ص:2

محمل دولت مهدوی (از دیدگاه شیعه).... 18

ویژگی های یک آینده پژوه.... 19

پیش بینی آینده.... 20

دو. فلسفه تاریخ و دیدگاه دانشمندان.... 29

فلسفه تاریخ.... 29

دو مفهوم فلسفه تاریخ.... 31

چهار دیدگاه در فلسفه تاریخ.... 34

1. توین بی و انگاره «تمدّن».... 34

2. کانت و انگاره «گونه های انسانی».... 36

3. هگل و انگاره «ملّت» و «روح».... 39

4. مارکس و جامعه بی طبقه.... 42

نقد و بررسی چهار نظریه.... 48

چکیده بحث.... 50

سه. فلسفه تاریخ و دیدگاه شیعه (بر اساس قرآن و روایات).... 51

مقدمه.... 51

3_1. فلسفه تاریخ از دیدگاه شیعه.... 55

3_2. آینده از دیدگاه قرآن و روایات.... 72

چکیده بحث.... 80

فصل دوم: نظریه های آینده تاریخ.... 83

سیاست و دولت در آینده.... 84

یک. سیاست.... 84

دو. دولت (State).... 86

1. مردم (جمعیت).... 90

ص:7

2. سرزمین (عامل ارضی).... 90

3. حکومت (سازمان حکمرانی).... 91

4. حاکمیت (اقتدار فراگیر).... 91

سه. پیوند سیاست و دولت.... 91

3 _ 1. پایان سیاست.... 93

3 _ 2. پایان دولت.... 97

3 _ 3. کاستی های دولت و دولت بایسته.... 102

یک. آینده دولت از دیدگاه مسیحیت.... 105

1 _ 1. مسیحاباوری و منجی گرایی.... 105

1 _ 2. بازگشت مسیح.... 109

1 _ 3. ملکوت (سلطنت) خداوند.... 114

1 _ 4. سلطنت خدا یا پادشاهی مسیح.... 117

1 _ 5. دولت مسیح.... 119

1 _ 6. داوری و قضاوت.... 127

چکیده بحث.... 130

دو. آینده دولت از دیدگاه فوکو یاما (نظریه پایان تاریخ).... 132

2 _1. فلسفه تاریخ.... 133

2 _ 2. طرح فرضیه پایان تاریخ.... 135

2 _ 3. سرنوشت دولت.... 139

2 _ 4. نقد و ارزیابی.... 140

چکیده بحث.... 142

سه. آینده دولت از دیدگاه مارکسیسم.... 144

3 _ 1. تعریف و شناخت دولت.... 144

ص:8

3 _ 2. کاستی ها و ناراستی های دولت.... 147

3 _ 3. آینده دولت.... 148

3 _ 4. جامعه موعود کمونیستی.... 151

3 _ 5. نقد و بررسی.... 153

چکیده بحث.... 154

فصل سوم: شیعه و آینده دولت.... 156

آینده سیاست و دولت.... 157

یک. پایان تاریخ (آخر الزمان).... 161

دو. باور داشت مهدویت.... 164

2 _ 1. دیدگاه اهل سنت.... 164

2 _ 2. دیدگاه شیعه دوازده امامی.... 169

2 _ 3. دیدگاه فرقه های مختلف شیعه.... 170

سه. جامعه موعود شیعه.... 172

3 _ 1. آغاز و انجام جهان.... 172

3 _ 2. ظهور و قیام.... 173

3 _ 3. جنگ و ستیزش.... 174

3 _ 4. پیروزی حقّ و نابودی باطل.... 175

3 _ 5. سیطره بر جهان.... 176

3 _ 6. تشکیل دولت.... 177

چکیده فصل.... 180

ص:9

بخش دوم: فرضیه های دولت مهدی(عج) در اندیشه شیعه.... 182

مقدمه.... 183

فصل اول: فرضیه انتقام و پایان تاریخ (بدون تشکیل دولت).... 185

یک. انتقام و پایان بخشی به دولت های جائر.... 186

1 _ 1. انتقام.... 188

1 _ 2. جنگ و قتال.... 190

1 _ 3. تسلیم شدن گردنکشان.... 192

1 _ 4. مدت جنگ و قتال.... 193

نقد و بررسی فرضیه.... 195

الف. جنگ و پیکار نهایی.... 195

ب. کشتار و قتل عام.... 196

ج. مدّت جنگ.... 198

د. سیره و روش امام مهدی(عج).... 198

ه . انتقام و خونخواهی.... 199

و. دولت سیاسی یا دولت اخلاقی.... 199

ز. مبانی دینی شیعه.... 200

چکیده فصل.... 202

فصل دوم: دولت اقتدارگرا و مبتنی بر قدرت فیزیکی.... 204

یک. دولت اقتدارگرا و مبتنی بر قدرت فیزیکی.... 205

2 _ 1. صاحب شمشیر.... 208

2 _ 2. یاری شده با رعب (ترس).... 210

2 _ 3. قاطعیت و شدّت.... 211

3 _ 4. سلطه و اقتدار فراگیر.... 213

ص:10

نقد و بررسی.... 214

الف. استفاده از منطق و قدرت.... 214

ب. سیره و روش مهدی(عج).... 215

ج. بررسی روایات خشونت.... 217

د. رابطه دوستانه یا اقتدارگرایانه.... 217

ه. شفقت یا شدّت.... 218

و. اصلاح کارها در یک شب.... 219

ز. سرکوبی شورشیان و پایان جنگ ها.... 220

ح. کاربرد قدرت برای اقامه حق.... 221

چکیده فصل.... 223

فصل سوم: فرضیه دولت اخلاقی مبتنی بر ساختار امامت.... 225

دولت اخلاقی مبتنی بر ساختار امامت.... 226

مقدمه یک. پیوند اخلاق و سیاست (دولت).... 229

مقدمه دو. جامعه مشترک المنافع اخلاقی (دولت اخلاقی کانت).... 233

2 _ 1. تضاد خیر و شرّ.... 234

2 _ 2. کمال مطلوب انسان ها.... 235

2 _ 3. جامعه مشترک المنافع اخلاقی (دولت اخلاقی).... 235

2 _ 4. ویژگی های جامعه اخلاقی.... 236

مقدمه سه، نظریه اخلاقی دولت (هگل).... 239

3 _ 1. روح یا ذهن.... 240

2 _ 2. آزادی و دولت.... 240

دولت اخلاقی امام مهدی.... 245

یک. امامت (سیاست امامت).... 245

ص:11

دو. چرایی دولت اخلاقی.... 247

سه. دولت اخلاقی امام مهدی(عج).... 253

چهار. چیستی دولت اخلاقی امام مهدی(عج).... 257

پنج. دلایل و شواهد دولت اخلاقی.... 262

شش. ویژگی ها و سیمای دولت امام مهدی(عج).... 268

چکیده فصل.... 273

بخش سوم: ساختار، کارویژه ها و بروندادها.... 276

مقدمه.... 277

فصل اول: ساختار و نهادها.... 279

ساختار و سازمان حکومت مهدوی.... 280

یک. استقرار و تثبیت حکومت.... 280

استقرار دولت مهدوی.... 283

دو . ساخت قدرت و حکومت.... 294

1. حکومت تک ساخت (یونیتری).... 294

2. الگوی فدرال (Federalism).... 294

3. دولت بزرگ اسلامی و جمهوری های آزاد و مستقل.... 296

4. الگوی حکومتی امامت.... 296

سه. ساختار نظام سیاسی.... 299

3_ 1. امام (نهاد امامت و رهبری).... 300

3_ 2. نهاد وزارت.... 300

3_ 3. نهاد امامت و ولایت.... 300

یاران خاص.... 307

ص:12

3 _ 4. نهاد کارگزار و اجرا.... 309

3 _ 5. نهاد قضاوت.... 314

3 _ 6 . محل حکومت (پایتخت).... 316

3 _ 7. مدّت حکومت.... 318

چکیده فصل.... 320

فصل دوم: کارویژه ها و عملکردها.... 321

ولایت های امامان.... 323

1. ولایت تشریعی.... 323

2. ولایت قضا.... 324

3 . ولایت اجرای احکام و حدود و قوانین کیفری.... 324

4. ولایت اطاعت و فرمانبری.... 324

5. ولایت نظارت در شئون اجتماعی.... 324

6 . ولایت سیاسی در اداره جامعه.... 324

7. ولایت هدایت و پرورش معنوی.... 325

یک . کارویژه سیاسی _ اجتماعی (سیاستی).... 327

1 _ 1. کارکرد سیاسی _ مدیریتی.... 330

1 _ 2 . تأمین عدالت.... 332

1 _ 3. عملکرد قضایی.... 337

1. 4. عملکرد تقنینی (اجرای قوانین الهی).... 340

1 _ 5. عملکرد نظامی _ امنیتی.... 342

1. 6. احیاگری و اصلاحات اجتماعی.... 345

دو . کارویژه فرهنگی _ دینی.... 347

2 _ 1. کارکرد اخلاقی _ تربیتی.... 350

ص:13

2 _ 2 . کارکرد دینی _ تبلیغی.... 358

2 _ 3. کارکرد علمی _ عقلی.... 362

سه. کارویژه اقتصادی _ عمرانی.... 368

اخلاق و اقتصاد.... 370

3 _ 1. کارکرد تولیدی _ عمرانی.... 372

3 _ 2. کارکرد رفاهی _ خدماتی.... 375

3 _ 3. کارکرد توزیعی _ اصلاحی.... 379

چکیده فصل.... 383

فصل سوم: پیامدها و بروندادها.... 385

1. ارتباط فرد با خدای متعال.... 387

2. ارتباط فرد با خود.... 387

3. ارتباط فرد با طبیعت.... 387

4. ارتباط فرد با انسان های دیگر.... 388

یک. تعادل و تکامل (پیامدهای سیاسی _ اجتماعی).... 388

1_ 1. استقرار دولت حق و نابودی دولت های باطل.... 389

1 _ 2 . استقرار عدالت و ایجاد قسط.... 390

1 _ 3. فراگیری صلح و امنیت و ریشه کنی کینه ها و فتنه ها.... 391

دو. تعالی و پیشرفت (پیامدهای فرهنگی _ دینی) .... 393

2 _ 1. آثار و برکات اخلاقی و معنوی.... 394

2 _ 2. حاکمیت توحید و گسترش آیین اسلام.... 397

2 _ 3. جلب رضایت، دوستی و خشنودی جهانیان.... 399

2 _ 4. توسعه و پیشرفت علم و دانش و شکوفایی عقل و خرد.... 400

2 _ 5. آرامش و گشایش (فرج).... 402

ص:14

2 _ 6. ریشه کن شدن بیماری ها و ناتوانی ها.... 404

سه. توسعه و رفاه (پیامدهای اقتصادی).... 404

الف. نعمت، برکت و حیات.... 406

ب. بخشش فراوان و بی نیازی مردمان.... 406

ج. آبادانی و سرسبزی جهان.... 407

د . بهره برداری از معادن و مواهب طبیعی و برکات زمین.... 407

ه . رونق کشاورزی ، فراوانی آب ها و کثرت محصولات و میوه ها.... 408

چکیده فصل.... 409

نتیجه گیری.... 411

آینده پژوهی و نظریات معطوف به آینده.... 412

فرضیه های دولت.... 417

ساختار، کارکرد و بروندادها.... 419

فهرست منابع.... 421

الف. کتاب های فارسی.... 422

ب) کتاب های عربی.... 428

ج) نشریات.... 432

ص: 15

در این پژوهش چهار نظریه معطوف به آینده و دیدگاه شان در مورد آینده سیاست (دولت) بررسی خواهد شد. انگاره «دولت» و فرجام نهایی آن، اهمیت و ضرورت خاصی در زندگی سیاسی مردم و پیوندی ژرف با سعادت و راحتی آنان دارد. دولت _ و به عبارت ساده تر هیأت حاکمه _ جزء جدایی ناپذیر حیات بشری و عهده دار تأمین امنیت، رفاه و بهروزی مردم است؛ از این رو اندیشیدن درباره سرنوشت آن، پرجاذبه و بایسته است.

فرجام دولت، به طور اغراق آمیزی در اندیشه ها و ادیان و مکاتب به تصویر کشیده شده است: نابودی و اضمحلال یا برتری و سلطه مطلق؛ کم اهمیت و بی فایده، یا با ارزش و کارآمد؛ دنیوی یا آسمانی و... در این راستا چهار دیدگاه چینش شده، هر یک به شکلی خاص به سرنوشت دولت (و سیاست) پرداخته اند و این پژوهش، وظیفه دار بیان و بررسی آنها است. در فصول بعدی، دیدگاه شیعه در مورد آینده سیاسی (دولت) بیشتر مورد بررسی قرار می گیرد و پس از بیان ماهیت و نوع دولت، ساختار، نهادها، کارکردها و بروندادها و پیامدهای آن مورد پژوهش قرار می گیرد.

5. باور داشت «مهدویت» چیست؟

6. ساختار و نهادهای دولت مهدوی چیست؟

7. کار ویژه ها و عملکردهای دولت مهدوی چیست؟

8. پیامدها و بروندادهای دولت مهدوی چیست؟

3. آینده تاریخ، از طریق سنت های الهی رقم می خورد.

چهارچوب نظری بحث)، سه انگاره مهم مورد توجّه بوده است:

1. آینده پژوهی و روش شناسی تحقیق در تاریخ آینده؛

2. نظریه های آینده تاریخ (مسیحیت، فوکویاما و مارکسیسم)؛

3. مهدویت و آینده سیاست (دولت) در اندیشه شیعی.

در بخش دوّم بحث، فرضیه های دولت مهدوی (ماهیت و آینده سیاست (دولت)) در سه فصل مورد پژوهش قرار گرفته است:

1. فرضیه انتقام و پایان تاریخ (بدون تشکیل دولت)

2. فرضیه دولت اقتدارگرا و مبتنی بر قدرت فیزیکی

3. فرضیه دولت اخلاقی مبتنی بر ساختار امامت.

در بخش سوم نیز، ساختار، کارکرد و غایات دولت مهدوی به ترتیب زیر پژوهش شده است:

1. ساختار و سازمان دولت مهدوی

2. کار ویژه و کارکرد دولت مهدوی

3. اهداف و پیامدهای دولت مهدوی

در پایان نیز خلاصه و نتیجه بحث ارائه شده است.

ص: 8

و ...) باعث شده که اندیشمندان و فیلسوفان توجّه ویژه ای نسبت به آینده جهان داشته باشند و درباره خطرات و تحوّلات احتمالی هشدارهایی بدهند.

ادیان _ به خصوص دین اسلام _ نیز توجّه ویژه ای به آینده بشر دارند و افقی روشن و امیدوارانه فراروی انسان گشوده اند و آینده ای توأم با عدالت، رفاه، معنویت و دانش برای جهان پیش بینی کرده اند. این وعده و بشارت به دست خاتم اوصیا، موعود آسمانی و حجت الهی حضرت مهدی(عج)، تحقق خواهد یافت.

پس مطالعه و پژوهش درباره «آینده»، در حال حاضر اهمیت و ضرورت ویژه ای یافته و «آینده پژوهی» _ هر چند با پیشینه اندک و نوظهوری _ جایگاه مهم و برجسته ای در میان علوم پیدا کرده و به عنوان یکی از رشته های علمی، مطرح گردیده است.

در رابطه با آینده، اصطلاحات و الفاظ گوناگونی از قبیل: فرجام مندی، آینده نگری، پیش بینی، سرنوشت باوری، آینده باوری، غیب گویی، آینده شناسی، دوراندیشی و ... به کار می رود؛ اما آنچه اهمیت دارد «روش مند کردن پژوهش درباره آینده» و نشان دادن تصویری جامع و نزدیک به واقع از آینده است. بر این اساس فهم «آینده»، «تصویر سازی واقع بینانه از آینده» و «روش مند کردن پژوهش درباره آینده»، امری بایسته و ضروری به نظر می رسد.

از آنجایی که موضوع این پژوهش، «مهدویت و آینده دولت» است، لذا دو انگاره «آینده پژوهی» و «مهدویت پژوهی» مطرح می شود که در ابتدا باید این دو از هم تفکیک گردد:

1. آینده پژوهی، غیر از غایت و نهایت پژوهی است. مهدویت پژوهی از این حیث، جزئی از آینده پژوهی است. آینده، عمدتاً آینده حال بوده و کوتاه برد است. حال اینکه مهدویت، آینده نهایی و بلند برد محسوب می گردد.

2. آینده پژوهی، کلّی و مفهومی است؛ حال اینکه مهدویت پژوهی، مصداقی است؛ آن هم در مورد همان یک مصداق تام و تمام. از طرفی جزئیات آینده جهات در نظام مهدوی، از جهان گوناگونی روشن گشته است.

3. مهدویت پژوهی، کمال پژوهی است. پس در واقع در «مهدویت»، نهایت همراه با کمال

ص: 11

مطرح است.

بنابراین مهدویت پژوهی، علاوه بر منابع عقلی _ فلسفی و احیاناً علمی _ تجربی، به شدّت در تبیین جزئیات، به منابع وحی و سنت و روش استنادی و اجتهادی وابسته است.

برای نمونه، عقل با برهان و استدلال، غایت و علت نهایی را به صورت قطعی و حتمی برای انسان، جامعه، جهان و تاریخ پذیرفته و تعمیم می دهد _ و نمی پذیرد که اینها به عبث آفریده شده باشند _ و اینکه نظام درآینده، نظامی متشکل از جمعیت، دولت، سرزمین و حاکمیت جهانی خواهد بود.

علم و تجارب علمی، با تحلیل گذشته، به صورت احتمالی وضعیت آینده را پیش بینی می کند؛ لکن، فراتر از همین احتمال کلی، پیش نمی رود و از محدوده علم تجربی، سیاسی و تاریخی خارج است. حداکثر می تواند احتمال دهد که شکل جهانی و مردمی تری باشد. منابع قرآنی و سنّت (احادیث)، در تبیین مبانی و شرایط و حتی شکل، شیوه ها و ساختار آینده جهان و تاریخ و وضعیت نظام سیاسی، سیاست و دولت جهانی، به کمک عقل و تجربه می آیند و صورت یقینی، دانسته های عقل را تفسیر و تفصیل داده و شکل و ساختار سیاسی آینده را تبیین و روشن می سازند و از آن خبر می دهند.

بخش حاضر، به عنوان چهارچوب نظری بحث، در سه فصل تنظیم شده است.

فصل یکم. روش شناسی تحقیق در تاریخ آینده و آینده پژوهی (در این فصل، فلسفه تاریخ از دیدگاه برخی از دانشمندان و شیعه به طور مفصل بررسی خواهد شد).

فصل دوّم. نظریه های آینده تاریخ (سیاست و دولت) در آینده (سه دیدگاه مسیحیت، پایان تاریخ و مارکسیسم در این فصل بررسی خواهد شد).

فصل سوّم. مهدویت و آینده تاریخ (سیاست و دولت) در اندیشه شیعه.

ص: 12

روندها، استمرار حال و گذشته است و بعضی، روندهایی کم و بیش ادواری می باشد. اما آینده ممکن است آبستن اموری باشد که کاملاً نو بوده و پیش از آن هرگز به تجربه بشری درنیامده باشد (مسائل نوظهور). احتمال بروز این روندها در آینده وجود دارد؛ اما در حال حاضر به سختی قابل مشاهده اند و در گذشته هم موجود نبوده اند. بسیاری از آینده پژوهان استدلال می کنند که مهم ترین روندهای آینده، همین مسائل نوظهور است... اگر این روندها برای پیش بینی آینده، مهم باشند؛ در این صورت بیشتر مردم، برای پیش بینی موثّر آینده، با مشکل جدّی روبه رو خواهند بود.

3 و 4. اقدام ها و تصویرها

سومین و چهارمین عامل عمده ای که آینده را شکل می دهد، تصویرهایی است که مردم از آینده در ذهن خود می پروروانند و اقدام هایی است که بر مبنای آنها انجام می دهند. بعضی از این اقدام ها به قصد تأثیرگذاری بر آینده صورت می گیرد؛ اما بعضی دیگر، نه؛ ولی تمامی آنها بر آینده تأثیر می گذارد.

بر اساس این مؤلّفه ها، جیمز دی تور معتقد است:

«یکی از مأموریت های آینده پژوهی این است که به مردم کمک کند تصویرهای خویش را از آینده (ایده ها، دغدغه ها، امیدها، باورها و علایقشان را نسبت به آینده) محک زده و شفاف نمایند تا کیفیت تصمیم هایی که برای آینده می گیرند، بهبود یابد.

دیگر آنکه آینده پژوهی در صدد کمک به مردم است تا تصویرها و اقدام های [کنونی [خود را از حد کوشش های فقط منفعلانه فراتر برده، بکوشند تا آینده را پیش بینی کرده و سپس بر پایه پیش بینی های [درست تر[ طرح های عملی خود را اجرا کرده و به پیش ببرند. این فقط گام اوّل آینده نگری است. گام بعدی ایجاد تصویرهای مثبت از آینده (آینده های مطلوب و مرجّح) و اقدام به طرح ریزی و تصمیم گیری بر اساس آن

ص: 14

تصویرهای مثبت است.

یادگیری برای بینش مندی و بازنگری بینش های مرتبط با آینده و آن گاه اقدام به طرح ریزی و عمل بر پایه این بینش ها، به گونه ای که در عرصه طرح ریزی و تصمیم گیری رایج است، قلب آینده پژوهی و آینده کاوی را تشکیل می دهد».(1)

این بیان، به خوبی زوایای مختلف «آینده پژوهی» را بازگو کرده است؛ با این حال این امر از جنبه های مختلف برای پژوهشگران معارف دینی اهمیت می یابد:

1. شناخت و فهم نسبتاً واقعی و درست از «آینده» و توانایی تحلیل و برنامه ریزی درباره آن؛

2. پیوند حال با آینده و الگوبرداری از آینده مطلوب و مورد انتظار برای به سازی و بستر سازی زندگی سیاسی _ اجتماعی حاضر؛

3. کشف سنّت های حاکم بر تاریخ و ارائه تحلیلی از «فلسفه تاریخ» و حرکت نظام مند و هدفدار آن؛

4. شناخت دیدگاه دین درباره آینده و تبیین «سیمای جامعه مطلوب» با تکیه بر منابع وحیانی و ایجاد آمادگی برای رسیدن به آن.

«آینده پژوهی» و «آینده نگری»، از نظر سیاسی، روابط بین الملل، فلسفه تاریخ، مدیریت، دین و اندیشه سیاسی، دینی و ... جایگاه ویژه ای دارد؛ اما همواره این سؤال مطرح است که «چگونه درباره چیزی که هنوز نیامده، پژوهش کنیم؟»

از نظر کارل یاسپرس: درباره آینده نمی توان پژوهش کرد. تنها آنچه روی داده است و واقعیت دارد، قابل پژوهش است. اما آینده هم، در گذشته و در حال پنهان است و ما می توانیم آن را به صورت امکان های واقعی ببینیم و درباره اش بیندیشم و راستی این است که ما با آگاهی [از] آینده زنده ایم.

ص: 15

این آگاهی از آینده را نباید به حال خود بگذاریم تا دستخوش اوهام و خیالات ناشی از آرزوها یا ترس ها بشود؛ بلکه باید آن را بر پایه پژوهش گذشته و روشن دیدن زمان حال مستقر سازیم. مهم این است که در نبردهای روزانه و از خلال این نبردها، به نبردهای ژرف تری پی ببریم که سرنوشت انسانیت را تعیین می کنند... .(1)

از دیدگاه محمدجواد لاریجانی _ یکی از نظریه پردازان این ساحت _ آینده پژوهی بر اساس روش ها و شیوه های علمی نه تنها امکان پذیر؛ بلکه پرفایده و علمی است:

«پیش بینی آینده، می تواند محصول کاوش سازمان یافته ای باشد که آن را «آینده پژوهی» می نامیم. آینده پژوهی دارای دو شرط قابل ارزیابی است؛ لذا مفید معرفتی عام می باشد (objective) و نتایج کاوش های آن برای تصمیم گیران اهمیت دارد.

از زمان کنونی تصوّر می نماید. از روی این تصویر امروزین فردا، باید پیش بینی «موجّه» خود را به دست آورید؛ به طور مثال:

«هانتینگتون»، با استفاده از مطالعات «توین بی» (رشد و افول و ظهور تمدن ها)، سعی می کند تحوّلات جهانی امروز را به زبان تمدّن ترجمه نماید. مطابق تئوری وی صحنه جهانی به میدان رقابت سه تمدّن تبدیل خواهد شد: تمدّن اسلامی، تمدّن غربی و تمّدن کنفوسیوس. آن گاه این تمدّن ها را از لحاظ قدرت، نفوذ و تحرّک مورد ارزیابی قرار می دهد. پیش بینی او این است که بین تمدّن اسلامی و کنفوسیوس در مقابل غرب، اتحّادی به وجود می آید... اما پیروزی تمام عیار با تمدن غربی است!!

تماشا می نشینیم.(1)

دانسته اند.

ظهور و افول ایسم های آینده گرایانه در غرب، نشان از رواج نوعی غیب گویی است که در بیشتر موارد، اساساً بر پایه ای مستحکم استوار نیست و در بسیاری از رگه های آن، نوعی «بحران» و «اضطراب» از آینده، دیده می شود.(1)

اما سنّت الهی و اراده انسان، در مکتب آینده پژوهانه دینی، شکل دهنده مستحکم ترین نوع آینده پژوهی است که در آن نه تنها اضطراب و بحران راهی ندارد؛ بلکه نقطه سکینه و آرامش روحی و جانی انسان ها است. برای آنها «آینده روشنی» را ترسیم می کند که اراده الهی نیز بدان تعلّق گرفته است. در اینجا زندگی بشری، به تکامل و تعالی می رسد و تخلّفی از بشارت الهی صورت نمی گیرد: «و نرید ان نمنّ علی الّذین استضعفوا فی الأرض و نجعلهم ائمة و نجعلهم الوارثین» و راهی برای آینده آغاز می شود که اکنون را نیز می سازد.

این در حالی است که افکار آینده پژوهی سکولاریستی، مالامال از اضطراب، پوچی، ابهام و نادانی است. به گفته نیچه «مدت زمانی است که کل فرهنگ اروپایی ما به سوی فاجعه ای پیش می تازد، با شتابی افزون شونده؛ از دهه ای به دهه دیگر بی قرار. پرخاشگر... همچون رودخانه ای که می خواهد به آخر برسد که دیگر باز نمی تاباند... می ترسد که باز بتاباند».(2)

3. درک عمیق از پیشرفت های جاری و نوظهور در علوم طبیعی، زیر شاخه ها و شاخه های بین رشته ای جدید آنها (مثل نظریه سیستم های تکاملی، نظریه اغتشاش و ...)؛

4. آشنایی عمیق و گسترده با پیشرفت های علوم مهندسی، معماری و علوم قضایی؛

5. آشنایی گسترده با فلسفه، اخلاق، اصول اخلاقی و مذاهب و مشخصاً مواعظ اخلاقی آیین های مختلف؛

6. آشنایی گسترده با قانون و طرح ریزی؛

7. آگاهی مؤثر نسبت به هنر و زیبایی شناختی و مؤلفه های آن در تمامی ابعاد زندگی؛

8. خلاقیت، قدرت تخیّل، گرایش به تفکّر درباره ایده های جدید و روابط ناشناخته امور، نهراسیدن از تمسخر دیگران و آمادگی برای اینکه دیگران به شما بخندند و ...؛

9. توانایی ترکیب، تلفیق، اختراع و ابداع؛

10. تمایل به فعالیت سیاسی و اینکه وقتی می کوشید تا جهان بهتری ایجاد کنید، مرد عمل باشید و ایده های جدید را نخست بر روی خودتان بیازمایید؛

11. توانایی پیش بینی پیامدهای امور، قبل از انجام دادن آنها و نیز تمایل به مخاطره جویی و پذیرش شکست و درس گیری از اشتباه ها و انتقادها و کوشش برای بهتر انجام دادن کارها.(1)

گونه ای فزاینده، گسیخته و فاقد انسجام است و ابهامات و خطراتی از قبیل انحطاط در محیط زیست، فقر فزاینده اکثریت جامعه و فزونی نابرابری و ناامنی، فسادهای اخلاقی و اجتماعی و پوچی و تهی شدن و ... جهان معاصر را تهدید می کند. بنابراین به آن دسته از فنون پیش بینی، طرح ریزی و تصمیم گیری نیازمندیم که این واقعیت را پذیرا باشد. از دیدگاه کارل یاسپرس:

«پیش بینی آینده، چگونگی اعمال ما را معیّن می کند... هیچ پیش بینی بی اثر نیست. خواه درست باشد و خواه نادرست؛ مردمان را به حرکت درمی آورد. هر چه آدمی ممکن بینگارد، در طرز فکر و نحوه عملش اثر می بخشد. دیدن خطر و نگرانی درست، شرط این است که به پای خیزد و در صدد عمل برآید؛ در حالی که تصورهای واهی و پرده پوشی، سبب تباهی اش می شوند. امید و ترس، به حرکتش درمی آورند و ... هر پیش بینی درباره آینده، نسبت به اموری که اراده انسانی در تحقّق آن مؤثر است، به راستی عاملی برای تحقق آن امور است یا لااقل می تواند چنین عاملی باشد...».(1)

اما این پیش بینی و آینده نگری در چه زمینه و تا چه گستره ای است؟ آیا همه امور _ به خصوص مسائل حیاتی و سرنوشت ساز زندگی بشری _ قابل پیش بینی است؟! دی تور معتقد است:

«آنچه را که ما آینده (زمان حال در لحظه ای دیرتر) می نامیم، قابل پیشگویی نیست... آینده، قابل پیشگویی نیست و هیچ کس در هیچ کجا با قطعیت کافی، نمی داند آینده چگونه خواهد بود. مع هذا، اصل «غیر قابل پیش بینی بودن آینده»، بدین معنا نیست که نگران آینده نباشیم و تنها به بخت و اقبال یا سرنوشت تکیه و اعتماد کنیم؛ یا اینکه بنشینیم تا هر وقت بحران های ناگهانی تازه ای سر برآورد؛ بدون طرح و برنامه قبلی خود را به

ص: 21

امواج بحران ها بسپاریم؛ بلکه این اصل حکم می کند که نسبت به آینده موضع مناسب تری اتخاذ کنیم».(1)

بنابراین در رابطه با پیش بینی آینده، ما با چند دیدگاه روبه رو هستیم و بر این اساس می توان چند شکل «پیش بینی» را مشخص کرد. از دیدگاه برخی، امکان پیش بینی اصلاً وجود ندارد و بعضی تا حدّ معیّنی آن را می پذیرند. گونه ها و شکل های مختلف «پیش بینی» عبارت است از:

1. پیش بینی قانون علمی،

2. پیش بینی محدود (برنامه ریزی)،

3. پیش بینی کاهنانه (پیش گویی)،

4. پیش بینی دینی (غیب گویی)،

5. پیش بینی روند تاریخ (فلسفه تاریخ).

بعضی از موراد یاد شده درست و پذیرفتنی و برخی دیگر نادرست، ضعیف و یا غیر قابل پذیرش است. دیدگاه نویسندگان و متفکّران نیز در این باره متفاوت است. پیش بینی قانون علمی را تا حدودی _ به عنوان یک احتمال و شرط _ می توان پذیرفت و همیشه و در همه جا نمی توان به آن اعتماد کرد.

به نظر یکی از نویسندگان، هر قانون علمی قادر به پیش بینی است. پیش بینی هایی که توسط قوانین حرکت کلّ تاریخ صورت می گیرد، خود به خود به منزله حوادثی وارد تاریخ می شوند... پیش بینی های علمی، همواره به کمک قانون های کلّی منطقی صورت می گیرد و به شکل قضایی یا شرطی بیان می شود. هیچ پیش بینی علمی غیر مشروط وجود ندارد. وقتی می گوییم: «اگر کسی سیانور بخورد، می میرد»، یک پیش بینی علمی کرده ایم. این پیش بینی وقتی وقوع خواهد یافت که شرط مذکور در آن، تحقّق یافته باشد....(2)

پیش بینی محدود (برنامه ریزی و آینده نگری) نه تنها ممکن؛ بلکه مفید و بایسته است و

ص: 22

هیأت دولت، سازمان ها، نهادها و ... باید درباره آینده، برنامه های بلند مدت و کوتاه مدّت داشته باشند و بتوانند وقوع بحران ها، مشکلات و نارسایی ها را تا حدودی پیش بینی کنند. یاسپرس فواید چنین پیش بینی را چنین بیان می کند:

«همه پیش بینی ها، تنها محدود بدین حدود است: فضای امکان را پیش چشم ما باز می کنند، نقطه ای که در برنامه ریزی و عمل باید از آن آغاز کنیم، به ما می نمایانند. افق ما را هر چه فراخ تر می سازند و آزادی ما را با آگاهی به امکان ها، توسعه می بخشند».(1)

با این حال یکی از دانشمندان فرانسوی معتقد است:

«پیش بینی آینده غیر ممکن است و حتّی نمی توان آن را حدس زد، آینده را ما انسان ها می سازیم؛ همه انسان ها و نه یک عده به خصوص و چند نویسنده که از قوه تخیّل در آثار خود، زیاد بهره می گیرند. آینده، خودش آینده را می سازد و فردای انسانی یک فضای بکر و دست نخورده است که به سوی چندین و چند گزینه مختلف باز می شود و هیچ کس نمی تواند مدعی آن باشد که توانایی دارد، آینده را به شکل صد در صد درست، پیش بینی کند».(2)

پیشگویی های کاهنانه و غیب گویی ها شیّادانه نیز چیزی جز فریب، دروغ و استفاده از بعضی کلمات دو پهلو و رموز نیست و گاهی با تکیه بر ستاره شناسی، فال بینی، کتاب های قدیمی و ... درباره تحولات و حوادث آینده مطالبی بیان می گردد که واقعیت ندارد و هیچ اعتمادی به آن نیست.

از دیدگاه وی تور نیز بسیاری از طرّاحان و تصمیم گیران، چنین می پندارند که محتمل ترین آینده، همان است که در تداوم روندهای موجود، به ظهور می رسد؛... اما رویدادها، روندها

ص: 23

ادواری و مسائل نو ظهور، قطعاً موجب می شود که این آینده حدسی و خطّی به هیچ وجه اتفاق نیفتد. به این ترتیب همه طرح ها و برنامه هایی که فرض را بر استمرار وضع موجود» می گذارد، به ناکامی های بسیار سریعی در طرح ریزی و سیاست گذاری می انجامد و موجبات بی اعتباری تمامی کوشش ها در زمینه طرح ریزی و پیش بینی را فراهم می سازد....(1)

با توجّه به این گفته ها، روشن می شود که دیدگاهی واحد و روشنی درباره «پیش بینی آینده» وجود ندارد؛ اما در بیشتر موارد دانشمندان و متفکران معتقدند که پیش بینی قطعی و یقینی وجود ندارد. البته گزینه های یاد شده نیز در اهمیت و ارزش یکسان نیستند؛ از این رو ارزشمندترین و مهم ترین انگاره در زمینه «پیش بینی آینده»، دو گزینه ذیل است:

1. پیش بینی دینی (غیب گویی)؛

2. پیش بینی احتمالی روند تاریخ (فلسفه تاریخ).

به نظر ما پیش بینی های دینی _ به خصوص در اسلام _ درست، یقینی، قطعی و تحقّق یافتنی است و کسی نباید در درستی و حتمی بودن آن تردید کند؛ زیرا معارف دینی مستند به وحی و الهامات الهی و گفتارهای پیامبر صادق و امام معصوم است و بسیاری از این پیش بینی ها و غیب گویی ها درباره حوادث و پدیده های تاریخی، واقع شده است. از این رو مبنای پژوهش ما تکیه بر نصوص دینی (آیات، تفاسیر و روایات) و استفاده از منابع وحیانی است و از اتقان و ارزش ویژه ای برخوردار است.

پیشگویی حوادث آینده اگر از منبع وحی و علم الهی سرچشمه بگیرد، تحقّق آن حتمی است و می توان با اطمینان خاطر آن را پذیرفت. پیشگویی هایی که در قرآن و سخنان معصومین علیهم السلام آمده از همین مقوله است و تردیدی در درستی آن وجود ندارد. حضرت علی علیه السلام می فرمود:

«پیش از آنکه مرا از دست بدهید، آنچه می خواهید از من بپرسید. سوگند به کسی که جانم در دست قدرت او است! از حادثه هایی که از امروز

ص: 24

تا روز قیامت اتفاق می افتد و از گروهی که صد نفر را هدایت و صد نفر را گمراه می کنند از من نمی پرسید؛ مگر آنکه به شما خبر می دهم که رهبر و دعوت کننده و زمامدار آنان کیست و محل خیمه و خرگاه و مکان اجتماعشان کجا است...».(1)

ابن ابی الحدید در شرح این سخنان می گوید:

«این سخن ادعای خدایی یا نبوّت نیست؛ امام می گوید که پیامبر صلی الله علیه و آله او را از وقوع این حادثه ها آگاه کرده است و چون اخبار آن حضرت را مطالعه کردیم، به درستی ادعای ایشان پی بردیم؛ مانند: خبر دادن او از ضربتی که به سرش وارد می آید و محاسنش با خون سر خضاب می شود. و نیز کشته شدن فرزندش حسین علیه السلام و سخن او راجع به کربلا هنگامی که از آنجا می گذشت. همچنین از به سلطنت رسیدن معاویه پس از خود؛ از حجاج بن یوسف؛ از کار خوارج نهروان؛ از اینکه کدام یک از اصحاب او کشته می شود و کدام یک به دار آویخته؛ از قتال ناکثین و قاسطین و مارقین؛ از تعداد افراد سپاهی که از کوفه به او وارد می شود (هنگامی که برای جنگ به بصره رفته بود)؛ از عاقبت کار عبداللّه بن زبیر و اینکه او مصلوب قریش خواهد بود؛ از ویرانی بصره یک بار به واسطه غرق شدن در آب و یک بار به وسیله زنج؛ از پرچم های سیاهی که از خراسان ظاهر می شوند؛ خبر دادن او از تأسیس حکومت علوی در طبرستان؛ خبر دادن او از قتل نفس زکیّه و ...»(2)

مهم ترین پیشگویی حضرت علی علیه السلام _ به تبع فرموده های رسول خدا صلی الله علیه و آله _ درباره مهدی(عج) است:

ص: 25

«آگاه باشید آن کس از ما [مهدی(عج)] که آن فتنه ها را دریابد، با چراغی روشنگر در آن گام می نهد و بر همان سیره و روش صالحان رفتار می کند تا گره ها را بگشاید، بردگان و ملت های اسیر را آزاد سازد. جمعیت های گمراه و ستمگر را پراکنده و حق جویان را گرد هم آورد. این رهبر پنهان از مردم به سر می برد؛ آن چنان که جویندگان، اثر قدمش را نبینند، هر چند دریافتن او بسیار جست و جو کنند. سپس گروهی برای در هم کوبیدن فتنه ها مهیا می گردند؛ همچون مهیا شدن شمشیر به دست تیرگی...».(1)

درباره «فلسفه تاریخ» و جست و جوی قانون اجتماعی حاکم بر آن و «پیش بینی روند حرکت تاریخ»، نیز از ابعاد مختلف قابل توجّه و بررسی است. در این باره دیدگاه های متفاوتی وجود دارد و نمی توان نظر قاطعی ارائه داد. پیش بینی آینده با کمک «قوانین تاریخی» نمی تواند کاملاً درست و واقع بینانه باشد؛ به خصوص آنجایی که دیدگاه های گوناگونی درباره این قوانین وجود دارد و هر کس تحلیل خود را، مبنای حرکت و پیشرفت تاریخ می داند.

هگل _ که خود درباره «فلسفه تاریخ» مطالب زیادی بیان کرده _ به رغم ارجاع مکرّر به جریان های ضروری و به عقل مجسّمی که ظاهراً مطابق با طرحی از پیش تعیین شده عمل می کند صراحتاً منکر آن است که: «روند تاریخ را بتوان پیش بینی کرد. تاریخ متعلّق به گذشته است؛ وانگهی فلسفه تاریخ نیز تا زمان حال متوقّف می شود... تاریخی مربوط به آینده وجود ندارد!»(2)

به نظر توین بی، تاریخ نقش یک منجّم و پیشگو را ندارد؛ بلکه می توان آن را به عنوان یک راهنمای دریایی مثل قطب نما به حساب آورد که ناخدای کشتی را امیدوار می سازد که در دریا گمراه نخواهد شد... وی معتقد است: قوانین مشخّص و ثابتی وجود ندارد که بتوان با توجّه به

ص: 26

گذشته، آینده را پیش بینی کرد. البته بعضی از رویدادها که در زمان گذشته تکرار شده، در آینده نیز امکان دارد که واقع شود. البته اکثراً ظاهرشان یکی است؛ ولی علل پیدایش آنها مختلف است.(1) تشکیل حکومت، رسیدن به قدرت، انحطاط و سقوط آن، وقایعی است که در تاریخ تکرار شده و می توان درباره حکومت های آینده، تا حدودی اظهار نظر کرد؛ ولی علل پیدایش قدرت و انحطاط و سقوط ممکن است با گذشته اختلاف داشته باشد. یکی از کسانی که در این زمینه، بیشتر از همه قلم فرسایی کرده و دیدگاهی تند و مخالف ارائه داده است، کارل ریموند پوپر است.

شهرت پوپر بیشتر به خاطر ارائه تفسیر نظام مندی است که اوج آن را می توان در فرضیه ابطال پذیری یا ردّ هر گونه تاریخی گری مشاهده نمود؛ یعنی، رد و ابطال هر گونه نظریه دالّ بر اینکه در خصوص روند کلّی جامعه بشری، می توان پیش بینی های کلان مقیاس و بلند مدت صورت داد. به تصریح پوپر:

«نه درباره روند حرکت و تحوّل جامعه و نه درباره جریان تاریخ، به هیچ وجه نمی توان دست به تعمیم های کلّی یا پیش بینی های آینده نگرانه زد. حوادث تاریخی ماهیتاً غیر قابل پیش بینی هستند. شاید بتوان بر اساس بعضی از قراین و امارات و موارد تجربی و جریان های رخ داده مشابه در گذشته، به پیش بینی ویا تریسم برخی موارد مشابه دیگر اقدام نمود؛ ولی پیش بینی سیر دقیق حوادث تاریخی و نتایج آنها، به طور ماهوی امری ناشدنی است».(2)

پوپر در کتاب «فقر تاریخی گری» دو مطلب را مورد بررسی قرار می دهد:

1. اعتقاد به اینکه سرنوشت تاریخی خرافه محض است؛ 2. پیشگویی از جریان تاریخ بشری با روش علمی یا روش استدلالی دیگر غیر ممکن است.

پوپر می گوید: ثابت کرده ام که به دلایل منطقی دقیق، برای ما امکان آن نیست که جریان

ص: 27

آینده تاریخ را پیشگویی کنیم. وی در دسته بندی مباحث خود (رد تاریخی گری) می نویسد:

1. جریان تاریخ بشری به شدّت از پیشرفت معرفت بشری تأثّر می پذیرد.

2. نمی توانیم، با روش های علمی یا استدلالی، نموّ و پیشرفت آینده معرفت علمی خویش را پیشگویی کنیم.

3. بنابراین نمی توانیم جریان آینده تاریخ بشری را پیشگویی کنیم.

4. این بدان معنا است که باید امکان یک تاریخ نظری را طرد کنیم؛ منظور یک علم اجتماع تاریخی است که متناظر با فیزیک نظری بوده باشد. هیچ نظریه علمی درباره سیر تاریخی نمی تواند باشد که عنوان پایه ای برای پیشگویی تاریخی پیدا کند. وی در نتیجه گیری از بحث های خود می گوید:

«اگر چیزی به نام پیشرفت و نموّ معرفت بشری وجود داشته باشد، پس ما امروز نمی توانیم پیش بینی کنیم که فردا چه چیز دانسته خواهد شد! چنان تصوّر می کنیم که این استدلال ممکن است... اثبات من مبتنی بر نشان دادن این امر است که: برای هیچ پیشگویی علمی _ خواه انسان دانشمند یا ماشینی حسابگر _ امکان پیشگویی نتایج آینده آن، با روش های علمی وجود ندارد. کوشش هایی که در این راه انجام شود، تنها پس از حدوث پیشامد به نتیجه می رسد؛ یعنی، در آن هنگام که دیگر وقتی برای پیشگویی باقی نمانده است...».(1)

با توجّه به دیدگاه پوپر، روشن می شود: برای کسانی که حرکت تاریخ، یکپارچه و واحد نیست، فلسفه تاریخی وجود ندارد. اما کسانی که حرکت و سیر تاریخ را هدفمند، نظام مند و یکپارچه می دانند، تاریخ آینده، معنادار و قابل مطالعه و بررسی است. «فلسفه تاریخ» گذشته و آینده را به هم پیوند می زد و قانونی برای حرکت و سیر تاریخ ترسیم می کند و به صورت احتمالی، به پیش بینی آینده (وضعیت سیاسی _ اجتماعی جهان) می پردازد.

ص: 28

از این رو در مباحث آینده پژوهی، آموزه ها و دانشواژه های «فلسفه تاریخ» اهمیت و ضرورت پیدا می کند و در واقع یکی از مسیرها و شیوه های آینده پژوهی، نگاهی فلسفی به تاریخ و کشف قوانین آن است. در واقع ما از فلسفه تاریخ، می توانیم آینده پژوهی نظام مند و روش مند داشته باشیم. البته آینده پژوهی را می توانیم دو گونه بدانیم: 1. پیش بینی (تحلیل فلسفی از تاریخ) 2. پیشگویی (پیش بینی وحیانی و غیبی). در فلسفه تاریخ، دانشمندان به طور احتمالی به پیش بینی وقایع و حوادث آینده می پردازند. این دیدگاه مبتنی بر عقل و تجربه است؛ اما در پیشگویی وحیانی، پیش بینی دقیق، حتمی و ضروری با استناد به منابع دینی و غیبی، صورت می گیرد و سیمای آینده به طور روشن و دقیق تصویر می شود. در واقع در فلسفه تاریخ متکی بر نصوص دینی، علاوه بر عقل و تجربه، از وحی و الهامات الهی برای توضیح آینده استفاده می شود و پیامبران به کمک عقل و تجربه بشری می آیند و به طور کامل و دقیق وضعیت آتی بشر را پیش گویی می کنند. مهدویت پژوهی نیز مصداق کامل و تمام این پیشگویی دینی است. بر این اساس مباحث آینده پژوهانه خود را در دو قسمت ارائه می دهیم.

1. فلسفه تاریخ و دیدگاه دانشمندان،

2. فلسفه تاریخ و دیدگاه شیعه (بر اساس قرآن و روایات).

«فلسفه تاریخ» را بیان کنیم و چند دیدگاه مهم در این زمینه ارائه دهیم. سپس دیدگاه شیعه را در این باره شناسایی کنیم و با توجّه به آیات و روایات و نظرات دانشمندان، پایه پژوهش خود را استوار سازیم.

اصطلاح «فلسفه تاریخ» در اروپا، نخستین بار توسّط ولتر (نویسنده فرانسوی) وضع گردید. قبل از او ابن خلدون (مورّخ و فیلسوف مسلمان)، عملاً مطالعات گسترده ای در زمینه «فلسفه تاریخ» انجام داده بود.

در تعریف «فلسفه تاریخ» آمده است: «قبول و تصوّر یک یا چند قانون در سیر امور تاریخ حیات بشر»(1). «فلسفه تاریخ» مسیر حرکت تاریخ را بررسی می کند و تا حدودی از معلوم به مجهول و از معلول به علت پی می برد. در این خصوص اشخاصی مانند ویکو، اشپنگلر، مارکس، پوپر، ویل دورانت، کالینگ وود، هگل، هردر، اگوست کنت(2) و ... مطالبی نوشته و نظراتی ارائه داده اند. برخی از این متفکّران معتقدند: تاریخ موجودی حقیقی، زنده و متحرّک است که جسمی دارد و روحی، و اراده ای و خواستی و عزمی و آهنگی و حرکتی و محرّکی و مبدئی و مسیری و مقصدی و هدفی و قانونی و نظامی... . به طور کلّی فلاسفه تاریخ، به هدفدار بودن تاریخ و تصویر آن به عنوان موجودی زنده، پویا و متحرّک اصرار داشته اند.

هر یک از این فلاسفه، در جهت یافتن قانون یا قوانین سیر تاریخ، به یک یا چند عامل اقتصادی، دینی، جغرافیایی، طبیعی، زیستی، روانی، نفسانی و .. استناد نموده، و روی هم به 22 عامل مؤثّر در تحرّک تاریخ اشاره کرده اند.(3)

پس نخستین موضوع مطرح در «فلسفه تاریخ» این است که آیا اساساً حرکت تاریخ و سیر تحوّلات بشری را می توان تحت ضابطه و قاعده درآورد و درباره جوامع بشری حکم کلی کرد؟

از دیدگاه شهید مطهری «فلسفه تاریخ»؛ یعنی، علم به تحوّلات و تطورات جامعه ها، از

ص: 30

مرحله ای، به مرحله دیگر و قوانین حاکم بر این تطورات و تحوّلات، به عبارت دیگر: علم به «شدن» جامعه ها، نه «بودن» آنها.(1)

بر این اساس آنچه به علل پیدایش تمدّن ها و علل انحطاط آنها و شرایط حیات اجتماعی و قوانین کلی حاکم بر همه جامعه ها در همه اطوار و تحوّلات مربوط می شود، قوانین «بودن» است و آنچه به علل ارتقای جامعه ها، از دوره ای به دوره ای و از نظامی به نظامی مربوط می شود، قوانین «شدن» است. پس «فلسفه تاریخ»، کلی و عقلی است و علم به یک جریان است که از گذشته آغاز شده و ادامه دارد و تا آینده کشیده می شود.

از دیدگاه استاد مصباح، «فلسفه تاریخ» به قانون مندی تاریخ اعتقاد مؤکّد دارد. تاریخ هویّتی حقیقی است نه اعتباری. این هویّت حقیقی مستقل از جایی آغاز کرده است، از طریقی می گذرد و سرانجام هم به مقصدی می رسد. «فلسفه تاریخ» بر این سر است که نشان دهد این رفتن و بالیدن چگونه صورت می گیرد و آن نقطه نهایی _ که بارانداز تاریخ است _ کجا است و چگونه از منازل کنونی، منزل واپسین را می توان _ ولو به ابهام و اجمال _ تصویر کرد و آیا گذر از منازل و مراحل گوناگون تاریخی اجتناب ناپذیر است یا چاره پذیر و بالاخره محرّک تاریخ کدام است. «فلسفه تاریخ» می پذیرد که حرکت تاریخ قانون مند است و کشف آن قانون یا قانون ها، برای ما میسّر است و مجموع تاریخ به طریق علمی تفسیرپذیر است.(2)

بر این اساس در نظر فیلسوف تاریخ، همه جامعه ها _ روی هم رفته _ پیکر موجودی را می سازند به نام «تاریخ» که در تطور و تحوّل مستمرّ و دائم است.

جوهری یا نظری، تاریخ را عمدتاً به معنای گذشته مطالعه و بررسی می کنند و مشخصاً به شیوه ای بلند پروازانه تر از مورّخان معمولی، به تعمیم درباره آن می پردازند؛ در حالی که فلاسفه تاریخ تحلیلی یا انتقادی، تاریخ را به معنای مطالعه گذشته، مورد بررسی قرار می دهند و به مسائل مستعدّ توجّه می کنند. بر این اساس آنچه که در این نوشتار پی گیری می شود، فلسفه نظری یا جوهری تاریخ است تا بدین وسیله رهیافتی نسبت به آینده داشته باشیم. در ابتدا توضیح مختصری درباره فلسفه انتقادی یا تحلیلی تاریخ ارائه می شود، سپس فلسفه نظری یا جوهری تاریخ و برخی از نظریه پردازان آن مورد بررسی قرار می گیرد.

1. فلسفه تحلیلی یا انتقادی تاریخ (فلسفه علم تاریخ)

فلسفه علم تاریخ از اقسام «فلسفه علم» است. در فلسفه علم سخن از «علم شناسی» می رود؛ یعنی، بحث در این است که علم چیست؟ در اینجا اختصاصاً از چیستی علم تاریخ سخن به میان می آید: «از این رو فلسفه علم تاریخ (منطق پژوهش تاریخی)، معرفتی است که در آن علم تاریخ [و نه خود تاریخ [همچون یک موضوع مورد بحث قرار می گیرد و توانایی ها و ناتوانی هایش تشریح و تبیین می شود. در این منظر بررسی می شود که: مورخان چه چیزی را شواهد، مدارک و یا تبیین تلقّی می کنند؛ آیا نتایج و دستاوردهای آنان واجد حقیقیت عینی است یا هنر؛ آیا قضاوت های اخلاقی درباره شخصیت های تاریخی وظیفه مورّخ است یا خیر و ... مهم ترین فیلسوفان تاریخ تحلیلی عبارت اند از: بارتولد نیبور، رانکه، ریکرد، دیلتای، کالینگور، کارل پوپر، اکشات، والش و ... .(1)

2. فلسفه نظری یا جوهری تاریخ

این انگاره، ناظر بر پژوهش و دریافت سیر تاریخ گذشته است. در اینجا فیلسوف تاریخ به دنبال فهم معنا و هدف تاریخ، محرّک و مکانیسم حرکت تاریخ، غایت، مقصود و سر منزل تاریخ

ص: 32

است. او می خواهد دریابد که آیا سلسله حوادث و رویدادهای گذشته، مجموعه نامرتبط و بی هدفی بوده و یا اینکه در ورای این رویدادها، هدف، غایت و طرحی بوده است. قائلان به هدف مندی گذشته، بر این باورند که مسلماً هدف و طرح و قواره ای وجود داشته است؛ وگرنه تاریخ به کلّی فاقد منطق تلقی می شود و در صدد بودند که این طرح و قواره را بیابند. آنان عقیده دارند: وظیفه فلسفه تاریخ این است که شرحی چنان دقیق از مسیر رویدادهای تاریخی بنویسد که اهمیت واقعی و منطق اساسی این مسیر به طور بارز نشان داده شود.(1)

از دیدگاه اتکینسون: فلسفه تاریخ، علاوه بر تحلیلِ کاربستِ مورّخان، متضمن تلاش برای تمیز دادن یا مشخّص ساختن وجود الگو یا ساختار در روند خود تاریخ نیز هست... از مهم ترین فلاسفه تاریخ جوهری، می توان به ویکو، کانت، کندرسه، هردر، فیخته، هگل، شکینگ، مارکس، انگلس، کنت، اسپنسر، اشپنگلر و توین بی اشاره کرد.

اوج شکوفایی فلسفه جوهری تاریخ و دستاوردهای عظیم آن با آثار متفکّران و فلاسفه برجسته ای چون هردر و کانت در اواخر قرن 18 و هگل در اوایل قرن 19 پیدا است. فلسفه جوهری تاریخ، قدیمی تر از فلسفه تحلیلی (انتقادی) است.

کانون توجّه این متفکران «امر فرافردی» است: برای کانت «گونه های انسانی»، از نظر هگل «ملّت»؛ برای مارکس «پرولتاریا (طبقه حقیقی جهانی)» و از نظر تویی بی «تمدن (کوچک ترین واحد قائم به ذات)» در مطالعات تاریخی است. این سمت توجّه، در واقع شاخص نوعی انگیزش بارز برای فلسفه جوهری تاریخ به شمار می رود: تمایل به جبران یا ممانعت از گسترش و شیوع هراس انگیز تصادف و ناکامی در زندگی افراد، از طریق نشان دادن نقش مهم آنها در تکوین جریانی گسترده تر و رضایت بخش تر.(2)

در فلسفه نظری یا جوهری تاریخ سه انگاره مورد توجّه قرار می گیرد:

1. اصل حرکت (هدف و مقصد)، 2. مکانیسم حرکت (محرّک)، 3. منازل و جوامع. در این

ص: 33

راستا این سؤالات مطرح می شود که:

1. تاریخ به چه سمتی حرکت می کند؟

2. محرّک تاریخ (مکانیسم حرکت) چیست؟

3. منزل گاه ها و مسیر حرکت تاریخ کدام است؟

فیلسوف تاریخ با پاسخ گویی به این سه سؤال تحولات جوامع و مسیر حرکت آنها را بررسی می کند و یک قانون عمومی برای این حرکت ارائه می دهد.

در اینجا گفتنی است که اگر فلسفه دان نسبت به مسیر تاریخ علاقه خاصی داشته باشد، این علاقه باید نسبت به مسیر تاریخ به طور کلّی باشد؛ یعنی، نسبت به اهمیت همه جریانات تاریخی.

در رابطه با «فلسفه تاریخ» بایسته و شایسته است که چهار دیدگاه مطرح در آن، بیان گردد. سپس دیدگاه مطلوب اسلام (شیعه) روشن شود.

به نظر او ما با یک «تمدّن» واحد سر و کار نداریم؛ بلکه گویی با کلّ تمدن های دور و نزدیک روبه رو هستیم به همین دلیل تفسیری که ما از تاریخ می کنیم، خواه ناخواه به نحوی مشارکت ما را در تاریخ نشان می دهد و تاریخ کلاً نظرگاهی برای تشخیص واقعیت است؛ زیرا بدون تأمّل در آنچه ظاهراً «گذشته» می نامیم، واقعیت عصر خود را نیز به هیچ وجه نمی توانیم دریابیم.(1)

از نظر توین بی ویژگی شاخص و وجه ممیّزه اصلی تمدّن ها، پویایی و تحرّک آنها است. هر تمدن برخاسته از دل تمدّن پیش از خود است؛ یعنی، در پی ظهور و سر بر آوردن یک نیروی معارض یا چالش تهدید کننده قدرتمند، ضرورتاً واکنش یا پاسخ مناسب و خلاّقه جدیدی را در پی دارد.

پس وجود یک محرّک یا انگیزه، سبب عکس العمل در جامعه می شود؛ مثلاً مشکلات ناشی از خشونت و سختی محیط جغرافیایی یا ظلم و ستم حاکمان بر جامعه، یا شکست های پی در پی یا محرومیّت ها و فشارها و انگیزه هایی از این قبیل، سبب می شود که جامعه در جهت دفاع از خود، در مقابل این محرک ها عکس العمل نشان دهد و همین عکس العمل موجب پیدایش تمدّنی تازه می گردد.

بنابراین تمام تمدّن ها در واقع عکس العملی دفاعی است در مقابل هجوم مشکلات گوناگون جغرافیایی، اجتماعی و سیاسی. وقتی تمدّنی به این طریق به وجود آمد، به ناچار جامعه جدید به دو دسته تقسیم می شود: اقلیّت حاکم و اکثریّت تحت سلطه (پرولتاریا) که به تدریج شکاف میان این دو عمیق تر می شود و انگیزه جدیدی به وجود می آید که عکس العملی در پی خواهد داشت. عکس العمل جدید، نظام جامعه را به هم می ریزد و آن تمدّن از بین می رود و نظام تازه ای جایگزین آن می شود و این گردش همچنان تکرار می شود.

از دیدگاه توین بی، کیفیت و طبیعت سقوط و زوال تمدن ها را می توان در سه نکته خلاصه کرد:

1. از کف و متن قوه خلاّقه در اقلیت خلاّقه که بعد از آغاز دوره زوال خاصیت خلاّقه خود

ص: 35

را از کف داده، تنها مبدّل به یک اقلیت حاکمه می گردد.

2. پاسخ و عکس العمل اکثریت به اثر مزبور که عبارت است از عقب نشینی و خودداری از همکاری و اتحاد با اقلیت حاکمه و نیز خودداری از اصل تقلید در طریق نموّ و ترقّی.

3. فقدان وحدت اجتماعی در مجموع پیکر جامعه که نتیجه دو اثر فوق است.(1)

به عقده توین بی، انحطاط و انحلال الزاماً دفعی نیست و گاهی ممکن است مدت ها طول بکشد و حتّی به صورت قطعی و بالفعل شاید قرن ها بعد تحقّق پذیرد (که نمونه بارز آن را در امپراتوری مصر و چین می توان دید). در دوره بحران، اقلیت تا وقتی که هنوز فائق است، یک دولت عمومی را بنیان می نهد و در حفظ آن قدرت، خلاّقیت خود را به کار می برد (مانند امپراتوری روم). مردم رانده شده، به مرور با قدرت مرکزی به شدّت در می افتد و خطر جدّی برای فروپاشی آن فراهم می آورد...

البته توین بی در آخرین جلد کتاب مطالعه تاریخ آشکارا بر پیش فرض های دینی و کلامی خود تأکید می کند. به عقیده او نهایتاً تمدن ها صرفاً بر اساس دستاوردهای دینی و معنوی خود، قابل سنجش اند و از این رهگذر است که احتمالاً بتوان به صورت موجّه از طرح سیر طبیعی، به نوعی طرح مابعدالطبیعی دست یافت. از این لحاظ به نظر می آید توین بی کاملاً در سنّت آگوستینی قرار می گیرد و تاریخ را محلّ تحقیق تدریجی مشیّت و فعل خدا می داند و هدف نهایی را در رسیدن به چیزی می خواند که معمولاً «شهر خدا» و «مدینه الهی» نامیده اند.(2)

«وقتی انسان اعمال بشر را در صحنه بزرگ گیتی مشاهده می کند، نمی تواند از احساس نوعی انزجار خودداری کند. گاه به گاه عقل و خرد به منصه ظهور رسانده می شود؛ ولی چنین به نظر می رسد که دنیای تاریخ انسان، به طور کلی از حماقت و خودخواهی بچگانه و اغلب هم از شرارت های کودکانه و انهدام دوستی بافته شده باشد و نتیجتاً در پایان کار انسان در حیرت است چه اندیشه ای درباره نوع بشر _ که این قدر به امتیازات خویش می بالد _ در سر داشته باشد!»(1)

با اندکی نگاه یا تکیه به گذشته، می توان روند آهسته؛ ولی یکنواخت و رو به پیش تکامل صور مختلف نظم را در تاریخ مشاهده نمود؛ صوری که برای پیشرفت اخلاقی و فکری (ترقّی)، لازم و ضروری به شمار می روند.

از نظر کانت بشر تعدادی گرایش با تمایل یا نیروهای بالقوه در نهاد خود دارد. این تصوّر که نیروهای بالقوه یاد شده وجود داشته باشند، ولی هرگز رشد و تکامل نیابند، مغایر با عقل خواهد بود... بنابراین باید تصور کنیم که طبیعت وسیله ای برای حصول اطمینان از این امر دارد که این گونه نیروها یا استعدادهای بالقوه، طی یک مدّت طولانی، رشد خود را به دست آورند تا نسبت به نوع بشر به طور کلی این نیروها یا استعدادها تحقّق کامل یابند. وسیله مذکور «اجتماعی بودن غیر اجتماعی» بشر است.

از دیدگاه کانت روی دادهای تاریخ از طریق تأمین «ترقی» آنچه را که برای نوع انسان غایت محسوب می شود، تحقّق می بخشد. بدین گونه که مردم در حالی که صرفاً مقاصد فردی خود را دنبال می کنند، به تحقّق این غایت نیز کمک می نمایند و مثل این است که قانون طبیعت، تمام اعمال آنها را به خلاف خواست آنها متوجّه این غایت منظم می کند؛ چنان که گویی عقل یک نوع «حیله» به کار می بندد تا انسان را به مقتضای خواست خویش هدایت کند. افراد انسانی و حتّی اقوام و ملّت ها، نادانسته در مسیر نقشه ای که طبیعت دارد، راه می پویند و این نقشه _ که خود آنان

ص: 37

از آن خبر ندارند _ خط سیر آنها را تعیین می کند و تمام اعمال و اطوار آنها نیز جهت تحقّق آن به کار می آید. از نظر کانت این غایت به وسیله زندگی نوع بشر تحقّق می پذیرد و بدین نحو ترقّی انسانیت در مسیر کمال، از طریق نسل های پیاپی و نامتناهی حاصل می شود، نه به وسیله فرد.(1)

این تحول و دگرگونی در دو مرحله اصلی صورت می گیرد:

مرحله نخست؛ یعنی، پایان «جنگ همه علیه همه» هابزی، با تأسیس و استقرار قدرت دولت، در سطحی گسترده و وسیع در اروپا تحقّق کامل یافت و به انجام خود رسید.

مرحله دوّم، می بایست بنا و استقرار نظمی بین المللی در شکل کنفدراسیونی متشکّل از ملل مختلف جهان باشد که جنگ بین کشورها را غیر قانونی و نامشروع دانسته و مانع آن گردد (که تا حدودی تجلّی آن را می توان در جامعه ملل و سازمان ملل مشاهده کرد).

این قبیل تلاش ها، اقدامات، جریان ها و نهادها، نه به رغم خودخواهی و انگیزش های ضد اجتماعی انسان ها؛ بلکه به دلیل وجود آنها ایجاد شده و خواهند شد. اگر نوع دوستی پیش شرط نظم به حساب آید، در آن صورت مسأله انسانیت امید خود را از دست خواهد داد. در حقیقت این «جامعه پذیری غیر اجتمای» (اجتماعی بودن غیر اجتماعی) انسان ها روحیات تهاجم و حسّ رقابت آنان است که آنها را به سمت نوآوری و ابداعات در تمامی حوزه های حیات سوق می دهد. البته تضادهای ویرانگر و مخرّب بی شماری نیز وجود دارند؛ ولی خودِ وحشت از این تضادها نیز انگیزه های جدیدی برای یافتن صُوَر تازه ای از نظم به شمار می روند. در اینجا کانت به وضوح دست نوعی غایت شناسی یا فرجام گرایی تقدیری را در کار می بیند.(2) وی می نویسد:

«کلاًّ تاریخ نوع بشر را می توان به عنوان تحقّق یک طرح پنهانی طبیعت برای ایجاد یک نظم و قانون سیاسی _ کامل از نظر داخلی و از دیدگاه این هدف، و نیز کامل از دیدگاه خارجی _ تلقّی نمود و چنین نظم یا قانونی تنها اوضاع و شرایطی است که تحت آن، طبیعت می تواند کلیه

ص: 38

استعدادهایی را که در نهاد بشر به ودیعه گذاشته است، رشد و تکامل بخشد».(1)

این نتیجه ای است که کانت از استدلال پیشین می گیرد و آن را به عنوان سرنخی برای تدوین «فلسفه تاریخ» عرضه می دارد. وی معترف است: آنچه او عرضه می دارد راه میانبری برای کشف حقایق تاریخی نیست؛ بلکه طریقی جهت نگریستن به حقایق پس از کشف آنها است.

تاریخ نموداری از مراحل مختلف تحقّق آزادی است.

تحقّق تدریجی آزادی، در سیر تاریخ، در عین حال و ضرورتاً تحقّق تدریجی آگاهی و شعور است؛ یعنی، در واقع تاریخ عالم، تاریخ «روح» است؛ از این لحاظ که روح کوشش دارد از خود آگاه شود و خود را آزاد سازد و این آگاهی و این آزادی مقدور نمی گردد؛ مگر به نحو تدریجی و به طور دیالکتیکی. تاریخ عالم مراحل منطقی پیشرفت شعور و آزادی را مصوّر می کند!

معنای آزادی در نظر هگل، چیزی به جز آگاهی از خود و شعور به خود نیست و همین در عین حال هم خصوصیت اصلی روح است و هم غایت و نهایتی که مورد تجسّس او است. آزادی مطلق و آگاهی تام، غایت روح و در نتیجه غایت تاریخ عالم است و این غایت آن چیزی است که «روح مطلق» از انسان و از جهان انتظار دارد و عالم خواه ناخواه به آن جهت سوق پیدا می کند... انسان [هم] از آن جهت که انسان است، هم آزاد است و هم وسیله تحقّق آزادی و به همین جهت ناگزیر موجودی است تاریخی.(1)

تاریخ حقیقی، عبارت است از ترجمان فرآیند الهی و مطلقه روح در عالی ترین صور آن و تجلّی پیشرفتی تکاملی که در جریان آن، روح سرشت حقیقی خود را کشف و به نفس خویش، آگاهی می یابد. صور خاصی که روح در هر یک از این مراحل به خود می گیرد، عبارت است از: روحیات ملّی تاریخ جهانی، همراه با تمام ویژگی های بارز مربوط به حیات معنوی، قوانین و نهادهای حقوقی، هنر، دین و دانش، روحیات ملّی و .. اصول و قواعد روحیات ملّی در فرآیند پیشرفت ضروری و اجتناب ناپذیر خود، صرفاً لحظه هایی از یک روح همگانی و جهانی به شمار می روند که از طریق آنها، جریان تاریخ، در کلیت فراگیر و همه شمول خود، به حد اعلای کمال خود نایل می گردد.

آنچه او در نظام فلسفی خود می خواهد نشان دهد روح ملّت خاصّی نیست؛ بلکه روح کلی یا روح جهان است:

«روح اقوام، به منزله ایده هایی که صورت انضمامی یافته اند،

ص: 40

حقیقت... و خصایص شان در ایده مطلق است. روحِ اقوام، مجریان واقعیت بخشیدن [یا به صورت واقعی در آوردن] روحِ جهان اند. روحِ اقوام، شاهدان جلال و جبروت روح جهان اند و زینت های آن نیز هستند و این روح ها گرداگرد او رنگِ روحِ جهان می ایستند. روح جهان در چنین مقامی فقط نیاز به این دارد که به خود آید و به شناخت آگاهانه از وجود خود نایل شود و برای رسیدن به این خود آگاهی، روح جهان باید در جهان های مختلفِ تاریخی سیر کند تا سرانجام به آزادی برسد»(1).

روح جهان از چهار مرحله گذر می کند تا به خود آگاهی و آزادی برسد: 1. مرحله جهان شرقی، 2. مرحله جهانی یونانی، 3. مرحله جهان رومی، 4. مرحله جهان آلمانی که در این مرحله روح جهان به خودآگاهی و آزادی می رسد.

از نظر هگل نگاهی سریع به مسیر واقعی رویدادهای تاریخی، مویّد این نظرات کلّی و انتزاعی است. در دنیای مشرق زمین (تمدّن های چین، بابل و مصر)، استبداد و برده داری قاعده کلّی بود و آزادی در انحصار یک فرد واحد (سلطان) بود؛ ولی دنیای یونانی _ رومی، با آنکه نهاد اجتماعی برده داری را حفظ کرد، دامنه آزادی را گسترش داد و مدعی شد که آزادی حقّ شهروندان _ اگر نه همه افراد _ می باشد.

به زعم هگل تاریخ به معنای اخصّ آن از یونان باستان شروع می شود، همراه با ظهور خودانگیختگیِ انسان ها و رشد و تکامل ناگهانی و عظیم انسانی که بعدها با حقوق روم تنظیم و تحریف می شود؛ ولی در عین حال بذر آن در سرتاسر امپراتوری روم پخش می شود؛ همان طور که بعدها در خصوص مسیحیت با تأکیدات متضاد فردگرایانه و ذهنیت گرایانه آن صورت گرفت.(2)

هگل بر آن است که از طریق موضوع پیشرفت، به تاریخ مفهوم بخشد (مانند کانت). از نظر

ص: 41

او هر ملّت دارای اصول ویژه یا نبوغ خاص خویش است و این ویژگی یا نبوغ در کلیه پدیده های مربوط به آن ملّت، خود را آشکار می سازد: در مذهب، نهادهای سیاسی، قواعد اخلاقی، نظام حقوقی، رسوم و عادات و حتی علم و هنر و سطح و استعداد فنّی آن ملّت. تقدیر هر ملّت این است که به نوبه خود به جریان تاریخ جهان، کمک و خدمت خاص بنماید. وقتی نوبت یک ملّت فرا می رسد، همه ملل دیگر باید راه را برای آن باز کنند؛ زیرا آن دوران مخصوص آن ملّت است؛ نه ملل دیگر که وسیله و ابزار برگزیده دنیای روح است. با توجّه به این دیدگاه هگل، پرسش های بنیادی فلسفه نظری را چنین پاسخ می دهد:

1. تاریخ به طرف هر چه آزادتر شدن اندیشه متعالی سیر می کند.

2. مکانیسم این حرکت، نزاع دائمی اندیشه مطلق خود و محرّک آن، عشق این اندیشه به رهایی از فراق است.

3. مسیر تاریخ، جلوه های متعالی اندیشه مطلق، در پوشش ملّت ها و مردمان تاریخ است.

و نهایتاً جامعه ای کمونیستی جانشین آن می گردد که در آن هیچ نوع دستمزد، پول، تمایز طبقاتی و دولت وجود نخواهد داشت.

مارکس به گفته خود، مخروط تفکّر هگلی را _ که وارونه و بر سر ایستاده بود _ بر قاعده نشاند؛ یعنی، بافت و ساخت جهان را نه «اندیشه»؛ بلکه «مادّه» شناخت. نزاع مستمرّ تاریخی را اگر چه قبول کرد؛ لکن آن را در میان طبقات اقتصادی جاری دانست، نه در ذات اندیشه مطلق. محرّک حرکت تاریخ را نه عشق اندیشه مطلق به رهایی از فراق؛ بلکه رشد ابزار تولید و نزاع طبقه نوخاسته با طبقه کهن انگاشت. مسیر تاریخ را جلوه های متوالی و گوناگونِ اندیشه مطلق در پوشش ملّت ها و مردمان ندانست؛ بلکه مراحلِ مختلف رشد ابزار تولید و روبناهای مناسب با آن پنداشت. به عقیده او، مراحل مختلف تاریخ هر یک در دوره ای و متناسب با درجه ای از رشد ابزار تولید حکومت و عمومیت می یابد. بالاخره وی هدف تاریخ را هر چه آزادتر شدن اندیشه متعالی و رهایی اش از فراق ندانست؛ بلکه رهایی از طبقات اقتصادی انگاشت.(1)

وی سیر تاریخ را به عنوان پیشرفت دیالکتیکی تلقّی می کرد که مقصد نهایی آن هدفی از نظر اخلاقی پسندیده می باشد و آن عبارت است از «اجتماع غیر طبقاتی» یا «بدون طبقه کمونیستی» که یک اجتماع واقعاً آزاد خواهد بود؛ هر چند که وی نیل به این اوضاع و شرایط سعادت بار را به آینده ای نه زیاد دوردست (نه زمان حاضر) موکول می کرد. به نظر مارکس بازیگران اصلی در نمایشنامه تاریخ افراد یا ملل نبودند؛ بلکه طبقات اقتصادی بودند؛ هر چند که در اینجا نیز هر یک از آنها خدمات و کمک های خاصی به سهم خود انجام می دادند.(2)

از دیدگاه مارکس تاریخ عبارت است از توالی تغییراتی که در سازمان اجتماعی یا نظام های اجتماعی حاصل می شود. همراه با پیشرفت توانایی تولید بشری (نیروهای تولید)، در سازمان اجتماعی تولید (روابط تولیدی) تغییراتی حاصل می گردد. به همین دلیل نظام های تاریخی، پیاپی یکی پس از دیگری، تاریخ بشر را دگرگون می کنند و به پیش می برند. ادوار مهم تاریخی

ص: 43

و اجتماعی عبارت است از: 1. دوره اشتراکی نخست (کمون اولی)؛ 2. دوره بردگی؛ 3. دوره فئودالی؛ 4. دوره کاپیتالیستی (سرمایه داری)؛ 5. دوره کمونیستی (جامعه بی طبقه).

رشد ابزار تولید، عامل مهم برای پیدایش این ادوار تاریخی است و از تضادّ و ناهماهنگی ابزار تولید با روابط اقتصادی، یکی از این دوره های پنجگانه سپری شده و دوره دیگری آغاز می گردد. مارکس دیدگاه های خود را در چهارچوب دو محور اساسی پیگیری می کند:

1. ماتریالیسم تاریخی

2. اقتصاد سیاسی

4-1. ماتریالیسم تاریخی

نظریه ماتریالیسم تاریخی، به عنوان عامل پویش تاریخ، خاصّه درمرحله سرمایه داری مطرح می شود و شامل نظریه مبارزه طبقاتی و تحول و طرح نظام اجتماعی و سیاسی بعد از انقلاب است.

مارکس در مقدمه مبانی نقد اقتصاد سیاسی، مبانی رویکرد خود را در تحلیل تاریخ و جامعه، به ترتیب زیر خلاصه می کند: انسان ها در تولید اجتماعی خود، وارد مناسبات یا روابط معیّنی با یکدیگر می شوند که گریزناپذیر و مستقل از اراده آنها است. این روابط (روابط تولید)، با مرحله معیّنی از رشد و تکامل نیروهای مادّی تولید تناسب دارد. جمع کل این روابط تولید، ساختار اقتصادی جامعه را می سازد. این ساختار اقتصادی، شالوده یا زیربنایی واقعی است که روبنای سیاسی و حقوقی جامعه بر روی آن افراشته می شود و صورت های معیّن آگاهی اجتماعی با آنها تطابق می یابد. شیوه تولید حیات، تعیین کننده اصلی خصوصیات عمده فرایندهای اجتماعی، سیاسی و فکری است.(1)

مارکس نیروهای تولیدی و مناسبات تولید را توأماً شرایط مادی حیات نامید. وی در پیشگفتار نقد اقتصاد سیاسی نوشت: این دو «مبنایی واقعی هستند که بر اساس آن، روبنای

ص: 44

حقوقی و سیاسی شکل می گیرد و صورت های خاص آگاهی اجتماعی با آنها همخوانی دارد». فعالیت اساسی اجتماعی تولید است که همواره مستلزم ارتباط با افراد دیگر است؛ هم در خود کار و هم در توزیع کالا.

از نظر مارکس نحوه کار و فعالیت انسان ها؛ یعنی، چگونگی و نوع ابزارهای تولید، سبب ظهور شیوه ای از سازماندهی یا مناسبات تولید می گردد: رعایا و دهقانانی که در اراضی به کشت و زرع می پردازند، بخشی برای خود و بخشی برای اربابان خود تولید می کنند (شیوه تولید فئودالی)؛ یا کارگران مزدبگیرد در کارخانه ها، پررولتاریا و بورژوازی سرمایه داری (شیوه تولید سرمایه داری). نیروها و مناسبات تولید در مجموع زیربنا یا زیرساختِ اقتصادی جامعه را تشکیل می دهند. بر روی این زیر ساخت اقتصادی، یک روبنا یا روساختِ نهادی شکل می گیرد: حقوق و نظام مربوط به حق مالکیت.

در نظریه مارکس و در مارکسیسم، تاریخ در نگاه کلّی خصوصیتی پیش رونده دارد. بشر همواره توانایی تولید خود را تکامل می دهد. جزء ثابت این پیشرفت، رشد ممتدّ ابزار تولید است. تولید با ابزاری که «ابزار تولید» نامیده می شود، صورت می گیرد. ابزار تولید (مثل بیل، کلنگ، خیش و ماشین) به طور مداوم تکامل یافته است.

در پیکاری که میان رشد ابزار تولید و روابط تولیدی دربر می گیرد، پیروزی ابزار بر وجه مالکیت قطعی و حتمی است و سرانجام بر اثر این پیروزی، روابط تولیدی کهن از میان رفته و اوضاع و روابط اقتصادی جدیدی که با رشد ابزار هم گام می باشد، پدید می آید.

به عنوان مثال در همان دوره فئودالیسم (تسلّط انسان بر آهن و ابزار کشت) چون بردگی و مالکیت انسان بر انسان با چنین رشدی سازگار نبود؛ لذا روابط اقتصادی کهن (بردگی) جای خود را به روابط اقتصادی نوین به نام اربابا و رعیتی داد....».(1)

از طرفی نوعی تضادّ در دل تاریخ وجود دارد که مصداق آشکار آن، تقابل و مبارزه اقتصادی و سیاسی طبقات است که جنبه دیالکتیکی پیدا می کند؛ یعنی، «کار» همان وضع

ص: 45

و «سرمایه» وضع مقابل و هدف برای رسیدن به جامعه بدون طبقه وضع مجامع است.(1) بر این اساس تاریخ به گونه ای دیالکتیکی پیش می رود؛ یعنی، بر اساس مفهوم اساسی تز (These)، آنتی تز (Antithese) وسنتز (Synthese). پاسخ مارکس به سؤالات اساسی فلسفه تاریخ چنین است:

یکم. تاریخ به طرف جامعه بی طبقه حرکت می کند.

دوّم. محرّک این رفتن، رشد ابزار تولید و نزاع طبقه نوخاسته با طبقه کهن است.

سوّم. مراحل مختلف تاریخ، ادوار برده داری، فئودالی، بورژوازی و ... است که هر یک در دوره ای و متناسب با درجه ای از رشد ابزار تولید، حکومت و عمومیت یافته اند.

4-2. اقتصاد سیاسی

مارکسیسم به دو نوع پیش بینی عمده قائل است: پیش بینی نخست این است که نظام سرمایه داری در نتیجه تناقضات درونی خود، مضمحل خواهد گردید. پیش بینی دوّم این است که پس از دوره ای از دیکتاتوری پرولتاریا، جامعه کمونیستی، جانشین دیکتاتوری طبقه کارگر خواهد گردید.

مارکس در کتاب سرمایه (کاپیتال)، عمدتاً به تحلیل از نظم سرمایه داری می پردازد. از نظر او: اقتصاد سرمایه داری چنان از کنترل انسان خارج گردیده که بحران های اقتصادی، ویژگی اجتناب ناپذیر آن است. سرمایه داران در رقابت با یکدیگر برای به دست آوردن سود بیشتر از فروش کالاهایشان، لازم می بینند که دستمزد کارگران خود را به پایین ترین سطح ممکن برسانند تا بتوانند اساساً به تولید کالا بپردازند. به علاوه، مزایای تولید گسترده و انبوه چنان خواهد بود که سرمایه داران بزرگ تر، رقبای ضعیف تر خود را از صحنه خارج و آنها را به صفوف پرولتاریا خواهند راند.

در حالی که شمار کمی از مردم (سرمایه داران) غنی تر می گردند، توده کارگران فقیرتر می شوند. در همان حال، رشد معرفت علمی، موجب می گردد که منافع سرمایه داران بزرگ تر، به

ص: 46

رشد و بهبود تکنولوژی آنها کمک کند، به گونه ای که طبیعت به طور بی سابقه ای تحت تسلّط و کنترل درمی آید... .(1) به نظر مارکس، زنجیره تحولاتی که در سرمایه داری بحران زده پیش می آید، به شرح زیر است:

گسترش کاربرد تکنولوژی در تولید/ گسترش بیکاری و فقر فزاینده طبقه کارگر/ کاهش قدرت خرید عمومی/ جذب شدن بازده صنایع به طور کامل/ تولیدات اضافی/ نوسان در فعالیت تولیدی و رکود/ افزایش بیشتر بیکاری /کاهش نرخ سود سرمایه داران/ افزایش رقابت میان بنگاه های اقتصادی / تمرکز سرمایه و پیدایش انحصارات بزرگ/ جست و جوی بازارهای خارجی بیشتر و گسترش امپریالیسم و سرمایه مالی/ اشباع بازارهای جهانی/ جنگ امپریالیستی/ انقلاب سوسیالیستی/ پرولتاریایی/ سقوط دولت سرمایه داری/ تأسیس دیکتاتوری پرولتاریا/ ظهور کمونیسم/ جامعه بی دولت و بی طبقه.

دیدگاه مارکس همیشه با انتقاداتی همراه بوده که به پاره ای از آنها اشاره می شود:

1. تاریخ جامعه انسانی، محصول مبارزه طبقاتی دانستن، چشم پوشی و نادیده گرفتن زیباترین و درخشان ترین جلوه های حیات انسانی در امتداد زمان و خلاصه کردن فعالیت انسان ها است!

2. از نظر مارکسیسم، آنچه اصیل است، رشد ابزار تولید است و انسان و جامعه به دنبال رشد ابزار تولید، کشیده می شود. آیا با این وضع، مارکسیسم حق دارد بگوید: من طرفدار اصالت انسان هستم و مکتب من برای نجات انسان و از خود بیگانه شدن انسان ها است (در نظریه او، انسان اصالت خود را از دست داده و آلت دستی برای ابزار تولید بیش نیست)؟

3. مارکسیسم ادوار اجتماعی انسان را گروه بندی کرده وجود این حلقات را به صورت پدیده های اجتناب ناپذیر تلقّی کرده است. حال اگر رویدادهای تاریخی به صورت پدیده های اجتناب ناپذیر است؛ دیگر جایی برای نقش و مسؤولیت افراد باقی نمی ماند و برای همین جهت

ص: 47

است که مسأله جبر تاریخ در نظر اندیشمندان بزرگ، به صورت یک نظریه ضد انسانی جلوه کرده است.

تسریع یا تعویق آن چه اقداماتی صورت دهیم. به اعتقاد هگل روند تکامل و پیشرفت پدیده ها و امور، همانی است که در راستای آن پیش رفته اند؛ هر گونه مقاومت و ایستادگی در برابر آن، یا هر گونه تلاش برای تسریع و پیشبرد آن یا تغییر دادن سمت و سوی آن ضرورتاً بیهوده است و در نهایت عقیم خواهند ماند.

گرایش های دیگری نیز در دیدگاه های این متفکران وجود دارد؛ ولی جبرگرایی (دترمینیسم)، یقیناً عمده ترین گرایش موجود در نظرهای آنان است. در واقع نوعی جبرگرایی، که عمدتاً سر از نوعی قدری گرایی (Fatalism) در می آورد. دترمینیسم از نوع فیزیکی یا روان شناختی و دترمینیسم در سطح فردی، غالباً به مثابه تهدیدی در مقابل اراده آزاد تلقّی شده اند؛ ولی این نظر به معنای آن نیست که عمل انسانی بی تأثیر است.

برخی از این اشکالات درست است و نظریه های «فلسفه تاریخ» به جبرگرایی منتهی می شود؛ اما از دیدگاه قرآن _ که در قسمت بعدی می آید _ چنین جبری بر روند تاریخ حاکم نیست. شهید مطهری به این امر اشاره کرده، می نویسد: هر چند در مجموع، حرکت تاریخ تکاملی است؛ ولی _ بر خلاف نظریه ابزاری _ سیر تکاملی تاریخ، جبری و لا یتخلّف نیست؛ یعنی، چنین نیست که هر جامعه در هر محله تاریخی، لزوماً نسبت به مرحله قبل از خود، کامل تر بوده باشد. نظر به اینکه عامل اصلی این حرکت انسان است و انسان موجودی مختار و آزاد و انتخابگر است، تاریخ در حرکت خود نوسانات دارد؛ گاهی جلو می رود و گاهی به عقب برمی گردد؛ گاه به راست منحرف می شود و گاه به چپ؛ گاهی تند می رود و گاهی کند و احیاناً برای مدتی ساکن و راکد و بی حرکت می ماند. یک جامعه همچنان که تعالی می یابد، انحطاط پیدا می کند. تاریخ تمدن های بشری جز یک سلسله تعالی ها و سپس انحطاط ها و انقراض ها نیست.(1)

ص: 49

و نیکی ها و زدودن رذایل و زشتی های اخلاقی و مشتمل بر انگاره های ذیل است:

1. خوشبینی به آینده بشریت،

2. پیروزی نهایی صلاح و تقوا و صلح و عدالت و آزادی و صداقت بر زور و استکبار و استعباد و ظلم و اختناق و دجل (دجّال گری)؛

3. حکومت جهانی واحد؛

4. عمران تمام زمین در حدّی که نقطه خراب و آباد ناشده باقی نماند؛

5. بلوغ بشریت به خردمندی کامل و پیروی از فکر و ایدئولوژی و آزادی از اسارت شرایط طبیعی و اجتماعی و غرایز حیوانی؛

6. حداکثر بهره گیری از مواهب زمین؛

7. برقراری مساوات کامل میان انسان ها در امر ثروت؛

8. منتفی شدن کامل مفاسد اخلاقی از قبیل زنا، ربا، شرب خمر، خیانت، دزدی، آدمکشی و ... و خالی شدن روان ها از عقده ها و کینه ها؛

9. منتفی شدن جنگ و برقراری صلح و صفا و محبّت و تعاون؛

10. سازگاری انسان و طبیعت و ... .(1)

ترسیم این جامعه آرمانی، به روشنی و با قطعیّت صورت می گیرد و حتمی و قطعی بودن آن قابل انکار نیست. در این راستا توجّه به چند انگاره مهم بایسته و پرفایده است:

یکم. این شکل سرنوشت باوری و فرجام گویی، مبتنی بر پیش بینی علمی و فلسفی نیست؛ بلکه بر پایه وحی و غیب است که علم آن نزد خدا و افراد برگزیده او (پیامبر و امامان معصوم« علیهم السلام ») است. این پیش بینی حتمی و قطعی، اخبار غیبی از آینده ای روشن و فضیلت گون است و بر جبری بودن حرکت تاریخ دلالت ندارد. تنها وعده و بشارت حتمی الهی بر حاکمیت صالحان و حکومت جهان عدل و نابودی باطل است.

دوّم. پیش بینی های علمی، همواره به کمک قانون های کلی منطقی صورت می گیرد و به

ص: 52

شکل قضایایی شرطی بیان می شود. هیچ پیش بینی علمی غیر مشروط وجود ندارد. (وقتی می گوییم اگر کسی سیانور بخورد، می میرد؛ یک پیش بینی علمی کرده ایم. این پیش بینی وقتی وقوع خواهد یافت که شرط مذکور در آن تحقّق یافته باشد...).

وعده دادن و خبر از آینده محتوم دادن و پیشگویی پیامبرانه و غیر مشروط کردن، کار علم نیست؛ بلکه یا کار کذّابان و یا کار پیامبران صادق است و در هر صورت، از قلمرو علم بیرون است. وعده های تاریخی به پیروزی این گروه یا آن طبقه و سخن از جبر نامشروط و اجتناب ناپذیر تاریخ گفتن، گرچه قدرت تبلیغاتی سخن را بالاتر می برد، ارزش علمی آن را می کاهد... .(1)

سوّم. مشکل نظریات ارائه شده در «فلسفه تاریخ»، جبری بودن و ادعای علمی بودن آنها است؛ در حالی که در اندیشه قرآن حرکت تاریخ جبری نیست و اراده انسان ها تأثیر به سزایی در پویش گردنه های تاریخ و رسیدن به قلّه های پیشرفت و تعالی دارد؛ هر چند این سیر از مشیّت و قدرت الهی خارج نیست و بر اساس قضا و قدر صورت می گیرد. این حرکت و سیر به مقصد والا، خارج از قوانین و سنت های الهی امکان پذیر نیست و هدف خلقت و خواست خداوند نیز، رسیدن انسان به بالاترین حد کمال و تعالی است.

بنابراین بیان مقصد و هدف تاریخ، مکانیسم حرکت تاریخ و شناسایی بسترهای حرکت، کشف یک قانون علمی حاکم بر تاریخ نیست؛ بلکه این موارد نیز از آموزه های وحیانی به دست می آید و با مراجعه به آیات و روایات، می توان «فلسفه تاریخ» اسلامی را توضیح داد.

چهارم. اساس اسلام و هر دین آسمانی دیگر و بلکه پایه هر دین و هر نظام اخلاقی یا حقوقی، بر اراده آزاد انسان استوار است. اگر آدمی مختار نباشد، چگونه می توان او را امر یا نهی، ستایش یا نکوهش، انذار یا تبشیر، تحذیر یا ترغیب کرد و پاداش و کیفر داد؟ اگر این گونه امور در کار نباشد، چگونه دین یا نظام اخلاقی یا حقوقی ای استقرار خواهد یافت؟

اکثر آیات قرآنی، به تصریح یا اشاره دلالت دارد بر اینکه قوانین اجتماعی یا تاریخی، به هیچ روی اختیار را از انسان سلب نمی کنند. به عنوان نمونه حدود 42 آیه قرآن، انسان ها را به

ص: 53

عبرت اندوزی و پندآموزی از سرگذشت اقوام و امت های سابق دعوت می کند. این آیات روشن می کند که قوانین حاکم بر تاریخ و جامعه، از انسان سلب اختیار نمی کند؛ زیرا اگر چنین بود که قوانین اجتماعی _ هر چند مشترک و تکرارپذیر باشند _ جبری و نافی آزادی انسان ها باشند، باز جای این نبود که قرآن از ما بخواهد که در اوضاع و احوال گذشتگان، نیک بنگریم و از این تأمّلات تاریخ به نفع و صلاح خود بهره برگیریم؛ چرا که اگر قوانین اجتماعی آزادی ما را سلب کرده باشند و زمام امور ما همه به دست روح جامعه یا تاریخ باشد و آن روح رشته ای بر گردن های ما افکنده باشد و ما را _ چه بخواهیم و چه نخواهیم _ به هر جا که خاطر خواه خود او است، بکشاند، درس گرفتن از سرانجام کار پیشینیان، برای ما چه سودی خواهد داشت؟!(1)

این قبیل آیات قرآن، به وضوح گویای این مطلب است: عللی که پدیده های اجتماعی و حوادث تاریخی را به وجود می آورند، یکسره مستقلّ و بریده از اراده های افراد نیستند؛ بلکه مشتمل بر آنهایند؛ بنابراین جای آن هست که ما با درس گیری از گذشتگان، افعال اختیاری خود را چنان سامان دهیم که عواقب نامطلوب در پی نداشته باشند.

پنجم، اراده و نقش انسان ها در حرکت تاریخ و پویش گردنه های مختلف آن، نمی تواند مانع تحقق بشارت و وعده حتمی الهی _ نه پیش بینی احتمالی _ مبنی بر استخلاف صالحان در زمین و آکنده شدن آن از عدل و داد گردد. در بعضی روایات تحقّق این وعده یقیقنی بعد از آکنده شدن جهان از ظلم و ستم دانسته شده است و مسلّم است جهان به دست خود انسان ها از جور و ستم پر می شود.

از شیعیان نیز خواسته شده است برای تعجیل فرج دعا کنند و زمینه را برای ظهور منجی موعود فراهم سازند که این نیز بر تأثیر رفتارهای انسان در تحوّلات تاریخی اشاره دارد.

ششم: تأثیر اراده بشر بر کم و کیف پدیده های اجتماعی و تاریخی، پیش بینی قطعی آینده، جامعه و تاریخ را از طریق غیر و حیانی غیر ممکن می سازد. روشن است که آینده موجودات مختار و از جمله بشر، به سبب همین اراده آزادی که دارند، پیش بینی ناپذیر است. قطعیتی که در

ص: 54

علوم طبیعی (علوم فیزیکی و علوم زیستی) هست و علوم انسانی فاقد آن است، ناشی از بی اختیار بودنِ جمادات، نباتات و حیوانات است؛ وگرنه چنانچه همین پدیده های طبیعی هم در دسترسِ آدم و تحت تأثیر تصرف و تدبیر او واقع شوند، آینده شان در ظلمت ابهام فرو خواهد رفت.

در هر جا که پای اراده آزاد انسان و تصرّف اختیاری وی در خودش یا در پدیده ای دیگر در میان بیاید، پیش بینی قطعی میسّر نخواهد شد؛ مگر اینکه کسی به طریقی _ و مثلاً از راه علم غیب _ از مبادی اراده او آگاه باشد و بداند که برای او در فلان مکان و فلان زمان، چه مبادی نفسانی تحقّق خواهد یافت و از نفسش اراده چه کاری صادر خواهد شد.

چنین کسی نیز در واقع غیب گویی می کند، نه پیش بینی. البته میان کسانی که به تعلیم خدای متعال، آینده جامعه و تاریخ را غیب گویی می کنند و کسانی دیگر که به استناد قوانین اجتماعی و تاریخی، آینده را پیش بینی می کنند، فرق بسیار است.(1)

برای تبیین فلسفه تاریخ و کشف قانون ها و سنّت های حاکم بر تاریخ و شناخت پیوند مهدویت با فلسفه تاریخ از دیدگاه قرآن، نیاز به پژوهش و تحقیقی نظام مند و سلسله وار داریم که در دو قسمت ارائه می شود:

قسمت نخست. فلسفه تاریخ از دیدگاه شیعه

قسمت دوّم. آینده جهان از دیدگاه قرآن و روایات

بشر به سوی تکامل، بر عهده انسان های کامل (پیامبران و اوصیای آنان) نهاده شده است تا به بهترین و پسندیده ترین صورت، بشر را به مرحله کمال و تعالی سوق دهند. البته کمال مطلوب و نهایی انسان در باشکوه ترین برهه تاریخی (ظهور منجی موعود) به دست خواهد آمد.

سرنوشت و فرجام نهایی انسان، تکامل همه جانبه است؛ یعنی، تکامل در رابطه اش با طبیعت، آگاهی، قدرت، آزادی، عواطف، احساسات، انسان دوستی و در نهایت معنویت از دیدگاه علاّمه طباطبایی، این حرکت و تکامل بر اساس قانون هدایت عمومی صورت می گیرد: به موجب قانون هدایت عمومی _ که در همه انواع آفرینش جاری است _ نوع انسان به حکم ضرورت با نیرویی (نیروی وحی و نبوت) مجهّز است که او را به سوی کمال انسانیت و سعادت راهنمایی می کند و بدیهی است که اگر این کمال و سعادت برای انسان _ که زندگی اش زندگی اجتماعی است _ امکان و وقوع نداشته باشد؛ اصل تجهیز، لغو و باطل خواهد بود و لغو در آفرینش وجود ندارد.(1) این امر نه تنها یک قانون عمومی است؛ بلکه خواست و نیاز خود انسان نیز می باشد. به بیان دیگر، بشر از روزی که در زمین، سکنی ورزیده، پیوسته در آرزوی یک زندگی اجتماعی مقرون به سعادت (به تمام معنا) می باشد و به امید رسیدن چنین روزی قدم برمی دارد و اگر این خواسته، تحقّق خارجی نداشت؛ هرگز چنین آرزو و امیدی در نهاد وی نقش نمی بست؛ چنان که اگر غذایی نبود، گرسنگی [هم] نبود و اگر آبی نبود، تشنگی [هم] تحقّق نمی یافت... .

شهید مطهری از دیدگاه دیگری به این انگاره می نگرد و به باور او، در فطرت و گوهر تاریخ، حرکت تکاملی وجود دارد: بر حسب بینش انسانی (فطری) تاریخ، تاریخ مانند خود طبیعت به حکم سرشت خود، متحوّل و متکامل است؛ حرکت به سوی کمال، لازمه ذات اجزای طبیعت و از آن جمله تاریخ است. و طبیعت تاریخ، نه یک طبیعت مادی محض؛ بلکه مانند طبیعت فرد انسان، طبیعتی مزدوج است از ماده و معنی.... تحول و تکامل تاریخ، تنها جنبه فنی و تکنیکی و ابزاری و آنچه بدان تمدّن نام می دهند، ندارد؛ گسترده و همه جانبه است؛ همه شئون معنوی و فرهنگی انسان را دربر می گیرد و در جهت آزادی انسان از وابستگی های محیطی و اجتماعی

ص: 56

است...».(1)

در هر حال حرکت و سیر تاریخ به سوی عبودیت و حاکمیت ارزش ها و متعالی شدن انسان است و اگر غیر این می بود، حرکت تاریخ امری لغو و پوچ می نمود!

گفتنی است که تاریخ همواره شاهد رشد و تعالی انسان ها است؛ به خصوص که در عصر حاضر توسعه و پیشرفت مادی انسان به حد بالایی رسیده و دانش و صنعت در اوج خود به سر می برد و تا حدودی رفاه اقتصادی و زندگی راحت و امکانات فراوان از شاخصه های حلم آن به شمار می رود؛ اما آیا می توان ادعا کرد که انسان از لحاظ اخلاقی، فرهنگی و اجتماعی نیز پیشرفت و تکامل داشته است؟! آیا می توان چشم خود را بر انبوه مشکلات روحی، اخلاقی و اجتماعی بست و انسان قربانی صنعت و تکنولوژی را، آسوده خاطر و متعالی دانست؟! آیا این پیشرفت سریع و حیرت آور علمی و صنعتی، سعادت و شادکامی را نیز به انسان ارزانی داشته و هدف واقعی او را تأمین کرده است؟! اصولاً آیا انسان تنها به دنبال تأمین سعادت دنیوی و رفاه مادی است یا آرمان ها و خواسته های والاتری نیز دارد؟!

در اینجا بایسته است به دقّت مسأله «پیشرفت» و «تکامل» زندگی بشری را با بررسی مفهوم دقیق این دو واژه موشکافی کنیم. پس از تبیین مفهوم «پیشرفت» و «تکامل»، روشن می شود که هدف زندگی بشری و نیل به سعادت و خوشبختی، در سایه کدام یک تحقّق خواهد یافت.

در مفهوم تکامل، تعالی خوابیده است؛ یعنی، تکامل حرکت است، اما حرکت رو به بالا و عمودی. تکامل حرکت از سطحی به سطح بالاتر است؛ ولی پیشرفت در یک سطح افقی هم درست است. چه بسا چیزهایی که برای انسان و جامعه بشری پیشرفت باشد (مانند صنعت و ماشین سازی، کامپیوتر و ...)؛ ولی برای جامعه انسانی تکامل و تعالی شمرده نشود. پس با بررسی تاریخ، می بینیم برای بشر پیشرفت وجود داشته است. او در رابطه اش با طبیعت پیشروی کرده و هر چه به جلو رفته، طبیعت عینی را بیشتر در تسخیر خود و در اختیار خود قرار داده است. در این حالت ساختمان جامعه بشری از یک حالت ساده، به تدریج به سوی پیچیدگی و پیچیده تر

ص: 57

بودن پیش آمده است. همچنین در زمینه ابزار سازی به پیشرفت حیرت انگیزی رسیده است و بشر از نظر ابزار زندگی، به حد اعلای پیشرفت دست یافته است. این مسأله معلول تکامل تجارب بشر و تکامل علم بشر است (علوم تجربی) و ... .(1)

در واقع «پیشرفت» عمدتاً ناظر به بعد مادی و ظاهری زندگی بشری است؛ ولی تکامل به ابعاد معنوی و واقعی زندگی اشعار دارد. حال با این همه پیشرفت در جنبه های مختلف، آیا انسان در ابعاد دیگر زندگی نیز به پیشرفت و تکامل رسیده است: در اخلاق، دین داری، پرورش فضایل و مکارم انسانی، تعاون و همدلی، احساس مسؤولیت نسبت به هم نوع، صلح و آرامش روحی و ...؟! از دیدگاه شهید مطهری انسان در رابطه با طبیعت و روابط ساختمانی و تشکیلاتی اجتماع پیشرفت کرده است؛ ولی در ارتباط با دیگر انسان ها (معنویت انسان) و در رابطه با خودش (اخلاق) چندان پیشرفتی دیده نمی شود!

«از دیدگاه ویل و آریل دورانت نیز در تکامل و پیشرفت انسان تردید وجود دارد. به نظر آنها: اگر منظور [از پیشرفت] رسیدن به سعادت بیشتر باشد که ادعای آن تقریباً از بادی امر مردود است... می شود پیشرفت را سلطه فزاینده زندگی بر محیط تعریف کرد که در این صورت پست ترین جاندارها و نیز انسان را شامل می شود! نباید متوقّع شویم که پیشرفت امری مستمرّ یا عام باشد؛ واضح است که در کار پیشرفت، برگشت و انحطاط وجود دارد...».(2)

این وضعیت زندگی بشر در حال حاضر و عصر پیشاظهور است؛ در حالی که وضعیت مطلوب و مورد انتظار بشر غیر از این است و بر اساس سنّت و خواست الهی نیز غیر از این خواهد بود؛ یعنی، تکامل معنوی و پیشرفت مادی، همپا و همراه هم بوده و جامعه آرمانی، جامعه ای پویا و پایا در تمامی ابعاد است. البته این وضعیت نابهنجار و کژ آلوده جوامع، امری ظاهری

ص: 58

و فراگیر است؛ ولی وضعیت درونی و حقیقی، بشر حرکت به سوی اخلاق و معنویت و طلب کمال واقعی و مطلوب است.

در هر حال تحقّق بشارت الهی و رسیدن انسان ها، به این آمال و آرزوهای دیرین خود در پرتو حکومت امام مهدی(عج) به دست می آید:

«در طول تاریخ گذشته و آینده، نیروهای انسان به تدریج بیشتر جنبه ایدئولوژیک پیدا کرده و می کند و انسان تدریجاً از لحاظ ارزش های انسانی به مراحل کمال خود؛ یعنی، به مرحله انسان ایده آل و جامعه ایده آل نزدیک تر می شود تا آنجا که در نهایت امر حکومت عدالت؛ یعنی، حکومت کامل ارزش های انسانی _ که در تعبیرات اسلامی از آن به «حکومت مهدی» تعبیر شده است _ مستقرّ خواهد شد و از حکومت نیروهای باطل و حیوان مآبانه و خودخواهانه و خود گرایانه اثری نخواهد بود... ».(1)

از دیدگاه علامه طباطبائی نیز:

«به حکم ضرورت آینده جهان روزی را دربر خواهد داشت که در آن روز جامعه بشری پر از عدل و داد شده و با صلح و صفا، همزیستی نماید و افراد انسانی غرق فضیلت و کمال شوند. البته استقرار چنین وضعی به دست خود انسان خواهد بود و رهبر چنین جامعه ای منجی جهان بشری و به لسان روایات مهدی خواهد بود...».(2)

دست می آید که همه جهان هستی و از جمله انسان، به عالم بالا باز خواهند گشت و فرجام تمامی امور و پایان زندگی به سوی خداوند و از آنِ او است:

«و الی اللّه عاقبة الامور»(1)؛ «و فرجام کارها به سوی او است».

«و للّه عاقبة الامور»(2)؛ «و فرجام همه کارها از آن خدا است».

«و الی اللّه ترجع الامور»(3)؛ «و [همه] کارها به سوی خدا بازگردانده می شود».

بر این اساس، هدف، غایت، فرجام و آرمانی که اسلام برای بشر تصویر کرده است، فقط «خدا» است و بس.

قرآن می فرماید: «یا ایّها الانسان إنّک کادحٌ الی ربّک کدحاً فملاقیه»(4)؛ «ای انسان تو در مسیر پروردگارت تلاشگر هستی پس او را دیدار می کنی». این آیه، خداوند سبحان را هدف اعلای انسان قرار می دهد و انسان در اینجا به معنای همه انسانیت است. پس انسانیت در مجموع به سوی خداوند متعال در تلاش و تکاپو است. واژه «کدح»؛ یعنی، حرکت مداوم و پویش مستمر و بی وقفه همراه با سختی و رنج و توأم با تلاش و سعی و مجاهدت؛ چرا که این حرکت، یک حرکت عادی و معمولی است؛ حرکت ارتقایی و سیر صعودی و تکاملی است... این پویش و سیر و حرکت، ناچار راهی و جادّه ای باید داشته باشد؛ زیرا حرکت به سوی هدف، قطعاً مقتضی طریق و مسیری است که میان پوینده و هدف کشیده شده باشد. این حقیقت در قرآن تحت عنوان سبیل اللّه، صراط و صراط اللّه یاد شده است... پس این آیه، زبان سخن گفتن از یک واقعیت ثابت و حقیقت قطعی و حتمی موجود است (نه تشویق انسان ها به سوی خدا). این حقیقت عبارت است از اینکه هر پویشی و پیشرفتی که انسان در مسیر تاریخی دور برد و بلند مدت خود انجام می دهد، حرکت و پیشرفت به سوی خداوند متعال است... .(5)

ص: 60

جهان هستی بر اساس حقّ آفریده شده و هدفی را دنبال می کند و آفرینش جهان، باطل، بیهوده و بازیچه نیست: «و ما خلقنا السماوات و الارض و ما بینهما لاعبین و ما خلقنا هما الاّ بالحقِّ و لکنّ اکثرهم لا یعلمون»(1)؛ «آسمان ها و زمین و آنچه را که در آنها است بازیگرانه نیافریدیم و آنها را نیافریدیم جز بر اساس حقّ؛ ولی بسیاری از آنان نمی دانند».

هدفی که قرآن برای کاروان بشری ترسیم می کند «عبادت و عبودیت» است و منظور از آن، معنای وسیع و گسترده ای است که شامل کلیه شئون زندگی انسان در روی زمین می گردد و این هدف در صورتی محقق می شود که در سر تا سر جهان خواسته ها و دستورات خدا اجرا و شناخت و عبادت او محقّق و عبودیت و معنویت جایگزین رذایل و کژی ها شود: «و ما خلقت الجنّ و الانس الاّ لیعبدون»(2)؛ «و جنّ و انس را نیافریدیم مگر برای اینکه مرا عبادت کنند». استاد مطهری با اشاره به این نکته معتقد است:

«ما هرگز در قرآن به این منطق برخورد نمی کنیم که انسان آفریده شده است که هر چه بیشتر بداند و هر چه بیشتر بتواند تا اینکه انسان وقتی دانست و توانست، خلقت به هدف خود رسیده باشد! بلکه انسان آفریده شده است که خدا را پرستش کند و پرستش خدا، خود هدف است... طبعاً به این معنا در منطق اسلام، هدف اصلی از زندگی، جز معبود چیز دیگری نمی تواند باشد؛ یعنی، قرآن می خواهد انسان را بسازد و می خواهد به او هدف و آرمان بدهد و هدف و آرمانی که اسلام می خواهد بدهد، فقط خدا است و بس و هر چیز دیگر جنبه مقدّمی دارد، نه جنبه اصالت و استقلال و هدف اصلی».(3)

سیر و حرکت به سوی خدا و رسیدن به او، مستلزم پرورش فضایل اخلاقی، سبقت به

ص: 61

سوی نیکی ها، انجام اعمال صالح، پرستش و عبادت، عدالت و تقوا و ... است. اینها معنا و مصداق واقعی کمال و تعالی انسان است و هر یک به نوعی سعادت و خوشبختی انسان را تأمین می کند و زندگی ای آرام، متعالی، متکامل و متعادل را برای او رقم می زند. در این میان پیامبران و امامان نکته اتصال و دعوت مردم به سوی خدا و فضایل اخلاقی اند و در تحقّق اهداف و آرمان های والا و حقیقی، نقشی موثّر و بااهمیت دارند.

این نکته نیز روشن است که در طول تاریخ، انسان ها خواسته ها و آرمان های مختلفی برای خوشبختی و غایت خود در نظر گرفته اند (مانند علم و دانش، ثروت و مال، قدرت و مکنت، آسایش و آرامش، رفاه و عدالت و ...)؛ اما تنها خواسته اصیلی که در طول تاریخ میان انسان ها مشترک و مورد اتفاق همه بوده، خداپرستی و خداخواهی است. این انگاره فطری، ما را هر چه بیشتر به معنای واقعی کمال و تعالی انسان رهنمون می شود.

ثروت اندوزی، ظلم و ستم، کفر، فسادگری و تباهی، عدالت گریزی، کسب مقام، تکبّر و خودخواهی و ... می باشند.

در رأس حقّ پرستان و حق پویان، پیامبران، اولیای الهی و صالحان و در رأس باطل گرایان شیطان، فرعون ها، شاهان، ستمگران و زرمداران قرار دارند.

بین دو گروه و جبهه حقّ و باطل، همواره نزاع و درگیری وجود دارد و در واقع تضادّ و کشمکش بین آنها، محرّک و مکانیسم حرکت تاریخ است. پیامبران همواره مخالفت خود را با کفر و ستمگری فرعون ها و سردمداران زر و زور اعلام کرده و منافع نامشروع و باطل آنها را به چالش کشیده اند. دعوت اصلی آنها به تحقّق خداپرستی و عدالت اجتماعی بوده که با منافع سرشار و دنیوی باطل گرایان تعارض داشته است.

باورداران و ایمان آورندگان به رسولان الهی نیز عموماً افراد تهی دست و تحت ستم جامعه بوده اند که از اطاعت سردمداران کفر و باطل، سرپیچی کرده و به طریق حقّ و ظلم ستیزی گام نهاده اند. همه این عوامل، باعث واکنش جبهه باطل و درگیری و نزاع همیشگی آنان با گروه حقّ و خداپرست بوده است.

قرآن کریم تضاد و مبارزه را در مناسبات جوامع بشری مطرح کرده (همان گونه که از تضادّ میان آدم و شیطان و تضادّ در عالم طبیعت نام برده است) و از آن گاهی به عنوان مبارزه ایمان و کفر و گاهی به عنوان مبارزه حقّ و باطل یاد می کند. این یک واقعیت تاریخی است که آزادی اراده و قدرت انتخابی که خداوند به بشر داده است آن را اقتضا می کند؛ به گونه ای که جمعی به سوی حقّ و گروهی به سوی باطل کشیده شوند. در میان این دو گروه درگیری و ستیز به وجود آمده و در نتیجه چرخ های تاریخ به حرکت درآید.

در میدان مبارزه حق و باطل _ که به وسعت کلّ تاریخ است _ نیروهای حقّ، همان نیروهای مؤمنی هستند که پشت سر انبیا حرکت می کنند و رهبری این مبارزه همواره با انبیا و جانشینان آنان بوده... در این میان، امت اسلامی به عنوان آخرین و مهم ترین حلقه این سلسله مسؤولیت مبارزه با

ص: 63

باطل را در تمام جبهه ها بر عهده دارد.(1)

«از نظر قرآن مجید، از آغاز جهان همواره نبردی پیگیر میان گروه اهل حق و گروه اهل باطل، میان گروهی از طراز ابراهیم و موسی و عیسی و محمد _ صلوات اللّه علیهم _ و پیروان مؤمن آنها و گروهی از طراز نمرود و فرعون و جباران یهود و ابوسفیان و امثالهم برپا بوده است. هر فرعون، موسایی در برابر خود داشته است: «لکلّ فرعون موسی»... در این نبردها و ستیزها، گاهی حق و گاهی باطل پیروز بوده است؛ ولی البته این پیروزی ها و شکست ها، بستگی به یک سلسله عوامل اجتماعی، اقتصادی و اخلاقی داشته است... در قرآن به نقش _ به اصطلاح _ مرتجعانه «ملأ» و «مترفین» و «مستکبرین» و نقش حقّ طلبانه «مستضعفین» تصریح شده است. در عین حال از نظر قرآن، آن جهاد مستمرّ پیش برنده ای که از فجر تاریخ وجود داشته و دارد، ماهیت معنوی و انسانی دارد؛ نه مادی و طبقاتی».(2)

درباره تضاد و ستیزش میان حق و باطل، ممکن است این پرسش مطرح شود که آیا این تضادّ، همان تضادّ دیالکتیکی موجود در اندیشه هگل و مارکس است یا معنای دیگری دارد؟!

گفتنی است واقعیت طبیعت و جامعه جز یک رشته امور متضاد، چیزی نیست. تضاد در اینجا نه به معنای دیالکتیکی آن است؛ یعنی، هر چیزی ضد خود را در درون خود بپرورد و پدیده از میان اضداد عبور نموده و تحقّق پذیرد... در قرآن و احادیث به تضادّی به این معنا برنخوردیم. اگر قرآن تضاد را عامل حرکت طبیعت و تکامل جامعه می داند، به این معنا است که سراسر جهان از امور متخالف و متباین آفریده شده است و در اثر جدال دو متضاد، جهان رو به تکامل می رود. آنجا که می فرماید: «هو الّذی خلق الموت و الحیاة لیبلوکم ایّکم احسن عملا»(3)؛ «مرگ

ص: 64

و زندگی را با هم آفرید تا شما را بیازماید کدام یک نیکوکارترید» و نیز: «قل اللّهمّ مالک الملک تؤتی الملک من تشاء و تنزعُ الملک ممّن تشاء و تعزّ من تشاء و تذلّ من تشاء...»(1)؛ «بگو خدایا! تو صاحب سلطنت و قدرتی؛ هر کس را بخواهی قدرت می دهی. از هر کس بخواهی، می ستانی. هر کس را بخواهی عزیز و هر کس را بخواهی ذلیل می کنی...». در این آیه جامعه با سلطه و قدرت، با عزّت و ذلّت، ترسیم شده است. این تضادّ اجتماعی است که مایه بقای جامعه می گردد. بر این اساس از دیدگاه استاد سبحانی: قرآن، صحنه زندگی انسان ها را صحنه دو نیروی متضاد حقّ و باطل می داند که سرانجام به حاکمیت نیروی حق بر باطل منجر می گردد: «بل نقذف بالحقّ علی الباطل فیدمغه فإذا هو زاهقٌ و لکم الویل ممّا تصفون»(2)؛ «ما با حق، بر چهره باطل می زنیم تا در هم شکند و نابود گردد. وای بر شما از آنچه می گویید».(3)

خلاصه وجود اضداد در طبیعت و جامعه مایه تکامل و وسیله بقا و حیات جامعه و انسان ها است. اما این تضاد نه به معنای این است که هر چیزی ضد خود را پرورش می دهد؛ بلکه مقصود این است که از آمیزش مختلف ها، متفاوت ها، متزاحم ها و گوناگون ها، انواع مجدّد و جامعه وزین و متکامل به وجود می آید: «و قد خلقکم اطواراً»(4)؛ «شما را مختلف و گوناگون آفرید».

پس از بیان معنای «تضادّ» مورد نظر قرآن، بحث را به ستیزه دو گروه حق و باطل برمی گردانیم. با مطالعه آیات اجتماعی قرآن، نوعی حالت دو قطبی در جامعه ها مشاهده می شود. قرآن از طرفی نوعی حالت دو قطبی در جامعه بر اساس مادی؛ یعنی، بر اساس برخورداری ها و محرومیت های مادی مطرح می کند که از دیدگاه استاد مطهری یک قطب با عناوین ملأ، مستکبران، مسرفان، مترفان و قطب دیگر با عناوین مستضعفان، ناس (توده ها)، ذریه

ص: 65

(کوچک ها و به چشم نیاها) و ارذلون (بی سر و پاها)(1) یاد می شود و این دو قطب در مقابل هم قرار می گیرند.

از طرف دیگر نوعی حالت دو قطبی در جامعه بر اساس مفاهیم معنوی طرح می کند که یک قطب آن کافران، مشرکان، منافقان، فاسقان و مفسدان می باشند و قطب دیگر مؤمنان، موحّدان، متقیان، صالحان، مصلحان، مجاهدان و شهیدانند... البته با بررسی همه این موارد روشن می شود که جامعه دو قطب بیشتر ندارد: قطب برخوردار و ستمگر (کافران) و گروه مستضعفان که معمولاً جمع مؤمنان را تشکیل می دهند.(2)

در طول تاریخ، پیامبران رهبری گروه مؤمنان (جبهه حقّ) را در دست داشتند و با تمام قدرت و توان در برابر گروه کافران (جبهه باطل) صف آرایی می کردند و در صدد از بین بردن تصویر کریه کفرو باطل از جهان بودند. بر این اساس حرکت تاریخ، با سکانداری پیامبران و جانشینان صالح آنان، به سمت حق گرایی و پیروزی بر باطل در حرکت بوده است.

در این رابطه آیات زیادی(3) وجود دارد که ما به جهت گزیده گویی، از بیان آنها پرهیز کردیم.

با توجّه به آیات قرآن و روایات دیگر، به دست می آید که زندگی بشری دارای مراحلی است که مهم ترین و اثرگذارترین آنها، مرحله حضور پیامبران و جانشینان آنان و ارتباط بشر با «وحی» و آموزه های مستقیم الهی است. در این ارتباط انسان از ناحیه خداوند، راهنمایی و هدایت می شود و پیامبران نقش واسطه بین مردم و خدا و راهنمایی جامعه را بر عهده دارند. در این مرحله است که تضادّ و نزاع مستمر و همیشگی حقّ و باطل جریان دارد تا انسان به مراحل دیگر قدم گذارد.

ص: 66

کشمکش و نزاع بین حق و باطل منحصر در زمان پیامبران و جانشینان آنان نیست. بشر بعد از بعثت پیامبر اسلام« صلی الله علیه و آله » (آخرین دین الهی) و حضور جانشینان معصوم او، وارد مرحله دیگری از زندگی خود می شود. در این مرحله پیامبر یا جانشینان او حضور مستقیم دارند و آخرین جانشین او در ورای پرده غیبت است. در این مرحله، بشر از آثار و برکات آموزه های وحی و دریافت های عقلی بهره مند شده و با تکیه بر علم و دانش، راه های پیشرفت و توسعه را طی می کند. حق مداران با تکیه بر آموزه های دین، خود یا به رهبری علما و دانشمندان، علیه جبهه باطل موضع گیری کرده و در نزاع و درگیری با این گروه هستند.

تضادّ و کشمکش بین حقّ و باطل و مؤمنان و کافران از نخستین لحظات تاریخ تا کنون ادامه داشته است و نزاع و ستیزه های خارج از این چهارچوب، محدود و گذرا بوده و استمرار و تداومی در تاریخ نداشته است. حال نقطه پایانی این درگیری و تضادّ کجا و چه وقت است؟ با توجّه به وعده قرآن، نقطه پایانی این «تضادّ»، غلبه و پیروزی ایمان و حقّ و نابودی کفر و باطل است؛ بدین صورت که در عصری، «حقّ» به اوج قدرت و کمال خود می رسد و زمینه برای فتح و پیروزی آن به وجود می آید. باطل نیز به نهایت قدرت و انحطاط و فساد کشیده می شود و وقتی هر دو به نهایت خود رسیدند، حقّ با امداد خداوند و آگاهی و توانایی مؤمنان و صالحان بر باطل غلبه می کند و کافران و مفسدان را از میان برمی دارد و قدرت و سلطه شیطان از بین می رود. در روایات به صراحت از نابودی و هلاکت شیطان به دست امام زمان« علیه السلام » اشاره شده است.

پیروزی نهایی نیروهای حق و صلح و عدالت ، اندیشه ای قرآنی است که با قاطعیت اعلام می دارد: پیروزی نهایی با دین حق و ایمان و غلبه قطعی صالحان و متقیان، کوتاه شدن دست ظالمان و مستکبران و آینده روشن و سعادتمندانه بشر است.

نقطه اوج و متعالی این حرکت با قیام و ظهور منجی موعود _ و از دیدگاه اسلام مهدی(عج) _ تحقّق می یابد و او رهبری گروه حقّ را به دست می گیرد و با تمام توان، به جنگ نهایی با جبهه کفر و باطل می پردازد و در تحقّق وعده های حتمی الهی، پیروز می شود و تاریخ به شکوه مندترین فرجام خود می رسد.

ص: 68

از دیدگاه استاد مطهری: «در حدیث مشهور «یملأ اللّه به الارض قسطاً و عدلاً کما مُلئت ظلماً و جوراً»؛ تکیه بر روی ظلم شده است و می رساند که قیام مهدی(عج) برای حمایت [از[ مظلومانی است که استحقاق حمایت دارند... شیخ صدوق روایتی از امام صادق« علیه السلام » نقل می کند مبنی بر اینکه این امر تحقّق می پذیرد، مگر اینکه هر یک از شقی و سعید به نهایت کار خود برسد. سخن در این است که گروه سعدا و گروه اشقیا، هر کدام به نهایت کار خود برسند. [پس[ سخن در این نیست که سعیدی در کار نباشد و فقط اشقیاء به منتها درجه شقاوت برسند.

در روایات اسلامی، سخن از گروهی زبده است که به محض ظهور امام(عج) به آن حضرت ملحق شوند. بدیهی است که این گروه ابتدا به ساکن خلق نمی شوند... معلوم می شود در عین اشاعه و رواج ظلم و فساد، زمینه های عالی وجود دارد که چنین گروه زبده را پرورش می دهد. این خود می رساند که نه تنها حق و حقیقت به صفر نرسیده است؛ بلکه فرضاً اگر اهل حق از نظر کمیّت قابل توجّه نباشند؛ از نظر کیفیت، ارزنده ترین اهل ایمان اند و در ردیف یاران سیّد الشهداء« علیه السلام »... . در برخی روایات اسلامی، سخن از دولتی است از اهل حق که تا قیام مهدی(عج)، ادامه پیدا می کند.(1)

این وعده قطعی و حتمی خداوند به مؤمنان و حق مداران است که به هیچ عنوان تخلّف نمی پذیرد و حقّ با تمام توان و شکوه، به پیروزی می رسد. از مجموع آیات و روایات استنباط می شود که قیام مهدی موعود« علیه السلام » آخرین حلقه از مجموعه حلقات مبارزات حق و باطل است که از آغاز جهان برپا بوده است. مهدی موعود، تحقّق بخش ایده ال همه انبیا و اولیا و مردان مبارز راه حق است و به عبارتی او حاصل تمامی مجاهدت ها و تلاش های پیامبران و ثمره قیام ها و مبارزات حقّ طلبان است:

«از آیات قرآن، استفاده می شود که ظهور مهدی موعود حلقه ای است از حلقات مبارزه اهل حق و اهل باطل که به پیروزی نهایی اهل حق منتهی می شود. سهیم بودن یک فرد در این سعادت، موقوف به این است که

ص: 69

آن فرد عملاً در گروه اهل حق باشد. آیاتی که بدان ها در روایات استناد شده است، نشان می دهد که مهدی موعود(عج) مظهر نویدی است که به اهل ایمان و عمل صالح داده شده است(1)، مظهر پیروزی نهایی اهل ایمان است.»(2)

ظهور مهدی موعود منّتی است بر مستضعفان و خوار شمرده شدگان و وسیله ای است برای پیشوا و مقتدا شدن آنان و مقدمه ای برای وراثت آنها، خلافت الهی در روی زمین است.(3) ظهور مهدی موعود، تحقّق بخش وعده ای است که خداوند متعال از قدیم ترین زمان در کتب آسمانی، به صالحان و متقیان داده است که زمین از آن آنان است و پایان تنها به متقیان تعلق دارد».(4)

امام باقر« علیه السلام » در تفسیر آیه «و تلک الایّام نداولها بین النّاس»(5) می فرماید: «از وقت خلقت آدم تا این زمان، دولتی برای خدا و دولتی برای ابلیس بوده است. پس کجا است دولت خدا در این زمان؟! و نیست صاحب دولت خدا، مگر قائم(6)».

امام هادی« علیه السلام » فرموده است: «او کسی است که وحدت کلمه ایجاد می کند، نعمت را کامل می سازد. خداوند حق را به دست او تحقّق می بخشد و باطل را نابود می کند. آن گاه آیه «بقیة اللّه خیرٌ لکم» را قرائت کرد و فرمود: به خدا سوگند! بقیّة اللّه، او است(7)».

در روایتی آمده است: «محمد بن مسلم گوید: از امام باقر علیه السلام پرسیدم: مقصود از آیه «و

ص: 70

اللیل اذا یغشی»چیست؟فرمود: شب، اشاره به آن است که سدّ راه علی علیه السلام شد و او را فرو پوشاند. «و النّهار اذا تجلّی»، روز، اشاره به قائم ما است که وقتی خروج می کند، دولتش بر همه دولت های باطل چیره گی می یابد(1)».

روشن است که پیروزی بر باطل و محو کفر و فساد و بی عدالتی از جهان، تنها گام نخست و آغازین این فرجام شکوه مند است و والاترین و حسّاس ترین نقطه آن، تشکیل دولت مهدی و حکومت جهانی عدل است؛ یعنی، پیروزی و سلطه بر کفر و باطل، آغاز و زمینه تشکیل دولت کریمه ای است که به اداره جهان می پردازد و آرمان سعادت و خوشبختی را در مرحله عمل تحقّق می بخشد. بدون تشکیل دولت حق، امکان بهره برداری از این پیروزی بی نظیر وجود ندارد و ممکن است گروه باطل باز فعالیت خود را آغاز کنند و موانع عمده ای در مقابل گروه حقّ ایجاد نمایند.

به طور خلاصه می توان پاسخ پرسش های «فلسفه تاریخ» از دیدگاه قرآن را چنین برشمرد:

1. هدف و غایت تاریخ، عبادت و بندگی خدا و رسیدن به کمالات اخلاقی و انسان است.

2. مکانیسم و محرّک این حرکت، اراده انسان ها و تضادّ و درگیری بین دو جبهه حق و باطل است که در نهایت با نابودی جبهه باطل، به پایان خواهد رسید.

3. مسیر و منازل این حرکت، دوران های حضور پیامبران و جانشینان آنان است.

عصر هر پیامبری، بستر و مرحله ای برای گذر تاریخ به مراحل بالاتر و کامل تر از گذشته است. تاریخ در عصر ظهور، به مرحله نهایی و کامل خود خواهد رسید. این مرحله آغاز زندگی نوین، پیشرفته و متکامل است و بشر در آن از رفاه، سعادت، عدالت، امنیت و معنویت برخوردار خواهد شد.

ص: 71

میان می رود و توحید و عدل و رشد و کمال عقلی و علمی در سراسر زندگی انسان ها گسترش می یابد. در روایتی چند بحث «آخر الزّمان» به عنوان مرحله نوین و متکامل زندگی بشر مطرح شده است؛ از جمله، پیامبر خدا« صلی الله علیه و آله » به حضرت علی« علیه السلام » فرمود: آیا تو را بشارت ندهم؟ آیا تو را خبر ندهم؟ عرض کرد: بلی ای رسول خدا! آن حضرت فرمود:(1) «هم اینک جبرئیل نزد من بود و مرا خبر داد: قائمی که در آخر الزّمان ظهور می کند و زمین را پر از عدل و داد می سازد _ همان گونه که از ظلم و جور آکنده شده _ از نسل تو و از فرزندان حسین« علیه السلام » است».

پیامبر« صلی الله علیه و آله » در روایت دیگری می فرماید:(2) «هنگام پایان زمان و آشکار شدن فتنه ها، مردی هست که به او مهدی گفته می شود و بخشش بسیار دارد».

با توجّه به روایات فراوان، می توان گفت که «آخر الزّمان» پایان تاریخ است؛ اما پایانی روشن و سعادت آمیز که غرض از آفرینش انسان ها به طور کامل تحقّق خواهد یافت و جهان شاهد بهترین دوران از زندگی بشری خواهد بود.

1. «و نرید اَن نمنّ علی الّذین استضعفوا فی الارض و نجعلهم ائمة و نجعلهم الوارثین»(1)؛ «و خواستیم بر کسانی که در آن سرزمین فرو دست شده بودند، منّت نهیم و آنان را پیشوایان [مردم] گردانیم و ایشان را وارث [زمین] کنیم».

این بشارتی است در زمینه پیروزی حق بر باطل و ایمان بر کفر. این بشارتی است برای همه انسان های آزاده و خواهان حکومت عدل و داد و برچیده شدن بساط ظلم و جور. نمونه ای از تحقق این مشیت الهی، حکومت پیامبر« صلی الله علیه و آله » و یارانش بعد از ظهور اسلام بود... نمونه گسترده تر آن، ظهور حکومت حق و عدالت در تمام کره زمین به وسیله مهدی(عج) است. این آیات، از جمله آیاتی است که به روشنی بشارت ظهور چنین حکومتی را می دهد؛ لذا در روایات اسلامی، تفسیر این آیه را به آن ظهور بزرگ، پیوند داده اند.(2)

امام علی« علیه السلام » در تفسیر این آیه می فرماید: «این گروه آل محمد هستند، خداوند مهدی آنها را بعد از زحمت و فشاری که بر آنان وارد می شود، برمی انگیزد و به آنها عزّت می دهد و دشمنان شان را ذلیل و خوار می کند».(3)

آن حضرت همچنین می فرماید:(4) «مستضعفان زمین که در قرآن از آنان یاد شد و خداوند آنها را پیشوا قرار می دهد، ما اهلبیت هستیم. خداوند مهدی ما را برخواهد انگیخت پس آنان را عزّت و دشمنانشان را ذلّت خواهد داد».

از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام روایت شده است:(5) «این آیه درباره صاحب الامر است که در آخرالزمان ظهور می کند و جبّاران و فراعنه را نابود می سازد و شرق و غرب عالم را مالک

ص: 74

می شود و آن را از عدل آکنده می سازد همان طور که از ستم پر شده بود».

2. «لقد کتبنا فی الزبور من بعد الذّکر أنّ الارض یرثها عبادی الصّالحین»(1)؛ «در حقیقت در زبور پس از ذکر (تورات) نوشتیم که زمین را بندگان شایسته ما به ارث خواهند برد».

بر اساس این آیه ظهور مهدی موعود، تحقّق بخش وعده ای است که خداوند از گذشته های دور، در کتاب های آسمانی به حق پرستان، صالحان و تقواپیشگان داده است که زمین از آنِ ایشان است و فرجام نیک به مؤمنان تعلّق دارد. در تفسیر این آیه آمده است: «خداوند متعال خبر می دهد که منافع جهان به صالحان منتقل می شود _ بدون آنکه معامله ای صورت گیرد _ و برکات زمین مختص به آنان خواهد شد. این برکات در شکل دنیوی اش جامعه ای صالح خواهد بود که از شرک و گناه پاک گشته است. جامعه ای بشری و صالحی که خدا را بندگی کنند و به او شرک نورزند».(2)

«ارض» در این آیه به مجموع کره زمین گفته می شود و سراسر جهان را شامل می گردد که با ظهور مهدی موعود(عج) حکومت در دست صالحان قرار خواهد گرفت.

امام باقر« علیه السلام » در تفسیر این آیه می فرماید:

«[بندگان صالحی که در این آیه یاد شده اند]، یاران مهدی(عج) در آخر الزّمان هستند(3)».

در روایتی منسوب به امام صادق« علیه السلام » آمده است:

«منظور از اینکه زمین را بندگان صالح خدا به ارث می برند، مهدی قائم« علیه السلام »و یاران او هستند(4)».

در روایتی نیز از پیامبر اکرم« صلی الله علیه و آله » نقل شده است:

ص: 75

«اگر از عمر دنیا جز یک روز باقی نمانده باشد، خدا آن روز را طولانی گرداند تا مردی از اهل بیت من برانگیخته شود و زمین را از عدالت پر نماید؛ همچنان که از ستم و بیداد پر شده بود(1)».

3. «وعداللّه الّذین آمنوا منکم و عملوا الصّالحات لیستخلفنَّهم فی الارض کما استخلف الّذین من قبلهم و لیمکنن لهم دینهم الّذی ارتضی لهم...»؛ «خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، وعده داده است که حتماً آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد؛ همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند، جانشین [خود] قرار داد و آن دینی را که بر ایشان پسندیده است، به سودشان مستقر کند...».

«این آیه وعده زیبایی است... خدای سبحان به کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام دهند، وعده می دهد که به زودی جامعه ای برایشان برپا می دارد که به تمام معنا صالح باشد و از ملکه کفر و نفاق و فسق پاک باشد. زمین را ارث برند و در عقاید افراد آن و اعمالشان جز دین حق، چیزی حاکم نباشد. در امنیت زندگی کنند، ترسی از دشمن داخلی و خارجی نداشته باشند. از کید نیرنگ بازان و ظلم ستمگران و زورگویی زورگویان آزاد باشند. این جامعه طیّب و طاهر با صفاتی که از فضیلت و قداست دارد، هرگز تا کنون در دنیا منعقد نشده و دنیا تا کنون چنین جامعه ای به خود ندیده است، ناگزیر اگر مصداقی پیدا کند، در روزگار مهدی(عج) خواهد بود؛ چون اخبار متواتری که از رسول خدا« صلی الله علیه و آله » و ائمه اهل بیت« علیهم السلام » در خصوصیات آن حضرت وارد شده، از انعقاد چنین جامعه ای خبر می دهد. حق این است که آیه شریفه جز با اجتماعی که به وسیله ظهور مهدی به

ص: 76

زودی منعقد می شود، قابل انطباق با هیچ مجتمعی نیست».(1)

از امام صادق« علیه السلام » در تفسیر آیه «وعد اللّه الّذین...» نقل شده که فرمود:

«[ین آیه] در شأن قائم« علیه السلام » و اصحابش نازل شده است(2)».

مرحوم طبرسی در ذیل آیه می گوید: از اهل بیت« علیهم السلام » نقل شده است که:

«این آیه درباره مهدی آل محمد« صلی الله علیه و آله » است(3)».

علاّمه طبرسی(ره) از امام صادق« علیه السلام » نقل کرده است: این آیه هنوز تأویل نشده است و اگر قائم ما ظهور کند، به زودی خواهید دید کسی را که معنای این آیه را می فهمد. دین محمد« صلی الله علیه و آله » به همه جا خواهد رسید، چنان که شب به همه جا می رسد؛ به صورتی که بر روی زمین مشرکی باقی نخواهد ماند(4)».

در تفاسیر مختلفی از امام سجاد« علیه السلام » درباره تفسیر این آیه نقل شده است: «آنان به خدا سوگند شیعیان ما هستند. خداوند این کار را برای آنها به دست مردی از ما انجام می دهد که مهدی این امت است. زمین را پر از عدل و داد می کند، آن گونه که از ظلم و جور پر شده باشد(5)».

4. «هو الّذی ارسل رسوله بالهدی و دین الحقّ لیُظهره علی الدّین کلّه و لو کره المشرکون»(6)؛ «او کسی است که پیامبرش را با هدایت و دین درست فرستاد. آن را بر هر چه دین است، پیروز گرداند؛ هر چند مشرکان خوش نداشته باشد».

ص: 77

مفهوم آیه، پیروزی همه جانبه اسلام بر همه ادیان جهان است؛ یعنی، سرانجام اسلام همه سرزمین ها را فرا خواهد گرفت. بررسی موارد استعمال ماده «اظهار» «لیظهره علی الدین...» در آیات قرآن، نشان می دهد که این ماده بیشتر به معنای غلبه جهانی و قدرت ظاهری آمده است. شکّی نیست که در حال حاضر این موضوع (گسترش کامل اسلام) تحقّق نیافته؛ ولی می دانیم که وعده حتمی خداوند به تدریج در حال تحقّق است.

طبق روایات مختلفی، تکامل این برنامه، هنگامی خواهد بود که مهدی(عج) ظهور کند و به برنامه جهانی شدن اسلام را تحقّق بخشد.(1)

امام صادق« علیه السلام » در تفسیر آیه «هو الّذی أرسل...» می فرماید: «به خدا سوگند! این آیه تا کنون تأویل نشده و تأویل نیز نخواهد شد تا اینکه قائم خروج کند. پس زمانی که قائم خروج کرد و باقی نمی ماند کافر به خداوند بزرگ و مشرک به امامت مگر اینکه از خروج او ناراحت می شود. پس اگر کافر یا مشرک در داخل سنگی پنهان شود، آن سنگ خواهد گفت: ای مؤمن! در داخل من کافری پنهان شده، پس مرا بشکن و او را بکش(2)».

از امام باقر« علیه السلام » نقل شده است: «این امر، در زمان خروج مهدی آل محمد« صلی الله علیه و آله » است.پس کسی باقی نمی ماند مگر اینکه اقرار به نبوت محمد« صلی الله علیه و آله » می کند(3)».

5. «و قل جاء الحقُّ و زهق الباطل انّ الباطل کان زهوقاً»(4)؛ «و بگو: حق آمد و باطل نابود شد. آری، باطل همواره نابود شدنی است».

بر اساس احادیث قیام مهدی(عج) از روشن ترین مصداق های این آیه است و نتیجه آن،

ص: 78

پیروزی نهایی حق بر باطل در سراسر جهان است. این قانون کلی الهی و ناموس تخلّف ناپذیر آفرینش (پیروزی حق) در هر عصر و زمانی مصداقی دارد و قیام پیامبر« صلی الله علیه و آله » و پیروزی آن حضرت بر لشکر شرک و بت پرستی و نیز قیام مهدی(عج) بر ستمگران و جباران جهان از چهره های روشن و تابناک این قانون عمومی است. این قانون الهی، رهروان راه حق را در برابر مشکلات امیدوار و نیرومند و قوی و پراستقامت می دارد و به ما در همه تلاش های اسلامی مان نشاط می بخشد. بر این اساس در بعضی از روایات، جمله «جاء الحقّ و زهق الباطل» به قیام مهدی(عج) تفسیر شده است.(1)

امام باقر« علیه السلام » در تفسیر آیه «قل جاء الحق...» فرمود: هنگامی که امام قائم« علیه السلام » قیام کند، دولت باطل برچیده می شود(2)».

در روایت دیگری آمده است:

«به هنگام تولّد مهدی(عج) بر بازویش این جمله نقش بسته بود: «جاء الحقّ و زهق الباطل...»».(3)

ص: 79

به حاکمیت نیروی حق بر باطل منجر می گردد.

8. از دیدگاه قرآن، پیامبران و جانشینان آنان، مهم ترین نقش را در حرکت تاریخ، شکوفایی تمدن ها و تأثیر بر فرهنگ و علم و دانش بشری ایفا می کنند. از طرفی پیامبران، رهبری گروه حق و مؤمنان را در دست دارند و با کمک آنان، در جهت ترویج و گسترش کمالات انسانی و تحقّق واقعی آرمان های بشری تلاش و مجاهدت می کنند.

9. همواره مترفین، مستکبران و طاغوتیان (گروه باطل)، سد راه پیشرفت پیامبران بودند و پیوسته با آنان به مخالفت برمی خاستند.(1)

10. میان جبهه حق و باطل مبارزه مستمرّ و درگیری مداوم وجود دارد و آنان برای اثبات خواسته ها تحقّق اهداف خود، در نزاع و کشمکش بوده اند. البته عمده مخالفت ها از ناحیه مترفان، زراندوزان و کافران و پیروان شیطان بوده است که فعالیت های پیامبران را مخالف منافع نامشروع و دنیوی خود می دانستند. پیامبران و حق مداران نیز به هیچ عنوان در مقابل آنها سستی و ضعف نشان می دادند و با تمام نیرو و توان مقاومت می کردند.

12. هدف گروه حقّ تحقّق خداپرستی و توحید، تعلیم و تربیت انسان ها، تزکیه نفوس، تحقّق قسط و عدالت، رفع فساد و ظلم بوده است. این خواست حق مداران، باعث تضادّ و کشمکش با گروه باطل شده و بدین ترتیب مکانیسم و نیروی محرّکه تاریخ شکل گرفته است.

12. خداوند در قرآن، به طور مکرّر وعده پیروزی حقّ و نابودی باطل را داده است. این وعده حتمی خداوند، تا کنون تحقّق نیافته و روزی تبدیل به واقعیت خواهد شد.

13. فرجام تاریخ، شاهد تحقّق وعده حکمی خداوند مبنی بر پیروزی حق بر باطل، تحقّق عدالت اجتماعی، نابودی کفر و باطل، از بین رفتن ظلم و جور و تشکیل حکومت جهانی عدل خواهد بود. و این در زمانی است که حقّ و باطل هر کدام به اوج قدرت و شکوفایی خود رسیده و تضادّها تشدید شود.

14. بر اساس وعده قرآن وراثت زمین به صالحان خواهد رسید و توحیدگرایان و حق پویان

ص: 81

حکومت و خلافت بر روی زمین را در دست خواهند گرفت. این در زمانی است که رهبری گروه حق در دست منجی موعود و بقیة اللّه قرار گیرد.

15. با رهبری منجی موعود (مهدی(عج))، وعده خداوند مبنی بر پیروزی حقّ، تحقّق خواهد یافت و به دست باکفایت و شایسته او، بساط کفر، الحاد، فساد و ظلم برچیده خواهد شد و در جنگ نهایی، گروه باطل شکست خواهد خورد.

16. پس از پیروزی حق و نابودی کفر، تاریخ به اوج شکوفایی، بالندگی و تعالی خود دست خواهد یافت و انسان ها از هر جهت به پیشرفت و تکامل خواهند رسید. در این زمان دولت جهانی مهدی(عج) تشکیل خواهد یافت و در پرتو این دولت کریمه، آیین خداپرستی استقرار و فضایل و مکارم اخلاقی در جهان گسترش خواهد یافت. رئیس این دولت مهدی(عج) و کارگزاران آن افراد صالح و مؤمن خواهد بود.

17. فرجام تاریخ اعتلای «کلمه توحید» و شکوفایی «تمدّن اسلام» و نابودی «گروه باطل» و محدودیت و نابودی «شیطان» است.

ص: 82

عام، هر نوع روش اداره یا بهبود امور شخص یا اجتماع است».(1)

دانشواژه سیاست (Politics) از واژه یونانی «پولیس» (Polis = شهر) برگرفته شده است. ارسطو گفته است: «انسان به حکم Physis موجودی است که برای زندگی در Polis آفریده شده است».(2) سیاست در معنای یونانی، علم حکومت بر شهر بود؛ اما در یونان، شهر و دولت از هم جدایی ناپذیر بودند. برخی از محققان می گویند: واژه Polis در اسناد آتن، به خصوص به معنای جامعه سیاسی یک کشور در ارتباط با کشورهای دیگر و یا به عبارت بهتر به معنای شخصیت بین المللی آمده است. امروزه واژه «سیاست» به مسائل جاری حکومت و جامعه _ که ماهیت اقتصادی و سیاسی در مفهوم علمی دارند _ اشاره می کند. به گفته رابرت دال «سیاست یکی از حقایق غیر اجتناب زندگی بشر است. انسان ها در هر لحظه از زمان به نوعی با مسائل سیاسی درگیر می باشند».(3)

تنها از راه روند سیاسی است که انسان می تواند امیدوار باشد. زندگی خود را بر پایه خرد و کمال مطلوب ها قرار دهد.(4)

بر این اساس «سیاست»، امری فراخ دامن و چهارچوب عقلی و علمی فعالیت ها و کارکردهای مهم و گوناگون انسان است. سیاست غالباً به شکل توصیفی برای اشاره به هر جنبه ای از امور حکومتی و زندگی سیاسی در کلّ و نیز علم و هنر حکومت کردن به کار می رود که این سبب می شود واژه «سیاست» واژه ای فراگیر باشد.

البته نه تنها واژه «سیاست»؛ بلکه خود سیاست و امر سیاسی هم امروزه گسترده، فراگیر، تأثیرگذار و سرنوشت ساز است. در دوران مدرن، سیاست نوید این را می داد که به کمک آن، جوامع بر سرنوشت خود حاکم خواهند شد و مهار آن را با خلق فضا و قلمروی سیاسی در دست

ص: 85

خود خواهند گرفت و در آن، به دنبال یافتن پاسخ هایی برای پرسش های بنیادین «سیاست»(1) خواهند بود: اینکه ما که هستیم؟ چه باید به دست آوریم؟ و چگونه زندگی کنیم؟ سیاست در این معنا، از برخورد دائمی منافع، ایدئولوژی ها و ارزش ها خبر می دهد. سیاست درباره شکل گیری اراده عمومی و مقصود عمومی و تعیین منافع عمومی است: اینکه چه چیزی باید حفظ و چه چیزی باید اصلاح و متحوّل شود؟ چه چیزی باید عمومی و چه چیزی باید خصوصی باشد؟ با چه قواعدی باید بر جوامع حکم رانده شود؟ شالوده همه این انگاره ها، این باور است که آنچه به سر ما و به سر جوامع ما می آید، در دست خود ما است.

و قابل تعبیر و تفسیر بسیار است. با این حال مفهوم دولت، مفهومی منفعل نیست؛ بلکه بیش از هر چیز دیگر، اساس واقعیت سیاسی را تشکیل می دهد. دولت متضمن معنای نظم اجتماعی است که در آن شهروندان وحدت می یابند.(1) افراد دارای گرایش ذهنی نسبت به دولت هستند که منبع مشروعیت دولت به شمار می رود؛ هر چند ممکن است گاهی مردم نسبت به دولت احساس وفاداری نکنند و یا مشروعیت آن را زیر سؤال ببرند. اما به هر حال افراد طبعاً در درون دولت زندگی می کنند و رشد و رفاه آنها بستگی به دولت دارد. فرد نمی تواند وابستگی خود را نادیده بگیرد. از نظر عملی مشکل بتوان زندگی را بدون دولت تصوّر کرد. با توجّه به اهمیت آن و نیز پراکندگی دیدگاه ها، ارائه تعریف واحدی از دولت که برای اکثریت افراد دخیل در این مسأله رضایت بخش باشد، غیر ممکن است. در ذیل به پاره ای از این تعاریف اشاره می شود:

1. آستین رنی: «دولت مجموعه افراد و نهادهایی است که قوانین را برای جامعه وضع و اجرا می کنند».(2)

2. فرهنگ لا لا ند: «جامعه متشکلی که دارای یک حکومت مستقل بوده و نقش یک شخصیت حقوقی را _ که از سایر جوامع مشابه متمایز است _ ایفا کند. مجموعه خدمات عمومی یک ملّت».(3)

3. کاره دومالبر: «جماعتی انسانی مستقر در سرزمین مخصوص با سازمانی که نتیجه آن برای گروه مورد نظر و در رابطه خود اعضا، دارای یک نیروی برتر عملکرد، فرماندهی و اجبار است».(4)

4. وبر: «دولت عبارت از اجتماعی انسانی است که [با موفقیت] مدعی آن است که انحصار کاربرد مشروع نیروی مادی را در پهنه یک سرزمین خاص بر عهده دارد».(5)

ص: 87

5. هال دریپر: «دولت، نهاد یا مجموعه ای از نهادها است که مبتنی بر دسترس پذیری اجبار قهرآمیز نزد عوامل خاص در جامعه است تا سلطه طبقه حاکم را ابقا و مناسبات و مالکیت موجود را از گزند تغییر حفظ کند و طبقات دیگر را تحت انقیاد درآورد».(1)

6. اندرو وینست: «دولت چهارچوبی از ارزش ها است که در درون آن زندگی عمومی جریان می یابد و خود قدرت عمومی را جهت تحقّق آن ارزش ها به کار می برد».(2)

این تعاریف و تعریف های دیگر، شامل نگاه های ساده انگارانه و ناقص تا نگرش های بلندپروازانه و عمیق درباره دولت است. به هر حال دولت، فراتر و گسترده تر از آن چیزی است که در کلام عموم مردم مطرح می شود. دولت عالی ترین مظهر رابطه قدرت و حاکمیتی است که در همه جوامع وجود داشته است و مفهومی گسترده تر از نهادهای اجرایی و قانون گذاری دارد.

از زبان وبر نقل شد که دولت، عبارت است از تشکیلاتی که در یک قلمرو معین، انحصار مشروع کاربرد قوه قهریه را دارد؛ اما الگویی از حکومت و دولت که از این تعریف استنباط می شود _ دنیایی که تحت تسلّط دولت های ملّی حاکم باشد _ مفهومی جدید و نسبتاً بحث انگیز است. امروزه نظریه غالب دولت _ به مفهومی که در سازمان ملل متحد و حقوق بین الملل پذیرفته است _ به معنای «دولت های حاکم» است که مشروعیت خود را عمدتاً از این اندیشه گرفته اند که ملّت ها، حقّ تعیین سرنوشت خویش را دارند.(3)

بنابراین چنین به نظر می رسد که آحاد یک ملّت، باید نسبت به تشکیل یک حکومت _ حکومتی که ضامن نظام قانونیِ متناسب با فرهنگ و سنن آنها باشد _ رضایت داشته باشند. این اندیشه فقط با انقلاب های فرانسه و آمریکا در اواخر قرن هجدهم بود که آشکارا به محور تاریخ بشر تبدیل شد. گفتنی است دولت (دولت _ ملّت) دارای ویژگی ها، خصوصیت ها و ملاک هایی است که به راحتی می توان به معنای درست آن راه یافت.

ص: 88

ابوالفضل قاضی معیارها و ملاک هایی را برای دولت _ کشور بیان می کند که آن را از سایر جماعات ناقص، متمایز می کند: 1. استحکام پیوندها (همبستگی)؛ 2. کمال سازمان بندی حکومتی (ساخت قدرت تکامل یافته و نهایی است)؛ 3. شخصیت حقوقی دولت _ کشور؛ 4. حاکمیت.(1)

ملاک و معیارهای دیگری نیز برای «دولت» در نظر گرفته شده که آن را با دیگر سازمان های اجتماعی _ حتی با اقتدارهای جمعی گذشته _ متفاوت می سازد. پاره ای از این تفاوت ها عبارت است از:

1. اقتدار فراگیر؛ قدرت تأیید شده به منظور تصمیم گیری های الزام آور و صدور فرامین الزام آور، در دست دولت و فراگیر است.

2. عضویت غیر ارادی؛ عضویت در اکثر سازمان های اجتماعی _ به جز دولت _ ارادی است؛ ولی عضویت در یک کشور (دولت _ کشور) غیر ارادی است؛ یعنی، اغلب افراد از همان ابتدا، شهروند یک کشور و مطیع و فرمانبردار قواعد آن می شوند.

3. مقررات آمرانه؛ مقررات دولتی، معمولاً برای همه اعضای جامعه الزام آورتر از مقررات کلیه سازمان های دیگر به شمار می آید.

4. انحصار مشروع نیروی فراگیر؛ در باور عمومی اعضای یک جامعه، قدرت دولت برای وضع و اجرای قوانین، قدرتی است بحقّ، قانونی و مستوجب فرمانبرداری... .(2)

این چنین دولتی، با هیئت حاکمه یک قبیله و یا یک امپراتوری فرق دارد. دولت قدرت عام و مستدامی است که بالاتر از حکّام و اتباع ایشان قرار دارد. از نظر جغرافیایی دولت در سرزمینی مشخّص واقع است و بر آن حکمرانی می کند. دولت _ بر خلاف گروه های داخلی _ دارای بیشترین میزان سلطه بر منابع و وسایل اجبار است. دولت به عنوان عالی ترین مرجع اقتدار، مدعی سلطه انحصاری در درون قلمرو خویش است و به این معنا واحد حاکمیت است. دولت منبع قانون

ص: 89

است و یا حداقل ماهیت آن، سخت به وجود قانون وابسته است. دولت در مقایسه با سازمان ها یا گروه های دیگر، دارای اهداف گسترده تر و فراگیرتری است. غایت اصلی آن _ به اصطلاح قدما _ تأمین خیر عمومی است. دولت قدرت عمومی مستمر و متداوم است. اعمال آن واجد آمریت حقوقی بوده و از خواست های افراد و گروه های کارگزار متمایز هستند. این ویژگی های صوری «دولت» است که آن را از سایر وجوه قدرت متمایز می کند...

مفهوم دولت اغلب به صورت هم معنا و یا همراه با شماری از مفاهیم دیگر (جامعه، جماعت، ملّت، حکومت و ...) به کار می رود که بهتر است در کاربرد آنها دقّت و تأمّل کرد.(1) در هر حال می توان این تعریف را پذیرفت که: «دولت چهارچوبی از ارزش ها است که در درون آن زندگی جریان می یابد و خود قدرت عمومی را در جهت تحقّق آن ارزش ها به کار می برد».

دولت را می توان تجلّی قدرت ناشی از تشکّل سیاسی یک جامعه دانست و وجود آن را از طریق صفات و خصایص ویژه (عناصر بنیادی دولت) درک و احساس کرد. این عناصر عبارت است از: مردم، سرزمین، حکومت (سازمان حکمرانی) و حاکمیت. بدون اینها، دولت موجودیت و مفهومی نخواهد داشت.

دولت، شامل خاک، آب و فضا است.

امروزه عقیده بر این است که تشکّل های قبیله ای، کوچ نشینان و کنفدراسیون های قبیله ها، تا زمانی که اسکان نیافته و با سرزمین معیّنی پیوند نگرفته اند، دولتی به وجود نمی آورند. البته هرگز دولت، از اراضی به وجود نمی آید و آنچه به عنوان حاکمیت ارضی مطرح می شود، چیزی جز حاکمیت دولت بر اشیا به وسیله اشخاص نیست.

کرد:

البته با توجّه به کاستی ها و نارسایی های «سیاست»، یکی از مضامین دیرپا در اندیشه و تفکّر غربی، رؤیای «جهانی بی سیاست و بی کشمکش» بوده است. آیا متحقّق کردن چنین جامعه ای ممکن است یا اینکه سیاست، جنبه ای جایگزینی ناپذیر از زندگی بشری است؟ بسیاری از اتوپیاهایی که تخیّل غربی را آکنده اند، در واقع مکان هایی غیر سیاسی هستند... امروزه دیگر تأکید بر اینکه سیاست در حال خالی کردن صحنه است و کم کم از میان می رود، عقیده ای شایع و عمومی شده است...

می گویند: سیاست حتّی پیش از آنکه به اوتوپیایی _ چه از نوع اختیار گرایانه، چه از نوع جمع گرایانه _ برسیم، از میان خواهد رفت! عصر حاضر را عصر غیر سیاسی و ضدّ سیاسی خوانده اند و با از میان رفتن اعتقاد به سیاست، دلبستگی به سیاست و درگیرِ آن شدن هم رو به نزول گذاشته است. فضای سیاسی،، تنگ تر و تنگ تر می شود و ... علّت این امر چه می تواند باشد؟! آیا سیاست حاکم بر جوامع غربی و سایر جوامع دارای چنان کاستی ها و مشکلات اساسی است که عده ای به باور پایان سیاست رسیده اند؟! از دیدگاه اندرو گمبل وقایع و حوادثی در قرن بیستم رخ دادند که به خوشبختی مردم (نسبت به سیاست و حاکمیت آنها بر سرنوشت شان) لطمه زدند و به نوعی شک گرایی درباره توانایی انسان برای در دست گرفتن مهار هر چیزی به میزان زیاد دامن زدند و در این میان، شک گرایی نسبت به مهار سرنوشت از طریق «سیاست» از همه بیشتر بود. دو دیدگاه بدیل درباره سیاست به عنوان یک فعالیّت، جنبه مسلّط پیدا کرد:

یک. دیدگاه اوّل سیاست را به نحوی لاعلاج محافظه کارانه، آغشته به فساد، هرز دادن ،ناکارآمدی و نفع طلبی می داند و خوارش می شمارد و آن را مانعی دائمی در برابر نو شدن و تغییر و غیر پویاترین بخش جامعه می داند.

دو. دیدگاه دوّم، از سیاست واهمه دارد، چون آن را بدواً توتالیتری، وخیم تر کننده تضادها و کشمکش ها، برافروزنده آتش اعتقادات ایدئولوژیکی و مشوّق نگاه نخوت آمیز به توانایی انسان برای شکل دادن به جهان می داند که منجر به دیکتاتوری های مُهلک می شود. این احساسات ضدّ

ص: 94

سیاسی با رواج «پایان باوری» اوج گرفته اند.(1)

در سال های اخیر لحن اکثر نوشته ها درباره سیاست، لحن فاجعه بار «آخر الزّمانی» (پایان باوری) بوده است و کتاب ها و مقاله های منتشر شده که تقریباً پایان همه چیز را اعلام می کنند؛ خصوصاً پایان ایدئولوژی، تاریخ، فرمانروایی و دولت _ ملّت. تمامی صفت ها و خصلت هایی که زمانی، معرّف سیاست و قلمرو سیاسی بودند، اکنون پایان یافته، از میان رفته و منسوخ قلمداد می شوند. برخی از پیروان و مدعیان «پایان باوری» بر این تغییرات اسف می خورند؛ اما اکثریت ابراز شادمانی می کنند. آنان چشم به راه روزی هستند که «پایان خود سیاست» رقم خواهد خورد. این شادمانی و چشمداشت به آینده بدون سیاست، تا حدودی بجا و بایسته می نماید.

با تأمل و پژوهش درباره کاستی ها و ناشایستگی های «سیاست» _ چه گذشته و چه حال _ روشن می شود که سیاست حاکم بر جوامع، سیاستی غیر فاضله و ناکارآمد و نشانی از آرمان شهرهای خیالی لیبرالیستی، سوسیالیستی و ... است. اینها نتیجه ای جز سرخوردگی و یأس برای مردم ندارند و با این سیاست غیر فاضله، امیدها و خواسته های بجای مردم غیر قابل تحقّق است.

مردم تسلّطی بر سرنوشت و آینده خود ندارند و این نهادهای فراملیّتی و پدیده های ساختگی هستند که امروزه سرنوشت جهان را در دست دارند. جهانی سازی، رسانه های ارتباطاتی، شرکت ها و کارتل های چند ملیتی، صنعت و فن آوری، بنگاه های تبلیغاتی و ... افکار عمومی و مسیر حرکت تاریخ را تا حدودی در دست گرفته و بنابر خواست و منفعت خود، آن را تغییر می دهند و اراده انسان ها را سلب می کنند. سیاست در خدمت دو قطب «قدرت» و «ثروت» و برای تأمین «سود» آن دو، قرار دارد.

بحران ها، مشکلات و دشواری های پیش روی انسان در عرصه های مختلف، توانایی سیاست را برای حلّ و برطرف کردن آنها به چالش کشانده است؛ سیاست توانایی رفع آنها را ندارد و با آنکه خود بیشتر آنها را به وجود آورده است؛ رشته امور از دست آن خارج شده است. به راستی سیاست، منبع اکثر شرها در جهان است. امروز سیاست توأم با فساد و شرارت شده

ص: 95

و فساد سیاسی در تمامی عرصه های حکومتی و دیوانسالاری نفوذ کرده است. این سیاست، همان سیاست غیر فاضله، شریرانه، خود محور و نفع طلبانه است؛ با گرایش به سمت عده ای خاص!

«سیاست» مرادف با ستیزش، کشمکش، رقابت و دشمنی است و نتیجه ای جز جنگ، ناامنی و دیکتاتوری ندارد. و در نهایت باعث تضعیف و کم رنگ شدن دین و اخلاق _ که بایسته ترین امر برای زندگی بشری است _ و تقویت و ترویج باورهای الحادی و شهوانی است.

نظریه پردازی های مختلف و حکومت های گوناگون نیز، نشان از ناکارآمدی و ناتوانی سیاست دارد... با این بیان، نبود چنین سیاستی، بهتر از بودن آن است؛ در حالی که تنها سیاست بایسته و مفید برای جوامع سیاست فاضله _ یا سیاست امامت _ است. خیر کثیر برای جوامع در سایه چنین سیاستی حاصل می شود و مشکلات و کاستی های روز افزون در سایه آن از بین می رود. چنین سیاستی که منشأ تضادها و تعارض ها _ ناشی از منافع و خواسته های متضاد و مختلف _ است و همواره دوگانگی و کشمکش در پی دارد، نباید وجود داشته باشد؛ بلکه سیاست بایسته و انسانی، آن است که جلوی تضادّها و دوگانگی ها را بگیرد و در جامعه وحدت و دوستی ایجاد کند. این همان سیاستی که ما آن را تحت عنوان سیاست الهی، سیاست فاضله و سیاست امامت می شناسیم؛ به قول خواجه نصیر طوسی:

«اگر این تدبیر، بر وفق وجوب و قاعده حکمت اتفاق افتد و مؤدّی بود به کمالی که در نوع و اشخاص به قوّت است، آن را سیاست الهی خوانند».(1) «... یکی سیاست فاضله باشد که آن را امامت خوانند و غرض از آن تکمیل خلق بود و لازمش نیل سعادت».(2)

سیاست الهی و فاضله، سیاستی است که به تدبیر مصالح جامعه می پردازد تا انسان را به کمال سوق دهد و از ناشایستگی ها و نازیبایی ها باز دارد. امام نیز _ به عنوان راهبر این سیاست _

ص: 96

زمینه روی آوری به فضایل و دوری از رذایل را فراهم می سازد. در مقابل آن، سیاست غیر فاضله (ناقصه) وجود دارد که باید در صدد تضعیف و برکندن آن از جوامع بود؛ چون نتیجه ای جز شقاوت و بدبختی ندارد:

«دوّم سیاست ناقصه بود که آن را تغلّب خوانند و غرض از آن استعباد خلق بود و لازمش نیل شقاوت و مذمّت».(1)

پایان سیاست غیر فاضله، شروع سیاست فاضله و امامت است؛ چیزی که این پژوهش، عهده دار تصویر و بررسی آن است.

مختلفی بررسی نمود؛ از جمله:

الف. وجود نیروهای فرا ملّی

اکنون مسأله حکمرانی و اداره «فرا ملّی» در برابر جهان قرار دارد؛ در پایان قرن بیستم مسائلی به وجود آمده که مستلزم اقدام جهانی است. مشکلات جهانی بوم شناختی و زیست محیطی نمونه ای از این مشکلات است. با ظهور نیروهای فرا ملّی و درون ملّی و نیز دست شستن ساکنان مملکت از موقعیت شهروندی و .. اختیارات و کارکردهای دولت محدود شده است. نیروهای فرا ملّی به سه طریق دولت را تضعیف می کنند:

1. اقتصاد فرا ملّی (بازار جهانی) _ که اکثریت معاملات آن خارج از کنترل دولت ها صورت می گیرد یا حتی کنترل آن خارج توان آنها است _ توانایی دولت ها را در زمینه اداره اقتصاد ملّی محدو می کند.

2. ظهور نهادهای منطقه ای و جهانی (مانند اتحادیه اروپا) و مؤسسات بانکی بین المللی، دولت را تضعیف کرده است.

3. با انقلاب تکنولوژیک در عرصه حمل و نقل و ارتباطات، مرزهای سرزمینی تا حد زیادی موضوعیت خود را از دست داده است. در این حالت، مردم هم زمان در بیش از یک کشور زندگی و کار می کنند، یا در حال رفت و آمد بین کشورها هستند.(1)

این گونه تغییرات و تحولات، موقعیت دولت را به شدّت تضعیف می کند و ضرورت وجودی آن را به چالش می کشاند.

ب. جهانی شدن

این انگاره در حال حاضر به شدّت تقویت می شود. که دوران دولت _ ملّت ها سپری شده است. دولت در حال عقب نشینی است و از قدرت تهی می شود. به سرعت توانایی هایش را برای شکل دادن به وقایع از دست می دهد. ادعاهایی از این دست در گفتمان جهانی شدن _ که از اوایل دهه 70 نیرو گرفت _ دیگر چیزی عادی شده است.

ص: 98

طرفداران جهانی شدن در تأکیدات و تصریحات خود _ مبنی بر تضعیف موقعیت دولت، جسورتر شده اند؛ خصوصاً از زمان فروپاشی کمونیسم در اروپا و اتحاد دوباره اقتصاد جهانی. زمانی که جهانی شدن سر برآورد، در واقع حکم مرگ دولت، ملّت صادر شد؛ زیرا منطق جهانی شدن گریزناپذیر است و فقط می تواند به یک نتیجه منتهی شود. بی آنکه کسی برنامه ریزی کرده باشد، دولت _ ملّت در مسیر نابودی و خاموشی است. بحث های گسترده ای در این زمینه وجود دارد که مهم ترین نشانه های آن، تضعیف موقعیت نهادهای دولتی و تقویت سازمان ها و نهادهای بین المللی است. جهانی شدن، بزرگ ترین تهدید برای الگوی دولت _ محور است.

در نتیجه این فرایند، توانایی دولت های ملّی در اتخاذ اقدامات مستقل در اجرای سیاست های خود محدود شده و کنترل آنها بر کالاها، تکنولوژی و اطلاعات کاهش می یابد و حتّی اختیار آنها در تبیین قواعد و قانون گذاری، در محدوده سرزمین ملّی نیز تنزّل پیدا می کند.(1)

جیمز، ان، روزه نا در تعریف جهانی شدن می نویسد:

«روندی نو که فعالیت ها و امور مهم را از خاستگاه های ملّی قدرت، به عنوان پایه های دیرینه جهان اقتصادی، سیاسی و اجتماعی فراتر می برد».(2)

به گفته اپادورایی نیز:

«جهان گرایی در بهترین وجه، به عنوان مجموعه ای از جریان های اطلاعات، تصاویر، مسائل مالی، مردم و فن آوری هایی شناخته می شود که ممکن است به طور فرضی، اقدامات ساختارهای قدرت از قبیل دولت _ ملّت ها را متوقّف کند یا تسهیل بخشد».(3)

ص: 99

بر این اساس، جهانی شدن دربردارنده جریان کالاها، سرمایه ها، انسان ها، اطلاعات، عقاید، اندیشه ها و خطرات بین مرزهای ملّی است که با ظهور شبکه های اجتماعی و نهادهای سیاسی _ که دولت _ ملّت را محدود می کند _ توأم شده است. هنگامی که به نظم در شرف تکوین جهان از این منظر نگاه کنیم، حوزه عمل و حاکمیت دولت _ ملّت به نفع نهادها و رژیم های بین المللی محدود و کم رنگ می شود و اصول قواعد، هنجارها و روش های فراگیر جهانی، جایگزین تنگ نظری های محلّی، ملّی و منطقه ای می گردد.

مدافعان پرشور و شوق «جهانی شدن» معتقدند: نظم جهان میهنی بدون دولتی در حال سر برآوردن است که همه نظام دولتی فرسوده قرن بیستمی را خواهد روفت و به کناری خواهد زد (درست به همان نحوی که قرن بیستم امپراتوری های استعماری را روفت و به کناری زد) و دوران جدیدی از هماهنگی و صلح را آغاز خواهد کرد.

نئولیبرال ها نیز سخت تکیه بر تحلیل بازار آزادی اقتصاددانان سیاسی کلاسیک دارند که می گفتند: باید مداخله دولت در اقتصاد را به حداقل رساند تا ثروت و آزادی اقتصادی حداکثر شود. جهانی شدن قویّاً با نئولیبرالیسم و تجویزات سیاسی خاصّ آن گره خورده است: پول مداری، حذف مقرّرات تنظیمی، خصوصی سازی و بازار کار منعطف.(1)

ج. آنارشیسم

آنارشیست ها به نهاد دولت و قدرت دولتی بدبین بوده و هر گونه مؤسسه مبتنی بر زور و اجبار را عامل تباهی زندگی اخلاقی و اجتماعی انسان قلمداد کرده اند. به طور کلی آنان با حکومت مبتنی بر زور مخالفت ورزیده اند؛ اما هرگز خواستار از میان برداشتن نهاد حکومت به طور کلّی نبوده اند. حکومت موردنظر آنها باید مطلقاً داوطلبانه و فاقد هر گونه قدرت کاربرد زور و سلطه علیه شهروندان باشد (دولت بدون قدرت). از دیدگاه گولدمن، آنارشیسم فلسفه یک نظام اجتماعی جدید است که بر آزادی و اختیاری مبتنی است که به واسطه قوانین بشر ساخته، محدود نشده باشد؛ نظریه ای حاکی از آنکه همه اشکال حکومت بر خشونت متکی است

ص: 100

و بنابراین نادرست و زیان بخش و نیز غیر ضروری است.(1)

غالب آنارشیست ها استدلال می کنند که شیوه کنونی زندگی صنعتی و شهری اسراف کارانه ما، باید به شیوه ای پرهیزکارانه تر و سالم تر جای دهد .به نظر اینها کمون های خودمختار و مجامع ادبی، آموزشی، هنری و ورزشی، داوطلبانه به مبادله آزادانه کالاها و خدمات بر مبنایی غیر انتفاعی دست خواهند زد. اقلیتی از آنارشیست ها نیز تأکید می کردند: ماشین دولت را باید با قیام مسلّحانه نابود کرد.. .

د. جوامع بی دولت

«دولت» پدیده نسبتاً متأخّری است که سابقه اش به قرن شانزدهم بازمی گردد. دولت با هیئت حاکمه یک قبیله یا یک امپراتوری فرق دارد؛ هر چند کاربرد آن در این گونه موارد نیز مرسوم شده است. از این رو جوامع بسیاری را می توان در ذیل عنوان مقوله «جامعه بی دولت» قرار داد. جوامع بی دولت به چهار دسته اصلی تقسیم می شوند:

1. دسته اوّل شامل انواع گوناگون جماعات «ابتدایی» است که موضوع مطالعات انسان شناختی هستند. این جوامع بر اساس قبیله، روابط نسبی، خانواده گسترده و یا تعاون سازمان می یابند. «تیوها» یک نمونه از جوامع قبیله ای بی شماری هستند که بی آنکه دارای نهادهای حکومتی مستمر باشند، وجود داشتند. در این جوامع فاقد دولت، هرج و مرج حاکم نبود و قانون وجود داشت.

2. دسته دوّم شامل سازمان های سیاسی پیشرفته تری است که پیش از پیدایش دولت وجود داشتند؛ از این جمله اند شهرهای یونانی، امپراتوری ها و سازمان های سیاسی قرون میانه، دانشمندان از ملاحظه آنها به عنوان دولت بحق پرهیز کرده اند.

3. دسته سوم شامل جوامع خیالی؛ یعنی، جوامع بی دولتی است که در برخی ایدئولوژی های قرن نوزدهم و بیستم _ ویژه در آنارشیسم، کمونیسم و ایدئولوژی های اقتدارگریز _ مطرح شده اند. تصویر این گونه جوامع آرمانی آزاد و بی دولت، اغلب متضمّن ستایش اشکال

ص: 101

جماعت ابتدایی نیز هست. در این گونه برداشت ها دولت عامل اصلی، بدبختی انسان پنداشته می شود.

4. دسته آخر شامل جوامع نوینی است که فاقد سنّت و سابقه دولت مندی هستند. این گونه جوامع فاقد سنت و سابقه تاریخی و حقوقی دولت، به عنوان نهادی هستند که به نام قدرت عمومی عمل می کند. فدرالیسم (در آمریکا) و جامعه اروپا، می تواند نمونه ای از این دسته باشد.فدرالیسم مشوق نیروهای گریز از مرکز، ساختارهای حقوقی جداگانه و بی اعتمادی عمومی نسبت به تمرکز است.(1)

است. دولت ها معمولاً از کارکرد اصلی خود غافل و تبدیل به حکومتی شده اند که تنها در صدد تأمین منافع شخصی و گروهی عده ای خاص است. از طرفی فسادهای اخلاقی، مالی و سیاسی صاحبان قدرت، ارزش و اهمیت «دولت» را پایین آورده و باعث روی گردانی و دوری از آن شده است. سلطه و اجبار ناحق، فریب افکار عمومی، ایجاد ستیزش ها و کشمکش های مداوم، ترویج تفکّرات الحادی و ضد اخلاقی، ناتوانی در حل مشکلات و معضلات جامعه و .. باعث تضعیف نقش دولت شده است. البته تا زمانی که جنگ و ناامنی و سلطه باشد، دولت هم وجود خواهد داشت؛ اما نکته مهم این است که تا کنون دولت های گوناگونی پای در عرصه دنیا گذاشته و نتوانسته اند چهره موفقیت آمیزی از خود نشان دهند.

نظریه های مختلفی نیز که درباره دولت ارائه شده است (نظریه دولت مطلقه، دولت مشروطه، نظریه طبقاتی دولت و کثرت گرایی) هر یک کاستی ها و ضعف های خاص خود را داشته است. حکومت و اقتدار _ به عنوان ابزار حکم رانی در دست دولت ها _ تبدیل به وسیله سرکوب، فریب و فساد شده است.

در آینده «دولت» وجود خواهد داشت (به خلاف نظر مارکسیست ها)، آن هم در این دنیا (بر خلاف نظر مسیحیان)؛ اما نه به معنای غربی آن (دولت لیبرال _ دموکراسی فوکو یاما) که ناتوانی و فساد آن روشن است. در این دولت، حاکم امام عادل و مردم - بخصوص صالحان و مستضعفان _ صاحب اصلی آن خواهند بود. راهبرد و هدف اصلی آن، ترویج مکارم اخلاقی و تأمین رفاه و امنیت و عدالت خواهد بود و در آن اجبار و سلطه نامشروع و ظلم و ستم وجود نخواهد داشت.

مشکلات دائمی جهان (جنگ ها، عداوت ها، کینه ها، نابرابری ها، نابسامانی ها، ظلم و ستم ها)؛ نیازها و احتیاجات ضروری بشر (در زمینه اقتصاد، سرمایه، ارتباطات، بهداشت، رفع فقر مادی و معنوی و ...)، الزامات و بایسته های جهان (در زمینه همگونگی و نزدیکی فرهنگ ها و علوم، تربیت اخلاقی، حاکمیت سیاست فاضله و ...)؛ ایده ها و آرمان های همیشگی اصلح، دوستی، عدالت، نیکی، آرامش و ...)؛ تجارب گذشته انسان ها (در نقص و ضعف دولت ها

ص: 103

و حکومت ها، جنگ ها و سودجویی ها) و .. مستلزم این است که دولتی جهان شمول و اخلاقی، حاکمیت را در دست بگیرد و دوگانگی ها و تضادها را از بین ببرد وبه خواسته ها و آرمان های فطری و واقعی بشر پاسخ گو باشد. این آروزها و آمال کمال جویانه و انسانی است که تا کنون به وسیله هیچ دولت و حکومتی تأمین نشده و تنها در حکومت جهانی حضرت مهدی(عج) تحقّق خواهد یافت.

این درست در زمانی خواهد بود که همه «دولت ها» ناکارآمدی و ناشایستگی خود را نشان داده اند: «امر ظهور واقع نمی شود، مگر بعد از آنکه هر طبقه ای به حکومت برسند و دیگر طبقه ای در روی زمین باقی نباشد که حکومت نکرده باشد؛ تا دیگر کسی نتواند ادعا کند که اگر زمام امور به دست ما می رسید، ما عدالت را پیاده می کردیم! آن گاه حضرت قائم« علیه السلام » قیام کرده، حقّ و عدالت را پیاده می کند».(1)

این دولت اخلاقی در سایه نظام امامت شکل گرفته و سیاست فاضله را به عنوان راهبرد اصلی خود انتخاب خواهد کرد. در این راستا چهار دیدگاه مهم درباره آینده سیاست (دولت) طرح و بررسی می شود:

1. دیدگاه مسیحیت

2. دیدگاه مارکسیسم

3. دیدگاه فوکو یاما (پایان تاریخ)

4. دیدگاه شیعه (فصل سوّم)

ص: 104

جهانی وضع خواهد کرد که در آن مردم در صلح و سعادت زندگی خواهند کرد.(1) اینها بیانگر پیشگویی های کتب عهد عتیق در مورد «مسیح موعود» است.

2. گاهی به پسر انسان اشاره شده است. در کتاب مکاشفات دانیال، پسر انسان شخصیتی غیر مادی، کمابیش الهی و ازلی است که در حال حاضر در بهشت پنهان است. وی در آخر الزمان ظاهر می شود تا در باب رستاخیز مردگان در میان جهانیان قضاوت کند. مؤمنان از سلطه شیاطین رها می شوند و او برای همیشه در صلح و عدالت بر جهان حکومت خواهد کرد. در کتاب های عهد عتیق، اغلب از او به عنوان شخص برگزیده یاد شده است... .(2)

مسیحیت اولیه، بسیاری از نظرات یهودیت را در خصوص مسیح موعود پذیرفته، آنها را در مورد عیسی به کار می برد. مسیح موعود در زبان یونان به Christos(مسیح) ترجمه شده است؛ بدین وسیله عیسی مسیح را با امیدهای مسیحایی یهودیت یکسان تلقّی کرده است. البته در این دیدگاه اگر چه مسیح قبلاً به شخصه امیدهای مسیحا باوری را تحقّق بخشیده است؛ اما قرار است که باز گردد تا این امیدها را به تحقّق نهایی شان برساند.(3)

بر این اساس این پرسش همواره مطرح است که: داستان مسیحیت چگونه پایان می یابد؟ نخستین مسیحیان معتقد بودند که داستان مسیحیت به سرعت، با اتمام قریب الوقوع تاریخ جهان و استقرار آشکار ملکوت خدا بر زمین _ که عیسی آغاز کرده است _ خاتمه می یابد... مسیحیانی مانند کاتولیک ها، انگلیکن ها و لوتری ها به طور مداوم در مراسم عبادی اعتراف می کنند که روزی عیسی با «شکوه دوباره» خواهد آمد.

بیشتر مسیحیان (همراه با یهودیان و مسلمانان) معتقدند که تاریخ بشری، نه بی نهایت است و نه ادواری _ چنان که ادیان دیگر تعلیم می دهند _ بلکه به سوی جهتی معیّن مانند تیر از مسیر پرتاب حرکت می کند. تاریخی هدفی دارد و سرانجام پایان می یابد؛ اما چگونه و در چه

ص: 106

زمانی این نقطه اوج فرا می رسد؟

از دیدگاه آینده نگرانه مسیحی (و یهودی)، تاریخ به عنوان خطی مستقیم در نظر گرفته می شود؛ یک آغاز و یک پایان وجود دارد. جهان، حیات و آدمی را خداوند آفریده و از آن زمان آدمی تابع زمان بوده است. پس روزی خداوند تصمیم خواهد گرفت که به رویدادهای کیهانی و ماجراهای حیات زمینی خاتمه دهد و این پایان کار جهان، پایان کار تاریخ و آخر زمان خواهد بود و همه چیز فرا خوانده خواهد شد. در این چشم انداز، تاریخ حرکتی جهت دار و به سوی هدفی موعود دارد و نجات و رستگاری انسان ها _ به خصوص مؤمنان _ در گرو تحقّق این وعده خداوندی است. در این صورت بشر در رفاه و عدالت به سر خواهد برد و ظلم و تاریکی و یأس از جهان رخت برخواهد بست. البته مسیحیان همواره با این مطلب روبه رو هستند که آیا نجات بخشی خدا به دست مصلح موعود در این جهان است یا مربوط به جهان آخرت و ملکوت آسمان ها؟

با پاسخ به این سؤال می توان تا حدودی به دیدگاه مسیحیت درباره دولت آینده مسیحی ره یافت.

مسیحیانی نیز وجود دارند که دیدگاه بسیار وسیعی درباره روند تاریخ بشری دارند. آنان با این استدلال که محدودیت های زمان انسانی، خدا را محدود نمی کند؛ اظهار می دارند که ما به پایان راه نزدیک نیستیم؛ بلکه تنها در آغاز یک روند تکاملی وسیع و گسترده ایم که هر چند میلیاردها سال در جریان بوده؛ اما می تواند میلیون ها یا میلیاردها سال دیگر ادامه یابد.

برخی از شارحان این دیدگاه وسیع، معتقدند: همه جهان _ که زندگی انسانی در آن نقش اصلی دارد _ سرانجام الهی می گردد یا حداقل به طور کامل در زندگی خود خدا جذب می شود. الهی دان و دیرینه شناس کاتولیک فرانسوی قرن بیستم، پیردو شاردن، این دیدگاه آخرت شناسانه را با تعابیر شاعرانه توصیف می کند و عیسی را کشف مقدماتی «مسیحی شدن» نهایی که همه زندگی ها و مواد به سوی آن در حرکت اند، توصیف می کند!(1)

ص: 107

در عهد جدید، به طرق گوناگون و در آثار مختلف و با تعابیر نایکسان، «رستگاری»(1) به عنوان اقدامی رهایی بخش و در نتیجه به عنوان شرط تحقق زندگی در آزادی توصیف شده است. این رهایی، کاملاً و منحصراً با نام و شخص عیسی مسیح به عنوان نجات بخش پیوند یافته است.(2) اساساً این رهایی که از طریق عیسی مسیح صورت می گیرد، رهایی از سلطه گناه و مرگ است و در اصل هر فردی در این رهایی و رستگاری بر اساس توبه، تغییر کیش و ایمان شرکت می جوید.

رستگاری در نهایت حادثه ای است که در آینده واقع خواهد شد و به واسطه آن مرگ مغلوب می شود.(3) اما در عین حال هدیه ای است که در زمان حاضر اعطا می شود... با این همه رستگاری را می توان خوردن و آشامیدن دوستانه در ملکوت خدا توصیف کرد.(4) ما درباره آسمانی جدید و زمینی جدید و شهر خدایی جدید، سخن می شنویم.(5)

از نگاه مسیحیت، انسان گرفتار هوا و هوس، زمانی طعم آزادی و نجات و رهایی را به طور کامل خواهد چشید و آن گاه گام در مدینه فاضله خواهد نهاد که «مسیح» در آخر الزّمان رجعت کند تا برای همیشه نجات انسان ها را تأمین و تضمین کند. «نجات و رهایی» به طور کامل خود را هنگام رجعت و آمدن دوباره مسیح به بشر می نمایاند.

در فرهنگ مسیحی، دومین آمدن مسیح در پایان جهان _ به عنوان نجات بخشی که همه تبعیض ها، ظلم ها و تاریکی ها را تبدیل به عدالت، امید و مهر می کند _ جایگاه بلند و ممتازی دارد. مسیحیان امید دارند که مسیح در آمدن دوّم خود، طعم مهر و صلح را به همه بچشاند. آنان منتظر بازگشت مجدّد او هستند (بعد از مصلوب شدن)؛ چرا که خود وعده داده بود که بار دیگر برمی گردم: «... خودمان پیغام او را شنیده ایم و ایمان داریم که او نجات دهنده جهان است».(6)

ص: 108

«عیسی مسیح می فرماید: گوش کنید! من به زودی می آیم خوشا به حال کسانی که آنچه را که در این کتاب پیشگویی شده، باور می کنند».(1)

«چشم به راه باشید، من به زودی می آیم و برای هر کس مطابق اعمالش پاداش با خود خواهم آورد. من الف و یا، آغاز و پایان، اوّل و آخر هستم...».(2)

از دیدگاه عهد جدید با آمدن مسیح، جهان آکنده از صلح و داد و آبادی و عمران می شود و جنگ و ستیزه جویی از بین می رود و همه در آسایش و آرامش زندگی می کنند:

«مسیح می آید و جهان پس از ظهور آن منجی، در صلح و صفای کامل به سر خواهد برد و زمین ایشان از نقره و طلا پر خواهد گردید و خزاین ایشان را انتهایی نیست».(3)

«شهرهای ویران شده، آباد و آسایش همگانی تأمین می شود. گرگ با برّه سکونت خواهد داشت و پلنگ با بزغاله می خوابد».(4)

«جنگ و خونریزی از جهان رخت برمی بندد و امّتی بر امّتی شمشیر نخواهد کشید و بار دیگر جنگ را نخواهد آموخت».(5)

بر اساس روایت انجیل های هم نوا (متی، مرقس و لوقا) و مکاشفات یوحنا، درست بعد از پایان اعصار، هنگامی که خداوند تصمیم می گیرد که جریان زمان و تاریخ را متوقّف سازد، رویدادی کیهانی به نام «بازگشت» ثانوی مسیح اتفاق می افتد. در این رویداد، مسیح از نو حیات می یابد و باشکوه تمام باز مرگردد تا زنده ها و مرده ها را داوری نماید. عیسی« علیه السلام » با صراحت تمام چنین اعلام می دارد:

ص: 110

«پس از این مصیبت ها، خورشید تیره و تار خواهد شد و ماه دیگر نخواهد درخشید. ستاره ها خواهند افتاد و آسمان دگرگون خواهد شد. آن گاه تمام مردم، مرا خواهند دید که در ابرها با قدرت و شکوه عظیم می آیم. من فرشتگان خود را خواهم فرستاد تا برگزیدگانم را از سراسر دنیا؛ یعنی، از گوشه و کنار زمین و آسمان جمع کنند».(1)

کلیسای اولیه به تعلیم در مورد رجعت مسیح علیه السلام علاقه فراوانی داشت. رسولان منتظر بودند که مسیح علیه السلام در عصر آنها رجعت کند. تا قرن سوّم در این مورد در کلیسا هیچ شکی وجود نداشت. از زمان کنستاتین به بعد، از این واقعیت غفلت شد؛ ولی در قرن نوزدهم کلیسا بیدار شده، واقعیت «بازگشت مسیح» را مجدداً مورد توجّه قرار داد. در مورد رجعت مسیح، تفاسیر زیادی وجود دارد که کلیسا آن را نمی پذیرد.

یکی از پژوهشگران، حوادث آخر الزّمان و سیر بازگشت مسیح علیه السلام را به چند محور مهم تقسیم کرده است که در صفحات آتی، مورد بررسی قرار خواهد گرفت:

یکم. رجعت اولیه مسیح

مرحله اول بازگشت مسیح علیه السلام شامل ربوده شدن کلیسا (جماعت مؤمنان) است. در یک چشم بر هم زدن، ناگهان و بدون خبر، مسیح آنهایی را که آماده بازگشت او هستند، می رباید؛ ولی در این میان خودش به زمین نزول نمی کند. آنها جمع خواهند شد تا در بالای زمین او را ملاقات کنند. مؤمنان برای خدماتی که انجام داده اند، پاداش خواهند گرفت. در این هنگام پیوند بین مسیح و کلیسا! به حد کمال خواهد رسید.(2)

دوم. دوران مصیبت عظیم

بین مرحله اوّل و ثانی ظهور مسیح علیه السلام دوره مصیبت عظیم واقع شده است. وقتی سال های مصیبت بی سابقه به پایان خود نزدیک شوند، روح هایی از دهان اژدها، وحش و پیامبر دروغین

ص: 111

خارج می شوند و پادشاهان جهان را برای جنگ دور یکدیگر جمع می کنند. آنها با هم جمع می شوند تا اورشلیم را تصرف کنند و یهودیان فلسطین را به اسارت درآورند؛ ولی در همان زمانی که به پیروزی نزدیک می شوند، مسیح علیه السلام با لشکریان خود از آسمان نزول خواهد فرمود و در جنگ نهایی پس از غلبه بر آنان، پیشوایان آنها را گرفتار و به دریاچه آتش خواهد افکند. شیطان نیز مدت هزار سال در بند خواهد بود.(1)

سوم. سلطنت هزار ساله

مسیح علیه السلام پس از ظهور ثانوی خود [به ادعای برخی از مسیحیان] به مدت هزار سال بر زمین حکومت خواهد کرد. عدل و انصاف کامل از ویژگی های این حکومت است و مسیح علیه السلام در مقام فرمانروای جهان، مورد پرستش قرار خواهد گرفت. در پایان این دوره، شیطان پس از آزاد شدن از بند قیام خواهد کرد و بسیاری را علیه مسیح علیه السلام خواهد شورانید. آنان که تحت رهبری شیطان بر ضد مسیح علیه السلام قیام می کنند. شهر مقدس را محاصره می کنند و می کوشند آن را تسخیر کنند؛ ولی آتش از آسمان نازل می شود و آنها را هلاک می کند. با نابود شدن لشکر شیطان، خود شیطان به دریاچه آتش افکنده می شود.(2)

چهارم. داوری شریران

مسیح علیه السلام در دو نوبت داوری خواهد کرد. داوری اوّل در ابتدای سلطنت هزار ساله و بر روی زمین خواهد بود که در این داوری تمام امّت ها جمع خواهند شد. برای صالحان حیات ابدی و برای بدکاران مجازات ابدی در نظر گرفته می شود؛ ولی در داوری دوّم (قیامت) _ که در آسمان ها انجام خواهد شد و فقط به مردگان اختصاص دارد _ نامه ها گشوده می شود. در این داوری فقط دریاچه آتش وجود دارد. در این دوره با نابودی زمین و آسمان و ایجاد زمین و آسمان جدید، حیات به شکل نوین ادامه خواهد یافت. در این وضعیت غم و اندوه وجود نخواهد داشت و شرارت و بی ایمانی، ظهور پیدا نخواهد کرد. اشعیا در مورد این زمان می گوید: گرگ با برّه

ص: 112

و پلنگ با بزغاله در صلح و آرامش به سر خواهند برد. انگاره دیگری نیز درباره بازگشت مسیح وجود دارد و آن اشاره به آمدن پسر انسان در آخر الزّمان(1) است. پسر انسان، فرستاده خدا و منصوب از جانب او است؛ در این بیان این فرستاده، با عنوان های جعلی «پسر خدا» یا «خداوند» معرّفی نشده است!(2)

یکی از پدیده های قابل توجّه در مورد بازگشت مسیح، هزاره گرایی است. در سراسر تاریخ مسیحیت، اقلیت کوچک، اما گاهی پر سر و صدایی از مسیحیان (هزاره گرایان) نیز بوده اند که اعتقاد داشته اند می توانند علامت و نشانه هایی از آخر الزّمان را در حوادث معاصر بیابند. ایشان مصرّانه تأکید می کرده اند که یقیناً پایان کار نزدیک است. آنها «میلنیالیست ها» (هزاره گراها) خوانده می شوند که از کلمه لاتین به معنای «یک هزار سال» گرفته شده و اشاره به طول مدت نمادین ملکوت خدا است که در کتاب مکاشفه عهد جدید ذکر شده است.

آنان معمولاً هشدار می دهند که چون انتهای جهان بسیار نزدیک است، برای هر کس بسیار ضروری است که توبه کند و خود را اکنون برای داوری خدا که همراه آن است، مهیّا سازد.(3)

در عهد جدید ملاحظه می کنیم که مسیحیان از همان آغاز به رجعت مسیح معتقد بودند. برخی از آنها با خواندن کتاب مکاشفه یوحنا (20، بند 1 _ 10) معتقدند: مسیح یک دوره سعادت هزار ساله ایجاد خواهد کرد. بنابراین شادمانه منتظر آمدن هزاره اند (هزاره به معنای یک دوره هزار ساله). گروه های هزاره گرا در قرن نوزدهم با پرسش هایی درباره رجعت سرگرم بودند و چنان درگیر تفسیر علایم این زمان بودند که امیدواری فراوانی درباره قریب الوقوع بودن بازگشت مسیح ابراز می داشتند. سه گروه عمده از مسیحیان هزاره گرا عبارت اند از: ادونتیست ها (ظهور گرایان)، شاهدان یهوه و دیسپنساشنالیست ها (مقطع باوران). به طور کلی ادونتیزم، اعتقاد به قریب الوقوع

ص: 113

بودن رجعت مسیح، مجازات بدکاران و پاداش نیکوکاران است.(1) در آیین مورمون ها (فرقه مذهبی) می گفتند:

«ما اعتقاد داریم که صهیون (حکومت یهوه)، بر این قارّه (آمریکا) بنا می گردد. عیسی شخصاً بر زمین حکومت خواهد کرد. زمین از نو ساخته خواهد شد و شکوه بهشتی خود را باز خواهد یافت».(2)

روحانی» نیز به میان آمده است؛ اما در بیشتر روایات انجیل های هم نوا، سخن از وارد شدن به حکومت خدا و یا قلمرو دولت خدا است.

در نوشته های مسیحی و یهودی _ که بین سال های 200ق.م تا 150م نوشته شده اند _ دنیا میدان نبرد بین نیروهای خیر و شرّ تلقّی می شود. نویسندگان درباره عذاب دردناک و بی عدالتی و درباره انتظار طولانی برای مداخله الهی و آوردن عصری جدید _ که معمولاً سلطنت خدا نامیده می شود که در آنجا قوم نیکوی خدا در کمال سعادت زندگی می کنند _ مطلب می نویسند.

عیسی(ع) اظهار داشته بود: سلطنت خدا نزدیک است و چون بعد از مرگش بر شاگردان خویش ظاهر شد (رستاخیز)، مسیحیان نخستین معتقد شدند که عیسی از میان مردگان برخاسته و به زودی به عنوان «مسیحا» بازمی گردد تا سلطنت جدید خدا را بیاورد.

عیسی علیه السلام سلطنت خدا را اعلام کرد و منقول است که او برای تأیید پیام خود، معجزه انجام می داد. عیسی چه خود را مسیحا نامیده باشد یا نه، برخی از یهودیان معتقد بودند: او نماینده خداست که آنان منتظرش بودند.

از دیدگاه کانت ملکوت آسمانی (حاکمیت الهی)، در نهایت از لحاظ آنچه به هدایت حکمت بالغه الهی مربوط است، در این تاریخ... به عنوان یک جریان متصل دائمی وارد تاریخ می گردد... معلم انجیل، ملکوت الهی را فقط به عنوان شکوه و تعالی اخلاقی روح به شاگردان خود نشان داد که عبارت است از شایستگی شهروندی در حکومت الهی و به این منظور نه فقط به آنها تعلیم داد که چگونه اقدام کنند تا خود بدین مقام دست یابند؛ بلکه برای اینکه با افراد دارای همان خلق و خو و در صورت امکان با کل نوع انسان، در این مورد متحد شوند... ما باید همواره خود را به عنوان شهروند برگزیده [اخلاقی] حکومت الهی لحاظ کنیم:(1)

«پس ملکوت الهی کی فرا خواهد رسید؟ ملکوت الهی در جهان محسوس رخ نمی دهد و نباید گفت: در اینجا یا در آنجا است؛ زیرا ملکوت

ص: 115

خدا در میان شما است».(1)

به هر حال مهم ترین اصل تعلیمات عیسی _ که مرکز رسالت او قرار گرفته است _ بشارت ظهور قریب الوقوع دولت آسمانی است. در انجیل های هم نوا، حکومت خدا، هسته تعلیمات عیسی است و رستگاری انسان فقط در این قلمرو تحقّق می پذیرد. در انجیل مرقس، حکومت خدا با ظهور پسر انسان آغاز می شود. این رساله از زبان عیسی، او را غیر مستقیم پسر انسان معرفی می کند که لازم است، متحمل رنج های فراوان گردد... از آنکه یحیی به دستور هیرودیس پادشاه زندانی شد، عیسی به ایالت جلیل آمد تا پیام خدا را به مردم برساند؛ او فرمود:

«زمان موعود فرا رسیده است. به زودی خداوند، ملکوت خود را برقرار خواهد ساخت. پس از گناهان خود دست بکشید و به این خبر خوش ایمان بیاورید».(2)

این ملکوت ممکن است در این دنیا هم باشد؛ چنان که عیسی به شاگردان خود فرمود:

«بعضی از شما که الان در اینجا ایستاده اید، پیش از مرگ، ملکوت خدا را با تمام شکوهش خواهید دید».(3) «هر که در این جهان از من و سخنان من عار داشته باشد، من نیز وقتی در جلال خود و جلال پدر با فرشتگان به جهان بازگردم، از او عار خواهم داشت. اما یقین بدانید که در اینجا کسانی ایستاده اند که تا ملکوت خدا را نبینند نخواهند مرد».(4)

«عیسی جواب داد: ملکوت خدا با علایم قابل دیدن آغاز نخواهد شد! و نخواهند گفت که در این گوشه یا آن گوشه زمین آغاز شده است؛ زیرا ملکوت خدا در میان شما است».(5)

ص: 116

گوش دهید».(1)

عیسی در پاسخ یک عالم مذهبی می گوید: «تو از ملکوت خدا دور نیستی».(2)

از این عبارات برمی آید که مقصود فقط سلطنت مسیح نیست؛ بلکه با تحول انسان ها، این مرحله به وجود خواهد آمد. از بعضی عبارات کتاب های مقدس(3) به دست می آید که حکومت خدا، یک مرحله خاص روحانی است؛ نه فقط یک دولتی که مسیح شاه آن باشد!(4)

البته اعتقاد به «ملکوت خدا» و استقبال از تحقّق آن باعث بروز انتظارات و تفاسیر مختلفی شده بود. میلیون ها نفر از مردم فقیر و مستضعف، با این اعتقاد دلگرم اند که رنج و بدبختی آنان، بی پایان نیست و مشیّت الهی یا قضا و قدر آن را دفع نکرده است؛ بلکه خدا از تلاش آنان برای تحقّق حکومت عدل، حمایت می کند. عیسی مسیح، در ملکوت درهای زندگی را به روی همه مردم گشوده است. کسانی که زندگی را پوچ و بی معنا می بینند، می توانند منتظر زمانی باشند که _ به تعبیر پولس _ ما دیگر از پشت شیشه صورت مبهم و تار نمی بینیم... .

دیدگاه های مختلف در زمینه «سلطنت خدا» باعث نگرش و رفتارهای مختلف در میان مسیحیان شده است. گروهی از مسیحیان معتقدند: هر چند مؤمنان می توانند پیشاپیش نشانه هایی از ملکوت خدا را اینجا در روی زمین درک کنند؛ اما انسان، سعادت و خوشبختی کامل آن را تنها پس از مرگ خواهد چشید.

در این گونه از اعتقاد هر چند مسیح روزی باز خواهد گشت تا جهان را به ملکوت تبدیل کند؛ اما این می تواند زمانی طولانی پس از این باشد و در همین ضمن کسانی که با ایمان مرده اند، از نعمت های ملکوت در بهشت _ جایی که محبّت خدا به نحو اعلا حاکم است _ بهره خواهند برد.

از نظر برخی دیگر، ملکوت خدا هم اکنون عملی و قابل بهره برداری است؛ هر چند مخفی است. این ملکوت در اینجا و اکنون در دسترس همه کسانی است که با چشم ایمان می توانند آن را

ص: 118

در میان گناه ها و مصایب تاریخ تشخیص دهند. درک آن نیاز به تحوّل درونی؛ یعنی، طریقه جدیدی برای دیدن و عمل کردن دارد. اما با این حال واقعیتی است برای کسانی که آن را بپذیرند و قلب خود را به روی آن بگشایند.(1)

اسلوان کافین _ وابسته به نهضت انجیل اجتماعی _ می گفت: آرمان اخلاقی مسیحیت، عقیده به ملکوت خدا است؛ یعنی، یک نظم اجتماعی مقبول تحت حکومت خدای مسیح وار که در آن همه روابط، مسیح گونه است و هر فرد گروه اجتماعی _ خانواده، سازمان های تجاری، دولت _ تحت حاکمیت قرار نداشته؛ بلکه خود به اداره و نظارت خواهد پرداخت و همه جامعه بشری تجسّد عشق خدا خواهد بود که زمانی در قالب عیسی ناصری، تبلور یافته بوده است.(2)

پس می توان گفت: عقیده به ملکوت خدا، به نوعی جامعه مطلوب _ که متضمن مساوات، عدالت و آزادی است _ تفسیر شده بود.

در رسالات عهد عتیق گاهی به سلطنت «مسیح یهوه» نیز اشاره می شود که از جانب یهوه برگزیده شده است؛ ولی در این حالت نیز حاکم اصلی خدا است. بنی اسرائیل از آغاز تاریخ خود، یهوه (خدا) را تنها سلطان و فرمانروای واقعی خویش می دانستند و در دوران سلطنت شاهان اولیه، آنان را نماینده و برگزیده یهوه می شناختند و به اعتبار حکومت یهوه از آنان فرمان می بردند.

در مزمور دوّم _ که سلطنت مسیح توجیه گشته _ باز هم این یهوه است که باید از او اطاعت کرد و سلاطین بایستی با ترس و لرز پاهای او را ببوسند و به او خدمت کنند. این مزمور نشان دهنده آرزوی یهودیان دوران ظهور مسیحیت است که مشتاقانه در انتظار شاهی از خانواده داود بودند تا به نجات آنان اقدام کند. در این مزمور هم فقط یهوه حاکم واقعی است و به همین جهت به پادشاهی خداوند، ملکوت السماوات با سلطنت آسمان ها گفته می شود.(1) در کتاب اشعیای نبی آمده است:

«اما این تاریکی برای قوم خدا که در تنگی هستند، تا ابد باقی نخواهد ماند. خدا سرزمین قبایل زبولون و نفتالی را در گذشته خوار و ذلیل ساخته بود؛ اما در آینده او تمام این سرزمین را از دریای مدیترانه گرفته تا آن طرف اردن و حتی تا خود جلیل _ که بیگانگان در آن زندگی می کنند _ مورد احترام قرار خواهد داد. قومی که در تاریکی راه می رفتند، نور عظیمی خواهند دید. بر کسانی که در سرزمین ظلمت زندگی می کردند، روشنایی خواهند تابید... تمام اسلحه ها و لباس های جنگی که به خون آغشته اند، خواهند سوخت و از بین خواهند رفت؛ زیرا فرزندی برای ما به دنیا آمده! پسری به ما بخشیده شده! او بر ما سلطنت خواهد کرد. نام او عجیب، مشیر، خدای قدیر، پدر جاودانی و سرور سلامتی خواهد بود. او بر تخت پادشاهی داوود خواهد نشست و بر سرزمین او تا ابد سلطنت خواهد کرد. پایه حکومتش را بر عدل و انصاف استوار خواهد ساخت و گسترش فرمان روایی صلح پرور او را

ص: 120

انتهایی نخواهد بود. خداوند قادر متعال چنین اراده فرموده و این را انجام خواهد داد».(1)

در کتاب زکریا آمده است:

«ای قوم من شادی کنید و از خوشحالی فریاد برآورید؛ چون پادشاهتان نزد شما می آید! او نجات دهنده ای پیروزمند است... پادشاه شما در میان تمام قوم ها صلح برقرار خواهد کرد. قلمرو حکومت او از دریا تا دریا و از رود فرات تا دورترین منطقه زمین خواهد بود...».(2)

در مزامیر داود آمده است:

«سلطنت پادشاه ما همچون بارانی که بر گیاهان می بارد و مانند بارش هایی که زمین را سیراب می کند، پربرکت خواهد بود. در زمان حکومت او، مردم خداشناس کامیاب خواهند شد و تا وقتی که ماه باقی باشد، صلح و سلامتی برقرار خواهد بود...».(3)

سابقه این مفهوم در مکاتب سلطنتی خاور نزدیک باستانی یافت می شود که در آن، پادشاه، نقش ناجی مردم خود را ایفا می کرد و انتظار می رفت که هر پادشاه جدید، حاصلخیزی، ثروت، آزادی، صلح و سعادت را برای سرزمین خود به ارمغان آورد... دانشمند فرانسوی ادوارد دورم برخی از متونی را ذکر کرده است که چنین انتظاراتی را تحت عنوان «پادشاه مسیح» مطرح کرده اند. در مزامیر منسوب به سلیمان،(4) این مسیح، فرزند داوود است. او با خرد و عدل حکومت خواهد کرد، قدرت های بزرگ جهان را شکست خواهد داد، مردم خود را از قید حکومت بیگانه رها خواهد ساخت و سلطنتی جهانی وضع خواهد کرد که در آن مردم در صلح

ص: 121

و سعادت زندگی خواهند کرد. همین آرمان شاهانه در توصیف حکومت شمعون مطرح شده(1) که بیانگر پیشگویی های کتب عهد عتیق، در مورد مسیح موعود است.(2)

در طول دو قرن قبل از تولّد عیسی، حجم وسیعی از نوشته ها درباره آمدن سلطنت خدا و زوال نیروهای شیطانی موجود بود. تصوّر رایجی از آنچه اتفاق خواهد افتاد، وجود داشت؛ جهان _ که تحت سلطه نیروهای شیطانی است _ جای درد و رنج های فراوان است تا اینکه خدا برخیزد و بر سلطنت شیطان غلبه کند. در این حال بسیاری از اندیشه ها درباره «مسیحا»، متوجّه فتح و پیروزی نظامی بود. ممکن است که مسیحا خردمند باشد؛ اما بیشتر از هر چیز باید پادشاهی جنگجو و مقتدر باشد که بتواند بر شیطان غلبه کند و عصری از برکت و سعادت را آغاز کند.

اسنی ها (فرقه ای از یهودیان) زندگی خود را در بیابان می گذراندند و برای آمدن سلطنت خدا آماده بوند. به اعتقاد آنان، پایان جهان نزدیک است و خدا در شرف آغاز سلطنت مسیحایی بر روی زمین و پیمان جدیدی با آنان است... .(3)

مسیحیت اولیه _ چنان که گفته آمد _ بسیاری از نظرات یهودیت را، در خصوص مسیح موعود پذیرفته، آنها را در مورد عیسی مسیح، به کار می برد. به عبارتی عیسی مسیح را با امیدهای «مسیحایی یهودیت» یکسان تلقّی کرده است. انجیل متی تفسیر این عبارت را «کسانی که در تاریکی راه می رفتند، نور عظیمی خواهند دید...»(4)، در عیسی مسیح متحقّق دانسته است:

«اشعیای نبی این را پیشگویی کرده و گفته بود: سرزمین زبولون و نفتالی کنار دریاچه و ناحیه آن طرف رود اردن و جلیل علیا، سرزمینان بیگانگان _ در آنجا که مردم در تاریکی نشسته بودند _ نور عظیمی دیده شد. بر آنانی که در دیار مردگان ساکن بودند، نوری تابید. عیسی از آن روز به بعد،

ص: 122

به اعلام پیغام خدا پرداخت و می گفت: از گناهان خود توبه نمایید و نزد خدا بازگشت کنید؛ زیرا ملکوت خدا نزدیک شده است».(1)

کلیسا (به خصوص کلیسای اولیه) با اطمینان چشم به راه بازگشت او بر «ابرهای آسمان» بود تا زنده و مرده را داوری کند و ملکوت خدا را بر روی زمین بگشاید. در نامه دوّم پولس به مسیحیان تسالونیکی آمده است:

«به شما که رنج و آزار می بینید، اعلام می دارم که وقتی عیسی خداوند! به ناگاه در میان شعله های آتش و با فرشتگان نیرومند خود از آسمان ظاهر شود، خدا به ما و به شما آسودگی خواهد بخشید. اما آنانی که از شناختن خدا و پذیرش خدا و پذیرش نقشه نجات او توسط عیسی مسیح سرباز می زنند، به کیفر خواهند رسید و تا ابد از حضور خداوند دور خواهند ماند و هرگز شکوه و عظمت قدرت او را نخواهند دید. بلی این رویدادها در روز بازگشت او واقع خواهد شد؛ روزی که قوم او و مؤمنین او، ستایش و تحسین را نثار او کنند...».(2)

در کتاب دانیال و مکاشفه یوحنا، می توان یک نقشه کلّی یافت. جهان تحت سیطره نوعی قدرت شیطانی است (که غالباً به صورت حیوان یا یک حاکم ظالم نشان داده می شود). این قدرت شیطانی، قدیسان را اذیت می کند و با آنان رفتار شرم آوری دارد. ناگهان قدیسان بر آن حیوان یا حاکم شیطانی شورش می کنند و بر آن فائق می شوند. آنها وارث زمین می گردند یا در آسمان حکمرانی می کنند. با این بینش هیچ کس نمی خواهد به دنیا تعلّق داشته باشد. به همه مسیحیان توصیه می شود که به خاطر داشته باشند: هیچ کس نمی تواند از روز یا ساعت رجعت مسیح باخبر باشد؛ بنابراین همه باید آماده باشند:

«پس شما نیز چشم به راه باشید؛ چون نمی دانید کی برمی گردم: سر

ص: 123

شب، نیمه شب، سحر یا صبح؛ مواظب باشید که وقتی می آیم در خواب غفلت نباشید. باز هم می گویم چشم به راه من باشید».(1)

کلیسا در آغاز همان سلطنت مسیح و پادشاهی خداوندگار را مطرح می ساخت؛ همان گونه که در مکاشفه یوحنا به سلطنت هزار ساله مسیح اشاره شده است.(2) پس چون قرن های متمادی گذشت و از سلطنت مسیح خبری نشد و هنوز هم پس از دو هزار سال اثری ظاهر نشده است، با استفاده از تذکّر انجیل لوقا، حکومت خدا را یک دولت روحانی تعبیر کرد که مقیّد به زمان و مکان نیست و در دل مؤمنان برپا خواهد شد. در انجیل لوقا آمده است:

«روزی بعضی از فریسیان از عیسی پرسیدند: ملکوت خدا کی آغاز خواهد شد؟ عیسی جواب داد: ملکوت خدا با علایم قابل دیدن آغاز نخواهد شد! و نخواهند گفت که در این گوشه یا آن گوشه زمین آغاز شده است؛ زیرا ملکوت خدا در میان شما است».(3)

در انجیل متی، به صراحت از «دولت آسمانی و قلمرو روحانی» سخن گفته می شود؛ نه از پادشاهی خداوند. در انجیل های دیگر نیز همان گونه که در مرقس دیده می شود، این قلمرو به نحوی توجیه می شود که حاکمیت از سلطنت یک فرد شبیه نظام شاهنشاهی و حکومت های انسانی _ که در آن خدا فرمانروا و شاه باشد _ نمی نماید؛ بلکه اشاره به یک دوران الهی و روحانی و یک دولت آسمانی است.(4) در بیشتر روایات انجیل های هم نوا، سخن از وارد شدن به حکومت خدا و یا قلمرو دولت خدا است.

گفتنی است کلیسا هیچ گاه امید آمدن مجدّد عیسی را از دست نداد _ و هنوز هم به آن اعتقاد دارد _ اما رفته رفته تأکید تعالیم خود را از این امیدواری برگرفت و به آینده افکند و بیشتر و بیشتر به سوی این باور رفت که عیسی قادر است اکنون مؤمنان را رستگاری دهد.

ص: 124

خود عیسی نیز به صراحت اشاره می کند که برای پادشاهی نیامده است. «عیسی فرمود:

من یک پادشاه دنیوی نیستم. اگر بودم، پیروانم می جنگیدند تا در چنگ سران قدم یهود گرفتار نشوم. پادشاهی من متعلّق به این دنیا نیست».(1)

اصولاً حضرت عیسی علیه السلام در دوران پیامبری خود، تنها به ابلاغ پیام الهی و ارتباط با مستمندان و نیازمندان بسنده کرد و از در ستیزه جویی و پرخاشگری نیامد. از طرفی برخی نشانه ها و علامات مورد انتظار یهود در مورد «منجی گری» و «مسیحایی» در او متحقّق نشد و وضع آنها بهبود نیافت. پس از در مخالفت با او درآمدند و او را به عنوان «مسیحای موعود» نپذیرفتند. در واقع نیز چنین بود؛ چون بعضی از علایم و معیارهای مطرح در کتب عهد قدیم، در او وجود نداشت؛ به عنوان مثال او جنگ نکرد و پادشاهی تشکیل نداد.

گفتیم که یکی از مطالبی که با حکومت خدا پیوند یافته، بازگشت عیسی مسیح است؛ اما سؤال این است که این بازگشت برای چیست: 1. تشکیل حکومت خدا؛ 2. پادشاهی مسیح؛ 3. نجات بخشی و رهایی مؤمنان؛ 4. داوری بین گناه کاران و مؤمنان و یا...؟!

در این رابطه توجّه به انگاره های زیر ضروری است:

1. ملکوت خدا (سلطنت الهی) در این دنیا تحقّق خواهد یافت؛ اما چگونگی آن از نظر مسیحیان مبهم است!

2. پیوند میان بازگشت مسیح و تحقّق سلطنت خدا نیز روشن است و مسیحیان به آن اعتقاد دارند.

3. خود عیسی بیان کرده است که پادشاهی من در دنیا نیست! پس ممکن است این مطلب به ذهن ها برسد که او برای تشکیل دولت نمی آید. حتّی از دیدگاه برخی ملکوت خدا در آن جهان است.

4. «پادشاهی مسیح» تا کنون تحقّق نیافته است. و عده ای به غلط می پنداشتند بعد از مرگ

ص: 125

مسیح، او به زودی برای برپایی حکومت خواهد آمد که چنین نشد و حتّی دیدگاه هزاره گرایان نیز نادرست از آب درآمد.

5. خود عیسی مسیح، هیچ وقت ادعای پادشاهی نکرده است. تنها در بعضی از متون (مثل مکاشفه)(1) به صورت رمزی به سلطنت هزار ساله او اشاره شده که معتبر و روشن به نظر نمی رسد و دلیل دیگری نیز برای اثبات آن ارائه نشده است.

6. طبق تفسیر رسمی کلیسا، مسیح سلطان دل ها است و سلطنت او این دنیایی نمی باشد؛ بلکه در ملکوت آسمان ها است.

7. خود عیسی نیز منتظر ظهور قریب الوقوع حکومت خدا بوده است و عباراتی که در این زمینه بیان می نموده، برای شخص غایب بوده است (نه خودش). در این رابطه می توان دیدگاه های جالب ژان ژاک روسو را مطرح کرد که:

«مسیحیت مذهبی کاملاً روحانی است که تمام همّ و غم آن، مسائلی آسمانی است؛ میهن مسیحی این جهان نیست. واقعیت این است که مسیحی وظیفه اش را انجام می دهد؛ اما این کار را با بی اعتنایی عمیقی به نتیجه خوب و بد آن انجام دهد. به شرط آنکه کاری نکند که پیش وجدانش مستوجب سرزنش باشد».(2)

وی در جای دیگر می گوید:

«تمام ناپاکی را از وجود عیسویان پاک کنید؛ دیگر نه به زمامداری نیاز دارند و نه به قوانین. تمام خواهش های نفسانی را از پیکرشان بزدایید، در آنی پیوند شهروندی تمام جاذبه خود را از دست می دهد: نه تعصب باقی می ماند و نه شوق کسب شهرت و افتخار و نه...».(3) «حضرت مسیح برای

ص: 126

استقرار حکومت معنوی و روحانی بر روی زمین ظاهر شد. با ظهور مسیحیت نظام مذهبی از نظام سیاسی جدا شد و دولت یکپارچگی خود را از دست داد...».(1)

فوستل دوکو لانژ در زمینه متن این دیدگاه ها می نویسد:

«می توان گفت که: مسیحیت حکومت را در اساس تغییر داد؛ به خاطر اینکه ابداً به آن توجّه نداشت... عیسی مسیح می آموزد که امپراتوری او به این جهان تعلّق ندارد و بدین ترتیب حکومت را از مذهب جدا می کند. چون مذهب زمینی نیست؛ بنابراین تا آنجا که امکان دارد، به ندرت به امور زمینی می پردازد: «آنچه به سزار تعلّق دارد، به سزار و آنچه به خداوند تعلّق دارد، به خداوند برگردانید». سه قرن تمام مذهب جدید، کاملاً خارج از حوزه عمل دولت قرار گرفت و نه فقط توانست از حمایت دولت چشم بپوشد؛ بلکه حتّی بر ضد دولت پیکار کرد. این سه قرن، شکاف عظیمی میان قلمرو دولت و قلمرو مذهب به وجود آورد».(2)

آمدن است. مسیحیان در اینجا دو واقعه مربوط به مسیح را از هم متمایز می کنند: نخستین واقعه تولّد حضرت عیسی و حلول کلام خدا در او است. دومین واقعه، «بازگشت ثانوی مسیح» است؛ یعنی، رجعت پرشکوه مسیح که حیات می یابد و برای داوری زندگان و مردگان باز می گردد. با نخستین واقعه ما به واپسین اعصار تاریخ گام نهاده ایم و این واقعه با رویداد فرجامین رجعت مسیح به پایان می رسد.(1) مسیح خود می گوید:

«من با فرشتگان خود، در شکوه و جلال پدرم(!) خواهم آمد و هر کس را از روی اعمالش داوری خواهم کرد. بعضی از کسانی که در اینجا هستند (شاگردان) پیش از مرگ، مرا در شکوه ملکوتم، خواهند دید».(2)

در اعتقاد نامه رسولان آمده است:

«من به خدا، پدر قادر مطلق، خالق آسمان و زمین اعتقاد دارم. به عیسی مسیح، تنها پسر او، خداوند ما، اعتقاد دارم... او به آسمان صعود کرد و در سمت راست پدر نشست. و دوباره برای قضاوت درباره مردگان و زندگان باز خواهد گشت».(3)

خود او می گوید:

«هنگامی که من، مسیح موعود باشکوه و جلال خود و همراه با تمام فرشتگانم بیایم، آن گاه بر تخت باشکوه خود خواهم نشسست. سپس تمام قوم های روی زمین در مقابل من خواهند ایستاد و من ایشان را از هم جدا خواهم کرد؛ همان طور که چوپان گوسفندان را از بزها جدا می کند؛ گوسفندها را در طرف راستم قرار می دهم و بزها را در طرف چپم.

آن گاه به عنوان پادشاه به کسانی که در طرف راست منند خواهم

ص: 128

گفت: بیایید ای عزیزان پدرم! بیایید تا شما را در برکات ملکوت خدا سهیم گردانم، برکاتی که از آغاز آفرینش دنیا برای شما آماده شده بود...».(1)

این مطلب در انجیل متی تحت عنوان «روز داوری» ذکر شده است. این اشاره به روز بزرک و داوری نهایی است. شاید بتوان گفت: «مسیح در دو نوبت داوری خواهد کرد (نه حکومت). داوری اوّل در ابتدای سلطنت هزار ساله (شاید مربوط به دیگری) و بر روی زمین خواهد بود که در این داوری تمام امّت ها جمع خواهند شد. برای صالحان حیات ابدی و برای بدکاران مجازات ابدی در نظر گرفته می شود. ولی داوری دوّم (قیامت) در آسمان ها انجام خواهد شد و فقط به مردگان اختصاص دارد. در این داوری فقط دریاچه آتش وجود دارد. در این دوره با نابودی زمین و آسمان و ایجاد زمین و آسمان جدید، حیات به شکل نوین ادامه خواهد یافت. در این وضعیت جدید، غم و اندوه وجود نخواهد داشت و شرارت و بی ایمانی ظهور پیدا نخواهد کرد»(2).

در روایات اسلامی نیز انگاره داوری و حکمیت عیسی علیه السلام تأیید شده است:(3)

«عیسی بن مریم در میان امت من داور دادگری خواهد بود که کینه و عداوت را از میان مردم برمی دارد و ...».

ص: 129

از مجموعه نوشته ها و باورهای مسیحیان به دست می آید که ملکوت خداوند نه در این دنیا؛ بلکه در جهان آخرت است.

4. کنار بحث سلطنت خدا، انگاره پادشاهی مسیح نیز مطرح شده است. خود عیسی علیه السلام نمی گوید من آمده ام پادشاهی یا سلطنت مسیح را اعلام کنم؛ بلکه تأکید می کند من فرستاده شده ام تا حکومت خدا را مژده دهم. از بعضی عبارات کتاب های مقدس به دست می آید که حکومت خدا، یک مرحله خاص روحانی (و احتمالاً آن جهانی) است؛ نه فقط یک دولت که مسیح شاه آن باشد. کلیسا در آغاز، سلطنت مسیح را مطرح می ساخت؛ اما چون پس از قرن های متمادی خبری از آن نشد، این حکومت را، یک دولت روحانی تعبیر کرد که مقیّد به زمان و مکان نیست و در دل مؤمنان برپا خواهد شد. حتّی از این فراتر، این اعتقاد تقویت شد که سلطنت مسیح و ملکوت خدا، در جهان آخرت خواهد بود، نه در این دنیا. پس در واقع آینده دولت از دیدگاه مسیحیت تا حدودی مربوط به آخرت و مبهم است.

در واقع عیسی مسیح می آموزد که امپراتوری او، به این جهان تعلّق ندارد و او برای پادشاهی و سلطنت برنمی گردد؛ بلکه او در بازگشت دوّم خود، برای داوری جهانیان (داوری شریران) خواهد آمد. در روایات اسلامی نیز از فرود حضرت عیسی، به عنوان داوری دادگر تعبیر شده است. در هر حال به نظر می رسد که خود عیسی« علیه السلام » دولتی تشکیل نخواهد داد؛ بلکه او قضاوت و داوری جهانیان را بر عهده خواهد داشت. از دیدگاه مسیحیت نیز دولت (پادشاهی) مسیح، در ملکوت الهی (جهان آخرت) خواهد بود؛ نه در دنیا. در حقیقت در پایان تاریخ، ما شاهد دولتی نخواهیم بود؛ بلکه با تحول روحانی انسان ها، سلطنت خدا در این جهان تحقّق خواهد یافت.

ص: 131

می انجامد. بر خلاف نظریه مارکس، من فرض گرفته ام که این روند تحول تاریخی، در دموکراسی و اقتصاد بازار به اوج خود رسیده است.(1)

فوکویاما برای اثبات تز خود در مورد پایان تاریخ و سیر جوامع بشری به سوی دموکراسی لیبرال، دو دسته دلیل می آورد که اولین دسته، جنبه اقتصادی دارد. انسان برای برآورده کردن نیازها و امیال خود، از عقل بهره می گیرد. پیشرفت روزافزون علوم فیزیکی نشان دهنده موقعیت بشر و لذا سیر جهت دار تاریخ انسانی [به سوی پیشرفت]است. از نظر وی، پیشرفت های اقتصادی بی سابقه در کشورهای اروپا و آمریکای شمالی، در سایه استقرار بازار آزاد رقابتی و لیبرالیسم اقتصادی مسیر شده است...

فوکو یاما خود اذعان دارد که توضیح مسیر تاریخ از طریق میل انسان به برآوردن نیازها و امیال خود، در چهارچوب یک جریان دائمی پیشرفت علمی و فنی (منطق فیزیک مدرن) نوعی تفسیر صرفاً اقتصادی است:

«واضح است که مکانیسمی که ما تحلیل کردیم، اساساً یک تفسیر اقتصادی تاریخ است... این مکانیسم نوعی تفسیر مارکسیستی تاریخ است که به نتیجه ای کاملاً غیر مارکسیستی می انجامد».(2)

این میل به تولید و مصرف بیشتر و بهتر است که انسان را وادار به فعالیت شدید و قبول تغییر و تحول های هر روز جدیدتر می کند؛ اما بر خلاف تصور مارکس جامعه ای که به انسان ها امکان می دهد بیشترین مقدار محصولات به عادلانه ترین روش ممکن تولید کنند، جامعه کمونیستی نیست؛ بلکه جامعه کاپیتالیستی است.

پس او همانند هگل و مارکس معتقد است: تحول جوامع انسانی بی پایان نیست؛ بلکه این تحول بالاخره پایان می پذیرد. پایان تاریخ زمانی است که انسان به شکلی از جامعه انسانی دست یابد که در آن عمیق ترین و اساسی ترین نیازهای بشری برآورده شود (دموکراسی _ لیبرال)!

ص: 134

به گفته وی علی رغم راه های متفاوتی که همگی به «پایان تاریخ» منتهی می شود، غیر از مدل «سرمایه داری دموکراسی لیبرال» کمتر نسخه ای از تجدّد وجود دارد که ظاهر موفّقی داشته باشد. کشورهایی که در راه مدرنیزاسیون هستند _ از اسپانیا و پرتغال گرفته تا تایوان و کره جنوبی و چین _ همگی در این جهت گام برمی دارند.

در گفتنی است که تازگی کار فوکویاما در آشتی دادن دو شیوه تعقّل است: لیبرالیسم انگلیسی و دیالکتیک هگلی. او با ترکیب این دو شیوه می خواهد دیدگاهی کلّی و یکپارچه از تاریخ بشر ارائه کند و زوایای تاریکی را که تا کنون لیبرالیسم کلاسیک ظاهراً قادر به توضیح آنها نبوده است (مانند ظهور حکومت های فاشیستی در کشورهای صنعتی و سقوط رژیم های دیکتاتوری در کشورهایی که از رونق اقتصادی برخوردار شده اند)، روشن سازد.(1)

نقطه آغاز خوبی است؛ زیرا تنها فعالیت اجتماعی مهمی است که حتی اگر تأثیر نهایی آن بر خوشبختی بشر نامعلوم باشد، باز همگان به اتفاق، آن را فرایندی هم تجمّعی _ تراکمی و هم جهت دار می دانند. تسخیر پیش رونده طبیعت _ که به واسطه تکوین روش علمی در قرن شانزدهم و هفدهم میلادی امکان پذیر شده _ هماهنگ با قواعد قطعی معیّنی که واضع آنها طبیعت و قوانین آن بوده، به پیش رفته است.

علوم طبیعی جدید، بر تمام جوامعی که آن را تجربه کرده اند، به دو دلیل تأثیری یکسان کننده داشته است: نخست، تکنولوژی برای آن دسته کشورهای دارای آن، برتری نظامی قاطعی فراهم ساخته است. دوّم، علوم طبیعی جدید، افق یکسانی را در زمینه امکانات تولید اقتصادی گشوده است. تکنولوژی، انباشت نامحدود ثروت و بر این اساس ارضای مجموعه دائماً فزاینده ای از امیال بشری را ممکن می سازد.

این فرایند، همگن شدنِ فزاینده تمام جوامع بشری را _ قطع نظر از ریشه های تاریخی یا میراث های فرهنگی آنها _ تضمین می کند (کشورهای نوسازی شده شبیه هم می شوند). حال علوم طبیعی نو، هر چند ما را به آستانه سرزمین موعود دموکراسی لیبرال هدایت می کند؛ ولی به این سرزمین نمی رساند؛ چرا که هیچ دلیلِ به لحاظ اقتصادی لازمی وجود ندارد که پیشرفت در زمینه صنعتی شدن، ضرورتاً موجد «آزادی سیاسی» باشد.

تفسیرهای اقتصادی تاریخ، کامل و رضایت بخش نیستند؛ از این رو به سوی هگل و تفسیر غیر مادی او از تاریخ _ که بر پایه پیکار برای «شناسایی» استوار است _ باز می گردیم. به اعتقاد هگل انسان ها همچون حیوانات نسبت به اشیای جز خود (همچون غذا، آب، سرپناه) و بالاتر از همه نسبت به حفظ جسم خویش، نیازها و امیالی دارند. اما انسان علاوه بر اینها، مایل است که به عنوان یک انسان؛ یعنی، موجودی با ارزش و با کرامت معیّن، شناخته شود... آرزوی شناخته شدن به عنوان یک انسان ارجمند در آغاز تاریخ، بشر را به عرصه پیکار خونین و تا پای جان برای آزرم (احساس شرم) کشید. نتیجه این پیکار تقسیم جامعه انسانی به دو گروه است: خدایگان و بندگان و مسلماً بندگان به هیچ نحو، به عنوان انسان مورد شناسایی قرار نگرفته اند و این باعث

ص: 136

بروز «تضادّ» بین آنها شده است.

هگل اعتقاد داشت: تضادّ ذاتی رابطه خدایگان و بندگان، نهایتاً در نتیجه انقلاب فرانسه رفع می شود. این انقلاب های دموکراتیک، با تبدیل بندگان سابق به خدایگان خویش و با برقراری اصول حاکمیت مردم و حکومت قانون، تمایز میان آنان را رفع کردند. شناسایی ذاتاً نابرابر، جای خود را به شناسایی همگانی و متقابلی می دهد که طبق آن هر شهروند، کرامت و انسانیت هر شهروند دیگر را شناسایی می کند و دولت نیز به نوبه خود با اعطای حقوق، این کرامت را مورد شناسایی قرار می دهد.

هگل ادعا می کرد: با انقلاب فرانسه، تاریخ به فرجام خود رسیده است؛ زیرا اکنون دیگر تمنایی که جریان تاریخ را به پیش می راند (پیکار برای شناسایی)، ارضا شده است. هیچ آرایش دیگری از نهادهای اجتماعی نمی تواند به شکل بهتری این تمنّا را پاسخ گوید؛ بنابراین، هیچ دگرگونی تاریخی پیش رونده دیگری امکان وقوع ندارد.

پس میل یا آرزوی شناخته شدن، می تواند حلقه گمشده میان اقتصاد لیبرال و سیاست لیبرال را _ که در تفسیر اقتصادی تاریخ جایش خالی بود _ فراهم کند. با بالا رفتن سطح زندگی، شهرنشین شدن و بهبود تعلیم و تربیت مردم و دستیابی کلّ جامعه به شرایطی کیفی بهتر، افراد به تدریج نه فقط طالب ثروت بیشتر؛ بلکه خواهان شناسایی شأن و مرتبه خویش می شوند. وی به آزرم خویش نیز، اعتقادی مغرورانه و نشأت گرفته از قوه غضبیه دارد و همین اعتقاد وی را به طلب حکومت هایی دموکراتیک وا می دارد؛ حکومت هایی که با وی به مثابه فردی بالغ و نه کودک رفتار کنند و خودمختاری اش را به عنوان فردی آزاد، مورد شناسایی قرار دهند. کمونیسم در زمان ما، به این دلیل جای خود را به دموکراسی لیبرال می دهد که انسان ها متوجه شده اند کمونیسم، تأمین کننده شکل بسیار ناقص و معیوبی از شناسایی است. این آرزوی شناسایی، به عنوان موتور محرک تاریخ است و به ما امکان می دهد تا بسیاری از پدیده هایی چون فرهنگ، مذهب، کار و جنگ را از نو تفسیر کنیم.

گفتنی است: لیبرال دموکراسی به جای میل به شناخته شدن به عنوان موجودی برتر از

ص: 137

دیگران، میل به شناخته شدن به عنوان موجودی برابر با دیگران را قرار می دهد. پس جهانی متشکل از دموکراسی های لیبرال، انگیزه کمتری برای جنگ خواهند داشت (و تضادّها از بین خواهد رفت)؛ چرا که در چنین جهانی، تمام ملّت ها متقابلاً مشروعیت یکدیگر را مورد شناسایی قرار می دهند.(1)

وی با تأیید دیدگاه الکساندر کوژو (مفسّر بزرگ هگل)، می نویسد: کوژو به تأکید اصرار داشت که تاریخ به فرجام خود رسیده است؛ چرا که آنچه وی «دولت همگانی و همگن» می نامید _ و ما آن را به نام دموکراسی لیبرال می شناسیم _ با جایگزین کردن شناسایی همگانی و برابر، به جای رابطه خدایگانی و بندگی، مسأله شناسایی را به شکل قطعی حلّ کرده است.

انسان سرانجام، در جهان، مطلوب خود را یافت و به طور کامل ارضا شد(!) ما این را جدّی می گیریم؛ زیرا مسأله اصلی سیاست در طول هزاران سال، تاریخ بشر را می توان تلاش برای حلّ مسأله «شناسایی» دانست. شناسایی مسأله اصلی «سیاست» است... اگر حکومت قانونی امروز (دموکراسی لیبرال) به راستی دستورالعملی یافته باشد که به وسیله آن همه افراد به ترتیبی مورد شناسایی قرار گیرند که در عین حال از ظهور جبّاران هم اجتناب شود؛ در این صورت، به راستی و به ویژه می تواند در میان رژیم هایی که تا کنون بر پهنه زمین ظهور کرده اند، مدعی داشتن ثبات و دوام باشد.

در نتیجه وی دموکراسی لیبرال را به عنوان پایان تاریخ به شرح زیر توصیف می کند:

1. نقطه پایان تکامل ایدئولوژیک بشر؛

2. آخرین شکل حکومت بشری؛

3. فارغ از تضادهای درونی و بنیادی؛

4. متکی بر دو اصل آزادی و برابری.(2)

ص: 138

وجود ندارد و همه برای رسیدن به نوعی از نظام دموکراسی بر پایه بازار آزاد تلاش می کنند.

البته او جهانی شدن لیبرال دموکراسی را با آمریکایی شدن یکی می گیرد و و گویا می خواهد بقبولاند که با مرگ خدا(!) و سقوط کمونیسم، مطلقی جز ایالات متحده در دهکده جهانی وجود ندارد:

«به نظر من جهانی شدن، همان امریکایی شدن است؛ چرا که امریکا از برخی جهات پیشرفته ترین کشور سرمایه داری در جهان امروز است و همین طور نهادهای آن، نمایانگر پیشرفت و توسعه منطقی نیروهای بازار است... قطعاً امریکایی شدن با جهانی شدن یکی است»(1).

و حتماً لیبرال _ دموکراسی، همان هنجارهای حاکم بر آمریکا است.

با توجّه به این دیدگاه افراطی، می توان نتایج زیر را از فرضیه پایان تاریخ فوکو یاما به دست آورد:

عقلانیت لیبرال، همان کمال معنوی روح بشری است. این عقلانیت جهانگیر شده است. وظیفه خطیر سیاستمداران به تناسب «شأن تاریخی» آنان، پاسداری از این حکومت جهانی و رشد نهادهای مدنی بر اساس عقلانیت لیبرال است.

سیاستمداران غربی به ویژه رهبران آمریکا _ که در پیروزی علیه مارکسیسم نقش عمده ای ایفا کرده اند _ باید رهبری دنیا در دوره آخر الزّمان را به عهده داشته باشند. تهدید بشریّت در دوره آخر الزّمان، فساد یا پوسیدگی است. علّت عمده این عارضه، نبودن چالش بشری است. بنابراین رهبران دنیا برای اینکه بشریت به برکه راکدی تبدیل نشود، باید برنامه های جدّی (شاید جنگ و درگیری) طرّاحی و اجرا نمایند!

است که ظاهراً بر اشکال دیگر پیروز شده است؛ در حالی که تجدّد و نوگرایی، خود در حال خالی کردن میدان برای شکل دیگری از جهان بینی می باشد که به فرا نوگرایی معروف است. حتّی رژی دبره می گوید: پیروزی سرمایه داری در حال حاضر در بطن خویش در دراز مدت شکست سرمایه داری را پرورش خواهد داد.

2. اشتباه بزرگی است که اگر مانند فوکویاما، باور داشته باشیم که شکست کمونیسم، دلیل پیروزی ارزش های لیبرال غربی است. توانمندی نظام سرمایه داری لیبرال، ناشی از ناتوانی های سوسیالیسم مارکسیستی بوده است.

3. تفسیرهای یکسان انگار در بسط نگرش لیبرالیسم نوین، از این نکته غافلفند که علّت سقوط مارکسیسم آن بود که طرفداران آن کوشیدند تا یک هویت عام اسطوره ای (انسانیت عام و کلی عاری از ارزش ها و میراث های اخلاقی و فرهنگی) را در جهان محقّق سازند. آن غفلت امروز نصیب لیبرالیسم نوین شده است که می کوشد فردیت فلسفی را مدلی از انسانیت عام و جهان شمول معرفی کند...!

4. بر خلاف نظر فوکو یاما، چیزی که او سرمایه داری دموکراتیک می نامد، دورنمای جهانی شدن ندارد. تصور اینکه جهان تنها رژیم های لیبرال دموکراتیک را در برخواهد گرفت، حتمی نیست؛ بلکه یک اتوپیا است. بیان وضعیتی است که توسط برخی از قدرت مندترین کشورهای امروزی، جهانی شده است.

5. لیبرال دموکراسی بودن یا نبودنِ دولت، تأمین مشروعیت نمی کند؛ بلکه مشروعیش وابسته به این است که چطور شهروندانش را علیه بدترین مصیبت ها حمایت کند. این یک نیاز جهانی است که ریشه در نیازهای بشری _ که جهانی هستند _ دارد.

6. نظام بین الملل رژیم های متفاوتی را دربر خواهد گرفت؛ تا حدودی به این خاطر که فرهنگ های متفاوت را پرورش می دهد. جوامع مدرن امروزی، همگی به یکدیگر شباهت ندارند.

7. جهان مدرن آینده، گام گذاشتن بر جاده ای نیست که نهایتاً منجر به یک تمدّن جهانی شود؛ بلکه برعکس کشورهایی که در فرایند مدرنیته قرار می گیرند، حفظ و تداوم تفاوت های

ص: 141

فرهنگی برای آنان اهمیت سیاسی بیشتری پیدا می کند.

8. خود فوکو یاما در مورد آینده دموکراسی های لیبرال در دراز مدّت تردید می کند! افول زندگی اجتماعی، این اندیشه را القا می کند که ما در آینده ممکن است به «آخرین انسان ها» تبدیل شویم؛ انسان هایی که تنها به آسایش خود می اندیشند و و از هر گونه گرایش به سوی هدف های متعالی محروم اند. خطر دیگر هم وجود دارد؛ ممکن است تبدیل به «اولین انسان ها» بشویم؛ یعنی، انسان های که درگیر جنگی خونین و بی حاصل؛ اما با سلاح های پیشرفته هستند.

9. معضل واقعی فوکو یاما این است که انگاره ای تبلیغاتی از «جهان زیبای تازه» را به عنوان نگرش معرفتی عرضه می کند. حتی وی به قطعیت و جزمیت مارکسیسم تاریخی ملتزم است؛ اما نتایج آن را عوض می کند! در حالی که امروزه این گونه افکار جزمی و قطعی رو به فراموشی است.

انگاره «شناسایی» را وارد بحث های خود می کند. بر این اساس آرزوی شناسایی (میل به شناخته شدن از طرف دیگران)، موتور محرّک تاریخ است و به ما امکان می دهد تا بسیاری از پدیده های چون فرهنگ، مذهب، کار و .. را از نو تفسیر کنیم.

4. لیبرال دموکراسی، میل به شناخته شدن _ به عنوان موجودی برابر با دیگران را _ مطرح و تأمین می کند. انسان سرانجام در جهان مطلوب خود را می یابد (شناسایی همگانی و برابر) و به طور کامل ارضا می شود. در این صورت از تضادهای درونی و بنیادی فارغ و آزادی و برابری انسان ها تأمین می گردد.

5. در نهایت فرضیه فوکویاما به اینجا منجر می شود که تاریخ انسانی تکامل می یابد و کشورهای پیشرفته تر از، به اقتصاد بازار محور و نظام سیاسی لیبرال _ دموکراسی روی می آورند. برای این نظام هیچ جایگزین تاریخی وجود ندارد و کشورهای پیشرفته به جز این، فاقد هر گونه الگوی اقتصادی و سیاسی جایگزین می باشند.

6. برآیند این فرضیه، وجود دولت های مختلف در جهان با نظام لیبرال _ دموکراسی است. البته وی در این اواخر به امپراتوری جهانی آمریکا دل بسته است؛ بدین معنا که این کشور، راهبری و ریاست تمامی این حکومت ها را در جهان بر عهده خواهد داشت!!

این دیدگاه دارای نقاط ضعف و کاستی های فراوانی است که به پاره ای از آنها اشاره گردید. البته اگر این دیدگاه را تا حدودی بپذیریم و وجود کاستی ها و ناکارآمدی های آن را در رفع مشکلات جهان ثابت کنیم؛ می توانیم آن را آخرین حلقه از نظریات و اندیشه بشری _ قبل از ظهور مهدی(عج) _ بدانیم؛ زیرا بر اساس روایات، دولت امام مهدی(عج) زمانی تشکیل خواهد شد که همه دولت ها و اندیشه ها، ضعف و ناکارآمدی خود را برای اداره جهان نشان داده باشند.

ص: 143

در عین حال مارکس دولت را بدنه ای از افراد می شناخت که بر کلّ ملّت حکومت می کنند. معمولاً این حکومت برای حفظ امنیت مردم و اداره امورشان و غیره ضروری دانسته می شود؛ اما به گمان مارکس آنچه مهم است و ناگفته می ماند، این است: دولت برای حفظ منافع دسته ای از مردم و ایجاد شرایط بهره کشی از بقیه مردم کار می کند. دولت بقای مناسبات بهره کشی و تداوم استثمار را تضمین می کند و به یاری مشروعیت و حاکمیت و در واقع با بدنه مسلّحی از افراد که در نیروهای انتظامی، پلیس، ارتش و .. سازمان یافته اند، حق انحصاری اعمال خشونت در جامعه را به خود تخصیص می دهد.(1)

در مباحث «دولت»، مفهوم اساسی «طبقه» جلوه گر است. دولت به عنوان مظهر یا تراکم روابط طبقاتی تلقّی می شود. از دیدگاه مارکس این خود به معنای وجود ساخت «سلطه» در جامعه است. به عبارت دیگر دولت نماینده هیچ گونه خیر جمعی یا قراردادی و یا غایتی عمومی نیست. دولت جزء جدایی ناپذیری از منافع مستقرّ در جامعه است. از دیدگاه مارکسیستی، یک طبقه خاص، کلّ دستگاه دولت را به نفع علایق و منافع خود اداره می کند. این خود متضمن اعمال قدرت بر گروه ها و طبقات دیگر است.

مارکس پیش از بیان مباحث دولت، به جوامع بدون دولت و نحوه پیدایش آن اشاره می کند. جامعه ابتدایی، جامعه فقیری است، تقسیم کار وجود ندارد. مبادله هم چندان مرسوم نیست. انسان ابزارهایی را می سازد و به یاری آنها درست به اندازه مصرفش تولید می کند. زمین و تمامی ابزارهای تولیدی _ که توسط جمع ساخته شده اند (مثل کشتی های بزرگ) _ اشتراکی اند. نظم اجتماعی، برابری خواهانه است و هیچ امتیاز طبقاتی وجود ندارد. همراه با تحول و تکامل کارآمدتر ابزارها و شیوه های تولید، جامعه در تمامی وجوه خود _ دامداری، کشاورزی و صنایع خانگی _ با افزایش تولید رو به رو می شود و امکان تولید مازادی فراهم می گردد که مبادله به یاری آن صورت می گیرد و بدین وسیله ثروت افزایش می یابد... کارآمدتر شدن ابزار تولید، بر عرضه نیروی کار فشار می آورد؛ چون حالا دیگر حدی بر تولید وجود ندارد و هر عضو قبیله ناچار است

ص: 145

سخت تر و طولانی تر کار کند تا بر میزان مازاد افزوده شود. باز هم به نیروی کار اضافی نیاز است و قبیله برای تأمین این نیرو، به جنگ و برده گیری متوسّل می شود. از این پس جامعه به دو طبقه استثمارگر و استثمار شونده تقسیم می گردد. ثروت بر سرعت ازدیاد پیدا می کند؛ ولی این دیگر ثروت جماعتی و اشتراکی نیست، ثروت فردی است. طبقه های جدیدی پا به عرصه می گذارند که باز هم موجب افزایش امتیازهای طبقاتی است.(1)

در این حالت، نهادهای جدید «اجبار» ضرورت پیدا می کند. طبعاً «قهر» برای آنکه بی چیزان را در جای خود نگه دارد و مانع از فروپاشی تقیّد بردگان شود، باید در دسترس باشد. برای این منظور هیأت های خاص از افراد مسلّح باید وجود داشته باشد. اکنون قدرت قهرآمیز از کالبد عمومی جامعه تفکیک شده است. دولت متولّد شده است. این دولت در نتیجه تحول از نهادی به وجود می آید که قبلاً نقش خاصّی بر عهده داشت و صرفاً به منظور اعمال سرکوب طبقاتی، یک مرتبه پدید نمی آید. پس دولت از تقسیم کار در جامعه پدید می آید؛ البته صرفاً در نتیجه تقسیم جامعه به طبقات... اما ریشه های نهادی اش در فعالیت ها و کارکردهای جامعه بی طبقه است.

در توضیح این انگاره، باید به بحث های دیالکتیک مارکس اشاره کنیم؛ بدین صورت که: از تز یا بر نهاد (جامعه ابتدایی بی طبقه)، برابر نهاد یا تز (جامعه فردگرایانه و طبقاتی) پدید می آید که نفی تز است. با این تغییر، نظم سیاسی جدیدی پا به عرصه وجود می گذارد که همان «دولت» (آنتی تز) است. دولت به جای آنکه بر مبنای گروه قومی و خونی باشد، بر اساس قلمرو و زمین تشکیل می گردد:

«جامعه کارکردهای مشترک خاصی به وجود می آورد که از آنها نمی تواند چشم بپوشد. اشخاصی که برای این منظور گمارده می شوند، شاخه جدیدی از کار را در داخل جامعه تشکیل می دهند. این بدان ها منافع خاصی می بخشد که از منافع کسانی نیز که بدان ها قدرت اعطا کرده، متمایز

ص: 146

است؛ آنان خود را از افراد اخیر مستقل می کنند؛ دولت زاده شده است».(1)

اقتدار دولت بر رضایت آزادانه و احترام خودجوش مردم نیست؛ بلکه بر پایه ترس و اجبار است.

ویژگی نظام سیاسی _ از فروپاشی و نظم کمونیسم ابتدایی تا تمامی مراحل دیالکتیکی و ظهور فرجامین جامعه کمونیستی _ همین است. همراه با گسترش نیروهای تولیدی، شکل های جدید جامعه و دولت پدید می آیند و اینها نیز به نوبه خود، راه را برای جامعه ها و دولت های بعدی همواره می سازند. اما در هر صورت حکومت نماینده طبقه ای خاص است و هرگز نماینده کل جامعه نمی باشد. هر نظام گذرا به هر حال به زوال می رود و طی مبارزه دهشت بار طبقاتی، نظام جدیدی زاده می شود:

«تاریخ تمامی جوامع گذشته، تاریخ مبارزات طبقاتی است. انسان آزاد و برده، نجیب زاده و عامی، ارباب و رعیت، استاد کار و شاگرد و خلاصه ستمگر و ستمکش در ضدّیت دائم با یکدیگر بوده و به پیکاری خستگی ناپذیر _ گاهی پنهان و گاهی آشکارا _ پرداخته اند که هر بار به تغییر و تبدیل انقلابی جامعه به طور کامل یا انهدام مشترک طبقات متخاصم انجامیده است».(1)

مبارزه طبقاتی مدام، مستلزم به کار گرفتن زور و خشونت، هم توسط طبقه حاکم از طریق اقتدار عمومی و هم توسط عناصر انقلابی است. در طرح مارکس، زور و نیرو، یک ابزار نجات بخش است. وقتی اقتدار عمومی، زور را به خدمت می گیرد، گاه به جای آنکه در خدمت تحوّل و پیشرفت اقتصادی قرار بگیرد، در جهت مخالف آن عمل می کند. در چنین مواردی نیرو و زور سرانجام در برابر قدرت توسعه اقتصادی تسلیم می شود. پس انقلاب اجتماعی در آینده اجتناب ناپذیر بوده و بشر پا به مرحله بعدی (سرمایه داری سوسیالیستی) خواهد گذاشت.

باید یک مرحله میانی و گذری را [بین نظام سرمایه داری و جامعه کمونیستی] پشت سر گذاشت. این مرحله را «مرحله سوسیالیسم» می نامند. سوسیالیسم با کنار زدن جامعه سرمایه داری، در یک انقلاب به رهبری پرولتاریا، استقرار می یابد. پرولتاریا پس از برافکندن سلطه سرمایه داران، حکومت طبقاتی خود را به عنوان یک حکومت گذری مستقرّ می کند. این حکومت را «دیکتاتوری پرولتاریا» می نامند، منظور مارکس از دیکتاتوری این است که حکومت در مرحله گذری در هر حال، به دست پرولتاریا قرار دارد و مارکس هر نوع حکومت طبقاتی را نوعی حکومت دیکتاتوری به شمار می آورد (مثلاً دموکراسی نیز دیکتاتوری بورژوازی است).

مرحله سوسیالیسم به عنوان فاز اوّل کمونیسم هنوز آلوده به بسیاری از مظاهر تاریخی از خود بیگانگی است. در این مرحله، در عرصه کار و تولید، به عنوان بنیاد مناسبات جامعه، شیوه و شعار زیر حکم فرما است: «از هر کس به اندازه توانش، به هر کس به اندازه کارش». در حالی که ویژگی مرحله موقّتی حکومت جمعی در نظم سیاسی، دیکتاتوری دولت بود (البته پرولتاریایی).ویژگی مرحله نهایی حکومت اشتراکی، درست در حد مفرط جهت مخالف آن؛ یعنی، ناپدیدی (نبود) دولت خواهد بود. در برابر یک جامعه بدون طبقات، یک جامعه بدون دولت پدیدار خواهد شد. تحوّلی شگفت انگیز؛ اما باز هم تحوّلی منطقی است!

از دیدگاه مادی گرایی تاریخی، دولت، بیانگر و روبنای سلطه اقتصادی است؛ از این رو به عقیده مارکس قدرت اقتصادی، قدرت متشکل یک طبقه به منظور تعدّی به طبقه دیگر است. این تعدّی را از بین ببرید و نیاز به وجود دولت، حکومت و پلیس را از بین خواهید برد.(1)

پس پرسش این است که بر اساس نظریه طبقاتی چه بر سر دولت خواهد آمد؟

یک. پاسخی ساده به این پرسش را می توان به روشنی در مانیفست کمونیست یافت. بر اساس آن، سیاست در درون دولت وجود می یابد و دولت تجسّم منافع طبقاتی است. روبنای دولت، بر پایه سلطه طبقاتی پدید می آید. بنابراین «وقتی در فرآیند رشد و تکامل، تمایزات طبقاتی از میان بروند و کل تولید در دست کلّ ملّت قرار گیرد، قدرت عمومی خصلت خود را از

ص: 149

دست خواهد داد». وقتی طبقه ای از میان می رود، در آن صورت به یک معنا سیاست و دولت هم پایان می یابد. پس الغای دولت در نظر کمونیست ها، تنها به عنوان نتیجه ضروری سرکوب و امحای طبقات معنا می دهد؛ زیرا نابودی طبقات خود به خود، به نابودی نیاز به وجود قدرت سازمان یافته یک طبقه، برای سرکوب طبقه دیگر می انجامد. این نظر به عنوان نظریه محو و اضمحلال تدریجی دولت معروف شده است. کارل مارکس در فقر فلسفه می گوید:

«به محض آنکه دیگر طبقه ای اجتماعی برای تعدّی کردن به آن نبود.. دیگر چیزی برای سرکوب کردن _ که وجود یک قدرت سرکوب کننده (یعنی یک دولت) را ضروری می سازد _ وجود نخواهد داشت».

دو. پاسخ دیگر آنکه با حصول اقتصاد وفور، رسالت تاریخی دولت هم پایان می یابد. این طرحی است که مارکس از فرایند تاریخ و سرنوشت دولت ارائه می کند:

«نخستین اقدامی که ملّی آن، دولت به عنوان نماینده تمامی جامعه انجام می دهد؛ یعنی، به نام جامعه مالکیت تمامی ابزارهای تولید را به دست می گیرد؛ در عین حال آخرین اقدام مستقل دولت هم هست».

«جامعه[ای] که تولید را بر مبنای تازه همکاری آزاد و برابر تولید کنندگان سازمان می دهد، تمامی ماشین دولت را هم به جایی منتقل می کند که بدان جا تعلّق دارد و آنجا موزه اشیای عتیقه است. دولت نیز در کنار دستگاه نخ رسی و تبر برنزی، به موزه سپرده می شود». «پس از آن دخالت یک قدرت دولتی در مناسبات اجتماعی در یکایک زمینه های گوناگون، به تدریج زاید می شود. آن گاه طبیعتاً دولت به خواب فرو می رود. حکومت بر اشخاص جای خود را به اداره بر اشیا و مدیریت بر عملیات تولیدی می دهد. دولت ملغا نمی شود؛ بلکه خاموش می گردد (در یک ترجمه: خود نابود و مضمحل می شود)»(1).

ص: 150

سه. نظریه مارکسی که انجام تغییرات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را آخرین اقدام بزرگ دیالکتیکی می داند، تغییرات عظیمی را در رفتار انسان ها نیز پیش بینی می کند. همراه با از میان رفتن «خشونت های ناشی از مالکیت خصوصی»، پرخاش و تجاوزگری نیز ناپدید می گردد. انسان ها به صورت موجودات کاملاً اجتماعی در می آیند که انگیزه هایشان صرفاً خیرخواهانه و مبتنی بر همکاری و تعاون است... دیگر چیزی که بر سر آن لزومی به جنگیدن باشد، وجود ندارد. شرایط مادّی، تحقّق بخشیدن به خود، برای همگان فراهم است. روشن است که در اینجا؛ دیگر نیازی به دولت نیست!

چهار. انگلس در سال 1874 بر آن بود که «دولت در نتیجه انقلاب اجتماعی، ناپدید خواهد شد». کارویژه های سیاسی، صرفاً اداری خواهند شد. اما در سال 1877، بر این عقیده بود که: پرولتاریا با تصرّف وسایل تولید، یکباره دولت را لغو کرده و دولت خود، به «خواب خواهد رفت». یا به خودی خود «نابود خواهد شد».

نیازمند به کلّیت زندگی و فعالیت انسانی؛ انسانی که تحقّق خود او به عنوان ضرورت درونی، به عنوان نیاز در کلیت خودش، وجود دارد».(1)

ناپدیدی دولت، به منزله پیدایش هرج و مرج نخواهد بود. به جای دولت، می بایستی جامعه نوینی استقرار یابد؛ اجتماعی بی سابقه که به وسیله شرکت آزادانه مردم متحد شود. این آرمان (کمون) به صراحت در دیدگاه های مارکس و انگلس مطرح شده است. جامعه کمونی پس از خلاص شدن از دولت، می بایست سازمان یافتن خود به خودی اقتصاد را بر مبنای مشارکت های آزادانه امکان پذیر سازد و مطابق با پایان یافتن دولت، از خود بیگانگی اقتصادی نیز باید پایان گیرد. همراه با از بین رفتن رژیم سرمایه داری و کار تقسیم شده، اختلاف بخیلانه ای میان کار فکری و کار جسمی نیز پایان خواهد یافت. کار خود به یک نیاز حیاتی و یک لذّت مبدّل خواهد شد.

در دستنوشته های اقتصادی _ فلسفی پاریس آمده است: «کمونیسم به منزله بر گذشتن مثبت از مالکیت خصوصی یا از خود بیگانگی انسانی و در نتیجه به عنوان تصرف واقعی جوهر انسانی توسط انسانی و برای انسانی است. کمونیسم، کامل انسان به خویشتن خویش، به عنوان یک هستی اجتماعی (انسانی) است؛ بازگشتی آگاهانه که در چارچوب تمامی امکانات و ثروت های روزگاران قبلی انجام می پذیرد... حل اصل کشمکش میان انسان و طبیعت و انسان با انسان است. حل راستین کشمکش میان هستی و جوهر، بین عینیت بخشیدن و تصدیق خویشتن؛ بین آزادی و ضرورت، بین فرد و نوع است. کمونیسم معّمای حل شده تاریخ است. راه حل آن نیز همین است(2)!!

به طور خلاصه جامعه مزبور، جهانی غیر سیاسی و خالی از کشمکش است؛ زیرا فراوانی مادی و نبود طبقات، وجود چنان جهانی را امکان پذیر ساخته است. جامعه به کلّی نو خواهد شد.

ص: 152

نیست؟(1)

6. بر اساس نظریه مارکس، قرار بود سرانجام نیروهای کارگر طیّ فعل و انفعالاتی موفّق به تصرّف ماشین دولت شده، با دگرگونی های لازم، به محو (زوال) نهاد دولت در کنار محو نهادهای پسینی و طلیعه یک جامعه بی طبقه دست یابند. پیروزی طبقه کارگر در مرحله اوّل پیروزی سوسیالیسم است و سپس با محو همه آثار نظام های طبقاتی، پا به مرحله کمونیسم یا همان اشتراک نهایی می نهد که بر اساس تصوّر مارکس، به دوره ماقبل تاریخ بشری پایان داده و آزادی و شکوفایی واقعی را برای انسان به ارمغان می آورد! به این اعتبار، اندیشه مارکس، در نهایت به جامعه مطلوب و آرمانی (Utopia) ختم می گردد (جامعه بی دولت).

ص: 155

نعمت های بیکران زمین، آشکار شده و گنجینه ها و معادن آن استخراج خواهد شد. علوم، صنعت و فن آوری پیشرفت خارق العاده ای یافته و خرد و عقل مردم کامل خواهد شد.

کشورها و شهرها آباد و زمین خرّم خواهد شد. دیگر ویرانی و عقب ماندگی در آن وجود نخواهد داشت. کشاورزی رونق یافته و دشت ها و مزارع سرسبز و پر محصول خواهد شد و کشاورزان و دهقانان، از کشت و زرع خود، چند برابر گذشته، محصول درو خواهند کرد. اقتصاد جوامع پیشرفت کرده و ثروت و درآمدها، عادلانه توزیع خواهد شد. فقیران و تهی دستان، غنی و بی نیاز گردیده و بسیاری از امور کشور در دست مستضعفان و صالحان خواهد بود.

علم طب و بهداشت و درمان، رشد یافته و بیماری ها ریشه کن خواهد شد. کارگزاران امور، از افراد با ایمان و کاردان انتخاب شده و آنان خدمتگزاران مردم خواهند بود. بشر به آرزوی دیرینه خود مبنی بر حکومتی عادلانه، جامعه ای اخلاق مدارانه، آیینی خداپرستانه و رفاه و امنیتی جاودانه خواهند رسید.

این «انگاره»، دیدگاه صریح و روشن قرآن و آرمان و خواسته اصیل و متکامل اسلام است. این بشارت و وعده حتمی خداوند به یکتاپرستان و حق باوران و هدف و مسیر روشن تاریخ در چشم انداز ادیان الهی است.

«اندیشه پیروزی نهایی نیروی حق و صلح و عدالت بر نیروی باطل و ستیز و ظلم، گسترش جهانی ایمان اسلامی، استقرار کامل و همه جانبه ارزش های انسانی، تشکیل مدینه فاضله و جامعه ایده آل و بالاخره اجرای این ایده عمومی و انسانی به وسیله شخصیتی مقدس و عالی قدر _ که در روایات متواتر اسلامی از او به مهدی تعبیر شده است _ اندیشه ای است که کم و بیش همه مذاهب و فرق اسلام، باتفاوت ها و اختلاف ها، بدان معتقد و مؤمن اند؛ زیرا این اندیشه به حسب اصل و ریشه، قرآنی است. این قرآن مجید است که با قاطعیت تمام، پیروزی نهایی ایمان اسلامی (لیظهره علی الدین کله)، غلبه قطعی صالحان و متقیان (الذین یرثها عبادی الصالحون)،

ص: 158

کوتاه شدن دست جباران و ستمگران برای همیشه (نجعلهم ائمة و نجعلهم الوارثین) و آینده درخشان و سعادتمندانه بشریت (العاقبة للمتقین) را نوید داده است(1). این اندیشه بیش از هر چیز، مشتمل بر عنصر خوش بینی نسبت به جریان کلی نظام طبیعت و سیر تکاملی تاریخ و اطمینان به آینده است.

رهنمودها و سخنان شگرف و آسمانی همه پیامبران _ از حضرت آدم تا خاتم _ درباره منجی موعود (مهدی عج)، بیانگر جایگاه اهمیت و این ذخیره و اندوخته الهی برای یاری دین خدا و حمایت از مستضعفان و نیکان است.

از دیدگاه ادیان ابراهیمی، کار نیمه تمام و ناتمام پیامبران خدا و جانشینان صالح آنان به دست این مرد سترگ تاریخ، کامل خواهد شد. و در مکاتب و دین های غیر ابراهیمی (زرتشتی و بودایی)، سخن از مصلحی است که برای نجات بشر قیام و بر پلیدی و ظلمت غلبه خواهد کرد. یهودیان منتظر ظهور «مسیح»، مسیحیان چشم به راه بازگشت «عیسی» و... هستند. در مکاتب الحادی (مانند مارکسیسم) نیز به نوعی از آخر الزمان و جامعه آرمانی بحث شده است. حتی نظریه پردازان لیبرال (مانند فوکویاما)، خوشبینانه پایان تاریخ و پیروزی نهایی لیبرال - دموکراسی را مطرح کرده اند. اهل سنّت (از منظر اسلامی)، به ظهور مهدی موعود باور دارند و...اما هر کدام از این مکاتب و ادیان در این باره با ابهام و کلّی گویی، نظریه پردازی کرده و چشم اندازی کامل و دقیق نسبت به آینده (به خصوص آینده سیاست و دولت) ندارند.

در این میان تنها شیعه است که از نظرگاه اسلامی، به روشنی و صراحت درباره این جامعه موعود و آرمانی، بحث و تصویری جامع و کامل از «مدینه فاضله مهدوی» ارائه کرده است.

گفتنی است: ارائه و طرح نقش جامعه آرمانی، نه مضّر است و نه لغو، مشروط به اینکه دارای سه ویژگی باشد:

یک. کاملاً واقع بینانه باشد و حقایق زیست شناختی، روان شناختی و جامعه شناختی را از

ص: 159

نظر دور ندارد.

دو. همراه با ارائه طریق باشد؛ یعنی، فقط جامعه آرمانی را تصویر نکند، بلکه راه روشن رسیدن به آن را نیز نشان دهد.

سه. اهدافی را اعّم از هدف اصلی و نهایی و هدف های واسط و فرعی برای جامعه آرمانی تعیین کند که دارای مراتب باشد(1).

این طرح کاملاً واقع بینانه و همراه با ارائه طریق است و تحقق جامعه آرمانی که تصویر می کند، در متون مذهبی ما پیش گویی شده است. هدف اصلی و نهایی جامعه آرمانی اسلامی استکمال حقیقی انسان ها است که جز بر اثر خداشناسی، خدا پرستی، اطاعت کامل و دقیق از اوامر و نواهی الهی، کسب رضای خداوند متعال و تقرب به درگاه او، حاصل شدنی نیست.

افراد این جامعه آرمانی، در مسیر سعادت و کمال حقیقی خود گام بر می دارند و تلاش می کنند تا هدف اصلی خود را در ذیل چهار گزینه زیر محقق سازند:

1. ارتباط فرد با خدای متعال؛ در جامعه آرمانی اسلامی، هر فرد موحد و مؤمن بوده و از شرک و کفر بیزار و روی گردان است. مهم ترین خصیصه این جامعه، توحید، عبودیت و عبادت (خداشناسی و خدا پرستی) و ارتباط هرچه نزدیک تر و استوارتر میان خدا و بشر است.

2. ارتباط فرد با خود؛ در این جامعه هر فردی می داند که آنچه از آنِ او و در اختیار او است _ اعم از جسم و بدن، نفس و روح و عقل _ امانتی الهی است و مکلف است دخل و تصرّف هایی را که خدای متعال مجاز شمرده، بشناسد و فقط آنها را اعمال کند. علاوه بر این با شناخت خود و استعدادها، شایستگی ها و توانمندی هایش، به معرفت الهی نایل آید.

3. ارتباط فرد با طبیعت؛ در جامعه آرمانی هر فرد در قبال طبیعت، باید امانت دار خدای متعال و جانشین و خلیفه او باشد. وی وظیفه دارد هم جلوی تضییع و اتلاف ها و اسراف ها و تبذیرها را بگیرد و هم به عمران و آبادی زمین بپردازد و کاری کند که نعمت های الهی هر چه بیشتر و بهتر ظهور و بروز یابد.

ص: 160

4. ارتباط فرد با انسان های دیگر؛ در جامعه آرمانی، هر فرد، تمامی ارتباطاتش را با سایر افراد، بر اساس دو اصل «قسط و عدالت» و «احسان» مبتنی می سازد و در این راستا، هر فرد، حقوق و اختیارات و نیز تکالیف و وظایف خود و دیگران را همواره محفوظ می دارد. در مقام عمل از جور و ستم می پرهیزد. نهاد سیاست و حکومت، خانواده، اقتصاد، حقوق و...هر کدام به ایفای وظایف واقعی خود خواهد پرداخته و از کژتابی و منفعت طلبی به دور هستند(1).

این جامعه آرمانی تنها یک بار و آن هم در برهه ای مهم از تاریخ (نزاع پایانی حق و باطل)، به دست پرتوان مهدی موعود علیه السلام تحقق یافته و پیروزی و فرج را برای صالحان و شایستگان به ارمغان خواهد آورد؛ چنان که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «ای گروه مردم! بر شما بشارت باد به فرج، همانا وعده الهی حق است و تخلف نمی پذیرد و حکم او بر نمی گردد. او آگاه و حکیم است و به درستی، پیروزی خداوند [ی] نزدیک است»(2).

در این باره، مطالب و انگاره های مختلفی را باید مورد توجه قرار داد که برخی از آنها در ذیل می آید:

برانگیخته می شود تا ظلم و ستم را از میان بردارد و ریشه تباهی ها را بخشکاند، همان طور که جهان از آنها لبریز شده بود. سعادت و رستگاری را برای بشر به ارمغان آورده و رفاه مادی و معنوی او را تأمین می کند...همه اینها در حساس ترین موقعیت تاریخ (آخر الزمان) اتفاق خواهد افتاد.

پیامبر صلی الله علیه و آله در روایتی، پایان و اختتام جهان و دین را به دست مهدی(عج) دادند؛ چنان که آغاز آن با اهل بیت حضرت رسول صلی الله علیه و آله بوده است. از امام علی علیه السلام نقل شده است: «گفتم: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله ؛ آیا مهدی آخر الزمان، از ما آل محمد است یا از غیر ما؟ فرمود: نه، بلکه از ما است. خداوند به وسیله او دین را ختم می کند، چنان که با ما شروع کرده است و به وسیله ما (مردم) از شرک نجات داده می شوند»(1).

همچنین رسول خدا صلی الله علیه و آله به حضرت علی فرمود: «امامان بعد از من دوازده تن هستند. نخستین آنها تو هستی ای علی و آخرین شان، قائم است، کسی که خداوند به دست او مشرق و مغرب عالم را فتح می کند»(2).

این بشارت و وعده الهی، به اندازه ای حتمی و یقینی است که حتی اگر یک روز به قیامت مانده باشد، تحقق خواهد یافت و بشر به آرزوی دیرینه خود خواهد رسید:«اگر یک روز از عمر دنیا نمانده باشد، مگر یک روز، خداوند آن روز را چنان طولانی می کند که مردی از فرزندان مرا برانگیزد. نامش از نام من است، زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد، چنان که از ستم و ظلم پر شده باشد»(3).

ص: 162

مهم ترین و فراگیرترین انگار در این گونه روایات، آکنده شدن جهان از عدل و دادگری به دست حضرت مهدی(عج) است؛ به طوری که دیگر نشانی از ظلم و ستمگری نخواهد بود و بشر از تمام ظرفیت ها و نعمت های خداوندی آزادانه و عادلانه بهره مند خواهد شد، امری که در هیچ برهه ای از زمان اتفاق نیفتاده است: «روزها و شب های عالم به پایان رسد تا اینکه مردی از اهل بیت من حاکم [جهان] می شود که نامش از نام من است. او زمین را پر از عدل می کند...»(1).

و نیز: «قیامت برپا نمی شود تا زمانی که زمین از ستم و دشمنی آکنده شود؛ آن گاه مردی از خاندان من قیام کند و آن را از عدل و داد لبریز کند...»(2).

در این عصر رئیس دولت، مهدی(عج) خواهد بود و حکومت و فرمانروایی جهان در دست او و صالحان و شایستگان قرار خواهد گرفت. خداوند به دست آنان، بشارت ها و وعده های خود را تحقق خواهد بخشید:

«این امت، امت مرحومه است که پیامبرش از خود او و مهدی اش نیز از خود او است. این امر به وسیله ما آغاز شده و به وسیله ما پایان می پذیرد. برای ما دولتی هت که در آینده مقدّر است و پس از دولت ما، دیگر دولتی نخواهد بود؛ زیرا ما اهل عاقبت هستیم و عاقبت از آن پرهیزگاران است.»(3)

ص: 163

اسلامی، حاکم می شود. او مهدی نام دارد»(1).

ابن ابی الحدید می نویسد:

«میان همه فرقه های مسلمین اتفاق قطعی است که عمر دنیا و احکام و تکالیف پایان نمی پذیرد، مگر پس از ظهور مهدی»(2).

بر این اساس باور داشت مهدویت، امری ضروری و بایسته است و انکار آن به معنای نپذیرفتن روایات منقول از پیامبر اسلام است.

در احادیث و روایات زیادی _ به خصوص در احادیث اهل سنت _ از حضرت مهدی با عناوین زیر یاد شده است: خلیفه در پایان امت من،(3) امیر در پایان فتنه ها و انقطاع زمان،(4) مالک و فرمانروای زمین(5) پادشاه و فرمانروای انسان ها،(6) امام و پیشوای مردم،(7) فرمان روای عرب،(8) ولیّ و سرپرست امت،(9) سلطان مشرق و مغرب،(10) و...این عبارات به روشنی نشان می دهد که قرار گرفتن حکومت در آن عصر، حتمی و یقینی است و هیچ ابهام و انکاری در آن راه ندارد.

چنان که در صفحات پیشین نیز گذشت، روایات مختلفی در منابع اهل سنت درباره امام

ص: 165

زمان علیه السلام و دولت مهدوی نقل شده است. در اینجا به پاره ای از آنها اشاره می شود:

_ «مهدی از ما اهل بیت است. خداوند امر او را در یک شب اصلاح می کند»(1).

_ «مردی از اهل بیت من ظهور می کند که نامش، نام من و اخلاقش شبیه خلق من است. زمین را از عدل و داد آکنده می سازد؛ همان گونه که از ظلم و ستم پر شده بود»(2).

_ «مهدی از خاندان من و از فرزندان فاطمه است...»(3) و «ظهور می کند مهدی از فرزندان حسین...»(4).

_ «از ما است کسی که عیسی بن مریم پشت سر او نماز می خواند»(5).

_ «هر کس مهدی را تکذیب کند، کفر ورزیده است»(6).

_ «در میان امت من، کسی است که مال را به فراوانی می بخشد و آن را شمارش نمی کند»(7). و «معادن (گنج ها) را استخراج و اموال را تقسیم می کند»(8).

_ «مال را می بخشد و بر کارگزاران خود سخت گیری می کند و بر مسکینان مهربانی می ورزد»(9).

_ «خداوند زمین را به وسیله قائم زنده می کند، پس او در آنجا عدالت می ورزد. در نتیجه

ص: 166

زمین با عدل زنده می شود، بعد از آنکه با ظلم مرده بود»(1).

«از خلافت او ساکنان زمین و آسمان خشنوداند.»(2)

_ «مهدی در میان امتم ظهور می کند. خداوند او را برای فریاد رسی مردمان برمی انگیزد. امت در زمان او متنعم و بهره مند می شوند و چهار پایان زیاد می گردند. زمین محصولات خود را بیرون می دهد»(3).

_ «...منادی از آسمان ندا در می دهد: آگاه باشید برگزیده خدا در میان مردمان، مهدی است. پس به [فرمان های او] گوش فرا دهید و از او اطاعت کنید»(4).

بر این اساس باور داشت «مهدی موعود» در میان اهل سنّت رایج است؛ اما برخی از علمای اهل سنّت، در رابطه با مهدی موعود می گویند: ما به مهدی نوعی اعتقاد داریم. به عبارت دیگر، ما منکر مهدی موعود نیستیم. احادیثی که از طرف رسول اکرم صلی الله علیه و آله در باره او صادر شده، مورد قبول ما است: ولی می گوییم: او هنوز متولّد نشده و معلوم نیست چه کسی است. اما در آینده متولّد می شود و بعد از بزرگ شدن، قیام می کند و حکومت جهانی و واحد تشکیل می دهد. او از نسل فاطمه و از فرزندان حسین است. به عنوان مثال شبراوی شافعی در الاتحاف می گوید:

«شیعه عقیده دارد مهدی موعود _ که در احادیث صحیحه در رابطه با او وارد شده _ همان پسر حسن عسکری خالص است و در آخر الزمان ظهور خواهد کرد؛ ولی صحیح آن است که او هنوز متولّد نشده و در آینده متولّد می شود و بزرگ خواهد شد. او از اشراف آل البیت الکریم است»(5).

ابن ابی الحدید نیز در شرح نهج البلاغه می نویسد:

ص: 167

«اکثر محدثان عقیده دارند مهدی موعود از نسل فاطمه علیهاالسلام است و اصحاب ما (معتزله)، آن را انکار نمی کنند و در کتاب های خود، به ذکر او تصریح کرده اند و شیوخ ما به او اعتراف نموده اند. فقط فرق آن است که او به عقیده ما (اهل سنت) هنوز متولّد نشده و بعدا متولّد خواهد گردید»(1).

آنچه روشن است اینکه باور به مهدی موعود در نزد اهل سنّت، از ژرفا و وضوح برخوردار نیست و به عنوان یک اعتقاد ضروری و دینی مطرح نمی باشد. از این رو دیدگاه آنان در مورد آینده سیاست (دولت)، مبهم و نارسا است. به هر حال می توان انگاره های زیر را از کتاب های اهل سنّت به دست آورد.

1. مهدی موعود، از عترت پیغمبر و از فرزندان فاطمه علیهاالسلام است.

2. مهدی موعود، از فرزندان حسین علیه السلام است.

3. حضرت مهدی، جهان را پر از عدل و داد می کند، پس از آنکه از ظلم وجور پر شده باشد.

4. مهدی، خلیفه و رهبر و امام دوازدهم از ائمه اثنی عشر است که پیغمبر، امت را به امامت آنها بشارت داده و بر طبق روایات کثیر مسند احمد، صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ابی داوود و کتاب های معتبر دیگر اهل سنت، امامت شان ثابت است(2).

5. حضرت مهدی(عج) بر تمام کشورها و شهرها مستولی می شود و لشکرهای کفر را شکست می دهد.

6. دین اسلام و توحید به وسیله آن حضرت، عالم گیر خواهد شد و در زمین کسی نماند، مگر اینکه به توحید خدا گواهی دهد.

7. در زمان مهدی(عج) آن چنان مردم در نعمت و وسعت خواهند بود که نظیر آن در هیچ عصری نبوده است.

ص: 168

8. او هم نام و هم کنیه حضرت رسول است و مردم را به سنت و شریعت و ملّت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله برگرداند و کتاب و سنّت را زنده سازد.

9. عیسی بن مریم علیهاالسلام فرود آید و در نماز به مهدی(عج) اقتدا کند و... .

چکیده دیدگاه اهل سنّت درباره «مهدویت» را می توان در این کلام ابی الحسن آبری به دست آورد:

«به تحقیق [در این زمینه] روایات متواتر است و از رسول خدا به طور مستفیض رسیده که مهدی از اهل بیت او است. او هفت سال حاکم (جهان) می شود و زمین را از عدل آکنده می سازد. عیسی علیه السلام برای کمک به او در کشتن دجال خروج می کند. مهدی(عج) امام و پیشوای این امت است و عیسی در پشت سر او نماز می خواند»(1).

در عصر طلایی حکومت او، چهره کریه کفر و ظلم و فساد از بین می رود و یکتا پرستی و حق مداری غلبه می یابد.

شیعه معتقد است: دوازدهمین امام _ که پس از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله عهده دار حفظ دین و نگهبان اسلام و مسلمین است _ حضرت مهدی(عج)، فرزند امام حسن عسکری(ع) از فرزندان امام حسین علیه السلام است. به گفته پیامبر صلی الله علیه و آله ، مهدی امام مسلمین به امر خدای متعال است. او همان منجی موعود در ادیان الهی (به خصوص اسلام) است و هر گونه تشکیک و تردید در آن، موجب بیرون رفتن از مذهب می گردد. شیعیان امامیه به اجماع بر امامت آن حضرت متفق اند و او را زنده و از انظار غایب می دانند. به نظر آنان، هر گاه حکمت الهی اقتضا کند، او ظهور کرده، خلافت وامامت جهان را در «عصر ظهور» به دست خواهد گرفت. دیدگاه شیعه اثنا عشری در فصل های بعد به طور مفصل بررسی خواهد شد.

ابو هاشم، عبد اللّه بن معاویه، محمد بن عبد اللّه نفس زکیه و...وجود دارد(1).

2. واقفیه: فرقه ای از شیعه هستند که امام موسی بن جعفر را آخرین امام می دانند و می گویند: او زنده است و همو مهدی منتظر می باشد. به نظر بیشتر آنان، او وفات نیافته و در جایی زنده و پنهان است. آنها به گفته های منسوب به امام علیه السلام استناد می کردند مبنی بر اینکه مهدی قائم نامیده شده؛ زیرا پس از وفات بر می خیزد (یقوم).(2)

3. اسماعیلیه: این فرقه پس از امام ششم صادق علیه السلام ، به امامت فرزند بزرگ او اسماعیل (یا فرزند وی محمد)، معتقد شدند. پس از شهادت امام صادق علیه السلام گروهی مرگ اسماعیل را در زمان آن حضرت انکار کردند و او را امام غایب و قائم دانستند.(3)

4. باقریه: اینان، امام باقر(ع) را مهدی منتظر می دانستند و معتقد به رجعت او بودند.(4)

5. موسویه: آنان طرفدار امامت موسی بن جعفر علیه السلام و منتظر رجعت او بودند. عده ای از آنان می گفتند: امام کاظم علیه السلام نمرده است تا اینکه شرق و غرب عالم از آنِ او شود و جهان را پر از عدل و داد کند. او مهدی قائم است...عده ای نیز می گویند او مرده است؛ ولی بار دیگر بر می خیزد و رجعت می کند (به مانند عیسی) و پس از قیام، جهان را پر از عدل و داد می کند.(5)

6. ناووسیه: آنان به حیات امام صادق علیه السلام اعتقاد دارشته و منتظر ظهور آن حضرت بودند. می گویند: او همان قائم مهدی است. در آخر الزمان آشکار می شود و بر مردمان فرمان روایی می کند(6).

7. مغیریه (محمدیه): آنان پیروان نفس زکیه (محمد بن عبد اللّه بن حسن بن حسن بن علی

ص: 171

بن ابی طالب) بودند. به نظر ایشان، او کشته نشده و در کوه هاجر (در نجد) پنهان است و تا فرمان خدا به او نرسد، از آنجا بیرون نمی آید. مغیرة بن سعید عجلی، می گوید: محمد بن عبد اللّه، مهدی آینده است؛ زیرا وی هم نام رسول خدا و پدرش نیز هم نام پدر پیامبر صلی الله علیه و آله است(1).

8. جارودیه: به نظر آنان امامت از امام سجاد، به زید بن علی و پس از او، به محمد بن عبداللّه...رسیده است. او کشته نشده و حیّ و باقی است و بعدا خروج کرده و عالم را به عدل آراسته خواهد نمود(2).

دارید، دولت پایدار ار آنِ ما است. پس از دولت ما دیگر دولتی نیست؛ زیرا ما اهل عاقبت هستیم...».(1) بر اساس این روایت و احادیث دیگر، امامان معصوم علیه السلام جایگاه مهم و محوری در آغاز و انجام جهان دارند و فرجام واپسین حیات نیز با نابودی دولت های گذرا و باطل و تشکیل دولت طولانی مدت صالحان خواهد بود. نجات و رستگاری انسان ها _ پس از مدت های مدید _ به وسیله ایشان و در حکومت عدل مهدی تحقق خواهد یافت. حضرت علی علیه السلام درباره پایان جهان می فرماید: «این امر به دست ما آغاز شد و به دست ما پایان می یابد. خداوند به وسیله ما انسان ها را در آغاز زمان رهایی بخشید و به وسیله ما در پایان جهان، عدالت گسترده می شود»(2).

اهل باطل! به یک جا جمع شوید، پس ایشان نیز در یک سر زمین جمع می شوند...»(1).

امام کاظم علیه السلام می فرماید: «سپس آن قدر دشمنان خدا را می کشد تا خداوند راضی شده که در قلب خویش، احساس شفقت و ترحّمی بکند»(2).

امام صادق علیه السلام می فرماید: «هشت ماه تمام شمشیر بر دوش نهاده (دشمنان خدا را) می کشد...»(3).

امیر المؤمنان علی علیه السلام می فرماید: «پدرم فدای فرزند نیکوترین کنیزان (قائم علیه السلام) که [ظالمان و کافران] را خوار و ذلیل خواهد کرد و جام زهرآگین به کام شان خواهد ریخت و با شمشیر و کشتار فراگیر با آنان برخورد خواهد کرد»(4).

از امام صادق علیه السلام درباره معنای آیه ولنذیقهم من العذاب الادنی دون العذاب الاکبر(5) سئوال شد، آن حضرت فرمود: «عذاب نزدیک گرانی قیمت ها است و عذاب بزرگ تر، قیام مهدی(عج) با شمشیر است»(6).

می فرماید: «خداوند برای دوازدهمین [امام] از خاندان ما، هر دشواری را آسان می کند...به دست او هر جبار سرسختی نابود می شود و هر شیطان سرکشی، هلاک می گردد»(1).

امام هادی علیه السلام می فرماید: «او کسی است که وحدت کلمه ایجاد کرده و نعمت ها را کامل می سازد. باطل را نابود و از آن نهی می کند و در راه خدا از سرزنش هیچ ملامت گری نمی ترسد»(2).

امام باقر علیه السلام می فرماید: «هنگامی که قائم قیام می کند، هر دولت باطلی از بین می رود»(3).

محمد بن مسلم می گوید: از امام باقر علیه السلام پرسیدم: مراد از والیل اذا یغشی چیست؟ فرمود: «شب اشاره به آن است که جلوی حکومت حضرت علی علیه السلام گرفته شد و روز عبارت از قائم ما است که قیام می کند و حکومت او بر دولت باطل چیره می گردد»(4).

از امام باقر(ع) نقل شده است: «خداوند به او پیروزی عنایت می کند و او با آنان می جنگد»(5).

(جهان) را در بر می گیرد»(1). و «..آن قائمی که خداوند متعال، شرق و غرب جهان را به دست او فتح خواهد کرد»(2).

«همانا دولت ما آخرین دولت ها است و برای هیچ خاندانی دولتی نیست مگر اینکه قبل از ما حکومت کند؛ تا هنگامی که ما به قدرت رسیدیم کسی نگوید _ وقتی روش حکومتی ما را دیدند _ اگر ما نیز به قدرت می رسیدیم، این چنین رفتار می کردیم. و این گفتار خداوند است که: عاقبت برای تقوا پیشگان است»(1).

امام صادق علیه السلام می فرماید: «بعد از دولت قائم، برای هیچ کس دولتی مقدر نشده است»(2). و «برای هر قومی، دولتی هست که فرا رسیدن آن را انتظار می کشند؛ ولی دولت ما در آخر الزمان ظاهر می شود»(3). همچنین آمده است: «اگر از دنیا جز یک روز باقی نباشد، خداوند آن روز را به قدری طولانی می کند که مردی از اهل بیت من فرمان روای جهان می شود.»(4)

با توجه به روایات و ادله عقلی، حتمی و بایسته بودن تشکیل دولت به دست حضرت مهدی(عج) ثابت می شود. انگاره ها و دلایل زیر بایستگی دولت جهانی مهدوی را تبیین می کند:

1. در روایات گوناگونی، با عباراتی چون: ملک، دولت، امامت، ولایت، خلافت، سلطنت و... از دولت مهدوی یاد شده است.

2. ویژگی ها و خصوصیات برشمرده شده برای آن (حکومت عدل، جهانی بودن، فراگیری، حکومت مستضعفان و صالحان و...) دلالت بر حتمی بودن آن دارد (نه جبری).

3. کارکردها و اقدامات مختلف و گسترده قضایی، اقتصادی، سیاسی، امنیتی، فرهنگی و...مستلزم حضور دولتی قوی و کارآمد در عرصه جهانی است.

4. اداره و مدیریت مسائل مختلف جهانی و برطرف کردن همه مشکلات و معضلات

ص: 178

احتمالی، احتیاج به دولت و سیاست و ضرورت آنها را ثابت می کند.

5. در روایات اشاره به پایان حکومت ها و دولت ها و آغاز دولت اهل بیت علیهم السلام شده است؛ چیزی که جز با تشکیل دولت عدل مهدی(عج) مطابقت ندارد.

6. گسترش وترویج دین و یکتا پرستی (اسلام) و فضایل اخلاقی و مبارزه تمام عیار با ظلم و فساد و بی دینی، جز در سایه دولت مهدوی امکان ندارد (چون تاریخ همیشه شاهد حضور مداوم آنها بوده است).

7. در احادیث اشاره به محل حکومت آن حضرت (پایتختی شهر کوفه)، مدت زمامداری، گستره این دولت (سراسر جهان) و حضور و نقش اصلی مردم (مستضعفان و صالحان) در دولت، شده است.

8. بر اساس آموزه های شیعه، امامت به معنای سرپرستی و ولایت سیاسی جامعه است که در هیچ صورتی از بین نمی رود (هر چند به طور موقّت تعطیل ظاهری آن امکان دارد). دولت مهدی نیز دولتی اخلاقی مبتنی بر نظام امامت است و باید تا آخرین دقایق حضور انسان ها بر کره زمین وجود داشته باشد.

9. پیشرفت حیرت انگیز بشر در زمینه های اقتصادی، صنعت، فن آوری و علوم مختلف و گسترش ارتباطات و تبادلات و پیچیدگی امور سیاسی، فرهنگی و اجتماعی در عصر حاضر و توسعه و تکامل صد چندان این امور در عصر ظهور، مستلزم وجود دولتی کارآمد و جهانی است. این دولت، باید به اداره و مدیریت کامل و همه جانبه آنها بپردازد و بر رشد و بالندگی جوامع کمک کند.

10. همان گونه که پیش تر گذشت، در قرآن وعده حتمی به خلافت و حاکمیت صالحان و مستضعفان بر روی زمین داده شده است و این وعده تنها با تشکیل و تداوم «دولت موعود» امکان پذیر است.

11. از آنجایی که در عصر ظهور، سطح فکر و اندیشه مردم بالا می رود، نیاز به یک دولت کارآمد و جهانی و تبعیت و تکمیل از آن نیز بیشتر احساس می شود. این امر حتّی با طبیعت و

ص: 179

سرشت انسانی، همسانی و هماهنگی دارد.

4. در این رابطه با تشکیل دولت و به دست گرفتن حکومت جهان به دست امام مهدی(عج)، باید مؤلفه های مختلفی را مورد توجه قرار داد؛ از جمله اینکه جهان دارای آغاز و انجامی است که با اهل بیت شروع و با آنان خاتمه می یابد. در این پایان، حضرت مهدی(عج) ظهور و علیه مستکبران و ظالمان قیام می کند. بین آن حضرت و دشمنان جنگ و ستیزش شدیدی روی می دهد که منجر به نابودی و اضمحلال کامل جبهه باطل (فاسدان، ظالمان و کافران) و پیروزی حق می گردد. آن حضرت پس از پیروزی نهایی، بر جهان سیطره و تسلطی کامل داشته و به تشکیل دولت می پردازد.

5. با تشکیل دولت، اداره و مدیریت امور مختلف جهان در دست ایشان قرار می گیرد. او با کمک یاران و اصحاب خود حکومت تمامی کشورها و سر زمین ها را عهده دار می شود. جهان را بر اساس آموزه های امامت (سیاست) مدیریت می کند. در فصل های بعدی ماهیت و چگونگی این دولت مورد پژوهش و بررسی قرار می گیرد.

ص: 181

اینکه با نابودی دولت های باطل، امام علیه السلام دولت واحد جهانی را تشکیل می دهد و مدیریت و رهبری از امامت دینی و سیاسی دنیا را در دست می گیرد؟

بر اساس دیدگاه دوّم (تشکیل دولت)، محتوا و نوع حاکمیت و کارکرد آن چگونه خواهد بود؟ به عبارتی در اینجا چگونگی و چیستی دولت مورد نظر است. در این تقسیم بررسی می شود که آیا دولت مهدی، دولتی اقتدارگرا و متکی بر قدرت فیزیکی است و با خشونت و جنگ و سرکوبی جهان را اداره می کند و هدف آن تنها تسلط بر جهان و نابودی اشرار است؟! یا اینکه این دولت، در عین حال که مقتدر و با نفوذ است، بر قدرت فیزیکی و سرکوبی مبتنی نیست و هدف آن رشد و تعالی انسان ها و سوق دادن جامعه به خیرات و فضیلت ها است. در این صورت دولت باشفقت و دلسوزی، مدیریت و هدایت جامعه را بر عهده دارد و مهم ترین کارکردد آن _ در ضمن پرداختن به همه جنبه های زندگی _ رشد و تعالی اخلاقی انسان ها و تعمیم مکارم اخلاقی و دعوت به عبادت و عبودیت است. بر این اساس بخش حاضر در سه فصل تنظیم شده است:

1. فرضیه انتقام و پایان تاریخ (بدون تشکیل دولت)

2. فرضیه دولت اقتدارگرا و مبتنی بر قدرت فیزیکی

3. فرضیه دولت اخلاقی مبتنی بر ساختار امامت

ص: 184

مهدی(عج) با چهره ای خشن ظهور می کند و با تکیه بر شمشیر و قتل و کشتار مخالفان خود، به وظیفه و مسؤولیت خود عمل می نماید (یا موفق به تشکیل حکومت و کسب قدرت می شود). این ذهنیت ریشه در روایاتی دارد که در این خصوص موجود است. به موجب پاره ای از این روایات امام مهدی(عج) به هنگام ظهور، چنان با خشونت و درشتی با مردم رفتار می کند که اکثر آنان آرزو می کنند که کاش هرگز او را نبینند و عده زیادی از آنان نیز، در نسب او به تردید می افتند و او را از آل محمد صلی الله علیه و آله نمی دانند.

برخی در مورد قتل و کشتار در دوران ظهور افراط می کنند و از امام زمان علیه السلام و یارانش چهره ای خشن ارائه می دهند! آنان نیز به روایتی استدلال می کنند که در آنها به کشته شدن دو سوم مردم و یا بیشتر مردم و اینکه از کشته ها پشته ساخته می شود و جوی خون جاری می گردد و...اشاره دارند.(1) از طرفی این انگاره نیز مطرح شده است که از کارهای حتمی امام موعود علیه السلام ، جنگی تمام عیار با همه انسان نماهای خون آشام است. در آغاز آن انقلاب بزرگ، جنگ در رأس همه کارها قرار دارد...مطالعه تاریخ بشری و بررسی غمنامه سرگذشت انسان، به خوبی این واقعیت را آشکار می سازد که موانع راه رشد و تکامل انسان ها، جز با قدرت و خونریزی از سر راه برداشته نمی شود و تعالیم اخلاقی و اصول تربیتی...در طبقه سلطه طلب دنیادار و استثمارگر هیچ تأثیری ندارد. از این رو مسأله جنگ و کاربرد نیرو به عنوان یک ضرورت برای دست یابی به هدف های انسانی مطرح می گردد(2).

این فرض در نکاتی چند قابل پژوهش و بررسی است:

1. خونخواهی امام حسین علیه السلام

2. انتقام از دشمنان خدا و رسول او و تمامی مظلومان

3. پایان بخشی به دولت های جائر

4. جنگ با جبهه کفر و باطل

ص: 187

5. عدم نیاز به تشکیل دولت

فرض یاد شده ر صورتی است که ما قیام و ظهور مهدی(عج) را منحصر در مورد خونخواهی و انتقام از دشمنان خدا بدانیم؛ چون پس از قتل و انتقام از آنها، مسؤولیت آن حضرت پایان می یابد و هدف ایشان (نابودی جبهه کفر) محقق می شود.

همچنین فرض عدم تشکیل دولت، در صورتی مطرح می شود که وظیفه مهدی(عج)، تنها نابودی ظلم و ستم و از بین بردن استثمارگران و جبهه باطل باشد. پس از اینکه تمامی دو.لت های نامشروع و فاسدان از بین رفتند و غیریتی در میان نبود (از نظر سیاسی) و جوامع از لوث وجود اهریمنان و بد کرداران پاک شدند، دیگر نیازی به دولت نیست. آن حضرت بر سراسر جهان مسلط می شود و با نابودی دولت های جائر و باطل و ریشه کن شدن اساس ظلم و جنایت، به اهداف خود دست می یابد و عدل و داد را در جهان مستقر می سازد. از آنجایی که دیگر دولت مخالفی وجود ندارد، پس او نیز دولتی تشکیل نمی دهد؛ چنان که در بحث های سیاسی آمده است: «امر سیاسی بستگی به تنوع و تکثّر دارد...تنوع و تکثّر، ناشی از وجود دولت های بسیار و قلمروهای فرمانفرمایی جداگانه بسیار است که بالقوه تهدیدی برای همدیگر هستند. دولت فقط زمانی موجودیت سیاسی پیدا می کند که این امر صادق باشد. اگر زمانی دولتی جهان شمول به وجود آید، دیگر این دولت موجودیتی سیاسی نخواهد داشت؛ چون دیگر «غیری» نخواهد بود که در برابر آن این دولت بتواند خود را تعریف کند»(1).

انتقام و خونخواهی حضرت مهدی(عج) و گستره آن، تفسیری دقیق و روشن ارائه نشده است. در روایات و تفسیر بعضی از آیات، این انگاره و بعضی از ابعاد آن مطرح گشته است.

در روایت مشهوری وارد شده است: «قائم ما وقتی قیام می کند، خون حسین را طلب خواهد کرد»(1).

امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه «ومن قتل مظلوما فقد جعلنا لولیّه سلطانا»، فرمود: «مقصود از «من قتل مظلوما» حسین بن علی است که مظلوم کشته شده و ما اولیای او هستیم و قائم ما چون قیام می کند، در طلب انتقام خون حسین علیه السلام بر می آید...مقتول حسین علیه السلام وصیّ او، قائم است»(2).

در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده است: چون حسین بن علی علیه السلام به شهادت رسید، فرشتگان الهی ضجّه سر دادند و گفتند: پروردگارا! با حسین علیه السلام چنین شد، در حالی که او برگزیده تو و فرزند پیامبر تو است؟ پس خداوند، نور قائم را به آنان نشان داد و فرمود: «به وسیله قائم، انتقام او را خواهم گرفت.»(3)

از طرفی در روایات مختلفی اشاره به انتقام امام مهدی(عج) از دشمنان خدا و رسول او و پیامبران علیهم السلام شده است. امام صادق علیه السلام در این باره فرمود:

«برای مخالفان ما در دولت ما نصیبی نیست. خداوند به هنگام قیام قائم ما، خون آنان را بر ما حلال کرده است...هنگامی که قائم ما قیام کند، انتقام خدا و پیامبر ما را خواهد گرفت»(4).

پیشوای پنجم امام باقر علیه السلام درباره تفسیر آیه «لمن انتصر بعد ظلمه»فرمود:« [این آیه در حق یاران او است] هنگامی که قائم قیام کند، او و اصحابش از بنی امیه و تکذیب کنندگان و ناصبیان

ص: 189

(دشمنان اهل بیت) انتقام می گیرد»(1).

امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه شریفه «فمهّل الکافرین اَمهلهم رویدا» فرمود: «ای محمد! کافران را مهلت بده، مهلت دادنی که اگر قائم قیام کند از ستمگران و از جنایتکاران قریش، بنی امیّه و هر قوم دیگر انتقام خواهد گرفت»(2).

از امام صادق علیه السلام نیز نقل شده است: «زمانی که قائم خروج کند، بین او و عرب و قریش چیزی جز شمشیر نخواهد بود»(3).

هستند] احدی را باقی نمی گذارد و در اجرای احکام الهی از سرزنش نکوهش گران باکی ندارد»(1).

در روایت عجیبی اشاره به کشتار فراوان مهدی(عج) شده است؛ چنان که یحیی بن علا نقل کرده است: «خداوند متعال در میان این امت، مردی را بیرون می آورد؛ مردی که از من است و من از او هستم. خداوند تعالی به سبب او برکات آسمان ها و زمین را عطا می کند...به حدّی می کشد که جاهلی می گویند: اگر از ذریّه محمد صلی الله علیه و آله بوده، رحم می کرد»(2).

امام محمد صادق علیه السلام فرمود: «چون یکی از شما ظهور قائم را آرزو کند، آن را همراه با عافیت آرزو کند که خدای تبارک و تعالی حضرت محمد صلی الله علیه و آله را رحمةً للعالمین فرستاده است؛ ولی او را برای انتقام خواهد فرستاد»(3).

در روایتی آمده است: «مفضل بن عمر می گوید: در حضور امام صادق علیه السلام شنیدم که حضرت قائم علیه السلام یاد شد، پس عرض کردم: همانا امیدوارم کار ایشان به آسانی صورت پذیرد. فرمود: آن امر صورت نمی پذیرد تا اینکه عرق و خون بسته شده را برطرف سازید»(4).

محمد بن مسلم می گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: «اگر مردم بدانند که مهدی به هنگام خروج [با ستمگران] چه می کند، بیشتر آنان دوست می دارند که او را درک نکنند و آن کشتار را نبینند! آگاه باشید که او از قریش آغاز می کند و از آنها جز شمشیر دریافت نمی کند و به آنها جز شمشیر نمی دهد. بسیاری از مردم می گویند: این از آل محمد نیست، زیرا اگر از آل محمد بود، ترحم

ص: 191

می کرد»(1).

محمد بن علی کوفی نقل کرده است: زراره می گوید: «از امام باقر(ع) پرسیدیم: آیا مهدی(عج)، طبق سیره محمد صلی الله علیه و آله عمل خواهد کرد؟ فرمود: هیهات! هیهات! نه چنین است. ای زراره! طبق سیره او عمل نخواهد کرد...سیره رسول خدا در میان مردم، نرمی و تألیف قلوب بود؛ ولی قائم علیه السلام ، در بین آنان کشتار راه می اندارد. در مرقومه ای که در نزد او است، به این کار مأمور شده است؛ کسی را به توبه دعوت نمی کند. وای بر کسی که با او دشمنی کند!»(2).

حتّی درندگان صحرا و پرندگان آسمان نیز تلاش می کنند که رضایت ایشان را جلب کنند. چون یکی از یاران قائم روی زمین گام نهد، آنجا به سرزمین های دیگر مباهات می کند که امروز فلان یاور قائم علیه السلام بر فراز من گام نهاد»(1).

امام رضا علیه السلام می فرماید: «هر کسی اسلام را نپذیرد، گردنش را می زند تا در شرق و غرب جهان کسی باقی نباشد، جز معتقدان به یکتا پرستی خدا»(2).

امام صادق علیه السلام می فرماید: «خداوند به وسیله او اسلام را پس از ذلّت به عزّت می رساند و پس از افسردگی، زنده می سازد. جزیه را کنار گذاشته، با شمشیر به سوی خدا دعوت می کند. هر کسی با او درافتد، زبون می شود. از دین خدا ظاهر می کند، آنچه را که در واقع دین بود و آنچه را که اگر رسول اکرم صلی الله علیه و آله در میان مردم باشد به آن فرمان می دهد. مذاهب دیگر را از روی زمین بر می چیند و در روی زمین چیزی جز دین خالص نمی ماند»(3).

می پوشد...و شمشیر حضرت رسول اکرم (ذوالفقار) را در دست می گیرد. شمشیر را برهنه کرده و بر دوش می گذارد و هشت ماه، دشمنان خدا را بی پروا می کشد»(1).

امام علی علیه السلام نیز فرمود: «خداوند به سبب مردی از ما فتنه ها و آشوب ها را برطرف می سازد و آنان (فتنه گران) را خوار و ذلیل می کند و به آنان جز شمشیر، حواله نمی کند (می کشد) و شمشیر بر دوش نهاده، هشت ماه به شدت مبارزه می کند...»(2).

امام محمد باقر علیه السلام می فرماید: «...آن گاه هشت ماه شمشیر بر دوش دارد و پیوسته دشمنان خدا را می کشد تا خدا خشنود شود. [راوی گوید:] عرض کردم: از کجا می فهمد خدا خشنود شده است؟ فرمود: رحم به دلش می اندازد»(3).

پس از این جنگ ها و کشته شدن عده ای، جبهه کفر و نفاق از بین می رود و دولت های جائر (باطل) سرنگون می شود. نابودی دولت های باطل و ستمگر، از مسلّمات موضوع مهدویت است امام باقر علیه السلام درباره آیه شریفه «جاء الحق و زَهَق الباطل»فرمود: «آن گاه که قائم قیام می کند، دولت های باطل از بین می رود»(4).

امام کاظم علیه السلام می فرماید: «روزی که دنیا به دست قائم علیه السلام فتح می شود، دیگر ایمان آوردن کسی که قبلاً ایمان نداشت، سودی نبخشد»(5).

امام رضا علیه السلام نیز می فرماید: «خداوند به دست او زمین را از لوث کافران و منکران پاک

ص: 194

می کند...»(1).

اما باید دانست که جنگ و جهاد به عنوان آخرین راه کار است و حضرت مهدی(عج) نخست با برهان و دلیل روشن و دعوت به بیعت (همانند رسول خدا صلی الله علیه و آله)، شروع به قیام خواهد کرد و تنها با افرادی منحصر و عنود (منافقان، کافران، ناصبین، برخی از مردم مکّه و مدینه و مشرکان)، پیکاری سخت خواهد داشت. پس عموم مردم از فیض وجود آن حضرت، از جنگ و درگیری به دور خواهند بود و اتفاقا همه آنها از ظهور و نهضت او خشنود شده و ایشان را یاری خواهند کرد. هنگامی که مهدی(عج) ظهور خواهد کرد، نام او بر سر زبان ها خواهد بود. وجود مردم، سرشار از عشق و محبت به او است؛ به گونه ای که جز نام او هیچ نامی در یاد و زبان آنان نیست و با دوستی او روح خود را سیراب می کنند. در آن هنگام فرج و گشایش بر مردم می رسد، به طوری که مردگان آرزوی زندگی دوباره می کنند(1). پس عموم مردم از رأفت و برکات وجودی آن حضرت برخوردار خواهند بود؛ چون قیام آن حضرت نه برای کسب قدرت و نه حفظ حکومت است؛ بلکه برای اجرای عدالت و رستگاری مردم است (امری که انسان ها در طول قرن ها و سال ها چشم انتظار آن بوده اند). پس این جنگ ها بسیار محدود و در مورد عدّه خاصی از دشمنان و مقابله کنندگان با قیام است و به عنوان اقدام اصلی و هدف نهایی آن حضرت مطرح نمی باشد.

با هدف و انگیزه های مختلفی (مانند خدشه دار کردن چهره نهضت جهانی و حکومت حضرت مهدی و...) وارد کتاب های روایی شده است(1).

دوّم. تعداد روایات مربوط به کشتار و خونریزی به بیش از پنجاه مورد می رسد. آیت اللّه شیرازی طی تحقیقی به این نتیجه رسیده اند که: از این تعداد، سند سی مورد از آنها به شخصی به نام محمد بن علی کوفی می رسد که فردی بدنام و دروغگو است و تمام علمای رجال بر بی اعتباری روایات او حکم کرده اند. فضل بن شاذان در وصف او می گوید: وی مردی بسیار دروغگو است (رجلٌ کذاب) و در جای دیگر گفته است: نزدیک بود در قنوت نماز، لعن و نفرینش کنم. بعضی از روایت ها نیز از علی بن ابی حمزه بطائنی است که شیخ واقفیه و قائل به خاتمیت امامت، به موسی بن جعفر است.

به عنوان نمونه روایت «یسیر بالقتل» علاوه بر آنکه ضعف سند دارد، با روایات صحیحه ای که در مورد شباهت رفتار امام عصر علیه السلام با رفتار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وجود دارد، در تعارض است. همچنین در روایتی می گوید: اگر مردم می دانستند مهدی پس از ظهور چه می کند، بیشتر آنها دوست نداشتند او را به دلیل کشتار مردم، ملاقات کنند. چنین سخنی از طرف یک آدم دروغ گو (محمد بن علی کوفی) به امام معصوم نسبت داده شده و به هیچ وجه قابل پذیرش نیست. در ادامه روایت نیز (یقول کثیر الناس لیس هذا من آل النبی لو کان لرحم)، درباره کیست؟ آیا در مورد حجاج بن یوسف ثقفی نیز چنین سخنی گفته می شود؟!(2)

سوّم. بعضی از این احادیث (مانند فیقولون بها خمس مائة الف مقاتل)(3) از طریق عامه رسیده است. این روایت مرسل است و مشکل سند دارد و از نظر محتوا نیز قابل اعتماد نیست. پیداست که جاعلان این گونه احادیث در خدمت حکومت های جائر بوده اند و به جهت توجیه قتل عام و کشتارهای وسیع خود، این چنین مجهولاتی را وارد کتاب های روایی کرده اند(4).

ص: 197

چهارم. این دسته از روایات، از جهت دلالت نیز ناتمام و غیر قابل پذیرش اند؛ زیرا مفاد بسیاری از آنها با ضروریات مذهب و شریعت در تعارض است و به هیچ عنوان نمی توان آنها را توجیه کرد. اصولاً امام مهدی(عج) می آید که عدالت را جاری کند و بساط جور و جفا و ظلم و ستم را برچیند. بنابراین امکان ندارد که بخواهد از راه ظلم به عدل برسد و یا از طریق ایجاد بدعت، سنّت جدش حضرت محمد و امیر المؤمنین علی علیه السلام را احیا کند!

رفتار خواهد کرد»(1). و نیز: «زمانی که او قیام می کند، به سیره رسول خدا عمل می نماید».(2)

روشن است که سیره آن بزرگواران، مدارا، ملاطفت، اقامه برهان و دلیل و...بوده است.

همان گونه که در فصل های پیشین اشاره شد، یکی از برنامه های بنیادین حضرت ولی عصر علیه السلام تشکیل دولت و مدیریت امور سیاسی و فرهنگی جهان است. و پس از پایان جنگ های آغازین ظهور و نابودی تمامی دولت های باطل، بایستگی و ضرورت دولت مهدوی چند برابر خواهد شد. پس این استدلال درست نیست که پس از پایان دولت ها و نبود تعارض و چند گانگی، نیازی به دولت نیست! در پاسخ می گوییم: تنها یکی از کارویژه های دولت، تعامل با سایر دولت ها و در صورت نیاز، معارضه و درگیری با آنها است. دولت کار ویژه های مختلف فرهنگی، اجتماعی و...دارد که پس از فراغت از دولت های سرکش، نوبت به انجام تمام عیار آنها می رسد. در نتیجه هر چند دولت های سیاسی (به معنای دولت در ارتباط با سایر دولت ها) به معنای ظاهری وجود ندارد؛ اما طبق ادعای ما دولت اخلاقی آن حضرت، اداره جهان را در دست خواهد گرفت. پس پیروزی نهایی حق بر باطل و ایمان بر کفر، به معنای پایان جنگ ها و ستیزه ها و کشمکش ها و حتّی پایان دولت سیاسی (سیاست غیر فاضله) و شروع دولت اخلاقی (سیاست فاضله) است.

می شود. با چشم پوشی از این نقد _ که نیاز به بررسی و پژوهش فراوانی دارد و با فرض صحّت آنها _ ارائه پاسخ های دیگری ضرورت یابد.

2. روایات صحیح السندی که به جنگ های شدید آن حضرت اشاره دارد، مربوط به آغاز ظهور و در برابر دشمنان سرکش، لجوج و سر سخت است. این قبیل از روایات ذیل گزینه «جهاد» قرار می گیرد و به معنای انتقام نیست.

3. از نظر مبنایی (دادن فرصت توبه و بازگشت، عمل به شیوه و روش پیامبر صلی الله علیه و آله ، عطوفت و مهربانی امام علیه السلام و محاکمه گناه کاران در محکمه عدل الهی و...)، روایات کشتار و قتل عام شدید، تعدیل می گردد و محدود به موارد خاص (سرکشی و طغیان دشمنان) می شود.

4. درباره روایات انتقام نیز گفته شد: این خونخواهی از تمامی دشمنان خدا، رسول او و امامان _ به خصوص کسانی که راضی به شهادت امام حسین علیه السلام بوده و پیرو راه کشندگان آن حضرت هستند _ خواهد بود. در حقیقت این انتقام همان جهاد امام زمان علیه السلام با تمامی دشمنان عنود و سرکش خواهد بود که به هیچ یک از دعوت ها و راهنمایی های دلسوزانه امام علیه السلام پاسخی نداده و در مقابل آن حضرت صف آرایی کرده اند.

5. روایات مختلفی هست که برخلاف روایات انتقام و کشتار است و دلالت می کند که آن حضرت طبق سیره پیامبر صلی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام ، عمل کرده و مظهر رحمت و عطوفت برای مردم است. او قیام خود را با راهنمایی و ارشاد دلسوزانه مردم و استفاده از دلیل و برهان شروع خواهد کرد و برای همه فرصت بازگشت و توبه فراهم بوده و در صورت انقیاد همگانی، نیازی به جنگ و ستیزه نخواهد بود (هر چند طبق پیش گویی های روایی، عده ای به مخالفت با آن حضرت بر خواهند خاست).

ص: 201

از طرفی مهم ترین هدف آن حضرت، تتمیم مکارم اخلاقی و رساندن بشر به کمال مطلوب و تقرب خدا است و آن هم در سایه دولت اخلاقی به دست می آید.

ص: 203

هیچ گونه ملاحظه ای، تبه کاران را کیفر می کند...عینیت یافتن عدالتی فراگیر و ریشه سوزی هر ظلم و ستم، باید بدون کمترین ترحّم و ارفاق و استثنایی صورت گیرد؛ به طوری که در هیچ جای جهان، علّت فساد و عامل بیداری بر جای نماند تا بتواند به تدریج به مناطق دیگر نفوذ کند و به توطئه و کار شکنی در کار سامان بخشیدن به جامعه بشری بپردازد...امام مهدی(عج) با ایجاد بیم و دلهره و ترس های عمیق و راستین، بسیاری از گروه های مخالف و ستم پیشه را مجبور به ترک راه و روش خود می کند و به تسلیم و امر دارد؛ یعنی، مهم ترین برنامه ایشان سرکوبی دشمنان و تحقق اهدافی مانند صلح و امنیت و عدالت است که تنها با قدرت نظامی به دست می آید.

در احادیث آمده است: از شمشیر برنده و اداره قاطع امام و یارانش همه اهریمنان می هراسند و ترسی گران بر روان دژخیمان خون آشام سایه افکند و لرزه بر اندام خود کامگان و طاغوتیان می اندازد»(1).

از بعضی روایات هم استفاده می شود که این رعب و ترس در دل همه مردم انداخته می شود تا خلاف و گناه نکنند و همیشه و در هر حال، مواظب رفتار و گفتار خود باشند. البته باید دانست که یکی از شاخص های اساسی دولت ها، اقتدار عام و فراگیر و وضع مقررات آمرانه است؛ یعنی، دولت ها باید از قدرت تأیید شده به منظور تصمیم گیری های الزام آور و صدور فرمان های الزامی، برخوردار باشند و این با اقتدرگرایی و تکیه بر قدرت فیزیکی فرق دارد.

پیش از بیان روایات، ابتدا تعاریف و شاخصه های دولت اقتدارگرا از نظر علم سیاست، مطرح می شود. البته از این ویژگی ها و نکات، نمی توان نتیجه گرفت که حتّی در صورت تحقق بعضی از شاخصه های یاد شده، دولت مهدوی، دولتی اقتدارگرا مطابق با تعاریف امروزی است.

سئوال. اقتدارطلبی چیست و چه پیوندی با فرض یاد شده دارد؟

در اقتدارطلبی (Authoritarianism) _ به عنوان نظام سیاسی _ حاکمان خواست های خود را

ص: 206

در قالب تصمیمات سیاسی، از بالا بر مردم تحمیل می کنند. در واقع اقتدارطلبی، صفت اشکال مختلفی از نظام های سیاسی _ از جمله نظام های محافظه کار، استبداد سنتی و مدرن، توتالیتاریسم و ..._ است. در نظام های اقتدار طلب تصمیم گیری سیاسی، تقریبا به صورت یک جانبه توسط هیأت حاکمه و بدون رجوع به افکار عمومی و خواست های مردم، انجام می گیرد. محدودیت واقعی و قانونی بر قدرت حاکمان سیاسی اعمال نمی شود. اقتدارطلبی، شیوه ای در اداره حکومت است که به موجب آن کارها بیشتر از روی دستورات بی چون و چرا و تهدید به مجازات صورت می گیرد و در آن از مشورت و اقناع افراد اثری نیست.

حاکمان مشروعیت خود را، از منابع ماوراء اجتماع، قانون الهی، قوانین کلّی تاریخ و طبیعت و با ویژگی های کاریزماتیک رهبران بر می گیرند. حکّام این گونه نظام ها را بر اساس چنان منابعی توقّع اطاعت و فرمانبرداری کامل از اتباع خود دارند و آنها را برای داوری در خصوص مشروعیت نظام سیاسی، صالح و شایسته نمی یابند...ساده ترین شکل اقتدارطلبی، در حکومت استبداد یک نفره (اتوکراسی) نمودار می شود که در آن هیچ گونه محدودیت قانونی، بر قدرت حاکم وضع نشده و او خود، منبع قانون و مظهر حاکمیت و اقتدار است. یکی از اشکال نظام های اقتدار طلب، دولت مطلقه است...که با تکیه بر قدرت فراگیر خود، در بحث ایجاد تحولات اجتماعی و نوسازی اقتصادی و فرهنگی نیز بر می آمدند.

در تعریف حکومت اقتدار طلب می توان گفت: رژیمی است که قدرت در دست یک رهبر یا گروهی از برگزیدگان خود کامه متمرکز است. ویژگی های آن عبارت است از: افزایش قدرت رئیس دولت، سلب حقوق و اختیارات پارلمان، تضعیف نهادهای مبارزه و فشار اجتماعی(1) و...در این گونه جوامع، روابط اقتداری حاکم است؛ یعنی، رابطه نابرابری که در آن یک یا چند نفر بر دیگران مسلّط می شوند و آنان را کم و بیش، بازیچه اراده خویش قرار می دهند(2) .

یکی از ویژگی های این گونه دولت ها، سیاست متکی بر قدرت یا سیاست زور

ص: 207

(power politics) است؛ یعنی، سیاست متکی بر قدرت به مفهوم استفاده از روش های مختلف فشار برای وادار ساختن مخالفان سیاسی به تن دادن به برخی از تقاضاها و خواسته ها است(1). سیاست قدرت در روابط بین الملل، به نظامی اطلاق می شود که در آن کشورها خود به خود هدف نهایی هستند و به منظور پیشبرد منافع و گسترش خود، هر نوع فشاری را علیه یکدیگر به کار می برند.

بر این اساس نظام های اقتدارگر او تمامیت طلب، اهمیتی به مردم و نظرات آنان نمی دهند و منفعت، موقعیت و خواست خود را بر هر فردی مقدّم می دارند. فشار، سرکوبی، سخت گیری و استبداد از ویژگی های بارز آنان است.

به هر حال با توجه بعضی از انگاره ها، این فرض پیش می آید که آیا دولت مهدوی نیز اقتدارگرا است یا نه؟ در این رابطه دلایل و استنادات ذیل قابل طرح است:

امام صادق علیه السلام می فرماید: «همه ما قائم به امر خداییم، یکی پس از دیگری تا زمانی که صاحب شمشیر بیاید. چون صاحب شمشیر آمد امر و دستوری غیر از آنچه بوده، می آورد.»(1)

حسن بن هارون گوید: «در نزد امام صادق علیه السلام نشسته بودم که معلّی بن خنیس پرسید: آیا قائم علیه السلام به خلاف سیره حضرت علی علیه السلام رفتار خواهد کرد؟ امام فرمود: بلی علی علیه السلام ملایمت و نرمش را در پیش گرفت، چون می دانست، پس از او [دشمنان] بر یارانش چیرگی پیدا می کنند. اما سیاست حضرت قائم، قهر و غلبه و به اسارت گرفتن است؛ زیرا می داند که پس از او کسی بر شیعیان تسلّط نخواهد یافت.»(2)

امام سجاد علیه السلام فرموده است: «در قائم سنتی است از هفت پیامبر...و اما از محمّد صلی الله علیه و آله خروج با شمشیر است»(3). همچنین عبارت های «فی السیف یظهر به» و «سنة من محمد صلی الله علیه و آله »...نقل شده است(4).

امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «ولنذیقنهم من العذاب الادنی دون العذاب الاکبر» می فرماید: «عذاب نزدیک تر، قحطی و خشکسالی و عذاب بزرگ تر، خروج قائم مهدی با شمشیر در آخر الزمان است»(5).

ص: 209

امام صادق علیه السلام فرمود: «[مهدی(عج)] دستور می دهد مردی را دستگیر کنند که مردم از جرم او خبر ندارند؛ پس او را می کشند. [پس از آن] کسی که در خانه خود سخن می گوید، بیم آن را دارد که در و دیوار بر او گواهی بدهند»(1).

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: «خداوند برای او گنج های زمین و معادن آن را آشکار می سازد و او را با رعب [در دل دشمنان] یاری می کند. [پس] زمین را آکنده از عدل و داد می کند...»(2).

امام صادق علیه السلام فرموده است: «هنگامی که قائم قیام کند، نیازی ندارد که از شما درخواست یاری کند و نسبت به بسیاری از منافقان حدّ الهی را جاری می سازد»(1).

امام صادق علیه السلام نیز درباره برخورد مقتدرانه امام مهدی(عج) با خلاف کاران و نفاق پیشگان می فرماید: «ناگهان در زمانی که برخی از مردم، مشغول امر و نهی (ظلم و ستم) هستند، قائم علیه السلام دستور می دهد که او را گردن بزنند. در شرق و غرب جهان کسی نمی ماند جز اینکه دچار رعب و وحشت می شود»(2).

مهدی(عج) در قاطعیت و شجاعت همانند رسول خدا است: «همان طور که رسول خدا صلی الله علیه و آله عمل کرد، عمل می کند. آنچه را پیش از او بوده [سنّت های جاهلی] نابود می کند؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله جاهلیت را از بین برد»(3).

درباره برخورد قاطعانه و شدید آن حضرت با کارگزاران و مسؤولان آمده است: «مهدی(عج) نسبت به دارایی، بخشنده و نسبت به تهی دستان، بسیار مهربان است، (امّا) نسبت به کارگزاران [دولت خویش] بسیار سخت گیر است»(4).

همچنین علی علیه السلام می فرماید: «او مسؤولان و کارگزاران را به جرم کردار زشتشان، مجازات خواهد کرد.»(5)

ص: 212

امام رضا علیه السلام فرموده است: «خداوند به دست مهدی(عج) زمین را از لوث کافران و منکران پاک می سازد. زمین زیر پای او پیچیده می شود و هر کار سخت و دشواری برای او آسان می گردد.»(1)

است....او پس از قیام، نخست از طریق رهبری فکری و روشنگری در همه زمینه ها ،اتمام حجّت می کند، آن چنان که هر کسی کمترین آمادگی برای پذیرا شدن منطقی آیین حق داشته باشد، روشن (آگاه) شود و تنها کسانی باقی بمانند که جز از طریق توسل به زور و خشونت اصلاح پذیر نیستند.(1)

در روایتی از فضیل بن زبیر نقل شده است:

زید بن علی می گفت: امام مورد انتظار از فرزندان امام حسین در دریّه و در اعقاب آن حضرت، آن مظلوم که خدا می فرماید: «هر کسی مظلوم کشته شود، محققا برای ولیّ او تسلّطی هست [فرمود: ولیّ او مردی است از ذریّه و از اعقاب آن حضرت. پس قرائت فرمود: «قرار داد آن را کلمه ای که در اعقابش باقی بماند»] پس نباید زیاده روی در کشتار کند» فرمود: تسلط او در حجّت و دلیلش بر همه خلق خداست.(2) به گونه ای حجّت را بر همه مردم تمام می کند و کسی را بر او حجّتی نباشد. پس مهم ترین شاخصه دولت مهدوی علیه السلام ، تکیه بر برهان و بهره گیری از منطق گفت و گو و ارشاد است و جنگ و سخت گیری، در مراحل بعدی قیام قرار دارد و پس از آن نیز نیازی به سخت گیری و فشار نخواهد بود؛ چون مردم به کمال عقلی و اخلاقی دست می یابند و از فتنه جویی و پرخاشگری دوری می جویند.

علی علیه السلام قلمداد می کنند، معارض با احادیث صحیح و معتبری است که بر مفهوم مقابل آنها دلالت دارد. این احادیث صراحتا گویای این مطلب اند که روش حکومتی حضرت ولی عصر علیه السلام ، همانند روش حکومتی رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیر مؤمنان علیه السلام است. امام باقر علیه السلام فرموده است: «...همان طور که رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از بعثت تمامی آن چیزهای قبلی را بی اعتبار اعلام کردند، مهدی نیز چنین خواهد کرد. اسلام واقعی را دوباره بر پا خواهد نمود»(1).

به فرموده قرآن(2)، پیامبر صلی الله علیه و آله با نرمی و عدم خشونت، ماقبل خود را بی اعتبار کرد. این سیره پیامبر با همه مردم بود؛ حتّی با کافران هم این گونه رفتار را می کرد و اختصاص به مسلمانان نداشت (هر چند در موقع ضروری، تشکیل حکومت داد و به جنگ با مشرکان پرداخت). امام مهدی(عج) نیز درباره کافران، همانند سیره و همان نرمی و لطافت را به خرج خواهند داد(3).

در روایت دیگری از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده است: «نهمین از اهل بیت و مهدی امّت من، شبیه ترین فرد به من از لحاظ شمایل، اقوال و افعال (عملکردها) است»(4).

پس حتی افعال آن حضرت نیز شبیه رفتار و عملکرد پیامبر خواهد بود(5) و تا کنون گفته نشده که دولت پیامبر اقتدارگرا و مبتنی بر قدرت فیزیکی بود! از طرفی تکیه بر عبارت «سلاح»، بیان نمادین و سمبلیک از قدرت الهی و شکوهمند آن حضرت است و دلالت قطعی بر سیره و منش خشونت بار و جنگی نمی کند. اگر جنگ و نزاعی هم باشد، برای احقاق حق و نابودی ظلم وستم و فساد صورت می گیرد و در مقابل قدرت شیطان، چاره ای جز جهاد و مبارزه نیست.

ص: 216

«اهل زمین و آسمان به او عشق می ورزند»(1) و «ساکنان آسمان و زمین او را دوست دارند»(2).

آیا در چنین جامعه ای که عموم مردم از کوچک و بزرگ، پیر و جوان، زمینی و آسمانی و...به او عشق می ورزند و از صمیم قلب دوستش دارند و مطیع اوامر و دستورات او هستند، نیازی به قدرت فیزیکی و خشونت هست؟!

دولت امام مهدی(عج) دولتی ضعیف و ظلم پذیر نیست؛ بلکه از اقتدار و نفوذی کامل و بی نظیر برخوردار است و این اقتدار و حاکمیت ناشی از شأن امامت و نصرت های الهی است. پس دستورات و خواسته های ایشان در تمامی عالم به خودی انجام می شود و کسی جرأت کوچک ترین مخالفت با آن را ندارد. از طرفی با نابودی سردمداران کفر و الحاد، زمینه های مخالفت و کار شکنی و نفاق در جامعه از بین می رود و مردم آزادانه و با اختیار و آگاهی، به سوی حضرت مهدی(عج) کشیده می شوند. پس اقتدار و نفوذ ایشان معنوی و خدا گونه است و رابطه ایشان با مردم رابطه امام و رهبر مردمی و اخلاقی است.

مردمان بر می انگیزد»(1). خود آن حضرت می فرماید: «من برای اهل زمین موجب امان و آسایشم»(2). با این حال آن حضرت با خود(3) و یارانش(4) با شدّت رفتار می کند .

حتّی آن حضرت در آغاز قیام، ابتدا با منطق و برهان و گفت و گو، سعی در ارشاد همه مردم و پرهیز از خشونت و درگیری دارد و تنها در صورت مخالفت و دشمنی با آن حضرت، به جهاد با آنان می پردازد و این جهاد، از امدادهای الهی و یاری او برخوردار بوده و او با شدّت، دشمنان خدا را سرکوب می کند. امام باقر علیه السلام می فرماید: «بدانید که جهاد واقعی در آخر الزّمان است»(1). این جهاد، نه به معنای کشورگشایی و استثمار ملّت ها و نه برای تشکیل دولتی استبدادی و اقتدارگراست؛ بلکه برای نجات انسان ها و رهنمونی آنان به سعادت واقعی است.

پس هدف اصلی قیام، مردم و دستگیری از آنان است؛ نه سرکوبی و رفتار خشونت آمیز با آنان. تنها گروه فساد و ظلم پیشه در تیر رأس سخت گیری ها و جنگ های حضرت خواهند بود و مردم در صلح، آرامش، احترام و عزّت زندگی خواهند کرد. از طرفی دولت امام مهدی(عج)، خود از اقتدار، نفوذ و صولت معنوی و الهی برخوردار است و در دل های مردم جا دارد و آنان با دیده محبت، عشق و رضایت به این دولت نگاه می کنند. بدکاران و بداندیشان نیز (که گروه اندکی هستند)، همواره در ترس و تشویش به سر می برند تا اینکه از بین می روند. در واقع بر اساس روایاتی، کارهای حضرت مهدی(عج) به سرعت سامان می یابد و ظالمان، مفسدان و مستکبران در مدت کوتاهی (کمتر از هشت ماه) نابود می شوند و پس از آن، جهان روی صلح و امنیت به خود می بیند و دیگر نیازی به سرکوبی و فشار نیست. (هر چند حکومت امام مهدی(عج) در هر حال و در هر نقطه از جهان آماده سرکوبی طاغیان و شورشیان است).

ص: 222

می باشد.

ص: 224

خصوص نظریات کانت و هگل) به عنوان تأیید و استفاده از ابعاد مختلف آنها نیست؛ بلکه برای تأیید و تقویت فرضیه پژوهش حاضر و کاربرد بخش های مربوط به این بحث است.

با توجّه به پیش فرض های این پژوهش، مبانی هستی شناختی، معرفت شناختی و انسان شناختی ما با دیدگاه های دانشمندان غربی _ به خصوص این دو نظریه پرداز _ تفاوت های بنیادین دارد. مبانی فکری و اندیشه ای ما بر خدا محوری، معنویت، دین داری و پیوند دنیا و آخرت استوار است و افکار لیبرالیستی، اومانیستی و دنیوی گرایانه غربی در آن راه ندارد. از طرفی گفته شد که دیدگاه های فیلسوفان تاریخ، به «جبری گرایی» و «سلب اختیار انسان ها» منجر می شود و احتمالی بیش نیست (یقینی و قطعی نیست). اما دیدگاه های دین محورانه، به اراده و اختیار انسان ها توجّه زیادی دارد و قطعیت و ضرورت پایان تاریخ بر اساس پیشگویی های وحیانی است (حتمی است، نه جبری).

پس از منظرهای مختلف، دیدگاه های کانت و هگل قابل نقد و بررسی است و پذیرفتنی نیست و از همین تفاوت ها است که فرضیات دینی، شکل استوار و جدیدی پیدا می کند.

گفتنی است: یافتن رهنمودهای اخلاقی و معنوی در سنّت فلسفی کلاسیک، یکی از جذّابیت های محافل علمی و دانشگاهی امروز است. فضیلت یا خیر اخلاقی، یکی از موضوعات مهم اندیشه سیاسی کلاسیک به شمار می رفت. بولوم نظریه های سیاسی را دو قسم دانسته است: 1. بودگرایی؛ 2. طبیعت گرایی. بودگرایی، نظم سیاسی «عقلایی» یا «بهترین» را با مجموعه ارزش های مقرر شده الهی (مثل غایت ها و هدف ها) و قواعد رفتاری ای که کامل ترین واقعیت تلقّی می گردند، برابر و همسان می داند. بودگرایان به دو زیر مجموعه تقسیم می شوند:

الف). تعالی گرایان (از جمله کانت و افلاطون): این دو نظم را به شدّت از هم جدا می سازند و نظم خوب را، نظم تعالی جوی جهان محسوس می دانند و جهان تجربی را جهانی می دانند که قادر نیست در مدینه تاریخی، تحقّق کامل یابد.

ب). ذات گرایان (از جمله ارسطو و هگل): نظم عقلایی را در جهان محسوس به صورت بالقوّه نهفته می بینند و آن را اصل علّی می انگارند؛ اصلی که شکل و معنا می پذیرد و اصل رشد

ص: 227

و توسعه را به اشیای تجربی می دهد. به باور آنان، این امکان برای مدینه تاریخی هست که تحوّل یابد و به کمال برسد.

هر دو گروه بودگرا برآنند که نظم خوب از طریق استعداد شهودی یا «عقل غایت گرا» (Teleological reasan) شناخته می شود. اینان نظم سیاسی الهی را بخشی از تمامی الگوی اجتماعی می دانند که بهترین راه زندگی را در خود جای داده است. شهروندان بهترین نظم سیاسی، از نظر اخلاقی افرادی کامل اند. بودگرایان، قبول ندارند که مردان تجربی، مردان کامل یابنده ای هستند که در هر کجا قادرند زندگی خوبی داشته باشند.(1) از این جهت فضیلت یا خیر اخلاقی مورد توجّه این اندیشمندان قرار می گیرد. این نظریه ها حاوی این نکته بودند که ثبات نظام های سیاسی و نیل کامل شان به هدف ها، هم به خصلت اخلاقی فرمانروایان بستگی دارد و هم به خصلت اخلاقی شهروندان.

نظریه های مبتنی بر فضیلت بر این فرض متکی اند که شکل های گوناگون نظام حکومتی، مشخص کننده شیوه های متفاوت زندگی اند و موافقت یا مخالفت با امور خوب یا با ارزش را بیان می کنند و با تغییر این موافقت یا مخالفت ها، نوع حکومت نیز دگرگونی حاصل می کند.

هگل در تقسیم بندی نظریه های سیاسی فضیلت گرا، جزء «ذات گرایان» و کانت جزء «تعالی گرایان» است. هگل رشد و تکامل انسان را در نهادهای سیاسی (به خصوص دولت) می داند و به همین جهت دولت اخلاقی در نظریه وی جایگاه مهمی دارد. کانت نیز به طرح نزاع خیر و شرّ و پیروزی خیر و پیشنهاد تشکیل جامعه مشترک المنافع اخلاقی پرداخته است... البته به رغم تأکید زیاد هگل، به نظر ما «دولت» تنها ابزاری برای تکامل انسان است و چیزی که او را به تکامل و رشد می رساند، رهبر و پیشوای عادل (امام معصوم ...) است؛ نه اینکه خود دولت معیار و مقصد باشد.

پس از بیان این توضیحات بایسته، به بیان سه مقدمه یاد شده می پردازیم:

ص: 228

می شود، آثار و تبعات آن بسیار گسترده است.

غایت سیاست در اسلام، سوق دادن جامعه به سمت کمال و سعادت واقعی و ابدی است و از همین منظر، سیاست با اخلاق دارای هدف واحد و مشترکی می شوند؛ چون هدف اخلاق نیز تربیت نفوس و رهنمونی آنان به کمال و تعالی انسانی است. در اسلام، خدا هم مبنا و هم غایت فضایل اخلاقی است و همه مفاهیم عمده زندگی سیاسی _ اجتماعی انسان (حق، عدالت، صلح، عفّت، تقوا، معنویت، درستی، راستی و ...) در مسیر او معنا پیدا می کند. بر این اساس مهم ترین هدف و حکمت بعثت نبی اکرم صلی الله علیه و آله ، تکمیل و تنظیم فضیلت های اخلاقی است: «إنّما بعثت لاتمّم مکارم الاخلاق».(1)

زمانی هم که اولین دولت اسلامی را در مدینه تشکیل می دهد، سمت و سوی برنامه های اجرایی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی را، در جهت «اخلاق» و «پرورش مکارم اخلاقی» قرار می دهد. چنان که می فرمود: «بر شما اخلاق ستوده لازم است؛ همانا خداوند مرا بدان ها مبعوث فرمود».(2)

از اینجا بحث «سیاست فاضله» یا «سیاست اخلاقی» در اسلام مطرح می شود؛ یعنی، سیاست از معنای عامیانه و سودانگارانه، به مفهوم درست و غایت گرایانه (انسانی) سوق داده می شود. در فرهنگ معین آمده است: «سیاست فاضله، سیاستی است که موجب تکمیل اخلاق و سعادت انسان ها می شود».

از دیدگاه امام خمینی:

«سیاست، به معنای اینکه جامعه را راه ببرد و هدایت کند به آنجایی که صلاح جامعه و صلاح افراد است. این در روایت ما، برای نبی اکرم صلی الله علیه و آله با لفظ سیاست ثابت شده است. در آن روایت هم هست که پیامبر اکرم مبعوث

ص: 230

شد که سیاست امت را متکفّل باشد».(1)

آیت اللّه مکارم شیرازی می نویسد:

«سیاست مدیریتی است که حاکم بر زندگی دسته جمعی و گروهی انسان است. اگر این مدیریت، جهت گیری اش به سوی قرب الهی و تربیت نفوس انسانی باشد، سیاست اسلامی می شود».(2)

در واقع می توان «اخلاق» را در «سیاست فاضله» متبلور نمود و به کمک آن، راهبردهای مناسبی برای رسیدن انسان ها به کمال و سعادت واقعی، تثبیت مکارم اخلاقی و رفع رذایل و موانع کمال و هدایت اتخاذ کرد. اخلاق در اسلام بدان جهت اهمیت دارد که با ایمان به خدا و وحی، معنا می یابد و معیار فضیلت اخلاقی نیز، تقرّب به خدا و نفی هر گونه انگیزه مادی و معنوی در افعال، کردار و نیات انسان است. از طرفی قدرت و حاکمیت اصلی نیز از آن خداست و منشأ قدرت سیاسی و اقتدار او است و همه قدرت ها باید در سلسله مراتب ولایت و حاکمیت او روی زمین پدید آید.(3) قدرت و ولایت پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام در این راستا قرار می گیرد. یکی از اندیشورانی که به سیاست فاضله توجه وافری نشان داده و آن را به معنای سیاست امامت گرفته است، خواجه نصیر الدین طوسی است. وی در میان انواع سیاست ها می نویسد:

«یکی سیاست فاضله باشد که آن را امامت خوانند و غرض از آن، تکمیل خلق بود و لازمش، نیل سعادت».(4)

وی پیش تر نوشته بود:

«اگر این تدبیر بر وفق وجوب و قاعده حکمت اتفاق افتد و مؤدّی بود

ص: 231

به کمالی که در نوع و اشخاص به قوّت است، آن را سیاست الهی خوانند».(1)

این سیاست الهی (برای سوق دادن انسان به کمال)، در سیاست امامت، متبلور است و آن هم بر اساس روایت پیامبر صلی الله علیه و آله ، برای پرورش و تتمیم مکارم اخلاقی است (انّی بعثت لاُتمّم مکارم الاخلاق).

بر این اساس با اتخاذ سیاست فاضله (امامت) _ که کار ویژه آن شیوع خیرات عامه است _ و جاری ساختن آنها در جامعه، زمینه تخلّق افراد به انواع کمالات نظری و عملی فراهم می شود. استحقاق یک دولت نیز در رهبری جامعه، در رفتن به سوی کمالات و نیل به سعادت است. امام با اعمال سیاست خود (سیاست فاضله و الهی)، جامعه را از حالت نسبی خارج کرده و به سوی ایجاد هر چه بیشتر و کامل تر فضایل و نمود دادن آنها در حیات جمعی و تحقّق آنها در تمامی اعمال و رفتار نهاد ریاست و سلسله مراتب آن، سوق می دهد.(2)

شخص سیاست مدار (سائس) و راهبر انسان ها به کمال و تعالی اخلاقی، «امام» نامیده می شود که موید به عنایت الهی است:

«در تقدیر احکام به شخصی احتیاج افتد که به تأییدی الهی ممتاز بود از دیگران تا او را تکمیل ایشان میسّر شود و آن شخص را در عبارت قدما «ملک علی الاطلاق» گفته اند... و در عبارت محدّثان او را «امام» و فعل او را «امامت»؛ و افلاطون او را «مدبّر عالم» خواند و ارسطو «انسان مدنی»؛ یعنی، انسانی که قوام تمدّن به وجود او و امثال او صورت بندد...».(3)

این امام و رهبر در دوران صدر اسلام خود پیامبر صلی الله علیه و آله و امیر مؤمنان علی علیه السلام و فرزندان معصوم او بودند و در حال حاضر و در آینده (به خصوص برای تحقّق جامعه آرمانی موعود) حضرت مهدی(عج) است. او نایب خدا، خلیفة اللّه، امام عادل و معصوم از گناه و خطا و پرهیزکار

ص: 232

و انسان کامل است و چنین شخصی می تواند جامعه را با تأییدات الهی، به سوی کمال و خیرات سوق دهد:

«سائس اوّل (امام) تمسّک به عدالت کند و رعیت را به جای اصدقا دارد و مدینه را از خیرات عامه مملوّ کند و خویشتن را مالک شهوت دارد».(1)

و خو، بهبود اخلاقی حاصل نمی شود. کانت مباحث خود را در این زمینه، در مؤلّفه های ذیل پی گیری می کند:

نمی یابد؛ مگر از طریق تأسیس و توسعه جامعه ای بر اساس قوانین فضیلت و در جهت تحقّق آن. جامعه ای که کل نوع انسان را چنان هدایت کند که [فقط] از طریق عقل به وظیفه و تکلیف خود عمل کند؛ زیرا فقط به این طریق می توان به پیروزی اصل خیر امیدوار بود... می توان اتحاد انسان ها را تحت صرف قوانین فضیلت، یک اتحاد اخلاقی و تا آنجا که این قوانین عمومیت دارند، یک اتحاد اخلاقی _ مدنی (در مقابل جامعه حقوقی _ مدنی) یا یک جامعه مشترک المنافع اخلاقی نامید. این اتحاد را می توان در یک جامعه مشترک المنافع سیاسی و حتّی از مجموع تمام اعضای آن به وجود آورد. این جامعه (جامعه دارای وحدت اخلاقی) در هر حال انحصاراً و اختصاصاً دارای یک اصل اتحاد (فضیلت) است و لذا دارای صورت و تشکّلی است که آن را از جامعه نوع دوّم (جامعه دارای وحدت حقوقی) متمایز می گرداند.

جامعه مشترک المنافع اخلاقی کانت را نباید با جوامع سیاسی متداول یکسان تلقّی کرد. این جامعه نه یک نظام پادشاهی است، نه یک نظام اشرافی و نه یک نظام دموکراسی (مبتنی بر خواست های گروهی و حزبی)؛ بلکه این نظامی است که فقط بر اساس قوانین پیشینی عقل عملی تأسیس شده و حاکم حقیقی آن، قوانین اخلاقی است که در دل هر فردی از اعضای جامعه قرار دارد.

کانت در اینجا به «دولت اخلاقی» می رسد و نوع اوّل جامعه مشترک المنافع (جامعه دارای وحدت اخلاقی) را دولت اخلاقی؛ یعنی، حکومت فضیلت (اصل خیر) نامد. دولتی که معنای آن در عقل انسان با واقعیت برون ذهنی (به عنوان تکلیف انسان برای پیوستن به چنین دولتی)، به نحو اتم و اکمل تأسیس شده است.(1)

2. در این جامعه، تمام شهروندان سیاسی، خود به خود در یک وضعیت طبیعی اخلاقی قرار دارند و مجاز و محق اند که در این وضعیت باقی بمانند.

3. قانونی که بر اساس غایت اخلاقی بنا شده، نباید با توسّل به زور اجرا کرد؛ زیرا از این طریق مستقیماً خلاف اخلاق عمل کرده است.

4. تکالیف فضیلت (اخلاق)، مربوط به کل نوع انسان است؛ لذا مفهوم یک جامعه مشترک المنافع اخلاقی، همواره آرمان کلّ انسانیت است.

5. اگر باید یک جامعه مشترک المنافع اخلاقی تحقّق یابد، هر فردی باید تابع یک نظام قانون گذاری اخلاقی عمومی گردد.

6. این جامعه باید یک جامعه اخلاقی باشد؛ پس ملّت به عنوان ملت نمی تواند خود قانون گذار باشد؛ زیرا در چنین جامعه ای تمام قوانین اصولاً برای این تدوین شده است که شأن اخلاقی اعمال مردم سامان یابد.

7. موجود دیگری _ غیر از خود مردم _ باید فرض کرد تا برای یک جامعه اخلاقی به عنوان قانونگذار عمومی لحاظ گردد (خدا). خداوند به این مفهوم، حاکم اخلاقی جهان است؛ پس یک جامعه مشترک المنافع اخلاقی به عنوان اجتماعی تحت فرمان الهی؛ یعنی، یک امت الهی، در واقع تنها جامعه [ی] است که رو به سوی قوانین فضیلت دارد.

8. کانت علاوه بر مورد قبلی، در اندیشه حکومتی است که قانون گذاری آن صرفاً [نسبت به ذات عقل] درونی است و آن عبارت است از یک جمهوری تحت قوانین فضیلت با یک امت الهی که «غیور در اعمال نیکو» باشد. این امت الهی را می توان در مقابل لشگر شرّ قرار داد.

9. تحقّق آرزوی همه انسان های خوش سرشت (آمدن ملکوت خدا)با یک جامعه مشترک المنافع اخلاقی بر اساس قانون گذاری اخلاقی الهی یک کلیسا است و تا آنجا که نتواند موضوع تجربه واقع گردد، کلیسای نامرئی نامیده می شود!

10. مهم ترین محور این جامعه اخلاقی، نحوه ستایش خدا است. هر کس باید بکوشد از طریق زندگی صحیح _ که به واسطه آن می توان اراده خدا را شناخت _ محبوب خدا گردد؛ اینها

ص: 237

کسانی هستند که به خدا حرمت می گذارند؛ آن حرمت حقیقی (ستایش) را که او می خواهد.

11. پاسخ به چگونگی ستایش خدا، نیازمند یک قانون گذاری است که از طریق وحی با آن آشنا می شویم... فقط ایمان دینی ناب می تواند ماده حرمت به خدا را تشکیل دهد که عبارت است از خصلت اخلاقی توجّه به ادای تمام تکالیف به عنوان احکام الهی.

12. سه صفت قداست، خیرخواهی و عدالت خداوند، در جامعه مشترک المنافع اخلاقی بدین صورت تجلّی می یابد: تشکیل حکومت دارای سه قوه متمایز به عنوان نمود و جلوه صفات سه گانه خداوند. قوه قانون گذاری، نمود صفت قداست، قوه اجرایی نمود صفت خیرخواهی و قوه قضایی، نمود صفت عدالت است.(1)

13. از دیدگاه کانت، بالاترین ویژگی دولت خوب، عدالت است و روشن است که فقط قدرت مطلق حکومت، ضامن عدالت نیست؛ لذا وی قائل به این بود که صرف نظر از اینکه مردم در اصل با چه انگیزه ای به مراجع مدنی گردن نهاده باشند، توجیه نهایی برای تأسیس جامعه ای مرکب از شهروندان آزاد (جامعه مشترک المنافع)، باید ماهیت اخلاقی داشته باشد. دولت برای عادل بودن، باید تساوی طلب نیز باشد و همه کس را دارای منزلت اخلاقی واحد بداند.(2) پس دولت باید بنیاد اخلاقی داشته باشد و این بنیاد همانا اصل عدالت است.

دیدگاه کانت، درباره نزاع و تضاد خیر و شرّ در وجود انسان و امید به پیروزی خیر است. اصلاح اخلاقی انسان، مستلزم وقوع یک انقلاب اساسی در شخصیت و روحیه او است. غلبه خیر بر شرّ، به عنوان برقراری حکومت الهی بر زمین مطرح است. غایت آفرینش و سعادت انسان تکامل اخلاقی است. عالی ترین خیر اخلاقی از طریق اتحادیه ای از افراد در یک کل واحد به دست می آید و آن جامعه مشترک المنافع اخلاقی است که بر اساس قوانین فضیلت شکل می گیرد. نوع اوّل این جامعه، دولت اخلاقی (حکومت فضیلت و اصل خیر) است. این چهارچوب نظری _ به خصوص ضرورت تشکیل جامعه مشترک المنافع اخلاقی و توجه به خیر _ ،

ص: 238

کمک فراوانی برای تبیین ضرورت برقراری دولت اخلاقی و توجّه به تکامل اخلاقی انسان ها و حاکمیت فضیلت _ به خصوص در آینده تاریخ بشری _ می کند.

با این حال نظریات اخلاقی کانت، مبتنی بر دیدگاه های دنیوی گرایانه غربی و توجّه کامل به عقل [ناقص] انسانی است. وی حتّی الگو و اسوه انسان ها را در این کمال و تعالی، عقلانی و درونی می داند و دین را نیز در این راستا تفسیر می کند؛ در حالی که مبنای اساسی دولت اخلاقی در پژوهش حاضر، دین و آموزه های وحیانی است و تکامل اخلاقی و معنوی انسان ها نیز در پرتو دین داری و عمل به تکالیف شریعت امکان پذیر است. البته کانت به ظاهر به کلیسا و آموزه های عیسی مسیح، توجّه ویژه ای دارد؛ اما با این حال آنها را در چارچوب فلسفی خود توجیه و تفسیر می کند.

تا حدودی می توان وجوه شباهت دیدگاه کانت با دیدگاه شیعه را در موارد زیر دانست که نقطه تأییدی نیز بر فراز مطالب پژوهش حاضر است:

1. تضادّ خیر و شرّ (یا همان نزاع حقّ و باطل)؛

2. ضرورت و بایستگی پیروزی خیر (یا حقّ)؛

3. تشکیل جامعه اخلاقی (توجّه فراوان به اخلاق).

برخی از تفاوت های دیدگاه کانت با نگرش های شیعه نیز عبارت است از:

1. تکیه کانت بر عقل فردی _ اجتماعی انسان ها و غفلت از مسائل وحیانی و دینی؛

2. بیان عدم نیاز به رهبری الهی خاص؛

3. تأسیس دولت اخلاقی به دست خود مردم؛

در حالی در شیعه دولت اخلاقی

است. انسان ها نه تنها اجتماعی؛ بلکه دولت مند و سیاسی نیز هستند. وجود دولت تصادفی نیست؛ بلکه دولت اوج فرآیند تاریخی درازی است که از عصر یونانیان آغاز شده است. هگل در نظریه تاریخ خود نشان می دهد که عصر حاضر به تدریج از درون مراحل پیشین رشد فرهنگ بشری پدید آمده است. به نظر او شعور (آگاهی) از مرحله ای به مرحله دیگر تکامل پیدا می کند و هر مرحله ضمن حفظ یافته های پیشین، به سطح بالاتری انتقال می دهد. این سیر تا کسب معرفت مطلق ادامه می یابد.

به همین دلیل، از نظر هگل، تاریخ جهان از جهتی، چیزی جز تاریخ پیشرفت مداوم آگاهی از آزادی نیست؛ زیرا پیشرفت آگاهی با پیشرفت مرحله به مرحله تکامل جامعه بشری همراه و همزاد است.

در رابطه با بحث های هگل، می توان به مؤلفه های ذیل اشاره کرد:

والاترین نوع اجتماعی است که در آن روح متحقّق می گردد و روح ضرورتاً متحقّق می شود. روح ذاتاً آزاد است. از آنجا که انسان موجودی عاقل و خودآگاه، قادر به انتخاب آگاهانه است؛ بنابراین آزادی را دارای والاترین ارزش می داند و او این آزادی را، تنها در دولت می تواند به دست آورد.

از نظر هگل، دولت اراده عینی است و آزادی را که در دولت متحقّق می گردد، «اراده ای که خود را اراده می کند» می نامد. انسان ها تنها به عنوان اعضای اجتماع و موجودات متعلّق به نظمی اخلاقی و سیاسی، توانایی تصوّر آزادی و آرزوی آن را به دست می آورند.

جامعه محصول غیر عمدی فعالیت های انسان ها است. اگر جامعه ای در کار نبود، انسان ها نمی توانستند توانایی های بالقوّه خود را متحقّق کنند. انسان ها به وسیله فعالیت های خود، محیط اجتماعی خویش را ایجاد می کنند و در فرآیند این کار، خود را متحوّل ساخته، موجوداتی عاقل و هدفمند می شوند...(1).

هگل دولت را به سه معنا به کار می برد که در واقع سه وجه از یک حقیقت واحد؛ اما دارای مراتب متفاوت است. این سه معنا عبارت است از:

1. دولت بیرونی (مجموعه منظمی از قوانین...)؛

2. دولت سیاسی (دولت بر حسب نهادهای خاص حکومتی)؛

3. دولت اخلاقی (معنای کامل و فراگیر مورد نظر هگل).

مفهوم دولت اخلاقی، کامل ترین معنای دولت، در بر دارنده دو وجه دیگر و در ضمن مرتبه ای عالی تر است. در این دولت، انسان به اوج تکامل تاریخی صعود می کند. «دولت اخلاقی»؛ یعنی، هنگامی که شهروندان معنای اخلاقی نهادها و ساختار دولت را به درستی درک می کنند. آنجا که انسان در دولت به آزادی و آگاهی از آزادی می رسد، در چنین معنایی از دولت است.(2)

دولت اخلاقی، خلاصه فرآیندی اجتماعی است که در آن جوهر آگاهی و اراده فردی در

ص: 241

نهادها عینیت می یابد. هگل دولت را در این مرحله «فعلیت اندیشه اخلاقی» می خواند. در این مرحله است که آزادی واقعی به دست می آید و موضوعات اراده فردی با موضوعات عقل منطبق می شوند. بدین معنا سنّت ها و قواعد نه تنها در درون ساختارهای نهادی وجود دارند؛ بلکه همچنین به وسیله شهروندان، خود آگاهانه اراده می شوند. زندگی اخلاقی وجه عملی رفتار انسان است و در آن قواعد اجتماعی در فرد درونی می شوند. نهادهای دولت اخلاقی متضمن غایتی اجتماعی هستند که جوهر اراده شهروندان را تشکیل می دهد. معیار ارزیابی نهادها نیز وجود یا فقدان همین غایت اجتماعی یا عنصر تشکیل دهنده اراده آدمی در آنها است. چهارچوب منضبط این نهادها مبتنی بر آرمان آزادی و خودسازی است. چارلز تیلور می گوید:

«مفهوم اخلاق (Sittlich Keit) به تعهدات اخلاقی فرد نسبت به کلّ جامعه اشاره می کند. این تعهدات مبتنی بر هنجارها و عادات مستقر هستند و از همین روست که ریشه لغت «اخلاق» (Sitteh) برای معنای مورد نظر هگل اهمیت دارد. ویژگی اساسی «اخلاق» این است که به ما حکم می کند آنچه را که از قبل موجود است، به دست دهیم. این شیوه بیان قدری ابهام انگیز است؛ اما در حقیقت زندگی مشترک _ که مبنای تعهّد اخلاقی (Sittlich) فرداست _ از پیش وجود دارد. به حکم چنین وضعیتی است که فرد دارای چنان تعهداتی است و اجرای این تعهدات خود، موجب تداوم وجود آن زندگی مشتر می گردد».(1)

هگل اصطلاحاتی چون «دولت کامل»، «دولت مدرن» و «دولت عقلانی» را برای «دولت اخلاقی» به کار برده است. وی دولت در مفهوم اخلاقی و عقلانی را، عالی ترین تجلّی گاه عقل و آزادی خود آگاه دانسته است؛ اما همه دولت ها را مصداق کامل این مفهوم ندانسته است. در واقعیت چه بسا که دولت ها از بسیاری جهات مسخ شده اند. بنابراین چنین دولت هایی نمی توانند دولت عقلانی به مفهوم مورد نظر هگل باشند.

ص: 242

اندرو وینست در جمع بدی آرا و اندیشه های هگل در مورد دولت اخلاقی، آن را چنین تعریف می کند:

«در نظریه اخلاقی دولت، قدرت عمومی در شیوه تلقّی و عمل شهروندان، گروه ها و نهادهای دولت [سلطنتی مشروطه] نهفته است که معطوف به تأمین حداکثر کمال و رشد اخلاقی و آزادی شهروندان است. قدرت عمومی در واقع در وحدت گرایش های ادراکی فرد و غایات قواعد و نهادها نهفته است».(1)

با وجود این تفاسیر، نظریه «دولت اخلاقی» هگل، مبهم، نارسا و شاید برگرفته از اندیشه دولت _ شهرهای یونان و اندیشه های افلاطون و ارسطو باشد. آنچه که از چهارچوب نظری وی، قابل استفاده است، تلاش دولت برای رشد و تکامل اخلاقی مردم و جامعه و دربر گرفتن تمامی شهروندان و نهادها برای رسیدن به غایات اخلاقی است. این چهارچوب تئوریکی به ما کمک می کند که بتوانیم به ترسیم دولتی بپردازیم که کارویژه اصلی آن هدایت و راهبری مردم و جامعه به سوی کمال و تعالی و سوق دادن آنان به غایات اخلاقی است. علاوه بر این جریان اخلاقی و آزادی به وسیله دولت نیز مورد توجّه است.

هگل می گوید: «دولت جزئی از پویش تکامل روح است و خود اهمیتی ارزش گذارانه و تاریخی دارد»؛ در حالی که دولت چنین تکاملی را شاهد نبوده و تنها ابزاری برای زندگی بهتر و راحت تر است. اصولاً دیدگاه وی در اینکه دولت والاترین نوع اجتماعی است که در آن روح متحقّق می گردد، کاملاً خیالی و ذهنی است و شاهدی بر اثبات آن وجود ندارد.

متأسفانه در بررسی دولت اخلاقی هگل، تا حدودی به دیدگاه اومانیستی و سکولاریستی او پی می بریم و حتی اخلاق برای او، اخلاق عرفی است. در این حالت، اخلاق امری نسبی می شود و نمی توان معیار خاصی برای آن در نظر گرفت. در واقع اخلاق تعهّدی بین فرد و جامعه است و هیچ جنبه وحیانی ندارد؛ چیزی که مورد قبول دین اسلام نیست و اخلاق امری فراتر از

ص: 243

جامعه و فرد و رابطه ای سالم بین شخص با خدا، با خود، با جامعه و حتی طبیعت است.

برای هگل دولت اخلاقی، در نهادهای دولت سلطنتی مشروطه، معنا دارد؛ در حالی که وی مشخص نمی کند چه رابطه ای بین تأمین کمال و رشد اخلاقی و آزادی با دولت سلطنتی مشروطه وجود دارد؟ و اصولاً در کجا و چگونه ثابت شده که دولت سلطنتی مشروطه می تواند حداکثر کمال و رشد اخلاقی و آزادی شهروندان را تأمین کند!!

دیدگاه اومانیستی و دنیوی گرایانه هگل در رابطه با دولت به هیچ عنوان، مورد پذیرش ما نیست؛ چنان که تکیه او بر دولت سلطنتی مشروطه نیز درست نیست و سابقه این دولت ها چیزی جز استبداد، ظلم و فساد نمی باشد. همچنین کمال اخلاقی او نیز (زندگی در اجتماع و تأمین حداکثر آزادی) از دیدگاه دین باوری صحیح به نظر نمی رسد و برای انسان هدف و غایتی فراتر از این دنیا مطرح است. پس تنها از چهارچوب نظری وی در مورد کلیات دولت اخلاقی استفاده می کنیم و برای شکل دهی به محتوا و ماهیت و اهداف آن «دولت اخلاقی مبتنی بر ساختار امامت» را مطرح می سازیم.

هگل فیلسوف جنگ است؛ یعنی، صیرورت هگلی یک صیرورت تاریخی بوده است و جهت این صیرورت، پیشرفت انسانی در طول تاریخ است و این پیشرفت بر اساس تضاد ایده ها (تز و آنتی تز) صورت می گیرد که مجری آن، پیشرفت انسان کامل، به معنای هگلی آن است (مظهر واقعی و فعلی آن ناپلئون است). صیرورت او به تضاد بنا می شود؛ پس او فیلسوف جنگ می شود و قلم را به اسلحه تبدیل می کند. آزادی مورد توجه هگل و شیعه است؛ اما اهمیت دادن او به بحث «آزادی» (مانند سایر نظریه های سیاسی غرب)، نشانگر توجّه به یک بعد انسان (آن هم بعد مادی و دنیوی او) است. در حالی که رشد و کمال انسان ها در آزادی او از رقیّت و بندگی دیگران و هوا و هوس ها و نهفته است که دانشمندان غربی به آن بی توجّه اند. از طرفی چنان که پیش تر گذشت جبری گرایی موجود در دیدگاه هگل، نقص اساسی آن است که در آینده نگری دینی (قرآنی) جایی ندارد. از این جهت جبری بودن دولت پذیرفتنی است یا نه؟ از طرفی دیالکتیک تاریخی که او مطرح می کند، به هیچ عنوان در دیدگاه های شیعه وجود ندارد.

ص: 244

حدود و احکام اجرا می شوند. مرزها و نواحی کشور مصون می شوند. امام حلال و حرام خدا را بیان می کند و حدود خدا را برپا می دارد و از دین خدا دفاع می کند. با حکمت و پند نیک و دلیل رسا، به راه خدا دعوت می کند. امام مانند آفتاب در عالم طلوع می کند و بر افق قرار می گیرد که دست و دیده مردم بدان نرسد... امام امینی است یار و پدری است مهربان و برادری است دلسوز و پناه بندگان خدا است در موقع ترس و پیشامدهای بد. امام، امین خدای عزّوجلّ است در میان خلقش و حجّت او است بر بندگان و خلیفه او است در بلادش و دعوت کننده به سوی خدای عزّوجلّ و دفاع کننده از او است. امام کسی است که از گناهان پاک و از عیوب برکنار است. به دانش مخصوص و به حلم و بردباری موسوم است. نظام دین و عزّت مسلمین است ...».(1)

امام شخصیتی است که در هرم هستی کائنات، نقطه رأس آن است. از حیث درجه کمالات وجودی، در برترین نقطه قرار دارد و امیر کاروان سیر بشری است. قافله سالار این کاروان کمال و هدایت، اینک و در عصر ظهور و تشکیل دولت جهانی اسلام، حضرت مهدی(عج) است. او به کامل ترین شکل، شؤون امامت را در عرصه جهان جلوه گر و نمایان خواهد کرد و زعامت دینی _ سیاسی و هدایت و ارشاد انسان ها را عهده ار خواهد بود.

کارویژه بنیادین و کمال گرایانه این زعامت و حکومت، برنامه ریزی صحیح و تلاش در جهت تربیت دینی و معنوی جامعه، رشد و بالندگی فضایل و کمالات عالی انسان و گسترش تقوا است. البته توجّه به اموری مانند برقراری عدالت اجتماعی، تأمین بهداشت، آموزش، امنیت و .... جایگاه خود را دارد. در اینجا جامعه به سوی تأمین سعادت پایا و فناناپذیر رهبری می شود و عوامل سقوط و نابودی شخصیت حقیقی و عالی آدمی و موانع رشد و کمال انسانیت، برطرف

ص: 246

می گردد.

قرآن مجید در ترسیم سیمای معنوی حکومت صالحان _ که وعده تحقّق آن به دست مهدی موعود داده شده است _ می فرماید: «الّذین ان مکّنّاهم فی الارض اقاموا الصّلاة و آتوا الزّکاة و أمروا بالمعروف و نهوا عن المنکر و للّه عاقبة الامور»(1)؛ «کسانی که چون به آنان در زمین قدرت و توانایی دهیم، نماز به پا می دارند و زکات می دهند و به کارهای پسندیده وا می دارند و از کردارهای ناپسند باز می دارند و فرجام همه کارها از آن خدا است». در بعضی تفسیرها، این آیه به امام مهدی(عج) و یاران ایشان تأویل شده است.(2)

خواجه نصیر نیز نوشته است:

«سائس اول (امام) تمسّک به عدالت کند و رعیت را به جای اصدقا دارد و مدینه را از خیرات عامه مملوّ کند و خویشتن را مالک شهوت دارد».(3)

پس از نظر شیعه، حکومت صالحان، حکومتی است که در رأس آن امام معصوم باشد و معصوم نیز در حال حاضر و در آینده، فقط مهدی موعود است که با ظهور خود، حکومت صالح جهانی و ایده آل را تحقّق خواهد بخشید.

و معاش انسان ها، تأمین رفاه و امنیت و برقراری عدالت و قسط نیز در راستای تعالی انسان ها قابل تفسیر است؛ هر چند خود آنها هم مورد توجه خواهند بود.

عصر پیشا ظهور، عصر فساد اخلاقی، انحرافات و کژروی های عقیدتی، فرهنگی و اجتماعی، فزونی فساد سیاسی، کم فروغی اخلاق و معنویت، افزایش شهوت رانی و هوس بازی، گسترش ظلم و ستم و بی عدالتی، فراگیری الحاد و دین گریزی و ... است و تنها یک دولت اخلاقی، می تواند این نابسامانی ها و کاستی ها را از بین ببرد.

بشر عصر پیشاظهور، تحت تبلیغات و ترویج افکار شیطانی و شهوانی، غرق در زندگی مادی و سکس می شود. بدین جهت دچار تباهی اخلاق و فساد سیاسی _ اجتماعی شده و جامعه گرفتار بحران معنویت، بحران انسانیت و بحران اخلاق و فرهنگ می گردد (چنان که در عصر حاضر شاهد تحقّق بسیاری از امور یاد شده هستیم). برآمد این تباهی، زوال تمدّن و فرهنگ بشری، دور شدن از کمال و سعادت واقعی و گرفتاری؛ در دام شیطان و بروز معضلات و مشکلات اساسی در روند حرکت تکاملی بشر است.

در این رابطه توجّه به چند انگاره بنیادین، بایسته است:

1. در این دوران گروه حق در اعتقادات، باورها، بینش ها و رویش ها، تقویت و متکامل می شود؛ اما به علّت کمی نیرو، توان مبارزه نهایی با گروه باطل (فساد و ظلم) را ندارد. بدین جهت با ظهور و قیام مهدی(عج) این مبارزه نهایی صورت می گیرد و جبهه حق، به پیروزی می رسد و عاملان اصلی ظلم و فساد و تباهی از بین می روند.

2. در عصر حاضر (و عصر پیشاظهور)، دولت ها، حکومت گران و سرمایه داران _ چنان که در قرآن از آنها با عنوان فرعون، ملأ و مترف یاد شده است _ عامل اصلی فساد و تباهی اخلاق، سیاست و فرهنگ هستند. آنان با استفاده از «زبان سکس»، خواسته ها و آمال خود را (در استثمار جوامع و ایجاد خودبیگانگی و سرگرم شد به امور پوچ و شهوانی) پی می گیرند و بر انحراف و زوال اخلاقی و معنوی جوامع، دامن می زنند. با نابودی تمامی دولت های باطل به دست امام زمان علیه السلام ، اولین قدم در رفع موانع تکامل و سعادت واقعی انسان ها برداشته می شود.

ص: 248

3. آنجایی که در عصر پیشاظهور، اخلاق و رفتار عموم مردم، به شدت فسادآلود، شهوانی و مادی گرایانه شده است؛ مهم ترین و بایسته ترین اقدام دولت مهدوی، تغییر رفتار، بینش و اخلاق مردم و تزکیه و تهذیب نفوس و پرورش و تربیت دینی _ اخلاقی آنان است.

وضعیت «اخلاقی _ اجتماعی» عصر پیشاظهور را می توان ذیل چند گزینه بررسی کرد:

و بدعتی نو پدیدار می شود. مردم پیرو ثروتمندان خودخواه می شوند. قاضیان بر خلاف فرمان خدا قضاوت می کنند و... .(1)

و تلخ اندیش و کلبی مسلک و سودجو شده است، سرنوشت مدرنیته از این منظر، سرنوشتی ماتم بار و تیره است.

مک اینتایر معتقد است: کشورها در دوران تجددّ، دچار یک فاجعه اخلاقی گشته اند. انحطاط اخلاقی، در یک سیر قهقهرایی از عصر روشنگری به این سو، ادامه داشته است...(1) درباره نابسامانی ها و کاستی های عصر حاضر می توان به موارد زیر اشاره کرد:

_ ترویج فساد، بی بند و باری، فحشا و فرهنگ ناسالم غربی و از بین رفتن آموزه های اخلاقی و معنوی در پرتو این فرآیند؛

_ رواج فرهنگ تجمّل پرستی، مصرف گرایی و سرمایه سالاری؛

_ زوال تنوّع و گوناگونی فرهنگی و اشاعه یک فرهنگ سطحی و مبتذل در جهان؛

_ فزونی معضلات حقوق بشر و سوء استفاده از این حربه برای فشار به کشورهای دیگر (جنگ و نزاع مستمر)؛

_ جهانی شدن جرایم و خلاف ها (قاچاق مواد مخدر، قاچاق زنان و کودکان) و بیماری ها (مثل ایدز و ...)؛

_ گسترش فقر، بیکاری، انحصارگرایی اقتصادی، نابرابری، بهره کشی و استثمار.(2)

یکی از معضلات و کاستی های قابل توجه، فساد سیاسی دولت ها، به خصوص دولت های لیبرال _ دموکراسی است. آلاتامر گفته است:

«فساد مسأله ای فراسیستمی است. فساد در ذات تمامی سیستم های اجتماعی، وجود دارد و تمامی طبقات جامعه، تمامی سازمان های دولتی، پادشاهی ها و جمهوری ها، تمامی وضعیت ها _ چه در جنگ، چه در صلح _، تمامی گروه های سنی، مذکّر و مؤنّث و همه زمان ها _ از باستان و قرون وسطی تا معاصر _ را تحت تأثیر قرار می دهد. دیگر هیچ دولتی _ حتّی

ص: 251

بالغ ترین دموکراسی ها _ از فساد ایمن نیستند شواهد و قراین حتمی، نشان دهنده واقعیت گسترش نگرانی عمومی از شیوع آشکار فساد سیاسی در کشورهای دموکراتیک است»(1).

فساد سیاسی در جابه جایی قدرت، فعالیت های اقتصادی، انتخابات و رقابت های ناسالم، فریب افکار عمومی، رسوایی های مالی و جنسی سیاستمداران غربی، ارائه اطلاعات نادرست و .. متجلّی است. بر اساس یک رهیافت (کارگزار محور)، ظهور طبقه ای از سیاستمداران حرفه ای «سودجوتر»، باعث زوال آن دسته از اخلاق عمومی شده است که در میان واردین به عرصه سیاست، معمولاً بسیار رایج بودند. این سیاستمداران عمدتاً به دلیل سود شخصی، وارد سیاست می شوند.(2) فساد سیاسی، برناامیدی و یأس مردم از آینده سیاست افزوده است؛ اما مسأله این است که نیاز به سیاست (و دولت) از میان نخواهد رفت. در واقع نیاز به سیاست هرگز بیش از امروز نبوده است؛ چون مقیاس مشکلاتی که ما با آنها مواجهیم و حلشان نیاز به عمل جمعی دارد، هرگز تا این حد رعب آور و مبرم نبوده است. اگر ما نتوانیم از طریق سیاست با این مشکلات مواجه شویم، از هیچ طریق دیگری نخواهیم توانست. به راستی این سیاست بایسته و مورد نیاز، سیاست فاضله (سیاست امامت) است که به دور از تمامی این کاستی ها و نواقص و مالامال از فضایل و محاسن اخلاقی است. دولتی هم که می تواند به این نابسامانی ها خاتمه دهد، «دولت اخلاقی امام مهدی(عج)» است.

آن اینک بر همگان روشن است.

اما پایان تاریخ فوکویاما هنوز تحقّق نیافته و به زعم وی جهان در حال حرکت به سوی تشکیل دولت های لیبرال _ دموکراسی و غلبه آن بر سایر اشکال و صورت های حکومت است. آنچه فوکو یاما از آن غافل است، کاستی ها و چالش های فراروی لیبرال _ دموکراسی است. الان خطوط قرمز دموکراسی از هم فرو پاشیده و روشن شده که این نظام حکومتی نیز، مطلوب ترین و بهترین شکل حکومت نیست و فساد، تزویر، سرمایه سالاری و فریب افکار عمومی حرف اوّل را در آن می زند.

این نوع حکومت، به استثمار گروهی انجامیده و در آن منافع اکثریت به ظاهر حفظ شده است؛ اما در واقع، اقلیت سرمایه دار (در چهره اکثریت)، حاکمیت و منابع و درآمدها را در دست دارد. در این نوع حکومت، افکار عمومی، به وسیله رسانه های گروهی و صاحبان ثروت و قدرت کنترل و هدایت می شود و برنامه های جنگ طلبانه و تجاوزگرانه به آرای مردم، نسبت داده می شود... در هر حال وجود مشکلات و معضلات اساسی اخلاقی، اجتماعی و سیاسی و ضرورت رفع آنها از جوامع، بایستگی دولت اخلاقی امام مهدی(عج) را اثبات می کند و این امر هنگامی است که تمامی حکومت ها و دولت ها، ناکارآمدی و ناتوانی خود را در تأمین کمال و رفاه انسان ها نشان می دهند و اندیشه ها و افکار ناقص بشری، نمی توانند برنامه های کامل و جامع برای بهبود امور ارائه دهند و جامعه نیز مالامال از فساد، ظلم، انحراف، ناهنجاری، شهوت رانی و .. می شود. در این زمان دولت اخلاقی امام مهدی(عج) شکل می گیرد و همه این کاستی ها و ناراستی ها را از بین می برد و اخلاق و رفتار مردم را متعالی و الهی می کند.

مردم را فراهم خواهد کرد و خود در رأس آن قرار خواهد گرفت.

تعابیر مختلفی از این دولت، در روایات ذکر شده است که به چند مورد آن اشاره می شود:

می کند...».(1)

و عهدها و برنامه های دولت مهدی(عج)، به دست می آید که پس از قیام و پیروزی بر گروه باطل و نابودی آنها، ظلم و ستم از بین رفته و امنیت برقرار می شود. اما برای تغییر در بینش، روش و منش ناسالم مردم _ که سالیان سال با آن خو گرفته اند _ حضرت مهدی(عج)؛ رشد و کمال یابی انسان ها را سرلوحه برنامه های خود قرار داده و بر تزکیه نفوس، تتمیم مکارم اخلاقی، دعوت به خیرات عامه و فضایل (عدالت، راستی، قسط، پاکی و ...) اقدام خواهد نمود.

در نتیجه مردم به آن غایت اصلی و بنیادین (عبادت و عبودیت) و تقرّب به خداوند سوق داده می شوند. البته دین دوران، تنها اسلام خواهد بود و مردم در پرتو آن، به زدودن رذایل و آراستن فضایل، موفّق خواهند شد. دولت مهدوی، سیاست، اجتماع، اقتصاد و فرهنگ را به سمت فضیلت های اخلاقی و خیرات می کشاند و با پیوند میان سیاست و اخلاق، در تعالی و تکامل اخلاقی مردم می کوشد. در این راستا، علم، دانش، صنعت و تکنولوژی در مسیر درست خود قرار می گیرد و رابطه مردم با خدا، با خود، با دیگران و با طبیعت تصحیح می شود و قدرت نیز در خدمت آنان قرار می گیرد.

در نظریه اخلاقی دولت، قدرت عمومی در شیوه تلقّی و عمل شهروندان و نهادهای دولت امام مهدی(عج) نهفته است که معطوف به تأمین حداکثر کمال و رشد اخلاقی و معنوی مردم است.

و الگوی زندگی امروزین نیز می باشد. این ایده، هم نظر به حال دارد و هم نظر به آینده و ما می توانیم از الگوهای اخلاقی _ دینی آن دولت، برای رفع کاستی ها و نابسامانی های اخلاقی و معنوی جوامع استفاده کنیم و هم در تربیت و پرورش نفوس از آن بهره بگیریم.

«دولت اخلاقی؛ یعنی، «دولتی مبتنی بر نظام امامت که جامعه را در تمامی ابعاد و جنبه ها، به سمت رشد اخلاقی و کمال مطلوب انسانی، هدایت و راهبری می کند و باورها و رفتارهای مردم را اصلاح می نماید». به عبارت دیگر، دولت اخلاقی امام مهدی، وظیفه دار تأمین سعادت حقیقی و حداکثر کمال و رشد اخلاقی و معنوی مردم است. تا انسان به اوج کمال ذاتی نرسد، محال است به سعادت حقیقی نائل آید و چون تحقّق سعادت حقیقی، تنها در عصر حضرت ولی عصر علیه السلام امکان پذیر است، انسان به یقین به اوج «کمال ذاتی» خواهد رسید. کمال ذاتی انسان، همان کمال خلقی + کمال عقلی + کمال اجتماعی است. کمال خُلقی در رأس این مثلث قرار دارد.

بر این اساس دولت اخلاقی امام مهدی(عج) تأمین معنویت، عقلانیت و عدالت را بر عهده دارد تا جامعه به سمت «تعالی»، «تعاون» و «پیشرفت و تکامل» سوق داده شود.

در دولت اخلاقی امام مهدی(عج) همه امور و رهیافت ها، فاضله و الهی است؛ یعنی، از یک سیاست فاضله شروع و به یک هدف فاضله (الهی) ختم می شود:

سیاست فاضله ک دولت فاضله ک کارویژه فاضله ک هدف فاضله

این شاخص، در ساختار نظام امامت جای می گیرد و به غیر از آن امکان تصویر و عملیاتی کردن چنین محوری وجود ندارد. در این ساخت، «اخلاق متعالی»، در مرکز قرار می گیرد و با کمک و راهنمایی وحی، هدف مندی نظام هستی و تجربه بشری؛ رابطه انسان با خدا، با خود، با دیگران و حتی با طبیعت اصلاح می شود. در اینجا اخلاق هم ذاتی است، هم عقلی؛ هم دینی است و هم عرفی (اخلاق کامل).برعکس دیدگاه هگل که اخلاق درآن عرفی وبرای تصحیح رابطه انسان با جامعه است!!

ص: 258

بر اساس این مبنا، دولت اخلاقی، کارآمدی و کارآیی خود را در همه شؤون و ابعاد زندگی انسانی بروز می دهد. در واقع اخلاق متعالی و تصحیح رابطه انسان با همه چیز، باعث تغییر و تکامل رفتار طرز تلقی و باورهای او و استفاده درست و بهینه از همه چیز می شود. در واقع در دولت اخلاقی، همه چیز بر پایه معنویت و دیانت است و برآمد آن سیاست اخلاقی، اقتصاد اخلاقی، فرهنگ اخلاقی و جامعه اخلاقی است.

خود این اخلاق نیز برآمده از دین است؛ یعنی، دین اخلاق را تبیین و تلطیف می کند. اگر دین را مجموعه عقاید و دستورهای عملی _ به ادعای آورنده و پیروانش _ فرستاده شده از سوی آفریدگار بدانیم و اخلاق را مجموعه آموزه هایی که وظیفه عملی انسان را می نمایاند و راه و رسم نیک زیستن را ترسیم می کند، به شمار آوریم؛ رابطه تنگاتنگ دین و اخلاق را درمی یابیم و اخلاق را پاره ای ناگسستنی از دین می بینیم. بر این اساس وحی الهی، بهترین و مطمئن ترین، شیوه برای به دست آوردن نظام اخلاقی است.(1) (برعکس دیدگاه دانشمندان عصر روشنگری غرب مانند هگل و دیگران). از طرفی اخلاق متکی به مذهب _ به طوری که اعتقاد به پاداش و کیفرهای روز بازپسین، مجری و پشتوانه اصول اخلاقی باشند _ راهی است که آیین های آسمانی و بالاخص آیین مقدس اسلام، آن را انتخاب کرده است. اعتقاد به خداوند دانا، توانا، داور روز قیامت، آگاه از اعمال و ... بزرگ ترین پشتوانه اخلاق و طبیعی ترین ضامن اجرای اصول انسانی است. خود «اخلاق» نقش های سازنده و موثّری دارد، از جمله:

1. تقویت کننده روان انسان؛ انسان از دو بعد جسمی و روحی تشکیل یافته است. در بعد روحی، تزکیه نفس و تحلّی به فضایل اخلاقی و دوری از رذایل، بر عهده اخلاق است. از بعد جسمانی نیز باید تمام چیزهای مادی را وسیله ای برای رشد و تعالی روح در نظر گرفت و در سیر تکاملی خود، نباید بدن و تربیت آن را هدف اساسی قرار داد (امری که دانشمندان غرب توجّه بیشتری به آن دارند)!

2. تعدیل کننده خواسته ها؛ اخلاق انسانی و اسلامی، خواسته های مطلق انسان را تعدیل

ص: 259

و مهار می کند و تعادلی بین غریزه و نیروهای باطنی انسان به وجود می آورد. تعدیل این غرایز، در تصحیح رفتار و گفتار انسان، تأثیر به سزایی دارد و جلوی بسیاری از تجاوزها، انحراف ها، فتنه ها، فسادها و دیگر بلاهای خانمان سوز اجتماعی گرفته می شود.

3. اجتماع سالم در پرتو اخلاق سالم؛ با رواج فضایل اخلاقی در جامعه و حاکمیت اخلاق اسلامی، بی تردید آن جامعه از آرامش و سلامت بالایی برخوردار خواهد بود. اگر دنیای

امروز در آتش هرج و مرج می سوزد و کابوس فساد و انحراف بر آن حکمفرما است؛ اگر دنیای امروز گرفتار کشمکش ها، فحشا، تجاوز و ده ها فتنه و فساد دیگر است و دولت مردان همچون گرگ های درّنده و خون آشام، از ترس همدیگر خواب آرام ندارند و پیوسته در اندیشه نابودی همدیگر هستند! اگر جوانان به انحرافات جنسی آلوده شده اند و بی عفّتی و بی بند و باری دامنگیر زنان و دختران گردیده است! همه و همه به علّت عدم حکومت مکارم و فضایل اخلاقی در جامعه و عدم توجّه به مبانی اسلامی و آداب انسانی است. اگر در اجتماعی تعاون، همیاری، انفاق، عفّت، تواضع، حسن ظن، محبّت و به طور کلّی، عدالت حکم فرما باشد، این اجتماع همان مدینه فاضله و جامعه آرمانی اسلام خواهد بود که می توان در آن با فکری آسوده و به دور از وحشت زندگی کرد.(1)

به همین جهت تأکید این پژوهش بر آن است که در عصر ظهور و دوران حاضر، تنها «دولت اخلاقی» مورد نیاز و فایده بخش است؛ دولتی که کارویژه اصلی آن تأمین کمال مطلوب انسانی و رشد و بالندگی فضایل اخلاقی _ در تمامی شؤون زندگی _ است. جامعه ای که به شدّت دچار انحراف، فساد، حیرت و سرگردانی، پوچی و بی هدفی است و بیشتر اعضای آن، دارای فساد عقیده، عمل و اخلاق هستند؛ نیاز به دولتی دارد که در رأس آن انسان کامل قرار گرفته و در صدد تکمیل مکارم اخلاقی و از بین بردن آلودگی ها و فسادها است. در این عصر دیگر دولت های متزاحم و تجاوزگر وجود ندارد و کارویژه های سیاسی دولت واحد تغییر می یابد و امام معصوم

ص: 260

رهبری آن را عهده دار می شود.

عدالت و جایگاه آن در اخلاق و دولت مهدوی علیه السلام

یکی از انگاره های بایسته در دولت مهدوی، بحث عدالت گستری و آکنده ساختن جهان از عدل و قسط است: «یملأ الارض قسطاً و عدلاً کما ملئت ظلماً و جوراً». این انگاره در اخلاق نیز جایگاهی بسیار مهم و بایسته دارد. از این رو بحث «عدالت» نیز می تواند بین دولت امام مهدی(عج)و اخلاق پیوند برقرار سازد. جالب اینکه خود عدالت نیز دارای ابعاد و زوایای مختلفی است که هر یک به نوعی در حکومت امام زمان علیه السلام مطرح است و در واقع عدالت، روح و روان این حکومت است.

عدالت را گاهی نمایانگر تمامی فضیلت ها، خوبی ها و کرامت ها می نامند، زیرا هیچ فضیلتی از دایره آن خارج نیست و گاهی آن را زیباترین فضایل می نامند؛ چون شخص عدالت

پیشه، می تواند آن را هم در مورد خویش به کار گیرد و هم در مورد دیگران.(1)

عدالت میزان و معیاری الهی است که انسان را از هر لغزشی باز می دارد و استواری جهان بدان تحقّق می یابد و لذا خداوند فرمود: «او کتاب را از روی حق و میزان و عدالت فرستاد».(2)

عدالت، شریف ترین و برترین فضیلت ها است؛ از آن رو که جامع همه فضایل و یا ملازم و همراه آنها است؛ چنان که جور و ظلم شامل همه رذایل یا موجب آنها است. عدالت وضع نفسانی ای است که تعدیل همه صفات و افعال و باز آوردن زیاده (افراط) و نقصان (تفریط) به حدّ وسط و اعتدال به سبب آن است و نیز در هم شکستن شدّت کشمکش و تخالف بین قوای مختلف _ بدان سان که آمیختگی و هماهنگی میانشان برقرار شود و فضیلت واحدی در نفس پدید آید که حاصل آن میانه روی بین کارهای متخالف باشد _ به واسطه عدالت است. گفتنی است که نفس دارای چهار قوه «عاقله، عامله، شهویه و غضبیه» است؛ اگر حرکات و افعال اینها، بر وجه اعتدال باشد و سه قوه اخیر مطیع عقل باشند، اولاً فضایل «حکمت، عفّت و شجاعت» حاصل

ص: 261

می شود و ثانیاً از حصول آنها عدالت پدید می آید. پس بدین بیان، «عدالت» کمال قوّه عملی به تنهایی نیست؛ بلکه کمال همه قوا است.(1)

در واقع عدالت، مساوات و بازگرداندن هر افراط و تفریطی به حدّ وسط است. عدالت یا متعلّق به اخلاق و شخص افعال است یا به تقسیم اموال و معاملات و داد و ستدها، یا به احکام و سیاست ها. عادل در هر یک از این امور، به منظور برقراری تساوی و تعادل، افراط و تفریط را به اعتدال و وسط برمی گرداند.(2)

بر این اساس روشن می شود که در دولت اخلاقی امام مهدی(عج) از دو چند جنبه می توان به عدالت نگاه کرد:

1. عدالت اخلاقی و آن از بین بردن رذایل و کسب فضایل (تعدیل در رفتارهای افراط و تفریط).

2. عدالت (عدل و قسط) در همه جنبه های زندگی (اقتصاد و تجارت، قضاوت، سیاست و ...) این امر در فصل های آتی، مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

3. عدالت سیاسی و آن وجود صفت بارز عدالت در رهبر و کارگزاران نظام سیاسی است.

دسترس و اجرا است؛ زیرا در عصر ظهور، موانع و مشکلات (ستیزه جویی، جنگ، فسادگری و تجاوزگری) از بین خواهد رفت و امامی عالم، مدیر، توانمند و عادل، زعامت دینی _ سیاسی مردم را عهده دار خواهد شد. این دو به معنای، استفاده بهینه و کارآمد از تمامی امکانات و منابع در راستای کمال خواهی انسان است.

دلایل و شواهد

برای اثبات فرضیه این پژوهش، در مورد اخلاقی بودن دولت امام مهدی(عج)، روایات، اهداف و ویژگی های آن دولت قابل طرح و بررسی است. بر اساس این مؤلّفه ها، دولت آن حضرت در تمامی ابعاد و شؤون زندگی انسان، دارای برنامه و خط و مشی خاصی خواهد بود که مهم ترین آنها، اقدامات و برنامه های اخلاقی و تربیت دینی است و حتی کارویژه های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی آن، برای تعالی و تکامل اخلاقی و روحی انسان ها خواهد بود. برخی از این شواهد، دلایل و ویژگی ها عبارت است از:

بردگی و بندگی از گردن های شما بیرون می کشد» و ده ها روایت دیگر که در صفحات بعدی، نقل خواهد شد.(1)

امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه «الملک یومئذٍ للّه» می فرماید: «ملک و پادشاهی امروز از آن خداست، پادشاهی دیروز نیز از آن خدا بود، پادشاهی فردا هم از آن خدا است؛ لکن هنگامی که قائم ما قیام کند، جز خدای _ تبارک و تعالی _ پرستیده نمی شود».(2)

امام علی علیه السلام می فرماید: «اگر قائم ما قیام کند... کینه ها از سینه ها بیرون می رود».(3) رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «سیره و سنّت مهدی، سیره و سنت من است. مردم را بر دین و آیین من راست خواهد کرد و آنان را به کتاب پروردگارم دعوت می کند».(4)

در روایتی نیز آمده است: «با تقوا گام می سپارد و بر اساس هدایت رفتار می کند و در کارهایش رشوه نمی گیرد».(5)

همچنین: «او این امت را پس از آنکه تباه [و فاسد] شده اند، اصلاح می کند».(6) بر اساس این روایت اصلاح مردم بعد از فساد اخلاقی آنان و تغییر بنیادین رفتارها، گفتارها و پندارهای غیر اخلاقی و آلوده آنها، مهم ترین و درخشان ترین اقدام دولت اخلاقی امام مهدی(عج) خواهد بود و این اصلاح و نوسازی معنوی، مطلق و فراگیر است و پس از آن فساد و انحرافی وجود نخواهد داشت و زمین نورانی و پر از صفا و معنویت خواهد شد: «زمین با نور پروردگارش _ منوّر

ص: 264

می شود»(1) و «چون قائم ما قیام کند، زمین به نور پروردگارش روشن گردد و مردم همگی بی نیاز شوند».(2)

امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «فاستبقوا الخیرات این ما تکونوا(3)...» فرمود: «[سبقت بگیرید در نیکی ها...]، درباره قائم علیه السلام و اصحابش نازل شده است».(4)

در روایتی آمده است: «هنگامی که قائم آل محمد قیام کند، می فرماید: ای مردم! ما هستیم کسانی که خداوند در قرآن وعده آنان را به شما داده است: «کسانی که بر زمین حکومت می کنند، نماز را برپا می دارند و ...».(5)

این دو روایت به روشنی نشان می دهد که از مهم ترین اقدامات حضرت مهدی و یاران آن حضرت، برنامه های اخلاقی، تربیتی و دینی و رساندن بشر به کمال معنوی و روحی است.

در روایتی آمده است: «زمین را از عدل، قسط، نور و برهان آکنده می سازد»(6) و نیز آمده است: «خداوند زمین را به دست قائم زنده و احیا می گرداند؛ بعد از آنکه زمین با کفر ساکنانش مرده باشد».(7) در روایات دیگر اشاره شده که مرگ دل ها، با ترک امر به معروف و نهی از منکر،(8) قتل، گرسنگی (فقر) و ... بوده است.

ص: 265

و در نهایت: «دنیا و مردم آن در دوران حکومت مهدی(عج)، پاک و پاکیزه می شود»(1) و «امر خداوند، برتری داده و دین خدا ظاهر می شود».(2)

انسان ها همواره به جهت غفلت، نادانی و ناسپاسی غرق در گناه و فساد هستند که از این امر در اصطلاح قرآنی به کوری، گنگی و کری یاد می شود. این گونه امراض روحی و روانی در عصر امام مهدی(عج) مدارا می شود و زمینه های ناهنجاری های اخلاقی از بین می رود: «شیوه پیامبر خدا را در پیش می گیرد و شما را از کوری، کری و گنگی نجات می دهد»(3) و «قلعه های گمراهی و دل های بسته را می گشاید»(4). همچنین: «خداوند به دست او از نابودی و تباهی نجات می دهد و به وسیله او از گمراهی به [راه درست] هدایت می کند».(5)

«خداوند [به وسیله او] تمامی چیزهایی که پیش تر فاسد شده اند، اصلاح می کند».(6) و «پستی ها را بر روی زمین باقی نمی گذارد».(7)

درباره شیوع خیرات و فضیلت ها و رفع رذایل و ناپسندی ها آمده است: «فتنه ها و ناامنی ها از بین می رود و نیکی ها و برکات فزونی می یابد»(8). «و زمین را از هر فریبکاری پاک می سازد و به عدالت رفتار می کند...».(9)

«شرّ از بین می رود و خیر باقی می کند... زنا و شراب خواری و ربا ریشه کن می شود. مردم به عبادات و دستورات شرع روی می آورند. عمرها دراز و امانت ها برگردانده می شود. اشرار و بدان نابود و نیکان و اخیار باقی می مانند و کسی که دشمن اهل بیت علیهم السلام باشد، پیدا نمی شود»(10).

ص: 266

سخت _ که عمده محورهای آن اخلاقی است _ از یاران و کارگزاران امور اخذ می کند. حضرت علی علیه السلام در روایتی مفصل، این پیمان نامه را چنین معرفی می کند:

«... با مهدی(عج) بیعت می کنند: که هرگز دزدی نکنند؛ زنا نکنند؛ مسلمانی را دشنام ندهند؛ خون کسی را به ناحق نریزند؛ به آبروی کسی لطمه نزنند؛ به خانه کسی هجوم نبرند؛ کسی را به ناحق نزنند؛ طلا، نقره، گندم و جو ذخیره نکنند؛ مال یتیم را نخورند؛ در مورد چیزی که یقین ندارند، گواهی ندهند؛ مشروب نخورند؛ حریر و خز نپوشند؛ در برابر سیم و زر سر فرود نیاورند؛ راه را بر کسی نبندند؛ راه را ناامن نکنند؛ گرد همجنس بازی نگردند؛ خوراکی را از گندم و جو انبار نکنند؛ به کم قناعت کنند؛ طرفدار پاکی باشند؛ از پلیدی گریزان باشند؛ به نیکی فرمان دهند؛ از زشتی ها باز دارند؛ جامه های خشن بپوشند؛ خاک را متکای خود سازند، در راه خدا حقّ جهاد را ادا کنند و ...» آن حضرت خود نیز تعهّد می کند که:

«از راه آنان برود؛ جامه ای مثل جامه آنها بپوشد؛ مرکبی مانند مرکب آنان سوار شود؛ به کم، راضی و قانع شود؛ زمین را به یاری خدا پر از عدالت کند؛ خدا را آن چنان که شایسته است، بپرستد و ...».(1)

این عهدنامه اخلاقی _ معنوی، به خوبی روش و منش حکومتی حضرت مهدی(عج) را نشان می دهد و بر اهمیت و ارجمندی مکارم اخلاقی و تلاش برای تعمیق و گسترش آنها دلالت دارد.

خصایص و امتیازات عبارت است از:

6 _ 1. ریاست و رهبری در این دولت، پادشاهی، ریاستی و دیکتاتوری نیست؛ بلکه «امامتی» (بر اساس نظام امامت) است و زعیم و رهبر آن، امام منصوب از سوی خدا است. او کسی نیست جز امام مهدی(عج) که این مقام والای الهی را در دست خواهد گرفت و یاران صالح و مخلص خود را حاکم و رئیس سرزمین های مختلف جهان خواهد ساخت.

6 _ 2. شکل و سرشت دولت مهدی، همان صورت و سرشت دولت پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام است که در رأس آن خود پیامبر و حضرت علی علیه السلام قرار داشتند. دولت مهدی، نمونه کامل آن دو و استمرار روش و منش و احیای آموزه و قوانین آنها است. البته برخی از ساختارها و نهادها می توان بر اساس موقعیت زمانی و مکانی تغییر یابد.

6 _ 3. تشریع و قانون گذاری در این دولت، در دست مجالس و پارلمان ها نخواهد بود؛ بلکه تنها قانون خدا (قرآن) محور و اساس قوانین و مقرّرات بوده و امام معصوم علیه السلام ، تبیین کننده، نگهبان و احیاگر آنها خود بود. در واقع محور جامعه آرمانی اسلام، خدا و احکام الهی است و این تعالیم برای اداره جهان کافی است.

6 _ 4. تمامی اندیشه ها و ادیان غیر توحیدی و انحرافی از بین می رود و بطلان و پوچی این این افکار و آرای الحادی، فریب کارانه، دنیوی گرایانه و سود انگار برای مردم آشکار می گردد. اینها خود عامل جنگ ها، فسادها، ستمگری ها و تفرقه ها بوده اند و خود بشر از آنهاروی گردان خواهد شد. در واقع خواسته ها و تمایلات بشر در این دوران، الهی و کمال گرایانه است و دیگر جایی

برای اندیشه های پوچ ناقص بشری است.

6 _ 5. در این دولت توسعه اخلاقی و اجتماعی و تکمیل فضایل انسانی در اولویت بوده و علیه مظاهر فساد اخلاقی و اجتماعی اقدام قانونی و قضایی صورت خواهد گرفت. از آلودگی های اخلاقی مانند ریا، کم فروشی و حیله در تجارت، خودفروشی زنان، شرب خمر، فسق و فجور و ... به شدت منع خواهد شد. امر به معروف و نهی از منکر، رواج یافته و اعمال زشت و نیک برای شناخت مردم، معرّفی خواهد شد.

ص: 269

6 _ 6. دولت آن حضرت، تمامی جهان را فرا خواهد گرفت و حکومت جهانی تشکیل خواهد شد. طبق بشارت الهی، این دولت جهانی، عدالت را در سراسر زمین مستقر کرده و همه از مزایای آن بهره مند خواهند شد.

6 _ 7. دولت مهدی از تأیید و پشتیبانی همه جانبه الهی برخوردار بوده و در قیام علیه جبهه کفر یاری خواهد شد. خداوند خود بشارت داده که از جبهه حق و عدل، در هر زمان و مکانی پشتیبانی کند (ان تنصروا اللّه ینصرکم). دولت امام مهدی(عج) نیز در پایان تاریخ برای گسترش عدل و یاری دین الهی تشکیل خواهد یافته و به یقین از پشتیبانی الهی و امدادهای غیبی برخوردار خواهد شد.

6 _ 8. فرهنگ بشری در ابعاد مختلف آن _ دانش، صنعت، افکار و ارزش ها و ... _ رشد و کمال می یابد. هیچ قدرت استکباری نمی تواند عقول و بشری را در خدمت خود و منافع شخص خویش درآورد و از آنها در راه مصالح غیر انسانی سود جوید. در دولت مهدی علم و دانش منتشر می شود و افکار و اندیشه ها شکوفا می گردد و همه دیدگاه واحد و یکسانی به جهان طبیعت و پدیده های اطراف خواهند داشت.

6 _ 9. در دولت امام مهدی(عج)، وسایل و امکانات زندگی اجتماعی به استخدام بشر درمی آید و از پیشرفت و تنوّع گسترده ای برخوردار می شود. خداوند همه امور را در اختیار و سیطره دولت امام مهدی و کارگزاران او قرار می دهد و اداره شؤون مختلف زندگی با کمک این امکانات پیشرفته و اعجازآمیز به راحتی امکان پذیر می شود. این دولت بر مبنای حاکمیت عقل است، زیرا عقل و خرد انسان ها در عصر ظهور به کمال می رسد.

6 _ 10. دولت مهدوی، به احیا و ترویج دین و گسترش و تعمیق اسلام در سراسر جهان می پردازد و معارف ناب و حقیقی و دستورات و تکالیف متروک و فراموش شده آن را برای مردم بیان می کند. در واقع این دولت، مبتنی بر آموزه های بنیادین دین است.

6 _ 11. در این دولت، عدالت، قسط و دادگری اصل بوده و از ظلم، ستم و تجاوزگری

خبری نخواهد بود. مظلومان و ستمدیدگان یاری شده و ناراحتی ها، ناامنی ها و گرفتاری های آنان

ص: 270

رفع خواهد گردید.(1)

به طور خلاصه در تبیین دولت اخلاقی امام مهدی(عج) می توان گزینه ها و انگاره های زیر را مطرح کرد:

دولت اخلاقی امام مهدی، دولتی فضیلت گرا و دینی است و آموزه های بنیادین دین بر آن حاکم است.

دولت اخلاقی، دولتی غیر اقتدارگرا و غیر استبدادی است؛ بلکه رضایت و کمال مادی و معنوی مردم را در اولویت قرار می دهد.

دولت اخلاقی، به تربیت دینی و پروش اخلاقی مردم اهمیت می دهد.

دولت اخلاقی، دولتی جهانی و فراگیر است و ارزش ها و هنجارهای اخلاقی را جهانی می کند.

دولت اخلاقی، نمونه کامل دولت نبوی صلی الله علیه و آله و دولت علوی علیه السلام است.

دولت اخلاقی، آخرت محور است؛ ولی با آبادی و معنوی کردن دنیا.

دولت اخلاقی، انسان ها را از قید و بندهای نفسانی و استثمار و استعمار قدرتمندان آزاد می کند.

دولت اخلاقی، دولت علم و دانش و اندیشه و خردورزی است.

دولت اخلاقی، پایان بخش دولت های سکولار و لیبرالیستی و احیاگر دولت دینی است.

دولت اخلاقی همه کس و همه چیز را به کمال نهایی خود می رساند.

دولت اخلاقی، تحقق آرمان های بشری و تشکیل مدینه فاضله اسلامی است.

دولت اخلاقی، سعادت واقعی بشر و خیرات عمومی را تأمین می کند.

دولت اخلاقی، رابطه انسان را با خدا تصحیح و انسان را به خودشناسی و خودسازی اخلاقی دعوت می کند.

دولت اخلاقی، اقتدار و نفوذ فراوان و فراگیری دارد و ریشه ظلم و ستم و فساد را از بین

ص: 271

می برد.

دولت اخلاقی، مبتنی بر برهان و استدلال عقلی، دلایل و حجّت های دینی و حکمت و دانش است.

دولت اخلاقی، حاکمان و زمامدارانش، باید واجد صفات اخلاقی و فضایل انسانی باشند.

دولت اخلاقی، تبلور و جلوه گری امامت در شؤون مختلف زندگی بشری (هدایت، ولایت و عقلانیت) است.

دولت اخلاقی، کامل ترین خلافت الهی بر روی زمین بوده و رهبر و پیشوای آن، منصوب از سوی خدا است.

دولت اخلاقی، با مردم رابطه ای دوستانه و ولایت مدارانه دارد و با آنها بر اساس کرامت ذاتی و اخلاق انسانی برخورد می کند.

دولت اخلاقی، دولتی فراملّی و فرامرزی است و تمامی امکانات منابع، خدمات به طور یکسان در اختیار همگان قرار می گیرد.

دولت اخلاقی، دولتی ظلم ستیز، کفر ستیز و ضد فساد و خشونت است.

دولت اخلاقی، دولتی فرهنگی و ارزشی است و علم و هنر و دانش در آن به کمال می رسند.

دولت اخلاقی، بین ظاهر و باطن، ماده و معنویت و دین دنیا تعامل و پیوند برقرار می کند.

دولت اخلاقی، حامی محرومان، مستضعفان، تهی دستان و صالحان است و ثروت و قدرت و شهرت در آن جایی ندارد.

دولت، اخلاقی، عدالت محور است و در همه زمینه های قضایی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی عدالت را برقرار می کند.

دولت اخلاقی، ارشاد، هدایت و امر به معروف را در اولویت قرار می دهد.

دولت اخلاقی، محصول اندیشه بشری نیست؛ بلکه پاسخ گویی به نیازها، مشکلات، کاستی ها و ناراستی های زندگی است.

ص: 272

دولت اخلاقی، دولتی کارآمد، کامل، اخلاق محور، و کمال گرا است.

چکیده فصل:

در فصل سوّم پژوهش، دیدگاه سوّمی درباره دولت امام مهدی(عج) مطرح و ابعاد اخلاقی و کمال گرایانه سیاست (دولت) بررسی شد.

1. در این دیدگاه کمال و تعالی انسان ها مورد توجّه بوده و بین اخلاق و سیاست پیوندی ژرف و ناگسستنی وجود دارد. این امر مورد توجّه برخی از دانشمندان _ از جمله افلاطون، ارسطو، سقراط، کانت، هگل، فارابی و ... _ قرار گرفته است؛ اما در اسلام _ به خصوص مکتب امامت _

دارای جایگاه و اهمیت بسیاری است.

2. غایت سیاست در اسلام، سوق دادن جامعه به سمت کمال و سعادت واقعی و جاودانی است و آن با تقرّب انسان به خدا، عبودیت و عبادت بیشتر، کسب فضایل اخلاقی و زدودن رذایل به دست می آید. با توجّه به این انگاره، سیاست (دولت) در خدمت اخلاق و رشد و بالندگی معنوی جامعه قرار می گیرد و آن را به سر منزل مقصود می رساند.

3. برای تبیین چهارچوب نظری این پژوهش، به عنوان مقدمه دو دیدگاه مورد بررسی قرار گرفت: 1. جامعه مشترک المنافع اخلاقی (کانت) 2. دولت اخلاقی هگل. دیدگاه کانت، درباره نزاع و تضادّ خیر و شرّ در وجود انسان و امید به پیروزی خیر است. از دیدگاه او، اصلاح اخلاقی انسان مستلزم وقوع یک انقلاب اساسی در شخصیت و روحیه او است. غلبه خیر بر شرّ به عنوان برقراری حکومت الهی بر زمین مطرح است. وی در این راستا پیشنهاد تشکیل جامعه مشترک المنافع اخلاقی را می دهد که براساس قوانین فضیلت شکل می گیرد.

4. هگل بحث های خود را از ذهن و روح شروع می کند و با تکامل یافتن آنها به بحث آزادی و دولت می رسد؛ یعنی، دولت کامل ترین چیزی است که آزادی را محقّق می سازد. او سه معنا و مرتبه از دولت را به دست می دهد: 1. دولت بیرونی، 2. دولت سیاسی، 3. دولت اخلاقی.

ص: 273

دولت اخلاقی، کامل ترین معنای دولت است که انسان در آن به اوج تکامل تاریخی صعود می کند. به نظر هگل، دولت اخلاقی، خلاصه فرآیندی اجتماعی است که در آن، جوهر آگاهی و اراده فردی در نهادها عینیت می یابد (فعلیت اندیشه اخلاقی). در این مرحله آزادی واقعی به دست می آید و موضوعات اراده فردی با موضوعات عقل منطبق می شوند.

5. در نظریه اخلاقی دولت، قدرت عمومی در شیوه تلقّی و عمل شهروندان، گروه ها و نهادهای دولت نهفته است که معطوف به تأمین حداکثر کمال و رشد اخلاقی و آزادی شهروندان است. نظریه دولت اخلاقی هگل، دارای اشکالات متعدّد محتوایی و شکلی است؛ ولی به رغم این کاستی ها، چهارچوب نظری و تئوریک آن، می تواند در این تحقیق استفاده شود.

6. بنابر فرض پژوهش حاضر، دولت مهدوی علیه السلام ، دولتی اخلاقی مبتنی بر ساختار امامت است؛ یعنی، امام مهدی(عج) با تشکیل حکومت جهانی بر اساس نظام امامت، اداره و مدیریت جهان را در دست خواهد گرفت و بشر را به سمت کمال مطلوب و تکمیل مکارم اخلاقی هدایت و راهبری خواهد کرد.

7. از دیدگاه این پژوهش، عصر پیشاظهور، عصر فساد و انحراف اخلاقی، کژروی و ناهنجاری های اجتماعی و فرهنگی، فزونی فساد سیاسی، ظلم و بی عدالتی، الحاد

و دین گریزی، هوس رانی و شهوت پرستی و ... است. از طرفی تمامی حکومت ها و دولت ها _ چه پادشاهی و چه جمهوری و دموکراسی _ به هیچ عنوان نتوانسته اند مشکلات و کاستی های جوامع را برطرف سازند؛ بلکه خود عامل بسیاری از این معضلات بوده اند.

8. این مشکلات و نارسایی های گسترده اخلاقی، تنها در سایه وجود دولت اخلاقی امام مهدی(عج) _ که جامعه را به کمال مطلوب می رساند و رشد و تعالی اخلاقی و معنوی انسان ها را سرلوحه برنامه های خود قرار می دهد _ از بین می رود و به جای آنها معنویت، عدالت و عقلانیت حاکم می شود و جامعه به تکامل و تعالی، تعادل و پیشرفت می رسد.

9. از دولت اخلاقی امام مهدی(عج) با عناوینی چون دولت کریمه، بهترین دولت ها، دولت قائم، دولت حق، دولت امامت، دولت احمدی، دولت جهانی، دولت عدل و آخرین

ص: 274

دولت ها نام برده شده است. این عبارات، بر حتمی بودن دولت امام مهدی(عج) دلالت دارد.

10. دولت اخلاقی امام مهدی، هم خود جامع تمام فضایل و نیکی ها و محاسن اخلاقی است و هم در مقام عمل و اجرا، همه آنها را در جامعه محقّق می سازد (سیاست فاضله + دولت (رهبری) فاضله + کارویژه فاضله + هدف فاضله).

11. دلایل و شواهدی مختلف برای اثبات اخلاقی بودن دولت مهدوی وجود دارد؛ از جمله: روایات، اهداف و ویژگی های حکومت آن حضرت. با توجّه به این مؤلّفه ها، این ویژگی ها را می توان برای دولت اخلاقی امام مهدی(عج) برشمرد: ریاست و رهبری آن با امام عادل، معصوم و عالم است. این دولت نمونه کامل دولت نبوی و دولت علوی است. قرآن و آموزه های دین، محور قانون گذاری است و تمامی اندیشه ها و ادیان غیر توحیدی باطل می شود.

12. در این دولت توسعه اخلاقی و اجتماعی، اولویت دارد و حکومت، جهانی و فراملّی است و از تأیید و پشتیبانی الهی برخوردار است. فرهنگ بشری در این دولت، رشد و کمال می یابد و تمامی وسایل و امکانات زندگی در خدمت بشر و در راستای تعادل و تعالی اخلاقی قرار می گیرد. احیا و ترویج دین و گسترش اسلام، عدالت گستری و ظلم ستیزی، از برنامه های اساسی آن است.

13. در واقع دولت اخلاقی، دولتی است که برای رساندن بشر به کمال نهایی، به بعد معنوی و اخلاقی او توجّه ویژه ای دارد و آن را محور امور قرار می دهد. (دولتی که معطوف به تأمین حداکثر کمال و رشد اخلاقی انسان ها است).

ص: 275

پس از بیان و بررسی این چهار معیار در فصل های گذشته، اینک نظام و مکانیسم دستیابی و تحقق این چهار شاخص بررسی می شود. در طول تاریخ بشری ، هیچ کس _ حتّی پیامبران و اولیای الهی _ نتوانسته اند این جامعه آرمانی را تشکیل دهند و دستیابی به آن نیازمند موقعیت زمانی مناسب، مدیریتی توانمند و کارآمد و سیاست و دانش الهی و فرابشری است. با بررسی اندیشه ها، نظام ها و رژیم های مختلف _ که در طول تاریخ سکان اداره کشورها و سرزمین های

مختلف را در دست داشتند _ و آشکار شدن ضعف، نقص و ناکارآمدی آنان در تحقق این خواسته اصیل و بایسته انسان ها، روشن می شود که تنها در نظام امامت می توان این جامعه موعود را تشکیل داد و با راهبری و مدیریت امام عادل، عالم و سیاستمدار، سرنوشتی فضیلت گون و سعادت بخش برای تاریخ رقم زد. در این نظام، دولت و سیاست فاضله و الهی(سیاست امامت)، جایگاهی والا و ارجمند دارد و تحقّق اهداف و غایات جامعه جهانی اسلام، منوط به تشکیل حکومت جهانی است.

در بخش حاضر تحقیق، شیوه استقرار این حکومت به رهبری امام مهدی(عج)، ساخت متمرکز یا غیر متمرکز قدرت، نهادها و ارکان مدیریتی این حکومت و.. . بررسی می شود. همچنین جایگاه امام علیه السلام در رأس این هرم و ساخت قدرت و وظایف و مسؤولیت های او براساس روایات تبیین می گردد. پس از تحلیل ساختار حکومتی امام مهدی(عج) براساس نظام امامت، کارویژه ها و راهبردهای بنیادین آن برای تحقّق جامعه آرمانی اسلام بیان می شود. کارویژه های سیاسی _ اجتماعی، فرهنگی _ دینی و اقتصادی _ عمرانی، سه محور و شاخص اساسی برای تحلیل وظایف و کارکردهای مختلف حکومت جهانی آن حضرت است. ثمره این کارویژه ها در سه بعد «معنویت» ، «عدالت»، «عقلانیت»، جلوه گر و نمایان می شود. فهم و اثبات این سه بعد، نیازمند بررسی پیامدها و بروندادهای نظام سیاسی مهدوی علیه السلام است که در قالب سه محور تکامل، تعادل و توسعه (پیامدهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی) قابل تحلیل و بررسی است. سایر آثار و نتایج این نظام، در قالب محورهای یاد شده بیان خواهد شد.

ص: 278

آن چگونه تثبیت خواهد شد؟ آیا جنگ ها و کشمکش های آغازین و غلبه بر دشمنان، معیار این استقرار است یا بیعت و رضایت مردم هم نقش عمده ای ایفا می کنند؟ این قدرت به چه شکلی تثبیت می یابد و.. .؟

در رابطه با خاستگاه و استقرار دولت ها، چند دیدگاه وجود دارد که به طور اختصار آن را در

دو محور (اجبار و اعتقاد) بررسی می کنیم.

1. اجبار

اجبار؛ یعنی ، هر گونه عامل بیرونی که از خارج به فرد فشار وارد می آورد تا از فرمانروا اطاعت کند. این اجبار غالبا جنبه مادی (فیزیکی) دارد. وجود پلیس، ژاندارم، ارتش، دادگاه و مجازات از یک سو و فشار آداب و رسوم، عرف، سنت و یا نیروی تبلیغات از سوی دیگر ، از مظاهر آن به شمار می رود . پس می توان اشکال آن را در فشار اجتماعی (آداب و رسوم و مجازات و کیفر) ، الزام مادی (به وسیله الزام و قهر مادّی و اجبار فیزیکی یا حتّی جذبه شخصی، اجبار اقتصادی ، اجبار از طریق سازمان های رسمی و.. .) و تبلیغات سیاسی (اجبار، از راه اقناع و تبلیغ) بازیابی کرد .

ماوردی _ از علمای اهل سنّت _ در این رابطه بحث امارت استکفا و استیلا (امیر از طریق زور و اجبار) را مطرح کرد و در صدد حل امارت استیلایی و قدرت های منطقه ای بود.(1) برخی نیز این راه را برای انتخاب خلیفه مطرح کرده اند : «راه سوّم این است که شخصی که شرایط عمومی خلافت را دارد، پس از مرگ خلیفه، با زور و غلبه به امامت، استیلا یافته، نظم سیاسی مسلمانان را بر عهده گیرد .. .».(2)

شاید بتوان گروه حلّ و عقد (به عنوان سازماندهی رسمی) و استخلاف (نصب از جانب خلیفه پیشین) را نیز در این قسمت جای داد: «الامامة تنعقد من وجهین: أحدهما بأختیار أهل

ص: 281

العقد والحلّ والثانی بعهد الامام من قبل .. .».(1)

2. اعتقاد

یکی از عوامل و خاستگاههای اطاعت شهروندان از قدرت مسلّط، اعتقاد به نقش قدرت، یا دارندگان آن است. شهروندی که درستی، صحّت، حقانیت و خدمت گزاری صاحبان قدرت را باور داشته باشد، طبعا به دستاوردها ، مقررات و موازین وضع شده از سوی آنان و راه و روش های کارکرد هیأت حاکم، کم و بیش گردن می نهد. اگر حقانیت _ یا به تعبیر دیگر مشروعیت _ رژیم یا هیأت حاکم ، از حیث سرچشمه پیدایی آن، یا از لحاظ شکل اجرای حاکمیت، در اذهان مردم، ظاهر شود و مستقر گردد، دیگر استقرار و ثبات و تداوم حکومت نیز، بلاشک تضمین شده است.

براین اساس، اگر نظریه قدرت موجود، ناشی از اعتقادات دینی و مبتنی بر خصیصه قداست قدرت باشد، حکومتی حقّانی و مشروع است که به گونه مستقیم یا غیر مستقیم از انبیا ، اولیا و یا سازمان های مذهبی سرچشمه گرفته باشد.(2)

در این رابطه دو دیدگاه بنیادین قابل مشاهده است:

1 . حاکمیت الهی 2. حاکمیت مردم

در حاکمیت الهی، قدرت فرمانروایان ، منبعث از خالق و آفریننده جهان هستی است و اراده ذات پروردگار در سپردن کار فرمانروایی و سرچشمه قدرت به فرد یا گروه یا طبقه ویژه ای مدخلیت دارد. در اینجا می توان به اشکال رسالت (انبیا)، مشیّت الهی و شکل انسان _ خدایی اشاره کرد.

نظریه حاکمیت مردم (تکیه بر آرای عمومی) ، حول این محور دور می زند که مردم خود براساس قرارداد اجتماعی ، یا رضایت و یا اراده عمومی، خواستار حاکمیت کسانی باشند و حکومت با نظر مردم شکل بگیرد و استقرار یابد.

در اینجا، بحث «بیعت» را می توان از دیدگاه اسلام (شیعه و سنّی) مطرح نمود. البته بیعت،

ص: 282

یک طرف قضیه انتخاب و استقرار دولت اسلامی است.

«امامت مقامی الهی و قرار داده شده از سوی او و پیمان خداوند متعال است؛ چنان که در مورد ابراهیم علیه السلام فرمود : «من تو را امام و پیشوای مردم قرار دادم.. .» . پس همان طور که نبوت مقامی الهی و قرارداده شده از سوی خداوند سبحان است، خلافت و امامت نیز چنین است».(1)

نظام امامت، نظامی الهی و انقطاع ناپذیر است و دوره فترت ندارد و در هر زمان و هر عصر وجود دارد؛ از عصر حضرت رسول صلی الله علیه و آله تا حال تشکیل و برقرار بوده است و هست و تا دنیا باقی است، برقرار خواهد ماند : «زمین از قائمی [امامی] که برای خدا حجّت باشد ، خالی نخواهد ماند [و این حجّت] یا ظاهر و مشهور است و یا بیمناک و مستور .. .».(2)

بر هر کس واجب است که نظام امامت را بشناسد و به آن ایمان آورد و در هر زمان و هر مکان، فقط مردم باید از این نظام اطاعت کنند و هر کس در هر کجا باشد ، مطیع این رژیم و فرمانبر این نظام و برنامه های آن باشد.

طبق مذهب شیعه، نظام امامت ، دائم و مستمر است و همیشه و در تمام شرایط، تابعیت حکومت شرعی، یک فریضه اساسی و عمده است. البته باید دانست که حکومت مخصوص ذات خداست «ان الحکم إلاّ اللّه» و باید فقط خدا پرستش و اطاعت شود و اطاعت برای او خالص باشد و مردم در برابر حکومت و سلطنت و رژیم او خاضع و فرمانبر باشند علیهم السلام «أُمِرُوآاْ إِلاَّ لِیَعْبُدُواْ اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ ». بر این اساس نظام امامت؛ یعنی، حکومت خدا و تابعیت آن،

تسلیم حکم خدا بودن و در منطقه حکومت خدا زیستن و به حکومت غیر خدا عقیده نداشتن. از طرفی نظام امامت، مستمر، همیشگی و جاودانه است و همه باید به ولایت و شناخت امام نائل آیند. عقیده به نظام امامت، رشته ای از عقیده به توحید و حکومت خدا و سلطنت حق است؛ هر

ص: 284

کس بمیرد و امام زمان خود را نشناخته باشد، به مردن جاهلیت مرده است(1) :«هر کس بمیرد و امام زمان خود را نشناسد، به مرگ جاهلی مرده است».(2)

نتیجه آنکه نظام امامت، نظام محدودی نبوده و مستمر و جاودانی می باشد و همیشه منعقد است و هیچ گاه تعطیل نشده و نخواهد شد. علاّمه حلّی می نویسد:

«امامت، عبارت از ریاست عامّه ای است در امور [دین و دنیا] برای شخصی از اشخاص به نیابت از طرف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و این امر خطیر از جانب خداوند متعال واجب است عقلاً .. . [همچنین [واجب است به امامت امام علیه السلام تصریح شود؛ از این رو که عصمت از امور باطنی آن چنانی است که آن را احدی جز ذات باری تعالی نمی داند. بنابراین بر وی لازم است، شخصی را که واقف بر عصمتش می باشد، معرّفی کرده و یا معجزه ای که گواه بر راستگویی امام است، به دستش ظاهر نماید».(3)

براین اساس، امامت _ مانند نبوت _ تنها از ناحیه خدا و به زبان پیامبرش یا امام قبلی صورت می گیرد و در این مورد، میان نبوت و امامت فرق نیست و مردم همان گونه که حق انتخاب امام را ندارند، حقّ اظهار نظر درباره کسی که از طرف خداوند به رهبری و امامت انسان ها برگزیده شده است نیز ندارند و او در هر حالی امام است (قاما او قعدا) و مردم ملزم و مکلّف هستند که از او اطاعت کنند و حکومت و ولایت او را بر خود بپذیرند. فارابی اشاره کرده است:

«رئیس اول و امام (الملک أو الامام) ، به واسطه ماهیّت و صناعتشان، رهبر هستند؛ خواه کسی از آنان بپذیرد یا نپذیرد . مقبولیت داشته باشند یا نداشته باشند. اطاعت بشوند یا نشوند . کسانی آنها را یاری بکنند یا

ص: 285

نکنند».(1) بر این اساس امامت او هیچ وقت زایل نمی شود (لایزیل امامة

الامام).

خلافت و جانشینی رسول خدا صلی الله علیه و آله ، به معنای این نیست که خلیفه از جانب مردم انتخاب نشده است؛ چنان که نبوت خود پیامبر صلی الله علیه و آله ، از ناحیه مردم نبوده است. حتّی این خلافت و جانشینی از طرف خود امامان و یا پیامبر(ص) نیز نیست؛ بلکه امری الهی و مربوط به خود خداوند است و او به هر کسی که بخواهد و شایستگی داشته باشد، این منصب را اعطا می کند؛ زیرا فقط خدا می داند چه کسی دارای نفس قدسی معنوی و استعداد و شایستگی است و تحمّل بار سنگین و پر مسؤولیت امامت را دارد. بنابراین تعیین او به عهده خداوند است.

براساس نصوص قطعی و متواتر ، ثابت است که خلیفه و جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله و امام و پیشوای مسلمانان، حضرت علی علیه السلام و سپس یازده فرزند معصوم او است که آخرین آنان حضرت مهدی(عج) است. همه این بزرگواران از سوی خداوند و با معرّفی و بیان رسول اکرم صلی الله علیه و آله به مقام امامت و ولایت مردم نایل آمده اند. به خصوص تصریحات زیادی به امامت و رهبری حضرت مهدی(عج) شده است.

پس امام مهدی(عج) ، رهبر، ولیّ و حاکم منصوب از سوی خدا بر مردم است و در هنگام ظهور و به دست گرفتن امور دنیا، همه ملزم هستند از او اطاعت کنند و به فرمان هایش گردن نهند. این خواسته و دستور خود خدا است؛ چنان که در روایتی از رسول خدا آمده است: «هنگام ظهور مهدی، فرشته ای بالای سرش ندا سر می دهد که: «این مهدی، خلیفه خداست، از او تبعیت کنید .. .»(2) و: «همانا حجت الهی ظهور کرده است، پس از او تبعیت کنید که حقّ با او است».(3)

امام صادق علیه السلام درباره اینکه امر امامت و پیشوایی مردم در دست خدا است، می فرماید:

ص: 286

«شاید به نظر شما چنین بیاید که این کار در امامت به اختیار مردی از ما خاندان است که به هر کس خواهد، می سپارد. به خدا قسم که [این طور نیست؛ بلکه] آن قرار و پیمانی است فرود

آمده از جانب خداوند بر رسول خدا صلی الله علیه و آله به مردانی که هر یک پس از دیگری نامشان برده شده است تا به صاحب آن پایان یابد».(1)

جابر بن عبداللّه انصاری از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرده است : «خداوند از روزها ، روز جمعه و از شبها، شب قدر و از ماهها ، ماه رمضان و [از بندگانش [من و علی را برگزید. و از علی، حسن و حسین را برگزید و از حسین، حجت های عالمیان را برگزید که نهمین ایشان قائم، اعلم و احکم ایشان است».(2)

امام صادق علیه السلام نیز درباره امامت حضرت مهدی و در دست گرفتن امور جهان می فرماید: «نه به خدا قسم! خداوند این امر را رها نمی کند [و به حال خود وانمی گذارد]، مگر اینکه او را کسی است که بدان قیام می کند تا روز قیامت».(3)

البته گفتنی است که مقام امامت، مقامی والا و فراگیر است و امام دارای شئون مختلف و گوناگون است که یکی از آنها حکومت و ریاست سیاسی مردم است. در این صورت امام زمان علیه السلام نیز در حال حاضر امام معصوم هستند و اطاعت از ایشان در هرحالی واجب است؛ اما پس از ظهور ، شأن ریاست سیاسی در ایشان تحقق می یابد و مردم از لحاظ سیاسی نیز ملزم به اطاعت از امام هستند.

2. تعیین پیامبر صلی الله علیه و آله یا امام قبلی

یکی از بایسته های تعیین و نصب امام علیه السلام به مقام ولایت و امامت، معرّفی و تصریح به نام

ص: 287

او از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله و امام قبل از او است. در اینجا، امام خلیفه و جانشین امام قبلی و وارث علم و دانش و مقام او است. پس امام باید منصوص باشد؛ یعنی، با تصریح و نص پیامبر صلی الله علیه و آله و نیز تصریح هر امامی نسبت به امام بعد، تعیین گردد. روشن است که مردم در اینجا نیز نقشی ندارند. البته این به معنای وراثت نیست؛ بلکه نصّ و دستور خدا و تعیین و نصّ پیامبر نسبت به آن است.

از دیدگاه شیعه پیامبر صلی الله علیه و آله در موارد و مواضع گوناگونی ، به خلافت و جانشینی حضرت علی علیه السلام و امامت و ولایت او بر مؤمنان و سپس یازده تن از فرزندان معصوم او تصریح کرده است و در این رابطه احادیث مشهوری _ مانند حدیث یوم الدار، حدیث منزلت، حدیث ثقلین ، حدیث غدیر ، حدیث سفینه نوح و.. . _ بر اثبات امامت حضرت علی علیه السلام وجود دارد. علاّمه حلّی می نویسد:

«امام بعد از حضرت رسول علیه السلام ، حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام به جهت تصریح و نقل و متواتر از پیامبر گرامی اسلام و نیز به جهت اینکه امام افضل اهل زمان خود می باشد.. . پس از حضرت علی علیه السلام فرزند ارشد ایشان، امام حسن مجتبی پس از او ، فرزند دیگرش امام حسین علیه السلام و پس از آن حضرت ، فرزندش امام سجاد علیه السلام و.. . پس از امام حسن عسکری ، فرزندش امام مهدی حجّة بن الحسن که امامان بر حق اند؛ چنان که هر امام سابق ، به ترتیب امام لاحق را به مردم معرّفی کرده است».(1)

امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَن تُؤَدُّواْ الاْءَمَ_نَ_تِ إِلَیآ أَهْلِهَا ...»(2) فرمود: «آن (امانت) عبارت از وصیّت و مسأله جانشینی است که هر یک از ما آن را به دیگری ردّ می کند».(3)

زرارة بن اعین نیز می گوید: «از امام باقر علیه السلام درباره تفسیر آیه «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَن تُؤَدُّواْ

الاْءَمَ_نَ_تِ إِلَیآ أَهْلِهَا ...» سؤال کردم، در جواب فرمود: «خداوند هر امام از ما خاندان را به ردّ کردن

ص: 288

امامت به امام بعد از خود امر فرموده است. او حقّ بازداشتن آن را از امام بعد از خویش ندارد. مگر فرمایش خداوند را نشنیده ای که می فرماید: «و هنگامی که بین مردم حکم می کنید، به دادگری حکم نمایید . ..»؟ حکم کنندگان آنان هستند، آیا نمی بینی که در این آیه حکم کنندگان را مورد خطاب قرار داده است؟»(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایات زیادی به معرفی امامان معصوم پرداخته و بخصوص به امامت و پیشوایی امام مهدی تصریح کرده است: «جانشینان و اوصیای من و حجت های خداوند بر خلق بعد از من، دوازده تن هستند؛ نخستین آنان برادرم و آخرین ایشان فرزندم می باشند . سؤال شد: ای رسول خدا! برادرت کیست؟ فرمود: علی بن ابی طالب . سؤال شد: فرزندت کیست؟ فرمود: مهدی که زمین را از عدل و داد آکنده می سازد؛ همان گونه که پر از ظلم و ستم شده بود».(2)

در روایات دیگری نیز خود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، حضرت علی علیه السلام و سایر ائمه علیه السلام به معرفی امامان بعد از خود پرداخته و با ذکر نام و القاب ایشان، ولایت و امامت آنها را به مردم اعلام کرده اند.(3) چنان که گذشت، حضرت مهدی(عج) در حال حاضر امام و حجّت الهی بر روی زمین هستند و اطاعت از او در حال حاضر نیز بر همگان واجب و بایسته است؛ هر چند حکومتی

تشکیل نداده اند. اما پس از قیام و پیروزی و به دست گرفتن حاکمیت جهان، رهبر سیاسی واجب الاطاعه خواهند بود و این به نصب الهی و تصریح امامان قبلی است.

شیخ سلیمان حنفی قندوزی از کتاب غیبت، از ابی غانم خادم امام حسن عسکری علیه السلام نقل کرده که گفت : «برای ابومحمّد حسن عسکری علیه السلام مولودی به دنیا آمد ، اسم او را محمّد گذاشت و

ص: 289

در روز سوّم ولادت، او را به اصحاب خویش نشان داد و فرمود : این امام شما است بعد از من و جانشین من در میان شما است. او همان قائم منتظر است که گردن ها به سوی او کشیده می شود و انتظار او را می کشند؛ چون زمین از ظلم پر شود ، ظهور کرده، زمین را از عدل و داد پر می کند».(1)

3. پذیرش و رضایت مردم

از دیدگاه شیعه، هیچ عصر و زمانی نیست که از وجود امام واجب الاطاعه و منصوب از جانب خداوند خالی باشد؛ خواه مردم از او اطاعت کنند و وی را بپذیرند یا زیر بار فرمانش نروند و او را نپذیرند؛ چه او را یاری نمایند ، چه نکنند و چه آن امام حاضر باشد چه غایب. .. امامان ، اولو الأمر هستند و خداوند اطاعت آنان را واجب کرده است. فرمان ائمه طاهرین، فرمان خدا است و نهی آنان، نهی خدا . اطاعت از آنان اطاعت خداوند است و مخالفت و سرپیچی از دستورهای آنان ، سرپیچی و مخالفت از دستورهای خدا است. سرباز زدن از فرمان و دستورهای آنان ، نافرمانی از دستورهای پیامبر(ص) است و گردن ننهادن به فرمان پیامبر، سرپیچی از دستورهای خداوند.(2)

براین اساس، مردم برای انتخاب جانشین پیامبر (امام)، دارای حق اولیه نیستند و اقبال یا ادبار آنان، فقط در فعلیت یا عدم فعلیت حکومت وی تأثیرگذار است. مشروعیت امام در گرو مقبولیت و پذیش مردمان نیست. امام مشروع است؛ چه مردم با وی برای حکومت بیعت کنند و

اداره امور جامعه را به او بسپارند، چه این کار را نکنند.

آنچه در امامان _ به خصوص امامت و ولایت حضرت مهدی(عج) _ مطرح است، پذیرش رهبری و حمایت از آن است و این امر در زمان ظهور آن حضرت، به شکل کامل تحقّق خواهد یافت و مردم با ملاحظه سیره و رفتار و اهداف والای امام مهدی(عج)، با رضایت و خشنودی

ص: 290

تمام، ولایت و امامت او را خواهند پذیرفت و از او اطاعت خواهند کرد. البته در این عصر دیگر جای گردنکشان و مخالفان نیست و این عده اندک نیز با کراهت یا رغبت، طوق اطاعت او را بر گردن خواهند نهاد.

در تاریخ اسلام، از این امر گاهی تحت عنوان «بیعت» نیز یاد می شود؛ چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله چند بار از مسلمانان بیعت گرفت و امام علی علیه السلام نیز پس از حضور گسترده مردم و بیعت آنان، خلافت را پذیرفت . در صورتی که امامت را _ نه به طور یک نظریه _ مطرح کنیم، مسأله بیعت و پذیرش مردم، خود به خود یکی از عناصر تشکیل دهنده آن خواهد بود . بویژه امامت به عنوان مرکزیت و فعلیت ایدئولوژیک، در عینیت جامعه وقتی قابل فرض است که همراه با پذیرش مردم باشد .. .»(1)

حضرت مهدی(عج) تمامی جهان را فتح کرده و بر کلّ جهان، سیطره خواهد یافت (یوم الفتح، یوم تفتح الدنیا علی القائم)(2) و در نتیجه هیچ دولت کفر و باطلی وجود نخواهد داشت (إذا قائم القائم، ذهبت دولة الباطل)(3). پس همگان تسلیم و مطیع آن حضرت خواهند شد (حتّی یدینوا طوعا وکرها)(4) . این امر به صورتی است که حتّی یهودیان با آن همه عناد و لجاجت و با

دیدن تابوت سکینه، تسلیم خواهند شد (فاذا نظر إلیه الیهود أسلمت إلاّ قلیلاً منهم)(5)

خداوند نیز کارهای مهدی(عج) را در مدت کمی به سامان خواهد رساند (یصلح اللّه عزّوجل امره فی لیلة واحدة)(6) و مؤمنان از نصرت و یاری خداوندی خوشحال خواهند شد (یفرح المؤمنون بنصر اللّه عند قیام القائم)(7) و همه به او ایمان آورده و کافری باقی نخواهد ماند

ص: 291

(یدین له عرض البلاد وطولها ولایبقی کافر إلاّ آمن)(1) و.. . بدین ترتیب حکومت جهانی آن حضرت استقرار یافته و تثبیت خواهد شد (یملک الارض .. . فیملؤها قسطا وعدلاً)(2)؛ اما زیباترین و شکوه مندترین اوج این پیروزی و ظفر تاریخی، روی آوردن مردم به آن حضرت است. مردم از ولایت و رهبری او بر جهان خوشحال و خشنود شده و دستدار و محب او خواهند شد . امام صادق علیه السلام می فرماید : «در خلافت و رهبری او، ساکنان زمین و آسمان و پرندگان در هوا ، راضی و خشنوداند».(3)

در روایت کثیره ای آمده است: «از او ساکنان آسمان و زمین خشنوداند»(4) و در ادامه آمده است: « ...زندگان آرزو می کنند ای کاش مردگان می دیدند که آنچه خداوند از خیر و خوبی برای مردم انجام داده است».(5) و یا «ساکنان آسمان و زمین او را دوست دارند .. . هفت، هشت یا نه سال در میان آنان زندگی می کند. زندگان آرزو می کنند : ای کاش مردگان زنده بودند و آن عدالت و آرامش را مشاهده می کردند»(6) و «با او بیعت می شود و خداوند محبّت و دوستی اش را در دل ها می اندازد».(7)

مردم به سوی حضرت مهدی(عج) پناه خواهند برد و پس از قرن ها چشم انتظاری ، از او استقبال خواهند کرد.پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در این زمینه می فرماید: «امّت اسلامی به مهدی(عج) مهر

ص: 292

می ورزند و به سویش پناه می برند؛ آنچنان که زنبورهای عسل به سوی ملکه خود پناه می برند . عدالت را در پهنه گیتی می گستراند و صفا و صمیمیت صدر اسلام را به آنان باز می گرداند ...».(1)

آری این درخشان ترین و پرشکوه ترین لحظه تاریخی است که کلّ بشر آمال و آرزوهای صلح گرایانه و عدالت خواهانه را در سیما و رفتار حضرت مهدی(عج) متجلی خواهند دید و مشتاقانه و آگاهانه ، از او اطاعت خواهند کرد . البته بر همگان روشن خواهد شد که او امام بر حق و خلیفه و حجت خدا، بر روی زمین است و نجات دهنده و یاور مستضعفان و صالحان می باشد.

حضرت علی علیه السلام می فرماید: «خداوند قومی را می آورد که آنان را دوست می دارد و آنان نیز او را دوست می دارند؛ کسی که در میان آنان غریب است، برایشان حکومت می کند. روزگار با او سازگار می شود، پیر و جوان از او فرمان می برند . زمین آباد می شود و به وسیله مهدی(عج) خرم و سرسبز شود . فتنه ها از بین می رود و خیر و برکت فراوان می گردد» .(2)

با توجّه به این توضیحات نمی توان دقیقا گفت: حکومت امام مهدی(عج) براساس «غلبه» و «نابودی» دشمنان تحقق می یابد؛ بلکه خواست و پذیرش مردم جایگاه اساسی دارد و با آمادگی و خواست قلبی مردم آن حضرت قیام کرده و به تأسیس دولت می پردازد. البته امام مهدی(عج) با اقدامات و ارشادات خود، در صدد جلب رضایت و خشنودی مردم برمی آید و خداوند نیز نظر محبّت و دوستی مردم را به سوی او جلب می کند. با این حال چنانچه عده ای از دشمنان و باطل گرایان، درصدد مقابله و جنگ و نافرمانی برآیند ، آن حضرت با آنان جنگ می کند و ریشه ظلم و فساد و تباهی را برمی اندازد.

ص: 293

الف. در کنار یک حکومت مرکزی، حکومت های خودمختار و محلّی وجود دارد.

ب . دولت، میان حکومت مرکزی و حکومت های محلّی تقسیم می شود.

ج. به بخش ها و حوزه های محلّی کشور، حقوق و وظایف ویژه ای واگذار می شود.

د . ترتیبات و روش های خاصی برای حلّ اختلاف میان حکومت های مرکزی و حکومت های محلّی و نیز واحدهای محلّی و ناحیه ای مقرّر می شود.

براساس این الگو ، عدم تمرکز سیاسی قدرت مورد نظر است. دولت فدرال، جامعه ای سیاسی مرکّب از کشورهای کوچک تر است که از حیث داخلی روابطی بین خود برقرار کرده

باشند. هدف اساسی آن، همگونه کردن و مستحیل ساختن دول عضو در قالب کشوری نوین است. دولت فدرال ، مبتنی بر سندی است که خصلت حقوق عمومی داخلی دارد و آن قانون اساسی دولت مرکزی است.(1) در این الگو، از همان آغاز پیدایش _ به موجب قانون اساسی _ سهم عمده ای از قدرت عمومی از آن دولت مرکزی می شود و بخش کمتر از آن، به دول عضو (ایالت ها) و اگذار می گردد. دول عضو، در این الگو ، بر پایه برابری قرار دارند و اهمیت آنان یکسان است. در روند شکل گیری دولت فدرال، یگانگی در سطح بین المللی، یگانگی در سرزمین، یگانگی سیاسی (حاکمیت کامل سیاسی در دست دولت مرکزی است) و یگانگی در تابعیت محقّق می شود . در فدرالیسم اصل بر حاکمیت دولت مرکزی است و از آن پس واحدهای به وجود آورنده آن، حکمران و مستقل نیستند. البته اینها از حیث سیاسی ، ویژگی های خود را حفظ کرده و خودمختاری و استقلال و شخصیت حقوقی داخلی خود را دارند. ایالات متحده امریکا و سوئیس و اتحاد جماهیر شوروی سابق از این الگو پیروی می کردند. این الگو هر چند می تواند مشابهت های حکومتی با الگوی حکومتی امام مهدی(عج) داشته باشد؛ اما به دلایل شکلی و ماهوی تفاوت هایی با آن دارد. در الگوی فدرال، رؤسا و حاکمان ایالت ها، از طرف خود هر ایالت و با رأی مردم انتخاب می شوند و در قوانین داخلی استقلال دارند و مجموع ایالت ها، رئیس کشور را برمی گزینند و.. . اما در الگوی حکومتی امام زمان علیه السلام _ چنان که خواهد آمد _

ص: 295

حاکمان از سوی خود آن حضرت تعیین و نصب خواهند شد و بر جهان یک قانون (آن هم قانون الهی متخذ از قرآن) حاکم خواهد بود.

قانون اساسی (اسلام) و خط و مشی واحد پیگیری می کنند؛ هر چند ممکن است در اشکال و قوانین داخلی، با هم تفاوت هایی داشته باشند.

از دیدگاه شیعه، امام، علاوه بر مقام ذاتی و معنوی و واسطه بودن ادامه فیض و لطف الهی، نقش اساسی و تمام عیار رهبری سیاسی را نیز همچون پیامبر صلی الله علیه و آله (ریاست در امور دین و دنیا) عهده دار است . امام در تدبیر شئون و مصالح مردم، ولایت عامّه دارد. عدل را بین آنان برقرار می کند و آنها را از تفرقه و اختلاف باز می دارد.

امام مرکزیت تمامی امور را بر عهده دارد؛ چنان که امیرالمؤمنین علیه السلام به آن اشاره فرموده است: «سوگند به خدا فلانی، ردای خلافت را بر تن کرد؛ در حالی که می دانست که موقعیت و نقش من، چون قطب در سنگ آسیاب است»(1). «قطب الرحا» محوری است که سنگ آسیاب برگرد آن می چرخد و بدون آن گردش سنگ مختل و در اندک زمانی، از حرکت باز می ماند. براین اساس، باید کلّ جامعه و امت، بر محور امام به گردش درآید .. .

با توجّه به گسترش مرزهای اسلام (دار الإسلام) پس از رسول خدا و فتوحات جدید،

تحوّلی در ساخت قدرت و حکومت به وجود آمد . حکومت غیر متمرکز شکل گرفت که به صورت نوعی حکومت فدرال ادراه می شد و تمام امّت اسلامی را در حوزه دار الإسلام، دربر می گرفت و در گسترده پهناور خود، دولت بزرگ اسلامی را با نمایندگی های نیمه مستقل پدید آورده بود. حکومت امام علی علیه السلام از این نوع بود و حکومت جهانی امام زمان علیه السلام _ با توجّه به روایات مختلف و پراکنده در مورد حکومت بر جهان و انتخاب والیان و .. . _ براساس شکل دوّم خواهد بود.

در عصر امام علی علیه السلام ، واحدها و مناطق گوناگون ، ضرورت نصب ده ها کارگزار را ایجاد کرده بود که به تناسب موقعیت و گستردگی و اهمیت مناطق و به اعتبار شخصیت حاکمان آنها، بعضی با حکم والی و برخی با حکم عامل منصوب می شدند.

تفاوت این دو نوع حکم، آن بود که «عامل» در حوزه مأموریت خود استقلال نداشت و هر

ص: 297

فرمانداری تابع مقررات مافوق بود؛ اما «والی» نوعی استقلال داشت. امام علی علیه السلام ، کمیل بن زیاد نخعی را با حکم عامل منطقه هیت ، عبداللّه بن عباس را عامل بصره و سهل بن حنیف را با حکم عامل مدینه منصوب کرد. اما حذیفة بن یمان را والی مداین و مالک اشتر را والی مصر قرار داد و ده ها حکم در مورد کارگزاران و عوامل قضاوت، خراج، جند و کتابت، صادر نمود .. . در واقع حکومت حضرت علی علیه السلام ، حکومتی بود که ضمن اقتدار معنوی و حکومتیِ خلیفه ، قدرت اجرایی و قضایی در بخش های گوناگون توزیع شده بود؛ به گونه ای که حتّی در درون ایالات و ولایات محلی نیز توزیع قدرت وجود داشت. نکته قابل طرح اینکه در ساخت قدرت و حکومت امام علی علیه السلام ، قدرت به صورت سلسله مراتبی توزیع شده و هر بخشی در مقابل بخش بالاتر از خود مسؤول و پاسخگو بود.(1)

در حکومت حضرت مهدی(عج) این ساخت به شکل کامل تر و گسترده تر تحقّق خواهد یافت. در آن عصر، حکومت وسیع و یکپارچه جهانی با عظمت و شکوه فراوان شکل می گیرد (انّ مُلکَنا اعظم من ملک سلیمان)(2) و حکومت اسلامی بر جهان تسلّط خواهد یافت (ویکون ملکٌ

إلاّ للاسلام)(3) و حضرت مهدی(عج) حاکم و فرمانروای آن خواهد بود (حتّی یملک رجلٌ من اهل بیتی .. . یملأها قسطا وعدلاً)(4)

او به مدت سالیان متمادی (از هفت تا هفتاد سال) بر زمین حکومت کرده (یملک المهدی امر الناس سبعا أو عشرا)(5) و پایتخت و محل حکومت و قضاوت او کوفه خواهد بود (دار مُلکه الکوفةُ ومجلس حکمه جامعها)(6) و با عدالت و دادگری با مردم رفتار خواهد نمود (یحییها اللّه

ص: 298

بالقائم، فبعدل فیها)(1) آن حضرت بزرگان و برگزیدگان اصحاب خود را به نقاط و سرزمین های مختلف جهان اعزام می کند (یفرّق المهدی اصحابة فی جمیع البُلدان)(2) و نزدیک به 313 تن از یاران خاص خود را حاکمان و فرمانروایان کشورها قرار خواهد داد (حوله أصحابه ثلاثمائة وثلاثة عشر رجلاً عدّة اهل بدر وهم أصحاب الألویة وهم حکّام اللّه فی أرضه علی خلقه)(3) و به آنان

دستور می دهد که با عدل و احسان رفتار کنند و شهرها را آباد نمایند (یأمُرُهم بالعدل والاحسان ویجعلهم حُکّاما فی الأقالیم ویأمرهم بعمران المُدُن).(4)

تصویر

توضیح و تبیین ساختار مورد نظر ، براساس روایات پراکنده و مختلف چنین است:

در آن زمان «امامت اختصاص به مهدی دارد، با [اینکه] عیسی فرود می آید».(1) امام حسن علیه السلام فرموده است: « ...تا اینکه خداوند امام حق از خاندان پیامبر را برمی انگیزد».(2) و امام باقر علیه السلام فرموده است: « ...امام شما، مهدی منتظر است».(3)

این روایات و احادیث دیگر، دلالت دارد که امام، پیشوا و رهبری جهانیان در عصر ظهور تنها یک نفر است و آن امام حجّة بن الحسن العسکری است. آن حضرت با اقتدار و نفوذ تمام جهان را اداره و همه کشورها را تحت سلطه خود خواهد داشت و عزل و نصب حاکمان و زمامداران _ با اذن خداوند _ در دست او است : « . ..آنها را فرمان روایات کشورهای جهان می گرداند»(4) و «امیران و کارگزاران خود را به شهرها می فرستد و دستور می دهد که عدالت را در میان مردم پیاده کنند و.. .»(5) . او به مدت زیادی نیز بر زمین حکومت می کند: «قائم 309 سال حکومت می کند» و...(6)

حضرت علی علیه السلام در رواتی به تعداد یاران و اصحاب خاص امام مهدی(عج)اشاره کرده و ایشان را امیر و رهبر آنان دانسته است: «به خدا سوگند! من امیر آنان را می شناسم و اسمش را می دانم».(7) در روایات از امام مهدی(عج) تحت عنوان رهبر عادل نیز نام برده شده است : «القائد العادل الحافظ لما استودع .. .».(8)

هنگامی که حضرت عیسی علیه السلام برای یاری آن حضرت نازل می شود، امامت جماعت و پیشوایی را نمی پذیرد و آن را مختص حضرت مهدی(عج)

می داند: «امیرشان مهدی(عج)

ص: 301

می گوید: نزدیک آی و با ما نماز بگزار [اما] عیسی می فرماید: هان که برخی از شما بر برخی دیگر ،

به کرامت خدای تعالی _ که بر این امت دارد _ فرمانروا و امیر می باشید».(1) بر این اساس رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «چگونه خواهید بود هنگامی که فرزند مریم علیه السلام نزول کند و امام شما، از شما باشد».(2)

جهانی امام مهدی(عج) را برعهده خواهد داشت؛ چنان که از افراد دیگری نیز به عنوان وزیر نام برده شده که احتمالاً این وزیران در رده های بعدی حکومت و سیاست قرار دارند و حضرت عیسی در رأس آنها و به عنوان وزیر و مشاور و نزدیک ترین شخص به امام زمان و فرمانده سپاه او و دارنده مقام «قضاوت» خواهد بود.

در یکی از روایات از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود: «[حضرت [مهدی متوجّه می شود که حضرت عیسی در «قدس» در نزدیکی مناره «بیضاء» فرود آمده است؛ در حالی که دست های خود را بر بال های دو فرشته نهاده، آب از موهایش فرو می چکد . پس مهدی می گوید: جلو بایست و با مردم نماز بخوان . عیسی می گوید : نماز برای تو اقامه شده است. پس عیسی پشت سر او نماز می خواند و با او بیعت می کند و می گوید: من به عنوان وزیر و معاون برانگیخته شده ام؛ نه به عنوان امیر و امام».(1)

معمّر بن راشد از امام صادق علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می کند که فرمود : «مهدی از نسل من است، وقتی خروج کند، عیسی بن مریم برای یاریش فرود می آید؛ او را پیش رو قرار داده و پشت سرش اقتدا می کند».(2)

و نیز فرمود: « ...عیسی نزول می کند و امیر مسلمانان و (مهدی(عج)) می گوید: نزدیک آی و با ما نماز بگزار . عیسی علیه السلام می فرماید: هان که برخی از شما بر برخی دیگر، به کرامت خدای تعالی که بر این ملّت دارد، فرمانروا و امیر می باشید».(3)

و در روایتی آمده است: «عیسی علیه السلام وزیر حضرت قائم و پرده دار و جانشین آن حضرت

ص: 303

است. به کرامت حضرت حجة بن الحسن 7 بر شرق و غرب عالم امنیت را گسترش می دهد».(1)

همچنین از افراد دیگری نیز به عنوان وزیران حکومت مهدی علیه السلام نام برده شده است؛ چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «وزیران مهدی ، همه عجم (غیر عربی) هستند و در میان آنان حتّی یک نفر هم عرب نیست؛ ولی به عربی سخن می گویند و آنال خالص ترین و برترین وزیران هستند».(2)

امیر مؤمنان در وصف اصحاب امام زمان می فرماید : «گروهی از مردان الهی، دور او گرد می آیند، دعوتش را سرپا نگه می دارند و او را یاری می کنند . آنان وزیران او هستند که سنگینی مسائل کشوری را بر عهده می گیرند و او را در مسؤولیت بزرگی که خداوند به عهده اش گذاشته، یاری می کنند».(3)

امام صادق علیه السلام نیز فرموده است : «وقتی که قائم آل محمّد صلی الله علیه و آله قیام می کند، از پشت کعبه 37 مرد بیرون می آورد و 25 نفر ایشان از قوم موسی هستند که به حق حکم به حق می کنند وبه

حقّ متمایل اند و هفت نفر از اصحاب کهف اند و مابقی یوشع وصی موسی و مؤمن آل فرعون و سلمان فارسی و ابودجانه انصاری و مالک اشتر می باشند. آنان یاوران حضرت مهدی و حاکمان [روی زمین [هستند».(4)

ص: 304

امیر مؤمنان علی علیه السلام حذیفة بن یمان و سلمان فارسی را به ترتیب به عنوان حاکمان «مداین» و محمّد بن ابی بکر و مالک اشتر را حاکمان «مصر» و عمّار را حاکم «کوفه» قرار داد و برای آنها اختیارات، وظایف و شئون مستقلی _ با توجّه به مکان و موقعیت محل حکومت _ قائل شد. با بررسی روایات و الگوبرداری از حکومت امام علی علیه السلام ، می توان پی برد که در حکومت جهانی امام مهدی(عج) نیز این نهاد به شکل بهتر و کامل تر در سراسر جهان وجود خواهد داشت و در رأس حکومت ها و کشورهای مختلف جهان، والیان و حاکمان منصوب حضرت مهدی(عج) قرار خواهند گرفت.

پس از استقرار و تثبیت دولت اخلاقی امام مهدی(عج)، آن حضرت خود به طور مستقیم حاکمان و والیان را با دستورات مهمی به سارسر جهان اعزام خواهد کرد : «حضرت مهدی(عج) یارانش را در همه شهرها پراکنده می سازد و به آنان دستور می دهد که عدل و احسان را شیوه خود سازند و آنها را فرمانروایان کشورهای جهان گرداند و به آنان فرمان می دهد که شهرها را آباد سازند».(1)

امام علی علیه السلام نیز می فرماید: «امیران و کارگزاران خود را به شهرها می فرستد و دستور می دهد که عدالت را در میان مردم پیاده کنند».(2)

مهم ترین انگاره در تعیین و اعزام والیان و امیران کشورهای مختلف جهان، دستورات و سفارش های خاص حضرت به آنان است که نشان می دهد آنان تا حدودی در حیطه مسؤولیت خود مستقل هستند و می توانند با اذن حاکم، تصمیم گیری ها و برنامه های ویژه ای داشته باشند: «هنگامی که قائم(عج) قیام کند؛ برای هر کشوری از کشورهای جهان، فرمانروایی برمی گزیند و به او می فرماید: دستور العمل تو در کف دستت می باشد؛ هر گاه حادثه ای برای تو روی دهد که حکم آن را بلد نباشی و طرز داوری در آن را ندانی، به کف دستت نگاه کن؛ هر چه در آن منعکس

ص: 306

باشد، بر آن عمل کن».(1)

معنای صاحبان دارای ولایت است.

امام سجّاد علیه السلام نیز می فرماید : «هنگامی که قائم ما قیام می کند، خداوند هر گونه آفت و وحشت را از شیعیان ما برطرف می سازد و قلوب آنان را همچون پاره های آهن [محکم [می نماید و نیروی یک نفر از آنان را برابر نیروی چهل نفر می کند و آنان حاکمان و سروران سراسر زمین خواهند شد».(1)

و در روایتی آنان به کارگزاران و برپا دارندگان امور خلق معرفی شده اند : «وأنتم قوّام الارض وخزّانها».(2)

درباره صفات و ویژگی های این بزرگان می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. آنان از اقصی نقاط عالم جمع شده و نخستین بیعت کنندگان با امام زمان هستند.

2. آنان مدافعان مخصوص و حافظان ویژه امام زمان (عج) هستند.

3. آنان پرچم داران (صاحب الالویة) و حاکمان روی زمین اند.

4. آنان همان امّت معدوده ای هستند که برای دشمنان عذاب و نقمت اند.

5 . آنان سوار بر ابرها (شاید وسیله ای پیشرفته) در یک ساعت، خود را به امام زمان علیه السلام

می رسانند.

6 . آنان ارکان و پایه های خلل ناپذیر و پشتیبان محکم حکومت مهدی(عج) هستند.

7. ایشان به دلیل اینکه دست خدا بالای سر آنان است، همیشه پیروز و ثابت قدم اند.

8. آنان به قدرت ایمان کامل، ممتازند و شک و تردید در باور آنها راه ندارد.(3) یکی از نکات بارز و روشن در مورد این حاکمان و زمامداران جهان، این است که آنان از شهرها، کشورها و سرزمین های مختلفی هستند و منحصر به یک یا دو کشور و قوم نمی باشند و این، جهانی و

ص: 308

فراقومی بودن حکومت عدل مهدوی را می رساند. در حدیثی منسوب به امیر مؤمنان علیه السلام تعداد این افراد با نام شهرها و کشورهایشان آمده است.(1)

همچنین یکی از وجوه مثبت و درخشان این افراد، نفوذ و جایگاه ویژه آنان در میان مردم است؛ چنان که امام باقر علیه السلام می فرماید: «گویا اصحاب و یاران امام قائم را می بینم که شرق و غرب را پر کرده اند. هیچ چیز در عالم پیدا نمی شود، مگر اینکه از آنها اطاعت می کند (وهو مطیع لهم) و حتّی درندگان و پرندگان وحشی نیز مطیع آنان هستند. همه چیز در روی زمین، خواهان به دست آوردن رضایت آنان است (یطلب رضاهم کلّ شی ء)؛ تا جایی که قطعه ای از زمین بر قطعه ای دیگر افتخار می کند و می گوید: امروز مردی از یاران قائم علیه السلام ، از روی من عبور کرد».(2)

شهرهای تازه مسلمان، به تدبیر و برنامه ریزی نیاز داشت و همین امر سبب شد که برای نخستین بار در نظام اداری دولت اسلامی، سامانی نو پدیدار شود.(1) پس دیوان های گوناگون پدید آمده حوزه مسؤولیت ها مشخص شد و نظارت بر نظام اجرایی شکل گرفت و عوامل حکومت متعدد شدند و قدرت متمرکز، بین آنان توزیع گردید. معیار امام علی علیه السلام در اعطای مسؤولیت ها، این بود: «ولایت و کارگزاران حکومت اسلامی، جز به افراد متدین و امین واگذار نمی شود».(2)

با بررسی و مطالعه روایات مربوط به حضرت مهدی(عج)، وجود این نهاد غیر مستقل در تمامی ولایات و کشورهای مختلف جهان حتمی به نظر می رسد . البته ممکن است این کارگزاران به طور مستقیم زیر نظر امام به فعالیت بپردازند و یا تحت اشراف والیان و حکومت های شهرها به ایفای وظیفه مالی، اقتصادی ، قضایی، نظامی، امنیتی و.. . بپردازند.

از این کارگزاران، تحت عناوین مختلف نام برده شده است که در ذیل به آنها اشاره می شود. البته احتمال دارد برخی از گروه های زیر، جزء همان 313 تن (حاکمان و والیان جهان) باشند. از این گروه ها با نام های نجبا، رفقا ، نقبا، عصائب، اوتاد ، رجال الهی، اعوان و قوّاد (فرماندهان) ، فقها، خزّان (خزانه داران) ، اهل قضاوت و.. . یاد شده است.

امام باقر علیه السلام می فرماید: «سیصد و اندی در میان رکن و مقام با قائم بیعت می کنند.. ..اخیار از عراق در میان آنها هستند برپا می دارند آنچه را که خداوند می خواهد برپا داشته شود».(1)

«اخیار» به معنای نیکان و صالحان است که از یاران نزدیک امام علیه السلام بوده و در روی زمین در گردش و حرکت بوده و به امور مردم رسیدگی خواهند کرد.

می گرداند . پس با لشکریان خود به سوی عراق حرکت می کند و مردم از جلو و [عقب شمع وجودش] را در میان می گیرند».(1)

امام باقر علیه السلام نیز فرموده است: «وقتی قائم ظهور کرده و وارد کوفه می شود ، خداوند از ورای کوفه، هفتاد هزار صدّیق را برمی انگیزد که از یاران و سپاهیانش باشند».(2)

در روایات زیادی آمده است: «خوشا به حال اهل طالقان. .. برای آن مردان مؤمنی است که خدا را _ آن چنان که شایسته معرفت او است _ می شناسند و آنان انصار حضرت مهدی در آخر الزمان هستند».(3)

امام علی علیه السلام درباره یاران خاطر حضرت مهدی(عج) می فرماید: « ...آنان (یاران خاص امام) از بسترها و قبایل خود ناپدید و در شب و روز به سوی مکه برده می شوند . این هنگام شنیدن صدای [صیحه آسمانی] است. آنان، نجبا، قاضیان و حاکمان بر مردم اند».(1)

امام صادق علیه السلام می فرماید :

«چون قام آل محمّد صلی الله علیه و آله قیام کند؛ از پشت کعبه، بیست و هفت مرد و امیر وی آورد که بیست و پنج تن از قوم موسی علیه السلام باشند که حکم به حقّ کنند و به حقّ متمایل اند و هفت از اصحاب کهف را.. .».(2)

و در روایتی از امام صادق علیه السلام از «قضات» به عنوان یاران خاص حضرت نام برده شده است.(3)

در این زمان کوفه، از مرتبت و جایگاه ویژه ای برخوردار شده و اهمیت و ارزش جهانی و بین المللی پیدا می کند: «جای پایی در کوفه، برای من از خانه ای در مدینه برتر است».(1)

درباره پایتخت بودن کوفه ، روایات مختلفی بیان شده که تنها به ذکر بعضی از آنها بسنده می شود . امام صادق علیه السلام می فرماید: «مرکز سلطنت او کوفه ومرکز قضاوت او مسجد اعظم کوفه است. مرکز بیت المال و محلّ تقسیم غنایم جنگی مسلمانان ، مسجد سهله است.. .».(2)

«آن گاه به سوی کوفه می رود و در نجف کوفه، ساکن می شود . سپس سپاهیان خود را از آنجا به سراسر [دنیا] می فرستد تا به دفع عمّال دجّال بپردازند . پس زمین را از عدل و داد آکنده می سازد .. .».(3)

از ویژگی های «کوفه» به عنوان پایتخت حکومت جهانی مهدی(عج) گستره زمانی و مکانی آن است که تاکنون هیچ پایتختی از چنین گسترش و وسعت برخوردار نبوده است. مسجد جامع این شهر (مسجد کوفه)، مرکز قضاوت و حکمرانی آن حضرت و مسجد سهله نیز محل زندگی و تقسیم بیت المال و غنایم خواهد بود. علاوه بر این حضرت مهدی علیه السلام در این شهر مسجدی بزرگ خواهد ساخت که محل اجتماع و نماز جماعت مسلمانان و مرکز فعالیت های فرهنگی و آموزش

قرآن خواهد بود : «چون قائم ما قیام کند، زمین به نور پروردگارش روشن می گردد .. . در پشت کوفه، مسجدی بنیاد می نهد که برای آن هزار در باشد و خانه های کوفه، به حیره و رود کربلا متّصل گردد».(4)

امیر مؤمنان علی علیه السلام نیز می فرماید: «گویا شیعیانمان را در مسجد کوفه می بینم که خیمه

ص: 317

زده اند و قرآن را همان گونه که نازل شده است، به مردم یاد می دهند . بدانید که وقتی قائم قیام می کند، مسجد را خراب کرده و قبله اش را درست می نماید».(1)

3 . امام صادق علیه السلام : «قائم، نوزده سال حکومت می کند».(1)

4 . امام علی علیه السلام : « .. . در بین شرق و غرب عالم، چهل سال حکومت می کند . خوشا به حال کسی که روزگارش را دریابد و سخنش را بشنود».(2)

5 . امام باقر علیه السلام : «قائم 309 سال حکومت می کند، همان گونه که اصحاب کهف در غارشان 309 سال درنگ کردند .. ..».(3)

چنان که گذشت باید این روایات را تأویل نمود . علاّمه مجلسی در این باره نوشته است: روایاتی را که درباره مدت حکومت امام علیه السلام آمده است ، باید به احتمالات زیر توجیه کرد: برخی روایات بر تمام مدّت حکومت دلالت دارد و بعضی بر مدّت ثبات و استقرار حکومت. بعضی بر طبق سال ها و روزهایی است که ما با آنها آشناییم و بعضی احادیث دیگر) بر طبق سال ها و ماه های روزگار حضرت است که طولانی می باشد و خداوند به حقیقت مطلب آگاه است.(4) قطع نظر از روایات، مسلم است که این همه بیان و بشارت برای تشکیل «جامعه موعود جهانی» برای یک دوران دوری، کوتاه نیست؛ بلکه قطعا برای مدتی طولانی است که ارزش این همه تحمّل زحمت و کوشش را داشته باشد و قطعا خود امام مهدی علیه السلام در بیشتر این دوران، عهده دار ولایت و رهبری حکومت جهانی خواهد بود.

ص: 319

چنان که پیش تر گذشته، دولت اخلاقی امام مهدی(عج) مبتنی بر ساختار امامت است. شیوه استقرار، ساخت حکومتی و نهادهای آن نیز براساس «نظام امامت» تبیین می شود .

در تحلیل و بررسی کارویژه ها و راهبردهای حکومتی نیز «ساختار امامت» مبنا و شاخص

قرار می گیرد و امام _ به عنوان خلیفه خدا در عالم و قطب و محور تمامی امور _ در رأس قرار می گیرد و جهان را براساس وظایف و کارویژه های «امامت» مدیریت و راهنمایی می کند.

امام رضا علیه السلام کارکردها و کارویژه هایی را برای امام و رهبر مردم برشمرده اند که مهم ترین آنها عبارت است از:

1. اجرای حدود و احکام الهی؛

2. پاسداری از جامعه اسلامی در برابر هجوم بیگانگان؛

3. تقسیم سرمایه های عمومی میان افراد جامعه؛

4. ایجاد وحدت و انسجام میان اقشار جامعه اسلامی؛

5 . حمایت از مظلومان و ستمدیدگان؛

6 . حفظ دین از تحریف و دستبرد بدعت گذاران و کج اندیشان.(1)

امام علی علیه السلام نیز وظایف و کارویژه های زیر را برای امام و پیشوای مردم بیان کرده است:

ص: 322

1. حفظ دین و تبلیغ آن؛

2. اصلاح مردم و رفع نزاع ها و درگیری ها؛

3. احیای سنّت و دین الهی؛

4 . اقامه حدود و تکالیف الهی؛

5 . کوشش در نصیحت و خیرخواهی و موعظه؛

6 . گسترش عدالت و برابری در جامعه؛

7. جهاد با دشمنان و محاربان؛

8 . عزل و نصب والیان و کارگزاران حکومتی؛

9 . تأمین حقوق اجتماعی؛

10 . توزیع و تقسیم کالا و خدمات اجتماعی؛

11 . مشورت و نظرخواهی از مردم؛

12. دادن سهم افراد از بیت المال و... .(1)

براین اساس، امام علیه السلام ادامه دهنده راه و طریقه پیامبر خدا و جانشین و وصیّ او در میان امت است و از اختیارات و مسؤولیت های او _ به جز نبوّت و دریافت وحی _ برخوردار است.

به طور کلّی اختیارات و کارویژه های امامت _ به تناسب مسؤولیت های متعدد امام _ دارای ابعاد و شئون مختلفی است که به بعضی از آنها اشاره می شود:

زمینه مسائل و ارتباطات و موضوعات جدید) ، می تواند مقرراتی وضع کند.