احکام روزه

مشخصات کتاب

عنوان و نام پدیدآور : احکام روزه/ تهیه وتدوین اداره پاسخ گویی به سوالات دینی معاونت تبلیغات و ارتباطات آستان قدس رضوی.

مشخصات نشر : مشهد: انتشارات قدس رضوی، 1393 .

مشخصات ظاهری : 114 ص.

شابک : 978-600-299166-9

وضعیت فهرست نویسی : فیپا

یادداشت : کتابنامه به صورت زیرنویس .

موضوع : روزه (اسلام) -- پرسش ها و پاسخ ها

موضوع : فتوا های شیعه -- قرن 14

شناسه افزوده : آستان قدس رضوی. اداره پاسخگویی به سئوالات دینی و اطلاع رسانی

رده بندی کنگره : BP188/1/الف3 1393

رده بندی دیویی : 297/354

شماره کتابشناسی ملی : 3512146

ص: 1

اشاره

ص: 2

ص: 3

رهیافت

احکام روزه

ویژه استادان

پاسخگویی به سوالات شرعی

ص: 4

ص: 5

فهرست

درآمد.. 11

حکمت روزه گرفتن... 12

فصل اول: تعریف روزه و اقسام آن.. 13

فصل دوم: شروط وجوب روزه. 15

شرط اول: بالغ باشد.. 15

شرط دوم: عاقل باشد (مجنون نباشد) 17

شرط سوم: بیهوش نباشد.. 18

شرط چهارم: چنانچه روزه دار زن است، از حیض و نفاس پاک باشد  20

شرط پنجم: روزه گرفتن ضرر نداشته باشد.. 20

شرط ششم: محذور شرعی دیگری مثل ضرر بر عِرْض و مالش، بر روزه گرفتن مترتب نشود  28

شرط هفتم: مسافر نباشد.. 29

شرط هشتم: فرد ازجملۀ کسانی نباشد که رخصت در افطار دارند  29

فصل سوم: شروط صحت روزه. 39

شرط اول: مسلمان باشد.. 39

شرط دوم و سوم و چهارم: مجنون یا مست یا بیهوش نباشد  42

شرط پنجم: چنانچه روزه دار زن است، از حیض و نفاس پاک باشد  43

ص: 6

شرط ششم: روزه گرفتن ضرر نداشته باشد.. 46

شرط هفتم: مسافر نباشد.. 47

شرط هشتم: مفطرات روزه را ترک نماید.. 47

شرط نهم: نیت روزه توأم با قصد قربت و اخلاص باشد  47

فصل چهارم: مفطرات روزه. 71

اولین مفطر: خوردن و آشامیدن.. 72

دومین مفطر: جماع.. 83

سومین مفطر: استمنا 89

چهارمین مفطر: بقای بر جنابت تا اذان صبح.. 96

پنجمین مفطر: بقای بر حیض و نفاس..... 108

ششمین مفطر: دروغ بستن به خدا و پیامبر و اهل بیت (علیهم السلام) 113

هفتمین مفطر: رساندن عمدی غبار به حلق... 117

هشتمین مفطر: فروبردن سر در آب... 122

نهمین مفطر: اماله کردن (شیاف مایع). 126

دهمین مفطر: قِی کردن.. 128

فصل پنجم: احکام روزۀ قضا 131

جایی که قضا و کفاره هیچ کدام واجب نیست.... 131

مفطراتی که فقط موجب ثبوت قضا می شوند و کفاره ندارند  133

نماز و روزۀ کسانی که در قطب و مانند آن هستند.. 134

نماز و روزۀ کسانی که دارای روزها یا شب های طولانی هستند  137

خواب ماندن جنب.... 138

مفطری انجام نداده، ولی نیت روزه نیز نکرده است.... 139

فراموشی غسل جنابت.... 139

با تحقیق یا بدون تحقیق در اینکه صبح شده، مفطری را انجام داده و بعد فهمیده صبح بوده 139

اعتماد به ساعت یا رادیو. 140

کسی بگوید صبح نشده و انسان به گفتۀ او، روزه را باطل کند  141

ص: 7

کسی بگوید صبح شده، ولی از گفتۀ او یقین حاصل نشود  141

کسی بگوید مغرب شده است.... 142

افطار به واسطۀ تاریکی در هوای صاف... 142

افطار به واسطۀ تاریکی در هوای ابری... 143

فرورفتن آب در هنگام مضمضه کردن.. 144

افطار به سبب اکراه. 144

افطار به سبب تقیه. 144

خروج منی بدون قصد.. 145

افطار به سبب حیض یا نفاس..... 145

روزۀ زن مستحاضه. 145

افطار به علت بیماری... 145

افطار به علت عذری غیر از بیماری مثل سفر. 147

عدم وجوب فوری روزۀ قضا 148

افطار عمدی روزۀ قضا 148

افطار عمدی روزۀ قضای استیجاری... 149

افطار عمدی روزۀ واجب موسع.. 150

ترتیب به جاآوردن روزۀ قضا 150

معین نکردن روزۀ قضا 151

رعایت موالات در روزه های قضا 151

فراموشی تعداد روزه های قضا 152

نیت ما فی الذمه در قضای روزه. 153

عدم تمکن از گرفتن روزۀ قضا 154

روزه های فوت شدۀ پدر. 154

منظور از پسر بزرگ تر. 158

به جاآوردن روزه های پدر توسط غیرپسر بزرگ تر. 159

پرداخت 750 گرم طعام به جای گرفتن روزه های پدر. 159

روزه های فوت شدۀ مادر. 160

فصل ششم: احکام روزۀ مسافر. 161

حکم روزۀ طلب حاجت در مدینه برای شخص مسافر. 162

روزه در اماکن تخییر. 163

ص: 8

حکم روزه در موارد جمع بین قصر و تمام. 163

روزۀ نذری در سفر. 163

برخی از شروط دخیل در صحت نذر روزۀ مستحبی در سفر  164

مسافرت رفتن در روزۀ نذر معین... 165

مسافرت قبل از ظهر. 166

مسافرت بعد از ظهر. 167

رسیدن مسافر به وطن و محل اقامت، بعد از ظهر. 167

رسیدن مسافر به وطن قبل از ظهر. 167

شک در رسیدن به وطن قبل از ظهر. 167

معیار مکانی جواز افطار روزه و عدم جواز آن برای فرد مسافر  168

رسیدن مسافر به حد ترخص..... 169

جهل به بطلان روزه مسافر. 169

فراموشی بطلان روزه مسافر. 170

فصل هفتم: کفارۀ روزه و روزۀ کفاره. 171

شروط وجوب کفاره. 171

وجوب کفاره بر جاهل به مفطریت.... 171

وجوب کفاره بر جاهل به مفطریت همراه علم به حرمت آن چیز  173

روزه های کفاره دار. 173

کفارۀ روزۀ نذر و عهد و قسم معین و روزۀ اعتکاف... 174

مفطرات کفاره دار. 174

خلاصۀ نظرات مراجع عظام تقلید دربارۀ وجوب کفاره برای برخی از مفطرات   176

معیار زمانی در وجوب کفاره. 177

چگونگی ادای کفاره ها 178

اشباع در کفارۀ فدیه و کفارۀ تأخیر. 182

پرداخت چند کفاره تأخیر به یک فقیر. 182

پرداخت کفاره به کمتر از شصت فقیر. 183

کیفیت 60 روز روزۀ کفاره. 184

لزوم رعایت استمرار در روزه های پی درپی... 185

ص: 9

کفارۀ جمع.. 186

کفارۀ دروغ.. 187

انجام کار حرام پس از بطلان روزه به حلال.. 187

تکرار کفاره با تکرار مفطر. 188

مسافرت بعد از افطار عمدی... 189

پیش آمدن عذر قهری بعد از افطار عمدی... 190

تأخیر روزۀ کفاره. 190

تصرف در کفاره توسط فقیر. 190

دادن کفارۀ غیرهاشمی به هاشمی... 191

جنس کفاره. 191

دادن پول در کفاره به جای غذا یا به جای لباس..... 193

پرداخت کفاره ازطرف شخص دیگر. 193

ناتوانی در پرداخت کفارات متعدد ماه رمضان.. 194

پرداخت کفارۀ واجب النفقه. 195

پرداخت کفاره به واجب النفقه. 196

فصل هشتم: روزه های حرام. 197

روزۀ مستحبی زن، بدون اذن شوهر. 198

روزۀ مستحبی زن با نهی شوهر. 198

روزۀ واجب غیرمعین زن بدون اذن شوهر. 199

روزۀ واجب غیرمعیّن زن همراه نهی شوهر. 199

روزۀ مستحبی اولاد، با اذیت شدن پدر یا مادر. 199

روزۀ مستحبی اولاد با جلوگیری پدر یا مادر. 200

روزۀ مستحبی اولاد، بدون اجازۀ پدر یا مادر. 200

فصل نهم: روزه های مکروه. 201

فصل دهم: روزه های مستحب... 203

افطار روزۀ مستحبی... 204

فصل یازدهم: چگونگی تشکیل هلال.. 205

راه های ثابت شدن اول ماه. 206

اتحاد و اختلاف افق ها 209

منظور از اتحاد افق... 210

اموری که اول ماه به واسطۀ آن ها ثابت نمی شود. 212

ص: 10

ص: 11

بسم الله الرحمن الرحیم

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم):

«أجوَدُکُم مِن بَعدِی رَجُلٌ عَلِمَ عِلماً فنَشَرَ عِلمَهُ.»(1)

(=بخشنده ترین شما پس از من، کسی است که دانشی بیاموزد؛ آنگاه دانش خود را بپراکند.)

استاد گرامی، سلام

آنچه پیش رو دارید، تلاشی است درجهت ارتقای علمی و یکسان سازی پاسخهای استادان. محترم ادارۀ پاسخگویی به سؤالات دینی آستان قدس رضوی. این کتاب را پس از تدوین، با اشراف استادان محترم هیئت علمی بررسی کرده و پس از تأیید، در این قالب در اختیار شما قرار داده ایم. این مجموعه کتا بها را در چهار دستۀ موضوعی، تدوین و ارائه میکنیم: رهیافت احکام، رهیافت اعتقادی، رهیافت تربیتی و رهیافت ترکیبی(مرکب از هر سه موضوع).

مجموعه پیش رو با عنوان احکام روزه در قالب رهیافت احکام تقدیم حضور میشود.

بی شک بررسی دقیق و نگاه نقادانه شما فرهیخته گران قدر، ما را در جهت بهبود کیفی این مجموعه یاری خواهد کرد.


1- میزان الحکمة، حدیث 13825.

ص: 12

جبهه خضوع به درگاه قدسی احدیت میساییم که توفیق خدمت در بارگاه سراسر نور و ملکوتی حضرت رضا (علیه السلام) را ارزانیمان فرمود. امید است بتوانیم به پاس این افتخار و با استعانت از محضر آن امام همام (علیه السلام) به مصداق

روایت نورانی فوق، جرعه ای از علم و معرفت حقیقی را نوشیده، و به تشنگان راستین آن بنوشانیم.

گروه علمی ادارۀ پاسخگویی به سؤالات دینی

ص: 13

درآمد

(یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون)(1) (=ای کسانی که ایمان آوردید، روزه بر شما نوشته شده است (واجب شده است)؛ همچنان که بر پیشینیان قبل از شما نوشته شده بود (واجب شده بود)؛ شاید که باتقوا و پرهیزکار شوید.)

امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «من افطر یوماً من شهر رمضان خرج روح الایمان منه.»(2) (=هرکس یک روز ماه رمضان را [بدون عذر] بخورد، روح ایمان از او جدا می شود.)

قال الصادق (علیه السلام): «من صام لله عز و جل یوما فی شدة الحر فاصابه ظما وکل الله به الف ملک یمسحون وجهه و یبشرونه حتی اذا افطر.»(3) (=هرکس که در روز بسیار گرم برای خدا روزه بگیرد


1- 1. بقره،183.
2- وسائل الشیعه، ج7، ص181،حدیث4و5؛من لا یحضره الفقیه،ج2، ص73،حدیث9.
3- کافی، ج4، ص64، حدیث8؛ بحار الانوار، ج93، ص247.

ص: 14

و تشنه شود، خداوند هزار فرشته را می گمارد تا به چهرۀ او دست بکشند و او را بشارت دهند؛ تاهنگامی که افطار کند.)

حکمت روزه گرفتن

روایت شده است که امام رضا (علیه السلام) دربارۀ علت وجوب روزه فرمود: «روزه برای این است که مردم رنج گرسنگی و تشنگی را لمس کنند و به نیازمندی خود در آخرت پی ببرند. روزه دار براثر گرسنه و تشنه بودنی که برایش به وجود می آید، خاشع و ذلیل و مأجور و طالب رضا و ثواب خدا و اهل معرفت و صابر شده و بدین سبب، مستوجب ثواب الهی می شود. به علاوۀ اینکه روزه موجب پرهیز از شهوات بوده و پندگو و موعظه گر رزوه داران در دنیاست و ایشان را در راه انجام دادن تکالیفشان رام و ورزیده می کند و راهنمای آنان در رسیدن به اجر است تا اینکه [روزه داران] ناراحتی فقرا و نیازمندان را که در مضیقۀ اقتصادی هستند، درک کنند و حقوقی را که خداوند متعال در اموال و دارایی هایشان واجب فرموده است، به ایشان بپردازند.»(1)

همچنین در حدیث نقل شده است که امیرمؤمنان (علیه السلام) فرمود: «خداوند... روزه را برای آزمودن اخلاص بندگان واجب کرد... .»(2)


1- علل الشرایع، ج2،ص270، حدیث9، باب182،علل الشرایع و اصول الاسلام.
2- غرر الحکم و درر الکلم، فصل3، ص176،حدیث2376.

ص: 15

فصل اول تعریف روزه و اقسام آن

ص: 16

ص: 17

1. روزه چیست و بر چند قسم است؟(1)

روزه یعنی شخص تصمیم داشته باشد برای انجام دادن فرمان خداوند، از اذان صبح تا مغرب(2) کاری که روزه را باطل می کند، انجام ندهد و(3) چهار قسم است: الف. روزۀ واجب؛ ب. روزۀ مستحب؛ ج. روزه حرام؛ د. روزۀ مکروه.

اما روزه های واجب اقسامی دارد، ازجمله:

1. روزۀ ماه مبارک رمضان؛

2. روزۀ قضا؛

3. روزۀ کفاره؛

4. روزه ای که به واسطۀ نذر یا عهد یا قسم واجب شده است؛


1- عروة الوثقی، ابتدای کتاب صوم.
2- در اینکه انتهای وقت روزه غروب است یا مغرب،در مبحث نیت می آید.
3- .از باب مقدمۀعلمی، برای اینکه فرد یقین کند تمام مدتِ اذان صبحتا مغرب را روزه بوده است، باید مقدار کمی پیش از اذان صبح ومقدار اندکی هم بعد از مغرب، از انجام دادن کاری که روزه را باطلمی کند، خودداری کند. گفتنی است وجوب امساک لحظه ای قبلاز اذان صبح، به جهت رعایت مقدمۀ علمی، به شخصی اختصاصدارد که زمان دقیق اذان صبح و طلوع فجر را می داند و شامل شخصینمی شود که زمان اذان صبح را نمی داند و شک دارد که فجر طلوع کرده استیا نه و بر وی واجب نیست تازمانی که یقینیا اطمینان نکرده یا به طریق شرعی مُحرز نشده کهروز (طلوع فجر) فرا رسیده است، از ارتکاب مفطرات اجتناب کند؛ مگراینکه شخص بداند اگر امساک مذکور را رعایت نکند، خوردن یاآشامیدن وی مثلاً هرچند در بعضی از روزهایی که روزهبر او واجب است، بعد از اذان صبح واقع می شود که دراین صورترعایت احتیاط مذکور لازم است. امادربارۀ فردی که شک دارد مغرب شده است یا نه، درهرحال،باید از ارتکاب مفطرات تازمانی که یقین یااطمینان نکرده یا به طریق شرعی مُحرز نشده که شب فرارسیده است، اجتناب کند (نک: عروة الوثقی، فصل فی الزمانالذی یصح الصوم).

ص: 18

5. روزه ای که به واسطۀ اجاره یا شرط ضمن عقد واجب شده است؛(1)

6. روزۀ عوض از قربانی حج تمتع که توضیح آن در بحث روزۀ مسافر می آید؛

7. روزۀ روز سوم ایام اعتکاف؛

8. روزه های فوت شدۀ پدر که برعهدۀ پسر بزرگ تر است.(2)


1- بحث آن در سؤال 50 و169 می آید.
2- بحث آن در سؤال 178 و179 می آید.

ص: 19

فصل دوم شروط وجوب روزه

اشاره

ص: 20

ص: 21

2. بر هر انسانی واجب است ماه مبارک رمضان را با تحقق شروطی روزه بگیرد. آن شروط چیست؟

شروط وجوب روزه از قرار زیر است:(1)

1. بالغ باشد؛

2. عاقل باشد؛

3. بیهوش نباشد؛

4. زن از حیض و نفاس پاک باشد؛

5. روزه برای او ضرر نداشته باشد؛

6. محذور شرعی دیگری بر روزه گرفتن مترتب نشود؛

7. مسافر نباشد؛

8. فرد ازجملۀ کسانی نباشد که رخصت در افطار دارند.

شرط اول: بالغ باشد

3. آیا روزۀ بچۀ نابالغ مشروعیت دارد؟(2)

روزۀ بچۀ ممیّز نابالغ مشروع و صحیح است؛ ولی واجب نیست (تمام مراجع عظام تقلید).

آماده سازی کودکان برای روزه در قبل از بلوغ

مسئله: مستحب است پسران و دخترانی که هنوز به سن بلوغ نرسیده اند را بر حسب طاقتشان امر به روزه نمایند، به اینکه برای مدت نصف روز یا کمتر یا بیشتر امساک نمایند تا تدریجاً توانایی روزه گرفتن کامل پیدا نموده و عادت


1- عروة الوثقی، فصل فی شرائط وجوبالصوم.
2- عروة الوثقی، فصل فی شرائط صحة الصوم، مسئلۀ2.

ص: 22

به روزه گرفتن نمایند (حضرت امام و آیات عظام خویی، گلپایگانی، فاضل، نوری، مکارم، سیستانی(1)).(2)

بلوغ بعد از اذان صبح

4. اگر شخص بعد از اذان صبح بالغ شود، آیا واجب است روزۀ آن روز را بگیرد؟(3)

روزۀ آن روز و همچنین امساک از مفطرات تا آخر روز بر او واجب نیست و قضا هم ندارد (حضرت امام و آیات عظام خویی، تبریزی، فاضل، سیستانی، زنجانی و وحید).

اگر پیش از ظهر بالغ شود و مفطری به جا نیاورده باشد، بنا بر احتیاط واجب، آن روز را قصد روزه کند و تمام نماید (آیات عظام گلپایگانی و صافی).

اگر پیش از ظهر بالغ شود و از اول صبح نیت روزه نداشته، بنا بر احتیاط واجب، آن روز را قصد روزه کند و تمام نماید و بعداً قضای آن روز را نیز بگیرد؛ ولی اگر از اول صبح نیت روزه داشته، روزۀ آن روز او صحیح است و قضا ندارد (آیت الله بهجت).

اگر تا آن موقع مفطری به جا نیاورده باشد، بنا بر احتیاط واجب، آن روز را قصد روزه کند و تمام نماید و بعد هم قضا کند (آیت الله مکارم).

اگر تا آن موقع، مفطری به جا نیاورده باشد، روزۀ آن روز واجب است (آیت الله اراکی).


1- آیت الله سیستانی دربارۀ پسران می فرماید:«در پسران از هفت سال به بعد مستحب است.»
2- عروة الوثقی، فصل فی شرائط صحة الصوم، مسئلۀ2.
3- عروة الوثقی، فصل فی شرائط صحة الصوم، مسئلۀ2 و فصل فی احکام القضاء و فصلفی اقسام الصوم، مسئلۀ3،الخامس؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1562؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1570.

ص: 23

شرط دوم: عاقل باشد (مجنون نباشد)

5. حکم روزۀ مجنون چیست؟

الف. کل روز مجنون است:(1) اگر فرد مجنون شود و عارضۀ مذکور موجب اخلال به نیت معتبر در روزه گردد، روزه بر او واجب نیست. به عنوان مثال، فردی که قبل از اذان صبح نیت روزه داشته است، سپس مجنون شده است و بعد از اذان مغرب عاقل شده است، روزۀ آن روز بر وی واجب نبوده است و بعداً نیز لازم نیست قضای آن را انجام دهد (حضرت امام و آیات عظام خویی، گلپایگانی، فاضل و سیستانی).

ب. قسمتی از روز مجنون است:(2)

چنانچه شخص قبل از اذان صبح نیت روزه کرده، سپس دیوانه شده، بنا بر احتیاط مستحب، روزۀ آن روز را تمام کند و اگر تمام نکرد، بنا بر احتیاط مستحب، قضای آن را به جا آورد (حضرت امام و آیات عظام خویی، فاضل و نوری).

چنانچه شخص قبل از اذان صبح نیت روزه کرده، سپس دیوانه شده، بنا بر احتیاط واجب، روزۀ آن روز را تمام کند و اگر تمام نکرد، قضای آن را به جا آورد (آیت الله سیستانی).

چنانچه شخص قبل از اذان صبح نیت روزه کرده، سپس دیوانه شده و قبل از اذان ظهر عاقل شود، بنا بر احتیاط واجب، روزۀ آن روز را تمام کند و اگر تمام نکرد، قضای آن را به جا آورد (آیات عظام گلپایگانی و مکارم).


1- عروة الوثقی، فصل فی شرائط صحة الصوم الثانیو فصل فی شرائط وجوب الصوم.
2- عروة الوثقی، فصل فی شرائط صحة الصوم الثانیو فصل فی شرائط وجوب الصوم.

ص: 24

شرط سوم: بیهوش نباشد

6. حکم روزۀ بیهوش چیست؟

الف. کل روز بیهوش است:(1) اگر فرد بیهوش(2) شود و عارضۀ مذکور موجب اخلال به نیت معتبر در روزه گردد، روزه بر او واجب نیست. به عنوان مثال، فردی که قبل از اذان صبح نیت روزه نداشته است، سپس بیهوش شده است و بعد از اذان مغرب به هوش آمده است، روزۀ آن روز بر وی واجب نبوده و بعداً نیز لازم نیست قضای آن را انجام دهد؛ چه قبل از بیهوش شدن نیت روزه گرفتن داشته باشد و چه نداشته باشد (حضرت امام و مقام معظم رهبری و آیات عظام خویی، گلپایگانی، فاضل و سیستانی).

ب. قسمتی از روز بیهوش است :(3)

1. پیش از اذان صبح نیت روزه نکرده و بیهوش شده:

روزه اش صحیح نیست و قضا هم ندارد (حضرت امام و آیات عظام خویی، فاضل و سیستانی).

اگر قبل از ظهر به هوش بیاید، بنا بر احتیاط واجب، روزۀ آن روز را تمام کند و اگر تمام نکرد،


1- عروة الوثقی، فصل فی احکام القضاء، قبل از مسئلۀ1؛ استفتای کتبی خصوصیاز مقام معظم رهبری.
2- قدر متیقن از مسئلۀ مذکور، بیهوشی غیراختیاریو قهری است و دربارۀ بیهوشی که مقدمات آن اختیاریاست، مسئله اختلافی است. برخی از فقها مثل مقام معظم رهبری ومرحوم فاضل می فرمایند: «حکم قهری را دارد؛ بنابراین قضالازم ندارد» و برخی مثل آیت الله سیستانی قائل اند: «بنابر احتیاط واجب، حکم قهری را ندارد و قضا احتیاطاً لازم است» وبرخی مثل آیت الله صافی قائل اند: «حکم قهری را ندارد؛بنابراین قضا واجب است» (استفتای خصوصی کتبی از مراجع).
3- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1558؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1566؛ عروة الوثقی،شرائط وجوب الصوم الثالث؛ عروه، شرائط صحة الصوم الثانی؛ عروةالوثقی، فصل فی احکام القضاء قبل از مسئلۀ1.

ص: 25

قضای آن را به جا آورد (آیت الله گلپایگانی).

2. پیش از اذان صبح نیت روزه داشته و بعد از آن بیهوش شده:

بنا بر احتیاط واجب، روزۀ آن روز را تمام کند و اگر تمام نکرد، قضای آن را به جا آورد (حضرت امام و آیات عظام سیستانی، خویی، زنجانی، گلپایگانی، صافی، نوری و تبریزی).

روزۀ آن روز باطل است (آیت الله اراکی).

احتیاط واجب، آن روز را تمام کند و سپس قضا نماید (آیات عظام وحید، مکارم، بهجت: به شرطی که قبل از ظهر به هوش آید).

شرط چهارم: چنانچه روزه دار زن است، از حیض و نفاس پاک باشد

7. حکم روزه های حائض و نفسا چیست؟

بر زنی که حائض یا نفسا است، روزه واجب نیست؛ هرچند حیض یا نفاس در قسمتی از روز باشد و بعد از برطرف شدن عذر، واجب است آن ها را قضا نماید؛ مگر در همان ماه مبارک رمضان بمیرد(1) (مشهور).(2)


1- برخی از فقها مثل آیات عظام سیستانی ووحید در ادامه می فرمایند: «یا بعد از تمام شدن ماه و قبلاز تمکن از قضا بمیرد.»
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1702؛ وحید، توضیح المسائل، مسئلۀ1710.

ص: 26

شرط پنجم: روزه گرفتن ضرر نداشته باشد

8 . اگر روزه برای انسان ضرر داشته باشد، وظیفۀ شخص چیست؟(1)

الف. ضرر مهم:

اگر انسان یقین یا اطمینان داشته باشد که روزه برایش ضرر قابل توجهی دارد که عادتاً قابل تحمل نیست یا چنین ضرری را احتمال بدهد و از آن احتمال، خوف و ترس برای او پیدا شود، چنانچه احتمال او در نظر عقلا بجا باشد، نباید روزه بگیرد و اگر روزه بگیرد، صحیح نیست (مشهور).

اگر انسان یقین یا اطمینان داشته باشد که روزه برایش ضرر قابل توجهی دارد که عادتاً قابل تحمل نیست یا چنین ضرری را احتمال بدهد و از آن احتمال، خوف و ترس برای او پیدا شود، چنانچه احتمال او در نظر عقلا بجا باشد، واجب نیست روزه بگیرد؛ بلکه اگر آن ضرر موجب هلاکت و مرگ یا جنایت بر نفس، مثل نقص عضو شود، روزه حرام است و در عدم وجوب روزه فرقی نیست که روزه موجب حدوث بیماری و ضرر قابل توجه گردد یا موجب شدیدترشدن آن یا طولانی شدن دورۀ درمان آن گردد (آیت الله سیستانی).

ب. ضرر مختصر: ضررهای خفیف و مختصر، مجوز افطار روزه نیست و دراین صورت روزه بر فرد واجب است؛ بنابراین اگر روزه موجب می شود


1- عروة الوثقی، فصل فی شرایط صحة الصوم،الأمر السادس؛ خویی و وحید و تبریزی و سیستانی،منهاج الصالحین، مسئلۀ1029؛توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1744.

ص: 27

که مختصری تغییر در مزاج فرد ایجاد شود یا اندکی دمای بدنش افزایش یابد یا احساس ضعف و سستی در بدنش نماید یا باعث کاهش نور چشم به مقدار متعارف گردد، به گونه ای که یکی دو ساعت بعد از افطار عارضۀ مذکور به کلی برطرف گردد یا سایر ضررهای خفیف مشابه که عقلا از آن پرهیز نمی کنند و عرف مردم عادتاً آن را تحمل می نمایند، موارد مذکور عذر شرعی محسوب نشده و روزه بر چنین افرادی واجب است (مشهور).

روزۀ دختربچه یا کسانی که کارهای سخت دارند 9. آیا روزۀ ماه رمضان بر دخترانی که تازه به سن بلوغ رسیده اند یا کسانی که کارهای سخت دارند، واجب است؟(1)

چنانچه روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان برای آنان ضرر قابل توجه دارد و موجب مریض شدن آنان می شود یا خوف مرض دارند، احکام مریض در مورد آنان جاری می شود؛ اما اگر روزه گرفتن برای آنان ضرر ندارد، لکن به علت مثلاً طولانی بودن روز و شدت گرما اتمام روزه بر آنان حَرَجی است و مشقّت فوق العاده دارد که عادتاً قابل تحمل نیست، باید روزه بگیرند(2) و


1- توضیح المسائل مراجع، اقتباس شده از مسئلۀ1581و1583؛ عروة الوثقی، فصلفی شرایط صحة الصوم، الأمر السادس؛ خویی و وحید و تبریزیو سیستانی، منهاج الصالحین، مسئلۀ1029و1030؛ صافی، هدایة العباد،مسئلۀ1352، گلپایگانی،هدایة العباد، مسئلۀ1353؛استفتائات امام، ج1، ص319؛ گلپایگانی، مجمع المسائل، ج1، ص283؛استفتائات جدید رهبری، سؤال68.
2- برخی از مراجع مثل آیت الله سیستانیفرموده اند: «باید به قصد قربت مطلقه روزه بگیرند.

ص: 28

هنگامی که به خاطر ضعف شدید یا احساس تشنگی زیاد، ادامۀ روزۀ ماه مبارک رمضان بر آنان حَرَجی شد، می توانند آب بیاشامند یا غذا بخورند؛ ولی روزۀ آن ها باطل می شود و باید(1) در بقیۀ روز نیز از انجام کاری که روزه را باطل می کند، خودداری نمایند (تمام مراجع عظام تقلید).

اما دربارۀ مقدار خوردن و آشامیدن:(2)

باید در خوردن و آشامیدن تنها به مقدار ضرورت اکتفا نمایند (آیات عظام وحید و صافی).

بنا بر احتیاط لازم، در خوردن و آشامیدن تنها به مقدار ضرورت اکتفا نمایند (مقام معظم رهبری و آیات عظام خویی، تبریزی و سیستانی).

می توانند به قدری که سیر نشوند، آب بیاشامند (آیت الله زنجانی).

باید در آشامیدن تنها به مقدار ضرورت اکتفا نمایند(3) (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی، فاضل، نوری و بهجت).

روزۀ دختربچه یا کسانی که کارهای سخت دارند با خوردن سحریِ مُقوّی 10. اگر دخترانی که تازه به سن بلوغ رسیده اند یا کسانی که کارهای سخت دارند، می توانند با استفاده از راه های متعارف برای تقویت، مثل سحریِ


1- برخی از مراجع مثل مقام معظم رهبری و آیاتعظام خویی و سیستانی امساک را بنا بر احتیاط واجب، لازممی دانند.
2- نک: توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ 1581؛ خویی و تبریزیو وحید و سیستانی، منهاج الصالحین، مسئلۀ1030؛ استفتایکتبی خصوصی از مقام معظم رهبری و آیت الله صافی.
3- به رأی و نظری از مراجع مذکور دربارۀ مقدارخوردن دست نیافتیم؛ اما براساس قاعده، حکم خوردن و آشامیدن یکیاست.

ص: 29

مقوی خوردن یا کاهش فعالیت بدنی در طی روز یا استراحت بیشتر بدون داشتن ضرر و حرج، روزۀ ماه مبارک رمضان را بگیرند، آیا این کار لازم است؟(1)

واجب است این کار را انجام دهند (آیات عظام سیستانی، وحید و صافی).

قضای روزۀ دختربچه درصورت عدم توانایی تا سال بعد 11. دختربچه هایی که به خاطر ضعف بنیه نمی توانند روزه بگیرند و تا سال بعد هم به خاطر ضعف بنیه نمی توانند قضای آن را بگیرند، آیا قضای این روزه بر آن ها واجب است؟(2)

باید قضای آن را بگیرند (مقام معظم رهبری و آیات عظام فاضل و بهجت).

باید قضای آن را بگیرند و برای تأخیر هر روز تا رمضان بعد باید یک مد طعام که تقریباً ده سیر است، به فقیر بدهند؛ مگر آنکه در تأخیر معذور باشند و پس از آن اگر تأخیر شد، چیزی بر آن ها نیست (حضرت امام).

قضا واجب نیست؛ ولی باید برای هر روز یک مد طعام به فقیر بدهند (آیات عظام خویی، تبریزی و مکارم).

اگر روزه موجب مریض شدن آنان می شود یا خوف مرض دارند، احکام مریض در مورد آنان جاری می شود؛ اما اگر روزه گرفتن برای آنان ضرر


1- استفتای کتبی خصوصی از آیات عظام سیستانی،وحید و صافی.
2- مکارم، استفتائات، ج2،سؤال439؛ خویی و تبریزی،صراط النجاة، ج2،سؤال458؛ خامنه ای، اجوبةالاستفتائات، س731؛ فاضل،جامع المسائل، ج1، سؤال568؛ بهجت، استفتائات، ج2، سؤال2893و2894؛ فاضل، مسائلجدید، ج3، سؤال107؛ استفتائات امام، ج1، بحث روزه، سؤال88.

ص: 30

ندارد، لکن به علت مثلاً طولانی بودن روز و شدت گرما، اتمام روزه بر آنان حَرَجی است و مشقت فوق العاده دارد که عادتاً قابل تحمل نیست، باید قضای آن را بگیرد (آیت الله سیستانی).

روزۀ افراد معتاد مسئله: اشخاص معتاد که ترک برای آن ها محال یا بسیار سخت است، واجب است روزه را بگیرند و با فرض اضطرار در کشیدن تریاک، تکلیف آن ها این است که از مفطرات غیر از کشیدن تریاک امساک کنند و آن را هم به مقدار ضرورت اکتفا نمایند (حضرت امام و آیت الله گلپایگانی).(1)

گفتار پزشک مبنی بر ضررداشتن روزه یا ضررنداشتن آن 12. کسی که می داند یا اطمینان دارد روزه برای او ضرر قابل توجهی ندارد، هرچند پزشک بگوید ضرر دارد، یا کسی که یقین یا گمان دارد یا احتمال عقلایی می دهد که روزه برایش ضرر قابل توجهی دارد، هرچند پزشک بگوید ضرر ندارد، وظیفه اش چیست؟

نباید به حرف پزشک اعتنا کند (مشهور).(2)

روزۀ بیمار با علم به ضرر و کشف خلاف آن 13. اگر بیمار با علم و اعتقاد به ضرر، به امید عدم ضرر، به قصد قربت روزه گرفت و بعداً کشف شد که روزه برایش ضرر نداشته است، حکم


1- گلپایگانی، مجمع المسائل، ج1، سؤال97؛روح الله خمینی، توضیح المسائل ، ج2، بخش استفتائات، ص800،سؤال14.
2- عروة الوثقی، فصل فی شرائط صحة الصوم، الأمرالسادس؛ خویی و وحید و تبریزی و سیستانی، منهاج الصالحین، مسئلۀ1029.

ص: 31

روزه اش چیست؟(1)

روزه اش صحیح است (حضرت امام و آیات عظام خویی، وحید و تبریزی).

احتیاط واجب قضا کند (آیت الله بهجت).

اگر ضرری که به آن اعتقاد داشته، موجب هلاکت یا نقص عضو در اعتقادش می شده، روزه اش باطل؛ وگرنه چنانچه رجائاً گرفته باشد، روزه اش صحیح است (آیت الله سیستانی).

روزۀ بیمار با علم به عدم ضرر و کشف خلاف آن 14. اگر شخص عقیده اش این است که روزه برایش ضرر ندارد و بعد از مغرب بفهمد روزه برای او ضرر داشته، حکم روزه اش چیست؟(2)

باید قضای آن را به جا آورد (حضرت امام و آیات عظام وحید، زنجانی و نوری).

بنا بر احتیاط واجب باید قضای آن را به جا آورد (آیات عظام گلپایگانی، تبریزی، سیستانی، صافی، فاضل و مکارم).

روزه اش صحیح است (آیت الله اراکی).

روزه اش صحیح است؛ ولی درصورتی که ضرر به مرتبه ای باشد که با علم و عمد، ارتکاب آن حرام است، بنا بر احتیاط واجب، باید قضای آن را به جا آورد (آیت الله خویی).


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1743و1744؛ وحید، توضیح المسائل ،مسئلۀ1752، وسیلةالنجاة، مسئلۀ1140؛خویی وحید و تبریزی، منهاج الصالحین،مسئلۀ1031.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1745؛ وحید، توضیح المسائل، مسئلۀ1753؛خویی، منهاج الصالحین، مسئلۀ1031.

ص: 32

خوب شدن مریض قبل از ظهر 15. اگر مریض در ماه رمضان قبل از اذان ظهر خوب شود، وظیفه اش چیست؟(1)

الف. تا آن موقع مفطری انجام داده:

روزۀ آن روز و همچنین امساک از مفطرات تا آخر روز بر او واجب نیست (مشهور).

 روزۀ آن روز بر او واجب نیست و چنانچه روزه از اول روز برایش ضرر داشته باشد، امساک در بقیۀ روز واجب نیست (آیت الله زنجانی).

ب. تا آن موقع، مفطری انجام نداده است:

باید نیت روزه کند و روزۀ آن روز را بگیرد (حضرت امام و آیات عظام نوری، اراکی، بهجت و فاضل).

باید نیت روزه کند و روزۀ آن روز را بگیرد و احتیاطاً قضا هم بنماید (آیت الله مکارم).

نیت روزه واجب نیست و امساک هم واجب نیست (آیات عظام صافی، گلپایگانی، خویی، تبریزی و وحید).

واجب بودن روزه و صحیح بودنش خالی از وجه نیست (آیت الله بهجت).

بنا بر احتیاط واجب، نیت روزه کند و باید بعداً آن را قضا هم بکند (آیت الله سیستانی).

اگر روزه از اول روز برایش ضرر داشته باشد، فقط قضا واجب است و روزۀ آن روز و امساک در بقیۀ روز واجب نیست (آیت الله زنجانی).


1- عروة الوثقی، فصل فی شرائط وجوب الصوم الرابع؛توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1567و1749؛ خویی و وحید،منهاج، مسئلۀ1033و1567.

ص: 33

خوب شدن مریض بعد از ظهر 16. اگر مریض در ماه رمضان بعد از اذان ظهر خوب شود، وظیفه اش چیست؟(1)

روزۀ آن روز و همچنین امساک از مفطرات تا آخر روز بر او واجب نیست؛ ولی باید بعداً آن را قضا کند (مشهور).

چنانچه روزه از اول روز برایش ضرر داشته باشد، فقط قضا واجب است و روزۀ آن روز و امساک در بقیۀ روز واجب نیست (آیت الله زنجانی).

شرط ششم: محذور شرعی دیگری مثل ضرر بر عِرْض و مالش، بر روزه گرفتن مترتب نشود

17. اگر فرد از ضرر بر نفسش با روزه گرفتن ایمن باشد، لکن خوف از ضرر بر عِرْض و آبرو یا مالش داشته باشد، یا روزه گرفتن، با واجب دیگری که در درجۀ اهمیت مساوی با روزه یا مهم تر از آن باشد تزاحم نماید، مثل اینکه فرد خوف ضرر بر نفس یا عِرْض یا مالِ فرد دیگری داشته باشد و حفظ مورد مذکور شرعاً بر او واجب باشد و پیشگیری از آن متوقف بر ترک روزه و افطار آن باشد، وظیفۀ شخص چیست؟

روزه بر او واجب نیست؛ لکن در همۀ این موارد، واجب است بعداً قضای آن را به جا آورد (حضرت امام و آیات عظام خویی، فاضل، گلپایگانی، سیستانی، مکارم و نوری).(2)


1- عروة الوثقی، فصل فی شرائط وجوب الصوم الرابع؛توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1567و1749؛ خویی و وحید،منهاج الصالحین، مسئلۀ1033و1567.
2- عروة الوثقی، فصل فی شرائط صحة الصوم، الأمرالسادس.

ص: 34

حکم روزه درصورت داشتن محذور شرعی مثل ضرر بر عِرْض و مالش 18. در فرض مسئلۀ بالا که باید فرد، آن واجب را انجام بدهد و روزه را ترک کند، اگر شخص، واجب را ترک کند و روزه اش را بگیرد، حکم روزه اش چیست؟(1)

روزه اش صحیح است؛ ولی اگر واجب دیگر اهم باشد، گناه کرده است (حضرت امام و آیات عظام خویی، فاضل، سیستانی و نوری).

روزه اش باطل است (آیت الله گلپایگانی).

صحت روزه اش محل اشکال است (آیت الله مکارم).

شرط هفتم: مسافر نباشد

19. روزه از کدام مسافر ساقط است؟(2)

مسافری که باید نمازهای چهاررکعتی را در سفر دو رکعت بخواند، نباید روزه بگیرد و مسافری که نمازش را تمام می خواند، مثل کسی که شغلش مسافرت یا سفر او سفر معصیت است، واجب است در سفر روزه بگیرد (مشهور).

روزه در اماکن تخییر 20. مسافری که در اماکن تخییر، مخیر است نمازش را دورکعتی یا چهاررکعتی بخواند، آیا می تواند روزه بگیرد؟(3)


1- عروة الوثقی، فصل فی شرائط صحة الصوم، الأمرالسادس.
2- عروة الوثقی، فصل فی شرائط صحة الصوم، الأمرالخامس.
3- عروة الوثقی، فصل فی شرائط صحة الصوم، الأمرالخامس.

ص: 35

خیر، حکم تخییر به نماز اختصاص دارد و شامل روزه نمی شود (مشهور).(1)

شرط هشتم: فرد ازجملۀ کسانی نباشد که رخصت در افطار دارند

21. بر چند گروه روزه گرفتن واجب نیست؟(2)

بر چهار گروه روزه گرفتن واجب نیست؛ بلکه در بعض موارد آن، روزه گرفتن جایز نیست: 1. سالمند؛ 2. کسی که زیاد تشنه می شود؛ 3و4. زن حامله یا شیردهی که به واسطۀ حمل یا شیردادن، روزه گرفتن برای خودش یا بچه اش ضرر دارد (مشهور).

سالمند 22. کسی که به خاطر پیری نمی تواند روزه بگیرد یا برای او مشقت دارد، وظیفه اش نسبت به روزه اش چیست؟(3)

روزه گرفتن بر او واجب نیست؛ اما:

الف. نسبت به قضای آن درصورت توانایی بدون مشقت:

احتیاط واجب قضا کند (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی و مکارم).

به احتیاط مستحب قضا کند (آیات عظام خویی،


1- سایر احکام مربوط به روزۀ مسافر در فصل ششم: احکام روزۀمسافر می آید.
2- عروة الوثقی، فصل فی موارد جواز الافطار.
3- عروة الوثقی،فصل فی موارد جواز الافطار؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1725و1726، وحید، توضیح المسائل، مسئلۀ1733و1734؛ منهاج الصالحین،کتاب الصوم، ذیل مسئلۀ1041؛المسائل المنتخبه، مسئلۀ474.

ص: 36

سیستانی، فاضل، صافی، تبریزی، وحید و نوری).

باید قضا کند (آیات عظام اراکی، زنجانی، بهجت).

ب. نسبت به پرداخت فدیه:

درصورت مشقت باید برای هر روز یک مد طعام گندم یا جو و مانند این ها به فقیر بدهد (حضرت امام و آیات عظام خویی، تبریزی، سیستانی، وحید، زنجانی، مکارم).

درصورت مشقت، باید برای هر روز یک مد طعام گندم یا جو و مانند این ها به فقیر بدهد؛ بلکه درصورت عدم توانایی نیز بنا بر احتیاط لازم، یک مد طعام بدهد (آیات عظام گلپایگانی و صافی).

درصورتی که نتواند تا رمضان بعد روزه را قضا کند یا توانایی قضای روزه را داشته، ولی به سبب ندانستن حکم، قضای آن را تا رمضان بعد تأخیر انداخته، واجب است برای هر روز یک مد طعام از گندم یا جو یا مانند این ها صدقه بدهد (آیت الله بهجت).

بیماری عطش 24. کسی که به بیماری عطش مبتلاست، یعنی اینکه زیاد تشنه می شود و نمی تواند تشنگی را تحمل کند یا برای او مشقت دارد، در ماه مبارک وظیفه اش نسبت به روزه اش چیست؟(1)

روزه گرفتن بر او واجب نیست؛ اما:

الف. نسبت به مقدار آشامیدن:


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1727؛ وحید، توضیح المسائل، مسئلۀ1735،منهاج الصالحین، الفصلالخامس: ترخیص الافطار، ذیل مسئلۀ1041.

ص: 37

بنا بر احتیاط واجب بیشتر از مقدار ضرورت، آب نیاشامد (حضرت امام و آیت الله نوری).

بنا بر احتیاط مستحب، بیشتر از مقدار ضرورت آب نیاشامد (آیات عظام خویی، گلپایگانی، تبریزی، زنجانی، فاضل، صافی، وحید، سیستانی و مکارم).

ب. نسبت به قضای روزه درصورت توانایی:

باید بگیرد (آیات عظام بهجت، اراکی، گلپایگانی، صافی، فاضل، زنجانی: بدون مشقت).

بنا بر احتیاط واجب بگیرد (حضرت امام و آیات عظام خویی، تبریزی و مکارم).

بنا بر احتیاط مستحب بگیرد (آیات عظام نوری، سیستانی و وحید).

ج. نسبت به پرداخت فدیه:

درصورت مشقت باید برای هر روز یک مد طعام گندم یا جو و مانند این ها به فقیر بدهد (حضرت امام و آیات عظام خویی، تبریزی، سیستانی، وحید، زنجانی و مکارم).

درصورت مشقت، باید برای هر روز یک مد طعام گندم یا جو و مانند این ها به فقیر بدهد؛ بلکه درصورت عدم توانایی نیز بنا بر احتیاط لازم یک مد طعام بدهد (آیات عظام گلپایگانی و صافی).

باید برای هر روز یک مد طعام گندم یا جو و مانند این ها به فقیر بدهد (آیت الله فاضل).

ص: 38

زن حامله 25. حکم روزۀ زن حامله را بیان کنید.(1)

زن حامله ای که به واسطۀ حمل، روزه گرفتن برای خودش یا بچه اش ضرر دارد، روزه بر او واجب نیست؛ اما باید قضای آن ها را به جا آورد و نسبت به پرداخت فدیه:(2)

1. زایمان او نزدیک نیست (حامل غیرمقرب):

فدیه واجب نیست (آیات عظام سیستانی و نوری).

اگر احتمال عقلایی ضرر بدهد و خوف ضرر حاصل گردد، حکم حامل مقرب را دارد که نظراتشان در آنجا بیان می شود (مقام معظم رهبری و آیات عظام فاضل، بهجت، صافی و مکارم).

درصورتی که روزه بر او حرجی باشد، افطار می کند و احتیاطاً فدیه هم باید بدهد(3) (آیت الله تبریزی).

2. زایمان او نزدیک است (حامل مقرب):

الف. روزه برای حمل ضرر دارد:

برای هر روز یک مد طعام نیز به فقیر بدهد (مشهور).

فدیه واجب نیست (آیت الله فاضل).

ب. روزه برای خودش ضرر دارد:


1- عروة الوثقی،فصل فی موارد جواز الافطار، الرابع؛ توضیح المسائل مراجع،مسئلۀ1728؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ1736؛فاضل، جامع المسائل، ج3، ص204، سؤال639؛استفتای کتبی خصوصی از مراجع عظام تقلید.
2- کفارۀ فدیه طبق نظر مشهور فقها 750 گرم طعام است و زمان وجوب آن ازهمان وقتی است که روزه را نگرفته است.
3- پرداخت فدیه در جایی است که روزه برایحمل، ضرر داشته باشد.

ص: 39

برای هر روز یک مد طعام نیز به فقیر بدهد (آیات عظام سیستانی، فاضل و بهجت).

احتیاط واجب، برای هر روز یک مد طعام نیز به فقیر بدهد (حضرت امام، مقام معظم رهبری و آیت الله گلپایگانی).

احتیاط مستحب، برای هر روز یک مد طعام نیز به فقیر بدهد (آیات عظام خویی، تبریزی، وحید، زنجانی، مکارم و صافی).

زن شیرده 26. حکم روزۀ زن شیرده را بیان کنید.(1)

زن شیردهی که به واسطۀ شیردادن، روزه گرفتن برای خودش یا نوزاد شیرخوارش ضرر دارد، روزه بر او واجب نیست؛ اما باید قضای آن ها را به جا آورد و نسبت به پرداخت فدیه:

الف. روزه برای بچه ضرر دارد:

باید برای هر روز یک مد طعام به فقیر بدهد (مشهور و مقام معظم رهبری).

فدیه واجب نیست (فاضل).

ب. روزه برای خودش ضرر دارد:

به احتیاط واجب، یک مد طعام به فقیر بدهد (حضرت امام).

باید یک مد طعام به فقیر بدهد (آیات عظام سیستانی، فاضل، بهجت، گلپایگانی و صافی).

به احتیاط مستحب، یک مد طعام به فقیر بدهد (مقام معظم رهبری و آیات عظام خویی، تبریزی،


1- عروة الوثقی، فصل فی موارد جواز الافطار،مورد الخامس؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1729؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1737؛فاضل، جامع المسائل، ج3، ص204، سؤال638،اجوبة الاستفتائات، سؤال806.

ص: 40

زنجانی، وحید، مکارم).

خلاصۀ اقوال فقها در مورد فدیۀ زن حامل مقرب و زن شیرده چنانچه روزه برای بچه ضرر دارد، مشهور فقها به جز آیت الله فاضل قائل به وجوب فدیه شده اند؛ ولی اگر روزه برای خود زن ضرر دارد، سه نظر است: برخی مثل حضرت امام قائل به وجوب بنا بر احتیاط واجب، برخی مثل آیت الله سیستانی قائل به وجوب بنا بر فتوا و برخی دیگر مثل آیت الله مکارم قائل به عدم وجوب فدیه شده اند (تفصیل آن در سؤال 26 و 27 ذکر شد).

به جانیاوردن روزه ها توسط زن شیرده یا حامله تا رسیدن ماه رمضان جدید 27. زن حامله یا شیرده که در ماه مبارک رمضان نتوانسته روزه بگیرد، چنانچه قضای روزه ها را تا رسیدن ماه رمضان جدید به جا نیاورد، وظیفه اش چیست؟(1)

الف. نسبت به قضای روزه ها:

قضای آن روزه ها(2) ساقط نمی شود (مشهور).


1- استفتای کتبی خصوصی از آیات عظام مکارم،صافی، بهجت، سیستانی و نوری؛ تبریزی، استفتائاتجدید، ج2، ص134، سؤال625؛ اجوبة الاستفتائات، سؤال806؛ توضیح المسائل مراجع،مسئلۀ1705و1703؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1711و1713؛ فاضل، جامع المسائل، ج3،ص203و204، سؤال637و638؛ صافی، جامع الاحکام، ج1، ص143، سؤال510.
2- برخی از مراجع مثل مقام معظم رهبری و آیاتعظام مکارم می فرمایند: «اگر تا آخر سال روزه گرفتن برای او (نهطفلش) ضرر داشته است، روزه های او قضا ندارد و دادن یک فدیه کافیاست» (استفتای کتبی خصوصی از آیت الله مکارم؛ سیدعلیخامنه ای، استفتائات جدید، سؤال66).

ص: 41

ب. نسبت به فدیه:

بحثش در سؤال 25 و 26 گذشت.

ج. نسبت به کفارۀ تأخیر:

1. بدون عذر قضای روزه ها را نگرفته است:

کفارۀ تأخیر واجب است (مشهور).

2. به علت داشتن عذر، قضای روزه ها را نگرفته است:

کفارۀ تأخیر واجب نیست؛ بلکه پرداخت آن احتیاط مستحب است (حضرت امام، مقام معظم رهبری و آیات عظام مکارم و نوری).

کفارۀ تأخیر واجب است (آیات عظام بهجت و صافی).

بنا بر احتیاط واجب، کفارۀ تأخیر واجب است (آیات عظام خویی، تبریزی، سیستانی، وحید و فاضل).

روزۀ زن شیرده با وجود شیرخشک یا مرضعه 28. زن شیردهی که شیرش کم است، اگر بتواند از شیر خشک یا شیر گاو یا کمک گرفتن از زن شیرده دیگری برای شیردادن بچه استفاده نماید، آیا لازم است این کار را بکند و روزه های ماه رمضانش را بگیرد؟(1)

الف. کمک از مرضعۀ دیگر:

اگر کسی پیدا شود که بی اجرت بچه را شیر دهد، یا برای شیردادن بچه از پدر یا مادر بچه یا از کس دیگری که اجرت او را بدهد، اجرت


1- استفتای کتبی خصوصی از مراجع؛ گلپایگانی،مجمع المسائل، ج4، ص169، سؤال482؛ تبریزی، صراطالنجاة، ج1، سؤال344؛توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1728و1729؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1737.

ص: 42

بگیرد:

احتیاط واجب آن است که بچه را به او بدهد و روزه بگیرد (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی، صافی و سیستانی).

واجب است که بچه را به او بدهد و روزه بگیرد (آیات عظام خویی، تبریزی، بهجت، فاضل، مکارم و وحید).

ب. کمک از شیرخشک یا مانند آن:

برای جواز افطار، عدم امکان استفاده از غذاهای غیر شیر مادر شرط نیست؛ یعنی با امکان سیرکردن طفل با شیرخشک و امثال آن نیز می تواند برای دادن شیر کافی، اگر روزه برای او یا بچه ضرر دارد، روزه را افطار کند (مقام معظم رهبری و آیت الله گلپایگانی).

احتیاط واجب آن است که این کار را انجام دهد و روزه هایش را بگیرد؛ مگر ضرری برای بچه داشته باشد (آیات عظام مکارم، صافی، سیستانی و تبریزی).

واجب آن است که این کار را انجام دهد و روزه هایش را بگیرد؛ مگر ضرری برای بچه داشته باشد (آیات عظام خویی و وحید).

ص: 43

فصل سوم شروط صحت روزه

اشاره

ص: 44

ص: 45

مسئله: برای اینکه روزۀ ماه مبارک رمضان صحیح باشد و نیاز به قضا، چه قضای حقیقی و چه قضا از باب عقوبت نداشته باشد، باید انسان دارای شرایط ذیل باشد (مشهور):(1)

1. مسلمان باشد؛

2. مجنون نباشد؛

3. مست نباشد؛

4. بیهوش نباشد؛

5. زن از حیض و نفاس پاک باشد؛

6. روزه برای او ضرر نداشته باشد؛

7. مسافر نباشد؛

8. نیت روزه، توأم با قصد قربت و اخلاص داشته باشد؛

9. مفطرات روزه را ترک نماید.

شرط اول: مسلمان باشد

29. اگر کافر یا مرتد یا سنی روزه بگیرند، روزه هایشان صحیح است؟(2)

روزه از فرد کافر و مرتد صحیح نیست؛ ولی سنی اگر برطبق مذهب خودش صحیح گرفته است، حال که شیعه شده است، لازم نیست دوباره آن ها را به جا آورد (مشهور).


1- عروة الوثقی، فصلفی شرائط صحة الصوم.
2- عروة الوثقی، فصلفی شرائط صحه الصوم و فصل فی احکام القضا، مسئلۀ4؛بهجت، وسیلة النجاة، مسئلۀ1167.

ص: 46

همچنین اگر با قصد قربت در همان زمان برطبق مذهب حقۀ اثنا عشریه روزه گرفته باشد، حال که شیعه شده است، لازم نیست دوباره آن ها را به جا آورد (حضرت امام و آیات عظام سیستانی، مکارم، بهجت و نوری).

روزه های فوت شده از کافر و مرتد و سنی در زمان غیرشیعه بودنشان 30. اگر شخص کافر یا مرتد مسلمان شوند یا شخصی که سنی بوده، شیعه شود، روزه هایی که از آن ها فوت شده، قضا دارد؟(1)

روزه های فوت شدۀ ایام کفرش(2) قضا ندارد؛ به خلاف سنی و مرتد (فطری و ملی)(3) که باید همۀ روزه های فوت شده را قضا نمایند (مشهور).

مسلمان شدن کافر در بین روز 31. اگر کافر در روز ماه رمضان، مسلمان شود و از اذان صبح تا آن وقت، کاری که روزه را باطل می کند، انجام نداده باشد، وظیفه اش چیست؟(4)


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ695.
2- وجوب القضاء علی الکافر و عدم وجوبه مبنیعلی کون الکفّار مکلّفین بالفروع و عدمه (مدارکتحریر الوسیلة، الصوم، ص322).
3- لا یخفی: أنّالأدلّة القائمة علی سقوط القضاء عن الکافر لا تشمل المرتدّ؛ لانصرافها إلی الکافرالأصلی و لو من جهة فهم الأصحاب. و لا فرق فی المرتدّ بین الفطری و الملّی. إنقلت: إنّ المرتدّ الفطری لا تقبل منه التوبة؛ فلا یتمکّن من القضاء؛ لکونه محکوماًبالقتل. قلت: المرتدّ الفطری لا تقبل توبته ظاهراً أی لا ترتفع آثار الارتدادبالتوبة؛ من القتل و بینونة الزوجة و تقسیم الترکة بین الورثة و أمّا قبول توبتهواقعاً بمعنی کونه مشمولاً لعفو ربّه الغفور الرحیم فلا مانع منه؛ و حینئذٍ یجب علیهقضاء ما فات منه حال ارتداده ما دام حیّاً و لم یقتل (مدارکتحریر الوسیلة، الصوم، ص325).
4- توضیح المسائل مراجع،مسئلۀ1566و1695و1749؛ وحید و خویی، منهاج الصالحین، شرائط صحة الصوم؛ بهجت، وسیلة النجاة، مسئلۀ1139؛ استفتایخصوصی کتبی از آیت الله صافی؛ صافی، رسالۀ عملیه، چاپ جدید،مسئلۀ1575و1704.

ص: 47

الف. قبل از ظهر اسلام آورده است، درحالی که تا آن موقع مفطری انجام نداده است:

 نمی تواند روزه بگیرد و امساک در بقیۀ روز هم واجب نیست و قضا هم ندارد (حضرت امام و آیت الله گلپایگانی).

درصورتی که مفطری انجام نداده باشد، به احتیاط واجب باید نیت روزه کند و روزه را تمام کند و اگر آن روز را روزه نگیرد، قضای آن را به جا آورد (آیت الله صافی).

به احتیاط واجب، باید نیت روزه کند و روزه را تمام کند و اگر آن روز را روزه نگیرد، قضای آن را به جا آورد (آیات عظام تبریزی، مکارم، فاضل و زنجانی).

به احتیاط واجب، به قصد ما فی الذمه تا آخر روز امساک کند و اگر آن روز را امساک نکرد، قضای آن را به جا آورد (آیت الله سیستانی).

به احتیاط واجب، تا آخر روز از مبطلات روزه پرهیز کند (آیت الله اراکی).

روزۀ آن روز صحیح نیست و امساک هم در بقیۀ روز واجب نیست (آیات عظام خویی و وحید).

به احتیاط مستحب، نیت روزه کند و روزه را تمام کند (آیت الله بهجت).

ب. بعد از ظهر اسلام آورده:

روزۀ آن روز واجب نیست و امساک هم در بقیۀ روز واجب نیست (مشهور).

به احتیاط واجب، به قصد مافی الذمه تا آخر روز امساک کند. و اگر آن روز را امساک نکرد، قضای آن را به جا آورد (آیت الله سیستانی).

ص: 48

شرط دوم و سوم و چهارم: مجنون یا مست یا بیهوش نباشد

32. آیا روزه از فرد مجنون یا مست یا بیهوش صحیح است؟(1)

درصورتی که اخلال به نیت معتبر در روزه وارد شود، صحیح نیست (مشهور).

به هوش آمدن مست در بین روز 33. اگر فرد پیش از اذان صبح نیت روزه کند، سپس مست شود و در بین روز به هوش آید، وظیفه اش چیست؟

 احتیاط واجب آن است که روزۀ آن روز را تمام کند و قضای آن را هم به جا آورد (حضرت امام و آیات عظام خویی، گلپایگانی، فاضل، سیستانی و مکارم).(2)

به هوش آمدن بیهوش یا عاقل شدن مجنون در بین روز در مبحث شروط وجوب روزه گذشت.


1- عروة الوثقی، فصلفی شرائط صحة الصوم، الثانی.
2- عروة الوثقی، فصلفی شرائط صحة الصوم، الثانی.

ص: 49

شرط پنجم: چنانچه روزه دار زن است، از حیض و نفاس پاک باشد

35. آیا روزه از زنی که حائض یا نفسا است، صحیح است؟(1)

 خیر، صحیح نیست؛ هرچند حیض یا نفاس این خانم در قسمتی از روز باشد. بنابراین، زنی که بعد از اذان صبح ماه رمضان از حیض یا نفاس پاک شده، نمی تواند آن روز را روزه بگیرد. همچنین زنی که پاک بوده و روزه گرفته، چنانچه در عصر روز ماه مبارک رمضان مثلاً ده دقیقه به غروب آفتاب مانده، حیض یا نفاس شده باشد، روزۀ آن روز وی باطل است (مشهور).

سن یائسگی در زن ها 34. یکی از شرایط صحت روزه، پاک بودن زن از خون حیض است. آیا برای دیدن خون حیض سن خاصی ملاک است؟(2)

بلی، خون هایی که زن قبل از بلوغ و همچنین بعد از سن یائسگی می بیند، خون حیض نیستند و زنی که یائسه است؛ اگرچه خونی که می ببیند نشانه های حیض را داشته باشد، واجب است روزه هایش را در همان اوقات خون ریزی بگیرد (مشهور).


1- عروة الوثقی،فی شرائط صحه الصوم.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ435و436؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ441و442و444؛مکارم شیرازی، رسالۀ جدید،مسئلۀ428و429؛ راهنمای فتاوا، سؤال32.

ص: 50

اما سن بلوغ در دخترها با تمام شدن نه سال قمری،(1) دخترها بالغ می شوند (مشهور).

سن یائسگی در زن ها تعیین سن یائسگی محل تأمل و احتیاط است. بانوان می توانند در این مسئله به مجتهد جامع الشرایط دیگر مراجعه کنند (مقام معظم رهبری).

زنان سیده بعد از تمام شدن شصت سال قمری و زنان غیرسیده بعد از تمام شدن پنجاه سال قمری یائسه می شوند (حضرت امام و آیات عظام فاضل، بهجت، اراکی، گلپایگانی و صافی).

زنان، چه سیده و چه غیرسیده، بعد از تمام شدن شصت سال قمری یائسه می شوند(2) (آیت الله سیستانی).

زنان، چه سیده و چه غیرسیده، بعد از تمام شدن


1- دخترانی که تاریخ تولدشان به سال قمری مشخصنیست، اما تاریخ تولد آنان به سال شمسی معلوم است، برایتبدیل سال شمسی به قمری، کافی است ابتدا، روزی را که9 سال شمسی آنان کامل می شود،مشخص کرده، سپس 97 روز از آن کسر کنندتا روز کامل شدن 9 سال قمری آنانمعین شود. برای مثال، دخترخانمی که در تاریخ 10مرداد1381به دنیا آمده است، در تاریخ 10مرداد1390، 9 سال شمسی اشکامل می شود. چنانچه 97 روزاز این تاریخ کم کند، تاریخ 6اردیبهشت1390 به دست می آیدکه بیانگر تاریخ کامل شدن 9 سالقمری او و رسیدن به سن تکلیف است. گفتنی است به سبب وجودموقعیت های جغرافیایی متعدد و یکسان نبودنتعداد روزهای ماه های سال، گاه محاسبۀ مذکور، یک یادو روز خطا دارد؛ ازاین رو تا حدّ دو روز، احتیاط در محاسبۀمذکور رعایت شود و محاسبۀ دقیق تر به محاسبۀاختصاصی موکول است (مشورت با برخی از متخصیصان علم نجوم).
2- آیت الله سیستانی قائل است سن یائسگیبرخی از خانم ها، براساس عدۀ پنجاه سال قمری است؛ بنابراینبا تمام شدن پنجاه سال قمری، لازم نیست عده نگه دارند. آن ها کسانیهستند که بعد از پنجاه سال قمری خون ندیده اند و امید دوباره دیدنخون را هم ندارند.

ص: 51

پنجاه سال قمری یائسه می شوند؛ مگر اینکه آنچه می بینند، تمام شرایط حیض را داشته باشد که دراین صورت باید مطابق آن عمل کنند (آیت الله مکارم).

زنان، چه سیده و چه غیرسیده، بعد از تمام شدن شصت سال قمری، یائسه می شوند و بین پنجاه تا شصت را بنا بر احتیاط واجب، جمع کنند بین احکام یائسه و غیریائسه؛ یعنی اگر خونی با نشانه های حیض دید یا در روزهای عادتش خون دید، بنا بر احتیاط واجب، بین تروک حائض و افعال مستحاضه جمع کند (آیات عظام خویی، تبریزی و وحید).

زنان غیرسیده بعد از تمام شدن پنجاه سال قمری، یائسه می شوند و زنان سیده بعد از تمام شدن شصت سال قمری یائسه می شوند و بین پنجاه تا شصت سال را بنا بر احتیاط واجب جمع کنند بین احکام یائسه و غیریائسه؛ یعنی اگر خونی با نشانه های حیض دید یا در روزهای عادتش خون دید، بنا بر احتیاط واجب بین تروک حائض و افعال مستحاضه جمع کند (آیت الله نوری).

زنان قرشیه بعد از تمام شدن شصت سال قمری و زنان غیرقرشیه بعد از تمام شدن پنجاه سال قمری یائسه می شوند. باید توجه داشت که زن های سیده یکی از اقسام زن های قرشیه هستند (آیت الله زنجانی).

ص: 52

شک در سن یائسگی مسئله: خانمی که شک دارد یائسه شده یا نه، اگر خونی ببیند و نداند حیض است یا نه، باید بنا بگذارد بر اینکه یائسه نشده است (مشهور).(1)

خوردن قرص برای جلوگیری از عادت ماهانه 36. اگر زن برای اینکه حیض نشود و بتواند روزه بگیرد، قرص جلوگیری از عادت ماهانه مصرف کند و به واسطۀ استعمال آن، عادت نشود، روزه اش چه حکمی دارد؟(2)

روزه اش صحیح است (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی، صافی، سیستانی و فاضل).

شرط ششم: روزه گرفتن ضرر نداشته باشد

37. آیا روزه از فرد مریض یا سالمی که روزه برایش ضرر قابل توجهی دارد که عادتاً قابل تحمل نیست و عُقلا از آن پرهیز می نمایند، صحیح می باشد؟

خیر، صحیح نمی باشد؛ هرچند به حدّ ضرر حرام، مثل مرگ یا نقص عضو نرسد؛ اما اگر به قصد قربت روزه بگیرد و بعد معلوم شود روزه ضرر نداشته، بحثش در شرط پنجم از موارد وجوب گذشت (مشهور).(3)

کسی که عقیده اش این است که روزه برای او ضرر ندارد، اگر روزه بگیرد و بعد از مغرب بفهمد


1- توضیح المسائل مراجع، ج1،مسئلۀ439.
2- بر کرانۀ فقه، ص123،سؤال288، به نقل از رسالۀ نوین امام، ج1، ص113؛استفتای کتبی خصوصی از آیت الله سیستانی؛ گلپایگانی،مجمع المسائل، ج1، ص284، سؤال99؛صافی، جامع الاحکام، ج1، ص143، سؤال512؛جامع المسائل، ج1، ص150،سؤال563؛ بهجت، توضیح المسائل ، مسائل متفرقۀجدید، مسئلۀ7.
3- عروة الوثقی، فصلفی شرائط صحة الصوم، مورد السادس.

ص: 53

روزه برای او ضرر قابل توجهی داشته، بحثش در شرط پنجم از موارد وجوب گذشت.

شرط هفتم: مسافر نباشد

38. مسافری که باید نمازهای چهاررکعتی را در سفر دو رکعت بخواند، روزه اش صحیح نیست و مسافری که نمازش را تمام می خواند، مثل کسی که شغلش مسافرت یا سفر او سفر معصیت است، روزه اش صحیح است(1) (مشهور).(2)

شرط هشتم: مفطرات روزه را ترک نماید

39. آیا شخص باید علم تفصیلی به تمام مبطلات داشته باشد؟

لازم نیست روزه دار علم تفصیلی به تمام مبطلات و مفطرات داشته باشد؛ بلکه اگر نیت کند که از تمام مبطلات و مفطرات امساک کند، کافی است (تمام مراجع عظام تقلید).(3)

شرط نهم: نیت روزه توأم با قصد قربت و اخلاص باشد

40. اگرفرد ریائاً روزه بگیرد، روزه اش چه حکمی دارد؟

فردی که روزه می گیرد، باید آن را به قصد قربت انجام دهد و در قصد خویش اخلاص را رعایت کند؛ بنابراین اگر فرد ریائاً روزه بگیرد، روزه اش


1- تفصیل مسئله در «فصل ششم: احکام روزۀ مسافر» می آید.
2- عروة الوثقی، فصلفی شرائط صحة الصوم، مورد الخامس.
3- عروة الوثقی،ابتدای کتاب الصوم و فصل فی النیة، مسئلۀ3.

ص: 54

باطل است (تمام مراجع عظام تقلید).(1)

مواردی که مستحب است انسان از کارهایی که روزه را باطل می کند، خودداری نماید مسئله: مشهور فقها می فرمایند برای چند نفر مستحب است در ماه رمضان، هرچند روزه نیستند، از کاری که روزه را باطل می کند، خودداری نمایند:(2)

1. مسافری که در سفر، کاری که روزه را باطل می کند، انجام داده باشد و پیش از اذان ظهر به وطنش یا به جایی که می خواهد ده روز در آنجا بماند، برسد.

2. مسافری که بعد از اذان ظهر به وطنش یا به جایی که می خواهد ده روز در آنجا بماند، برسد.

3. مریضی که بعد از اذان ظهر خوب شود و همچنین است اگر پیش از اذان ظهر خوب شود و کاری که روزه را باطل می کند، انجام داده باشد.

4. زنی که در بین روز از خون حیض یا نفاس پاک شود.

5. کافری که مسلمان شود و قبلاً کاری را که روزه را باطل می کند، انجام داده باشد.


1- عروة الوثقی، فصلفی النیه.
2- توضیح المسائل ، مسئلۀ1749؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1757.

ص: 55

تظاهر به روزه خواری پرسش: در مواردی که مستحب است انسان از مفطرات خودداری نماید، آیا می تواند آشکارا روزه خواری کند؟(1)

پاسخ: تظاهر به روزه خواری جایز نیست و در مواردی موجب حد یا تعذیر است (مقام معظم رهبری).

حرام است و اگر معتقد باشد گناهی نکرده (و درحقیقت منکر روزه باشد، انکاری که به انکار خدا یا پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) باز گردد) حکمش قتل است و چنانچه معتقد به روزه باشد و اعتراف به گناهش نماید، در بار اول و دوم، حاکم شرع او را تعزیر می نماید و در بار سوم حکمش قتل است و کسانی که معذور از روزه گرفتن هستند، مانند مسافر یا مریض نباید تظاهر به روزه خواری کنند و حتی برای آن ها مکروه است در روز ماه رمضان در خوردن و آشامیدن، خود را کاملاً سیر کنند. همچنین جماع برای آن ها مکروه است (آیت الله تبریزی).

به طور کلی تظاهر به روزه خواری و لو برای معذورین جایز نیست و با تشخیص مجتهد جامع الشرایط تعذیر می شود (آیت الله صافی).

تظاهر به روزه خواری حرام است و اگر نزد حاکم شرع ثابت شود، درصورتی که عذر شرعی نداشته باشد، حد بر او جاری می کند و اگر عذر شرعی داشته باشد، به خاطر تظاهر به روزه خواری اش او


1- استفتائات کتبی خصوصی از مراجع عظام تقلید؛ تبریزی،استفتائات جدید، ج1، سؤال659.

ص: 56

را مجازات (تعزیر) می کند (آیت الله فاضل).

افطار عمدی روزه و تظاهر به روزه خواری حرام است و اگر معتقد باشد گناهی نکرده (و درحقیقت منکر روزه باشد، انکاری که به انکار خدا یا پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) باز گردد) حکمش قتل است و چنانچه معتقد به روزه باشد و اعتراف به گناهش نماید، حاکم شرع او را تعزیر می نماید و کسانی که معذور از روزه گرفتن هستند، مانند مسافر یا مریض، نباید تظاهر به روزه خواری کنند و حتی برای آن ها مکروه است در روز ماه رمضان در خوردن و آشامیدن، خود را کاملاً سیر کنند. همچنین جماع برای آن ها مکروه است (آیت الله مکارم).

نیت روزه 41. نیت روزه چگونه باید باشد؟(1)

لازم نیست شخص نیت را از قلب خود بگذراند و یا بر زبان جاری کند؛ بلکه همین قدر که بنا داشته باشد برای انجام فرمان خداوند عالم، از اذان صبح تا مغرب کاری که روزه را باطل می کند، انجام ندهد، کافی است (مشهور).

شایان ذکر است مکلف می تواند در هر شب از ماه رمضان برای روزۀ فردای آن نیت کند و بهتر است شب اول ماه هم نیت همۀ ماه را بنماید (مشهور).


1- عروة الوثقی، فصل فی النیة، مسئلۀ15، توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1550و1551.

ص: 57

یوم الشک 42. یوم الشک چه روزی است و روزه در این روز چه حکمی دارد؟

یوم الشک روزی است که مکلف شک دارد اول ماه رمضان است یا آخر ماه شعبان و روزه در این روز واجب نیست (مشهور)(1)

نیت روزۀ یوم الشک 43. اقسام نیت روزه در یوم الشک را بیان کنید و کدام صور آن صحیح و کدام صور آن اشتباه است؟

نیت در یوم الشک چهار صورت دارد:(2)

1. اگر روزۀ قضا ندارد، نیت روزۀ مستحبی کند؛ مثل آخر ماه شعبان و اگر روزۀ قضا دارد، نیت روزۀ قضا نماید و همچنین می تواند نیت روزۀ نذر و مانند آن داشته باشد. در تمام این صور اگر بعد بفهمد رمضان بوده، کافی از رمضان است و جزء روزۀ ماه رمضان حساب می شود (مشهور).

2. نیت روزۀ رمضان کند که دراین صورت باطل است؛ اگرچه بعداً بفهمد رمضان بوده است (مشهور).

3. اگر مردد نیت کند، یعنی بگوید که اگر ماه رمضان است، روزۀ رمضان و اگر ماه رمضان نیست، روزۀ قضا یا مانند آن باشد، اشکالی ندارد و روزۀ آن صحیح است (حضرت امام و آیات عظام سیستانی، فاضل، مکارم، زنجانی و گلپایگانی).


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1568و1569؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1576و1577؛ عروة الوثقی،فصل فی النیة، مسئلۀ16.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1568،عروة الوثقی، فصل فی النیة، مسئلۀ17؛ وحید، منهاج الصالحین،مسئلۀ979.

ص: 58

نیت به طریق مورد سوم اشکال دارد و روزه باطل است (آیات عظام خویی، وحید، بهجت و تبریزی).

4. اینکه نیت مافی الذمه (یا امر واقعی) کند، یعنی قصد کند آنچه را که فعلاً خداوند از او خواسته است، انجام می دهد،(1) دراین صورت هم اشکالی ندارد (مشهور و مقام معظم رهبری(2)).

مشخص شدن ماه مبارک در یوم الشک 44. اگر در بین روز معلوم شود که ماه رمضان است، وظیفۀ شخص چیست؟(3)

مفطری را انجام داده:

باید قضای آن را بعداً به جا آورد و تا مغرب به احترام ماه رمضان کارهایی که روزه را باطل می کند، انجام ندهد (مشهور).

باید قضای آن را بعداً به جا آورد و تا مغرب بنا بر احتیاط واجب، امساک کند (آیت الله سیستانی).

مفطری را انجام نداده:

1. قبل از ظهر متوجه می شود:

باید فوراً نیت روزه کند و روزه اش صحیح است (مشهور).

بنا بر احتیاط واجب، آن روز را به قصد قربت مطلقه


1- فرق «3» و «4» در این است که «3» تردید در نیت است؛ ولی «4» تردید در مَنوی است.
2- اجوبة الاستفتائات، سؤال815.
3- توضیح المسائل مراجع،مسئلۀ1561؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ1569؛ عروة الوثقی، فصل فی النیة، مسئلۀ18؛ خویی و تبریزیو وحید، منهاج الصالحین، مسئلۀ978و979؛ سیستانی، المسائلالمنتخبه، مسئلۀ479؛وسیلة النجاة، ج1، نیتروزه، مسئلۀ6؛ تبریزی، المسائلالمنتخبه، مسئلۀ476؛گلپاگانی، هدایة العباد، ج1،مسئلۀ1272؛ صافی،هدایة العباد، ج1، مسئلۀ1271.

ص: 59

امساک کرده، سپس قضای آن را انجام دهد (آیات عظام وحید، خویی، تبریزی و زنجانی).

2. بعد از ظهر متوجه می شود:

باید قضای آن را بعداً به جا آورد و تا مغرب تأدباً امساک کند (حضرت امام و آیات عظام فاضل، خویی، مکارم، وحید، تبریزی، بهجت و اراکی).

احتیاط واجب نیت روزه کند رجائاً و سپس قضا کند (آیات عظام سیستانی، گلپایگانی و صافی).

نیت روز اول در روز دوم 45. اگر کسی در ماه مبارک رمضان، به نیت روز اول ماه روزه بگیرد، بعد بفهمد روز دوم یا سوم بوده، روزه اش چه حکمی دارد؟(1)

روزۀ او صحیح است (مشهور).

نیت روزۀ غیر ماه رمضان در ماه رمضان 46. اگر شخص در ماه رمضان نیت روزۀ غیر ماه رمضان بکند، روزه اش چه حکمی دارد؟(2)

الف. به خاطر فراموشی یا ندانستن ماه رمضان نیت غیر ماه رمضان کرده، روزۀ ماه مبارک حساب می شود (مشهور).

ب. عمداً نیت غیر ماه رمضان کرده:

نه از رمضان حساب می شود و نه از غیررمضان (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی، صافی، بهجت، فاضل، نوری و مکارم).

نه از رمضان حساب می شود و نه بنا بر احتیاط


1- عروة الوثقی، فصلفی النیة، مسئلۀ2.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1556و1555؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1564و1563؛ عروة الوثقی،فصل فی النیة، بالای مسئلۀ1.

ص: 60

واجب از غیررمضان (آیات عظام خویی، تبریزی، وحید و زنجایی).

روزه ای که قصد کرده، حساب نمی شود و همچنین روزۀ ماه رمضان حساب نمی شود، اگر آن قصد منافات با قصد قربت داشته باشد؛ بلکه اگر منافات هم نداشته باشد، بنا بر احتیاط واجب، روزۀ ماه رمضان حساب نمی شود (آیت الله سیستانی).

خلاصۀ نظر مراجع به نوع فتوا یا احتیاط واجب: شخص نمی تواند در ماه رمضان با علم به اینکه ماه رمضان است، عمداً نیت غیر از روزۀ ماه رمضان بکند و اگر چنین کند، روزۀ او صحیح نیست؛ نه از ماه رمضان حساب می شود و نه از غیر ماه رمضان.

انتهای نیت روزه در حالت عادی 47. شخصی که عذری ندارد، انتهای نیت روزه برای این شخص چه زمانی است؟(1)

الف. روزۀ واجب معین مثل ماه رمضان و نذر معین:

تا اذان صبح فرصت دارد نیت کند (مشهور).

بنا بر احتیاط واجب، تا اذان صبح فرصت دارد نیت کند (آیت الله سیستانی).

در روزۀ نذر معین خودش تا مغرب فرصت دارد نیت کند و در غیر آن، از واجبات معین مثل ماه


1- عروة الوثقی، فصلفی النیة، مسئلۀ12؛توضیح المسائل مراجع، مسائل1552و1553و1564و1565؛ منهاج الصالحین،العبادات، مسئلۀ976.

ص: 61

رمضان تا اذان صبح فرصت دارد نیت کند و اگر تا آن موقع نیت نکرد، به روزۀ آن روز اکتفا نکند (آیت الله زنجانی).

ب. روزۀ واجب غیرمعین، مثل روزۀ قضا و کفاره و نذر مطلق:

اگر مبطلی انجام نداده تا اذان ظهر فرصت دارد نیت کند؛ ولی بعد از ظهر نمی تواند نیت نکند (مشهور).

در قضای ماه رمضان و نذری خودش تازمانی که به اندازۀ نیت کردن به مغرب مانده باشد و در غیر دو مورد ذکرشده، تا اذان صبح فرصت دارد نیت کند (آیت الله زنجانی).

اگر مبطلی انجام نداده، تا اذان ظهر فرصت دارد نیت کند؛ ولی بعد از ظهر، بنا بر احتیاط واجب، نیت نکند (آیات عظام سیستانی، وحید و گلپایگانی).

ج. روزۀ مستحبی:

تازمانی که به اندازۀ نیت کردن به مغرب یا غروب (به حسب اختلاف فتاوا) مانده باشد.(1)

انتهای نیت روزۀ ماه رمضان برای معذور 48. انتهای نیت روزه برای کسی که نمی داند یا فراموش کرده ماه رمضان است یا بدون نیت خوابیده و خواب مانده است، چه زمانی است؟(2)


1- و قد ذکر غیر واحد من الفقهاء: ان وقت النیةیمتد فیه إلی أن یبقی إلی الغروب زمان یمکن تجدیدها فیه، و لکن نسب الی المشهور انحال المندوب حال الفریضة من التحدید إلی الزوال، غایته أنه یثاب بمقدار إمساکه (المستند فیشرح العروة الوثقی، الصوم، مسئلۀ 1، ص55).
2- توضیح المسائل مراجع،مسئلۀ1561؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ1569.

ص: 62

اگر مبطلی انجام نداده، تا اذان ظهر فرصت دارد فوراً نیت کند و روزه اش صحیح است؛ ولی اگر بعد از اذان ظهر متوجه شود، باید قضای آن را بعداً به جا آورد و تا مغرب تأدباً امساک کند (حضرت امام و آیات عظام فاضل، خویی، مکارم، وحید، تبریزی، بهجت و اراکی).

اگر مبطلی انجام نداده، تا اذان ظهر فرصت دارد فوراً نیت کند و روزه اش صحیح است؛ ولی اگر بعد از اذان ظهر متوجه شود، احتیاط واجب نیت روزه کند رجائاً و سپس قضا کند (آیات عظام سیستانی، گلپایگانی و صافی).

تا اذان صبح فرصت دارد نیت کند؛(1) ولی اگر


1- المشهور و المعروف بل ادعی علیه الاجماع فیکلام غیر واحد من الأصحاب ان الجاهل بکون الیوم من شهر رمضان أو الغافل أو الناسییجدد النیة ما بینه و بین الزوال، فیتسع وقت النیة فی حق هؤلاء الی ما بعد العلمو الالتفات. ویستدل للمشهور بوجوه: أحدها ما ورد فی المریض و المسافر من أنه إذا برئ من مرضه أوقدم أهله قبل الزوال و لم یتناول المفطر یجدد النیة و یصوم و یحسب له، مع انالمریض و المسافر لم یکونا مکلفین بالصوم من أول الأمر، و کان یجوز لهما استعمالالمفطر، غیر أنهما من باب الاتفاق لم یستعملاه، فکیف بمن هو مکلف به واقعا و ان لمیعلم به فعلا کالجاهل و الناسی، فإن الحکم حینئذ ثابت بطریق أولی. وللمناقشة فیه مجال واسع: فان مبدء الصوم فی المریض و المسافر زمان ورود البلد، أوبرء المریض لا طلوع الفجر الذی هو مبدء الصوم لغیرهما من سائر المکلفین، ففیالحقیقة هما مکلفان بنیة الإمساک خلال تسع ساعات مثلا، و غیرهما خلال ست عشرة ساعةمثلا، أی طول النهار من مبدئه إلی منتهاه، و قد ثبت بالدلیل الخاص أن هذا بمنزلةالصوم من طلوع الفجر، فهما، لیسا مکلفین بالامساک حتی واقعا إلا من الآن، و هذابخلاف الجاهل و نحوه فإنه مأمور بالامساک من طلوع الفجر و ان لم یعلم به و لم یأتبهذا المأمور به حسب الفرض، لخلو قطعة من الزمان عن النیة، استنادا إلی الاستصحابالذی هو حکم ظاهری. و معه کیف یجتزئ بهذا الناقص عن المأمور به الواقعی، فإن ماکان واجبا علیه و هو الامساک من طلوع الفجر عن نیة لم یأت به، و ما أتی به و هونیة الامساک من الآن لم یکن مأمورا به. فبأی دلیل یکون مجزئا؟! نعم هو مأموربالإمساک لا بالصوم. و علی الجملة دلیل الاجزاء خاص بمورده، و هو من لم یکن مأمورابالامساک من طلوع الفجر أعنی المریض و المسافر، فکیف یتعدی إلی غیره ممن هو مأموربه من الأول، فإن ذاک الدلیل لا یقتضی مثل هذا التعدی بوجه. ثانیها:التمسک بحدیث الرفع، بدعوی ان اعتبار النیة فی هذا المقدار من الزمان اعنی حالالجهل و النسیان مرفوع بالحدیث، و المفروض مراعاتها فی الباقی فیحکم بالصحة. وفیه... ان حدیث الرفع شأنه رفع التکلیف لا وضعه و إثباته بالإضافة إلی الباقی لیدلعلی صحته و الاجتزاء به. ثالثها:ما روی مرسلا من ان لیلة الشک أصبح الناس فجاء أعرابی فشهد برؤیة الهلال فأمر منادیا ینادی «من لم یأکل فلیصم، و منأکل فلیمسک.» و هذه الروایة غیر صحیحةعندنا لأنها مرویة من طرق العامة. فهی مرسلة عامیة لا یمکن التعویل علیها بوجه...علی أن الروایة فی نفسها غیر قابلة للتصدیق، فان الهلال لا یثبت بشاهد واحد، فضلاعن أعرابی مجهول، فکیف اعتمد النبی علی قوله. فمضمونها مما یطمئن بکذبه. رابعها:الروایات الآتیة الواردة فی غیر شهر رمضان من القضاء أو النذر أو الصوم المستحبالمتضمنة لجواز تجدید النیة قبل الزوال فیدعی استفادة حکم رمضان منها. و هذا الوجهیتلو الوجوه السابقة فی الضعف، إذ تلک النصوص وردت فی موارد خاصة، و لیست لدینا ولا روایة ضعیفة تتضمن الاطلاق الشامل لشهر رمضان، فکیف یتعدی عن مواردها. إذافمقتضی القاعدة ان لا یجتزی بهذا الصوم و ان وجب الامساک بقیة النهار کما عرفت،فان جواز تجدید النیة یحتاج إلی الدلیل و لا دلیل. و حینئذ فإن تمَّ الإجماعالتعبدی الکاشف عن رأی المعصوم(علیه السلام) علیالتجدید کما ادعاه غیر واحد فهو، و إلا- کما هو الصحیح، نظرا إلی احتمال استنادالمجمعین إلی بعض الوجوه المتقدمة، حیث ان تطرق هذا الاحتمال غیر قابل للإنکاروجدانا، و معه کیف یمکن تحصیل الاجماع القطعی- فالحکم بالاجزاء مشکل جدا، بلالظاهر عدم الاجزاء فلا بد من القضاء، إذ قد فات عنه الصوم فی هذا الیوم (المستند فیشرح العروة الوثقی، الصوم، مسئلۀ 1،ص45و46و47و48).

ص: 63

مبطلی انجام نداده و در بین روز ملتفت شود، بنا بر احتیاط واجب، آن روز را به قصد قربت مطلقه امساک کرده و قضای آن را نیز بگیرد (آیات عظام خویی، تبریزی، وحید و زنجانی).

انتهای نیت روزۀ واجب معین برای معذور 49. انتهای نیت روزۀ واجب معین برای شخصی که عذر دارد، چه زمانی است؟(1)

اگر مبطلی انجام نداده و قبل از اذان ظهر ملتفت شود، بدون تأخیر نیت کند، روزه اش صحیح است؛ ولی بعد از ظهر نمی تواند نیت کند (مشهور).


1- عروة الوثقی، فصل فی النیة، مسئلۀ12؛توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1564؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ1572.

ص: 64

اگر مبطلی انجام نداده و قبل از اذان ظهر ملتفت شود، بدون تأخیر نیت کند، روزه اش صحیح است و اگر بعد از ظهر یادش بیاید، بنا بر احتیاط واجب رجائاً روزه بگیرد و روزۀ آن روز را نیز قضا نماید (آیت الله سیستانی).

در نذر معین اگر مبطلی انجام نداده تا مغرب و در غیر آن از واجبات معین تا اذان صبح و اگر تا آن موقع نیت نکرد، به روزۀ آن روز اکتفا نکند (آیت الله زنجانی).

انتهای نیت روزۀ نیابتی 50. انتهای نیت برای روزۀ نیابتی قضای میت چه زمانی است؟(1)

الف. تبرعی و مجانی:

تا اذان ظهر می باشد (مقام معظم رهبری و آیات عظام سیستانی، صافی، بهجت، فاضل، مکارم و تبریزی).

باید موقع اذان صبح نیت داشته باشد و حکم روزه برای خودش را ندارد (آیات عظام خویی و گلپایگانی).

ب. استیجاری:(2)

تا اذان ظهر می باشد (مقام معظم رهبری و آیات عظام سیستانی، صافی، بهجت، فاضل و مکارم).


1- خویی، صراطالنجاة، ج1، سؤال330؛تبریزی، صراط النجاة، ج5، سؤال337؛تبریزی، استفتائات جدید، ج1،سؤال667؛ فاضل، جامع المسائل، ج1،سؤال539؛ اراکی، استفتائات،ص48، سؤال3؛گلپایگانی، ارشاد السائل، سؤال174؛استفتای کتبی از مراجع عظام تقلید.
2- اگر در عقد اجاره شرط شود که اجیر از اذان صبح، نیت روزهداشته باشد و نیت را به تأخیر نیندازد یا اطلاق اجاره در عرفمکلف، انصراف به این مسئله داشته باشد، در وفای به عقد اجاره معتبر استکه از اذان صبح نیت کند.

ص: 65

باید موقع اذان صبح نیت داشته باشد و حکم روزه برای خودش را ندارد (آیات عظام خویی و گلپایگانی).

باید موقع اذان صبح نیت داشته باشد و حکم روزه برای خودش را ندارد و چنانچه بخواهد در بین روز تا قبل از اذان ظهر نیت کند، کفایت فعل معذور از منوب عنه محل اشکال است (آیت الله اراکی).

تأخیر افطار 51. آیا انسان می تواند بعد از اذان مغرب همچنان نیت روزه داشته باشد؟(1)

جایز نیست شب را جزء نیت روزه قرار داد؛ مگر به قصد مقدمیت و تأخیرانداختن افطار از اول اذان مغرب بدون قصد روزه:

مستحب است تا خواندن نماز مغرب و عشا(2) تأخیر بیندازیم تا ثواب نماز روزه دار مکتوب گردد؛ مگر کسی برای افطار منتظرمان باشد یا موقع نماز خضوع قلب نداشته باشیم (مشهور).


1- عروة الوثقی، فصلفی الزمان الذی یصح فیه الصوم، مسئلۀ1 و قبل از آن؛ مکارم، توضیح المسائل ، مسئلۀ1473.
2- إن مقتضیإطلاق موثقة زرارة و فضیل (و هی موثقة باعتبار علی بن الحسن بن فضال) عن أبی جعفرعلیهالسلام الحاکمة بالبدءة بالصلاة و انها أفضل من الإفطار شمولالحکم للعشاءین معا لاشتراکهما فی الوقت بمقتضی قوله علیهالسلام: فی بعض النصوص: و إذا غاب القرص فقد وجب الصلاتانإلا أن هذه قبل هذه کما تقدمت فی مبحث الأوقات من کتاب الصلاة، فنفس المناط الذیاقتضی تقدیم المغرب یقتضی تقدیم العشاء أیضا، لتساویهما فی الوقت، و الإطلاقالمزبور غیر قاصر الشمول لهما حسبما عرفت، و إن لم یرد تنصیص بذلک(المستند فی شرح العروة الوثقی، الصوم،مسئلۀ 1، ص421).

ص: 66

خواب یک روز کامل 52. اگر کسی قبل از اذان صبح نیت کند و بخوابد و بعد از مغرب بیدار شود، روزه اش چه حکمی دارد؟(1)

روزه اش صحیح است (مشهور).

نیت روزۀ مستحبی با داشتن روزۀ قضا پرسش: کسی که روزۀ قضا دارد، آیا می تواند روزۀ مستحبی بگیرد؟(2)

پاسخ: خیر، نمی تواند (مشهور).

فراموشی روزۀ قضا و گرفتن روزۀ مستحبی 53. اگر کسی فراموش کند که روزۀ قضا دارد و روزۀ مستحبی بگیرد، آیا روزه اش باطل است؟(3)

 الف. قبل از ظهر یادش بیاید:

روزۀ مستحبی او به هم می خورد و می تواند نیت روزۀ قضا بنماید (مشهور).

 ب. بعد از ظهر یادش بیاید:

روزۀ مستحبی او باطل است و نمی تواند نیت روزۀ قضا بنماید (مشهور).

بنا بر احتیاط، باطل است و نمی تواند نیت خود را به روزۀ واجب بر گرداند (آیت الله سیستانی).

 ج. بعد از مغرب یادش بیاید:

روزه اش صحیح است (حضرت امام و آیات عظام


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1560؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1568؛عروة الوثقی، شرائط صحة الصوم، مسئلۀ1.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1563؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1571؛ عروة الوثقی، شرائط صحة الصوم، مسئلۀ3.
3- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1563؛عروة الوثقی، شرائط صحة الصوم، مسئلۀ3؛ خویی و وحید، منهاج الصالحین، مسئلۀ976.

ص: 67

خویی، اراکی، سیستانی، فاضل، تبریزی و نوری).

دلیلی بر صحت روزه اش نداریم (آیت الله مکارم).

معلوم نیست روزه اش صحیح باشد (آیات عظام گلپایگانی و صافی).

نیت روزۀ مستحبی با داشتن روزۀ قضا برای مسافر در مدینه 54. مسافری که در مدینه است و روزۀ قضا دارد، آیا می تواند سه روز روزۀ مستحبی در مدینه برای حاجت بگیرد؟

در جواب سؤال 182 تفصیل آن می آید.

نیت روزۀ مستحبی با داشتن روزۀ استیجاری 55. کسی که برای به جاآوردن روزۀ میتی اجیر شده، آیا می تواند روزۀ مستحبی بگیرد؟(1)

بلی، می تواند (مشهور).

بلی، می تواند روزۀ مستحبی بگیرد؛ ولی اگر وقت روزۀ استیجاری تنگ باشد، گناهکار است؛ ولی روزۀ او صحیح است (آیت الله زنجانی).

نیت روزۀ مستحبی با داشتن روزۀ واجبِ غیر قضای ماه رمضان 56. کسی که روزۀ واجب دیگری از خودش (غیرقضای ماه رمضان) داشته باشد،(2) آیا می تواند


1- توضیح المسائل مراجع،مسئلۀ1563؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ1571.
2- برخی از مراجع مثل مقام معظم رهبری و آیات عظامصافی و فاضل و مکارم، در استفتائاتی که از ایشان شده است،فرموده اند: «این حکم شامل کفارۀ مخیرۀ ماه مبارک نیزمی شود.» برخی دیگر مثل آیت الله تبریزی نیزفرموده اند: «این حکم شامل کفارۀ مخیرۀ ماه مبارک نمی شود.»

ص: 68

روزۀ مستحبی بگیرد؟(1)

نمی تواند (حضرت امام، مقام معظم رهبری، آیات عظام خویی، گلپایگانی، اراکی، تبریزی، صافی و مکارم).

بنا بر احتیاط واجب نمی تواند (آیات عظام فاضل و وحید).

می تواند (آیات عظام سیستانی و بهجت).

بنا بر احتیاط واجب نمی تواند روزۀ مستحبی بگیرد؛ مگر به جهتی نتواند روزۀ واجب بگیرد؛ ولی بتواند روزۀ مستحبی بگیرد؛ مثلاً در سفر باشد و نذر کرده باشد که روزۀ مستحبی بگیرد (آیت الله زنجانی).

نیت روزۀ مستحبی با داشتن روزۀ قضای پدر مسئله: پسر ارشدی که پدرش فوت کرده و روزۀ قضای پدرش بر او واجب است، می تواند روزۀ مستحبی بگیرد (آیات عظام رهبری، سیستانی، بهجت).(2)

نیت روزۀ مستحبی با داشتن روزۀ نذر معین 57. کسی که روزۀ نذر معین داشته باشد، آیا می تواند روزۀ مستحبی بگیرد؟(3)

مطلقاً می تواند روزۀ مستحبی بگیرد (آیات عظام


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1563؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1571؛ سیستانی، المسائلالمنتخبه، مسئلۀ473؛بهجت، وسیلة النجاة، مسئلۀ1149؛استفتای کتبی خصوصی از مراجع عظام تقلید.
2- استفتائات جدید رهبری، سؤال70؛ سیستانی، المسائلالمنتخبه، مسئلۀ473؛بهجت، وسیلة النجاة، مسئلۀ1149.
3- استفتای کتبی خصوصی از مراجع عظام تقلید.

ص: 69

بهجت و سیستانی).

مطلقاً نمی تواند روزۀ مستحبی بگیرد (آیات عظام تبریزی و مکارم).

بنا بر احتیاط واجب نمی تواند (آیت الله وحید).

در روزۀ نذر معینی که هنوز وقت عمل به نذر نرسیده است، می تواند روزۀ مستحبی بگیرد (مقام معظم رهبری و آیات عظام فاضل و صافی).

نیت روزۀ نیابتی با داشتن روزۀ قضا 58. آیا کسی که روزۀ قضا دارد، می تواند روزه هایی که یقیناً از میت قضا شده را به جا بیاورد؟(1)

الف. تبرعی و مجانی:

جایز است (مقام معظم رهبری و آیات عظام سیستانی و مکارم).

جایز نیست (آیات عظام خویی، تبریزی، بهجت و صافی).

ب. استیجاری:

جایز است (مقام معظم رهبری و آیات عظام خویی، صافی، فاضل، بهجت، سیستانی، مکارم، تبریزی و وحید).

نیت روزه نذر با داشتن روزۀ قضا 59. آیا کسی که روزۀ قضا دارد، می تواند روزۀ مستحبی نذر کند؟(2)

این مسئله سه صورت دارد:


1- بهجت، استفتائات، ج3،ص374، مسئلۀ2910؛ خویی، صراط النجاة، ج1،سؤال362 و ج2، ص150،سؤال470؛ خویی، استفتائات،سؤال366؛ سیستانی،المسائل المنتخبه، مسئلۀ473؛استفتای خصوصی کتبی از مراجع.
2- عروة الوثقی،فصل فی شرائط صحة الصوم، مسئلۀ3.

ص: 70

الف. نذرش مطلق است؛ یعنی معین نکرده است که در چه روزی روزه بگیرد. مثلاً بگوید: «برای خدا بر من است که یک روز روزه بگیرم.»

ب. نذرش معین است؛ درحالی که فرصت کافی برای انجام روزۀ قضای ماه رمضان قبل از روزۀ منذور دارد و انجام روزۀ قضای قبل از روزۀ منذور نیز ممکن است.

ج. نذرش معین است، درحالی که فرصت کافی برای انجام روزۀ قضای ماه رمضان قبل از روزۀ منذور وجود ندارد و انجام روزۀ قضای قبل از روزۀ منذور نیز ممکن نیست.

پاسخ صورت الف و ب:

نذرش صحیح است؛ ولی انجام روزۀ منذور قبل از روزۀ قضا اشکال دارد و احتیاط واجب آن است که روزۀ منذور را بعد از روزۀ قضا انجام دهد؛ مگر آنکه وقت روزۀ نذری ضیق گردد (حضرت امام).

نذرش صحیح است؛ ولی انجام روزۀ منذور قبل از روزۀ قضا جایز نیست (آیت الله سیستانی).

نذرش صحیح است؛ ولی انجام روزۀ منذور قبل از روزۀ قضا اشکال دارد (آیت الله مکارم).

نذرش صحیح است و انجام روزۀ منذور قبل از روزۀ قضا نیز اشکال ندارد (آیات عظام خویی و فاضل).

صحت نذر در هر دو مورد محل اشکال است (آیت الله گلپایگانی).

پاسخ صورت ج:

نذرش باطل است (حضرت امام و آیات عظام سیستانی و فاضل).

ص: 71

صحت نذر محل اشکال است (آیات عظام گلپایگانی و مکارم).

نذرش صحیح است (آیات عظام خویی و اراکی).

نیت قطع 60. نیت قطع یعنی چه و حکم آن چیست؟(1)

نیت قطع یعنی در بین روز قصد کند که دیگر روزه نباشد و با این کار روزه اش باطل می شود و چنانچه دوباره نیت روزه کند:

الف. روزه اش واجب معین است:

مبطل است؛ اگرچه دوباره نیت کند (مشهور).

اگر دوباره نیت روزه نماید، به احتیاط واجب، آن را تمام کند و قضای آن را هم به جا آورد (آیت الله سیستانی).

بنا بر احتیاط واجب، باطل می باشد؛ ولی اگر به خیال اینکه روزه اش مشکل پیدا کرده، نیت قطع کند، سپس متوجه شود، روزه اش مشکلی ندارد. دوباره نیت روزه کند، روزه اش صحیح است (آیت الله بهجت).

ب. روزه اش واجب غیرمعین است، اگر تا قبل از ظهر نیت کند، روزه اش صحیح است (مشهور).

ج. روزه اش مستحبی است، اگر تا قبل از مغرب نیت کند، روزه اش صحیح است (مشهور).


1- عروة الوثقی، فصل فی النیة، مسئلۀ22؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1570و1571؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1578و1579؛ بهجت، وسیلة النجاة، مسئلۀ1083؛ بهجت، استفتائات،ج2، سؤال2790؛اجوبة الاستفتائات، سؤال758.

ص: 72

نیت قاطع 61. معنای نیت قاطع و حکم آن چیست؟(1)

نیت قاطع یعنی در بین روز قصد کند یکی از مبطلات روزه را عمداً انجام دهد و حکم آن به شرح ذیل است:

الف. در روزۀ مستحبی:

مبطل است؛ ولی اگر مجدداً تا قبل از انتهای وقت نیت کند، روزه اش صحیح است (مشهور).

مبطل نیست (امام، فاضل).

ب. در روزۀ واجب غیرمعین:

مبطل است؛ ولی اگر مجدداً تا قبل از ظهر نیت کند، روزه اش صحیح است (مشهور).

مبطل نیست (حضرت امام و آیت الله فاضل).

ج. در روزۀ واجب معین:

مبطل نیست (حضرت امام و آیت الله فاضل).

مبطل است و اگر دوباره نیت روزه کند، احتیاط واجب آن است که روزه را تمام کند و بعداً قضای آن را به جا آورد (مقام معظم رهبری و آیت الله سیستانی).

مبطل است (آیات عظام وحید، خویی، بهجت، تبریزی، گلپایگانی، صافی و نوری).

اگر التفات به مفطربودنش داشته باشد، مبطل است (آیت الله مکارم).

اگر با التفات به مفطربودن چیزی، قصد کند آن را انجام دهد، حکم کسی را دارد که تا آن وقت قصد روزه نکرده است که در قضای ماه رمضان


1- عروة الوثقی، فصل فی النیة، مسئلۀ22؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1570و1571؛ وحید، توضیح المسائل ،مسئلۀ1578و1579؛ اجوبة الاستفتائات،سؤال758؛ بهجت، توضیح المسائل ، مسئلۀ1328.

ص: 73

خودش و نذری خودش تا انتهای وقت فرصت دارد دوباره نیت کند و در غیر این دو، مبطل است (آیت الله زنجانی).

تردید در نیت قطع 62. تردید در قطع یعنی چه و حکم آن چیست؟(1)

یعنی مردد باشد که روزه باشد یا نباشد و حکم آن به شرح ذیل است:

مبطل است؛ ولی در واجب غیرمعین اگر تا قبل از اذان ظهر و در مستحبی اگر تا قبل از انتهای وقت، دوباره نیت کند، روزه اش صحیح است (حضرت امام و آیات عظام خویی، گلپایگانی، مکارم و اراکی).

مبطل است؛ ولی در ماه رمضان اگر دوباره نیت روزه کند، احتیاط واجب آن است که روزه را تمام کند و بعداً قضای آن را به جا آورد و در واجب غیرمعین، اگر تا قبل از اذان ظهر و در مستحبی اگر تا قبل از انتهای وقت دوباره نیت روزه کند، روزه اش صحیح است (مقام معظم رهبری و آیت الله سیستانی).

تردید در نیت قاطع 63. تردید در نیت قاطع یعنی چه و حکم آن چیست؟(2)

یعنی مردد باشد که روزه را باطل کند یا نه و


1- عروة الوثقی، فصل فی النیة، مسئلۀ22؛ اجوبة الاستفتائات، سؤال758.
2- عروة الوثقی، فصل فی النیة، مسئلۀ22.

ص: 74

حکم آن به شرح ذیل است:

حکم قصد قاطع را دارد که در بالا ذکر شد (مشهور).

چنانچه به امید مطلوبیت از مبطلات روزه اجتناب کند، روزه اش صحیح است (آیت الله زنجانی).

عدول از یک روزه به روزۀ دیگر 64. آیا شخص روزه دار می تواند در بین روز نیت روزه اش را عوض کند؛ مثلاً از استیجاری به قضای خودش یا از قضا، به کفاره و یا موارد دیگر عدول کند؟(1)

عدول از یک روزه به روزۀ دیگر مطلقاً صحیح نیست(2)(حضرت امام و آیات عظام فاضل، اراکی، گلپایگانی و مکارم).

عدول از یک روزه به روزۀ دیگر صحیح است؛ به شرط آنکه وقت آن روزه دیگر باقی باشد (آیات عظام خویی، تبریزی و وحید).


1- عروة الوثقی، فصل فی النیة، مسئلۀ24؛ خویی و تبریزیو وحید، منهاج الصالحین، مسئلۀ981.
2- بله، می تواند ابتدای نیت را قطع کند و بگویدهیچ نوع روزه ای نیست. سپس اگر وقتش باقی است، روزۀدیگر را نیت کند.

ص: 75

فصل چهارم مفطرات روزه

اشاره

ص: 76

ص: 77

قبل از ذکر مفطرات توجه به دو نکته لازم است:

1. ارتکاب سهوی مفطرات:

اگر شخص روزه دار مفطری را سهواً انجام دهد، روزه اش باطل نمی شود(1) و فرقی هم بین انواع روزه ها نیست (مشهور).(2)

2. جهل به حکم مفطرات:

اگر شخص روزه دار مفطری را انجام دهد، درحالی که نمی دانسته روزه به وسیلۀ این کار باطل می شود:(3)و(4)

چه شخص جاهل قاصر باشد و چه جاهل مقصر باشد، روزه اش مطلقاً باطل است (آیات عظام خویی، تبریزی، وحید، فاضل، اراکی و بهجت).

چنانچه شخص جاهل مقصر باشد، روزه اش باطل است؛ ولی اگر جاهل قاصر باشد، بنا بر احتیاط، روزه اش باطل است (حضرت امام و آیت الله گلپایگانی).

در جاهل قاصر غیرمردد، در غیرموارد خوردن و آشامیدن و جماع، روزۀ شخص صحیح است (آیت الله سیستانی).


1- گفتنی است برخی از نمونه های سهو در حکم عمد است؛مثل خواب ماندن جنب برای بار دوم یا بیشتر یا فراموشیغسل جنابت.
2- عروة الوثقی، فصل فی اعتبار العمد و الاختیار.
3- دربارۀ اینکه کفاره دارد یا نه، در بحث کفاراتمی آید.
4- عروة الوثقی، فصل فی ما یعتبر فیمفطریة المفطرات؛ خویی و تبریزی و وحید و سیستانی،منهاج الصالحین، کتاب الصوم، ذیل مسئلۀ1004؛ مکارم توضیح المسائل، چاپ جدید، مسئلۀ1400؛بهجت، وسیلة النجاة،مسئلۀ 1109.

ص: 78

در جاهل مقصر یا قاصر غافل، روزه صحیح است؛ مگر آنکه با شیء حرام درحالی که از حرمت آن آگاه است، افطار کند، درحالی که اعتقاد به عدم مفطریت دارد که بنا بر احتیاط واجب یک روز قضا دارد (آیت الله مکارم).

اولین مفطر: خوردن و آشامیدن

 خوردن تربت و چیز بسیار کوچک 65. آیا خوردن چیزی که بسیار کم و کوچک است یا خوارکی نیست، مثل مقدار کمی تربت سیدالشهدا، به قصد تبرک یا شفا، روزه را باطل می کند؟

هرچه انسان عمداً بخورد، روزه را باطل می کند، چه جزء خوراکی ها باشد یا نباشد؛ حتی اگر به اندازۀ یک دهم دانۀ گندم یا قطرۀ آب باشد (اجماع).(1)

مسواک زدن و مانند آن بین روز  66. مسواک زدن یا خلال کردن یا نخ دندان کشیدن بعد از اذان صبح و در بین روز چه حکمی دارد؟

خود مسواک زدن و مانند آن، روزه را باطل نمی کند؛ اما اگر آغشته به چیزی باشد و یا مثلاً خلال و نخ را از دهان خارج کند و رطوبت دهان بر آن باقی باشد و دوباره آن را در دهان قرار دهد، نباید آن را فرو دهد (مشهور).(2)


1- عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک عنه،الاول و الثانی.
2- عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک عنه،الاول و الثانی.

ص: 79

توجه: اگر رطوبت مسواک یا خلال یا نخ دندان در آب دهان مستهلک شود که رطوبت خارج به آن گفته نشود، بحث آن در استهلاک می آید.

 استهلاک در آب دهان  67. اگر رطوبت باقی مانده در نخ دندان یا خلال و مانند آن به قدری کم باشد که وقتی آن را دوباره وارد دهان می کنیم، در آب دهان مستهلک می شود، دراین صورت فرودادن آن چه حکمی دارد؟(1)

احتیاط واجب باید اجتناب شود (آیات عظام گلپایگانی، تبریزی، صافی و نوری).

اشکالی ندارد (حضرت امام و آیات عظام سیستانی، خویی، اراکی، فاضل، وحید و مکارم).

استهلاک عمدی  68. اگر شخصی مثلاً قطره ای آب در دهان بچکاند و منتظر شود تا با آب دهانش مخلوط گشته و مستهلک گردد، سپس آن را فرو دهد، چه حکمی دارد؟(2)

اشکال ندارد بدون فرق بین عمدی و اتفاقی آن (حضرت امام و آیت الله سیستانی).

تعمد در مزج و استهلاک جایز نیست. بله، اتفاقی باشد، اشکال ندارد (آیات عظام خویی، اراکی و فاضل).

تعمد در مزج و استهلاک بنا بر احتیاط واجب، جایز نیست. بله، اتفاقی باشد، اشکال ندارد (آیت الله مکارم).


1- عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک عنه،الاول و الثانی؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1573؛ وحید، توضیح المسائل ،مسئلۀ1581.
2- عروة الوثقی، فی احکام المفطرات، فصل4، مسئلۀ1؛توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1573،ازطریق مفهوم اولویت؛ صراط النجاة، ج3، سؤال287و288.

ص: 80

احتیاط واجب اجتناب گردد، بدون فرق بین عمدی و اتفاقی (آیات عظام گلپایگانی، تبریزی، صافی و نوری).

مسواک نکردن در شب 69. اگر می داند یا احتمال می دهد که بقایای غذا در بین روز براثر مسواک نزدن فرو می رود، اگر مسواک نزند، روزه اش چه حکمی دارد؟(1)

الف. می داند که بقایای غذا در بین روز فرو می رود:

اگر در بین روز اتفاق افتاد، روزه اش باطل است و قضا دارد (مشهور).

اگر در بین روز اتفاق نیفتاد:

روزه اش باطل است و قضا دارد (آیات عظام فاضل، زنجانی، بهجت، گلپایگانی، صافی، خویی و سیستانی).

احتیاط واجب روزه اش باطل است و قضا دارد (حضرت امام و آیت الله نوری).

روزه صحیح است (آیت الله مکارم).

ب. احتمال می دهد بقایای غذا در بین روز فرو می رود، روزه اش باطل نیست؛ اگرچه در بین روز سهواً فرو رود (مشهور).

آب جمع شده در دهان  70. اگر به هر علتی آب دهان در داخل دهان جمع شود، آیا می توان آن را فرو داد؟(2)


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1578؛ وحید، توضیح المسائل ،مسئلۀ1586؛ عروةالوثقی، فصل فیما یجب الامساک من المفطرات، مسئلۀ1؛ استفتای کتبی از آیت الله مکارم.
2- عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک منالمفطرات، مسئلۀ2؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1579؛وحید، توضیح المسائل ،مسئلۀ1587؛ وسیلةالنجاة، مسئلۀ1108.

ص: 81

اشکالی ندارد (مشهور).

اگر آب دهان خیلی زیاد و غیرمعمول باشد، احتیاط واجب، نباید فرو داد و در غیر این صورت اشکال ندارد (آیت الله بهجت).

اخلاط سر و سینه 71. آیا فرودادن اخلاطی که از انتهای بینی می آید و یا در حلق است، روزه را باطل می کند؟(1)

الف. داخل فضای دهان نشده، فرودادن آن اشکال ندارد (مشهور).

ب. داخل فضای دهان شده:

نباید فرو برد (آیت الله اراکی).

احتیاط واجب فرو نبرد (مشهور).

احتیاط مستحب فرو نبرد (آیات عظام سیستانی و زنجانی).

قطرۀ بینی و گوش و چشم 72. چکاندن قطره در چشم یا گوش یا بینی، آیا مبطل روزه هست؟(2)

الف. قطرۀ بینی، اگر به حلق برسد، روزه را باطل می کند (حضرت امام و آیات عظام خویی، اراکی، گلپایگانی، فاضل، سیستانی، مکارم و بهجت).


1- عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک منالمفطرات، مسئلۀ3؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1580؛وحید، توضیح المسائل ،مسئلۀ1588؛ اجوبةالاستفتائات، سؤال799.
2- عروة الوثقی، فصل فیما یکره للصائمالثانی؛ عروة الوثقی، فصل فی المفطرات، مسئلۀ4؛ خویی و وحید، منهاج الصالحین، ذیل مسئلۀ1998،بخش9؛ بهجت، وسیلة النجاة، مسئلۀ1085؛ بهجت، توضیح المسائل ، مسئلۀ1347؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1657؛مکارم، پیک احکام، ص13،مسئلۀ1398.

ص: 82

ب. قطرۀ چشم و گوش:

1. طعم یا بویش به حلق برسد:

روزه را باطل نمی کند (حضرت امام و آیات عظام خویی، اراکی، گلپایگانی، فاضل، سیستانی، مکارم و بهجت).

2. عینش به حلق برسد، بدون استهلاک:

روزه را باطل نمی کند (حضرت امام و آیات عظام خویی، اراکی، گلپایگانی، فاضل و سیستانی).

روزه را باطل می کند (آیت الله بهجت).

بنا بر احتیاط واجب، روزه را باطل می کند (آیت الله مکارم).

 انفیه 73. حکم انفیه (سعوط) چیست؟

کراهت دارد؛ ولی اگر بداند که به حلق می رسد، جایز نیست (مشهور).(1)

 تزریقات 74. آیا تزریقات (آمپول و سرم و خون)، روزه را باطل می کند؟(2)

اقسام تزریقات، روزه را باطل نمی کند (آیات عظام سیستانی، صافی، اراکی، گلپایگانی و نوری).

اقسام تزریقات، روزه را باطل نمی کند؛ ولی از تزریق در رگ مطلقاً پرهیز شود (آیت الله مکارم).


1- عروة الوثقی، فصل مما یکره للصائم، موردالخامس؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1657؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1665.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1576؛ وحید،توضیح المسائل ، 1584؛ سایت آیت الله وحید؛صراط النجاة، المحشی للخوئی،ج1، سؤال352؛تبریزی، استفتائات جدید، ج1،سؤال681. اجوبة الاستفتائات، سؤال767؛ سیدعلی خامنه ای،استفتائات جدید، سؤال58.

ص: 83

اقسام تزریقات، روزه را باطل نمی کند؛ ولی نسبت به سرم، به جای آب و غذا احتیاط واجب اجتناب شود و اگر به خاطر ضرورت استعمال شد، بنا بر احتیاط واجب، روزه را گرفته و بعداً نیز قضا کند (آیت الله وحید).

اقسام تزریقات، روزه را باطل نمی کند؛ ولی نسبت به سرم، به جای آب و غذا احتیاط واجب اجتناب شود. البته اگر شخص مرضی دارد که روزه برایش مضر است و احتیاج به سرم دارد، روزه بر او واجب نیست (آیات عظام خویی و تبریزی).

آمپول بی حس کننده و دارویی اشکال ندارد؛ ولی نسبت به غذایی:

1. بنا بر احتیاط واجب خودداری کند (حضرت امام و آیت الله زنجانی).

2. باید خودداری کند (آیات عظام فاضل و بهجت).

احتیاط واجب آن است که روزه دار از آمپول های مقوی یا مغذی و هر آمپولی که در رگ تزریق می شود و نیز انواع سرم ها خودداری کند و همچنین تزریق خون نیز بنا بر احتیاط واجب، مبطل روزه است؛ ولی آمپول بی حس کننده و آمپول دارویی که درعضله تزریق می شود، اشکال ندارد (مقام معظم رهبری).

ص: 84

 مضمضه کردن آب برای غیروضو 75. آیا آب در دهان کردن به قصد خنک شدن دهان و بیرون ریختن آن، روزه را باطل می کند؟(1)

خیر، اما کراهت دارد (مشهور).

مضمضه کردن با غیرآب یا داخل کردن اشیای دیگر در دهان 76. آیا چیز دیگری غیر از آب، مثل خودکار در دهان کردن، روزه را باطل می کند؟(2)

خیر؛ اما کراهت دارد (آیات عظام خویی، فاضل و سیستانی).

خیر، کراهت آن هم ثابت نیست (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی و مکارم).

مضمضه کردن آب برای وضو 77. آیا مضمضه کردن آب (سه مرتبه آب در دهان کردن و خارج نمودن) که قبل از وضو استحباب دارد، روزه را باطل نمی کند؟(3)

اگر انسان مطمئن نباشد که به حلق می رسد، اشکالی ندارد؛ بلکه کراهت هم ندارد (مشهور).

 فرورفتن غیراختیاری آب در هنگام مضمضه کردن 78. ا گر کسی مضمضه کند و آب بی اختیار فرو رود، حکم روزه اش چیست؟(4)


1- عروة الوثقی، فصل5، الثانی عشر مما یکره للصائم.
2- عروة الوثقی، فصل5، الثانی عشر مما یکره للصائم.
3- عروة الوثقی، فصل5، الثانی عشر مما یکره للصائم.
4- توضیح المسائل مراجع،مسئلۀ1688؛ وسیلةالنجاة، مسئلۀ1138؛عروة الوثقی، فی موارد وجوب القضا، مسئلۀ3؛ خویی و وحید و تبریزی،منهاج الصالحین، ذیل مسئلۀ1024،بخش6؛ سیستانی، المسائل المنتخبه، مسئلۀ498.

ص: 85

الف. به قصد خنک شدن مضمضه کرده:

باید قضای آن را بگیرد و دادن کفاره واجب نیست (حضرت امام و آیات عظام نوری، فاضل، وحید، خویی، تبریزی، سیستانی، صافی، گلپایگانی، مکارم و زنجانی).

بنا بر احتیاط واجب، قضا نماید و دادن کفاره واجب نیست (آیت الله بهجت).

ب. بی جهت مضمضه کرده:

باید قضا کند و دادن کفاره واجب نیست (حضرت امام و آیات عظام خویی، وحید، تبریزی، مکارم، فاضل، زنجانی و نوری).

بنا بر احتیاط واجب، قضا کند و دادن کفاره واجب نیست (آیات عظام بهجت، صافی و گلپایگانی).

بنا بر احتیاط مستحب، قضا کند (آیت الله سیستانی).

ج. برای وضو مضمضه کرده:

قضا واجب نیست (حضرت امام و آیات عظام سیستانی، نوری، مکارم، گلپایگانی و صافی).

اگر برای وضوی نماز واجب باشد، قضا ندارد و اگر برای وضوی غیر نماز واجب، از غایات دیگر باشد، بنا بر احتیاط واجب، قضا کند و دادن کفاره واجب نیست (آیات عظام خویی، تبریزی، زنجانی، وحید و فاضل).

اگر برای وضوی نماز واجب یا مداوا باشد، قضا ندارد (آیت الله بهجت).

ص: 86

فرورفتن غیراختیاری آب از طریق بینی 79. اگر شخص روزه دار، آب داخل بینی کند و بی اختیار فرو رود، حکم روزه اش چیست؟(1)

روزه اش صحیح است و قضا بر او واجب نیست (مشهور).

فرورفتن غیر آب از طریق دهان 80. اگر شخص روزه دار غیرآب، چیز دیگری را در دهان ببرد و بی اختیار فرو رود، حکم روزه اش چیست؟(2)

روزه اش صحیح است و قضا بر او واجب نیست (مشهور).

اگر آن چیز مایع نباشد، روزه اش صحیح است و قضا بر او واجب نیست؛ ولی اگر آن چیز مایع باشد، حکم فرورفتن آب در هنگام مضمضه کردن را دارد (آیت الله مکارم).

جویدن آدامس 81. حکم جویدن آدامس، سقز (صمغ درخت بن(3) است) و کندر و مانند آن چیست؟(4)


1- توضیح المسائل مراجع،مسئلۀ1688؛ وسیلةالنجاة، مسئلۀ1138؛عروة الوثقی، فی موارد وجوب القضا، مسئلۀ3؛ خویی و وحید و تبریزی،منهاج الصالحین، ذیل مسئلۀ1024،بخش6؛ سیستانی، المسائل المنتخبه، مسئلۀ498.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1689؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1699؛ پیکاحکام، مسئلۀ1424؛عروة الوثقی، فی موارد وجوب القضا، مسئلۀ3.
3- پستۀ وحشی.
4- عروة الوثقی، فصل4، فیما لا بأس للصائم؛ تحریرالوسیلة، القول فیما یجب الامساک عنه، مسئلۀ17؛ تبریزی، استفتائات جدید،ج1، ص148،سؤال714؛ صافی،استفتائات موجود در سایت، سؤال44؛سایت مقام معظم رهبری به نشانی: www.lider.ir؛ مکارم، استفتائات جدید، ج2،ص148، سؤال426.

ص: 87

اگر اجزایی از آن جدا نشده و به حلق نرسد، اشکالی ندارد؛(1)ولی چنانچه اجزایی از آن جدا می شود، فرودادن آن، روزه را باطل می کند(2) (مشهور).

چنانچه هیچ طعمی نداشته باشد که به حلق برود، روزه صحیح است؛ لکن این عمل برای روزه دار پسندیده نیست و تظاهر به آن از بعضی جهات اشکال دارد (آیت الله صافی).

ناس و داروی زیرزبانی 82. حکم زیر زبان گذاشتن ناس، داروهای زیرزبانی و مانند آن چیست؟(3)

اگر چیزی از حلق پایین نرود، اشکال ندارد(4) (مشهور).

احتیاط واجب، از مواد مخدری که از راه بینی یا زیر زبان جذب می شود، خودداری کند و اگر آب دهان مخلوط با مادۀ ناس را فرو ببرد، موجب بطلان روزه اش می شود (مقام معظم رهبری).

[در مورد ناس] اگر چیزی به حلق نرسد، ازجهت


1- تظاهر به روزه خواری حرام است و اگر معتقد باشد گناهینکرده است و درحقیقت منکر روزه باشد و انکارش به انکار خدا یا پیامبراسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) باز گردد، حکمش قتل است و چنانچه به روزه معتقدباشد و به گناهش اعتراف کند، حاکم شرع او را تعزیر می کند. کسانی کهاز روزه گرفتن معذور هستند، مانند مسافر یا مریض، نباید به روزه خواریتظاهر کنند. حتی برای آن ها مکروه است در روز ماه رمضان، در خوردن و آشامیدن،خود را کاملاً سیر کنند. همچنین جماع برای آن ها مکروه است (استفتایکتبی از برخی مراجع).
2- این حکم به جایی مربوط است که اجزای مذکوردر آب دهان مستهلک نشود؛ ولی اگر مستهلک شود، بحث آن قبلاً آمده است.
3- عروة الوثقی، فصل فیما لا بأس للصائم؛ خویی،صراط النجاة، ج1، سؤال351؛ اجوبة الاستفتائات، سؤال760و761؛ بهجت، استفتائات، ج2، ص347،سؤال2810؛ مکارم، استفتائاتجدید، ج2، ص147، سؤال422.
4- تظاهر به روزه خواری جایز نیست (استفتایکتبی از برخی مراجع).

ص: 88

روزه اشکال ندارد (آیت الله بهجت).

شیء مزبور (نسوار که از تنباکو و آهک تهیه می شود و در دهان می گذارند و مقداری هم سبب بی حالی می شود) مطمئناً برای روزه اشکال دارد و در غیر حال روزه نیز استفاده از آن شرعاً بدون اشکال نیست (آیت الله مکارم).

واردکردن انگشت به حلق 83. آیا شخص روزه دار جایز است انگشتش را عمداً در حلقش فرو ببرد؟ (1)

بلی، اشکال ندارد؛ چون بر این کار صدق خوردن نمی شود (حضرت امام و آیات عظام خویی، فاضل، سیستانی و مکارم).

بنا بر احتیاط واجب، از این کار اجتناب کند (آیت الله گلپایگانی).

آندوسکپی 84. آیا لولۀ آندوسکپی و مانند آن از وسایل پزشکی را که از حلق پایین می دهند، موجب بطلان روزه است؟(2)

اگر همراه آن ها چیزی وارد حلق نشود، اشکال ندارد (مقام معظم رهبری و آیات عظام امام، خویی، فاضل، سیستانی و مکارم).

بنا بر احتیاط واجب، برای روزه اشکال دارد (آیات عظام گلپایگانی و صافی).

روزه را باطل می کند (آیت الله بهجت).


1- عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک، مسئلۀ77.
2- استفتائات خصوصی کتبی از مراجع عظام تقلید؛تبریزی، استفتائات جدید، ج1،سؤال710؛ نک: عروةالوثقی، فصل فی المفطرات، مسئلۀ4و77؛ نک: وسیلة النجاة،سؤال2882.

ص: 89

 اقسام کرم ها 85. استفاده از کرم و پماد و حنا و مانند آن برای روزه چه حکمی دارد؟(1)

اشکال ندارد (مشهور).

دومین مفطر: جماع

86. اگر جماع (دخول) صورت بگیرد، اما انزال نشود (منی خارج نگردد)، آیا بازهم روزه باطل است؟ (2)

دخول (تمام ختنه گاه نه بعض آن) بدون خارج شدن منی نیز باطل کنندۀ روزه است؛ چه قصد انزال داشته باشد یا نه و چه انزال بشود یا نشود (تمام مراجع عظام تقلید).

شک در دخول 87. اگر شک در دخول یا مقدار آن داشته باشد، حکم روزه اش چگونه است؟

ازجهت دخول، روزه اش باطل نیست؛ اما اگر قصد دخول را داشته، حکم قصد قاطع را دارد که بحثش گذشت (تمام مراجع عظام تقلید).(3)


1- نک: عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک،مسئلۀ4و5؛نک: فاضل، جامع المسائل، ج2، ص175،سؤال437.
2- عروة الوثقی، فصلفیما یجب الامساک عنه، الثالث من المفطرات؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1584و1585؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1592. نکته:دربارۀ کسی که آلتش قطع شده است، مسئلهاختلافی است.
3- عروة الوثقی، فصلفیما یجب الامساک عنه، مسئلۀ13؛توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1586.

ص: 90

دخول غیرآلت 88. آیا داخل کردن انگشت و مانند آن در دبر یا قبل، روزۀ زن یا مرد را باطل می کند؟

خیر، این کار فی نفسه و به خودی خود اشکال ندارد (تمام مراجع عظام تقلید).(1)

اجبار یکی از زوجین دیگری را بر جماع یا غیرجماع 89. اگر در ماه مبارک رمضان یکی از زوجین طرف دیگر را بر آمیزش یا کار دیگری که روزه را باطل می کند، مجبور کند، حکم روزۀ کسی که مجبور شده، چیست؟ کفارۀ آن برعهدۀ کیست؟

اگر اجبار در حدی باشد که از اختیار فرد خارج باشد، روزۀ کسی که مجبور شده، باطل نمی شود (تمام مراجع عظام تقلید).(2)

اما کفارۀ آن:(3)

الف. زن، شوهر را مجبور کرده:

کفارۀ شخصی که مجبور شده است، بر هیچ کدام واجب نیست (تمام مراجع عظام تقلید).

ب. شوهر، زن را مجبور کرده:

1. اجبار بر غیرجماع کرده:

کفارۀ شخصی که مجبور شده است، بر


1- عروة الوثقی، فصلفیما یجب الامساک عنه، مسئلۀ8.
2- عروة الوثقی، فصلفیما یجب الامساک عنه، مسئلۀ9؛توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1655و1587؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1663و1595.
3- عروة الوثقی، فصلفی کفارة الصوم، مسئلۀ14و16؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1678و1679و1682و1683؛مکارم، پیک احکام، مسئلۀ1415؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1691و1690؛ بهجت، وسیلة النجاة، مسئلۀ1124.

ص: 91

هیچ کدام واجب نیست (تمام مراجع عظام تقلید).

2. اجبار بر جماع کرده:

 الف. شوهر عذر نداشته و روزه بر او واجب بوده:

 شوهر باید کفارۀ روزۀ خودش و روزۀ زن را بدهد (تمام مراجع عظام تقلید).

شوهر بایدکفارۀ روزه خودش و بنا بر احتیاط واجب، کفارۀ روزۀ زن را نیز بدهد (آیات عظام زنجانی و سیستانی).

 ب. شوهر عذر داشته، مثلاً مریض بوده و روزه بر او واجب نبوده:

بنا بر احتیاط واجب، باید کفارۀ زن را بدهد (حضرت امام و آیت الله بهجت).

کفاره بر مرد نیز واجب نیست (آیات عظام گلپایگانی، اراکی، فاضل، تبریزی، زنجانی، سیستانی، صافی، مکارم، نوری و وحید).

اجبار مرد، زن اجنبیه را بر زنا 90. اگر مرد به اجبار با زنی زنا کند، حکم روزۀ زن چیست؟ کفارۀ آن برعهدۀ کیست؟(1)

اگر اجبار در حدی باشد که از اختیار زن خارج باشد، روزۀ او باطل نمی شود و بر هیچ کدام نیز کفاره واجب نیست (مشهور).

اگر اجبار در حدی باشد که از اختیار زن خارج باشد، روزۀ او، باطل نمی شود؛ ولی بنا بر احتیاط واجب، مرد باید کفارۀ زن را بدهد (آیت الله مکارم).


1- عروة الوثقی، فصلفیما یجب الامساک عنه، مسئلۀ9و فصل فی کفارة الصوم، مسئلۀ17؛توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1655و1587؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1663و1595.

ص: 92

جماع اختیاری پس از اجبار 91. اگر ابتدا شوهر، زن را مجبور بر نزدیکی کند، به طوری که زن هیچ اختیاری ندارد، اما در بین جماع، زن راضی شود و اجبار مذکور رفع گردد، حکم روزۀ زن و کفارۀ آن چیست؟(1)

روزۀ زن باطل می شود؛ ولی نسبت به کفاره:

باید مرد دو کفاره بدهد و زن یک کفاره (حضرت امام و آیات عظام بهجت، تبریزی، زنجانی، نوری و وحید).

احتیاط واجب، مرد دو کفاره و زن یک کفاره بدهند (آیات عظام خویی، گلپایگانی، فاضل، اراکی و صافی).

احتیاط واجب مرد دو کفاره بدهد و بر زن چیزی جز قضا لازم نیست (آیت الله مکارم).

بر هرکدام یک کفاره است (آیت الله سیستانی).

اکراه بر جماع یا غیرجماع 92. اگر روزه دار را اکراه کنند که روزۀ خود را با جماع یا غیر آن باطل کند، مثلاً به او بگویند: «اگر غذا نخوری یا راضی به جماع نشوی، ضرر مالی یا جانی به تو می زنیم» و خودش برای جلوگیری از ضرر با اختیار خود، چیزی بخورد یا جماع کند، حکم روزه و کفارۀ آن چیست؟(2)

قضا فقط لازم است (حضرت امام و آیات عظام خویی، تبریزی، گلپایگانی، فاضل، وحید،


1- عروة الوثقی، فصل فی صوم الکفاره، مسئلۀ14؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1680؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1688.
2- عروة الوثقی، فصل فی کفارة الصوم؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1655و1587 و ذیل مسئلۀ1688؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1663و1595؛ منهاج الصالحین،مسئلۀ1005.

ص: 93

صافی، زنجانی، نوری و مکارم).

اگر مورد اکراه خوردن، آشامیدن یا جماع باشد، قضا لازم است و در غیر آن ها، بنا بر احتیاط واجب، قضا کند (آیت الله سیستانی).

جماع در حال فراموشی 93. اگر یکی از زوجین یا هر دوی آن ها فراموش کنند که روزه اند و جماع کنند، آیا روزۀ هر دو باطل است؟(1)

هرکدام که فراموش کرده، روزه اش صحیح است و دیگری که فراموش نکرده، روزه اش باطل است (تمام مراجع عظام تقلید).

تفخیذ 94. آیا تفخیذ و مانند آن روزه، را باطل می کند؟(2)

الف. منی خارج نشده:

درصورتی که شخص قصد خروج منی را نداشته باشد و از عادتش هم خروج منی نباشد، روزه صحیح است (تمام مراجع عظام تقلید).

درصورتی که شخص قصد خروج منی را داشته باشد، حکم نیت قاطع را دارد که قبلاً بیان شد.

ب. منی خارج شده:

اگر شخص قصد خروج منی را داشته یا از عادتش خروج منی بوده، روزه اش باطل می شود؛ ولی اگر


1- عروة الوثقی، فصل فی ما یجب الامساک مسئلۀ9؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1587.
2- عروة الوثقی، فصلفیما یجب الامساک عنه، مسئلۀ7و18 و فصل فی موارد وجوب القضا دونالکفاره، مورد العاشر و فصل فیما یکره للصائم، مورد الاول؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1595؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1603؛ خوییو تبریزی و وحید، منهاج الصالحین، بعد از مسئلۀ998، مورد الثامن و بعداز مسئلۀ1025،مورد السابع.

ص: 94

شخص قصد خروج منی را نداشته و از عادتش هم خروج منی نبوده است:

1. اطمینان داشته که منی خارج نمی شود:

روزه اش صحیح است؛ ولی اگر شوخی را ادامه دهد تاآنجاکه نزدیک است منی خارج شود و خودداری نکند تا خارج گردد، روزه اش باطل است (حضرت امام و آیات عظام خویی، فاضل، سیستانی، نوری، مکارم، گلپایگانی، تبریزی، وحید، زنجانی و صافی).

2. وثوق یا اطمینان نداشته است که منی خارج می شود:

روزه اش صحیح است (حضرت امام).

روزه اش باطل می شود (آیات عظام سیستانی، خویی، وحید، تبریزی، فاضل، مکارم، گلپایگانی و نوری).

بنا بر احتیاط واجب، روزه اش باطل می شود (آیت الله اراکی).

95. در فرض مسئلۀ قبل که از شخص منی خارج شده، درحالی که وثوق یا اطمینان به خارج نشدن آن نداشته است، آیا کفاره بر او واجب می شود یا قضای تنها کافی است؟(1)

قضا کافی است (آیات عظام خویی، وحید، تبریزی، فاضل، مکارم و نوری).

قضا و کفارۀ هر دو واجب می شود (آیت الله گلپایگانی).

چنانچه خروج منی دراثر تماس بدنی با زن بوده،


1- عروة الوثقی، فصلفی موارد وجوب القضا دون الکفاره، مورد العاشر؛ خویی و تبریزیو وحید، منهاج الصالحین، بعد از مسئلۀ1025،مورد السابع.

ص: 95

مثل ملاعبه، بوسیدن، لمس کردن، قضا و کفارۀ هر دو واجب می شود؛ اما در غیر مباشرت با زن، قضا کافی است (آیت الله سیستانی).

سومین مفطر: استمنا

96. استمنا چیست؟

استمنا، یعنی اینکه مرد با خود یا به وسیلۀ دیگری، بدون جماع، کاری کند که منی از او بیرون آید (تمام مراجع عظام تقلید).(1)

استمنا بدون خروج منی 97. اگر به قصد بیرون آمدن منی کاری کند، درصورتی که منی بیرون نیاید، حکم روزه اش چیست؟(2)

روزه اش باطل می شود (آیات عظام اراکی، مکارم، نوری، صافی، گلپایگانی، خویی، تبریزی، وحید و نوری).

دومرتبه نیت روزه نکند، روزه اش باطل است و اگر دوباره نیت کند، باید بنا بر احتیاط لازم، روزۀ آن روز را تمام کند و قضا نماید (آیت الله سیستانی).

روزه اش باطل نمی شود (حضرت امام و آیت الله فاضل).


1- عروة الوثقی، فصلفی غسل الجنابه.
2- عروة الوثقی، فصلفیما یجب الامساک عنه، مسئلۀ17؛توضیح المسائل مراجع،مسئلۀ1594؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ1602.

ص: 96

ملاک منی 98. ملاک منی در زن ها و مردها و افراد مریض درصورت شک در منی بودن مایع خارج شده از آن ها چیست؟(1)

الف. در مردها:

ملاک، داشتن هر سه نشانه باهم است؛ یعنی جستن همراه با شهوت و سستی (مقام معظم رهبری و حضرت امام و آیات عظام خویی، تبریزی، فاضل، سیستانی، وحید، نوری و زنجانی).

ملاک جستن همراه با شهوت است (آیت الله مکارم).

ملاک جستن همراه با شهوت یا سستی می باشد (آیات عظام گلپایگانی و صافی).

ملاک جستن همراه با شهوت است و اگر فقط شهوت بود، باید احتیاطاً غسل کند و درصورتی که قبل از خروج آن مایع وضو نداشته، وضو هم بگیرد (آیت الله بهجت).

ب. در زن ها:

ملاک صدق انزال (2)همراه با شهوت است (حضرت امام، مقام معظم رهبری، آیات عظام فاضل، سیستانی، وحید، مکارم، صافی(3) و زنجانی).


1- عروة الوثقی، فصلفی غسل الجنابه؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ346؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ352؛ وحید و خویی،منهاج الصالحین، مسئلۀ169؛اجوبة الاستفتائات، سؤال171و177؛ صافی، هدایة العباد، ج1، ص30؛بهجت، وسیلة النجاة، مسئلۀ177.
2- خانم ها نوعاً باید به اوج لذت جنسی برسند تا انزالصورت گیرد. اگر شک کنند که به این مرحله رسیده اند یا نه،غسل واجب نیست.
3- نظر آیت الله صافی در رسالۀ فارسی و هدایةالعباد متفاوت است. از ایشان استفتا شد و در جواب فرمودند: «آنچه در رساله آمده، برای منی مردهاستو در مورد منی زن ها به هدایةالعباد مراجعه شود.»

ص: 97

ملاک جستن همراه شهوت یا سستی می باشد (آیت الله گلپایگانی).

ملاک، داشتن هر سه نشانه باهم است؛ یعنی جستن و شهوت و سستی هر سه باهم؛ ولی اگر شهوت و سستی بدون جستن بود، بنا بر احتیاط واجب، غسل کند و درصورتی که قبل از خروج آن مایع وضو نداشته، وضو هم بگیرد (آیت الله خویی).

ملاک شهوت همراه سستی می باشد (آیت الله نوری).

ملاک جستن همراه با شهوت است و اگر فقط شهوت بود، باید احتیاطاً غسل کند و درصورتی که قبل از خروج آن مایع، وضو نداشته وضو هم بگیرد (آیت الله بهجت).

ج. در اشخاص مریض:

ملاک فقط شهوت است (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی، وحید، سیستانی، فاضل، صافی و تبریزی).

ملاک شهوت همراه سستی است (آیات عظام خویی و نوری).

ملاک جستن همراه با شهوت است و اگر فقط شهوت بود، باید احتیاطاً غسل کند و درصورتی که قبل از خروج آن مایع، وضو نداشته، وضو هم بگیرد (آیت الله بهجت).

اگر به مریض، حالت شهوت دست دهد و آبی خارج شود که احتمال دهد منی است، حکم منی را دارد؛ هرچند بیرون آمدن آن با شهوت نباشد و دو نشانۀ دیگر را هم نداشته باشد (آیت الله زنجانی).

ص: 98

 نگاه شهوت آلود 99. آیا نگاه کردن به همسر یا غیرهمسر یا عکس و فیلم مربوط به همسر یا غیرهمسر، همراه با شهوت روزه را باطل می کند؟(1)

اگر به قصد انزال (خارج شدن منی) نباشد و انزال هم نشود، روزه باطل نمی شود؛ گرچه تحریک شهوت ازطریق حرام، گناه دارد و ازطریق حلالش هم برای روزه دار کراهت دارد (تمام مراجع عظام تقلید).

استمنای زنان و مردان 100. آیا فرقی بین زن و مرد در بطلان روزه به وسیلۀ استمنا وجود دارد؟

 خیر، فرقی بین زن و مرد در بطلان روزه به وسیلۀ استمنا وجود ندارد؛ چه از راه حلال باشد، مثلاً بین زن و شوهر یا از راه حرام، یعنی خودارضایی یا غیر آن (تمام مراجع عظام تقلید).(2)

خوابیدن در روز با علم به احتلام 101. روزه داری که می داند اگر بخوابد، محتلم می شود، آیا در بین روز جایز است بخوابد؟

جایز است بخوابد؛ گرچه در بین خواب محتلم هم بشود؛ ولی احتیاط مستحب آن است که نخوابد (تمام مراجع عظام تقلید).(3)


1- عروة الوثقی، فصلفیما یجب الامساک عنه، الرابع من المفطرات.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1572.
3- عروة الوثقی، فصلفیما یجب الامساک عنه، مسئلۀ14؛توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1590؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1598.

ص: 99

 بیدارشدن در هنگام خروج منی  102. اگر روزه دار در خواب محتلم شده و درحال خروج منی از خواب بیدار شود، حکم روزه اش چیست؟

روزه اش صحیح است و لازم نیست پس از بیدارشدن، از خروج منی جلوگیری کند؛ حتی اگر برایش ضرری نداشته باشد (تمام مراجع عظام تقلید).(1)

خروج منی شخص محتلم با ادرار یا استبرا  103. اگر روزه داری که محتلم شده، بداند به واسطۀ ادرار یا استبرا، باقی ماندۀ منی از او بیرون می آید، آیا می تواند ادرار یا استبرا کند؟(2)

الف. اگر ادرار یا استبرا قبل از غسل باشد، اشکال ندارد و روزه اش صحیح است (تمام مراجع عظام تقلید).

ب. اگر ادرار یا استبرا بعد از غسل باشد:

نمی تواند ادرار یا استبرا کند (حضرت امام و آیت الله صافی).

بنا بر احتیاط واجب نمی تواند ادرار یا استبرا کند (آیات عظام خویی، تبریزی، وحید و فاضل).

اشکال ندارد و روزه اش صحیح است (آیات عظام سیستانی، بهجت و مکارم).


1- عروة الوثقی، فصلفیما یجب الامساک عنه، مسئلۀ15؛توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1591.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1592؛هدایة العباد، مسئلۀ1282؛خویی و وحید و تبریزی، منهاج الصالحین، مسئلۀ995؛ سیستانی، المسائلالمنتخبه، مسئلۀ502؛وسیلة النجاة، مسئلۀ1088.

ص: 100

 لزوم ادرار قبل از غسل برای محتلمی که می داند بعد از غسل، منی از او خارج می شود  104. روزه داری که محتلم شده، اگر بداند درصورتی که قبل از غسل ادرار نکند، باقی ماندۀ منی بعد از غسل، از او خارج می شود، آیا واجب است قبل از غسل ادرار کند؟(1)

بنا بر احتیاط واجب، لازم است ادرار کند (حضرت امام و آیات عظام صافی، خویی، تبریزی، وحید، گلپایگانی و نوری).

لازم نیست ادرارکند (آیات عظام سیستانی، بهجت، مکارم، زنجانی و مکارم).

خروج منی شخص غیرمحتلم با ادرار 105. اگر شخصی بیماری ای دارد که یقین دارد همراه ادرارش منی خارج می شود، آیا جایز است درحال روزه ادرار کند و اگر ادرار کند، روزه اش چه حکمی دارد؟(2)

بلی، می تواند ادرار کند و اگر بی اختیار منی خارج شود، روزه اش صحیح است و باید برای نماز غسل کند (مقام معظم رهبری).

خیر، بلکه واجب است تاحدی که برایش ضرر قابل توجه ندارد، از خروج ادرار جلوگیری کند؛ ولی اگر به واسطۀ جلوگیری کردن، ضرر قابل توجهی به شخص وارد می شود، جایز است ادرار کند و به واسطۀ ادرار، فقط روزه اش باطل می شود و کفاره بر او واجب نمی شود (آیت الله خویی).


1- توضیح المسائل مراجع،مسئلۀ1593؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ1601؛ وسیلة النجاة، مسئلۀ1088.
2- استفتای کتبی از مراجع تقلید؛ خوییو تبریزی، صراط النجاة، ج1، سؤال357و358.

ص: 101

خیر، بلکه واجب است تاحدی که برایش ضرر قابل توجه ندارد، از خروج ادرار جلوگیری کند؛ ولی اگر به واسطۀ جلوگیری کردن، ضرر قابل توجهی به شخص وارد می شود، روزه از این شخص صحیح نیست؛ بلکه باید ادرار کند و به واسطۀ ادرار، فقط روزه اش باطل می شود و کفاره بر او واجب نمی شود (آیت الله تبریزی).

خیر، بلکه واجب است تاحدی که حرجی نباشد یا برایش ضرر قابل توجه ندارد، از خروج ادرار جلوگیری کند؛ ولی اگر به حد حرج برسد، یا به واسطۀ جلوگیری کردن، ضرر قابل توجهی به شخص وارد می شود، جایز است ادرار کند و به واسطۀ ادرار نیز روزه اش باطل نمی شود (آیت الله صافی).

اگر منی بی اختیار با ادرار خارج می شود و یقین داشته باشد که منی است، هرچند غسل واجب می شود، لیکن روزه باطل نمی شود (آیت الله فاضل).

در فرض سؤال، روزه اش باطل نمی شود (آیت الله مکارم).

غسل نکردن برای احتلام در روز 106. اگر روزه دار بعد از نماز صبح محتلم شود و تا غروب غسل نکند، آیا روزه اش صحیح است؟(1)

 بلی، روزه اش صحیح است و واجب نیست فوراً غسل کند؛ بلکه برای نماز یا مانند آن باید غسل کند (تمام مراجع عظام تقلید).


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1632؛عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک عنه، مسئلۀ53.

ص: 102

چهارمین مفطر: بقای بر جنابت تا اذان صبح

107. اگر شخص تا اذان صبح جنب بماند، حکم روزه اش نسبت به روزه های زیر چیست؟ الف. مستحبی؛ ب. واجب معین؛ ج. واجب غیرمعین؛ د. ماه رمضان؛ ه . قضای ماه رمضان.

الف. بقای بر جنابت در روزۀ مستحبی: روزه صحیح است (تمام مراجع عظام تقلید).(1)

ب. بقای بر جنابت در روزۀ واجب معین (غیر ماه رمضان):

روزه صحیح است؛ اگرچه ازروی عمد باشد (حضرت امام و آیات عظام خویی، تبریزی، گلپایگانی، فاضل، صافی، سیستانی، وحید، مکارم، زنجانی و نوری).(2)

روزه صحیح است، اگر غیرعمد باشد؛ ولی اگر عمدی باشد، روزه اش محل اشکال است (آیت الله اراکی).(3)

روزه صحیح است، اگر غیرعمدی یا ازروی فراموشی باشد (آیت الله بهجت).(4)

ج. بقای بر جنابت در روزۀ واجب غیرمعین (غیرقضای ماه رمضان):


1- عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک عنه، ذیلمسئلۀ48، بخش الثامن.
2- عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک عنه، ذیلمسئلۀ48، الثامن؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1620؛ فاضل، توضیح المسائل ، مسئلۀ1668؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ1628؛ صافی،توضیح المسائل ، مسئلۀ1645؛ صافی،هدایة العباد، ج1، مسئلۀ1282؛هدایة العباد، ج1، مسئلۀ1283.
3- عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک عنه، ذیلمسئلۀ48، الثامن؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1620؛ فاضل، توضیح المسائل ، مسئلۀ1668؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ1628؛ صافی،توضیح المسائل ، مسئلۀ1645؛ صافی،هدایة العباد، ج1، مسئلۀ1282و1283.
4- وسیلة النجاة، مسئلۀ1089.

ص: 103

روزه صحیح است؛ اگرچه عمدی باشد (حضرت امام و آیات عظام خویی، تبریزی، گلپایگانی، فاضل، صافی، سیستانی، وحید، مکارم، زنجانی و نوری).(1)

روزه باطل است؛ اگرچه غیرعمدی باشد (آیت الله بهجت).(2)

د. بقای بر جنابت در روزۀ ماه رمضان:

1. بقای عمدی:(3)

روزه باطل است (مشهور).

بنا بر احتیاط واجب، روزه باطل است (آیت الله مکارم).

 باید روزۀ آن روز را تمام کند و بنا بر احتیاط واجب، آن را به نیت قربت مطلقه انجام دهد. سپس باید روز دیگری را نیز روزه بگیرد و چون معلوم نیست روزۀ آن روز دیگر، قضاست یا عقوبت است، آن روز را نیز به قصد ما فی الذمه روزه بگیرد (آیت الله سیستانی).

2. بقای ازروی فراموشی غسل:(4)

روزه باطل است (مشهور).

بنا بر احتیاط واجب، روزه باطل است (آیت الله مکارم).

اگر بعد از گذشتن ماه رمضان یادش بیاید، باید قضا کند؛ اما اگر در ماه رمضان یادش بیاید،


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1636؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1644.
2- وسیلة النجاة، مسئلۀ1089.
3- توضیح المسائل مراجع،مسئلۀ1619؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1627.
4- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1622؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1630؛مکارم، توضیح المسائل ،مسئلۀ1373.

ص: 104

قضا واجب نیست؛ لکن بنا بر احتیاط مستحب، بعد از گذشت یک هفته یا جمعه قضا نماید (آیت الله زنجانی).

3. بقای غیرعمدی:(1)

روزه صحیح است (تمام مراجع عظام تقلید).

4. بقای بر جنابت به خاطر جهل به حکم وجوب غسل جنابت:(2)

چه شخص جاهل قاصر باشد و چه جاهل مقصر باشد، روزه اش باطل است (مقام معظم رهبری و آیات عظام خویی، وحید و بهجت).

اگر شخص، جاهل مقصر باشد، روزه اش باطل است؛ بلکه بنا بر احتیاط واجب، جاهل قاصر نیز روزه اش باطل است (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی و نوری).

اگر شخص جاهل قاصر غیرمتردد نسبت به عدم وجوب غسل باشد یا تکیه بر حجت شرعی داشته، روزه اش صحیح است؛ و الا روزه اش باطل است (آیت الله سیستانی).

ه . بقای بر جنابت در روزۀ قضای ماه رمضان:

1. بقای عمدی:(3)

روزه باطل است (حضرت امام و آیات عظام خویی، تبریزی، بهجت، اراکی، فاضل، سیستانی، وحید، مکارم و نوری).


1- توضیح المسائل مراجع،مسئلۀ1619؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1627.
2- اجوبة الاستفتائات، سؤال773؛ عروة الوثقی، فصلفی اعتبار العمد و الاختیار فی الافطار؛ بهجت، وسیلةالنجاة، مسئلۀ1109؛خویی و وحید و سیستانی، منهاج الصالحین،ذیل مسئلۀ1004،بحث تتمیم؛ نوری همدانی، توضیح المسائل، مسئلۀ1650.
3- توضیح المسائل مراجع،مسئلۀ1634؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1642؛ عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک عنه، ذیل مسئلۀ48، الثامن.

ص: 105

بنا بر احتیاط واجب، روزه باطل است (آیت الله مکارم).

اگر وقت وسعت داشته باشد؛ روزه باطل است و اگر وقت تنگ است، بنا بر احتیاط واجب، روزۀ آن روز را بگیرد و عوض آن را هم بعد از ماه مبارک بگیرد (آیات عظام گلپایگانی، صافی و زنجانی).

2. بقای غیرعمدی:(1)

روزه باطل است (حضرت امام و آیات عظام خویی، تبریزی، اراکی، فاضل، وحید و نوری).

اگر وقت وسعت داشته باشد، روزه باطل است و اگر وقت تنگ است، بنا بر احتیاط واجب، روزۀ آن روز را بگیرد و عوض آن را هم بعد از ماه مبارک بگیرد (آیات عظام گلپایگانی، صافی و زنجانی).

روزه صحیح است (آیت الله سیستانی).

در وسعت وقت روزه باطل است و در تنگی وقت روزه صحیح است (آیت الله بهجت).

بنا بر احتیاط واجب، روزه باطل است (آیت الله مکارم).

3. بقای ازروی فراموشی غسل:(2)

حکم بقای غیرعمدی را دارد (تمام مراجع عظام تقلید).

4. بقای بر جنابت به خاطر جهل به حکم وجوب غسل جنابت،(3) حکم بقای غیرعمدی را دارد


1- توضیح المسائل مراجع،مسئلۀ1634؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1642؛ عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک عنه، ذیل مسئلۀ48، الثامن.
2- توضیح المسائل مراجع،مسئلۀ1634؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1642؛ عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک عنه، ذیل مسئلۀ48، الثامن.
3- توضیح المسائل مراجع،مسئلۀ1634؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1642؛ عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک عنه ذیل مسئلۀ48، الثامن.

ص: 106

(تمام مراجع عظام تقلید).

شک در بقای بر جنابت به خاطر شک در انجام غسلش 108. اگر شخصی در ماه مبارک رمضان بعد از مثلاً یک هفته شک کند غسلش را انجام داده یا نه، حکم روزه هایی که گرفته، چیست؟(1)

اگر در این امور کثیرالشک است، به شکش اعتنا نکند. در غیر این صورت، روزه هایی را که بعد از جنابت گرفته است، قضا کند (مقام معظم رهبری).

روزه هایی که گرفته، قضا ندارد؛ ولی برای روزه های بعدی باید غسل نماید (آیات عظام وحید، فاضل و نوری).

در فرض سؤال باید روزه های این مدت را به تدریج قضا نماید (آیت الله مکارم).

شروع اذان در وسط غسل 109. اگر در ماه رمضان به اعتقاد اینکه برای غسل جنابت وقت دارد، مشغول غسل شود و در بین غسل اذان شروع شود، حکم روزه اش چیست؟

روزه اش صحیح است (تمام مراجع عظام تقلید).(2)

جنب شدن با تخیلِ داشتن وقت برای غسل 110. اگر به گمان اینکه برای غسل وقت دارد، خود را جنب کند و بعد بفهمد وقت تنگ بوده، حکم


1- استفتای کتبی از مراجع تقلید.
2- توضیح المسائل مراجع،مفهوم مسئلۀ1619؛وحید، توضیح المسائل ،مفهوم مسئلۀ1627.

ص: 107

چیست؟ (1)

چنانچه تیمم کند، روزه اش صحیح است (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی، صافی، تبریزی، سیستانی و زنجانی).

اگر جست وجو کرده، روزه صحیح و اگر بدون جست وجو بوده، با تیمم روزه بگیرد و بنا بر احتیاط واجب، روزۀ آن روز را قضا کند (آیات عظام خویی و وحید).

جنب شدن بدون داشتن وقت برای تیمم کردن 111. حکم کسی که در شب ماه رمضان خود را جنب کند، درحالی که برای هیچ کدام از غسل و تیمم وقت ندارد، چیست؟ (2)

روزه اش باطل است و قضا و کفاره بر او واجب می شود (حضرت امام و آیات عظام اراکی، خویی، تبریزی، سیستانی، وحید و زنجانی).

اشکال دارد و احتیاطاً قضا و کفاره به جا آورد (آیت الله مکارم).

تأخیر عمدی غسل جنابت و تیمم کردن در تنگی وقت 112. اگر جنب تا نزدیک اذان صبح عمداً غسل نکند و در تنگی وقت تیمم نماید، حکم روزه اش چیست؟(3)


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1624؛وحید، توضیح المسائل مسئلۀ1632.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1623؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1631.
3- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1621؛عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک عنه، مسئلۀ51؛ خویی، منهاج الصالحین، مسئلۀ987؛استفتای کتبی از مراجع تقلید.

ص: 108

الف. روزۀ ماه رمضان:

روزه صحیح است (حضرت امام و آیات عظام خویی، فاضل، مکارم، سیستانی، تبریزی، نوری، گلپایگانی، بهجت و زنجانی).

بنا بر احتیاط واجب، تیمم کند و روزه را بگیرد و قضای آن را هم به جا آورد (آیات عظام وحید و صافی).

ب. روزۀ قضای ماه رمضان:

روزه اش صحیح است (مقام معظم رهبری و آیت الله فاضل).

در قضای موسع، روزه باطل است و در قضای رمضان که وقتش تنگ شده، احتیاط واجب آن است که با تیمم آن روز را روزه بگیرد و بعد هم آن را مجدداً به جا آورد (آیات عظام گلپایگانی و صافی).

در خصوص قضای ماه مبارک، احتیاط آن است که روزه را اعاده کند (آیت الله نوری).

در روزۀ قضای ماه رمضان، هرچند مرتکب گناه می شود، اما روزه اش صحیح است (آیت الله مکارم).

کفایت تیمم بدل از غسل برای نماز 113. کسی که در تنگی وقت قبل از اذان صبح، به جهت جنابت تیمم کند، آیا می تواند با آن نماز بخواند یا باید غسل کند؟

بنا بر احتیاط واجب، باید برای نماز صبح غسل کند (حضرت امام).(1)

باید برای نماز صبح غسل کند (آیات عظام فاضل، سیستانی، وحید، تبریزی، بهجت، صافی،


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ726.

ص: 109

مکارم و نوری).(1)

حکم خوابیدن جنب با احتمال بیداری 114. اگر جنب در شب ماه رمضان احتمال بدهد که اگر بخوابد، برای غسل کردن تا قبل از اذان صبح بیدار می شود، آیا می تواند بخوابد؟ برای بار دوم و سوم و یا بیشتر، اگر بیدار شود، آیا بازهم می تواند بخوابد؟(2)

بله، می تواند بخوابد و برای جواز، فرقی بین خواب ها وجود ندارد (حضرت امام و آیات عظام خویی، وحید و زنجانی).

بلی، می تواند بخوابد؛ ولی احتیاط واجب این است که در دفعۀ دوم که بیدار شد، نخوابد تا غسل کند (آیت الله مکارم).

درصورتی که عادتاً خواب نمی ماند، می تواند بخوابد و برای جواز، فرقی بین خواب ها وجود ندارد (آیت الله فاضل).

اگر اطمینان به بیدارشدن از خواب اول یا دوم دارد یا نخوابیدن برایش عسر و حرج شخصی دارد، می تواند بخوابد؛ و الا بنا بر احتیاط واجب، نمی تواند بخوابد (آیت الله بهجت).

اگر عادت یا اطمینان به بیدارشدن ندارد، بنا بر احتیاط واجب، نباید بخوابد و برای جواز فرقی بین خواب ها وجود ندارد (آیات عظام گلپایگانی، تبریزی، سیستانی و صافی).


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ726.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1626؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1634؛ بهجت، وسیلة النجاة، مسئلۀ1097؛ عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک عنه، مسئلۀ55؛ سیستانی، المسائل المنتخبه،مسئلۀ505.

ص: 110

انواع خواب ها 115. منظور از خواب اول چیست؟(1)

الف. برای فردی که در بیداری جنب می شود:

اولین خواب بعد از جنابت، خواب اول محسوب می شود.

ب. برای فردی که در خواب جنب شده است (محتلم شده است):

خوابی که در آن احتلام صورت گرفته است، خواب اول حساب می شود. بنابراین اگر پس از بیدارشدن از خواب احتلام دوباره بخوابد و تا اذان صبح بیدار نشود، حکم خواب دوم را دارد (آیات عظام سیستانی و زنجانی).

خوابی که در آن احتلام صورت گرفته است، بنا بر احتیاط واجب، خواب اول حساب می شود. بنابراین اگر پس از بیدارشدن از خواب احتلام دوباره بخوابد و تا اذان صبح بیدار نشود، بنا بر احتیاط واجب، حکم خواب دوم را دارد (آیات عظام گلپایگانی و صافی).

خوابی که در آن احتلام صورت گرفته است، خواب اول حساب نمی شود؛ بنابراین اگر پس از بیدارشدن از خواب احتلام، دوباره بخوابد، حکم خواب اول را دارد (مشهور).


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1631؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1639.

ص: 111

خواب ماندن جنب همراه تصمیم بر غسل کردن الف. خواب اول 116. اگر شخص در شب ماه رمضان در بیداری جنب شود و بخوابد، درحالی که تصمیم داشته قبل از اذان غسل کند، ولی خواب بماند، حکم روزه اش چیست؟(1)

اگر احتمال می داده بیدار می شود، روزه اش صحیح است (حضرت امام و آیات عظام خویی، تبریزی، فاضل، مکارم و نوری).

اگر اطمینان داشته بیدار می شود، روزه اش صحیح است (آیات عظام سیستانی، بهجت، وحید و زنجانی).

اگر عادت یا اطمینان به بیدارشدن داشته باشد، روزه اش صحیح است (آیات عظام گلپایگانی و صافی).

ب. خواب غیراول 117. شخص جنب در شب ماه رمضان از خواب دوم یا بیشتر بیدار می شود و دوباره می خوابد، درحالی که تصمیم داشته قبل از اذان غسل کند؛ ولی خواب می ماند. روزه اش چه حکمی دارد؟(2)


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1627؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1635؛ خویی و تبریزی،منهاج الصالحین، مسئلۀ993و994؛ صافی، هدایة العباد، مسئلۀ1293و1294؛ گلپایگانی،هدایة العباد، مسئلۀ1294و1295؛ عروة الوثقی،فصل فیما یجب الامساک عنه، مسئلۀ56.
2- عروة الوثقی،فصل فیما یجب الامساک عنه، مسئلۀ56و58؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1630؛صافی، هدایة العباد، مسئلۀ1293و1294؛ گلپایگانی،هدایة العباد، مسئلۀ1294و1295؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1638.

ص: 112

اگر احتمال می داده که بیدار می شود، فقط باید روزۀ آن روز را قضا کند و کفاره بر او واجب نمی شود (حضرت امام و آیات عظام خویی، وحید، تبریزی و نوری).

اگر عادت یا اطمینان به بیدارشدن داشته، فقط باید روزۀ آن روز را قضا کند و کفاره بر او واجب نمی شود (آیات عظام گلپایگانی و صافی).

اگر اطمینان داشته بیدار می شود، باید روزۀ آن روز را قضا کند و کفاره بر او واجب نمی شود (آیات عظام سیستانی و زنجانی).

اگر احتمال می داده بیدار می شود، فقط باید روزۀ آن روز را قضا کند و نسبت به کفاره در خواب سوم و یا بیشتر، بنا بر احتیاط واجب کفاره نیز بدهد؛ به خلاف خواب دوم که فقط قضا کافی است (آیت الله فاضل).

اگر اطمینان داشته بیدار می شود، باید روزۀ آن روز را قضا کند و نسبت به کفاره در خواب سوم و یا بیشتر، کفاره نیز بدهد و در خواب دوم بنا بر احتیاط واجب، کفاره بدهد (آیت الله بهجت).

خواب ماندن جنب همراه علم به بیدارنشدن 118. اگر جنب در شب ماه رمضان بداند که اگر بخوابد، تا صبح بیدار نمی شود، نباید بخوابد (آیت الله سیستانی: بنا بر احتیاط واجب). چنانچه بخوابد و خواب بماند، روزه اش چه حکمی دارد؟(1)

روزه اش باطل و قضا و کفاره بر او واجب می شود (مشهور).


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1625؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1633؛ عروة الوثقی،فصل فیما یجب الامساک عنه، مسئلۀ55.

ص: 113

باید روزۀ آن روز را تمام کند و قضا و کفاره بر او واجب می شود (آیت الله سیستانی).

روزه اش اشکال دارد و بنا بر احتیاط واجب، باید قضا و کفاره هم باید بدهد (آیت الله مکارم).

آگاه شدن محتلم بعد از اذان صبح از جنابتش 119. وظیفۀ کسی که بعد از اذان صبح بیدار می شود و خود را محتلم می بیند، در مورد روزۀ آن روز چیست؟(1)

1. روزۀ ماه رمضان: روزه اش صحیح است؛ اگرچه که بداند قبل از اذان محتلم شده (تمام مراجع عظام تقلید).

2. روزۀ قضای ماه رمضان:

الف. اگر نداند قبل از اذان صبح محتلم شده یا بعدش، روزه اش صحیح است (تمام مراجع عظام تقلید).

ب. اگر بداند قبل از اذان محتلم شده:

وقت قضا تنگ نیست:

روزه باطل است (حضرت امام و آیات عظام خویی، نوری، گلپایگانی، صافی، اراکی، فاضل و زنجانی).

به احتیاط واجب روزه باطل است (آیات عظام مکارم و وحید).

روزه صحیح است (آیات عظام تبریزی و سیستانی).

وقت قضا تنگ است:


1- توضیح المسائل مراجع،مسئلۀ1620و1633و1635و1636؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1628و1641و1643و1644؛ صافی، توضیح المسائل ، مسئلۀ1645؛وسیلة النجاة، مسئلۀ1089؛ عروة الوثقی، فصل فیما یجبالامساک عنه، الثامن، ذیل مسئلۀ48و54.

ص: 114

روزه باطل است (حضرت امام و آیات عظام خویی و نوری).

روزه صحیح است (آیات عظام تبریزی، سیستانی و مکارم).

به احتیاط واجب، آن روز را روزه بگیرد و یک روز دیگر را نیز روزه بگیرد (آیات عظام گلپایگانی، صافی، فاضل، اراکی و زنجانی).

3. روزۀ واجب معین:

روزه صحیح است (حضرت امام و آیات عظام خویی، تبریزی، گلپایگانی، فاضل، صافی، سیستانی، وحید، اراکی، بهجت، نوری، مکارم و زنجانی).

4. روزۀ واجب غیرمعین:

روزه صحیح است (حضرت امام و آیات عظام خویی، تبریزی، گلپایگانی، فاضل، صافی، سیستانی، وحید، مکارم، زنجانی و نوری).

روزه باطل است (آیت الله بهجت).

پنجمین مفطر: بقای بر حیض و نفاس بقای عمدی بر حیض و نفاس

120. اگر حائض یا نفسا تا اذان صبح عمداً غسلش را انجام ندهد یا اگر وظیفه اش تیمم است، عمداً تیمم نکند، روزه اش چه حکمی دارد؟

الف. روزۀ ماه رمضان:(1)

روزه باطل است (مشهور).


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1637و1638؛ سیستانی، توضیح المسائل ، مسئلۀ1608؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1645؛ بهجت، وسیلة النجاة، مسئلۀ1092؛ عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک عنه، ذیل مسئلۀ48، الثامن.

ص: 115

باید روزۀ آن روز را تمام کند و بنا بر احتیاط واجب، آن را به نیت قربت مطلقه انجام دهد. سپس باید روز دیگری را نیز روزه بگیرد و چون معلوم نیست روزۀ آن روز دیگر، قضاست یا عقوبت است، آن روز را نیز به قصد ما فی الذمه روزه بگیرد (آیت الله سیستانی).

بنا بر احتیاط واجب، روزه باطل است (آیت الله مکارم).

ب. روزۀ غیر ماه رمضان:(1)

روزه صحیح است حتی روزۀ قضای ماه رمضان (آیات عظام خویی، وحید، تبریزی و زنجانی).

روزۀ قضای ماه رمضان بنا بر احتیاط واجب باطل می باشد و غیر آن صحیح است (حضرت امام و آیات عظام مکارم، نوری و سیستانی).

روزۀ قضای ماه رمضان باطل می باشد و غیر آن صحیح است (آیت الله فاضل) (2)

بقای غیرعمدی بر حیض و نفاس 121. اگر زن نزدیک اذان صبح از حیض یا نفاس پاک شود و برای هیچ کدام از غسل و تیمم وقت نداشته باشد، یا بعد از اذان صبح بفهمد که پیش از اذان پاک شده است، روزه اش چه حکمی دارد؟(3)


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1637و1638؛ سیستانی، توضیح المسائل ، مسئلۀ1608؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1645؛ بهجت، وسیلة النجاة، مسئلۀ1092؛ عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک عنه، ذیل مسئلۀ4، الثامن.
2- آیت الله فاضل در رساله، به بطلان فتوا داده؛ ولی در عروهقائل به احتیاط واجب شده است و در استفتائی که از دفتر ایشان شد،این چنین جواب داد: «چنانچه اختلاف بین مسئلۀ عروهو رساله باشد، نظر نهایی رسالۀ عملیه است.»
3- عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک عنه مسئلۀ60 و ذیل مسئلۀ48، الثامن؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1639؛وحید، منهاج الصالحین، مسئلۀ991.

ص: 116

 چنانچه زن در انجام غسل یا تیمم کوتاهی نکند، همۀ انواع روزه صحیح است؛ اما اگر در وسعت وقت، قضای رمضان را گرفته باشد، صحیح بودن آن اشکال دارد (حضرت امام).

چنانچه زن در انجام غسل یا تیمم کوتاهی نکند، همۀ انواع روزه صحیح است؛ اما اگر روزه ای که وقت آن معین نیست یا روزۀ مستحبی گرفته باشد، صحیح بودن آن اشکال دارد (آیات عظام گلپایگانی، صافی و نوری).

چنانچه زن در انجام غسل یا تیمم کوتاهی نکند، همۀ انواع روزه صحیح است (آیات عظام خویی، تبریزی، سیستانی، وحید، مکارم و زنجانی).

بقای بر حیض و نفاس به خاطر فراموشی غسل 122. اگر زن غسل حیض یا نفاس را فراموش کند و بعد از یک یا چند روز یادش بیاید، حکم روزه هایی که گرفته، چیست؟(1)

همۀ انواع روزه صحیح است (مشهور).

همۀ انواع روزه صحیح است به جز روزۀ ماه رمضان و قضای آن که بنا بر احتیاط واجب، باطل است (آیات عظام گلپایگانی و مکارم).

تأخیر عمدی غسل حیض و نفاس و انجام تیمم در تنگی وقت 123. اگر زنی که از حیض یا نفاس پاک شده، عمداً غسل نکند تا وقت تنگ شود و تیمم نماید، روزۀ آن


1- عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک عنه، مسئلۀ50؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1641.

ص: 117

روزش چه حکمی دارد؟(1)

همۀ اقسام روزه صحیح است (مقام معظم رهبری و آیات عظام سیستانی و مکارم).

در روزۀ ماه رمضان یا قضای رمضان که وقت آن مضیّق است، با تیمم، روزه صحیح است؛ هرچند که معصیت کرده است (آیات عظام نوری و فاضل).

پاک شدن از حیض و نفاس بعد از اذان صبح 124. اگر خانمی قبل از اذان ظهر از حیض یا نفاس پاک شود، آیا می تواند نیت روزه کند؟(2)

خیر، اگر زن لحظه ای از روز خون حیض یا نفاس ببیند، روزه اش باطل است (تمام مراجع عظام تقلید).

روزۀ فاقدالطهورین 125. روزۀ فاقدالطهورین چه حکمی دارد؟(3)

همۀ انواع روزه صحیح است، به جز آن روزه هایی که طبق نظر برخی از مراجع بقای بر جنابت یا حیض یا نفاس در آن ها مطلقاً مبطل روزه است؛ اگرچه غیرعمدی باشد (مشهور).

 روزۀ مستحاضه 126. روزۀ زن مستحاضه با چه شرایطی صحیح


1- عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک عنه، ذیلمسئلۀ48، الثامن؛ استفتایخصوصی کتبی از مراجع عظام.
2- عروة الوثقی، فصل فی شرائط صحة الصوم، الرابع؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1640.
3- عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک عنه، مسئلۀ64.

ص: 118

است؟

زن مستحاضه باید اعمالی را انجام بدهد تا روزه اش صحیح باشد:

 الف. نسبت به جلوگیری کردن از آمدن خون:(1)

به احتیاط واجب در تمام روزی که روزه است، به مقداری که می تواند، از بیرون آمدن خون جلوگیری کند (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی، نوری و فاضل).

به احتیاط مستحب در تمام روزی که روزه است، به مقداری که می تواند از بیرون آمدن خون جلوگیری کند (آیات عظام خویی، تبریزی، وحید، سیستانی، صافی و زنجانی).

ب. نسبت به غسل و وضو:(2)

 1. در استحاضۀ قلیله:

گرفتن وضو شرط صحت روزه نیست (تمام مراجع عظام تقلید).

2. در استحاضۀ متوسطه و کثیره:

مطلقاً انجام غسل، شرط صحت روزه نیست (آیات عظام سیستانی و زنجانی).

باید غسل هایی را که برای نمازهای روزش واجب است، انجام دهد و همچنین بنا بر احتیاط واجب، باید غسل نماز مغرب و عشای شبی که می خواهد فردای آن را روزه بگیرد نیز به جا آورد (حضرت امام و آیات عظام فاضل و نوری).

باید غسل هایی را که برای نمازهای روزش واجب


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ417. وحید، توضیح المسائل، مسئلۀ423.
2- عروة الوثقی، فصل فی الاستحاضه، مسئلۀ12؛ عروة الوثقی، فصلفی شرائط صحة الصوم، الرابع؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ418و1643؛ خویی و تبریزیو وحید، منهاج الصالحین، مسئلۀ252.

ص: 119

است و همچنین غسل نماز مغرب و عشای شبی که می خواهد فردای آن را روزه بگیرد، به جا آورد (آیت الله اراکی).

در استحاضۀ متوسطه، انجام غسل، شرط صحت روزه نیست؛ ولی در استحاضۀ کثیره باید غسل هایی را که برای نمازهای روزش واجب است، انجام دهد و همچنین بنا بر احتیاط واجب، باید غسل نماز مغرب و عشای شبی که می خواهد فردای آن را روزه بگیرد نیز به جا آورد (آیات عظام خویی، تبریزی و وحید).

استحاضه، یا قلیله است یا کثیره. استحاضۀ قلیله که غسل ندارد؛ ولی زنی که استحاضۀ کثیره است، بنا بر احتیاط واجب، باید غسل نماز مغرب و عشای شبی که می خواهد فردای آن را روزه بگیرد، به جا آورد و همچنین غسل هایی را که برای نمازهای روزش واجب است (آیت الله مکارم).

ششمین مفطر: دروغ بستن به خدا و پیامبر و اهل بیت علیهم السلام

127. چه نوع دروغی روزه را باطل می کند؟ (1)

اگرچه دروغ گفتن مطلقاً گناه دارد، ولی در بطلان روزه هر سخن کذب و خلاف واقعی روزه را باطل نمی کند؛ بلکه اگر شخص روزه دار عمداً خلاف واقعی را به خدا یا پیامبر اکرم یا ائمه یا حضرت زهرا یا سایر پیامبران و جانشینان آن ها به گفتار


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1596؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1604؛ وسیلة النجاة، مسئلۀ1098؛عروة الوثقی، فیما یجب الامساک، بخش الخامس و مسئلۀ19؛ راهنمای فتاوا، ص31، مسئلۀ119.

ص: 120

یا نوشتار یا اشاره و یا مانند این ها، نسبت دهد، به نوع فتوا یا احتیاط واجب یا احتیاط مستحب، باید روزه اش را دوباره بگیرد که تفصیل مسئله به شرح ذیل است:

الف. نسبت دروغ به خدا و پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه (علیهم السلام):

روزه را باطل می کند (حضرت امام و آیات عظام اراکی، گلپایگانی، وحید، خویی، تبریزی، بهجت، صافی و زنجانی).

به احتیاط واجب روزه را باطل می کند (مقام معظم رهبری و آیات عظام مکارم و سیستانی).

ب. نسبت دروغ به حضرت زهرا(علیها السلام) و سایر پیامبران و جانشینان آن ها (علیهم السلام):

بنا بر احتیاط واجب، روزه را باطل می کند (حضرت امام و آیات عظام مکارم، صافی، گلپایگانی، اراکی، خویی، تبریزی و فاضل).

اگرچه معصیت کرده است، ولی روزه اش باطل نمی شود و احتیاط مستحب است که یک روز دیگر نیز روزه بگیرد (آیت الله سیستانی).

بنا بر احتیاط واجب روزه را باطل می کند، مگر آنکه نسبتی که می دهد، به خدا یا پیغمبر یا ائمه بر گردد که دراین صورت باطل است (آیت الله وحید).(1)

اگر دروغ در امور دینی باشد، روزه اش باطل است و اگر در امور دنیوی باشد، باطل نیست؛ اگرچه احتیاط مستحب آن است که یک روز دیگر نیز روزه بگیرد (آیت الله بهجت).

قصد دروغ نداشته، ولی در واقع دروغ بوده


1- استثنای ذکرشده در نظر آیت الله وحید، قیدتوضیحی است.

ص: 121

128. اگر به اعتقاد راست بودن، خبری که در واقع کذب می باشد را نقل کند، آیا روزه اش صحیح است؟(1)

بله، روزه اش صحیح است (تمام مراجع عظام تقلید).

قصد دروغ داشته، ولی در واقع دروغ نبوده 129. اگر به اعتقاد کذب بودن، خبری را بگوید؛ ولی بعد بفهمد صادق بوده، آیا روزه اش صحیح است؟(2)

روزه اش صحیح است (حضرت امام و آیت الله فاضل).

اگر می دانسته این کار روزه را باطل می کند، روزه اش باطل است (آیات عظام خویی، تبریزی، اراکی، گلپایگانی، صافی، نوری، وحید و زنجانی).

اگر می دانسته این کار روزه را باطل می کند، روزه اش اشکال دارد و بنا بر احتیاط لازم، روزه را تمام کند و قضا نماید (آیات عظام سیستانی و مکارم).

تصدیق و تکذیب 130. در تصدیق خبر دروغ و تکذیب خبر صحیح، حکم روزۀ شخص چگونه است؟(3)

روزه باطل می شود (مشهور).


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1598؛خویی و تبریزی و وحید، منهاج الصالحین،قبل از مسئلۀ982، موردالرابع.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1599؛خویی و تبریزی و وحید، منهاج الصالحین،قبل از مسئلۀ982، موردالرابع.
3- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1601؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1609؛ بهجت، وسیلة النجاة، مسئلۀ1098؛ عروة الوثقی،فیما یجب الامساک، مسئلۀ21؛راهنمای فتاوا، ص32، مسئلۀ119؛ سیدعلیسیستانی، المسائل المنتخبه، مسئلۀ499.

ص: 122

بنا بر احتیاط واجب، روزه باطل می شود (مقام معظم رهبری و آیات عظام سیستانی و مکارم).

نقل حدیث 131. اگر شخص روزه دار دروغ بودن یا راست بودن حدیثی را نداند، آیا جایز است نقل کند؟(1)

نقل روایاتی که در کتب آمده است و انسان نمی داند که دروغ باشد، اشکال ندارد؛ هرچند احتیاط آن است که آن ها را با نسبت به آن کتاب نقل کند (مقام معظم رهبری).

بنا بر احتیاط واجب، باید به طور نقل بگوید؛ لکن اگر خودش هم بدون نقل بگوید، روزه اش باطل نمی شود (حضرت امام و آیت الله فاضل).

بنا بر احتیاط واجب باید به طور نقل بگوید (آیات عظام خویی، اراکی، گلپایگانی، تبریزی، وحید، صافی و نوری).

بنا بر احتیاط واجب، باید به طور نقل بگوید؛ لکن اگر خودش هم بدون نقل بگوید، روزه اش باطل نمی شود؛ مگر واقعاً کذب باشد (آیت الله سیستانی).

باید به نحو نقل و خبر بگوید (آیت الله مکارم).

غلط خواندن قرآن 132. آیا کسی که قرآن کریم را غلط می خواند یا بعضی کلمات قرآن کریم را اشتباه تلفظ می کند، جایز است در حال روزه قرآن بخواند؟(2)


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1597؛وحید، توضیح المسائل ، 1605؛ راهنمای فتاوا،ص31، مسئلۀ120.
2- استفتائات امام، ج1،ص309، سؤال18؛ فاضل، جامع المسائل، ج1، سؤال548؛ بهجت، استفتائات، ج2، سؤال2857؛استفتای کتبی خصوصی از آیت الله سیستانی؛ المسائلالمنتخبه، مسئلۀ500؛ گلپایگانی،مجمع المسائل، ج1، ص264، سؤال10.

ص: 123

اگر غلط خواندن موجب تغییر معنا شود و آن معنای غلط را بخواهد نسبت به خدا رسول دهد، حرام است و موجب بطلان روزه می شود (حضرت امام).

بلی، می تواند بدون آنکه قصد حکایت از قرآن مُنزَل(1)را داشته باشد، قرآن بخواند و دراین صورت روخوانی یا ازحفظ خواندن قرآن، هرچند بعضی کلمات را اشتباه بگوید، موجب بطلان روزه نمی شود (آیات عظام فاضل، بهجت و سیستانی).

اگر کلمه ای را که غلط می خواند، گمانش بر این است که صحیح آن کلمه همان گونه است، روزه اش صحیح است (آیت الله گلپایگانی).

هفتمین مفطر: رساندن عمدی غبار به حلق

133. آیا هر گرد و غباری که به حلق برسد، روزه باطل می شود؟(2)

فرورفتن غبار به حلق، بی اختیار یا ازروی فراموشی، روزه را باطل نمی کند؛ اگرچه خیلی غلیظ باشد؛ ولی اگر شخص روزه دار عمداً گرد و غباری را به حلقش برساند:

الف. غبار غلیظ است:

روزه باطل می شود (حضرت امام و آیات عظام فاضل، بهجت، گلپایگانی، تبریزی، صافی و


1- قرآن نازل شده ازطرف خداوند متعال بر پیامبرش(علیه السلام).
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1603و1607؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1611 و1615؛ راهنمای فتاوا،ص31، مسئلۀ121؛عروة الوثقی، فی ما یجب الامساک، مورد السادس؛ وسیلة النجاة، مسئلۀ1104؛ خوییو تبریزی و وحید، منهاج الصالحین، بعد از مسئلۀ974،مورد السادس.

ص: 124

نوری).

بنا بر احتیاط واجب روزه باطل می شود (مقام معظم رهبری و آیات عظام خویی، اراکی و وحید).

اگر عرفاً به آن خوردن بگویند، روزه باطل می شود و در غیر این صورت، بنا بر احتیاط واجب، روزه باطل می شود (آیت الله سیستانی).

روزه صحیح است؛ مگر آنکه در حلق تبدیل به گل شود و فرو رود که دراین صورت روزه باطل می شود (آیت الله مکارم).

روزه صحیح است؛ مگر آنکه به قدری غلیظ باشد که به فروبردن آن عرفاً خوردن بگویند که دراین صورت بنا بر احتیاط واجب، روزه باطل می شود (آیت الله زنجانی).

ب. غبار غلیظ نیست:

بنا بر احتیاط واجب، به حلق نرساند (آیات عظام خویی، اراکی، وحید، گلپایگانی، تبریزی، صافی و نوری).

اشکال ندارد (حضرت امام و آیات عظام بهجت، فاضل، سیستانی، مکارم و زنجانی).

شغل هایی که در آن ها گرد و غبار غلیظ وجود دارد مسئله: کسی که در کار روزانه قدرت دوری از رسیدن غبار به حلق را ندارد، با توجه به اینکه رزق او بستگی به این کار دارد، برخی از مراجع مثل حضرت امام می فرمایند: «اگر ممکن نیست و حتماً گرد و غبار غلیظ به حلق فرو می رود و

ص: 125

باید کار کنند، معذورند و باید به همان حال روزه را بگیرند و بعد قضا نمایند»؛ ولی برخی دیگر مثل آیت الله سیستانی می فرمایند: «اگر رهاکردن آن کار در ماه مبارک رمضان، او را در عسر و حرج قرار می دهد، می تواند جلوگیری نکند و احوط اکتفای به مقدار ضرورت است و روزه را نیز بنا بر احتیاط، باید قضا کند.»(1)

دود سیگار و دخانیات 134. آیا دود سیگار و تنباکو و سایر انواع دخانیات روزه را باطل می کند؟(2)و(3)

بنا بر احتیاط واجب، پرهیز کند (مشهور).

اگر به حلق برسد، جایز نیست (آیت الله نوری).

مبطل روزه است درصورت غلیظ بودن دود (آیت الله بهجت).

روزۀ افراد معتاد به سیگار یا سایر مواد در ذیل سؤال 11 گذشت.

دود ماشین و مانند آن 135. آیا رساندن عمدی دود غلیظ غیردخانیات، مثل دود ماشین یا آتش و مانند این ها، روزه را باطل می کند؟(4)

روزه باطل می شود (آیات عظام بهجت و صافی).

بنا بر احتیاط واجب، روزه باطل می شود (آیات


1- استفتائات امام، ج1، ص310، سؤال22؛استفتای کتبی خصوصی از آیت الله سیستانی.
2- توجه: تظاهر به روزه خواری جایز نیست؛ اگرچه شخصعذر داشته باشد.
3- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1605؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1613؛ استفتائاتموجود در سایت آیت الله وحید؛ استفتائات موجود در سایتمقام معظم رهبری؛ نوری، هزارویک مسئلۀ فقهی،ج2، ص75،سؤال243.
4- استفتائات کتبی از مراجع عظام.

ص: 126

عظام مکارم و تبریزی).

مانعی ندارد (آیات عظام فاضل و سیستانی).

 بخار آب 136. آیا رفتن به حمام و سونا و مانند آن، روزه را باطل می کند؟(1)

بخار آب چه رقیق باشد و چه غلیظ باشد، مطلقاً مبطل روزه نیست؛ مگر در دهان تبدیل به آب شود و شخص، آن را فرو دهد (حضرت امام و آیات عظام نوری و سیستانی).

بخار آب چنانچه رقیق باشد، اشکال ندارد؛ ولی بنا بر احتیاط واجب، از بخار آب غلیظ پرهیز شود (آیات عظام گلپایگانی، خویی، اراکی، فاضل، تبریزی، مکارم و وحید).

فرورفتن غبار یا دود یا بخار یا مانند این ها در اثر مواظب نبودن 137. اگر شخص روزه دار مواظبت نکند و غبار و یا مانند این ها وارد حلقش بشود، روزه اش چه حکمی دارد؟(2)

اگر اطمینان داشته به حلق نمی رسد، روزه اش صحیح است (آیات عظام گلپایگانی، اراکی، فاضل، صافی، نوری و زنجانی).

اگر اطمینان یا گمان داشته به حلق نمی رسد، روزه اش صحیح است (آیات عظام خویی، تبریزی، سیستانی، وحید و مکارم).


1- عروة الوثقی،فی المفطرات، السادس؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1605؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1613.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1606؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1614؛ عروة الوثقی؛ تحریر الوسیله؛وسیلة النجاة، فصل فیما یجبالامساک، الثامن.

ص: 127

اگر خیال می کرده به حلق نمی رسد، روزه اش صحیح است (حضرت امام و آیت الله بهجت).

عطر و ادکلن 138. استعمال عطر یا بوکردن گیاهان خوش بو برای روزه دار چه حکمی دارد؟(1)

الف. گیاهان خوش بو: بوکردن آن ها به خصوص نرگس کراهت دارد (تمام مراجع عظام تقلید).

ب. عطر: عطرزدن اشکالی ندارد (حضرت امام و مقام معظم رهبری و آیات عظام گلپایگانی، فاضل، سیستانی، بهجت، صافی و تبریزی). (2)

سالبوتامبول (داروی تنگی نفس)  139. آیا داروی سالبوتامبول و مانند آن، افشردۀ مبتلایان به آسم (تنگی نفس) که دارو را به صورت گاز یا پودر به ریۀ آن ها می رساند، موجب بطلان روزه است؟(3)

درصورتی که روزه گرفتن بدون استعمال آن ممکن نیست یا مشقت دارد، جایز است از آن استفاده کند؛ لکن احتیاط آن است که مبطل دیگری انجام ندهد و درصورت تمکن، بدون استفاده از آن، روزه ها را قضا نماید (مقام معظم رهبری).


1- عروة الوثقی، فصل5،السادس مما یکره للصائم؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1657؛ گلپایگانی،هدایة العباد، مسئلۀ1315؛صافی، هدایة العباد، مسئلۀ1314؛تبریزی، استفتائات جدید، ج1، سؤال689. فاضل، جامع المسائل، ج3،سؤال635؛ بهجت، استفتائات،ج2، سؤال2941؛سایت آیت الله سیستانی و مقام معظم رهبری.
2- برخی از مراجع مثل مقام معظم رهبری و آیاتعظام تبریزی تصریح می کنند که عطرزدن مستحب است و برخیدیگر مثل آیت الله بهجت تصریح می کنند که اگر بویآن خیلی غلیظ است، اولی ترک است.
3- صراط النجاة، ج1، ص137،سؤال350؛ آیت الله تبریزیدر جواب سؤالی دیگر به طور مطلق می فرماید: «استفاده از اسپریجهت معالجه، موجب بطلان روزه نمی شود.»

ص: 128

داروی نام برده در فرض سؤال (دارو به صورت پودر گاز از دهان به ریه ها می رسد) که بر استعمال آن اکل و شرب صدق نمی کند، مبطل روزه نیست (آیت الله فاضل).

با اکتفا به مقدار ضرورت، روزه اش صحیح است (آیت الله نوری).

اگر به صورت گاز رقیق وارد بدن می شود، مانعی ندارد و روزه اش صحیح است (آیات عظام مکارم و تبریزی).

اگر دارو را فقط وارد ریه کند، روزه را باطل نمی کند (آیت الله سیستانی).

چنانچه ناچار از استفادۀ آن در روز باشد، اشکال ندارد و روزه را بگیرد؛ ولکن اگر قبل از حلول ماه مبارک رمضان بعد، عارضه اش برطرف شد، بنا بر احتیاط، قضای روزه ها را نیز بگیرد و اگر عارضه تا ماه رمضان بعد ادامه یافت، بنا بر احتیاط، برای هر روز، یک چارک طعام مانند گندم یا جو به عنوان کفاره به فقیر غیرسید بدهد و دیگر قضا ندارد (آیت الله صافی).

هشتمین مفطر: فروبردن سر در آب

140. آیا زیر آب بردن تمام سر در استخر و مانند آن، روزه را باطل می کند؟(1)

باطل کننده است (آیات عظام خویی، بهجت و وحید).


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1608؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1616؛ عروة الوثقی، فصلفیما یجب الامساک، مسئلۀ31.

ص: 129

بنا بر احتیاط باطل کننده است (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی، تبریزی، صافی، فاضل و مکارم).

مبطل نیست؛ ولی حرام است (آیت الله زنجانی).

مبطل نیست؛ ولی کراهت شدید دارد (آیت الله سیستانی).

غواصی 141. غواصی با کلاه و مانند آن در زیر آب، برای روزه چه حکمی دارد؟(1)

الف. سر را در محفظه ای قرار دهد و زیر آب کند، اشکال ندارد (حضرت امام و مقام معظم رهبری و آیات عظام خویی، گلپایگانی، صافی، فاضل، مکارم، نوری، بهجت، سیستانی، زنجانی و وحید).

ب. سر را آغشته به چیزی کند یا با چیزی بپوشاند که به سر چسبیده است:

اگر لباس به سر او چسبیده باشد، صحت روزه اش محل اشکال است و بنا بر احتیاط وجوبی، قضای آن لازم است (مقام معظم رهبری).

درحالی که مانع و حائل غلیظی دور سر را فرا گرفته و یا سر به چیزی آغشته شده که مانع از رسیدن آب به آن باشد و یا مثلاً عینک شنا بزند، دراین صورت فرو بردن تمام سر در آب، بنا بر اظهر روزه را باطل نمی کند (آیت الله بهجت).

رفتن زیر آب با کلاه غواصی که سر در آب قرار نمی گیرد، اشکال ندارد و روزه صحیح است؛


1- عروة الوثقی، فصلفی المفطرات، السابع، مسئلۀ31؛صافی، جامع الأحکام، ج 1، ص134؛استفتائات کتبی از مراجع تقلید.

ص: 130

اما با عینک شنا، چون قرارگرفتن سر در زیر آب صدق می کند، به احتیاط واجب، روزه باطل می شود (آیت الله فاضل).

اگر مثل پلاستیک باشد، کافی نیست و روزه اشکال دارد؛ اما مثلاً غواصان اگر سر خود را در کلاهک پنهان کنند و با آن زیر آب روند، روزۀ آن ها صحیح است (آیت الله مکارم).

درصورتی که سر در شیشۀ بزرگ قرار بگیرد، سپس وارد آب شود، روزه اش باطل نمی شود؛ ولی اگر با اشیایی مانند عینک و کلاه که بعضی از قسمت های سر را می پوشانند، اگر زیر آب برود، روزه اش باطل می شود (آیت الله نوری).

زیر آب رفتن با لباس غواصی بنا بر احتیاط واجب، مبطل صوم است؛ ولی اگر شخص داخل زیردریایی که شبیه اتاق است و ملاصق بدن نیست، زیر آب برود، روزه باطل نمی شود و نسبت به نماز، کسی که با لباس غواصی زیر آب است، اگر نمی تواند خارج شود و نماز بخواند و یا وقت تنگ است، با همان حال مقداری که می تواند، قرائت و سایر اذکار را بخواند و رکوع و سجود را به ایما و اشاره انجام دهد و به احتیاط واجب، بعد هم قضای آن نماز را بخواند (آیت الله صافی).

اشکال ندارد (آیات عظام سیستانی و زنجانی).

فروبردن تمام سر در غیر آب مطلق 142. آیا فروبردن تمام سر در غیر آب مطلق از سایر مایعات و آب های مضاف، روزه را باطل می کند؟(1)


1- توضیح المسائل مراجع،مسئلۀ1612؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1620؛ سیستانی، منهاج الصالحین، مسئلۀ983.

ص: 131

اشکال ندارد (آیات عظام خویی، تبریزی، سیستانی و زنجانی).

بنا بر احتیاط واجب، اشکال دارد (آیت الله مکارم).

در سایر مایعات اشکال ندارد؛ ولی در آب های مضاف و گلاب، بنا بر احتیاط واجب، این کار را نکند (آیات عظام گلپایگانی، اراکی، بهجت، فاضل، صافی و نوری).

در سایر مایعات و آب های مضاف اشکال ندارد؛ ولی در گلاب، بنا بر احتیاط واجب، این کار را نکند (آیات عظام امام و وحید).

فروبردن سر در آب به قصد غسل 143. فروبردن تمام سر در زیر آب به قصد غسل برای شخص روزه دار در ماه مبارک رمضان چه حکمی دارد؟(1)

غسل و روزه باطل است (آیات عظام خویی، اراکی، امام، گلپایگانی، صافی، تبریزی و وحید).

بنا بر احتیاط واجب، دوباره غسل کند و روزۀ آن روز را به قصد قربت مطلقه تمام نماید و قضای آن را نیز به جا آورد (آیات عظام فاضل، مکارم و نوری).

غسل و روزه، هر دو صحیح است (آیت الله سیستانی).

غسل و روزه، هر دو صحیح است؛ ولی معصیت کرده است (آیت الله زنجانی).


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1617؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1625.

ص: 132

نهمین مفطر: اماله کردن (شیاف مایع).

144. آیا شیاف مایع روزه را باطل می کند؟(1)

اماله کردن با چیز روان، اگرچه ازروی ناچاری و برای معالجه باشد، روزه را باطل می کند (تمام مراجع عظام تقلید).

استعمال شیاف جامد 145. آیا روزه دار می تواند در روز، شیاف جامد استعمال کند؟(2)

شیاف جامد اشکال ندارد (آیات عظام خویی، گلپایگانی، بهجت، سیستانی و وحید).

احتیاط واجب آن است که از استعمال شیاف هایی که برای کیف کردن است، مثل شیاف تریاک یا برای تغذیه است، خودداری کند (حضرت امام).

احتیاط واجب آن است که از استعمال شیاف هایی که برای تغذیه است، خودداری کند (آیت الله مکارم).

استعمال شیاف های غیرروان که برای معالجه است، اشکال ندارد و احتیاط مستحب است که از استعمال آن ها نیز خودداری کند. استعمال شیاف هایی که برای معالجه است، اشکال ندارد (آیات عظام اراکی، فاضل و نوری).


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1645؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1653.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1645؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1653؛ عروةالوثقی، فصل فیما یجب الامساک عنه، ذیل مسئلۀ66، التاسع؛ خویی و وحیدو تبریزی، منهاج الصالحین، ذیل مسئلۀ998، التاسع؛ وسیلة النجاة، مسئلۀ1105.

ص: 133

استعمال شیاف مشکوک بین جامد یا مایع 146. آیا روزه دار می تواند در حال روزه، شیافی که شک دارد جامد است یا مایع، استعمال کند؟(1)

اگر مشکوک بین جامد معالجه ای و مایع است، اشکال ندارد؛ و الا احتیاط واجب اجتناب کند (حضرت امام).

احتیاط واجب اجتناب کند (آیات عظام گلپایگانی و فاضل).

اشکال ندارد (آیات عظام خویی، سیستانی و مکارم).

داخل کردن آب در قبل یا دبر 147. آیا داخل کردن آب در قبل یا دبر برای تنظیف یا مداوا روزه را باطل می کند؟(2)

اگر اماله صدق نماید، جایز نیست و باعث باطل شدن روزه می گردد (مقام معظم رهبری).

درصورت تنقیه با آب از راه مقعد اگر آب به جوف او برسد، روزه باطل می شود (آیت الله سیستانی).

شستن داخل دبر به مقدار متعارف برای تطهیر نجاست اشکال ندارد؛ اما اگر آب داخل دبر شود و آب تا درون شکم و روده ها برسد و صدق احتقان کند، روزه باطل می شود؛ اما اگر داخل دبر صدق کند، ولی به درون شکم نرسد و صدق احتقان نکند، به احتیاط واجب روزه اش باطل می شود (آیت الله فاضل).

داخل کردن آب در قبل یا دبر برای تنظیف


1- عروة الوثقی، فصل فیما یجب الامساک عنه،مسئلۀ68.
2- استفتای کتبی خصوصی از مراجع؛ صراط النجاة، المحشی للخوئی،ج 1، ص136،سؤال347و348.

ص: 134

یا مداوا یا غیر این ها روزه را باطل می کند (آیت الله خویی).

داخل کردن آب در قبل برای تنظیف یا مداوا یا غیر این ها، بنا بر احتیاط واجب روزه را باطل می کند (آیت الله تبریزی).

دهمین مفطر: قِی کردن

148. آیا قی کردن روزه را باطل می کند؟(1)

چنانچه قی کردن عمدی باشد، اگرچه به واسطۀ مرض و مانند آن ناچار باشد، روزه اش باطل می شود و اگر سهواً یا بی اختیار قی کند، روزه اش باطل نمی شود (تمام مراجع عظام تقلید).

149. اگر روزه دار در شب چیزی بخورد که می داند به واسطۀ خوردن آن، در روز بی اختیار قی می کند، آیا روزه اش صحیح می باشد؟(2)

احتیاط واجب آن است که روزۀ آن روز را قضا نماید (مشهور).

روزه اش صحیح است؛ گرچه احتیاط مستحب آن است که روزۀ آن روز را قضا نماید (آیات عظام زنجانی، سیستانی و مکارم).

آروغ زدن 150. اگر یقین داشته باشد که به واسطۀ آروغ زدن چیزی از گلو بیرون می آید، آیا آروغ زدن جایز


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1646؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1654.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1647؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1655.

ص: 135

است؟(1)

نباید آروغ بزند؛ ولی اگر یقین نداشته باشد، اشکال ندارد (حضرت امام و آیات عظام فاضل، بهجت، نوری و مکارم).

بنا بر احتیاط واجب، نباید آروغ بزند؛ ولی اگر یقین نداشته باشد، اشکال ندارد (آیات عظام وحید، تبریزی و خویی).

اگر به گونه ای باشد که به آن قی کردن گویند، نباید آروغ بزند (آیت الله زنجانی).

اگر به گونه ای باشد که به آن قی کردن گویند، بنا بر احتیاط واجب، نباید آروغ بزند (آیت الله سیستانی).

نباید آروغ بزند و اگر احتمال هم بدهد، بنا بر احتیاط واجب نباید آروغ بزند (آیات عظام گلپایگانی و صافی).

151. اگر شخص روزه دار آروغ بزند و بدون اختیار چیزی در گلو یا دهانش بیاید، وظیفه اش چیست؟(2)

باید آن را بیرون بریزد و چنانچه بی اختیار فرو رود، روزه اش صحیح است (تمام مراجع عظام تقلید).


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1651؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1659.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1652؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1660.

ص: 136

ص: 137

فصل پنجم احکام روزۀ قضا

اشاره

ص: 138

ص: 139

جایی که قضا و کفاره هیچ کدام واجب نیست

152. روزه های فوت شده چه کسانی قضا و کفاره ندارد؟

1. دیوانه ای که تمام روز دیوانه باشد. فرقی نمی کند دیوانگی آن قهری باشد یا به فعل خودش باشد. در فعل خودش نیز فرق نمی کند بر وجه حرام باشد یا بر وجه جواز باشد.(1)

2. بیهوشی که تمام روز بیهوش باشد. فرقی نمی کند چه قبل از بیهوش شدن نیت روزه داشته و چه نداشته باشد.(2)

3. کافری که تمام روز در کفر خود باقی باشد.(3)

4. نابالغ نسبت به روزه های ایام کودکی اش.(4)

5. حائض یا نفسا یا کسی که مریض است، اگر در همان ماه رمضان(5) بمیرد.(6)

6. مریضی که روزه ها را به خاطر مریضی نگرفته


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1694؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1702؛ عروة الوثقی، فصل فی شرائط وجوب الصوم.
2- عروة الوثقی، فصل فی شرائط وجوب الصوم و فصل فیاحکام القضاء، قبل از مسئلۀ1؛ خوییو تبریزی و وحید، منهاج الصالحین، مسئلۀ1049.
3- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1695؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1703.
4- عروة الوثقی، فصل فی شرائط وجوب الصوم و فصل فیاحکام القضاء، قبل از مسئلۀ1.
5- برخی از مراجع مثل آیات عظام خویی، تبریزی،سیستانی و وحید در ادامه فرموده اند: «اگر بعد از ماه رمضان قبلاز تمکن از به جاآوردن روزه بمیرد، بازهم قضا واجب نیست.»
6- عروة الوثقی، فصل فی احکام القضاء، مسئلۀ12و برداشت از مسئلۀ19؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1702؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1710؛ خوییو تبریزی و وحید، منهاج الصالحین، مسئلۀ1049.

ص: 140

است و مرضش تا ماه رمضان سال بعد طول کشیده است. البته مشهور فقها در این صورت، فدیه را واجب می دانند. تفصیل مسئله در جواب سؤال 164 می آید.

7. کسی که مرضی دارد که زیاد تشنه می شود و نمی تواند تشنگی را تحمل کند یا برای او مشقت دارد. این مسئله اختلافی است. تفصیل مسئله در جواب سؤال 25 و 24 آمده است.

8. سالمندی که نمی تواند روزه بگیرد یا روزه گرفتن برایش مشقت داشته باشد. البته دراین صورت، فدیه واجب است. این مسئله اختلافی است. تفصیل مسئله در جواب سؤال 22 و 23 آمده است.

9. دختربچه هایی که به خاطر ضعف بنیه نمی توانند روزه بگیرند و تا سال بعد هم نمی توانند قضای آن را بگیرند. این مسئله اختلافی است. تفصیل مسئله در جواب سؤال 9 تا 11 آمده است.

10. روزه هایی را که فرد مخالف، مطابق با مذهب خویش انجام داده است یا مطابق مذهب تشیع با فرض حصول قصد قربت به جا آورده است، بعد از آنکه شیعۀ دوازده امامی گردید، لازم نیست قضا نماید. تفصیل مسئله در جواب سؤال 29 آمده است.

11. امور دیگر که در کتب مفصل فقهی ذکر شده است.

ص: 141

مفطراتی که فقط موجب ثبوت قضا می شوند و کفاره ندارند

153. کدام موارد فقط موجب ثبوت قضا می شوند و کفاره آور نیستند؟(1)

1. قی کردن عمدی، طبق نظر برخی مراجع که تفصیل آن در جواب سؤال 154 می آید.

2. خواب ماندن جنب. تفصیل آن در جواب سؤال 117 ذکر شد.

 3. کسی که مفطری را انجام ندهد، ولی نیت روزه نکند و یا قصد کند که روزه نباشد و یا ریائاً روزه بگیرد. تفصیل آن در جواب سؤال 60 و 155 آمده است.

4. کسی که مفطری را انجام ندهد، ولی قصد کند کاری که روزه را باطل می کند، انجام دهد. این مسئله اختلافی است. تفصیل آن در جواب سؤال 61 ذکر شد.

5. کسی که غسل جنابت را فراموش کند و بعد اذان صبح یا در بین روز یا بعد از چند روز متوجه شود. تفصیل آن در جواب سؤال 107 ذکر شد.

6. کسی که شک در صبح بودن داشته و مفطری را انجام داده و بعد فهمیده صبح بوده. تفصیل آن در جواب سؤال 156 تا 159 می آید.

7. کسی که به واسطۀ تاریکی هوا مفطری انجام داده و بعد فهمیده مغرب نبوده. تفصیل آن در جواب سؤال 161 و 162 می آید.

8. کسی که جهت مضمضه برای غیروضو، آب در


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1688؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1696؛ عروة الوثقی، فصل فی موارد وجوب القضاء دون الکفاره؛ سیستانی، المسائلالمنتخبه، مسئلۀ515تا517.

ص: 142

دهان کرده و بی اختیار فرو رفته است. تفصیل آن در جواب سؤال 78 آمده است.

9. کسی که به سبب اکراه افطار کرده است. تفصیل آن در جواب سؤال 92 آمده است.

10. کسی که به سبب تقیه افطار کرده است. تفصیل آن در جواب سؤال 163 می آید.

11. کسی که منی از او بدون قصد خارج شده. تفصیل آن در جواب سؤال 94 و 95 آمده است.

12. کسی که روزه هایش را به خاطر عذری مثل سفر یا حیض و نفاس یا مریضی نگرفته است؛ به خلاف استحاضه که اگر عمداً نگیرد، کفاره هم باید بدهد. تفصیل آن در جواب سؤال 126 و 164 و 165 می آید.

موارد دیگر که در کتب مفصل فقهی ذکر شده است.

نماز و روزۀ کسانی که در قطب و مانند آن هستند

154. کسی که در جایی زندگی می کند که به عنوان مثال، شش ماه از سال در آنجا روز و شش ماه از سال شب است، وظیفه اش نسبت به نماز و روزه هایش چیست؟(1)

در تمام سال که در قطب یک روز و یک شب بیشتر نیست، بعید نیست فقط هفده رکعت نماز واجب باشد و روزه هم در آنجا ساقط است و وقت نماز ظهر زمانی است که روز به نصف خود برسد


1- عروة الوثقی،فصل فی طرق ثبوت الهلال، مسئلۀ10؛خویی و تبریزی و وحید و سیستانی، منهاج الصالحین، المستحدثات، مسئلۀ58؛وحید، توضیح المسائل ، بخشملحقات، مسئلۀ2913؛گلپایگانی، مجمع المسائل، ج 1،ص128؛ فاضل، جامع المسائل، فارسی، ج 1، ص78؛بهجت، استفتائات، ج 2، ص51.

ص: 143

و نیمه شب شرعی هم زمانی است که شب به نیمۀ خودش برسد (حضرت امام).

بر فرض امکان زندگی در آنجا، بنا بر قاعده، تکلیف به نماز شبانه روزی و روزه ندارند. لذا چون تفویت مصالح لزومیه می شود، درحال اختیار نمی توان در آنجا اقامت کرد؛ ولی اگر ناچار به اقامت باشد، بنا بر احتیاط، یا باید بر طبق نزدیک ترین مکان به آنجا که شب و روز عادی دارند، عمل کند یا اوقات نماز و ماه ها را با وسایلی مثل ساعت حساب کند؛ ولی این دومی عسر و حرج دارد (آیت الله بهجت).

باید هرکدام از بلاد متوسطۀ متعارفه را که دوست دارد، انتخاب کند و طبق اوقات آن بلد عمل کند و جایز است دوازده ساعت را روز و دوازده ساعت را شب قرار دهد و طبق آن عمل کند (آیت الله مکارم).

نسبت به نماز بنا بر احتیاط واجب، باید ملاحظۀ نزدیک ترین مکان به آنجا که دارای شب و روز می باشد را داشته باشد، ولو شب یا روزش خیلی کوتاه مثلاً یک ساعت باشد، و براساس اوقات شرعی آنجا نماز بخواند؛ ولی نسبت به روزه واجب است که یا در ماه مبارک رمضان به شهر دیگری برود که بتواند در آنجا روزه بگیرد، یا آنکه بعد از ماه مبارک رمضان به شهر دیگری برود که بتواند در آنجا قضای روزه ها را انجام دهد و اگر نمی تواند و از هر دو مورد عاجز است، به جای روزه، باید فدیه بدهد و مراد از فدیه، تملیک یک مدّ طعام مثل نان به ازای هر روز که روزه نگرفته، به فقیر

ص: 144

است (آیت الله سیستانی).

اگر می تواند هجرت کند به شهری که نماز و روزه را در وقت شرعی به جا آورد، واجب است هجرت کند و اگر نمی تواند هجرت کند، باید روزه را قضا کند و بنا بر احتیاط واجب، در هر 24 ساعت یک بار نمازهای پنج گانه را به جا آورد و قضای آن ها را نیز بعداً انجام دهد (آیت الله وحید).

اگر می تواند هجرت کند به شهری که نماز و روزه را در وقت شرعی به جا آورد، واجب است هجرت کند و اگر نمی تواند هجرت کند، بنا بر احتیاط واجب، در هر 24 ساعت یک بار نمازهای پنج گانه را به جا آورد (آیات عظام خویی و تبریزی).

در فرض مسئله، بعید نیست در نماز و روزه در بلاد مذکوره، اقرب بلاد متعارفه به محل سکنا ملاک باشد و مکلف مخیّر است درصورت اختلاف بلاد متعارفه، به هرکدام بخواهد، اخذ کند (آیت الله گلپایگانی).

ملاک را برای نماز و روزه، بلاد و شهرهای متعارفه که شب و روز آن ها تقریباً مساوی است، مثل مکه و مدینه، قرار دهد؛ یعنی نماز ظهر و عصر را بخوانند؛ شش ساعت بعد، نماز مغرب و عشا را بخوانند و یازده ساعت بعد، نماز صبح را بخواند و روزه را هم به همین ملاک بگیرد و در همین فرض می تواند ملاک را وطن و شهر خود قرار دهد؛ مثلاً اگر از تهران رفته است، با اذان ظهر تهران، نماز ظهر و عصر را بخواند و با اذان مغرب و عشا، نماز مغرب و عشا را و با اذان صبح، نماز صبح را بخواند

ص: 145

و روزه را نیز به همین ملاک بگیرد و درعین حال، اگر سفر به آن منطقه لزومی ندارد، به مناطقی سفر کند که بتواند عبادات خود را در اوقات شرعیه انجام دهند (آیت الله فاضل).

نماز و روزۀ کسانی که دارای روزها یا شب های طولانی هستند

155. اگر مکلف در شهری ساکن باشد که در هر 24 ساعت، شبانه روزی دارد، هرچند روزش 23 ساعت و شبش یک ساعت و یا برعکس باشد، نسبت به نماز و روزه وظیفه اش چیست؟(1)

مکلف باید در مورد اوقات نمازهای یومیه و روزه، همان افق محل سکونت خود را رعایت کند؛ ولی اگر روزه گرفتن براثر طولانی بودن روز، غیرمقدور یا حرجی باشد، ادای آن ساقط و قضای آن واجب است (حضرت امام و مقام معظم رهبری).

باید براساس اوقات شرعی آنجا نماز بخواند و روزه بگیرد (آیت الله بهجت).

نماز صبح را قبل از طلوع خورشید بخواند و نماز ظهر و عصر را در نیمۀ دوم روز (بعد از زوال) بخواند و نماز مغرب و عشا را بعد از غروب (مغرب) بخواند و روزه را از قبل از اذان صبح تا مغرب بگیرد؛ هرچند مقداری طولانی است و در فرضی که روز خیلی طولانی است، مثلاً 23 ساعت است، اگر سفر، لزومی ندارد و ممکن است، به منطقه ای سفر کنند که شب طولانی تر باشد تا بتوانند با


1- توضیح المسائل ،محشی امام خمینی، ج 1، ص439؛ سیدعلی خامنه ای،اجوبة الاستفتائات، سؤال357؛ سیستانی، منهاج الصالحین، المستحدثات، مسئلۀ58؛بهجت، استفتائات، ج 2، ص12؛ فاضل، جامع المسائل، فارسی، ج 1،ص78.

ص: 146

فاصلۀ بیشتر بین نمازها، نماز بخواند و روزه بگیرد (آیت الله فاضل).

نسبت به نماز باید براساس اوقات شرعی آنجا نماز بخواند؛ ولی نسبت به روزه درصورت تمکن و توانایی، بر او واجب است روزۀ ماه رمضان را بگیرد و چنانچه به جهت طولانی بودن روز و احساس شدید گرسنگی یا تشنگی، روزه گرفتن برایش مشقت فوق العاده (حرج) دارد، بنا بر احتیاط واجب، نیت روزه بکند و هنگام اضطرار می تواند به مقدار رفع ضرورت، آب بیاشامد یا غذا بخورد و در ادامۀ روز بنا بر احتیاط واجب، از انجام سایر مفطرات اجتناب نماید؛ اما اگر روزه گرفتن برای او ضرر داشته و موجب مریضی وی می شود یا با روزه گرفتن، خوف ابتلا به مرض و بیماری دارد، حکم فرد مریض را دارد که روزۀ آن روز از او ساقط می شود و امساک از مفطرات در اثنای روز بر او واجب نیست و اگر بتواند قضای آن را به جا آورد، بر او قضای آن واجب است و اگر از گرفتن قضای آن هم عاجز است، بر او دادن فدیه واجب می باشد و مراد از فدیه، تملیک یک مدّ طعام مثل نان به ازای هر روز که روزه نگرفته، به فقیر است (آیت الله سیستانی).

خواب ماندن جنب

بحثش در سؤال 117 گذشت.

ص: 147

مفطری انجام نداده، ولی نیت روزه نیز نکرده است

بحثش در بخش شروط صحت روزه گذشت.

فراموشی غسل جنابت بحثش

در سؤال 107 گذشت.

با تحقیق یا بدون تحقیق در اینکه صبح شده، مفطری را انجام داده و بعد فهمیده صبح بوده

156. اگر شخصی در ماه رمضان شک کند که صبح شده یا نه و بااین حال، مفطری را انجام دهد و بعداً معلوم شود صبح بوده، روزه اش چه حکمی دارد؟(1)

1. بدون اینکه خودش تحقیق کند صبح شده یا نه، مفطر را انجام داده، فقط باید قضای آن روزه را بگیرد و کفاره ندارد. فرقی نمی کند قادر به تحقیق بوده یا عاجز از آن باشد؛ مثل شخص کور (تمام مراجع عظام تقلید).

2. بعد از اینکه خودش تحقیق کرده، مفطر را انجام داده:

الف. نسبت به صبح شدن شک داشته:

قضا واجب نیست (حضرت امام و آیات عظام سیستانی و نوری).

قضا واجب است (آیات عظام خویی، اراکی، تبریزی، وحید، مکارم و زنجانی).

احتیاط واجب قضا کند (آیات عظام گلپایگانی،


1- عروة الوثقی، فصل فی موارد وجوب القضاء دونالکفاره؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1688؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ1696و1700؛ سیستانی، المسائلالمنتخبه، مسئلۀ517.

ص: 148

فاضل و صافی).

ب. نسبت به صبح شدن گمان داشته:

قضا بر او واجب است (مشهور).

احتیاط مستحب قضا کند (آیت الله سیستانی).

ج. نسبت به صبح نشدن گمان داشته:

قضا واجب نیست (آیات عظام حضرت امام، اراکی و سیستانی).

بنا بر احتیاط واجب قضا کند (آیات عظام گلپایگانی و صافی).

اگر افق ابری باشد، قضا واجب است و چنانچه افق صاف باشد، قضا واجب نیست (آیت الله زنجانی).

د. نسبت به صبح نشدن یقین داشته:

قضا واجب نیست (حضرت امام و آیات عظام فاضل، بهجت، خویی، گلپایگانی، سیستانی، وحید، مکارم، نوری و صافی).

اگر افق ابری باشد، قضا واجب است و چنانچه افق صاف باشد، قضا واجب نیست (آیت الله زنجانی).

اعتماد به ساعت یا رادیو

157. آیا نظر به ساعت یا اعتماد بر رادیو حکم تحقیق را دارد که اگر فرد با اعتماد بر ساعت یا رادیو سحری می خورد و بعد می فهمد که آن موقع صبح بوده، روزه اش صحیح است و قضا ندارد؟(1)

اگر موجب اطمینان شود، معتبر و قابل اعتماد


1- تبریزی، استفتائات جدید، ج1، ص685؛سیستانی، رسالۀ جوان،ص204؛ استفتای خصوصیکتبی از مراجع عظام تقلید؛ استفتائات جدید رهبری، سؤال67.

ص: 149

است؛ وگرنه معتبر و حجت نیست (مقام معظم رهبری و آیت الله بهجت).

اگر یقین به بقای شب حاصل شود، روزه اش صحیح است (آیت الله صافی).

خیر (آیات عظام تبریزی، سیستانی و نوری).

بلی (آیات عظام فاضل و مکارم).

کسی بگوید صبح نشده و انسان به گفتۀ او، روزه را باطل کند

158. اگر کسی بگوید که صبح نشده و انسان به گفتۀ او روزه را باطل می کند و بعد معلوم شود صبح بوده، حکم روزه اش چیست؟

باید قضای آن روز را به جا آورد و کفاره ندارد (مشهور).(1)

کسی بگوید صبح شده، ولی از گفتۀ او یقین حاصل نشود

159. اگر کسی بگوید که صبح شده و انسان به گفتۀ او یقین نکند و یا خیال کند که شوخی می کند، و مفطری را انجام دهد و بعد معلوم شود صبح بوده، حکم روزه اش چیست؟

باید قضای آن روز را به جا آورد وکفاره واجب نیست (مشهور).(2)


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1668؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1696.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1668؛ وحید، توضیح المسائل ،مسئلۀ1696.

ص: 150

کسی بگوید مغرب شده است

160. اگر انسان به گفتۀ شخصی که گفتۀ او شرعاً برایش حجت است، افطار کند و بعد معلوم شود که مغرب نبوده، روزه اش چه حکمی دارد؟(1)

باید قضای آن روز را به جا آورد و کفاره واجب نیست (مشهور).

اگر به گفتۀ کس دیگری که گفتۀ او شرعاً برایش حجت است یا به اشتباه معتقد باشد که خبر او حجت است و افطار کند، باید روزه اش را قضا نماید و کفاره ندارد (آیت الله سیستانی).

افطار به واسطۀ تاریکی در هوای صاف

161. اگر شخص در هوای صاف به واسطۀ تاریکی هوا افطار کند و بعد معلوم شود که مغرب نبوده، حکم روزه اش چیست؟(2)

الف. یقین داشته که مغرب شده:

باید قضای آن روز را به جا آورد و کفاره ندارد (مشهور).

اگر به واسطۀ تاریکی هوا، یقین یا اطمنان داشته که مغرب شده است، قضا و کفاره، هیچ کدام واجب نیست (آیت الله بهجت).(3)

ب. شک در مغرب شدن داشته:

باید هم قضای آن روز را به جا آورد و هم کفاره بدهد (حضرت امام و آیات عظام خویی، فاضل، گلپایگانی، صافی و سیستانی).


1- عروة الوثقی، فی موارد وجوب القضاء، موردالسابع؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1688؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1696.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1688؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1696؛وسیلة النجاة، سؤال1137.
3- ایشان بین هوای صاف و ابری تفصیل نداده است.

ص: 151

باید هم قضای آن روز را به جا آورد و هم بنا بر احتیاط واجب، کفاره بدهد (آیت الله بهجت).

افطار به واسطۀ تاریکی در هوای ابری

162. اگر شخص در هوای ابری به واسطۀ تاریکی هوا، یقین یا گمان پیدا کند که مغرب شده و افطار کند و بعد معلوم شود که مغرب نبوده، حکم روزه اش چیست؟(1)

قضا لازم نیست (حضرت امام و آیات عظام خویی، گلپایگانی، صافی، فاضل، نوری و وحید).

چنانچه در هوای ابری و مانند آن به واسطۀ تاریکی هوا، به اعتقاد داخل شدن شب افطار کند و بعد معلوم شود که مغرب نبوده، بنا بر احتیاط واجب روزۀ آن روز را باید قضا کند و کفاره ندارد؛ ولی اگر قطع به دخول شب نداشته و افطار کرده، بنا بر احتیاط واجب، کفاره هم باید بدهد (آیت الله سیستانی).(2)

فرورفتن آب در هنگام مضمضه کردن

تفصیل این مسئله در سؤال 75 تا 80 آمده است.

افطار به سبب اکراه تفصیل

این مسئله در سؤال 92 آمده است.


1- عروة الوثقی، فی موارد وجوب القضاء، مورد الثامن؛خویی و تبریزی و وحید و سیستانی، منهاج الصالحین، ج1، مسئلۀ1023،الخامس؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1688؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1696؛وسیلة النجاة، سؤال1137.
2- بل الاحوط انلم یکن الاقوی وجوب الکفاره فیه ایضا اذا لم یکنقاطعا بدخوله.

ص: 152

افطار به سبب تقیه

163. اگر کسی ازجهت تقیه افطار کند، حکم روزه اش چیست؟(1)

اگر مفطری را که به خاطر تقیه انجام می دهد، ازنظر فقه آن ها مفطر نباشد یا به خاطر تقیه قبل از مغرب افطار کند یا مفتی های سنی در روز یوم الشک طبق موازین خودشان عید اعلام کنند و شخص به خاطر تقیه افطار کند و بعد هم مشخص نشود در واقع عید بوده یا نه، در این سه مورد، روزۀ شخص صحیح است و در غیر این سه مورد، فقط قضا لازم است (حضرت امام).

اگر از موارد تقیه باشد، افطار جایز است؛ ولی روزۀ آن روز، قضا دارد (مقام معظم رهبری).

قضا فقط لازم است (آیات عظام خویی، تبریزی، وحید، صافی و زنجانی).

اگر مورد تقیه، خوردن یا آشامیدن یا جماع باشد، قضا لازم است و در غیر آن ها بنا بر احتیاط واجب، قضا کند؛ ولی درهرصورت، کفاره ندارد (آیت الله سیستانی).

اگر مفطری را که به خاطر تقیه انجام می دهد، ازنظر فقه آن ها منافی روزه نباشد، روزه اش صحیح است؛ و الا فقط قضا لازم است (آیت الله مکارم).

اگر مفطری را که به خاطر تقیه انجام می دهد، ازنظر فقه آن ها مفطر نباشد، بنا بر احتیاط واجب، روزه را تمام کند و قضای آن را نیز بگیرد (آیت الله گلپایگانی).


1- عروة الوثقی،فصل فی اعتبار العمد و الاختیار، مسئلۀ2؛توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1688و فصل فی کفارة الصوم؛ منهاج الصالحین، مسئلۀ1005؛ سایتو نرم افزار رهبری.

ص: 153

خروج منی بدون قصد

تفصیل این مسئله در سؤال 94 و 95 آمده است.

افطار به سبب حیض یا نفاس

تفصیل آن در سؤال 35 و36 و بند پنجم سؤال 152 آمده است.

روزۀ زن مستحاضه

تفصیل آن در سؤال 126 آمده است.

افطار به علت بیماری

164. اگر شخصی به سبب بیماری روزه نگیرد، وظیفه اش چیست؟

الف. پیش از تمام شدن ماه رمضان بمیرد،(1) قضا واجب نیست و کفاره هم ندارد (تمام مراجع عظام تقلید).

ب. مرض او تا ماه رمضان سال بعد طول بکشد،(2) قضا واجب نیست و باید برای هر روز یک مد طعام به فقیر بدهد (تمام مراجع عظام تقلید).

ج. بعد از ماه رمضان مرض او برطرف شده؛ ولی عذر دیگری مثل سفر پیدا کند که نتواند تا ماه رمضان جدید، قضای روزه هایی را که نگرفته، به جا آورد:(3)

باید روزه هایی را که نگرفته، قضا کند و بنا بر


1- عروة الوثقی،فصل فی احکام القضاء، مسئلۀ12؛توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1702؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1710.
2- عروة الوثقی،فصل فی احکام القضاء، مسئلۀ13؛توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1703؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1711.
3- عروة الوثقی،فصل فی احکام القضاء، مسئلۀ13؛توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1704؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1712.

ص: 154

احتیاط واجب، برای هر روز یک مد طعام نیز به فقیر بدهد (آیات عظام خویی، تبریزی، اراکی، فاضل، سیستانی، زنجانی و وحید).

باید روزه هایی را که نگرفته، قضا کند و بنا بر احتیاط مستحب، برای هر روز یک مد طعام نیز به فقیر بدهد (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی و صافی).

باید بنا بر احتیاط واجب، روزه هایی را که نگرفته، قضا کند و نیز بنا بر احتیاط واجب، برای هر روز یک مد طعام هم به فقیر بدهد (آیت الله مکارم).

د. بعد از ماه رمضان مرض او برطرف شده و تا ماه رمضان جدید، عمداً قضای روزه را نگیرد،(1) باید روزه هایی را که نگرفته، قضا کند و همچنین برای هر روز یک مد طعام نیز به فقیر بدهد (مشهور).

افطار به علت عذری غیر از بیماری مثل سفر

165. اگر شخصی به سبب عذری غیر از بیماری و حیض و نفاس روزه نگیرد، وظیفه اش چیست؟

الف. پیش از تمام شدن ماه رمضان بمیرد:(2)

قضا واجب نیست(3)و کفاره هم ندارد (مشهور).

ب. عذر او تا ماه رمضان سال بعد طول بکشد یا عذر او برطرف شده؛ ولی عذر دیگری مثل مریضی پیدا کند که نتواند تا ماه رمضان جدید،


1- عروة الوثقی،فصل فی احکام القضاء، مسئلۀ14؛توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1705؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1713.
2- عروة الوثقی،فصل فی احکام القضاء، مسئلۀ12،توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1702؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1710.
3- این حکم در قضای روزۀ پدر یا مادر درخصوصفرزند بزرگ تر در برخی از احکام، اختلافی است که در سؤال 178، قسمت دوم، می آید.

ص: 155

قضای روزه هایی را که نگرفته، به جا آورد:(1)

باید روزه هایی را که نگرفته، قضا کند و بنا بر احتیاط واجب، برای هر روز یک مد طعام نیز به فقیر بدهد (آیات عظام خویی، تبریزی، اراکی، فاضل، سیستانی، زنجانی و وحید).

باید روزه هایی را که نگرفته، قضا کند و بنا بر احتیاط مستحب، برای هر روز یک مد طعام نیز به فقیر بدهد (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی و صافی).

باید بنا بر احتیاط واجب، روزه هایی را که نگرفته، قضا کند و نیز بنا بر احتیاط واجب، برای هر روز یک مد طعام هم به فقیر بدهد (آیت الله مکارم).

ج. بعد از ماه رمضان عذر او برطرف شده و تا ماه رمضان جدید، عمداً قضای روزه را نگیرد،(2) باید روزه هایی را که نگرفته، قضا کند و همچنین برای هر روز، یک مد طعام نیز به فقیر بدهد (مشهور).

عدم وجوب فوری روزۀ قضا

167. آیا گرفتن روزۀ قضا واجب فوری است؟(3)

واجب فوری نیست؛ ولی بنا بر احتیاط واجب، تا ماه رمضان جدید تأخیر نیندازد (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی و وحید).

واجب فوری نیست؛ اگرچه احتیاط مستحب


1- عروة الوثقی، فصل فی احکام القضاء، مسئلۀ13؛ توضیح المسائل مراجع،مسئلۀ1703و1704؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1711و1712.
2- عروة الوثقی، فصل فی احکام القضاء، مسئلۀ14، توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1705؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1713.
3- عروة الوثقی، فصل فی احکام القضاء، مسئلۀ18؛ وحید، منهاج الصالحین، ج1، مسئلۀ1047.

ص: 156

عدم تأخیر تا ماه رمضان جدید است (آیات عظام خویی و سیستانی).

واجب فوری نیست؛ ولی باید تا ماه رمضان جدید تأخیر نیندازد (آیات عظام فاضل و مکارم).

افطار عمدی روزۀ قضا

168. آیا روزۀ قضای ماه رمضانی که مربوط به خودمان است را می توانیم(1) عمداً باطل کنیم؟(2)

الف. وقت روزۀ قضا تنگ نیست:

می تواند تا قبل از اذان ظهر افطار کند؛ ولی بعد زوال نمی تواند (مشهور).

اگر از شب نیت داشته باشد، نمی تواند افطار کند، حتی قبل زوال؛ ولی اگر از شب نیت نکرده باشد، می تواند تا قبل از اذان ظهر افطار کند؛ ولی بعد زوال نمی تواند (آیت الله زنجانی).

ب. وقت روزۀ قضا تنگ است:

1. قبل از زوال:

نمی تواند افطار کند (آیت الله زنجانی).

بنا بر احتیاط واجب، افطار نکند (آیت الله وحید).

بهتر است افطار نکند (آیات عظام خویی و سیستانی).

2. بعد ا ز زوال:

نمی تواند افطار کند (تمام مراجع عظام تقلید).


1- آنچه بیان شد، درصورتی است که انجام روزۀ آنروز بر فرد به واسطۀ نذر و مانند آن متعین نشده باشد؛ وگرنه افطار وبازکردن روزه مطلقاً جایز نیست.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1700؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ1708؛ عروةالوثقی، فصل فی احکام القضاء، مسئلۀ27.

ص: 157

افطار عمدی روزۀ قضای استیجاری

169. آیا روزۀ قضای استیجاری را می توانیم عمداً(1) باطل کنیم؟(2)

الف. قبل از زوال:

بلی، می توانیم (تمام مراجع عظام تقلید).

ب. بعد از زوال:

بنا بر احتیاط واجب باطل نکند (حضرت امام و آیت الله فاضل).

احتیاط مستحب باطل نکند (آیات عظام گلپایگانی، خویی، تبریزی، سیستانی، وحید، صافی، زنجانی و مکارم).

افطار عمدی روزۀ واجب موسع

مسئله: روزۀ واجب موسع را در قبل از زوال طبق نظر مشهور فقها می شود افطار کرد؛ ولی نسبت به بعد از زوال، برخی از مراجع مثل حضرت امام و آیات عظام خویی، فاضل و سیستانی، قائل اند که بازهم می شود عمداً افطار کرد؛ ولی برخی مثل آیات عظام گلپایگانی و مکارم می فرمایند بنا بر احتیاط واجب، بعد از زوال افطار نکنند.(3)


1- البته این درصورتی است که انجام روزۀ آن روزبر فرد به واسطۀ شرط ضمن عقد اجاره و مانند آن متعین نشده باشد؛ وگرنهافطار و بازکردن روزه مطلقاً جایز نیست؛ مثل اینکه فردیبرای انجام روزۀ قضای متوفی اجیر شود و در ضمن عقداجاره با او شرط شود روزۀ قضای میت را در روزمعیّنی به جا آورد.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1701؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ1709؛ عروةالوثقی، فصل فی احکام القضاء، مسئلۀ27.
3- عروة الوثقی، فصل فی احکام القضاء، مسئلۀ27.

ص: 158

ترتیب به جاآوردن روزۀ قضا

170. اگر شخصی از چند ماه رمضان روزۀ قضا دارد، کیفیت قضای روزه ها چگونه باید باشد؟(1)

الف. وقت رمضان آخر تنگ نیست:

قضای هرکدام را که بگیرد، مانعی ندارد (تمام مراجع عظام تقلید).

ب. وقت رمضان آخر تنگ است:

باید اول قضای رمضان آخر را بگیرد (حضرت امام و آیات عظام بهجت و زنجانی).

بنا بر احتیاط واجب، اول قضای رمضان آخر را بگیرد (آیات عظام اراکی، فاضل، وحید و مکارم).

بنا بر احتیاط مستحب، اول قضای رمضان آخر را بگیرد (آیات عظام گلپایگانی، صافی، نوری، خویی، سیستانی و تبریزی).

نکته: برخی از مراجع مثل حضرت امام و آیات عظام وحید و زنجانی تصریح کرده اند که اگر شخص در جایی که باید قضای رمضان آخر را بگیرد، عمداً نیت غیررمضان آخر را بکند، روزه اش صحیح است و فقط کفارۀ تأخیر بر او واجب می شود.(2)


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1698؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ17060.
2- تحریر الوسیله، کتاب الصوم فی احکامالقضاء، مسئلۀ6؛ وحید،منهاج الصالحین، مسئلۀ1047؛توضیح المسائل مراجع، ذیل مسئلۀ1698.

ص: 159

معین نکردن روزۀ قضا

171. اگر قضای روزۀ چند رمضان بر شخص واجب باشد و در نیت معین نکند روزه ای را که می گیرد، قضای کدام رمضان است، حکمش چیست؟(1)

قضای ماه رمضان سال آخرحساب نمی شود که کفارۀ تأخیر از او ساقط شود (حضرت امام و آیات عظام خویی، تبریزی، زنجانی، نوری، صافی، اراکی و فاضل).

رعایت موالات در روزه های قضا

172. آیا رعایت موالات در روزه های قضا لازم است؟(2)

خیر، بلکه مستحب است. بنابراین اگر کسی یک هفته پشت سرهم روزۀ ماه مبارک رمضان از او با عذر یا بدون عذر فوت شده است، به هنگام قضای آن، واجب نیست هفت روز روزه را پی درپی و در هفت روز پشت سرهم انجام شود؛ بلکه می تواند آن ها را به طور متفرّق قضا نماید (مشهور).

فراموشی تعداد روزه های قضا

173. کسی که تعداد روزه های قضایش را نمی داند، وظیفه اش چیست؟(3)

جایز است به مقداری که یقین دارد از او فوت شده، قضا کند و اضافۀ بر آن، احتیاط مستحب است (حضرت امام و مقام معظم رهبری و آیات


1- عروة الوثقی، فصل فی احکام القضاء، مسئلۀ9؛ توضیح المسائل مراجع،مسئلۀ1699؛ وحید،منهاج، مسئلۀ1047.
2- عروة الوثقی، فصل فی احکام القضاء، مسئلۀ7.
3- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1697؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1705؛اجوبة الاستفتائات، مسئلۀ819.

ص: 160

عظام مکارم، خویی، گلپایگانی، سیستانی، تبریزی و صافی).

اگر برای عذری چند روز روزه نگیرد و بعد شک کند که چه وقت عذر او برطرف شده، بنا بر احتیاط واجب، مقدار بیشتری را که احتمال می دهد روزه نگرفته، قضا نماید؛ مثلاً کسی که پیش از ماه رمضان مسافرت کرده و نمی داند پنجم ماه از سفر برگشته یا ششم، بنا بر احتیاط واجب، شش روز روزه بگیرد؛ ولی کسی که نمی داند چه وقت عذر برایش پیدا شده، می تواند مقدار کمتر را قضا نماید. مثلاً اگر در آخر ماه رمضان مسافرت کرده و بعد از ماه رمضان برگشته و نمی داند که بیست وپنجم ماه رمضان مسافرت کرده یا بیست وششم، می تواند مقدار کمتر یعنی پنج روز را قضا کند؛ اگرچه احتیاط مستحب این است که مقدار بیشتر را قضا نماید (آیت الله وحید).

اگر در تعداد روزه هایی که نگرفته و باید قضا کند، شک دارد، باید به مقداری که یقین دارد روزه نگرفته، قضا کند. مثلًا اگر شک کند که پنج روزۀ قضا بر عهدۀ اوست یا هفت روز، باید پنج روز را قضا کند. بلی، اگر زمان حدوث عذر را می داند، ولی نمی داند چند روز طول کشیده است، مثلاً می داند روز بیستم ماه بیمار شده یا به سفر رفته و نمی داند تا بیست وپنجم ماه ادامه داشته یا تا بیست وهفتم، به احتیاط واجب، باید حداکثر را قضا کند (آیت الله فاضل).

بنا بر احتیاط واجب، باید مقدار بیشتری را که

ص: 161

احتمال می دهد روزه نگرفته، قضا نماید. مثلاً کسی که پیش از ماه رمضان مسافرت کرده و نمی داند عصر پنجم ماه رمضان از سفر برگشته یا عصر ششم، به احتیاط واجب باید شش روز روزه بگیرد؛ ولی کسی که نمی داند چه وقت عذر برایش پیدا شده، می تواند مقدار کمتر را قضا نماید. مثلاً اگر در آخرهای ماه رمضان مسافرت کند و بعد از ماه رمضان بر گردد و نداند که شب بیست وپنجم ماه رمضان مسافرت کرده یا شب بیست وششم، می تواند مقدار کمتر را یعنی پنج روز (با فرض کامل بودن ماه) قضا کند؛ اگرچه احتیاط مستحب آن است که مقدار بیشتر، یعنی شش روز را قضا نماید (آیت الله زنجانی).

نیت ما فی الذمه در قضای روزه

174. یک ماه روزه گرفته ام به این نیت که اگر روزۀ قضا بر عهده ام باشد، قضای آن محسوب شود و اگر روزه ای بر عهده ام نیست، به قصد قربت مطلق باشد. آیا این یک ماه روزه، روزه های قضای من محسوب می شود؟

در بند چهارمِ جواب سؤال 42 آمده است.

عدم تمکن از گرفتن روزۀ قضا

175. شخصی روزۀ قضا داشته است و آن ها را به جا نیاورده تا اینکه ناتوان شده است و دیگر نمی تواند آن ها را به جا آورد. وظیفه اش چیست؟(1)

باید صبر کند تاوقتی که تمکن از قضا پیدا کند و آن ها را به جا آورد و چنانچه نشانه های مرگ


1- عروة الوثقی، کتاب الوصیه، فصل فی معنیالوصیه، مسئلۀ3.

ص: 162

برای او ظاهر شود و متمکن از قضا هم نباشد، واجب است وصیت کند که بعد از فوتش آن ها را به جا آورند (مشهور).

روزه های فوت شدۀ پدر

176. با چه شرایطی روزه های فوت شدۀ پدر بر پسر بزرگ او واجب می شود؟

1. ترک آن ها ازروی عذر باشد؛ اما اگر عمداً ترک کرده باشد:(1)

بر پسر بزرگ تر قضا واجب است؛ حتی اگر بنا بر احتیاط واجب، ازروی طغیان بر خداوند متعال ترک کرده باشد (حضرت امام).

بنا بر احتیاط واجب قضا لازم است و اگر براثر طغیان بر خداوند متعال ترک کرده باشد، قضای آن ها واجب نیست؛ ولی دراین صورت هم احتیاط، در قضای آن ها ترک نشود (مقام معظم رهبری).

بر پسر بزرگ تر قضا واجب است (آیات عظام اراکی و زنجانی).

بر پسر بزرگ تر قضا واجب نیست (آیات عظام سیستانی، مکارم و نوری).

تا مقداری که حرجی نباشد، واجب است قضا کند (آیت الله تبریزی).

بنا بر احتیاط واجب، قضا لازم است (آیات عظام خویی، گلپایگانی، صافی، فاضل و وحید).

2. پدر زمان حیاتش می تواسته آن ها را قضا


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1390؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ1398؛ عروةالوثقی، کتاب الصوم فصل فی احکام القضاء، مسئلۀ19؛ راهنمای فتاوا، مسئلۀ134؛ اجوبة الاستفتائات، سؤال547و548.

ص: 163

کند و به جا نیاورده باشد؛ اما اگر پدر متمکن از قضا نبوده، روزه را به خاطر مریضی نگرفته،(1) بر پسر بزرگ تر چیزی واجب نیست (حضرت امام و مقام معظم رهبری و آیات عظام خویی، مکارم، سیستانی و فاضل).

3. روزه های فوت شدۀ پدر مربوط به قضای ماه رمضان باشد؛ اما اگر پدر روزۀ واجب دیگری غیرقضای ماه رمضان که مربوط به خودش است، مثل کفاره بر گردنش باشد:(2)

قضای آن ها نیز بر پسر بزرگ تر واجب است (حضرت امام).

قضای آن ها نیز بر پسر بزرگ تر بنا بر احتیاط واجب لازم است (آیات عظام خویی، گلپایگانی، مکارم و فاضل).

قضای آن ها بر پسر بزرگ تر واجب نیست (آیت الله سیستانی).

4. پسر بزرگ تر هنگام فوت پدر، بالغ و عاقل باشد؛ اما اگر نابالغ یا مجنون باشد:(3)

هرگاه بالغ یا عاقل شود، قضا بر او واجب است؛ حتی اگر پسر بزرگ تر موقع مرگ پدر، حمل در شکم مادر باشد، بازهم وقتی بالغ شد، باید قضای روزه های پدر را به جا آورد؛ اما اگر قبل از اینکه بالغ یا عاقل شود، فوت کند، وجوب


1- عروة الوثقی، کتاب الصوم، فصل فی احکامالقضاء، مسئلۀ19؛ کتاب الصلاة،فصل فی قضاء الولی، قبل از مسئلۀ1؛توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1390؛راهنمای فتاوا، مسئلۀ134.
2- عروة الوثقی، کتاب الصوم، فصل فی احکامالقضاء، مسئلۀ26؛ عروةالوثقی، کتاب الصلاة، فصل فی قضاء الولی، مسئلۀ1.
3- عروة الوثقی، کتاب الصلاة، فصل فی قضاء الولی،مسئلۀ4 و کتاب الصوم، فصل فیاحکام القضاء، مسئلۀ19.

ص: 164

قضای روزه های پدر ساقط می شود و بر پسر بزرگ تر بعد از او نیز منتقل نمی شود (حضرت امام و آیات عظام خویی، گلپایگانی، فاضل و مکارم).

قضا برآن ها واجب نیست؛ اگرچه که بالغ یا عاقل شوند (آیت الله سیستانی).

5. پسر بزرگ تر هنگام فوت پدر ممنوع از ارث نباشد؛ اما اگر ممنوع از ارث باشد:(1)

بازهم قضا واجب است (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی و فاضل).

قضا واجب نیست (آیات عظام خویی، سیستانی و مکارم).

6. پدر نسبت به روزه های فوت شده اش وصیتی مبنی بر گرفتن آن ها توسط اجیر نکرده باشد؛ اما اگر وصیت به گرفتن روزه ها توسط اجیر کرده باشد:(2)

اگر اجیر روزه ها را صحیح به جا آورد، بر پسر بزرگ تر چیزی نیست؛ وگرنه واجب است پسر بزرگ تر دوباره آن ها را به جا آورد (مشهور).

اگر وصیت نافذ باشد، مطلقاً بر پسر بزرگ تر چیزی نیست (آیت الله سیستانی).

اجیرگرفتن برای قضای نماز و عبادت های دیگر ازطرف اموات، خالی از اشکال نیست؛ مگر در حج و اگر کسی بخواهد در عبادت های دیگر اجیر بگیرد، وجهی را که می پردازد، به صورت هدیه باشد و عملی که اجیر انجام می دهد، به صورت


1- عروة الوثقی، کتاب الصلاة، فصل فی قضاء الولی،مسئلۀ6.
2- عروة الوثقی، کتاب الصوم، فصل فی احکامالقضاء، مسئلۀ24؛ مکارم، توضیح المسائل ، مسئلۀ1213؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1394؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1402.

ص: 165

تبرعی؛ اما به جاآوردن نماز و روزۀ قضا و همچنین نماز و روزۀ مستحبی به قصد قربت و بدون گرفتن اجرت، اشکالی ندارد (آیت الله مکارم).

7. پسر بزرگ تر علم به اشتغال ذمۀ پدر نسبت به روزه ها داشته باشد یا آنکه دو نفر عادل بگویند که پدر او این مقدار روزۀ قضاشده دارد؛(1) اما اگر:

الف. پدر هنگام مرگش بگوید این مقدار روزۀ قضا دارم:(2)

بنا بر احتیاط واجب، بازهم بر پسر بزرگ تر واجب است (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی و فاضل).

بر پسر بزرگ تر واجب است (آیت الله مکارم).

بر پسر بزرگ تر چیزی واجب نمی شود؛ مگر مطمئن باشد که پدرش راست می گوید (آیات عظام خویی و سیستانی).

ب. پسر بزرگ تر شک دارد که پدرش روزۀ قضا داشته یا نه،(3) چیزی بر او واجب نیست (مشهور).

ج. پسر بزرگ تر بداند که پدرش روزۀ قضا داشته؛ ولی شک دارد که به جا آورده یا نه،(4) بنا بر احتیاط واجب، باید قضا نماید (مشهور).

8. پسر بزرگ تر معلوم باشد که کیست؛ اما اگر معلوم نباشد که پسر بزرگ تر کدام فرد است، قضای روزۀ پدر بر هیچ کدام از پسرها واجب


1- عروة الوثقی، کتاب الصوم، فصل فی احکامالقضاء، مسئلۀ25.
2- عروة الوثقی، کتاب الصوم، فصل فی احکامالقضاء، مسئلۀ25.
3- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1391؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1399؛ عروةالوثقی، کتاب الصوم، فصل فی احکام القضاء، مسئلۀ23.
4- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1392؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ1400.

ص: 166

نیست؛ ولی احتیاط مستحب آن است که نماز او را بین خودشان قسمت کنند یا برای انجام آن قرعه بزنند (مشهور)(1)

منظور از پسر بزرگ تر

177. در بحث نماز و روزۀ قضاشدۀ پدر یا مادر، منظور از پسر بزرگ تر چه کسی است؟

منظور بزرگ ترین پسر ازلحاظ تولد، نه انعقاد نطفه در هنگام فوت پدر می باشد؛ ولو اینکه خواهرهایی بزرگ تر از خودش داشته باشد یا اینکه برادرهایی بزرگ تر از خودش داشته؛ ولی قبل از فوت پدر همۀ برادرها فوت کرده اند و الان درحال حاضر بزرگ ترین پسر، او می باشد (تمام مراجع عظام تقلید).(2)

به جاآوردن روزه های پدر توسط غیرپسر بزرگ تر

178. اگر پسر بزرگ تر برای روزه های پدر اجیر بگیرد یا کسی تبرعاً اجیر بشود و روزه های پدر را به طور صحیح به جا آورد، آیا روزه های پدر ازگردن پسر بزرگ تر ساقط می شود؟(3)

بله، ساقط می شود (مشهور).

اجیرگرفتن برای قضای نماز و عبادت های دیگر ازطرف اموات، خالی از اشکال نیست؛ مگر در حج و اگر کسی بخواهد در عبادت های دیگر اجیر بگیرد، وجهی را که می پردازد، به صورت هدیه


1- عروة الوثقی، کتاب الصلاة، فصل فی قضاء الولی،مسئلۀ8.
2- عروة الوثقی، کتاب الصلاة، فصل فی قضاء الولی،قبل از مسئلۀ1 و مسئلۀ17 و کتاب الصوم، فصل فیاحکام القضاء، مسئلۀ19.
3- عروة الوثقی، کتاب الصوم، فصل فی احکامالقضاء، مسئلۀ21و22.

ص: 167

باشد و عملی که اجیر انجام می دهد به صورت تبرعی. اما به جاآوردن نماز و روزۀ قضا و همچنین نماز و روزۀ مستحبی به قصد قربت و بدون گرفتن اجرت اشکالی ندارد (آیت الله مکارم).

پرداخت 750 گرم طعام به جای گرفتن روزه های پدر

179. آیا پسر بزرگ تر می تواند بابت هر روز روزۀ قضاشدۀ پدر که بر او واجب شده، 750 گرم طعام به فقیر بدهد و دیگر خودش یا اجیر آن روزه ها را نگیرند؟(1)

بله، جایز است؛ هرچند از مال میت این کار را بکند. البته نسبت به پرداخت از مال میت باید ورثه راضی باشند (آیت الله سیستانی).

روزه های فوت شدۀ مادر

180. آیا روزه های قضای مادر نیز با شرایطی که گذشت، بر پسر بزرگ ترش واجب است؟(2)

بلی، واجب است (مقام معظم رهبری و آیات عظام مکارم و نوری).

بلی، بنا بر احتیاط واجب، لازم است (آیات عظام گلپایگانی، صافی، فاضل و بهجت).

خیر، لازم نیست (حضرت امام و آیات عظام سیستانی، خویی، تبریزی و وحید).


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1712؛ عروةالوثقی، کتاب الصوم، فصل فی احکام القضاء، مسئلۀ19.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1390و1712؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1720و1398؛ اجوبة الاستفتائات، سؤال542؛ خویی و تبریزیو وحید و سیستانی، منهاج الصالحین، مسئلۀ1058؛ عروةالوثقی، کتاب الصلاة، فصل فی قضاء الولی، قبل از مسئلۀ1 و مسئلۀ4و6 و کتاب الصوم، فصل فی احکام القضاء، مسئلۀ24و25و26؛بهجت، استفتائات، ج2، سؤال2407؛ راهنمایفتاوا، سؤال134.

ص: 168

ص: 169

فصل ششم احکام روزۀ مسافر

اشاره

ص: 170

ص: 171

181. آیا روزه از مسافری که نمازش شکسته است، صحیح است؟(1)

خیر، روزه صحیح نیست؛ مگر در چهار مورد:

 1. بدل هدی تمتع؛(2)

 2. بدل بدنه؛(3)

 3. روزۀ نذر (با رعایت شرایط)؛

 4. طلب حاجت.

حکم روزۀ طلب حاجت در مدینه برای شخص مسافر

(4) مسافر می تواند برای خواستن حاجت، سه روز در مدینه روزۀ مستحبی بگیرد؛ اما آن سه روز:

بنا بر احتیاط واجب آن سه روز، روزهای چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه باشد (حضرت امام و آیات


1- عروة الوثقی، فصل فی شرائط صحة الصوم، الشرطالخامس و مسئلۀ3؛ بهجت، وسیلة النجاة، مسئلۀ1142و1143.
2- کسی که از قربانی واجب در حج تمتع ناتوان است، واجب استبه جای آن، ده روز روزه بگیرد که سه روز اول آن را باید در هماناثنای سفر حج روزه بگیرد؛ هرچند مسافر باشد. هفت روز باقی ماندهرا نیز پس از برگشتن به وطن به جا آورد. تفصیل احکام این مسئله درکتاب مناسک حجّ ذکر شده است.
3- کسی که در مناسک حج تمتع در وقوف عرفات قبل از غروب آفتاب ازسرزمین عرفات خارج شود و دوباره به عرفات بر نگردد، باید یک شترکفاره بدهد و اگر نتواند این کفاره را بدهد، باید هجده روز روزه بگیرد.نیز می تواند این هجده روز را در همان حال سفر در مکه یا درراه برگشتن یا بعد از بازگشت به وطن به جا آورد. تفصیل این احکامدر کتاب مناسک حجّ ذکر شده است.
4- عروة الوثقی، فصل فی شرائط صحة الصوم، موردالثالث؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1718؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1726؛بهجت، وسیلة النجاة، مسئلۀ1142.

ص: 172

عظام خویی، تبریزی، سیستانی، وحید، مکارم و فاضل).

افضل آن است که آن سه روز، روزهای چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه باشد (آیات عظام گلپایگانی، اراکی و بهجت).

182. آیا شخص مسافری که روزۀ قضا دارد، می تواند در مدینه روزۀ طلب حاجت که در مسئلۀ قبل گفته شد، به جا آورد؟(1)

می تواند به جا آورد (حضرت امام و آیات عظام خویی، اراکی، فاضل و مکارم).

نمی تواند به جا آورد (آیت الله وحید).

بنا بر احتیاط واجب، نمی تواند روزۀ طلب حاجت بگیرد (آیت الله سیستانی).

روزه در اماکن تخییر

حکمش در سؤال 20 آمده است.

حکم روزه در موارد جمع بین قصر و تمام

183. در مواردی که از باب احتیاط، شخص در نماز وظیفه اش جمع بین قصر و تمام است، نسبت به روزه چه وظیفه ای دارد؟(2)

بنا بر احتیاط واجب، باید جمع کند بین روزۀ آن روز و قضای آن (آیات عظام خویی، بهجت و سیستانی).

واجب است روزه بگیرد و گرفتن قضا واجب نیست (آیت الله تبریزی).


1- عروة الوثقی، فی شرائط صحة الصوم، مسئلۀ3؛ استفتای کتبی خصوصیاز آیت الله وحید.
2- بر کرانۀ فقه، ص202،سؤال526؛ صراط النجاة، ج1،ص142، سؤال368؛ استفتای خصوصیکتبی از آیت الله سیستانی؛ بهجت، استفتائات، ج2، سؤال2975.

ص: 173

روزۀ نذری در سفر

184. آیا گرفتن روزۀ نذری در سفر جایز است؟(1)

اگر فرد نذر کند روز معینی را روزۀ مستحبی بگیرد، نمی تواند آن را در سفر به جا آورد؛ مگر در نیت نذر تصریح کرده باشد که روزه را در سفر انجام دهد یا در نیت نذر تصریح کرده باشد که روزه را انجام دهد؛ چه مسافر باشد چه مسافر نباشد (مشهور).

اگر در نیت نذر، تصریح کرده باشد که روزه را در سفر انجام دهد یا در نیت نذر تصریح کرده باشد که روزه را انجام دهد، چه مسافر باشد چه مسافر نباشد، بنا بر احتیاط واجب، به نیت رجائاً باید بگیرد (آیت الله بهجت).

اگر فرد نذر کند روز معینی را روزۀ مستحبی بگیرد، نمی تواند آن را در سفر به جا آورد. حتی اگر در نیت نذر تصریح کرده باشد که روزه را در سفر انجام دهد یا در نیت نذر تصریح کرده باشد که روزه را انجام دهد چه مسافر باشد چه مسافر نباشد، این نذر هم اشکال دارد (آیت الله مکارم).

برخی از شروط دخیل در صحت نذر روزۀ مستحبی در سفر

1. شخص هنگام نذر مسافر نباشد؛ اما اگر مسافر باشد و بخواهد نذر کند تا در سفر روزه بگیرد:(2)


1- عروة الوثقی، فصل فی شرائط صحة الصوم، الشرط الخامس؛توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1717؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1725؛بهجت، توضیح المسائل ، مسئلۀ1355؛مکارم، پیک احکام، مسئلۀ1443؛سیدعلی خامنه ای، استفتائات جدید، سؤال59.
2- توضیح المسائل مراجع، ج1، ذیل مسئلۀ1717؛فلاح زاده، احکام اعتکاف، ص23؛استفتای خصوصی جامعة الزهرای حوزۀ علمیۀ قماز مراجع عظام تقلید، استفتائات نذر؛ استفتای خصوصی توسط ادارۀپاسخ گویی به سؤالات دینی آستان قدس رضوی، استفتائاتاعتکاف؛ سیدعلی خامنه ای، استفتائات جدید، سؤال59؛ استفتای کتبی خصوصیاز آیت الله سیستانی؛ استفتای شفاهی از دفتر آیت الله تبریزیدر قم؛ صافی، جامع الاحکام، ج1،سؤال516؛ اراکی، استفتائات،ص158، مبحث نذر و عهد، سؤال10؛ فاضل، جامع المسائل، ج1، سؤال584؛نوری، هزارویک مسئلۀ فقهی، سؤال231.

ص: 174

جایز است (آیات عظام تبریزی، سیستانی و زنجانی).

جایز است؛ ولی بنا بر احتیاط واجب، روزه را به نیت رجائاً باید بگیرد (آیت الله بهجت).

محل اشکال است (آیت الله اراکی).

صحت چنین نذری مشکل است و احتیاط در ترک است (آیت الله صافی).

جایز نیست (آیات عظام فاضل، نوری و وحید).

بنا بر احتیاط واجب، چنین نذری صحیح نیست (مقام معظم رهبری).

2. نذر روزه برای روزۀ همان روز باشد؛ ولی اگر بعد از فجر صادق، نذر کند که همان روز را روزه بگیرد:(1)

چنین نذری صحیح نیست (مقام معظم رهبری).

صحت چنین نذری محل اشکال است (آیت الله سیستانی).

3. شخص روزۀ قضا نداشته باشد؛ ولی اگر روزۀ قضا داشته باشد و نذر کند که در سفر روز معینی را روزۀ مستحبی بگیرد:(2)

نذرش صحیح است و باید در سفر در همان روز روزه بگیرد (مقام معظم رهبری).

صحت نذرش محل اشکال است (آیت الله سیستانی).


1- سیدعلی خامنه ای، استفتائات جدید،سؤال59.
2- سیدعلی خامنه ای، استفتائات جدید،سؤال61؛ نک: العروة الوثقی،شرائط صحة الصوم، مسئلۀ3.

ص: 175

مسافرت رفتن در روزۀ نذر معین

185. اگر شخصی در نیت نذر معین تصریح نکرده باشد که روزه را در سفر انجام دهد یا در نیت نذر تصریح نکرده باشد که روزه را انجام دهد، چه مسافر باشد، چه مسافر نباشد، آیا می تواند در آن روز به سفر برود؟(1)

بلی، می تواند سفر برود و اگر سفر رفت، باید قضای آن را بعداً بگیرد (حضرت امام و آیات عظام خویی، تبریزی، فاضل، سیستانی، وحید و صافی).

خیر، نمی تواند سفر برود و اگر اختیاراً سفر رفت، علاوه بر قضا، کفارۀ شکستن نذرش را هم باید بدهد (آیات عظام گلپایگانی، اراکی و زنجانی).

بنا بر احتیاط واجب، نمی تواند سفر برود و اگر اختیاراً سفر رفت، علاوه بر قضا، بنا بر احتیاط واجب کفارۀ شکستن نذرش را هم باید بدهد (آیت الله مکارم).

مسافرت قبل از ظهر

186. اگر روزه دار قبل از ظهر مسافرت برود و موقع اذان ظهر از حد ترخص گذشته باشد، روزه اش چه حکمی دارد؟(2)

باطل است (مشهور).

بنا بر احتیاط واجب، نمی تواند آن روز را روزه بگیرد (آیت الله سیستانی).

اگر از شب نیت سفر داشته باطل است و اگر در


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ2653؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ2717.
2- عروة الوثقی، فصل فی شرائط وجوب الصوم، مسئلۀ1؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1721؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1729.

ص: 176

بین روز قصد سفر کند، روزه اش صحیح است (آیات عظام تبریزی و زنجانی).

اگر از شب، نیت سفر داشته، باطل است و اگر در بین روز قصد سفر کند، بنا بر احتیاط واجب، جمع کند بین اتمام و قضا (آیت الله خویی).

مسافرت بعد از ظهر

187. اگر روزه دار بعد از ظهر به مسافرت برود، روزه اش چگونه است؟(1)

روزه اش صحیح است (تمام مراجع عظام تقلید).

رسیدن مسافر به وطن و محل اقامت، بعد از ظهر

188. اگر روزه دار بعد از ظهر به وطن یا جایی که قصد ده روز دارد، برسد، روزه اش چه حکمی دارد؟(2)

باطل است (مشهور).

احتیاط واجب باطل است (آیت الله سیستانی).

رسیدن مسافر به وطن قبل از ظهر

 189. اگر مسافر قبل از ظهر به وطن یا جایی که قصد دارد ده روز بماند، برسد، روزه اش چگونه است؟(3)

اگر مبطلی انجام نداده، روزه اش صحیح است (مشهور).

اگر مبطلی انجام نداده، بنا بر احتیاط واجب،


1- عروة الوثقی، فصل فی شرائط وجوب الصوم، مسئلۀ1؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1721؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1729.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1723؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1731.
3- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1722؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1730.

ص: 177

باید آن روز را روزه بگیرد (آیت الله سیستانی).

شک در رسیدن به وطن قبل از ظهر

مسئله: اگر مسافر قبل از ظهر به وطن بر گردد، ولی شک کند که به اذان ظهر رسیده یا نه، برخی از مراجع مثل مقام معظم رهبری می فرمایند: «روزه اش صحیح است»؛ ولی برخی دیگر از مراجع مثل آیت الله بهجت می فرمایند: «شخص باید قبل از ظهر به شهر خودش وارد شود؛ یعنی به حدّی برسد که دیگر عرفاً مسافر بر او صدق نکند و با شک در این مطلب، بنا بر نرسیدن بگذارد و درصورت رسیدن به حد ترخّص و نرسیدن به شهر، احتیاط مورد دارد.»(1)

معیار مکانی جواز افطار روزه و عدم جواز آن برای فرد مسافر

190. ملاک مکانی در شروع در سفر قبل از اذان ظهر یا بعد از آن و همچنین در بازگشت به وطن، نفس شهر می باشد یا حد ترخص شهر می باشد؟(2)

ملاک در شروع سفر قبل از اذان ظهر یا بعد از اذان ظهر، خروج از خود شهر است، نه حدّ ترخّص آن؛ هرچند سزاوار است مراعات مقتضای احتیاط ترک نشود (آیات عظام خویی، تبریزی، وحید و سیستانی).

ملاک در شروع سفر قبل از اذان ظهر یا بعد از اذان ظهر، معلوم نیست که خود شهر باشد یا


1- سیدعلی خامنه ای، استفتائات جدید،سؤال65؛ بهجت، استفتائات، ج2، سؤال2863.
2- سیستانی و خویی و تبریزی ووحید خراسانی، منهاج الصالحین، مسئلۀ1039؛عروة الوثقی، فصل فی شرائطوجوب الصوم، مسئله1؛ بهجت، استفتائات،ج2، سؤال3040.

ص: 178

حدّ ترخص آن؛ لذا اگر روزه دار قبل از ظهر از وطن یا محل اقامت خارج شود، ولی موقع اذان ظهر هنوز از حد ترخص نگذشته باشد یا مسافر در موقع برگشت به وطنش، قبل از ظهر به حد ترخص برسد، ولی بعد از ظهر وارد وطن یا جایی که محل اقامتش است، بشود، بنا بر احتیاط واجب باید جمع کند بین اتمام و قضا (آیات عظام گلپایگانی، مکارم و بهجت).

رسیدن مسافر به حد ترخص

191. اگر روزه دار قبل از ظهر از وطن یا محل اقامت خارج شود، ولی موقع اذان ظهر هنوز از حد ترخص نگذشته باشد، روزه اش چه حکمی دارد؟(1)

احتیاط واجب جمع کند بین اتمام و قضا (آیات عظام گلپایگانی، اراکی و مکارم).

احتیاط مستحب جمع کند بین اتمام و قضا (آیات عظام خویی و سیستانی).

192. اگر مسافر در موقع برگشت به وطنش قبل از ظهر به حد ترخص برسد، ولی بعد از ظهر وارد وطن یا جایی که محل اقامتش است، بشود، حکم روزه اش چیست؟(2)

احتیاط مستحب جمع کند بین اتمام و قضا (آیات عظام خویی و سیستانی).

احتیاط واجب جمع کند بین اتمام و قضا (آیات عظام گلپایگانی، مکارم و بهجت).


1- عروة الوثقی، فصلفی شرائط وجوب الصوم، مسئلۀ1.
2- عروة الوثقی، فصلفی شرائط وجوب الصوم، مسئلۀ1.

ص: 179

جهل به بطلان روزه مسافر

193. اگر کسی نداند که روزۀ مسافر باطل است و در سفر روزه بگیرد، حکم روزه اش چیست؟

اگر تا آخر روز جاهل بوده و نمی دانسته که روزۀ مسافر باطل است، روزه اش صحیح می باشد (تمام مراجع عظام تقلید).(1)

اگر بین روز متوجه شد، روزه اش باطل است (تمام مراجع عظام تقلید).(2)

فراموشی بطلان روزه مسافر

194. مسافری که فراموش کرده روزۀ مسافر باطل است یا فراموش کرده که مسافر است و روزه گرفته، حکم روزه اش چیست؟(3)

روزه اش باطل است (مشهور).

احتیاط واجب روزه اش باطل است (مکارم).


1- عروة الوثقی، فصل فی شرائط صحة الصوم، الأمرالخامس؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1719؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1727.
2- عروةالوثقی، فصلفی شرائط صحة الصوم، الأمر الخامس؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1719؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1727.
3- عروة الوثقی، فصل فی شرائط صحة الصوم، الأمرالخامس؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1720؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1728.

ص: 180

ص: 181

فصل هفتم کفارۀ روزه و روزۀ کفاره

اشاره

ص: 182

ص: 183

شروط وجوب کفاره

195. کفارۀ روزه با چه شرایطی واجب می شود؟(1)

مفطرات عمدی و اختیاری انجام شوند، نه ازروی اجبار و اکراه (تمام مراجع عظام تقلید).

شخص عالم باشد که این کار مفطر است؛ ولی در جاهل به مفطربودن مسئله اختلافی است که در سؤال 196 و 197 تفصیل آن می آید.

وجوب کفاره بر جاهل به مفطریت

196. اگر شخص به واسطۀ ندانستن مسئله، کاری که روزه را باطل می کند، عمداً انجام دهد، آیا کفاره دارد؟(2)و(3)


1- عروة الوثقی،فصل فی کفارة الصوم، بالای مسئلۀ1؛عروة الوثقی، فصل فی کفارة الصوم، مسئلۀ1.
2- دربارۀ اینکه آیا روزه اش باطل می شود یانه، نک: فصل چهارم، مفطرات روزه، ابتدای بحث.
3- عروة الوثقی، فصل فی کفارة الصوم، بالایمسئلۀ1؛ توضیح المسائل مراجع،مسئلۀ1659؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ1667؛ بهجت، وسیلةالنجاة، مسئلۀ1117؛مکارم، پیک احکام، مسئلۀ1399؛استفتای کتبی خصوصی از مقام معظم رهبری؛ راهنمایفتاوا، ص75، مسئلۀ132.

ص: 184

مطلقاً کفاره ندارد؛ چه جاهل قاصر باشد، چه جاهل مقصر (مقام معظم رهبری و آیات عظام خویی، تبریزی، وحید، مکارم و زنجانی).

فقط جاهل مقصر بنا بر احتیاط واجب، باید کفاره بدهد (حضرت امام و آیات عظام فاضل و نوری).

فقط جاهل مقصرِ ملتفتِ مردد، یعنی موقع انجام کار متوجه بوده که این کار شاید روزه را باطل کند و در یادگرفتن مسئله هم کوتاهی کرده و نرفته سؤال کند، کفاره دارد (آیات عظام گلپایگانی و بهجت).

جاهل مقصر ملتفت مردد کفاره دارد و همچنین بنا بر احتیاط واجب، جاهل مقصر غیرملتفت نیز کفاره بدهد (آیت الله صافی).

فقط جاهل مقصر ملتفت مردد(1) بنا بر احتیاط واجب کفاره دارد (آیت الله سیستانی).(2)


1- فردی که در حکم شرعی عملی شک دارد و قادر بهفراگیری حکم شرعی نیست، وظیفه اش احتیاط استو چنانچه با امکان احتیاط، عمداً عملِ مطابق با احتیاط را ترک کند، مقصرمحسوب می شود؛ بنابراین داخل در عنوان جاهل قاصر به حساب نمی آید.برای مثال، فردی که نمی داند آیا آشامیدن مقدارکمی آب در اثنای روز ماه مبارک رمضان، روزه را باطل می کندیا نه و در این امر مردّد است، در فرضی که به هیچ وجهامکان یادگرفتن حکم شرعی را ندارد، وظیفه اش احتیاط است؛یعنی باید درحال اختیار، آشامیدن آب مذکور را ترک کندو چنانچه با وجود تردید، آب بیاشامد، حکم جاهل مقصر را دارد و علاوهبر بطلان روزه، بنا بر احتیاط واجب، باید کفاره هم بدهد.
2- چنانچه جاهل مقصر غیرمردّد باشد، بنا بر احتیاطواجب، در قضای رمضان نیز باید کفاره بدهد (استفتای خصوصیکتبی از نجف).

ص: 185

وجوب کفاره بر جاهل به مفطریت همراه علم به حرمت آن چیز

197. اگر شخص بداند کارش فی نفسه حرام است، مثل استمناکردن، ولی نمی داند که این کار روزه را باطل می کند و درحال روزه مرتکب این کار شود، آیا کفاره واجب می شود؟(1)

مطلقاً کفاره ثابت است؛ چه شخص جاهل قاصر باشد و چه جاهل مقصر باشد (آیات عظام خویی، وحید و تبریزی).

بنا بر احتیاط واجب، کفاره ثابت است؛ چه شخص جاهل قاصر باشد و چه جاهل مقصر باشد (حضرت امام و آیت الله فاضل).

کفارۀ افطار به حرام، حکم کفارۀ افطار به حلال را دارد که بحثش گذشت (آیات عظام سیستانی و مکارم).

روزه های کفاره دار

198. آیا باطل کردن همۀ اقسام روزه ها موجب ثبوت کفاره می شود؟(2)

خیر، فقط با باطل کردن روزۀ ماه رمضان و قضای آن (در بعد از زوال) کفاره واجب می شود؛ ولی با باطل کردن مابقی روزه ها، کفاره واجب نمی شود؛ حتی روزۀ استیجاری اگرچه بعد از زوال باطل شود (مشهور).(3)


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1658؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ1666، عروةالوثقی، فصل فی کفارة الصوم، بالای مسئلۀ1؛ مکارم، پیک احکام، مسئلۀ1400.
2- عروة الوثقی، فصل فی کفارة الصوم، مسئلۀ1.
3- برخی از مراجع مثل حضرت امام و آیات عظام اراکیو فاضل می فرمایند: «اگر فرد قضای روزۀ میتیرا گرفته باشد، باطل کردن عمدی در بعد از ظهر اشکال دارد؛ هرچند کفاره ندارد.»برخی دیگر از مراجع مثل آیات عظام خویی، گلپایگانی،تبریزی، سیستانی و وحید می فرمایند: «احتیاطمستحب است در بعد از ظهر باطل نکند» (استفتای کتبی خصوصی).

ص: 186

کفارۀ روزۀ نذر و عهد و قسم معین و روزۀ اعتکاف

199. آیا باطل کردن روزۀ نذر و عهد و قسم معین و روزۀ اعتکاف موجب ثبوت کفاره می شود؟(1)

بلی، کفاره ثابت می شود؛ ولی این کفاره مربوط به شکستن نذر یا قسم یا عهد یا به هم زدن اعتکاف(2) می باشد و این کفاره ارتباطی به روزه ندارد(مشهور).(3)

مفطرات کفاره دار

200. ارتکاب عمدی کدام یک از مفطرات، موجب ثبوت کفاره می شود؟(4) (با جمع شدن شرایط کفاره)(5)

کل مفطرات(6) به جز قی کردن که با قی کردن فقط روزه باطل می شود و کفاره واجب نمی شود


1- عروة الوثقی، فصل فی کفارة الصوم، مسئلۀ1.
2- اعتکاف با ارتکاب جماع، ولو در شب باطل می شود و بایدشخص کفارۀ اعتکاف را بدهد.
3- اگر روزۀ نذر و عهد و قسم و اعتکاف از نوع روزۀ ماه رمضانیا قضای ماه رمضان باشد و فرد یکی از مفطرات کفاره آور رادر اثنای روز (در روزۀ قضا در بعد از زوال) انجام دهد، کفارۀ ماهرمضان یا قضای ماه رمضان نیز جداگانه بر وی واجب میشود.
4- آنچه طبق نظر مرجع، بنا بر احتیاط واجب مفطر است، چنانچه مکلفبا رعایت اعلم فالاعلم از مرجع دیگری تقلید کند که ایشانآن را مفطر نداند، در این فرض پرداخت کفاره واجب نخواهد بود؛ دربارۀ خوابجنب، نک: سؤالات 115 تا 118.
5- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1658؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ1666؛مکارم، توضیح المسائل ، چاپجدید، مسئلۀ1399؛عروة الوثقی، فصل فی کفارة الصوم، بالای مسئلۀ1؛ سیستانی، منهاج الصالحین، ج3، مسئلۀ700و702و745.
6- حضرت امام و آیت الله نوری دربارۀ اماله و سرزیر آب بردن و آیت الله بهجت دربارۀ اماله کردن و وآیت الله فاضلدربارۀ سر زیر آب بردن و اماله کردن و دروغ بستن، قائل اند: «بنا براحتیاط واجب، کفاره ثابت است.»

ص: 187

(حضرت امام و آیات عظام بهجت، فاضل و نوری).

کل مفطرات (آیات عظام گلپایگانی، خویی، تبریزی، اراکی، وحید، مکارم و صافی).(1)

تفصیل در نوع روزه (آیت الله سیستانی):

1. روزۀ ماه رمضان: فقط با خوردن، آشامیدن، جماع، استمنا و بقای عمدی بر جنابت تا اذان صبح، کفاره ثابت می شود و با مفطرات دیگر، حتی بقای عمدی بر حیض و نفاس، فقط روزه باطل می شود و کفاره واجب نمی شود.

2. روزۀ قضای ماه رمضان: فقط با خوردن، آشامیدن، جماع و استمنا کفاره ثابت می شود و با مفطرات دیگر فقط روزه باطل می شود و کفاره واجب نمی شود.

3. روزۀ نذر و عهد و قسم معین: با ارتکاب کل مفطرات(2) کفاره ثابت می شود.

خلاصۀ نظرات مراجع عظام تقلید دربارۀ وجوب کفاره برای برخی از مفطرات

1. قی کردن عمدی:

کفاره دارد (مقام معظم رهبری(3) و آیات عظام خویی، تبریزی، وحید، صافی، گلپایگانی و مکارم).


1- آیات عظام گلپایگانی و صافی دربارۀسر زیر آب بردن و آیت الله اراکی دربارۀ سر زیر آببردن و دروغ بستن و قی کردن و رساندن غبار غلیظ به حلق قائل اند: «بنابراحتیاط واجب، کفاره ثابت است.»
2- مفطرات در روزۀ نذر و عهد و قسم، به نوع روزه بستگیدارد. مثلاً روزه ای که در پی نذر یا عهد یا قسم بودهاست، چنانچه روزۀ ماه رمضان یا قضای آن باشد، بقای عمدیبر جنابت یا حیض و نفاس از مفطرات محسوب می شود؛ وگرنه مفطرنیست.
3- راهنمای فتاوا، مسئلۀ123.

ص: 188

کفاره ندارد (حضرت امام و آیات عظام فاضل، بهجت، سیستانی(1) و نوری).

بنا بر احتیاط واجب، کفاره دارد (آیت الله اراکی).

2. فروبردن عمدی سر در آب:

کفاره ندارد (آیات عظام سیستانی و زنجانی).

کفاره دارد (آیات عظام خویی، وحید، تبریزی، مکارم و بهجت).

بنا بر احتیاط واجب، کفاره دارد (حضرت امام و آیات عظام فاضل، اراکی، گلپایگانی و صافی).

3. رساندن عمدی غبار غلیظ به حلق:

کفاره ندارد (آیت الله سیستانی).

کفاره دارد (حضرت امام و آیات عظام فاضل، خویی، وحید، بهجت، تبریزی، گلپایگانی و مکارم).

بنا بر احتیاط واجب، کفاره دارد (آیت الله اراکی).

4. رساندن عمدی دود دخانیات به حلق:

کفاره ندارد (آیت الله سیستانی).

5. تنقیه:

کفاره ندارد (آیت الله سیستانی).

کفاره دارد (آیات عظام تبریزی، گلپایگانی، اراکی، خویی، وحید، صافی و مکارم).

بنا بر احتیاط واجب کفاره دارد (حضرت امام و آیات عظام فاضل و بهجت).

6. دروغ بر خداوند متعال:

کفاره ندارد (آیت الله سیستانی).

کفاره دارد (حضرت امام و آیات عظام بهجت،


1- در روزۀ نذر و عهد و قسم معین، روزه داری کهروزه اش به سبب قی کردن عمدی باطل شده است، باید به علت شکستننذر و عهد و قسمش کفاره بدهد (آیت الله سیستانی).

ص: 189

تبریزی، گلپایگانی، خویی، وحید، صافی و مکارم).

بنا بر احتیاط واجب، کفاره دارد (آیات عظام فاضل و اراکی).

7. خوردن، آشامیدن، جماع، استمنا، باقی ماندن عمدی بر جنابت، کفاره دارد (مشهور).

معیار زمانی در وجوب کفاره

201. ارتکاب مفطرات کفاره آور در چه زمانی موجب ثبوت کفاره می شود؟(1)

الف. در روزۀ ماه رمضان و روزۀ نذر و عهد و قسم معین و روزۀ اعتکاف،(2) از اذان صبح تا مغرب اگر مفطری انجام دهد، کفاره واجب می شود (مشهور).

ب. در قضای ماه رمضان:

از بعد از زوال تا مغرب، اگر مفطری انجام دهد، کفاره واجب می شود (مشهور).

کسی که قضای روزۀ ماه رمضان را گرفته، اگر از شب نیت روزه کرده و پیش از ظهر عمداً کاری که روزه را باطل می کند، انجام دهد و یا این کار را بعد از ظهر انجام دهد، چه از شب نیت روزه کرده باشد یا نه، باید کفاره دهد (آیت الله زنجانی).


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1687و1658؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1666و1695؛عروة الوثقی، فصل فی کفارة الصوم، بالای مسئلۀ1.
2- همان طورکه گذشت، کفارۀ روزۀ نذر و عهد و قسم و اعتکاف،مربوط به شکستن آن هاست و به کفارۀ روزه ارتباطی ندارد. کفارۀنذر و عهد و قسم با ارتکاب به هر مفطری واجب می شود و کفارۀ اعتکاف،فقط با جماع از غروب روز دوم به بعد واجب می شود؛ هرچند جماع در شب باشد.اگر روزۀ نذر و عهد و قسم و اعتکاف از نوع روزۀ ماه رمضان یا قضایماه رمضان باشد و فرد یکی از مفطرات کفاره آور را در اثنای روز (درروزۀ قضا در بعد از زوال) انجام دهد، کفارۀ ماه رمضان یا قضایماه رمضان نیز جداگانه بر وی واجب می شود.

ص: 190

چگونگی ادای کفاره ها

202. کفارۀ باطل کردن روزۀ ماه رمضان و قضای آن و باطل کردن روزۀ نذر و عهد و قسم معین و باطل کردن روزۀ اعتکاف چیست؟(1)

الف. کفارۀ ماه رمضان:(2) مخیر است بین اینکه یک برده آزاد کند یا شصت روز روزه بگیرد یا شصت فقیر سیر کند یا به هرکدام یک مد طعام بدهد و چنانچه این ها برایش ممکن نباشد:

1. هرچند مد که می تواند، به فقرا اطعام بدهد و اگر نتواند طعام بدهد، باید استغفار کند؛ اگرچه مثلاً یک مرتبه بگوید: «استغفر الله» و احتیاط واجب در فرض اخیر آن است که هروقت بتواند، کفاره را بدهد (حضرت امام).

2. باید به هر تعداد فقیر که قادر است، غذا بدهد و احتیاط آن است که استغفار نیز بکند و اگر به هیچ وجه قادر بر دادن غذا به فقیر نیست، فقط کافی است که استغفار کند؛ یعنی با دل و زبان بگوید: «استغفر الله» (=از خداوند بخشایش می طلبم.) و اگر بعدها تمکن پیدا کرد که روزه بگیرد یا به فقرا غذا دهد، انجام کفاره لازم نیست؛ گرچه احتیاط مستحب آن است که انجام داده شود (مقام معظم رهبری).

3. مخیر است که هجده روز روزه بگیرد یا هر


1- عروة الوثقی، فصلفی کفارة الصوم، مسئلۀ1؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1672و1687و1709و2654و2670.وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1680و1695و1717و2734؛سیستانی، منهاج الصالحین، ج3،مسئلۀ780.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1660؛ اجوبة الاستفتائات، سؤال811و812و814؛ راهنمای فتاوا، ص32، مسئلۀ124؛خویی و تبریزی و وحید، منهاج الصالحین،مسئلۀ1586؛استفتای خصوصی کتبی از آیت الله سیستانی.

ص: 191

چند مد که می تواند، به فقرا طعام بدهد (آیات عظام اراکی و فاضل).

4. هرمقدار می تواند، صدقه به فقرا بدهد و اگر از دادن صدقه هم عاجز است، هجده روز پی درپی روزه بگیرد و اگر روزه هم نتوانست، استغفار کند (آیت الله گلپایگانی).

5. واجب است به قدر امکان صدقه بدهد و مراد از صدقه دادن، همان اطعام به کمتر از شصت فقیر است و باید رعایت شود که به هر فقیر کمتر از یک مدّ داده نشود و اگر آن هم ممکن نیست، استغفار نماید و در هر دو صورت، احتیاط واجب آن است که هروقت بعد از آن توانایی پیدا کرد، کفاره بدهد یا آن را کامل نماید (آیات عظام سیستانی و زنجانی).

6. بنا بر احتیاط واجب، به قدر امکان تصدق و استغفار نماید و احتیاط واجب آن است که هروقت بتواند، کفاره را بدهد (آیات عظام خویی، تبریزی و وحید).

7. هر مقدار که می تواند، صدقه به فقرا بدهد و استغفار کند و اگر از دادن صدقه هم عاجز باشد، اکتفا به استغفار نماید و احتیاط واجب آن است که هروقت بتواند، کفاره را بدهد (آیت الله صافی).

8. هر چند مد که می تواند، به فقرا اطعام بدهد و اگر نتواند طعام بدهد، باید استغفار کند؛ اگرچه مثلاً یک مرتبه بگوید: «استغفر الله» و احتیاط واجب آن است که هروقت بتواند، کفاره را بدهد (آیت الله نوری).

ص: 192

ب. کفارۀ قضای ماه رمضان:(1) اطعام ده مسکین، هرکدام یک مد طعام(2) و درصورت عدم توانایی:

1. باید سه روز به احتیاط واجب پی درپی روزه بگیرد (حضرت امام و آیت الله نوری).

2. باید سه روز پی درپی روزه بگیرد (آیت الله مکارم).

3. باید سه روز روزه بگیرد (آیات عظام خویی، گلپایگانی، تبریزی، بهجت، فاضل، سیستانی، وحید و صافی).

ج. کفارۀ(3) روزه قسم معین:(4)

آزادکردن یک برده یا سیرکردن ده فقیر یا پوشاندن ده فقیر و درصورت عدم توانایی بر این امور، سه روز پی درپی روزه بگیرد (آیات عظام خویی، گلپایگانی، صافی، تبریزی، فاضل، سیستانی، وحید و زنجانی).

آزادکردن یک برده یا سیرکردن ده فقیر یا پوشاندن ده فقیر و درصورت عدم توانایی بر این امور، سه روز روزه بگیرد (حضرت امام و آیت الله مکارم).

د. کفارۀ(5) روزۀ عهد معیّن:(6)


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1687؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1695.
2- تقریباً750گرم (مشهور) یا تقریباً 900گرم (آیت الله زنجانی).
3- این کفاره، مربوط به باطل کردن قسم است و به روزۀقسم ارتباطی ندارد. بنابراین اگر روزۀ قسم از نوع ماه رمضان یاقضای آن باشد، کفارۀ جداگانه ای نیز ثابت می شود.
4- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ2670؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ2734؛ راهنمایفتاوا، مسئلۀ136.
5- این کفاره به باطل کردن عهد مربوط است و به روزۀ عهدارتباطی ندارد. بنابراین اگر روزۀ عهد از نوع ماه رمضان یاقضای آن باشد، کفارۀ جداگانه ای نیز ثابت می شود.
6- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ2669؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ2733.

ص: 193

مخیر است بین اینکه یک برده آزاد کند یا شصت روز روزه بگیرد یا شصت فقیر سیر کند (مشهور).(1)

ه . کفارۀ(2) روزۀ نذر معین:(3)

همان کفارۀ ماه رمضان است (حضرت امام و آیات عظام فاضل، زنجانی و مکارم).

همان کفارۀ قسم است (آیات عظام رهبری، خویی، بهجت، تبریزی، سیستانی و وحید).

و. کفارۀ(4) روزۀ اعتکاف:(5)

مخیر است بین اینکه یک برده آزاد کند یا شصت روز روزه بگیرد یا شصت فقیر سیر کند (مشهور).(6)

ی. کفارۀ فدیه وکفارۀ تأخیر:(7)

دادن یک مد طعام به فقیر (مشهور).

اشباع در کفارۀ فدیه و کفارۀ تأخیر

203. آیا در کفارۀ تأخیر و فدیه، اشباع، کفایت از دادن یک مد طعام می کند؟(8)

خیر، حتماً باید یک مد طعام به فقیر بدهد (آیات عظام سیستانی و صافی).


1- درصورت عجز، مسئله اختلافی است. نک: کتاب کفارات.
2- همان طورکه گذشت، کفاره به شکستن نذر مربوط است و به روزه ارتباطیندارد؛ بنابراین اگر روزۀ نذر معین، روزۀ ماه رمضان یاقضای آن باشد، کفارۀ جداگانه ای ثابت می شود.
3- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1672و2654؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1680؛ راهنمایفتاوا، مسئلۀ136.
4- این کفاره به باطل کردن اعتکاف مربوط است و به روزۀاعتکاف ارتباطی ندارد. بنابراین اگر روزۀ اعتکاف از نوع ماهرمضان یا قضای آن یا نذر معین باشد، کفارۀ جداگانه اینیز ثابت می شود.
5- عروة الوثقی، کتاب الاعتکاف، فصل فی احکامالاعتکاف، مسئلۀ9.
6- درصورت عجز، مسئله اختلافی است. نک: کتاب کفارات.
7- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1709و1725؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1717و1733.
8- استفتای کتبی خصوصی از مراجع.

ص: 194

بلی، فرقی نمی کند. در همۀ کفارات، اشباع نیز کافی است (آیت الله مکارم).

در کفارۀ تأخیر، اشباع کفایت می کند؛ ولی در فدیه، اشباع کافی نیست (آیت الله تبریزی).

در هرجا مد واجب باشد، اشباع که کمتر از مقدار مد (750 گرم) باشد، کفایت نمی کند (آیت الله فاضل).

پرداخت چند کفاره تأخیر به یک فقیر

204. کسی که باید برای هر روز یک مد طعام به فقیر بدهد، آیا می تواند کفارۀ چند روز را به یک فقیر بدهد؟(1)

بله، می تواند کفارۀ چند روز را به یک فقیر بدهد (مشهور).

پرداخت کفاره به کمتر از شصت فقیر

205. کسی که باید برای کفارۀ یک روز شصت فقیر را طعام بدهد، درصورت دسترسی داشتن به شصت فقیر، آیا می تواند به یک فقیر بیشتر از یک مد طعام بدهد؟

 خیر، نمی تواند چند مد طعام را به یک فقیر بدهد (مشهور).(2)

206. کسی که باید برای کفارۀ یک روز، شصت فقیر را طعام بدهد، درصورت دسترسی نداشتن به شصت فقیر، آیا می تواند به یک فقیر بیشتر از یک


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1708؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1716.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1686؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1694.

ص: 195

مد طعام بدهد؟(1)

اگر در شهر شصت فقیر پیدا نشود، واجب است که به غیر آن شهر انتقال داده شود و اگر متعذر باشد، باید در انتظار باشد و اگر بعضی از عدد را پیدا کند، باید بر کسی که موجود است، تکرار نماید تا آن مقدار وفا شود و در تکرار، بر همۀ موجودها اکتفا نماید. پس اگر به ده نفر تمکن پیدا کند، شش دفعه بر آن ها تکرار می شود و جایز نیست که به پنج نفر آن ها دوازده دفعه تکرار کند و احتیاط آن است که در وقت تعذر عدد، بر سیرکردن، نه تحویل دادن، اکتفا نماید و اینکه در روزهای متعدد باشد (حضرت امام).

نمی تواند چند مد را به یک نفر بدهد؛ مگر اینکه دسترسی به شصت فقیر پیدا نکند (آیت الله مکارم).

اگر تعداد فقرایی که جهتِ دادن کفاره لازم دارد، در شهر نباشد، واجب است آن را به شهر دیگری منتقل کند و اگر نشد، صبر کرده و منتظر بماند تا زمینۀ دادن کفاره فراهم گردد و اگر کمتر از عددی که می خواهد، فقیر وجود دارد، در کفایت اینکه به طور مکرر به فقرای موجود طعام دهد تا عدد تکمیل شود، اشکال است و بنا بر قول به کفایت، باید در تکرار بر مقدار تعذّر اکتفا نماید. پس اگر ده نفر فقیر در شهر او هست، شش نوبت به آنان طعام می دهد و جایز نیست به پنج نفر، دوازده نوبت طعام دهد (آیت الله سیستانی).


1- تحریر الوسیلة، ترجمه، ج 3، ص229؛مکارم، توضیح المسائل ، مسئلۀ1421؛ استفتایکتبی خصوصی از آیت الله سیستانی.

ص: 196

کیفیت 60 روز روزۀ کفاره

207. کسی که می خواهد دو ماه کفارۀ روزه خواری عمدی ماه رمضان را بگیرد، آیا باید پی درپی بگیرد؟(1)

باید 31 روز آن را پی درپی بگیرد و اگر بقیه پی درپی نباشد، اشکال ندارد (مشهور).

در تتابع دو ماه روزۀ کفاره، چه کفارۀ مرتبه یا کفارۀ مخیره یا کفارۀ جمع، همین مقدار کافی است که یک ماه به اضافۀ یک روز از ماه دوم را پشت سرهم بدون فاصله به جا آورد که اگر چنین کند، می تواند بقیۀ ماه دوم را درصورتی که عذر عرفی داشته باشد، جدا از هم روزه بگیرد؛ اما بدون داشتن عارضی که عذر عرفی محسوب شود، احتیاط واجب است که باقی ماندۀ ماه دوم را نیز پشت سرهم انجام دهد (آیت الله سیستانی).

208. کیفیت 60 روز روزۀ کفاره در ماه های هلالی غیر 30 روز چگونه است؟(2)

کسی که دو ماه روزه بر او واجب است، اگر از اول ماه شروع کند، دو ماه هلالی کفایت می کند؛ اگرچه آن ماه ها ناقص باشند و اگر در اثنای ماه شروع، مثلاً در دهم شوال شروع به روزه کند، با روزۀ نهم ذی الحجه تمام می شود و دراین صورت فرقی نمی کند بین اینکه ماه ها ناقص باشند یا کامل یا مختلف و احتیاط مستحب آن است که 60 روز روزه بگیرد و اگر بین روزها به چیزی


1- عروة الوثقی، فصل فی صوم الکفاره، مسئلۀ1؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1661و1662؛ سیستانی، المسائلالمنتخبه، مسئلۀ1327؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1669و1670.
2- تحریر الوسیله، کتاب الکفارات، فصل فیاحکام الکفارات، مسئلۀ10؛ سیستانی،المسائل المنتخبه، مسئلۀ1317.

ص: 197

که شرعاً به پی درپی بودن، ضرری نمی رساند، تفریق حاصل شود، همان متعیّن می شود و 60 روز واجب می شود (حضرت امام).

کسی که دو ماه روزه بر او واجب است، اگر از اول ماه شروع کند، دو ماه هلالی کفایت می کند؛ اگرچه ناقص باشند و اگر در اثنای آن شروع نماید، احتیاط واجب آن است که 60 روز روزه بگیرد و اگر بین روزها به چیزی که شرعاً به پی درپی بودن، ضرری نمی رساند، تفریق حاصل شود، همان 60 روز واجب می شود (آیت الله سیستانی).

لزوم رعایت استمرار در روزه های پی درپی

209. کسی که باید پی درپی روزه بگیرد، اگر در بین آن بدون عذر یک روز روزه نگیرد یا وقتی شروع کند که در بین آن به روزی برسد که روزۀ آن واجب یا حرام است، چه حکمی دارد؟(1)

باید روزه ها را از سر بگیرد (تمام مراجع عظام تقلید).

210. کسی که باید پی درپی روزه بگیرد، اگر در بین آن عذری غیراختیاری مثل حیض یا نفاس(2) یا مرض یا سفری که در رفتن آن مجبور است، برای او پیش آید که نتواند یک یا چند روز روزه


1- عروة الوثقی، فصل فی صوم الکفاره، مسئلۀ5؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1663؛وحید، توضیح المسائل ، مسئله1671.
2- عارض شدن حیض یا نفاس، به طور طبیعیضرری به تتابع روزه ها نمی زند و لازم نیست با خوردن دارو یامانند آن، از روند طبیعی خروج خون جلوگیری نماید؛اما اگر زن عمداً با خوردن دارو یا مانند آن خود را حیض نماید،تتابع به هم می خورد و باید روزه ها را از سر بگیرد (استفتایکتبی از آیت الله سیستانی).

ص: 198

بگیرد، چه حکمی دارد؟(1)

بعد از برطرف شدن عذر بدون فاصله ادامۀ روزه ها را بگیرد (تمام مراجع عظام تقلید).

کفارۀ جمع

211. اگر شخص روزه دار به چیز حرامی روزۀ خود را باطل کند، مثل زنا یا نزدیکی درحال حیض یا شراب، آیا کفارۀ جمع باید بدهد؟(2)

کفارۀ جمع واجب است (آیات عظام گلپایگانی، اراکی و صافی).

احتیاط مستحب آن است که کفارۀ جمع بدهد (مقام معظم رهبری و آیت الله سیستانی).

بنا بر احتیاط واجب، کفارۀ جمع واجب می شود (آیات عظام خویی، بهجت، تبریزی، وحید، فاضل، مکارم و نوری).

اگر آن چیز حرام، جماع یا خوردن و آشامیدن باشد، بنا بر احتیاط واجب، کفارۀ جمع باید بدهد و در غیر این دو مورد، احتیاط مستحب است که کفارۀ جمع بدهد (آیت الله زنجانی).

کفارۀ دروغ

212. اگر روزه دار عمداً دروغی را به خداوند متعال یا پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نسبت دهد، آیا کفارۀ جمع باید بدهد؟(3)


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1664؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1672؛ بهجت، وسیلة النجاة، مسئلۀ1182.
2- عروة الوثقی، فصل فی صوم الکفاره، مسئلۀ3؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1665؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1673؛ راهنمای فتاوا،مسئلۀ128.
3- عروة الوثقی، فصل فی کفارة الصوم، مسئلۀ4؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1666؛راهنمای فتاوا، ص33 مسئلۀ127؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1674.

ص: 199

واجب است کفارۀ جمع بدهد (آیت الله اراکی).

بنا بر احتیاط واجب، کفارۀ جمع بدهد (حضرت امام و آیات عظام خویی، تبریزی، وحید و صافی).

یک کفارۀ مخیره کافی است (مقام معظم رهبری و آیات عظام زنجانی، فاضل، گلپایگانی و مکارم).

فقط روزه اش باطل می شود و دادن کفاره اصلاً واجب نیست؛ اگرچه احتیاط مستحب است، کفارۀ جمع بدهد (آیت الله سیستانی).

انجام کار حرام پس از بطلان روزه به حلال

213. اگر روزه دار کاری که حلال است و روزه را باطل می کند، انجام دهد مثلاً آب بیاشامد و بعد کار حرامی که روزه را باطل می کند، انجام دهد، آیا کفارۀ جمع باید بدهد؟(1)

نسبت به تکرار کفاره بحثش می آید؛ ولی نسبت به اینکه برای کار حرام، کفارۀ جمع لازم می باشد:

کفارۀ جمع لازم نیست (حضرت امام و آیات عظام اراکی، سیستانی و مکارم).

اگر کار حرام جماع باشد، بنا بر احتیاط واجب، برای آن باید کفارۀ جمع بدهد (آیت الله خویی).

اگر کار حرام جماع باشد، برای آن باید کفارۀ جمع بدهد (آیات عظام گلپایگانی و فاضل).

تکرار کفاره با تکرار مفطر

214. اگر روزه دار در ماه رمضان چند مرتبه مفطری را انجام دهد، آیا به ازای هر بار ارتکاب، یک کفارۀ


1- عروة الوثقی، فصل فی کفارة الصوم، مسئلۀ9.

ص: 200

جداگانه ثابت می شود؟(1)

الف. تکرار جماع:

یک کفاره کافی است (حضرت امام و آیات عظام سیستانی و مکارم).

بنا بر احتیاط واجب باید برای هر دفعه یک کفاره بدهد (مقام معظم رهبری و آیات عظام گلپایگانی، صافی، فاضل، تبریزی، بهجت، وحید و نوری).

باید برای هر دفعه یک کفاره بدهد (آیات عظام خویی، اراکی و زنجانی).

ب. تکرار استمنا:

یک کفاره کافی است (حضرت امام و آیات عظام گلپایگانی، فاضل، سیستانی، مکارم، صافی و نوری).

باید برای هر دفعه یک کفاره بدهد (آیات عظام خویی و زنجانی).

بنا بر احتیاط واجب برای هر دفعه یک کفاره بدهد (مقام معظم رهبری و آیات عظام تبریزی و وحید).

ج. تکرار غیراستمنا و جماع: یک کفاره کافی است (مقام معظم رهبری و مشهور).

مسافرت بعد از افطار عمدی

215. آیا مسافرت بعد از افطار عمدی موجب سقوط کفاره می شود؟(2)


1- عروة الوثقی، فصل فی کفارة الصوم، مسئلۀ2؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1667و1668؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1675؛اجوبة الاستفتائات، سؤال794؛خویی و تبریزی و وحید، منهاج الصالحین،مسئلۀ1008؛ وسیلة النجاة، مسئلۀ1119.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1674؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئله1682؛ عروة الوثقی،فصل فی کفارة الصوم، مسئلۀ11؛راهنمای فتاوا، مسئلۀ130.

ص: 201

الف. بعد از اذان ظهر مسافرت کند، کفاره از او ساقط نمی شود (مشهور).

ب. قبل از اذان ظهر مسافرت کند:

کفاره از او ساقط نمی شود؛ هرچند که مسافرت برای فرار از کفاره نباشد (مقام معظم رهبری و آیات عظام خویی، تبریزی، اراکی، سیستانی، وحید و مکارم).

چنانچه مسافرت برای فرار از کفاره باشد یا بعد از ظهر باشد، کفاره از او ساقط نمی شود؛ ولی اگر مسافرت در قبل از ظهر باشد و برای فرار از کفاره نیز نباشد، بنا بر احتیاط واجب، باید کفاره بدهد (حضرت امام و آیات عظام فاضل، صافی و گلپایگانی).

پیش آمدن عذر قهری بعد از افطار عمدی

216. کسی که عمداً روزۀ خود را باطل کرده، اگر بعد از آن، عذری قهری مانند حیض یا مریضی برای او پیدا شود، آیا کفاره از او ساقط می شود؟(1)

کفاره بر او واجب نیست (حضرت امام و آیات عظام تبریزی، فاضل، سیستانی، مکارم، زنجانی و نوری).

احتیاط واجب این است که کفاره بدهد (آیات عظام خویی، اراکی، صافی و وحید).


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1675؛وحید، توضیح المسائل ، مسئله1683.

ص: 202

تأخیر روزۀ کفاره

217. آیا به جاآوردن کفاره، واجب فوری است؟(1)

انسان نباید در به جاآوردن کفاره کوتاهی کند؛ ولی لازم نیست فوراً آن را انجام دهد و اگر روزۀ کفاره را تا رمضان سال آینده به جا نیاورد، چیزی بر آن اضافه نمی شود (مشهور).

تصرف در کفاره توسط فقیر

218. آیا فقیر لازم است حتماً کفاره را به مصرف خوراکش برساند؟(2)

وقتی طعام را به مسکین تحویل دادند، او مالک آن طعام می شود و ذمّۀ کفاره دهنده با این تملیک بری می شود و برائت ذمۀ کفاره دهنده متوقف بر خوردن طعام توسط فقیر نیست و فقیر هر کاری که بخواهد، با طعامی که به عنوان کفاره دریافت کرده، می تواند بکند؛ لذا جایز است آن را به فرد کفاره دهنده یا غیر او بفروشد (حضرت امام و آیت الله سیستانی).

دادن کفارۀ غیرهاشمی به هاشمی

219. آیا شخصی که سید نیست، می تواند کفاره اش را به فقیر سید بدهد؟(3)


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1684و1685؛ وحید، توضیح المسائل ، مسئله1692و1693.
2- تحریر الوسیلة، ترجمه، ج3، بحث کفارات، مسئلۀ14؛ سیستانی، منهاج الصالحین، ج3، ص251، مسئلۀ769.
3- تحریر الوسیلة، ج3،بحث کفارات، مسئلۀ18؛سیستانی، منهاج الصالحین، ج3،ص252، مسئلۀ774؛ خویی وتبریزی و وحید، منهاج الصالحین، ج3، مسئلۀ1223؛ بهجت،استفتائات، ج2، ص371، سؤال2901؛گلپایگانی، وسیلة النجاة، کتاب الکفارات، فصل فیاحکام الکفارات، مسئلۀ18؛ صافی،هدایة العباد، ج 2، ص265.

ص: 203

بله، جایز است (حضرت امام و آیات عظام خویی، تبریزی، وحید، سیستانی و بهجت).

بنا بر احتیاط واجب نمی تواند (آیات عظام گلپایگانی و صافی).

جنس کفاره

220. آیا درکفاره به جای آرد یا نان یا گندم، می توان مواد خوراکی دیگر به فقیر داد؟(1)

الف. صاحب کفاره می خواهد فقیر را سیر کند (اشباع کند): در سیرکردن هر طعام و خوراکی که تغذّی با آن برای غالب مردم متعارف باشد، کافی است؛ چه پخته و چه نپخته از انواع مختلف غذا یا اقسام مختلف نان از هر جنس که پخت آن متعارف است، از جنس گندم یا جو یا مانند آن؛ هرچند بدون خورشت باشد و افضل آن است که طعامی که به فقیر خورانده می شود، با خورشت باشد و آن عبارت است از هرچیزی که به طور متعارف با نان می خورند؛ چه جامد باشد، چه مایع؛ هرچند سرکه یا نمک یا پیاز یا پنیر و سبزی باشد. البته هرچه خوب تر باشد، بهتر است (حضرت امام و آیت الله سیستانی).

ب. صاحب کفاره می خواهد کفاره را به فقیر تملیک کند:

در تحویل دادن و تسلیم، اعطای هرآنچه آن را طعام می نامند، کافی است؛ چه خام و چه پخته؛ ولی در مورد کفارۀ قسم و آنچه به حکم قسم است، احتیاط آن است که به پست تر از آنچه که


1- روح الله خمینی، تحریر الوسیله،ج3، کتاب الکفارات، احکام کفارات، مسئلۀ11و13؛سیستانی، منهاج الصالحین، ج3،مسئلۀ768.

ص: 204

به اهل خود طعام می دهد، اطعام و بلکه تحویل آن ندهد؛ اگرچه کافی بودن آنچه که ذکر شد هم در آن خالی از قوت نیست (حضرت امام).

در تحویل دادن و تسلیم، اعطای هرآنچه آن را طعام می نامند، کافی است؛ چه خام و چه پخته؛ ولی در مورد کفارۀ قسم و آنچه به حکم قسم است، احتیاط واجب اکتفای بر گندم و آرد گندم است و دادن طعام دیگر حتی نان بنا بر احتیاط واجب، کافی نیست. همچنین لازم است در یک مدّ که به یک فقیر داده می شود، تنها از یک جنس باشد؛ مثل گندم، جو، نان، آرد، برنج، خرما، مویز و مانند آن و نمی شود مثلاً نصف مدّ را برنج و نصف دیگر همان مدّ را گندم داد ولی مدّهای متعدد می تواند از چند جنس مختلف باشد؛ هرچند مربوط به یک کفاره باشد؛ مثلاً فرد می تواند یک مد گندم و یک مد برنج و... بدهد و نیز لازم نیست اعطای مدّ به فقیر در یک دفعه انجام شود و به تدریج هم اشکال ندارد؛ لذا فرد می تواند مثلاً نصف مد نان را در یک دفعه و نصف دیگر را در دفعۀ بعد به یک فقیر بدهد (آیت الله سیستانی).

دادن پول در کفاره به جای غذا یا به جای لباس

221. آیا در کفاره به جای دادن غذا یا پوشاندن فقیر، می توان پول آن را به فقیر داد؟(1)

خیر، مگر اینکه فقیر را وکیل کنیم تا غذا یا لباس را به جای ما بخرد و ازطرف ما آن ها را


1- تحریر الوسیله، ج2،ص132، مسئلۀ20؛ سیستانی، منهاج الصالحین، ج3، مسئلۀ776.

ص: 205

به عنوان کفاره تملیک خودش کند و تا احراز نکنیم که او این کار را انجام داده است، کفاره از گردن ما ساقط نمی شود (حضرت امام و آیت الله سیستانی).

پرداخت کفاره ازطرف شخص دیگر

222. در کفارات روزه و غیرروزه (کفارات مالی) حکم تبرع و مجانی اداکردن کفاره از ناحیۀ فرد دیگر بدون اذن او یا با اذن او چه حکمی دارد؟(1)

الف. بدون اذن: تبرعی اداکردن کفاره ازطرف میت اشکالی ندارد؛ ولی ازطرف افراد زنده، بدون اذن اشکال دارد (مشهور).

ب. با اذن از او:

با اذن او صحیح است (مقام معظم رهبری و آیات عظام تبریزی، سیستانی، فاضل، بهجت و مکارم).

اشکال دارد (آیت الله صافی).(2)

ناتوانی در پرداخت کفارات متعدد ماه رمضان

223. کسی که مثلاً به مدت ده سال عمداً روزۀ ماه رمضان را نگرفته و صدها کفارۀ عمد ماه مبارک بر او واجب شده و از پرداخت تمام کفارات عاجز است، ولی می تواند کفارۀ مثلاً ده روز را به طور کامل بپردازد، نه بیشتر، حالا سؤال این است که به جای تمام کفاره های ده سال، مقداری صدقه دهد یا کفارۀ ده روز را بدهد و برای بقیه، مقداری


1- عروة الوثقی، فی کفارة الصوم، مسئلۀ20؛ استفتای کتبیخصوصی از مراجع عظام تقلید؛ فاضل، جامع المسائل، ج2، سؤال1196؛ سیستانی،المسائل المنتخبه، مسئلۀ1343.
2- ولی اگر مال را به شخص تملیک کند و سپس به وکالت ازاو پرداخت کند، کافی است.

ص: 206

صدقه دهد یا آنکه مبلغ را بر کل ایام تقسیم نماید، با مراعات آنکه به هر فقیر کمتر از یک مد داده نشود؟(1)

هرجا فقیری پیدا کرد، او را به عنوان یک فقیر سیر کند تا همین طور بشود شصت فقیر برای هر روز از روزهایی که خورده است و همچنین می تواند به هر فقیر یک مد طعام که تقریباً 750 گرم گندم یا جو یا نان و مانند آن است به فقیر بدهد و اگر پول آن را بدهد، باید او را وکیل کند که ازطرف صاحب پول، طعام بخرد و برای خود بردارد (حضرت امام).

چنانچه می تواند در آینده تدریجاً کفارات را بپردازد، مثلاً در طی چند سال آن ها را ادا نماید، لازم است این کار را انجام دهد و دراین صورت، عجز صادق نبوده و نوبت به صدقه دادن به قدر امکان نمی رسد و در فرض عجز کلی که در آینده هم به تدریج نمی تواند کفارات را بپردازد، نوبت به صدقه دادن به قدر امکان می رسد و لازم است مقدار مالی را که تمکن از آن دارد و می خواهد آن را به عنوان صدقه بدهد، بر روزهایی که افطار عمدی کرده توزیع نماید؛ با رعایت اینکه به هر فقیر کمتر از یک مدّ داده نشود و چنانچه مال به نحو توزیع برای تمام ایام وافی نباشد، برای مقداری که وافی نیست، استغفار کند (آیت الله سیستانی).

باید به هر تعداد فقیر که قادر است، غذا بدهد


1- استفتائات امام، ج2،ص486، سؤال5؛ سیدعلی خامنه ای، اجوبة الاستفتائات، سؤال811و812و814؛ راهنمای فتاوا، ص32، مسئلۀ124؛استفتای خصوصی کتبی از آیت الله سیستانی.

ص: 207

و احتیاط آن است که استغفار نیز بکند و اگر به هیچ وجه قادر بر دادن غذا به فقیر نیست، فقط کافی است که استغفار کند؛ یعنی با دل و زبان بگوید: «استغفر الله» (=از خداوند بخشایش می طلبم.) و اگر بعدها تمکن پیدا کرد که روزه بگیرد یا به فقرا غذا دهد، انجام کفاره لازم نیست؛ گرچه احتیاط مستحب آن است که انجام داده شود (مقام معظم رهبری).

پرداخت کفارۀ واجب النفقه

224. پرداخت کفارۀ مربوط به فرزند یا زوجه که بیشتر زندگی و معاششان را پدر خانواده تأمین می کند، بر عهدۀ کیست؟(1)

به طور کلی کفاره به عهدۀ منفق نیست و بر خود آن ها واجب است (مقام معظم رهبری و آیات عظام بهجت، سیستانی، خویی، تبریزی، وحید، فاضل و صافی).

پرداخت کفاره به واجب النفقه

225. آیا کفاره را می توان به واجب النفقه داد؟(2)

جایز نیست (حضرت امام و آیات عظام بهجت و سیستانی).


1- بهجت، استفتائات، ج2،ص373؛ سیستانی، منهاج الصالحین، ج1، ص337، مسئلۀ1054 و ج3، مسئلۀ428؛خویی و تبریزی و وحید، منهاج الصالحین،ج2، ص325،مسئلۀ1414؛ فاضل،جامع المسائل، ج2، سؤال1196؛صافی، جامع الاحکام، ج1، سؤال482؛اجوبة الاستفتائات، سؤال804.
2- روح الله خمینی، استفتائات، ج2، ص487؛بهجت، استفتائات، ج2، ص372؛ سیستانی، مسائلمنتخبة، ص457، مسئلۀ1337؛ مکارم، استفتائاتجدید، ج1، ص95؛ گلپایگانی، مجمعالمسائل، ج1 ص273، سؤال50.

ص: 208

احتیاط واجب، کفاره را مطلقاً به واجب النفقه ندهد (آیت الله مکارم).

اگر فقیر باشند، برای غیرنفقۀ واجبه، مانعی ندارد (آیت الله گلپایگانی).

ص: 209

فصل هشتم روزه های حرام

اشاره

ص: 210

ص: 211

226. روزه های حرام را نام ببرید.(1)

1. روزۀ عید فطر و قربان؛

2. روزی را که انسان نمی داند آخر شعبان است یا اول رمضان، اگر به نیت اول رمضان روزه بگیرد؛

3. روزۀ مستحبی زن، بدون اذن شوهر. تفصیل آن از سؤال 227 تا سؤال 230 می آید؛

4. روزۀ مستحبی اولاد اگر اسباب اذیت پدر و مادر شود. تفصیل آن در سؤال 231 می آید؛

5. اگر انسان یقین یا اطمینان داشته باشد که روزه برایش ضرر قابل توجهی دارد یا آن را احتمال بدهد و از آن احتمال، ترسی برای او پیدا شود، چنانچه احتمال او در نظر عقلا بجا باشد، اگر آن ضرر موجب هلاکت یا نقص شود. تفصیل آن در سؤال 12 و 13 و14 گذشت؛

6. غیر از روزه هایی که گفته شد، روزه های حرام دیگری هم هست که در کتاب های مفصل گفته شده است.

روزۀ مستحبی زن، بدون اذن شوهر

227. آیا زن بدون اجازۀ شوهر می تواند روزۀ مستحبی بگیرد؟(2)

الف. روزه گرفتن منافات با حق شوهر دارد:

جایز نیست (مشهور).

بنا بر احتیاط واجب، جایز نیست (آیت الله بهجت).

ب. روزه گرفتن منافات با حق شوهر ندارد:


1- عروة الوثقی، فصل فیاقسام الصوم، مسئلۀ2، بخش المحضورات.
2- عروة الوثقی، فصل فیاقسام الصوم، مسئلۀ2، بخش السابع، من المحضورات؛توضیح المسائل مراجع، ج1، مسئلۀ1740.

ص: 212

بنا بر احتیاط واجب جایز نیست (حضرت امام و آیات عظام خویی، تبریزی، فاضل، زنجانی، نوری، مکارم و بهجت).

جایز است؛ ولی احتیاط مستحب آن است که دراین صورت هم بدون اجازۀ او روزۀ مستحبی نگیرد (آیات عظام گلپایگانی، صافی و سیستانی).

روزۀ مستحبی زن با نهی شوهر

228. اگر شوهر، زنش را از گرفتن روزۀ مستحبی نهی کند، درحالی که روزه گرفتن منافات با حق شوهر ندارد، آیا زن می تواند روزۀ مستحبی بگیرد؟(1)

بنا بر احتیاط واجب، باید خودداری کند (حضرت امام و آیات عظام خویی، گلپایگانی، فاضل، سیستانی و مکارم).

روزۀ واجب غیرمعین زن بدون اذن شوهر

229. آیا زن می تواند روزه ای که واجب است، ولی روز معینی ندارد، مانند نذر غیرمعین را بدون اذن شوهر بگیرد؟(2)

اگر با حق استمتاع شوهر منافات داشته باشد، بنا بر احتیاط واجب، روزه باطل است و از نذر کفایت نمی کند (آیت الله سیستانی).


1- عروة الوثقی، فصل فی اقسام الصوم، مسئلۀ2، بخش السابع، منالمحضورات؛ توضیح المسائل مراجع،ج1، مسئلۀ1740.
2- توضیح المسائل مراجع، ج1، مسئلۀ1740.

ص: 213

روزۀ واجب غیرمعیّن زن همراه نهی شوهر

230. آیا زن می تواند روزۀ واجب غیرمعین مثل نذر غیرمعین را درحالی که شوهرش او را نهی کرده است، بگیرد؟(1)

بنا بر احتیاط واجب، روزه باطل است و از نذر کفایت نمی کند؛ اگرچه که با حق او هم منافات نداشته باشد (آیت الله سیستانی).

اگر شوهر به خاطر منافات با حقش، زن را از روزه ای که به نحوی بر خود واجب نموده، منع کند، درصورتی که وقت روزه وسعت دارد، زن نباید روزه بگیرد؛ ولی اگر وقت روزه تنگ شود، اذن شوهر شرط نیست (آیت الله بهجت).

روزۀ مستحبی اولاد، با اذیت شدن پدر یا مادر

231. آیا روزۀ مستحبی اولاد که سبب اذیت پدر یا مادر شود، جایز است؟(2)

جایز نیست (حضرت امام و آیات عظام خویی، تبریزی، زنجانی و مکارم).

بنا بر احتیاط واجب، جایز نیست (آیات عظام گلپایگانی و صافی).

اگر اسباب اذیت ناشی از شفقت پدر و مادر باشد، حرام است (آیات عظام فاضل و سیستانی).

روزۀ مستحبی اولاد با جلوگیری پدر یا مادر

232. اگر پدر یا مادر فرزند را از گرفتن روزۀ مستحبی جلوگیری کنند، درحالی که روزه گرفتن فرزند سبب


1- توضیح المسائل مراجع، ج1، مسئلۀ1740.
2- عروة الوثقی، فصل فیاقسام الصوم، مسئلۀ2، بخش التاسع، من المحضورات؛توضیح المسائل مراجع، ج1، مسئلۀ1741.

ص: 214

اذیت شدن آن ها نشود، آیا فرزند می تواند روزۀ مستحبی بگیرد؟(1)

احتیاط واجب آن است که روزه نگیرد (حضرت امام).

نباید روزه بگیرد (آیات عظام اراکی و نوری).

می تواند روزۀ مستحبی بگیرد (آیات عظام خویی، تبریزی، گلپایگانی، فاضل، صافی، سیستانی و زنجانی).

روزۀ مستحبی اولاد، بدون اجازۀ پدر یا مادر

233. اگر پدر و مادر، اولاد را از روزۀ مستحبی نهی نکرده باشند و همچنین روزۀ مستحبی اولاد موجب ناراحتی آن ها نشود، آیا اجازه گرفتن از آن ها لازم می باشد؟(2)

خیر، واجب نیست (آیات عظام بهجت، خویی، تبریزی، گلپایگانی، فاضل، صافی، سیستانی، زنجانی و مکارم).


1- توضیح المسائل مراجع، ج1، مسئلۀ1741.
2- توضیح المسائل مراجع،ج1، مسئلۀ1742و1741.

ص: 215

فصل نهم روزه های مکروه

ص: 216

ص: 217

234. روزه های مکروه را نام ببرید.(1)

1. روزۀ روز عاشورا؛

2. روزی که انسان شک دارد روز عرفه است یا عید قربان؛

3. روزۀ روز عرفه برای کسی که می ترسد از دعاهای روز عرفه باز بماند؛

4. روزۀ مستحبی فرزند بدون اذن پدر؛

5. روزۀ مستحبی مهمان بدون اذن میزبان.


1- عروة الوثقی، فصل فیاقسام الصوم، مسئلۀ2، بخش امّا المکروه منه؛توضیح المسائل مراجع، ج1، مسئلۀ1747.

ص: 218

ص: 219

فصل دهم روزه های مستحب

اشاره

ص: 220

ص: 221

235. در چه روزهایی روزه گرفتن مستحب است؟(1)

روزۀ تمام روزهای سال، غیر از روزه های حرام و مکروه که گفته شد، مستحب است و برای بعضی از روزها بیشتر سفارش شده است(2) که ازآن جمله است:

1. پنجشنبۀ اول و پنجشنبۀ آخر هر ماه و چهارشنبۀ اولی که بعد از روز دهم ماه است و اگر کسی این ها را به جا نیاورد، مستحب است قضا نماید و چنانچه اصلًا نتواند روزه بگیرد، مستحب است برای هر روز یک مُد طعام یا دوازده نخود نقره به فقیر بدهد؛

2. سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم هر ماه؛

3. تمام ماه رجب و شعبان و بعضی از این دو ماه، اگرچه یک روز باشد؛

4. روز عید نوروز؛

5. روز بیست وپنجم و بیست ونهم ذی قعده؛

6. روز اول تا روز نهم ذی حجه (روز عرفه)؛ ولی اگر به واسطۀ ضعف روزه، نتواند دعاهای روز عرفه را بخواند، روزۀ آن روز مکروه است؛

7. عید سعید غدیر (هجدهم ذی حجه)؛

8. روز اول و سوم محرم؛

9. میلاد مسعود پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) (هفدهم ربیع الاول)؛

10. روز مبعث حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) (بیست وهفتم رجب).


1- توضیح المسائل مراجع، ج1، مسئلۀ1748.
2- برخی از آنچه ذکر می شود،استحبابش برای برخی از فقهای عظام بخصوصه ثابت نیست.

ص: 222

افطار روزۀ مستحبی

236. آیا باطل کردن روزۀ مستحبی حرام است؟(1)

اگر کسی روزۀ مستحبی بگیرد، واجب نیست آن را به آخر رساند؛ بلکه اگر برادر مؤمنش او را به غذا دعوت کند، مستحب است دعوت او را قبول کند و در بین روز افطار نماید.


1- توضیح المسائل مراجع، ج1، مسئلۀ1748.

ص: 223

فصل یازدهم چگونگی تشکیل هلال

اشاره

ص: 224

ص: 225

ماه در چرخشش به دور زمین هنگامی که مقابل خورشید قرار می گیرد، به اصطلاح می گویند مقارنه. در این حالت هیچ نوری از ماه به زمین منعکس نمی شود. وقتی ماه از حالت مقارنه خارج می شود، به اصطلاح تولد ماه نجومی است. البته تا مدتی امکان تشکیل هلال نیست؛ چون شدت نور خورشید امکان انعکاس نور ماه به زمین را نمی دهد؛ بنابراین، حدود هجده ساعت قبل از مقارنه و هجده ساعت بعد از مقارنه، امکان انعکاس نور ماه به زمین نیست. به این حالت ماه، تحت الشعاع بودن یا درمحاق بودن می گویند که حداقل حدود 36 ساعت است.(1) به تعبیر سادۀ عرفی، این همان زمانی است که ماه با خورشید در روز در آسمان است و در هیچ ساعتی از آخر شب و اول شب در آسمان دیده نمی شود.

بعد از اینکه سن ماه از هجده ساعت بیشتر شود و شروط دیگر مانند زاویۀ آن نسبت به خورشید و ارتفاع آن از سطح افق در هنگام غروب خورشید و غبارآلودنبودن آسمان به هنگام غروب و دیگر امور مناسب باشد، امکان رؤیت هلال، یعنی انعکاس نور خورشید از ماه به زمین، پس از غروب قرص خورشید فراهم می شود که به آن هلال ماه گویند.

نکته: اگر سن ماه از حدود چهارده ساعت بیشتر باشد، رؤیت آن با چشم مسلح ممکن است و اگر بیشتر از حدود بیست ساعت باشد، امکان


1- صراط النجاة، ج2، ص142،سؤال440.

ص: 226

رؤیت آن با چشم عادی نیز فراهم می شود. البته همان طورکه گذشت، اگر امور دیگر نیز فراهم باشد. اما در کمتر از چهارده ساعت، امکان رؤیت هلال حتی با چشم مسلح تقریباً ناممکن است.

راه های ثابت شدن اول ماه

237. اولِ ماه به چند طریق ثابت می شود؟(1)

اولِ ماه طبق نظر مشهور فقها به پنج طریق ثابت می شود: 1. دیدن ماه؛ 2. یقین یا اطمینان عقلایی؛ 3. شهادت دو مرد عادل؛ 4. گذشتن سی روز از اول ماه؛ 5. حکم حاکم. تفصیل هرکدام در ادامه می آید.

اولین طریق: دیدن ماه

آنکه خود انسان ماه را ببیند و دیدن باید با چشم معمولی، یعنی چشم غیرمسلح باشد. بنابراین دیدن با تلسکوپ(2) کافی نیست (حضرت امام و آیات عظام تبریزی، سیستانی، صافی و مکارم).(3)

آنکه خود انسان ماه را ببیند؛ خواه با چشم عادی ببیند یا با چشم غیرعادی. بنابراین دیدن با


1- عروة الوثقی، فصل فی طرق ثبوت الهلال؛ خوییو تبریزی و وحید و سیستانی، منهاج الصالحین،ذیل مسئلۀ1042،فصل فی ثبوت الهلال؛ گلپایگانی، هدایة العباد،مسئلۀ1367؛ صافی،هدایة العباد، مسئلۀ1368.
2- اگر از تلسکوپ برای یافتن موقعیت هلال استفادهشود، به گونه ای که بعد از پیداکردن موقعیت آن، با چشم عادینیز ماه مشاهده شود، به نظر مشهور مراجع کافی است.
3- تحریر الوسیله، مسائل مستحدثه، مسائل الصلاةو الصوم، مسئلۀ18؛ استفتایکتبی خصوصی از مراجع؛ تبریزی، صراط النجاة،ج10، سؤال451.

ص: 227

تلسکوپ نیز کافی است(1) (مقام معظم رهبری و آیت الله فاضل).(2)

آنکه خود انسان ماه را ببیند و دیدن باید با چشم معمولی، یعنی چشم غیرمسلح باشد. بنابراین دیدن با تلسکوپ کافی نیست؛ مگر مفید یقین باشد (آیت الله بهجت).(3)

دومین طریق: یقین یا اطمینان عقلایی

آنکه عده ای که از گفتۀ آنان یقین یا اطمینان پیدا می شود، بگویند ماه را با چشم غیرمسلح(4) دیده ایم یا هر چیزی که به واسطۀ آن یقین یا اطمینان پیدا شود(5) (مشهور).(6)

سومین طریق: شهادت دو مرد عادل آنکه دو مرد عادل بگویند که در شب، ماه را با چشم غیرمسلح(7) دیده ایم. ولی اگر صفت ماه را برخلاف یکدیگر بگویند، اولِ ماه ثابت نمی شود و همچنین است اگر انسان یقین یا اطمینان به اشتباه آن ها داشته باشد یا شهادت آنان مبتلا به معارض یا در حکم معارض باشد؛ مثلاً گروهی


1- رؤیت با چشم و با عینک و با تلسکوپ محکوم به حکمواحدند؛ اما دربارۀ انعکاس به رایانه که در آن صدق عنوان رؤیتمعلوم نیست، محل اشکال است (مقام معظم رهبری).
2- استفتای کتبی خصوصی از مراجع.
3- استفتای کتبی خصوصی از مراجع.
4- یا با چشم مسلح (طبق نظر برخی از مراجع مثل مقام معظم رهبری و آیات عظام فاضل).
5- دربارۀ اطمینان، معتبر است که از منشأهای عقلاییحاصل بشود.
6- عروة الوثقی، فصل فی طرق ثبوت الهلال؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1730.
7- یا با چشم مسلح (طبق نظر برخی از مراجع مثل مقام معظم رهبری و آیت الله فاضل).

ص: 228

به دنبال رؤیت ماه باشند (استهلال نمایند) و دو نفر عادل از میان آنان ادعای رؤیت کنند و دیگران رؤیت نکنند. حال آنکه دو نفر عادل دیگر در میان آن ها باشد که در دانستن جای هلال و در تیزبینی، مانند آن دو عادلِ اول باشند و آسمان صاف باشد و مانع احتمالی از دیدن آن دو نباشد و آن ها بگویند ماه دیده نشد. در این چنین مواردی، اولِ ماه به شهادت دو عادل ثابت نمی شود (مشهور).(1)

تذکر: باید شهادت به رؤیت باشد؛ بنابراین با شهادتی که ازروی حس نبوده، بلکه ازروی حدس باشد، اول ماه ثابت نمی شود (مشهور).

تذکر: اول ماه به شهادت زنان یا به شهادت یک مرد همراه قسم هم ثابت نمی شود (مشهور).

چهارمین طریق: گذشتن سی روز از اول ماه آنکه سی روز از اول ماه شعبان بگذرد که به واسطۀ آن، اول ماه رمضان ثابت می شود و سی روز از اول ماه رمضان بگذرد که به واسطۀ آن، اول ماه شوال ثابت می شود (مشهور).(2)

پنجمین طریق: حکم حاکم اول ماه به حکمِ حاکم شرع ثابت می شود؛ مگر آنکه فرد بداند در حکم حاکم شرع خطا و اشتباهی شده است (حضرت امام و مقام معظم


1- عروة الوثقی، فصل فی طرق ثبوت الهلال؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1730.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1730؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ1738.

ص: 229

رهبری و آیات عظام تبریزی، فاضل، گلپایگانی، اراکی، مکارم، نوری و صافی).(1)

اول ماه به حکمِ حاکم شرع ثابت نمی شود؛ مگر اینکه از حکمِ حاکم شرع یا ثابت شدن ماه نزد او، اطمینان یا یقین به دیده شدن ماه با چشم غیرمسلح (چشم معمولی) در همان شهر یا شهرهایی که با آن شهر اتحاد افق دارند، حاصل شود (آیات عظام خویی و سیستانی).(2)

ثبوت ماه با حکمِ حاکم شرع محل اشکال است؛ مگر اینکه از حکمِ حاکم شرع یا ثابت شدن ماه نزد او، اطمینان یا یقین به دیده شدن ماه با چشم غیرمسلح (چشم معمولی) در همان شهر یا شهرهایی که با آن شهر اتحاد افق دارند، حاصل شود (آیات عظام وحید و زنجانی).(3)

اتحاد و اختلاف افق ها

238. اگر در شهری اولِ ماه ثابت شود، آیا در شهرهای دیگر نیز اول ماه ثابت می شود؟(4)

اگر در شهری اولِ ماه ثابت شود، در شهرهای دیگر که در افق با آن شهر متحد می باشند (اتحاد افق داشته باشند)، اولِ ماه نیز ثابت می شود (حضرت امام و مقام معظم رهبری و آیات عظام سیستانی، مکارم، بهجت و اراکی).

اگر در شهری اولِ ماه ثابت شود، در شهرهای


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1731.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1731.
3- وحید، منهاج الصالحین، ج1، ذیل مسئلۀ1042،فصل فی ثبوت الهلال؛ توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1731.
4- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1735؛ وحید،توضیح المسائل ، چاپ جدید، مسئلۀ1743؛ صافی،جامع الاحکام، ج 1، ص133.

ص: 230

دیگر، چه دور باشند چه نزدیک، چه متحدالافق باشند یا نباشند، اول ماه ثابت می شود؛ درصورتی که در بخشی از شب مشترک باشند (آیات عظام خویی، تبریزی، فاضل و نوری).

اگر در شهری اول ماه ثابت شود، در شهرهای دیگر، چه دور باشند چه نزدیک، چه در افق متحد باشند یا نه، درصورتی که در بیشتر از شب مشترک باشند، ثابت می شود و در غیر این صورت، ثبوت اول ماه در آنجا محل اشکال است (آیت الله وحید).

به نظر حقیر بعید نیست رؤیت هلال در هر نقطه ای، برای نقاط دیگر که در ساعت رؤیت هلال در آن شب یا روز باشد، کافی باشد؛ یعنی روز بعد از آن روز یا شب برای آن ها روز اول ماه است. ولی به نظر آقایانی که توافق افق را در کفایت رؤیت هلال برای بلد دیگر معتبر می دانند، باید این جهت مراعات شود و مقلد هر مرجعی طبق فتوای مرجع خود عمل بنماید (آیت الله صافی).

منظور از اتحاد افق

239. فقهایی که در بحث رؤیت هلال اتحاد افق را لازم می دانند، مقصود آن ها از اتحاد افق چیست؟(1)

منظور آن است که اگر در شهر اول، ماه دیده شود، در شهر دوم اگر مانعی مانند ابر یا گرد و غبار نباشد، دیده می شود (مشهور).

 آیت الله سیستانی در ادامۀ توضیح مطلب بالا می فرماید: این در موردی اطمینان آور است که


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1735؛اجوبة الاستفتائات، سؤال839و840.

ص: 231

شهر دوم چنانچه در غرب شهر اول واقع شده است، در خط عرض(1) نزدیک به شهر اول باشد و تفاوت بین آن دو در خط عرض، بیشتر از یک یا دو درجه نباشد و اگر در شرق آن است، علاوه بر نزدیکی در خط عرضی، تفاوت زیادی در خط طول نداشته باشند.(2)

شهرهایی که ازجهت احتمال رؤیت و عدم احتمال رؤیت هلال یکسان باشند، متحدالافق محسوب می شوند و اگر اختلاف بین دو افق شهر به مقداری باشد که با فرض رؤیت هلال در یکی، هلال در دیگری قابل رؤیت نباشد، رؤیت آن در شهرهای غربی برای مردم شهرهای شرقی درصورتی که احتمال رؤیت در آن به طور قطع و یقین منتفی باشد، کفایت نمی کند (مقام معظم رهبری).


1- مراد از خط عرض، مدارهایی فرضی است که به موازاتخط استوا قرار دارد و مراد از خط طول، نیم دایره هاییفرضی است که از یک قطب شروع و به قطب دیگر ختم می شود وآن را نصف النهار نیز می نامند.
2- برای مثال، اگر هلال شب اول ماه شوال در شهر مشهد مشاهدهشود، برای شهرهایی که در غرب مشهد قرار دارد و عرضجغرافیایی آن ها با عرض جغرافیایی مشهدیکسان یا نزدیک باشد، مانند نیشابور، سبزوار، شاهرود،دامغان، تهران، قزوین، سقز و سردشت، اول ماه شوال (عید فطر) ثابتمی شود؛ اما اگر هلال شب اول ماه شوال مثلاً در شهر سردشت مشاهده شود،درصورتی برای شهرهایی که در شرق شهر سردشت قرار دارد، اولماه ثابت می شود که مشاهدۀ هلال در سردشت، با مشاهدۀ هلال در آنشهرها ملازمت داشته باشد؛ به این معنا که برای فرد یقینیا اطمینان حاصل شود که اگر در شهرهایی که در شرق سردشتقرار دارد، مانعی مانند ابر یا گرد و غبار یا دود نباشد، حتماًماه در آن شهرها نیز با چشم معمولی مشاهده می شود.

ص: 232

اموری که اول ماه به واسطۀ آن ها ثابت نمی شود

240. چه طریق هایی در اثبات اول ماه معتبر نیستند؟(1)

طبق نظر مشهور فقها، اول ماه به وسیلۀ تقویم و محاسبات نجومی یا شکل ظاهری هلال یا دیر غروب کردن آن یا رؤیت ماه قبل از زوال یا طوق داربودن ماه ثابت نمی شود که تفصیل هرکدام می آید.

1. تقویم و محاسبات نجومی

241. آیا اول ماه با پیشگویی منجّمین ثابت می شود؟(2)

اول ماه با پیشگویی منجمین ثابت نمی شود؛ مگر اینکه شخص از گفتۀ آنان یقین یا اطمینان به دیده شدن ماه پیدا کند (تمام مراجع عظام تقلید).(3)

2. شکل ظاهری هلال یا دیر غروب کردن آن

242. آیا به وسیلۀ شکل ظاهری هلال، مثل بلندبودن آن یا دیر غروب کردن آن می توان اول ماه را ثابت کرد؟(4)

خیر (تمام مراجع عظام تقلید).


1- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1732و1733.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1732؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ1740.
3- به کیفیتی که گذشت.
4- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1733؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ1741.

ص: 233

3. رؤیت ماه قبل از زوال

243. اگر ماه قبل از ظهر دیده شود، آیا آن روز اول ماه محسوب می شود؟

خیر (حضرت امام و آیات عظام فاضل، گلپایگانی، اراکی، مکارم و سیستانی).(1)

بلی (آیات عظام خویی، تبریزی، وحید و زنجانی).(2)

4. رؤیت ماه بعد از زوال

244. در برخی از کشورها مثل سوئد، امکان رؤیت هلال ماه شوال پس از غروب خورشید تا دو سه روز بعد از رؤیت ماه نو در ایران منتفی می باشد؛ چون در این مناطق، ماه قبل از خورشید غروب می کند. حال اگر در این مناطق امکان رؤیت هلال قبل از غروب خورشید وجود داشته باشد، آیا همین مقدار برای اثبات هلال ماه شوال کفایت می کند یا نه؟(3)

رؤیت هلال پیش از غروب برای اثبات حلول ماه قمری جدید از شبی که پس از رؤیت است، کافی است (مقام معظم رهبری).

رؤیت هلال بعد از زوال (اذان ظهر) با چشم معمولی حجت است بر اینکه شبی که در پیش است، شب اول ماه است؛ اما رؤیت آن با تلسکوپ کافی نیست. بنابراین اگر رؤیت هلال بعد از زوال فقط با تلسکوپ (چشم مسلح) امکان پذیر است، شبی که در پیش است، شب اول ماه محسوب


1- عروة الوثقی، فصل فی طرق ثبوت الهلال، موردالسادس.
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1733؛ وحید،توضیح المسائل ، مسئلۀ1741.
3- سایت مقام معظم رهبری، بخش استفتائات، فصل رؤیت هلال؛ استفتای خصوصی کتبی از آیت الله سیستانی.

ص: 234

نمی شود. شایان ذکر است معمولاً رؤیت هلال در روز قبل از غروب آفتاب در مثل کشورهای شمال اروپا که عادتاً ارتفاع ماه در اوایل خروجش از محاق به مقدار مناسب نیست و قبل از غروب آفتاب ارتفاع مناسب پیدا می کند، اتفاق می افتد (آیت الله سیستانی).

5. طوق داربودن ماه

245. آیا طوق دار(1) بودن ماه علامت این است که آن شب، شب دوم ماه است؟(2)

خیر (حضرت امام و مقام معظم رهبری و آیات عظام فاضل، گلپایگانی، اراکی، مکارم، سیستانی و بهجت).

بلی (آیات عظام خویی و تبریزی).

بلی، ولی اگر یقین داشته باشیم که در شب و روز قبل چنانچه هوا صاف هم می بود، امکان رؤیت ماه نبوده، طوق داشتن ماه در شب بعد، کفایت نمی کند (آیت الله زنجانی).

ثبوت ماه به طوق داربودن آن محل اشکال است (آیت الله وحید).


1- طوق یعنی علاوه بر نیم دایرۀ هلال که نورانی است، نیمۀ دیگر آن که کاملاً تاریک است،همراه با هاله ای از نور کم دیده شود (برای مطالعۀبیشتر، نک: بهجت، توضیح المسائل؛ صراط النجاة، ج2، سؤال439).
2- توضیح المسائل مراجع، مسئلۀ1733؛وحید، توضیح المسائل ، مسئلۀ1741؛ منهاج الصالحین، قبل از مسئلۀ1043؛تحریر الوسیلۀ امام، فصل فی طرق ثبوت الهلال، قبلاز مسئلۀ1؛ بهجت، وسیلة النجاة، فصل فی طرق ثبوت الهلال، قبل از مسئلۀ1؛ فاضل، جامع المسائل، ج1،سؤال610؛ گلپایگانی،هدایة العباد، ج1، مسئلۀ1369؛ جامع الاحکام، ج1، سؤال457؛ عروة الوثقی، فصل فیطرق ثبوت الهلال، قبل از مسئلۀ1،مورد السادس.

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109