ص :2

ص :3

ص :4

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله رب العالمین والصلاة والسلام علی سیدنا و نبینا محمد و آله الطیبین الطاهرین واللعن الدائم علی اعدائهم اجمعین .

قال الله تبارک و تعالی:

وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ إِلا رِجَالا نُوحِی إِلَیْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لاتَعْلَمُونَ *

بِالْبَیِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ

توضیح المسائل

قال الله تبارک و تعالی:

وَمَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْلا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی

الدِّینِ وَلِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ

تحصیل علم و آموزش دین

جمعی برای آموختن علم و تفقه در دین باید هجرت کنند ، آنگاه پس از یادگیری ، حقایق و مسائل دین را برای مردم بیان کنند تا مردم متحذر شوند و از نافرمانی قانون خدا بهراسند و به دستورات خدای متعال و سخنان عالمان دین عمل نمایند .

ص :5

در لغت دین به معنای اطاعت و جزا آمده و در اصطلاح شرعی دین عبارت است از اطاعت و پیروی از دستورات خداوند تبارک و تعالی .

به بیان دیگر دین عبارت از مجموع قواعد اصول دین ، فروع دین ، اخلاقیات و امور تربیتی و اقتصادی اسلام می باشد که برای تبیین حیات فردی و اجتماعی و رابطه انسان با خدا در برگیرنده جمیع قوانین کلی و جزئی عبادات و معاملات و خط مشی زندگی دنیوی و اخروی انسان است . و نیاز به دین امری فطری است ، زیرا دین منشاء کمال و تکامل است ، مادامی که ذات و هویت انسان است عشق به کمال و سعادت ابدی در او نهفته است جز دین و ارتباط با خدا هیچ چیزی نمی تواند بشر را به کمال انسانی و سعادت ابدی برساند .

در این بین در رأس همه امور دینی و معارف الهیه شناخت اصول دین و معرفت الله قرار دارد که وجوب معرفت آن به ضرورت عقلی قانون وجوب شکر منعم ، دفع ضرر محتمل و دلایل نقلی اثبات شده است .

امام علی علیه السلام فرمود: معرفة الله سبحانه اعلی المعارف . البته معرفت اصول دین ، عقلی و از دلایل شرعی ارشادی است و تطبیق تعبد با تفکر و معرفت فروع دین تعبدی و شرعی می باشد .

بدون تردید اعمال و کردار انسان زاییده عقاید و معتقدات اوست ، روش زندگی یک فرد با ایمان و معتقد به خدای تبارک و تعالی و معتقد به روز قیامت و جزا با روش زندگی فرد غیر معتقد بدان کاملا فرق دارد ، زیرا اساس زندگی شخص موحد و خداپرست را یک سلسله فضایل اخلاقی و سجایای انسانی تشکیل می دهد .

شخص معتقد به خدا مرگ را دریچه به جهان دیگر می داند و معتقد است که با مرگ رشته زندگی او از هم گسسته نمی شود و از این رو به امید پاداش نیک و یا ترس از کیفر روز بازپسین از بسیاری کارهای زشت و پلید اجتناب می کند و در امور مفید و سنت حسنه پیشگام می گردد و سروش وحی را که فرموده: وَسَارِعُوا إِلَی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالأرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ . فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ * وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ . نصب العین قرار می دهد ، و زندگی دنیا را وسیله و ابزار برای زندگی اخروی و رسیدن به کمال نهایی و تقرب الی الله می داند .

ص :7

در حالی که وضع زندگی یک فرد فاقد ایمان در نقطه مقابل اوست ، زندگی شخص بی ایمان سراسر مملو از رنج و شقاوت و فلاکت می باشد ، به فرموده قرآن کریم: وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکًا . هرکس دور از یاد خدا و غافل از ذکر او باشد زندگی نکبت باری خواهد داشت .

بنابراین کسانی که در صدد تأمین سعادت و خوشبختی خود و جامعه هستند لازم است بیشتر در راه گسترش و تحکیم مبانی ایمان و عقیده و شناخت معارف دین و مسائل شرعیه در میان افراد جامعه کوشش نمایند ، زیرا سعادت و رستگاری افراد از سعادت و رستگاری جامعه جدا نخواهد بود .

کُفُوًا أَحَدٌ .

یک سلسله اعتقادات (توحید ، عدل ، نبوت ، امامت ، معاد) است که زیربنا و پایه های دین را تشکیل می دهند ، معرفت این اعتقادات واجب نفسی و واجب مطلق است و دارای موضوعیت می باشد ، لذا با وجود فطری بودن آن هرکس باید اصول عقاید خویش را از روی دلیل و برهان متقن بشناسد تا در برابر تبلیغات مسموم مغرضان بتواند از عقیده خود دفاع نموده و پایداری نماید و هر روز به سویی کشانده نشود . تقلید در اصول دین جایز نمی باشد ، و در فروع دین هم در مسائل مربوط به نماز ، روزه ، حج ، زکات ، خمس ، جهاد ، معاملات و... شخص می تواند از مجتهد جامع الشرایط که در رشته فقه و استنباط احکام الهی از منابع و ادله آن تخصص دارد تقلید و تبعیت کند .

هنگامی که دوران کودکی انسان رو به پایان است و به مرز تشخیص خوبی ها و بدی ها می رسد اگر به وجدان خود مراجعه کند تشخیص می دهد که صداقت و راستگویی ، عدالت و دادگستری ، نوع دوستی و خدمت به هم نوع و دیگر صفات پسندیده خوب است ، به عبارت دیگر شخص خوبی این گونه صفتها را بالفطره و بالوجدان درک می کند و برای درک خوبی آنها احتیاج به هیچ گونه آموختن و خواندن درس و کتاب ندارد ، اگر کسی از او بپرسد به چه دلیل فهمیدی که راستگویی خوب است و به چه دلیل دانستی که عدل و انصاف محبوب و مطلوب است؟

در پاسخ می گوید اینها را به دلیل و برهان نیاموختم ، بلکه احساس خوبی آنها با وجدان و فطرت من سرشته و آمیخته شده است .

مضطرب است و آرامش پیدا نمی کند . زیرا در دنیا انسان به هر کمالی که برسد ارزش نسبی دارد و او را ارضاء نمی کند ، چون کمالی بالاتر از آن کمال است . از این رو تا وقتی که به کمال مطلق نرسد ، انسان دچار اضطراب و تشویش است . أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ.

یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِی إِلَی رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً * فَادْخُلِی فِی عِبَادِی * وَادْخُلِی جَنَّتِی . انسان در صورتی از اضطراب بیرون آمده و به آرامش نائل می شود که به کمال مطلق برسد ، زیرا کمال مطلق کمال محض و غیر محدود است و دیگر بالاتر از آن هدف و کمالی نیست که انسان برای رسیدن به آن دچار اضطراب باشد .

از این رو به قضاوت وجدان هنگامی که به تاریخ گذشته انسان مراجعه می شود می بینیم اعتقاد به خدا و دین در تمام دورانهای گذشته حتی در آن روزگاری که بشر به صورت نیمه وحشی زندگی می کرده و با فرهنگ و آموزش سر و کار نداشته وجود داشته است و این خود دلیل بر فطری بودن اعتقاد به خداست که هر فردی در وجود خود به خالق و آفریننده برای این جهان معتقد است .

البته گاهی پیشینیان در تشخیص مصداق دچار اشتباه می شدند ، مثلا خورشید یا برخی از ستارگان و یا موجودات زمینی را خدای خویش و جهان می پنداشتند ، اما اصل اعتقاد به خدا و توحید را بالفطره داشتند و در هر پیشامد زندگی مادی و معنوی تضرع و نیایش در پیشگاه خدای متعال نموده و استمداد از او می جستند ، همان گونه که اکنون چنین است و ندای فطرت توحیدی الی الابد در نهاد جان انسان می باشد ، چه انسان به آن توجه داشته باشد و یا توجه نداشته باشد .

پس عقیده به توحید و خداشناسی آمیخته با ساختمان خلقت و فطرت بشر است که اگر موانعی چون ابر سیاه غفلت ، هوا و هوس شیطانی ، دست تربیت پدر و مادر منحرف ، اثر محیط آلوده اجتماعی و تقلیدهای کورکورانه جلوی اقتضای فطرت توحیدی را نگیرد آن فطرت الهی و خداشناسی در آیینه اعتقاد و عمل ظاهر می شود . به فرموده قرآن کریم: أَفِی اللَّهِ شَکٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ . آیا در وجود خدا شک است در حالی که او آسمانها و زمین را آفریده است .

اللَّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَی عَلَی الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لأجَلٍ مُسَمًّی یُدَبِّرُ الأمْرَ یُفَصِّلُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ بِلِقَاءِ رَبِّکُمْ تُوقِنُونَ * وَهُوَ الَّذِی مَدَّ الأرْضَ وَجَعَلَ فِیهَا رَوَاسِیَ وَأَنْهَارًا وَمِنْ کُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ

ص :10

فِیهَا زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهَارَ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ .

خداست آن ذات پاک لایزال که آسمانها را بدون ستون برافراشت ، آن گاه در مقام تدبیر و اظهار قدرت خورشید و ماه و کهکشانها را مسخر اراده خویش قرار داد که هر کدام در مدار معین حرکت کند ، و نظام خلقت و آفرینش جهان را با دلائل و آیات روشن منظم نمود که همانا شما بندگان صاحب اندیشه به وجود و ملاقات پروردگار خویش یقین نمائید .

اوست خدایی که بساط زمین را گسترش داد و در آن کوهها را برافراشت و آبها را جاری نمود و میوه ها را پدید آورد و همه چیز را جفت آفرید و روز روشن را به تاریکی شب پوشانید ، همانا در این امور برای صاحبان اندیشه و تفکر دلائلی روشن است بر وجود خدا ، جز خدای تبارک و تعالی چه کسی می تواند چنین نظام مستحکم را بیافریند که از جوهر و مجردات ، ماهیت و امکان ، آسمانها و زمین گرفته تا عرش و کرسی ، لوح و قلم ، برزخ و قیامت ، ابد و ازل همه و همه در قلمرو قدرت و مشیت حکیمانه او اداره شود !

عن امام امیرالمومنین علیه السلام: کل مولود یولد علی الفطرة الا ان ابویه یهودانه و ینصرانه و یمجسانه . هر مولودی که متولد می شود آمیخته با فطرت توحیدی است مگر این که دست تربیت پدر و مادر یهودی ، نصرانی و مجوسی او را از راه فطرت توحیدی منحرف ساخته ، یهودی و نصرانی به بار آورد.

و همین انسانی که در اثر سوء تربیت و ابر سیاه معصیت فطرت توحیدی او زیر پرده غفلت قرار می گیرد و او را چنان از خدا بی خبر می سازد که گویی اصلا چنین عقیده ای (خداشناسی) در فطرت و نهاد او وجود نداشته است ، به هنگامی که آن پرده ها کنار رود آدمی خود به خود متوجه خدا گشته ، به دنبال او می گردد .

همین انسان هنگام برخورد با خطر در هواپیما و اتومبیل و یا هنگام مواجهه با زلزله ها صاعقه ها ، مرض ها و فقر و بیچارگی ها همین که احساس کند راهی به سوی نجات ندارد و دستش از وسائل ظاهری و مادی کوتاه می باشد همه یک دل و یک زبان همانند انسان غیر غافل به خدا رو آورده و از او یاری می جوید و در این هنگام فطرت خداجوی و خداشناس او به طور صحیح جلوه گر می شود و دست تضرع و نیایش و استمداد برای نجات خویشتن به سوی خدای قادر متعال دراز می نماید .

ماهو؟ فقد اکثر علیه المجادلون فحیرونی فقال له یاعبدالله هل رکبت سفینه قط؟ قال: نعم . قال علیه السلام: فهل کسر بها حیث لاسفینه تنجیک و لاسباحه تغنیک؟ قال: نعم ... .

مردی از حضرت صادق علیه السلام درخواست نمود که او را به سوی خدا و آفریدگار جهان راهنمایی کند و دلیل بر اثبات وجود خدا را برای وی بیان نماید .

امام صادق علیه السلام در پاسخ به تقاضای مرد فرمود: آیا هرگز سوار کشتی شده ای؟

مرد گفت: آری .

امام فرمود: آیا اتفاق افتاده که کشتی بشکند ، وسیله و کشتی دیگری هم نباشد و شنا هم ندانی که تو را نجات دهد و دست تو از همه گونه وسیله ی نجات ظاهری کوتاه باشد .

مرد گفت: آری .

امام فرمود: آیا در آن حال که امید تو از همه جا و از همه چیز بریده شده بود در اعماق جان خویش متوجه کسی نبودی که بتواند تو را نجات دهد و از خطر برهاند؟

مرد گفت: چرا در آن حال در خویشتن چنین احساس و توجهی داشتم که قدرتی هست که آن قدرت می تواند مرا از خطر مرگ نجات دهد ، لذا از عمق فطرت جانم متوجه او بوده و از او استمداد می طلبیدم که مرا از این گرداب خطر نجات دهد .

امام صادق علیه السلام فرمود: همان قدرتی که در آن هنگام متوجه آن بوده ای خداست و در چنان هنگامه ای احدی جز خدا نمی تواند انسانی را که دست او از تمام وسائل نجات ظاهری و مادی کوتاه شده است نجات دهد ، فقط خدا منجی است . إِنَّ اللَّهَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ .

همان خداست که انسان هنگام کنار رفتن پرده های تکبر و خودخواهی و توجه به وسائل ظاهری و در اوج عجز و ناتوانی دست استمداد به سوی او دراز می کند و همان خدای وحده لا شریک له است که آفریدگار جهان و برطرف کننده نیازمندیها و نجات دهنده گرفتاران است . وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ .

پس بالبداهه روشن می شود که اعتقاد به خدا و معرفت الله فطری است و اگر مانع جلوی آفتاب درخشان فطرت توحیدی را نگیرد معرفت الله در صحنه حیات و زندگی انسان تبلور پیدا می کند ، هرچند که چه بسا جهل و عناد بشر با علم و یقین

ص :12

هم مبارزه می کند ، به فرموده قرآن کریم: وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَیْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا . کار بشر عنود به جایی می رسد که در مرز یقین به خدا و آیات الهی آن را استنکار نموده و برخلاف یقین رفتار می نماید .

خلاصه این که به هرکجا نگاه کنیم و به هریک از موجودات جهان نظر دقیق نماییم ، اثری از سازنده ی حکیم و توانا را مشاهده می کنیم .

به ص_حرا بنگرم ص_حرا ت_و بی_نم به دری_ا بنگ_رم دری_ا ت__و بی_نم

به هرجا بنگرم کوه و در و دشت نش__ان از رخ زیب_ای ت__و بی_نم

به فرموده قرآن کریم: اگر تمام جن و بشر گرد هم آیند و با تمام وسائل پیشرفته طبیعی یکدیگر را یاری رسانند نه می توانند یک آیه مانند آیه قرآن بیاورند . قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الإنْسُ وَالْجِنُّ عَلَی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ کَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیرًا . و نه می توانند موجود ضعیفی نظیر یک پشه را بیافرینند . یَا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُبَابًا وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَإِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَیْئًا لا یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ .

بنابراین تمام نعمتها اعم از نعمت وجود خود انسان و نعمتهای گوناگون دیگر که همانند قطرات باران برای بشر سرازیر است از خود انسان نمی باشد ، بلکه خدای متعال آنها را برای انسان عنایت فرموده است . وَإِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلا عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ . وَآتَاکُمْ مِنْ کُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوهَا إِنَّ الإنْسَانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ .

از طرف دیگر در نهاد بشر منادیی به نام وجدان و عقل فریاد می زند که سپاسگزاری از کسی که احسان می کند و تشکر از کسی که نعمتی را در اختیار انسان قرار می دهد لازم است .

البته سپاسگزاری و تشکر از منعم (انعام کننده) مراتبی دارد:

1_ تاره مرتبه سپاسگزاری تصدیق عملی منعم می باشد که انسان عملا از ولی نعمت اطاعت کند.

2_ تاره سپاسگزاری تصدیق قولی است که انسان به زبان از منعم سپاسگزاری نماید و بگوید: الحمد لله رب العالمین و له الحمد والشکر ...

3_ تاره سپاسگزاری به تصدیق قلبی است که آدمی قلبا از منعم راضی باشد و علاقه ی باطنی نسبت به او داشته باشد ، و اظهر مراتب شکر منعم معرفت و شناخت منعم می باشد که منعم علیه باید منعم را بشناسد تا بتواند طبق رضایت او از منعم سپاسگزاری نماید وگرنه چه بسا ممکن است نعمت منعم را برخلاف رضای او مصرف کرده سبب کفران نعمت گردد و در نتیجه برای خود خسران و زیان تدارک نماید .

بدون تردید همان گونه که عقل حاکم است بر وجوب تشکر و سپاسگزاری از منعم ، همچنین عقل حاکم است به لزوم دفع ضرر محتمل . بدین معنا که اگر انسان سپاسگزاری از منعم ننماید ، این احتمال هست که نعمت از او قطع شود و وسائل تکامل و رسیدن به کمال نهائی و تقرب الی الله از او سلب گردیده مبتلا به هلاکت و شقاوت ابدی گردد . لذا برای دفع این ضرر احتمالی بر انسان لازم است که از خداوند به جهت نعمتهای بی شماری که در اختیار او قرار داده است تشکر و سپاسگزاری نماید و موجبات افزون شدن نعمتهای الهی را برای خود فراهم سازد .

قرآن کریم در این رابطه به صراحت فرموده: وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لأزِیدَنَّکُمْ وَلَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ . و به خاطر آورید هنگامی که خدا اعلام فرمود که اگر شما شکر نعمت به جای آرید بر نعمت شما افزون می گردانیم و اگر کفران نعمت کنید دچار عذاب شدید و سخت خواهید شد .

پس بالضروره عقل حاکم است به وجوب دفع ضرر . دفع ضرر هم به معرفت منعم و به اطاعت از منعم حقیقی یعنی خدای متعال است . از این رو به ضرورت حاکمیت عقل باید انسان در تمام مراحل زندگی دنبال شناخت خدای متعال و منعم حقیقی باشد و در تمام مراحل حیات از او اطاعت و سپاسگزاری نماید تا به تکامل و کمال نهائی و تقرب الی الله برسد ، همان گونه که خدای تبارک و تعالی اطاعت و پرستش خودش را غایت انحصاری خلقت جن و بشر بیان نموده است . وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإنْسَ إِلا لِیَعْبُدُونِ .

الجنه و من مات یشرک بالله دخل النار .

عن النبی صلی الله علیه و آله قال: ما من الکلام کلمه احب الی الله عزوجل من قول لااله الاالله .

عن ابی جعفر علیه السلام ما من شئ اعظم ثوابا من شهاده ان لااله الاالله .

قال ابو عبدالله علیه السلام قول لا اله الا الله ثمن الجنه .

قال رسول الله صلی الله علیه و آله: جاء حبرئیل ، فقال: یا محمد طوبی لمن قال من امتک لااله الاالله وحده وحده وحده .

منذ بعث رسول الله صلی الله علیه و آله بالرساله السماویه کان تبلیغه فی بدایه البعثه قولوا لا اله الا الله تفلحوا ، لکل شیء آیه تدل انه واحد .

لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَةٌ إِلا اللَّهُ لَفَسَدَتَا .

سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا فِی الآفَاقِ وَفِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ . ما آیات قدرت و حکمت خود را در آفاق جهان و نفوس بندگان آشکار می سازیم تا برای آنها روشن گردد که خدا بر همه موجودات عالم شاهد و حاضر است . وَإِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کَانَ حَلِیمًا غَفُورًا .

خلاصه ی سخن این که ذره ذره ی اجزای جهان نشانه توحید و خداشناسی است . همه ی موجودات آسمان و زمین تسبیح گوی اویند و با زبان حال فریاد می زنند که ما را خالقی است به نام خدا ، ولی لحظه ای اندیشه و تفکر می خواهد تا پیام آنها گرفته شود .

تسبیح گوی او نه تنها بنی آدم است بلکه هر بلبلی زمزمه کند بر شاخسار

جم___له ذرات زم___ین و آس____مان با ت___و می گوی_ن___د روزان ش___بان

ما س__میعیم و بص_یریم و هوش_ی ایم با ش_ما نامح__رمان ما خام_وش_____یم

ص :16

ص :17

ص :19

گاهی ظلم به واسطه بخل و صفات رذیله باطنی است ، مانند بسیاری از ظلمهایی که توسط طواغیت و کفره و فجره صورت می گیرد .

تمام این عوامل و عوامل دیگری که موجب ظلم می شوند در مورد خدای متعال ممکن نیست . خداوند غنی مطلق ، عدل مطلق ، رحمان و رحیم مطلق است .

الله ، خدا مستجمع جمیع صفات کمالیه است . یعنی عین ذات او حیات ، عین ذات او علم ، عین ذات او عدل ، عین ذات او قدرت مطلق و عین ذات او رحمان و رحیمیت است . همه ی این اوصاف کمال در خدای متعال ذاتی و تعلیل پذیر نمی باشد تا مشعر به علیت باشد که چرا خدا علیم و عادل است؟ لانه الله ، چیزی که ذاتی و عین ذات است قابل تعلیل نمی باشد . تعلیل در مورد امور و اوصاف بالعرض است . مثلا رسول الله صلی الله علیه و آله و امام علیه السلام چرا معصوم است؟ لانه رسولٌ و لانه امامٌ . انسان چرا عادل است؟ لانه مومنُ و... ، یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَی اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ .

ظلم امری قبیح و ناپسند است . خدای متعال مردم را از ظلم و ستمکاری نهی کرده است و فرموده: وَلا تَرْکَنُوا إِلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ .

ص :21

10_ خلقت بهشت و نعمتهای بهشتی

11_ خلقت جهنم و سقر و سپاهیان غلاظ و شداد

12_ آفرینش عرش و کرسی ، لوح و قلم ، قضا و قدر ، نور و ظلمت ، موت و حیات ماهیت و امکان ، حدوث و بقا ، ایجاد و فنا ، و...

13_ خلقت مادیات و مجردات ، جبروت و ملکوت و اسرار نظام هستی که همه و همه آیات و مخلوق خداوند سبحان است .

ابر و باد و مه وخورشید و فلک درکارست تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری

اشکالات جاهلانه می کنیم .

ص :26

مطلب وجدانی است .

بشر را قانونی می تواند به کمال و صراط مستقیم واقعی هدایت کند که قانونگذار آن احاطه به تمام ذرات وجود داشته و عالم به تمام مصالح و مفاسد واقعی و نفس الامری باشد . چنین قانونگذاری که به تمام معنا جهان هستی و انسان را بشناسد و برای نیاز و رسیدن آنها به کمال نهایی قانون جعل کند جز خدای تبارک و تعالی کس دیگری نمی باشد . زیرا کسی که جاهل است جهان و انسان را نمی شناسد و نیاز واقعی و راه رسیدن او را به کمال نهایی نمی داند ، پس چگونه می تواند برای هدایت بشر و برای رسیدن انسان به سعادت ابدی قانون جعل کند؟ به فرموده قرآن کریم: فَمَا لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ . به عقلتان مراجعه کنید ، چگونه قضاوت می کند؟

خدای متعال است که جهان شناس و انسان شناس است ، محیط و علیم برکل شیء است ، اوست که می تواند برای هدایت جهان و انسان و رسیدن هرکدام به کمال متناسب و نهایی قانون جعل کند و بفرماید: إِنَّ عَلَیْنَا لَلْهُدَی .

إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا .

أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَالأمْرُ تَبَارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ .

وَالْحِکْمَةَ وَإِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ .

نبوت از مناصب بزرگ الهی و از اصول دین اسلام است . نبی منصوب و مرسل از جانب خداست . خدای تبارک و تعالی برای هدایت بشر 124هزار پیامبر فرستاده که در میان آنها 5 نفر از آنان پیامبر اولوالعزم یعنی صاحب شریعت می باشند: 1_ حضرت نوح 2_ حضرت ابراهیم 3_ حضرت موسی 4_ حضرت عیسی 5_ حضرت محمد خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله که دین او کاملترین دین و ناسخ ادیان پیامبران سابق است .

از آنجایی که در ترک این مسائل احتمال عقاب و ضرر است ، دفع ضرر محتمل عقلا واجب می باشد که راه دفع این ضرر معرفت انبیاء و معرفت برنامه های انبیاء می باشد ، پس عقلا معرفت نبوت ، ایمان و اعتقاد به آن واجب است . همچنین بعد از ظهور اسلام پیروی از سایر ادیان جایز نیست .

پیامبر درباره کس دیگری نازل نشده است: إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا .

و اطاعت خدا بیان نموده است . وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإنْسَ إِلا لِیَعْبُدُونِ .

ادعایی دارند مبنی بر این که رسول خداست و فرستاده پروردگار برای هدایت بشر . اثبات این ادعا باید به معجزه صورت گیرد و معجزه را هم خدای متعال در اختیار پیامبران قرار داده و به واسطه معجزه آنها را تصدیق می کند .

به علاوه کسی که فطرت و عقل سلیم داشته باشد هیچ ادعا و مدعایی را بدون دلیل قبول نمی کند . از این رو لازم است که تمام پیامبران الهی برای اثبات نمودن ادعای پیامبری خویش من عندالله دلیل داشته باشند تا از سوی خدا بودن آنان برای مردم ثابت شود .

معجزه از جمله دلایلی است که ارتباط پیامبران را با جهان غیب ثابت می کند . معجزه یعنی کاری که انجام آن از دیگران و انسانهای عادی ساخته نباشد ، همانند بیرون آمدن شتر از سنگ ، دو نیم شدن کره ماه ، مرده را زنده نمودن ، کور مادرزاد را شفادادن ، بیماریهای غیر قابل درمان را بدون وسائل ظاهری علاج کردن ، درخت و حیوانات با او سخن گفتن ، چنان که حیوانات با رسول گرامی اسلام سخن گفتند و به رسالت آن حضرت شهادت دادند ، و...

پس هر پیامبری باید با خود گواهی داشته باشد که دلیل بر راستگویی او باشد و یکی از گواهان روشن و غیر قابل انکار معجزه است که به وسیله آن مردم می توانند به راستگویی کسی که مدعی پیامبری است پی ببرند . قرآن کریم در مورد تصدیق رسالت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرموده است: وَیَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلا قُلْ کَفَی بِاللَّهِ شَهِیدًا بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ .

خدای متعال به پیامبر گرامی اسلام می فرماید: به کافرانی که رسالت تو را انکار می کنند بگو من برای اثبات رسالتم دو شاهد دارم: یکی خدای تبارک و تعالی است که قرآن این معجزه جاوید را بر من نازل نموده است که اگر من پیامبر نمی بودم ، هرگز قرآن با این عظمت برایم فرستاده نمی شد . وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلا رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ .

شاهد دیگر این که عالم به تمام قرآن یعنی علی بن ابیطالب علیه السلام نبوت من را تصدیق نموده و به من ایمان آورده است .

البته این بدان معنا نمی باشد که نبوت به واسطه امامت و بالعکس امامت به واسطه نبوت اثبات می شود تا بگوییم این امر مستلزم دور است و دور هم محال می باشد . بلکه امام امیرالمؤمنین علیه السلام تصدیق کننده رسالت پیامبر اسلام است ، به

ص :32

لحاظی که عالم به قرآن است و می داند که قرآن معجزه الهی است و به واسطه معجزه الهی (قرآن) که بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شده رسالت آن حضرت را تصدیق می کند .

در هر حال نیاز بشر به وحی و پیامبر ضروری است ، زیرا غرض از آفرینش انسان برخورداری از علم و حکمت و رسیدن او به کمال نهایی می باشد ؛ جز خدای متعال و حاملان وحی کس دیگری نه کمال واقعی را می شناسد و نه راه رسیدن به آن را می داند ، راه رسیدن به آن کمال مشی اختیاری انسان در مسیر صراط مستقیم توحید است و کسی که جاهل به کمال واقعی و به صراط مستقیم است چگونه می تواند دیگران را به رسیدن به آن کمال و به صراط مستقیم دعوت کند . کوری عصاکش کور دیگر شود!

پس باید پیامبر معصوم باشد که از طریق وحی هم کمال را می شناسد و هم صراط مستقیم به واقع را می داند و مردم را در تمام جهات زندگی مادی و معنوی به صراط مستقیم و رسیدن به کمال نهایی و تقرب الی الهز هدایت نماید .

به فرموده قرآن کریم : أَفَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمْ مَنْ لا یَهِدِّی إِلا أَنْ یُهْدَی فَمَا لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ .

ص :33

ص :35

می باشد ، برای این که روایات مفسر و بیانگر محتوای قرآن است . لذا هنگامی که قرآن نور است محتوای قرآن نیز نور می باشد و از این رو تفسیر قرآن به روایات ، تفسیر نور به نور است . این واقعیت و ملازمه بین قرآن وعترت و امامت را پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در حدیث متواتر ثقلین چنین بیان نموده است: انی تارکم فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی لن یفترقا حتی یردا علی الحوض و ان تمسکتم بهما لن تضلوا ابدا . در میان شما دو چیز باارزش و گران سنگ (قرآن و اهل بیت) را به ودیعت می گذارم ، اگر از این دو حجت الهی اطاعت و پیروی نمایید هرگز مبتلا به ضلالت و گمراهی نخواهید شد .

در هر حال امام علیه السلام علاوه بر این که نقش هدایت و رهبری جامعه را دارد واسطه در فیض تکوینی و تشریعی نیز می باشد . همه ی آسمان و زمین ، حیوان و انسان فیض خدای تبارک و تعالی است و هیچ گونه مانع عقلی ندارد که خدای متعال مع الواسطه برای مردم افاضه فیض و نعمت نماید . به ضرورت برهان فلسفی و عقلی اگر واسطه در فیض نباشد فیضی وجود ندارد . الحجة قبل الخلق و مع الخلق و بعد الخلق . و لولا الحجة لساخت الارض باهلها .

محمد بن یحیی از امام صادق علیه السلام نقل می کند که حضرت فرمود: رمین هیچ گاه از وجود حجت خدا خالی نبوده است و خالی نخواهد بود . اول کسی را که خدای متعال قبل از انسانهای دیگر خلق نمود حجت معصوم بوده و تا آخر هم سرنوشت جامعه به دست رهبر و نایب معصوم است .

امام معصوم علیه السلام دو مسئولیت سنگین به عهده دارد: یکی هدایت و رهبری دینی مردم و آشنا نمودن آنها با معارف و قوانین دینی از متن قرآن و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله . امام گنجینه علم رسول خداست و خواهد بود ، اما وای بر کسانی که باب مدینه علم رسول الله را بستند و مردم را از نعمت علوم و معارف رسول الله محروم کردند ، اینان ظلم بزرگی به دین و بشریت روا داشتند که چنین ظلمی به دین بخشودنی نیست .

مسئولیت دیگر امام رهبری سیاسی و اجتماعی مردم و اجرای دقیق مقررات و برنامه های دینی در جامعه است . چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله هم رهبریت دینی و هم رهبریت سیاسی مردم را به عهده داشت و متصدی تشکیل حکومت اسلامی و اجرای احکام آن بود و هرگاه هم که مدینه را ترک می کرد برای خود جانشین تعیین می نمود .

پیامبر در آن هنگام که نزدیک بود آفتاب درخشان عمرش پشت ابرهای متراکم مرگ پنهان شود از جانب خدای متعال مأمور شد که آخرین وظیفه رسالت را نیز به

ص :37

انجام رساند . یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ .

پیامبر صلی الله علیه و آله هم به منظور اجرای دستور خدای سبحان در غدیر خم تعیین امامت کرد و حضرت علی علیه السلام را جانشین پس از خود برای مردم معرفی نمود و اظهار داشت: من کنت مولاه فهذا علی مولاه ، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه وانصر من نصره واخذل من خذله .

رسول خدا صلی الله علیه و آله در موارد متعدد 12 نفر امام معصوم و جانشینان پس از خود را به مردم معرفی می کرد و به وضوح نام و مشخصات نسبی و سببی آنها را بیان می داشت ، از جمله پیامبر فرمود: ان خلفائی و اوصیائی و حجج الله علی الخلق بعدی الاثنی عشر اولهم علی و آخرهم ولدی المهدی فینزل روح الله عیسی بن مریم فیصلی خلف المهدی و تشرق الارض بنور ربها و یبلغ سلطانه المشرق و المغرب .

صدیقه طاهره سلام الله علیها که یکی از معصومین می باشد نیز قول ، فعل و تقریرشان حجت است . رضای او رضای خدا و پیامبر ، غضب و سخط او غضب و سخط خدا و پیامبر است . فاطمه از اهل بیت پیامبر و از هرگونه خطا ، اشتباه و گناه مصون ، هادی و راهنمای جامعه بشری است . قرآن کریم اهمیت و احترام اهل بیت پیامبر را چنین بیان نموده است: قُلْ لا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی.

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الأمْرِ مِنْکُمْ . ولایت و امامت علت مبقیه دین است . همانا فیض و نور هدایت ولایت و امامت سراسر گیتی ، شرق و غرب عالم را فرا گرفته و فرا خواهد گرفت و خواهد آمد آن روزی که برپا دارنده عدل و قسط اسلامی و حکومت جهانی اسلام ، یملؤا الارض قسطا و عدلا کما ملئت ظلما و جورا (امام زمان«عجل الله تعالی فرجه») ظهور خواهد کرد و شیرینی عدل و حکومت اسلام و احکام نورانی قرآن را همه ی جهان و جهانیان خواهند چشید ، انشاءالله . و لا یبقی بیت مدر و لا وبر علی ظهر الارض الا ادخله الله کلمه الاسلام (کلمه لا اله الا الله) .

از آفتاب درخشان امامت را برای ما روشن نماید تا به کرانه این بحر مواج رسیده به اهمیت معنوی و اجتماعی عهدالله و امامت پی برده باشیم و بدانیم که قلمرو هدایت امامت تنها مربوط به دنیای گذشته و امروز و فردا نیست ، بلکه برای همه مکانها و زمانها و برای امروز و فردا و فرداهای دیگر هم هست . زیرا ائمه علیه السلام به تمام ما سوی الله و جهان امکان ولایت دارند ، ولایت آنان منحصر به زمین و آسمان نیست . آنان ولی الله بر تمام جهان امکانند .

روشن کردن افکار جامعه و روشن نمودن اندیشه مردم و جوانان خود دانشگاه قرآن ، مدرسه تزکیه و تربیت اسلامی و مؤسسه انسان سازی بسازیم .

امروز روزی است که مسلمین باید به این ندای قرآن کریم: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَیُثَبِّتْ أَقْدَامَکُمْ لبیک گویند .

امروز روزی است که مسلمین باید به این موعظه قرآن کریم: قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَی وَفُرَادَی پاسخ مثبت دهند .

حجاب و عفت اسلام ، آبرو و شوکت اسلام را به نام توسعه اقتصادی و فرهنگی و به نام تمدن و صنعت توریسم با کفار و مشرکین معامله نمی کردند و ناموس مسلمین را از طریق ماهواره ها و کانونهای دیگر شیطانی برای نمایش عمومی در اختیار اجانب و بیگانگان قرار نمی دادند!

ای کاش امروز مسلمین تنها به اسلام عمل نمی کردند ، اما مبانی اعتقادی و اصول اسلام را بدون منطق شرعی و عقلی با سلیقه های شخصی و من درآوردی توجیه و تحریف نمی نمودند و هر عمل زشت و خلاف عقل و نقل و ضد انسانی را با چماق مصلحت گرایی توجیه شرعی و ضروری نمی کردند !

ای کاش امروز مسلمین دعوت قرآن کریم را در جهت اقتدار و صلابت اسلام و مسلمین پاسخ منفی نمی دادند . وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّکُمْ وَآخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ .

ای کاش امروز مسلمین به اصالت اعتقادی و اجتماعی و عزت خداداده شان فکر می کردند و همانند آب روان آن را مفت از دست نمی دادند . وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَلَکِنَّ الْمُنَافِقِینَ لا یَعْلَمُونَ .

ای کاش مسلمین امروز با سکوتشان ظلم ظالمین و ستم طاغوتیان را امضا نمی کردند و زمینه ساز انتقام الهی نمی شدند و موجبات این همه فتنه ها و بلاها ، زلزله ها ، قحطی ها ، آدمکشی ها و... را فراهم نمی کردند . وَاتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ .

ای کاش مسلمین امروز این بیان اعجازی قرآن کریم ، وَلا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ را نصب العین قرار می دادند و امت واحده اسلام با عمل به وحدت اعتقادی ، سیاسی و اجتماعی زمینه یک قیام عمومی اسلامی را برای دفاع از کیان اسلام و مسلمین فراهم می نمودند تا سردمداران کفر نه می توانستند افغانستان ، عراق و فلسطین را اشغال کنند و نه می توانستند بر سر باقی کشورهای اسلامی عربده تهدید بکشند .

ای کاش مسلمین امروز به یک آیه قرآن ، تَعَاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَالتَّقْوَی وَلا تَعَاوَنُوا عَلَی الإثْمِ وَالْعُدْوَانِ عمل می کردند و با خنجر زهرآلود تفرقه پیکر واحد امت اسلام را

ص :42

تکه تکه نمی نمودند و با به کار گرفتن حربه ملی و غیر ملی تخم کینه و عداوت را در دلها نمی کاشتند .

ای کاش مسلمین امروز راهیان راه توحید و تقوا و منادیان عدالت و آزادی می بودند و از قدرت لایزال توحیدی اسلام و از به هم پیوستگی سرزمینهای اسلامی و منابع اقتصادیشان استفاده نموده دچار شکست مادی و معنوی نمی شدند . اما افسوس ... . اکنون چه باید کرد تا مسلمانها از مصائب و ذلتی که دامنگیر آنها شده است نجات پیدا کنند ، نسخه علاج چیست؟

السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَاللَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ . آسمانها و زمین ملک خدای متعال و همه در قلمرو اراده و قدرت او اداره می شوند . مردم نیز بندگان خدا می باشند و هر جا که بخواهند می توانند بمانند یا نمانند . به فرموده قرآن کریم: هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الأرْضَ ذَلُولا فَامْشُوا فِی مَنَاکِبِهَا وَکُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَإِلَیْهِ النُّشُورُ . أَلَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا .

هنگامی که انسان مورد اطمینان است از هر جایی که باشد باید در جوامع اسلامی احساس اطمینان و امنیت کند ، نه اینکه در اثر اضطراب و ترس از بازداشت یکدیگر را نفرین و مرگ او را یا خودش را از خدا بخواهد . در چنین جامعه مملو از اضطراب و نگرانی وحدت و قدرت تحقق پیدا نمی کند . چرا که همه در صدد تضعیف و نابودی یکدیگرند تا بلکه شر یکی از دیگری دفع شود .

مسلمین باید حداقل همان کاری را بنمایند که امروز اروپائیان می کنند . بیش از 20 کشور اروپایی سیاست واحد ، جغرافیای واحد ، اقتصاد و پول واحد و هویت واحد را پی ریزی نموده اند که در حقیقت این کار و چه بسا فراتر از آن وظیفه مسلمین است . زیرا مسلمین امت واحد و با هم برادرند و همه از راهیان کاروان در حرکت به سوی توحید می باشند . مسلمین باید الگوی همه جانبه در کردار و گفتار باشند ، نه دیگران .

4_ مسلمین باید با فرهنگ استعماری و التقاطی مبارزه کنند . زیرا خطر استعمار فرهنگی بدتر از خطر استعمار سیاسی ، نظامی و اقتصادی است . استعمار فرهنگی سرطان فکری جامعه است که در صورت گرفتار شدن جامعه به آن ، مردم بدون کمترین مقاومت از استثمار و استعمار تبعیت می کنند . لذا در فرهنگ اسلام جهاد با قلم و مبارزه فرهنگی افضل از جهاد با اسلحه جنگی است . امام علی علیه السلام فرمود: و افضل من ذلک کله کلمة عدل عند امام جائر .

5_ مسلمین باید از تحزب و گروه گرایی دست بردارند و از آن بپرهیزند . زیرا گروه گرائی همانند ملی گرائی برای اسلام خطر است ، گرچه احیانا در کوتاه مدت ممکن است خطر نباشد ، و لکن یقینا در دراز مدت خطر است ، چون کشیده شدن به جریانهای سیاسی موجب تفرقه شده و جبهه گیریها را دامن می زند . کل یجر النار الی قرصه ، و چه بسا در مواردی ملاکهای حزبی بر ملاکهای دینی و انسانی تقدم یابد که این امر سبب ایجاد نفاق و انحراف می گردد و آتش نفاق و

ص :44

انحراف هم همه را خواهد سوزاند . به فرموده قرآن کریم: وَاتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ .

6_ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الأمْرِ مِنْکُمْ . ای گروه اهل ایمان از خدا و پیامبر و امامان معصوم اطاعت کنید . مسلمین باید در پرتو لوای توحید و در کنار پرچم رسالت و امامت گرد هم آیند و از رهبر الهی واحد پیروی نمایند . همه در کنار یک پرچم ، در سایه یک نظام اسلامی و تحت فرمان رهبر واحد باشند و از تعدد رهبری و تضعیف اجتماعی پرهیز نمایند . وَلا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ .

7_ وَلا تَرْکَنُوا إِلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ . مسلمین نباید به ظالم و فاسق اعتماد کنند وگرنه از اعوان ظلمه بوده و جایگاهشان در جهنم است .

8 _ وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلا تَفَرَّقُوا . اگر امت اسلام بدین نسخه علاج در پرتو لوای توحید ، رسالت و امامت الهی عمل نماید و همگی به ریسمان الهی چنگ زده متفرق نشوند ، آنگاه است که می توان خطر استعمار فرهنگی را شکست داد و با انقلاب فرهنگی تا حدی عدالت اجتماعی را در جامعه پیاده نمود و اسلام محلی را به اسلام الهی تبدیل کرد و جوامع متفرق بشری را تبدیل به جامعه واحد الهی نمود ، انشاءالله .

نمی بود و پیامبر از خود سخنی به ما نسبت می داد ، به شدت او را مؤاخذه نموده رگ حیات او را قطع می کردیم .

خدای تبارک و تعالی زمام هدایت و رهبری جامعه را به دست مردان صالح و پرهیزگار داده است که همان انبیاء و امامان معصومند ، و در صورت عدم حضور نبی و امام معصوم باید زمام اداره امور جامعه مسلمین به دست مردان صالح و عادل قرار داده شود تا مردم در پرتو هدایت و رهبری آنان در یک جامعه توحیدی با صلح و صفا و سعادت زندگی کنند .

حال در صورتی که مدیران مسئول دچار لغزش گردند و در مقام اجرای قوانین الهی حسن اجرا و تعادل را از دست بدهند ، چه عواملی بازدارنده آنان از جور و فساد می باشد؟ در این صورت چه چیزی می تواند قانون خدا و مذهب را تقویت نموده و آن را در همه جا گسترش دهد؟ و...

فریضه عظیمه بها تقام الفرائض و تامن المذاهب و تحل المکاسب و ترد المظالم و تعمر الارض و ینتصف من الاعداء و یستقیم الامر فانکروا بقلوبکم الفظوا بالسنتکم فکوا بها جبائهم و لاتخافوا فی الله لومه لائم .

این روایت نورانی خطوط کلی و ثمره عمومی امر به معروف و نهی از منکر را چنین بیان می دارد:

1_ امر به معروف و نهی از منکر برنامه انبیاء و روش صالحان است .

2_ امر به معروف و نهی از منکر فریضه بزرگ الهی است که در پرتو انجام آن واجبات اجرا ، مذاهب و رفتارها تصحیح شده ، از بدعتها و آلودگیها مصون می ماند .

3_ به واسطه امر به معروف و نهی از منکر کسبها حلال می شود و حرامها جلوگیری و کنار زده می شود .

4_ حقوق و مظالم به صاحبانش برمی گردد ، زمین آباد و اصلاح می شود ، با دشمنان به عدل و انصاف رفتار می شود .

5_ امور دنیا و آخرت جامعه اصلاح می گردد . پس بکوشید این فریضه ای که قوام و اصلاح جامعه بدان بستگی دارد هم به قلب ، هم به زبان و هم به رفتار به آن عمل نمایید و در راه انجام آن از ملامت ملامت کنندگان و سرزنش سرزنش کنندگان نهراسید . چرا که کَفَی بِاللَّهِ حَسِیبًا .

در اسلام دامن امر به معروف به قدری گسترده و فراگیر است که در پرتو آن یکی از وظایف مهم تعیین شده مردم خیر خواهی برای رهبران جامعه است . بدین معنا که اگر امام و رهبر جامعه دچار لغزش گردد و از آنجایی که غیر از معصوم هرکس دیگری در معرض لغزش و خطا می باشد ، باید به او تذکر داد و از وی انتقاد سازنده نمود .

امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند که پیامبر در سرزمین منا در مسجد خیف فرمود: ثلاثة لایغل علیهن قلب امرءٍ مسلم ، اخلاص العمل لله و النصیحة للائمة المسلمین واللزوم للجماعات .

مسلمان نباید از سه چیز دریغ ورزد وآن را در دلش نگه دارد و اظهار نکند:

1_ هر کار شایسته را خالصانه برای خدا انجام دهد و هر کار ناپسند را برای رضای خدا ترک کند .

2_ ائمه مسلمین را نصیحت خالصانه نماید .

3_ با جماعات مسلمین سر و کار داشته باشد .

ص :47

امام علی علیه السلام در سال 40 هجری و در شب 21 ماه مبارک رمضان به هنگام شهادت در وصیتنامه الهی خویش به امام حسن و امام حسین علیه السلام فرمود: لا تترکوا الامر بالمعروف و النهی عن المنکر فیولی علیکم شرارکم ثم تدعون فلا یستجاب لکم .

فرزندانم حسن و حسین و ای کسانی که وصیتنامه علی به آنها می رسد ، به شما وصیت می کنم امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید که اگر این فریضه الهی ترک شود پست ترین افراد جامعه بر شما مسلط خواهد شد ، آنگاه هر چه دعا نمائید که از شر او نجات پیدا کنید دعای شما مستجاب نمی شود . چرا؟ برای این که تسلط ظالم بر جامعه خواست خدای متعال نیست که آن را دفع نماید ، این مصیبتی است که در اثر بی تفاوتی جامعه و ترک امر به معروف و نهی از منکر بر آنها وارد شده است ، این شقاوت را افراد جامعه به دست خویش بر سر خود آورده اند .

بنابراین امر به معروف و نهی از منکر از ضروریات دین و واجب کفایی است که انجام آن بر هر مسلمانی شرعا و عقلا واجب است . همچنین امر به معروف و نهی از منکر دارای مراحلی است که در مرحله اعتقاد باید نفرت از منکر و توجه به معروف داشت ، و در مرحله بعد باید به وسیله زبان امر به معروف و نهی از منکر نمود . در مرحله سوم اگر افراد جامعه به حدی گستاخ شده اند که نفرت قلبی و دعوت زبانی در آنان اثر ندارد نوبت اقدام عملی است که فاعل منکر تأدیب گردد .

امید است خدای متعال به همه ی ما توفیق عمل به دستورات اسلام و پیروی از احکام دین عنایت فرماید و ما نیز دست تضرع و نیایش به پیشگاه او دراز می نمائیم تا او ما را در این راه یاری دهد و از مواضع خطر و افتادن به دام ضلالت و انحراف حفظ گرداند . یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَی تِجَارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ * تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنْفُسِکُمْ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ .

ص :48

ص :49

ص :51

ذَلِکَ لَمُحْیِی الْمَوْتَی وَهُوَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ . دیده بازکن و آثار رحمت الهی را بنگر که چگونه زمین مرده ، درختان و گیاهان خشکیده و پژمرده را باز زنده می گرداند ، و بدون تردید همان خداست که مردگان را پس از مرگ زنده می کند و او بر انجام هر چیز قادر و تواناست .

یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَی اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ * إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَیَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ * وَمَا ذَلِکَ عَلَی اللَّهِ بِعَزِیزٍ . ای مردم شما همه به خدا محتاجید و تنها خداست که بی نیاز و غنی بالذات است . اگر بخواهد همه ی شما را به دیار عدم فرستد و خلقی جدید به وجود آورد . و این کار هیچ بر خدا دشوار نیست .

تَبَارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَهُوَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ * الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ . بزرگوار خدایی که سلطنت ملک هستی به دست قدرت اوست ، او خدایی است که بر همه چیز تواناست . خدایی که مرگ و زندگی را آفرید تا شما بندگان را بیازماید که کدام یک نیکوکارتر است . او مقتدر و آمرزنده است .

قَالَ مَنْ یُحْیِی الْعِظَامَ وَهِیَ رَمِیمٌ . شخصی منکر معاد بود ، روزی استخوانهای پوسیده انسان مرده ای را به دست گرفت و از راه استهزاء به رسول خدا گفت: چه کسی این استخوانهای پوسیده را دوباره زنده می کند؟ آیه نازل شد: قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ . پیامبر بگو: این استخوانهای پوسیده را آن خدایی زنده می کند که اول بار آنها را حیات بخشید ، اوست که رمز خلقت و آفرینش را می داند .

در آن شک و ریبی نمی باشد و لیکن اکثر مردم نمی دانند .

رَبَّنَا إِنَّکَ جَامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمِیعَادَ . پروردگارا تو گردآورنده مردم در روزی می باشی که در آن تردیدی نیست . همانا وعده خدا تخلف پذیر نخواهد بود .

وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتَی قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَی وَلَکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَی کُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ . در مورد معاد و چگونگی زنده شدن مردگان حضرت ابراهیم خلیل به خداوند گفت: پروردگارم! به من بنما که چگونه مردگان را زنده خواهی کرد؟

خدای متعال فرمود: آیا به آن ایمان نداری؟ عرض کرد: آری ایمان دارم ، اما می خواهم به مشاهده آن دلم آرام گیرد .

خدای متعال فرمود: چهار مرغ را بگیر و گوشت آنها را به هم درآمیز ، آنگاه هر قسمتی را بر سر کوهی بگذار ، سپس آن مرغان را بخوان تا به سوی تو شتابان پرواز کنند . و بدان که خدا بر همه چیز دانا و تواناست .

حضرت ابراهیم این کار را انجام داد و به مقتضای قدرت و حکمت الهی مرغها زنده شدند و هرکدام شتابان به سوی او به پرواز درآمدند .

أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاکُمْ عَبَثًا وَأَنَّکُمْ إِلَیْنَا لا تُرْجَعُونَ . آیاگمان می کنید که شما عبث و بیهوده آفریده شده اید و بازگشتی به سوی خدای قدیر و حکیم نخواهید داشت؟ هرگز چنین نخواهد بود . و از خدای حکیم محال است کار عبث و بدون حکمت صادر شود ، او جهان و انسان را بر اساس حکمت آفریده است .

بنابراین اگر اندکی فکر و تأمل نماییم به این نتیجه خواهیم رسید که هدف از خلقت انسان همین زندگی محدود دنیا نمی باشد ، بلکه او برای یک زندگی نامحدود جاودانه آفریده شده که همان جهان پس از مرگ است .

لا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلا مَنْ ظُلِمَ وَکَانَ اللَّهُ سَمِیعًا عَلِیمًا . خدای تبارک و تعالی از سخن بد و پرخاشگری درباره هر کسی نهی می کند مگر آن کس که در حق او ظلم شده باشد . چنین کسی می تواند علیه ظالم فریاد بزند و حقش را مطالبه کند و چنین پرخاشی علیه ظالم عادلانه است .

وَیَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَی یَدَیْهِ یَقُولُ یَا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلا * یَا وَیْلَتَی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلانًاخَلِیلا * لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِی وَکَانَ الشَّیْطَانُ لِلإنْسَانِ خَذُولا. و روزی که ظالم از شدت پشیمانی پشت دستش را گزیده و فریاد می زند: ای کاش با رسول حق کنار آمده راه دوستی و طاعت پیش می گرفتم . وای بر من! ای کاش فلان کافر و فاسق را دوست نمی گرفتم که رفاقت او مرا از پیروی قرآن و رسول حق محروم ساخت و گمراه گردانید . آری دوستی شیطان برای انسان مایه خذلان و گمراهی است .

امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام فرمود: یوم علی الظالم اشد من الیوم علی المظلوم . ظالمان روزی سخت تر از روز مردم بیگناه و مظلوم پیش رو دارند .

وَقَالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کُنَّا فِی أَصْحَابِ السَّعِیرِ . در آن روز ظالمان و گردنکشان بین المللی می گویند: اگر ما در دنیا سخن انبیاء را شنیده و به دستور عقل رفتار می کردیم امروز دچار عذاب نبودیم .

وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لابْنِهِ وَهُوَ یَعِظُهُ یَا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ . لقمان در مقام پند و موعظه به فرزندش گفت: ای فرزند هرگز به خدا شرک نورز که شرک بسیار ظلم بزرگی است . حقیقتا شرک ظلم بزرگ به خدای سبحان است ، ولی از همه ظالمانه تر مخالفت دستورات الهی ست که انسان در حق مولا و خدای خویش صورت می دهد . چنین ظلمی هم از نظر وجدان ، هم از نظر عقل و هم از نگاه شرع بدترین اقسام ظلم است .

بنابراین از مطالبی که ذکر شد به این نتیجه می رسیم که خدای سبحان ، عادل ، حکیم و رحمان و رحیم است . قوانین و مقررات او عادلانه و حکیمانه است . لذا به مقتضای عدل الهی باید معاد و قیامت باشد تا در آنجا با تصفیه حساب عادلانه به عدل عادل و ظلم ظالم و جرم مجرم رسیدگی شود .

به برهان قانون سنخیت عمل و جزا باید معاد و روز قیامت باشد تا هرکس متناسب با عملش پاداش نیک و یا کیفر ببیند . چرا که بالفرض اگر قیامت نباشد ، در دنیا اجرای تناسب بین عمل و جزا ممکن نیست . زیرا در دنیا کسانی هستند که ظلم و جنایت بسیار کرده و دهها و صدها هزار انسان را قتل عام کرده اند ، آیا از چنین جانی ای در دنیا امکان دارد که انتقام همه مقتولین و مظلومین گرفته شود؟ هرگز ممکن نیست . زیرا در صورت فراهم شدن زمینه انتقام ، اعدام این جانی بیش از یک بار ممکن نیست که این یک بار اعدام هم معادل قصاص یک نفر از مقتولین می باشد . آنگاه حق قصاص باقی مقتولین چه خواهد شد؟ آیا حق آنها ضایع و پایمال می گردد؟ از این رو باید روز جزا و قیامتی باشد تا از این جانیان به تناسب و اندازه جنایتشان انتقام گرفته شود و آن روز به فرموده قرآن کریم روزی است که لابِثِینَ فِیهَا أَحْقَابًا .

احقاب جمع حقب است . و حقب عبارت از توقف هشتادهزار ساله در دوزخ است . در برخی روایات آمده که مجرمین غیر مخلد سیصد هزار سال در جهنم می مانند و اگر مخلد باشند تا ابد در جهنم خواهند ماند . وَمَا ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَلَکِنْ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ .

از امام صادق علیه السلام سؤال می گردید که آدم عاصی به هر اندازه که در دنیا جنایت کرده باشد محدود است ، پس چگونه عذاب غیر محدود و ابدی می شود؟ قال ابوعبدالله علیه السلام انما خلّد اهل النار فی النار لأن نیاتهم کان فی الدنیا ان لو خلد فیها ان یعصوا الله ابدا و انما خلد اهل الجنه فی الجنه لأن نیاتهم کانت فی الدنیا لو بغوا فیها ان یطیعوا الله ابدا .

روی عن رسول الله صلی الله علیه و آله: انما الاعمال بالنیات . نیت انسان واقعیت و ماهیت عمل را مشخص می کند . زیرا آدم معصیت کار اگر در دنیا زنده بماند نیت دارد الی الابد دست از جنایت برندارد . لذا خدای تبارک و تعالی که واقعیت امور را می داند و از نیت جانیان و معاندان ابدی آگاه است به مقتضای نیتشان آنها را عذاب ابدی می کند .

در مقابل انسان مؤمن و موحد گرچه عمل جزئی و محدود در دنیا انجام داده است ، اما نیت عمل خیر را تا ابد دارد . بالفرض اگر او در دنیا تا ابد زنده بماند تا ابد عمل خیر انجام می دهد . و خدای متعال هم به مقتضای نیت خیر ابدی او بهشت ابدی به او عنایت می کند . وَمَا اللَّهُ یُرِیدُ ظُلْمًا لِلْعَالَمِینَ .

ص :56

را بیان نموده و تصدیق کرده اند . به فرموده قرآن کریم: کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ . وَأَنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیهَا وَأَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ .

تصدیق انبیا و تصدیق رسول الله صلی الله علیه و آله هم از دید عقل و هم از دیدگاه شرع واجب است . زیرا آنان معصوم و مخبران صادقند ، قبول و تصدیق مخبر صادق عقلا و شرعا ضروری است . چون سخن آنان مطابق واقع و حکایت از واقعیت مخبر به می کند . این برهان و بیان در اوج اتقان و متانت است و ضرورت معاد را از طرق وحی و بیان انبیاء اثبات می کند .

به تعبیر دیگر همان گونه که تصدیق انبیاء در مورد خبر دادن از مسائل غیر معاد و احکام واجب است ، تصدیق آنان در خبر دادن از معاد نیز واجب می باشد .

3_ یوم الحشر

4_ یوم الآزفه

5_ یوم ألیم

6_ یوم البعث

7_ یوم التغابن

8_ یوم التلاق

9_ یوم التناد

10_ یوم الحسرت

11_ یوم الثقیل

12_ یوم الجمع

13_ یوم الحساب

14_ یوم الحق

15_ یوم الخروج

16_ یوم الخلود

17_ یوما عبوسا قمطریرا

18_ یوم العسر

19_ یوم عظیم

20_ یوم الفصل

21_ یوم محیط

22_ یوم شهود

23_ یوم معلوم

24_ یوم کبیر

25_ الیوم الوعید

26_ الیوم الموعود

27_ الحاقه

28_ الساعه

29_ الصاخه

30_ الواقعه

31_ الغاشیه

32_ القارعه

33_ الطامه الکبری

34_ یوم تبلی السرائر

35_ یوم القیامه

36_ یوم تبدل الارض غیر الارض و السماوات

اگر هر کدام این اسامی و واژه های قرآنی که درباره روز قیامت و حالات آن

ص :59

ذکر شده است مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد دارای رموز و حقایقی است که از اقتضای بحث تذکری خارج می باشد . ولی به طور قطع در مورد اسامی مذکور به تمامه می توان گفت اسامی ذکر شده در یک وجه مشترک بیانگر این مطلبند که معاد از اصول دین و از ضروریات فطری و عقلی می باشد و امری است غیر قابل ریب . وَأَنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیهَا وَأَنَّ اللَّهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ .

اعتقاد به معاد همانند اعتقاد به باقی اصول دین عقلا و شرعا ضروری است . زیرا بالبداهه خلقت انسان خلاف عقل و حکمت پروردگار نمی باشد . سازنده و خالق این جهان و انسان خدای حکیم است . از این رو کار عبث و بیهوده با حکمت خدای متعال حکیم سازگار نمی باشد .

حصنی فمن دخل فی حصنی امن من عذابی بشروطها و انا من شروطها.

در این حدیث قدسی امان بودن کلمه توحید برای هر انسانی و هر مسلمانی منوط به قبول ولایت و امامت ائمه معصومین علیه السلام و اهل بیت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می باشد . پس در درجه اول هر انسانی مکلف است به معرفت اصول دین و معرفت توحید . زیرا اول باید انسان تکلیف کننده و قانونگذار را بشناسد ، بعد به تکالیف و مقررات او عمل نماید .

کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ . مشرکان گفتند: ما پدرانمان را بر این عقاید یافتیم و در پی آنها بر همین عقیده و هدایت هستیم . و همچنین هیچ رسولی را به دیاری نفرستادیم جز آن که اهل ثروت آن دیار گفتند: ما پدران خود را بر این عقاید یافتیم و از آنها پیروی خواهیم کرد و به گفتار شما برنمی گردیم . آن رسول به آنان گفت: اگر من به آیین بهتر از دین باطل پدرانتان هدایت کنم باز هم از پدرانتان تقلید می کنید؟ پاسخ دادند: به آنچه شما به رسالت آورده اید باز کافریم . ما (خدا) هم از آن مردم پر غرور و عنود انتقام کشیدیم ، پس بنگر عاقبت حال کافران را که به کجا کشید .

4_ بالاجماع آیات ناهیه از عمل به ظن دلالت دارد که در مورد اصول دین تقلید و عمل به ظن جایز نیست . زیرا در مورد اصول دین باید اعتقاد یقینی به آن وجود داشته باشد و ظن (اعتقاد ظنی) یقین نمی باشد . چون ظن آمیخته با احتمال خطا و خلاف واقع است . و چیزی که ماهیت آن خطاپذیر است یقین آور نمی باشد و اگر تعبدا هم القای احتمال خلاف باشد در مورد احکام ظاهریه است ، نه در مورد حکم جزمی عقلی و برهانی .

5_ در مورد اصول دین دلیل بر جواز تقلید نداریم . و نداشتن دلیل بر عدم جواز تقلید کافی است و اگر شک در جواز شود تمسک به اصل عدم جواز تقلید می گردد .

در هر حال تقلید از مدرکات عقل فطری است در مسائل غیر ضروری فروع دین . یعنی هر جاهلی که مسئله ای از مسائل شرعیه یا غیر شرعیه را نمی داند و درباره آن دچار اشتباه و تحیر است به عالم رجوع می کند و از گفته او تبعیت و پیروی می نماید .

اما در اصول دین عقلا و شرعا تقلید جایز نمی باشد . زیرا در مورد اصول دین جزم و عقیده قلبی لازم است و اعتقاد و ایمان قلبی بدون معرفت علمی ممکن نمی باشد . چرا که معرفت ظنی و تقلیدی به لحاظی که توأم با احتمال خطا و خلاف واقع است ، اصلا معرفت نیست . لذا چنین معرفتی که آمیخته با احتمال خطاست چگونه جزم و اعتقاد قلبی می آورد؟

پس هر انسانی باید اصول دین را از طریق معرفت یقینی بشناسد . منتها لازم نیست حصول یقین برای او تنها از طریق استدلال فلسفی باشد . از طریق امور عادی و گفته کسی هم که یقین حاصل شود کافی است . جاهل قاصر و مقصر در مورد اصول دین نیز اگر معاند نباشد و به واقعیت امر و به واقعیت مبدأ و معاد اعتقاد اجمالی داشته باشد محکوم به اسلام می باشد .

بنابراین به حکم گرایش فطری به معاد ، به حکم برهان عقلی و عدل و حکمت الهی به ضرورت بیان وحی و قرآن کریم به روز واپسین و قیامت معتقد می شویم و آن را عین عدل الهی و مطابق حکمت پروردگار عالم می دانیم . آن رستاخیز بزرگ

ص :62

هر وقت که مشیت خدای متعال تعلق بگیرد رخ می دهد و تمام خلق اولین و آخرین در صحنه قیامت محشور می شوند تا به حساب همه رسیدگی شود . فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ * وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ .

از آن زمان تاکنون قرآن در جوامع گوناگون بشری از جهات مختلف مورد تحقیق و مطالعه قرار گرفته ، حقایق و رقایق آن شگفتی جهانیان را برانگیخته ، استحکام و عظمت خود را حفظ نموده از هرگونه تحریف و تغییر مصون مانده است . در قرآن همه گونه احکام مورد نیاز و وسایل هدایت بشر به طور کلی و فشرده بیان شده که تفصیل و توضیح آن احکام کلی به پیامبر و اهل بیت آن حضرت واگذار شده است . چرا که اینان مفسران واقعی و شارح حقیقی قرآن کریمند . إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ وَیُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْرًا کَبِیرًا .

مسلمانان اگر بخواهند سعادتمند شوند و عزت و شوکت از دست رفته را باز یابند باید به دستورات خداوند متعال و تعالیم پیامبر گرامی اسلام و احادیث ائمه معصومین علیه السلام عمل نمایند . زیرا قوانین اسلام ابدی و جاوید است و برای هر زمان و مکانی هادی و راهنمای بشر است .

قال رسول الله صلی الله علیه و آله فاذا التبست علیکم الفتن کقطع اللیل المظلم فعلیکم بالقرآن فانه شافع مشفع و ماحل مصدق . در آن هنگام که فتنه ها همانند تاریکی شب شما را فراگیر شود ، از شر آن فتنه ها به قرآن پناه ببرید تا به واسطه هدایت و راهنمائی قرآن نجات یابید .

امام علی علیه السلام در نهج البلاغه پیرامون عظمت قرآن بیش از چهل صفت را بیان نموده است که هر صفتی خود گنجی از گنجینه های علوم الهی است .

ثم انزل علیه الکتاب... خداوند متعال کتابی را بر پیامبر نازل نمود که این کتاب:

1_ قرآن به مانند نوری است که این نور هرگز خاموشی ندارد .

2_ قرآن چراغ درخشانی است که هیچ گاه درخشندگی آن ضعیف نمی شود .

3_ قرآن دریای بیکرانی است که ژرفای معارف آن به آسانی قابل درک نیست .

4_ قرآن راه هدایتی است که رونده ی آن گمراه نگردد .

5_ قرآن شعله ای است که نور آن تاریک و خاموش نمی شود .

6_ قرآن جدا کننده حق و باطل است که حکمت و برهان آن شکست ناپذیر است .

7_ قرآن بنایی است که ارکان و پایه های آن ویران نمی شود .

8 _ قرآن شفادهنده مرضهای روحی و جسمی است که مراجعه کننده به آن

ص :64

ترس از بهبودی ندارد .

9_ قرآن یاور و قدرتی است که یاورانش شکست ندارند .

10_ قرآن حقی است که یاری کنندگانش مغلوب نشوند .

11_ قرآن سرچشمه و کانون ایمان است .

12_ قرآن چشمه های دانش و دریاهای علوم است .

13_ قرآن باغستان عدالت و نهر روان عدل است .

14_ قرآن اساس و زیربنای اسلام است .

15_ قرآن سرزمین حق و منزل مقصود حقیقت جویان وادی توحید است .

16_ قرآن اقیانوس رحمتی است که تشنگان هرچه از آن آب کشند ، تمام نمی شود .

17_ قرآن چشمه ای است که آبش کمی ندارد.

18_ قرآن محل برداشت آبی است که واردین به آن هرچه از آن آب گیرند کاهش نمی یابد .

19_ قرآن منزلگاهی است که مسافران راه آن گمراه نمی شوند .

20_ قرآن نشانه و راهنمایی است که روندگان از آن غفلت نمی کنند .

21_ قرآن کوهسار زیبایی است که گذرکنندگان از آن نمی گذرند .

22_ خدای سبحان قرآن را سیراب کننده عطش علمی تشنگان علم قرار داده است .

23_ قرآن بهار دلهای فقیهان و باران بهاری برای قلب عالمان است .

24_ قرآن مقصد و راه گسترده برای صالحان است .

25_ قرآن دارویی است که پس از آن دردی نمی ماند .

26_ قرآن نوری است که هرگز تاریکی همراه آن نمی باشد .

27_ قرآن ریسمان نجاتی است که جای دستگیره های آن از رشته های محکم بافته شده و هرگز از هم گسسته نمی شود .

28_ قرآن پناهگاه محکمی است که قله آن بلند و استوار است .

29_ قرآن عزت ارجمند برای کسی است که آن را دوست می دارد .

30_ قرآن جایگاه امن است برای هر کسی که وارد آن شود .

31_ قرآن راهنمای کسانی است که از آن پیروی کنند .

32_ قرآن عذر و امان است برای آن که خود را منتسب به آن بداند .

33_ قرآن دلیل و برهان برای کسی است که با آن سخن بگوید .

34_ قرآن گواه است برای آن کسی که با آن استدلال کند .

35_ قرآن عامل پیروزی برای کسی است که او را حجت آورده و دلیل قرار دهد .

36_ قرآن نجات دهنده کسی است که حافظ علوم و معارف آن باشد .

37_ قرآن راهبر کسی می باشد که به آن عمل کند و آن را بکار گیرد .

ص :65

38_ قرآن نشانه هدایت برای کسی می باشد که به دنبال آن برود .

39_ قرآن سپر و نگهدارنده کسی است که با آن خود را بپوشاند .

40_ قرآن دانش است برای کسی که آن را به خاطر بسپارد .

41_ قرآن حدیث کسی است که احکام آن را روایت کند .

42_ قرآن فرمان حق است برای آن کسی که با آن قضاوت کند .

ابی جعفر امام محمد باقر علیه السلام فرمود: إنَّ الْقُرآنَ حَیٌّ لایَمُوتْ وَ الآیَةُ حَیَّةٌ لاتَمُوتْ . و به فرموده خداوند: إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ .

آورد که تا سالیان سال و قرنهای متمادی مایه شگفتی و مباهات بسیار است . سرزمین حجاز که هرگز در آن نسیم علم و دانش وزیدن نداشت به گونه ای که در تمام مکه و مدینه بیش از 28 نفر باسواد پیدا نمی شد ، بر اثر خدمات و زحمات بی نظیر پیامبر مرکز پخش آوای توحید و مرکز پخش امواج علم و فرهنگ گردید .

به فرموده امام امیرالمؤمنین علی علیه السلام: ان الله بعث محمدا صلی الله علیه و آله نذیرا للعالمین و امینا علی التنزیل و انتم معشر العرب علی شر دین و فی شر دار منیخون بین حجاره خشن و حیات صم تشربون الکدر و تاکلون الجشب و تسفکون دمائکم و تقطعون ارحامکم الاصنام فیکم منصوبه و الآثام بکم معصوبه .

خداوند حضرت محمد صلی الله علیه و آله را به رسالت مبعوث کرد تا بیم دهنده جهانیان و امین وحی الهی (قرآن) باشد . آن هنگام که شما مردم عرب بدترین دین (بت پرستی) را داشته و در بدترین خانه ، میان غارها ، سنگهای خشن و مارهای سمی کر گزنده زندگی می کردید و از آبهای آلوده می نوشیدید و غذاهای نامطبوع می خوردید ، خون یکدیگر را به ناحق بر زمین می ریختید و پیوند خویشاوندی را می بریدید ، بتها در میان شما استوار بود و مفاسد و عصبیت جاهلی شما را فرا گرفته بود .

لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولا مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ .

خدا بر اهل ایمان منت نهاد که رسولی از خودشان در میان آنان مبعوث کرد تا بر آنها آیات خدا را تلاوت کند ، سپس آنان را پاک نموده ، احکام شریعت و حقایق حکمت بیاموزد ، هرچند پیش از آن گمراهی آنان آشکار بود .

پیامبر رحمت للعالمین در تمام جهات برای جامعه بشری خدمت کرد و در این راه در مقابل بسیاری از مشکلات و ناملایمات از خود استقامت و پایداری به خرج داد که در اثر همین استقامت و پایداری آن مرد آسمانی مسلمانان آن روز بر تمام ملتهای جهان چیره شدند و سیادت و آقایی پیدا کردند و پرچم توحید با ندای الاسلام یعلوا و لا یعلی علیه را بر فراز قله پیشرفت و سیادت جامعه بشری برافراشتند . آنگاه همین پیامبر رحمت للعالمین هنگامی که احساس کرد سایه مرگ نزدیک است که آن حضرت را دربرگیرد ، برای نجات مردم از گمراهی و ضلالت بعد از خود ، مرجعیت ثقلین و امامت امیرالمؤمنین و ائمه معصومین علیه السلام را برای امت اسلام تعیین نمود و در غدیر خم فرمود: انی تارکم فیکم الثقلین ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا ابدا

ص :67

کتاب الله و عترتی اهل بیتی و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض .

ولی اسفا که هم در گذشته و هم امروز مسلمانان از قرآن و عترت و از وصیت پیامبر در مورد مرجعیت ثقلین فاصله گرفته اند و در اثر همین فاصله گرفتن از قوانین اسلام دچار شقاوت و بدبختی در میان ملل دنیا شده اند و کشورهای اسلامی هرکدام مستعمره طاغوت و طاغوتیان واقع گردیده اند .

اسفا امروز مسلمین از دین و فرهنگشان دوری گزیده ، ندای قرآنی: وَلَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلا را پشت گوش انداخته ، خدمتگذار کفار و فجره شده اند .

اسفا امروز مسلمین تمدن عظیم اسلامی را که در جهان سرمشق تمدنهای دیگر است به کناری نهاده از تمدنهای ضد انسانی غربی و شرقی تقلید می کنند . و قانون حرمت تشابه اسلام را که فرموده: من تشبه بقوم فهو منهم را فراموش کرده اند . و اسفا ...

الاوصیاء ، ان الامامة خلافت الله و خلافت رسوله صلی الله علیه و آله و مقام امیرالمؤمنین علیه السلام و خلافت الحسن والحسین علیهما السلام .

ان الامامة زمام الدین و نظام المسلمین و صلاح الدنیا و عز المؤمنین . ان الامامة اس الاسلام النامی و فرعه السامی . بالامام تمام الصلاة والزکات والصیام والحج والجهاد و توفیر الفیئ والصدقات و امضاء الحدود والاحکام و منع الثغور و الاطراف .

امامت هم اساس و اصل دین است و هم شاخه و دین می باشد . حفظ دین و بقای آن به امامت است . رسول گرامی اسلام فرمود: من لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیه .

اَللّهُمَّ بَلِّغْ مَوْلَایَ صَاحِبَ الزَّمَانِ صَلَواتُ اللهِ عَلَیْهِ ، عَنْ جَمِیعِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ فِی مَشَارِقِ الْاَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا وَ بَرِّهَا وَ بَحْرِهَا، وَ سَهْلِهَا وَ جَبَلِهَا ، حَیِّهِمْ وَ مَیْتِهِمْ ، وَ عَنْ وَالِدَیَّ وَ وَلَدی ، وَ عَنِّی مِنَ الصَّلَوَاتِ وَ التَّحِیّاتِ ِزنَةَ عَرْشِ اللهِ وَ مِدَادَ کَلِمَاتِهِ ، وَ مُنْتَهِی رِضَاهُ ، وَ عَدَدَ مَا اَحْصَاهُ کِتَابُهْ وَ اَحَاطَ بِه عِلْمُهْ ، اَللَّهُمَّ اِنِّی اُجَدِّدُ لَهُ فِی هَذَا الْیَوْمِ وَ فِی کُلِّ یَومٍ ، عَهْدًا وَ عَقْدًا وَ بَیْعَةً فِی رَقْبَتِی ، اَللّهُمَّ کَمَا شَرَّفْتَنِی بِهَذا التَّشْرِیفِ ، وَ فَضَّلْتَنِی بِهَذِهِ الْفَضِیلَةِ ، وَ خَصَصْتَنِی بِهَذِهِ النِّعْمَةِ ، فَصَلِّ عَلَی مَوْلایَ وَ سَیِّدِی صَاحِبِ الزَّمَانِ ، وَاجْعَلْنِی مِنْ اَنْصَارِهِ وَ اَشِیَاعِهِ وَالذَّابِّینَ عَنْهُ ، وَاجْعَلْنِی مِنَ الْمُسْتَشْهَدِینَ بَیْنَ یَدَیْهِ ، طَآئِعًا غَیْرَ مُکْرَهٍ فِی الصَّفِّ الَّذِی نَعَتَّ اَهْلَهُ فِی کِتَابِکَ ، فَقُلْتَ صَفًّا کَاَنَّهُمْ بُنْیَانٌ مَرْصُوصٌ ، عَلَی طَاعَتِکَ وَ طَاعَةِ رَسُولِکَ وَ اِلَهِ عَلَیْهِمُ السَّلامُ ، اَللَّهُمَّ هَذِهِ بَیْعَةٌ لَهُ فِی عُنُقِی اِلَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ .

این دعا از زیارتنامه های سرداب مقدسه است ، با خواندن آن هر روز بعد از نماز صبح مولا صاحب الزمان زیارت می شود ، بعد از خواندن این زیارت دست راست را به دست چپ نهادن همانند بیعت کردن با آن حضرت می باشد . سیدی و مولایی یا اباصالح المهدی ادرکنی .

همه باید از پیشگاه خدای تبارک و تعالی تقاضا و استمداد نماییم که ما را در بقا و استمرار این مقام شامخ و بلند معیت و پیروی از ائمه و امام زمان عجل الله تعالی فرجه توفیق ثبات و استقامت و ادای وظیفه عنایت فرماید ، انشاءالله .

زمان و فتنه های فتنه گران و جنایت ظالمان با کمال اطمینان و پایمردی بی نظیر ایستادگی نمودند و پس از این نیز ایستادگی خواهند کرد .

همانا کسانی که از تبار پیامبرانند در صف ابراهیم و محمد ، در صف عیسی و موسی و در صف امامت ایستاده اند روحانیت اسلام است . این شیخ صدوق و کلینی و این شیخ مفید و شیخ طوسی ، سید مرتضی و سید رضی ، شهیدین و علامه حلی ، صاحب جواهر و شیخ انصاری ، علامه خراسانی و مجلسی و سایر علمای بالله و امنای رسول بوده اند که میراث نبوت و امامت را حفظ کردند و بیش از هزار و صد سال در پرتو لوای امامت امام زمان عجل الله تعالی فرجه حجت بن الحسن عسکری علیه السلام در سنگر حوزه های دین و علم و فقاهت از کیان اسلام و مسلمین دفاع نموده اند .

هر نهضتی که در عصر غیبت در قلمرو تاریخ اسلام سر برافراشته ، ریشه اش در حوزه های علمیه بوده است که عالمان وارسته از هوا و هوس به عنوان پرچمداران نهضت در ظلمات ظلم و تاریکی استبداد برای رهایی ملتها از زنجیر استعمار قیام کردند و در این راه چه بسیار از علمای اسلام در مصر و حجاز و در شام و عراق ، در افغانستان و ایران و هند و پاکستان شهید ، تبعید و زندانی شدند .

الْمُحْسِنِینَ .

امید است با بیان و نوشتار این جملات و تقدیم این تذکرات به قسمتی از مسئولیت سنگینی که در برابر برادران و خواهران ایمانی احساس می کنم عمل کرده باشم و وظیفه خیرخواهی و راهنمایی خویش را در جهت شناخت و ایمان به اصول دین (توحید ، عدل ، نبوت ، امامت و معاد) و پیروی از احکام الهی و رسیدن به کمال نهایی و تقرب الی الله رسانده باشم ، انشاءالله .

ص :71

ص :73

فروع دین

ص :75

بِالْبَیِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ .

است ، امور دیگری مانند روییدن موی درشت در صورت و کُلفت شدن صدا علامت بلوغ نخواهد بود .

2_ «عقل» از شرایط تکلیف می باشد ، آدم دیوانه تکلیف ندارد .

3_ «قدرت و اختیار» ؛ کسی که به طور کلی از انجام وظایف خود عاجز است تکلیف ندارد ، ولی در هر زمانی که قدرت بر انجام تکالیف برایش حاصل شود باید به تکالیف خود عمل نماید . کسی که به حد تکلیف رسیده است می تواند تکالیف خود را از چهار طریق اجرا و ادا کند:

1_ «یقین و علم وجدانی» به آن تکلیف ، بر ذمه داشته باشد ، باید طبق یقین خود به آن حکم شرعی عمل نماید که موارد آن غالبا ضروریات دین یا مذهب است . و «ضروری» تکلیفی است که هیچ یک از مسلمانان یا مؤمنان در آن شک نداشته باشند . مانند وجوب نماز ، وجوب روزه ی ماه مبارک رمضان ، وجوب حج ، وجوب خمس و زکات .

2_ «اجتهاد» ؛ یعنی کسی که از نظر پایه تحصیل علوم دینی به آن مرحله از توانایی و درک رسیده باشد که بتواند احکام شرعیه را از قرآن و سنت و سایر منابع فقهی به دست بیاورد و طبق آن عمل نماید ، که این امر (اجتهاد) برای همگان میسور نیست .

3_ «احتیاط» ؛ یعنی در مواردی که چند احتمال وجود دارد ، مکلف کاری کند که یقین نماید تکلیف خود را انجام داده است . مثلا اگر عده ای از مجتهدین یا مجتهد عملی را حرام می دانند و برخی دیگر می گویند حرام نیست ، آن عمل را انجام ندهد ، مانند اینکه برخی کشیدن سیگار را حرام می دانند و برخی دیگر مباح می دانند ، احتیاط این است که کشیدن سیگار را ترک کند . و یا عده ای از مجتهدین عملی را واجب می دانند و برخی دیگر آن عمل را واجب نمی دانند ، آن عمل را اتیان کند ، مانند اینکه در حدود چهار فرسخی بعضی خواندن نماز را قصر می دانند و بعضی دیگر تمام می دانند ، احتیاط این است که هم نماز چهار رکعتی و تمام خوانده شود و هم نماز قصر . مراعات احتیاط نیز در هر مورد محتمل التکلیف برای اکثر مردم مشکل و یا غیر ممکن است .

4_ «تقلید» یعنی کسی که مجتهد نیست و نیز نمی خواهد عمل به احتیاط کند به فتوای مجتهد جامع الشرایط و آگاه به مسائل دینی عمل کند به حکم جواز رجوع جاهل به عالم ، این راه برای همگان فراهم است که بیشتر مردم به وسیلة آن می توانند تکالیف دینی خود را به دست آورده و آنها را انجام دهند .

بنابراین هر انسان موحد و متشرع یقین و علم اجمالی دارد که بر عهده ی او تکلیف الهی می باشد که باید آن را انجام دهد و ذمه خویش را از تکالیف الهی فارغ نموده برائت ذمه پیدا کند . طرق این فراغ ذمه یا از راه امتثال یقینی تکلیف ، یا از طریق اجتهاد ، یا از طریق عمل به احتیاط و یا از راه تقلید است .

ص :77

او گمان برده می شود یا اعلمیت او محتمل است تقلید نمود ، و اگر هم زمان چند مجتهد از دیگران اعلم و با یکدیگر مساوی باشند باید از یکی از آنان تقلید نمود .

(مسئله 6) عدول (تغییر تقلید) از مجتهدی به مجتهد دیگر ، اگر کسی که از مجتهد غیر اعلم تقلید می کرده پس از مدتی بفهمد دیگری اعلم است ، باید از مجتهد قبلی عدول کند و به مجتهد اعلم رجوع نماید ، بلکه اگر گمان پیدا کند یا احتمال دهد که دیگری اعلم است باید به او مراجعه نماید .

(مسئله 7) به دست آوردن فتوا و نظریه مجتهد چهار راه دارد:

1_ شنیدن از خود مجتهد .

2_ شنیدن از دو نفر عادل .

3_ شنیدن از کسی که گفته ی او موجب اطمینان است .

4_ دیدن در رساله مجتهد یا ملاحظه دست خط او ، در صورتی که به درستی رساله یا دست خط وی مطمئن باشد .

(مسئله 8) پس از آنکه مقلد به فتوا و نظریه ی مجتهد آگاهی یافت ، تا هنگامی که به تغییر فتوا و نظر او یقین یا اطمینان پیدا نکرده است باید به همان فتوا عمل نماید و در صورت شک در عوض شدن فتوا تحقیق و جستجو لازم نمی باشد .

(مسئله 9) اگر مجتهد اعلم در مسئله ای فتوا دهد ، مقلد او نمی تواند در آن مسئله به فتوای مجتهد دیگر عمل کند ، ولی اگر فتوا ندهد و بگوید: احتیاط آن است که فلان طور عمل شود . مثلا احتیاط آن است که در رکعت سوم و چهارم نماز سه مرتبه تسبیحات اربعه (سبحان الله والحمد لله و لا اله الا الله والله اکبر) را بگویند ، مقلد مخیر است یا به این احتیاط که «احتیاط واجب» نام دارد عمل کند و سه مرتبه تسبیحات اربعه را بخواند و یا به فتوای مجتهدی که علم او از مجتهد اعلم کمتر و از مجتهدهای دیگر بیشتر است عمل نماید و به تعبیر به اعلم فالاعلم رجوع کند . پس اگر او یک مرتبه گفتن را کافی بداند می تواند یک مرتبه بگوید . همچنین است اگر مجتهد اعلم بفرماید: مسئله محل تأمل یا محل اشکال است .

(مسئله 10) اگر مجتهد اعلم بعد از آن که در مسئله ای فتوا داده است احتیاط کند ، _ مثلا بفرماید: ظرف نجس را اگر یک مرتبه در آب کر بشویند پاک می شود ، ولی احتیاط آن است که سه مرتبه بشویند _ مقلد او نمی تواند در آن مسئله به فتوای مجتهد دیگر رفتار کند ، بلکه باید یا به همین فتوا عمل کند ، یا به احتیاط بعد از فتوا که آن را «احتیاط مستحب» می گویند عمل نماید ، ولی اگر فتوای مجتهد دیگر به احتیاط نزدیکتر باشد می تواند به فتوای او عمل نماید .

(مسئله 11) اگر مجتهدی که انسان از او تقلید می کند از دنیا برود باید از مجتهد زنده دیگر تقلید نمود ، پس اگر مجتهد زنده باقی ماندن بر تقلید مجتهد میت را به هر مقدار اجازه دهد می توان به تقلید از میت ادامه داد .

ص :79

(مسئله 12) باقی ماندن بر تقلید مجتهدی که از دنیا رفته سه صورت دارد:

1_ مجتهدی که از دنیا رفته اگر اعلم از مجتهدین زنده بوده ، بنا بر احتیاط واجب بر تقلید او باقی بماند مطلقا ، چه در آن مسائل که مقلد در زمان حیات او به آن عمل کرده باشد یا عمل نکرده باشد . غیر از وکالت و مسائل مستحدثه .

2_ اگر مجتهد زنده نسبت به مجتهدی که از دنیا رفته اعلم باشد ، بنا بر احتیاط واجب به فتوای مجتهد زنده عمل نماید .

3_ اگر مجتهد زنده و مجتهدی که از دنیا رفته از نظر علمی به طور یقین یا احتمال مساوی باشند مخیر است به فتوای هر کدام عمل نماید و در مسائلی همانند مسائل وکالت و مسائل مستحدثه به فتوای مجتهد زنده عمل کند .

(مسئله 13) اگر در مسئله ای به فتوای مجتهد زنده رفتار کند ، نمی تواند در آن مسئله مطابق فتوای مجتهدی که از دنیا رفته است عمل نماید ، ولی اگر مجتهد زنده در مسئله ای فتوا ندهد و احتیاط نماید و مقلد مدتی به آن احتیاط عمل کند در صورتی که در زمان حیات مجتهد مرحوم در آن مسئله به فتوای او عمل کرده یا برای عمل به آن یاد گرفته باشد می تواند دوباره به فتوای مجتهدی که از دنیا رفته عمل نماید .

(مسئله 14) تقلید ابتدایی از مجتهدی که از دنیا رفته بنا بر احتیاط جایز نمی باشد . در این صورت کسی که به تازگی مکلف شده باید از مجتهد زنده تقلید نماید .

(مسئله 15) اگر برای کسی مسئله ای پیش آید که حکم آن را نداند اگر ممکن است باید تا دستیابی به فتوای مجتهد اعلم صبر کند یا اگر احتیاط ممکن باشد به احتیاط عمل نماید و اگر صبر و احتیاط ممکن نباشد _ مثلاً در حال نماز باشد _ می تواند آن را به امید درست بودن به شکلی که می خواهد انجام دهد . پس اگر آشکار شد عملی را که انجام داده مخالف واقع یا گفتار مجتهد اعلم بوده باید دوباره آن را به طور صحیح به جا آورد .

(مسئله 16) اگر کسی فتوای مجتهدی را به دیگری بگوید چنانچه فتوای آن مجتهد عوض شود ، لازم نیست به او خبر دهد . ولی اگر بعد از گفتن فتوا بفهمد اشتباه کرده است در صورت امکان باید اشتباه را برطرف نماید .

(مسئله 17) کسانی که اعمال خود را بدون اجتهاد یا بدون احتیاط یا بدون تقلید انجام داده اند یا از مجتهدی که جامع الشرایط نبوده تقلید کرده اند ، عمل آنان هنگامی درست است که یا به وظیفه ی واقعی خود عمل کرده باشند ، یا عملشان با فتوای مجتهدی که اکنون باید از او تقلید کنند مطابق باشد و یا عمل آنان مطابق احتیاط باشند .

(مسئله 18) اگر مقلدی که اهل فضل است در مسئله ای یقین و یا گمان پیدا کند که نظر مرجع تقلید او خلاف واقع می باشد ، نمی تواند در آن مسئله از او تقلید نماید .

ص :80

(مسئله 19) کسی که به درجه اجتهاد رسیده و می تواند احکام شرعی را از ادله آن اثبات نماید جایز نیست از دیگری تقلید نماید .

(مسئله 20) در صورتی که مجتهد میت شرایط باقی بودن بر فتوای او باشد ، یعنی اعلم با فتوای او مطابق احتیاط باشد بقا بر تقلید او جایز است مطلقا .

(مسئله 21) کسی که هنوز به درجه اجتهاد نرسیده و توانایی استنباط احکام شرعی از ادله آن را ندارد ، نباید در مسائل شرعی بدون علم فتوا دهد و نباید قضاوت کند و چنانچه بدون داشتن قدرت استنباط در مسئله ای فتوی دهد مسئول اعمال تمام کسانی خواهد بود که ناآگاهانه به گفته ی او عمل می کنند .

(مسئله 22) تقلید موضوعیت و سببیت ندارد . جاهل قاصر و مقصر اگر به وظایف واقعی عمل کرده باشند صحیح است . زیرا او مخالفت تقلید یا اجتهاد را نموده است نه مخالفت واقع را .

(مسئله 23) اصحاب اجمال ، جاهل قاصر و مقصر در مورد اصول دین اگر معاند نباشند محکوم به اسلام می باشند .

(مسئله 24) اگر از مجتهدی تقلید کرد و او از دنیا رفت ، و از مجتهد دوم تقلید نمود این نیز مرحوم شد ، از مجتهد سوم تقلید نمود که بقا بر تقلید میت را جایز می داند . در صورت تساوی علمی میّتین ، مخیر است بین بقا بر تقلید مجتهد فوت شده اول و دوم .

(مسئله 25) عامی در زمان فحص از مجتهد ، یا فحص از اعلم باید عمل به احتیاط کند . در مورد ثانی عمل به احوط القولین و احوط الاقوال نماید .

(مسئله 26) با وجود مجتهد اعلم ، آیا تقلید از مجتهد غیر اعلم جایز است؟ مسئله چهار صورت دارد:

1_ در مسائلی که با هم توافق فتوا دارند ، با وجود اعلم تقلید از غیر اعلم جایز می باشد .

2_ در مسائلی که اختلاف آنان معلوم نمی باشد ، ایضا تقلید غیر اعلم جایز است .

3_ در مسائلی که فتوای غیر اعلم مطابق احتیاط باشد ، نیز تقلید او جایز می باشد .

4_ در مسائل اختلافی بین عالم و اعلم ، با وجود اعلم ، تقلید از غیر اعلم جایز نمی باشد ، در این صورت تبعیت اعلم و یا عمل به احتیاط شود .

(مسئله 27) اگر دو تا مجتهد از حیث علمی تساوی باشند و یا اعلم را نمی شناسند تقلید از هر کدام جایز است . همچنین در صورت تساوی علمی یا احتمال تساوی دو تا مجتهد یا چندین مجتهد ، عدول از مجتهد حی و زنده به مجتهد

ص :81

زنده دیگر جایز می باشد .

(مسئله 28) در صورتی که دو نفر هر کدام فتوای مجتهد را خلاف یکدیگر نقل کنند ، نقل آنان از اعتبار ساقط است ، در این مورد عامی عمل به احتیاط نماید .

(مسئله 29) اگر شک کند اعمالی را که انجام داده است از روی تقلید صحیح بوده است یا تقلید او باطل بوده ، اعمال سابقه او محکوم به صحت می باشد و نیاز به اعاده و قضا ندارد .

(مسئله 30) اگر مجتهدی در برخی مسائل عبادات و معاملات اعلم باشد و مجتهد دیگر در برخی مسائل دیگر اعلم بوده ، تبعیض در تقلید جایز است ، یعنی در برخی مسائلی که می داند یا احتمال اعلمیت باشد از این مجتهد تقلید کند و در برخی مسائل دیگری که می داند یا احتمال اعلمیت آن باشد از آن مجتهد دیگر تقلید نماید .

ص :82

ص :84

(مسئله 35) اگر چیز نجس را زیر شیری که متصل به کر است بشویند ، آبی که از آن چیز می ریزد چنانچه متصل به کر باشد و بو یا رنگ یا مزه نجاست نگرفته باشد و عین نجاست هم در آن نباشد پاک است .

(مسئله 36) اگر مقداری از آب کر یخ بندد و بقیه آن به اندازه کر نباشد ، چنانچه نجاست به آن برسد نجس می شود ، و هر مقدار از یخ هم که آب شود نجس است .

(مسئله 37) اگر انسان شک کند آبی که به اندازه کر بوده از کر کمتر شده یا نه ، حکم آب کر را دارد ، یعنی نجاست را پاک می کند و اگر نجاستی هم به آن برسد نجس نمی شود و آبی که از کر کمتر بوده و انسان شک دارد به اندازه کر شده یا نه حکم آب کر را ندارد و به ملاقات نجاست ، نجس می شود .

(مسئله 38) کر بودن آب از سه راه ثابت می شود:

1_ خود انسان به کر بودن آن یقین یا اطمینان پیدا کند .

2_ دو مرد عادل به کر بودن آن شهادت دهند .

3_ کسی که آب در اختیار اوست و متهم به بی اعتنائی به مسائل شرعی نباشد از کر بودن آب خبر دهد .

وسیله نجاست تغییر نکرده باشد یا ذره های مدفوع در آب نباشد ، اجتناب از آن لازم نیست و لکن رافع حدث نمی باشد ، یعنی وضو و غسل کردن به آن جایز نیست .

(مسئله 42) غیر از آب استنجاء ، آب قلیلی که برای شستن نجاست مصرف می شود نجس است و با هر چیزی ملاقات کند آن را هم نجس می کند .

که به چیز نجس رسیده و از سقف یا ناودان می ریزد پاک است ، ولی اگر بعد از قطع باران معلوم باشد آبی که می ریزد به چیز نجس رسیده است نجس می باشد .

(مسئله 52) چنانچه بر زمین نجسی باران ببارد پاک می شود ، و اگر باران هنگامی که می بارد جاری شود و به جای نجسی که باران نباریده برسد ، آنجا را نیز پاک می کند ، همچنین اگر باران بر خاک نجس ببارد و یقین کند در حال باریدن آب مطلق به همه اجزای خاک رسیده پاک می شود ، ولی اگر خاک از رطوبت و یا رسیدن آب مضاف گِل شود پاک نمی شود .

دارد ، یعنی چیز نجس را پاک نمی کند و وضو و غسل هم با آن باطل می باشد .

(مسئله 60) آبی که مطلق یا مضاف بودن آن معلوم نبوده و مشخص نباشد که قبلا مطلق یا مضاف بوده ، نجاست را پاک نمی کند و وضو و غسل نیز با آن باطل است ، زیرا آب بودن آن مشخص نمی باشد ، ولی اگر به اندازه کر یا بیشتر باشد و نجاست به آن برسد حکم به نجاست بودن آن نمی شود ، هرچند احوط اجتناب است و این احتیاط ترک نشود .

(مسئله 61) اگر ظرف آب مطلق با ظرف آب مضاف مشتبه باشد ، به هر دو تا آب وضو بگیرد و یا غسل نماید تا یقین به وضو گرفتن و غسل کردن به آب مطلق پیدا کند و همچنین اگر چند ظرف آب مضاف مشتبه شود با ظرف آب مطلق ، مثلا دو ظرف آب مضاف در میان سه ظرف و یا چهار ظرف و... مشتبه شود ، در اینجا علاوه بر وضو گرفتن به تعداد آب مضاف یک وضو اضافی بگیرد ، یعنی به آب سه ظرف وضو بگیرد تا یقین کند به آب مطلق وضو گرفته است .

(مسئله 62) به آبی که هنگام برطرف کردن نجاست از چیز نجس جدا می شود «غساله» می گویند . حال اگر بخواهند با آب قلیل چیز نجسی را آب بکشند ، غساله اول آن که به خودی خود یا به وسیله فشار از آن خارج می شود نجس است ، و اگر از چیزهایی است که دو مرتبه باید شسته شود ، از غساله دوم نیز باید اجتناب نمایند .

(مسئاله 63) چیز نجسی را که در آب کر یا جاری فرو می برند اگر از چیزهایی باشد که در مرتبه اول پاک می شود ، غساله ی آن پاک است ، و اگر از چیزهایی باشد «مانند بول» که با دو بار فرو بردن در آب پاک می شود ، غساله ای که پس از بار دوم از آن می ریزد پاک است .

(مسئله 64) آبی که عین نجاست مثل خون یا ادرار به آن برسد و بو یا رنگ و یا مزه آن را تغییر دهد ، اگر چه کر یا جاری باشد نجس می شود ، ولی اگر اوصاف آن به واسطه نجاستی که بیرون آن است تغییر کند ، مثلا مرداری که کنار آب و خارج از آن است بوی آن را تغییر دهد نجس نمی شود .

ص :89

(مسئله 65) آبی که عین نجاست در آن ریخته و بو یا رنگ و یا مزه آن را تغییر داده چنانچه به کر یا جاری متصل شود یا باران در آن بریزد و تغییر آن از بین برود ، بنا بر احتیاط واجب در صورتی پاک می شود که آب باران یا کر یا جاری با آن مخلوط گردد و بر آن غلبه کند ، همچنین است حکم آب قلیلی که نجس شده باشد . پس اگر آب حوضچه هایی که کمتر از کر می باشد نجس شود ، پاک شدن آن به مجرد اتصال به آب کر یا جاری محل اشکال خواهد بود .

(مسئله 66) آب پاکی که معلوم نیست نجس شده یا نه ، پاک است . و آب نجسی که پاک شدن آن معلوم نیست همچنان نجس است .

(مسئله 67) نیم خورده ی سگ ، خوک و کافر (منکر توحید ، رسالت ، معاد) نجس و خوردن آن حرام است ، نیم خورده ی حیوانات حرام گوشت پاک و خوردن آن در غیر پرندگان و گربه مکروه است و در گربه گفته شده کراهت ندارد و در پرندگان کراهت آن محل تأمل است . و بنا بر آنچه در بعضی روایات آمده است نیم خورده ی مؤمن شفاست و در برخی روایات آمده اینکه سؤر مؤمن موجب شفای 70 مرض می باشد .

حیوانی که انسان با آن نزدیکی نموده و گوسفندی که گوشت آن از خوردن شیر خوک محکم شده پرهیز نمود .

(مسئله 81) خون انسان و هر حیوانی که خون جهنده دارد نجس است . پس خون حیوانات مانند ماهی و پشه که خون جهنده ندارد پا ک می باشد .

(مسئله 82) اگر حیوان حلال گوشتی را به دستوری که در شرع معین شده بکشند و خون آن به مقدار معمول خارج شود ، بقیه خونی که در بدن حیوان می ماند پاک است ؛ هر چند خوردن آن حرام می باشد ، مگر اینکه مستهلک شده و مشخص نباشد ، ولی اگر به علت نفس کشیدن یا به واسطه ی اینکه سر حیوان در جای بلندی بوده خون به بدن حیوان برگردد ، آن خون داخل بدن نجس می باشد و بنا بر احتیاط واجب باید از خون بسته ای که در قلب و یا خونی که در اجزای حرام حیوان _ مانند سپرز و تخمها _ مانده است پرهیز شود.

(مسئله 83) بنا بر احتیاط واجب باید از خونی که در تخم مرغ است اجتناب شود و خوردن آن حرام است ، ولی اگر آن خون در رگ یا در زرده باشد و پاره نشده باشد ، بقیه تخم مرغ پاک و حلال است ؛ و همچنین اگر خون استهلاک شود با تخم مرغ ، خوردن آن تخم مرغ بلامانع است .

(مسئله 84) خونی که گاهی موقع دوشیدن شیر دیده می شود نجس است و شیر را نجس می کند .

(مسئله 85) خونی که از لای دندانها می آید اگر کم باشد و به واسطه ی مخلوط شدن با آب دهان از بین برود ، اجتناب از آن لازم نیست و در این صورت فرو بردن آب دهان اشکال ندارد .

(مسئله 86) خونی که به واسطه کوبیده شدن زیر ناخن یا زیر پوست می میرد ، اگر طوری باشد که دیگر به آن خون نگویند پاک است ، و اگر به آن خون بگویند ، تا وقتی که زیر پوست یا ناخن است برای وضو و غسل اشکال ندارد . اما هرگاه سوراخ شود ، اگر مشقت نداشته باشد باید برای وضو و غسل خون را بیرون آورند و الا باید اطراف آن را به طوری که نجاست زیاد نشود بشویند و پارچه یا پلاستیک یا چیزی مثل آنها بر روی آن ببندند و روی آن دست تر بکشند و بنا بر احتیاط واجب تیمم هم بکنند .

(مسئله 87) اگر انسان نداند که خون زیر پوست مرده یا گوشت به واسطه کوبیده شدن به آن حالت درآمده پاک است .

(مسئله 88) اگر موقع جوشیدن غذا ذره ای خون در آن بیفتد ، تمام غذا و ظرف آن نجس می شود و جوشیدن و حرارت آتش پاک کننده نیست .

(مسئله 89) زردابه ای که در حال بهبود زخم در اطراف آن پیدا می شود ، اگر معلوم نباشد که با خون آمیخته شده پاک است .

ص :92

برای رنگ آمیزی به کار می رود ، اگر انسان نداند از چیز مست کننده روان ساخته شده پاک است ، و اگر بداند از چیز مست کننده روان گرفته شده نجس می باشد .

(مسئله 99) استفاده ار عطرها یا ادکلنها در صورتی که انسان نداند از چیز مست کننده روان ساخته شده است اشکال ندارد .

(مسئله 100) اگر از نفت که عنصر مایع و روان است الکل به دست آورند ، در صورتی که مست کننده نباشد پاک است .

(مسئله 101) انگور و آب انگوری که به خودی خود جوش آمده نجس و حرام است و اگر به واسطه ی پختن جوش بیاید خوردنش حرام ، و بنا بر احتیاط واجب باید از آن و همچنین از خرما ، مویز ،کشمش و آب آنها اگر جوش بیاید و یا جوش بیاورند پرهیز نمود .

(مسئله 102) اگر شک کنند آب آنها جوش آمده یا نه ، پرهیز لازم نیست ، پس اگر کشمش را لابلای پلو یا میان دلمه و مانند آن بگذارند و شک کنند که مغز آن جوش آمده یا نه ، پاک و حلال است .

(مسئله 103) فقاعی که از جو گرفته می شود و به آن «آب جو» می گویند نجس و خوردن آن حرام است ، ولی آبی که به دستور طبیب از جو می گیرند و به آن «ماء الشعیر» می گویند و به هیچ وجه مست کننده نیست ، پاک و خوردن آن حلال است .

(مسئله 104) عرق جنب از حرام گرچه پاک است ، ولی بنا بر احتیاط واجب تا آن را نشسته است نباید نماز بخواند و نباید با بدن و لباس آلوده با آن عرق نماز خوانده شود .

12_ حکم عرق حیوان نجاست خوار

(مسئله 105) بنا بر احتیاط واجب باید از عرق شتر نجاست خوار ، بلکه هر حیوان دیگری که به خوردن مدفوع انسان عادت کرده به طوری که عمده ی خوراک آن مدفوع انسان باشد پرهیز شود .

(مسئله 106) گوشت و تخم حیوان نجاست خوار نجس نیست ، ولی خوردن آن حرام می باشد .

چیز نجس شده است .

3_ دو مرد عادل بگویند این چیز نجس شده است ؛ و اگر یک مرد عادل هم بگوید نجس است بنا بر احتیاط واجب باید از آن چیز نجس اجتناب کرد .

(مسئله 108) آدم نابالغی که فرارسیدن تکلیف او نزدیک است اگر بگوید این چیز نجس می باشد ، بنا بر احتیاط واجب باید از آن پرهیز نمود ، و اگر بگوید آن چیز را آب کشیده در صورت وثوق و اطمینان حرف او قبول است .

(مسئله 109) اگر به واسطه ی ندانستن مسئله نجس یا پاک بودن چیزی را نداند باید مسئله را بپرسد ، ولی با اینکه مسئله را می داند شک کند چیزی پاک است یا نه و سابقه آن را هم نداند ، مثلا شک کند آن چیز خون است یا نه ، یا شک کند که خون پشه است یا خون انسان ، یا شک کند چیزی با عین نجاست تماس پیدا کرده یا نه ، آن چیز پاک می باشد .

(مسئله 110) چیز نجسی را که انسان شک دارد پاک شده یا نه نجس است ، و اگر در چیز پاکی شک پیدا شود که نجس شده یا نه پاک می باشد ، و اگر هم بتواند نجس یا پاک بودن آن را بفهمد ، لازم نیست جستجو کند .

(مسئله 111) اگر بداند یکی از دو ظرف یا دو لباسی که هر دوی آنها در اختیار اوست نجس شده و نداند کدام است باید از هر دو پرهیز نماید .

(مسئله 112) کسی که در طهارت و نجاست دچار وسواس است ، باید بدون توجه به وسوسه های نفسانی به متعارف مردم نگاه کرده و ببیند آنها در چه مواردی یقین به طهارت و نجاست پیدا می کنند و همانند آنان عمل نماید .

(مسئله 113) اگر در مسائل وضو ، غسل و سایر عبادات وسواس داشته باشد ، اگر چنین شخصی به وسوسه های نفسانی خود اعتنا نماید ، شیطان در او طمع کرده و به تدریج در اعتقادات و امور روزمره ی او نیز شک و تردید ایجاد می نماید ، باید این شخص به وسوسه های نفسانی خود اعتنا نکند و همانند متعارف مردم به تکالیف خویش عمل نماید .

واسطه به سه تا یا بیش از آن برسد به گونه ای که عرفا حکم به سرایت نجاست نشود ، اجتناب از آن لازم نیست ، هر چند احوط است .

(مسئله 117) زمین و یا پارچه و مانند آن اگر رطوبت داشته باشد ، هر قسمتی که نجاست به آن برسد نجس می شود و جاهای دیگر آن پاک است ؛ و همچنین میوه ها مانند خیار ، هندوانه ، خربزه و امثال اینها .

(مسئله 118) هرگاه یک نقطه از مایعات روان همچون شیر ، دوغ و شربت نجس شود همه آن نجس می شود ، ولی اگر یک نقطه از مایعات غیر روان مانند عسل و روغنی که روان نیست نجس شود همان نقطه نجس است ، و می توان از باقیمانده ی آن استفاده نمود ، و نشانه روان بودن این است که اگر مقداری از آن را برداریم فورا جای آن پر شود .

(مسئله 119) اگر مگس یا حشره ای دیگر از روی چیز نجسی که تر است برخاسته و روی چیز دیگری که پاک است بنشیند ، چنانچه انسان یقین کند که نجاست به چیز پاک رسیده ، چیز پاک نجس می شود .

(مسئله 120) دو چیزی که انسان نمی داند کدام پاک و کدام نجس است ، اگر چیز پاکی با رطوبت به یکی از آنها برسد نجس نمی شود ، ولی اگر یکی از آنها قبلا نجس بوده و انسان نداند پاک شده یا نه ، چنان که چیز پاکی به آن برسد نجس می شود .

(مسئله 121) اگر جایی از بدن نجس شود و عرق آن به جای دیگر برود ، یا چند قطره آب روی آن بریزد و به جای دیگر برود ، آنجا هم نجس می شود . و اگر عرق به جای دیگر نرود جاهای دیگر بدن پاک است .

(مسئله 122) اخلاطی که از بینی یا گلو می آید اگر غلیظ بوده و خون داشته باشد ، جایی که خون دارد نجس و بقیه آن پاک است ؛ پس اگر به بیرون دهان یا بینی برسد ، مقداری را که انسان یقین دارد جای نجس اخلاط به آن رسیده نجس و محلی را که شک دارد پاک می باشد .

(مسئله 123) اگر آب دهان و بینی در داخل به خون برسد و بعد از خارج شدن به خون آلوده نباشد پاک است .

(مسئله 124) چیزهایی مانند ابزار پزشکی که وارد بدن می شود و با نجاست برخورد می کند ، اگر هنگام بیرون آوردن آلوده به نجاست نباشد ، پرهیز از آن لازم نیست .

(مسئله 125) آفتابه ای که ته آن سوراخ است روی زمین نجس بگزارند چنانچه آب طوری زیر آن جمع گردد که با آب آفتابه یکی حساب شود ، آب آفتابه نجس می شود .

ص :96

(مسئله 134) دوازده چیز بلکه هجده چیز ، نجس را پاک می کند و به آنها «مطهِّرات» گفته می شود: آب ، زمین ، آفتاب ، استحاله ، کم شدن دو سوم آب انگور ، انتقال ، اسلام ، تبعیت ، از میان رفتن عین نجاست ، استبرای حیوان نجاست خوار ، غایب شدن مسلمان ،

ص :98

سنگ استنجاء ، ذبح شرعی حیوان و...

می شود ، ولی اگر مانند فرش و لباس فشار لازم داشته باشد ، باید پس از هر بار ریختن آب فشار دهند تا غساله آن خارج شود و در صورتی که ادرار غلیظ و چسبنده باشد باید اول عین آن را برطرف نمایند .

(مسئله 143) اگر بخواهند چیزی را که به ادرار نجس شده با آب کر یا جاری بشویند یک مرتبه شستن کفایت می کند ، ولی در فرش یا لباس و مانند آن بنا بر احتیاط فشار یا در آب حرکت دهند تا غساله آن بیرون آیند .

(مسئله 144) اگر چیزی به ادرار پسر شیرخواری که غذا خور نشده نجس شود ، چنانچه یک مرتبه آب روی آن بریزند که به تمام جاهای نجس آن برسد و بنا بر احتیاط غساله آن جدا شود پاک می شود ، اگر چه احتیاط مستحب است که یک مرتبه دیگر هم روی آن آب بریزند و در لباس یا فرش و مانند آن بنا بر احتیاط مستحب فشار دهند .

(مسئله 145) در صورتی که پسر شیرخوار غذاخور شده باشد این حکم شامل او نمی شود ، باید مورد ادرار دو بار آب کشیده شود ، همچنین است بنا بر احتیاط اگر از شیر خوک یا شیر زن غیر مسلمان تغذیه کرده باشد .

(مسئله 146) اگر چیزی به غیر ادرار نجس شود ، چنانچه بعد از برطرف کردن عین نجاست یک مرتبه آب روی آن بریزند و از آن جدا شود پاک می گردد ، و نیز اگر در دفعه اولی که آب روی آن می ریزند عین نجاست آن برطرف شود و بعد از برطرف شدن عین نجاست هم آب روی آن بیاید پاک می شود . هر چند بهتر است دو بار آب روی آن بریزند ، ولی لباس و مانند آن را باید فشار دهند تا غساله آن بیرون آید .

(مسئله 147) اگر بخواهند لباس یا چیزی را که فشار لازم دارد در ظرفی بگذارند و آب بکشند باید در هر مرتبه که آب روی آن می ریزند آن را فشار دهند و کاری کنند که غساله موجود در ظرف بیرون بریزد .

(مسئله 148) لباس نجسی را که رنگ شده است اگر بخواهند با آب کر یا جاری تطهیر نمایند ، پس از فرو بردن در آب و رسیدن آب به تمام لباس پیش از آنکه آب به واسطه ی رنگ لباس مضاف شود پاک می شود ، ولی بنا بر احتیاط واجب آن را حرکت و یا فشار دهند و مضاف یا رنگین شدن آب هنگام فشار و خروج غساله اشکال ندارد .

(مسئله 149) ماشینهای لباسشویی در صورتی که یقین پیدا شود آب لوله کشی شهر به لباسها متصل و بر همه آنها مسلط شده پاک کننده است ، گرچه غساله ی آن به تدریج خارج گردد ، ولی شستن به وسیله ماشینهایی که تماس آب به تمام لباس به تدریج و پس از قطع آب و به وسیله ی دَوَران انجام می شود حکم شستن با آب قلیل را دارد ، و باید حداقل دو مرتبه شسته و آب غساله آن خارج گردد .

ص :100

(مسئله 150) اگر بعد از آب کشیدن لباس و مانند آن چیزهایی از قبیل خشکیده ی غذا یا گِل در آن دیده شود و مانع رسیدن آب به تمام اجزای لباس نشده باشد پاک است ، ولی اگر آب نجس به باطن گِل ، صابون و مانند آن رسیده باشد ، ظاهر آن پاک و باطن آن نجس است .

(مسئله 151) هر چیز نجس تا عین نجاست را از آن برطرف نکنند پاک نمی شود ، ولی اگر بو یا رنگ نجاست در آن مانده باشد اشکال ندارد ، بنابراین اگر خون را از لباس برطرف کنند و لباس را آب بکشند و رنگ خون در آن بماند پاک می باشد ، ولی چنانچه به واسطه بو یا رنگ یقین کنند یا احتمال دهند که ذره های نجاست در آن چیز مانده نجس است ، البته در این مورد میزان دقت عرفی است نه دقت عقلی و فلسفی .

(مسئله 152) چیز نجسی را که عین نجاست در آن نیست اگر زیر شیری که متصل به کر است یک مرتبه بشویند پاک می شود ، و نیز اگر عین نجاست در آن باشد ، چنانچه عین نجاست آن زیر شیر یا به وسیله دیگر برطرف شود و آبی که از آن چیز می ریزد بو یا رنگ یا مزه نجاست نگرفته باشد با آب شیر پاک می گردد ، وگرنه باید به قدری آب شیر روی آن بریزند تا آبی که از آن جدا می شود بو یا رنگ یا مزه ی نجاست نداشته باشد .

(مسئله 153) اگر چیزی را آب بکشد و یقین کند پاک شده ، بعد شک کند که عین نجاست را از آن برطرف کرده یا نه ، چنانچه موقع آب کشیدن متوجه برطرف کردن عین نجاست بوده آن چیز پاک است ، و اگر متوجه برطرف کردن عین نجاست نبوده بنا بر احتیاط واجب دوباره آن را آب بکشد .

(مسئله 154) اگر نجاست بدن را در آب کر یا جاری برطرف کنند بدن پاک می شود ، بیرون آمدن و دوباره در آب رفتن لازم نیست .

(مسئله 155) اگر جایی از بدن یا لباس را با آب قلیل آب بکشند ، اطراف آنجا که متصل به آن است و معمولا موقع آب کشیدن آنجا نجس می شود ، با پاک شدن جای نجس پاک می شود ، به شرط آنکه آبی که برای پاک شدن محل نجس می ریزند به آن اطراف نیز جاری شود . همچنین است اگر چیز پاکی را پهلوی چیز نجسی بگذارند و روی هر دو آب بریزند ، مثلا اگر برای آب کشیدن یک انگشت نجس ، روی همه انگشتان آب بریزند و آب نجس به همه آنها برسد ، بعد از پاک شدن انگشت نجس تمام انگشتها پاک می شود .

(مسئله 156) اگر ظرف یا بدن نجس باشد بعد به طوری چرب شود که آب به آن نرسد ، چنانچه بخواهند ظرف یا بدن را آب بکشند ، باید اول چربی را برطرف نمایند و سپس آن را آب بکشند .

(مسئله 157) اگر بخواهند موی سر و صورت را با آب قلیل آب بکشند بنا بر

ص :101

احتیاط باید پس از هر بار آب ریختن فشار دهند تا غساله ی آن بیرون آید .

(مسئله 158) غذای نجسی که لای دندانها مانده اگر آب در دهان بگردانند و به تمام اجزای غذای نجس برسد پاک می شود .

(مسئله 159) اگر ظاهر گندم ، برنج ، سایر حبوبات و یا صابون و مانند آن نجس شود با فرو بردن در آب کر و یا جاری پاک می شود ، ولی اگر باطن آنها نجس شود به هیچ وسیله ای پاک نمی شود و مجرد فرو رفتن رطوبت به باطن آنها موجب پاکی باطن آنها نمی شود و در صورتی که شک کند آب نجس به باطن صابون و مانند آن رسیده یا نه پاک است .

(مسئله 160) اگر ظاهر برنج و گوشت یا چیزی مانند اینها نجس شده باشد ، چنانچه آن را در ظرفی بگذارند و سه مرتبه آب روی آن بریزند و خالی کنند پاک می شوند ، بلکه در صورتی که به ادرار نجس شده باشد دو مرتبه ، و در غیر ادرار یک مرتبه هم کافی است و ظرف آن هم پاک می گردد ، ولی اگر ظرف آن از قبل نجس بوده سه مرتبه شستن لازم است .

(مسئله 161) گوشت و دنبه ای که نجس شده مثل چیزهای دیگر آب کشیده می شود ، همچنین است اگر بدن یا لباس ، چربی کمی داشته باشد که از رسیدن آب به آنها جلوگیری نکند .

(مسئله 162) زمینی را که به سبب سنگ فرش بودن و آجر پخته ، آب در آن فرو نمی رود می توان با آب قلیل آب کشید ؛ به شرط آن که به قدری آب روی آن بریزند که جاری شود ، و آب قلیلی که جمع می شود نجس و باید غساله ی آن را رد کنند ، یعنی گودالی بکنند که آب غساله جمع شود آنگاه برطرف نموده و گودال را با چیز پاک پر نمایند و یا غساله را با پارچه و مانند آن جمع نمایند ، ولی در شستن با آب متصل به کر رعایت این شرط لازم نیست . و زمینی را که روی آن از ریگ و شن پاشیده شده و غساله در آن فرو می رود اگر با آب قلیل آب بکشند روی شنها پاک و زیر آن نجس است .

(مسئله 163) زمینی که آب روی آن جاری نمی شود با آب قلیل پاک نمی گردد ؛ مگر اینکه اصلا آب در آن فرو نرود و ممکن باشد با پارچه و مانند آن فوراً غساله را جمع نمایند .

(مسئله 164) اگر ظاهر چیزهایی از قبیل میز و صندلی نجس شود با آب قلیل هم پاک می شود ، همچنین اگر ظاهر سنگ نمک نجس شود با آب قلیل می توان آن را آب کشید ، مگر اینکه غساله ای که از آن جدا می شود مضاف شود .

(مسئله 165) اگر شکر آب شده نجس را قند بسازند و در آب کر یا جاری بگذارند پاک نمی شود .

(مسئله 166) «زمین» با پنج شرط کف پا و ته کفش نجس را پاک می کند:

1_ زمین پاک باشد .

2_ خشک باشد .

3_ به سبب راه رفتن و برخورد با زمین نجس ، کف پا یا ته کفش نجس شده باشد .

4_ نجاستی که به کف پا یا ته کفش و نعلین رسیده ، با راه رفتن یا مالیدن پا به زمین برطرف شود .

5_ زمینی که روی آن راه می روند خاکی یا سنگ فرش و یا آجرفرش و مانند آنها باشد و با راه رفتن روی فرش و حصیر و سبزه کف پا و ته کفش نجس پاک نمی شود و اگر به واسطه غیر راه رفتن نجس شده باشد پاک شدنش به واسطه راه رفتن اشکال دارد .

(مسئله 167) برای پاک شدن کف پا یا ته کفش نجس بهتر است حداقل 15 ذراع (15 گام معمولی) راه برود ، هر چند با کمتر از این مقدار یا مالیدن پا به زمین نجاست آن برطرف شود .

(مسئله 168) لازم نیست کف پا یا ته کفش نجس تر باشد ، بلکه اگر خشک هم باشد با راه رفتن پاک می شود .

(مسئله 169) هنگامی کف پا یا ته کفش نجس به راه رفتن پاک شود ، مقداری از اطراف آن هم که معمولا به گِل آلوده می شود ، اگر با زمین یا خاک تماس پیدا کند پاک می گردد .

(مسئله 170) اگر بعد از راه رفتن یقین کند ذره های کوچک از نجاست در کف پا یا ته کفش مانده است ، باید آن را برطرف نماید و دوباره راه برود ، ولی باقی بودن بو یا رنگ نجاست اشکال ندارد .

( مسئله 171) کسانی که با دست و زانو و یا با پای مصنوعی راه می روند ، اگر کف دست ، سر زانو یا کف پای مصنوعی آنان نجس شود به وسیله ی راه رفتن پاک شدن آنها محل اشکال می باشد ، همچنین است ته عصا ، چرخ اتومبیل یا موتور سیکلت ، نعل چهارپایان و مانند اینها .

(مسئله 172) درون کفش و آن اندازه از کف پا که به زمین نمی رسد به واسطه ی راه رفتن پاک نمی شود ، و پاک شدن کف جوراب به وسیله راه رفتن محل اشکال است ، ولی اگر کف جوراب از پوست باشد به وسیله راه رفتن پاک می شود .

شرط پاک می کند:

1_ چیز نجس به گونه ای تر باشد که اگر چیز دیگری به آن برسد تر شود ، پس اگر خشک باشد ، باید آن را تر نمایند تا آفتاب خشک کند .

2_ پیش از تابیدن ، عین نجاست از آن چیز برطرف شده باشد .

3_ چیزی مانند ابر یا پرده و یا جسم دیگری از تابیدن مستقیم خورشید به چیز نجس جلوگیری نکند ، و اگر از پشت شیشه یا به وسیله آیینه بتابد پاک شدن آن محل اشکال است ، ولی اگر ابر به قدری نازک باشد که از تابیدن آفتاب جلوگیری نکند اشکال ندارد .

4_ آفتاب به تنهایی تری چیز نجس را خشک کند ، و اگر مثلا آفتاب و باد ، یا آفتاب با گرمای دیگر آن تری را خشک کنند پاک نمی شود ، ولی اگر باد به قدری کم باشد که نگویند به خشک شدن چیز نجس کمک کرده اشکال ندارد .

5_ آفتاب مقداری از بنا یا ساختمان را که نجاست به آن فرو رفته یک مرتبه خشک کند ، پس اگر یک مرتبه بر زمین و ساختمان نجس بتابد و روی آن را خشک کند و در روز دیگر زیر آن را خشک نماید ، فقط روی آن پاک می شود و زیر آن نجس می ماند .

6_ بین روی زمین یا ساختمانی که آفتاب به آن می تابد و داخل آن ، هوا یا جسم پاک دیگری فاصله نباشد وگرنه قسمت داخل پاک نمی شود ، هرچند در اثر تابش آفتاب خشک شود .

(مسئله 174) آفتاب حصیر نجس را پاک می کند و همچنین درخت و گیاه به واسطه آفتاب پاک می شود و هکذا میوه درخت نیز اگر نجس و تر باشد با تابش آفتاب پاک می شود ، هرچند بهتر است از آن اجتناب گردد .

(مسئله 175) اگر آفتاب به یک طرف دیوار نجس بتابد سوی دیگر آن پاک نمی شود ، مگر این که دیوار به قدری نازک باشد که با تابش به یک سوی دیوار سمت دیگر آن هم خشک شود .

(مسئله 176) اگر بعد از اینکه آفتاب به زمین نجس تابید انسان شک کند که زمین موقع تابیدن آفتاب تر بوده یا شک کند تری آن بواسطه آفتاب خشک شده یا نه ، آن زمین نجس است ؛ همچنین اگر شک کند که پیش از تابش آفتاب عین نجاست از آن برطرف شده یا نه ، یا شک کند که چیزی مانع تابش آفتاب بوده است یا نه .

تبدیل به سرگین گردد و... . ولی اگر ماهیت و جنس آن عوض نشود پاک نمی شود ، مثل این که گندم نجس را آرد کنند یا نان بپزند پاک نمی شود .

(مسئله 178) اگر چیز نجسی به وسیله مواد شیمیایی یا دستگاه های جدید به طور کلی استحاله شده و جنس و ماهیت آن تغییر کند پاک می گردد ، ولی تنها تغییر آثار آن کافی نمی باشد .

(مسئله 178) کوزه گِلی و مانند آن که از گِل نجس ساخته شده نجس است و بنا بر احتیاط واجب باید از زغالی که از چوب نجس درست شده اجتناب شود .

(مسئله 179) اگر شراب به خودی خود یا به واسطه آنکه چیزی مثل سرکه و نمک در آن ریخته اند سرکه شود پاک می گردد .

(مسئله 180) شرابی که از انگور ، کشمش و خرمای نجس درست کنند به سرکه شدن پاک نمی گردد ، بلکه اگر نجاستی هم از خارج به شراب برسد بنا بر احتیاط واجب باید پس از سرکه شدن از آن اجتناب نمایند .

(مسئله 181) پوشال ریز انگور و خرما که معمولا هنگام سرکه انداختن درون خمره ریخته می شود اشکال و ضرری ندارد ؛ و نیز اگر پیش از آنکه خرما و کشمش و انگور سرکه شود خیار ، بادمجان و مانند اینها در آن بریزند اشکال ندارد .

(مسئله 183) چیز نجسی که معلوم نیست استحاله شده یا نه ، نجس است .

نیست غوره است یا انگور ، اگر جوش آید نجس نمی باشد .

(مسئله 187) اگر یک دانه انگور در چیزی که به آتش می سوزد بیفتد و مغز آن بجوشد بنا بر احتیاط واجب از آن اجتناب شود .

(مسئله 188) اگر هنگام پختن شیره ی آب انگور را در چند دیگ جوش بیاورند ، احتیاطا برای هر دیگ یک کفگیر اختصاص دهند و کفگیر دیگ جوش نیامده را در دیگ جوش آمده و کفگیر دیگ ثلثان نشده را در دیگ ثلثان شده نزنند .

(مسئله 189) اگر سرکه به غیر شراب نجس شود ، سپس تبدیل به شراب گردد ، آنگاه مبدل به سرکه شود پاک نمی شود .

(مسئله 190) پاک شدن شراب در اثر سرکه شدن مشروط بر آن است که نجاست خارجی به آن نرسیده باشد ، پس اگر شراب را در ظرف نجس به غیر شراب ، بریزند با سرکه شدن پاک نمی شود .

و آن لباس در موقع مسلمان شدن در بدن او نباشد نجس است ، بلکه اگر در بدن او هم باشد بنا بر احتیاط واجب باید از آن اجتناب کند .

(مسئله 196) اگر کافر شهادتین بگوید و انسان نداند قلبا مسلمان شده یا نه ، پاک است . همچنین است اگر بداند قلبا مسلمان نشده ولی آنچه در دل دارد اظهار نمی کند و بر طبق موازین اسلام عمل می نماید .

استبراء پاک و حلال می شود .

آن

ص :110

مقدار دلوهایی منصوصی که در روایت ذکر شده از آب آن چاه بکشد ، آب چاه علی فرض نجس شدن آن پاک می شود .

(مسئله 230) در هر یکی از سوره های: سی و دوم (سجده) چهل و یکم (فصّلت) پنجاه و سوم (نجم) و نود و ششم (علق) یک آیه سجده ی واجب وجود دارد ، هرگاه انسان یکی از این چهار آیه را بخواند یا به آن گوش دهد ، باید فورا سجده کند و تفصیل احکام آن بعدا در مبحث سجده بیان خواهد شد ، انشاءالله .

به آن مسجد نگویند ، بازهم بنا بر احتیاط واجب آن را نجس نکنند و اگر نجس شد تطهیر نمایند .

(مسئله 235) نهادن جسد میت در مسجد پیش از غسل دادن آن اگر موجب سرایت نجاست به مسجد و یا مستلزم هتک احترام نباشد مانعی ندارد ، گرچه احوط ترک آن است ولی اگر میت را غسل داده باشند گذاشتن او در مسجد اشکال ندارد .

(مسئله 236) نجس کردن حرم پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیه السلام حرام است ، و اگر نجس شود چنانچه نجس ماندن آن بی احترامی باشد تطهیر آن واجب است ، بلکه احتیاط مستحب آن است که اگر بی احترامی هم نباشد آن را تطهیر کنند .

(مسئله 237) توقف «جنب ، حائض ، و نفساء» در مساجد و نیز وارد شدن آنان در مسجدالحرام و مسجدالنبی صلی الله علیه و آله به تفصیلی که در جای خود بیان می شود حرام است .

(مسئله 238) داخل شدن کفار در مسجد هرچند برای شنیدن مطالب اسلامی باشد اشکال دارد ، زیرا علاوه بر کفر معمولا جنب می باشند و اگر خواستند جهت شنیدن مطالب اسلامی داخل مسجد شوند ، باید محلی را در کنار مسجد تهیه نمود که عنوان «مسجد» نداشته باشد .

(مسئله 239) نصب عکس و پوستر و مانند آن به دیوار مسجد اگر موجب تخریب و ضرر به آن نشود حرام نیست ، گرچه وجود عکس هنگام نماز مکروه می باشد .

(مسئله 2340) جا گرفتن در مسجد و مانند آن به هر شکلی که باشد اگر طول نکشد و به گونه ای باشد که چنانچه دیگری در آنجا بنشیند عرفاً بگویند جای او را گرفته است ، موجب اولویت می شود و استفاده دیگری از آن جایز نیست .

(مسئله 241) انجام مراسم گوناگون در مساجد اگر مزاحم نماز و وعظ و ارشاد نباشد و موجب تخریب و ضرر به مسجد و یا هتک آن نشود اشکال ندارد ، گرچه احتیاط در ترک آنهاست .

(مسئله 242) نقل و انتقال ملکیت مسجد یا تغییر آن برای کارهای دیگر که با مسجد بودن منافات دارد جایز نیست ، ابزار و لوازم آن مانند در و پنجره و فرش را اگر به هیچ وجه در همان مسجد یا مساجد دیگر قابل استفاده نباشد می توانند بفروشند ، و پول آن را اگر ممکن است صرف تعمیر همان مسجد وگرنه صرف تعمیر مساجد دیگر نمایند ، و کسانی که می خواهند فرش یا چیز دیگری برای مساجد یا حسینیه ها و یا حرم امامان علیه السلام بخرند خوبست آن را وقف نکنند ، بلکه به آنجا تملیک نمایند تا متولی یا حاکم شرع بتواند در موقع لزوم آن را مطابق مصلحت تبدیل نماید .

(مسئله 243) ساختن مسجد و تعمیر مسجدی که نزدیک به خرابی است مستحب

ص :113

می باشد ، و اگر مسجد طوری خراب شود که تعمیر آن ممکن نباشد می توانند آن را خراب کنند و دوباره بسازند ، بلکه مسجدی را که خراب نشده می توانند برای احتیاج مردم در صورت ضرورت خراب کنند و بزرگتر یا محکمتر بسازند .

(مسئله 244) تمیز کردن مسجد و روشن کردن چراغ آن مستحب است و کسی که می خواهد به مسجد برود مستحب است خود را خوشبو کند و لباس پاکیزه بپوشد ، و موقع داخل شدن به مسجد ابتدا پای راست و موقع بیرون آمدن ابتدا پای چپ را بگذارد .

(مسئله 245) وقتی انسان وارد مسجد می شود مستحب است دو رکعت نماز به قصد تحیت و احترام مسجد بخواند و اگر نماز واجب یا مستحب دیگری هم بخواند کافی است .

(مسئله 246) خوابیدن در مسجد چنانچه انسان ناچار نباشد ، و صحبت کردن راجع به کارهای دنیا و مشغول صنعت شدن و خواندن شعری که در آن نصیحت و موعظه نباشد مکروه است ، همچنین مکروه است که آب دهان یا بینی یا اخلاط سینه را در مسجد بیندازد یا صدای خود را بلند کند و یا غذا بخورد ، ولی بلند کردن صدا برای اذان کراهتی ندارد .

(مسئله 248) خوردن و آشامیدن از ظرف طلا یا نقره و استعمال آن حرام است ، ولی نگه داشتن آنها برای زینت اتاق بدون استعمال حرام نمی باشد ، اگر چه ترک آن بهتر است .

(مسئله 249) استعمال ظرفی که روی آن را آب طلا یا نقره داده اند خالی از اشکال نیست .

(مسئله 250) اگر فلزی را با طلا یا نقره مخلوط کنند و ظرف بسازند ، چنانچه مقدار آن فلز به قدری زیاد باشد که به آن ظرف طلا یا نقره نگویند استعمال آن مانعی ندارد .

(مسئله 251) گیره استکان را که از طلا یا نقره می سازند اگر بعد از برداشتن استکان به آن ظرف گفته شود ، استعمال آن به تنهایی یا با استکان حرام است ، ولی اگر به آن ظرف گفته نشود استعمال آن مانعی ندارد .

(مسئله 252) استعمال ظرفی که معلوم نیست از طلا و نقره است و یا از چیز دیگر اشکال ندارد .

(مسدله 253) ساختن ظرف طلا و نقره و مزدی که برای آن می گیرند حرام نیست ، اگر چه ترک آن بهتر است .

(مسئله 254) خرید و فروش ظرف طلا و نقره و پول و عوضی هم که فروشنده می گیرد حرام نمی باشد .

(مسئله 255) اگر انسان غذایی را که در ظرف طلا و یا نقره می باشد در ظرف دیگر بریزند مانعی ندارد ، ولی اگر از ظرف دوم (طلا و نقره) غذا بخورد حرام است .

(مسئله 256) استعمال بادگیر قلیان ، غلاف شمشیر ، کارد و قاب قرآن اگر از طلا و یا نقره باشد اشکال ندارد و همچنین عطردان و سرمه دان و مثل اینها .

(مسئله 257) استعمال ظرف طلا یا نقره در حال ناچاری اشکال ندارد و برای وضو و غسل هم در حال تقیه می شود ظرف طلا و نقره را استعمال کرد ، بلکه گاهی واجب است .

(مسئله 258) ظرفهایی که مرسوم شده در خانه ها از آنها به عنوان دکور و غیره به شکل شیشه نوشابه ها استفاده می شود ، اگر از طلا و نقره باشند مانعی ندارند .

را از دیوانه و بچه ای که خوب و بد را می فهمد هرچند محرم باشد بپوشاند ، ولی زن و شوهر لازم نیست عورت خود را از یکدیگر بپوشانند .

(مسئله 260) هنگام تخلّی باید طرف جلوی بدن یعنی شکم ، سینه و عورت رو به قبله یا پشت به قبله نباشد .

(مسئله 261) اگر هنگام تخلّی طرف جلوی بدن کسی رو به قبله یا پشت به قبله باشد و عورت را از قبله بگرداند کفایت نمی کند . و چنانچه جلوی بدن او رو به قبله یا پشت به قبله نباشد ، احتیاط واجب آن است که عورت را رو به قبله یا پشت به قبله ننماید .

(مسئله 262) هنگام شتشوی محل ادرار و مدفوع رو به قبله یا پشت به قبله بودن اشکال ندارد ؛ ولی در موقع استبراء اگر ادرار از مخرج بیرون آید بنا بر احتیاط واجب رو به قبله یا پشت به قبله ننشیند .

(مسئله 263) اگر برای تخلّی مجبور باشد رو به قبله یا پشت به قبله بنشیند _ مثلا برای آنکه نامحرم او را نبیند _ در صورتی که تأخیر آن ضرر و مشقت داشته باشد اشکال ندارد و چنانچه هر دو حالت ممکن است احتیاط واجب آن است که پشت به قبله بنشیند .

(مسئله 264) احتیاط واجب آن است که کودکان را هنگام تخلّی رو به قبله و یا پشت به قبله ننشانند ؛ ولی اگر خود کودک بنشیند جلوگیری از او واجب نیست .

(مسئله 265) در پنج جا تخلّی حرام است:

1_ بنا بر احتیاط واجب در کوچه های بن بست که صاحبان آنها اجازه نداده باشند .

2_ در ملک کسی که اجازه تخلّی نداده است .

3_ در توالتهایی که برای افراد مخصوصی وقف شده است .

4_ بر روی قبور مؤمنین در صورتی که بی احترامی به آنان باشد .

5_ در هر جایی که موجب بی احترامی به یکی از مقدسات دین شود .

ص :116

(مسئله 266) مخرج ادرار با غیر آب پاک نمی شود ، و با آب کر یا جاری اگر بعد از برطرف شدن ادرار یک مرتبه بشوید کافی است ، ولی با آب قلیل باید دو مرتبه شسته شود و بهتر است سه مرتبه آن را بشوید .

(مسئله 267) در سه مورد مخرج مدفوع فقط با آب پاک می شود:

1_ هرگاه نجاست دیگری مانند خون همراه مدفوع بیرون آید .

2_ هرگاه نجاستی از بیرون به مخرج مدفوع رسیده باشد .

3_ اگر اطراف مخرج مدفوع بیش از اندازه معمول آلوده شده باشد .

و در غیر این سه مورد می توان مخرج مدفوع را با دستمال یا پارچه ای یا کاغذی و یا با سنگ و کلوخ و مانند اینها پاک نمود و بنا بر احتیاط از سه مرتبه کمتر نباشد گرچه با یک مرتبه یا دو مرتبه هم پاکیزه شود ، ولی اگر با سه مرتبه نجاست برطرف نشود ، باید به اندازه ای تکرار شود تا محل به طور کامل از نجاست پاک شود .

(مسئله 268) سنگ و کلوخ و مانند آن در صورتی که مخرج مدفوع را پاک می کند که پاک و خشک باشد ، ولی اگر رطوبت کمی داشته باشد که به مخرج نرسد اشکال ندارد .

(مسئله 269) لازم نیست مخرج مدفوع را با سه پارچه یا سه سنگ پاک نماید ، بلکه به سه گوشه یک پارچه یا یک سنگ هم کافی است .

(مسئله 270) بهتر است مخرج مدفوع را با آب بشوید . و در این صورت باید به اندازه ای شستشو دهد که یقین کند چیزی از ذرات مدفوع در آن نمانده است ، ولی باقی ماندن رنگ یا بوی آن اشکال ندارد و اگر در مرتبه اول طوری شسته شود که ذره ای از مدفوع در آن نماند ، دوباره شستن لازم نیست .

(مسئله 271) بنا بر احتیاط واجب نباید مخرج را با استخوان و سرگین پاک کند ، ولی اگر انجام دهد مخرج پاک می شود .

(مسئله 272) اگر شک کند که مخرج ادرار یا مدفوع را تطهیر کرده یا نه ، باید آن را تطهیر کند ، ولی اگر پس از نماز چنین شکی برای او پیدا شود ، نمازی را که خوانده است صحیح می باشد ، ولی باید برای نمازهای بعد تطهیر کند .

(مسئله 274) برای مردان مستحب است که بعد از بیرون آمدن ادار استبراء کنند ، تا اگر چیزی در مجرا باقی مانده ، بیرون بیاید . بهترین راه استبراء آن است که سه بار از مقعد تا بیخ آلت با فشار بکشد ، آنگاه سه بار از بیخ آلت تا سر آن بکشد ، سپس سه بار سر آلت را فشار دهد .

(مسئله 275) کسی که پس از ادرار استبراء نکرده ، اگر رطوبتی از او خارج شود بنا را بر نجس بودن آن می گذارد و وضویش نیز باطل می شود .

(مسئله 276) کسی که پس از ادرار استبراء نموده ، اگر رطوبتی از او خارج شود و نداند که آیا ادرار است یا آبهای پاک «ودی ، مذی ، وذی» بنا را بر پاک بودن آن می گذارد و اگر وضو داشته وضویش نیز باطل نمی شود .

(مسئله 277) اگر انسان شک کند استبراء کرده یا نه و رطوبتی از او بیرون آید که نداند پاک است یا نه ، باید بنا بگذارد که استبراء نکرده و خود را تطهیر نماید و اگر وضو داشته وضویش هم باطل می شود .

(مسئله 278) اگر شک کند استبرائی که کرده درست بوده یا نه و رطوبتی از او بیرون آید که نداند پاک است یا نجس ، پاک می باشد و وضو را هم باطل نمی کند .

(مسئله 279) کسی که استبراء نکرده ، اگر به واسطه آن که مدتی از ادرار کردن او گذشته یقین یا اطمینان پیدا کند که ادرار در مجری نمانده است و رطوبتی ببیند و شک کند پاک است یا نه ، آن رطوبت پاک می باشد و وضو را هم باطل نمی کند .

ص :118

(مسئله 280) به جز استبراء از ادرار استبرای از منی نیز وجود دارد و آن ادرار کردن پس از خارج شدن منی است ، این عمل موجب پاکسازی مجرای ادرار از منی می شود ، و اگر کسی پیش از این عمل غسل کند و پس از غسل رطوبت مشکوک با منی در خود بیابد باید دوباره غسل نماید .

(مسئله 281) برای بانوان استبرای از ادرار نیست و اگر رطوبتی در خود بیابد و شک کند پاک است یا نجس ، پاک می باشد وضو و غسل را هم باطل نمی کند .

ص :120

ص :122

است که آب را پاکیزه قرار داده است .

و چون دست به آب می زند بگوید: بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ ، أللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنَ التَّوَّابِینَ وَاجْعَلْنِی مِنَ الْمُتَطَهِّرینَ . یعنی با نام خدا و کمک از او آغاز می کنم ، خدایا مرا از توبه کنندگان و پاک شوندگان قرار بده .

(مسئله 291) پس از آنکه دستها را از آلودگی تمیز نمود مستحب است آب در دهان نموده و بیرون بریزد و هنگام انجام این عمل که به آن «مضمضه» می گویند ، بگوید: أللَّهُمَّ لَقِّنِی حُجَّتی یَومَ ألْقَاکَ وَ أطْلِقْ لِسَانی بَذِکْراکَ. یعنی خدایا روزی که با تو دیدار می کنم دلیلم را به من تلقین کن و زبانم را به یاد خود بگشا .

همچنین مستحب است آب در بینی کرده و بیرون بریزد و هنگام انجام این کار که به آن «استنشاق» می گویند بگوید: أللَّهُمَّ لا تُحَرِّمْ عَلَیَّ رِیحَ الْجَنَّةِ وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ یَشُمُّ رِیحَهَا وَ رُوحِهَا وَ طِیبَها. یعنی خدایا بوی بهشت را بر من حرام نگردان و از کسانی قرارم ده که نسیم و عطر بهشت را می بویند .

صورت خود را بشوید .

(مسئله 296) کسی که دستها و صورتش هر دو از اندازه متعارف کوچکتر و یا بزرگتر باشد ، ولی خود آنها با یکدیگر متناسب باشند ، باید هر اندازه از صورتش را که میان دو انگشت میانی و شصت قرار می گیرد بشوید .

(مسئله 297) رساندن آب وضو به زیر موهای صورت و شستن پوست صورت واجب نیست ، مگر آن که پوست صورت از زیر موها نمایان باشد ، و اگر شک کند که پوست صورت از لای موها پیداست یا نه ، بنا بر احتیاط واجب باید آب را به پوست هم برساند .

(مسئله 298) اگر احتمال دهد چرک یا چیز دیگری در ابروها و گوشه های چشم و لب او هست که نمی گذارد آب به آنها برسد ، چنانچه احتمال او در نظر مردم عقلائی و به جا باشد ، باید پیش از وضو بررسی کند که اگر هست برطرف نماید .

(مسئله 299) در وضو می تواند صورت را با دست راست یا چپ و یا هر دو دست شستشو دهد ، بلکه اگر آب را از بالا به پایین به همه مقدار واجب برساند ، لازم نیست دست بکشد .

جهنم به تو پناه می برم .

(مسئله 304) شستن دستها تا مچ پیش از شستن صورت واجب نیست ، مگر این که دستها نجس باشند و این شستن جزو وضو به شمار نمی آید . پس کسی که پیش از شستن صورت دستهای خود را تا مچ شسته باشد ، هنگام وضو باید دستها را تا سر انگشتها بشوید ؛ و اگر تنها از آرنج تا مچ را بشوید وضویش باطل است .

(مسئله 305) هنگام شستن صورت و دستها باید توجه شود چنانچه چیزی مانند چسب ، رنگ ،گچ و چربی زیادی که مانع رسیدن آب وضو به پوست بدن می شود به صورت یا دستها چسبیده باشد برطرف نموده و آب وضو را به پوست دست و صورت برساند .

(مسئله 306) در وضو شستن صورت و دستها در مرتبه اول واجب ، مرتبه دوم جایز و بیش از آن حرام است ؛ و ملاک در هر بار شستن این است که اگر یک مشت آب به قصد وضو بریزد و دست بکشد و با آن یقین کند تمام عضو شسته شده یک مرتبه حساب می شود ، خواه یک مرتبه را قصد کرده باشد یا نه .

(مسئله 307) اگر دست را تر کند و به صورت و دستها بکشد ، چنانچه تری دست به قدری باشد که به واسطه کشیدن دست آب کمی بر آنها جاری شود و شستن صدق کند کافی است .

انگشت مسح نماید و بهتر از آن مسح با تمام کف دست است . و لازم نیست مسح بر شست پا باشد ، بلکه اگر انگشتهای دیگر هم مسح شود کافی است ، ولی باید بر روی بلندی پا ختم شود .

(مسئله 312) احتیاط واجب آن است که در مسح پاها دست را بر سر انگشتها بگذارد و بعد به روی پا بکشد ، نه آنکه تمام دست را روی پا بگذارد و کمی بکشد .

(مسئله 313) مستحب است هنگام مسح پاها بگوید: أللَّهُمَّ ثَبِّتْنِی عَلَی الصِّرَاطِ یَوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأقْدَامُ وَ اجْعَلْ سَعْیِی فِیمَا یُرْضِیکَ عَنِّی ، یَا ذَالْجَلَالِ وَ الْإکْرَام . یعنی خدایا آن روز که گامها بر صراط می لغزد گام مرا ثابت و استوار بدار ، و کوششم را در آنچه از من خرسند می شوی قرار ده ؛ ای دارنده شکوه و بزرگواری .

(مسئله 314) هنگام مسح باید جای مسح خشک باشد ، و اگر به اندازه ای تر باشد که تری دست به آن اثر نکند مسح باطل است ؛ و لی اگر تری به اندازه ای کم باشد که رطوبتی را که بعد از مسح در آن دیده می شود ، بگویند فقط از تری کف دست است اشکال ندارد .

(مسئله 315) اگر آب مسح سر به آب صورت متصل شود وضو باطل نمی شود ، ولی مسح پا نباید با رطوبت گرفته شده از آب صورت باشد . همچنین اگر هنگام شستن صورت مقداری از موها هم خیس شود و موقع مسح سر رطوبت آن با رطوبت مسح مخلوط شود ، وضو باطل نمی شود ، ولی مسح پا نباید با آن رطوبت انجام شود .

(مسئله 316) هنگام مسح باید سر و پا را ثابت نگاه داشته دست را روی آن بکشد و اگر دست را نگاه داشته و سر یا پا را به آن بکشد ، صحیح بودن مسح محل اشکال است ، ولی اگر موقعی که دست را می کشد سر یا پا مختصر حرکتی کند اشکال ندارد .

(مسئله 317) اگر برای همه مسحها و یا بعضی از آنها رطوبتی در کف دست نمانده ، نمی توان کف دست را با آب دیگر تر کرد ، بلکه باید از اعضای دیگر وضو رطوبت بگیرد و با آن مسح نماید ، و احتیاط این است که از رطوبت ریش ، و اگر نشد از رطوبت ابروها و پلکها بگیرد ، و اگر رطوبت کف دست تنها به اندازه مسح سر باشد ، بنا بر احتیاط واجب سر را با همان رطوبت مسح کند و برای مسح پاها از اعضای دیگر وضو رطوبت بگیرد .

(مسئله 318) اگر همة جلوی سر و یا روی پا نجس است و نمی توان آن را آب کشید باید تیمم نماید و احتیاطا وضو هم بگیرد و مسح جبیره ای انجام دهد ، یعنی پارچه پاک و خشکی روی آن ببندد و روی پارچه را مسح نماید .

(مسئله 319) مسح کردن از روی جوراب و کفش باطل است ، ولی اگر به

ص :127

واسطه سرمای شدید یا ترس از دزد و درنده و یا تقیه و مانند اینها نتواند کفش یا جوراب را بیرون آورد مسح کردن بر آنها اشکال ندارد ، و اگر روی کفش نجس باشد ، باید چیز پاکی بر آن ببندد و بر آن چیز مسح کند ، و احتیاط واجب در این صورت تیمم هم بنماید .

(مسئله 320) در تقیه ترس بر جان خویش ، ترس بر جان دیگران ، حسن معاشرت و جلب محبت مخالفان برای مصون ماندن از شر آنها ولو در دراز مدت کافی است .

(مسئله 321) در جایی که طرف انسان را می شناسد از مذهب او آگاهند و نیاز به تقیه احساس نمی شود تقیه جایز نیست ، بلکه حرام است . زیرا در این موارد نوعی چاپلوسی و اهانت به مذهب حقه می باشد .

(مسئله 322) اگر پس از مسح شک کند که صحیح انجام داده یا نه ، می تواند جای مسح را خشک کرده و دوباره مسح نماید .

(مسئله 327) وضو با آب نجس و آب مضاف باطل است ، اگر چه انسان نجس بودن یا مضاف بودن آن را نداند یا فراموش کرده باشد . و اگر با آن وضو نماز خوانده باشد باید دوباره نماز خود را با وضوی صحیح به جا آورد .

(مسئله 328) اگر غیر از آب گل آلود مضاف آب دیگری برای وضو ندارد ، چنانچه وقت نماز تنگ باشد باید تیمم نماید ، و اگر وقت دارد بنا بر احتیاط واجب صبر کند تا آب صاف شود و یا آب مطلق پیدا گردد ، آنگاه وضو بگیرد و نماز بخواند .

و اگر به قصد وضو با ظرف بر بدن خود بریزد یا غرفه غرفه بردارد و وضو بگیرد معصیت کرده ولی صحت وضو بعید نمی باشد ، هر چند احوط این است که یک تیمم اضافه کند و اگر آب دیگری داشته باشد و در ظرف غصبی یا طلا و نقره وضوی ارتماسی بگیرد معصیت کرده و وضویش هم باطل است و در غیر این صورت معصیت کرده ، ولی وضوی او صحیح می باشد .

(مسئله 336) اگر در حوضی که مثلا یک آجر یا یک سنگ آن غصبی است وضو بگیرد صحیح است ، ولی اگر وضوی او تصرف در غصب حساب شود گناهکار است .

(مسئله 337) و اگر فراموش کند آب غصبی است و با آن وضو بگیرد ، صحیح است گرچه خودش آب را غصب کرده باشد .

(مسئله 338) با لباس غصبی در صورتی که وضو گرفتن تصرف در او به شمار آید وضو نگیرد .

(مسئله 339) با آبی که اگر آن را برای وضو مصرف کند ضرر و زیانی به جان خود یا انسان دیگر و حتی حیوانی که حفظ آن لازم است ، وارد می شود وضو نگیرد .

(مسئله 340) اگر هنگام وضو گرفتن از نیاز خود به این آب و حرمت مصرف کردن آن در وضو غفلت بورزد و با قصد قربت وضو بگیرد وضویش صحیح است .

(مسئله 344) اگر بعد از وضو گرفتن ، نجاست و خونی در اعضای وضو دیده شود شک کند که قبل از وضو گرفتن یا هنگام وضو گرفتن بوده و یا بعد از وضو خون رسیده است ، وضوی او صحیح است .

(مسئله 351) اگر خشک شدن رطوبت اعضاء به خاطر گرمای زیاد هوا یا حرارت زیاد بدن باشد وضو درست است ، ولی در هر حال باید برای مسح رطوبت کافی وجود داشته باشد و در صورت عدم رطوبت می تواند از رطوبت محاسن ، ابروها و مژگان بگیرد و مسح نماید .

(مسئله 352) راه رفتن در بین وضو اشکال ندارد ، پس اگر بعد از شستن صورت و دستها چند قدم راه برود و بعد سر و پاها را مسح کند ، وضوی او صحیح است .

(مسئله 353) اگر در بین وضو شک کند که عضو قبلی را شسته است یا نه ، باید آن عضو مشکوک را بشوید .

(مسئله 354) اگر بعد از وضو شک کند وضویی که گرفته صحیح بوده است یا نه ، محکوم به صحت می باشد .

پس اگر چیزی مانند قیر ، رنگ ، لاک و چسبی که جسمیت دارند مانع رسیدن آب به بدن شوند باید پیش از وضو آنها را برطرف کرد .

(مسئله 359) رنگ موهایی که خانمها برای رنگ کردن مو یا ابروی خود به کار می برند و نیز رنگ جوهر خودکار یا خودنویس که بر دست می ماند ، چنانچه جسمیت نداشته و تنها رنگ باشند و مانع از رسیدن آب به بدن نباشد ، وضو اشکال ندارد .

(مسئله 360) اگر زیر ناخن که باطن محسوب است چرک باشد وضو اشکال ندارد ، ولی اگر ناخن را بگیرند باید برای وضو آن چرک را برطرف کنند ، و نیز اگر ناخن بیشتر از حد معمول بلند باشد بنا بر احتیاط واجب چرک زیر مقداری را که از معمول بلندتر است برطرف نماید .

(مسئله 361) اگر می داند چیزی به اعضای وضو چسبیده ، ولی شک دارد که از رسیدن آب جلوگیری می کند یا نه ، باید آن را برطرف کند یا آب را به زیر آن برساند .

(مسئله 362) اگر شک کند که چیزی به اعضای وضو چسبیده یا نه ، چنانچه احتمال او در نظر مردم به جا باشد ، باید بررسی کند یا به قدری دست بمالد تا اطمینان پیدا کند که اگر بوده برطرف شده یا آب به زیر آن برساند .

(مسئله 363) عضوی را که باید شست و یا مسح کرد هر قدر چرک باشد اگر چرک آن مانع رسیدن آب به بدن نباشد اشکال ندارد ، همچنین است اگر بعد از گچ کاری و مانند آن چیز سفیدی که مانع رسیدن آب به پوست نمی شود بر دست بماند ، ولی اگر شک کند که با بودن آن آب به بدن می رسد یا نه ، باید آن را برطرف کنند .

(مسئله 364) کسی که پیش از وضو می دانسته در بعضی از اعضای وضو مانعی وجود دارد که از رسیدن آب به پوست جلوگیری می کند و پس از وضو شک کرده که هنگام وضو آب به آن عضو رسیده یا نه ، وضوی او صحیح است ، مگر اینکه بداند هنگام وضو متوجه مانع نبوده که در این صورت بنا بر احتیاط واجب باید دوباره وضو بگیرد .

(مسئله 365) اگر پس از وضو چیزی که مانع رسیدن آب به اعضای وضو است ببیند و شک کند که پیش از وضو وجود داشته یا پس از آن پیدا شده ، وضوی او درست است ، مگر اینکه بداند در وقت وضو متوجه آن مانع نبوده که در این صورت بنا بر احتیاط واجب باید دوباره وضو بگیرد .

(مسئله 366) اگر بعد از وضو شک کند چیزی که مانع رسیدن آب است در بعضی از اعضای وضو بوده یا نه ، در صورتی که بداند یا احتمال دهد که در حال وضو متوجه آن محل بوده است ، وضوی او صحیح است .

(مسئله 367) اگر در صورت یا دستها یا جلوی سر و یا روی پاها بر اثر

ص :133

سوختن تاول پیدا شود ، شستن و مسح روی آن کافی است ؛ و اگر تاول سوراخ شود شستن آن قسمت که آشکار شده لازم است ، و رساندن آب به زیر پوست لازم نیست ، اگر پوست یک قسمت کنده شود ، لازم نیست آب را به زیر قسمتی که کنده نشده برسانند ، اما اگر پوستی که کنده شده گاهی به بدن می چسبد و گاهی بلند می شود ، باید آن را قطع کنند یا آب را به زیر آن برسانند .

نمازش صحیح است ، ولی برای نمازهای بعدی باید وضو بگیرد .

4_ اگر نماز خود را خوانده و قبل از نماز متوجه نبوده ، بنا بر احتیاط واجب نمازی را که خوانده دوباره با وضوی جدید بخواند .

(مسئله 374) اگر بعد از وضو یا در بین آن یقین کند ، یا در بین وضو شک کند که بعضی از اعضاء را نشسته یا مسح نکرده است ، چنانچه رطوبت اعضایی که پیش از آن است خشک شده باشد باید دوباره وضو بگیرد ، و اگر خشک نشده باید عضوی را که فراموش کرده یا شک کرده و آنچه را که بعد از آن است بشوید یا مسح کند .

فراموش شده و نیز نماز احتیاط در صورتی که بعد از نماز فورا آنها را انجام دهد ، با همان وضوی نماز کافی است .

(مسئله 376) کسی که ادرار پی در پی از او خارج می شود اگر بین دو نماز قطره ادراری از او خارج نشود ، بنا بر احتیاط مستحب برای هر نماز یک وضو بگیرد هر چند جواز خواندن دو نماز با یک وضو خالی از وجه نمی باشد . قطره هایی که بین نماز خارج می شود اشکال ندارد .

(مسئله 377) کسی که ادرار او دائما قطره قطره می ریزد باید برای نماز امور زیر را رعایت کند:

1_ به وسیله کیسه ای که در آن پنبه یا چیز دیگری است و از رسیدن ادرار به جاهای دیگر جلوگیری می کند خود را حفظ نماید .

2_ بنا بر احتیاط واجب پیش از هر نماز مخرج ادرار که نجس شده آب بکشد و بنا بر احتیاط مستحب کیسه را نیز عوض نماید .

(مسئله 378) کسی که نمی تواند از بیرون آمدن مدفوع خودداری کند ، باید برای نماز امور زیر را عمل کند:

1_ چنانچه ممکن باشد باید به مقدار نماز از رسیدن مدفوع به جاهای دیگر جلوگیری نماید .

2_ در صورتی که مشقت ندارد بنا بر احتیاط واجب برای هر نماز مخرج مدفوع را آب بکشد .

(مسئله 379) کسی که نمی تواند از بیرون آمدن ادرار یا مدفوع یا باد خودداری کند در صورتی که ممکن باشد و مشقت و زحمت و خوف ضرر نداشته باشد ، باید به مقدار نماز از خارج شدن آنها جلوگیری نماید ؛ اگر چه برای او هزینه ای داشته باشد ، بلکه اگر بیماری او به آسانی معالجه می شود احتیاط واجب آن است که خود را معالجه نماید .

(مسئله 380) کسی که نمی تواند از بیرون آمدن ادرار یا مدفوع و یا باد جلوگیری کند و نمازهای خود را برابر وظیفه انجام می دهد ، لازم نیست پس از بهبود نمازهای خود را قضا کند ، ولی اگر در بین وقت نماز مرض او خوب شود بنا بر احتیاط واجب باید نمازی را که در آن وقت خوانده دوباره به جا آورد .

را باطل می کند ، مثلا ادرار نموده و یا خواب انجام داده باشد ؛ همچنین احتیاط آن است که برای سجده سهو نیز وضو بگیرد .

سوم: برای طواف واجب خانه کعبه و نماز طواف .

چهارم: اگر نذر یا عهد کرده و یا سوگند یاد نموده باشد که وضو بگیرد .

پنجم: اگر نذر کرده باشد جایی از بدن خود به خط قرآن برساند .

ششم: اگر قرآن نجس شده و برای آب کشیدن آن ناچار به دست زدن به خط قرآن باشد ، ولی چنانچه معطل شدن به مقدار وضو بی احترامی به قرآن باشد باید بدون وضو فورا قرآن را آب بکشد ، و اگر در مستراح افتاده باشد به سرعت بیرون آورد و تا ممکن است از دست زدن به خطوط آن خودداری نماید .

(مسئله 382) رساندن جایی از بدن به خط قرآن در حالی که بدون وضو باشد حرام است ، ولی جلوگیری کودکان و دیوانگان از دست گذاشتن به خط قرآن در صورتی که بی احترامی به قرآن نباشد واجب نیست و رساندن بدن به ترجمه قرآن به هر زبانی باشد ، چه به زبان فارسی و یا به زبان دیگری اشکال ندارد .

(مسئل383) نوار و سی دی که در آن قرآن ضبط شده است لازم نیست برای مس نمودن آنها وضو بگیرد ، ولو بهتر است با وضو لمس نماید .

(مسئله 384) رساندن جایی از بدن در حالی که بی وضو باشد به نام خدای متعال به هر زبانی نوشته شده باشد بنا بر احتیاط واجب حرام است ، و نیز رساندن جایی از بدن بدون داشتن وضو به نام مبارک پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیه السلام و حضرت زهرا سلام الله علیها اگر بی احترامی باشد حرام است ، ولی اگر یکی از این اسامی مقدسه را در نامگذاری افراد به کار برند دست زدن بدون وضو به آنها اشکال ندارد .

(مسئله 385) انگشتر یا گردنبندی را که روی آن اسم خدا یا پیامبر صلی الله علیه و آله و یا یکی دیگر از معصومین علیهم السلام نقش بسته شده است نباید در حال جنابت یا حیض یا نفاس و یا بدون وضو لمس نمود ، ولی اگر به گونه ای باشد که بدن با آن تماس پیدا نکند اشکال ندارد .

(مسئله 386) وضو گرفتن یا غسل کردن برای نمازهای یومیه پیش از رسیدن وقت بنا بر اقوی صحیح است ، گرچه خلاف احتیاط می باشد و اگر به انگیزه با وضو بودن یا خواندن سوره ای از قرآن یا به قصد مطلوب بودن وضو شرعا وضو بگیرد ، اشکال ندارد که با آن وضو نماز بخواند گرچه با آن وضو قصد نماز خواندن نداشته است مانعی ندارد .

(مسئله 387) کسی که یقین دارد وقت داخل شده ، اگر نیت وضوی واجب کند و بعد از وضو بفهمد وقت داخل نشده ، وضوی او صحیح است .

(مسئله 388) مستحب است برای نماز میت ، زیارت امامان علیه السلام ، زیارت اهل قبور ، رفتن به مسجد ، همراه داشتن قرآن و نوشتن یا لمس کردن حاشیه ی آن و نیز

ص :137

برای خوابیدن وضو گرفت ، ولو به قصد رجاء ؛ و نیز مستحب است کسی که وضو دارد دوباره وضو بگیرد ، و اگر برای یکی از از این کارها وضو گرفت ، هرکاری را که باید با وضو انجام بگیرد می تواند به جا آورد ، مثلا می تواند با آن وضو نماز بخواند .

(مسئله 389) مستحب است که انسان همواره با وضو باشد و در مواردی زیادی بر این امر تأکید شده است گرچه اقامه دلیل بر استحباب در برخی آن موارد هم نباشد ، اما از باب تسامح در ادله سنن و رجاء ، وضو گرفتن برای آن موارد و همواره با وضو بودن شرعا مطلوب و محبوب می باشد .

سرزده یا نه ، بنا را بر این می گذارد که سر نزده است .

(مسئله 395) اگر انسان می داند که چیزی از یکی از دو مجرای او بیرون آمده ، ولی نمی داند که آیا چیزی بوده که وضو را باطل کند یا نه ، بنا را بر این می گذارد که باطل کننده وضو از او بیرون نیامده است ، مگر اینکه رطوبتی از او بیرون آید و استبراء نکرده باشد .

(مسئله 396) در وضو شستن هر یک از اعضای وضو بار اول واجب ، بار دوم جایز و بار سوم و بیشتر از آن حرام و بدعت است مگر تقیه باشد . مثلا اگر کسی در وضو دست چپش را سه بار بشوید ، علاوه بر حرمت ، وضویش نیز باطل است ، زیرا در واقع با آب تازه غیر از آب وضو مسح کرده است ، چون شستن بار سوم بدعت و از اجزای وضو به شمار نمی آید .

(مسئله 397) اگر برای شستن هر عضوی چندین بار آب بریزد مانعی ندارد و محدودیتی نیست ، آنگاه بعد از چند بار آب ریختن به نیت یک مرتبه شستن عضوی وضو را بشوید .

(مسئله 398) به هنگام وضو گرفتن چند چیز مکروه است که از آن جمله:

1_ از دیگری برای ریختن آب کمک گرفتن .

2_ وضو گرفتن با آبی که توسط آفتاب گرم شده است .

3_ وضو گرفتن با آب قلیل از ظرفی که با دست از آن آب برمی دارد ، برای کسی که به وسیله خواب ، ادرار ، غائط و یا جنابت طهارت خود را از دست داده ، برای رفع کراهت در اولی یک بار ، در دومی و سومی دو بار ، و در چهارمی سه بار دستهایش را می شوید آنگاه وضو بگیرد .

(مسئله 399) کسی که می داند وضو داشته اگر شک کند که وضویش باطل شده یا نه ، بنا را بر طهارت می گذارد و به ظن خود اعتنا نمی کند مگر اینکه حجت شرعی پیدا شود ، مثلا دو نفر شاهد عادل گواهی دهند که وضو گرفته یا وضویش را باطل کرده است .

(مسئله 400) کسی که می داند وضو نداشته ، ولی شک دارد که بعدا وضو گرفته یا نه ، بنا را بر وضو نداشتن می گذارد .

(مسئله 401) برای طواف واجب و نماز طواف ، که جزء اعمال حج و عمره می باشد با وضو بودن واجب است ، ولی برای طواف مستحبی وضو شرط نیست ، فقط برای نماز آن با طهارت بودن واجب است .

(مسئله 402) مسواک همیشه مستحب است و پیش از وضو تأکید فراوان شده است . رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر حرج و سختی برای امتم نمی داشت هر آینه امر می کردم به مسواک زدن و واجب قرار می دادم که نماز را با مسواک زدن قبل از آن بخوانند .

ص :139

در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده است که دو رکعت نماز خواندن با مسواک ثوابش برابر است با هفتاد رکعت نماز خواندن بدون مسواک .

(مسئله 403) برای مسواک بهتر از هر چیزی چوب اراک و الیاف آن است ، سپس چوب زیتون ، و پس از آن هر چوب دیگر ، و حداقل آن این است که با انگشتان خود دندانهایش را مسواک نماید .

(مسئله 404) مستحب است: 1_ هنگام وضو نام خدا را بر زبان جاری کردن 2_ دعاهای رسیده از معصومین علیه السلام را خواندن 3_ پیش از وضو سه بار با آب مضمضه کردن 4_ سپس سه بار استنشاق نمودن ؛ و همچنین باقی مستحباتی که در مسائل قبلی بیان شد هنگام وضو مراعات نماید .

آن ببندد و دست تر را روی آن هم بکشد .

و اگر دست تر کشیدن بر آن ضرر دارد ، باید اطراف زخم را همان طور که در وضو گفته شد از بالا به پایین بشوید و بنا بر احتیاط مستحب پارچه یا پلاستیک پاکی روی

آن ببندد و دست تر روی آن بکشد ؛ و اگر بستن پارچه ممکن نیست باید اطراف زخم را بشوید و بنا بر احتیاط مستحب تیمم هم نماید .

و اگر به جای زخم یا دمل ، شکستگی در صورت یا دستها باشد ، آنچه گفته شد انجام دهد و به احتیاط واجب تیمم هم بنماید ، ولی چنانچه روی زخم نجس باشد و نمی تواند آن را آب بکشد ، احتیاط واجب آن است که دست تر روی آن بکشد و بعد دست تر را تطهیر کند و روی زخم پارچه ای ببندد و روی پارچه هم دست بکشد و تیمم هم بکند .

و اگر دست کشیدن روی آن ممکن نیست یا موجب زیاد شدن نجاست بدن می شود ، دست تر روی پارچه بکشد و تیمم هم بکند و در همه فرضهای بالا اگر شستن روی پارچه یا پلاستیک ممکن است بنا بر احتیاط واجب روی آن را بشوید و دست هم روی آن بکشد ، ولی دقت زیاد لازم نیست که حتی زیر نخها و فرو رفتگیها را بشوید .

(مسئله 408) اگر زخم یا دمل و یا شکستگی در جلوی سر یا روی پا باشد و روی آن باز است ، چنانچه به هر دلیل نتوان روی آن را مسح نمود ، باید پارچه یا پلاستیک پاکی روی آن ببندد و روی آن را با رطوبت آب وضو مسح کند ، و اگر گذاشتن یا بستن پارچه روی آن ممکن نباشد مسح لازم نیست ، ولی بنابراحتیاط واجب باید تیمم هم بنماید .

(مسئله 409) اگر روی دمل یا زخم یا شکستگی بسته باشد ، چنانچه باز کردن ممکن است و زحمت و مشقت هم نداشته باشد و آب هم برای آن ضرر ندارد ، باید روی آن را باز کند و وضو بگیرد چه زخم و مانند آن در صورت و دستها باشد یا جلو سر و روی پاها .

(مسئله 410) اگر زخم یا دمل یا شکستگی در صورت یا دستها باشد و بشود روی آن را باز کرد چنانچه ریختن آب روی آن ضرر دارد ، ولی کشیدن دست تر ضرر ندارد ، پس اگر ممکن باشد طوری دست تر بکشد که بگویند آن را شسته باید چنین کند و کافی است و اگر شستن صدق نمی کند احتیاط واجب آن است که دست تر روی آن بکشد و بعد پارچه پاکی روی آن ببندد و روی پارچه را هم دست تر بکشد .

(مسئله 411) اگر نمی شود روی زخم را باز کرد ولی زخم و چیزی که روی آن گذاشته پاک است و رسانیدن آب به زخم ممکن است و ضرر و مشقت هم ندارد باید آب را به روی زخم برساند و اگر نجس است چنانچه آب کشیدن آن و رساندن آب به روی زخم بدون زحمت و مشقت ممکن باشد ، باید آن را آب بکشد و موقع وضو آب را به زخم برساند .

و در صورتی که آب برای زخم ضرر دارد یا اینکه رساندن آب به روی زخم ممکن نیست باید اطراف زخم را بشوید و اگر جبیره پاک است روی آن را مسح کند ،

ص :141

و اگر نمی شود روی آن را دست تر کشید ، مثلا دارویی است که به دست می چسبد ، پارچه پاکی را به طوری که جزو جبیره حساب شود روی آن ببندد و دست تر روی آن بکشد ، و اگر این هم ممکن نیست احتیاط واجب آن است که وضو بگیرد و تیمم هم نماید .

و اگر روی زخم بسته یا پارچه روی آن نجس است و نمی شود آن را پاک نمود ، چنانچه می شود دست تر روی آن کشید بنا بر احتیاط واجب دست تر روی آن بکشد و بعد دست تر را تطهیر کند و پارچه یا پلاستیک پاکی روی زخم ببندد و روی آن را هم دست بکشد و تیمم هم بنماید و اگر نمی شود دست تر روی آن کشید دست تر روی پارچه بکشد و تیمم هم بنماید .

(مسئله 412) اگر جبیره تمام صورت یا تمام یک دست یا تمام هر دو دست را گرفته باشد و یا بیشتر از معمول اطراف زخم را گرفته و برداشتن آن ممکن نباشد ، باید گذشته از وضوی جبیره بنا بر احتیاط واجب تیمم هم بنماید ، ولی اگر بیشتر از معمول اطراف زخم را گرفته و برداشتن آن ممکن باشد باید جبیره را بردارد ، پس اگر زخم در صورت و دستهاست اطراف آن را بشوید و اگر در سر یا روی پاهاست اطراف آن را مسح کند ، و برای جای زخم به دستور اعمال جبیره عمل نماید .

(مسئله 413) اگر جبیره تمام اعضای وضو را گرفته باشد باید تیمم بنماید و بنا بر احتیاط مستحب وضوی جبیره ای هم بگیرد .

(مسئله 414) کسی که در کف دست و انگشتها جبیره دارد و در موقع وضو دست تر روی آن کشیده است باید سر و پا را با همان رطوبت مسح کند .

ص :142

(مسئله 415) اگر جبیره تمام پهنای روی پا را گرفته ولی مقداری از طرف انگشتان و مقداری از طرف بالای پا باز است ، باید جاهایی که باز است روی پا ، و جاهایی که جبیره است روی جبیره را مسح کند .

(مسئله 416) اگر در صورت یا دستها چند جبیره باشد باید بین آنها را بشوید ، و اگر جبیره ها در سر یا روی پاها باشد باید بین آنها را مسح کند و در جاهایی که جبیره است باید به دستور جبیره عمل نماید .

(مسئله 417) اگر در جای وضو زخم یا جراحت و یا شکستگی نیست ، ولی به جهت دیگری آب برای تمام دست و صورت ضرر دارد باید تیمم کند ، و احتیاط مستحب آن است که وضوی جبیره ای هم بگیرد ، و اگر برای مقداری از دست و صورت ضرر دارد ، اطراف آن را بشوید و پارچه ای روی آن ببندد و دست تر بر آن بکشد و به احتیاط واجب تیمم هم بکند .

(مسئله 418) اگر در جای وضو یا غسل چیزی چسبیده که برداشتن آن ممکن نباشد یا به اندازه ای دشوار است که نمی توان تحمل کرد باید به دستور جبیره عمل نماید و بنا بر احتیاط مستحب تیمم هم انجام دهد .

(مسئله 419) کسی که وظیفه اش تیمم است اگر در بعضی از جاهای تیمم او زخم یا دمل و یا شکستگی باشد ، باید مثل وضوی جبیره ای تیمم جبیره ای کند .

(مسئله 424) نمازهایی را که انسان با وضو یا غسل جبیره ای خوانده است ، اگر عذر او در وقت نماز برطرف شود احتیاطا دوباره بخواند ، و اگر وقت سپری شده است نمازی که خوانده صحیح است و به احتیاط واجب برای نمازهای بعد وضو بگیرد و یا غسل کند .

(مسئله 425) کسی که با وضوی جبیره ای نماز خوانده ، اگر در اثنای وقت عذرش برطرف شد کشف می کند از اینکه وضویش صحیح نبوده و اعمالی که با آن وضو انجام داده باطل بوده است ، باید آن را اعاده نماید .

ص :144

ص :146

و اگر از سر و گردن باشد ، باید پس از شستن آن مقدار ، طرف راست و طرف چپ را هم به قصد غسل بشوید .

(مسئله 431) اگر پیش از تمام شدن غسل در شستن مقداری از طرف چپ شک کند شستن همان مقدار کافی است ، و اگر بعد از آن که مشغول شستن طرف راست شد در شستن سر و گردن یا مقداری از آن شک نماید ، می تواند به شک خود اعتنا نکند ، ولی بنا بر احتیاط آن را بشوید ، و اگر بعد از آنکه مشغول شستن طرف چپ شد در شستن طرف راست یا مقداری از آن شک نماید ، بنا بر احتیاط واجب آنچه را شک دارد بشوید و بعد از شستن آن دوباره آنچه را بعد از آن است بشوید .

(مسئله 432) در غسل شستن موهای بلند لازم نیست ، ولی حتما باید آب به پوست زیر آن برسد . موهای کوتاه را بشوید .

(مسئله 433) در غسل موالات شرط نیست ، بلکه جایز است که میان اجزای آن فاصله بیفتد اگر چه اعضای قبلی خشک شود .

(مسئله 434) در غسل لازم است سرتاسر بدن را آب فراگیرد ، ولو این که کمی به آن آب برسد و همانند روغن مالی باشد .

(مسئله 435) اگر بعد از غسل شک کند غسلی که انجام داده صحیح بوده است یا نه ، محکوم به صحت می باشد .

ولی در غسل ترتیبی پاک بودن تمام بدن لازم نیست ، اگر تمام بدن نجس باشد و هر قسمت را پیش از غسل دادن آب بکشد غسل صحیح است .

(مسئله 442) اگر هنگام غسل به اندازه سر مویی از بدن نشسته بماند غسل باطل است ولی شستن جاهایی که دیده نمی شوند و باطن محسوب می شوند مانند درون بینی و گوش واجب نیست .

(مسئله 443) اگر سوراخ جای گوشواره و مانند آن به قدری گشاد باشد که داخل آن دیده شود ، باید آن را شست ، ولی اگر دیده نشود شستن داخل آن لازم نیست .

(مسئله 444) جایی را که شک دارد از ظاهر بدن است یا از باطن آن ، بنا بر احتیاط واجب باید بشوید .

(مسئله 445) چیزی را که مانع رسیدن آب به بدن است باید برطرف کند ، و اگر پیش از آن که یقین کند برطرف شده غسل نماید ، غسل او باطل است ، همچنین اگر هنگام غسل شک کند چیزی که مانع رسیدن آب می باشد در بدن او هست یا نه ، باید بررسی کند تا مطمئن شود که مانعی نیست ، مگر اینکه احتمال ضعیف و غیر عقلایی باشد ، در این صورت اعتنا نکند .

(مسئله 446) شرایطی که برای صحیح بودن وضو گفته شد در غسل هم شرط است ، مانند پاک بودن و غصبی نبودن آب و محل وضو ، ولی در غسل از بالا به پایین شستن اعضاء و فاصله نشدن میان شستن اعضای غسل و موالات لازم نیست ، مثلا اگر صبح سر و گردن و پس از چند ساعت طرف راست و چند ساعت بعد طرف چپ را غسل دهد ، غسل او صحیح است ، به شرط آن که در این میان کاری که وضو را باطل می کند انجام ندهد و مبتلا به حدث اصغر و اکبر نشده باشد .

(مسئله 447) کسی که نمی تواند از بیرن آمدن ادرار و مدفوع خود جلوگیری کند اگر به اندازه ای که غسل کند و نماز بخواند ادرار و مدفوع از او خارج نمی شود ، بنا بر احتیاط واجب باید هر قسمت را فورا بعد از قسمت دیگر غسل دهد و بعد از غسل هم فورا نمازش را بخواند ، همچنین است حکم مستحاضه که بعدا گفته می شود .

(مسئله 448) اگر کسی شک کند غسل کرده یا نه ، باید غسل کند ؛ و اگر شک کند غسل بر او واجب شده یا نه ، لازم نیست غسل نماید ، و اگر مدتی پس از غسل کردن شک کند غسلش درست بوده یا نه ، لازم نیست دوباره غسل کند ، ولی اگر بعد از خواندن نماز در اصل غسل کردن شک کند ، با احتمال توجه در هنگام نماز ، نمازهایی که خوانده صحیح است و برای نمازهای بعدی باید غسل نماید .

(مسئله 449) اگر در بین غسل کاری که وضو را باطل می کند از او سر زند ، احتیاط واجب آن است که غسل را از سر گیرد و وضو هم بگیرد .

ص :149

(مسئله 450) کسی که چند غسل بر او واجب است می تواند آنها را جدا جدا انجام دهد یا این که به نیت همه آنها یک غسل به جا آورد . همچنین است حکم غسل واجب و مستحب ، مثل غسل جنابت و جمعه .

(مسئله 451) اگر کسی غسل مسح میت یا غسل دیگری بر او واجب بوده و انجام نداده است ، در صورتی که پس از آن جنب شده و غسل جنابت کرده است غسل جنابت او از سایر غسلها کفایت می کند ، هر چند به آنها توجه نداشته است .

(مسئله 452) اگر وقت نماز واجب رسیده می توان به نیت واجب و یا به قصد قربت یعنی برای انجام فرمان خدای متعال غسل کرد ، ولی اگر بخواهند پیش از رسیدن وقت نماز غسل کنند بنا بر احتیاط به قصد پاک شدن از جنابت و یا به قصد قربت غسل نمایند ، هر چند به قصد نماز نیز صحیح است .

(مسئله 453) کسی که یقین کرده وقت نماز واجب رسیده اگر به نیت واجب غسل کند و بعد معلوم شود هنوز وقت نرسیده ، غسل او صحیح است .

(مسئله 454) هرگاه به خیال این که به اندازه غسل و نماز وقت دارد به قصد نماز اداء غسل کند و بعد از غسل بفهمد که به اندازه غسل وقت نداشته و نمازش قضا شده ، غسل او صحیح است .

(مسئله 455) کسی که قصد دارد پول حمامی را ندهد یا بدون این که بداند حمامی راضی است بخواهد نسیه بگذارد ، اگر چه بعد حمامی را راضی کند غسل او باطل است .

(مسئله 456) اگر حمامی راضی باشد که پول حمام نسیه بماند ، ولی کسی که غسل می کند قصدش این باشد که طلب او را ندهد ، یا از مال حرام بدهد غسل او اشکال دارد .

(مسئله 457) اگر بخواهد پول حرام یا پولی که خمس آن را نداده به حمامی بدهد ، غسل او باطل است .

(مسئله 458) اگر شک کند که غسل کرده یا نه ، باید غسل کند ، ولی اگر بعد از غسل شک کند که غسل او درست بوده یا نه ، لازم نیست دوباره غسل نماید .

(مسئله 461) هرگاه انسان جنب شود برای بیرون آمدن از حالت جنابت مستحب است غسل کند ، اما برای خواندن نمازهای واجب و مانند آن غسل جنابت واجب غیری می شود ، و برای نماز میت سجده شکر و سجده های واجب قرآن غسل جنابت لازم نیست و برای نمازهای مستحبی شرط صحت و درستی آنهاست .

(مسئله 462) عرق جنب از حرام نجس نیست ، پس کسی که از حرام جنب شده با آب ملایم و گرم می تواند غسل کند ، ولو عرق کند مانع از صحت غسل نمی باشد .

(مسئله 463) کسی که غسل جنابت کرده نباید برای نماز وضو بگیرد و می تواند با آن نماز بخواند ، ولی کافی بودن غسلهای دیگر از وضو محل اشکال است ، و بنا بر احتیاط واجب باید وضو هم بگیرد .

(مسئله 464) کسی که احتیاطا غسل جنابت کرده باید برای نماز وضو بگیرد .

کند و چنانچه شک در منی بودن آن دارد ، اگر با شهوت بیرون آمده باشد هرچند با جهش و سست شدن بدن همراه نبوده باید احتیاط کرده غسل کند و برای نماز نیز وضو بگیرد .

(مسئله 469) خروج منی مرد از زن موجب غسل نمی شود ، و اگر قبل از غسل یا بعد از آن رطوبتی خارج شود ، در صورتی که بداند منی است نجس می باشد ، و اگر مشکوک باشد محکوم به طهارت است ، در صورتی که استبراء کرده باشد .

(مسئله 470) اگر پس از بیرون آمدن منی و پیش از آن که ادرار کند غسل نماید و پس از غسل رطوبتی از او خارج شود که نداند منی است یا چیز دیگر ، حکم منی را دارد و بنا بر احتیاط واجب باید دوباره غسل کند و برای نماز هم وضو بگیرد .

(مسئله 471) اگر منی از جای خود حرکت کند و بیرون نیاید غسل جنابت واجب نمی شود .

(مسئله 472) اگر _ نعوذ بالله _ با حیوانی نزدیکی کرده و منی از او بیرون آید تنها غسل کافی است و اگر منی بیرون نیاید ، چنانچه پیش از نزدیکی وضو داشته باز هم غسل کافی است ، ولی اگر وضو نداشته احتیاط واجب آن است که غسل کند و وضو هم بگیرد . همچنین است اگر شک دارد وضو داشته یا نه و حالت سابقه را هم نمی داند .

(مسئله 473) اگر کسی غسل جنابت را فراموش کند یا در لباس خود منی ببیند و یقین کند منی از خود او است ، باید غسل کند و نمازهایی را که یقین دارد با حالت جنابت انجام داده قضا نماید ، و در هر دو صورت لازم نیست نمازهایی را که احتمال می دهد با حالت جنابت انجام داده قضا کند .

2_ رفتن به مسجدالحرام و مسجدالنبی صلی الله علیه و آله گرچه به عنوان عبور باشد که از یک در داخل و بدون توقف از در دیگر خارج گردد .

3_ توقف در سایر مساجد ، و بنا بر احتیاط واجب در حرم امامان علیه السلام ، ولی اگر از یک در وارد و بدون توقف از در دیگر خارج شود ، یا برای برداشتن چیزی داخل شود و بدون توقف برگردد مانعی ندارد .

4_ گذاشتن چیزی در مسجد .

5_ خواندن آیه سجده ، بلکه بنا بر احتیاط واجب خواندن هر قسمت از سوره ای که سجده واجب دارد ، و سوره های سجده دارد عبارتند از «سوره سی و دوم (سجده)» ، «سوره چهل و یکم (فصّلت)» ، «سوره پنجاه و سوم ( نجم)» ، «سوره نود و ششم (علق)»

(مسئله 477) خواندن حتی یک حرف از آیاتی که سجده واجب دارد ، بلکه از آیات دیگر این چهار سوره نیز بنا بر احتیاط واجب بر جنب حرام می باشد .

(مسئله 478) نُه چیز بر جنب مکروه است:

1و2_ خوردن و آشامیدن ، ولی اگر وضو بگیرد مکروه نیست .

3_ خواندن بیش از هفت آیه از سوره هایی که سجده واجب ندارد .

4_ رساندن جایی از بدن به جلد ، حاشیه و میان خطهای قرآن .

5_ همراه داشتن قرآن .

6_ خوابیدن ، ولی اگر وضو بگیرد یا در نبود آب قربت الی الله تیمم کند ، مکروه نیست .

7_ حنا یا رنگ بستن به سر و صورت .

8 _ روغن مالیدن به بدن .

9_ نزدیکی کردن پس از آن که در خواب محتلم شده باشد .

می باشد .

5_ غسل ورود به شهرهای مکه و مدینه ؛ برای انجام حج ، عمره و زیارت .

6_ غسل ورود به حرم مکه ، کعبه معظمه ، حرم مدینه و مسجدالنبی صلی الله علیه و آله .

7_ غسل احرام و برای وقوف در عرفات (اندکی بعد از ظهر) ، و برای قربانی کردن ، سر تراشیدن و طواف خانه خدا به هنگام بازگشت از منا .

8 _ غسل مسح میّتی که غسل داده شده است .

9_ غسل قضای نماز آیات ، در مورد کسی که به هنگام خسوف کامل (ماه گرفتگی) کوتاهی نموده و اینک می خواهد قضای آن را به جا بیاورد .

10_ غسل توبه ، در مورد کسی که به ساز و آواز گوش داده است .

11_ غسل برای رفتن به سفر ، خصوصا سفر زیارت حضرت سیدالشهداء علیه السلام .

12_ غسل برای خواست حاجت از خداوند متعال .

13_ غسل برای زیارت پیامبر یا برای زیارت امامان معصوم علیهم السلام از دور یا نزدیک .

14_ غسل کسی که جایی از بدن خود را به بدن میتی که غسلش داده شده باشد رسانده است .

(مسئله 480) غسلهای یاد شده که مشروعیت آنها ثابت است بنا بر غیر مشهور کسی که یکی از آنها را انجام دهد از وضو نیز کفایت می کند .

(مسئله481) غسلهای فراوانی در کتب فقهی ، ادعیه و زیارات نقل شده که مشروعیت آنها مورد تأمل است آنها را به رجاء مطلوبیت می توان انجام داد ، ولی آنها از وضو کفایت نمی کند .

(مسئله482) مشروعیت تیمم به جای غسلهای مستحبی ، جز در موارد خاصی ثابت نشده است و لذا جز برای رجاء مطلوبیت نمی توان آنها را انجام داد و از وضو نیز کفایت نمی کند .

قرشیه نیستند پس از تمام شدن پنجاه سال یائسه می شوند ؛ یعنی دیگر خون حیض نمی بینند .

(مسئله 484) خونی که دختر پیش از تمام شدن نُه سال ، و زن پس از یائسه شدن می بیند خون حیض نیست ؛ هر چند صفات و نشانه های حیض را داشته باشد .

(مسئله 485) دختری که نمی داند نُه سال او تمام شده یا نه اگر خونی ببیند که نشانه های حیض را نداشته باشد حیض نیست ؛ و اگر نشانه های حیض را داشته باشد و اطمینان به حیض بودنش پیدا کند حیض است ، و معلوم می شود نه سال او تمام شده است ؛ بلکه با وجود نشانه های حیض بعید نیست این حکم جاری باشد ، هر چند اطمینان پیدا نکند.

(مسئله 486) زن حامله یا زنی که بچه شیر می دهد نیز ممکن است خون حیض ببیند؛ ولی اگر زن حامله در وقت عادت ماهانه خون نبیند و پس از گذشت بیست روز از آن خون ببیند ، بنا بر احتیاط بین وظیفه حائض و مستحاضه جمع نماید .

(مسئله 487) زنی که شک دارد یائسه شده یا نه ، چنانچه خونی ببیند و نداند حیض است یا خون دیگر ، باید بنا بگذارد که یائسه نشده است .

(مسئله 488) کمترین مدت حیض سه روز و بیشترین آن ده روز است ؛ و اگر اندکی کمتر از سه روز باشد ، چنانچه خون به کلی قطع شود حیض به حساب نمی آید ؛ و زن باید در این مورد وظایف مستحاضه عمل نماید . ولی اگر به طور کامل قطع نشده و در مجرای رحم بماند کافی است و حیض به حساب می آید ؛ و چنانچه در بین سه روز مختصری پاک شود و مدت پاک شدن به قدری باشد که بگویند خون استمرار دارد و قطع نشده ، باز هم حیض است .

(مسئله 489) مشهور این است که خون در سه روز اول حیض باید پشت سر هم باشد ولی اگر فرضاً در ضمن ده روز ، سه روز یا بیشتر خون ببیند و لیکن سه روز خون پشت سر هم نباشد ، بنا بر احتیاط واجب در روزهای خون کارهایی را که بر حائض حرام است ترک کند و کارهای مستحاضه را نیز انجام دهد و نماز و روزه را به جا آورد و قضای روزه ها را نیز بگیرد و در روزهای پاکی وسط ، کارهایی را که بر حائض حرام است ترک کند و کارهایی را که زن پاک انجام می دهد انجام دهد و قضای روزه ها را نیز بعدا بگیرد .

(مسئله 490) بعید نیست که مراد از سه روز در باب حیض سه شبانه روز باشد ؛ یعنی هفتاد و دو ساعت . ولی اگر سه شبانه روز پشت سر هم نباشد به احتیاطی که در مسئله ی قبل گفته شد عمل شود .

(مسئله 491) اگر سه روز پشت سر هم خون ببیند و پاک شود ، چنانچه دوباره خون ببیند و مجموع روزهایی که خون دیده و روزهایی که در وسط پاک بوده از ده روز بیشتر نشود ، همه آنها حتی روزهایی هم که در وسط پاک بوده حیض است .

ص :155

(مسئله 492) زنی که کمتر از سه روز خون دیده و پاک شده سپس سه روز دیگر یا بیشتر خون دیده ، خون دوم حیض است ؛ و خون نخست گرچه در روزهای عادتش بوده و نشانه های حیض را داشته باشد حیض نیست ؛ مگر اینکه مدت دو خون و پاکی وسط ، ده روز یا کمتر باشد که در این صورت بنا بر احتیاط واجب در خون اول بین وظیفه حائض و مستحاضه جمع کند ، و در پاکی وسط نیز بین وظیفه حائض و زن پاک جمع نماید .

(مسئله 493) اگر خونی ببیند که از سه روز بیشتر و از ده روز کمتر باشد و نداند خون حیض است یا زخم و یا دمل ، چنانچه قبلا حیض بوده حیض ، و چنانچه پاک بوده پاک قرار دهد ؛ و اگر نمی داند پاک بوده یا حیض ، همه چیزهایی را که بر حائض حرام است ترک کند و همة عبادتهایی که زن غیر حائض انجام می دهد به جا آورد و قضای روزه ها را هم بگیرد .

(مسئله 494) اگر خونی ببیند و شک کند که خون حیض است یا استحاضه ، چنانچه شرایط و صفات حیض را داشته باشد باید حیض قرار دهد .

(مسئله 495) زنی که با استعمال دارو از عادت ماهانة خود جلوگیری کرده است ، چنانچه در ایام عادت یا غیر آن خونی ببیند و شک کند که حیض است یا نه ، در صورتی که صفات حیض را دارا نبوده و از سه روز کمتر باشد حیض نیست .

ص :156

(مسئله 496) اگر خونی ببیند و نداند خون حیض است یا خون بکارت باید خود را وارسی کند ؛ به این ترتیب که مقداری پنبه داخل مجرا قرار داده و کمی صبر کند ، چنانچه اطراف آن به طور حلقه ای شکل خون آلود شود خون بکارت است ؛ ولی اگر خون به همه پنبه رسیده و در آن فرو رفته باشد حیض است .

توانست بنا بر احتیاط مستحب کفاره بدهد .

(مسئله 503) طلاق دادن زن در حال حیض _ به طوری که تفصیل آن در احکام طلاق گفته می شود _ باطل است .

(مسئله 504) اگر زن بگوید در حال حیض هستم یا بگوید از حیض پاک شده ام ، چنانچه که متهم به دروغگویی نباشد باید پذیرفت ؛ و اگر مرد در حال جماع بفهمد زن حائض شده باید بلافاصله از حالت جماع خارج شود .

(مسئله 505) اگر زن در بین نماز حائض شود نماز او باطل می شود ؛ و اگر شک کند که حائض شده یا نه ، بنا بر احتیاط اگر ممکن است وارسی کند ، و اگر ممکن نیست نماز را ادامه دهد و نماز او صحیح است ؛ ولی اگر بعد از نماز بفهمد که در بین نماز حائض شده نمازی که خوانده است باطل است.

(مسئله 506) هنگامی که زن از خون حیض پاک شد ، واجب است برای نماز و عبادتهایی که نیاز به وضو یا غسل و یا تیمم دارد غسل نماید ؛ و برای نماز بنا بر احتیاط واجب وضو نیز بگیرد ؛ و بنا بر احتیاط وضو را پیش از غسل انجام دهد ؛ و اگر پیش از غسل انجام نداد بعد از آن انجام دهد .

(مسئله 507) بعد از آن که زن از خون حیض پاک شد اگر چه غسل نکرده باشد طلاق او صحیح است ، و شوهرش هم می تواند با او جماع نماید ؛ ولی احتیاط مستحب آن است که پیش از غسل از جماع با او خودداری نماید . و کارهای دیگری که در وقت حیض بر او حرام بوده مانند توقف در مسجد و مسح خط قرآن ، تا غسل نکند بر او حلال نمی شود .

(مسئله 508) اگر حائض برای غسل و وضو آب کافی نداشته باشد و آب به اندازه ای باشد که بتواند یا غسل کند یا وضو بگیرد ، بنا بر احتیاط واجب باید غسل کند و بدل از وضو تیمم نماید ؛ و اگر فقط برای وضو کافی باشد وضو بگیرد و عوض غسل تیمم نماید ؛ و اگر آب موجود برای هیچ یک کفایت نکند بنا بر احتیاط واجب دو تیمم کند: یکی بدل از غسل و دیگری بدل از وضو .

(مسئله 509) نمازهای یومیه ای که زن در ایام حیض نخوانده قضا ندارد ؛ ولی روزه های واجب را باید قضا نماید ؛ و بنا بر احتیاط قضای نماز آیات را نیز به جا آورد .

(مسئله 510) هرگاه وقت نماز داخل شود و بداند که اگر نماز را تأخیر بیندازد حائض می شود ، باید فورا نماز را بخواند .

(مسئله 511) هرگاه وقت نماز فرا رسد و زن نماز را تأخیر بیندازد و از اول وقت به اندازة انجام واجبات یک نماز بگذرد و بعد حائض شود قضای آن نماز بر او واجب است ؛ ولی در تند خواندن و کند خواندن و چیزهای دیگر باید ملاحظه حال خود را بکند . مثلا زنی که مسافر نیست اگر در اول ظهر نماز نخواند ، قضای آن

ص :158

در صورتی واجب می شود که به مقدار خواندن چهار رکعت نماز با وضو به دستوری که گفته شد از اول ظهر بگذرد و حائض شود ؛ و برای کسی که مسافر است گذشتن وقت به مقدار خواندن دو رکعت نماز با وضو کافی است .

(مسئله 512) اگر زن زمانی از حیض پاک شود که به اندازة غسل و وضو و خواندن یک رکعت نماز یا بیشتر از یک رکعت وقت داشته باشد ، نماز آن وقت بر او واجب است و اگر نخواند باید قضای آن را به جا آورد . و چنانچه به این اندازه مجال ندارد نماز آن وقت بر او واجب نیست ؛ هر چند اگر تیمم کند به نماز برسد . ولی اگر گذشته از تنگی وقت تکلیفش تیمم است _ مثل آنکه آب برایش ضرر دارد _ باید تیمم کند و آن نماز را بخواند .

(مسئله 513) اگر حائض بعد از پاک شدن شک کند که به اندازة تهیه مقدمات نماز و خواندن یک رکعت وقت دارد یا نه ، باید نمازش را بخواند ؛ و اگر به خیال این که وقت ندارد نماز نخواند و بعد بفهمد وقت داشته ، باید قضای آن نماز را به جا آورد .

(مسئله 514) اگر حائض جنب باشد و هنگامی که پاک می شود غسل جنابت را انجام دهد ، لازم نیست برای حیض نیز جداگانه غسل نماید ؛ هر چند خوب است در غسل خود هر دو را نیت کند . ولی کافی بودن این غسل از وضو خالی از اشکال نیست ؛ پس برای انجام عباداتی که طهارت در آنها شرط است _ مانند نماز _ احتیاطا وضو نیز بگیرد ؛ و بنا بر احتیاط وضو را پیش از غسل انجام دهد .

(مسئله 515) مستحب است حائض در وقت نمازهای واجب خود را از خون پاک نماید و پنبه و دستمال را عوض کند و وضو بگیرد _ و اگر نمی تواند وضو بگیرد به امید ثواب تیمم نماید _ و به اندازة وقت نماز خواندن رو به قبله بنشیند و مشغول ذکر و دعا و صلوات شود .

(مسئله 516) خواندن و همراه داشتن قرآن و رساندن جایی از بدن به حاشیه و بین خطهای قرآن ، و نیز خضاب کردن به حنا و مانند آن برای حائض مکروه است .

سوم _ صاحب عادت عددیه: و او زنی است که شماره روزهای حیض او در دو ماه پشت سرهم به یک اندازه باشد ، ولی وقت دیدن آن دو خون یکی نباشد .

چهارم _ مضطربه: و او زنی است که چند ماه خون دیده ولی عادت معین پیدا نکرده و یا از آغاز عادت معینی داشته ولی عادت او به هم خورده و عادت تازه ای پیدا نکرده است .

پنجم _ مبتدئه: و او زنی است که مرتبه نخست خون دیدن اوست .

ششم _ ناسیه: و او زنی است که عادت خود را فراموش کرده است .

هر یک از این شش دسته احکامی دارند که در مسائل آینده خواهد آمد .

(مسئله 521) زنی که عادت وقتیه و عددیه دارد اگر چند روز پیش از عادت و همة روزهای عادت و چند روز هم پس از عادت خود خون ببیند و روی هم از ده روز بیشتر نشود ، پس اگر همه خون به صفات حیض باشد همه این مدت حیض است ؛ و اگر به صفات حیض نباشد به مقدار عادت و پیش از عادت حیض است ، و نسبت به بعد از آن احتیاط کند ؛ و چنانچه خون از ده روز بیشتر شود تنها خونی که در روزهای عادت خود دیده حیض است ، و خونی که پیش و پس از ایام عادت خود دیده استحاضه می باشد و باید عبادتهایی را که در روزهای پیش از عادت و پس از عادت به جا نیاورده قضا نماید .

(مسئله 522) زنی که عادت وقتیه و عددیه دارد اگر در عادت و چند روز بعد از عادت خون ببیند و بیشتر از ده روز باشد ، خونی که در روزهای عادت دیده گرچه نشانه های حیض را نداشته باشد حیض است ؛ و خونی که پس از روزهای عادت دیده گرچه نشانه های حیض را داشته باشد استحاضه است .

که به جا نیاورده قضا نماید .

(مسئله 525) زنی که عادت وقتیه دارد اگر بیشتر از ده روز خون ببیند و نتواند مقدار حیض خود را از راه نشانه های خون تشخیص دهد ، باید شماره عادت خویشان پدری یا مادری خود را _ خواه مرده باشند یا زنده _ برای خود حیض قرار دهد ، به شرط آن که عادت همة آنها یکسان باشد ؛ مگر آن که کسانی که عادتشان با دیگران فرق دارد به قدری کم باشند که در مقابل آنان هیچ حساب شوند که در این صورت باید عادت بیشتر آنان را حیض خود قرار دهد .

(مسئله 526) زنی که عادت وقتیه دارد و بیشتر از ده روز خون می بیند و شماره عادت خویشان خود را حیض قرار می دهد ، باید روزی را که در هر ماه اول عادت او بوده اول حیض خود قرار دهد ؛ مثلا زنی که هر ماه روز اول ماه خون می دیده ، ولی گاهی روز هفتم و گاهی روز هشتم پاک می شده ، چنانچه یک ماه بیش از ده روز خون ببیند و عادت خویشان او هفت روز باشد ، باید هفت روز اول ماه را حیض و بقیه را استحاضه قرار دهد .

(مسئله 527) زنی که عادت وقتیه دارد و بیشتر از ده روز خون می بیند ، چنانچه خویشاوند ندارد یا شمارة عادت آنان یکسان نیست ، باید بنا بر احتیاط در هر ماهی که خون می بیند تا هفت روز را حیض و بقیه را استحاضه قرار دهد .

اندازه باشد ؛ که در این صورت تمام روزهایی که خون دیده با روزهای وسط که پاک بوده عادت حیض او می شود ؛ و لازم نیست روزهایی که در وسط پاک بوده در هر دو ماه به یک اندازه باشد . مثلا اگر ماه اول از روز اول ماه تا سوم خون ببیند و دو روز پاک شود و دوباره سه روز خون ببیند ، و ماه دوم از یازدهم تا سیزدهم خون ببیند و دو روز یا بیشتر یا کمتر پاک شود و دوباره خون ببیند و روی هم از هشت روز بیشتر نشود ، عادت او هشت روز می شود .

(مسئله 529) زنانی که عادت عددیه دارند و سه روز یا بیشتر خون می بینند سه دسته اند:

دسته اول: زنانی که خون آنها در تمام مدت نشانه خون حیض ندارد ؛ این افراد بنا بر احتیاط به وظیفه مستحاضه عمل نموده و کارهایی را که بر حائض حرام است ترک کنند و روزه ها را نیز قضا نمایند .

دسته دوم: زنانی که خون آنها در تمام مدت نشانه خون حیض دارد ؛ و اینها دو گروهند:

1_ افرادی که مدت خون دیدن آنها به اندازة عادت و یا بیشتر بوده و از ده روز بیشتر نیست ؛ که باید همه مدت را حیض بدانند .

2_ افرادی که خون دیدن آنها از ده روز بیشتر است ؛ این گروه بنا بر احتیاط باید از نخستین روزی که خون دیده اند به شماره روزهای عادت خود حیض و بقیه را استحاضه قرار دهند .

دسته سوم: زنانی که چند روز از تمام مدت نشانه حیض و چند روز دیگر علامت استحاضه دارند ؛ و این گروه دارای سه حالتند:

1_ اگر روزهایی که خون آنها نشانه حیض دارد با عادت آنها یکسان است ، باید همان روزها را حیض و بقیه را استحاضه قرار دهند .

2_ اگر روزهایی که خون آنها نشانه حیض دارد از روزهای عادت آنها بیشتر است ، باید به شماره عادت خود حیض و بقیه را استحاضه قرار دهند .

3_ اگر روزهایی که خون آنها علامت حیض دارد در عین حالی که از سه روز کمتر نیست از روزهای عادتشان کمتر باشد ، باید چند روز از روزهایی که نشانه حیض ندارد به روزهایی که نشانه حیض دارد بیفزایند تا روی هم رفته به شماره روزهای عادت برسد ، آنگاه این مجموع را حیض و بقیه را استحاضه قرار دهند .

(مسئله 530) خونی که زنان مضطربه می بینند دارای چند حالت است:

1_ اگر بیشتر از سه و کمتر از ده روز خون دیده باشند و همه آنها نشانه حیض داشته باشد ، باید همه را حیض قرار دهند ؛ و اگر نشانه حیض نداشته باشد به احتیاط عمل کنند .

2_ اگر بیشتر از ده روز خون دیده باشند و نشانه های حیض را نداشته و همه خونها یک جور باشد ، باید به اندازة عادت خویشان خود احتیاط کنند _ یعنی کارهایی را که بر حائض حرام است انجام ندهند و به وظیفه مستحاضه عمل نمایند _ و بقیه را استحاضه قرار دهند .

3_ اگر بیشتر از ده روز خون دیده و دارای نشانه های حیض باشد ، باید شماره عادت خویشان خود را به طوری که در عادت وقتیه «مسائل 525 تا 527» گفته شده حیض و بقیه را استحاضه قرار دهند ؛ و در این مورد احتیاط مستحب آن است که:

الف: اگر عادت خویشان او هفت روز باشد ، هفت روز را حیض و بقیه را استحاضه قرار دهد .

ب: اگر عادت خویشان او کمتر از هفت روز باشد همان مدت را حیض قرار دهد ، و در تفاوت کمتر از هفت روز تا هفت روز را احتیاط نماید ؛ یعنی کارهایی را که بر حائض حرام است انجام ندهد و به وظیفه مستحاضه عمل نماید .

ج: اگر عادت خویشاوندان او بیش از هفت روز _ مثلا نه روز _ باشد ، همان هفت روز را حیض قرار داده ، و در تفاوت بین هفت روز و عادت آنان _ که دو روز است _ احتیاط کند .

4_ اگر از خونی که بیش از ده روز دیده اند چند روز نشانه حیض و چند روز دیگر نشانه استحاضه داشته باشد ، سه حالت دارد:

حالت اول: اگر خونی که نشانه حیض داشته کمتر از سه و بیشتر از ده روز نباشد ، همة آن حیض است .

حالت دوم: اگر خونی که نشانه حیض دارد کمتر از سه روز بوده ، بنا بر احتیاط واجب به اندازة روزهای عادت خویشاوندان احتیاط کند و بقیه را استحاضه قرار دهد .

حالت سوم: اگر پیش از گذاشتن ده روز از قطع خونی که نشانه حیض داشته و از سه روز بیشتر است بار دیگر خونی که نشانه حیض دارد ببیند _ مثل اینکه پنج روز خون حیض و نه روز خون استحاضه و دوباره پنج روز خون حیض ببیند _ بنا بر احتیاط واجب در هر دو خون کارهایی که بر حائض حرام است ترک و به وظایف مستحاضه عمل نماید .

«مبتدئه» به زنی گفته می شود که برای نخستین بار خون می بیند .

(مسئله 531) برای مبتدئه چند حالت وجود دارد:

حالت اول: اگر خونی که دیده کمتر از سه روز و بیشتر از ده روز نباشد و همة آن نشانة حیض داشته باشد ، باید همه را حیض قرار دهد ؛ و اگر نشانه حیض نداشته باشد به احتیاط عمل کند .

حالت دوم: اگر خونی که دیده بیشتر از ده روز باشد و همة آن یک جور بوده و صفات حیض را دارد ، باید به گونه ای که در عادت وقتیه «مسائل 525 تا 527» گفته شد عادت خویشان خود را حیض و بقیه را استحاضه قرار دهد .

حالت سوم: اگر بیش از ده روز خونی ببیند که چند روز آن نشانة حیض و چند روز دیگر نشانه استحاضه داشته باشد ، یکی از سه صورت را دارد:

1_ اگر مقدار خونی که نشانه حیض دارد کمتر از سه روز و بیشتر از ده روز نباشد ، همه آن را حیض قرار دهد .

2_ اگر خونی که نشانه حیض دارد بیشتر از ده روز باشد ، باید از نخستین روزی که خون او نشانه حیض دارد حیض قرار دهد و در شماره آن از خویشاوندان خود پیروی نماید و بقیه را استحاضه به شمار آورد ؛ و چنانچه خویشاوندان او عادت مستقری ندارند بنا بر احتیاط باید هفت روز را حیض و بقیه را استحاضه قرار دهد .

3_ اگر خونی که نشانه حیض دارد از سه روز کمتر باشد ، بنا بر احتیاط در مقدار عادت خویشان خود احتیاط کند و بقیه را استحاضه قرار دهد .

حالت چهارم: اگر پیش از گذشتن ده روز از قطع خونی که نشانه حیض داشته بار دیگر خونی ببیند که آن هم نشانه حیض دارد _ مثل آنکه پنج روز خون سیاه و نه روز خون زرد و دوباره پنج روز خون سیاه ببیند _ بنا بر احتیاط واجب در هر دو خون از کارهایی که بر حائض حرام است اجتناب نموده و به وظایف مستحاضه عمل نماید .

بیشتر نباشد حیض و بقیه را استحاضه قرار دهد .

حالت سوم: اگر خونی که دیده بیشتر از ده روز باشد و نتواند حیض را به واسطه نشانه های آن تشخیص دهد ، پس اگر همه خون به صفات حیض باشد بنا بر احتیاط واجب باید هفت روز نخست را حیض و بقیه را استحاضه قرار دهد ؛ مگر اینکه یقین داشته باشد که مقدار عادت او اجمالاً کمتر و یا بیشتر از هفت روز بوده ، که در این دو صورت بنا بر احتیاط واجب باید در مقدار تفاوت احتیاط کند ؛ یعنی کارهایی را که بر حائض حرام است ترک کند و به وظایف مستحاضه عمل نماید .

حالت چهارم: اگر بیشتر از ده روز خون ببیند و خون او اصلاً نشانه حیض را نداشته باشد ، باید در هفت روز نخست احتیاط کند و بقیه را استحاضه قرار دهد .

شدن ده روز دوباره خون می بیند ، نباید غسل کند و نمی تواند نماز بخواند و باید به احکام حائض عمل نماید.

(مسئله 539) اگر زن پیش از ده روز پاک شود و احتمال دهد که در باطن خون هست ، باید با مقداری پنبه خود را امتحان کند . پس اگر پاک بود غسل کرده و عبادتهای خود را به جا آورد و اگر پاک نبوده و خون به صفات حیض باشد به ترتیب زیر عمل نماید:

الف: اگر در عدد حیض عادت ندارد یا عادت او ده روز است ، بایدصبر کند تا اگر پیش از ده روز یا سر ده روز پاک شد غسل کند ؛ و اگر از ده روز گذشت سر ده روز غسل نماید .

ب: اگر در حیض عادت ندارد ، مقدار حیض او بر طبق دستوراتی که برای «مبتدئه» و «مضطربه» و «ناسیه» گفته شد معین می شود .

ج: اگر عادت دارد و عادت او کمتر از ده روز است ، چنانچه بداند پیش از تمام شدن ده روز یا سر ده روز پاک می شود نباید غسل کند ؛ و اگر احتمال می دهد خون او از ده روز می گذرد احتیاط واجب آن است که تا دو روز عبادت را ترک کند و بعد از دو روز تا روز دهم کارهای استحاضه را به جا آورد و کارهایی را که بر حائض حرام است ترک نماید ؛ پس اگر پیش از تمام شدن ده روز یا سر ده روز از خون پاک شد تمامش حیض است ؛ و اگر از ده روز گذشت باید عادت خود را حیض و بقیه را استحاضه قرار دهد ، و عبادتهایی را که بعد از روزهای عادت به جا نیاورده قضا نماید .

(مسئله 540) اگر چند روز را حیض قرار دهد و عبادت نکند و بعد بفهمد حیض نبوده است ، باید نماز و روزه ای را که در آن روزها به جا نیاورده قضا نماید ؛ و اگر چند روز را به گمان اینکه حیض نیست عبادت کند و بعد بفهمد حیض بوده ، چنانچه آن روزها را روزه گرفته باید قضا نماید .

ص :167

عوض کند و مخرج خون را تطهیر نماید .

(مسئله 544) در استحاضه متوسطه که باید برای نماز صبح غسل کند چنانچه عمدا یا از روی فراموشی برای نماز صبح غسل نکند ، باید برای نماز ظهر و عصر غسل نماید ؛ و اگر برای نماز ظهر و عصر غسل نکند ، باید پیش از نماز مغرب و عشاء غسل نماید ، چه آن خون بیاید یا قطع شده باشد ، و نمازی را که بدون غسل خوانده باید قضا نماید .

(مسئله545) مستحاضة متوسطه یا کثیره که وظیفه اش غسل کردن است چنانچه انجام غسل برای او مشقتی داشته باشد که معمولا قابل تحمل نیست یا به واسطه غسل کردن احتمال ضرر یا بیماری بدهد ، باید به جای هر غسل یک تیمم نماید ؛ و چنانچه به گونه ای باشد که مثلا اگر برای نماز صبح غسل کند برای او ضرری ندارد ولی غسل برای نماز ظهر و عصر یا مغرب و عشاء موجب حرج و ضرر می شود ، باید غسل برای نماز صبح را انجام داده و برای نماز ظهر و عصر یا مغرب و عشاء به ترتیبی که گفته شد تیمم نماید .

(مسئله 546) اگر مستحاضه یکی از کارهایی که بر او واجب می باشد حتی عوض کردن پنبه را ترک کند ، بنا بر احتیاط نمازش باطل است .

(مسئله 547) اگر زن نداند استحاضه او از کدام قسم است ، باید هنگام نماز با قرار دادن مقداری پنبه وضع خود را بررسی کرده و آن گاه به تکلیف خود عمل نماید ؛ ولی اگر بداند تا وقتی که می خواهد نماز بخواند استحاضه او تغییر نمی کند ، پیش از داخل شدن وقت هم می تواند خود را وارسی کند .

(مسئله 548) مستحاضه اگر پیش از آن که خود را بررسی کند مشغول نماز شود ، چنانچه قصد قربت داشته و به وظیفه خود عمل کرده باشد _ مثلا استحاضه اش قلیله بوده و به وظیفه قلیله عمل نموده _ نماز او صحیح است . و اگر قصد قربت نداشته یا عمل او مطابق وظیفه اش نبوده _ مثل آنکه استحاضة او متوسطه بوده و به وظیفه قلیله رفتار نموده _ نماز او باطل است .

(مسئله 549) زنی که توان وارسی خود را ندارد چنانچه نمی داند استحاضه او قلیله است یا متوسطه ، باید کارهای استحاضه قلیله را انجام دهد ؛ و اگر نمی داند استحاضة او متوسطه است یا کثیره ، باید کارهای استحاضه متوسطه را انجام دهد . گرچه احتیاط مستحب آن است که در هر دو صورت وظیفه سنگین تر را انجام دهد تا یقین کند به تکلیف خود عمل کرده است ؛ ولی اگر بداند سابقا کدام از آن سه قسم بوده ، باید به وظیفة همان قسم رفتار نماید .

(مسئله 550) اگر مستحاضه بعد از نماز خود را بررسی کند و خون نبیند ، گرچه بداند دوباره خون می آید می تواند با وضویی که دارد نماز بعد را بخواند .

(مسئله 551) اگر خون استحاضه در باطن باشد و بیرون نیاید وضو و غسل

ص :169

باطل نمی شود ؛ ولی اگر بیرون بیاید _ هر چند کم باشد _ وضو و غسل را به ترتیبی که گذشت باطل می کند .

(مسئله 552) مستحاضه باید برای هر نماز _ چه واجب و چه مستحب _ وضو بگیرد ؛ هر چند در کثیره واجب بودن وضو از باب احتیاط است ، چنان که گذشت . همچنین اگر بخواهد نمازی را که خوانده احتیاطاً دوباره بخواند یا نمازی را که تنها خوانده دوباره با جماعت بخواند و یا نماز نافله بخواند ، باید تمام کارهایی را که برای استحاضه گفته شد انجام دهد ؛ ولی برای خواندن نماز احتیاط و سجده و تشهد فراموش شده و سجدة سهو در صورتی که آنها را فوراً بعد از نماز به جا آورد ، لازم نیست کارهای استحاضه را انجام دهد .

(مسئله 553) هرگاه استحاضه قلیله تبدیل به متوسطه ، و یا استحاضه متوسطه تبدیل به کثیره شود ، مستحاضه باید به وظیفه خود در حالت جدید عمل نماید .

(مسئله 554) هرگاه استحاضه کثیره تبدیل به متوسطه یا قلیله شود ، باید برای اولین نماز وظیفه مستحاضة کثیره را انجام دهد و برای نمازهای بعدی به وظیفه متوسطه یا قلیله همل نماید ؛ و هر گاه خون او قطع شود ، باید برای نخستین نماز پس از آن به وظیفه خود عمل نماید .

(مسئله 555) اگر استحاضة قلیله پیش از نماز متوسطه یا کثیره شود ، باید کارهای متوسطه یا کثیره را که گفته شد انجام دهد ؛ و اگر استحاضة متوسطه تبدیل به کثیره شود باید کارهای استحاضة کثیره را انجام دهد ، و چنانچه برای استحاضة متوسطه غسل کرده باشد باید دوباره برای کثیره غسل کند .

(مسئله 556) اگر در بین نماز استحاضة متوسطه تبدیل به کثیره شود ، باید نماز را رها کرده و برای استحاضة کثیره غسل کند و وضو بگیرد ؛ و احتیاطاً وضو را پیش از غسل انجام دهد و کارهای دیگر آن را هم انجام دهد و همان نماز را بخواند . و اگر برای هیچ کدام از غسل و وضو وقت ندارد ، باید دوتیمم کند: یکی بدل از غسل و دیگری بدل از وضو ؛ و اگر برای یکی از آنها وقت ندارد ، باید عوض آن تیمم کند و دیگری را به جا آورد ؛ ولی اگر برای تیمم هم وقت ندارد ، نمی تواند نماز را بشکند و باید نماز را تمام کند و بنا بر احتیاط واجب قضا هم بنماید . همچنین است اگر در بین نماز استحاضة قلیله ی او متوسطه یا کثیره شود .

(مسئله 557) اگر در بین نماز خون قطع شود و مستحاضه نداند که در باطن هم قطع شده یا نه ، چنانچه بعد از نماز بفهمد قطع شده بوده ، باید وضو و غسل و نماز را دوباره به جا آورد .

(مسئله 558) مستحاضة کثیره یا متوسطه اگر پیش از داخل شدن وقت نماز برای نماز غسل کند کافی نیست ؛ بلکه اگر نزدیک اذان صبح برای نماز شب غسل کند و نماز شب را بخواند بنا بر احتیاط بعد از داخل شدن صبح _ اگر خون ادامه

ص :170

داشت _ دوباره غسل و وضو را به جا آورد .

(مسئله 559) اگر خون استحاضه پیش از وقت نماز بیاید _ گرچه زن برای آن خون وضو و غسل را انجام داده باشد _ بنا بر احتیاط واجب چنانچه خون ادامه داشته باشد باید در موقع نماز وضو وغسل را به جا آورد .

(مسئله 560) اگر مستحاضه بداند یا احتمال دهد که پیش از گذشتن وقت نماز به کلی پاک می شود یا به اندازة خواندن نماز خون قطع می شود ، بنا بر احتیاط واجب باید صبر کند و نماز را در وقتی که پاک است بخواند .

(مسئله 561) اگر بعد از وضو و غسل خون در ظاهر قطع شود و مستحاضه بداند که اگر نماز را تأخیر بیندازد به مقداری که بتواند وضو و غسل و نماز را بجا آورد به کلی پاک می شود ، بنا بر احتیاط واجب نماز را تأخیر بیندازد و موقعی که به کلی پاک شد دوباره وضو و غسل را به جا آورد و نماز را بخواند .

(مسئله 562) مستحاضه اگر بداند از وقتی که مشغول وضو یا غسل شده خونی از او بیرون نیامده و بعد از نماز هم خون در داخل مجرا نیست و بیرون نمی آید ، می تواند خواندن نماز را به تأخیر بیندازد .

(مسئله 563) مستحاضه کثیره یا متوسطه وقتی به کلی از خون پاک شد باید غسل کند ؛ ولی اگر بداند از وقتی که برای نماز سابق مشغول غسل شده دیگر خون نیامده ، لازم نیست دوباره غسل نماید .

(مسئله 564) مستحاضة قلیله پس از وضو و مستحاضة کثیره و متوسطه پس از وضو و غسل باید بلافاصله مشغول نماز شوند ؛ ولی گفتن اذان و اقامه و خواندن دعاهای پیش از نماز و انجام کارهای مستحب در نماز اشکال ندارد .

(مسئله 565) اگر مستحاضه بین غسل و نماز فاصله بیندازد باید دوباره غسل کند و بلافاصله مشغول نماز شود ولی اگر بعد از غسل خون خارج نگردد غسل دیگر لازم نیست .

(مسئله 566) اگر خون استحاضه جریان داشته باشد و قطع نشود ، چنانچه برای او ضرر نداشته باشد باید پیش از غسل و بعد از آن به وسیله پنبه از بیرون آمدن خون جلوگیری کند تا نماز او تمام شود ؛ و چنانچه کوتاهی کند و خون بیرون آید باید غسل و وضو و نماز خود را دوباره به جا آورد .

(مسئله 567) اگر در موقع غسل خون قطع نشود غسل صحیح است ؛ ولی اگر در بین غسل استحاضة متوسطه او کثیره شود بنا بر احتیاط واجب غسل را دوباره انجام دهد .

(مسئله 568) روزة زنانی که در حال استحاضة کثیره یا متوسطه اند بنا بر احتیاط واجب در صورتی صحیح است که برای نماز مغرب و عشای شب قبل از

ص :171

روزه گرفتن غسل نمایند و نیز در روز غسلهایی را که برای نمازهای یومیه واجب است انجام دهند ؛ ولی اگر برای نماز مغرب و عشای شب قبل غسل نکنند و برای خواندن نماز شب ، پیش از اذان صبح غسل نمایند و در روز هم غسلهایی را که برای نمازهای یومیه واجب است به جا آورند ، روزة آنان صحیح است .

(مسئله 569) احتیاط واجب آن است که مستحاضه در تمام روزی که روزه است به مقداری که می تواند و برای او ضرر ندارد از بیرون آمدن خون جلوگیری کند .

(مسئله 570) اگر بعد از نماز عصر مستحاضه شود و تا غروب غسل نکند ، روزة او صحیح است

(مسئله 571) نماز آیات بر زنان مستحاضه واجب است ، و هنگام خواندن نماز آیات باید همان وظایف نمازهای یومیه را انجام دهند ، و اگر بخواهند نماز آیات و نمازهای یومیه را باهم بخوانند ، باید برای هرکدام جداگانه به وظیفه خود عمل کنند ؛ و احتیاط واجب آن است که هر دو را با یک غسل و یک وضو بجا نیاورند .

(مسئله 572) اگر مستحاضه بخواهد غیر از نماز کار دیگری که نیاز به وضو دارد انجام دهد باید وضوی دیگری بگیرد ، و آن وضویی که برای نماز گرفته بنا بر احتیاط واجب کافی نیست ؛ مگر این که در حال نماز بخواهد آن کار را انجام دهد . و چنانچه مستحاضة کثیره یا متوسطه بخواهد پیش از وقت نماز جایی از بدن خود را به خط قرآن برساند ، باید علاوه بر وضو غسل را هم انجام دهد .

(مسئله 573) بنا بر احتیاط واجب مستحاضه نماز قضا را در حال استحاضه به جا نیاورد ؛ مگر این که وقت نماز قضا تنگ شود ، که در این صورت باید برای هر نماز قضا کارهایی را که برای نماز ادا بر او واجب است انجام دهد .

ص :172

(مسئله 574) رفتن به مسجد الحرام و مسجد النبی صلی الله علیه و آله و توقف در مساجد دیگر و خواندن سوره ای که سجده واجب دارد برای مستحاضه اشکال ندارد ؛ ولی نزدیکی شوهر با مستحاضة متوسطه یا کثیره بنا بر احتیاط واجب در صورتی حلال می شود که غسل کند ؛ و چنانچه غسل کند گر چه کارهای دیگری را که برای نماز واجب است _ مثل وضو _ انجام نداده باشد ، نزدیکی شوهر با او اشکال ندارد ؛ و چنانچه برای نماز غسل کرده باشد برای نزدیکی غسل دیگر لازم نیست .

که بر نفساء حرام است ترک نماید.

(مسئله 579) زنی که عادت حیض او کمتر از ده روز باشد ولی بیش از روزهای عادتش خون نفاس ببیند ، باید به اندازة روزهای عادت خود نفاس قرار دهد و پس از آن بنا بر احتیاط واجب تا دو روز عبادت را رها کند و پس از دو روز تا روز دهم وظایف مستحاضه را انجام داده و کارهایی را که بر نفساء حرام است ترک نماید ؛ پس در این صورت اگر خون از ده روز بگذرد استحاضه است ، و باید روزهای پس از عادت تا روز دهم را هم استحاضه قرار داده و عبادتهایی را که در آن روزها انجام نداده قضا نماید .

(مسئله 580) زنانی که پس از زایمان تا یک ماه پیاپی و یا بیشتر خون می بینند یکی از دو حالت را دارند:

حالت اول: اگر در حیض عادت دارند ، به اندازة عادت حیض نفاس قرار داده و ده روز پس از آن _ گرچه در روزهای عادت ماهانه باشد _ استحاضه است ، و پس از گذشت این ده روز اگر خونی را که می بیند در روزهای عادتش باشد حیض است ؛ گرچه نشانه خون حیض نداشته باشد . همچنین اگر در روزهای عادتش نباشد و نشانه حیض را داشته باشد حیض است ؛ هر چند خوب است در این صورت احتیاط شود . ولی اگر در روزهای عادتش نباشد و نشانه های حیض را هم نداشته باشد ، باید آن را استحاضه قرار دهد .

حالت دوم: اگر در حیض عادت ندارند ، ده روز نخست را مطابق آنچه در مسئله 577

ص :174

گفته شد عمل نمایند و ده روز دوم آن استحاضه است ؛ و خونی که پس از ده روز دوم دیده می شود اگر نشانه حیض را داشته حیض است ؛ وگرنه استحاضه می باشد .

(مسئله 581) کارهایی که بر «حائض» حرام یا مکروه است بر «نفساء» نیز حرام یا مکروه می باشد ؛ هر چند حرام بودن برخی از چیزها از باب احتیاط ومکروه بودن برخی دیگر _ مانند حنا بستن _ محل اشکال است . همچنین آن چه بر حائض واجب یا مستحب است بر نفساء نیز واجب و مستحب می باشد .

(مسئله 582) طلاق دادن زنی که در حال نفاس می باشد باطل است . همچنین نزدیکی با او حرام می باشد ؛ و اگر شوهرش با او نزدیکی کند بنا بر احتیاط مستحب به دستوری که در احکام حیض گفته شد کفاره بدهد.

(مسئله 583) وقتی که زن از خون نفاس پاک شد باید غسل کند و عبادتهای خود را به جا آورد ؛ و اگر دوباره خون ببیند ، چنانچه روزهایی که خون دیده با روزهایی که در وسط پاک بوده روی هم ده روز یا کمتر از ده روز باشد تمام آن نفاس است ؛ و چنانچه روزهایی که پاک بوده روزه گرفته باشد باید قضا نماید .

(مسئله 584) اگر زن از خون نفاس پاک شود و احتمال دهد که در باطن خون هست باید با مقداری پنبه خود را آزمایش کند ؛ پس اگر پاک بود برای عبادتهای خود غسل کند .

(مسئله 585) کسی که غسل نفاس را انجام داده بنا بر احتیاط واجب باید برای نماز و سایر عبادتهایی که طهارت در آن شرط است وضو نیز بگیرد ؛ و لازم نیست وضو را پیش از غسل انجام دهد .

احتیاط مستحب مس کننده غسل نماید .

(مسئله 589) اگر جایی از بدن انسان به بدن بچه ای که مرده و یا حتی جنین سقط شده ای که چهار ماه آن تمام شده برسد باید غسل کند ؛ و بنا بر احتیاط مستحب جنین سقط شدة پیش از چهار ماه نیز همین حکم را دارد . بنابراین اگر جنین چهار ماهه ای که مرده هنگام تولد با ظاهر بدن مادر تماس پیدا کند ، مادر او باید غسل کند ؛ و نیز اگر نوزاد پس از مرگ مادر و سرد شدن بدن او به دنیا بیاید و هنگام تولد با ظاهر بدن مادر تماس پیدا کند ، وقتی بالغ شد واجب است غسل نماید . و اگر جنین یا مادر فقط با باطن بدن یکدیگر تماس داشته باشند وجوب غسل بنا بر احتیاط است .

(مسئله 590) اگر کسی میتی را که سه غسل او کاملا تمام شده مسّ نماید غسل بر او واجب نمی شود ؛ ولی اگر پیش از آن که غسل سوم تمام شود جایی از بدن او را مس کند _ هر چند غسل سوم آنجا تمام شده باشد _ باید غسل مسّ میت نماید .

(مسئله 591) اگر از بدن زنده یا مرده ای که غسلش نداده اند قسمتی که دارای استخوان است جدا شود و پیش از آن که قسمت جدا شده را غسل دهند کسی آن را مسّ نماید ، باید غسل مسّ میّت کند . ولی اگر قسمتی که جدا شده استخوان نداشته باشد ، پس اگر از زنده جدا شده مسّ آن موجب غسل نمی شود ؛ و اگر از مرده جدا شده بنا بر احتیاط واجب غسل نماید .

(مسئله 592) بنا بر احتیاط واجب مسّ دندان و استخوانی که از مرده جدا شده و آن

ص :176

را غسل نداده اند موجب غسل می شود ؛ ولی مسّ دندان و استخوانی که از زنده جدا شده و گوشت ندارد موجب غسل نمی شود .

(مسئله 593) اگر دیوانه یا بچة نابالغی میت را لمس کند ، بعد از آن که آن دیوانه عاقل یا آن بچه بالغ شد باید غسل مسّ میت نماید .

(مسئله 594) اگر چند میّت را مس کند و یا یک میّت را چند مرتبه مس نماید یک غسل کفایت می کند .

(مسئله 595) غسل مسّ میت را باید همانند غسل جنابت انجام دهند ولی کسی که غسل مسّ میّت کرده برای نماز و چیزهایی که طهارت در آنها شرط است بنا بر احتیاط واجب باید وضو هم بگیرد .

(مسئله 596) کسی که غسل مسّ میّت بر او واجب شده ، ورود و توقف در مساجد و جماع کردن و نیز خواندن سوره هایی که سجده واجب دارد برای او مانعی ندارد ؛ ولی برای خواندن نماز و انجام عبادتهای دیگری که نیاز به وضو دارد ، باید غسل کند و بنا بر احتیاط واجب وضو هم بگیرد .

ص :178

ص :180

با دستها پیشانی اش را مسح نماید باید پیشانی اش را مستقیما به زمین بکشد و در صورت امکان بنا بر احتیاط واجب از شخص دیگری هم کمک بگیرد که او را تیمم دهد .

(مسئله 601) تیمم بدل از وضو و بدل از غسل از نظر کیفیت و شکل یکی هستند ، و تیمم بدل از هر غسلی حکم همان غسل را دارد .

(مسئله 602) «ترتیب» چنان که در مورد شستن اعضای وضو بیان شد ، در میان اجزای تیمم نیز شرط است .

(مسئله 603) «موالات» یعنی پشت سر هم انجام دادن در تیمم معتبر است اگر چه بدل از غسل باشد که جزئی از اجزای آن پشت سر هم انجام شود و عرفا بگویند که این شخص مشغول تیمم کردن است و نگویند آن را رها کرده سپس به آن مشغول شده است .

خاک یا ریگ مستهلک و از بین رفته حساب شود تیمم بر آن خاک و ریگ صحیح است .

(مسئله 609) تیمم بر زمین گود و خاک جاده و خاکی که روی آن راه می روند و زمین شوره زار که نمک روی آن را نگرفته مکروه است ، و اگر نمک روی آن را گرفته باشد باطل است .

(مسئله 610) مستحب است چیزی که بر آن تیمم می کند ، گردی داشته باشد که به دست بماند و بعد از زدن دست بر آن ، دست را بتکاند که گرد آن بریزد .

(مسئله 611) چیزی که بر آن تیمم می کند باید شرایط زیر را داشته باشد:

1_ پاک باشد ؛ و اگر چیزی پاکی که تیمم بر آن صحیح است ندارد بنا بر احتیاط واجب نماز را بدون تیمم بخواند و قضای آن را هم به جا آورد .

2_ غصبی نباشد ؛ همچنین فضایی که در آن تیمم می کند نیز نباید غصبی باشد و اگر نداند محل تیمم غصبی است و یا فراموش کرده باشد تیمم او صحیح است ، ولی اگر فراموش کننده خودش غاصب باشد تیمم او محل اشکال است .

(مسئله 612) اگر یقین داشته باشد که تیمم بر چیزی صحیح است و بر آن تیمم نماید بعد بفهمد تیمم بر آن باطل بوده ، نمازهایی را که با آن تیمم خوانده است باید دوباره بخواند .

(مسئله 613) کسی که در جای غصبی حبس است ، اگر آب و خاک او غصبی است باید با تیمم نماز بخواند .

نقلیه دارد و برایش مشکل نیست تا مقداری که مأیوس شود از تحصیل آب جستجو نماید .

(مسئله616) اگر بعضی از چهار طرف هموار و بعضی دیگر پست و بلند یا عبور در آن مشکل باشد در طرفی که هموار است به اندازه چهارصد گام و در طرفی که این گونه نیست به اندازه دویست گام جستجو نماید .

(مسئله 617) در هر طرفی که یقین دارد آب وجود ندارد جستجو لازم نیست .

(مسئله 618) کسی که وقت نماز او تنگ نیست و برای تهیه آب وقت دارد ، چنانچه یقین یا اطمینان دارد در محل دورتر از مقداری که باید جستجو کند آب هست در صورتی که مانعی نباشد و مشفت نداشته باشد باید برای تهیه آب به آنجا هم برود ، ولی اگر یقین یا اطمینان ندارد که آب هست رفتن به آن محل لازم نیست .

(مسئله 619) برای یافتن آب لازم نیست که خود انسان جستجو نماید ، بلکه اگر کسی را که گفته او موجب اطمینان است برای تهیه آب بفرستد کافی است و اگر پس از جستجو آب پیدا نکند و با تیمم نماز بخواند و پس از نماز معلوم شود در جایی که جستجو کرده آب وجود داشته نماز او صحیح است ، هرچند بنا بر احتیاط مستحب مخصوصا اگر وقت باقی باشد دوباره بخواند .

(مسئله 620) اگر احتمال دهد که در منزل یا داخل بار سفر یا جای دیگر آب هست باید به قدر جستجو نماید که به نبودن آب یقین پیدا کند یا ناامید شود .

(مسئله 621) اگر پیش از وقت نماز جستجو نماید و آب پیدا نکند و تا هنگام نماز همان جا بماند لازم نیست دوباره به جستجوی آب برود ، مگر این که گمان کند یا احتمال دهد آب پیدا شده باشد ، که در این صورت بنا بر احتیاط واجب باید دوباره جستجو نماید ، همچنین است اگر پس از داخل شدن وقت نماز جستجو کند و آب پیدا نکند و تا وقت نماز دیگر در همان جا بماند .

(مسئله 622) اگر جستجوی آب به قدری سخت باشد که نتواند تحمل کند یا به گونه ای باشد که بر جان یا مال قابل توجه خود بترسد و یا وقت نماز به قدری تنگ باشد که هیچ نتواند جستجو کند جستجو لازم نیست ، ولی اگر بتواند مقداری جستجو کند به همان مقدار جستجو لازم است .

(مسئله 623) اگر در جستجوی آب نرود تا وقت نماز تنگ شود معصیت کرده ولی نمازش با تیمم صحیح است ، هر چند خوب است بنا بر احتیاط مستحب قضایی آن را به جا آورد .

(مسئله 624) کسی که یقین دارد آب پیدا نمی کند چنانچه دنبال آب نرود و با تیمم نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد که اگر جستجو می کرد آب پیدا می شد نمازش باطل است .

ص :184

(مسئله 625) اگر در وسعت وقت در جستجوی آب نرود و نماز را با تیمم بخواند نمازش باطل است ، هر چند معلوم شود که واقعا آب وجود نداشته و یا دسترسی به آن ممکن نبوده است ، مگر این که تیمم و نماز را با قصد قربت انجام داده باشد که در صورت عدم وجود آب نمازش صحیح می باشد .

(مسئله 626) کسی که یقین دارد وقت نماز تنگ است چنانچه بدون جستجو با تیمم نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد که برای جستجو وقت داشته احتیاط واجب آن است که دوباره نمازش را بخواند ، و اگر وقت گذشته قضا نماید .

(مسئله 627) اگر بعد از داخل شدن وقت نماز یا پیش از آن وضو داشته باشد و بداند یا دو شاهد عادل خبر دهند که اگر وضوی خود را باطل کند آب پیدا نمی شود یا نمی تواند وضو بگیرد ، چنانچه بتواند بدون ضرر و مشقت وضوی خود را نگه دارد نباید آن را باطل کند ، بلکه اگر احتمال صحیح عقلایی هم بدهد که اگر وضوی خود را باطل کند تهیه آب ممکن نمی شود ، یا نمی تواند وضو بگیرد ، بنا بر احتیاط واجب آن را باطل نکند چه پیش از وقت نماز باشد یا بعد از آن .

(مسئله 628) کسی که فقط به مقدار وضو یا غسل آب دارد ، چنانچه بداند یا دو شاهد عادل خبر دهند که اگر آب را بریزد دیگر پیدا نمی کند ، ریختن آن جایز نیست ، چه پیش از وقت نماز باشد یا بعد از آن ، همچنین است بنا بر احتیاط واجب اگر احتمال صحیح عقلایی بدهد که آب پیدا نمی کند .

(مسئله 629) کسی که بداند یا دو شاهد عادل خبر دهند که آب پیدا نمی کند ، چنانچه وضوی خود را باطل کند یا آبی که دارد بریزد معصیت کرده ، ولی نمازش با تیمم صحیح است ، اگر چه احتیاط مستحب آن است که قضای آن نماز را بخواند .

باید آب گرم تهیه کند و با آن وضو بگیرد یا غسل کند .

(مسئله 632) لازم نیست یقین کند که آب برای او ضرر دارد ، بلکه اگر طوری احتمال دهد که در نظر مردم به جا باشد و از آن احتمال برای او ترس پیدا شود باید تیمم نماید .

(مسئله 633) اگر به واسطه یقین یا ترس از ضرر تیمم کند و پیش از نماز بفهمد که آب برایش ضرر ندارد ، تیمم او باطل است ، و اگر بعد از نماز بفهمد بنا بر احتیاط واجب دوباره نمازش را بخواند .

(مسئله 634) کسی که می داند آب برای او ضرر ندارد ، چنانچه غسل کند و یا وضو بگیرد و بعد بفهمد آب برای او ضرر داشته است ، وضو و غسل او خالی از اشکال نیست .

(مسئله 639) اگر وضو و تیمم یک اندازه وقت می گیرد باید وضو بگیرد ، و در صورتی که شک دارد اگر وضو بگیرد یا غسل کند وقت برای نماز می ماند یا نه ، باید تیمم کند و نماز بخواند .

(مسئله 640) اگر عمدا نماز را به قدری تأخیر بیندازد که وقت وضو یا غسل نداشته باشد معصیت کرده ، ولی نماز او با تیمم صحیح است ، اگر چه احتیاط آن است که قضایی آن نماز را نیز بخواند .

(مسئله 641) کسی که آب دارد ولی به واسطه تنگی وقت تیمم کرده ، چنانچه بعد از نماز و گذشتن زمانی که برای وضو کافی است آبی که داشته از دستش برود برای نماز بعد باید دوباره تیمم کند و تیمم سابق کافی نیست ، ولی اگر در بین نماز اول یا بعد از آن بدون فاصله آبی که داشته از دستش برود تیمم سابق کفایت می کند ، هرچند احوط آن است که دوباره تیمم نماید .

(مسئله 642) کسی که به خاطر تنگی وقت وظیفه اش تیمم بوده چنانچه خلاف وظیفه اش وضو یا غسل به جا آورد و نماز بخواند ، اگر به قصد بودن بر طهارت وضو یا غسل را انجام داده باشد نماز او صحیح است ، ولی اگر به نیت همان نماز انجام داده باشد خالی از اشکال نمی باشد ، هر چند صحت آن نیز خالی از وجه نیست .

(مسئله 643) اگر انسان به قدری وقت دارد که می تواند وضو بگیرد یا غسل کند و نماز را بدون کارهای مستحبی آن بخواند ، باید غسل کند یا وضو بگیرد و نماز را بدون کارهای مستحبی آن به جا آورد ، بلکه اگر به اندازه سوره هم وقت ندارد باید غسل کند یا وضو بگیرد و نماز را بدون سوره بخواند .

(مسئله 644) کسی که خیال می کرد برای وضو یا غسل وقت ندارد و با تیمم نمازش را به جا آورد و بعد فهمید وقت داشته است ، بنا بر احتیاط پس از وضو یا غسل نمازش را دوباره بخواند .

(مسئله 647) برای این که یقین کند تمام پشت دست را مسح کرده باید مقداری بالاتر از مچ را هم مسح نماید ، ولی مسح بین انگشتان لازم نیست .

(مسئله 648) بنا بر احتیاط واجب پیشانی و پشت دستها را از بالا به پایین مسح نماید و نیز کارهای آن را پشت سر هم به جا آورد ، و اگر بین آنها به قدری فاصله دهد که نگویند تیمم می کند باطل است .

(مسئله 649) در تیمم بنا بر احتیاط واجب باید پیشانی و کف دستها و نیز پشت دستها پاک باشد ، و چنانچه کف دست نجس باشد و نتواند آن را آب بکشد باید با همان کف دست نجس تیمم کند ، و بنا بر احتیاط با پشت دست هم اگر پاک است دوباره تیمم نماید .

(مسئله 650) کسی که تیمم می کند باید انگشتر را از دست بیرون آورد ، همچنین اگر در پیشانی یا کف و یا در پشت دستها مانعی باشد باید آن را برطرف نماید .

(مسئله 651) اگر احتمال دهد که در پیشانی و کف یا پشت دستها مانعی هست ، چنانچه احتمال او در نظر مردم به جا باشد باید جستجو نماید تا یقین یا اطمینان پیدا کند که مانعی نیست .

(مسئله 652) اگر پیشانی و پشت دستها مو داشته باشد اشکال ندارد ، ولی اگر موی سر روی پیشانی آمده باشد باید آن را کنار بزند .

(مسئله 653) اگر در پیشانی یا کف و یا پشت دستها زخم باشد و روی آن را پانسمان کرده است به طوری که نمی تواند باز نماید ، باید با همان حال تیمم کند و نماز او پس از بهبودی قضا ندارد .

(مسئله 654) کسی که وظیفه اش تیمم است چنانچه نتواند تیمم کند باید نایب بگیرد تا او را تیمم دهد و کسی که می خواهد دیگری را تیمم دهد در صورت امکان باید دستهای آن شخص را به زمین بزند ، و اگر امکان نداشت دستهای او را روی زمین بگذارد و او را تیمم دهد ، ولی اگر هیچ کدام امکان نداشت باید دستهای خود را به زمین بزند و به پیشانی و دستهای او بکشد ، و در هر حال خود آن شخص باید قصد و نیت تیمم را نماید .

(مسئله 655) اگر در بین تیمم شک کند که قسمتی از آن را فراموش کرده یا نه ، باید آن قسمت را با آنچه بعد از آن است به جا آورد و چنانچه بعد از به جا آوردن هر جزئی شک کند که درست انجام داده یا نه ، بنا بر احتیاط دوباره آن را به جا آورد .

(مسئله 656) اگر بعد از مسح دست چپ شک کند که درست تیمم کرده یا نه ، تیمم او صحیح است . مگر اینکه شک او در مسح دست چپ باشد و فاصله هم نشده

ص :188

باشد که در این صورت آن را به جا آورد ، یعنی دست چپ را مسح نماید .

(مسئله 657) کسی که وظیفه اش تیمم است بنا بر احتیاط نباید پیش از وقت تیمم کند ، ولی اگر برای کار واجب یا مستحب دیگر تیمم کند ، چنانچه پس از داخل شدن وقت عذر او باقی باشد و از پیدا کردن آب مأیوس باشد می تواند با همان تیمم نماز بخواند، و چنانچه بداند در وقت نماز تیمم برای او ممکن نیست باید قبل از وقت تیمم کند .

(مسئله 658) کسی که و ظیفه اش تیمم است اگر بداند تا آخر وقت عذر او باقی می ماند ، در وسعت وقت می تواند با تیمم نماز بخواند ، ولی اگر بداند که تا آخر وقت عذر او برطرف می شود بنا بر احتیاط واجب باید صبر کند و با وضو یا غسل نماز بخواند ، یا در تنگی وقت با تیمم نماز را به جا آورد ، همچنین اگر امید دارد عذر او برطرف شود بنا بر احتیاط واجب صبر کند .

(مسئله 659) اگر در اول وقت نماز دارای عذری بوده و امیدی هم به برطرف شدن آن نداشته و با تیمم نماز را خوانده است ، چنانچه در آخر وقت عذر او برطرف شود بنا بر احتیاط مستحب نمازش را با وضو یا غسل به جا آورد .

(مسئله 660) کسی که نمی تواند وضو بگیرد یا غسل کند ، در صورتی که بترسد عذرش برطرف نگردد و موفق به خواندن نمازهای قضا نشود ، می تواند نمازهای قضای خود را با تیمم بخواند ، همچنین می تواند نمازهای مستحبی را که وقت معین دارد با تیمم بخواند ، ولی اگر احتمال دهد که تا آخر وقت نمازهای مستحبی عذرش برطرف می شود بنا بر احتیاط صبر کند .

(مسئله 661) کسی که احتیاطا باید غسل جبیره ای و تیمم بدل از غسل نماید _ مثلا جراحتی در پشت اوست _ اگر بعد از غسل و تیمم نماز بخواند و بعد از نماز حدث اصغری از او سر بزند _ مثلا ادرار کند _ برای نمازهای بعد باید وضو بگیرد و احتیاطا بدل از غسل هم تیمم کند .

(مسئله 662) چیزهایی که وضو را باطل می کند تیمم بدل از وضو را هم باطل می کند و چیزهایی که غسل را باطل می کند تیمم بدل از غسل را هم باطل می کند و تیمم کسانی که به خاطر نبود آب و یا وجود عذر دیگری تیمم کرده اند به محض پیدا شدن آب یا برطرف شدن عذر باطل می شود .

(مسئله 663) کسی که چند غسل بر او واجب است و نمی تواند غسل کند ، بنا بر احتیاط واجب به جای هر غسل یک تیمم به جا آورد .

(مسئله 664) کسی که نمی تواند غسل کند اگر بخواهد عملی را که برای آن غسل واجب است انجام دهد ، باید بدل از غسل تیمم نماید ، و اگر نتواند وضو بگیرد و بخواهد غسلی را که برای آن وضو واجب است انجام دهد ، باید بدل از وضو تیمم نماید .

ص :189

(مسئله 665) اگر بدل از غسل جنابت تیمم کند ، لازم نیست برای نماز وضو بگیرد ، بلکه مشروع نیست ولی اگر بدل از غسلهای دیگر تیمم کند بنا بر احتیاط واجب باید وضو بگیرد ، و اگر نتواند وضو بگیرد تیمم دیگری بدل از وضو نماید .

(مسئله 666) کسی که به جای غسل تیمم کرده است اگر پس از آن کاری که وضو را باطل می کند انجام دهد و برای نمازهای بعد نتواند غسل کند ، باید وضو بگیرد و بنا بر احتیاط واجب یک تیمم بدل از غسل هم انجام دهد ، و اگر وضو هم نمی تواند بگیرد باید دو تیمم یکی بدل از غسل و دیگری بدل از وضو انجام دهد ، ولی اگر تیمم او بدل از غسل جنابت باشد ، چنانچه یک تیمم به قصد آنچه بر عهده اوست انجام دهد کافی است .

(مسئله 667) کسی که وظیفه اش تیمم بدل از وضو و تیمم بدل از غسل است ، همین دو تیمم کفایت می کند ، و تیمم دیگری لازم نیست .

(مسئله 668) کسی که وظیفه اش تیمم است اگر برای کاری تیمم کند ، تا تیمم و عذر او باقی است کارهایی را باید با وضو یا غسل انجام دهد می تواند به جا آورد ، ولی اگر عذرش تنگی وقت بوده یا با داشتن آب برای نماز میت یا خوابیدن تیمم کرده ، فقط می تواند کاری را که برای آن تیمم نموده انجام دهد .

(مسئله 669) در چند مورد مستحب است نمازهایی را که با تیمم خوانده دوباره بخواند:

1_ اگر آب برای او ضرر داشته و عمدا خود را جنب کرده و با تیمم نماز خوانده است .

2_ چنانچه یقین یا گمان داشته آب پیدا نمی کند و عمدا خود را جنب کرده و با تیمم نماز خوانده است .

3_ اگر آب نداشته و تا آخر وقت به جستجوی آب نرفته و در تنگی وقت با تیمم نماز خوانده است . بعدا فهمیده که اگر جستجو می کرد آب پیدا می شد .

4_ اگر نماز را عمدا تا آخر وقت نخوانده و در تنگی وقت آن را با تیمم خوانده است .

5_ چنانچه گمان یا یقین داشته آب پیدا نمی کند و آبی را که داشته است ریخته و با تیمم نماز خوانده است .

(مسئله 670) کسی که قبل از فرا رسیدن وقت آب داشته آن را بیرون ریخته ، بعدا فاقد الطهورین شده ، بنا بر احتیاط واجب باید نمازش را بعدا قضا کند .

(مسئله 671) شخص فاقد الطهورین اگر خودش کوتاهی نداشته باشد بلکه زندانی و یا مثل زندانی باشد و اختیار از خود نداشته باشد نمازهایی که از او فوت می شود قضا ندارد.

(مسئله 672) برای شخص فاقد الطهورین در هر صورت احتیاط مستحب این

ص :190

است که نمازش را بدون وضو و تیمم به جا آورد بعدا با طهارت آن را قضا نماید .

(مسئله 673) تیمم کردن بر خاک معابر عمومی که زیر پای رهگذران لگد مال می شود مکروه است .

(مسئله 674) احتیاط مستحب آن است که تیمم بر خاک زمینهای مرتفع انجام شود که از آلودگی و ملاقات نجاست دور می باشد .

ص :191

ص :192

ص :194

(مسئله 680) بنا بر احتیاط واجب رو به قبله کردن محتضر بر هر مسلمان واجب است لکن در صورت امکان از خود او و اگر امکان ندارد از ولیّ او اجازه بگیرند .

(مسئله 681) مستحب است شهادتین و اقرار به ائمه اطهار علیه السلام و سایر عقاید حقّه را به محتضر طوری تلقین کنند که بفهمد ؛ و تا وقت مرگ تکرار نمایند .

(مسئله 682) مستحب است کسی را که سخت جان می دهد _ چنانچه ناراحت نمی شود _ به جایی که نماز می خوانده ببرند ؛ همچنین مستحب است برای راحت شدن محتضر سوره های مبارکه: «یس ، الصّافات ، احزاب» و نیز «آیه الکرسی و آیه 54 از سوره اعراف و سه آیه آخر سوره بقره» بلکه هر چه از قرآن ممکن باشد بر بالین او بخوانند .

(مسئله 683) مستحب است این دعاها را طوری به محتضر تلقین کنند که بفهمد:

أللَّهُمَّ اغْفِرلِیَ الْکَثِیرِ مِنْ مَعَاصیکِ وَ اقْبَلْ مِنِّی الْیَسیرَ مِنْ طَاعَتِکَ ، یَا مَنْ یَقْبَلُ الُیَسیرَ وَ یَعْفُو عَنِ الْکَثِیرِ ، إقْبَلْ مِنِّی الْیَسیرَ وَ اعْفُ عَنِّی الْکَثیرَ ، إنَّکَ أنتَ الْعَفُوُّ الْغَفُورُ ، أللَّهُمَّ ارْحَمْنِی فَإنَّکَ رَحِیمٌ .

(مسئله 684) تنهاگذاشتن محتضر وگذاشتن چیز سنگین روی شکم او و بودن جنب و حائض نزد او و همچنین حرف زدن زیاد و گریه کردن و تنهاگذاشتن زنها نزد او مکروه است .

196

یا اگر زن در عزای میت صورت خود را بخراشد به طوری که خون بیاید یا موی خود را بکَند ، بنا بر احتیاط واجب باید ده فقیر را طعام دهد و یا آنها را بپوشاند ؛ و اگر نتواند باید سه روز روزه بگیرد . و چنانچه زن در عزای میت موی خود را بچیند ، بنا بر احتیاط واجب باید شصت فقیر را طعام دهد یا شصت روز روزه بگیرد .

(مسئله 689) احتیاط واجب آن است که در گریة بر میت صدا را خیلی بلند نکنند .

(مسئله 690) «غسل ، حنوط ، کفن ، نماز ، و دفن» هر میت مسلمان غیر از دسته هایی از مسلمین که حکم کافر را دارند _ مانند خوارج ، نواصب و غلات _ بر هر مکلفی واجب است ، و اگر عده ای انجام دهند از دیگران ساقط می شود و چنانچه هیچ کس انجام ندهد همه معصیت کرده اند . و این قبیل واجب را «واجب کفایی» می نامند .

(مسئله 691) اگر انسان یقین یا اطمینان پیدا کند کسی که متهم به بی مبالاتی نیست مشغول کارهای میت شده ، واجب نیست به کارهای میت اقدام کند ؛ ولی اگرشک یا گمان دارد باید اقدام نماید .

(مسئله 692) اگر کسی بداند که غسل یا کفن یا نماز و یا دفن میت را باطل انجام داده اند باید دوباره انجام دهد ؛ ولی اگر شک و یا گمان دارد که درست بوده ، چنانچه کسی که عمل را انجام داده متهم به بی مبالاتی نباشد ، لازم نیست اقدام نماید .

(مسئله 693) اگر میت مسلمان غیر دوازده امامی را هم مذهب او مطابق مذهبش غسل دهد ، اعاده آن لازم نیست .

(مسئله 694) برای غسل ، حنوط ، کفن ، نماز و دفن میت باید از ولیّ او اجازه بگیرند ؛ ولیّ زن در غسل وکفن و دفن ، شوهر اوست ؛ و در غیر این موارد بنا بر احتیاط واجب از همه کسانی که در ارث بردن مقدمند اجازه بگیرند یا یقین به رضایتشان حاصل شود .

(مسئله 695) اگر اجازه گرفتن از ولیّ میت ممکن و میسور نباشد ، لازم نیست از او اجازه بگیرند ؛ ولی چنانچه غفلت شود و بدون اجازة او بر میت نماز بخوانند و او را دفن نمایند ، بنا بر احتیاط نماز را بر قبر او اعاده نمایند .

(مسئله 696) اگر کسی بگوید: «من وصی یا ولی میتم» یا «ولی میت به من اجازه داده که غسل و کفن و دفن میت را انجام دهم» چنانچه به گفته او اطمینان حاصل شود ، و یا میت در دست او و تحت اختیار او باشد و دیگری هم در مقابل او مدعی نباشد ، و یا دو شاهد عادل به درستی گفته او شهادت دهند گفته او قبول است .

ص :197

(مسئله 697) اگر کسی برای انجام کارهای پس از مرگ خود غیر از ولی فرد دیگری را معین کند ، احتیاط واجب آن است که ولی و آن فرد هر دو اجازه بدهند .

دفن کنند .

(مسئله 705) کسی که میت مسلمان دوازده امامی را غسل می دهد باید مسلمان دوازده امامی و عاقل و بنا بر احتیاط واجب بالغ و دانا به مسائل غسل باشد ، و به قصد قربت میت را غسل دهد ، و در ابتدای غسل دوم و سوم هم نیت غسل را تجدید نماید .

(مسئله 706) زن یا مرد نمی توانند جنس مخالف خود را غسل دهند ، مگر زن و شوهر ؛ گرچه احتیاط مستحب آن است که زن یا شوهر نیز یکدیگر را غسل ندهند . ولی اگر مرد می تواند دختر بچه ای را که سن او بیشتر از سه سال نباشد و زن هم برای غسل دادن او پیدا نشود غسل دهد ؛ زن هم می تواند پسر بچه ای را که سه سال بیشتر ندارد _ چه مرد برای غسل دادن او پیدا شود یا نه _ غسل دهد .

(مسئله 707) اگر برای غسل میت جنس موافق او پیدا نشود ، مرد یا زنهایی که با میت محرمند می توانند از زیر لباس یا چیز دیگری که بدن میت را بپوشاند او را غسل دهند و اگر جنس مخالف محرم هم پیدا نشود ، جنس مخالف نامحرم می تواند میت را از زیر لباس غسل دهد .

(مسئله 708) اگر میت و کسی که او را غسل می دهد هر دو مرد یا هر دو زن و یا با یکدیگر محرم باشند ، جایز است غیر از عورت جاهای دیگر میت برهنه باشد .

(مسئله 709) نگاه کردن به عورت میت حرام است ، و اگر کسی که غسل می دهد نگاه کند معصیت کرده ولی غسل باطل نمی شود . اما در زن و شوهر نگاه کردن اشکال ندارد ، هرچند کراهت دارد ؛ و کراهت در عورت زن شدیدتر است .

(مسئله 710) اگر جایی از بدن میت نجس باشد بنا بر احتیاط واجب باید پیش از آن که آنجا را غسل دهند آب بکشند ؛ و احتیاط مستحب آن است که تمام بدن میت پیش از شروع به غسل پاک باشد .

(مسئله 711) کسی که در حال جنابت یا حیض مرده ، لازم نیست او را غسل جنابت یا حیض دهند ؛ و تنها غسل میت کافی است . همچنین است اگر غسل دیگری به عهدة او بوده باشد .

(مسئله 712) احتیاط واجب آن است که برای غسل دادن میت مزد نگیرند ؛ ولی مزد گرفتن برای کارهای مقدماتی غسل _ مثل شستن بدن و تنظیف میت _ حرام

ص :199

نیست .

(مسئله 713) اگر برای غسل میت آب پیدا نشود یا استفاده از آن مانع داشته باشد ، بنا بر احتیاط واجب باید به جای هر غسل یک تیمم بدهند و پس از آنکه یک تیمم دیگر هم به جای سه غسل بدهند ؛ و اگر در یکی از سه تیمم قصد مافی الذمه کنند (یعنی نیت کند آنچه را که شرعا بر عهده اوست انجام دهد) تیمم چهارم لازم نیست .

(مسئله 714) کسی که میت را تیمم می دهد باید دست خود را به زمین بزند و به صورت و پشت دستهای میت بکشد ؛ و اگر ممکن باشد احتیاط واجب آن است که دست میت را هم به زمین بزند و به صورت و پشت دستهایش بکشد .

(مسئله 715) شهیدی که در میدان جنگ و در معرکه پیش از آن که به سراغ او بیایند به شهادت رسیده و جان داده باشد غسل و کفن ندارد ، و باید او را با لباسهای خود بدون غسل دفن کنند ؛ چه جنگ در زمان امام علیه السلام و به اذن و اجازه امام علیه السلام باشد ، یا این که برای دفاع از اسلام و کشور اسلامی به شهادت رسیده باشد .

ساعت دفن میت می باشد تا هنگامی که مردم از سر قبر برگردند ، و جریدتین برای همین مقرر گشته است و لذا امید است که بعداً نیز به مقتضای رحمت واسعه الهی حساب و کتابی برای او نباشد .

(مسئله 722) کسی که برای حج احرام بسته اگر پیش از تمام کردن سعی بین صفا و مروه بمیرد حنوط کردن او جایز نیست ؛ و نیز اگر در احرام عمره پیش از آن که ناخن بگیرد یا موی خود را کوتاه کند بمیرد ، نباید او را حنوط کنند .

(مسئله 723) در صورتی که نتوان برای غسل و حنوط به اندازه کافی کافور فراهم کرد ، بنا بر احتیاط واجب غسل با کافور را مقدم دارند ؛ و اگر کافور برای هفت موضع کافی نباشد پیشانی را مقدم دارند .

بردارند و بخواهند از اصل دارایی بردارند ، احتیاط واجب آن است که مقدار واجب کفن را به ارزانترین قیمتی که ممکن است تهیه نمایند ؛ ولی اگر ورثه ای که بالغ هستند اجازه دهند از سهم آنان بردارند ، می توان مقداری را که اجازه داده اند از سهم آنان برداشت .

(مسئله 729) فراهم کردن کفن زن _ هر چند بنا بر احتیاط همسر غیر دائم باشد _ به عهدة شوهر اوست ؛ گرچه زن از خود دارایی داشته باشد . همچنین زنی که در عدّة طلاق رجعی مرده ، کفن او بر عهدة شوهرش می باشد .

(مسئله 730) کفن میت بر خویشان او واجب نیست ؛ اگر چه مخارج او در حال زندگی بر آنان واجب باشد .

(مسئله 731) کفن کردن با پارچة غصبی _ هر چند چیز دیگری پیدا نشود _ جایز نیست ؛ و چنانچه کفن میت غصبی باشد و صاحب آن راضی نباشد باید از تنش بیرون آورند ؛ اگر چه او را کفن کرده باشند .

(مسئله 732) کفن کردن میت با چیز نجس و پوست مردار نجس و با پارچة ابریشمی خالص جایز نیست ؛ ولی در حال ناچاری اشکال ندارد . و احتیاط واجب آن است که با پارچة طلا باف یا پارچه ای که از پشم یا موی حیوان حرام گوشت تهیه شده در حال اختیار کفن نکنند .

(مسئله 733) اگر کفن میت به نجاست خود او یا به نجاست دیگری آلوده شود ، باید مقدار نجس را بشویند یا ببرند ؛ ولی چنانچه در قبر گذاشته باشند و شستن آن ممکن نباشد احتیاط آن است که ببرند ؛ بلکه اگر بیرون آوردن میت برای شستن کفن توهین به او باشد بریدن واجب می شود . واگر بریدن و شستن ممکن نیست در صورتی که عوض کردن آن ممکن باشد باید عوض نمایند .

(مسئله 734) اگر کسی که برای حج یا عمره احرام بسته در آن حالت بمیرد ، باید همانند دیگران کفن شود و پوشاندن سر و صورتش اشکال ندارد .

(مسئله 735) مستحب است انسان در حال سلامتی کفن و سدر و کافور خود را تهیه نماید و گاهی آن را باز نماید و به آن نظاره کند . و مستحب است گوشه کفن با تربت امام حسین علیه السلام نوشته شود: فلانی شهادت می دهد که «لا الَهَ إلا الله ، مُحَمَّداً رَسُولُ الله وَ عَلیًّا وَلِیُّ الله» و همچنین «شهادت به ولایت سایر ائمه علیه السلام و دیگر عقاید حقه» اضافه شود .

نماز را درک می کرده است نیز خوانده شود ، ولی باید پدر و مادر بچه یا یکی از آنان مسلمان باشند .

(مسئله 737) نماز میت باید بعد از غسل و حنوط و کفن کردن او خوانده شود ؛ و اگر پیش از اینها یا در بین اینها بخوانند ، اگر چه از روی فراموشی یا ندانستن مسئله باشد کافی نیست .

(مسئله 738) شرایطی مانند وضو یا تیمم داشتن ، جنب نبودن ، پاکی بدن و لباس و غصبی نبودن آن که در نمازهای یومیه معتبر می باشد در نماز میت شرط نیست ؛ اگر چه احتیاط مستحب آن است که تمام چیزهایی را که در نمازهای دیگر لازم است رعایت کند و بنا بر احتیاط واجب مبطلات نمازهای دیگر را در وسط نماز میت ترک نماید و عورت خود را هم بپوشاند .

(مسئله 739) کسی که قصد خواندن نماز میت را دارد باید رو به قبله بایستد ، و میت را به پشت در برابر او به گونه ای بخوابانند که سر میت به سمت راست و پاهای او به سمت چپ نمازگزار قرار گیرد .

(مسئله 740) بنا بر احتیاط واجب مکان نمازگزار در نماز میت نباید غصبی و یا از جای میت پست تر یا بلندتر باشد ؛ ولی پستی و بلندی مختصر اشکال ندارد . و نیز نباید میان نمازگزار و میت چیزی مانند پرده و دیوار فاصله شود ؛ ولی اگر میت در تابوت و مانند آن باشد اشکال ندارد .

(مسئله 741) نمازگزار باید از میت دور نباشد ؛ ولی اگر کسی که نماز میت را به جماعت می خواند از میت دور باشد ، چنانچه صفها به یکدیگر متصل باشد اشکال ندارد .

(مسئله 742) نمازگزار باید مقابل میت بایستد ؛ ولی اگر نماز به جماعت خوانده شود و صف جماعت از دو طرف میت بگذرد ، نماز کسانی که مقابل میت نیستند اشکال ندارد .

(مسئله 743) در وقت خواندن نماز باید عورت میت پوشیده باشد ؛ واگر کفن کردن او ممکن نیست باید به هر وسیله دیگر که ممکن است عورت او را بپوشانند .

(مسئله 744) کسی که می خواهد بر میت نماز بخواند باید ایستاده و با قصد قربت نماز را بخواند و هنگام نیت ، میت را معین کند ؛ و چنانچه کسی نباشد که بتواند ایستاده بخواند می توان نشسته به جا آورد .

(مسئله 745) اگر میت وصیت کرده باشد که شخص معینی بر او نماز بخواند احتیاط واجب آن است که آن شخص از ولیّ میت اجازه بگیرد ؛ و بر ولی هم واجب است اجازه دهد .

(مسئله 746) جایز است بر میت چند مرتبه نماز بخوانند ؛ مخصوصا اگر

ص :203

میت اهل علم و تقوا باشد .

(مسئله 747) اگر از روی عمد و یا فراموشی و یا به جهت عذری میت را بدون نماز دفن کرده باشند و یا پس از دفن معلوم شود نمازی که بر او خوانده اند باطل بوده ، باید تا هنگامی که پیکر او متلاشی نشده نماز را با شرایطی که گفته شد به قبر او بخوانند .

عِنْدَکَ فی أعْلی عِلّیینَ وَ اخْلُفْ عَلی أهْلِهِ فِی الْغابِرینَ وَ ارْحَمْهُ بِرَحْمَتِکَ یا أَرْحَمَ الرّاحِمِینَ و بعد تکبیر پنجم را بگوید؛ ولی اگر میت زن است بعد از تکبیر چهارم بگوید: أللّهُمَّ إنَّ هَذِهِ أمَتُکَ وَ ابْنَةُ عَبْدِکَ وَ ابْنَةُ أمَتِکَ نَزَلَتْ بِکَ وَ أنْتَ خَیْرُ مَنْزُول بِه ، أللّهُمَّ إنَّا لانَعْلَمُ مِنْهَا إلَّا خَیْراً وَ أنتَ أعْلَمُ بِهَا مِنَّا ، أللَّهُمَّ إن کَانَتْ مُحْسِنَةً فَزِدْ فِی إحْسَانِهَا وَ إن کَانَت مُسِیئَةً فَتَجَاوَزْ عَنْهَا وَ اغْفِرلَنَا وَ لَهَا أللَّهُمَّ اجْعَلْهَا عِنْدَکَ فِی أعْلَی عِلِّیِّینَ وَ اخْلُفْ عَلَی أهْلِهَا فِی الْغَابِرینَ وَ ارْحَمْهَا بِرَحْمَتِکَ یا أرْحَمَ الرَّاحِمِینَ . بعد تکبیر پنجم را بگوید .

(مسئله 749) چنانچه میت از منافقین باشد به چهار تکبیر قناعت کند و بعد از تکبیر چهارم به جای دعا به او بگوید: أللَّهُمَّ اخْزِ عَبْدَکَ فِی عِبَادِکَ وَ بِلادِکَ ، أللّهُمَّ أصْلِهِ أشَدَّ نَارِکَ ، أللَّهُمَّ أذِقْهُ حَرَّ عَذَابِکَ فَإنَّهُ کَانَ یُوَالِی أعْدَائَکَ وَ یُعَادِی أوْلِیَائَکَ وَ یُبْغِضُ أهْلَ بَیْتِ نَبِیِّکَ .

(مسئله 750) اگر میت مستضعف فکری باشد پس از تکبیر چهارم بگوید: أللَّهُمَّ اغْفِر لِلَّذِینَ تَابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ ، وَقِهِم عَذَابَ الْجَحِیم . و سپس تکبیر پنجم را بگوید .

(مسئله 751) اگر نمازگزار مذهب میت را نمی داند بعد از تکبیر چهارم بگوید: أللَّهُمَّ إنَّ هَذِهِ النَّفْسَ أنْتَ أحْیَیْتَهَا وَ أنتَ أمَتَّهَا ، أللَّهُمَّ وَلِّهَا مَاتَوَلَّتْ وَ احْشُرْهَا مَعَ مَنْ أحَبَّتْ ؛ و سپس تکبیر پنجم را بگوید .

(مسئله 752) چنانچه میت بچه باشد پس از تکبیر چهارم بگوید: أللَّهُمَّ اجْعَلْهُ لأبَوَیْهِ وَ لَنَا سَلَفاً و فَرَطاً و أجراً . و سپس تکبیر پنجم را بگوید .

(مسئله 753) مستحب است نمازگزار پس از تکبیر پنجم بگوید: رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَةًً وَ فِی الآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ .

(مسئله 754) بنا بر احتیاط در همه این دعاها معنای آن را قصد کند و تنها حکایت الفاظ نباشد .

(مسئله 755) باید تکبیرها و دعاها را طوری پشت سر هم بخواند که نماز از صورت خود خارج نشود ؛ و علاوه بر آنچه گفته شد خواندن دعاهای دیگر و نیز آیات قرآن جایز می باشد .

(مسئله 756) کسانی که نماز میت را به جماعت می خوانند باید تکبیرها و دعاهای آن را هم بخوانند .

(مسئله 757) اگر کسی دعاها را از حفظ نداشته باشد می تواند از روی کتاب بخواند .

ص :205

(مسئله 758) اگر دو یا چند میت باشد نمازگزار می تواند برای هرکدام جدا نماز بخواند ، و یا این که بر همه آنها یک نماز بخواند و بعد از تکبیر چهارم ضمیرها را تثنیه یا جمع بیاورد ؛ و در این صورت باید همه جنازه ها را در جلوی نمازگزار مرتب و پهلوی هم بگذارند .

نتوانند بدن وی را بیرون آورند ؛ و اگر ترس آن باشد که جانوری بدن او را بیرون آورد باید قبر را با آجر و مانند آن محکم کنند . اگر میت را در تابوت محکم و یا بنای مستحکم قرار دهند بدون این که در دل زمین قرار بگیرد ، کفایت نمی کند ، چون دفن و موارات فی الارض صدق نمی کند .

(مسئله 762) هزینه ی خاکسپاری میت در حد لازم از اصل دارایی میت برداشته می شود ؛ گرچه به تهیه آجر و سیمان یا خریدن قبر نیاز باشد .

(مسئله 763) بنا بر احتیاط واجب دفن مسلمان در قبرستان کافران و دفن کافر در قبرستان مسلمانان جایز نیست ؛ همچنین دفن میت مسلمان در جایی که به او بی حرمتی شود جایز نیست .

(مسئله 764) دفن میت در زمین غصبی و بنا بر احتیاط واجب در زمینی که مانند مسجد برای غیر دفن مردگان وقف شده جایز نیست . همچنین دفن میت در قبر میت دیگر چنانچه موجب نبش قبر شود حرام است ؛ مگر این که قبر اول کهنه شده و میت آن از بین رفته باشد .

(مسئله 765) چیزی که از میت جدا می شود _ اگر چه مو و ناخن یا دندانش باشد _ چنانچه موجب نبش قبر نباشد باید با او دفن شود ، و بنا بر احتیاط در کفن او بگذارند ، ولی اگر موجب نبش قبر شود احتیاط آن است که جدا دفن شود . و نیز ناخن و دندانی که در حال زندگی از انسان جدا می شود مستحب است دفن شود .

(مسئله 766) اگر بچه در رحم مادر بمیرد باید به آسانترین راه او را بیرون آورند ، و چنانچه ناچار شوند او را قطعه قطعه کنند اشکال ندارد ؛ و در صورتی که شوهرش اهل فن باشد باید او بچه را بیرون آورد ؛ وگرنه زنی که اهل فن باشد ، و اگر آن هم ممکن نشود مرد محرمی که اهل فن باشد ، و در غیر این صورت مرد نامحرمی که اهل فن باشد بچه را بیرون آورد ؛ و در صورتی که آن هم ممکن نشود ؛ کسی که اهل فن نباشد می تواند بچه را بیرون آورد .

(مسئله 767) هرگاه مادر بمیرد و بچه در رحم او زنده باشد _ گرچه امید به زنده ماندن طفل نداشته باشند _ باید به وسیله کسانی که در مسئله پیش گفته شد از هر طرفی که بچه سالم بیرون می آید او را بیرون آورند و شکم مادر را بدوزند ؛ ولی اگر بین پهلوی چپ و راست در سالم بودن بچه فرقی نباشد ، احتیاط واجب آن است که او را از پهلوی چپ بیرون آورند .

دلایلی مانند مدفون بودن افراد صالح در آن یا رفت و آمد بیشتر مردم برای فاتحه خوانی بر قبرستان نزدیکتر فضیلت داشته باشد .

3_ جنازه را در چند متری قبر روی زمین گذارده تا سه بار کم کم نزدیک قبر ببرند ، و در هر مرتبه زمین بگذارند و بردارند و در نوبت چهارم وارد قبر کنند و اگر میت مرد است ، بار سوم طوری او را زمین بگذارند که سر او در طرف پایین قبر قرار گیرد و بار چهارم او را از طرف سر وارد قبر نمایند ؛ و اگر میت زن است ، در مرتبه سوم به طرف قبلة قبر بگذارند و به پهنا وارد قبر کنند و در موقع وارد کردن پارچه ای روی قبر بگیرند .

4_ جنازه را به آرامی از تابوت برگیرند و وارد قبر کنند ، و دعاهایی که دستور داده شده پیش از دفن و هنگام دفن بخوانند .

5_ پس از آن که میت را در لحد گذاشتند گره های کفن را باز کنند و بالشی از خاک فراهم سازند و صورت میت را روی آن بگذارند .

6_ پشت میت را به دیوار قبر تکیه دهند و یا چیزی پشت او بگذارند که میت به پشت برنگردد .

7_ کسی که میت را در قبر می گذارد به قصد رجاء و امید ثواب با طهارت و سر و پا برهنه باشد ، و هنگام بیرون آمدن از قبر از طرف پای میت بیرون آید ، و غیر از خویشان میت افراد دیگر با پشت دست خاک بر قبر بریزند و بگویند: «إنّا للّهِ وإنّا إلَیْهِ راجِعونَ » .

8 _ اگر میت زن است کسانی که با او محرمند او را در قبر بگذارند ؛ و اگر محرمی نباشد خویشاوندانش او را در قبر بگذارند .

9_ هنگامی که قبر را از خاک پر کردند به امید ثواب روی آن آب بپاشند ، و پس از آن کسانی که حاضرند در حالی که انگشتان خود را باز کرده و در خاک روی قبر فرو برده اند هفت بار سوره «قدر» را بخوانند و برای میت طلب آمرزش نمایند و این دعا را بخوانند: «أللَّهُمَّ جَافِ الأرْضَ عَنْ جَنْبَیْهِ وَ أصْعِدْ إلَیْکَ رُوحَهُ وَ لَقِّهِ مِنْکَ رِضْوَاناً وَ أسْکِنْ قَبْرَهُ مِنْ رَحْمَتِکَ مَا تُغْنِیهِ بِهِ عَنْ رَحْمَةِ مَنْ سِوَاکَ» .

10_ پس از رفتن تشییع کنندگان ولیّ میت یا کسی که از طرف او اجازه دارد دعاهایی را که دستور داده شده به میت تلقین کند .

(مسئله 769) مستحب است میت را در جای وسیع دفن کنند و ارتفاع قبر به مقداری باشد که نشستن در آن ممکن باشد .

(مسئله 770) مستحب است صورت میت را باز کرده ، گونه راست او را بر زمین بگذارند و مقداری تربت امام حسین علیه السلام همراه او در قبر بگذارند و احتیاط مستحب آن است که به مقدار یک خشت از آن در مقابل صورتش گذاشته شود .

(مسئله 771) شایسته است که پس از نهادن میت در قبر و پیش از پوشانیدن

ص :208

قبر شهادتین ، عقاید حقّه و اقرار به امامت فرد فرد ائمه علیه السلام را به او تلقین کند .

(مسئله 772) مستحب است پیش از آن که لحد را بپوشانند دست راست را به شانه راست میت بزنند و دست چپ را به قوت بر شانه چپ او گذاشته ، دهان را نزدیک گوش میت ببرند و به شدت حرکتش دهند و سه مرتبه بگویند: إسْمَعْ إفْهَمْ یَا فُلانَ بْنَ فُلان . و به جای کلمه فلان بن فلان اسم میت و اسم پدرش را بگویند ، مثلا اگر اسم او «حسن» و نام پدرش «محمد» است سه مرتبه بگویند: إسْمَعْ إفْهَمْ یَا حَسَن بْن مُحَمَّد . و پس از آن بگویند:

هَل أنْتَ عَلَی الْعَهْدِ الَّذِی فَارَقْتَنَا عَلَیْهِ مِنْ شَهَادَةِ أنْ لاإلهَ اِلَّااللهُ وَحْدَهُ لاشَریکَ لَهُ وَ أنَّ مُحَمَّداً (صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَ آلِه) عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ سَیِّدُ النَّبِیِّینَ وَ خَاتَمُ الْمُرْسَلِینَ وَ أنَّ عَلِیًّا أمیرُالْمُؤْمِنینَ وَ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ و إمَامٌ افْتَرَضَ اللهُ طَاعَتَهُ عَلَی الْعَالَمِینَ وَ أنَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ عَلِیَّ بْن الْحُسَیْنِ وَ مُحَمَّدَ بْن عَلِیٍّ وَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّد وَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ وَ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی وَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ وَ عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ وَ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ وَ الْقَائِمَ الْحُجَّةَ الْمَهْدِیَّ (صَلَوَاتُ اللهِ عَلَیْهِمْ) أئِمَّةُ الْمُؤْمِنِینَ وَ حُجَجُ اللهِ عَلَی الْخَلْقِ أجْمَعِینَ وَ أئِمَّتُکَ أئِمَّةُ هُدَی أبْرَارٌ یا فُلانَ بْن فُلان! و به جای فلان بن فلان اسم میت و اسم پدرش را بگویند و سپس بگویند: إذَا أتَاکَ الْمَلَکَانِ الْمُقَرَّبَانِ رَسُولَیْنِ مِنْ عِنْدِ اللهِ (تَبَارَکَ وَ تَعَالَی) وَ سَألاکَ عَنْ رَبِّکَ وَ عَنْ نَبِیِّکَ وَ عَنْ دِینِکَ وَ عَنْ کِتَابِکَ وَ عَنْ قِبْلَتِکَ وَ عَنْ أئِمَّتِکَ فَلا تَخَفْ وَ لاتَحْزَنْ وَ قُلْ فِی جَوَابِهِمَا : أللهُ رَبِّی وَ مُحَمَّدٌ نَبِیِّی وَ الإسْلامُ دِینِی وَ الْقُرآنُ کِتَابِی وَ الْکَعْبُةُ قِبْلَتِی وَ أمِیرُالْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أبِیطَالِبٍ علیه السلام إمَامِی وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الْمُجْتَبَی إمَامِی وَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ الشَّهِیدُ بِکَرْبَلاءِ علیه السلام إمَامِی وَ عَلِیٌّ زَیْنُ الْعَابِدِین َ علیه السلام إمَامِی وَ مُحَمَّدٌ الْبَاقِرُ علیه السلام إمَامِی وَ جَعْفَرٌ الصَّادِقُ علیه السلام إمَامِی وَ مُوسَی الْکَاظِمُ علیه السلام إمَامِی وَ عَلِیٌّ الرِّضَا علیه السلام إمَامِی وَ مُحَمَّدٌ الْجَوَادُ علیه السلام إمَامِی وَ عَلِیٌّ الْهَادِی علیه السلام إمَامِی وَ الْحَسَنُ الْعَسْکَرِی علیه السلام إمَامِی وَ الْحُجَّةُ الْمُنْتَظَرُ علیه السلام إمَامِی ؛ هؤُلاءِ (صَلَوَاتُ اللهِ عَلَیِهِم أجْمَعِین) أئِمَّتِی وَ سَادَتِی وَ قَادَتِی وَ شُفَعَائِی ، بِهِم أتَوَلَّی وَ مِنْ أعْدَائِهِم أتَبَرَّءُ فِی الدُّنْیَا وَ الآخِرَةِ . ثُمَّ اعْلَم یَا فُلانَ بْنَ فُلان! و به جای فلان بن فلان اسم میت و پدرش را بگویند و سپس بگویند: إنَّ اللهَ (تَبَارَکَ وَ تَعَالَی) نِعْمَ الرَّبُّ وَ أنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله نِعْمَ الرَّسُولُ وَ أنَّ عَلِیَّ بْنَ أبِیطَالِب علیه السلام وَأوْلادَهُ الْمَعْصُومِینَ ألأئِمَّةَ الإثْنَی عَشَرَ نِعْمَ الأئِمَةُ وَ أنَّ مَاجَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ (صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) حَقّ وَ أنَّ الْمَوْتَ حَقٌّ و سُؤَالَ مُنْکَر وَ نَکِیر فِی الْقَبْرِ حَقٌ وَ الْبَعْثَ حَقٌّ وَ النُّشُورَ حَقٌّ وَالصِّرَاطَ حَقٌّ

ص :209

وَ الْمِیزَانَ حَقٌّ وَ تَطَایُرَ الْکُتُبِ حَقٌ وَ أنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ وَ النَّارَ حَقٌّ وَ أنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لارَیْبَ فِیهَا وَ أنَّ اللهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ .

پس بگوید: أفْهِمْتَ یا فُلان! و به جای فلان اسم میت را بگوید ؛ پس از آن بگوید: ثَبَّتَکَ اللهُ بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ وَ هَدَاکَ اللهُ إلَی صِراطٍ مُسْتَقِیم عَرَّفَ اللهُ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ أوْلِیَائِکَ فِی مُسْتَقَرٍّ مِنْ رَحْمَتِهِ .

پس بگوید: أللَّهُمَّ جَافِ الأرْضَ عَنْ جَنْبَیْهِ وَ أصْعِدْ بِرُوحِهِ إلَیْکَ وَ لَقِّهِ مِنْکَ بُرْهَاناً ، أللَّهُمَّ عَفْوَکَ عَفْوَکْ .

وکسی که تلقین را به میت می خواند باید توجه داشته باشد که اگر میت زن است ضمیرهای مذکر در این دعاها را به صورت ضمیر مؤنث بخواند .

(مسئله 773) مستحب است پس از دفن صاحبان عزا را سرسلامتی دهند ؛ ولی اگر مدتی گذشته است و به این واسطه مصیبت یادشان می آید ترک آن بهتر است .

(مسئله 774) مستحب است تا سه روز برای اهل خانة میت غذا بفرستند و غذا خوردن نزد آنان و در منزلشان مکروه است .

باشد ، اگر اسکلت استخوانی بدن سالم باشد ، بر استخوانهای بدون گوشت باید همه احکام میت اجرا شود ، حتی اگر یکی دو قطعه از استخوانها نیز از بین رفته باشد .

2_ اگر پیکر انسانی کامل باشد همه احکام مرده بر آن اجرا می شود ، اگر چه برخی از عضوهای جانبی آن مثل سر ، دستها و پاها از بین رفته باشد .

3_ نصف کامل بدن برنیمی از بدن یک انسان ، که قلب در آن است ، همه احکام میت جاری می شود ، خواه به طول یا به عرض قطع شده باشد ، به شرط این که اعضای نصف بدن را داشته باشد ، یعنی در برش «عرضی» شامل: سر و دو دست ، و در برش «طولی» شامل: نیمی از سر ، یک دست و یک پا باشد .

(مسئله 779) در مورد نصف بدن که شامل قلب باشد ولی همه اعضای یاد شده را نداشته باشد ، احتیاط واجب است که همه احکام میت اجرا شود .

(مسئله 780) اگر عضوی از بدن میت جدا شده که استخوان در آن هست ، بنا بر احتیاط واجب باید آن را غسل داده در پارچه ای بپیچند ، سپس آن را دفن کنند .

(مسئله 781) اگر قطعه گوشتی از بدن میت جدا شده و استخوان در آن نیست ، احتیاج به غسل ندارد ولی باید آن را دفن کنند و احتیاط مستحب آن است که آن را در پارچه ای بپیچند و سپس دفن کنند .

(مسئله 782) اگر قطعه ای از بدن انسان زنده جدا شود ، احکام میت بر آن جاری نمی شود ، اگر چه استخوان هم داشته باشد ، ولی بهتر است که آن را دفن کنند .

(مسئله 783) بر بچه سقط شده نماز میت مشروعیت ندارد ، پس اگر خلقتش کامل شده و اعضایش رشد کرده باشد ، آن را غسل داده ، حنوط و کفن نموده دفن می کنند .

(مسئله 784) بچه سقط شده ای که چهار ماه در شکم مادر بوده ، ولی خلقتش کامل نشده بنا بر احتیاط واجب او را غسل داده ، در پارچه ای پیچیده ، دفن کنند .

(مسئله 785) بچه سقط شده ای که چهار ماهه نشده و خلقتش کامل نگشته ، احتیاج به غسل و کفن ندارد ، بلکه او را در پارچه ای پیچیده دفن می کنند .

(مسئله 788) در چند مورد شکافتن قبر جایز است ، از جمله:

1_ در صورتی که میت بی غسل یا بی کفن دفن شده باشد ، یا بفهمند غسل او باطل بوده یا به غیر دستور شرع کفن شده است و یا این که او را در قبر رو به قبله نگذاشته اند ؛ ولی چنانچه بر او نماز نخوانده یا نمازی که خوانده اند باطل باشد ، باید نماز را بر قبر او بخوانند و شکافتن قبر جایز نیست .

2_ در صورتی که برای یک مطلب شرعی که اهمیت آن از شکافتن قبر بیشتر است قبر را بشکافند .

3_ در صورتی که برای ثابت شدن حقی بخواهند بدن میت را ببینند .

4_ در صورتی که میت در زمین غصبی دفن شده باشد و مالک زمین راضی نشود که در آنجا بماند .

5_ در صورتی که کفن یا چیز دیگری که با میت دفن شده است غصبی باشد و صاحب آن راضی نشود .

6_ در صورتی که میت را در جایی که بی احترامی به اوست دفن کرده باشند .

7_ در صورتی که بترسند درنده ای بدن میت را پاره کند یا سیل او را ببرد و یا دشمن بیرون آورد .

8 _ در صورتی که بخواهند قسمتی از بدن میت را که با او دفن نشده است دفن کنند ولی احتیاط واجب آن است که آن قسمت از بدن را طوری در قبر بگذارند که بدن میت دیده نشود .

9_ در صورتی که خلاف وصیت میت در جای دیگری دفن شده باشد ؛ اما اگر بدن متلاشی شده و یا نبش قبر موجب بی احترامی به او شود جایز نیست .

ص :212

ص :213

ص :215

می باشد . حضرت عیسی فرمود: «اوصانی بالصلاة و الزکاة مادمت حیا» و اولین چیزی که روز قیامت از انسان بازخواست می شود درباره نماز است .

نماز مرز بین اسلام و کفر است و هرکس عمدا نمازش را ترک کند پیوند اسلام از او گسسته می شود .

استوارترین رشته اتصال بین خالق و مخلوق و عمیق ترین وسیله ذکر و یادکرد آفریدگار جهان نماز است و بهترین وسیله تکامل و ارتباط انسان با خدا نماز است بنابراین انسان باید نماز را با توجه کامل ، خضوع و خشوع و وقار بخواند ، از غفلت و شتابزدگی بپرهیزد ، و توجه داشته باشد که با چه کسی سخن می گوید و خود را در مقابل عظمت و بزرگی خداوند عالم ناچیز ببیند .

نمازگزار باید توبه و استغفار کند و گناهانش را که مانع قبول شدن نماز است مانند: «حسد ، کبر ، غیبت ، خوردن حرام ، آشامیدن مسکرات ، ندادن خمس و زکات» بلکه هر معصیتی را ترک نماید و سزاوار است کارهایی که ثواب نماز را کم می کند به جا نیاورد ، مثلا در حالت خواب آلودگی و خودداری از ادرار به نماز مشغول نشود و در موقع نماز به آسمان نگاه نکند مگر در مسجد الحرام باشد که هنگام نماز مستحب است به کعبه معظمه نگاه نماید و نیز کارهایی را که ثواب نماز را زیاد می کند به جا آورد ، مثلا: انگشتر عقیق به دست کند و لباس پاکیزه بپوشد ، شانه و مسواک کند و خود را خوشبو نماید .

اسفا نمازی که آن همه اهمیت و آداب خاص ملکوتی و معنوی دارد ، دل انسان شدیدا آزرده می شود از آنچه امروز از وضع بسیاری از مردم مشاهده می شود که چگونه در مورد این فریضه بزرگ الهی سستی و سهل انگاری می کند العیاذ بالله با حالت استخفاف و سبکی نماز می خواند ! ، که باید گفت: إنَّا لله و إنَّا إلَیْهِ رَاجِعُون .

6_ نمازی که با اجیر شدن یا نذر یا عهد و یا قسم بر انسان واجب می شود .

7_ نماز عید فطر و قربان با حضور امام معصوم علیه السلام و بنا بر احتیاط با وجود شرایط آن در زمان غبیت .

رکعت نماز بعد را مردد بین ظهر و عصر و به قصد آنچه بر عهده اوست به جا آورد .

(مسئله 795) اگر پیش از خواندن نماز ظهر از روی اشتباه مشغول نماز عصر شود و در بین نماز بفهمد اشتباه کرده است ، چنانچه در وقت مشترک باشد باید نیت را به نماز ظهر برگرداند و پس از اتمام نماز ، نماز عصر را بخواند ؛ و اگر در وقت مخصوص به ظهر باشد بنا بر احتیاط واجب نیت را به نماز ظهر برگرداند ، و پس از اتمام نماز دوباره هر دو نماز را به ترتیب بخواند.

(مسئله 796) بنا بر احتیاط مستحب نماز ظهر و عصر را از غروب خورشید تأخیر نیندازد .

و بعد نماز مغرب را بخواند .

ب: اگر آنچه را خوانده در وقت مخصوص نماز مغرب باشد نیز یکی از دو حالت را دارد:

حالت اول: چنانچه به رکوع رکعت چهارم نرفته است ، باید نیت را به نماز مغرب برگرداند و بنشیند و نماز را تمام کند و بنا بر احتیاط واجب دوباره نماز مغرب را بخواند و پس از آن نماز عشاء را بجا آورد.

حالت دوم: چنانچه به رکوع رکعت چهارم رفته است ، بنا بر احتیاط آن را تمام کند و دوباره نماز مغرب و عشاء را به جا آورد .

(مسئله 801) آخر وقت نماز عشاء نصف شب است ؛ و احتیاط آن است که برای نماز مغرب و عشاء و مانند آن شب را از اول مغرب تا اذان صبح حساب کنند ؛ و برای نماز شب و مانند آن تا اول آفتاب حساب نمایند .

(مسئله 802) اگر به واسطه عذری نماز مغرب یا عشاء را تا نصف شب نخواند ، باید تا قبل از اذان صبح به جا آورد ؛ و بهتر است نیت ادا و قضا نکند ؛ بلکه اگر از روی معصیت هم تا نصف شب نخوانده بنا بر احتیاط واجب باید تا قبل از اذان صبح آنها را بدون نیت ادا یا قضا به جا آورد .

اعتماد بر شهادت دو مرد عادل یا شهادت یک خبره که از گفتة او وثوق پیدا شود یا انسان وقت شناس مورد وثوق _ خواه عادل باشد یا نه _ جایز است ؛ ولی اعتماد به شهادت یک مرد عادل غیر خبره محل اشکال است .

(مسئله 806) نابینایان و کسانی که در زندان هستند و قدرت تشخیص وقت را ندارند بنا بر احتیاط واجب تا زمانی که یقین به فرا رسیدن وقت پیدا نکنند نباید مشغول نماز شوند .

(مسئله 807) اگر انسان به واسطة ابر یا حوادث آسمانی دیگر _ مانند خورشید گرفتگی _ که مانع از یقین کردن همة مردم است نتواند در اول وقتِ نماز به داخل شدن وقت یقین کند ، چنانچه گمان داشته باشد وقت داخل شده می تواند مشغول نماز شود ؛ هر چند احتیاط در تأخیر است و تا ممکن است این احتیاط ترک نشود .

(مسئله 808) اگر کسی بدون احراز یکی از راههایی که در «مسئله 805» بیان شد مشغول نماز شود ، نمازش باطل است ؛ مگر این که معلوم شود که همة نماز در وقت واقع شده و قصد قربت نیز داشته است .

(مسئله 809) اگر کسی با احراز یکی از راههایی که در «مسئله 805» گفته شد نماز بخواند و بعد از نماز معلوم شود که همة نمازش در خارج وقت خوانده شده ، نمازش باطل است . و اگر مقداری از آن را داخل وقت خوانده باشد بنا بر مشهور صحیح است ؛ ولی خالی از اشکال نمی باشد و بنا بر احتیاط دوباره آن را بخواند .

(مسئله 810) اگر با احراز یکی از راههایی که در «مسئله 805» گفته شد مشغول نماز شود و در بین نماز بفهمد که هنوز وقت داخل نشده ، نماز او باطل است ؛ و اگر در بین نماز وقت داخل شده باشد بنا بر مشهور نماز او صحیح است ؛ ولی خالی از اشکال نمی باشد و بنا بر احتیاط دوباره آن را بخواند .

(مسئله 811) اگر یقین کند وقت داخل شده و مشغول نماز شود و در بین نماز شک کند وقت رسیده یا نه ، نماز او باطل است ؛ ولی اگر در بین نماز یقین داشته باشد که وقت شده و شک کند آن چه پیش از آن خوانده در وقت بوده یا نه ، با احتمال توجه به وقت در اول نماز ، نمازش صحیح است .

(مسئله 812) اگر یقین کند که وقت نماز داخل شده و مشغول نماز شود و بعد از نماز شک کند که نمازش در وقت خوانده شده یا نه ، بنابراحتیاط نمازش را دوباره بخواند .

(مسئله 813) اگر وقت نماز به قدری تنگ باشد که به جا آوردن کارهای مستحبی موجب می شود مقداری از نماز در خارج از وقت واقع شود ، باید به اندازة واجب اکتفا نمود و کارهای مستحبی را رها کرد .

(مسئله 814) اگر وقت به قدری کم است که تنها یک رکعت از نماز در وقت قرار می گیرد ، باید قصد اداکند ؛ ولی تأخیر انداختن نماز عمدا تا به این اندازه که

ص :221

تعدادی از رکعتهای نماز در خارج وقت قرار گیرد گناه است .

(مسئله 815) وقت مخصوص نماز «ظهر ، عصر و عشاء» نسبت به اشخاص تفاوت دارد ؛ مثلا وقت مخصوص نماز مسافر به اندازة خواندن یک نماز دو رکعتی ، و برای غیر مسافر به اندازة خواندن یک نماز چهار رکعتی است .

(مسئله 816) کسی که مسافر نیست چنانچه تا مغرب به اندازة خواندن پنج رکعت نماز وقت دارد ، باید نماز ظهر و عصر _ هردو _ را بخواند ؛ واگر کمتر وقت دارد ، باید فقط نماز عصر را بخواند و بعدا نماز ظهر را قضا کند . همچنین شخص غیر مسافر چنانچه تا نصف شب به اندازة خواندن پنج رکعت نماز وقت دارد ، باید نماز مغرب و عشاء _ هر دو _ را بخواند ؛ و اگر کمتر وقت دارد ، باید فقط نماز عشاء را بخواند و بعدا نماز مغرب را بدون نیت ادا یا قضا به جا آورد . و کسی که به واسطه عذر یا در اثر معصیت نماز مغرب و عشاء را از نصف شب تأخیر انداخته نیز بنابراحتیاط واجب تا اذان صبح همین جهت را رعایت فرماید .

(مسئله 817) کسی که مسافر است چنانچه تا مغرب به اندازة خواندن سه رکعت نماز وقت دارد ، باید نماز ظهر و عصر _ هر دو _ را بخواند ؛ واگر کمتر وقت دارد ، باید فقط نماز عصر را بخواند و بعدا نماز ظهر را قضا کند . همچنین مسافر چنانچه تا نصف شب به اندازة خواندن چهار رکعت نماز وقت دارد ، باید نماز مغرب و عشاء _ هر دو _ را بخواند ؛ و اگر کمتر وقت دارد ، باید فقط نماز عشاء را بخواند و بعدا نماز مغرب را بدون نیت ادا یا قضا به جا آورد ؛ و اگر از نصف شب تأخیر انداخته است تا اذان صبح همین جهت را رعایت کند ، یعنی نماز مغرب و عشاء را به ترتیب بودن نیت ادا و قضا به جا آورد و در آخر وقت فقط عشاء را بخواند .

(مسئله 818) مستحب است نمازگزار نماز را در اول وقت بخواند و دربارة آن خیلی سفارش شده است . و هر چه به اول وقت نزدیکتر باشد بهتر است ، مگر آن که تأخیر آن از جهتی بهتر باشد ؛ مثل اینکه صبر کند تا نماز را به جماعت بخواند .

(مسئله 819) کسانی که عذر دارند و اگر بخواهند در اول وقت نماز بخوانند ناچارند مثلا با تیمم یا لباس نجس نماز بخوانند ، چنانچه احتمال دهند تا آخر وقت عذرشان برطرف می شود بنا بر احتیاط واجب باید صبر کنند و نماز خود را در آخر وقت بخوانند ؛ ولی لازم نیست به قدری صبر کنند که وقت خواندن مستحبات نماز را نداشته باشند .

عشاء را پیش از نماز مغرب بخواند باطل است .

(مسئله 821) اگر به نیت نماز ظهر مشغول نماز شود و در بین نماز یادش بیاید که نماز ظهر را خوانده است ، نمی تواند نیت را به نماز عصر برگرداند ؛ بلکه باید نماز را رها کرده و نماز عصر را بخواند . همچنین است نماز مغرب و عشاء .

(مسئله 822) اگر در بین نماز عصر یقین کند که نماز ظهر را نخوانده است و نیت را به نماز ظهر برگرداند و داخل رکن شود و بعد یادش بیاید که قبلا نماز ظهر را خوانده ، نمازش باطل است و باید نماز عصر را بخواند ؛ ولی اگر پیش از داخل شدن در رکن یادش بیاید ، باید نیت را به نماز عصر برگرداند و آنچه را به نیت ظهر خوانده باز هم به نیت عصر بخواند ، و بنا بر احتیاط نماز عصر را دوباره بخواند .

(مسئله 823) اگر در بین نماز عصر شک کند که نماز ظهر را خوانده یا نه ، بنا بر احتیاط واجب نیت را به نماز ظهر برگرداند و بعد نماز عصر را به جا آورد ؛ ولی اگر وقت به قدری کم است که بعد از تمام شدن نماز ، مغرب می شود باید به نیت نماز عصر نماز را تمام کند و نماز ظهرش قضا ندارد .

(مسئله 824) اگر در بین نماز عشاء پیش از رکوع رکعت چهارم شک کند که نماز مغرب را خوانده یا نه ، بنا بر احتیاط واجب نیت را به نماز مغرب برگرداند و نماز را سه رکعتی تمام کرده سپس نماز عشاء را بخواند ؛ ولی چنانچه وقت به قدری کم است که بعد از تمام شدن نماز نصف شب می شود ، باید به نیت عشاء نماز را تمام کند و بعد نماز مغرب را بنا بر احتیاط بدون نیت ادا یا قضا به جا آورد .

(مسئله 825) اگر در نماز عشاء پس از رسیدن به رکوع رکعت چهارم شک کند که نماز مغرب را خوانده یا نه ، باید نماز را تمام کند و بعد بنا بر احتیاط واجب نماز مغرب را بخواند ؛ ولی اگر این شک در وقت مخصوص نماز عشاء باشد ، خواندن نماز مغرب لازم نیست .

(مسئله 826) برگرداندن نیت از «نماز قضا به ادا» و از «نماز مستحب به واجب» و نیز از «نماز مستحب به نماز مستحب» جایز نیست . همچنین نمازگزار نمی تواند نیت خود را از «نماز واجب به نماز مستحب» برگرداند ؛ مگر برای رسیدن به نماز جماعت باشد که تفصیل آن در مسئله 1436 بیان خواهد شد .

(مسئله 827) اگر در وقت «نماز ادا» وسعت داشته باشد ، نمازگزار می تواند در بین نماز نیت را به «نماز قضا» برگرداند ؛ ولی باید برگرداندن نیت به نماز قضا ممکن باشد _ مثلاً اگر مشغول نماز ظهر است در صورتی می تواند نیت را به قضای صبح برگرداند که داخل رکعت سوم نشده باشد_ بلکه اگر نماز قضایی که به عهدة او می باشد فقط یک نماز است و یا چند نماز از همین رو ، بنا بر احتیاط نیت را به آن برگرداند .

ص :223

(مسئله 829) در روز جمعه چهار رکعت به شانزده رکعت نماز نافلة ظهر و عصر افزوده می شود ؛ به این معنا که بیست رکعت نافله پیش از نماز ظهر و عصر خوانده می شود. و بهتر آن است که شش رکعت آن هنگام بالا آمدن آفناب ، شش رکعت نزدیک ظهر ، دو رکعت هنگام ظهر و شش رکعت پس از نماز جمعه خوانده شود .

(مسئله 830) اگر بخواهد نافلة ظهر و عصر را در غیر روز جمعه پیش از ظهر بخواند، بنا بر احتیاط به امید ثواب بخواند ؛ مگر آن که بداند در وقت آن نمی تواند بخواند که در این صورت به قصد ورود نیز می تواند به جا آورد .

(مسئله 831) نافلة ظهر و عصر را نباید در سفر خواند ؛ ولی نافلة عشاء را می توان در سفر به جا آورد و احتیاط آن است که به امید ثواب خوانده شود .

(مسئله 832) نمازهای نافله را باید دو رکعتی به جا آورد ؛ جز نماز وتر که یک رکعت می باشد . مستحب است در رکعت دوم نمازهای نافله و نیز در نماز وتر قنوت را بخوانند ؛ ولی در نماز شفع اگر بخواهند قنوت را به جا آورند به امید ثواب باشد .

(مسئله 833) نمازهای نافله را می توان نشسته خواند ؛ ولی بهتر است دو رکعت نماز نافلة نشسته را یک رکعت حساب کند .

(مسئله 834) مسافر و کسی که برای او سخت است نافلة شب را بعد از نصف شب بخواند ، می تواند آن را در اول شب به جا آورد.

و در قنوت آن بگوید: «أللَّهُمَّ إنِّی أسْألُکَ بِمَفَاتِحِ الْغَیْبِ الَّتِی لایَعْلَمُهَا إلَّا أنْتَ أنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أنْ تَفْعَلَ بی کَذَا و کَذَا » و به جای عبارت «أن تفعل بی کذا و کذا» حاجتهای خود را به زبان آورد ؛ آنگاه بگوید: «أللِّهُمَّ أنتَ وَلِیُّ نِعْمَتِی وَ الْقَادِرُ عَلَی طَلِبَتِی تَعْلَمُ حَاجَتی ، فَأسْألُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیهِ وَ عَلَیْهِمُ السَّلام ، لَمَّا قَضَیْتَهَا لِی» بنا بر احتیاط وقت نماز غفیله تا حدود یک ساعت و نیم بعد از مغرب می باشد .

نماز فارغ شود وقت داخل گردد .

کافری که به واسطه قواعد علمی قبله را می شناسد گمان به قبله پیدا کند کافی است .

(مسئله 848) کسی که گمان به قبله دارد چنانچه بتواند گمان قوی تری پیدا کند نمی تواند به گمان خود عمل نماید ، مثلاً اگر میهمان از گفته صاحبخانه گمان به قبله پیدا کند ولی بتواند از راه دیگر گمان بیشتری حاصل نماید ، نباید به گفته صاحبخانه قناعت کند .

(مسئله 849) اگر برای پیدا کردن قبله وسیله ای ندارد یا با این که کوشش کرده گمانش به طرفی نمی رود ، چنانچه وقت نماز وسعت دارد بنا بر احتیاط واجب چهار نماز به چهار طرف بخواند و اگر به اندازة چهار نماز وقت ندارد به اندازه ای که وقت دارد نماز بخواند ، مثلا اگر فقط به اندازة یک نماز وقت دارد ، باید نماز را به هر طرفی که می خواهد بخواند و بنا بر احتیاط مستحب قضای نماز را هم به جا آورد و باید نمازها را به گونه ای بخواند که یقین کند یکی از آنها رو به قبله بوده ، یا انحراف آن به طرف دست راست یا دست چپ قبله نرسیده باشد ، یعنی کمتر از 45 درجه باشد .

(مسئله 850) اگر یقین یا گمان کند که قبله در یکی از دو طرف است ، باید به هر دو طرف نماز بخواند ، ولی احتیاط مستحب آن است که در صورت گمان به هر چهار طرف نماز بخواند .

(مسئله 851) کسی که باید به چند طرف نماز بخواند اگر بخواهد نماز «ظهر و عصر یا مغرب و عشاء» را بخواند ، بهتر آن است که نماز اول را به هر چند طرفی که واجب است بخواند سپس نماز دوم را شروع کند .

(مسئله 852) کسی که یقین به قبله ندارد می تواند در کارهایی به جز نماز مانند سر بریدن حیوان که رو به قبله بودن در آن شرط است به گمان عمل نماید ، و اگر گمان ممکن نیست به هر طرف که انجام دهد صحیح است ، ولی در سر بریدن حیوان تا هنگامی که نیاز شدید پیدا نکرده بنا بر احتیاط ذبح نکند .

(مسئله 853) کسی که به طرفی که آن را قبله می دانست و یا دو شاهد عادل گواهی داده بود که آن طرف قبله است نماز بخواند و بعد از نماز کشف خلاف شود ؛ پس اگر قبله پیش روی او باشد و قبله میان سمت چپ و راستش باشد نمازش صحیح است و احتیاج به اعاده ندارد .

(مسئله 854) اگر در فرض بالا خیلی از قبله منحرف شده و قبله در سمت پشت سر او قرار گرفته ، اگر پیش از تمام شدن وقت متوجه شود باید آن را اعاده کند و اگر وقت نماز سپری شده نمازش صحیح است و قضا ندارد .

(مسئله 855) کسی که با آگاهی و یا گواهی شاهدان به سوی قبله ایستاده مشغول نماز است ، اگر در وسط نماز کشف خلاف شود اگر قبله پیش رویش در میان سمت راست و چپ بوده باشد به سوی قبله برمی گردد و نمازش را به اتمام

ص :228

می رساند و اگر انحراف بیشتر از آن باشد نمازش باطل است باید آن را از سر بگیرد .

(مسئله 856) اگر عالماً و عامداً حیوانی را به طرف غیر قبله ذبح یا نحر کند آن مذبوح و منحور نجس و حرام است ، ولی اگر نسیانا یا جهلا یا در اثر ندانستن جهت قبله یا در اثر عدم امکان به طرف قبله بر خلاف قبله باشرایط شرعی ذبح یا نحر کند ، حرام نمی باشد .

(مسئله 857) اگر میت مسلمان را چه عمداً و چه نسیاناً و چه خَطئاً رو به قبله دفن نکرده باشد ، مادامی که بدن متلاشی نشده باشد ، یا هتک و اهانت نباشد واجب است نبش قبر کند و به سوی قبله دفن نماید .

(مسئله 864) اگر چیزی ندارد که در نماز خود را به آن ستر کند ، چنانچه احتمال دهد که پیدا می کند بنا بر احتیاط واجب باید نماز را تأخیر بیندازد و اگر چیز پیدا نکرد در آخر وقت مطابق وظیفه اش نماز بخواند .

(مسئله 865) کسی که می خواهد نماز بخواند اگر برای ستر خود حتی برگ درخت و علف نداشته باشد و احتمال ندهد که تا آخر وقت چیزی پیدا کند که خود را به آن سطر نماید ، در صورتی که نامحرم او را می بیند باید نشسته نماز بخواند و عورت خود را با ران خود بپوشاند و اگر کسی او را نمی بیند ایستاده نماز بخواند و جلو خود را با دست سطر نماید و در هر صورت رکوع و سجود را با اشاره انجام دهد و برای سجود سر را قدری پایین تر از اشاره با رکوع می آورد .

دارد:

الف: چنانچه طوری باشد که اگر بدن یا لباس را آب بکشد یا لباس را عوض کند یا بیرون آورد صورت نماز به هم می خورد یا اگر لباس را بیرون آورد برهنه می ماند ، باید نماز را رها کند و با بدن و لباس پاک نماز بخواند .

ب: چنانچه به گونه ای باشد که صورت نماز به هم نمی خورد ، باید بدن یا لباس را تطهیر و یا عوض نموده و نماز را تمام کند و نمازش صحیح است .

2_ صورتی که وقت نماز تنگ است ، و در این فرض هم دو حالت وجود دارد:

الف: چنانچه آب کشیدن بدن یا لباس یا عوض کردن لباس صورت نماز را به هم می زند باید با همان حال نماز را بخواند و نماز او صحیح است ، ولی در صورتی که لباس او نجس بوده احتیاطا قضای نماز را هم به جا آورد .

ب: چنانچه به گونه ای باشد که صورت نماز به هم نمی خورد ، باید بدن یا لباس را آب کشیده و یا عوض کند و نماز را تمام نماید .

(مسئله 871) کسی که در پاک بودن بدن یا لباس خود شک دارد و قبلاً نیز یقین به نجاست آن نداشته و بعد از نماز بفهمد که بدن یا لباسش نجس بوده است ، چنانچه بدون تفحص نماز خوانده بنا بر احتیاط مستحب نماز خود را دوباره بخواند ، و اگر بعد از تفحص نماز خوانده نمازش صحیح است .

(مسئله 872) اگر لباس را خودش آب بکشد و یقین کند که پاک شده و با آن نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد پاک نشده است ، نمازش صحیح است .

(مسئله 873) اگر خونی در بدن یا لباس خود ببیند و یقین کند که از خونهای نجس نیست ، مثلاً یقین کند که خون پشه و کنه است ، چنانچه بعد از نماز بفهمد از خونهایی بوده که نمی شود با آن نماز خواند ، بنا بر احتیاط نماز را دوباره بخواند ، و اگر وقت گذشته قضا نماید .

(مسئله 874) هرگاه یقین کند خونی که در بدن یا لباس اوست خون نجسی است که نماز با آن صحیح می باشد ، مثلاً یقین کند که خون زخم یا دمل است ، چنانچه بعد از نماز بفهمد خونی بوده که نماز با آن باطل است ، بنا بر احتیاط نماز را دوباره بخواند ، و اگر وقت گذشته قضا نماید .

(مسئله 875) اگر نجس بودن چیزی را فراموش کند و در حال فراموشی بدن یا لباسش با رطوبت به آن برسد و در حال فراموشی نماز بخواند و بعد از نماز یادش بیاید ، نماز او صحیح است . ولی اگر بدنش با رطوبت به چیزی که نجس بودن آن را فراموش کرده برسد و بدون این که خود را آب بکشد غسل کند و نماز بخواند ، غسل و نمازش باطل است . و نیز اگر جایی از اعضای وضو با رطوبت به چیزی که نجس بودن آن را فراموش کرده برسد و پیش از آن که آنجا را آب بکشد

ص :231

وضو بگیرد و نماز بخواند ، وضو و نمازش باطل می باشد .

(مسئله 876) کسی که یک لباس دارد اگر بدن و لباس او هر دو نجس شود و به اندازة آب کشیدن یکی از آنها آب داشته باشد ، چنانچه به واسطه سرما یا مانند آن نتواند لباس را بیرون آورد باید بدنش را آب بکشد و در لباس نجس نماز بخواند . و اگر می تواند لباسش را بیرون آورد ، پس در صورتی که وقت نماز وسعت دارد بنا بر احتیاط دو نماز بخواند: یکی در لباس نجس و یکی بدون لباس ، و اگر وقت تنگ است با همان لباس نجس نماز بخواند و احتیاطاً قضای آن را هم به جا آورد .

شرط دوم: لباس نمازگزار باید مباح باشد ، بنابراین کسی که می داند پوشیدن لباس غصبی حرام است ، چنانچه از روی عمد با لباس غصبی یا لباسی که نخ یا دکمه و یا چیز دیگر آن غصبی است نماز بخواند ، بنا بر احتیاط واجب باید نمازش را دوباره به جا آورد .

(مسئله 877) نماز کسی که غصبی بودن لباس را نمی دانسته یا فراموش کرده و یا مثلاً برای حفظ جان خود در لباس غصبی نماز خوانده صحیح است . ولی اگر خودش آن لباس را غصب نموده باشد و فراموش کرده یا نداند که لباس غصبی نماز را باطل می کند بنا بر احتیاط واجب باید دوباره نمازش را به جا آورد .

(مسئله 878) اگر با عین پولی که خمس یا زکات آن را نداده و از مال دیگری نیز آن را ادا نکرده ، لباس بخرد ، یا آن را به ذمه بخرد ، ولی هنگام معامله قصدش این باشد که بدهی خود را از همان پول خمس و زکات نداده بدهد ، حکم غصب را دارد و بنا بر احتیاط واجب نماز خواندن در چنین لباسی باطل است .

(مسئله 879) اگر چیز غصبی مانند قلم یا پول همراه او باشد و نماز خواندن با آن تصرف در آن چیز به حساب آید ، یعنی همراه حرکت بدن آن اشیاء هم حرکت کنند ، بنا بر احتیاط واجب نمازش را دوباره به جا آورد .

(مسئله 880) اگر نداند یا فراموش کند که لباس او غصبی است و در بین نماز بفهمد باید فوراً لباس را عوض کند و لباس مباح بپوشد و اگر موالات به هم نخورده باشد نمازش صحیح است . ولی اگر موالات به هم می خورد به مقدار یک رکعت وقت دارد نمازش را بشکند و با لباس مباح نماز بخواند و اگر این مقدار وقت ندارد باید لباس غصبی را در حال نماز بیرون کند و به دستور نماز برهنگان نماز بخواند .

شرط سوم: لباس نمازگزار باید از اجزای دارای روح حیوان مرده ای که خون جهنده دارد نباشد ، بلکه بنا بر احتیاط واجب از اجزای دارای روح حیوان مرده ای که خون جهنده ندارد مانند ماهی و مار نیز نباشد ، خواه در لباس او به کار رفته

ص :232

باشد یا همراه او باشد .

(مسئله 881) چیزهایی نظیر مو و پشم مردار حلال گوشت که روح ندارد چنانچه همراه نماز گزار بوده یا در لباس او به کار رفته باشد اشکال ندارد .

شرط چهارم: لباس نمازگزار باید از اجزای حیوانات حرام گوشت نباشد ، همچنین نباید از اجزای حیوان حرام گوشت مانند موی گربه به بدن یا لباس نمازگزار چسبیده باشد و یا این که همراه او باشد ، هر چند بنا بر احتیاط آن حیوان خون جهنده نداشته باشد .

(مسئله 882) اگر آب دهان یا بینی و یا رطوبت دیگری از حیوان حرام گوشت مانند گربه بر بدن یا لباس نمازگزار باشد ، چنانچه تر باشد نماز باطل است ، و اگر خشک شده و عین آن برطرف شده باشد نماز صحیح است .

(مسئله 883) اگر مو یا عرق و یا آب دهان انسان دیگری بر بدن یا لباس نمازگزار باشد اشکال ندارد .

(مسئله 884) اگر نمازگزار شک داشته باشد که لباسش از اجزای حیوان حلال گوشت است یا حرام گوشت _ چه در داخل کشور اسلامی تهیه شده باشد یا در خارج از آن _ نماز خواندن با آن مانعی ندارد .

(مسئله 885) اگر با لباسی که نمی دانسته از حیوان حرام گوشت است نماز بخواند ، نمازش صحیح است ، ولی چنانچه می دانسته و فراموش کرده باشد بنا بر احتیاط آن نماز را دوباره بخواند .

(مسئله 886) نماز خواندن با پوست و کرک خز اشکال ندارد ، ولی با پوست سنجاب محل اشکال است و باید اجتناب کرد .

شرط پنجم: اگر نمازگزار مرد است لباس او نباید طلاباف باشد و نماز مرد با لباس طلاباف باطل است ؛ بلکه پوشیدن لباس طلاباف برای مرد مطلقاً چه در نماز باشد یا غیر نماز حرام است .

(مسئله 887) زینت کردن به طلا مانندآویختن طلا به گردن ، انگشتر طلا به دست کردن و بستن ساعت طلا به دست برای مردان حرام ، و نماز خواندن با آن نیز بنا بر احتیاط باطل است و احتیاط واجب آن است که از عینک طلا هم استفاده نکنند ، ولی زینت کردن به طلا برای زنان چه در نماز یا غیر آن اشکال ندارد .

(مسئله 888) اگر از عینک یا انگشتر طلا در حال نماز استفاده نکند بلکه فقط همراه داشته باشد ، مثلاً در جیب خود بگذارد مانعی ندارد .

(مسئله 889) زینت کردن مردان به انگشتر پلاتین و امثال آن که از طلا ساخته نشده باشد اشکال ندارد ؛ همچنین گذاشتن دندان طلا در صورتی که ظاهر نباشد برای مرد اشکال ندارد و نماز با آن صحیح است .

ص :233

(مسئله 890) اگر مردی نداند یا فراموش کند که انگشتر یا لباسش از طلاست و با آن نماز بخواند نمازش صحیح است ؛ همچنین اگر نداند که نماز خواندن در لباس طلاباف حرام و موجب بطلان نماز است و با آن نماز بخواند ، چنانچه در یاد گرفتن مسئله کوتاهی نکرده باشد نمازش صحیح است .

شرط ششم: اگر نمازگزار مرد است نباید لباس او از ابریشم خالص باشد ، و در غیر نماز نیز پوشیدن آن برای مرد حرام است ، حتی اگر آستر لباس یا جزئی دیگر از لباس او از ابریشم خالص باشد بنا بر احتیاط واجب پوشیدن آن برای مرد حرام و نماز در آن باطل است .

(مسئله 891) زن می تواند از لباس ابریشمی چه در نماز و غیر نماز استفاده نماید گرچه بهتر است با لباس ابریشمی نماز نخواند .

(مسئله 892) کسی که نمی داند لباسش از ابریشم است یا چیز دیگر می تواند آن را بپوشد و در آن نماز بخواند .

(مسئله 893) پوشیدن لباس غصبی ، ابریشم خالص ، طلاباف و لباسی که از اجزای حیوانات مرده تهیه شده در حال ضرورت و ناچاری اشکال ندارد ، و کسی که ناچار است و لباس دیگری غیر از اینها ندارد و تا آخر وقت هم ناچاری او از بین نمی رود ، می تواند با این لباسها نماز بخواند .

(مسئله 894) انسان باید از پوشیدن «لباس شهرت» یعنی لباسی که در نظر عرف زننده است و از جهت زنندگی انگشت نما و موجب هتک باشد خودداری کند ، ولی اگر با آن لباس نماز بخواند اشکال ندارد .

(مسئله 895) احتیاط واجب آن است که مرد لباس زنانه و زن لباس مردانه در ملأعام نپوشد ، ولی اگر با آن لباس نماز بخواند اشکال ندارد ، و چنانچه پوشیدن آن به طور موقت و برای یک هدف عقلایی باشد مانعی ندارد .

(مسئله 896) کسی که ناچار است خوابیده نماز بخواند ، چنانچه برهنه باشد و لحاف یا تشک او نجس یا از ابریشم خالص و یا از اجزای حیوان حرام گوشت باشد ، احتیاط واجب آن است که خود را در نماز با آنها نپوشاند .

آن را آب کشید ، مگر آن که مقدار خون آن از مساحت یک درهم کمتر باشد .

2_ اگر لباس نمازگزار به خون کمتر از یک درهم یا بدن او بنا بر احتیاط به خون کمتر از یک نخود آلوده شود نماز با آن اشکال ندارد .

3_ اگر نمازگزار در تمام وقت نماز غیر از نماز خواندن با لباس نجس راه دیگری نداشته باشد .

(مسئله 898) در دو صورت اگر فقط لباس نمازگزار نجس باشد نماز او صحیح است:

اول: اگر لباس کوچک یا هر چیز کوچک دیگری که همراه نمازگزار است مانند جوراب ، دستمال ، چاقو و انگشتر نجس باشد ، به شرط آن که از مردار و حیوان حرام گوشت برای زن و مرد و از ابریشم و طلا برای مرد ساخته نشده باشد . و ملاک در کوچکی لباس آن است که نتوان عورت را با آن پوشاند ، ولی همراه داشتن دستمال بزرگ و نجسی که می توان عورت را با آن پوشانید در نماز محل اشکال است .

دوم: اگر لباس مادری که پرستار کودک است با ادرار پسر بچه نجس شده باشد ، به شرط آنکه لباس دیگری نداشته و بنا بر احتیاط توان به دست آوردن آن را نیز نداشته باشد ، ولی در هر شبانه روز باید یک مرتبه آن را بشوید ، و بنا بر احتیاط واجب آن را برای اولین نماز بعد از نجس شدن آب بکشد . و نیز اگر بیشتر از یک لباس دارد ولی ناچار است همه آنها را بپوشد ، چنانچه شبانه روزی یک مرتبه به دستوری که گفته شد همه آنها را آب بکشد کافی است .

(مسئله 899) اگر جایی از بدن یا لباس که با زخم فاصله دارد به رطوبت زخم نجس شود ، نماز خواندن با آن جایز نیست ، ولی اگر مقداری از بدن یا لباس که معمولاً به رطوبت زخم آلوده می شود به رطوبت آن نجس شود ، نماز خواندن با آن مانعی ندارد .

(مسئله 900) اگر از زخمی که داخل دهان و بینی و مانند آن است خونی به بدن یا لباس برسد و به اندازه یک درهم یا بیشتر باشد ، احتیاط واجب آن است که با آن نماز نخواند . ولی نماز خواندن با خون بواسیر اشکال ندارد ، اگر چه دانه هایش در داخل باشد .

(مسئله 901) کسی که بدنش زخم است اگر در بدن یا لباس خود خونی ببیند و نداند از زخم است یا خون دیگر ، بنا بر احتیاط واجب با آن نماز نخواند ، مگر این که کمتر از اندازه درهم باشد .

(مسئله 902) چرک یا دارویی که معمولاً همراه زخم بوده و نجس می باشد حکم جراحت یا دُمل را دارد .

(مسئله 903) اگر چند زخم در بدن باشد ، چنانچه طوری نزدیک هم باشند که یک زخم حساب شود ، تا وقتی که همه خوب نشده اند نماز خواندن با خون آنها اشکال ندارد ، ولی چنانچه به قدری از هم دور باشند که هرکدام

ص :235

یک زخم جدا حساب شود ، هرکدام که خوب شد و اندازة آن بیش از درهم بود باید برای نماز بدن و لباس را از خون آن آب بکشد .

(مسئله 904) اگر به اندازة سر سوزنی از خون حیض یا خون حیوان حرام گوشت یا خون مردار ، خون سگ ، خوک و کافر بلکه بنا بر احتیاط واجب از خون نفاس یا استحاضه یا خون انسان دیگر در بدن یا لباس باشد ، نماز باطل است ، ولی خونهای دیگر مثل خون خود بدن انسان یا خون حیوان حلال گوشت اگر چه در چند جای بدن یا لباس باشد در صورتی که مجموع آن کمتر از درهم در لباس یا کمتر از نخود در بدن باشد ، نماز خواندن با آن اشکال ندارد و در صورتی که شک کند به این مقدار رسیده یا نه ، چنانچه قبلاً به این اندازه نبوده نماز خواندن با آن اشکال ندارد .

(مسئله 905) خونی که به لباس بدون آستر می ریزد و به پشت آن می رسد یک خون حساب می شود ، ولی اگر پشت لباس جداگانه خونی شود و دو خون به هم برسند و یکی شوند بنا براحتیاط واجب باید هرکدام را جدا حساب نمود ، پس اگر مجموع آنها کمتر از یک درهم باشد نماز صحیح و اگر بیشتر از یک درهم باشد نماز در آن صحیح نیست .

(مسئله 906) اگر خون به لباسی که آستر دارد بریزد و به آستر آن برسد و یا به آستر بریزد و روی لباس خونی شود باید هرکدام را جداگانه حساب نمود .

(مسئله 907) اگر خون لباس کمتر از درهم باشد و رطوبتی به آن برسد ، در صورتی که خون و رطوبتی که به آن رسیده به اندازة درهم یا بیشتر شود و اطراف را آلوده کند نماز با آن باطل است ، بلکه اگر مجموع رطوبت و خون به اندازة درهم نشود و اطراف را هم آلوده نکند نماز خواندن با آن اشکال دارد ، مگر این که رطوبت خشک شود و عین آن برطرف گردد ؛ همچنین است حکم بدنی که به کمتر از یک نخود خون آلود شده و رطوبتی از خارج به آن رسیده باشد .

(مسئله 908) اگر بدن یا لباس به چیزی غیر از خون نجس شود ، گرچه کمتر از یک درهم یا یک نخود باشد نماز با آن باطل است ؛ همچنین است اگر به آب یا چیز دیگری که با خون نجس شده باشد ، نجس شود .

لباس سیاه یا چرکی و یا تنگ ، پوشیدن لباسی که نقش صورت دارد و باز بودن دکمه های لباس .

(مسئله 911) اگر پاپوش ، تن پوش ، عمامه و عبای نمازگزار مشکی باشد مانعی ندارد .

خمس یا زکاتش را نداده بپردازد .

( مسئله 918) اگر در جایی که نمی داند غصبی است یا غصبی بودن آن را فراموش کرده است نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد ، نمازش صحیح است ؛ ولی در صورتی که خودش غاصب بوده و بعد فراموش کرده باشد احتیاطا نمازش را دوباره بخواند .

(مسئله 919) اگر بداند جایی غصبی است ولی نداند که در جای غصبی نماز باطل است و در آنجا نماز بخواند ، در صورتی که ندانستن او به واسطه کوتاهی در یاد گرفتن باشد بنا بر احتیاط واجب نماز او باطل است .

(مسئله 920) تصرف در ملک میتی که خمس یا زکات در مال اوست حرام و نماز در آن باطل است ؛ مگر آن که بدهکاری او رابدهند .

(مسئله 921) میتی که به مردم بدهکار است یا خمس و زکات بدهکار می باشد ، در صورتی که بدهکاری به اندازه همة مال باشد ، تصرف در ملک او حرام و نماز در آن باطل است؛ ولی تصرفات جزئی که برای برداشتن میت معمول است اشکال ندارد . و اگر بدهکاری او کمتر از مالش باشد و ورثه تصمیم داشته باشند که بدهی او را بپردازند ، تصرفی که غیر از فروختن یا مصرف کردن مال باشد اشکال ندارد . بلکه با زیاد بودن مال میت فروختن یا مصرف کردن بعضی از آن در صورتی که مانع از پرداخت بدهکاری نباشد نیز اشکال ندارد .

(مسئله 922) اگر بعضی از وارثان میت صغیر یا دیوانه و یا غایب باشند ، تصرف در ملک آنها حرام و نماز در آن باطل است ؛ ولی تصرفات جزئی که برای برداشتن میت معمول است اشکال ندارد .

(مسئله 923) نماز خواندن در مسافرخانه یا جاهایی که برای واردین آماده است ، در صورتی که اطمینان پیدا شود که صاحبش راضی است اشکال ندارد ؛ و درصورت عدم اطمینان مشکل است . و در غیر این قبیل جاها در صورتی می توان نماز خواند که مالک آن اجازه دهد یا حرفی بزند که از آن معلوم شود برای نماز خواندن اجازه داده است ؛ مثلا اجازه دهد تا در ملک او بنشیند یا بخوابد که اینها فهمیده می شود برای نماز خواندن هم اجازه داده است .

(مسئله 924) در زمینهای بسیار وسیعی که دور از ده و چراگاه حیوانات است _ گرچه صاحبان آنها راضی نباشند _ نماز خواندن و نشستن و خوابیدن اشکال ندارد . و در زمینهای زراعتی که نزدیک ده است و دیوار ندارد _ اگر چه مالکین آنها صغیر و دیوانه باشند _ نماز و عبور و تصرفات جزئی که مضر به محصول زمین نیست اشکال ندارد ؛ ولی اگر یکی از صاحبانش ناراضی باشد بنا بر احتیاط تصرف در آن حرام و نماز باطل است .

شرط دوم: مکان نمازگزار باید آرام و بدون حرکت باشد ؛ بنابراین نماز

ص :238

خواندن در وسایل نقلیه در حال حرکت که قهرا موجب حرکت زیاد و تکان خوردن انسان می شوند باطل است ؛ مگر در حال ناچاری _ مانند تنگی وقت _ که در این صورت نیز باید تا جایی که می تواند و صورت نماز به هم نمی خورد هنگام حرکت و تکان خوردن چیزی نخواند ، و هرگاه وسیله نقلیه از سمت قبله برگشت نمازگزار نیز خود را به سمت قبله بچرخاند .

(مسئله 925) در جایی که به واسطة احتمال باد و باران یا زیادی جمعیت و مانند آن اطمینان ندارد که بتواند نماز را تمام کند ، اگر به امید پیش نیامدن مانع و تمام کردن نماز شروع به نماز نماید اشکال ندارد ، و چنانچه به مانعی برنخورد نمازش صحیح است .

شرط سوم: از جاهایی نباشد که ماندن یا ایستادن در آن و یا نشستن روی آن حرام است ؛ بنابراین نباید زیر سقفی که در آستانة ویرانی است ، یا روی فرشی که نام خدا یا آیات قرآن روی آن نوشته شده نماز بخواند ؛ و اگر خواند احوط آن است که دوباره بخواند .

(مسئله 926) نماز خواندن روی قبور معصومین علیه السلام بلکه روی قبور علماء و بزرگان دین در صورتی که بی احترامی به آنان باشد حرام است ؛ و بنا بر احتیاط باید نماز خود را دوباره بخواند .

(مسئله 927) نمازگزار نباید در مشاهد مشرفه جلوتر از قبر پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیه السلام _ در صورتی که بی احترامی باشد _ بایستد ؛ بلکه در صورتی هم که بی احترامی نباشد نایستد . و مساوی قبور آن بزرگواران نیز _ اگر موجب بی احترامی شود _ نماز نخواند ؛ و چنانچه نماز خواندن بی احترامی باشد حرام است و بنا بر احتیاط واجب باید دوباره بخواند .

(مسئله 928) اگر میان قبر و ضریح مطهر و نمازگزار چیزی مانند دیوار فاصله شود به طوری که موجب بی احترامی نباشد ، نماز خواندن اشکال ندارد ؛ ولی فاصله شدن صندوق شریف و ضریح و پارچه ای که روی آن افتاده کافی نیست .

(مسئله 929) بنا بر احتیاط مستحب زن در هنگام نماز عقب تر از مرد بایستد و جای سجدة او کمی عقبتر از جای ایستادن مرد باشد ؛ و چنانچه مساوی یا جلوتر از مرد بایستد نمازشان کراهت شدیده دارد ، بلکه احتیاط در ترک است ؛ ولی اگر میان زن و مرد چیزی مانند دیوار یا پرده فاصله شود و یا میان آنها حداقل ده ذراع (پنج متر) فاصله باشد کراهت نماز آنان برطرف می شود . و بنا بر احتیاط باید میان زن و مرد کمی فاصله باشد هر چند به اندازة یک وجب . و در حکمی که گفته شد میان زن و مرد محرم و نامحرم فرقی نیست .

(مسئله 930) بودن مرد و زن نامحرم در جای خلوت محل اشکال است ، و

ص :239

احتیاط در نماز نخواندن در آنجاست ؛ ولی اگر یکی از آنها مشغول نماز باشد و دیگری که با او نامحرم است وارد شود ، نماز اولی اشکال ندارد . و مکان خلوت به جایی می گویندکه در معرض رفت و آمد نبوده و برای ارتباط آن دو در آنجا عرفاً مانع و رادعی در کار نباشد .

(مسئله 931) نماز خواندن در جایی که صدای لهو و لعب شنیده می شود یا انسان در معرض گناه دیگری قرار می گیرد محل اشکال است .

شرط چهارم: مکان نماز گزار باید به گونه ای باشد که نمازگزار بتواند راست بایستد، و هنگام رکوع و سجده به راحتی و به طور صحیح به رکوع و سجده می رود ؛ و اگر ناچار شود در جایی که سقف آن کوتاه یا مکان آن کوچک است نماز بخواند _ به گونه ای که نتواند راست بایستد یا جای رکوع و سجده داشته باشد _ باید به قدری که ممکن است قیام و رکوع و سجود را بجا آورد .

شرط پنجم: اگر مکان نمازگزار نجس است به طوری تر نباشد که رطوبت آن به بدن یا لباس نمازگزار برسد و او را نجس کند ؛ مگر نجاستی باشد که در نماز بخشیده شده است . (به مسائل 896 به بعد مراجعه شود)

(مسئله 932) جایی که نمازگزار پیشانی را بر آن می گذارد در هر حال باید پاک باشد ؛ پس در صورتی که نجاست آن خشک هم باشد نماز باطل می شود . و احتیاط مستحب آن است که مکان نمازگزار به طور کلی پاک باشد .

شرط ششم: جای پیشانی نمازگزار در حال عادی نباید از جای زانوهای او بیشتر از چهار انگشت بسته بالاتر یا پائین تر باشد ؛ و احتیاط واجب آن است که از جای سر انگشتان پا و دو کف دست او هم بیشتر از این مقدار پست تر یا بلند تر نباشد .

(مسئله 935) نماز زن در منزل خود از هر جای دیگر برتر است و بهترین نقطه منزل برای زن اتاق کوچکی است که در اندرون خانه باشد . قال الصادق علیه السلام: خیر مساجد نسائکم البیوت .

(مسئله 936) تعطیل نگاه داشتن مساجد مکروه است و در روایات آمده است که سه چیز به درگاه خداوند متعال شکایت می کند:

1_ مسجد مخروبه ای که کسی در آن نماز نخواند .

2_ عالمی که در میان افرادی جاهل و نادان قرار بگیرد از او استفاده ننموده و حق او را ادا نکند .

3_ قرآنی که در گوشه ای آویخته و گرد و غبار بر آن نشسته باشد ؛ و مورد تلاوت و خواندن قرار نگیرد .

(مسئله 937) نماز در حرم مطهر امامان علیه السلام مستحب ، بلکه بهتر از بسیاری از مسجد هاست ؛ و نماز در حرم مطهر حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام برابر دویست هزار نماز است .

(مسئله 938) زیاد رفتن به مسجد و رفتن در مسجدی که نمازگزار ندارد مستحب است ؛ و همسایة مسجد چنانچه عذری نداشته باشد مکروه است در غیر مسجد نماز بخواند.

(مسئله 939) نماز خواندن در چند جا مکروه می باشد که از آن جمله است: داخل حمام ، مقابل انسان ، مقابل عکس و مجسمة هر چیزی که روح دارد _ مگر اینکه روی آن پرده بکشند _ و نیز در محلی که عکس باشد ، روبروی قرآن یا کتاب گشاده ، مقابل آتش و چراغ ، مقابل قبر و یا روی قبر و یا بین دو قبر و یا داخل قبرستان ؛ همچنین در کوچه ها و خیابانها اگر برای کسانی که عبور می کنند زحمت نباشد ، و چنانچه زحمت باشد حرام است .

(مسئله 940) کسی که در محل عبور مردم نماز می خواند یا کسی رو به روی اوست مستحب است جلوی خود چیزی بگذارد ؛ و اگر چوب یا ریسمانی هم باشد کافی است .

ثواب بگوید .

(مسئله 942) مستحب است در روز اولی که بچه به دنیا می آید یا پیش از آن که بند نافش بیافتد در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه بگویند .

(مسئله 943) اذان هجده جمله است: چهار مرتبه: «أَللهُ أَکْبَر» ، دو مرتبه: «أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إلّا الله» ، دو مرتبه: «أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ الله» ، دو مرتبه: «حَیَّ عَلَی الصَّلاةِ» ، دو مرتبه: «حَیَّ عَلَی الْفَلاحِ» ، دومرتبه: «حَیَّ عَلی خَیْرِ الْعَمَلِ» ، دو مرتبه: «ألله أَکْبَرُ» و دو مرتبه: «لاإله إلااللهُ» .

(مسئله 944) اقامه هفده جمله است ؛ یعنی دو مرتبه: «أللهُ أَکْبَرُ» از اول اذان و یک مرتبه «لا إلَه إلا اللهُ» از آخر آن کم می شود ، و بعد از گفتن «حَیَّ عَلی خَیْرِ الْعَمَل» دو مرتبه «قَدْ قامَتِ الصَّلاة» اضافه می گردد .

(مسئله 945) جملة «أَشْهَدُ أنَّ عَلِیاً وَلِیُّ الله» گرچه جزء اذان و اقامه ذکر نشده است ولی خوب است آن را پس از «أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ الله» رجاءً به قصد قربت و جزء استحباب نفسی بگوید .

(مسئله 946) نباید میان جمله های اذان واقامه بیش از مقدار معمول فاصله شود ؛ وگرنه باید آن را از سر بگیرد .

(مسئله 947) انسان نباید بین اذان و اقامه فاصله بیاندازد ؛ و اگر بیشتر از معمول فاصله اندازد به طوری که اذان گفته شده اذان این اقامه حساب نشود ، مستحب است دوباره اذان و اقامه را بگوید . همچنین اگر بین اذان و اقامه و نماز به قدری فاصله اندازد که اذان و اقامة آن نماز حساب نشود ، مستحب است دوباره برای آن نماز اذان و اقامه بگوید .

(مسئله 948) اذان و اقامه باید به عربی صحیح و به ترتیبی که گفته شد پس از

ص :242

فرا رسیدن وقت نماز گفته شود .

(مسئله 949) اذان باید پیش از اقامه گفته شود و اگر پس از آن بگویند صحیح نیست.

(مسئله 950) اگر کلمات اذان و اقامه را بدون ترتیب بگوید مثلا «حَیَّ عَلَی الْفَلاح»را پیش از «حَیَّ عَلَی الصَّلاة» بگوید ، باید از جایی که ترتیب به هم خورده دوباره بگوید .

(مسئله 951) مستحب است انسان هنگام گفتن اذان رو به قبله بایستد و با وضو یا غسل باشد و دستها را به گوش بگذارد و صدا را بلند نماید و بکشد ، و بین جمله های اذان کمی فاصله بیندازد و بین آنها حرف نزند .

(مسئله 952) انسان در اقامه ایستاده و با وضو و بنا بر احتیاط واجب رو به قبله و بدنش آرام باشد ؛ و مستحب است اقامه را از اذان آهسته تر بگوید و جمله های آن را به هم نچسباند ؛ ولی به اندازه ای که بین جمله های اذان فاصله می اندازد بین جمله های اقامه فاصله نیندازد .

(مسئله 963) مستحب است بین اذان و اقامه یک قدم بردارد و یا بنشیند یا سجده کند یا ذکری بگوید یا دعا بخواند یا قدری ساکت باشد یا حرفی بزند و یا دو رکعت نماز بخواند ؛ ولی حرف زدن میان اذان و اقامة نماز صبح مستحب نیست ، بلکه بعید نیست مکروه باشد . و نماز خواندن بین اذان و اقامة نماز مغرب را به امید ثواب به جا آورد یا اصلا به جا نیاورد .

(مسئله 954) مستحب است کسی را که برای گفتن اذان معین می کنند عادل و وقت شناس بوده و صدایش بلند باشد و اذان را در جای بلند بگوبد .

(مسئله 955) اذان و اقامة نماز جماعت را باید مرد بگوید ؛ ولی در جماعت زنان اگر زن اذان و اقامه بگوید کافی است .

(مسئله 956) در پنج نماز اذان ساقط می شود:

اول: نماز عصر روز جمعه که به دنبال نماز جمعه خوانده می شود .

دوم: نماز عصر روز عرفه که روز نهم ذی حجه است در عرفات .

سوم: نماز عشای شب عید قربان ، برای حجاجی که از عرفات عازم مشعرالحرام هستند .

چهارم: نماز عصر و عشای زن مستحاضه .

پنجم: نماز عصر و عشای کسی که نمی تواند از بیرون آمدن ادرار و یا مدفوع خود جلوگیری کند .

در این پنج نماز اذان در صورتی ساقط می شود که با نماز قبلی فاصله نشود یا فاصلة کمی بین آنها باشد ؛ بلکه در هر جا که بین دو نماز جمع می کنند بنا بر

ص :243

احتیاط برای نماز دوم اذان نگویند . و ظاهرا با خواندن نافله فاصله حاصل می شود .

(مسئله 957) اگر برای نماز جماعتی اذان و اقامه گفته باشند ، کسی که با آن جماعت نماز می خواند نباید برای نماز خود اذان و اقامه بگوید .

(مسئله 958) اگر برای خواندن نماز جماعت به مسجد رود و ببیند جماعت تمام شده در صورتی که برای آن جماعت اذان و اقامه گفته باشند ، بنا بر احتیاط واجب تا هنگامی که صفها به هم نخورده و جمعیت پراکنده نشده باشد نمی تواند برای نماز خود اذان و اقامه بگوید .

(مسئله 959) کسی که اذان و اقامه دیگری را می شنود مستحب است آن را تکرار کند ؛ ولی بهتر است به جای «حَیَّ عَلَی الصَّلاة» تا «حَیَّ عَلَی خَیْرِ الْعَمَل» به امید ثواب «لاحَوْلَ وَ لاقُوَّةَ الّا بِالله» بگوید ؛ و نیز بهتر است اقامه را به امید ثواب تکرار نماید .

(مسئله 960) کسی که اذان و اقامة دیگری را شنیده _ چه با اوگفته باشد یا نه _ در صورتی که بین آن اذان و اقامه و نمازی که می خواهد بخواند زیاد فاصله نشده باشد ، می تواند برای نماز خود اذان و اقامه نگوید .

(مسئله 961) اگر پیش از گفتن اقامه شک کند که اذان گفته یا نه ، بنا بگذارد که نگفته است ؛ ولی اگر مشغول اقامه است و شک کند که اذان گفته است یا نه ، گفتن آن لازم نیست .

(مسئله 962) کسی که اذان و اقامه و یا یکی از آنها را فراموش کرده مشغول نماز شود ، مستحب است نماز را قطع کرده آنها را تدارک نماید ، خصوصاً اگر پیش از رکوع یادش بیاید و به ویژه اگر پیش از آغاز به قرائت متذکر شود .

4_ رکوع

5_ دو سجده

(مسئله 965) اجزای رکنی صلاه آن می باشد که نمازگزار آن را چه عمداً و چه سهواً در نماز اضافه نماید ، مثلاً دو رکوع متصلاً انجام دهد و یا آن جزء رکنی را در نماز ترک کند نماز باطل است ؛ اما در غیررکن اگر از روی اشتباه ترک و یا اضافه کند نماز باطل نیست و فقط در صورت عمد نمازش باطل می شود ؛ ولی باید توجه داشت که زیاد شدن نیت در نماز متصور نیست ، و زیاد شدن قیام بدون زیاد شدن تکبیره الاحرام یا رکوع ممکن نمی باشد و باطل شدن نماز به زیاد شدن تکبیره الاحرام از روی اشتباه محل اشکال است .

(مسئله 970) اگر نماز بخواند مجمل باشد و بدون تعیین باطل است مثلاً یک نماز چهار رکعتی بخواند و معین نکند که نماز ظهر است یا عصر یا نماز دو رکعتی بخواند و معین ننماید که مستحب است یا واجب مگر از موارد قصد مافی الذمه باشد .

(مسئله 971) انسان باید از آغاز تا پایان نماز یا هر عبادت دیگر به نیت خود باقی باشد و اگر مثلاً در بین نماز چنان غافل شود که اگر از او بپرسند که نداند چه می کند نمازش باطل می باشد .

(مسئله 972) اگر در نماز ظهر یا در نماز عصر نیت کند که چهار رکعت نماز می خوانم و معین نکند ، ظهر است یا عصر ، نماز او باطل است و نیز کسی که مثلاً قضای نماز ظهر بر او واجب است ، اگر در وقت نماز ظهر بخواهد نماز قضا یا نماز ظهر را بخواند باید نمازی را که می خواند در نیت معین کند .

(مسئله 979) احتیاط واجب آن است که در موقع ایستادن هر دو پا روی زمین باشد ؛ ولی لازم نیست سنگینی بدن روی هر دو پا انداخته شود . و حرکت دستها و انگشتها اشکال ندارد ؛ گرچه بنا بر احتیاط مستحب آنها را هم حرکت ندهند .

(مسئله 980) اگر در بین خواندن حمد و سوره یا تسبیحات بدن نمازگزار بی اختیار حرکت کند به طوری که از حالت آرام بودن خارج شود ، احتیاط آن است که پس از آرام گرفتن دوباره همان جمله ای را که در حال حرکت خوانده بخواند .

(مسئله 981) اگر نمازگزار بخواهد در نماز کمی جلو یا عقب رود یا کمی بدن را به طرف راست یا چپ حرکت دهد ، بنا بر احتیاط واجب باید در آن حال چیزی نگوید .

(مسئله 982) بنا بر احتیاط واجب در موقع گفتن ذکرهای واجب نماز بلکه هنگام گفتن ذکرهای مستحبی نماز باید بدن بی حرکت و آرام باشد ؛ ولی جمله: بِحَوْلِ اللهِ وَ قُوَّتِهِ أقُومُ وَ أقْعُد را باید در حال برخاستن بگوید .

(مسئله 983) اگر در حال حرکت بدن ذکری بگوید _ مثلاً هنگام رفتن به رکوع یا سجده تکبیر بگوید _ چنانچه آن را به قصد ذکر خاصی که در نماز دستور داده اند بگوید ، باید احتیاطاً نماز را دوباره بخواند ؛ مگر این که به واسطه ندانستن مسئله بوده و در یاد گرفتن هم کوتاهی نکرده باشد ؛ ولی چنانچه به این قصد نگوید ، بلکه بخواهد ذکری گفته باشد نماز او صحیح است .

(مسئله 984) تا هنگامی که نمازگزار بتواند ایستاده و بدون تکیه زدن نماز بخواند نماز در حال تکیه باطل است ؛ و تا زمانی که بتواند با ایستادن و تکیه زدن نماز بخواند نماز در حال نشسته باظل است ؛ و تا هنگامی که بتواند نشسته و بدون تکیه زدن نماز بخواند نماز نشستة در حال تکیه باطل است ؛ و اگر بتواند نشسته و با تکیه بخواند نماز در حال خوابیده باطل است .

(مسئله 985) کسی که نشسته نماز می خواند اگر بعد از خواندن حمد و سوره بتواند بایستد و رکوع را ایستاده به جا آورد باید بایستد و از حال ایستاده به رکوع رود ؛ و اگر نتواند باید رکوع را هم نشسته به جا آورد . همچنین کسی که خوابیده نماز می خواند اگر در بین نماز بتواند بنشیند باید مقداری را که می تواند نشسته بخواند ؛ و نیز اگر می تواند بایستد باید مقداری را که می تواند ایستاده بخواند ؛ ولی تا بدنش آرام نگرفته نباید چیزی بخواند .

(مسئله 986) اگر در بین نماز از هرگونه ایستادن عاجز شود باید بنشیند ؛ و اگر از نشستن هم عاجز شود باید بخوابد ؛ ولی تا بدنش آرام نگرفته نباید چیزی بخواند .

(مسئله 987) اگر نمازگزار به هیچ صورت نمی تواند بنشیند ، باید به طوری

ص :247

که در احکام قبله گفته شد به پهلوی راست و رو به قبله بخوابد ؛ و اگر نمی تواند ، به پهلوی چپ و اگر آن هم ممکن نیست به پشت بخوابد ، به طوری که کف پاهای او رو به قبله باشد .

(مسئله 988) کسی که می تواند بایستد اگر بترسد که به واسطه ایستادن مریض شود یا ضرری به برسد ، می تواند نشسته نماز بخواند ؛ و اگر از نشستن هم بترسد می تواند خوابیده نماز بخواند .

(مسئله 989) کسی که احتمال می دهد تا آخر وقت عذرش برطرف می شود و می تواند ایستاده نماز بخواند ، باید احتیاطاً صبر کند و در آخر وقت برابر وظیفة خود عمل نماید ؛ همچنین کسی که احتمال می دهد در آخر وقت می تواند نشسته نماز بخواند ، در اول وقت به طور خوابیده نماز نخواند ؛ ولی اگر نماز را در اول وقت بخواند به قصد این که چنانچه در آخر وقت عذرش برطرف شد دوباره بخواند و عذرش باقی بماند ، نمازش صحیح است .

(مسئله 990) کسی که دارای عذر است و همة نماز یا بعضی از آن را نشسته یا خوابیده خوانده ، چنانچه در وقت نماز عذرش برطرف شود بنابراحتیاط دوباره نماز را کامل بخواند.

(مسئله 991) مستحب است نمازگزار در حال ایستادن شانه ها را پایین بیندازد ، دستها را روی رانها بگذارد ، انگشتها را به هم بچسباند ، جای سجده را نگاه کند ، سنگینی بدن را به طور مساوی روی دو پا بیندازد و با خضوع و خشوع نماز را به جا آورد .

از روی اشتباه حرکت کند احتیاطاً نماز را تمام کند و دوباره بخواند ؛ هر چند در این حالت صحت تکبیر و نماز خالی از قوت نیست ، مگر این که ایستادن صدق نکند .

(مسئله 996) مستحب است هنگام گفتن تکبیره الاحرام و تکبیرهای دیگر نماز دستها را تا برابر گوش یا برابر صورت بالا ببرد .

(مسئله 997) تکبیر و حمد و سوره و ذکر و دعا را باید طوری بخواند که خودش بشنود ؛ و اگر به واسطه سنگینی گوش یا ناشنوایی و یا سرو صدای زیاد نمی شنود ، باید طوری بگوید که اگر مانعی نباشد بشنود .

(مسئله 998) کسی که لال است یا زبان او بیماری دارد به گونه ای که نمی تواند تکبیره الاحرام را درست بگوید ، باید هر طوری که می تواند بگوید ؛ و اگر به کلی توان گفتن آن را ندارد ، باید از قلب خود بگذراند و برای تکبیر با انگشت اشاره کند و اگر می تواند زبان را هم حرکت دهد.

(مسئله 999) اگر بعد از گفتن تکبیره الاحرام شک کند که آن را صحیح گفته یا نه ، چنانچه مشغول خواندن چیزی شده و شک کرده به شک خود اعتنا نکند ؛ و اگر چیزی نخوانده بنا بر احتیاط واجب صورت خود را از قبله برگرداند و سپس تکبیر را اعاده نماید ؛ و اگر با همان تکبیر نماز را تمام کند و دوباره بخواند بهتر است .

از نماز برای هرکدام که فراموش کرده دو سجدة سهو به جا آورد ؛ ولی اگر پیش از آن که برای رکوع خم شود یا پس از خم شدن و پیش از رسیدن به حد رکوع متوجه شود ، باید حمد یا سوره و یا هر دو را _ هرکدام را که فراموش کرده _ بخواند .

(مسئله 1003) در نمازهای واجب انتخاب هر یک از سوره های قرآن به جز چهار سوره ای که سجدة واجب دارد (سجده ، فصّلت ، نجم و علق) بلااشکال است .

و اگر نمازگزار عمداً یکی از این چهار سوره را بخواند علی المشهور نماز باطل است ، ولی می توان گفت اگر آیه سجده را خوانده باشد ، بنا بر احتیاط واجب سجده را انجام دهد و سپس بایستد و حمد و سوره را بخواند و نماز را تمام نماید و دوباره آن را به جا آورد ؛ و اگر به آیه سجده نرسیده بنا بر احتیاط آن را رها کند و سورة دیگری بخواند و نماز را هم دوباره به جا آورد .

(مسئله 1004) اگر از روی اشتباه مشغول خواندن سوره ای شود که سجدة واجب دارد ، چنانچه پیش از رسیدن به آیة سجده بفهمد ، بنا بر احتیاط آن سوره را رها کند و سورة دیگری بخواند ، و چنانچه پس از خواندن آیة سجده بفهمد ، بنا بر احتیاط واجب در بین نماز سجدة آن را به جا آورد و آن سوره را تمام کند و یک سورة دیگر هم به قصد قربت مطلقه «یعنی به قصد تقرب به خداوند بدون نیت وجوب یا استحباب» بخواند و پس از آن دوباره نماز خود را بخواند .

(مسئله 1005) خواندن این سوره ها در نمازهای نافله مانعی ندارد و هنگامی که به آیه سجده برسد سجده اش را انجام می دهد ، سپس نماز را ادامه می دهد .

(مسئله 1006) کسی که سواره آیه سجده را بخواند یا بشنود ، اگر با سر به سجده اشاره کند کافی است و به جز نیت ، دیگر شرایط یاد شده و نهادن هفت عضو سجده بر روی زمین لازم نیست .

(مسئله 1007) در سجدة واجب قرآن رو به قبله بودن ، با وضو بودن ، پاک بودن بدن و لباس و دیگر شرایط نماز ، لازم نمی باشد و هر ذکری را هم که در سجده بگوید کفایت می کند .

(مسئله 1008) سجدة واجب قرآن در ابتدا تکبیر ، تشهد و سلام ندارد فقط مستحب است که پس از سر برداشتن از سجده تکبیر بگوید .

(مسئله 1009) اگر نمازگزار در حالی که نماز می خواند آیة سجده را بشنود به اشاره سجده کند ، نمازش صحیح است ؛ ولی بعد از نماز احتیاطاً سجده را دوباره به جا آورد . و چنانچه در حال نماز آیة سجده را گوش دهد حکم آن نظیر جایی است که آیة سجده را از روی اشتباه بخواند که در مسئله پیش گفته شد .

(مسئله 1010) در نماز مستحبی خواندن سوره لازم نیست ؛ اگر چه آن نماز به واسطة نذرکردن واجب شده باشد ؛ مگر آن که نماز متعارف بین مردم را نذرکرده باشد که در این صورت باید سوره را بخواند . و اگر در بعضی از نمازهای

ص :250

مستحبی مثل «نماز وحشت» که سورة مخصوصی دارد بخواهد به دستور آن نماز رفتارکرده باشد باید همان سوره را بخواند .

(مسئله 1011) اگر پس از حمد یکی از سوره های «توحید یا کافرون» را شروع کند نمی تواند آن را رها کرده و سورة دیگری بخواند ؛ ولی اگر سورة دیگری را شروع کند ، تا هنگامی به نصف نرسیده می تواند آن را رها کند و سورة دیگری را بخواند .

(مسئله 1012) در نماز جمعه و نیز نماز ظهر روز جمعه مستحب است در رکعت اول پس از حمد «سورة جمعه» و در رکعت دوم پس از حمد «سورة منافقون» خوانده شود ؛ و اگر کسی مشغول یکی از اینها شود بنا بر احتیاط واجب نمی تواند آن را رها کند و سورة دیگری بخواند ؛ هر چند به نصف سوره نرسیده باشد .

(مسئله 1013) اگر نمازگزار در نماز جمعه یا نماز ظهر جمعه از روی فراموشی به جای سورة «جمعه و منافقین» سورة دیگری را _ گرچه سورة «توحید یا کافرون» باشد _ بخواند ، تا به نصف نرسیده می تواند آن را رها کند و سورة «جمعه یا منافقین» را بخواند ؛ ولی اگر از روی عمد سورة «توحید یا کافرون» را بخواند _ اگر چه به نصف نرسیده باشد _ بنا بر احتیاط واجب نمی تواند رها کند .

(مسئله 1014) اگر مقداری از سوره را فراموش کند یا از روی ناچاری _ مثلاً به واسطة تنگی وقت _ نشود آن را تمام نماید ، می تواند آن سوره را رها نموده و سورة دیگری بخواند ؛ اگر چه از نصف گذشته باشد یا سورة «توحید یا کافرون» باشد .

(مسئله 1015) دو سورة «فیل و قریش» با هم ، و نیز دو سورة «الضّحی و انشراح» با هم در نماز یک سوره محسوب می شوند ، و باید با همان ترتیبی که در قرآن آمده و با گفتن: «بِسمِ الله الرَّحْمن الرَّحیم» برای هر کدام خوانده شود .

(مسئله 1016) سوره ای که نمازگزار می خواهد بخواند بنا بر احتیاط واجب باید «بِسمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحیم» آن را به نیت همان سوره بگوید ، پس نمی تواند اول«بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم» را بگوید و بعد سوره را انتخاب نماید ؛ و یا آن را به قصد سوره ای بگوید و سورة دیگری بخواند . زیرا «بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم» در هر سوره جزئیت دارد .

(مسئله 1017) بر زن و مرد نمازگزار واجب است که حمد و سورة نماز «ظهر و عصر» را آهسته بخوانند ؛ و بر مرد واجب است حمد و سورة نماز «صبح و مغرب و عشاء» را بلند بخواند ؛ و باید مواظب باشد که تمام کلمات حمد و سوره حتی حرف آخر آنها بلند خواند شود.

ص :251

(مسئله 1018) زن می تواند حمد و سورة نماز «صبح و مغرب و عشاء» را بلند یا آهسته بخواند ؛ ولی اگر نامحرم صدایش را بشنود بنا بر احتیاط مستحب آهسته بخواند ؛ و اگر موجب تحریک نامحرم باشد واجب است که آهسته بخواند .

(مسئله 1019) ملاک در بلند و آهسته بودن صدا تشخیص عرف و نیز دارای جوهره بودن آن است . بنابراین اگر صدا به اندازه ای آهسته باشد که تنها خود او می شنود و به نظر مردم بلند به حساب نمی آید _ هرچند جوهره داشته باشد _ کافی نیست ؛ و نیز اگر صدای او جوهره ندارد _ گرچه دیگران هم بشنوند _ آهسته محسوب می شود و در جاهایی که باید بلند خوانده شود کفایت نمی کند .

(مسئله 1020) اگر کسی در خواندن حمد و سوره بیشتر از معمول صدایش را بلند کند _ مثلاً فریاد بکشد _ نمازش باطل است .

(مسئله 1021) اگر از روی عمد در جایی که باید حمد و سوره را بلند بخواند آهسته بخواند ، یا در جایی که باید آهسته بخواند بلند بخواند ، نمازش باطل می شود ؛ ولی اگر از روی فراموشی یا ندانستن مسئله باشد نمازش صحیح است . و چنانچه در بین خواندن متوجه اشتباه خود شد لازم نیست مقداری را که خوانده دوباره بخواند ؛ هر چند احوط است .

(مسئله 1022) بر هر فرد مسلمان واجب است که همة کلمات نماز را به شکل صحیح یاد بگیرد و هنگام خواندن نیز صحیح ادا کند؛ و افرادی که کلمات را درست نیاموخته اند باید در فراگیری آن بکوشند ؛ و کسی که به هیچ وجه نمی تواند صحیح آن را یاد بگیرد در صورت امکان بنا بر احتیاط کسی کلمات را به او تلقین نماید ؛ وگرنه هر طور که می تواند بخواند ، و بنا بر احتیاط مستحب در صورتی که برای او سخت نباشد نماز را به جماعت به جا آورد .

(مسئله 1023) اگر یکی از کلمات حمد وسوره را نداند یا عمداً آن را نگوید یا به جای حرفی حرف دیگر بگوید _ مثلاً به جای «ض» ، «ز» بگوید _ یا جایی را که باید بدون زیر و زبر خوانده شود زیر و زبر دهد و یا تشدید را نگوید ، نماز او باطل است .

(مسئله 1024) اگر زیر و زبر کلمه ای را نداند باید یاد بگیرد ؛ ولی اگر کلمه ای را که وقف کردن آخر آن جایز است همیشه وقف کند، یاد گرفتن زیر و زبر آن لازم نیست .

(مسئله 1025) تسبیحات اربعه و نیز ذکرهای رکوع ، سجود و تشهد باید به عربی صحیح خوانده شود ؛ و اگر مثلاً نداند کلمه ای به «س» است یا به «ص» باید یاد بگیرد ، و چنانچه به دو صورت بخواند نمازش باطل است .

(مسئله 1026) اگر کلمه ای را صحیح بداند و در نماز همان طور بخواند و بعد بفهمد غلط خوانده ، اگر در یاد گرفتن صحیح آن کوتاهی کرده بنا بر احتیاط واجب

ص :252

دوباره نماز را بخواند ؛ و در صورتی که کوتاهی نکرده و تصادفاً اشتباه یاد گرفته نماز او صحیح است .

(مسئله 1027) اگر بعد از «الف» یا «واو» یا «یاء» همزه یا حرفی که ساکن است بیاید و در یک کلمه باشند و قبل از الف «فتحه» و قبل از واو «ضمه» و قبل از یاء «کسره» باشد ، بنا بر احتیاط واجب باید این سه حرف را با مد بخوانند ؛ یعنی آن را حداقل به اندازة تلفظ دو «الف» بکشند . مثلاً در «وَ لَا الضّالّین» الف آن را با مد بخوانند .

(مسئله 1028) احتیاط مستحب آن است که در نماز «وقف به حرکت» نکند ؛ و معنای وقف به حرکت آن است که زیر (کسره ) یا زبر (فتحه) و یا پیش (ضمه) کلمه ای را بگویند و بین آن کلمه و کلمة بعدش فاصله بیندازند ؛ مثلاً بگویند: «الرَّحْمن الرَّحیم» و میم «الرَّحیم» را کسره بدهند و بعد قدری فاصله داده و کلمة بعدی را بخوانند .

همچنین احتیاط مستحب آن است که «وصل به سکون» ننمایند ؛ و معنای وصل به سکون آن است که کلمه ای را بدون حرکت آخرش به کلمة بعدی وصل نمایند ؛ مثلاً بگویند: «الرَّحْمن الرّحیمْ » و میم «الرَّحیم» را کسره ندهند و بلافاصله کلمة بعدی را بخوانند .

(مسئله 1029) نمازگزار در رکعت سوم و چهارم نماز می تواند فقط یک حمد بخواند یا سه مرتبه تسبیحات اربعه بگوید ؛ یعنی سه بار بگوید: «سُبْحانَ اللهِ وَ الْحَمْدُ للهِ وَ لَاإلهَ إلّا اللهُ وَاللهُ أکْبَر» و اگر یک مرتبه هم تسبیحات اربعه را بگوید کافی است همچنین می تواند در یک رکعت حمد و در رکعت دیگر تسبیحات بگوید ؛ و بهتر است در هر دو رکعت تسبیحات بخواند .

(مسئله 1030) اگر تسبیحات اربعه را بیشتر از سه مرتبه به قصد ذکر بگوید اشکال ندارد ؛ ولی اگر به قصد آنچه در نماز دستور داده اند بگوید جایز نیست .

(مسئله 1031) بنا بر احتیاط در تنگی وقت نیز تسبیحات اربعه را سه مرتبه بگوید .

(مسئله 1032) بنا بر احتیاط واجب باید مرد و زن در رکعت سوم و چهارم نماز حمد یا تسبیحات را آهسته بخوانند ؛ و چنانچه به جای تسبیحات حمد بخوانند بنا بر احتیاط واجب حتی «بسم الله الرحْمن الرحیم» آن را هم آهسته بگویند .

(مسئله 1033) کسی که نمی تواند تسبیحات را یاد بگیرد یا درست بگوید باید در رکعت سوم و چهارم حمد بخواند .

(مسئله 1034) اگر در یکی از دو رکعت اول نماز به خیال این که دو رکعت

ص :253

آخر است تسبیحات بگوید ، چنانچه پیش از رکوع بفهمد باید حمد و سوره را بخواند ؛ و اگر در رکوع یا بعد از آن بفهمد نمازش صحیح است ؛ و بنا بر احتیاط واجب برای ترک هر یک از حمد و سوره دو سجدة سهو به جا آورد ؛ و بنا بر احتیاط در هر دو صورت برای زیادی تسبیحات نیز دو سجده سهو به جا آورد .

(مسئله 1035) اگر در یکی از دو رکعت آخر نماز به خیال این که در دو رکعت اول است حمد بخواند ، یا در دو رکعت اول نماز به گمان این که در دو رکعت آخر است حمد بخواند _ چه پیش از رکوع بفهمد و یا بعد از آن _ نمازش صحیح است .

(مسئله 1036) اگر در رکعت سوم و چهارم بخواهد حمد بخواند و بدون قصد تسبیحات به زبانش بیاید ، یا بخواهد تسبیحات بخواند و حمد به زبانش بیاید ؛ باید آن را رها کرده و دوباره حمد یا تسبیحات را با قصد بخواند ؛ ولی اگر عادتش خواندن همان چیزی بوده که به زبانش آمده و در قلبش نیز قصد آن را داشته ، می تواند همان را تمام کند و نمازش صحیح است .

(مسئله 1037) کسی که عادت دارد در رکعت سوم و چهارم تسبیحات بخواند اگر بدون قصد مشغول خواندن حمد شود ، باید آن را رها کند و دوباره حمد یا تسبیحات را با قصد بخواند .

(مسئله 1038) اگر نمازگزار در رکعت سوم یاچهارم شک کند که حمد یا تسبیحات را خوانده یا نه ، یکی از چهار صورت را دارد:

1_ چنانچه پیش از خم شدن به رکوع در حالی که مشغول استغفار نیست شک کند ، باید حمد و تسبیحات را بخواند .

2_ اگر به گمان این که تسبیحات را خوانده مشغول استغفار شود و شک کند ، بنا بر احتیاط تسبیحات را بخواند .

3_ اگر در حالی که خم شده ولی هنوز به حد رکوع نرسیده شک کند، بنا بر احتیاط بایستد و حمد یا تسبیحات را بخواند .

4_ اگر در حال رکوع و یا بعد از آن چنین شکی نماید ، به شک خود اعتنا نکند .

(مسئله 1039) هرگاه شک کند که کلمه ای را درست گفته یا نه ، اگر به چیزی که بعد از آن است مشغول نشده بنا بر احتیاط واجب آن کلمه را به طور صحیح بگوید . اگر به چیزی که بعد از آن است مشغول شده ، چنانچه آن چیز رکن باشد _ مثل این که در رکوع شک کند کلمه ای از سوره را درست گفته یا نه _ باید به شک خود اعتنا نکند . و اگر در رکن نباشد باز هم می تواند به شک خود اعتنا نکند ، ولی اگر احتیاطاً برگردد و آن کلمه را به طور صحیح بگوید اشکال ندارد ؛ و اگر چند مرتبه شک کند باز می تواند بگوید ؛ اما اگر به حد وسواس برسد نباید بگوید ، و اگر بگوید بنا بر احتیاط نمازش را دوباره بخواند .

ص :254

(مسئله 1040) مستحب است نمازگزار کلمات حمد و سوره را و تسبیحات را شمرده و در حمد و سوره آخر آیات را وقف نموده و به معنای آیات توجه نماید ؛ و پس از خواندن سوره لحظه ای صبر کرده و سپس تکبیر پیش از رکوع را بگوید یا قنوت بخواند .

(مسئله 1041) مستحب است نمازگزار در رکعت اول پیش از خواندن حمد بگوید: «أعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم» و در رکعت اول و دوم نماز ظهر و عصر، امام جماعت «بِسمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ» را بلند بگوید ؛ (ولی همان گونه که گذشت در نماز صبح ، مغرب و عشاء باید مردان تمام حمد و سوره را بلند بخوانند) ولی در نماز فرادی بلندگفتن آن خالی از اشکال نیست . و اگر نماز را به جماعت می خواند بعد از تمام شدن سورة حمد امام ، و اگر فرادی می خواند پس از تمام شدن سورة حمد خودش بگوید: «ألْحَمدُ للهَ رَبِّ الْعالَمینَ» .

(مسئله 1042) مستحب است نمازگزار پس از خواندن سورة توحید _ در رکعت اول باشد یا دوم _ یک یا دو یا سه مرتبه بگوید: «کَذلِکَ اللهُ رَبّی» یا «کَذلِکَ اللهُ رَبُّنا» ؛ و این ذکر ارتباطی به قنوت ندارد و نباید پس از سوره های دیگر گفته شود .

(مسئله 1043) مستحب است در رکعت سوم و چهارم پس از خواندن تسبیحات استغفار کند ؛ مثلاً بگوید: «أسْتَغْفِرُ اللهَ رَبّی وَ أتوبُ إلَیه یا أللّهُمَّ اغْفِرلی».

(مسئله 1044) مکروه است نمازگزار در تمام نمازهای یک شبانه روز سورة توحید را ترک کند . همچنین سوره ای را که در رکعت اول خوانده مکروه است در رکعت دوم بخواند ؛ ولی اگر سورة توحید را در هر دو رکعت بخواند مکروه نیست .

(مسئله 1045) کسی که قادر بر حفظ حمد و سوره نباشد می تواند از روی نوشته بخواند بلکه برای قادر ایضا خواندن از رو خالی از وجه نمی باشد .

خم شود، نمی تواند آن را رکوع حساب کند ؛ بلکه باید بایستد و دوباره برای رکوع خم شود ؛ و به واسطة این عمل رکن زیاد نشده و نماز باطل نمی شود .

(مسئله 1049) کسی که دست یا زانوی او با دست و زانوی دیگران فرق دارد، مثلاً دستهایش کوچک یا پاهایش بلندتر از معمول است ، باید به اندازة متعارف مردم خم شود به گونه ای که بگویند رکوع کرده است .

(مسئله 1050) کسی که نشسته نماز می خواند باید برای رکوع به اندازه ای خم شود که اگر ایستاده رکوع می کرد کمرش را خم می نمود ؛ و بهتر است به قدری خم شود که صورتش نزدیک جای سجده برسد . و کسی که خوابیده نماز می خواند باید برای رکوع و سجده اشاره کند.

(مسئله 1051) هرگاه نتواند به اندازة رکوع خم شود باید به چیزی تکیه دهد و رکوع کند ؛ واگر موقعی هم که تکیه داده نتواند به طور معمول رکوع کند باید به هر اندازه می تواند خم شود و اشاره هم بنماید ؛ واگر هیچ نتواند خم شود باید موقع رکوع بنشیند و نشسته رکوع کند ، و احتیاط مستحب آن است نماز دیگری هم بخواند و برای رکوع آن در حال قیام با سر اشاره کند .

(مسئله 1052) کسی که در حال ایستاده می تواند برای رکوع با سر اشاره کند و در حال نشسته هم نمی تواند رکوع کند ولی می تواند کمی خم شود ، باید ایستاده نماز بخواند؛ و احتیاط واجب آن است که نماز دیگری هم بخواند و موقع رکوع آن بنشیند و هر قدر می تواند برای رکوع خم شود .

(مسئله 1053) کسی که پس از خم شدن و رسیدن به حد رکوع و آرام گرفتن بدن از رکوع سر بردارد و دوباره به قصد رکوع به اندازة رکوع خم شود ، نمازش باطل است و باید دوباره بخواند .

(مسئله 1054) نمازگزار باید در رکوع ذکر بگوید و گفتن هر ذکری کافی است مانند: «ألْحَمْدُ لله، أللّهُ أکْبَر، سُبْحانَ الله، لاإله إلاالله» ؛ ولی احتیاط واجب آن است که اگر «سُبحان اللّه» را خواست بگوید سه مرتبه بگوید ، و اگر غیر آن را خواست بگوید نیز سه مرتبه بگوید و از اندازة سه مرتبه: «سُبْحانَ اللهِ» یا یک مرتبه: «سُبْحانَ رَبِّیَ الْعَظیمِ وَ بِحَمْدِه» کمتر نباشد ؛ و احوط آن است که تسبیحی را که بیان شد اختیار نماید .

(مسئله 1055) مستحب است نمازگزار در رکوع ذکر«سُبْحانَ رَبِّیَ الْعَظیمِ وَ بِحَمْدِه» را سه یا پنج یا هفت مرتبه بلکه بیشتر بگوید ؛ ولی در حال بیماری گفتن یک مرتبه «سبحان الله» کفایت می کند .

(مسئله 1056) ذکر رکوع باید دنبال هم و به عربی صحیح گفته شود . همچنین

ص :256

باید به مقدار ذکر واجب بدن آرام باشد ؛ و در ذکر مستحب نیز چنانچه آن را به قصد ذکری که برای رکوع دستور داده اند بگوید بنا بر احتیاط واجب آرام بودن بدن لازم است .

(مسئله 1057) اگر موقعی که ذکر واجب را می گوید بی اختیار یا از روی اشتباه به قدری حرکت کند که از حال آرام بودن بدن خارج شود ، بنا بر احتیاط واجب پس از آرام گرفتن بدن دوباره آن را به قصد قربت مطلقه (به قصد تقرب به خدای متعال ، بدون نیت وجوب یا استحباب) بگوید ؛ ولی اگر کمی حرکت کند که از حال آرام بودن بدن خارج نشود اشکال ندارد .

(مسئله 1058) اگر پیش از آن که به مقدار رکوع خم شود و بدن آرام گیرد عمداً ذکر رکوع را بگوید ، در صورتی که به همین ذکر اکتفا کند نمازش باطل است ؛ بلکه اگر دوباره در حال آرامش بدن ذکر را بگوید بنا بر احتیاط واجب نمازش را تمام کرده و دوباره بخواند .

(مسئله 1059) اگر پیش از تمام شدن ذکر واجب عمداً سر از رکوع بردارد نمازش باطل است ؛ و اگر از روی اشتباه سر بردارد ، چنانچه پیش از آن که از حال رکوع خارج شود یادش بیاید که ذکر رکوع را تمام نکرده ، باید در حال آرامی بدن دوباره ذکر را بگوید ؛ و اگر بعد از آن که از حال رکوع خارج شد یادش بیاید نماز او صحیح است ، و بنا بر احتیاط واجب دو سجدة سهو به جا آورد .

(مسئله 1060) اگر نتواند به مقدار ذکر واجب در رکوع بماند ، چنانچه بتواند پیش از آن که از حد رکوع بیرون رود ذکر را بگوید ، باید در آن حال ذکر را تمام کند ؛ و اگر نتواند بنا بر احتیاط در حال برخاستن سه مرتبه «سُبحانَ اللّه» بگوید تا حداقل یکی از آنها در حال رکوع گفته شود .

(مسئله 1061) اگر به واسطة بیماری و مانند آن نتواند در رکوع آرام بگیرد نمازش صحیح است ؛ ولی باید پیش از آن که از حالت رکوع خارج شود ذکر واجب را بگوید .

(مسئله 1062) پس از تمام شدن ذکر رکوع باید راست بایستد و پس از آرام گرفتن بدن به سجده رود ؛ و اگر عمداً پیش از ایستادن یا پیش از آرام گرفتن بدن به سجده رود نمازش باطل می شود .

(مسئله 1063) اگر نمازگزار رکوع را فراموش کند ، پس اگر پیش از آن که به سجده برسد یادش بیاید ، بایستد و بعد به رکوع رود ؛ واگر به حالت خمیدگی به رکوع برگردد نمازش باطل است. چون قیام متصل به رکوع که رکن است ترک می شود و اگر بعد از آن که پیشانی به زمین رسید یا بعد از سجدة اول و پیش از شروع سجدة دوم یادش بیاید ، بنا بر احتیاط واجب باید بایستد و رکوع را به جا آورد و نماز را تمام کند و دو سجدة سهو برای سجدة زیادی به جا آورد و دوباره هم

ص :257

نماز را بخواند .

(مسئله 1064) مستحب بلکه احوط است پیش از رفتن به رکوع در حال که راست ایستاده تکبیر بگوید و حتی الامکان ترک نشود ؛ و برای تکبیر دستها را بلند کند و در رکوع پشت را صاف نگه دارد و گردن را بکشد و مساوی پشت نگه دارد و بین دو قدم را نگاه کند و پیش از گفتن ذکر یا بعد از ان صلوات بفرستد ؛ و بعد از آن که از رکوع برخاست و راست ایستاد در حال آرامی بدن بگوید: «سَمِعَ اللّهُ لِمُنْ حَمِدَهُ» .

(مسئله 1065) مستحب است در رکوع مرد زانوها را به عقب دهد ، و زن دستها را از زانو بالاتر بگذارد و زانوها را به عقب ندهد .

اشتباهاً جاهای دیگر را به زمین نرساند یا این که ذکر نگوید سجده صحیح است .

(مسئله 1071) جای پیشانی نمازگزار نباید از جای زانوها و بنا بر احتیاط واجب از جای سر انگشتهای پا بیش از حدود چهار انگشت بسته پست تر یا بلند تر باشد ؛ همچنین در زمین سراشیب که سراشیبی آن درست معلوم نیست احتیاط واجب آن است که جای پیشانی نمازگزار از جا انگشتان پا و سر زانوهای او از این مقدار پست تر یا بلند تر نباشد .

(مسئله 1072) باید بین پیشانی و آنچه بر آن سجده می کند چیزی مانع نباشد . اگر مهر به قدری چرک باشد که پیشانی به خود مهر نرسد سجده باطل است ولی اگر رنگ مهر تغییر کرده باشد اشکال ندارد .

(مسئله 1073) مهر یا چیزی که بر آن سجده می کند باید پاک باشد ؛ ولی اگر مثلاً مهر را روی فرش نجس بگذارد یا یک طرف مهر نجس و خشک باشد و پیشانی را به طرف پاک آن بگذارد اشکال ندارد .

(مسئله 1074) در سجده باید کف دستها را بر زمین بگذارد ؛ ولی در حال ناچاری پشت دستها هم مانعی ندارد ؛ واگر پشت دست ممکن نباشد باید مچ دست را بگذارد ؛ و چنانچه آن را هم نتواند باید تا آرنج هر جا را که می تواند بر زمین بگذارد ؛ و اگر آن هم ممکن نیست گذاشتن بازو کافی است .

(مسئله 1075) در سجده بنا بر احتیاط باید سر دو انگشت بزرگ پا را بر زمین بگذارد ؛ و اگر روی دو انگشت بزرگ یا زیر آنها و یا فقط انگشتهای دیگر پا و یا روی پا را بر زمین بگذارد ، یا به واسطة بلند بودن ناخن سر شست به زمین نرسد ، نماز باطل است ؛ و کسی که به واسطة ندانستن مسئله نمازهای خود را این طور خوانده، چنانچه در یاد گرفتن کوتاهی کرده بنا بر احتیاط واجب دوباره بخواند .

(مسئله 1076) اگر به طور غیر معمول سجده کند _ مثلاً سینه و شکم را به زمین بچسباند یا پاها را دراز کند _ اگر چه هفت عضوی که گفته شد به زمین برسد ، بنا بر احتیاط واجب باید نماز را دوباره بخواند .

(مسئله 1077) اگر در پیشانی زخم یا مانند آن باشد چنانچه ممکن است باید با جای سالم پیشانی سجده کند ؛ و اگر زخم تمام پیشانی را گفته باشد به طوری که هیچ جای آن را نتواند بر زمین بگذارد ، باید با یکی از دو طرف پیشانی سجده کند و بنا بر احتیاط واجب ابرو را هم بر زمین بگذارد ؛ هر چند به تکرار نماز باشد ، و بنا بر احتیاط طرف راست را بر چپ مقدم دارد ؛ و اگر ممکن نیست ، با چانه و بینی وگرنه با هر جایی از صورت که ممکن است سجده کند ؛ و اگر به هیچ جایی از صورت نیز ممکن نیست با جلوی سر سجده نماید.

(مسئله 1078) کسی که نمی تواند پیشانی را بر زمین برساند ، باید به قدری که می تواند خم شود و مهر یا چیز دیگری را که سجده بر آن صحیح است روی جای

ص :259

بلندی گذاشته و طوری پیشانی را بر آن بگذارد که بگویند سجده کرده است ، ولی باید کف دستها و زانو ها و انگشتان پا را به طور معمول بر زمین بگذارد . و اگر هیچ نمی تواند خم شود باید برای سجده بنشیند و با سر اشاره کند ؛ و اگر نتواند باید با چشمها اشاره نماید ؛ و در هر دو صورت احتیاط واجب آن است که اگر می تواند به قدری مهر را بلند کند که پیشانی را بر آن گذاشته و تا ممکن است کف دستها و زانو ها و انگشتان پا را بر زمین بگذارد ؛ و اگر با سر یا چشمها هم نمی تواند اشاره کند ، باید در قلب خود نیت سجده نماید و بنا بر احتیاط واجب با دست و مانند آن برای سجده اشاره کند .

(مسئله 1079) کسی که نمی تواند بنشیند باید ایستاده نیت سجده کند ، و چنانچه می تواند ، برای سجده با سر اشاره کند ؛ و اگر نمی تواند ، با چشمها اشاره نماید ؛ و اگر این را هم نمی تواند در قلب نیت سجده کند و بنا بر احتیاط واجب با دست و مانند آن برای سجده اشاره نماید .

(مسئله 1080) اگر پیشانی بی اختیار از جای سجده بلند شود چنانچه ممکن است نباید دوباره به جای سجده برساند ، چه ذکر سجده را گفته باشد یا نه . و اگر نتواند سر را نگه دارد و بی اختیار دوباره به جای سجده برسد روی هم یک سجده حساب می شود ؛ و اگر ذکر نگفته باشد باید به قصد قربت مطلقه بگوید .

(مسئله 1081) جایی که انسان ناچار است تقیه کند می تواند بر فرش و مانند آن سجده نماید و لازم نیست برای نماز به جای دیگر برود ؛ ولی اگر بتواند بر حصیر یا چیزی که سجده بر آن صحیح است طوری سجده کند که به زحمت نیافتد ، نباید بر فرش و مانند آن سجده نماید .

(مسئله 1082) اگر بر چیزی که بدن بر روی آن آرام نمی گیرد «مانند خاک نرم و گل سست که پیشانی روی آن استقرار پیدا نمی کند در حال اختیار» سجده کند باطل است ولی اگر روی تشک یا چیز دیگری که بعد از سرگذاشتن و مقداری پایین رفتن آرام می گیرد سجده کند اشکال ندارد .

(مسئله 1083) نمازگزار باید در سجده ذکر بگوید و گفتن هر ذکری کافی است ، ولی احتیاط واجب آن است که اگر «سبحان الله» را خواست بگوید سه مرتبه بگوید و اگر غیر آن را خواست بگوید نیز سه مرتبه بگوید و از اندازة سه مرتبه: «سُبْحانَ اللّه» یا یک مرتبه: «سُبْحَانَ رَبِّیَ الْأعْلَی وَ بِحَمْدِه» کمتر نباشد ، و احوط آن است که تسبیحی را که بیان شد اختیار نماید .

(مسئله 1084) مستحب است نمازگزار در سجده ذکر «سُبْحَانَ رَبِّیَ الْأعْلَی وَ بِحَمْدِه» را سه یا پنج یا هفت مرتبه بلکه بیشتر بگوید ، ولی در حال بیماری گفتن یک مرتبه کفایت می کند .

ص :260

(مسئله 1085) ذکر سجده باید دنبال هم و به عربی صحیح گفته شود ؛ همچنین باید به مقدار ذکر واجب بدن آرام باشد ، و در ذکر مستحب هم چنانچه آن را به قصد ذکری که برای سجده دستور داده اند بگوید ، بنا بر احتیاط واجب آرام بودن بدن لازم است .

(مسئله 1086) اگر به واسطه بیماری و مانند آن نتواند در سجده آرام بگیرد نمازش صحیح است ، ولی باید پیش از آن که از حالت سجده خارج شود ذکر واجب را بگوید .

(مسئله 1087) اگر پیش از آن که پیشانی به زمین برسد و بدن آرام گیرد عمداً ذکر سجده را بگوید یا پیش از تمام شدن ذکر عمداً سر از سجده بردارد نمازش باطل می شود .

(مسئله 1088) اگر پیش از آن که پیشانی به زمین رسد از روی اشتباه ذکر سجده را بگوید، چنانچه پیش از آن که سر از سجده بردارد بفهمد ، باید دوباره در حال آرام بودن ذکر سجده را بگوید ، و اگر در حال آرام نبودن بدن ، اشتباهاً ذکر را گفته است ، بنا بر احتیاط دوباره ذکر را به قصد قربت مطلقه بگوید . و چنانچه بعد از آن که سر از سجده برداشت بفهمد ، نمازش صحیح است .

(مسئله 1089) اگر موقعی که ذکر سجده را می گوید یکی از هفت عضو را عمداً از زمین بردارد ، نماز باطل می شود ، ولی موقعی که مشغول گفتن ذکر نیست ، چنانچه به جز پیشانی جاهای دیگر را از زمین بردارد و دوباره بگذارد اشکال ندارد .

(مسئله 1090) اگر پیش از تمام شدن ذکر سجده از روی اشتباه پیشانی را از زمین بردارد ، نمی تواند دوباره بر زمین بگذارد و باید آن را یک سجده حساب کند ، ولی اگر یکی از شش عضو را _ به جز پیشانی _ اشتباهاً از زمین بردارد ، باید بر زمین بگذارد و ذکر را بگوید .

(مسئله 1091) اگر در سجدة اول مهر به پیشانی بچسبد و در همین حالت دوباره به سجده رود اشکال دارد ، و اگر در سجدة اول پیشانی خاک آلوده شده باید برای سجدة بعد خاک را برطرف نماید .

(مسئله 1092) هرگاه در حال سجده بفهمد چیزی مانند موی سر بین پیشانی و مهر فاصله شده ، نباید پیشانی را بلند نماید ، بلکه باید به هر شکل ممکن چیزی را که فاصله شده برطرف نماید .

(مسئله 1093) بعد از تمام شدن ذکر سجدة اول باید بنشیند تا بدن آرام گیرد و دوباره به سجده رود .

(مسئله 1094) بنا بر احتیاط واجب در هر رکعت از نماز که تشهد ندارد باید

ص :261

بعد از سجدة دوم قدری بی حرکت بنشیند و سپس برخیزد .

(مسئله 1095) سجده کردن برای غیر خداوند متعال حرام است، و اینکه بعضیها مقابل قبر امامان علیه السلام پیشانی را بر زمین می گذارند فقط در صورتی اشکال ندارد که برای خدا و شکرگذاری او باشد .

(مسئله 1096) در سجده باید پیشانی را بر زمین و یا چیزی که از زمین روییده گذاشت ؛ به تفصیلی که ذکر شد علاوه بر نهادن پیشانی بر زمین ، چند چیز در سجده واجب است:

1_ گذاشتن هفت عضو سجده بر زمین و آنها عبارتند از: «پیشانی، دستها ، زانوها و دو انگشت شصت پاها» .

2_ گفتن ذکر سجده و آن عبارت از یک بار «سُبْحَانَ رَبِّیَ الْأعْلَی وَ بِحَمْدِه» و یا سه بار «سبحان الله» به تفصیلی که در مورد ذکر رکوع بیان شد .

3_ برداشتن سر از سجده در میان دو سجده ؛ همچنین بنا بر احتیاط واجب بعد از سجدة دوم نیز به طوری که صاف بنشیند و بدن آرام بگیرد .

4_ محل سجدة او که پیشانی را بر آن جا نهاده ، بیش از چهار انگشت بسته از جای دیگر اعضای سجده بلندتر یا پست تر نباشد .

(مسئله 1097) اگر نمازگزار از سجده کامل عاجز باشد بنا بر احتیاط واجب باید به مقدار ممکن خم شود و پیشانی را بر چیزی که سجده بر آن جایز است بگذارد و دیگر عضوهای سجده را بر زمین گذارد .

(مسئله 1098) اگر نمازگزار به هیچ وجه نتواند خم شود با اشاره سجده می کند ، اگر نتواند با اشاره چشم ، اگر از آن هم ناتوان باشد، از قلبش خطور می دهد که سجده می کند .

(مسئله 1099) کسی که بر پیشانی اش زخم یا جراحتی دارد اگر ممکن باشد با اطراف پیشانی سجده کند ، ولو به این صورت که زمین را گود کند تا زخم و جراحت در آن قرار بگیرد و قسمت سالم بر مهر یا چیز دیگری که سجده بر آن جایز است قرار گیرد .

(مسئله 1100) کسی که به هیچ وجه نمی تواند پیشانی اش را بر زمین بگذارد، چانه اش را بر چیزی که سجده جایز است بگذارد ، اگر ممکن نباشد بینی اش را بر زمین بگذارد ؛ اگر آن نیز ممکن نباشد هر جایی از صورتش که ممکن باشد آن را بر مهر یا هر چیز دیگری که سجده بر آن جایز است بگذارد .

(مسئله 1101) در هر نماز واجب و مستحب در هر رکعت بعد از رکوع ، دو سجده واجب است و آنها روی هم رکن می باشد ، اگر کسی عمداً یا سهواً در یک رکعت اصلاً سجده نکند و یا چهار مرتبه سجده کند نمازش باطل می شود .

ص :262

(مسئله 1102) اگر یک سجده در نماز سهواً کم یا زیاد شود ، نماز باطل نمی شود ولی اگر عمداً چنین شود ، نماز باطل می گردد .

(مسئله 1111) اگر در بین نماز چیزی که بر آن سجده می کرده گم شود و چیزی که سجده بر آن صحیح است نداشته باشد ، چنانچه وقت تنگ است باید به ترتیبی که در مسئله پیش گفته شد عمل نماید ؛ و اگر وقت وسعت دارد بنا بر احتیاط نماز را به ترتیبی که در مسئله پیش گفته شد تمام کند و آن را دوباره بخواند .

(مسئله 1112) هرگاه در حال سجده بفهمد پیشانی را بر چیزی گذاشته که سجده بر آن باطل است ، اگر ممکن باشد باید پیشانی را از روی آن بر روی چیزی که سجده بر آن صحیح است بکشد و سر را بلند نکند ؛ و اگر ممکن نباشد بنا بر احتیاط بر هر چه ممکن است از معادن و لباس و غیر آنها سجده کند و نماز را تمام کرده و دوباره بخواند .

(مسئله 1113) اگر بعد از سجده و بلند کردن پیشانی بفهمد پیشانی را روی چیزی گذاشته که سجده بر آن باطل است ، بنا بر احتیاط واجب یک سجده بر چیزی که سجده بر آن صحیح است انجام دهد و نماز را هم دوباره بخواند .

8_ هنگامی که پس از سجدة اول بدنش آرام گرفت «أسْتَغْفِرُ اللّهَ رَبّی وَ أَتُوبَ إلَیْهِ» بگوید .

9_ برای رفتن به سجدة دوم در حال آرامی بدن دستها را بلندکند و «الله اکبر» بگوید .

10_ سجده را طول دهد و در سجده صلوات بفرستد .

11_ پس از سجده در حال نشستن دستها را روی رانها بگذارد .

12_ هنگام برخاستن دستها را بعد از زانوها از زمین بردارد .

و برای سجده مستحبات دیگری نیز می باشد که در کتب مفصّلات ذکر شده است .

(مسئله 1115) خواندن قرآن در سجده مکروه است؛ و نیز مکروه است برای برطرف کردن گرد و غبار جای سجده را فوت کند ؛ و اگر در اثر فوت کردن دو حرف از دهان بیرون آید نمازش باطل می شود . و مکروهات دیگری هم در کتابهای مفصّل گفته شده است .

(مسئله 1120) در به جا آوردن سجدة واجب قرآن باید طوری عمل کند که بگویند سجده کرده است ، و بنا بر احتیاط واجب ذکری بگوید ؛ ولی ذکر خاصی معتبر نیست ، گرچه بهتر است بگوید: «لا إلهَ إلّا اللهُ حَقّاً حَقّاً ، لا إلهَ إلَا اللّهُ ایماناً وَ تَصْدیقاً ، لا إلهَ إلّا اللّهُ عُبودِیةً وَ رِقّاً ، سَجَدْتُ لَکَ یا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقّاً ، لا مُسْتَنْکِفاً وَ لا مُسْتَکْبِراً ، بَلْ أنَا عَبْدٌ ذَلیلٌ ضَعیفٌ خائفٌ مُسْتَجیرٌ .

بچسباند .

سلام بدهد ، اگر کاری که عمدی و سهوی آن نماز را باطل می کند مرتکب نشده ، نمازش را کامل می کند و نماز صحیح است ، در غیر این صورت نمازش باطل می شود .

بگذرد و نماز او صحیح است ، و برای هر واجب فراموش شده بنا بر احتیاط واجب دو سجدة سهو به جا آورد ؛ و چنانچه مشغول رکن بعد نشده باشد ، باید آن چه را فراموش کرده به جا آورد و بعد از آن چیزی را که از روی اشتباه جلوتر خوانده بخواند، و برای هر زیاده بنا بر احتیاط واجب دو سجدة سهو به جا آورد .

(مسئله 1139) اگر سجدة اول را به خیال این که سجدة دوم است یا سجدة دوم را به خیال این که سجدة اول است به جا آورد نماز صحیح است، و سجدة اول او سجدة اول ، و سجدة دوم او سجدة دوم حساب می شود .

(مسئله 1145) در قنوت هر ذکری گفته شود _ گرچه یک «سُبْحانَ اللّه» باشد _ کافی است ؛ و بهتر است این ذکر خوانده شود: «لا إلهَ إلّا اللهُ الْحَلیمُ الْکَریم، لا إلهَ إلّا اللهُ الْعَلِیُّ الْعَظیم ، سُبْحانَ اللهِ رَبِّ السَّمواتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الْأَرَضینَ السَّبْعِ وَ ما فیهِنَّ وَ ما بَیْنَهُنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظیمِ وَ الْحَمْدُللهِ رَبِّ الْعالَمینَ» .

(مسئله 1146) مستحب است نمازگزار قنوت را بلند بخواند ؛ مگر در نماز جماعت که اگر امام جماعت صدای او را بشنود بلند خواندن آن مستحب نیست .

(مسئله 1147) هر دعا و ذکری که در قنوت گفته می شود بنا بر احتیاط واجب باید به عربی صحیح خوانده شود .

(مسئله 1148) اگر کسی عمداً قنوت را نخواند قضا ندارد . ولی اگر فراموش کرده باشد ، چنانچه پیش از آن که به اندازة رکوع خم شود یادش بیاید ، مستحب است بایستد و بخواند ؛ و اگر در رکوع یا پس از رکوع یادش بیاید ، مستحب است پس از رکوع قضا نماید ؛ و چنانچه در سجده یا بعد از آن متوجه شود ، مستحب است پس از سلام نماز آن را قضا نماید .

(مسئله 1151) مستحب است هرگاه انسان نام مبارک حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله مانند: محمد صلی الله علیه و آله، احمد صلی الله علیه و آله، و یا لقب و کنیة آن حضرت مانند: مصطفی صلی الله علیه و آله و ابوالقاسم صلی الله علیه و آله را به زبان آورد یا از کسی بشنود ، گرچه در نماز باشد صلوات بفرستد ؛ و هنگام نوشتن هم مستحب است صلوات را بنویسد ؛ و نیز بهتر است هر وقت آن حضرت را یاد می کند صلوات بفرستد به ضمیه صلوات بر آل حضرت .

آنان معصومین علیه السلام هستند _

«غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَاالضَّآلِّینَ» یعنی: کسانی که نه بر آنان غضب کرده ای و نه گمراهند .

لازم به ذکر است که نمازگزار هنگام خواندن سورة حمد نباید قصد دعا داشته باشد ؛ بلکه باید نیت او خواندن قرآن باشد .

پاک و منزه است و من مشغول ستایش او هستم ؛ یا سه مرتبه بگوید: «سُبْحانَ الله» .

و مستحب است پس از آن که از سجدة اول برخاست و بدن آرام گرفت تکبیر گفته و بعد بگوید: «أَسْتَغْفِرُ اللهَ رَبِّی وَ أَتوُبُ إلَیْه» یعنی: طلب آمرزش و مغفرت می کنم از خداوندی که پرورش دهندة من است و من به طرف او بازگشت می نمایم ؛ آنگاه دوباره به سجده رفته و پس از آن برخیزد و هنگام برخاستن برای رکعت بعد مستحب است بگوید: «بِحَوْلِ اللهِ وَ قُوَّتِهِ أَقُومُ وَ أَقْعُد» یعنی: به یاری خدای متعال و قوت او برمی خیزم و می نشینم .

سپس نمازگزار در رکعت دوم نیز حمد و سوره را به ترتیبی که گفته شد بخواند .

و فرستادة اوست .

«أَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ» یعنی: خداوندا ! بر محمّد و آل محمّد صلی الله علیه و آله درود و رحمت فرست .

پس اگر نماز او دو رکعتی است سلام دهد و نماز را تمام کند ؛ وگرنه مستحب است بگوید :

«وَ تَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ وَارْفَعْ دَرَجَتَهُ» یعنی: قبول کن شفاعت پیامبر را و درجة آن حضرت را نزد خود بالا ببر .

آنگاه برخیزد و رکعت سوم نماز را شروع کند .

برای زن و مرد _ از بین برود .

دوم: آن که در بین نماز از روی عمد یا اشتباه و یا ناچاری چیزی که وضو یا غسل را باطل می کند پیش آید ؛ مثل این که ادرار از او بیرون آید ، حتی اگر در آخرین جزء سلام واجب وضو یا غسلش باطل شود نمازش باطل می شود به جز استحاضه و کسی که نمی تواند از بیرون آمدن بول و غائط خودداری کند .

(مسئله 1152) کسی که نمی تواند از بیرون آمدن ادرار یا مدفوع خود جلوگیری کند و در بین نماز از او خارج شود ، چنانچه به دستوری که در احکام وضو (مسائل 375 الی 380) گفته شد رفتار نماید نمازش باطل نمی شود ؛ و نیز اگر در بین نماز از زن مستحاضه خون خارج شود ، در صورتی که به دستور استحاضه رفتار کرده باشد نمازش صحیح است .

(مسئله 1153) کسی که بی اختیار خوابش برده ، چنانچه تمام شدن نماز را نداند و شک کند که بین نماز خوابش برده یا بعد از آن ، باید نمازش را دوباره بخواند ؛ ولی اگر تمام شدن نماز را بداند و شک کند که خواب در بین نماز بوده یا بعد از آن ، نمازش صحیح است .

سوم: تکفیر ؛ مانند بعضی از اهل سنت دستها را روی هم قرار دهد که بنا بر احتیاط واجب باید نمازش را دوباره بخواند .

(مسئله 1154) هرگاه برای ادب دستها را روی هم بگذارد _ اگر چه مثل اهل سنت نباشد _ بنابر احتیاط واجب باید دوباره نماز را بخواند ؛ ولی اگر از روی فراموشی یا ناچاری _ مثل تقیه _ یا برای کار دیگری _ مثل خاراندن دست _ دستها را روی هم بگذارد اشکال ندارد .

چهارم: تأمین ؛ پس از خواندن حمد عمداً «آمین» بگوید ؛ ولی اگر از روی اشتباه یا تقیه باشد اشکال ندارد .

پنجم: انحراف از قبله ؛ از روی عمد پشت به قبله نماید یا به سمت راست یا چپ قبله برگردد ؛ بلکه اگر از روی عمد به قدری برگردد که نگویند رو به قبله است _ اگر چه به طرف راست یا چپ نرسد _ نمازش باطل می شود .

(مسئله 1155) اگر از روی اشتباه در تشخیص قبله پشت به قبله نماز بخواند و در وقت نماز بفهمد نماز را دوباره بخواند ، و اگر وقت گذشته بنا بر احتیاط واجب قضا نماید ؛ و چنانچه از روی اشتباه به طرف راست یا چپ قبله نماز بخواند و در وقت بفهمد نماز را دوباره بخواند ، و اگر پس از وقت بفهمد قضا لازم نیست ؛ و اگر به طرف راست یا چپ قبله نرسیده نماز او صحیح است .

(مسئله 1156) بعید نیست که مقصود از هر یک از پشت به قبله و طرف راست و طرف چپ آن ، یک چهارم دایره باشد .

(مسئله 1157) اگر از روی عمد همة صورت را به گونه ای به طرف راست یا

ص :275

چپ قبله برگرداند که بتواند پشت سر را ببیند نمازش باطل است ؛ بلکه اگر از روی اشتباه نیز همین کار را بکند بنابر احتیاط واجب نماز باطل می شود ؛ ولی اگر سر را کمی بگرداند _ از روی عمد باشد یا اشتباه _ نمازش باطل نمی شود ؛ مگر این که صورت او از حد استقبال خارج شود .

ششم: آن که از روی عمد کلمه ای را که در نماز نیست بگوید و از آن قصد معنا کند اگر چه معنا نداشته باشد یا یک حرف باشد ؛ بلکه اگر از آن معنایی را هم قصد نکند بنا بر احتیاط واجب باید نماز را دوباره بخواند ؛ ولی اگر از روی اشتباه بگوید نماز باطل نمی شود.

(مسئله 1158) سرفه کردن و آروغ زدن و آه کشیدن در نماز اشکال ندارد ؛ ولی گفتن کلماتی مانند: آخ و آه چنانچه از روی عمد باشد نماز را باطل می کند .

(مسئله 1159) گفتن هر ذکری در تمام حالات نماز اشکال ندارد . همچنین اگر کلمه ای مانند «ألله أکبر» را به قصد ذکر بگوید ولی در موقع گفتن آن صدا را بلند کند که چیزی را به دیگری بفهماند اشکال ندارد ؛ اما اگر آن را به قصد این که چیزی را به دیگری بفهماند بگوید _ اگر چه قصد ذکر هم نداشته باشد _ نماز باطل می شود .

(مسئله 1160) خواندن قرآن در نماز _ به جز چهار سوره ای که سجدة واجب دارند _ و نیز دعاکردن در نماز اشکال ندارد ؛ ولی احتیاط واجب آن است که دعا را به عربی بگوید .

(مسئله 1161) اگر کلمه ای از حمد و سوره و ذکرهای نماز را عمداً یا از روی احتیاط چند مرتبه بگوید اشکال ندارد ؛ به شرط آن که به حد وسواس نرسد .

(مسئله 1162) نمازگزار در حال نماز نباید به کسی سلام کند ؛ ولی اگر دیگری به وی سلام کند لازم است بلافاصله پاسخ دهد . و اگر از روی فراموشی یا عمد به اندازه ای جواب را تأخیر بیندازد که جواب آن سلام به حساب نیاید ، چنانچه در نماز باشد نباید جواب دهد ، و اگر در نماز نباشد لازم نیست پاسخ دهد ؛ و در صورت تأخیر عمدی ، گناه کرده ولی نمازش صحیح است .

(مسئله 1163) نمازگزار در حال نماز بنا بر احتیاط پاسخ سلام را به گونه ای دهد که مطابق سلام باشد و کلمة سلام در اول جمله قرار گیرد ؛ مثلاً بگوید: «السَّلام عَلَیْکُم» یا «سَلامً عَلَیْکُم»؛ و اگر پاسخ را «عَلَیْکُمُ السَّلام» بدهد صحیح نیست ؛ و در پاسخ سلام زن بگوید: «سَلامً عَلَیْکْ» ؛ یعنی کاف را بدون حرکت بگوید .

(مسئله 1164) باید جواب سلام را طوری بگوید که سلام کننده بشنود . ولی اگر سلام کننده ناشنوا باشد و انسان به طور معمول جواب او را بدهد کافی است ؛ و بنا بر احتیاط واجب اگر می تواند با حرکات لب یا اشاره بفهماند .

ص :276

(مسئله 1165) نمازگزار در حال نماز می تواند جواب سلام را به قصد جواب بگوید ؛ و چنانچه به قصد دعا هم بگوید مانعی ندارد .

(مسئله 1166) اگر زن یا مرد نامحرم یا بچه ای که خوب و بد را می فهمد به نمازگزار سلام کند نمازگزار باید جواب او را بدهد ؛ ولی جواب سلام کسی که از روی مسخره یا شوخی سلام می کند واجب نیست . و احنیاط واجب آن است که در جواب سلام مرد و زن غیر مسلمان ذِمّی بگوید: «سَلام» یا «عَلَیْک»

(مسئله 1167) اگر کسی به نمازگزار غلط سلام کند ، در صورتی که عرفاً سلام حساب شود بنا بر احتیاط جواب او را صحیح بدهد .

(مسئله 1168) اگر کسی به عده ای که در حال نمازند سلام کند پاسخ آن بر همه واجب است ؛ ولی اگر یکی از آنان پاسخ دهد کافی است .

(مسئله 1169) اگر به عده ای سلام کند و کسی که بین آنها مشغول نماز است شک کند که سلام کننده قصد سلام به او را داشته یا نه ، نباید جواب دهد ؛ همچنین است اگر بداند قصد او را هم داشته ولی دیگری جواب سلام را بدهد . ولی اگر بداند قصد او را هم داشته و دیگری جواب ندهد باید جواب او را بدهد .

هفتم: آن که عمداً با صدا بخندد ؛ بلکه خندة صدادار سهوی هم اگر انسان را از صورت نمازگزار خارج نماید نماز را باطل می کند ؛ ولی تبسم و لبخند نماز را باطل نمی کند .

(مسئله 1170) اگر نمازگزار برای جلوگیری از صدای خنده به خود بپیچد و حالش دگرگون شود _ مثلاً رنگش سرخ شود _ بنا بر احتیاط باید نماز را دوباره بخواند .

هشتم: آن که برای کار دنیایی عمداً و با صدا گریه کند ؛ و اگر به اختیار خود بی صدا نیز گریه کند اشکال دارد ؛ ولی اگر بی صدا و بدون اختیار به گریه افتاد و یا برای طلب حاجت مشروع دنیایی از خداوند گریه نماید اشکال ندارد . و چنانچه برای ترس از خدا و آخرت گریه کند _ با صدا باشد یا بی صدا _ نه تنها اشکال ندارد بلکه از بهترین اعمال است .

نهم: آن که کاری انجام دهد که انسان را از صورت نمازگزار خارج کند ؛ کم باشد یا زیاد ، عمداً باشد یا از روی اشتباه و فراموشی . ولی کاری که صورت نماز را به هم نزند مثل اشاره کردن با دست اشکال ندارد .

(مسئله 1171) اگر در بین نماز به قدری ساکت بماند که نگویند نماز می خواند نمازش باطل می شود .

(مسئله 1172) اگر در بین نماز کاری انجام دهد یا مدتی ساکت شود و شک کند که نماز به هم خورده یا نه ، نمازش صحیح است .

ص :277

دهم: خوردن و آشامیدن اگر به گونه ای باشد که صورت نماز را بر هم زند و نگویند نماز می خواند _ از روی عمد باشد یا فراموشی _ نماز را باطل می کند .

(مسئله 1173) احتیاط واجب آن است که در نماز هیچ چیز نخورد و نیاشامد ؛ چه موالات نماز به هم بخورد یا نه ، و چه بگویند نماز می خواند یا نگویند .

(مسئله 1174) اگر در بین نماز غذایی را که لای دندانها مانده فرو برد نمازش باطل نمی شود ؛ ولی اگر قند یا شکر و مانند اینها در دهان بگذارد یا مانده باشد و در حال نماز کم کم آب شود و فرو رود نمازش اشکال پیدا می کند .

یازدهم: شک در شمارة رکعتهای نمازهای دو رکعتی ، سه رکعتی و در دو رکعت اول از نمازهای چهار رکعتی به گونه ای که در شکیات نماز گفته خواهد شد نماز را باطل می کند .

دوازدهم: اگر یکی از رکنهای نماز را از روی اشتباه یا عمد انجام ندهد یا آن را زیاد کند و یا چیزی را که رکن نیست از روی عمد کم یا زیاد نماید .

(مسئله 1175) اگر بعد از نماز شک کند در بین نماز کاری که نماز را باطل می کند انجام داده یا نه ، نمازش صحیح است .

ولی شکستن نماز برای مالی که اهمیت ندارد مکروه است .

3_ اگر وقت نماز وسعت دارد و نمازگزار در بین نماز متوجه نجس بودن مسجد شود و به گونه ای باشد که اگر بخواهد در حال نماز مسجد را تطهیر کند نماز به هم می خورد ؛ ولی چنانچه وقت تنگ و یا در اواخر نماز باشد به شکلی که ادامه دادن نماز به فوریت تطهیر مسجد لطمه نزند ، نماز خود را تمام کند و بعد فوراً مسجد را تطهیر نماید .

4_ اگر وقت نماز وسعت دارد و طلبکار در بین نماز طلب خود را درخواست کند و نتواند در بین نماز طلب او را بدهد .

(مسئله 1179) کسی که باید نماز را بشکند چنانچه نماز را تمام کند معصیت کرده ، ولی نماز او صحیح است ؛ اگر چه احتیاط مستحب آن است که دوباره بخواند .

(مسئله 1180) کسی که پیش از رسیدن به حد رکوع متوجه شود اذان و اقامه را فراموش کرده ، چنانچه وقت وسعت دارد ، مستحب است نماز را رها کرده و پس از اذان و اقامه نماز را شروع نماید .

(مسئله 1186) شک در نماز مستحبی در رکعت یک و دو مبطل نمی باشد و اگر نمازگزار در تعداد رکعتهای نماز مستحبی شک کند پس اگر به یکی از دو طرف ظن پیدا کند بنا بر آن می گذارد و به ظن خود عمل می کند وگرنه مخیر است بین این که بنا را بر اقل یا بر اکثر بگذارد و بهتر آن است که بنا را بر کمتر بگذارد ، جز در نماز وِتر که آن را از سر می گیرد .

(مسئله 1199) اگر بعد از بلند شدن از رکوع یا سجود شک کند که کارهای واجب آن را _ مانند ذکر یا آرام بودن بدن _ انجام داده است یا نه ، به شک خود اعتنا نکند .

(مسئله 1200) اگر در حالی که به سجده می رود شک کند که رکوع را به جا آورده یا نه ، یا شک کند که بعد از رکوع ایستاده یا نه ، بنا بر احتیاط به شک خود اعتنا نکند ولی نماز را نیز دوباره بخواند .

(مسئله 1201) اگر در حال برخاستن شک کند که سجده یا تشهد را به جا آورده یا نه ، باید برگردد و به جا آورد ؛ و بنا بر احتیاط تشهد را به قصد قربت مطلقه (به قصد تقرب به خداوند ، بدون نیت وجوب یا استحباب) به جا آورد .

(مسئله 1202) کسی که نشسته یا خوابیده نماز می خواند اگر موقعی که حمد یا تسبیحات را می خواند شک کند که سجده یا تشهد را به جا آورده یا نه ، باید به شک خود اعتنا نکند ؛ و چنانچه پیش از آن که مشغول حمد یا تسبیحات شود شک کند که سجده یا تشهد را به جا آورده یا نه ، باید به جا آورد . ولی چنانچه با توجه و التفات نشستن یا خوابیدن را به جای ایستادن انجام داده و پیش از شروع در حمد یا تسبیحات شک کرده است ، پس اگر در تشهد شک کرده آن را به قصد قربت مطلقه به جا آورد و نماز او صحیح است ؛ و اگر در سجده شک کرده آن را به جا آورد و نماز را تمام کرده و بنا بر احتیاط واجب دوباره بخواند .

(مسئله 1203) اگر شک کند یکی از رکنهای نماز را به جا آورده یا نه ، دو صورت دارد:

1_ چنانچه مشغول کار بعد از آن نشده _ مثلاً پیش از خواندن تشهد شک کند که دو سجده را به جا آورده یا نه _ باید به جا آورد ؛ و چنانچه بعد یادش بیاید که آن رکن را انجام داده بوده ، چون رکن زیاد شده نمازش باطل است .

ص :282

2_ چنانچه مشغول کار بعد از آن شده _ مثلاً مشغول خواندن تشهد است و شک کند دو سجده را به جا آورده یا نه _ باید به شک خود اعتنا نکند ؛ و اگر یادش بیاید که آن رکن را انجام نداده ، در صورتی که مشغول رکن بعد نشده باید به جا آورد ؛ اگر مشغول رکن بعد شده نمازش باطل است . بنابراین اگر پیش از رکوع رکعت بعد یادش بیاید که دو سجده را انجام نداده باید برگردد و به جا آورد و نمازش صحیح است ؛ و اگر در رکوع یا پس از آن یادش بیاید نمازش باطل است .

(مسئله 1204) اگر شک کند عملی را که رکن نیست به جا آورده یا نه ، دو حالت دارد:

1_ چنانچه مشغول کار بعد از آن نشده _ مثلا پیش از شروع سوره شک کند که حمد را خوانده است یا نه _ باید آن را به جا آورد ؛ و اگر بعد از انجام آن یادش بیاید که آن را انجام داده بوده ، نمازش صحیح است .

2_ چنانچه مشغول کار بعد از آن شده _ مثلا مشغول خواندن سوره است و شک کند حمد را خوانده یا نه _ باید به شک خود اعتنا نکند ؛ و اگر یادش بیاید که آن را انجام نداده در صورتی که مشغول رکن بعد نشده باید به جا آورد ؛ و اگر مشغول رکن بعد شده نمازش صحیح است . بنابراین اگر مثلا در قنوت یادش بیاید که حمد را نخوانده باید برگردد و بخواند ؛ و اگر در رکوع یادش بیاید نماز او صحیح است ؛ ولی بعد از نماز بنا بر احتیاط واجب دو سجدة سهو به جا آورد .

(مسئله 1205) اگر شک کند سلام نماز را گفته یا نه، یا شک کند درست گفته یا نه، چنانچه مشغول تعقیبات نماز یا مشغول نماز دیگر شده یا به واسطة انجام کاری که نماز را به هم می زند از حال نمازگزار بیرون رفته است به شک خود اعتنا نکند ؛ و اگر پیش از اینها شک کند ، پس اگر در اصل گفتن سلام شک کرده باید سلام را بگوید ؛ و اگر در صحیح گفتن سلام شک کرده بنا بر احتیاط واجب آن را بگوید .

نماز را باطل می کند باید بنا بگذارد که آن را انجام نداده است ؛ مثلا اگر شک کند که در یک رکعت یک رکوع کرده یا بیشتر ، چون زیاد شدن رکوع نماز را باطل می کند باید بنا بگذارد که بیشتر از یک رکوع نکرده است.

(مسئله 1211) کسی که در یک چیز نماز زیاد شک می کند ، چنانچه احیاناً در چیزهای دیگر نماز شک کند باید در آنها به دستور شک عمل نماید ؛ مثلا کسی که در به جا آوردن سجده زیاد شک می کند ، اگر در انجام رکوع شک کند باید به دستور آن رفتار نماید ؛ یعنی اگر ایستاده است رکوع را به جا آورد و اگر به سجده رفته اعتنا نکند . همچنین است اگر در نماز مخصوصی _ مثلا نماز ظهر _ زیاد شک می کند ، در صورتی که در نمازهای دیگر شک کند باید به دستور شک رفتار نماید .

(مسئله 1212) اگر نمازگزار شک کند که کثیرالشک شده یا نه ، باید به دستور شک عمل نماید ؛ ولی کثیرالشک تا هنگامی که یقین نکند به حال معمولی برگشته باید به شک خود اعتنا نکند .

(مسئله 1213) اگر کثیرالشک شک کند رکنی را به جا آورده یا نه و اعتنا نکند و بعد یادش بیاید آن را انجام نداده ، چنانچه مشغول رکن بعد نشده باید آن را به جا آورد ؛ و اگر مشغول رکن بعد شده نمازش باطل است .

(مسئله 1214) اگر کثیرالشک شک کند چیزی را که رکن نیست به جا آورده یا نه و اعتنا نکند و بعد یادش بیاید که آن را انجام نداده ، چنانچه از محل به جا آوردن آن نگذشته _ یعنی داخل رکن بعد نشده _ باید برگردد و آن را انجام دهد ؛ و اگر از محل آن گذشته نمازش صحیح است و بنا بر احتیاط واجب دو سجدة سهو به جا آورد .

(مسئله 1215) حکم کثیرالشک که نباید به شک خود اعتنا کند اختصاص به نماز دارد و در غیر نماز باید مطابق وظیفة شک عمل نماید ؛ اما اگر شک به حد وسواس برسد در هیچ عملی نباید به آن توجه شود .

و اگر طرف بیشتر شک نماز را باطل نمی کند _ مثلا شک کند که دو رکعت خوانده یا یک رکعت _ به هر طرف شک عمل نماید مخیر است ، نمازش صحیح می باشد ؛ و بهتر است بنا را بر کمتر بگذارد .

(مسئله 1218) کم شدن رکن بنا بر احتیاط واجب نماز نافله (نماز مستحبی) را باطل می کند و در زیاد شدن رکن نیز احتیاط شود ؛ پس اگر یکی از کارهای نافله را فراموش کند و موقعی یادش بیاید که مشغول رکن بعد از آن شده ، آن کار را انجام دهد و دوباره آن رکن را به جا آورد و نماز را نیز دوباره بخواند ، و یا نماز را رها کند و از سر بگیرد .

(مسئله 1219) اگر در یکی از کارهای نماز نافله شک کند _ خواه رکن باشد یا غیر رکن _ چنانچه محل آن نگذشته آن را به جا آورد ؛ و اگر محل آن گذشته به شک خود اعتنا نکند .

(مسئله 1220) در نماز مستحبی باید به ظن و گمان خود عمل کند ؛ مثلا اگر گمانش به یک رکعت می رود احتیاطاً یک رکعت دیگر بخواند .

(مسئله 1221) اگر در نماز نافله کاری کند که برای آن در نماز واجب سجدة سهو واجب می شود یا یک سجده یا تشهد را فراموش نماید ؛ لازم نیست پس از نماز سجدة سهو یا قضای سجده یا تشهد فراموش شده را به جا آورد ؛ ولی می تواند به امید ثواب انجام دهد.

(مسئله 1222) اگر شک کند که نماز مستحبی را خوانده یا نه ، چنانچه آن نماز وقت معین نداشته باشد یا وقت معین داشته باشد و پیش از گذشتن وقت شک کند ، بنا بگذارد که نخوانده است ؛ ولی چنانچه وقت معین داشته و پس از گذشتن وقت شک کند به شک خود اعتنا نکند .

بلافاصله دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بخواند .

3_ پس از سر برداشتن از سجده دوم شک کند دو رکعت خوانده یا سه رکعت و یا چهار رکعت ؛ که باید بنا را بر رکعت چهارم گذاشته نماز را تمام کند و پس از سلام نماز بلافاصله دو رکعت نماز احتیاط ایستاده و سپس دو رکعت نماز احتیاط نشسته بخواند .

و اگر پس از پایان ذکر سجده دوم و پیش از سر برداشتن از سجده دوم یکی از این سه شک پیش آید ، بنا بر احتیاط واجب به همین دستور عمل نموده و نماز را نیز دوباره بخواند .

4_ پس از سر برداشتن از سجده دوم شک کند چهار رکعت خوانده یا پنج رکعت ، که باید بنا را بر رکعت چهارم بگذارد و نماز را تمام کند و پس از نماز بلافاصله دو سجده سهو انجام دهد ، ولی اگر پس از سجده اول یا پیش از سر برداشتن از سجده دوم این شک برای او پیش آید ، باید بنا بر احتیاط واجب به همین دستور عمل نماید و نماز را نیز دوباره بخواند .

5_ شک کند سه رکعت خوانده یا چهار رکعت ؛ که در هر جای نماز باشد باید بنا را بر رکعت چهارم گذاشته و نماز را تمام کند ، و پس از آن بلافاصله یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته به جا آورد ، گرچه بهتر است دو رکعت نشسته را بخواند .

6_ در حال ایستاده شک کند در رکعت چهارم است یا پنجم ، که باید بنشیند و نماز را با تشهد و سلام به پایان برد و سپس دستور شک بین سه و چهار را انجام دهد ، و بنا بر احتیاط دو سجده سهو برای ایستادن و دو سجده سهو هم برای ذکرهای بی جا انجام دهد .

7_ در حال ایستاده شک کند در رکعت سوم است یا پنجم ؛ که باید بنشیند و نماز را با تشهد و سلام به پایان برد و سپس دو رکعت نماز احتیاط ایستاده به جا آورد ، و بنا بر احتیاط دو سجده سهو برای ایستادن و دو سجده سهو هم برای ذکرهای بی جا انجام دهد .

8 _ در حال ایستاده شک کند در رکعت سوم است یا چهارم یا پنجم ؛ که باید بنشیند و نماز را با تشهد و سلام به پایان برد و پس از نماز بلافاصله دو رکعت نماز احتیاط ایستاده و دو رکعت هم نشسته به جا آورد ، و بنا بر احتیاط دو سجده سهو برای ایستادن و دو سجده سهو هم برای ذکرهای بی جا انجام دهد .

9_ در حال ایستاده شک کند در رکعت پنجم است یا ششم ؛ که باید بنشیند و نماز را با تشهد و سلام به پایان برد و بلافاصله دو سجده سهو به جا آورد ، و بنا بر احتیاط دو سجده سهو دیگر هم برای ایستادن و دو سجده سهو هم برای ذکرهای بی جای دیگر انجام دهد . و بنا بر احتیاط مستحب مؤکد در چهار صورت آخر ، نماز را نیز دوباره بخواند .

ص :286

(مسئله 1224) اگر یکی از شکهای صحیح برای انسان پیش آید بنا بر احتیاط واجب نباید نماز را بشکند ؛ و اگر پیش از انجام کاری که نماز را باطل می کند _ مثل رو گرداندن از قبله _ نماز را از سر گیرد نماز دومش هم باطل است ؛ همچنین است بنا بر احتیاط واجب در صورتی که نماز احتیاط بر او واجب باشد و پیش از خواندن آن ، نماز را از سر بگیرد ؛ ولی در هر دو صورت اگر بعد از انجام کاری که نماز را باطل می کند دوباره مشغول نماز شود نماز دومش صحیح است .

(مسئله 1225) اگر یکی از شکهای صحیح برای انسان پیش آید چنان که گفته شد باید فوراً فکر کند ؛ ولی اگر چیزهایی که به واسطة آنها یقین یا گمان به یک طرف شک پیدا می شود از بین نمی رود ، چنانچه کمی بعد هم فکر کند اشکال ندارد ؛ مثلاً اگر در سجده شک کند می تواند تا بعد از سجده فکر کردن را تأخیر بیندازد .

(مسئله 1226) اگر پیش از آن که مشغول تشهد شود یا در رکعتهایی که تشهد ندارد پیش از ایستادن شک کند که دو سجده را به جا آورده یا نه ، و در همان موقع یکی از شکهایی که بعد از تمام شدن دو سجده صحیح است برایش پیش آید نمازش باطل است .

(مسئله 1227) کسی که نشسته نماز می خواند اگر شکی کند که باید برای آن یک رکعت نماز احتیاط ایستاده یا دو رکعت نشسته بخواند ، باید یک رکعت نشسته به جا آورد و نیز اگر شک کند که باید برای آن دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بخواند باید به جای آن دو رکعت نشسته به جا آورد .

بر او واجب شود ، ولی بعد از نماز شک او برطرف گردد ، چند صورت دارد:

1_ اگر پیش از شروع در نماز احتیاط بفهمد نمازی که خوانده درست بوده ، لازم نیست نماز احتیاط را بخواند ؛ و اگر در بین نماز احتیاط بفهمد لازم نیست آن را تمام نماید.

2_ اگر پیش از شروع در نماز احتیاط بفهمد رکعتهای نمازش کم بوده ، چنانچه کاری که عمدی و سهوی آن نماز را باطل می کند انجام نداده باید آنچه را از نماز نخوانده بخواند و برای سلام بی جا دو سجدة سهو به جا آورد ، و اگر سهواً کلام بی جایی هم گفته باشد دو سجدة سهو نیز برای کلام بی جا به جا آورد . و چنانچه کاری که نماز را باطل می کند انجام داده باید نماز را دوباره به جا آورد .

3_ اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد کسری نمازش به مقدار نماز احتیاط بوده مثلاً در شک بین سه یا چهار ، یک رکعت نماز احتیاط بخواند و بعد بفهمد نماز را سه رکعت خوانده نمازش صحیح است .

4_ اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد کسری نمازش کمتر از نماز احتیاط یا بیشتر از نماز احتیاط بوده ، چنانچه کاری که نماز را باطل می کند به جا نیاورده بنا بر احتیاط واجب کسری نماز را به نماز متصل نموده و دو سجدة سهو برای سلام بی جا انجام دهد و نماز را هم دوباره بخواند ؛ و چنانچه کاری که نماز را باطل می کند انجام داده فقط نماز را دوباره بخواند .

5_ اگر در بین نماز احتیاط بفهمد کسری نمازش بیشتر و یا کمتر از نماز احتیاط بوده بنا بر احتیاط واجب نماز احتیاط را رها کند و کسری نماز را به جا آورد و دو سجدة سهو برای سلام بی جا انجام دهد و نماز را هم دوباره بخواند .

6_ اگر در بین نماز احتیاط بفهمد کسری نمازش به اندازة نماز احتیاط بوده ، بنا بر احتیاط واجب نماز احتیاط را تمام کند و نماز را هم دوباره به جا آورد .

(مسئله 1232) اگر شک کند نماز احتیاطی را که بر او واجب بوده به جا آورده یا نه ، چنانچه وقت نماز گذشته است به شک خود اعتنا نکند . و اگر وقت دارد در صورتی که مشغول کار دیگری نشده و از جای نماز برنخاسته و کاری هم که نماز را باطل می کند انجام نداده است باید نماز احتیاط را بخواند ؛ و اگر مشغول کار دیگری شده یا کاری که نماز را باطل می کند به جا آورده و یا بین نماز و شک او زیاد طول کشیده است بنا بر احتیاط نماز احتیاط را به جا آورد و نماز را هم دوباره بخواند ؛ هر چند در فرض اول اگر نماز احتیاط را بخواند و در فرض دوم و سوم اگر نماز را دوباره بخواند کافی است .

(مسئله 1233) اگر شک دارد که یکی از موارد وجوب نماز احتیاط برای او پیش آمده یا نه ، لازم نیست آن را به جا آورد ؛ ولی اگر احتیاطاً آن را انجام دهد اشکال ندارد .

(مسئله 1234) اگر موقعی که مشغول نماز احتیاط است در یکی از کارهای آن

ص :288

شک کند ، چنانچه محل آن نگذشته باید به جا آورد ؛ و اگر محلش گذشته باید به شک خود اعتنا نکند .

(مسئله 1235) اگر در شمارة رکعتهای نماز احتیاط شک کند بنا را بر بیشتر بگذارد ؛ و اگر طرف بیشتر شک نماز را باطل می کند بنا را بر کمتر بگذارد و آن را تمام نماید و در هر دو صورت بنا بر احتیاط مستحب دوباره نماز احتیاط را بخواند و نماز را هم از سربگیرد.

(مسئله 1236) اگر بعد از سلام نماز احتیاط شک کند که یکی از اجزا یا شرایط آن را به جا آورده یا نه ، به شک خود اعتنا نکند .

(مسئله 1237) اگر در نماز احتیاط رکنی را زیاد کند یا مثلاً به جای یک رکعت دو رکعت بخواند نماز احتیاط باطل می شود ، و بنا بر احتیاط دوباره نماز احتیاط را بخواند و بعد اصل نماز را نیز بخواند ؛ ولی چنانچه چیزی که رکن نیست از روی اشتباه کم یا زیاد شود نمازش صحیح است ، و بنا بر احتیاط دو سجدة سهو به جا آورد .

(مسئله 1238) اگر در نماز احتیاط تشهد یا یک سجده را فراموش کند احتیاط واجب آن است که بعد از سلام نماز آن را قضا نماید و دو سجدة سهو هم به جا آورد .

و احکام این موارد در مسائل آینده بیان می شود .

(مسئله 1240) اگر انسان از روی اشتباه یا به خیال اینکه نمازش تمام شده حرف بزند بنا بر احتیاط واجب باید دو سجدة سهو به جا آورد .

(مسئله 1241) برای حرفی که از آه کشیدن ، سرفه کردن و مانند آن پیدا می شود سجدة سهو واجب نیست ؛ ولی اگر مثلاً از روی اشتباه آه یا آخ بگوید بنا بر احتیاط واجب باید دو سجدة سهو به جا آورد .

(مسئله 1242) اگر چیزی را که غلط خوانده دوباره به طور صحیح بخواند ، برای دوباره خواندن آن سجدة سهو لازم نیست .

(مسئله 1243) اگر از روی اشتباه تسبیحات اربعه را نگوید بنا بر احتیاط واجب پس از نماز دو سجدة سهو به جا آورد.

(مسئله 1244) اگر در جایی که نباید سلام نماز را بدهد از روی اشتباه بگوید: «ألسَّلامُ عَلَیْنا و عَلی عِبادِ اللّه الصّالِحین» یا بگوید: «ألسَّلامُ عَلَیْکُم و رَحْمَهُ اللّهِ وبَرَکاتُهُ» یا مقداری از این دو سلام را بگوید بنا بر احتیاط واجب باید دو سجدة سهو به جا آورد .

(مسئله 1245) اگر در جایی که نباید سلام دهد از روی اشتباه هر سه سلام را بگوید در سجدة سهو کافی است .

(مسئله 1246) اگر سجدة سهو واجب را عمداً انجام ندهد گناه کرده و واجب است هر چه زودتر آن را به جا آورد ؛ و اگر از روی فراموشی به جا نیاورد باید هرگاه متوجه شد آن را انجام دهد . و در هر دو صورت لازم نیست نماز را دوباره بخواند .

(مسئله 1247) اگر سجدة سهو را فراموش کند و در نماز واجب بعد یادش بیاید ، باید پس از اتمام نماز فوراً آن را به جا آورد .

(مسئله 1248) اگر شک دارد یکی از موارد سجدة سهو برای او پیش آمده یا نه ، لازم نیست آن را به جا آورد؛ ولی اگر احتیاطاً آن را انجام دهد اشکال ندارد .

(مسئله 1249) کسی که شک دارد مثلاً یک بار دو سجدة سهو بر او واجب شده یا دو بار ، اگر یک بار دو سجدة سهو به جا آورد کافی است .

(مسئله 1250) اگر بداند در دو سجدة سهو از روی اشتباه سجده ای کم یا زیاد شده است بنا بر احتیاط دوباره دو سجدة سهو به جا آورد .