همچنین از نظر قرآن کریم - همان طور که از آیات گذشته و یک سلسله آیات دیگر استفاده می شود - هیچکس در فاصله مرگ و قیامت کبری در خاموشی و بی حسی فرو نمی رود، یعنی چنین نیست که انسان پس از مردن در حالی شبیه بیهوشی فرو رود و هیچ چیز را احساس نکند، نه لذتی داشته باشد نه المی، نه سروری داشته باشد و نه اندوهی، بلکه انسان بلافاصله پس از مرگ وارد مرحله ای دیگر از حیات می گردد که همه چیز را حس می کند، از چیزهایی لذت می برد و از چیزهای دیگر رنج، البته لذت و رنجش بستگی دارد به افکار و اخلاق و اعمالش در دنیا. این مرحله ادامه دارد تا آنگاه که قیامت کبری به پا شود. در آن هنگام در اثر یک سلسله انقلابها و دگرگونیهای بی نظیر که در آن واحد جهان را فرا می گیرد و از دورترین ستارگان گرفته تا زمین ما، همه مشمول آن دگرگونی می شوند، این مرحله یا این عالم که برای هر کسی یک فاصله و حد وسط میان دنیا و قیامت می شود، پایان می پذیرد.

پس از نظر قرآن کریم عالم پس از مرگ در دو مرحله صورت می گیرد، و به تعبیر صحیح تر، انسان پس از مرگ دو عالم را طی می کند: عالمی که مانند عالم دنیا پایان می پذیرد و عالم برزخ نامیده می شود، دیگر عالم قیامت کبری که به هیچ وجه پایان نمی پذیرد.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- زندگی جاوید یا حیات اخروی- صفحه 20-19

کلی__د واژه ه__ا

روح قرآن برزخ انسان

ص: 2

1. آیاتی که جریان یک سلسله گفت و شنودها میان انسانهای صالح و نیکوکار و یا انسانهای فاسد و بدکار را با فرشتگان الهی یاد می کند که بلافاصله بعد از مرگ صورت می گیرد. این گونه آیات زیاد است. آیه 97 از سوره نساء و آیه 100 از سوره مؤمنون.

2. آیاتی که علاوه بر مضمون آیات بالا رسما می گویند که فرشتگان پس از آن گفت و شنودها به صالحان و نیکوکاران می گویند از این پس از نعمتهای الهی بهره گیرید، یعنی آنها را در انتظار رسیدن قیامت کبری نمی گذارند. دو آیه ذیل مشتمل بر این مطلب است: «الذین تتوفاهم الملائکه طیبین یقولون سلام علیکم ادخلوا الجنه بما کنتم تعملون؛ آنان که در حالی که پاکیزه اند فرشتگان آنان را تحویل می گیرند و فرشتگان به آنها می گویند: درود بر شما! همانا به موجب کردارهای شایسته تان وارد بهشت گردید» »(نحل/32). «قیل ادخل الجنه قال یا لیت قومی یعلمون*بما غفر لی ربی و جعلنی من المکرمین؛ (پس از مرگ) به او گفته شد: داخل بهشت شو! او گفت: ای کاش مردم من که سخن مرا نشنیدند اکنون می دانستند که چگونه پروردگارم مرا آمرزید و مرا جزء بندگان مکرم خویش قرار داد» (یس/27و26).

در آیات قبل از این آیه جریان محاوره این مرد مؤمن (مومن آل یس) با قومش نقل شده که مردم را به پیروی رسولانی که در شهر انطاکیه مردم را به ترک پرستش غیر خدا و پرستش مخلصانه خدا می خواندند دعوت می کند و سپس ایمان و اعتقاد خویش را اظهار می دارد و از آنها می خواهد که سخن او را بشنوند و به راه او بروند. در این آیات می گوید: ولی آن مردم سخن او را نشنیدند تا آنگاه که او به جهان دیگر رفت. در آن جهان در حالی که مغفرت و کرامت الهی را درباره خویشتن مشاهده کرد، آرزو کرد که ای کاش قوم من که هنوز در دنیایند از وضع سعادتمندانه من در این جهان آگاه می شدند.

ص: 4

بدیهی است که همه این جریانها قبل از قیامت کبری است، زیرا در قیامت کبری همه اولین و آخرین جمع اند و کسی در روی زمین باقی نیست. ضمنا این نکته را باید بدانیم که آنچه پس از مرگ برای اهل سعادت آماده شده، بهشتهاست نه بهشت، یعنی انواع بهشتهاست. بهشتها در آخرت به حسب مقامات قرب الهی متفاوت اند. بعلاوه همان طور که در اخبار و روایات اهل بیت علیهم السلام رسیده است بعضی از این بهشتها مربوط به عالم برزخ است نه عالم قیامت. علیهذا اینکه در دو آیه فوق کلمه بهشت آمده است نباید سبب اشتباه شود که مربوط به قیامت است.

3. دسته سوم آیاتی است که در آن آیات سخنی از گفت و شنود فرشتگان با انسانها در میان نیست بلکه مستقیما از حیات انسانهای سعادتمند و نیکوکار یا انسانهای بی سعادت و بدکار و تنعم دسته اول و عذاب و رنج دسته دوم در فاصله مرگ و قیامت یاد شده است. دو آیه ذیل از این گونه است: «و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا، بل احیاء عند ربهم یرزقون * فرحین بما آتا هم الله من فضله و یستبشرون بالذین لم یلحقوا بهم من خلفهم الا خوف علیهم و لا هم یحزنون؛ گمان مبر آنان که در راه خدا کشته شده اند مرده اند، بلکه نزد پروردگار خویش زنده اند و روزی داده می شوند، بدانچه خدا از فضل و رحمت خود به آنها عنایت کرده شادمان اند و آرزو می کنند که بشارت شهادت دوستان دنیاشان به آنها برسد تا آنها را با خود در این شهادت شریک بینند» (آل عمران/ 170و 169).

ص: 5

«و حاق بال فرعون سوء العذاب* النار یعرضون علیها غدوا و عشیا و یوم تقوم الساعه ادخلوا آل فرعون اشد العذاب؛ عذاب ناراحت کننده، آتش، بر فرعونیان احاطه کرد، هر بامداد و شامگاه بر آن عرضه می شوند. آنگاه که قیامت به پا شود (گفته می شود) فرعونیان را در شدیدترین عذاب داخل نمایید. (مؤمن/46و 45).

این آیه کریمه دو نوع عذاب برای فرعونیان ذکر می کند: یکی قبل از قیامت که از آن به "سوء العذاب" (عذاب سخت) تعبیر شده است و آن این است که روزی دو بار بر آتش عرضه شوند بدون آنکه وارد آن گردند، دوم بعد از قیامت که از آن به "اشد العذا" (سخت ترین عذابها) تعبیر شده است که فرمان می رسد که آنها را داخل آتش نمایید. در مورد عذاب اول از بامداد و شامگاه نام برده شده است برخلاف عذاب دوم. همان طور که امیرالمومنین علی علیه السلام در توضیح و تفسیر این آیه فرموده است بدین جهت است که عذاب اول مربوط است به عالم برزخ و در عالم برزخ به تبع عالم دنیا صبح و شام و هفته و ماه و سال هست، برخلاف عذاب دوم که مربوط به عالم قیامت است و در آنجا صبح و شام و هفته و ماه و غیره وجود ندارد.

من_اب_ع

مرتضی مطهری - زندگی جاوید یا حیات اخروی - صفحه 21-5

کلی__د واژه ه__ا

برزخ عذاب الهی

از این حدیث و امثال آن استفاده می شود که با آنکه با مرگ میان جسم و جان جدایی واقع می شود، روح علاقه خود را با بدن که سالها با او متحد بوده و زیست کرده بکلی قطع نمی کند.

امام حسین (ع) در روز دهم محرم پس از آنکه نماز صبح را با اصحاب به جماعت خواند، برگشت و خطابه کوتاهی برای اصحاب و یاران ایراد کرد. در آن خطابه چنین گفت: اندکی صبر و استقامت، مرگ جز پلی نیست که شما را از ساحل درد و رنج به ساحل سعادت و کرامت و بهشتهای وسیع عبور میدهد. در حدیث است که مردم خوابند، همینکه می میرند بیدار می شوند. مقصود این است که درجه حیات، بعد از مردن از پیش از مردن کامل تر و بالاتر است. همان طور که انسان در حال خواب از درجه درک و احساس ضعیفی برخوردار است، حالتی نیمه زنده و نیمه مرده دارد و هنگام بیداری آن حیات کامل تر می شود، همچنین حالت حیات انسان در دنیا نسبت به حیات برزخی درجه ای ضعیف تر است و با انتقال انسان به عالم برزخ کامل تر می گردد.

لازم است دو نکته را در اینجا یادآوری کنیم:

الف. مطابق آنچه از روایات و اخبار پیشوایان دین رسیده است در عالم برزخ فقط مسائلی که انسان باید بدانها اعتقاد و ایمان داشته باشد مورد پرسش و رسیدگی واقع می شود، رسیدگی به سایر مسائل موکول به قیامت است.

ب. کارهای خیر بازماندگان مردگان که به نیت اینکه ثواب و اجرش از آنها باشد صورت می گیرد، برای آنها موجب خیر و رفاه و سعادت می شود. مطلق صدقات، اعم از صدقات جاریه - یعنی تأسیس مؤسسات خیریه که سودش برای خلق خدا جریان دارد و باقی می ماند - و یا صدقات غیر جاریه که یک عمل زودگذر است، اگر به این قصد صورت گیرد که اجر و پاداشش برای پدر و یا مادر و یا دوست و یا معلم و یا هر کس دیگر که از دنیا رفته، بوده باشد، مانند هدیه ای برای رفتگان محسوب می شود و موجب سرور و شادمانی آنها می گردد و همچنین است دعا و طلب مغفرت و حج و طواف و زیارت به نیابت از آنها. ممکن است فرزندانی در زمان حیات پدر و مادر خدای ناخواسته آنها را ناراضی کرده باشند ولی بعد از درگذشت آنها طوری عمل کنند که رضایت آنها را به دست آورند، همچنانکه عکس آن نیز ممکن است.

ص: 7

من_اب_ع

مرتضی مطهری- زندگی جاوید یا حیات اخروی- صفحه 25-27

کلی__د واژه ه__ا

چهارده معصوم (ع) برزخ قیامت معاد جسمانی صدقه مردگان ایمان مرگ

من_اب_ع

مرتضی مطهری - آشنایی با قرآن 3 - صفحه 119 و 120

کلی__د واژه ه__ا

برزخ بهشتیان عذاب الهی

این یک مکالمه است که قرآن صریحا مکالمه میان فرشتگان و گروهی از مردم که آنها را مستضعفین می نامد بیان می کند. اینها دیگر از شهدا نیستند، از بیچاره ها و بدبخت ها و مستضعفین هستند. قرآن گفته امر اینها با خداست، تکلیف اینها را روشن نکرده است. به هر حال اینها جزء شهدا و سعدا نیستند. این چه چیزی را نشان می دهد؟ آیا نشان نمی دهد که از نظر قرآن، این مستضعفین بعد از مردن از یک نوع حیاتی برخوردار هستند؟

باز درباره یک عده دیگر می گوید: «الذین تتوفاهم الملائکة طیبین یقولون سلام علیکم؛ آنهایی که در حالی که پاکیزه هستند و ملائکه آنها را تحویل می گیرند، ملائکه به آنها درود می فرستند» (نحل/32) این هم یک تیپ آیات که مذاکرات و مکالماتی که میان ملائکه و اموات بلافاصله بعد از مردن است بیان می کند و می تواند دلیلی محکم باشد بر وجود حیات پس از مرگ.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- معاد- صفحه 44-45

کلی__د واژه ه__ا

ایمان مرگ قیامت قرآن حیات انسان مستضعف فرشتگان

«و جاء من اقصی المدینة رجل یسعی قال یا قوم اتبعوا المرسلین، و در این میان مردی از دورترین جای شهر دوان دوان آمد و گفت ای قوم من! از فرستادگان پیروی کنید» (یس/20). تا آنجا می رسد که او می میرد. البته قرآن نه اسم موت می آورد و نه اسم قتل ولی تفاسیر می گویند به چه وضعی او را کشتند، که به هر حال در بحث ما دخالت ندارد. قرآن می گوید: «قیل ادخل الجنة قال یا لیت قومی یعلمون*بما غفر لی ربی و جعلنی من المکرمین؛ به او گفته شد وارد بهشت شو، آن وقتی که خودش را در مقابل آن سعادتها دید، گفت: ای کاش این قوم من می دانستند که من الان در چه وضعی هستم که خدا چگونه از گناهان گذشته من درگذشت و چگونه مرا مکرم و مورد احترام ساخت» (یس/26و27).

این آیه این طور حکایت می کند که این (شخص مؤمن) مرد، بعد از مردن او را داخل در یک نوع بهشت کردند (بهشتها هست: بهشت عالم برزخ و غیر عالم برزخ. اگر حیات پس از مرگ را از قرآن استفاده کرده ایم، این مطلب را هم استفاده می کنیم)، او در آن دنیا به فکر مردم این دنیا بود، می گفت ای کاش این را می دانستند. هنوز قیامتی نیست، این قضیه مربوط به قبل از قیامت است.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- معاد- صفحه 46 و 45

کلی__د واژه ه__ا

ایمان قرآن برزخ مؤمن آل یاسین داستان قرآنی

کلمه "برزخ" را به این معنا برای اولین بار خود قرآن استعمال کرده و بعد در نهج البلاغه هم آمده است، در اخبار و احادیث هم زیاد آمده، در کلمات علماء هم زیاد آمده. قبلا در لغت کلمه "برزخ" به این معنا نبوده، کلمه "برزخ" در لغت به چیزی گفته می شود که حائل میان چیزی و چیز دیگری باشد. مثلا اگر ما دو اتاق داشته باشیم، یک اتاق آن طرف دیوار و یک اتاق این طرف دیوار که این سالن حائلی باشد میان این اتاق و آن اتاق، می گویند برزخ میان ایندو. بنابراین «و من ورائهم برزخ الی یوم یبعثون» حکایت می کند که از مردن تا قیامت یک حالتی وجود دارد که آن حالت فاصله میان زندگی این دنیا و قیامت است، حائل میان این دو است. آیا این آیه حکایت نمی کند که انسان بعد از مردن باز هم زنده است، باز هم مستشعر است، باز هم آرزو و تقاضا دارد و تا روز قیامت به همین حال هست؟

آیه دیگر در سوره واقعه می فرماید: «فلولا اذا بلغت الحلقوم* و انتم حینئذ تنظرون* و نحن اقرب الیه منکم ولکن لاتبصرون* فلولا ان کنتم غیر مدینین* ترجعونها ان کنتم صادقین* فاما ان کان من المقربین* فروح و ریحان و جنة نعیم* و اما ان کان من اصحاب الیمین* فسلام لک من اصحاب الیمین* و اما ان کان من المکذبین الضالین* فنزل من حمیم* و تصلیة جحیم»؛ «پس چگونه خواهد بود هنگامی که جانشان به گلو رسد و شما وقت مرگ بر بالین آن مرد حاضرید و می نگرید و ما به او از شما نزدیکتریم ولیکن شما معرفت و بصیرت ندارید. اگر کار بدست شما و طبیعت است و شما را آفریننده ای نیست، پس روح را دوباره بر بدن مردگان بازگردانید، اگر راست می گویید؟ و بدانید آنکه بمیرد اگر از مقربان خداست، آنجا در آسایش و نعمت و بهشت ابدی است و اگر از اصحاب یمین است وی را بشارت دهید که تو را ایمنی و سلامت است، و اما اگر از منکران و گمراهان است نصیبش حمیم جهنم است و جایگاهش آتش دوزخ است». (واقعه/83-94)

ص: 12

اول می گوید: اگر نه این است که این رفتن، اضطراری است و حکم خداست و برای این است که هر کسی به پاداش (و کیفر) عمل و جزای خوب و بد عمل خودش برسد، اگر نه این است که مردن به اصطلاح امروز یک سنت جبری و قطعی است، پس چرا آن وقت که می رسد به حلقوم شما نمی بینید؟ اولا خود این مطلبی است که یک چیزی هست که آن به حلقوم می رسد. حالا نحوه رسیدن چگونه است، واقعا یعنی نقل مکان می کند می رسد به حلقوم یا قطع علاقه اش می رسد به آنجا که از حلقوم می خواهد قطع علاقه بشود؟ ما این را به کمک اخبار و روایات توضیح می دهیم.

مراحل جان کندن و قبض روح:

مطلبی از اخبار و روایات استنباط می شود و آن این است که آدمی که در حال جان کندن است، قبل از آنکه همان نفس، همان جان، همان روح (به هر اسمی بخواهیم بنامیم) به حلقوم برسد، قبل از آن هنوز مردن واقعی نیست، هنوز آن (نفس) در این دنیاست و می شود آن را برگرداند. این حتما یک راز علمی هم دارد که ما نمی دانیم. من الان نمی دانم که راز علمی مطلب چیست و شاید تا این حد باشد که از نظر پزشکی قابل برگرداندن است، مثلا ممکن است قلب ایستاده باشد ولی بعد بشود دو مرتبه همین قلب ایستاده را برگرداند. به این مرحله که رسید که قرآن از آن تعبیر می کند: «اذا بلغت الحلقوم» دیگر حساب برگشتن در کار نیست.

در اخبار این طور وارد شده است که وقتی به حلقوم می رسد، زمان معاینه است، یعنی با اینکه روح در حال جدا شدن و قطع علاقه است، با اینکه نیمی ("نیم" که می گوییم مقصودمان قسمتی است، حالا ممکن است بیش از نیم یا کمتر از نیم باشد، اینها را نمی شود اندازه گیری کرد) از علاقه روح قطع شده و این آدم به صورت نیم مرده در آمده است، هنوز در این دنیاست ولی به حلقوم که رسید، معاینه برایش دست می دهد، یعنی آن وقت آن دنیا را می بیند، وضع خودش را در آن عالم می بیند، اعمال خودش را می بیند و اشیا را به صورت مثالی می بیند، مثال عمل خودش را می بیند، مثال زن و فرزند خودش را می بیند و فرشتگان را می بیند. به هر حال چیزهایی را که تا حالا نمی دید، آن وقت می بیند و در همان حال این دنیا را می بیند، یعنی در مرز میان عالم دنیا و عالم بعد از دنیاست، هم اینجا را می بیند، هم آنجا را، هم زن و بچه و کسانش را می بیند که دور جسدش را گرفته اند دارند گریه می کنند، و هم ملائکه را به صورت خاص یا مطابق آنچه از اخبار استفاده می شود اولیای حق را به صورت خاصی می بیند، هم آنجا را می بیند هم اینجا را. این مرحله، مرحله معاینه است. همین قدر که آدم رسید به آنجا که دروازه آن عالم به رویش باز شد، این همان جاست که قرآن می گوید آن دیگر برگشت ندارد.

ص: 13

قرآن از یک حقیقتی نام می برد که تدریجا از انسان جدا می شود تا می رسد به مرحله ای که به حلقوم می رسد، به آنجا که رسید دیگر برگشتن ندارد. پس معلوم می شود که ماهیت مردن از نظر قرآن واقعا جدایی است. خدا می گوید: چرا آن وقتی که به حلقوم می رسد و شما ناظرش هستید، نفس را برنمی گردانید؟ ما از شما به آن نزدیک تریم «ولکن لاتبصرون» شما نمی بینید. (خدا که اینجا می گوید «ما» مقصود ما و فرشتگانمان است. خدا در این دنیا نیز از ما به ما نزدیک تر است ولی در آن وقت همان طوری که عرض کردم حالت معاینه است، یعنی آن شخص فرشتگان را به خودش نزدیک تر می بیند از شما، هم شما را می بیند و هم آنها را ولی آنها را به خودش نزدیک تر می بیند).

ایمایی است به اینکه او می بیند و شما نمی بینید. «فلولا ان کنتم غیر مدینین» اگر این طور است که شما غیرمدین (یعنی غیرمجزی) هستید که باید این طور باشید که اعمالتان هدر برود و به پاداش و کیفر اعمال نرسید «ترجعونها» چرا حالا آن (نفس) را برنمی گردانید؟ معنی آیه این است: کانه راز اینکه وقتی که نفس می رسد به این مرحله دیگر بازگشت ندارد، از طب و پزشکی هم کاری ساخته نیست و خداوند آن را از دسترس برگرداندن خارج کرده است این است که انتقالش به آن عالم ضروری است و باید برود.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- معاد- صفحه 46-49

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح قرآن برزخ انسان خدا اعمال

ص: 14

این ها را قدری توضیح می دهد: «فنزل من حمیم». آن پذیرایی موقت و مختصر مهمان را می گویند "نزل". مهمان که وارد می شود، از او دو پذیرایی می کنند: ابتدا یک تنقلی، چیزی و در عصر ما مثلا چای، شیرینی، میوه ای جلویش می گذارند ولی غذایش که تغذیه اساسی اوست ناهار و شامش هست. قرآن می گوید: و اما این ها ابتدا یک نزلی، یک پذیرایی مختصر و کوچکی از حمیم (آب جوشان و داغ) می شوند، بعد هم «و تصلیة جحیم» رساندن آن ها به آتش ها. «ان هذا لهو حق الیقین، فسبح باسم ربک العظیم»؛ «این همانا حق الیقین است، پس به نام پروردگارت که بزرگ است تسبیح بگوی.»

اینجا هم ما می بینیم در حالی که صحبت از جان کندن و جان رفتن است، بلافاصله می گوید: "فاما". "ف" در لغت عرب برای ترکیب به اتصال است، یعنی "بلافاصله". بلافاصله اگر از مقربین است چنین، اگر از اصحاب یمین است چنان، اگر از اصحاب شمال است چنان. پس ما از این آیه هم باز کاملا استنباط می کنیم که قبل از قیامت و بعد از مرگ حیاتی وجود دارد.

آیه دیگر: «یا ایتها النفس المطمئنة* ارجعی الی ربک راضیة مرضیة* فادخلی فی عبادی* و ادخلی جنتی؛ هان ای نفس مطمئنه به سوی پروردگارت که تو از او خشنودی و او از تو خشنود است، بازگرد و در زمره بندگان من درآی و به بهشت من وارد شو» (فجر/30-27). حالت روح آرام و نفس آرام یافته را بیان می کند.

به تعبیر قرآن انسان آرامش واقعی را که دیگر هر گونه اضطراب و تزلزل از او گرفته شود، تنها وقتی پیدا می کند که به ذکر الله برسد، یعنی به خدا برسد. یاد خدا از روی ایمان و معرفت کامل است که آرامش کامل به انسان می دهد: "ای نفس مطمئن! بازگرد به سوی پروردگارت که تو از پروردگارت خشنودی و پروردگارت هم از تو خشنود است".

ص: 16

من_اب_ع

مرتضی مطهری- معاد- صفحه 49-51

کلی__د واژه ه__ا

قیامت روح برزخ انسان خدا دوزخیان بهشتیان تقرب به خدا

در قرآن آمده: «خالدین فیها ما دامت السموات و الارض؛ همیشه هستند تا آسمانها و زمین هست». این 'همیشگی' تناقض نیست که بگوییم اگر همیشگی است یعنی ابدیت است، دیگر "تا" در آن معنی ندارد، یعنی هستند و هستند تا آسمانها و زمین هست.

امیرالمومنین از این آیات چنین استنباط کرده اند که این جنت و ناری که قرآن ذکر می کند «ما دامت السموات و الارض» هستند، قبل از قیامت است، چون اصلا در ابتدای قیامت آسمانها و زمین همه از بین می رود و منهدم می شود: «فاذا کانت القیامة بدلت السموات و الارض» شروع قیامت با تبدیل شدن آسمانها و زمین است. بعد فرمود: و مثل این است «و من ورائهم برزخ الی یوم یبعثون؛ و پشت سرشان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند» (مؤمنون/100) بعد فرمود: «و هو الثواب و العقاب بین الدنیا و الاخرة و مثله قوله: النار...؛ پاداش و عذابی است که میان دنیا و آخرت و مانند این گفتار او است: آتش ...».

آیه ای است در سوره مؤمن که می فرماید: «و حاق به آل فرعون سوء العذاب، النار یعرضون علیها غدوا و عشیا» و رسید و احاطه کرد به آل فرعون (مقصود اتباع فرعون است، اتباعی که آنچنان به او نزدیک بودند که حکم خاندانش را پیدا کرده بودند) آتش که هر صبحگاهان و هر شامگاهان بر آنها عرضه می شود». در روایات هم خیلی زیاد آمده است که بر اهل برزخ آتش عرضه می شود، آن عذابی که از آتش می کشند از عرضه شدن آتش است، مثل اینکه از نزدیک آن را احساس کنند. بعد قرآن می فرماید: «و یوم تقوم الساعة ادخلوا ال فرعون اشد العذاب؛ و در روزی که ساعت (رستاخیز) بپا می شود آنها را وارد عذاب کنید، در سخت ترین عذابها» (غافر/46). خود آیه هم ایما و اشاره اگر نگوییم صراحتی دارد که آنها قبل از قیامت بر آتش عرضه و در خود قیامت وارد می شوند در آتشی که بدترین آتشها خواهد بود.

ص: 18

اینجا امیرالمؤمنین این طور فرموده است که در قیامت غدو و عشی نیست، صبح و شامی نیست، صبح و شام مربوط به دوره قبل از قیامت است: «و الغدو و العشی لا یکونان فی القیامة التی هی دار الخلود و انما یکونان فی الدنیا و قال الله تعالی فی اهل الجنة: و لهم رزقهم فیها بکرة و عشیا؛ صبح و شام در قیامت که سرای جاودانگی است معنی ندارد ولی در دنیا صبح و شام هست. خداوند درباره بهشتیان می فرماید: روزی آنان صبحگاهان و شامگاهان فراهم است»، مقصود این است که این جنت، جنت برزخ است نه جنت قیامت، و البکرة و العشی انما یکونان من اللیل و النهار فی جنة الحیاة قبل یوم القیامة و قال الله تعالی: لا یرون فیها شمسا و لا زمهریرا؛ صبح و شام از روز و شب درست می شود که در بهشتی پیش از روز قیامت است ولی خداوند درباره بهشت قیامت می فرماید: گرما و سرما را بهشتیان نمی بینند» (دهر/13)، در آنجا (قیامت) خورشید و زمهریر را نمی بینند (وجود ندارد). وقتی که خورشیدی نباشد دیگر صبح و شامی نیست. این مسائل در آنجا وجود ندارد.

بعد هم به آن آیه ای که ما مکرر استدلال کردیم استدلال فرمود: «و لاتحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون*فرحین بما اتاهم الله من فضله؛ و کسانی را که در راه خدا کشته شده اند مرده مپندار، بلکه آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزی می خورند. آنان به آنچه خدا از فضل خود ارزانی شان داشته خوشحالند» (آل عمران/169 - 170).

این، پایان استدلال ما به آیاتی بود که دلالت می کرد در فاصله مردن و قیامت برای سعدا و اشقیا حیاتی وجود دارد، چون بعضی آیات راجع به سعدا بود، بعضی راجع به اشقیا، و بعضی آیات که به تعبیر 'توفی' بود عموم مردم را یکجا شامل می شد، و معلوم است که اگر آیه همین قدر راجع به سعدا یا اشقیا گفته باشد، نمی شود بگوییم یک متوسطینی هم هستند که فقط اینها در این بین مات و فات می شوند و دیگران این طور نیستند. به اصطلاح، اینجا دیگر قول به فصلی در کار نیست. از این بیان هم می گذریم.

ص: 19

از آیات قرآن اجمالا استنباط می شود یکی اینکه بعد از مردن تا قیامت حیاتی هست، دیگر اینکه قیامت که بپا می شود تمام این عالمی که ما می شناسیم از خورشید و ستارگان و زمین با همه محتویاتش (کوهها و دریاها)، یک دگرگونی عجیب و خاصی پیدا می کند که شاید برای ما قابل تصور نیست که آن دگرگونی چگونه است. قرآن به تعبیرات خاصی این دگرگون شدن ها و زیر و رو شدن ها را بیان می کند، و آن دگرگونی آغاز قیامت است. در عالم قبل از قیامت یعنی عالم برزخ همان طور که از آیات و روایات هم فهمیده می شود یک حساب کلی رسیدگی نمی شود ولی قسمتی از پاداش و کیفرها در همان عالم برزخ به افراد می رسد.

من_اب_ع

مرتضی مطهری -معاد - صفحه 65-63

کلی__د واژه ه__ا

بهشت قیامت پاداش الهی عذاب الهی

همچنین از نظر قرآن کریم هیچکس در فاصله مرگ و قیامت کبری در خاموشی و بی حسی فرو نمی رود، یعنی چنین نیست که انسان پس از مردن در حالی شبیه بیهوشی فرو رود و هیچ چیز را احساس نکند، نه لذتی داشته باشد نه المی، نه سروری داشته باشد و نه اندوهی، بلکه انسان بلافاصله پس از مرگ وارد مرحله ای دیگر از حیات می گردد که همه چیز را حس می کند، از چیزهایی لذت می برد و از چیزهای دیگر رنج، البته لذت و رنجش بستگی دارد به افکار و اخلاق و اعمالش در دنیا. این مرحله ادامه دارد تا آنگاه که قیامت کبری به پا شود. در آن هنگام در اثر یک سلسله انقلاب ها و دگرگونیه ای بی نظیر که در آن واحد جهان را فرا می گیرد و از دورترین ستارگان گرفته تا زمین ما، همه مشمول آن دگرگونی می شوند، این مرحله یا این عالم که برای هر کسی یک فاصله و حد وسط میان دنیا و قیامت می شود، پایان می پذیرد.

از نظر قرآن کریم انسان پس از مرگ دو عالم را طی می کند: عالمی که مانند عالم دنیا پایان می پذیرد و "عالم برزخ" نامیده می شود، دیگر عالم قیامت کبری که به هیچ وجه پایان نمی پذیرد. قرآن کریم از زندگی پس از مرگ تا قیامت کبری با کلمه "برزخ" تعبیر کرده است. در سوره مؤمنون 99 و 100 می فرماید: «حتی اذا جاء احدهم الموت قال رب ارجعون * لعلی اعمل صالحا فیما ترکت، کلا انها کلمه هو قائلها و من ورائهم برزخ الی یوم یبعثون»؛ «تا آنگاه که یکی از آن ها را مرگ فرا می رسد می گوید: پروردگارا! مرا باز گردان، باشد کار شایسته ای در زمینه هایی که نکرده ام انجام دهم. ابدا، این صرفا سخنی است که او گوینده آن است و از جلوی آن ها از حین مرگ تا روزی که مبعوث شوند برزخ و فاصله ای است».

ص: 21

این آیه تنها آیه ای است که فاصله میان مرگ و قیامت را "برزخ" خوانده است. در این آیه از ادامه حیات بعد از مرگ، همین قدر سخن آمده است که انسان هایی پس از مرگ اظهار پشیمانی می کنند و درخواست بازگرداندن به دنیا می نمایند و به آنه ا پاسخ منفی داده می شود. این آیه کاملا صراحت دارد که انسان پس از مرگ دارای نوعی حیات است که تقاضای بازگشت (رجوع) می کند ولی تقاضایش پذیرفته نمی شود. آیاتی که دلالت می کند که انسان در فاصله مرگ و قیامت از نوعی حیات برخوردار است و در آن حال شدیدا احساس می کند، گفت و شنود دارد، لذت و رنج و سرور و اندوه دارد و بالاخره از نوعی زندگانی سعادت آمیز (یا شقاوت آلود) برخوردار است، زیاد است. مجموعا در حدود 15 آیه است که در قرآن کریم به نحوی از انحاء یک جریان حیاتی را یاد کرده است که می رساند در فاصله بین مرگ و قیامت از یک حیات کامل برخوردار است.

لذا با توجه به آیات قرآن غیر از دنیای قیامت که در آن به حساب کلی افراد رسیدگی می شود، دنیای دیگری در بین این دنیا و دنیای قیامت وجود دارد که آن را اصطلاحا می گویند عالم برزخ. برزخ یعنی حائل و واسطه. عالم برزخ یعنی عالمی که در بین عالم دنیا و عالم آخرت قرار گرفته. و به همین جهت در عالم برزخ هم با اینکه هنوز حساب کلی افراد رسیدگی نشده است و در قیامت باید رسیدگی بشود، افراد مختلفند، بعضی متنعمند و بعضی معذب. این است که فرموده اند: «القبر اما روضه من ریاض الجنه، او حفره من حفر النیران؛ عالم قبر برای انسان یا به منزله باغی است از باغهای بهشت و یا به منزله گودالی است از گودالهای جهنم».

ص: 22

اهل سعادت، از همان توفی و مردن، سعادتشان شروع می شود، و اهل عذاب، از همان مردن، عذاب برزخیشان آغاز می گردد. این آیه بر همین مطلب دلالت می کند. قرآن نمی گوید که قبل از قیامت، مردم، چه سعید و چه شقی همین طور منتظر نگهداشته می شوند برای محاکمه نهایی و تا آن وقت همه در یک حالت انتظار بسر می برند و به همین جهت می فرماید اگر ببینی آن زمان را که فرشتگان می آیند اخذ می کنند، توفی می کنند، تحویل می گیرند به تمام و کمال کافران را و فقط بدنشان می ماند که بعد می پوسد، و اینها را معذب می دارند (عذاب عالم برزخ) این بدن دیگر در کار نیست ولی با این حال عذابش هست. «یضربون وجوههم و ادبارهم؛ در حالی که بر صورت ها و پشت هایشان می کوبند؟» (محمد،27). از پیش رو و پشت سر، اینها را می زنند و به آنها می گویند عذاب سوزان را بچشید.

قیامت کبری بر خلاف عالم برزخ که مربوط به فرد است و هر فردی بلافاصله وارد عالم برزخ می گردد، مربوط است به جمع، یعنی به همه افراد و همه عالم، حادثه ای است که همه اشیاء و همه انسانها را در بر می گیرد و واقعه ای است که برای کل جهان رخ می دهد، کل جهان وارد مرحله جدید و حیات جدید و نظام جدید می گردد. قرآن کریم ظهور این حادثه بزرگ را مقارن با خاموش شدن ستارگان، بی فروغ شدن خورشید، خشک شدن دریاها، هموار شدن ناهمواری ها، متلاشی شدن کوه ها و پیدایش لرزش ها و غرش های عالم گیر و دگرگونی ها و انقلابات عظیم و بی مانند بیان کرده است. مطابق آنچه از قرآن کریم استفاده می شود تمامی عالم به سوی انهدام و خرابی می رود و همه چیز نابود می شود و بار دیگر جهان نوسازی می شود و تولیدی دیگر می یابد و با قوانین و نظامات دیگر که با قوانین و نظامات فعلی جهان تفاوتهای اساسی دارد، ادامه می یابد و برای همیشه باقی می ماند.

ص: 23

خداوند در قرآن می فرماید: «و حاق بآل فرعون سوء العذاب* النار یعرضون علیها غدوا و عشیا و یوم تقوم الساعه ادخلوا آل فرعون اشد العذاب؛ «عذاب ناراحت کننده، آتش، بر فرعونیان احاطه کرد، هر بامداد و شامگاه بر آن عرضه می شوند. آنگاه که قیامت به پا شود (گفته می شود) فرعونیان را در شدیدترین عذاب داخل نمایید» (غافر/ 46و45). این آیه کریمه دو نوع عذاب برای فرعونیان ذکر می کند: یکی قبل از قیامت که از آن به "سوء العذاب" (عذاب سخت) تعبیر شده است و آن این است که روزی دو بار بر آتش عرضه شوند بدون آنکه وارد آن گردند، دوم بعد از قیامت که از آن به "اشد العذاب" (سخت ترین عذاب ها) تعبیر شده است که فرمان می رسد که آنها را داخل آتش نمایید. در مورد عذاب اول از بامداد و شامگاه نام برده شده است برخلاف عذاب دوم.

همان طور که امیرالمؤمنین علی (ع) در توضیح و تفسیر این آیه فرموده است بدین جهت است که عذاب اول مربوط است به عالم برزخ و در عالم برزخ به تبع عالم دنیا صبح و شام و هفته و ماه و سال هست، برخلاف عذاب دوم که مربوط به عالم قیامت است و در آنجا صبح و شام و هفته و ماه و غیره وجود ندارد. در روایات و اخباری که از پیامبر اکرم (ص) و امیرالمؤمنین (ع) و سایر ائمه اطهار علیهم السلام رسیده است درباره عالم برزخ و حیات اهل ایمان و اهل معصیت در این دوره فراوان تاکید شده است.

رسول خدا در جنگ بدر پس از فتح مسلمین و کشته شدن گروهی از سران متکبران قریش و انداختن بدن های آن ها در یک چاه حوالی بدر، سر به درون چاه برد و به آن ها رو کرده، گفت: ما آنچه را خداوند به ما وعده داده بود محقق یافتیم، آیا شما نیز وعده های راست خدا را به درستی دریافتید؟ بعضی از اصحاب گفتند: یا رسول الله! شما با کشته شدگان و مردگان سخن می گویید! مگر این ها سخن شما را درک می کنند؟ فرمود: آن ها اکنون از شما شنواترند. از این حدیث و امثال آن استفاده می شود که با آنکه با مرگ میان جسم و جان جدایی واقع می شود، روح علاقه خود را با بدن که سال ها با او متحد بوده و زیست کرده به کلی قطع نمی کند.

ص: 24

امام حسین (ع) در روز دهم محرم پس از آن که نماز صبح را با اصحاب به جماعت خواند، برگشت و خطابه کوتاهی برای اصحاب و یاران ایراد کرد. در آن خطابه چنین گفت: اندکی صبر و استقامت، مرگ جز پلی نیست که شما را از ساحل درد و رنج به ساحل سعادت و کرامت و بهشت های وسیع عبور می دهد. در حدیث است که مردم خوابند، همین که می میرند بیدار می شوند. مقصود این است که درجه حیات، بعد از مردن از پیش از مردن کامل تر و بالاتر است. همان طور که انسان در حال خواب از درجه درک و احساس ضعیفی برخوردار است، حالتی نیمه زنده و نیمه مرده دارد و هنگام بیداری آن حیات کامل تر می شود، همچنین حالت حیات انسان در دنیا نسبت به حیات برزخی درجه ای ضعیف تر است و با انتقال انسان به عالم برزخ کامل تر می گردد. مطابق آنچه از روایات و اخبار پیشوایان دین رسیده است در عالم برزخ فقط مسایلی که انسان باید بدان ها اعتقاد و ایمان داشته باشد مورد پرسش و رسیدگی واقع می شود، رسیدگی به سایر مسایل موکول به قیامت است.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن جلد 3- صفحه 119-120

مرتضی مطهری- زندگی جاوید یا حیات اخروی- صفحه 7-25 و صفحه 8-27 و صفحه 5-21 و صفحه 19-20،

کلی__د واژه ه__ا

مرگ قیامت روح قرآن برزخ عذاب الهی پاداش الهی

شخصی در دنیا بسیار زیباست، ولی ظاهرش آلوده است، لباسش کثیف است، بدنش کثیف است، صورتش قیر اندود است؛ چون شکل و شمایل واقعی او زیباست، باید او را شستشو دهند، لباسش را عوض کنند، او را به حمام ببرند، چرک و کدورت را از او بزدایند تا واقعیتش مشخص گردد. اشخاصی هستند زشت و قبیح المنظر، ولی با آرایش هائی خود را زینت کرده اند و به جای زیبا رویان خود را جا زده اند؛ آنها را هم میبرند به حمام، آرایش ها را می شویند و آن شکل واقعی خودش را نشان میدهد و سپس به او میگویند: برو به سراغ افرادی که همطراز و همقطاران تواند.

اصل بهشت، طهارت است و پاکی؛ و اصل جهنم، قذارت است و آلودگی. مؤمن که میخواهد رهسپار بهشت گردد، حتما باید جنبه های عارضی ظلمانی خود را رها کند و برود وگرنه قادر بر رفتن نیست؛ و کافر که میخواهد به جهنم حرکت کند، حتما باید جنبه های عارضی نورانی خود را رها کند و گرنه تمکن از رفتن بدان صوب را ندارد. یک نکته دیگر ذکرش مهم و قابل توجه است و آن اینکه آنکه باطنش زیبا و جمیل است و بواسطه ایمان واقعی به خدا و تقوی و کردار نیکو پیوسته این باطن را خرم و زنده نگاه می دارد؛ عمل زشتی که از او سر میزند، واقعا زشت نیست، صورت زشتی دارد و بس. چون باطن نیکوی او این عمل را نمی پذیرد و به خود قبول نمی کند و راه نمی دهد؛ اگر یک عملی از روی غضب یا شهوت خود آگاه یا ناخودآگاه از او سر زده است، پیوسته آن باطن این عمل را از خود میراند و دورباش میزند. و شخص متعدی و متجاوز که گرایش باطن او به دنیاست و آن باطن با کردار ناشایسته خود فاسد و عفن شده است، هر چند کار خوبی از او سر زند؛ آن کار، کار خوب نیست، ظاهرش خوب است، ولی باطن او به او اجازه کار خوب نمی دهد و پیوسته آن باطن این عمل خوب را از خود دور میکند و نمی پذیرد. و اگر عمل خوب مرد کثیف الذات در منطق خرد و واقع تجزیه و تحلیل شود، بالاخره بوی ریا و خودنمائی و داعی صیت و آوازه و سمعه از او به مشام میرسد.

ص: 26

در موقعی که انسان میخواهد از دنیا برود، و خداوندی که حق است میخواهد هر موجودی را به اصل خود برگرداند، ملکوت را به ملکوت ببرد، علیین را به علیین، و سجین را به سجین، عالم حق و حقیقت را ظاهر کرده و پرده اعتبار را بر کنار زده، بهشتی ها را به بهشت و هر کدام را در درجات خاص خود قرار دهد، و جهنمی ها را به جهنم و هر کدام را در درکات خاص خود بگذارد؛ در آنجا با محک ملکوتی و جرقه الکتریکی ربانی انسان را تجزیه میکند، خوبیها یکطرف و بدیها به طرف دیگر میروند. خوبیهای عارضی بسوی خوبیهای ذاتی میرود، و بدیهای عارضی بسوی بدیهای ذاتی؛ «یقدم قومه یوم القی_'مة فأوردهم النار» (هود/98)؛ و مفادش آن است که فرعون در روز قیامت در جلو حرکت میکند و پیروان او در عقب او و همه را داخل آتش میکند.

و در سوره انفال میفرماید: «لیمیز الله الخبیث من الطیب و یجعل الخبیث بعضه و علی ' بعض فیرکمه جمیعا فیجعله فی جهنم أولئک هم الخ_اسرون»؛ «خداوند ماده پلید را از ماده پاک جدا میکند، و آن ماده خبیث را بروی هم انباشته میکند و بعضی را روی بعضی قرار میدهد، چون همه یکجا جمع شدند یکمرتبه آنها را در آتش جهنم قرار میدهد؛ چنین افرادی زیان کارانند» (انفال/37). و از آنطرف نیز بالملازمه، ماده طیب و پاک را بروی هم انباشته میکند و چون همگی یکجا مجتمع شدند، یکمرتبه همه وارد بهشت میگردند.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 2- صفحه 117-112

کلی__د واژه ه__ا

بهشت مرگ روح نفس دوزخ خیر شر اثبات معاد

ص: 27

عالم برزخ را «عالم خیال» نیز میگویند؛ خیال یعنی عالمی که در آنجا صورت محض است و هیچ ماده نیست، گرچه صوری که در آنجا موجود است به مراتب از موجوداتی که در عالم ماده است قوی تر و عظیم تر، حرکتش سریع تر، حزن و اندوه و یا مسرت و لذتش افزون تر است؛ چون ماده حاجب فراوانی این خصوصیات است، و عالم برزخ چون از ماده اطلاق دارد، لذا این معانی در آنجا به نحو وفور است؛ و آنجا عالم خیال است، خیال منفصل. چون عالم خیال متصل قوای متخیله انسان است که با بدن خاکی او همجوار و قرین است؛ و خیال منفصل همان قواست در وقتیکه از بدن مفارقت نموده و به عالم صورت محض پیوسته است؛ بنابراین تمام موجودات عالم برزخ را «خیال منفصل» گویند.

همچنانکه عالم برزخ را مثال نیز گویند «مثال منفصل»؛ چون مثال متصل همان برزخی است که در انسان خاکی، بین بدن و طبع او، و بین عالم نفس او موجود است و آن مجموعه قوای ذهنیه اوست و چون انسان از دنیا برود عالم ذهنش به عالم مثال کلی می پیوندد، لذا این را مثال متصل و آنرا مثال منفصل گویند و تمام عالم برزخ، مثال منفصل است.

باید دانست که عالم خیال، یک عالم بسیار وسیعی است از ماده بسیار قوی تر؛ نه آنکه ما فارسی زبانان «خیال» را به معنای امر توهمی و موهومی می پنداریم؛ این اشتباهی است که در لغت ما وارد شده است و لذا بعضی از اهل ظاهر که چنین جملاتی را مانند عالم خیال، از حکمای اعلام دیده اند، تصور نموده اند که آنها عالم برزخ را که همان مثال است قبول ندارند و قائل به یک عالم توهمی و تصوری هستند، و برای آن حقیقتی و واقعیتی قائل نیستند. این تصوری است غلط و بیجا، و ناشی از عدم اطلاع بر اصطلاحات بزرگان. عالم خیال عین عالم برزخ و مثال است و موجوداتش هزاران بار قوی تر و عجیب تر و شدیدتر و آثارش مهمتر از عالم طبع و ماده است.

ص: 29

انسان که از این دنیا میرود، به عالم دیگری به نام برزخ وارد میشود و در آنجا هست تا وقتیکه در صور دمیده شود و مردم از قبرها بیرون آیند، در آن وقت به عالم قیامت وارد میشوند. برزخ به معنای فاصله است، فاصله بین دو خشکی یا دو آب یا دو چیز دیگر را برزخ گویند و چون عالمی که انسان پس از مردن در آنجا بسر میبرد، فاصله ایست بین عالم دنیا و قیامت، آنرا عالم برزخ گویند. برای آنکه خصوصیات عالم برزخ قدری روشن شود، باید توضیح بیشتری در این باره داده شود.

بین این عالم که عالم جسم و جسمانیات است _ که فعلا در آن زندگی مادی خود را می گذرانیم _ و بین عالم اسماء و صفات الهی، دو عالم است: یکی عالم مثال و دیگری عالم نفس. عالم مثال را عالم برزخ، و عالم نفس را عالم قیامت نیز گویند. و انسان تا از این دو عالم نگذرد به مقام اسماء و صفات الهیه نخواهد رسید؛ کما اینکه انسان تا از عالم برزخ نگذرد به عالم قیامت نمی رسد و به مقام اسماء و صفات کلیه الهیه نمی رسد مگر آنکه از نفس و قیامت عبور کند. و مراد از قیامت در اینجا قیامت کبری است؛ چون دو قیامت داریم: یکی قیامت صغری، و آن عبارت است از مردن و وارد در عالم برزخ شدن؛ و بر همین اصل رسول الله (ص) فرمود: «من مات فقد قامت قیامته؛ هر کس بمیرد قیامت او برپا شده است». دیگری قیامت کبری، و آن عبارت است از خروج از عالم برزخ و مثال و داخل شدن در عالم نفس و قیامت. وقتیکه مردم از عالم قبر خارج و بسوی عالم ظهورات نفس کلیه رهسپار میگردند، قیامت کبرای آنان بر پا شده است.

ص: 30

عالم ماده دارای هیولی و طبع و جسم و جسمانیات است و عالم نفس، تجرد مطلق از ماده و آثار ماده است؛ ولی عالم برزخ فاصله بین این دو عالم است؛ یعنی ماده نیست ولی آثار ماده از «کیف» و «کم» و «أین» و غیرها را دارد. ماده، جوهریست که قبول تشکل میکند و صورت جسمیه بر او عارض میگردد، و آثار جسم نیز در او پیدا میشود؛ و بواسطه قبول تشکل و تجسم، آن اعراض انفعالیه ای که در جسم پیدا میشود در ماده نیز پیدا میشود، و مثل همین ماده ای که در این عالم هست و به صور مختلفه درآمده و مردم می بینند، چون خاک و سنگ و آب و درخت و بدن انسان و بدن حیوان و امثالها در می آید.

موجودی که در عالم برزخ است ماده ندارد؛ اما شکل و صورت و حد و کم و کیف و اعراض فعلیه را دارد؛ یعنی دارای اندازه و حدود است، دارای رنگ و بوست. صورت مردمان برزخی رنگ و حد دارد، و در آنجا خوشحالی و مسرت و غضب و نگرانی هست، در آنجا نور هست. بنابراین، موجودات برزخیه دارای صورت جسمیه هستند ولی هیولی و ماده ندارند.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 2- صفحه 162-159

کلی__د واژه ه__ا

قیامت ماده برزخ ذهن عالم مثال نفس

این گشایش و سعه ای که ذهن ما با قوای خود نسبت به بدن ما و قوای طبیعیه خود دارد چقدر بزرگ است؟ به همین میزان، عالم برزخ نسبت به عالم دنیا سعه و عظمت دارد. چون عالم خواب نمونه ای از برزخ منفصل است، در خواب هایی که انسان در بعضی اوقات می بیند، با آنکه خواب از مرگ خیلی ضعیف تر است و برزخ خواب انسان نیز از برزخ مرگ بسیار ضعیف تر است ولی در خواب هایی که دیده می شود هم موجودات، قوی تر و عظیم تر و عجیب تر و فعالیت ها و حرکت ها و سرعت ها شدیدتر و هم لذت ها و شادی ها و اندوه ها و غصه ها بیشتر است و خوف و هراس بمراتب افزون تر است.

انسان در این دنیا اگر بخواهد از خیابانی عبور کند، باید با دقت به اینطرف و آنطرف بنگرد تا از تصادف با ماشین محفوظ بماند و سپس آرام حرکت کند تا عرض خیابانی طی شود. در عالم خواب و برزخ اینطور نیست؛ یک مرتبه اراده میکنی که برخیزی و بروی به روی آسمان و در آسمان سیر میکنی و بدون بال و پر مادی روی ابرها حرکت نموده و تمام عالم را تماشا میکنی و سپس به پایین می آیی و مانند برق در دریاها و اقیانوس ها شنا میکنی و به یک لحظه آنها را به پایان میرسانی! گرچه اندازه این حرکت ها و سرعت ها نسبت به آن حرکت از عرض خیابان شدید تر و قوی تر است، به همان اندازه کیفیت عالم برزخ به این عالم قوی تر و عظیم تر است و عالم برزخ متصل و ذهن ما نسبت به نفس ما نیز، مثل بدن ما نسبت به برزخ ما، ضعیف و کوچک است و عالم نفس که از حدود و کیفیات صوریه بیرون است و نسبت به عالم ذهن تجرد محض دارد، نسبت به عالم ذهن و مثال متصل، بعینه مثل نسبت عالم ذهن به بدن مادی و طبیعی، دارای عظمت و وسعت است.

ص: 32

بنابراین، عالم قیامت کبری نسبت به عالم برزخ، همین نسبت وسعت و عظمت را دارد. چون عالم برزخ دارای کیفیت و آثار ماده از کم و کیف هست؛ ولی عالم قیامت از صورت نیز مجرد است و اطلاق محض است. این عالم نمونه ای است از عالم برزخ و عالم برزخ نمونه ایست از عالم قیامت و عالم قیامت نمونه ایست از عالم اسماء و صفات کلیه الهیه. همچنین بدن نمونه ایست از قوای ذهنیه و قوای ذهنیه نمونه ایست از نفس ناطقه و نفس ناطقه نمونه ایست از روح کلی به وحدت و کلیت خود. هرچه از این عوالم محدوده رو به جلو برویم و نظر به اطلاق بیفکنیم، عوالم وسیع تر و عظیم تر میگردد و بالعکس هرچه از عوالم اطلاق رو به پایین بیاییم و تنازل کنیم، عوالم ضعیف تر و کوچک تر میشود.

عینا مانند صورتی که در آئینه می افتد، آن صورت فقط حکایتی از شکل و اندازه و رنگ رخسار است، نه از واقعیت و حقیقت آن شخص صاحب صورت. عقل و سخاوت و شجاعت و سایر ملکات معنویه او را نشان نمی دهد و از آن بالاتر نفس ناطقه او را نیز _ که اصولا دارای شکل و صورت نیست _ نشان نمی دهد. بنابراین، آنچه در این عالم ماده مشاهده می کنیم فقط نمونه ایست از عالم برزخ، نه خود عالم برزخ، آن عالم به قدری وسیع است که قابل مشاهده با چشمان ظاهری نیست و با حواس خمسه ظاهره ادراک نمی شود. این حواس برای ارتباط انسان است با عالم طبع و ماده و نیروی ارتباط انسان را با بالاتر از عالم ماده ندارد. بنابراین، حقایق برزخیه اصولا قابل پایین آمدن و نشان دادن در آئینه ماده نیست؛ بلکه عالم ماده آنچه را که در خود از عالم برزخ نشان می دهد فقط به اندازه سعه و گنجایش خود ماده است. همچنین عالم قیامت و حقایق ظاهره عالم نفس، قابل پایین آمدن و نشان دادن در آئینه برزخ و صورت مثالی نیست؛ و آنچه را که برزخ از قیامت نشان میدهد فقط به اندازه خود و درخور گنجایش خود اوست. شما خود را در این فضای وسیع جو آسمان فرض کنید، چقدر بدن شما نسبت به این جو محیط کوچک است؛ به همین نسبت عالم طبیعت و دنیا نسبت به عالم مثال و برزخ کوچک است.

ص: 33

نسبت عوالم قیامت، برزخ و دنیا از نظر امام صادق (ع):

اگر عالم نفس را عرش پروردگار، و عالم مثال را عالم کرسی قرار دهیم، طبق روایتی که از حضرت صادق (ع) وارد شده است؛ نسبت آنها به یکدیگر و به عالم طبع و ماده خوب مشخص میگردد. در "تفسیر عیاشی" از محسن المثنی (المیثمی _ ظ) عمن ذکره، عن أبی عبدالله علیه السلام روایت میکند که: «قال: قال أبوذر: یا رسول الله! ما أفضل ما أنزل علیک؟ قال: ءایة الکرسی؛ ما السموات السبع و الارضون السبع فی الکرسی إلا کحلقة ملقاة بأرض بلاقع (بلاقع جمع بلقع، و بلقع بمعنای زمین قفر است)، و إن فضله علی العرش کفضل الفلاة علی الحلقة؛ ابوذر غفاری از حضرت پیامبر اکرم (ص) سؤال میکند که از میان آیاتی که بر شما نازل شده است کدامیک افضل است؟ حضرت فرمودند: آیة الکرسی؛ تمام آسمان های هفتگانه و زمین های هفتگانه نسبت به کرسی خدا مثل یک حلقه ایست که در بیابان پهناور و قفری انداخته باشند و نسبت فضیلت عرش خدا به کرسی خدا مثل نسبت همان بیابانست نسبت به آن حلقه».

من_اب_ع

مرتضی مطهری- معادشناسی جلد 2- صفحه 163-168

کلی__د واژه ه__ا

دنیا قیامت روح ماده برزخ ذهن خواب

و علت آنکه در بسیاری از روایات به عالم قبر، و نکیر و منکر در عالم قبر، و مؤاخذه در قبر تعبیر شده است برای آنستکه عالم برزخ در دنبال این دنیاست، و قبر هم بدنبال زندگی دنیاست؛ و بدین مناسبت عالم برزخ را که تعلقی به عالم قبر دارد به عالم قبر تعبیر نموده اند. بلی در قیامت، روح با بدن جسمانی مورد مؤاخذه و ثواب و عقاب واقع میگردد و معاد جسمانی از ضروریات مذهب است؛ خداوند تبارک و تعالی در محشر روح را با بدن حاضر میفرماید و به سزای اعمال خود از خیر و شر میرساند.

من_اب_ع

معادشناسی 2، صفحه 170-169

کلی__د واژه ه__ا

نفس ماده برزخ

دوم: مرحله لطیف تر و عالی تر و آن ذهن ماست، که دارای قوای باطنیه از قوه مفکره و متخیله و واهمه و حافظه و حس مشترک است و هزاران صورت و شکل و معنی را در خود می پذیرد و خود نیز چنین صورت ها و معانی را ایجاد می کند. ذهن ما وزن ندارد، سنگینی ندارد، مادی نیست ولی دارای کیفیت و آثار ماده از شکل و صورت و لذت و اندوه و غیرها می باشد. ذهن ما می تواند موجوداتی را که در این عالم به واسطه کثافت ماده نمی توانند پدید آیند در خود به اراده خود پدید آورد. حرکت بدن ما به اراده و دستور ذهن ماست؛ انسان تا صورت کاری را تصور نکند نمی تواند آن را بجای آرد؛ ما وقتی در منزل بودیم صورت مسجد و حرکت بسوی آن را تصور کردیم و فایده آن را در نظر گرفتیم، سپس نفس ما به ما امر نمود تا طبق آن نقشه ای که از مسجد و حرکت و تصور فایده آمدن به مسجد در ذهن ما ترسیم شده بودعمل کنیم و عمل کردیم.

سوم: نفس و حقیقت ماست که از ذهن ما بسیار عالی تر و وسیع تر و لطیف تر است، چون او شکل و صورت هم ندارد، اندازه و کیفیت هم ندارد؛ او همان ماهیتی است که از آن به من و تو و او و ما و شما و ایشان تعبیر می شود. او از قوا بالاتر است و از ملکات و صفات، عالی تر، چون تمام قوای باطنیه و ملکات و صفات در پرتو وجود او وجود دارند و به او قائمند؛ او حقیقتی است مجرد از ماده و مجرد از صورت و آثار ماده. این سه مرحله از وجود ما، نمونه ای از سه مرحله از وجود عالم کلی است؛ بدن ما نمونه ای از عالم هیولی و طبع است، ذهن و مثال متصل ما، نمونه ای از عالم برزخ و مثال منفصل است و نفس ناطقه و حقیقت ما، نمونه ای از عالم نفس کلی و قیامت کبری است.

ص: 36

حقیقت نفس آدمی از نظر امام علی (ع):

و بر همین امر در اشعاری که منسوب به مولی الموالی امیرالموحدین والمؤمنین (ع) است، اشاره شده است:

دوآؤک فیک و ما تشعر *** و دآؤک منک و ما تبصر

و تحسب أنک جرم صغیر *** و فیک انطوی العالم الاکبر

و أنت الکتاب المبین الذی *** بأحرفه یظهر المضمر

فلا حاجة لک فی خارج *** یخبر عنک بما سطر

(دیوان منسوب به امیرالمؤمنین (ع) طبع سنگی قافیه «راء»)

ترجمه: دوای تو ای انسان در خود توست ولیکن نمی فهمی! و درد تو از خود توست ولیکن نمی بینی!

تو چنین می پنداری که جرم کوچک و تنها بدنی هستی، در حالی که عالم اکبر پروردگار در تو گنجانیده شده است!

تو آن چنان کتاب آشکارای خدای خود هستی که به یک یک از حروفش، حقایق و اسراری را نشان می دهد.

بنابراین تو به خارج از وجود خودت نیازی نداری تا به آنچه در تو، قلم پروردگار نوشته است، تو را آگاه کند.

من_اب_ع

سیدمحمد حسینی تهرانی- معادشناسی جلد2- صفحه 170-173

کلی__د واژه ه__ا

دنیا نفس قیامت برزخ وجود جسم ذهن

رفتار نکیر و منکر با دوستان خدا:

اگر آن شخصی که در حال احتضار و سکرات مرگ است، مطیع و ولی خدا باشد، کسی به نزد او می آید که از تمام مردم بویش معطرتر و منظرش زیباتر و لباسش فاخرتر است و به او می گوید: بشارت باد ترا به نسیم های جان فزا که از جانب خدا می وزد و گل های خوشبو و بهشت پر نعمت، وارد شدی به عافیت، قدمت مبارک باد، خوش آمدی! ولی خدا می گوید: تو کیستی؟ او در پاسخ می گوید: من عمل نیکوی تو هستم که از دنیا به سوی بهشت می آیم و او می شناسد کسی را که او را غسل می دهد و قسم می دهد افرادی را که جنازه او را حمل می کنند که به سرعت ببرند و زودتر به خاک بسپارند و وقتی که او را وارد در قبرش می کنند، دو ملک به نزد او می آیند و آن دو، دو فرشته بازپرسی و بازجویی کننده از عقاید و کردار او هستند و بطوری به سمت او نزدیک می شوند که موهای بلند خود را به زمین می کشند و زمین را با دندان های نیش خود می کنند و شخم می کنند و صدای آنها چنان مهیب و زننده است که گویی صدای غرش تند و شدید آسمان است و چشمان آنان چنان دهشت انگیز و وحشت آور است که گویی مانند برق زننده ابرهای سیاه آسمان است.

و آن دو می پرسند: پروردگار تو کیست؟ و پیغمبر تو کیست؟ و دین تو چیست؟ و امام تو کیست؟ او در جواب می گوید: پروردگار من الله است خدای واحد و پیامبر اکرم (ص) پیامبر من است و دین من اسلام است و علی بن ابی طالب و ائمه صلوات الله علیهم امامان من هستند. آنها می گویند: خداوند ثابت بدارد ترا به آنچه موجب خشنودی و محبت تست و این گفتار آنان، گفتار خداست که می فرماید: «ثابت و برقرار می دارد خداوند کسانی را که ایمان آورده اند به گفتار ثابت در دنیا و آخرت». پس تا جایی که شعاع چشم او برسد و نور دیدگان او بدان جا راه یابد، قبر او را برای او توسعه می دهند و دری را از بهشت به روی او باز می کنند و به او می گویند: به خواب خوش بخواب، با چشم های تازه و خنک و شادمان، بخواب مانند خواب جوان سالم برومند متنعم و این گفتار آنان، گفتار خداست که می فرماید: «بهشتیان در آن هنگام بهترین جایگاه و بهترین استراحتگاه و خوابگاه را خواهند داشت».

ص: 38

رفتار نکیر و منکر با دشمنان خدا:

اگر آن شخص تازه مرده، از دشمنان خدا باشد، کسی به نزد او می آید که از تمام افراد مردم لباسش زننده تر و زشت تر و بوی بدنش از همه متعفن تر است و به او می گوید: بشارت باد ترا، به آشامیدنی هایی که چون فلز گداخته پر حرارت است و به نزدیک شدن و مس کردن آتش دوزخ و او نیز کسی را که او را غسل می دهد می شناسد و افرادی را که جنازه او را می برند سوگند می دهد که قدری نگهدارند و از بردن خودداری کنند. پس چون در قبرش وارد گردد، آن دو فرشته وارد شونده می آیند و بندهای کفن او را می گشایند و سپس به او می گویند: پروردگار تو کیست؟ و پیغمبر تو کیست؟ و دین تو چیست؟ او در جواب می گوید: نمی دانم. آنان می گویند: ندانستی و در راه هدایت قدم ننهادی؟ و چنان با گرز گران ضربه ای به او می زنند که تمام جنبندگان غیر از جن و انس از آن ضربه می ترسند و سپس خداوند دری از جهنم به روی او باز می کند و سپس آن دو ملک به او می گویند: بخواب به بدترین حالات!

و آن قبر به اندازه ای برای او تنگ است و دارای فشار است، مثل تنگی و فشاری که نیزه فرو رفته در پیکان سر خود دارد، تا به حدی که مغز سر او از میان ناخن ها و گوشت هایش خارج شود و در این حال نیز مارهای زمین و عقرب های زمین بر او دست یابند و سایر گزندگان بر او چیره شوند و پیوسته او را بگزند تا وقتی که خدا او را از قبر خارج کرده و برای حساب و کتاب در صحرای قیامت محشور و مبعوث گرداند و او دائما تمنا می کند که زودتر قیامت برپا گردد و از شدت گرفتاری خیال می کند که با بر پا شدن قیامت عذاب او تخفیف خواهد یافت.

ص: 39

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی جلد2- صفحه 173-178

کلی__د واژه ه__ا

بهشت مرگ مال نکیر و منکر عمل صالح دوزخ برزخ

در عراق رسم چنین است که افرادی که از شیعیان فوت می کنند و دارای اهل و قبیله و عشیره هستند، جنازه آنها را در تابوت نهاده و به روی ماشین سواری می بندند و با افراد مشیعین که آنها نیز در ماشین های سواری متعددی سوار میشوند، به کاظمین علیهما السلام می آورند و در آنجا طواف میدهند، و سپس به کربلا آورده و در آنجا نیز طواف میدهند، و از آنجا به نجف اشرف آورده و طواف میدهند و در وادی السلام نجف اشرف به خاک می سپارند. آن مرحوم می گفت: همینکه آن جنازه را بطرف صحن مطهر میبردند، من هم که عازم تشرف بودم بدنبال جنازه حرکت کردم. مقداری که تشییع کردم، ناگاه دیدم یک سگ سیاه مهیب بر روی جنازه نشسته است.

من بسیار تعجب کردم و با خود گفتم: این سگ چرا روی جنازه رفته است و خود متوجه نبودم که این بدن مثالی متوفی است و سگ خارجی نیست. به افرادی که در اطراف من تشییع می کردند گفتم: روی جنازه چیست؟ گفتند: چیزی نیست، همین پارچه ایست که می بینی! من دریافتم که این سگ، صورت مثالی است و فقط من می بینم و دیگران ادراک نمی کنند. دیگر هیچ نگفتم تا جنازه را به در صحن مطهر رسانیدند، همینکه خواستند تابوت را داخل صحن ببرند برای طواف، دیدم در صحن آن سگ از روی تابوت به پائین پرید و در گوشه ای ایستاد تا آن جنازه را طواف دادند و همینکه می خواستند از در صحن خارج کنند دوباره آن سگ بروی تابوت پرید و بالای آن جنازه رفت. البته معلوم است که صاحب آن جنازه مرد متعدی و متجاوزی بوده است، که صورت ملکوتی او به شکل صورت سگ مجسم شده است؛ و چون آن مرحوم دارای صفای باطن بوده این معنی را ادراک می نموده و دیگران چیزی نمی دیده اند.

ص: 41

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 2- صفحه 192-189

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح برزخ انسان کافر صورت برزخی نفس عذاب الهی پاداش الهی اعمال

کیفیت ارتباط صورت مثالی با بدن در خواب و بیداری:

در عالم خواب بدن روی زمین افتاده و شما خواب می بینید و صورت مثالی شما در خواب حرکت می کند، بدن هیچگونه حرکتی ندارد اما یک موجودیت و واقعیتی شما برای خود در عالم خواب احساس می کنید، خود را زنده می یابید، خود را عالم و قادر می بینید، حرکت می کنید، تکلم می نمائید، کارهای مختلف انجام می دهید، با آنکه بدن هیچ حس و حرکتی ندارد و از آن کاری سر نزده است. آن صورتی که در خواب موجودیت و شخصیت خود را بدان ادراک می کنید، آن صورت مثالی و ملکوتی شماست و ابدا با بدن که افتاده است کاری ندارد؛ بدن چیز دیگری است و آن صورت متحرک و فعال که تمام موجودیت انسان در خواب به او قائم است، چیز دگر؛ آن صورت صورت مثالی یا خیالی یا برزخی است که در خواب از بدن فی الجمله قطع علاقه می کند. ولیکن در حال بیداری، آن صورت با بدن اتحاد پیدا میکند و کارهائی را که انجام میدهد در قالب بدن منعکس میشود و به دنبال او و به علت متحد بودن با او، بدن نیز همان کارها را انجام میدهد.

بدن ما به حالت نماز در می آید، روزه میگیرد، حج میکند، چون صورت مثالی و ملکوتی این افعال را انجام میدهد. و بطور کلی می توان گفت: آن صورت مثالی که با بدن اتحاد دارد هر اراده ای بکند و هر تصوری بنماید، به امر او و بواسطه اتحاد و عینیت با او، این هیکل خارجی حرکت میکند و به دنبال آن نقش و صورتی که مثال انسان بدان تحقق پیدا کرده است، ماده و بدن حرکت میکند و فعالیت می نماید. در عالم خواب این صورت علاقه خود را از بدن کم میکند و خود مجرد میگردد و بدون بدن واقعیت خود را در خود می یابد. در عالم نفس و قیامت، آن حقیقت نفس هم از صورت مثالی جدا میگردد و نفس انسان به واقعیت خود _ بدون صورت _ تجلی میکند. در دنیا که عالم مثال با بدن انسان اتحاد دارد، نفس انسان هم با بدن و مثال انسان اتحاد دارد و قوای نفس نیز همگی با مثال انسان اتحاد دارند و تمام مراتب وجودی انسان با هم هستند؛ بواسطه مرگ، صورت مثالی از بدن جدا میشود و تجرد خود را بدون ماده ادراک میکند، بعد از عبور از عالم مثال و ورود به عالم قیامت، نفس انسان نیز از عالم صورت جدا میگردد و تجرد حقیقی خود را بدون صورت ادراک می نماید؛ عالم مثال را «قیامت صغری» و عالم نفس را «قیامت کبری» گویند.

ص: 43

در این دنیا که عالم ماده و عالم طبع است بدن و صورت و نفس با هم هستند و سپس به ترتیب از هم جدا میگردند؛ و با هم بودن آنها نه بدین قسم است که هر یک از آنها در پهلو و کنار هم قرار داده شده باشند، بلکه نفس یک نوع سعه و احاطه ای بر صورت مثالی دارد، و صورت مثالی نیز یک نوع سعه و احاطه ای بر بدن دارد. منتهی مردمانی که در دنیا گرفتار طبع هستند، چون بیش از این نمی توانند ادراک کنند که موجودیت آنها همین بدن است، خیال می کنند که موجودیت آنها منحصر در همین بدن است، تصور می کنند که واقعیت نفسانیه یا مثالیه آنها همین بدن است، در حالیکه بدن حکم یک لباس را دارد، حکم یک قالب را دارد، پوست است و در هنگام عوض کردن پوست می افتد؛ دیگر نمی دانند که آن صورت حقیقت دارد. در عالم برزخ و مثال هم همچنین گمان میکند که حقیقت او همان صورت اوست، او نمی داند که صورت از متعلقات نفس است؛ وقتی نفس واقعیت خود را دریافت و به تجرد رسید و بدن و صورت را خلع کرد، می فهمد که حقیقت او نفس او بوده است که بسیار والاتر و بالاتر از عالم صورت بوده و صورت بسیار والاتر و بالاتر از عالم بدن بوده است.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی جلد 2- صفحه 201-205

کلی__د واژه ه__ا

روح برزخ انسان جسم ماده و صورت اثبات معاد

صورت مثالی و برزخی که ما در نظر می گیریم همین الان با ما هست و اگر نباشد بدن ما حرکت نمی کند و از آن کاری بر نمی آید، ولیکن در داخل بدن نیست و جدا هم از بدن نیست. برای بعضی از افرادی که به دستورات شرعیه عمل می کنند و در راه سیر و سلوک و تهذیب نفس هستند، ممکن است مرگ اختیاری دست دهد و در حالی که زنده هستند هر وقت بخواهند بدن را بگذارند و صورت مثالی آنان از بدن خارج شود و برای بعضی ممکن است صورت مثالی را بگذارند و آن نفس مجرد از صورت بیرون آید و باز دوباره به صورت برگردد و مانند افراد معمولی دیگر، زنده شوند و به حرکت آیند.

بنابراین، گفتار بعضی که تصور کرده اند خداوند عزوجل یک صورت مثالی جدا از انسان برای انسان در عالم برزخ ایجاد کرده و انسان در وقتی که می میرد روحش خارج می شود و در آن بدن مثالی برزخی وارد می شود، صحیح نیست. قالب مثالی، خارج از حقیقت انسان نیست که خدا خلق کند و صورت در آن قالب حلول نماید و روح در آن قالب برود؛ صورت مثالی با انسان اتحاد و معیت دارد و خلع و لبس حاصل می شود. مثل اینکه انسان مثلا با لباسش یک نوع اتحادی دارد، لباس را می کند و می اندازد و سپس بر تن می پوشد، حقیقت انسان در قالبی خارج از خود فرو نمی رود و از قالبی خارج از خود خارج نمی گردد، صورت نیز در بدنی خارج از حقیقت خود داخل نمی شود و از بدنی خارج خود خارج نمی گردد؛ با این بدن است، یک نوع وحدت و معیت با این بدن دارد.

ص: 45

و برخی هم که گمان می کنند اصلا صورت مثالی معنی ندارد، آنچه از انسان بعد از مرگ می ماند اجزای لطیف و بسیار ریز واقع در بدن است که قوام بدن به آنهاست، وقتی که این بدن می میرد و زیر خاک می رود و متلاشی می گردد، آن اجزای بسیار لطیف ابدا از بین نمی رود، آن اجزاء که بسیار کوچک است و حقیقت و قوام انسان به آنهاست و نطفه انسان در اصل خلقت و بدأ آفرینش بدان ها بستگی دارد، زنده می مانند و عذاب و عقاب یا ثواب و پاداش بدان ها تعلق می گیرد، این هم صحیح نیست. چون آن اجزا هر قدر هم کوچک و لطیف باشد، بالاخره اجزای مادی این عالم است و مادی است و بعد از مردن، عالم ماده درهم می پیچد و حساب و کتاب با صورت است که از این دنیا رفته و به تجرد خود رسیده است نه با ماده.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی جلد 2- صفحه 205-207

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح برزخ انسان جسم ماده و صورت

چون بواسطه رسیدن به مقام ولایت که همان عبودیت مطلقه است، هرگونه وحشت و غصه که از لوازم کثرت است و از آثار تفرقه و دوئیت است، از آنها برداشته شده است؛ در آن عالم که میروند _ به علت این گونه سعه و تجردی که دارند _ از روح مؤمنینی که هنوز نمرده اند، اطلاع حاصل می کنند و آنان را بدین مقامی که خدایشان بدانها عنایت فرموده بشارت میدهند.

«یستبشرون بنعمة من الله و فضل و أن الله لا یضیع أجر المؤمنین؛ خوشحالند به نعمتی که خدا بدانها عنایت فرموده است (مراد از این نعمت، همان مرتبه ولایت است که فنای در راه خداست و پروردگار از فضل خود آنان را کامیاب میکند)، و این که خدا پاداش مومنان را تباه نمی کند». (آل عمران/171) و حقیقت این معنی را خوب ادراک می کنند.

در این آیه میفرماید: گمان مکن کشته شدگان در راه خدا مرده اند بلکه زنده اند. نمی فرماید: در روز قیامت خداوند آنها را زنده میکند، بلکه همین که مرده اند زنده هستند؛ و این دلیل بر حیات و زندگی برزخی است.

روزی ارواح پاک در عالم برزخ:

و البته همه در عالم برزخ زنده اند، هر کس می میرد زنده است، ولی خصوصیتی که در آنها هست و قرآن کریم بدان جهت آنها را مزیت میدهد، برای ذیل آن است که میفرماید: «عند ربهم یرزقون، روزی می خورند از جانب خدا و دائما این روزی به آنها میرسد»، «فرحین بمآ آتاهم الله من فضله، و به آنچه از جانب فضلش خدا به آنها عنایت فرموده است خوشحالند».

در علم حکمت متعالیه ثابت است که روزی جواهر مجرده متلالئه، مقارنه با صفات و اسماء الهی است. همینکه در برابر نور اسماء و صفات قرار گیرند و تجلی وحدت ذات مقدس پروردگار در آنها گردد، جواهر وجود آنها متلالی گردد و بهجت و مسرتی به آنها دست میدهد که قابل توصیف نیست.

ص: 47

روزی ارواح مجرده در آن حالت، معارف الهی است. خدا از آن روزی ها به آنها عنایت میفرماید، و از طرفی آنها می فهمند که آن روزی از جانب خدا رسیده، و این ادراک و تعقل، از آن روزی، برای آنها ارزش و لذتش بیشتر است؛ و لذا میفرماید: ''یرزقون''؛ روزی می خورند به معارف الهی، که جوهر وجود آنها را _ بواسطه مقارنه با اسماء و صفات خودش _ جلا میدهد، و اینها دائما در این نعمت متنعم هستند. «فرحین بمآ آتاهم الله من فضله». به بهجت و سرور در می آیند از آنکه خدای به آنها توجه فرموده و در جوهر مجرد وجود آنها تجلی فرموده، و اسماء و صفات ذات حق لم یزلی در آنها ظهور نموده است. این آیه صراحت دارد بر حیات پس از مرگ؛ و علاوه، چون روزی و غذائی را که بعد از مرگ می خورند همان غذای ملکوتی است و صلاحی است که در عالم برزخ است، دلالت دارد بر تنعم ارواح مردگان به روزی های معنوی و ملکوتی.

نظیر این آیه در سوره بقره است: «و لا تقولوا لمن یقتل فی سبیل الله أموات بل أحیآء ول_کن لاتشعرون؛ و نگوئید به کسانی که در راه خدا کشته شده اند آنها مردگانند، بلکه زندگانند؛ لیکن شعور و فهم شما به ادراک این حقیقت نمی رسد» (بقره/154). این آیه نیز دلالت دارد بر زندگی پس از مرگ.

در سوره نوح میفرماید: «مما خطیئاتهم أغرقوا فأدخلوا نارا؛ بواسطه گناهانی که قوم نوح کردند غرق دریا شدند، و پس از غرق وارد در آتش گشتند» (نوح/25)، یعنی همینکه غرق شدند بلافاصله وارد در آتش شدند؛ چون «فاء» در زبان عرب برای ترتیب اتصالی است.

ص: 48

از این آیات مبارکات از سوره فجر نیز می توان این استفاده را نمود: «ی_ا أیتها النفس المطمنئنة * ارجعی إلی ربک راضیة مرضیة* فادخلی فی عب_ادی * و ادخلی جنتی» (فجر/30-27).

خداوند خطاب میکند به نفوسی که به مقام سکینه و اطمینان رسیده اند: «ای نفس مطمئن شده به ادراک توحید و ولایت، برگرد بسوی پروردگارت در حالیکه هم تو از پروردگارت راضی هستی و هم پروردگارت از تو راضی است؛ پس داخل شو در زمره بندگان و اولیای من و داخل شو در بهشت من». همینکه انسان رجوع میکند به خدا، و رجوع او مرگ است، بلافاصله پس از آن وارد میشود در زمره اولیاء و بندگان خاص خدا و داخل میشود در بهشت.

و نیز در سوره واقعه میفرماید: «فأمآ إن کان من المقربین * فروح و ریحان و جنت نعیم * و أما إن کان من أصح_اب الیمین * فسل_ام لک من أصح_اب الیمین* و أما إن کان من المکذبین الضآلین * فنزل من حمیم * و تصلیة جحیم» (واقعه/94-88).

در این سوره پروردگار عظیم، واقعة سکرات موت را بیان میکند و نزدیکی خود را به انسان در حال سکرات بیان میفرماید، سپس میگوید: «آن کسانی که از مقربین هستند، بلافاصله پس از حال سکرات و مرگ، روح و ریحان و بهشت نعیم خدا به آنها میرسد، یعنی همینکه مردند در این نعمت ها وارد خواهند شد. و آن کسانی که از اصحاب یمین هستند، بلافاصله ثواب و سلام از طرف پروردگار برای آنها خواهد بود؛ و آن گروهی که از اهل تکذیب و گمراهند، پس غذای آنها همان غذاهای دوزخی است که برای میهمانان جهنمی تهیه می کنند، و آبهای داغ مانند فلز گداخته در حلقوم آنها می ریزند و آنها را به آتش میرسانند».

ص: 49

اینها عذاب برزخی هستند قبل از عذاب قیامت. این آیه نیز صراحت دارد بر آنکه بلافاصله پس از مردن، ثواب و عقاب به انسان میرسد؛ البته ثواب و عقاب برزخی نه قیامتی، زیرا آن مرحله دیگری است که مفصلا در پیرامون کیفیت آن بحث خواهد شد.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 2 - صفحه 212-207

کلی__د واژه ه__ا

روح برزخ روزی عذاب الهی پاداش الهی شهادت

حضرت فرمود: ای کعب بن سوره! «قد وجدت ما وعدنی ربی حقا، فهل وجدت ما وعدک ربک حقا؟؛ آنچه را که پروردگار من به من وعده داد، یافتم که تمامش حق بود، آیا تو هم وعیدهای پروردگارت را به حق یافتی؟» و سپس فرمود: کعب را بخوابانید. و کمی حضرت حرکت کرد تا رسید به طلحة بن عبدالله که آنهم در میان کشتگان افتاده بود، حضرت فرمود: او را بنشانید، نشاندند و همان خطاب را عینا به طلحه فرمود، و سپس فرمود طلحه را بخوابانید. یکی از اصحاب بدان حضرت گفت: ای أمیرالمؤمنین در گفتار شما با این دو مرد کشته _ که کلامی را نمی شنوند _ چه فائده ای بود؟ حضرت فرمود: ای مرد! سوگند به خدا آنها کلام مرا شنیدند، همانطوریکه اهل قلیب (چاه بدر) کلام رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم را شنیدند. (بحارالانوار طبع آخوندی ج6 ص255) و به همین دلیل در روایات شیعه و سنی زیارت اهل قبور به الفاظ: السلام علیک و السلام علیکم و السلام علی أهل لا إله إلا الله وارد است.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 2- صفحه 215-212

کلی__د واژه ه__ا

وعده الهی مردگان جنگ بدر جنگ جمل روح

گرچه انسان پس از مرگ به آن بهشت قیامتی یا دوزخ قیامتی نرسیده است، ولیکن مثال و نمونه ای از آنها که همان باغی از باغ های جنان، و یا حفره ای از حفرات نیران است بر او ظاهر خواهد شد. دلیل دیگر بر حیات برزخی، قول رسول خداست که فرمود: «من مات فقد قامت قیامته؛ هر کس بمیرد قیامت او بر پا شده است» (احیاء العلوم ج4 ص 423) و دلیل دیگر قول رسول خداست (ص): «إن أولیآء الله لا یموتون، ولکن ینقلون من دار إلی دار؛ اولیای خدا نمی میرند، ولیکن از خانه ای به خانه دگر انتقال می یابند».

و تمام این وجوه را امام فخر رازی در تفسیر خود، در ذیل تفسیر همین آیه مبارکه: «بل أحیآء عند ربهم یرزقون؛ بلکه آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزی می خورند» (آل عمران/169) بیان میکند. و نیز شیخ طبرسی در تفسیر "مجمع البیان" در ذیل این آیه فرموده است: از رسول خدا (ص) روایت شده است که: چون جعفربن ابیطالب در جنگ موته شهید شد، رسول خدا فرمود من جعفر را دیدم که با دو بال با فرشتگان الهی در بهشت در پرواز بود. اگر به مجرد مردن، روح برزخی و صورت برزخی هم از بین برود، پس دو بال داشتن و طیران با ملائکه در بهشت معنی ندارد.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 2 - صفحه 216-215

کلی__د واژه ه__ا

بهشت مرگ قیامت دوزخ برزخ

در سوره مبارکه اسرا هست که «فسینغضون الیک رؤوسهم و یقولون متی هو قل عسی ان یکون قریبا؛ پس سرهایشان را به سویت تکان داده خواهند گفت: آن در چه زمانی خواهد بود؟ بگو: شاید نزدیک باشد» (اسرا/51). در مقابل این سوال، قرآن همیشه به پیغمبر می گوید بگو علم ساعت در نزد خداست، علم در نزد خداست، من نذیری هستم، به من گفته اند و من می دانم قیامتی هست، اما اینکه چه وقت است، آن در نزد خداست. «و یقولون متی هذا الوعد ان کنتم صادقین؛ می گویند که این وعده کی تحقق می پذیرد اگر راست می گویید؟» (یونس/48).

سوال، سوال عجیبی است، می گوید: "اگر راست می گویید". حال اگر پیغمبر مثلا به اینها گفت در یک میلیون و پانصد و نود و هشت هزار و دویست و چند روز و چند ساعت و چند دقیقه، آیا این جواب است؟ (این می شود مثل جواب ملانصرالدین. به او گفتند کجا وسط زمین است؟ گفت همین جایی که من هستم، می گویی نه، بیا حساب کن) حالا اگر پیغمبر چنین چیزی بگوید شما قبول می کنید؟ آخر یک وقت تو تاریخی را که در یک جای دیگر ضبط شده، داری از پیغمبر می پرسی در چه تاریخی است؟ تا بعد ببینی آیا با آن جور در می آید یا نه. این اساسا سوال ندارد، یعنی سوالی است که فرضا خدا به پیغمبر بگوید که چنین جوابی به اینها بده، آن جواب برای اینها جواب نیست. پیغمبر بگوید چند سال و چند روز دیگر، به چه دلیلی این درست است، به چه دلیلی بعدش نباشد، به چه دلیلی قبلش نباشد؟

ص: 53

معمولا در این موارد قرآن دو گونه جواب می دهد و عجیب هم جواب می دهد. یکی اینکه از نظر کلی وقتی به شکل تقویم و تاریخ سوال می کنند، می گوید بگو این علمی است در نزد خدا، من هم نمی دانم دور است یا نزدیک («أقریب ام بعید»؛ انبیاء/109) ولی می دانم که چنین حقیقتی هست. آنچه برای دعوت شما لازم است این است که بدانید چنین حقیقتی هست، اما تاریخش چه وقت است، این وقت است یا آن وقت، آن که اثری در موضوع ندارد.

جواب دیگری که می دهد براساس این است که هر کسی که می میرد قیامتش لااقل آغاز شده است. آیه عجیبی است، می فرماید: «و یقولون متی هذا الوعد» می گویند این وعده چه زمانی تحقق پیدا می کند، «ان کنتم» (ضمیر جمع آورده است و مخاطب فقط پیغمبر نیست) ای مسلمانان، ای پیغمبر و همه اتباعت! اگر راست می گویید تاریخ دقیقش را برای ما معین کنید. می گوید بگو علم آن در نزد خداست و من فقط نذیری آشکار هستم، من اعلام خطرکننده هستم، من دقیقا می دانم که هست، ولی کی، با خداست.

بعد بلافاصله می فرماید (در میان این آیات، تنها آیه ای است که در ابتدای آن "قل" نیست، چون دنباله آیه پیش است): «فلما رأوه زلفه سیئت وجوه الذین کفروا و قیل هذا الذی کنتم به تدعون؛ چون آن را نزدیک دیدند، چهره این کافران (از کمال ناراحتی) زشت شد و به آنها گفته شد این است همان که می خواستید» (ملک/27). از یک طرف صحبت آینده است که "قیامت" در چه زمانی است، یکدفعه قرآن می گوید که "وقتی آن را نزدیک دیدند". مفسرین در توجیه این آیه عجیب در حیص و بیص افتاده اند که یعنی چه؟ صحبت این است که قیامت در چه زمانی است، قرآن هم می گوید علمش با خداست. بعد پشت سرش می گوید همینکه دیدند چنین شد (از گذشته خبر می دهد).

ص: 54

روی این جهت، بعضی از مفسرین گفته اند شاید مقصود از کلمه «متی هذا الوعد» قیامت نباشد، مقصود از آن وعده، وعده عذاب در دنیا باشد نه عذاب در آخرت، که عذاب در دنیا مانند آنچه در بدر اینها گرفتار شدند. ولی آن با آیه قبل که صحبت از «الیه تحشرون» است جور در نمی آید. برخی گفته اند شاید از نظر اینکه مستقبل محقق الوقوع است، در «فلما رأوه زلفه» لما به معنی متی باشد: هر زمان که آن را نزدیک ببینند چنین خواهد شد، و حال آنکه آنجا لما است نه متی.

جواب صحیح این است که قرآن می گوید آنچه شما اکنون سوال می کنید که قیامت چه زمانی است، هست یا نیست، برای انسان از لحظه مرگ عیان می شود، چون همه بحثها سر این است که آیا انسان با مردن پایان می پذیرد یا از جهانی به جهان دیگر انتقال پیدا می کند؟ برزخ، خودش ابتدا و دروازه قیامت است. مکرر گفته ایم که آیات زیادی در قرآن هست که دلالت بر حیات برزخی می کند که انسان نه تنها در قیامت، بلکه در نشئه دیگری، در عالم برزخ قطعا حیات دارد.

من_اب_ع

مرتضی مطهری - آشنایی با قرآن 8 - صفحه 221 تا 224

کلی__د واژه ه__ا

قیامت برزخ خدا وعده الهی عذاب الهی پاداش الهی قرآن

رسول خدا (ص) خود در قبر پائین رفت و برای سعد، لحد معین کرد و او را در لحد گذارد و خشت ها را یکی پهلوی دیگری می چید و میفرمود: به من سنگ بدهید، به من خاک مرطوب بدهید، و با آن خاکها خلل و فرج میان خشت ها را مسدود مینمود. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چون از قبر فارغ شد و خاک بر روی آن انباشت و روی قبر را تسویه نمود فرمود: «إنی لاعلم أنه سیبلی و یصل البلی إلیه، ولکن الله یحب عبدا إذا عمل عملا أحکمه؛ حقا من می دانم که بزودی خواهد پوسید و کهنگی و اندراس به این قبر خواهد رسید، ولیکن پروردگار دوست دارد که بنده کاری را که انجام میدهد، در آن محکم کاری کند و متقن و استوار نماید».

چون از تسویه قبر فارغ شده و خاک بروی آن ریختند، مادر سعد گفت: گوارا باد بر تو ای سعد در این بهشتی که داخل میشوی! رسول خدا (ص) فرمود: ای مادر سعد! بطور جزم بر خدا حکمی نکن؛ اینک سعد را فشار قبر گرفت! رسول خدا (ص) بعد از فراغ از امر سعد مراجعت کردند و مردم نیز مراجعت نمودند و عرض کردند: ای رسول خدا! ما امروز از شما اموری را مشاهده کردیم که درباره سعد انجام دادی که تا به حال درباره هیچ کس چنین ندیده ایم که انجام داده باشی؛ شما به دنبال جنازه سعد بدون ردا و کفش حرکت کردی!

حضرت فرمود: چون دیدم که فرشتگان سماوی بدون کفش و ردا تشییع جنازه سعد می نمایند، من هم به آنها تأسی کردم. عرض کردند: شما گاهی جانب راست سریر را می گرفتید و گاهی جانب چپ را؟! حضرت فرمود: دست من در دست جبرئیل بود، او از هر جا که شروع میکرد و می گرفت من نیز می گرفتم. عرض کردند: شما خود امر به غسل سعد نمودید و خود بر جنازه او نماز گزاردید و خود برای او لحد قرار دادید و سپس فرمودید که فشار قبر، سعد را در بر گرفت! حضرت فرمود: آری، چون سعد با اهل منزلش به سوء اخلاق رفتار میکرد، این فشار قبر اثر سوء خلق اوست (امالی شیخ طوسی طبع نجف ج2 جزء پانزدهم ص42و41).

ص: 56

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 2 - صفحه 221-219

کلی__د واژه ه__ا

سعد ابن معاذ بداخلاقی عذاب الهی برزخ

من بی اختیار وارد شدم و یکسره بسوی آن قصر رهسپار شدم، دیدم قصر با شکوهی است و خشت های آن از جواهرات قیمتی است؛ از پله بالا رفتم، در اطاقی بزرگ وارد شدم، دیدم شخصی در صدر اطاق نشسته و دور تا دور این اطاق افرادی نشسته اند. سلام کردم و نشستم، جواب سلام مرا دادند. بعد دیدم افرادی که در اطراف اطاق نشسته اند از آن شخصی که در صدر نشسته پیوسته احوالپرسی می کنند و از حالات اقوام و بستگان خودشان سؤال می کنند و او پاسخ میدهد. و آن مرد مبتهج و مسرور به یکایک از سؤالات جواب میگوید. قدری که گذشت ناگهان دیدم که ماری از در وارد شد و یکسره بسمت آن مرد رفت و نیشی زد و برگشت و از اطاق خارج شد.

آن مرد از درد نیش مار، صورتش متغیر شد و قدری به هم برآمد، و کم کم حالش عادی و بصورت اولیه برگشت. سپس باز شروع کردند با یکدیگر سخن گفتن و احوالپرسی نمودن و از گزارشات دنیا از آن مرد پرسیدن. ساعتی گذشت دیدم برای مرتبة دیگر، آن مار از در وارد شد و به همان منوال پیشین او را نیش زد و برگشت. آن مرد حالش مضطرب و رنگ چهره اش دگرگون شد و سپس به حالت عادی برگشت. من در این حال سؤال کردم: آقا شما کیستید؟ اینجا کجاست؟ این قصر متعلق به کیست؟ این مار چیست؟ چرا شما را نیش میزند؟ گفت: من همین مرده ای هستم که هم اکنون شما در قبرگذارده اید، و این باغ بهشت برزخی من است که خداوند به من عنایت نموده است، که از دریچه ای که از قبر من به عالم برزخ باز شده است پدید آمده است. این قصر مال من است، این درختان با شکوه و این جواهرات و این مکان که مشاهده می کنید بهشت برزخی من است، من آمده ام اینجا. این افرادی که در اطاق گرد آمده اند ارحام من هستند که قبل از من بدرود حیات گفته و اینک برای دیدن من آمده اند و از بازماندگان و ارحام و اقربای خود در دنیا احوالپرسی نموده و جویا میشوند، و من حالات آنان را برای اینان بازگو میکنم.

ص: 58

گفتم این مار چرا تو را میزند؟ گفت: قضیه از این قرار است که من مردی هستم مؤمن، اهل نماز و روزه و خمس و زکات، و هر چه فکر میکنم از من کار خلافی که مستحق چنین عقوبتی باشم سر نزده است، و این باغ با این خصوصیات نتیجه برزخی همان اعمال صالحه من است؛ مگر آنکه یک روز در هوای گرم تابستان که در میان کوچه حرکت میکردم، دیدم صاحب دکانی با یک مشتری خود گفتگو و منازعه دارند؛ من رفتم نزدیک برای اصلاح امور آنها، دیدم صاحب دکان می گفت: سیصد دینار (شش شاهی) از تو طلب دارم و مشتری می گفت: من پنج شاهی بدهکارم. من به صاحب دکان گفتم: تو از نیم شاهی بگذر، و به مشتری گفتم: تو هم از نیم شاهی رفع ید کن و به مقدار پنج شاهی و نیم به صاحب دکان بده.

صاحب دکان ساکت شد و چیزی نگفت؛ ولی چون حق با صاحب دکان بوده و من به قدر نیم شاهی به قضاوت خود _ که صاحب دکان راضی بر آن نبود _ حق او را ضایع نمودم، به کیفر این عمل خداوند عزوجل این مار را معین نموده که هر یک ساعت مرا بدین منوال نیش زند، تا در نفخ صور دمیده و خلائق برای حساب در محشر حاضر شوند، و به برکت شفاعت محمد (ص) و آل محمد علیهم السلام نجات پیدا کنم. چون این را شنیدم برخاستم و گفتم: عیال من در خانه منتظر است، من باید بروم و برای آنان افطاری ببرم. همان مردی که در صدر نشسته بود برخاست و مرا تا در بدرقه کرد، از در که خواستم بیرون آیم یک کیسه برنج به من داد، کیسه کوچکی بود، و گفت: این برنج خوبی است، ببرید برای عیالاتتان. من برنج را گرفته و خداحافظی کردم و آمدم بیرون باغ، از دریچه ای که داخل شده بودم خارج شدم، دیدم داخل همان قبر هستم و مرده هم به روی زمین افتاده و دریچه ای نیست؛ از قبر بیرون آمدم و خشت ها را گذارده و خاک انباشتم و به صوب منزل رهسپار شدم و کیسه برنج را با خود آورده و طبخ نمودیم. و مدتها گذشت و ما از آن برنج طبخ میکردیم و تمام نمی شد، و هر وقت طبخ میکردیم چنان بوی خوشی از آن متصاعد میشد که محله را خوشبو میکرد. همسایه ها می گفتند: این برنج را از کجا خریده اید؟

ص: 59

بالاخره بعد از مدتها یک روز که من در منزل نبودم، یک نفر به میهمانی آمده بود و چون عیال از آن برنج طبخ میکند و آن را دم میکند، عطر آن فضای خانه را فرا میگیرد، میهمان می پرسد: این برنج از کجاست که از تمام اقسام برنج های عنبر بو خوشبوتر است؟ اهل منزل، مأخوذ به حیا شده و داستان را برای او تعریف می کنند. پس از این بیان، آن مقداری از برنج که مانده بود چون طبخ کردند دیگر برنج تمام میشود. آری اینها غذاهای بهشتی است که خداوند برای مقربان درگاه خود روزی میفرماید.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 2 - صفحه 227-221

کلی__د واژه ه__ا

برزخ قضاوت ملا محمد نراقی

برای شهادت چنین مظهر قدس و تقوی جا دارد که ناله پدرش بلند شود که: «علی الدنیا بعدک العفآء، پس از تو خاک بر زندگانی دنیا». چنانکه طبری با سند خود از حمید بن مسلم روایت میکند که: گوش های من آن روز از حسین شنید که می گفت: خدا بکشد جماعتی که ترا کشتند ای فرزند من! چقدر جرأت و بی باکی آنها بر خدا، و بر هتک حرمت رسول خدا زیاد است. ای نور دیده من! پس از تو خاک بر سر دنیا باد. میگوید: و مثل آنکه من نظاره میکنم زنی را که به سرعت از خیمه خارج شد و مانند خورشید تابان می درخشید و فریاد برمی داشت: ای وای برادرم! ای وای پسر برادرم! میگوید: من پرسیدم: این زن کیست! گفتند: این زینب (س) دختر فاطمه (س) دختر رسول خداست. این زن آمد و آمد تا خود را بروی علی اکبر انداخت، و پس از آن حسین (ع) آمد و دست او را گرفت و به خیام حرم برگردانید.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 2- صفحه 223-221

کلی__د واژه ه__ا

برزخ تاریخ اسلام واقعه کربلا شهادت حضرت علی اکبر (ع)

علی بن ابراهیم قمی در تفسیرش گوید: این آیات راجع به برزخ است، قبل از بر پا شدن قیامت. خلود در آتش، خلود در آتش دنیاست تا وقتیکه آسمانها و زمین هستند؛ و خلود در بهشت، یعنی بهشت دنیوی که ارواح مؤمنان بدانجا انتقال می یابند و مراد از غیر مقطوع بودن عطای بهشتیان، آنستکه این بهشت برزخی متصل میشود به بهشت قیامتی. و این آیات رد کسانی است که عذاب قبر را منکرند، و عقاب و ثواب را در برزخ دنیا قبل از قیام قیامت قبول ندارند (تفسیر علی بن ابراهیم، طبع سنگی 1313، ص 315-314).

و همانطور که در کلام این مرد بزرگ ظاهر است مراد از بهشت و جهنم دنیوی، بهشت و جهنم برزخی است؛ و چون عالم برزخ از تتمه عالم دنیاست و در آنجا از صورت و کم و کیف وجود دارد لذا از آن به دنیا نیز تعبیر کنند. و نیز علی بن إبراهیم قمی در مقدمه تفسیرش در رد کسانیکه انکار ثواب و عقاب را می نمایند، می افزاید که این آیات دلالت دارد بر آنکه عذاب آنها مقرون به دوام آسمانها و زمین است، و این راجع به برزخ دنیاست چون وقتی قیامت برپا گردد آسمانها و زمین دگرگون میشوند.

و دیگر، گفتار خدای تعالی: «النار یعرضون علیها غدوا و عشیا؛ هر صبح و شام بر آتش عرضه می شوند» (غافر/46). چون غدو و عشی، که همان چاشتگاه و شبانگاه است که مشرکین را عرضه بر آتش میدارند، در دار دنیا و عالم برزخ است؛ و اما در قیامت، دیگر چاشتگاه و شبانگاهی وجود ندارد.

و دیگر، گفتار خدای تعالی: «و لهم رزقهم فیها بکرة و عشیا؛ و صبح و شام روزیشان در آنجا برقرار است» (مریم/62). چون بکرة و عشی _ که به معنای صبح و شب است و در آن هنگام روزی بهشتیان به آنها میرسد _ در عالم بهشت دنیا و برزخ است، که ارواح مؤمنین بدانجا منتقل میشوند، و اما در بهشت های خلد، در آنجا صبح و شبی وجود ندارد.

ص: 62

و دیگر، گفتار خدای تعالی: «و من ورآئهم برزخ إلی یوم یبعثون؛ و پشت سرشان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند» (المؤمنون/100). چون این آیه راجع به عذاب و ثواب برزخ است، و حضرت صادق (ع) گفته اند: مراد از برزخ، قبر است که در آنجا _ که بین دنیا و آخرت است _ ثواب و عذاب به اهلش میرسد. و دلیل بر این مدعی همچنین قول ایشان است که فرمود: «و الله ما نخاف علیکم إلا البرزخ؛ سوگند به خدا که ما بر شما نگران نیستیم مگر از عالم برزخ» (و اما در قیامت چون در آنجا شفاعت بدست ماست پس ما اولی هستیم به شفاعت نمودن از شما)».

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 2- صفحه 240-237

کلی__د واژه ه__ا

بهشت شفاعت برزخ دوزخ گناهکار

چون حضرت صادق (ع) این آیه را چنین تفسیر نموده اند که «یستبشرون و الله فی الجنة بمن لم یلحق بهم من خلفهم منالمؤمنین فی الدنیا؛ سوگند به خدا که بشارت و خوشحالی آنان در بهشت است نسبت به مؤمنینی که در دنیا بوده و هنوز به آنها ملحق نشده اند» یعنی چون هنوز دنیا موجود است، پس قیامت برپا نگردیده و بهشت قیامتی به هم نرسیده است. بنابراین مراد از جنت در این کریمه مبارکه جنت برزخی است که با بقاء دنیا ملایمت و سازش دارد.

آیاتی که دلالت بر عالم برزخ و ثواب و عقاب برزخی دارد، استدلال به آن مبتنی و متکی بر آیات دیگری است که در آنها بطور صراحت در وقت قیام قیامت، وجود آسمانها و زمین و ستارگان و کوهها و دریاها و غیر آنها مضمحل و دگرگون قلمداد شده است. در آن هنگام آسمانها از هم می پاشند، زمین شکافته می شود، خورشید سیاه میگردد، ستاره ها فرو میریزند، عالم عالم دیگری می شود.

«إذا السمآء انشقت * و أذنت لربها و حقت؛ در آن وقتیکه که آسمانها شکاف بردارند و یکسره گوش به فرمان خدایشان دهند؛ و حق است که فرمان خدا را بپذیرند» (انشقاق/1و2).

«إذا السمآء انفطرت * و إذا الکواکب انتثرت؛ در آن وقتیکه آسمانها پاره شوند و ستارگان از آسمان فرو ریزند و پخش شوند» (انفطار/1و2).

«إذا الشمس کورت * و إذا النجوم انکدرت؛ در آنوقتی که خورشید نورش را و شعاعش را در خود بگیرد و جمع کند و ستارگان منکدر و تاریک شوند» (تکویر/1و2).

«یوم تبدل الارض غیر الارض و السم_اوات و برزوا لله؛ در آنوقتی که زمین تبدیل شود به غیر زمین و چیز دیگری، و آسمانها تغییر یابند و همه برای خدا ظاهر شوند» (ابراهیم/48).

ص: 64

«یوم یکون الناس کالفراش المبثوث * و تکون الجبال کالعهن المنفوش؛ در آنوقتی که مردم مانند ملخ و پروانه پراکنده اند و کوهها مانند پشم زده شده و ریزه ریزه شده در فضا منتشر شوند» (القارعه/4و5).

«یوم تکون السمآء کالمهل * و تکون الجبال کالعهن؛ در آنوقتی که آسمانها همانند فلز گداخته و ذوب شده، و کوهها مانند پشم وارفته، سست و بی اساس و بی بنیادند» (المعارج/8و9).

این آیات، مظاهر قیامت کبری را بیان میکند، و مقام تجلی نفس را در آنجا؛ و چون نفس بالاتر از صورت و مثال است و حقیقت آن متعین به کم و کیف نیست لذا در آنجا آسمان و زمین و ستاره و کوهی نیست، و آسمان و زمین بصورت دیگری خواهد بود. و بنابراین تمام آیاتی که در آنها نعمت های بهشت یا نقمت های دوزخ مقدر و محدود به دوام آسمانها و زمین شده اند و مستمر به استمرار و دوام وجودی آنها قرار گرفته اند، راجع به بهشت مثالی و برزخی خواهد بود.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 2 - صفحه 244-240

کلی__د واژه ه__ا

قیامت برزخ بهشتیان شهادت

اول از عنوان "غدو و عشی" زیرا همانطور که ذکر شد در قیامت کبری، روز و شب نیست.

دوم از عنوان ''یعرضون علیها'' زیرا که معنایش اینست که مشرکین را عرضه بر آتش میدارند، و معنی عرضه آن نیست که در آتش می افکنند، بلکه آنست که پهلوی آتش میبرند و در کنار آن قرار میدهند و آتش را به آنان می نمایانند بطوریکه لهیب و شعله آتش، آنانرا فرا نمی گیرد، ولیکن از حرارت آن اجمالا به آنها میرسد و از منظره دهشتناک آن متألم و متأثر میگردند. بهشت و جهنم قیامتی در برزخ نیست بلکه راهروئیست برای قیامت و دریچه ایست برای آن. «یفتح له باب إلی الجنة و یفتح له باب إلی النار»؛ «دری از برزخ بسوی بهشت، و دری از برزخ بسوی جهنم می گشایند و دریچه ای از عالم قبر به آن دو باز میکنند» (کافی ج3 باب المسأله فی القبر ص 240-236).

سوم آنکه در دنبال آیه میفرماید: «و یوم تقوم الساعة أدخلو´ا ءال فرعون أشد العذاب». پس از آنکه هر صبح و شب بر آتش عرضه میشوند، این معنی ادامه دارد تا وقتیکه ساعت قیامت میرسد، در آن هنگام به ملائکه عذاب خطاب میشود که در حال، آل فرعون را در شدیدترین عذابی وارد کنید. پس معلوم میشود که قبل از قیامت، آنها در عذابی بوده اند که آن عذاب در درجه نهایت نبوده است و اینک آن عذاب غائی و نهائی به آنها میرسد. آن محل و عالمی که آل فرعون معذبند _ نه به عذاب نهائی _ آن را عالم برزخ گویند.

اما علت آنکه آیه: «لهم رزقهم فیها بکرة و عشیا»؛ «و صبح و شام روزیشان در آنجا برقرار است» (مریم/ 62) اختصاص به برزخ دارد، آنستکه صبح و شب و تدریج زمان، از حرکت شمس و قمر و زمین یا فلک الافلاک و نسبت های خاصه بین آنها پیدا میشود، و یا از امتداد حرکت جوهریه که در باطن و ذات موجودات است پدید می آید؛ و در قیامت که آسمان و زمین نیست و اصلا حرکتی نیست، بنابراین نسبت بین آنها نیز که از آن انتزاع زمان میشود وجود ندارد: «متک_ین فیها علی الارآئک لا یرون فیها شمسا و لا زمهریرا»؛ «که در آنجا بر تخت ها تکیه زنند. در آنجا نه (گرمای) آفتاب بینند و نه سرما» (انسان/13).

ص: 66

و نیز میتوان برای اثبات و وجود عالم برزخ، به این آیه تمسک جست: «إذ الاغل_'ل فی أعن_'قهم و السل_'سل یسحبون * فی الحمیم ثم فی النار یسجرون»؛ «آن کسانیکه در آیات خدا مجادله میکنند و تکذیب کتاب خدا را می نمایند و به آنچه خداوند به پیامبرانش ارسال داشته است تکذیب میکنند، پس بزودی خواهند دانست، در زمانی که غل ها و سلسله ها در گردنهای آنان آویخته شود و بسوی حمیم کشانده گردند و سپس در آتش، آتش زده شوند» (غافر/72و71). حمیم چیز گرم را گویند چون آب گرم، هوای گرم و امثال آن، و سحب به معنای کشاندن است، و سجر بمعنای آتش زدن است؛ ''سجر التنور'' یعنی تنور را آتش زد. و ثم همانطور که ذکر کردیم بمعنای تراخی و انفصال است، یعنی پس از مدت و زمانی؛ و بنابراین معنای آیه اینطور میشود: «این افراد جدال کننده و تکذیب کننده، اول در هوای گرم و یا آب گرم کشانیده میشوند، و سپس در آتش افکنده و در آنجا آتش زده میشوند».

معلوم است که مراد از سحب در حمیم، عالم برزخ است که از گرمای آنجا ناراحتند، و مراد از سجر در نار، عالم قیامت است که در آنجا بتمام معنی الکلمه میسوزند و به کیفر نهائی میرسند و نیز میتوان به این آیه استدلال نمود: «حتی إذا جآء أحدکم الموت توفته رسلنا و هم لا یفرطون * ثم ردو´ا إلی الله مولا'هم الحق ألا له الحکم و هو أسرع الح_'سبین»؛ «تا چون زمانی که مرگ یکی از شما فرا رسد، جان او را فرشتگان قبض ارواح ما اخذ نموده و در این عمل هیچ کوتاهی نمی کنند، و سپس باز گردانیده شوند بسوی خداوند که مولای حق آنان است؛ آگاه باشید که منحصرا حکم بدست خداست و او با سرعت ترین حسابگران است» (انعام/62و61).

ص: 67

''ثم'' بمعنای فاصله است، این فاصله همان برزخ است. چون قیام مردم در مقام عرض در نزد پروردگار در عالم برزخ نیست، برزخ مانند دنیاست با تجردی بیشتر، که همان تجرد از ماده باشد؛ و قیام انسان در نزد حق و عالم سؤال و میزان و حساب و مقام عرض، در عالم قیامت است که مقام قیام حقیقت نفس است به ذات خود و واقع خود، نه تنها به صورت و مثال خود. و لذا تعبیر به ثم فرموده است: ''ثم ردوا''. و نفرموده است: ''فردوا''، یعنی بین قبض روح فرشتگان و قیامت کبری فاصله ایست که پس از طی آن فاصله باید بسوی خدا که مولای حق است باز گردند.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 2 - صفحه 248-245

کلی__د واژه ه__ا

قیامت برزخ رستاخیز دوزخ عذاب الهی

یکی شدن دل و زبان در عالم برزخ

فرشتگان در عالم مثال با آن صورت ملکوتی گفتگو دارند؛ آنجا عالم پندار و مصلحت اندیشی نیست، آنجا عالم اعتبار و ترتیب مقدمات تخیلیه برای اخذ نتائج موهومه نیست؛ آن عالم، عالم حقیقت و عالم حق است. دروغ، متعلق به این عالم دنیاست که حق و باطل، شهوت و وهم و غضب و عقل، و سعادت و شقاوت با هم آمیخته اند؛ آنجا عالم، عالم حق است و کار یکسره است؛ این از یک نقطه نظر. از نقطه نظر دیگر، ملائکه در آنجا با باطن انسان گفتگو دارند و انسان با باطن و واقعیت خود پاسخ میدهد، بنابراین نمی تواند به دروغ پردازی مطلب را بر فرشتگان مشتبه کند. اگر کسی در این دنیا دروغ بگوید، واقعیت و وجدان او از چیزی حکایت میکنند و زبان از چیز دگری؛ این اختلاف زاویه بین حقیقت و زبان، مولودش دروغ است. دروغ، عدم مقارنه بین محتوای قلبی و گفتار زبانی است. اما آنجا که دیدگان به واقع باز شده و راه سرپیچی که همان غرائز مختلفه است گرفته شده و واقعیت محض است، تکلم ملائکه با باطن و حقیقت انسان است، یعنی روی سخن فقط با دل انسان است. آنجا عالم ریا و خدعه و مکر و حیله و مصلحت بینی موهومی و اعتبار پردازی نیست تا انسان بخواهد بدین وسائل متشبث گردد و کار خود را با حق تطبیق دهد، و به نحوی افعال سابق خود را به لباسی از تمویه و تشویه ملبس نموده و به صورت حق جا زند.

ممکن است انسان نه به جهت رضای خدا و تطبیق کردار خود با واقع، بلکه به جهت جهات دیگری در این دنیا گناه نکند؛ دروغ نگوید بخاطر اینکه رفیقش می فهمد که دروغ گفته است؛ دزدی نکند به جهت آنکه دزدیش معلوم میشود و رسوا میگردد؛ خیانت نکند، ستم نکند، به علت آنکه موقعیت و شخصیت او در اجتماع فرو میریزد. ولی چنین فردی مسلما اگر در موضع و موقعیتی قرار گیرد که صددرصد یقین داشته باشد که از دروغ و اختلاس و ظلم و خیانت او احدی اطلاع پیدا نمی کند و آبرویش نمی رود، دیگر رادع و مانعی از ارتکاب این جرائم ندارد. این اختلاف روش ها برای اختلاف ظاهر و باطنی است که در این دنیا، انسان خود را مواجه با آن می بیند. در عالم برزخ اختلاف ظاهر و باطن نیست، باطن انسان هر چه هست همان جلوه دارد. خوب است، خوب؛ بد است، بد جلوه میکند. قلب انسان هر چه را بیان میکند و اعتقاد و إذعان دارد زبان ملکوتی او نیز همانرا صحه میگذارد و بر آن شهادت میدهد.

ص: 69

آیاتی که در قرآن کریم به روشنی دلالت بر تجسم أعمال به صورت های ملکوتیه خود دارد، یکی این آیه مبارکه است: «إن الذین یأکلون أموا'ل الیت_ا'می' ظلما إنما یأکلون فی بطونهم نارا و سیصلون سعیرا؛ آن کسانی که اموال یتیمان را از روی ظلم و ستم میخورند حقیقتا در شکم های خود آتش میخورند، و بزودی در سعیر و آتش جهنم خواهند سوخت» (نساء/ 10). در این آیه مبارکه خوردن مال یتیم را از روی ستم، خوردن آتش تعبیر نموده است و بطور حصر میفرماید: فقط و فقط آتش میخورند و شکمهای خود را از آتش انباشته می کنند.

و دیگر آیه: «و الذین یکنزون الذهب و الفضة و لا ینفقونها فی سبیل الله فبشرهم بعذاب ألیم* یوم یحمی' علیها فی نار جهنم فتکوی' بها جباههم و جنوبهم و ظهورهم ه_ذا ما کنزتم لانفسکم فذوقوا ما کنتم تکنزون؛ آن کسانی که طلا و نقره را اندوخته و ذخیره می نمایند و در راه خدا انفاق نمی کنند، ای پیغمبر آنان را از عذاب سخت و دردناک خدا بترسان* روزی خواهد رسید که آن طلاها و نقره ها را در آتش دوزخ گرم کنند و با آنها پیشانی ها و پهلوها و پشت های آنان را داغ کنند، و ملائکه به آنها گویند که این طلاها و نقره های آتشین را بچشید اینها همان چیزهائی است که شما برای خود ذخیره نموده اید» (توبه/ 34-35). و چنانکه ملاحظه میشود در این آیه مبارکه طلا و نقره داغ شده و داغ کننده را عین ذخائر و گنج هائی شمرده است که در دنیا ذخیره میکرده اند.

ص: 70

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 2- صفحه 251-249 و 295-296

کلی__د واژه ه__ا

روح قرآن برزخ انسان رذایل اخلاقی نفس فرشتگان

انسان ممکن است نماز بخواند و روزه هم بگیرد و مسجد هم بسازد، ولی وقتی اینها قیمت دارد که دلالت بر ربط با خدا کند؛ یعنی وقتی هم که در منزل تنهاست، غسل جنابت را بکند و نمازش ترک نشود. وقتی هم که پشت ترازو می ایستد و در موقع فروش جنس بر مشتری جاهل و دهاتی که هیچ حساب هم سرش نمی شود اجحاف نکند و از او زیادتر نستاند و کمتر ندهد؛ چون خدا هست، نیمه شب هم در رختخواب خدا هست، از خواب که بر می خیزد خدا هست. علاقه به زن و فرزند و ثروت و آبرو، باید در طول علاقه و محبت به خدا باشد نه در عرض آن. در این صورت چون از او بپرسند: «من ربک؟ خدایت کیست؟» در پاسخ گوید: «الله جل جلاله ربی» . فرشتگان میگویند: خوش آمدی! خیرمقدم! (قدمت خیر قدوم، نزلت خیر مقام، أهلا و سهلا؛ فرشتگان میگویند: خوش آمدی! خیرمقدم!).

و اما آن کسانی که در ظاهر میگویند خدای ما خدای آسمانها و زمین است، ولیکن در عمل اعتقادی به او ندارند و شهادت آنها فقط لقلقه لسان است؛ پیوسته دم از ایمان و شرافت و تقوی و عدالت میزنند اما در مقام عمل همه این امور را به یک پول سیاه میفروشند، خدایشان و خداوندانشان در ترازوی واقع و سنجش حقیقت، درهم و دینار و طلا و نقره و شکم آنهاست؛ همانطور که پیامبر اکرم (ص) از مردم آخرالزمان خبر میدهد که: «ءالهتهم بطونهم و نسآؤهم قبلتهم و شرفهم الدراهم والدنانیر؛ معبودهای آنان شکم های آنانست، و زنهای آنها قبله گاه آنانند، و شرف آنان منوط به داشتن درهم و دینار است» (بحارالانوار ج22 ص453 و ج77 ص 97).

ص: 72

در عالم برزخ چون از خدایشان پرسش کنند: «من ربک؟» در پاسخ، حقیقت امر را بیان میکند. میگوید: بطنی، بطنی؛ شکمم، شکمم. میگویند: وای بر تو اینک به خدای خود متوسل، و از شکمت حاجت بخواه تا از عذاب ما نجات یابی! به دیگری میگویند: «من ربک؟» در پاسخ میگوید: زن من. میگویند: اینک از زنت بخواه که از تو دستگیری کند! به دیگری میگویند: «من ربک؟» پاسخ میدهد: پسرم؛ من پیرمرد بودم زحمت کشیدم پول تهیه کردم به پسرم دادم به خارج رفت که مهندس و دکتر شود ولی بی انصاف ایمان خود را از دست داد و به آثار کفار در آمد، هر چه کردیم دیگر از روش غلط خود بازنگشت؛ و در لفافه میگوید: کشور، دکتر و مهندس میخواهد و برای خدمت به جامعه لازم است، ولی دروغ میگوید. دکتر و مهندس نه برای خدمت به اجتماع است، بلکه برای خالی نمودن جیب مستمندان و ضعفاء و اندوختن ثروتهای بیکران. میگویند: اینک برو آقازاده دکتر و مهندست را بیاور تا تو را از چنگال افکار پریشان _ که در این عالم بصورت فرشتگان عذاب تجلی نموده اند _ رهائی بخشد! بعضی در پاسخ «من ربک؟» میگویند: تجارت من، چک من، سفته من، عنوان و اعتبار من، جاه و ریاست من، غرور علم و دانش من. اینها همه خدایانند.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 2 - صفحه 255-252

کلی__د واژه ه__ا

قیامت اخلاق خدا نیت فضایل اخلاقی ایمان

آن دو فرشته به اندازه ای که شعاع مد بصر یعنی کشش نور چشم این مؤمن است، قبر او را گشاد می کنند و از بهشت برای او طعام می آورند و روح و ریحان را برای او وارد می کنند؛ و این است مفاد گفتار خداوند عزوجل که میفرماید: «فأمآ إن کان من المقربین * فروح و ریحان و جنت نعیم؛ و اگر (محتضر) از مقربان باشد، آسایش و راحتی و بهشت پر نعمت (برای او) است» (واقعه/89-88)، یعنی در قبرش، یعنی در آخرت و قیامت.

پس حضرت فرمود: و اگر کافری وفات کند او را هفتاد هزار ملک زبانیه که از جهنم هستند تشییع کنند تا کنار قبرش. و آن شخص تازه گذشته، تشییع کنندگان و حاملان جنازه خود را سوگند میدهد به صدائی که تمام موجودات غیر از جن و انس می شنوند و میگوید: ای کاش برای من یک بار بازگشت به دنیا بود تا من از جمله ایمان آورندگان بودم! و میگوید: «ارجعون* لعلی أعمل صالحا فیما ترکت؛ مرا به دنیا بر گردانید امید است که من با أعمال صالحه ای که انجام دهم آنچه از من ترک شده است تدارک نمایم» (مؤمنون/100-99). آن ملائکه زبانیه او را پاسخ دهند که: «کلا إنها کلمة هو قآئلها؛ حاشا، این سخنی است که او گوینده ی آن است» (مؤمنون/100). (ابدا ابدا هیهات! بازگشتن به دنیا امری محال است، این کلمه ای است که تو اکنون میگوئی، و عمل نمیکردی، حالا هم اگر بازگردی عمل نخواهی کرد!).

و در این حال فرشته ای ندا کند که: «لو ردو لعادو لما نهوا عنه؛ اگر او به دنیا باز گردانیده شود هر آینه به همان اعمال زشتی که از آن نهی شده بود عود خواهد نمود» (انعام/28). و چون او را در میان قبر قرار دهند و مردم از دور او کنار روند و مفارقت نمایند، نکیر و منکر در وحشتناکترین صورتی به نزد او آیند و او را بنشانند و سپس از او بپرسند: من ربک؟ و ما دینک؟ و من نبیک؟ زبانش در ادا کردن پاسخ سنگین شود و قدرت بر جواب نیاورد؛ آن دو فرشته چنان ضربه ای بر او زنند از عذاب خدا، که تمام اشیاء از آن ضربه به دهشت افتند. دو باره از او پرسند: من ربک؟ و ما دینک؟ و من نبیک؟ فیقول: لا أدری «پس گوید که نمیدانم.» و به او میگویند: «لا دریت و لا هدیت و لا أفلحت؛ نفهمیدی و راه نیافتی و رستگار نشدی»، و پس از آن دری از آتش به روی او بگشایند و از حمیم دوزخ برای او فرود آورند؛ و این است گفتار خداوند: «و أمآ إن کان من المکذبین الضآلین * فنزل من حمیم و تصلیة جحیم؛ و اما اگر از تکذیب کنندگان گمراه باشد، پس (وی را) ضیافتی از آب جوشان است، و به دوزخ وارد شدن» (واقعه/94-92)، در قبر یعنی در آخرت و قیامت (امالی صدوق طبع سنگی ص 175-174).

ص: 74

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 2- صفحه 260-256

کلی__د واژه ه__ا

مرگ برزخ مؤمن کافر نکیر و منکر عذاب الهی پاداش الهی فرشتگان

مجلسی رضوان الله علیه در ذیل خبر مروی از حضرت سجاد (ع) که درباره عذاب قبر بیان فرموده اند و از جمله عذاب ها معیشت ضنک را شمرده اند، گوید: و این خبر دلالت دارد بر آنکه مراد از معیشت ضنک در آیه مبارکه، همان عذاب قبر است و مؤید این معنی آنست که قیامت را بعد از آن در آیه ذکر کرده است و بسیاری از مفسرین این چنین تفسیر نموده اند؛ و نمی توان گفت که مراد از معیشت ضنک بدی حال است در دنیا، چون می بینیم بسیاری از کافران در دنیا معیشت راحت و طیب و گوارا دارند؛ و بسیاری از مؤمنان به خلاف آنانند (بحارالانوار، ج6 از طبع حیدری ص215).

در "امالی " شیخ طوسی نامه ای را که امام علی (ع) به اهل مصر می نویسند و با محمدبن ابی بکر ارسال میدارند ذکر میکند. این نامه بسیار مفصل و حاوی مطالب آموزنده و بیدارکننده ای است. در آن نامه مفصلا از مرگ و عواقب آن سخن به میان آمده تا آنکه حضرت می نویسند: «و إن المعیشة الضنک التی حذر الله منها عدوه، عذاب القبر؛ آن زندگانی سخت، که خداوند دشمنش را نسبت به آن هشدار داده است عذاب قبر است» (امالی شیخ، طبع نجف ج1 ص27).

من_اب_ع

علامه سید محمدحسین حسینی تهرانی- معادشناسی 2- صفحه 188-189

کلی__د واژه ه__ا

عمل صالح برزخ انسان عذاب الهی پاداش الهی قرآن

عالمی بود در طهران، بسیار بزرگوار و متقی و حقا مرد خوبی بود؛ مرحوم آیت الله حاج شیخ محمد تقی آملی رحمة الله علیه، ایشان از شاگردان سلسله اول مرحوم قاضی در قسمت اخلاق و عرفان بوده اند. از قول ایشان نقل شد که من مدتها میدیدم که مرحوم قاضی دو سه ساعت در وادی السلام می نشینند. با خود می گفتم: انسان باید زیارت کند و برگردد و به قرائت فاتحه ای روح مردگان را شاد کند؛ کارهای لازم تر هم هست که باید به آنها پرداخت. این اشکال در دل من بود اما به احدی ابراز نکردم، حتی به صمیمی ترین رفیق خود از شاگردان استاد. مدت ها گذشت و من هر روز برای استفاده از محضر استاد به خدمتش میرفتم، تا آنکه از نجف اشرف عازم بر مراجعت به ایران شدم ولیکن در مصلحت بودن این سفر تردید داشتم؛ این نیت هم در ذهن من بود و کسی از آن مطلع نبود. شبی بود میخواستم بخوابم؛ در آن اطاقی که بودم در طاقچه پائین پای من کتاب بود، کتابهای علمی و دینی؛ در وقت خواب طبعا پای من بسوی کتابها کشیده میشد. با خود گفتم برخیزم و جای خواب خود را تغییر دهم، یا نه لازم نیست؛ چون کتابها درست مقابل پای من نیست و بالاتر قرار گرفته، این هتک احترام به کتاب نیست.

در این تردید و گفتگوی با خود بالاخره بنا بر آن گذاشتم که هتک نیست و خوابیدم. صبح که به محضر استاد مرحوم قاضی رفتم و سلام کردم، فرمود: علیکم السلام صلاح نیست شما به ایران بروید، و پا دراز کردن بسوی کتابها هم هتک احترام است. بی اختیار هول زده گفتم: آقا شما از کجا فهمیده اید، از کجا فهمیده اید. فرمود: از وادی السلام فهمیده ام .

ص: 77

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 2 - صفحه 267-265

کلی__د واژه ه__ا

روح محمدتقی آملی وادی السلام میرزا علی قاضی

ضمره گفت: ای ابوالحسن! اگر مرده ای را که حمل می کنند (چنان جان دارد که بتواند) این سخن را بگوید، ممکن است بپرد بر گردن حاملین خود و به آنان حمله ور شود.

حضرت سجاد (ع) به مقام مقدس الهی عرضه داشتند: بار پروردگارا! اگر ضمره این سخن را از روی استهزاء و تمسخر به حدیث رسول الله (ص) گفت، او را به دست غضب اسف بار خود بگیر.

جابر گوید: چهل روز در دنیا درنگ کرد و سپس مرد. یکی از غلامان او که در تجهیزش حضور داشت پس از انجام دفن خدمت حضرت سجاد (ع) رسید و در حضور آن حضرت نشست. حضرت فرمود: ای فلان از کجا آمده ای؟ گفت: از جنازه ضمره؛ همینکه قبر را انباشتند و تسویه نمودند، من صورت خود را روی قبر گذاشتم و سوگند به خدا صدایش را شنیدم؛ به همان لهجه و لحنی که در دنیا داشت، و من در حال حیاتش او را بدان صدا می شناختم، و چنین می گفت: ای وای بر تو ای ضمرة بن معبد! امروز تمام دوستان، تو را رها کردند و تنها گذاردند و عاقبت مسیر تو بسوی جهنم شد؛ آنجا مسکن و خوابگاه شب و استراحتگاه روز تو خواهد بود.

جابر گوید: حضرت علی بن الحسین (ع) فرمود ما از خداوند طلب عافیت میکنیم؛ این است پاداش کسی که حدیث رسول خدا (ص) را مسخره کند (فروع کافی طبع سنگی ج1 ص64).

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 2 - صفحه 269-267

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح ضمرة ابن معبد تمسخر امام سجاد (ع) عذاب الهی پاداش الهی پیامبر اکرم

ص: 79

رسول الله فرمود: اما کفن نمودن او را در لباس خود، به جهت آن بود که چون من روزی گفتم: مردم در روز قیامت در عالم حشر برای مقام عرض از قبرهای خود عریان محشور میشوند، فاطمه صیحه ای زد و گفت: وا سوأتاه! «ای وای از رسوائی کشف قبائح !» پس من لباس خود را بدو دادم و از خداوند در نمازی که بر فاطمه گزاردم خواستم که آن کفن را کهنه نگرداند تا زمانی که فاطمه در بهشت وارد شود؛ و خداوند دعای مرا مستجاب نمود. و اما داخل شدن من در قبرش، به جهت آن بود که من روزی گفتم: چون میت را داخل قبر گذارند و مردم از کنار قبر برگردند، دو ملک منکر و نکیر می آیند و از او سؤال می کنند؛ فاطمه گفت: واغوثاه بالله! «ای پناه به خدا!» من مکررا در قبر از پروردگار خود مسألت نمودم تا آنکه روضه و دری از قبر او به بهشت گشود، پس قبر او باغی از باغ های بهشت شد (بصائرالدرجات طبع سنگی ص81).

من_اب_ع

مرتضی مطهری - معادشناسی 2 - صفحه 274-269

کلی__د واژه ه__ا

مرگ قیامت اخلاق فاطمه بنت اسد برزخ

راه سعادت و راه شقاوت برای کسی در این دنیا تا هنگام موت مشخص نیست ولی به مجرد مردن راه انسان یکسره میشود؛ یا بهشت و یا جهنم، یا سعادت است و یا شقاوت. بنابراین، موجوداتی که در آن عالم مشهود انسان میگردند، با صورتهای واقعیه خود جلوه دارند. اعمالی که انسان انجام داده، به صورت های واقعی ملکوتی برزخی برای انسان جلوه می کنند و مجسم میشوند؛ ملکاتی را که انسان در دنیا کسب کرده و اخلاقی را که واجد شده است، در آنجا به صورت واقعیه ملکوتیه مشهودند. افراد انسان به صورت های واقعیه خود متصور میگردند و شکل میگیرند و به قالب صوری و مثالی خود در می آیند. اعمال انسان در آنجا یا به صورتی مجسم میگردد زیبا و با قدی رعنا و سخنی دلربا؛ انسان به او میگوید تو کیستی که من تا به حال صورتی از تو زیباتر، با لباسی عالی تر و بوئی خوشتر نیافته ام؟ در پاسخ میگوید: من همان عمل تو هستم، عمل صالحی که در دنیا انجام دادی و با تو هستم تا روز بازپسین. و صورتی مجسم میگردد قبیح و زشت، زننده و مشمئز کننده و خسته کننده با تعفن خاص خود؛ انسان به او میگوید: تو کیستی که من تا به حال صورتی مانند تو، بدین زنندگی و زشتی ندیده ام و بوئی را چون بوی تو عفن نیافته ام؟ در پاسخ میگوید: من همان عمل تو هستم، عمل زشت و قبیحی که در دنیا انجام دادی و با تو هستم تا روز قیامت.

پیکر و روح اعمال انسان:

انسان در این دنیا میتواند بخوبی بفهمد که اعمالی که از او سرمیزند دو وجهه دارد: اول، وجهه ظاهر که همان پیکره و جسد عمل است. دوم، وجهه باطن که همان روح و جان عمل است. جان عمل، همان اختیار و خلوص و نیت پاک و تقرب به خدای متعال، یا خدای ناکرده سمعه و ریا و خودنمائی و تظاهر غلط و تعدی است که انسان عمل را با آن نیت انجام میدهد. انسان ممکن است در این دنیا نماز بخواند، ولی گاه ممکن است برای خدا بخواند و گاه ممکن است برای خودنمائی، و به دو نیت مختلف ممکن است انجام داده شود، پس روح نماز دو تا شد درحالیکه پیکره نماز که همان عمل ظاهری است واحد است.

ص: 82

از روح و باطن اعمال، غیر از عالم الغیب کسی خبر ندارد؛ ممکن است کسی نماز بخواند و رفیق پهلوی او هم نتواند بفهمد که آیا این نماز را خالصا لوجه الله الکریم انجام داده و یا به جهت انگیزه و داعیه دیگری بجای آورده است. روزه میگیرد، زکات میدهد، پل میسازد، مسجد بنا میکند، نشر کتاب می نماید؛ اعمالی که ظاهرش بسیار چشمگیر است ولی از باطن آنها کسی خبر ندارد، زیرا ممکن است این اعمال را برای رضای خدا انجام داده باشد، و ممکن است برای حب جاه و شهرت بجا آورده باشد. ظاهر عمل خوب است، ولی دو باطن متضاد و متفاوت دارد. اگر برای خدا انجام داده باشد، این عمل مقرب است و باطنش نیکو و دل انگیز است و آن باطن پسندیده، روح او را سبک میکند و نفس او را راحتی می بخشد و رفع حجاب های ظلمانی و نورانی از او میکند و رفته رفته او را به حریم امن و امان خدا میرساند. و اگر برای غیر خدا انجام داده باشد باطن این عمل، متعفن و خراب و فاسد است و به عوض اینکه او را به بهشت کشاند به جهنم نزدیک میکند چون ریا است و ریا حرام است؛ ریا، بت پرستی و انسان پرستی و شرک است و این عمل روح او را افسرده و نفس او را خسته و سنگین میکند و از قدرت طیران او در فضای عالم قدس می کاهد و رفته رفته او را از حریم قرب دورتر نموده و بالنتیجه به جهنم که مظهر عالم بعد است می کشاند.

و به همان درجه ای که انسان در دنیا از عمل زشت خسته و ملول میشود و از عمل پسندیده مبتهج میشود و لذت میبرد، در عالم برزخ _ که مخفیات ظهورش افزایش می یابد و سرائر انکشافش بیشتر میگردد و قالب ماده ای که می افتد صورت های برزخی اعمالی که انسان انجام داده، با ملاحظه جان و روح ملکوتی آنها، ظهور میکند، و هر عمل متناسب با آن عالم برای انسان تجلی می نماید _ بواطن اعمال هزاران مرتبه اثرش قوی تر خواهد شد و انسان دست به گریبان با این آثار قویه و شدیده خواهد شد. و بنابراین از ظاهر گناه و پیکره عمل که بگذریم، باطن و جان دروغ و زنا و غش در معامله و غضب و شهوت بی مورد و بخل و حسد و کینه توزی و عبودیت در مقابل غیر حق، با حقائق و واقعیات خود موجودیت خود را إعلام میدارند؛ همچنانکه اعمال صالحه از نماز و زکات و دستگیری از مستمندان و تواضع در برابر حق و عزت و شرف و حیا و عصمت و عبودیت معبود مطلق، با حقائق و واقعیات خود موجودند. و مثل آنکه عالم عوض میشود و پیکره دگرگون میگردد؛ و کأنه آن ستون هائی که آن عالم را بر آن ستونها بنا کرده اند، غیر از ستونهای این عالم است؛ آن ستون ها ستون های عجیبی است، فضای آن عالم هم فضای دیگری است .

ص: 83

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 2- صفحه 283-280

کلی__د واژه ه__ا

بهشت روح برزخ اعمال عذاب الهی پاداش الهی دوزخ

اختلاف کیفیت سازمان روحی و ملکوتی آنها، موجب اختلاف کیفیت صور و اشکال و کم و کیف بدن مادی و جسم طبیعی آنها شده است و بدن طبیعی هر حیوان _ که یک نوع اتحاد با نفس آن حیوان دارد _ متشکل به شکل نازل نفس آن حیوان شده است، بطوریکه اگر با نردبان معرفت از بدن یک حیوان بالا رویم به نفس ملکوتی او خواهیم رسید و آن نفس را کما هی حقها ملاحظه و مشاهده خواهیم نمود؛ و نیز اگر نفس ملکوتی حیوانی را که ابدا شکل ظاهری و بدن جسمانی و طبیعی او را ندیده ایم به ما ارائه دهند، می توانیم در صورت وجدان نیروی معرفت، شکل ظاهری آن حیوان را کما هو حقه ترسیم نموده و توصیف کنیم. و شاید اشعار قصیده معروف فیلسوف و عارف بزرگوار، مرحوم میر فندرسک افاده معنای عامی را دهد که شامل این مسأله مبحوث عنها نیز گردد، آنجا که میفرماید:

چرخ با این اختران، نغز و خوش و زیباستی *** صورتی در زیر دارد آنچه در بالاستی

صورت زیرین اگر بر نردبان معرفت *** بر رود بالا، همان با اصل خود یکتاستی

این سخن را در نیابد هیچ وهم ظاهری *** گر ابو نصرستی و گر بوعلی سیناستی

جان اگر نه عارض استی زیر این چرخ کبود *** این بدنها نیز دائم زنده و برپاستی

هرچه عارض باشد او را، جوهری باید نخست *** عقل بر این دعوی ما شاهد گویاستی

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 2- صفحه 286-284

کلی__د واژه ه__ا

نفس اخلاق ماده ماده و صورت اعمال

صورت حیوان نازله ملکوت است:

گربه ای را که ملاحظه میکنید با این شکل و قیافه، به علت آنست که دارای یک صورت ملکوتی خاصی است که اگر آن صورت ملکوتی را بخواهیم به لباس مادی ملبس کنیم غیر از این شکل و قیافه گربه نخواهد شد. صورت ملکوتی سگ، درندگی و غضب و وفا و نیز احترام به غنی گذاردن و فقیر را دندان گرفتن است و لذا لباس مادی و جسمی طبیعی او بدین شکل است. خرس را چون از آن عالم نزول داده اند طبعا دارای چنین شکل و صورتی شده است. گوسفند را ببینید، در چشم این حیوان نگاه کنید، یک دنیا حکایت از سلامت نفس او میکند؛ و لذا خوردن گوشتش در اسلام جائز است. خوک که حیوانی است شهوت ران و بی عفت و بی عصمت، صورت روحانیش چنین است، و بنابراین چون بواسطه خوردن گوشت او، از آن ملکات و اخلاق به شخص خورنده و آکل انتقال می یابد لذا در شریعت اسلام استفاده از گوشت آن حرام است.

بر اساس همین معیار و مناط، نمی توان محرمات در اسلام را فقط منوط به اشیائی دانست که ضرر جسمی داشته باشند بلکه بالاتر از ضرر جسمانی ضرر روحی است و انتقال خواص معنوی مأکول است که به آکل متوجه میگردد. اسب روحا با صفا و با وفا و ذاتا نجیب است و بدین شکل متشکل شده، در چشمانش بنگرید یک دنیائی از معنی و آرامش و صبر و تحمل می یابید. سوسمار و بزمجه را نیز شاید در بیابانها دیده باشید، از چشمانش حقد و حسد و کینه نمودار است و آن سرسختی که در او ملاحظه می شود کاملا از دیدگانش مشهود است.

ص: 86

اما انسان طرفه معجونی است که از تمام این غرائز و صفات در او به ودیعت نهاده شده است؛ اگر به دنبال عقل رود و تمام غرائز و ملکات خود را مقهور و مغمور این ملکه قدسیه سازد، به صورت حقیقی انسان در عالم برزخ متصور میگردد و اما اگر عقل را مقهور و منکوب نمود و طبق تمایلات نفسانیه دنبال غضب و شهوت و قوای واهمه رفت، به صورت همان حیوانی محشور میگردد که آن صفت فصل ممیز آن حیوان بوده است؛ چون انسانیت انسان به عقل و قوه ناطقه است و فصل ممیز انسان همان ملکه الهیه عاقله است و اگر انسان خود را بدین مقام نرسانید، خود را به مقام واقعی خود که انسانیت است نرسانیده و خواهی نخواهی در صف و رتبه پائین تر از انسان _ که شیاطین یا حیواناتند _ در خواهد آمد و در عالم برزخ به صورت برزخی آن شیطان یا آن حیوان، موجودیت خود را احراز میکند.

حکایت نشان دادن صور برزخی حاجیان توسط امام صادق علیه السلام:

محمد بن حسن صفار در کتاب "بصآئر الدرجات " روایت کرده است ابوبصیر گفت: در خدمت حضرت امام صادق علیه السلام به حج مشرف شدیم و در هنگامیکه در حال طواف بودیم عرض کردم: فدایت شوم ای فرزند رسول الله (ص)! یغفر الله لهذا الخلق؟ «آیا خداوند تمام این خلق را می آمرزد؟» حضرت فرمود: ای أبوبصیر اکثر افرادی را که می بینی از میمون ها و خوک ها هستند! ابوبصیر میگوید: به محضرش عرض کردم: به من نیز نشان بده. ابوبصیر میگوید: حضرت به کلماتی تکلم نمود و پس از آن دست خود را بر روی چشمان من کشید، من دیدم آنها را که به صورت خوک و میمون بودند، و این امر موجب دهشت من شد و لذا آن حضرت دوباره دست بر چشم من کشید و من آنها را به همان صورت های اولیه مشاهده کردم و سپس فرمود: «ای أبا محمد! شما در میان بهشت خوشحال و مسرور خواهید بود و در بین طبقه های آتش شما را میجویند و یافت نخواهید شد؛ سوگند به خدا که سه نفر از شما در آتش با هم نخواهید بود، و سوگند به خدا دو نفر از شما هم نخواهید بود، و سوگند به خدا یک نفر هم نخواهد بود».

ص: 87

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 2 - صفحه 290-287

کلی__د واژه ه__ا

نفس

از آنجا عبور کرده رسیدیم به اقوامی که از بزرگی شکم هرچه میخواستند از زمین برخیزند نمی توانستند. گفتم: ای جبرئیل! اینان چه دسته ای هستند؟ جبرئیل گفت: اینها کسانی هستند که ربا میخورند و نمی توانند از جای خود برخیزند مگر مانند برخاستن کسی که شیطان زده شده و عقل خود را بکلی از دست داده است؛ و اینها در راه و روش آل فرعون هستند و هر صبحگاه و شبانگاه بر آتش عرضه می شوند، و پیوسته درخواست می کنند که ای پروردگار ما! ساعت قیامت چه موقع میرسد و دیگر نمیدانند که آن ساعت تلخ تر و دهشتناک تر است.

و از آن محل عبور کردیم به زنانی که به پستان های خود آویخته شده بودند رسیدیم. پرسیدم: ای جبرئیل! اینان چه گروهی از زنانند؟ جبرئیل گفت: اینان زنانی هستند که اموالی را که از شوهرهایشان باقی مانده و متعلق به فرزندان آن شوهران است به فرزندان غیر آن شوهرها میدهند، و در حقیقت ارثیه یتیم های آنها را صرف غیر آنها می نمایند (تفسیر علی بن ابراهیم طبع سنگی سنه 1313 ص 371و370).

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 2 - صفحه 295-293

کلی__د واژه ه__ا

ربا معراج حرام خواری ظلم نماز عیب جویی

«الغضب قطعة من النار؛ غضب پاره ای از آتش است» (احیاء العلوم ج4 ص22 و ص79).

و نیز روایت میکند از رسول خدا (ص): «من شرب فی ءانیة من ذهب أو فضة فکأنما یجرجر فی بطنه نار جهنم؛ هر کس در ظروف طلا و نقره چیزی بیاشامد مانند آنست که در شکم او آتش جهنم به غلیان و صدا در آید» (احیاء العلوم ج1 ص30).

و نیز از رسول الله (ص) روایت میکند: «إذا مررتم بریاض الجنة فارتعوا! قیل و ما ریاض الجنة؟ قال: مجالس الذکر؛ زمانیکه مرور کردید به باغهای بهشت، در آن بگردید و استفاده کنید از میوه های آن! عرض کردند: مراد از باغهای بهشت چیست؟ فرمود: مجالس ذکر خداوند عزوجل» (احیاء العلوم ج1 ص30).

و نیز از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده است که در وقتیکه عبادة بن صامت را برای جمع آوری صدقات فرستادند به او گفتند: ای ابو ولید از خدا بترس! در روز قیامت بر گردن خود شتری را حمل نکنی که پیوسته نعره کشد، یا گاوی را که صدای خود را بلند کند، یا گوسپندی را که فریاد برآورد! عباده گفت: ای رسول خدا آیا چنین هم میشود؟ رسول خدا فرمود: آری سوگند به آن خدائی که جان من در دست قدرت اوست، مگر آن کسی که مورد رحمت خدا واقع شود. عباده گفت: پس سوگند به آن کسی که تو را به حق مبعوث گردانیده است من دیگر ابدا اخذ صدقات نخواهم نمود».

رسول خدا میخواهند به عباده بفهمانند که اگر کسی در اخذ صدقات به مردم ظلم کند و بیشتر از مقدار معین بستاند یا از افرادی که صدقه بر آنان تعلق نمی گیرد صدقه بستاند، این عمل او در روز بازپسین به صورت شتر یا گاو و گوسفند نعره زننده ای است که به دوش خود حمل مینماید.

ص: 90

و نیز از رسول الله روایت میکند که: «ریح الولد من ریح الجنة؛ بوی فرزند متولد شده، از بوی بهشت است» (احیاء العلوم ج2 ص194).

امام صادق (ع) روایت می کند که: رسول خدا (ص) فرمودند در آن هنگامی که مرا در آسمان معراج دادند من داخل بهشت شدم، دیدم در آنجا زمین های بسیاری را که سفید و روشن افتاده و هیچ در آنها نیست، ولیکن فرشتگانی را دیدم که بناء می سازند، یک خشت از طلا و یک خشت از نقره، و چه بسا دست از ساختن بر میدارند. من به آن فرشتگان گفتم: به چه علت شما گاهی مشغول ساختن میشوید و گاهی دست بر میدارید؟ فرشتگان گفتند: وقتیکه نفقه ما برسد ما می سازیم و وقتیکه نفقه ای نمیرسد دست بر میداریم و صبر می کنیم تا آنکه نفقه برسد. رسول خدا به آن فرشتگان گفتند: نفقه شما چیست؟ گفتند: نفقه ما گفتار مؤمن است در دنیا، که بگوید: «سبحان الله و الحمدلله و لا إله إلا الله و الله أکبر»پس چون مؤمن بگوید، ما بنا می کنیم؛ و زمانیکه از گفتن دست بردارد ما نیز باز می ایستیم».

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 2 - صفحه 301-296

کلی__د واژه ه__ا

بهشت قیامت ذکر دوزخ

شیخ مفید در "اختصاص" روایت کرده است که شنیدم از حضرت امام جعفر صادق (ع) که میفرمود: در وقتی که من با پدرم عازم تشرف به مکه بودیم و پدرم در جلوی من بود، چون به موضعی رسیدیم که آنرا ضجنان گویند، ناگهان مردی پدیدار شد که به گردنش سلسله و زنجیر بود و آنها را با خود می کشید. روی به من آورد و گفت: مرا آب بده، مرا آب بده! پدرم فریاد به من آورد که آبش نده، خدا او را آب ندهد! و در پی او مرد دیگری بود که پیوسته دنبال او بود؛ زنجیرش را کشید و با آن زنجیر او را در پائین ترین نقطه از نقاط آتش انداخت. (اختصاص طبع سربی ص275 تا ص277 و بصائرالدرجات طبع سنگی ص 81و80).

شیخ محمد بن حسن صفار در "بصآئر الدرجات" روایت کرده است که گفت: بر امیرالمؤمنین (ع) وارد شدم و دیدم که در نزد آن حضرت مردی با صورتی شکسته و لباسی ژنده نشسته و حضرت با او مشغول گفتگو بودند. چون آن مرد برخاست عرض کردم: یا امیرالمؤمنین! این مرد که بود؟ فرمود: یوشع بن نون وصی موسی (ع) (بصائرالدرجات طبع سنگی ص 80).

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 2 - صفحه 312-310

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح برزخ

امیرالمؤمنین (ع) فرمود: و علیک السلام حال شما چطور است؟ آن مرد گفت: حالم خوب است، و من در انتظار روح القدس هستم و به خاطر ندارم هیچکس در راه رضای خداوند عزوجل امتحانش از تو بزرگتر و ثوابش از تو نیکوتر باشد، و نه مکانت و منزلت او در نزد خدا رفیع تر و بلند پایه تر. ای برادر من! بر این مشکلات و رنج هائی که دست به گریبان هستی پایداری و استقامت داشته باش تا آنکه حبیب را ملاقات نمائی! من اصحاب و یاران خود را دیدم که دیروز از دست بنی اسرائیل چه به آنها میرسید؛ بدن آنها را با اره می بریدند و بدن آنها را روی تخته های چوب میخکوب نموده و حمل میکردند. سپس با دست خود اشاره به اهل شام نموده گفت: اگر این صورتهای مسکین و متنکر میدانستند که چه عذاب سخت و پاداش بدی برای آنها به جهت نبرد با تو معین گردیده است، البته دست از جنگ بر میداشتند. و پس از آن با دست خود، نیز اشاره به اهل عراق نموده گفت: اگر این چهره های روشن میدانستند که چه پاداش و اجر بزرگی به جهت اطاعت از فرمان تو برای آنها مهیا گردیده است، دوست داشتند که بدن آنها را با قیچی های آهن پاره پاره کنند و در یاری از تو ایستادگی و مقاومت بنمایند. و سپس گفت: و السلام علیک و رحمة الله و برکاته، سلام و رحمت و برکات خدا بر تو باد». سلام خود را نمود و از نظرها پنهان شد.

در این حال عمار بن یاسر و ابوالهیثم بن التیهان و ابو ایوب انصاری و عبادة بن صامت و خزیمة بن ثابت و هاشم مرقال و جماعتی دیگر از پیروان خاص و حواریین امیرالمؤمنین (ع) که گفتار آن مرد را شنیده بودند برخاستند و عرض کردند: ای امیر مؤمنان! این مرد که بود؟ حضرت امیرالمؤمنین (ع): این مرد شمعون بن صفا وصی حضرت عیسی (ع) بود که خداوند او را فرستاده بود تا مرا در جنگ و نبرد با دشمنان خودش تأیید و تقویت نماید. تمامی آن یاران گفتند:

ص: 93

فداک ءابآؤنا و أمهاتنا، و الله لننصرک نصرنا لرسول الله صلی الله علیه و ءاله، و لا یتخلف عنک من المهاجرین و الانصار إلا شقی!، پدران ما و مادران ما فدای تو باد؛ سوگند بخدا چنان جنگی در رکاب تو خواهیم نمود و چنان یاری و نصرتی از تو خواهیم کرد که از رسول خدا (ص) مینمودیم؛ و هیچیک از مهاجرین و انصار دست از یاری تو بر نخواهند داشت مگر آن کسی که شقی بوده باشد». امیرالمؤمنین (ع) درباره آنها دعای خیر نموده و کردار آنان را به ستودگی یاد فرمود. (مجالس مفید، طبع سربی - نجف ص 62-60).

در بسیاری از روایات که در تکلم با افرادی بعد از مرگشان سخن به میان می آید، چه خود ائمه اطهار علیهم السلام آنان را دیده و با آنها سخن گفته اند و چه به دیگران نیز نمایانده اند و چه افراد دیگری احیانا با مردگانی سخن گفته و آنها را مشاهد نموده اند، تمام این تکلم ها راجع به عالم برزخ و مثال بوده و برخورد و ملاقات در مکاشفات صوریه و مثالیه صورت گرفته است و در بعضی از اوقات آنانرا به صورت های عادی دیده اند، و در برخی به صورت های برزخی نورانی یا ظلمانی.

شیخ مفید در "اختصاص" روایت کرده است که شنیدم از حضرت امام جعفر صادق (ع) که میفرمود: در وقتی که من با پدرم عازم تشرف به مکه بودیم و پدرم در جلوی من بود، چون به موضعی رسیدیم که آنرا ضجنان گویند، ناگهان مردی پدیدار شد که به گردنش سلسله و زنجیر بود و آنها را با خود می کشید. روی به من آورد و گفت: مرا آب بده، مرا آب بده! پدرم فریاد به من آورد که آبش نده، خدا او را آب ندهد! و در پی او مرد دیگری بود که پیوسته دنبال او بود؛ زنجیرش را کشید و با آن زنجیر او را در پائین ترین نقطه از نقاط آتش انداخت. (اختصاص طبع سربی ص275 تا ص277 و بصائرالدرجات طبع سنگی ص 81و80).

ص: 94

شیخ محمد بن حسن صفار در "بصآئر الدرجات" روایت کرده است که گفت: بر امیرالمؤمنین (ع) وارد شدم و دیدم که در نزد آن حضرت مردی با صورتی شکسته و لباسی ژنده نشسته و حضرت با او مشغول گفتگو بودند. چون آن مرد برخاست عرض کردم: یا امیرالمؤمنین! این مرد که بود؟ فرمود: یوشع بن نون وصی موسی (ع) (بصائرالدرجات طبع سنگی ص 80).

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 2 - صفحه 315-312

کلی__د واژه ه__ا

روح شمعون ابن صفا امام علی (ع) اولیای الهی

پس هیچ مرده ای باقی نخواهد ماند نه در مشرق عالم و نه در مغرب عالم و نه در خشکی و نه در دریا، مگر آنکه منکر و نکیر از او بعد از مرگش درباره ولایت امیرالمؤمنین پرسش کنند؛ به مرده میگویند: «من ربک؟ و ما دینک؟ و من نبیک؟ و من إمامک؟؛ پروردگارت کیست؟ دینت چیست؟ پیغمبرت کیست؟ امامت کیست» (بحارالانوار طبع آخوندی (حروفی) ج6 ص216).

من_اب_ع

مرتضی مطهری- معادشناسی 2- صفحه 260-259

کلی__د واژه ه__ا

قرآن برزخ ولایت نکیر و منکر امام علی (ع)

و آن مقدمه اینست: این عالمی که ما در آن زیست می کنیم، عالم ماده و طبع است. یعنی موجودات این عالم دارای ماده هستند و دارای طبایع مختلف. و لازمه عالم ماده، زمان و مکان است. یعنی هیچ ماده ای که خارج از زمان و مکان باشد وجود ندارد، و زمان و مکان از عوارض لاینفک این جوهر مادی است. و لذا اسم این عالم را جهان طبع و ماده گذارده اند. یک عالم دیگر داریم که در آن ماده نیست، و طبایع وجود ندارند. آن عالم، عالم مثال و برزخ است که در آنجا حقیقت و ملکوت موجودات بسیار قوی تر و عجیب تر و شریف تر و عالم تر و قادرتر است؛ و آن جهان بطور کلی از این جهان بسیار قوی تر است از تمام جهات. ولی آن عالم بر این عالم احاطه دارد؛ دنبال این عالم نیست که این عالم طبع و ماده سپری شود؛ و چون سپری گردد، آن زمانی که بدنبال این زمان است عالم بزرخ و مثال باشد.

از عالم مثال و برزخ بالاتر، عالم نفس است که در آنجا موجودات خیلی عجیب تر و قوی ترند. علمشان، ادراکشان، قدرتشان بیشتر از عالم برزخ است. و آن عالم نیز دنبال عالم برزخ نیست که بگوئیم در زمانی که عالم برزخ سپری شود در آن زمان عالم قیامت طلوع میکند؛ چون اصولا عالم قیامت زمانی نیست، مافوق زمان است. بنابراین عالم قیامت که ظهور تجلیات نفس است احاطه بر عالم برزخ دارد. عالم برزخ احاطه بر این عالم دارد؛ و عالم قیامت احاطه بر عالم برزخ. بنابراین الان، عالم برزخ و قیامت موجود است. ولی الان که میگوئیم صحیح نیست، چون الان یعنی این زمان، و اشاره کردیم به عالم طبع که زمان دارد؛ باید بگوئیم: عالم برزخ موجود است، عالم قیامت موجود است.

ص: 97

و اینکه میگوئیم الان عالم قیامت موجود است، از باب ضیق عبارت است. چون عبارتی غیر از این برای رسانیدن این معنی نمی توانیم استخدام کنیم؛ فقط میتوانیم بگوئیم: عالم قیامت موجود است و دنبال این عالم نیست بلکه احاطه بر این عالم دارد. و اگر بجای الان لفظ فعلا استعمال کنید، باز همین اشکال هست؛ چون اینها عباراتی هستند که یک معنی را میرسانند، بالاخره عوالم تو در تو است، و یکی بر دیگری سیطره و احاطه دارد. این عالم مورد نظر و سیطره عالم برزخ است؛ و عالم برزخ مورد نظر و سیطره عالم قیامت است. چون آن عوالم سیطره بر این عالم دارند، تمام جهات این عالم زیر نظر آن عوالم است، ولی عکسش اینطور نیست؛ عالم برزخ سیطره و احاطه بر عالم قیامت ندارد، و عالم طبع سیطره و احاطه بر عالم برزخ ندارد. موجوداتی که در عالم طبع و ماده اند سیطره ای بر عالم مثال و صور ملکوتی ندارند، و موجوداتی که در عالم مثال و ملکوت اسفل هستند سیطره ای بر عالم ملکوت اعلی و نفس ندارند.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 2- صفحه 150-147

کلی__د واژه ه__ا

نفس قیامت برزخ خلقت اثبات معاد

اگر انسان در اثر تعلیمات الهیه و متابعت از دستورات خدا، تزکیه نفس کرد و به مقام طهارت رسید و سرش را پاک کرد، بطوریکه بتواند موجودات عالم ملکوت را در اینجا ببیند؛ او همینطوریکه در این مسجد نشسته است یکسره به سراغ دیوار میرود، و دیوار را با کلنگی و با چکشی میزند، میزند، میزند تا بالاخره آنرا سوراخ میکند، و کم کم سوراخ را توسعه میدهد بطوریکه بتواند از داخل آن وارد باغ شود. در این دنیاست، ولیکن به برزخ رسیده است و راهش، راه مجاهده با نفس است؛ که آنچه را که خدا میگوید پیروی کند، و آنچه را که نفس اماره امر میکند انسان از آن پرهیز نماید. این کلنگ ها و چکش هائی را که میزند و از هر ضربه ای یک تکه سنگی می افتد و یا یک قطعه آجر و یا سیمانی جدا می شود، حکم آن أعمال صالحه ای است که انسان در دنیا انجام میدهد و با هر یک از اعمال صالحه یک رفع حجابی می شود؛ تا بالاخره این دیوار برداشته میشود و انسان وارد باغ می گردد.

افرادی که این کار را نمی کنند، اعمال صالحه ای انجام نمیدهند بطوریکه بتوانند این دیوار را بشکافند و وارد آن باغ شوند، یا اعمال صالحه ای انجام میدهند اما کم و بیش، چکشی میزنند به دیوار، اما نه مرتب، زمان هم که دارد میگذرد؛ چون این دیوار، زمان است که بین ما و آن باغ واقع شده است، و امتداد طول این دیوار امتداد زمان است، بنابراین آن زمان اینها را از جلوی آن دیوار میبرد کنارتر و آن طرفتر، و هرچه زمان میگذرد اینها با زمان در طول دیوار حرکت می کنند. می آیند جلو؛ و عوض آنکه دیوار را بشکافند، جلو میروند و طول دیوار را طی می کنند. یا اینها موفق می شوند بالاخره پس از یک سال، دو سال، ده سال، و کمتر و بیشتر آن دیوار را بشکافند و وارد عالم برزخ شوند؛ یا اینکه موفق نمی شوند و این طی زمان اضطرارا آنها را به امتداد دیوار جلو میبرد، تا آنکه دیوار زمان آنها به پایان میرسد، یعنی مرگشان میرسد؛ آنجا بالاخره نقطه ای است که باید وارد برزخ گردند.

ص: 99

دیده اید در بعضی از کارخانجات ریلی روی زمین می سازند و سپس چند چرخ با تسمه حرکت میکند و دائما به روی این ریل میگردد. و اگر یک صندلی و یک صندوق یا چیز دیگری را بخواهند به آخر کارخانه ببرند روی این ریل میگذارند، و حرکت تسمه و چرخها از سقف کارخانه که به این ریل متصل است موجب حرکت این چیز خواهد شد تا به انتهای کارخانه برسد. شما خود را روی این ریل ببینید که در کنار دیوار زمان و به موازات آن کشیده شده است. و این تسمه عالم غیب، چرخهای زمان را به حرکت در آورده و بالنتیجه صندلی شما را که بر روی آن نشسته اید حرکت میدهد و پیوسته به جلو می آورد. الآن فرضا اگر وقت ظهر باشد، صندلی ما در مقابل یک نقطه از این دیوار است؛ یک ساعت که بگذرد، صندلی جلوتر میرود و در مقابل نقطه ای دیگر قرار میگیرد و دائما پیوسته بدون اختیار و اراده شما جلوتر میرود؛ دائما این چرخها در حرکت است و انسان را خواهی نخواهی به جلو میبرند، تا هنگامیکه مرگ انسان فرا رسد و دیوار به پایان رسد و به نقطه آخر کارخانه منتهی گردد. این دیوار سد بین ما و شما و بین عالم برزخ است.

افرادی که دیوار را بشکافند، و از روی ریل از داخل دیوار به درون باغ وارد شوند، وارد در برزخ شده اند؛ و افرادی که نشکافند و همینطور از روی صندلی خود تکان نخورند، ریل پیوسته آنها را به جلو میبرد، و اینها پیوسته منتظر برزخند که بعد از این عالم برایشان پیدا شود. دیگر نمیدانند که آن برزخ روبروی آنهاست، و یک دیوار بیشتر فاصله نیست؛ از روبرو باید رفت نه از درازای دیوار! ولی چون همت شکستن این سد را ندارند چرخ زمان پیوسته آنها را به جلو میبرد؛ تا هنگام مرگ برسد، و دیوار خراب گردد و وارد برزخ شوند.

ص: 100

بنابراین، برزخ در پشت این دیوار زمان موجود است. حورالعین در پشت این دیوار حاضرند، درخت ها، آب ها، نسیم ها، ارواح طیبه و طاهره، و عذاب ها و نقمت ها همه حاضرند؛ اما یک دیوار هست، یک حجاب هست، یک پرده ای است که مانع از رؤیت میشود. آن مردانی که در راه خدا به امر خدا حرکت می کنند، وارد میشوند؛ افرادی که حرکت نمی کنند وارد نمی شوند تا اینکه مرگ آنها فرا رسد؛ و آنان نیز راه به برزخ را طی کرده اند تا به زمان مرگ رسیدند و مرگ در حقیقت آنان را به مرگ نرسانده است، بلکه موجب اطلاع آنان از احوالات برزخ شده است؛ کما اینکه الان برزخ هست و اطلاعی ندارند، دیوار فاصله است. این راجع به برزخ. اما راجع به قیامت نیز مطلب از همین قرار است.

فرض کنید آن کسانی که وارد برزخ شده اند، پشت آنها باز هم باغی است به نام قیامت، به نام تجلیات نفس؛ ولی باز هم بین آن باغ و بین این باغ برزخی، دیواری فاصله است. اگر آن کسانی که در عالم مثال وارد شده اند بتوانند با تزکیه نفس و مجاهده با نفس اماره «قد أفلح من زک_ی ها؛ بی شک هر که خود را تزکیه کرد رستگار شد.» (شمس/9) خود را از لوث عالم صورت پاک کنند و سر خود را تطهیر نمایند، و غیر خدا را در عالم وجود خود داخل نکنند و تمام کارها و افکار و حرکات و سکنات آنها طبق امر خدا باشد، آن حجاب قیامتی هم از جلوی چشم آنها برداشته میشود، و با اینکه در دنیا هستند و روی زمین طبع و عالم زمان زیست می کنند، از برزخ وارد عالم نفس و قیامت شده و آن بهشت هائی که در عالم قیامت وعده داده شده است همه در نزد آنان حاضر و مشهود است. افرادی که این کار را نمی کنند، رفته اند در برزخ؛ اما نمی توانند بروند در قیامت؛ آنان باز هم باید آن دیواری که در جلوی آنان قرار دارد و بین آنان و قیامت فاصله شده است را طی کنند تا برسند به زمانی که در نفخ صور در عالم قیامت حاضر شوند.

ص: 101

بنابراین، قیامت در عرض برزخ نیست؛ در طول آنست. ولیکن انکشاف عالم قیامت و معرفت بر خصوصیات و احوال و خواص و آثار آن عالم متوقف بر نفخ صور و اضمحلال عالم برزخ است. برزخ و قیامت انسان در خود اوست و میتواند در دنیا به آن برسد. بنابراین افرادی که در دنیا هستند، میتوانند هم به برزخ برسند و هم به قیامت، و مشاهده کنند که عالم برزخ بر این عالم طبع احاطه دارد، و عالم قیامت بر عالم برزخ و دنیا بر هر دو احاطه دارد. پس از بیان این مطلب معلوم میشود که اگر از ما سؤال کنند که زمان قیامت چه موقع است؟ جواب آن چیست. جواب آن اینست که قیامت حاضر است، حاضر! از یک چشم به هم زدن به انسان نزدیکتر است. و رضوان خدا از یک چشم به هم زدن به انسان نزدیکتر است. چون برزخ انسان در خود انسان است، و چون قیامت انسان در خود انسان است.

نفس انسان احاطه بر عالم مثال و صورت انسان دارد و مثال و صورت احاطه بر بدن دارد، و بنابراین از همه چیز به انسان حتی از یک چشم بر هم نهادن هم نزدیکتر، همان برزخ و قیامت انسان است. غایة الامر برای رسیدن و ادراک کردن این معنی، این دیوار باید طی شود، آن دیوار برزخی باید طی شود، باید در صور دمیده شود. اینها برای طول مسافت است نه بعد راه. کسیکه نمی تواند الان این دیوار را بشکافد و فورا به مقصود برسد، طول این دیوار را باید طی کند. حالا این دیوار در چه مدت طی میشود؛ پنجاه سال، شصت سال، هفتاد سال، صد سال؛ باید زندگی کند تا بفهمد برزخ چیست. بعد میرود در برزخ؛ فورا که نمی تواند برود در قیامت، چون اسیر عالم مثال و صورت است. باید برود دنبال آن دیواری که بین برزخ و قیامت است، آنقدر راه برود تا برسد به آخر آن دیوار. درحالیکه اگر بتواند فورا دیوار را بشکافد و به رضوان خدا و آن نعمت هائی که خداوند عزوجل در قیامت وعده داده است برسد، دیوار را می شکافد و خود را در قیامت می بیند.

ص: 102

من_اب_ع

مرتضی مطهری- معادشناسی 5- صفحه 156-150

کلی__د واژه ه__ا

دنیا نفس قیامت کمال عمل صالح برزخ انسان

مثلا شما میگوئید: من از رفیقم سبقت گرفتم؛ یعنی در راه، رفیق را عقب گذاردید و سبقت گرفتید بسوی مکان معین؛ و در نتیجه این پیشی گرفتن، بین شما و رفیقتان فاصله افتاد! و گرنه سبقت معنی ندارد اگر پیوسته با رفیقتان با یک سرعت در مسیر حرکت میکردید، با هم بودید بدون جدائی و فاصله! سبقت کلام خداست که نمیگذارد به حساب مردم رسیدگی شود، و آن «کلمه الهیه» است که باید تا زمان معین در زمین بمانید: (و لکم فی الارض مستقر و مت_اع إلی حین). اگر این کلمه نبود الآن مهلت نبود، بلکه فورا به حساب مردم رسیدگی میشد و بین آنان حکم خدا صادر می گشت، و تمام افراد بشر خود را در ملکوت میدیدند؛ اعم از ملکوت بهشت و یا جهنم.

در قرآن کریم آیاتی وارد است که وقتی افراد مجرم در روز بازپسین محشور میگردند، خداوند از آنها سؤال میکند: چقدر شما در روی زمین درنگ کردید؟ آنها در پاسخ میگویند: درنگ ما در عالم برزخ _ که عالم زمین نیز به آن گفته میشود _ بسیار کم بوده است. در حالیکه عذاب خدا در برزخ بر آنها شدید بوده، و هنگام حشر نیز مشکلاتی داشتند، و در دنیا هم خیلی زندگی کردند؛ و مجموع اینها زیاد است. اما آنها میگویند: ما یک ساعت بیشتر درنگ نکردیم. این یک ساعت یعنی چه؟ یعنی چون به عالم قیامت وارد میشوند و احاطه آن عالم را بر برزخ و دنیا می بینند، چنان مشاهده می کنند که از شدت ارتباط و اتصال عوالم به یکدیگر که در حقیقت یک عالم واحدی بیش نیست، درنگ آنها در دنیا و برزخ یک ساعت بیشتر نبوده است. قرب عوالم را در آنجا به خوبی حس می کنند.

ص: 104

«یس_لونک عن الساعة أیان مرسی_اها * فیم أنت من ذکراها´ * إلی ' ربک منتهاها´ * إنما´ أنت منذر من یخشاها * کأنهم یوم یرونها لم یلبثو´إلا عشیة أو ضحاها؛ «ای پیامبر! از تو سؤال می کنند از تعیین ساعت و موقعی که میخواهد قیامت بر پا شود، که تحقق و وقوعش چه موقع است؟ ای پیغمبر ما! به ساعت قیامت چکار داری؟ انتهای ساعت بسوی پروردگار تو است! و به تحقیق که تو برای ترسانیدن و بیم دادن و برحذر داشتن افرادی آمده ای که از قیام قیامت در خوف و خشیت هستند. و چون در قیامت آیند و آن مناظر را مشاهده کنند، مثل آنکه یک شب یا یک روز بیشتر توقف نکرده اند» (النازعات/42تا46).

آنقدر آن عالم را به این عالم پیوسته و چسبیده و نزدیک می بینند «کأنهم یوم یرون ما یوعدون لم یلبثوا إلا ساعة من نهار؛ مثل آنکه افراد انسان در روزی که می بینند آنچه را که آنها را از آنها بر حذر داشته اند و بیم داده اند، یک ساعت از یک روزی را بیشتر در عالم دنیا و برزخ توقف ننموده اند؛ و به زودی به قیامت رسیده اند» (احقاف/35).

«قال کم لبثتم فی الارض عدد سنین * قالوا لبثنا یوما أو بعض یوم فس_أل العآدین * ق_ال إن لبثتم إلا قلیلا لو أنکم کنتم تعلم_ون؛ خداوند به اینها میفرماید: شما چند سال در روی زمین درنگ کردید؟! آنها جواب میدهند: ما یک روز، یا مقداری از یک روز را درنگ کردیم؛ خداوندا! از حسابگران بپرس که ما واقعا درست میگوئیم! خداوند میفرماید: آری شما درنگ نکردید مگر زمان بسیار اندکی، اگر شما اهل علم و دانش این معنی بودید!» (مؤمنون/112تا114).

ص: 105

«و یوم تقوم الساعة یقسم المجرمون ما لبثوا غیر ساعة کذالک کانوا یؤفکون * و ق_ال الذین أوتوا العلم و الاءیمان لقد لبثتم فی کت_اب الله إلی یوم البعث فه_ذا یوم البعث ول_کنکم کنتم لا تعلمون؛ و در روزی که ساعت قیامت فرا میرسد، مردم مجرم سوگند یاد می کنند که غیر از یک ساعت درنگ نکرده اند؛ اینطور آنها عادت و روششان بوده که دروغ بگویند (چون در دنیا زندگی کرده اند، برزخشان بسیار سخت بوده و طول کشیده است). آن کسانی که به آنها علم و ایمان داده شده است به مجرمان میگویند: شما در کتاب تکوین الهی تا روز رستاخیز درنگ کردید (دنیا، و انتقال از دنیا به برزخ، و درنگ در برزخ، و انتقال از آن به قیامت). و این روز رستاخیز است؛ ولیکن شما اینطور بودید که نمیدانستید!» (الروم/ 55 و 56).

آمدید در اینجا و این وسعت عجیب و احاطه شگفت انگیز را نسبت به دنیا می بینید و گمان دارید که یک ساعت فاصله بیشتر نبوده است؛ در حالیکه درنگ بسیار بوده و زمان های طولانی و قرون و أحقابی گذشته است، ولیکن این شدت سعه و احاطه و اتحاد عوالم، این زمان بسیار طولانی را در نظر شما به صورت یک ساعت تقلیل داده است!

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 5 - صفحه 166-162

کلی__د واژه ه__ا

قیامت روح قرآن انسان خدا زمان موجودات

این دو بار دمیده شدن در صور، از باب تشبیه مطالب عالیه عقلیه و معانی کلیه تجردیه به مطالب محسوسه و جزئیه است. چون معمولا سلاطین بخواهند افواج خود را برای نبرد حرکت دهند اول بوق تهیا و آماده باش می زنند، و پس از آن برای بار دوم بوق حرکت به طرف مقصدی که منظور است. نفخ اولی که در صور دمیده می شود و همه مردم می میرند، همان فنا در ذات خداست؛ زیرا که تمام موجودات بدون استثنا باید به خدا رجوع کنند. «و إلی الله المصیر؛ و تمام بازگشتن ها منحصرا به سوی خداست» (آل عمران/ 28 و نور/ 42 و فاطر/ 18). «ألا إلی الله تصیر الامور؛ آگاه باشید که منحصرا امور به سوی خدا بازگشت می کند» (شوری/ 53). «و لله غیب السماوات و الارض و إلیه یرجع الامر کله؛ و عوالم غیب آسمان ها و زمین اختصاص به خدا دارد و تمام امور بازگشتنش به سوی اوست» (هود/ 23). «یا أی_ها الانسان إنک کادح إلی ربک کدحا فملاقیه؛ ای انسان! تو حقا با سعی و کوشش و زحمت به سوی پروردگارت رهسپار هستی و به شرف ملاقات او خواهی رسید» (انشقاق/ 6). «و أن إلی رب_ک المنتهی؛ و محل انتهای جمیع، به سوی پروردگار تو می باشد» (نجم/ 42) و امثال این آیات کریمه که در قرآن مجید بسیار است، و دلالت دارند بر آنکه تمام موجودات باید فانی در ذات خدا گردند. به واسطه صور دوم که صور احیاء است بقاء بالله پیدا می کنند، و بشر و نفوس عالیه فرشتگان سماویه بعد از نیل به فنا مشرف به مقام بقا شده و به بقای ذات مقدس حضرت احدیت باقی خواهند بود.

ص: 107

حال باید دید مراد از «من فی السماوات و من فی الارض» چه کسانند؟ مراد از «من فی الارض» افرادی هستند که از این دنیا رفته و در عالم برزخ اند، نه کسانی که الان روی زمین زنده اند؛ زیرا اگر با صور اول موجودات روی زمین هلاک گردند و با صور دیگر در قیامت حاضر شوند، اینها یک موت و حیات بیشتر پیدا نکرده و عالم برزخ را طی نکرده اند. در حالی که طبق تصریح آیه 100 سوره مومنون: «و من ورآئهم برزخ إلی یوم یبعثون؛ و پشت سرشان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند». تمام موجودات باید برزخ را طی کنند، یا طولانی یا کوتاه طی عالم برزخ ضروری است. بنابراین اگر با آن نفخی که دمیده می شود، موجودات روی زمین نیز هلاک شوند و سپس در قیامت حاضر گردند، برزخ آنها از دست می رود و طفره پیدا می شود؛ و این خلاف مفاد قرآن کریم است که برای تمام افراد انسان عبور از برزخ را «إلی یوم یبعثون» مقرر داشته است.

روی این بیان باید گفت: مراد از «و من فی الارض» کسانی هستند که از دنیا رفته و در برزخ در انتظار عالم قیامت هستند. زیرا عالم برزخ از تتمه دنیاست، و عالم برزخ را عالم زمین گویند و عالم قبر نیز گویند، و برزخ را بهشت دنیا نیز نامند، و عالم آخر دنیا و دنباله دنیا نیز گویند؛ و بر این اساس به عالم برزخ در این آیه شریفه تعبیر به ارض شده و به ساکنان آن تعبیر به «من فی الارض» گردیده است. پس افرادی که از دنیا رفته و در عالم برزخ در صورت های مثالی هستند، به واسطه نفخ اول در صور همه هلاک می شوند، یعنی صورت های مثالی و قالب های برزخی را خلع می کنند و می ریزند. اما آن کسانی که در آسمان ها هستند: «فصعق من فی السماوات» مراد ارواح سعدا و مقربین و ارواح ملائکه و ارواح موجودات مجرده قدسیه و جواهر متلالی عوالم بالاست که یا اصلا عبور از برزخ را نداشته اند و یا از برزخ عبور نموده و به علت عدم گرفتاری در برزخ و محدد شدن به عالم صورت، در عالم نفس وارد و ارواح آنها در آسمان ها قرار گرفته است.

ص: 108

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی- ج 4 صفحه 167-171

کلی__د واژه ه__ا

قیامت نفخ صور قرآن برزخ موجودات خدا دنیا

پس هر موتی مستلزم حیاتی خواهد بود؛ دو موت در پیش داریم و دو حیات. و بطور کلی در سلسله مدارج و معارج کمال، وصول به هر درجه از درجات تکامل ملازم سپری شدن درجه قبل است و تمام مراتب سابق به صورت معدات باید زائل و فانی گردد. و لذا در قرآن مجید این حیات قیامتی را به عنوان قیام نام میبرد یعنی ایستادن و برپا نمودن، چون همه عوالم درنوردیده شده و اینک نوبت قیام و حیات نفسی و قیامتی است؛ «یوم تقوم الساعة؛ روزی که قیامت برپا شود» (روم/12) و لفظ قیام الساعة در روایات بسیاری وارد است.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی- صفحه 26- 28

کلی__د واژه ه__ا

معاد مرگ قیامت کمال برزخ انسان فلسفه

در «شفا» میگوید: «لازمست دانسته شود که معاد بر دو قسم است: یک قسم آن در شرع نقل شده است، و راهی برای اثبات آن جز از طریق شرع و تصدیق اخبار پیغمبر اکرم (ص) نیست و آن معادی است که برای بدن است، در وقت برانگیخته شدن؛ و خیرات بدن و شرور بدن معلوم است و احتیاج به تعلم و آموختن ندارد. و به تحقیق که در شریعت حقه ای که آنرا پیغمبر ما و آقای ما و مولای ما محمد (ص) برای ما آورده است، حال سعادت و شقاوت بدنیه بطور مبسوط و مفصل بیان شده است.

و قسم دیگر از معاد با عقل ادراک میشود و با قیاس برهانی پایه ریزی میگردد؛ و این قسم از معاد، نیز از جانب نبوت تصدیق شده و به امضاء رسیده است؛ و آن سعادت و شقاوتی است که نسبت به نفوس ثابت شده است و متحمل آنها خود نفوس بشریه می باشد؛ گرچه أوهام و افکار ما فعلا از تصور آن کوتاه است و از ادراک حقیقت آن به جهت عللی که ذکرش را خواهیم نمود قاصر است.

و بنا بر آنچه ذکر شد، بوعلی سینا از منکران معاد جسمانی نیست؛ بلکه ثبوت آن را از راه شرع پذیرفته است؛ همچنانکه ثبوت معاد نفسانی را از راه برهان و قیاس و نیز از راه تأیید و تصدیق شرع و إخبار نبوت قبول نموده است. و بنا بر همین مطلب مرحوم سبزواری میفرماید: و شیخ الرئیس معاد جسمانی را انکار نکرده است؛ و حاشا از او که چنین مدعی باشد؛ بلکه او از طریق برهان اثبات این معنی را نکرده است؛ و هر کس در «الهیات شفا» نظر کند صدق گفتار ما را خواهد یافت.

ص: 111

و اما راجع به معاد نفسانی و سعادت و شقاوت نفوس مفصلا بحث فرموده، و بعد از ذکر مقدماتی میفرماید: «و چون این مقدمات و اصول مقرر شد، پس لازم است که عنان قلم را به آن منظوری که در نظر داشتیم منعطف نمائیم، پس میگوئیم: کمال اختصاصی نفس ناطقه انسان که به آن تام و تمام و کامل میگردد، آنست که خودش یک عالم عقلی گردد که در آن صورت های تمام موجودات ترسیم شود، و نظام عقلانی جمیع موجودات در آن منتقش گردد، و خیری که در همه موجودات ساری و جاری است نیز در آن صورت بندد. و آن نفس ناطقه خودش از مبدأ کل ابتدا شود و بدون واسطه بوجود آید. و اولا در جوهر شریفه عالم ارواح مطلقه ساری شود، و پس از آن در عالم ارواحی که به نحوی از انحاء به بدن ها تعلق دارد جاری گردد، و سپس در اجسام عالم بالا، چه در هیئات آنها و چه در قوام وجودی آنها راه یابد، و پس از آن همینطور مرتبا در موجودات ساری و جاری گردد، تا بالاخره در خودش تمام هیئت عالم وجود و جهان هستی را استیفا کند و بیابد. پس در اینصورت به یک عالم عقلانی منقلب خواهد شد، که مشابه و موازی تمام عالم موجود خارجی است؛ و پیوسته در مشاهده حسن مطلق و خیر مطلق و جمال حق مطلق می باشد، و همواره متحد با اوست و به مثال و هیئت او منتقش است و در سلک و راه او منخرط، و وجودش به جوهره او تبدیل گردیده است».

و سپس میگوید: و چون این کمالات نفسانیه با کمالات معشوقه ای که برای سائر قواست قیاس گردد، در مرتبه ای و درجه ای واقع میشود که قبیح است بگوئیم این افضل است و یا اتم است. بلکه از نقطه نظر فضیلت و تمامیت و کثرت و سائر آنچه به آنها التذاذ مدرکات نفسانی تمام میشود، به هیچ وجه من الوجوه نسبتی با سائر ملتذات سائر قوا برقرار نمی توان کرد. و سپس دنبال این مطلب را بطور کافی و شافی میگیرد و بحث را ادامه میدهد.

ص: 112

این بود کلام بوعلی؛ و عرض شد که عدم اقامه برهان برای معاد جسمانی مبتنی بر عدم تحقیق و اثبات تجرد قوه خیال و عالم برزخ است، و بطور کلی مبتنی بر عدم قبول عالم مثال مجرد است؛ و اما اگر عالم مثال را پذیرفتیم، هیچ إشکالی دیگر در بین نخواهد بود؛ عالم صورت یعنی عالم مثال. ملتذاتی که نفس در عالم مثال پیدا میکند همان ملتذات عالم صورت است، و میتواند از بدن جدا شود و پیوسته آن صورت را انسان با خود داشته باشد.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معاد شناسی 6 - صفحه 62 تا 68

کلی__د واژه ه__ا

نفس معاد جسمانی برزخ انسان جسم ابوعلی سینا خیال

شعاع نور چشم هر فرد از این اصناف با فرد دیگر حسب اختلاف عمل و درجه ورع تفاوت دارد. شعاع نور چشم اصحاب یمین مراتب عالم نفس و سعه وجودی آن است که آسمانها و زمین را احاطه کرده است، و شعاع نور چشم مقربین از اینها گذشته و از اسماء حسنای الهی بهره میگیرد و شعاع نور چشم مخلصین و لواداران مقام حمد و صاحبان شفاعت کبری که مقام محمود است، از اسماء و صفات الهیه میگذرد و منتهی به ذات مقدس حی قیوم میگردد و فانی در ذات او میشود، اینجا دیگر قرب و بعد برداشته میشود و جهات از بین میرود و کسی جز ذات حضرت ربوبی از این وسعت و گشادی خبر ندارد و نمی تواند این سعه را بفهمد و ادراک کند.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معاد شناسی - صفحه 29 و 30

کلی__د واژه ه__ا

برزخ

علت عدم رجوع اهل برزخ به دنیا و پاسخ این مسأله این است که این تقاضا و درخواست گرچه به صورت تمنای صادق از آنها صادر میشود ولی در حالی است که قوای مختلفه از شهوت و غضب و وهم را از دست داده و به علت خرابی بدن و اندراس و کهنگی عالم طبع، از کشمکش قوای متضاده و امیال مختلفه حقا در وجود آنها گرایش به گناه و تجاوز و تعدی و ظلم به زیردست وجود ندارد؛ و با طلوع نور توحید و ظهور آن در مرایای جلال و عظمت و کبریائیت حضرت حق عز و جل دیگر مجالی برای دکان خودپسندی و آئین استکبار و خودگرائی و خودمنشی و بلندپروازی و بلندپنداری برای آنها باقی نمی ماند، و در این صورت در شرائط فعلیه واقعا به جرائم خود در دنیا معترف و درخواست رجوع و تدارک را می نمایند. لیکن دنیا عالم طبع است، عالم کون و فساد است، عالم بروز قوای مادیه و شهوات و خواسته های غریزی و امیال طبیعی است، دنیا محل ظهور حس تفوق و تکبر و جمع ثروت و ازدیاد زن و فرزند و اعتبارات است؛ و اگر چنین نباشد دنیا نیست، و بنا به فرض آنها میخواهند به دنیا برگردند چون محل ترقی و تکامل انحصار به دنیا دارد.

ظالمان بر فرض که به دنیا بازگردند به همان اعمال سابق خود بازگشت میکنند. اگر خداوند آنها را به دنیا عودت دهد، نفوس آنان با همان موجودیت های فعلیه خود به دنیا بر میگردند، نه آنکه خداوند یک نفوس زکیه نقیه طاهره ای خلق کند و آنها را با آن نفوس به دنیا آورد؛ زیرا در این صورت دیگر آنها، آنها نیستند موجودات دیگری هستند که ربطی به آنان ندارد، و شیئیت موجودات به صور ملکوتیه آنهاست و موجودیت و شخصیت هر انسان به نفس ناطقه اوست؛ نفس ناطقه خود او، نه به بدن و جسم او، و نه به صورت های نوعیه و کلیة دیگر. و اگر آنان با همان نفوس خود که موجب تشخص آنان است به دنیا برگردند بواسطه هجوم امیال و غرائز و به علت ظهور و بروز همان خواسته های طبعی و طبیعی و به سبب عودت و بازگشت همان موجودیت فعلیه از غضب و شهوت و وهم و حس خودخواهی، برای بار دیگر دست میزنند به همان کرداری که سابقا در دنیا انجام میداده اند؛ «و لو ردوا لعادوا لما نهوا عنه و إنهم لک_اذبون؛ و اگر بازگردانده شوند، بی شک به همانچه از آن نهی شده بودند، باز می گردند، و بی تردید ایشان دروغگویند» (انعام/28).

ص: 115

پس صدق گفتار آنان در عالم برزخ و شرائط برزخی است، نه نسبت به دنیا و شرائط آن. اما نسبت به دنیا گفتاری است که صددرصد مخالف واقع است و با دستیابی به آن شرائط معلوم میشود که چگونه آنها به گناه و تجاوز و استکبار و شرک عودت نموده و در دعوای طهارت و تدارک اعمال زشت خود دروغگو بوده اند و لذا خطاب «کلا إنها کلمة هو قآئلها؛ حاشا، این سخنی است که او گوینده ی آن است» (مومنون/100) به آنها زده میشود.

من_اب_ع

سید محسن تهرانی- معاد شناسی- 34 تا 36

کلی__د واژه ه__ا

نفس برزخ

اینطور نیست. و بسیاری از اشکالات و اشتباهاتی که مردم دارند و در ذهنشان هست، چه بر زبان بیاورند یا نیاورند، ناشی از اینست که مطلب را اینطور فهمیده اند، در حالیکه اینطور نیست. میگویند: خوب، بعد از قیامت چه میشود؟ یک میلیون سال دیگر گذشت، بعدا چه میشود؟ دو میلیون سال دیگر گذشت، بعدا چه میشود؟

قیامت در عرض این عالم نیست، و تمام این سؤالات بیجاست. بیان این حقیقت: عوالم تو در توست؛ یعنی عالم برزخ یک عالمی نیست به دنبال زمانی این عالم؛ یک عالمی است که بر این عالم ماده و طبیعت ما احاطه دارد، و الآن هم هست، نه اینکه بعدا بوجود می آید؛ عالم نفس و قیامت بر ما احاطه دارد، بر عالم طبیعت و ماده و بر عالم برزخ هر دو احاطه دارد. پس عالم نفس و قیامت موجود است؛ نه اینکه بعدا موجود می شود، به دنبال زمانی این عالم.

شما زمانی را که ما متولد شدیم و بعدا در اثر حرکت زمان می آئیم جلو تا از دنیا میرویم، این را تمام یک کاسه فرض کنید، عالم برزخ عالمی است که بر تمامی این، محیط است. عالم قیامت نیز بر این عالم و بر عالم برزخ، بر هر دو احاطه دارد. پس اگر ما بخواهیم به برزخ برسیم، نه اینکه باید عمرمان را بگذرانیم و وقتی که بخواهیم بمیریم، برویم داخل برزخ؛ چون برزخ، الآن موجود است.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 6- صفحه 190-192

کلی__د واژه ه__ا

دنیا قیامت برزخ زمان تربیت

ما اگر بخواهیم بر برزخمان اطلاع پیدا کنیم نباید سیر عرضی کنیم _ به عرض زمان _ بلکه باید سیر طولی کنیم و به طرف بالا یعنی به سمت مقام تجرد و عوالم معنی حرکت کنیم حرکت معنوی، تا برسیم به برزخ و از آنجا نیز سیر طولی کنیم، برویم به بالا تا برسیم به قیامت؛ خواه این کار را بعد از مردن انجام دهیم و خواه قبل از مردن و در زمان حیاتمان انجام دهیم.

اگر کسی در دنیا به مقام تجرد برسد و مرگ اختیاری پیدا کند بطوریکه از عالم صورت هم بگذرد، به قیامت میرسد. اگر کسی در دنیا بواسطه تهذیب نفس و متابعت از شریعت و دستورات رسول خدا (ص) و مراعات جنبه های معنوی اعمال شرعیه و امور عبادیه و حصول ملکه تقوی، کاری کند که از عالم شهوت و هوس و آمال بیرون آید و از محبت دنیا عبور کند، این سیر إلی الله میکند؛ و لازمه این سیر در اولین منزل، رسیدن به برزخ است؛ و هیچ جای شبهه و تردید نیست؛ پس برزخ خود را ادراک میکند.

برزخ یعنی چه؟ یعنی همان عالم صورت، یعنی تجرد از ماده؛ خود را مجرد از ماده می بیند و موجودات برزخی را که دارای صورت هستند ولی دارای ثقل و ماده نیستند، ادراک می نماید. اگر از آنجا باز هم با تهذیب نفس و به دستور رسول الله حرکت کرد و جلو آمد، نه در عرض زمان، بلکه سیر طولی نمود بسوی بالا، بسوی پروردگار، به قیامت میرسد، و قیامتش را با تمام آثار و خصوصیات ادراک میکند. لذا در حدیث وارد است که: «لن یلج ملکوت السموات من لمیولد مرتین»؛ «داخل در ملکوت آسمان ها نمی گردد کسی که دوبار متولد نشده باشد».

ص: 118

اگر انسان در زمان حیات اختیارا موفق به ادراک این عوالم شد، شد؛ اگر نشد، بعد از مرگ اضطرارا میرسد و ادراک میکند. یعنی وقتی نفس انسان علاقه خود را با بدن قطع کرد و مرگ انسان رسید، انسان داخل برزخ می شود به سیر طولی خود؛ و نیز پس از گذراندن برزخ وارد در قیامت می شود به سیر طولی خود. این حقیقت سیر إلی الله است؛ چون ما به سبب مردن نزد خدا می رویم؛ مگر نمیگوئیم: «إنا لله و إنآ إلیه راجعون؟» (ما از خداییم و به سوی او باز می گردیم) (بقره/ 156)، مگر آیاتی که در قرآن نمی فرماید: «إلی الله تحشرون، إلیه تحشرون، إلیه تقلبون»؛ «بسوی خداوند محشور می شوید! بسوی خداوند قلب و واژگون می شوید!».

خداوند همیشه و همه جا همه هست

خداوند کجاست؟ او مکان ندارد، او زمان ندارد، همه جا هست، و همیشه هست. پس بسوی او محشور می شویم یعنی در سیر طولی و تقرب، بالا می آئیم تا جائی که او را محیط بر همه مینگریم. ما زنده شدیم، متولد شدیم، پدرجان برای ما اسم گذاری کرد، در روز هفتم عقیقه نمود و ارحام و دوستان را دعوت کرد و ولیمه داد، ما کم کم بزرگ شدیم، دوسال و چهار سالمان شد، و بعد به مدرسه رفتیم و به سن بلوغ و جوانی و پیری رسیدیم و مردیم و مرتبا بسوی خدا میرویم و بعد به عالم برزخ میرویم و بعد به قیامت، اینها همه در عرض عالم است تا برسیم به خدا؛ پس خداوند در گوشه عالم واقع شده است؟! عجب خدای مظلومی! و ما عجب آدمهای ظالمی هستیم! چون خدائی که بر هر چیز محیط است و با همه چیز هست و با همه چیز معیت دارد و هیچ لحظه ای در عالم نیست که خدا نباشد _ مگر در همین آیه نخواندیم: «واعلموا أن الله یحول بین المرء و قلبه» «و بدانید که خدا میان انسان و دل او حایل و مانع (از نفوذ باطل) می شود» (انفال/ 24).

ص: 119

تمام افراد بشر که در عالم هستند هر نیتی که بخواهند برای عملی بکنند، قبل از آن نیتشان خداست _ ما همه این کارها را از دست خدا میگیریم و آن وقت خدا را چنان عقب میزنیم و در آن زاویه آخر عالم قرار میدهیم و محصل آنکه خدا را یک موجود بی خاصیت و بی اراده و ضعیف که هیچ کاری از دستش بر نمی آید و تمام کارها از او گرفته شده و به امور تکوین سپرده شده است، و در آن گوشه عالم و در این گوشه، یعنی در دو گوشه اول و آخر قرار میدهیم، و معنای ازل و ابد را هم دو زمان اول و آخر می گیریم؛ به به از این قرار و از این حساب !! نه؛ این حرف ها جملگی غلط است. خداوند هست، همیشه هست، همه جا هست، با همه هست؛ قیامت هست؛ برزخ هست؛ عوالم مافوق قیامت _ که اسماء و صفات کلیة الهیه است _ هستند؛ ذات مقدس خداوند هست.

من_اب_ع

سید محمد حسین حسینی طهرانی - معاد شناسی جلد 6 - صفحه 192 تا 195

کلی__د واژه ه__ا

قیامت برزخ انسان خدا سیر و سلوک اثبات معاد

شیخ مفید، به این معنی که در قبر از سؤال متوسّطین بین ایمان و کفر صرف نظر می شود و سؤال اختصاص به مؤمنین محض یا کفّار محض دارد تصریح فرموده و گفته است که: راجع به این مسائل و سؤال در قبر و کیفیّت آن دلیل عقلی نداریم بلکه دلیل منحصر در ادلّه سمعیّه است و آنها اینچنین دلالت دارند. و نیز در آیه 97 سوره نساء آمده است: «إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّ_اهُمُ الْمَلَائِکَةُ ظَالِمِی أَنفُسِهِمْ قَالُوا فِیمَ کُنتُمْ؛ کسانی که فرشتگان جان آنها را -که ستمگر خویشند- می ستانند، به آنها گویند: (در امر دین) بر چه بودید؟» دلالتی است اجمالاً بر سؤال در عالم قبر که همان سؤال در عالم برزخ است و أخبار وارده دلالت بر آن دارد؛ و شاهد بر این، قول خداوند تبارک و تعالی است: «الَّذِینَ تَتَوَفَّ_اهُمُ الْمَلَائِکَةُ ظَالِمِی أَنفُسِهِمْ فَأَلْقَوُا السَّلَمَ مَا کُنَّا نَعْمَلُ مِن سُوءِ بَلَی إِنَّ اللَهَ عَلِیمُ بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ* فَادْخُلُوا أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَ_الِدِینَ فِیهَا فَلَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ* وَ قِیلَ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا مَاذَآ أَنزَلَ رَبُّکُمْ قَالُوا خَیْرًا لِّلَّذِینَ أَحْسَنُواْ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَةٌ وَلَدَارُ الآخِرَةِ خَیْرٌ وَلَنِعْمَ دَارُ الْمُتَّقِینَ؛ همانان که فرشتگان جانشان را می گیرند در حالی که بر خود ستمکار بوده اند پس از در تسلیم درمی آیند [و می گویند] ما هیچ کار بدی نمی کردیم آری خدا به آنچه می کردید داناست* پس از درهای دوزخ وارد شوید و در آن همیشه بمانید و حقا که چه بد است جایگاه متکبران* و به کسانی که تقوا پیشه کردند گفته شود پروردگارتان چه نازل کرد می گویند خوبی برای کسانی که در این دنیا نیکی کردند [پاداش] نیکویی است و قطعا سرای آخرت بهتر است و چه نیکوست سرای پرهیزگاران». (نحل/ 28-30)

ص: 121

در این آیات هم همانطور که ملاحظه می شود سؤال فرشتگان از مردم ظالم و مردم با تقوی، در عالم برزخ است که حجاب مُلکی مرتفع شده و با روح ملکوتی آنان به گفتگو می پردازند. و این نوع خطاب فقط مورد خطاب را ظالمان یا اهل تقوی و ایمان قرار می دهد، تأیید می کند روایاتی را که أخیرا ذکر شد و در آنها سؤال قبر را منحصر به مؤمنین خالص یا کفار خالص معین کرده و از سؤال سایر افراد صرف نظر کرده است.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن- ج 9 ص 104-108

کلی__د واژه ه__ا

قرآن روایات مؤمن کافر برزخ پرسش

دختر در شب اول قبر، پهلوی مادر خوابید؛ فردا آمدند و سرپوش را برداشتند که ببینند بر سر دختر چه آمده است، دیدند تمام موهای سرش سفید شده است. گفتند: چرا اینطور شده است؟ گفت: هنگام شب، من که پهلوی مادرم خوابیده بودم، دیدم دو نفر از ملائکه آمدند و در دو طرف ایستادند و یک شخص محترمی هم آمد و در وسط ایستاد. آن دو فرشته مشغول سؤال از عقائد او شدند و او جواب میداد؛ سؤال از توحید نمودند جواب داد: خدای من واحد است، و سؤال از نبوت کردند جواب داد: پیغمبر من محمد بن عبدالله (ص) است. سؤال کردند: امامت کیست؟ آن مرد محترم که در وسط ایستاده بود گفت: لست له بإمام؛ من امام او نیستم. در اینحال آن دو فرشته چنان گرز بر سر مادرم زدند که آتش به آسمان زبانه می کشید. من از وحشت و دهشت این واقعه به این حال که می بینید درآمده ام.

مرحوم قاضی رضوان الله علیه میفرمود: چون تمام طائفه دختر، سنی مذهب بودند و این واقعه طبق عقائد شیعه واقع شد، آن دختر شیعه شد و تمام طائفه او که از افندی ها بودند همگی به برکت این دختر شیعه شدند.

من_اب_ع

مرتضی مطهری - آشنایی با قرآن 9 - صفحه 108 تا 110

کلی__د واژه ه__ا

مرگ برزخ ایمان امامت تشیع تسنن

در کتاب "امالی" شیخ صدوق، ضمن روایت طویلی که درباره معراج رسول الله (ص) بیان می کند با سند متصل خود از عبدالرحمن بن غنم این فقره را ذکر می کند که: «قال: لما أسری بالنبی صلی الله علیه و ءاله، مر علی شیخ قاعد تحت شجرة و حوله أطفال. فقال رسول الله صلی الله علیه و ءاله: من هذا الشیخ یا جبرئیل؟قال: هذا أبوک إبراهیم علیه السلام. قال: فما هؤلا´ء الاطفال حوله؟قال: هؤلاء أطفال المؤمنین حوله یغذوهم»؛ «می گوید: چون رسول خدا (ص) به معراج رفت، عبورش افتاد به پیرمردی که در زیر درختی نشسته بود و در اطراف او کودکانی گرد آمده بودند. رسول خدا (ص) سؤال کرد: ای جبرئیل! این پیرمرد کیست؟ جبرئیل گفت: این شیخ، پدر تو ابراهیم (ع) است. رسول الله (ص) سؤال کرد: این اطفال در اطراف او کیانند؟ جبرئیل گفت: این ها اطفال مؤمنان هستند که حضرت إبراهیم به آنها غذا می دهد».

از ابوبصیر از حضرت امام صادق (ع): «قال: إن أطفال شیعتنا من المؤمنین تربیهم فاطمة علیها السلام»؛ «حضرت فرمودند: به درستی که اطفال شیعیان ما را از مؤمنین، حضرت فاطمه (س) تربیت می کند» (بحارالانوار، ص 299).

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن- صفحه 112 و 118-120

کلی__د واژه ه__ا

نفس کمال برزخ تربیت مؤمن

قبر باید به اندازه بدن او باشد، مرده را در میان قبر راحت بخوابانند، قبر را به اندازه کافی گود کنند. در جائی که کسی میخواهد از دنیا برود کاری نکنند که از نزول ملائکه جلوگیری کند؛ آدم جنب داخل نشود، قرآن قرائت کنند، پای محتضر را به سمت قبله دراز کنند، دعای عدیله بخوانند، سوره یس و صافات بخوانند، آهن یا چیز سنگین روی شکم او نگذارند، افرادی که وارد میشوند اگر با وضو باشند چه بهتر است چون اینجا محل نزول فرشتگان و ارواح مقدسه معصومین است. چون از دنیا رفت برای تشییع او مؤمنین اجتماع کنند و او را با سه آب سدر و کافور و آب خالص سه بار غسل دهند و در سه پارچه یا پنج جامه کفن کنند و بر کفن، جوشن کبیر و اسماءالله را بنویسند و مؤمنین نیز شهادت خود را بر کفن او مرقوم دارند.

بعد او را وارد در قبرستان کنند و تا هنگام ورود در قبر تدریجا نزدیک به قبر بنمایند، اگر مرد است بدن را از پائین قبر و اگر زن است از پهلوی قبر داخل کنند، و در میان قبر صورت او را برهنه نموده و روی خاک گذارند، کنایه از آنکه خداوندا بهترین جاهای بدن خود را که موجب شرف و آبروی من بود اینک در مقابل مقام عظمت و جلال تو به روی خاک می نهم، و بر او تلقین بخوانند و جریدتین در زیر بغل های او بگذارند، در چهارگوشه قبر او تربت سیدالشهداء بریزند دستبندی و گلوبندی از تربت برای او قرار دهند و روی چشم ها را تربت بگذارند، و در روی جریدتین که از چوب تر است با انگشت شهادت بر توحید و رسالت و ولایت را بنویسند. این آداب گرچه با بدن مقبور و افتاده او انجام میگیرد ولی روحش خوشحال میشود و این احترامات، ادب نسبت به روح اوست؛ چون عمری این بدن آلت دست نفس بوده و برای رساندن به کمال، او را خدمت کرده است لذا مورد احترام قرار میگیرد.

ص: 125

به به! چه خوب است انسان را با آداب مستحبه غسل دهند و کفن و دفن بنمایند، و واقعا اگر انسان بداند که مؤمنان اینطور از روی محبت با جنازه او رفتار می کنند، اشتهای مردن میکند. بعضی از دوستان و برادران ایمانی و اخلاء روحانی ما که رحلت کردند و ما در تجهیز آنان شرکت کردیم، من واقعا اشتهای مردن کردم.

در سابق در تشییع جنازه همسایگان و اقرباء و ارحام و آشنایان و دوستان همه می آمدند در منزل؛ با تشکیلاتی آب گرم میکردند در همان منزل با سلام و صلوات و روضه و گریه و دعا و قرآن جنازه را پاکیزه می شستند و طیب و طاهر نموده و غسل میدادند و از کافور حنوط نموده و از همان کفنی که آن متوفی از مکه یا کربلا تهیه نموده و در آب زمزم یا فرات شسته بود و به خانه کعبه یا حرم های مشاهد مشرفه مالیده و متبرک کرده بود و سپس تمام آن را به نوشتن اسماء الله مزین و به شهادت چهل مؤمن بر ایمان او ممهور و موشح نموده بود کفن میکردند؛ خوشا بحال چنین افرادی با چنین نیت های پاک و عقائد استوار.

اما در اجتماعات مدرن اکنونی انسان بیچاره مسکین 90 سال دارد و میترسد نام مرگ یا وصیت را در نزد او ببرند؛ چندین مرض دارد: چشم آب آورده، مرض قند هر لحظه تهدیدش میکند، فشار خون و مرض کلیه و اعصاب و تورم غده پرستات و بواسیر؛ سکته هم کرده ولی در عین حال دلش و خاطراتش باز هم بطرف دنیاست. منزل هم دیگر تحمل این مریض را نمی کند. آقازاده داد و بیداد میکند: ببرید پدرم را به بیمارستان! بیهوشانه او را به بیمارستان میبرند به این دست و آن دست هی سوزن فرو می کنند و دیگر رگ ها را پیدا نمی کنند؛ رگها بسته شده است. بیمارستان و طبیب معالج هم برای آنکه یک صورت حساب مفصل تهیه کنند این بیچاره در حال احتضار را از این سالن به آن سالن برای آزمایش و عکسبرداری می کشانند تا با بدن آلوده به الکل و نجس جان میدهد نه کسی او را رو به قبله کشیده و نه بر او دعا و قرآن خوانده و نه سلامی و صلواتی. فورا او را به سردخانه بیمارستان و از آنجا به بهشت زهرا (قبرستان محل) میبرند و نه کسی میگوید لا إله إلا الله. غسال او معلوم نیست با چه نیتی غسل میدهد. و آقازاده محترم یک دوربین عکاسی بدوش انداخته قدم میزند. نزدیکان و ارحام هم میترسند در مرده شویخانه بروند که ببینند غسال چه قسم غسل میدهد؛ تازه اگر هم بروند چیزی نمیدانند؛ زنهای رحم و قوم و خویش هم میترسند در مغسل زنها بروند. مردها زیر درخت ها و سایبان نشسته سیگار می کشند و دائما می پرسند: تمام شد؟ تمام شد؟ که زودتر ماشین را روشن کرده پشت فرمان نشسته و قبرستان را ترک کنند.

ص: 126

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن 9- صفحه 184 تا 187

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح آداب خاکسپاری برزخ

و سپس فرمودند: چون عثمان، رقیه دختر رسول خدا (ص) را کشت، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر کنار قبر او ایستادند و درحالیکه سر خود را به آسمان بلند نموده و اشگ از چشمانشان جاری بود به مردم فرمودند: من رقیه دخترم را به یاد آوردم و نیز به یاد آوردم آنچه را که به او رسیده بود پس دلم شکست و خواستم که خدا او را از فشار قبر برهاند و عرض کردم: «اللهم هب لی رقیة من ضغطة القبر. فوهبها الله له؛ بار پروردگارا به خاطر من رقیه را از فشار قبر برهان. پس خداوند او را بخاطر پیامبر رهانید». و حضرت صادق به دنبال این قضیه فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم برای تشییع جنازه سعد از منزل خارج شدند در حالیکه هفتاد هزار فرشته جنازه وی را تشییع مینمودند؛ و پس از دفن، حضرت رسول الله (ص) سر خود را بطرف آسمان بلند نموده و فرمودند: «مثل سعد یضم؟ آیا فشار قبر، شخصی مانند سعد را با این سابقه درخشانش در اسلام میگیرد»؟ أبوبصیر میگوید: عرض کردم: فدایت شوم ما چنین می پنداشتیم که سعد از بول اجتناب کامل نمیکرد! حضرت فرمود: «معاذ الله، إنما کان من زعآرة فی خلقه علی أهله؛ پناه به خدا چنین نیست، بلکه فشار قبر سعد به علت سوء خلقی بود که با اهل خانه خود داشت». حضرت صادق فرمودند: مادر سعد گفت: گوارا باد ای سعد برتو در این بهشتی که وارد شدی! رسول خدا فرمود: ای مادر سعد! بر خدا حکم جزمی منما.

درخواست پیامبر برای دفع فشار قبر دخترش رقیه

ص: 128

و نیز کلینی روایت میکند با إسناد خود از أبوبصیر از یکی از صادقین علیهما السلام. «حضرت فرمود: چون رقیه دختر رسول الله صلی الله علیه وآله وفات کرد، رسول خدا فرمود: ای دخترم! بپیوند به سلف صالح ما عثمان بن مظعون و اصحاب او؛ و فاطمه علیها السلام بر کناره قبر ایستاده بود و چنان گریه میکرد که اشگهای چشم او در قبر فرو میریخت، و رسول خدا صلی الله علیه وآله در حالی که ایستاده دعا مینمود آن اشگها را با لباس خود پاک میکرد. رسول خدا فرمود: من از ضعف رقیه خبر دارم و از خداوند عزوجل خواهش کردم که او را از فشار قبر خلاصی بخشد».

و نیز کلینی روایت میکند از یونس که من از حضرت صادق (ع) پرسیدم راجع به شخصی که به دار آویخته اند سؤال کردم که «آیا او را هم عذاب قبر میدهند؟ حضرت فرمود: آری خداوند عز وجل به هوا امر میکند که او را در فشار خود بگیرد». و در روایت دیگر حضرت صادق علیه السلام در پاسخ گفتند که: خداوند زمین و هوا یکی است؛ خداوند بسوی هوا وحی میکند که او را در فشار بگیرد، و هوا چنان او را در فشار قرار میدهد که از فشار قبر سخت تر باشد.

علت گذاشتن چوب تر در زیر بازوهای میت

کلینی روایت میکند با إستناد خود از زراره که میگوید: به حضرت امام محمد باقر علیه السلام عرض کردم: چرا برای میت جریده میگذارند؟ (جریده چوب تازه ای است که از درخت می چینند به طول یک ذراع _ قریب نیم متر _ و چون میت را میخواهند کفن کنند زیر بازوهای او در داخل کفن میگذارند). حضرت فرمودند: برای آنکه تا هنگامیکه آن جریده مرطوب است عذاب از او برداشته میشود، و در این زمان کسی از او حساب نمی کشد. حضرت فرمودند: عذاب قبر پیوسته نیست بلکه در یک روز و در یک ساعت انجام میگیرد، فقط به اندازه مدتی که میت را در قبر میگذارند و مردم مراجعت می کنند؛ و آن دو چوب تر را برای همین مدت از زمان میگذارند، و بعد از اینکه آنها خشک شوند دیگر عذاب و حسابی إن شاءالله نخواهد داشت.

ص: 129

و کلینی با سند دیگر روایت میکند از حریز و فضیل و عبدالرحمن که گفتند: از حضرت صادق علیه السلام سؤال شد به چه علتی برای مرده جریده میگذارند؟ حضرت فرمود: برای آنکه تا مدتی که جریده، تر است عذاب از او فاصله میگیرد. اینها همه شواهد برای ارتباط بدن مثالی به بدن واقع شده در قبر است.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن 9- صفحه 188 تا 193

کلی__د واژه ه__ا

اخلاق برزخ عذاب الهی پاداش الهی اثبات معاد مردگان

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن جلد 9- صفحه 193-194

کلی__د واژه ه__ا

ایمان روح برزخ انسان جسم تقوی اولیای الهی شهادت

خبر را به طهران می آورند و به گوش فتحعلی شاه می رسد و او با جماعتی از علما و اعیان حرکت می کند به سمت ابن بابویه و شاه می خواهد خودش برود داخل سرداب و جنازه صدوق را ببیند بزرگان مانع می شوند و می گویند: شما نروید دیگران بروند و برای شما خبر بیاورند. فتحعلی شاه خودش وارد نمی شود، یکی پس از دیگری علما و اعیان داخل می شوند و خبر می آورند و اخبار همه متفقا این بود که یک آقایی خوابیده است، کفن شده بوده است ولی کفنش ریخته و بدنش عریان عریان، فقط در روی عورت او به شکل ساتری عنکبوت تار تنیده است و روی کفن ریخته شده و پودر شده، یک چیزی است مثل طناب پیچیده دور بدنش و گویا از همان ریسمان هایی است که دور کفن روی بدن می پیچیده اند. این بدن بلند قامت و بسیار خوش هیکل و زیباست، محاسنش حنایی است و دست هایش حنایی است و کف پاهایش حنایی است و به ناخنش زردی رنگ حنا موجود است.

این واقعه در سنه 1238 هجریه قمریه اتفاق افتاده است. فتحعلی شاه دستور می دهد آن سوراخ را بگیرند و این قبه و بارگاه فعلی را بر مزار او بنا می کند.

آقا سیدمحمدباقر خوانساری در "روضات" می نویسد: بعضی از افرادی که خودشان در معیت فتحعلی شاه رفته بودند، به اصفهان آمده و برای بعضی از اساتید ما قضیه را شرح دادند و شیخ عبدالله مامقانی در "تنقیح" می نویسد: مرحوم آقا سید ابراهیم لواسانی که ساکن طهران بود و خودش داستان را عیانا مشاهده نموده بود، در چهل سال پیش برای من نقل کرد که من خودم دیده ام و مامقانی می گوید: این قضیه در نزد من جای تردید نیست.

ص: 132

از زمان شیخ صدوق تا حال 1015 سال است و تا زمان کشف این واقعه 857 سال می گذرد. برای این قضیه جز ارتباط عالم برزخ با بدن مقبور در زمین، چه محمل دیگری می توان یافت؟

آقای دکتر در کتابش می نویسد: اینکه می گویند بدن صدوق تر و تازه است، برای آن است که ریاضت می کشید؛ افرادی هم که چربی نخورند و گوشت نخورند بدن های آنها خشک می شود و اگر در محفظه ای قرار دهند که با هوا و رطوبت تماس نداشته باشد ممکن است که چند صباحی بدن بماند. آقا جان بیا ایمان بیاور به خدا و عالم غیب! صدوق اهل گوشت و چربی خوردن هم بود، ریاضت هم نمی کشید و چاق هم بود، قریب هزار سال است که مرده، بدن تر و تازه است، زیر زمین مرطوب هم هست. «الذین یؤمنون بالغیب»؛ «آنان که به غیب ایمان می آورند» (بقره/3). عجیب مرض مهلکی است غرب زدگی بلکه غرب پرستی، این آقایان غرب زده تمام اصول عالم غیب را می خواهند با فرمول توجیه کنند و در چهارچوب علوم تجربی زندانی نمایند، زهی جهالت.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن جلد9- صفحه 194-198

کلی__د واژه ه__ا

ایمان برزخ شیخ صدوق غیب

شاه اسمعیل نورالله مضجعه چون در کتب سیر و تواریخ خوانده بود که در واقعه کربلا که سر حر مورد اصابت قرار گرفت و حضرت سید الشهداء علیه السلام دستمال خود را بر سر حر بستند و حر با همان دستمال دفن شده است، برای باز کردن و برداشتن دستمال تصمیم گرفت. چون آن دستمال را باز کردند خون از سر حر جاری شد بطوریکه از آن خون قبر پر شد و چون دستمال را بستند خون باز ایستاد و چون دوباره باز کردند خون جاری شد. و هر چه کردند که بتوانند آن خون را به غیر از همان دستمال بندبیاورند و از جریانش جلوگیری کنند میسر نشد. و از اینجا دانستند که این قضیه موهبت الهی است که نصیب حر شده است و به سبب حسن حال حر و سعادتمندی اوست که چنین کرامتی برای او مانده است. شاه اسمعیل دستور داد قبه ای بر مزار او بنا کردند و خادمی را بر آن گماشت تا آن بقعه را خدمت کند. این مسائل همگی دلالت بر ارتباط عالم برزخ با این عالم دارد.

من_اب_ع

مرتضی مطهری - آشنایی با قرآن 9 - صفحه 198 و 199

کلی__د واژه ه__ا

واقعه کربلا حر ابن یزید ریاحی

شیخ طوسی در کتاب "امالی" خود روایت میکند از ابن ظبیان که میگوید: من در خدمت حضرت امام جعفر صادق (ع) بودم که فرمود: مردم در باره ارواح مؤمنین پس از مرگ چه میگویند؟ عرض کردم: میگویند: آنها پس از مرگ در حواصل طیور خضر (سنگدان و چینه دان مرغان سبز رنگ) قرار میگیرند. حضرت فرمود: سبحان الله! مؤمن در نزد خدا گرامی تر از آن است که روح او را در سنگدان مرغی قرار دهد؛ ولیکن چون وقت ارتحال مؤمن میرسد، رسول خدا (ص) و علی (ع) و فاطمه (س) و حسن (ع) و حسین (ع) به نزد مؤمن می آیند، و با آنها ملائکه مقرب پروردگار هستند. پس اگر خداوند زبان مؤمن را به شهادت به توحید پروردگار و به نبوت پیامبر (ص) و به ولایت اهل بیت گویا کند، بر این معنی رسول خدا و علی و فاطمه و حسن و حسین شهادت میدهند و فرشتگان مقرب هم با شهادت آنها شهادت میدهند. و اگر زبان مؤمن در آن حال بسته باشد، خداوند پیامبر خود را از محتویات ضمیر آن مؤمن آگاه میکند، پس رسول خدا بر آن گواهی میدهد، و بر اساس شهادت پیامبر علی و حسن و حسین _ که بر تمام آنها صلوات و رحمت خدا باشد _ گواهی میدهند، و افرادی که از فرشتگان حضور دارند آنها نیز گواهی میدهند. و چون پروردگار روح آن مؤمن را بسوی خود قبض کند، آن روح را در بهشت میبرد و در صورتی مثل صورت خود آن مؤمن قرار میدهد بطوریکه در بهشت میخورند و می آشامند؛ و چون روح تازه و شخص تازه ای از دنیا بر آنها وارد شود، آنها را به همان صورت هائی که در دنیا داشتند می شناسد.

ص: 135

و نیز در "کافی" با إسناد متصل خود از ابوبصیر از حضرت صادق (ع) روایت کرده است که فرمود: ارواح مؤمنان در بهشت در کنار درختی در صورت اجسام بشریه قرار دارند و بدین صورت ها یکدیگر را می شناسند و با یکدیگر گفتگو دارند. چون یک روح تازه بر آنها وارد شود، میگویند: فعلا او را از پرسش واگذارید، چون از مقام هول و ترس عظیمی رهائی یافته است. و سپس از او می پرسند: فلان کس چه کرد؟ و فلان کس چه کرد؟ اگر در پاسخ بگوید: او زنده بود، ارواح امید خیر و رحمت و سعادت درباره او دارند؛ و اگر بگوید: هلاک شده است، ارواح میگویند: به پستی و خواری گرائید، به پستی و خواری گرائید. چون اگر از اهل بهشت بود مسلما با آنها بود و چون در میان آنها نیامده معلوم میشود در جهنم رفته است.

و نیز در "کافی" با سند متصل خود از أبوبصیر از حضرت صادق علیه السلام روایت میکند که: میگوید: درباره ارواح مؤمنان از آن حضرت سؤال کردم، فرمودند: در حجره هائی در بهشت سکونت دارند، از غذای بهشتی میخورند و از آشامیدنی های آن می آشامند و میگویند: بار پروردگار ما! ساعت قیامت را برای ما به پا دار، و بر آنچه به ما وعده فرمودی وفا کن، و آخرین فرد ما را به اولین فرد ما ملحق گردان.

من_اب_ع

lمرتضی مطهری - کتاب آشنایی با قرآن 9 - صفحه 215 تا 218

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح برزخ مؤمن کافر

بر اساس روایات وارده ارواح مؤمنین اهل خود را دیدار و ملاقات می کنند، روح مؤمن با همان صورتی که متصور است به دنیا نزول نموده و اقوام و ارحام و اهل بیت و افرادی را که به آنها علاقمند است، ملاقات می کند و از حالات و سرگذشت آنها اطلاع می یابد.

در کتاب "کافی" با سند خود از حفص بن البختری روایت می کند که حضرت صادق (ع) فرمودند: «مؤمن، اهل خود را می بیند و آنچه را که موجب محبت اوست می بیند، لیکن چیزهایی که موجب کراهت او می گردد از نظر او پوشیده می شود و کافر نیز اهل خود را می بیند و آنچه موجب ناراحتی و کراهت اوست مشاهده می کند، ولیکن چیزهایی که موجب محبت اوست از نظر او پوشیده می گردد. حضرت فرمودند: بعضی از مؤمنان در هر هفته یک بار در روز جمعه به زیارت و ملاقات اهل خود می رسند و بعضی دیگر بر حسب مقدار عمل خود می توانند آنان را ملاقات و زیارت کنند.»

و در "کافی" با سند خود از ابوبصیر روایت کرده که حضرت امام جعفر صادق (ع) فرمودند: «هیچ روح مؤمن و کافری نیست مگر آنکه در حین زوال شمس به دیدار اهل خود می رود و اگر دید که اهلش به اعمال نیکو اشتغال دارند، سپاس و حمد خدای را بر این نعمت بجای می آورد و چون کافر ببیند که اهل او بر اعمال نیک مشغولند، برای او موجب حسرت و ندامت خواهد شد.»

و در "کافی" با سند خود از اسحاق بن عمار از حضرت اباالحسن موسی بن جعفر (ع) روایت می کند که: از حضرت أبی الحسن الاول راجع به ارواح درگذشتگان پرسش کردم که آیا آنها اهل خود را ملاقات و دیدار می کنند؟ حضرت فرمودند: بلی. گفتم: در چه مقدار از زمان دیدار می کنند؟ حضرت فرمود: در هر جمعه و در هر ماه و در هر سال یکبار برحسب منزلت و مکانت مؤمن. گفتم: در چه صورتی آنها برای دیدار اهل خود می روند؟ حضرت فرمود: در صورت پرنده لطیفی که خود را به روی دیوارها می اندازد، بر دیوارهای آنها فرود می آید و بر آنها اشراف می یابد؛ پس اگر آنها را در خیر و خوبی مشاهده کند خوشحال می شود و اگر آنها را در بدی و حاجتمندی بنگرد اندوهگین و غمناک می گردد».

ص: 137

و در "کافی" با سند خود از عبدالرحیم قصیر روایت می کند: «به آن حضرت عرض کردم: آیا مؤمن اهل خود را دیدار و زیارت می کند؟ فرمود: بلی، از پروردگارش إذن می طلبد و او به آن مؤمن اذن می دهد و دو فرشته نیز همراه او گسیل می نماید، آن مؤمن به صورت بعضی از پرندگان به سراغ اهل خود آمده و در خانه اش قرار می گیرد، بطوری که نظر به اهلش می کند و کلام آنها را می شنود».

البته در اینجا که حضرت می فرماید به صورت پرنده و طیر بر دیوارها می نشیند، منظور این نیست که واقعا روح مؤمن تعلق به صورت مرغی و حیوانی می گیرد و انسان ممکن است بعضی از اوقات مرغی را که بر روی دیوار خانه می بیند واقعا روح مرده او باشد؛ بلکه حضرت تمثیل می کنند بدین طریق که همان طور که مرغ ها بر روی دیوارهای شما خود را می اندازند و به آسانی رفت و آمد می کنند، همین طور هم روح مؤمن می آید و سرکشی میکند و از اهل خود و احوالات آنها اطلاع پیدا میکند.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن جلد 9- صفحه 220-223

کلی__د واژه ه__ا

دنیا روح برزخ مؤمن کافر

در "امالی" صدوق با سند متصل خود از حضرت صادق (ع) روایت می کند که فرمودند: رسول خدا (ص) فرمودند حضرت عیسی بن مریم (ع) از کنار قبری عبور کردند، دیدند که صاحب آن قبر را عذاب می کنند و سپس در سال آینده از کنار آن قبر عبور نمودند، دیدند که صاحب آن قبر را عذاب نمی کنند. گفت: بار پروردگارا! من در سال قبل از اینجا عبور کردم، دیدم صاحبش معذب است و در این سال عبور کردم، دیدم عذاب از او برداشته شده است.

خداوند عزوجل وحی فرستاد بسوی حضرت عیسی: ای روح الله! از این مرد یک فرزندی به مقام بلوغ رسیده، آن فرزند صالح و نیکوکردار است؛ راهی را برای مردم استوار و هموار نمود و یتیمی را مسکن و مأوی داد، پس من به برکت عمل فرزندش از گناه او درگذشتم.

و بر همین اساس است که رسول خدا (ص) در حدیث متفق علیه بین شیعه و عامه فرماید: «من سن سنة حسنة فله أجر من عمل بها، و من سن سنة سیئة فله وزر من عمل بها؛ کسی که سنت نیکوئی در بین مردم بگذارد، برای اوست ثواب تمام افرادی که به آن سنت عمل کرده اند، و کسی که سنت ناپسندی در بین مردم بگذارد، برای اوست گناه تمام افرادی که به آن سنت عمل کرده اند».

من_اب_ع

مرتضی مطهری- کتاب آشنایی با قرآن جلد9- صفحه 224 تا 228

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح عذاب الهی پاداش الهی اعمال برزخ

من از اینکه به جهت زیارت در کنار قبر او نیامده بودیم شرمنده شدم و سپس به زیارت پرداختیم؛ و از آن پس نیز به زیارت قبور غیر ائمه طاهرین علیهم السلام هم، از علماء بالله و مقربان و اولیاء خدا میروم و مدد میگیرم و به زیارت قبور مؤمنین در قبرستان میروم، و به شاگردان خود توصیه نموده ام که از این فیض الهی محروم نمانند.

من_اب_ع

مرتضی مطهری - آشنایی با قرآن 9 - صفحه 228 تا 229

کلی__د واژه ه__ا

سلمان فارسی زیارت اولیای الهی

میتوان از این آیات نیز استفاده کرد که این گفتگوها بین اهل بهشت و اهل دوزخ بعد از استقرار اهل بهشت در بهشت، و اهل دوزخ در دوزخ رد و بدل میشود، و در وقتی صورت میگیرد که شفاعت نسبت به گروهی از مجرمان تعلق گرفته و آنان را از آتش خارج نموده است؛ زیرا اولا میفرماید: «فی جن_ات یتسآءلون» که دلالت بر استقرار دارد، و ثانیا میفرماید: «ما سلککم فی سقر؟» چون سلوک، هر وارد شدنی را نمیگویند، بلکه یک نوع وارد شدنی است که با نظم و پیوستگی و اجتماع صورت گیرد، و ثالثا میفرماید: «فما تنفعهم شف_اعة الش_افعین»، و کلمه ما برای نفی حال است، یعنی در آن حال و در آن وقت، شفاعت شفیعان برای آنان سودی ندارد.

در تفسیر علی بن ابراهیم در ذیل این آیه: «و من ورآئهم برزخ إلی یوم یبعثون؛ و پشت سرشان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند» (مؤمنین/100) وارد است که: «علی بن ابراهیم گفته است برزخ چیزی را گویند که بین دو چیز واقع است و آن ثواب و عذابی است که بین دنیا و آخرت است و این آیه رد بر کسی است که عذاب قبر و ثواب و عذاب قبل از روز قیامت را انکار کرده است و این همان قول حضرت صادق (ع) است که فرمود: سوگند به خدا که من بر شما ترسی ندارم، مگر از عذاب برزخ؛ اما در روز قیامت که امر به ما واگذار میشود، ما بر شما ولایت داریم و شما را مورد شفاعت قرار میدهیم!» از این روایت نیز به طور صراحت بدست میآید که شفاعت، بمعنای برداشتن عذاب به شفاعت، قبل از قیامت نیست.

ص: 141

اما آن روایاتی که وارد است که در حال مرگ، پیامبر اکرم (ص) و أئمه طاهرین (س) حاضر میشوند، و در قبر حاضر میشوند، و مؤمن را بر شدائد احوالی که در پیش دارد کمک میکنند؛ این از باب شفاعت نیست، بلکه از قبیل تصرفات و حکومتی است که به اذن خداوند متعال به آنها تفویض شده است. قول اصحاب اعراف که ائمه طاهرین هستند در مواجهه خود با دوزخیان که: «أهؤلاء الذین أقسمتم لا ینالهم الله برحمة ادخلوا الجنة لاخوف علیکم و لاأنتم تحزنون؛ آیا این بهشتیاناند که شما در دنیا سوگند یاد میکردید که خداوند آنان را مورد رحمت خود قرار نمیدهد؟! همه شما داخل در بهشت شوید، که هیچ ترس و هیچ اندوهی برای شما نیست!» (اعراف/49). این خطاب «داخل بهشت شوید»، خطاب حکومتی است که از والیان و امامان صادر میشود و میتوان از جهتی این آیه ذیل را نیز از این قبیل دانست: «یوم ندعوا کل أناس بإم_امهم فمن أوتی کت_ابه و بیمینه فاولئک یقرون کتابهم و لایظلمون فتیلا؛ روز قیامت، روزی است که ما هر یک از مردم را به واسطه امامشان میخوانیم، پس آن کسی که نامه عملش به واسطه جنبه راست او که امام حق است داده شود، آنان نامه عمل خود را میخوانند، و هیچ به آنان ستم نمیشود» (اسراء/71). وساطت امام در خواندن و دادن نامه عمل به توسط امام، از قبیل حکومت موهوبه و واگذار شده است و از مجموع این بحث به دست آمد که زمان وقوع شفاعت در آخرین موقف از مواقف قیامت است که با شمول غفران خداوند یا برای جلوگیری از دخول در آتش، و یا به اخراج بعضی از کسانی که در آتش رفته اند، به واسطه اتساع رحمت حضرت حق و ظهور کرامت میباشد.

ص: 142

نبودن شفاعت در برزخ

در "کافی" با سند متصل خود از عمرو بن یزید روایت میکند که میگوید: «قلت لابی عبدالله علیه السلام: إنی سمعتک و أنت تقول: کل شیعتنا فی الجنة علی ما کان فیهم. قال: صدقتک، کلهم والله فی الجنة. قال: قلت: جعلت فداک، إن الذنوب کثیرة کبار. فقال: أما فی القیامة فکلکم فی الجنة بشفاعة النبی المطاع أو وصی النبی، ولکنی والله أتخوف علیکم فی البرزخ. قلت: و ما البرزخ؟ قال: القبر منذ حین موته إلی یوم القیمة؛ عمرو بن یزید میگوید: به حضرت امام جعفر صادق (ع) عرض کردم: من شنیدم که شما می گفتید: تمام شیعیان ما با هر کرداری که دارند در بهشت هستند. حضرت فرمود: این قول تو را تصدیق میکنم، سوگند به خدا که همه در بهشتند. عرض کردم: فدایت شوم! گناهان، بسیار و بزرگ است. حضرت فرمود: اما در قیامت پس همه شما در بهشتید بواسطه شفاعت پیامبر مطاع یا به شفاعت وصی آن پیامبر؛ ولیکن من از برزخ شما نگرانم و در هراس می باشم. عرض کردم: برزخ چیست؟ فرمود: برزخ عبارت است از عالم قبر از وقتی که انسان می میرد تا زمانی که قیامت بر پا میشود» (کافی ج1 ص 66).

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 9 - صفحه 380-377

مرتضی مطهری - کتاب آشنایی با قرآن 9 - صفحه 240 تا 241

کلی__د واژه ه__ا

شفاعت برزخ آخرت عذاب الهی پاداش الهی

عرض کردم: آیا آنها از افرادی که به زیارت قبور آنها میروند علم پیدا می کنند و خوشحال میشوند؟ فرمود: آری، و نیز از بازگشت زائرین از قبور به محلهای خود وحشت می کنند». زیارت اهل قبور بسیار فائده دارد، بالاخص زیارت قبور علماء و شهداء و مقربان درگاه خدا. زیارت قبور ائمه علیهم السلام حکم دخول در آب کر دارد که زائر را پاک و از هر آلودگی منزه می سازد. چون نتیجه زیارت ارتباط با روح متوفی است و زیارت کننده از آن روح مدد میگیرد؛ بنابراین هر چه روح متوفی پاکتر و عالی تر باشد، زائر بهره بیشتر و وافرتری خواهد برد.

روح متوفی به قبر خود ارتباط بیشتری دارد و لذا زیارت ارواح در سر قبورشان اثر بیشتری دارد. و لذا مؤمن زائر بواسطه دریچه قبر، خود را به روح آن معصوم و مقرب درگاه خدا مرتبط نموده و بدینوسیله با تمام فسحت عالم معنی و ارواح ارتباط پیدا میکند و بهره میگیرد. مشهور است که در سر قبر علماء حاجت بیشتر برآورده است، و اصولا در جاهائی که مردمان بزرگ و اولیاء خدا دفن شده اند نورانیت و وحدت بیشتر است؛ و محسوس است که آن بقاع و اماکن روشنی و سعه خاصی دارد و گرفتگی و تاریکی ندارد، به خلاف قبور کفار که تاریک است و خسته کننده و موجب قبض و تنگی میگردد. در "مستدرک الوسآئل" از سید علی بن طاووس در "مصباح الزآئر" نقل کرده است که چون قصد زیارت قبور مؤمنان را داری سزاوار است که در روز پنجشنبه باشد؛ و اگر نه در هر وقتی که بخواهی مطلوب و مرغوب است.

ص: 144

کیفیت زیارت اهل قبور

و طریق زیارت این است که رو به قبله بنمائی و دست خود را بر قبر گذاری و بگوئی: «اللهم ارحم غربته، وصل وحدته، و ءانس وحشته، و ءامن روعته، وأسکن إلیه من رحمتک رحمة یستغنی بها عن رحمة من سواک، و ألحقه بمن کان یتولاه؛ ثم اقرأ إن_آ أنزلن_'ه فی لیلة القدر، سبع مرات؛ بار پروردگارا! بر غربت او ترحم نما، و تنهائی او را به مقام جمع خودت ارتباط بده، و موجبات انس را بر وحشت او قرار بده، و ترس او را تبدیل به ایمنی بگردان، و از رحمت خود برای او رحمتی فرست که از رحمت غیر تو بی نیاز گردد، و او را به کسی که او را دوست دارد و در تحت ولایت اوست ملحق گردان. و سپس سوره مبارکه قدر را هفت بار بخوان ».

و نیز گوید: راجع به زیارت مؤمنین روایت دیگری از محمد ابن مسلم وارد شده است که میگوید به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: آیا ما مردگان را زیارت بنمائیم؟ حضرت فرمود: آری. عرض کردم: آیا آنها از رفتن ما به قبرهایشان مطلع میشوند؟ فرمود: سوگند بخدا آری، از آمدن شما بر سر قبرهایشان خبردار میشوند و خوشحال میگردند و با شما انس میگیرند. عرض کردم: در وقتی که ما به سر قبورشان رفتیم چه بگوئیم؟ حضرت فرمود: بگو: «اللهم جاف الارض عن جنوبهم، و صاعد إلیک أرواحهم، و لقهم منک رضوانا، و أسکن إلیهم من رحمتک ما تصل به وحدتهم و تؤنس وحشتهم؛ إنک علی کل شیء قدیر؛ بار پروردگارا! زمین را از اطراف پهلوهای آنان بگستران، و ارواح آنانرا بسوی خود بالا بر، و مقام رضوان و خشنودی خود را بدانها برسان، و از رحمت خود رحمتی را در آستانه آنها فرود آور که با آن تنهائیشان تبدیل به جمعیت گردد و وحشت آنها تبدیل به انس شود؛ بدرستیکه تو بر هر کاری توانائی».

ص: 145

و چون در بین قبرها هستی یازده مرتبه سورة قل هو الله أحد را قرائت کن و ثوابش را به روح آنان هدیه کن، روایت شده است که کسی که این عمل را بجای آورد خداوند به عدد مردگان به او ثواب و پاداش دهد.

در "وسائل الشیعة" از عبدالله بن سنان روایت میکند که: «قلت لابی عبدالله علیه السلام: کیف التسلیم علی أهل القبور؟ فقال: نعم، تقول: السلام علی أهل الدیار من المؤ منین و المسلمین؛ أنتم لنا فرط، و نحن إن شآء الله بکم لاحقون؛ به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: سلام کردن بر اهل قبور چگونه است؟ فرمود: آری، میگوئی: سلام بر اهل این خانه ها از مؤمنین و مسلمین؛ شما زودتر از ما جلودار بوده و به پیش رفته اید، و ما نیز إن شآءالله به شما ملحق خواهیم شد».

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن 9- صفحه 226 تا 232

کلی__د واژه ه__ا

دعا برزخ انسان زیارت مردگان

در "کافی" با سند خود روایت می کند از احمدبن عمر می گوید: خدمت آن حضرت عرض کردم برادر من در بغداد است، و نگرانم که در همان جا بمیرد. فرمود: باک نداشته باش، هر جا که خواهد بمیرد، چون هیچ مؤمن در شرق زمین و یا در غرب زمین باقی نمی ماند مگر آنکه خداوند روح او را در وادی السلام با ارواح مؤمنین دیگر قرار می دهد. عرض کردم: وادی السلام کجاست؟ فرمود: در پشت کوفه و آگاه باش مثل اینکه من منظره اجتماع ارواح را می بینم که حلقه حلقه نشسته اند و با یکدیگر گفتگو دارند.

حکایت تکلم امیرالمؤمنین با ارواح مؤمنین در وادی السلام

و نیز در "کافی" با سند خود از عبادة (عبایة) اسدی از حبة عرنی روایت می کند که می گوید: من با امیرالمؤمنین (ع) به سوی ظهر کوفه، از کوفه خارج شدیم. حضرت در وادی السلام توقف کرد و گویا مثل اینکه با اقوامی تخاطب و گفتگو داشت، من به متابعت از قیام او ایستادم تا خسته شدم و سپس نشستم به قدری که ملول شدم و پس از آن ایستادم به قدری که همانند مرتبه اول خسته شدم و سپس باز نشستم به قدری که ملول شدم و سپس ایستادم و ردای خود را جمع کردم و عرض کردم: ای امیرمؤمنان! من از طول این قیام بر شما شفقت آوردم؛ آخر یک ساعتی استراحت نمایید و سپس ردا را به روی زمین گستردم تا آن حضرت به روی آن بنشیند.

حضرت فرمود: ای حبه! این قیام و وقوف نبود مگر تکلم با مؤمنی و یا مؤانست با او. عرض کردم: ای امیر مؤمنان! آیا مردگان هم تکلم و مؤانست دارند؟ فرمود: بلی، اگر پرده از جلوی دیدگان تو برداشته شود، آنها را می بینی که حلقه حلقه نشسته و با عمامه خود یا چیز دگری پشت و ساقه های پای خود را به هم بسته و بدین طریق نشسته و گفتگو دارند. عرض کردم: آیا آنها اجسامی هستند یا ارواحی؟ حضرت فرمود: بلکه ارواح هستند، و هیچ مؤمن در زمینی از زمین های دنیا نمی میرد مگر آنکه به روح او گفته می شود که به وادی السلام ملحق شود و وادی السلام بقعه ای از بهشت عدن است.

ص: 147

ولایت امیرالمؤمنین (ع) علت تجمع ارواح مؤمنین در قبرستان وادی السلام نجف

در کتاب "المحتضر" شیخ حسن بن سلیمان که از معاریف شاگردان شهید اول است از ابن نباته در حدیث طولانی روایت کرده است که: امیرالمؤمنین (ع) از کوفه خارج شد و همین طور می رفت تا به غریین رسید و از آنجا نیز گذشت و ما به دنبال او رفتیم تا به او رسیدیم و دیدیم که به پشت بروی زمین دراز کشیده و جسد مبارکش به زمین بود و هیچ زیراندازی نداشت.

قنبر عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! اجازه می دهی من لباسم را برای شما در روی زمین پهن کنم؟ فرمود: نه، آیا اینجا مگر غیر از خاک و تربت مؤمن، یا مزاحمت با مؤمن در نشیمنگاه اوست؟ اصبغ میگوید: ای امیرالمؤمنین! خاک مؤمن را میدانیم و می شناسیم که در اینجا بوده و یا آنکه بعدا خواهد بود، لیکن معنای مزاحمت با مؤمن در نشیمنگاهش را نفهمیدیم.

حضرت فرمود: ای فرزند نباته! اگر پرده از برابر چشم های شما کنار برود، می بینید ارواح مؤمنین را در این ظهر (در ظهر کوفه که وادی السلام است) که حلقه وار به گرد خود نشسته و با یکدگر به سخن و گفت و شنود مشغولند؛ در این ظهر روح هر مؤمن و در وادی برهوت روح هر کافری است. مؤمنین که در وادی السلام هستند در التذاذ و مسرت به سر می برند و از جام و کأس محبت و ولایت سرمست و سرشار در عشق و بهجت و سرورند و لذا مرور زمان برزخی را تا قیام قیامت حس نمی کنند. ولی کفار که دستشان از علم و معرفت کوتاه و جانشان از جام سرشار آب زلال ولایت سیراب نگشته است در خشک زار برهوت یمن اجتماع دارند.

ص: 148

ذره ذره کاندرین ارض و سماست *** جنس خود را همچو کاه و کهرباست

ناریان مر ناریان را جاذبند *** نوریان مر نوریان را طالبند

طی زمان اگر امر نسبی باشد این مسئله را خوب می رساند که چقدر گذشت زمان برای اهل برهوت سخت و پر ماجرا و دراز و کوبنده است که تو گویی هر لحظه از آن سال هاست و برای اهل وادی السلام که وادی ایمن است، چقدر راحت و زودگذر و لطیف، تو گویی که سالی از آن در یک لحظه طی می شود. آری، در مجالس انس و خلوت با محبوب، گذشت زمان محسوس نیست و در آن مقام وحدت، که ارواح از زنگار کثرات و تعلقات پاک شده و در مقام صفا و مودت و مؤانست درهم و با هم آمیخته شده و چون شیر و شکر و شهد و انگبین درهم فرو رفته اند، گذشت زمان _ که از آثار ماده است _ و ادراک طی تدریج آن در آنجا راه ندارد و شاید معنای طی زمان برای اولیای خدا نیز همین باشد. و به عکس در زندان های فراق و جدایی از محبوب و تعلقات، هر لحظه سالی می گذرد و توغل به کثرات و توهم این تعلقات، زمان را در قوای متخیله طولانی نموده و هر ساعت آن را چون شب یلدا دراز و پیوسته شخص منتظر را چشم به راه طلوع سپیده صبح امید و وصل و خلوت و انس میدارد.

من پیر سال و ماه نیم یار بی وفاست *** بر من چو عمر می گذرد پیر از آن شدم

البته افرادی که به مقام قرب حضرت احدیت عزوجل رسیده و چشم بصیرت آنان باز شده باشد، همان طور که اموات به صورت هایی مجسم می شوند و زندگان را می بینند، آنها هم می توانند مردگان را ببینند و با آنها تکلم کنند. انسان باید کاری کند که در برزخ گرفتار نباشد و خدای ناکرده به واسطه جحود و انکار اگر ایمان از او سلب گردد به وادی برهوت گرفتار می گردد؛ بلکه مؤمن باید به واسطه اعمال صالحه، پیوسته طریق قرب را بپوید تا روحش پس از مرگ در وادی السلام آرام و ایمن باشد و در روز قیامت با شفاعت محمد و اهل بیتش علیهم السلام به بهشت برین رفته و در آنجا مخلد بماند. چون شفاعت در برزخ نیست و اگر مؤمن نیز کردارش ناپسند باشد در برزخ گوشمالی خواهد شد.

ص: 149

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن جلد9- صفحه 232-237 و 239

کلی__د واژه ه__ا

مرگ قیامت روح برزخ مؤمن زمان وادی السلام

و اما اگر آن شخص متوفی کافر بوده باشد، آن دو فرشته بر او وارد میشوند و شیطان در مقابل او قیام دارد، چشم های شیطان مانند مس می باشد. آن دو فرشته میگویند: پروردگارت کیست؟ دینت چیست؟ و درباره این مردی که در بین شما ظهور نموده عقیده ات چیست؟ کافر میگوید: نمیدانم؛ در این حال بین او و بین آن شیطان را یله و رها می کنند پس شیطان در قبر او نود و نه مار گزنده بر او مسلط می نماید؛ از آن مارهائی که اگر یکی از آنها به روی زمین بدمد دیگر ابدا درختی روئیده نخواهد شد؛ و دری از قبرش بسوی جهنم گشوده میشود بطوریکه محل و ماوای خود را در آتش می بیند».

قرآن در خصوص قرین بودن عمل کافر با او می فرماید: «و من یعش عن ذکر الرحمن نقیض له شیطانا فهو له قرین*و إنهم لیصدونهم عن السبیل و یحسبون أنهم مهتدون*حتی إذا جاءنا قال یا لیت بینی و بینک بعد المشرقین فبئس القرینو؛ کسی که از یاد خداوند رحمن اعراض کند، ما می گماریم بر او شیطانی را که پیوسته با او قرین و ملازم است؛ و آن شیاطین پیوسته آنانرا از راه خدا باز میدارند و آنان چنین گمان می کنند که راه یافتگانند. تا زمانی که بر ما وارد شود میگوید: ای کاش فاصله بین من و تو که شیطان قرین من هستی، به اندازه فاصلة مغرب از مشرق بود، پس چه بد قرینی هستی». (زخرف 36/37/38)

این شیطان، در حقیقت ظهور و بروز نفس اماره و موجودیت اوست که در دنیا بواسطه پرده ها و حجاب ها دیده نمی شد و اینک که در برزخ حجب کنار رفته است مشاهده میشود و انسان آرزوی دوری از او را میکند. و اگر مؤمن باشد و عملش زیبا باشد، آن قرین و ملازم به صورت انسان نیکو و خوش بو و خوش لباس در برابر انسان جلوه میکند. «قد أفلح من زک_اها * و قد خاب من دس_اها؛ فلاح و رستگاری از آن کسی است که نفس خود را رشد و نمو دهد، و خیبت و پشیمانی از آن کسی است که با نفس خود دسیسه و خدعه بازی کند» (شمس9/10).

ص: 151

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن 9- صفحه 241 تا 244

کلی__د واژه ه__ا

ایمان عمل صالح نتیجه اعمال برزخ

در کتاب "محاسن" برقی با سند خود از ابوبصیر نقل میکند از یکی از صادقین علیهما السلام {امام باقر (ع) و امام صادق (ع)} که چون بنده مؤمن بمیرد در قبر او با او شش صورت داخل میشوند که یکی از آنها از همه سیمایش نیکوتر و هیئتش جمیل تر و بویش پاکیزه تر و صورتش نظیف تر می باشد. یکی از آن صورت ها در طرف راست او می ایستد، و دیگری در طرف چپ، و دیگری در مقابل او، و دیگری پشت سر او، و دیگری در نزد پای او، و آن صورتی که از همه نیکوتر است در بالای سر او می ایستد. در این حال اگر از جانب راست مانعی برای او رسد آن صورتی که در طرف راست است آن مانع را دفع میکند؛ و همینطور در هر یک از جهات ششگانه اگر مانعی برسد آن صورتی که در آن جهت است دفع می نماید. آن صورتی که از همه نیکوتر است به آن صورت های دیگر میگوید: کیستید شما؟ خدا شما را جزای خیر دهد از من. آن صورتی که در طرف راست است در پاسخ میگوید: من نماز هستم، و صورتی که در طرف چپ است میگوید: من زکات هستم، و صورتی که در مقابل و روبروی اوست میگوید: من روزه هستم، و صورتی که در پشت سر اوست میگوید: من حج و عمره هستم، و صورتی که در نزد دو پای اوست میگوید: من بر و نیکوئی هستم که از طرف تو به برادرانت رسیده است. و سپس این صورت ها به آن صورت نیکوتر میگویند تو کیستی؟ تو که از همه ما صورتت زیباتر، و بویت پاکیزه تر، و هیئت و شکلت جالب تر است. در پاسخ آنها میگوید: من ولایت آل محمد صلوات الله علیهم أجمعین هستم ("محاسن" ج 1 ص 288).

ص: 153

خدا کند که پیوسته انسان در تحت ولایت محمد و آل محمد (ص) باشد که هر چه هست در این ولایت است، ریسمان متصل بین انسان و خداست، اگر یک سر این ریسمان به دست انسان باشد، آنها انسان را از حضیض ناسوت و أسفل سافلین به اوج لاهوت میرسانند، و گرنه انسان در چاه طبع و نفس اماره گرفتار، و شیاطین انسان را به ظلمات و بدبختی می کشانند و به هزاران گرفتاری که هر کدام از دیگری خراب تر و بدتر است میرسانند.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن 9- صفحه 245 تا 248

کلی__د واژه ه__ا

نفس برزخ انسان ولایت عذاب الهی پاداش الهی اعمال

بهشت حضرت آدم (ع)

و علتش آنستکه عالم برزخ از تتمه عالم دنیاست. و لذا از بهشتی که آدم ابوالبشر (ع) در آنجا بود نیز به بهشت دنیا تعبیر شده است، چون از مقدمات دنیا و متصل به آن و موجب آمادگی و تهیه آمدن به دنیا بوده است.

در «علل الشرائع» با سند از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده است که «میگوید از آن حضرت درباره بهشت آدم سؤال کردم، فرمود: بهشتی بود از بهشت های دنیا که در آن خورشید و ماه طلوع داشتند، و اگر از بهشت های خلد بود هیچگاه از آن خارج نمی شد».

و پس از آنکه برزخ سپری شد و در صور دمیده شد، آنوقت انسان به بهشت قیامتی میرود. انسان که در برزخ وارد میشود با موجودیت و فعلیت خود وارد میشود. در این دنیا خودیت و ملکات او مختفی است، ظاهر او و ظاهر کردار او پیداست؛ در عالم برزخ این مختفیات یک درجه ظهور پیدا میکند و أعمالش به صورت ملکوتی که دارد ظاهر میگردد، و ملکاتش که روی خودیت و شخصیت او اثر گذاشته اند با انسان در برزخ ظهور می نماید.

«و یوم یعض الظالم علی ' یدیه یقول ی_الیتنی اتخذت مع الرسول سبیلا * ی_اویلتی ' لیتنی لم أتخذ فلانا خلیلا * لقد أضلنی عن الذکر بعد إذ جآءنی و کان الشیطان للاءنسان خذولا * و قال الرسول ی_ارب إن قومی اتخذوا هذا القرءان مهجورا؛ در روز قیامت شخص ستمگر انگشت ندامت به دندان میگزد و میگوید: ای کاش که من راهی با رسول خدا پیدا نموده بودم، ای کاش که من فلان را دوست و خلیل خود نمیگرفتم! او مرا از قرآن و ذکر خدا، بعد از آنکه بسوی من آمد، باز داشت؛ و البته شیطان موجب خذلان انسان است. و رسول خدا میگوید: بار پروردگار من! حقا امت و قوم من این قرآن را مهجور داشتند و از آن دوری کردند» (فرقان/27 تا 30).

ص: 155

در این آیات که شیطان را خذول و منحرف کننده معرفی میکند و در عین حال، فلان را گمراه کننده از ذکر و قرآن می شمارد، معلوم میشود که فلان، محل ظهور شیطان و نفس اماره و بالاخره فلان، مرکز و محور تجلیات نفس خود او بوده است؛ پس در حقیقت و معنی، انسان از خودش و موجودیتش گلایه دارد، آن خودی و شخصیتی که تمام مصائب و ابتلائات و امتحانات بوسیله او بر انسان وارد میگردد و محور پذیرش یا عدم قبول سعادت و سخن حق است.

این نفس، همان قرین سوئی است که در آنجا انسان تقاضا دارد بین او و خودش به قدر فاصله مشرقین جدائی بوده باشد و درباره او «قدأفلح من زکی'ها؛ بی شک هر که خود را تزکیه کرد رستگار شد» (شمس/9) فرموده است. و یا همان نفس ملکوتی و رحمانی و زیبا و جمیل و سریع الاءدراک و محل لطف و کانون محبت و تراوش خیرات است که درباره او «وقد خاب من دساها؛و بی گمان آن که خود را بیالود، محروم گشت» فرموده است (شمس/10).

انسان که در میان قبر میرود این نفس نیز با انسان قرین و ملازم است و از او سؤال میکند تو کیستی که من تا به حال به زیبائی و محبت و انس با تو ندیده ام؟ در پاسخ میگوید: من عمل خودت هستم، من مجموعه منتجه کردار و رفتار خودت هستم، من ظهور ملکات و سجایا و خودیت تو هستم. من از دنیا با تو به اینجا آمده ام و از اینجا تا روز قیامت نیز با تو خواهم بود و وقتی که سر از قبر در می آوری من با تو وارد محشر شده و در پیشگاه عرض و مقام عدل الهی خواهیم رفت.

ص: 156

من_اب_ع

مرتضی مطهری - آشنایی با قرآن 9 - صفحه 261 تا 265

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح قرآن دوزخ اعمال اثبات معاد برزخ

قیس عرض کرد: یا نبی الله! دوست دارم که این مواعظ شما در ابیاتی از شعر درآید تا ما با این أشعار بر افرادی از عرب که به ما حکومت کنند افتخار کنیم، و آنها را حفظ نموده و از نفائس ذخائر خود قرار دهیم. رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم به یکی از حضار امر فرمودند که برود و حسان بن ثابت (حسان بن ثابت از اصحاب رسول خدا بوده و مردی ادیب و شاعر و معروف است که رسول الله درباره او فرمودند: «یا حسان ما تزال مویدا بروح القدس ما نصرتنا بلسانک؛ ای حسان تا زمانی که با زبانت ما را نصرت می کنی به وسیله روح القدس تایید می شوی» و اشعاری نغز درباره غدیرخم و ولایت امیر المومنین علیه السلام سروده است ولی در آخر عمر از طرفداران عثمان شد و مات عثمانیا) را بیاورد. قیس میگوید: همینکه منتظر آمدن حسان بودیم در این برهه از زمان من در تفکر فرو رفتم که این مواعظ را خود به شعر درآورم. شعرها را ساخته و پرداخته و جزما آماده ساختم و قبل از اینکه حسان برسد عرض کردم یا رسول الله من شعرها را خودم سرودم و چنین گمان دارم که مطابق پسند شما باشد و برای آن حضرت خواندم.

ابن ابی الحدید در "شرح نهج البلاغه" میگوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم در خطبه آخر عمر شریفشان فرمودند: «ای گروه مردمان بدانید که حقا فیما بین احدی از مردم و بین خدا نسبی نیست، و امری نیست که بواسطه آن، خیری را به خود متوجه سازد و یا شری را از خود دور گرداند، مگر عمل. آگاه باشید! که هیچ مدعی چنین ادعائی نکند و هیچ تمناکننده ای چنین تمنائی ننماید که من بواسطه نسب یا امر دیگری غیر از عمل، ناجح و رستگار خواهم شد. سوگند به آن خدائی که مرا به حق برانگیخته است، چیزی انسان را نجات نمیدهد مگر عمل با رحمت خدا. من هم اگر گناه میکردم و مخالفت امر خدا مینمودم، از درجه خود ساقط شده و به پستی میگرائیدم. بار پروردگارا! حقا که من مطلب را رسانیدم و از عهده تبلیغ و اداء این حقیقت برآمدم».

ص: 158

مجلسی رضوان الله علیه از کتاب "صفات الشیعة" صدوق (ره ) نقل میکند که: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پس از فتح مکه به بالای کوه صفا رفته و فریاد برآوردند: ای پسران هاشم! ای پسران عبدالمطلب! تمام فرزندان هاشم و عبدالمطلب جمع شدند. حضرت آنانرا مخاطب ساخته و فرمود: «من به شما إعلام میکنم بدرستیکه حقا من فرستاده خدا هستم بسوی شما، و بدرستیکه حقا من بر شما شفیق و مهربانم. نگوئید: محمد از ماست؛ سوگند بخدا که دوستان و محبان من از شما و از غیر شما نیستند مگر پرهیزکاران! من چنین شما را نیابم و نشناسم که در روز قیامت نزد من آئید؛ در حالیکه دنیا را برگردن های خود حمل نموده و می کشید، و مردم دیگر بیایند در حالیکه آخرت را حمل نموده و با خود بیاورند. آگاه باشید! من حقا از عهده بیان و تبلیغ آنچه راجع به شما فیمابینی و بین الله بوده برآمدم و راه عذر را بر شما بستم و حجت را تمام کردم. و بدرستیکه حقا برای من عمل من است و برای شما عمل شما». و درباره لزوم اجتناب از معصیت، حضرت صادق علیه السلام چه نغز و شیرین سروده اند:

تعصی الاءله و أنت تظهر حبه *** هذا لعمرک فی الفعال بدیع

لو کان حبک صادقا لاطعته *** إن المحب لمن یحب مطیع

«تو معصیت خدا را میکنی در حالیکه اظهار محبت او را می نمائی؛ سوگند به جان تو که در میان کارها این یک کار تازه و شنیدنی است. اگر در محبت به خدا صادق باشی باید متابعت و اطاعت او را بنمائی، چون شخص محب طبعا مطیع حبیب خود خواهد بود».

ص: 159

من_اب_ع

کتاب آشنایی با قرآن 9 صفحه 265 تا 271

کلی__د واژه ه__ا

قیامت آخرت پند و اندرز

در اخبار مستفیضه وارد است که ارواح مؤمنان در وادی السلام و ارواح کافران و معاندان در برهوت یمن است. برهوت نام چاهی است در سرزمین حضرموت که در جنوب یمن است؛ البته از باب تعلق و ربط عالم برزخ با عالم قبر است؛ یعنی آن صور برزخیه به آن مکان هائی از دنیا ربط و تعلق دارند که خسته کننده تر و پرآفت تر و پست تر و زننده تر و کثیف تر است. در آن چاه، مارهای سیاه، عقرب ها، جغدها و حیوانات وحشی آنقدر فراوانند که کسی قدرت عبور ندارد، از همه گذشته گرمای سوزان که دقیقه ای از آن قابل تحمل نیست.

در "کافی" با سند خود روایت میکند که "قال امیرالمؤمنین (ع): شر بئر فی النار برهوت الذی فیه ارواح الکفار؛ بدترین چاه در آتش، برهوت است که در آن ارواح کافران است".

از حضرت صادق (ع) از پدرانش علیهم السلام روایت است که امیرالمؤمنین صلوات الله علیه فرمودند: بدترین آبها در بسیط زمین آب برهوت است و برهوت همان است که در حضرموت است، و در آنجا جغدهائی که ارواح کفار بدانها تعلق پیدا کرده است وارد میشوند. و نیز در "کافی" با سند خود از سکونی از حضرت صادق علیه السلام روایت میکند که "رسول خدا (ص) فرموده است: بدترین یهود در عالم یهود بیسان است و بدترین نصاری، نصارای نجران و بهترین آب در روی زمین آب زمزم است و بدترین آب در روی زمین آب برهوت است؛ و برهوت نام یک وادی است در حضرموت که جغدهای ارواح کفار بدانجا وارد میشوند".

مجلسی فرموده است (نقلا از جزری در نهایه): تعبیر به جغدها بر اساس تعبیر عامه مردم است که چنین می پندارند که روح میت بالاخص روح کشته به صورت جغدی در می آید و طلب خون قتیل میکند و چون قصاص کنند آن جغد به پرواز در می آید و اسلام این معنی را نفی کرده است. آنگاه فرموده است: در این روایت رسول خدا (ص) از ارواح کفار تعبیر به هام و صدی نموده است، چون در لسان عامه مردم عرب چنین تعبیری رائج بوده است، و اگر چه چنین گمانی باطل است.

ص: 161

و نیز در "کافی" با سند خود روایت کرده است از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام که فرمود: «در پشت یمن یک وادی است که به آن وادی برهوت گفته میشود، و در آن وادی سکونت ندارد مگر مارهای سیاه و از پرندگان فقط جغد؛ در آن وادی چاهی است به نام بلهوت که هر صبحگاه و شامگاه ارواح مشرکین را به آنجا میبرند تا از آبی که چون فلز گداخته گرم و چون چرک مخلوط شده با خون است بیاشامند».

در بصائرالدرجات آمده است که "یک مرد اعرابی به محضر امام محمد باقر علیه السلام آمد، حضرت فرمود: ای اعرابی از کجا آمدی؟ اعرابی گفت: از احقاف عاد آمده ام، و گفت: یک وادی سیاه و تاریکی را دیدم که در آنها بوم ها و جغدها بودند و به اندازه ای بزرگ بود که نهایت آن دیده نمی شد. حضرت فرمود: «آیا میدانی آن چه وادی است؟ عرض کرد: سوگند بخدا نمیدانم. حضرت فرمود: آن وادی برهوت است که در آن روح هر کافری است».

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن 9- صفحه 271 تا 276

کلی__د واژه ه__ا

بهشت روح قرآن برزخ انسان عالم برهوت عذاب الهی پاداش الهی

از جمله سؤالاتی که از امام حسن (ع) نمود این بود که ارواح مؤمنین پس از مرگ کجا جمع می شوند؟ حضرت فرمود: «اجتماع می کنند در نزد سنگ بیت المقدس در شب جمعه و بیت المقدس عرش نزدیک خداست. و از آنجا خداوند زمین را پهن کرد و بگستراند و به بیت المقدس زمین را در هم می پیچد، و از آنجا محشر به پا میگردد و از آنجا پروردگار ما بر فرشتگان و آسمان استیلا پیدا نموده و محیط شد».

سپس ملک روم از ارواح کفار و محل اجتماع آنان پرسش کرد. حضرت فرمود: «اجتماع می کنند در وادی حضرموت در پشت شهر یمن و سپس خداوند بر می انگیزد آتشی را از طرف مشرق و آتشی را از طرف مغرب، و به دنبال آنها دو باد تند را بر می انگیزد، پس مردم محشور میگردند».

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن جلد9- صفحه 276-278

کلی__د واژه ه__ا

روح برزخ بیت المقدس جمعه ویژگی های امام امامت

عرض کردم: فدایت شوم! این نهر از کجا خارج می شود و مجرایش کجاست؟ حضرت فرمود: اینها چشمه هایی هستند که خداوند وصف آنها را در بهشت در قرآن مجید بیان فرموده است: چشمه ای است از آب و چشمه ای است از شیر و چشمه ای است از شراب که در این نهر جاری است و بر اطراف این نهر درخت هایی سرسبز و خرم بود و به شاخه های آنها حوریه های بهشتی خود را آویخته بودند و گیسوان و موهای سر آنها به اندازه ای زیبا و دل انگیز بود که من در عمرم هیچگاه چیزی را به آن لطیفی و نیکویی ندیده بودم و به دست های آنان ظرف هایی بود که من به آن نیکویی و زیبایی ندیده بودم؛ آن ظرف ها از ظرف های دنیا نبود. حضرت به یکی از آن حوریه ها نزدیک شده و اشاره فرمود که قدری آب به ما بده. من آن حوریه را تماشا می کردم با آن کیفیتی که خم شده و می خواست آب از نهر بردارد، دیدم درخت هم با او خم شد. حوریه ظرف را در نهر فرو برده و از آن پر کرده و به حضرت داد. حضرت از آن نوشیدند و ظرف را به او دادند و اشاره فرمودند که قدری دیگر آب به ما بده. آن حوریه خم شد تا آب بردارد و درخت هم با او خم شد و حوریه ظرف را در نهر فرو برده و از آن پر کرده و به حضرت داد و حضرت به من دادند. من از آن نوشیدم و سوگند بخدا که هیچ آشامیدنی به آن گوارایی و به آن لذت نچشیده بودم.

ص: 164

و بوی آن مانند بوی مشک فرح آور و دل انگیز بود. چون در آن کاسه نظر کردم در آن سه رنگ از شراب دیدم. عرض کردم: فدایت شوم! من چنین چیزی مانند امروز ندیده بودم و اصلا گمان نمی کردم که امر از این قرار باشد. حضرت فرمود: این کوچک ترین چیزی است که خداوند برای شیعیان ما مقدر فرموده است. چون مؤمن وفات یابد، روحش به این نهر متوجه می گردد و در باغ های اطراف این نهر به تفرج و تفریح مشغول میگردد و از آشامیدنی های این نهر می آشامد و دشمن ما چون وفات یابد روحش به وادی برهوت تعلق می گیرد و در عذاب برهوت مخلد و جاودان می ماند و از زقوم آن می خورد و از حمیم آن می آشامد، پس از این وادی، به خدا پناه ببرید.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن جلد 9- صفحه 278-280

کلی__د واژه ه__ا

بهشت مؤمن حوض کوثر عالم برهوت امام صادق (ع)

برزخ

طبق آنچه از کتاب و سنت استفاده میشود انسان در فاصله میان مرگ و رستاخیز عمومی یک زندگانی محدود و موقتی دارد که برزخ و واسطه میان حیات دنیا و حیات آخرت است (بحار، ج 2، باب البرزخ).

انسان پس از مرگ از جهت اعتقاداتی که داشته و اعمال نیک و بدی که در این دنیا انجام داده مورد بازپرسی خصوصی قرار میگیرد و پس از محاسبه اجمالی طبق نتیجه ای که گرفته شد به یک زندگی شیرین و گوارا یا تلخ و ناگوار محکوم گردیده با همان زندگی در انتظار روز رستاخیز عمومی بسر میبرد (بحار، ج 2، باب البرزخ). حال انسان در زندگی برزخی بسیار شبیه است بحال کسیکه برای رسیدگی اعمالی که از وی سرزده به یک سازمان قضائی احضار شود و مورد بازجوئی و بازپرسی قرار گرفته به تنظیم و تکمیل پرونده اش بپردازند، آنگاه در انتظار محاکمه در بازداشت بسر برد. روح انسان در برزخ، بصورتی که در دنیا زندگی میکرد، بسر میبرد اگر از نیکان است از سعادت و نعمت و جوار پاکان و مقربان درگاه خدا برخوردار میشود و اگر از بدان است در نقمت و عذاب و مصاحبت شیاطین و پیشوایان ضلال میگذراند. خدای متعال در وصف حال گروهی از اهل سعادت میفرماید: «و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون* فرحین بما آتاهم الله من فضله و یستبشرون بالذین لم یلحقوا بهم من خلفهم الا خوف علیهم و لا هم یحزنون* یستبشرون بنعمة من الله و فضل و ان الله لا یضیع اجر المؤمنین؛ البته گمان مبر ای پیغمبر کسانی که در راه خدا کشته شده اند، مرده اند بلکه زنده اند و پیش خدای خودشان در مقام قرب روزی داده میشوند* از آنچه خدا از فضل خود بایشان داده شاد هستند و به کسانی از مؤمنین که بدنبالشان میباشند و هنوز به ایشان نرسیده اند مژده میدهند که هیچگونه ترس و اندوهی برایشان نیست* مژده میدهند با نعمت و فضل وصف نشدنی خدا و اینکه خدا مزد و پاداش مؤمنان را ضایع و تباه نمیکند» (آل عمران/ 169-171).

ص: 166

و در وصف حال گروهی دیگر که در زندگی دنیا از مال و ثروت خود استفاده مشروع نمیکنند، میفرماید: «حتی اذا جاء احدهم الموت قال رب ارجعون لعلی اعمل صالحا فیما ترکت کلا انها کلمة هو قائلها و من ورائهم برزخ الی یوم یبعثون؛ تا آن دم که به یکی از آنان مرگ میرسد میگوید خدایا مرا (به دنیا) برگردانید شاید در ترکه خود کار نیکی انجام دهم نه هرگز این سخنی است که او میگوید به سخنش گوش داده نمیشود و در پیششان برزخی است که تا روز رستاخیز ادامه دارد» (مؤمنون/ 99-100).

تکامل غایت آفرینش و روز قیامت

در میان کتب آسمانی، قرآن کریم تنها کتابی است که از روز رستاخیز به تفصیل سخن رانده و در عین اینکه تورات نامی از این روز به میان نیاورده و انجیل جز اشاره مختصری ننموده ،قرآن کریم در صدها مورد با نامهای گوناگون روز رستاخیز را یاد کرده و سرنوشتی را که جهان و جهانیان در این روز دارند، گاهی به اجمال و گاهی به تفصیل بیان نموده است. و بارها تذکر داده که ایمان به روز جزا (روز رستاخیز) هم تراز ایمان به خدا و یکی از اصول سه گانه اسلام است که فاقد آن (منکر معاد) از آئین اسلام خارج و سرنوشتی جز هلاکت ابدی ندارد. و حقیقت امر نیز همین است زیرا اگر از جانب خدا حسابی در کار، و جز او پاداشی در پیش نباشد، دعوت دینی که مجموعه ای از فرمانهای خدا و اوامر و نواهی او است، کمترین اثری دربر نخواهد داشت و وجود و عدم دستگاه نبوت و تبلیغ در اثر، مساوی خواهد بود بلکه عدم آن بر وجودش رجحان خواهد داشت، زیرا پذیرفتن دین و پیروی از مقررات شرع و آئین، خالی از کلفت و سلب آزادی نیست و در صورتیکه متابعت آن اثری در بر نداشته باشد هرگز مردم نیز بار آنرا نخواهند پذیرفت و از آزادی طبیعی دست بر نخواهند داشت. و از اینجا روشن میشود که اهمیت تذکر و یادآوری روز رستاخیز، معادل با اهمیت اصل دعوت دینی است. و هم از اینجا روشن میشود که ایمان به روز جزا مهمترین عاملی است که انسان را به ملازمت تقوی و اجتناب اخلاق ناپسندیده و گناهان بزرگ وادار میکند چنانکه فراموش ساختن یا ایمان نداشتن به آن ریشه اصلی هر بزه و گناهی است. خدای متعال در کتاب خود میفرماید: «ان الذین یضلون عن سبیل الله لهم عذاب شدید بما نسوا یوم الحساب؛ کسانیکه از راه خدا بیرون رفته و گمراه میشوند، برای ایشان عذابی است سخت در مقابل اینکه روز حساب را فراموش کردند» (ص/ 26).

ص: 167

چنانکه پیدا است در آیه کریمه، فراموشی روز حساب منشأ هر گمراهی گرفته شده است. تأمل در آفرینش انسان و جهان و همچنین در غرض و هدف شرائع آسمانی در پیش بودن چنین روزی (روز رستاخیز) را روشن میسازد. ما وقتیکه در کارهائی که در آفرینش تحقق میپذیرد، دقیق میشویم میبینیم که هیچ کاری (که بطور ضرورت به نوعی از حرکت نیز مشتمل است) بدون غایت و هدف ثابت انجام نمی یابد و هرگز خودکار بطور اصالت و استقلال مقصود و مطلوب میباشد. حتی در کارهائی که بنظر سطحی بی غرض شمرده میشوند مانند افعال طبیعی و بازیهای بچگانه و نظایر آنها اگر بدقت نگاه کنیم غایتها و غرضهائی مناسب نوع کار می یابیم چنانکه در کارهای طبیعی که عموما از قبیل حرکت میباشد غایتی که حرکت بسوی آنست غایت و غرض آنست و در بازیهای بچگانه مناسب نوع بازی غایتی است خیالی و وهمی که مطلوب از بازی همانا رسیدن بدان است.

البته آفرینش انسان و جهان کار خدا است و خدا منزه است از اینکه کار بیهوده و بی هدف انجام دهد و دائما بیافریند و روزی دهد و بمیراند و باز بیافریند و روزی دهد و بمیراند و همچنین درست کند و بهم زند بی اینکه از این آفرینش غایت ثابتی را بخواهد و غرض پابرجائی را تعقیب کند. پس ناچار برای آفرینش جهان و انسان، هدف و غرض ثابتی در کار است و البته سود و فائده آن بخدای بی نیاز نخواهد برگشت و هر چه باشد بسوی آفریده ها عاید خواهد شد، پس باید گفت که جهان و انسان بسوی یک آفرینش ثابت و وجود کاملتری متوجهند که فنا و زوال نپذیرد. و نیز وقتیکه از نظر تربیت دینی، در حال مردم دقیق میشویم میبینیم که در اثر راهنمائی خدائی و تربیت دینی، مردم به دو گروه نیکوکاران و بدکاران منقسم میشوند، با اینحال در این نشأه زندگی و تمیز و امتیازی در کار نیست بلکه بالعکس و علی الاغلب پیشرفت و موفقیت از آن بدکاران و ستمکاران میباشد و نیکوکاری توأم با گرفتاری و بدگذرانی و هر گونه محرومیت و ستمکشی می باشد.

ص: 168

در این صورت مقتضای عدل الهی آنست که نشأه دیگری وجود داشته باشد که در آن نشأه هر یک از دو دسته نامبرده جزای عمل خود را بیابند و هر کدام مناسب حال خود زندگی کنند. خدای متعال در کتاب خود باین دو حجت اشاره نموده میفرماید: «و ما خلقنا السماوات و الارض و ما بینهما لاعبین* ما خلقناهما الا بالحق ولکن اکثرهم لایعلمون؛ ما آسمان و زمین و آنچه را که در میان آنها است بیهوده نیافریدیم* آنها را جز به حق و از روی حکمت و مصلحت خلق نکردیم ولکن اکثر این مردم آگاه نیستند» (دخان/ 38-39). و در جای دیگر که هر دو حجت را در یک آیه جمع نموده، میفرماید: «ام حسب الذین اجترحوا السیئآت ان نجعلهم کالذین آمنوا و عملوا الصالحات سواء محیاهم و مماتهم ساء ما یحکمون* و خلق الله السمآوات و الارض بالحق و لتجزی کل نفس بما کسبت و هم لایظلمون؛ آیا کسانیکه به جرم و جنایتها پرداخته اند، گمان میبرند که ما آنان را مانند کسانی که ایمان آورده و کارهای نیک انجام داده اند، قرار خواهیم داد بطوریکه زندگی و مرگشان برابر باشد، بد حکمی است که میکنند خدا آسمانها و زمین را آفرید بحق (نه بیهوده) و برای اینکه هر نفس به آنچه با عمل خود کسب کرده جزا داده شود بی اینکه به مردم ستم شود» (جاثیه/ 21-22).

من_اب_ع

سید محمدحسین طباطبائی- شیعه در اسلام- صفحه 161-168

کلی__د واژه ه__ا

مرگ برزخ قیامت قرآن اسلام انسان آفرینش هدف ایمان

در یکی از مشاهدات رؤیایی رسول اکرم (ص) نقل شده که فرموده است: دیدم مردی عذاب بر او احاطه کرده بود، وضویش آمد نجاتش داد. مردی را دیدم که فرشتگان عذاب پیرامونش را گرفته بودند، نمازش آمد نجاتش داد. مردی را دیدم که از سوز عطش، زبانش از دهانش بیرون افتاده بود، کنار هر حوضی که می رفت راهش نمی دادند، روزه ی ماه رمضان آمد و سیرابش کرد. مردی را دیدم متحیر و سرگردان بود و به جرگه ی صلحا که می رفت راهش نمی دادند، غسل جنابتش آمد آرامش کرد. مردی را دیدم که آتش شعله ور به سمت او هجوم می آورد، او با دستش آن را از صورتش دور می کرد، صدقه اش آمد و آن را خاموش کرد. مردی را دیدم که از صراط می خواست عبور کند می لغزید و گاهی به شکم روی صراط می افتاد و خودش را می چسباند و مثل خزنده ها حرکت می کرد و گاهی هم پرت می شد و آویخته می شد، دیدم صلوات بر محمد و آل محمد آمد و او را نجات داد. یعنی آثار این اعمال را سبک نشمارید. همین ها که به نظر ما کوچک می آیند، نجات بخش ما در روز جزا خواهند بود.

در مشاهده ی رؤیایی دیگر باز از آن حضرت نقل شده که فرمود: در عالم رؤیا دیدم (البته می دانیم که خواب انبیاء علیهم السلام هم مرتبه ای از وحی است)

دو نفر پیشم آمدند و گفتند: برخیز برویم، با هم آمدیم. دیدم مردی روی زمین خوابیده و مرد دیگری بالای سرش ایستاده و سنگی بزرگ در دست دارد و آن را بر سر آن مرد کوبید و مغز او متلاشی شد. او ناله ای کرد و سنگ به کنار افتاد. آن مرد رفت آن سنگ را برداشت تا برگردد سر این آدم به حالت اولش بازگشت و دوباره آمد و زد به سر او و مغزش متلاشی شد. فریاد کشید. باز سنگ افتاد و رفت که برگردد، باز سرش به حالت اولش برگشت و علی الدوام عذاب او این بود.

ص: 170

مرد دیگری را دیدم که نشسته و یک نفر هم بالای سرش ایستاده بود، در حالی که یک حربه ی آهنی را می انداخت به چاک دهان و سوراخ بینی و گوشه ی چشم او و می کشید تا لب گوشش پاره می کرد او هی فریاد می کشید و بعد می آمد این سمت او، می ایستاد و باز عصا می انداخت به چاک دهان و سوراخ بینی و گوشه ی چشم این سمت او می کشید تا گوشش پاره می کرد و او فریاد می کشید. عذاب او هم علی الدوام این بود.

تنوری پر از آتش دیدم، مردان و زنانی در میان آن که آتش از زیر پاهایشان شعله می کشد و سراپایشان را می گیرد و آنها فریاد می کشند.

مردی را دیدم میان دریاچه ی خون دست و پا می زد و می خواست خود را به کنار برساند، در کنار دریاچه کسی ایستاده بود و سنگ هایی در دست داشت، او همین که نزدیک می شد به ساحل برسد، آن مرد، سنگ ها را به سمت او پرتاپ می کرد او دهان خود را باز می کرد و سنگ ها را به دهان می گرفت و بر می گشت. دوباره دست و پا می زد در میان خون و می خواست به ساحل برسد و باز آن مرد سنگ به دهان او می انداخت. این هم عذاب او بود در میان دریاچه ی خون.

آنگاه آن فرشته ای که همراهم بود به من گفت: آن که سنگ بر مغزش می کوبیدند آدمی است که عالم به احکام قرآن بود اما عمدا زیر پا می گذاشت؛ به آنچه که می دانست عمل نمی کرد و عمدا می خوابید و نمازش قضا می شد، او عذابش در برزخ همین است تا قیامت برپا شود.

ص: 171

آن کس که حربه ی آهنی به چاک دهانش می افکنند، آدمی است که صبح از خانه بیرون می آید و دروغ هایی می سازد و تحویل مردم می دهد، پناه بر خدا می بریم از اینکه امثال بنده که سخنگو در بالای منابر هستیم از این گروه باشیم و دروغ هایی (معاذالله) به خدا و رسول و امامان علیهم السلام نسبت بدهیم که بدترین نوع دروغ هاست؛ مخصوصا در ذکر مصائب اهل بیت علیهم السلام برای آقایان مداحان محترم مسئولیت سنگینی بر دوششان هست و همچنین اصناف دیگر از تاجران و کاسبان و صاحبان بنگاه های معاملاتی که زمینه برای دروغ سازی کثیرا پیش می آید و آدمی را مبتلا به عذاب الیم در برزخ می سازد.

سپس فرشته گفت: آنها که میان تنور آتش دیدی، مردان و زنان بی عفتند که از پایین پایشان آتش شعله می کشد و سراپای وجودشان را می سوزاند، در برزخ عذابشان همین است تا قیامت برپا شود.

آنکس که دیدی در میان دریاچه ی خون دست و پا می زد و سنگ می خورد، او هم نمونه ای از گروه رباخوار خونخوار است و عذابش در برزخ همین است تا صحنه ی عذاب محشری اش پیش آید و مبتلا به عذاب الیم و عظیم جهنم گردد.

من_اب_ع

سیدمحمد ضیاءآبادی- عطر گل محمدی 7- صفحه 170-172

کلی__د واژه ه__ا

برزخ پیامبر اکرم نتیجه اعمال رؤیا عذاب الهی رذایل اخلاقی

حتی از پاره ای از روایات استفاده می شود که سرعت عبور مردم از آن بستگی به میزان ایمان و اخلاص و اعمال صالح آنها دارد. در حدیثی از امام صادق (ع) می خوانیم: 'منهم من یمر مثل البرق، و منهم من یمر مثل عدو الفرس، ومنهم من یمر حبوا، ومنهم من یمر مشیا، ومنهم من یمر متعلقا قد تأخذ النار منه شیئا وتترک شیئا!' «بعضی مانند برق از آن می گذرند، و بعضی همچون اسب تیزرو، بعضی با دست و زانوها، بعضی همچون پیادگان، و بعضی به آن آویزان می شوند ( و می گذرند) گاه آتش دوزخ از آنها چیزی را می گیرد و چیزی را رها می کند».

چرا باید از روی جهنم به سوی بهشت رفت؟ در اینجا نکات لطیفی است. از یکسو بهشتیان با مشاهده دوزخ قدر عافیت بهشت را بهتر می دانند، و از سوی دیگر وضع صراط در آنجا تجسمی است از وضع ما در اینجا، باید از روی جهنم سوزان شهوات گذر کرد و به بهشت تقوا رسید، و از سوی سوم تهدیدی است جدی برای همه مجرمان و آلودگان که سرانجام گذرگاهشان از این راه باریک خطرناک است. لذا در حدیث «مفضل بن عمر» می خوانیم که می گوید از امام صادق (ع) درباره «صراط» سوال کردم، فرمودند صراط همان طریق به سوی معرفت و شناخت خداوند متعال است. سپس افزود: 'هما صراطان صراط فی الدنیا، و صراط فی الاخره، فاما الصرط الذی فی الدنیا فهو الامام المفروض الطاعه، من عرفه فی الدنیا و اقتدی بهذا مر علی الصراط الذی هو جسر جهنم فی الاخره، ومن لم یعرفه فی الدنیا زلت قدمه عن الصراط فی الاخره ، فتردی فی نار جهنم' «دو صراط است، صراطی در دنیا و صراطی در آخرت، و اما صراط در دنیا همان امام واجب الاطاعه است، هر کس او را بشناسد و به هدایت او اقتدی کند از صراطی که پلی است بر جهنم در آخرت می گذرد، و هر کس او را در دنیا نشناسد قدمش بر صراط آخرت می لرزد و در آتش جهنم سقوط می کند».

ص: 173

در تفسیر امام حسن عسکری (ع) این دو صراط (صراط دنیا و آخرت) به صراط مستقیم معتدل بین «غلو» و «تقصیر» و «صراط آخرت» تفسیر شده است. این نکته نیز قابل توجه است که در روایات اسلامی عبور از این راه پرخطر مشکل شمرده شده است. در حدیثی از رسول خدا (ص) (و هم از امام صادق (ع) آمده است: 'ان علی جهنم جسرا ادق من الشعر واحد من السیف' «بر دوزخ پلی است باریکتر از مو و تیزتر از شمشیر»! صراط «مستقیم» و حقیقت «ولایت» و «عدالت» در این دنیا نیز چنین است، باریکتر از مو، و تیزتر از شمشیر، چرا که خط مستقیم خط باریکنی بیش نیست، و بقیه هرچه هست خطوط انحرافی در چپ و راست است. و طبیعی است که صراط قیامت که تجسم عینی از این صراط است چنین باشد. ولی با این حال همانگونه که قبلا نیز اشاره شد گروهی با سرعت در سایه ایمان و اعمال صالح از این جاده خطرناک می گذرند. بدون شک ارتباط با پیغمبر اکرم(ص) و خاندان رسول الله (ص) می تواند عبور از این جاده مخوف را آسان سازد.

در حدیثی از پیغمبر اکرم(ص) می خوانیم: 'اذا کان یوم القیامه و نصب الصراط علی جهنم لم یجز علیه الا من کان معه جواز فیه ولایه علی بن ابی طالب (ع)'! «روز قیامت هنگامی که صراط روی جهنم قرار داده شود تنها کسانی از آن عبور می کنند که اجاره ای داشته باشند و در آن اجازه ولایت علی بن ابی طالب (ع) بوده باشد». نظیر همین معنی به تعبیر دیگر درباره بانوی اسلام فاطمه زهرا (سلام الله علیها) آمده است. بدیهی است ولایت علی (ع) و فاطمه (ع) از ولایت پیغمبر (ص) و علاقه به قرآن و اسلام و سایر پیشوایان معصوم جدا نیست، در واقع تا ارتباطی از نظر ایمان و اخلاق و عمل با این پیشوایان بزرگ برقرار نباشد عبور از صراط ممکن نیست، و در این زمینه روایات متعددی وارد شده است، ( علاقمندان برای آگاهی بیشتر می توانند به بحارالانوار جلد 8 فصل صراط، مخصوصا روایات 12، 13، 14، 15، 16، 17 مراجعه کنند).

ص: 174

آخرین سخن در اینجا درباره بعد تربیتی ایمان به چنین صراطی است. گذرگاهی مخوف، لغزنده، خطرناک، باریکتر از مو، تیزتر از شمشیر، گذرگاهی که مواقف و ایستگاههای متعددی دارد و در هر موقف از چیزی سوال می کنند. در یک جا از نماز، جای دیگری از امانت و صله رحم، جائی از عدالت و مانند آن، گذرگاهی که اجازه عبور از آن بدون ولایت پیامبر(ص) و امیرمومنان علی(ع) و تخلق به اخلاق آنها امکان پذیر نیست، و بالاخره گذرگاهی که هرکس به مقدار نور ایمان و عمل صالحش توانائی عبور از آن را دارد، و اگر کسی نتواند به سلامت از آن بگذرد سقوطش در دوزخ حتمی است، و هرگز به کانون نعمتهای معنوی و مادی پروردگار، یعنی بهشت راه نخواهد یافت. توجه به این معانی، و ایمان به آن بدون شک بازتاب گسترده ای در اعمال انسان و تربیت او خواهد داشت، و او را به دقت هرچه بیشتر در انتخاب راههای زندگی، و جداسازی دقیق حق از باطل، و تخلق به اخلاق اولیاء الله وادار می سازد.

من_اب_ع

ناصر مکارم شیرازی- پیام قرآن- جلد 6- از صفحه 191 تا 194

کلی__د واژه ه__ا

روایات احادیث دوزخ قیامت ولایت معاد

1- در حدیثی آمده است: 'القبر اما روضه من ریاض الجنه او حفره من حفر النیران' «قبر باغی از باغهای بهشت یا حفره ای از حفره های دوزخ است». این حدیث را «ترمذی» در «صحیح» خود از پیغمبر اکرم (ص) نقل کرده، و مرحوم «علامه مجلسی» در «بحارالانوار» در یک جا از امیرالمومنان علی (ع) و در یک جای دیگر امام علی بن الحسین (ع).

2- در روایت معروفی از پیغمبر اکرم(ص) می خوانیم: هنگامی که اجساد کشتگان مشرکان مکه را در جنگ بدر در چاهی ریختند در کنار چاه ایستاد و این جمله ها را فرمود: 'یا اهل القلیب هل وجدتم ما وعد ربکم حقا؟ فانی وجدت ما وعدنی ربی حقا ؟ قالوا: یا رسول الله ! هل یسمعون ؟ قال ما انتم باسمع لما اقول منهم ولکن الیوم لایجیبون!' «ای اهل چاه! آیا آنچه را که پروردگارتان به شما وعده داده بود حق یافتید؟ من که وعده پروردگارم را ( در مورد پیروزی) حق یافتیم! گروهی عرض کردند: ای رسول خدا آیا آنها می شنوند؟ فرمود: شما نسبت به آنچه من می گویم از آنها شنواتر نیستید، ولی آنها امروز پاسخ نمی دهند»! همین مضمون با تعبیرات دیگر در روایت متعدد دیگر آمده است: از جمله در یک حدیث می خوانیم پیامبر(ص) گروهی از مشرکان را به نام خطاب کرد و گفت: یا اباجهل! یا عتبه! یا شیبه! یاامته! هل وجدتم ما وعد ربکم حقا؟ فانی قد وجدت ما وعدنی ربی حقا، فقال عمر: یا رسول الله اما تکلم من اجساد لاارواح فیها ؟ فقال والدی نفسی بیده ما انتم باسمع لما اقول منهم غیر انهم لا یستطیعون جوابا!: «فرمود: ای ابوجهل! ای عتبه! ای شیبه! ای امته! آیا آنچه را خداوند به شما وعده داده بود حق یافتید؟ من آنچه را که خداوند به من وعده داده بود حق یافتم، عمر گفت: ای رسول خدا! با اجسادی سخن می گوئی که روح در آنها نیست؟ فرمود: سوگند به کسی که جانم بدست او است شما نسبت به آنچه می گویم از آنها شنواتر نیستند؛ فقط آنها نمی توانند پاسخی بگویند». این احادیث نه تنها دلالت بر وجود عالم برزخ و نوعی حیات برای انسان بعد از مرگ جسمانی دارد، بلکه دلیل براین است که آنها نوعی ارتباط با این جهان نیز دارند، و حداقل بعضی از سخنان را می شنوند.

ص: 176

3- در نهج البلاغه از امیرالمومنان علی (ع) می خوانیم: هنگام مراجعت از جنگ صفین در کنار قبرستانی که پشت دروازه کوفه بود ایستاد و با این کلمات با ارواح مردگان سخن گفت: 'انتم لنا فرط سابق، و نحن لکم تبع لاحق ، اما الدور فقد سکنت ، و اما الازواج فقد نکحت ، و اما الاموال فقد قسمت، هذا خبرر ما عندنا فما خبرما عندکم؟' «شما بر ما پیشقدم شدید، و ما نیز به شما ملحق خواهیم شد، خانه هایتان را دیگران ساکن شدند! همسرانتان به ازدواج دیگران درآمدند! و اموالتان تقسیم شد! اینها خبرهائی است که نزد ما است نزد شما چه خبر؟ سپس رو به یاران کرد و فرمود: 'اما لو اذن لهم فی الکلام لا خبروکم ان خیر الزاد التقوی' «آگاه باشید اگر به آنها اجازه سخن گفتن داده شود به شما خبر می دهند که بهترین زاد و توشه در سفر آخرت پرهیزگاری است». این حدیث نیز گواه بر آن است که علاوه بر اینکه عالم برزخ برای ارواح مردگان واقعیت دارد، نوعی ارتباط با این جهان نیز دارند.

4- باز در نهج البلاغه در خطبه های متعدد با صراحت سخن از برزخ به میان آمده، در خطبه ای می خوانیم: امام (ع) اشاره به گروهی از پیشینیان کرد و فرمود: 'اولئکم سلف عایتکم...سلکوا فی بصطون البرزخ سبیلا' «آنها پیش از شما به کام مرگ فرو رفتند و در دوران عالم برزخ وارد شدند» و در خطبه دیگری در توصیف «اهل ذکر» می فرماید: 'فکانما قطعوا الدنیا الی الاخره وهم فیها، فشاهدوا ماوراء ذلک فکانما اطلعوا عیوب اهل البرزخ فی طول الاقامه فیه' «با اینکه آنها در دنیا هستند گوئی فاصله میان دنیا و آخرت را پیموده و به آخرت پیوسته اند، آنها ماوراء دنیا را مشاهده کردند، گوئی به جهان برزخ می نگرند، و از اسرار آن در طول اقامت در آن با خبر شده اند».

ص: 177

5- در حدیثی از امام صادق (ع) آمده است که فرمود 'و الله ما اخاف علیکم الا البرزخ' «به خدا سوگند من تنها از برزخ بر شما می ترسم»! (اشاره به اینکه مومنان در قیامت مشمول شفاعت پیامبر(ص) و امامان معصومند، ولی حساب برزخ جدا است».

6- در حدیث دیگری از همان امام (ع) می خوانیم که فرمود: 'البرزخ القبر، و هو الثواب و العقاب بین الدنیا والاخره' «برزخ همان عالم قبر است و ثواب و عقابی است که در میان دنیا و آخرت وجود دارد».

7- در حدیث دیگری در تفسیر در المتثور از رسول خدا (ص) می خوانیم که فرمود: هنگامی که روح مومن قبض شود بندگان خدا که اهل رحمتند به استقبال او می آیند، و می گویند، مراقب تازه وارد باشید، استراحت کند، چون در زحمت شدیدی بوده، سپس از حال بعضی از دوستان و آشنایان سئوال می کنند، و هنگامی که متوجه می شوند بعضی از آنها قبل از این تازه وارد از دنیا رفته اند می گویند: 'انا لله و انا الیه اجعون' او را به دوزخ برده اند (لذا در اینجا اثری از او نیست!)

8- روایات بسیاری از شادی ارواح مومنین به وسیله اعمال نیک بازماندگان خبر می دهد، از جمله در حدیثی از امام صادق(ع) آمده: 'ان المیت لیفرح بالترحم علیه والاستغفارله کما یفرح الحی بالهدئه' «میت به خاطر رحمت و استغفار برای او خوشحال می شود، همانگونه که افراد زنده با هدایا خوشحال می شوند».

9- در حدیث دیگری از امام صادق(ع) می خوانیم: 'من انکر ثلاثه اشیاء فلیس من شیعتنا: المعراج والمساله فی القبر والشفاعه' «کسی که سه چیز را انکار کند از شیعیان ما نیست: معراج، سئوال در قبر، و شفاعت». روشن است که سئوال در قبر بخشی از عالم برزخ است.

ص: 178

10- این احادیث را با حدیثی از کنزالعمال از رسول خدا(ص) پایان می دهیم (گرچه احادیث در این زمینه بسیار زیاد و متواتر است) حضرت اشاره به شهدای احد کرد و فرمود: 'ایها اناس زوروهم و اتم هم وسلموا علیهم ، فوالذی نفسی بیده لا یلسلم علیهم مسلم الی یوم القیامه الا ردوا علیه السلام' «ای مردم آنها را زیارت کنید، و به سراغ آنها روید، و سلام بر آنها بفرستید، سوگند به کسی که جانم به دست اوست مسلمانی تا روز قیامت بر آنها سلام نمی فرستد مگر اینکه سلام او را پاسخ می گویند». در همان کتاب در این زمینه احادیث متعدد دیگری نقل شده است.

ضمنا از اینجا روشن می شود کسانی که زیارت اهل قبور را انکار می کنند و آنها را موجوداتی همچون سنگ و چوب می پندارند تا چه حد از احادیث اسلامی بیخبر و از تعلیمات رسول الله (ص) دورند. اصولا تمام روایاتی که سخن از سئوال و فشار و عذاب قبر می گوید، و روایاتی که از رسیدن نتیجه کارهای نیک و بد انسان از مرگ به او خبر می دهد، و روایاتی که از تماس ارواح با خانواده های آنها و مشاهده وضع حال آنعا بحث می کند، و روایاتی که در مورد حوادث شب معراج و تماس پیامبر(ص) با انبیاء و پیامبران سخن می گوید، همه اینها گواه بر وجود عالم برزخ است، بدون تصور چنین عالمی تمام روایات مزبور و مانند آن نامفهوم خواهد بود.

من_اب_ع

ناصر مکارم شیرازی- پیام قرآن (معاد در قرآن مجید)- جلد 5- از صفحه 456 تا 461

ص: 179

کلی__د واژه ه__ا

روایات برزخ احادیث بهشت دوزخ آخرت حیات اخروی

3- ولا تقولوا یقتل فی سبیل الله اموات بل احیاء ولکن لا تشعرون ( بقره/ 154)

4- النار یعرضون علیها غدوا وعشیا ویوم تقوم الساعه ادخلوا آل فرعون اشد العذاب – واذیتحاجون فی النار فیقون الضعفاء للذین استکبروا انا کنا لکم تبعا فهل مغنوی عنا نصیبا من النار (مومن/ 46-47)

5- مما خطیئاتهم اغرقوا فادخلوا نارا فلم یجدوا لهم من دون الله انصارا (نوح /25)

6- قیل ادخل الجنه قال یا لیت قومی یعلمون - بما غفرلی ربی وجعلنی من المکرمین (یس/26-27)

7- ویوم تقوم الساعه یقسم المجرمون مالبثوا غیر ساعه کذلک کانوا یوفکون (روم/ 55)

8- قالوا ربنا امتنا اثنین واحییتنا اثنتین فاعترفنا بذنوبنا فهل الی خروج من سبیل (مومن/ 11)

ترجمه:

1- تا زمانی که مرگ یکی از آنان فرا رسد می گوید: پروردگار من! مرا بازگردان شاید در آنچه ترک کردم ( و کوتاهی نمودم) عمل صالحی انجام دهم (به او می گویند) چنین نیست این سخنی است که او به زبان می گوید (و اگر باز گردد برنامه اش همچون سابق است) و پشت سر آنها برزخی است تا روزی که برانگیخته می شوند.

2- (ای پیامبر) هرگز گمان مبر آنها در راه خدا کشته شده اند مردگانند، بلکه آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند – آنها به خاطر نعمتهای فراوانی که خداوند از فضل خود به آنها بخشیده است خوشحالند و به خاطر کسانی که ( مجاهدانی که ) بعد از آنان محلق نشدند (نیز) خوشوقتند ( زیرا مقامات برجسته آنها را در آن جهان می بینند و می دانند) که نه ترسی بر آنها است و نه غمی خواهند داشت.

ص: 181

3- و به آنها که در راه خدا کشته می شوند مرده مگوئید، بلکه آنها زندگانند ولی شما نمی فهمید.

4- عذاب آنها آتش است که هرصبح و شام بر آن عرضه می شوند و روزی که قیامت برپا می شود دستور می دهد آل فرعون را در سخت ترین عذابها وارد کنید، به خاطر بیاور هنگامی را که در آتش دوزخ با هم محاجه می کنند، ضعفاء به مستکبران می گویند: ما پیرو شما بودیم آیا ( امروز) سهمی از آتش به جای ما پذیرا می شوید؟!

5- ( آری سرانجام) همگی به خاطر گناهانشان غرق شدند و در آتش دوزخ وارد شدند و جز خدا یاورانی برای خود نیافتند!

6- (سرانجام او را شهید کردند و) به او گفته شد وارد بهشت شو گفت: ای کاش قوم من می دانستند – که پروردگارم مرا آمرزیده و از گرامی داشتگان قرار داده است.

7- و روزی که قیامت برپا شود گنهکاران سوگند یاد می کند که جز ساعتی (در عالم برزخ) درنگ نکردند! اینچین آنها از درک حقیقت محروم می شدند.

8- آنها می گویند پروردگارا! ما را دوبار میراندی و دوباره زنده کردی اکنون به گناهان خود معترفیم، آیا راهی برای خارج شدن (از دوزخ) وجود دارد؟!

تفسیر و جمع بندی

برزخ و ویژگیهایش

نخستین آیه، بحث را از چگونگی وضع کفار و ظالمان و مجرمان آغاز کرده، می فرماید: آنها همچنان به راه نادرست خویش ادامه می دهند «تازمانیکه مرگ یکی از آنان فرا رسد، در این حال می گوید: پروردگارا! مرا برگردانید شاید عمل صالحی انجام دهم در آنچه ترک کردم» (و گذشته تاریک خودم را جبران نمایم) (حتی إذاجاء احدهم الموت قال رب ارجعون- لعلی اعمل صالحا فیما ترکت)، اما به زودی با جواب منفی آمیخته با دلیل و برهان روبرو می شود، به او می گویند: «چنین نیست، این سخنی است که او به زبان می گوید» (و اگر بازگردد همان برنامه های سابق را تکرار می کند) (کلا انها کلمه هو قائلها) سپس می افزاید: «و پیش روی آنها برزخی است تا روزی که مبعوث می شوند» (و من رائهم برزخ الی یوم یبعثون).

ص: 182

آغاز این آیه اشاره به منزلگاه اول یعنی منزلگاه «مرگ» است، و پایان آن اشاره به منزلگاه دوم یعنی «برزخ» است. گرچه بعضی اصرار دارند که برزخ را در اینجا به معنی حائلی که در میان انسان و درجات عالی بهشت قرار دارد تفسیر کنند، ولی جمله «الی یوم یبعثون» ( تا روز رستاخیز) قرینه روشنی است بر اینکه عالم برزخ مرحله ای قبل از روز رستاخیز و بعد از مرگ است. بعضی نیز برزخ را به معنی مانعی برای بازگشت به این دنیا تفسیر کرده اند، این معنی نیز با ذیل آیه که می گوید این برزخ تا روز قیامت ادامه دارد سازگار نیست (دقت کنید).

به این ترتیب آیه فوق به وضوح اشاره به وجود چنین عالمی در میان دنیا و آخرت می کند. تعبیر به «وراء» گاه به معنی «پشت سر» و گاه به معنی «پیش رو» است، چرا که این واژه از ماده وری (بر وزن سعی) به معنی پوشانیدن است، و کسانی که مثلا در یک طرف دیوار قرار دارند طرف دیگر که برای آنها پوشیده نیست «وراء» محسوب می شود، بنابراین انسان در هر سمت دیوار باشد، طرف مقابل «وراء » است. در روایتی از امام صادق (ع) می خوانیم که فرمود: «من از برزخ درباره شما می ترسم». راوی سوال کرد: «برزخ چیست؟» فرمود: «برزخ همان قبر است از آن زمانی که انسان می میرد تا روز قیامت». و در حدیث دیگری از امام علی بن الحسین (ع) آمده است: «قبر باغی از باغهای بهشت، یا حفره ای ازحفره های دوزخ است».

ص: 183

دومین آیه، نخست روی را به پیامبر (ص) کرده، با صراحت می گوید: «هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند مردگانند، بلکه آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند» (و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون).

و در سومین آیه روی سخن را به همه مومنان کرده، صریحا می گوید: «به آنها که در راه خدا کشته شدند مرده مگوئید بلکه آنها زنده اند ولی شما نمی فهمید» (و لا تقولوا یقتل فی سبیل الله اموات بل احیاء ولکن لا تشعرون).

هر دو آیه از دلائل روشن وجود عالم برزخ است (هر چند تنها در مورد شهیدان سخن می گوید) زیرا در هر دو مورد سخن از زنده بودن شهیدان و حتی روزی گرفتن آنها و حضورشان در محضر قرب خدا است. عجب اینکه بعضی از مفسران بدون توجه به تعبیراتی که در این آیات و آیات بعد از آن آمده که همگی حکایت از حیات شهداء ( حیات به معنی واقعی کلمه) می کند دست به توجیهاتی زده اند که حیات را به مفهوم مجازی آن منعکس می کند، مانند زنده بودن نام و آثار آنها، زنده بودن هدایت و طاعت و دین آنها، و یا زنده شدن روز قیامت از قبور! آیا آنها دقت نکرده اند که قرآن می گوید شهداء نزد پروردگارند. روزی داده می شوند به خاطر نعمتهای فراوانی که خداوند از فضل خود به آنان داده خوشحالند ترسی از آینده و غمی از گذشته ندارند.

این تعبیرات چگونه با آن مفاهیم مجازی سازگار است؟ به علاوه می فرماید: شما زندگانی آنها را درک نمی کنید، اگر حیات به معنی نام و نشان و هدایت و دین باشد برای همه قابل درک است. ظاهر این است این دسته از مفسران نتوانسته اند حیات برزخی را دقیقا هضم کنند، و «چون ندیدند حقیقت، راه افسانه زدند» ولی همانگونه که فخررازی در تفسیر خود می گوید: غالب مفسران براین هستند که حیات در اینجا حیات حقیقی است.

ص: 184

مرحوم طبرسی در مجمع البیان هر چند چهار تفسیر برای آیه ذکر می کنند، ولی تفسیر اول را که حیات حقیقی است به عنوان تفسیر صحیح آیه برمی گزیند. دیگر از عجائب اینکه به نقل تفسیر «المیزان» بعضی از مفسران آیه را مخصوص «شهدای بدر» می دانند و می گویند شامل سایر شهیدان نمی شود! ( باید توجه داشت که شأن نزول آیه اول طبق تصریح مفسران شهدای احد است و شأن نزول آیه دوم شهدای بدر ولی به هر حال شأن نزول محدودیتی برای مفهوم آیه در هیچ مورد ایجاد نمی کند و آیه همه شهدا را به طور مطلق در بر می گیرد).

جالب اینکه مرحوم علامه طباطبائی بعد از اشاره به این تفسیر می افزاید: بعضی از مفسران در تفسیر آیه قبل از این آیه (یعنی آیه 153 بقره) که دستور به استعانت جستن از صبر می دهد، از خداوند صبر و شکیبائی در برابر این سخنان لا طائل نموده است! ولی به هرحال آیه تنها از شهدای راه خدا سخن می گوید بی آنکه غیر آنها را نفی کند، اینجا است که این سئوال مطرح می شود: اگر حیات برزخی برای همه انسانها است، پس شهیدان چه فضیلتی بر دیگران دارند؟! پاسخ این سوال روشن است، فضیلت آنها در نوع حیات آنها است، حیاتی در جوار رحمت و در پیشگاه خدا، قرب و غرق انواع نعمتها و روزی های الهی، مسلما حیات برزخی دیگران آمیخته با این برکات نیست.

چهارمین آیه در واقع نقطه مقابل آیات شهداء است چرا که از عذاب «فرعونیان» در برزخ سخن می گوید، می فرماید: «سرانجام عذابهای شدید بر آل فرعون نازل شد» (و حاق بال فرعون سوء العذاب) سپس این عذاب الهی را چنین شرح می دهد: «عذاب آنها همان آتش است که هر صبح و شام بر آن عرضه می شوند، و روزی که قیامت بر پا می گردد خداوند دستور می دهد که آل فرعون را در سختترین عذابها وارد کنید» (النار یعرضون علیها غدوا وعشیا ویوم تقوم الساعه ادخلوا آل فرعون اشد العذاب).

ص: 185

روشن است که این آتشی که در این آیه به آن اشاره شده که آل فرعون صبح و شام بر آن عرضه می شوند دوزخ برزخی است، چرا که در پایان آیه مجازات آنها در قیامت به طور جداگانه آمده است، و لذا غالب مفسران این آیه را به عالم برزخ و عذاب قبر تفسیر کرده اند. قابل توجه اینکه در مورد عذاب برزخی آل فرعون می گوید: «آل فرعون هر صبح و شام بر آتش عرضه می شوند» ولی در مورد عذاب اخروی آنها می فرماید: «دستور داده می شود آنها را داخل شدیدترین عذاب کنند». از تفاوت این دو تعبیر (عرضه داشتن و داخل کردن) چنین استفاده می شود که منظور از آتش همان آتش دوزخ است، منتها در جهان برزخ از دور آن را مشاهده می کنند و ناراحت می شوند و در عالم قیامت از نزدیک و با ورود در آن. این مجازات در برزخ، صبح و شام است و در قیامت مستمر و دائم.

حدیثی که از پیامبر اکرم(ص) در این زمینه نقل شده به وضوح این معنی را تأیید می کند، می فرماید: «هنگامی که یکی از شما از دنیا برود جایگاه او صبح و شام به او عرضه می شود، اگر از اهل بهشت باشد جایگاهش در بهشت، و اگر از اهل دوزخ باشد جایگاهش در دوزخ ، و به او گفته می شود این جایگاه تو است هنگامی که خداوند تو را در قیامت مبعوث می کند».

از این روایات استفاده می شود که مسأله مخصوص به آل فرعون نیست بلکه همگان را شامل می شود. آیا برزخیان تنها از طریق مشاهده جهنم و بهشت شکنجه می بینند، یا شاد می شوند؟ یا این دو در ظاهر وجود آنها نیز اثر می گذارد؟ همانگونه که اگر انسانی از نزدیک گودال آتشی رد شود گرمای آتش گاهی صورت او را می سوزاند، و یا اگر از نزدیک باغ خرم و سرسبزی بگذرد و نسیم روح افزا و خوشبوی آن او را به نشاط می آورد، و یا از هر دو طریق پاداش و کیفر می بینند؟ (روحانی و جسمانی البته منظور جسم مثالی و برزخی است) احتمال سوم از همه مناسبتر است.

ص: 186

این نکته نیز قابل توجه است که ظاهر آیه می گوید: آل فرعون بر آتش عرضه می شوند، ولی بعضی از مفسران گفته اند این تعبیر کنایه از عکس آن است یعنی آتش بر آنها عرضه می شود، همانگونه که گفته می شود: «من شتر را بر حوض آب عرضه داشتم» یعنی آب را بر او عرضه کردم (تعبیری که در حدیث از پیغمبراکرم(ص) بود نیز همین معنی را تأیید می کند، زیرا می فرمود: محل آنها در بهشت و دوزخ بر آنها عرضه می شود).

در پنجمین آیه که سخن از «مومن آل یس» است ( همان مرد با ایمانی که شرح سرگذشت او در سوره «یس» آمده، او به یاری رسولان مسیح (ع) که به شهر «انطاکیه» آمده بودند برخاست، و مردم را نصیحت کرد و اندرز داد که از این رسولان پیروی کنند، ولی قوم لجوج و گنهکار نه تنها به سخنان این مومن پاکباز توجهی نکردند، بلکه بر او شوریدند و شهیدش کردند) می فرماید: «به او گفته شد وارد بهشت شو، گفت: ایکاش قوم من می دانستند که پروردگارم مرا آمرزید و در صف گرامی شدگان قرار داد» (قیل ادخل الجنه قال یا لیت قومی یعلمون- بما غفرلی ربی و جعلنی من المکرمین).

روشن است که این جنت، بهشت قیامت نیست، بلکه بهشت برزخی است، زیرا مومن آل یس در اینجا آرزو می کند که قومش در دنیا از سرنوشت او آگاه شوند، و بدانند چگونه خداوند او را مشمول غفران قرار داده و گرامی داشته است؟ مرحوم «طبرسی» در «مجمع البیان» می گوید: این آیه دلالت بر نعمتهای قبر (برزخ) می کند، چون مومن آل یاسین این سخن را هنگامی بیان کرد که قوم او زنده بودند، و هنگامی که نعمت در قبر تصور شود عذاب قبر نیز ممکن است. در بسیاری از تفاسیر آمده است که این مرد با ایمان شخصی بنام «حبیب نجار» بود و اینکه «مومن آل یس» در بعضی از روایات نامیده شده ظاهرا به خاطر آن است که مرد با ایمانی بوده که شرح حال او در سوره «یس» آمده است، و لذا بعضی گفته اند که «آل» در اینجا زائد است و به معنی «مومن یس» می باشد.

ص: 187

ششمین آیه آشاره به وضع مجرمان در قیامت می کند و می فرماید: «آن روز که قیامت برپا شود گنهکاران سوگند یاد می کنند که جز ساعتی توقف نکردند» (و یوم تقوم الساعه یقسم المجرمون مالبثوا غیر ساعه) سپس می افزاید: «آنها در گذشته این گونه از درک حقیقت محروم می شدند» (کذلک کانوا یوفکون) گرچه در این آیه سخن از محل توقف آنها به میان نیامده ، ولی آیه بعد از آن گواه بر این است که منظور توقف در جهان برزخ است، چرا که می گوید: «کسانی که علم و ایمان به آنها داده شده به مجرمان می گویند: شما به فرمان خدا تا روز رستاخیز درنگ کردید، و حالا روز رستاخیز است، ولی شما نمی دانستید»! ( و قال الذین اوتو العلم و الایمان لقد لبثتم فیکتاب الله یوم البعث و هذا یوم البعث و لکنکم کنتم لا تعلمون).

این تعبیر نشان می دهدد که توقف آنها تا روز قیامت ادامه دارد، و این جز در مورد برزخ صحیح نیست. جمعی از مفسران بزرگ همین تفسیر را برگزیده اند که آیه اشاره به حیات برزخی می کند، در حالی که بعضی آن را اشاره به توقف در دنیا می دانند که مجرمان آن را بسیار کم می شمرند، همچون ساعتی زودگذر ، و گاه آیه 46 سوره نازعات را نیز گواه برآن گرفته اند که می فرماید: 'کانهم یوم یرونها لم یلبثوا الا عشیه وضحاها' «آن روز که قیامت را مشاهده می کنند گوئی توقفشان (در دنیا) جز شامگاه یا صبحگاهی بیشتر نبوده است»! ولی هیچ نشانه روشنی در همین آیه وجود ندارد، که منظور توقف در دنیا باشد، بلکه در آن نیز احتمال توقف در عالم برزخ وجود دارد. از این گذشته آیه مورد بحث با توجه به اینکه پایان این توقف را روز قیامت ذکر می کند نمی تواند تفسیری جز «برزخ» داشته باشد. در اینجا این سوال پیش می آید که چگونه آنها مدت طولانی عالم برزخ را این گونه کوچک و کم می شمرند؟

ص: 188

پاسخ این سوال با توجه به یک نکته روشن است، و آن اینکه: هنگامی که به انسان وعده شیرین و جالبی داده شود و آتش شوقش برای وصول به آن لحظه برافروخته تر گردد ساعات و دقایق بر او بسیار دیر می گذرد، و گاه یک ساعت به منزله روزها و سالها است، به عکس هنگامی که وعده مجازات دردناکی داده شود انسان میل دارد چرخ زمان متوقف گردد، و گاه روزها و ماهها به قدری در نظرش به سرعت می گذرد که گوئی لحظه ها و دقایقی بیشتر نبوده است، و چنین است سرنوشت مجرمان در قیامت!

درست است که در عالم برزخ نیز از عذاب الهی بی نصیب نیستند اما عذاب برزخی کجا، و عذاب عالم قیامت کجا؟! این احتمال نیز وجود دارد که عالم برزخ بعد از آغاز عذاب قبر برای گروهی حکم خواب را دارد، و طبیعی است که آنها بعد از قیام قیامت که به منزله بیداری است ندانند چه مقدار توقف کرده اند؟ و از آنجا که در برزخ همه حقایق بر انسان منکشف و آشکار نمی شود، جای تعجب نیست که این گونه امور بر آنها مخفی بماند، البته در قیامت که «یوم البروز» است حقایق به خوبی آشکار می گردد.

در هفتمین آیه مورد بحث از زبان کفار چنین نقل می کند که در قیامت به پیشگاه خداوند عرضه می دارند: «پروردگارا! ما را دو بار میراندی، و دو بار زنده کردی، اکنون به گناهان خود معترفیم، آیا راهی برای خروج (از دوزخ) وجود دارد»؟ (قالوا ربنا امتنا اثنین واحییتنا اثنتین فاعترفنا بذنوبنا فهل الی خروج من سبیل). دلالت این آیه بر وجود جهان برزخ از این نظر است که تصور دو مرگ و دو حیات بدون قبول عالم برزخ ممکن نیست، مرگ از این زندگی دنیا و سپس حیات برزخی و باز مرگ از حیات برزخی و سپس زندگی در عالم آخرت. این به خاطر آن است که در پایان این جهان و به اصطلاح به هنگام نفخه صور، نه تنها انسانها که همه فرشتگان و ارواح مردگان که در قالبهای مثالی در جهان برزخ هستند به مقتضای 'فصعق من فی السماوات و من فی الارض' (زمر/ 68) می میرند، و کسی جز ذات پاک خدا در آن روز زنده نمی ماند، بنابراین بعد از حیات برزخی نیز مرگی وجود دارد. و اما حیات عالم دنیا از این حساب خارج است، چون در آیه شریفه سخن از دو حیات بعد از مرگ است، حیات دنیا بعد از مرگ نیست. ولی بعضی احتمال داده اند که منظور از مرگ اول، قبل از وجود انسان در دنیا در زمانی که خاک بود می باشد، بنابراین زندگی اول نیز زندگی این دنیا خواهد بود، و مرگ دوم در پایان این جهان است و حیات دوم در رستاخیز، شبیه چیزی که در آیه 28 بقره آمده است 'کیف تکفرون بالله و کنتم امواتا فاحیا کم ثم یمیتکم ثم یحییکم ثم الیه ترجعون' «چگونه به خدا کافر می شوید درحالی که مرده بودید، شما را زنده کرد، بعد می میراند، و بار دیگر زنده می کند، سپس به سوی او باز می گردید». ولی روشن است که تعبیر به «مرگ اول» صحیح است، اما «میرانیدن» صحیح نیست، به تعبیر دیگر زمانی که انسان خاک بود مرده بود، نه اینکه خداوند او را میرانده بود، چون میرانیدن حتما باید بعد از حیات باشد، بنابراین تعبیر آیه مورد بحث جز با تفسیر اول (عالم برزخ) تطبیق نمی کند، مگر اینکه برای میراندن معنی مجازی در نظر گرفته شود، و آن هم بدون قرینه جایز نیست. بعضی نیز به این آیه استدلال برای حیات در قبر کرده اند، حیاتی که بعد از مدت کوتاهی به مرگ می انجامد ( و در واقع آن هم نوعی حیات برزخی موقت است).

ص: 189

نتیجه بحث

از مجموع آیات هفتگانه فوق قرآن مجید درباره عالم برزخ (جهانی که فاصله میان این دنیا و عالم آخرت است) تا حد زیادی روشن می شود و به فرض که بعضی از این آیات جای گفتگو داشت باشد صراحت آیات دیگر (مانند آیات نخستین) جائی برای تردید باقی نمی گذارد. به علاوه تعبیر از مرگ به «توفی» (قبض ارواح) در آیات متعدد قرآن اشاره زنده و روشنی به وجود جهان برزخ است. منتها در آیات قرآن شرح زیادی درباره جزئیات جهان برزخ به چشم نمی خورد، و تنها اصل وجود این جهان و بخشی از پاداشهای نیکوکاران و مجازاتهای بدکاران در آن آمده است، ولی در اخبار و روایات اسلامی تفاصیل زیادی در این زمینه وجود دارد.

من_اب_ع

ناصر مکارم شیرازی- پیام قرآن (معاد در قرآن مجید)- جلد 5- از صفحه 443 تا 456

کلی__د واژه ه__ا

قرآن برزخ تفسیر مرگ بهشت دوزخ قیامت حیات اخروی

البته همانگونه که درک حقیقت زندگی عالم آخرت برای ما اسیران زندان عالم ماده غیر ممکن است، آگاهی از جهان برزخ به طور کامل نیز ممکن نیست، چرا که مرتبه ای از این جهان، یا به تعبیر دیگر جهانی است محیط بر این جهان نه محاط در این جهان. ولی به گفته بعضی از دانشمندان می توان آن را تشبیه به حالت خواب کرد. در خوابهای راستین، روح انسان از قالب به نقاط مختلف پرواز می کند، مناظری را می بیند، از نعمتهائی بهره می گیرد و لذت می برد، و گاه مناظر هولناکی را مشاهده می کند و سخت متألم می گردد و فریاد می کشد و از خواب بیدار می شود. آیه 'الله یتوفی الا نفس حین موتها والتی لم تمت فی منامها' (آیه 42/زمر) نیز این حقیقت را تأکید می کند.

مرحوم علامه مجلسی در بحارالانوار تصریح می کند که تشبیه عالم برزخ به حالب خواب و رویا در بسیاری از اخبار وارد شده است. سپس می افزاید: حتی امکان دارد که نفوس قویه عالیه دارای جسدهای مثالی متعددی باشند و به این ترتیب روایاتی که می گوید به هنگام احتضار و جان دادن مردم، امامان بر بالین هر کس حاضر می شوند نیاز به توجیه و تفسیری نخواهد داشت. بعضی تصریح می کنند که قالب مثالی در باطن بدن هر انسانی وجود دارد منتها به هنگام مرگ از این بدن جدا می شود و زندگی برزخی خود را آغاز می کند. در خوابهای مغناطیسی که روح به نقاط مختلف می رود و فعالیت دارد، و بالاتر از آن، بعضی ارواح قویه در حال بیداری نیز می توانند از طریق سفرهای روحی به مناطق دور دست روند. و از اسرار آنها خبر دهند، این فعالیت نیز با قالب مثالی انجام می گیرد.

ص: 191

کوتاه سخن اینکه: جسم مثالی چنانکه از نامش پیداست شبیه این بدن است ولی این ماده کثیف عنصری را ندارد، جسمی است لطیف نورانی و خالی از مواد و عناصر شناخته شده این جهان مادی. در اینجا اشتباهی برای بعضی رخ داده و شاید به خاطر این اشتباه، جسم مثالی را انکار کرده اند، و آن اینکه اعتقاد به وجود چنین جسمی موجب اعتقاد به مسأله «تناسخ» خواهد شد؛ زیرا تناسخ چیزی جز این نیست که روح واحد منتقل به جسمهای متعدد گردد. ولی اگر قالب مثالی را در باطن این بدن عنصری بدانیم انتقال به بدن دیگری مطرح نخواهد بود، و جائی برای سوال تناسخ باقی نمی ماند. به علاوه به گفته «شیخ بهائی»: «تناسخ که تمام مسلمانان اتفاق بر بطلان آن دارند این است که ارواح بعد از خراب و ویرانی بدن منتقل به بدنها و اجسام دیگری در همین عالم دنیا شوند، اما اعتقاد به تعلق ارواح در عالم برزخ به اجساد مثالی تا پایان مدت برزخ، و سپس انتقال به بدنهای نخستین در قیامت هیچگونه ربطی به مسأله تناسخ ندارد».

مرحوم «کلینی» در «فروع کافی» روایاتی نقل می کند که با صراحت از جسم مثالی خبر می دهد، از جمله: در روایت معتبری از امام صادق(ع) نقل می کند که یکی از یارانش می پرسد: عده ای معتقدند که ارواح مومنین در چیننه دان پرندگان سبز رنگی در اطراف عرش قرار می گیرند!! امام فرمود: 'لا، المومن اکرم علی الله من ان یجعل روحه فی حوصله طیر، ولکن فی ابدان کابانهم' «نه، چنین نیست، مومن گرامی تر است نزد خدا از اینکه روحش را در چینه دان پرنده ای قرار دهد، بلکه ارواح در بدنهای شبیه بدنهای سابق خواهند بود».

ص: 192

در حدیث دیگری از همان حضرت می خوانیم: 'فاذا قبضه الله عزوجل صیر تلک الروح فی قالب کقالبه فی الدنیا' «هنگامی که خداوند قبض روح مومن می کند او را در قالبی همچون قالبش در دنیا قرار می دهد».

در حدیث دیگری از امام صادق (ع) می خوانیم هنگامی که از ارواح مومنان از آن حضرت سوال شده شد فرمود: 'فی حجرات فی الجنه یاکلون من طعامها ویشربون من شرابها، وقولون ربنا ! اقم الساعه لنا، وانجزلنا ما وعدتنا!' «آنها در حجره هائی از بهشت، از طعام و شراب آن متنعم می شوند و می گویند: پروردگارا! قیامت را برای ما بر پا کن، و وعده هائی را که به ما داده ای وفا نما».

روشن است که منظور از بهشت در اینجا بهشت برزخی است که در مرحله ای بسیار پائین تر از بهشت قیامت قرار دارد، و لذا آنها آرزوی قیام قیامت می کنند، ضمنا از اینکه آنها در برزخ مکانی دارند معلوم می شوند که دارای قالب مثالی هستند زیرا جسم این دنیا را رها کرده اند.

من_اب_ع

ناصر مکارم شیرازی- پیام قرآن (معاد در قرآن مجید)- جلد 5- از صفحه 462 تا 465

کلی__د واژه ه__ا

برزخ حیات اخروی بهشت دوزخ مرگ بدن انسان روح

الف سوال قبر

از روایات بسیاری استفاده می شود که هنگامی که انسانی را در قبر گذاشتند دو فرشته از فرشته های الهی به سراغ او می آیند و از اصول و عقاید او، توحید و نبوت و ولایت و حتی طبق بعضی از روایات از چگونگی مصرف کردن عمر در طرق مختلف، و طریق کسب اموال و مصرف آنها، از او سئوال می کنند، چنانچه از مومنان راستین باشد به خوبی از عهده جواب برمی آید و مشمول رحمت و عنایات حق می شود، و اگر نباشد در پاسخ این سئوالات در می ماند و مشمول عذاب دردناک برزخی می شود. از این دو فرشته در بعضی از روایات به عنوان «ناکر» و «نکیر» و در بعضی «منکر» و «نکیر» یاد شده است.

در حدیثی از امام علی بن الحسین (ع) می خوانیم: «در هر جمعه در مسجد، پیامبر اکرم(ص) مردم را با این سخنان موعظه می کرد و انذر می داد به گونه ای که مردم محتوای آن را حفظ کردند و نوشتند، می فرمود: 'ایها الناس اتقوا الله واعملوا انکم الیه ترجعون......' «مردم! تقوای الهی را پیشه کنید و بدانید به سوی او باز می گردید.... سپس در بخش دیگری از کلمات شریف و تکان دهنده اش به ورود دو فرشته منکر و نکیر برای سوال قبر اشاره کرده، می فرماید: 'الا وان اول ما یسئلانک، عن ربک الذی کنت تعبده، و عن نبیک الذی ارسل إلیک، و عن دینک الذی کنت تدین به، وعن کتابک الذی کنت تتلوه ، و عن إمامک الذی کنت تتولاه، ثم عن عمرک فیما افنیته و مالک من این إکتسبته و فیما اتلفته فخذ حذرک، و انذر لنفسک، واعد للجواب قبل الامتحان والمسأله والاختیار،فإن تک مومنا تقیا عارفا بدینک متبعا للصادقین موالیا لاولیاء الله لقاک الله حجتک، و انطق لسانک بالصواب، فأحسنت الجواب فبشرت بالجنه والرضوان من الله والخیرات الحسان، واستقبلتک الملائکه بالروح والریحان، وإن لم تکن کذلک تلجلج لسانک و دحضت حجتک و عمیت عن الجواب ، وبشرت بالنار و استقبلتک ملائکه العذاب!....' «بدان نخستین چیزی که آن دو فرشته از تو سئوال می کنند: پروردگارت را که می پرستیدی، و از پیامبر که به سوی تو فرستاده شده، و از دینی که به آن پایبند بودی، و از کتابی که آن را می خواندی، و از امامی که ولایتش را پذیرفته بودی، سپس از عمرت سئوال می کنند که در کدام راه برباد دادی، و از اموالت که از کجا آوردی و در کجا مصرف کردی؟ جانب احتیاط را نگه دار و درباره خود بیندیش! و قبل از آزمایش و سئوال و امتحان، پاسخ را آماده کن، که اگر با ایمان و متقی و آگاه به دین و پیرو صادقین و مولی اولیاء الله باشی، خداوند پاسخ لازم را به تو تلقین می کند، و زبانت را به حق می گشاید، و جواب خواهی داد، و در این هنگام از سوی خدا بشارت جنت و رضوان و خیرات فراوان به تو داده می شود، و فرشتگان الهی با روح و ریحان از تو استقبال می کنند، و اگر چنین نباشد زبانت به لکنت می افتد و دلیلت باطل می شود و از دادن پاسخ فرو می مانی و نابینا می شوی، و بشارت به آتش داده می شوی، و فرشتگان عذاب به استقبال تو می آیند.»!

ص: 194

در اینجا سوالی مطرح است و آن اینکه سوال از روح در قالب مثالی و برزخی می شود، یا از همین جسم مادی عنصری؟ به این ترتیب که روح موقتا (البته نه به طور کامل بلکه به همین مقدار که قادر به پاسخ سوال باشد) به او باز می گردد و مورد سوال قرار می گیرد. آنچه از بعضی از روایات استفاده می شود این است که روح نوعی تعلق و ارتباط با همین جسم مادی عنصری پیدا می کند به مقداری که سئوالات را درک کند و بتواند آن را پاسخ گوید. درحالی که مرحوم علامه مجلسی در تحقیقی که پیرامون احادیث این باب داد در یکی از عباراتش می گوید: 'فالمراد بالقبر فی اکثر الاخبار مایکون الروح فیه فی عالم البرزخ' «مراد به قبر در اکثر اخبار، چیزی است که روح در آن در عالم برزخ قرار دارد».

این نکته نیز قابل ذکر است که از قرائن موجود در روایات برمی آید که سوال و جواب قبر یک سوال و جواب ساده معمولی نیست که انسان هرچه مایل باشد در پاسخ آن بگوید، بلکه سوالی است که پاسخ آن از درون جان انسان، از باطن عقائد هرکس می جوشد، و تلقین اموات کمکی به جوشش آن است نه اینکه بتواند مستقلا اثر بگذارد، گوئی جوابی است از عمق تکوین و حقیقت باطن.

ب- فشار قبر

این مسأله نیز در احادیث فراوانی آمده است، حتی استفاده می شود که فشار قبر برای همه بدون استثناء وجود دارد، منتهی در بعضی شدید است و کیفر اعمال محسوب می شود، و در بعضی ملایمتر و به منزله کفاره گناهان و جبران کوتاهیها است.

ص: 195

در حدیثی از پیغمبر اکرم (ص) می خوانیم: هنگام دفن صحابی معروف «سعدبن معاذ» فرمود: 'انه لیس من مومن الا وله ضمه!' «هیچ مومنی نیست مگر اینکه فشاری در قبر دارد».

در حدیث دیگری از امام صادق (ع) از رسول الله (ص) آمده است: 'ضغطه القبر للمومن کفاره لما کان منه من تضییع النعم' «فشار قبر برای مومن کفاره ضایع کردن نعمتها از ناحیه او است»! ولی از حدیث دیگری استفاده می شود که بعضی از مومنان مطلق فشار قبر ندارند، و حتی فشار قبر سعدبن معاذ به خاطر کج خلقی او با خانواده اش بود (انه کان فی خلقه مع اهله سوء) لذا در اخباری آمده است کسانی که بعضی از اعمال خیر (مانند انجام چند حج یا مداومت بر بعضی از سور قرآن یا بعضی از اذکار) داشته باشند از فشار قبر در امانند. به هرحال به نظر می رسد که فشار قبر اولین نقطه کیفرهای عالم برزخ است.

آیا فشار بر این جسم مادی عنصری وارد می شود و از آنجا به روح منتقل می گردد (به خاطر رابطه ای که به هرحال میان این جسم و روح وجود دارد) یا بر همان بدن مثالی وارد می شود؟ باز همان دو نظر سابق در اینجا جاری است، و از آنجا که ورود در این جزئیات مشکل مهمی را حل نمی کند، به اختصار از آن می گذریم. همین اندازه می گوئیم اصل وجود فشار قبر طبق روایات زیادی مسلم است حتی در روایتی آمده است که سئوال کردند اگر کسی چندین روز به دار آویخته شده باشد، فشار قبر درباره او چگونه است؟ امام (ع) فرمود: «به هوائی که بر او احاطه دارد دستور داده می شود که از هر طرف بر او فشار وارد کند»!

ص: 196

ج- از چه اموری سئوال می شود؟

از اخبار متعددی که در زمینه سوال قبر وارد شده استفاده می شود که در قبر از دو گروه سوال می شود: گروهی که ایمانی خالص دارند، و گروهی که صاحب کفر خالصند، و اما افراد مستضعفی که در میان این دو قرار گرفته اند، سوالشان به روز قیامت موکول می شود.

در حدیثی از امام صادق (ع) می خوانیم که فرمود: 'لا یسال فی القبر الا من محض الایمان محضا او محض الکفر محضا والاخرون یلهون عنهم' «در قبر سوال نمی شود مگر از کسانی که ایمان خالص یا کفر خالص دارند، و متعرض سایر اشخاص نمی شوند». همین معنی در حدیث دیگری از امام باقر(ع) نقل شده که یکی از اصحاب از آن حضرت می پرسد: 'من المسئولون فی قبورهم؟' «چه کسانی در قبر از آنها سوال می شود»؟ امام در پاسخ می فرماید: 'من محض الایمان و من محض الکفر' «کسانی که ایمان خالص یا کفر خالص دارند». راوی سوال می کند بقیه مردم چه می شوند؟ فرمود: (در آنجا) «متعرض آنها نمی شوند» راوی می پرسد: از چه سوال می شوند؟ امام می فرماید: 'عن الحجه القائمه بین اظهرکم' «از آن حجتی که در میان شما قائم است».

بعضی چنین می پندارند که تنها سوال از عقائد می شود نه از اعمال، و جمله 'من محض الکفر و من محض الایمان' را به صورت «جارو مجرور» می خوانند، نه «موصول وصله» و در این صورت مفهومش این می شود: «تنها از ایمان خالص و کفر خالص سوال می شود». ولی باتوجه به اینکه دو روایت بالا با صراحت سخن از اشخاص است، نه اعمال، روشن می شود که تفسیر دوم مناسب نیست، به علاوه در روایتی که قبلا از امام علی بن الحسین (ع) خواندیم، آمده بود که حتی از ساعات عمر و اموالی که انسان به دست آورده است در آن موقع سئوال می شود.

ص: 197

د- رابطه روح با این جهان

در اینجا نیز روایات متعددی وجود دارد که نشان می دهد روح به هنگام انتقال به عالم برزخ به کلی از دنیا بریده نمی شود، بلکه گهگاه با آن ارتباط بر قرار می کند. در جلد سوم کافی یک باب تحت عنوان 'ان المیت یروز اهله' «مردگان به دیدار خانواده خود می آیند» ذکر کرده، و پنج روایت در آنجا آورده است که نشان می دهد، افراد با ایمان و حتی افراد بی ایمان گهگاه به دیدار خانواده خود می آیند. مومنان تنها خوبیها و خوشیهای خانواده خود را می بینند و خوشحال می شوند، و کافران تنها بدیها و ناخشنودیها را (و غمگین می شوند) 'عن الصادق علیه السلام: ان المومن لیروز اهله فیزی ما یحب ویتر عنه مایکره ، وان الکافر لیزوز اهله فیری مایکره ویستره عنه ما یحب'.

دانشمندانی که از طرق علمی و تجربی با ارواح ارتباط می گیرند، آنها نیز با صراحت می گویند: ارواح انسانها بعد از مرگ به کلی از این عالم بیگانه نمی شوند، بلکه از وضع این جهان کم و بیش آگاهند، و هم ارتباط با آنها امکان پذیر است (در اینجا مشاهدات و نقلهای فراوانی است که ذکر آنها ما را از مقصدمان دور می سازد).

هه- بهره گیری ارواح از اعمال نیک دیگران

این نکته نیز قابل توجه است که روایات زیادی که در منابع مختلف اسلامی آمده است نشان می دهد که اعمال خیری که برای گذشتگان انجام داده می شود به صورت هدایائی به آنها می رسد، این مطلب از یک سو دلالت بر وجود عالم برزخ دارد، از سوی دیگر دلیل بر ارتباط آنها با این جهان است.

ص: 198

در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا(ع) می خوانیم: 'ما من عبد زار قبر مومن فقرء علیه انا انزلناه فی لیله القدر سبع مرات الا غفرالله له ولصاحب القبر' « هیچ مومنی نیست که زیارت قبر مومنی کند و هفت مرتبه انا انزلناه را بر او بخواند مگر اینکه خدا او و صاحب قبر را می آمرزد»، بلکه از پاره ای از روایات استفاده می شود که «حضرت مسیح (ع) از کنار قبری گذشت و صاحب آن را در عذاب الهی دید، سال دیگر که از آنجا می گذشت آرامشی بر او مشاهده کرد، هنگامی که از پیشگاه خداوند سئوال کرد خطاب آمد که این به خاطر کار خیری است که فرزند صالح او انجام داد، جاده ای را اصلاح و یتیمی را پناه داد». حتی از روایات متعددی استفاده می شود که اگر انسان سنت حسنه ای در میان مردم بگذارد، یا سنت سیئه ای، آثارش به او می رسد و همچنین صدقات جاریه (کارهای نیک که اثر مستمر دارد) برکاتش به او واصل می گردد.

در حدیثی از امام صادق (ع) می خوانیم که فرمود: 'ست خصال ینتفع بها لمومن من بعد موته: ولد صالح یستغفرله ومصحف یقرء فیه ، وقلیب یحقره، وغرس یغرسه ، وصدقهماء یجریه، و سئه حسنه یواخذ بها بعده' «شش چیز است که مومن بعد از مرگش از آن بهره می گیرد، فرزنده شایسته ای که استغفار برای او کند، و قرآنی که مردم در آن بخوانند، و چاه آبی که حفر کرده است، و درختی که نشانده، و آب جاری که در اختیار مردم بگذارد، و سنت نیکی که بعد از وی به آن عمل کند.»

ص: 199

من_اب_ع

ناصر مکارم شیرازی- پیام قرآن (معاد در قرآن مجید)- جلد 5- از صفحه 466 تا 473

کلی__د واژه ه__ا

احادیث روایات برزخ مرگ آخرت حیات اخروی

من_اب_ع

سیدمحمد ضیاء آبادی- تفسیر سوره توبه/ جلد اول- از صفحه 261 -263

کلی__د واژه ه__ا

شفاعت برزخ والدین شراب توبه

آیا در چنین جهانی آسایشی وجود داشت؟ آیا برای گیتی بجز نام دوزخ، نامی می توانست گذاشت؟ اگر جانوران نمی مردند، اگر جانوران گذشته همگی زنده می بودند، اگر هزاران دایناسور و ماموت به جانوران اضافه می شد، چه می شد؟ اگر هر ماده ای ازلی بود چه می شد؟ و اگر ابدی بود چه می شد؟ پس مرگ برای بشر سعادت می آورد، سعادتی که نظیر نخواهد داشت. مرگ برای گذشتگان سعادت است، برای آیندگان سعادت است، خوشبختی است، آسایش است. آیا طبیعت می تواند چنین سعادتی را بفهمد و سپس آن را پدید آورد؟ آیا ماده می تواند سود و زیان را تشخیص دهد؟ از یکی بگریزد و به دیگری پناه برد؟ آیا مرگی که بشر خردمند و دانشمند از سود آن غافل است، طبیعت نابخرد و ماده نادان می توانست آنرا سودمند شناخته و پدید آورد؟

آری مرگ حیات می آورد و کسی که مرگ را آفریده می داند که مرگ، حیات آور است و ضد، ضد خود ایجاد می کند. او این را پیش از پیدایش هر پدیده ای می دانسته و می داند. او بودها را می شناخته همچنانکه بودها را می شناسد. سودها را می شناسد، چنانچه زیانها را می شناسد و چیزی از او پوشیده نیست. این گونه دانش، این گونه خردمندی، این گونه قدرت ویژه موجودی است مقدس و منزه که دارای دانشی نامتناهی، قدرت نامتناهی و حکمت نامتناهی است.

من_اب_ع

سید رضا صدر- نشانه هایی از او جلد 2- صفحه 180-177

کلی__د واژه ه__ا

مرگ انسان حیوانات

پیامبران الهی - بدون استثناء - پس از اصل توحید، مهمترین اصلی که مردم را به آن متذکر کرده اند و ایمان به آن را از مردم خواسته اند، همین اصل است که در اصطلاح متکلمان اسلامی به نام "اصل معاد" معروف شده است.

در قرآن کریم به صدها آیه برمی خوریم که به نحوی از انحاء درباره عالم پس از مرگ و روز قیامت و کیفیت حشر اموات و میزان و حساب و ضبط اعمال و بهشت و جهنم و جاودانگی عالم آخرت و سایر مسائلی که به عالم پس از مرگ مربوط می شود بحث کرده است، ولی در دوازده آیه رسما پس از ایمان به خدا از "ایمان به روز آخر" یاد کرده است.

مرگ چیست؟ آیا مرگ نیستی و نابودی و فنا و انهدام است یا تحول و تطور و انتقال از جایی به جایی و از جهانی به جهانی؟ این پرسشی است که همواره برای بشر مطرح بوده و هست و هر کس مایل است پاسخ آن را مستقیما بیابد و یا به پاسخی که داده شده ایمان و اعتقاد پیدا کند. ما مسلمانان به حکم اینکه به قرآن کریم ایمان و اعتقاد داریم پاسخ این پرسش را از قرآن کریم می گیریم و به آنچه در این زمینه گفته است ایمان و اعتقاد داریم. قرآن کریم پاسخ ویژه ای با تعبیر خاصی درباره ماهیت مرگ دارد. قرآن در این مورد کلمه "توفی" را به کار برده و مرگ را توفی خوانده است. توفی و استیفاء هر دو از یک ماده اند (وفاء). هرگاه کسی چیزی را به کمال و تمام و بدون کم و کسر دریافت کند و به اصطلاح آن را استیفاء نماید، در زبان عربی کلمه توفی را به کار می برند. "توفیت المال" یعنی تمام مال را بدون کم و کسر دریافت کردم. در چهارده آیه از آیات قرآن کریم این تعبیر در مورد مرگ آمده است. از همه آنها چنین استنباط می شود که مرگ از نظر قرآن تحویل گرفتن است، یعنی انسان در حین مرگ، به تمام شخصیت و واقعیتش در تحویل مأموران الهی قرار می گیرد و آنان انسان را دریافت می کنند. از این تعبیر قرآن مطالب زیر استنباط می شود:

ص: 203

الف. مرگ نیستی و نابودی و فنا نیست، انتقال از عالمی به عالم دیگر و از نشئه ای به نشئه دیگر است و حیات انسان به گونه ای دیگر ادامه می یابد.

ب. آنچه شخصیت واقعی انسان را تشکیل می دهد و "من" واقعی او محسوب می شود، بدن و جهازات بدنی و هر چه از توابع بدن به شمار می رود نیست، زیرا بدن و جهازات بدنی و توابع آنها به جایی تحویل نمی شوند و در همین جهان تدریجا منهدم می گردند. آن چیزی که شخصیت واقعی ما را تشکیل می دهد و "من" واقعی ما محسوب می شود، همان است که در قرآن از آن به "نفس" و احیانا به روح تعبیر شده است.

ج. روح یا نفس انسان که ملاک شخصیت واقعی انسان است و جاودانگی انسان به واسطه جاودانگی اوست از نظر مقام و مرتبه وجودی در افقی مافوق ماده و مادیات قرار گرفته است. روح یا نفس، هر چند محصول تکامل جوهری طبیعت است، اما طبیعت در اثر تکامل جوهری که تبدیل به روح یا نفس می شود، افق وجودی اش و مرتبه و مقام واقعی اش عوض می شود و در سطح بالاتری قرار می گیرد، یعنی از جنس عالمی دیگر می شود که عالم ماورای طبیعت است. با مرگ، روح یا نفس به نشئه ای که از سنخ و نشئه روح است منتقل می شود و به تعبیر دیگر، هنگام مرگ، آن حقیقت مافوق مادی بازستانده و تحویل گرفته می شود. قرآن کریم در برخی آیات دیگر که درباره خلقت انسان بحث کرده و مربوط به معاد و حیات اخروی نیست، این مطلب را گوشزد کرده که در انسان حقیقتی هست از جنس و سنخ ماورای جنس آب و گل. درباره حضرت آدم (ع) می فرماید: «و نفخت فیه من روحی؛ از روح خود در او دمیدم» (حجر/29).

ص: 204

با مشخص شدن ماهیت مرگ، بی پایه بودن اعتراضها برملا میگردد، درحقیقت این اعتراضها از نشناختن انسان و جهان، به عبارت دیگر از یک جهان بینی ابتر و ناقص پیدا میشود. الحق اگر مرگ پایان زندگی باشد، دیگر میل و آرزوی جاویدان ماندن فوق العاده رنج آور است، و چهره مرگ در آینه اندیشه روشن و دور نگر انسان بی نهایت وحشت زا است. و البته کسی که دنیا را مدرسه و دارالتکمیل بداند و به حیات دیگر و نشئه دیگر مؤمن باشد، دیگر زبان به اعتراض نمی گشاید که یا نمی باید ما را به دنیا بیاورند یا اکنون که آورده اند نباید بمیرم، چنانکه خردمندانه نیست کسی بگوید طفل یا نباید به مدرسه فرستاده شود و یا اگر به مدرسه رفت هیچوقت نباید مدرسه را ترک گوید.

من_اب_ع

مرتضی مطهری - زندگی جاوید یا حیات اخروی - صفحه 10-2

مرتضی مطهری- عدل الهی- ص 235

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح جهان بینی اسلامی

این آیه درباره مردمی است که در محیط نامساعدی بسر می برند و دیگران، آن محیط را به دلخواه خود اداره می کنند و اینان محکوم جریانات محیط خود هستند و همین را که محیط فاسد است، محیط نامساعد است، از ما که کاری ساخته نیست برای خویشتن عذری می پندارند. اینان به جای اینکه محیط را تغییر دهند و اگر توانایی تغییر محیط را ندارند، خود را از منجلاب چنان محیط فاسدی نجات دهند و به محیط مساعدتری منتقل شوند، در همان محیط فاسد به زندگی ادامه می دهند و تسلیم جریانات محیط می شوند و در فسادهای آن غرقه می گردند.

فرشتگان خدا پس از آنکه آنها را قبض روح کرده و تحویل می گیرند با آنها به گفتگو می پردازند و عذر آنها را غیرموجه می شمارند، زیرا حداقل کاری که از آنها ساخته بود -هجرت و کوچ کردن به محیط دیگر- انجام ندادند، فرشتگان به آنها یادآوری می کنند و به این وسیله به آنها می فهمانند که خود شما مسئول ستمهایی هستید که بر شما رفته است، یعنی خود شما مسئول گناهان خود هستید. قرآن کریم در این آیه کریمه به ما یادآوری می کند که بیچارگی و ناتوانی در یک محیط، عذر موجه به شمار نمی رود مگر آنکه حتی راه مهاجرت و کشاندن خود به نقطه دیگر نیز بسته باشد.

چنانکه می بینیم در این آیه کریمه از مرگ که در چشم ظاهر نیستی و نابودی و تمام شدن است به توفی یعنی تحویل و دریافت تعبیر شده است. این آیه گذشته از اینکه از مرگ با کلمه توفی تعبیر کرده است، رسما از یک جریان مکالمه و احتجاج میان فرشتگان و انسان در لحظات پس از مرگ سخن می گوید. بدیهی است که اگر واقعیت انسان باقی نباشد و همه واقعیت انسان لاشه بی حس و بی شعور باشد، مکالمه معنی ندارد. این آیه می فهماند که پس از آنکه انسان از این جهان و از این نشئه می رود، با چشم و گوش و زبان دیگر با موجودات نامرئی به نام فرشتگان به گفت و شنود می پردازد.

ص: 206

من_اب_ع

مرتضی مطهری- زندگی جاوید یا حیات اخروی- صفحه 13-16

کلی__د واژه ه__ا

تفسیر قرآن انسان مرگ فرشتگان هجرت محیط

اشعاری است در دیوان منسوب به امیرالمؤمنین (ع) یا از امام حسین (ع) که سیدالشهداء (ع) با خودشان آن ها را زمزمه می فرمودند:

فان ت_کن الدنی_ا تعد نفیس_ه *** ف_دار ثواب الله اع__لی و انب_ل

اگرچه دنیا خیلی زیبا و دوست داشتنی شمرده می شود که انسان نمی خواهد از آن دل بکند، اما خانه آخرت هزاران درجه بالاتر و عظیم تر است. کسی اسیر دنیا می شود که با عوالم دیگر آشنایی نداشته باشد.

و ان تکن الأموال للرک جمعها *** فما بال متروک به المرء ینج_ل

اگر مال و ثروت دنیا آخرش برای گذاشتن و رفتن است چرا انسان تا زنده است بخل و امساک داشته باشد؟! چرا تا زنده است جود و بخشش نکند، کمک و دستگیری نکند؟!

و ان تکن الأبدان للموت انشأت *** فقتل امرء بالسیف فی الله أفضل

اگر این بدن های ما عاقبت می میرند و هرچه هم خودمان را از شمشیرها دور نگه داریم، آخرش یک تب، یک میکروب ما را از بین می برد، آری اگر این بدن برای مردن است پس چه از این زیباتر که این بدن در راه خدای متعال قطعه قطعه بشود.

حالا شما حالت روحی این کسی را که این شعرها را با خودش زمزمه می کند مجسم بکنید آن وقتی که عملا دارد در کربلا بدنش قطعه قطعه می شود. درست حالت انسانی است که خودش را در اختیار یک آرایشگر قرار داده است و آرایشگر دارد او را زیبا می کند. او وقتی که می بیند این خون که عاقبت روی زمین می ریزد، اکنون دارد در راه خدا می ریزد، این پیشانی در راه خدا شکاف می خورد، این سینه در راه خدا تیر زهر آلود در آن فرو می رود احساس زیبائی می کند. در قسمت مقدم بدنش، شمردند صدها اثر زخم از تیر و نیزه و غیر این ها بود، یعنی صدها افتخار، صدها زینت، صدها مدال بر سینه حسین چسبیده بود. برای او زینت است، افتخار و مدال است. از نظر آن دیگری جنایت است. او جنایت می کند، جنایت او برای این که برادری می کند افتخار و مدال است.

ص: 208

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن 8- صفحه 92 و 93

مرتضی مطهری- فلسفه اخلاق- صفحه 161- 162

کلی__د واژه ه__ا

مرگ انسان خدا خواب

• تعریف ملاصدرا از مرگ

ملاصدرا (979-1045) برای مرگ تعریف تازه ای آورد و پس از رد عقیده زیست شناسان و پزشکان -که مرگ را معلول تباهی بدن می دانند- با اشاره به دو نوع مرگ طبیعی و اخترامی، مرگ را رهایی روح از قید بدن بسبب کمال خود و بینیازی به بدن دانسته و در توضیح فلسفی این مطلب می گوید: نفس انسان در آغاز از ماده یعنی جسم و بدن سر برآورده ولی با تکیه بر مسیر رشد و تکامل مادی بدن، راه جداگانه ای برای تکامل خود را در پیش می گیرد. تکاملی که با آغاز پیری و رشد منفی بدن، از توقف باز نمی ایستد و همچنان به رشد تکاملی خود ادامه می دهد، یعنی برخلاف بدن پیری و آنتروپی ندارد و نابود شدنی نیست.

این نوع تکامل بر اصل قانون فلسفی دیگری بنام حرکت جوهری اشیاء بنا شده است که یکی از اصول ابتکاری ملاصدرا است و ثابت می کند که همه اشیاء در جهان مادی و محسوس آرام ندارند و گام بگام در حرکت یکطرفه و پیشرونده ای می باشند و از نقص رو به کمال طبیعی خود می روند. برخلاف جهان ایستای ارسطوئی، جهان ملاصدرا پویا و پرجوشش و جنبش است و با این پویش، همه اشیاء در جهان ما راه تکامل را می پویند و نفس انسان نیز از این قاعده مستثنی نیست. بر اساس اصل جهانی «حرکت در وجود و جوهر» اشیاء است که، نفس انسان همراه بدن روزبروز راه تکامل خود را می پوید و سرانجام پس از طی دوره تکامل و رسیدن به کمال خود در هنگامیکه شمارش معکوس پرواز و رهایی آن از بدن فرا برسد بدن را رها کرده، مانند ماهواره ای که از موشک خود جدا شود، در فضای غیر مادی متعلق به خود وارد می شود و زندگی غیر مادی خود را که برای آن ساخته شده آغاز می کند که عرفا به آن مرگ می گویند.

ص: 210

بنظر ملاصدرا روح یا نفس انسان گرچه با مرگ خود از بدن جدا می شود و آنرا مانند جامه ای کهنه و خالی بجا می گذارد، اما در آن جهان دیگر نیز دارای بدنی است که از ماده ساخته نشده ولی همانند بدن دنیوی اوست و همان صورت و مشخصات را داراست. بگونه ای که در آن جهان همه یکدیگر را خواهند شناخت و تمام خصلتها و محتوای ذهن در خیال خود را نیز بهمراه دارند. با وجود آنکه نفس در آغاز حیات خود تکیه بر حمایت و هدایت بدن دارد، اما بمحض آنکه شکل غیر مادی (مجرد) بخود گرفت رابطه نفس و بدن معکوس می شود و نفس حامی و نگهبان بدن و بتعبیر ملاصدرا «حامل» بدن می گردد و این تصور که نفس در طول زندگی خود نیازمند بدن است صحیح نیست.

نفس گرچه همراه با تکون بدن موجود می شود و باصطلاح «جسمانیه الحدوث» است ولی بمحض قوام گرفتن، عهده دار حفظ و رشد و تکامل بدن می گردد. بنظر ملاصدرا، برخلاف تصور برخی، بدن تابع نفس است، نه نفس تابع بدن. اما نفس ناچار است تا رسیدن به کمال خود با بدن همراهی کند. رشد بدن متوقف می شود ولی رشد و کمال نفس ادامه دارد و بالاتر از آن، هر چه به کمال نفس افزوده شود بر پیری و ضعف و نقص بدن افزوده می گردد، تا آنجا که نفس قید تن را رها نموده و آزاد می شود و بدن را بصورت مرده ای باقی می گذارد.

فلاسفه پیش از او بدن را به کشتی تشبیه می کردند و نفس را ناخدای آن می انگاشتند که همراه با ساختن و بوجود آمدن کشتی بر آن سوار می شود و آنرا هدایت می نماید. ولی ملاصدرا بدن را به کشتی بادبانی و نفس را به باد تشبیه می کند و می گوید: «مسلم است که باد، کشتی را حرکت می دهد و راه می برد نه کشتی، باد را و بدینگونه است که نفس انسان، راننده و مدیر بدن است چه همانگونه که اگر باد نباشد کشتی از حرکت باز خواهد ایستاد، وقتی نفس به کمال خود رسیده و از بدن بی نیاز باشد آنرا رها می کند و بدن را بیجان بیحرکت بجا خواهد گذاشت، پس حیات بدن از نفس است و نفس تابع بدن نیست».

ص: 211

• مرگ از منظر عرفان اسلامی

اما مرگ در نگاه عرفان اسلامی منظری بسیار زیباتر و باشکوهتر دارد، زیرا نه فقط برخلاف نظر ماده گرایان و حسگرایان، مرگ نابودی و فنا نیست، بلکه گامی به مرحله کاملتر زندگی و آغاز حیاتی دوباره و بتعبیری دیگر: در حکم تولد دوباره انسان است، همانند تولد کودک و خروج از حالت جنینی به حالت مستقل بشری، از این منظر، جهان مادی برای انسان در حکم رحم مادر برای فرزند است. مولوی عارف بزرگ فارسی زبان در اشعار خود، تبدل کودک را در جنین از شکل ماده بیجان به حالت نباتی، «مردن» از ماده و «تولد» در وضع نباتی معرفی می کند و خروج از حالت نباتی پس از آن را مردن و ورود به حالت حیوانی و جنبش را زندگی حیوانی و تکامل او از حیات حیوانی و خروج به حیات انسانی را مردن تعبیر می کند. وی پس از این مراحل مرگ انسان را مردن از بشر بودن و آغاز زندگی فرشته وار می دانسته و سرانجام نتیجه می گیرد که هرگز انسان از مردنها کم نمی شود بلکه برای او کمال و مرتبه ای افزونتر از پیش نصیب می گردد.

بر این اساس برخلاف نظر سطحی مردم ظاهربین، «حیات» انسان منحصر به زندگی در بدن و در این جهان نیست بلکه «حیات» بصورت زنجیره ای دارای درجات و مراحلی است که خروج از هر مرحله، «مردن» از آن مرحله و ورود به مرحله بعد، «زندگی» و تولدی دوباره است و در واقع انسان مانند آن کودک دبستانی است که اگر معنای دبیرستان را نداند، خروج از فضای دبستان بنظر او مرگ و ماتم است. ولی وقتی وارد فضای دبیرستان شود، نظر او عوض می گردد و خروج او از دبیرستان و پس از طی مراحل تحصیل در آن، در حکم مردن از آن جهان و ورود او به دانشگاه آغاز زندگی جدید و تولدی دوباره برای او است. بر اساس نظر عرفا در صورت شایستگی و تلاش انسان این مرگ و تولد آنقدر تکرار می شود تا انسان در سیر تکاملی خود تا به آستان خدا برسد و نه کرسی فلک را در زیر پای خود ببیند.

ص: 212

• موت و حیات از نظر قرآن مجید

در قرآن مجید و در آیات بسیاری که درباره موت و حیات دارد مرگ را مرحله ای از چرخه حیات معرفی میکند و در چند آیه به همین مضمون عرفانی و فلسفی اشاره نموده است. از جمله در سوره روم آیه 28 می فرماید: «کیف تکفرون بالله و کنتم امواتا فاحیاکم ثم یمیتکم ثم یحییکم ثم الیه ترجعون؛ شما (انسانها) مرده بودید و خداوند زنده تان کرد و سپس شما را میمیراند و سپس زنده میسازد و سرانجام بسوی او باز خواهید گشت».

مقصود از مردن در اول آیه مراحل جمادی و نباتی و رحم و حالت جنینی است و حیات اول زندگی عادی بشری در این جهان و موت دوم، همان مرگ عادی بشری در این جهان است و دو مرحله بعد حیات مربوط به پس از مرگ و ادامه زنجیره تکاملی این جهان و آن جهانی است. در سوره غافر آیه 11 نیز همین مضمون آمده و از زبان گناهکاران معذب در جهنم می فرماید: خداوندا: ما را دو بار زندگی و دو بار مردن دادی...

تحلیل فلسفی حقیقت مرگ و حیات در قرآن مجید باید نخست از معنای «حیات» و فهم عمق آن در قرآن آغاز شود تا مفهوم مرگ نیز بهتر درک گردد. یکی از صفات خداوند «حی» (یعنی زنده و دارای حیات) است و معنای فلسفی حیات و حی موجودیت همراه با دانش و هوشمندی است و چون در فلسفه و عرفان اسلامی مسلم است که وجود در خداوند، مطلق و بیمرز و بیحد و اندازه است و از اینرو وجودی یکتا (احدی) و دارای کمال مطلق (صمدی) می باشد از اینرو نتیجه می شود که همه موجودات -یا بتعبیری حیاتها و هستیهای با دانش و هوشمند (و یا حتی بدون آن)- فروغی از آن خورشید جهانتاب یعنی وجود و حیات ازلی خداوند می باشند.

ص: 213

در انسان این ویژگی وجود دارد که علاوه بر هستی مادی و حیات درجه دو که در همه موجودات هست، حیاتی ویژه نهفته داشته باشد که در قرآن از آن به «روح خدا» تعبیر شده از جمله در سوره حجر پس از آنکه به ماده اولیه خلقت انسان (که خاک و گل و عناصر اصلی شیمیائی است) اشاره می کند می افزاید که در انسان اولیه و در آن ماده جسمانی از روح خود دمیدم «و نفخت فیه من روحی». گرچه در معنای گسترده و کمی مبهم روح نباید بی دقتی کرد، اما با تکیه بر معارف و مطالب عرفان اسلامی که مخلوق اول و منشأ موجودات جهان و گسترش نعمت وجود را (نفس رحمانی) می نامد و در مدارک قرآنی اولین مخلوق خدا «روح خدا» که روح اعظم نامیده شده می باشد. بنابرین می توان نفخه روح الهی و حلول آن در انسان را از نظر فلسفی و عرفانی به افاضه وجود درجه یک یا حیات حقیقی تفسیر نمود.

با این تحلیل انسان دارای امانت و موهبتی الهی شده و به نص قرآن مجید به مقام خلافت الهی رسیده است و از اینرو همه فرشتگان مأمور شدند که به انسان اولیه (که نماد انسان بود) سجده کنند. بعقیده مسلمین منشأ کرامت ذاتی انسانی همین مقام خلافت الهی است و حقوقدانان سکولار و مذاهب دیگر که انسان را خلیفه خدا ندانند، نمی توانند هیچ منشأ واقعی و منطقی برای کرامت ذاتی انسان بیان کنند و برای او حقوق اولیه و ذاتی تعریف نمایند. زیرا اگر مقام خلافت الهی نباشد، بین انسان و دیگر حیوانات فرقی نیست.

ص: 214

• نتایج حقوقی بحث نتیجه ای که از این تفسیر می توان استخراج کرد: اولا انسان پس از آنکه وجود و حیات خود را بدست آورد غیرمنطقی است که آنرا از دست بدهد و معدوم شود، زیرا که وجود از نظر فلسفی همواره نقیض عدم است و از یک شی هرگز نقیض آن زاییده نمی شود. پس آنچه را که بشر «مرگ» می داند، در واقع تغییر شکل حیات و تبدیل منزل و تغییر فضای زیستن اوست و موت معنای سلبی ندارد بلکه مفهومی وجودی است و می بینیم که در قرآن آمده است که خداوند، خالق مرگ و زندگی است. می دانیم که «عدم» قابل خلقت نیست و هنگامیکه پای خلقت در میان بیاید دیگر عدم رخت بربسته و وجود بجای آن نشسته است.

ثانیا وجود و حیات انسان، متعلق به او نیست و امانت یا ودیعه ای الهی است که به وی تفویض شده و انسان در جریان طبیعی آفرینش -که مانند قطاری ما را از این منزل به آن منزل ببرد- حق ندارد در آن تصرف کند و از اینروست که خودکشی یا قتل دیگران (جز با اذن خداوند و بموجب قانون خود او) بهیچوجه جایز نیست و گناه شمرده میشود. مباحثی مانند اتانازی و قتل دیگران از روی ترحم و خیرخواهی (که از نظر اسلامی ممنوع است) مباحثی مربوط به حوزه فلسفه و حقوق است نه حوزه اخلاق؛ و می دانیم که قطع خودسرانه حیات خود یا دیگران ولو با انگیزه خیرخواهانه از نظر حقوق اسلامی و بر اساس تعلق اصل حیات و وجود اشیاء به خداوند و قبول مالکیت او بر جان و مال انسانها ممنوع است. و انسان همزمان، هم دارای حق حیات است و هم مکلف به حفظ و نگهداری و پاسبانی آن زیرا حیات و وجود خود را، خودش نساخته تا مالک واقعی آن باشد. بلکه بودیعه و امانت دریافت کرده و لذا نمی تواند در آن تصرف کند و خود را برخلاف جریان طبیعت از مرحله ای از هستی به مرحله دیگر بیندازد.

ص: 215

در اسلام بر اساس اعتقاد به ادامه حیات پس از مرگ، خودکشی یا قتل عمد دیگران در جهان دیگر مشمول عقوبتها و مجازاتهای سختی است و اگر انسان مالک وجود خود بود میتوانست و حق داشت خودکشی کند بدون آنکه مشمول مجازات باشد. از نظر فلسفی نیز سلب وجود خود یا دیگران بمعنای بر هم زدن نظم طبیعی جهان و نادیده گرفتن سرنوشتها و مقدرات الهی است. رنج و درد کشیدن بشر در برخی مقاطع زندگی جزئی از قوانین این جهان، مستوجب دریافت نتایجی مثبت در این جهان یا در آخرت است مانند امتحان دشواری که محصلی می دهد تا به مدارجی برسد و یا ورزشکاری که به خود سختی می دهد تا نیرومند شود و دخالت از روی ترحم به این افراد، در برابر نظم و برنامه عملی که برای آنها مقرر شده، غلط و مستلزم توبیخ یا مجازات است.

باید افزود که مالکیت حقیقی خداوند تنها بر جان و حیات انسان نیست، بلکه بر جان تمام جانداران اعم از نبات و حیوان و همه عرصه زندگی بشر در این کره خاکی است. و بهمین دلیل از نظر اسلام کشتن جانداران (حیوان یا گیاه) (جز برای حفظ حیات خود یا برای دفاع از خطرات) جایز نیست. از نظر حقوقی اثبات شده است که مالکیت محدود بشر بر دستاوردهای مادی و ثروتهای طبیعی مالکیت درجه دو و مجازی است و در واقع اموال او نیز مانند جان او امانتی نزد اوست و بنص قرآن مجید همه چیز یعنی جهان و هرچه در آن هست ملک مطلق خداست. بر اساس نص صریح قرآن مجید انسان جانشین خدا بر روی زمین و امانتدار اوست و باید زمین را آباد سازد و حق ندارد به بهانه پیشرفت فناوری یا زیست فناوری (بیوتکنولوژی) زمین و فضای اطراف آنرا تخریب کند. همه تغییراتی که به طبیعت آسیب رسانده یا برساند (و نتیجه اختراعات بشر و چیزهای بنام ماشینها یا انواع سوختها و موادشیمیائی مضر می باشد)، از نظر قرآن ممنوع است. زیرا برخلاف وظیفه انسان و مأموریت او برای آباد سازی جهان و نگهبانی از آن می باشد. تا بشر بتواند بهترین و راحتترین صورت زندگی کند و مراحل کمال و تکامل خود را طی کند و برای ورود سرافراز به مرحله بالاتر که منتظر اوست آماده شود.

ص: 216

من_اب_ع

پایگاه اطلاع رسانی بنیاد حکمت اسلامی صدرا

پایگاه اطلاع رسانی حوزه

کلی__د واژه ه__ا

مرگ فلسفه اسلامی ماهیت فلاسفه قرآن عرفان انسان تفسیر

• جهانهای سه گانه:

این جهانها، سه منطقه جدا از هم نیستند بلکه تقسیم بندی آنها بر اساس قوت و ضعف و کمال و نقص آنها و -به تعبیر ملاصدرا- به نزدیکی یا دوریشان نسبت به منبع وجود محض یعنی خداوند است. در این نظریه، جهان عقلی کاملتر از جهانهای دیگر است و بر جهانهای پایینتر خود احاطه کامل دارد. این احاطه بمعنای احاطه هندسی نیست بلکه مفهوم فلسفی دارد، یعنی همه جنبه های مثبت جهان پایینتر را داراست. جهان مادی، نارسا میباشد و موجودات آن اسیر زمان و مکان و جسمانیت و محدودیتهای طبیعی و فیزیکی بسیار است. عالم بالاتر عالم مثال است (که همانند قوه خیال در انسان) محدودیت زمانی و مکانی و جسمانی ندارد و موجودات در آنجا زندگی کاملتری دارند و درجه وجودی آنان بالاتر است. عالم عقل از آنهم نامحدودتر و کاملتر است.

• بدن مثالی:

بنظر ملاصدرا انسان پس از مرگ و یا نابودی جهان گرچه جسم ظاهری خود را از دست می دهد ولی دارای جسمی دیگر می شود مانند بدن سابق او که همه مشخصات بدن دنیوی او را داراست. همچنین در آن قالب جدید، داده های علمی و اطلاعاتی خود را که در قوه خیال او ذخیره شده (و پیش از این گفتیم که قوه خیال را غیر مادی می داند) بهمراه دارد، در نتیجه «من» انسان پس از مرگ با تمام اوصاف و ملکات و تمنیات دنیوی او بصورت بدنی دارای نفس ظاهر می شود و همه افراد انسان در آن عالم یکدیگر را بهمان صورت (بدون ماده) و خصلت دنیایی خواهند دید، و یکدیگر را بخوبی خواهند شناخت.

ص: 218

عده ای از متکلمان که معاد جسمانی را پذیرفته بودند گمان می کردند که در روز معاد بایستی نفس با سیر قهقرائی بسوی وضعیت سابق مادی خود برگردد. ملاصدرا این اندیشه را عامیانه دانسته و بگونه ای استدلال می کند تا ثابت کند که نفس بدون بازگشت قهقرائی به وضع مادی سابق، دارای بدن شود، بدنی که وی معتقد است که مانند لباسی است که در زیر لباس رو پوشیده باشند، در باطن این بدن ظاهری قرار دارد و قالب نفس انسان است و این بدن که از مواد شیمیایی و آلی ظاهری (که یاخته های آن روز بروز عوض می شود) ساخته شده، چون ثباتی ندارد قابل آن نیست که متعلق نفس مجرد باشد. ملاصدرا معتقد بود که راه حل او برای اثبات جسمانی معاد انسانها با قرآن منطبق است ولی عده ای از فلاسفه بعد از ملاصدرا با تردید یا انکار با آن روبرو شده و معتقد به نیاز این نظریه شجاعانه و مبتکرانه به تکمیل هستند و ممکن است پیشرفت علم در آینده جهان به این تکامل اندیشه بشر نسبت به حیات و جاودانگی پس از مرگ کمک کند.

• مخالفت ملاصدرا با مسئله تناسخ:

ملاصدرا نسبت به مسئله تناسخ بشدت مخالف بوده و آنرا با دلائل فلسفی رد می کند و مطالبی را که به برخی از حکمای پیش از سقراط نسبت داده اند توجیه می نماید. وی میگوید بدن حقیقی انسان که پس از مرگ با نفس انسان قرین است از اندیشه و کردار انسان اثر پذیرفته و شکل عوض می کند؛ افرادی که خصلتهای حیوانی ملکه آنها می شود بصورت همان حیوان درمی آیند و در آخرت و حشر هم با همان شکل متجسد و مجسم می گردند. وی می گوید مقصود حکمای قدیم و برخی مذاهب معتقد به تناسخ همین تغییر شکل نهاد درونی انسان بوده است.

ص: 219

• متافیزیک مرگ:

یکی از مسائل مباحث فلسفی نفس، موضوع مرگ است که ملاصدرا آنرا از علوم طبیعی به فلسفه وارد ساخته و درباره آن بحث کرده است. ملاصدرا مرگ را اعراض نفس از بدن و ترک آن می داند. وی عقیده زیست شناسان و پزشکان که مرگ را معلول تباهی و خرابی بدن و درهم ریختن نظم طبیعی آن می دانند و به کسی تشبیه می کنند که خانه اش خراب شود و ناچار بجای دیگری پناه ببرد، نمی پذیرد و می گوید: مرگ بر دو گونه است: مرگ طبیعی و مرگ با حادثه اتفاقی (مرگ اخترامی). در مرگ طبیعی، نفس در سیر کمالی خود هنگامی که نیازی به بدن نبیند آنرا رها می کند و ما آنرا مرگ طبیعی می گوییم. وی بدن را به کشتی و نفس را به بادی که کشتی را می برد تشبیه می کند و میگوید همانگونه که اگر باد نباشد کشتی هم از حرکت باز خواهد ایستاد، وقتی نفس از بدن جدا شود حیات هم از میان خواهد رفت.

• تفسیر ملاصدرا از مرگ

ملاصدرا با اشاره به حدیثی از پیامبر (ص) که در آن آمده است «تمام بدن را خاک خواهد خورد جز بن مایه تن را که بدن انسان از آن آفریده شده است»، می گوید انسان پس از مرگ قوه خیال را که «بن مایه» انسان و حاوی تمام صورتها (و داده ها)ی انسان دنیوی است و غیر مادی و غیر وابسته به جهان مادی است با خود می برد و شخصیت همین انسان دنیوی را با تواناییها و قوای بیشتر در آخرت بازسازی می نماید. مرگ بدن را نابود نمی کند، بلکه آنرا پراکنده می سازد و با حفظ اصل و مایه آن صفات آنرا از او می گیرد و هر گاه بخواهد می تواند آن صفات را به مایه اصلی بدن بازگرداند.

ص: 220

• مرگ در ادبیات عرفانی

مرگ در ادبیات عرفانی اسلامی و ایرانی -بویژه در مثنوی مولوی جلال الدین- تولدی تازه و دروازه ای برای ورود به جهانی دیگر دانسته شده که بهتر است بجای مرگ، نام آنرا زندگی بگذارند. مولوی تبدیل جنین انسان از ماده بیروح به حالت نباتی و سپس حیوانی و انسانی را مرحله بمرحله مردن یا تولدی تازه می نامد و می گوید که انسان تکامل یافته می تواند با مردن بصورت فرشته درآید یا حتی از فرشتگان هم بالاتر برود.

من_اب_ع

سید محمد خامنه ای- حکمت متعالیه و ملاصدرا- انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا 1383-

بنیاد حکمت اسلامی صدرا

کلی__د واژه ه__ا

حکمت متعالیه معاد مرگ ملاصدرا فلسفه اسلامی جهان انسان

من_اب_ع

مرتضی مطهری- عدل الهی- ص 146

کلی__د واژه ه__ا

مرگ قضا و قدر

اما گزندگان، درندگان، میکروبها، سیلها، زلزله ها و آفتها از آن جهت بد هستند که موجب مرگ یا از دست دادن عضوی یا نیرویی می شوند یا مانع و سد رسیدن استعدادها به کمال می گردند. اگر گزندگان، موجب مرگ و بیماری نمی شدند بد نبودند، اگر آفتهای نباتی موجب نابودی درختان یا میوه آنها نمی شدند بد نبودند، اگر سیلها و زلزله ها تلفات جانی و مالی ببار نمی آوردند بد نبودند. بدی در همان تلفات و از دست رفتن ها است. اگر درنده را بد می نامیم نه به آن جهت است که ماهیت خاص آن، ماهیت بدی است بلکه از آن جهت است که موجب مرگ و سلب حیات از دیگری است.

در حقیقت، آنچه ذاتا بد است همان فقدان حیات است. اگر درنده وجود داشته باشد و درندگی نکند، یعنی موجب فقدان حیات کسی نشود، بد نیست، و اگر وجود داشته باشد و فقدان حیات تحقق یابد بد است. از نظر رابطه علت و معلولی، غالبا همان فقدانات واقعی، یعنی فقر و جهل، سبب اموری مانند میکروب و سیل و زلزله و جنگ و غیره می شوند که از نوع بدیهای قسم دوم می باشند، یعنی موجوداتی هستند که از آن جهت بدند که منشأ فقدانات و نیستیها می شوند. ما در مبارزه با این نوع از بدیها باید اول با بدیهای نوع اول مبارزه کنیم و خلاهایی از قبیل جهل و عجز و فقر را پر کنیم تا بدیهای نوع دوم راه پیدا نکند.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- عدل الهی- ص 163-161

کلی__د واژه ه__ا

علم خیر شر جهل

ص: 223

آنچه در عالم رؤیا ظهور می کند تجلی حالتی است که قبلا در عالم بیداری در روح ما وارد شده و احیانا رسوخ کرده است و آنچه در عالم بیداری به صورت آرزوی خلود و جاودانگی در روح ما تجلی می کند که به هیچ وجه با زندگی موقت این جهان متجانس نیست، تجلی و تظاهر واقعیت جاودانی ماست که خواه ناخواه از "وحشت زندان سکندر" رهایی خواهد یافت و "رخت بر خواهد بست و تا ملک سلیمان خواهد رفت". مولوی این حقیقت را بسیار جالب بیان کرده آنجا که می گوید:

پیل باید تا چو خسبد اوستان *** خواب بیند خطه هندوستان

خر نبیند هیچ هندستان به خواب *** خر زهندستان نکرده است اغتراب

ذکر هندستان کند پیل از طلب *** پس مصور گردد آن ذکرش به شب

این گونه تصورات و اندیشه ها و آرزوها نشان دهنده آن حقیقتی است که حکما و عرفا آن را "غربت" یا "عدم تجانس" انسان در این جهان خاکی خوانده اند.

اشکال مرگ از اینجا پیدا شده که آن را نیستی پنداشته اند و حال آنکه مرگ برای انسان نیستی نیست، تحول و تطور است، غروب از یک نشئه و طلوع در نشئه دیگر است. به تعبیر دیگر، مرگ نیستی است ولی نه نیستی مطلق بلکه نیستی نسبی، یعنی نیستی در یک نشئه و هستی در نشئه دیگر. انسان مرگ مطلق ندارد. مرگ، از دست دادن یک حالت و بدست آوردن یک حالت دیگر است و مانند هر تحول دیگری فنای نسبی است. وقتی خاک تبدیل به گیاه می شود، مرگ او رخ می دهد ولی مرگ مطلق نیست، خاک، شکل سابق و خواص پیشین خود را از دست داده و دیگر آن تجلی و ظهوری را که در صورت جمادی داشت ندارد، ولی اگر از یک حالت و وضع مرده است، در وضع و حالت دیگری زندگی یافته است. مولوی نیکو گفته است:

ص: 225

از جمادی مردم و نامی شدم *** وز نما مردم به حیوان سر زدم

مردم از حیوانی و آدم شدم *** پس چه ترسم کی زمردن کم شدم؟

جمله دیگر بمیرم از بشر *** تا بر آرم از ملائک بال و پر

وز ملک هم بایدم جستن ز جو *** کل شیء هالک الا وجهه

من_اب_ع

مرتضی مطهری- عدل الهی- ص 227-229 و 225

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح کمال انسان جاودانگی ترس

اینچنین، نظام حیات قبل از تولد با نظام حیات بعد از تولد تغییر می کند، کودک قبل از تولد در یک نظام حیاتی و بعد از تولد در نظام حیاتی دیگر زیست می نماید. اساسا جهاز تنفس با اینکه در مدت توقف در رحم ساخته می شود، برای آن زندگی یعنی برای مدت توقف در رحم نیست، یک پیش بینی و آمادگی قبلی است برای دوره بعد از رحم. جهاز باصره و سامعه و ذائقه و شامه نیز با آن همه وسعت و پیچیدگی، هیچکدام برای آن زندگی نیست، برای زندگی در مرحله بعد است. دنیا نسبت به جهان دیگر مانند رحمی است که در آن اندام ها و جهازهای روانی انسان ساخته می شود و او را برای زندگی دیگر آماده می سازد. استعدادهای روانی انسان، بساطت و تجرد، تقسیم ناپذیری و ثبات نسبی "من" انسان، آرزوهای بی پایان، اندیشه های وسیع و نامتناهی او، همه، ساز و برگ هایی است که متناسب با یک زندگی وسیع تر و طویل و عریض تر و بلکه جاودانی و ابدی است. آنچه انسان را "غریب" و "نامتجانس" با این جهان فانی و خاکی می کند همین هاست. آنچه سبب شده که انسان در این جهان حالت "نی" داشته باشد که او را از "نیستان" بریده اند، "از نفیرش مرد و زن بنالند" و همواره جویای "سینه ای شرحه شرحه از فراق" باشد تا "شرح درد اشتیاق" را بازگو نماید همین است. آنچه سبب شده انسان خود را "بلند نظر پادشاه سدره نشین" بداند و جهان را نسبت به خود "کنج محنت آباد" بخواند و یا خود را "طایر گلشن قدس" و جهان را "دامگه حادثه" ببیند همین است. مرگ، نسبت به دنیا مرگ است و نسبت به جهان پس از دنیا تولد است، همچنانکه تولد یک نوزاد نیز نسبت به دنیا تولد، و نسبت به زندگی پیشین او مرگ است. تفاوت بین دنیا و آخرت را می توان از جنبه های زیر مورد بررسی قرار داد:

ص: 227

مانند عالم رحم و دنیا

برای نشان دادن تفاوت هایی که بین این دو نوع زندگی وجود دارد مثالی در دست نیست زیرا هر مثالی که بیاوریم از دنیا خواهد بود و تابع قوانین دنیاست، ولی از برای تقریب می توان -با کمی مسامحه- دنیا و آخرت را به عالم رحم و دنیا تشبیه نمود. طفل در رحم، نوعی زندگی دارد و پس از تولد، از نوعی دیگر از زندگی برخوردار می گردد. یک جنبه مشترک این دو زندگی این است که در هر دو، تغذیه هست اما نحوه تغذیه جنین با تغذیه کودک پس از تولد فرق دارد. طفل در رحم مادر همچون یک گیاه زندگی می کند، از خون مادر از راه بند ناف مانند ریشه گیاه غذای خود را می گیرد، نه با ریه ها تنفس انجام می دهد و نه معده اش فعالیتی دارد، ولی به محض اینکه به این جهان پا می نهد نظام زندگیش بر هم می خورد، نشئه دیگری پیدا می کند و نظامی دیگر بر حیاتش حاکم می گردد و جهانش عوض می شود.

در اینجا یک لحظه هم نمی تواند مثل سابق زندگی کند، در اینجا باید تنفس کند و از راه دهان غذا بخورد. اگر قبل از تولد، هوا وارد ریه اش و غذا وارد معده اش می شد، می مرد. حالا بر عکس، اگر لحظه ای چند هوا وارد ریه اش نشود و ساعتی چند غذا وارد معده اش نگردد می میرد. بعد از تولد اگر کسی بخواهد همان وضع سابق را برای طفل ادامه دهد، مثلا او را در محفظه ای قرار دهد و از همان راه بند ناف خون به او تزریق کند و در عوض، مجرای دهان و بینی او را مسدود نماید، ممکن نیست، زیرا نظام زندگی طفل عوض شده است و باید از نظام نوین استفاده کند.

ص: 228

قرآن کریم می فرماید: «أفحسبتم انما خلقناکم عبثا و انکم الینا لاترجعون؛ آیا گمان بردید که ما شما را (با اینهمه تجهیزات و ساز و برگ ها) عبث آفریدیم و غایت و هدفی متناسب با این خلقت و این ساز و برگ ها در کار نیست و شما به سوی ما بازگردانده نمی شوید؟» (مؤمنون/115).

اگر انسان با اینهمه تجهیزات و ساز و برگ ها بازگشتی به سوی خدا، به سوی جهانی که میدان وسیع و مناسبی است برای این موجود مجهز، نداشته باشد درست مثل این است که پس از عالم رحم، عالم دنیایی نباشد و تمام جنین ها پس از پایان دوره رحم فانی گردند، اینهمه جهازات باصره و سامعه و شامه و مغز و اعصاب و ریه و معده که به کار رحم نمی خورد و برای زندگی گیاهی رحم زائد است، لغو و عبث آفریده شود و بدون استفاده از آنها رهسپار عدم گردد. آری، مرگ، پایان بخشی از زندگی انسان و آغاز مرحله ای نوین از زندگی او است.

از نظر ثبات و تغییر

در این جهان، حرکت و تغییر هست. کودک، جوان می گردد، کامل می شود، به پیری می رسد و سپس می میرد. در این جهان، نوها کهنه می شود و کهنه ها از بین می رود، ولی در جهان آخرت پیری و کهنگی وجود ندارد، مرگی هم در کار نیست. آنجا جهان بقاء است و اینجا جهان فناء، آنجا خانه ثبات و قرار است و اینجا خانه زوال و فنا.

از نظر موت و حیات

در این جهان، موت و حیات، مرگ و زندگی با هم آمیخته است ولی آن جهان سراپا زندگی است. در اینجا جماداتی و حیواناتی وجود دارند و هر کدام به دیگری تبدیل می گردند. جسمی که اکنون بدن ماست و حیات دارد زمانی مرده و جماد بوده است و بار دیگر نیز حیات از آن جدا می گردد و به حالت جمادی بر می گردد. زندگی و مرگ در دنیا مخلوط به هم اند. اما در آخرت چنین نیست، آنجا یکپارچه حیات است، زمین آخرت، جواهر و سنگریزه های آن، درخت و میوه آن همگی حیات دارند، آتش آنجا هم دراک و فعال است.

ص: 229

قرآن کریم می فرماید: «و ان الدار الاخرة لهی الحیوان؛ همانا منحصرا خانه آخرت خانه ای است که زنده است» (عنکبوت/64). آخرت یک موجود زنده و یک حیوان و جاندار است. عضوها و اندام ها در این جهان، شعور و درک ندارند ولی در آن جهان پوست بدن و ناخن هم فهم دارد و حتی سخن می گوید. زندگی در جهان آخرت خالص است، آمیخته به موت نیست، از عنصر کهنگی و فرسودگی و مرگ و فنا در آنجا خبر و اثری نیست، بر آن جهان، جاودانگی حکمفرماست. در قیامت بر دهان ها مهر زده می شود و هر عضوی خودش کارهایی را که انجام داده است بازگو می کند. از زبان پرسش نمی شود تا با دروغگویی پرده پوشی کند. هر عضوی در آنجا ناطق می گردد، خودش کارهای خود را شرح می دهد. قرآن کریم می فرماید: «الیوم نختم علی افواههم و تکلمنا ایدیهم و تشهد ارجلهم بما کانوا یکسبون؛ امروز بر دهانهایشان مهر می زنیم و دستهایشان با ما سخن می گویند و پاهایشان گواهی می دهند که چه انجام داده اند» (یس/65).

در جای دیگر، مکالمه و مشاجره انسان ها را با اعضاء و جوارح خودشان ذکر می کند: «و قالوا لجلودهم لم شهدتم علینا قالوا انطقنا الله الذی انطق کل شیء؛ و به پوست (بدن) خود می گویند: چرا بر ضد ما شهادت دادید؟ گویند: همان خدایی که هر چیز را به سخن می آورد، ما را به سخن آورد.» (فصلت/21). پس از بیان این مطلب که در قیامت گوش و چشم مجرمین و دیگر اندام هایشان علیه آنها گواهی می دهند، مشاجره ای را که بین آنان در می گیرد، چنین شرح می دهد: «و به پوست های بدنشان می گویند چرا به ضرر ما شهادت دادید؟ پاسخ می دهند: خدا ما را ناطق ساخت، خدایی که هر چیز را به سخن آورده است».

ص: 230

از نظر سرنوشت

تفاوت بین نظام دنیا و نظام آخرت از این نظر اینست که سرنوشت ها در دنیا تا حدی مشترک است ولی در آخرت هر کس سرنوشتی جداگانه دارد. منظور این است که زندگی دنیا اجتماعی است و در زندگی اجتماعی همبستگی و وحدت حکمفرماست، کارهای خوب نیکوکاران در سعادت دیگران مؤثر است و کارهای بد بدکاران نیز در جامعه اثر می گذارد و به همین دلیل است که مسؤولیت های مشترک نیز وجود دارد. افراد یک جامعه مانند اعضاء و جوارح بدن، کم و بیش جور یکدیگر را باید بکشند، اختلال یکی از آنها موجب زوال سلامت از عضوهای دیگر می گردد، مثلا اگر کبد خوب کار نکند، ضرر آن به عضوهای دیگر هم می رسد. به واسطه سرنوشت مشترک داشتن افراد اجتماع است که اگر یک نفر بخواهد گناهی مرتکب شود بر دیگران لازم است مانع او گردند.

رسول اکرم (ص) تأثیر گناه فرد را بر جامعه ضمن مثلی بیان کرده اند که گروهی سوار کشتی بودند و کشتی در دریا حرکت می کرد، یکی از مسافران، در جایی که نشسته بود مشغول سوراخ کردن کشتی شد، دیگران به عذر اینکه جایگاه شخص خودش را سوراخ می کند متعرض او نشدند و کشتی غرق شد، ولی اگر دستش را گرفته و مانع کارش می شدند هم خود جان به سلامت می بردند و هم او را نجات می دادند.

در دنیا خشک و تر با هم می سوزند و یا با هم از سوختن مصون می مانند. در جامعه که گروهی زندگی مشترک دارند و در آن، هم بدکار هست و هم نیکوکار، گاهی بدکاران از ثمره کار نیکوکاران منتفع می گردند و گاهی مردم بیگناه از صدمه گناهکاران آسیب می بینند. ولی جهان دیگر چنین نیست، در آنجا محال است که کسی در عمل دیگری سهیم گردد، نه کسی از ثمره کار نیکی که خودش در آن سهمی نداشته است بهره مند می شود و نه کسی از کیفر گناهان دیگران معذب می گردد. آخرت خانه جدایی و "فصل" است، بین خوب و بد جدایی می اندازد، ناپاکان را از پاکان منفصل می کند.

ص: 231

آخرت خانه جدایی و "فصل" است، بین خوب و بد جدایی می اندازد، ناپاکان را از پاکان منفصل می کند، گناهکاران را بانگ می زنند که: «و امتازوا الیوم ایها المجرمون؛ از مردم پاک جدا شوید ای ناپاکان» (یس/59). در آنجا پدر از پسر، و پسر از پدر جدا می گردد، هر کس جزای عمل خودش را دریافت می کند. «و لا تزر وازرة وزر اخری؛ هیچکس بار دیگری و گناه دیگری را به دوش نمی گیرد» (انعام/164، اسراء/15، فاطر/18، زمر/7).

من_اب_ع

مرتضی مطهری- عدل الهی- ص 230-232 و 251-258 و 267

کلی__د واژه ه__ا

دنیا مرگ آفرینش انسان آخرت اثبات معاد قرآن

ماده برای پذیرش حیات، از لحاظ مکان، ظرفیت محدودی دارد ولی از لحاظ زمان ظرفیتش نامتناهی است. این جالب است که جرم عالم هر اندازه از نظر فضا وسیع باشد، وسعتی هم از لحاظ زمان دارد و هستی در این بعد نیز گسترش بی نظیر دارد. ماده جهان با سیر طبیعی و حرکت جوهری خویش، گوهرهای تابناک روحهای مجرد را پدید می آورد. روح مجرد، ماده را رها می کند و به زندگی عالی تر و نیرومندتری ادامه می دهد و ماده مجددا گوهر دیگری در دامن خویش می پروراند. در این نظام، جز تکامل و توسعه حیات چیزی نیست و این توسعه در نقل و انتقالها انجام می گیرد.

ممکن است کسی بگوید قدرت خداوند، غیرمتناهی است، چه مانعی دارد که هم اینها که هستند برای همیشه باقی بمانند و هم برای آیندگان فکر جا و زمین و مواد غذایی بشود؟! اینها نمی دانند که آنچه امکان وجود دارد از طرف پروردگار افاضه شده و می شود، آنچه موجود نیست همان است که امکان وجود ندارد. فرض جای دیگر و محیط مساعد دیگر به فرض امکان، زمینه وجود انسانهای دیگری را در همانجا فراهم می کند، و باز در آنجا و اینجا اشکال سر جای خود باقی است که بقاء افراد و دوام آنها راه وجود و ورود را بر آیندگان می بندد.

این نکته، مکمل پاسخی است که تحت عنوان "مرگ، نسبی است" می باشد. حاصل جمع این دو نکته این است که ماده جهان با سیر طبیعی و حرکت جوهری خویش، گوهرهای تابناک روحهای مجرد را پدید می آورد، روح مجرد، ماده را رها می کند و به زندگی عالی تر و نیرومندتری ادامه می دهد و ماده مجددا گوهر دیگری در دامن خویش می پروراند. در این نظام، جز تکامل و توسعه حیات چیزی نیست و این توسعه در نقل و انتقالها انجام می گیرد.

ص: 233

حکمت وجود مرگ از نظر باباافضل کاشانی

بابا افضل کاشانی، آن مرد دانشمند، استاد یا استاد خواجه نصیرالدین طوسی، در یک رباعی عالی، فلسفه مرگ را بیان کرده است، می توان آن را پاسخی به رباعی معروف خیام دانست، و شاید این رباعی در جواب آن رباعی است. رباعی منسوب به خیام این است:

ترکیب پیاله ای که در هم پیوست *** بشکستن آن، روا نمی دارد مست

چندین قد سرو نازنین و سر و دست *** از بهر چه ساخت وز برای چه شکست؟

بابا افضل می گوید:

تا گوهر جان در صدف تن پیوست *** از آب حیات، صورت آدم بست

گوهر چو تمام شد، صدف چون بشکست *** بر طرف کله گوشه سلطان بنشست

در این رباعی، جسم انسان، همچون صدفی دانسته شده که گوهر گرانبهای روح انسانی را در دل خود می پروراند. شکستن این صدف، زمانی که وجود گوهر کامل می گردد، ضرورت دارد تا گوهر گرانقدر از جایگاه پست خود به مقام والای کله گوشه انسان ارتقاء یابد. فلسفه مرگ انسان نیز این است که از محبس جهان طبیعت به فراخنای بهشت برین که به وسعت آسمانها و زمین است منتقل گردد و در جوار ملک مقتدر و خدای عظیمی که در تقرب به او هر کمالی حاصل است، مقام گزیند: «ان المتقین فی جنات و نهر* فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر؛ پرهیزکاران در بهشت ها و در کنار رودخانه ها جای دارند. در جایگاهی حق نزد پروردگاری مقتدر» (قمر/54-55). و این است معنای: «انا لله و انا الیه راجعون؛ ما متعلق به خداییم و ما به سوی وی بازگشت داریم» (بقره/156).

ص: 234

حکمت وجود مرگ از نظر مولوی

مولوی ایراد "چرا می میریم؟" و پاسخ آن را به صورت نغزی در یکی از داستانهای مثنوی آورده است:

گفت موسی ای خداوند حساب *** نقش کردی، باز چون کردی خراب؟

نر و ماده نقش کردی جانفزا *** وانگهی ویران کنی آن را، چرا؟

گفت حق: دانم که این پرسش تو را *** نیست از انکار و غفلت وز هوی

ورنه تأدیب و عتابت کردمی *** بهر این پرسش تو را آزردمی

لیک می خواهی که در افعال ما *** باز جویی حکمت و سر قضا

تا از آن واقف کنی مر عام را *** پخته گردانی بدین هر خام را

پس بفرمودش خدا ای ذو لباب *** چون بپرسیدی بیا بشنو جواب

موسیا تخمی بکار اندر زمین *** تا تو خود هم وادهی انصاف این

چونکه موسی کشت و کشتش شد تمام *** خوشه هایش یافت خوبی و نظام

داس بگرفت و مر آنها را برید *** پس ندا از غیب در گوشش رسید

که چرا کشتی کنی و پروری *** چون کمالی یافت آن را می بری؟

گفت یارب ز آن کنم ویران و پست *** که در اینجا دانه هست و کاه هست

دانه لایق نیست در انبار کاه *** کاه در انبار گندم، هم تباه

نیست حکمت این دو را آمیختن *** فرق، واجب می کند در بیختن

گفت این دانش ز که آموختی؟ *** نور این شمع از کجا افروختی؟

گفت تمییزم تو دادی ای خدا *** گفت پس تمییز چون نبود مرا؟

در خلایق روحهای پاک هست *** روحهای تیره گلناک هست

این صدفها نیست در یک مرتبه *** در یکی در است و در دیگر شبه

ص: 235

واجب است اظهار این نیک و تباه *** همچنان کاظهار گندمها ز کاه

فلسفه مرگ از نظر آیات قرآن

فلسفه مرگ انسان نیز این است که از محبس جهان طبیعت به فراخنای بهشت برین که به وسعت آسمانها و زمین است منتقل گردد و در جوار ملیک مقتدر و خدای عظیمی که در تقرب به او هر کمالی حاصل است، مقام گزیند: «ان المتقین فی جنات و نهر * فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر؛ محققا پارسایان در باغ ها و (کنار) نهرهایند. در جایگاه صدق، نزد پادشاهی با اقتدار» (قمر/ 54-55). و این است معنای: «انا لله و انا الیه راجعون؛ ما متعلق به خداییم و ما به سوی وی بازگشت داریم» (بقره/ 156).

من_اب_ع

مرتضی مطهری- عدل الهی- ص 242-238

کلی__د واژه ه__ا

روح ماده انسان جسم مرگ

به زآن نبدی که اندرین دیر خراب *** نه آمدمی نه شدمی نه بدمی

چون حاصل آدمی در این شورستان *** جز خوردن غصه نیست تا کندن جان

خرم دل آنکه زین جهان زود برفت *** و آسوده کسی که خود نیامد به جهان

بر شاخ امید اگر بری یافتمی *** هم رشته خویش را سری یافتمی

تا چند به تنگنای زندان وجود *** ای کاش سوی عدم رهی یافتمی

حکمت وجود مرگ از نظر خیام

خیام که خود از ایرادگیران از مرگ است (البته منسوب به او است) نکته ای را یادآور می شود که ضمنا جواب به اعتراضهای خود اوست. وی می گوید:

از رنج کشیدن، آدمی حر گردد *** قطره چو کشد حبس صدف، در گردد

گر مال نماند سر بماناد بجای *** پیمانه چو شد تهی، دگر پر گردد

از تهی شدن پیمانه نباید اندیشه کرد، که بار دیگر ساقی پیمانه را پر می کند. هم او می گوید:

برخیز و مخور غم جهان گذران *** بنشین و دمی به شادمانی گذران

در طبع جهان اگر وفایی بودی *** نوبت به تو خود نیامدی از دگران

شاعر، این جهت را به حساب بی وفایی دنیا می گذارد. آری، اگر تنها همین شخصی که اکنون نوبت اوست مقیاس باشد باید بی وفایی نامیده شود؛ اما اگر حساب دیگرانی را هم بکنیم که باید بیایند و دوره خود را طی کنند، نام عوض می شود و بجای بی وفایی باید بگوییم انصاف و عدالت و رعایت نوبت.

ایراد گیری بر مرگ و تشبیه آن به شکستن کوزه های کوزه گر و آرزوی اینکه مبدأ هستی و کارگردان نظام آفرینش درس خود را از کوزه گر بیاموزد، آنچنان کودکانه است که لایق بحث نیست. این گونه اندیشه ها احیانا تفنن شاعرانه و نوعی خیالبافی ظریف هنرمندانه است که ارزش هنری دارد و بس.

ص: 237

به احتمال قوی گوینده اشعار منسوب به خیام چنین منظوری داشته است و یا از طرز فکر محدود ماتریالیستی ناشی شده است، ولی در فلسفه کسی که می گوید: «کما تنامون تموتون، و کما تستیقظون تبعثون»؛ آنطور که به خواب می روید می میرید و آنطور که از خواب برمی خیزید زنده می شوید. (حدیث نبوی)، همه اشکالها حل است. چنین کسی نه تنها از مرگ نمی ترسد بلکه همچون علی (ع) مشتاق آن است و آن را رستگاری می شمرد، وقتی علی (ع) ضربت خورد فرمود: "«فزت و رب الکعبه» به خدای کعبه رستگار شدم ".

من_اب_ع

مرتضی مطهری - عدل الهی ص - 243-241 و 229-225

کلی__د واژه ه__ا

مرگ فلسفه خیام حدیث پیامبر اکرم امام علی (ع) ماتریالیسم

میرداماد، آن فیلسوف بزرگ الهی می گوید: "از تلخی مرگ مترس، که تلخی آن در ترسیدن از آن است".

سهروردی، فیلسوف الهی اشراقی اسلامی می گوید: "ما حکیم را حکیم نمی دانیم مگر وقتی که بتواند با اراده خود، خلع بدن نماید". که خلع بدن برای او کار ساده و عادی گردد و ملکه او شده باشد. نظیر این بیان از میرداماد حکیم محقق و پایه گذار حوزه اصفهان نقل شده است. این است منطق کسانی که گوهر گرانبهایی را که در دل جسم بوجود می آید می شناسند.

خاطره ای از استاد مطهری در مورد تصور غلط از جهان

استاد مطهری بیان می کند که تفکر ماتریالیستی از تصور غلط ناشی می شود که از جهان به وجود آمده است سپس این خاطره را بیان می کند: این بحث مرا به یاد داستان کتابفروش ساده دلی در مدرسه فیضیه می اندازد. در سالهایی که در قم تحصیل می کردم، مرد ساده لوحی در مدرسه فیضیه، کتابفروشی می کرد. این مرد بساط خویش را می گسترد و طلاب از او کتاب می خریدند. گاهی کارهای عجیبی می کرد و سخنان مضحکی می گفت که دهان به دهان می گشت. یکی از طلاب نقل می کرد که روزی برای خریدن کتابی به وی مراجعه کرده پس از ملاحظه کتاب، قیمت را پرسیدم، گفت نمی فروشم، گفتم چرا؟ گفت اگر بفروشم باید یک نسخه دیگر بخرم و سر جای این بگذارم. می گفت از سخن این کتابفروش خنده ام گرفت، کتابفروش اگر دائما در حال داد و ستد و مبادله نباشد کتابفروش نیست و سودی نمی برد. گویی آن کتابفروش از مکتب شعری خیام پیروی می کرد آنجا که می گوید:

ص: 239

تا زهره و مه در آسمان گشت پدید *** بهتر ز می ناب کسی هیچ ندید

من در عجبم ز میفروشان کایشان *** به زانچه فروشند چه خواهند خرید؟!

خیام آنجا که می گوید:

تا زهره و مه در آسمان گشت پدید *** بهتر ز می ناب کسی هیچ ندید

من در عجبم ز میفروشان کایشان *** به زانچه فروشند چه خواهند خرید؟!

بر می فروش خرده می گیرد که چرا می را می فروشد؟ البته این خرده گیری به زبان شعر است نه به زبان جد، لطف و زیبایی خود را نیز مدیون همین جهت است. اما وقتی که این منطق را با مقیاس "جد" می سنجیم می بینیم که چگونه یک میخواره کار میفروش را با کار خودش اشتباه می کند. برای میخواره، می، هدف است، اما برای میفروش، وسیله است. میفروش کارش خریدن و فروختن و سود بدست آوردن و باز از نو همین عمل را تکرار کردن است. کسی که کارش این است، از دست دادن کالا او را ناراحت نمی کند بلکه خوشحال می شود زیرا جزئی از هدف وسیع اوست.

عارفی کو که کند فهم، زبان سوسن *** تا بپرسد که چرا رفت و چرا باز آمد؟

من_اب_ع

مرتضی مطهری - عدل الهی - ص 245-243

کلی__د واژه ه__ا

مرگ فلسفه مرتضی مطهری

ثبات و تغییر:

در این جهان، حرکت و تغییر هست. کودک، جوان می گردد، کامل می شود، به پیری می رسد و سپس می میرد. در این جهان، نوها کهنه می شود و کهنه ها از بین می رود، ولی در جهان آخرت پیری و کهنگی وجود ندارد، مرگی هم در کار نیست. آنجا جهان بقاء است و اینجا جهان فناء، آنجا خانه ثبات و قرار است و اینجا خانه زوال و فنا.

زندگی خالص و ناخالص:

دومین تفاوت، این است که در این جهان، موت و حیات، مرگ و زندگی با هم آمیخته است ولی آن جهان سراپا زندگی است. زندگی در جهان آخرت خالص است، آمیخته به موت نیست، از عنصر کهنگی و فرسودگی و مرگ و فنا در آنجا خبر و اثری نیست، بر آن جهان، جاودانگی حکم فرماست.

کشت و درو:

سومین تفاوت دنیا و آخرت این است که اینجا خانه کشت کردن و تخم پاشیدن است و آنجا خانه بهره برداری و درو کردن. در آخرت، عمل نیست، مقدمه نیست، هر چه هست محصول و نتیجه است، مانند روزی است که نتیجه امتحانات دانش آموزان اعلام می گردد. دنیا فصل کشت کردن و آخرت فصل محصول برداشتن است.

سرنوشت اختصاصی و مشترک:

چهارمین تفاوتی که بین نظام دنیا و نظام آخرت سراغ داریم این است که سرنوشت ها در دنیا تا حدی مشترک است ولی در آخرت هر کس سرنوشتی جداگانه دارد. منظور این است که زندگی دنیا اجتماعی است و در زندگی اجتماعی همبستگی و وحدت حکم فرماست، کارهای خوب نیکوکاران در سعادت دیگران مؤثر است و کارهای بد بدکاران نیز در جامعه اثر می گذارد و به همین دلیل است که مسئولیت های مشترک نیز وجود دارد.

ص: 241

من_اب_ع

مرتضی مطهری- عدل الهی- صفحه 251

کلی__د واژه ه__ا

دنیا آخرت جامعه شناسی دین عذاب الهی پاداش الهی ابدیت

اینکه عرض می کنیم 'مرگ' یا 'قیامت کبری' به این دلیل است که کلمه «الساعة» آمده است. این کلمه در قرآن کریم معمولا به معنای قیامت می آید. در مورد مرگ هم 'قیامت' گفته می شود، از باب اینکه هر کسی که بمیرد قیامت او بپا شده است: «اذا مات المرء قامت قیامته» وقتی که انسان می میرد قیامت او بپا شده و شروع شده است. البته یک قیامت کبری و قیامت عمومی داریم که حساب دیگری دارد. می فرماید اینها دیگر هیچ انتظاری بر ایشان نیست مگر آنکه قیامت بغتة و به طور ناگهانی آنها را بگیرد. حال یا مقصود این است که مرگ بغتة آنها را (در کام خود) بگیرد و یا قیامت کبری بغتة پیدا شود (چون درباره قیامت کبری هم در قرآن هست که بغتة پیدا می شود در حالی که مردم انتظار چنین چیزی را ندارند و در فکر چنین چیزی نیستند). اینها هیچ توجه و آگاهی ندارند و نمی دانند که این قیامت است که دارد می رسد و یا مرگ اینهاست که دارد می رسد. اگر مقصود مرگ باشد ممکن است مراد همان مرگ دسته جمعی اینها باشد که به وسیله مسلمین کشته شدند و در واقع 'ساعت' و قیامت اینها در "بدر" بپا شد.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن 5- صفحه 15-13

کلی__د واژه ه__ا

مرگ قیامت قرآن انسان تفسیر سوره زخرف قریش

ما اگر به "مردن" کلمه فوت را اطلاق می کنیم که قرآن اطلاق نمی کند به اعتبار این است که مرده را از دست رفته تلقی می کنیم. نسبت به ما همین طور است، یعنی کسی که می میرد، از دست ما می رود. وقتی می گوییم "فلانی فوت شد" یعنی از دست ما رفت. ولی قرآن مکرر کلمه "توفی" را به کار می برد. "توفی" با "وفات" از یک ریشه است. "توفی" درست نقطه مقابل "فوت" را می رساند، یعنی چیزی را قبض کردن و تمام تحویل گرفتن. مثلا اگر شما از کسی طلبکار باشید و طلبتان را از او بگیرید، می گویند استیفا کرد. "استیفا" هم از این لغت است. اگر تمام طلبتان را بگیرید نه اینکه نیمی از آن را بگیرید و نیمی را نگیرید، می گویند توفی کرد یعنی استیفا کرد. پس "توفی" و "استیفا" به معنی از دست رفتن نیست؛ برعکس، چیزی را به تمام و کمال تحویل گرفتن است.

قرآن همیشه "مردن" را "کامل تحویل گرفتن" تعبیر می کند به همین دلیل می فرماید: «الله یتوفی الانفس حین موتها؛ خدا نفوس را در وقت مردن به تمام و کمال تحویل می گیرد» (زمر/42). آیه ای در سوره سجده وجود دارد: «و قالوا أإذا ظللنا فی الارض أإنا لفی خلق جدید بل هم بلقاء ربهم کافرون؛ و گفتند آیا وقتی (مردیم و) در زمین ناپدید شدیم، در آفرینش تازه ای خواهیم شد؟ بلکه آن ها به لقای پروردگارشان کافرند» (سجده/10)، یعنی آیا آن وقتی که ما گم شدیم در زمین (فقط همان بدنش را می بیند) و پراکنده شدیم، هر ذره مان به جایی رفت که پیدا شدنی نبود، بار دیگر خلق می شویم، زنده می شویم، محشور می شویم؟ قرآن می گوید: بلی! اینها لقاء پروردگار را که در معاد است منکرند. به اینان جواب بده: «قل یتوفیکم ملک الموت الذی وکل بکم ثم الی ربکم ترجعون؛ بگو فرشته مرگ که بر شما گمارده شده، جانتان را می ستاند، آنگاه به سوی پروردگارتان بازگردانده می شوید» (سجده/11). بگو اشتباه کردی که آن پراکنده شده را خودت دانستی. تو آن نیستی. آنچه که تو، تو هستی به آن، چیزی است که فرشته ما او را تحویل گرفته و با خودش برده است.

ص: 244

از این آیه و آیاتی نظیر آن، کاملا فهمیده می شود که در قرآن، مردن، وفات است نه فوت؛ از وفات هم کمی بالاتر، "توفی" است. یعنی "مردن" از دست رفتن نیست، نسبت به ما از دست رفتن است، اما از نظر شخص متوفی تحویل داده شدن است، تحویل گرفته شدن است از یک عالم دیگر. فرشتگان الهی می آیند او را تحویل می گیرند و می برند.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن 3- صفحه 116،114

کلی__د واژه ه__ا

مرگ قرآن خدا

بنابراین در قرآن مسئله روح مطرح است و مردن از نظر قرآن فوت نیست، از باب اینکه شخصیت انسان تنها بدن و تشکیلات و ترکیبات بدنی نیست و الا از نظر بدنی در اینکه مردن، فوت و متلاشی شدن و از دست رفتن است شکی نیست، ولی قرآن می گوید :مردن مساوی است با تحویل گرفتن به تمام و کمال شخصیت انسان بدون اینکه ذره ای از آن مانده باشد.

من_اب_ع

مرتضی مطهری - آشنایی با قرآن 3 - صفحه 116،117

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح جسم شخصیت انسانی

امام صادق (ع) از پدران بزرگوارشان روایت کرده اند که حضرت رسول اکرم (ص) فرمودند: فشار قبر برای مؤمن کفاره تقصیرهایی است که از وی سر می زند. علی بن ابراهیم در ذیل آیه کریمه 100 سوره مومنون: «و من ورائهم برزخ الی یوم یبعثون» (مومنون/آیه 100)؛ «و پشت سرشان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند». از حضرت صادق (ع) روایت شده است که فرمود: «و الله ما اخاف علیکم الا البرزخ فاما اذا صار الامر الینا فنحن اولی بکم»؛ «به خدا قسم من نگران شما نیستم جز برای عالم برزخ، اما وقتی که کار به ما واگذار شود ما سزاوارتر هستیم نسبت به شما»، یعنی شفاعت مربوط به ما بعد برزخ است، در برزخ شفاعت نیست.

به طور کلی در باب عقاب گناهانی از قبیل دروغ، غیبت، تهمت، خیانت، ستم، خوردن مال مردم، شرابخواری، قمار، سخن چینی، دشنام، ترک نماز، ترک روزه، ترک حج، ترک جهاد و غیره، در خود قرآن کریم و در روایات متواتر آنقدر رسیده که از حد احصاء بیرون است، هیچ یک از آنها مخصوص کافران یا مسلمانان غیر شیعه نیست. در روایات معراجیه به موارد بسیاری بر می خوریم که رسول اکرم (ص) می فرماید: گروههای گوناگونی از امت خودم را، اعم از زن و مرد، در حالتهای مختلف از عذاب دیدم که به موجب گناهان مختلف معذب بودند.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- عدل الهی- صفحه 421

کلی__د واژه ه__ا

مرگ برزخ گناه فلسفه احکام رذایل اخلاقی

2- مرگ اخترامی در اثر بیماریها، مثلا حصبه، و با و غیره، یا در اثر حوادث یا سوانحی از قبیل زلزله و سیل و حوادثی از این قبیل. این گونه مرگها هر چند ملامت یا افتخاری ندارد، اما "نفله شدن" هست، و قهرا موجب تأسف.

3- مرگهائی که پای یک جنایت در کار است. یعنی مرگهائی که از طرف مقتول هیچ عملی صورت نگرفته است و قاتل صرفا به موجب هوی و هوس خود که وجود طرف را مزاحم منافع خود تشخیص می دهد او را هدف قرار می دهد. در روزنامه ها مکرر می خوانیم که فلان زن فرزند خردسال شوهرش را سر به نیست کرد، فقط به خاطر اینکه مورد علاقه شوهرش بوده است و می خواسته قلب شوهر منحصرا در تملک خودش باشد. یا فلان مرد به دلیل اینکه فلان زن عشق او را نپذیرفته است او را کشته است. یا در تاریخ می خوانیم که فلان حکمران همه فرزندان حکمران دیگر را قتل عام کرده است که در آینده رقابت نکنند. در اینگونه جریانها در ناحیه قاتل، جنایت و خباثت وجود دارد و عملش نفرت انگیز تلقی می شود و در ناحیه مقتول، مظلومیت، بی دخالتی، نفله شدن، هدر رفتن وجود دارد و عکس العملش در انسانهای دیگر تأسف و ترحم است. بدیهی است که اینچنین مردن در عین اینکه تأسف انگیز و ترحم خیز است، تحسین آمیز نیست، افتخار شمرده نمی شود، زیرا مقتول به هیچ وجه دخالتی نداشته است. حسادت، عداوت و حقارت طرف موجب شده که بی سبب کشته شود.

4- مرگهائی که خود آن مرگها "جنایت" است از قبیل خود کشیها. اینگونه مرگها که نفله کردن و هدر دادن خود است، بدترین مرگها است. کسانی که در تصادف اتومبیل کشته می شوند و خود مقصرند، مرگشان از این قبیل مرگها است و همچنین کسانی که در راه یک گناه به هر شکل و به هر صورت باشد کشته شوند.

ص: 248

5- مرگهائی که "شهادت" است: مرگی شهادت است که انسان با توجه به خطرات احتمالی یا ظنی یا یقینی فقط به خاطر هدفی مقدس و انسانی و به تعبیر قرآن کریم "فی سبیل الله" از آن استقبال کند. شهادت دو رکن دارد: یکی اینکه در راه خدا و فی سبیل الله باشد. هدف، مقدس باشد و انسان بخواهد جان خود را فدای هدف نماید. دیگر اینکه آگاهانه صورت گرفته باشد. معمولا در مورد شهادت، جنایت هم هست. یعنی عملی که از جهت انتسابش به مقتول، شهادت است و مقدس است، از جهت انتسابش به قاتل جنایت و پلیدی است. شهادت، به حکم اینکه عملی آگاهانه و اختیاری است و در راه هدفی مقدس است و از هر گونه انگیزه خود گرایانه منزه و مبرا است، تحسین انگیز و افتخارآمیز است و عملی قهرمانانه تلقی می شود. در میان انواع مرگ و میرها تنها این نوع از مرگ است که از حیات و زندگی برتر و مقدس تر و عظیم تر و فخیم تر است.

یک تلقی غلط از شهادت امام حسین علیه السلام

غالب ذاکران امام حسین (ع) با آنکه آن حضرت را با لقب مقدس شهید یاد می کنند و سیدالشهدا می خوانند، در اثر اینکه تحلیلی در این مسائل ندارند، تلقی شان از مرگ اباعبدالله، نفله شدن و هدر رفتن است.

بسیاری از مردم ما صرفا بر مظلومیت اباعبدالله و بی جرمی و بی دخالتی آن حضرت می گریند، و تأسفشان از اینست که امام حسین مانند کودکی که قربانی هوس یک جاه طلب می شود نفله شد و خونش هدر رفت. در صورتی که اگر اینچنین باشد آن حضرت مظلوم و بی تقصیر هست، همچنانکه همه قربانیان آنگونه جنایات مظلوم و بی تقصیرند، ولی دیگر شهید نیست تا چه رسد که سید الشهداء باشد.

ص: 249

امام حسین (ع) صرفا یک قربانی هوسهای جاه طلبانه دیگران نیست. شک ندارد که از آن جهت که این فاجعه به کشندگان او انتساب دارد، جنایت است، هوس است، جاه طلبی است. ولی از آن جهت که به شخص او انتساب دارد شهادت است؛ یعنی ایستادگی آگاهانه و مقاومت هوشیارانه در راه هدف مقدس است. از او بیعت و امضا و تسلیم می خواستند و او با توجه به همه عواقب زیر بار نرفت. به علاوه او سخت معترض بود و سکوت در آن شرائط را گناهی عظیم تلقی می کرد. تاریخ آن حضرت، مخصوصا بیانات آن حضرت گواه روشن این مطلب است. شهادت، قداست خود را از اینجا کسب می کند که فدا کردن آگاهانه تمام هستی خود است در راه هدف مقدس.

قرآن کریم، سه مفهوم مقدس را در بسیاری از آیات خود، توأم آورده است: "ایمان"، "هجرت" و "جهاد". انسان قرآن، موجودی است وابسته به ایمان و وارسته از هر چیزی دیگر. این موجود وابسته به ایمان برای نجات ایمان خود هجرت می کند و برای نجات ایمان جامعه و در حقیقت برای نجات جامعه از چنگال اهریمن بی ایمانی جهاد می نماید.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- قیام و انقلاب مهدی- صفحه 73-70

کلی__د واژه ه__ا

مرگ قرآن انسان خدا شهادت

نظریه دیگر اینست که مرگ، عدم و نیستی است، فنای کامل است، "نابودی" است. برعکس، زندگی، وجود و هستی است، "بود" است، بدیهی و بلکه غریزی است که هستی بر نیستی، بود بر نبود، ترجیح دارد. زندگی هر چه باشد و به هر شکل باشد بر مرگ ترجیح دارد. مولوی به جالینوس طبیب معروف اسکندرانی، نسبت می دهد که گفته است: من زندگی را به هر حال و به هر شکل بر مرگ ترجیح می دهم هر چند شکل زندگی منحصر به این شود که در شکم استری باشم و سرم از زیر دم استر برای تنفس بیرون باشد.

آن چنانکه گفت جالینوس راد *** از هوای این جهان و این مراد

راضیم کز من بماند نیم جان *** کز درون استری بینم جهان

طبق این نظریه ارزش مرگ، صد درصد منفی است.

نظریه دیگر اینست که مرگ، نیستی و نابودی نیست، انتقال از جهانی به جهانی دیگر است، اما رابطه انسان با جهان و رابطه روح با بدن از نوع رابطه زندانی با زندان و در چاه افتاده با چاه و مرغ با قفس نیست، بلکه از نوع رابطه دانش آموز با مدرسه و کشاورز با مزرعه است. درست است که دانش آموز از خانه و لانه و معاشرت با دوستان و احیانا از وطن دور افتاده و در فضای محدود مدرسه به تحصیل و تکمیل مشغول است، ولی یگانه راه زیست سعادتمندانه در اجتماع، گذراندن موفقیت آمیز دوره مدرسه است و نیز درست است که کشاورز، خانه و زندگی و خانواده را رها کرده و در مزرعه مشغول کشاورزی است اما مزرعه و کار در مزرعه است که وسیله معشیت خودش، او را در همه سال در آغوش خانواده فراهم می کند.

ص: 251

رابطه دنیا با آخرت و رابطه روح با بدن چنین رابطه ای است. مردمی که جهان بینی شان درباره روابط انسان و جهان چنین جهان بینی باشد، اگر عملا توفیقی به دست نیاورده باشند و عمر خود را به بطالت و تباهی و کارهای مستحق کیفر گذرانده باشند، بدیهی است که برای اینها مرگ به هیچ وجه امر محبوب و مطلوب و مورد آرزو نیست، بلکه منفور و مخوف است اینها از مرگ می ترسند، زیرا از خود و کرده های خود می ترسند.

ای که می ترسی ز مرگ اندر فرار *** هان ز خود ترسانی ای جان هوشدار

زشت، روی توست نی رخسار مرگ *** جان تو همچون درخت و مرگ، برگ

من_اب_ع

مرتضی مطهری- قیام و انقلاب مهدی- صفحه 95-96

کلی__د واژه ه__ا

دنیا مرگ آخرت زندگی مانی روح بدن انسان

اولیاء الله به منزله همان دانش آموز موفقند که انتقال به جهان دیگر که نامش مرگ است، برای آنها یک آرزو است، آرزوئی که لحظه ای قرار برای آنها باقی نمی گذارد و به گفته حضرت علی (ع): اگر نبود که خداوند اجل معین برای آنها نوشته است طرفة العینی روحهای آنها در بدنهایشان از شوق ثوابها و خوف عقابها باقی نمی ماند. در عین حال اولیاء الله هرگز به استقبال مرگ نمی روند، زیرا می دانند تنها فرصت کار و عمل و تکامل، همین چیزی است که نامش را عمر گذاشته ایم، می دانند هر چه بیشتر بمانند بهتر کمالات انسانی را طی می کنند، بکلی با مرگ مبارزه می کنند و از خداوند متعال همواره طول عمر طلب می کنند. می بینیم که طبق این نوع بینش، محبوب بودن و مطلوب بودن و مورد آرزو بودن مرگ برای اولیاء الله، با مبارزه با مرگ و خواستن طول عمر از خدا به هیچوجه منافات ندارد. اولیاء الله در دو صورت، و در دو مورد است که از خواستن طول عمر صرف نظر می کنند.

یکی آنگاه که احساس کنند که وضعی دارند که دیگر هر چه بیشتر بمانند توفیق بیشتری در طاعت نمی یابند، بر عکس به جای تکامل، تناقص می یابند. امام سجاد (ع) می فرماید: «الهی و عمرنی مادام عمری بذلة فی طاعتک فاذا کان مرتعا للشیطان فاقبضنی الیک؛ خدایا مرا عمر عطا کن مادام که عمرم صرف اطاعت بشود، اگر بنا است زندگیم چراگاه شیطان گردد، مرا هر چه زودتر به سوی خود ببر».

صورت دوم، شهادت است. اولیاء الله مرگ به صورت شهادت را بلاشرط از خدا طلب می کنند، زیرا شهادت هر دو خصلت را دارد، هم عمل و تکامل است. همانطور که حدیث نبوی بیان میدارد، هر عمل نیکی نردبان تکامل بالاتر دارد جز شهادت و از طرف دیگر انتقال به جهان دیگر است که امری محبوب و مطلوب و مورد آرزوی اولیاء الله است. این است که می بینیم مثلا امام علی (ع) آنگاه که می بیند مرگش به صورت شهادت نصیبش شده از خوشحالی در پوست نمی گنجد. امام علی در فاصله ضربت خوردن تا وفات، جمله های زیادی دارد که در کتب و از آن جمله در نهج البلاغه مسطور است. یکی از آن جمله ها در همین زمینه است: «و الله ما فجانی من الموت و ارد کرهته و لا طالع انکرته و ما کنت الا کقارب ورد و طالب وجد؛ به خدا سوگند، وارد شونده ای از مرگ ناگهان بر من سر نرسید که آن را ناخوش دارم، و سرزده ای وارد نشد که او را نشناسم؛ و داستان من با مرگ، داستان کسی است که در تاریکی جویای آب بوده و به آب رسیده و در پی گمشده ای بوده و به آن دست یافته». حافظ به همین جمله ها نظر دارد آنجا که می گوید:

ص: 253

دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند *** اندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند

چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی *** آن شب قدر که این تازه براتم دادند

در سحر نوزدهم رمضان، تا ضربت دشمن، فرق علی را می شکافد، اولین یا دومین جمله ای که از او شنیده می شود اینست که: «فزت و رب الکعبه؛ سوگند به پروردگار کعبه که رستگار شدم».

خداوند در سوره جمعه می فرماید: «قل یا ایها الذین هادوا ان زعمتم انکم اولیاء لله من دون الناس فتمنوا الموت ان کنتم صادقین * و لایتمنونه ابدا بما قدمت ایدیهم والله علیم بالظالمین * قل ان الموت الذی تفرون منه فانه ملاقیکم ثم تردون الی عالم الغیب و الشهاده فینبئکم بما کنتم تعملون؛ بگو: ای یهودیان! اگر گمان می کنید که (فقط) شما دوستان خدائید نه سایر مردم، پس آرزوی مرگ کنید اگر راست می گویید (تا به لقای محبوبتان برسید)* ولی آنان هرگز تمنای مرگ نمی کنند بخاطر اعمالی که از پیش فرستاده اند و خداوند ظالمان را بخوبی می شناسد!* بگو: این مرگی که از آن فرار می کنید سرانجام با شما ملاقات خواهد کرد سپس به سوی کسی که دانای پنهان و آشکار است بازگردانده می شوید آن گاه شما را از آنچه انجام می دادید خبر می دهد!» (جمعه/6تا8).

آیه قبل از این آیه، مثلی برای علمای یهود بود. روح آن آیه این بود که اینها با آنکه تکلیف و مسؤولیت تورات به آنها داده شده و آن کتاب آسمانی به آنها تعلیم داده شده است عملا حامل آن کتاب نیستند، به این معنی که آنها در عمل پیرو این کتاب نیستند و دستورهای این کتاب را به کار نمی بندند. آن مثل به همین مناسبت در آن آیه کریمه آورده شده است. علمای یهود و بلکه شاید غیرعلمایشان هم از همین امتیاز ظاهری که ما اهل کتاب و اهل تورات هستیم استفاده می کردند که قرآن فرمود: شما همان اندازه اهل تورات هستید که اگر الاغی را از کتاب بار بزنند اهل آن کتاب است. آنها می خواستند از این مقدار انتساب استفاده های دیگری هم بکنند و قرآن کریم ادعاهای دیگری از قول آنان در آیات دیگر نقل فرموده است. از جمله ادعا می کردند: «نحن ابناالله و احبائه؛ ما پسران خدا و دوستان (ویژه ی) او هستیم» (مائده/18).

ص: 254

قرآن در اینجا روی کلمه اولیا الله تکیه کرده است. قرآن چنین استدلال می کند که شما اگر در ادعای خودتان که اولیاالله هستید راست می گویید پس مرگ را آرزو کنید: «فتمنوا الموت»، اگر راست می گویید مرگ باید برای شما مانند یک امر آرزویی باشد. قرآن در ادامه می فرماید: «و لایتمنونه ابدا» ولی هرگز اینها آرزوی مرگ نخواهند داشت، چرا؟ «بما قدمت ایدیهم» به موجب آنچه دستهایشان پیش فرستاده است. بعد می فرماید: «والله علیم بالظالمین» خدا به ستمکاران آگاه است. معنای «بما قدمت ایدیهم» این است که خودشان می دانند چه پیش فرستاده اند، یعنی می دانند چه اعمالی مرتکب شده اند و ضمنا می دانند که اگر انسان بمیرد بر همان اعمال خودش وارد می شود و آینده اش به آنچه که قبلا پیش فرستاده بستگی دارد. خودشان می دانند و خدا هم به ستمکاران آگاه است. یک وقت است که انسان خودش می داند که چه کرده است ولی می توان آن دستگاهی را که مراقبت می کند اغفال کرد ولی وقتی خدا مراقب باشد دیگر امکان اغفال کردن نیست. بعد قرآن اشاره می فرماید که نه تنها مرگ برای اینها یک امر آرزویی نیست بلکه این کسانی که به زعم خود اولیاالله هستند و مدعی «نحن ابنا الله و احبائه» هستند خیلی هم از مرگ فرار می کنند و می ترسند. به آنها بگو: چه فایده ای از فرار؟ این مرگی که شما از آن فرار می کنید ملاقی شما خواهد بود و یک روز با شما روبرو خواهد شد و فرار کردنی نیست. (ملاقی یعنی ملاقات کننده، روبرو شونده).

ص: 255

این خود مرگ. اما بعد از مرگ خواه ناخواه بازگردانده می شوید به آن حقیقتی که دانای غیب و شهادت است، آن کسی که آنچه ظاهر کرده اید می داند و آنچه را هم که مستور و مخفی کرده اید می داند. او در موقع حسابرسی که به خود شخص افهام می شود که چه کرده است شما را به آنچه عمل می کردید خبر خواهد داد. شبیه این آیه که «یا ایها الذین هادوا ان زعمتم انکم اولیاء لله من دون الناس فتمنوا الموت ان کنتم صادقین» (جمعه/6) آیه ای است در سوره مبارکه بقره: «قل ان کانت لکم الدار الاخره عندالله خالصه من دون الناس فتمنوا الموت ان کنتم صادقین؛ بگو اگر سرای آخرت در پیشگاه خدا تنها به شما اختصاص دارد نه سایر مردم، پس آرزوی مرگ کنید اگر راست می گویید» (بقره/94). آنها ادعای بالاتر داشتند، می گفتند اساسا خدا خانه آخرت را برای ما ساخته است، به مردم دیگر مربوط نیست، اگر خدا در آن عالم به هر کس دیگر چیزی بدهد از مال ما به او داده است، اگر غیر یهودی به بهشت برود از طفیلی ما و صدقه سر ماست، یک قسمت از آن چیزهایی که مال ماست به او داده اند. در آیات دیگر از اینها نقل می فرماید که می گفتند خدا هرگز ما را معذب نمی کند، ما هرگز اهل جهنم نیستیم. قرآن می گوید اگر چنین است پس شما باید عالم آخرت را خیلی دوست داشته باشید، پس چرا این قدر از مرگ می ترسید؟

من_اب_ع

مرتضی مطهری - آشنایی با قرآن 7 - صفحه 72-73 و 77-76

ص: 256

مرتضی مطهری - قیام و انقلاب مهدی - صفحه 95 تا 98

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح عمر قوم یهود آرزو

چنین مکاتبی مخصوصا در دنیای قدیم وجود داشته است. مانی این مدعی پیغمبری معروف که ضمنا انسان نابغه ای هم بوده است چنین فلسفه ای داشت. او براساس همین فکر و فلسفه، مرگ را برای هر کس فی حد ذاته امری مطلوب می دانست. در این مکتب برای هر فردی بدون استثنا مرگ باید یک امر آرزویی باشد، چرا که این فرد و آن فرد ندارد، همه روح های مردم مرغ های در قفس است و زندانی های در زندان. او در ایران قدیم، مذهبی آورد که ثابت شده است ریشه هایی در مذاهب مختلف دارد و ریشه تعلیماتش بیشتر در مسیحیت است ولی پوشش ظاهری اش از مذهب زرتشتی است و در چندین مذهب دیگر هم ریشه داشته است. می گویند: پادشاهی که مانی را کشت به او گفت: من تو را به حکم فلسفه خودت الآن باید اعدام کنم و هیچ خدمتی به تو بالاتر از این نیست که تو را از این زندان بدن آزاد کنم. من قصد سوئی ندارم، فقط می خواهم روحت را از زندان بدنت آزاد کنم!

این مکتب براساس دو اصل است: یکی جاودانگی روح و دیگر این که روح انسان قبل از این که به این دنیا بیاید یک موجود ساخته و پرداخته کاملی بوده و در این دنیا نقص پیدا کرده و بازگشت او بازگشت به کمال اول است. مکتب دیگری که درست نقطه مقابل این مکتب است و مکتبی مادی است، می گوید: حیات و زندگی در همین دنیا شروع می شود و به همین دنیا هم پایان می پذیرد؛ مرگ نیستی است و حیات، هستی. هستی بر نیستی و بود بر نبود در هر شکلی ترجیح دارد، زندگی به هر شکلی بر مرگ به هر شکلی ترجیح دارد. اصلا "بود" نمی تواند از "نبود" کمتر باشد و نیستی نمی تواند بر هستی ترجیح داشته باشد. مرگ در مکتب مانی ارزش صددرصد مثبت داشت و در این مکتب ارزش صددرصد منفی دارد. پهلوان را زنده خوش است، پهلوان باید زنده بماند. اصل اول، زنده ماندن است، هر چیز دیگر در درجه بعد است.

ص: 258

از جالینوس نقل می کنند که گفته است: «من زندگی به هر شکل را بر مرگ ترجیح می دهم، فقط من زنده باشم و نفسم بیرون بیاید». مولوی به این شکل نقل کرده که جالینوس گفته است: «اگر راه زنده ماندن من منحصر در این باشد که مرا در شکم یک قاطر کنند و سرم را از زیر دم قاطر بیرون بیاورند تا نفس بکشم، من این طور زندگی را بر مرگ ترجیح می دهم، چون بالاخره زندگی، زندگی است و مرگ، مرگ است». دیگر کیفیت زندگی برای او مطرح نیست، اصل زندگی برایش مطرح است. در این مکتب مسلم است که همیشه زندگی مورد آرزوست و مرگ به هیچ شکل نمی تواند مورد آرزو باشد و ارزش مرگ صددرصد ارزش منفی است.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن جلد7- صفحه 65-67

کلی__د واژه ه__ا

دنیا مرگ حیات انسان جاودانگی

این مکتب بر این اساس است که روح یک امر جاودانه است، ولی معتقد نیست که روح انسان به صورت یک موجود کامل بود و او را مثل یک زندانی به زندان آوردند و یک موجود آزاد را در چاه انداخته و یا مرغ آزاد را در قفس کردند، بلکه روح انسان در این دنیا ناقص است، به این معنا که یک امر بالقوه است که قابل تکامل و کامل شدن است، یعنی رابطه انسان با جهان، رابطه کشاورز است با مزرعه و رابطه کودک است با مدرسه، نه رابطه زندانی با زندان. این موجود ضعیف، وجودش از نقطه ی صفر آغاز شده و باید در این دنیا رشد و تکامل پیدا کند.

دنیا برای انسان مانند مدرسه است برای دانش آموز و مانند مزرعه است برای کشاورز، که در این مدرسه است که باید تکلیف انجام بدهد و به مسئولیت های خود متوجه باشد و باید خود را در این مدرسه کامل کند تا وقتی از مدرسه بیرون می آید کامل باشد. یا آن کشاورز کارش در صحرا زحمت کشیدن است، ولی می داند که همین کاشتن و بعد به عمل آوردن محصول است که زندگی ایام سالش را تأمین می کند. اگر می خواهد چه در مدت زراعت و چه در مدتی که در خانه استراحت می کند زندگی خوبی داشته باشد، فقط باید عمل کشاورزی را خوب انجام دهد. همچنین می توان گفت: مثل انسان با جهان، مثل بازرگان است با بازار. بازار برای یک بازرگان به عنوان محل کار و محل به دست آوردن سود محبوب و مطلوب است.

بیشتر تعبیراتی که عرض کردم تعبیرات امام علی(ع) است. فرمود: «إن الدنیا... مهبط وحی الله و متجر اولیاء الله؛ دنیا محل فرود وحی خدا و تجارت خانه اولیای خداست.» (نهج البلاغه- حکمت 131) یا پیامبر اکرم(ص) فرمود: «الدنیا مزرعه الاخرة؛ دنیا کشتگاه و محل زراعت آخرت است» (کنوز الحقایق، باب دال(.

ص: 260

آیا برطبق این مکتب، مرگ یک امر آرزویی است یا یک امر ضد آرزوست؟ هیچ کدام. برای کسی که در این مدرسه و دانشگاه هیچ کاری انجام نداده است، بیرون آمدن از آن که جز عقب افتادن و نمره بد گرفتن حاصلی برای او نداشته، نه تنها یک امر محبوب و مطلوب نیست، بلکه مایه سرشکستگی و ملامت است. یا آن کشاورزی که کار نکرده است به قول شاعر حالش چنین است:

هر که محصول خود بخورد و خبید *** وقت خرمنش خوشه باید چید

برای آن کسی که دنیا را به بطالت گذرانده است و نه تنها به بطالت که به فسق و فجور و کارهای بد گذرانده است، مرگ هرگز نمی تواند یک امر آرزویی باشد. او نه تنها عمل خوبی به تعبیر قرآن پیش نفرستاده است، بلکه هر چه فرستاده، عمل بد است. طبعا چنین افرادی همیشه باید از مرگ وحشت داشته باشند و مانند جالینوس خواهند بود. آن ها گرچه از نظر تئوری و مکتب با او اختلاف دارند ولی در عمل مانند او خواهند بود، یعنی برای چنین آدمی هم در عمل چنین خواهد بود که زندگی به هر صورت ولو بخواهد در شکم استری باشد و سرش از زیر دم استر بیرون باشد بر مرگ ترجیح دارد.

این همان است که می فرماید: «و لن یتمنوه ابدا بما قدمت ایدیهم و الله علیم بالظالمین؛ ولی به خاطر اعمالی که از پیش فرستاده اند، هرگز آرزوی مرگ نخواهند کرد و خدا به (حال) ستمگران آگاه است» (بقره/95

مولوی می گوید:

ای که می ترسی ز مرگ اندر فرار *** آن ز خود ترسانی ای جان هوش دار

ص: 261

زشت روی توست نی رخسار مرگ *** جان تو همچون درخت و مرگ برگ

مرگ هر کس ای پسر همرنگ اوست *** آینه صافی یقین همرنگ روست

می گوید تو که از مرگ می ترسی در واقع از خودت می ترسی، چون مرگ هر کس همرنگ خود اوست، مرگ هر کس مانند آینه ای است که در وقت مرگ چهره ی شخص را به خودش نشان می دهد. اگر چهره ات زشت و کثیف است، وقتی که آن را ببینی ناچار از خودت وحشت می کنی. بعد می گوید: مثل تو مثل همان آدم زشت و کثیفی است که از بیابان می گذشت و در عمرش آینه ندیده بود. آینه ای به پشت افتاده بود. تا آینه را برداشت و طرف دیگر آن را نگاه کرد فورا آینه را شکست که عجب چیز بدی پیدا کردم! فکر نکرد او خودش است و چیز دیگری در آن جا نیست.

یا تشبیه می کند به مرغی که در قفس است و گربه هایی در اطراف آن کمین کرده اند. وقتی این مرغ می بیند که گربه ها چشم هایشان را به او دوخته اند و منتظرند در قفس باز بشود تا او را بربایند، هیچ گاه آرزوی بیرون رفتن نمی کند، چون می داند که باز همین قفس بهترین زندگی ها برای اوست و از آن فضای وسیع که در آن، گربه ها انتظار او را می کشند خیلی بهتر است.

برای آن کسی که در جهان بینی اش دنیا برای او مزرعه است و آن کسی که در جهان بینی اش دنیا برای او مدرسه است ولی در این مدرسه خوب عمل کرده، انتقال به آن جهان امری مطلوب است، همان طور که دانشجویی که برای تحصیل به خارج رفته و در آن جا به خوبی درس خوانده و کار کرده و دانشنامه گرفته است، آرزوی بازگشت به وطن دارد چون مسئولیت خود را به حد اعلا انجام داده است. یا مثلا بازرگانی که به خارج رفته و در آن جا معامله کرده و سود برده است، بازگشت به محل زندگی خودش برای او مطلوب است. کسی که برای او انتقال از این جهان به جهان دیگر امری مطلوب است، مصداق این شعر حافظ است:

ص: 262

ای خوش آن روز کزین منزل ویران بروم *** راحت جان طلبم وز پی جانان بروم

مرحوم حاج شیخ عبدالکریم، مرجع تقلید زمان خودش بود. بسیار مرد باحقیقتی بوده است. همان شبی که ایشان ساعت یازده و نیم فوت می کنند که حال ایشان هم به حسب ظاهر هیچ علامتی از فوت نداشته است، همین شعر را می خواندند:

ای خوش آن روز کزین منزل ویران بروم *** راحت جان طلبم وز پی جانان بروم

واقعا هم همین طور است، اگر کسی در دنیا طوری زندگی کرده است که آن چه که پیش فرستاده خیر و برکت است، دیگر برای او دنیا یک زندان است، چون کارهایش را کرده و به قول امروزی ها مسئولیتش را انجام داده است. قرآن کریم نمی گوید: اگر تو انسان هستی باید مرگ را آرزو کنی. برای هر انسانی مرگ آرزو نیست. قرآن می گوید: تو اگر گناهکار و فاسد و کثیفی، حق داری بترسی، ولی اگر از اولیاءالله هستی، مرگ برای تو به صورت یک امر آرزویی درمی آید.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن جلد7- صفحه 67-72

کلی__د واژه ه__ا

دنیا مرگ اسلام روح عمل صالح حیات دین مانوی

گاهی مشاهده یک منظره وحشتناک بدون آنکه منتهی به مرگ بشود افکار و عقاید آدمی را عوض می کند، مثلا هواپیما سقوط می کند و او جان به سلامت می برد و یا آنکه کشتی طوفانی می شود و او به کمک امواج به ساحل می رسد ولی خاطره آن منظره وحشتناک که مرگ را در جلو چشم خود می دیده هیچگاه از ذهنش محو نمی شود. سستی و بی بنیادی کاخ امل و آرزو در این گونه مواقع خوب ظاهر می گردد. آری اگر کاخ روحیه آدمی کاخ امل و آرزو باشد سست بنیاد است، تصور مرگ و فکر نزدیک شدن مرگ مانند بمبی آن را فرو می ریزد، ولی اگر این کاخ، کاخ ایمان و عقیده و علم باشد، تصور مرگ و بلکه خود مرگ کوچکترین تأثیری در آن نخواهد داشت. کاخ ایمان بنیادی محکم دارد، مانند کاخ امل و آرزو سست بنیاد نیست.

افلاطون می گوید: "سقراط، حکیم الهی و بزرگوار جهان در آخرین لحظات حیات و دم مرگ باز هم دست از افاضه و تعلیم بر نمی داشت. حتی در روز آخر و لحظات آخر عمرش که ساعتی بعد می بایست جام زهر را بنوشد و شاگردان دورش جمع بودند همچنان به افاضه و تعلیم و بیان اینکه آدمی با مردن تمام نمی شود و بعد از آن مرگ باقی می ماند ادامه می داد. ما شاگردان عقده گلویمان را گرفته بود ولی به ملاحظه استاد که ما را از گریه منع می کرد جرئت نمی کردیم صدا به گریه بلند کنیم. بالاخره درس خود را به اتمام رسانید و سپس جام زهر را با کمال گشاده رویی نوشید".

ص: 264

من_اب_ع

مرتضی مطهری - حکمتها و اندرزها صفحه 185-188

کلی__د واژه ه__ا

مرگ ذهن افلاطون

علی بن ابیطالب (ع) به یگانگی خدا و رسالت پیغمبر (ص) گرامی گواهی می دهد، خدا را شریکی نیست و او محمد (ص) را فرستاد تا پرچم هدایت را بر افرازد و دین حق را به بشر عرضه بدارد هر چند مشرکان ناراضی باشند. نماز من و هر عبادت من، زندگی و مردن من همه برای خداوند رب العالمین است. فرزندم حسن! تو را و جمیع خاندان و فرزندانم و هر کس از امروز تا پایان جهان که این نوشته به او می رسد سفارش می کنم به تقوا و اینکه کوشش کنید اسلام را تا دم آخر برای خود حفظ کنید، همگی به ریسمان الهی چنگ بزنید و متفرق نشوید. از پیغمبر (ص) شنیدم که اصلاح میان مردم از اینکه همیشه نماز بخوانید و روزه بگیرید با فضیلت تر است و چیزی که این امت را هلاک می کند فساد کردن و دو بهم زدن است. ملاحظه خویشاوندان و ارحام را داشته باشید که صله رحم حساب خدا را آسان می کند. خدا را خدا را درباره یتیمان، به طور دائم مراقب آنها باشید، خدا را خدا را در مورد قرآن، نکند دیگران در عمل به قرآن بر شما پیشی بگیرند، خدا را خدا را درباره همسایگان که پیغمبر آنقدر درباره آنها توصیه کرد که گمان کردیم آنها را در ارث هم شریک خواهد ساخت، خدا را خدا را در مورد حج خانه خدا، نکند آنجا را خالی بگذارید، خدا را خدا را درباره نماز که بهترین عمل و عمود دین است، خدا را خدا را در مورد زکات که خشم الهی را فرو می نشاند، خدا را خدا را در مورد روزه ماه رمضان که سپر از آتش جهنم است، خدا را خدا را در مورد جهاد با مال و با جان و با زبان ولی البته جز امام به حق و یا آن کس که به امر اوست کسی حق جهاد با کفار را ندارد، خدا را خدا را در مورد ذریه پیغمبر که مظلوم واقع نشوند. ملاحظه و رعایت آن عده از صحابه را که بدعتی در دین ایجاد نکرده اند بکنید. زنان و همچنین بردگان را در نظر داشته باشید که پیغمبر درباره اینها سفارش کرد. امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید که (ترک آن) موجب می شود ظلم بر شما مسلط شود و آنوقت دعا کنید و دعای شما مستجاب نگردد. فرزندانم! شما را وصیت می کنم به مهربانی با یکدیگر و به کمک به یکدیگر و شما را بر حذر می دارم از تفرق و قطع علاقه به یکدیگر، همیشه در کارهای خیر و در اقامه تقوا معاون یکدیگر باشید، در کارهای شر یکدیگر را یاری نکنید. باز توصیه می کنم شما را به تقوای الهی. خداوند شما را حفظ کند و دین پیغمبر را در میان شما محفوظ بدارد. شما را به خدا می سپارم ".

ص: 266

بعد از این بیانات، کلمه مبارکه "لا اله الا الله" را چندین بار بر زبان آورد تا جان به جان آفرین تسلیم کرد و به ملاء اعلی ملحق گشت.

من_اب_ع

مرتضی مطهری - حکمتها و اندرزها - صفحه 184 و 185

کلی__د واژه ه__ا

مرگ وصیت امام علی (ع)

از این آیات زیاد داریم که مرگ را تعبیر به "توفی" کرده است. "توفی" از ماده "وفی" است، همان ماده ای که وفا و استیفا از آن ماده است. "توفی" از ماده فوت نیست. ما فارسی زبان ها گاهی فوت را با وفات مترادف می پنداریم. فوت از دست رفتن است، اگر تعبیر فوت می کرد، مرگ به همان معنای تباهی و تمام شدن و از دست رفتن بود. وفات از ماده وفا و استیفاست و به اتفاق تمام لغت ها "توفی" یعنی استیفا کردن و تحویل گرفتن یک چیز به تمام. «الله یتوفی الانفس حین موتها» یعنی «خدا نفس ها را در وقت مردن به تمام و به کمال می گیرد» و همچنین آیات دیگری که در این زمینه هست همان مفهوم قبض را می دهد. در قرآن کلمه "قبض" نیامده و ما در عرف خودمان می گوییم عزرائیل روح را قبض کرد، قابض الارواح است ولی قبض با توفی که در قرآن آمده هر دو یک معنی را می دهند.

از آیات قرآن به طور کلی، چه درباره سعدا و چه درباره اشقیا این چنین استنباط می شود که مردن به طور کلی "توفی" است. "توفی" یعنی استیفا کردن، قبض به صورت کامل کردن، تحویل کامل گرفتن که از ماده "وفی" است و در آیات زیادی از قرآن آمده است: «الله یتوفی الانفس حین موتها» یا «قل یتوفیکم ملک الموت الذی وکل بکم» که خود این تعبیر، بیان ماهیت مرگ است: مرگ یعنی تحویل گرفتن و بردن. کلمه "نفس" هم که در قرآن آمده است در عربی یعنی خود. وقتی می خواهند بگویند خود این چوب، می گویند نفس این چوب. "جائنی زید نفسه" یعنی زید آمد، خودش آمد (همان عین خودش نه چیزی دیگری). اگر قرآن به آن چیزی که از انسان گرفته می شود تعبیر "نفس" می کند، از آن نظر است که از نظر قرآن خود واقعی انسان همان است که گرفته و برده می شود.

ص: 268

من_اب_ع

مرتضی مطهری- معاد- صفحه 40-41 و 62

کلی__د واژه ه__ا

مرگ نفس قرآن انسان خدا تفسیر لغت شناسی

هرگز نمیرد آنکه دلش زنده شد به عشق *** ثبت است بر جریده عالم دوام ما

و یا سعدی می گوید:

سعدیا مرد نکونام نمیرد هرگز *** مرده آن است که نامش به نکویی نبرند

بعضی گفته اند این آیات این طور است (و مقصود از این زندگی زندگی مجازی است) ولی دیگران جواب داده اند که با «لکن لا تشعرون» جور در نمی آید. اگر مقصود از اینکه اینها زنده هستند یعنی نام نیکشان در میان مردم زنده است، پس مردم هم کاملا می دانند که نام نیکشان زنده است، اما قرآن نوعی زندگی را بیان می کند که به مردم می گوید: «ولی شما نمی فهمید، شما درک نمی کنید»، واقعا زنده اند ولی شما درک نمی کنید. بعلاوه، آیه دیگری قرینه این آیه هست که دیگر هیچ گونه از این جور احتمالات را نمی شود در آن داد و طبعا مفسر این آیه هم هست و آن این است: «و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون» (آل عمران/169) نگویید به آنها اموات، آنها زنده اند و در نزد پروردگار مرزوقند، به آنها روزی می رسد، نعمتها به آنها می رسد که استفاده می کنند، «فرحین بما آتاهم الله من فضله» شادمانند به آنچه خداوند از فضل خود به آنها عنایت کرده است، «و یستبشرون بالذین لم یلحقوا بهم» (آل عمران/170) و دائما در صدد و جستجو و طلب بشارتند درباره دوستانشان که هنوز به آنها ملحق نشده اند، یعنی آنها دوستانی دارند که هنوز در این دنیا زنده هستند و منتظرند که کی این بشارت به آنها برسد که فلان دوست شما هم شهید شد و به شما ملحق خواهد شد.

ص: 270

حیات شهدا دلیلی است بر وجود حیات پس از مرگ:

این آیه اگر چه در مورد خصوص شهداست ولی به هر حال صراحتش در مطلب به نظر می رسد انکارناپذیر است که قرآن می خواهد بگوید شهدا بعد از مردن زنده هستند، مستشعرند، شادمانند، مرزوقند و آگاهند، حتی آگاهند از دنیایی که از آن عبور کرده اند. ممکن است کسی راجع به این آیه بگوید شاید فقط شهدا این جورند. البته معلوم است که انسان نمی تواند احتمال بدهد که از نظر قرآن مردم دو صنف اند، غیر شهدا هر که هست همه نیست و نابود و معدوم می شوند تا قیامت، در سکوت مطلق فرو می روند، نه عذابی و نه نعمتی، و فقط شهدا این جور هستند.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- معاد- صفحه 44-42

کلی__د واژه ه__ا

قرآن خدا روزی حیات اخروی پاداش الهی شهادت

این آیه جزء آیات هجرت است. می فرماید گروهی از مردم که فرشتگان آنها را تحویل می گیرند و از آنها می پرسند «فیم کنتم» شما در دنیا در چه حالی بودید، در چه وضعی بودید؟ آنها که دست خودشان را از همه چیز تهی می بینند، موضوعی را (که واقعا راست بوده) به عنوان یک عذر ذکر می کنند: «قالوا کنا مستضعفین فی الارض» ما یک عده مردم مستضعف (یعنی ضعیف شمرده شده) به حساب نیامده، یک مردم بیچاره ای بودیم، دستمان نمی رسید به دین و خدا و پیغمبر (ص) و دستور و این جور چیزها. البته خود آیه حکایت می کند احادیث هم وارد شده که درباره گروهی از مسلمانان است که در بلاد کفر زندگی می کردند در حالی که مسلمان بودند و وظیفه شان این بود که هجرت کنند بیایند به بلاد اسلام ولی دیگر حال و همت هجرت کردن را نداشتند، همان جا می مانند در حالی که در آنجا وسیله دینی هیچ برایشان موجود نبود، نمی دانستند حالا که مسلمانند چه طور عمل کنند. هر مسلمانی اگر در چنین شرایطی قرار گرفت هجرت کردن برایش واجب است. «قالوا الم تکن ارض الله واسعه فتهاجروا فیها» فرشته ها می گویند: آیا زمین خدا فراخ نبود که مهاجرت کنید؟

این یک مکالمه است که قرآن صریحا مکالمه میان فرشتگان و گروهی از مردم که آنها را مستضعفین می نامد بیان می کند. اینها دیگر از شهدا نیستند، از بیچاره ها و بدبخت ها و مستضعفین هستند. قرآن گفته امر اینها با خداست، تکلیف اینها را روشن نکرده است. به هر حال اینها جزء شهدا و سعدا نیستند. این چه چیزی را نشان می دهد؟ آیا نشان نمی دهد که از نظر قرآن، این مستضعفین بعد از مردن از یک نوع حیاتی برخوردار هستند؟

ص: 272

باز درباره یک عده دیگر می گوید: «الذین تتوفاهم الملائکة طیبین یقولون سلام علیکم؛ آنهایی که در حالی که پاکیزه هستند و ملائکه آنها را تحویل می گیرند، ملائکه به آنها درود می فرستند» (نحل/32) این هم یک تیپ آیات که مذاکرات و مکالماتی که میان ملائکه و اموات بلافاصله بعد از مردن است بیان می کند و می تواند دلیلی محکم باشد بر وجود حیات پس از مرگ.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- معاد- صفحه 44-45

کلی__د واژه ه__ا

ایمان مرگ قیامت قرآن حیات انسان مستضعف فرشتگان

کلمه "برزخ" را به این معنا برای اولین بار خود قرآن استعمال کرده و بعد در نهج البلاغه هم آمده است، در اخبار و احادیث هم زیاد آمده، در کلمات علماء هم زیاد آمده. قبلا در لغت کلمه "برزخ" به این معنا نبوده، کلمه "برزخ" در لغت به چیزی گفته می شود که حائل میان چیزی و چیز دیگری باشد. مثلا اگر ما دو اتاق داشته باشیم، یک اتاق آن طرف دیوار و یک اتاق این طرف دیوار که این سالن حائلی باشد میان این اتاق و آن اتاق، می گویند برزخ میان ایندو. بنابراین «و من ورائهم برزخ الی یوم یبعثون» حکایت می کند که از مردن تا قیامت یک حالتی وجود دارد که آن حالت فاصله میان زندگی این دنیا و قیامت است، حائل میان این دو است. آیا این آیه حکایت نمی کند که انسان بعد از مردن باز هم زنده است، باز هم مستشعر است، باز هم آرزو و تقاضا دارد و تا روز قیامت به همین حال هست؟

آیه دیگر در سوره واقعه می فرماید: «فلولا اذا بلغت الحلقوم* و انتم حینئذ تنظرون* و نحن اقرب الیه منکم ولکن لاتبصرون* فلولا ان کنتم غیر مدینین* ترجعونها ان کنتم صادقین* فاما ان کان من المقربین* فروح و ریحان و جنة نعیم* و اما ان کان من اصحاب الیمین* فسلام لک من اصحاب الیمین* و اما ان کان من المکذبین الضالین* فنزل من حمیم* و تصلیة جحیم»؛ «پس چگونه خواهد بود هنگامی که جانشان به گلو رسد و شما وقت مرگ بر بالین آن مرد حاضرید و می نگرید و ما به او از شما نزدیکتریم ولیکن شما معرفت و بصیرت ندارید. اگر کار بدست شما و طبیعت است و شما را آفریننده ای نیست، پس روح را دوباره بر بدن مردگان بازگردانید، اگر راست می گویید؟ و بدانید آنکه بمیرد اگر از مقربان خداست، آنجا در آسایش و نعمت و بهشت ابدی است و اگر از اصحاب یمین است وی را بشارت دهید که تو را ایمنی و سلامت است، و اما اگر از منکران و گمراهان است نصیبش حمیم جهنم است و جایگاهش آتش دوزخ است». (واقعه/83-94)

ص: 274

اول می گوید: اگر نه این است که این رفتن، اضطراری است و حکم خداست و برای این است که هر کسی به پاداش (و کیفر) عمل و جزای خوب و بد عمل خودش برسد، اگر نه این است که مردن به اصطلاح امروز یک سنت جبری و قطعی است، پس چرا آن وقت که می رسد به حلقوم شما نمی بینید؟ اولا خود این مطلبی است که یک چیزی هست که آن به حلقوم می رسد. حالا نحوه رسیدن چگونه است، واقعا یعنی نقل مکان می کند می رسد به حلقوم یا قطع علاقه اش می رسد به آنجا که از حلقوم می خواهد قطع علاقه بشود؟ ما این را به کمک اخبار و روایات توضیح می دهیم.

مراحل جان کندن و قبض روح:

مطلبی از اخبار و روایات استنباط می شود و آن این است که آدمی که در حال جان کندن است، قبل از آنکه همان نفس، همان جان، همان روح (به هر اسمی بخواهیم بنامیم) به حلقوم برسد، قبل از آن هنوز مردن واقعی نیست، هنوز آن (نفس) در این دنیاست و می شود آن را برگرداند. این حتما یک راز علمی هم دارد که ما نمی دانیم. من الان نمی دانم که راز علمی مطلب چیست و شاید تا این حد باشد که از نظر پزشکی قابل برگرداندن است، مثلا ممکن است قلب ایستاده باشد ولی بعد بشود دو مرتبه همین قلب ایستاده را برگرداند. به این مرحله که رسید که قرآن از آن تعبیر می کند: «اذا بلغت الحلقوم» دیگر حساب برگشتن در کار نیست.

در اخبار این طور وارد شده است که وقتی به حلقوم می رسد، زمان معاینه است، یعنی با اینکه روح در حال جدا شدن و قطع علاقه است، با اینکه نیمی ("نیم" که می گوییم مقصودمان قسمتی است، حالا ممکن است بیش از نیم یا کمتر از نیم باشد، اینها را نمی شود اندازه گیری کرد) از علاقه روح قطع شده و این آدم به صورت نیم مرده در آمده است، هنوز در این دنیاست ولی به حلقوم که رسید، معاینه برایش دست می دهد، یعنی آن وقت آن دنیا را می بیند، وضع خودش را در آن عالم می بیند، اعمال خودش را می بیند و اشیا را به صورت مثالی می بیند، مثال عمل خودش را می بیند، مثال زن و فرزند خودش را می بیند و فرشتگان را می بیند. به هر حال چیزهایی را که تا حالا نمی دید، آن وقت می بیند و در همان حال این دنیا را می بیند، یعنی در مرز میان عالم دنیا و عالم بعد از دنیاست، هم اینجا را می بیند، هم آنجا را، هم زن و بچه و کسانش را می بیند که دور جسدش را گرفته اند دارند گریه می کنند، و هم ملائکه را به صورت خاص یا مطابق آنچه از اخبار استفاده می شود اولیای حق را به صورت خاصی می بیند، هم آنجا را می بیند هم اینجا را. این مرحله، مرحله معاینه است. همین قدر که آدم رسید به آنجا که دروازه آن عالم به رویش باز شد، این همان جاست که قرآن می گوید آن دیگر برگشت ندارد.

ص: 275

قرآن از یک حقیقتی نام می برد که تدریجا از انسان جدا می شود تا می رسد به مرحله ای که به حلقوم می رسد، به آنجا که رسید دیگر برگشتن ندارد. پس معلوم می شود که ماهیت مردن از نظر قرآن واقعا جدایی است. خدا می گوید: چرا آن وقتی که به حلقوم می رسد و شما ناظرش هستید، نفس را برنمی گردانید؟ ما از شما به آن نزدیک تریم «ولکن لاتبصرون» شما نمی بینید. (خدا که اینجا می گوید «ما» مقصود ما و فرشتگانمان است. خدا در این دنیا نیز از ما به ما نزدیک تر است ولی در آن وقت همان طوری که عرض کردم حالت معاینه است، یعنی آن شخص فرشتگان را به خودش نزدیک تر می بیند از شما، هم شما را می بیند و هم آنها را ولی آنها را به خودش نزدیک تر می بیند).

ایمایی است به اینکه او می بیند و شما نمی بینید. «فلولا ان کنتم غیر مدینین» اگر این طور است که شما غیرمدین (یعنی غیرمجزی) هستید که باید این طور باشید که اعمالتان هدر برود و به پاداش و کیفر اعمال نرسید «ترجعونها» چرا حالا آن (نفس) را برنمی گردانید؟ معنی آیه این است: کانه راز اینکه وقتی که نفس می رسد به این مرحله دیگر بازگشت ندارد، از طب و پزشکی هم کاری ساخته نیست و خداوند آن را از دسترس برگرداندن خارج کرده است این است که انتقالش به آن عالم ضروری است و باید برود.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- معاد- صفحه 46-49

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح قرآن برزخ انسان خدا اعمال

ص: 276

این ها را قدری توضیح می دهد: «فنزل من حمیم». آن پذیرایی موقت و مختصر مهمان را می گویند "نزل". مهمان که وارد می شود، از او دو پذیرایی می کنند: ابتدا یک تنقلی، چیزی و در عصر ما مثلا چای، شیرینی، میوه ای جلویش می گذارند ولی غذایش که تغذیه اساسی اوست ناهار و شامش هست. قرآن می گوید: و اما این ها ابتدا یک نزلی، یک پذیرایی مختصر و کوچکی از حمیم (آب جوشان و داغ) می شوند، بعد هم «و تصلیة جحیم» رساندن آن ها به آتش ها. «ان هذا لهو حق الیقین، فسبح باسم ربک العظیم»؛ «این همانا حق الیقین است، پس به نام پروردگارت که بزرگ است تسبیح بگوی.»

اینجا هم ما می بینیم در حالی که صحبت از جان کندن و جان رفتن است، بلافاصله می گوید: "فاما". "ف" در لغت عرب برای ترکیب به اتصال است، یعنی "بلافاصله". بلافاصله اگر از مقربین است چنین، اگر از اصحاب یمین است چنان، اگر از اصحاب شمال است چنان. پس ما از این آیه هم باز کاملا استنباط می کنیم که قبل از قیامت و بعد از مرگ حیاتی وجود دارد.

آیه دیگر: «یا ایتها النفس المطمئنة* ارجعی الی ربک راضیة مرضیة* فادخلی فی عبادی* و ادخلی جنتی؛ هان ای نفس مطمئنه به سوی پروردگارت که تو از او خشنودی و او از تو خشنود است، بازگرد و در زمره بندگان من درآی و به بهشت من وارد شو» (فجر/30-27). حالت روح آرام و نفس آرام یافته را بیان می کند.

به تعبیر قرآن انسان آرامش واقعی را که دیگر هر گونه اضطراب و تزلزل از او گرفته شود، تنها وقتی پیدا می کند که به ذکر الله برسد، یعنی به خدا برسد. یاد خدا از روی ایمان و معرفت کامل است که آرامش کامل به انسان می دهد: "ای نفس مطمئن! بازگرد به سوی پروردگارت که تو از پروردگارت خشنودی و پروردگارت هم از تو خشنود است".

ص: 278

من_اب_ع

مرتضی مطهری- معاد- صفحه 49-51

کلی__د واژه ه__ا

قیامت روح برزخ انسان خدا دوزخیان بهشتیان تقرب به خدا

وز ملک هم بایدم جستن ز جو *** کل شیء هالک إلا وجهه

بار دیگر از ملک قربان شوم *** آنچه اندر وهم ناید آن شوم

پس عدم گردم عدم چون ارغنون *** گویدم کانا إلیه راجعون

(مثنوی طبع میرخانی ج3 ص300)

بشر تا به موطن اصلی خود نرسد آرام نمی گیرد. موطن انسان حرم خداست؛ آنجا جای آرامش دل است. برای کسب و کار و تحصیل زاد معرفت به دنیا آمده و سپس باید برگردد و باید با سرمایه و بهره مراجعت کند.

دلا تا کی در این کاخ مجازی *** کنی مانند طفلان خاک بازی

توئی آن دست پرور مرغ گستاخ *** که بودت آشیان بیرون از این کاخ

چرا زان آشیان بیگانه گشتی *** چو دونان جغد این ویرانه گشتی

بیفشان بال و پر زآمیزش خاک *** بپر تا کنگر ایوان افلاک

«خلقتم للبقآء لا للفناء؛ برای ابدیت و باقی بودن آفریده شده اید، نه برای زوال و نابودی!» (رساله خطی معاد به نام الانسان بعد الدنیا تألیف علامه طباطبائی ص2)؛ انسان اصولا نیستی ندارد، و عدم محض به او راه ندارد. مردن و زنده شدن، خلع و لبس است. حرکت به برزخ و از برزخ به قیامت، سیر کمالی و صعود انسان به پیشگاه خداوند متعال و قابلیت حضور در محضر علم و قدرت و حیات غیر متناهی است؛ پس مرگ کمال انسان است، نه فتور و ضعف و نقصان. چقدر عالی قضیه مرگ را حضرت سید الشهداء (ع) توصیف فرموده است:

لئن کانت الدنیا تعد نفیسة *** فدار ثواب الله أعلی و أنبل (1)

و إن کانت الابدان للموت أنشئت *** فقتل امری بالسیف فی الله أفضل (2)

ص: 280

و إن کانت الارزاق شیئا (قسما - خ ل) مقدرا *** فقلة سعی المرء فی الرزق أجمل (3)

و إن کانت الاموال للترک جمعها *** فما بال متروک به المرء یبخل (4)

(احقاق الحق ملحقات ج11 ص637)

1 _ سوگند بخدا که اگر هر آینه چنین است که دنیا زیبا و نفیس به شمار می آید، پس خانه ثواب خدا بلند مرتبه تر و پرفیض تر می باشد.

2 _ و اگر بدنهای افراد بشر برای مرگ آفریده شده است، پس کشته شدن با شمشیر در راه خدا افضل است.

3 _ و اگر برای روزی های مردم چیز معینی مقدر شده است، پس کوشش کمتر نمودن برای جلب روزی جمیل تر است.

4 _ و اگر بالاخره جمع آوری اموال برای گذاردن و رفتن است، پس چرا انسان در انفاق چیزی را که باید بگذارد بخل بورزد.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- معاد- صفحه 51

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 5- صفحه 285-283

کلی__د واژه ه__ا

مرگ کمال حیات انسان جاودانگی خدا اثبات معاد فرشتگان

در این آیه صحبت نابودی شخصیت است، می گوید مردیم، نیست شدیم، گم شدیم. نیست دو مرتبه بر می گردد؟ نیست را دو مرتبه خلق می کنند؟ به نظر می رسد این آیه با آیات دیگر از نظر اشکال کفار این تفاوت را دارد که آن اشکال آنها را نقل می کند که تکیه شان بیشتر بر عدم بقای شخصیت و نیست شدن است، نه مشکل بودن زنده کردن این مرده که خاک و استخوان است، می گوید ما گم شدیم، نیستیم، اصلا ما را نمی شود پیدا کرد.

قرآن اینجا چه جواب می دهد؟ در آنجاها می گوید خدا قادر است این ذراتی که شما می گویید جمع کند یا این ذرات را از نو زنده کند، ولی اینجا که صحبت از گم شدن و سلب شخصیت و نیستی است جوابی می دهد که به حسب ظاهر به این ایراد نمی خورد. آنها می گویند: «ء اذا ضللنا فی الارض ائنا لفی خلق جدید»، آیه می گوید: «قل یتوفاکم ملک الموت الذی وکل بکم؛ بگو فرشته مرگ که بر شما گمارده شده، جانتان را می ستاند» (سجده/11).

شما گفتید ما که گم شدیم و نیست شدیم، دو مرتبه از نو ایجاد می شویم؟ به اصطلاح اعاده معدوم می شود؟ بگو شما گم نمی شوید، شما را ملک الموت (که موکل به شماست) تحویل گرفت، یعنی اشتباه کردی که خیال کردی آن چیزی که گم شده تو آن هستی، گیرم گم شدی، آن چیزی که تو فکر می کنی گم شده، آن تو نیستی، تو آن چیزی هستی که ملک الموت گرفت و برد، و الا این جواب اصلا به آن ایراد نمی خورد.

ص: 282

من_اب_ع

مرتضی مطهری- معاد- صفحه 54-53

کلی__د واژه ه__ا

معاد جسمانی قرآن انسان خدا

«و الارواح مرتهنة بثقل اعبائها؛ (اینجا مقارنه ای شده میان اجساد و ارواح) بدن ها و استخوان ها در قبر پوسید ولی روح ها در گرو سنگینی کارها و اعمال خودش است.»

«موقنة بغیب انبائها؛ در حالی که یقین کرده است به خبرهای غیبی که در دنیا به او می دادند و آن وقت باور نمی کرد، حالا یقین پیدا کرده که آن چه گفته اند راست بود.»

«لا تستزاد من صالح عملها، و لا تستعتب من سیی ء زللها»؛ در آن وقت به او نمی گویند یک مقدار عمل صالح بیشتر کن، چون دیگر آن جا جای عمل نیست و کارهای بدی هم که کرده است، دیگر این جا فایده ندارد که بگوید: ببخشید وتوبه و استغفار می کنم، فایده ای ندارد .»(نهج البلاغه/خطبه 83)

غرضم این دو جمله است که می فرماید: «صارت الاجساد شحبة بعد بضتها» بدنها و استخوان ها پوسیده است ولی روح ها در گرو اعمال هستند، در حالی که در آن جا یقین کرده اند به چیزهایی که در دنیا یقین نمی کردند. (آیا) این درست نمی رساند که در نظرامیرالمؤمنین(ع) مسئله روح یک مسئله است و مسئله جسد مسئله دیگری، آدم وقتی که مرد، بدنش می پوسد و روحش در دنیای دیگری باقی است، آن وضعی دارد و این وضعی؟

توصیف " محتضر " در نهج البلاغه:

خطبه 109 هم راجع به میت در حال احتضار است، می فرماید: «یردد طرفه بالنظر فی وجوههم؛ در حال احتضار چشمهایش را این طرف و آن طرف بر می گرداند، به چهره بازماندگانش نگاه می کند.» در نهج البلاغه این طور آمده که گوشش نمی شنود. از جمله های این جا شاید جای دیگر هم استفاده شود که میت در حال احتضار، گوشش زودتر از چشمش از کار می افتد. حالا من نمی دانم چه فلسفه ای دارد و چگونه است؟

ص: 284

«یری حرکات السنتهم و لا یسمع رجع کلامهم؛ می بیند (اطرافیان) زبان هایشان حرکت می کند، اما صدایشان را نمی شنود.»

«ثم ازداد الموت التیاطا به؛ باز مرگ، چنگ های خودش را بیشتر فرو می برد.»

«فقبض بصره؛ دید را هم از او می گیرد.»

«کما قبض سمعه؛ همچنان که شنوایی را از او گرفته بود.»

«و خرجت الروح من جسده؛ و روح از جسد او بیرون می رود.»

«فصار جیفة بین اهله؛ بعد از آن یک مرتبه همین انسان موجود زنده به یک مردار در میان خانواده تبدیل می شود.»

بعد از تعطیل حواس (آیا) از این تعبیر «وخرجت الروح من جسده» استنباط نمی شود که از نظر امیرالمؤمنین(ع) ماهیت حقیقی مرگ، خروج روح از بدن است؟

توصیف" ملک الموت "در نهج البلاغه:

خطبه مختصر دیگری هست که حضرت راجع به توصیف ملک الموت سخن می گوید و ابهام ها را (یعنی عجزی که بشر از توصیف ملک الموت دارد) ذکر می کند که ما ملک الموت را نمی توانیم توصیف کنیم تا چه رسد خدای ملک الموت را. می فرماید:«آیا هرگز وجود ملک الموت را وقتی که برای قبض روح داخل خانه کسی می شود احساس کرده ای؟ هرگز به چشمت دیدی کی ملک الموت آمده؟»

«هل تحس به اذا دخل منزلا؟ آیا احساس می کنی او را وقتی داخل منزلی شود؟»

«ام هل تراه اذا توفی احدا؟ آیا در وقتی که قبض روح می کند، تو او را می بینی؟» هرگز نمی بینی. بالاتر، ملک الموت نه تنها می آید در منزل قبض روح می کند (بلکه) جنین را در رحم قبض روح می کند. می گوید: راستی تصور تو درباره ملک الموت چیست؟ آیا واقعا ملک الموت یک جسمی است که می آید داخل خانه ها می شود و آیا جسمی است که داخل رحم مادر می شود و در آن جا روح را قبض می کند، از یکی از اعضا و جوارح داخل می شود؟

ص: 285

«بل کیف یتوفی الجنین فی بطن امه؟ این که جنین گاهی می میرد و (ملک الموت) او را در شکم مادر قبض روح می کند، چگونه است؟»

«ایلج علیه من بعض جوارحها؟ آیا ملک الموت یک جسمی است که از بعضی از اعضاء و جوارح این زن وارد می شود و قبض روح می کند؟»

«ام الروح اجابته باذن ربها؟ یا نه، او نمی رود، لزومی ندارد او برود تا روح را بگیرد، او می خواهد و روح به اجازه پروردگار، خواسته او را اجابت می کند؟»

«ام هو ساکن معه فی احشائها؟ یا نه، اساسا ملک الموت در بیرون و جای دیگری نیست که بخواهد بیاید آن جا، همیشه همراه همان زن است؟» یعنی این هم خودش یک فرضی است در باب ملک الموت که همیشه همراه همه است.

بعد می فرماید: «کیف یصف الهه من یعجز عن صفة مخلوق مثله؟ بشری که قدرت ندارد یک مخلوق خدا را توصیف کند، چگونه می تواند ادعا کند خدا را آن چنان که هست توصیف کند؟» (نهج البلاغه/خطبه 112).

غرضم این جمله است: «ام الروح اجابته باذن ربها؟ یا اینکه نه، او می خواهد و روح اجابت می کند؟» آیا باز این تعبیر نمی رساند که امیرالمؤمنین(ع) در باب مردن و روح این طور می اندیشیده است؟ این سه مطلب از نهج البلاغه صراحت زیادی بر مسئله روح دارد.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- معاد- صفحه 112-113

کلی__د واژه ه__ا

دنیا مرگ روح توبه نهج البلاغه یقین نتیجه اعمال عزرائیل

الف. مرگ نیستی و نابودی و فنا نیست، انتقال از عالمی به عالم دیگر و از نشئه ای به نشئه دیگر است و حیات انسان به گونه ای دیگر ادامه می یابد.

ب. آنچه شخصیت واقعی انسان را تشکیل می دهد و من واقعی او محسوب می شود، بدن و جهازات بدنی و هر چه از توابع بدن به شمار می رود نیست، زیرا بدن و جهازات بدنی و توابع آنها به جایی تحویل نمی شوند و در همین جهان تدریجا منهدم می گردند. آن چیزی که شخصیت واقعی ما را تشکیل می دهد و من واقعی ما محسوب می شود، همان است که در قرآن از آن به "نفس" و احیانا به روح تعبیر شده است.

ج. روح یا نفس انسان که ملاک شخصیت واقعی انسان است و جاودانگی انسان به واسطه جاودانگی اوست از نظر مقام و مرتبه وجودی در افقی مافوق ماده و مادیات قرار گرفته است. روح یا نفس، هر چند محصول تکامل جوهری طبیعت است، اما طبیعت در اثر تکامل جوهری که تبدیل به روح یا نفس می شود، افق وجودی اش و مرتبه و مقام واقعی اش عوض می شود و در سطح بالاتری قرار می گیرد، یعنی از جنس عالمی دیگر می شود که عالم ماورای طبیعت است. با مرگ، روح یا نفس به نشئه ای که از سنخ و نشئه روح است منتقل می شود و به تعبیر دیگر، هنگام مرگ، آن حقیقت مافوق مادی بازستانده و تحویل گرفته می شود. قرآن کریم در برخی آیات دیگر که درباره خلقت انسان بحث کرده و مربوط به معاد و حیات اخروی نیست، این مطلب را گوشزد کرده که در انسان حقیقتی هست از جنس و سنخ ماورای جنس آب و گل. درباره حضرت آدم (ع) می فرماید: «و نفخت فیه من روحی، از روح خود در او دمیدم» (حجر/29). اگر کسی مرگ را انتقال از جهانی دیگر بداند، جانش در هنگام مرگ در پی بازگشت به وطن اصلی اش است. او مانند دانش آموزی است که دور از خانه یکسره تحصیل کرده و کشاورزی می باشد که سخت کوشیده است. بدیهی است که چنین دانش آموزی آرزوی بازگشت به وطن دارد، دلش برای وطن، برای خویشان و دوستان می طپد، و همچنین آن کشاورز دائما در اندیشه آن روزی است که کارش به پایان برسد و محصول خویش را به خانه خود ببرد. این دانش آموز در عین اینکه آرزوی وطن مانند آتشی در درونش شعله می کشد، با آن مبارزه می کند، زیرا نمی خواهد تحصیلش را نیمه تمام بگذارد و همچنین آن کشاورز هرگز کار و وظیفه خود را فدای آن آرزو نمی کند.

ص: 287

پدیده های "موت" و "حیات" نظام متعاقبی را در جهان هستی بوجود می آورند. همواره مرگ یک گروه، زمینه حیات را برای گروهی دیگر فراهم می سازد. لاشه جانورانی که می میرند بی مصرف نمی ماند. از آنها گیاهها یا جانداران تازه نفس و پرطراوت دیگری ساخته می شود. صدفی می شکند و گوهر تابناکی تحویل می دهد، بار دیگر از همان جرم و ماده، صدفی نو تشکیل می گردد و گوهر گرانبهای دیگری در دل آن پرورش می یابد. صدف شکستن و گوهر تحویل دادن، بینهایت مرتبه تکرار می گردد و بدینوسیله فیض حیات در امتداد بی پایان زمان گسترش می یابد. اگر مردمی که در هزار سال قبل می زیستند نمی مردند نوبت زندگی به انسانهای امروز نمی رسید، همچنانکه مردم امروز اگر جا تهی نکنند، امکان وجود برای آیندگان نخواهد بود. اگر گلهای سال گذشته از رویه زمین برچیده نشده بودند گلهای با طراوت و جوان سال جدید، میدانی برای خودنمایی نمی یافتند. ماده برای پذیرش حیات، از لحاظ مکان، ظرفیت محدودی دارد ولی از لحاظ زمان ظرفیتش نامتناهی است. این جالب است که جرم عالم هر اندازه از نظر فضا وسیع باشد، وسعتی هم از لحاظ زمان دارد و هستی در این بعد نیز گسترش بی نظیر دارد. ماده جهان با سیر طبیعی و حرکت جوهری خویش، گوهرهای تابناک روحهای مجرد را پدید می آورد. روح مجرد، ماده را رها می کند و به زندگی عالی تر و نیرومندتری ادامه می دهد و ماده مجددا گوهر دیگری در دامن خویش می پروراند.

در این نظام، جز تکامل و توسعه حیات چیزی نیست و این توسعه در نقل و انتقالها انجام می گیرد. فلسفه مرگ انسان نیز این است که از محبس جهان طبیعت به فراخنای بهشت برین که به وسعت آسمانها و زمین است منتقل گردد و در جوار ملیک مقتدر و خدای عظیمی که در تقرب به او هر کمالی حاصل است، مقام گزیند: «ان المتقین فی جنات و نهر * فی معقد صدق عند ملیک مقتدر؛ محققا پارسایان در باغ ها و کنار نهر هایند/ در جایگاه صدق نزد فرمانروای توانا (قمر/54-55). و این است معنای: «انا لله و انا الیه راجعون؛ ما متعلق به خداییم و ما به سوی وی بازگشت داریم» (بقره/156).

ص: 288

اشکال مرگ از اینجا پیدا شده که آن را نیستی پنداشته اند و حال آنکه مرگ برای انسان نیستی نیست، تحول و تطور است، غروب از یک نشئه و طلوع در نشئه دیگر است. به تعبیر دیگر، مرگ نیستی است ولی نه نیستی مطلق بلکه نیستی نسبی؛ یعنی نیستی در یک نشئه و هستی در نشئه دیگر. انسان مرگ مطلق ندارد. مرگ، از دست دادن یک حالت و بدست آوردن یک حالت دیگر است و مانند هر تحول دیگری فناء نسبی است. وقتی خاک تبدیل به گیاه می شود، مرگ او رخ می دهد ولی مرگ مطلق نیست. خاک، شکل سابق و خواص پیشین خود را از دست داده و دیگر آن تجلی و ظهوری را که در صورت جمادی داشت ندارد، ولی اگر از یک حالت و وضع مرده است، در وضع و حالت دیگری زندگی یافته است.

من_اب_ع

مرتضی مطهری - زندگی جاوید یا حیات اخروی - ص 10-2

مرتضی مطهری - عدل الهی - ص 238 و ص 241

مرتضی مطهری - قیام و انقلاب مهدی - ص96و 95

کلی__د واژه ه__ا

مرگ نفس ماده جسم زندگی

د- موت اخترامی به وسیله حوادث و سوانح که مقتول در آن تقصیر داشته مثل اینکه مست بوده و سوار اتومبیل شده و تصادف کرده و مرده است ولی شخص دیگر تقصیر نداشته.

ه- موت اخترامی به وسیله حوادث و سوانح که هم مقتول و هم شخص دیگر تقصیر داشته است مثل غالب کشته شدن ها به واسطه لجاجتها و تعصبها و جهالتها و مستیها و مانند اینکه دو نفر در کاباره به خاطر یک زن هر جائی یکدیگر را می کشند.

و - موت اخترامی به قتل عمد که مقتول هیچگونه تقصیری نداشته و صرفا جنایت قاتل سبب شده، مثل اینکه شخصی به یک بهانه ای شخصی را هدف قرار می دهد و می کشد، یا کسی راه خود را می رود و دیگری از روی هوس او را هدف قرار می دهد، یا آنکه روی غرض با پدر یا برادر یا خویشاوند او را هدف قرار می دهد. برای آنکه دل اقوامش را بسوزد آن بی تقصیر را می کشد، یا به خاطر اینکه کینه نسبت به پدر مرحوم او را در دل دارد او را بی تقصیر می کشد، یا به خاطر اینکه نفس وجود او را مزاحم خود می بیند مثل اینکه با بودن او فلان زن عشق او را نمی پذیرد و یا فلان مقام برای او مسلم نمی شود بدون آنکه خود آن شخص دخالتی داشته باشد در مزاحمت عشقی یا مقامی او، او را می کشد.

ز- کشته شدن در راه سربازی و فداکاری و شهادت که مقتول خود را در راه عقیده و هدف خود فدا می کند و عمد دارد ولی در راه هدف مقدس عالی خود کشته می شود و به عبارت دیگر مرگ انتخابی که انسان آگاهانه مرگ را برای تحقق بخشیدن به هدفش انتخاب می کند.

ص: 290

ح- البته نوعی دیگر مرگ انتخابی هست که خودکشی و فرار از مقابله با حوادث است که ضعف است.

اینها اقسام مردن و کشته شدن است که بعضی اسف انگیز است و بعضی نیست، بعضی در حقیقت سزای مقتول است و بعضی نیست، بعضیها صرف نفله شدن و ضایع شدن است و بعضی نیست. قسم اول را می توان گفت از جنبه شخصی متوفی اسف انگیز نیست گو اینکه از لحاظ اجتماع در بعضی افراد ممکن است ضایعه باشد. در قسم دوم نفله شدن و ضایعه است و موجب تأسف است ولی کسی مورد ملامت نیست، و همچنین قسم سوم. در قسم چهارم مجازات مقتول است در واقع، و همچنین در قسم پنجم، به علاوه اینکه در این قسم اول شخص دیگر نیز مورد ملامت است و در قسم دوم و سوم و چهارم و پنجم نفله شدن و ضایع شدن و هدر رفتن موجود است و در قسم چهارم و پنجم تأسف بر اخلاق عمومی است که چرا منحط و پائین است. در قسم ششم تأسف از نفله شدن مقتول و تأسف از اخلاق فاسد قاتل است. در این قسم انسان متأسف است که بی جهت شخص بی تقصیری نفله شد و هدر رفت. ولی در قسم هفتم در عین اینکه از جنبه قاتل و اخلاق و روحیه او جای تأسف و تأثر است، از جنبه مقتول جای تحسین و تعظیم و سرمشق گرفتن است.

معمولا ذاکرین سعی دارند شهادت امام حسین (ع) را از قسم ششم جلوه دهند که شخصی مظلوم و بی تقصیر و بی جهت کشته و نفله شد و ضایع گشت و هدر رفت و حال آنکه شهادت امام حسین (ع) از قسم هفتم است، نه از قسم ششم. و معمولا تذکر حادثه سید الشهدا از قبیل اظهار تأسف است، آنهم اظهار تأسف از نفله شدن سیدالشهدا که افسوس که آقا نفله شد، و حال آنکه غلط ترین غلطها اینست که ما امام حسین (ع) را نفله شده حساب کنیم. امام حسین (ع) به عکس به هر قطره خون خود یک دنیا ارزش داد. کسی که موجی ایجاد کرد که قرنها پس از او پایه های کاخ ستمگران را متزلزل کرد و از جا کند و حتی در قرون خود ما غالب حوادث داغ در محرم ایجاد می شود، خون او هدر رفته است؟! کسی که میلیونها نفر نمازخوان و روزه گیر و فداکار ساخت هدر رفت؟!

ص: 291

سه مرحله شهادت امام حسین علیه السلام

امام حسین (ع) سه مرحله شهادت دارد: شهادت تن به دست یزیدیان، شهادت شهرت و سمعه و نام نیک به دست بعدی ها بالاخص متوکل عباسی، و شهادت هدف به دست اهل منبر. سومی بزرگترین مرحله شهادت است و جمله ای که زینب به یزید فرمود: «کد کیدک و اسع سعیک»؛ هر حیله ای داری بکار بر، و هر کوششی توانی بکار گیر، شامل هر سه دسته می شود.

مکتب امام حسین (ع) مکتب گناهکارسازی نیست بلکه ادامه مکتب انبیا است که در سوره الشعراء ذکر شده و با تجدید ذکرش در هر سال و هر وقت باید به صورت زنده ای باقی بماند زیرا نبوت ختم شده و این مکتب به منزله منبع وحی و الهام انبیاء است یعنی به پیغمبران وحی می شده از طرف خدا که در مواقع لازم قیام کنند، حالا مکتب حسینی باید وحی کننده و الهام دهنده مردان بزرگ باشد که بعدها به صورت مصلحین قیام می کنند نه به صورت انبیاء، زیرا نبوت ختم شده.

هربارت سپنسر به نقل فروغی می گوید بزرگترین آرمان نیکان اینست که در آدم سازی شرکت کنند یعنی مکتب صالح سازی بیاورند. مکتب حسین (ع) نه تنها مکتب گناهکارسازی «نبود»، از صالح سازی هم بالاتر بود، مکتب مصلح سازی است.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- حماسه حسینی 2- صفحه 53 تا 55 و 49

کلی__د واژه ه__ا

مرگ ایثار منبر هدف شهادت ویژگی های امام

این خصوصیت در میان همه شهداء کربلا بوده که «آثروا الموت» یعنی اختیارا مردن را بر زندگی ننگ آور ترجیح دادند. احدی نبود که راه نجات نداشته باشد. گاهی اتفاق می افتد که جمعیتی مرد یا زن و مرد و اطفال ناگهان در جائی گرفتار می شوند و به وضع بسیار فجیعی کشته می شوند، ولی خصوصیت حادثه کربلا در میان حوادث فجیع دیگر جهان اینست که همه آنها با آنکه راهی برای نجات داشتند منتها با قبول ذلت و بی ایمانی، طریق ایمان و فدا و ایثار و تعظیم حق را ترجیح دادند. آنها جمال اخلاق و زیبائی شهادت و کمال عبودیت را درک کرده بودند. قضیه امان عباس بن علی (ع) و قصه محمد بن بشر الحضرمی و حل بیعت کردن سیدالشهداء از عموم و قضیه قاسم و قضیه غلام سیاه، همه گواه موت اختیاری است.

خصوصیت دیگر صحابه اباعبدالله این بود که خودشان را قبل از شهادت حضرت و بنی هاشم به شهادت رساندند و این، دلیل بر کمال ایمان اینها به قائدشان بود. اصحاب اباعبدالله نه برای مزد و اجرت می جنگیدند و نه از ترس و بیم، فقط برای ایمان و عقیده و حریت می جنگیدند. از عجائب اینست که در هیچ موطنی اینها در مقام عذر و توجیه برای تسلیم و سلامت بیرون آمدن برنیامدند.

عقاد می گوید: «و لم یخطر لا حد منهم ان یزین له العدول عن رأیه ایثارا لنجاتهم و نجاته، و لو خادعوا انفسهم قلیلا لزینوا له التسلیم و سموه نصیحة مخلصین یریدون له الحیاة» ( و به اندیشه هیچکدام آنها خطور نکرد که برای نجات خودشان و آن حضرت بازگشت از این حرکت را در نظر حضرتش جلوه دهند، و اگر می خواستند خود را بفریبند می توانستند تسلیم در برابر دشمن را در نظر حضرتش جلوه دهند و نامش را نصیحت و خیرخواهی گذارند و چنین و انمود کنند که اخلاص می ورزند و ادامه زندگی را برای حضرتش آرزو دارند)، آنطور که ابن عباس و دیگران کردند «و لیکنهم لم یخادعوا انفسهم و لم یخادعوه وراء اصدق النصیحة له ان یجنبوه التسلیم و لا یجنبوه الموت، و هم جمیعا علی ذلک» (و لیکن نه خودشان را فریفتند و نه آنحضرت را از روی خیرخواهی صادقانه خود که او را از تسلیم دور می داشتند و از مرگ نه، و همگی بر این حالت بودند)، با آنکه عیال و اطفال را می دیدند و عاقبت آنها را می دانستند و این خیلی عجیب است و دلیل بر اینست که مکتب حسینی مکتب عشق بود (مناخ رکاب و منازل عشاق؛ محل فرود سواران و قرار گرفتن عاشقان).

ص: 293

شود آسان به عشق کاری چند *** که بود نزد عقل بس دشوار

من_اب_ع

مرتضی مطهری - حماسه حسینی 2 - صفحه 99 و 100

کلی__د واژه ه__ا

شهادت

انسان کامل یعنی انسانی که حوادث روی او اثر نمی گذارد. علی (ع) آن کسی است که مراحل و مراتب اجتماعی را از پائین ترین شغل از جنبه اقتصادی مثل عملگی تا عالیترین مناصب اجتماعی که زمامداری و خلافت است طی کرده است. 'علی الوردی' می گوید علی (ع) فلسفه کارل مارکس را نقض کرد، برای اینکه علی در کوخ همانجور زندگی می کرد که در کاخ، و در کاخ همانطور زندگی می کرد که در کوخ (مقصود کاخ واقعی نیست)، یعنی علی (ع) در پست عملگی همانطور فکر می کند که در پست خلافت. به این دلیل، اینها را انسان کامل می گویند.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- انسان کامل- صفحه 121 و 122 و 123

کلی__د واژه ه__ا

مرگ انسان شهادت عاشورا کمال انسان کامل

و در جای دیگر می فرماید: «الدنیا دار غرور و فنآء، و ملتق_ی ساع_ة و وداع، و الناس متصرفون فیها بین ورد و صدر، و صآئرون خبرا بعد أثر. غایة کل متحرک سکون، و نهایة کل متکون أن لا یکون؛ فإذا کان ذلک کذلک، فلم التهالک علی هالک؟ و اعلموا أنما الدنیا تطلب لثلاث: للعز و الغنی و الراحة؛ فمن قنع عز، و من زهد استغنی، و من قل سعیه استراح؛ دنیا خانه غرور و فنا و محل برخورد و ملاقات است یکساعت با همدیگر و سپس وداع و مفارقت از هم. مردم پیوسته در حرکت می آیند و می روند و دائما دو دروازه دنیا باز، دسته ای وارد و دسته دیگر خارج می شوند. و بعد از آنکه در دنیا اثری بودند تبدیل به خبر می گردند. (یعنی چه؟ یعنی دیگر از وجود آنان اثری نیست. از قدرت آنها، از علم آنها، از حیات دنیوی آنها، از تمام صفات و آثار آنان اثری نیست؛ خبر است. یک روز اثر بودند امروز خبر شدند، شناسنامه عوض می شود، آقای... أیده الله تبدیل به مرحوم آقای... رحمه الله می شود، امروز می گویند: خدایش شفا دهد، برای او حمد بخوانید، فردا می گویند: خدایش رحمت کند برای او فاتحه بخوانید. هست اینطور یا نه؟!

برادر! پدر ما کو؟ جد ما کو؟ اجداد ما کجا رفتند؟ همه آنها خبر شدند. یک روز اثر بودند، چه اثر مهمی؛ دنیا را زیر گام خود تکان می دادند، فریاد أنانیت آنان گوش فلک را کر می کرد؛ اینها همه اثر بود. می آمدند در این مساجد می نشستند به نصائح و مواعظ گوش می دادند، همه اثر بودند. امروز همه خبر شدند، همه و همه. ما هم امروز اثریم؛ می گوئیم، می شنویم، در فعالیت هستیم؛ فردا خبریم، می گویند: خدایشان رحمت کند، دیروز اثر بودند امروز خبر شدند. این قرعه ای نیست که فقط بنام آنان زده شود، شتری است که در هر خانه می خوابد و از همه کس استقبال خواهد نمود.)

ص: 296

نهایت هر متحرکی سکون است؛ و آخر هر موجودی که لباس حیات و کون پوشیده أن لا یکون است. پس چون مطلب از این قرار است، به چه دلیل، به چه مجوز عقلی شخص خود را برای رسیدن به چیزهای فانی و خراب در کام هلاک بیفکند و برای وصول به این امور فانیه و زائله در خودکشی و تهالک سبقت گیرد؟

بدانید ای مردم! که دنیا برای سه چیز مورد رغبت و طلب واقع می شود: برای عزت و برای غنی و بی نیازی و برای راحتی؛ کسیکه قناعت پیشه گیرد پیوسته عزیز است، و کسیکه در امور دنیویه بی رغبت باشد و اظهار تمایل و درخواست نکند همیشه بی نیاز است، و کسیکه سعی و کوشش خود را برای وصول به دنیا کم کند راحت است».

دین از طرف خدا آمده تا به انسان بگوید: ای انسان! تو مهمل نیستی، تو یک موجود متفرد و جدا از جمیع موجودات نیستی، تو متفرق نیستی، تو به تمام عالم متصلی، تو به پروردگارت مرتبطی، یک جزء و یک فرد از مجموعه عالم کون هستی، برای مقصدی آمده ای، و در این دنیا به جهت خاصی زندگی می کنی، و از اینجا هم به جای دیگر خواهی رفت؛ «رحم الله امرأ علم من أین و فی أین و إلی أین؛ خدا رحمت کند کسی را که بداند از کجا آمده، و الان در کجاست، و به کجا خواهد رفت.»

در روایت است که چون أمیرالمؤمنین (ع) این آیه از سوره قیامت را قرائت میفرمود: «أیحسب الانس_ان أن یترک سدی؛ آیا انسان گمان می کند که مهمل و سر به خود رها شده است؟» (قیامت/ 36)، اشکهایش از دیدگانش فرو میریخت و این آیه را تکرار میفرمود.

ص: 297

تمام فیض و رحمت پروردگار از عوالم غیب شامل حال فردی است که خود را در عالم هستی و سرای آفرینش مهمل و عبث نمی بیند، خود را می بیند که از نزد خدا آمده و در این دنیا برای مأموریتی با برنامه خاصی وارد شده است، باید بدان عمل کند و از این دنیا هم شادان بسوی خدا حرکت کند، خوب برود، با شوق و محبت بسوی مقام رضوان خدایش ارتحال کند.

اگر انسان این معنی را خوب بفهمد و طبعا کردارش نیز بر همین پایه و فکر متین قرار گیرد، مرگش آنقدر آسان می شود که از موئی که از میان ماست بکشند آسانتر است.

وابستگی و مرگ

وقتی عزرائیل برای قبض روح بنده مؤمن می آید و او را بعلت انس با فرزندان و بستگان و ارحام و متعلقات، در حرکت به آن عالم سنگین می بیند و مؤمن در پذیرش قدری تأنی و تأمل دارد، آن ملک مقرب به نزد پروردگار رب ودود برمی گردد و علت تأنی مرد مؤمن را عرض می کند، خطاب می رسد بر کف دستت بنویس بسم الله الرحمن الرحیم و نشانش بده.

عزرائیل بر کف دست راست خود می نویسد، بسم الله الرحمن الرحیم و آن را به مؤمن نشان می دهد که ناگاه مؤمن خود را در عالم دیگر در بحبوحات بهشت می بیند، و کیفیت حرکت و مرگ خود را ادراک نمی کند. این حال مؤمن است.

اما پناه به خدا از سکرات کافر؛ یک عمر در جهت معاکس با عالم حیات گام برداشته و برای زخارف و زینت های دنیا عمر خود را تباه کرده، برای جاه و اعتبار، ساعات و دقائق هستی خود را سپری نموده، پروردگار رحیم و رئوف را در بوته نسیان سپرده و با دشمنان او که او را به عالم اعتبار و نیستی گرایش می دهند نقد عمر باخته است؛ در اینحال هر یک از این تعلقات مانند زنجیری آهنین که دل او را به خود بسته اند او را به سوی خود می کشند، هزاران تعلق با هزاران زنجیر؛ کجا می تواند به آسانی کوچ کند؟ اگر تمام ذرات و سلولهای پیکرش را ریش ریش کنند باز حاضر نمی شود به اختیار برود، اینجاست که خطاب: «خذوه فغلوه* ثم الجحیم صلوه؛ (گویند) بگیرید او را و در غل کشید* آنگاه میان آتشش اندازید» (حاقه/ 30-31) او را در می یابد و دهشت زده او را به عالم تاریک و غربت می برند.

ص: 298

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی- صفحه 43-38

کلی__د واژه ه__ا

امام علی (ع) تربیت دنیا انسان مرگ قرآن خدا

از اینجا معلوم می شود که دو اجل داریم. یک اجل، اجلی است که خدا برای ما معین فرموده و یک اجل، اجل مسمی که آن در نزد پروردگار است، و چون از طرفی طبق آیه کریمه «ما عندکم ینفد و ما عند الله باق؛ آنچه در نزد ماست فانی و خراب و آنچه در نزد پروردگار است باقی خواهد بود.» (نحل/ 96) بنابراین چون اجل مسمی در نزد خداست حتما از چیزهاییست که باقی بوده و دست خوش بوار و عدم و فنا قرار نخواهد گرفت؛ بنابراین مدت عمر ما که اجل ماست سپری می شود ولیکن اجل مسمی باقی می ماند. باید دید چگونه دو اجل داریم؟ فرقش چیست؟ چرا یکی از آن دو فانی و دیگری باقی است؟

اجل دنیوی

برای سنجش این موضوع می گوییم در سوره یونس آمده است: «إنما مثل الحیوة الدنیا کمآء أنزلناه من السمآء فاختلط به نبات الارض مما یأکل الناس و الانعام حتی إذآ أخذت الارض زخرفها و ازینت و ظن أهلهآ أنهم قادرون علیها أتناها أمرنا لیلا أو نهارا فجعلناها حصیدا کأن لم تغن بالامس کذالک نفصل الایات لقوم یتفکرون؛ همانا مثل زندگانی دنیا مانند آبی است که ما آن را از آسمان به پایین می فرستیم و گیاهان زمین از اقسام نباتاتی که خوراک انسان و چارپایان است با آن آب مخلوط شده، نباتات و گیاهان سرسبز و شاداب گشته، تا سرحدی که زمین بهره کافی خود را می برد و به انواع نبات و گیاه مزین می گردد، و صاحبان و ساکنان زمین چنین می پندارند که دیگر یکباره تمام قدرت و مکنت آنها بر زمین متمرکز شده و دیگر عاملی نیست که بتواند این بهره کافی و این وفور نعمت و خرمی و شادابی را از آنان بگیرد. ناگهان امر ما در شب یا روز بدان زمین می رسد و چنان آن ها را از بین می برد و همه را درو شده و از زمین جدا شده قرار می دهد که گویی اصلا دیروز در این زمین چیزی نروییده بود. این طور (ای پیامبر گرامی) ما آیات خود را مفصلا بیان می کنیم برای مردمی که تفکر کنند و بیندیشند» (یونس/ 24) در این آیه می فرماید زندگی و حیات انسان در دنیا هم همین طور است. یعنی نطفه های سرد در آتش گردان صلب پدر و سپس در رحم مادر قرار می گیرد و با کمال حرارت دوران تکامل خود را در رحم طی نموده و سپس به دنیا پا می گذارد و به دنبال علم و قدرت و جاه و مال و فرزند و انواع و اقسام تعینات و اعتباریات می رود تا از هرجهت دارای علم و تجربه و قوه تشخیص و ادراک و معرفت می گردد و به تمام اقسام فعالیت ها در زمین قادر می شود، و خلاصه آن که از نقطه نظر حیات دنیوی به نقطه اوج می رسد که ناگهان در عین آن که ابدا بر ذهنش خطور نمی کند که مرگ او می رسد، مرگ او را در می یابد؛ عزرائیل می آید و طومار حیات او را چنان در هم می پیچد و آثار و خصایص او را به باد فنا می دهد که «کأن لم تغن بالامس»، گویی اصلا چنین شخصی نبوده و به هیچ وجه در زمین اقامت نکرده و سکونت نداشته است. در این آیه مبارکه خدا می فرماید: «أتناها أمرنا لیلا أو نهارا؛ امر ما در شب یا روز می رسد و حیات را پایان می دهد.» پس معلوم می شود که پایان حیات در دنیا به امر خداست، و امر خدا مال خداست و در نزد خداست و همان اجل مسمی است. پس، از بین رفتن عمر و آمدن اجل، مترتب است بر اجل مسمی و امر الهی؛ او وقتی بیاید به این اجل خاتمه می دهد و برای انسان به هیچ وجه مهلتی نیست.

ص: 300

از اینجا کیفیت دو اجل واضح و روشن می شود: اجل دنیوی زمانی همین مدتی است که دوران عمر آدمی را تشکیل می دهد و با طی زمان طی می شود، و نحوه وجودش تدریجی و بالاخره از بین می رود و با فوت آدمی مهلتش سر می آید. اجل مسمی اجل عندالله و امر الهی است که در عالم زمان نیست و بوار و هلاک او را درنمی یابد، بلکه پیوسته در نزد خداست و ثابت است و بر اساس آن اجل این اجل دنیوی پی ریزی می شود. مثلا اول ظهر ما نماز گزاردیم و سپس دعا خواندیم، آن زمان ها سپری شد و ما را به این زمان فعلی تحویل داد که فعلا با دوستان عزیز به گفتگو اشتغال داریم. این زمان هم می گذرد و لحظه به لحظه در چرخ طی و تدریج زمان ما را به جلو می برد، ساعات، روزها، ماه ها، سال ها، تا به آخرین نقطه اجل می سپارد؛ آن همان روز میعاد و میقات است.

اجل مسمی

اما اجل مسمی و الهی که ثابت است و به طی زمان طی نمی گردد آن ضرب الاجل عمر انسان است از اول تا به آخر که در عالم معنی و ملکوت معین شده و گذشت و عبور در آن جا نیست، و بر آن اساس و ثبوت اصلی شالوده عمر زمانی و دنیوی پی ریزی می شود. آن اجل در عالمی فسیح و وسیع تر از نشأت دنیاست، و عالم ملکوت است که تمام موجودات این عالم ماده و طبع بر آن اساس و آن اصل در این عالم نزول نموده به وجود می آیند. آن عالم الگو و حقیقت است و این عالم مثال و نمونه و مجاز. همین گذشت عمری را که در اینجا از نقطه نظر تدریج ماده، زائل و منتهی به حدی می بینیم، اگر با فهم و ادراک عالی تر بنگریم یا بالحس و المشاهده ادراک عالم ملکوت را بنماییم، آن اجل ثابت و مسمی را در آنجا ثابت و موجود خواهیم یافت و ابدا قابل فنا و زوال نخواهیم یافت. شاهد بر این معنی آنکه می فرماید: «من کان یرجوا لقآء الله فإن أجل الله لات؛ کسی که امیدوار به ملاقات و دیدار خداست پس حقا اجل خدا خواهد آمد و به شرف لقای حضرت معبود مشرف خواهد شد.» (عنکبوت/ 5)

ص: 301

اجل خدا همان اجل مسمی است و همان امر الهی است. یعنی کسانی که امید لقای حضرت پروردگار را دارند باید به عالم ملکوت برسند و آن اجل مسمی و خصوصیات آن را از مبدأ تا منتهی دریابند، و یا به مرگ اختیاری و یا به مرگ اضطراری از اجل دنیوی عبور نموده و به عالم ملکوت برسند و لقای خدا بدون طی عالم ملکوت و ادراک ثابتات که از جمله اجل مسمی است، از مستحیلات است.

به عبارت دیگر می توان گفت: اجل مسمی و اجل دنیوی یک حقیقت و امر واحدی است، غایة الامر به دو نظر و به دو وجهه نگریسته می شود: یک وجهه و طرف آن، عالم طبع و ماده است که عمر گذران است، و وجهه و طرف دیگر آن، عالم ملکوت و ثابت است، که آن راه عبور به اسماء و صفات حضرت رب ودود و بالاخره فنا در ذات مقدس ربوبی است، و اجل مسمی که در عالم ملکوت است از منازل راه وصول به آن امید که همان لقای خدا باشد خواهد بود.

من_اب_ع

سید محمدحسین حسینی طهرانی- معادشناسی 1- صفحه 53-52 و 63-58

کلی__د واژه ه__ا

اجل مسمی انسان باورها در قرآن اجل وعده الهی اثبات معاد کمال

از قعر گل سیاه تا اوج زحل *** کردم همه مشکلات گیتی را حل

بیرون جستم ز قید هر مکر و حیل *** هر بند گشاده شد مگر بند اجل

و نیز حکیم خیام که خود را مدعی کشف معضلات و حل غوامض علوم می داند گوید:

خیام که خیمه های حکمت می دوخت *** در کورة غم فتاد و ناگاه بسوخت

مقراض اجل طناب عمرش ببرید *** دلال امل به رایگانش بفروخت

حضرت امیرالمؤمنین (ع) در همان ایامی که ضربت خورده بودند در ضمن خطبه ای می فرماید: «أیها الناس! کل امری لاق ما یفر منه فی فراره، الاجل مساق النفس. و الهرب منه موافاته. کم اطردت الایام أبحثها عن مکنون هذا الامر، فأبی الله إلا إخفآءه؛ هیهات! علم مخزون؛ ای مردم! تمام افراد بشر در زندگی خود برخورد می کنند با چیزی که از آن فرار می کرده اند که همان مرگست. و اجل و مدت زندگی همان زمانی است که نفس او را به مرگ سوق می دهد و رهبری می کند، و فرار از آن عین برخورد و رسیدن به آنست. چه بسیار روزها گذشت که من در صدد جستجو و تفحص از حقیقت بروز این واقعه بودم ولی خداوند او را به اراده جدیه خود مخفی داشت؛ هیهات! این دانشی است که در خزانه علم الهی مخفی است» (خطبه 149 نهج البلاغه).

عجیب است که انسان با فرار از مرگ چگونه خود را به مرگ نزدیک می کند. از خیابان تند می دود به ماشین نخورد، همان سرعت موجب تصادف و مرگ او می گردد. در ظاهر فرار از مرگ است و در واقع استقبال از مرگ. چه بسا به طبیب مراجعه می کند که مرضش معالجه شود، با اندک اشتباه طبیب می میرد. به بیمارستان می رود تا با عمل جراحی قدری در دنیا بیشتر زیست کند چه بسا در زیر کارد جراح جان می سپرد. مثال برای این موضوع بسیار است بلکه می توان گفت تمام ساعات و لحظاتی که بر انسان می گذرد، در آن ساعات و لحظات می کوشد تا خود را از چنگ مرگ نجات دهد و موجودیت خود را حفظ کند و آنچه برای ادامه حیات او مفید است بجا آورد و آنچه موجب قطع و زوال حیات اوست از خود دور کند.

ص: 303

این غریزه تمام افراد بشر است ولیکن با وجود این غریزه که صد در صد تلاش خود را مصروف به بقاء خود می کند حتی در خواب هم دارای این حس خویشتن داری است، اما در متن واقع هر لحظه خود را به مرگ نزدیکتر نموده و با همین فعالیت ها که منطبق بر زمان گذران است و طی این زمان از اراده و اختیار او بیرون است، خواهی نخواهی با دست خود، خود را به جلو می برد و لحظه به لحظه اجل و مرگ خود را استقبال نموده دائما به او نزدیک می گردد. اینست که مولا می فرماید: «و الهرب منه موافاته؛ فرار از او عین وصول و دریافت اوست».

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 1 - صفحه 56-53

کلی__د واژه ه__ا

مرگ

عزرائیل عرض کرد: من از روی غضب به او نگاه نکردم؛ او چنین گمان بدی درباره من برد. داستان از این قرار است که حضرت رب ذوالجلال به من امر فرمود تا در فلان ساعت جان او را در هندوستان قبض کنم. قریب به آن ساعت او را اینجا یافتم، و در یک دنیا از تعجب و شگفت فرو رفتم و حیران و سرگردان شدم؛ او از این حالت حیرت من ترسید و چنین فهمید که من بر او نظر سوئی دارم در حالیکه چنین نبود، اضطراب از ناحیه خود من بود. باری با خود می گفتم اگر او صد پر داشته باشد در این زمان کوتاه نمی تواند به هندوستان برود، من چگونه این مأموریت خدا را انجام دهم؟ لیکن با خود گفتم من بسراغ مأموریت خود می روم، بر عهده من چیز دگری نیست. به امر حق به هندوستان رفتم ناگهان آن مرد را در آنجا یافتم و جانش را قبض کردم (دفتر اول مثنوی طبع میرخانی ص26).

از حضرت امام علی (ع) روایت است که چون خداوند اراده فرمود پیامبرش ابراهیم (ع) را قبض روح کند، ملک الموت را به سوی او فرو فرستاد. ملک الموت چون به ابراهیم رسید عرض کرد: «السلام علیک یا إبراهیم، سلام بر تو باد ای ابراهیم» ابراهیم گفت: «و علیک السلام یا ملک الموت؛ أ داع أم ناع؟ بر تو سلام باد ای فرشته مرگ؛ آمدی مرا به سوی پروردگارم بخوانی که به اختیار اجابت کنم یا آنکه خبر مرگ مرا آورده ای و باید به اضطرار شربت مرگ را بنوشم؟» عزرائیل گفت: ای ابراهیم! بلکه آمده ام که تو را به اختیار به سوی خدایت ببرم، پس اجابت کن دعوت خدایت را و تسلیم مرگ باش؛ خدایت تو را به خود خوانده است! ابراهیم گفت: «فهل رأیت خلیلا یمیت خلیله؟ آیا دیده ای دوست و یار مهربانی، یار مهربان و دوست خود را بمیراند»؟ چگونه خدای حاضر می شود خلیلش را که ابراهیم است بکشد؟

ص: 305

عزرائیل به سوی بارگاه حضرت رب العزة بازگشت و در مقابل او قرار گرفت و در بین دو دست جلال و جمال در مقام اطاعت و تسلیم درنگ کرد و سپس عرضه داشت: ای پروردگار من! شنیدی آنچه را که یار مهربان و خلیلت ابراهیم گفت؟ خداوند جل جلاله به ملک الموت خطاب کرد: ای عزرائیل! به سوی ابراهیم رهسپار شو و به او بگو: «هل رأیت حبیبا یکره لقآء حبیبه؟ آیا هیچ دیده ای که یار مهربانی از ملاقات و دیدار محبوبش گریزان باشد و لقای او را مکروه دارد و از برخورد با او ناخرسند گردد؟» «إن الحبیب یحب لقآء حبیبه، حقا که حبیب دوست دارد محبوب خود را ملاقات کند».

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 58-56

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 71-70

کلی__د واژه ه__ا

مرگ خدا حضرت ابراهیم (ع) عزرائیل

مأمون خلیفه مقتدر عباسی آن وقت که آخرین لحظات عمر خود را طی می کرد و دانست که دیگر آفتاب عمرش به لب بام رسیده دستور داد او را در میان خیمه گاهها و خرگاههای سپاهیانش ببرند، شب بود و دشت وسیع از آتشهایی که نقطه به نقطه از طرف سپاهیان روشن شده بود جلوه خاصی داشت، دید تمام آرزوهایش بر باد رفته، این قدرتها و عزتها نمی تواند سودی به او برساند، با کمال عجز و لابه دست به آسمان بلند کرد و گفت: "ای آنکه ملک تو دائم و ثابت و همیشگی است رحم کن بر آنکه ملکش از دستش می رود."

سلطان سنجر سلجوقی در آخرین لحظات زندگی خود این اشعار را با خود زمزمه می کرد:

به ضرب تیغ جهانگیر و گرز قلعه گشای *** جهان مسخر من شد چو من مسخر رای

بسی قلاع گشودم به یک نمودن دست *** بسی مصاف شکستم به یک فشردن پای

چو مرگ تاختن آورد هیچ سود نداشت *** بقا بقای خدای است و ملک ملک خدای

بازگشت نفس انسان و به سر رسیدن اجل دنیوی و رسیدن به اجل مسمی و انتقال از ماده به عالم مثال و صورت، مرگ است. البته حقیقت مرگ امری محسوس نیست که بتوان آن را با حس ادراک کرد، چون مرگ انتقال از عالم طبع و حس است به عالم مافوق حس که آنرا برزخ و مثال گویند، بنابراین با حس ادراک نمی شود. مرگ حرکت از عالم طبع و ماده است و بنابراین با حس که خود از طبع و ماده است چگونه ادراک شود؟

جهل و مرگ:

ص: 307

شیخ الرئیس بوعلی سینا در رسالة الشفآء من خوف الموت راجع به حقیقت مرگ و علت ترس از آن مطالبی دارد که ما عین ترجمه آنرا در اینجا می آوریم: اما کسیکه مردن را جاهل است و نمی داند که حقیقتش چیست، پس من برای او بیان می کنم و روشن می سازم که مرگ بیشتر از آن نیست که نفس انسانی آلات خود را که آنها را استعمال می نمود ترک می کند _و آن آلات همان اعضای او هستند که مجموعه آنها را بدن می نامند_ همچنانکه شخص صنعتکار آلات کار خود را ترک می کند. چون نفس انسان جوهری است غیر جسمانی، و عرض نیست و قبول فساد و خرابی نمی کند. و چون این جوهر از بدن مفارقت کند، باقی خواهد بود به بقائی که در خور اوست، و از کدورات عالم طبیعت صفا می یابد و به سعادت تامه خود نائل می آید و ابدا راهی به زوال و فناء و انعدام او نیست. چون جوهر از آن حیث که جوهر است فانی نمی شود و ذاتش باطل نمی گردد، و آنچه باطل می شود همان اعراض و خواص و نسبت ها و اضافات و اموری است که بین او و اجسام و رابطه بین آن دو می باشد.

و اما جوهر روحانی که ابدا قبول استحاله و دگرگونگی نمی کند و در ذات خود تغییر نمی یابد و فقط قبول کمالات و تمامیت صورت خود را می کند، پس چگونه تصور می شود که معدوم گردد و متلاشی شود؟ و اما کسی که از مرگ می ترسد به علت آنستکه نمی داند بازگشت او بسوی کجاست. یا آنکه گمان می کند چون بدن او منحل شود و ترکیب آن باطل گردد، ذات او منحل شده و نفس و حقیقت او باطل میگردد و به بقاء نفس خود جاهل است و کیفیت معاد را نمیداند؛ بنابراین در واقع از مرگ نمی ترسد بلکه جاهل است به امری که سزاوار است او را بداند. بنابراین علت خوف او همان جهل اوست، و همین جهل است که علما را به طلب علم و سختی راه آن واداشته و برای وصول به آن، لذات جسم و راحت بدن را ترک کرده اند.

ص: 308

آگاهی و مرگ:

بنابراین واقعیت، مرگ برای مرد عارف و مؤمن بیدار ایجاد اضطراب و دهشت و وحشت نمی کند؛ بلی برای افرادی که از تجرد نفس بواسطه انغمار در عالم ماده و شهوات دور شده و خدای خود را نشناخته اند به علت عدم انس و آشنائی با عوالم قرب ایجاد وحشت می کند و جهالت آنها پیوسته آنها را هراسان و مضطرب می دارد. ولی مرد مؤمن که از راه حق قدمی فراتر ننهاده و کردار و صفاتش را بر حق و امر حق تطبیق نموده و در این دنیا پشت به عالم غرور نموده و از آن تجافی کرده و میل و رغبت خود را به دار خلود و ابدیت نموده است و عاشق لقای خدا بوده است، این عاشق مرگ است، عاشق تجرد است؛ چون محب خداست، مؤمن به فردانیت اوست. هر روز آرزو می کند که لباس بدن را خلع و به نور تجرد مخلع گردد، بلکه پیوسته می کوشد تا هر روز یک درجه از غرور و مجاز او کم گردد و یک درجه به ادراک معنی و حقیقت نزدیکتر شود، تا سرحدی که تمام امور دنیوی و فانی در نزد او به سراب بطلان و نیستی مدفون شده و تجلی عالم انوار و حقیقت بر او متحقق گردد.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 67-65

مرتضی مطهری- حکمتها و اندرزها- صفحه 183 و 184

کلی__د واژه ه__ا

مرگ ماده انسان ترس خدا اجل مأمون

و نیز می فرماید: «قل ی_ا أیها الذین هادوا إن زعمتم أنکم أولیآء لله من دون الناس فتمنوا الموت إن کنتم ص_'دقین * و لا یتمنونه أبدا بما قدمت أیدیهم و الله علیم بالظ_'لمین؛ ای پیغمبر بگو: ای مردمانی که یهودی شده اید! اگر چنین می پندارید که شما فقط اولیای خدا هستید نه سایر افراد مردم، پس تمنی و آرزوی مرگ کنید اگر راست می گوئید! و ابدا چنین تمنایی نخواهند نمود به علت گناهان و تجاوزاتی که نموده اند و به خود و دیگران ستم نموده اند و خداوند به ظالمین داناست.» (جمعه/6-7)

آن کسی که به عالم غرور دل می بندد و عالم هستی را فقط از دریچه چشم شهوت و غضب و استثمار و تعین و حکومت های ناروا ملاحظه می کند، یعنی در عین جهل فرو رفته و با عالم واقع در همان متن واقعیت فاصله گرفته، از خدا دور شده و سر تسلیم در مقام عبودیت او فرود نیاورده، ابدا عاشق خدا نیست؛ دعوای کاذب دارد. او از اولیای خدا نیست، چون ولی، عاشق مولای خود است. او محب نیست، چون محب مشتاق زیارت و لقای محبوب است. یهود که مدعی هستند فرزندان برجسته آدمند و آنها در قیامت به آتش نمی سوزند مگر ایام مختصری و همان چهل روزی که تمرد حضرت هارون (ع) وصی موسی (ع) را نموده و گوساله پرست شدند، در این دعوی دروغ می گویند؛ چون آثار محبت در پیکره وجود و در سراسر عمل ظاهر می شود و کردار، معرف صفات و ذات و طرز تفکر است. آنها عاشق دنیا هستند، مشتاق جمع آوری مال و ثروت اند و لذا عاشق هر راهی هستند که آنها را به معشوقشان برساند گرچه قتل نفوس و نهب اموال محترمه باشد. آنها عاشق حیات و زندگی عالم غرورند نه ابدیت و سرمدیت.

ص: 310

یافتم من مرگ خود، خود زندگی است *** زندگیم سر به سر پایندگی است

اقتلونی اقتلونی یا ثقات *** إن فی قتلی حیوة فی حیوة

گویند این رباعی از بابا افضل کاشی است و اصل آن این است:

آزمودم مرگ من در زندگی است *** چون روم زین زندگی پایندگی است

اقتلونی اقتلونی یا ثقات *** ان فی قتلی حیوة فی حیوة

و در مثنوی طبع سنگی میرزا محمودی صفحه 294 موجود است.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی جلد1- صفحه 68-70

کلی__د واژه ه__ا

دنیا مرگ خدا مؤمن آخرت قوم یهود بندگی

«علاقه و شوق امیرالمؤمنین به خدا او را مشتاق مرگ می کند و عشق لقای خدا او را مانند انس طفل به پستان مادر مأنوس با مردن میدارد، و لذا در وقتیکه شمشیر ابن ملجم مرادی بر فرقش نشست صدا زد: بسم الله و بالله و علی ملة رسول الله، فزت و رب الکعبة؛ سوگند به پروردگار کعبه که فائز شدم و گوهر مقصود را بدست آوردم.

ابن اثیر جزری در کتاب «اسد الغابة» با سلسله سند خود روایت می کند از عثمان بن صهیب از پدرش که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «قال لی رسول الله صلی الله علیه و ءاله و سلم: من أشقی الاولین؟ قلت: عاقر الناقة. قال: صدقت. قال: فمن أشقی ا لا خرین؟ قلت: لا علم لی یا رسول الله. قال: الذی یضربک علی هذا، و أشار بیده إلی یافوخه. و کان یقول: وددت أنه قد انبعث أشقاکم فخضب هذه من هذه، یعنی لحیته من دم رأسه؛ رسول خدا (ص) به من فرمود: شقی ترین پیشینیان کیست؟ عرض کردم: آنکه از قوم ثمود بود و شتر صالح پیامبر را پی کرده و او را کشت. پیامبر اکرم (ص) فرمود: راست گفتی. پس بگو شقی ترین پسینیان کیست؟ عرض کردم: ای رسول خدا نمی دانم! حضرت رسول (ص) فرمود: آنکه بزند بر این موضع، و اشاره به یافوخ امیرالمؤمنین فرمود. (و یافوخ موضعی است در جلوی سر بین استخوان جلوی سر و استخوان مغز سر، که در اطفال نرم است و چون بر آن موضع دست بگذارند فرو رود) و امیرالمؤمنین (ع) می فرمود: دوست دارم که شقی ترین شما برانگیزد و _ دست به محاسن خود می کشیده و اشاره به سرش می نموده و می فرمود: _ اینجا را از اینجا به خون خضاب کند!» (اسدالغابه احوالات امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب ج4 ص34 و 35 و نیز این روایت را در الصواعق المحرقة ص74 آورده است).

ص: 312

و نیز ابن اثیر روایت می کند با اسناد متصل خود از ابوالطفیل که: إن علیا جمع الناس للبیعة، فجآء عبد الرحمن بن ملجم المرادی فرده مرتین، ثم قال علی: ما یحبس أشقاها؟ فوالله لیخضین هذه من هذه. ثم تمثل:

اشدد حیازیمک للموت *** فان الموت لاقیکا

ولاتجزع من القتل *** اذا حل بوادیکا

(اسدالغابه ج4 ص35)

ابوالطفیل گوید که علی امیرالمومنین (ع) مردم را برای بیعت با خود جمع نمود و سپس فرمود: چه جلوگیر شده شقی ترین امت را؟ سوگند به خدا هر آینه این محاسن را به خون سر خضاب خواهد نمود و سپس بدین شعر تمثل نمود:

ای علی کمربندهای خود را برای مرگ محکم کن چون حقا مرگ تو را خواهد رسید.

و از کشته شدن مهراس در آن هنگام که در سرزمین تو فرود آید.

مالک اشتر می گوید: من همیشه امیرالمومنین (ع) را می دیدم که در موقع نماز رنگش متغیر می شد و روحش به ملاء اعلی می رفت و با خدای خود ملاقات می فرمود و هیچ ندیدم از جنگها و شدائد متزلزل باشد و از مرگ بهراسد گویی مرگ برای او مفهومی نداشت.

اصبغ ابن نباته می گوید: پس از ضربت خوردن که به خدمتش مشرف شدم خود را روی پای مبارکش انداخته گریه می کردم فرمود: ای اصبغ برخیز برای چه گریه می کنی من راه بهشت در پیش دارم. عرض کردم: می دانم تو عاشق لقاء خدا هستی و راه بهشت در پیش داری من بر فقدان و مهاجرت تو گریه می کنم من بر خود مینالم.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 75-71

ص: 313

کلی__د واژه ه__ا

مرگ حکومت پیامبر اکرم

مجلسی (ره) در کتاب العدل و المعاد، از دو کتاب حسین بن سعید که از بزرگان محدثین است مسندا از حضرت باقر (ع) روایت کرده است که «قال: سئل رسول الله صلی الله علیه و ءاله و سلم: أی المؤمنین أکیس؟ قال: أکثرهم ذکرا للموت و أشدهم استعدادا له؛ از رسول خدا (ص) سؤال نمودند کدامیک از مؤمنین باکیاست تر و بافراست ترند؟ حضرت فرمودند: آن کسی که بیشتر یاد مرگ کند و خود را برای آن بهتر مستعد و آماده سازد» (بحار ج6 از طبع آخوندی ص126). و نیز از کتاب «روضة الواعظین» از رسول خدا (ص) (همان مصدر ص130) روایت کرده است که فرمود: «أکیس الناس من کان أشد ذکرا للموت؛ زیرک ترین و بافطانت ترین افراد بشر کسی است که یاد نمودن او از مرگ قوی تر و شدیدتر باشد».

خطبه ای هست که امام علی (ع) در آن، خلقت همه طیور ولی بیشتر خلقت طاووس را توصیف کرده است، یعنی عجایب خلقت طاووس را به عنوان دلیلی بر وجود خداوند بیان کرده است. در آخر خطبه می فرماید: «سبحان من ادمج قوائم الذرة و الهمجة الی ما فوقهما من خلق الحیتان و الفیلة ووای علی نفسه الا یضطرب شبح مما اولج فیه الروح، الا و جعل الحمام موعده؛ منزه است آن که قوائم و پاها در درون مورچه ها و مگسهای ریز تا آن بزرگترهاشان (که ماهیها و فیلهای بزرگ است) قرار داد و بر خود قرار داده که هیچ جسمی از اجسامی که روح را در آنها قرار داده است حرکت نکند مگر اینکه مرگ را هم موعد آنها قرار داده است» (یعنی سنت الهی است که در هر جا روح را قرار داده است مرگ را هم قرار بدهد) (نهج البلاغه، خطبه 165).

ص: 315

اینجا ما می بینیم تعبیر 'روح' آمده است ولی به تعبیر «اولج فیه الروح» یعنی روح را وارد و داخل کرد. دلالت اینجا همین مقدار است که می فرماید روح را داخل کرد. ولی ممکن است کسی مناقشه کند که اینجا از بیرون رفتن و استقلال روح سخنی نیست، فقط سخن از وارد کردن روح است. شاید در اینجا مقصود از روح همان حیات باشد و مثلا بگوییم مقصود این است که با مردن شخص، حیات هم بکلی فانی می شود و از بین می رود، خصوصا اینکه همه حیوانات از کوچکترین ذرات گرفته تا بزرگترینشان را هم داخل کرده است. البته نه اینکه بخواهم بگویم این یک اشکال واردی است، ممکن است در این دلالت کسی مناقشه کند ولی این مناقشه هم مناقشه صحیحی نیست، برای اینکه می گوید همه حیوانات دارای روح هستند از کوچکترین ذرات گرفته تا بزرگترینشان و راجع به خروج روح ساکت است، نه اینکه چیزی بر خلافش دیده می شود.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 89-86

مرتضی مطهری- معاد- صفحه 115

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح خدا مؤمن حیوانات یاد خدا

و دیگر آنکه طبق ادله متقنه تجرد و بقا نفس ناطقه، آنچه را که انسان پس از مردن ادراک می کند، با حواس ظاهریه و قوای مادیه که در دنیا و عالم بدن بکار می بندد نیست، بلکه با قوای مجرده پس از خراب بدن و بقا نفس است. آن وقت چطور ممکن است تصور شود که آنچه باید با قوای مجرده فعلیه بعد از مردن و خراب بدن ادراک شود، آنها را با حواس ظاهریه و قوای مادیه ادراک کرد و آنها را به طور ملموس و مشهود وجدان نمود. بنابراین بشر می کوشد که اسرار پس از مرگ (یعنی اسراری که باید حقیقتش بعد از مردن یافت شود) را در زمان زندگی و حیات (یعنی قبل از مرگ) بفهمد و نخواهد فهمید. کما آنکه بشر که در ذات مقدس حضرت احدیت -جل و عز- شک و تردید پیدا می کند، بعلت آن است که می خواهد آن وجود اعلی و ارفع را با حس ادراک کند و مفروض مسئله آن است که آن وجود مقدس موجود محسوس نیست پس چگونه با حس لمس شود و مشهود گردد؟ یا می خواهد آن را با قوای متخیله و متفکره بیابد و مفروض مسئله آن است که آن وجود سبحان، خالق ازلی سرمدی و غیرمتناهی است پس چگونه تصور می شود که در ذهن بگنجد یا قوای مفکره بشر او را تسخیر نموده و زنجیر کند؟ این خلاف فرض مسئله است.

و همان طور که باید اجمالا معتقد به وجود خدا بود ولیکن حقیقت معرفت به ساحت اقدسش حاصل نمی شود مگر بعد از مرحله فنا و نیستی در ذات او، همین طور باید اجمالا معتقد به وجود عوالم پس از مرگ که قلب و وجدان شهادت می دهد بوده و حقیقت معرفت و علم به خصوصیات و کیفیاتش را به معرفت و علم پس از مرگ حواله نمود و غیر از این چاره ای نیست. چون معنی مرگ عبور از عالم طبیعت است به عالم تجرد که مافوق طبیعت و ماده است و این معنی حاصل نمی شود مگر با زوال حرکت و خاموش شدن حواس ظاهریه و باطنیه، بنابراین با چشم مادی و حرکات مادیه ادراک نمی شود و ما می خواهیم مرگ را با این چشم ببینیم و ورود در عالم دیگر را با این چشم ادراک کنیم، با بدن مادی و فکر مادی ادراک کنیم! لذا چون این معنی غیر قابل قبول و تحقق است، افراد بشر دچار شک و تردیدند که پس از مرگ چه خواهد شد؟ و آیا بعد از مرگ حسابی است، کتابی است؟ یا این که انسان همین مجموعه مادی است و با پدید آمدن مرگ متلاشی می شود، روحی هم ندارد، نفس هم در بین نیست، معدوم می شود.

ص: 317

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی جلد1- صفحه 89-91

کلی__د واژه ه__ا

مرگ نفس انسان اعمال آخرت اثبات معاد ماوراء الطبیعه شناخت

علت حقیقی ترس و فرار مردم از مرگ:

حال باید دید به چه علت قضیه مرگ در اذهان بعکس جلوه نموده و یقین و شک در آن جای خود را با هم عوض نموده اند. زندگی دنیا یک رویه ای دارد و یک آستری، که از آن در لسان علم و قرآن، به ظاهر و باطن تعبیر می شود. رویه و ظاهرش، طراوت و زیبائی و دل بدان بستن و در لذات و شهوات غرق شدن گرچه توأم با صحت و سلامت باشد؛ اما باطنش، اخلاق، وجدان، نیت پاک و چشم پاک و گفتار پاک، خدمت، ایثار، عبودیت خدا و علم و تقوی و معرفت اسرار است.

محبت دنیا و مرگ:

کسانیکه در دنیا زندگی می کنند و دل به ظاهر دنیا می دهند و ابدا با باطن کاری نداشته و از وجدان خود که در حقیقت مربوط با خداست نیرو نمی گیرند، و حواس خود را جمع نمی کنند بلکه سرسری و بدون حساب و مسؤولیت و بدون تعهد زندگی می نمایند، پیوسته در دل آنان محبت دنیا و آثار آن رو به فزونی می رود تا به جائیکه گوئی هیچ محبوبی و مقصودی غیر از آن نمی پندارند. مردن برای این افراد بسیار سخت است. چون یک عمر زندگی کرده و آن عمر سرمایه وجودی او بوده و ساعات عمر را برای بدست آوردن امور دنیویه از مال و جاه و اعتبار مصرف کرده و برای داخل کردن موقعیت و هستی وجودی خود در دل مردم فعالیت نموده و زحمت کشیده، برای اولاد رنج برده و متحمل مشکلات شده، سرمایه ای گرد آورده و بدان اعتماد کرده، در سرما و گرما ایام و ساعات عمر خود را برای بدست آوردن این امور مصرف نموده است؛ خلاصه تمام دوران عمر خود را که منطبق است بر قطعات زمان از سالها و ماهها و روزها و ساعت ها و دقیقه ها و لحظه ها، برای بدست آوردن این چیزها مصرف کرده است. بنابراین به هر یک از آنها قهرا محبت پیدا نموده است و هر یک از آنها مانند زنجیری دل و خواست او را به خود می بندد؛ حالا می خواهد از دنیا برود، دل خود را متصل به هزاران زنجیر می بیند که از هر طرف او را به این امور دوخته است. اموال او هر یک دل او را بسوی خود می کشند، دوستان و احباب به سمت خود می کشند، اولاد و زن و عشیره به سمت خود می کشند، آرزوهای دراز که در خیال خود پروریده و بر اثر توهم و تخیل، موجودیت تخیلی و موهومی پیدا کرده به سمت خود می کشند؛ و این شخص می خواهد برود، حرکت کند، یعنی چه؟ یعنی بار سفر آخرت بندد، وداع کند! رجوعی نیست، دیگر حتی برای یک لحظه روی این عالم را نمی بیند، و تمام این اندوخته ها و محبوب ها و مقصودها به خاک نسیان سپرده می شود.

ص: 319

و حتی در مقابل دیدگان خود می بیند که عشقی که با بدن خود می ورزید و برای خراش پوست دستش به طبیب متوسل می شد، باید تمام بدن را در خاک ببیند و طعمه ماران و موران زمین کند، و محل و مدفن او جای آمد و شد خزندگان زیر زمین گردد. سوراخهای بدن او محل رفت و آمد مارها و عقربها شود، و خاک سنگین بر روی پیکر او انباشته گردد و خود در میان آن تبدیل به خاک و خاکستر شود. همه اینها را در مقابل دیدگان خود مجسم می بیند. و از طرفی هم بر اساس وجدان و عقل حرکت نکرده، راه آخرت را روشن ننموده، با ناموس خدا آشنائی پیدا نکرده، با علوم باطنیه و موجبات تجرد نفس پیوسته در جنگ و جدال و قهر بوده، از راه عدالت منحرف و به حقوق خود و سائر افراد مردم که در نزد مبدأ اصیل عالم، خداوند عزوجل محترمند تجاوز کرده و در مقام عبودیت خدا نبوده، سر به سجده تسلیم و خاکساری در مقابل ظاهرکننده این مظاهر عجیب و این مناظر شگفت عالم نگذارده، ایثار نکرده، دستگیری از بیچارگان و درماندگان ننموده، و با اعمال صالحه جان خود را به حیات آن عالم زنده نکرده، و برای تاریکیها و عقبات و کوره راههای طبعی چراغی نیفروخته است.

با این حال و کیفیت می خواهد از دنیا برود! با این مشکلاتی که از هر سو بدو روی آورده و او را احاطه نموده و درهم پیچیده است؛ حیرت زده، خسران زده و زیانکار، با زیان و ندامت و حسرتی که از سر تا قدم او می بارد می خواهد کوچ کند. بانگ رحیل زده شده و دیگر وقت درنگ و تدارک نیست. بالاخص اگر به این امور فانیه دنیا با رنج و زحمت رسیده باشد و آنها را با مشقت تحصیل کرده باشد، در این صورت علاقه بیشتر بوده و بالنتیجه دل کندن از آنها مشکلتر است. چون به موازات و به نسبت مستقیم، هرچه کوشش و تحمل زحمت برای بدست آوردن چیزی بیشتر شود به همان میزان محبت به آن بیشتر و دلبستگی به آن شدیدتر و دل کندن از آن ناهموارتر است. با این خصوصیات اگر به کسی بگویند: یک سال دیگر می میری یا مثلا ده سال دیگر می میری، دنیا در چشم او تاریک می شود؛ گوئی تمام عذاب ها را بر او وارد کرده و کوهها را بر سر او خراب می نمایند.

ص: 320

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 1 - صفحه 97-91

کلی__د واژه ه__ا

دنیا مرگ زهد

من به خود نامدم اینجا که به خود باز روم *** آنکه آورده مرا باز برد در وطنم

(پایان دفتر چهارم «مثنوی» میرخانی ص420)

در آنجا عالم فضای واسع است، عالم عظیم است. غصه نیست، خستگی نیست، مرض اعصاب نیست، دغدغه نیست، دشمن نیست، تهدید نیست. آنجا عالم حیات است، حیات محض است، مرکز نشر حیات به عوالم است، جمال مطلق است، تلؤلؤ نورانیت موجودات پاک و مجرد است، ارواح پاک فرشتگان و انبیاء و ائمه و اولیای خداست. آنجا معدن عظمت و عز قدس است، و نور محض و عرفان خالص است لذا مؤمن هیچ نگرانی ندارد بلکه از چنین مرگی استقبال میکند و پیشواز میرود. اگر فرضا مؤمنی در دنیا در نهایت آسایش و ابهت و عظمت زیست کرده و تمام انواع جمال و اقسام لذات شرعیه برای او میسور بوده است به او بگویند می میری، باز خوشحال می شود زیرا می گوید: «و الاخرة خیر و أبقی'؛ حال آن که آخرت بهتر و پایدارتر است» (الاعلی/17). آن عالم لقاء و عرفان است، آنجا محل ادراک حقائق و کشف دقائق بدون پرده و حجاب است لذا با اخبار به مرگ، زود حرکت می کند و سبک و سبکبار میرود و اگر فرضا کافری که رابطه خود را با باطن و معنی قطع کرده است، تمام اقسام مصائب و بلاها و رنجها و مرض ها و فقرها و تنگدستیها به وی رو آورده باشد، به او بگویند می میری راضی نمی شود؛ زیرا می داند در جائی می رود از اینجا تنگ تر و سخت تر و تاریکتر و ناخوشایند تر؛ چون در آن عوالم غریب است، غریب محض.

ص: 322

باطن مؤمن از ظاهرش بهتر، و باطن کافر از ظاهرش آلوده تر است. مؤمن آرزوی لقای خدا را دارد، و راه برای او باز است. زیرا می بیند نتیجه زحمات عمرش در این راه، در ناموس عالم هستی ضایع و باطل نشده، و اینک که پا از این مرحله بیرون گذارد همه در مقابل دیدگانش مهیا و آماده است. مزد و ثواب، اجر و پاداش، بهشت و رضوان، لقاء حضرت محبوب، همه و همه حاضرند؛ آنچه در دنیا برای او مخفی بوده در اینجا آشکارا شده است. و همین پرده و حجاب تن که تا اندازه ای ولو فی الجمله مانع از رسیدن به اقصی مراتب تجرد بود از بین میرود و با مرگ، خود را در آغوش خوشبختی و کامیابی از جمال حضرت ازلی می بیند، و در آن لقاء و وصل ممتد و سرمد بسر میبرد، لذا همانند شب زفاف و عروسی و لیلة الوصال است. حافظ گوید:

روز هجران و شب فرقت یار آخر شد *** زدم این فال و گذشت اختر و کار آخر شد

آن همه ناز و تنعم که خزان میفرمود *** عاقبت در قدم باد بهار آخر شد

صبح امید که شد معتکف پرده غیب *** گو برون آی که کار شب تار آخر شد

شکر ایزد که به اقبال کله گوشه گل *** نخوت باد دی و شوکت خار آخر

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 100-97

کلی__د واژه ه__ا

مرگ انسان خدا موجودات

حرکت کردیم به طرف تهران و سپس به طرف مشهد مقدس. از نیشابور که گذشتیم دیدیم یک مردی به صورت عامی در کنار جاده به طرف مشهد میرود و با او یک کوله پشتی بود که با خود داشت. اهل ماشین گفتند این مرد را سوار کنیم ثواب دارد، ماشین هم جا داشت. ماشین توقف کرده چند نفر پیاده شدند و از جمله آنان من بودم، و آن مرد را به درون ماشین دعوت کردیم. قبول نمی کرد، تا بالاخره پس از اصرار زیاد حاضر شد سوار شود به شرط آنکه پهلوی من بنشیند و هرچه بگوید من مخالفت نکنم. سوار شد و پهلوی من نشست، و در تمام راه برای من صحبت میکرد و از بسیاری از وقایع خبر می داد و حالات مرا یکایک تا آخر عمر گفت. و من از اندرزهای او بسیار لذت می بردم و برخورد به چنین شخصی را از مواهب پروردگار و ضیافت حضرت رضا (ع) دانستم تا کم کم رسیدیم به قدمگاه و به موضعی که شاگرد شوفرها از مسافرین «گنبدنما» میگرفتند.

همه پیاده شدیم. موقع غذا بود، من خواستم بروم و با رفقای خود که از شیراز آمده ایم و تا بحال سر یک سفره بودیم غذا بخورم. گفت: آنجا مرو! بیا با هم غذا بخوریم. من خجالت کشیدم که دست از رفقای شیرازی که تا بحال مرتبا با آنها غذا می خوردیم بردارم و این باره ترک رفاقت نمایم، ولی چون ملتزم شده بودم که از حرفهای او سرپیچی نکنم لذا بناچار موافقت نموده، با آن مرد در گوشه ای رفتیم و نشستیم. از خرجین خود دستمالی بیرون آورد، باز کرده گویا نان تازه در آن بود با کشمش سبز که در آن دستمال بود، شروع به خوردن کردیم و سیر شدیم؛ بسیار لذت بخش و گوارا بود. در اینحال گفت: حالا اگر می خواهی به رفقای خود سری بزنی و تفقدی بنمائی عیب ندارد. من برخاستم و به سراغ آنها رفتم و دیدم در کاسه ای که مشترکا از آن می خورند خون است و کثافات، و اینها لقمه بر میدارند و می خورند و دست و دهان آنها نیز آلوده شده و خود اصلا نمی دانند چه می کنند؛ و با چه مزه ای غذا می خورند. هیچ نگفتم، چون مأمور به سکوت در همه احوال بودم.

ص: 324

به نزد آن مرد بازگشتم. گفت: بنشین، دیدی رفقایت چه می خوردند؟ تو هم از شیراز تا اینجا غذایت از همین چیزها بود و نمی دانستی؛ غذای حرام و مشتبه چنین است. از غذاهای قهوه خانه ها مخور؛ غذای بازار کراهت دارد. گفتم: إن شاء الله تعالی، پناه می برم به خدا. گفت: حاج مؤمن! وقت مرگ من رسیده، من از این تپه می روم بالا و آنجا می میرم. این دستمال بسته را بگیر، در آن پول است، صرف غسل و کفن و دفن من کن. و هر جا را که آقای سید هاشم صلاح بداند همانجا دفن کنید. (آقای سید هاشم همان امام جماعت شیرازی بود که در معیت او به مشهد آمده بودند.) گفتم: ای وای! تو می خواهی بمیری؟! گفت: ساکت باش! من می میرم و این را به کسی مگو. سپس رو به مرقد مطهر حضرت ایستاد و سلام عرض کرد و گریه بسیار کرد و گفت: تا اینجا به پابوس آمدم ولی سعادت بیش از این نبود که به کنار مرقد مطهرت مشرف شوم.

از تپه بالا رفت و من حیرت زده و مدهوش بودم، گوئی زنجیر فکر و اختیار از کفم بیرون رفته بود. به بالای تپه رفتم، دیدم به پشت خوابیده و پا رو به قبله دراز کرده و با لبخند جان داده است؛ گوئی هزار سال است که مرده است. از تپه پائین آمدم و به سراغ حضرت آقا سید هاشم و سائر رفقا رفتم و داستان را گفتم. خیلی تأسف خوردند و از من مؤاخذه کردند چرا به ما نگفتی و از این وقایع ما را مطلع ننمودی؟ گفتم: خودش دستور داده بود، و اگر می دانستم که بعد از مردنش نیز راضی نیست، حالا هم نمی گفتم. راننده ماشین و شاگرد و حضرت آقا و سائر همراهان همه تأسف خوردند، و همه با هم به بالای تپه آمدیم و جنازه او را پائین آورده و در داخل ماشین قرار دادیم و به سمت مشهد رهسپار شدیم. حضرت آقا می فرمود: حقا این مرد یکی از اولیای خدا بود که خدا شرف صحبتش را نصیب تو کرد، و باید جنازه اش به احترام دفن شود.

ص: 325

وارد مشهد مقدس شدیم. حضرت آقا یکسره به نزد یکی از علمای آنجا رفت و او را از این واقعه مطلع کرد. او با جماعت بسیاری آمدند برای تجهیز و تکفین؛ غسل داده و کفن نموده و بر او نماز خواندند و در گوشه ای از صحن مطهر دفن کردند، و من مخارج را از دستمال می دادم. چون از دفن فارغ شدیم، پول دستمال نیز تمام شد نه یک شاهی کم و نه زیاد، و مجموع پول آن دستمال دوازده تومان بود.

من_اب_ع

علامه سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 104-100

کلی__د واژه ه__ا

مرگ اخلاق روح غیب تزکیه نفس داستان اخلاقی اولیای الهی آموزش تربیت

حکیم هیدجی مضطرب شد. خدایا این بلا بود که امشب بر ما وارد شد؟ حکومت ما را چه میکند؟ می گویند مردی را در حجره بردید، غریب بود و او را کشتید و سم دادید یا خفه کردید. بیخودانه دویدم و طلاب را خبر کردم، آنها به حجره آمدند و همه متحیر و از این حادثه نگران شدند. بالاخره بنا شد خادم مدرسه تابوتی بیاورد و شبانه او را به فضای شبستان مدرسه ببرند تا فردا برای تجهیزات او و استشهادات آماده شویم، که ناگاه پیرمرد از جا برخاست و نشست و گفت: بسم الله الرحم_'ن الرحیم، و سپس رو به هیدجی کرده و لبخندی زد و گفت: حالا باور کردی؟ هیدجی گفت: آری باور کردم، به خدا باور کردم؛ اما تو امشب پدر مرا درآوردی، جان مرا گرفتی!

پیرمرد گفت: آقاجان! تنها به درس خواندن نیست؛ عبادت نیمه شب هم لازم دارد، تعبد هم می خواهد، چه می خواهد، چه می خواهد... فقط تنها بخوانید و بنویسید و بگوئید و بس، مطلب به این تمام می شود؟! از همان شب حکیم هیدجی رویه خود را تغییر می دهد، نیمی از ساعات خود را برای مطالعه کردن و نوشتن و تدریس کردن قرار می دهد و نیمی را برای تفکر و ذکر و عبادت خدای جل و عز. شبها از بستر خواب پهلو تهی می کند و خلاصه امر به جائی میرسد که باید برسد. دلش به نور خدا منور و سرش از غیر او منزه، و در هر حال انس و الفت با خدای خود داشته است. و از دیوان شعر فارسی و ترکی او می توان حالات او را دریافت. حاشیه ای بر شرح منظومه سبزواری دارد که بسیار مفید است.

ص: 327

در آخر دیوانش وصیت نامه او را طبع نموده اند. بسیار شیرین و جالب است. پس از حمد خدا و شهادت و تقسیم اثاثیه و کتابهای خود می گوید: «از رفقا تقاضا دارم مردم عمامه مرا روی عماری نگذارند، های و هوی لازم نیست، و برای مجلس ختم من موی دماغ کسی نشوند زیرا که عمر من ختم شده است و عمل من خاتمه یافته است. دوستان من خوش باشند زیرا من از زندان طبیعت خلاص و به سوی مطلوب خود میروم و عمر جاودان می یابم و اگر دوستان از مفارقت ناراحتند إن شاء الله خواهند آمد و همدیگر را در آنجا زیارت می کنیم. دوست داشتم پولی داشتم و به رفقا می دادم که در شب رحلت من مجلس سوری تهیه کرده و سروری فراهم آورند، زیرا که آن شب، شب وصال من است. مرحوم رفیق شفیق آقای سید مهدی رحمة الله علیه به من وعده میهمانی و ضیافت داده إن شاء الله به وعده خود وفا خواهد نمود».

تمام طلاب مدرسه منیریه میگفته اند که: مرحوم هیدجی هنگام شب همه طلاب را جمع کرد و نصیحت و اندرز می داد و به اخلاق دعوت می نمود، و بسیار شوخی و خنده می نمود، و ما در تعجب بودیم که این مرد که شبها پیوسته در عبادت بود چرا امشب این قدر مزاح می کند و به عبارات نصیحت ما را مشغول میدارد؛ و ابدا از حقیقت امر خبر نداشتیم. هیدجی نماز صبح خود را در اول فجر صادق خواند و سپس در حجره خود آرمید. پس از ساعتی حجره را باز کردند دیدند رو به قبله خوابیده و رحلت نموده است. رحمة الله علیه .

ص: 328

من_اب_ع

علامه سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 108-104

کلی__د واژه ه__ا

اخلاق تزکیه نفس عبادت داستان اخلاقی حکیم هیدجی مرگ

این شیخ روشن ضمیر مرحوم شیخ مرتضی طالقانی اعلی الله مقامه الشریف بوده است که دارای ملکات فاضله نفسانی بوده است، و تا آخر دوران زندگی در مدرسه زیست نمود. و هر فرد از طلاب هر درسی که می خواستند می گفت؛ «جامع المقدمات»، «مغنی»، «مطول»، «شرح لمعه»، «مکاسب» شیخ، «شرح منظومه»، «اسفار». و قاعده اش این بود که طلاب میخواندند و او معنی می کرد و شرح میداد.

طلاب مدرسه سید می گویند: در شب رحلتش مرحوم شیخ مرتضی همه را جمع کرد در حجره، و از شب تا به صبح خوش و خرم بود و با همه مزاح می کرد و شوخی های قهقهه آور می نمود. و هرچه طلاب مدرسه می خواستند بروند در حجره های خود می گفت: یک شب است غنیمت است؛ و هیچکدام از آنها خبر از مرگش نداشتند. هنگام طلوع فجر صادق شیخ بر بام مدرسه رفت و اذان گفت و پائین آمد و به حجره خود رفت، هنوز آفتاب طلوع نکرده بود که دیدند شیخ در حجره رو به قبله خوابیده و پارچه ای روی خود کشیده و جان تسلیم کرده است.

خادم مدرسه سید می گوید: در عصر همان روزی که شیخ فردا صبحش رحلت نمود، شیخ با من در صحن مدرسه در حین عبور برخورد کرد و به من گفت: «أنت تنام اللیلة و تقعد بالصبح و تروح إلی الخلوة و تجیء یم الحوض تتوضأ یقولون: شیخ مرتضی مات؛ تو امشب می خوابی و صبح از خواب بر می خیزی و می روی دست به آب برای ادرار و می آئی کنار حوض وضو بگیری می گویند: شیخ مرتضی مرده است». چون خادم مدرسه عرب بوده است لذا این جملات را مرحوم شیخ با او به عربی تکلم کرده است. خادم می گوید: من اصلا مقصود او را نفهمیدم و این جملات را یک کلام ساده و مقرون به مزاح و سخن فکاهی تلقی کردم. صبح که از خواب برخاستم و در کنار حوض مشغول وضوء گرفتن بودم، دیدم طلاب مدرسه می گویند: شیخ مرتضی مرده است. ''رحمة الله علیه رحمة واسعة''.

ص: 330

مرگ اگر مرد است گو نزد من آی *** تا در آغوشش بگیرم تنگ تنگ

من ز او جانی ستانم پر بها *** او ز من دلقی ستاند رنگ رنگ

در کتاب «معانی الاخبار» شیخ صدوق روایت می کند از محمد ابن إبراهیم از احمد بن یونس معاذی از احمد بن محمد بن سعید کوفی از محمد بن محمد بن اشعث از موسی بن اسمعیل از پدرش از جدش از حضرت امام صادق (ع) که: حضرت امام حسن (ع) دوستی داشتند که شوخ و مزاح بود و چند مدتی بود که خدمت آن حضرت نرسیده بود، روزی به محضر آن حضرت مشرف شد. حضرت فرمودند: حالت چطور است؟ عرض کرد: یابن رسول الله! روزگار خود را می گذرانم به خلاف آنچه خودم می خواهم و به خلاف آنچه خدا می خواهد و به خلاف آنچه شیطان می خواهد! حضرت امام حسن (ع) خندیدند و فرمودند: چگونه است این حال؟ عرض کرد: به جهت آن که خداوند عزوجل دوست دارد که اطاعتش بنمایم و ابدا معصیتش را بجا نیاورم و من اینطور نیستم. و شیطان دوست دارد که معصیت خدای را بجای آورم و ابدا اطاعتش نکنم و من اینطور نیستم. و من خودم دوست دارم که هرگز نمیرم و اینطور نیستم. در این حال مردی برخاست و عرض کرد: «یابن رسول الله! ما بالنا نکره الموت و لا نحبه؟؛ چرا مرگ برای ما ناخوشایند است و ما آن را دوست نداریم؟» حضرت امام حسن (ع) فرمودند: «لانکم أخربتم ءاخرتکم و عمرتم دنیاکم، و أنتم تکرهون النقلة من العمران إلی الخراب؛ به علت آنکه شما آخرت خود را خراب و دنیای خود را آباد کردید، بنابراین ناگوار دارید که از عمران و آبادی به خرابی منتقل شوید» («معانی الاخبار» باب نوادر المعانی ص389 روایت بیست و نهم).

ص: 331

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 111-108

کلی__د واژه ه__ا

ایمان مرگ انسان اعمال داستان اخلاقی شیخ مرتضی طالقانی اولیای الهی

قیل: فکیف تری حالنا عندالله؟ قال: اعرضوا أعمالکم علی کتاب الله تبارک و تعالی: إن الابرار لفی نعیم* و إن الفجار لفی جحیم». «به ابوذر گفته شد: پس حال ما را در نزد خدا چگونه می بینی؟ ابوذر گفت: خودتان احوال و اعمال خود را بر کتاب خدا عرضه کنید خواهید دانست؛ در قرآن کریم وارد شده است که: حقا مردمان پاکیزه و صالح العمل در نعمتهای جاودانه، و حقا مردمان زشت کردار و فاجر در میان طبقات آتش دوزخ خواهند بود».

«قال الرجل: فأین رحمة الله؟ قال: إن رحمت الله قریب من المحسنین؛ مرد سؤال کننده از ابوذر پرسید: پس رحمت خدا کجاست؟ ابوذر در پاسخ گفت: بدرستیکه رحمت خدا به افراد نیک و نیکوکار نزدیک است» (بحارالانوار ج6 ص137 از کتاب جامع الاخبار). نه اینکه شخصی هر گونه تعدی بنماید و هر جرم و جنایتی انجام دهد و در عین حال خود را مورد رحمت خدا پندارد؛ این رجاء، رجاء کاذب است.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 120-118

کلی__د واژه ه__ا

دنیا خدا ابوذر غفاری نیکی گناهکار

از این حدیث شریف میتوان استفاده کرد که تمام اعمالی که انسان انجام میدهد باید بر اساس حق باشد و عمل نمودن طبق حق قدری مشکل است. مثلا انسان می خواهد به فقرا اطعام کند، از یتیم دستگیری بنماید؛ این محتاج به فعالیت است، زحمت است، محتاج صرف مال و آسایش است. می خواهد از مریضی عیادت کند، باید راهی را بپیماید و برای او هدیه ای ببرد، لحظاتی در مقابل او بنشیند، مریض را در حال ناراحتی و مرض ببیند و ناله او را بشنود، شکایت او را گوش کند، با بیانی نرم و ملایم او را دلداری دهد و دعوت به صبر و تحمل کند. اگر در اثر شدت یا طولانی شدن دوران مرض، تحمل مریض کم شده و جمله ناهنجاری بگوید، با کمال آرامش و بزرگواری اغماض کند و اصولا عیادت مریض کند گرچه با او سالهاست که جدائی و تنافر دارد. البته اینها مشکل است و انسان باید به نیروی عقل و تقوی بر خواسته های نفس مسلط شود تا بتواند کاری بکند. انسان می خواهد نماز شب بخواند، شب است، در خواب خوش فرو رفته، نسیم ملایم می وزد؛ از خواب برخاستن و بستر آرام و راحت را ترک کردن مشکل. در ماه رمضان، در روزهای گرم و طولانی، روزه گرفتن مشکل است. جهاد کردن در راه خدا و از وطن دور شدن و جان خود را هدف تیر و شمشیر قرار دادن مشکل است. حج کردن و ترک خانمان نمودن و سر و پا برهنه دنبال کعبه واقعی در زمین مکه حرکت کردن مشکل است. طواف کردن، سعی نمودن، به عرفات کوچ کردن و در شب به مشعر آمدن و مناسک منی همه مشکل است. با اخلاق نیکو با مردم سر و کار داشتن و عفو و إغماض نمودن و از تعدی و تجاوز آدم جاهل گذشتن مشکل است. رحمت بر زیر دست آوردن، و با مهربانی با فقرا و ضعفاء رفتار کردن، و با آنها درآمیختن و نشستن و برخاستن و بر سر یک سفره حاضر شدن مشکل است. در مقابل شتم و سب و لعن و هرزه گوئی مردم، شکیبا بودن و جام تحمل و صبر را لبریز نکردن و با جاهلان به مسالمت رفتار نمودن مشکل است.

ص: 334

خلاصه آنکه اگر انسان بخواهد در دنیا شرافتمندانه زیست کند و کردار خود را بر پایه فضیلت و پاکی قرار دهد، و در مقام عبودیت و تسلیم اوامر حق متعال فتور ننموده و سستی نورزد، و در سراء و ضراء با مردمان خدا شرکت کند و با ریاضات شرعیه نفس خود را ادب کند، سراسر زندگی انسان مواجه با ناگواریها شده و باید مرد خدا با قدم راستین در این میدان مجاهده گام بردارد چون اینها راه بهشت و رضوان و مقدمه طهارت و تهذیب نفس است و تا نفس پاک نشود و مهذب نگردد، وصول به بهشت امکان پذیر نخواهد بود.

جهنم و شهوات:

ولی جهنم مملو است از شهوات و لذات بی بند و بار، و دروغ و غیبت، و خیانت و فسق و فجور، و قمار و شرب خمر، و تعدی به اموال و نوامیس مردم، و تجاوز به حقوق زن و فرزند و همسایه و شریک و رفیق و عالم و امام و پیامبر (ص). چشم بی بند و بار باز است، هرچه را بخواهد می بیند و از این روزنه دل هر چه بخواهد تمنی می کند و نفس آمره انسان برای موافقت خواهش دل بهر زشتی که دیده و دل خواسته امر می کند، تا بالاخره نفس خود را از زشتیها اشباع می نماید؛ اینها همه از نتائج جهنم است. راه دوزخ، راه عنان گسیختگی و راه بی بند و باری و راه عدم تعهد و فقدان مسؤولیت است. باری، کسی که در دنیا روی میزان صحیح مشی ننماید و براساس وظائف انسانیت عمل نکند و خود را مهمل پنداشته و بی حساب و کتاب فرض کرده، و خود را از این عالم شگفت انگیز و این جهان عجیب با این نظم بدیع، جدا دیده و سرسری رفتار کند، در دستگاه انتظام این عالم مسؤول بوده و مورد مؤاخذه قرار خواهد گرفت و به پاداش و کیفر اعمال خود خواهد رسید. اینست معنی جهنم.

ص: 335

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 1 - صفحه 124-120

کلی__د واژه ه__ا

بهشت گناه نفس اماره صبر عذاب الهی پاداش الهی

معراج و آخرت:

پیامبر اکرم ما صلی الله علیه وآله وسلم که به معراج رفته و این همه مشاهدات عجیب خود را در کیفیت و خصوصیت بهشت و دوزخ و افراد معذب و منعم بیان کرده اند، ما راستگوتر از پیامبر سراغ نداریم، و آنچه فرموده است حق است و او برای ما خبر آورده است. از این گذشته پیامبر که رفته است و دیده است و خبر آورده است، با چشم مادی ندیده است. چون چشم حسی مادی فقط می تواند اجسام و آثار آن را بنگرد، نه عالم معنی و صورتهای معنوی را؛ و ادراک بهشت و جهنم و خصوصیات آنها در مراحل و منازل مختلفه و عالم قدس احتیاج به چشم قلب دارد. پس این کسانیکه می گویند کسی نرفته و خبر بیاورد، منظورشان آنستکه از مردگان کسی بازنگشته تا آنچه با چشم دیده، با زبانش به ما بگوید و این منطق غلط است. چون مرده ای اگر فرضا باز گردد، او نیز آنچه را با چشم دل دیده است بازگو می کند، و زبانش که تکلم می کند حکایت از زبان دل اوست. برای مرده محالست که با چشم حسی واقع در سرش ببیند تا خبر آورد و بنابراین اگر مرده بیاید و تکلم کند و خبر دهد، مسلما با چشم دل دیده است و با زبان دل به زبان حس گفتگو دارد. و این معنی در انبیاء عظام و پیغمبر ما صلی الله علیه و آله وسلم صادق است، زیرا آنها رفته اند و خبر آورده اند.

معراج یعنی حرکت و سفر از این عالم حس به عالم برزخ و عالم قیامت و اسماء و صفات الهیه و ورود در حرم حضرت کبریائی و حریم مقام عز و عظمت؛ و معراج حضرت رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم جای شبهه و تردید نیست.

ص: 337

و ثالثا: اینکه می گویند کسی نرفته تا خبر بیاورد، این جمله در مقام استدلال، کافی برای رفع مسؤولیت نیست و انسان را برای هر عمل خودسرانه آزاد و یله نمی گذارد زیرا کسی نرفته تا خبر بیاورد، نه اینکه کسی رفته تا خبر بیاورد که نیست؛ و بین این دو معنی فرق بسیار است. اگر کسی رفته بود و خبر بعدم بهشت و دوزخ آورده بود، این کافی بود؛ ولی نرفتن کسی و خبری نیاوردن دلیل بر عدم آنها نیست، زیرا در مقام امکان، ممکنست واقعا چنین قضایائی باشد ولی کسی که رفته یا از دنیا رخت بربسته، خبری نیاورده باشد. پدران و مادران و ارحام و دوستان ما رفتند و اصلا خبری نیاوردند، نه از بودنش و نه نبودنش، پس از کجا معلوم شد که نیست؟ پس اصل تحقق قیامت و حساب و کتاب امری ممکن است و نیز دلیل و برهانی بر عدمش اقامه نشده است، در اینحال به چه مجوز عقلی انسان حق دارد خود را یله و رها ببیند؟

بوعلی سینا می گوید: «کل ما قرع سمعک من الغرآئب فذره فی بقعة الاءمکان ما لم یذدک عنه قآئم البرهان. (این عبارت معروف شیخ است که در بسیاری از کتب از او نقل شده است و مراد از امکان در اینجا احتمال عقلی است نه امکان ذاتی) «هر چیز که به گوشت خورد و برهان و دلیلی بر امتناعش اقامه نشد، آن را در بوته امکان باقی گذار». و در اینجا که قیامت امکان تحقق دارد و صادق شاهد و مصدق مؤید رسولنا الاکرم و نبینا الاعظم صلی الله علیه و آله و سلم اخبار بر تحقق و وقوع می دهد، نفس احتمال منجز، و دفع ضرر محتمل از مستقلات عقل است.

ص: 338

امام صادق (ع) در ضمن بحث با یک مرد ملحد طبیعی مذهب که قائل به مبدأ عالم و قادر و زنده برای جهان نبود بدین طریق برای اثبات معاد و وجود حساب و کتاب وارد شده و او را محکوم کردند. حضرت به آن مرد مادی مسلک فرمودند: اگر أحیانا و فرضا خدائی نباشد و معادی نباشد و مؤاخذه در بین نباشد، در آخر کار نتیجه ما و شما مساوی خواهد بود و ما ضرری نکرده ایم؛ اما اگر فرضا خدائی و معادی و حسابی در بین باشد پس فرق بسیار است میان ما و شما؛ ما در نعمت خدا و شما در عذاب و دوزخ. (احتجاج طبرسی ج2 ص75) برای رفع این احتمال هیچ گریزی از متعهد شدن در برابر اعمال و کردار و عقائد نیک نخواهد بود.

و رابعا: هر کدام از ما به نوبه خود در دوران زندگی خوابی از مرده دیده ایم که او کم و بیش حال خود را بیان کرده است و چه بسا خبرهائی داده که هیچکس اطلاع نداشته است، مثلا گفته است من فلان مبلغ به فلان کس که ساکن فلان محل است قرض دارم، قرض مرا بدهید؛ چون بدین نشانی مراجعه شده معلوم شده است که همان مقدار بدون کم و زیاد مقروض بوده و چه بسا خود شخص طلبکار نیز اطلاع نداشته و پس از مراجعه به دفتر محاسبات خود معلوم کرده است و سپس خواب همان شخص مرده را دیده و گفته است راحت شدم، و از دهنده قرض اظهار تشکر و امتنان نموده است.

اینها ارتباطاتی است که نفس انسان با عالم مثال پیدا می کند و یا در خواب و یا در هوشیاری مطالبی را از آنجا اخذ نموده و برای این عالم حس می آورد. چه بسا افراد روشن دل و پاک نیتی در عالم بیداری محض با عالم برزخ سر و کاری پیدا کرده، با ارواح تکلم نموده، کیفیت محاسبات عالم قبر که همان عالم برزخست را برای ما بیان کرده اند و این افراد اولا آنقدر حائز مقام عدالت و تقوی و صدق بوده اند که در هزار هزار احتمال، یک احتمال دروغ در آنها نمی رود. و ثانیا این افراد گرچه نسبت به قاطبه مردم و عامه آنها مردمی اندک اند ولی فی حد نفسه افراد کثیری بوده اند. و ثالثا کیفیت اخبار اینها نیز از نقطه نظر بیان واقع، با یکدیگر مشابه و بصور و اشکال مختلفی هر یک برای ما از آن پرده غیب داستانهائی بیان کرده اند.

ص: 339

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 141-134

کلی__د واژه ه__ا

مرگ قیامت انسان آخرت معراج پیامبر اکرم

مرحوم آیت الله آقای سید جمال الدین گلپایگانی رضوان الله علیه از این قبیل مطالب أخبار بسیاری داشت. ایشان از علماء و مراجع تقلید عالیقدر نجف أشرف بودند و از شاگردان برجسته مرحوم آیت الله نائینی، و در علمیت و عملیت زبانزد خاص بود و از جهت عظمت قدر و کرامت مقام و نفس پاک، مورد تصدیق و برای احدی جای تردید نبود. در مراقبت نفس و اجتناب از هواهای نفسانیه مقام اول را حائز بود. از صدای مناجات و گریه ایشان همسایگان حکایاتی دارند. دائما صحیفه مبارکه سجادیه در مقابل ایشان در اطاق خلوت بود، و همینکه از مطالعه فارغ می شد بخواندن آن مشغول می گشت. آهش سوزان، و اشکش روان، و سخنش مؤثر، و دلی سوخته داشت. متجاوز از نود سال عمر کرد، و فعلا نوزده سال است که رحلت فرموده است.

در زمان جوانی در اصفهان تحصیل می نموده و با مرحوم آیت الله آقای حاج حسین بروجردی هم درس و هم مباحثه بوده است، و آیت الله بروجردی چه در اوقاتیکه در بروجرد بودند و چه اوقاتی که در قم بودند، نامه هائی به ایشان می نوشتند و درباره بعضی از مسائل غامضه و حوادث واقعه استمداد می نمودند. حقیر در مدت هفت سال که در نجف أشرف برای تحصیل مقیم و مشرف بودم، هفته ای یکی دو بار به منزلشان میرفتم و یک ساعت می نشستم. با آنکه بسیار اهل تقیه و کتمان بود، در عین حال از واردات قلبیه خود در دوران عمر چه در اصفهان و چه در نجف اشرف مطالبی را برای من نقل می فرمود؛ مطالبی که از خواص خود بشدت مخفی می داشت.

ص: 341

منزلش در محله حویش بود و در اطاق کوچکی در بالاخانه بسر می برد و اوقاتش در آنجا می گذشت و هر وقت به خدمتش مشرف می شدم و از واردات و مکاشفات و یا از حالات و مقامات بیانی داشت، بمجرد آنکه احساس صدای پا از پله ها می نمود گرچه شخص وارد از أخص خواص او بود، جمله را قطع میکرد و به بحث علمی و فقهی مشغول می شد تا شخص وارد چنین پندارد که در این مدت ما مشغول مذاکره و بحث علمی بوده ایم.

میفرمود: من در دوران جوانی که در اصفهان بوده ام، نزد دو استاد بزرگ: مرحوم آخوند کاشی و جهانگیر خان، درس اخلاق و سیر و سلوک می آموختم، و آنها مربی من بودند. به من دستور داده بودند که شبهای پنجشنبه و شبهای جمعه بروم بیرون اصفهان، و در قبرستان تخت فولاد قدری تفکر کنم در عالم مرگ و ارواح، و مقداری هم عبادت کنم و صبح برگردم. عادت من این بود که شب پنجشنبه و جمعه میرفتم و مقدار یکی دو ساعت در بین قبرها و در مقبره ها حرکت میکردم و تفکر می نمودم و بعد چند ساعت استراحت نموده، و سپس برای نماز شب و مناجات بر می خاستم و نماز صبح را میخواندم و پس از آن به اصفهان می آمدم.

میفرمود: شبی بود از شبهای زمستان، هوا بسیار سرد بود، برف هم می آمد. من برای تفکر در أرواح و ساکنان وادی آن عالم، از اصفهان حرکت کردم و به تخت فولاد آمدم و در یکی از حجرات رفتم و خواستم دستمال خود را باز کرده چند لقمه ای از غذا بخورم و بعد بخوابم تا در حدود نیمه شب بیدار و مشغول کارها و دستورات خود از عبادات گردم. در اینحال در مقبره را زدند، تا جنازه ای را که از أرحام و بستگان صاحب مقبره بود و از اصفهان آورده بودند آنجا بگذارند، و شخص قاری قرآن که متصدی مقبره بود مشغول تلاوت شود؛ و آنها صبح بیایند و جنازه را دفن کنند. آن جماعت جنازه را گذاردند و رفتند، و قاری قرآن مشغول تلاوت شد. من همینکه دستمال را باز کرده و می خواستم مشغول خوردن غذا شوم، دیدم که ملائکه عذاب آمدند و مشغول عذاب کردن شدند.

ص: 342

عین عبارت خود آن مرحوم است: چنان گرزهای آتشین بر سر او می زدند که آتش به آسمان زبانه می کشید، و فریادهائی از این مرده بر می خاست که گوئی تمام این قبرستان عظیم را متزلزل می کرد. نمی دانم اهل چه معصیتی بود؛ از حاکمان جائر و ظالم بود که اینطور مستحق عذاب بود؟ و أبدا قاری قرآن اطلاعی نداشت؛ آرام بر سر جنازه نشسته و به تلاوت اشتغال داشت. من از مشاهده این منظره از حال رفتم، بدنم لرزید، رنگم پرید و اشاره می کنم به صاحب مقبره که در را باز کن من می خواهم بروم، او نمی فهمید؛ هرچه می خواستم بگویم زبانم قفل شده و حرکت نمیکرد! بالاخره به او فهماندم: چفت در را باز کن؛ من میخواهم بروم. گفت: آقا! هوا سرد است، برف روی زمین را پوشانیده، در راه گرگ است، تو را میدرد! هرچه میخواستم بفهمانم به او که من طاقت ماندن ندارم، او ادراک نمی کرد. بناچار خود را بدر اطاق کشاندم، در را باز کرد و من خارج شدم و تا اصفهان با آنکه مسافت زیادی نیست بسیار به سختی آمدم و چندین بار به زمین خوردم. آمدم در حجره، یک هفته مریض بودم، و مرحوم آخوند کاشی و جهانگیرخان می آمدند حجره و استمالت میکردند و به من دوا میدادند و جهانگیرخان برای من کباب باد میزد و به زور به حلق من فرو می برد، تا کم کم قدری قوه گرفتم.

من_اب_ع

علامه سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 147-145

کلی__د واژه ه__ا

مرگ اخلاق عبادت داستان اخلاقی سید محمدرضا گلپایگانی عذاب الهی برزخ

ص: 343

مرحوم آقا سید جمال یک شاگرد مؤمن از شاگردان قرآن کریم بود، و یک تربیت شده به چندین واسطه از مکتب رسول خدا (ص)؛ ولی چون این مکاشفه قبل از وصول به مقام کمال روحی برای ایشان رخ داده است و در سر وجود ایشان مسأله هلاکت قوم عاد و ثمود و نوح بدست عوامل غیبیه کاملا حل نشده بوده است، لذا در عالم معنی بصورت اعتراض حوریه های بهشتی تجلی نموده است، و گرنه در عالم معنی و تجرد اعتراضی نیست و تمام اهل ملا أعلی در تسبیح و تقدیس وجود و صفات و افعال حضرت احدیت هستند.

و نکته مهم که بشارتی برای آن مرحوم بوده است اینکه ایشان آن حوریه ها را بر خود نامحرم دیده است؛ و این یک مژده روحی است که از این منزل که محل شبهه و اعتراض است عبور خواهد نمود و به منزلگاه تسبیح و تقدیس مطلق ذات حضرت احدیت عزوجل خواهد رسید. کما آنکه در مکاشفاتی که در اواخر عمر برای ایشان حاصل شده است این معنی بخوبی روشن و مشهود است که به این مقام نائل شده اند؛ رحمة الله علیه رحمة واسعة .

من_اب_ع

علامه سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 147-145

کلی__د واژه ه__ا

مرگ اخلاق روح تزکیه نفس مکاشفه سید محمدرضا گلپایگانی

این آیه مبارکه صراحت دارد بر آنکه مرگ و خواب از جنس واحدند و یک حکم را دارند. در حال مرگ و در حال خواب در هر دو حال خداوند جان را می گیرد، لیکن آن کسیکه اجلش رسیده است، آن جان را نگاهداشته و آنکه اجلش نرسیده است، جان را در موقع بیداری به او بر میگرداند و این مسأله بسیار شایان دقت است.

اولا: گرفتن جان را که مشترک بین خواب و مرگ است به لفظ «توفی» بیان کرده است نه به لفظ «قبض» چون معنای توفی، به تمام معنی گرفتن و اخذ نمودن است ولیکن معنای قبض، گرفتن و ربودن است. در حال مرگ و خواب خداوند جان را می گیرد به واقعیت و حقیقت گرفتن؛ ولی در حال مرگ علاوه بر این قبض می کند یعنی می رباید که دیگر حاضر به بازگشت نیست و در حال خواب به همان توفی اکتفا نموده و سپس جان را رها می کند. و نیز در آیه دیگر که در خصوص خواب وارد شده است به لفظ توفی تعبیر شده است: «و هو الذی یتوفاکم بالیل و یعلم ما جرحتم بالنهار ثم یبعثکم فیه لیقضی أجل مسمی ثم إلیه مرجعکم ثم ینبئکم بما کنتم تعملون؛ و اوست آن خدائی که شما را در شب توفی می کند و بسوی خود میبرد، و از همه کردار و افعال شما در روز مطلع است و بعد از توفی در خواب، شما را در روز بر می انگیزد تا هنگامیکه آن وقت اجل مسمی سرآید. سپس به سوی اوست بازگشت شما و سپس آگاه می سازد شما را به آنچه انجام داده اید» (انعام/60).

ص: 346

و ثانیا: آنچه را که خداوند توفی می کند جانهای آدمی است: یتوفی الانفس، و جان و نفس همان روح است. بنابراین در حال مرگ و خواب روح انسان از این عالم به عالم دیگر میرود نه بدن انسان. در حال خواب بدن انسان روی زمین است و روح انسان سیر در عوالم دیگر می کند و سپس بر میگردد، و در حال مردن بدن روی زمین یا زیر زمین است و روح به عوالم دیگر میرود و بر نمی گردد. و شاهد بر این معنی آنکه در این آیه آمده است «یتوف_اکم»، «خداوند شما را میگیرد و توفی می کند» و نفس انسان حقیقت انسان است که در مجاورات و گفتگوها به من و تو و او و ما و شما و آنها تعبیر می شود و اگر کسی گفت: من چنین کردم و چنان گفتم، مراد از لفظ من روح و جان اوست نه بدن او و حقیقت أنا و أنت و هو و کم و غیر آنها از ضمائر عربی روح است که خداوند آنرا در حال مردن اخذ میکند. و شاهد دیگر آنکه در سوره انشقاق می فرماید: «ی_اأی_ها الاءنس_ان إنک کادح إلی ربک کدحا فمل_اقیه؛ ای انسان! حقا که تو با سعی و کوشش و تعب راه پر رنجی را بسوی پروردگارت درمی نوردی و بالاخره به شرف ملاقات او خواهی رسید» (انشقاق/6).

این خطاب، خطاب به حقیقت انسان است که روح است نه بدن او. روح را خداوند از عوالم تجرد آفریده و بدن را برای استکمال قوا به او عنایت فرموده تا از این عالم حرکت کند و پس از طی عوالم دیگر دائما بسوی خدا رفته و به مقام لقاء حضرتش نائل آید. و شاهد دیگر آنکه در سوره مؤمنون خداوند جهنمی ها را مورد خطاب قرار داده است که: «ق_ال کم لبثتم فی الارض عدد سنین * قالوا لبثنا یوما أو بعض یوم فسئ_ل العآدین * ق_ال إن لبثتم إلا قلیلا لو أنکم کنتم تعلم_ون؛ شما چقدر در روی زمین درنگ کردید؟ آنها در پاسخ میگویند: ما یک روز یا مقداری از یک روز را توقف کردیم. خداوند میفرماید: اگر شما اهل علم و بینش بودید میدانستید که درنگ نکردید مگر زمان اندکی را» (مؤمنون/112تا114).

ص: 347

در این آیات به حیات و زندگی روی زمین به لفظ «لبث» که همان معنی توقف و درنگ را دارد تعبیر نموده است. و درنگ کردن درباره کسی صادق است که راهی را طی می کند و آن راه طولانی بوده و در بین راه توقفی دارد، مثل آنکه انسان قبل از این عالم مراحلی را طی کند تا بدین عالم بیاید و مدتی درنگ کند و سپس از این عالم کوچ نموده و ارتحال کند. و این راجع به روح و جان آدمی است که در عوالم ذر بوده و سپس به عالم ماده آمده و در روی زمین لباس ماده را پوشیده و سپس این لباس را کنده و رها نموده و به عالم برزخ و قیامت رهسپار شده است؛ روح، لباس کهنه بدن را خلع می کند و یا به خلعت الهیه مخلع میگردد و یا به عقوبت و واکنش اعمال خود مبتلا می شود. بنابراین صحیح است که توقف او را در دنیا به لفظ «لبث» در این گفت و شنودها تعبیر نمود؛ و اگر خطاب با انسانی بود که قوامش به بدن بوده و با خراب بدن فانی و نابود می شد، نباید به لفظ درنگ و توقف تعبیر نمود بلکه باید بلفظ سکونت یا اقامت و امثال اینها بازگو کرد.

من_اب_ع

محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 1 - صفحه 161-157

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح خدا

مریض عرض کرد: یابن رسول الله! دوست دارم به حمام بروم و تمام این آلودگیها و پلیدیها را بزدایم. حضرت فرمود: مرگ برای انسان مؤمن در حکم همین حمام است، و برای تطهیر و شستشو است. آنچه از گناهانی که انجام دادی و بواسطه طول مرض و سائر امور هنوز از بین نرفته و باقی است، بواسطه مرگ تمام آنها از بین میرود و از بدیها و گناهان پاک و پاکیزه بیرون می آئی. ای مرد! بدان که چون بر مرگ وارد شوی و از این دریچه عبور نمائی، از هر گونه اندوه و غصه و آزار و رنجی نجات خواهی یافت، و در دامان هر گونه سرور و فرح و انبساطی قرار خواهی گرفت. در این حال چنان این سخنان در آن مریض اثر کرد که دلش آرام گرفت و از طپش ایستاد، و با نهایت خرسندی و نشاط چشمان خود را فرو بست و جان به جان آفرین تسلیم نمود و رحلت کرد (معانی الاخبار ص290).

و نیز در کتاب «معانی الاخبار» با همین سند روایت می کند مرحوم صدوق از حضرت امام علی النقی (ع) که فرمود: از پدرم حضرت امام جواد (ع) سؤال شد که چرا این مسلمانان از مرگ ناراحتند و آنرا ناپسند دارند؟ حضرت فرمود: چون به حقیقت مرگ جاهلند، روی این زمینه مرگ را مکروه دارند. و اگر آنها مرگ را بشناسند و از اولیای خدا باشند بسیار مرگ را دوست میدارند، چون میدانند که آخرت برای آنها بهتر از دنیاست. سپس حضرت به سؤال کننده فرمود: ای بنده خدا! چرا کودک و آدم دیوانه از خوردن داروئی که برای صحت و عافیت بدن او مفید است خودداری می کند، و از استعمال دوائی که درد و رنج او را برطرف می کند اجتناب می ورزد؟ عرض کرد: چون مریض دیوانه و کودک به منافع و خواص دارو جهل دارند. حضرت فرمود: سوگند به آن خدائی که محمد (ص) را براستی برای مقام پیامبری برگزیده، فائده مرگ برای کسی که خود را مستعد و آماده مردن کند بیشتر است از منفعت این دارو برای این شخص مریض. مردم اگر بدانند که بواسطه مرگ چه نعمتهای بزرگی را درمی یابند، هر آینه مرگ را دوست میدارند بیشتر از مقدار دوستی ای که شخص عاقل با احتیاط داروی دافع آفت و جالب سلامت خود را دوست دارد. (معانی الاخبار ص289 و 290).

ص: 349

و نیز در کتاب «معانی الاخبار» از حضرت محمد بن علی الجواد (ع) روایت میکند که: از حضرت امام سجاد (ع) سؤال شد که مرگ چیست؟ حضرت فرمود: مرگ برای مؤمن مانند کندن لباسهای چرکین جانور گذارده، و مانند باز کردن غلها و بندهای سنگین، و تبدیل کردن آنهاست به فاخرترین لباس ها با پاکیزه ترین و مطبوع ترین بوها، و سوار شدن بر بهترین و راهوارترین مرکب ها و وارد شدن در شایسته ترین منزلها. و مرگ از برای کافر مانند کندن لباسهای فاخر و انتقال از منزل مألوف و مأنوس خود، و تبدیل کردن آنهاست به چرکین ترین لباس ها و خشن ترین آنها و به وحشتناک ترین منزل ها و شدیدترین عذاب ها (معانی الاخبار ص289 و 290). باری، منظور از بیان این روایت اینستکه بعد از مرگ، روح زنده است و معذب و یا متنعم است، و عینا مانند خوابی که انسان میکند و در حال خواب دیدن یا مسرور است به دیدن مناظر دلفریب و یا مغموم است به مشاهده صحنه های دهشت انگیز؛ و هر دوی آنها از یک مقوله هستند.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 165-161

کلی__د واژه ه__ا

مرگ امام هادی (ع) کتاب معانی الاخبار امام جواد (ع) امام سجاد (ع)

این روایت صریح است بر اینکه خواب و مرگ یکی است، منتهی مرگ قدری عمیق تر است و سنگین تر و خواب قدری سطحی تر است و سبکتر. پس میتوان گفت که مرگ خوابی است سنگین؛ و خواب مرگی است سبک. تمام فلاسفه و حکمای بزرگ جهان متحیرند که حقیقت خواب چیست، کما اینکه همه متحیرند که حقیقت مرگ چیست؛ و هیچیک از آنها تا بحال نتوانسته است به اسرار خواب پی برد و از حقیقت آن پرده بردارد، کما اینکه هیچیک از آنها نتوانسته است به اسرار مرگ پی برد و به واقعیت آن دست یابد. فرقی که میان آن دو می توان گذاشت این است که در حال خواب بدن می افتد، و اعمالی که بدن انجام میدهد سبکتر می شود؛ خون آرام تر می گردد، اعصاب استراحت بیشتری دارند، قلب و سائر اعضای رئیسه و غیر رئیسه و جوارح و أمعاء خفیف تر حرکت کرده و بکار خود ادامه میدهند، بدن تا حدودی حرارت خود را از دست میدهد و لذا در حال خواب آدمی بیشتر سرما می خورد و باید روی خود ملحفه ای بکشد؛ اما در مواقع بیداری چنین نیست، چرا؟ برای اینکه در حال خواب روح علاقه خود را نسبت به بدن کم می کند، اما قطع علاقه نمی کند، بلکه فی الجمله علاقه باقی است و بواسطه همین اندازه علاقه اجمالی است که بدن اعمال خود را انجام میدهد.

در وقت مردن روح علاقه خود را بکلی قطع می کند و در عالم تجرد محض و مطلق میرود. همینطور که در وقت خواب روح حرکت می کند به عالم تجرد فی الجمله که همان عالم ملکوت أسفل و عالم صورت و مثال است و بدن به زمین می افتد، در وقت مردن نیز روح حرکت می کند به همان عالم یا به ملکوت أعلی و عالم معنی و عالم نفس و بدن را یله و رها می گذارد. پس خواب، مرگ چند ساعت است و مرگ، خواب دائمی و همیشگی. و بین مرگ چند سال و چند صد سال و چند هزار سال تفاوتی نیست، کما اینکه بین خواب یک دقیقه و یک ساعت و چند ساعت تفاوتی نیست.

ص: 351

و همینطور که در درجات خواب اختلاف مشاهده می شود، بعضی خوابشان سبک است، با یک حرکت مختصر یا صدای مختصری بیدار می شوند، و بعضی خوابشان سنگین است، و بعضی سنگین تر که با حرکت شدید و با غرش صدای طیاره و رعد نیز بیدار نمی شوند؛ همچنین بعضی از مردم مرگشان سبک است، به مجرد دعوت بسوی مقام عز ذوالجلال و حرکت برای قیامت کبری زنده می شوند و کوچ می کنند، و بعضی مرگشان سنگین و سنگین تر تا بحدی که باید در صور دمیده شود تا جانها بیدار شود و زنده گردد و در قیامت کبری حاضر شود. یا به عبارت دیگر میتوان گفت: انسان در حال حیات و زندگی خوابهای موقت و کوتاهی می کند و سپس بیدار می شود، ولی در حال مرگ یک خواب طولانی می کند، و پس از آن بیدار شده و زنده می گردد.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 168-165

کلی__د واژه ه__ا

تفاوت خواب مرگ انسان روح روایات

این حیوان معصوم باز به خواب میرود مانند خوابهای سابق و سپس بیدار می شود و پوست عوض می کند. در اینحال که معلوم است حیوان به مرحله بلوغ خود رسیده است، رنگش کاملا سفید کمی مایل به آبی رنگ، ضخامتش تقریبا به اندازه ضخامت یکدانه نخود و هسته خرما، و طول قامتش تقریبا هفت یا هشت سانتیمتر می باشد. مدتی از غذای خود می خورد تا به مرحله کمالش می رسد. حالا دیگر می خواهد این زندگی و حیات را وداع گوید. این حیوان کم کم برای خود قبری می سازد، و در حال ساختن این قبر کم کم مشغول مردن می شود؛ سکرات موت بر او غلبه می کند و کاملا گیج می شود. قبر او عبارت است از پیله او که با لعاب دهان خود -که مانند نخ نازکی دائما و متصل بهم بیرون می آورد- بنا می کند. این قبر برای او لازم است چون اگر خود را در میان آن مخفی نکند در اول وهله مورچه که بزرگترین دشمن اوست او را پاره پاره نموده و به لانه خود میبرد و گنجشکان نیز یکباره او را بلعیده و فاتحه اش را می خوانند، و یا در زیر دست و پا له می شود.

این پیله یا قبر را در میان شاخه های درخت توت یا در همان صندوق و ظرفی که او را در آن گذارده اند بنا می کند، و به اندازه ای ظریف و لطیف است که آدمی خود را بدان محتاج دیده و بنام ابریشم برای تهیه لباس از آن بهره برداری می نماید. باری! هنگام سکرات موت و رسیدن حال مرگ، شروع به خارج کردن لعاب دهان خود کرده و دائما به دور خود می تند تا در مدت تقریبا یک شبانه روز این پیله دور او را کاملا احاطه کرده و کم کم این کرم بلند قامت کوتاه می شود، و تا هنگامی که پیله تماما تنیده شد تقریبا قامتش به اندازة ثلث قامت اصلی او می شود. در وقتی که پیله کاملا تنیده شد حیوان در داخل آن می خوابد؛ خوابی طولانی که به مدت تقریبا بیست روز طول می کشد. اما در این مدت دیگر این حیوان به شکل کرم نیست، چنان در خودش جمع شده و سر و پاها و دستهایش در بدنش فرو رفته و به اندازه ای کوتاه شده که هیچ شباهت با آن کرم سابق ندارد. درازایش تقریبا یک سانتیمتر، و اگر پیله را بشکافند می بینند این حیوان بصورت یکدانه لوبیای سوخته یا بصورت یک دانه تخم زنبور درآمده و بتمام معنی خشک شده و مرده است. این حیوان به هیچ چیز شبیه نیست جز یک موجود جامد مرده، اما مرده نیست؛ در داخل پیله چه سیرها دارد، چه حرکتهائی در جوهره وجودش موجود است که در هر لحظه او را از مرحله ای به مرحله دیگر کشانده و از حالی به حال دیگر تحویل داده و در مقام سیر تکاملی وجود او پیوسته او را به اعلی مدارج نزدیک می سازد تا اینکه کم کم زنده می شود و سر از این خواب گران بر میدارد، و قبر خود را با لعاب دهان خود می شکافد و از پیله و قبر خارج شده و در صحرای محشر حاضر می شود.

ص: 353

ولی عجیب شکلی پیدا کرده و عجیب سیمائی به هم زده است! آن کرم دراز در این هنگام یک پروانه است. دو بال بزرگ دارد، دو بال کوچکتر روی آن دو بال قرار دارد، دو چشم دارد روشن و درخشان بعین چشم پروانه، دو شاخ دارد مانند دو شاخ پروانه، پاهایش که سابقا عقب بود الان در زیر سرش قرار گرفته، شکمش مانند شکم پروانه قسمت فوقانیش ضخیم و قسمت تحتانیش باریک شده است. به اندازه ای بدن و بالهایش ظریف و لطیف شده اند که اگر کسی با دست خود مختصر اشاره ای کند آثار گرد لطیف آنها بر روی دست او خواهد نشست. سبحان الله چه خبر است؟ این چه موجودی است؟ این چه تطور و چه تکاملی است؟این یک نمونه و مثال از مردن و تطورات آن و زنده شدن است.

گرچه حالاتی که برای این حیوان بیان کردیم مثال از برای مردن نیست بلکه مجرد تشبیه است؛ چون تمام دوران هائی را که این کرم طی کرده است همه آنها متعلق به عالم طبع و ماده بوده و به عالم برزخ و صورت نرفته است؛ ولی این تشبیه برای تطورات انسان و موت و حیات بعدی او بسیار مفید است. این تشبیه برای دوران موت انسان و خفتن او در میان قبر و تمام شکل و اندام اولیه خود را از دست دادن و چشم و گوش و جوارح را بخاک فنا سپردن، و برای نشان دادن آنکه این تغییرات دلالت بر فقدان حیات نمی کند بسیار جالب و قابل توجه و ملاحظه است. همین انسان در قیامت به صورت و شکل دیگری که همان صورت واقعیه نفس ناطقه اوست حضور پیدا می کند، منتهی قیامت این کرم بعد از بیست روز است و قیامت انسان بیشتر. همینطور که این کرم خوابید و بیدار شد، انسان می خوابد و بیدار می شود. همینطور که این کرم مرد و زنده شد، انسان می میرد و زنده می شود.

ص: 354

من_اب_ع

محمد حسینی تهرانی-معادشناسی 1- صفحه 173-168

کلی__د واژه ه__ا

قیامت ماده برزخ انسان ابدیت نشانه های خدا آفرینش معاد

در حال بیداری بسیاری از کارها را روح با صورت مثالی انجام داده و پیکر و بدن را به تبعیت آن حرکت میدهد، مانند تمام کارهائی را که بدن انجام میدهد. ولی بسیاری از کارها را با بدن انجام نمی دهد و فقط با صورت مثالی بجای می آورد. مثل آنکه نشسته است ولی با قوای ذهینه خود حرکت می کند برای مکه مکرمه، در میقات احرام می بندد، وارد مکه می شود، طواف می کند، نماز طواف را میخواند، سعی بین صفا و مروه می کند، تقصیر می نماید، و اعمال حج را از احرام و وقوف به عرفات و مشعر و قربانی و رمی جمار و سرتراشی و بقیه مناسک آن انجام میدهد و مراجعت می کند. تمام این اعمال را با صورت ملکوتی خود در حال بیداری انجام داده و ابدا بدن او از جای خود حرکت نکرده است. چون در حال بیداری افراد انسان غالبا توجه واقعی خود را به بدن مصروف میدارند، نمی توانند تمام کارهای نفس را با بدن انجام دهند، ولی در عالم خواب که توجه به بدن ضعیف می شود و روح انسان حقیقت خود را به صورت مثالی ادراک می کند بدون ملاحظه و توجه به بدن مادی، تمام کارها را در قالب مثال و صورت انجام میدهد. در حال بیداری توجه به بدن غلبه دارد و لذا انسان حقیقت خودش را بدن می پندارد؛ و در حال خواب توجه به صورت و قالب مثالی غلبه دارد و لذا انسان حقیقت خود را همان صورت و بدن مثالی می پندارد. در بیداری هنگامیکه تصور رفتن به مکه را می کنید، خودتان اینجا هستید؛ تصور مکه و انجام مناسک آنرا نموده اید. در عالم خواب خودتان به مکه رفته اید؛ چون صورت مثالی در خواب حقیقت انسان است، نه آنکه خودتان اینجا هستید و تصور رفتن به مکه را در خارج از وجود خود نموده اید.

ص: 356

و بر این اساس انسان در عالم خواب میتواند کارهای مهمی انجام دهد که در عالم بیداری قادر بر آن نیست. چون در بیداری انسان میخواهد با بدن مادی خود کار کند و چنین قدرتی برای او نیست که هر چه را بخواهد انجام دهد؛ ولی در حال خواب بدن مادی را می اندازد و با بدن صوری و مثالی که قدرتش هزار مرتبه بیشتر است کار می کند، و کارهای عجیب می کند؛ به آسمان پرواز می کند، در یک لحظه از مشرق به مغرب میرود، در اقیانوس اطلس شنا می کند و عرض آن را می پیماید، از دیوار عبور می کند، از دریچه تنگ و کوچک که به اندازه وسعت یک ناخن اوست عبور می کند، در یک لحظه یک ختم قرآن می کند، و أمثال این امور که البته در حال بیداری از بجا آوردن آنها عاجز است.

در حال مرگ چون بدن را بکلی خلع می کند و در آن حال تجرد قوی تر است و روح آزادتر و قدرت بیشتر، لذا کارهایش عجیب تر است. در یک لحظه ممکن است علم به جمیع جهات از عوالم طبیعت و کیفیات آنها پیدا کند و به تمام اهل و عشیره خود مرور کرده و از حالات آنها مطلع شود و تمام هدیه هائی را که دوستان و ارحام برای او بصورت خیرات و مبرات میفرستند و بصورت رحمت و نور غذای معنوی اوست همه را قبول نموده و از آنها متمتع شود و به علوم کلیه الهیه فائز گردد و از حالات نفوس مردم و بهشتیها و جهنمیها و کیفیت وقوف و حساب و میزان آنها باخبر گردد. و نظیر این احاطه علمیه برای اولیای خدا در همین دنیا در حال زندگی و بیداری پیدا می شود و چه بسا ممکنست برای سالکین راه خدا که هنوز به مقام تجرد مطلق نرسیده اند در بیداری و یا در خواب بطور حال نه بعنوان ملکه و دوام پیدا شود.

ص: 357

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 1 - صفحه 179-175

کلی__د واژه ه__ا

ذهن

نشستیم و برای هر یک از آنها فاتحة جداگانه خواندیم. و سپس روایتی نقل کرد که حاصلش این بود که: هر کس در عصر پنجشنبه برود بر سر قبر مادرش و پدرش و طلب مغفرت کند، خداوند جل و عز طبقهائی از نور به قلب آنان افاضه میکند و آنها را خشنود میگرداند و حاجات این کس را بر می آورد. ارحام انسان در عصر پنجشنبه منتظر هدیه ای هستند و لذا من در بین هفته منتظرم که عصر پنجشنبه برسد و بیایم اینجا و فاتحه بخوانم. پس از آنکه برخاستیم و براه افتادیم در راه فرمود: من طفل بودم و منزل ما در طهران، پامنار بود، و چند روز بود که مادر بزرگ من یعنی مادر پدر من از دنیا رفته بود و مجالس ترحیم برقرار شده و خاتمه یافته بود.

یک روز مادر من در منزل آلبالو پلو پخته بود. هنگام ظهر یک سائلی در کوچه سؤال میکرد و مادر هم که در مطبخ مشغول طبخ بود صدای سائل را شنید و برای خیرات به روح مادر بزرگ من که مادر شوهرش بوده و تازه از دنیا رحلت کرده بود میخواهد مقداری از غذا به سائل بدهد ولی ظرف تمیز در دسترس نبوده، به عجله برای آنکه سائل از در منزل رد نشود مقداری از آن آلبالو پلو را در طاس حمام که در دسترس بود ریخته و به سائل میدهد، و از این موضوع کسی خبر نداشت. نیمه شب پدر من از خواب بیدار شده و مادر مرا بیدار کرد و گفت: امروز چکار کردی؟ چکار کردی؟ مادرم گفت: نمی دانم! پدرم گفت: الان مادرم را در خواب دیدم و بمن گفت: من از عروس خودم گله دارم، امروز آبروی مرا در نزد مردگان برد؛ غذای مرا در طاس حمام فرستاد. تو چکار کرده ای؟ مادرم می گفت: هر چه فکر کردم چیزی بنظر نیامد، ناگهان متوجه شدم که این آلبالو پلو را به سائل چون به قصد هدیه برای روح تازه گذشته داده ام و در آن عالم غذای آن مرحومه بوده است، چون بصورت نامطلوبی به سائل داده شده است، به همان طریق آنرا در عالم ملکوت برای مادر شوهرم برده اند و او از این کار گله مند است.

ص: 359

آری، او شکوه دارد که چرا غذای مرا که صورت ملکی اش آلبالو پلو به سائل است و صورت ملکوتی اش یک طبق نور است که برای روان متوفی میبرند، در طاس حمام ریخته! و اهانت به سائل، اهانت به روح متوفی بوده است. هر احسانی که انسان میخواهد بکند باید با کمال احترام و بزرگداشت سائل و فقیر، و با توقیر و تجلیل آنها انجام یابد. هر کاری که انسان می کند و با سعه و اختیار میتواند برای او سودمند باشد، باید در حال زندگی و حیات بکند و الا چون دستش کوتاه شود، قدرت ندارد که ظرف غذای خود را که بصورت طاس حمام است عوض کند و غذای ملکوتی خود را در ظرف بلورین صرف کند.

من_اب_ع

علامه سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 191-188

کلی__د واژه ه__ا

اخلاق روح انسان احترام داستان اخلاقی صدقه تربیت مردگان

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 194-192

کلی__د واژه ه__ا

مرگ پند و اندرز اصحاب امام علی (ع)

«فإنما ینتظر بأولکم ءاخرکم؛ پیشینیان که رفته اند در انتظار شما هستند». میفرماید: قیامت بر پا نمی شود و بعث و حشر و نشر انجام نمی گیرد مگر آنکه بازماندگان به گذشتگان ملحق شوند. پس بواسطه اعمال سیئه و زشتیهائی که نموده اید نتوانستید خود را به ارواح پاکان برسانید و آنها را در ترقب و انتظار نگاهداشته اید؛ با اعمال نیکو و اخلاق پسندیده و ملکات فاضله و عقائد حسنه خود را به قافله طیبین و طاهرین برسانید و آنها را از انتظار بیرون آورید. و اگر فرضا در دنیا عمر طولانی کنید، اگر این عمر توأم با پاکی دل و نیت و اخلاق و کردار شما باشد، در حال حیات، ارواح شما به عالم بالا و ملأ اعلی متعلق شده، و به مقام طهارت و قرب رسیده، و به ارواح پاکان پیوسته اید.

سید رضی (ره)، جامع نهج البلاغه در ذیل این خطبه می گوید: این جملات، از کلام خدا و رسول خدا (ص) گذشته، با هر کلامی اگر قیاس شود و میزان گردد هر آینه برتر و عالیتر خواهد بود و گوی سبقت را در میدان مسابقه خواهد ربود. و اما خصوص جمله اخیر آنحضرت که میفرماید: «تخففوا تلحقوا»، پس کلامی از این مختصرتر و پر معنی تر و عمیق تر در میان کلمات، به گوش احدی نرسیده است و از این جمله زلال تر و دلنشین تر و سیراب کننده تر در میان کلمات حکمت آمیز، کسی به خاطر نیاورده است. (شرح نهج البلاغه، محمد عبده طبع مصری ص 58).

چقدر امیرالمؤمنین (ع) یاد مرگ میکرده، و اصحاب خود را بدین موضوع توجه میداده و در ملأ عام خطبه ها میخوانده است. سید رضی (ره) می گوید: در بسیاری از اوقات آنحضرت اصحاب خود را بدین جملات مخاطب قرار داده میفرمود: «آماده مرگ شوید و مستعد و مجهز گردید، خدای شما را رحمت کند؛ بانگ رحیل در میان شما سر داده شده است و اعتماد و دلبستگی خود را به دنیا کم کنید و بسوی خدا با آنچه در نزد شماست از اعمال صالحه و توشه های پسندیده منقلب گردید؛ چون در روبروی شما گردنه ای است سخت و منازلی است مخوف و هولناک که ناچار باید بر آنها وارد شد و در آنجا اقامت جسته و درنگ نمود و بدانید که مرگ به شما نظر انداخته و دائما این نظر بسوی شما نزدیک می شود و مثل آنکه شما در چنگالهای مرگ گرفتارید و آن چنگالها در شما فرو رفته است و در این باره، امور بسیار سخت و از پا درآورنده ای شما را پوشانیده و دربر گرفته و مشکلات طاقت فرسائی به شما احاطه نموده است. پس علاقه و محبت دنیا را ببرید و ریشه آنرا در وجود خویش نابود کنید و به توشه تقوی اعتماد کرده و از آن کمک بجوئید».

ص: 362

ابن حجر هیثمی مکی در الصواعق المحرقه می گوید: «از علی بن ابیطالب در حالیکه در فراز منبر مسجد کوفه بود سؤال کردند از آیه شریفه 23 سوره احزاب: «رجال صدقوا ما ع_اهدوا الله علیه؛ به آنچه با خدا عهد بستند صادقانه وفا کردند»، فرمود: این آیه نازل شده است درباره من و درباره عمویم حمزه و درباره پسر عمویم عبیدة بن حارث بن عبدالمطلب؛ اما عبیده پس در جنگ بدر شهید شد و به رحمت ایزدی پیوست و حمزه در جنگ احد شربت شهادت نوشید و اما من پس در انتظار شقی ترین امت بسر می برم که این را از این خضاب کند -و اشاره فرمود به محاسنش و به سرش- و فرمود: این عهدی است که حبیب من پیامبر اکرم با من استوار نموده است.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 198-194

کلی__د واژه ه__ا

امام علی (ع) اجل انسان تربیت یاد مرگ دنیا خطابه

در آیه دیگر نسبت قبض روح را نه به یک فرشته خاص بلکه به فرشتگان داده است: «و هو القاهر فوق عباده و یرسل علیکم حفظة حتی إذا جآء أحدکم الموت توفته رسلنا و هم لایفرطون؛ و اوست آن خداوندی که سیطره دارد بر بندگانش، و از مقام عالی خود آنها را در تحت عبودیت مسخر داشته و برای حفظ و حراست آنها فرشتگانی را می گمارد و بسوی آنان گسیل میدارد، تا زمانیکه مرگ یکی از شما مقدر گردد فرشتگانی که برای انجام این مأموریت فرستاده ایم جان او را می گیرند و در این امر کوتاهی نمی نمایند» (انعام/61).

در آیه چهارم نسبت سلام و تحیت به ملائکه ای که قبض روح مردم پاک و پاکیزه را می کنند میدهد: «الذین تتوف_اهم الملائکة طیبین یقولون سلام علیکم ادخلوا الجنة بما کنتم تعملون؛ آن دسته از مردمی که پاک و پاکیزه اند، ملائکه قبض روح از طرف خدا به آنها سلام و تحیت فرستاده می گویند: سلام علیکم، داخل در بهشت شوید در مقابل افعال نیک که بجای آورده اید» (النحل/32).

در آیه دیگر از همین سوره میفرماید: در هنگام قبض روح مردم ظالم و ستم پیشه، چون میخواهند آن مردم از در آشتی و مسالمت با آن فرشتگان رفتار کنند و زشتیها و بدیهای خود را انکار بنمایند، برای آنان فائده ای ندارد. «الذین تتوف_اهم الملائکة ظالمی أنفسهم فألقوا السلم ما کنا نعمل من سوء بلی إن الله علیم بما کنتم تعملون؛ آن دسته از مردمی که به نفس های خود ستم روا داشته اند، با فرشتگان قبض روح از راه مسالمت و صلح وارد شده و اظهار میدارند که ما مردمی نبودیم که مرتکب عمل بدی شده باشیم. بلی، بدرستیکه خداوند به آنچه در دنیا بجای می آورده اید داناست» (النحل/28).

ص: 364

و پس از آنکه فرشتگان این خطاب را به آنها می کنند، آنها را دوباره مخاطب ساخته می گویند: «فادخلوا أبواب جهنم خ_الدین فیها فلبئس مثوی المتکبرین؛ پس داخل شوید از درهای جهنم، و در جهنم مخلد و جاودان خواهید بود؛ پس بد جایگاهی است منزل و محل مستکبران و خودپسندان!» (النحل/29).

در این آیات همانطور که ملاحظه می شود، در بعضی نسبت قبض روح را به خدا داده است و در بعضی به ملک الموت و در بعضی به ملائکه، و آن ملائکه نیز به طریقی، قبض روح طیبین و پاکان را مینمایند و بطریق دیگری قبض روح ظالمین و ستمکاران را می کنند. جمع بین این آیات را چه قسم باید کرد؟ اگر خود خدا قبض روح می کند عزرائیل و سائر فرشتگان چه می کنند؟ و اگر عزرائیل می کند سائر فرشتگان چه عملی انجام می دهند؟ و نسبت این فعل به ذات مقدس حضرت ربوبی عزوجل چه معنی دارد؟ و اگر فرشتگان می کنند ملک الموت چکاره است؟ و نسبت قبض روح به خدا نیز چه معنی دارد؟ این یک مسأله ای است که باید روشن شود؛ زیرا علاوه بر آنکه در قرآن کریم تناقض نیست، این آیات اصل مهمی از اصول متقنه توحید را بیان می کنند.

مراتب توحید:

برای توضیح این معنی می گوئیم که دین مقدس اسلام براساس توحید است؛ توحید در ذات و توحید در صفات و توحید در افعال. توحید در ذات یعنی در تمام عوالم وجود، یک وجود مستقل قائم بالذات بیش نیست و آن وجود، ذات مقدس حضرت معطی الوجود جل و علا است، و بقیه موجودات وجودشان ظلی و تبعی است و معلولی و ناقص و ممکن. توحید در صفات یعنی در تمام عوالم وجود و هستی یک علم مطلق و حیات مطلقه و قدرت مطلقه بیش نیست و همچنین سائر صفات؛ و این صفات اختصاص به ذات مقدس حضرت حی قدیم عالم قادر دارد، و صفاتی که از علم و قدرت و حیات در بقیه موجودات مشاهده میگردد همه از پرتو علم و قدرت و حیات حضرت واجب الوجود است، و آنها استقلالی ندارند بلکه نسبت به صفات الهیه در حکم سایه و صاحب سایه و در حکم پرتو مشعشع از منبع روشنائی و قدرت و علم و حیات است. و توحید در افعال یعنی در تمام جهان هستی و عالم وجود یک فعل مستقل قائم بالذات بیش نیست، و تمام افعالی که از موجودات ممکنه صورت می گیرد همه پرتو آن فعل مستقل بالذات که قائم به وجود واجب الوجود است بوده، و در عین آنکه نسبت با ممکنات دارد نسبت با حضرت پروردگار جل و عز دارد. یعنی کاری که از موجودات سر میزند ظهور و طلوعی است از فعل حضرت رب عزوجل، و آن کار حقیقة متعلق به خداست، و به امر خدا و اذن خدا در آن موجود به ظهور می پیوندد و طلوع میکند، و بر این اساس ظهور، با آن موجود نیز نسبت پیدا میکند.

ص: 365

کیفیت ظهور نور فعل الهی در مظاهر عالم امکان و پیدایش موجودات (افعال موجودات عین فعل خداست به دو نسبت)

پس در حقیقت و واقع امر، فعلی که از یک موجود به وقوع می پیوندد، در عین آنکه منسوب به اوست منسوب به خداست، غایة الامر نه در عرض هم، بلکه در طول هم چون آن موجود و خدا هر کدام مستقلا آن فعل را انجام نداده اند و نیز برای وقوع آن فعل با یکدیگر شرکت نکرده اند، بلکه اولا و بالذات آن فعل از مصدر فعل و وجود که ذات مقدس خداست صادر شده و هویدا گشته و سپس در این مورد ثانیا و بالعرض پیدا شده است. بنابراین باید گفت که حضرت ملک الموت که آئینه وار و مرآت صفت، دلالت بر ذات مقدس حضرت رب ودود می کند، و سائر فرشتگان قبض ارواح که آئینه و مرآت حضرت ملک الموت هستند، همگی با ذات مقدس حضرت باری تعالی شأنه العزیز اتحاد بلکه عینیت دارند و در مقام فعل ابدا جدائی و بینونت میان آنها متصور نیست. فعل قبض ارواح از ذات مقدس حضرت خالق پیدا می شود و در اول وهله در آئینه وجود ملک الموت ظهور پیدا کرده و سپس از ملک الموت به فرشتگان دگر علی حسب اختلاف درجاتهم و مراتبهم طلوع و ظهور نموده تا بالاخره در گروه فرشتگانی که از همه درجه و سعه وجودی آنها کمتر است پدیدار میگردد. و چون این افعال نسبت به یکدیگر طولیت دارد نه عرضیت، لذا همه آنها حقیقة فعل واحدند. پس ذات مقدس پروردگار در فعل قبض ارواح مستقل است و ابدا یار و معینی در این عمل برای او فرض نمیتوان کرد، گر چه این فعل بدست ملک الموت و همچنین بدست سائر ملائکه ای که زیردست ملک الموت هستند صورت گیرد.

ص: 366

و بنابراین اساس کلی مشاهده می شود که قرآن مجید، موضوعاتی را که مورد بحث قرار میدهد از موت و حیات و رزق موجودات و حوادث آسمانی یا حوادث زمینی، در عین آنکه بوضوح نسبت به علت های سفلی یا علوی خود میدهد، نسبت به ذات مقدس پروردگار میدهد و او را در این افعال وحید می داند (برای بحث و اطلاع بیشتر میتوان به تفسیر المیزان جلد اول ص72 تحت عنوان «تصدیق القرءان لقانون العلیه العامه» و ص 406 از همین جلد تحت عنوان «کلام فی استناد مصنوعات الانسان الی الله سبحانه» مراجعه کرد).

رابطه فعل خدا و موجودات در قرآن کریم

خداوند متعال در قرآن کریم در موضوع خلقت و آفرینش با آنکه بسیاری از مصنوعات انسان نسبت بخود انسان دارد، در عین حال به ذات مقدس خود نسبت میدهد: «و الله خلقکم و ما تعملون؛ خداوند است که شما را آفرید، و آنچه از دست شما حاصل شود و نسبت عمل با شما داشته باشد آن نیز آفریده خداست.» (الصافات/96) در آیه دیگر میفرماید: «ذ'لکم الله ربکم لا إل_ه إلا هو خ_الق کل شیء فاعبدوه؛ ای مردم! اینست خدا که پروردگار شماست و هیچ معبودی و مقصودی جز او نیست. آفریننده و پدید آوردنده هر چیزی است؛ بنابراین او را پرستش کنید.» (الانعام/102) و در آیه سومی میفرماید: «قل الله خ_الق کل شیء و هو الواحد القه_ار؛ بگو خداست که آفریننده هر چیزی است، و اوست خداوند واحد قهار که تمام موجودات در مقابل عظمت او ناچیزند.» (الرعد/16)

و نیز آیه 62 از سوره زمر و آیه 62 از سوره غافر و آیه 24 از سوره حشر مانند همین آیات مذکوره بر آنچه ذکر شد دلالت دارند. و همچنین در موضوع ملکیت و ملکیت، با آنکه ملک و ملک تمام موجودات را صرفا به خود نسبت میدهد؛ مانند: «لله ملک السم_اوات و الارض و ما فیهن؛ اختصاص به خدا دارد صاحب اختیاری آسمانها و زمین و آنچه در آنهاست.» (المائده/120) و مانند بسیاری از آیات قرآن که در آنها لفظ «و لله ما فی السم_اوات و ما فی الارض» استعمال شده است، یعنی «از برای خداست و اختصاص بذات مقدس او دارد آنچه در آسمانها و زمین است.» ولی در عین حال نسبت ملک و صاحب اختیاری به آل إبراهیم داده است: «فقد آتینآ آل إبراهیم الکت_اب و الحکمة و آتین_اهم ملکا عظیما؛ بتحقیق که به آل إبراهیم دادیم کتاب آسمانی و حکمت را، و به آنها ملک و حکومت عظیمی عنایت فرمودیم.» (النساء/54) و راجع به داود (ع) می فرماید: «و شددنا ملکه و و آتین_اه الحکمه و فصل الخطاب؛ ما قدرت و حکومت او را محکم کردیم و به او حکمت و فصل خطاب مرحمت کردیم.» (ص/20) و نسبت ملکیت به افراد انسان داده است؛ مانند بسیاری از آیات قرآن که در آنها لفظ «ما ملکت ایمانکم و یا ایم_انهم» استعمال شده است، و مانند: «و ما ملکت یمینک ممآ أفآء الله علیک؛ و کنیزانی که خدا از غنیمت جنگی در اختیار تو قرار داده است.» (الاحزاب/50) و از همین قبیل است آیات مورد بحث که نسبت قبض روح را در عین آنکه صرفا بخود داده است به ملک الموت و سائر ملائکه قبض ارواح داده است. عینا مانند خورشید که در آئینه بزرگی بدرخشد و از آن آئینه به آئینه های کوچکتری که متعدد و کثیر بوده منعکس گردد، در اینحال نور و تشعشع اولا و بالذات اختصاص به خورشید دارد و ثانیا و بالعرض به این آئینه ها انتساب پیدا می کند.

ص: 367

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی جلد 1- صفحه 210-201

کلی__د واژه ه__ا

توحید قرآن انسان موجودات خدا مرگ فرشتگان

حضرت فرمودند: اما آنچه از تناقض در این آیات و آیه «توفته رسلنا؛ فرشتگان ما جانش را می ستانند» (انعام/61) و آیه «الذین توفاهم الملائکة ظالمی أنفسهم؛ کسانی که فرشتگان جان آنها را -که ستمگر خویشند- می ستانند» (نساء/97) بیان کردی، پس بدان که خداوند تبارک و تعالی اجل و اعظم است که خودش بدست خود در این امور مباشرت کند؛ فعل فرستادگان خدا و فرشتگان، فعل خداست چون آنها به امر خدا عمل می کنند.

فرشتگان و مرگ:

پس خداوند از میان فرشتگان عده ای را برگزیده تا سفیر و واسطه بین حضرت او و مخلوقاتش بوده باشند، و آنها همان عده ای هستند که خدا درباره آنها می فرماید: «الله یصطفی من الملائکة رسلا و من الناس؛ خدا از میان فرشتگان رسولانی برمی گزیند و از مردم نیز» (الحج/75).

پس کسانیکه از اهل طاعت خدا باشند، متولی و متصدی قبض روح آنان ملائکه رحمت خواهند بود، و کسانیکه از اهل معصیت باشند متولی قبض روح آنان ملائکه نقمت و عذاب خواهند بود و ملک الموت، اعوان و کمک کارانی دارد از ملائکه رحمت و از ملائکه نقمت که به امر او قبض روح می کنند، و فعل آنها فعل اوست و هر چه بجای آورند منسوب به اوست. و بنابراین، فعل ملائکه فعل ملک الموت بوده و فعل ملک الموت فعل خداست. چون خداست که می میراند و قبض ارواح و نفوس می کند بدست هر کدام از فرشتگانی که بخواهد، و عطا می کند و منع می کند و ثواب میدهد و عذاب می کند بدست هر یک از بندگانش که بخواهد. و بدرستیکه فعل امناء خدا عین فعل خداست، همچنانکه میفرماید: «و ما تشآءون إلا´أن یشآء الله» (انسان/30 و تکویر/29) «و هیچ چیز را اراده نمی کنید و اختیار نمی نمائید مگر آنکه خدا او را اراده فرموده و اختیار می نماید» (احتجاج/ج1 ص367).

ص: 369

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 212-210

کلی__د واژه ه__ا

نفس قرآن انسان خدا اعمال مرگ فرشتگان

در کتاب «من لایحضره الفقیه» از امام صادق (ع) روایت کرده است که: «قیل لملک الموت علیه السلام: کیف تقبض الارواح و بعضها فی المغرب و بعضها فی المشرق، فی ساعة واحدة؟ فقال: أدعوها فتجیبنی. قال: فقال ملک الموت علیه السلام: إن الدنیا بین یدی کالقصعة بین یدی أحدکم یتناول منها ما شآء. و الدنیا عندی کالدرهم فی کف أحدکم یقلبه کیف یشآء؛ از ملک الموت علیه السلام سؤال شد: چگونه قبض ارواح آدمیان را در یک ساعت می کنی در حالی که بعضی در مغرب عالم و بعضی دگر در مشرق عالم هستند. ملک الموت در پاسخ گفت: من فقط آنها را می خوانم و آنها جواب مرا می دهند. سپس حضرت صادق فرمود: پس از این پاسخ ملک الموت (ع) گفت بدرستی که تمام این جهان در مقابل من، مانند یک کاسه ای است که در نزد یکی از شما باشد و هر چه از آن کاسه بخواهد غذا تناول کند، تناول می کند و تمام این دنیا در نزد من مانند یک درهمی است که در دست یکی از شماست و آنرا هر قسم که بخواهد می گرداند و پشت و روی آن را می نگرد» (من لایحضره الفقیه، باب غسل المیت، طبع نجف، ج1، ص80).

همچنین در کتاب «من لایحضره الفقیه» روایت کرده است که از حضرت صادق (ع) درباره این آیات سؤال شد: از قول خدا عزوجل: «الله یتوفی الانفس حین موتها؛ خدواند روح انسان ها را هنگام مرگشان به تمامی باز می ستاند» (زمر/42) و از قول خدا عزوجل: «قل یتوف_'کم ملک الموت الذی وکل بکم؛ بگو فرشته مرگ که بر شما گمارده شده، جانتان را می ستاند» (سجده/11) و از قول خدا عزوجل: «الذین تتوف_'هم الملائکة طیبین؛ همانا که فرشتگان جانشان را در حالی که پاکیزه اند می ستانند» (نحل/32) و «الذین تتوف_'هم الملائکة ظالمی أنفسهم؛ همانان که فرشتگان جانشان را در حالی که ستمگر خویشند بستانند» (نحل/28) و از قول خدا عزوجل: «توفته رسلنا؛ فرستادگان ما جانش را می ستانند» (انعام/61) و از قول خدا عزوجل: «و لو تری إذ یتوفی الذین کفروا الملائکة؛ کاش می دیدی آن دم که فرشتگان جان کافران را می ستانند» (انفال/50) و به تحقیق که در یک ساعت در جمیع آفاق عالم آنقدر از مردمان می میرند که عدد آنها را غیر از خداوند عزوجل کسی نمی تواند به شمارش درآورد، این چگونه متصور است؟

ص: 371

حضرت صادق (ع) در پاسخ فرمودند: خداوند تبارک و تعالی برای ملک الموت یاران و مددکارانی گماشته است که آنها ارواح را قبض می کنند. مانند صاحب الشرطة (یعنی رئیس پلیس) که برای او یاران و کمک کارانی از افراد انسان قرار داده شده است، و آن رئیس پلیس آن اعوان و یاران خود را در پیش آمدها برای انجام اموری که بعهده دارند می فرستد. بنابراین «تتوفاهم الملائکة، و یتوفاهم ملک الموت من الملائکة مع ما یقبض هو، و یتوفاها الله عزوجل من ملک الموت»؛ «فرشتگان رحمت و غضب، قبض روح مؤمنین و ظالمین را می کنند یعنی روح آنها را به نزد خود می گیرند و جذب می کنند و ملک الموت روح آنها را بواسطه آن فرشتگان می گیرد و به نزد خود جذب می کند با روح آن افرادی را که خودش بلاواسطه می گرفته و به خود جذب می نموده است و خداوند عزوجل آن ارواح را بواسطه ملک الموت می گیرد و جذب می نماید» (من لایحضره الفقیه، باب غسل المیت، طبع نجف، ج1، ص82). از این روایت استفاده می شود که روح بعضی را ملک الموت بدون واسطه فرشتگان جزئیه می گیرد و خودش بنفسه متصدی و مباشر قبض روح آنان می گردد.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی جلد1- صفحه 214-215

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح ماده فرشتگان عزرائیل نفس

حضرت امیرالمؤمنین (ع) فرمودند: و آنچه بیان کردی از آیات قبض روح مانند قوله: «قل یتوف_کم ملک الموت الذی وکل بکم ثم إلی ربکم ترجعون (سجده/11) و قوله: الله یتوفی الانفس حین موتها (زمر/42) و قوله: توفته رسلنا و هم لا یفرطون (انعام/61) و قوله: الذین تتوف_اهم الملائکة ظالمی أنفسهم (نساء/97) و قوله: تتوفاهم الملائکة طیبین یقولون سل_ام علیکم (نحل/32)؛ بگو جان شما را فرشته مرگی که مأمور شما است دریافت می کند و اگر به سوی خدایتان بر می گردید. گفتار خدا که او خدایی است که هنگام مرگ جان ها را می گیرد و آیه ی که فرستادگان ما جان ها را دریافت می کنند و کوتاهی نمی کنند و آیه ی که جان های ستمگران به خویش را فرشتگان می گیرند و آیه ی ملائکه با حالت آرامش و متناسب جان های آنان را می گیرند و به آنان سلام می گویند.»

پس بدان که خداوند تبارک و تعالی تدبیر امور خود را به هر کیفیتی که بخواهد می کند و از مخلوقات خود هر کدام را که بخواهد به هر کاری که بخواهد می گمارد. اما ملک الموت، خداوند او را بر قبض روح بندگان خاص خود که اراده کرده است گماشته تا بالمباشره ارواح آنان را قبض کند و دسته ای از فرشتگان خاص خود را برای قبض روح افرادی از بندگان خود که اراده فرموده است قرار داده است. فرشتگانی را که خداوند عزوجل نام آنان را برده، آنان را مأمور افراد معین و مشخصی از مخلوقات خود فرموده است. خداوند تبارک و تعالی تدبیر امور را به هر کیفیتی که اراده کند و مشیتش تعلق گیرد می نماید.

ص: 373

و شخص دانشمند و صاحب علم را چنین قدرتی نیست که بتواند هر علمی را برای تمام افراد مردم شرح و تفسیر کند؛ چون در میان مردم از نقطه نظر ادراک و تعقل بعضی مستعد و قوی هستند و برخی دگر ضعیف و نا قابل و همچنین اقسام علوم همه در یک پایه نیستند بلکه بعضی از علوم قابل تحمل اند و برخی دگر قابل تحمل نیستند و از عهده و طاقت عامه مردم خارج است، مگر افراد اندکی که از اولیاء و خواص خدا بوده و خداوند برای آنان ادراک آن علوم را آسان نموده و برای تفهم و تعقل و تحمل آن علوم آنان را نیرو بخشیده و یاری فرموده است و برای تو ای مرد همین قدر کافی است که بدانی ذات مقدس حضرت پروردگار زنده کننده و میراننده است و اوست که قبض ارواح می کند بر دست هر کدام از بندگان و مخلوقات خود که بخواهد، خواه آنها از طایفه فرشتگان باشند یا از غیر فرشتگان. آن مرد گفت: سختی و شدت را از من برداشتی، خداوند سختی و شدت را از تو بردارد ای امیرمؤمنان! و مسلمین را به دست تو نفع رساند. در اینجا همانطور که ملاحظه می شود امیرالمؤمنین (ع) یک جمله را اضافه فرموده اند و آن لفظ "غیرهم" است؛ یعنی به دست غیر ملائکه نیز قبض روح می کند. باید دید این جمله چه معنایی دارد؟ از این جمله نمی توان عبور کرد و آن را نادیده گرفت. این جمله را ولی کارخانه خدا فرموده، او خبر داده است که قبض روح بدون تصدی و مباشرت فرشتگان نیز صورت می گیرد. این جمله دو احتمال دارد: احتمال اول آنکه لفظ "غیرهم" عطف بر ملائکه باشد و ظاهر کلام نیز این را اقتضا می کند. یعنی خداوند قبض روح را به دست بعضی از مخلوقات خود که از صنف ملائکه نیستند نیز می کند. آن مخلوقات موجوداتی هستند از ملائکه بالاتر حتی از حضرت ملک الموت برتر و شریف تر و گرامی تر و آنها را در منطق قرآن «عالین» گویند.

ص: 374

عالین در قرآن:

وقتیکه خداوند تبارک و تعالی انسان را آفرید به شیطان امر کرد به او سجده کند، شیطان سجده نکرد و خداوند او را مورد مؤاخذه قرار داده، فرمود: «أستکبرت أم کنت من العالین؛ چرا سجده نکردی؟ آیا تکبر ورزیدی یا از عالین بودی؟» (ص/75) و چون امر به سجده به جمیع ملائکه تعلق گرفت معلوم می شود که عالین از ملائکه نبودند که مأمور به سجده نشدند، بلکه همانطور که از اسمشان پیداست موجوداتی بودند عالی رتبه و رفیع القدر و المنزله. آنها چه کسانی هستند که به واسطه علو قدر و ارتفاع مقام، مأمور به سجده به آدم نشدند؟

اجمال مطلب آنکه طبق آیات قرآن آنان از مخلصین هستند که شیطان را به ساحت قدس آنها دسترس نیست. عالین عبارتند از ارواح طیبین و طاهرین از انبیا و اولیا و ائمه طاهرین که در مقام امن و امان الهی وارد شده، «فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر؛ در جایگاه صدق، نزد پادشاهی با اقتدار» (القمر/54) قرار گرفته و به درجات اخلاص و قرب الهی فائز گشته اند. آنها افرادی هستند که در سیر تکاملی خود به سوی ذات مقدس پروردگار به اسمای کلیه الهیه رسیده و به صفات کلیه الهیه متصف و به فنای مطلق در ذات خداوند عزوجل فائز و از اخلاص عبور کرده و خالص شده اند و چون آنها فانی در اسماء و صفات کلیه الهیه گشته اند و لازمه این درجه از فناء، ظهور و طلوع آن اسماء و صفات است در آئینه وسیع وجود آنان، بنابراین به اذن خدا و به امر خدا می توانند زنده کنند و بمیرانند و روزی دهند و سایر افعالی که از خدا سر میزند از وجود آنان ظهور نموده و به اذن و به اراده خدا انجام دهند. آنها مظهر تام و کامل اسمای الهیه هستند و به ظهور اسم المحیی زنده می کنند و به ظهور اسم الممیت می میرانند.

ص: 375

و اما احتمال دوم آنستکه لفظ «غیرهم عطف بر من یشآء» بوده باشد و در این صورت حاصل معنی چنین می شود که خداوند عزوجل قبض روح می کند توسط هر کس از مخلوقات خود که بخواهد از ملائکه و قبض روح می کند بدون توسط ملائکه و در این صورت ممکن است مراد از غیر ملائکه، وجود مقدس خود خدا بوده باشد گرچه مرجع این معنی همان عالین است که خداوند توسط آنها قبض ارواح می فرماید. چون عالین افرادی هستند که فانی در ذات الهی شده و متحقق به اسمای کلیه الهیه گردیده، بنابراین حقا می توان فعل آنها را عین فعل خدا دانست و از قبض ارواح توسط آنان به قبض ارواح توسط خدا تعبیر نمود.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی جلد 1- صفحه 221-226 و 234

کلی__د واژه ه__ا

قرآن اخلاص اراده الهی انسان مرگ فرشتگان

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 229-227

کلی__د واژه ه__ا

قرآن حضرت موسی (ع) اسرافیل حضرت ابراهیم (ع) حضرت عیسی (ع)

ابن شهرآشوب در کتاب «مناقب» در ضمن حالات حضرت موسی بن جعفر (ع) روایت کرده است که هارون الرشید مردی را طلب کرد که امر امامت آن حضرت را باطل سازد و آنحضرت را در مجلس خجالت دهد. برای این منظور مرد ساحری را حاضر کردند، چون سفره گستردند بر روی نان عملی انجام داد که هر وقت خادم آنحضرت اراده می کرد گرده نانی را برگیرد آن نان از دستش می پرید، و هارون الرشید از این منظره در نهایت خنده و سرور درآمد. در این حال حضرت بی درنگ سر خود را بطرف نقش شیری که در پرده کشیده شده بود بلند کرده و فرمودند: «یا أسد الله خذ عدو الله؛ ای شیر خدا! دشمن خدا را بگیر»، ناگهان آنصورت مانند یک حیوان درنده قوی پنجه ای جستن کرد و آن مرد ساحر را دریده و طعمه خود ساخت. هارون و ندیمانش همگی بیهوش شده و به روی زمین افتادند و از شدت ترس عقلها از سرهایشان پرید. و چون پس از زمانی بهوش آمدند هارون به حضرت گفت: به حقی که من بر تو دارم از تو میخواهم که به این صورت شیر امر کنی که این مرد را برگرداند. حضرت فرمود: اگر عصای موسی ریسمانها و عصاهائی را که از جادوگران فرعون بلعیده بود بازگردانید این صورت هم آن مرد بلعیده شده را برخواهد گردانید.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 229-228

کلی__د واژه ه__ا

امامت معجزه هارون الرشید مأمون

مرحوم قاضی رضوان الله علیه به مسجد کوفه زیاد میرفتند، و برای عبادت در آنجا حجره خاصی داشتند، و زیاد به این مسجد و مسجد سهله علاقمند بودند، و بسیاری از شبها را به عبادت و بیداری در آنها به روز می آوردند. می گوید: در بیرون مسجد به مرحوم قاضی رحمة الله علیه برخورد کردم و سلام کردیم و احوالپرسی از یکدیگر نمودیم و قدری با یکدگر سخن گفتیم تا رسیدیم پشت مسجد، در اینحال در پای آن دیوارهای بلندی که دیوارهای مسجد را تشکیل می دهد در طرف قبله در خارج مسجد در بیابان هر دو با هم روی زمین نشستیم تا قدری رفع خستگی کرده و سپس به مسجد برویم. با هم گرم صحبت شدیم، و مرحوم قاضی رحمة الله علیه از اسرار و آیات الهیه برای ما داستانها بیان میفرمود و از مقام اجلال و عظمت توحید و قدم گذاردن در این راه، و در اینکه یگانه هدف خلقت انسان است مطالبی را بیان می نمود و شواهدی اقامه می نمود.

من در دل خود با خود حدیث نفس کرده و گفتم که واقعا ما در شک و شبهه هستیم و نمی دانیم چه خبر است؟ اگر عمر ما به همین منوال بگذرد وای بر ما؛ اگر حقیقتی باشد و به ما نرسد وای بر ما! و از طرفی هم نمی دانیم که واقعا راست است تا دنبال کنیم. در اینحال مار بزرگی از سوراخ بیرون آمد و در جلوی ما خزیده به موازات دیوار مسجد حرکت کرد. چون در آن نواحی مار بسیار است و غالبا مردم آنها را می بینند ولی تا بحال شنیده نشده است که کسی را گزیده باشند. همینکه مار در مقابل ما رسید و من فی الجمله وحشتی کردم، مرحوم قاضی رحمة الله علیه اشاره ای به مار کرده و فرمود: «مت بإذن الله!؛ بمیر به اذن خدا!»، مار فورا در جای خود خشک شد.

ص: 379

مرحوم قاضی رضوان الله علیه بدون آنکه اعتنائی کند شروع کرد به دنباله صحبت که با هم داشتیم، و سپس برخاستیم رفتیم داخل مسجد؛ مرحوم قاضی اول دو رکعت نماز در میان مسجد گذارده و پس از آن به حجره خود رفتند و من هم مقداری از اعمال مسجد را بجای می آوردم، و در نظر داشتم که بعد از بجا آوردن آن اعمال به نجف اشرف مراجعت کنم. در بین اعمال ناگاه بخاطرم گذشت که آیا این کاری که این مرد کرد واقعیت داشت یا چشم بندی بود مانند سحری که ساحران می کنند؟ خوب است بروم ببینم مار مرده است یا زنده شده و فرار کرده است؟! این خاطره سخت به من فشار می آورد تا اعمالی که در نظر داشتم به اتمام رسانیدم، و فورا آمدم بیرون مسجد در همان محلی که با مرحوم قاضی رضوان الله علیه نشسته بودیم، دیدم مار خشک شده و بروی زمین افتاده است؛ پا زدم به آن دیدم ابدا حرکتی ندارد. بسیار منقلب و شرمنده شدم برگشتم به مسجد که چند رکعتی دیگر نماز گزارم، نتوانستم؛ و این فکر مرا گرفته بود که واقعا اگر این مسائل حق است، پس چرا ما ابدا بدانها توجهی نداریم.

مرحوم قاضی رحمة الله علیه مدتی در حجره خود بود و به عبادت مشغول، بعد که بیرون آمد و از مسجد خارج شد برای نجف، من نیز خارج شدم. در مسجد کوفه باز به هم برخورد کردیم، آن مرحوم لبخندی بمن زده و فرمود: «خوب آقا جان! امتحان هم کردی، امتحان هم کردی؟» باری، این عمل بواسطه اسم الممیت پروردگار صورت تحقق پذیرفته است و بدان قبض روح انجام گرفته است.

ص: 380

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 233-230

کلی__د واژه ه__ا

میرزا علی قاضی

در روایت «کافی» حضرت زین العابدین فرمود: چون من یاد میکنم که خود خدا جان علما را بدست خود میگیرد، نفس من سخاوتمندانه بدنبال مرگ و قتلی که بسوی ما خاندان می آید شتاب میکند.

به تیغم گر کشد دستش نگیرم *** وگر تیرم زند منت پذیرم

کمان ابروی ما را گو مزن تیر *** که پیش دست و بازویت بمیرم

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 1 - صفحه 236-234 و 243

کلی__د واژه ه__ا

مؤمن مرگ

از کتاب «جامع الاخبار» روایت شده است که حضرت ابراهیم خلیل (ع) به ملک الموت گفت: آیا میتوانی با آن صورتیکه روح فاجر را قبض میکنی خودت را بمن بنمائی؟ ملک الموت عرض کرد: تو طاقت و تحمل این را نداری. حضرت ابراهیم (ع) فرمود: بلی؛ دارم! ملک الموت عرض کرد: صورت خود را از من بگردان و سپس مرا ببین. حضرت ابراهیم بدین طریق به ملک الموت نظر کرد، ناگهان دید مرد سیاه چهره ای با موهای راست شده و بوی متعفن و با لباسهای سیاه بطوری که از دهان و از دو سوراخ بینی او دود و آتش زبانه می کشد در مقابل او حاضر است. ابراهیم غش کرده، و سپس به هوش آمد و فرمود: اگر شخص فاجر در هنگام موت غیر از این منظره (صورت تو را بدین کیفیت) نبیند، هر آینه از نقطه نظر عذاب و شدت برای او کافی است. بنابراین، عزرائیل که میتواند برای قبض روح فاجر خود را بصورتی در آورد که ابراهیم خلیل از هول و هراس او غش کند، طبعا نیز میتواند در هنگام قبض روح مؤمن پاکیزه دل از نقطه نظر جمال و دلربائی خود را به شکلی درآورد که محتضر قدرت تحمل نداشته و از شدت لذت و جذابیت او خود بخود جان تسلیم کند.

زنهای مصری در خور استعداد و توان آنها نبود که جمال یوسفی را تحمل کنند، و همینکه نظرشان بر یوسف افتاد دلباخته شده و دستهای خود را بجای ترنج بریدند و گفتند: حاش لله! این بشر نیست؛ نیست او مگر فرشته ای بزرگوار و عالی رتبه؛ «فلما رأینه أکبرنه وقطعن أیدیهن وقلن حاش لله ما هٰذا بشرا إن هٰذا إلا ملک کریم؛ پس چون زنان او را دیدند (حیران وی شده) بزرگش یافتند (و از شدت هیجان) دست های خود را بریدند و گفتند: پاک است خدا! این بشر نیست، این جز فرشته ای بزرگوار نیست» (یوسف/31).

ص: 383

اگر جمال ملکی هوش را از سر برباید، جمال ملکوتی چه میکند؟ کافیست که در یک لحظه جان را برباید. بنابراین بعید نیست که بگوئیم برای قبض روح ارواح طیبه، آنقدر عزرائیل با جمال دل آرائی و بوی عطر دل ربائی جلوه میکند که دیگر برای مؤمن تاب و توانی نگذاشته، در یک لحظه مرغ روح او به پرواز در می آید.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 238-236

کلی__د واژه ه__ا

ایمان مرگ انسان حضرت ابراهیم (ع) عزرائیل

مرگ هر یک ای پسر، همرنگ اوست *** آینه صافی یقین همرنگ روست

پیش ترک آئینه را خوش رنگی است *** پیش زنگی آینه هم زنگی است

ای که می ترسی ز مرگ اندر فرار *** ز خود ترسانی ای جان، هوشدار

زشت روی تست نی رخسار مرگ *** جان تو همچون درخت و مرگ، برگ

از تو رستست ار نکویست ار بد است *** نا خوش و خوش هم ضمیرت از خود است

این نکته را باید دانست که ملائکه موجودات خاص هستند در مقابل شیطان و انسان و حیوان و سایر موجودات و از ماهیت خود به ماهیت دیگری تبدیل نمی شوند و هیچگاه لباس مادی نمی پوشند. در موقع قبض روح، طیبین اصلا احساس جان دادن نمی کنند؛ بلکه به مجرد رؤیت رخ زیبای عزرائیل و سیمای پر جذبه و پر شکوه او قالب تهی می کنند و ناگهان خود را در بهشت می بینند. فرض کنید شما در یک ماشین سوار هستید، این ماشین شما را از خیابان ها عبور می دهد و در هر خیابان مشاهده یک چیز ناملایمی می نمائید، تا آنکه ناگهان دری باز می شود و این ماشین داخل می شود، می بینید عجب باغی است، عجب مناظر دلفریب دارد، عجب مردم مهربان و انیس دارد، عجب غذاهای گوارا و آب های خنک و زلال دارد، عجب صداها و نواهای جان پرور و نغمه های دلنشین دارد! و شما در ورود این باغ ابدا احساس نا ملایمتی ننموده اید، بلکه چه بسا هنگام ورود، انتقال خود را ادراک ننموده اید و با کمال نرمی و ملایمت خود را در میان باغ یافته اید. اینست کیفیت قبض روح مردمان مؤمن و اما کیفیت قبض روح اولیای خدا بدست خدا از دریچه نفوس علیین که از مخلصین هستند، از شرح و بسط خارج است.

ص: 385

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی جلد 1- صفحه 238-243

کلی__د واژه ه__ا

ایمان مرگ نفس اخلاق انسان عالم ملکوت کفر عزرائیل

خداوند تبارک و تعالی می فرماید: «أفبه_ذا الحدیث أنتم مدهنون* وتجعلون رزقکم أنکم تکذبون؛ پس آیا شما این سخن را سبک می گیرید؟ و نصیب خود را این قرار می دهید که آن را تکذیب کنید؟» (واقعه/81و82). آیا به چنین گفتاری که کلام خداست و قرآنی کریم در کتاب مستور است، شما خدعه می کنید و با او سرسری رفتار می کنید، و روزی معنوی خود را تکذیب آن قرار داده اید، و بجای آنکه از این خوان گسترده معنویات و حقائق، کام تشنه خود را سیراب و از زلال ماء معین معارف قرآن، تمام جهات نقص خود را تدارک کنید، تکذیب آنرا پیشه خود ساخته و از این جام غرور و دهشت خیز تکذیب خود را می خواهید سیراب کنید.

«فلو لا إذا بلغت الحلقوم* و أنتم حینئذ تنظرون* و نحن أقرب إلیه منکم ول_کن لا تبصرون* فلولا إن کنتم غیر مدینین* ترجعونهآ إن کنتم ص_ادقین؛ پس چرا وقتی که (جان) به گلوگاه می رسد، و شما در آن هنگام (تنها) نظاره گرید، و ما به آن (محتضر) از شما نزدیک تریم ولیکن شما نمی بینید، پس اگر شما مجازات شدنی نیستید (و معادی در کار نیست)، چرا او را برنمی گردانید اگر راست می گویید؟» (واقعه/83تا87).

اگر شما خدا را قبول ندارید و کلام خدا که قرآن کریم است را سست و بی ارج تلقی می کنید، و اگر شما بعث و معاد و ثواب و عقاب را انکار دارید، و بهشت و رضوان، و دوزخ و غضب را سخریه می پندارید؛ پس چرا در وقتیکه جان یکی از شما به گلویش رسیده و در آستان جان کندن است، و شما در آن هنگام سرگرم نگاه کردن هستید و نمی دانید که ما از نفس آن محتضر بخود او نزدیکتر هستیم، جان او را بر نمی گردانید؟ پس اگر شما خود را در تحت سیطره عالم غیب و حکومت پروردگار و جزا نمی یابید و در تحت قانون کلی و ناموس الهی مدیون حس نمی کنید، و تمام قدرت را منحصر در این عالم ماده و طبع جستجو می نمائید، بنابراین چرا جان او را در آنوقت حساس برنمی گردانید و از ارتحالش جلوگیر نمی شوید؟ اگر در گفتار خود راست می گوئید و بر این ممشی استوار هستید، او را بر گردانید.

ص: 387

آری، ما در آن هنگام از خود او به وی نزدیکتریم، ملک الموت و فرشتگان هم که به مأموریت خود عمل می کنند بندگانی هستند از عالم امر و به دیدگان مردم عادی دیده نمی شوند. «بل عباد مکرمون* لا یسبقونه بالقول و هم بأمره یعملون؛ فرشتگان بندگان بزرگوار و مکرم ما هستند، و از گفتار خدا و اراده او سبقت نمی گیرند و به امر خدا عمل می کنند» (الانبیاء/26و27).

امر در مقابل خلق است. یعنی آنان بالاتر و برتر از عالم ماده و طبعند و موجودات ملکوتی هستند و در عالم امر خدا به امر خدا عمل می نمایند. و بر این اساس، ملک الموت و اعوان و یاران او نیز از عالم امر بوده و فعلشان که قبض روح است از عالم امر و باطن است.

و لو تری إذ فزعوا فلا فوت و أخذوا من مکان قریب؛ ای پیغمبر! کاش میدیدی آن وقتیکه مردم ظالم و ستمگر را می خواهند قبض روح کنند و ناله و فریاد آنها بالا میرود که از چنگال مرگ فرار کنند، ولی أبدا گریزگاهی برای آنان نیست، و از مکان نزدیک ارواح آنها را فرشتگان مرگ می ربایند» (سبإ/51).

مراد از مکان نزدیک در این آیه کریمه همان باطن انسان است که فرشتگان از آنجا برای ربودن حقیقت او که همان نفس اوست تصرف می کنند. این باطن به شخص محتضر به اندازه ای نزدیک است که از اعضای پیکر او بلکه از حواس او مانند باصره و سامعه و لامسه نزدیکتر است و این موضوع شاید با اندکی توجه روشن شود. فرض کنید شما که اینجا نشسته اید، افکاری دارید و نیت هائی در دل خود می گذرانید؛ آیا رفیق پهلوی دست شما از آنها خبر دارد؟ آیا بدون ابراز و اظهار شما خودش میتواند از باطن شما خبر حاصل کند؟ الان با خود در ذهن خود فرض کنید که اینجا خانه کعبه است، و شما غسل کنید و مشغول طواف شوید و بعد از هفت شوط طواف، نماز طواف را در مقام حضرت ابراهیم (ع) بخوانید و سپس در کناری نشسته و خانه را تماشا کنید چون نظر به خانه خدا ثواب دارد. بعد از اینکه این کارها را در ذهن خود انجام دادید بدون آنکه دست و پای شما حرکتی کند و بدون آنکه حتی بدن شما مختصر تکانی بخورد و حتی بدون آنکه مختصر استمدادی از نیروی چشم و گوش خود در دیدن این مناظر و شنیدن اصوات ازدحام و غوغای مردم در اطراف کعبه کرده باشید، از رفیق پهلوی خود بپرسید: آقا من چه کردم؟ در پاسخ میگوید: هیچ نکرده ای. شما می گوئید: من در قوای متصوره و عالم خیال خود طواف کردم نماز خواندم و مدتی بخانه خدا نظاره کردم. در پاسخ میگوید: من که از باطن شما خبر ندارم؛ چشم من این بدن شما را می بیند، و این بدن ابدا حرکتی نکرده و کاری انجام نداد.

ص: 388

در حال احتضار که ملک الموت قبض روح میکند، کیفیت گرفتن جان از همین قبیل است. فرض کنید خوابیده اید، خوابهای وحشتناکی دیده اید که اثرش در روان شما تا چند روز ظاهر بوده، یا خوابهای فرح انگیز دیده اید که اثرش تا مدتی نیز در روان شما ظاهر بوده است، و به اندازه ای این خوابها عجیب بوده که ممکنست اثر بعضی از آنها در طول مدت عمر شما مؤثر باشد؛ ولی از رفیق خود که بیدار بوده و در پهلوی بستر شما نشسته است، در هنگام بیداری اگر بپرسید: من چه خواب دیدم؟ میگوید: من نمیدانم. میگوئید: من چنین و چنان در خواب دیدم، چگونه تو نمیدانی؟ میگوید: من عالم السر و الخفیات نیستم تا از درون و خواب تو با خبر گردم. عالم مرگ و حالات احتضار و مشاهدات شخص محتضر از این قبیل است. سرورها و وحشتهائی که انسان در حال جان دادن دارد، دیگری اطلاع پیدا نمی کند؛ ترس ها و گشایش ها و سائر کیفیات ادراکات محتضر نیز چنین است. دیدار ملک الموت و بازشدن درهای بهشت یا درهای جهنم و سکرات و سائر حالاتی که در هنگام رحیل برای انسان مشهود میگردد همه روحی است نه جسمی.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 257-249

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح ماده قرآن انسان نفس عزرائیل

دوم: اصحاب یمین هستند که مانند مقربین نتوانسته اند به آن ذروه اعلا از مدارج و معارج قرب فائز گردند ولی مردم صالح العمل و خوش کرداری بوده اند که عالم غرور نتوانسته است آنها را در کام ضلالت و گمراهی فرو برد و از ناحیه راست که کنایه از سعادت و نجات است دعوت شده اند. عمر خود را در دنیا به صدق و امانت گذرانیده و دلهای خود را به زنگار شرک، آلوده نکرده اند. و طبق ادراکات عقلی و فطری و شرعی خود رفتار کرده، با صفا و محبت خدا عالم غرور را ترک گفته اند. پس آنها وارد در اسم سلام پروردگار خود شده، و ای پیغمبر از آن ناحیه از آنان بر تو سلام باد.

سوم: اصحاب شمال هستند که در اینجا از آنها تعبیر به مکذبین و ضالین شده است. آنها افرادی هستند که مست عالم غرور شده و عمر خود را به استکبار و خودستائی گذرانیده و از معنویات و حقائق به کنار افتاده، اوقات خود را به تکذیب انبیاء و اولیای خدا و تکذیب مبدأ و معاد و سرسری پنداشتن جهان هستی گذرانیده اند. غذای آنان در قیامت فلز گداخته خواهد بود «فنزل من حمیم ؛ پس (وی را) ضیافتی از آب جوشان» (واقعه/93). نزل بمعنای غذائی است که برای مهمان آماده می کنند و حمیم به معنای فلز ذوب شده است و دیگر، ورود و پیوستن در آتش افروخته شده است.

این مطالب حق است بحدی از درجه یقین که ابدا جای انکار نیست و در رتبه شهود و احساس است؛ «إن ه_ذا لهو حق الیقین* فسبح باسم ربک العظیم؛ بی تردید، این همان حقیقت یقینی است. پس به نام پروردگار بزرگت تسبیح گوی» (واقعه/95و96). پس ای پیغمبر (ص)، نام خداوند بزرگ خود را به سبوحیت و قدوسیت یاد کن و او را منزه و مبری از هرچه خلاف مقتضای مقام عدل و رحمت و جمال و جلال اوست بدان، و از هر نقص و عیب و عجز و جهل و آثار آنها او را پاک و پاکیزه بدان.

ص: 390

از این آیات که بطور تفصیل طبقات مردم را در حال نزع روان بیان میکند استفاده می شود که در هر حال چه انسان از مقربین باشد یا از مردم صالح یا از مردم شقی، خداوند از انسان بخود انسان نزدیک تر است و چون نزع روان بدست خدا انجام می گیرد یا بدست فرشتگان مرگ که به امر خدا نزع می کنند، آنها نیز به انسان نزدیک بوده و قبض ارواح از باطن صورت می گیرد.

کیفیت قبض روح کافر از نظر قرآن

کافرانی که در مقابل پیغمبر اکرم (ص) قرار گرفته بودند، خداوند آنها را اینچنین مستحق عذاب دنیا و آخرت می داند. این بدان جهت است که اینها با تشخیص این که رسول اکرم (ص) کیست و سخنش چیست عناد می ورزیدند. از این جهت است که این مخالفت اینها کفر به معنی واقعی است. حالا قرآن کریم وضع قبض روح اینها را بیان می کند که با چه شدتی است و آغاز معذب شدن اینهاست. می فرماید: و اگر مشاهده کنی آنگاه که فرشتگان الهی، اینها را قبض می کنند و تحویل می گیرند چگونه از پیش رو و پشت سر می زنند و به اینها می گویند اکنون این عذاب سوزان را بچشید.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 1 - صفحه 254-253

مرتضی مطهری - آشنایی با قرآن - صفحه 114

کلی__د واژه ه__ا

دوزخیان بهشتیان مرگ تقرب به خدا

یکی به مال است، از طلا و نقره و اسبهای بسته شده و تجارت ها و درهم و دینار و خانه های مسکونی و امثال اینها، که انسان رفع حوائج زندگی خود را با آنها می کند.

دوم، فرزند و زن و رفیق و آشنا و قوم و خویش و شریک و امثال اینها که برای رفع حاجات خود بدانها متوسل می گردد. از این رفیق یک حاجت می طلبد، از آن رفیق یک حاجت، از مادرش یک حاجت، از فرزندش یک حاجت، از رئیس و حاکم و بزرگ محله یک حاجت، از ثروتمند و قدرتمند یک حاجت؛ و بالاخره در مواقع نیاز بدانها متوسل می گردد، و هر کاری که از دست آنها بر آید درباره او انجام میدهند.

از این دو دسته بیشتر نیست. وقتی که انسان می خواهد رحلت کند، ملائکه خطاب به او نموده می گویند: «و لقد جئتمونا فرادی کما خلقن_اکم أول مرة» (انعام/94) این دو دسته را اجمالا پشت سر انداخته و تنها آمدید، همچنانکه وقتی خواستیم شما را به دنیا بیاوریم تنها بودید. وقتی از رحم مادر پا به دنیا گذاشتید، نه مال داشتید از درهم و دینار و خانه و زراعت و تجارت، نه چک و سفته و اعتبار؛ چون فارغ بودید، نه پدر می شناختید نه مادر نه برادر، نه حاکم و محکوم، نه رئیس و مرؤوس، نه مطیع و مطاع؛ کأنه «لم یکن شیئا مذکورا؛ چیز قابل ذکری نبود» (انسان/1). شما کجا بودید آنجا؟ چقدر پاک بودید آنجا! آمدید در اینجا خود را آلوده کردید، حال که می خواهید برگردید باید تمام آنها را فراموش کرده و در بوته نسیان بسپارید، و تنها بسوی ما مراجعت کنید. و سپس آن فرشتگان این اجمال مطلب را برای انسان تفصیل میدهند: و توضیح آنکه یکی از آن دو دسته ای که مورد اعتماد شما بودند، مال بود که بر آن تکیه می زده و اساس زندگی خود را بر آن می نهادید، ولی در حال حاضر همه را پشت سر انداخته و با ندای وداع ابدی آنها را ترک گفتید (و ترکتم ما خولن_'کم ورآء ظهورکم؛ انعام/94). هر چه مال به شما دادیم، ما دادیم؛ برای آنکه از آن فائدة صحیح ببرید و آنرا در مصالح خود صرف کنید، در راه ترقی و تکامل روحی و رقاء مراتب انسانیت صرف کنید. شما از آن سوء استفاده نموده، آن را در راه مضار خود صرف کردید، و با آن خود را ضعیف نموده و بالاخره در تهلکه انداختید، و حال همه آنها را ترک گفته اید؛ این حساب اموال شما.

ص: 392

اما آن یاران و فرزندان و زنها و رفیقان و آشنایانی که بدانها اعتماد داشتید در مواقع ضرورت و عسرت از شما مدد کنند و برای انجام مقاصد به نیروهایتان اضافه کنند و جفت و قرین شما گردند و نسبت به کارهائی که از عهده شما به تنهائی خارج بود یار و مددکار شما باشند، آنها نیز با شما در اینجا نیامده اند؛ ما آنها را با شما نمی بینیم «و ما نری معکم شفعآءکم الذین زعمتم أنهم فیکم شرک_اء» (انعام/94) چرا آنها نیامدند؟ چرا پدر، مادر، زن، فرزند، معتمد محل، رئیس و معاون را با خود نیاوردید؟ چرا شریک شما با شما نیامد؟ چرا هرچه ما نظاره می کنیم و بدقت می نگریم کسی را با شما نمی یابیم؟ اینجا عالمی است که شما را تنها می بینیم، تنها به تمام معنی الکلمه، تک و تنها.

آنگاه فرشتگان علت و سبب آنکه انسان نمی تواند مال و یاران را با خود از اینجا بدانجا کوچ دهد بیان می کنند: «لقد تقطع بینکم»، بین شما و آنها جدائی افتاد. چون شما از این نشأه به نشأة دیگر کوچ می کنید، از این شهر به دیار دیگر می روید که اسباب و آلات این دیار در آن وارد نمی شود و رسوم و عادات اینجا در آنجا رخنه و راه پیدا نمی کند. آن عالم، عالم ملکوت است؛ این عالم، عالم ملک. آن عالم، علوی است؛ این عالم، سفلی است. آنجا خانه حقیقت است، اینجا خانه مجاز. آنجا محل استقرار است، اینجا محل عبور. آنجا بر اساس حقائق با انسان معامله می شود، اینجا عالم اعتبار و مصلحت اندیشی و محافظه کاری است. آنجا جای تحقق و واقعیت است، اینجا جای آرزو و تخیل. آنجا عالم فعلیت است، اینجا عالم استعداد و قابلیت. آنجا حساب است بدون عمل، اینجا عمل است بدون حساب. بنابراین، چون این عالم با آن عالم موضوعا و حکما تفاوت دارد، بین شما و اساس اعتبارات شما در این عالم جدائی حاصل شده است و بنابراین: «و ضل عنکم ما کنتم تزعمون»، آنچه در دنیا می پنداشتید در اینجا هم بدرد شما بخورد و دستی از شما بگیرد، گم شد و اثری از آن نماند.

ص: 393

در دنیا می پنداشتید که آخرت هم به دنبال دنیا و متشکل به شأنی از شؤون دنیاست؛ وصیت کردید جناب آقای فلان مقبره مرا آئینه کاری کند و سنگ مرمر قیمتی بر روی قبر نهد، و فرش و اثاث مقبره را آبرومندانه تهیه کند، دو گلدان هم پیوسته روی قبر بگذارد، یک دست مبل ممتاز هم گرداگرد آن بچیند، یک دسته گل تازه هم هر شب جمعه نثار قبر من بنماید. اینها بدرد نمی خورد؛ اینها زینت های عالم غرور است نه عالم ملکوت. مرده بسوی ملکوت میرود؛ چیزی باید برای او هدیه کرد که بکار او آید. فرزندان صالح العمل، صدقه جاریه، علمی که از خود باقی گذارده و مردم از او بهرمند می شوند، انفاق به فقرا و مستمندان، دستگیری از بیچارگان، تربیت و رسیدگی به یتیمان، نشر علم و تقوی در میان جامعه مردم، اقامه نماز و قرائت و تدبر قرآن و طلب غفران برای او مفید است. و این زینت ها علاوه بر آنکه فائده ندارد، برای او ضرر هم دارد. دسته گل بردن برای مرده و نثار قبر او نمودن بدعت و حرام است. زینت کردن قبور بدین اشکال مذکور، حرام یا حداقل مکروه است به کراهت شدیده؛ و اینها مرده را رنج میدهد. این تجملات مقبره ها بدین کیفیت خلاف دستور اسلام است. ولی ما چون در دنیا هستیم خیال می کنیم شئون آخرت هم همانند شئون دنیاست؛ و این غلط است.

می گوید: مرا در مقبره دفن کنید، من از زمین بدون سقف می ترسم! خیال می کند آنجا هم مثل اینجاست که اگر او را در اطاق سقف دار دفن کنند، محفوظ است؛ اما اگر او را روی زمین هموار به خاک بسپارند باران و برف او را آزار میدهد و حرکت مردم بر روی مزار او، او را آزرده می کند. زهی جهالت! روح را فرشتگان به عالم برزخ بردند و بدن در میان قبر خوراک ماران و موران شد. تمام افراد بشر را این جهالت از پا در آورده، و قرآن کریم فریاد کرده است: «و ضل عنکم ما کنتم تزعمون»؛ آن خیالات و اوهام شما نابود شد و در تیه ضلال به خاک عدم کشیده شد. آری، منزل آخرت هم سقف میخواهد، فرش میخواهد، آئینه و گل میخواهد؛ ولی سقفش سپر آتش است و آن اجتناب از محرمات است، فرشش استقرار در محل امن است و آن تقوی است، آئینه اش صفای باطن است تا جلوه گاه اسماء و صفات خدا گردد، گلش نسیم معطر رحمت از جانب بهشت است و آن تجلی به جمال الهی است .

ص: 394

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 1 - صفحه 270-264

کلی__د واژه ه__ا

دنیا مرگ آخرت مال فرشتگان برزخ

دو چیز ناگهان با هم در آنها پدیدار گشت، یکی سکرات و بیهوشی مرگ و دیگری پشیمانی و حسرت از دست دادن فرصت و موقعیت تهیه زاد و توشه سفر آخرت. و این سکرات به اندازه ای شدید بود که از ورود آن، اعضاء و جوارحشان سست شده و رنگهای سیما و بدن آنها تغییر کرد. سپس مرگ لحظه به لحظه شروع کرد به زیاد شدن و پیکر آنها را فرا گرفتن، پس بین او و گفتارش جدائی و بریدگی پیدا شد (و زبان از کار افتاد ولی هنوز چشم و گوش از کار نیفتاده)؛ و تحقیقا که او در میان اهل خود می باشد و با دیدگانش می بیند و با گوشهایش می شنود، عقلش نیز تمام و صحیح است و ادراکاتش بجا و به موقع است. در اینحال در عالمی از فکر فرو میرود که در چه چیزهائی عمر گرامی خود را به باد داده، و به چه چیزهائی روزگار پر بهای خود را به پایان رسانیده است. و بخاطر می آورد اموال خود را که چگونه انباشته، و در راه بدست آوردن آن دقت و تأمل نکرده و سرسری پنداشته، و آنها را از مواردی که حلیت آن روشن بوده و از مواردی که شبهه ناک بوده از هر جا به دستش رسیده گرد آورده است.

آری، آثار و عواقب جمع این اموال برای جان او لازم و غیر منفک گردیده، و در آستانه وداع و فراق این اموال وارد شده است. به خوبی ادراک میکند که این اموال را گذارده تا برای دیگران باشد و از پس مرگ او از آن استفاده کنند و بدان وسیله در نعمت فرو روند و بهره ها گیرند، و بنابراین عیش هنی و گوارا برای آنان است و بار گران «وزر و وبال» آن بر عهده او، و چنان بسته شده زنجیرهای گرو آن اموال است که خلاصی از آن متعذر و محال بنظر میرسد. در اینحال بخاطر چیزهائی که به هنگام مرگ برایش بخوبی پدیدار شده است، به شدت انگشت ندامت خود را در برابر عمر از دست داده به دندان میگزد؛ و نسبت به آنچه در ایام عمرش بدان رغبت داشت سخت بی اعتنا می گردد. و تمنا می کند که ای کاش آن کسی که در وقت جمع آوری اموال به من غبطه برده و حسد می ورزید، صاحب آن اموال شده بود نه من. مرگ نیز کم کم پیش تر می آید و در تصرف در بدن او قدمی فراتر می نهد تا جائی که بر گوش او هم غلبه میکند و گوشش به پیروی از زبانش که قدرت خود را از دست داده و از گفتار افتاده بود، از قدرت می افتد و شنوائی خود را از دست میدهد. و در اینحال در میان اهل خود که اطراف او گرد آمده اند بطوری است که نه با زبان می تواند سخنی بگوید و نه با گوش سخنی بشنود؛ ولی با چشمش که هنوز از کار نیفتاده است دائما در چهره اطرافیان خود نگاه میکند و پیوسته دیدگان خود را به اینطرف و آنطرف میگرداند؛ و آنچه را که آنها می گویند، حرکت زبانهای آنها را با چشم می بیند ولی برگشت صدای آنها را با گوش نمی شنود. و مرگ پیوسته قدم جلوتر می گذارد و با او چسبندگی بیشتری پیدا می کند تا آنکه چشم او نیز بدنبال گوشش بسته می شود، و جانش از کالبدش بیرون میرود، و بصورت مرداری در بین اهل خود در می آید. بطوریکه تمام اهل و نزدیکان او از او به وحشت افتند و از کنار او دور شوند؛ و آن مرده مسکین نیز نمی تواند با گریه خود به گریه آنان کمک دهد، و سخن یکی از آنان را که در سوگ او به ناله و فغان سخنانی را به او خطاب می نماید پاسخ گوید. سپس جنازه او را بر میدارند بسوی گوری که برای او می کنند، و او را در میان زمین به عملش می سپارند. و از او دور می شوند و از زیارت و دیدار او منقطع میگردند. تا زمانی که مدت معینه عمر دنیا که در کتاب قضای الهی نوشته شده سر آید، و امر خدا به مقدرات خود برسد، و آخرین از مخلوقات به اولین آنها بپیوندند، و امر خدا و فرمان او طبق اراده و مشیت او برای تجدید آفرینش در قیامت برسد؛ در اینحال آسمانها را به حرکت درآورد و آنرا بشکافد...».

ص: 396

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 1 - صفحه 275-272

کلی__د واژه ه__ا

دنیا مرگ عمر دنیاپرستی انسان نتیجه اعمال رذایل اخلاقی امام علی (ع)

«فخذوا من ممرکم لمقرکم»، بنابراین از این راه تجاوز و سفر، برای آن خانه اقامت و استراحت توشه ای بردارید و ساز و برگی ببرید که در آنجا شما را بکار آید و مناسب آنجا باشد. چون در آنجا که عالم فعلیت و اقامت است تهیه غذا و توشه و وسائل استراحت محال است، چون تهیه این مواد را نمودن بواسطه حرکت است و آن در این دنیاست که محل استعداد و قابلیت و ظهور مراتب پائین از فعلیت است. کاری کنید که فعلیت شما خوب باشد و کارنامه قبولی بدست شما آید. در آن موقع شناسنامه شما را عوض می کنند و اسم دگری برای شما می گذارند؛ کاری کنید که آن اسم، مؤمن و صالح و متقی باشد نه کافر و طالح و متجری. اگر به طریق اول باشد آن درنگ پیوسته توأم با سرور و نشاط و بهجت و لذت خواهد بود و اگر بطریق دوم باشد آن اقامت مشحون به انواع گرفتاریها و اندوه ها و مرارت ها خواهد بود.

«و لا تهتکوا أستارکم عند من یعلم أسرارکم»، حجاب های عفت و پرده های عصمت و مصونیت خود را از دستبرد شیطان و نفس اماره محفوظ دارید و آنها را ندرید، و در پیشگاه با عظمت خدائی که بر اسرار خفیه و رازهای پنهان شما آگاه است آنها را پاره نکنید.

«و أخرجوا من الدنیا قلوبکم من قبل أن تخرج منها أبدانکم»، و دل های خود را از دنیا خارج کنید قبل از آنکه بدنهای شما بیرون رود. یعنی کارهائی که می کنید بر اساس حق باشد نه نفس اماره، در اینصورت آن خواست و میل، خود به خود و رفته رفته بکلی زائل می شود و دل آدمی پاک و صاف میگردد و بجای آن حق و میل و رضای خدا می نشیند، و با عالم ابدیت مشابهت دارد؛ اما دلی که به هوای نفس خو گرفته باشد با آن عالم مشابهتی ندارد و در وقت مرگ که همان زمان خروج بدن است دچار نگرانیها و کشمکشها و اضطراب ها خواهد شد که قابل بیان و توصیف نیست.

ص: 398

«ففیها اختبرتم و لغیرها خلقتم»، در این دنیا برای اکتساب ملکات حمیده و عقائد پاک و افعال حسنه آمده اید، و لذا شما را در بوته امتحان و آزمایش می گذارند و در هر ساعت مورد امتحان قرار میدهند تا تقدیم خواست باطن شما بر رضای خدا یا عکس آن مشخص گردد. ولیکن علت آفرینش شما برای این دنیا نیست بلکه برای غیر آن از عالم ابدیت و فعلیت محضه و آرمیدن در حرم امن و لقای خداست.

«إن المرء إذا هلک قال الناس: ما ترک؟ و قالت الملائکة: ما قدم؟»، انسان وقتی که می میرد مردم می گویند: از خود چه باقی گذارده است؟ و فرشتگان می گویند: چه برای خود پیش فرستاده است؟ چون مردم دنیا نظر بدنیا دارند و شخصیت و اعتبار را بر محور تعینات دنیوی از زن و فرزند و مال و شغل و عشیره و یاران میدانند، لذا از کیفیت موقعیت، در این مرز اعتبار سخن می گویند و تجلیل و بزرگداشت آنها از او بر این محور دور میزند، و به اختلاف این اصل در احترام و تکریم به او که غیر از جنازه او چیزی نمی پندارند، اختلاف می پذیرند. اما فرشتگان الهی نظر به ملکوت دارند و مقام و منزلت او را در آنجا بر اساس تقوی و فضیلت و معارف الهیه و علوم سرمدیه میدانند، لذا از موقعیت او در این حرم به گفتگو می پردازند و احترام آنها نسبت به او با این اساس سنجیده می شود، و به اختلاف این اصل در تجلیل و بزرگداشت او _که همان نفس ناطقه ملکوتیه است و غیر از آن چیزی نمی دانند_ به اختلاف درجات و مراتب و سکونت دادن او را در منازل مختلفه مشغول میگردند.

ص: 399

«لله ءابآؤکم! فقدموا بعضا یکن لکم قرضا؛ و لا تخلفوا کلا فیکون قرضا؛ علیکم»، ای مردم! شما را به پدرانتان سوگند! کمی برای سعادت خود برای آخرت پیش بفرستید که آن در نزد پروردگار منان بعنوان قرض، ذخیره و محفوظ بوده و خداوند آنرا به اضعاف مضاعفه به شما در روز نیاز رد خواهد نمود؛ و همه را در دنیا پشت سر خود نگذارید که سنگینی و وبال آن دامنگیر شما خواهد بود. مالهائی را که انسان در دنیا ذخیره میکند و به هر یک از آنها علاقه ای بهم میزند، تمام آن علاقه ها جمع شده و با جان او عقد می بندند و پیوند ناگسیختنی برقرار می کنند و در وقت رحلت که می خواهد کوچ کند و قدرت بر حمل این اموال و تعلقات را با خود ندارد، آثار عقد و پیوند که جان او را در قید و بند درآورده است او را به شدت می کوبد و بر روان او سنگینی میکند، گوئی تمام این اموال و تعلقات را بر شانه او گذاشته و او را مأمور حمل آن نموده اند.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 280-276

کلی__د واژه ه__ا

مرگ نهج البلاغه آخرت امام علی (ع)

و اما حال این رفیقتان که در سکرات است این است که مانند کسی که گناهان او را در غربال ریخته و غربال کرده باشند، از گناه بیرون آمده است و از آثام و اوزار تصفیه شده است، و پاک و پاکیزه شده، مثل لباس چرکینی را که بشویند و از چرکها پاکیزه گردد. و الآن صلاحیت پیدا کرده که با ما أهل بیت رسول خدا در سرای جاودانی ابدی معاشر و همنشین باشد. (معانی الاخبار طبع حیدری ص 289 باب معنی الموت). آری، سکرات مرگ همانطور که برای کفار و اهل جحود و انکار و معاصی کبیره که متعلق به حقوق الناس باشد بسیار شدید است، همینطور برای مؤمنین و اهل یقین و غیر متجاوزین بحقوق مردم آسان و لذت بخش است بحدی که آنها میل به برگشت بدنیا نمی کنند، و اگر احیانا آنها را در رفتن به آخرت و رجوع به دنیا مختار کنند آنها رفتن به آن عالم ابدی را ترجیح میدهند.

حکایت ملاقات مؤمنی با اهل بیت و ملک الموت در هنگام مرگ

یکی از اقوام شایسته ما که از اهل علم سامرا بوده و سپس در کاظمین و فعلا در تهران سکونت دارد برای من نقل کرد که: در ایامی که در سامرا بودم مبتلی شدم به مرض حصبه سخت و هرچه در آنجا مداوا نمودند مفید واقع نشد. مادرم با برادرانم مرا از سامرا به کاظمین برای معالجه آوردند، و در کاظمین نزدیک به صحن مطهر یک اطاق در مسافرخانه تهیه و در آنجا به معالجه من پرداختند؛ مؤثر واقع نشد و من بیهوش افتاده بودم. از معالجه اطبای کاظمین که مأیوس شدند یک روز به بغداد رفته و یک طبیب سنی مذهب را برای من به کاظمین آوردند. همینکه نزدیک بستر من آمد و می خواست مشغول معاینه گردد من در اطاق احساس سنگینی کردم، و بی اختیار چشم خود را باز کردم دیدم خوکی بر سر من آمده است. بی اختیار آب دهان خود را به صورتش پرتاب کردم. گفت: چه می کنی، چه می کنی؟ من دکترم، من دکترم! من صورت خود را به دیوار کردم و او مشغول معاینه شد و دستوراتی داد و نسخه ای نوشته و رفت. نسخه را تهیه کرده و به تمام دستورات او عمل کردند ابدا مؤثر واقع نشد؛ و من لحظات آخر عمر خود را می گذراندم. تا آنکه دیدم حضرت عزرائیل وارد شد با لباس سفید و بسیار زیبا و خوشرو و خوش منظره و خوش قیافه. پس از آن پنج تن پیامبر اکرم (ص) و امام علی (ع) و حضرت زهرا (س) و امام حسن (ع) و امام حسین (ع) بترتیب وارد شدند و همه نشستند و به من تسکین دادند، و من مشغول صحبت کردن با آنها شدم و آنها نیز با هم مشغول گفتگو بودند. در اینحال که من به صورت ظاهرا بیهوش افتاده بودم، دیدم مادرم پریشان شده و از پله های مسافرخانه بالا رفت روی بام، و رو کرد به گنبد مطهر امام موسی بن جعفر (ع) و عرض کرد: یا موسی بن جعفر! من بخاطر شما بچه ام را اینجا آوردم، شما راضی هستید بچه ام را اینجا دفن کنند و من تنها برگردم؟ حاشا و کلا! حاشا و کلا! (البته این مناظر را این آقای مریض با چشم دل و ملکوتی خود میدیده است نه با چشم سر؛ آنها بهم بسته و بدن افتاده و عازم ارتحال است).

ص: 401

همینکه مادرم با حضرت موسی بن جعفر مشغول تکلم بود دیدم آنحضرت به اطاق ما تشریف آوردند و به حضرت رسول الله عرض کردند: خواهش می کنم تقاضای مادر این سید را بپذیرید. حضرت رسول الله (ص) رو کردند به عزرائیل و فرمودند: برو تا زمانی که خداوند مقرر فرماید؛ خداوند بواسطه توسل مادرش عمر او را تمدید کرده است. ما هم میرویم إن شاء الله برای موقع دیگر. مادرم از پله ها پائین آمد و من نشستم، و آنقدر از دست مادر عصبانی بودم که حد نداشت و به مادر می گفتم: چرا اینکار را کردی؟! من داشتم با أمیرالمؤمنین میرفتم، با پیغمبر میرفتم، با حضرت فاطمه و حسنین میرفتم؛ تو آمدی جلو ما را گرفتی و نگذاشتی که ما حرکت کنیم.

من_اب_ع

علامه سید محمدحسین حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 285-281

کلی__د واژه ه__ا

دنیا مرگ اخلاق گناه مؤمن آخرت کافر پیامبر اکرم

حال اضطراب و تشویش عجیبی در من پیدا شد. فورا آمدم در اطاق مجاور ایستادم و دو رکعت نماز خواندم و توسل به حضرت امام مهدی (ع) پیدا کردم و عرض کردم: یاولی الله! زن مرا شفا دهید، ای ولی کارخانه خدا! این امر از دست شما ساخته است؛ و با نهایت تضرع و التجاء متوسل شدم. آمدم در اطاق عیالم، دیدم نشسته و مشغول گریه کردن است و زار زار می گرید. تا چشمش به من افتاد گفت: چرا مانع شدی؟ چرا مانع شدی؟ چرا نگذاشتی؟ من نفهمیدم چه میگوید، و تصور کردم که صحبت عادی میکند و حالش سخت است. بعد که قدری آب به او دادیم و غذا به دهانش گذاردیم قضیه خود را برای من نقل کرد و گفت: عزرائیل برای قبض روح من با لباس سفید آمد و بسیار متجمل و زیبا و آراسته بود، به من لبخندی زده و گفت: حاضر به آمدن هستی؟ گفتم: آری.

بعدا امیرالمؤمنین (ع) تشریف آوردند و با من بسیار ملاطفت و مهربانی کردند و بمن گفتند: من میخواهم بروم نجف، میخواهی با هم برویم به نجف؟ گفتم: بلی خیلی دوست دارم با شما به نجف بروم. من برخاستم لباس خود را پوشیدم و آماده شدم که با آنحضرت به نجف اشرف برویم، همینکه خواستم از اطاق با آنحضرت خارج شوم دیدم که حضرت امام زمان آمدند و تو هم دامان امام زمان را گرفته ای. حضرت امام زمان به امیرالمؤمنین عرض کردند: این بنده به ما متوسل شده، حاجتش را برآورید. حضرت میرالمؤمنین (ع) سر خود را پائین انداخته و به عزرائیل فرمودند: به تقاضای مرد مؤمن که متوسل به فرزند ما شده است برو؛ باشد تا موقع معین و امیرالمؤمنین از من خداحافظی کردند و رفتند. چرا نگذاشتی من بروم؟

ص: 403

اینها حقائق است؛ ناقل این قضیه و عیالشان که از صالحات است هر دو فعلا حیات دارند. در روایات کثیری وارد شده است که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام بر بالین شخص محتضر در سکرات موت حاضر می شوند، و اگر مؤمن و دارای ولایت باشد او را با خود به بهشت میبرند.

ای که گفتی فمن یمت یرنی *** جان فدای کلام دلجویت

کاش روزی هزار مرتبه من *** مردمی تا ببینمی رویت

امیرالمؤمنین (ع) با چشم ملکوتی و گوش ملکوتی و دل ملکوتی انسان تماس می گیرند و او را با خود به ملا اعلی می برند. به به از این ملاقات و زیارت برای مؤمن؛ حقا چقدر شادی آفرین است.

شب رحلت هم از بستر روم تا قصر حورالعین *** اگر در وقت جان دادن تو باشی شمع بالینم

ز تاب آتش دوری شدم غرق عرق چون گل *** بیار ای باد شبگیری، نسیمی زان عرق چینم

اگر بر جای من غیری گزیند دوست ،حاکم اوست *** حرامم باد اگر من جان بجای دوست بگزینم

صباح الخیر زد بلبل کجائی ساقیا برخیز *** که غوغا می کند در سر خیال خواب دوشینم (دیوان حافظ طبع پژمان ص145 غزل 323)

آری، بر سر بالین خود امیرالمؤمنین هم در وقت مرگ، ارواح طیبه آمدند و آنحضرت را دعوت به ارتحال نمودند.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 1- صفحه 288-285

کلی__د واژه ه__ا

مرگ شفا امام مهدی (عج) احتضار

در کتاب «امالی» شیخ طوسی روایت میکند از حضرت امام جعفر صادق (ع) که: «قال: قال علی بن الحسین زین العابدین علیه السلام: قال الله عزوجل: ما من شیء أتردد عنه ترددی عن قبض روح المؤمن یکره الموت و أنا أکره مسآءته؛ فإذا حضره أجله الذی لا یؤخر فیه، بعثت إلیه بریحانتین من الجنة تسمی إحداهما المسخیة والاخری المنسیة؛ فأما المسخیة فتسخیه عن ماله و أما المنسیة فتنسیه أمر الدنیا؛ حضرت علی بن الحسین (ع) فرمودند که خداوند عزوجل میفرماید: من در هیچ امری تردد و درنگ نکردم مانند درنگ کردن و ترددی که در قبض روح مؤمن کردم؛ چون آن مؤمن از مرگ کراهت داشت و من هم کراهت داشتم به او ناراحتی برسانم. پس زمانی که اجل محتوم آن مؤمن رسید، من دو شاخه گل معطر از بهشت برای او فرستادم، یکی از آنها مسخیه نام داشت و دیگری منسیه. اما مسخیه، پس او را نسبت به مالش بی اعتنا نموده از همه آنها می گذرد؛ و اما منسیه، پس او را از تمام امور و شئون دنیا به فراموشی و نسیان می اندازد» (بحارالانوار طبع آخوندی ج6 ص152).

متن این روایت را در کتاب «کافی» از رسول خدا (ص) که: «قال رسول الله صلی الله علیه و ءاله: لو أن مؤمنا أقسم علی ربه عزوجل أن لا یمیته، ما أماته أبدا؛ ولکن إذا حضر أجله بعث الله عزوجل ریحین إلیه _ الحدیث؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله: اگر مومنی خدایش را سوگند دهد که او را نمیراند خداوند هیچ گاه او را نمی میراند ولی هرگاه اجلش فرا رسید خداوند دو نسیم به سویش می فرستد» (فروع کافی کتاب الجنائز طبع حیدری ج3 ص127 و معانی الاخبار طبع حیدری ص142).

ص: 405

باری، در این روایت مراد از تردید و درنگ، تردید خداست در مراتب اسماء جزئیه، والا تردید در ذات مقدس او جل و عز معقول نیست؛ و تردید در اسماء جزئیه درنگ نمودن در مقام عمل کردن و به فعلیت درآوردنست. خلاصه این مؤمن میخواهد از دنیا برود ولی میل ندارد، خدا هم میل ندارد بدون اختیار و رضایت او، او را قبض روح کند. خدا میفرماید: من دو شاخه ریحان از بهشت میفرستم به دست ملک الموت، اسم یکی از آندو مسخیه است از ماده «سخاء» و بنابراین مسخیه یعنی به سخاوت درآورنده؛ و چون مؤمن او را در دست میگیرد بوی عطر او چنان مشام جان او را معطر و مست میکند که از تمام اموال خود میگذرد و دیگر أبدا علاقه ای در وجود او نسبت به مال نخواهد بود و دیگری منسیه یعنی به فراموش درآورنده، چون از ماده «نسیان» است؛ و چون او را به دست مؤمن میدهد بوی عطر او نیز او را از هرچه غیر خداست از امور دنیوی مانند زن و فرزند و عشیره و اعوان و یاران و حشمت و اعتبار و غیر ذلک به فراموشی می اندازد.

آری، این دو شاخه ریحان بوی خدا میدهند. و کسی که از عطر حرم خدا به مشام او برسد چنان مست و مدهوش میگردد که در مقابل جمال حضرت احدیت او، چیزی در کانون وجودش قابل ارزش نیست و همه را فدای قدم محبوب میکند.

اگر ز کوی تو بوئی بمن رساند باد *** به مژده جان گرامی بباد خواهم داد

و در روایت وارده از «کافی» و «معانی الاخبار» به جای «ریحانتین»، «ریحین» آورده است؛ یعنی از جانب بهشت دو نسیم می وزد، اما چه نسیمی؟! جان پرور، روح افزا، پر نشاط که با وجود آن نسیم و وزش آن بر مشام جان هرچه هست از دست میرود.

ص: 406

همای اوج سعادت به دام ما افتد *** اگر ترا گذری بر مقام ما افتد

حباب وار براندازم از نشاط کلاه *** اگر ز روی تو عکسی به جام ما افتد

شبی که ماه مراد از افق شود طالع *** بود که پرتو نوری به بام ما افتد

ز خاک کوی تو هر دم که دم زند حافظ *** نسیم گلشن جان در مشام ما افتد

(دیوان حافظ طبع پژمان (سنه 1318) ص83)

و عبارت: ریحانتین یا ریحین (مسخیه و منسیه) دلالت دارد بر آنکه از جانب حضرت رب ودود، دو نسیم از جذبات جمال و جلال بر او می وزد و او را یکسره وارد در جزائر خالدات رحمت و انس میکند. مسخیه همان جذبه جمال است که با طلوع آن دیگر چیزی برای مؤمن نقش ندارد؛ تمام اموال و سرمایه هستی او که به او تکیه زده با پیدایش آن جذبه همه از دست میرود، و منسیه همان جذبه جلال است که با ظهور آن دیگر قدر و قیمتی برای دنیا و آثار آن از دلبستگی و علاقه به شئون زندگی نمی ماند.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 2- صفحه 36-27

کلی__د واژه ه__ا

بهشت مرگ مؤمن کافر عذاب الهی امام صادق (ع) روح

در همان کتاب از محمدبن علی حلبی «قال: قال أبو عبدالله علیه السلام: قال الله تبارک و تعالی: لیأذن بحرب منی مستذل عبدی المؤمن. و ما ترددت عن شیء کترددی فی موت المؤمن، إنی لاحب لقآءه و یکره الموت فأصرفه عنه. و إنه لیدعونی فی الامر فأستجیب له لما هو خیر له، و أجعل له من إیمانه أنسا لا یستوحش فیه إلی أحد». و این روایت در مفاد مانند روایت سابق است مگر آنکه در اولش میفرماید: خداوند میفرماید کسی که بنده مؤمن مرا پست و خوار گرداند اعلان جنگ با من نموده است؛ من در چیزی مانند مرگ مومن تامل نمی کنم، چرا که من دیدارش را دوست دارم ولی او از مرگ بدش می آید و من هم مرگ را از او دور می کنم. و در جمله ماقبل آخر دارد: بنده مؤمن دعا میکند و از من چیزی میخواهد ولی من چیزی بهتر از آنچه که میخواهد به او میدهم و ایمانش را مایه ی انس او قرار می دهم که در پرتو ایمانش به هیچ کسی پناه نبرد.

از نکات مهم این روایت قوت دلالت اوست بر مقام و منزلت مؤمن، آنهم با چه لحن عالی و عبارات لطیفه که حاکی از معانی دقیقه و اسرار مخفیه است. عبارت: «لیأذن بحرب منی» دلالت دارد بر آنکه اهانت به مؤمن اهانت به خداست، آن هم اهانتی که قابل آمرزش نیست و بزرگترین گناه محسوب میگردد؛ چون اعلان جنگ با خداست. عبارت: «و إنه لیدعونی فی الامر» دلالت دارد بر آنکه هیچگاه دعای مؤمن رد نمی شود، و آنقدر مؤمن در نزد خداوند تبارک و تعالی ارزش دارد که در هر حال و هر شرط، به هر کیفیت و به هر مقدار اگر چیزی از خدا بخواهد، حضرت معبود، آن را یا بهتر از آن را به او عنایت میفرماید. عبارت: «ما ترددت عن شیء أنا فاعله» از عبارات بدیعه و تعبیرات طریفه ایست که از خداوند عزوجل غیر از این مورد دیده و شنیده نشده است، و تا چه سرحد مقام لطف و رحمت خدا را نسبت به مؤمن نشان میدهد، و رفت و آمد و سرکشی کردن خدا را به حال مؤمن عینا مانند عاشقی که دائما از حال معشوق خود تفقد می نماید و راضی نیست مختصر ضرری به او برسد، و در عین حال راضی نیست اندک مقداری ناراحت شود، و بین این دو مرحله خود را در تنگنا می بیند و راه چاره میجوید، نشان میدهد.

ص: 408

مؤمن که پیوسته در راه لقای خداوند عزوجل وارد در معرکه مناجات و راز و نیاز شده و قدم به دائره محبت نهاده و به آثار و لوازم محبت شدید و سرگردانی و بی خبری از هر چیز جز زیارت و دیدار محبوب، تن در داده و بالاخره به تمام این آثار راضی شده و با حضرت پروردگار رابطه خاص در مرحله خلوت و صفا پیدا کرده است، آنقدر در نزد خداوند محبوب و گرامی شده است که در این هنگام خدا عاشق او شده، و با او به دقیق ترین اسرار و رموز محبت رفتار میکند. چقدر این عبارت مشابهت دارد با حدیث قدسی دیگر که میفرماید: «أنا جلیس من جالسنی، أنا ذاکر من ذکرنی، أنا غافر من استغفرنی، أنا مطیع من أطاعنی؛ من همنشین کسی هستم که با من مجالست کند، من یاد کننده کسی هستم که مرا یاد کند، من آمرزنده کسی هستم که از من آمرزش طلبد، من اطاعت کننده کسی هستم که از من اطاعت کند».

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 2- صفحه 35-32

کلی__د واژه ه__ا

مرگ انسان خدا مؤمن موجودات

ملک الموت در پاسخ می گوید: سوگند به آن خدایی که شما را برگزید و در مقام و منزلت عالی گرامی داشت و محمد صلی الله علیه وآله و سلم را از میان جمیع خلایق به نبوت انتخاب فرموده و به رسالت اختصاص داد، من نسبت به او مهربان ترم از یک پدر مهربان و شفقت من درباره او افزون تر است از شفقت یک برادر شفیق. در این حال ملک الموت در مقابل آن شخص محتضر قرار می گیرد و به او می گوید: آیا از عهده بیرون آمدی و گردن خود از بار عهده خارج کردی و کلید فک و آزادی را گرفتی؟ و آیا تو از عهده امانت بیرون آمدی و آنچه به گروگان در برابر این امانی سپرده بودی باز گرفتی؟ مؤمن در پاسخ می گوید: بلی. ملک الموت می گوید: به چه وسیله خود را از عهده خارج کردی و رهان را فک نموده و گروی خود را پس گرفتی؟ مؤمن می گوید: به محبت محمد و آل محمد و به ولایت علی بن ابی طالب و ذریه او. ملک الموت می گوید: خداوند در مقابل این محبت و ولایت دو چیز به تو عنایت فرمود: اول آنکه از هر چه می ترسیدی و در بیم و هراس بودی، خدا تو را در امان قرار داده و دوم آنکه به هر چه میل و آرزو و امید داشتی، خدا به تو عنایت فرمود؛ حال چشمان خود را باز کن و ببین در مقابل تو چیست.

مؤمن دیدگان باطن و ملکوتی خود را می گشاید و به یک یک از حاضرین، رسول خدا و ائمه طاهرین و فرشتگان مقرب الهی نگاه می کند و با دقت به یکی پس از دیگری نظر می اندازد و برای او دری به سوی بهشت باز می شود و نظر به سوی آن می کند. ملک الموت به او می گوید: اینجا جایی است که خدا برای تو معین فرموده و این افراد حاضرین از رسول خدا و ائمه طاهرین و فرشتگان مقربین رفقا و همنشینان تو هستند. آیا دوست داری که به آنها بپیوندی و با آنها باشی یا دوست داری به دنیا برگردی؟ مؤمن می گوید: نه نه، دوست ندارم، ابدا نمی خواهم به دنیا برگردم و مرا دیگر حاجتی به دنیا نیست و با چشم و ابرو اشاره می کند که نه چنین میلی ندارم.

ص: 410

حضرت صادق می فرماید: آیا شما در حال سکرات مؤمن ندیده اید که در آن لحظه آخر چشمان خود را به سمت بالا باز می کند و ابروی خود را بالا می اندازد؟ در این حال ندا کننده ای از درون عرش پروردگار جل جلاله ندایی به او می کند، که علاوه بر آنکه خود او می شنود تمام کسانی که در حضور او هستند می شنوند: «ی_'´أیتها النفس المطمنءنة» محمد و وصیه والائمة من بعده «ارجعی ´ إلی ربک راضیة» بالولایة «مرضیة» بالثواب «فأدخلی فی عب_'دی » مع محمد و أهل بیته «وادخلی جنتی » غیر مشوبة؛ ای نفسی که در برابر محبت و ولایت و پذیرش امارت و امامت محمد و وصیش و ائمه طاهرین بعد از وصیش آرام گرفتی و سکونت دل حاصل کردی و در مقام امن و امان آنها در آمدی! رجوع کن به پروردگارت در حالی که راضی هست به ولایت و مورد پسند و اختیار خدا واقع شدی به افاضه ثواب؛ پس داخل شو در زمره بندگان خاص من، محمد و اهل بیت او و داخل شو در بهشت خالص و پاک، بدون مختصر شائبه کدورت و ناراحتی و رنجی که تو را آزار دهد.» (بحارالانوار، طبع آخوندی ج6، ص162 و 163)

در بهشت نور محض و آزادی محض و آسایش محض است. آری در آن بهشت، نور محض، آزادی محض، آسایش محض است. در دنیا هر راحتی که برای انسان باشد مشوب به نوعی از ناراحتی است؛ سلامت آمیخته با مرض است، راحتی مخلوط با گرفتاری است، نور مشوب با تاریکی است، امان ممزوج با نگرانی است، فراغت توأم با دغدغه و اضطراب و تشویش است. ولی در بهشت تمام این جهات منفیه که موجب تنغص عیش میشود وجود ندارد، آنجا راحتی خالص و نور محض است و بر همین اساس، دیگر حاضر به بازگشت به دنیا نیستند و آن فراغت و انس و الفت با علیونی ها را نمی خواهند با گرفتاری و برخورد و معاشرت با سجینی ها احیانا معاوضه کنند.

ص: 411

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی جلد 2- صفحه 37-41

کلی__د واژه ه__ا

بهشت محبت مؤمن ولایت احتضار چهارده معصوم (ع) فرشتگان

در تاریخ طبری گوید: «عابس بن شبیب شاکری که از اصحاب حضرت سید الشهداء (ع) بوده و از معاریف شجاعان روزگار بود، در مقابل آن حضرت ایستاد و عرض کرد: در روی کره زمین از نزدیکان و ارحام من، یا از آشنایان و غیر نزدیکان، هیچکس در نزد من عزیزتر و گرامی تر از تو نبوده است؛ و اگر می توانستم این ستمی را که این قوم بر تو روا می دارند، با چیزی عزیزتر و گرامی تر از جان خودم از تو دور کنم، البته می نمودم. سلام بر تو، شهادت می دهم که من بر منهاج و هدایت تو و پدرت هستم؛ آنگاه در حالیکه بر پیشانی او ضربتی رسیده بود با شمشیر برهنه به سوی لشگر حرکت کرد و صدا زد: ألا رجل؟ آیا مردی هست که به نزد من بیاید؟ همگی از دور او فرار کردند؛ چون به شجاعت او پی برده و می دانستند که شجاع ترین مردم است.

عمر بن سعد فریاد برآورد: او را با سنگ سنگباران کنید. لشگریان گرداگرد او از هر طرف او را هدف سنگهای خود قرار دادند و پیوسته به سویش پرتاب می کردند. عابس چون چنین دید، زره از بدن خود افکند و کلاه خود را انداخت و با شمشیر برهنه بر مردم حمله کرد و بیشتر از دویست نفر که یکجا به او حمله می بردند، همه را متواری ساخته و فرار داده و جریحه دار می نمود. در این حال لشگر از چهار طرف او را در پره گرفت و آنقدر سنگ زدند تا جان تسلیم کرد. (رضوان الله علیه) پس از کشته شدن، جماعت بسیاری در تسریع بریدن سر او و ربودن آن نزاع کردند. عمربن سعد گفت: این مرد را شخص واحدی نکشته است؛ بلکه تمام لشگر در خون او شریک بوده است، و بدین گفتار از بین آنها رفع تنازع و تخاصم نمود».

ص: 413

وجود مقدس سید الشهداء چقدر عاشق مرگ بوده است، در خطبه ای که در مکه مکرمه هنگام عزیمت به کوفه ایراد فرمود: «و ما أولهتی إلی أسلافی اشتیاق یعقوب إلی یوسف؛ چقدر مشتاق و واله پدران و گذشتگان خود هستم و تا چه سرحد، من به وله و حیرت در آمدم از شوق دیدار آنها؛ مانند اشتیاقی که یعقوب به فرزند گمشده اش یوسف داشت » (لهوف طبع سنگی ص53).

و در وقتی که حر بن یزید ریاحی سر راه حضرت را گرفت و حتی حضرت را از عدول و انحراف در مسیر منع نمود، حضرت برای خطبه قیام فرمود در میان یارانش، و سپس حمد خدای را به جای آورده و ثنای او را گفت و نام جدش رسول خدا (ص) را برد و بر آن حضرت درود فرستاد و سپس فرمود: بدرستیکه از وقایع و حوادث ناگوار آنچه بر ما وارد شده است همه می دانید، و بدرستی که دنیا دگرگون شده و با چهره منکر و زشت، خود را نشان داده است، و خوبی ها و محاسن دنیا پشت کرده، و شتابان بگذشته است و از واقعیت و حقیقت آن چیزی نمانده است مگر اندکی، که به اندازه آب مختصری است که در وقت خالی کردن ظرف یا کوزه در ته آن می ماند، و عیش پست و زندگی توأم با ذلت و دنائت است؛ مانند چراگاه وخیمی که هر چه بوده درو شده و از آن سبزه و خرمی و حبوبات کاشته شده در آن چیزی نمانده و به صورت زمین بی حاصل و بهره ای درآمده است. آیا نمی بینید که به حق عمل نمی شود، و از باطل دست کشیده نمی شود، تا اینکه مؤمن رغبت به لقای خدای خود به حقانیت بنماید؟ پس در این صورت و با وجود چنین شرائط، مرگ را برای خود نمی یابم مگر سعادت، و زندگی را با ستمگران مگر ملالت و کسالت و خستگی و افسردگی».

ص: 414

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 2- صفحه 46-41

کلی__د واژه ه__ا

حر ابن یزید ریاحی شهادت عاشورا زهیر ابن القیس عابس ابن شبیب

حضرت فرمود: در آن حال متمثل میشود برای او رسول خدا (ص) و امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین و ائمه طاهرین از ذریه حسین علیهم السلام. و پس از آن به مؤمن گفته میشود اینست رسول خدا و امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین و ائمه طاهرین علیهم السلام، و اینان رفیقان تو هستند. حضرت فرمود: مؤمن در اینحال چشمان خود را باز میکند و نگاه میکند به آنان. و یک منادی از جانب حضرت رب العزة روح او را ندا میکند بدین کلمات: «ی_اأیتها النفس المطمنئنة» إلی محمد و أهل بیته «ارجعی إلی ربک راضیة» بالولایة «مرضیة» بالثواب «فادخلی فی عب_ادی» یعنی محمدا و اهل بیته «و ادخلی جنتی» فما شیء أحب إلیه من استلال روحه و اللحوق بالمنادی؛ ای نفسی که به مقام اطمینان به نبوت محمد و اهل بیت او رسیدی، باز گرد بسوی پروردگارت در حالی که راضی هستی به مقام ولایت، و مرضی هستی به درجات و پاداش ها؛ پس داخل شو در زمره بندگان من یعنی محمد و اهل بیت او، و داخل شو در بهشت من. و در آن حال هیچ چیز برای او محبوب تر از آن نیست که روحش آزاد شود و از بدن خارج گردیده و به آن ندا کننده بپیوندد» (فروع کافی کتاب الجنائز، باب ان المؤمن لایکره علی قبض روحه، طبع سنگی، ج1، ص35و36 و طبع حیدری ج3 ص128و127).

در تفسیر عیاشی از عبدالرحیم روایت است که: «حضرت امام باقر (ع) فرمودند: هرآینه هر کدام از شما چون جانش به گلویش برسد، در آن حال ملک الموت بر او فرود می آید و به او میگوید: آنچه را که امید داشتی به تو بخشیده شد، و آنچه را که از آن خوف داشتی در امن و امان واقع شدی؛ و دری از بهشت برای او بسوی منزلش باز میشود و به او گفته میشود که نگاه کن بسوی مسکن خود در بهشت، و نگاه کن اینها رسول خدا و علی و حسن و حسین علیهم السلام رفقای تو هستند؛ و اینست قول خدای تعالی: آن کسانی که ایمان آوردند و در سابق رویه آنان عمل به تقوی بوده است، برای آنانست بشارت در زندگی دنیا و در آخرت». اینها همه نتیجه اطاعت است؛ و این وهله اول ملاقات و معیت است.

ص: 416

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 2- صفحه 103-100

کلی__د واژه ه__ا

مرگ قرآن خدا مؤمن امام باقر (ع) عزرائیل

پیغمبر اکرم (ص) در ابتدای بعثتشان وقتی که عده ای را که ظاهرا همان بنی هاشم و بنی عبدالمطلب بودند جمع کردند این جمله ها را فرمودند: «کما تنامون تموتون و کما تستیقظون تبعثون؛ همین طور که می خوابید می میرید، یعنی مرگ جز یک خواب برای بشر نیست، و بعثت، قیامت، حشر جز یک بیداری بعد از یک خواب طولانی نیست. همین طور که خوابیدن نیستی و فنا نیست، مردن هم نیستی و فنا نیست، «خلقتم للبقا لا للفنا».

من_اب_ع

مرتضی مطهری - آشنایی با قرآن 8 - صفحه 136 تا 137

کلی__د واژه ه__ا

مرگ حدیث

شخصی در دنیا بسیار زیباست، ولی ظاهرش آلوده است، لباسش کثیف است، بدنش کثیف است، صورتش قیر اندود است؛ چون شکل و شمایل واقعی او زیباست، باید او را شستشو دهند، لباسش را عوض کنند، او را به حمام ببرند، چرک و کدورت را از او بزدایند تا واقعیتش مشخص گردد. اشخاصی هستند زشت و قبیح المنظر، ولی با آرایش هائی خود را زینت کرده اند و به جای زیبا رویان خود را جا زده اند؛ آنها را هم میبرند به حمام، آرایش ها را می شویند و آن شکل واقعی خودش را نشان میدهد و سپس به او میگویند: برو به سراغ افرادی که همطراز و همقطاران تواند.

اصل بهشت، طهارت است و پاکی؛ و اصل جهنم، قذارت است و آلودگی. مؤمن که میخواهد رهسپار بهشت گردد، حتما باید جنبه های عارضی ظلمانی خود را رها کند و برود وگرنه قادر بر رفتن نیست؛ و کافر که میخواهد به جهنم حرکت کند، حتما باید جنبه های عارضی نورانی خود را رها کند و گرنه تمکن از رفتن بدان صوب را ندارد. یک نکته دیگر ذکرش مهم و قابل توجه است و آن اینکه آنکه باطنش زیبا و جمیل است و بواسطه ایمان واقعی به خدا و تقوی و کردار نیکو پیوسته این باطن را خرم و زنده نگاه می دارد؛ عمل زشتی که از او سر میزند، واقعا زشت نیست، صورت زشتی دارد و بس. چون باطن نیکوی او این عمل را نمی پذیرد و به خود قبول نمی کند و راه نمی دهد؛ اگر یک عملی از روی غضب یا شهوت خود آگاه یا ناخودآگاه از او سر زده است، پیوسته آن باطن این عمل را از خود میراند و دورباش میزند. و شخص متعدی و متجاوز که گرایش باطن او به دنیاست و آن باطن با کردار ناشایسته خود فاسد و عفن شده است، هر چند کار خوبی از او سر زند؛ آن کار، کار خوب نیست، ظاهرش خوب است، ولی باطن او به او اجازه کار خوب نمی دهد و پیوسته آن باطن این عمل خوب را از خود دور میکند و نمی پذیرد. و اگر عمل خوب مرد کثیف الذات در منطق خرد و واقع تجزیه و تحلیل شود، بالاخره بوی ریا و خودنمائی و داعی صیت و آوازه و سمعه از او به مشام میرسد.

ص: 419

در موقعی که انسان میخواهد از دنیا برود، و خداوندی که حق است میخواهد هر موجودی را به اصل خود برگرداند، ملکوت را به ملکوت ببرد، علیین را به علیین، و سجین را به سجین، عالم حق و حقیقت را ظاهر کرده و پرده اعتبار را بر کنار زده، بهشتی ها را به بهشت و هر کدام را در درجات خاص خود قرار دهد، و جهنمی ها را به جهنم و هر کدام را در درکات خاص خود بگذارد؛ در آنجا با محک ملکوتی و جرقه الکتریکی ربانی انسان را تجزیه میکند، خوبیها یکطرف و بدیها به طرف دیگر میروند. خوبیهای عارضی بسوی خوبیهای ذاتی میرود، و بدیهای عارضی بسوی بدیهای ذاتی؛ «یقدم قومه یوم القی_'مة فأوردهم النار» (هود/98)؛ و مفادش آن است که فرعون در روز قیامت در جلو حرکت میکند و پیروان او در عقب او و همه را داخل آتش میکند.

و در سوره انفال میفرماید: «لیمیز الله الخبیث من الطیب و یجعل الخبیث بعضه و علی ' بعض فیرکمه جمیعا فیجعله فی جهنم أولئک هم الخ_اسرون»؛ «خداوند ماده پلید را از ماده پاک جدا میکند، و آن ماده خبیث را بروی هم انباشته میکند و بعضی را روی بعضی قرار میدهد، چون همه یکجا جمع شدند یکمرتبه آنها را در آتش جهنم قرار میدهد؛ چنین افرادی زیان کارانند» (انفال/37). و از آنطرف نیز بالملازمه، ماده طیب و پاک را بروی هم انباشته میکند و چون همگی یکجا مجتمع شدند، یکمرتبه همه وارد بهشت میگردند.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 2- صفحه 117-112

کلی__د واژه ه__ا

بهشت مرگ روح نفس دوزخ خیر شر اثبات معاد

ص: 420

تمام این مناظر فریبنده و وساوس شیطان را دام فریب و شبکه صید می بیند و به آنها به دیده حقارت و تنفر می نگرد و ابدا وجهه باطن خود را بدان منعطف ننموده، یکسره در انتظار فرمان دخول و پرواز در آسمان توحید مطلق و سیر در اسماء و صفات حضرت رب ودود است و در همان حالی که دل خود را بدان آسمان متوجه نموده روحش به عالم خلد می خلد و بنابراین مطلب، حضرت صادق (ع) می فرماید: به میت خود دائما تلقین شهادتین کنید، تا او را در این وجهه تقویت و مدد کنید و صولت شیطان را در هم شکنید. در اطاق شخص محتضر، جنب داخل نشود، انسان با وضو وارد گردد، قرآن بخوانید، "یاسین" و "صافات" بخوانید، دعای "عدیله" بخوانید، اطاق را معطر کنید، چون محل نزول ملائکه است و آنها از بوی عطر خشنود می شوند و شیاطین از بوی عطر می گریزند، از قرآن می گریزند، از ذکر «بسم الله الرحمن الرحیم» می گریزند.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی جلد 2- صفحه 123-126

کلی__د واژه ه__ا

توحید مؤمن شیطان وسوسه شهادتین احتضار

رفتار نکیر و منکر با دوستان خدا:

اگر آن شخصی که در حال احتضار و سکرات مرگ است، مطیع و ولی خدا باشد، کسی به نزد او می آید که از تمام مردم بویش معطرتر و منظرش زیباتر و لباسش فاخرتر است و به او می گوید: بشارت باد ترا به نسیم های جان فزا که از جانب خدا می وزد و گل های خوشبو و بهشت پر نعمت، وارد شدی به عافیت، قدمت مبارک باد، خوش آمدی! ولی خدا می گوید: تو کیستی؟ او در پاسخ می گوید: من عمل نیکوی تو هستم که از دنیا به سوی بهشت می آیم و او می شناسد کسی را که او را غسل می دهد و قسم می دهد افرادی را که جنازه او را حمل می کنند که به سرعت ببرند و زودتر به خاک بسپارند و وقتی که او را وارد در قبرش می کنند، دو ملک به نزد او می آیند و آن دو، دو فرشته بازپرسی و بازجویی کننده از عقاید و کردار او هستند و بطوری به سمت او نزدیک می شوند که موهای بلند خود را به زمین می کشند و زمین را با دندان های نیش خود می کنند و شخم می کنند و صدای آنها چنان مهیب و زننده است که گویی صدای غرش تند و شدید آسمان است و چشمان آنان چنان دهشت انگیز و وحشت آور است که گویی مانند برق زننده ابرهای سیاه آسمان است.

و آن دو می پرسند: پروردگار تو کیست؟ و پیغمبر تو کیست؟ و دین تو چیست؟ و امام تو کیست؟ او در جواب می گوید: پروردگار من الله است خدای واحد و پیامبر اکرم (ص) پیامبر من است و دین من اسلام است و علی بن ابی طالب و ائمه صلوات الله علیهم امامان من هستند. آنها می گویند: خداوند ثابت بدارد ترا به آنچه موجب خشنودی و محبت تست و این گفتار آنان، گفتار خداست که می فرماید: «ثابت و برقرار می دارد خداوند کسانی را که ایمان آورده اند به گفتار ثابت در دنیا و آخرت». پس تا جایی که شعاع چشم او برسد و نور دیدگان او بدان جا راه یابد، قبر او را برای او توسعه می دهند و دری را از بهشت به روی او باز می کنند و به او می گویند: به خواب خوش بخواب، با چشم های تازه و خنک و شادمان، بخواب مانند خواب جوان سالم برومند متنعم و این گفتار آنان، گفتار خداست که می فرماید: «بهشتیان در آن هنگام بهترین جایگاه و بهترین استراحتگاه و خوابگاه را خواهند داشت».

ص: 423

رفتار نکیر و منکر با دشمنان خدا:

اگر آن شخص تازه مرده، از دشمنان خدا باشد، کسی به نزد او می آید که از تمام افراد مردم لباسش زننده تر و زشت تر و بوی بدنش از همه متعفن تر است و به او می گوید: بشارت باد ترا، به آشامیدنی هایی که چون فلز گداخته پر حرارت است و به نزدیک شدن و مس کردن آتش دوزخ و او نیز کسی را که او را غسل می دهد می شناسد و افرادی را که جنازه او را می برند سوگند می دهد که قدری نگهدارند و از بردن خودداری کنند. پس چون در قبرش وارد گردد، آن دو فرشته وارد شونده می آیند و بندهای کفن او را می گشایند و سپس به او می گویند: پروردگار تو کیست؟ و پیغمبر تو کیست؟ و دین تو چیست؟ او در جواب می گوید: نمی دانم. آنان می گویند: ندانستی و در راه هدایت قدم ننهادی؟ و چنان با گرز گران ضربه ای به او می زنند که تمام جنبندگان غیر از جن و انس از آن ضربه می ترسند و سپس خداوند دری از جهنم به روی او باز می کند و سپس آن دو ملک به او می گویند: بخواب به بدترین حالات!

و آن قبر به اندازه ای برای او تنگ است و دارای فشار است، مثل تنگی و فشاری که نیزه فرو رفته در پیکان سر خود دارد، تا به حدی که مغز سر او از میان ناخن ها و گوشت هایش خارج شود و در این حال نیز مارهای زمین و عقرب های زمین بر او دست یابند و سایر گزندگان بر او چیره شوند و پیوسته او را بگزند تا وقتی که خدا او را از قبر خارج کرده و برای حساب و کتاب در صحرای قیامت محشور و مبعوث گرداند و او دائما تمنا می کند که زودتر قیامت برپا گردد و از شدت گرفتاری خیال می کند که با بر پا شدن قیامت عذاب او تخفیف خواهد یافت.

ص: 424

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی جلد2- صفحه 173-178

کلی__د واژه ه__ا

بهشت مرگ مال نکیر و منکر عمل صالح دوزخ برزخ

در عراق رسم چنین است که افرادی که از شیعیان فوت می کنند و دارای اهل و قبیله و عشیره هستند، جنازه آنها را در تابوت نهاده و به روی ماشین سواری می بندند و با افراد مشیعین که آنها نیز در ماشین های سواری متعددی سوار میشوند، به کاظمین علیهما السلام می آورند و در آنجا طواف میدهند، و سپس به کربلا آورده و در آنجا نیز طواف میدهند، و از آنجا به نجف اشرف آورده و طواف میدهند و در وادی السلام نجف اشرف به خاک می سپارند. آن مرحوم می گفت: همینکه آن جنازه را بطرف صحن مطهر میبردند، من هم که عازم تشرف بودم بدنبال جنازه حرکت کردم. مقداری که تشییع کردم، ناگاه دیدم یک سگ سیاه مهیب بر روی جنازه نشسته است.

من بسیار تعجب کردم و با خود گفتم: این سگ چرا روی جنازه رفته است و خود متوجه نبودم که این بدن مثالی متوفی است و سگ خارجی نیست. به افرادی که در اطراف من تشییع می کردند گفتم: روی جنازه چیست؟ گفتند: چیزی نیست، همین پارچه ایست که می بینی! من دریافتم که این سگ، صورت مثالی است و فقط من می بینم و دیگران ادراک نمی کنند. دیگر هیچ نگفتم تا جنازه را به در صحن مطهر رسانیدند، همینکه خواستند تابوت را داخل صحن ببرند برای طواف، دیدم در صحن آن سگ از روی تابوت به پائین پرید و در گوشه ای ایستاد تا آن جنازه را طواف دادند و همینکه می خواستند از در صحن خارج کنند دوباره آن سگ بروی تابوت پرید و بالای آن جنازه رفت. البته معلوم است که صاحب آن جنازه مرد متعدی و متجاوزی بوده است، که صورت ملکوتی او به شکل صورت سگ مجسم شده است؛ و چون آن مرحوم دارای صفای باطن بوده این معنی را ادراک می نموده و دیگران چیزی نمی دیده اند.

ص: 426

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 2- صفحه 192-189

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح برزخ انسان کافر صورت برزخی نفس عذاب الهی پاداش الهی اعمال

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 2- صفحه 197-195

کلی__د واژه ه__ا

ایمان مرگ روح خدا ابلیس پاداش الهی رستگاری

لبسوا القلوب علی الدروع و أقبلوا *** یتهافتون علی ذهاب الانفس

(ترجمه: گروهی که هرگاه برای مقابله با سختی ای فراخوانده شوند و آنان در هر شرایطی باشند دل هایشان را برروی زره هایشان قرار می دهند و آماده جان فشانی می شوند).

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 2- صفحه 198-197

کلی__د واژه ه__ا

شهادت عاشورا عبدالرحمن عبدربه بریر ابن خضیر همدانی

و برخی هم که گمان می کنند اصلا صورت مثالی معنی ندارد، آنچه از انسان بعد از مرگ می ماند اجزای لطیف و بسیار ریز واقع در بدن است که قوام بدن به آنهاست، وقتی که این بدن می میرد و زیر خاک می رود و متلاشی می گردد، آن اجزای بسیار لطیف ابدا از بین نمی رود، آن اجزاء که بسیار کوچک است و حقیقت و قوام انسان به آنهاست و نطفه انسان در اصل خلقت و بدأ آفرینش بدان ها بستگی دارد، زنده می مانند و عذاب و عقاب یا ثواب و پاداش بدان ها تعلق می گیرد، این هم صحیح نیست. چون آن اجزا هر قدر هم کوچک و لطیف باشد، بالاخره اجزای مادی این عالم است و مادی است و بعد از مردن، عالم ماده درهم می پیچد و حساب و کتاب با صورت است که از این دنیا رفته و به تجرد خود رسیده است نه با ماده.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی جلد 2- صفحه 205-207

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح برزخ انسان جسم ماده و صورت

چشمه بسیار بزرگی آنجا بود و آب بسیار سردی از زمین می جوشید. این چشمه به قدری باصفا بود که آن ریگهای زیر کاملا پیدا بود. دستور داد تخت و خرگاهش را همان جا زدند. نشسته بود و غرق در خیالات و افکار خودش بود. در این بین، در همان جلوی چشمه که استخر مانندی بود ناگهان یک ماهی سفید بسیار زیبایی پیدا شد. مأمون هوس کرد همین ماهی را بگیرند و کباب کنند. گفت: غواص بیاید این را بگیرد. فورا مردی آمد و خودش را در آب انداخت و این ماهی را در همان داخل آب گرفت (غواص خیلی ماهری بود) و به دست مأمون داد. چون حیوان هنوز زنده بود یک تکانی به خودش داد و دوباره پرید در آب. دو مرتبه غواص پرید که ماهی را بگیرد، و گرفت. ولی همین آب که از بدن این ماهی به بدن مأمون پاشید (چون سرد بود یا وضع دیگری داشت) بعد از آن یک حالت رعشه ای در او پیدا شد یعنی احساس لرز کرد. ماهی را گرفتند و بعد دستور داد کباب کردند. مأمون احساس کرد که حالش خوش نیست، سرما سرمایش می شود، و کم کم تب کرد. طبیب آوردند و بستری شد. دم به دم بر تبش افزوده می شد. هر چه رویش لحاف و چیزهای گرم کننده می انداختند، می گفت: بیشتر مرا بپوشانید سرمایم می شود. هر چه می انداختند دیگر فایده نمی کرد.

'بختیشوع' و 'ابن ماسویه' دو طبیب درجه اول بودند که همراهش بودند، آمدند و او را کاملا معاینه کردند. چیزی تشخیص ندادند و نتوانستند بفهمند. بعد از مدتها یک عرق خاصی و یک رطوبت لزج و چسبنده ای از بدنش بیرون آمد، یک حالت عجیبی که باز آنها نفهمیدند چیست. آن ماهی که اساسا خورده نشد. یک یا دو شبانه روز به همین حال بود. اینها هرچه کوشش کردند که این بیماری را تشخیص بدهند نتوانستند. معالجاتی کردند ولی موثر واقع نشد. دیگر کم کم خود مأمون هم احساس کرد قضیه خطری است. این دو طبیبش نصرانی بودند. یک نبضش به دست یکی بود و نبض دیگرش به دست دیگری. یک نفر آمد به بالین مأمون و به او گفت که ذکر خدا بگو، شهادتین بگو. ظاهرا ابن ماسیه گفت: حالا وقت حرف زدن نیست. مأمون بدش آمد و فکر کرد که این چون مسیحی است نمی خواهد او دم مرگ شهادت بگوید. همین طور که دستش به دست او بود، دستش را کشید و با مشت محکم به سینه پزشک کوبید که تو چرا چنین حرفی زدی؟

ص: 431

بالاخره معالجات موثر نشد. شب شد. مأمون گفت که این تخت مرا بگیرید و ببرید بالای آن تپه روی بلندی. بردند روی بلندی. از بالای آن بلندی به تمام لشکرگاه مشرف بود. شب بود و هر گروهی در یک جا جمع شده و آتشی روشن کرده بودند. آنها هم بی خبر که الان به سر مأمون بدبخت چه آمده است. مأمون نگاه کرد دید تمام این دشت، چند فرسخ در چند فرسخ، همین طور آتش و چراغ روشن است، دید این دشت را سپاهیان مأمون پر کرده اند. حالا یک چنین لشکری و یک چنین قدرتی دارد و اینچنین در مقابل یک بیماری که ریشه اش معلوم نیست عاجز و ناتوان است. می گویند: در همان حال سرش را به آسمان بلند کرد و گفت: «یا من یبقی ملکه ارحم من لا یبقی ملکه؛ ای کسی که ملکش باقی است رحمی بکن به این بدبختی که ملکش فانی است». ولی این حالتش مثل حالت فرعون در دم آخر است، «الان و قد عصیت قبل، آیا حالا ایمان می آوری؟ در حالی که پیش از این نافرمانی کردی» (یونس/ 91).

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن 8- صفحه 202-204

کلی__د واژه ه__ا

مرگ اخلاق بیماری داستان اخلاقی مأمون تربیت

و از امام علی علیه السلام روایت شده است که: چون آن حضرت از قتال اهل جمل در بصره فارغ شد، سوار شد و در میان صفوف حرکت میکرد و آنها را می شکافت تا آنکه رسید به کعب بن سوره . (کعب قاضی بصره بود، و این ولایت را به او عمر بن خطاب داده بود. کعب در میان اهل بصره در زمان عمر و عثمان به قضاوت باقی بود؛ چون فتنه اهل جمل در بصره علیه امیر المومنین علیه السلام برپا شد، کعب قرآنی بر گردن خود حمل نمود و با تمام فرزندان و اهل خود برای جنگ با آن حضرت خارج شد؛ و همگی آنها کشته شدند.) چون حضرت بر جنازه کعب عبور فرمود و او در میان کشتگان افتاده بود، حضرت در آنجا درنگ کرد و فرمود: کعب را بنشانید، کعب را بین دو مرد نشاندند.

حضرت فرمود: ای کعب بن سوره! «قد وجدت ما وعدنی ربی حقا، فهل وجدت ما وعدک ربک حقا؟؛ آنچه را که پروردگار من به من وعده داد، یافتم که تمامش حق بود، آیا تو هم وعیدهای پروردگارت را به حق یافتی؟» و سپس فرمود: کعب را بخوابانید. و کمی حضرت حرکت کرد تا رسید به طلحة بن عبدالله که آنهم در میان کشتگان افتاده بود، حضرت فرمود: او را بنشانید، نشاندند و همان خطاب را عینا به طلحه فرمود، و سپس فرمود طلحه را بخوابانید. یکی از اصحاب بدان حضرت گفت: ای أمیرالمؤمنین در گفتار شما با این دو مرد کشته _ که کلامی را نمی شنوند _ چه فائده ای بود؟ حضرت فرمود: ای مرد! سوگند به خدا آنها کلام مرا شنیدند، همانطوریکه اهل قلیب (چاه بدر) کلام رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم را شنیدند. (بحارالانوار طبع آخوندی ج6 ص255) و به همین دلیل در روایات شیعه و سنی زیارت اهل قبور به الفاظ: السلام علیک و السلام علیکم و السلام علی أهل لا إله إلا الله وارد است.

ص: 433

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 2- صفحه 215-212

کلی__د واژه ه__ا

وعده الهی مردگان جنگ بدر جنگ جمل روح

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی - معادشناسی 2 - صفحه 312-310

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح برزخ

از نظر اسلام، هر کس به مقام و درجه ' شهادت ' نائل آید که اسلام با معیارهای خاص خودش او را شهید بشناسد، یعنی واقعا در راه هدفهای عالی اسلامی، به انگیزه برقراری ارزشهای واقعی بشری کشته بشود به یکی از عالیترین و راقیترین درجات و مراتبی که یک انسان ممکن است در سیر صعودی خود نائل شود نائل می گردد. از نوع تعبیر و برداشت قرآن درباره شهدا و از تعبیراتی که در احادیث و روایات اسلامی در این زمینه وارد شده است می توان منطق اسلام را شناخت و علت قداست یافتن این کلمه را در عرف مسلمانان دریافت.

شهادت از نظر اسلام از جنبه فردی، یعنی برای شخص شهید یک موفقیت است، بلکه بزرگترین موفقیت است، آرزو است، بلکه بزرگترین آرزو است. امام حسین (ع) فرمود: جدم به من فرموده است که تو درجه ای در نزد خدا داری که جز با شهادت به آن درجه نائل نخواهی شد. پس شهادت امام حسین برای خود او یک ارتقاء است و عالیترین حد تکامل است. اگر مرگ به صورت شهادت باشد، واقعا یک موفقیت است و برای شهید جشن و شادمانی دارد. به همین جهت سید بن طاووس می گوید اگر نبود که دستور عزاداری به ما رسیده است، من روز شهادت ائمه را جشن می گرفتم.

اولیاء الله در دو صورت، و در دو مورد است که از خواستن طول عمر صرف نظر می کنند. یکی آنگاه که احساس کنند که وضعی دارند که دیگر هر چه بیشتر بمانند توفیق بیشتری در طاعت نمی یابند، بر عکس به جای تکامل، تناقص می یابند. امام سجاد (ع) می فرماید: «الهی و عمرنی مادام عمری بذلة فی طاعتک فاذا کان مرتعا للشیطان فاقبضنی الیک؛ خدایا مرا عمر عطا کن مادام که عمرم صرف اطاعت بشود، اگر بنا است زندگیم چراگاه شیطان گردد، مرا هر چه زودتر به سوی خود ببر.» صورت دوم، شهادت است. اولیاء الله مرگ به صورت شهادت را بلاشرط از خدا طلب می کنند. زیرا شهادت هر دو خصلت را دارد، هم عمل و تکامل است، بلکه همانطور که حدیث نبوی بیان میدارد، هر عمل نیکی در نردبان تکامل، بالاتر هم دارد جز شهادت. و از طرف دیگر انتقال به جهان دیگر است که امری محبوب و مطلوب و مورد آرزوی اولیاء الله است.

ص: 436

اینست که می بینیم مثلا امام علی (ع) آنگاه که می بیند مرگش به صورت شهادت نصیبش شده از خوشحالی در پوست نمی گنجد. و می گوید: «و الله ما فجانی من الموت وارد کرهته و لا طالع انکرته و ما کنت الا کقارب ورد و طالب وجد؛ به خدا قسم هیچ امر مکروه و خلاف انتظاری برای من رخ نداده است. همان رخ داده که می خواستم، به آرزوی خود که شهادت است رسیدم. مثل من مثل کسی است که شب تاریک در جستجوی آب در صحرائی می گردد و ناگاه چاه آبی و یا سرچشمه ای پیدا می کند. مثل من مثل جوینده ای است که به مطلوب خود نائل شده باشد.» مرگ به صورت شهادت، جمع میان دو چیز است؛ از یک طرف ولی الله از این جهان به جهان دیگر منتقل شده و از طرف دیگر فرصت عمر را از دست نداده است، چرا که شهادت یعنی تبدیل کردن عمر به بهترین شکل عمل، یعنی به صورت یک عمل و به صورت یک تکلیف و یک مسؤولیت، عمر را به پایان رساندن، که دیگر انسان نمی تواند چنین فرض کند و بگوید که اگر من شهید نشوم و در دنیا عمر کنم ممکن است کار بالاتری انجام دهم، کار بالاتری نیست.

پیغمبر (ص) فرمود: هر صاحب عمل نیکی، فوق عمل برش، بری هست، مگر شهادت که دیگر مافوق این بر، بری نیست (بحارالانوار، ج74، ص60)، یعنی کسی نمی تواند بگوید من آرزوی شهادت در راه خدا را ندارم، برای اینکه می خواهم به جای شهادت کار بالاتری در این دنیا انجام بدهم. پیغمبر فرمود کار بالاتری وجود ندارد. این است که در مقابل آرزوی مرگ به صورت شهادت، دیگر خواستن طول عمر معنی ندارد و ما می بینیم که اولیاءالله همیشه مرگ به صورت شهادت را آرزو می کنند. آن جمله ای که علی (ع) فرمود که 'اگر هزار ضربت شمشیر بر من وارد شود و شهید شوم آن را بر مرگ در بستر ترجیح می دهم'، معنایش همین است.

ص: 437

در نهج البلاغه آمده است که پیغمبر اکرم (ص) به امیرالمؤمنین (ع) فرمود: «یا علی! مرگ تو به صورت شهادت است و تو شهید از دنیا خواهی رفت». علی (ع) می فرماید وقتی که در احد هفتاد نفر از مسلمین شهید شدند و من از شهادت محروم شدم متأثر شدم. رفتم خدمت رسول اکرم (ص) و عرض کردم یا رسول الله! آیا شما به من نفرمودید که من شهید خواهم شد، پس چرا من شهید نشدم؟ فرمود: یا علی! تو شهید خواهی شد و شهادت برای تو مقدر است و تو با شهادت از دنیا خواهی رفت. بعد پیغمبر اکرم می فرماید: یا علی! صبر تو در موطن شهادت چگونه خواهد بود؟ عرض کردم: «لیس هذا من مواطن الصبر هذا من مواطن البشری و الشکر» (نهج البلاغه، خطبه 156)، بفرمایید که شهادت چقدر باصفاست، اینجا که جای صبر نیست. صبر در یک امر مکروه است، شهادت آرزوی من است، محبوب من است، عطیه الهی است.

نوشته اند در وقتی که حضرت امام حسین (ع) به طرف کربلا حرکت می کرد، مکرر افراد به ایشان برخورد می کردند و هر کس هم برخورد می کرد می گفت آقا نرو خطر جانی دارد. حضرت هم به هر یک از این ها جوابی می داد، و البته جواب ها همه در همین حدود بود که نه، من باید بروم. یکی از آن ها وقتی که با حضرت ملاقات کرد گفت: مصلحت نیست، نروید. فرمود: من به تو همان جوابی را میدهم که یکی از صحابه رسول خدا به شخصی که می خواست او را از شرکت در جهاد اسلامی منع کند، داد. آنوقت حضرت سیدالشهداء این شعرها را برای او خواندند:

ص: 438

سأمضی و ما بالموت عارعلی الفتی *** اذا ما نوی حقا و جاهد مسلما

و واسی الرجال الصالحین بنفس_ه *** و ف_ارق مثبورا و خالف مجرم_ا

فان عشت لم اندم و ان مت لم الم *** کفی بک ذلا ان تعش و ترغما

ترجمه: خواهم رفت. مرگ برای انسان جوانمرد ننگ نیست اگر در راه حق جهاد کند و در حالی که مسلم است کوشش به خرج بدهد (نیتش حق باشد و در حالی که مسلم است مجاهده و جهاد کند) و با مردان صالح، مواسات و همگانی و همدردی نماید، و بر عکس، راه خودش را از مردم بدبخت هلاک شده و مجرم و گناهکار جدا کند.

من یا زنده می مانم یا می میرم. از این دو خارج نیست. این راهی که من می روم هر دو طرفش برای من خیر و سعادت است. اگر زنده بمانم مورد مذمت نیستم چون من از مرگ فرار نکردم و از این آزمایش موفق بیرون آمدم، از مرگ نترسیدم و زنده ماندم. چنین زندگی برای من ننگ و مذموم نیست. اگر هم بمیرم مورد ملامت نیستم.

«کفی بک ذلا ان تعش و ترغما؛ (همه این سه شعر برای این مصراع آخر است) برای تو این ذلت و بدبختی بس که زنده بمانی و دماغت به خاک مالیده باشد دیگر بدبختی و ذلتی بالاتر از این زندگی نیست.»

مقام شهید:

درباره مقام شهیدان روایات عجیبی در منابع اسلامی دیده می شود که حکایت از عظمت فوق العاده ارزش کار شهیدان می کند. در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) می خوانیم: «المجاهدون فی الله قواد اهل الجنة!؛ مجاهدان راه خدا رهبران اهل بهشتند!»، در حدیث دیگری از امام باقر (ع) می خوانیم: «ما من قطرة احب الی الله من قطرة دم فی سبیل الله، او قطرة من دموع عین فی سواد اللیل من خشیة الله، و ما من قدم احب الی الله من خطوة الی ذی رحم، او خطوة یتم بها زحفا فی سبیل الله!؛ هیچ قطره ای محبوبتر در پیشگاه خدا از قطره خونی که در راه او ریخته می شود، یا قطره اشکی که در تاریکی شب از خوف او جاری می گردد، نیست، و هیچ گامی محبوبتر در پیشگاه خدا از گامی که برای صله رحم برداشته می شود، یا گامی که پیکار در راه خدا با آن تکمیل می گردد نمی باشد».

ص: 439

از رسول خدا (ص) درباره مقام شهیدان نقل شده که: «و الذی نفسی بیده لو کان الانبیاء فی طریقهم لترجلوا لهم لما یرون من بهائهم و یشفع الرجل منهم سبعین الفا من اهل بیته و جیرته؛ سوگند به کسی که جانم در دست او است که وقتی شهیدان وارد عرصه محشر می شوند اگر پیامبران در مسیر آنها سوار بر مرکب باشند پیاده می شوند، به خاطر نور و ابهت آنان و هر یک از آنها هفتاد هزار نفر را از خاندان و همسایگان خود شفاعت می کند!».

در روایات اسلامی آمده است که چند گروه شهید از دنیا می روند. از پیامبر گرامی اسلام نقل شده: «اذا جاء الموت لطالب العلم و هو علی هذا الحال مات شهیدا؛ کسی که در طریق تحصیل علم از دنیا برود شهید مرده است!». امیر مؤمنان علی (ع) می فرماید: «من مات منکم علی فراشه و هو علی معرفة حق ربه و حق رسوله و اهل بیته مات شهیدا؛ کسی که در بستر از دنیا رود اما معرفت حق پروردگار و معرفت واقعی پیامبر او و اهلبیتش را داشته باشد شهید از دنیا رفته است!». در حدیث دیگری از امام صادق (ع) می خوانیم: «من قتل دون ماله فهو شهید؛ کسی که برای دفاع از مال خود در برابر مهاجمین ایستادگی کند و کشته شود شهید است». امام رضا (ع) از رسول خدا (ص) چنین نقل می کند: «اول من یدخل الجنة الشهید؛ نخستین کسی که داخل بهشت می شود شهید است».

من_اب_ع

ناصر مکارم شیرازی- تفسیر نمونه- ج 21 صفحه 408-407

مرتضی مطهری- فلسفه اخلاق- صفحه 161-160

ص: 440

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن- ج 7 صفحه 79-78

مرتضی مطهری- قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ- صفحات 70-72 و 64-63 و 98-97

کلی__د واژه ه__ا

شهادت مرگ انسان هدف خدا چهارده معصوم (ع) احادیث جهاد

همچنین امیرالمؤمنین (ع) نیز می فرماید: «و ینفخ فی الصور فتزهق کل مهجة، و تبکم کل لهجة، و تدک الشم الشوامخ، و الصم الرواسخ؛ فیصیر صلدها سرابا رقرقا، و معهدها قاعا سملقا؛ فلا شفیع یشفع، و لا حمیم یدفع، و لا معذرة تنفع؛ و در صور دمیده می شود، و به پیرو آن هر صاحب نفسی می میرد، و هر زبان گویایی لال می گردد، و بناهای عظیم و رفیع فرو می ریزند، و چیزهای صلب و سخت، بی بنیان و پوچ می گردند؛ امور محکمه و مستحکمه و واقعیات این عالم چون سراب بی اعتبار واهی جلوه می کنند، و محل و موطن این امور هموار و مستوی می گردد؛ در آن هنگام هیچ شفیعی نیست که به درد انسان خورد و شفاعت کند، و هیچ یار مهربانی نیست که از انسان دفاع کند، و هیچ پوزش و عذرخواهی ای نیست که بکار آید.»

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی- ج 4 صفحه 146-148

کلی__د واژه ه__ا

قیامت فرشتگان مرگ خدا قرآن احادیث نفس

«إن تثبت الوطأة فی هذه المزلة فذاک، و إن تدحض القدم فإنا ک_نا فی أفیآء أغصان و مه_اب ریاح، و تحت ظل غمام،اضمحل فی الجو متلفقها، و عفا فی الا رض مخطها؛ اگر در این لغزش گاه، قدم استوار بماند (و از این جراحت بهبود یابم) پس امر همان است، و اگر قدم بلغزد (و از این دنیا بروم) پس جز این نیست که در سایه های شاخه های درختان سرسبز و محل وزش نسیم های جان فزا و در زیر سایه ابرهایی نشسته ایم که در جو آسمان آن ابرهای به هم چسبیده از بین رفته و اثری از آن نمانده است، و محل عبور و مخط آن بادها در روی زمین نمانده و مندرس شده است.»

«و إنما کنت جارا جاورکم بدنی أیاما، و ستعقبون منی جثة خلاء، ساکنة بعد حراک، و صامتة بعد نطق. لیعظکم هدوی، و خفوت اطرافی، و سکون اطرافی؛ و به درستی که من فقط همسایه ای بودم که بدن من چند روزی با شما همسایه شد، و از این پس از من چیزی جز بدنی بدون روح، و جسمی ساکن بعد از حرکت، و جثه ای ساکت پس از سخن گفتن نخواهید یافت. باید این فروکش کردن من شما را پند دهد و موعظه کند، و این به هم افتادن و سکون چشم های من، و بدون حرکت درآمدن دست و پا و جوارح من برای شما عبرتی عظیم و اندرزی بزرگ باشد.»

«فإنه أوعظ للمعتبرین من المنطق البلیغ، و القول المسموع؛ و بنابراین، این حالت من برای عبرت گیرندگان، از هر سخن بلیغ و رسایی و از هر گفتار شنوایی مؤثرتر و اندرز دهنده تر است.» (نهج البلاغه/ خطبه 149)

ص: 443

من_اب_ع

سید محمدحسین حسینی طهرانی- معادشناسی- جلد 4 صفحه 149-150

کلی__د واژه ه__ا

نهج البلاغه تفکر انسان مرگ عبرت معاد دنیا

از امیرالمؤمنین (ع) روایت است که چون وارد قبرستان شدی بگو: بسم الله الرحمن الرحیم السلام علی أهل لا إله إلا الله من أهل لا إله إلا الله یا أه_ل لا إله إلا الله بحق لا إله إلا الله کیف وجدتم قول لا إله إلا الله من لا إله إلا الله. یا لا إله إلا الله بحق لا إله إلا الله اغفر لمن قال لا إله إلا الله و احشرنا فی زمرة من قال لا إله إلا الله محمد رسول الله علی ولی الله (بحارالانوار ج22 ص 302).

پیرمردی روشن ضمیر که فعلا نیز حیات دارد می گفت: در ماه رمضانی که حال خوشی داشتم یک شب نور توحید را در همه موجودات مشاهده میکردم که همه چیز لا اله الا الله بود. در آن حال دیدم که گربه ای از این دیوار بر آن دیوار جستن کرد و پرید؛ گربه لا اله الا الله بود و پرش او نیز لا اله الا الله بود.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 6- صفحه 33 تا 35

کلی__د واژه ه__ا

مرگ اسلام روح توحید انسان ذکر

اهل دوزخ در روز قیامت به پروردگار میگویند: «قالوا ربنآ أمتنا اثنتین و أحییتنا اثنتین فاعترفنا بذنوبنا فهل إلی خروج من سبیل؛ خداوندا دو مرتبه ما را میراندی و دو مرتبه زنده گردانیدی، پس ما اعتراف کردیم به گناهانمان، آیا در این حال برای ما راهی بسوی خلاصی و خروج هست؟» (غافر/11).

مراد از دو بار میراندن، میراندن از دنیا است بسوی برزخ و میراندن از برزخ بسوی قیامت؛ و مراد از دوبار زنده کردن، زنده کردن در برزخ است به ارتحال از دنیا به برزخ، و زنده کردن در قیامت است به ارتحال از برزخ به قیامت. چون انسان که از دنیا میرود و وارد برزخ میگردد نسبت به نشأة دنیا مرده و نسبت به نشأة برزخ زنده شده است، و در وقت نفخ صور که از برزخ بیرون میرود و وارد قیامت میگردد نسبت به نشأة برزخ مرده و نسبت به نشأة قیامت زنده شده است؛ پس میان مرگ از عالم طبیعت و میان حیات برزخی تلازم است کما آنکه میان مرگ از عالم برزخ و میان حیات نفسی و قیامتی تلازم است.

پس هر موتی مستلزم حیاتی خواهد بود؛ دو موت در پیش داریم و دو حیات. و بطور کلی در سلسله مدارج و معارج کمال، وصول به هر درجه از درجات تکامل ملازم سپری شدن درجه قبل است و تمام مراتب سابق به صورت معدات باید زائل و فانی گردد. و لذا در قرآن مجید این حیات قیامتی را به عنوان قیام نام میبرد یعنی ایستادن و برپا نمودن، چون همه عوالم درنوردیده شده و اینک نوبت قیام و حیات نفسی و قیامتی است؛ «یوم تقوم الساعة؛ روزی که قیامت برپا شود» (روم/12) و لفظ قیام الساعة در روایات بسیاری وارد است.

ص: 446

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی- صفحه 26- 28

کلی__د واژه ه__ا

معاد مرگ قیامت کمال برزخ انسان فلسفه

هزاران بار ما مردیم و زنده شدیم، آیا این مقدار کافی نبود؟ صدها بار در تشییع جنائز شرکت کردیم و در مجالس ختم و ترحیم حضور به هم رسانیدیم، و صدای ناله آن مسکین در قبر نهفته را با گوش های دل خود شنیدیم که خدایا مرا برگردان، برای تدارک اعمال، برای تنبه و هشیاری، برای پیمودن راه لقای محبوب مطلق و شرف زیارت اسماء حسنای او، آیا این کافی نبود؟

«إذا أنت حملت جنازة فکن کأنک المحمول و کأنک سألت عن ربک الرجوع إلی الدنیا ففعل، فانظر ماذا تستأنف؟»، از حضرت صادق (ع) روایت شده است که: «چون جنازه ای را بسوی قبرستان حمل میکنی تو خود را چنین پندار که جنازه محمول هستی، و چنین پندار که تو از پروردگارت مسألت نموده ای که تو را به دنیا برگرداند و خداوند دعای تو را مستجاب نموده و به دنیا بازگردانیده است، حال ببین چگونه در اعمال خود استیناف میکنی و تدارک مافات می نمائی!».

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی- صفحه 32-34

کلی__د واژه ه__ا

مرگ خدا غفلت پشیمانی ظلم

علت عدم رجوع اهل برزخ به دنیا و پاسخ این مسأله این است که این تقاضا و درخواست گرچه به صورت تمنای صادق از آنها صادر میشود ولی در حالی است که قوای مختلفه از شهوت و غضب و وهم را از دست داده و به علت خرابی بدن و اندراس و کهنگی عالم طبع، از کشمکش قوای متضاده و امیال مختلفه حقا در وجود آنها گرایش به گناه و تجاوز و تعدی و ظلم به زیردست وجود ندارد؛ و با طلوع نور توحید و ظهور آن در مرایای جلال و عظمت و کبریائیت حضرت حق عز و جل دیگر مجالی برای دکان خودپسندی و آئین استکبار و خودگرائی و خودمنشی و بلندپروازی و بلندپنداری برای آنها باقی نمی ماند، و در این صورت در شرائط فعلیه واقعا به جرائم خود در دنیا معترف و درخواست رجوع و تدارک را می نمایند. لیکن دنیا عالم طبع است، عالم کون و فساد است، عالم بروز قوای مادیه و شهوات و خواسته های غریزی و امیال طبیعی است، دنیا محل ظهور حس تفوق و تکبر و جمع ثروت و ازدیاد زن و فرزند و اعتبارات است؛ و اگر چنین نباشد دنیا نیست، و بنا به فرض آنها میخواهند به دنیا برگردند چون محل ترقی و تکامل انحصار به دنیا دارد.

ظالمان بر فرض که به دنیا بازگردند به همان اعمال سابق خود بازگشت میکنند. اگر خداوند آنها را به دنیا عودت دهد، نفوس آنان با همان موجودیت های فعلیه خود به دنیا بر میگردند، نه آنکه خداوند یک نفوس زکیه نقیه طاهره ای خلق کند و آنها را با آن نفوس به دنیا آورد؛ زیرا در این صورت دیگر آنها، آنها نیستند موجودات دیگری هستند که ربطی به آنان ندارد، و شیئیت موجودات به صور ملکوتیه آنهاست و موجودیت و شخصیت هر انسان به نفس ناطقه اوست؛ نفس ناطقه خود او، نه به بدن و جسم او، و نه به صورت های نوعیه و کلیة دیگر. و اگر آنان با همان نفوس خود که موجب تشخص آنان است به دنیا برگردند بواسطه هجوم امیال و غرائز و به علت ظهور و بروز همان خواسته های طبعی و طبیعی و به سبب عودت و بازگشت همان موجودیت فعلیه از غضب و شهوت و وهم و حس خودخواهی، برای بار دیگر دست میزنند به همان کرداری که سابقا در دنیا انجام میداده اند؛ «و لو ردوا لعادوا لما نهوا عنه و إنهم لک_اذبون؛ و اگر بازگردانده شوند، بی شک به همانچه از آن نهی شده بودند، باز می گردند، و بی تردید ایشان دروغگویند» (انعام/28).

ص: 449

پس صدق گفتار آنان در عالم برزخ و شرائط برزخی است، نه نسبت به دنیا و شرائط آن. اما نسبت به دنیا گفتاری است که صددرصد مخالف واقع است و با دستیابی به آن شرائط معلوم میشود که چگونه آنها به گناه و تجاوز و استکبار و شرک عودت نموده و در دعوای طهارت و تدارک اعمال زشت خود دروغگو بوده اند و لذا خطاب «کلا إنها کلمة هو قآئلها؛ حاشا، این سخنی است که او گوینده ی آن است» (مومنون/100) به آنها زده میشود.

من_اب_ع

سید محسن تهرانی- معاد شناسی- 34 تا 36

کلی__د واژه ه__ا

نفس برزخ

این دو آیه ای که ذکر شد، اینطور می فهماند که خلقت آسمانها و زمین و ما بینهما به حق است و به اجل مسمی است. و «باء» بحق و اجل مسمی، یا برای سببیت است و یا برای مصاحبت؛ یعنی ما آنها را به سبب حق و اجل مسمی، و یا با مصاحبت حق و اجل مسمی آفریدیم. اجل مسمی همان زندگی جاویدان عندالله است، زندگی پیروزمندانه و مظفرانه و سعادت آمیز، و زندگی تام و تمامی که زوال و فناء و نیستی و نابودی و تباه و فساد و خرابی ندارد و همچون زندگی دنیوی مخلوط و مشوب به دردها و رنج ها و مصیبت ها نیست، بلکه یکسره نور و تجرد و واقعیت و حقیقت است. و این حیات دنیوی مرتبه نازل و درجه ضعیفی است از آن، چون به واسطه تقید و تعین آن حقیقت به لباس قید و کثرت، و تحدد آن به حدود و قیود این عالم طبع، آن حقیقت پائین آمده و در لباس حدود و تعینات تجلی نموده است.

و آیه شریفه: «و إن من شیء إلا عندنا خزآئنه و ما ننزله إلا بقدر معلوم؛ و هیچ چیزی از اشیاء نیست مگر آنکه خزائن آن در نزد ماست، و ما آن چیز را از آن خزائن پائین نمی آوریم مگر به اندازه معلوم و مشخص» (حجر/21) این مطلب را مبین میکند؛ و چون منبع حیات جمیع موجودات، همان خزانه های غیر محدوده در نزد خداست، و خلقت و آفرینش آنها نزول از آن خزینه ها و منبع های وسیع و مطلق و مجرد و غیر مقدر به قدرات است، و آن منابع اصلی و حقیقی مصدر پیدایش این موجودات کثیر می باشد، و آن اطلاق، اصل این تعینات و آن اجمال، سرمنشأ این تفاصیل و آن وحدات، منبع این کثرات است؛ لامحاله باید آن خزائن مملو و سرشار از حیات تامه غیر محدوده بوده باشد. این از یک سوی بحث.

ص: 451

رابطه غایتمندی آفرینش و حرکت به سوی معاد:

و از سوی دیگر، میدانیم که این عالم عبث و بیهوده و لغو پیدایش نیافته است؛ اگر ما به جنبه نفاد و زوال و فناء و فساد و آلام و رنجها و مصائب و مرگ ها توجه کنیم و دنباله این را آن حیات ابدی و سرمدی نگیریم و این را راه وصول به آن حقیقت ثابت نگیریم، بنابراین خلقت عالم بیهوده و عبث خواهد بود و اما اگر این حرکت ها بسوی مقصدی، و این پویائی ها برای مطلبی، و این جستجوها برای مقصودی، و این فراق ها برای وصالی، و این مجازها برای حقیقتی، و این جنبش ها برای سکونی، و بالاخره این سیرها برای رسیدن به منزلگهی است؛ پس منزلگاه این عالم متحرک همان معاد آنست، که در آنجا میرود و میرسد و می آرامد.

ما برای عدم بطلان عالم، برهان فلسفی و عقلی داریم که بالاخره در هر جائی که حرکتی باشد، هدفی و منتهائی است. و چون اثبات کرده ایم که اساس عالم بر حق است، بنابراین نمی تواند باطل، غایت و نتیجه اساس حق بوده باشد. چون باطل و بیهوده و عبث و لغو، چیزی است که دارای غرض و غایتی نیست، و اما حق چنانچه در حرکت باشد، بسوی حق حرکت میکند و به حق میرسد و آن حق، غایت ارادی آن فعل بوده است؛ فعل ارادی متحرک را به مراد محرک میرساند و نفس محرک که علت فاعلی تحریک است، علت غائی آن نیز می باشد. و بنابراین، محال است که غایت و مراد از فعل (آن فعلی که اصل وجود آن، پویائی و حرکت است) نفس خود فعل بوده باشد؛ پس نمی تواند غرض از عالم خلق، خود عالم خلق بوده باشد، با فرض آنکه عالم خلق را پویا و جویا و سیار و متحرک در ذات خود می بینیم. و بنابراین اصل، حتما باید این حرکت رو به سوی سکون مطلق، و این جوشش رو به سمت آرامش، و این غلغله رو به طرف سکوت، و این تغییر و تبدیل رو به طرف ثبات و استقرار بوده باشد؛ والا لغویت و بطلان این عالم را مستلزم است.

ص: 452

آری، نسبت به موجوداتی که ابدا دارای حرکت نیستند، نه حرکت ذاتی و نه حرکت عارضی، بلکه از اول وجودشان در ابتدای آفرینش با ثبات و استقرار و تجرد آفریده شده اند و از نقصان به سوی کمال در حرکت نیستند، معاد نیست. چون بدئی نیست که عودی داشته باشد، و نزولی نیست تا صعودی را به دنبال آرد، و حرکتی نیست تا طالب سکونی شود و آن اختصاص به اسماء و صفات کلیه الهیه، و اسم اعظم، و روح که از همه فرشتگان افضل است، و مخلصین که مهیمن بر عالم کثرت و واسطه فیض از مبدا واجب به ماهیات و قوالب امکانیه هستند دارد؛ و ما در این رشته سخن خواهیم گفت.

من_اب_ع

سید محمد حسینی تهرانی- معادشناسی 9صفحه 27-23

کلی__د واژه ه__ا

اجل مسمی آفرینش روح ابدیت قرآن معاد

قبر باید به اندازه بدن او باشد، مرده را در میان قبر راحت بخوابانند، قبر را به اندازه کافی گود کنند. در جائی که کسی میخواهد از دنیا برود کاری نکنند که از نزول ملائکه جلوگیری کند؛ آدم جنب داخل نشود، قرآن قرائت کنند، پای محتضر را به سمت قبله دراز کنند، دعای عدیله بخوانند، سوره یس و صافات بخوانند، آهن یا چیز سنگین روی شکم او نگذارند، افرادی که وارد میشوند اگر با وضو باشند چه بهتر است چون اینجا محل نزول فرشتگان و ارواح مقدسه معصومین است. چون از دنیا رفت برای تشییع او مؤمنین اجتماع کنند و او را با سه آب سدر و کافور و آب خالص سه بار غسل دهند و در سه پارچه یا پنج جامه کفن کنند و بر کفن، جوشن کبیر و اسماءالله را بنویسند و مؤمنین نیز شهادت خود را بر کفن او مرقوم دارند.

بعد او را وارد در قبرستان کنند و تا هنگام ورود در قبر تدریجا نزدیک به قبر بنمایند، اگر مرد است بدن را از پائین قبر و اگر زن است از پهلوی قبر داخل کنند، و در میان قبر صورت او را برهنه نموده و روی خاک گذارند، کنایه از آنکه خداوندا بهترین جاهای بدن خود را که موجب شرف و آبروی من بود اینک در مقابل مقام عظمت و جلال تو به روی خاک می نهم، و بر او تلقین بخوانند و جریدتین در زیر بغل های او بگذارند، در چهارگوشه قبر او تربت سیدالشهداء بریزند دستبندی و گلوبندی از تربت برای او قرار دهند و روی چشم ها را تربت بگذارند، و در روی جریدتین که از چوب تر است با انگشت شهادت بر توحید و رسالت و ولایت را بنویسند. این آداب گرچه با بدن مقبور و افتاده او انجام میگیرد ولی روحش خوشحال میشود و این احترامات، ادب نسبت به روح اوست؛ چون عمری این بدن آلت دست نفس بوده و برای رساندن به کمال، او را خدمت کرده است لذا مورد احترام قرار میگیرد.

ص: 454

به به! چه خوب است انسان را با آداب مستحبه غسل دهند و کفن و دفن بنمایند، و واقعا اگر انسان بداند که مؤمنان اینطور از روی محبت با جنازه او رفتار می کنند، اشتهای مردن میکند. بعضی از دوستان و برادران ایمانی و اخلاء روحانی ما که رحلت کردند و ما در تجهیز آنان شرکت کردیم، من واقعا اشتهای مردن کردم.

در سابق در تشییع جنازه همسایگان و اقرباء و ارحام و آشنایان و دوستان همه می آمدند در منزل؛ با تشکیلاتی آب گرم میکردند در همان منزل با سلام و صلوات و روضه و گریه و دعا و قرآن جنازه را پاکیزه می شستند و طیب و طاهر نموده و غسل میدادند و از کافور حنوط نموده و از همان کفنی که آن متوفی از مکه یا کربلا تهیه نموده و در آب زمزم یا فرات شسته بود و به خانه کعبه یا حرم های مشاهد مشرفه مالیده و متبرک کرده بود و سپس تمام آن را به نوشتن اسماء الله مزین و به شهادت چهل مؤمن بر ایمان او ممهور و موشح نموده بود کفن میکردند؛ خوشا بحال چنین افرادی با چنین نیت های پاک و عقائد استوار.

اما در اجتماعات مدرن اکنونی انسان بیچاره مسکین 90 سال دارد و میترسد نام مرگ یا وصیت را در نزد او ببرند؛ چندین مرض دارد: چشم آب آورده، مرض قند هر لحظه تهدیدش میکند، فشار خون و مرض کلیه و اعصاب و تورم غده پرستات و بواسیر؛ سکته هم کرده ولی در عین حال دلش و خاطراتش باز هم بطرف دنیاست. منزل هم دیگر تحمل این مریض را نمی کند. آقازاده داد و بیداد میکند: ببرید پدرم را به بیمارستان! بیهوشانه او را به بیمارستان میبرند به این دست و آن دست هی سوزن فرو می کنند و دیگر رگ ها را پیدا نمی کنند؛ رگها بسته شده است. بیمارستان و طبیب معالج هم برای آنکه یک صورت حساب مفصل تهیه کنند این بیچاره در حال احتضار را از این سالن به آن سالن برای آزمایش و عکسبرداری می کشانند تا با بدن آلوده به الکل و نجس جان میدهد نه کسی او را رو به قبله کشیده و نه بر او دعا و قرآن خوانده و نه سلامی و صلواتی. فورا او را به سردخانه بیمارستان و از آنجا به بهشت زهرا (قبرستان محل) میبرند و نه کسی میگوید لا إله إلا الله. غسال او معلوم نیست با چه نیتی غسل میدهد. و آقازاده محترم یک دوربین عکاسی بدوش انداخته قدم میزند. نزدیکان و ارحام هم میترسند در مرده شویخانه بروند که ببینند غسال چه قسم غسل میدهد؛ تازه اگر هم بروند چیزی نمیدانند؛ زنهای رحم و قوم و خویش هم میترسند در مغسل زنها بروند. مردها زیر درخت ها و سایبان نشسته سیگار می کشند و دائما می پرسند: تمام شد؟ تمام شد؟ که زودتر ماشین را روشن کرده پشت فرمان نشسته و قبرستان را ترک کنند.

ص: 455

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن 9- صفحه 184 تا 187

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح آداب خاکسپاری برزخ

و سپس فرمودند: چون عثمان، رقیه دختر رسول خدا (ص) را کشت، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر کنار قبر او ایستادند و درحالیکه سر خود را به آسمان بلند نموده و اشگ از چشمانشان جاری بود به مردم فرمودند: من رقیه دخترم را به یاد آوردم و نیز به یاد آوردم آنچه را که به او رسیده بود پس دلم شکست و خواستم که خدا او را از فشار قبر برهاند و عرض کردم: «اللهم هب لی رقیة من ضغطة القبر. فوهبها الله له؛ بار پروردگارا به خاطر من رقیه را از فشار قبر برهان. پس خداوند او را بخاطر پیامبر رهانید». و حضرت صادق به دنبال این قضیه فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم برای تشییع جنازه سعد از منزل خارج شدند در حالیکه هفتاد هزار فرشته جنازه وی را تشییع مینمودند؛ و پس از دفن، حضرت رسول الله (ص) سر خود را بطرف آسمان بلند نموده و فرمودند: «مثل سعد یضم؟ آیا فشار قبر، شخصی مانند سعد را با این سابقه درخشانش در اسلام میگیرد»؟ أبوبصیر میگوید: عرض کردم: فدایت شوم ما چنین می پنداشتیم که سعد از بول اجتناب کامل نمیکرد! حضرت فرمود: «معاذ الله، إنما کان من زعآرة فی خلقه علی أهله؛ پناه به خدا چنین نیست، بلکه فشار قبر سعد به علت سوء خلقی بود که با اهل خانه خود داشت». حضرت صادق فرمودند: مادر سعد گفت: گوارا باد ای سعد برتو در این بهشتی که وارد شدی! رسول خدا فرمود: ای مادر سعد! بر خدا حکم جزمی منما.

درخواست پیامبر برای دفع فشار قبر دخترش رقیه

ص: 457

و نیز کلینی روایت میکند با إسناد خود از أبوبصیر از یکی از صادقین علیهما السلام. «حضرت فرمود: چون رقیه دختر رسول الله صلی الله علیه وآله وفات کرد، رسول خدا فرمود: ای دخترم! بپیوند به سلف صالح ما عثمان بن مظعون و اصحاب او؛ و فاطمه علیها السلام بر کناره قبر ایستاده بود و چنان گریه میکرد که اشگهای چشم او در قبر فرو میریخت، و رسول خدا صلی الله علیه وآله در حالی که ایستاده دعا مینمود آن اشگها را با لباس خود پاک میکرد. رسول خدا فرمود: من از ضعف رقیه خبر دارم و از خداوند عزوجل خواهش کردم که او را از فشار قبر خلاصی بخشد».

و نیز کلینی روایت میکند از یونس که من از حضرت صادق (ع) پرسیدم راجع به شخصی که به دار آویخته اند سؤال کردم که «آیا او را هم عذاب قبر میدهند؟ حضرت فرمود: آری خداوند عز وجل به هوا امر میکند که او را در فشار خود بگیرد». و در روایت دیگر حضرت صادق علیه السلام در پاسخ گفتند که: خداوند زمین و هوا یکی است؛ خداوند بسوی هوا وحی میکند که او را در فشار بگیرد، و هوا چنان او را در فشار قرار میدهد که از فشار قبر سخت تر باشد.

علت گذاشتن چوب تر در زیر بازوهای میت

کلینی روایت میکند با إستناد خود از زراره که میگوید: به حضرت امام محمد باقر علیه السلام عرض کردم: چرا برای میت جریده میگذارند؟ (جریده چوب تازه ای است که از درخت می چینند به طول یک ذراع _ قریب نیم متر _ و چون میت را میخواهند کفن کنند زیر بازوهای او در داخل کفن میگذارند). حضرت فرمودند: برای آنکه تا هنگامیکه آن جریده مرطوب است عذاب از او برداشته میشود، و در این زمان کسی از او حساب نمی کشد. حضرت فرمودند: عذاب قبر پیوسته نیست بلکه در یک روز و در یک ساعت انجام میگیرد، فقط به اندازه مدتی که میت را در قبر میگذارند و مردم مراجعت می کنند؛ و آن دو چوب تر را برای همین مدت از زمان میگذارند، و بعد از اینکه آنها خشک شوند دیگر عذاب و حسابی إن شاءالله نخواهد داشت.

ص: 458

و کلینی با سند دیگر روایت میکند از حریز و فضیل و عبدالرحمن که گفتند: از حضرت صادق علیه السلام سؤال شد به چه علتی برای مرده جریده میگذارند؟ حضرت فرمود: برای آنکه تا مدتی که جریده، تر است عذاب از او فاصله میگیرد. اینها همه شواهد برای ارتباط بدن مثالی به بدن واقع شده در قبر است.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن 9- صفحه 188 تا 193

کلی__د واژه ه__ا

اخلاق برزخ عذاب الهی پاداش الهی اثبات معاد مردگان

روح متوفی به قبر خود ارتباط بیشتری دارد و لذا زیارت ارواح در سر قبورشان اثر بیشتری دارد. و لذا مؤمن زائر بواسطه دریچه قبر، خود را به روح آن معصوم و مقرب درگاه خدا مرتبط نموده و بدینوسیله با تمام فسحت عالم معنی و ارواح ارتباط پیدا میکند و بهره میگیرد. مشهور است که در سر قبر علماء حاجت بیشتر برآورده است، و اصولا در جاهائی که مردمان بزرگ و اولیاء خدا دفن شده اند نورانیت و وحدت بیشتر است؛ و محسوس است که آن بقاع و اماکن روشنی و سعه خاصی دارد و گرفتگی و تاریکی ندارد، به خلاف قبور کفار که تاریک است و خسته کننده و موجب قبض و تنگی میگردد. در "مستدرک الوسآئل" از سید علی بن طاووس در "مصباح الزآئر" نقل کرده است که چون قصد زیارت قبور مؤمنان را داری سزاوار است که در روز پنجشنبه باشد؛ و اگر نه در هر وقتی که بخواهی مطلوب و مرغوب است.

کیفیت زیارت اهل قبور

و طریق زیارت این است که رو به قبله بنمائی و دست خود را بر قبر گذاری و بگوئی: «اللهم ارحم غربته، وصل وحدته، و ءانس وحشته، و ءامن روعته، وأسکن إلیه من رحمتک رحمة یستغنی بها عن رحمة من سواک، و ألحقه بمن کان یتولاه؛ ثم اقرأ إن_آ أنزلن_'ه فی لیلة القدر، سبع مرات؛ بار پروردگارا! بر غربت او ترحم نما، و تنهائی او را به مقام جمع خودت ارتباط بده، و موجبات انس را بر وحشت او قرار بده، و ترس او را تبدیل به ایمنی بگردان، و از رحمت خود برای او رحمتی فرست که از رحمت غیر تو بی نیاز گردد، و او را به کسی که او را دوست دارد و در تحت ولایت اوست ملحق گردان. و سپس سوره مبارکه قدر را هفت بار بخوان ».

ص: 460

و نیز گوید: راجع به زیارت مؤمنین روایت دیگری از محمد ابن مسلم وارد شده است که میگوید به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: آیا ما مردگان را زیارت بنمائیم؟ حضرت فرمود: آری. عرض کردم: آیا آنها از رفتن ما به قبرهایشان مطلع میشوند؟ فرمود: سوگند بخدا آری، از آمدن شما بر سر قبرهایشان خبردار میشوند و خوشحال میگردند و با شما انس میگیرند. عرض کردم: در وقتی که ما به سر قبورشان رفتیم چه بگوئیم؟ حضرت فرمود: بگو: «اللهم جاف الارض عن جنوبهم، و صاعد إلیک أرواحهم، و لقهم منک رضوانا، و أسکن إلیهم من رحمتک ما تصل به وحدتهم و تؤنس وحشتهم؛ إنک علی کل شیء قدیر؛ بار پروردگارا! زمین را از اطراف پهلوهای آنان بگستران، و ارواح آنانرا بسوی خود بالا بر، و مقام رضوان و خشنودی خود را بدانها برسان، و از رحمت خود رحمتی را در آستانه آنها فرود آور که با آن تنهائیشان تبدیل به جمعیت گردد و وحشت آنها تبدیل به انس شود؛ بدرستیکه تو بر هر کاری توانائی».

و چون در بین قبرها هستی یازده مرتبه سورة قل هو الله أحد را قرائت کن و ثوابش را به روح آنان هدیه کن، روایت شده است که کسی که این عمل را بجای آورد خداوند به عدد مردگان به او ثواب و پاداش دهد.

در "وسائل الشیعة" از عبدالله بن سنان روایت میکند که: «قلت لابی عبدالله علیه السلام: کیف التسلیم علی أهل القبور؟ فقال: نعم، تقول: السلام علی أهل الدیار من المؤ منین و المسلمین؛ أنتم لنا فرط، و نحن إن شآء الله بکم لاحقون؛ به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: سلام کردن بر اهل قبور چگونه است؟ فرمود: آری، میگوئی: سلام بر اهل این خانه ها از مؤمنین و مسلمین؛ شما زودتر از ما جلودار بوده و به پیش رفته اید، و ما نیز إن شآءالله به شما ملحق خواهیم شد».

ص: 461

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن 9- صفحه 226 تا 232

کلی__د واژه ه__ا

دعا برزخ انسان زیارت مردگان

و اما اگر آن شخص متوفی کافر بوده باشد، آن دو فرشته بر او وارد میشوند و شیطان در مقابل او قیام دارد، چشم های شیطان مانند مس می باشد. آن دو فرشته میگویند: پروردگارت کیست؟ دینت چیست؟ و درباره این مردی که در بین شما ظهور نموده عقیده ات چیست؟ کافر میگوید: نمیدانم؛ در این حال بین او و بین آن شیطان را یله و رها می کنند پس شیطان در قبر او نود و نه مار گزنده بر او مسلط می نماید؛ از آن مارهائی که اگر یکی از آنها به روی زمین بدمد دیگر ابدا درختی روئیده نخواهد شد؛ و دری از قبرش بسوی جهنم گشوده میشود بطوریکه محل و ماوای خود را در آتش می بیند».

قرآن در خصوص قرین بودن عمل کافر با او می فرماید: «و من یعش عن ذکر الرحمن نقیض له شیطانا فهو له قرین*و إنهم لیصدونهم عن السبیل و یحسبون أنهم مهتدون*حتی إذا جاءنا قال یا لیت بینی و بینک بعد المشرقین فبئس القرینو؛ کسی که از یاد خداوند رحمن اعراض کند، ما می گماریم بر او شیطانی را که پیوسته با او قرین و ملازم است؛ و آن شیاطین پیوسته آنانرا از راه خدا باز میدارند و آنان چنین گمان می کنند که راه یافتگانند. تا زمانی که بر ما وارد شود میگوید: ای کاش فاصله بین من و تو که شیطان قرین من هستی، به اندازه فاصلة مغرب از مشرق بود، پس چه بد قرینی هستی». (زخرف 36/37/38)

این شیطان، در حقیقت ظهور و بروز نفس اماره و موجودیت اوست که در دنیا بواسطه پرده ها و حجاب ها دیده نمی شد و اینک که در برزخ حجب کنار رفته است مشاهده میشود و انسان آرزوی دوری از او را میکند. و اگر مؤمن باشد و عملش زیبا باشد، آن قرین و ملازم به صورت انسان نیکو و خوش بو و خوش لباس در برابر انسان جلوه میکند. «قد أفلح من زک_اها * و قد خاب من دس_اها؛ فلاح و رستگاری از آن کسی است که نفس خود را رشد و نمو دهد، و خیبت و پشیمانی از آن کسی است که با نفس خود دسیسه و خدعه بازی کند» (شمس9/10).

ص: 463

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن 9- صفحه 241 تا 244

کلی__د واژه ه__ا

ایمان عمل صالح نتیجه اعمال برزخ

در کتاب "محاسن" برقی با سند خود از ابوبصیر نقل میکند از یکی از صادقین علیهما السلام {امام باقر (ع) و امام صادق (ع)} که چون بنده مؤمن بمیرد در قبر او با او شش صورت داخل میشوند که یکی از آنها از همه سیمایش نیکوتر و هیئتش جمیل تر و بویش پاکیزه تر و صورتش نظیف تر می باشد. یکی از آن صورت ها در طرف راست او می ایستد، و دیگری در طرف چپ، و دیگری در مقابل او، و دیگری پشت سر او، و دیگری در نزد پای او، و آن صورتی که از همه نیکوتر است در بالای سر او می ایستد. در این حال اگر از جانب راست مانعی برای او رسد آن صورتی که در طرف راست است آن مانع را دفع میکند؛ و همینطور در هر یک از جهات ششگانه اگر مانعی برسد آن صورتی که در آن جهت است دفع می نماید. آن صورتی که از همه نیکوتر است به آن صورت های دیگر میگوید: کیستید شما؟ خدا شما را جزای خیر دهد از من. آن صورتی که در طرف راست است در پاسخ میگوید: من نماز هستم، و صورتی که در طرف چپ است میگوید: من زکات هستم، و صورتی که در مقابل و روبروی اوست میگوید: من روزه هستم، و صورتی که در پشت سر اوست میگوید: من حج و عمره هستم، و صورتی که در نزد دو پای اوست میگوید: من بر و نیکوئی هستم که از طرف تو به برادرانت رسیده است. و سپس این صورت ها به آن صورت نیکوتر میگویند تو کیستی؟ تو که از همه ما صورتت زیباتر، و بویت پاکیزه تر، و هیئت و شکلت جالب تر است. در پاسخ آنها میگوید: من ولایت آل محمد صلوات الله علیهم أجمعین هستم ("محاسن" ج 1 ص 288).

ص: 465

خدا کند که پیوسته انسان در تحت ولایت محمد و آل محمد (ص) باشد که هر چه هست در این ولایت است، ریسمان متصل بین انسان و خداست، اگر یک سر این ریسمان به دست انسان باشد، آنها انسان را از حضیض ناسوت و أسفل سافلین به اوج لاهوت میرسانند، و گرنه انسان در چاه طبع و نفس اماره گرفتار، و شیاطین انسان را به ظلمات و بدبختی می کشانند و به هزاران گرفتاری که هر کدام از دیگری خراب تر و بدتر است میرسانند.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن 9- صفحه 245 تا 248

کلی__د واژه ه__ا

نفس برزخ انسان ولایت عذاب الهی پاداش الهی اعمال

در سوره یس می خوانیم: «انا نحن نحی الموتی و نکتب ما قدموا و آثارهم؛ ما مردگان را زنده خواهیم کرد و آنچه را که پیش فرستاده اند ثبت می کنیم و علاوه بر آنچه پیش فرستاده اند آثار آنها را نیز ثبت می کنیم» (یس/ 12). (اثر شیء آن چیزی است که بعد از رفتنش پیداست. انسان وقتی که از جایی رد می شود آن جای پایش را اثرش می گویند (آنچه که بعد از رفتن پیدا می شود). آنچه را که پیش فرستاده اند و آنچه که بعد از رفتنشان وجود دارد، آثاری که بعد از گذشت آنها وجود دارد ثبت می کنیم.

سخن پیامبر (ص)

انسان گاهی (اگر اهل خیر باشد) کاری می کند که بعد از مردنش آن کار و عمل او دارد کار می کند. همین حدیث پیامبر اکرم (ص) را در این زمینه بخوانم بهتر از همه است. فرمود: «اذا مات ابن آدم انقطع عنه عمله الا عن ثلاث؛ فرزند آدم که می میرد دفتر عملش بسته می شود مگر از ناحیه سه چیز که هنوز دفتر عملش باز است». یعنی بعد از خودش این ستونها هنوز باز است:

صدقه جاریه یکی کار خیری که بعد از او جریان داشته باشد. صدقه بیشتر در مورد امور مالی گفته می شود؛ یک خدمت مالی که انسان به مردم می کند که بعد از مردن خودش هم وجود دارد و ادامه دارد و مردم از آن استفاده می کنند. مثلا کسی می آید یک مؤسسه بهداشتی تأسیس می کند برای رضای خدا؛ یک مؤسسه فرهنگی علمی با متد و اسلوب خوب، برای خدا. بعد از مردنش هم که مردم آنجا تعلیم و تربیت خوب پیدا کنند، باز این یک کار زنده است که ادامه دارد. کسی مسجدی را تأسیس می کند و امثال اینها، اینها را صدقه جاریه می گویند. پیامبر اکرم فرمود: یکی از ستونهایی که در عمل انسان باز می ماند صدقات جاریه است. این شامل کار خوب و کار بد هر دو می شود. یک وقت کسی مؤسسه ای تأسیس می کند که مردم از آن فیض می برند؛ تا آن مؤسسه باقی است حسنه برای او ثبت می شود. کسی هم مؤسسه ای تأسیس می کند که مردم به آن وسیله زیان می بینند و ضرر می برند دنیایی یا معنوی و آخرتی، سبب گمراهی مردم می شود؛ تا آن مؤسسه باقی است سیئه برای او ثبت می شود.

ص: 467

یادم است بچه بودم، پیرمردی بود به نام حاجی احمدعلی در دو سه فرسخی فریمان، محلی به نام نعمان. از او نقل می کردند. یکی از مالکین خیلی بزرگ مشهد که پدرش اهل خیر بود و کارهای خیر می کرده -و اینها مالک همان محل بودند و این پیرمرد نماینده مالک بود- آمده بود یک سینما در مشهد تأسیس کرده بود و این حاجی پیرمرد که به مشهد رفته بود آن مالک به او گفته بود: حاجی بیا می خواهم تو را ببرم، یک کاری کرده ام ببین کار من را می پسندی یا نه. بعد او را برده بود و ساختمان این سینمایی را که تازه تأسیس کرده بود نشانش داده بود که این سالن برای چیست، آنجا برای چیست، اینجا برای چیست، بعد پرسیده بود چطور است اینجا؟ گفته بود که بد نیست ولی بیخود شما این را اینجا درست کردی. گفت: کجا می خواستم درست کنم؟ گفت: بهتر بود این را در نعمان درست می کردی. (نعمان ده یا مزرعه ای بود). گفت: حاجی چه می گویی؟! این به چه درد نعمان می خورد؟! گفت: ما آنجا کاهدان نداریم، این برای کاهدان خیلی خوب است که در آن کاه بریزیم. گفته بود: چه می گویی؟ شوخی می کنی، این حرفها چیست که می زنی؟! گفته بود: نه، من از وقتی به اینجا آمدم در فکری هستم که مرحوم حاجی پدر شما می آمد مسجد می ساخت، آب انبار می ساخت، مدرسه می ساخت، بعد از خودش اینجور چیزها باقی گذاشته، حالا شما آمده ای این را ساخته ای. این چیست؟ پدر بیامرزی برای خودت درست کرده ای؟ والله این را اگر در نعمان ما ساخته بودی اقلا به درد کاهدان می خورد؛ دیگر گناهی مرتکب نشده بودی.

ص: 468

بعد فرمود: «او ورقة علم یعمل بها؛ یکی از اثرهایی که بعد از انسان باقی می ماند ورقی از علم است». (ورقه یعنی برگ، همین ورق که ما می گوییم. کتاب از مجموع ورقها تشکیل می شود). ولو به اندازه یک ورق، نوشته ای که مردم از آن منتفع شوند. انسان خودش می میرد، نوشته اش باقی می ماند. مادامی که این نوشته هست و مردم فیض می برند، باز برای او حسنه نوشته می شود. و دیگر فرمود: فرزند صالحی از خود باقی بگذارد که بعد از مردنش برای او طلب مغفرت کند، حال یا با دعا و یا کاری کند که به اصطلاح معروف موجبات پدر آمرزیدگی برای خودش فراهم کند.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن 10- صفحه 208-204

کلی__د واژه ه__ا

دنیا مرگ اخلاق قرآن انسان اعمال داستان اخلاقی

یقولون ان الموت صعب علی الفتی *** مفارقة الاحباب والله اصعب

(ترجمه: می گویند مرگ بر جوان سخت است *** ولی به خدا سوگند جدایی از دوستان سخت تر است)

سعدی می گوید:

ای ساربان آهسته ران کارام جانم می رود *** من خود به چشم خویشتن دیدم که جانم می رود

در رفتن جان از بدن گویند هر نوعی سخن *** من خود به چشم خویشتن دیدم که جانم می رود

در زمینه سختی جدایی خیلی سخن گفته شده است. حتی می بینیم که در تعبیرهای شاعرانه، سعدی می گوید که در جدایی جان از بدن خیلی سخن شنیده ایم ولی من جدایی محبوب را که دیدم این معنا را احساس کردم و به چشم خودم دیدم. ولی همه اینها باز نوعی تعبیر شاعرانه است یعنی آن حقیقت را آدم نمی تواند احساس کند که آن جدا شدن واقعی، آنجا که جان با بدن خداحافظی می کند و می رود چگونه است؛ قابل تصور نیست. نظامی اشعاری بسیار شیرین و عالی دارد، می گوید:

شنیدستم که افلاطون شب و روز *** به گریه داشتی چشم جهانسوز

یکی گفتا به او کاین گریه از چیست؟ *** بگفتا چشم کس بیهوده نگریست

از آن گریم که جسم و جان دمساز *** به هم خو کرده اند از دیرگه باز

جدا خواهند شد زین آشنایی *** همی گریم از آن روز جدایی

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن 10- صفحه 220-218

کلی__د واژه ه__ا

مرگ قرآن انسان احتضار

در خیلی کتاب ها نوشته اند که مسئله دوگانگی روح با بدن اصلش مال هندی هاست، بعد، از هندی ها به ملت های دیگر سرایت کرده است و از آن جمله یونانی ها و در متن اسلام هیچ سخنی از دوگانگی روح با بدن نیست ولی بعدها که فرهنگ اسلامی پیدا شد و اندیشه های غیراسلامی (یونانی و غیر یونانی) با اندیشه های اسلامی اختلاط پیدا کرد، این مسئله که روحی هست و بدنی، و انسان وقتی که می میرد روح از بدن او جدا می شود، کم کم در افکار مسلمین رخنه کرد و صورت یک عقیده به خودش گرفت، والا قرآن و اسلام فقط قائل به بدن است و می گوید هرچه هست همین بدن است، فکر و اندیشه هم زاییده همین بدن است، انسان هم که مرد دیگر چیزی از این شخصیتش باقی نیست، در قیامت بار دیگر همین زندگی تجدید می شود، نه اینکه انسان وقتی که می میرد روحش باقی است. انسان وقتی که مرد مثل هر ترکیب دیگر طبیعی و مادی تجزیه می شود و از بین می رود. اگر شما مثلا یک آب را به عناصر اولیه اش تجزیه کنید. بله، از نو باز ممکن است که شما همان عناصر اولیه را بیاورید در لابراتوار، بار دیگر همان آب را بسازید و الا وقتی که آب را تجزیه کردید دیگر چیزی از آن باقی نمانده است. روی این مطلب، گفتند در قرآن هرجا کلمه روح آمده است مقصود روح به معنایی که الآن ما می گوییم نیست. مقصود از آیه «یسئلونک عن الروح قل الروح من امر ربی؛ و از تو درباره ی روح می پرسند، بگو روح از (عالم بالا و) فرمان خدای من است» (اسری/85) هم این نیست، مقصود چیز دیگر است.

ص: 471

دوگانگی روح و بدن:

مسئله دوگانگی روح و بدن از ضروریات دین اسلام است. اگر این اعتقاد منحصر می بود به آیه «یسئلونک عن الروح قل الروح من امر ربی» ممکن بود بعضی بگویند مقصود از این روح، روح انسان نیست، آیات دیگری با زبان دیگری بدون آنکه کلمه روح آمده باشد مطلب را به شکلی بیان کرده است که جز با جدایی روح از بدن و دوگانگی روح و بدن قابل توجیه نیست. مثلا آن آیه که می فرماید: «و لاتحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون* فرحین بما آتاهم الله من فضله و یستبشرون بالذین لم یلحقوا بهم ...؛ گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شده اند مردگانند، زندگانند و مرزوق در نزد پروردگار؛ یعنی زنده اند و از عنایت پروردگار روزی می خورند. خوشحالند به فضل هایی که بعد از مردن از ناحیه خدا به آنها می رسد و در یک حالت انتظار بسر می برند که دوستانشان که هنوز به آنها نرسیده اند کی به آنها ملحق می شوند» (آل عمران/170-169). آیا از این صریح تر انسان می تواند چیزی پیدا کند؟

یا آیاتی به این مضمون و نزدیک به این مضمون هست: «ان الذین توفاهم الملائکة ظالمی انفسهم قالوا فیم کنتم قالوا کنا مستضعفین فی الارض قالوا الم تکن ارض الله واسعة فتها جروا فیها» (نساء/97)، کسانی که ملائکه الهی آنها را توفی می کنند (توفی از ماده فوت نیست، از ماده وفا و استیفا است. یعنی تحویل کامل گرفتن) کسانی که ملائکه الهی می آیند آنها را به تمام و کمال تحویل می گیرند (که همان معنی مردن است). بعد که اینها را تحویل گرفتند و از این دنیا رفته اند، ملائکه با اینها سخن می گویند؛ می گویند: شما در دنیا در چه وضعی به سر می بردید؟ استنطاقشان می کنند، بازپرسی می کنند. اینها برای اینکه عذری برای خودشان بتراشند می گویند: ما مردم بیچاره ای بودیم؛ یعنی اگر می بینید ما عمل صالحی نداریم و کار بدی داریم علتش بیچارگی ما بود، دست ما به جایی نمی رسید، مستضعف بودیم و یک مردمانی بودیم که دستمان به خیر و حقیقت نمی رسید. می دانید که در کجاها زندگی می کردیم؟ آنجایی که ما زندگی می کردیم شرایط هیج مساعد نبود، «قالوا کنا مستضعفین فی الارض»، «قالوا الم تکن ارض الله واسعة فتهاجروا فیها»؛ ملائکه می گویند این هم عذر شد که ما در محیطی زندگی می کردیم که شرایط مساعد نبود؟! آیا زمین خدا فراخ نبود و شما را بسته بودند به همان نقطه ای که بودید که در آنجا دستتان نمی رسید؟ زمین خدا فراخ بود، چرا هجرت نکردید به سرزمینی که شرایط مساعد باشد؟

ص: 472

و باز آیات دیگری در همین زمینه ها داریم، زیاد است. از جمله خود آیه برزخ که با کلمه برزخ آمده است: «و من ورائهم برزخ الی یوم یبعثون؛ و پشت سرشان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند» (مؤمنون/100) یا در آخر سوره قد افلح راجع به افرادی که قبض روحشان انجام می شود می فرماید که آن فرد در آن حال می گوید: «رب ارجعون* لعلی اعمل صالحا فیما ترکت» پروردگارا من را بازگردان. بعد از برده شدن می گوید بازگردان. اگر مردن «نیست شدن» باشد و بعد قیامت صرفا ترکیب جدید بخواهد باشد و در فاصله مرگ تا قیامت نیستی باشد پس چه معنی دارد که قرآن می گوید: همین قدر که قبض روح شدند «قال رب ارجعون. لعلی اعمل صالحا فیما ترکت کلا انها کلمة هو قائلها»؛ «می گوید: پروردگارا من را بازگردان، باشد که اگر بازگردانی و حیات دنیایی دوباره ای به من بدهی، اگر من برگردم آنوقت اعمال صالحه ای که انجام ندادم انجام بدهم.» (مؤمنون/100-99). جمله «رب ارجعون» یعنی چه؟ اگر او از اینجا به جایی برده نشده باشد که معنی ندارد این جمله را بگوید. به علاوه اصلا صحبت کردن یعنی چه؟ می گوید بعد از مردن تقاضا می کند و جواب به او داده می شود.

پیامبر اکرم (ص) فرمود: «کما تنامون تموتون و کما تستیقظون تبعثون؛ همین طوری که می خوابید می میرید و همان گونه که بیدار می شوید زنده می شوید». بعد فرمود: «و انما تنتقلون من دار الی دار»؛ انتقال مردم از خانه ای به خانه ای، از عالمی به عالمی، از نشئه ای به نشئه ای است.

ص: 473

یکی از آن آیاتی که کمال صراحت را در این مسئله دارد، همین آیاتی است که در سوره قیامت آیه 26 آمده: «کلا اذا بلغت التراقی؛ نه، چنین نیست، آن گاه که جان به گلوگاه رسید» از آن موضوع، دیگر سخن مگو، بیا وارد موضوع دیگر باش. این بیچاره ای که دنیای نقد او را از خود بیخود کرده و غرق در غفلت و غرور نموده و آخرت و عاقبت کار خود را به کلی به فراموشی سپرده است و برای آینده ای که دارد اصلا فکر نمی کند که چه خبر هست، آن حالت او را در نظر بگیر: آنوقت که رسیده است به چنبرهای گردن. چه رسیده؟ پس معلوم می شود که یک چیزی هست که دارد تدریجا علایقش بریده می شود، ارتباط تدبیری اش (به اصطلاح) از قسمت هایی از بدن بریده شده است. وقتی ما می گوییم جان بیرون رفت، نه معنایش بیرون آمدن است مثل اینکه جسمی از جسم دیگر بیرون بیاید. وقتی که تدریجا رابطه تدبیری اش بریده می شود، آن همان بیرون آمدن اوست. و از همه بدن در آن واحد رابطه بریده نمی شود. مثلا اگر بدن به یک علت خاصی فلج بشود، یک نوع رابطه تدبیری بریده می شود نه اینکه روح از آنجا خارج شده بود و مثل جسمی که از جایی خارج بشود خارج شده است؛ این معنی ندارد. «و قیل من راق»؛ «در آن وقتی که کسانی که دور و بر (شخص محتضر) هستند، مأیوسانه می گویند: کیست که دیگر بتواند این را نجات و شفا بدهد؟» (قیامت/27).

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن جلد10- صفحه 220-224

ص: 474

کلی__د واژه ه__ا

مرگ قیامت اسلام روح جسم غفلت هجرت

تکلف گر نباشد خوش توان زیست *** تعلق گر نباشد خوش توان مرد

چون این تعلقات علقه و چنگ است.

بدترین جداییها

بدترین فراقها و جداییها، فراقها و جداییهای همین انسانهای «بل تحبون العاجلة؛ (شما دنیای) زودگذر را دوست می دارید». (قیامت/20) است، انسانهایی که دنیای نقد تمام فکر و ذکر و هوش و حواس و علاقه و تمایلات اینها را به خود منحصر کرده. نه خدایی، نه فردایی، نه قیامتی، نه انس با حقی، نه انس با پیغمبری، اصلا به آن طرف هیچ ارتباط و وابستگی ندارد. قرآن می گوید: «والتفت الساق بالساق؛ و (محتضر از سختی جان دادن) ساق هایش به هم پیچید» (قیامت/29) این را هم مفسرین دو جور گفته اند. بعضی گفته اند مقصود همان است که این پاها چون بی حیات و شل می شود روی یکدیگر می افتد. جمله «التفت الساق بالساق» آن حالت را می گوید. ولی اکثر این معنا را گفته اند –که به نظر من این معنا درست است- و آن این است: وقتی که دو کشتی گیر خیلی با یکدیگر درگیر می شوند و همدیگر را خاک می کنند این پاهایشان چنان در همدیگر پیچیده که آدم وقتی که نگاه می کند نمی فهمد این پا مال این است یا مال آن. این از این طرف فشار می آورد می خواهد آن را خاک کند، او از آن طرف فشار می آورد می خواهد این را خاک کند. بدترین حالات انسان (البته انسان غیرمؤمن، انسان غیرصالح) آن وقتی است که یک نوع کشتی گیری و یک نوع تلازم و تهاجم میان شدتهای ناشی از جدا شدن از دنیا و شدتهای ناشی از اقبال آخرت برای او پیدا می شود.

ص: 476

خیلی عجیب است: از یک طرف نگاه می کند یک آینده ای برای خودش می بیند «هول المطلع»، آینده ای که خود آن آینده برای او یک فشاری دارد الی ماشاء الله. از طرف دیگر خود جدا شدن از اموری که می خواهد از آنها جدا بشود باز یک شدائدی دارد به جای خود. قبل از این حالت که احساس می کند می خواهد برود همین شدائد جدا شدن است. بعد که مرد، شدائد آن دنیاست. یک حالتی انسان دارد که آن را «حالت معاینه» می نامند و می گویند حالتی است که انسان بین دنیا و آخرت است، یک پایش به این طرف است یک پایش به آن طرف. اینجاست که دو حالت سختیهای جدا شدن از اینجا و سختیهای رو آوردن آنجا ایندو به همدیگر پیچیده اند و در یکدیگر ادغام شده اند: «و التفت الساق بالساق».

«الی ربک یومئذ المساق؛ آنروز، روز رانده شدن به سوی پروردگار توست» (قیامت/30) مطلب چیست؟ می فرماید مطلب سوق دادن و بردن به نزد پروردگار است، یعنی یک کار اختیاری نیست. مطلب این است که حساب حساب کشتی گیری نیست حساب دیگری است، یک مسیر قطعی است برای همه مردم و آن رانده شدن به پیشگاه پروردگار است و آن است که باید محقق بشود.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن جلد 10- صفحه 225-228

کلی__د واژه ه__ا

دنیا مرگ قرآن انسان خدا احتضار

برزخ

طبق آنچه از کتاب و سنت استفاده میشود انسان در فاصله میان مرگ و رستاخیز عمومی یک زندگانی محدود و موقتی دارد که برزخ و واسطه میان حیات دنیا و حیات آخرت است (بحار، ج 2، باب البرزخ).

انسان پس از مرگ از جهت اعتقاداتی که داشته و اعمال نیک و بدی که در این دنیا انجام داده مورد بازپرسی خصوصی قرار میگیرد و پس از محاسبه اجمالی طبق نتیجه ای که گرفته شد به یک زندگی شیرین و گوارا یا تلخ و ناگوار محکوم گردیده با همان زندگی در انتظار روز رستاخیز عمومی بسر میبرد (بحار، ج 2، باب البرزخ). حال انسان در زندگی برزخی بسیار شبیه است بحال کسیکه برای رسیدگی اعمالی که از وی سرزده به یک سازمان قضائی احضار شود و مورد بازجوئی و بازپرسی قرار گرفته به تنظیم و تکمیل پرونده اش بپردازند، آنگاه در انتظار محاکمه در بازداشت بسر برد. روح انسان در برزخ، بصورتی که در دنیا زندگی میکرد، بسر میبرد اگر از نیکان است از سعادت و نعمت و جوار پاکان و مقربان درگاه خدا برخوردار میشود و اگر از بدان است در نقمت و عذاب و مصاحبت شیاطین و پیشوایان ضلال میگذراند. خدای متعال در وصف حال گروهی از اهل سعادت میفرماید: «و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون* فرحین بما آتاهم الله من فضله و یستبشرون بالذین لم یلحقوا بهم من خلفهم الا خوف علیهم و لا هم یحزنون* یستبشرون بنعمة من الله و فضل و ان الله لا یضیع اجر المؤمنین؛ البته گمان مبر ای پیغمبر کسانی که در راه خدا کشته شده اند، مرده اند بلکه زنده اند و پیش خدای خودشان در مقام قرب روزی داده میشوند* از آنچه خدا از فضل خود بایشان داده شاد هستند و به کسانی از مؤمنین که بدنبالشان میباشند و هنوز به ایشان نرسیده اند مژده میدهند که هیچگونه ترس و اندوهی برایشان نیست* مژده میدهند با نعمت و فضل وصف نشدنی خدا و اینکه خدا مزد و پاداش مؤمنان را ضایع و تباه نمیکند» (آل عمران/ 169-171).

ص: 478

و در وصف حال گروهی دیگر که در زندگی دنیا از مال و ثروت خود استفاده مشروع نمیکنند، میفرماید: «حتی اذا جاء احدهم الموت قال رب ارجعون لعلی اعمل صالحا فیما ترکت کلا انها کلمة هو قائلها و من ورائهم برزخ الی یوم یبعثون؛ تا آن دم که به یکی از آنان مرگ میرسد میگوید خدایا مرا (به دنیا) برگردانید شاید در ترکه خود کار نیکی انجام دهم نه هرگز این سخنی است که او میگوید به سخنش گوش داده نمیشود و در پیششان برزخی است که تا روز رستاخیز ادامه دارد» (مؤمنون/ 99-100).

تکامل غایت آفرینش و روز قیامت

در میان کتب آسمانی، قرآن کریم تنها کتابی است که از روز رستاخیز به تفصیل سخن رانده و در عین اینکه تورات نامی از این روز به میان نیاورده و انجیل جز اشاره مختصری ننموده ،قرآن کریم در صدها مورد با نامهای گوناگون روز رستاخیز را یاد کرده و سرنوشتی را که جهان و جهانیان در این روز دارند، گاهی به اجمال و گاهی به تفصیل بیان نموده است. و بارها تذکر داده که ایمان به روز جزا (روز رستاخیز) هم تراز ایمان به خدا و یکی از اصول سه گانه اسلام است که فاقد آن (منکر معاد) از آئین اسلام خارج و سرنوشتی جز هلاکت ابدی ندارد. و حقیقت امر نیز همین است زیرا اگر از جانب خدا حسابی در کار، و جز او پاداشی در پیش نباشد، دعوت دینی که مجموعه ای از فرمانهای خدا و اوامر و نواهی او است، کمترین اثری دربر نخواهد داشت و وجود و عدم دستگاه نبوت و تبلیغ در اثر، مساوی خواهد بود بلکه عدم آن بر وجودش رجحان خواهد داشت، زیرا پذیرفتن دین و پیروی از مقررات شرع و آئین، خالی از کلفت و سلب آزادی نیست و در صورتیکه متابعت آن اثری در بر نداشته باشد هرگز مردم نیز بار آنرا نخواهند پذیرفت و از آزادی طبیعی دست بر نخواهند داشت. و از اینجا روشن میشود که اهمیت تذکر و یادآوری روز رستاخیز، معادل با اهمیت اصل دعوت دینی است. و هم از اینجا روشن میشود که ایمان به روز جزا مهمترین عاملی است که انسان را به ملازمت تقوی و اجتناب اخلاق ناپسندیده و گناهان بزرگ وادار میکند چنانکه فراموش ساختن یا ایمان نداشتن به آن ریشه اصلی هر بزه و گناهی است. خدای متعال در کتاب خود میفرماید: «ان الذین یضلون عن سبیل الله لهم عذاب شدید بما نسوا یوم الحساب؛ کسانیکه از راه خدا بیرون رفته و گمراه میشوند، برای ایشان عذابی است سخت در مقابل اینکه روز حساب را فراموش کردند» (ص/ 26).

ص: 479

چنانکه پیدا است در آیه کریمه، فراموشی روز حساب منشأ هر گمراهی گرفته شده است. تأمل در آفرینش انسان و جهان و همچنین در غرض و هدف شرائع آسمانی در پیش بودن چنین روزی (روز رستاخیز) را روشن میسازد. ما وقتیکه در کارهائی که در آفرینش تحقق میپذیرد، دقیق میشویم میبینیم که هیچ کاری (که بطور ضرورت به نوعی از حرکت نیز مشتمل است) بدون غایت و هدف ثابت انجام نمی یابد و هرگز خودکار بطور اصالت و استقلال مقصود و مطلوب میباشد. حتی در کارهائی که بنظر سطحی بی غرض شمرده میشوند مانند افعال طبیعی و بازیهای بچگانه و نظایر آنها اگر بدقت نگاه کنیم غایتها و غرضهائی مناسب نوع کار می یابیم چنانکه در کارهای طبیعی که عموما از قبیل حرکت میباشد غایتی که حرکت بسوی آنست غایت و غرض آنست و در بازیهای بچگانه مناسب نوع بازی غایتی است خیالی و وهمی که مطلوب از بازی همانا رسیدن بدان است.

البته آفرینش انسان و جهان کار خدا است و خدا منزه است از اینکه کار بیهوده و بی هدف انجام دهد و دائما بیافریند و روزی دهد و بمیراند و باز بیافریند و روزی دهد و بمیراند و همچنین درست کند و بهم زند بی اینکه از این آفرینش غایت ثابتی را بخواهد و غرض پابرجائی را تعقیب کند. پس ناچار برای آفرینش جهان و انسان، هدف و غرض ثابتی در کار است و البته سود و فائده آن بخدای بی نیاز نخواهد برگشت و هر چه باشد بسوی آفریده ها عاید خواهد شد، پس باید گفت که جهان و انسان بسوی یک آفرینش ثابت و وجود کاملتری متوجهند که فنا و زوال نپذیرد. و نیز وقتیکه از نظر تربیت دینی، در حال مردم دقیق میشویم میبینیم که در اثر راهنمائی خدائی و تربیت دینی، مردم به دو گروه نیکوکاران و بدکاران منقسم میشوند، با اینحال در این نشأه زندگی و تمیز و امتیازی در کار نیست بلکه بالعکس و علی الاغلب پیشرفت و موفقیت از آن بدکاران و ستمکاران میباشد و نیکوکاری توأم با گرفتاری و بدگذرانی و هر گونه محرومیت و ستمکشی می باشد.

ص: 480

در این صورت مقتضای عدل الهی آنست که نشأه دیگری وجود داشته باشد که در آن نشأه هر یک از دو دسته نامبرده جزای عمل خود را بیابند و هر کدام مناسب حال خود زندگی کنند. خدای متعال در کتاب خود باین دو حجت اشاره نموده میفرماید: «و ما خلقنا السماوات و الارض و ما بینهما لاعبین* ما خلقناهما الا بالحق ولکن اکثرهم لایعلمون؛ ما آسمان و زمین و آنچه را که در میان آنها است بیهوده نیافریدیم* آنها را جز به حق و از روی حکمت و مصلحت خلق نکردیم ولکن اکثر این مردم آگاه نیستند» (دخان/ 38-39). و در جای دیگر که هر دو حجت را در یک آیه جمع نموده، میفرماید: «ام حسب الذین اجترحوا السیئآت ان نجعلهم کالذین آمنوا و عملوا الصالحات سواء محیاهم و مماتهم ساء ما یحکمون* و خلق الله السمآوات و الارض بالحق و لتجزی کل نفس بما کسبت و هم لایظلمون؛ آیا کسانیکه به جرم و جنایتها پرداخته اند، گمان میبرند که ما آنان را مانند کسانی که ایمان آورده و کارهای نیک انجام داده اند، قرار خواهیم داد بطوریکه زندگی و مرگشان برابر باشد، بد حکمی است که میکنند خدا آسمانها و زمین را آفرید بحق (نه بیهوده) و برای اینکه هر نفس به آنچه با عمل خود کسب کرده جزا داده شود بی اینکه به مردم ستم شود» (جاثیه/ 21-22).

من_اب_ع

سید محمدحسین طباطبائی- شیعه در اسلام- صفحه 161-168

کلی__د واژه ه__ا

مرگ برزخ قیامت قرآن اسلام انسان آفرینش هدف ایمان

از نظر اسلام، انسان آفریده ای است که از تن و روان (روح و بدن) تشکیل یافته است. تن انسان، خود یکی از ترکیبات ماده و محکوم قوانین می باشد، یعنی حجم و وزن دارد و زندگانی او در زمان و مکانی است و از سرما و گرما و غیر آن ها متاثر می شود و تدریجا کهنه (پیر) و فرسوده می گردد و بالاخره، چنان که روزی به امر خدای متعال پیدایش یافته، روزی نیز تجزیه شده، از بین می رود. ولی روان، مادی نیست و هیچ یک از خاصیت های نام برده ماده را ندارد، بلکه صفت علم و احساس و فکر و اراده و صفات دیگر روحی، مانند مهر و کینه و شادی و اندوه و بیم و امید و مانند آن ها، از آن اوست و چنان که روان، خاصیت های نام برده ماده را ندارد، صفات روحی نیز از این خاصیت ها دورند، بلکه قلب و مغز (و) سایر اجزای بدن در فعالیت های بی شمار خود، فرمان بردار روان و صفات روانی می باشد و هیچ یک از اجزای بدن را به عنوان مرکز فرماندهی نمی توان تعیین کرد.

خدای متعال می فرماید: «ولقد خلقنا الانسان من سلالة من طین * ثم جعلناه نطفة فی قرار مکین * ثم خلقنا النطفة علقة فخلقنا العلقة مضغة فخلقنا المضغة عظاما فکسونا العظام لحما ثم انشأناه خلقا آخر فتبارک الله احسن الخالقین؛ ما برای نخستین بار انسان را از ماده ای که از گل گرفته شده بود، ساختیم، پس از آن، او را نطفه ای قرار دادیم که در جایگاه آرامی قرار می گیرد، پس از آن، نطفه را به صورت قطعه خونی در آوردیم و سپس آن را مانند گوشت جویده شده (مضغه) ساختیم و از مضغه، استخوان ها را خلق کردیم و بر استخوان ها، گوشت پوشانیدیم (صورت بدن را درست کردیم) پس از آن، او را آفرینش اساسی و بی سابقه دیگری دادیم» (مؤمنون/12تا14).

ص: 482

معنی مرگ از نظر اسلام

روی اصل نام برده، معنی مرگ از نظر اسلام نه این است که انسان هیچ و نابود شود، بلکه این است که روان انسان که فناناپذیر است، علاقه و رابطه خود را از تن قطع کند و در نتیجه، تن از بین برود و روان، بدون تن، به زندگی خود ادامه دهد. خدای متعال می فرماید: «وقالوا اءذا ضللنا فی الارض أءنا لفی خلق جدید بل هم بلقاء ربهم کافرون * قل یتوفاکم ملک الموت الذی و کل بکم؛ منکرین معاد می گویند: چگونه می شود که پس از این می میریم و بدن های ما در زمین متلاشی شده، گم می شود، دوباره با آفرینش تازه ای موجود شویم؟ در پاسخ آنان بگو: فرشته مرگ که به شما موکل است، شما را از تن ها دریافت می دارد» (سجده/10و11)، و متلاشی شدن تن ها، شما را نابود نمی کند. پیغمبر اکرم (ص) می فرماید: شما نابود نمی گردید، بلکه از خانه ای به خانه دیگر منتقل می شوید.

برزخ

اسلام معتقد است که انسان پس از مردن به طرز خاصی زنده می باشد، اگر نیکوکار است، از نعمت و سعادت برخوردار و اگر بدکار است، معذب خواهد بود و هنگامی که قیامت برپا شود، برای حساب عمومی حاضر می شوند. عالمی که انسان، پس ازمرگ تا روز قیامت در آن زندگی می کند برزخ نامیده می شود. خدای متعال می فرماید: «و من ورآئهم برزخ الی یوم یبعثون؛ به دنبال مردم، پس از مرگ تا روز قیامت، برزخ است» (مومنون/100) و نیز می فرماید: «ولاتحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله اموتا بل احیاء عند ربهم یرزقون؛ چنین مپندار که کشتگان راه خدا، مرده و نابود می شوند، بلکه آنان زنده هستند و پیش خدای خود، روزی می خورند» (آل عمران/169).

ص: 483

من_اب_ع

علامه طباطبایی- اصول عقاید و دستورات دینی 1 - 4- صفحه 215 تا 217

کلی__د واژه ه__ا

معاد مرگ قیامت روح ماده برزخ انسان

در قرآن اشاره می کند که: «الله یتوفی الأنفس حین موتها و التی لم تمت فی منامها فیمسک التی قضی علیها الموت و یرسل الأخری إلی أجل مسمی إن فی ذلک لایت لقوم یتفکرون؛ خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض می کند، و ارواحی را که نمرده اند نیز به هنگام خواب می گیرد، سپس ارواح کسانی را که فرمان مرگ آنها را صادر کرده نگه میدارد، و ارواح دیگری را (که باید زنده بمانند) باز می گرداند تا سرآمد معینی، در این امر نشانه های روشنی است برای کسانی که تفکر می کنند» (زمر،42)، برای اینکه روشن سازد همه چیز انسانها و از جمله حیات و مرگشان به دست خدا است می گوید: خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض می کند (الله یتوفی الانفس حین موتها). و ارواحی را که نمرده اند نیز به هنگام خواب می گیرد (و التی لم تمت فی منامها).

و به این ترتیب خواب برادر مرگ است و شکل ضعیفی از آن، چرا که رابطه روح با جسم به هنگام خواب به حداقل می رسد و بسیاری از پیوندهای این دو قطع می شود. بعد می افزاید: ارواح کسانی را که فرمان مرگ آنها را صادر کرده نگه می دارد (به گونه ای که هرگز از خواب بیدار نمی شوند) و ارواح دیگری را که فرمان ادامه حیاتشان داده، به بدنهایشان باز می گرداند تا سرآمد معینی (فیمسک التی قضی علیها الموت و یرسل الاخری الی اجل مسمی). آری در این مسأله آیات و نشانه های روشنی است برای کسانی که تفکر می کنند (ان فی ذلک لایات لقوم یتفکرون).

ص: 485

از این آیه امور زیر به خوبی استفاده می شود:

1 - انسان ترکیبی است از روح و جسم، روح گوهری است غیر مادی که ارتباط آن با جسم مایه نور و حیات آن است.

2- به هنگام مرگ خداوند این رابطه را قطع می کند، و روح را به عالم ارواح می برد و به هنگام خواب نیز این روح را می گیرد، اما نه آنچنان که رابطه به کلی قطع شود، بنابراین روح نسبت به بدن دارای سه حالت است: ارتباط تام (حالت حیات و بیداری) ارتباط ناقص (حالت خواب) قطع ارتباط به طور کامل (حالت مرگ).

3- خواب چهره ضعیفی از مرگ است، و مرگ نمونه کاملی از خواب!

4- خواب از دلائل استقلال و اصالت روح است، مخصوصا هنگامی که با رؤیا آنهم رؤیاهای صادقه توأم باشد این معنی روشنتر می شود.

5- بعضی از ارواح هنگامی که در عالم خواب رابطه آنها با جسم ضعیف می شود گاه به قطع کامل این ارتباط می انجامد به طوری که صاحبان آنها هرگز بیدار نمی شوند، و اما ارواح دیگر در حال خواب و بیداری در نوسانند تا فرمان الهی فرا رسد.

6- توجه به این حقیقت که انسان همه شب به هنگام خواب در آستانه مرگ قرار می گیرد درس عبرتی است که اگر در آن بیندیشد برای بیداری او کافی است.

7- تمام این امور به دست قدرت خداوند انجام می گیرد، و اگر در آیات دیگر سخن از قبض روح به دست ملک الموت و فرشتگان مرگ آمده، به عنوان این است که آنها فرمانبران حق و مجریان اوامر او هستند و تضادی میان این دو وجود ندارد.

ص: 486

به هر حال این که در پایان آیه می فرماید: در این موضوع نشانه های روشنی است برای کسانی که اندیشه می کنند منظور نشانه هائی از قدرت خداوند و مسأله مبدأ و معاد و ضعف و ناتوانی انسان در برابر اراده او است. و از این آیه حاکمیت الله بر وجود انسان و تدبیر او از طریق نظام مرگ و حیات و خواب و بیداری مشخص می شود.

من_اب_ع

مرتضی مطهری-آشنایی با قرآن جلد 3- صفحه 116-117

تفسیر نمونه ج 19 ص 479-475

کلی__د واژه ه__ا

مرگ روح ماده قرآن جسم خواب فرشتگان نشانه های خدا

«حتی اذا جائتهم رسلنا یتوفونهم؛ تا آن گاه که فرستادگان ما سوی ایشان آیند که جانشان بگیرند» (اعراف/37).

«اعبد الله الذی یتوفیکم و امرت ان اکون من المؤمنین؛ خدایی را می پرستم که جان شما را می ستاند و فرمان یافته ام که از مؤمنان باشم» (یونس/104).

«و قالو اءذا ضللنا فی الارض اءنا لفی خلق جدید بل هم بلقاء ربهم کافرون* قل یتوفیکم ملک الموت الذی وکل بکم» و گفتند: آیا وقتی مردیم و در زمین ناپدید شدیم، در آفرینش تازه ای خواهیم شد؟ بگو فرشته مرگ که بر شما گمارده شده، جانتان را می ستاند» (سجده/10و11).

از این آیات زیاد داریم که مرگ را تعبیر به «توفی» کرده است. «توفی» از ماده «وفی» است، همان ماده ای که وفا و استیفا از آن ماده است. «توفی» از ماده فوت نیست. ما فارسی زبان ها گاهی فوت را با وفات مرادف خیال می کنیم. فوت از دست رفتن است، اگر تعبیر فوت می کرد، مرگ به همان معنای تباهی و تمام شدن و از دست رفتن بود. وفات از ماده وفا و استیفاست و به اتفاق تمام لغت ها «توفی» یعنی استیفا کردن و تحویل گرفتن یک چیز بتمامه. «الله یتوفی الانفس حین موتها»؛ یعنی خدا نفس ها را در وقت مردن بتمامه و بکماله می گیرد و همچنین آیات دیگری که در این زمینه هست همان مفهوم قبض را می دهد. در قرآن کلمه «قبض» نیامده و ما در عرف خودمان می گوییم عزرائیل روح را قبض کرد، قابض الارواح است، ولی قبض با توفی که در قرآن آمده هر دو یک معنی را می دهند.

ص: 488

در یکی از این آیات مسئله خواب را با مردن در یک ردیف می شمارد، می فرماید: «الله یتوفی الانفس حین موتها و التی لم تمت فی منامها»؛ خدا نفسها را در وقت مردن و نفس زنده ها را که هنوز نمرده اند در وقت خوابیدن می گیرد، آن که مرد دیگر نفسش برنمی گردد و آن که خوابیده است آن را دو مرتبه می فرستد. معلوم می شود از نظر قرآن یک چیزی هست که نام او «نفس» است. «فیمسک التی قضی علیها الموت»؛ آن که حکم مرگ بر او شده است، نگهش می دارد «و یرسل الاخری الی اجل مسمی»؛ و آن دیگری (یعنی خوابیده) را می فرستد تا یک وقت مقدر و تعیین شده که آن هم برای همیشه باید گرفته شود (زمر/42).

خداوند در جای دیگر قرآن می فرماید: «قل یتوفاکم ملک الموت الذی وکل بکم ثم الی ربکم ترجعون؛ بگو فرشته مرگ که بر شما مأمور شده (روح) شما را می گیرد سپس به سوی پروردگارتان باز می گردید» (سجده /11).

تعبیر تازه و جالب در اینجا تعبیر «یتوفاکم» از ماده «توفی» (بر وزن ترقی) است. به گفته "راغب" در "مفردات"، «وافی» در اصل به معنی چیزی است که به حد کمال برسد، بنابراین «توفی» به معنی گرفتن چیزی است به طور کامل، این تعبیر به وضوح این حقیقت را می رساند که مرگ به معنی فنا و نابودی نیست، بلکه نوعی کامل از قبض و دریافت و گرفتن روح آدمی به طور کامل می باشد و این خود دلیل زنده ای است که روح آدمی بعد از مرگ باقی می ماند. بسیاری از مفسران بزرگ به این مسأئله توجه کرده و بر آن تأکید نموده اند، و گرنه فنا و نابودی چیزی نیست که «توفی» (دریافت کامل) در مورد آن صادق باشد. در بعضی از موارد، این «توفی» (دریافت) را به خدا نسبت می دهند: «الله یتوفی الانفس حین موتها؛ خداوند جانها (ارواح) را به هنگام مرگ می گیرد و دریافت می کند» (زمر/42) و در جای دیگر می خوانیم «ولکن اعبد الله الذی یتوفاکم؛ ولی من خدائی را پرستش می کنم که (روح) شما را به هنگام مرگ می گیرد» (یونس/ 104). البته هرگز تضادی بین این سه تعبیر که در قرآن مجید آمده (خدا جان شما را می گیرد، فرشته می گیرد، ملائکه و فرشتگان می گیرند) وجود ندارد، چرا که همه فرمانبر خدا هستند، پس فاعل اصلی اوست و فرشتگان قبض ارواح نیز رئیسی دارند که ملک الموت نامیده می شود و فرشتگان دیگر قبض ارواح مأموران اویند.

ص: 489

آیات قرآنی قبض روح را به سه عامل مستند نموده است:

1- خداوند متعال، «الله یتوفی الانفس حین موتها؛ خداوند نفس ها را در هنگام مرگ می گیرد» (زمر آیه 42).

2- ملک الموت (عزرائیل علیه السلام)، «قل یتوفاکم ملک الموت الذی وکل بکم؛ بگو به آنان ملک الموت که بر شما موکل شده است، ارواح شما را میگیرد» (سجده آیه 11).

3- فرشتگان که در بعضی از آیات از آنها به رسولان نیز تعبیر شده است؛ «تتوفاهم الملائکة؛ ملائکه جانشان را می گیرد» (نحل آیه 28 و 32).

4- رسولان الهی «توفته رسلنا؛ رسولان ما او را می گیرند» (انعام آیه 61).

بدیهی است که این آیات با نظر به فاعل حقیقی که خدا است و وسایلی که ملک الموت عزرائیل (ع) و دیگر فرشتگان میب اشند، مخالفتی با یکدیگر ندارند و منظور از ملائکه دیگر، همانگونه که از امیرالمؤمنین (ع) آمده است یاران ملک الموت در امر قبض ارواح می باشند. روایت از امیرالمؤمنین (ع) چنین آمده است: «انه سئل عن قول الله تعالی: الله یتوفی الانفس حین موتها و قوله: قل یتوفاکم ملک الموت و قوله عزوجل: توفته رسلنا و قوله تعالی: تتوفاهم الملائکة فمرة یجعل الفعل لنفسه و مرة لملک الموت و مرة للرسل، و مرة للملائکة؟ فقال علیه السلام: ان الله تبارک و تعالی اجل و اعظم من ان یتولی ذلک بنفسه، و فعل رسله و ملائکته فعله لانهم بامره یعلمون. فاصطفی من الملائکة رسلا و سفرة بینه و بین خلقه، و هم الذین قال الله فیهم: (الله یصطفی من الملائکة رسلا و من الناس؛ حج آیه 75). فمن کان من اهل الطاعة تولت قبض روحه ملائکة النقمة، و لملک الموت اعوان من اهل المعصیة تولت قبض روحه ملائکة النقمة، و لملک الموت اعوان من ملائکة الرحمة و النقمة یصدر ون عن امره وفعلهم فعله، و کل ما یاتونه منسوب الیه، و اذا کان فعلهم فعل ملک الموت ففعل ملک الموت فعل الله لانه یتوفی الانفس علی ید من یشاءو یعطی و یمنع و یثیب و یعاقب علی ید من یشاء و ان فعل امنائه فعله کما قال: «و ما تشاءون الا ان یشاء الله». (انسان آیه 30 و تکویر آیه 29).

ص: 490

از امیرالمؤمنین (ع) از کلام خداوندی سؤال شد که می فرماید: "خدا است که نفس ها را، جانها یا ارواح را در موقع فرا رسیدن مرگ می گیرد و بگو: آن ملک الموت جان های شما را می گیرد که بر شما موکل شده است و رسولان ما او را میگیرند و فرشتگان آنان را می گیرند؟ " این اختلاف در عامل قبض روح چیست؟ آن حضرت پاسخ داد: خداوند تبارک و تعالی بزرگ تر و با عظمت تر از آن است که قبض روح انسان را خود به طور مستقیم انجام بدهد و کار رسولان و فرشتگانش، کار خود خدا است، زیرا آنان به دستور خدا عمل می کنند، پس خداوند متعال از فرشتگان، رسولان و از انسان ها سفرایی را بین خود و مخلوقاتش برگزید و درباره آنان است، که خداوند می فرماید: «خدا از فرشتگان و از مردم رسولانی را برمی گزیند». پس هر کسی که از اهل طاعت باشد، قبض روح او را فرشتگان رحمت به عهده می گیرند و هر کسی که از اهل معصیت باشد، قبض روح او را فرشتگان عذاب انجام می دهند و برای ملک الموت یارانی از فرشتگان رحمت و عذاب است که از امر او پیروی می کنند و کار آن فرشتگان کار ملک الموت است و هرچه انجام بدهند منسوب به ملک الموت است و حال که کار آن فرشتگان کار ملک الموت است، پس کار ملک الموت هم کار خدا است، زیرا خدا است که نفس ها را با دست هر که می خواهد می گیرد و او است که به وسیله هر کس که بخواهد عطا می فرماید و جلوگیری می کند و پاداش می دهد و عقاب می نماید و کار امنای خداوندی کار خدا است، چنان که فرموده است: «و شما نمی خواهید مگر آنچه را که خدا می خواهد». امیرالمؤمنین (ع) در جملات مورد تفسیر، پس از غیر قابل درک بودن قبض روح انسان ها به وسیله ملک الموت که مخلوقی است و مخلوقی را قبض روح می نماید، نتیجه بسیار مهمی را متذکر می شوند. و آن اینست: حال که شما نمی توانید جریان قبض روح را بفهمید چگونه می خواهید خدا را توصیف کنید؟

ص: 491

در روایتی از امام صادق (ع) چنین آمده است: «قیل لملک الموت علیه السلام: کیف تقبض الارواح و بعضها فی المغرب و بعضها فی المشرق فی ساعة واحدة؟ فقال: ادعوها فتجیبنی؟قال:و قال ملک الموت علیه السلام: ان الدنیا بین یدی کالقصعة بین یدی احدکم فیتناول منها ما شاء،و الدنیا عندی کالدر هم فی کف احدکم یقلبه کیف یشاء؛ (به ملک الموت علیه السلام گفته شد: چگونه ارواح انسان ها را در یک ساعت زمان می گیری در حالی که بعضی از آنان در مغرب است و بعضی در مشرق؟ ملک الموت پاسخ داد: من ارواح را می خوانم آن ها مرا اجابت می کنند. امام علیه السلام فرمود: و ملک الموت علیه السلام گفت: دنیا در برابر من مانند کاسه ایست در برابر یکی از شماها که هرگونه بخواهد از محتویات آن بر می دارد و دنیا در نزد من مانند درهمی در دست یکی از شما است که هر گونه بخواهد آن را می گرداند.

من_اب_ع

کمال الدین ابن میثم بحرانی- شرح نهج البلاغه ج 3- ص 90

سید محمد حسین طباطبائی- تفسیر المیزان جلد 20- صفحه 360

مرتضی مطهری- مجموعه آثار جلد 4- صفحه 645

کلی__د واژه ه__ا

دنیا مرگ روح خدا عزرائیل خواب

داستان زن ابوطلحه انصاری

ابوطلحه انصاری یکی از یاران رسول خداست، زنی باایمان داشت به نام ام سلیم، این زن و شوهر، پسری داشتند که مورد علاقه هر دو بود، ابوطلحه پسر را سخت دوست می داشت، پسر بیمار شد، بیماریش شدت یافت، به مرحله ای رسید که ام سلیم دانست که کار پسر تمام است. ام سلیم برای این که شوهرش در مرگ فرزندش بیتابی نکند او را به بهانه ای به خدمت رسول اکرم (ص) فرستاد و پس از چند لحظه طفل جان به جان آفرین تسلیم کرد. ام سلیم جنازه بچه را در پارچه ای پیچید و در یک اطاق مخفی کرد، به همه اهل خانه سپرد که حق ندارید ابوطلحه را از مرگ فرزند آگاه سازید. سپس رفت و غذایی آماده کرد و خود را نیز آراست و خوشبو نمود. ساعتی بعد که ابوطلحه آمد و وضع خانه را دگرگون یافت، پرسید: بچه چه شد؟ ام سلیم گفت: بچه آرام گرفت. ابوطلحه گرسنه بود، غذا خواست، ام سلیم غذایی که قبلا آماده کرده بود حاضر کرد و دو نفری غذا خوردند... ابوطلحه آرام گرفت، ام سلیم گفت: مطلبی می خواهم از تو بپرسم، گفت: بپرس گفت: آیا اگر به تو اطلاع دهم که امانتی نزد ما بود و ما آن را به صاحبش رد کرده ایم ناراحت می شوی؟ ابوطلحه گفت: نه هرگز، ناراحتی ندارد، امانت مردم را باید پس داد. ام سلیم گفت: سبحان الله، باید به تو بگویم که خداوند فرزند ما را که امانت او بود از ما گرفت و برد. ابوطلحه از بیان این زن تکان سختی خورد و گفت: به خدا قسم من از تو که مادر هستی سزاوارترم که در سوگ فرزندمان صابر باشم. از جا بلند شد و... دو رکعت نماز به جا آورد، به حضور رسول اکرم (ص) رفت و ماجرا را از اول تا آخر برای آن حضرت شرح داد. رسول اکرم فرمودند:... خدا را سپاس می گزارم که در امت من مانند صابره (زن صابر و شکیبا) بنی اسرائیل قرار داد. یکی از اصحاب پرسید: ای رسول خدا! صبر صابره بنی اسرائیل چگونه بود؟ حضرت فرمود: در بنی اسرائیل زن و شوهری بودند، این زن و شوهر دو پسر عزیزی داشتند روزی شوهر به زنش گفت: غذایی درست کن تا چند نفر از مردم را دعوت کنم. زن مطابق دستور شوهر غذایی تهیه کرد و مهمانها آمدند. این زن و شوهر مشغول پذیرایی مهمانان بودند و دو پسرشان با هم بازی می کردند که ناگهان در چاه منزل افتادند و مردند. مادر وقتی متوجه شد که بچه ها در چاه افتاده و مرده اند جنازه آنها را در پارچه ای پیچید و در اطاقی گذاشت، هیچ گونه سر و صدایی نکرد که مبادا وضع مهمانی شوهرش مختل گردد و به هم بخورد. وقتی شوهرش از پذیرایی مهمانها فارغ شد آمد نزد او و گفت: بچه ها کجایند. زن گفت: در خانه هستند و زن نیز خود را آراسته و خوشبو نمود... شوهر باز پرسید: فرزندانم کجا هستند؟ زن نیز گفت: در خانه هستند. آنگاه مرد فرزندانش را صدا زد آنها از اطاق دیگر خارج شدند و شتابان به طرف پدرشان آمدند زن از این قضیه تعجب کرد و گفت: سبحان الله به خدا قسم که هر دو مرده بودند، ولی خداوند به خاطر صبر من اینها را زنده کرد.

ص: 493

صبر صفیه در شهادت برادرش حمزه

در روایت است که صفیه دختر عبدالمطلب به احد رفته تا جسد مثله شده (دریده شده) برادرش حمزه را ببیند. پیامبر (ص) به زبیر (پسر صفیه) فرمود: برو مادرت را برگردان که وضع دلخراش جسد مثله شده یعنی گوش و دماغ بریده و شکم پاره شده برادرش حمزه را نبیند. زبیر رفت و به مادرش گفت: ای مادر! پیامبر خدا (ص) فرمود: برگرد! صفیه گفت: شنیده ام که برادرم را مثله کرده اند او در راه خداوند عزوجل راضی بود که به چنین وضعی شهید شود چرا من راضی نباشم؟ من هم این مصیبت را به حساب خدا می گذارم و برای خدا صبر می کنم. وقتی زبیر آمد خدمت پیامبر (ص) و گفته مادرش را به حضرت خبر داد پیامبر (ص) فرمود: مانعش نشوید تا او برود سر نعش برادرش. آنگاه به صفیه اجازه دادند کنار نعش برادر برود. صفیه رفت به جنازه برادر نگاه کرد و بر او نماز خواند و استرجاع نمود یعنی گفت: «إنا لله و إنا إلیه راجعون؛ ما از خدائیم و به سوی او باز می گردیم» (بقره/ 156) و برای برادر شهیدش طلب مغفرت کرد.

سخن مادر داغدیده ای در شهادت فرزندش

جوانی از انصار به نام خلاد در غزوه بنی قریظه شهید شد. مادرش در شهادت فرزندش خوشحالی می کرد. مردم به او اعتراض کردند که چرا در شهادت فرزندت رسم ماتم برپا نمی کنی؟ مادر گفت: من به مصیبت فرزندم گرفتار شدم ولی دلم نمی خواهد که دوستان او را ناراحت کنم. پیغمبر (ص) برای فرزند او دعا کرد و به او فرمود: که دو پاداش دارد زیرا اهل کتاب او را شهید کردند.

ص: 494

بانویی که برادر، پدر، شوهر و پسرش در احد شهید شدند

از انس بن مالک روایت شده است که وقتی در جنگ احد شایع شد که پیغمبر (ص) کشته شد داد و فریاد مردم مدینه بلند شد. عده ای از زنهای مدینه به طرف احد رفتند. از جمله آنها زنی از زنهای انصار بود که چهار شهید داشت و معلوم نبود که برای شهدا خودش آمد یا این که برای جستجوی حال پیغمبر (ص). وقتی از کنار جنازه چهار شهیدش عبور کرد گفت: اینها چیست؟ گفتند: جنازه برادر و پدر و شوهر و پسرت می باشد، زن بدون این که کنترلش را از دست دهد و جزع و فزع کند گفت: پیغمبر خدا کجا است؟ گفتند: پیامبر جلوی شما است زن رفت و خودش را به حضرت رساند و به گوشه لباس پیامبر چنگ زد و می گفت: پدر و مادرم به فدایت ای رسول خدا! تو زنده باشی تمام مشکلات برای ما آسان است.

گفتگوی مادر دو شهید با پیامبر (ص)

یکی از بانوانی که دو فرزندش در احد شهید شد سمراء دختر قیس است. وقتی رسول خدا را ملاقات کرد حضرت او را در شهادت دو پسرش تسلیت گفت. سمراء به پیغمبر (ص) عرض کرد: هر مصیبتی بعد از تو آسان است (یعنی اگر تو سالم باشی تمام مصیبت ها قابل تحمل است) بعد گفت: به خدا قسم این گرد و غباری که در جنگ احد به صورت تو نشست برای من از مصیبت دو فرزندم سخت تر است.

در شهادت فرزندم به من تبریک بگویید

ص: 495

روایت شده است که صلت بن اشیم یکی از رزمندگانی بود که با فرزندش در جنگ احد شرکت داشت. او به فرزندش گفت: پسر عزیزم! تو از من جلوتر به میدان نبرد برو و با کفار و مشرکین بجنگ تا شهید شوی و من تو را به حساب خدا بگذارم (یعنی تو جلوتر برو تا شهید گردی و من بعد از تو شهید شوم تا دو اجر ببرم یکی داغ فرزند، و دگر اجر شهادت). این فرزند بر حسب فرمان پدر به میدان نبرد شتافت و به دشمنان اسلام حمله کرد تا این که به درجه رفیع شهادت نایل گردید. وقتی زنها برای تسلیت به نزد مادر این جوان می رفتند مادرش به زنها می گفت: اگر آمدید که به من در شهادت فرزندم تبریک و تهنیت بگویید مرحبا به شما و خوش آمدید و اگر برای غیر تبریک آمدید برگردید و بروید.

داستان پیرزنی در مرگ تنها فرزند خویش

در روایت است که پیرزنی از طایفه بنی بکر بن کلاب که به عقل معروف بود، فرزندی داشت که مدت زیادی مریض بود. این پیرزن به بهترین وجه از او پرستاری می کرد تا این که فرزند وفات کرد و زن با کمال آرامش در خانه نشست و خویشان او به حضور او رفتند. زن رو کرد به یکی از بزرگان قوم خود و گفت: سزاوار است کسی که از نعمت سلامتی برخوردار است برای توفیق خودش قبل از مردنش کوتاهی نکند و سخنان ارزشمندی در این زمینه گفت، سپس اشعاری گفت که مضمونش این است «فرزند من مونسم بود و خداوند او را برد پس اگر من صبر کنم نزد خدا اجر دارم و اگر صبر نکنم و گریه نمایم برای من فایده ای ندارد». آن بزرگ گفت: ما همیشه از زنها به هنگام مصیبت، جزع و فزع می شنیدیم. این روش تو برای زنها پندی است که دیگر به هنگام مصیبت بی تابی نکنند واقعا تو صبر نیکویی نمودی، اصلا این عمل تو شباهت به زنها ندارد و زنها هرگز نمی توانند در این طور مواقع خود را کنترل کنند. سپس آن زن سخنانی گفت که خلاصه اش این است: «صبر هم ظاهرش نیکو و هم عاقبتش پسندیده است ولی جزع و بیتابی هم ظاهرش ناپسند است و هم در پیشگاه خدا گناه است و اگر صبر و جزع به صورت دو مردی درآیند صبر به صورت مرد زیبا و کریمی است و همین بس است در فضیلت صبر که خداوند به صابران وعده های بزرگی داده است».

ص: 496

بانویی که سه پسرش در جنگ خیبر شهید شدند

در روایت است که سه برادر در جنگ خیبر شهید شدند وقتی که خبر شهادت آنها به مادرشان رسید مادر آنها گفت: فرزندانم در حال فرار و پشت کردن شهید شدند یا در حال روبرو شدن با دشمن؟!! گفتند: فرزندانت در حال مقاومت رو در روی دشمن شهید شدند. آن بانوی محترمه و شکیبا گفت: حمد و ستایش خدا را که فرزندانم به فوز عظیم نایل شدند و به شرافت و عزت رسیدند. جان من و پدر و مادرم به فدای ایشان (و هیچ گونه گریه و ناله ای از آن بانوی محترم صادر نشد).

جزع و فزع اجر را از بین می برد

بیهقی از ابوالعباس سراج روایت کرده: فرزند یکی از اصحاب فوت نمود و من برای تسلیت به منزلشان رفتم و به مادر بچه دلداری دادم و به او گفتم: در مرگ فرزندت تقوا و صبر و بردباری پیشه کن. مادر بچه در جواب من گفت: مصیبت من در مرگ فرزندم بالاتر و با عظمت تر از این است که با داد و فریاد و بی تابی آن را فاسد کنم. (یعنی اگر جزع و بی تابی کنم اجر من از بین می رود).

سخنان حکمت آمیز مادری در مرگ فرزندش

ابان بن تغلب (ره) می گوید: زنی را دیدم که تازه فرزندش مرده بود، چشمان فرزند را بست و پارچه ای به روی او انداخت و گفت: فرزند عزیزم! چیزی که باقی است جزع و بی تابی ندارد و برای آن چیزی که فردای قیامت به خاطر مصیبت تو خداوند عنایت می کند گریه کردن معنی ندارد. فرزند عزیزم! تو می چشی آنچه را که پدرت چشید و به زودی مادرت نیز می چشد (یعنی پدرت فوت نمود و تو نیز وفات نمودی و من هم به دنبال شما خواهم آمد). همانا بالاترین راحتی ها برای این بدن خوابیدن است و خواب هم برادر مرگ است. چه فرق می کند تو در بستر خودت بخوابی یا بستر غیر خودت زیرا فردای قیامت سؤال و جواب و بهشت و جهنم است، پس اگر تو از اهل بهشت باشی، مرگ هیچ گونه ضرری برای تو ندارد و اگر از اهل آتش باشی، مرگ هیچ گونه نفعی برایت ندارد اگر چه از تمام مردم بیشتر عمر کنی. پسر عزیزم! اگر مرگ برای فرزندان آدم بهترین چیز نبود هرگز خداوند پیغمبرش را قبض روح نمی کرد و دشمنش ابلیس را زنده باقی نمی گذاشت.

ص: 497

بانویی که فرزندش در چاه آب غرق شد

شخص محترمی می گوید: من به اتفاق یکی از دوستانم به طرف بیابان سوزان حجاز مسافرت کردیم و راه گم کردیم. از سمت راست جاده خیمه ای را از دور دیدیم و به همان نشان رفتیم تا به خیمه رسیدیم، دیدیم که زنی در درون خیمه نشسته است. سلام نمودیم؛ آن زن جواب سلام ما را داد و گفت: شما کیستید؟ گفتیم: ما مسافریم و راه گم کرده ایم. زن گفت: شما صورتتان را از من برگردانید تا من حق ضیافت شما را ادا کنم. ما صورتمان را از او برگرداندیم و او برای ما پلاسی پهن نمود و گفت: روی این پلاس بنشینید تا فرزندم بیاید و از شما پذیرایی کند. موقع آمدن فرزندش نزدیک شد. او چند بار از داخل خیمه پرده یک طرف را بالا زد و به بیابان نگاه کرد، ولی یک بار که پرده را بالا زد ناراحت شد و گفت: شتر فرزندم می آید ولی دیگری بر آن سوار است. وقتی سوار نزدیک خیمه رسید به صدای بلند گفت: ام عقیل خدا در مورد فرزندت به تو اجر مرحمت کند. زن پرسید مگر فرزندم مرد؟! جواب داد بلی، در کنار چاه آب بود شترها به هم ریختند و او در چاه افتاد. زن مصیبت زده خود را نگهداشت و گفت: تو فعلا بیا و از مهمانها پذیرایی کن سپس گوسفندی آورد و به او داد تا ذبح کند، زن در حال مصیبت و داغداری برای ما غذا تهیه کرد، پس از صرف غذا نزدیک آمد و گفت: هیچ کدام از شما قرآن می دانید؟ گفتم: بلی. زن گفت: برای تسلای خاطر من در مصیبت فرزندم چند آیه بخوان! من گفتم: خداوند می فرماید: «و بشر الصابرین* الذین إذا أصابتهم مصیبة قالوا إنا لله و إنا إلیه راجعون* أولئک علیهم صلوات من ربهم و رحمة و أولئک هم المهتدون؛ ای پیامبر! به صابرین بشارت بده* آنها که هنگامی که مصیبتی به آنها برسد می گویند: ما از آن خدا هستیم و به سوی او بازمی گردیم* اینها کسانی اند که الطاف و رحمت خدا شامل حال آنان شده و آنها هستند هدایت یافتگان» (بقره/ 155-157). زن با هیجان گفت: تو را به خدا قسم، این که خواندی قرآن بود؟ گفتم: آری و الله از قرآن است. زن گفت: درود بر شما و از جای برخاست، چند رکعت نماز خواند سپس گفت: «اللهم انی فعلت ما امرتنی به فانجز لی ما وعدتنی به؛ خدایا! من امر تو را اطاعت کردم و در مرگ فرزندم صبر می کنم، تو نیز درباره من به وعده خود وفا کن» و گفت: اگر بنا باشد کسی برای دیگری بماند لازم بود پیغمبر (ص) برای امت بماند و از دنیا رحلت نفرماید. وقتی ما از خیمه آن زن بیرون آمدیم گفتم: من هرگز زنی از این کامل تر ندیدم که خدایش را به اکمل صفات جمال و جلال یاد کرده است. چون او به طور یقین دانست که مرگ را نمی شود دفع کرد و از دستش رها شد و گریخت و نیز به یقین می دانست که جزع و بیتابی نیز در مرگ فرزند فایده ای ندارد و گریه هم میت را برنمی گرداند. بنابراین خودش را به صبر جمیل آراسته نمود و مصیبت مرگ فرزندش را به حساب خدا گذاشت که ذخیره نافعی برای روز فقر و نیازمندی اش (یعنی روز قیامت) باشد.

ص: 498

صبر بانویی در مرگ دلخراش دو فرزند و شوهرش

بیهقی از ذوالنون مصری روایت کرده است که می گوید: من مشغول طواف خانه خدا بودم، ناگهان دو کنیز را دیدم که یکی از آنها اشعار ذیل را انشا کرد و گفت:

صبرت و کان الصبر خیر مطیة *** و هل جزع منی یجدی فاجزع

صبرت علی ما لو تحمل بعضه *** جبال برضوی اصبحت تتصدع

ملکت دموع العین ثم رددتها *** الی ناظری فالعین فی القلب تدمع

«صبر کردم در حالی که صبر بهترین مرکوب است. و اگر جزع و بی تابی فایده ای می داشت بی تابی می کردم بر مصیبتی». «صبر کردم که اگر مقداری از آن مصیبت بر کوه رضوی وارد می شد کوه با آن عظمت متلاشی می شد و طاقت تحمل آن را نداشت». «اشکهای چشمم را کنترل کردم و آنها را به داخل دیدگانم برگرداندم و چشم دل گریان شد».

ذو النون مصری می گوید. من به او گفتم: از چه چیز نالان هستی ای کنیز! گفت: مصیبتی بر من وارد شد که هرگز بر هیچ کس وارد نشد. گفتم: آن مصیبت چیست؟ کنیز گفت: من دو جوان داشتم که جلوی من مشغول بازی بودند و پدرشان نیز گوسفندی را ذبح کرد سپس یکی از دو فرزندانم به دیگری گفت: ای برادر! به تو نشان دهم چگونه پدر ما سر این گوسفند را برید؟ آن گاه حرکت کرد و موهای سر برادرش را گرفت و سر او را از بدن جدا و فرار کرد. پدرش قاتل را تعقیب کرد که او را بگیرد وقتی او را پیدا کرد که درنده ای او را دریده و خورده بود. پدر وقتی صحنه را دید به طرف منزل بازگشت، ولی او نیز در بین راه از تشنگی و گرسنگی مرد.

ص: 499

سخن حکیمانه مادری در مرگ فرزند خود

از بعضی اصحاب حکایت شده است که زنی فرزندش فوت شد و در مصیبت آن صبر و بردباری پیشه کرد و گفت: طاعت خدا را که صبر و بردباری است بر طاعت شیطان که جزع و بی تابی است ترجیح می دهم.

من_اب_ع

حسین جناتی- آرام بخش دل داغدیدگان- ترجمه مسکن الفؤاد (شهید ثانی)- صفحه 160-189

کلی__د واژه ه__ا

داستانهای اخلاقی صبر تاریخ زن تربیت مصیبت مرگ

عثمان بن مظعون که از مسلمانان باسابقه ی صدر اسلام و از مهاجران به حبشه و مدینه بود، فرزند جوان خود را در مدینه از دست داد، سنگینی بار مصیبت بقدری او را بستوه آورد که تصمیم گرفت همیشه ی عمر، خانه نشین شده به عبادت بپردازد و یکباره دست از فعالیت های اجتماعی بردارد. افسردگی ناشی از این مصیبت، چنان بود که ترجیح می داد دیگر هرگز جلوه های زندگی را نبیند. رسول اکرم (ص) به سراغ او رفت و او را از این عمل نهی کرده و فرمودند: «لارهبانیة فی الاسلام؛ در اسلام، گوشه گیری و ترک دنیا عمر را به عبادت های فردی سر کردن نیست»، «انما رهبانیة امتی الجهاد؛ رهبانیت و ترک دنیا در امت من باید به صورت جهاد در راه خدا انجام گیرد». در این بحث مختصری از حالات بزرگان و گذشتگان و صبر و بردباری به هنگام مرگ فرزندان که یکی از سخت ترین مصیبت ها می باشد ذکر می گردد. توجه به سیره این افراد شکیبا ،می تواند کمکی در صبر کردن بر اینگونه مصیبت ها باشد.

صبر رسول خدا (ص) بر مرگ فرزندشان

هنگامی که ابراهیم فرزند پیامبر اکرم (ص) از دنیا رفت، ایشان بر مرگ ابراهیم اشک می ریخت به او گفتند که شما ما را از گریه کردن نهی کردی اما خود شما اشک می ریزید؟. پیامبر (ص) در جواب فرمود: «تدمع العین و یحزن القلب و لا نقول ما یسخط الرب؛ چشم می گرید و قلب اندوهناک می شود ولی چیزی که خدا را به خشم آورد نمی گویم». و در جای دیگر می خوانیم که فرمود: «لیس هذا بکاء ان هذا رحمة؛ این گریه (بی تابی) نیست، این رحمت (گریه عاطفی) است». اشاره به اینکه در سینه انسان قلب است نه سنگ، و طبیعی است که در برابر مسائل عاطفی واکنش نشان می دهد و ساده ترین واکنش آن جریان اشک از چشم است، این عیب نیست این حسن است، عیب آنست که انسان سخن بگوید که خدا را به غضب آورد.

ص: 501

صبر امام سجاد (ع) بر مرگ فرزندشان

در روایت است که عده ای نزد امام سجاد (ع) بودند که خادم آن حضرت سیخ کباب را با عجله از تنور بیرون آورد ولی سیخ از دستش افتاد و به سر بچه امام سجاد (ع) اصابت کرد و مرد. امام سجاد (ع) از منزل شتابان بیرون آمد وقتی بچه را دید که مرده است رو کرد به غلام خود و فرمود: «انت حر لوجه الله؛ تو در راه خدا آزادی!» زیرا تو عمدا این کار را نکردی. سپس حضرت شروع به تجهیز و کفن و دفن فرزندش نمود.

صبر امام باقر (ع) بر مرگ فرزندشان

زراره نقل می کند: فرزند حضرت باقر (ع) سخت بیمار شد. امام (ع) در یک طرف خانه بود هر کس به او نزدیک می شد میفرمود دست به بچه نزنید ضعف و ناتوانیش زیاد می شود؛ انسان در این حال (حال احتضار) از همیشه ضعیف تر است هر که به او دست بزند بضررش کار کرده است. پس از فوت شدن بچه، حضرت دستور داد دو چشم و چانه اش را ببندند. آنگاه فرمود تا وقتی امر خدا نیامده ما ناراحت هستیم ولی وقتی امر خدا رسید دیگر جز تسلیم کار دیگری نداریم. امر کرد روغن آوردند روغن زد و سرمه کشید و غذا خواست خودش با دیگران غذا خوردند. فرمود این صبر جمیل است و دستور داد بچه را غسل دهند. و جبه ای از خز و ردای خزی با عمامه خز پوشید خارج شد و بر او نماز خواند.

گفتار ابوذر در مرگ فرزندان خویش

ص: 502

فرزندان ابوذر در سن کودکی وفات می کردند به او می گفتند فرزندانت باقی نمی مانند ابوذر می گفت: «الحمد لله الذی یأخذهم من دار الفناء و یدخرهم فی دار البقاء؛ خدای را سپاس که فرزندانم را از دار فانی می برد و در دار باقی آنها را ذخیره می نماید». مرحوم صدوق در کتاب من لا یحضره الفقیه روایت می کند که وقتی ذر پسر ابوذر وفات کرد ابوذر (ره) سر قبر او ایستاد و دستش را بر خاک قبر مالید و گفت: «رحمک الله یا ذر؛ خدا رحمت کند تو را ای ذر!» به خدا قسم تو برای من فرزند خوبی بودی، حال تو از من جدا شدی من از تو خشنودم، به خدا قسم که من از رفتن تو ناراحت نیستم و نقصانی به من نرسید و به غیر از حق تعالی به احدی نیاز ندارم و اگر هول مطلع (یعنی جاهای هولناک عالم پس از مرگ نمی بود) خیلی خوشحال بودم که من به جای تو رفته باشم (ولی می خواهم چند روزی تلافی گذشته را بنمایم و تهیه آن عالم را ببینم). به تحقیق که اندوه از برای تو مرا مشغول ساخته است از اندوه بر تو (یعنی همیشه در غم آنم که عبادات و طاعاتی که برای تو نافع است انجام دهم و این معنی مرا بازداشته است که غم مردن و جدایی تو را بخورم). و الله برای مردن و جداشدنت گریه نکرده ام بلکه گریه ام بر حالت تو که چه بر تو خواهد گذشت بوده است. ای کاش می دانستم که چه گفتی و به تو چه گفتند. خداوندا حقوقی را که من بر او داشتم و تو بر او واجب نمودی من همه را به او بخشیدم پس تو هم حقوق خود را به او ببخش! زیرا تو به جود و کرم از من سزاوارتری.

ص: 503

مرگ هفت فرزند در یک روز

هفت فرزند از عبدالله بن عامر مازنی در یک روز به مرض طاعون مردند و او می گفت: «انی مسلم مسلم؛ من مسلمانم و در برابر این مصیبت ها تسلیم امر پروردگار هستم». آری مسلمان باید در برابر مصیبت ها و مشکلات تسلیم مقدرات الهی باشد و چون چرا و اعتراض و جزع و فزع ننماید.

سخنان حکمت آمیز معاذ در مرگ فرزند خویش

عبدالرحمن بن تمیم می گوید: روزی به اتفاق دوستان به منزل معاذ رفتیم دیدیم که او کنار سر فرزندش نشسته و فرزندش در حال احتضار به سر می برد، وقتی آن صحنه را مشاهده کردیم نتوانستیم خودمان را کنترل کنیم همگی گریستیم و یک نفر در میان ما با صدای بلند گریه می کرد، معاذ او را منع کرد و گفت: ساکت باش! به خدا قسم که او می داند من به این مصیبت راضی هستم و ارزش این در نزد من بهتر است از تمام جنگ هایی که همراه رسول خدا (ص) با دشمنان اسلام جنگیده ام زیرا من از خود آن حضرت شنیدم که می فرمود: هر کس در مرگ فرزند عزیز خویش برای رضای خدا صبر کند خداوند متعال به میت، خانه و قرارگاهی بهتر از خانه و قرارگاه خودش می دهد و به مصیبت دیده نیز صلوات، رحمت، مغفرت و رضوان عطا می فرماید! عبدالرحمن بن تمیم می گوید: ما هنوز در منزل معاذ بودیم که هنگام اذان ظهر روح فرزند او از بدنش جدا شد. رفتیم مسجد نماز خواندیم و بلافاصله برگشتیم دیدیم که خود معاذ فرزندش را غسل داد و حنوط نمود و کفن کرد و آماده حرکت دادن به طرف قبرستان می باشد بدون این که منتظر حاضر شدن برادران و همسایگان شود. ما به معاذ گفتیم: خدا تو را رحمت کند چرا صبر نکردی که ما از نماز فارغ شویم و در تجهیز برادرزاده خود حاضر گردیم؟ معاذ گفت: مأموریم که مردگان را چه شب بمیرند و چه روز منتظر نگذاریم و زودتر کفن و دفن آنها را فراهم کنیم. عبدالرحمن می گوید: وقتی بچه را به قبرستان بردند، خود معاذ و شخص دیگری داخل قبر شدند، وقتی معاذ خواست از قبر بیرون بیاید من دستم را دادم که او را از قبر بیرون آورم، معاذ از گرفتن دست من امتناع ورزید و گفت: نمی خواهم دست مرا بگیرید زیرا خودم قوت بالا آمدن را دارم و خوش ندارم که افراد نادان مرا ببینند که شما زیر بال مرا گرفتید و گمان کنند که مصیبت مرا از پا درآورده و سست کرده است.

ص: 504

گفتار پدر دو شهید به هنگام شنیدن خبر شهادت فرزندانش

وقتی که خبر شهادت فرزند عمربن کعب هندی را که در شنبر به شهادت رسید به پدرش رساندند پدر بدون این که ناراحتی کند گفت: «الحمد لله الذی جعل من صلبی ما اصیب شهیدا؛ حمد و ستایش خدای را که فرزندی از صلب مرا به درجه رفیع شهادت رساند». پس از چندی فرزند دیگرش در جرجان به شهادت رسید وقتی خبر شهادت این فرزندش را نیز به او دادند گفت: «الحمد لله الذی توفی منی شهیدا آخر؛ حمد و ستایش مخصوص آن خدایی است که فرزند دیگری را از من به شهادت رساند».

داستان شگفت انگیز صبر پدری در مرگ فرزند خویش

مردی از طایفه قریش عده ای از برادران و دوستان خود را به مهمانی دعوت کرد از قضا اسب یا الاغ یکی از آنها، بچه میزبان را لگد زد و بچه مرد. میزبان این قضیه را از مهمانان مخفی کرد و به خانواده اش نیز سپرد که سر و صدا و گریه و ناله سر ندهند تا به خوبی از مهمانان پذیرایی گردد سپس مشغول خدمت و پذیرایی آنها شد، وقتی مهمانان با فراغت و آرامی غذایشان را خوردند شروع به تجهیز، غسل و کفن فرزند خود کرد. مهمانان ناگهان مواجه با تابوت فرزند او گشتند، قضیه را جویا شدند؟ میزبان جریان را بازگو کرد. آنها همگی از صبر و بزرگواری آن مرد تعجب کردند.

داستان شگفت انگیز حکیم و نابینای مفلوج

ابوالعباس به نقل از یکی از حکما می گوید: من به قصد رفتن به رباط از منزل بیرون رفتم در بین راه به سایبانی برخورد کردم، زیر آن رفتم تا چند لحظه ای استراحت کنم ناگهان دیدم مردی نابینا که از دست و پا فلج بود در آنجا است و می گوید: «لک الحمد سیدی و مولای اللهم احمدک حمدا یوافی محامد خلقک کفضلک علی سائر خلقک اذ فضلتنی علی کثیر ممن خلقت تفضیلا؛ حمد و ستایش مخصوص تو است ای آقا و مولای من. خدایا! تو را آن چنان ثنا می گویم که از ثناهای مخلوقت برتر و بالاتر باشد همان گونه که خودت بر مخلوقاتت برتری داری زیرا تو مرا بر بسیاری از بندگانت برتری و فضیلت دادی و مرا مشمول الطاف خاص خود گردانیدی». حکیم می گوید: با خود گفتم: از او سؤال کنم آن فضیلت چیست که او می گوید «خدا به من داده است» تا از گفته او الهام گیرم. بنابراین به نزدیک او رفتم و سلام کردم او جواب سلام مرا داد. گفتم: خدا تو را مورد رحمت خویش قرار دهد سؤالی دارم آیا جواب مرا می دهی؟ گفت: اگر آگاه باشم بلی. گفتم: خدا تو را رحمت کند کدام فضیلت است که خدا به تو داده است و تو در برابر آن خدا را شکر می کنی؟ گفت: آیا حالت مرا نمی بینی گفتم بلی می بینم. گفت: به خدا سوگند اگر خداوند تبارک و تعالی بر من آتش فرو ریزد که مرا بسوزاند و به کوهها امر کند که مرا نابود کنند و به دریاها دستور دهد که مرا غرق نماید و به زمین فرمان دهد که مرا فرو برد هرگز از او ناراحت و نگران نخواهم شد بلکه محبتم به او زیادتر و شکرم بیشتر می شود. سپس نابینا رو به من کرد و گفت: من با تو کاری دارم آیا انجام می دهی؟ گفتم: بلی، گفت: من بچه ای داشتم که اوقات نماز به نزدم می آمد و موقع افطار به من غذا می داد و از دیروز تا حالا او را نیافتم شما از او جستجو کنید اگر او را پیدا کردید به نزد من بیاورید؟ من با خود گفتم: برآوردن حاجت او باعث تقرب به خدا است پس حرکت کردم و به جستجوی فرزند او رفتم ناگهان به ریگزاری رسیدم دیدم درنده ای بچه او را دریده و مشغول خوردن است. گفتم: «إنا لله و إنا إلیه راجعون؛ ما برای خدائیم و به سوی او باز می گردیم» (بقره/ 156). به فکر فرو رفتم که چگونه خبر مرگ این بچه را به آن بنده صالح خدا، پدر داغدیده اش بدهم؟ به هر صورت به نزد آن نابینا رفتم پس از سلام گفتم: خدا تو را رحمت کند اگر از تو سؤالی کنم جواب مرا می دهی؟ گفت: اگر آگاهی داشته باشم جواب خواهم داد. گفتم: آیا منزلت تو در نزد خدا بالاتر است یا پیامبر خدا حضرت ایوب (ع)؟ نابینا گفت: البته حضرت ایوب (ع) مقامش در پیشگاه خداوند بالاتر و عظیم تر است. گفتم: حضرت ایوب (ع) را خداوند متعال به سختی و بلاها مبتلا نمود و او در برابر آن همه بلاها صبر و استقامت پیشه کرد، ای مرد عزیز! فرزندت را درنده بیابان خورد، خداوند در این مصیبت اجر بزرگ به تو عنایت کند. نابینای مفلوج وقتی خبر مرگ فرزند خود را شنید گفت: «الحمد لله الذی لم یجعل فی قلبی حسرة من الدنیا»؛ حمد و ستایش مخصوص آن خدایی است که هیچ حسرتی از دنیا در قلبم قرار نداد». سپس فریادی زد و به رو افتاد من لحظه ای کنارش نشستم بعد او را حرکت دادم، دیدم که از دنیا رفت گفتم: «إنا لله و إنا إلیه راجعون»، در فکر بودم که چگونه در امر تجهیز او اقدام نمایم؟ ناگهان دیدم قافله ای به طرف رباط می روند به آنها اشاره کردم که بیایند مرا کمک کنند آنها آمدند و در غسل دادن او مرا یاری کردند سپس با پارچه ای که نزد آنها بود میت را کفن کردیم. آنان رفتند و من سر قبر او نشستم و به قرائت قرآن پرداختم تا اینکه پاسی از شب گذشت و خوابم برد. در خواب دیدم که همین مرد نابینا با صورت و قیافه بسیار زیبا در باغ سرسبزی با لباس سبز ایستاده است و مشغول تلاوت قرآن می باشد. به او گفتم: آیا تو همان رفیق من نیستی که اکنون از دنیا رفتی؟ گفت: بلی، گفتم: چه چیز تو را به این مقام عالی رساند؟ گفت: با صبر در برابر بلاها و شکر در مقابل نعمت ها به این درجه نایل شدم.

ص: 505

سخنان حکیمانه پدری بعد از دفن فرزند خویش

از شعبی حکایت شده است که می گوید: مردی را دیدم که فرزند خویش را پس از وفات دفن کرد و بعد از این که خاک بر او ریخت کنار قبرش ایستاد و گفت: ای فرزند عزیزم! تو هبه خوب و عطیه نمونه و ودیعه خداوند و امانت کمک کاری بودی، مالک اصلی و آن کسی که تو را عطا کرده بود امانت خود را به نزد خود بازیافت و به جای تو صبر به من عنایت کرد و مرا از اجر و پاداش تو محروم نکرد. تو قبل از من به سوی پروردگار و در جوار رحمت حق شتافتی و او سزاوارتر است به تفضل نسبت به تو تا من.

من_اب_ع

حسین جناتی- آرام بخش دل داغدیدگان- ترجمه مسکن الفؤاد (شهید ثانی)- صفحه 140-159

سید علی خامنه ای- گفتاری در باب صبر- صفحه 52-58

موسوی خسروی- زندگانی حضرت سجاد و امام محمد باقر (ع)- صفحه 213

ناصر مکارم شیرازی- تفسیر نمونه- ج 9 صفحه 352

کلی__د واژه ه__ا

تاریخ صبر مرگ فرزند داستانهای اخلاقی تربیت چهارده معصوم (ع)

«بگو اگر از مرگ یا کشته شدن بگریزید، هرگز این گریز، برای شما، سودی نمی بخشد.» (احزاب/ 16) بنا به این روایت، فرشته گماشته شده توسط «الله» (ملک الموت، عزرائیل)، میراندن انسان ها را با ستاندن روح از کالبد به انجام می رساند. در قرآن و روایات به این موضوع اشاره شده: «بگو فرشته مرگی که بر شما گمارده شده، جان تان را می ستاند؛ آنگاه، به سوی پروردگارتان، بازگردانیده می شوید.» (سجده/ 11) و «و اوست که بر بندگانش، قاهر و غالب است؛ و نگهبانانی بر شما می فرستد، تا هنگامی که یکی از شما را مرگ فرا رسد، فرشتگان ما، جانش بستانند؛ در حالی که کوتاهی نمی کنند.» (انعام/ 61)

قابل ذکر است که روایت اسلامی، در عین حال، مرگ را با پدیده خواب انسان، قابل مقایسه می داند: «خدا، روح مردم را هنگام مرگشان، به تمامی، باز می ستاند؛ و نیز، روحی را که در موقع خوابش نمرده است قبض می کند؛ پس، آن نفسی که مرگ را بر او، واجب کرده، نگاه می دارد و آن دیگر نفس ها را تا هنگامی معین، به سوی زندگی دنیا باز پس می فرستد.» (زمر/ 42) نیز «مرگ همان خوابی است که هر شب به سراغ شما می آید؛ با این تفاوت که مدت آن طولانی است و آدمی تا روز قیامت از آن بیدار نمی شود.» (شیخ صدوق/ 1361، 289) باور اسلامی تأکید دارد که سکرات موت کافران، بس دشوار است و آن مؤمنان، نیک آسان. در قرآن و روایات آمده: «و اگر ببینی آنگاه که فرشتگان، جان کافران را می ستانند؛ بر چهره و پشت آنان می زنند و گویند: عذاب سوزان را بچشید.»

ص: 507

«همان کسانی که فرشتگان، جانشان را در حالی که پاکند، می ستانند؛ و به آنان می گویند: درود بر شما باد! به پاداش آنچه انجام می دادید، به بهشت درآیید.» (نحل/ 32) همچنین در روایت آمده: «فرشته مرگ، هنگام قبض روح مؤمن، همانند ایستادن عبد ذلیل نزد مولایش، نزد او می ایستد و به مؤمن نزدیک نخواهد شد تا اینکه ابتدا سلام کرده و او را به بهشت، بشارت دهد.» (شیخ صدوق/ من لایحضره الفقیه، ج 1، 81)

مرگ در باور زرتشتی مرگ در باور زرتشتی، نیز امری ناگزیر و قرین زندگی پس از تازش اهریمن است. در دینکرد سوم آمده: «... آنکه در گوهر خود نامیراست ولی دارای کالبد جداشدنی است، آن یکسره، مردمیان هستند که به یوبه روانشان، نامیرایند، ولی کالبدشان در هنگامه آمیختگی با تازش اهریمن جدایی پذیر است.» (دینکرد سوم/ 1، 89)

روایت زرتشتی مرگ انسان را همچون بیماری و پلیدی، پدیده ای می داند که ارمغان شوم تازش اهریمن است. در بندهش به این مورد اشاره شده است: «اهریمن اندیشید که همه آفریدگان هرمزد را از کار افگندم، جز کیومرث. پس، استویهاد را با یک هزار دیو مرگ کردار، به کیومرث، فراز هشت.» (بندهش/ 53) و «... مرگ به تن کیومرث، در شد و همه آفریدگان را تا به فرشگرد، مرگ برآمد.» (بندهش/ 81)

به دیگر سخن، این روایت، اهورا مزدا را از میراندن آفریده هایش بر کنار می داند و آنان را در صورت عدم مداخله اهریمن، به خودی خود، بی مرگ می شمارد. یعنی، مرگ، در روایت زرتشتی، مانند هر پدیده بد و ناخوشایند دیگری، دستاورد اهریمن و تازش رشک ورزانه او به گیتی است.

ص: 508

این روایت، یکی از دیوهای آفریده اهریمن، به نام «استویهاد» را عامل اجرای آن می داند. «استویهاد، وای بدتر است، او است که جان را بستاند... چون دست بر مردم مالد، بوشاسپ آید و چون سایه افگند، تب آید و چون او را به چشم بینند، جان را از میان برد. او را مرگ خوانند.» (بندهش/ 121) و البته معتقد است که در نتیجه دخالت دیوان در جدایی روان از تن، سکرات مرگ برای هیچکسی، اعم از پرهیزگار و گناهکار، خوشایند نخواهد بود. در روایت داراب هرمزد چنین آمده: «... که چون روان از تن جدا شود، اهرمن گجسته و دیگر دیوان کوشند که آن روان را بگیرند و به دوزخ برند و آن روان از اهرمن دروند و دیوان چنان ترسد که میش از گرگ ترسد؛ و از نزدیک وی بگریزد و روان می شود و اهرمن گجسته و دیوان از پس آن روان می دوند؛ چون کسی متحیر و عاجز که از دشمنی بترسد، همچنان بیم باشد... چندان رنج و دشخواری و بیم و ترس در آن سه روز بدان روان می رسد که دوزخی را در دوزخ به مدت سه هزار سال بدو نرسد.» (روایت داراب هرمزد/ 1، 148)

مقایسه مرگ در باور اسلامی و زرتشتی مرگ، مظهر قدرت «الله» بر همه مخلوقات است، اما در باور زرتشتی، مرگ، ابزار ویرانگری اهریمن به شمار می آید. از همین رو، مرگ، با همه ناخوشایندی اش، در سخنان عارفانه اسلامی، جایگاه تواندی داشت و در آن زرتشتی، نه. بر همین اساس است که در روایت اسلامی، سخن از یک «مرگ همگانی»، در آستانه معاد به میان می آید، چنانکه در قرآن می فرماید: «و در صور دمیده می شود، پس هر که در آسمان ها و هر که در زمین است، بیهوش (هلاک) درمی افتد؛ مگر کسی که خدا بخواهد، سپس بار دیگر در آن دمیده می شود و به ناگاه آنان بر پای ایستاده، می نگرند.» (زمر/ 68) در برابر، روایت زرتشتی، سخنی از «مرگ همگانی» به میان نمی آورد و هرگز از آن، به عنوان پدیده ای برای ابراز قدرت اهورا مزدا، یاد نمی کند. بر عکس، این روایت می گوید که در آستانه رستاخیز، مردمان نامیرا می شوند.

ص: 509

در بندهش می خوانیم: «ده سال پیش از آنکه سوشیانس آید، مردمان به ناخوردن، ایستند و نمیرند.» (بندهش/ 145) بدون تردید این امر در چارچوب جهان بینی زرتشتی و روندی که به امحاء هرگونه پلیدی منتهی می شود، منطقی است؛ زیرا، هر چه به «پایان دوران» نزدیک تر می شویم، مظاهر بدی و از جمله مرگ، رفته رفته، از گیتی رخت برمی بندند.

من_اب_ع

سید مجتبی آقایی- مقاله بررسی تطبیقی آخرت شناسی اسلامی و زرتشتی- فصلنامه هفت آسمان- شماره سی و پنجم

دینکرد سوم، دفتر اول و دفتر دوم- ترجمه فریدون فضیلت- انتشارات فرهنگ دهخدا- 1381

جعفر سبحانی- منشور اصول عقاید امامیه- انتشارات مؤسسه تعلیماتی و تحقیقاتی امام صادق- 1385

شائول شاکد- از ایران زرتشتی تا اسلام- ترجمه مرتضی ثاقب فر- انتشارات ققنوس- 1381

علی محمد قاسمی- برزخ، پژوهشی قرآنی و روایی- انتشارات مؤسسه امام خمینی- 1385

گزیده های زادسپرم- ترجمه محمدتقی راشد محصل- مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی- 1366

دوشن گیمن- دین ایران باستان- ترجمه رؤیا منجم- انتشارات فکر روز- 1375

علی نظری منفرد- معاد، روز رستاخیز- انتشارات دارالفکر- 1383

کلی__د واژه ه__ا

ادیان الهی دین زرتشتی اسلام باورها انسان مرگ نتیجه اعمال

کفالت پدران و مادران پیر

قانون آتن کفالت پدران و مادران پیر را بر عهده ی پسرانشان می گذارد، و عقاید عمومی، که همیشه از قانون ترسناک تر است، در رفتار جوانان نسبت به پیران حفظ ادب و رعایت احترام را واجب می شمارد. بر افلاطون مسلم است که هر جوان اصیل و نجیب زاده ای طبعا در حضور بزرگتران سخن نمی گوید، مگر آنکه از او بخواهند تا سخنی گوید. در آثار ادبی یونان، چون محاورات اولیه ی افلاطون و رساله ی ضیافت گزنوفون، از جوانان مؤدب و مهربان وصف های فراوان شده است، و درباره ی فداکاریهای فرزندان داستانهای دل انگیزی چون داستان اورستس و آگاممنون، و داستان آنتیگونه و اودیپ روایت شده است.

اعمال دینی پس از مرگ

چون کسی وفات یافت، بازماندگان وی کوشش بسیار دارند که موجبات آسایش روح وی را فراهم سازند، و تا آنجا که ممکن است نگذارند عذابی بر او وارد شود. جسد مردگان را یا در خاک دفن می کنند یا می سوزانند، وگرنه روح او آرامش نخواهد یافت و در جهان سرگردان خواهد ماند و سرانجام از بازماندگان فراموشکار و غافل خویش انتقام خواهد گرفت. چنین روحی ممکن است مثلا به صورت شبح ظاهر شود و بر آدمیان و گیاهان بیماری و بلا و آفت وارد سازد. در دوران پهلوانی، رسم بر آن است که مردگان را بسوزانند، و در عصر طلایی، آنان را به خاک می سپارند. دفن اموات از رسوم مردم موکنای است، و تا دوران مسیحیت ادامه می یابد؛ سوزاندن اجساد آیینی است که ظاهرا به وسیله ی آخایاییان و دوریها به یونان وارد می شود، و عادات بدوی این اقوام مانع آن است که مقابر، به نحو شایسته، مورد توجه قرار گیرند. آتنیان اجرای یکی از این دو رسم را چنان ضروری می دانند که پس از نبرد آرگینوسای سرداران فاتح جنگ را اعدام می کنند، زیرا طوفانی سخت نگذاشته است که آنان اجساد ملوانان آتنی را از آب گرفته، به خاک سپارند.

ص: 511

روش تدفین مردگان

روشی که یونانیان در تدفین مردگان دارند، آداب کهن را تا زمانهای آینده ادامه می بخشد. جنازه را، پس از شستشو، با روغنهای عطر آگین تدهین می کنند؛ تاجی از گل بر سرش می نهند؛ و بهترین جامه ای را که خانواده اش توانسته است بخرد، بر او می پوشانند. سپس یک اوبولوس در میان دندانهایش می گذارند تا آن را به خارون، زورقبان افسانه ای، بدهد و در عوض، از رود ستوکس گذشته، به سرزمین مردگان برسد. جنازه را در تابوتی که از چوب یا گل پخته ساخته شده است قرار می دهند؛ ضرب المثل: «یک پایس در تابوت است» هم اکنون زبانزد مردم یونان است. مراسم سوگواری نیز دارای تفصیلاتی است، جامه ی سیاه می پوشند؛ تمام یا قسمتی از موی سر خود را برای اهدا به مرده می تراشند؛ و در روز سوم، تابوت را در میان جمعی از مشایعین در خیابانهای شهر گردش می دهند. زنان شیون و زاری می کنند و بر سینه ی خویش می کوبند؛ گاهی نوحه سرایان و زاری کنندگان حرفه ای را نیز در این موقع استخدام می کنند. بر خاک گور شراب می ریزند تا عطش روح مرده را فرو نشاند؛ گاهی نیز حیوانی را بر آن قربانی می کنند تا خوراک روح مهیا باشد. عزاداران دسته گل و شاخه ی سرو روی مزار می گذارند و سپس به خانه باز می گردند تا به یاد شخصی درگذشته مجلسی ترتیب دهند. در این مجلس مرده را جز به نیکی نباید یاد کرد، زیرا عقیده بر این است که روح وی در آنجا حاضر خواهد بود. اینکه می گویند درباره ی مردگان بد نباید گفت، و نیز شاید مدایحی که بر سنگ قبرها می نویسند، از اینجا سرچشمه می گیرد. فرزندان، در مواقع معین، بر سر تربت پدران خویش می روند و شراب و طعام به آن تقدیم می دارند. پس از جنگ پلاتایا که مردمان بسیاری از شهرهای یونان را به خاک کشید، اهالی پلاتایا عهد می کنند که هر ساله برای کشتگان آن جنگ طعام و شراب فراهم سازند، و در شش قرن بعد، یعنی در عصر پلوتارک، هنوز به پیمان خود وفا دارند.

ص: 512

سرنوشت روح پس از مرگ

روح پس از مرگ از بدن جدا می شود و به صورت سایه ای غیرمادی در سرزمین مردگان ساکن می گردد. در آثار هومر، فقط ارواحی مورد مجازات واقع می شوند که مرتکب گناهی بسیار شنیع شده یا به مقدسات اهانت ورزیده باشند. سایر ارواح، چه گناهکار و چه بی گناه، باید به نحوی یکسان در سرزمین تاریک پلوتون تا ابد سرگردان باشند. در جریان تاریخ یونان، طبقات فقیرتر چنین معتقد می شوند که سرزمین مردگان جایگاهی است برای کفاره و جبران گناهان. اشیل، در یکی از نمایشنامه های خود، زئوس را در حالی نشان می دهد که مشغول محاکمه ی مردگان است و گنهکاران را مجازات می کند؛ ولی در این کتاب از جزای نیکوکاران خبری نیست. از جزایر سعادت یا کشتزار الوسیون، که بهشت جاویدان ارواح چند تن از پهلوانان است، به ندرت سخنی به میان آمده. تصور سرنوشت شومی که در انتظار تقریبا همه ی مردگان است، به ادبیات یونانی رنگ تیره ی خاصی بخشیده و زندگی مردم یونان را، که در زیر آسمانی چنان تابناک زیست می کنند، تاریک و غم آلود ساخته است.

من_اب_ع

ویل دورانت- تاریخ تمدن- ج 2- یونان باستان- تهران 1359- انتشارات علمی و فرهنگی

پایگاه اطلاع رسانی کانون ایرانی پژوهشگران فلسفه و حکمت- بخش فلسفه یونانیان

کلی__د واژه ه__ا

پیری مرگ فلسفه یونان باستان تاریخ فرهنگ آداب خاکسپاری

1_ حالت منامیه

هر کدام از ما در عمر خویش، خواب های خوبی دیده یا از دیگران، شنیده ایم. در عالم خواب، چشم و گوش و دیگر حواس انسان، تعطیل و ارتباط او با خارج، کم و راه مزاحمت بیرونی، بسته است و چون روح، تنها و فارغ می ماند و غیر از خاطرات خود چیزی به همراه ندارد، کم کم دیدنی هایی را می تواند ببیند. اگر در بیداری، چنین شود که آدمی اعضا و جوارح خود را از ناحیه ی برون مرزی، حفاظت کند که نه بیگانه ای بیاید و نه آن را بخواهد و نه تنها هر چیزی را نبیند بلکه آنچه را می بیند نیز حساب شده بنگرد و بگوید: «منم که دیده نیالوده ام به بد دیدن»، در این صورت چیزهایی که دیگران در رؤیا می بینند و می شنوند، او در بیداری مشاهده می کند. این حالت را حالت منامیه گویند که شاید نمونه ای از آن، جریان سیدالشهداء (ع) در مسیر کربلا باشد که ناگهان این آیه را تلاوت کردند: «إنا لله و إنا إلیه راجعون؛ ما از خداییم و به سوی خدا بازمیگردیم» (بقره/ 156). سؤال شد: چرا آیه ی استرجاع را تلاوت کردید؟ امام حسین (ع) فرمودند: هم اکنون شنیدم ندایی را که این قافله در حرکت است و مرگ او را دنبال می کند. حالت منامیه برای اولیای سالک و واصل حق، میسر است که در عین بیداری، راه را بر همه مزاحمت های بیرونی بسته اند و هر آنچه دیگران در رؤیای صادق خویش می بینند، اینان در بیداری می نگرند. چنین کسانی میان خواب و بیداری نیز 'جمع سالم' کرده اند؛ زیرا با تعطیل حواس در خواب یا تعدیل آنها در بیداری، روح آدمی توان شهود برخی از حقایق مثال منفصل را پیدا می کند و با تمامیت نصاب لازم در استعداد مبدأ قابلی، فیض تام مبدأ فاعلی ظهور کرده و در لوح چنین انسان سالک، گوشه ای از اسرار غیبی پدید می آید.

ص: 514

2_ حالت موتیه

حالت دوم، حالت موتیه و شهود برزخ است. همه ی انسان ها در پی رحلت از دنیا، چیزهای فراوانی می بینند. اگر دنیا را به شایستگی پشت سرگذاشته باشند، منظره های دلپذیر و فرشته های بشیر و مبشر و... را می نگرند و اگر عمر خویش را با گناه و نافرمانی تباه کرده اند، با منظره های هولناک و منکر و نکیر، رو به رو می شوند. اما آنان که حالت موتیه را به دست آورده و پیش از مرگ اجباری، خود را با موت ارادی رها ساخته اند، دیدار آن حقایق در همین دنیا میسر است. در سخنان اهل بیت (ع) اشاره های فراوانی به این حالت، آمده است. از جمله: «عبادالله زنوا أنفسکم من قبل أن توزنوا و حاسبوها من قبل أن تحاسبوا؛ پیش از آن که شما را وزن کرده و به حسابتان رسیدگی کنند، به وزن و محاسبه ی خویش بپردازید». ت_و نیک و بدخود ه_م از خود بپرس چ_را ب_ای_دت دی_گ_ری م_حتسب و همچنین: «موتوا قبل أن تموتوا؛ پیش از مرگ طبیعی با مرگ ارادی بمیرید و بار بربندید». حالت موتیه برای کسانی میسر است که میان دنیا و برزخ، جمع سالم کرده اند. دیگران باید بمیرند و حقایق پس از مرگ را ببینند. اما صاحبان این مقام، پیش از مرگ طبیعی آن حقایق را مشاهده می کنند.

3_ حالت قیامتیه

بخش سوم که بسیار برتر از مرحله های پیشین است، حالت قیامتیه است. آنچه در قیامت پیش خواهد آمد، اسراری است که باید پس از مرگ و سپری شدن دنیا و نیز عبور از برزخ و ظهور کامل حق و فروافتادن پرده ها و آشکار شدن سریره ها برای همه نمایان شود و قرآن کریم از چنان روزی چنین یاد می کند که: «یوم تبلی السرائر؛ آن روز که رازها (همه) فاش شود» (طارق/ 9). اما کسانی که حالت قیامتیه را نایل شده و میان دنیا و آخرت جمع سالم کرده اند، در همین دنیا بر شهود اسرار قیامت قادرند.

ص: 515

آنچه خوبان همه دارند...

اولین گام های حالت قیامتی، مرحله «کأن» است که انسان سالک کوی حق، گویی «مالک یوم دین؛ صاحب روز جزاست» (حمد/ 4) را می بیند. مثلا درباره ی مقام احسان، چنین آمده است که: «الإحسان أن تعبد الله کأنک تراه؛ احسان، عبادت توست برای خدا، آن گونه که گویی او را می بینی». اما کسی که بسان امیرالمؤمنین (ع) میان عقل و نقل و شهود و خواب و بیداری و دنیا و آخرت، جمع سالم کرده و به بالاترین مرتبه آن راه یافته است، «کأن» را پشت سرانداخته و به مقام «أن» رسیده است. از این رو با قاطعیت می گوید: «ما کنت أعبد ربا لم أره؛ خدایی را که ندیده ام، لحظه ای نیز نپرستیده ام» و هم اوست که می گوید: «لو کشف الغطاء ما ازددت یقینا؛ اگر پرده ها فروافتد و نادیدنی ها آشکار شود، چیزی بر یقین کنونی من افزوده نخواهد شد» و این ارشاد به نفی موضوع است، یعنی برای من اصلا پرده و حجابی میانه ی دنیا و آخرت وجود ندارد، نه آنکه واقعا بین من و اسرار معاد، پرده است ولی اگر آن پرده برافتد یقینم افزوده نمی گردد؛ زیرا با فرض وجود حجاب حتما در ظرف برطرف شدن آن، حقیقت محجوب، شفاف تر می شود. پس راه شناخت خدای سبحان به گونه های مختلف برای همگان باز است و اگر چه به کنه ذات و صفات ذات برای وجودهای ناقص و متناهی و محدود، راهی نیست، اما آن اندازه که هستی هر ممکن اجازه دهد، آثار و افعال و صفات حق را می توان مشاهده کرد. امیرالمؤمنین (ع) به همین حقیقت، اشاره کرده و می فرمایند: «لم یطلع العقول علی تحدید صفته ولم یحجبها عن واجب معرفته؛ آن مقدار شناخت خدا که لازم است، محجوب نیست و آن میزان که لازم نیست، مقدور هم نیست». به دیگر سخن، تحدید وصف الهی و رسیدن به کنه حد آن برای عقول محدود، ناممکن است لیکن اصل شناخت آن حقیقت، محجوب و ممنوع نیست.

ص: 516

مست تماشای دوست

حصول معرفت حق، انسان را به سرور دایم می رساند و چون زمام و عنان خویش را به دست حبیب می نگرد، از این که چه پیش آید، نگران نیست. رسول خدا (ص) به این مقام، رسیده است که در تمام عمر، کسی از او لیت و لعل نشنید و این گونه سخن که «کاش چنین بود» و «کاش چنان نبود» از وی نقل نشد و از اهل بیت او، زینب کبری (س) است که در پاسخ شماتت ابن زیاد (که دیدی خدا در کربلا با برادرت چه کرد) عارفانه و با کمال صلابت، پاسخ فرمود که: «ما رأیت إلا جمیلا؛ جز زیبایی، ندیدم». این سخن را در پی دیدن صحنه هایی بر زبان می راند که تاریخ به تلخی و جانگدازی آنها، نه صحنه ای دیده است و نه خواهد دید. اما او با شهود ملکوتی خود، پروردگار هستی را دیده و زمام عالم و آدم را در دست او می بیند و آثار جمیل محض را با جمال می نگرد و زیبایی هدف والای شهادت را با بصیرت دل مشاهده می نماید.

من_اب_ع

جوادی آملی- تفسیرموضوعی- ج 14 صفحه 66

کلی__د واژه ه__ا

قرآن قیامت انسان حقیقت مشاهده خواب مرگ اولیای الهی

ثواب رو به قبله کردن محتضر

«عن زید بن علی عن أبیه عن جده عن أمیر المؤمنین ع قال دخل رسول الله ص علی رجل من ولد عبد المطلب و هو فی السیاق و قد وجه لغیر القبلة فقال وجهوه إلی القبلة فإنکم إذا فعلتم ذلک أقبلت علیه الملائکة و أقبل الله علیه فلم یزل کذلک حتی یقبض؛ زیدبن علی از قول پدر و جد بزرگوارش (ع)، از امیر مؤمنان علی (ع) روایت کرده است که: رسول خدا (ص) بر مردی از فرزندان عبدالمطلب که در حال احتضار (مرگ) گشته، و رو به قبله نبود وارد شد حضرت فرمود: او را رو به قبله کنید زیرا اگر چنین کنید، خداوند و فرشتگان (از سر رحمت) به او روی آورند، تا زمانی که درگذرد».

ثواب تلقین محتضر

«عن إسحاق بن عمار عن الصادق جعفر بن محمد عن أبیه عن آبائه ع أن رسول الله ص قال لقنوا موتاکم لا إله إلا الله فإن من کان آخر کلامه لا إله إلا الله دخل الجنة؛ اسحاق بن عمار از امام صادق (ع)، و آن حضرت از پدران بزرگوارش (ع) نقل کرده است که رسول خدا (ص) فرمود: کلمه «لا إله إلا الله» را به محتضران تلقین کنید، زیرا کسی که آخرین زمزمه او «لا إله إلا الله» باشد، راهی بهشت خواهد شد».

ثواب کسی که جنازه مؤمنی را غسل دهد

1- «عن سعد الإسکافی عن أبی جعفر ع قال أیما مؤمن غسل مؤمنا فقال إذا قلبه- اللهم هذا بدن عبدک المؤمن و قد أخرجت روحه منه و فرقت بینهما فعفوک عفوک إلا غفر الله له ذنوب سنة إلا الکبائر؛ سعد اسکاف از امام محمد باقر (ع) روایت کرده است که فرمود: مؤمنی نیست که جنازه مؤمنی را غسل دهد، و به هنگام پهلو به پهلو کردن او بگوید: بار الها! این بدن بنده تو است که روح را از آن جدا کردی و در میان آن دو جدایی انداختی، پس او را بیامرز، او را بیامرز، مگر اینکه خداوند گناهان یک سال او را -به جز گناهان کبیره- می آمرزد».

ص: 518

2- «عن عبد الله بن سنان عن أبی عبد الله ع قال من غسل میتا مؤمنا فأدی فیه الأمانة غفر الله له قال و کیف یؤدی فیه الأمانة قال لا یخبر بما یری؛ عبدالله بن سنان از امام صادق (ع) روایت کرده است که فرمود: کسی که جنازه مؤمنی را غسل دهد و حق امانت را درباره او ادا کند، خداوند او را می آمرزد. راوی پرسید: چگونه حق امانت را ادا کند؟! حضرت فرمود: آنچه را که می بیند، فاش نکند».

ثواب کسی که برای فرزندان از دست رفته خود از خدا پاداش بخواهد

1- «عن جابر عن أبی جعفر محمد بن علی ع قال من قدم أولادا یحتسبهم عند الله حجبوه من النار بإذن الله عز و جل؛ جابر از امام محمد باقر (ع) روایت کرده است که فرمود: کسی که فرزندانی را از دست دهد و در مقابل از خدا توقع اجر و پاداش داشته باشد، به خواست خداوند فرزندان از دست رفته اش در میان او و آتش دوزخ حجاب می شوند (و او را از جهنم دور می سازند)».

2- «عن عمرو بن عنبسة السلمی قال سمعت رسول الله ص یقول أیما رجل قدم ثلاثة أولاد لم یبلغوا الحنث أو امرأة قدمت ثلاثة أولاد فهم حجاب یسترونه من النار؛ عمرو بن عبسه سلمی روایت کرده است که از رسول خدا (ص) شنیدم که فرمود: هر مرد یا زنی که سه فرزند نابالغ خود را از دست بدهند، آن فرزندان به منزله حجاب او از آتش دوزخند».

3- «عن أبی ذر الغفاری ره قال ما من مسلمین یقدمان علیهما ثلاثة أولاد لم یبغوا الحنث إلا أدخلهم الله الجنة بفضل رحمته؛ ابوذر غفاری (ره) گوید: هیچ پدر و مادری نیست که داغ سه فرزند نابالغ ببینند، مگر آنکه خداوند آن پدر و مادر را با رحمت (بی منتهای) خود، وارد بهشت می کنند».

ص: 519

4- «عن علی بن میسر عن أبیه عن أبی عبد الله ع قال ولد واحد یقدمه الرجل أفضل من سبعین ولد [ولدا یبقون بعده یدرکون القائم؛ علی بن میسر، از پدرش، از امام صادق (ع) روایت کرده است که فرمود: داغ فرزندی که آدمی ببیند بهتر از هفتاد فرزند است که از خود باقی گذارد و همه آنها قائم آل محمد (عج) را درک کنند».

ثواب حمل کردن تابوت از هر چهار طرف آن

«عن سلیمان بن صالح عن أبیه عن أبی عبد الله ع قال من أخذ بقائمة السریر غفر الله له خمسا و عشرین کبیرة فإذا ربع خرج من الذنوب؛ سلیمان بن صالح، از قول پدرش از امام صادق (ع) روایت کرده است که فرمود: کسی که یک طرف تابوت (مؤمنی) را حمل کند، خداوند بیست و پنج گناه کبیره او را می آمرزد، و چنانچه چهار طرف آن را (به ترتیب) حمل کند، از تمام گناهانی که کرده است (به استثنای حق الناس) پاک می شود.

ثواب انتخاب کفنهای خوب

«عن أحمد بن محمد بن عیسی یرفعه إلی أبی عبد الله ع قال أجیدوا أکفان موتاکم فإنها زینتهم؛ احمدبن محمدبن عیسی -بی آنکه از راویان پیش از خود نام ببرد- از امام صادق (ع) روایت کرده است که فرمود: برای درگذشتگان خود کفنهای خوب انتخاب کنید، زیرا کفن زینت آنها است».

ثواب فشار قبر برای مؤمن

«عن السکونی عن أبی عبد الله جعفر بن محمد الصادق عن أبیه عن آبائه عن أمیر المؤمنین ع قال قال رسول الله ص ضغطة القبر للمؤمن کفارة لما کان منه من تضییع النعم؛ سکونی از امام صادق (ع)، و آن حضرت از پدران بزرگوارش (ع)، از امیر مؤمنان علی (ع) روایت کرده است که رسول خدا (ص) فرمود: فشار قبر برای مؤمن کفاره نعمتهایی است که از دست داده است».

ص: 520

ثواب نابینایی که خدا را ملاقات کند در حالی که صبور و امیدوار به پاداش خدا و دوستدار آل محمد علیهم السلام باشد

1- «أبی حمزة الثمالی عن محمد بن مسلم عن أبی جعفر محمد بن علی ع قال من لقی الله مکفوفا محتسبا موالیا لآل محمد ع لقی الله عز و جل و لا حساب علیه؛ ابوحمزه ثمالی و محمدبن مسلم، هر دو از امام محمد باقر (ع) روایت کرده اند که فرمود: نابینایی که خدا را ملاقات کند در حالی که در مقابل آن امید به پاداش او داشته و دوستدار آل محمد (ع) باشد، خداوند را در حالی ملاقات می کند که حسابی بر او نباشد».

2- «و روی لا یسلب الله عز و جل عبدا مؤمنا کریمتیه أو إحداهما ثم یسأله عن ذنب؛ و روایت شده است که: خداوند یک یا دو چشم بنده ای را نمی گیرد مگر آنکه از گناهان او بازپرسی نکند».

ثواب استرجاع (گفتن إنا لله و إنا إلیه راجعون) به هنگام مصیبت

1- «عن معروف بن خربوذ عن أبی جعفر ع قال سمعته یقول ما من مؤمن یصاب بمصیبة فی الدنیا فیسترجع عند مصیبته حتی تفجأه المصیبة إلا غفر الله له ما مضی من ذنوبه إلا الکبائر التی أوجب الله علیها النار قال و کلما ذکر مصیبة فیما یستقبل من عمره فاسترجع عندها و حمد الله غفر الله له کل ذنب اکتسبه فیما بین الاسترجاع الأول إلی الاسترجاع الثانی إلا الکبائر من الذنوب؛ معروف بن خربوذ از امام محمد باقر (ع) روایت کرده است که فرمود: هیچ مؤمنی نیست که در دنیا دچار مصیبت بشود و هنگام رویاروئی با آن مصیبت، استرجاع کند (إنا لله و إنا إلیه راجعون بگوید) مگر آنکه خداوند تمام گناهان گذشته او را می بخشد -جز گناهان کبیره- که خداوند، آتش دوزخ را کیفر آنها قرار داده است. و نیز فرمود: و هر گاه در آینده عمر خود به یاد آن مصیبت می افتد و این ذکر را بر زبان آرد و خدا را سپاس گوید، خداوند همه گناهان او را -در فاصله دو استرجاع- می بخشد بجز گناهان کبیره».

ص: 521

2- «عن علی بن سیف عن أخیه عن أبیه سیف بن عمیرة عن أبی عبد الله ع قال من ألهم الاسترجاع عند المصیبة وجبت له الجنة؛ علی بن سیف، از برادرش، از پدرش سیف بن عمیره، از امام صادق (ع) روایت کرده است که فرمود: کسی که هنگام مصیبت، استرجاع به او الهام شود، بهشت برای او واجب می شود».

من_اب_ع

شیخ صدوق- ثواب الأعمال و عقاب الأعمال- صفحه 195

محمدبن علی ابن بابویه- پاداش نیکی ها و کیفر گناهان- صفحه 491

کلی__د واژه ه__ا

پاداش الهی روایات راویان حدیث چهارده معصوم (ع) تربیت انسان مرگ

قرآن در اینجا چنین قیاسی تشکیل داده است: «ان زعمتم انکم اولیاء لله من دون الناس فتمنوا الموت» شما اگر اولیاالله هستید باید آرزوی مرگ داشته باشید «و لایتمنونه ابدا بما قدمت ایدیهم» ولی هرگز آرزوی مرگ ندارید، پس شما اولیاالله نیستید. سوالی که در اینجا مطرح است در ملازمه میان مقدم و تالی است. در قیاس استثنایی عمده این است که این ملازمه محرز و ثابت باشد. مثلا آنجا که طبیب می گوید اگر این بیماری حصبه باشد باید فلان علامت را داشته باشد، باید حتما تایید شده باشد که بیماری حصبه آن علامت را دارد. ما در اینجا از آیه چنین استنباط می کنیم که لازمه اینکه یک شخص از اولیاالله باشد، آرزوی مرگ داشتن است. حال آیا اینکه لازمه ولی الله بودن، آرزوی مرگ داشتن است درست است یا درست نیست؟ این مطلب صددرصد درست است ولی در اینجا توضیحی باید بدهیم تا ریشه این دوست داشتن و نحوه این دوست داشتن به دست بیاید.

مرگ برای اولیاء الهی یک امر آرزویی است و برای بعضی از انسانهای دیگر امری ضدآرزوست. بعضی از انسانها حق دارند که مرگ را آرزو کنند، ولی آرزوی مرگ برای بعضی از انسانهای دیگر ضدمنطقی است. این مکتبی است که از یک طرف قائل به جاودانگی روح است و می گوید انسان با مرگ فانی نمی شود ولی از طرف دیگر مثل مکتب مانی نمی گوید که انسان قبل از اینکه به این دنیا بیاید کامل بود و موجود کاملی را آوردند و در اینجا زندانی کردند و انسان فقط باید زندانش را بشکند و برود. متاسفانه در تعبیرات شعرای ما از این نوع تعبیرات زیاد آمده با اینکه مقصودشان این نبوده است. قفس شکستن و زندان شکستن و از چاه بیرون آمدن در تعبیرات شعرای ما زیاد آمده است با اینکه تابع مکتب مانی نبوده اند. این مکتب بر این اساس است که روح یک امر جاودانه است ولی معتقد نیست که روح انسان به صورت یک موجود کامل بود و او را مثل یک زندانی به زندان آوردند و یک موجود آزاد را در چاه انداخته و یا مرغ آزاد را در قفس کردند، بلکه روح انسان در این دنیا ناقص است، به این معنا که یک امر بالقوه است که قابل تکامل و کامل شدن است، یعنی رابطه انسان با جهان، رابطه کشاورز است با مزرعه و رابطه کودک است با مدرسه، نه رابطه زندانی با زندان. این موجود ضعیف، وجودش از نقطه صفر آغاز شده و باید در این دنیا رشد و تکامل پیدا کند.

ص: 523

دنیا برای انسان مانند مدرسه است برای دانش آموز و مانند مزرعه است برای کشاورز، که در این مدرسه است که باید تکلیف انجام بدهد و به مسؤولیتهای خود متوجه باشد و باید خود را در این مدرسه کامل کند تا وقتی از مدرسه بیرون می آید کامل باشد. یا آن کشاورز کارش در صحرا زحمت کشیدن است، ولی می داند که همین کاشتن و بعد به عمل آوردن محصول است که زندگی ایام سالش را تامین می کند. اگر می خواهد چه در مدت زراعت و چه در مدتی که در خانه استراحت می کند زندگی خوبی داشته باشد فقط باید عمل کشاورزی را خوب انجام دهد. همچنین می توان گفت مثل انسان با جهان مثل بازرگان است با بازار. بازار برای یک بازرگان به عنوان محل کار و محل به دست آوردن سود محبوب و مطلوب است. بیشتر این تعبیرات از امیرالمومنین (ع) است. فرمود: «ان الدنیا. .. مهبط وحی الله و متجر اولیاء الله؛ بدرستیکه دنیا... محل فرود وحی خدا، و تجارتخانه اولیاء خداست» (نهج البلاغه، حکمت 131) یا پیغمبر اکرم (ص) فرمود: «الدنیا مزرعه الاخر؛ دنیا کشتگاه و محل زراعت آخرت است».

آیا برطبق این مکتب مرگ یک امر آرزویی است یا یک امر ضد آرزوست؟ هیچکدام. برای کسی که در این مدرسه و دانشگاه هیچ کاری انجام نداده است بیرون آمدن از آن که جز عقب افتادن و نمره بد گرفتن حاصلی برای او نداشته، نه تنها یک امر محبوب و مطلوب نیست بلکه مایه سرشکستگی و ملامت است. یا آن کشاورزی که کار نکرده است به قول شاعر حالش چنین است:

ص: 524

هر که محصول خود بخورد و خبید *** وقت خرمنش خوشه باید چید

برای آن کسی که دنیا را به بطالت گذرانده است و نه تنها به بطالت که به فسق و فجور و کارهای بد گذرانده است مرگ هرگز نمی تواند یک امر آرزویی باشد. او نه تنها عمل خوبی به تعبیر قرآن پیش نفرستاده است بلکه هر چه فرستاده، عمل بد است. طبعا چنین افرادی همیشه باید از مرگ وحشت داشته باشند و مانند همان جالینوس خواهند بود. آنها گرچه از نظر تئوری و مکتب با او اختلاف دارند ولی در عمل مانند او خواهند بود، یعنی برای چنین آدمی هم در عمل چنین خواهد بود که زندگی به هر صورت ولو بخواهد در شکم استری باشد و سرش از زیر دم استر بیرون باشد بر مرگ ترجیح دارد. این همان است که می فرماید: «و لن یتمنونه ابدا بما قدمت ایدیهم و الله علیم بالظالمین؛ ولی به خاطر اعمالی که از پیش فرستاده اند هرگز آرزوی مرگ نخواهند کرد، و خدا به (حال) ستمگران آگاه است» (بقره/ 95). مولوی می گوید:

ای که می ترسی ز مرگ اندر فرار *** آن ز خود ترسانی ای جان هوش دار

زشت روی توست نی رخسار مرگ *** جان تو همچون درخت و مرگ برگ

مرگ هر کس ای پسر همرنگ اوست *** آینه صافی یقین همرنگ روست

می گوید تو که از مرگ می ترسی در واقع از خودت می ترسی، چون مرگ هر کس همرنگ خود اوست، مرگ هر کس مانند آینه ای است که در وقت مرگ چهره شخص را به خودش نشان می دهد. اگر چهره ات زشت و کثیف است، وقتی که آن را ببینی ناچار از خودت وحشت می کنی. بعد می گوید مثل تو مثل همان آدم زشت و کثیفی است که از بیابان می گذشت و در عمرش آینه ندیده بود. آینه ای به پشت افتاده بود. تا آینه را برداشت و طرف دیگر آن را نگاه کرد فورا آینه را شکست که عجب چیز بدی پیدا کردم! فکر نکرد او خودش است و چیز دیگری در آنجا نیست. یا تشبیه می کند به مرغی که در قفس است و گربه هایی در اطراف آن کمین کرده اند. وقتی این مرغ می بیند که گربه ها چشمهایشان را به او دوخته اند و منتظرند در قفس باز بشود تا او را بربایند هیچ گاه آرزوی بیرون رفتن نمی کند، چون می داند که باز همین قفس بهترین زندگیها برای اوست و از آن فضای وسیع که در آن، گربه ها انتظار او را می کشند خیلی بهتر است. برای آن کسی که در جهان بینی اش دنیا برای او مزرعه است و آن کسی که در جهان بینی اش دنیا برای او مدرسه است ولی در این مدرسه خوب عمل کرده، انتقال به آن جهان امری مطلوب است، همان طور که دانشجویی که برای تحصیل به خارج رفته و در آنجا به خوبی درس خوانده و کار کرده و دانشنامه گرفته است آرزوی بازگشت به وطن دارد چون مسؤولیت خود را به حد اعلا انجام داده است یا مثلا بازرگانی که به خارج رفته و در آنجا معامله کرده و سود برده است بازگشت به محل زندگی خودش برای او مطلوب است. کسی که برای او انتقال از این جهان به جهان دیگر امری مطلوب است مصداق این شعر حافظ است:

ص: 525

ای خوش آن روز کزین منزل ویران بروم *** راحت جان طلبم وز پی جانان بروم

اگر کسی در دنیا طوری زندگی کرده است که آنچه که پیش فرستاده خیر و برکت است، دیگر برای او دنیا یک زندان است، چون کارهایش را کرده و به قول امروزیها مسؤولیتش را انجام داده است. قرآن نمی گوید اگر تو انسان هستی باید مرگ را آرزو کنی. برای هر انسانی مرگ آرزو نیست. قرآن می گوید تو اگر گناهکار و فاسد و کثیفی، حق داری بترسی، ولی اگر از اولیاالله هستی مرگ برای تو به صورت یک امر آرزویی درمی آید.

من_اب_ع

مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن 7- صفحه 72-73 و 77-76

مرتضی مطهری- قیام و انقلاب مهدی- صفحه 95 تا 98

کلی__د واژه ه__ا

ایمان مرگ قرآن نتیجه اعمال آخرت قیاس اولیای الهی

حال که مرگ برای اولیاالله یک آرزوست، آیا آنها در صدد تحقق بخشیدن به این آرزو هستند یا در عین اینکه مرگ برای آنها یک امر آرزویی است با آن مبارزه هم می کنند؟ نکته این است که هم آرزویش را دارند و هم با آن مبارزه می کنند (مگر در دو صورت)، چرا؟ برای اینکه مثل آنان همان مثل دانشجوست: دانشجویی که در خارج از کشور است تا آن آخرین لحظه ای که هنوز فرصت کار کردن و پیشرفت دارد با بیرون رفتن از این محل مبارزه می کند با اینکه آرزوی آن را دارد، مگر آن ساعتی که احساس کند که دیگر در اینجا کاری برایش نمانده است، یعنی آنچه باید انجام می داده، انجام داده است. این است مضمون این فراز از دعای مکارم الاخلاق که امام زین العابدین (ع) به خداوند عرض می کند: «الهی و عمرنی مادام عمری بذله فی طاعتک فاذا کان مرتعا للشیطان فاقبضنی الیک؛ خدایا مرا عمر عطا کن مادام که عمرم صرف اطاعت بشود، اگر بنا است زندگیم چراگاه شیطان گردد، مرا هر چه زودتر به سوی خود ببر» (بحارالانوار، ج/73 ص.62).

اولیاالله در عین اینکه مرگ برایشان آرزوست همیشه از خدا طول عمر می خواهند زیرا برای اولیاالله و غیراولیاالله در همین فرصت عمر است که انسان مراتب قرب به حق را طی می کند. می دانند از اینجا که رفتند، دیگر در آنجا درجه شان همان است که هنگام رفتن از این عالم داشته اند و به همین جهت خودکشی هیچ وقت حتی برای اولیاالله مجاز نیست، چرا؟ زیرا خودکشی یعنی فرصت عمل را به دست خود از بین بردن، فرصت انجام تکلیف و مسؤولیت را به دست خود از بین بردن. امام زین العابدین (ع) به خداوند عرض می کند که خدایا به من طول عمر بده مادامی که عمر من مبذول در راه توست و سرمایه ای است که در راه تو بذل می شود، از آن ساعت که این سرمایه چراگاه شیطان است آن را نمی خواهم. اگر بناست من زنده بمانم ولی آن زندگی برای من مایه خیر و برکت یعنی خدمت در راه تو نباشد، بذله در راه تو نباشد که دیگر در آن صورت زندگی برای من تکامل نیست نقص است خدا اینچنین زندگی را نمی خواهم. پس در این مکتب مرگ برای همه مردم یک امر آرزویی نیست.

ص: 527

برای بعضی از مردم منفور است و باید هم منفور باشد، چون مرگ در واقع ورود بر خود و بر حقیقت خود است و برای بعضی از مردم امری آرزویی است. ولی باید توجه داشت که برای آنها که مرگ یک امر آرزویی است این طور نیست که بخواهند این فرصت را از دست بدهند، چرا که عمر برای آنها فرصت است، می خواهند در این فرصت حداکثر تقرب به حق و تکامل را حاصل کنند. مرگ در دو حالت، بلاشرط مطلوب اولیاالله است، فقط در دو حالت است که مرگ برای اولیاالله بلاشرط مطلوب می شود. حالت اول اینکه بداند که بعد از این اگر زنده هم بماند کاری ندارد که انجام بدهد. کسانی که می خواهند روی اصول مادی خودکشی را توجیه کنند، آنها هم بر اساس همین مسؤولیت این حرف را می زنند. دو سال پیش بود که یک نفر که نمی خواهم نامش را ببرم که با اینکه مرد دانشمندی است ولی چرت و پرت هم احیانا زیاد می گوید در دفاع از خودکشی یک آدم پلیدی که در حدود سی سال پیش خودکشی کرده است، گفته بود که یک انسان مسؤول وقتی که احساس می کند مسؤولیتش را انجام داده و دیگر کاری ندارد، باید هم خودکشی کند، عمر را برای مسؤولیت می خواهد ولی وقتی می بیند که دیگر چیزی در چنته ندارد باید هم خودکشی کند. اینجا است که حدیثی هست که جز معماهای احادیث است و در همین زمینه مورد بحث ماست.

این حدیث در تعابیر مختلفی از پیغمبر اکرم (ص) و از امیرالمومنین (ع) و از حضرت امام حسن مجتبی (ع) و از بعضی ائمه دیگر وارد شده است. عبارتی که می خوانم تعبیری است که از حضرت امام مجتبی (ع) رسیده است. در همان حالی که ایشان مسموم بودند مردی به نام جناده خدمت ایشان رسید. راوی می گوید ایشان در بستر افتاده بودند در حالی که خون قی می کردند. احساس کردم که دیگر لحظات آخر است. عرض کردم نصایحی به من بفرمایید. جملاتی فرمودند که یک جمله اش این است: «و اعمل لدنیاک کانک تعیش ابدا واعمل لاخرتک کانک تموت غدا» برای دنیایت آنچنان عمل کن که گویی همیشه در این دنیا هستی، یعنی آنچنان فکر کن که نمی میری، جاوید زندگی می کنی، و برای آخرتت چنان عمل کن که گویی اصلا عمری برای تو باقی نمانده و همین فردا می خواهی بمیری.

ص: 528

بعضی در معنای این حدیث درمانده اند. گفته اند این دستور به اهمال کاری در امر دنیا و جدی چسبیدن به کار آخرت است. بعد دیدند که اهمال کاری در امر دنیا با تعلیمات دیگر اسلام جور در نمی آید و لذا گفتند مقصود این است که در کار دنیا مثل آدمهایی باش که فکر می کنند همیشه هستند و می گویند حال که ما همیشه هستیم، به اندازه کافی وقت داریم پس کارهایمان را بعد انجام می دهیم، ولی برای آخرتت جدی باش. بعضی برعکس، گفته اند که مقصود این است که کار دنیاست که خودت باید انجام بدهی، آخرت را خدا کریم است! کار دنیا که می رسد جدی بچسب: ما در این دنیا هنوز خیلی باید باشیم، حالا که هستیم خانه باید داشته باشیم، زندگی باید داشته باشیم، فردا که نمی میریم. مدتی باید زندگی کنیم، بالاخره آدم زنده وسایل می خواهد، آخرت هم مال خداست، خدا کریم است.

برخلاف این دو نظر این حدیث از آن احادیث معجزه آساست که دستور به جدی بودن در هر دو مورد است. حضرت می خواهد بفرماید تو آن کسی هستی که در خانه ای زندگی می کنی و بعد هم از آن خانه می خواهی منتقل به خانه دیگری بشوی و در آنجا زندگی کنی، ولی نمی دانی از این خانه که در آن زندگی می کنی فردا منتقل می شوی یا پنج سال دیگر یا ده سال دیگر. اگر بدانی فردا از اینجا منتقل می شوی که دیگر برای اینجا کاری نمی کنی، تمام کارهایت را برای آنجا متمرکز می کنی. اگر مثلا گوشه ای از این خانه یک ذره گچ بخواهد، می گویی ما که فردا می خواهیم برویم، دیگر چرا بیاییم اینجا را گچ کنیم؟ بیاییم برای آنجا که فردا می خواهیم برویم کاری انجام دهیم. اما اگر بدانی که تا پنج سال دیگر در اینجا باید زندگی کنی و بعد از پنج سال به آنجا می روی، می گویی حالا کارهای اینجا را انجام دهیم، هر وقت خواستیم آنجا برویم کارهایش را هم انجام می دهیم. این حدیث می گوید هیچ کدام از ایندو را نکن. وقتی برای اینجا فکر می کنی، فکر کن که از کجا معلوم است که ما فردا بمیریم، شاید زنده باشیم. مثلا می خواهی برنامه ای بریزی برای اینکه مدرسه ای تاسیس کنی، باغی درست کنی و ده سال هم باید برای آن کار کنی. اگر بگویی من که شاید فردا بمیرم پس این کار را برای چه کسی انجام دهم، درست نیست، بلکه فکر کن که انشاالله زنده هستی. یا می خواهی درسی را شروع کنی و شش سال وقت می خواهد. اینجا فکر کن انشاالله زنده هستی، چرا فکر کنی که فردا می میری، فکر کن که زنده هستی.

ص: 529

اما اگر گناهی مرتکب شده ای و می خواهی توبه کنی، حق مردم را می خواهی بدهی، نمازهایت را می خواهی قضا کنی، خودت را می خواهی اصلاح کنی، نگو انشاالله من ده سال دیگر زنده هستم، بگو شاید فردا بمیرم. پس برای بعضی کارها انسان باید بگوید که انشاالله زنده هستم و برای بعضی کارها باید بگوید شاید بمیرم. اولیاالله همیشه این طور فکر می کنند و از یک نظر جمع میان ضدین می کنند که جمع میان ضدین به معنی واقعی نیست. از یک نظر فکر می کنند که همیشه زنده هستند و از یک نظر فکر می کنند که شاید فردا بمیرند. خلاصه بحث تا اینجا این است که این آیه که می فرماید: «قل یا ایها الذین هادوا ان زعمتم انکم اولیاء لله من دون الناس فتمنوا الموت؛ بگو ای کسانی که یهودی شدید! اگر گمان دارید که شما دوستان خدایید نه دیگر مردمان، پس تمنای مرگ کنید اگر راست می گویید» (جمعه/6) یک قیاس استثنایی است که اساسش یک ملازمه است: اگر شما اولیاالله هستید مرگ را آرزو کنید. در اینجا دو شبهه در اذهان پیدا می شود. یکی اینکه بعضی که توجه نمی کنند این سخن در مورد اولیاالله است می گویند: طبق این آیه مرگ باید برای همه مردم یک امر آرزویی باشد، پس آیا خدا آدم را در این دنیا آورده تا همیشه آرزوی مرگ داشته باشد؟ نه، قرآن نمی گوید همه مردم، بلکه می گوید مرگ برای اولیاالله یک آرزوست.

شبهه دوم این است که آیا اولیاالله فقط باید آرزوی مرگ داشته باشند و آرزوی طول عمر نباید داشته باشند؟ اگر چنین است پس چرا خود اولیاالله در دعاها از خدا طول عمر خواسته اند و به ما هم دستور داده اند که از خدا طول عمر بخواهید؟ «اللهم اجعل فیما تقضی و تقدر من الامر المحتوم و فیما تفرق من الامر الحکیم فی لیله القدر من القضاء الذی لایرد و لایبدل ان تکتبنی من حجاج بیتک الحرام، المبرور حجهم، المشکور سعیهم، المغفور ذنوبهم، المکفر عنهم سیئاتهم و اجعل فیما تقضی و تقدر ان تطیل عمری فی خیر و عافیه؛ بار خدایا در مقدراتت در شب قدر مرا از حج گزاران قرار بده از آنانی که حجشان مقبول و تلاششان قدردانی شده و گناهان و اشتباهاتشان بخشیده شده باشد به من عمر طولانی در خیر و عافیت بده» (بحارالانوار، ج/97 ص 375، با اندک اختلاف).

ص: 530

در بخش آخر این دعا به خداوند عرض می کند: از تو می خواهم عمرم را زیاد کنی ولی در خیر و عافیت. هم خودشان آرزوی طول عمر دارند و هم از ما خواسته اند که از خداوند عمر طولانی بخواهیم. نیز اگر مرگ مورد آرزوست چرا خودکشی مانند کشتن هر انسان دیگر گناه کبیره و نتیجه اش عذاب مخلد است؟ چرا اگر کسی ولو به همین خیالات، خودش را بکشد، نفس محترمی را کشته است و قرآن فرموده است که تا ابد در عذاب الهی است؟ بنابر این در عین اینکه مرگ برای اولیاالله یک امر مورد آرزوست معنایش این نیست که آنان مجازند این فرصت را از دست بدهند، بلکه هر وقت آن فرصت به قضا و قدر الهی تمام شد آرزو دارند به آنجا بروند. و در دو مورد است که برای اولیاالله مرگ به طور مطلق یک امر آرزویی می شود و دیگر از خدا طول عمر نمی خواهند. یکی آنجا که احساس کنند دیگر بعد از این فرصت کار نیست.

مساله شهادت

دوم مساله شهادت است. مرگ به صورت شهادت، جمع میان هردوست. از یک طرف ولی الله از این جهان به جهان دیگر منتقل شده و از طرف دیگر فرصت را از دست نداده است، چرا که شهادت یعنی تبدیل کردن عمر به بهترین شکل عمل، یعنی به صورت یک عمل و به صورت یک تکلیف و یک مسؤولیت، عمر را به پایان رساندن، که دیگر انسان نمی تواند چنین فرض کند و بگوید که اگر من شهید نشوم و در دنیا عمر کنم ممکن است کار بالاتری انجام دهم، کار بالاتری نیست. پیغمبر فرمود: هر ذی بری یعنی هر صاحب عمل نیکی، فوق عمل برش، بری هست، مگر شهادت که دیگر مافوق این بر، بری نیست، یعنی کسی نمی تواند بگوید من آرزوی شهادت در راه خدا را ندارم، برای اینکه می خواهم به جای شهادت کار بالاتری در این دنیا انجام بدهم. پیغمبر فرمود کار بالاتری وجود ندارد. این است که در مقابل آرزوی مرگ به صورت شهادت، دیگر خواستن طول عمر معنی ندارد و ما می بینیم که اولیاالله همیشه مرگ به صورت شهادت را آرزو می کنند. آن جمله ای که علی (ع) فرمود که اگر هزار ضربت شمشیر بر من وارد شود و شهید شوم آن را بر مرگ در بستر ترجیح می دهم، معنایش همین است.

ص: 531

آن کسانی که اولیاالله واقعی هستند آن دنیا را به رای العین دارند می بینند و از آنچه پیش فرستاده اند، خشنودند. در نهج البلاغه آمده است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله به امیرالمومنین علیه السلام فرمود: یا علی! مرگ تو به صورت شهادت است و تو شهید از دنیا خواهی رفت. علی (ع) می فرماید وقتی که در احد هفتاد نفر از مسلمین شهید شدند و من از شهادت محروم شدم متاثر شدم. (ایشان در این زمان یک جوان سی ساله است، کسی که بیش از سه چهار سال از ازدواجش نگذشته و دو پسر کوچک هم در خانه دارد. باید این قرائن و شواهد مادی را هم درنظر گرفت). رفتم خدمت رسول اکرم (ص) و عرض کردم یا رسول الله! آیا شما به من نفرمودید که من شهید خواهم شد، پس چرا من شهید نشدم؟ فرمود: یا علی! تو شهید خواهی شد و شهادت برای تو مقدر است و تو با شهادت از دنیا خواهی رفت. بعد پیغمبر اکرم (ص) می فرماید: یا علی! صبر تو در موطن شهادت چگونه خواهد بود؟ عرض کردم: «لیس هذا من مواطن الصبر، ولکن من مواطن البشری و الشکر؛ آنجا جای صبر نیست بلکه جای شادی و سپاس است» (نهج البلاغه/ خطبه 156). بفرمایید که شهادت چقدر باصفاست، اینجا که جای صبر نیست. صبر در یک امر مکروه است، شهادت آرزوی من است، محبوب من است، عطیه الهی است.

ابراهیم (ع) در میان پیغمبران به خلت معروف است. پیغمبران در عین اینکه همه پیغمبر هستند شوون روحی آنها و یا به قول اهل معرفت مظهریت آنها برای صفات الهی تفاوت دارد. یکی مظهر بکا و خوف است و دیگری مظهر محبت و عشق است و مانند آن. مثلا کار ابراهیم یک وجهه دارد و کار ی حیی بن زکریا یا عیسی بن مریم علیهم السلام وجهه دیگری دارد. ابراهیم خلیل الله، پیغمبر عشق است، پیغمبر محبت است و به همین جهت لقبش هم خلیل الله است. یک شب ابراهیم در حالی که در صحرا دنبال گله گوسفندش است صدایی می شنود: سبوح قدوس، ربنا و رب الملائکوالروح. این صدا را که می شنود از خود بی خود می شود. یک دفعه می گوید که بود؟ که بود که نام محبوب من را برد؟ یک بار دیگر تکرار کن، ثلث این گوسفندانم را به تو می دهم. بار دیگر تکرار می کند. هیجانش بیشتر می شود، می گوید بار دیگر تکرار کن ثلث دیگر گوسفندانم را هم به تو می دهم و هیجانش بیشتر می شود. .. ابراهیم علیه السلام در وقت مرگ باز با خدا مغازله و عشق بازی می کند. در هنگام قبض روح می گوید: « هل رایت خلیلا یمیت خلیله؟؛ آیا دیده ای خلیل و دوست روح دوست خود را قبض کند؟» فرشته از ناحیه خدا به او می گوید: «هل رایت خلیلا یکره لقا خلیله؛ آیا دیده ای دوستی لقای دوست خود را مکروه بشمارد؟!». در همان حال هم در حال مغازله است، در همان حالی که دارد می رود، بازدارد حرف می زند و عشق بازی می کند. به قول حافظ:

ص: 532

دلم از وحشت زندان سکندر بگرفت *** رخت بر بندم و تا ملک سلیمان بروم

به هواداری او ذره صفت رقص کنان *** تا لب چشمه خورشید درخشان بروم

به هر حال این خود حقیقتی غیرقابل انکار است و فقط برای اولیاالله است که مرگ به صورت یک آرزوی واقعی درمی آید. مرگ به صورت شهادت برای اولیاالله، دیگر به صورت یک مرگ آرزویی غیرمشروط است که هرگز با آن مبارزه نمی کنند. شهادت، هم انتقال از جهانی به جهان دیگر است و هم خودش درجه است، خودش بالا رفتن است. البته این حرف هم گفته می شود که اگر انسان قائل به دنیای دیگر هم نباشد، باز زندگی کمیت دارد و کیفیت دارد و انسان زندگی را برای ارزشهایش می خواهد. مساله ارزشها در زندگی مساله درستی است ولی پایه همه ارزشها یک ارزش است و آن توحید است. اگر این یک ارزش وجود نداشته باشد دیگر ارزشی در دنیا معنی ندارد.

من_اب_ع

مرتضی مطهری - آشنایی با قرآن 7 - صفحه 72-73 و 77-76

مرتضی مطهری - قیام و انقلاب مهدی - صفحه 95 تا 98

کلی__د واژه ه__ا

دنیا آخرت شهادت قوم یهود اولیای الهی دعا آرزو مرگ حدیث

مولوی می گوید:

می رود از سینه ها در سینه ها *** از ره پنهان صلاح و کینه ها

فردوسی می گوید:

به عنبر فروشان اگر بگذری *** شود جامه تو همه عنبری

اگر بگذری سوی انگشت گر *** از او جز سیاهی نیابی دگر

ولی در جهان دیگر اگر انسان تا ابد با نیکوکاران بنشیند درجه اش بالا نمی رود و اگر هم با بدکاران بنشیند تنزل نمی کند، آنجا مجالست و همنشینی مؤثر نیست و هیچ چیز اثر نمی گذارد. در آنجا صلاح و کینه ها از سینه ها به سینه ها راه نمی یابد. در آنجا نه از مجالست با عنبرفروش بوی خوش عائد می شود و نه از همنشینی انگشت گر (ذغال فروش) غبار سیاهی عارض می گردد. در آنجا مبادله وجود ندارد، نه مبادله طبیعی و نه مبادله قراردادی، مبادله و دادوستدها اختصاص به این جهان دارد.

در دنیا "جامعه" به وجود می آید که نوعی ترکیب و وحدت انسان هاست، و در آخرت "جامعه" مفهوم ندارد، در دنیا تأثیر و تأثر تدریجی و فعل و انفعال هست ولی در آخرت نیست، زندگی دنیا زندگی اجتماعی است ولی زندگی آخرت زندگی اجتماعی نمی باشد. البته منظور از اینکه زندگی جهان دیگر، اجتماعی نیست، این نیست که در آنجا هر کسی منفرد و تنهاست و کسی غیر از خود را نمی بیند و با غیر خود سر و کار ندارد. منظور این است که همبستگی ها و تأثیر و تأثرها و تعاون و تضادها و بده و بستان های روحی و اخلاقی و معنوی که در این جهان هست و در نتیجه جامعه، یعنی ترکیب حقیقی از افراد تحقق می یابد و سرنوشت ها به هم گره می خورد، در آن جهان وجود ندارد، و الا در هر یک از بهشت و جهنم، اجتماع و گرد هم زیستن هست، با این تفاوت که در اجتماع نیکوکاران انس و الفت و صفا و صمیمیت برقرار است و به تعبیر قرآن کریم برادروار بر صندلی هایی روبروی هم می نشینند؛ «اخوانا علی سرر متقابلین؛ برادروار بر تخت ها روبه روی هم قرار گیرند.» (حجر/47)، اما در اجتماع بدکاران تنفر و بیزاری از یکدیگر و ناسزاگویی حکمفرماست، «کلما دخلت امة لعنت اختها؛ هر بار که گروهی داخل شود، همکیشان خود را لعنت کند» (اعراف/38)، «ان ذلک لحق تخاصم اهل النار؛ بی تردید این جدال اهل جهنم یک واقعیت است» (ص/64).

ص: 534

از نظر مکافات عمل

دنیا موسم کشت است و آخرت فصل درو. ولی گاهی برخی از اعمال در همین دنیا، نتایج خود را نشان می دهد و به اصطلاح کشته ها درو می گردد. البته این دریافت ثمره عمل و درو کردن کشته، نوعی از جزای الهی است ولی جزای کامل نیست، محاسبه دقیق و مجازات کامل در آخرت انجام می گیرد. دنیا خانه عمل است و احیانا جزا هم در آن دیده می شود ولی آخرت صد در صد خانه جزا و حساب است، در آنجا مجالی برای عمل نیست. کارهایی که مربوط به مخلوق خداست، خواه نیکی و خدمت به خلق باشد یا بدی و صدمه به مردم، غالبا در همین دنیا پاداش و کیفری دارد بی آنکه چیزی از جزای اخروی آنها کاسته گردد. بدی کردن با والدین، در همین جهان کیفر دارد مخصوصا اگر آن بدی العیاذ بالله - کشتن والدین باشد. حتی اگر پدر و مادر انسان فاسق و یا کافر هم باشند باز هم بدی نسبت به آنها بی عکس العمل نمی ماند.

کارهایی که مربوط به مخلوق خداست، خواه نیکی و خدمت به خلق باشد یا بدی و صدمه به مردم، غالبا در همین دنیا پاداش و کیفری دارد بی آنکه چیزی از جزای اخروی آنها کاسته گردد. بدی کردن با والدین، در همین جهان کیفر دارد مخصوصا اگر آن بدی العیاذ بالله - کشتن والدین باشد. حتی اگر پدر و مادر انسان فاسق و یا کافر هم باشند باز هم بدی نسبت به آنها بی عکس العمل نمی ماند.

منتصر عباسی پدرش متوکل را کشت و پس از مدت کوتاهی خودش نیز کشته شد، در حالی که متوکل مرد بسیار خبیث و ناپاکی بود، متوکل در محافل انس و سرگرمیش امیرالمؤمنین علی (ع) را به مسخره می گرفت، دلقک هایش خود را به قیافه آن حضرت می ساختند و تقلید در می آوردند و مسخرگی می کردند و در اشعار خویش به او اهانت می کردند. گویند منتصر از او شنید که حضرت فاطمه (س) را دشنام می دهد، از بزرگی پرسید که مجازاتش چیست؟ وی پاسخ داد قتلش واجب است ولی بدان که هر کس پدرش را بکشد عمرش کوتاه خواهد شد. منتصر گفت من باکی ندارم که در اطاعت خدا عمر من کوتاه گردد. پدرش را کشت و پس از وی هفت ماه بیشتر زنده نماند.

ص: 535

من_اب_ع

مرتضی مطهری- عدل الهی- ص 230-232 و 251-258 و 267

کلی__د واژه ه__ا

دنیا قرآن انسان اعمال آخرت قوه و فعل حرکت مکافات عمل