ص: 2

ص: 3

خ_واب پ__ریشان

(نگاهی به نقش خواب و رویا در جریان های انحرافی)

محمد شهبازیان

ص: 4

خواب پریشان

Ÿ مؤلف: محمد شهبازیان

 Ÿویراستار: محمد رضا داداش زاده

Ÿ ناشر: انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)

Ÿ طراح جلد و صفحه آرا: مسعود سلیمانی

Ÿ نوبت چاپ: اول- بهار 1394

Ÿ شابک: 8-66-7120-600-978

Ÿ شمارگان: هزار نسخه

Ÿ قیمت:4000 تومان

تمامی حقوق© محفوظ است.

* قم: انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج) / خیابان شهدا/ کوچه آمار(22)/ بن بست شهید علیان/ پ: 26/ همراه: 09109678911/ تلفن: 37749565 و 37737801(داخلی 117و116)/37841130 (فروش)/ 37841131 (مدیریت)/ فاکس:37737160 و 37744273

* تهران: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)/ تلفن: 88959049/ فاکس: 88981389/ ص. پ:355-15655

m www. mahdi313. com

m www. mahdaviat. ir

m info@mahdaviat. ir

m Entesharatbonyad@chmail. ir

ص: 5

ص: 6

13. محمد المهدی بن محمد بن علی السنوسی............................................... 27

14. غلام احمد قادیانی..................................................................................... 27

15. سلطان محمد گنابادی............................................................................... 28

16. میرزا حسن صفی علیشاه............................................................................ 30

17. فتح الله جیحون آبادی معروف به نور علی الهی...................................... 31

18. محمد بن عبدالله قحطانی و جهیمان العتبی.............................................. 32

19. الحسین بن موسی اللحیدی....................................................................... 33

20. احمد بن اسماعیل بصری.......................................................................... 33

21. حیدر مشتت............................................................................................... 34

22. نبیل عبدالقادر اکبر.................................................................................... 35

23. شایعه تولد امام مهدی علیه السلام با تعبیر خواب از منظر اهل سنت...... 35

بخش دوم: ادعاهای قرآنی برخی مدعیان دروغین،

در بهره گیری از رویا جهت تشخیص حجت الهی

الف)آیاتی که به صورت کلی به وجود و اعتبار رویای صادقه پرداخته....... 39

ب)آیه های ادعا شده به صورت خاص، اشاره به استفاده از خواب و رویا برای تشخیص حجت الهی دارد.          40

1. سوره نمل، آیه26......................................................................................... 40

2. سوره یوسف، آیه5 ..................................................................................... 44

3. سوره مائده، آیه111..................................................................................... 50

بخش سوم:  جایگاه خواب در تشخیص حجت الهی از نگاه روایات

دلایل عدم حجیت رویا........................................................................................ 55

1. روایت (ان دینَ الله- عزَّوجل- أعُزّ مِن أنْ یُری فِی النَوم )......................... 55

2. اجماع قولی و عملی..................................................................................... 57

3. سیره متشرعه................................................................................................ 58

مطلق یا مقید بودن عدم حجیت رویا............................................................... 62

ص: 7

اشکال اول به عمومیت و اطلاق عدم حجیت................................................. 63

پاسخ به اشکال اول........................................................................................... 65

1. این دسته از روایات خبر واحد هستند......................................................... 65

2. مراد دیدن چهره حقیقی حجت الهی است................................................. 70

3. تجربیات مخالف......................................................................................... 71

4. آیه ی نجوا.................................................................................................... 72

5. عدم تقیید روایت( ان دین الله أعزّ مِنْ أنْ یُری فی النوم ).......................... 75

اشکال دوم: گزارش های تاریخی و مخالفت با عمومیت عدم حجیت رویا. 76

1. إسلام خالد بن سعید.................................................................................... 76

2. اسلام جندل بن جنادة.................................................................................. 78

3. ایمان وهب نصرانی...................................................................................... 79

4. قبول ولایت امام رضا علیه السلام به وسیله یک واقفی.............................. 82

حضرت نرجس علیها السلام............................................................................ 85

نتیجه................................................................................................................. 87

        کتابنامه................................................................................................................ 89

سایت ها............................................................................................................ 96

ص: 8

ص: 9

گفتنی است در وجود انواع خواب برای انسان ها و از جمله رویای صادقه شکّی نیست؛ و بحث های گوناگونی از عالمان دینی و راویان شیعه و سنی، درباره ی ماهیت خواب و انواع آن، ارائه شده است. (1) اما مسئله ای که کمتر بدان پرداخته شده، جایگاه رویا در تشخیص مصداق حجت الهی و معصوم می باشد. برخی از مدعیان، دلیل های قرآنی و روایی در اثبات مدعای خود آورده و به مریدان خود القا کرده اند که با خواب می توانند حقانیت آنها را به دست آورند. در این نوشتار برآنیم تا پس از بررسی لغات (رؤیا)(2)، (نوم)(3)، (حلم)(4)و(حدیث)(5) در قرآن و ارتباط آن ها با یکدیگر، به بیان تاریخچه ی مختصری از به کار گیری رویا در میان فرقه های انحرافی و نقد ادله قرآنی، روایی و تاریخیِ ادعا شده، بپردازیم.

این مجموعه در ادامه ی نقد جریان انحرافی یمانی معاصر در عراق است که پیش از این در دو فصلنامه ی علمی پژوهشی مشرق موعود و علمی ترویجی پژوهش های مهدوی به چاپ رسیده بود؛ اما اینک با توجه به مطالب ضمیمه شده ی بیشتر، به ویژه در قسمت تاریخچه ی بهره گیری از رویا در میان مدعیان، به صورت کتاب تقدیمتان می شود.

در این جا لازم است از قائم مقام بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود علیه السلام، جناب حجت الاسلام دکتر محمد صابر جعفری و حجج اسلام نائینی و فوادیان که در چاپ این اثر همکاری نمودند و حجج اسلام مجتبی کلباسی، اکبر ترابی

ص: 10

شهرضایی، نصرت الله آیتی و مهدی یوسفیان که با رهنمود های خود بر غنای مباحث افزودند و نیز حجت الاسلام و المسلمین پور سید آقایی که اجازه ی چاپ مقالات را در قالب کتاب داده اند، تشکر نمایم.

امیدوارم که خوانندگان عزیز با راهنمایی های خود بر غنای این بحث بیفزایند.

قم 1393

محمد شهبازیان

Tarid12.ir

ص: 11

ص: 12

قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام:الْمُؤْمِنُ یَرَی الرُّؤْیَا فَتَکُونُ کَمَا رَآهَا وَ رُبَّمَا رَأَی الرُّؤْیَا فَلَا تَکُونُ شَیْئاً؟ فَقَالَ: إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا نَامَ خَرَجَتْ مِنْ رُوحِهِ حَرَکَةٌ مَمْدُودَةٌ صَاعِدَةٌ إِلَی السَّمَاءِ فَکُلَّمَا رَآهُ رُوحُ الْمُؤْمِنِ فِی مَلَکُوتِ السَّمَاءِ فِی مَوْضِعِ التَّقْدِیرِ وَ التَّدْبِیرِ فَهُوَ الْحَقُّ وَ کُلَّمَا رَآهُ فِی الْأَرْضِ فَهُوَ أَضْغَاثُ أَحْلَام...؛(1)

محمد بن قاسم نوفلی گوید: از امام ششم علیه السلام پرسیدم بسا مؤمن خوابی ببیند و همان طور واقع شود و بسا خوابی ببیند و اثری ندارد؟ فرمود: مؤمن در حال خواب حرکتی از روحش تا آسمان بالا می رود و هرچه را روح مؤمن در آسمان- که محل تقدیر و تدبیر است- ببیند، حق است و هر چه را در زمین ببیند اضغاث و احلام است.

امام صادق علیه السلام در روایتی دیگر در پاسخ به مفضّل نیز، به همین نکته اشاره فرمود.(2)

3. بی تردید شیاطین می توانند برای انسان ها خواب سازی کرده و به تعبیر عامیانه آنها را خواب نما کنند، (3) که در آیاتی از قرآن اشاراتی به این مطلب شده است.(4)

4. اگر فردی چیزی را در خواب ببیند و با عقل سلیم و آیات و روایات تعارض داشت، بی تردید این رویا از نوع دروغ آن بوده و اعتبار ندارد. باید در

ص: 13

مورد ادعاهای مدعیان دروغین به این نکته توجه داشت که راه تشخیص حق یا باطل بودن این گروه با بررسی سخنان آنان آشکار شده و تا کنون در تشخیص بطلان هیچ موردی از مدعیان، شبهه و تردیدی برای اهل علم و فهم وجود نداشته است؛ و پس از اثبات ادعای باطل این افراد، به یقین اگر رویایی نیز در مدح آنان دیده شود، حمل بر رویای شیطانی می شود.(1)

5. در روایات و نیز سخنان عالمان دینی، معیارهایی برای اثبات صادقه بودن رویا ذکر شده که تشخیص آن از عهده ی مردم عادی خارج است و باید برای این کار به متخصص تعبیر خواب مراجعه کرد. (2) برای نمونه: در نگاه علاّمه ی مجلسی، گاهی دو فرد یک موضوع را درخواب می بینند، اما تعبیر خواب هر یک با دیگری تفاوت دارد و نمی توان برای هر دو یک حکم را در نظر گرفت.(3)

6. گاهی خواب و رویا (در صورت اثبات صادقه بودن )، به عنوان مؤیّد و یا دلگرمی (نه دلیل) برای مؤمن، به کار برده می شود و خداوند متعال پس از ایمان فردی از طریق صحیح و علمی به عقیده ای، برای استحکام در امرش رویای صادقه ای به او نشان داده و ایمان به دست آمده از علم او در این رویا تایید می شود.

7. از منظر روایات، رویای انبیا با دیگران فرق داشته و حکم یا الاهیات نشان داده شده در خواب، به عنوان وحی محسوب می شود.(4)

ولی بحث در این است که:

آیا بنا بر آیات الهی، خواب می تواند راهی برای تشخیص مصداق امام و

ص: 14

حجت الهی قرار گیرد؟

در این جا پس از بیان تاریخچه ای از مدعیان و جریان های انحرافی تمسک کننده به رویا، به بیان و نقد دلیل های قرآنی، روایی و تاریخی مدعیان پرداخته، و نظریه ی مختار را تقدیم می کنیم.

ص: 15

ص: 16

ص: 17

خواب آشفته دارد و در تایید نظر خود به آیه ی «اضغاث احلام»(1) استناد می کنند.(2)

ص: 18

گفتم: ای فرستاده ی خدا، بزرگان صوفی مانند ابراهیم ادهم، ذوالنون، جنید بن محمد، سری، ابویزید بسطامی و ابوعبدالله نباجی چه طور؟آن ها پیروانشان را از سه چیز منع می کنند: مطالعه ی کلام (الهیات جدلی)، مشارکت در مباحث مربوط به فتنه ی صحابه یا گوش دادن به آن ها (1)و تمرد در امور دینی.

در ادامه، تایید رسول خدا صلی الله علیه و آله را درباره ی این راه و اشخاص چنین ذکر می کند:

این راه من است؛ هر کس آنرا طی کند در راه راست است.(2)

ص: 19

سماع ابو سعید ابوالخیر، برائت می جست؛ اما در سه رویای پیاپی چنین می بیند که به او می گویند:

(قوموا وارقصوا لله )

و از این جا یقین کرد که رقص ابو سعید بی اشکال است !!(1)

ص: 20

در اوایل جمادی الاولی سنه ست و ثمانین و سبعمائه (786 ق) دیدم در ذی حجه که جامه ی من سپید و پاک، به غایت شسته بودند و بینداخته و من دانستم که جامه من است و می دانستم که جامه ی مهدی است امام، یعنی می دانستم که منم.(1)

ص: 21

این فرد پس از نقل خواب دیگران در مورد خود، به رؤیای خویش و دیدارش با امام علی علیه السلام اشاره کرده و می گوید:

اما آنچه را که خودم در عالم مثال درباره امامتم دیدم، فراوان است. از آن جمله این که امیر المومنین علی(کرم الله وجهه) را دیدم که نزدم آمد و من از فراوانی ستمگران و گستردگی محنت هایم از دست آنها، ناراحت بودم؛ پس برخاستم و استقبال کردم. با من معانقه کرد و برابرم نشست؛ در حالی که میان من و او به اندازه ی دو ذراع فاصله بود. سپس به من فرمود:کار تو روبراه خواهد شد البته، البته.... (1)

ص: 22

عمیقی از دو آیه ی قرآن به او ارائه کرده بود. وی می گوید: این رویا مرا از دنیا و آن درسی که می خواندم رویگردان ساخت ؛ از زبان هیچ بزرگی که به مجلس او می رفتم، نظیر سخنان آن مرد را نشنیده بودم و از آن پس تنها تنم در میان مردم بود. این حالت سر آغاز تحولی معنوی در زندگی احسایی بود که رویاهای الهام بخش(1) دیگری را در پی آورد. او که خود یک سلسله از این رویا ها را برای فرزندش باز گو کرده است، می گوید: پس از آن که به راهنمایی یکی از رویاها به عبادت و تفکر بسیار پرداخته است؛ پاسخ مسائل خود را در خواب از ائمه اطهار علیهم السلام دریافت می داشته و در بیداری به درستی و مطابقت آن پاسخ ها با احادیث پی می برده است. (2)

سید کاظم رشتی که از جمله شاگردان شیخ احمد احسایی و ادامه دهنده راه و تفکرات او بوده، در مورد شیخ احمد و رویاهایش چنین می گوید:

... مراد از اسم شیخیه - که در این روزها این فرقه را بدان اسم می نامند- منسوبند به شیخ جلیل و عالم نبیل فهو الشیخ احمد ابن زین الدین ابن ابراهیم... الاحسایی وحید عصر و یگانه ی دهر که اخذ کرده است علوم را از معدنش و برداشته است از منبعش که عبارتند ائمه ی طاهرین علیهم السلام. این علوم درخوابهای صادق و نومهای صالح از ائمه ی هدی علیهم السلام به آن جناب می رسید و شبهه ای نیست که شیطان به صورتهای مبارک ایشان متصور نمی تواند شد. او امام حسن علیه السلام را در خواب دید و آن حضرت زبان مبارک خود را بر دهان او بداد و از لعاب دهان مبارک آن حضرت استفاضه و استمداد نمود و کامش شیرین تر از عسل و خوشبوتر از مشک بود.

ص: 23

پس زمانی که بیدار شد از فیوضات خداوند برخوردار شد.(1)

ص: 24

روبروی درب مسجد درخت خرمایی بود؛ سید زیر درخت ایستاده بود که ناگهان مردی عرب از مسجد بیرون آمد و به حضور سید شتافت و گفت سه روز من اینجا هستم، گوسفندانم را در چراگاه نزدیک اینجا می چرانم، خوابی دیدم و مامورم که آن را برای شما بگویم. در خواب حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله را دیدم که به من فرمود: ای چوپان! گفتار مرا درست گوش بده و در خاطر نگهدار؛ زیرا این گفتار به منزله ی امانت خداست که به تو می سپارم؛ اگر به قول من رفتار کنی، اجر عظیم خواهی داشت و اگر اهمال نمایی، به عذاب شدید مبتلا خواهی شد؛ در همین جا بمان، روز سوم یکی ازاولاد من - که نامش سید کاظم است- به همراهی پیروان خود اینجا خواهد آمد و اول ظهر در زیر درخت خرما نزدیک این مسجدخواهد ایستاد؛ به حضور او برو، سلام مرا به او برسان و بگو مژده باد که ساعت مرگ تو نزدیک است، پس از زیارت کاظمین فوری به کربلا برگرد، زیرا پس از سه روز ازورود به کربلا؛ یعنی در روز عرفه وفات خواهی کرد و طولی نمی کشدکه پس از وفات تو موعود الهی ظاهر می شود.... سید رشتی چون این شنید تبسّمی برلبانش آشکار گردید و فرمود: ای چوپان رویای تو درست است».(1)

ص: 25

مطهر امام حسین علیه السلام از درختی آویخته است، قطره های خون از آن می چکد، من نزدیک آن درخت رفتم، نهایت بهجت و سرور راداشتم که به چنین موهبتی فایز شدم؛ دو دست خودم را پیش بردم و در زیر حلقوم بریده مقدس امام حسین علیه السلام-که خون از آن می چکید - نگاه داشتم؛ مقداری خون در دست من جمع شد، آن ها را آشامیدم. وقتی که بیدار شدم خود را در عالم دیگر دیدم؛ روح الهی از تجلی خویش جسمم را می گداخت و سرا پای مرا انوار فیض خداوند فرو گرفته بود، سروری الهی در خود می دیدم، اسرار وحی خداوندی با نهایت عظمت و جلال در مقابل چشم من مکشوف و پدیدار بود.(1)

و یا عبدالکریم قزوینی برای حقانیت ظهور علی محمد شیرازی در سال شصت قمری به این رویا تمسک یافته و می گوید:

شب عید را به نماز و دعا گذراندم، بغتتا خوابم برد؛ در خواب دیدم مرغ سفیدی مثل برف دور سر من پرواز می کند پهلوی درختی ایستاده بودم، مرغ روی شانه ی آن درخت نشست و با نغمه ی موثری که از وصف آن عاجزم، گفت:

ای عبدالکریم! آیا در جستجوی مظهر موعود هستی ؟منتظر باش که در سنه ی ستین (شصت) ظاهر می شود.(2)

ص: 26

[میرزا محمد تقی نوری] برای شاگردان خویش دو فقره رویایی را که درباره حضرت بهاءالله دیده بود و خیلی به آن ها اهمیت می داد، بیان کرد. خواب اول این بود که گفت: در میان جمعی از مردم ایستاده بودم، دیدم همه به منزلی اشاره می کنند و می گویند: حضرت صاحب الزمان در آنجا تشریف دارند؛ من خیلی خوشحال شدم و با سرعت به طرف آن منزل رفتم که زودتر خود را به حضرت برسانم.... از هیئت و خصوصیات مأمورینی که درب منزل ایستاده بودند چنین استنباط کردم که آن شخص جلیل حضرت بهاء الله است. مرتبه دیگر در خواب دیدم که چند صندوق در محلی دور من گذاشته شده، یکی به من گفت: این صندوق ها متعلق به حضرت بهاء الله است، صندوق ها را باز کردم، دیدم همه پر از کتاب است، کتابها را باز کردم، دیدم تمام کلمات و حروفش با جواهر گرانبها نوشته شده و تابش آنها چشم را خیره می کند، نورانیت و تابش آن جواهرها به حدی بود که از شدت حیرت و تعجب، بغتتاً از خواب بیدار شدم. (1)

ص: 27

بیداری (هواتف ) بود که وی بر اساس آنها مدعی شد نوعی دعوت مهدیانه و حتی نبوت گونه دارد. (1)

ص: 28

سپس ادعا می کند که در یکی از خواب ها رسول خدا صلی الله علیه و آلهرا در رویا دیده وایشان بعد از اشاره نمودن به کتابی در دستش و خوراندن مقداری عسل به او، به آسمان می روند. او پس از بیداری چنین دریافته که اسلام مرده است و خداوند به دست او که شاگرد مستقیم پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله است، این دین را زنده می کند. (1)

ص: 29

شکّی در حقّانیت ایشان باقی نماند». (1)

درکتاب دیگری از مشایخ گنابادیه، رویایی بیان شده که گویا به دلیل ایمان عمیق ملا محمد گنابادی، او را در عالم رویا با عنوان و به جای امام زمان علیه السلام نشان داده اند!(2)

ونیز مرحوم حاج نایب الصدر در سفرنامه خود و گزارش وقایع دیگر یومیه ازتاریخ 27 رمضان 1319 که برای سفر حج حرکت کرد تا پانزدهم رجب 1337 که در مشهد توقف داشته.... در ذکر پنج شنبه چهاردهم ربیع الاول 1334 درباره شیخ ابوالقاسم طبسی نوشته: از جمله ذکر کرده که در مشهد، جناب حاج ملا سلطان علی(3) از من تفقدی فرمود و چون خواب غریبی دیده بودم، خواستم عرض کنم........... خواب:

در عالم رویا مشاهده نمودم در بیابان وسیع واقع وجمعی از دور به طرفی می روند و سرودی می خوانند و من هم می خوانم:

لا فتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار       

شاه مردان شیر یزدان قدرت پروردگار

لشکر امام زمان بعد از نماز در رکاب امام جنگ می نمایند. من گفتم:خصم زیاد است و ما قلیل. رفیقی گفت:امام همه آنها را تمام

ص: 30

می کند. گفتم: امام کجا هستند؟ گفت: آن که در هودج است؛ دیدم جناب حاج ملا سلطان علی و طرف فلان مجتهد...(1)

نیز یکی از مریدان اجازه یافته از طرف قطب سلسله نعمت اللهیه، در بیان شرح حال رضاعلیشاه (قطب سابق )، به رویایی تمسک کرده و می گوید:

در همان جلسه، رویایی راکه در ایام جوانی دیده بودم تداعی شد. این رؤیا که گاهی آن راذکر می کردند این بود که حضرت مولی را زیارت کردم که در مسجد بسیار طولانی تشریف آوردند و اقامه ی جماعت کردند. پس ازختم نماز صبح در بازگشت مچ دست مرا و بازوی شخصی با عمامه و عبا را گرفتند و گفتند: این شخص هادی و مهدی زمان تو است. می گفتند هر چه می گشتم که صاحب آن چهره را بیابم موفّق نمی شدم. تا آنکه در همان سفر به بیدخت آن شخصی را که در رؤیا دیده بودم، زیارت کردم که در جوار حضرت صالح علیشاه جلوس نموده بودند. آن شخص حضرت رضاعلیشاه و در آن زمان از مشایخ حضرت صالح علیشاه بودند.(2)

ص: 31

اطلاع یافته، اجازة ملاقات خواست، ایشان هم اجازه داد. حاجی میرزا حسن از ایشان دیدن نمود و نهایت احترام و کوچکی کرد. عرض کرد: چرا به خانقاه خودتان ورود نفرموید؟ ایشان پرسیده بودند: خانقاه خودمان کجاست؟ عرض کرد: همان چراغی که پدر بزرگوارتان روشن فرموده. جواب دادند: آن چراغ فعلا در گناباد روشن است. آن گاه از حاج میرزاحسن پرسیده بودند که نسب طریق و اجازة شما به کدام یک از بزرگان می رسد؟ پس از قدری تأمل جواب داده بود: در خواب از مولا علی علیه السلام. ایشان گفته بود بسیار خوب پس دیگر با هم صحبتی نداریم.(1)

و در جای دیگر می گوید:

و بالاخره آقای حاج آقا محمد، حاج میرزا حسن صفی علیشاه را از مقام خود برکنار کرد. مرحوم صفی اظهار داشت: ایشان نیز دارای اجازه و سمت رسمی از جناب رحمت علیشاه نبوده، صاحب اجازه حاج آقا محمد کاظم اصفهانی است و خود اظهار نمود که در خواب از طرف جناب رحمت علیشاه مأمور دستگیری و هدایت گردیدم.(2)

ص: 32

شدم که در منزل بنشینم و فقط مطالعه کنم، سال بعدش که به زیارت عتبات رفتم، مناجاتم این بود:

خداوندا! می خواهم تحت توجه تو یک دینی داشته باشم که واقعی و خدا پسندانه باشد تا شعار خود قرار دهم و به آن عمل کنم. شب در خواب حضرت علی علیه السلام را دیدم، به من فرمود: دین تو ابداعی است ولی نیک ابداعی است. در این موقع پرده عوض شد و دیدم دو نفر آمدند با هم صحبت می کنند؛ یکی به دیگری می گفت: ابداعی معنایش این است که فلان کس [نور علی الهی ] پیغمبر هم شد و هرچه خواهد خواست خداست.(1)

ص: 33

که مومن می بیند یا برای او می بینند.(1)

ص: 34

ص: 35

ص: 36

ص: 37

ص: 38

ص: 39

دلایل ادعا

این جریان ها و در میان آن ها احمد اسماعیل بصری به آیاتی از قرآن استناد کرده(1) که می توان آنها را به دو دسته تقسیم کرد:

ص: 40

4. أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلا هُمْ یحْزَنُونَ * الَّذِینَ آمَنُوا وَکَانُوا یتَّقُونَ * لَهُمُ الْبُشْرَی فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَفِی الْآخِرَةِ لا تَبْدِیلَ لِکَلِمَاتِ اللَّهِ ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ * وَلا یحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ.(1)

آگاه باشید! به یقین دوستان خدا نه بی_م_ی بر آنان است و نه اندوهگین می شوند. آنان که ایمان آورده و همواره پرهیزکاری دارند آنان را در زندگی دنیا و آخرت مژده و بشارت است.(2) و در کلمات خدا هیچ دگرگونی نیست; این است کامیابی بزرگ و گفتار مخالفان، تو را غمگین نکند; زیرا همه ی عزت و توانمندی برای خداست; او شنوا و داناست.

بررسی

این آیات، اصل رویای صادقه و امکان تعبیر برخی خوا بها را بیان می کند و بیش از این سخنی نمی گویند. این شواهد، اعم از مدعای افرادی است که می خواهند رویا را روشی در تشخیص حجت الهی بدانند. از این روی نمی توان با استدلال به این آیات، ادعای تشخیص حجت الهی به وسیله ی رویا را مطرح کرد.

ص: 41

وجه استدلال

برخی مدعیان جهت ادعای خود آیه را چنین تحلیل نموده اند:

و قرآن بر ما قصه بلقیس، ملکه ی سبا را می خواند و او در عالم رؤیا دانست که سلیمان علیه السلام نبی خداست؛ پس رؤیایش را راست پنداشت و در نهایت ایمان آورد. و از کجا دانست که این نامه نامه ای بزرگ است مگر از راه خدا و رویا و کشف؟(1)

و گویا استدلالشان این است که چون راهی برای اطلاع از کریم بودن نامه نیست، پس حتما در خواب از آن آگاهی یافته است.

نقد

1. این آیه، کمترین ارتباطی با مباحث رویا ندارد وخوابی در کار نبوده است تا این که بخواهد دلیلی بر حجیت رویا برای تشخیص حجت الهی باشد و چگونگی برداشت از این آیه روشن نیست؟ در حالی که بنابر صریح آیات قبل و بعد، نامه ای به وسیله ی هدهد به بلقیس داده شده و او پس از مشورت با وزرای خود تصمیم به دیدار با سلیمان نبی گرفته و بعد از دیدن معجزات آن حضرت، به خدای بلند مرتبه ایمان می آورد.

و در قرآن چنین می فرماید:

((فَلَمَّا جاءَتْ قیلَ أَ هکَذا عَرْشُکِ قالَتْ کَأَنَّهُ هُوَ وَ أُوتینَا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِها وَ کُنَّا مُسْلِمینَ وَ صَدَّها ما کانَتْ تَعْبُدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنَّها کانَتْ مِنْ قَوْمٍ کافِرینَ قیلَ لَهَا ادْخُلِی الصَّرْحَ فَلَمَّا رَأَتْهُ حَسِبَتْهُ لُجَّةً وَ کَشَفَتْ عَنْ ساقَیْها قالَ إِنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ مِنْ قَواریرَ قالَتْ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسی وَ أَسْلَمْتُ مَعَ سُلَیْمانَ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ)) (2)

ص: 42

« پس چون (ملکه سبا) آمد گفته شد: آیا تخت تو نیز این چنین است؟ گفت: گویی این همان است و پیش از این به ما آگاهی (از قدرت سلیمان) داده شده بود و از تسلیم شدگان بودیم».

و او را آنچه به جای خدا می پرستید (از ایمان به خدا و پرستش او) بازداشته بود، زیرا او از گروه کافران بود.

به او گفته شد: به حیاط قصر داخل شو، پس چون حیاط قصر را دید، گمان کرد آب زیادی است؛ پس دامن جامه را از ساق های خود بالا زد، (سلیمان) گفت: (این که می بینی) حیاط صاف و ساده ای است از شیشه، گفت: پروردگارا! من (تا به حال) به خود ستم کرده ام و اینک در برابر پروردگار جهانیان همراه سلیمان، اسلام آوردم. (دیدن عظمت قصر و سابقه امر هدهد و آوردن تخت سبب اسلام او شد).

2. از طرف احمد بصری و هوادارانش، هیچ دلیلی بر ادعای اینکه کریم بودن کتاب را از طریق رویا به دست آورده، ارائه نشده است،(1) و این سخن که چون نمی دانیم بلقیس چگونه کریم بودن نامه را فهمیده، پس از طریق رویا بوده، سخنی مضحک و بی منطق است.

3. مفسرین احتمالات متعددی را در تبیین این آیه بیان کرده اند. مانند:

الف) بلقیس نامه را دارای خیر و برکت برای مردمش تلقی کرد.(2)

ب) از سوی فردی کریم است که انس، جن و پرندگان از او پیروی می کنند.(3)

ج) پایان این نامه مهر داشت، و استناد به این روایت شده است:

ص: 43

«إکرام الکتاب ختمه»(1)

د ) ابتدای نامه با (بسم الله الرحمن الرحیم ) بوده است.(2)

ه ) علّت نام بردن به صفت کریم، خط زیبای آن بود.(3)

و) معانی بلند نامه، حسن کلام و عدم اهانت به طرف مقابل، دلالت بر کرامت نامه داشته است.(4)

علاّمه طباطبایی پس از بیان قولهای گوناگون، دلیل کرامت را عظمت سلیمان و محتوای نامه دانسته و در تبیین آیه چنین می فرماید:

و ظاهر آیه دوم این است که می خواهد علت کریم بودن آن را بیان کند؛ می گوید: علت کرامتش این است که این نامه از ناحیه ی سلیمان است، چون ملکه ی سبأ از جبروت سلیمان خبر داشت و می دانست که چه سلطنت و شوکت باشکوهی دارد، به شهادت این که در چند آیه ی بعد از ملکه سبأ حکایت می کند که وقتی عرش خود را در کاخ سلیمان دید، گفت: «وَ أُوتِینَا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِها وَ کُنَّا مُسْلِمِینَ ؛ ما از قبل از شوکت سلیمان خبر داشتیم و تسلیم او بودیم.

وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ؛ یعنی این نامه به نام خدا آغاز شده و به این جهت نیز کریم است. آری، بت پرستان وَثَنی، همگی به وجود خدای سبحان قائلند، ولی او را ربّ الأرباب دانسته، نمی پرستیدند؛ چون خود را کوچک تر از آن می دانستند. آفتاب پرستان نیز، وثنی مسلک، و یکی از تیره های صابئین بودند، که خدا و صفاتش را احترام می کردند. چیزی که هست صفات او را

ص: 44

به نفی نواقص و نیستی ها برمی گردانیدند؛ مثلا، علم و قدرت و حیات و رحمت را به نبود جهل و عجز و مرگ و قساوت تفسیر کرده اند. پس به صورت قهری وقتی نامه، بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ باشد نامه ای کریم می شود، چنان که بودن آن از ناحیه سلیمان عظیم نیز، اقتضاء می کند که نامه ای کریم بوده باشد».(1)

4. باید به این نکته هم توجه کردکه، بحث ما در تشخیص حجت الهی به وسیله ی رویاست؛ و این آیه خارج از موضوع بحث است. چرا که سرانجام اثبات دقت متن و محتوای یک نامه را توسط رویا تذکر می دهد.

ص: 45

مصداق خلیفه خدا در زمین نیست؟»(1)

«در این جا می بینیم که رؤیای یوسف علیه السلام نه تنها برای خود او، بلکه برای پدرش یعقوب علیه السلام -که از پیامبران و حجتهای معصوم خداوند است - راهی برای شناخت حجت است. زیرا حضرت یعقوب با دیدن این رؤیا از سوی حضرت یوسف علیه السلام او را از برگزیدگان پروردگار و در زمره ی دیگر حجتهای خدا؛ یعنی ابراهیم علیه السلام و اسحاق علیه السلام می بیند. نیز گفتار یعقوب علیه السلام به یوسف علیه السلام- که خواب خود را برای برادرانت بازگو مکن چون برای تو نقشه خطرناک می کشند- نشانه ی آن است که رؤیای صادقه از راه های شناخت حجت برای مردم نیز بوده است؛ زیرا با این خوابی که وی دیده بود، برادرانش پی به حجت بودن او می بردند».(2)

خلاصه ادعای طرف مقابل چنین است:

الف) حضرت یعقوب نمی دانست که یوسف وصی و نبی بعد از اوست و این مهم را بعد از رویای یوسف به دست آورد.

ب) برادران یوسف با این خواب می توانستند نبوت یوسف را بفهمند.

در نتیجه خواب می تواند راه شناخت حجت الهی باشد.

نقد

 در مورد رویای حضرت یوسف نیز اشتباه در تفسیر آیه صورت گرفته و با

ص: 46

توجه به مطرح شدن حرفی اشتباه، سعی در اثبات ادعای خود دارند.

1. دلیلی نداریم که مراد از رویای یوسف علیه السلام، بشارت بر نبوت او باشد؛ بلکه بنا بر تصریح قرآن کریم این رویا، پیش گویی واقعه ای خارجی بوده که همان پاسداشت برادران، پدر و خاله یوسف در شهر مصر و برای اوست. از این روست که در ادامه ی آیات، یوسف علیه السلام خطاب به پدر بزرگوار خود (پس از سجده ایشان و برادرانش) فرمود:

« یا أَبَتِ هذا تَأْوِیلُ رُءْیایَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَها رَبِّی حَقًّا»(1)

این مطلب را روایتی از اهل بیت علیهم السلام نیز تایید می کند و می فرماید:

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: تَأْوِیلُ هَذِهِ الرُّؤْیَا أَنَّهُ سَیَمْلِکُ مِصْرَ وَ یَدْخُلُ عَلَیْهِ أَبَوَاهُ وَ إِخْوَتُهُ، أَمَّا الشَّمْسَ فَأُمُّ یُوسُفَ رَاحِیلُ وَ الْقَمَرَ یَعْقُوبُ وَ أَمَّا أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً فَإِخْوَتُهُ فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَیْهِ سَجَدُوا شُکْراً لِلَّهِ وَحْدَهُ حِینَ نَظَرُوا إِلَیْهِ وَ کَانَ ذَلِکَ السُّجُودُ لِلَّهِ؛(2)

امام باقر علیه السلامدر باره تأویل این رؤیا فرمود: یوسف به زودی پادشاه مصر شده و پدر و مادر و برادرانش بر او وارد می شوند. امّا خورشید مادر یوسف راحیل، و قمر پدر او یعقوب، و ستاره ها برادران اویند که وقتی در مصر بر او وارد می شوند، سجده شکر الهی را بجا آورده و از هیبت و جمال یوسف، پروردگار را سپاس می گویند و این سجده برای خداوند بوده نه برای یوسف.

2. نه تنها دلیلی بر مستند بودن خواب حضرت یعقوب برای وصایت حضرت یوسف در دست نیست، بلکه دلیل داریم که حضرت یعقوب علیه السلام بنابر علم نبوت خود از آینده ی یوسف و وصایت او با خبر بوده و آن را به یوسف بشارت می

ص: 47

دهد.

شاهد بر این مطلب روایت مفضّل بن عمر است؛ او می گوید:

«امام صادق علیه السلام به من فرمود: می دانی پیراهن یوسف علیه السلام چه بود؟ عرض کردم: نه.

فرمود: چون برای ابراهیم علیه السلام آتش افروختند؛ جبرئیل علیه السلام جامه ای از جامه های بهشت برایش آورد؛ او پوشید و با آن جامه گرما و سرما به ابراهیم زیانی نمی رسانید؛ هنگامی که مرگ ابراهیم فرارسید، آن را در غلافی نهاد و به اسحاق آویخت و اسحاق آن را به یعقوب آویخت و چون یوسف علیه السلام متولد شد، آن را بر او آویخت و در بازوی او بود تا امرش به آنجا که باید می رسید (به حکومت مصر رسید) و چون یوسف آن را در مصر از غلاف بیرون آورد، یعقوب بوی خوش آن را دریافت و همین است که گوید: «اگر سفیهم نمی خوانید من بوی یوسف را احساس می کنم»(1) و آن همان پیراهنی بود که خدا از بهشت فرستاده بود.

عرض کردم: قربانت گردم آن پیراهن به چه کس رسید؟ فرمود: به اهلش؛ سپس فرمود: هر پیغمبری که دانش یا چیز دیگری را به ارث گذاشته [دریافته] به آل محمد صلی الله علیه و آله رسیده است».(2)

این روایت، بیانگر به ارث رسیدن پیراهن ابراهیم علیه السلام به اوصیا و انبیا بوده، و یعقوب علیه السلام پس از تولد یوسف علیه السلام، این پیراهن را به گردن او می آویزد و

ص: 48

یوسف علیه السلام، میراث دار پیراهن ابراهیم علیه السلام می شود. و باید توجه داشت که این پیراهن جز در اختیار وصی و حجت الهی قرار نمی گرفته است. و در حال حاضر این پیراهن، در اختیار آخرین وصی موجود، حضرت مهدی علیه السلام است.(1)

از این رو در آیه ی شریفه ((وَ کَذلِکَ یَجْتَبِیکَ رَبُّکَ وَ یُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ الْأَحادِیثِ وَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَ عَلی آلِ یَعْقُوبَ کَما أَتَمَّها عَلی أَبَوَیْکَ مِنْ قَبْلُ إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ إِنَّ رَبَّکَ عَلِیمٌ حَکِیم))(2)، قبل از بیان نبوت و افاضه ی علم تعبیر خواب برای یوسف، عبارت(کذلک) را از زبان حضرت یعقوب علیه السلامآورده که مراد از آن اکرام یوسف به وسیله ی برادران است. و از عبارت (یجتبیک) به بعد، تعبیر رویای یوسف نیست، بلکه بشارت حضرت یعقوب به یوسف است و بنابر علم نبوّتش او را از آینده ی خود آگاه می کنند.

 از نگاه امین الاسلام طبرسی، علاّمه ی مجلسی و دیگران معنای آیه چنین است:

«وَ کَذلِکَ» أی کما أراک هذه الرؤیا تکرمة لک و بین أن إخوتک یخضعون لک أو یسجدون لک؛ «یَجْتَبِیکَ رَبُّکَ» أی یصطفیک ربک و یختارک للنبوة... ؛(3) همان گونه که خداوند تو را به خوابی بزرگ بشارت داد و اکرام برادرانت را گوشزد کرد، بدان که در آینده نیز تو را به عنوان پیامبرش بر می گزیند....

3. ادعای این مطلب، که برادران یوسف از راه خواب به نبوت او پی برده و

ص: 49

تصمیم به قتل اوگرفتند(1)، سخنی بی دلیل است که آیه ی قرآن و برخی از روایات، خلاف آن را بیان کرده اند.

آنچه از آیات و روایات به دست می آید، عنایت ویژه یعقوب علیه السلام به یوسف علیه السلام است. و این توجه و محبت پیش از دیدن خواب یوسف بوده است ؛ و از طرف دیگر، ظاهر رویای دیده شده، صراحت در عظمت یوسف نسبت به برادرانش دارد، و این فهم اندک از رویای یوسف نیاز به علم تعبیر ندارد. در نتیجه حسادت برادران برانگیخته می شد و حضرت یعقوب با توجه به این فهم، یوسف علیه السلام را از بیان آن برحذر داشت.

در روایات و آیه ی شریفه، علت هایی بیان شده که هیچ یک اشاره به فهم نبوت از طریق رویا! و سپس حسادت به یوسف ندارد.

عَنْ أَبِی جَعْفَر علیه السلام:

... وَ کَانَ یُوسُفُ مِنْ أَحْسَنِ النَّاسِ وَجْهاً وَ کَانَ یَعْقُوبُ یُحِبُّهُ وَ یُؤْثِرُهُ عَلَی أَوْلَادِهِ فَحَسَدَهُ إِخْوَتُهُ عَلَی ذَلِکَ وَ قَالُوا فِیمَا بَیْنَهُمْ کَمَا حَکَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ إِذْ قالُوا لَیُوسُفُ وَ أَخُوهُ أَحَبُّ إِلی أَبِینا مِنَّا وَ نَحْنُ عُصْبَة... ؛(2)امام باقر علیه السلام فرمود: چهره یوسف بسیار زیبا بود و یعقوب او را بیشتر از فرزندان دیگرش دوست می داشت. از این رو برادران بر وی حسادت کرده و بنابر آیه قرآن چنین گفتند: هنگامی که [برادران او] گفتند: «یوسف و برادرش نزد پدرمان از ما -که جمعی نیرومند هستیم- دوست داشتنی ترند. بیقین پدر ما در گمراهی آشکاری است.

امام سجاد علیه السلام نیز می فرماید:

اولین بلایی که بر یعقوب و اهل بیتش وارد شد، حسدی بود که

ص: 50

برادران یوسف پس از شنیدن خواب بر او بردند. امام علیه السلام فرمودند: رقّت و عطوفت یعقوب بر یوسف پس از آن زیاد شد و پیوسته بیم داشت آنچه را که حقّ (عزّوجلّ) به او وحی نموده و وی را آماده برای بلا گردانده، موردش تنها یوسف باشد؛ از این رو در بین فرزندان به یوسف رقّت و مهربانی فوق العاده ای نشان می داد. برادران با دیدن این صحنه های تکریم نسبت به یوسف علیه السلام برایشان گران تمام شد و بلا و گرفتاری در بینشان پدیدار شد؛ از این رو به مشاوره پرداخته و گفتند: با این که ما چندین برادر هستیم، پدر چنان دلبسته ی یوسف شده که او را تنها بیش از همه ی ما دوست دارد و اشتباه او در دوستی یوسف به خوبی روشن است؛ باید یوسف را کشته یا در دیاری دور از پدر افکنده و روی پدر را یک جهت به طرف خود نماییم.(1)

با توجه به آنچه گذشت، ادعای فهم نبوت یوسف علیه السلام به وسیله ی رویا، نه تنها دلیل ندارد، بلکه دلایلی بر خلاف آن در کلام اهل بیت علیهم السلام وجود دارد.

ص: 51

کرد، که مراد رؤیاست.(1)

نقد

یکم: در این قسمت نیز، فقط ادعایی از طرف احمد بصری شده و هیچ دلیلی برایش ارائه نشده است.

دوم: مراد از وحی در آیات قرآن کریم مختلف بوده و مفسرین و اهل لغت، معانی گوناگون آن را بررسی کرده اند.(2)

در مورد این آیه نیز چهار احتمال وجود دارد:

1. مراد از این وحی، وحی حقیقی و مربوط به انبیاست؛ و احتمال دارد این آیه ناظر به نبوت حواریون و وحی به آنان باشد.(3)

2. مراد، وحی با واسطه و به وسیله ی عیسی علیه السلام باشد. و حواریون از طریق ایشان به این الهیات امر شده اند. (4) نمونه ی این معنا را برخی از مفسرین در این آیه جستجو کرده اند. ((وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرات))(5)

راغب در تبیین این مطلب می گوید:

 ((فذلک وحی إلی الأمم بوساطة الأنبیاء))(6)

«این آیه، وحی به امت ها را با واسطه ی انبیا ذکر می کند».

3. مراد از وحی، الهام قلبی و ایجاد اراده است.(7) و مشابه این مورد، الهام

ص: 52

خدای متعال به زنبور عسل می باشد، که در قرآن چنین فرموده است:

«وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ»(1)

4. مراد، القای مطلب با استفاده از نشانه های الهی است. و در آیه مراد این است که با توجه به معجزات عیسی علیه السلام، ایمان به خدا و رسولش را القا نموده ایم.(2)

در نهایت با توجه به احتمالات ذکر شده، وجهی برای تمسک به ادعای جریان مدعی یمانی باقی نمی ماند و به تعبیر دیگر، در هنگام وجود احتمالات گوناگون استدلال به یک احتمال بدون قرینه باطل است. و نمی توان مراد از وحی در این آیه را خواب و رویا تفسیر کرد.

نتیجه

اگر چه در آیات فراوانی بحث از رویا و خواب صادقه ذکر شده، اما با توجه به همان آیات، اصل رویای صادقه و این که تعدادی از خواب ها دارای تعبیر بوده و بیننده ی خواب می تواند برخی از وقایع را به صورت رمز آلود یا آشکارا ببیند، مورد تأیید است. اما این مطلب که با توجه به خواب، بتوان در اصول عقاید مانند: امامت و تشخیص حجت الهی و یا مسایل فقهی ورود نمود، ثابت شدنی نیست و هیچ یک از دلایل ادعایی به این مطلب اشاره ندارد.

ص: 53

ص: 54

در منابع روایی و عقلی دلیلی بر اعتبار رویا در تشخیص مصداق حجت الهی وجود ندارد و با توجه به این که هیچ فقیه، متکلم و فیلسوفی خواب را در تشخیص حکم فقهی معتبر نمی داند، به طریق اولویت نمی توان از این روش در مباحث عقیدتی بهره مند شد. از دیگرسو افرادی از میان مدعیان دروغین که قائل به حجیت رویا شده اند، دلیلی منطقی بر اثبات دیدگاه خود نداشته اند. گفتنی است، شیاطین می توانند برای انسان ها تخیل دیدن معصوم علیه السلام را ایجاد کنند و به صورت حتمی افرادی که به نام رسول خدا صلی الله علیه و آله یا یکی دیگر از معصومان علیهم السلام رویت می شوند، خود معصوم علیه السلام نیستند تا به دنبال آن اجرای فرمان های داده شده در رویا لازم باشد.

در میان متکلمان و فقیهان شیعه کسی خواب را، در کشف و یافتن حکم فقهی معتبر نمی داند.(1) و باوجود سختگیری عالمان شیعی در اثبات اصول عقاید با تمسک به ادله ی قطعی(2)، به طریق اولی رویا در مسائل عقیدتی، مانند کشف

ص: 55

حجت الهی و امام معصوم راهی ندارد. به عنوان نمونه: شیخ مفید (413 ق)،(1) سید مرتضی (436 ق)،(2) ابن ادریس حلی (598ق )(3) علامه حلی(726 ق)(4)، ملااحمد نراقی(1245 ق)،(5) میرزای قمی(1322 ق) (6)، علاّمه مجلسی(1111ق )(7) شیخ حرّ عاملی(8) و آیت الله جوادی آملی(9) مباحثی را در این زمینه آورده و حدود اعتبار خواب را بیان کرده اند.

شیخ مفید می فرماید:

« و مع ذلک فإنا لسنا نثبت الأحکام الدینیة من جهة المنامات؛(10)باید توجه داشت که ما احکام دینی را به وسیله رؤیا و خواب اثبات نمی کنیم».

ص: 56

اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ: مَا تَرْوِی هَذِهِ النَّاصِبَةُ ؟فَقُلْتُ:جُعِلْتُ فِدَاکَ فِیمَا ذَا؟ فَقَالَ: فِی أَذَانِهِمْ وَ رُکُوعِهِمْ وَ سُجُودِهِمْ. فَقُلْتُ:إِنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّ أُبَیَّ بْنَ کَعْبٍ رَآهُ فِی النَّوْمِ. فَقَالَ: کَذَبُوا، فَإِنَّ دِینَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَعَزُّ مِنْ أَنْ یُرَی فِی النَّوْم؛(1)... این گروه چه می گویند؟ عرض کردم: فدایت شوم، در چه موردی؟ فرمود: در مورد اذانشان و...، عرض کردم: می گویند که ابی بن کعب آن را در خواب دیده. امام فرمود: دروغ می گویند؛ زیرا دین خداوند عزیزتر از آن است که در خواب دیده شود.

اهل سنت در سبب تشریع اذان گفته­اند: مردم مدینه برای آگاه شدن از وقت نماز مشکل داشتند و پیامبر صلی الله علیه و آله با ایشان به مشورت پرداخت. پیشنهاد ناقوس و بوق و دفّ و روشن کردن آتش و نصب پرچم -که علامت نصاری و یهود و رومیان و مجوسیان بود – به پیامبر صلی الله علیه و آله داده شد، ولی ایشان آنها را نپذیرفت و در حالی که حضرت صلی الله علیه و آله با مشورت به نتیجه­ای نرسیده بودند، عبدالله بن زید در رویا و یا بین خواب و بیداری فرشته­ای را دید که به او اذان و اقامه را آموخت. سپس او این جریان را به پیامبر صلی الله علیه و آله بازگو کرد و ایشان دستور دادند تا بلال آن را گرفته و برای اعلام وقت نماز بگوید. (2) اما اهل بیت علیهم السلام این سخن را نفی کرده و تشریع اذان را به وحی الهی دانسته اند.

با توجه به عمومیت عبارت (دین الله )، معنای روایت، تمام آموزه های دین، اعم ازمسایل عقیدتی و فقهی بوده و نفی استفاده از رویا در این روایت آشکارا بیان شده است. مقید نمودن این عبارت در مسایل فقهی نیز تاثیری بر استدلال ندارد؛ چرا که با توجه به این که رویا نمی تواند نقشی در استنباط احکام فقهی داشته باشد، به طریق اولویت در مسایل عقیدتی بی فایده است.

ص: 57

از این رو علاّمه ی مجلسی پس از تایید سند این روایت،(1) می فرماید:

«ثُمَّ إنَّ هذا الخبر یَدُلّ عَلی أنَّ بِالنومِ لا تَثبُتُ الأحکام؛(2) این خبر دلالت می کند که با خواب نمی توان احکام الهی را ثابت کرد».

ص: 58

است.(1)

برخی از عالمان بر این باورند که در مورد عدم اعتبار رویا در کشف احکام فقهی شکی نیست و به عبارت دیگر اجماع علما در این باره پذیرفتنی است.(2) حتی محدث نوری نیز با وجود داشتن مشربی گسترده در مباحث رویا، و نگاشتن کتابی مفصل در این زمینه، اعتقاد خود پیرامون عدم حجیت رویا در احکام شرعی را چنین بیان آورده:

ولا یخفی علی الارباب النهی عدم کون الرویا طریقا فی غیر الانبیاء فی الاحکام بأسرها؛(3)و بر عقلا و اهل فن پوشیده نیست که رویا برای غیر انبیا، در استنباط هیچ حکم فقهی به کار نمی آید.

ص: 59

معصومین علیهم السلام تا کنون کسی از این روش، جهت استخراج حکم استفاده نکرده است.

 بزرگان اخباری نیز در نقد استفاده از رویا چنین می گویند:

فلأن الأدلة الدالة علی وجوب متابعتهم و أخذ الأحکام عنهم- صلوات اللّه علیهم- إنما تحمل علی ما هو المعروف المتکرر دائما؛.... و لا ریب أن الشائع الذائع المتکرر إنّما هو أخذ الأحکام منهم حال الیقظة؛(1)دلایل وجوب اطاعت و اخذ احکام از ائمه علیهم السلام، بیان گر روش های متعارف و مورد اطمینان در زمان های متفاوت است. بی شک روش متعارف در اخذ احکام، استفاده از ادله در بیداری است و نمی توان به خواب استناد کرد.

ص: 60

الهام شده - می توانند این مطلب را تشخیص دهند.(1) و حتی برخی از فقیهان و عارفان نظیر امام خمینی رحمة الله نیز در تعبیر خواب خود به اشتباه رفته اند.(2) به ویژه زمانی که خواب ما صراحتی نداشته و نیاز به تأویل دارد. از این روی علاّمه محمد تقی مجلسی می گوید:

و لکن لا یعرف تعبیر الرؤیا إلا الأنبیاء و الأوصیاء أو من ألهمه الله من أولیائه، فإنه بحر عمیق بل جربنا أن لکل نفس تعبیر خاص لیس لغیرها؛(3) تعبیر رویا را انبیا و اوصیا و یا دریافت کننده های الهام الهی می دانند، تعبیر خواب دریای عمیقی است و تجربه نشان داده که تعبیر خواب در یک موضوع خاص برای تمام افراد یکسان نیست.

سختی تعبیر رویا و فهم کلام معصومین علیهم السلام در خواب، منجر می شود که نتوان به خواب کسی اطمینان کرد. علامه مجلسی و دیگر فقها در این زمینه می گویند:

و أیضا ما یری فی المنام قد یحتاج إلی تعبیر و تأویل فلعل ما رآه مما له تعبیر و هو لا یعرفه و إن لم یکن من قبیل الأضغاث؛(4)و همچنین آن چه در خواب می بیند، اگر از اقسام خواب های آشفته نباشد، به دلیل عدم درک صحیح تعبیر خواب و پیام های داده شده، نمی تواند حجت قرار گیرد.

ص: 61

آنچه در برخی گزارش ها از رویاها به دست می آید، بیانگر این است که، تشخیص رویای صادقه از کاذبه، آن قدر مشکل است که برخی از علمای ربانی و اولیای الهی نیز از تعابیر اشتباه در امان نبوده و با گمان صادقه بودن رؤیا و استناد عقایدشان به آن، مسیر را به انحراف رفته اند.

به عنوان نمونه: می توان به قصه ی تحریم تنباکو اشاره کرد که برخی از اخباری ها با تمسک به رویا، و این که امام حسین علیه السلام دستور ترک استعمال تنباکو را داده اند، بر علمایی که استفاده از تنباکو را جایز دانسته، احتجاج کرده اند. در حالی که قائلین به جواز نیز، به رویای دیگری از آن حضرت علیه السلام استناد کرده که دلالت بر اذن امام علیه السلام به استفاده ازقلیان دارد.(1)

و یا این که برخی از مخالفان فلسفه و اخباریون،(2) علیه بزرگانی مانند ابن سینا(3)، ابن ادریس حلی، علامه حلی و وحید بهبهانی به رویاهایی که از نظر آنها صادقه بوده، استناد جسته اند؛(4) در حالی که در تایید این بزرگان رویاهای

ص: 62

صادقه ی دیگری از طرف علمای موافق آنها ارائه شده است.(1)

آیت الله جوادی آملی نیز در عدم حجیت خواب در مباحث علمی و اعتقادی چنین آورده:

شاید سرّش آن باشد که در آن صورت حدّ و مرزی برای رؤیا و مکاشفات عرفانی وجود نمی داشت و هر کس هر چه می خواست در عالم رؤیا می دید یا در عالم مکاشفه مشاهده می کرد؛ از امور ساده ای مثل اینکه فلانی باید فلان مبلغ را به فلان کس دهد؛ فلانی باید فلانی را به عقد خود درآورد یا به عقد فلانی درآید یا... گرفته تا امور مهمی مانند ادعای نیابت و سفارت از حضرت بقیة الله (ارواحنا فداه) و.... در نتیجه بسیاری از امورْ واجب و بسیاری دیگرْ حرام می شدند و الزامات و التزامات فراوانی پدید می آمدند و راهی برای نفی و اثبات آن ها نبود و خلاصه، سنگی روی سنگی بند نمی شد، در حالی که معیار الزامات و التزامات فقهی در عصر غیبت آن است که دیگران راه عالمانه ای برای اثبات یا نفی آن داشته باشند و این، راهی جز استناد و اتکا به ادلّه ی اربعه (کتاب، سنت، عقل و اجماع) در استنباطات فقهی ندارد.(2)

ص: 63

ج) در تمام زمان ها، چه دوران حضور معصوم علیه السلام و چه دوران غیبت است.

د)تفاوتی میان دیدن معصوم علیه السلام و گرفتن دستور یا پاسخی از ایشان، با دیگر افراد نیست.

اما ممکن است در این جا دو اشکال به ذهن برسد و گمان شود که برخی از روایات و وقایع تاریخی، عدم حجیت رویا را قید زده و بیانگر این است که اگر یکی از معصومین علیهم السلام در خواب دیده شد و سخنی را مطرح فرمود، یقین به صدور از سوی آنها پیدا کنیم و همان گونه که واجب است به دستورشان در بیداری عمل شود، باید به این دستور نیز عمل کنیم. به عبارت دیگر رویا نمی تواند ملاک کشف حقیقت باشد، مگر زمانی که یکی از معصومین علیهم السلامدر خواب دیده شود.

ص: 64

دینی است. و اگر استنباط حکم شرعی به واسطه ی دیدن یک غیر معصوم باشد، باطل است. اما اگر در رویا، یکی از ائمه علیهم السلام را دیدیم و حکم را از آن ها گرفتیم، ایرادی ندارد؛ چراکه در اصل، استنباط حکم به واسطه ی کلام معصوم علیه السلام بوده است.

و با این بیان، حدیث (إن دین الله عزوجل أعزّ مِنْ أن یُری فی النوم)، عمومیت نفی بهره گیری از رویا و خواب را نداشته و همانگونه که از روایت و گزارشات تاریخی به دست می آید، اهل سنت معتقد بودند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، تشریع اذان را با تمسک به رویای عبد الله بن زید انجام داده است. (1)و امام صادق علیه السلام، استنباط احکام به صورت تأسیسی و به وسیله ی رویا از غیر معصومین علیهم السلام را اشکال فرموده اند.

این بیان را می توان در کلمات علامه مجلسی به دست آورد، گرچه خود این توجیه را نمی پذیرند. ایشان می گویند:

و یمکن أن یخص بابتداء شرعیتها و رأیت فی بعض أجوبة العلامة رحمه الله عما سئل عنه، تجویز العمل بما یسمع فی المنام عن النبی و الأئمة علیهم السلامإذا لم یکن مخالفا للإجماع. لما روی من أن الشیطان لا یتمثل بصورتهم و فیه إشکال؛(2)و امکان دارد که این نهی مربوط به وقتی باشد که فرد از طریق رویا بخواهد حکمی را تاسیس کند. اما اگر کشف از حکم باشد ایرادی ندارد. و در برخی از پاسخ های علامه ی حلّی چنین به نظر می رسد که عمل به دستور داده شده در خواب را جایز می دانند؛ البته به این شرط که با اجماع و احکام دین تنافی نداشته باشد. و علت بیان این مطلب، روایتی است که می فرماید: شیطان نمی تواند در قالب رسول خدا و ائمه علیهم السلام ظاهر

ص: 65

شود. ولی این کلام اشکالاتی دارد ونمی توان آن را پذیرفت.

ص: 66

نَبِیٍّ؛ فکیف یجوز أن ینص علیه بالإمامة مع صحة هذا القول منه فیه؛(1)و روایت شده که شیطان نمی تواند به صورت نبی یا وصیِّ نبی، خود را تجسم دهد. پس چگونه قائل به امامت اسماعیل شویم، در حالی که شیطان جهت انحراف در شیعیان، خود را به ظاهر اسماعیل در می آورد.

همچنین امین الاسلام طبرسی، در تنزیه مقام حضرت سلیمان گفته است:

«و لا أن یمکن الشیطان من التمثل بصورة النبی؛(2)و امکان ندارد که شیطان در قالب نبی رُخ نماید».

بررسی پاسخ اول

 مفاد دوازده روایت نقل شده در منابع شیعی و در باب عدم تمثل شیطان به صورت حجت الهی را، می توان به سه دسته تقسیم کرد:

1. عدم تمثل شیطان در بیداری برای افرادی که آن حجت الهی را درک کرده اند. (3) یعنی شیطان نمی تواند در قالب یکی از حجّت های الهی در آمده و به

ص: 67

زبان او برای مردم سخن گوید تا سبب انحراف آنان شود.

 2. عدم تمثل در خواب برای کسانی است که این حجت الهی را درک نموده و در دوران او زندگی کرده اند.(1) به عبارتی چون او را درک کرده وچهره اش را می شناسند، شیاطین نمی توانند برای آنها ایجاد شبهه کنند.

3. عدم تمثل برای کسانی که حجت الهی دیده شده در رویا را ندیده اند

ص: 68

وچهره اش را نمی شناسند.(1)

از آنجا که مورد سوم محل نزاع است، به نقل روایت آن می پردازیم.

 « وَ رَوَی الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ خُرَاسَانَ: یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فِی الْمَنَامِ کَأَنَّهُ یَقُولُ لِی کَیْفَ أَنْتُمْ إِذَا دُفِنَ فِی أَرْضِکُمْ بَضْعَتِی وَ اسْتُحْفِظْتُمْ وَدِیعَتِی وَ غُیِّبَ فِی ثَرَاکُمْ نَجْمِی؟ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام:أَنَا الْمَدْفُونُ فِی أَرْضِکُمْ وَ أَنَا بَضْعَةٌ مِنْ نَبِیِّکُمْ وَ أَنَا الْوَدِیعَةُ وَ النَّجْمُ؛ أَلَا فَمَنْ زَارَنِی وَ هُوَ یَعْرِفُ مَا أَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ حَقِّی وَ طَاعَتِی فَأَنَا وَ آبَائِی شُفَعَاؤُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَنْ کُنَّا شُفَعَاءَهُ نَجَا وَ لَوْ کَانَ عَلَیْهِ مِثْلُ وِزْرِ الثَّقَلَیْنِ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ لَقَدْ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ أَبِیهِ علیه السلام أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: مَنْ رَآنِی فِی مَنَامِهِ فَقَدْ رَآنِی لِأَنَّ الشَّیْطَانَ لَا یَتَمَثَّلُ فِی صُورَتِی وَ لَا فِی صُورَةِ أَحَدٍ مِنْ أَوْصِیَائِی وَ لَا فِی صُورَةِ وَاحِدَةٍ مِنْ شِیعَتِهِمْ وَ إِنَّ الرُّؤْیَا الصَّادِقَةَ جُزْءٌ مِنْ سَبْعِینَ جُزْءاً مِنَ النُّبُوَّةِ».(2)

حسن بن علیّ بن فضّال از علی بن موسی الرضا علیه السلام روایت کرده که مردی از اهل خراسان به آن امام عرض کرد: ای پسر رسول خدا! من پیامبر صلی الله علیه و آله را در خواب دیدم که گویا به من می فرمود: چگونه خواهید بود زمانی که پاره ای از تن من در سرزمین شما مدفون شود، و شما نگهبان ودیعه ی من باشید، و ستاره ی من در خاک شما روی بپوشاند؟ پس امام رضا علیه السلام به او فرمود: آن مدفون در زمین شما منم. و پاره تن پیمبر شما منم. و آن ودیعه و آن ستاره منم. آگاه باشید که هر کس مرا زیارت کند، و آنچه را از حق من و طاعت من که خدای-عزوجل- واجب کرده بشناسد، من و پدرانم روز قیامت شفیع او خواهیم بود، و کسی که ما شفیعان او

ص: 69

باشیم، نجات خواهد یافت؛ اگر چه گناه ثقلین (جن و انس) را بر دوش داشته باشد. و پدرم از جدم از پدرش علیهم السلام برایم حکایت کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که مرا در خواب بیند، در حقیقت مرا دیده؛ زیرا شیطان به صورت من و یکی از جانشینانم و یکی از شیعیان ایشان در نمی آید، و رؤیای صادقه جزئی از هفتاد جزء نبوّت است.

طریق شیخ صدوق به حسن بن علی بن فضال چنین است:

و ما کان فیه عن الحسن بن علیّ بن فضّال فقد رویته عن أبی- رضی اللّه عنه- عن سعد بن عبد اللّه، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن الحسن بن علیّ بن فضّال.(1)

این روایت درکتابی دیگر از شیخ صدوق با این سند آمده:

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ: أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْهَمْدَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام.(2)

اگر چه به دلیل نقل زیاد و گوناگونی اسناد در میان شیعه و سنی(3)، کلیت عدم تمثل شیطان در قالب حجت الهی را متواتر معنوی(نه لفظی) می دانیم، اما این سخن بدان معنا نیست که تمام مفاد روایات متعدد را می پذیریم؛ بلکه در بحث تواترمعنوی، به قدر متیقن و نقطه اشتراک برگرفته از روایات تمسک می کنند. (4) با این وصف از روایات وارده در منابع شیعی و اهل سنت به دست

ص: 70

می آید که اثبات تواتر عدم تمثل شیطان به صورت چهره حقیقی رسول خدا صلی الله علیه و آله و دیگر حجّت های الهی برای کسانی است که ایشان را به چشم دیده اند. روایت دسته سوم نیز از جمله اخبار واحدی است که حتی به درجه استفاضه(1) نمی رسد، و محتوای آن را نمی توان به عنوان محتوای متواتر مد نظر قرار داد.

با این توضیح می توان میان نظر شیخ مفید و تابعین ایشان با دیدگاه محدث نوری جمع کرد و بیان هر یک را به دو حیث صحیح دانست. اگر محتوای روایاتی که عدم تمثل شیطان برای کسانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله را ندیده اند، درنظر بگیریم، روایات، واحد بوده که قرینه و شاهدی بر اعتبار نیز ندارد، بدین رو در مسایل عقیدتی به کار نمی آید. و اگر مراد ما عدم تمثل شیطان در قالب حجت های الهی و برای کسانی که ایشان را دیده اند باشد، روایات متواتر است.

ص: 71

آیت الله جوادی آملی در این باره آورده:

امّا مشکل این است که بیشتر ما امامان معصوم علیهم السلام را ندیده ایم و اگر صورتی نورانی در خواب بینیم که صاحب آن ادعا کند که من امام هستم، چگونه او را بشناسیم؟ از کجا معلوم شیطانی که ادعای ربوبیت کرده، ادعای نبوّت و امامت نکند؟!(1)

ص: 72

اخباری ها بیان شد که امام حسین علیه السلام را در خواب دیده و قائل به حرمت تنباکو شده و اصولیون استناد می کنند که امام مهدی علیه السلام را دیده و قائل به جایز بودن تنباکو شده اند. حال به کدام رویا می توان تمسک کرد؟ اگر بگوئیم که هر رویایی که معصومی در آن باشد حجت است، باید به نظر کدامیک از علمای اخباری یا اصولی متوسل شد؟آیا امکان دارد که دو معصوم سخنی مخالف یکدیگر بگویند؟ این گونه مثال ها که تعداد آن ها هم کم نیست، دلالت صریح و تمام دارد که اگر کسی خود را با نام یکی از معصومین معرفی کرد، نمی توانیم سخن او را قطعی پنداشته و ملزم به انجام آن شویم.

ص: 73

 اما کلیت این مضمون در منابع دیگر یافت می شود(1) و علاّمه ی مجلسی این روایت را پذیرفته و آن را از احادیث مشهوره می داند.(2) از این رو در روشنگری آن کوشیده تا اشکالات وارد شده را پاسخ گوید.(3)

صرف نظر از پذیرش و عدم پذیرش این روایت، مهمّ برای نگارنده این است که احمد اسماعیل بصری این روایت را پذیرفته و از این رهگذر می توانیم دیدگاه او را نقد کنیم؛(4) چرا که محتوای روایت صراحت در ایجاد تخیل چهره معصوم علیه السلام برای معصوم دیگر را دارد؛ آن هم شخصی مانند حضرت زهرا علیها السلام که شناخت کامل به چهره فرزندان و پدر بزرگوارشان داشته اند. از این جا می توان نتیجه گرفت که شیاطین می توانند به طریق اولی برای ما که این بزرگواران را ندیده ایم، چهره سازی کنند.

 احمد اسماعیل در توجیه این روایت می گوید:

إنّ الشیطان ألقی فی نهایة الرؤیا هذا الأمر وهو موت الرسول محمد، وبما أنّ العاصم موجود معها وهو رسول الله فقد وکلها الله إلیه لیبین لها إنّ الصوت الذی سمعته فی نهایة الرؤیا لیس من الرؤیا، بل هو من الشیطان أراد تحزینها به؛(5) شیطان در انتهای رویای حضرت زهرا علیها السلام این مطلب را که مرگ حضرت محمد صلی الله علیه و آله باشد، القا و وارد کرده است. و خداوند حضرت محمد صلی الله علیه و آله را

ص: 74

روشن کننده ی این مکر شیطان قرار داده و به حضرت زهرا علیها السلام آگاهی داده که این رویا، جهت ناراحت کردن شما و القای شیطان بوده است.

در پاسخ باید توجه داشت حتی اگر القای شیطان را در قسمت پایانی رویای ایشان بدانیم و کذب خواب را به این قسمت نسبت دهیم، این نکته باقی است که به هرصورت شیطان در قالب حضرت رسول صلی الله علیه و آله ظاهر شده و وفات ایشان را به نمایش گذارده است، در حالی که آن چهره ی نمایش داده شده به یقین رسول خدا صلی الله علیه و آله نبوده است. و نیز باید توجه داشت که در زمان ما این تذکر دهنده و مانند رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز وجود ندارد تا بتوانیم القای شیطان را از او بپرسیم!

بر فرض ادّعای احمد اسماعیل مبنی بر حضور پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و توانایی شیطان برخواب سازی برای حضرت زهرا علیها السلام، اما در زمان ما خداوند به صورت جبری دست شیطان را برای خواب سازی بسته و ما از این خطر در امانیم، این سخن پذیرفتنی نیست؛ چون علاوه بر عدم فهم این معنا از ظاهر روایت و صراحت آن در خواب سازی شیطان برای حضرت زهرا علیها السلام و همه انسان ها؛ دلیلی هم بر توجیه سخن احمد بصری وجود ندارد. درحالی که قضیه عکس توجیه احمد اسماعیل است و اهل بیت علیهم السلام با نقل روایات مزبور این پیام را به ما رسانده اند که گر چه حضرت زهرا علیها السلام معصوم بوده و رسول خدا صلی الله علیه و آله او را در شناخت دروغین بودن خوابش راهنمایی کرده، ولی شیطان توانسته خواب سازی کند؛ پس شما به طریق اولی و بیقین در تیررس شیطان و القای خواب های دروغین او قرار دارید.

خلاصه، با توجه به خبر واحد بودن دسته ی سوم از اخبار، و نبود شواهدی بر صحت آن، بلکه قرائنی دال بر عدم پذیرش عمومیت آن در اختیار داریم که

ص: 75

نمی توان در اصول عقاید از این دسته روایات استفاده کرد.

ص: 76

یا به یکی از ائمه برای حل مشکلش متوسل شود و یا این که نماز شب خود را ترک نکند؛ چون این اعمال مورد قبول شرع است، بدون این که الزامی به همراه داشته باشد، سزاوار عمل است. گفتنی است، علاّمه ی حلّی به هیچ عنوان تمسک به خواب را حجت ندانسته و معتقد نیست که کلام معصومین در رویا، مانند کلام ایشان در بیداری حجت است؛ چون اگر قائل به عدم تفاوت خواب و بیداری بود، انجام دستور در خواب را واجب می دانست، درحالی که چنین نفرمود.

ص: 77

آن ها و منطقی دیدن دین اسلام، آن را پذیرفته و مسلمان می شود. (1)

نقد

1. عمل غیر معصوم حجت نبوده و نمی توان با توجه به آن، مساله ای عقیدتی را پایه ریزی کرد.

 2. حضرت محمد صلی الله علیه و آله اصل اسلام او را پذیرفته و شاهدی بر تایید خواب و روش او وجود ندارد.

3. همان گونه که از متن این واقعه ی تاریخی به دست می آید، خالد بن سعید پس از دیدن رویا به محضر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله رسیده وبه رویایش اکتفا نکرده، بلکه با پرسش از محتوای دعوت ایشان و مقبول بودن آن ها، اسلام را می پذیرد. به عبارت دیگر خالد بن سعید با دیدن رویا قلبش نرم شده و شوق و انگیزه ی شنیدن دعوت را به دست می آورد و با تحقیق از محتوای دعوت اسلام، ایمان می آورد. و مورخان گزارش اسلام او را چنین گزارش می دهند:

فقال: یا محمد! إلی من تدعو؟ فقال: أدعوک إلی الله وحده لا شریک له، و أنّ محمدا عبده و رسوله، و تخلع ما أنت علیه من عبادة حجر لا یسمع و لا یبصر، و لا یضرّ و لا ینفع، و لا یدری من عبده ممن لم یعبده. قال خالد: فإنّی أشهد أن لا إله إلا الله، و أشهد أنک رسول الله. فسرّ رسول الله صلّی الله علیه و سلم بإسلامه؛ خالد گفت: ای محمد !به چه چیزی دعوت می کنی ؟حضرت صلی الله علیه و آله فرمودند: تو را به خدای واحدی که شریکی ندارد، و این که محمّد بنده و فرستاده ی اوست و پرهیز از عبادت سنگ، که نه می شنود و نه می بیندو نه نفع و ضرری دارد و نه می فهمد که چه کسی او را عبادت می کند و چه کسی عبادت نمی کند، دعوت می کنم. خالد

ص: 78

گفت:شهادت به یگانگی خداوندو رسالتت می دهم. پس پیامبر صلی الله علیه و آله از اسلام او شادمان شد.

ص: 79

او متمسک شو و خداوند اسلام را روزی من فرمود و مسلمان شدم».

نقد

نه تنها این روایت موید این دسته از گروه های انحرافی نیست، بلکه خلاف نظر آنان را اثبات می کند. با این که جندل رویای موسی علیه السلام را دیده بود، اما بدان متمسک نشده و جهت پی بردن به حقانیت دعوت رسول خدا صلی الله علیه و آله، از ایشان مطالبی را می پرسد، و پس از دقیق دیدن پاسخ ها، جهت تایید انتخاب خود به خواب اشاره می کند.

ص: 80

چگونگی اسلام او نمی کند. (1) اعلمی در دایرة المعارف می نویسد: وهب پسر عبدالله کلبی نصرانی (مسیحی) با همسرش نزد امام حسین علیه السلام آمده و مسلمان شدند و با هم در کربلا به شهادت رسیدند.(2)

ادعا شده که وهب نصرانی با دیدن رویای حضرت عیسی علیه السلام به امام حسین علیه السلام ایمان آورد.(3) در حالی که تا کنون مستندی بر این مطلب ارائه نشده است.

احمد بصری در ادعای خود از ارائه ی حتی یک منبع علمی نیز درمانده و طرفدارانش تنها به مطلبی درج شده در یک سایت استناد می کنند. (4) در این سایت داستانی را نقل می کند که امام حسین علیه السلام پس از ورود به خیمه ی امّ وهب، می فرمایند: پس از بازگشت وهب به او بگو: رویایت را تصدیق کن. رویا چنین بوده که وهب در شب قبل حضرت عیسی علیه السلام را می بیند که فرموده: وهب! فردا حسین علیه السلام را در کربلا یاری کن.(5)

نویسنده ی این متن در سایت براثا، دلیل مکتوب و علمی ارائه نکرده و منبع خود را شنیده هایش قرار داده و می گوید:

لقد سمعت هذه القصة من لسان الحاج أیوب الکبیسی الذی سکن المنطقة عام1925 وقد سمعتها أیضا بمحاضرة صوتیة للسید جاسم الطویرجاوی وکذلک من الشیخ أحمد الوائلی والشیخ عبد الحمید المهاجر وبعد بحث طویل عن مصدر هذه القصة وجدتها فی کتاب یسمی مصائب آل محمد للشیخ محمد محمدی الأشتهاردی

ص: 81

ص217، طبعة قم؛(1) این قصه را از زبان حاج ایوب کبیسی که در سال 1925 ساکن منطقه قطاره بوده و از فایل صوتی سخنرانی سید جاسم طویرجاوی و شیخ احمد وائلی و شیخ عبدالحمید مهاجر شنیده و آن را در کتاب مصایب آل محمد شیخ محمد محمدی اشتهاردی یافتم.

به خوبی روشن است، نویسنده ی این مطلب در سایت براثا نیوز، منبعی علمی و معتبر ذکر نکرده و تنها به قول شفاهی تعدادی از خطبای عراق استناد می کند. و عجیب این که اشاره به کتاب حجة الاسلام و المسلمین محمدی اشتهاردی کرده، درحالی که پس از مراجعه از نبود این مطلب در آن کتاب باخبر می شویم، و ایشان هیچ اشاره ای به رؤیای وهب نکرده، بلکه دلیل ایمان و اسلامش را چنین آورده:

«امام حسین علیه السلام که با یارانش به سوی کربلا درحرکت بود، چشمش به خیمه ی سیاهی افتاد؛ امام نزدیک رفته، دید پیرزنی فقیر در آن جا زندگی می کند؛ او قمر، مادر وهب بود. امام علیه السلام حالش را پرسید؛ او گفت روزگار می گذرد، ولی در مضیقه ی کم آبی هستیم و اگر آب می داشتیم، بسیار خوب بود؛ امام علیه السلام با او به کناری رفتند تا به سنگی رسیدند، حضرت علیه السلام با نیزه ی خود آن سنگ را از جا کند و آب گوارایی از زیر آن بیرون آمد؛ پیرزن، بسیار شادمان شد و از ایشان تشکر کرد. امام حسین علیه السلام هنگام خداحافظی، جریانش را بازگو کرد و به آن مادر پیر فرمود: ما، نیاز به یار و یاور داریم؛ وقتی پسرت وهب بازگشت، بگو به ما بپیوندد و در راه دفاع از حق و مبارزه با ظلم یاری مان کند...

عروس و پسرش وهب آمدند؛ آنها آب گوارای چشمه را در کنار خیمه ی خود دیدند و از علّت آن پرسیدند؛ قمر، تمام جریان را

ص: 82

برای آنها بیان کرد و پیام امام حسین علیه السلام را نیز به پسرش رساند. این سه نفر، شیفته ی امام شده، بارو بنه ی خود را برداشتند و به سوی کاروان امام حرکت کردند؛ آنها به حضور امام رسیده، اسلام را پذیرفته و همراه سپاه امام، با کمال عشق و علاقه، به راه خود ادامه داده تا به کربلا رسیدند».(1)

در پایان لازم به ذکر است، نگارنده پس از طرح سوال از نماینده ی فرقه ی احمد اسماعیل و پایان فرصتی که برای ارائه مدرک این رویای خیالی طلب کرد، اینچنین پاسخ داد:

« در مورد رویای وهب مدرکی نداریم؛ اما شاید امام احمد! خود از امام مهدی علیه السلام شنیده است!»

سوگمندانه، این تمام پاسخی است که تا کنون از این جماعت دریافت کرده ایم.

ص: 83

إِلَی الدَّارِ أَنْ أَقُولَ لَکَ وَ فِیهِ مَا کُنَّا فِیهِ(1) وَ إِنِّی لَأَرْجُو أَنْ یُنَوِّرَ اللَّهُ قَلْبَکَ فَافْعَلْ مَا قُلْتُ لَکَ مِنَ الصَّوْمِ وَ الدُّعَاءِ فَأَتَانِی یَوْمَ السَّبْتِ فِی السَّحَر. فَقَالَ لِی: أَشْهَدُ أَنَّهُ الْإِمَامُ الْمُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ. فَقُلْتُ: وَ کَیْفَ ذَلِکَ ؟قَالَ: أَتَانِی أَبُو الْحَسَنِ الْبَارِحَةَ فِی النَّوْمِ فَقَالَ: یَا إِبْرَاهِیمُ! وَ اللَّهِ لَتَرْجِعَنَّ إِلَی الْحَقِّ وَ زَعَمَ أَنَّهُ لَمْ یَطَّلِعْ عَلَیْهِ إِلَّا اللَّه».(2)

«وشّاء گوید: نزد ما در مرو مردی واقفی زندگی می کرد. به او گفتم: از خدا بترس! من هم مثل تو بودم، ولی خدا قلبم را نورانی کرد.

چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه را روزه بگیر و غسل کن و دو رکعت نماز بخوان و از خدا بخواه تا آنچه را که بتوانی با آن برای این کار استدلال کنی، به تو نشان دهد.

پس از بازگشت به خانه، نامه ای از طرف امام رضا علیه السلام دیدم که دستور داده بود تا آن مرد را برای این کار بخوانم. پس او را آگاه کرده و گفتم: خدا را حمد کن و صدبار از او طلب خیر نما. چون در مورد تو نامه ای به من رسیده که درباره همان گفتگوهای ماست. امیدوارم که خدا قلبت را نورانی کند. پس آنچه از روزه گرفتن و دعا کردن به تو گفتم، انجام ده.

پس سحر روز شنبه، نزدم آمد و گفت: گواهی می دهم که او امام واجب الاطاعه است.

پرسیدم: چگونه این را فهمیدی؟

گفت: دیشب امام رضا علیه السلام به خوابم آمد و فرمود: ای ابراهیم! به خدا سوگند! تو به سوی حقّ باز می گردی. و او می گفت: هیچ کس جز خدا حال او را نمی دانست».

ص: 84

نقد

1. این روایت را کسی جز راوندی درخرائج، نیاورده، و نمی توان با خبر واحد ضعیف، قائل به مطلبی در اصول عقاید شد.

2. روایت از نظر سند ضعیف بوده و مشخص نیست که راوندی با چه طریقی روایت را نقل کرده؟ به ویژه این که نویسنده ی کتاب، با عنوان (رُوِی) آورده است.

3. با فرض دلالت این خبر به استفاده از رویا در تشخیص حجت الهی، در تعارض با ادله ی متقنی که در ابتدای مقاله ذکر شد قرار داشته و نمی توان در مقام تعارض به حدیث واحد و ضعیف تمسک کرد.

4. این خبر گزارش می دهد که وشاء از این مرد واقفی درخواست کرده است تا برای شناخت طریق استدلال بر امامت حضرت رضا علیه السلام از خواب بهره گیرد، در حالی که:

یکم: در ادامه گزارش نیامده که این فرد بدین کار تمسک کرده باشد.

دوّم: قبول امامت امام رضا را به دلیل دیدن معجزه غیب گویی آن حضرت علیه السلام آورده است.

سوّم: تاییدی از معصوم علیه السلام بر این روش وجود نداشته و سخن غیر معصوم برای ما حجت نیست.

نکته ی مهم این که با مراجعه به گزارش های تاریخی، به دست می آوریم که خود وشاء و دیگر واقفیه از طریق طرح مسائل علمی و دیدن معجزه از سوی امام علیه السلام به ایشان ایمان آورده و روشی به نام خواب یا رویا در کار نبوده است.(1)

ص: 85

ص: 86

است که توثیق صریحی ندارد. آیت الله خوئی ایشان را همان ابوخالد قماط دانسته و توثیق می کنند.(1) آیت الله شبیری نیز ایشان را بنابر نقل اجلاء، پذیرفته(2) واو را فقیهی زبده می دانند.(3) در میان قدما نیزبزرگانی همچون: شهید ثانی روایات او را صحیحه دانسته اند.(4) به نظرمی رسد، با توجه به این که این روایت را شیخ صدوق نیز از طریق ضریس نقل می کند واین فرد از افراد ثقه بوده(5) و در سند نیز فردی مانند حسن بن محبوب- که از اصحاب اجماع است - قرار دارد، می توان به این روایت اعتماد کرد. (6)

ب)در کتاب غیبت شیخ طوسی(7)، اثبات الوصیة(8) و عیون المعجزات(9) گزارشی آمده که تولد حضرت نرجس علیها السلام را در خانه حکیمه خاتون دانسته و داستانی مخالف رومی بودن ایشان را نقل می کند.

سوّم: پیش از این گذشت که برای اثبات مطلبی در اصول عقاید، نمی توان به یک گزارش ضعیف تمسک جست. علاوه این گزارش از جمله اخبار آحادی است که ضعف سندی هم دارد.

در پایان یادآور می شویم که در مباحث امامت، راه های گوناگونی برای

ص: 87

تشخیص حجت الهی وجود دارد، که نیازی به تعیین مصداق از طریق رویا نیست؛ آن هم رویایی که تشخیص صدق و کذبش از عهده ی افراد عادی و عموم مردم خارج است. بنابراین اگر مردم معیارهای تشخیص امام حق از امام باطل را در اختیار داشته باشند، هیچ گاه در تشخیص حق از باطل در نمی مانند. و با توجه به روایت های فراوان موجود در منابع روایی، امر اهل بیت علیهم السلام روشن تر از نور خورشید بوده(1) و همان قوانینی که ما را به دوستی اهل بیت علیهم السلام رهنمون کرد و ولایت آنان را پذیرفتیم، در تشخیص امام مهدی علیه السلام نیز راهگشاست.

نتیجه

با توجه به ادله ی یقینی، نمی توان از رویا در تشخیص احکام فقهی بهره جست و این امر به طریق اولویت در مسایل عقیدتی بی اعتبار است. از دیگر سو شیاطین می توانند برای انسان ها خواب سازی و القا کنند که یکی از معصومین علیهم السلام هستند؛ از این رو نمی توان به رویای خود تمسک کرد و آن را مانند کلام معصوم تلقی کنیم. علاوه، هیچ یک از اهل بیت علیهم السلام هم این روش را تایید یا پیشنهاد نفرموده اند.

ص: 88

ص: 89

ص: 90

11. --------، الدرر الکامنة فی أعیان المائة الثامنة، هند، مجلس دائرة المعارف العثمانیة، 1392 ق.

12. ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، متشابه القرآن، قم، دار بیدار، 1369 ق.

13. ابن طاوس، علی بن موسی، اللهوف علی قتلی الطفوف، تهران، جهان، 1348 ش.

14. --------، فلاح السائل، قم، بوستان کتاب، 1406 ق.

15. ابن عبد البر، یوسف بن عبد الله، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، بیروت، دار الجیل، 1412 ق.

16. ابن قیس، سلیم، کتاب سلیم، قم، الهادی، 1405 ق.

17. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414

18. استر آبادی، محمد امین، الفوائد المدنیة و بذیله الشواهد المکیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1426ق.

19. اصفهانی، آقا عبدالغفار، با تحقیق علی تابنده (محبوب علیشاه) رساله سعادتیه، تهران، انتشارات حقیقت، 1372 ش.

20. اعلمی، محمد حسین، دایرة المعارف اعلمی، بیروت، اعلمی، چاپ دوم، 1413 ق.

21. افندی اصفهانی، میرزا عبدالله، تعلیقة أمل الآمل، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی، 1410 ق.

22. الهی، بهرام، چاپ دیبا، چاپ چهارم، 1373ش، بی جا.

23. امین، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، بی تا.

24. اندلسی، عیاض بن موسی، ترتیب المدارک وتقریب المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418 ق.

25. بحرانی اصفهانی، عبد الله، عوالم العلوم و المعارف و الاقوال، قم، موسسه امام مهدی علیه السلام، 1413 ق.

26. بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1405 ق.

27. --------، الدرر النجفیة من الملتقطات الیوسفیة، بیروت، دار المصطفی لإحیاء التراث، 1423 ق.

28. بیهقی، احمد بن الحسین، دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1405ق.

ص: 91

29. تابنده، سلطان حسین، نابغه علم و عرفان، تهران، حقیقت، 1383 ش.

30. ترابی شهرضایی، اکبر، پژوهشی در علم رجال، قم، اسوه، 1387ش.

31. تستری، محمد تقی، قاموس الرجال، قم، نشر اسلامی، دوم، 1417 ق.

32. تهانوی، محمد علی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت، مکتبة لبنان، 1996 م.

33. جابلقی، محمد شفیع بن علی اکبر، القواعد الشریفة، قم، بی نا،، بی تا.

34. جامی، عبدالرحمن، نفحات الانس من حضرات القدس، تهران، کتابفروشی محمودی، بی تا.

35. جدید نژاد، محمد رضا، مصطلحات الرجال و الدرایة، قم، دارالحدیث، 1422 ق.

36. جعفریان، رسول، مهدیان دروغین، تهران، نشر علم، 1391ش.

37. جمعی از نویسندگان زیر نظر احمدصدر حاج سید جوادی، کامران فانی، بهاالدین خرمشاهی، دایرة المعارف تشیع، تهران، نشر شهید سعید محبی، چاپ سوم، 1386 ش.

38. جمعی از نویسندگان زیر نظر کاظم موسوی بروجردی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1385 ش.

39. جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، قم، نشر اسراء، 1388 ش.

40. --------، وحی و نبوت در قرآن، قم، اسراء، چاپ دوم، 1384ش.

41. -------، نسیم اندیشه (دفتر اول)، قم، اسراء، سوم، 1388 ش.

42. حر عاملی، محمد بن حسن، الفصول المهمة فی أصول الأئمة (تکملة الوسائل)، قم، موسسه معارف اسلامی امام رضا علیه السلام، 1418 ق.

43. حلی، حسن بن یوسف، اجوبة المسائل المهنائیة، قم، خیام، 1401 ق.

44. خاوری، اشراق، تلخیص تاریخ نبیل زرندی، تهران، لجنه ملی آثار امری، 1328 ش.

45. خزاز رازی، علی بن محمد، کفایة الأثر فی النصّ علی الأئمة الإثنی عشر، قم، بیدار، 1401 ق.

46. خوئی، ابوالقاسم، صراط النجاة، قم، نشر المنتخب، 1417 ق.

47. --------، فقه الشیعة، قم، نوظهور، چاپ سوم، 1411ق.

48. --------، معجم رجال الحدیث، بیروت، مدینة العلم، چاپ سوم، 1403ه.

ص: 92

49. راوندی، سعید بن هبة الله، الخرائج و الجرائح، قم، موسسه امام مهدی علیه السلام، 1409 ق.

50. رشتی، سید کاظم، دلیل المتحیرین، نسخه الکترونیکی در سایت: http://www. alabrar. com/

51. السادة، مجتبی، النور الغائب، دار الرسول الاکرم صلی الله علیه و آله بیروت، 1428ق.

52. سبحانی، جعفر، ارشاد العقول، قم، موسسه امام صادق علیه السلام، 1424ق.

53. السبکی، تاج الدین بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، هجر للطباعة و النشر، چاپ دوم، 1413 ق.

54. السیوطی، جلال الدین، جامع الاحادیث، بی جا، بی نا، 1422ق.

55. شبر، سید عبدالله، الاصول الاصلیة و القواعد الشرعیة، قم، کتابفروشی مفید، 1404 ق.

56. شبیری زنجانی، سید موسی، کتاب نکاح، قم، مؤسسه پژوهشی رای پرداز، 1419ه_.

57. شعیری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، نجف، مطبعة حیدریة، بی تا.

58. صاحب بن عباد، إسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، بیروت، عالم الکتاب، 1414 ق.

59. صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم، انتشارات فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1365 ش.

60. صدر، محمد باقر، بحوث فی علم الأصول، قم، موسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، چاپ سوم، 1417 ق.

61. صدوق، محمد بن علی بن الحسین، علل الشرایع، قم، داوری، 1385ش.

62. طباطبائی یزدی، محمد باقر، وسیلة الوسائل فی شرح الرسائل، قم، بی نا، بی تا.

63. طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات اسلامی جامعه ی مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، 1417 ق.

64. طبرسی فضل بن حسن، مجمع البیان، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.

65. --------، تفسیر جوامع الجامع، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1377 ش.

66. --------، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372 ش.

ص: 93

67. طریحی، فخر الدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، 1375ش.

68. --------، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، 1375ش.

69. طوسی، محمد بن الحسن، الامالی، قم، دارالثقافة، 1414ق.

70. --------، الامالی، قم، دارالثقافة، 1414ق.

71. --------، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی، بی تا.

72. العاملی (شهید ثانی )، زین الدین بن علی، الرعایة، قم، بوستان کتاب، 1423 ق.

73. --------، مسالک الافهام، قم، موسسه المعارف الاسلامیة، 1413 ق.

74. عاملی نباطی، علی من محمد، الصراط المستقیم إلی مستحقی التقدیم، نجف، المکتبة الحیدریة، 1384 ق.

75. عده ای از علما، الأصول الستة عشر، قم، دارلبشبستری، 1363 ش.

76. علم الهدی، علی بن حسین، امالی، قاهره، دارالفکر العربی، 1998 م.

77. عیاشی، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، تهران، علمیه، 1380 ق.

78. فاضل موحدی لنکرانی، محمد، دراسات فی الاصول، قم، مرکز فقه الائمة الاطهار علیهم السلام، 1430ق

79. فیض کاشانی، محسن، تفسیر الصافی، تهران، انتشارات الصدر، چاپ دوم، 1415 ق.

80. قادیانی، غلام احمد، التبلیغ، سوریه، الشرکة الاسلامیة المحدودة، 1425ق.

81. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، 1404ق.

82. کاشف الغطاء، جعفر، حق المبین فی تصویب المجتهدین و تخطئة الاخباریین، تهران، شیخ احمد شیرازی، 1319 ق.

83. کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، قم، دارالذخائر، 1410ق.

84. کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، مشهد، نشر دانشگاه، 1409 ق.

85. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

86. گیلانی (میرزای قمی)، ابوالقاسم بن محمد، قوانین الاصول، تهران المکتبة العلمیة الاسلامیة، 1378 ق.

87. مارلو، لوییز، خوال و رویا فرا سوی مرزها، مترجم مریم وتر، تهران، کویر،

ص: 94

1393 ش.

88. مازندرانی، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال فی احوال الرجال، قم، آل البیت، 1416ق.

89. مازندرانی، محمد صالح بن احمد، شرح الکافی- الأصول و الروضة، تهران، المکتبة الاسلامیة، 1382 ق.

90. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

91. --------، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول6، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ دوم، 1404ق.

92. مجلسی، محمد تقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، چاپ دوم، 1406 ق.

93. محمدی اشتهاردی، محمد، سوگنامه آل محمد علیهم السلام، قم، انتشارات ناصر، چاپ ششم، 1373 ش.

94. مددی، سید احمد، پژوهشی در تفسیر قمی، ماهنامه کیهان اندیشه، تهران، موسسه کیهان، شماره 32، مهر و آبان 1369 ش.

95. مرتضی، علی بن الحسین، رسائل الشریف المرتضی، قم، دارالقرآن الکریم، 1405 ق.

96. مشهدی، محمد بن محمد رضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد انقلاب اسلامی، 1368 ش.

97. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگو ارشاد اسلامی، 1368 ش.

98. مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، قم، نشر اسلامی، 1383 ق

99. مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الفصول المختارة، قم، کنگره هزاره شیخ مفید، 1413 ق.

100. --------، الاختصاص، قم، کنگره هزاره شیخ مفید، 1413 ق.

101. المقریزی، أحمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1420ق.

102. مکارم شیرازی، ناصر، انوار الاصول، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب( ع)، چاپ دوم، 1428 ق.

ص: 95

103. --------، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1374 ش.

104. میرداماد، محمدباقر بن محمد، الرواشح السماویة، قم، دارالخلافة، 1311ق.

105. میرزای قمی، ابوالقاسم، القوانین المحکمة فی الاصول، قم، احیاء الکتب الاسلامیة، 1430 ق.

106. نراقی، احمد، مناهج الاحکام و الاصول. موجود در کتابخانه اینترنتی نور به آدرس:

http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/16676

107. نراقی، محمد مهدی، انیس المجتهدین، قم، بوستان کتاب، 1388ش.

108. نوری، دارالسلام فیما یتعلق بالرویا و المنام، بیروت، موسسة التاریخ العربی، 1429 ق.

ص: 96