محرم در اقوام و ملل
کد: 1943
نویسنده:محبوبه پیمانی
تهیه کننده و ناشر: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما
حق چاپ برای ناشر محفوظ است
نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما
تلفن: 2919670 _ 0251 سامانه ارتباطات: 11_2915510
تهران: خیابان جام جم، ساختمان شهید رهبر، طبقه زیرزمین
تلفن: 22014738 _ 021 نمابر: 22164997
دفتر خراسان: مشهد _ خیابان امام خمینی رحمه الله ، انتهای باغ ملی، ساختمان صبا، طبقه سوم
تلفن: 2215108 _ 0511 نمابر: 2215106
info@irc.ir www.irc.ir
ص: 1
ص: 2
ص: 3
ص: 4
ص: 5
دیباچه
عادات، آداب و رسوم، اندیشه ها و وضعیتی که یک گروه در آن قرار دارد، از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود. ازاین رو، مجالس و محافلی که در سوگ حسینی و برای احیای خاطره عاشورا، در مسجدها، حسینیه ها و منازل در ایام عاشورا یا در روزهای دیگر برگزار می گردد، از پر برکت ترین آثار شهادت اباعبدالله الحسین علیه السلام و زمینه مناسبی برای تبلیغ و موعظه و تقویت آگاهی مردم درباره دین و علایق مذهبی است. به همین سبب، در روایات نیز برگزاری چنین مجالسی تأکید شده است.
به دلیل آنکه مأموریت رسانه، افزایش بینش و آگاهی مردم و آشنا ساختن آنها با فرهنگ غنی و میراث مفاخر فرهنگی اسلام و پیرایش و پالایش آن از خرافات و رفتار التقاطی است، شایسته است با شناخت فرهنگ های گوناگون و همچنین شناخت ماهیت و جنبش عاشورا از راه منابع مستند و خدشه ناپذیر برای حفظ هویت این نهضت عظیم، به تبیین، تفسیر، تعمیق و توسعه این حماسه و فرهنگ بپردازد.
بی شک حادثه عاشورا جزو عظیم ترین رخدادهایی بود که در تاریخ بشری موجی عظیم پدید آورد و مسلمان و غیر مسلمان را با ارزش های
ص: 6
متعالی و مفهوم حیات هدف دار آشنا ساخت و انگیزه های مبارزه برای حفظ کرامت انسان و نفی ستم را در انسان ها ایجاد کرد.
هر اندازه که مسلمانان و انسان ها با درس های نهفته در این حرکت خونین و عمیق، بیشتر آشنا شوند و از آن بهره ببرند، به همان اندازه عزتمندتر و بزرگوارتر می زیند و پایه های حکومت طاغوت را می لرزاند؛ زیرا عاشورا از آزادی، محبت و عدالت حکایت می کند؛ پاکی نظر را در مبارزه می آموزد؛ نحوه امتناع از قبول ستم و رد استعمار را نشان می دهد و غیرت، شجاعت، فداکاری و پایداری در برابر مصیبت ها و ثبات بر طریق حق را تعلیم می دهد.
ازاین رو، مرکز پژوهش های اسلامی می کوشد با ارائه آثار گوناگون در این زمینه، یاری گر برنامه سازان رسانه ملی در راستای تولید برنامه های فاخر برای توسعه و تعمیق بینش و آگاهی مخاطبان رسانه باشد .
اداره کل پژوهش
گروه مناسبت ها
ص: 7
مقدمه
نهضت حسینی و قیام عاشورا، واقعه ای بی نظیر به شمار می آید؛ واقعه ای که هر فرد کنجکاو و علاقه مند به درک و فهم حقایق تاریخی را به شناخت منابع و گزارش های این رویداد وا می دارد. حادثه کربلا و تأثیرات عمیق و گسترده سیاسی و اجتماعی آن در تاریخ اسلام و به ویژه تاریخ تشیع، عظمت و اهمیت خاصی دارد. حادثه کربلا و قیام امام حسین علیه السلام بر اندیشه جهانیان، حتی غیر مسلمانان داشته، بسیاری داشته است. عظمت قیام و ویژگی های دیگر امام و یارانش سبب شده است که افراد بسیاری درباره این نهضت و حماسه آفرینان عاشورا اظهارنظر کنند. برخی نویسندگان غیر مسلمان نیز درباره این حادثه کتاب هایی نگاشته اند.
قیام امام حسین علیه السلام و عظمت حادثه کربلا و تأثیرات عمیق و گسترده سیاسی و اجتماعی آن در تاریخ اسلام و به ویژه تاریخ تشیع، هر انسان آزاده ای را با هر دین و مسلکی شگفت زده می کند. نهضت حسینی حادثه ای مانده در دوره و محدوده خاصی نیست، بلکه فرهنگی الهی به شمار می آید که فصل ها و عناصر متعددی دارد که اثر نامحدود و انکارناپذیر آن در طول
ص: 8
تاریخ، جاودانه خواهد ماند. امام حسین علیه السلام با شهادت خویش ندای آزادگی را در طول قرن ها و در میان همه ملت ها، طنین انداز کرد. این رویداد بزرگ، احساس همدردی انسان ها را برمی انگیزد؛ زیرا همیشه گرایش بشر به سمت مظلوم و دفاع از حق بوده است؛ قیامی که شعله های پر فروغ آن خاموش نشدنی است و هر چه زمان می گذرد، جنبه های حماسی بی نظیر آن بر جهانیان روشن تر می شود. امروزه نام و یاد امام حسین علیه السلام زمان و مکان را درنوردیده و قیام ایشان الگوی زندگی آزادمران جهان قرار گرفته است.
در این پژوهش برآنیم تا نهضت با معرفی و شناخت آداب و رسوم محرم در میان ملت های گذشته و نیز سیره و سنت معصومان به بررسی گستره این مراسم در بسیاری از جوامع بپردازیم. همچنین در پی نقد فرهنگ عزاداری اقوام و ملل مختلف نبودیم، بلکه می خواهیم با بررسی آداب و رسوم ملت ها، بازتاب دهنده عشق آنان به ائمه اطهار علیهم السلام باشیم و در راه گسترش فرهنگ صحیح عاشورا گام برداریم.
در این اثر، تنها به جلوه هایی کوتاه از شور و هیجان حسینی در سرزمین های گوناگون پرداخته ایم. گفتنی است نگارنده به هیچ رو خود را شایسته قلم فرسایی در این زمینه نمی داند و امید آن دارد که خوانندگان، کاستی های این پژوهش را نادیده بگیرند.
ص: 9
فصل اول: کلیات و مفاهیم
زیر فصل ها
واژگان اصلی
واژگان فرعی
پیشینه عزاداری در ماه محرم
واژگان اصلی
زیر فصل ها
محرم
اقوام
ملل
محرم
نام نخستین ماه از ماههای دوازده گانه قمری.علت نامگذاری این ماه به محرم، آن بوده که در ایام جاهلیت، جنگ در این ماه را حرام می دانستند و روز اول محرم را اول سال قمری قرار می دادند.اما بنی امیه با ریختن خون سید الشهدا در این ماه و پدید آوردن حادثه کربلا، احترام ماه حرام را نگه نداشتند.امام رضا«ع»فرمود:در جاهلیت، حرمت این ماه نگاه داشته می شد و در آن نمی جنگیدند، ولی در این ماه، خونهای ما را ریختند و حرمت ما را شکستند و فرزندان و زنان ما را اسیر کردند و خیمه ها را آتش زدند و غارت کردند وحرمت پیامبر را درباره ذریه اش رعایت نکردند.(1) به گفته سید حمیری:
ص: 10
فی حرام من الشهور احلت حرمة الله و الحرام حرام(1)
در دوم ماه محرم الحرام سال 61 هجری، کاروان ابا عبد الله«ع»وارد کربلا شد و اردو زد .به تدریج بر سپاه کوفیان که آن حضرت را محاصره کرده بودند افزوده شد.روز نهم ماه محرم«تاسوعا»نام دارد و روز دهم آن«عاشورا»،روز شهادت سید الشهدا و یاران وفرزندانش در کربلاست. (2)
ص: 11
واژگان فرعی
زیر فصل ها
عاشورا
عزا
روضه
مرثیه
تعزیه
نوحه
عاشورا
واژه عربی «عاشورا» در لغت به معنای «روز دهم ماه محرم الحرام» است.(1) زیرا عدد ده را در عربی «عشر» می گویند و این کلمه به چند لفظ گوناگون در کتاب های لغت عربی بیان شده است، مانند «عاشوراء»، «عشوراء»، «عاشورا»، «عشورا» و «عاشور» بر وزن «هارون». در برخی کتاب های فرهنگ لغت عربی، عاشورا را روز نهم محرم نیز گفته اند. علمای لغت نیز درباره اصل کلمه عاشورا اختلاف دارند؛ برخی می گویند عاشورا کلمه عربی است و برخی دیگر عاشورا را واژه عبرانی می دانند.
در سنن اعراب جاهلی محرم الحرام، اول سال قمری محسوب می شد و این ماه را جنگ نمی کردند. چنان چه قبیله اوس و خزرج 120 سال با هم نزاع داشتند و لیکن در ماه محرم به اضافه ذی القعده، ذی الحجّه و رجب دست از جنگ بر می داشتند. روز اوّل محرم که فرا می رسید، اوّل سال جدید تلقّی می گردید و تعطیل عمومی اعلام می شد و تا ده روز جشن ملّی اعلام می کردند. روز دهم که عاشورا بود، لباس های فاخر پوشیده و عطر استعمال می کردند. بساط چراغانی و آینه بندی در کوچه و بازار و خانه ها به راه می انداختند و به همدیگر سال نو را تبریک می گفتند و از همین نظر دهم محرم روز جشن ملّی و عید عمومی و روز شادمانی و تبریک بود به طوری که در بعضی از کشورهای اسلامی و مجامع اهل سنّت مانند ترکیه از همین سنّت
ص: 12
جاهلی تبعیّت و پیروی می کنند.(1)
بیرونی در آثار الباقیه این واژه را عبری می داند و چنین می نویسد: «عاشورا لغت عبرانی است و دهم تشرین یهود و روز روزه آنها بود، عاشورا نام مشهور روز دهم محرم است و «عاشر» واقعه پس از نهم را گویند. «عشورا» و «عاشورا» و «عاشور» و «عاشوری»، اطلاق به دهم محرم می شود و این روز در تاریخ عرب، سابقه ممتدی در جشن های ملی دارد».(2)
عزا
در این میان، آنچه مهم است مبحث عزاداری روز عاشوراست که واژه «عَزا» در لغت، به معنای «صبر و شکیبایی بر هر چیزی که انسان از دست می دهد»(3) و نیز به معنای «خوب صبر کردن»، «صبر کردن در مصیبت» و «سوگ و مصیبت» است.(4) در عربی، «عَزّیْتُ فلاناً»؛ یعنی او را دلداری و تسلّی دادم و «اَحْسَنَ اللّهُ عَزاک»؛ یعنی خداوند تو را صبر نیک دهد.
بر این اساس، «عزاداری» مراسمی است که برای آرامش بخشیدن به فرد یا افراد داغدیده برگزار می شود. برای این منظور، روش های متعددی کاربرد دارد مانند هم دردی کردنِ زبانی با فرد داغدیده، گریه کردن همراه با فرد داغدیده، شنیدن غم و غصه های فرد داغدیده، یادآوری داغ های دیگران به ویژه داغ های بزرگان دینی و تاریخی. در جوامع مختلف، معمولاً عزاداری در قالب مراسم جمعی، در چند مرحله زمانی (سوم، هفتم و چهلم) و با آدابی
ص: 13
ویژه برگزار می شود و در آرامش بخشیدن به افراد داغدیده تأثیر بسیار شگرفی دارد.(1)
مهم این است، که عزاداری امام حسین علیه السلام در جهت یادِ مصائب و مظلومیت آن حضرت باشد. البته این حالات ریشه در پیوند عمیق عاطفی با امام حسین علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام دارد که در ادامه به تفصیل درباره آن سخن به میان خواهد آمد.
امروزه عزاداری برای امام حسین علیه السلام با ابعادی گسترده و اثرگذار، به تدریج همه عرصه های حیات تاریخی و انسانی را تسخیر کرده است و مفهوم فراگیری دارد. ماجرای کربلا از نظر اجتماعی در تاریخ اسلام به الگوی انسانیت، آزادگی، رشادت و ظلم ستیزی برای عدالت تبدیل شده و به ویژه در تشیع، اثری دیرپا و عمیق بر جای گذارده است؛ به گونه ای که با هیچ یک از رویدادهای تاریخی جهان، از نظر عمق و جنبه های اثرگذاری قابل مقایسه نیست.
عزاداری ماه محرم، یکی از مردمی ترین رسم های اجتماعی میان مسلمانان است و همگان در هر سن و از هر صنف، با حضور در این مراسم، با پیام ها و درس های حماسه حسینی آشنا می شنوند.
همواره برگزاری عزاداری برای امام حسین علیه السلام فرصتی مناسب به دست می دهد تا در پرتوی این سنت، بسیاری از آموزه های اسلام مانند امر به معروف و نهی از منکر، تولّی و تبرّی زنده شود. معمولاً عزاداری ماه محرم در میان فرهنگ ملل و اقوام به شکل های گوناگون برگزار می گردد که برخی
ص: 14
از این اشکال در بیشتر فرهنگ ها و خرده فرهنگ ها به شکلی سنتی و در قالبی بدون تغییر اجرا می شود. در برخی از شیوه های عزاداری نیز به دلیل تغییر تمدن ها و گرایش های فرهنگی، برخی شکل ها به کلی دگرگون یا در پرتوی تاریخ منسوخ شده است.
روضه
روضه در لغت به معنای سرزمین سر سبز است که آب در میان یا جنب آن جاری باشد و در اصطلاح مراسم عزائی که به یاد شهیدان راه دین و بخصوص در ایام محرم و به یاد واقعه ٔکربلا برپا کنند. اشعاری که در ذکر مصائب و شرح شهادت پیشوایان دین و بخصوص شهیدان کربلا سرایند و خوانند(1).
مرثیه
مرثیه یا مرثیت درلغت به در عزای مرده گریستن و برشمردن اوصاف او گفته می شود و در اصطلاح شیعه به مراسم عزائی که به یاد شهیدان راه دین و بخصوص در ایام محرم و به یاد واقعه کربلا برپا کنند یا اشعاری که در ذکر مصائب و شرح شهادت پیشوایان دین و بخصوص شهیدان کربلا سرایند و خوانند، گفته می شود.(2).
در فرهنگ شیعه مرثیه برای مصائب اهل بیت عصمت و طهارت از جایگاه ویژه ای برخوردار است و عزاداری یکی از عناصر اصلی و کلیدی در بررسی فرهنگ عاشورایی است، چنان که نمی توان نقش
ص: 15
مثبت آن را در تحولات فرهنگی شیعه، نادیده گرفت.(1)
تعزیه
در لغت به معنی سوگواری (تعزیت)، برپای داشتن یادبود عزیزان از دست رفته، تسلیت، امر کردن به صبر، و پرسیدن از خویشان مرده است(2)؛ ولی در اصطلاح، به گونه ای از نمایش مذهبی منظوم گفته می شود که در آن عده ای اهل ذوق و کار آشنا در مناسبتهای مذهبی و به صورت غالب، در جریان سوگواریهای ماه محرم برای باشکوه تر نشان دادن آن مراسم و یا به نیت آمرزیده شدن مردگان، آرزوی بهره مندی از شفاعت اولیای خدا به روز رستخیز، تشفی خاطر، بازیافت تندرستی، و یا برای نشان دادن ارادت و اخلاص فزون از اندازه به اولیا _ به ویژه اهل بیت پیامبر علیهم السلام، با رعایت آداب و رسوم و تمهیدهایی خاص و نیز بهره گیری از ابزارها و نواها و گاه نقوش زنده برخی از موضوعات مذهبی و تاریخی مربوط به اهل بیت _ به ویژه واقعه کربلا (امام حسین؛ واقعه کربلا) را پیش چشم بینندگان بازآفرینند.
نوحه
بیان مصیبت، گریه کردن با آواز، آواز ماتم، شیون و زاری، مویه گری، زاری بر مرده، شعری که در ماتم و سوگواری با صوت
ص: 16
حزین و ناله و زاری خوانند، اعم از سوگواری برای کسی که تازه مرده یا برای امامان شیعه.(1)
ترکیبات دیگر آن عبارت است از: نوحه آراستن، نوحه ساختن، نوحه سرودن، نوحه خوانی. نوحه گری بر مرده،که رسم جاهلیت و کاری مکروه بود، مگر برای معصومین علیهم السلام که نوحه و گریه بر آنان از شعائر مهم و از عوامل نشر فضیلت ها و احیای یاد اسوه های کمال است و خود امامان بر سیدالشهدا علیهم السلام می گریستند و امر به نوحه خوانی می کردند.(2)
(سیاه پوشی عمومی: در این شیوه نیز عزاداران به نشانه اعلام هم دردی و ناراحتی از ستم هایی که ستمکاران بر خاندان امام حسین علیه السلام روا داشته اند، لباس سیاه می پوشند و اماکن و مجالس عزاداری را سیاهپوش می کنند.
شبیه خوانی و تعزیه: این نوع از عزاداری نمایشی است که در محوطه ای، با حضور مردم، به وسیله چند نفر انجام می شود که در نقش قهرمانان کربلا و با لباس های مخصوص و ابزار جنگی و همراه با دهل و شیپور، نیزه، شمشیر، سپر، سنج، کرنا، سرنا، خنجر، زره، مشک آب و اسب، ایفای نقش می کنند. صحنه و نمایش، بر مبنای حوادث کربلا و مقتل ها تنظیم می شود.(3) این نمایش مدون برای بهتر به تصویر کشیدن مظلومیت ائمه اطهار علیهم السلام صورت می گیرد تا درک عمق مصیبت های آنان برای بینندگان آسان تر باشد.
دسته های سینه زنی و زنجیرزنی: در این شیوه عزاداری، انبوهی از
ص: 17
جمعیت عزادار در قالب دسته های سینه زنی و زنجیرزنی از محل استقرار هیئت ها راهی کوچه ها و خیابان ها می شوند و به عزاداری می پردازند. این کار به نشانه اعلام آمادگی همگانی برای گسترش فرهنگ شهادت طلبی در راه پیشوایان دین است.
نذر: نذر ریشه قرآنی دارد که مستند آن سوره مبارکه «دهر» است. در مراسم عزاداری امام حسین علیه السلام مرسوم است که عزاداران برای رسیدن به مطلوب و برآورده شدن حاجت یا به جهت پای بندی به بندگی خدا و تلاش برای رسیدن به مقام قرب ربوبی، بخشی از درآمد خود را به شکل طعام و نوشیدنی در اختیار عزاداران قرار می دهند. این عمل که در روزهای عزاداری برای پاسداشت روز عزا، انجام و در میان فرهنگ ها و قوم ها، به شکل های متنوعی اجرا می شود.
سقایی: در این مراسم رسم بر این است که به نیت سقایی حضرت عباس علیه السلام در صحرای کربلا فردی به صورت نمادین لباس سبز بر تن می کند و با مشک پر از آب یا شربت گلاب، به اهل مجلس و عزاداران آب می دهد. عموماً این شیوه در میان بیشتر اقوام شکل خود را حفظ کرده است، اما پس از ممنوعیت حکومت پهلوی بر اجرای این مراسم، در برخی شهرها منسوخ شده است.
عزاداری برای امام حسین علیه السلام باعث می شود تا یاد، نام و پیام های نهضت عاشورا زنده و جاوید بماند و آموزه های آن به نسل های دیگر منتقل شود. از این طریق، همه انسان ها _ مسلمان و غیر مسلمان _ در طول تاریخ با آموزه هایی همچون ستم ستیزی، آزادگی، شهادت طلبی، ایثار و حقیقت جویی آشنا می شوند. مجالس عزاداری امام حسین علیه السلام فرصتی بسیار ارزشمند به
ص: 18
شمار می آید تا با شرکت در مراسم عزای امام حسین علیه السلام و یاران با وفایش، با شخصیت و عظمت روحی آنان آشنا شوند و آنان را انسان های کاملی که واجد صفات پسندیده صبر، وفا، استقامت و از خودگذشتگی اند، و هر یک، الگوی نیکی ها هستند، بشناسند.
پیشینه عزاداری در ماه محرم
زیر فصل ها
عزاداری آدم پیامبر علیه السلام
عزاداری نوح پیامبر علیه السلام
عزاداری موسی و خضر علیهما السلام
عزاداری سلیمان علیه السلام
عزاداری حضرت ابراهیم علیه السلام
عزاداری اسماعیل علیه السلام
عزاداری زکریا علیه السلام
عزاداری عیسی علیه السلام
عزاداری بنی هاشم در ماتم سیدالشهدا علیه السلام
پیامبر صلی الله علیه و آله در کربلا
عزاداری حضرت علی علیه السلام در کربلا
سوگواری حضرت فاطمه علیها السلام
عزاداری امام سجاد علیه السلام
عزاداری امام محمد باقر علیه السلام
عزاداری امام صادق علیه السلام
عزاداری امام موسی کاظم علیه السلام
عزاداری امام رضا علیه السلام
عزاداری امام زمان علیه السلام
عزاداری آدم پیامبر علیه السلام
«وقتی که آدم علیه السلام نظر به ساق عرش نمود و نام های مقدس پنج تن آل عبا علیهم السلام را مشاهده کرد، جبرئیل به او آموخت که آن اسم های مبارک را بر زبان بیاورد، پس چون عطر نام حسین علیه السلام در دهانش پیچید، اشکش جاری گردید و دلش شکست، سؤال کرد: ای جبرئیل چرا در وقت ذکر این اسم، قلب من می شکند و اشکم جاری می شود؟ پس جبرئیل مصیبت آن حضرت را بیان نمود و فرشتگان حاضر، با آدم شنیدند و گریستند».(1)
عزاداری نوح پیامبر علیه السلام
«چون کشتی نوح به گرداب کشتی اهل بیت علیهم السلام کربلا رسید، به تلاطم افتاد و نوح از غرق شدن ترسید. جبرئیل نازل شد و قضیه کربلا را بیان نمود. نوح و اصحاب کشتی گریستند و بر قاتلش لعن کردند».(2)
عزاداری موسی و خضر علیهما السلام
«زمانی که موسی با خضر در مجمع البحرین ملاقات نمود، گفت وگو از
ص: 19
فضایل آل محمد صلی الله علیه و آله و مصیبت های ایشان نمودند تا این که به قضیه امام حسین علیه السلام رسیدند، صدای ایشان به ناله و گریه بلند شد».(1)
عزاداری سلیمان علیه السلام
«چون بساط سلیمان با عزت و جاه، بر فراز مقتل سیدالشهدا علیه السلام رسید، باد آن بساط را در هم پیچانید و به سوی زمین آورد، سلیمان باد را بر این حرکت مؤاخذه نمود. باد گفت: یا نبی الله اینجا زمین شهادت سرور جهانیان است و مصائب آن غریب و بی یاور را بیان کرد».(2)
عزاداری حضرت ابراهیم علیه السلام
«وقتی که ابراهیم مأمور به ذبح پسر شد، ذبح عظیمی جای گزین اسماعیل گردید. خطاب آمد: ای ابراهیم! جمعی که خود را از امت خاتم الانبیا صلی الله علیه و آله گمان می کنند، هر آینه فرزندش حسین علیه السلام را به ظلم و دشمنی مانند گوسفند خواهند کشت و به این عمل مستحق غضب و سخط من می شوند.
ابراهیم ناله ای کرد و دل شکسته گریست. وحی رسید: ای ابراهیم مصیبت فرزندت را به غم و اندوه بر حسین علیه السلام جای گزین نمودم و درجات رفیعه اهل مصائب را برای تو واجب کردم و این است تفسیر: «وَ فَدَیْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ؛ قربانی بزرگی را جای گزین او کردیم». (صافات: 107)(3)
عزاداری اسماعیل علیه السلام
«وقتی اسماعیل گوسفندان خود را به شریعه فرات فرستاد، شبانش او را خبر
ص: 20
داد که گوسفندان چند روز است آب نمی آشامند. اسماعیل از خداوند سبب آن را سؤال نمود. خطاب آمد: از گوسفندان بپرس. سؤال کرد: شما را چه شده که آب نمی آشامید؟ به زبان فصیح گفتند: به ما خبر رسیده که حسین علیه السلام سبط محمد صلی الله علیه و آله در اینجا با لب تشنه کشته می شود، ما به جهت حزن بر او آب نمی آشامیم».(1)
عزاداری زکریا علیه السلام
زکریا علیه السلام از خداوند خواست که اسامی مقدس آل عبا علیهم السلام را به او تعلیم دهد. جبرئیل او را تعلیم داد. زکریا هر وقت آن اسما را ذکر می کرد، غبار اندوه و غمش برطرف می شد و چون به نام حسین علیه السلام می رسید، گریه راه گلویش را می گرفت و دلش می تپید. عرض کرد: خدایا! چرا وقتی نام آن چهار بزرگوار را ذکر می نمایم، از همّ و غصه می رهم و چون حسین علیه السلام را یاد می کنم، اشکم جاری می شود و دلم می سوزد؟ پس خداوند او را از ماجرای آن حضرت باخبر کرد.(2)
عزاداری عیسی علیه السلام
«چون عیسی بن مریم علیه السلام با حواریین به سرزمین کربلا گذشت، آهوان گریانی را دید. بر این منظره همگی گریستند. پس حضرت مسیح، کربلا و امام حسین علیه السلام را بر ایشان معرفی نمود و مدت طولانی گریست تا اینکه به صورت بر زمین افتاد و غش کرد».(3)
ص: 21
عزاداری بنی هاشم در ماتم سیدالشهدا علیه السلام
از امام صادق علیه السلام چنین روایت شده است: «پس از حادثه عاشورا، هیچ بانویی از بانوان بنی هاشم، سرمه نکشید و خضاب ننمود و از خانه هیچ یک از بنی هاشم دودی که نشانه پختن غذا باشد، بلند نشد تا آنکه ابن زیاد به هلاکت رسید. ما پس از فاجعه خونین عاشورا پیوسته اشک بر چشم داشته ایم».(1)
پیامبر صلی الله علیه و آله در کربلا
ام سلمه می گوید: «شب هنگامی رسول اکرم صلی الله علیه و آله از ما غایب شدند، چون بازگشتند چهره مضطرب و گردآلود داشتند؛ درحالی که دستشان را مشت کرده بودند، پرسیدم: یا رسول الله! چرا این گونه پریشان احوال هستید؟ فرمود: «مرا به نقطه ای از عراق به نام کربلا بردند و در آنجا شهادتگاه فرزندم حسین علیه السلام و جمعی از فرزندان و اهل بیتم را به من نشان دادند. آن گاه حضرت مقداری از خاک کربلا به ام سلمه سپرده و فرمودند هرگاه تبدیل به خون شد، بدان که حسینم را شهید نموده اند».(2)
عزاداری حضرت علی علیه السلام در کربلا
ابن عباس می گوید: «هنگام حرکت امیرالمؤمنین علیه السلام به سوی صفین من همراه آن حضرت بودم. وقتی در ساحل فرات و دشت نینوا پیاده شدیم، حضرت امیر علیه السلام به صدای رسا پرسید: «ابن عباس آیا این سرزمین را می شناسی؟» گفتم: نمی شناسم. فرمود: «اگر می دانستی اینجا کجاست تا
ص: 22
همانند من نمی گریستی، از آن نمی گذشتی.» این را گفت و آن قدر گریست که سیلاب اشکش از محاسن شریف بر سینه ریخت و ما نیز گریستیم...».(1)
سوگواری حضرت فاطمه علیها السلام
مجلس عزای سیدالشهدا علیه السلام از سوی مادرش فاطمه علیها السلام همه روزه در آسمان ها بر پا می شود و در آن به شیوه مخصوصی بر او سوگواری می کنند. در این مجلس آسمانی، دخت گرامی پیامبر از فراز آسمان ها بر شهادتگاه فرزندش نظاره می کند و در سوگ او به گونه ای شیون می نماید که تمامی موجودات آسمان ها و زمین و دریاها و فرشتگان سوگوار می گردند. آن گاه پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله او را آرامش می بخشد و او بر زائران و ارادتمندان و شیفتگان حسین علیه السلام دعا می کند.(2)
عزاداری امام سجاد علیه السلام
حزن امام سجاد علیه السلام بر آن حضرت به صورتی بود که دوران زندگی او، همراه با اشک بود. عمده اشک آن حضرت بر مصایب سیدالشهدا علیه السلام بود و آنچه بر عموها، برادران، عموزاده ها، عمه ها و خواهرانش گذشته بود تا آنجا که وقتی آب می آوردند تا حضرت میل کند، اشک مبارکشان جاری می شد و می فرمود: «چگونه بیاشامم، درحالی که پسر پیامبر را تشنه کشتند؟»(3) و نیز می فرمود: «هرگاه شهادت اولاد فاطمه زهرا علیها السلام را به یاد می آورم، گریه ام می گیرد».(4)
ص: 23
امام صادق علیه السلام به زراره فرمود: «جدم علی بن الحسین علیه السلام هرگاه حسین بن علی علیه السلام را به یاد می آورد، آن قدر اشک می ریخت که محاسن شریفش پر از اشک می شد و بر گریه او حاضران گریه می کردند».(1)
عزاداری امام محمد باقر علیه السلام
امام باقر علیه السلام در روز عاشورا برای امام حسین علیه السلام مجلس عزا برپا می کرد و بر مصایب آن حضرت گریه می کرد. در یکی از مجالس عزا، در حضور امام باقر علیه السلام کمیت شعر می خواند. وقتی به اینجا رسید که «قتیل بالطف...»، امام باقر علیه السلام بسیار گریست و فرمود: «ای کمیت! اگر سرمایه ای داشتیم، در پاداش این شعرت به تو می بخشیدیم، اما پاداش تو همان دعایی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره حسّان بن ثابت فرمود که همواره به جهت دفاع از ما اهل بیت علیهم السلام ، مورد تأیید روح القدس خواهی بود».(2)
عزاداری امام صادق علیه السلام
امام صادق علیه السلام از ابوهارون خواست تا همان گونه که خودشان بر حسین علیه السلام سوگواری می کنند، در حضورش با مرثیه سرایی به سوگواری بپردازد. او نیز ضمن اشعاری حزن انگیز گفت:
امرر علی جدث الحسین
فقل لاعظمه الزکیه
بر شهادتگاه حسین علیه السلام گذر کن و به استخوان های پاک و مطهرش بگو.
صدای گریه امام علیه السلام بلند شد و ابوهارون از ادامه مرثیه خودداری کرد. همین گونه تا شروع به مرثیه می کرد، سیلاب اشک امام صادق علیه السلام را امان
ص: 24
نمی داد تا سرانجام چنین ادامه داد:
یا مریم قومی واند بی مولاک
و علی الحسین فاسعدی ببکاک
ای مریم! ای بانوی بزرگ! به پاخیز و بر سرورت حسین علیه السلام نوحه سرایی کن و مرا با نثار اشک و گریه در سوگواری بر سالار خوبان همنوایی نما».
امام صادق علیه السلام خود به شدت گریست و خاندانش با شنیدن این جملات گریستند(1) و فریاد «یا ابتاه» فضای خانه را پر کرد. (2)
امام موسی کاظم علیه السلام می فرماید: «چون ماه محرم فرا می رسید، دیگر پدرم خندان نبود، بلکه اندوه از چهره اش نمایان می شد و اشک بر گونه اش جاری بود، تا آنکه روز دهم محرم فرا می رسید. در این روز، مصیبت و اندوه امام به نهایت می رسید. پیوسته می گریست و می فرمود: امروز، روزی است که جدم حسین بن علی علیه السلام به شهادت رسید».(3)
عزاداری امام موسی کاظم علیه السلام
از امام رضا علیه السلام نقل شده است که فرمود: «چون ماه محرم فرا می رسید، کسی پدرم را خندان نمی دید و این وضع ادامه داشت تا روز عاشورا. در این روز، پدرم را اندوه و حزن و مصیبت فرا می گرفت و می گریست و می گفت: در چنین روزی حسین را _ که درود خدا بر او باد _ کشتند».(4)
عزاداری امام رضا علیه السلام
گریه امام رضا علیه السلام در حدی بود که فرمود: «همانا روز مصیبت امام
ص: 25
حسین علیه السلام ، پلک چشمان ما را مجروح نموده و اشک ما را جاری ساخته است».(1)
دعبل خدمت حضرت رضا علیه السلام رسید. آن حضرت درباره شعر و گریه بر سیدالشهدا علیه السلام کلماتی چند فرمود. از جمله اینکه: «ای دعبل! کسی که بر مصایب جدم حسین علیه السلام گریه کند، خداوند گناهان او را می آمرزد» آن گاه حضرت بین حاضران و خانواده خود پرده ای زد تا بر مصایب امام حسین علیه السلام اشک بریزند.
سپس به دعبل فرمود: «برای امام حسین علیه السلام مرثیه بخوان که تا زنده ای، تو ناصر و مادح ما هستی. تا قدرت داری از نصرت ما کوتاهی مکن.» دعبل در حالتی که اشک از چشمانش جاری بود، مرثیه ای خواند و در آن هنگام صدای گریه امام رضا علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام آن حضرت بلند شد.(2)
عزاداری امام زمان علیه السلام
بنا بر روایات، امام زمان علیه السلام در زمان غیبت و ظهور، بر شهادت جدّشان گریه می کند. آن حضرت خطاب به جد بزرگوارشان، سیدالشهدا علیه السلام می فرماید: «اگر روزگار مرا به تأخیر انداخت و دور ماندم از یاری تو و نبودم تا با دشمنان تو جنگ کنم و با بدخواهان تو پیکار نمایم، هم اکنون هر صبح و شام بر شما اشک می ریزم و به جای اشک، در مصیبت شما خون از دیده می بارم و از دل پردرد بر این ماجرا آه حسرت می کشم».(3)
این آخرین یادگار خاندان عصمت و طهارت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف است که در
ص: 26
مصیبت جد مظلومش می گوید: «اگر زمانه مرا به تأخیر انداخت و نبودم که جانم را فدایت و روحم را سپر بلایت کنم، شب و روز در عزای تو می گریم، به طوری که اشک چشمم به خون مبدل می گردد».(1)
ص: 27
فصل دوم: محرم در اقوام ایرانی
عزاداری و بزرگ داشت یاد و راه خامس آل عبا و دیگر یاران کاروان کربلا، از شعائر ارزشمند ایرانیان است. کشور ایران از قرن ها پیش، برخلاف موانعی که از طرف کانون های برگزاری مراسم عزاداری محرم لحاظ می شد، به خاندان نبوت علاقه مند بود. در همه شهرها و روستاها آیین های عزاداری به فراخور فرهنگ و شیوه های مرسوم هر منطقه و استانی، متفاوت بوده و از دیرباز در قالب هیئت های مذهبی و راه اندازی دسته ها و تکیه ها برگزار شده است.
با وجود گذشت بیش از یک هزار سال از مصیبت شهادت امام حسین علیه السلام و یاران وفادارش، نه تنها از عمق این حادثه کاسته نشده است، بلکه هرچه می گذرد، قلمروی عاشورا گسترده تر و آیین های عزاداری باشکوه بیشتری برگزار می شود. البته در این میان برخی روشنفکران غرب زده می خواستند ارادت ایمانی و قلبی ایرانیان را به دلیل ازدواج اباعبدالله با دختر آخرین پادشاه ایرانی (یزدگرد) نشان دهند که بی گمان همگان بر خرافه بودن این مدعا پی برده اند. به دلیل آنکه بیشتر ایرانیان شیعه اند، محرم از مناسبت های مهم ایرانیان به شمار می آید. در شهرهای ایران نیز برادران سنی، جداگانه برای سالار شهیدان عزاداری می کرده اند؛ به گونه ای که با سوگواری
ص: 28
شیعیان همانندی های بسیاری دارد. فراوانی متن های معتبر تاریخی که دلالت روشن بر سوگواری سنیان در این سرزمین دارد، برترین گواه این مدعا به شمار می رود. امروزه روضه خوانی و مداحی نسبت به دیگر آیین های مرسوم، همچون تعزیه خوانی، از توجه بیشتری برخوردار است.
در این بخش سعی شده است، گوشه ای از آیین های عزاداری شهرهای گوناگون ایران در سوگ سالار و سرور شهیدان بازگو شود.
پیشینه عزاداری در ایران
عزاداری برای حسین بن علی علیه السلام و خاندان و یاران او به شکل های مختلفی در طول تاریخ اسلام برگزار می شد، اما این مراسم، آن هم در حدی گسترده به صورت سازمان یافته و با دستور و حمایت حکومت، از زمان آل بویه در بغداد آغاز گشت. ایرانیان از ابتدا اسلام را برگزیدند و بیش از اقوام و ملت های دیگر به خاندان عصمت و طهارت علاقه نشان دادند. پس از واقعه عاشورا، همواره شیعیان با یاد امام حسین علیه السلام و مصائبی که بر آن حضرت و اهل بیتش وارد شد، مجالس سوگورای بر پا می کردند و در روزهای تاسوعا و عاشورا به سوگ می نشستند.
نخستین ایرانیانی که آشکارا مجالس عزاداری عاشورا را به پا کردند، قبیله بنی حمرا، از قبایل ایرانی تبار شیعی مذهب کوفه بودند که پس از واقعه کربلا و برای خونخواهی سید الشهدا به مختار پیوستند.(1)
ایرانیان به ویژه پس از شهادت امام رضا علیه السلام ، به عزاداری امام حسین علیه السلام اهتمام بیشتری ورزیدند و به طور مداوم به آن می پرداختند.(2)
ص: 29
پیدایش عزاداری رسمی و علنی برای امام حسین علیه السلام از زمان آل بویه شکل گرفت.(1) معزالدوله در سال 352ه . ق دستور داد مردم در روز عاشورا گرد آیند و اظهار حزن کنند. (2)در این روز از مردم خواسته شد که با پوشیدن جامه سیاه، اندوه خود را نشان دهند.(3) در عاشورای سال 352ه . ق نیز گریه و ندبه برای امام حسین علیه السلام و نوحه خوانی و برپایی ماتم برای آن امام برگزار شد.(4) در این روز با آویختن پلاس (پارچه های کهنه و سیاه)، اعلام عزا کردند. در روز عاشورا، مردم و برخی علمای حنفی مانند خواجه علی غزنوی و امام نجم الدین بلعمانی حنفی، سفیانیان را لعن و دستار از سر باز می کردند، نوحه می خواندند و خاک بر سر می افشاندند.(5)
ایرانیان در سال 398ه . ق که روز عاشورا هم زمان با عید مهرگان بود، مراسم عید را به تأخیر انداختند.(6) با گذشت تاریخ، هر چه حکومت آل بویه به پایان عمر خود نزدیک می شد و ضعف آن بیشتر می شد، نزاع میان شیعه و سنی نیز افزون تر می شد. بنابراین سلاطین آل بویه می کوشیدند به هر نحو ممکن برگزاری مراسم عاشورا و عید غدیر را که بانی آن بودند، لغو کنند، اما پافشاری شیعیان برای برگزاری مراسم عاشورا ادامه یافت تا اینکه در سال
ص: 30
402ه . ق فخرالملک، وزیر سلطان بهاءالدوله، برگزاری مراسم عاشورا را آزاد اعلام کرد،(1) ولی بار دیگر خودش در سال 406ه . ق برگزاری مراسم عاشورا را منع کرد که اصرار شیعیان به برگزاری آن، باعث نزاع آنها با ساکنان محله باب الشعیر شد و شمار بسیاری در این نزاع کشته شدند.(2)
پادشاهان سلجوقی از دوستداران ائمه شیعه بودند. ملک شاه به همراه خواجه نظام در سال 479ه . ق به زیارت کاظمین، نجف و کربلا رفت. محمد بن عبدالله بلخی، پس از سخنرانی برای عالمان، مسئولان و طلاب نظامیه اهل سنت، روضه می خواند و از مظلومیت های اهل بیت پیامبر یاد می کرد.(3) این رسم تا آغاز سلطنت طغرل سلجوقی در بغداد و شهرهای دیگر ایران وجود داشت.(4) در آغاز قرن هفتم، به این دلیل که محمد خوارزمشاه خواست علاء الملک ترمذی، از سادات حسینی خراسان را به عنوان خلیفه در برابر الناصر عباسی مطرح کند، تا حدود بسیاری نفوذ معنوی خلفای عباسی _ که حامی مذهب سنّت بودند _ کاهش یافت و سرانجام در نیمه دوم قرن هفتم در سال 656ه .ق با سقوط بغداد و حاکمیت ایلخانان در ایران و عراق، مذهب اهل سنت با بحران جدی روبه رو شد. ازاین رو، فرصت مناسبی برای توسعه تشیع و برگزاری شعائر و مراسم مذهبی آن فراهم گشت و با روی خوش نشان دادن غازان خان به شیعیان و رسمی شدن مذهب تشیع در مدت کوتاهی در زمان «اولجایتو»، مراسم عزاداری عمومیت یافت. مردم هرات، در نیمه دوم قرن نهم با فرا رسیدن ماه محرم به برگزاری مجالس سوگواری
ص: 31
برای امام حسین علیه السلام اهتمام می ورزیدند و حتی شاهزادگان و امیران نیز به برگزاری مجالس عزا همت می گماشتند.(1)
با روی کار آمدن دولت صفویه و تبدیل مملکت به کشوری شیعی و مقتدر، سرودن شعر در مدح و رثای ائمه و شهدای کربلا برای شاعران افتخاری بس بزرگ به شمار می رفت که بر آینده آیین سوگواری محرم تأثیر فراوانی داشت؛ به گونهای که تظاهرات شکوهمند شیعیان در محرم هر سال، در نشر و اشاعه مذهب تشیّع در فلات قاره ایران، بسیار سودمند بود. در این زمان، ملا حسین کاشفی، کتاب روضه الشهدا را نگاشت و قوه محرکه ای برای پیدایش مراسم محرم شد که از بطن آن، سبک تازهای از فعالیت به نام روضه خوانی پدید آمد که به نوعی دو قرن و نیم بعد، این سبک به منزله رشته ای در آمد که به وسیله آن، اشعار غنایی و متون و نمایشهای تعزیه به هم بافته شدند. (2)
از این زمان به بعد، تکیه ها و حسینیه ها و موقوفات مربوط به عزاداری امام حسین علیه السلام در ایران شکل گرفت و گزارش های متعددی از این گونه اجتماعات در دوره صفویه، به وسیله فرستادگان سیاسی اروپا، مبلغان، بازرگانان و سیاحان به ثبت رسید.(3) دولت مغولان و گورکانیان هند که از دولت صفویه اثر پذیرفته بودند، مراسم عزاداری امام حسین علیه السلام را برپا می داشتند.(4)
ص: 32
از عزاداری در دوره افشار و زند گزارش های مهمی نقل شده است. بر اساس این گزارش ها، شروع تعزیه خوانی مربوط به دوره کریم خان است. در عصر قاجار، خون آلود کردن سر و صورت با تیغ و قمه زدن به فرق سر به مراسم سینه زنی افزوده شد.(1)
این سیر تاریخی تا زمان قاجاریه همچنان ادامه یافت. در دوره رضاشاه پهلوی، با آنکه او با تظاهر شدید به حمایت از تشیع و علما و مظاهر تشیع و به راه انداختن دسته و همراهی با عزاداران توانسته بود حکومت را به دست بگیرد، ولی در نیمه دوم حکومتش به شدت با عزاداری مبارزه و آن را ممنوع اعلام کرد. در زمان پهلوی دوم، ممنوعیت عزاداری برداشته شد و مردم توانستند آزادانه عزاداری کنند.(2)
پس از سقوط سلطنت 57 ساله پهلوی و آغاز انقلاب اسلامی ایران، سوگواری سید الشهدا علیه السلام منزلت والایی یافت و یکی از اساسی ترین پایه های مذهبی حکومت را شکل داد.
محرم در بین پارسها
زیر فصل ها
1- فارس
2- قزوین
3- قم
4- خراسان
5- خراسان جنوبی
6- خراسان شمالی
7- تهران
8 _ اصفهان
9- سمنان
10- کرمان
11- گیلان
12- مازندران
13- مرکزی
14- هرمزگان
15- همدان
16- یزد
17- بوشهر
18- گلستان
1- فارس
زیر فصل ها
شیراز
شیراز
مردم شیراز از قدیم تاکنون به شعائر مذهبی به ویژه عزاداری امام حسین علیه السلام اشتیاق فراوانی داشتند. بنابراین، با فرارسیدن ماه محرم، حسینیه ها و تکیه ها و دیگر اماکنی که مرکز اقامه مجالس عزاداری است، به شیوه زیبایی با اشعار محتشم و سلام های زیارت عاشورا، سیاه پوش می شوند. و از اول ماه محرم
ص: 33
مجالس روضه خوانی را آغاز می کنند.
دسته های عزاداری این شهر که بیشتر در قالب دسته های زنجیرزن و سینه زن هستند از شب اول ماه محرم آغاز گردیده و تا شب یازدهم حرکت آنها ادامه دارد. هر چه به شب عاشورا نزدیک می شود، بر شمار دسته ها و عزاداران افزوده می شود. دسته های عزادار علاوه بر رفتن به برخی مجالس و مراکز عزاداری معروف شهر و دیدار با علمای معروف شیراز به سمت زیارت امامزادگان شیراز مانند احمد بن موسی معروف به شاه چراغ علیه السلام و سید امیر محمد عابد و سید علاءالدین حسین و ابن حمزه می روند و در صحن به عزاداری می پردازند.
از جمله مراسم زیبای این شهر می توان به عزاداری اصناف و بازاریان، نیروهای انتظامی و بسیج و عزاداری هیئت کربلایی های مقیم شیراز اشاره کرد. عزادارن در شام غریبان با سیاه پوشی و مالیدن گِل به سر، با پای برهنه و درحالی که شمع روشنی در دست دارند و نوحه سرایی می کنند، به حرم احمد بن موسی علیه السلام می روند.
از دیگر آیین های عزاداری این شهر تعزیه خوانی است که به شکل باشکوه و مفصلی اجرا می شود. همچنین مراسم سقایی در دوران پهلوی مدتی متروک مانده است، اما امروزه از گونه های مهم عزاداری این شهر به شمار می آید.(1)
2- قزوین
شیعیان قزوین با فرارسیدن ماه محرم تکیه ها، مسجدها و حسینیه ها را
ص: 34
سیاه پوش و هیئت های مذهبی استان قزوین نیز برای تجلیل از سیدالشهدا و مقام ممتاز علمدار کربلا حضرت ابوالفضل علیه السلام علامتی، تهیه و به هنگام عزاداری علامت و چهل چراغ را پیشاپیش هیئت حمل می کنند. شهر قزوین بیش از پنجاه هیئت دارد که از شب اول محرم به ویژه در شب ششم مراسم عزاداری خود را به شکل باشکوهی آغاز می کنند.
این هیئت های عزاداری در شب هفتم به سمت امامزاده علی علیه السلام و شب هشتم به طرف امامزاده محمد علیه السلام و شب نهم و دهم به طرف امامزاده حسین علیه السلام حرکت می کنند و به عزاداری و عرض تسلیت می پردازند. در روز عاشوار نیز این هیئت ها به طور دسته جمعی در جایی جمع می شوند و به همراه جمعیت فراوانی حرکت می کنند. نخست به چند مجلس شهر می روند. سپس به سمت امامزاده حسین علیه السلام به راه می افتند و عزاداری می کنند. بستن روی علامت، عزاداری و حضور دسته های سینه زنی و زنجیرزنی در کوچه و خیابان ها و اجتماع آنان در زیارتگاه امام زاده حسین علیه السلام از برنامه های هیئت های مذهبی در دهه اول محرم است. در شب یازدهم نیز مراسمی به عنوان شام غریبان را اجرا می کنند و پس از آن عزاداری را خاتمه می دهند.(1)
3- قم
شهر مقدس قم از شهرهایی است که مردم آیین های عزاداری محرم را با عشق و سوز برگزار می کنند و همواره کوشیده اند با بهره گیری از همه ظرفیت های فرهنگی، این آیین ها را پرشورتر از همیشه برپا کنند.
مردم قم در زمان حیات ائمه اطهار علیهم السلام نیز بخشی از مایملک خویش را
ص: 35
وقف ائمه می کردند و هر سال خمس اموال خود را برای امامان علیهم السلام می فرستادند.(1)
استان قم از روزگاران قدیم در پرتوی بارگاه حضرت معصومه علیها السلام و حضور علما و مراکز علمیه کانون و الگویی از مراسم و آیین های مذهبی بوده و در ایام خاص از جمله عاشورا شاهد حضور مردم از نقاط گوناگون ایران و جهان به شمار آمده است.
با گذشت چهارده قرن از واقعه جانسوز کربلا و شهادت امام حسین علیه السلام و یاران وفادارش، نه تنها از اهمیت و جایگاه این واقعه کاسته نشده است، بلکه هرچه می گذرد، قلمرو عاشورا گسترده تر و آیین های عزاداری با شور و درک بیشتری برگزار می شود.
در عزاداری های عاشورا و تاسوعا، مردم قم، مانند برخی شهرها از نمادهایی مانند علم، کتل و گهواره به یاد حضرت اصغر علیه السلام ، کودک شیرخوار کربلا، بهره می برند که این نماد ها در شکل گیری فضای اندوه به عزاداری ها نقش مؤثری دارد. سنج، طبل و بوق هر سه از سازهای تشکیل دهنده هم نوازی در آیین عزاداری ایام محرم در استان قم است که سابقه ای طولانی دارد.
شمار دسته ها و هیئت های مذهبی قم که با آغاز ماه محرم به اوج فعالیت خود می رسند، بسیار است.
این دسته ها در روزهای خاص به نوبت از مکان استقرار هیئت ها، حرکت خویش را آغاز می کنند و برای عرض تسلیت به حرم مطهر حضرت معصومه علیها السلام می روند. در باور مردم استان قم، توسل برای شفای بیماران
ص: 36
جایگاه ویژه ای دارد. از این رو، بارها دیده شده، بیمارانی از شهرهای گوناگون و حتی کشورهای دیگر نیز در مسیر دسته های عزاداری نشسته و از شهیدان کربلا طلب شفا و حاجت کرده اند.
شبیه خوانی از جمله آیین هایی است که معمولاً در روز عاشورا و در شهر و حتی در روستاها و شهرهای مجاور استان، مانند کهک، دستجرد و سلفچگان انجام می گیرد و در قالب این هنر آیینی، صحنه های روز عاشورا بازسازی و ترسیم می شود.
پخش نذورات از جمله نان فتیر، شربت، شیر داغ و حلوا در امام زاده ها و در مسیر حرکت دسته های عزادار مرسوم است و حتی در این مکان ها، مردم گوسفند، قربانی و گوشت آن را میان عزاداران توزیع می کنند.
در شهر قم نوحه از استقبال بی نظیر عمومی بهره مند است و سینه زنی عمومی ترین نوع عزاداری است .
همچنین سخنرانی علما و روحانیون درباره فلسفه قیام عاشورا به عنوان یکی دیگر از آداب عاشورا در بیشتر مسجدها و حسینیه ها، در شهر و روستا معمول و مرسوم است. پس از مراسم سخنرانی، مداحان اهل بیت به مرثیه سرایی می پردازند و عزاداران سینه زنی باشکوهی را به نمایش می گذارند.
برگزاری مراسم «مشعل گردانی» در این شهر به ویژه در روستای خورآباد بسیار باشکوه است. در مراسم مشعل گردانی روستای خورآباد، مشعلی به شکل استوانه ای در شب نهم برافروخته می شود که از بیست تسمه آهنی تشکیل شده که بعضی از آنها بلندتر است و پایه مشعل فلزی و حدود دو متر ارتفاع دارد.
شبیه گردانی، تعزیه خوانی، آتش زدن نمادین خیمه ها، راه اندازی
ص: 37
کاروان های سبزپوش و سرخ پوش از دیگر آیین های سوگواری شهادت سالار شهیدان در روز عاشورا در این استان است. در مراسم تعزیه خوانی این شهر که از جمله آیین های پر طرفدار است، هنرمندان تعزیه را نوعی هنرنمایی برای تثبیت و تجلی نهضت حسینی و قیام عاشورا می دانند و معتقدند، جلوه هایی از جنبش کربلا در تعزیه ناب و اصیل متجلی می شود.
سنگاب خانه با کارکردی شبیه به سقاخانه از دیگر رسوم معمول در قم و ایام عزاداری محرم بوده است. سنگاب، کاسه بزرگ سنگی است که در معابر، بازار، خانه ها، مکان های عمومی و به ویژه بناهای مذهبی، برای رفع عطش مردم قرار می گرفته وکارکردی شبیه به سقاخانه داشته است. معروف ترین و با سابقه ترین سنگاب خانه که در ایام محرم در این شهر مذهبی برپا می شد، سنگاب خانه مرحوم میرزا محمد فخیمی بوده است که در سال 1300 بنا شد و سی سال دوام آورد. این سنگاب خانه را ابتدا در جنب حرم مطهر، مقابل میدان آستانه، سپس در گذرخان برقرار کردند. سقاها به وسیله مشک از آب انبار سرداب و دیگر جاها، آب آشامیدنی برای مردم عزادار و دسته ها تهیه می کردند و در سنگاب می ریختند. سنگاب خانه ها، تزییناتی از قبیل چراغ های الوان، کتیبه، عکس و شمایل داشت و بیشتر هیئت های عزادار، در برابر این محل به عزاداری و شبیه خوانی می پرداختند.
طبل زنی در سپیده دم روز عاشورا برای توجه مردم و برپایی دسته های عزاداری از آیین های خاص در قم بوده است که روحانیون و علما نیز در این روز آدابی خاص به جا می آورند.
در غروب روز عاشوار، مراسم باشکوهی به عنوان شام غریبان برگزار می شود که اجرای تعزیه، تشکیل هیئت های عزاداری، سینه زنی و زنجیرزنی،
ص: 38
حرکت شتران با کجاوه به عنوان نمادی از کاروان کربلا و اسرا، نخل گردانی، اطعام و نذری دادن از جمله سنت های مرسوم این شب است. در این میان، عزاداری شام غریبان هیئت کربلایی های قم و مراسم مشعل گردانی آنان بسیار بی نظیر است.
در زمان آیت الله العظمی حائری، روحانیان با سر و پای برهنه، تربت به پیشانی می مالیدند و برخی درحالی که عمامه ها را شوریده می بستند، در قالب هیئت و دسته از مدرسه رضویه به حرکت در می آمدند. در زمان آیت الله العظمی بروجردی نیز حرکت این هیئت از مدرسه فیضیه، آغاز و به حرم مطهر ختم می شد.
روز سیزدهم محرم؛ یعنی سوم عاشورا، در تکیه های مهم شهر، گروهی عزادار با لباس عربی، بیل و کلنگ و کوزه کوچکی بر دوش می گرفتند و به تقلید از طایفه بنی اسد، برای دفن هفتاد و دو تن شهید کربلا، در بیرون شهر، نزدیک خاکفرج به مصلی می رسیدند، نوحه می خواندند و مردم بر سر و سینه می زدند. مراسم عزاداری مردم قم با آیین و آداب خاصی برگزار می شود که تشریح آن در این پژوهش نمی گنجد. بنابراین، عزیزان را به کتاب های مرتبط با این موضوع ارجاع می دهیم.(1)
4- خراسان
مردم خراسان با برگزاری مراسم عزاداری به بزرگداشت محرم می پردازند. در ماه محرم، تمام شهرهای خراسان سیاه پوش می شوند و در عزای زید بن علی و یحیی فرزند زید، سوگواری می کنند.(2) آن گاه که از شدت اختناق و وحشت
ص: 39
حاکمان اموی کاسته شد، مردم احساس امنیت کردند و هفت شبانه روز در مناطق دور و نزدیک برای یحیی سوگواری کردند و از شدت تأثر، در عزای وی جامه های سیاه پوشیدند.(1) سالی که یحیی شهید شد، هر نوزادی که در خراسان و اطراف آن به دنیا می آمد، نامش را یحیی یا زید می گذاشتند. (2) پوشیدن لباس های سیاه در مصیبت ها، از سیاه پوشی خراسانیان در عزای یحیی آغاز شده و تاکنون به یادگار مانده است. این گونه حرکت، در شهرهای خراسان، بیانگر همدردی مشترک شیعه و سنی در عزاداری زید بوده است.
4- الف. مشهد
مشهد مقدس به دلیل اینکه حرم حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام در آن قرار دارد، از جمله شهرهای مذهبی ایران به شمار می رود و مراسم عزاداری در آن به شکل باشکوهی برگزار می شود. معمولاً مخارج این مجالس از طریق موقوفات و نذورات مردم تأمین می شود.
شمار دسته ها و هیئت های عزاداری این شهر بسیار است و بیش از پانصد هیئت به صورت رسمی در ماه محرم فعالیت دارند. دسته های عزاداری به نوبت و در روزهای خاصی از مکان استقرار هر هیئت با اجرای مراسم سینه زنی و زنجیرزنی و حمل توغ و علم به طرف حرم مطهر امام رضا علیه السلام حرکت می کنند.
روضه خوانی در خانه اعاظم علما، از جمله آیت الله بجنوردی قدس سره ، آیت الله اردبیلی قدس سره ، آیت الله طباطبایی قمی قدس سره ، آیت الله کفایی قدس سره ، آیت الله فقیه سبزواری قدس سره ، آیت الله شیرازی قدس سره ، و همچنین دیگر عالمان حوزه علوم دینی،
ص: 40
جزو مراسم شهر مشهد است.
مراسم سقایی در مشهد در ماه محرم به شکل مفصل و باشکوهی برگزار می شود. شبیه خوانی نیز از جمله مراسمی است که قدمت دیرینه ای در این شهر دارد. عمدتاً مراسم عزاداری مردم مشهد تا اربعین اباعبدالله و در بیشتر مواقع تا بیست و هشتم صفر ادامه می یابد.(1)
4- ب. نیشابور
نیشابور از شهرهای استان خراسان است که مراسم عزاداری ماه محرم در آن برگزار می شود. در این شهر سنیان به همراه شیعیان این شهر در عزای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله سر برهنه می کنند، خاک بر سر و صورت می پاشند و نوحه سر می دهند.
افزون بر شکل های عمومی عزاداری، شکل سخنرانی و مدیحه سرایی نیز میان آنان رواج دارد. این گونه سوگواری را باید ابتکار واعظ سبزواری شمرد که سال ها در خراسان بزرگ، میان سنیان و شیعیان، معارف اهل بیت علیهم السلام و مصیبت خاندان پیامبر را ترویج می کرد. وی شاگردان برجسته و صاحب نفسی در این فن تربیت کرد تا شیوه وعظ و مدیحه سرایی به دیگر گونه های عزاداری افزوده و برای همیشه میان اهل سنت ماندگار شود. محمود واصفی، یکی از شاگردان وی بود که افزون بر تألیف، از فن خطابه و مدیحه سرایی هم بهره کامل برد. امروز شیعیان، خطیبان و مداحان امام حسین علیه السلام را برای تشویق بهتر و بیشتر برای ادامه و کیفیت برتر کارشان، با هدایایی در پایان مراسم عزاداری بدرقه می کنند. (2)
ص: 41
5- خراسان جنوبی
شهرستان بیرجند مرکز خراسان جنوبی، با فرارسیدن ماه محرم با نصب پرچم های سیاه و علم های مخصوص عزاداری در مسجدها، حسینیه ها و تکیه ها، به عزاداری می پردازند.
سخنرانی درباره فلسفه قیام عاشورا در بیشتر مسجدها و حسینیه های شهر و روستاهای بیرجند، سینه زنی، زنجیرزنی، روضه خوانی، علم بندان، علم گردانی، نخل بندی، نخل گردانی، مشعل گردانی و تعزیه خوانی، ازشیوه های مراسم عزاداری ماه محرم در بیرجند است.
برگزاری مراسم «مشعل گردانی» در روستای خور و برکوه و مراسم «سنگ زنی» در روستای درخش بیرجند، مراسم شبیه گردانی، تعزیه خوانی، آتش زدن نمادین خیمه ها، راه اندازی کاروان های سبزپوش و سرخ پوش، از دیگر آیین های سوگواری شهادت سالار شهیدان در روز عاشورا در این شهرستان است.
در مراسم مشعل گردانی روستای خور، مشعل به شکل استوانه ای است که از بیست تسمه آهنی تشکیل شده که بعضی از آنها بلندتر است و پایه مشعل فلزی و حدود دو متر ارتفاع دارد. این مشعل را در شب نهم محرم روشن می کنند. در مراسم «سنگ زنی» روستای درخش، سنگ عبارت از دو تکه چوب استوانه ای هشت سانتیمتری است که نخی از آن عبور می کند و در پشت دست قرار می گیرد. این روستا هشت نفر سنگ زن دارد که از شب پنجم محرم این کار را همراه هیئت با آهنگ نوحه سینه زنی یا زنجیرزنی انجام می دهند یا نوحه جداگانه می خوانند. مردم معتقدند، سنگ زنی به نشانه سنگی است که کفار به دندان رسول خدا صلی الله علیه و آله زده اند.
ص: 42
برپایی خیمه نیز یادآور خیمه های امام حسین علیه السلام در کربلاست. اطعام دادن و نذری دادن در ماه محرم، به ویژه در شب های تاسوعا و عاشورا به عزاداران حسینی، یکی دیگر از رسوم این استان به شمار می رود. (1)
6- خراسان شمالی
بجنورد، مرکز استان خراسان شمالی است که با آغاز ماه محرم تا پایان ماه صفر در این شهر و استان، آیین های ویژه عاشورا و محرم برگزار می شود. در بجنورد و دیگر شهرهای استان، قوم های متفاوتی در کنار هم زندگی می کنند که امروزه به صلح و دوستی و با ازدواج های فراقومی، فرهنگ های مختلطی را پدید آورده اند. به همین دلیل، رسوم و مناسک آیینی و مذهبی اینان با همه تفاوت ها در هم گره خورده و تمیز آنها سخت است.
در شهر بجنورد، با آغاز ماه محرم، تکیه ها، حسینیه ها، مسجدها، مدرسه ها، خانه های قدیمی و بزرگ، با پوشش خاص محرم آذین می شوند. همه هیئت ها با زدن چند پرچم و علم کردن چند نشانه و گذاشتن علم و کتل مقابل هر یک از این تکیه ها و حسینیه ها، رسماً اعلام می کنند مردم در این روزها و شب ها سوگوارند و مشتاقانه دور هم گرد می آیند تا در رثا و اندوه شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش در واقعه تلخ و جانکاه سال 61 هجری قمری، شرکت کنند. به گونه ای تمام این نشانه ها و بر سر و سینه کوفتن ها، آه و ناله کردن ها، نه برای ریا و تظاهر مسلمانی که به حق یادآوری قیامی بزرگ و بادوام در طول تاریخ بشر بوده است. آن زمان ها مردم بر سادگی مراسم و جلوه ظاهری آیین و مراسم خود تأکید بیشتری داشتند.
ص: 43
با آغاز محرم، صبح ها در خانه ها، بانوان مراسم روضه خوانی برگزار می کنند. در طول سال، این روضه خوانی ها هر از گاهی در خانه ها با حضور مداحان خوش صدا برگزار می شود، اما در ایام محرم، به ویژه در دهه اول با تأکید بیشتری بانوان در برگزاری چنین مراسمی می کوشند. همه جمع می شوند تا به مدت ده روز در غم زنان اهل بیت امام حسین علیهم السلام گریه کنند و به عزاداری و سوگ بپردازند. پذیرایی در مجلس بسیار مختصر، با نوشیدن چای برگزار می شود. در این محافل کودکان نیز در کنار مادران خود حضور می یابند.
شب ها نیز مردم در حسینیه های ثابت و سیار به عزاداری می پردازند. اشعار و نوحه هایی در سوگواری امام شهیدان و یاران بزرگوارش خوانده می شود و مردم آرام بر سینه می کوبند و گاهی نیز با ضرباهنگی تند، مراسم زنجیرزنی برگزار می شود. پایان بخش مراسم هم سخنرانی، مناقب خوانی و روضه خوانی است. در بعضی از این شب ها نیز تکیه ها و حسینیه ها، میزبان دیگر هیئت های سوگوارند که در محله های دیگر مشغول عزاداری هستند. این دعوت ها از سوی صاحبان هیئت ها انجام می شود و هدف نیز نزدیک شدن مردم شهر و همدلی آنان در میثاقی است که با اهل بیت رسول الله علیهم السلام دارند. همه چیز آرام و آرمانی و خودجوش شکل می گیرد و در پس آن، عشق و همدلی و وحدت عاشقان، روی می دهد.
حلیم، غذای ویژه ماه محرم و صفر در مراسم سوگواری امام حسین علیه السلام است. تعزیه خوانی، پرده خوانی و شمایل گردانی در کنار حرم معصوم زاده بجنورد نیز از دیگر مراسم عزاداری مردم این دیار است. امروز گروه های مستقر در شهر بجنورد و شهرهای دیگر خراسان شمالی، همواره در طول
ص: 44
سال و به ویژه در ایام محرم در اجرای تعزیه می کوشند. علاوه بر معصوم زاده بجنورد، در زیارتگاه روستای زیارت و الله آباد شیروان و کلاته سیاه دشت فاروج هم می توان تعزیه های خوبی دید.
مردم در روز نهم و دهم عاشورا، به خیابان های اصلی شهر می آیند و از چند نقطه در قالب هیئت های عزاداری، با علم و کتل، بیرق و نشانه های سوگ، اسب های مزین به نام ذوالجناح (اسب امام حسین علیه السلام )، گهواره (خاص حضرت علی اصغر)، خیمه (خاص خانواده امام)، مشک (نشانه تشنگی یاران)، لباس های کفن پوش آغشته به خون سرخ (به یاد شهدای کربلا)، سربندهای مزین به نام یا حسین علیه السلام ، حسین مظلوم، قمر بنی هاشم، یا عباس علیه السلام ، ابوالفضل العباس علیه السلام ، علی اصغر علیه السلام ، علی اکبر علیه السلام ، یا زینب علیها السلام (خاص بانوان)، چفیه و پای برهنه، حرکت می کنند.
این دسته ها و هیئت ها رفته رفته چون رودهای به هم پیوسته، به شکل دریای بزرگی می شوند. همه در اندوه امام حسین علیه السلام و یارانش نوحه و شعر می خوانند، و آرام بر سر و سینه می کوبند. برخی نیز با زنجیر بر پشت می زنند. هدف آنان نشان دادن اندوه است و از خودنمایی پرهیز می کنند. همه با رعایت ادب و همان حس همدلی و اندوه فقط حرکت می کنند. همه گروه ها تا معصوم زاده، بارگاه یکی از برادران امام رضا علیه السلام پیش می روند که در بخش شمالی شهر به خاک سپرده شده است.پس از زیارت و اوج گرفتن پراکنده می شوند تا به دیدن دیگر دسته ها بروند. بعد از آتش زدن خیمه ها و پاشاندن خاک و کاه و گلاب بر سرها و اقامه نماز ظهر عاشورا، برخی دسته ها با همان نظم به سمت حسینیه باز می گردند. برخی گروه ها افزون بر نوحه های فارسی که بیشتر اشعار محتشم کاشانی و امیری فیروزکوهی است،
ص: 45
اشعار جعفرقلی شاعر کرمانج را می خوانند. گروه هایی نیز به زبان ترکی نوحه می خوانند.
دیدنی ترین بخش عزاداری، مربوط به ظهر عاشورا است؛ هنگامی که همه در صفوف به هم پیوسته نماز ظهر عاشورا را می خوانند و با نماز با امام دل هایشان پیمان می بندند. بدین معنی که هنوز هم کسانی هستند که به او اقتدا کنند که دیگر واقعه کربلا تکرار نشود. (1)
7- تهران
در ماه محرم، عشق تهرانی ها نسبت به اهل بیت به اوج خود می رسد. هزاران دسته عزاداری شکل می گیرد و شهر یک پارچه سیاه پوش می شود. خیابان ها پر از پرچم های سرخ و سبز و سیاه است. عزاداری ها، از اول محرم آغاز می شود و آخر ماه صفر، پایان می یابد. در این مجالس، مداحان و خطبا با بیان احکام و معارف اسلامی، سبب بقای دین و هدایت جامعه و استمرار نام پیامبر و آل محمد علیهم السلام می شوند. چنین مجالسی با این امتیازهای مثبت، از قرن چهارم در دوران حکومت آل بویه، به تدریج شکل گرفت. در قرن دهم کامل تر و در زمان قاجاریه هم مجالس توسعه یافت و تکیه های بسیاری برپا شد که سرآمد آن تکیه دولت بود. مجموع دیگر حسینیه های تهران را در زمان ناصرالدین شاه 54 باب نوشته اند.
در زمان پهلوی اول، با عزاداری حسینی علیه السلام به شدت مبارزه شد و همه تکیه ها و هیئت ها تعطیل شدند. رونق جلسات مذهبی و هیئت های عزاداری از دهه بیست، در زمان پهلوی دوم، با برچیده شدن دیکتاتوری رضاخانی گسترده شد.
ص: 46
محرم های تهران، حال و هوا ویژه ای دارد. تاریخچه عزاداری های حسینی در تهران،دارای قدمتی دیرینه و شکل و شمایل خاصی است. به ویژه آنکه حضور اقوام و گروه های گوناگون ایرانی در پایتخت ایران و عزاداری های سنتی خاص آنان، مانند خوزستانی ها، آذری ها، شمالی ها، کردها و لرها، شرایطی را فراهم می آورد تا شاهد تنوع سبک های عزاداری و ریتم های نوحه خوانی باشیم.
تهران با بیش از دوازده هزار مسجد، حسینیه و تکیه، هر سال شاهد عزاداری های عظیم عاشورایی است که در جهان تشیع کم نظیر است. به دست آوردن آمار دقیق آنها بسیار مشکل و ناممکن است. ازاین رو می توان گفت ماه محرم در تهران بسیار باشکوه است.
یکی از مراسم عمده این شهر، عزای طویریج و آتش زدن خیام به وسیله هیئت کربلایی های مقیم تهران است. این هیئت هر سال مراسم آتش زدن خیام تشبیهی امام حسین علیه السلام را به نمایش می گذارد که صبح روز عاشورا 25 خیمه بزرگ و کوچک از سبزه میدان تا چهار راه گلوبندک تهران نصب می کنند و خیمه دارالحرب امام حسین علیه السلام را که از همه بزرگ تر است، در وسط میدان ارگ نصب می کنند. پس از نماز ظهر و عصر جمعیت بسیاری از معاودین عراقی مقیم تهران، به نام موکب عزای طویریج، درحالی که یک عده سرباز نمادین و پیاده و قرمزپوش به همراه آنان است و عمودهای آتش را به دست دارند، با سر دادن فریاد یا حسین علیه السلام خیمه ها به آتش کشیده می شود. در پایان مراسم عزاداری، مردم با غذای آماده شده از نذورات اطعام می شوند.(1)
ص: 47
جامعه زرتشتیان یکی از اقلیت های رسمی کشور است که بیشتر در تهران سکونت دارند. آنان امام حسین علیه السلام را داماد خودشان می دانند و زرتشتیان به این امر افتخار می کنند. ازاین رو، روز عاشورا هم غالباً نذری می پزند و در هر جا که ساکن باشند، بین مردم آن منطقه پخش می کنند.
7- الف. ری
شهر ری که همجوار پایتخت است، حدود 120 هیئت عزادار دارد که عمده فعالیت آنها در ماه محرم است. اهالی این شهر همگی از شیعیان دوازده امامی هستند که با فرا رسیدن ماه محرم، حسینیه ها، تکیه ها و مسجدها شهر و بسیاری از خانه ها را برای تجدید اقامه عزاداری امام حسین علیه السلام سیاه پوش و تکیه بندی می کنند. بیشتر مراسم روضه خوانی در شب ها برگزار می شود و تا پایان صفر ادامه می یابد.
دسته های عزادار این شهر از شب پنجم به صورت منظم از تکیه ها شروع به حرکت، و با زنجیرزنی و سینه زنی در صحن مطهر عبدالعظیم علیه السلام گرد هم می آیند و عزاداری می کنند. دسته ها و تکیه های معروف این شهر عبارتند از: عزاداران خدمه آستانه حضرت عبدالعظیم علیه السلام ، عزاداران حوزه علمیه حضرت عبدالعظیم علیه السلام و عزاداران علمای انثی عشری شهر ری و تکیه های معروف بازار.
یکی از سنت های دیرینه عزاداری مردم ری این است که در شام غریبان امام حسین علیه السلام پس از اقامه نماز مغرب، خادمان حرم حضرت عبدالعظیم علیه السلام ، شالی سیاه به گردن می اندازند و درحالی که پایشان برهنه است، چراغ های لاله را روشن می کنند و خطیب آستانه با حزن و اندوه اشعاری را با آواز بلند می خواند. خادمان نیز بر سر زنان با او هم صدا و هم آواز می شوند. در نهایت،
ص: 48
پرچمدار حرم به سوی بازار حرکت می کند و عزاداران به دنبال او راهی بازار می شوند و بعد از همراه شدن کسبه بازار به حرم باز می گردند و عزاداری می کنند.
از سنت های دیرینه شهر ری در بزرگداشت عزاداری محرم تعزیه است. این سنت افزون بر نیم قرن است که در این شهر پابرجاست و هر سال، باشکوه تر از گذشته برگزار می شود. همچنین اهل سنت این شهر نیز، افزون بر مسجدها در دیگر مکان های عمومی مانند کاروان سرای بزرگ به همراه شیعیان، مراسم سوگواری امام حسین علیه السلام را برپا می کنند.(1)
8 _ اصفهان
اصفهان از شهرهای معروف ایران است که علاوه بر شیعیان، اقلیت های مذهبی بسیاری در آنجا زندگی می کنند.
با آغاز ماه محرم، همه مسجدها، تکیه ها، هیئت های مذهبی، به نشانه فرا رسیدن ماه محرم سیاه پوش می شوند و پرده های بزرگی را که روی آن وقایع کربلا چاپ شده است، آویزان می کنند.
مردم اصفهان از قدیم به برگزاری مجالس روضه خوانی علاقه فراوانی داشته اند. ازاین رو، گرایش به آن را سبب خیر و برکت دنیوی و اخروی می دانند. این مراسم علاوه بر مسجدها و تکیه ها در خانه های علما و روحانیون این شهر و حتی خانه های شخصی بر پا می شود.
دسته های عزاداری این شهر به شکل وسیعی در همه محله ها حضور دارند که در ماه محرم عزاداری گسترده ای را به نمایش می گذارند. بیشتر
ص: 49
دسته ها در دهه اول محرم حرکت می کنند و یا به حسینیه ها و زیارت امامزاده ها و قبور علمای بزرگ، از جمله ملا محمدباقر مجلسی و سید محمدباقر شفتی به خانه علمای معروف و محترم شهر می روند و در آنجا مجلس روضه و سینه زنی و زنجیرزنی را برپا می کنند.
تعزیه و شبیه خوانی نیز به طور مفصل، به طور ثابت و سیار در این شهر رواج دارد. گونه ای از عزاداری موسوم به طویریج(1) نیز به وسیله کربلایی های مقیم اصفهان در روز عاشوار اجرا می شود که جلوه باشکوهی دارد.
علمای اصفهان و طلاب حوزه علمیه این شهر، در ماه محرم در مراسم حضور چشمگیری دارند و بیشتر مراسم را هدایت و سرپرستی می کنند. بیشتر مراسم تا اربعین سالار شهیدان ادامه دارد و اقلیت های مذهبی، مانند سنیان اصفهان، همانند شیعیان در برخی مکان ها به آن پای بنداند. (2)
8- الف. کاشان
مردم کاشان پیش از آغاز محرم با برپایی مجالس عزاداری به استقبال ماه محرم می روند. گواه بر این آمادگی نصب پرچم های مشکی، سبز و قرمز در تکیه ها و هیئت های گوناگون از نیمه دوم ذی الحجه تا پایان ماه صفر است.
اوج برپایی این مجالس از شب نخست تا شب شانزدهم محرم است که به «شب شش امام حسین علیه السلام » معروف است. این مراسم یکی از رسم های دیرین در این شهر است که هر شب از ماه محرم به نام هیئت خاصی است. در واقع آن هیئت می کوشد اوج توان خود را در عزاداری در آن شب به نمایش بگذارد و بیشتر مردم در آن هیئت حضور می یابند. برای نمونه، شب
ص: 50
چهارم و دهم برای هیئت علی اصغر علیه السلام ، شب پنجم و نهم محرم متعلق به هیئت ابوالفضل علیه السلام و شب ششم به نام هیئت علی اکبر علیه السلام است. و در واقع، آن هیئت می کوشد هم و غم خود را در طول سال برای عزاداری باشکوه در آن شب به کار بگیرد.
از دیگر رسوم عزاداری در کاشان، حرکت هیئت های گوناگون از مرکز هیئت تا بازار و برپایی مراسم عزاداری در این مکان است. ورود دسته ها به بازار از دو مسیر صورت می گیرد.(1) معمولاً رسم بر این است که هر هیئت در شب پیش از روز بازار خود، با برپایی مراسم عزاداری از شماری از هیئت ها دعوت می کند تا در این محفل و مراسم روز بازار شرکت کنند و به مراسمشان رونق بخشند و آن هیئت ها نیز در قالب دسته هایی به کمک هیئت کمک خواه می روند و همنوا و هماهنگ می شوند و در پایان مراسم شب و نیز مراسم عزاداری روز بازار، با نذورات مردم از عزاداران پذیرایی می شود. گروهی از دسته های عزادار، نمادها و نشانه هایی را در اختیار دارند که بیشتر به آن ها شناخته می شوند. علم، کتل، توغ، جریده یا جریته، شش گوشه، نهر علقمه، شط فرات و نخل، جزو نمادهایی هستند که در پیشاپیش هیئت های عزادار حرکت می کنند.
نخستین دسته عزاداری که به بازار می رود، دسته ای به نام «چاووش عزا» است که در آخرین روز ذی الحجه، یک روز پیش از آغاز ماه محرم به بازار شهر می آید و مردم را از فرا رسیدن ماه محرم، آگاه و نیز بازار را برای استقبال از هیئت ها و دسته های عزادار آماده می کنند که این دسته عزا مربوط به محله پشت مشهد کاشان است که از سمت بازار مسگرها وارد می شوند و
ص: 51
در تیمچه امین الدوله مراسم خود را ختم می کنند.(1)
سقاها گروه دیگری از عزاداران هستند. این گروه در قالب چهار دسته هستند. در طول دهه نخست ماه محرم با بستن لنگی به کمر و انداختن مشک سقایی بر دوش و جام های فلزی در دست، در بازار شهر میان عزاداران ظاهر می شوند و به سقایی می پردازند. تشرف به مسلک سقایی در دوره نوجوانی، بر اساس نیت پدر و مادر مبنی بر اینکه فرزندشان همیشه سالم و تندرست بماند، طی مراسمی با تشریفات خاصی انجام می گیرد. معمولاً در این آیین کودک در هفت یا هشت سالگی در مجلسی به وسیله پدر و سرپرست هیئت سقایان، لباس سقایی به او می پوشانند و در این هنگام، قصیده ای ویژه می خوانند.(2)
لباس و وصله های سقایی شامل کلاه ترمه به نشانه تاج افتخار خدمت گذاری امام حسین علیه السلام ، شیر و قلاب به نشانه کمربند سقایی، کشکول به نشانه مشک آب سقایی، لنگ به جای نطع سقایی، رشته ای قرمز به نشانه رشته غم و ماتم امام حسین علیه السلام است که به کمر کودک می بندند. پس از پوشاندن لباس، مراسم با دعا و فاتحه خوانی و پاشیدن گلاب و دادن شیرینی پایان می پذیرد و آن کودک از آن روز تا آخر عمر به طور رسمی، سقا و عضو هیئت سقایان کاشان به شمار می رود.
از دیگر آداب و سنن ماه محرم در کاشان، برداشتن علم و علمات، کتل و بیرق، شامل عزاداری در بازار، نخل برداری، شمع زنی و چهل منبر و جریده
ص: 52
است.(1) نخل برداری که نماد و نشانه تشییع جنازه حضرت سید الشهداء علیه السلام در روز عاشوراست، در بیشتر شهرهای ایران، از جمله کاشان انجام می شود که البته شیوه پوشاندن نخل در این شهرستان، ساده و بدون تشریفات است. در کاشان پنج نخل شامل نخل سرپره، نخل در فین، نخل در باغ، نخل کلهر و نخل باباشرف وجود دارد که در مراسمی باشکوه و پرشور و همراه با باوری عمیق، برداشته می شود.(2) قربانی کردن گوسفندان متعدد به وسیله صاحبان نذر در طول مسیر حرکت در جلو نخل، دود کردن اسپند به وسیله صاحبان خانه ها در مسیر راه نخل، دویدن پابرهنه زن و مرد و پیر و جوان به دنبال نذر و فریادهای پرسوز یا حسین و عبور جمعیت از کوچه ها و گذرهای تنگ و قدیمی شهر، جلوه هایی از عشق و ارادت مردم این خطه به اهل بیت علیهم السلام به ویژه امام حسین علیه السلام را می آفریند که مرواریدهای اشک در صدف چشمان هر بیننده تحسین کننده آن است. همچنین ساعاتی مانده به غروب روز تاسوعا، مراسم شمع زنی با روشن کردن 72 شمع به شمار یاران امام علیه السلام در چهل مسجد و زیارتگاه به یاد چهل خانه اسرای کربلا به وسیله بسیاری از نذرداران و علاقه مندان، به ویژه بانوان برگزار می شود.
علم جریده نیز شبیه به نیزه بوده و دارای یک یا دو تسمه آهنین هلالی شکل، دو پنجه فولادین، دو شیر، کشکول مسی، رشته های مروارید، جاشمعی و چند تکه پارچه قیمتی است. در واقع، جریده نمادی از ویژگی های علمدار کربلاست، کشکول به نشانه سقایی حضرت، هلال تشبیه رخسار او به ماه، آینه صداقت و یک رنگی حضرت ابوالفضل علیه السلام و رشته های
ص: 53
مروارید نشانه رشته الفت و وفاداری ایشان به حضرت سید الشهدا علیه السلام است. علم نشانه علمداری و سپهداری و پنجه های فلزی نیز نشانی از دست های بریده قمر بنی هاشم علیه السلام است. به باور مردم کاشان دادن آب از این کشکول به بیماران شفابخش است. از دیگر سنت های کاشان پختن و توزیع نانی در روز تاسوعا به نام نان «عباسعلی»(1) است که در قدیم در خانه ها می پختند و امروزه در نانوایی هایی خاص پخت می شود و مشتری فراوانی هم دارد.
از دیگر سنت های کاشانی ها در قدیم در روز عاشورا این بود که در گذشته که در خانه ها دام نگه می دا شتند، هر دام داری برای برکت یا ادای نذر، شیر دام خود را در صبح روز عاشورا به یاد شش ماهه سیدالشهدا علیه السلام به هیئت هایی مزیّن به نام علی اصغر علیه السلام می داد. امروزه مردم با خرید شیر و اهدای آن نذر خود را ادا می کنند.
دادن غذاهای نذری در کاشان رواج بسیار دارد؛ به گونه ای که در ماه محرم در همه محلات کاشان انجام می شود و منحصر به دو روز عاشورا و تاسوعا نیست. از میان این غذاهای نذری در ماه محرم، غذای گوشت لوبیای(2) آن بسیار شهرت دارد که بسیار خوشمزه طبخ شده و خواهان بسیاری دارد.
مردم کاشان به دلیل صبغه مذهبی و سابقه شکل گیری تشیع در این دیار که بر اساس اسناد موجود به اواخر قرن اول هجری می گردد، عشق و ارادتی خاص و مثال زدنی به اهل بیت علیه السلام دارند و در برگزاری مراسم محرم و صفر بسیار مقید هستند؛ به گونه ای که گرمای طاقت فرسای تابستان و سوز سرمای
ص: 54
جان سوز زمستان کویر، ذره ای در برگزاری مراسمشان اثر نمی گذارد.
تعدد هیئت های مذهبی از ویژگی های کاشان است؛ به گونه ای که در یک محله چند تکیه یا حسینیه وجود دارد و نسبت به این امر حساسیت خاصی دارند. در حال حاضر بیش از پانصد هیئت رسمی و غیر رسمی در کاشان فعال هستند و هر کدام از این هیئت ها، تشکیلات هیئت امنا یا هیئت رئیسه، رئیس، ناظم، میان دار، صندوق دار، برقی، تأسیساتی، چای ریز، چای بده، آشپز، سفره بده و... دارند که وظایف هر یک از افراد مشخص است.
8- ب. قمصر
مردم قمصر در شب های محرم با مراسمی که به وسیله خاندان مرحوم آیت الله ملا شاه فضل الله کاشانی تنظیم شده بود، هر سال آیین عزاداری باشکوهی را به نمایش می گذارند. در شب ششم ماه محرم دسته های عزاداری با حمل علم و توغ از خانه ملا شاه فضل الله به طرف محله ده حرکت می کنند که در میان قمصر قرار دارد و با رسیدن به ابتدای هر محله، سه بار ندای یا حسین سر می دهند و اهالی آن محله را با خود همراه می کنند و پس از ورود به حسینیه محله ده، به سینه زنی و نوحه خوانی می پردازند. این برنامه تا شب عاشورا به همین کیفیت اقامه می شود.
در روز عاشورا از صبح تا ظهر مجالس متعددی برگزار می شود که در آن بعد از قرائت زیارت عاشورا، مداحان و وعاظ به سینه زنی و نوحه خوانی می پردازند. در ظهر عاشورا در مراسم باشکوهی، توغ ها و علم های همه دسته های در مکانی به نام حسینیه محله ده می روند و عزاداری باشکوهی را ترتیب می دهند و پس از آن عزاداران به سمت امامزاده داوود حرکت می کنند
ص: 55
و مراسم تا شام غریبان امام حسین علیه السلام ادامه دارد. (1)
8- ج. نراق
نراق از شهرهای استان اصفهان است که بیش از سه هزار نفر جمعیت دارد که همگی شیعه دوازده امامی هستند. در این شهر بیشتر مراسم عزاداری در زیارتگاه امامزاده سلیمان علیه السلام و ده مسجد معروف آن برگزار می شود. عمده مراسم عزاداری این شهر، سینه زنی و شبیه خوانی است. در گذشته، جریده و سنج زنی و سقایی و قمه زنی نیز از جمله این مراسم بوده که در زمان پهلوی انجام این اعمال به کلی متروک شده است.
از دیگر مراسم این شهر، توغ، نخل و کتل گردانی است که دسته های عزاداری با حمل این نمادها در محله های قدیم نراق دور می زنند و به عزاداری می پردازند.(2)
8- د. نطنز
عشق به خاندان رسول الله صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام و اقامه عزاداری برای سالار شهیدان حضرت سیدالشهدا علیه السلام جز جدایی ناپذیر فرهنگ و زندگی مردم نطنز است. این مردم با این عشق به دنیا می آیند و با این عشق از دنیا می روند. وجود حسینیه های متعدد و بسیار قدیمی در محله های گوناگون نطنز نشان دهنده این اعتقاد است. در شهر نطنز چهار حسینیه به نام های «افوشته»، «مرکز شهر»، «علیا» و «سرشک» وجود دارد. در ده روز اول محرم بسیاری از دسته های زنجیرزنی و سینه زنی به طرف این حسینیه ها حرکت
ص: 56
می کنند. در شهر نطنز رسم است که وقتی دسته ای از محله ای مانند محله سرشک به طرف حسینیه افوشته می رود، روز بعد از آن دسته زنجیرزنی افوشته به محله سرشک حرکت می کند. در این نوع مراسم، محله های افوشته و سرشک به طرف هم و محله های مرکز شهر و علیا که بسیار به یک دیگر نزدیکند، به طرف هم حرکت می کنند. از دیگر مراسم این شهر، مراسم تعزیه خوانی است. یکی از گروه های بسیار عالی تعزیه خوان گروه تعزیه خوانی موسوم به «آقای عباس جواهری» است که در دهه اول محرم یکی از بهترین تعزیه ها را در حسینیه افوشته اجرا می کند.(1)
8- ه. نیاسر
نیاسر که از بخش های بزرگ تابع کاشان است، در ماه محرم مراسم سقایی را به شکل پرشوری اجرا می کنند. همچنین مراسم نخل گردانی این شهر نیز شکوه خاصی دارد. در صبح روز عاشورا نخلی موسوم به علی اکبر را از محل استقرار به طرف مسجد جامع این شهر حرکت می دهند و در میان راه با گذر از هر محل نخل های دیگر محلات را به دنبال هم راهی مسجد جامع می کنند. بعد از همراهی نخل موسوم به امام حسین علیه السلام ، مردم به عزاداری باشکوهی می پردازند و به مراکز خود باز می گردند. در روز شانزدهم نیز به مناسبت هفتم شهادت امام حسین علیه السلام دوباره این مراسم تکرار می شود.(2)
8- و. آران و بیدگل
مردم شهرستان آران و بیدگل، با شور و عشق خاصی از چند هفته پیش از ماه محرم با سیاه پوش کردن و نصب بیرق عزا در مکان های گوناگون،
ص: 57
فرارسیدن ایام محرم را اعلام می کنند.
اهالی با برپایی مراسم مدیحه سرایی و عزاداری در هیئت های مذهبی عشق و ارادت خود را به ائمه اطهار علیهم السلام به ویژه اباعبداالله حسین علیه السلام نشان می دهند.
از مراسم سنتی این شهرستان که در زمان آل بویه مرسوم بوده، آیین تعزیه است که تعزیه خوانان معروف این شهرستان با برپایی آیین تعزیه خوانی در مسجدها و تکیه ها، واقعه کربلا را برای مردم بازگو می کنند. از دیگر آیین های عزاداری در این شهرستان، آیین سنج زنی یا سنگ زنی و نمایش سنگ زدن گروهی در مخالفت با سپاه ملعون شمر به قصد تازاندن اسبان خود بر پیکر بی جان یاران حسین علیه السلام است. در این مراسم، گروهی به شکل نمادین با چوب هایی که به آنها سنگ یا سنج گفته می شود، به حرکت درمی آیند و اشعاری را با گویش محلی می خوانند.
«سقاخوانی» دیگر آیین سنتی آران و بیدگل است که ارادتمندان به امام حسین علیه السلام درحالی که با یک دست مشک آب و با دست دیگر کاسه ای در دست دارند، به یاد تشنه لبان کربلا، عزاداران حسینی را سیراب می کنند.
آیین «خیل عرب» از دیگر آیین های عزاداری شهرستان آران و بیدگل است. در روزهای یازدهم و دوازدهم محرم این آیین به صورت نمادین در نوش آباد اجرا می شود و در آن گروهی عزادار درحالی که لباس سفید عربی برتن دارند، با ضربات ریتم دار نی های چوبی، اشعار موزون می خوانند و با اجرای ریتم و آهنگ خاص، سوگواری خود را در غم جانگذار شهادت امام حسین علیه السلام و اصحاب با وفایش به نمایش می گذارند.
از غذاهای سنتی و نذری آران و بیدگل در ایام محرم، پختن گوشت و
ص: 58
لوبیاست که در روزهای عزاداری، گروهی از مردم با این غذا اطعام می شوند. همچنین در شب تاسوعا، دیگ های نذری نوعی حلوا را که به زبان محلی به آن «ترحلوا» می گویند برپا می کنند و پای این دیگ ها، حاجت می طلبند.
صبحگاه، عزاداران با این ترحلوا و نانی که مردم روز تاسوعا به نام حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام می پزند و به آن نان "عباس علی" می گویند، پذیرایی می شوند.
آیین عزادرای محرم در این شهرستان، آیینی سنتی است که از زمان های قدیم رواج داشته است و هر سال با عشق و ارادت بیشتر و حضور پررنگ تر مردم به ویژه جوانان برگزار می شود. سنج زنی، تعزیه خوانی، چاوش خوانی در شهر آران و بیدگل و نخل گردانی در شهر ابوزیدآباد و سقاخوانی و خیل عرب در نوش آباد، از آیین های سنتی عزاداری محرم در این شهرستان است.(1)
9- سمنان
مردم سمنان نیز از اول تا دهم محرم، به عزاداری برای شهادت امام حسین علیه السلام می پردازند. هر سال پیش از شروع ایام عزاداری، مردم روستاها و شهرهای استان سمنان با سیاه پوش کردن محله ها، تکیه ها و حسینیه ها و با برپا کردن خیمه ها، به استقبال این ماه عزاداری می روند.
از روز اول دهه ماه محرم، مجالس روضه خوانی در تکیه ها در سه نوبت صبح، عصر و شب برگزار می شود. هر محله و تکیه، دسته های، عزادارای جداگانه ای دارد. دسته های عزاداری از شب ششم تا عاشورا به صورت گردشی در محله ها عزاداری می کنند. این عزاداری بیشتر به شکل زنجیرزنی
ص: 59
و سینه زنی صورت می گیرد. در میان دسته های عزادار، در گذشته اسبی به عنوان ذوالجناح که افساری به آن می بستند، وجود داشت که یک نفر آن را می کشید. در سال های اخیر نیز گاهی این کار انجام می شود.
از جمله کارهایی که مردم در دهه اول محرم انجام می دهند؛ تزیین نخل با تصاویری از امامان، واقعه عاشورا و تصاویر شهداست. در برخی موارد، با آینه و روپوشی از رنگ مشکی یا سبز است که این تزیینات را از روز هفتم تا روز عاشورا، به همراه دسته های عزاداری حمل می کنند.
مراسم نخل گردانی در روز عاشورا به ویژه در شهرستان سمنان، از اقبال بسیاری برخوردار است. بنا به باورهای دینی، برخی بیماران خود را به این نخل ها می بندند و شفا می طلبند. در روز عاشورا در بیشتر نقاط استان، افرادی که نذر کرده باشند، به مردم غذا می دهند. در میان مراسمی که در روز تاسوعا و عاشورا بیش از هر چیز در بعضی نقاط جلب توجه می کند، آتش زدن خیمه ها به یاد سوختن خیمه های ابا عبدالله الحسین علیه السلام و خاندان و اصحاب اوست.
در روز اربعین و چهلم شهادت امام حسین علیه السلام نیز مراسم روضه خوانی و عزاداری به شکل سینه زنی و زنجیرزنی در بیشتر نقاط استان برگزار می شود و برخی خانواده ها به اندازه توانایی مالی خود نذرهایی را به اشکال گوناگون میان مردم تقسیم می کنند.(1)
9- الف. شاهرود
مردم شاهرود با فرا رسیدن ماه محرم مراسم خاصی دارند. شاهرودی ها در
ص: 60
روز پنجم محرم به یاد جان فشانی های حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام ، آیین توغ بندان (علم بندان) را با شور و احساسات مذهبی خاصی برگزار می کنند. آنان در این روز با نام «یا عباس، یا عباس» مراسم ویژه ای را برگزار می کنند که نمونه مشابه آن در هیچ جای کشور وجود ندارد.
این آیین بر اساس آداب و سنت های قدیمی، در عصر روز پنجم ماه محرم با به راه افتادن دسته های چاووش خوانی و سینه زنی با حضور انبوه عزاداران حسینی در محدوده بافت قدیمی شهر شاهرود برگزار می شود. سنت عزاداری روز پنجم محرم به یاد جان فشانی های حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام و با فریادهای «یا عباس، یا عباس» از گذشته دور در شاهرود مرسوم بوده و در میان مردم این شهر از احترام و اعتبار ویژه ای برخوردار است.
مردم شاهرود با برپایی این آیین نمادین نشان می دهند که اگر در هنگام شهادت علمدار کربلا نبودند که به یاری وی بشتابند، امروز آماده اند تا به یاد آن روز، علم حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام را برافراشته نگاه دارند.
تکیه بازار شاهرود که به «تکیه زنجیری» معروف است و از بزرگ ترین تکیه های این شهر به شمار می آید، وظیفه گرد آوری توغ ها و برگزاری دسته توغ بندان را برعهده دارد. عاشقان ابوالفضل العباس علیه السلام در قالب هیئتی به سوی مسجدها و تکیه های دیگر به راه می افتند و در طول مسیر به چاوشی و خواندن مصیبت می پردازند.
شاهرود از حوالی ظهر روز پنجم محرم، تعطیل و سیاه پوش است و ازدحام جمعیت عزاداران در برابر مدرسه قلعه این شهر و خیابان شهید صدوقی (مزار)، به گونه ای است که همه خیابان ها و کوچه های منتهی به
ص: 61
محل، مراسم مملو از جمعیت می شود. چندین هیئت عزادار حسینی تا پیش از برپایی «توغ بندان» با اجرای آیین خاص سینه زنی و مداحی و در میان ماتم و اندوه به انبوه جمعیت حاضر در این مکان می پیوندد.(1)
9- ب. دامغان
دامغان از شهرهایی است که در آن مراسم محرم باشکوه خاصی برگزار می شود. علاوه بر اجرای مراسم معمول همانند برگزاری دسته های عزاداری و سینه زنی، در این شهر آیین نخل گردانی در روزهای تاسوعا و عاشوار جلوه ای ویژه دارد. عزاداران در این دو روز، از محلات گوناگون شهر برای حرکت دادن نخل به تکیه دباغان می آیند و نخل را به بیرون شهر حرکت می دهند. در این مراسم، علما، سادات، اعیان و ریش سفیدان، پیشاپیش عزاداران و دسته های عزادار پشت سر آنها روانه می شوند.(2)
10- کرمان
در تعزیه هایی که در شهر کرمان برگزار می شود، همه مراحل واقعه کربلا به تصویر کشیده می شود. زرتشتیان کرمان برای مراسم سوگواری امام حسین علیه السلام احترام زیادی قائلند و در این باب مراسم ویژه ای را برگزار می کنند.
در میان سینه زنان هیئت های مذهبی این شهر، افزون بر اقلیت ارمنی، هم وطنان زرتشتی نیز حضور دارند. زرتشتیان و ارامنه در کنار هم عزاداری می کنند. این اقلیت ها با یکدیگر مأنوس هستند و همان غذاهای مرسوم محرم را در کنار هم می خورند. حتی بعضی از این عزیزان مقداری از غذای مراسم
ص: 62
امام حسین علیه السلام را برای تبرک در طول سال نگه داری و در غذای سالانه شان استفاده می کنند.(1)
11- گیلان
باور خاص مردم به حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام ، علی اکبر علیه السلام ، علی اصغر علیه السلام ، حربن یزید ریاحی و زنان و کودکان سیدالشهدا علیهم السلام در این ایام و برگزاری آیین های ویژه سوگواری به نام آنان، نمونه ای از باور های مذهبی مردم این استان است. یکی از آیین های عزاداری در این ماه، علم بندی است که از یک روز مانده به ماه محرم تا روز هفتم این ماه در مناطق شهری و روستایی استان گیلان برگزار می شود. در روز اول این مراسم، مردم مناطق گوناگون با پذیرایی از عزاداران در مسجدها و حسینیه ها، بعد از ظهر با تشکیل دسته های مختلف سینه زنی و خواندن نوحه پرچم های سیاه را به نشانه عزاداری سیدالشهدا علیه السلام بر سر در مسجدها و گنبدهای آن نصب می کنند. این مراسم در دهکده تاریخی ماسوله و شهرستان مذهبی آستانه اشرفیه، جلوه ویژه ای دارد و هر سال افراد گوناگونی برای شرکت در این مراسم به این روستا می آیند.
پخت نوعی شیرینی به نام «ککه» یا «کشته»، دادن شربت و نصب منبع های آب در اطراف مسجدها و سطح شهر، اطعام دهی، پرداخت نذورات، راه اندازی علم و کتل، نخل برداری و حمل پرچم های سبز با عبارت های «یا حسین شهید» به وسیله کودکان و نوجوانان و سقا شدن کودکان سیاه پوش با عنوان نذر حضرت علی اصغر علیه السلام ، از جمله جلوه های زیبای آیین های
ص: 63
سوگواری در این منطقه است. (1)
12- مازندران
مردم مازندران از روز اول تا هفتم محرم عزاداری می کنند ومی کوشند در این روزها همه نذوراتشان را ادا کنند و برای مراسم نخل گردانی آماده شوند. برخی مردم نیز یکی _ دو روز پیش از ماه محرم در استقبال از این ماه، در خانه شان مراسم روضه خوانی برپا می کنند و اطعام می دهند.
دسته گردانی یکی از مظاهر مشخص مراسم عزاداری در ایام محرم است که با اشکال زنجیرزنی، سینه زنی، شام غریبان و مراسم قوم بنی اسد، نوای یاحسین را از مسجدها و تکیه ها به خیابان ها می کشاند و جلوه های عشق و ارادت مردم به امام حسین علیه السلام و خاندان مطهرش را به رخ عالم می کشد.
برخی از روستاها از گذشته در این دو روز پذیرای عزاداران حسینی بوده اند و همچنان با حفظ این سنت در روزهای عاشورا و تاسوعا از همه کسانی که برای عزاداری می آیند، پذیرایی می کنند. این کار به صورت عمومی صورت می گیرد و مردم روستا در این روز در حد مقدورات برای عزاداران غذا تهیه می کنند.
از آداب و رسوم بومی منطقه غرب مازندران که سال هاست نسل به نسل چون امانتی گران مایه به نسل حاضر رسیده، آیین «کرنازنی» در محرم است. «کرنازنی» ویژه عزای امام حسین علیه السلام بوده و در محلاتی چون آخوند محله، نارنج بن، تالش محله فتوک و سادات محله شهرستان رامسر و برخی مناطق استان گیلان سابقه ای چند قرنی دارد. امروز در شماری از روستاهای غرب
ص: 64
مازندران و شرق گیلان، مراسم «کرنازنی» انجام می گیرد و متأسفانه روزبه روز اجرای این آیین کم رنگ تر می شود. این آیین از اول ماه محرم شروع می شد. در واقع نوعی وسیله برای اعلام برپایی سینه زنی و نوحه خوانی برای گرامی داشت شهدای کربلا بود و مردم با شنیدن طنین ناله «کرنا» در مجلس عزا حضور می یافتند.
معمولاً هیئت های عزادار، عصر تاسوعا در مسجدها جمع می شوند و شب عاشورا را تا به صبح در مسجد بیدار می مانند و در سپیده دم، پس از ادای فریضه نماز صبح، عزاداران پیشاپیش کرناچی ها به سوی گورستان ها حرکت می کنند. پیش از حرکت دسته های سینه زنی، نوای حزن انگیز کرنا، درحالی که سکوت همه جا را فرا می گیرد، در فضای مسجد طنین انداز می شود و کسانی که مشتاق حضور در عزاداری هستند، با شنیدن صدای «کرنا» از دور و نزدیک به مسجد می آیند و هیئت را همراهی می کنند.
آیین «کرنازنی» بیشتر به صورت گروهی و در محوطه مسجد انجام می گیرد و علاوه بر روزهای تاسوعا و عاشورا، در سوم و هفتم شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش نیز کرنا نواخته می شود. دسته های کرناچی مشتمل بر دو سر گروه و بین پنج تا هفت نفر کرناچی هستند و گاهی سرکرناچی که رهبری کرناچیان را بر عهده دارد، آهنگی را می نوازد و کرناچیان از وی پیروی می کنند یا او آهنگی را می نوازد و کرناچیان دیگر، دم مکمل آن را می نوازند. سرکرناچی، آهنگ «یا امام» سر می دهد و کرناچیان «یا حسین» را در دمیدنشان بیان می دارند و این نواختن تا زمان خستگی ادامه می یابد و گاهی هم کرناچیان پیشاپیش هیئت ها در بیرون از مسجد حرکت می کنند. امروز در این مناطق، کرنازنی آن شور و حال گذشته را ندارد، اما عاشقانی
ص: 65
هستند که این رسم بر جا مانده از نیاکان خود را هنوز در ماه محرم انجام می دهند. (1)
12-الف. آمل
در آمل هم مثل دیگر شهرهای کشورمان، با آمدن محرم شهر سیاه پوش می شود. مردم بیشتر نذرهایشان را که عموماً آش، خرما و شربت است، برای ماه محرم نگه می دارند. در آمل و روستاهای اطراف آن، مراسم نخل گردانی مرسوم است. از روز اول تا هفتم محرم، مردم به عزاداری می پردازند و در این روزها نذرهایشان را ادا می کنند.
یکی از آیین های خاص ماه محرم در مازندران آیین «نخل گردانی» در روستای «نوا» در شهرستان آمل است. در روز هفتم محرم، مردم روستای نوا و بسیاری از اهالی اطراف، کنار نخلی می روند و به آن سلام می کنند. روز هشتم محرم نخل را بیرون می آورند و در محله ها می گردانند، مردم نیز به همراه نخل می روند.
در روز هشتم، نهم و دهم، همراه نخل گردانی، نذوراتی مانند شیر بین مردم پخش می شود. نخل را به در هر خانه که می برند، صاحب خانه نذرش مانند شربت، خرما شیر، دود کردن اسپند را به جای می آورد و اگر نذر قربانی کردن گوسفند باشد، آن را ادا می کند.
در شامگاه عاشورا، که شام غریبان است، نخل را دور محل می گردانند و همه مردم پابرهنه و شمع به دست همراه نخل به امامزاده محل می روند و تا
ص: 66
صبح به سینه زنی و عزاداری می پردازند.(1)
12- ب. بابل
مراسم «دور خیمه گاه» از سال های بسیار دور در شام غریبان شهدای کربلا انجام می شود و مردم از اطراف و اکناف برای دیدن این مراسم به محله قاضی _ کتی شهر بابل می روند و از خاکستر خیمه های سوخته، برای شفای بیماران خود تبرک می برند.
این مراسم که از سال های بسیار دور سینه به سینه به نسل های بعد منتقل شده است، به این شکل است که دو خیمه ای که از روز اول محرم به نشانه خیمه های امام حسین علیه السلام و یارانش، تهیه و در وسط میدانگاهی گذاشته می شود. اعضای شرکت کننده در مراسم، به وسیله پیر غلام و پیشکار عزاداری انتخاب می شوند. عمده این افراد، جوان و ترجیحاً از خانواده سادات، و به تعداد شهدای دشت کربلا، 72 نفرند.
پیش از ورود عزادارانی که با سربندها، شال ها و لباس های متحدالشکل، خود را آماده مراسم می کنند، مداحان با خواندن زیارت عاشورا، دل مشتاقان را آماده می کنند. سپس عزاداران با ذکر «یا حسین» وارد میدان می شوند.
مداحان با نوای نوحه مراسم را آغاز می کنند. هنگامی که مراسم اوج گرفت، دو نفر با لباس یزیدیان (قرمز رنگ) وارد میدان می شوند و با حرکاتی خشن، درحالی که شلاق ها و مشعل هایشان را در آسمان به حرکت در می آورند، کودکانی را می ترسانند که با لباس های عربی از ابتدای مراسم، در خیمه ها نشسته اند. کودکان با ذکر «یا حسین، یا اباالفضل» به هر سوی
ص: 67
میدان می گریزند.
کماکان عزاداران بر سر و سینه می زنند. سپس یزیدیان خیمه ها را به آتش می کشند. با به آتش کشیده شدن خیمه ها، شور و نوای عزاداران اوج می گیرد و درحالی که خمیده و هروله کنان به دور خیمه های در حال سوختن می گردند و با خواندن ذکرهایی، بر سر و سینه می زنند. دور زدن عزاداران به دور خیمه ها و ذکرهاشان تا زمانی ادامه می یابد که خیمه ها در حال سوختن است. وقتی کاملاً خیمه ها سوخت و چیزی از آن نماند، عزاداران که بعد از آن همه تب و تاب، گویی به حال نیمه جان درآمده اند، بر زمین می نشینند و مداحی با نوای محلی، به ذکر مصیبت از زبان حضرت زینب علیها السلام با ترجیع بند «برادر خواهرت بمیرد»، می پردازند. سپس با ذکر خیر از پیرغلامان اهل بیت علیهم السلام ، که سر به تیره تراب برده اند و سلام به پیامبر و ائمه اطهار علیهم السلام مجلس به پایان می رسد.
در پایان، مردم مشتاق خاندان اهل بیت علیه السلام تبرکاً از خاکستر خیمه ها برمی دارند و به امید شفا و برآورده شدن حاجات، به سر و صورت می کشند.(1)
12- ج. تالش
در دهه اول محرم، هر شب از مهمانان و عزاداران، پذیرایی و در شب اول محرم، مراسم علم بندی برگزار می شود. مردان، داخل صحن و سرای مسجد می نشینند، به بستن پارچه های رنگارنگ حول چوبی بلند می پردازند. پنجه علم را که معمولاً از جنس برنج و به رنگ طلایی است، بر نوک آن چوب
ص: 68
می بندند. علم که آماده می شود، با صلوات بر محمد و ذکر یا حسین و با احترام تمام، علم ها را در محراب مسجد و در کنار و دو سمت منبر قرار می دهند.
شب ها که هیئت زنجیرزنی و سینه زنی جوانان مسجد به عزاداری می پردازند، دو نفر دو علم را برمی دارند و جلودار هیئت می شوند و تا پاسی از شب با دور زدن در میدان و حیاط مسجد و حول بقعه امام زاده شفیع، به مرثیه خوانی و سینه زنی می پردازند.
در تالش و به ویژه در روستای امام زاده شفیع و روستاهای اطراف، مراسم «زار زار» و «شام غریبان» نیز برگزار می شود. معمولاً «زار زار» بامداد روز عاشورا، زمانی که هنوز خورشید طلوع نکرده است، انجام می گیرد. این مراسم عزاداری، بامدادی است که با چرخیدن حول نزدیک ترین بقعه یا مسجد و سینه زدن به وسیله نوجوانان و جوانان صورت می گیرد، درحالی که در دست هر کدام، شاخه کوچکی از گیاه شمشاد یا چلم است. همچنین پس از غروب آفتاب روز عاشورا، مراسم شام غریبان برگزار می شود.
شب شام غریبان، همه اهالی در مسجد حاضر می شوند و تا نیمه شب به عزاداری و مرثیه خوانی می پردازند. در این شب، ابتدا پنجه علم را باز می کنند و به شکل وارونه در همان جای قبلی می بندند. به نظر می رسد این کار، احترامی است که به دست بریده حضرت عباس علیه السلام علمدار رشید کربلا گذاشته می شود.
از دیگر مراسم های سنتی در غروب شام غریبان، آتش زدن خیمه هاست که دقایقی مانده به اذان مغرب انجام می شود. در عصر عاشورا خیمه هایی در چند نقطه نزدیک به هم برپا می شود. آنگاه دسته های عزاداری تا غروب
ص: 69
آفتاب، حول خیام به عزاداری و نوحه سرایی همراه با سینه زنی و سنج نوازی می پردازند. سپس در وقت اذان مغرب، خیام به آتش کشیده می شود. بسیاری از شیفتگان حضرت سیدالشهدا علیه السلام از خاکستر خیام سوخته شده، ذراتی را به عنوان تبرک برمی دارند.
در سیزدهم محرم، مراسم «علم واچینی» برگزار می شود. در این مراسم، پارچه های علم ها یکی یکی، باز و به شکل زیبایی، و گاهی با عطر و گلاب، معطر و در بقچه هایی برای سال دیگر بسته بندی و بایگانی می شود. هنگامی که هیئت در طول دهه به عزاداری می پردازد، مردم نذورات فراوانی هم لابه لای پارچه های علم می بندند که برای عمران و آبادانی مسجد و بقعه هزینه می شود.(1)
13- مرکزی
محرم در استان مرکزی حال و هوای خاصی دارد و مردم هر شهرستان استان با مراسم مخصوص خود وارد این ماه عزیز می شوند. مردم در این ماه با برپا کردن تکیه ها در کنار خانه ها و حسینیه ها و مسجدها برای عزاداری دهه محرم آماده می شوند.
لباس مشکی نزد عزاداران حسینی از ارج و منزلتی خاص برخوردار است و مشکی پوشیدن برای امام حسین علیه السلام را لیاقت داشتن فرد و طلبیده شدن فرد برای عزاداری می دانند. ازاین رو، در استان مرکزی مراسم «مشکی پوشان» برگزار می شود.(2)
ص: 70
13- الف. اراک
«مشکی پوشان» از سنت های بومی و قدیمی منطقه برای خبردار کردن و آماده کردن مردم برای استقبال از ماه محرم است. این سنت سه _ چهار روز مانده به آغاز ماه محرم در مسجدها و تکیه های اراک و برخی شهرهای استان برگزار می شود. در این مراسم اعضای هیئت های عزاداری در مسجد محله خود جمع می شوند و ضمن برگزاری آیین سوگواری، پیراهن های مشکی را از سوی هیئت دریافت می کنند. رسم بر این است که اعضای هیئت از این لباس تا پایان عزاداری حسینی استفاده می کنند و بعد از روزهای عزاداری به مسجد بازمی گردانند.(1)
13- ب. تفرش
مسجد شش ناوه تفرش به عنوان تنها مسجد چوبی کشور، مهد تعزیه ایران و استان مرکزی است. تفرش را مهد تعزیه می دانند و اکنون بسیاری از تعزیه خوانان این شهر در سراسر ایران به هنرنمایی مشغولند. در ایام محرم و صفر، در کمتر خانه ای از روستاهای تفرش است که تعزیه برگزار نشود. تغزیه باشکوه ترین نوع عزاداری برای امام حسین علیه السلام و یارانش است که به وسیله گروهی با نام تعزیه خوان و مردمی که به تماشا آمده اند، برگزار می شود. این نوع عزاداری که گونه ای از هنر بومی و نمایشی نیز به شمار می آید، سابقه ای طولانی در استان مرکزی به مرکزیت تفرش دارد و بیش از یک هزار تغزیه خوان حرفه ای در جای جای استان مرکزی همواره به انتظار
ص: 71
روزهای پر هیاهوی محرم و صفر نشسته اند تا حقایق روایت های اسلامی و دینی را برای مردم به زبان هنر بازخوانی کنند.(1)
13- ج. خمین
«نخل گردانی» یکی از آیین های ویژه عزاداری برای تکریم امام حسین علیه السلام در شهرستان خمین است که سابقه آن به بیش از چهارصد سال می رسد. در روز عاشورای حسینی مراسم «نخل گردانی» که از دیرباز از خاندان های قدیم این خطه نسل به نسل به ارث رسیده است، اجرا می شود. این نخل به منزله «عماری» حضرت امام حسین علیه السلام با حالتی شبیه خیمه، از چارچوب هایی به شکل چادر صحرایی، ساخته و با پارچه های سبز و مشکی، سپر و شمشیر، کلاه خود و تصاویر معصومان علیهم السلام تزیین می شود. این نخل به روایتی به منزله خیمه امام حسین علیه السلام و به روایتی تابوت آن حضرت است.
عزاداران خمین هر سال در روز عاشورا، نخل را از محل خود، واقع در کنار امامزاده شاهزاده ابوطالب به سمت میدان پانزده خرداد و از آنجا به «چاله نخل» در مرکز شهر حمل می کنند. مردم منطقه معتقدند، با گذشتن از زیر این نخل، امام حسین علیه السلام حافظ خود و فرزندانشان می شوند. (2)
13- د. ساوه
آیین سوگواری «توغ گردان» یکی از آداب و رسوم کهن مردم شهر ساوه در ماه محرم و روز سوم است. در این آیین، عزاداران حسینی در قالب هیئت های سینه زنی و زنجیرزنی توغ یا علامت آن هیئت را به خانه یکی از
ص: 72
صاحبان نذر انتقال می دهند و پس از ذبح گوسفند، به وسیله صاحب نذر، توغ را با آب و گلاب شست و شو می دهند. مردم عزادار پس از شست و شو و تزیین توغ، آن را طی مراسمی همراه با نوحه خوانی و مرثیه سرایی با تشریفات خاص برای ادای سلام به بارگاه «امامزاده سید علی اصغر علیه السلام » شهر ساوه منتقل می کنند. در این مراسم پس از ادای سلام و احترام در این بارگاه مقدس، توغ را به هیئت های عزاداری و مسجدها حمل می کنند.
مردم ساوه مراسم «توغ گردان» را نشانه آغاز حرکت لشکر امام حسین علیه السلام به سمت کربلا و شروع عزاداری محبان آن حضرت و تداوم راهش می دانند.(1)
آیین جغجغه زنی در روستای انجدان
یکی از آیین های مرسوم «جغجغه زنی» روستای انجدان اراک است که در فهرست آثار معنوی کشور نیز به ثبت رسیده است .قدمت این آیین کهن به دوره تیموری و صفویه می رسد و مردم عزادار این روستا در روزهای نهم و یازدهم محرم آن را اجرا می کنند. در روز نهم محرم مردم محله پایین انجدان با آیین های سوگ و عزا به سمت محله بالا حرکت می کنند و درحالی که ابزاری چوبی و خراطی شده به نام جغجغه را در دست دارند با نوایی موزون به جای کوبیدن بر سینه، آن را به هم می کوبند. این آیین یک مرشد و رهبر دارد که نوحه های اصیل و خاصی را قرائت می کند و مردم در پاسخ به نوحه ها با اشک و مویه جغجغه می زنند.(2) تمام طبقات اجتماعی و افراد روستا در این آیین معنوی محرم دخیل هستند و شرکت دارند.
ص: 73
14- هرمزگان
در بندرعباس مراسم سنتی و ویژه «علم گردانی»، هر سال در ماه محرم آغاز می شود. مراسم ویژه ماه محرم یکی از سنت های ارزنده است که از دیرباز همواره مورد توجه مردم هرمزگان بوده است و هر سال باشکوه خاصی و حضور گسترده مردم و دوستداران اهل بیت علیهم السلام ، برگزار و مراسم ویژه عاشورا در همه شهرهای استان هرمزگان با دسته های سینه زنی زن همراه با علم و تابوت و تعزیه خوانی برپا می شود و در روز عاشورا، شور خاصی از کربلای امام حسین علیه السلام را به نمایش می گذارند. در روز تاسوعا و عاشورای حسینی بازار و مغازه ها تعطیل است. این مراسم از حسینیه ماتم قلعه شروع می شود تا حسینیه لب رودخانه که علم صاحب الزمان علیه السلام ادامه می یابد و دو علم به یکدیگر می رسند.(1)
14- الف. میناب
آیین «علم گردانی» در بیشتر حسینیه های شهرستان میناب برگزار می شود و با آغاز ماه محرم به نام یکی از معصومین علیهم السلام علم می بندند و آن را در محله ها همراه با دسته های سینه زن می گردانند که این گردش علم را در اصطلاح محلی «پرسه» می نامند.
علم های حضرت ابوالفضل علیه السلام ، امام رضا علیه السلام ، زین العابدین علیه السلام ، امام حسین علیه السلام ، رسول الله صلی الله علیه و آله و علم صاحب الزمان علیه السلام از جمله علم های مشهور میناب است.
ص: 74
مراسم سنتی علم پیغمبر در شهرستان میناب قدمت چندین ساله در استان هرمزگان دارد. در روز پنجم محرم در میناب، علم پیامبر و صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف ، مربوط به دو حسینیه جداگانه، همزمان بسته می شود. این دو علم بسیار مورد توجه مردم میناب و استان است، به گونه ای که عصر روز پنجم محرم بیشتر مردم میناب، بندرعباس و روستاهای اطراف در این مراسم، شرکت و برای علم ها گوسفند قربانی می کنند و نقل، گل و گلاب بر آنها می ریزند.(1)
14- ب. جزیره قشم
جزیره قشم، بزرگ ترین و پرجمعیت ترین جزیره ایرانی در خلیج فارس است که فاصله آن با بندرعباس، 37 کیلومتر است. این موضوع باعث شده تا قایق ها و کشتی های مسافری، به جابه جایی مسافران از بندرعباس به قشم بپردازند. فاصله زمانی برای پیمودن این مسیر، حدود تا دو ساعت است. در روزهای عاشورا، مردم قشم به احترام امام حسین علیه السلام روزه می گیرند و در مسجد قرآن می خوانند.
شیعیان جزیره، در مسجدهای بزرگ قشم، برای سالار شهیدان سوگواری می کنند. مراسم عزاداری و شادمانی جزیره قشم به دلیل سنی بودن مردم متفاوت است. باور مردم این منطقه مانند شیعیان نیست، اما در روز عاشورا و به دلیل احترام به فرزند امام علی علیه السلام روزه می گیرند و در مسجدها قرآن می خوانند. شیعیان مهاجر قشم که حدود چهار هزار نفرند، با تشکیل سه هیئت در قشم، به عزاداری برای امام حسین علیه السلام می پردازند. مسجدها معروف
ص: 75
این جزیره نیز شامل مسجد جامع قشم، مسجد و مقبره شیخ برخ در روستای کوشه مربوط به زمان خلیفه دوم عباسی، مسجد و مدرسه کمالیه دربند حاج علی، مسجد قبا در روستای هلر و مسجد رمچا هستند.(1)
15- همدان
در همدان مراسم ماه محرم بسیار باشکوه برگزار می شود. مراسم سقایی از جمله مراسمی است که در ایام محرم مردم همدان به آن اهتمام می ورزند. دسته های سقایی همدان در ماه محرم علاوه بر سیاه پوش کردن مراکز خود، مجالس روضه خوانی مفصلی را از شب اول ماه محرم برگزار می کنند که اغلب تا شب بیستم ادامه می یابد. در این مراسم پس از خاتمه منبر، سقاها به ذکر نوحه سرایی سقایی می پردازند و در پایان اطعام می شوند. عزاداران روز نهم تا دوزادهم که آن را سوم امام می نامند، دسته های عزاداری را به طرف بازار و خیابان های شهر حرکت می دهند.(2)
16- یزد
هر سال با نزدیک شدن به ایام محرم، مردم شهرهای ایران، از جمله یزد با آداب و رسوم خاصی به استقبال محرم می روند. در استان یزد، شور حسینی در مردم به ویژه اقلیت های مذهبی و اهل سنت شهرستان یزد با سیاه پوش کردن هر کوی و برزن، برافراشتن پرچم ها و بیرق سیاه به یاد مظلومیت امام حسین علیه السلام و خاندانش در کوچه ها و خیابان ها، از روزهای قبل از محرم، نمایان می شود و شهر به استقبال محرم می رود. آیین عزاداری سنتی مردم
ص: 76
استان یزد به مناسبت شهادت امام حسین علیه السلام ، ده روز مانده به ماه محرم با عنوان «بهرشهید» آغاز می شود و تا پایان ماه صفر ادامه می یابد. در آیین «بهرشهید» که تا اول ماه محرم ادامه دارد، هیئتی متشکل از جوانان و نوجوانان شهر به خانه مردم، مراجعه و اشعاری را در سوگ امام حسین علیه السلام و یاران با وفایش زمزمه می کنند. دو روز مانده به محرم، آیین « پرسه» برپا می شود و مردم در قالب هیئت عزاداری در سطح شهر حرکت می کنند و اشعاری در رثای علی اکبر علیه السلام می خوانند. برای آغاز عزاداری ماه محرم هر شب یکی از وعاظ با خواندن ذکر و کلماتی، با عنوان «شاه کشیدن» مراسم را آغاز می کند. پس از انجام این مراسم، شماری از عزاداران از جمله سادات و پیرمردان، با عنوان « یاران عزا»، دور هم جمع می شوند و به آرامی ترجیع بند معروف محتشم کاشانی را می خوانند.
آیین نخل برداری شکوه، عزاداری مردم سرزمین بادها و بادگیرها در سوگواری روز عاشورا است. در یزد، نخل را به شکل تابوت سیدالشهدا یا نمادی از یکی از شهدای کربلا درمی آورند. نخل از جنس چوب و به شکل برگ درخت یا سروست. با آنکه نخل به خرما هیچ شباهتی ندارد، اما به این نام خوانده می شود. مراسم نخل برداری از ویژگی های منحصر به فرد محرم و عزاداری در یزد است که با همکاری و همیاری گوناگون اهالی در تمام مراحل مراسم، از کمک مالی و تهیه چوب و دیگر وسایل آن گرفته تا کمک در تزیین و برپا کردن آن و حمل آن در روز عاشورا برگزار می شود.
مراسم آذین بندی و آماده کردن نخل ها برای ایام عزاداری ماه محرم با یک فراخوان، بسیج همگانی اهل محل یا آبادی صورت می گیرد. شماری از خادمان حسینیه روز هشتم ماه محرم، با بهره مندی از پارچه مشکی، آینه و
ص: 77
شمشیر نخل را آذین بندی می کنند. نخل نماد جنازه سیدالشهدا علیه السلام است و آینه ها، نماد شخصیت حسین علیه السلام است. شرکت کنندگان در مراسم محرم، شبه تابوتی را بر دوش می کشند که یادآور تابوتی است که پیکر امام حسین علیه السلام با آن از میدان جنگ منتقل شد. بر اساس سنت های محلی، تابوت اصلی از شاخه های درخت خرما درست می شده است. برش عرضی هریک از این نخل ها، قوسی گلابی شکل دار دارد و به جنبه های بسیار بزرگ به اندازه ساختمانی سه طبقه نیز ساخته شده است و بیشتر به وسیله بیش از 150 نفر حمل می شود. جمعیت نخل را بر دوش می گیرند، 7 ، 9 یا 15 بار دور حسینیه می چرخند و هیجان عظیمی در دل ها ایجاد می شود. روپوش نخل به رنگ های سنتی، سبز برای خانواده پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سیاه به علامت عزاداری است. سمت جلوی نخل با آینه تزیین می شود تا حمل کنندگان نخل و نیز جمعیت بتوانند تصویر خود را در آن ببینند و در درد و مصیبت شهادت امام حسین علیه السلام شریک باشند. در اغلب تکایا و حسینیه ها، در دهه محرم و روز عاشورا با مراسم خاصی آش، شله زرد و چلو خورشت برای عزاداری و دسته های سینه زنی و مردم شرکت کننده تهیه می شود.
در ندوشن رسم است که هنگام نخل برداری، کسانی که در طول سال گوسفندی نذر کرده اند، در مقابل نخل گوسفند را قربانی می کنند. مراسم روضه خوانی، سخنرانی، دسته های سینه زنی و زنجیرزنی یزد، شهرت خاصی دارد. از هیئت های معروف یزد می توان هیئت فهادان، علقمه، خلف باغ، باغ گندم، بعثت، خرمشاه، گنبدسبز، پنبه کاران و مسجد جامع را نام برد.
نخل های میدان بعثت، امیر چخماق و میدان امام تفت، از جمله نخل های معروف یزد هستند و مراسم نخل برداری عصر روز عاشورای میدان امام تفت
ص: 78
که تا غروب روز عاشورا ادامه دارد، از شکوه و جلال خاصی برخوردار است.
مراسم نخل برداری با حضور خیل عظیم عزاداران حسینی انجام می شود و هرکس با نیت خاص در این مراسم شرکت می کند. اقلیت های مذهبی به ویژه زرتشتیان یزد نیز مراسم عزاداری امام حسین علیه السلام و نخل برداری را به نظاره می نشینند و برای مظلومیت حسین علیه السلام و خاندان او اشک می ریزند. نخل ها در دیگر ایام سال، بدون تزیین در کنار حسینیه ها، تکیه ها و میدان های بزرگ شهر قرار دارند و نماد عشق و ارادت مردم یزد به امام حسین علیه السلام به شمار می روند و مردم نسبت به آن احترام و ارادت خاصی قائلند.
مراسم روضه خوانی در یزد از بعد از نماز صبح تا پاسی از شب در حسینیه ها، تکیه ها و مسجدها و برخی خانه ها و اماکن موقوفه با شور و شکوه خاصی برگزار می شود. از مجالس معروف روضه خوانی قدیم یزد می توان مسجد مصلی عتیق، خانه امام حسینی ها، مسجد شاه طهماسب، مسجد بیاق خاق و حسینیه صفار را نام برد.
روز سیزدهم محرم نیز هیئت ها و دسته های عزاداری با حضور در محل اقامه نماز جمعه در مسجد ملا اسماعیل با حضور نماینده ولی فقیه و امام جمعه یزد، علما، روحانیون و جمع کثیری از مردم به عزاداری می پردازند و بازار یزد نیز در این روز تعطیل است.
گفتنی است، استان یزد مرکز استقرار زرتشتی های ایران است که زرتشتیان نیز در ماه محرم مانند دیگر هم وطنانشان عزادارند. در برخی موارد، زرتشتیان یزد نیز در ساختن نخل ها، همیاری و همکاری دارند.
هر سال با آغاز محرم، بسیاری از زرتشتیان یزد همپای مسلمانان به
ص: 79
عزاداری می پردازند. شیوه عزاداری زرتشتیان با شیعیان کمی متفاوت است. آنها در آیین خود پوشیدن لباس سفید را مقدس می دانند. زنان و مردان سپیدپوش زرتشتی با حضور در آتشکده گرد هم می آیند و برای امام حسین علیه السلام و یارانش به سوگواری می پردازند. آنها امام حسین علیه السلام را داماد ایرانی ها می دانند، چون پس از جنگ اعراب و ایران در پایان دوره ساسانی شاهدخت شهربانو به همسری فرزند علی علیه السلام در آمد. آنها به داشتن داماد شجاعی چون امام حسین علیه السلام افتخار می کنند و نسبت به وی احترام و ارادت خاصی قائلند.
در مراسم زرتشتیان غذاهای زیادی پخته می شود و آنان مانند هم وطنان مسلمانشان نذری می دهند. زرتشتیان با خواندن دعا و طلب ادامه راه آزادگان دنیا، مراسم خود را برگزار می کنند. هر سال زرتشتیان زیادی از شهرهای بافق، میبد، تفت، مهریز و بهاباد به یزد می آیند تا در مراسم عزاداری امام حسین علیه السلام شرکت کنند.(1)
17- بوشهر
در استان بوشهر، مراسم ماه محرم مانند دیگر شهرهای کشورمان باشکوه برگزار می شود. افزون بر مراسم زنجیر زنی و سینه زنی و روضه خوانی، مراسم خاص منطقه نیز برگزار می گردد.
مکان های عزاداری از مسجدها، حسینیه ها، میدان ها، خیابان ها، کوچه ها و خانه های شخصی آغاز می شود. با فرا رسیدن ماه محرم، سر در خانه ها و تکیه ها و امامزاده ها را علم سیاه و زرد می زنند و مردم لباس سیاه می پوشند و
ص: 80
آنهایی که نذر دارند، خود را برای پخت و پز آماده می کنند.
روضه و نوحه خوانی در هر شب به یکی از موضوع های غم انگیز کربلا می پردازد که عبارتند از: شب اول، درباره فرارسیدن ماه محرم، شب دوم درباره حضرت مسلم، شب سوم درباره طفلان مسلم، شب چهارم درباره حج الوداع، شب پنجم در باره حر، شب ششم درباره علی اصغر علیه السلام ، شب هفتم درباره حضرت علی اکبر علیه السلام ، شب هشتم درباره حضرت قاسم علیه السلام ، شب نهم درباره حضرت عباس علیه السلام و شب دهم درباره امام حسین علیه السلام .
تقریباً در همه شهرها و روستاهای استان برای گهواره خدمت علی اصغر علیه السلام مراسمی بر پا می شود. در این گهواره چوبی که «مختک» نام دارد و با توری سبز آن را می پوشانند، نوزادی شبیه علی اصغر علیه السلام را می خوابانند و آن را تکان می دهند و به نوحه خوانی و لالایی خوانی می پردازند. زنان نازا، گهواره را تکان می د هند و لالایی می خوانند.
در میدانی که مراسم روز عاشورا یا تعزیه برگزار می شود، خیمه هایی بر پا می شود که متعلق به امام حسین علیه السلام و حضرت عباس علیه السلام و حضرت زینب علیها السلام و علی اکبر علیه السلام و قاسم علیه السلام است. مردم در خیمه ها، عزاداری می کنند و مراسم نذری و «نون پوشان»(1)را انجام می دهند و مشکل گشا تقسیم می کنند.
هنگام آتش زدن خیمه امام حسین علیه السلام در ظهر عاشورا، عزاداران حتی در گرمای طاقت فرسای تابستان با شور و هیجان فراوان به گرد خیمه، برسر و
ص: 81
سینه خود می زنند و به عزاداری می پردازند. خاکستری را که حاصل از سوختن خیمه است به عنوان تبرک برای شفا بر پیشانی خود می مالند.
پس از پایان مراسم روضه خوانی، مردم خود را برای مراسم سینه زنی آماده می کنند. ابتدا گروه دمام زنان با نواختن دمام مردم را باخبر و آنها را جمع می کنند. سینه زنان به صورت حلقه های دایره وار به گرد نوحه خوان می چرخند. نوحه خوان در کنار سکویی نوحه می خواند و عزاداران با دست چپ، کمر هم دیگر را می گیرند و با دست راست به سینه می زنند.
مراسم دمام زنی و سینه زنی علاوه بر ایام عاشورا در ماه صفر نیز انجام، و شب یازدهم محرم، در مسجدها و تکیه ها و حسینیه ها، مراسم شام غریبان برگزار می شود. همه چراغ های کوچه ها و گذرگاه های اطراف را خاموش می کنند و عزاداران به صورت دسته های چند نفری به راه می افتند. چند قدم که راه افتادند، به صورت حلقه وار دور یکدیگر می نشینند و شمع روشن می کنند و نوحه شب شام غریبان را می خوانند.(1)
17- الف. کنگان
هیئت های مذهبی در شهرستان کنگان، در ایام محرم در خیابان ها و حسینیه ها، در بزرگداشت یاد و نام سالار شهیدان، حضوری بسیار فعالی دارند. آنچه در این میان اهمیت دارد، حضور افراد گوناگون اعم از آذری ها، عرب ها و افغانی های مقیم کنگان در مراسم عزاداری است.
هیئت های عزاداری شهرهای کنگان و بنک، هر ساله در ماه محرم با عشق به ابوالفضل علیه السلام و امام حسین علیه السلام برگزار می شود. هیئت های مذهبی از محله های گوناگون شهرهای کنگان و بنک حرکت می کنند و در محلی تجمع
ص: 82
می کنند و به عزاداری می پردازند و به برنامه های نوحه خوانی، سینه زنی و زنجیرزنی می پردازند. این مراسم تا پایان ماه محرم برقرار است و در ماه صفر، در ایام اربعین نیز ادامه دارد. (1)
18- گلستان
فرهنگ، آداب، آیین و باورهای مردم استان گلستان در مناسبت ها و مراسم گوناگون سوگواری، همگی سینه به سینه از نسل های گذشته به نسل جدید منتقل شده است. ماه محرم در این استان در واقع بازسازی و یادآوری واقعه خونین کربلاست و پرشورترین این ایام، دهه اول به ویژه روز نهم و دهم این ماه و اربعین امام حسین علیه السلام و یاران اوست که در این ایام با برگزاری مراسم سینه زنی و زنجیرزنی، علم گردانی و تعزیه خوانی، واقعه خونین کربلا را در اذهان تداعی می کنند. در این ایام، در همه شهرها و روستاهای گلستان در غم و ماتم فرو می رود و اقشار گوناگون جامعه با پوشیدن لباس مشکی و نصب پرچم سیاه بر سر در خانه ها و مکان های تجاری، سر در مسجدها و حسینیه ها، خود را در ایام سوگواری سهیم می دانند.
نذر کردن در استان گلستان، اشکال گوناگونی دارد که عبارتند از: نذر قربانی کردن گوسفند هنگام ورود علم، نذر قربانی کردن گوسفند در روز عاشورا و تحویل به مسجد و یا تکیه محل، برای استفاده در غذای حسینی، مشارکت در هزینه های ایام محرم به صورت نقدی یا جنسی که متداول ترین آن تأمین برنج و گوشت است. برخی افراد ابتدا نذر می کنند تا حاجتشان برآورده شود و بعضی بعد از برآورده شدن حاجتشان، نذر می کنند. بعضی نیز
ص: 83
در روز هفتم ماه محرم هنگام بستن علم نیت می کنند و روسری دور علم می پیچند، اسفند دود می کنند و از خدای خویش طلب آمرزش می کنند. این گونه نذورات در باورهای آنها نقش به سزایی دارد و معتقدند، در این ایام حاجتشان زودتر برآورده می شود.
تعزیه خوانی و شبیه خوانی از آداب ماه محرم بوده که متأسفانه امروزه به فراموشی سپرده شده است؛ زیرا تعزیه خوانان زبردست و ماهر دار دنیا را وداع گفته اند. در استان گلستان، دو دسته تعزیه خوانی و شبیه خوانی وجود داشته است؛ دسته ای ساکن شهر و روستای خود بودند که بیشتر در تاسوعا و عاشورا و اربعین حسینی اقدام به اجرای تعزیه خوانی و شبیه خوانی می کردند. در تعزیه روز عاشورا، مردم در یکی از میدا ن های بزرگ شهر یا روستا گرد هم می آیند و تعزیه خوانان به دو گروه اتقیا و اشقیا تقسیم می شوند و حوادث روز عاشورا را بازخوانی می کنند. آنها با نصب خیمه و خراب کردن برخی خیمه ها مجلس عزاداری را جلوه ای خاص می بخشند.
شخصیت هایی چون شیر و مرد درویش نیز در تعزیه حضور دارند. شیر به هنگام ورود سیدالشهدا علیه السلام به میدان نبرد وارد می شود و از رفتن ایشان جلوگیری می کند. درویش نیز با لباسی یک دست سفید، پس از شهادت امام حسین علیه السلام وارد صحنه می شود و به ذکر مصیبت می پردازد. مردم در کاسه پر از آب او سکه نذری می اندازند. همچنین به هنگام وارد شدن حضرت به میدان خانواده ها، فرزندان خردسال خود را از زیر شکم ذوالجناح عبور می دهند و این کودکان برای قبولی نذرشان مقداری پول در چکمه های فردی می اندازند که نقش امام حسین علیه السلام را اجرا می کند.
یکی از نشانه های مهم کربلا، علم یا توغ است. مردم گلستان در عصر
ص: 84
روز پنجم محرم مراسم علم یا توغ بندان را اجرا می کنند. هر مسجد، هیئت و دسته ای برای خود یک علم دارد که این علم را در خیابان ها و کوچه های اطراف می گردانند. هنگام شکل گیری دسته ها، ابتدا علم و پرچم ها را پیشاپیش دسته به حرکت درمی آورند و پشت سر آنان سینه زنان به صورت دایره وار به حرکت خود ادامه می دهند و پشت سر مردان، زنان و کودکان حرکت می کنند و اشعاری که از سوی مرثیه خوانان خوانده می شود، به طور هم صدا می خوانند. دسته به هر خانه ای که می رسد، اگر اهالی آن خانه نذری داشته باشند، دستمال، روسری یا شالی به علم می بندند و اسفند دود می کنند که به این کار «علم بندان» می گویند. همچنین برخی از خانواده ها اگر نذر داشته باشند، به هنگام ورود علم، گوسفند قربانی می کنند.
دسته های عزاداری در عصر روز تاسوعا مهیا می شوند و در خیابان ها و کوچه ها، به ویژه به زنجیرزنی می پردازند. سپس مراسم پامنبری آغاز می شود و تا نماز مغرب و عشا ادامه می یابد. در این مراسم که تنها در محلات قدیمی گرگان برگزار می شود، گرگانی ها منبر خود را بیرون از در خانه قرار می دهند تا هرکسی نذری دارد، شمعی روشن کند و روی آن بگذارد. گرگانی ها اعتقاد دارند، اگر کسی شمع روشن کند و روی چهل منبر بگذارد، حاجتش برآورده می شود.
زنان در عصر تاسوعا حلیم می پزند و پس از آماده شدن، حلیم را تقسیم می کنند. گفتنی است عزاداران به سرِ دیگ حلیم یکدیگر می روند و اندکی آن را هم می زنند و پای دیگ شمعی برمی افروزند تا نیازشان برآورده شود. گفتنی است پختنی ویژه روز تاسوعا قورمه سبزی است.
مردم شب پیش از عاشورا تا صبح در مسجدها و تکیه ها به سر می برند و
ص: 85
به یاد شب وداع امام حسین علیه السلام با یارانش تا پاسی از شب به عزاداری و قرآن خوانی مشغولند. صبح این روز پیش از نماز صبح و برآمدن خورشید، مردمی که در مسجد هستند، همراه با علم مسجد و یا تکیه به خیابان ها و کوچه ها روانه می شوند. هرچه به وقت اذان صبح نزدیک می شوند، دسته سینه زنی آرام آرام به مسجد برمی گردد تا نماز صبح را به جماعت اقامه کنند. پس از آن، در مسجد یا تکیه به عزاداران صبحانه می دهند و حدود ساعت هشت صبح دوباره عزاداران در مسجد دور هم گرد می آیند و دسته زنجیرزنی تشکیل می شود. این دسته به همراه دیگر عزادارانی که آنها را همراهی می کنند، به خانه چند تن از اهالی می روند که سفره پذیرایی از عزاداران حسینی را از قبل مهیا کرده اند. شیربرنج تنها غذایی است که عزاداران در چنین مراسمی می خورند. سپس دسته به زیارت اهل قبور و در گذشتگان می روند.
نماز ظهر عاشورا مراسم باشکوهی است که هر شهر و روستایی از استان گلستان اقامه می شود. در عصر روز عاشورا نیز گروه تعزیه خوانی به اجرای تعزیه روز عاشورا می پردازند.
شام غریبان آخرین مراسم دهه محرم به شمار می آید که با اقامه نماز مغرب و عشا آغاز می شود. پس از آن، دسته سینه زنی حرکت خود را شروع می کنند و با رفتن به محلات و کوچه های گوناگون شهر و روستا با حضرت زینب علیها السلام و کاروان کربلا همراهی و همدلی می کنند و از مردم کوفه تبری می جویند. در هنگام برگزاری مراسم شام غریبان، در قالب مراسم دسته چوبی برگزار می شود. مردم باور دارند، وقتی خبر شهادت امام حسین علیه السلام به مردم ایران رسید، چون اسلحه خاصی نداشتند، به خون خواهی آن حضرت
ص: 86
چوب برداشتند و قیام کردند.
در صبح این روز برخی از خانواده حلیم و برخی دیگر شله زرد می پزند. همچنین در عصر این روز علم هر تکیه، مسجد یا هیئتی را با حضور عزاداران باز می کنند یا به اصطلاح شهید می کنند.(1)
محرم در بین آذری ها
آذری ها به خاندان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به ویژه امام حسین علیه السلام و یاران وفادارش، ارادت ویژه ای دارند. در مناطق ترک نشین کشورمان، روزهای محرم، کوچه ها و خانه ها سیاه پوش می شود و حتی نوزادان لباس سیاه می پوشند.
1 _ آذربایجان شرقی
در بیشتر شهرهای آذربایجان شرقی، از روز اول محرم که سوگواری های مذهبی آغاز می شوند، با تشکیل دسته های عزاداری موسوم به «شاخسی واخسی» (شاه حسین، وای حسین) مراسم دهه اول محرم را آغاز می کنند و هر روز پس از نماز مغرب و عشا در مسجدها و تکیه ها مراسم سینه زنی، زنجیرزنی و نوحه خوانی در سوگ یاران امام حسین علیه السلام برگزار می شود.
آذری ها مراسم ویژه ای در روزهای محرم دارند. یکی از این مراسم، تشت گذاری است. دو روز پیش از آغاز ماه محرم، مراسم تشت گذاری آغاز می شود. مراسم با نوحه سرایی شروع می گردد و مردم با سینه زنی در سوگ حضرت ابوالفضل علیه السلام عزاداری می کنند. ریش سفیدان هیئت ها که به آنها «حسین چی» گفته می شود، مسئول مراسم هستند. یکی از آنها پرچمی به
ص: 87
دست می گیرد و جلوی جمعیت حرکت می کند و حسین چی دیگری، تشت خالی را به دوش می گیرد و دنبال او حرکت می کند. به دنبال آنها هم حسین چی های دیگر با مشک و کوزه های پر آب حرکت می کنند. در این فاصله، فریاد «لبیک یا حسین» به گوش می رسد. تشت را در گوشه ای از مسجد یا حسینیه می گذارند و آب کوزه ها و مشک ها را در آن خالی می کنند. پس از این کار، روضه حضرت ابوالفضل علیه السلام ، حضرت رقیه علیها السلام یا علی اصغر علیه السلام خوانده می شود. سپس هر کسی به نوبت تشت را می بوسد و لیوانی از آب آن را به نیت تبرّک می نوشد.
این مراسم در ده شب پی درپی، صورت می گیرد و در شب تاسوعا، روز تاسوعا، شب عاشورا و ظهر عاشورا به اوج خود می رسد. شبیه خوانی یا تعزیه و شمع سوزی در مسجدها در بعد از ظهر روز تاسوعا، از عرفانی ترین و زیباترین مراسم سوگواری ایام محرم در این خطه از ایران زمین است.
تشت گذاری برای سیراب کردن عزاداران با انواع شربت ها و اطعام سوگواران با انواع غذاها، مالیدن گِل بر سر و روی خود در روز عاشورا، قفل زنی (آویختن قفل به بدن)، مالیدن زغال به صورت برای نشان دادن پریشان حالی، تزیین اسبی به نشانه اسب امام حسین علیه السلام ، ادای نذر و سیاه پوشیدن در طول ماه محرم، برگزاری مراسم روز سوم و چهلم (اربعین حسینی) شهادت امام حسین علیه السلام ، از دیگر مراسم رایج ماه محرم در این استان است.(1)
الف. تبریز
ص: 88
تبریز مرکز استان آذربایجان شرقی است که مردم آن شیعه دوازده امامی هستند. در این شهر مردم پیش از آغاز ماه محرم با سیاه پوش کردن مسجدها و تکیه ها، خود را برای ماه محرم، آماده و پرچم های سیاه و کتیبه های محتشم را به نشانه عزا بر سر در خانه هایشان نصب می کنند. حرکت دسته های عزاداری این شهر از روز ششم آغاز می شود و تا پایان روز سیزدهم ادامه می یابد. حرکت دسته های از تکیه ها شروع می شود و با رسیدن به طرف بازار شهر اوج می یابد. از دیگر مراسم عزاداری در این شهر، مراسم تعزیه خوانی و شبیه خوانی واقعه کربلاست که در زیر خیمه و چادرهای بزرگی که برای عزاداران نصب می کنند، اقامه می شود.
از جمله مراسم سنتی این شهر آن است که همه ساله در عصر عاشورا تا نزدیک اذان مغرب، عزاداران با نوحه سرایی حزین تا چهل مسجد را دور می زنند و در هر یک از آنها، شمعی روشن می کنند و به نوحه سرایی و عزاداری می پردازند. این مراسم به عنوان شمع پایلاماق مشهور است.(1)
ب. مراغه
در این شهر آیین سنتی «وای عباس» هم زمان با روز هشتم ماه محرم الحرام در حسینیه ها و هیئت های مذهبی برگزار می گردد. در این روز که در مراغه تاسوعای کوچک نامیده می شود، عزاداران در گروه های 20 تا 30 نفری به یاد فداکاری های حضرت عباس علیه السلام ، عباس گویان در هیئت ها و حسینیه ها سینه زنی می کنند. در این روز بیشتر عزاداران حسینی بر سر و صورت خود گِل می مالند و با پای برهنه مسیر عزاداری را می پیمایند.
پخش نذورات از جمله شیر، شربت، نان روغنی، کیک و کلوچه در میان
ص: 89
عزاداران، در روز تاسوعا و عاشورا، نسبت به روزهای گذشته رونق بیشتری می یابد.(1)
2 _ آذربایجان غربی
آداب و رسوم هر ملتی در هویت و باورهای مردم آن ملت ریشه دارد. در واقع، با حفظ و تداوم این آداب است که ملتی هویت می یابد. استقبال اهل تشیع، تسنن و حتی اقلیت های دینی آذربایجان غربی از ماه محرم، روح و روان مردم این سرزمین را به جوش و خروش می آورد. ماه های محرم و صفر در آذربایجان، جزو ماه هایی است که مردم استان اعم از شیعه و سنی و حتی اقلیت ها از هر حرکتی که به نوعی بیانگر سرور و طرب باشد، دوری می جویند.
برای مردم استان، توسل به دسته های عزاداری برای شفای بیماران از سالار شهیدان، جایگاه ویژه ای دارد؛ به گونه ای که بارها دیده شده است که بیمارانی از هم وطنان مسیحی مقیم شهرهای استان در مسیر دسته های عزاداری نشسته و از شهیدان کربلا طلب حاجت کرده اند.
در روزهای تاسوعا و عاشورا، در مناطقی از ارومیه که جمعیتی از اقلیت های دینی در آن سکونت دارند، مسیحیان زیادی را می توان یافت که همراه با دیگر مردم در مسیر عبور دسته ها قرار می گیرند و برای امام حسین علیه السلام و شهدای کربلا اشک می ریزند.
در عزاداری های مردم آذربایجان غربی، مانند برخی مناطق کشور، از نمادهایی مانند علم، کتل و اسب به عنوان مظهر ذوالجناح و گهواره به یاد
ص: 90
حضرت علی اصغر علیه السلام استفاده می شود که این نمادها در ایجاد فضای حزن و اندوه به عزاداری ها نقش مهمی دارد. به باور مردم منطقه، دادن نذری به گهواره علی اصغر علیه السلام سبب شفای کودکان بیمار، و دادن نذر به ذوالجناح نیز موجب گشایش در کارها می شود.
شبیه خوانی نیز از آیین هایی است که معمولاً در روز عاشورا در برخی روستاهای شهرهای ارومیه، خوی، سلماس و ماکو انجام می شود که این شبیه خوانی ها به نوعی بازسازی صحنه های روز عاشورا در صحرای کربلا و چگونگی به شهادت رسیدن یاران امام حسین علیه السلام و خود آن حضرت است.
پخش نذورات از جمله نان فتیر، شربت، شیر داغ و حلوا در امام زاده ها مرسوم است. حتی در برخی امام زاده ها، مردم گوسفند، قربانی و گوشت آن را در میان دسته ها پخش می کنند. قربانی کردن گوسفند، احسان، صدقه دادن و ادای نذر از معنوی ترین مراسم مردم آذربایجان است. پخش ناهار، نان، چای، شربت، شله زرد و خوراکی های دیگر، اهدای لوازم مورد نیاز دسته ها، مسجدها و هیئت ها، در این ماه عزیز رونق می گیرد. نذرها و نیازها به همراه دست های دعا، شفاعت طلبی و دست به دامن شدن ها، بعد از 1400 سال از آن حماسه عظیم، نشان می دهد هنوز خون ایثار و آزادگی در برابر ذلت و تسلیم در کالبد جامعه اسلامی جریان دارد.
در سحرگاه روز سوم که در ارومیه به آن «اهل قبیله» گفته می شود، در برخی مناطق شماری از جوانان، در حالی که لباس های عربی پوشیده اند، از مسجدها خارج می شود و اشعاری را به این مضمون می خوانند: «ای اهل قبیله برویم جسم بی سر و بی کفن» امام حسین علیه السلام را دفن کنیم».
اهالی و ساکنان استان آذربایجان غربی، آمادگی خود را برای برگزاری
ص: 91
آیین های عزاداری ماه محرم از خود و خانه ها آغاز می کنند، لباس سیاه می پوشند، اسباب و لوازم نذری ها را آماده می کنند. در این ایام دسته های مراسم عزاداری در شهرهای بزرگ استان مانند ارومیه چند شب قبل از تاسوعا و عاشورا زمان حرکت خود را با نصب پرچم و سجاده در هیئت هایی که مرکز شهر است، مشخص می کنند.
یکی از مراسمی که در دو دهه اخیر در شهر ارومیه مرسوم شده، شرح ماجرای شهادت امام حسین علیه السلام و آتش زدن خیمه هاست که از سوی گروهی از تعزیه خوانان به نمایش گذاشته می شود. این گروه های عزاداری به مسجدها روستاها در مناطقی مانند شاهین دژ، خوی و ماکو می روند. آنچه بیشتر در این ایام در شهرها و روستاها به چشم می آید، حضور کودکان و نونهالان با پای برهنه یا به صورت سقای کربلا به یاد حضرت علی اصغر علیه السلام ، حضرت علی اکبر علیه السلام و حمل علم های ویژه این ماه به نشانه احترام به شهدای این واقعه بزرگ است.
مراسم روز تاسوعا و عزاداری در استان در روز نهم ماه محرم (تاسوعا) از اوایل صبح و پس از بر آمدن آفتاب آغاز می شود. ابتدا مراسم برای لحظاتی در مسجدها و پس از آن اوایل صبح در خیابان ها و کوچه های شهر و محدوده روستاها انجام می پذیرد و نوحه های این روز به ذکرهای مربوط به جانبازی ها و فداکاری های حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام اختصاص می یابد. دسته های عزاداری زنجیرزنی پس از آرایش و تشکیل دسته ها و پیش از حرکت به سوی خیابان های اصلی شهر، در کوچه های محلات و مقابل مسجد محله زنجیرزنی می کنند. در روستاها عزاداران با توجه به کوچک بودن مکان و بافت روستایی در کوچه ها به عزاداری می پردازند و خانواده ها
ص: 92
و افرادی که در این ایام نذر و حاجتشان قبول شده است، صبح روز تاسوعا به دسته های زنجیرزنی صبحانه می دهند که بیشتر شامل نان و پنیر یا کره و عسل است. برخی خانواده ها نیز ممکن است گوسفندی را پیش پای عزاداران قربانی کند یا برای ادای نذر و نذورات خود مانند غذای آماده، به خیابان ها و کوچه های محلات دیگر بروند و آنها را در میان عزاداران احسان کنند. مراسم روز عاشورا در این استان از اهمیت و کرامت بسیاری برخوردار است. بنابراین، از نخستین ساعات صبح این روز، عزاداران خود را برای برپایی مراسم عزاداری آماده می کنند. تمام مغازه های بازار و شهر تعطیل می شود و کسبه و تجار از فعالیت های روزانه شان دست می کشند؛ زیرا پرداختن به کار و فعالیت در این روز را بدیمن و نامیمون می دانند.
از مهم ترین مراسم عزاداری روز تاسوعا و عاشورا، زنجیرزنی است که مانند روزهای پیش، از مسجدهای محلات، کوچه و خیابان های اطراف آغاز می شود. ابتدا دسته های زنجیرزنی در مسجدهای محلات و مناطق مختلف، اعم از شهر یا روستاها حاضر می شود و با زنجیرزنی و ندای آرام آرام «حسین وای، حسین وای»، مراسم عزاداری خود را آغاز می کنند. در شهرها هر دسته، نماینده یکی از مسجدها یا محله ای از محلات شهر است. در روستاها نیز به دلیل شمار اندک جمعیت، فقط یک دسته تشکیل می شود. بزرگی، نظم و ترتیب دسته های زنجیرزنی، میان دسته های عزاداری در مهمانی ها و دعوت ها سبب رقابت می شود. در این روز، ثروت مندان و سرشناسان یا کسانی که نذری داشته باشند، دسته های زنجیرزنی را برای صرف ناهار و شام در روز عاشورا دعوت می کنند. در باور مردم، هدف از این گونه پذیرایی ها و احسان ها، علاوه بر پذیرش نذورات و به دست آوردن
ص: 93
اجر و ثواب اخروی، افزایش روزی و رسیدن به برکت و عافیت از بلاهای گوناگون در طول زندگی و حیات فردی است؛ زیرا مردم بر این باورند که هرکس از این غذاها در روز عاشورا صرف کند، تن او به عشق امام حسین علیه السلام در طول سال از بیماری ها مصون خواهد ماند.
از جمله مراسم ظهر روز عاشورا، تعزیه خوانی و شبیه خوانی است که نمایش گونه ای از واقعه کربلا است. یکی از کانون های مهم این مراسم در شهر ارومیه مقابل مسجد «مهدی القدم» است که مردم محله و دیگر دوستداران اهل بیت علیهم السلام شاهد برگزاری شبیه خوانی اباعبدالله الحسین علیه السلام هستند. روز عاشورا، روز تجلی میثاق مردم با امام حسین علیه السلام و قیام خونین وی بوده و مردم عادی از راه های گوناگون از جمله نذر و قربانی، احسان چایی، شربت و آش های محلی، ساری شیله (شله زرد که در سال های اخیر معمول شده است)، در خدمت عزاداران حسینی هستند. مطابق سنت بر جا مانده از سال های دور، گروهی از عاشقان اهل بیت علیهم السلام عصمت و طهارت با پوشیدن لباس های رنگی و بر پا داشتن خیمه های ویژه، حماسه عاشورا را بازسازی می کنند. گروهی لباس قرمز می پوشند و در نقش سپاهیان عمر سعد و شمر ظاهر می شوند و برخی دیگر نقش یاران امام حسین علیه السلام را ایفا می کنند. عبارت های شعرگونه، موزون، تعزیه ها و گفت وگوهای میان یاران حضرت سید الشهدا علیه السلام و لشکریان کفر، یکی از زیباترین صحنه ها و تابلوهای رزمی و نشانه ایثار و شهادت طلبی امام و مظلومیت خاندان او و شقاوت قاتلان است.
مراسم شام غریبان از جمله مراسم حزن انگیز و اندوهباری است که در مسجدهای شهر، روستاها و حومه برگزار می شود. دسته های زنجیرزنی پس
ص: 94
از برگزاری مراسم عزاداری در کوچه ها وارد مسجد می شوند و زنجیر می زنند. روضه خوانی مداحان و ذکر مصیبت های حضرت اباعبدالله علیه السلام ، از دیگر ویژگی های این مراسم است و برای این منظور و طبق سنت های گذشته، پس از اندکی زنجیرزنی، در مسجدها چراغ ها را خاموش و شمع در سینی روشن می کنند و دور افراد می گردانند. اهل قبیله (سوم امام) شرح مصائب امام حسین علیه السلام و شهادت او و یارانش در دشت کربلا شاید یکی از حزن انگیزترین مصائب وقایع تاریخ شیعه در جهان اسلام است.
در روز سوم امام، مردم شهرها و روستاهای استان نیز با چنین اندیشه ای بر سر مزار و اموات خود حاضر می شوند و به سینه زنی و زنجیرزنی می پردازند. در اربعین حسینی، اهل بیت علیه السلام در کربلا به عزاداری برای امام حسین علیه السلام پرداختند. آن گاه که اهل بیت و خاندان امام حسین علیه السلام از شام به سوی مدینه روانه می شدند، برای زیارت قبور عزیزان از دست رفته خود، به سوی کربلا رفتند و هنگامی که به آن سرزمین رسیدند، با جابر بن عبدالله انصاری، صحابی بزرگوار پیامبر صلی الله علیه و آله و شماری از بنی هاشم که برای زیارت قبر امام حسین علیه السلام به آنجا آمده بودند، روبه رو شدند. اهل بیت علیهم السلام چند روز در آنجا برای آن حضرت و دیگر شهیدان کربلا به سوگواری و نوحه سرایی پرداختند و زنان آن منطقه نیز با شنیدن صدای گریه و ناله اهل بیت علیهم السلام به سوی آنان شتافتند و با آنها هم نوا شدند. ازاین رو، مردم برگزاری مراسم عزاداری و نوحه خوانی در اربعین حسینی (چهلم) را گرامی می دارند. به همین دلیل، از صبح زود دسته های عزاداری با تشکیل صفوف زنجیرزنی، نظم و آرایش کامل در خیابان های شهر و کوچه های روستاها به راه می افتند و نوحه هایی را در سوگ امام و اربعین حسینی سر می دهند. تلاش همه
ص: 95
هیئت ها و دسته های شهری و روستایی بر این است که در این روز دسته های عزاداری برای زیارت اموات به سوی قبور و مزار شهدا و امام زاده های نزدیک اطراف شهر بروند.(1)
3_ اردبیل
مردم اردبیل هر سال با فرار سیدن شهادت مسلم بن عقیل، با تشکیل دسته های شاه حسینی، که در محل به شکل «شاخسه» عنوان می شد، به استقبال ماه محرم می روند. تقریباً در این مراسم یک ساعت از شب گذشته، با دستور رئیس شاه حسینی ها، صف های عزادارن بسته می شود و درحالی که حاضران چوبی را مثل شمشیر در دست راست می گیرند، دست چپ را از پشت بر کمر نفر سمت راست قرار می دهند و به این طریق صف فشرده و مرتبی می آورند. مردان به صورت دایره بزرگی در کنار هم می ایستند و در پاسخ اشعار و ابیاتی که رئیس دسته با آهنگ می خواند، همه کلمه شاه حسین را به صورت شاخسه تلفظ می کنند. اشعار سردسته که بیشتر جنبه حماسی دارد، آمادگی گویندگان را برای فداکاری در راه حضرت حسین بن علی علیه السلام بیان می دارد و آهنگ هیجان انگیز و حرکت پای افراد نیز با آن موزون است. اجرای این مراسم هم اکنون تا حدودی در اردبیل منسوخ شده است، اما در برخی مناطق قدیمی این مراسم هنوز هم اجرا می شود.
از مراسم دیگر عزاداری که خاص اردبیل است، «تشت گذاری» در مسجدها و تکایاست. در این مراسم، سه روز مانده به آغاز محرم، تشت گذاری آغاز می شود و در روز اول، محلات بزرگ تر تشت می گذارند.
ص: 96
تشت ها را از چند روز پیش از مراسم تشت گذاری تمیز می شویند و در مکانی از مسجد، آماده حمل به مسجد می کنند. حمل تشت ها به این شکل است که دسته سینه زنان و زنجیرزنان به محلی می روند که تشت های محله در آنجاست و ریش سفیدان و کسانی که حامل تشت ها هستند، آنها را بر دوش می گیرند و جلوی دسته حرکت می کنند. وقتی تشت ها به مسجد می رسد، تشت ها را در جای مخصوص خود، که غالباً تاقچه بزرگی با سقف ضربی است، می گذارند و بلافاصله آنها را پر از آب می کنند. قرائت فاتحه کنار تشت در برخی مسجدها تشریفات و شأن ویژه ای دارد که در میان مسجدهای اردبیل، فاتحه مسجد جامع به ویژه در شب عاشورا، شهرت بسیاری دارد و دعای آن به وسیله خانواده سید احمد حسینی و پدران او خوانده می شود.
از دیگر مراسم اردبیل، حرکت دسته های عزادار است که در پیشاپیش آن، دسته بیرق محله حمل می شود. این بیرق نماینده آبرو و احترام محله و شعبات آن است. پس از آنها، ریش سفیدان محله و بعد از آن علم ها، طبل زن ها و سینه زن ها و زنجیرزن ها قرار دارند. هر یک از محله ها، دسته ای تشکیل می دهند و در روزی معیّن، پشت سر هم به سمت بازار حرکت می کنند. وقتی دسته جلوی مسجد محله دیگری می رسد، بزرگان و ریش سفیدان آن محله، در حالی که بیرق محله را همراه دارند، به استقبال می آیند. طبل و شیپورزنان در این لحظه از سوی دسته، نسبت به محله ای که وارد می شوند، ادای احترام می کنند و با آهنگ خاصی سلام می گویند. هر یک از دسته زنجیرزن ها و سینه چی ها، پس از ورود به میدان جلوی مسجد، به ترتیب نوحه خوانی و عزاداری می کنند و پس از آن، از طرف محله ای که
ص: 97
وارد آن شد ه اند با چای و شربت پذیرایی می شوند. آن گاه با آهنگ طبل و شیپور به طرف محله دیگری حرکت می کنند.
در روز تاسوعا، اردبیلی ها در 41 مسجد شمع روشن می کنند. این شمع ها نذری است و معمولاً اشخاص برای برآورده شدن حاجات خود چنین نذری می کنند. وقتی افراد چنین دسته ای به مسجدی می رسند، در کنار تشت آن در ظرف های مخصوص شمع سوز، شمع ها را روشن می کنند و تشت را می بوسند و حاجت خود را طلب می کنند. وقتی آفتاب غروب می کند، مردم دسته های شمع گذار در بیشتر مسجدها، در کنار تشت گرد می آیند و فاتحه می خوانند.
سوگواری های مذهبی در اردبیل تشریفات و مراسم خاصی دارد. اردبیلیان که پیرو مذهب تشیع هستند، به وجود دوازده امام قائلند و این عده را با خود پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و یگانه دختر او فاطمه زهرا علیها السلام که مادر ائمه دیگر است، چهارده معصوم می خوانند و امام دوازدهم را در حال حیات می دانند. از این رو، به یاد درگذشت آنها سیزده روز در ایام محرم عزا دارند. در این ایام با تشریفات خاصی از جمله سینه زنی و راه انداختن دسته، عزاداری می کنند و از گفتار وعاظ بهره می برند یا در مجالس روضه خوانی که در برخی از خانه ها تشکیل می شود، شرکت می کنند.
روضه خوانی در خانه ها، صبح زود، برگزار و از واردین، ابتدا با چای و کلوچه پذیرایی می شود. آن گاه وعاظ و روضه خوان ها شروع به وعظ و مرثیه خوانی می کنند. گاهی نیز به جای صبح ها نزدیک عصر این مجالس را تشکیل می دادند.
خمیرکلوچه ها را با شیر و کره تهیه می کنند و گاهی مختصری زنجبیل نیز
ص: 98
به آن می افزایند و روی آن را با زرده تخم مرغ رنگین می سازند. در این مراسم شیرین تر از چای و لذیذتر از کلوچه، زیبایی پذیرایی و احترامی است که نسبت به شرکت کنندگان در مجالس به جا آورده می شود. در روزهای عاشورا و یازدهم محرم، علاوه بر چای و کلوچه مقداری حلوا هم که درون نان لواش گذاشته می شود، به مهمانان می دهند. معمولاً این روضه خوانی ها ده روز است و آن را در اصطلاح محلی یک دهه می گویند.(1)
الف. خلخال
خلخال از جمله شهرهای استان اردبیل است که اکثریت مردم آن
و دارای
و تنها اقلیتی از چند طایفه
در آن ساکن هستند. ارامنه این شهر نیز همزمان با رسیدن ماه محرم به سوگواری سالار شهیدان می پردازند.
آیین عزاداری یقه بندان به مناسبت سومین روز شهادت امام حسین علیه السلام و شهدای کربلا در خلخال برگزار می شود. در این آیین، بر اساس سنتی دیرینه در همه مسجدها و حسینیه های شهر، شام می پزند تا هیچ یک از اهالی شهر از این سفره بی نصیب نمانند. اهالی خلخال در حسینیه ها، مسجدها و خانه های که از آغاز تولد در آن خانه ثبت نام کرده اند و جزو اهل دسته آن به شمار می آیند، حضور می یابند و پس از برگزاری مراسم عزاداری و صرف شام، دکمه یقه پیراهن سیاه آنها به وسیله پیرغلامان که معمولاً از سادات، هستند، با راز و نیاز و دعای سلامتی تا سال آینده بسته می شود.
شهر خلخال دارای ده ها عباسیه، قاسمیه، اصغریه، اکبریه و حسینیه است که به ترتیب به نام های سقاخانه، مشعلدارخانه، چراغچی خانه، پیش خدمت
ص: 99
خانه و فرش خانه معروف هستند. این اماکن مذهبی در دو محله بالا و پایین شهر قرار می گیرد و معمولاً هرکس در این شب در منزلی که از آغاز تولد در آن به وسیله پدرش ثبت نام می شود، حاضر می شود و مراسم یقه بندان را انجام می دهد. برخی نیز با مراجعه به این محل ها و پس از بستن یقه خود، شام نذری را برای خانواده به خانه می برند. در این میان، شام از دنیارفتگان که نامشان از سال ها پیش در دفتر خانه ها ثبت شده است، به نوادگان آنها داده می شود.
به گفته ریش سفیدان و پیرغلامان، بستن یقه پیراهن های سیاه عزاداران به معنای پایان ایام عزاداری محرم و ثبت نشانه ای برای عزاداران تا آغاز محرمی دیگر است و این دکمه در سال آینده به وسیله صاحب پیراهن باز و پوشیده می شود.(1)
زنجان
آیین های عزاداری ماه محرم منطقه زنجان، با شور و عشق خاصی برگزار می شود. این دسته ها از دیرباز در قالب هیئت های مذهبی و راه اندازی دسته ها و تکیه ها برگزار شده است.
مردم زنجان دو روز پیش از آغاز ماه محرم، در مسجدها پرچم های سیاه می زنند و شب ها را در مسجدها به سینه زنی و نوحه خوانی می پردازند. طبق سنتی دیرینه، همه ساله هشتم ماه محرم، هم زمان با شب تاسوعای حسینی، خیل عاشقان حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام و قمربنی هاشم حضرت اباالفضل العباس علیه السلام در قالب دسته عظیم عزاداری از حسینیه اعظم زنجان به طرف
ص: 100
امامزاده حضرت سید ابراهیم علیه السلام حرکت می کنند. این روز در زنجان به «یوم الابالفضل» مشهور است.
در مسیر این دسته، هزاران رأس قربانی اعم از شتر، گاو و گوسفند ذبح می شود. همچنین در طول مسیر حرکت، مردم زنجان و دیگر میهمانانی که از راه های دور و نزدیک به زنجان آمده اند، نذورات نقدی خود را به گروه های ثابت و سیار جمع آوری نذورات تقدیم می کنند. عظمت و شکوه این برنامه و حضور ده ها هزار نفری مردم به اندازه ای است که مانند آن در هیچ کجای ایران دیده نشده است. به همین جهت، زنجان در میان محافل مذهبی و فرهنگی کشور، به عنوان پایتخت شور حسینی شناخته می شود.
در شب های تاسوعا و عاشورا _ به ویژه در زنجان _ دسته های سینه زن در خیابان ها به سینه زنی می پردازند. در نقاط روستایی، پیش از روز عاشورا همه اهالی روستا اعانه جمع می کنند و خیرات می دهند. در روز عاشورا علم سبزی را که به نشانه پنج انگشت است، در محله های گوناگون می گردانند و در صورتی که امامزاده ای در نزدیکی روستا باشد، به آنجا می روند. در غیر این صورت، در قبرستان روستا جمع می شوند و پس از سینه زنی به مسجد محل برمی گردند.
در شب عاشورا نیز گروهی از سینه زنان درحالی که بر سر خود گِل مالیده اند، با پای برهنه به محله های گوناگون می روند. سپس به مسجدها بر می گردند. در روز عاشورا زنان روسری یا چارقدشان را برای برآورده شدن نیازشان به علم ها گره می زنند یا گوسفندی را مقابل علم و دسته های عزاداری قربانی می کنند.
اهالی روستای «درام» در روز سوم امام، پارچه هایی را از پرچم ها جدا
ص: 101
می کنند و آنها را برای سال آینده نگه می دارند. ساکنان شهر زنجان در سومین روز امام، واقعه کاروان عاشورا و اسیران کربلا را به صورت نمادین در شهر نشان می دهند. در این نمایش درحالی که گروهی کودک به بند کشیده شده اند و گروهی به صورت پیاده در جلوی کاروان حرکت می کنند، به وسیله فردی قرمزپوش آزار داده می شوند.
یکی از رسم های دسته های عزاداری _ که دیگر رایج نیست _ رسم «قفل زدن» بود. بر اساس این رسم کسانی که نذر داشتند و حاجتشان برآورده می شد، در ایام محرم بر تن خود قفل می زدند. آنها یک هفته پیش از آغاز ماه محرم اطراف سینه خود را با خاکستر ماساژ می دادند تا کم کم آن قسمت بی حس شود. سپس در پوست خود نیزه فرو و آنها را با قفل محکم می کردند و تا روز دوازدهم محرم این قفل ها را باز نمی کردند. در آن روز امام جماعت مسجد، محل نیزه ها را از بدن آنها خارج و برای قفل دارها دعا می کرد.
در چهلم امام، مراسم عزاداری با سینه زنی آغاز می شود و در پایان مراسم کسانی که حسینی هستند، برای اینکه لباس خود را از تن درآورند، تمام محل را دعوت، و از آنها با چای و خرما پذیرایی می کردند.
حضور گسترده زنان در حاشیه مراسم از دیگر امور منحصر به فرد این مراسم است. البته در گذشته زنان تنها به عنوان تماشاگر در این مراسم حضور می یافتند، اما از سال های قبل زنان نیز توانستند به صورت دسته ای مجزا در پشت سر دسته حرکت کنند که این امر، به عنوان الگوی زیبنده پرچمدار کربلا حضرت زینب(علیها السلام)، معنویت خاصی به این مراسم می دهد. مراسم عزاداری ماه محرم در زنجان تا اربعین شهادت امام
ص: 102
حسین علیه السلام ادامه دارد.(1)
محرم در بین کردها
زیر فصل ها
کردستان
کرمانشاه
ایلام
کردستان
ارادت مردم اهل سنت کردستان به امام حسین علیه السلام انکارناپذیر است، به گونه ای که منابع و کتاب های نویسندگان و شاعران این منطقه گویای این حقیقت است. استان کردستان دارای دو بافت قومی کرد و ترک و مذاهب شیعه و سنی است که همه آنها هر سال در ایام محرم در قالب دسته های سینه زنی و زنجیرزنی به عزاداری سرور و سالار شهیدان حضرت امام حسین علیه السلام می پردازند.
مردم کردستان در ایام محرم، هر کدام به نوعی ارادت خود را به امام حسین علیه السلام و مقوله عاشورا به اثبات می رسانند، به گونه ای که مردم سنندج در شب عاشورا در امامزاده «پیر عمر» در این شهر جمع می شوند و با روشن کردن شمع به دعا و نیایش و عزاداری می پردازند.
آیین های عاشورایی ویژه ای نیز در دیگر شهرهای استان میان مردم استان کردستان، اعم از اهل سنت و دیگر اقلیت های این شهر وجود دارد. عزاداران با آداب و رسوم خاصی، همچون تشت گذاری، تشکیل حلقه عزا در مقابل مسجدها، تکیه ها و حسینیه ها با ذکر «حسین وای»، مراسم «گل گیران» را برگزار می کنند. که خاص شهرستان بیجار است. همچنین مجالس روضه خوانی و تعزیه خوانی را از واپسین روزهای ماه ذی الحجه، آغاز می کنند و تا پایان دهه نخست محرم ادامه می دهند.
ص: 103
جوانان و مسئولان هیئت ها چند روز پیش از عاشورا برای اجرای مراسم گل گیران، به یاد خاک کربلا به حاشیه شهر می روند و مقداری خاک را تهیه می کنند و در جاهای مشخصی در داخل شهر بیجار، ناخالصی های آن را به وسیله غربال می گیرند و در صبح روز عاشورا، خاک ها را با گلاب و آب، مخلوط و گِل را برای اجرای مراسم گل گیران آماده می کنند.
عزاداران و سوگواران امام حسین علیه السلام و خاندان آن حضرت با حرکت دسته های عزاداری، گِل را به سر و صورت و همه اعضای بدن خود می مالند و با دسته ها حرکت می کنند. آتش زدن خیمه ها و چرخیدن عزاداران به دور آنها، سینه زنی، زنجیرزنی و همچنین قربانی کردن گوسفند در جلو دسته های عزاداری و توزیع شیر، شربت و خرما از دیگر مراسم خاص استان کردستان در ایام محرم است. پخت حلیم در شب تاسوعا به وسیله زنان برخی مناطق استان، از جمله شهر سریش آباد از رسوم دیگری است که در این استان در ایام محرم، اجرا و با این حلیم در صبح غم انگیز عاشورا از عزاداران پذیرایی می شود. پس از سپری شدن زمانی از حرکت دسته های عزاداری در روز عاشورا به یاد واپسین تکبیرهای کاروانیان کربلا و ندای «هل من ناصر ینصرنی» قافله سالار دشت کربلا مؤذنان اذان می گویند و به طرف میدان های شهرها می روند.
آیین های عزاداری ویژه دهه نخست محرم با برپایی نماز ظهر عاشورا به یاد آخرین نماز بزرگ شهید امر به معروف و نهی از منکر ادامه می یابد و بعد از ظهر عاشورا، همه بیرق ها و علم ها به صورت افقی پیشاپیش دسته های عزادار به نشانه شهادت حضرت امام حسین علیه السلام و 72 نفر از یاران باوفایش به حرکت درمی آیند و با برگزاری شام غریبان حسینی به پایان می رسد.
ص: 104
آیین سنتی تشت گذاری در کشور، خاص منطقه سریش آباد در استان کردستان است و هر سال در آخرین شب های ماه ذی الحجه برگزار می شود و دوستداران اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام در این شهر در قالب هیئت های سینه زنی، با تشکیل حلقه عزا حسین حسین گویان در رثای شهدای دشت کربلا بر سر و سینه می زنند و گرداگرد تشتی آب به نشانه بستن آب روی اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام و عطش و تشنگی کاروان کربلا، سوگواری می کنند. آب متبرک این تشت در روز عاشورای حسینی در میان نیازمندان درگاه اهل بیت پیامبر مکرّم اسلام پخش می شود.
در این میان، اجرای برخی آیین های سنتی مانند دسته اعراب هاشمی که در آن کودکان و نوجوانان با پوشیدن لباس ویژه اعراب به منزله کودکان کاروان کربلا گرداگرد اسبی که نماد ذوالجناح است، بر سر و سینه زنان ندای «یا حسین مظلوم، حسین وای، ذوالجناح کو بابایم» سر می دهند و پیشاپیش دسته های عزاداری حرکت می کنند و اشک از دیده هر عاشق اهل بیت عصمت و طهارت علیه السلام سرازیر می شود.
حرکت علم ها و بیرق های عزاداری که بزرگ ترین آن علم بلندی منسوب به قمر بنی هاشم حضرت اباالفضل علیه السلام بوده و این امر نشانه این است که بیرق علمدار کربلا هنوز پس از گذشت 1400 سال همچنان بر زمین نیفتاده است.
علاوه بر اینها، مراسم گهواره حضرت علی اصغر علیه السلام است که در ماه محرم در این استان اجرا می شود. زینب خوانی نیز آیینی است که در شهرهای استان کردستان به اجرا در می آید. در این آیین، یکی در نقش امام حسین علیه السلام و یکی نیز در نقش حضرت زینب علیها السلام با خواندن اشعار و مرثیه به ذکر واقعه کربلا می پردازند.
ص: 105
ادای نذورات که بیشتر به صورت پذیرایی با غذای گرم از هیئت ها انجام می شود، از شب هفتم ماه محرم آغاز می شود و نیازمندان درگاه اهل بیت علیهم السلام به قصد تبرّک به این مجالس می روند و از خوان کرم خاندان نبوت بهره مند می شوند.(1)
کرمانشاه
کرمانشاه، این شهر کهن که دروازه کربلاست و بیشتر مردمانش افتخار عنوان کربلایی را دارند، در ماه محرم حال و هوای غریبی دارد. از عهد قاجار به بعد، در کرمانشاه، تکیه های بسیاری در مرکز شهر ساخته شد که در آنها مراسم عزاداری ماه محرم برگزار می شود. دسته های زنجیرزن در تاسوعا و عاشورای حسینی، بیرون از فضای مسجد به سوگواری می پردازند. هیئت های گوناگون عزاداری، با حمل علم و کتل به همراه دسته های زنجیرزن و سنج زن ها، از مسجد بیرون می آیند و به سوی مزار شهیدان حرکت می کنند. گرداگرد کتل ها، پیرمردهای شهر با آهنگی غم انگیز، شعرهایی در سوگ امام حسین علیه السلام می خوانند و زن ها پشت سر آنها شیون و زاری می کنند.
تعزیه خوانی از آیین های بسیار قدیمی ماه محرم در کرمانشاه است. علاقه فراوان مردم به تعزیه خوانی و آگاهی یافتن از واقعه کربلا و همدردی با مصائب سیدالشهدا علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام از طریق بازگویی و نمایش وقایع و آلام حادثه عاشورا، هرسال تعزیه خوانان را به برپایی هرچه باشکوه تر این مجالس وا می دارد.
تهیه انواع غذاها و شربت های نذری مانند حلیم، شله زرد، حلوا و تقسیم
ص: 106
آن میان عزاداران از دیگر آیین های این شهر است.
تهیه تابوت خونینی که روی آن کبوتری می گذارند و پشت سر آن کودکان به عنوان فرزندان امام حسین علیه السلام حرکت می کنند و فردی آنان را شلاق می زند تا به اسارت ببرد، تهیه قنداق علی اصغر علیه السلام ، حجله حضرت قاسم علیه السلام و قرار دادن دختر بچه ای مانند عروس در آن، ساختن دست ابوالفضل علیه السلام و پرتاب آن به هوا برای تحت تاثیر قرار دادن مردم، از دیگر آیین های عزاداری مردم این شهر است.
از ادوات و ابزار موسیقی رایج در منطقه کرمانشاه که در سوگواری ماه محرم استفاده می شود، می توان از دهل و سرنا نام برد که با نوای «چمری» (نوعی موسیقی اصیل محلی ویژه عزاداری) با دسته های عزاداری حرکت می کنند. در کرمانشاه روستاهای کندوله و فش، مراسم عزاداری ویژه ای دارند. عزاداران روستا، به روستاهای دیگر می روند و در هر روستا از آنها پذیرایی می شود. همچنین گهواره نمادین حضرت علی اصغر علیه السلام ، روی دوش مردم حمل می شود.(1)
ایلام
در شهر ایلام، مردم با نصب بیرق های سبز و سیاه و سرخ بر بام خانه ها و سر در مسجدها و حسینیه ها، فرارسیدن ماه محرم را خبر می دهند. از قدیم در شهر ایلام رسم بر این بوده است که هر خانواده به شمار فرزندان پسر، پرچم و علمی را بر سر در خانه یا پشت بام به اهتراز در می آوردند که در حقیقت نه تبعیض میان دختر و پسر، بلکه شعار مردم این دیار و نیز گویای
ص: 107
این واقعیت است که در هر خانه چند نفر در تکرار عاشورایی دیگر در حمایت از مکتب اهل بیت علیهم السلام به میدان کارزار گام می نهند و به استقبال شهادت می روند.
در ایلام رسم بر این است که بر نوزادی که تازه به دنیا می آید و اولین محرم حسینی را درک می کند، لباس سبز می پوشانند؛ زیرا بر این باورند باید لباس سبز علوی را بر تن فرزند پوشاند. لباس سیاه در استان ایلام، حرمت خاصی دارد، به ویژه اگر این لباس سیاه را در ایام محرم برتن کنند. در ایام محرم فرد عزادار، نزاع نمی کند و حریم و حرم دیگران را حفظ می کند.
پدر و مادر، حق کتک زدن کودکانی را ندارند که لباس عزای حسینی پوشیده اند، چون بر این باورند اهل بیت علیهم السلام به عزادار حسین علیه السلام عنایت خاصی دارد. بیشتر مردم ایلام لباس عزاداری امام حسین علیه السلام را تا اربعین می پوشند و از هرگونه مراسم شادی پرهیز می کنند.
مردم ایلام، عزاداری را از شب اول محرم آغاز می کنند، ولی از روز هفتم چهره شهر و سیمای مردمش حال و هوای دیگری به خود می گیرد. در فرهنگ ایلام، پیش از روز هفتم، روز «تراش» نامیده می شود. تا پیش از این روز، مردم به اصلاح سر و صورت می پردازند و حمام می کنند و از روز هفتم که روز بسته شدن آب بر خیمه گاه امام حسین علیه السلام به شمار می رود، حمام رفتن، اصلاح سر و حتی شانه زدن مو را مکروه می دانند. از روز هفتم به یاد سقای کربلا و روز حضرت ابوالفضل علیه السلام سفره عباس علیه السلام چای عباس علیه السلام و شربت عباس علیه السلام در هر خانه و کوی و برزنی، کام تشنگان را سیراب می کند و عزاداران و خانه های محل ها را از پخت و پز باز می دارد تا همه یک پارچه فریاد «عباس علیه السلام » را سر دهند. این نامی است که از جایگاه ویژه ای در میان
ص: 108
مردم این دیار برخوردار است.
از شب هفتم، رفت و آمد دسته های عزادار از حسینیه ها و مسجدها آغاز می شود و شب تاسوعا و عاشورا، خیابان های شهر سرشار از جمعیت می شود. این عزاداری تا ظهر عاشورا ادامه می یابد. شب عاشورا در ایلام شب احیا است و حس همدردی، مردم را به شب سال 61 هجری باز می گرداند. در این شب، مردم تا سحر بیدار می مانند و پس از پایان عزاداری های عمومی که تا ساعت یک و دو بعد از نیمه شب به طول می انجامد، به خانه همسایه ها می روند. در هر کوچه و محله ای، چند خانه حلیم می پزند و همسایه های دیگر، شمع، چای و شربت نذری خود را در کنار دیگ های حلیم، میان عزادارن تقسیم می کنند.
مردم ایلام بر این باورند، هرکس در شب عاشورا در پخت حلیم امام حسین علیه السلام کمک کند، حاجتش برآورده می شود. زنان در این شب، همدرد با حضرت زینب علیها السلام ، از بافتن موهای خود، پرهیز و در مجالس، خود را پریشان و آشفته می کنند. با دمیدن سپیده صبح عاشورا، حلیم ها در میان عزاداران پخش می شود و دسته ها شکل می گیرد. شهر، یک پارچه کربلایی می شود و گِل ها بر شانه و پیشانی، از عزایی حکایت می کند که در ظهر عاشورا با فریادهای (حسین، حسین)برپا می شود، شام غریبان مردم ایلام در حالی به پایان می رسد که بیشتر مردم از پخت و پز خودداری می کنند و به عزاداری می پردازند تا همدردی خود را با بازماندگان حادثه خونین کربلا ابراز کنند.(1)
ص: 109
محرم در بین لرها
زیر فصل ها
لرستان
کهگیلویه و بویراحمد
خوزستان
لرستان
عشق به خاندان رسول الله صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام و برگزاری عزاداری برای سالار شهیدان حضرت سیدالشهدا علیه السلام جزو جدایی ناپذیر فرهنگ و زندگی مردم خطه لرستان و توابع آن است. جوانان لرستانی با برپا کردن خیمه های عزاداری و نصب پلاکارد در سراسر استان، بار دیگر حال و هوای عاشورایی را به تصویر می کشند. استان لرستان در ایام محرم غرق در ماتم و عزای سیدالشهدا علیه السلام می شود و بیرق های سیاه برای برگزاری عزاداری و سوگواری امام حسین علیه السلام و 72 تن از یاران با وفایش در سطح شهر برافراشته می گردد.
مردم استان در ماه محرم و صفر آیین های ویژه ای دارند که از جمله آن می توان به حضور مردم به ویژه جوانان برای عزاداری در خیابان ها و کوچه ها در قالب هیئت های سینه زنی و زنجیرزنی اشاره کرد. مداحان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام در این استان در ماه محرم در تشکل هیئت های عزاداری نقش مؤثری دارند. این افراد که به «نوحه گوی هیئت» نیز معروف هستند، با دعوت از مردم به ویژه نوجوانان و جوانان محل سکونت خود، هیئت های سینه زنی و زنجیرزنی را سامان دهی می کنند.
حرکت دسته های سینه زنی و زنجیر زنی در کوچه ها و خیابان هایی که به نام شهدای هشت سال دفاع مقدس مزین شده، از دیگر برنامه هایی است که هیئت های عزاداران حسینی در مراسم سوگواری خود به آن پای بندند. عزاداران حسینی با ایستادن در برابر خانه شهدا در نقاط گوناگون شهر، ضمن عزاداری و نوحه سرایی با قرائت فاتحه و صلوات یاد و خاطره شهدای انقلاب و هشت دفاع مقدس را گرامی می دارند. تزیین خیمه های عزاداری با
ص: 110
عکس های شهدا و مرثیه سرایی شهدای انقلاب اسلامی ایران، جان فشانی ها و حماسه های به یاد ماندنی یاران باوفای امام حسین علیه السلام را در روزهای تاسوعا و عاشورا در ذهن ها زنده می کنند.
پختن حلیم، آش و حلوای نذری، تهیه شربت و شیرینی و شیر داغ و پخش نذورات در میان هیئت های عزاداری، از جمله آیین هایی است که در ایام محرم و صفر به وسیله مردم این استان انجام می گیرد. برخی افراد نیکوکار با قربانی کردن گاو و گوسفند و تهیه غذای نذری، هیئت های عزاداری را به صرف شام یا ناهار دعوت می کنند.
آیین ها و سنت های مختلفی به ویژه در روز تاسوعا و عاشورای حسینی در این استان برگزار می شود که «چهل منبر و گِل اندود کردن» از جمله این آیین هاست. «چهل منبر» آیین ویژه بانوان لرستانی در روز تاسوعاست که با پای برهنه و نقاب بر صورت چهل شمع در چهل منبر یا مجلس عزاداری امام حسین علیه السلام روشن می کنند تا از این راه با راز و نیاز با معبود یکتای خود نیازها و حاجت خود را برآورده کنند. زنان در این سنت دینی از ابتدا تا انتهای این آیین با نیت های درونی خود مهر سکوت بر لب می زنند و تنها با زمزمه و ذکر کلمه «الله» یا فرستادن صلوات بر محمد صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش مسیر حرکت خود را ادامه می دهند.
همچنین در روز تاسوعای حسینی، جوانان پرشور و دوستدار ائمه اطهار علیهم السلام در لرستان، خاک ویژه عزاداری روز عاشورا را تهیه می کنند تا در این روز تمام بدن خود را به گِل آغشته کنند و در ماتم سالار شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین علیه السلام به عزاداری بپردازند.
خاک ویژه عزاداری اباعبدالله الحسین علیه السلام به وسیله جوانان لرستانی از
ص: 111
بیابان های اطراف تهیه می شود و پس از غربال کردن، آن را با عطر و گلاب، معطر و خاک آماده شده را در حوضچه های مخصوص، با آب گرم به گِل، تبدیل و اقشار گوناگون مردم پس از اقامه نماز صبح روز دهم محرم (عاشورا) با خلوص نیت خود را گلِ اندود می کنند.
عزاداران حسینی پس از گل مالان خود در کنار آتش هایی که به همین مناسب روشن کرده اند، بدنشان را خشک می کنند. سپس در دسته های سینه زنی و زنجیرزنی در خیابان های شهر به راه می افتند و با ذکر مصیبت و نوحه سرایی و سینه زنی عزاداری خود را به اوج می رسانند. سنت گِل اندود کردن در روز عاشورای حسینی، یکی از سنت های بسیار قدیمی رایج در میان مردم لرستان است که نوع عزاداری روز عاشورای مردم، این خطه را از دیگر مناطق کشور متفاوت کرده است. مردم این منطقه با طلوع آفتاب، دسته دسته پس از اجرای سنت ویژه «گِل اندود کردن» که خاص عاشورا است، به مراسم سوگواری و عزاداری حسینی شور دیگری می بخشند. عزاداری مردم استان لرستان، به ویژه شهر خرم آباد در روز عاشورا تا ظهر ادامه می یابد و مردم عزادار پس از خواندن زیارت عاشورا، نماز ظهر عاشورا را اقامه می کنند.(1)
الف. بروجرد
بروجردی ها به مراسم سوگواری در ماه محرم توجه خاصی دارند، به ویژه در دهه اول این ماه، شهر بروجرد میهمانان زیادی را جلب می کند که مشتاق دیدن کارهای گروهی و مراسم محلی تاسوعا و عاشورا هستند.
ص: 112
برپایی سقاخانه، تکیه و روضه از کارهای رایج این ایام است. هرچند فعالیت های کوچک و بزرگ فراوانی در این ایام انجام می شود.
«چهل منبر» از جمله آیین های عزاداری این شهر است. در این مراسم در غروب و شامگاه تاسوعا، بسیاری از مردم و به ویژه کسانی که در شب های قبل سقاخانه داشته اند، درهای خانه شان را به روی مردم باز می کنند و سینی بزرگی جلوی در ورودی خانه یا در حیاط می گذارند و به یادبود شهدای کربلا در آن شمع روشن می کنند و با نوشیدنی و دیگر نذورات از میهمانان پذیرایی می کنند.
بسیاری از زنان و مردان با تهیه چهل شمع، با پای برهنه و بدون اینکه با کسی صحبت کنند، از این خانه به آن خانه می روند و شمع هایشان را در چهل سقاخانه می گذارند. با این کار ضمن عزاداری، خواسته هایشان را نیز یادآوری می کنند و از امام حسین علیه السلام و یارانش شفاعت می طلبند. همچنین هیئت های سینه زن و زنجیرزن این شهر، فعال ترین و پرطرفدارترین دسته های عزاداری این شهر و روستاها و مناطق اطراف هستند. هیئت های زنجیرزن به صورت قطاری در دو صف موازی حرکت می کنند و به ترتیب، افراد سال خورده و نوجوانان می ایستند. چندین طبل و سنج زن، مسئول ریتم بخشیدن و هماهنگ کردن زنجیرزنان هستند. لباس زنجیرزنی پیراهن سیاه ضخیم و بلندی است که تا سر زانو ادامه می یابد و پشت آن دو دریچه همیشه باز است که محل برخورد زنجیر به بدن است. با رسیدن به هیئت های دیگر، عزاداران به نشانه احترام زنجیرهای خود را بالا می گیرند و تکان می دهند و همزمان یا حسین می گویند.
موسیقی محرم به طور خاص بازتاب موسیقی محلی است. آوازهای
ص: 113
معروف به دشتی یا دشتی لری بسیار گسترده اند و عمدتاً با نی یا سرنا همراه می شوند که بسیار غم انگیزند. در ایام تاسوعا و عاشورا از این سازها به همراه دهل استفاده می شود و عبور دسته های عزادار از خیابان ها با پخش نوحه ها و آوازهای دشتی و همراهی ساز انجام می گیرد.
از دیگر مراسم عزاداری این شهر«تکیه بندی» است که عبارت از ترتیب دادن چادر بزرگی در صحن یا حیاط یک خانه یا در پیاده روی خیابان است. تکیه محلی برای اجتماع عزاداران است و عمدتاً با نقاشی ها و شعرهایی در مدح امامان و با پارچه های سبز و مشکی تزیین می شود.
تکیه های قدیمی تر با برپا کردن خیمه های سایبانی بسیار بزرگ و دایره مانند در حیاط مسجدها، حسینیه ها و خانه های مهم برپا می شدند. برخی از این چادرها به شیوه بسیار زیبایی نقاشی و خطاطی شده بودند.
یکی دیگر از آداب تاسوعا و عاشورا نذر کردن چراغ برای سقاخانه هاست. به این نحو که معمولاً از سقاخانه های مشخصی که ویژه این کار است، چراغی با اجازه صاحب خانه بر می دارند و نذر می کنند که با برآورده شدن حاجاتشان مثلاً ده چراغ جای گزین آن کنند. در برخی مواقع به جای چراغ از کالاهای دیگر به ویژه لیوان و استکان که مورد استفاده هیئت ها و سقاخانه هاست استفاده می شود.
«پرده خوانی» نیز نوعی حماسه سرایی و نقالی است که در محرم این شهر رواج دارد. راوی در این مراسم، در محلی عمومی، نظیر صحن امامزاده یا گورستانی، بساط می گسترد و پرده بزرگی را به درختان یا دیوار می آویزد. این پرده تصویرهای مختلفی از قیام عاشورا و حوادث بعد از آن به ویژه قیام مختار و انتقام از قاتلان حسین علیه السلام دارد. نام شخصیت ها در کنار آنان نوشته
ص: 114
می شود و نقّال از صحنه ای به صحنه دیگر می رود و با آب و تاب یا با صدایی غمناک قصه ها را روایت می کند و بییندگان متأثر نیز به گریه می افتند. خاتمه کار ذکر دعا و صلوات و جمع کردن پول برای نقّال است.(1)
کهگیلویه و بویراحمد
صدای سنج و طبل عزا در شهرها و روستاها، شیون و زاری مردان و زنان عزادار حسینی، شور و نشاط پیران و جوانان عاشق اهل بیت علیهم السلام ، همگی نشانه غم و اندوه شیفتگان امام حسین علیه السلام در کهکیلویه و بویراحمد دارد.
نمادی هایی از کربلا و ضریح شش گوشه امام حسین علیه السلام و فرزند عزیزش حضرت علی اکبر علیه السلام ساخته شده است از آلومینیوم و چوب و نصب چراغ هایی با رنگ های مختلف، به مراسم این شهر زیبایی خاصی می بخشد.
این نمادهای مذهبی که روی پایه های فلزی، در شهر یاسوج، گردانده و سیاه چادرهایی که با پارچه های سبز و سیاه پوشیده می شود، حکایت از رویداد عظیم تاریخی عاشورا و صحرای کربلا دارد.
در آیین های عزاداری ابا عبدالله الحسین علیه السلام ، هر شب در این سیاه چادرها، خار و خاشاک به آتش کشیده می شود که نشان دهنده گوشه هایی از صحنه کربلا و اسارت حضرت زینب علیها السلام و امام سجاد علیه السلام است.
برگزاری نمایش هایی از صحنه های کربلا، به ویژه شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش از دیگر برنامه های عزادارای در این منطقه است.
خوزستان
زیر فصل ها
الف. دزفول
الف. دزفول
مردم در دزفول از روز اول ماه محرم، کوچه ها و خیابان ها را با پارچه های
ص: 115
سیاه می پوشانند و در مکان های مناسب، برای عزاداری تکیه برپا می کنند.
در این شهر، برگزاری مراسم تاسوعا و عاشورا بر اساس سنتی کهن، عزاداری مخصوص بخش هایی از شهر است. به سبب اختلافات دو منطقه به نام حیدرخانه و نعمت خانه، در حدود پنجاه سال پیش مسیر عزاداری به این صورت تعیین شده است که دسته های مناطق نعمت خانه، عصر تاسوعا به سمت محلات حیدرخانه حرکت می کنند و در مسیر به وسیله اهالی و ساکنان این محلات پذیرایی می شوند و روز عاشورا همه هیئت های عزاداری به منطقه امامزاده روبند می روند و عزاداری می کنند.(1)
محرم در بین اعراب
زیر فصل ها
1- خوزستان
1- خوزستان
هر سال آیین های عزاداری ماه محرم، در سراسر استان خوزستان با شور و عشق خاصی برگزار می شود. این آیین های عزاداری به فراخور فرهنگ و شیوه های مرسوم هر منطقه و شهری متفاوت است، اما از دیرباز همواره در قالب هیئت های مذهبی و راه اندازی دسته ها و تکایا برگزار شده است.
در خوزستان دمام و سنج، میان پنج، هفت و گاهی نُه نفر متغیر است، به گونه ای که یک نفر به عنوان اشکون در جلوی صف دمام زنان قرار می گیرد و دیگران، اطراف او می ایستند. در پایین صف دمام زنان، یک سنج زن قرار دارد و دیگر سنج زنان در لابه لای دمام زنان جای می گیرند و بر اساس نت مشخص، نوای سنج و دمام را می نوازند.
در این شهر نوحه از اقبال بی نظیر عمومی برخوردار است و مراسم
ص: 116
سینه زنی همراه با آواز نوحه که نوعی ملودرام حزن انگیز است، تحقق می یابد. این مراسم با ترتیب و برنامه خاصی، آغاز می شود و اوج آن زمانی است که نوحه خوان اعلام واحد می کند.
برگزاری مراسم مشعل گردانی، شبیه گردانی، تعزیه خوانی، آتش زدن نمادین خیمه ها و راه اندازی کاروان های سبزپوش و سرخ پوش از دیگر آیین های سوگواری شهادت سالار شهیدان در روز عاشوراست.
در استان خوزستان، به دلیل وجود قومیت های مختلف و فرهنگ های متنوع، به گونه های متفاوتی مراسم عزاداری انجام می شود.
محافل روضه، نوحه خوانی و مقتل خوانی ویژه هر روز، از مراسمی است که در خانه ها، مسجدها و حسینیه ها در همه شهرهای استان برگزار می شود.(1)
الف. اهواز
در اهواز رسم است که در ایام محرم نیازمندان برای استجابت دعا و شفای بیماران، سفره حضرت ابوالفضل علیه السلام و حضرت رقیه علیها السلام می اندازند. بر سر این سفره، آش و شله زرد، نان و پنیر و شیرینی می گذارند و در پایان، دعا و نیایش و روضه می خوانند و خوردنی ها را به همراه پارچه های سبز تبرک شده، میان مهمان ها تقسیم می کنند.
شب هشتم ماه محرم نیز مراسم سینی حضرت قاسم علیه السلام برگزار می کنند. کیفیت این مراسم به این گونه است که روی سینی پارچه سبزی می کشند و آجیل مشکل گشا، شمع، گلاب، حنا، شیرینی و میوه را در سینی می گذارند. سینی را روی سر می نهند و عزاداری می کنند. در این میان، هرکسی حاجتی داشته باشد، نذر می کند که در صورت روا شدن حاجتش، سال آینده یک
ص: 117
سینی آماده کند.
در این ایام خانه هایی که روضه دارند با نصب پرچم سیاه یا سبزی در بالای خانه خود و باز گذاشتن در خانه برای دعوت از عزاداران اعلام آمادگی می کنند.(1)
ب. خرمشهر
خرمشهر که کربلای ایران است و داستانی نینوایی دارد، از گذشته به دلیل داشتن ده ها حسینیه، به «نجف ثانی» مشهور بود. در این شهر در روزهای محرم، دسته های گوناگون به عزاداری می پردازند. هیئت های کردها، لرها، بوشهری ها، آذربایجانی ها و عشایر عرب به شیوه های گوناگون عزاداری می کنند.
در حسینیه «حیدریه» که بیش از دویست سال قدمت دارد، عزاداری سنتی برپا می شود. در روز عاشورا، از صبح تا ظهر به مقتل و روضه خوانی می پردازند و بعد از ظهر عاشورا، برای عزاداری سنتی حرکت می کنند و در خیابان های شهر و مجالس و محلات معین و در بعضی منازل علمای خرمشهر می روند و عزاداری می کنند.(2) در مسجد جامع شهر هم مردم فراوانی به یاد شهیدان کربلا جمع می شوند و عزاداری می کنند.
در شلمچه هم که قتلگاه سی هزار شهید است، زائران و کاروان های عزاداری رو به کربلای حسینی می ایستند و زیارت عاشورا می خوانند و عزاداری می کنند. در روزهای محرم، مسافران فراوانی از سراسر ایران برای
ص: 118
شرکت در مراسم عزاداری به شلمچه می آیند.(1)
ج. شوشتر
با آغاز محرم، شوشتر حال و هوای دیگری پیدا می کند. رنگ غالب نقاط شهر سیاه می شود و سیاه پوشان عزادار از سر ِ اخلاص بانگ یا حسین برمی دارند. هر کس برای تأمین امکانات و وسایل مورد نیاز هیئت می کوشد و سفره انداختن و دادن طعام امری لازم و ضروری شمرده می شود. در نگاه شوشتری ها، اطعام عزاداران سبب برکت در خانه و زیادی روزی می گردد. علاوه بر بقاع متبرکه امامزادگان شوشتر، مدرسه علمیه «جزایریه» در اجرای مراسم عزاداری این شهر نقش عمده ای دارد.
هیئت عزاداران و دسته های سینه زنی و زنجیر زنی، در روزهای تاسوعا و عاشورا آماده برگزاری مراسم می شوند و مسیرهایی را که سالیان سال است می پیمایند و از اجدادشان به جا مانده است، مهیا می سازند. در این مسیرها با نصب بیرق های سیاه و برپایی ایستگاه های صلواتی، از هیئت ها پذیرایی می کنند.(2)
د. بهبهان
مردم شهرستان بهبهان در استان خوزستان همانند دیگر شهرهای ایران با آمدن ماه محرم شهر را سیاه پوش می کنند و به عزای امام حسین علیه السلام و یاران باوفایش می نشینند. شاید تفاوت عمده عزاداری آنها با دیگر شهرهای ایران در این باشد که در بهبهان شب های اول و دوم، کودکان هستند که با سینه زنی و نوحه خوانی خود، عملاً بزرگ سالان را به عزاداری و سینه زنی تشویق
ص: 119
می کنند. در این زمینه، ساختن محلی مخصوص در شب اول ماه محرم برای کودکان در بعضی از کوچه های نسبتاً وسیع که به آن «میدانی» می گویند، در نوع خود بی نظیر است.
از دیگر تفاوت های سینه زنی در شهرستان بهبهان نسبت به دیگر شهرهای ایران، وجود امامزاده های متعدد در این شهرستان است که دسته های سینه زنی باید کیلومترها راه را برای ورود به امامزاده های شاه میعالی حسین، امامزاده حیدر علیه السلام ، امامزاده فضل علیه السلام ، امامزاده ابراهیم علیه السلام و بی بی زبیده خاتون علیها السلام (خواهر حضرت امام رضا علیه السلام بپیمایند و به مقام شامخ امامت احترام بگذارند و به آنان تسلیت بگویند.
از دیگر مراسم عزاداری این شهر، راه اندازی دسته های عزاداری است. نکته مهم، نحوه ورود و خروج دسته های عزاداری است؛ به گونه ای که به هنگام ورود دسته های عزادار در قالب گروه ها (حلقه ها)ی چهار نفری کمر همدیگر را می گیرند و با ریتم و آهنگی خاص که به آن «کولکی» می گویند، با سر دادن اشعار شورانگیزی وارد صحن مطهر امامزاده می شوند و پس از نوحه خوانی و سینه زنی آرام و به هنگام خروج از امامزاده با زدن نوعی سینه که به آن «سه سنگ» می گویند، با خواندن نوحه مخصوص این نوع سینه زنی که منصوب به قدیمی ترین نوحه سرای بهبهان است، از صحن امامزاده خارج می شوند.
طریقه سینه زنی سه سنگ نیز بدین صورت است که عزاداران روی زانو می نشینند و نوحه خوان به آرامی نوحه می خواند، تا جایی که نوحه وی اوج می گیرد و با گفتن کلمه «علی» سینه زنان سه بار محکم و متوالی به روی سینه خود می زنند و در چندین نوبت این مسئله تکرار می شود، سپس در پایان
ص: 120
نوحه، نوحه سرا با گفتن صلوات، از عزاداران می خواهد که امامزاده را ترک کنند.
همچنین مردم مذهبی شهر تاریخی بهبهان، تا پایان ماه صفر با به راه انداختن گروه های گوناگون تعزیه که با قدیمی ترین نسخه های موجود تعزیه خوانی همراه است، به عزاداری امام حسین علیه السلام و یارانش می پردازند. همچنین در ماه محرم در این شهرستان، برخی محلات قدیمی مانند «محله کاروانسرا» هنوز اصالت خود را در بستن محمل ها و نعش کشی حفظ کرده اند و با آوردن شتر، سفر قافله کربلا را به نمایش می گذارند.
از دیگر آیین های مردم در ماه محرم، حجله قاسم است که در این حجله حضرت علی اصغر علیه السلام به صورت نمادین در گهواره گذاشته می شود و زنانی که به این حجله می روند، ابتدا نذر می کنند. سپس به صورت پنهان چیزی را از حجله برمی دارند که اگر نذر آنها ادا شد، سال آینده با شیرینی شیء مورد نظر را به حجله برمی گردانند. کودکان نیز برای اینکه رونق بیشتری به حجله دهند، علی اصغر علیه السلام نمادین را در خانه ها می گردانند و کسانی که نذری داشته باشند، در جیب علی اصغرِ نمادین پول می گذارند. ممکن است خیلی از خانواده ها توانایی برپایی حجله را نداشته باشند. بنابراین با مقداری پول، سعی در برآوردن نذر خود می کنند. پس از پایان مراسم عزاداری در ظهر عاشورا، عزاداران در خانه های متعددی «چلوخورشت» نذری می دهند.
در این شهرستان در غروب عاشورا، مراسم «شام غریبان» برگزار می شود. برخی گروه های عزادار با در دست داشتن شمع کوچه ها را طی می کنند و مویه کنان دنبال سر مقدس امام سوم شیعیان علیه السلام می گردند که این مراسم تا پاسی از شب ادامه می یابد.
ص: 121
روز بعد از عاشورا، مراسم «تنور خولی» به صورت تعزیه برگزار می شود که به واقعه پنهان کردن سر مقدس امام حسین علیه السلام در تنور به وسیله «خولی» اشاره می کند و شب بعد نیز مراسم «دفن شهدا» در قالب تعزیه ای کوتاه برگزار می شود. داستان تعزیه نیز از این قرار است که گروهی زن روی دار علقمه می روند که آب بیاورند، ولی با اجساد شهداء روبه رو می شوند که در نهایت، حضرت امام سجاد علیه السلام آنها را به خاک می سپارد.
از نکات مهمی که باید در نوع عزاداری مردم بهبهان به آن اشاره کرد، این است که هر شب در ابتدای عزاداری و حرکت دسته های سینه زنی و زنجیرزنی، ساز و دهلی مخصوص نواخته می شود که در فرهنگ بومی منطقه، «خطیر چپ» نام دارد.
در فرهنگ این مردم همانند خیلی از شهرهای دیگر، روز تاسوعا منسوب به حضرت ابوالفضل علیه السلام است، به گونه ای که «سفره ابوالفضل» از مهم ترین نذورات مردم در ماه های محرم و صفر به شمار می رود.
مهم ترین نذورات مردم در ماه های محرم و صفر، کتلک (نوعی نان محلی که ترش است) باقلا، حلوای قالب (از خرما تهیه می شود) حلوای برنجی، حلیم و شربت آب لیمو نعناع و بیدمشک است که به ویژه هنگام روز و ظهر عاشورا میان دسته های سینه زنی پخش می شود.(1)
محرم در بین بلوچها
زیر فصل ها
سیستان و بلوچستان
سیستان و بلوچستان
مردم اهل تسنن در بلوچستان با آغاز ماه محرم خود را در سوگ سرور و
ص: 122
سالار شهیدان سهیم می دانند و با اجرای برنامه های سخنرانی در محافل مذهبی، به استقبال این ماه می روند.
با آغاز اولین روز از ماه محرم، امامان جمعه، پیش نمازان مسجدها و ملایان اهل تسنن، با سخنرانی در مسجدها و محافل مذهبی، مردم را از اهمیت این ماه آگاه می سازند و با روایت احادیث گوناگون سعی دارند مظلومیت امام حسین علیه السلام و نقش وی در اسلام و عظمت این ماه پر برکت را برای نمازگزاران تبیین کنند.
مردم در مسجدها اهل تسنن و خانه ها، مردم تا پاسی از شب خود را از فیض و برکت این ماه با تلاوت قرآن و ذکر تسبیح سهیم می کنند و زنان نیز در خانه ها دور هم جمع می شوند و با تلاوت قرآن، ذکر و تسبیح از برکات این ماه بهره مند می شوند. آنان در ماه محرم دست از انجام کارهایی مانند حصیربافی و سوزن دوزی برمی دارند و می کوشند خود را با ذکر، تسبیح، نماز و روزه مأنوس کنند.
در بلوچستان ایران، در ایام ماه محرم، بیشتر کسانی که از وضعیت اقتصادی بهتری برخوردارند، با دادن خیرات و صدقه به نیازمندان و یتیمان و با ذبح بز و گوسفند و توزیع آن در میان خانواده های کم درآمد و بی بضاعت، از ثواب این ماه بهره می برند.
بیشتر اهالی بلوچستان و برادران و خواهران اهل تسنن روزهای تاسوعا و عاشورا روزه می گیرند. آنها بر این باورند گرفتن روزه در این ایام، ثواب بسیاری دارد. مولوی ها و ملایان مسجدها نیز هر شب پس از نماز، مردم را دعوت به گرفتن روزه در روزهای تاسوعا و عاشورا می کنند.
پخت انواع غذاهای محلی مانند حلوا، خورشت و برنج و همچنین توزیع
ص: 123
شیر و خرما میان خانواده های کم درآمد از دیگر آیین های روزهای تاسوعا و عاشورا در بلوچستان است. همچنین بیشتر زنان با پختن غذاهای خوشمزه و بردن انواع غذاها به مسجدها سعی دارند خود را از ثواب این روزها بهره مند سازند.
دعوت به تأمل و وحدت، یکی از کارهای خوب در میان مردم بلوچستان و اهل تسنن است که در این ایام با برادران شیعه مذهب خود، بیشتر تعامل می کنند و مولوی ها و ملایان مسجدها، مردم را به تعامل و وحدت فرامی خوانند و با دیدن یکدیگر، این ایام را به هم تسلیت می گویند.
نوحه خوانی، سینه زنی، زنجیرزنی، برگزاری زیارت عاشورا، و تعزیه خوانی از آیین های معمول مردم سیستان در ایام محرم به شمار می رود.
پخت حلیم و شله زرد، خودداری مردم سیستان از پخت غذا در سه روز پیش از واقعه عاشورا، پشت بام رفتن ریش سفیدان و تلاوت قرآن و ذکر دعا برای اعلام رسیدن ماه محرم و برگزاری مجالس روضه و عزاداری در خانه ها از آداب خاص مردم سیستان در ماه محرم و هجده روز پس از آن است.
تعزیه در سیستان به صورت روز شمار اجرا می شود. به این صورت که شبیه خوانان هر روز ماه محرم را به یکی از یاران امام حسین علیه السلام مثلاً حضرت علی اکبر علیه السلام یا حضرت ابوالفضل علیه السلام اختصاص می دهند.
الف. چابهار
مردم چابهار با برپایی آیین های نوحه خوانی، تعزیه، روضه خوانی، سخنرانی، سینه زنی و زنجیرزنی، همچنان یاد قیام سرور و سالار شهیدان علیه السلام را زنده نگاه داشته اند.
ص: 124
در ظهر عاشورا مردم محلی در بندر مرزی چابهار، با آداب و رسوم خاصی با آتش زدن خیمه ها به یاد اسیران کربلا بر سر و سینه می زنند و با حضرت زینب علیها السلام و اسیران همدردی می کنند. زنان پاکستانی مقیم چابهار در دهه اول محرم با نوحه خوانی و برپایی آیین های ویژه، سوگواری می کنند و در شب تاسوعا نیز با بستن حجله حضرت قاسم علیه السلام به عزاداری خاص «حضرت قاسم» می پردازند. (1)
محرم در بین ترکمن ها
زیر فصل ها
1- گلستان
خراسان شمالی
3- خراسان جنوبی
1- گلستان
ترکمن های این استان در طول ماه محرم، با عادات و آداب خود به عزاداری می پردازند.تکیه های موجود در محلات قدیمی و بازارهای شهرهای قدیمی به ویژه در گرگان نشان از آن دارد که معمولاً در هر محله ای تکیه ای وجود دارد و عزاداران شب ها در تکیه گرد هم جمع می شوند و به عزاداری می پردازند.
همچنین برخی ساکنان هر محله منبر کوچک دو پله ای در خانه دارند که در طول دهه و روز اربعین، در بزرگ ترین اتاق خانه قرار می دهند تا واعظی که از پیش از فرارسیدن محرم با او هماهنگ کرده اند، پس از سخنرانی به ذکر مصائب و مناقب امام حسین علیه السلام و یارانش بپردازد. معمولاً این مراسم زنانه است. در روستاها نیز روضه خوانی های خانگی به وسیله افراد ثروت مند، در نوبت صبح یا عصر، پیش از نماز مغرب و عشا برگزار می گردد. ساکنان این استان بر این باورند، روضه خوانی در خانه موجب
ص: 125
برکت مال و نزول نعمت می شود. به همین دلیل، افرادی که نذر روضه خوانی دارند، به این کار می پردازند و واعظ را به خانه دعوت می کنند تا از اول تا دهم محرم، مجالس روضه در خانه شان برگزار شود.
خراسان شمالی
زیر فصل ها
ترکمن صحرا
ترکمن صحرا
ترکمن های شمال خراسان در روزهای محرم، به ویژه در روز تاسوعا و عاشورا در مسجدها جمع می شوند و به نیازمندان غذا می دهند و عزاداری می کنند. آنان نان ویژه ای به نام «قتلمه» می پزند و در میان عزاداران امام حسین علیه السلام توزیع می کنند.
از جمله مراسم این شهر آن است که دسته های عزادار به خانواده هایی سر می زنند که در یک سال گذشته، عزیزانشان را از دست داده اند.(1)
3- خراسان جنوبی
ترکمن های این استان که بیشتر از اهل سنت هستند، در ایام محرم به احترام شیعیان و در هم جواری آنان به تکریم و بزرگداشت امام حسین علیه السلام و اهل بیتش علیهم السلام می پردازند.
ص: 126
فصل سوم: محرم در ملل
ص: 127
در این بخش به بررسی شیوه عزاداری مردم دیگر کشورها در ماه محرم و تأثیر نهضت حسینی بر آنها می پردازیم. امام حسین علیه السلام آزادمردی است که یاد و خاطره اش فراتر از زمان و مکان است و در دل همه مسلمانان جهان جای گرفته است. سید و سالار شهیدان با قیام خویش کلاس درس آزادگی را به وسعت این کره خاکی گشوده و ندای مظلومیت و پیام ظلم ستیزی او در هر زمان و مکانی طنین انداز شده است.
بخش اول: محرم در قاره آسیا
آنچه امام حسین علیه السلام و انصارش در حادثه کربلا از خود بروز دادند، به حق ستودنی است. این حرکت جاوید همچون چشمه ای از قله های عترت و امامت در دشت تشنه انسانیت جاری شد و مسیر تاریخ را دگرگون ساخت.
اگر خوب بنگریم، می بینیم عزاداری امام حسین علیه السلام تنها مخصوص شیعیان نیست، بلکه موضوعی جهانی است. اکنون همه سرزمین های این کره خاکی کربلای حسین است و نام و یاد او در همه جا زنده است. رهبر بزرگ انقلاب، حضرت امام خمینی رحمه الله در یکی از سخنرانی هایش که درباره ماه محرم ایراد شده بود، درباره اثر و نفوذ قیام عاشورا بر ملت ها فرمود:
شما در کجا سراغ دارید که ملتی این طور هماهنگ بشود. اینها را در تمام کشورهای اسلامی و ملت های اسلام سید الشهدا علیه السلام در روز تاسوعا و عاشورا هماهنگ کرده است. بروید هندوستان همین بساط
ص: 128
است، بروید پاکستان همین بساط است، هر جا بروید همین بساط است.(1)
امام حسین علیه السلام چشمه جوشان حریت و عشق است و تا ابد کام همه تشنگان آزادی را در همه جهان سیراب می سازد. عشق به حسین علیه السلام مرزهای آبی و خاکی را در نوردیده و دل های آزادگان جهان را شعله ور ساخته است.
عراق
عراق، اولین کشوری است که عاشورا در آن اهمیت خاصی دارد و به اعتقاد بسیاری از مورخان و علما، اولین کشوری است که در آن مراسم عزاداری حسینی برگزار شده است. مراسم عزاداری امام حسین علیه السلام نخستین بار در روز یازدهم محرم سال 61 هجری در کنار اجساد مطهر شهیدان به وسیله اهل بیت علیه السلام برگزار شد.
پس از آن هنگام ورود کاروان اسیران به کوفه، امام زین العابدین علیه السلام و حضرت زینب علیها السلام و ام کلثوم علیها السلام برای مردم کوفه که برای تماشا آمده بودند، سخنرانی کردند که در پی آن صدای ضجه و گریه از خانه ها و مردم کوفه بلند شد که به نوعی عزاداری برای شهدای کربلا و افشاگری امویان بود.(2)
مختار ثقفی، نخستین کسی است که به مناسبت روز عاشورا، در خانه خود در شهر کوفه مجلس یاد بود برپا کرد و شعار «یالثارات الحسین» را سرداد. در مجموع هدف از این مجالس، تحریک مردم برای جنگ علیه امویان و خونخواهی حسین علیه السلام بود.
همچنین از همان آغاز، کربلا زیارتگاه و محل تجمع مسلمانان شد.
ص: 129
بنابراین، متوکل عباسی دستور داد قبر امام را محو کنند. او مردم را تهدید کرد که به زیارت آن حضرت نروند که جان و مالشان در امان نخواهد بود.
پیدایش عزاداری رسمی و علنی برای امام حسین علیه السلام از زمان آل بویه شکل گرفت.(1) دوران آل بویه در عراق از مهم ترین دوران رشد و تحول شعائر و مراسم دینی به ویژه عاشورایی بود.
پس از او داوود پاشا، حاکم عثمانی عراق، بیش از دیگر ترکان بر شیعه سخت گرفت و آنها را از برپایی عزاداری بازداشت. او معتقد بود عزاداری، ابزار تبلیغاتی دولت ایران علیه عثمانی است. با روی کار آمدن علی رضا در بغداد، شیعه در انجام مراسم آزادی یافت و مجالس عزا به راه انداخت و علی رضا هم در آنها شرکت کرد. در میانه قرن نوزدهم میلادی، همزمان با گسترش مجالس عزا، دسته های عزاداری هم پدید آمد. یکی از نخستین هیئت ها و دسته ها، دسته های سینه زنی بود که برای نخستین بار در کاظمین به راه افتاد.
مدحت پاشا، با صدور اعلامیه ای حرکت دسته های عزاداری را ممنوع اعلام کرد و برپایی عزاداری را جرم خواند. او پس از این، دست از سخت گیری برداشت و مردم را آزاد گذاشت.
در آغاز قرن بیستم، عزاداری در عراق گسترش یافت و رنگ مردمی و فولکلوری به خود گرفت و در کنار مجالس تعزیه، دسته های سینه زنی و زنجیرزنی هم پدید آمد. در نیمه دوم قرن نوزدهم، شیعیان عراق به تأسیس حسینیه روی آوردند. نخستین حسینیه، با نام «حسینیه حیدری» در کاظمین ساخته شد.
ص: 130
پس از تشکیل حکومت ملی در عراق در 1921م.، دولت روز عاشورا را تعطیل رسمی اعلام کرد، اما رفته رفته با این مراسم مخالفت کرد تا در عاشورای 1927م. میان عزاداران و عوامل حکومتی در صحن کاظمیه، درگیری پیش آمد و در 1928م.، دولت عزاداری را ممنوع کرد.(1)
ملک فیصل اول، به مراسم عزاداری عنایت داشت و به عزاداران برای این مراسم کمک مالی می کرد و خود در آن شرکت می جست. در 1932م. دولت به هیئت های عزاداری سخت گرفت و در 1935م. در دوره وزارت یاسین هاشمی به شدت از برگزاری مراسم عزا جلوگیری شد.
در دهه پنجاه دولت بر سختگیری خود افزود و هیئت ها را مجبور کرد تا از پلیس اجازه نامه بگیرند. در پایان حکومت سلطنتی در عراق، مراسم عزاداری جنبه سیاسی اش را از دست داد.
در پایان دهه 60م. و آغاز دهه 70م.، این مراسم به شکلی چشمگیر رشد کرد و دگرگون شد. در سال 1968م. رادیو عراق مراسم عزاداری را پخش کرد. در آغاز دهه هفتاد در کنار جنبش شیعی، از یک سو و مشکلات سیاسی و اقتصادی از سوی دیگر، مراسم عزاداری به اوج خود رسید و حکومت برای حل مشکلات، 60 هزار ایرانی را از عراق اخراج کرد و با اعمال فشار بر شاعران و مداحان و نوحه گران کوشید مراسم را از بار اجتماعی و سیاسی تهی کند.
در 1975م. از برپایی مراسم در نجف جلوگیری شد و دو سال بعد مردم دست به تظاهرات زدند و شعار دادند. در پی آن شماری از مردم کشته و زخمی و زندانی و اعدام شدند. سرانجام با آغاز جنگ عراق و ایران در
ص: 131
1980م. برگزاری هرگونه مراسم عزاداری حسینی در عراق ممنوع شد.
البته با روی کار آمدن رژیم بعث عراق، برگزاری این مراسم رفته رفته با محدودیت روبه رو شد تا اینکه در سال 1989م. طی برخوردی نظامی به شدت سرکوب شد، اما با سقوط رژیم بعث در سال 2003، مراسم ویژه عاشورا احیا شد و اکنون مردم با شور و شوق خاصی آن را برگزار می کنند. این ممنوعیت و محدودیت بیست ساله، برای برگزاری این مراسم باعث شد تا مردم با شعف و شور مضاعفی مراسم عاشورا را برگزار کنند.(1)
امروزه مردم شیعه عراق ده روز پیش از آغاز محرم خود را برای مراسم عزاداری آماده می کنند. از ابتدای ماه محرم با نهادن نام شهدای کربلا بر هر یک از روزهای دهه اول محرم، مراسم عزاداری امام حسین علیه السلام در عراق آغاز می شود. مردم عراق روز اول را به سفر امام حسین علیه السلام از مدینه به کربلا اختصاص می دهند. روز دوم و سوم، روز ورود ایشان به کربلا، نصب خیمه ها و گریستن حضرت زینب علیها السلام ، روز چهارم، روز مسلم بن عقیل علیه السلام ، روز پنجم از آنِ پسران مسلم علیه السلام ، روز ششم روز اصحاب امام حسین علیه السلام ، روز هفتم، روز حضرت عباس علیه السلام ، روز هشتم روز حضرت قاسم علیه السلام ، روز نهم از آنِ حضرت علی اکبر علیه السلام ، و عبدالله الرضیع علیه السلام و روز دهم، روز امام حسین علیه السلام خوانده می شود.
هر شب و پس از مرثیه خواندن، مردم عزادار کنار هم می ایستند و با در دست گرفتن شمشیر و زدن طبل به صورت دسته های منظم و آهنگین، حیدرحیدرکنان مراسم عزاداری ویژه ای را برگزار می کنند. سپس عزاداران به صورت گروهی دور هم جمع می شوند و با خواندن مرثیه و نوحه به
ص: 132
عزاداری می پردازند. عزاداران در شب تاسوعا با ساختن مشعل روی شاخه های ویژه و آتش زدن و گرداندن آن تا صبح روز عاشورا شب را صبح می کنند.(1)
در روز عاشورا مردم عراق در مسجدها و حسینیه هایشان حاضر می شدند و خود را برای خواندن مقتل امام حسین علیه السلام آماده می کنند. معمولاً مقتل را یکی از روحانیان شناخته شده با شور و حال خاصی می خواند. خواندن مقتل که در عراق دوره های آموزشی ویژه ای دارد که با سوز و آهی همراه است و تا ظهر عاشورا ادامه می یابد. از مهم ترین شخصیت هایی که در کل تاریخ عراق به خواندن مقتل در روز عاشورا مشهورند، می توان به مرحوم سید عبدالزهرا اشاره کرد که او را پدر مقتل خوانان می دانند و افراد بسیاری را برای خواندن مقتل، تربیت کرده است. همچنین مرحوم سید محمدباقر حکیم که خواندن مقتل او از پرطرفدارترین مراسم عاشورایی به شمار می آمد.
مقتل خوانی این دو فرد به قدری اهمیت داشت که برای شرکت در مراسمشان از کشورهای اسلامی دیگر نظیر بحرین و عربستان سعودی، مسافران بسیاری به عراق و ایران می آمدند. خواندن مراسم مقتل خوانی با رسیدن آفتاب به وسط آسمان پایان می یابد. در این موقع مردم به خیابان ها می آمدند و خود را برای عزای طویریج آماده می کنند.
در حقیقت، طویریج نام دهی است که تقریباً در 20 کیلومتری شهر کربلا واقع شده است. مردم عزادار از سپیده دم و بعد از خواندن نماز صبح که غالباً به صورت جماعت برگزار می شود، هروله کنان به سمت کربلا می آیند. آنها باید حتماً ظهر به حرم برسند و سینه زنی خود را در آنجا انجام دهند. در این
ص: 133
زمان، در کربلا به صورت مجازی خیمه هایی، برپا و ضمن شبیه سازی اصحاب و سربازان عمر بن سعد اقدام به آتش زدن خیمه ها می کنند. معروف ترین غذای این روزها قیمه نجفی است که مخصوص این روز ها پخته می شود و طرفداران بسیاری نیز دارد.
الف. کربلا
شهر مقدس کربلا که قربانگاه عاشقان و مدفن سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام و مشهد شهیدانی است که نه در گذشته جهان مانند آنان وجود داشته است و نه در آینده وجود خواهد داشت. اهالی این شهر هر سال با فرارسیدن ماه محرم، مراکز عزاداری شهر را سیاه پوش می کنند و در هر مرکز مراسم روضه خوانی و سقاخانه ای برگزار می شود. در کربلای معلّی با شور و هیجانی خاص همه اقسام عزاداری از سینه زنی و زنجیرزنی، سقایی و شبیه خوانی، مقتل خوانی و تعزیه خوانی، طویریج و آتش زدن خیام و شام غریبان با حضور عزاداران مقیم این کشور و کشورهای مختلف انجام می شود.
در این میان، باشکوه ترین مراسم، نصب خیام در صحن حرم حضرت اباعبدالله و ابوالفضل العباس علیه السلام به شمار می آید که از سنت های قدیمی است. معروف است که این خیمه ها هر یک متعلق به اهالی یکی از شهرهای بزرگ و معروف ایران است که برای تعظیم و ترویج شعائر مذهبی و اقامه مجلس روضه خوانی و عزاداری سنتی خریده و وقف شده است و در ماه محرم در مکان های خاصی نصب می شود. در این خیام در ماه محرم، به ویژه در روز تاسوعا و عاشورا، عزاداران مجلس روضه خوانی برپا می کنند و در پایان مجلس از خیمه ها خارج می شوند و برای عزاداری به طرف صحن
ص: 134
مطهر حضرت عباس علیه السلام می روند.(1)
ب. نجف
مردم در نجف اشرف، با فرا رسیدن ماه محرم، به استقبال این ماه می روند و برای ترویج شعائر مذهبی و اقامه عزاداری سنتی، بسیاری از مراکز و محلات شخصی و عمومی مانند منازل و مسجدها و حسینیه ها و غیره را سیاه پوش و با نصب پرچم های حسینی و کتیبه اشعار محتشم و دعبل خزاعی، مردم را به شرکت در مراسم روضه خوانی دعوت می کنند.
عموماً مجالس روضه خوانی در اماکن شخصی و عمومی تشکیل می شود، اما معروف ترین مجالس آن در بیوت علمای اعلام و شیوخ عرب و رجال معروف نجف برگزار می شود.
نجف، دسته های عزاداری باشکوهی دارد که هر ساله در اول ماه محرم متشکل از دسته های زنجیرزنی، سینه زنی و سقایی برای عزاداری سنتی در خیابان های شهر به طرف صحن مطهر مولای متقیان به عزاداری می پردازند. این دسته ها در لیالی تاسوعا و عاشورا مراسمی را به عنوان مشق مواکب و قمه زنی اجرا می کنند. این عزاداران در این لیالی کفن پوش می شوند و با شمشیرها و قمه های بلندی که در دست می گیرند، به عنوان قمه زنی از محلاتشان حرکت می کنند و تا صحن مطهر حضرت علی علیه السلام به عزاداری می پردازند. گاهی در این مسیر این دسته ها به بیوت علمای اعلام نجف اشرف می روند و عزاداری می کنند.
در نجف اشرف از قدیم تا زمان جمهوری شدن عراق و روی کار آمدن
ص: 135
حکومت حزب بعث تعزیه و شبیه خوانی نیز بین مردم رایج بود و مانند دیگر اقسام عزاداری اجرا می گردید. امروزه نیز به گستردگی آن ایام این مراسم اجرا نمی شود، اما همچنان در مراسمی محدود این سنت عزاداری حفظ شده است و استمرار دارد.
مراسم شام غریبان در نجف بسیار باشکوه انجام می شود که از مهم ترین مراسم شام غریبان این شهر حرکت نوحه خوانان حوزه علمیه به طرف صحن مطهر امام علی علیه السلام است.(1)
ج. کاظمین
مردم این شهر با برگزاری مراسم عزاداری یاد و خاطره شهادت امام حسین علیه السلام در حادثه جانسوز کربلا را زنده نگه می دارند. این مراسم هر سال با حضور گسترده مردم برگزار می شود. این مجالس فرصتی برای اعلام پای بندی به راه و روش سیدالشهدا علیه السلام و ایستادگی در برابر باطل و دفاع از حقیقت است.
شهر کاظمین دسته های عزاداری بسیاری دارد که در ایام شهادت ائمه معصومین علیهم السلام ، به ویژه محرم مجالس روضه خوانی مفصلی را برگزار می کنند و به سوگواری و ادای احترام می پردازند و برای عزاداری باشکوه به طرف صحن مطهر امام موسی کاظم علیه السلام می روند و به عزاداری می پردازند.
دسته های عزاداری حسینی کاظمین، علاوه بر مجالس روضه خوانی مفصلی که در ماه محرم تشکیل می دهند، در روز هفتم شهادت امام حسین علیه السلام تابوتی نمادین تهیه می کنند و از مدخل شهر تا صحن مطهر به
ص: 136
عزاداری می پردازند. پس از خروج دسته های سینه زن و زنجیرزن، مراسم شبیه خوانی اجرا می شود که در این مراسم در نمادی از کاروان اسرای عاشورا مردم به عزاداری می پردازند. قمه زنی و مواکب از دیگر مراسم عزاداری این شهر مذهبی است.
از جمله مراسم عزاداری رایج در کاظمین، مراسم شام غریبان است که هر سال به شکل باشکوهی برگزار می شود. مردم با اخلاص کاظمین، در شب یازدهم به صورت دسته های مفصل از محلاتشان خارج می شوند و برای عزاداری سنتی با پرچم های عزا و شمع های روشنی که در دست دارند، نوحه کنان به طرف حرم مطهر حرکت می کنند.
عزاداران در اربعین این شهر به کربلا می روند و هر هیئتی پشت سر هیئت دیگر، متصل به هم و به صورت موکب عظیمی به طرف صحن مقدس مطهر امام حسین علیه السلام و حضرت ابوالفضل علیه السلام می روند و به سینه زنی می پردازند.(1)
د. سامرا
در سامرا، مجالس و محافل عزاداری و دسته های سینه زنی و زنجیرزنی با بهترین وجه در دهه اول محرم شب ها و روزها برگزار می شود. کاملاً مراسم عزاداری این شهر با عزاداری مردم کاظمین مشابه است که مفصلاً به شرح آن پرداختیم. آنچه در این میان اهمیت دارد، نقش اساسی حوزه علمیه در عزاداری مردم این شهر است. همچنین از دیگر نمودهای برجسته عزاداری مردم این شهر، حضور گسترده سنیان سامراست که پاس داشت محرم را از
ص: 137
سنت های واجب و دیرینه شان می دانند و در مراسم عزاداری حضور چشمگیری دارند.(1)
ه. دیالی
مراسم عزاداری ایام محرم در دیالی با حضور عاشقان اباعبدالله الحسین علیه السلام در مسجدها و هئیت ها برگزار می شود. در این شهر سنیان علاوه بر شیعیان در دسته ها، هیئت ها و مراسم عزاداری امام حسین علیه السلام شرکت می کنند و با برگزاری مجالس و پخش نذورات و آویختن پرچم ها و همکاری هیئتی با برادران شیعی در بزرگداشت این روز اهتمام می ورزند. همکاری درست و سالم در منطقه دیالی میان دو طایفه کم نیست. بسیار دیده می شود که محله سنی نشین با محله شیعه در هیئت ها و مجالس عزاداری حسینی مشارکت می کنند.(2)
ه. ناصریه
نوع عزاداری مردم ناصریه را می توان با سوگواری شهرهای ایران و افغانستان مقایسه کرد، بلکه برتر شمرد؛ زیرا سنیان این منطقه در هیئتی مستقل سوگواری دارند.
ویژگی این دسته این است که هر سال در محرم با برنامه و نظم خاص با پشتوانه مالی و نیروی انسانی تشکیل می شود و با تغییر حکومت ها، دگرگونی فضای اجتماعی و دیگر مسائل تأثیری در مجالس عزاداری و روابط شیعه و سنی این شهر ایجاد نمی شود. سنیان هر سال در تشکیل هیئت های عزاداری شیعیان شرکت دارند. چه بسا برخی از اهل سنت ناصریه،
ص: 138
خود هیئت مخصوص دارند و با آن (روزهای عزاداری) بیرون می آیند.(1)
و. بصره
مراسم عزاداری ایام محرم در بصره با حضور عاشقان اباعبدالله الحسین علیه السلام در مسجدها و هیئت ها برگزار می شود. این شهر در کنار شهرهای آبادان و خرمشهر ایران است. به همین دلیل، حضور کردها در مراسم عزاداری این شهر نمود چشمگیری دارد. در روزهای محرم، دسته های گوناگون در این شهر به عزاداری می پردازند که قالب عمده عزاداری آنان تشکیل دسته های عزاداری، سینه زنی، زنجیرزنی، مواکب و قمه زنی است.
در روزهای هفتم تا دهم ماه محرم عزاداری در این شهر به اوج خود می رسد که در آن عزاداران، به ویژه در بیوت علمای بصره به عزاداری می پردازند.(2)
2- پاکستان
بزرگداشت مراسم روز عاشورا و ماه محرم در میان همه مردم کشور پاکستان، اعم از سنی و شیعه، از مقبولیت و اهمیت بالایی برخوردار است. مردم این کشور برای امام حسین علیه السلام احترام خاصی قائلند. به گونه ای که در ایام عاشورا و محرم جامعه پاکستان حالت سوگوارانه ای به خود می گیرد. مردم پاکستان از دوازده قرن پیش مراسم سوگواری سردار شهیدان را برپا می کنند. با وجود این که در سال 1288 هجری شمسی مراسم عاشورا و اربعین از سوی استعمارگران انگلیس ممنوع اعلام شد و در سال1361، پلیس
ص: 139
پاکستان استفاده از بلندگو را در حسینیه ها و تکیه های شیعیان غیرمجاز اعلام کرد، ولی هرگز موفق نشد روند این عزاداری ها را متوقف کند. در این راستا، وهابیون این کشور، هر سال با به خاک و خون کشیدن عزاداران سعی دارند مانع برگزاری این مراسم شوند، ولی با گذشت زمان، این عزاداری ها سبب غنای فرهنگ تشیع شده است و خطبا، نویسندگان و شاعران فراوانی به برکت این عزاداری ها پا به عرصه گذاشته اند. امروزه مسلمانان و شیعیان پاکستان، حتی پیش از فرا رسیدن محرم خود را آماده استقبال می کنند و در شهرهای مختلف و مراکز ایالت ها، به وسیله گروه ها و اشخاص، کنفرانس های استقبال با عناوین مختلف، برگزار می شود تا بر اساس سنت هر ساله فرهنگ عزاداری امام حسین علیه السلام در جامعه زنده شود. «امام بارگاه ها» و «ذوالجناح ها» که نقش عمده ای در فرهنگ عزاداری عاشورای پاکستان دارند، فعال می شوند. دولت پاکستان نیز برای برگزاری مراسم عزاداری، فضای امنی را آماده می کند. شاخص دیگر ملی تلقی شدن عزاداری، تعطیلی رسمی در سراسر پاکستان در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی است. این دو روز تعطیلی جزو تعطیلات رسمی کشور است تا مردم برای شرکت در مراسم عزاداری فرصت داشته باشند.
دوست داران حضرت در پاکستان با یاد جان فشانی های او و یارانش به زنجیرزنی می پردازند. زنجیرها وزن زیادی دارند و روی هر یک تیغ هایی نصب شده است. این شکل عزاداری از ایران به این کشورها رفته است. عزاداران بعد از سینه زنی و زنجیرزنی به سوی مکانی می روند که از قبل با سنگ و هیزم فرش و با آتش گداخته شده است. داغی این مکان به حدی است که لهیب آتش و قرمزی ذغال ها به وضوح دیده می شود. آنها با راه
ص: 140
رفتن روی آن سطح گداخته مصیبت های وارده به آن حضرت را گرامی می دارند.
غذای مخصوص ایام محرم در میان مردم پاکستان حلیم خاصی است که به عزاداران می دهند. این حلیم برخلاف حلیم ما ایرانیان شور است. این غذا که در هند نیز در میان عزادارن حسینی توزیع می شود، در حقیقت از مناطق جنوبی ایران به این دو کشور رفته است.
همچنین در شهرهای کراچی، حیدرآباد، کوتری، تخته و میرپور خاص از ایالت سند، روز عاشورا و اربعین حسینی غذاهای گوناگونی مانند حلیم درست می کنند و میان عموم تقسیم می کنند. این در حالی است که در شهر کوتری با 95 درصد جمعیت اهل تسنن، در ایام عزاداری امام حسین علیه السلام ، مجالس باشکوهی برپا می شود و مردم در روز عاشورا به سوی بارگاه امام حرکت می کنند. در این مجالس، اهل تسنن نیز شرکت می کنند.
در مجالس شیعیان هنگامی که عزاداری شروع می شود، شیعیان از خوردن و نوشیدن و سخن گفتن تا پایان مراسم خودداری می کنند و کسی که از این قانون تخلف کند، توبیخ می شود.
شاخص دیگر بزرگ داشت مراسم محرم در پاکستان، اختصاص یافتن برنامه های صدا و سیما به روز تاسوعا و عاشورا است. روزنامه ها نیز نقش خوبی در این زمینه ایفا می کنند. آنها ضمن درج اخبار و تصاویر مربوط به مراسم عزاداری و سوگواری، اقدام به چاپ مقالات و ویژه نامه های خاص عاشورا می کنند.(1)
ص: 141
3- افغانستان
در افغانستان مراسم عزاداری حسینی شور و حال خاصی دارد. در این کشور و به ویژه در شهرهای هرات و کابل و مزارشریف، در ماه محرم همه چیز رنگ و بوی دیگری می گیرد. مردم مسلمان افغانستان، اعم از شیعه و سنی با آداب و رسوم خاصی شهادت سالار شهیدان را گرامی می دارند و وحدت بی نظیری میان پیروان این دو مذهب در برگزاری مراسم سوگواری دیده می شود. با فرا رسیدن ماه محرم و ایام عزاداری سالار شهیدان، بسیاری از شهرهای افغانستان از جمله کابل پایتخت این کشور، رنگ عزا به خود می گیرند. یکی از زیباترین و اثرگذارترین صحنه هایی که در ماه محرم در افغانستان وجود دارد، سینه زنی و زنجیرزنی خاص و بسیار پرشور عزادارانی است که هر یک متناسب با منطقه و محله خود شیوه خاصی دارد. پوسترها و نوشته هایی بر در و دیوار کابل یاد و خاطره شهدای کربلا را در ذهن عابران زنده می کند و خودروها و موتورسیکلت های سطح شهر نیز با حمل پرچم های سیاه، نمادهای محرم را در شهر می گردانند.
مردم افغانستان به دلیل احترام و ارادتی که به حضرت سیدالشهدا علیه السلام دارند، در این ماه کمال ادب و احترام را نسبت به نواده پیامبر از خود به نمایش می گذارند. مردم این کشور، ماه محرم را «ماه حسن و حسین علیه السلام »(1) می نامند. آنان با پخش تلاوت قرآن مجید، مدح و منقبت رسول اکرم صلی الله علیه و آله در بزرگداشت ایام تاسوعا و عاشورای حسینی به صورت فعال مشارکت دارند.
ص: 142
مردم افغانستان در روزهای محرم با حضور بر مزار اهل قبور خود و مسجدها به تبلیغ دین مبین اسلام و اهداف عاشورا می پردازند. مبلغان حسینی با حضور در گردهمایی های مردمی و بحث درباره موضوع های مختلف برای روشن کردن اذهان عمومی می کوشند. آنان در این مراسم با تبلیغ معارف اسلامی درباره ماهیت قیام عاشورا، انگیزه آغاز آن، نحوه برخورد شهدای کربلا با دستگاه ظالمانه یزید، نتیجه و دست آوردهای قیام و ضرورت الگوبرداری از آن حادثه عظیم به سخنرانی می پردازند. سینه زنی از دیگر شیوه های عزاداری امام حسین علیه السلام ، در افغانستان است که بدون استثنا در همه کشورهای اسلامی نیز رایج است. مردان با نظم و آهنگ خاصی به سر و سینه می زنند و هماهنگی ویژه ای را در میان صف های متعدد و طولانی عزاداران به نمایش می گذارند که این نظم به وسیله مرثیه خوانان با ریتم و آهنگ حرفه ای و ماهرانه آنها شکل می گیرد. همچنین جوانان شب ها به حسینیه ها می روند و به یاد مصیبت اهل بیت پیامبرشان علیهم السلام سینه زنی می کنند.
از آغاز مراسم ماه محرم، مقامات بلندپایه دولتی افغان، همچون رئیس جمهور، اعضای کابینه، رئیس و اعضای دادگاه عالی و رؤسای مجلس سنا و پارلمان به صورت گروهی در حسینیه ها و در جمع عزاداران حضور می یابند.
حامد کرزای، هر سال در روز عاشورا با حضور در یکی از مسجدها یا حسینیه های بزرگ شهر کابل، به مدح و ثنای نواده پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می پردازد و با قرائتی از اشعار اقبال لاهوری در وصف حضرت سیدالشهدا علیه السلام ، همراه با برادران شیعه خود در عزای آن سالار شهیدان به سوگ می نشیند. از سنت های حسنه مردم افغانستان چه شیعه و چه سنی، اطعام در روز عاشورا است. فقیر یا ثروت مند، هرکس به اندازه توان خود می کوشد تا برای شادی
ص: 143
روح آن بزرگوار اطعام کند و باید گفت این سنت در میان اهل سنت بسیار فراگیرتر است.
ماه محرم را می توان نماد اتحاد شیعیان و اهل سنت افغانستان دانست. در این ماه پیروان هر دو مذهب با ارج گزاری به سنت های یگدیگر، گاه به طور مشترک عزاداری می کنند و این امر را می توان از آثار و برکات خون حضرت ابا عبدالله الحسین علیه السلام به شمار آورد. در این مراسم، پیروان مذاهب شیعه و سنی با برگزاری مجالس ویژه عزاداری مردم را اطعام می کنند و در این روزها نذرهای ویژه ای دارند. بسیار دیده می شود در محله یا پاساژی، چند خانواده یا چند دکان دار، بی توجه به مذهبشان، اعم از اینکه سنی باشند یا شیعه، با یکدیگر هم خرج می شوند و هر کدام سهمی می گذارند و محفلی عظیم بر پا می کنند و به مردم غذا می دهند.(1)
3-الف. کابل
همه اقوام افغانستان به خاندان پیامبر محبت می ورزند. در این میان، ازبک ها بیش از بقیه افراد به خاندان اهل بیت علیهم السلام اردات دارند. زیارت همیشگی بارگاه منسوب به علی مرتضی علیه السلام در بلخ و سوگواری امام حسین علیه السلام ، هرسال کنار این آستان ملکوتی، نمونه عینی این ابراز عشق ازبک ها، تاجیک ها، بلوچ ها و پشتون های سنی مذهب به اهل بیت علیهم السلام است. افزون بر آن، وجود تکیه ها و حسینیه ها در شهرکابل به نام ازبکان، نشان دهنده ارادت این قوم سنی مذهب افغانستان به اهل بیت علیهم السلام و عزاداری امام حسین علیه السلام ، است. ساخت مکانی معین به نام امام حسین علیه السلام تنها برپایه عشق به وی و
ص: 144
برای سوگواری ها صورت می گیرد که ازبکان به آن پای بندند. (1)
ب. جلال آباد
مردم جلال آباد در ایام عاشورا، مجالس بسیار باشکوهی برپا می کنند. این مراسم از سال های 1347 هجری شمسی به بعد تا چندین سال قبل از حمله کمونیست ها، (1357) ادامه داشت و از تمام ولایت های شرقی برادران محترم اعم از علما، دارالحفاظ، دانشجویان، محصلین، صاحب منصبان کشوری و تمام مردم فرهنگ دوست و وحدت خواه در آنجا حاضر بودند. این مراسم به شکل باشکوهی برگزار می شود و جمعیت بسیار زیادی در آن شرکت می کنند بیشتر آنان از اهل سنت هستند.(2)
ج. سرپل
مردم سرپل، از جمله ازبک های سنی مذهب هستند که در ایام عاشورا با ذبح گوسفند و گاو و اطعام و دادن نذورات دیگر در مراسم عزاداری شرکت می کنند و روز عاشورا را گرامی می دارند. کسانی که از خارج منطقه در این مراسم حضور یابند، به سادگی متوجه تفاوت مذهبی عزاداران حسینی در «امامزاده یحیی علیه السلام »، نمی شوند و اهل سنت ازبک، مانند شیعیان هزاره و بلوچ در آن شرکت می کنند.(3) افزون بر نذر دادن، برپایی مجالس سوگواری و گردآمدن در بارگاه امامزاده یحیی، نوع مشترک سوگواری سنیان را با شیعیان به نمایش می گذارد.
3- د. بامیان
ص: 145
مرکز بامیان در سیدآباد، ککرگ، سوماره، آهنگران، تیبوتی، گوروانا، تولواره، توبچی، جگره خیل، ملایان و دیگر مکان های آن شهر، در گذشته سوگواری سالار شهیدان علیه السلام را برپا می کردند. مشارکت مردم در تکیه خانه شیعیان، قریه های مرکز و گرد آمدنشان در ایام محرم و دیگر زمان ها در مرقد میرسید علی یخسوز و میرهاشم دیوبند از جمله مراسمی است که در روز عاشورا در این کشور نمود برجسته ای می یابد.(1)
3-ه. کنر
نژادهای گوناگون افغانستان در شهر کنر، سوگواری امام حسین علیه السلام را ارج می نهند. از زمان بابر به بعد، طایفه ای از سادات، عمدتاً سنی مذهب در ولایت کنر زندگی می کنند که در اصطلاح مردم آن ناحیه به عنوان «پاشا» یاد می شوند. این گروه در تعظیم شعائر اهل بیت علیهم السلام از جمله عزاداری اهتمام فراوان داشته اند. در این شهر مهم عزاداری فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله برای نزدیکی بنده با خدا، حفظ، گسترش و تعمیق دین و نه فرقه یا نژاد خاص برگزارکننده، بر پا می شود.(2)
3-و. هرات
مردم هرات در ماه محرم و روزهای عاشورا و تاسوعا، کتاب روضة الشهدای ملا حسین کاشفی واعظ را در منابر شهر می خوانند و به مرثیه خوانی اهل بیت علیه السلام مجالس عزا می پردازند.(3) افزون بر این، مردم هرات در زمان تیموریان، سوگواری را بر ذکر مجالس صوفیانه، که آن زمان گروهی از
ص: 146
صوفیان به آن پای بندی بودند، ترجیح دادند: «گریه برای امام حسین علیه السلام ، جانشین مجالس ذکر صوفیانه که نقشبندیان آن را ملغی کرده بودند، شده بود».(1) به همین دلیل، برخی عقیده دارند، «هیچ یک از رابطه های معنوی که امروز میان مسلمانان وجود دارد، مانند برپایی عزاداری برای امام حسین علیه السلام در دل ها و نفوس آنان چنین تأثیری ندارد. هرگاه این عزاداری ها میان مسلمانان گسترش و عمق یابد و همگانی شود، بی شک میان آنان زندگی مشترک سیاسی جدیدی پدید می آید. کسی میان فرقه های اسلامی دیده نمی شود که ذکر مصایب امام حسین علیه السلام را انکار کند و از دین بیزاری جوید.(2)
4- عربستان سعودی
عربستان از دیگر کشورهای اسلامی است که با وجود سخت گیری های وهابیون در مناطقی از شبه جزیره عربستان چون الاحسا، قطیف، حضرموت، حجاز و مدینه، یاد امام حسین علیه السلام احیا می شود و مردم به عزاداری می پردازند. در سال های اخیر، محدودیت ها از طرف دولت عربستان کمتر و برای برگزاری مراسم عزاداری آزادی بیشتری داده شده است.
شیعیان به دلیل حاکمیت وهابیت در این کشور، به صورت پنهانی و در خانه های خود عزاداری می کنند. آنها در مناطقی که اکثریت آن شیعه هستند، از آزادی عمل بیشتری برخوردارند و در مسجدها و تکایا به عزاداری می پردازند، ولی امکان رفتن به کوچه و خیابان را ندارند.
ص: 147
در مجالس وعظ و سخنرانی که به مناسبت این روز برگزار می شود، در منبرها واقعه کربلا از سوی سخنران ها گوشزد می شود. در برخی نواحی عربستان رسم است که نمایشی را اجرا می کنند که در این نمایش، منظره اسیران و هودج ها اجرا می شود و عزاداران با تماشای این تصاویر، با سینه زنی و کوبیدن بر سر و صورت خود به صورت دسته های عزاداری، از حسینیه ها خارج می شوند. افراد این دسته های سوگوار، وقتی در خیابان به هم می رسند، از یک دیگر احوال پرسی یا اینکه به طور متقابل از حسینیه های هم بازدید می کنند.(1)
5- امارات متحده عربی
امارات متحده عربی، کشوری در جنوب غربی قاره
و در شرق
، در
است که از جنوب با
، از شرق با
و از شمال با
همسایه است. همزمان با نزدیک شدن ماه محرم، مراسم دهه اول، در مسجدها و حسینیه های شهرهای گوناگون امارات متحده عربی، با حضور گسترده شیعیان از کشورهای مختلف جهان با برنامه های گوناگون برگزار می شود. در دُبی نیز در ماه محرم، ویژه برنامه ها و مراسم سوگواری و عزاداری دهه اول ماه محرم در مسجدها و حسینیه ها برگزار می شود.
دهه اول ماه محرم در امارات متحده عربی «مقتل خوانی»، یکی از برنامه های ویژه است که شیعیان بحرینی و عراقی مهاجر، هر روز در مراسم عزاداری و سوگواری خود اجرا می کنند.
ص: 148
هر روز از دهه اول محرم که به نام یکی از شهدای کربلا نامگذاری شده است، مقتل خوان به خواندن و توضیح کامل مبارزه شهیدان کربلا می پردازد. مقتل خوانی در روز عاشورا و بازگو کردن همه اتفاقات کربلا و شهادت امام حسین علیه السلام و یاران با وفایش، یکی از مهم ترین و حساس ترین بخش های مقتل خوانی است. این آیین از سنت های قدیمی رایج در میان شیعیان کشورهای عربی حوزه خلیج فارس به ویژه عراقی های مقیم امارات است که در میان عزادارن حسینی بیش از 50 سال قدمت دارد.
6- بنگلادش
مراسم عاشورا در بنگلادش نیز دیدنی است. منطقه شورابوی از توابع هوی گنج سیلهت در شمال شرقی بنگلادش، از صدها سال پیش به عنوان منطقه عاشقان اهل بیت علیهم السلام ، به ویژه پنج تن آل عبا علیه السلام معروف است. در این منطقه در روزهای دهه محرم و به ویژه تاسوعا و عاشورا از حدود سی روستای اطراف، زنان و مردان با راه پیمایی به سوگواری می پردازند.
عزاداران که از پیروان اهل سنت هستند، در ایام عاشورا به یاد شهدای کربلا روزه می گیرند و پابرهنه می شوند. پیش از مراسم سخنرانی، زنان و مردان، گروه گروه گرد هم می آیند و به روش سنتی منطقه، مرثیه های گروهی می خوانند و به سینه زنی می پردازند. به گفته مردم بومی این منطقه، این مرثیه صدها سال پیش نوشته شده است و به صورت نسخه های خطی در اختیار هر گروه یا روستایی قرار دارد و به عنوان نمونه ادبیات فولکلور و سنتی نگه داری می شود.
روز عاشورا در بنگلادش تعطیل رسمی است. رئیس جمهور و
ص: 149
نخست وزیر، پیام تسلیت و بزرگداشت صادر می کنند. رادیو و تلویزیون در طول روز عاشورا، برنامه ویژه عزاداری و بحث و سخنرانی پخش می کنند و مردم عموماً در روز عاشورا روزه می گیرند و از انجام هر کاری که حاکی از خوشحالی و سرور باشد، خودداری می کنند. بعضی از مردم نیز دهه نخست محرم را روزه می گیرند و به سوگواری شهادت حضرت اباعبدالله علیه السلام می پردازند.(1)
7- بحرین
بحرین، مجمع الجزایری است که مراسم عاشورا و شهادت مظلومانه حضرت ابی عبدالله الحسین علیه السلام و یاران باوفایش در آن شور و حال خاصی دارد. از ابتدای ماه محرم، حسینیه های بحرین یک پارچه، سیاه پوش و شعارهای عاشورایی و پرچم های سیاه در خارج از محدوده حسینیه ها نیز نصب می شود. در بیشتر حسینیه ها به ویژه حسینیه های شیعیان عرب بحرینی، صبح و شب، وعاظ به روضه خوانی و مرثیه سرایی می پردازند. روزها و شب های هفتم، هشتم، نهم و دهم محرم مراسم سینه زنی و زنجیر زنی برگزار می شود و دسته های عزاداری در کوچه ها و خیابان ها به صورت منظم به راه می افتند. مراسم تعزیه خوانی در مناطقی از بحرین رواج دارد. پیش از دسته های سینه زنی، پرچم های سیاه و شعارهای عاشورا و گاهی اسب های سیاه پوش به صورت ذوالجناح امام علیه السلام به حرکت در می آیند. بعضی از دسته های سینه زنی به نواختن سنج و دمام می پردازند. اطعام عمومی و پخش شربت در این چند
ص: 150
روز به صورت گسترده ای صورت می گیرد.
در بحرین برای حسینیه اصطلاح «حاتم»(1) به کار می رود و شیعیان مراسم اجتماعی، اعیاد مذهبی و حتی مراسم عروسی فرزندانشان را در حاتم ها برگزار می کنند.(2) حسینیه های بحرین در مدت دو ماه محرم و صفر دایر هستند و مراسم عزاداری و روضه خوانی برپا می دارند. این حسینیه ها مکان عزاداری ها به ویژه در دهه اول ماه محرم است.(3)
8- ترکیه
در سال های گذشته، ذهنیت حاکم در ترکیه با انتقال روایت های ساختگی به مردم اهل سنت این کشور و با هدف به فراموشی سپردن کشتار فجیع اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله در صحرای کربلا و شهادت سرور جوانان بهشت حضرت حسین بن علی علیه السلام ، همواره با طرح روایت های جعلی برای این ماه، مانند به خشکی نشستن کشتی نوح علیه السلام ، خلقت حضرت آدم علیه السلام و حضرت حوا علیه السلام یا نجات حضرت یونس علیه السلام از شکم ماهی در این ایام و مطرح کردن موضوعات شادی آور، اهل سنت را به نوعی دشمن اهل بیت علیهم السلام نشان داده و این جامعه را از جامعه تشیع و علوی تبارهای ترکیه دور نگاه داشته است. با وجود این، چند سالی است که سازمان امور دیانت ترکیه با صدور بیانیه ای با تأکید بر اینکه ماه محرم برای مسلمانان ماه عزاداری است، در راستای تحکیم برادری و وحدت شیعه و سنی گام مهمی برداشته است.
مسلمانان در ترکیه در ماه محرم به نوحه خوانی و زنجیرزنی می پردازند و
ص: 151
غذایی به نام «افشون» درست و میان مردم تقسیم می کنند. در عزاداری شهر استانبول، گروه هایی از اهل سنت به ویژه رجال دولتی برای همدردی با شیعیان در مراسم سوگواری حضور می یابند.
در سالگرد شهادت امام حسین علیه السلام مراسمی از سوی شیعیان جعفری برگزار می شود. در ساعات اولیه صبح، هزاران نفر از جعفریان گرد هم می آیند و به عزاداری و زنجیرزنی می پردازند. سپس نمایش تمثیلی حادثه کربلا را به صورت تئاتر اجرا می کنند و طی مراسمی که در دیگر ادیان معمول نیست، یاد و خاطره شهادت امام حسین علیه السلام را در اذهان زنده می کنند. آنان از اول تا دهم محرم، لباس سیاه می پوشند. روز دهم، عاشورا خوانده می شود و شیعیان معتقدند، گریه در این روز ثواب دارد. آنها در این مراسم با لباس های سیاه مقابل هم دیگر می ایستند و شروع به سینه زنی و زنجیرزنی می کنند. بسیاری از شیعیان، پیراهن سفیدی به روی لباس مشکی خود می پوشند که به معنی کفن است و نیز نوارهای پارچه ای سبز و قرمز بر پیشانی می بندند. این مراسم تا پاسی از شب ادامه می یابد.
مراسم ویژه عزاداری شیعیان ترکیه، در میدان هالکالی استانبول برگزار می شود. در این مراسم، ده ها هزار نفر از شیعیان گرد می آیند و با سینه زنی و گریه و نوحه خوانی، به عزاداری می پردازند. در این میدان، مراسم تعزیه خوانی نیز انجام می شود که در آن دو گروه تعزیه از آذربایجان و ترکیه برای اجرای تعزیه حضور می یابند. جلوه های صوتی، صدابرداری، بازی، گریم و طراحی لباس بازیگران این تعزیه، در حد مطلوبی است.
در سراسر آناتولی، به ویژه در میان فرقه بکتاشی و علویان روستایی که بیشتر از قبایل سلحشور و نیمه عشایر و اسامی متفاوتی مانند تخته چی،
ص: 152
یوروک، ترکمن و قزلباش دارند و در این منطقه، شعائر و عقاید مختلفی معمول است؛ مثلاً پیروان فرقه بکتاشی در سوگواری، تنها به گریه بسنده می کنند و هیچ گاه آیین ها با نوحه و شیون همراه نیست. رایج ترین اعمال عزاداری، گرفتن روزه و امساک و پرهیزهای دیگر است. از طلوع تا غروب آفتاب، از هر گونه خوردنی و آشامیدنی پرهیز می شود و در ده روز اول ماه محرم، به سوگواری می پردازند. در بعضی از قبایل دیگر، دوازده روز روزه می گیرند؛ یعنی برای هر امام، یک روز که روزه آخرین روز، بیش از سه ساعت نیست؛ زیرا اعتقاد بر این است که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ، زنده و دور از چشم دشمنان در غاری پنهان است که روزی از آنجا باز خواهد گشت.
عزاداران از بوییدن چیزهای معطر، خندیدن، تفریح کردن و استعمال دخانیات خودداری می کنند. تنها در روز یازدهم، زیر جامه ها را می شویند یا عوض می کنند و همان شب، ضمن لعنت بر یزید، سه جرعه آب می نوشند. بکتاشی ها، از شب دهم تا بعد از ظهر روز دهم (عاشورا) با خودداری از نوشیدن آب، با مصائب حسین علیه السلام همدردی می کنند. سپس گاهی با نوشیدن آب مخلوط به تربت کربلا، روزه را می گشایند.
از دیگر کارهای مهم در مراسم محرم، تهیه غذای ویژه ای به نام «آشوره» است که در دهم محرم یا عاشورا به یاد گرسنگی شهیدان پخته می شود که آش بلغور گندم است. به باور عزاداران، چون در روز دهم وقایع مهمی مانند اولین ملاقات آدم و حوا و خارج شدن حضرت نوح از کشتی، اتفاق افتاده این روز، روز مقدسی است.
از مراسم دیگر که علویان آناتولی انجام می دهند، «یاز قربانی»؛ یعنی «قربانی بهاره» است که در آن حیوانی را به عشق و احترام امام حسین علیه السلام سر
ص: 153
می برند. از دیگر ملاحظات مربوط به آیین های محرم زیارت است. برای نمونه، طایفه قزلباش در این ایام به زیارت مکه نمی روند و به جای آن به اماکن متبرکه بغداد، کوفه و کربلا سفر می کنند.
شکل دیگر «زیارت»، رفتن یا فرستادن پول به مکان های مقدس آناتولی است. ترک های آناتولی، هیچ گونه تعزیه ای برای اجرا ندارند، بلکه به جای آن، متن های ادبی بی شماری به نام «در مرثیه» و «مقتل» وجود دارد که خوانده می شوند یا در مجالس محرم به گونه ای نمایشی بیان می شوند.(1)
9- کویت
کویت در همسایگی ایران و عراق قرار دارد که حدود چهل درصد جمعیت آن را شیعیان تشکیل می دهند و بقیه سنی مذهب هستند؛ گرچه شماری هم از پیروان ادیان و مذاهب دیگر در این کشور زندگی می کنند. در کویت نیز آیین های بزرگداشت عزاداری باشکوه برگزار می شود. این امر در بیشتر شهرهای کویت و به ویژه در محلات و مناطق شیعه نشین مانند سالمیه و رمیثیه بیشتر قابل مشاهده است. حال و هوای مجالس، بسیار شبیه ایران و گاه با نوحه هایی به زبان فارسی همراه است. آنها از آزادی کافی برای برگزاری مراسم برخوردارند. وجود مسجدها اهل تشیع و حسینیه های زیاد، نماد این آزادی است.
برپایی مراسم عزاداری و روضه خوانی، تنها به این ایام اختصاص ندارد و در طول سال در سالنی که در خانه ها با نام «دیوانیه» خوانده می شود، برگزار می گردد. در این مجالس روضه به زبان عربی، خوانده و از میهمانان به شکل
ص: 154
مفصلی پذیرایی می شود. توزیع نذری در طول دهه محرم در بسیاری از حسینیه ها و تکیه ها انجام می شود.(1)
10- لبنان
مسلمانان لبنان از گذشته های دور با وجود حاکمیت مسیحیان و کنترل عزاداری از طرف حاکمان وقت، با اثرپذیری از ایران و عراق همچنان به عزاداری می پردازند. ادامه این عزاداری ها سبب شد دولت مسیحی لبنان در سال 1393 هجری قمری، روز عاشورا را برای اولین بار تعطیل رسمی اعلام کند. عزاداری مسلمانان لبنانی آن چنان به شیعیان قدرت داده که توانسته اند در برابر ارتش اسرائیل مقاومت کنند و در حمله های مختلف این کشور به لبنان، اشغالگران قدس را شکست دهند.
در بخش شیعه نشین این کشور، مسلمانان شیعه، به تشکیل دسته های عزاداری حسینی می پردازند و از کوچه ها و خیابان ها، به سوی میدان های اصلی مناطق به راه می افتند و به سینه زنی و زنجیرزنی می پردازند. مسجدها مناطق آزاد شده این کشور، با پخش نوحه های حسینی، برای مسلمانان مبارز این منطقه، الهام بخش ایستادگی در برابر ستم رژیم صهیونیستی هستند. مردان و زنان لبنانی، با خواندن زیارت عاشورا، عزاداری را آغاز می کنند و با حمل پرچم های سیاه، باشکوه تمام به عزاداری می پردازند. در این کشور به سبب وجود مرقدهای پیامبرهای الهی مراسم ماه محرم باشکوه خاصی اجرا می شود.
سیاه پوشی مردم لبنان از جمله جلوه های عزاداری این کشور است. با آغاز
ص: 155
ماه محرم، مردم و مکان های عزاداری، به شکل یک دست سیاه پوش می شوند و حتی رسم زن های بی حجاب این است که تا سیزدهم ماه محرم، سیاه بپوشند و کاملاً به این سنت پای بندند.
مراسم روضه خوانی در بین شیعیان تا آخر ماه صفر ادامه می یابد که عموماً در حسینیه ها و مصلی ها و گاهی در برخی خانه ها برگزار می شود. در این مراسم، رسم این است که حلیمی که آن را «هریسه» می گویند و نانی که در میان آنها به «کهک العباس» معروف است و به فارسی آن را نان عباس علی می نامند، پس از مراسم روضه خوانی میان عزادران پخش می شود.(1)
آنچه در عزاداری مردم این کشور اهمیت دارد، اجرای نوعی نمایش مذهبی یا تعزیه خوانی در برخی از نواحی است که صحنه شهادت امام حسین علیه السلام را به تصوصیر می کشد.(2)
11- سوریه
پس از واقعه عاشورا، یزیدیان کاروان اسرای خاندان امام حسین علیه السلام را به سوی سوریه (شام) به حرکت در آوردند. با توجه به اینکه دمشق، مرکز خلافت امویان بود و به طور کلی مردم آنجا نیز به اموی بودن شهرت داشته اند، در ابتدا مراسم عزاداری چندان رونقی نداشت، ولی بعدها با توجه به نزدیکی آنان به کشور لبنان که شیعه در آنجا گرایشی قوی داشت و نیز وجود مرقد حضرت زینب علیها السلام و حضرت رقیه علیها السلام ، عزاداری امام حسین علیه السلام شور خاصی یافت که امروز نیز چنین است. البته در عهد حمدانیان، وضعیت
ص: 156
به مراتب بهتر گزارش شده است. حمدانیان از حکمرانان شیعه بودند که شیعیان به برکت حکومتشان، آزادانه به عزاداری ایام محرم اهتمام داشتند. از روایات معتبر چنین بر می آید که نخستین سوگواری ها در سوریه به وسیله خاندان امام حسین علیه السلام در کاخ یزید صورت گرفت. (1)
مردم سوریه و نواحی همجوار آن پس از واقعه عاشورا در خانه ها و مراکز عبادی به صورت آشکارا و پنهانی به عزاداری برای سالار شهیدان علیه السلام می پرداختند، اما به مرور با روی کار آمدن عثمانی ها، شیعیان سوریه ناگزیر مراسم سوگواری را در خفا برگزار می کردند یا با رفتن به مناطق دور افتاده و کوهستانی، مانند جبل عامل، این نواحی را پایگاه خویش قرار می دادند و در آنجا دسته های عزاداری را بر پا می کردند. (2)
امروزه این مراسم در سراسر سوریه، از دهه اول محرم آغاز می شود و با تمام مظاهرش، در روز عاشورا تجلی می یابد. روضه خوانی و مرثیه سرایی، قالب رسمی عزاداری مردم سوریه است که در روزهای نهم و یازدهم محرم، به ویژه در حسینیه شام به اوج شکوه خود می رسد. عزاداری طویریج و آتش زدن خیام امام حسین علیه السلام کنار حرم حضرت زینب علیها السلام ، جلوه هایی از این عظمت و شکوه است. عزاداری مردم سوریه، در شب یازدهم، موسوم به شام غریبان نیز بسیار باشکوه است.(3)
12- اردن
شیعیان اردن نیز روز دهم ماه محرم، بر اساس سنتی دیرینه به یاد امام
ص: 157
حسین علیه السلام و یارانش، نیازمندان را اِطعام می کنند. در این روز، بیشتر مسلمانان، اعم از شیعه و سنی فعالیت های روزانه شان را تعطیل می کنند و با اقتدا به ام سلمه که با شنیدن خبر شهادت امام از کار شست وشو دست کشیده بود، آنان نیز از انجام این گونه امور خودداری می کنند.
شهر «موته» یکی از شهرهای اردن است که در استان جنوبی کَرک قرار دارد. مسلمانان این کشور در روز عاشورا در این شهر درکنار مزار شهید جعفر طیار، به صورت رسمی به عزاداری می پردازند.(1)
13- آذربایجان
مراسم ماه محرم در جمهوری آذربایجان، میان عزاداران از جایگاه خاصی برخوردار است. در «نهرم»، «بننی یار»، «یتوی» و دیگر روستاهای منطقه نخجوان جمهوری آذربایجان، این مراسم به شکل گروهی برگزار می شود و توجه اهالی دیگر مناطق را به خود جلب می کند. در نظر مردم، امام حسین علیه السلام در مقام شهید، عضو همه خانواده هاست. نغمه ها، مراثی و قصایدی که درباره شأن و منزلت ایشان خوانده شده، با قصایدی که در مدح پادشاهان گفته اند، تفاوت بسیاری دارد که نشان دهنده احساسات درونی مردم است که از محبت و اعتقاد به خدای بلند مرتبه، پیامبر و حضرت علی علیه السلام سرچشمه می گیرد. ماه محرم برای مردم آذربایجان آن قدر عزیز است که در این ماه، مراسم عقد و عروسی، برگزار نمی کنند و خانه جدیدی نمی سازند.
در این کشور تا پایان ماه محرم و اربعین حسینی، معمولاً خانم ها
ص: 158
موهایشان را رنگ نمی کنند و لباس های نو نمی دوزند و خانواده ها، مکان شان را تغییر نمی دهند. دهه اول ماه محرم، مخصوصاً روزهای تاسوعا و عاشورا از روزهای مهم عزاداری است. چه مرد و چه زن، در این روزها، لباس های رنگارنگ، مخصوصاً لباس قرمز نمی پوشند. خانواده های مذهبی که از امکانات برخوردارند، برای امام احسان می دهند و در خانه ها، مراسم مرثیه سرایی برگزار می کنند. به سبب احترام مردم دیار به فرزندان حضرت علی علیه السلام ، بدون در نظر گرفتن گذشت قرن ها و تغییرات اساسی در فرهنگ و تحصیلات مردم، هنوز هم استفاده از نام علی، حسن، علی اکبر، علمدار عباس، علی عباس، ذوالفقار، فاطمه، زینب، زهرا و سکینه، برای کودکان رواج دارد. گفتنی است مراسم ماه محرم در نخجوان از محدوده رسمی شیعه، خارج و به مراسمی عمومی _ اسلامی تبدیل شده است.(1)
14- قزاقستان
در آن سوی کوه های سر به فلک کشیده «تیان شان» در جنوب قزاقستان، گروهی از ایرانیان رنج کشیده زندگی می کنند که در طول یک قرن، به زندگی غریبانه و دوری از وطن انس گرفته و روزگار سختی را در طول سال های تاریک خفقان مارکسیسم به سر برده اند و هم اکنون نیز می سوزند و می سازند. آنها کسانی هستند که در سال های نخست انقلاب اسلامی در آن سوی مرزها، اسیر حکومت شوروی گردیده و به کوه پایه های دوردست، تبعید شده اند. گفته می شود اینان، یک هزار خانواده آذری ایرانی از عشایر آذربایجان هستند که در مناطق مشکین شهر و بیله سوار مغان به طور سنتی
ص: 159
از منطقه ای به منطقه دیگر کوچ می کردند و با بسته شدن مرزهای شوروی، در آن سوی مرزها گرفتار شدند و پس از بیست سال انتظار بازگشت به وطن، سرانجام حکومت شوروی، آنها را به این سرزمین تبعید کرد و در منطقه «مرکه» قزاقستان ساکن شدند. با گذشت سالیان سال، این انسان های غیرتمند، به خوبی از سنت های مذهبی و ملی خویش و اجدادشان پاسداری کردند و مخفیانه مسجدهای ساختند و اجتماعات خویش را، از جمله محرم و عاشورا را بر پا کردند.
شیفتگان مراسم حسینی، هر ساله به شکلی مراسم محرم و عاشورا را برگزار می کردند و در عزای مولایشان اشک ماتم می ریزند. مردم «مرکه» با پوشیدن لباس سیاه و تشکیل دسته های صد نفری، کاملاً به شکل عزاداری سوزناک آذربایجان کشورمان، بر سرو سینه می زنند و ساعت های متمادی تا پاسی از شب، نوحه سرایی و گریه و زاری می کنند و برای مظلومیت حسین علیه السلام و مظلومیت خویش اشک می ریزند. جالب است که به هنگام اذان مغرب، دست از عزاداری می کشند و نماز جماعت به پا می کنند.(1)
15- تاجیکستان
شیعیان اسماعیلی بدخشان تاجیکستان، به خاندان اهل بیت علیهم السلام ارادتی خاص دارند و به حضرت علی علیه السلام و حضرت فاطمه علیها السلام و اولاد آنها، علاقه مندند. از امام حسین علیه السلام به نام «شهیر» یاد می کنند و اعتقاد دارند، شهیر نام و لقب محسنین است. اسماعیلیان بدخشان، امام حسین علیه السلام را همچون دیگر هم مذهبان خویش، امام بر حق می شمارند و او را امام سوم خود می دانند و
ص: 160
در ماه محرم و عاشورا که آن را «شدّه» یا «عشورا» می نامند، برای آن حضرت سوگواری و عزاداری می کنند. آنان در این ماه، به ویژه در روز عاشورا، لباس سیاه می پوشند و بساط شادی را برمی چینند همچنین در این روزها، هرگز مردان صورت شان را نمی تراشند و همه کس و همه جا یک پارچه غرق در ماتم و عزاست.
مردم در خانه ها، عزاداری می کنند که آن را «حقزنی» گویند یا حسین وای حسین گویان، مشت بر سینه می کوبند، به گونه ای که برخی بدن و رخساره خود را خونین می کنند و از حال می روند. مردم بدخشان، کشندگان حسین و خاندانش را که از آنها با عداوت و کینه یاد می کنند، پلید ترین و بی رحم ترین موجود عالم می شمارند؛ به گونه ای که آدم منافق و رذیل را یزید می نامند.(1)
16- اندونزی
مسلمانان در بخش هایی از جنوب شرقی آسیا، هر سال در محرم به سوگواری می پردازند. اندونزی یکی از این کشورهاست که مردم در ماه های محرم و صفر، از جشن عروسی و ازدواج خودداری می کنند و معتقدند، ازدواج در این دو ماه نحس و زیان بار است.
در جزیره سوماترای اندونزی، به عزای حسینی «تابوت»، در جاوه به ماه محرم «سورا _ عاشورا»، در آچه «ماه حسن و حسین» و در غرب سوماترا، مردم پادانگ آن را ماه «تابوئیک» می نامند. در «پاری مان» در روز هفتم محرم، نمادی از دست امام حسین علیه السلام در گلدانی، نهاده و در معابر و خیابان ها گردانده می شود و مردم به یاد وقایع جانسوز کربلا اشک می ریزند و صبح
ص: 161
روز نهم محرم، عمامه ای سفید که «توربان» نامیده می شود، به نشانه عمامه امام حسین علیه السلام ، تهیه و در مراسمی خاطراتی از فداکاری های سرور شهیدان بیان می شود.
برای اولین بار، مردم مهاجر جنوب هند، ساختن تابوک را برای برگزاری مراسم محرم، به مردم بومی منطقه «پیدی» در اندونزی آموزش دادند. تابوک یا همان تابوت، سازه ای چوبی است که با اوراق رنگارنگ تزیین می شود که در اصل شبیه حرم مبارک امام حسین علیه السلام است که مردم، تمام روز دهم محرم آن را بر دوش می گذارند و در کوچه و بازار می چرخانند و هنگام غروب، در دریا می اندازند.
این مراسم در نیمه اول قرن نوزدهم میلادی، به دست سپاهیان مسلمان، از جنوب هند به اندونزی رسیده است. در پاریامان سوماترا، تابوت را از چوب آبنوس، بید، پارچه و کاغذهای رنگارنگ گوناگون و ورقه های مس می سازند. تابوت های جالب، شکل براق، شبیه اسب امام حسین علیه السلام است که بالای براق، ساختار چوبی مزین از ورقه های رنگارنگ دارد و به دست استادان نمونه تهیه می شود. مردم پاریمان از همان روز اول محرم، مراسم را شروع می کنند و روز دهم، این مراسم به اوج خود می رسد.
مراسم برگزاری محرم (تابوک) در پاریمان، بعد از دیدار هلال محرم، از نیمه شب، با آوردن خاک پاک و تمیز رودخانه شروع می شود. افرادی که برای آوردن خاک به رودخانه می روند، لباس سپید می پوشند. این خاک را در مکانی جمع می کنند و روی آن پارچه سپید می کشند و آن را دارگاه (یعنی درگاه یا امام بارگاه) قرار می دهند. این دارگاه سمبل مرقد امام حسین علیه السلام و چادر سیاه روی آن، نشانه پاکیزگی، حیات، دلیری و شهادت امام حسین علیه السلام
ص: 162
در راه خداست. روز پنجم محرم، ساقه درخت موز را از باغ، با یک ضربه شمشیر تیز می برند که نماد بهادری و دلیری و مهارت شمشیرزنی حضرت قاسم علیه السلام است.
روز هفتم محرم، ساعت دوازده ظهر، پنجه امام حسین علیه السلام را برای دیدار مردم، در ظرفی که آن را «وسنگان» می نامند، به «دارگاه» می برند و در کوچه و بازار می چرخانند. روز دهم محرم، مراسم به اوج می رسد. مردم از دیگر مناطق برای شرکت در مراسم محرم به پاریمان می روند. در این روز، همراه مراسم محرم، بازی های محلی را که نشانه دلیری هستند، اجرا می کنند. در زبان و ادبیات «میننگ کباو»، باورها و اعتقادات درباره تابوک بسیار است. گفته می شود، اگر مردی زنش را برای شرکت در این مراسم در روز دهم محرم ببرد، زن آن قدر ناراحت می شود که تقاضای طلاق می کند. همچنین، جوانان همسر خود را در این مراسم انتخاب می کنند؛ زیرا در این زمان، تمام جمعیت میننگ کباو و بچه های جوان، جمع می شوند.
روز دهم محرم، هنگام برگزاری مراسم، پنجه و شبیه عمامه امام حسین علیه السلام را در کوچه و بازار می چرخانند و هزاران نفر در این راه پیمایی شرکت می کنند. این راه پیمایی را از دو جای شهر پارایامان؛ یعنی از بازار مرکزی و منطقه جاوء شروع می کنند.
سوگواران و بینندگان، آرام آرام حرکت می کنند و با صدای بلند فریاد یا حسین! یا تابوت! (هو یا حسین! هو یا تابوک) بر می آورند. دو گروه که از جاهای مختلف؛ یعنی یکی از بازار مرکزی و دیگری از منطقه «جاوء» حرکت می کنند، تمام روز در کوچه و محله های شهر راه می روند و در عصر به یک دیگر می پیوندند.
ص: 163
در پایان مراسم راه پیمایی، مردم به ساحل شهر پارایامان می روند تا تابوت را در آب بگذارند. پیش از گذاشتن تابوت در آب دریا، اوراق زرین، پارچه های تزیینی و لوازم گران بها و باارزش و مهم را از تابوت بر می دارند تا برای ساختن تابوت در سال آینده به کار برند.
فرو بردن تابوت در آب دریا نشان می دهد که برگزاری مراسم محرم به پایان رسیده است و روح امام حسین علیه السلام با براق آن حضرت به سوی آسمان پرواز خواهد کرد تا آنجا به حضور امام علی علیه السلام برسد و از آنجا به سوی بهشت عروج کند. تابوت آرام آرام در آب فرو می رود و هنگامی که تاریکی شب فرا می رسد، سوگواران بر می گردند و زیر زبان ورد گونه می خوانند: «علی بدایا! علی بدایا!؛ یعنی یا حضرت علی علیه السلام به داد برس» و یا حسین! یا حسین!(1)
17- برمه
اکثریت مسلمانان برمه (میانمار) اهل سنت هستند، ولی حدود ده هزار شیعه در آن سکونت دارند که در ماه های محرم و صفر به سخنرانی و عزاداری می پردازند. آنان در این ماه، ازدواج نمی کنند، لباس نو نمی خرند، حتی تلویزیون هم نگاه نمی کنند. مردان لباس سیاه می پوشند و زنان از آرایش پرهیز می کنند. شیعیان این کشور ایرانی الاصل اند و مهاجرانی از شهرهای اصفهان، تبریز، بهبهان، مازندران و همدان هستند که در طول دویست سال گذشته به این سرزمین آمدند و جمعیتی افزون بر ده هزار نفر را تشکیل
ص: 164
می دهند. فرهنگ، تمدن، مسجدها و حسینیه شیعیان میانمار را ایرانیان مهاجر بنا کرده اند.
مسجد جامع «رانگون» که در سال 1856 م. ساخته شده، مرکز تجمع شیعیان میانمار است و مراسم عزاداری سالار شهیدان، حسین بن علی علیه السلام ، در روز عاشورا در همین مسجد برگزار می شود . به طور کلی، مراسم مذهبی شیعیان میانمار، ساده است و وضع نامناسبی دارد. شیعیان همیشه نسبت به انجام فرایض مذهبی به دلیل نداشتن مُبَلغان تحصیل کرده، گله مندند. خوش بختانه در چند سال گذشته، حدود پنج هزار نفر از جوانان شیعه میانمار، برای فراگیری دروس و احکام مذهبی به قم اعزام شده اند و در حال تحصیل هستند که ان شاءالله به واسطه این افراد، در آینده شاهد شکوفایی مذهب تشیع در میانمار خواهیم بود. شیعیان میانمار به دلیل اینکه ایرانی الاصل اند، ایران را دوست دارند و به آن افتخار می کنند و درصدد ند تا دامنه روابط خود را با ایران گسترش دهند.(1)
18- مالزی
مالزی دیگر کشور جنوب شرق آسیا است. در ماه محرم مسلمانان بومی این سرزمین، همراه با مهاجران در کوآلالامپور گرد هم می آیند و مراسم عزاداری باشکوهی برگزار می کنند.
همان گونه که برخی شکل های عزاداری های شیعیان با فشار حکومت های خودکامه، متعصب و بی دین از میان رفته و برخی قالب های دیگر جای گزین آنها گشته، میان اهل سنت نیز برخی پوسته های عزاداری، جای گزین دیگر
ص: 165
شکل های سوگواری شده است.
یکی از سنت های رایج میان اهالی برخی نیز جزایر اهل سنت مالزی، در دهه نخست محرم و به مناسبت عاشورای حسینی، مراسم تابوت کشانی است. این مراسم از قرن شانزدهم، به دست یکی از وعاظ، به نام شیخ برهان الدین یا نظامیان هندوستانی _ انگلیسی، وارد برخی مناطق اندونزی شد و به تدریج جزو آداب این منطقه به شمار آمد. این مراسم عزاداری، در دهه نخست محرم اجرا می شود و هر روز از دهه اول، به برگزاری قسمت خاصی از آن تعلق دارد. بسیاری از واژه ها و نام گذاری آن در اصل فارسی و عربی است. در برخی مراسم شیعیان، برخی سران مهم و رهبران اهل سنت شرکت می کنند و درباره اهمیت تجلیل امام حسین علیه السلام و مراسم عاشورا سخن می گویند.(1)
19- تایلند
تایلند از کشورهایی است که مراسم عزاداری حسینی در آن به زمان های بسیار دور؛ یعنی حدود چهارصد سال پیش باز می گردد. نقل شده است که تشیع در سال 1908م. به وسیله تاجری به نام سید مازندرانی، به آنجا وارد شد. شیعیان «بانکوک» حدود دو هزار نفرند که در دهه محرم به عزاداری می پردازند. این کشور پنج مرکز عزاداری معروف دارد که هر سال در دهه اول محرم، به ویژه در روزهای نهم و دهم محرم هر سال در آنها مجلس روضه خوانی برگزار می شود.(2)
ص: 166
20- فیلیپین
مسلمانان فیلیپین در دسته های کوچک و نه چندان گسترده، مراسم عاشورا و سالروز شهادت امام حسین علیه السلام را گرامی می دارند. گفتنی است تقویم رسمی فیلیپین بر اساس تاریخ میلادی تنظیم می شود و اهل سنت این کشور نیز بر این اساس سال نوی میلادی را جشن می گیرند. از سال ها قبل، سادات و شیعیانی که به فیلیپین، به ویژه مولد رفته اند، در گسترش و اقتدار شیعه نقش مهمی داشته اند و مراسم عاشورا را در دهه اول محرم برگزار می کنند.
گفتنی است، در سال هایی که سال جدید میلادی با ایام غم انگیز ماه محرم همزمان می شود، آغاز سال نوی میلادی را جشن نمی گیرند و در خانه هایشان می مانند و در این مدت از درآمد سالانه شان به نیازمندان صدقه می دهند.(1)
21- هندوستان
هندوستان کشور گسترده ای است که مردم آن به روزهای محرم و امام حسین علیه السلام ارادت خاصی دارند. مردم هند از آغاز ماه محرم تا هشتم ربیع الاول عزاداری می کنند. با شروع ماه محرم مردم هند علم حضرت عباس علیه السلام را نصب می کنند و این به نشانه آن است که ماه عزا شروع شده است. روز عاشورا، روز تعطیل رسمی و عمومی هند است. شیعیان در هند با اعتقاد، مراسم عزاداری ماه محرم را بر پا می کنند. یکی از نکته های مهم عزاداری مردم هند، شرکت مسلمانان اهل سنت در عزاداری هاست. حتی هندوها و غیر مسلمانان نیز با دیدن سوگواری ها و نوحه سرایی و محافل
ص: 167
حزن متأثر می شوند و با مسلمین همراهی می کنند و در بعضی شهرها و مناطق، هندوها ساختمان هایی ساخته و وقف امام حسین علیه السلام کرده و به تقلید از مسلمانان نام آنها را «حسینیه» گذاشته اند و در آنجا به سوگواری می پردازند. مجالس در جاهای مختلف و شهرهای دیگر و در همه امام باره ها(1) برگزار می شود. در کنار علم حضرت عباس علیه السلام علم های دیگری نیز وجود دارند.(2) عزاداران به جاهای مختلف می روند و تا صبح سینه زنی می کنند. در جاهای مختلف هند، مراسم متفاوتی دارند. در هیچ جای هند، حتی روستاها جایی وجود ندارد که مراسم امام حسین علیه السلام برپا نباشد. همچنین کسانی که دور از وطن خود یا حتی در کشورهای خارجی به سر می برند، در آغاز ماه محرم به هند باز می گردند؛ زیرا هندی ها معتقدند، باید در زادگاه شان عزاداری کنند.
مردم هند در مراسم عزاداری به سخنرانی و بیان وقایع کربلا با نثر و نظم می پردازند و به دنبال آن مراسم سینه زنی اجرا می شود و شبیه کوچکی از آرامگاه امام حسین علیه السلام که تعزیه نام دارد و نیز علم هایی که معروف به بیرق برادر او حضرت عباس علیه السلام است، در اماکن متبرکی به نام «امام باره» نگه داری می شود.
مردم هند در هنگام کار کردن در امام باره، کفش ها را باید بیرون بیاورند. همه این سنت ها در مراسمی دسته جمعی در روز دهم محرم انجام می شود. شور مصیبت امام حسین علیه السلام تأثیر روحی فوق العاده ای بر زنان می گذارد؛ به گونه ای که النگوهای بلورین خود را می شکنند؛ سر خود را شانه نمی زنند؛
ص: 168
جواهر بر خویشتن نمی آویزند و از پوشیدنی هایی به رنگ روشن خودداری می کنند. گاهی این سوگواری تا اربعین ادامه می یابد.
هندوها از همه گونه های ماتم و عزاداری مانند کوبیدن بر سینه، زدن زنجیرهای تیغ دار بر پشت و سینه های برهنه خود و فرود آوردن قمه بر سر و نیز عبور از روی ذغال گداخته در ماه محرم استفاده می کنند. مردم این کشور به علم حضرت عباس علیه السلام عود و گل می آویزند و در مراسمی خاص علم را به شیوه زیبایی حمل می کنند. ذوالجناح در میان شیعیان هند اهمیت خاصی دارد. آنان ذوالجناح را متبرک می دانند.
مراسم تاسوعای حسینی، در مناطق مختلف هند متفاوت است. در هند مرسوم است که شب اول محرم، زنان شیعه النگوهایشان را، خرد و در این مراسم در سراسر هند، زنان طلا و جواهرات را از خودشان جدا می کنند.
مرسوم است که در هر خانه، زرهی شبیه زره امام حسین علیه السلام وجود دارد. حتی اگر اتاق اضافی ندارند، در آن صورت، در تاقچه های خانه به تعداد افراد خانواده زرهی شبیه زره امام حسین علیه السلام قرار می دهند.
در دو استان بزرگ هندوستان، «لکنهو» و «حیدرآباد» که مسلمانان بسیاری زندگی می کنند، عزاداری به شکل باشکوهی انجام می شود. در این دو استان، مردم از ابتدای ماه محرم تا هشتم ربیع الاول با پوشیدن لباس سیاه به عزاداری سالار شهیدان می پردازند. در این ایام، عزاداران پوشیدن لباس قرمز را جایز نمی دانند و حتی خرید و فروش آن را نیز حرام می دانند.
در شهر لکنهو، از کنده های چوب آتشی بر پا می کنند و تا عصر، زمانی که کنده ها به ذغال های آتشین تبدیل شود، همه از کودک تا کهنسال، روی آن
ص: 169
آتش با پای برهنه راه می روند.(1) در روز عاشورا دسته های عزا به حرکت در می آیند و به محل هایی می روند که به نام کربلا نام گذاری شده است، و در آنجا شمایل را به خاک می سپارند.
همچنین در حیدرآباد دکن، مسلمانان و غیر مسلمانان در ایام محرم عزاداری می کنند و بزرگان و عزیزان قوم دست و پای خود را با زنجیرهای آهنی می بندند و چند نفر از خدمتگزاران خود را می گمارند که سر این زنجیرها را بگیرند و آنان را مانند اسیران به یاد اهل بیت امام علیه السلام تا حسینیه یا مجلس عزای امام حسین علیه السلام بکشانند.
بخش بزرگی از منطقه اوتار پرادش هند که در قرن هجدهم و نوزدهم میلادی استان «اوده» نامیده می شد، تحت حکومت یک سلسله شیعه ایرانی اداره می شود. این سلسله، از مراسم شیعه که مهم ترین آنها مراسم محرم بود، حمایت می کنند. مراسم عاشورا در سراسر این منطقه برگزار می شود و سنی ها و حتی هندوها نیز در آن شرکت می کنند.
در «سدروس» مراسم با روز پرچم آغاز می شود که روز هفتم محرم است. در روز پرچم شخصی که به نام «مجاور» خوانده می شود، برای خواندن دعا به محل اجرای مراسم می آید معمولاً این ادعیه آیاتی از قرآن است و با سوره فاتحه آغاز می شود.
پس از مراسم دعا، در اطراف چوک پرچم های سرخ به یاد امام حسین علیه السلام و پرچم های سبز به نشانه امام حسن علیه السلام ، قرار می دهند، بعد از آن، دسته راه می افتد. طبل ها به صدا در می آیند و برچم ها که بیشتر به وسیله زنان
ص: 170
حمل می گردد، از چوک حرکت داده می شود. در طول شب پنج نفر با سینی های مخصوص از محل اجرای مراسم خارج می شوند و به سمت مکانی به عنوان نماد کربلا می روند. مشتی خاک از آنجا بر می دارند و در پارچه سفیدی می پیچند و دورش نوار باریکی می بندند تا شبیه دو جنازه کوچک شود که بر اساس سنت مسلمانان برای دفن حاضر شده است. این دو بسته را روی سینی می گذارند و روی آن عطر می پاشند و دعاهایی در همین حال می خوانند. در این مراسم مرثیه خوانی رواج دارد. در آخر شب، محتوای سینی ها را در گودال وسط چوک می گذارند.
روز هشتم محرم، مراسم «تجه کوچک» انجام می شود. تجه کوچک را روی سر مردی می گذارند و درحالی که یک نفر با فانوس از جلو حرکت می کند و عده ای طبل می نوازند، تجه را هفت بار در جهت خلاف عقربه های ساعت دور چوک می گردانند.
دختران جوان و زنان درحالی که پرچم های زیادی دارند، به تجه می پیوندند. عده ای نیمه های شب مخفیانه این تجه ها را به داخل آب می برند. شب تاسوعا مردم برای حرکت دادن تجه بزرگ خود را مهیا می کنند. بعد از ظهر عاشورا، دیواری متحرک کارگاه (امام باره)، برداشته و پایه و بخش اصلی تجه به داخل حیاط برده می شود و در آنجا تاج گذاری انجام می شود. سپس تجه را روی چرخ می گذارند تا بتوان آن را در دسته حرکت داد. سرانجام تجه را به چوک می برند و همه آنجا دعا می خوانند و داخل آن را عطر می پاشند. در این هنگام، شیرینی هایی به نام «حلوا» و «میلدا» توزیع می کنند. همه کسانی که در ساختن تجه همکاری داشته اند، برای صرف غذا دعوت می شوند. حدود ساعت نه شب دوباره تجه را حرکت می دهند که
ص: 171
شمار شرکت کنندگان در این مراسم زیاد و هیجان انگیز است. اواخر شب یا بامداد روز بعد (عاشورا) مجاور، تربت داخل تجه ها را برمی دارد و محتویات آنها را در نمادی که برای کربلا ساخته اند، دفن می کند. سرانجام هنگام غروب آفتاب، تجه را روی شانه های خویش به آب روان می سپارند و آنجا رها می سازند و لحظات غم انگیز و سوگ و ماتم آغاز می شود.
در دهلی، مراسم ماه محرم، باشکوه خاصی برگزار می شود. همچنین در طول ده روز، در ایالت اوتارپرادش و شهرهای گوناگون از جمله فیض آباد، بنگال، بنارس و امروهه که از شهرهای غیر اسلامی هستند، مسلمانان و دوست داران اهل بیت علیه السلام مراسم عزاداری بسیار مفصلی برگزار می کنند. مردم این سرزمین ها در ایام سوگواری محرم، خوردن و آشامیدن را به حداقل می رسانند و در مجالس سوگواری به هیچ وجه نمی خندند و شوخی نمی کنند.
شهر بنارس، از دیگر شهرهای هندوستان و یکی از شهرهای بسیار معروف جهان است که به شهر مقدس برهماییان مشهور است. در این شهر رودخانه گنگ قرار دارد که برای هندوها رودخانه ای بسیار مقدس است و هر سال میلیون ها نفر از سراسر هند برای غسل در این رودخانه و مراسم عبادی به آنجا می آیند.
در بنارس معبدهای بسیار وجود دارد، اما آنچه این شهر را برای ما زیبا کرده، وجود شیعیان در آنجاست که به حق یاد و نام امام حسین علیه السلام را زنده نگه داشته اند. هر چند شمار آنها نسبت به هندوها زیاد نیست، اما نسبت به بزرگ داشت این مناسبت اهتمام خاصی دارند. در ساحل رودخانه گنگ حسینیه ای با قدمت چهارصد ساله وجود دارد. این حسینیه بسیار زیبا با
ص: 172
معماری اسلامی ساخته شده است که اطراف آن معابد قرار دارد. این حسینیه را به گونه ای ساخته اند که وقتی روحانی برای سخنرانی روی منبر می نشیند، رودخانه گنگ را می بیند.
در این شهر به جز این حسینیه، مکان هایی به نام «فاطمان» وجود دارد. فاطمان مکانی است که مقبره یکی از ایرانیان معروف و علمایی مانند «مرحوم لاهیجی» است و شیعیان برای زیارت و فاتحه خوانی به آنجا می روند، اما آنچه فاطمان را معروف کرده، ساختن بناهایی به یاد اهل بیت علیهم السلام است. ساختمانی در فاطمان وجود دارد که منسوب به نام کربلاست. دور تا دور این بنا، نام هفتاد و دو شهید کربلا را نوشته اند. در ساختمان دیگری، جایی شبیه گودال قتلگاه ساخته اند که در آن پرچم های قرمز و ماهی هایی قرمز رنگ ریخته اند. شیعیان در ماه محرم به آنجا می آیند و اشک می ریزند و عزاداری می کنند. مکانی نیز به نام فاطمه زهرا علیها السلام و حضرت عباس نیز ساخته اند.
گفتنی است، در مرکز ایالت آندراپرادش در جنوب و در منطقه کشمیر در شمال نیز مراسم عزاداری بسیار پرشوری برگزار می شود.(1)
22- گرجستان
برگزاری مراسم عزاداری در ماه های محرم و صفر، همچون دیگر مناطق شیعی از برنامه ها و مراسم جدایی ناپذیر زندگی مردم این منطقه است. در شهری مانند «مارنئولی» صدها تن از مردم در روز عاشورا در مسجدها،
ص: 173
خیابان ها و تکیه ها، لباس سیاه بر تن می کنند و به عزاداری می پردازند. شاید عده ای از مردم به دلیل دور افتادن از آموزه های اسلامی و ندانستن اهمیت و وجوب آن نماز نخوانند یا روزه نگیرند که البته در سال های اخیر این اعمال روز به روز بیشتر و گسترده تر می شود، اما عزاداری سالار شهیدان هیچ وقت فراموش نمی شود و با شور و شوق فراوانی برگزار می شود.
در روستاهای شیعه نشین کاردژالا، اوزونتالا، گاندژالا مراسم عزاداری عاشورا، زیارت عاشورا، زیارت مزار قطب صوفی ها، عیسی افندی برگزار می شود. ضمن اینکه عزاداری در روستاهایی که اهل سنت و شیعه با هم هستند، به صورت مشترک برگزار می گردد و حتی در منطقه آجاریا که ساکنان آن اهل سنت هستند، شاهد برگزاری مراسم عزاداری ماه محرم به ویژه روز عاشورا هستیم.
با توجه به اینکه عزاداری محرم و صفر همیشه برای شیعیان حرکت آفرین و الهام بخش بوده است، در سال های اخیر به دنبال حملات رژیم صهیونیستی به لبنان شاهد شکست خفت بار این رژیم غاصب از مقاومت اسلامی بودیم؛ در عزاداری سال 1387، مردم گرجستان نیز با الهام از قیام عاشورا ضمن شرکت در آیین های عزاداری و با برپایی تظاهرات مقابل سفارتخانه رژیم صهیونیستی، خشم و انزجار خود را از این رژیم جنایتکار اعلام داشتند. این امر در کشوری مانند گرجستان که نفوذ امریکا و اسرائیل همه جانبه است و سردمداران آن عاجزانه در برابر استکبار سر تعظیم فرود می آورند، مسئله مهمی است. مراسم عزاداری شیعیان گرجستان که عمدتاً آذری زبان هستند، در سه منطقه مختلف شهر تفلیس، شهرهای مارنئولی، و قاردابان، دومین شهر شیعه نشین، با حضور گسترده شیعیان و محبین اهل بیت
ص: 174
عصمت علیه السلام برگزار می گردد.(1)
ص: 175
بخش دوم: محرم در قاره افریقا
در افریقا مردم در روز عاشورا و تاسوعا حضور چشمگیری دارند. بسیاری از شیعیان افریقای شرقی را شیعیان اسماعیلی مذهب و بقیه را شیعیان دوازده امامی تشکیل می دهند.
در ایام محرم، شیعیان اسماعیلی در مسجدها خود به نام «جماعت خوان» و شیعیان امامیه هندی و پاکستانی در مسجدها خود به نام «امام باره» به عزاداری برای امام حسین علیه السلام و شهدای کربلا می پردازند.(1)
تونس
تونس از کشورهای افریقایی است که مراسم ماه محرم در این کشور از ارزش خاصی برخوردار است. از زمان تسلط فاطمیان بر این کشور، مذهب تشیع و سنت های آن از جمله مراسم سوگواری ایام عاشورا جزو آیین های اجتماعی مردم قرارگرفت. مردم تونس روز عاشورا را گرامی می دارند و تا چندی پیش برگزاری مراسم ویژه ای در روزهای تاسوعا و عاشورا، جزو سنت های مذهبی تونس به شمار می آمد.
تاسوعا و عاشورا در تونس به پاس حماسه سالار شهیدان علیه السلام روز عزا و غم بوده و مراسم ویژه مربوط به این ایام نیز یادآور آن حماسه بوده است.
ص: 176
عاشورا تا چندی پیش جزو تعطیلات رسمی تونس بود، ولی پس از تعدیل تعطیلات در کشور، این روز دیگر جزو تعطیلات سالانه به شمار نمی رود. برگزاری مراسم عاشورا از آن هنگام جزو سنت های اجتماعی و مذهبی مردم تونس و از نسلی به نسل دیگر تا عصر حاضر منتقل شد.
از جمله سنت ها و مراسم ایام عاشورا، خوردن «نان فطیر» و «گوشت نوعی پرنده» و نیز خشکبار مانند بادام و کشمش در روز تاسوعا و عاشورا و پرهیز از خوردن غذای سنتی و تشریفاتی است. در این ایام از برگزاری هرگونه مراسم شادی بخش مانند عروسی خودداری می شود.
از دیگر مراسم روز عاشورا رفتن به قبرستان در صبح عاشورا است. مردم تونس در روز تاسوعا و عاشورا، تأکید بر خوردن گوشت مرغ و غذایی شبیه ماکارونی دارند. آنان شب عاشورا با آتش زدن علف های خشک و شعله ور کردن آنها که به «اجیجه» شهرت دارد، گلوله هایی شلیک می کنند و بر این باورند، این عمل سبب شادمانی کودکان کربلا می شود.(1)
مصر
پیشینه عزاداری شیعیان و علویان مصر به اعصار دور باز می گردد. پس از سقوط بنی امیه و ظهور دولت عباسی، دعوت فرزندان حسن بن علی علیه السلام در مصر آشکار شد. در این زمان، تشیع در مصر هواداران بسیاری داشت تا اینکه متوکل عباسی فرمان داد، خاندان ابی طالب علیه السلام از این سرزمین به عراق بروند و سرانجام آنان از مصر خارج شدند، اما با گذشت زمان و روی کار آمدن فاطمیان، نفوذ و گسترش تشیع در مصر به اوج خود رسید و شعارهای شیعی
ص: 177
جلوه گر شد.
در عصر اقتدار این سلسله، در روز عاشورا بازارها تعطیل شدند و مداحان به مسجد جامع الازهر می رفتند و به نوحه خوانی و مرثیه سرایی می پرداختند. قاضی القضاة و بسیاری از مردم، درحالی که جامه سیاه به تن داشتند، به زیارتگاه «رأس الحسین» می رفتند و در آنجا سوگواری می کردند. در حال حاضر، بزرگ داشت روز عاشورا از جمله مراسمی است که مصریان به آن اهتمام خاص دارند. این مراسم میراث و یادگار شیعیان در مصر فعلی است.
در دهه های اخیر، علاقه مندان اهل بیت علیهم السلام در ایام محرم به صورت دسته، درحالی که پرچم های سیاه با خود حمل می کنند، بیرون می آیند و در دست آنان زنجیرهای آهنینی است که بر پشت خود می کوبند و با چنین حالتی به سوی مرقد سیده زینب علیها السلام به راه می افتند.
سوگند به «رأس الحسین» در نزد مصریان یک سنت است. با وجود اینکه در روایات تأکید شده بعدها سر امام حسین علیه السلام به بدن مطهر در کربلا پیوست، ولی مردم مصر نه برای تحریف تاریخ، بلکه از روی شور و اشتیاق خود نسبت به سید الشهدا، همچنان به زیارت رأس الحسین می شتابند و در آنجا ندبه و زاری می کنند. در روز عاشورا مردم در منطقه «حی الحسین» در قاهره گرد می آیند و جلسات متعددی درباره امام حسین علیه السلام و هدف از نهضت عاشورا برگزار می کنند.
در این کشور، روز عاشورا روز حزن است و بازارها را تعطیل می شود و موکب های عزاداری برپا می شوند. آن گاه همه مردم را با عدس، کره، پنیر، شیر، عسل و نانی که عمداً طوری پخته شده است که رنگش به سیاهی بزند،
ص: 178
اطعام می کنند و دسته های سوگواری با شکوهی خاص تشکیل می شوند.(1)
مراکش
مراکش در شمال غربی افریقا و در ساحل جنوبی دریای مدیترانه قرار دارد. 99 درصد مردم این کشور مسلمان و بیشتر سنی مذهب هستند. در مراکش با فرارسیدن ماه محرم مردم آرایش و تجمل را کنار گذاشته و در روز عاشورا از خوردن غذا خودداری می کنند و در یک سنت عمومی زکات اموالشان را می پردازند. هرچند نمی توان ترک آراستن، خانه تکاندن و فرش شستن را سوگواری شمرد، اما این کار به بهانه ابراز همدردی انجام می شود.
در این ماه، زندگی اجتماعی تغییر محسوسی می یابد و مردم بی تفاوتی و زندگی متعارف همیشگی را ندارد و بیشتر به محاسبه نفس و حیات دینی خود می پردازند. مردم در این ماه منقلب هستند. ساز و آواز تقریباً قطع می شود و لباس عزا در بر می کنند. این تغییرات کلی در زندگی مردم را می توان نوعی سوگواری ویژه آن دیار برشمرد که با زمان های عادی و سوگواری مناطق دیگر، تفاوت دارد.
احیای عاشورا برای مردم مغرب یادآور شهادت جانگداز امام حسین علیه السلام است و گرامیداشت این روز را از آداب خاص خود می دانند، اما در گذشته گروهی از سادات علوی مقیم این کشور به استناد خبری جعلی مبنی بر اینکه کشتی حضرت نوح علیه السلام در روز عاشورا بر ساحل آرام گرفت و توبه حضرت آدم علیه السلام در این روز پذیرفته شد، به جشن و سرور می پرداختند. در نهایت، با تلاش های گسترده آیت الله سید کاظم قزوینی این مراسم به مراسم سوگواری،
ص: 179
تبدیل و سنت غلطی را که ایوبیان و امویان به راه انداخته بودند، ریشه کن شد.(1)
الجزایر
الجزایر یکی از مهم ترین و بزرگ ترین کشورهای اسلامی شمال افریقا، است. روز دهم محرم در این کشور تعطیل رسمی است. استقلال الجزایر از استعمار فرانسه در سال1346ه . ق قیام شیخ عبدالقادر همراه پدرش محی الدین حسنی، نمونه هایی از تأثیر نهضت حسینی است.
بسیاری از الجزایری ها در روز عاشورا به اماکن مقدس و زیارتگاه هایی همچون مرقد «سیدی الهواری» و «سیدی الحسنی» در شهر وهران می روند و در این اماکن به تضرع و درخواست شفاعت می پردازند. در کوه منقاس در شهر سطیف نیز مکانی به نام محل رد پای امام علی علیه السلام وجود دارد که شیعیان در روز عاشورا در آنجا گردهم می آیند. گرچه هیچ سندی مبنی بر حضور امام علی علیه السلام در طول تاریخ در این منطقه وجود ندارد.
شیعیان الجزایر به دلیل اطلاعات و اخبار نادرستی که از آنها از سوی مخالفان منتشر می شود و همچنین مخالفت های برخی افراطیون سلفی، امکان اجرای فعالیت های مذهبی خود را ندارند و بیشتر مناسبت های مذهبی خود از جمله عزاداری ماه محرم و روز عاشورا را به صورت محدود و در محافل مخفیانه و دور از چشم دیگران انجام می دهند. حرکت های افراطی برخی گروه های سلفی در این کشور و فعالیت آنها علیه آیین های شیعی، به ویژه عزاداری حسینی از مهم ترین مشکلات شیعیان این کشور به شمار می رود.
ص: 180
در این کشور تنها تشکل یا مجموعه منتسب به شیعیان که به صورت علنی فعالیت دارد، جمعی از شیعیان استان «تبسه» هستند که فعالیت آنان صرفاً به انتشار مجله اینترنتی «شیعه تبسه» در زمینه تبلیغ تشیع محدود می شود.
درباره شمار شیعیان الجزایر آمار و ارقام رسمی وجود ندارد. صاحب نظران بر این باورند، حضور شیعیان در این کشور حالت غیر رسمی دارد و اغلب آنان در شهرها و ایالت هایی مانند الجزیره پایتخت این کشور و باتنه، تبسه، خنشله، تیارت و سیدی بلعباس مستقر هستند. با توجه به اندیشه سیاسی و دینی حاکم بر الجزایر و دشمنی برخی گروه های افراطی با تفکر شیعی، شیعیان الجزایر در شرایط کنونی امکان حضور فعال در جامعه را ندارند و تنها مراسم علنی، ویژه محرم و روز عاشورا در الجزایر را ایرانیان مقیم این کشور در محل سفارت جمهوری اسلامی برگزار می کنند. ایرانیان از شب اول محرم تا شب سوم شهادت امام و همچنین روز عاشورای حسینی با برپایی نماز ظهر عاشورا به مرثیه خوانی و عزاداری برای سالار شهیدان علیه السلام می پردازند.
استان عین تموشنت الجزایر (پانصد کیلومتری شمال غرب پایتخت) گروه بسیاری از شیعیان الجزایری و محبان اهل بیت علیهم السلام را در خود جای داده است.(1)
سنگال
نحوه برگزاری مراسم عاشورا بین فرقه های مذهبی در سنگال تفاوت چندانی
ص: 181
با یک دیگر ندارد، و تا اندازه ای با خرافات آمیخته شده است. آنها اقدام به برگزاری سخنرانی هایی در زمینه عاشورا می کنند. مراسم عاشورا در سنگال به شکل سنتی است. برای مثال، در شب عاشورا غذایی به نام «کوس کوس» که غذایی عربی است، به همراه گوشت گاو صرف می کنند. بعضی ها عقیده دارند، پس از غذا باید بشقاب ها را روی سرگذاشت. سپس مراسمی مانند قاشق زنی که در زمان قدیم در ایران مرسوم بوده است، برپا می کنند. زنان لباس مردان را می پوشند و کودکان روی صورت خود پودر می پاشند و در روز عاشورا که در زبان محلی به «تنخریب» معروف است، به پای کوبی می پردازند و از مردم کوچه و بازار تقاضای عیدی می کنند. آنها این روز را روز اول سال و عید می نامند. مرثیه خوانی نیز در میان فرقه های تیجانیه و قادریه تا اندازه ای رواج دارد و واقعه عاشورا را با نوارهای صوتی برای مردم تشریح می کنند. روز عاشورا در سنگال تعطیل رسمی است. در این کشور حسینیه، هیئت یا فاطمیه وجود ندارد و مجالس سخنرانی روز عاشورا در مسجدها برگزار می شود.(1)
کنیا
در کنیا شیعیان دوازده امامی در دوازده روز اول محرم، به جز اولین روز که روز آغاز سال است، عصرها با لباس سیاه ره سپار مجالس عزاداری امام حسین علیه السلام می شوند. آنان در سالنی که با پرده های سیاه پوشیده شده است، اجتماع می کنند و به سخنرانی وعاظ درباره حادثه کربلا گوش فرا می دهند و با مرثیه خوانی راوی بر مصائب امام حسین علیه السلام و اصحاب باوفایش می گریند.
ص: 182
وقتی راوی در ذکر مصیبت اوج گرفت، دسته های عزادار به پا می خیزند و به ماتم می پردازند و در حال حرکت بر سر و سینه می زنند و گروهی نیز درحالی که زنجیر می زنند، فریاد «یا حسین، یا حسین» سر می دهند. روز دهم محرم عزاداری به اوج خود می رسد.
در نایروبی در نیمه روز و در مومباسا عصرها مجالس عاشورا برگزار می شود و مردم پس از گوش سپردن به سخنان روضه خوان یا حسین یا حسین گویان، به سینه زنی می پردازند و در خیابان ها به راه می افتند و به بخش قدیمی شهر می روند. زنان شیعه اثنی عشری در این مراسم همراه مردان نیستند بلکه آنان برای خود مجالس زنانه و باشکوهی دارند. در مراسم عزاداری همه عزاداران سیاه پوش و پابرهنه هستند. و پیشاپیش دسته های عزادار شخصی که رهبری جمعیت را به عهده دارد، قرآن را با احترام در سینی حمل می کند و به دنبال او عده ای تابوت و بارگاه نمادین امام حسین علیه السلام را به دوش دارند و پشت سر آنان دسته زنجیرزن حرکت می کنند.
در دیگر روزهای محرم نیز مجالس تعزیه حادثه کربلا، اسارت حضرت زینب علیها السلام پا برجاست. شیعیان کنیا، آخرین روز صفر را که به باور آنان روز قصاص و کشته شدن عمر سعد به وسیله مختار است، جشن می گیرند. لباس های سیاه را از تن درمی آورند و به شادی می پردازند.(1)
سیرالئون
تاریخ کربلا برای مسلمانان این کشور برگی از تاریخ اسلام است که به تازگی مفتوح شده و مورد توجه فراوان آنان قرار گرفته است. در مراسمی که
ص: 183
به همین مناسبت برگزار می شود، مسلمانان با شنیدن حقایق تاریخ اسلام و مصائبی که بر سبط بزرگوار رسول اکرم صلی الله علیه و آله گذشته است، بر گونه هایشان اشک جاری می شود و کاملاً تحت تأثیر پیام الهی امام حسین علیه السلام قرار می گیرند. علاوه بر مراسمی که به مناسبت های مختلف در این زمینه برگزار می گردد، از دو سال پیش در دهه اول محرم و اربعین در «انستیتو بین المللی علوم اسلامی» هر شب و در سالن «اجتماعات رایزنی فرهنگی» هر روز مراسم عزاداری و سوگواری ابا عبدالله برگزار می گردد. همچنین هر سال در دهه اول محرم، مراسم عزاداری به همت بازرگانان تجار لبنانی مقیم سیرالئون، در حسینیه مسجد مرکزی فری تاون برپا می شود.(1)
ص: 184
بخش سوم: محرم در اروپا
زیر فصل ها
انگلستان
آلبانی
آلمان
بلژیک
بوسنی هرزگوین
پرتغال
دانمارک
رومانی
هلند
یونان
انگلستان
انگلستان یکی از کشورهای اروپایی است که مسلمانان در آنجا حضور فعالی دارند. هر سال همزمان با عاشورای حسینی، مسلمانان مقیم لندن و برخی شهرهای دیگر، در روز عاشورا دسته های عزاداری راه می اندازند و با نوحه سرایی و سینه زنی، یاد و خاطره شهیدان کربلا را زنده می کنند. در سال های اخیر با توجه به توسعه اسلام در انگلستان و حضور شیعیان مهاجر پاکستانی و ایرانی، هندی و افغانی در این کشور، مراسم بسیار باشکوهی در دهه محرم برپا می شود.
در لندن، حسینیه ای به نام «امام حسین علیه السلام » وجود دارد که به عنوان تنها مرکز تجمع مسلمانان به شمار می رود که در آنجا شیعیان به عزاداری می پردازند. این حسینیه زیر نظر یکی از سادات احداث شده است که در آن عزاداران ایرانی به سوگواری می پردازند.
اروپاییان عاشق سالار شهیدان علیه السلام ، در قالب دسته ای بزرگ، مسافت سه کیلومتری میدان ماربل آرچ واقع در شمال شرقی «هاید پارک» تا محل «مجمع اسلامی جهانی» لندن را طی می کنند. حضور چشمگیر جوانان مسلمان، در این مراسم درحالی که سیاه پوش و اشک بار به یاد مظلومیت اسوه ایثار، بر سر و سینه می زنند، برجسته و قابل توجه است. عزاداران حسینی در
ص: 185
عصر عاشورا، در ادامه این مراسم با تجمع در مرکز اسلامی انگلیس و مجمع جهانی اسلامی و دیگر مکان های مذهبی ویژه مسلمانان در لندن، آیین های سوگواری را برپا می کنند.
مراسم شام غریبان نیز جلوه خاصی دارد. همچنین در تعدادی از شهرهای انگلستان، مانند مانچستر، نیوبورد و پرمنگهام نیز مجالس روضه خوانی و عزاداری سنتی، به ویژه در روز عاشواری حسینی برگزار می شود.
در بریتانیا طی سال های اخیر، مراسم محرم و عاشورا شناخته شده است. گاهی مقام های عالی رتبه بریتانیایی، در سطح وزرا و نمایندگان پارلمان ظنیز در میانشان دیده می شود که فارغ از مذهب و باورهایشان، در مراسم شیعیان حسینی حاضر می شوند.(1)
آلبانی
آلبانی تبارها یکی از اقوام شبه جزیره بالکان هستند که عمدتاً در آلبانی و کوزوو زندگی می کنند. آلبانی 5/3 میلیون نفر جمعیت دارد که هفتاد درصد این جمعیت را مسلمانان تشکیل می دهند. از این تعداد، 45 درصد آن بکتاش ها هستند که شیعیان دوازده امامی اند و به ائمه علیهم السلام احترام خاصی می گذارند.
با فرا رسیدن ماه محرم، انبوهی از شیعیان آلبانی با برگزاری مراسم سوگواری سالار شهیدان به سوگ می نشینند. مراسم دهه محرم و عاشورای حسینی در خانقاه بکتاشیه در آلبانی در جنوب شهر یتوانا انجام می گیرد. در این ایام، پیروان آن حضرت به عزاداری و نوحه سرایی می پردازند و بر سر و
ص: 186
سینه می زنند. بکتاشی ها در این ده روز، برای احترام به امام حسین علیه السلام آب نمی آشامند.
بکتاشیه ها در روز عاشورا با دسته های سینه زنی و عزاداری، مراسم ویژه ای را تدارک می بینند، به گونه ای که تلویزیون آلبانی این مراسم ویژه را پخش می کند. همه مقامات عالی رتبه در این مراسم شرکت می کنند.
در آلبانی، «نعیم بیک»، دیوان شعری درباره شهادت امام حسین علیه السلام سروده است. همچنین «دالیب فراشری»، 65 هزار بیت در این باره گفته است. (1)
مردم عزادار در تیرانا، پایتخت آلبانی، در روز شهادت حضرت عباس علیه السلام مراسمی ویژه برگزار می کنند. در این روز، همه مردم شهر پیاده به سمت منطقه ای در اطراف تیرانا به راه می افتند و در بالای کوهی که به نام حضرت عباس علیه السلام نامیده می شود و همگان آن را مقدس می شمارند، جمع می شوند.
در این روز، اعضای کابینه و رییس جمهور و دیگر مقامات دولتی خود را ملزم می دانند که در این مراسم شرکت کنند. رئیس جمهور به همراه مردم و دیگر وزرا و مقامات دولتی، پیاده از پایین تپه به سمت نقطه ای خاص در بالای کوه به راه می افتند و در ساعتی خاص در آنجا جمع می شوند و با سخنرانی و صرف غذا و شربت های نذری، مراسم را به پایان می برند.
آبادی نسالسه با سکنه ای در حدود دو هزار نفر در شش کیلومتری شهر بویانواتس، واقع در جنوب شرقی کوزوو قرار دارد. اهالی این منطقه که شیعه جعفری هستند، مراسم عاشورا را به طور چشمگیری برگزار می کنند و برای این منظور در تنها تکیه این روستا گرد هم می آیند. این تکیه قدمتی دویست
ص: 187
ساله دارد و هفت متر مربع مساحت آن است و مردم از اطراف و اکناف برای دعا و ادای نذورات بدین مکان می آیند.
روز عاشورا مردم بر اساس رسوم گذشته، به همراه شیخ آیت شعبان که روحانی فاضل، خوش اخلاق، با نفوذ و ارادتمند به اهل بیت علیهم السلام است، و نیز همراه با کهن سال ترین زن محل، به زیارت قبور در این تکیه می روند؛ زیرا در آنجا شماری از عارفان به خاک سپرده شده اند. آنان برای این در گذشتگان دعا می خوانند و در کنار هر کدام از قبور شمعی روشن می کنند.
شیعیان در دهه نخست محرم برای حفظ حرمت روز عاشورا از خوردن غذاهای خوشمزه و لذیذ و شیرینی خودداری می کنند و در تکیه بدون تکلف کنار هم می نشینند و به سخنان شیخ شعبان در فضیلت عاشورا و وقایع محرم گوش فرامی دهند. سپس طبق سنت اسلامی برای صرف شام به گرد میزهای غذا می نشینند و به کمک یکی از اهالی دست های خود را کنار میز شسته و دعاهای پیش از غذا به وسیله چند نفر خوانده می شود. (1)
آن گاه از طرف بزرگ ترها سه بار با آب و نمک افطار می کنند و شب هنگام با حلوا و فولیا (شام) پذیرایی می شوند. در ادامه آشی به نام «عاشوره» که از پختن گندم و شیر به دست می آید، میان شرکت کنندگان توزیع می شود. بعد از آن به اجرای اعمال و مراسم عاشورا می پردازند. بدین ترتیب که همه شامل پیر و جوان، کوچک و بزرگ به طور منظم گرد هم می آیند و اذکاری را زیر لب زمزمه می کنند.
در بخش هایی از برنامه، افرادی با کوبیدن طبل اشعاری حاوی حوادث عاشورای سال 61 هجری می خوانند که در بین اشعار، فریاد یا حسین سر
ص: 188
می دهند. این مراسم تا حوالی اذان صبح، ادامه و با خواندن دعای توسل به چهارده معصوم علیهم السلام پایان می یابد. گفتنی است، هدایت این مجالس و مرثیه خوانی های آن را جوانان تحصیل کرده و اشخاص دانشگاهی برعهده دارند و بانوان نیز به سهم خود در تهیه و تدارک این سنت های عاشورایی شریک هستند .(1)
بر فراز کوه تومور در شرق آلبانی مرقدی وجود دارد که اهالی اعتقاد دارند، منسوب به حضرت علی علیه السلام و در میان مسلمانان این سامان از حرمت بی نظیری برخوردار است. هر سال مردم در ایام عاشورا، کنار این مکان مذهبی مراسمی را اجرا می کنند. مردم آلبانی در طول دهه محرم به عنوان همدردی با لب تشنگان کربلا، آب نمی نوشند، زینت آلات را از خود دور می کنند و برای بیان مصایب شهدای کربلا رهسپار تکیه ها می شوند و در این مسیر فریاد «وا اماما! وا اماما» سر می دهند.
در این ده روز، نه تنها به دلاوری های شهیدان کربلا توجه دارند، بلکه حوادث و فداکاری های پیامبران و امامان را مطرح می کنند و هر شب به ذکر مناقب یک نفر از معصومین علیه السلام یا شهیدان اختصاص یافته است. شب اول مناقب پیامبران بزرگی چون آدم، نوح، ابراهیم، یوسف، مسیح و موسی علیه السلام ، شب دوم سجایا و مصایب رسول اکرم صلی الله علیه و آله ، شب سوم مناقب و درد و رنج های حضرت علی علیه السلام و چگونگی شهادت آن حضرت در راه عدالت، شب چهارم سیره امام حسن مجتبی علیه السلام و چگونگی شهادت مظلومانه آن امام، شب پنجم بررسی تاریخ زندگانی امام حسین علیه السلام ، شب ششم هجرت امام حسین علیه السلام از مدینه به حجاز و سپس کربلا، شب هفتم مناقب و ذکر
ص: 189
خصال سفیر امام حسین علیه السلام در کوفه، یعنی مسلم بن عقیل، شب هشتم حرکت امام حسین علیه السلام به جانب کوفه، شب نهم رسیدن نامه مسلم به امام حسین علیه السلام و شب دهم که مختص وقایع روز عاشور است.
هر شب با پایان یافتن مراسم، حلوای عاشورا تهیه و در تکیه ها میان عزاداران توزیع می شود. پس از پایان مراسم که با دعاها و اذکار و همراه حزن و اندوه پایان می یابد، شرکت کنندگان به خوردن حلوای عاشورا می پردازند.
کشور مقدونیه که در بالکان واقع است، شهر مذهبی جالبی به نام تترود دارد که در آن مظاهر دینی بسیار غلبه دارد. تکیه ها و مسجدها این شهر و نیز وجود محلاتی برای برگزاری مجالس سوگواری عاشورا از نفوذ فرهنگ تشیع در این سامان حکایت دارد. (1)
آلمان
با پایان یافتن جنگ جهانی اول، گروهی از سربازان و افسران مسلمان ارتش های درگیر در آلمان ماندند. همچنین پس از جنگ دوم جهانی نیز حدود پنج هزار مسلمان از مناطق مسلمان نشین روسیه به این کشور مهاجرت کردند و بنا بر منابع آماری کشور آلمان، در حال حاضر بیشتر مسلمانان در شهرهای فرانکفورت، مونیخ، آخن، هانوفر و هامبورگ زندگی می کنند.
در شهر هامبورگ حدود پانزده هزار ایرانی زندگی می کنند و محل عبادت آنها مسجدی در کنار دریاچه «استر» است. ساخت این مسجد در سال 1332
ص: 190
شمسی بنا به تقاضای جمعی از شیعیان ایرانی مقیم هامبورگ به دستور آیت الله بروجردی، آغاز شد و در سال 1338 به پایان رسید و بعدها این مسجد به مرکز اسلامی هامبورگ، معروف شد. برنامه های عزاداری در مسجدهای هامبورگ در ایام و لیالی محرم، به ویژه تاسوعا و عاشورا با تلاوت قرآن و سخنرانی، آغاز می شود و با سینه زنی به پایان می رسد. شیعیان ایرانی، پاکستانی و افغانی عزاداران اصلی را تشکیل می دهند.
برخی از آنان از شهرهای اطراف آلمان _ که چهارصد کیلومتر با مرکز اسلامی هامبورگ فاصله دارد _ در مراسم شرکت می کنند و تا صبح در آنجا به عزاداری می پردازند. در این مرکز، روز عاشورا پس از قرائت زیارت عاشورا و عزاداری، از جمعیتی حدود دو هزار نفر پذیرایی می شود.(1)
بلژیک
در کشور اروپایی بلژیک، بیش از سیصد هزار مسلمان حضور دارند که از کشورهای مراکش، تونس و الجزایر به این کشور آمده اند. مراسم عاشورا در این کشور به صورت کاملاً طبیعی و بدون خرافه اجرا می شود. برخی شیعیان بلژیک در «مسجد الرضا» و برخی دیگر با «اجاره مکان های گوناگون به عنوان حسینیه» گردهم می آیند و به سینه زنی و نوحه خوانی می پردازند. به طور کلی، فرهنگ عاشورا و گرامیداشت آن در میان شیعیان بلژیک، روح تازه ای دمیده و به ویژه در سال های اخیر عزاداری آنها به سبک عزاداری و
ص: 191
نوحه سرایی اعراب ایرانی الاصل است.(1)
بوسنی هرزگوین
در بوسنی هرزگوین نیز به یاد محرم و عاشورا مراسم خاصی برپا می گردد. در این ایام و به ویژه تا پایان دهه اول محرم، همه مکان های طرب و شادی تعطیل می شود و کتیبه های حسینی، در و دیوار برخی کافه ها را می پوشاند.
مردم در این روزها می کوشند تا از شادی های خود بکاهند و با شرکت در مراسم عزاداری یاد سالار شهیدان را گرامی بدارند. تلویزیون و رادیو از پخش برنامه های شاد، پرهیز و اقدام به پخش مراسم سوگواری می کند. اطعام در روز عاشورا، در میان مردم بوسنی اهمیت بسیاری دارد.(2)
پرتغال
مسلمانان در پرتغال در انجام فرایض دینی خود آزادند و شیعیان هر سال مراسم تاسوعا و عاشورا و شام غریبان را در محل محفل شیعیان امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در شهر آلمادا واقع در لیسبون برگزار می کنند. در این مراسم پس از مداحی، سینه زنی، نوحه خوانی و سخنرانی، نماز جماعت برگزار می شود و در پایان، حاضران اطعام می شوند.(3)
دانمارک
ص: 192
در کشور پادشاهی دانمارک، حدود چهل هزار شیعه زندگی می کنند که پس از سال 1974 م. از کشورهای ایران، عراق، لبنان، پاکستان و افغانستان به این شبه جزیره مهاجرت کرده اند. این کشور برخلاف کشورهای دیگر، تشویق کننده مؤسسان مراکز فرهنگی است و هفتاد درصد هزینه ساخت مدرسه، کتاب خانه، مراکز آموزشی، مسجد و حسینیه را می پردازد که از جمله مراکز مذهبی این کشور، دارالحسین، مؤسسه دارالحسین، حسینیه ایرانیان، حسینیه شهید صدر، مرکز فرهنگی لبنانی ها، حسینیه مرکز جعفری، حسینیه مصلی الایمان، حسینیه شیرازی و حسینیه افاغنه است که مسلمانان در این مکان های مذهبی به اقامه عزاداری و تجمع مذهبی می پردازند.(1)
رومانی
رومانی یکی از کشورهای اروپایی است که مدتی زیر سلطه پادشاهان عثمانی قرار داشت و از آن زمان، جمعیتی از مسلمانان در این کشور زندگی می کنند که در میان آنان شیعیان ایرانی، لبنانی، پاکستانی و عراقی نیز هستند. آنان از ششم محرم هر سال مراسم سخنرانی و مداحی را در مدرسه ای، برگزار و از مبلغان و مداحان ایرانی برای اجرای برنامه های مذهبی دعوت می کنند.(2)
هلند
در هلند مسلمانان جزو بزرگ ترین اقلیت مذهبی هستند. آنان برنامه های ویژه اعتقادی خود را به زبان های عربی، ترکی، کردی، اردو، فارسی و انگلیسی در مسجدها برگزار می کنند. برخی از این اماکن، ساختمان هایی است که از
ص: 193
شهرداری اجاره شده است. گاهی نیز مسلمان ها برخی کلیساها را برای این مراسم اجاره می کنند. چنان که طلبه ای عراقی در حوالی آمستردام، کلیسایی را برای دهه محرم، اجاره و مراسم روضه خوانی و سینه زنی را آنجا برپا کرده بود. مجلس ذکر مصائب اهل بیت علیه السلام و روضه خوانی چنان گسترده است که مردم به شکل های گوناگون به بزرگ داشت این مناسبت می پردازند. کردهای ایران، عراق و ترکیه که غالباً اهل سنت هستند، جلسات عزاداری مفصل و گاه با شرکت بیش از هزار نفر برای سید الشهدا علیه السلام ، برگزار و علاوه بر این در خانه هایشان نیز جلسات روضه خوانی برپا می کنند.(1)
یونان
در شمال یونان، بیش از صد هزار مسلمان زندگی می کنند که بیشتر آنان ترک هستند. در این کشور پادشاهی، اجازه ساخت مسجد و حسینیه جدید داده نمی شود. بنابراین، مراسم عاشورا به وسیله شیعیان پاکستانی در خانه هایشان یا در سفارت خانه ایران برگزار می شود. گفتنی است، مشارکت شیعیان در مراسم عزاداری یک دیگر در این کشور قابل توجه است.(2)
بخش چهارم: محرم در قاره امریکا
مهاجران عرب، ایرانی، پاکستانی، هندی و افریقایی که مسلمان و شیعه هستند، در مناطق گوناگون این قاره به برپایی مراسم عاشورا اهتمام
ص: 194
می ورزند. یکی از نمونه های جالب عزاداری در منطقه کارائیب برگزار می شود. از سال 1845 تا 1917م. گروه بسیاری از شیعیان هندی به عنوان کارگر روزمزد به این منطقه انتقال یافتند و عزاداری های محرم را رواج دادند که «هوسه» نامیده شد. این مراسم به نشانه اتحاد میان کارگران مهاجر و نماد نوعی سرکشی علیه حکومت استعماری تبدیل شد. در تاریخ 30 اکتبر 1884م. گروهی از شرکت کنندگان در سوگواری، هدف گلوله پلیس قرار گرفتند که تحت حمایت سربازان انگلیسی بودند. عده ای در این مراسم کشته و بسیاری زخمی شدند.
اولین مسجد در امریکا در هایلاند پارک در ایالت میشیگان بنا شده و امروزه وجود دویست مسجد، نشانه حضور فعالان مسلمان در این کشور است.(1)
آمریکا
در سایه حضور دوستداران اهل بیت علیه السلام در قاره امریکا، به ویژه شهر نیویورک، عزاداری ماه محرم به صورت باشکوهی برگزار می شود. در نیویورک، یکی از شهرهای امریکا، در مسجد امام علی علیه السلام شیعیان مقیم این کشور و کشورهای مختلف اسلامی، در محرم با قرائت زیارت عاشورا، نوحه خوانی، سینه زنی و عزاداری می کنند. قدمت این مراسم به حدود صد سال می رسد. مسلمانان شهر «بورت» و «اسبانی» در امریکای جنوبی، هودج بزرگی از طلا و نقره با زیباترین نقش و نگار برای عزاداری سیدالشهدا تهیه می کنند و آن را در روز عاشورا به حرکت در می آورند. در این مسیر بسیاری
ص: 195
از مسیحیان و هندوها به مسلمانان می پیوندند و همه پشت سر آن هودج قرار می گیرند.(1)
کانادا
مسلمانان مقیم کانادا، حدود سی صد هزار نفر که حدود یک سوم آنها شیعه اند. برگزاری مراسم دهه محرم و عاشورا، از جمله نمودهای فرهنگی ویژه شیعیان کاناداست. مراسم مختلف مذهبی مربوط به محرم در کانادا و در شهرهای مختلف، هر ساله در روزهای دهه آغازین ماه محرم و سوگواری حضرت سیدالشهداء علیه السلام برگزار می شود. هر گروه شیعه بر اساس آداب و سنن مرسوم مناسبت های مذهبی در کشور خویش به برگزاری مراسم مذهبی در کانادا نیز مبادرت می ورزند. البته شکل کلی و عمومی مراسمی که به شیوه مشترک میان شیعیان با ملیت های مختلف انجام می گردد، با توجه به مقتضیات محیط، برخی ویژگی های خود را نیز دارند. شاخص ترین ویژگی مراسم عزاداری در بین جامعه شیعیان مقیم کانادا، تشکیل مجالس سخنرانی است. آنها با دعوت از روحانیانی از کشورهای عراق، لبنان، هند، پاکستان و ایران، از آنها بهره می برند. سخنرانان این محافل، بیشتر به وجهه تاریخی و علمی عاشورا و نهضت کربلا می پردازند. در پایان مراسم نیز پرچمی را به یاد امام حسین علیه السلام در برابر شهرداری تورنتو به اهتزاز در می آورند.
یکی دیگر از ابتکارات این کشور، تهیه و نصب پوسترهایی در معرفی امام حسین علیه السلام و قیام عاشورا در وسایل نقلیه عمومی شهر تورنتوست. مراسم عزاداری شیعیان، در مکان های استیجاری سرپوشیده، به عنوان حسینیه
ص: 196
همراه با سینه زنی و زنجیرزنی برگزار می شود. در سال 1993م.، برخی از شیعیان در شهر تورنتو کانادا، برای مطرح کردن شیعه به عنوان یک جمعیت مهم در آن کشور، اقدام به برگزاری راه پیمایی به صورت دسته های عزاداری نمود که این موضوع در مطبوعات کانادا نیز منعکس گردید. (1)
ترینیداد و توباگو
ترینیداد و توباگو، جزیره ای در امریکای مرکزی است که پایتخت آن پرت آواسپانی است. این کشور در شمال شرقی ونزوئلا و در جنوب جزیره گرانادا در اقیانوس اطلس شمالی واقع شده است. استعمارگران انگلیسی در سال 1845 تا 1847م. گروهی 130 هزار نفری از مردم هند را برای کار در این جزیره با کشتی به این سرزمین آوردند. از این گروه، سی هزار نفر مسلمان بودند. پس از نه سال اسارت گروه در جزیره، سه خانواده شیعه تصمیم به برگزاری مراسم محرم و عاشورای حسینی گرفتند که این تصمیم با مخالفت دولت دست نشانده بریتانیا روبه رو شد. پس از این مخالفت، ابتدا هندوها و سپس همه ساکنان این جزیره، با شیعیان همراه شدند و درست در همان روز که مصادف با عاشورای حسینی بود، دست به تظاهراتی علیه حکومت زدند و خواستار لغو ممنوعیت اجرای مراسم شدند. پس از این اقدام شجاعانه، دولت دست نشانده، زیر فشار افکار عمومی، سرانجام ممنوعیت عزاداری را لغو کرد. از آن پس، این حرکت به عنوان نماد وحدت ملی مردم منطقه؛ یعنی کشور ترینیداد و توباگو نام گرفت و هر ساله این مراسم به شکل باشکوهی، به عنوان «کارناوال هوزیه» یا « هوسای» برپا
ص: 197
می شود.
مردم ترینیداد و توباگو، امام حسین علیه السلام را با نام «هوزیه» یا «هوسای» می شناسند. همه نژادها و ادیان، مانند مسیحی، مسلمان، هندو، سیاه پوستان و سفیدپوستان و سرخ پوستان، هر سال این مراسم را به یاد آن سرور آزاده برپا می دارند و به عزاداری می پردازند. برای اجرای این برنامه از وسایل خاصی استفاده می شود، مانند ماکت چوبی سه مسجد به نشانه آن سه خانواده شیعه، دو مناره و دو هلال چوبی به رنگ قرمز و سبز، یک پرچم سفید، همچنین چهار طبل از جنس سفال و پوست که هر کدام از آنها، نماد و یاد آور موضوع خاصی در خصوص واقعه کربلاست و با آوای خاصی به صدا در می آید.
_ طبل اول، نشانه دعوت مردم کوفه از امام حسین علیه السلام ؛
_ طبل دوم، نشانه نیرنگ و خیانت مردم کوفه به مسلم و امام حسین علیه السلام ؛
_ طبل سوم، نشانه جنگ امام حسین علیه السلام با لشکریان کفر؛
_ طبل چهارم، نشانه شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش در صحرای کربلا.
پرچم های قرمز و سبز و سفید در روز هفتم، به وسیله عزاداران در خیابان به اهتزار در می آید و در دسته ها حمل می شود. در روز هشتم و نهم ماه محرم، عزاداران با حمل سه مسجد و دو هلال و دو مناره چوبی، مراسم را ادامه می دهند. برنامه اصلی، مربوط به روز عاشورا است. همه مردم این جزیره در این روز، در این مراسم ملی _ مذهبی، شرکت و از خوردن گوشت و آب خودداری می کنند و بیشتر، میوه و سبزی و شیر می خورند. همچنین در این روز، با غذایی به نام «مالیده» که در ظرف مخصوص مربعی شکل پخته می شود، از عزاداران پذیرایی می کنند. مردم ترینیداد و توباکو عقیده دارند، خوردن این غذا سبب تندرستی و سلامت فرد تا سال آینده می شود.
ص: 198
سرانجام، این مراسم پرشکوه رأس ساعت 30/15 به پایان می رسد.
مراسم هوسه در کارائیب به خصوص در جزیره ترینیداد تحت تأثیر بعضی از مراسم افریقایی قرار گرفته و هوسه نیز به نوبه خود در یکی از مراسم مهم محلی این جزیره تأثیر گذاشته است.
دو مرکز اصلی مراسم محرم ترینیداد شهر سن جیمز در شمال و دیگری در منطقه سدروس در جنوب غربی جزیره قرار دارد. در شمال از هر چهار گروه برگزارکننده مراسم محرم سه گروهشان خانوادگی هستند، ولی در جنوب این ارتباط کمتر بوده و بستگی های اجتماعی جای آن را می گیرد. در سن جیمز علاوه بر ساخته و گرداندن تجه (تعزیه) دو «ماه» بزرگ می سازند و آنها را حمل می کنند که نماد امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام هستند .هوسه مدلی از گنبد و بارگاه حسین بن علی علیه السلام است که به آن «تجه» هم می گویند. همراه با آن، پرچم هایی حمل می کنند و بر طبل هایی به نام های «تاسا» و «باس» می نوازند.
سازندگان تجه از خوردن گوشت و غذای سرخ شده پرهیز می کنند و غذایی مخصوص تدارک می بینند. آنان موقع کار کردن در امام باره، کفش ها را درمی آورند.
در سدروس مراسم با روز پرچم آغاز می شود که همزمان با هفتم محرم است. هر گروه عزادار چوک مخصوص خود را دارد. چوک فضای مربع شکلی است که در طول دوره سه روزه مراسم، محل مقدسی به شمار می آید. این چوک در نزدیکی کارگاهی است که در آن تجه ساخته می شود. همچنین مهاجران هندی این سرزمین، به پیروی از مراسم آیینی محرم در هند، مراسم مختلفی از جمله روز پرچم و تجه کوچک را _ که شرح آن در عزاداری
ص: 199
مردم هند آمد _ به جا می آورند.(1)
کلمبیا
مهاجرت مسلمانان به کلمبیا، بعد از جنگ جهانی دوم صورت گرفت. مسلمانان مهاجر که از کشورهای سوریه و لبنان و فلسطین بودند، در مناطق بندری این کشور در شهر مایکائو ساکن شدند. در این کشور شیعیان نسبت به جامعه اهل سنت در اقلیت هستند، اما بیشتر فعالیت های مذهبی به ابتکار آنها و با شرکت اثرگذار آنان در مراسم مذهبی صورت می گیرد. مراسم عزاداری در کلمبیا، به صورت سنتی در ایام سوگواری حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام اجرا می شود. شیعیان مهاجر در این کشور فاقد حسینیه یا فاطمیه هستند؛ ولی با امکانات محدود، عزاداری باشکوهی برگزار می کنند. تنها مکان تجمع آنان مسجد شهر مایکائو است.(2)
آرژانتین
شیعیان اهل بیت علیه السلام در پایتخت آرژانتین؛ یعنی بوئنس آیرس و شهر توکومان، یکی از شهرهای بزرگ این کشور، هر ساله مراسم عزاداری حسینی را برگزار می کنند. در این مراسم که تا نیمه شب به طول می انجامد، نوحه خوانی و سینه زنی با شرکت تازه مسلمانان آرژانتین برگزار می شود.(3)
ص: 200
* قرآن کریم
ابن بابوبه، محمد بن محمد، الامالی، قم، المطبعه الحکمه، 1373ه . ق.
___________ ، خصال،
، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1384.
انصاریان، حسین، گلزار بی پایان، انجمن خدمات اسلامی، تهران، 1399ه . ق.
ابن ماجه، محمد بن مزید، سنن ابن ماجه، تحقیق: حسن نصار، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419ه .ق.
امین، سید محسن، امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام ، تهران، چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1369.
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، قم، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1378ه . ق.
ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ترجمه: محمدپروین، گنابادی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول، 1375.
ص: 201
ابن خلدون، العبر، ترجمه: عبد المحمد آیتی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، 1363.
ابن اثیر، عزالدین ابی الحسن، الکامل فی التاریخ، ترجمه: محمد حسین روحانی، تهران، انتشارات اساطیر، 1372.
الحنبلی، ابن عماد ابی الفلاح عبدالحی، شذرات الذهب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی تا.
ابن الجوزی، أبوالفرج عبد الرحمان بن علی بن محمد، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق: محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1412ه . ق.
ابن جوزی، سبط، تذکره الخواص، قم، شریف رضی، 1471ه . ق.
ابن مخنف، سعید، مقتل ابی مخنف، ترجمه: حجت الله جودکی، مؤسسه وفا، بی تا.
ابن منظور، لسان العرب، تصحیح امین محمد عبدالوهاب و محمدالصادق العبیدی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1416ه . ق.
اسفزاری، معین الدین محمّد، روضات الجنّات فی وصاف مدینه هرات، به کوشش: محمّد اسحاق، تهران، دانشگاه تهران، 1339.
اشعری، علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلحین، بیروت، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی.
اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبین، تصحیح: علی اکبر غفاری، قم، شریف رضی، 1372.
الامین، حسین، دائرة المعارف الاسلامیه الشیعه، سوریه، دارالتعارف للمطبوعات.
ص: 202
الذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق: عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، 1413ه . ق.
اکبرزاده، محمود، حسین پیشوای انسان ها، قم، حق بین، چاپ دهم، 1375.
افشار سیستانی، ایرج، نگاهی به آذربایجان شرقی، مؤسسه تحقیقاتی و پژوهشی رایزن، 1369.
بلاذری، احمدبن یحیی، انساب الاشراف، نجف، دارالمعارف، بی تا.
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1403ه . ق.
بردی الاتابکی، جمال الدین ابی المحاسن یوسف بن تعزی، النجوم الزاهره، مصر، 1930م.
چلوسکی، پیتر، تعزیه هنر بومی پیشرو ایران، ترجمه: داود حاتمی، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران 1367.
خمینی، سید روح الله، صحیفه امام خمینی، مرکز نشر آثار امام خمینی رحمه الله ، 1385.
حسین زاده اوره نظری، حسین، عاشورا در ایران، گل های بهشت، 1383.
حیدرعلی، شناخت عوامل بنی امیه در واقعه عاشورا، تهران، برهان، 1379.
حسنی، عبدالحی بن فخرالدین،
دوم.
ص: 203
حکیم، منذر، وسیله الخادم الی المخدوم، قم، مؤسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان، 1387.
جعفریان، رسول، تأملی در نهضت عاشورا، قم، انصاریان، 1381 .
جعفریان، عزیزالله، علم و ایمان، تهران، مؤسسه تحقیقاتی و علمی الغدیر، چاپ اول، 1359.
خالد محمد خالد، فرزندان پیامبر در کربلا، ترجمه: حسن فرامرزی، تهران، ابن سینا، 1347.
ربانی خلخالی، علی، ستاره درخشان شام، قم، مؤسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان، 1387 .
دارمی، عبدالله بن عبدالرحمان، سنن دارمی، دمشق، 1349ه . ق.
دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1373.
زیدان، جرجی، فاجعه کربلا، ترجمه: محمد علی شیرازی، تهران، 1344.
شاطری، علی اصغر، واژه نامه محرم کاشان، تهران، مرسل، چاپ اول، 1383.
شهرستانی، سید صالح، تاریخ النیاحه، تحقیق: نبیل رضا علوان، بیروت، دارالزهراء، چاپ اول،1419ه . ق.
شیبی، کامل مصطفی، تشیع و تصوف، تهران، امیرکبیر، 1374.
شهرستانی، تاریخچه عزاداری حسینی، قم، حسینیه عمادزاده،چاپ اول، بی تا.
ص: 204
شعیبی، احمد و غلامحسین، مردم نگاری مراسم عزاداری ماه محرم در شهرستان بیرجند، تهران، قلم آشنا، چاپ اول،1381.
شوکانی، محمد، نیل الاوطار، قم، مؤسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان، 1387.
شهداد، محمّد، سرور شهیدان امام حسین علیه السلام ، بیروت، حوزه علمیه، بی تا.
شوشتری، نور الله، احقاق الحق، قم، نشر کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1503م.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، قاهره، 1358ه . ق.
طباطبایی، سید عبدالعزیز، معجم اعلام الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، 1417ه . ق.
عقاد، عباس محمود، الحسین علیه السلام ابوالشهدا، قاهره، مکتب سعد، بی تا.
عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، تاریخ زندگی پیشوایان معصوم، قم، نوید اسلام، 1388.
کتانی، سلیمان، امام علی مشعلی و دژی، ترجمه: جلال الدین فارسی، تهران، انتشارات برهان، 1349.
کورت، فریشلر، امام حسین علیه السلام و ایران، ذبیح الله منصوری، جاویدان، چاپ دوم، 1355.
فقیهی، علی اصغر، تاریخ مذهبی قم، قم، اسماعیلیان، 1350.
فقیهی، علی اصغر، آل بویه و اوضاع زمان ایشان، تهران، صبا، 1357.
قنبری، بخشعلی، فلسفه عاشورا، شرکت چاپ و نشر بین الملل، 1379.
ص: 205
قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، تصحیح: جلال الدین محدث ارموی، تهران، انجمن آثار ملی، 1358 .
للیافعی، مراء الجنان، مدینه، دائره المعارف نظامیه، چاپ اول، 1338ه . ق.
محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، چاپ اول، 1374.
محمدی اشتهاردی، محمد، امام حسین علیه السلام آفتاب تابان ولایت، روحانی، 1383.
معلوف السیوعی، لویس، المنجد فی اللغه والادب والاعلام، بیروت، دارالمشرق، چاپ سی و هشتم، 2000م
مظلومی، رجبعلی، رهبر آزادگان، تهران، واحد تحقیقات اسلامی بنیاد بعثت، 1362.
مقری فیومی، احمد بن محمد، مصباح المنیر، ترجمه: مهدی سازندگی، انتشارات نوید اسلام، 1405ه . ق.
مدرّس، محمد باقر، شهر حسین علیه السلام ، انتشارات دارالعلم، قم، چاپ اوّل، بی تا.
مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجواهر، مصر، مطبه الهیه، 1346ه . ق.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، لبنان، دار احیاءالتراث العربی، چاپ سوم،1403ه . ق.
معتمدی، سید حسین، عزاداری سنتی شیعیان، قم، عصر ظهور، چاپ اول، 1378.
ص: 206
نیشابوری، عبدالحسین، اشک حسینی، سرمایه شیعه، قم، دلیل ما،1383.
دائره المعارف تشیع، تهران، مؤسسه دائره المعارف تشیع، چاپ اول، 1371.
نوری، میرزا حسین، لؤلؤ و مرجان، تهران، کانون انتشارات عابدی، بی تا.
ناصری داوودی، عبدالمجید، انقلاب کربلا از دیدگاه اهل سنت، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله چاپ اول، 1385.
ناصری داوودی، عبدالمجید، تشیع در خراسان عهد تیموریان، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1378.
نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1412ه . ق.
هالیستر، جان نورمن، تشیّع در هند، ترجمه: آزر میدخت، مشایخ فریدی، مراکز نشر دانشگاهی، 1373 .
همایونی، صادق، تعزیه در ایران، شیراز، نوید، چاپ دوم، 1380.
هاشمی نژاد، سید عبدالکریم، درسی که حسین به انسان ها آموخت، تهران، نشر شاهد، چاپ چهارم، 1380.
عالمی، محمدعلی، حسین نفس مطمئنه، تهران، انتشارات هاد، چاپ اول، 1372.
خامنه ای, سیدعلی, رساله توضیح المسائل.
ابن جزم, علی بن محمد, الحلی, بیروت, دارالافاق الجدیده, 1372.
ص: 207
ابن عامر, مالک بن امن, موطا مالک بن انس, ترجمه: علی نصیری, قم, مؤسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان, 1387.
ابراهیمی, محمود, شرح فارسی دیوان ابوالعلای مصری, دانشگاه کردستان, چاپ اول, 1381.
عبده, شیخ محمد, تفسیر المنار.
نهرو, جواهر لعل, نگاهی به تاریخ جهان, ترجمه: محمود افضلی, تهران, امیرکبیر.
سایکس, پرسی, تاریخ ایران, ترجمه: سید محمدتقی فخر داعی گیلانی, تهران, انتشارات اعلمی, 1343.
دورانت, ویلیام جیمیز, تاریخ تمدن, تهران, شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
حسن, ابراهیم حسن, تاریخ سیاسی اسلام, ترجمه ابالقاسم پاینده, تهران, جاویدان.
ژاگیر, ودلف, خداوند علم و شمشیر, ترجمه: ذبیح الله منصوری, تهران, مجید, 1387.
طوس, محمد بن حسن, مصباح المتهجد, مشهد, سازمان کتابخانه ها و اسناد آستان قدس رضوی, 1390.
شوشتری, جعفر, ویژگی های امام حسین علیه السلام , ترجمه: الخصائص الحسینیه, مترجم: علی کرمی, قم, حاذق, 1385.
خسروی نراقی, محمدرضا, فراق در آیینه تاریخ, انتشارات فاضل, 1375.
فقیهی, علی اصغر, تاریخ مذهبی قم, قم, زائر, چاپ چهارم, 1378.
ص: 208
بی آزار شیرازی, عبدالکریم, عاشورا در سرزمین ما, تهران, دفتر نشر فرهنگ اسلامی, چاپ اول.
مقالات:
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی رحمه الله در فرهنگ عاشورا، دفتر دوم، تهران، دفتر تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله ، چاپ اول، 1376.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی رحمه الله و فرهنگ عاشورا، عبدالکریم بی آزار شیرازی، مقاله « ابعاد بین المللی عاشورا».
مجله پیام حوزه، شماره 19، 5.
پایگاه حوزه، مجله چشم انداز، شماره اول، آبان 1373.
روزنامه کیهان _ 4 بهمن 1385.
خطبه نماز جمعه شهرستان زاهدان، محرم الحرام 1406ه . ق (با اندکی تغییرات ویرایشی)
ابوالکلام، آزاد، ص 51. به نقل از نشریه اشارات، شماره 139
مجله نور دانش، شماره 3، سال 1341
نامه فرهنگ، سال هفتم، شماره مسلسل 25، بهار 1376
روزنامه جمهوری اسلامی، دوشنبه 26/1/1381، شماره 6605،
غافلی، سمیه، مقاله: «محرم در خوزستان»، روزنامه جام جم، شماره 3017 ، تاریخ22/9/89 ، صفحه 15 (ایران)
ص: 209
محمدپور، علی، «عاشورا در فرهنگ اقوام ایرانی»، مجله انتظار نوجوان، بهمن 1385، شماره 20.
آدرس های الکترونیک:
http://www.aftabir.com
. bayadbedanim.tebyan.net
http://avazekhoda.blogfa.com
avazekhoda.blogfa.com
. http://andisheh-max.ibsblog.ir
www.porsojoo.com
http://www.vaares.com
http://andisheh-max.ibsblog.ir.
http://www.farsnews.com
http://ahlulbaytclub.com
http://andisheh-max.ibsblog.ir
خبرگزاری دانشجویان ایران،http://www.ghatreh.com
خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران،http://irna.ir
http:// www.islamicyc.com
پایگاه اطلاع رسانی مرکز بزرگ اسلامی غرب کشور
http:// www.chtn.ir.
. خبرگزاری اجتماعی فرهنگی