؤُزُّهُمْ أَزًّا (2)» ، مقصود از شیاطین جهال از

متمرّدین اِنس اند .

یعنی ما فرستاده و مسلّط نموده ایم متمرّدین از ظلمه و شیاطین انس ، اعوان و جنود شیاطین باطنیه مطیع نفس اماره و تابع هوی را به قهر و غلبه بر کافرین و جاحدین اوامر و نواهی الهیه ، که « تَؤُزُّهُمْ أَزّاً » : أی تهیّجوهم ، تضطربوهم اضطراباً بأنواع العقوبات و الصدمات ، لذا قیل : «من منع عن ماله حقوق اللّه من الزکاة و حقوق الفقراء من الصدقات یبعث اللّه علیه سلطاناً أو شیطاناً ، فیأخذ ما یجب علیه عنفاً فی غیر طاعة اللّه » ، کما قیل : « چه سائل از او به زاری طلب کند چیزی بده ، وگرنه ستمگر به زور بستاند » .

و « ولیٌّ حمید » در فقره دعا که از اسماء اللّه است ، فعیل به معنای مفعول است ، أی أ نّه تعالی محبوب فی قلوب أولیائه ، و فی حکومته(3) ، و ولایته محمود علی کلّ حال . یا آن که « ولی » در فقره دعا ، فعیل به معنای فاعل است ، أی إنّه الذی یکون

ص: 114

أولی بالغیر و أحقّ بتدبیره .

و نیز «ولی» به معنای محبّ و متبوع مطاع است ، کما قال تعالی : « اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ (1)» أی إنّه یحبّ الذین آمنوا و معینهم فی قبول الهدایة ، و مکمّل قلوبهم بکمال العرفان ، المعبّر عنه بالإیمان بأن یخرجهم من الظلمات الخلقة الی نور الهدایة ، از باب آن که هر فردی از افراد ناس به حسب اصل طینت و اوّل خلقت از ظلماتند از قبیل جسمانیت و طبیعت و حیوانیت ، که اوّلاً بر آنها مستولی است .

و مقتضای ذات آن مرتبه بروز و ظهور افعالی است که موجب طرد و بُعد انسان است از رحمت ، و مهجوری او است از جنّت ، و هبوط او است در ظلمت اسفل السافلین عالم طبیعت به غلبه ظلمات اوصاف نفسانیه ، چون شهوت و غضب و وهم که : « ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ (2)» ، و درکات بعضها تحت بعض ، قبل از آن که مسخّر نماید آن اخلاق و اوصاف را قلب به آن که استعمال نماید آنها را « فیما

خلقت لأجله » .

و اگر نبود اثر محبّت و تدبیر خدا بر انسان به تنویر قلوبشان و تربیته لهم بالنصر و المعونة لَما آمنوا و کانوا من الکافرین .

آیه مبارکه ، کفرِ کافر و خروج او از نور به ظلمت نباشد به قضا و قدر الهی ؛ زیرا که بالحقیقه اضافه به طاغوت داده شده ، با آن که از باب توحید افعال و مفاد : « وَاللّه ُ خَلَقَکُمْ وَ مَا تَعْمَلُونَ (1)» ، و « لا مؤثر فی الوجود الاّ اللّه » حقّ تعالی است مبدأ الکلّ ، عالم بالاشیاء ، قادر علی جمیع الممکنات ، و لو خرج شی ء من الأشیاء عن علمه و قدرته و ایجاده و تأثیره بواسطة و بلا واسطة لم یصح مبدأیة للکلّ .

چه مفاد آیه شریفهِ نه آن است که دوستان آنها طاغوت خارج می نمایند آنها را از نور به ظلمت ؛ زیرا که طاغوت در لسان اخبار اطلاق شده بر اَصنام و بر نفس أمّاره بالسوء ، لأ نّها کثیر الطغیان و التجاوز عن حدود اللّه ؛ چه اگر حمل بر اصنام شود معلوم است که آنها بعیدند از ولاء و محبّت ، تا محبت آنها کفّار را خارج نماید از نور به ظلمت ؛ و اگر اطلاق بر نفس و شیطان شود نیز آنها اعداء بنی آدم اند نه اولیاء آنها .

أمّا الشیطان ، کما قال تعالی : « أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یَا بَنِیآ آدَمَ أَن لاَّ تَعْبُدُوا الشَّیْطَانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ » .(2)

و أمّا النفس ، کما ورد فی الحدیث : « أعدا عدوک نفسک التی بین جنبیک »(3) .

النَّاسِ (1)» ، معنا(2) آن که : دوری و اجتناب بده مرا و اولاد مرا از این که عبادت و اطاعت و خضوع و تذلّل نمائیم اصنام و هیاکل اَوثان را ؛ زیرا که آنها گمراه کرده اند بسیاری از ناس نسناس را . یعنی مردم به واسطه توجّه و متابعت آنها ضلّوا عن سبیل اللّه ، لا بإضلالهنّ ضلّوا عن السبیل ، که مستلزم تعدّد در مبدأ اثر و اشتراک در تأثیر باشد با آن که « لا مؤثّر فی الوجود الاّ اللّه » ؛ چه آن که عین او مکتحل به نور اللّه است ، داند و بیند که عالم بأسرها عباداللّه است ، به مفاد : « إِن کُلُّ مَن فِی السَّماواتِ وَ الاْءَرْضِ إِلاَّ آتِی الرَّحْمَنِ عَبْدًا (3)» ، و لیس لهم شی ء من الوجود و الصفات و الافعال إلاّ باللّه و بحوله و قوّته کما فی الخبر : « لا حول و لا قوة إلاّ باللّه العلی العظیم »(4) .

پس ضلّوا عن طریق اللّه به اطاعت و مودّتهم إیّاهنّ ، لا باضلالهنّ إیّاهم ، کما أنّ الکفار بتولیتهم الطاغوت أخرجوا من نور الإیمان و المعارف الی ظلمات الشهوات و الجهالات .

چه « طاغوت » مفعول است ، و فاعل او مستتر در خود ، که مرجع ضمیر « هم » راجع به کفّار باشد ، چنان که استنباط می شود این معنی از جمع آوردن « اولیاء » که راجع به کفّار است ، و مفرد آوردن طاغوت ، که بالحقیقة نفس امّاره به سوء است .

الفطرة »(1) ، أی فطرة الإسلام إلی ظلمات صفات النفسانیة الشهویة البهیمیة و السبعیة الغضبیة ، إلی أن کدر الأرواح ، و أظلمت بهذه الظلمات ، و تخلّق بأخلاق النفوس الأرضیة ، کما أنّ بولایة اللّه و تربیته و تدبیره أخرج النفوس المستعدّة عن ظلمات الطبیعة الی أنوار القدسیة و أخلاق الملکیة ، حتی تنوّرت بنور الإیمان و المعارف ، و علت الی عالم القدس و أعلی علیّین ، مع کونها سفلیة أرضیة ، کما قال تعالی : « لَقَدْ خَلَقْنَا الاْءِنسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ (2)» بحسب روحه الذی هو من عالم النور ، « ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِینَ (3)» بإفساد الاستعداد بالکفر و متابعة الهوی و الطاغوت ، « إِلاَّ الَّذِینَ آمَنُوا (4)» .

که مسخّر نموده صاحب خود را ، و مطیع نماید در تحصیل حوائج . و از برای هر یک اولیائی است ، پس ولیِّ روحْ ، خدا و جنود و احزاب او ، ملائکه است ، از

مباشرین معارف و اخلاق حسنه و قوای روحانیه . و ولیِّ نفس ، طاغوت و جنود او جهالات و صفات ذمیمه و قوای نفسانیه است .

و مجادله و مدافعه ثابت است بین آنها در فضای قلب انسانی تا آن که مملکت قلب مفتوح شود از برای هر یک از آن دو ، پس حکم و غلبه مر اوراست ، کما فی الخبر : « إن غلب عقله علی شهوته فهو أعلی من الملائکة ، و إن غلبت شهوته علی عقله فهو أدنی من البهایم »(1) . کما قیل :

از دو قوم آسوده از جنگ و حراب این بشر با دو مخالف در عذاب(2)

پس اگر غلبه برای حزب اللّه بود به علاماتی که تعرفها ارباب العقول ، أ نّه خلق للجنة ، فسابق القضاء و التقدیر . پس می باشد خدا متولّی امر او [و] مخرجه من الظلمات التی هی دواعی النفسانیة بحسب فطرة النفس الی نور العرفان و فعل الخیر .

و اگر بود غلبه برای حزب شیطان معلوم أ نّه للنار ، و یسّر له أسباب المعصیة لحکمة الهیة و مصلحة قدریة . پس می باشد شیطان و جنود او ، اولیاء و متولّی امر او ، و مخرجوه من النور الذی کان له بحسب الفطرة الی ظلمات الدنیاویة من الشهوات و اللذات التی یرغبهم الطاغوت فیها ، و کلّ ذلک غیر خارجة عن قضاء اللّه و قدره ، کما قال تعالی : « فَمَن یُرِدِ اللَّهُ أَن یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلاْءِسْلامِ وَ مَن یُرِدْ أَن یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقًا حَرَجًا (3)» .

ص: 119

و مدنی و وحشی و برّی ، که آنها نیز در تحت قوانین احکام کتاب و اوامر و نواهی مفروضه مطاعه داخل اند .

یعنی : رسول آنها پیغمبر خاتم صلی الله علیه و آله وسلم ، و کتاب آنها هم قرآن کریم است ، به مقتضای قوله تعالی : « یَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الاْءِنسِ أَ لَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِنکُمْ یَقُصُّونَ عَلَیْکُمْ آیَاتِی وَ یُنذِرُونَکُمْ لِقَآءَ یَوْمِکُمْ هَذَا (1)» ؛ چه اگر آنها از نوع بشر نباشند ممکن نیست رسول آنها بشر باشد ، و مسلّم است که پیغمبر ما مبعوث بر آنها است .

و « لیلة الجنّ » : اللیلة التی جاءت الجنَ برسول اللّه و ذهبوا به الی قومهم لیتعلّموا منه الذین .

و فی الخبر : « خلق اللّه الجن خمسة أصناف(2) ، صنف حیّات و عقارب ، و صنف

فی صورة حشرات الأرض ، و صنف فی الهواء فی صورت الطیور ، و صنف کبنی آدم علیهم الحساب والعقاب »(3) . که این فقره اخیره مؤیّد مطلب است .

پوشانده ایم ، یعنی آن روح ملکی چون برای هدایت و ارشاد خلایق باید به عالم دنیا و دار طبیعت آید ، لابد أوّلاً هیکل بشری و جسد دنیوی که به منزله لباس روح بر او پوشانیده ، و بعد به عالم ارسال خواهیم نمود . و قال فی موضع : « لَوْ کَانَ فِی الاْءَرْضِ مَلاَآئِکَةٌ یَمْشُونَ مُطْمَئِنِّینَ لَنَزَّلْنَا عَلَیْهِم مِنَ السَّمَآءِ مَلَکًا رَسُولاً» .(1)

و نیز از جمله آیاتی که دلالت نماید بر آن که طبقه اجنه هم نبی آنها پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلم ، و کتاب آنها قرآن و مأمور به ایمان و تصدیق همین احکام وظیفه از همین طبقات پست بشرند و علیهم الأمر و النهی و الثواب والعقاب ، قوله تعالی است : « قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَ نَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقَالُوآا إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآنًا عَجَبًا * یَهْدِیآ إِلَی الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَ لَن نُّشْرِکَ بِرَبِّنَآ أَحَدًا (2)» .

الرفیعة ، سمّی القصر محراباً لأنّ المحراب مقدّم المجالس و أشرفها .

« وَ تَمَاثِیلَ » ، اعنی : حجّاری و تراشیدن تمثالها و صور مختلفه از سنگ و سایر نقاشیها .

« وَ جِفَانٍ » ، کالجواب یعنی : حوض و دریاچه های وسیعه عظیمه چون اسطخر و حفره های مستدیره .

« وَ قُدُورٍ رَّاسِیَاتٍ » ، یعنی : دیگهائی که از عظمت آنها راسیات و ثابتات بودند در محلّ خود که حمل و نقل آنها خیلی دشوار بود .

و بدیهی است که تا آلت و اعضای بدنی و صورتی جسدانی در آنها نباشد این آثار و صنایع و افعال و اعمال غریبه عجیبه از آنها صادر نشود .

انسی لأنسٍ و اجتماعهم فی المدائن(1) ، و از وحشی و برّی لاستیحاشهم من الأنس و الألفة و انقطاعهم عن المعاشرة و بعد قلوبهم من المؤدّات ، و استتارهم عن الأنظار و أنسهم بالبهائم .

و آن که جنّ را مقدّم بر انس قرار داده در ذکر ، با آن که شرفاً إنس مقدم بر آنهااند ، به واسطه کثرت عدد جهّال وحشی است نسبت به افراد انسی ، و آن طبقه پست از بشر موصوف به این اوصاف رذیله سخیفه اند ، که خود فرماید : « لَهُمْ قُلُوبٌ » ، یعنی : قلب صنوبری دارند ولی « لا یَفْقَهُونَ بِهَا » که ابداً قابل تفقّه و ادراک معانی نیست ، کما قیل :

آن که دل نام کرده به مجاز رو به پیش سگان کوی انداز(2)

دل یکی منظری است سبحانی خانه دیو را چه دل خوانی

« وَ لَهُمْ آذَانٌ لاَّ یَسْمَعُونَ بِهَآ » چه قوه استماع کلمات حقّه الهیه را ندارند ، زیرا که فی الحقیقه به حسب موت جهالت میت اند ، و قال فی حقهم : « وَ مَآ أَنتَ بِمُسْمِعٍ مَّن فِی الْقُبُورِ (3)» ، « وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لاَّ یُبْصِرُونَ بِهَا (4)» ، یعنی : عمی القلب اند لایبصرون و لایشاهدون آیات اللّه کما قیل :

گر بدیدی حسِّ حیوان ، شاه را پس بدیدی گاو و خر ، اللّه را(5)

بلکه این حواس ظاهره در سایر حیوانات اتم و اکمل از این نوع است ، قال المولوی قدّس سره :

ص: 124

پنج حسی هست جز این پنج حس آن چو زر سرخ ور این حسّ همچو مس

صحّت این حس بجوئید از طبیب صحّت آن حس بجوئید از حبیب

صحّت این حس ز معموری تن صحّت آن حس ز تخریب بدن(1)

این است که خود حق تعالی در متمّم آیه شریفه در توبیخ و توصیف این طبقه می فرماید : « أُولئِکَ کَالاْءَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ (2)» اولئک هم الغافلون ، أی الجاهلون المعرضون عن المولی ، الراغبون الی الدنیا .

پس ، « أُولئِکَ کَالاْءَنْعَامِ » و « أُولئِکَ هُمْ الْغافِلُونَ » ، هم راجع به جنّ است و هم به بعضی از طبقات انس که مقصود اصلی از خلق او ایجاد آنها فی الحقیقه تعمیر و اصلاح امور دنیا است که رقیقه جهنم است ، چنانکه دعای « الحمد للّه الذی [ ... [أخدمنا فی عانینٍ »(3) مشعر است ، یعنی : حمد و ستایش خاص خدائی است که خدمت نموده ما را به توسّط « عانین » ، یعنی : طبقه رنج بران را که صاحبان عنا و مشقّت ، و متحمّل امورات صعبه شاقه ، از قبیل زراعت و حراست و نساجت و تعمیر عمارات و حفر قنوات . و سایر حرفه و صنایع اند ، مستخدم ما قرار داده ، و قال فی القدسی :

«إنّی جعلت معصیة آدم سبباً لعمارة العالم »(4) . و نیز ایماء به همین مطلب است ما ورد أیضاً فی الحدیث : « لولا أ نّکم تذنبون لذهب اللّه بکم ، و جاء بقوم

ص: 125

یذنبون »(1) .

در جان حیوانی چنانکه ذکر شد چون جزء ناری غلبه دارد فرموده : « وَ خَلَقَ الْجَآنَّ مِنْ مَارِجٍ مِنْ نَارٍ(1)» ، یقال : مرجت الشی ء بالشی ء ، إذا خلطت أحدهما بالآخر (2) .

باری ، چنان که نوع بشر که صاحب دو جنبه روحی و جسدی ملکی و حیوانی است ، از برای او در طرف ترقّیات روحانی صعودی و درجات و مقاماتی است ، که در هر مقامی اسمی بر او اطلاق می شود ، از مرتبه رسالت و نبوّت و ولایت و

عالم و عارف و مؤمن و مسلم ؛ همچنین در طرف تنزّلات درکاتی است که در هر مقامی اسمی بر او اطلاق شده ، یعنی به اعتبار تمرّد او از حدود الهیّه شیطان است کما قال تعالی : « وَ قُل رَّبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزَاتِ الشَّیَاطِینِ * وَ أَعُوذُ بِکَ رَبِّ أَن یَحْضُرُونِ (3)» ، که مراد پناه بردن به خدا است از بدگوئی و عیب جوئی متمرّدین از کفّار و منافقین ، و پناه بردن از حضور آنها است در محضر پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلم برای سخریه و استهزاء .

و به اعتبار غلبه شهوت و غضب و افراط آنها در قتل و غارت و اطاعت نفس و هوا ، « دیو » بر او اطلاق شده ، کما قیل : « تو مر دیو را مردم بدشناس » .

و به اعتباری بر او اسم « اجنه » و « غول » اطلاق می شود ، کما فی المجمع : « الغول بالضم ، واحد الغیلان ، و هو جنس من الجنّ و الشیاطین و هم سحرتهم » .(4)

و قول علی علیه السلام فی التمر(5) : « فإنّه زاد إخوانکم الجنّ »(6) ، دلالت دارد :

أوّلاً : علی أ نّهم متحدون معنا فی النوع ، و بعضهم إخواننا فی الدین .

ص: 127

و ثانیاً : علی أ نّهم یأکلون الطعام و الشراب ، کما أنّ فی قوله تعالی : « قَالَ عِفْرِیتٌ مِنَ الْجِنِّ أَ نَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَن تَقُومَ مِن مَقَامِکَ (1)» ، قیل : إنّ القائل بهذا الکلام لسلیمان بن داود بشر مرتاض من الرهبان یجلس علی التراب ، یقال له « عفریت » ، لأنّ العفر هو التراب و کان من أجل ریاضات النفس و تحمّل الشداید و المکاره ، و قلّة الأکل و النوم قادرة علی اتیان افعال عجیبة و خوارق العادات .

انقضاء أجل مسمّی حجم آنها را خرق نموده و خارج شوید از عالَم مُلک دنیا که محبَس ابرار و جنّت فجار است ، پس ، « فَانْفُذُوا » به این که به اختیار در حال حیات ، خود را از دنیا به آخرت و از شهادت به غیب اندازید ، بعد خود فرماید : « لاَتَنْفُذُونَ إِلاَّ بِسُلْطَانٍ » ، یعنی : هرگز استطاعت ندارید مگر به سلطان ، یعنی به حکم قاهر غالبی که ایماء به خود ذات مقدس است .

چنان که مفاد کلام حقّ تعالی است که در موضع دیگر فرماید : از جمله شواهد و آیات او است ، چندی وقوف و اقامت شما به امرِ او تعالی ، بین سماء و ارض ، یعنی عالم دنیا ، چه سماء به منزله بناء و ارض بساط ما است ، تا انتهای امد ممدود و اجل محدود . « ثُمَّ إِذَا دَعَاکُمْ دَعْوَةً مِّنَ الاْءَرْضِ إِذا أَنتُمْ تَخْرُجُونَ (1)» ، یعنی : پس از زمان معهود موعود که دعوت کرد شما را ، یک نوع دعوتی که غیر دعوت قولی و لسانی است ، آن وقت شما از اینجا خارج کرده می شوید ، یعنی « یَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِن مَکَانٍ بَعِیدٍ (2)» .

ص: 129

ص: 130

بسیطه ، کما قال تعالی : « إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلاَآئِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الاْءَرْضِ خَلِیفَةً (1)» .

قوله : اسقنا الغیث ، أی اشربنا المطر کما فی الدعاء : « اسقنا سقی رحمة لا سقی عذاب » أی اشربنا مطراً فیه النفع بلا ضرر و لاتخریب . یقال : «غاث اللّه البلد» أی

أنزل بها المطر .

لأشربناهم الماء الکریم ، أعنی ماء العلم والمعرفة ؛ لأنّ به حیاة الروح الذی هو من عالم الملکوت عن موت الجهالة ، کما بالماء الظاهر حیات الأجسام الذی من عالم الملک . و چنان که اشاره به حیات ظاهریه اجسام طبیعیه دنیویه است به ماء ظاهر .

کلام الهی : « وَ جَعَلْنَا مِنَ الْمَآءِ کُلَّ شَیْ ءٍ حَیٍّ (1)» همچنین ایماء به حیات ابدیه معنویه به ماء علم و معارف الهیه است .

آیه مبارکه : « أَ وَ مَن کَانَ مَیْتًا فَأَحْیَیْنَاهُ وَ جَعَلْنَا لَهُ نُورًا یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَن مَثَلُهُ فِی الظُّلُمَاتِ لَیْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا (2)» ، که مقصود وقوع او است در ظلمت

جهالت و غفلت أولاً ، و به عدد دخول در حیات معرفت و ایمان ثانیاً ، به مصداق : « الناس موتی و أهل العلم أحیاء »(3) .

و مؤیّد مقام است ما ورد فی الحدیث : « من أخلص قلبه(4) للّه أربعین صباحاً ، فقد جری من قلبه علی لسانه ینابیع الحکمة »(5) .

قوله علیه السلام : الْمُنْسَاقِ لِنَبَاتِ(6) أَرْضِکَ.

یقال : نسقت الکلام إذا عطفت بعضه علی بعض مرتّباً ، أی المطر یخرج به نبات الأرض متوالیاً بالتقدّم و التأخّر ، کترتیب بروز الثمرات بعضها عقیب بعض .

ص: 133

قوله علیه السلام : الْمُونِقِ فِی جَمِیعِ الآْفَاقِ.

و جوانب العالم ، کما قال تعالی : « وَ أَنزَلْنَا مِنَ السَّمَآءِ مَآءً طَهُورًا (1)» ؛ لأ نّه الطاهر بالذات ، المطهّر للغیر .

یَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ (1)» . و البلدة : القریة معموراً .

و الزهرة [1] :(2) إمّا بمعنی الزینة والبهجة ، کما فی القرآن : « زَهْرَةَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا (3)» ، أی زینتها .

[2] : و إمّا بمعنی النور و الإشراق . و کلاهما یناسب المقام ؛ لأنّ کمال الارض و زینتها بالنباتات بسبب نزول الأمطار علیها ، کما قال تعالی : « إِنَّمَا مَثَلُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا کَمَآءٍ أَنزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَآءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الاْءَرْضِ مِمَّا یَأْکُلُ النَّاسُ وَ الاْءَنْعَامُ حَتَّی إِذَا أَخَذَتِ الاْءَرْضُ زُخْرُفَهَا وَ ازَّیَّنَتْ (4)» إلی آخره .

کما أنّ حیاتها أوّلاً ببلوغ وصول أنوار الکواکب ، لا سیّما نور الشمس علیها التی هی خلیفة اللّه و ربّ الأدنی فی عالم العنصریات ، کما نشاهد حین دخول الشمس فی برج الحمل و هو قریب بنقطة الإعتدال ، کیف یظهر آثار النشوء(5) و النماء فی جمیع الموالید الثلاثة من تکمیل المعدنیات و تولید الفلزات ، و حصول أجسام سبعة متطرقة و جواهرات صافیه در جوف آنها ، و ظهور و بروز نمود در قاطبه نباتات و حیوانات کلّها ، بتقدیر العزیز العلیم(6) و صانع قدیم .

ص: 135

قوله علیه السلام : تُحْیِی بِهِ مَا قَدْ مَاتَ.

کما قال تعالی : «و أنزلنا من السماء ماءً فاحیینا به الأرض بعد موتها» .(1)

قوله علیه السلام : وَ تَرُدُّ بِهِ مَا قَدْ فَاتَ.

من أرزاق العباد فی سنة الجدب بما فی الدعاء : « یا جامع کل فوت »(2) .

قوله علیه السلام : وَ تُخْرِجُ بِهِ مَا هُوَ آتٍ.

أی ما سقط علی الارض من الحبوب ، من هوا یهوی سقط من علو إلی سفل .

لبرودته نزل الأمطار و یسقی الأرض و الأثمار ، ثمّ من بعده یأتی الربیع و هو معتدل ، فیخرج الاشجار أثمارها و الارض نباتها ، ثم یجی ء الصیف فینضج فیه الثمار والحبوب ، ثمّ الخریف لتکمیل الحبوب و الأثمار و حان حین حصاده . و لو کان کلّ الأوقات شتاء لم یخرج النبات ، و لو کان کلّه الربیع لم ینضج الثمار ، و لو کان کلّه الصیف لاحترق کلّ شی ء علی وجه الأرض . سبحان من قال : « أَ أَنتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ (1)» .

قوله علیه السلام : سَحَاباً مُتَرَاکِماً.

أی انضّم و جمع بعض أجزائها فوق بعض ، و ذلک لأجل استیلاء الریاح علیه لإخراج الرطوبات من منافذه و أجوافه ، کما قال تعالی : « وَ أَنزَلْنَا مِنَ الْمُعْصِرَاتِ مَآءً ثَجَّاجًا (2)» ، یعنی : از فشرده شده ها که سحاب باشد به هبوب ریاح دادیم ، به شما ماء سیّال را .

قوله علیه السلام : هَنِیئاً مَرِیئاً.

أی سهل الغائلة ، لایکون فیه تعب و إضرار من فساد الزراعات و انهدام العمارات .

قوله علیه السلام : طَبَقاً.

أی سحابه ، أی تعمّ جمیع بقاع الارض لیس محدود بمحلّ خاص دون محلّ ، کما فی دعاء آخر : « أسقنا(3) مطبقة مغدقة »(4) . أی شاملة کثیرة .

ص: 138

قوله علیه السلام : مُجَلْجَلاً.

أی تعمّ الأرض بماء المطر .

قوله علیه السلام : غَیْرَ مُلِثٍّ وَدْقُهُ.(1)

اللوث الاسترخاء و البط ء ، أی لایکون رطوباتها قلیلة بطیئة فی النزول ، قال تعالی : هو « الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیَاحَ فَتُثِیرُ سَحَابًا فَیَبْسُطُهُ فِی السَّمَآءِ کَیْفَ یَشَآءُ وَ یَجْعَلُهُ کِسَفًا فَتَرَی الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلاَلِهِ » .(2)

قوله علیه السلام : وَ لاَ خُلَّبٍ بَرْقُهُ.

الخلب : الخدعة ، أی لایکون سحاباً ظهر برقة فی السماء ، و ظن الناس أ نّه ممطرهم و لایکون المطر .

قوله علیه السلام : اللَّهُمَّ اسْقِنَا غَیْثاً مُغِیثاً مَرِیعاً مُمْرِعاً.

أی خصیباً کثیر العشب و الحشیش .

[قوله علیه السلام ] : عَرِیضاً وَاسِعاً .

أی طال مدّته و عمّ منفعته لایختصّ ببعض البلاد دون بعض .

[قوله علیه السلام ] : عَزِیراً، تَرُدُّ بِهِ النَّهِیضَ.

أی قام به ما سقط من النبات علی الارض لعدم وصول الماء علیه .

ص: 139

[قوله علیه السلام ] : وَ تَجْبُرُ بِهِ الْمَهِیضَ.

أی أصلح بسببه ما انکسر منه ، کما قال : « یا جابر العظم الکسیر »(1) بلطفه(2) .

[قوله علیه السلام ] : اللَّهُمَّ اسْقِنَا غَیْثاً(3) تُسِیلُ مِنْهُ الظِّرَابَ، وَ تَمْلاَءُ مِنْهُ الْجِبَابَ.

یعنی : پُر کنی از ماء او ، کلّ الأودیة و المسیلات و البروک ، حتّی یشرب منه

الحیوانات البرّ و الوحوش .

[قوله علیه السلام ] : وَ تُفَجِّرُ بِهِ الاْءَنْهَارَ، وَ تُنْبِتُ بِهِ الاْءَشْجَارَ.

کما قال : « وَ هُوَ الَّذِی أَنزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ کُلِّ شَیْ ءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِرًا نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُّتَرَاکِبًا وَ مِنَ النَّخْلِ مِن طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِیَةٌ وَ جَنَّاتٍ مِنْ أَعْنَابٍ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُشْتَبِهًا وَ غَیْرَ مُتَشَابِهٍ (4)» .

الأرض ، التی یحصل بسبب الأبخرة فی باطنها ، و اذا انکشف الابخرة صار ماءً ، و لمّا حفر الآبار نزل و سقط فیه متدرّجاً قطرات الماء ، و انفجر و خرج من العین ، و هو لایزید و لاینقص بزیادة الأمطار و عدمه ، کما قیل زلزلة الارض لحبس الأبخرة ، والعین من تکثیفها منفجرة .

تعالی : « قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِیآ أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ الطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ (1)» .

قوله علیه السلام : و تُنْبِتُ لَنَا بِهِ الزَّرْعَ.

یعنی : برویانی برای ما به واسطه باران ، تمام زراعات مایحتاج را از مأکولات ، کما قال تعالی : « یُنبِتُ لَکُم بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّیْتُونَ (2)» .

را از او خلع نموده ، صورت شیر پوشاند ، چنان که در آیه شریفه فرمود که : از بین « فرث » - که فضولات است - و «دم» که « نسقیکم لبناً خالصاً » ، ای حالکونه لایشوب بأحدهما ، کما قیل :

تا نزاید بخت تو فرزند نو خون نگردد شیرِ شیرین ، خوش شنو(1)

قوله علیه السلام : وَ تَزِیدُنَا بِهِ قُوَّةً إِلَی قُوَّتِنَا.

کما قال تعالی : « وَ یَا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوآا إِلَیْهِ یُرْسِلِ السَّمَآءَ عَلَیْکُمْ مِدْرَارًا وَ یَزِدْکُمْ قُوَّةً إِلَی قُوَّتِکُمْ (2)» .

قوله [ علیه السلام ] : وَ لاَ تَجْعَلْ بَرْدَهُ عَلَیْنَا حُسُوماً.

برد : به فارسی تگرگ است .

و حسوم : به معنی شوم و نجس است ، و أیضاً حسوم به معنی قطع آمده ؛ ولی دو معنی اولیه انسب به مقام است .

یعنی خدایا قرار مده تگرگ و برد آن سحاب را بر ما شوم و نحس ، بأن یهلک حرثنا و یسقط أثمارنا و ینکسر أشجارنا قال تعالی : « وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّمَآءِ مِن جِبَالٍ فِیهَا مِن بَرَدٍ فَیُصِیبُ بِهِ مَن یَشَآءُ وَ یَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ یَشَآءُ (1)» .

أولاً بدان که : عرب اطلاق می نماید بر اجسام صلبه ، جبل و بر اجسام لینه ، سهله و رخوه ؛ چنان که : حضرت عیسی علیه السلام در کلام خود فرموده : « فی السهل ینبت الزرع لا فی الجبل »(2) .

استعاره نموده از قلبِ متواضعِ لینه به « سهل » ، که موضع نشو و انبات حکمت و معرفت است ، و از قلوب قاسیه متکبّره تعبیر به « جبل » ، که أبداً قابل تعلیم معرفت نیست ؛ کما قال تعالی : قلوبهم « کَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَ إِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَمَا یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الاْءَنْهَارُ (3)» ، یعنی : از صلابت و غلظت و عدم تأثر او جریان انهار علم و حکمت نمی شود .

پس بنابراین معنی آیه شریفه مذکوره : « وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّمَآءِ مِن جِبَالٍ فِیهَا مِن بَرَدٍ » ، قیل : « منِ » ، « من برد » زائده است ، و التقدیر فیها «برد» است ، و واو [ «و [یُنَزِّلُ »واو عاطفه است که عطف می نماید این جمله را بر آیه کریمه سابقه ، اعنی : « أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحَابًا ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ ثُمَّ یَجْعَلُهُ رُکَامًا (4)» الی آخره .

بر این وجه معنی این می شود که : آیا باز نمی بینی و نمی فهمی که ما سیر

ص: 144

می دهیم سحاب را و « ینزل » یعنی : از سحاب که جهت علو است بعضی از اجسام صلبه که تگرگ باشد « فیها برد » که در آنها است برد ، لأ نّها یبرد من أجلها وجه الأرض ، کما فی المجمع : « البرد : شی ء ینزل من السحاب یشبه الحصی ، و یسمّی حب الغمام [و حبّ المزن(1)] .

« فَیُصِیبُ بِهِ مَن یَشَآءُ » « صاب یصوب : إذا نزل من السماء . و المصوبة : أمر مکروه ، الذّی ینزل بالإنسان »(2) ؛ یعنی : زحمت و ضرر و کراهت می رساند به آن

برد در زراعات و اشجار و اثمار کسی که بخواهد از عباد خود که مستحقّ باشند ، و منصرف می نماید او را و ضرر او را از کسی که نخواهد سالم ماند .

قوله علیه السلام : وَ لاَ تَجْعَلْ صَوْبَهُ عَلَیْنَا رُجُوماً.

یعنی قرار مده نزول آن برد و تگرگ را بر ما رجوم ، یعنی چون رمی به حجاره در وقوع ضرب و الم اذا ، و بر ما چنان که آنفاً در تفسیر آیه مبارکه ذکر شد .

قوله علیه السلام : وَ لاَ تَجْعَلْ مَاءَهُ عَلَیْنَا أُجَاجاً.

یعنی قرار مده آب آن غیث را بر ما شدید الملوحة کما کان حین وقوعه فی البحر مرّاً أجاجاً ، یعنی قبل تبخیره و صعوده الی السماء ، اگرچه کلّیه اسباب چنان که مذکور در عنوانات شریف است مربوط و مستند به مسبّب الاسباب و صانع قدیم است ، امّا از باب وقوع آنها در عالم طبیعی ؛ [که] دار اسباب است به مقتضای « أبی اللّه أن یجری الأمور إلاّ بأسبابها » [می باشد] .(3)

ص: 145

هم ، به واسطه ریاح شدید که صدا حادث می شود ، یا به علّت اَبخره متصاعده است که چون مایل به علو است ، و سحاب فوق او مانع از او است ؛ لهذا در حین غلبه اجزای سحاب را به عُنف خرق نماید از شدت خرق او ناری ظاهر شود که اسمش « برق » است و صدائی حادث گردد که اسمش « رعد » است ، و این اسباب طبیعیه منافاتی ندارد در انتساب کلیه أمور بالحقیقه به صانع عالم که مسبّب الاسباب است .

السماوات و الأرضٍ »(1) ، « إنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ (2)» » که تمام را استناد به نزول داده اند .

کما قال تعالی : «وَ إِنْ مِن شَیْ ءٍ إِلاَّ عِندَنَا خَزَآئِنُهُ وَ مَا نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَّعْلُومٍ (3)» ، یعنی : نیست شی ء[ای] از اشیاء ممکنه و انواع مختلفه الاّ آن که نزد ما است مخزن و منبع او در خزینه مکنونه ، که عبارت از نفس کلّیه سماویه باشد که از او به « لوح قضا و قدر » حقّ تعبیر شده محفوظ است ، و از برای او مفتاحی است که عبارت از کلمه « کن » باشد .

ولی نزول هر چیز به اندازه معین مرهون به اوقات مشخّصه است ، و اذا جاء وقتها یقول له : « کُنْ فَیَکُون (4)» ، کما قال مولانا علی علیه السلام : « إنّ الأمر ینزل من السماء إلی الارض کقطر المطر »(5) ، أی مبثوث فی جمیع أقطار الارض لکلّ نفس بما قدر لها من زیادة أو نقصان فی العمر و المال و الولد ، قوله علیه السلام (6) : « إنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ (7)» ، یعنی : تو بر وصول و ایصال هر چیز قادری و توانائی یا مقدور معیّنی .

می فرماید . قال تعالی : « وَ آیَةٌ لَّهُمُ اللَّیْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهَارَ فَإِذَا هُم مُظْلِمُونَ (1)» .

و « مقیت »(2) از اسماء اللّه و مأخوذ أز « قوت » است ، أی : هو المقتدر الحافظ لقوت الخلایق .

قوله علیه السلام : وَ مَیَّزَ بَیْنَهُمَا بِقُدْرَتِهِ.

یعنی : با آن که لیل و نهار هر دو در قدر مشترک زمان که قدر حرکت فلک اعظم است شریک و متحدند ، حقّ تعالی آنها را به تقدیر خود از هم در اوصاف و آثار ممتاز نموده ، یعنی متّحد در ماهیت و مختلف به عوارض اند .

قوله علیه السلام : وَ جَعَلَ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا حَدّاً مَحْدُوداً.

أی منتهی ینتهی الیه ، چنان که در دو نقطه اعتدال ربیعی و شتوی ، یعنی حمل و میزان لیل و نهار در اقلیم رابع غایت حد اعتدال آنها که هر یک منتهی می شوند به دوازده ساعت ، و مع ذلک برای هر یک از آنها أمد ممدود است ، یعنی مدت و زمانی است در طرف زیادتی و نقصان مدید و منبسط ، که هر یوم و لیلی با یوم و لیل مصاحب خود اختلاف کثیره دارد موقوتاً ، یعنی به حسب وقت و زمان .

[قوله علیه السلام : وَ أَمَداً مَمْدُوداً]

[ ...]

ص: 150

قوله علیه السلام : یُولِجُ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا فِی صَاحِبِهِ، وَ یُولِجُ صَاحِبَهُ فِیهِ.

کما قال تعالی : « تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَ تُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ (1)» ، یعنی : داخل می نماید بعضی از اجزاء زمان و آنات لیل را در زمان نهار ، و بالعکس .

أی کل ما زاده فی أحدهما نقص من الآخر ، چون داخل نمودن زمان ایّام شتا را در لیل شتا ، و اجزاء لیل صیف را در یوم أو یوماً فیوماً ، که هر یوم و لیلی غیر از یوم و لیل مصاحب خود است ، یا در طرف زیادتی یا در نقصان تا باز منتهی شود به همان دو نقطه اعتدال که تساوی طرفین است .

أولاً : از حرکات فکریه که موجب هموم و غموم روحانیت است .

و ثانیاً : برای سکونت ابدان از حرکات عنیفه در دفع مضارّ و غلبه و استیلای حرص در ایاب و ذهاب بر تحصیل حطام دنیویّه که باعث ثقل بدن و تولید نصب و الام است ، لذا قال تعالی : « وَ جَعَلْنَا نَوْمَکُمْ سُبَاتًا (1)» ، أی جعلنا نومکم راحة لأبدانکم و قطعاً لأعمالکم .

و وجه حکمت او نزد عاقل لبیب معلوم است که حرکات مطلقاً اعم از حرکات فکریه دماغیه و حرکات بدنیه موجب تحلیل رطوبات غریزیه است ، و اگر ربّ حکیم لیل را برای نوم و سکون از این دو حرکت قرار نمی داد ، ابداً نفس به واسطه عدم راحت و سکون قادر بر تحصیل بدل ما یتحلّل از برای بدن نبود ، و بدن به اندک مدّتی بدون بلوغ نفس به کمالات مترقّبه از ورود تعبات و نصبات متلاشی شده بود ، کما قال المولوی :

گر نبودی شب همه خلقان ز آز سوختندی خویشتن را زاهتزاز

شب همی آید چه گنج رحمتی تا رهند از حرص خود یک ساعتی(2)

قوله علیه السلام : وَ جَعَلَهُ لِبَاساً لِیَلْبَسُوا مِنْ رَاحَتِهِ وَ مَنَامٍ(3).

یعنی : قرار داده است لیل را لباس ، أی مسکناً یسکنون فیه للراحة و النوم ، أو ستراً لیواریهم . قال تعالی : « وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِبَاسًا (4)» ، أی ستراً ، کما قال تعالی فی موضع آخر : « فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ (5)» ، أی شملهم الجوع والخوف و سترهم

ص: 153

کما یشمل اللباس البدن .

قوله علیه السلام : فَیَکُونَ ذَلِکَ لَهُمْ جَاماً(1) وَ قُوَّةً.

الجم : الرفاهیة والراحة .

قبیل فلاحت و زراعت و غیره ، کما فی الحدیث : « أبی اللّه أن یجری الأمور إلاّ

باسبابها(1) ، فجعل لکلّ شی ء سبباً ، و جعل لکلّ سبب شرحاً ، و جعل لکلّ شرح علماً ، و جعل لکلّ علم باباً ناطقاً » .(2)

ولی از آنجائی که کلّ اسباب منتهی به مسبّب الأسباب است به واسطه ارشاد عباد که به کلّی نظر آنها محصور و مقصور بر همان اسباب فقط نباشد فرموده است : « أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکَافٍ عَبْدَهُ (3)» ، مولوی گفت :

ألیس اللّه بکاف عبده تا بنا شد بنده(4) هر سو چاره جو

دیده خواهم(5) سبب سوراخ کن تا سبب را بر کند از بیخ و بن(6)

[قوله علیه السلام ] : وَ یَسْرَحُوا فِی أَرْضِهِ طَلَباً لِمَا فِیهِ نَیْلُ الْعَاجِلِ مِنْ دُنْیَاهُمْ، وَ دَرَکُ الآْجِلِ فِی أُخْرَاهُمْ.

یعنی : باز روز را قرار داده به واسطه آن که سیر نمایند در ارض ، که : [ «أَلَمْ تَکُنْ(7)] أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِیهَا (8)» به جهت نائل شدن عاجله ، یعنی تحصیل غنائم و فواید متاع نقد دنیویه ، و به واسطه درک کردن آجله ، راجع به امور و منافع اخرویه ، از قبیل مسافرت بیت اللّه و زیارت قبور ائمّه هدی و غیره ، که ثمرات اخروی است .

ص: 155

یختبرهم لیعرف حالهم ، و هذا حسب الظاهر یستلزم أن یکون أوّلاً جاهلاً غیر عالم بهم ، و بعد الامتحان یحصل له المعرفة ، و هو فی حقّ مبَیّن قال : « أَلا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ (1)» ، أی العالم بما کان و ما یکون ، الذی « لا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ (2)» محال(3) .

و لذا به واسطه دفع این توهّم ممکن است تأویل کلام امام علیه السلام که اقتباس از آیه شریفه شده ، بر این که بلا را در اینجا به معنی انعام و احسان گرفت ، چنان که ابتلاء به معنی بلیه و مصیبت است ، کما ورد « الحمد للّه علی ما أبلانا »(4) . و ابتلا ، أی الحمد علی إنعامه و ابتلائه و اختباره . و اخبار به معنی «خبر» و دانشمند(5) گرفته

شود .

یعنی خداوند احسان نعمت عظیمه و اعطای معرفت را به دانشمندان و علما تأسّی نموده اختباراً ، تا ملاحظه نماید که چگونه اند آنها در اداء وظایف طاعات او در منازل فروض و مواقع احکام ، یعنی مراعات موارد و مواقع امر فرضیه او را ، - کما هو حقّه - در حقّ خود و اجراء در حق دیگران از عوامّ دارند ، یا آن که احکام واحیه الهیه را که ابلاغ او بر عوام از مسلمین بعد از قاطبه اولیاء به عهده آنها است که نوّاب عامه و قدوة الانام آنها ، آیا بر حسب هواهای نفسانی خود جاری بر خلق می نمایند نه خالصاً لوجه اللّه ، أم لا ؛ کما قال تعالی فی حقّ داود علیه السلام : « یَا دَاوُدُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَةً فِی الاْءَرْضِ فَاحْکُم بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لاَ تَتَّبِعِ الْهَوَی فَیُضِلَّکَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ (6)» ، به واسطه این که مواقع و موارد در عنوان دعا که می فرماید :

ص: 157

و ینظر کیف هم فی طاعته و منازل فروضه و مواقع أحکامه

أی مواضع الذی وقع و ورد فیه أحکام اللّه من الأوامر و النواهی المفروضة ، لذا قال تعالی خطاباً لعلماء السوء ، الذین لایعملون بعلمهم : « وَ مَن لَّمْ یَحْکُم بِمَآ أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ (1)» ، و فی موضع آخر : « أُولئِکَ هُمُ الْکَافِرُونَ (2)» .

روی عن المعصوم فی تأویل الآیة : « أی قل للذین منّنا علیهم بمعرفتنا »(1) ، و هم أهل العلم و الیقین ، الذی هو حقیقة الإیمان تعرفوا و تعلموا العوام و الجهال ، الذین لایرجون أیّام اللّه ، أی من عدم علمهم لایتوقّعون و لایخافون و لایلاحظون وقایع اللّه فی الدنیا والآخرة لعباده .

یعنی اعلام نمایند آنها را که البته جزا می دهد عاجلاً و آجلاً هر قومی از اقوام را از عالم و عامّی ، تقی و شقی ، مسلم و کافر بما کانوا یکسبون ، یعنی به اعمال مکتسبه صادره ایشان خیراً و شراً ، فإذا عرفوهم و علموهم کأ نّه استغفروا لهم ؛ زیرا « هُنَالِکَ الْوَلاَیَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَیْرٌ ثَوَابًا وَ خَیْرٌ عُقْبی (2)» ، و خیر عقبی یعنی ولایت و سلطنت و ربوبیت بالحقیقه از برای حقّ است لا غیر ، او است مختار از حیث ثواب و اجر نیک دادن ، چنان که او است مختار از حیث عقوبت کردن و ولایت و امارت را در خود مقیّد به ولایت حقّه فرموده ، که حکّام و سلاطین مَجازی که فی الحقیقه مظاهر و به منزله آلات و ادوات اویند ، خارج شوند چه اطلاق سلطنت بر غیر مالک الملوک حقیقی مجاز است ، یعنی از آنها صحّت سلب دارد ، چون حرکت نسبت به سفینه و جالس سفینه ، که اگر چه به لحاظ ظاهر هر دو موصوف به حرکت ، ولی حرکت نسبت به سفینه بالحقیقه است و نسبت به

جالس او بالمجاز . مولوی :

پادشاهان ، مظهر شاهی حقّ عارفان(3) مرآتِ آگاهی حقّ(4)

لذا ورد فی بعض الکتب السماوی : « إنّی أنا اللّه ، مالک الملوک ؛ قلوب السلاطین بیدی من أطاعنی جعلتهُم علیه رحمةً ، و من عصی فیّ جعلتهم علیه نقمة ،

ص: 159

فلاتشتغلوا أنفسکم بسبب الملوک ، توبوا إلیّ حتی أعطفهم علیکم »(1) .

آثار است بر « هیاکل التوحید » که عبارت از تعیّنات عالم باشد از ذرّه بیضاء تا ذرّه هبا هیولای آثار ، آن وجود چه وجود مطلقاً در هر چه باشد مبدأ و مصدر آثار است اعمّ از أسماء و سماویات ، چون کواکب ثابته و سیّاره که از عالم مُلکند ،

و ملائکه سکّان سماوات که از عالم ملکوتند .

و أعم از ارض و أرضیات از بسایط چون ارضِ فقط و ماءِ فقط و نار و هوا و مرکّبات از آنها ؛ اعمّ از معدنیات بأقسامها ، و مرکبات نبّاتیه بأصنافها ، و مرکبات حیوانیة باجناسها و انواعها ، و نوع أشرف و أصفی آدم است که نوع الانواع و فصل الفصول باشد ، خصوص افراد کاملش که هیاکل مقدّسه انبیاء و اولیاء علیهم السلام باشند ، لا سیّما اکمل از کامل که هیکل مبارک حضرت ختمی مآب که لبّ اصفای این شجره مبارکه حقیقت و ثمره أوفی و غایة الغایات و منتهی الطلبات است که اگرچه تمام ذرات عوالم علوی و سفلی مظهر ظهور آن حقیقت وجودند .

ولی آن حقیقت کامله مظهر جامع از برای ظهور آثار آن حقیقت است ، که آنچه خوبان همه دارند تو تنها داری ، چه آن ظهوری که حضرت از او به حقیقت تعبیر فرموده القاب و اسماء حسنی بسیار دارد ، که هر یک به اعتباری بر او اطلاق می شود ، چون : نور اللّه ، و ظل اللّه ، و مشیة اللّه ، و کلمة اللّه ، [و] کن امر تکوینی ، و حقّ مخلوق به ، و رحمت واسعه ، و ظلّ ممدود ، و فیض مبسوط ، و وجه اللّه الباقی بعد فناء کلّ شی ء ، و حقیقت محمدیه ، الی غیر ذلک .

شمس است ، او است موجب تکمیل زراعات و وصول آنها به غایات ، و او است باعث بر تربیت اشجار و نضج اثمار و طَبخ فواکه ، کما قیل :

آفتاب از امر حقّ طباخّ ما است ابلهی باشد که گوئیم او خدا است(1)

تمتعات و انتفاعات معاش دنیویه انسان تهیّه فرموده ، این است که وقتی که ملّت مجوس برای دیدن این آثار عجیبه و غریبه از شمس او را ستایش نموده و مربّی خود دانسته ، حقّ تعالی در کلام مجید خود برای تنبیه آنها می فرماید که : مغرور نباشند بر این که خود او را مستقلاًّ مؤثّر بدانند ، بلکه او را چون آلتی فرض نموده و آثار را مستند به مبدأ اثر دهند ، فرمود : « لاَ تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَ لاَ لِلْقَمَرِ وَ اسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَهُنَّ إِن کُنتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ (1)» ، جلّ جلاله و عظم نواله و تمّ آثاره و آیاته .

اجتناب از او ؛ کما فی الدعاء : « أعوذ بک من طوارق الآفات »(1) و « أعوذ بک من طوارق اللیل » .(2) و هی تأتی فی اللّیل علی حین غفلة یقال لکلّ آتٍ باللیل طارق .

قوله علیه السلام : سَاکِنُهُ وَ مُتَحَرِّکُهُ.

یعنی : و نیز از تو و راجع به تو است مملوکیت تامّه و عبودیت محضه ، آنچه متفرق و منتشر نمودی در هر یک از سماء و ارض أعمّ من ساکنه و متحرکه چون کواکب ثابته و سبعه سیاره در سماوات ، و ساکن بالذات در ارض ، چون جمادات و نباتات که ساکن بالطبع اند و متحرک او ، چون حیوانات و طیور و انسان که حرکت آنها ارادی است نه حرکت طبیعی و قسری ، از قبیل حرکت ثقیل به مرکز و حرکت او به محیط که اوّل طبیعی است ، و ثانی قسری و جبری است .

قوله علیه السلام : وَ مُقِیمُهُ وَ شَاخِصُهُ.

یعنی اعمّ از مقیم آنها در محلّی ، چون اقامت افراد انسان در بلدی . یقال : قام بالبلد ، أی اتخذه وطناً فهو مقیم .

و شَخَصَ شُخُوصَاً إذا خرج عن موضع إلی غیره(1) . و منه الحدیث : « اقامة العاقل أفضل من شخوص الجاهل »(2) ، أی ذهابه الی الجهاد و الغزوة .

که تمام این مذکورات در حیطه تصرّف تو و مقرّ بر معبودیت صانع و مُظهر و مبرّز آثار و آیات صنعه و حکمه ، کما قال تعالی : « إِنَّ فِی اخْتِلاَفِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فِی السَّماواتِ وَ الاْءَرْضِ لاَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَّقُونَ (3)» . مولوی :

جمله ذرات عالم در نهان با تو می گویند روزان و شبان

که(4) سمیعیم و بصیریم و هُشیم با شما نامحرمان ما خامشیم(5)

ص: 166

قوله علیه السلام : وَ مَا عَلاَ فِی الْهَوَاءِ.

چون طیور .

[قوله علیه السلام ] : وَ مَا کَنَّ تَحْتَ الثَّرَی.

چون خراطین و حشرات الأرض ، کما قال تعالی : « لَهُ مَا فِی السَّماواتِ وَ مَا فِی الاْءَرْضِ وَ مَا بَیْنَهُمَا وَ مَا تَحْتَ الثَّرَی (1)» .

سلب احتیاج از خود بنمایند ، لهذا حکیم علی الاطلاق به حکمت بالغه ، آنها را مدنی خلق فرموده که در بلدان و مداین و در برابری در مواضع معیّنه اجتماع نمایند ، تا هر فردی از آنها کاری نموده و معاون یکدیگر باشند ، تا سلب حاجت هم را به انضمام از خود بکنند ، از فلاحت و زراعت و حصادت ، و سایر صنایع در

تحصیل ملبوس و مطعوم ، و اخراج فلزات از معادن و حفر قنوات و غیره ، تا آن که امر معیشت تمام به انجام رسد .

پس چون اجتماع لازم ملزوم آنها است ، و از باب غلبه صفات حیوانیه شهویه و سَبُعیه که بر آنها مسئولیت است ، لابدّ هر یک برای جلب منفعت خود و دفع مضرّت از خود خواهد بر دیگری تعدّی نماید ؛ لهذا برای جلوگیری این بر خالق حکیم به جعل و قرارداد دو چیز لازم می شود :

یکی : وضع قانونی که هر یک در حدود خود واقف شده بر دیگری تجاوز ننمایند ، و آن نیز مستلزم وجود انبیاء است که آنها مُبلّغ الهیه اند از برای اصلاح معاش و معاد خلایق .

و دیگری : قوّه مجریه است که سلاطین و ولات و حکّام باشند بمراتبهم که آن قانون که منافی با خواهش نفسانی آنها است جبراً بر آنها اجرا نموده ، و بر متعدّی آنها جزاء سوء بدهد ؛ چنان که مفاد کلام الهی است خطاباً لرسوله : « فَوَ رَبِّکَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّیَاطِینَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِیًّا * ثُمَّ لَنَنزِعَنَّ مِن کُلِّ شِیعَةٍ أَیُّهُمْ أَشَدُّ عَلَی الرَّحْمَنِ عِتِیًّا (1)» ، چه «حشر و جثو» هر دو به معنای اجتماع است ، و مقصود از شیاطین متمرّدین از انس مراد است ؛ لأنّ العرب یطلق علی کلّ متمرّد من الجن و الإنس و الدّواب : الشیطان ؛ چنانچه در قصه سلیمان علیه السلام خبر می دهد که

ص: 168

ما مسخّر نمودیم برای او از شیاطین کلّ بنّاء و غواص(1) .

پس ، به این لحاظ تأویل آیه مبارکه آن که : قسم به ربّ تو ای محمد که هر آینه ما جمع می نمائیم ایشان و شیاطین را ، و بعد از جمع ما اقامت می دهیم آنها را در اطراف جهنم عالم طبیعت دنیا که باطن او جهنم است ؛ لأ نّها بعید قعره ، به واسطه آن که در مراتب وجود ، اسفل السافلین است ، کما قال تعالی : « لَقَدْ خَلَقْنَا الاْءِنسَانَ فِیآ أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ * ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِینَ (2)» .

بالجمله ، ما گرد می کنیم آنها را جِثیاً أی مجتمعاً ، ثم لنتزعنّ من کلّ شیعة ، یعنی بعد از اجتماع آنها ما انتخاب و انتزاع می نمائیم از هر شیعه و فرقه مختلفة الأهواء

در عقاید و مذاهب متشتّه متفاوته هر یک از آنها را که أشدّ و اوثق و انسب باشد از حیث عتوّ و بزرگی ، به جهت ریاست و حکومت بر آنها .

« ثُمَّ لَنَحْنُ أَعْلَمُ بِالَّذِینَ هُمْ أَوْلَی بِهَا صِلِیًّا (3)» یعنی : ما داناتریم به تشخیص کسانی که اولویت را دارند از حیث لیاقت و استحقاق بر مادون ، چه تمام امورات جزء و کلّ به تقدیر و تعیین و قرارداد حقّ تعالی است و هو مالک الملوک ، کما قال تعالی : « قُلِ اللَّهُمَّ مَالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَن تَشَآءُ وَ تَنزِعُ الْمُلْکَ مِمَّن تَشَآءُ وَ تُعِزُّ مَن تَشَآءُ وَ تُذِلُّ مَن تَشَآءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ (4)» ، لذا قیل :

جهان را جهاندار دارد خراب بهانه است کاووس و افراسیاب

یعنی : ما متصرّف در امور معاشیه و معادیه خودیم به امر تکوینی و قضاء ازلی تو که هر یک را مأمور به امری و موکّل به کاری فرموده به مقتضای : « کل میسّر لما خلق له » .(1) کما فی الحدیث القدسی : « خلقت هؤلاء للجنة و لا أبالی خلقت هولآء للنار و لا أبالی ... »(2) .

یعنی : آن که را خلق نموده از اهل جنت و سعادت استعمله للخیر ، به این که وضع نموده از او ثقل عمل خیر ، را و آن که از اهل نار است استعمله بعمل أهل النار ، و لایستطیع أن یکون هولاء من هولاء ، و هولاء من هولاء ، أی لایقدر علی قلب حقائقهم بأن یجعلوا الأشقیاء أرواحهم من جنس أرواح السعداء ، و بالعکس ، کما فی حدیث توحید الأفعال : « لا حول و لا قوة إلاّ باللّه »(3) ، أی لا حرکة و لا استطاعة لنا علی التصرّف فی أمر إلاّ بمشیة اللّه ؛ لأنّ « اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ (4)» ، أی یغیّر نیّاته و عزائمه .

قال تعالی : و « یَعْلَمُ مَا تَکْسِبُ کُلُّ نَفْسٍ (1)» ، أی اکتساب النفس بتمام أفعالها الصادرة منها معلومة للّه تعالی فی الأزل ، و حدوث خلاف معلومة فیما لایزال ممتنع الوقوع ، یعنی سبق فی علم اللّه حدوث الکائنات و صدورها من العباد علی ترتیب وقوعها تدریجاً ، و کلّ مقدور فی أوقات معیّنة ، بلا تقدّم و تأخّر علی ما قدر اللّه کان واجب الوقوع ، و الاّ لانقلب العلم جهلاً .

امن و خوف ، سقم و صحّت ، عنا و راحت ، بل کلّ الحرکات و السکون إلاّ باللّه و بقضاء اللّه ، کما قال علی علیه السلام : « تذلّ الأمور للمقادیر حتی یکون الحتف فی التدبیر »(1) .

یعنی امور جاریه چنان ذلیل و منقاد مقدّرات الهیه اند که گاهی می باشد حتف که موت است در تدبیر ، یعنی انسان تداوی و تدابیر می نماید برای حفظ الصّحة ، و همان تدبیر او اسباب موت و هلاکت او می شود ، و برای ارتباط و استناد کلیه امور به قضا و قدر الهیه که فی الحقیقه ابداً مدخلیتی به اراده عبد ندارد ، از باب آن که « العبد و ما فی یده من الآثار کان لمولاه »(2) کافی ، و این است این کلام مولی الموحّدین امیرالمؤمنین علیه السلام که : « فوق کلام مخلوق و دون کلام خالق » است .

و اعلم ، أنّ مالک الموت هو مالک الحیاة ، والخالق هو الممیت ، و المفنی هو المعید ، و المبتلی هو المعافی ، و أنّ الدنیا لم تکن لتستقّر إلاّ علی ما جعلها اللّه علیه من النعماء والابتلاء والجزاء فی المعاد ، و ما شاء ممّا لاتعلم .

فإن أشکل علیک شیئاً من ذلک فاحمله علی جهالتک به ، فانّک أوّل ما خلقت جاهلاً ، ثمّ علمت و ما أکثر ما تجهل به من الأمر و تضلّ فیه رأیک و یتحیّر فیه بصرک ، ثمّ تبصره . فاعتصم باللّه الذی خلقک ثمّ رزقک ، ثم سوّاک ، فلیکن له تعبدک و إلیه رغبتک و منه شفقتک .

فی القرآن : « وَ إِن یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلاَ کَاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَ إِن یُرِدْکَ بِخَیْرٍ فَلاَ رَآدَّ لِفَضْلِهِ یُصِیبُ بِهِ مَن یَشَآءُ مِنْ عِبَادِهِ (1)» ، و فی الدعاء : « أنت خالق الخیر و الشّر » .(2)

چه ، از جمله اسماء اللّه یکی « یا قابض » است ، أی یمسک الرزق عن عباده لمصلحة و یأخذ الأرواح عند الموت عن أبدان عباده ، کما قال اللّه تعالی : « اللَّهُ یَتَوَفَّی الاْءَنفُسَ حِینَ مَوْتِهَا (3)» ، و دیگری « یا باسط » است ، أی یوسع الرزق و الخیر لبعض عباده بالاستحقاق ، و یبسط الارواح فی الأجساد عند الحیاة .

اگر نیک و بدی دیدی مزن دم که هم ابلیس می باید هم آدم

چنان که اشاره به حرکات استکمالیه دارد کلام الهی : « یَآ أَیُّهَا الاْءِنسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَی رَبِّکَ کَدْحًا فَمُلاَقِیهِ (1)» ، چه « کدح » ، حرکت سریع است ، و این حرکت چون در ظاهر بدن نیست ، لهذا در باطن در جوهر ذات انسان است ، چون حرکت نطفه به جانب علقه ، و از علقه به مضغه ، و از مضغه به جنین ، و از جنین به مقام طفلی ، و از طفلی به شبابت ، و از او به کهولت و شیخوخیت که عاقبت او بعد از وصول به درجه عقلانی موت و لقای حقّ است .

کما أشار الیه تعالی فی هذا الحرکات و السیر المعنویة بقوله : « هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ یُخْرِجُکُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوآا أَشُدَّکُمْ ثُمَّ لِتَکُونُوا شُیُوخًا وَ مِنکُم مَّن یُتَوَفَّی مِن قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوآا أَجَلاً مُّسَمًّی وَ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ (2)» ، که منتهای حرکات جوهریه وصول به عقل است .

سنت سنیه او است که مکروه خدا است ، چنان که متابعت او در اوصاف محبوب حق است به مفاد : « قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّه َ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّه ُ (1)» .

چنان که از علی علیه السلام از اخلاق رسول صلی الله علیه و آله وسلم سؤال نمودند ، فرمودند : اخلاق پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلم قرآن است(2) ، یعنی آنچه قوانین حسنه در قرآن است بعینه اخلاق و اوصاف رسول است که از عالم وجود عینی به مقام وجود لفظی آمده ، چه از برای حقیقت وجود در ترقیّات و تنزّلات چهار مرتبه است ، از وجود عینی و ذهنی و لفظی و کتبی ، که هر یک حاکی از مرتبه دیگر است ، این است که حقّ تعالی

می فرماید : « قُلْ هَذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلَی بَصِیرَةٍ أَ نَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی (3)» ، یعنی : بگو ای محمّد که این قوانین قرآن طریقه من و طریقه کسی است که متابعت من می نماید در سلوک الی اللّه می خوانیم به خدا از روی بصیرت و یقین نه از روی ظنّ و تخمین ، لذا وارد شده که کسی در آخرت به شفاعت پیغمبر نایل می شود که در دنیا نصایح او آن را شامل شده باشد ، از اینجا است که در فقره دعا عرض می نماید :

بِارْتِکَابِ جَرِیرَةٍ(4).

یعنی ما را حفظ نما از مفارقت اخلاق و اوصاف او که عارض ما شود در دنیا ، به سبب مرتکب شدن ما جریره ای را .

الجریرة : الجنایة و الذنب ، سمّیت بذلک لأ نّها تجرّ العقوبة إلی الجانی .

ص: 176

قوله علیه السلام : أَوِ اقْتِرَافِ صَغِیرَةٍ أَوْ کَبِیرَةٍ.

الاقتراف : الاکتساب .

یعنی باز حفظ نما ما را از مفارقت اخلاق و اوصاف پیغمبر که از باب کسب و الصاق صغیره و کبیره از اعمال منهیه عارض ما می شود ، به واسطه آن که چنان که اعمال حسنه موجب قرب به خدا و رسول می شود نیز افعال قبیحه منشأ بعد از آنها می گردد .

بالجمله ، بدان که بین علماء در تعیین ذنوب صغیره و کبیره اختلاف است ، قال اللّه تعالی : « إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبَآئِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلاً کَرِیمًا (1)» . قالوا : المعاصی کلّها کبیرة ؛ لأنّ کلّها مخالفة الأوامر و النواهی ، لکن بعضها أکبر من بعض .

قوله علیه السلام :

[قوله علیه السلام ] : وَ امْلاَءْ لَنَا مَا بَیْنَ طَرَفَیْهِ حَمْداً وَ شُکْراً وَ أَجْراً وَ ذُخْراً [وَ فَضْلاً وَ إِحْسَاناً].

یعنی : املا و القا کن از برای ما بین دو طرف ، اعنی طرف نعمت و طرف نقمت ، حمد و شکر ، و اجر و ذخر را . یعنی موفق نما که اگر نعمت و صحّت و عافیت داشته باشیم ، شکر و حمد خود را به ما القا نما که موجب مزید نعمت شود ، به مقتضای : « لَئِن شَکَرْتُمْ لاَءَزِیدَنَّکُمْ (1)» ، و اگر بلیه و مصیبتی داشته باشیم القای اجر بر او کن به صابر بودن بر او که باعث بر مزید درجه و ذخیره آخرت ما باشد ، نه بی صبری و اضطراب که موجب کفران شود ، به مفاد : « وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ (2)» .

حسنه از انسان صادر شود به الهام طرف یمین است ، و آنچه از افعال سئیه شریه ظاهر شود به وساوس جانب یسار .

صرف در طریقه حیل در اکتساب و تحصیل وسایل و تهیه شهوات قرار داد لابد غلبه جنود شیطان مملوّ شود صفحه قلب او از صفات بهیمیه و سبعیه و شیطانیه ، و معرکه دل او محلّ تردّد کلب غضب و خنزیر شهوت گردیده ، ملک از آنجا اعراض نماید ، از این جهت عرض می نماید که مملوّ نما قلب ما را اوّلاً از حسنات که اخلاق ملائکه است .

واهمه و متصرّفه و حافظه که «مِنْ خَلْفِهِ» اشاره به آنها است ، چه در خلف

حجاب انداز انظار که آدم را به امر خدا محافظت می نمایند ، از جمیع معاطب و مهالک الی الموت ، چنان که از همه فرومایه تر قوه لامسه است که در خراطین و حشرات الارض هم موجود است ، اگر مثلا در انسان نبود که به واسطه او درک حرارت مفرط را از نار و برودت مفرط را در شتا نکرده خود را حفظ نمی کرد ، لابدّ به اندک زمانی متلاشی شده بود .

[ قوله علیه السلام : اللَّهُمَّ اجْعَلْ لَنَا فِی کُلِّ سَاعَةٍ مِنْ سَاعَاتِهِ حَظّاً مِنْ عِبَادِکَ، وَ نَصِیباً مِنْ شُکْرِکَ وَ شَاهِدَ صِدْقٍ مِنْ مَلَائِکَتِکَ].

[ ...]

فهی إمامهم(1) .

« وَ مِنْ خَلْفِهِمْ» ، یعنی : ترغیب و تحریص نماید انسان را به وسوسه خود بر جمع احمال و اثقال و تعمیر عمارات و حفر قنوات و غرس اشجار و تحصیل

بساتین ، لعیش الدنیا التی یقع فی خلف الانسان و بالمآل یکون معرضاً عنه مقبلاً علی الآخرة ، کما قال علی علیه السلام : « الدنیا دار ممرّ ، و الآخره دار مقرّ ؛ فخذوا من ممرّکم لمقرّکم »(2) .

قال تعالی : « إِنَّمَا هذِهِ الْحَیاةُ الدُنْیَا مَتاعٌ وَ إِنَّ الاْخِرَةَ هِی دَارُ الْقَرَارِ « (3)» وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ (4)» ، أی الشیطان أفسد بخطراته علیهم أمر دینهم بالقاء الشبهات فی إبطال عقاید الحقة و عن شمائلهم ، أی یوسوس علیهم بترغیبهم علی حبّ الشهوات و اللذات من النساء و البنین و القناطیر المقنطرة من الذهب و الفضة ، بأنّ هذه اللذات نقد عاجل ، و الآخرة مظنون أجل ، والعاقل لایترک العاجل المحقّق لأمر موهوم موقّت .

پس چون این جهات اربعه مذکوره مورد هواجس و خطرات و القاءات شیطان است ، لهذا بر قلب هر فردی از افراد ناس لازم است که لیلاً و نهاراً از خدا استعانت در حفظ نماید .

قوله علیه السلام : هَادِیاً إِلَی طَاعَتِکَ.

هدایت : به معنای ارشاد و تعریف و دلالت بر مطلوب است .

و طاعت : از طوع که اذعان و انقیاد باشد ، و اسم فاعل او مطیع است .

یعنی : حفظ نما ما را یک نوع حفظی ، و أرشدنا و اعرفنا و دللّنا بما فیه رضاک

ص: 182

و رغبتک .

و فی الدعاء : « اللهم ارحمنا بطواعیتی إیّاک و طواعیتی رسولک »(1) ، چه « هادی المضلّین » از اسماء اللّه است ، و ارشاد بما فیه مصالح الدینیة و الدنیویة مخصوصاً له به مقتضای : « إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَ إِمَّا کَفُورًا (2)» ، کما حکاه عن قول الخلیل : « الَّذِی خَلَقَنِی فَهُوَ یَهْدِینِ (3)» ، و عن موسی علیه السلام : « قَالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَی کُلَّ شَیْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَی (4)» ، و فی حقّ محمد صلی الله علیه و آله وسلم : « سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الاْءَعْلَی

الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّی وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدَی (5)» .

و سرّ او این است که مقصود از خلق جسد ، هدایت روح و ارتسام علوم و معارف است در او به ارشاد حقّ - سبحانه و تعالی - وی را که طرق منحرفه کثیره و الظنون و الأغالیط غیر محصورة ، فتحصیل طریق الوسط المعبّر عنها بالمستقیم لایمکن إلاّ بتوفیقه و هدایته .

سمعه الذی یسمع به و بصره الذی یبصر به و یده الّتی(1) یبطش بها(2) »(3) ، یعنی : عبد در مقام اداء فرائض و نوافل در عبادات و مجاهده با نفس به مقامی از قرب معنوی فایض شود که از خود فانی شده ، « بی یسمع و بی یبصر » شود ، کما قیل ، نوح [ علیه السلام ] گفت :

ای سرکشان من من نیم من ز جان مردم به جانان میزیم

چون بمردم از حواسات بشر حقّ مرا شد سمع و ادراک و بصر

یعنی همان فسخ ارادات و عزائم در اغلب امور اثبات مقام مقهوریت عبد و ربوبیت خدا را می نماید ، کما قال تعالی : « إِنَّا فَوْقَهُمْ قَاهِرُونَ (1)» أی أ نّهم فی تحت تسخیرنا و تدلیلنا .

لذا قال تعالی : « وَ لاَ تَقُولَنَّ لِشَیْ ءٍ إِنّی فَاعِلٌ ذَلِکَ غَدًا * إِلاَّ أَن یَشَآءَ اللَّهُ (2)» ، کما أنّ فرعون بعد استماعه من الکهنة و المنجّمون أخبارهم بظهور رجل من بنی إسرائیل و انقراض دولة فرعون بیده ، أقدم بتدابیر السخیفة ، أن یرد و یمنع تقادیر اللّه بقتله کثیراً من ذکور أولادهم فی تلک السنة ، لأن ینسدّ باب الضرر عن نفسه بعدم تولّد موسی علیه السلام ، کما أخبر تعالی : « یُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِسَآءَکُمْ (3)» ، و کما لایوافق تدابیره علی تقادیر اللّه ، ربّاه اللّه فی حجره ، کما قال فرعون لموسی علیه السلام : « أَ لَمْ نُرَبِّکَ فِینَا وَلِیدًا (4)» ؛ لأنّ اللّه تعالی أراد و قدّر وجوده کما قال تعالی : « وَ نُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الاْءَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ (5)» ، « وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُمَا مِنْهُمْ مَا کَانُواْ یَحْذَرُونَ (6)» أی یخافون من

ظهور موسی و استیلائه علی ملک فرعون ، و من هذا ورد : « العبد یدبّر و اللّه یقدّر »(7) ، کما قیل :

اگر محول حال جهانیان نه قضا است چرا مجاری احوال بر خلاف رضا است(8)

لذا ورد فی الدعاء : « یا من یفعل ما یشاء و لایفعل ما یشاء [أحد] غیره »(9) .

ص: 185

و قول داعی علیه السلام : لاستعمال الخیر و هجران الشر .

یعنی : به توفیق خود ما را وادار نما بسیره ، و خصلت امور مذکوره مطلوبه مرغوبه و به متارکه امور مذمومه مکروهه .

و فی الحدیث : « سئل عن الخیر ، فقال علیه السلام : لیس الخیر أن یکثر مالک و ولدک ، و لکن الخیر أن یکثر(1) علمک و یعظم حلمک ، و أن تباهی الناس بعبادة ربک ، فإن أحسنت حمدت [اللّه] ، و إن أسأت استغفرت [اللّه] »(2) . و الشّر : نقیض الخیر ؛ الشرّ : السوء و الفساد و الظلم .

دعوت است انسان را به جانب خیری که همان تضرّع و ابتهال او باشد ، چه در نعمت و صحّت و غنا نهایت اعراض و غفلت را از ما داشت ، لهذا ما او را کُرهاً به جانب خود دعوت نمودیم ، به سبب وصول مکروهات ، که این در واقع خیر او است نه غنا و عافیت که اسباب اعراض و بُعد او است به مقتضای : « عَسَی أَن تَکْرَهُوا شَیْئًا وَ هُوَ خَیْرٌ لَّکُمْ وَ عَسَی أَن تُحِبُّوا شَیْئًا وَ هُوَ شَرٌّ لَّکُمْ (1)» .

و آن که در آخر آیه شریفه می فرماید : « وَ کَانَ الاْءِنْسانُ عَجُولاً » ، یعنی انسان از عجله و ضیق حوصله[ای] که دارد صبر بر تدابیر ما در وجود خودش نمی نماید بر تحمّل بلایا و الم که موجب اقبال و قرب او است به ما ، با این که به زودی استغاثه می نماید از ما رفع آن بلا را ، لذا قیل :

ور(2) نمی تانی رضا ده ای عیار که خدا رنجت دهد بی اختیار

که بلای دوست تطهیر شما است علم او بالای تدبیر شما است(3)

و مؤیّد مطلب مستفاد از آیه شریفه این آیه مبارکه دیگر است ، قال تعالی : « وَ لَوْ یُعَجِّلُ اللَّهُ لِلنَّاسِ الشَّرَّ اسْتِعْجَالَهُم بِالْخَیْرِ لَقُضِیَ إِلَیْهِمْ أَجَلُهُمْ فَنَذَرُ الَّذِینَ لاَ یَرْجُونَ لِقَآءَنَا فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ (4)» ، چه به اعتباری مفاد آیه مبارکه این است که اگر چنانچه عجله بدهد خدا از برای انسان شرّ را که آن نقیض خیر و تمام چیزهائی است که کراهت دارد انسان از او ، از قبیل موت و فقر و فاقه و امراض و آلام که در نظر کسانی که مأنوس و مایل به حیات دنیا و مکره از موت و لقای حق اند شرّ می آید ، و حال آن که در حاقّ واقع خیر آنها است . چنان که خود فرماید که : عجله دادن این طور شرور که جالب آنها است به موت و لقای خدا عجله آنها است به خیر ، لقضی الیهم أجلهم .

ص: 187

ما حصل او این است که اگر عجله بدهد از برای ناس شرّ را که در نظر آنها موت و مایؤدّی الیه است از امراض و اسقام و آلام ، که فی الحقیقه عجله دادن آنها است به جانب خیر ، هر آینه می گذارند و ادا می نمایند به سوی آنها اجل آنها را ، « فَنَذَرُ الَّذِینَ لاَ یَرْجُونَ لِقَآءَنَا فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ » .

منطوق او با مفهوم مقدّم این است که : و لکن آنها که مکره لقاء اللّه اند و استحبّوا الحیاة الدنیا و اطمأنّوا بها لایعجل الیهم الشرّ ، أی الموت الذی استعجالهم الی الخیر ، بل « فَنَذَرُ الَّذِینَ لاَیَرْجُونَ لِقَاءَنَا » ، یعنی : واگذار و طرح می نمائیم آنها را که به واسطه رکون به دنیا و شهوات او و عدم یقین به آخرت و نعماء او « لایرجون » ای لایتوقّعون لقاءنا .

کأ نّه می فرماید : چون که آنها متوقع و راغب نیستند لقای ما را از باب آن که « من کره لقاء اللّه کره اللّه لقاءه »(1) ما هم عجله نمی دهیم بر آنها شرّ را که موجب انابه آنها است ، « و لایقضی الیهم أجلهم ، بل نطرحهم بالصحة معرضاً عن المولی ، مقبلاً علی الدنیا فی طغیانهم » . یعنی : در تجاوزات و إنهماک شان(2) در جهالات « یعمهون » ، أی یتحیّرون و یتردّدون ، أی یجی ء و یذهب فی تحصیل حطام الدنیا ، و یحسبون أ نّهم یحسنون صنعاً ، به خلاف نظر اولیاء اللّه که موت چون مؤدّی به لقاءاللّه است در کام آنها احلی من العسل است ، کما قال مولانا امیرالمؤمنین علیه السلام : « و اللّه لابن(3) أبی طالب آنس بالموت من الطفل بثدی أمه »(4) .

لذا ورد فی الحدیث : « لو أنّ الموت یشتری لاشتراه [من أهل الدنیا [الکریم الأبلج واللئیم الملهوج »(5) یعنی : اگر امکان خریدن او بود هم کریم و جواد او را

ص: 188

خریدار بود و هم لئیم ممسک ؛ زیرا که « تحفة المؤمن الموت »(1) .

و أیضاً فی الحدیث : « من أحبّ لقاء اللّه أحب اللّه لقاءه ، و من کره لقاء اللّه کره اللّه

لقاءه »(2) .

پس اعزاز دین اسلام فرض است قولاً و فعلاً ، قلماً و قدماً ، چنان که خطاب به ائمّه مسلمین می فرماید : « لِتَکُونُوا شُهَدَآءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیدًا (1)» ، یعنی شما باید به اعمال و افعال و اخلاقتان حجت بر غیر باشید ، چنان که رسول به اقوال و افعال و اخلاق خود بر شما شاهد و حجّت است ، حجّت باشید بر سایرین ، أی بیّنوا لهم دین الحّق ، این است که داعی علیه السلام در فقره بعد از این عرض می نماید .

« نا » اشاره به ارواح است ، یعنی ارواح بودند اوّلاً در تحت ظلّ غمامه که ابدان

طبیعیه باشد که مرکّبند از عناصر اربعه ، به غلبه جزء ارضیه که ساتر ارواح اند در دنیا .

« اضمحلّ فی الجوّ » یعنی آن ظل ساتر به مرور ازمنه و دهور بعد از قطع علاقه روح از او به سبب موت مضمحّل و فانی و متلاشی شود .

« متلفّقها » یعنی : هیئت منضمّه او از تشکیل جوارح و اعضاء .

و « مجتمعها » یعنی : نیز ترکیب اجتماعیه آنها به هم خورد و متفرّق شده هر یک از عناصر به مرکز خود رجوع نمایند .

« فی الجو » یعنی : در این فضای عالم و حال آن که صورت او در علم خدا و لوح محفوظ مصون است ، کما قال تعالی : « قَدْ عَلِمْنَا مَا تَنقُصُ الاْءَرْضُ مِنْهُمْ (1)» ، أی ما أکلها من لجومهم و دمائهم و فنائهم أبداً ، « وَ عِندَنَا کِتَابٌ حَفِیظٌ (2)» ، و هو اللوح المحفوظ ، الذی فیه صور الأوّلین والآخرین من ابتداء الخلقة إلی یوم القیامة ، لذا قیل :

چار مرغند این عناصر بسته پا مرگ و رنجوری و علت پاگشا(3)

و به اعتباری ظلّ در لسان ائمه هدی علیه السلام اطلاق شده بر عالم مجرّدات ؛ زیرا که چون نمی رسد عقول ناقصه ناس به سوی ادراک حقایق جواهر ملکوتیه لهذا عبّروا عنهم ب-« الظلال » ، به واسطه این که شاید منتقل شوند که قصد ایشان از این ، آن است که موجودات آن عالم مجرّد از کثافات جسمانیه اند ، چنانچه ظلّ مجرّد از کثافت است ، این است که علی علیه السلام در حقّ آن موجودات مجرده ملکوتیه

ص: 195

فرموده اند : « صور عاریة عن الموادّ ، عالیة(1) عن القوة والاستعداد »(2) الی آخره .

کما قال تعالی : « فَأَخَذْنَاهُم بِالْبَأْسَآءِ وَ الضَّرَّآءِ لَعَلَّهُمْ یَتَضَرَّعُونَ (1)» لذا در حدیث قدسی می فرماید : « من لم یرض بقضائی و لم یصبر علی بلائی و لم یشکر علی نعمائی فلیخرج من أرضی و سمائی و لیطلب ربًّا سوائی » .(2)

چه ، علی أیّ حال ، ربّ نسبت به مربوب خود جز اراده خیر قصدی ندارد ، کما ورد : « إذا أراد اللّه بقوم خیراً ابتلاهم »(3) ، « فمن رضی فله الرضا ، و من سخط فله السخط » .(4) قال المولوی :

پوست از دارو بلاکش می شود چون ادیم طائفی خوش می شود [ ... ]

تلخ و ترش(5) و مالش بسیار ده تا شود زفت(6) و لطیف و با فره

ور نمی تانی رضا ده ای عیار که(7) خدا رنجت دهد بی اختیار(8)

از اینجا است که : « من اطلع علی سرّ القدر فقد استراح »(9) ، و « من عرف اللّه کلَّ لسانه »(10) .

ص: 197

تأسیس فرموده[ای] که بهترین قوانین است ، به مقتضای : « الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الاْءِسْلاَمَ دِینًا (1)» .

یعنی آیا کفایت نمی کند ادلّه ظهور و ثبوت بر تحقّق و تصرّفات ربّ تو در عالم و حال او تعالی بر هر شی ء[ای] از اشیاء حاضر ، و عالم است بر اعمال خلایق از این که هر نفسی را آنا فآناً مجازات خیر و شرّ می دهد بر حسب تقاضای اعمالش ، چنان که خطاباً للنبی صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید : « قُلْ أَیُّ شَیْ ءٍ أَکْبَرُ شَهَادَةً قُلِ اللَّهُ شَهِیدٌ بَیْنی وَ بَیْنَکُمْ (1)» یشهد لی بالرسالة و علیکم بالکفر ؛ چه شهادت خدا از برای پیغمبران است که بر حسب استدعای او در حین لزوم اظهار معجزات و خوارق عادات بر ید او جاری می نماید ، که دلیل بر صدق ادعای رسالت او باشد .

و شهادت خدا بر کفر کافران که او را در دنیا عاجلاً مجازات و عقوبت می نماید ، ولی « مِنْ حَیْثُ لاَ یَشْعُرُونَ (2)» ، و « سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِّنْ حَیْثُ لاَیَعْلَمُونَ (3)» ، یعنی غالباً اخذ می نماید آنها را به عذاب و عقوبت از جاهائی که نمی فهمند و گمان ندارند ، کما قال تعالی : « فَلاَ تُعْجِبْکَ أَمْوَالُهُمْ وَ لاَآ أَوْلاَدُهُمْ إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُم بِهَا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا (4)» الی آخره .

حضرت در موضع دیگر خطاب به هلال نموده سلام می کند که :

« السلام علیک أیها الخلق المطیع و الدائب(1) السریع فی فلک التقدیر »(2) .

قال المولوی :

جمله ذرّات عالم در نهان با تو می گویند روزان و شبان

که سمیعیم و بصیریم و هُشیم با شما نامحرمان ما خامشیم(3)

و من هذا قال تعالی خطاباً للسماء : « فَقالَ لَهَا وَ لِلاْءَرْضِ ائْتِیَا طَوْعًا أَوْ کَرْهًا قَالَتَآ أَتَیْنَا طائِعِینَ(4)» .

به اجرام سماوات که باعث بر تحریک آن اجرام عظیمه می شوند به اعتباری در لسان قرآن و اخبار تعبیر به ملائکه شده ، کما قیل :

از ملک نه فلک چه گردان است ملک اندر تنِ فلک ، جان است

خنفساء و مگس حمار قبان همه با جان و مهر و مه بی جان

و ممکن واجب بالذات نشود .

و اگر با هم مختلف بالذات باشند در تمام حقیقت ، چون انسان و حجر آنها متّحد در فعل و اثر نخواهند بود لابدّ یکی که نور است دیگری باید ظلمت باشد ، و اثر ظلمت غیر از اثر نور است ، چون عقیده باطله زنادقه مجوس که قائل به یزدان و اهرمن شده ، یزدان را فاعل خیرات و نور می دانند ، و اهرمن را فاعل شرور و منشأ ظلمت .

و اگر دو اله و دو معبود مخالف در رأی و اثر باشند ، به این که مثلاً یکی از آن دو به حسب اقتضای ذات اراده نماید که عالم مُضی ء باشد و دیگری که ذی ظلمت

باشد ، لابد :

[1] : یا امر هر دو واقع می شود ، لازم آید اجتماع ضدّین در موضوع عالم واحد .

[2] : و یا امر أحدهما واقع می شود دون امر دیگری ، لازم آید غالبیت أحدهما و عجز و مقهوریت ثانی .

[3] : و یا امر هیچ یک واقع نمی شود ، لازم آید اوّلاً ارتفاع نقیضین در موضع واحد ، و آن واحد و ثانی عجز و مقهوریت هر دو تعالی عن ذلک علوّاً کبیراً .

پس عقول سلیمه به ادلّه واضحه شهادت می دهد که اله و معبود و مؤثّر در عالم واحده است .

ص: 203

[قسط و عدل و رأفت الهی]

قوله علیه السلام : قَائِمٌ بِالْقِسْطِ.

القسط : من الاضداد لأ نّها یقال قسطه فی حکمه أی جار و ظلم و انحرف .

و قسط : أی عدل و استقام ، ولی در ما نحن فیه معنی ثانی مراد است ، کما قال تعالی : « وَ أَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَ الْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ (1)» أی بالعدل .

لذا قال علیه السلام : وَ عَدْلٌ فِی الْحُکْمِه.

العدل : مصدر و حمل المصدر علی ذات اللّه لأنّ حقیقة ذاته عین العدل ، لا ذات ثبت له العدل . چه صفات مطلقاً در حق عین ذات است نه ترکیب از ذات و صفات ، چون در یا علیم و یا حکیم و قدیر و غیره ، أی نفس العلم و نفس الحکمة و القدرة .

پس از اصول خمسه عقاید انسان که در آنها چون در فروع عقاید تقلید جایز نیست ، بلکه تحقیق و یقین می خواهد یکی این است که حقّ تعالی را در کلیه احکامی که صادر و وارد بر عباد خود فرموده از خیر و شرّ ، عزّت و ذلّت ، فقر و غنا عادل دانسته ، و تمام را به مقتضای عدل و رعایت مصالح حال عباد و بر

حسب استدعای فطری و استحقاق ذاتی آنها فرض نمائی ، نه آن که از روی جور و ظلم و انحراف و اتفاق ملاحظه نمائی ، کما قال فی القدسی : « و إنّ من عبادی من لایصلحه إلاّ الغنی [و] لو صرفته إلی غیر ذلک لهلک ؛ و إنّ من عبادی [المؤمنین] من لایصلحه إلاّ الفقر ، لو صرفته إلی غیر ذلک لهلک »(2) .

و قال فی القرآن : « یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَآءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ کَانَ بِعِبَادِهِ خَبِیرًا بَصِیرًا (3)» ؛ زیرا که حق تعالی لا اغنی المرء لکرامته و لا أفقره لمهانته ، لکن یوسع علی من یشآء و یضیق علی من یشآء حسب ما یوجبه الحکمة و یقتضیه الصلاح ، کما قیل :

آن کس که تو را غنی(4) نمی گرداند او مصلحت تو از تو به(5) می داند(6)

ص: 204

قوله علیه السلام : رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ.

یعنی : او است شدید الرحمه به عباد خود ؛ العطوف علیهم بألطافه .

مالک روز جزا که عالم ملکوت و عالم آخرت باشد .

باری ، ایماء به مطلب مذکور است ، کلام الهی که : « أَهُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ نَحْنُ قَسَمْنَا بِیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیَا وَ رَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُم بَعْضًا سُخْرِیًّا (1)» ، زیرا که چون منکرین و معاندین ایراد می کردند که اگر این قرآن منبع علوم و معارف و از خدا است ، چرا باید نازل نشود بر رجلی معروف و از اهالی یکی از دو شهر عظیم ، و نازل شود بر شخصی غیر معروف از اهل مکّه که وادی غیر ذی زرع است ، و ابداً اشتهار و اهمیتی ندارد .

خدا در ردّ عقیده باطله آنها می فرماید که : آیا آنها تقسیم می نمایند رحمت و معرفت خدا را ، که مقصود ارشاد محمد صلی الله علیه و آله وسلم ، و وصول او به درجه نبوّت و خصوصیت نزول قرآن به او باشد که امر روحانی معنوی است ، و دست تصرّف آنها به کلّی از او مقطوع است ، و حال آن که معیشت و امور معاشیه آنها که امر حسّی جسمانی ظاهری است در حیات دنیا ، ما بر آنها تقسیم می نمائیم در قلّت و کثرت ، به آن که به حکمت خود رفعت می دهیم بعض آنها را بر بعضی در معیشت و تموّل و ثروت ، تا آن که اخذ نماید بعض از متموّلین بعض دیگران مستضعفین را سخریاً ، یعنی منقاد و مستخدم که اگر تمام در درجه مساوی بودند امور کلیه عالم مختلّ و مهمل بود ، کما قیل :

اگر کنّاس نبود در ممالک همه خلق اوفتند اندر مهالک(2)

و نیز از جمله آیات شریفه که دلالت می نماید بر آن که رحیم که از رحمت است مخصوص است به افاضه کمالات مغیوبه و معارف الهیه که حقّ تعالی از الطاف و عنایات خود به قلوب مستعدّه عطا می فرماید ، و آن غیر از انعام حسیه

است که عام باشد این آیه مبارکه است : « قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِکَ

ص: 207

فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیْرٌ مِّمَّا یَجْمَعُونَ (1)» ، یعنی : بگو پس فرح و سرور شما به علوم و معارف که امور معنویه و رحمت و فضل باقیه اند باشد بهتر است از فرح و انبساط شما به آنچه سایرین از جهال و ابناء دنیا جمع می نمایند . از اثاثیه و زخارف دنیا و زینتها التی لاتبقی لکم ، و أنتم لاتبقون لها ؛ لذا ورد فی الحدیث : « لو یعلم الناس ما فی فضل معرفة اللّه تعالی ، ما مدّوا أعینهم إلی ما متّع به الأعداء من زهرة الحیاة الدنیا »(2) .

محو ذات و اثر است ، کما قال تعالی فی حقه : « وَ مَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ رَمَی (1)» .

و باز چون مرتبه رسالت اشرف از مرتبه نبوّت است لهذا اطلاق بر پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلم فرموده .

العادل [أنوشیروان] »(1) .

حکایة عن لسان النوح علیه السلام لقومه : « وَ لاَ یَنفَعُکُمْ نُصْحِی إِنْ أَرَدتُّ أَنْ أَنصَحَ لَکُمْ إِن کَانَ اللَّهُ یُرِیدُ أَن یُغْوِیَکُمْ » .(1)

و نصیحة الرسول لأمّته : التشریح و التبیین لأحکام اللّه و مواعظ أخبار الأمم الماضیة ، و آنچه بر آنها وارد شده از جزای اعمال خیراً و شراً « لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ (2) » .

پس داعی علیه السلام ، به صلوات(1) بر محمّد و اولاد او از خدا استدعا می نماید افضل از این برکات را بر او و ذریه او ، قال تعالی : « إِنَّ اللَّهَ وَ مَلاَئِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یَآ أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیًما (2)» ، که بعد از امر به درخواست برکت و عظمت بر نبی امر خاص می نماید بر اهل ایمان که باید تسلیم و منقاد باشد به تمام ما أمر به و نهی عنه ، لأ نّه لایرید منکم إلاّ خیراً ، لذا قال : « مَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا (3)» .

که : « علمآء أمّتی أفضل من أنبیاء بنی اسرائیل »(1) .

و در حقّ اولیاء و اوصیاء خود فرمود : « انّ للّه عباداً لیسوا بانبیآء یغبطهم النبیون »(2) ، یعنی : اگر چه مرتبه نبوت به مقتضای « لا نبی بعدی »(3) ختم است ، ولی اوصیاء مرا مرتبه و مقامی است در کشف و شهود که غبطه و حسرت می برند بر مقام آنها انبیاء سلف ، کما قال امیرالمؤمنین علیه السلام : « ما للّه نباء أعظم منّی ، و ما للّه آیة هی أکبر منّی و لقد عرض فضلی علی الأمم الماضیة علی اختلاف ألسنتها فلم تقف بفضلی »(4) .

[ قوله علیه السلام : وَ اجْزِهِ عَنَّا أَفْضَلَ وَ أَکْرَمَ مَا جَزَیْتَ أَحَداً مِنْ أَنْبِیَائِکَ عَنْ أُمَّتِهِ]

[ ... ]

قوله علیه السلام : إِنَّکَ أَنْتَ الْمَنَّانُ بِالْجَسِیمِ، الْغَافِرُ لِلْعَظِیمِ.

و فی حدیث علی علیه السلام : « و قد سئل عن الحنّان و المنّان اللذان من أسمائه تعالی ، فقال : الحنان هو الذی یقبل علی من أعرض عنه ، و المنّان هو الذی یبدأ بالنوال قبل السؤال »(5) .

«الغافر العظیم» ، غفر بمعنی : ستر . و الغفار من أسمائه تعالی ، أی هو الساتر لذنوب عباده و عیوبهم ، المتجاوز عن خطایاهم و ذنوبهم . و أیضاً الغفیر : الزیادة فی

ص: 213

الرزق و المال والعمر و الولد . و الغافر : اسم فاعله .

و غافر در فقره دعاء به معنی ثانی أنسب است به مناسبت لفظ منّان که در مقدّم او است ، چه او است تعالی زیاد کننده عطاهای مذکوره جسیم و کثیر و عظیم آنها را به رسول اکرم و به هر یک از عباد خود به قدر لیاقت و استحقاق آنها ، چه العطیات بقدر القابلیات ، و المعروف بقدر المعرفة .

و فی الدعاء : « یا من یعطی الکثیر بالقلیل ، یا من یعطی من سأله ، یا من یعطی من لم یسأله و من لم یعرفه ، تحنّناً منه و رحمة »(1) .

قوله علیه السلام : وَ أَنْتَ أَرْحَمُ مِنْ کُلِّ رَحِیمٍ، فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ الاْءَخْیَارِ الاْءَنْجَبِینَ.

ص: 214

به واسطه قوام و ثبوت و عدم تغییر قائم و قیّوم است الی غیر ذلک .

و آن که در حدیث وارد است : « ان للّه تسعة و تسعین إسماً من احصاها دخل الجنة »(1) ، مقصود از احصاء تعداد لفظی و حفظ آنها نیست(2) که موجب دخول

جنّت شود ، بلکه آن احصائی که باعث دخول جنّت است این است که انسان که خلیفة اللّه است متخلّق به آنها شده ، و دانش حکایت از آنها نماید .

من السماء والارض و ما فیها قبل وقوعها ؛ زیرا که اعیان حقایق ثابته قبل از ایجاد نبودند نه موجود و نه مذکور ، کما ورد : « کان اللّه و لم یکن معه شی ء »(1) ، و هو عالم و لا معلوم ، کما قال المعصوم : « کان ربّنا عزوجل والعلم ذاته ، و لا معلوم والسمع ذاته و لا مسموع ، و البصر ذاته و لا مبصر ، والقدرة ذاته و لا مقدور ، فلما أحدث الأشیاء و کان المعلوم ، وقع العلم [منه] علی المعلوم ، والسمع علی المسموع ، والبصر علی المبصر ، والقدرة علی(2) المقدور »(3) و این مرتبه از علم را علم ذاتی

ازلی گویند .

صور موجودات غیر متناهیه متوالیه است قبل از وقوعش در سلسله زمان در قدر خدا که نفس کلیه فلکیه باشد که از ید قدرت به توسّط قلم اعلی دفعةً در او مرتسم و منقّش شود ، کما قیل : « المتعاقبات فی سلسلة الزمان مجتمعات فی وعاء الدهر »(1) .

چه ، هر یک از صور اشیاء علمیه در لوح قدر محفوظ است ، بعد از مرور دهور ازمنه وقت [و] تحقّق شرایط وجود او از دورات مخصوصه فلکیه و استعداد ماده قابله ، آن صورت مخصوص در عالم پیدا شود .

و لوح محو و اثبات که یکی از جمله دفاتر علم خدا است ، آن عبارت است از اجرام صافیه سماویه که صور کائنات به اراده حق تعالی از نفس مجرّده فلکیه در

آنها مرقوم و منقوش شود ، و چون این صور مخصوصه هر یک به اقتضای زمان بخصوص به خود متدرّجاً از آن اجرام و اجسام سماویه در لوح مواد عنصریه واقع شدند ، خدای تعالی آن صور را از مرآت جرم فلک محو نموده و صورتی که در مشیّت او است - که باید بعدها یعنی در دوره لاحقه در عالم کون ایجاد شود - در او ثبت نماید به مقتضای : « یَمْحُواْ اللّهُ مَا یَشَآءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ (2)» ، چنان که قدر عینی که از مراتب و دفاتر علم حقّ است آن وقوع صورت مجرّده علمیه است در موادّ عنصریه که عالم خلق و تقدیر است که از او به « سجل کون » و « بحر مسجور » تعبیر شده [است] .

و دویست سال است که قدر حرکت فلک ثوابت باشد ، باید در این عالم مادّی تدریجاً به اقتضای زمان واقع شود ، ید قدرت دفعةً به قلم قضائی در نفوس و اجرام فلکیه که به منزله « سجلّ » و « صحیفه » است مرقوم و مکتوب می نماید ، و آن دوران فلک که هر جزء از حرکت او مقتضی بروز و ظهور امری از حوادثات کونیه است به منزله طی و پیچیدن آن صحیفه است .

کما قال تعالی : « یَوْمَ نَطْوِی السَّمَآءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ (1)» ، یعنی پیچیدن صحیفه که مرقوم و مکتوب باشد ، و چون آن مکتوبات او ، اعنی صور موجودات متوالیه زمانیه به تدریج تا آخر دوره سابقه به تمام و کمال ظاهر شده ، به انتها رسید آن دوره به آخر رسد آن صفحه ؛ و چون به اوّل دوره لاحقه رسید باز ید قدرت به قلم قضائی صور موجوداتی که باید در دوره لاحقه در عالم ایجاد شود دفعةً رسم می فرماید که متدرّجاً هر یک در زمان خاصِّ به خود مثل دوره سابق ظاهر شود ، هر یک بأمثالها نه بأعیانها ، کما قال تعالی : « کَمَا بَدَأ نَآ أَوَّلَ خَلْقٍ نُّعِیدُهُ (2)» ، یعنی چنان که ابتداء ظاهر کردیم اوّل خلق «نعیده» ، یعنی چنان که

ابتداء ظاهر کردیم اوّل خلق را در دوره سابقه ، « نعیده بمثلها » در دوره لاحقه ، نه بعینها ؛ چنان که از « کاف » « کما » مثلیّت معلوم می شود .

قال صدر المتأ لّهین(3) قدس سره :

إنّ نفوس الفلک الدوار(4) نقوشها واجبة التکرار(5)

چنان که نمونه او را مشاهده می نمائی در دوره شمسی که سیصد و شصت روز است ، که آنچه در دوره سابقه ظهور و بروز نموده از نباتات و فواکه و اثمار و

ص: 219

حبوبات و ازهار و ریاحین هر یک در زمان مخصوص به خود نیز مثل آنها در دوره لاحقه ظاهر شود ، ولی معلوم است که گُل امسال عین گل پارسال نیست ، بلکه مثل او است ؛ چه آن غنچه که گل گشت دگر غنچه نگردد .

دشمن - از قتل و غارت - و وقوع زلزله و انهدام ابنیه و عمارات .

« وَ لاَ فِی أَنْفُسِکُمْ » یعنی : و نرسید از واردات و مکروهات نفسی شما از قبیل آلام و اسقام و امن و خوف و موت اولاد و غیره از خیر و شرّ ، إلاّ این که این واردات شما سابقا مکتوب بوده در کتابی که لوح محفوظ باشد .

« لِکَیْلاَ تَأْسَوْا » الی آخره ، اشاره به این است که اگر شما بدانید که کلّ واردات شما قبل از وجود شما مکتوب و مرقوم شده و لابدّ به شما می رسد ، هر آینه کم می شود فرح و سرور شما بر آنچه به شما می رسد ، از خیرات ، و کم می شود حزن و اندوه شما بر آنچه فوت می شود از شما از منافع ؛ چه خواهید فهمید که فرح و حزن شما مدخلیتی در تقادیر الهیه ندارد . این است که تدبیر کند بنده ، و تقدیر نداند « العبد یدبّر واللّه یقدّر »(1) .

عالم به اشیاء نباشد و حال آن که آنها را خلق نموده ، با وجود آن که علم به علّت که خود ذات مقدس باشد ، مستلزم علم به معلوم است ، چنان که مشهود است که وقتی که انسان علم به وجود و حضوراتش که علّت است حاصل نمود ، علم به حرارت لازم او است ، و علم به طلوع شمس که علّت است پیدا شد ، علم به وجود نهار بالتبع حاصل است ؛ زیرا که : کلّما طلع الشمس فالنهار موجودة ، و علم به وجود اربعه مستلزم است علم به زوجیت را الی غیر ذلک .

چنان که گاهی از اثر و معلول علم به مؤثّر و علّت پیدا می شود ، مثل این که دیدن دخان از دور مستلزم علم به وجود آتش است ، و دیدنِ بنا و صنایع دقیقه ، دلالت بر وجود بنّا و صانع ، و دیدن کتابت که اثر است ، دلالت بر وجود کاتب و مؤثر می نماید .

چنان که از این طریقه ثانی از آثار پی به مؤثر بردن ، موسی علیه السلام استدلال نمود وقتی که فرعون از او دلیل اثبات خدا و کنه حقیقت سؤال نمود به « من » ، و « مای حقیقیه » ، کما قال تعالی : « قَالَ فِرْعَوْنُ وَ مَا رَبُّ الْعَالَمِینَ (1)» ، چون حق تعالی سوای وجود بحت بسیط ماهیتی ندارد که ذات او را محدود نموده و بتواند عقل احاطه به کنه او پیدا نماید ، به این جهت تعریف کنه ذات غیر ممکن است ، لهذا موسی علیه السلام اثبات او را به آثار او نموده .

قال : « رَبُّ السَّماواتِ وَ الاْءَرْضِ (2)» ، یعنی : این آثار و صنایع و آیات آفاقی و انفسی و سما و سماوی و ارض و ارضی ، دلالت بر وجود صانع و رب عالم می نماید . و چون فرعون از حقیقت سؤال نمود ، و موسی علیه السلام با آثار جواب داد و به ظاهر مطابق با سؤال او نبود ؛ به حضّار محضر خود گفت از روی استهزاء و

ص: 222

سخریه : « إِنَّ رَسُولَکُمُ الَّذِیآ أُرْسِلَ إِلَیْکُمْ لَمَجْنُونٌ (1)» ، یعنی این فرستاده به سوی شما مجنون است ، چه ، ارتباطی در محاورات و تکلّمات او نیست ، زیرا که من از چیزی سؤال می نمایم و او از چیزی جواب می دهد .

باری ، « لطیف » در آیه شریفه چون مقابل غلیظ و کثیف است ، لهذا به معنی تجرّد است ، و تجرّد همه جا مناط علم است ، چنان که مادیت و جسمیت مناط غیبت و جهل است .

پس حق تعالی در آیه مبارکه ، اولاً اثبات علم را برای ذات خود می نماید ، از راه لطافت و تجرّد خود ، و بعد اثبات علم خود را بماسوی خود می نماید از راه علم خود به ذات خود که علّت است . و علم به علّت فهمیدی که مستلزم علم به معلول است .

و قال : « أَ لاَ یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ (2)» ، یعنی : چگونه می شود که عالم به ذات خود نباشد ، با آن که او لطیف و مجرد است؟ و چگونه عالم بماسوی نیست با آن که خالق ماسوی است؟ و حال آن که علم به علّت مستلزم علم به معلول است ، پس او است « خبیر بما کان و ما یکون » .

احصا فرموده ، وجود مبارک علی علیه السلام است که می فرماید : « سلونی قبل أن تفقدونی فإنی بطرق السماوات أعلم منکم بطرق الارض »(1) ، کما روی «أ نّه مرّ مع اصحابه بوادی النمل فقال واحد منهم : سبحان من یعلم عدد هذا النمل .

فقال علیه السلام : لاتقل کذا ، قل سبحان من خلق هذا النمل .

قال : کأ نّک تعلمه یا أمیرالمؤمنین .

قال : نعم ، واللّه إنّی لأعلمه ، و أعلم الذکر منه من الأنثی ؛ [ ... ] أما قرأت قوله تعالی : « وَ کُلَّ شَیْ ءٍ أَحْصَیْنَاهُ فِی إِمَامٍ مُّبِینٍ (2)» »(3) .

قوله علیه السلام : أَوْ کَیْفَ یَغِیبُ عَنْکَ مَا أَنْتَ تُدَبِّرُهُ.

یعنی : باز چگونه غائب است از تو چیزی که « تدبّره » ، یعنی : به ترتیب و تدبیر

تو ایجاد شده ، نشو و نما می کند ؛ کما فی الحدیث : « انّه لطیف لعلمه بالشی ء ، اللطیف ، کالبعوضة و ما أخفی منها(4) ، و علم موضع نشوها[ . . .] و علم نقلها الطعام و الشراب الی أولادها فی المفاوز و القفار »(5) .

بالجمله ، از جمله اسماء اللّه ، « یا مدبّر الکائنات » است ، چه اشیاء ملکی و ملکوتی تمام در تحت تدبیر و ربوبیت او است ، کما قال تعالی : « یُدَبِّرُ الاْءَمْرَ مِنَ السَّمَآءِ إِلَی الاْءَرْضِ ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ کَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِّمَّا تَعُدُّونَ(6)» ، «امر» اشاره به روح است به مقتضای : « قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی (7)» ، و تدبیر او از سماء

ص: 225

به سوی ارض ، هبوط و نزول او است برای استکمال از جهت علوی به سوی ارض هبوط و نزول او است برای ترقّی ، چه ، انزل ترین(1) عوالم وجود است ، « ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْهِ » متدرّجاً در ترقیات استکمالیه فی یوم هو یوم القیامة و یوم الموت به مقتضای : « من مات فقد قامت قیامته»(2) کان مقداره ألف سنة ، أی یصعد إلیه ، به مقتضای : « إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ (3)» ، و هی النفس المطمئنّة ، یعنی نزول الروح و الملائکة الموکلّة الحافظین علیه من السمآء ، ثمّ الصعود و عروجها الی المحلّ الذی نزّلوا منه ، بحیث لو قطع البشر هذا المقدار من المسافة کان فی ألف سنة ، أی خمسین مأة للنزول ، و خمسین مأة للصعود ؛ لأنّ من الأرض خمسین مأة سنین الی السماء ، و من سماء الی سماء خمسین مأة سنین ، لذا کان إیابه و ذهابه ألف سنة .

موجب تحریک اجرام عظیمه افلاک اند ، و به ترتیب و تدبیر حرکات کواکب خصوص شمس که سیّد کواکب و ربّ ادنی است ، چگونه بسایط اربعه را ترتیب نموده ، و به تدبیر آنها مرکّبات معدنیه انشاء و ایجاد نماید .

و بعد ، در مرتبه ثانی آنها را ترقّی داده به مقام نباتات رسانیده ، و نفس نباتی از مبدأ فیاض بر آنها فایض نماید .

و به وسایط ترتیب آنها در درجه ثالث به مقام حیوانیت رسانیده ، و نفس حیوانی که مبدأ آثار سمع و بصر و حسّ و حرکت است بر آن مادّه مرکبه فایض شود .

و از آن مرتبه به تدبیر خود ترقّی داده به مرتبه انسانیت رساند ، و صفات ربوبیت از علم و قدرت و حیات و اراده از مبدأ بر او فایض گردد که از جامعیت او ، صفات اللّه را مسمّی به خلیفة اللّه شده .

چنان که تمام این درجات ترقّیات مذکوره ، در همان انسان واحد ظاهر است ، چه مقام تربیت او ابتداءِ امر او است به مقتضای : « هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ تُرَابٍ (1)» ، زیرا که تکوّن ماده انسان أوّلاً از عناصر اربعه است به غلبه جزء ارضی ، که به تدبیر خدا و تأثیر افلاک مرکب شده اغذیه نباتیه ، چون حبوب و فواکه و حیوانیه ، چون گوشت و روغن و سایر فروعات او حاصل شود ، و اغذیه در معده انسان که به منزله قرع و انبیق است ، بعد از کیلوس و کیموس ذوب شده ، طبیعت جزء کثیف او را دفع نموده ، لطیف او را خون نماید .

چنان که باز جزء کثیف خون را گرفته اَلطف او را منی و نطفه نماید ، و نطفه را

در رحم علقه ، و علقه را مضغه ، و مضغه را جنین نموده ، ثمّ یخرجکم طفلاً حتی أن یبلغه بمقام العقل الذی منه بدأ و الیه یعود ، بمفاد : « کَمَا بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ (2)» .

ص: 227

و مظهر تدبیر خدا در عالم کبیر نفس ناطقه انسان است در عالم صغیر خود . از اینجا است که حکماء او را نور مدبّر و نور اسپهبد نامیده اند ، یعنی سپهسالار ؛ چه ، تدبیر بدن مادام الحیوة با او است که هر یک از اخلاط اربعه که بر بدن او غلبه نماید تدبیر به ضدّ می نماید ، و الاّ عن قریب بدن هلاک شود .

تکلیف خارج از تحت نفوذ امر ما دانسته[اید] و در دنیای غرور و مخالفت و

مخاصمت می نمایید(1) ، به مقتضای : « أَ وَ لَمْ یَرَ الاْءِنسَانُ أَ نَّا خَلَقْنَاهُ مِنْ نُطْفَةٍ فَإِذَا هُوَ خَصِیمٌ مُبِینٌ (2)» ، پس آیا نمی فهمید و نمی بینید ابتداء خلقت خود را که به این توهّم سخیفه خود را مستقلّ در اثر و منعزل از فرمان ما دانسته اید ، « و لیس الأمر کما تزعمون » .

زیرا که ما می فرستیم بر شما لهبی از نار ، که مقصود رقیقه او در دنیا فتنه و عقوبات است ، و در آخرت حقیقت او صورت نار ؛ چنانچه از این حدیث استنباط می شود : « اطفؤوا نائرة الضغائن باللحم و الثرید »(3) ، چه نائره : فاعله از نار است ، و اطفاء نائره عبارت از تسکین فتنه است ؛ یعنی آن فتنه و عقوبات و صدمات و زحمات که بین خودتان ناشی می شود ، از کینه و احقاد و عداوتها که اسباب رنج و تعب و ابتلاءات که هر یک از متخاصمین به واسطه عداوت از هم به خود جلب می نماید ، آن نارها را خاموش نمائید به لحم و ثرید .

یعنی به ضیافت و انعام و احسان به یکدیگر ؛ چه انسان به همان دشمن مهلک خود که انعام نمود از باب آن که : « الإنسان عبید الاحسان »(4) لابد آن آتش عداوت فی ما(5) بین ما خاموش شده ، دوست شوند ؛ چنان که مؤیّد او این حدیث است : « الغضب شعلة من نار تلقی صاحبها فی النار »(6) ، که مراد همان عقوبات و زحماتی است که از نتیجه غضب برای او تولید می شود .

بالجمله ، نحاس در آیه شریفه از نحوست و شؤومت است ، و انتصار به معنی

ص: 229

امتناع است .

محل ذهاب و ایابی در غیر مملکت و سلطنت کلیه تو .

بعد بدان که : گاهی از احاطه ملک و سلطنت عامه خود تعبیر به « کرسی » نموده به مقتضای : « وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الاْءَرْضَ (1)» ، أی أحاط ملکه و علمه بالسماوات والأرض و ما بینهما و ما تحت الثری ، و گاهی تعبیر به « عرش » فرموده به مفاد : « ثُمَّ اسْتَوَی عَلَی الْعَرْشِ (2)» ، أی استولی و استعلی علمه و ملکه و حکمه علی عالم الوجود بشراشره ، و ایماء به آن که حکم و سلطنت او آناً فآناً ، لیلاً و نهاراً ، نافذ در تمام ذرات عوالم ایجاد است ، « وَ هُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ (3)» .

و هر چیزی که برسد به هر فردی از افراد فی مدّة عمره .

« لِتَعْلَمُوآا أَنَّ اللَّهَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ (1)» ، یعنی : به واسطه ملاحظه نمودن این واردات و اختلافات اوامر تکوینیه ما را نسبت به خودشان که گاهی در امن اند و گاهی در خوف ، و گاهی در صحّت اند ، و گاهی در سقم ، و زمانی در سلوک و رفاهیت اند ، و زمانی در رنج و تعب ، تا عالم و عارف شوند که خدا بر هر شی ء قادر ، یعنی حاکم و قاضی است .