الگوی اسلامی شادکامی با رویکرد روان شناسی مثبت گرا
مشخصات کتاب
سرشناسه : پسندیده، عباس، 1348 -
عنوان و نام پديدآور : الگوی اسلامی شادکامی با رویکرد روان شناسی مثبت گرا/ عباس پسندیده؛ سرویراستار حسین پورشریف؛ به کوشش پژوهشکده اخلاق و روانشناسی اسلامی. گروه روانشناسی اسلامی؛ [برای] دانشگاه قرآن و حدیث، پژوهشگاه قرآن و حدیث.
مشخصات نشر : قم : موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر ، 1397.
مشخصات ظاهری : 839 ص.
فروست : پژوهشکده اخلاق و روانشناسی اسلامی؛ 24. گروه روانشناسی اسلامی ؛ 21.
شابک : 420000 ریال : 978-964-493-718-7
وضعیت فهرست نویسی : فاپا (چاپ پنجم)
يادداشت : چاپ پنجم.
يادداشت : این کتاب در سالهای 1395 - 1397 تجدید چاپ شده است.
يادداشت : این کتاب در سالهای 1396-1398 تجدیدچاپ شده است.
يادداشت : عنوان روی جلد: الگوی اسلامی شادکامی.
یادداشت : کتابنامه: ص. [821 ] - 839؛ همچنین به صورت زیرنویس.
یادداشت : نمایه.
موضوع : شادی -- جنبه های مذهبی -- اسلام
موضوع : Cheerfulness -- Religious aspects -- Islam
موضوع : مثبت نگری -- جنبه های مذهبی -- اسلام
موضوع : Affirmations -- Religious aspects -- Islam
موضوع : رضایت خاطر -- جنبه های مذهبی -- اسلام
موضوع : Satisfaction-- Religious aspects -- Islam
شناسه افزوده : پژوهشگاه قرآن و حدیث
شناسه افزوده : دانشگاه قرآن و حدیث
شناسه افزوده : موسسه علمی - فرهنگی دارالحدیث . سازمان چاپ و نشر
شناسه افزوده : پژوهشگاه قرآن و حدیث. پژوهشکده اخلاق و روان شناسی اسلامی. گروه روانشناسی اسلامی
رده بندی کنگره : BP232/88 /پ5الف 7 1397
رده بندی دیویی : 297/637
شماره کتابشناسی ملی : 4405375
ص: 1
اشاره
بسم الله الرحمن الرحیم
ص: 2
الگوی اسلامی شادکامی
با رویکرد روان شناسی مثبت گرا
ص: 4
فهرست مطالب
پیش گفتار. 29
مقدمۀ ویراست دوم.. 31
مقدّمه ویراست اوّل.. 35
بخش اوّل: مباحث نظری شادکامی
فصل اوّل: کلّیات.... 41
1. بیان مسئله. 42
2. ضرورت.. 45
3. پیشینۀ پژوهش..... 46
الف - پیشینۀ روان شناسی مثبت گرا 47
ب - پیشینۀ شادکامی... 47
یک. متفکّران یونانی... 48
دو. متفکّران اسلامی... 49
سه. روان شناسان.. 51
چهار. اسلام.. 53
فصل دوم: الگوی اسلامیِ شادکامی(معرفی اجمالی). 55
1. مؤلّفه های شادکامی... 55
2. پایۀ نظری شادکامی... 57
3. عوامل شادکامی... 59
ص: 5
4. مناسبات تقدیر خدا و واکنش انسان.. 60
فصل سوم: تعریف شادکامی... 67
1. روان شناسی مثبت گرا 67
2. شادکامی در روان شناسی مثبت گرا 69
3. شادکامی در اسلام.. 72
الف - معنای لغوی... 72
یک. واژۀ سعادت... 72
دو. واژه های متضاد. 75
نتیجه گیری... 75
ب - معنای اصطلاحی (قرآن و حدیث). 76
سطوح شادکامی... 77
فصل چهارم: ساختار شادکامی... 81
ماهیت شادکامی... 82
1. ابعاد زندگی خوب... 82
الف - تقدیر الهی... 83
اقسام قضا و قدر. 85
تقسیم بندی جدید.. 86
ب - حوزه های زندگی... 89
یک. معیشت... 89
دو. روابط اجتماعی... 90
سه. نظام سیاسی... 93
ج - مناسبات ابعاد زندگی... 94
2. ابعاد زندگی شاد. 95
سازۀ شادکامی... 96
خلاصۀ فصل... 97
ص: 6
فصل پنجم: پایۀ نظری شادکامی... 99
1. ساز و کار تأثیر خیر بر احساس شادکامی... 99
خیر بودن تقدیر. 100
الف - رضایت از تقدیر. 103
مناسبات میان واکنش ها 108
ب - رضایت از معیشت، روابط و نظام.. 109
جمع بندی... 110
2. ساز و کار تأثیر سرور بر شادکامی... 111
معنای نشاط... 111
کارکردهای سرور. 115
الف - فراغت روانی (تفریغ/توزیع). 116
ب - جمع کردن توان روانی (استجمام). 117
ج - بسط روانی (بسط / نشرة). 117
د - آمادگی و توانمندی (عون / استعانت / قدرت). 118
3. زندگی موحّدانه. 118
الف - توحید و رضامندی... 119
ب - توحید و نشاط... 124
4. مبانی شادکامی... 128
الف - مهم ترین مبانی خداشناختی... 130
یک. آفریدگار (خالق). 130
دو. پروردگار (رب). 132
سه. تدبیر کننده (مدبّر). 134
چهار. اندازه گذارنده (مقدِّر). 135
پنج. دانا (علیم). 136
شش. دادگر (عادل). 140
ص: 7
هفت. رحمتگر - مهربان (رحمان - رحیم). 142
هشت. یکتا - یگانه (واحد - اَحَد). 146
تحلیل نهایی صفات... 146
ب - مهم ترین مبانی انسان شناختی... 147
یک. ماهیت ترکیبی... 148
دو. هدفمندی... 149
سه. حیات انسانی... 152
چهار. اراده و اختیار. 154
پنج. نظام ارزیابی و داوری... 159
شش. نظام احساس رضامندی... 160
هفت. نظام نشاط و کسالت... 161
جمع بندی مبانی انسان شناختی... 161
ج - مهم ترین مبانیِ جهان شناختی... 162
یک. فرصت تکامل... 163
دو. آمیختگی رنج و شادی... 165
سه. سرای عمل... 166
چهار. اصالت نداشتن... 166
جمع بندی مبانی جهان شناختی... 167
د - مهم ترین مبانی دین شناختی... 167
یک. توحید در حُکم.. 167
دو. فلسفۀ تشریع.. 169
- تأمین حیات انسانی... 169
- مصالح و مفاسد.. 172
سه. آسانیِ شریعت... 174
چهار. توحید در اطاعت... 176
ص: 8
جمع بندی مبانی دین شناختی... 177
خلاصۀ فصل... 178
فصل ششم: رضایت از تقدیر الهی... 181
1. وجه خیر بودن تقدیر الهی... 181
الف - خیر بودن بلا.. 181
یک. تکامل انسان.. 183
دو. تقویت ارتباط با خدا 187
سه. حفظ دین و ایمان.. 188
چهار. تطهیر گناهان 189
پنج. ترفیع درجه 192
شش. پاداش اُخروی... 194
ب - خیر بودن مال.. 196
یک. قوام دین و دنیا 197
دو. چند برابر کردن پاداش.... 198
سه. پوشاندن عیوب... 199
چهار. ظهور فضایل انسانی... 199
پنج. آسایش روانی... 199
ج - خیر بودن تکلیف... 199
یک. رستگاری... 200
دو. تأمین حیات انسانی... 200
سه. مصالح و مفاسد، مبنای امر و نهی... 202
چهار. آثار مثبت طاعت... 204
- آثار روحی و معنوی... 204
- آثار دنیوی... 206
- آثار اُخروی... 207
ص: 9
جمع بندی... 208
پنج. زیان های معصیت... 208
- زیان های روحی و معنوی... 209
- زیان های دنیوی... 210
- زیان های اُخروی... 215
شش. آثار ترک معصیت... 218
2. پایۀ نظری تقدیر. 219
3. رضایت صادق، رضایت کاذب! 220
خلاصۀ فصل... 222
فصل هفتم: رضایت اقتصادی... 225
1. روزیِ خوب... 225
2. امنیت خوب... 228
دعا برای امنیت... 230
3. سلامت خوب... 231
4. شهر خوب... 232
5. مسکن خوب... 233
6. وسیلۀ نقلیۀ خوب... 238
7. شغل خوب... 238
کار و شادابی 240
8. خواب خوب... 241
خلاصۀ فصل... 243
فصل هشتم: رضایت اجتماعی... 245
1. خانوادۀ خوب... 246
الف - همسر خوب 246
یک. انتخاب خوب... 247
ص: 10
- معیارهای خوب... 248
- تصمیم خوب... 250
دو. زندگی خوب خانوادگی... 257
سه. فرزند خوب 265
2. دوستان خوب... 268
لذّت تنهایی! 270
مؤلّفه های ارتباط خوب... 270
الف - مرور مهم ترین مؤلّفه ها 271
ب - حدیث عشر خصال.. 276
ج - حدیث «خانوادۀ اجتماعی». 279
درمان تکبّر با روش خانوادۀ اجتماعی... 281
رویارویی با تکریم و تحقیر اجتماعی... 282
محبوبیت اجتماعی... 283
د - حدیث «نسبت های ناروا». 283
3. همسایۀ خوب... 285
خلاصۀ فصل... 287
فصل نهم: رضایت سیاسی... 289
1. وظایف حکومت خوب... 290
2. ویژگی های حکومت خوب... 296
الف - قانون خوب... 296
هماهنگی با مصالح و منافع بشر. 297
ب - مجریان خوب... 298
یک. رأس اجرا 299
دو. بدنۀ اجرایى... 299
ج - مردم خوب... 301
ص: 11
حقّ انتخاب... 302
حدود خواست مردم.. 303
حدود فرمان برداری... 304
خلاصۀ فصل... 305
بخش دوم: عوامل شادکامی
برنامه ریزی برای شادکامی... 309
مدل های سه قسمتی... 309
مدل های چهار قسمتی... 310
مدل پنج قسمتی... 312
فصل دهم: عوامل مستقیم رضامندی... 315
1. تعریف رضامندی... 316
2. «خیر»، پایۀ نظری رضامندی... 318
3. «رضامندی» شرط تحقّق «خیر مقدّر». 319
4. عوامل مستقیم.. 322
الف - خیرباوری... 322
یک. خیرشناسیِ تقدیر. 322
دو. خیرشناسیِ عینی... 323
- خیر دنیا و آخرت... 324
- مجموعه های نیکی... 326
- دیگر موارد. 328
سه. تنظیم نظام ارزیابی... 329
نظام غلط: ارزیابیِ لذّت گرا 329
نظام درست: ارزیابیِ مصلحت گرا 330
عاقبت اندیشی... 331
ص: 12
ب. خیرآوری... 336
منافات نداشتن تقدیر با تلاش.... 338
خلاصۀ فصل... 341
فصل یازدهم: عوامل زمینه ساز رضامندی (مشترک). 343
1. الگوهای واکنش منفی... 344
الف - الگوی «فَرِح - قَنوط». 344
ب - الگوی «فَرِح - کُفران». 346
ج - الگوی «فَرِح، فخر - یأس، کفران». 346
د - الگوی «دعا - اِعراض». 348
ه - الگوی «جَزَع - مَنْع». 355
جمع بندی... 356
2. عوامل مشترک واکنش مثبت... 359
الف - تصحیح مواجهه با تقدیر. 359
مواجهۀ غلط: تقدیرستیزی... 359
مواجهۀ درست: تقدیرپذیری (تسلیم). 360
ب - تصحیح تفسیر از مالکیت... 363
باور غلط: توهّم «خودمالکی». 363
باور صحیح: تفکّر «خدامالکی». 363
یک. نقش «خدامالکی» در شُکر. 364
دو. نقش «خدامالکی» در صبر. 367
ج - تنظیم تکیه گاه. 374
انتخاب غلط: تکیه گاه غیر خدایی... 375
باور غلط: تصوّر «بی پشتوانگی». 377
باور و انتخاب صحیح: «خداتکیه گاهی». 378
د - تنظیم لذّت... 382
ص: 13
مبنای غلط: لذّت محوری... 382
اقدام صحیح: تعدیل لذّتجویی... 383
ه - تنظیم رغبت... 386
الگوی غلط: رغبت به دنیا 386
الگوی صحیح: بی رغبتی به دنیا 388
و - اصلاح منبع یاری... 393
اقدام غلط: اشتباه در منبع یاری... 394
باور غلط: توهّم بی یاوری... 394
باور صحیح: منطق «خدایاری». 394
سیرۀ معصومان.. 396
دستور العمل... 398
ز - اصلاح اِسناد. 400
باور غلط: توهّم «تصادف». 400
باور صحیح: تفکّر «خدااِسنادی». 401
ح - تنظیم انتظارات... 404
منطق غلط: «انتظارات غیر واقعی». 405
منطق صحیح: «هماهنگ سازی انتظارات با واقعیت ها». 407
واقعیت شناسی، لازمۀ هماهنگ سازی... 408
واقعیت شناسی دنیا 409
یک. سختی داشتن... 409
دو. گذرگاه بودن.. 411
سه. ناچیز بودن.. 413
چهار. ناپایدار بودن.. 416
ط - تنظیم الگوی روزی... 417
یک. بازشناسی روزیِ مؤثّر. 418
ص: 14
تصوّر غلط: روزیِ فراوان.. 418
تصوّر صحیح: روزیِ کافی... 418
دیدگاه اسلام.. 421
دعا برای روزیِ کفاف... 423
دو. اطمینان به روزی... 425
باور غلط: تردید در روزی... 425
باور صحیح: روزی رسانیِ خدا 426
سه. اصلاح منبع استغنا 428
روش غلط: استغنا از غیر خدا 429
روش صحیح: استغنا به خدا 429
دعا برای کسب روزی... 430
چهار. تأمین کردن روزی... 432
باور غلط: توهّم «کفایت تقدیر». 432
باور صحیح: تفکّر «تقدیر - تلاش». 433
پنج. تنظیم احساس نسبت به درآمد.. 435
روش غلط: منطق «حرص». 435
روش صحیح: منطق «قناعت». 437
شش. تصحیح الگوی مصرف... 441
روش غلط: سوء تدبیر. 441
روش صحیح: حُسن تدبیر. 442
ی - اصلاح تفسیر از فقر و غنا 444
باور غلط: تفسیر عینیِ فقر و غنا 445
باور صحیح: تفسیر روان شناختیِ فقر و غنا 445
عوامل غنای درونی... 446
ک - تنظیم خرسندی و ناخرسندی... 449
ص: 15
یک. تضمین روزی - کاستی عمر. 450
دو. نزدیک شدن به خدا در بلا - دورشدن از خدا در نعمت... 450
سه. مقدّر بودن امور خوشایند و ناخوشایند.. 451
چهار. برگشت ناپذیریِ امور ازدست رفته - ناپایداری امور به دست آمده. 451
پنج. ارزش آخرت از دست رفته - بی ارزشیِ دنیایِ به دست آمده. 452
شش. به دست آوردن خیر - از دست دادن خیر. 452
خلاصۀ فصل... 453
فصل دوازدهم: عوامل زمینه ساز رضامندی در خوشایند (اختصاصی). 455
1. واکنش ها 455
واکنش منفی: کفران.. 455
واکنش مثبت: شُکر. 456
تعریف شُکر. 457
مکانیزم تأثیر شُکر بر رضامندی... 462
2. عوامل واکنش مثبت... 463
الف - اصلاح فهرست نعمت ها 463
باور غلط: توهّم «نعمت های مادی». 463
باور صحیح: تفکّر «نعمت های جامع». 464
مصداق های نعمت... 465
یک. روایات نعمت... 465
دو. نعمت، در دعاها 468
- دعای کمیل... 468
- دعای جوشن صغیر. 468
- دعای عرفه. 469
- دعای ابو حمزه. 471
سه. روایات سعادت... 473
ص: 16
چهار. روایات عیش..... 476
پنج. روایات راحت... 477
شش. روایات غنا 478
طبقه بندی مصداق ها 479
طبقۀ یک: امکانات مادی... 480
طبقۀ دو: امکانات غیر مادی... 481
سطح نخست... 482
سطح دوم.. 483
سطح سوم.. 484
سطح چهارم.. 485
جمع بندی... 486
ب - شناخت داشته ها 487
روش غلط: غفلت از داشته ها 487
روش صحیح: کشف داشته ها 487
یک. توجّه به داشته های ناپیدا 488
دو. مدیریت مقایسه ها 491
روش غلط: مقایسۀ صعودی... 491
روش صحیح: مقایسۀ نزولی... 495
مهار مقایسۀ صعودی... 499
یک. مدیریت اندیشه 501
حقیقت شناسیِ ثروت اهل عصیان.. 502
شناخت ارزش حقیقی... 504
دو. مدیریت هیجان 508
سه. مدیریت رفتار. 510
ج - تنظیم آرزوها 513
ص: 17
الگوی غلط: آرزوی دور و دراز. 513
الگوی صحیح: منطقی کردن آرزوها 516
د - تصحیح اندازه سنجِ داشته ها 517
الگوی غلط: سنجۀ معطوف به «مادّه». 517
الگوی صحیح: سنجۀ معطوف به «دهنده». 518
خلاصۀ فصل... 520
فصل سیزدهم: عوامل زمینه ساز رضامندی در ناخوشایند (اختصاصی). 521
1. واکنش ها 523
واکنش منفی: جَزَع.. 523
واکنش مثبت: صبر. 527
تعریف صبر. 528
2. مکانیزم تأثیر صبر بر رضامندی... 533
3. توانمندی انسان در صبوری... 537
4. عوامل واکنش مثبت... 539
الف - تصحیح احساس محرومیت... 540
باور غلط: تفسیر مادّی محرومیت... 540
باور صحیح: تفسیر واقع گرایانۀ محرومیت... 540
مصادیق محرومیت... 541
یک. واژۀ حِرمان.. 541
دو. واژۀ خُسران.. 544
سه. واژۀ غبن... 547
چهار. واژۀ مصیبت... 548
پنج. واژۀ شر. 550
جمع بندی... 551
ب - تصحیح الگوی انتظار از دنیا 552
ص: 18
الگوی غلط: انتظار «جهان بدون رنج». 552
الگوی صحیح: انتظار «رنج متناوب». 552
ج - تصحیح الگوی مواجهۀ نخستین... 554
مواجهۀ غلط: سختی ستیزی... 554
مواجهۀ صحیح: سختی پذیری... 554
تفاوت «پذیرش» با «انفعال». 557
د - تنظیم تصویر از آینده. 558
باور غلط: توهّمِ «پایداریِ بلا». 559
باور صحیح: تفکّر «پایان پذیریِ بلا». 559
انتظار فرج 560
ه - تصحیح الگوی ارزیابی از حال.. 561
الگوی غلط: ارزیابیِ متمرکز بر مشکل... 561
الگوی صحیح: ارزیابیِ معطوف به ابعاد مثبت... 562
یک. تجربه های مثبت پیشین... 563
دو. دیگر داشته های مثبت حال.. 564
سه. وجه مثبت کاهش مسئولیت... 565
و - تصحیح تفسیر از بلا.. 566
یک. بلا و جایگاه انسان نزد خدا 567
تفسیر غلط: توهّم «خواری». 567
تفسیر صحیح: باور «کرامت». 567
دو. بلا و تفسیر انسان از آن.. 569
تفسیر غلط: «زشت پنداری مصیبت». 569
تفسیر صحیح: «زیباپنداریِ مصیبت». 570
سه. بلاها و عدالت باوری... 570
باور غلط: توهّم بلای ظالمانه. 571
ص: 19
باور صحیح: تفکّر بلای عادلانه. 571
چهار. مرگ و تفسیر انسان از آن.. 572
تفسیر غلط: توهّم «نابودی و پایان زندگی». 573
تفسیر صحیح: تصوّر «عبور به خوشایند». 573
پنج. شکست و تفسیر انسان از آن.. 574
الگوی غلط: تفسیر مادّی شکست و پیروزی... 574
الگوی صحیح: تفسیر الهی شکست و پیروزی... 574
ز - تصحیح اندازه گذاری بلا.. 575
سنجۀ غلط: بزرگ شماری مصیبت... 575
سنجۀ صحیح: کوچک سازی بلا.. 575
یک. مقایسۀ صعودی در ناخوشایند.. 576
دو. همانندسازی با وضعیت عادی... 578
- همانندسازی فقدان با نبود نخستین... 578
- همانندسازی دست نیافته ها با نخواسته ها 579
سه. اندازه شناسیِ دنیا 580
ح - تصحیح ارزیابی از موقعیت دیگران.. 581
باور غلط: توهّمِ «تنها بلا دیدن». 581
باور صحیح: فراگیریِ بلا.. 582
ط - تنظیم فشار روانی... 583
روش غلط: تجمیع رنج.. 583
روش صحیح: توزیع رنج.. 583
ی - توسّل و مددجویی... 584
منطق غلط: توهّم «کفایت اسباب و توسّل به آنها». 584
منطق درست: باور «کفایت خدا». 585
ک - آسوده ساختن غم دیده. 589
ص: 20
باور غلط: توهّم «گسستگی اجتماعی غم و شادی». 589
باور درست: «پیوستگی اجتماعی غم و شادی». 590
خلاصۀ فصل... 591
فصل چهاردهم: عوامل زمینه ساز رضامندی در تکلیف.... 593
1. گونه های واکنش..... 594
واکنش منفی: بی تابی از تکلیف... 594
واکنش مثبت: صبر در تکلیف... 594
2. عوامل زمینه ساز واکنش مثبت... 595
الف - اصلاح تصوّر از حکمت تشریع.. 596
تصوّر غلط: توهّم «خدا - سودی» در تشریع.. 597
تصوّر درست: تفکّر «انسان - سودی» در تشریع.. 597
ب - اصلاح تصوّر از دین... 600
تصوّر غلط: توهّم «طاقت فرسایی». 600
تصوّر درست: باور «دین آسان». 600
ج - اصلاح شیوۀ دینداری... 602
شیوۀ غلط: دینداریِ سخت... 602
شیوۀ درست: دینداریِ نرم.. 602
د - تقویت توان خویشتنداری... 605
خلاصۀ فصل... 606
فصل پانزدهم: عوامل نشاط... 609
پایه نظری نشاط... 609
شرط بودن «التذاذ» برای «تحقّق سُرور مقدّر». 610
1. لذّت های مادّی... 610
الف - انواع لذّت های مادی... 611
یک. لذّت تحرّک و ورزش.... 611
ص: 21
دو. لذّت لامسه. 612
سه. لذّت بینایی... 613
چهار. لذّتِ خوردن و آشامیدن.. 614
پنج. لذّت جنسی... 615
شش. لذّت پاکیزگی... 615
- مسواک زدن.. 616
- کوتاه کردن شارب.. 617
- زدودن موهای زاید بدن.. 617
- شستن سر با خَطمی... 617
هفت. لذّت ارتباط... 617
هشت. لذّت بوی خوش.... 618
نُه. لذّت شوخی... 619
ده. لذّت خندیدن.. 620
ب - شروط لذّت مادّی... 621
یک. فراگیر بودن.. 622
دو. توازن.. 622
سه. نداشتن پیامد منفی... 622
پرهیز از لذّت... 625
چهار. جهت گیریِ نشاط... 626
پرهیز از لهو. 628
2. لذّت های معنوی... 630
الف - اُنس با خدا 631
ب - دوستی با خدا 633
ج - یادکَرد خدا 634
د - باور به خدا 636
ص: 22
ه - مناجات با خدا 640
و - قرآن خواندن.. 641
ز - نماز خواندن.. 642
خلاصۀ فصل... 643
فصل شانزدهم: شادکامی در روان شناسی مثبت گرا 645
1. رویکردها 645
الف - رویکرد نخست... 646
ب - رویکرد دوم.. 648
ج - رویکرد اسلام.. 649
2. نظریه ها و عوامل... 653
الف - نظریه های نخستین... 654
یک. نظریۀ لذّت گرایی... 655
- بررسی و مقایسه. 655
دو. نظریۀ خواسته(نیاز). 657
- بررسی و مقایسه. 657
سه. نظریۀ فهرست اهداف... 658
- بررسی و مقایسه. 660
چهار. تئوری های فرایند یا فعالیت... 661
- بررسی و مقایسه. 662
پنج. تئوری های استعداد ژنتیک و شخصیتی... 663
- بررسی و مقایسه. 664
ب - نظریه های جدید.. 665
یک. نظریۀ هیجان های مثبت... 665
- بررسی و مقایسه. 667
دو. نظریۀ انسجام و پیوستگی... 668
ص: 23
- بررسی و مقایسه. 668
سه. نظریۀ بهزیستی روانی... 669
- عوامل شادکامی... 671
عوامل هیجانات... 672
- عوامل رضامندی... 674
مذهب و شادی... 681
مذهب و سلامتی... 684
مذهب و کاهش فشار روانی... 686
مذهب و بهداشت روانی... 687
مذهب و هیجانات مثبت... 687
مذهب و رضایت زناشویی... 688
مداخلۀ بهزیستی درمانی... 689
- بررسی و مقایسه. 693
چهار. نظریۀ زندگی کامل... 699
- زندگی لذّت بخش..... 701
- زندگی مشتاقانه. 704
برنامۀ مبتنی بر استفاده از توانمندی ها و فضایل شخصی... 707
برنامۀ مبتنی بر نعمت شماری... 708
برنامۀ مبتنی بر سپاس گزاری... 709
مداخلات مبتنی بر بخشش..... 712
- زندگیِ معنادار. 713
بستۀ آموزشی روان شناسی مثبت گرا 713
- بررسی و مقایسه. 718
پنج. نظریۀ شادکامی پایدار. 724
- برنامۀ تک و لوبومیرسکی... 726
ص: 24
- برنامۀ فوردایس..... 727
- مداخلۀ مبتنی بر مهربانی... 729
- برنامۀ تصوّر بهترین وضعیت... 730
- برنامۀ پردازش تجربه های زندگی شاد. 731
- بررسی و مقایسه. 732
شش. نظریۀ شکوفایی... 735
- بررسی و مقایسه. 738
فهرست آیات... 741
فهرست روایات... 759
فهرست اشخاص.... 821
فهرست منابع و مآخذ.. 815
الف. منابع عربی... 821
ب. منابع فارسی... 836
ج. منابع لاتین... 839
ص: 25
إسحاقُ بنُ راهَوَیهِ: لَمّا وافی أبُو الحَسَنِ الرِّضا (علیه السلام) بِنَیسابورَ وأرادَ أن یَخرُجَ مِنها إلَی المَأمونِ اجتَمَعَ إلَیهِ أصحابُ الحَدیثِ، فَقالوا لَهُ: یَابنَ رَسولِ اللّهِ، تَرحَلُ عَنّا ولا تُحَدِّثُنابِحَدیثٍ فَنَستَفیدَهُ مِنکَ!؟ وکانَ قَد قَعَدَ فِی العُمارِیةِ، فَأَطلَعَ رَأسَهُ وقالَ: سَمِعتُ أبی موسَی بنَ جَعفَرٍ یَقولُ: سَمِعتُ أبی جَعفَرَ ابنَ مُحَمَّدٍ یَقولُ: سَمِعتُ أبی مُحَمَّدَ بنَ عَلِیٍّ یَقولُ: سَمِعتُ أبی عَلِیَّ بنَ الحُسَینِ یَقولُ: سَمِعتُ أبِیَ الحُسَینَ بنَ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ یَقولُ: سَمِعتُ أبی أمیرَ المُؤمِنینَ عَلِیَّ بنَ أبی طالِبٍ یَقولُ: سَمِعتُ رَسولَ اللّه (صلی الله علیه و آله و سلم) یَقولُ: سَمِعتُ جَبرَئیلَ یَقولُ: سَمِعتُ اللّهَ جَلَّ جَلالُهُ یَقولُ: لا إلهَ إلَّا اللّهُ حِصنی، فَمَن دَخَلَ حِصنی أمِنَ مِن عَذابی. قالَ: فَلَمّا مَرَّتِ الرّاحِلَةُ نادانا: بِشُروطِها، وأنَا مِن شروطها.
تقدیم به:
ساحت قدس صاحب حدیث سلسلة الذهب
حضرت امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام)
ص: 27
پیش گفتار
اشاره
متون دینی (قرآن و حدیث)، قابلیت های فراوانی در علوم انسانی بویژه روان شناسی دارند. از ضرورت های امروز ما، نظریه پردازی و تولید علم در علوم انسانی است که بارها مورد تأکید مقام معظّم رهبری(مدظله العالی) قرار گرفته است. تحقّق این امر، نیازمند انجام یافتن پژوهش های روشمند و عمیق بر اساس منابع اسلامی است. از مأموریت های «پژوهشکدۀ اخلاق و روان شناسی اسلامیِ» پژوهشگاه قرآن و حدیث، انجام دادن بررسی های علمیِ مبتنی بر متون اسلامی در حوزۀ روان شناسی است؛ بویژه رشتۀ روان شناسی اسلامی، گرایش «روانشناسی مثبت گرا» که توسط این پژوهشکده، طرّاحی شده و پس از تصویب، هم اکنون در دانشکدۀ علوم و معارف اسلامی دانشگاه قرآن و حدیث در حال اجراست. بر همین اساس، پروژۀ «بررسی روان شناختی شادکامی از دیدگاه اسلام» در گروه روان شناسی اسلامی این پژوهشکده، طراحی و انجام شد. این پژوهش، هر چند با رویکرد به روان شناسی مثبت گرا صورت گرفته است، امّا در کشف پایۀ نظری، طرّاحیِ الگو و تنظیم عوامل شادکامی، فقط منابع اسلامی مورد نظر بوده اند و سعی بر آن بوده که از هر گونه التقاط و تطبیق نادرست، پرهیز شود.
بدین وسیله از محقّق محترم جناب حجة الاسلام آقای دکتر عبّاس پسندیده که در این راه، تلاش فراوانی کردند، و اساتید محترمی که به ایشان راه نمایی (دکتر محمود گلزاری) و مشاوره (حجة الاسلام و المسلمین عبد الهادی مسعودی و دکتر فرید براتی سده) دادند، صمیمانه تشکّر می کنیم. همچنین از کلیۀ افرادی که در آماده سازی و چاپ این اثر نقش داشته اند، سپاس گزاریم.
از آن جا که بخشی از این پژوهش به عنوان رسالۀ دکتری محقّق ارائه شده است، این اثر به عنوان کار مشترک پژوهشگاه و دانشگاه قرآن و حدیث به چاپ می رسد. از کلیه اساتید، دانشجویان و طلاب محترم درخواست می شود نظریات علمی و کارشناسی خود را با گروه روان شناسی اسلامی پژوهشکده در میان بگذارند تا در تکمیل این تحقیق، مورد استفاده قرار گیرد.
گروه روان شناسی اسلامی
پژوهشگاه و دانشگاه قرآن و حدیث
ص: 29
مقدمۀ ویراست دوم
اثر بی نقص، فقط مخصوص خداوند متعال و پس از آن، مخصوص اولیای معصوم(علیهم السلام) است. هر تلاش بشری دیگری، به دور از نقص نیست. از این رو، همۀ فعالیت های علمی ما می توانند سیر صعودی و تکاملی داشته باشند. کتاب الگوی اسلامی شادکامی، هر چند در مدت کوتاهی، موفقیت هایی را کسب کرد،(1) اما از این قاعده جدا نیست. هنگام بحث و تدریس این اثر، مواردی جهت اصلاح به نظر آمد که این جانب را بر آن داشت تا ویراست دوم آن را آماده کنم. ویراست دوم، نه متضاد با ویراست نخست، بلکه کامل تر از آن است. در ویراست دوم، چند تغییر علمی، ساختاری و نوشتاری وجود دارد که به آن اشاره می کنم:
1. یکی از تغییرات عمدۀ نظری مربوط به «ساختار شادکامی» است. ساختار شادکامی، دو مؤلّفه دارد: رضامندی و نشاط. رضامندی در ویراست نخست، فقط یک حوزه داشت و آن، تقدیرهای خداوند متعال بود (رضایت از تقدیر). بررسی های بیشتر نشان داد که علاوه بر تقدیرها، زندگی ابعادی دارد که رضامندی در آنها نیز مطرح است. از این رو، حوزه های سه گانۀ زندگی یعنی معیشت، روابط اجتماعی و نظام سیاسی نیز به آن اضافه شدند که فصل های رضایت اقتصادی، رضایت اجتماعی و رضایت سیاسی را به وجود آوردند.
علاوه بر این، تقسیمات مربوط به انواع تقدیرهای خداوند متعال نیز تغییر کرد. درویراست نخست، تقدیرهای خداوند در مرحله اوّل به دو قسم «تکوینی و تشریعی» و سپس
ص: 31
1- . این اثر تا کنون سه مقام به دست آورده است: اثر شایسته تقدیر کتاب سال حوزه (1393) و کتاب سال جمهوری اسلامی ایران (1393) و رتبه نخست جشنواره علامه طباطبایی مخصوص علوم انسانی اسلامی (1394). همچنین خانم دکتر نوفرستی از دانشجویان دانشگاه شاهد، در رساله دکتری خود، خیرباوری را به مداخله شادکامی اضافه نمود و اثربخشی آن را در مقایسه با مداخله روانشناختی نشان داد. وی در شهریور 1394 از رساله خود دفاع کرد.
تقدیر تکوینی به «خوشایند و ناخوشایند» و تقدیر تشریعی به «طاعت و معصیت» تقسیم شده بودند. بررسی های بیشتر نشان داد که طاعت و معصیت را می توان در عنوان «تکلیف» تجمیع کرد و از آن جا که تکلیف نیز سخت و دشوار است، آن را در ناخوشایندها قرار داد. از این رو، در این ویراست، نخست تقدیرهای خداوند متعال به دو قسم «خوشایند و ناخوشایند» و سپس تقدیرهای ناخوشایند به دو قسم «تکالیف و بلاها» تقسیم می شوند.
2. تغییر نظری دوم، مربوط به «پایۀ نظری رضامندی» است. در ویراست نخست، از «خیرباوری» به عنوان اساس رضامندی یاد شده بود. این، هر چند غلط نیست، ولی فقط مخصوص تقدیرهای خداوند متعال است. با اضافه شدن حوزه های زندگی، مشخص شد که پایۀ نظری رضامندی، «خیر» (یا زندگی خوب) است که بخشی از آن، باور به خیر بودن تقدیرهای خداوند متعال است که از آن به «خیرباوری» یاد می کنیم و بخش دیگر آن، تلاش برای تحقق زندگی خوب در ابعاد سه گانۀ آن است که از آن به «خیرآوری» یاد می کنیم.
3. تغییر سوم مربوط به تجمیع بحث «وجه خیر بودنِ تقدیر» در یک جاست. در ویراست نخست، این بحث به تناسب، در سه جا پخش شده بود: بحث بلاها، بحث نعمت ها و بحث تکلیف ها؛ امّا در این ویراست، همۀ آنها در فصل تقدیر خوب و رضایت از تقدیر الهی جمع شدند تا بهتر قابل فهم باشند.
4. تغییر نظری سوم، مربوط به اضافه شدن مباحثی مانند: «مکانیزم تأثیر خیر بر شادکامی»، «مکانیزم تأثیر سرور بر شادکامی»، «مکانیزم تأثیر شکر بر رضامندی» و «مکانیزم تأثیر صبر بر رضامندی» «تعریف رضامندی»، «تعریف شکر» و «تعریف صبر» است.
5. تغییر نظری چهارم، مربوط به فصل «شادکامی در روان شناسی مثبت گرا» است که به معرفی و نقد نظریه های شادکامی می پردازد. در این ویراست، اوّلاً به تناسب تغییر چارچوب نظری، نقدها نیز تغییراتی کردند و ثانیاً نظریۀ جدید سلیگمن نیز اضافه و بررسی شد.
6. به لحاظ ساختاری نیز این ویراست، تغییراتی کرده است. یکی این که فصل الگوی اسلامی شادکامی که در ویراست نخست به جمع بندی مطالب و معرفی الگو در یک نگاه در فصل یازدهم می پرداخت، در این ویراست به فصل دوم منتقل شد تا پیش از هر بحثی،نخست یک معرفی اجمالی از الگو ارائه شود و سپس مباحث آن شروع گردد.
ص: 32
دیگری این که کل مطالب به دو بخش «مباحث نظری شادکامی» و «عوامل شادکامی» تقسیم شد و فصول مربوط به چارچوب نظری در بخش نخست و فصول مربوط به عوامل تحقق بخش در بخش دوم، ساماندهی شدند.
سوم این که به تناسب تغییر مبنای نظری رضامندی، سه فصل با عنوان های «رضایت اقتصادی»، «رضایت اجتماعی» و «رضایت سیاسی» اضافه شدند.
چهارم این که فصل مبانی خداشناختی، انسان شناختی و دین شناختی شادکامی که در ویراست
نخست در یک فصل و جدا از دیگر مباحث نظری شادکامی آمده بودند، در این ویراست در فصل پایۀ نظری شادکامی و در کنار دیگر مباحث نظری شادکامی قرار گرفت تا مکمل یکدیگر باشند.
7 . به لحاظ نوشتاری نیز تا حد امکان سعی شد که مطالب، خلاصه شده و از نقل مستقیم آیات و روایات خودداری گردد و به پاورقی منتقل شوند تا حجم اثر، کمتر و مطالعه آن راحت تر گردد. با وجود افزایش چند فصل، تقریباً حجم کتاب تغییری نکرده است.
در پایان از پژوهشگاه قرآن و حدیثِ مؤسسۀ علمی - فرهنگی دارالحدیث به ویژه آیت اللّٰه ری شهری که زمینۀ به ثمر نشستن این ویراست را فراهم آورد و از همۀ دانشجویان و اساتید محترمی که نظریاتشان در این ویرایش نقش داشت، صمیمانه سپاس گزاری می کنم و از همۀ اندیشمندان محترم تقاضا دارم ما را از نکات انتقادی و اصلاحی خود محروم ننمایند.
آخرین نظر در این ویراست، همزمان با میلاد با سعادت حضرت علی بن موسی الرضا(علیه السلام) رخ داد که به فال نیک می گیریم.
با سپاس فراوان
24 مرداد 1395 / 11 ذی القعده 1437
مصادف با ولادت باسعادت حضرت رضا(علیه السلام)
عباس پسندیده
ص: 33
مقدّمه ویراست اوّل
شادکامی، از موضوعات مهم زندگی است که مورد علاقۀ همۀ مردم بوده است و مکاتب گوناگون، از نظرگاه های مختلفی به آن پرداخته اند. محقق از دیرباز به این موضوع علاقه داشته و در بارۀ آن، مطالعه و تحقیق نموده است. نخستین نتیجۀ این تحقیقات در سال 1384 در کتابی با عنوان رضایت از زندگی به چاپ رسید. این بررسی، هر چند نگاهی نو به منابع اسلامی داشت، امّا فاقد چارچوب نظری معیّن، الگوی مشخّص، و فراگیری در عوامل بود. از همان زمان، دغدغۀ یافتن پایۀ نظری رضامندی از دیدگاه اسلام، در فکر و ذهن این جانب وجود داشت تا این که به موضوع شادکامی - که عام تر از رضامندی است - ختم شد و به عنوان رسالۀ دکتری این جانب مطرح و تصویب شد. این پژوهش در گروه «روان شناسی اسلامی پژوهشکدۀ اخلاق و روان شناسی اسلامی» نیز مورد توجّه قرار گرفت و کار تحقیق آن آغاز شد و سرانجام بخش هایی از آن به عنوان رسالۀ دکتری ارائه و سپس به صورت کامل، آماده چاپ گردید.
هدف این پژوهش، آن بود که با رویکردی روان شناختی، دیدگاه اسلام در بارۀ شادکامی را کشف و تبیین نماید. این پژوهش، از نوع کتاب خانه ای و توصیفی است و در آن از نوع خاصی از روش تحلیل محتوا استفاده شده است. این روش که توسط پژوهشگر طراحی شده، متناسب با مقتضیات متون اسلامی(قرآن و حدیث) بوده و دارای سه بخش عمدۀ فهم روان شناختیِ «تک گزاره ها»، «تک مفاهیم» و «مناسبات میان مفاهیم» است. در این بررسی، بیش از پنجاه موضوع و دست کم شش هزار متن در منابع اسلامی مورد بررسی قرار گرفتند و با استفاده از روش یاد شده، اطلاعات لازم، استخراج و طبقه بندی شدند و سپس مورد تحلیل و پردازش قرار گرفتند. در بخش روان شناسی مثبت گرا نیز با استفاده از منابعِ در اختیار، نظریه های شادکامی
ص: 35
بررسی و اطلاعات لازم استخراج شدند.
بررسی های اسلامی در شادکامی، چند نتیجۀ مهم و اساسی داشت:
اوّل: شادکامی دو رکن اساسی دارد: یکی «خیر» و دیگری «سرور».
دوم: در دیدگاه اسلام، سعادت در دو سطح دنیوی و اُخروی تعریف می شود که سطح دنیوی آن، هر چند مقتضیات حیات دنیوی را به رسمیت می شناسد، امّا در راستای سعادت اُخروی قرار می گیرد. بر این اساس، شادکامی، عبارت است از: زندگیِ مبتنی بر خیرِ همراه با سرور که از دنیا آغاز می شود و در آخرت تداوم می یابد و جاودانه می گردد.
سوم: ساختار احساس شادکامی از دو جزء اساسی «رضامندی» از تقدیر و «نشاط» تشکیل می شود. البته متناسب با انواع تقدیر، رضامندی چهار قلمرو دارد: خوشایندها، ناخوشایندها، بایدها و نبایدها. اصطلاحات خاص هر کدام از این قلمروهای چهارگانه نیز عبارت اند از: «شکر» در خوشایندها؛ «صبر» در ناخوشایندها؛ «رغبت» به بایدها(طاعت)؛ و «کراهت» از نبایدها(معصیت). همچنین متناسب با ابعاد انسان، نشاط به دو بخش مادی و معنوی تقسیم می شود.
چهارم: شادکامی یک مبنای اساسی دارد و آن، توحید است. از این مبنای اساسی، مبانی انسان شناختی، جهان شناختی و دین شناختیِ مربوط به شادکامی سرچشمه می گیرند.
پنجم: مؤلّفه های دوگانۀ رضامندی و نشاط، هر کدام یک پایۀ نظری مشخّص دارند؛ نظریۀ رضامندی، «خیرباوری» و نظریۀ نشاط، «شادی و لذّت» است. این بدان معناست که برای تأمین رضامندی باید خیرباوری و برای تأمین نشاط باید لذّت را به وجود آورد. البته هر کدام از این دو، مباحث خاصی دارند که در جای خود بدانها پرداخته شده است.
ششم: بررسی ها نشان دادند که گذشته از پایۀ نظری، برای تأمین رضامندی و نشاط، یک سری عوامل نیز وجود دارند. در بحث رضامندی - که چهار حوزه دارد - ، عواملی وجود دارند که موانع رضامندی را کنار می زنند و فرایند رضایت را تسهیل می کنند. نکتۀ مهم این که این عوامل، خود دو گروه اند: یکی عوامل مشترک در هر دو حوزۀ خوشایند و ناخوشایند، و دیگری عوامل اختصاصیِ هر کدام از موقعیت های چهارگانۀ رضامندی. در بحث نشاط نیز عواملی وجود دارند که لذّت کامل و بدون پیامد منفی را تأمین می کنند.
ص: 36
هفتم: در بررسی تطبیقی میان دیدگاه اسلام و روان شناسی مشخص شد که در بارۀ شادکامی، دو رویکرد در روان شناسی وجود دارد: یکی لذّت گرا و دیگری سعادت گرا، که دومی با منطق اسلام، هماهنگ تر است. در بُعد نظری نیز نظریه های متفاوتی ارائه شده اند و هر کدام نیز عواملی را مطرح کرده اند. هر چند در مواردی هماهنگی میان این نظریه ها و عوامل با دیدگاه اسلام به چشم می خورد، امّا در مجموع، از سویی سکولارند و رنگ توحیدی ندارند؛ از دیگر سو، با همه یا برخی از واقعیت های حیات انسانی منطبق نیستند؛ و از جهت سوم، فراگیر و همه جانبه نیستند و به بخشی از ابعاد پرداخته اند؛ و از جهت چهارم نمی توانند تداوم شادکامی در حیات اُخروی را تأمین کنند.
نتیجه این که برای تحقّق شادکامی باید الگوی «زندگی موحّدانه» را - که به معنای توحیدباوری(ایمان) و تنظیم زندگی بر اساس آن است - اجرا نمود. در این الگو، شادکامی توسط خداوند، تقدیر و تدبیر می شود؛ امّا تحقّق آن، به واکنش مناسب فرد بستگی دارد. از این رو، فرد باید «واقعیت های توحیدی» مربوط به شادکامی را بشناسد (واقعیت شناسی توحیدی) و خود و زندگی اش را با آن هماهنگ سازد (هماهنگ سازی با واقعیت های توحیدی). نتیجه آن می شود که زندگی، به طور کلّی، معنایی خدایی پیدا می کند و فرد بر اساس آن، همۀ تقدیرهای خدا را به طور کلّی، خیر ارزیابی می کند و به رضامندی کلّی می رسد. در ابعاد چهارگانۀ زندگی نیز، از سویی نسبت به نعمت ها «شکرگزار» و نسبت به بلاها «بردبار» می گردد و از دیگر سو، نسبت به طاعت، «رغبت» پیدا می کند و آن را «انجام» می دهد و نسبت به معصیت، «کراهت» پیدا می کند و آن را «ترک» می نماید. همچنین با رویکردی توحیدی، به لذّت مادی و معنوی با شرایط مشخّص شدۀ آن می پردازد و لذا نشاط را نیز تأمین می کند. بدین سان، از ترکیب رضامندی و نشاط با اجزای آنها، احساس شادکامی تحقّق می یابد. این الگو می تواند مورد استفادۀ برنامه ریزان برای افزایش شادکامی در جامعه قرار گیرد. همچنین تک موضوعات خُرد این پژوهش و موضوعات پیرامونی آن می تواند به عنوان مسئله ای برای تحقیقات روان شناختی قرار گیرد و با تهیۀ مدخل ها، ساخت تست ها و مانند آن، ادبیات روان شناختیِ آن نیز تکمیل گردد.
در پایان از:
ص: 37
آیة اللّٰه محمدی ری شهری (زید عزه) که با فراهم کردن فضای آموزشی و پژوهشی آرام و مطمئن، زمینۀ انجام یافتن پژوهش های اسلامی - روان شناختی و تربیت پژوهشگر و دانشجو در این حوزه را فراهم کرده اند؛
دکتر محمود گلزاری که مسئولیت راه نمایی این پژوهش را بر عهده داشتند و این جانب را در انتخاب موضوع و جهتگیری پژوهش یاری دادند؛
حجة الاسلام دکتر عبدالهادی مسعودی که مشاور اسلامی طرح بودند و با اشراف کامل بر منابع اسلامی و آشنایی با روان شناسی، این جانب را در بُعد اسلامی پژوهش کمک نمودند؛
دکتر فرید براتی سده که مشاور روان شناختی طرح بودند و با در اختیار قرار دادن منابع لازم، در آشناسازی این جانب با موضوع، نقش بسیار مهمی داشتند؛
آقایان حجج اسلام دکتر هادی صادقی، دکتر مسعود آذربایجانی و دکتر محمّدعلی مظاهری که این اثر را داوری کردند و در دقیق تر کردن تحقیق و برطرف کردن کاستی های آن به این جانب کمک شایانی کردند؛
همسر خوب و گرامی ام و فرزندان مهربان و عزیزم که رنج این پژوهش را تحمّل کردند و در انجام یافتن آن، مساعدت بی منّت و بی مانند داشتند، صمیمانه تشکر می کنم و از خداوند متعال برای همۀ آنان اجر و پاداش درخورِ فضل و کرمش را خواستارم.
عباس پسندیده
26 شهریور 1392 / 11 ذی القعده 1434
مصادف با ولادت باسعادت حضرت رضا(علیه السلام)
ص: 38
بخش اوّل: مباحث نظری شادکامی
بخش نخست به مباحث نظری شادکامی اختصاص دارد. در فصل اول، کلیات شامل بیان مسئله، ضرورت پژوهش و پیشینۀ پژوهش بیان خواهند شد. در فصل دوم، به صورت اجمالی، «الگوی اسلامی شادکامی» معرفی خواهد شد. در ویراست نخست، این فصل در انتهای مباحث و پیش از مقایسه با روان شناسی مثبت مطرح شده بود. مطالعۀ مجدد و تجربۀ تدریس نشان داد که به جهت گستردگی مطالب، باید نخست به معرفی اجمالی الگو پرداخت و سپس وارد مباحث شد. فصل سوم به تعریف شادکامی در روان شناسی و اسلام می پردازد. پس از آن و بر اساس تعریف، فصل چهارم به تحلیل ساختار شادکامی می پردازد و ابعاد و اجزای مختلف آن را مشخص می سازد تا روشن شود که وقتی از شادکامی سخن می گوییم، از چه اموری تشکیل شده است و چه نظامی دارد. در ادامه، پایۀ نظری شادکامی به عنوان یک کل در فصل پنجم مطرح می شود. این پایۀ نظری، ماهیتی بنیادین دارد و دو پایه نظریِ «رضامندی» و «نشاط» را پوشش می دهد. فصل ششم به بیان «تقدیر خوب» به عنوان یکی از ابعاد زندگی می پردازد و فصول هفتم (معیشت خوب)، هشتم (روابط خوب) و نهم (حکومت خوب) نیز حوزه های عینی زندگی را - که جزئی از زندگی خوب اند، بیان می دارند و در مجموع «رضایت از تقدیر الهی»، «رضایت اقتصادی»، «رضایت اجتماعی» و «رضایت سیاسی» را مطرح می کنند.
ص: 40
فصل اوّل: کلّیات
اشاره
هر انسانی به طور فطری، جویای سعادت است و هیچ گاه نمی تواند این خواست را از خود سلب کند. همۀ نظام های اخلاقی نیز این حقیقت را پذیرفته اند و در آن، اتفاق نظر دارند و اختلاف میان نظام های گوناگون اخلاقی، تنها متوجّه تشخیص مصداق سعادت است.(1) انسان، هر چند موجودی ازلی نیست، امّا ابدی است و حیات جاویدان دارد و در این میان، «زندگی»، تنها سرمایۀ او برای سعادت یا شادکامی است. زندگی دنیا، مزرعۀ آخرت است.(2) زمان، در حال گذر است. عمر، رو به کاهش است و ناگهان پایان زندگی فرا می رسد. در نتیجه، هر کس خوبی بکارد، شادمانی دِرو می کند و هر کس بدی بکارد، پشیمانی و بدبختی دِرو خواهد کرد.(3) دنیا، تجارت خانه ای است که سود یا زیان آن، در آخرت معلوم می شود. پس سعادتمند، کسی است که کالای او در دنیا، کارهای نیک باشد و دنیا را به چشم دنیا ببیند و به آن در همان حدّ خودش ارزش نهد.(4)
آنچه در این میان مهم است، تعریف دقیقی از سعادت (شادکامی) و راه رسیدن به آن است.
ص: 41
1- . اخلاق در قرآن، ج1، ص98.
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الدُّنیا مَزرَعَة الآخِرَة (تنبیه الخواطر، ج1، ص183؛ عوالی اللآلی، ج1، ص267، ح66؛ إحیاء علوم الدین، ج4، ص31).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): یا أبا ذَر، إنَّکم فی مَمَرِّ اللَّیلِ وَالنَّهارِ، فی آجالٍ مَنقوصَةٍ، وأعمالٍ مَحفوظَةٍ، وَالمَوتُ یأتی بَغتَةً، فَمَن یزرَع خَیرا یوشِکُ أن یَحصُدَ رَغبَةً، ومَن یزرَع شَرّا یوشِک أن یَحصُدَ نَدامَةً، ولِکلِّ زارِعٍ ما زَرَعَ (الأمالی، طوسی، ص527، ح1162؛ مکارم الأخلاق، ج2، ص365، ح2661؛ تنبیه الخواطر، ج2، ص53؛ اعلام الدین، ص190. نیز، ر.ک: الکافی، ج2، ص458، ح19؛ تحف العقول، ص489؛ بحار الأنوار، ج78، ص373، ح19).
4- . امام علی(علیه السلام): إنَّ الدُّنیا دارُ تِجارَة، ورِبحُها أو خُسرُها الآخِرَة، فَالسَّعیدُ مَن کانَت بِضاعَتُهُ فیهَا الأَعمالَ الصّالِحَة، ومَن رَأَى الدُّنیا بِعَینِها وقَدَّرَها بِقَدَرِها (شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج16، ص133؛ بحار الأنوار، ج3، ص85، ح400).
1. بیان مسئله
در قرن نوزدهم میلادی، پس از جدایی روان شناسی از فلسفه، رویکرد لذّت گرایی در آثار روان شناسان، به روشنی مشهود بود. ویترسو(1) (2009) در این زمینه به کسانی چون: جیمز،(2) ثرندایک،(3) وونت(4) و فروید(5) اشاره دارد. در نیمۀ اوّل قرن بیستم، محقّقانی چون: پل توماس یانگ(6) (که با موش ها کار می کرد) و بیبه - سنتر(7) (که با انسان ها کار می کرد) در بارۀ نقش حیاتی لذّت ها به بحث پرداختند. هر دوی این روان شناس ها سعی کردند تا بر پایۀ «لذّت»، علمی را بنا نهند.
اندکی بعد برلاین،(8) این نظر را طرح کرد که لذّت توسط «پتانسیل برانگیختۀ محرّک»(9) تعیین می شود. در همین سال ها اولدز(10) و میلنر،(11) به بررسی عصب شناختی لذّت پرداختند و سرانجام اولدز در 1956م، اعلام کرد که به کشف «مراکز لذّت»(12) در مغز، نائل شده است.
در سال 1986م، گریفین،(13) نظریۀ خواسته (نیاز)(14) را ارائه کرد که مطابق این نظریه، شادکامی، عبارت است از: به دست آوردن آنچه می خواهید، بدون توجّه به این که آن خواسته، شامل لذّت می شود یا نه.
ص: 42
1- . Vitterso, J.
2- . James, V.
3- . Thorndik,E.L.
4- . W(عزوجل)ndt, W.M.
5- . Fre(عزوجل)d, S.
6- . Yo(عزوجل)ng, P.T.
7- . Beebe - Center.
8- . Berlyne, D.
9- . the aro(عزوجل)sal potential of a stim(عزوجل)l(عزوجل)s.
10- . Olds.
11- . Milner.
12- . pleas(عزوجل)re centers.
13- .Griffin.
14- . desire theory.
در سال 1992م، نوسبام،(1) «نظریۀ فهرست اهداف»(2) را ارائه کرد که بر اساس آن، شادکامی، عبارت است از: دستیابی به تعدادی از اهدافِ حقیقتاً ارزشمند زندگی، مانند: شغل، دوستی، آموزش، معرفت، آسایش و رفاه مادی و سلامت.
هرچند که لذّت گرایی در قرن بیستم در اغلب متون روان شناسی به شکلی خود را نشان داد، امّا تردیدی نیست که رویکرد روان شناسی در هزارۀ جدید، به ویژه روان شناسی مثبت گرا، بیش از آن که بر رویکرد لذّت گرا مبتنی باشد، بر پایۀ رویکرد سعادت گراست.(3)
ویسینگ(4) در سال 1988م، و وان اِدِن(5) در سال 1994م، یک سازۀ بهزیستی - روان شناختی کلّی را معرفی کردند که به وسیلۀ احساس انسجام و پیوستگی در زندگی، تعادل عاطفی و رضایت کلّی از زندگی، مشخّص و اندازه گیری می شود. آنها تأکید می کنند که بهزیستی روانی، سازه ای چهاربُعدی است که شامل: عاطفه، شناخت، رفتار و روابط بین فردی می شود.(6)
در سال 1991م داینر،(7) سندویک(8) و پاووت،(9) دریافتند که توازن کلّی میان هیجان های مثبت و منفی افراد، پیش بینی کنندۀ «احساس به زیستن»(10) آنان است. بنا بر این یافته، کهنمن(11) در سال 1999م، اظهار کرد که شادیِ عینی، با ردیابیِ احساس های زودگذرِخوب
ص: 43
1- . Nosba(عزوجل)m.
2- . objective list theory.
3- . براتی، فرید، 1388، اثربخشی مداخلات روان شناسی مثبت گرا جهت افزایش نشاط، خشنودی از زندگی، معناداری زندگی و کاهش افسردگی، تدوین مدلی برای اقدام، رسالۀ دکتری، چاپ نشده، تهران: دانشگاه علّامه طباطبایی.
4- .Wissing, M.P.
5- . Van Eeden, C.
6- . کزّازی، نجم السادات، 1386، بررسی رابطۀ جهت گیری مذهبی با بهزیستی روانی دانشجویان دانشگاه علّامه طباطبایی، پایان نامۀ کارشناسی، چاپ نشده، قم: دانشگاه پیام نور، ص8.
7- . Diener, E.
8- . Sandvik, E.
9- . Pavot,W.
10- . S(عزوجل)bjective well - being.
11- . Kahneman, D.
و بد افراد، قابل اندازه گیری است. طبق این دیدگاه، هیجان های مثبت، صرفاً نشان دهندۀ بهزیستی هستند. در سال های 1998 تا 2001م، فِرِد ریکسون(1) نیز با تفاوت هایی همین دیدگاه را بیان نمود.(2)
در سال های 2000م، به بعد، افرادی همانند آرگایل(3) و داینر، با ارائۀ نظریۀ بهزیستی روانی، سه مؤلّفه برای شادکامی بیان کردند که شامل هیجان های لذّت بخش، رضایت از زندگی و فقدان عواطف منفی بود.(4) در سال2004م، آلان کار(5) با حذف مؤلّفۀ سوم، تجربه های هیجانی و رضامندی را به عنوان مؤلّفه های شادکامی معرفی کرد.(6)
از نظریه های مهم در بارۀ شادکامی، نظریۀ زندگی کامل سلیگمن(7) است که در سال 2002م، ارائه کرد. سلیگمن، الگویی از چهار نوع زندگی نیک را مطرح می کند که همچون نظریۀ ارسطو، بر یک نظام سلسله مراتبی و از ساده به پیچیده، تدوین یافته اند. سلیگمن، ساده ترین زندگی از انواع چهارگانۀ زندگی خوب (نیک) را «زندگی لذّت بخش»(8) می نامد. پس از آن، «زندگیِ درگیرانه»(9) (یا اشتیاق به زندگی) قرار دارد و سومین نوع زندگی خوب، «زندگی بامعنا»(10) است. چهارمین نوع زندگی - که در حقیقت، پیچیده ترین شکل زندگی
ص: 44
1- . Fredrickson.
2- . فرد ریکسون، «چگونه دین به سلامتی و بهزیستی ما کمک می کند؟» ترجمه: هانی موسوی، مجلّۀ روان شناسی و دین، شمارۀ سوم، ص127 به بعد.
3- . Argyle.
4- . مایکل آرگایل، روان شناسی شادی، ترجمه: مسعود گوهری و دیگران، ص14. Diner. E., L(عزوجل)cas, R.E., oishi,s.(2002). S(عزوجل)bjective well - being: the Science of happiness and Life sotisfaction. In C.R. Snyder and S.J. Lopez. (EdS.) Handbook of Positive psychology. London: Oxford.
5- . Carr.A.
6- . آلان کار، روان شناسی مثبت، ص42. اثر آرگایل در این زمینه، با نام روان شناسی شادی، و اثر آلان کار با نام روان شناسی مثبت، و اثر سلیگمن با نام شادمانی درونی ترجمه شده و به چاپ رسیده اند. این سه کتاب، تنها اثرهای ترجمه شده به فارسی در این موضوع تا این زمان هستند.
7- . Seligman,M.
8- . a pleasant life.
9- . engagement life.
10- . the meaningf(عزوجل)l life.
نیک است - ، «زندگی کامل»(1) است. روان شناسان مثبت گرا بر این باورند که حرکت به سمت یکی از این انواع چهارگانه زندگی خوب (نیک)، خاصه نوع چهارم آن، آدمی را به خشنودی از زندگی، بهزیستی روانی و در نهایت، خوش بختی نائل می گردانَد.
پُراستفاده ترین و متقن ترین نظریه در بین نظریه های جدید در بارۀ شادکامی، نظریۀ «شادکامی پایدار»(2) است که بین سال های 2004 تا 2009م، در مقالات مختلفی توسط سونیا لوبومیرسکی(3) ارائه شده است. در «الگوی شادکامیِ پایدار» لوبومیرسکی، عوامل تعیین کنندۀ سطح شادکامی یا عوامل علّیِ مؤثّر بر شادکامی افراد، به سه دسته طبقه بندی می شوند که عبارت اند از: عوامل وضعی یا تثبیت شده،(4) عوامل مرتبط با شرایط زندگی(5) و عوامل مرتبط با فعّالیت های ارادی (قصدمند)(6).(7)
همان گونه که مشهود است، مبتنی بر مبانی و پژوهش های تجربی، نظریه ها و دیدگاه های مختلفی در باره یکی از دیرینه ترین موضوعات بشر، یعنی سعادت و شادکامی ارائه شده و حتّی مداخله هایی نیز برای تأمین آن در جامعه تعریف شده که در فصل ششم به آن خواهیم پرداخت. مسئله ای که ما با آن رو به رو هستیم، این است که شادکامی در منابع اسلامی چگونه است؟ از دیدگاه اسلام، شادکامی چگونه تعریف شده و چه مبانی و ساختاری دارد؟ چه راه کارهایی برای دستیابی به آن ارائه شده است؟ و چه نقاط اشتراک و یا افتراقی با شادکامی در روان شناسی مثبت گرا دارد؟
2. ضرورت
یکی از ضروری ترین پژوهش ها، بررسی شادکامی (سعادت) در منابع اسلامی است. این بدان جهت است که از یک سو، شادکامی، مطلوب همۀ بشر بوده و با سرنوشت انسان گره
ص: 45
1- . the f(عزوجل)ll life.
2- . s(عزوجل)stainable happiness.
3- . Sonja Ly(عزوجل)bomirsky.
4- . set point.
5- . life circ(عزوجل)mstances.
6- . intentional/Volitional activity.
7- . براتی، 1388.
خورده است. هر چند در شادکامی، اختلاف های زیادی وجود دارد و هر کدام از مکاتب و نظریه پردازان، بر اساس اصول و مبانی خود، آن را به گونه ای تعریف کرده اند، امّا همه در این تردید ندارند که سعادت، منتهای زندگی و هدف نهایی آن است و پس از آن، چیزی وجود ندارد و برای آن غایت دیگری در نظر گرفته نمی شود. بنا بر این، شادکامی، مسئلۀ ساده و حاشیه ای نیست؛ بلکه موضوعی سرنوشت ساز و حیاتی به شمار می رود.
از سوی دیگر، آنچه در صحنۀ عمومی جامعه به چشم می خورد، احساس ناکامی و ناشادکامی است. مردم معمولاً معنای شادکامی و عوامل آن را نمی شناسند. لذا از آن به دورند و یا دست کم، دچار احساس ناشادکامی اند. از این رو، ضروری است که معنا، مبنا و عوامل شادکامی به درستی شناسایی شوند و به مردم آموزش داده شوند تا احساس شادکامی و نشاط و خرسندی از زندگی به وجود آید.
این در حالی است که متون دینی، آکنده از آموزه های سعادت بخش و شادکام کننده اند. دین در حقیقت، ارائه کنندۀ برنامۀ شادکامی است. دین، تعریفی خاص از شادکامی دارد که با واقعیت های نظام آفرینش و حیات انسانی، هماهنگ است و مبنایی مشخص در این باره دارد که بر اساس آن، عوامل متعدّدی قرار می گیرند و به تحقّق شادکامی کمک می کنند. این آموزه ها ابتدا باید شناسایی و استخراج شوند و سپس طبقه بندی گردند و بر اساس آنها برنامه ای تدوین شود. با این رویکرد، بررسی های اندکی در این زمینه صورت گرفته که هم ناقص اند و هم ناکافی. این موضوع را در پیشینۀ اسلامی بحث، بیشتر بررسی خواهیم کرد. همۀ این امور نشان می دهند که این بخش از معارف اسلامی، به پژوهشی جدّی و عمیق نیازمند است که همۀ ابعاد شادکامی را بررسی نماید و با کشف سازه، مبنا و عوامل آن، الگویی اسلامی از شادکامی ارائه نماید. از این رو، پژوهش حاضر به این ضرورت پاسخ داده و بر آن است تا الگوی اسلامیِ شادکامی را ارائه و تبیین نماید.
3. پیشینۀ پژوهش
اشاره
هر چند این پژوهش در بارۀ شادکامی در اسلام است، امّا از آن جا که با رویکردی روان شناختی به این موضوع می نگرد و پیش از این نیز در روان شناسی، به آن پرداخته شده
ص: 46
است، لازم است پیشینۀ روان شناسی مثبت گرا، پیشینۀ شادکامی در روان شناسی، و پیشینۀ مطالعات اسلامی در این باره بررسی شوند. از این رو، در ادامه به بررسی آنها می پردازیم.
الف - پیشینۀ روان شناسی مثبت گرا
کریستوفر پترسون(1) در کتاب مبانی روان شناسی مثبت گرا،(2) معتقد است که روان شناسی مثبت گرا گذشته ای طولانی و پیشینه ای بسیار کوتاه دارد.(3) وی در این زمینه، معتقد است که هرچند این حوزه از سال 1998م، توسط مارتین سلیگمن و همکاران او ابداع شد، ولی مدّت ها پیش از سلیگمن، در آثار روان شناسانی چون آبراهام مَزلو(4) مطرح شده بود، از جمله در آثار وی، آن جا که از خلّاقیت و خودشکوفایی سخن می گوید، بر وجوهی از جنبه های مثبت در آدمی و در روان شناسی، تأکید شده است. با این حال، آنچه به عنوان روان شناسی مثبت گرا شناخته می شود، به طور مشخّص از سال 1998م، توسط سلیگمن آغاز و از سال 2000م، با اختصاص یکی از شماره های مجلّۀ روان شناس امریکایی(5) به این رشته، رسماً در متون روان شناسی وارد شد.
یورگنسن و نفستاد،(6) در بررسی ریشه های فلسفی، تاریخی و معرفت شناختیِ روان شناسی مثبت گرا، به فلسفۀ ارسطو باز می گردند و معتقدند که در نظریۀ کمال و رشد ارسطویی و همچنین در رویکرد روان شناسی مثبت گرا، مفهوم زندگی نیک (خوب)، بهزیستی یا شادکامی با مفهوم کارکرد مطلوب (بهینه) ارتباط دارند.(7)
ب - پیشینۀ شادکامی
اشاره
از آن جا که شادکامی، موضوع مشترک تمام انسان هاست، افراد و مکاتب گوناگون، به بررسی
ص: 47
1- . Peterson, C.
2- . a primer in positive psychology.
3- . پترسون، 2006؛ به نقل از براتی 1388.
4- . Maslow, A.
5- . American psychologist.
6- . Jorgensen, I.S Nafstad, H.E.
7- . براتی، 1388، ص37.
آن پرداخته اند که گزارشی از آن را در این جا خواهیم آورد.
یک. متفکّران یونانی
از متفکّران یونانی، افرادی همچون: سقراط، افلاطون و ارسطو به این موضوع پرداخته اند. سقراط (470-399 ق.م)، سعادت را غایت نهایی انسان می داند و آن را بیشترین غلبۀ لذّت بر درد و رنج معرفی می کند. همچنین فضیلت را برای تأمین سعادت، کافی می داند و آن را به استفادۀ درست از تمام خیرات متعارف مانند: سلامتی، ثروت، قدرت و... تعریف می کند.
افلاطون (430-347 ق.م) نیز به این موضوع پرداخته و معتقد است که سعادت، آمیزه ای از «معرفت عقلی» و «لذّت بدنی و حسّی» است و هر کدام را بدون دیگری ناکافی می داند. وی در باب مؤلّفۀ اوّل، چهار فضیلت را نام می برد که عبارت اند از: 1. حکمت؛ 2. شجاعت یا همّت؛ 3. اعتدال یا خویشتنداری؛4. عدالت. همچنین وی لذّتی را جزء سعادت می داند که پیامد منفی نداشته باشد، گناه نباشد و همراه با اعتدال باشد.
ارسطو (384-322 ق.م) کامل ترین و عالی ترین غایت را سعادت می داند و معتقد است که هر آنچه را که پایین تر از آن باشد باید عوامل و وسائط سعادت نامید، نه خود سعادت. سپس وی از «فعالیت نفس بر وفق فضیلت» یا «نفس توأم با عالی ترین و کامل ترین فضایل» به عنوان آن امر خیری که غایت نهایی است، یاد می کند.
زنون(340-270 ق.م) خود را پیرو سقراط معرفی می کند و همانند وی فضیلت را غایت نهایی زندگی برمی شمرد؛ امّا با وی در تعریف فضیلت، اختلاف دارد و آن را به «موافقت فعل انسان با قانون طبیعت، یا موافقت ارادۀ انسانی با ارادۀ الهی» تعریف می کند و بر همین اساس، به ارزش گذاری نیز اقدام می کند و معتقد است آنچه موافق طبیعت است، ارزشمند است و آنچه مخالف آن است، بی ارزش، و آنچه نه موافق است و نه مخالف، خنثاست.
در همان زمان، اپیکور (340-270 ق.م) همانند کورنائیان بر این باور بود که لذّت، غایت نهایی زندگی است و هر موجودی در جستجوی لذّت است و خوش بختی در آن نهفته است. وی معتقد بود که لذّت، نخستین خیر است که ذاتیِ انسان و همزاد اوست و با توجّه به آن، هر انتخاب و اجتنابی صورت می پذیرد. البته لذّت در نظر وی بیشتر عبارت است از:
ص: 48
فقدان درد و رنج تا کامیابی مثبت که به طور برجسته در آرامش نفس یافت می شود. همچنین معنایی عام دارد و فراتر از لذّت های حسّی زودگذر است و لذّتی را شامل می شود که در سراسر یک عمر، دوام دارد. وی با تصریح بر این که لذّت، یک خیر اصیل است، تأکید می کند که مرادش، لذّت جوییِ افراد هرزه و شهوتران نیست؛ بلکه مقصودش رهایی بدن از درد و رنج، و آزادی نفس از تشویش و اضطراب است.(1)
دو. متفکّران اسلامی
متفکّران اسلامی نیز به این بحث پرداخته اند. شاید بتوان این اندیشه وران را به دو گروه تقسیم نمود. متفکّرانی مانند: فارابی، ابن سینا، سهروردی، اخوان الصفا و ملّا صدرا، در شمار معتقدان به تفسیر «غایت غالب» به شمار می آیند که سعادت را فقط در اتّصال به عقل فعّال و استغراق در شهود عالم ملکوت می دانند و هر چیز دیگری، تنها در صورت کمک به این حالت، در شمار مطلوبات آدمی قرار می گیرد. در مقابل، متفکّرانی مانند: خواجه نصیر طوسی، ابن مُسکویِه، محمّدمهدی نراقی و ملّا احمد نراقی، مدافع تفسیر «غالب جامع» از سعادت اند و معتقدند که سعادت، مؤلّفه های گوناگونی دارد و هر کدام، ارزش استقلالی دارند، به گونه ای که فقدان یکی، به سعادت آسیب می رساند.(2)
کنْدی، نظریاتی شبیه به نظریات افلاطون و ارسطو داشت. او که نفس و روح انسان را جاوید می داند، معتقد است که سعادت کامل انسان، پس از مفارقت روح از تن و ماده حاصل می شود و مادام که روح با بدنْ مرتبط است، به سعادت کامل نمی رسد. «سعادت این است که نفس، آنچه را که خدا می داند - یا نزدیک به آن را - درک کند».
ولی ادراک نفس، وقتی به کمال می رسد که نفس، از شهوت و غضب، پاک شود. کندی از افلاطون نقل می کند که هرگاه نفس در حالتی که ناپاک است، از بدن مادی جدا شود، از فلکی به فلک دیگر روان می گردد و مدّتی در هر یک از آنها باقی می مانَد تا این که پاک و پاک تر می شود و از آلودگی ها رها می یابد و وقتی به فلک اعلی می رسد، به نهایت پاکیزگی می رسد و آن گاه به
ص: 49
1- . فتحعلی، محمود، 1374، «سعادت در فلسفه اخلاق»، مجلّۀ معرفت، شمارۀ 15، ص40.
2- . علی محمّدی، کاظم، 1388، شادکامی و ساخت آزمون آن از دیدگاه اسلام، پایان نامۀ کارشناسی ارشد، چاپ نشده، قم: مؤسسۀ آموزشی - پژوهشی امام خمینی، ص70.
جهان عقل صعود می کند و به هر چیز، دانا می شود و این، سعادت کامل است.
او راه رسیدن به کمال و معرفت و در نتیجه، سعادت را فضیلتمند شدن و تزکیۀ نفس می داند و فضایل را به چهار نوع تقسیم می کند: حکمت، شجاعت، عفّت و عدل، و فضیلت واقعی را حدّ وسط بین افراط و تفریط می داند. او نفس انسان را نوری از انوار باری تعالی می داند که چون از تن و شهوت فاصله گیرد، به هر آنچه در جهان است، آگاه می شود و هیچ چیزی از او پنهان نمی مانَد.
معلّم ثانی، فارابی نیز غایت قُصویٰ و سعادت انسان را کمال معرفت نظری می داند و چون علم تجربی را جزئی از علم نظری به حساب می آوَرَد، کمال آن را نیز جزئی از کمال علم نظری می داند.
فارابی، راه رسیدن به سعادت را داشتن ملکات اخلاقی می داند و خُلق نیکو را اعتدال و میانه روی، و یا حدّ وسط افراط و تفریط بر می شمرد و می گوید: وقتی انسان، اعمال صالح را تکرار کرد و انجام دادن آنها برای او عادت شد، خُلق نیکو به دست می آید. در نظر ایشان لذّت ها دو دسته اند: محسوس و غیرمحسوس. انسان چون به محسوساتْ آشناتر است و آنها را بهتر درک می کند و آسان تر به آنها می رسد، گمان می کندکه لذّت های محسوس، غایت اوست.
غزالی نیز سعادت انسان را معرفت می دانست؛ ولی معرفتی خاص. او سعادت هر موجودی را در چیزی می دید که از آن لذّت می بُرد و لذّت هر موجودی را در چیزی می دید که موافق و مقتضای طبع او باشد. وی معتقد بود که اقتضای طبع هر موجودی، غایتی است که برای آن آفریده شده است. پس اگر موجودی به غایت آفرینش خود دست یابد، به سعادت خود رسیده است. در نظر او غایت آفرینش انسان، «شناخت خدا» است. غزالی، استفاده از لذّات مادی و بهره مندی از آن را به شرط آن که در حدّ اعتدال و در راستای سعادت باشد، جایز می داند؛ ولی چون عقل را از تشخیص حدّ اعتدال و آنچه ضامن سعادت اوست ناتوان می داند، می گوید تنها راه، این است که زمام اختیار را به دست بصیرترین خلق - که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) است - بدهیم و تنها راه رسیدن به سعادت، پیروی از شریعت است.
خواجه نصیر طوسی و ابن مسکویۀ رازی، سعادت را دارای مراتبی می دانند که پایین ترینآن، مربوط به حیات مادّی انسان، و والاترین مرتبۀ آن، مربوط به آخرت است که آن را
ص: 50
«سعادت تام» می دانند. آنها نیز معتقدند که در دنیا سعادت تام (درجۀ نهایی سعادت) حاصل نمی شود؛ زیرا درد و رنج و حسرت و حرمان، وجود دارد و سعادت را این دانسته اند که انسان با حرکت ارادی به کمال «خویش» دست یابد و بالاترین مرتبۀ فضیلت این است که افعال انسان، الهی و خیرِ محض و بدون نظر به پاداش و کیفر و فقط برای خدا باشد و این، خیر محض است که غایتی لنفسه است.(1)
سه. روان شناسان
داینر، لوکاس(2) و اوشی،(3) در کتاب راه نمای روان شناسی مثبت گرا (4) بیان می دارند که از زمان های بسیار دور، همیشه این سؤال مطرح بوده که «چه چیزی باعث خوش بختی و بهزیستی می شود؟». هر یک از پژوهشگرانی که در این حیطه به کار پرداخته اند، عوامل و ابعاد خاصی، معرّفی کرده اند که هر فردی که واجد این ویژگی ها و ابعاد باشد، دارای نسبتی از «بهزیستی روانی»(5) است. در طول تاریخ، فلاسفه و رهبران مذهبی، عقیده داشتند که داشتن عشق و معرفت و عدم دلبستگی به دنیا، مؤلّفۀ اساسی یک زندگی پُربار و رضایت بخش را تشکیل می دهند. با این وجود، سودگرایانی چون جرمی بنتام،(6) معتقدند که وجود لذّت و نبود درد، ویژگیِ تعریف کنندۀ یک زندگی خوب هستند. لذا می توان سودگرایان را اندیشمندان پیش گام در تحقیقات مربوط به بهزیستی دانست که بر لذّت ها و دردهای هیجانی، ذهنی و بدنی ای که فرد تجربه می کند، تمرکز داشتند. هر چند ویژگی های اساسی دیگری برای تعیین شاد بودن یک فرد وجود دارند، امّا فردی با احساس شادیِ فراوان، یک مؤلّفۀ کلیدی برای داشتن زندگی خوب را در اختیار دارد.در اوایل قرن بیستم بود که مطالعات تجربی در زمینۀ بهزیستیِ روانی شکل گرفتند. در
ص: 51
1- . فتحعلی، 1374، ص44.
2- . L(عزوجل)cas, R, E.
3- . Oishi, S.
4- . Diener., L(عزوجل)cas., oishi(2002).
5- . S(عزوجل)bjectiv Well - being.
6- . Bentham, J.
سال 1925م، فلوگل،(1) حالات خُلقی را مورد مطالعه قرار داد. این تحقیق وی را می توان پیش گام رویکردهای جدید نمونه گیریِ تجربی دانست. بعد از جنگ جهانی دوم، گالپ،(2) کانتریل(3) و گورین(4) و همکارانش، پیشگامان به کارگیری تحقیقات زمینه یابی در مقیاس وسیع، به عنوان یک روش ارزیابی بودند.
در سال 1967م، ویلسون،(5) تحقیقات اندک صورت گرفته در بارۀ «شادکامی علمی» را بررسی و تجدید نظر کرد.
در سال 1969م، تحقیقات نورمن بردبرن،(6) نشان داد که عواطف خوشایند و ناخوشایند تا حدّی مستقل از یکدیگرند و همبسته های متفاوتی دارند و صرفاً متضاد هم نیستند. بنا بر این برای دستیابی به تصویری واقعی از بهزیستی افراد، این عواطف باید جداگانه مورد مطالعه قرار گیرند. این یافته نشان داد که تلاش های روان شناسی بالینی برای حذف حالات منفی، لزوماً به شکل گیری و پروراندن حالات مثبت نمی انجامد.
در سال 1984م، داینر، اطلاعات نسبتاً کامل ترِ جمع آوری شده در اواسط دهۀ 1980م، در زمینۀ بهزیستی روانی را مورد بررسی قرار داد. در این دوران، بهزیستی روانی در حال تبدیل شدن به یک حوزۀ علمی بود. نتایج نقد داینر به همراه چند کتاب با موضوع بهزیستی روانی منتشر شد و در سال 1999م، داینر، سو،(7) لوکاس و اسمیت،(8) مقالۀ جدیدی را در بارۀ ادبیات جدید در این حوزه، در خبرنامۀ روان شناختی،(9) به چاپ رساندند.به هر حال، رشتۀ بهزیستی روانی، به سرعت رشد کرد و این، مرهون سه عامل است:
ص: 52
1- . Fl(عزوجل)gel.
2- . Gall(عزوجل)p.
3- . Cantril.
4- . G(عزوجل)rin.
5- . Wilson.
6- . Bradb(عزوجل)rn, N.
7- . S(عزوجل)h, N.
8- . Smith.
9- . Psychological B(عزوجل)lletin.
نخست، رشد سطح زندگی مادّی که بر اساس آن، مردم به دنبال چیزی فراتر از بقا بودند. دیگری، رویکرد دموکراتیک در احترام گذاشتن به اندیشه و احساس افراد در بارۀ زندگی شان. سوم، رواج روزافزون فردگرایی در جهان که توجّه افراد را به احساسات و باورهای خودشان معطوف می سازد.(1) بر این مبنا، نظریه های گوناگونی نیز ارائه شده که در فصل هفتم به آنها خواهیم پرداخت.
چهار. اسلام
در متون دینی (قرآن و حدیث) نیز این مسئله به صورت گسترده، مورد بحث قرار گرفته است. به همین جهت، اندیشمندان مسلمان نیز به این موضوع پرداخته اند که شاید بیشتر، رویکرد اخلاقی داشته باشد. امّا با رویکرد روان شناختی، تنها یک پژوهش اختصاصی توسط کاظم علی محمّدی به عنوان پایان نامۀ کارشناسی ارشد، صورت گرفته که در سال 1388 دفاع شده است. این پژوهش، هر چند به شادکامی از دیدگاه اسلام و ساخت آزمون آن اختصاص دارد، امّا مباحث اسلامی آن به شدّت اندک است.
ایشان، بیشتر به بررسی دیدگاه های روان شناسان، فلاسفه و حکمای اسلامی پرداخته است و در بحثی کوتاه، آیات و روایاتی را بیان نموده و بدون این که پایۀ روشن و متقنی برای شادکامی از دیدگاه اسلام ارائه کرده باشد، عوامل آن را در چهار گروه دسته بندی کرده که عبارت اند از: 1. مقولۀ زیستی - رفتاری؛ 2. مقولۀ عاطفی - معنوی؛ 3. مقولۀ شناختی (فکری - ذهنی)؛ 4. مقولۀ صفات شخصیتی.
وی برای یافتن آیات و روایات، بیش از سی کلیدواژه را معرفی کرده است؛ ولی مشخص نیست چه توجیهی دارد و بر چه اساسی این واژه ها انتخاب شده اند که این به دلیل فقدان پایه و چارچوب نظریِ مشخّص است. البته کار ایشان در حدّ خود قابل تقدیر است؛ امّا نمی تواند مورد اتّکا قرار گیرد؛ بویژه که ایشان آزمونی برای سنجش شادکامی ارائه کرده اند که در این مسئله باید با احتیاط عمل نمود.کار نقلی - تحلیلی دیگری که صورت گرفته و تا حدود زیادی به این موضوع نزدیک
ص: 53
1- . Diener., L(عزوجل)cas., oishi (2002).
است، کتاب رضایت از زندگی، اثر نگارنده است که در سال 1374 چاپ شده است. این بررسی، بدون آگاهی نگارنده از مباحث روان شناسی مثبت گرا در شادکامی، به بررسی رضایت از زندگی از دیدگاه اسلام پرداخته و عوامل آن را در سه بخش: باورهای رضامندی، زمینه های رضامندی و مهارت های مقابله با فشارهای روانی، دسته بندی کرده است. هر چند این بررسی، آموزه های پراکندۀ اسلامی در این موضوع را تا حدودی نظم بخشید و جایگاه آنها را در زندگی مشخّص ساخت و راه کارهایی را برای افزایش رضامندی و مهار فشارهای روانی ارائه کرد، امّا فاقد مبنای تئوریک و سازۀ مشخّص بود و در عین حال، کاستی هایی نیز در آن به چشم می خورد. در این اثر، گزاره های پراکنده، در قالب عوامل، نظم یافته بودند؛ امّا این عوامل متعدّد، فاقد مبنایی مشخّص بودند. همچنین به صورت مشخّص، شادکامی، مورد بررسی قرار نگرفته بود و سازه ای برای آن معرفی نشده بود. به همین دو دلیل و برخی محدودیت ها، حجم و گسترۀ متون بررسی شده نیز با کاستی هایی رو به رو بود.
ص: 54
فصل دوم: الگوی اسلامیِ شادکامی(معرفی اجمالی)
اشاره
در این فصل، به معرفی اجمالی الگوی شادکامی از دیدگاه اسلام پرداخته می شود و سپس در فصول بعدی به تفصیل و به صورت استدلالی، به ابعاد و مباحث مختلف آن خواهیم پرداخت. در ویراست نخست کتاب، این فصل به عنوان جمع بندی، پس از بیان همۀ فصول مهم در تبیین الگو آمده بود. از آن جا که حجم مطالبْ فراوان است، ممکن است ارتباط مباحث از دست خواننده خارج شود. از این رو در این ویراست، این فصل به عنوان معرفی اجمالی از الگو، در آغاز آورده شد تا نمایی کلّی از موضوع به دست خواننده بدهد و در ادامه، به تفصیل و به صورت استدلالی به ابعاد مختلف موضوع پرداخته می شود.
1. مؤلّفه های شادکامی
بنا بر تعریف، سعادت و شادکامی، دو رکن اساسی دارد که عبارت اند از: «خیر» و «سُرور»؛ یعنی زندگیِ مبتنی بر خیر که همراه با سُرور باشد(فصل سوم). این، مربوط به ماهیت شادکامی، به عنوان یک واقعیت هستی شناختی است. امّا احساس شادکامی به عنوان یک امر روان شناختی، ترکیبی از «رضامندی» و «نشاط» است. ارتباط این دو (ماهیت و احساس) بدین شکل است که خیر و سرور، عواملی برای تحقّق رضامندی و نشاط اند. اساس احساس رضامندی، بر «خیر» و اساس احساس نشاط، بر «لذّت و شادی» استوار است.
تصویر
(نمودار 2 - 1) نمودار هماهنگی مؤلّفه های شادکامی با تعریف آن
ص: 55
امّا نکتۀ مهم این که هر کدام از این دو، خود اقسام دیگری دارند. رضامندی، مفهومی عام دارد که دارای چهار بخش است. این بدان جهت است که زندگی خوب از یک منظر، دو مؤلّفۀ اساسی دارد: «تقدیر خوب» که کار خداوند متعال است، و «حوزه های زندگی» شامل: معیشت خوب، روابط اجتماعی خوب و نظام سیاسی خوب که انسان در تحقق آن نقش دارد و در فصول ششم، هفتم، هشتم و نهم از آنها بحث خواهیم کرد.
تقدیر خوب، حالتی عام دارد و بر همۀ حوزه های زندگی سایه می افکند. تقدیر، از یک منظر، نخست به دو بخش خوشایند و ناخوشایند، و سپس بخش ناخوشایند به دو قسمت بلاها و تکالیف تقسیم می شود. از سوی دیگر، متعلّق نشاط نیز بُعد هیجانی انسان است و این بُعد، متناسب با ابعاد وجودیِ انسان، به دو بخش مادی و معنوی تقسیم می شود. بنا بر این، در مجموع می توان گفت که شادکامی، ساختاری هشت قسمتی دارد که در نمودار 2-2 به تصویر کشیده شده است.
تصویر
(نمودار 2- 2) نمودار ابعاد مختلف زندگی
ص: 56
هر کدام از این ابعاد، واکنش مخصوص خود را دارند. واکنش درونی به تقدیر زندگی - به عنوان یک کل - «رضامندی»، واکنش عملی آن، «تلاش» و حالت مربوط به هیجان، «نشاط» نام دارد. رضامندی در ابعاد خود نیز واکنش های خاص خود را دارد. واکنش مثبت به خوشایند، «شُکر»، و واکنش مثبت به ناخوشایند، «صبر» نام دارد. نشاط نیز ترکیبی از لذّت مادی و معنوی است (نمودار 2-3). این موضوع را در فصل چهارم مورد بررسی قرار خواهیم داد.
تصویر
(نمودار 2 - 3) نمودار عوامل شادکامی در ابعاد مختلف زندگی
تا کنون، ساختار شادکامی را مشخص ساختیم. آنچه باقی می ماند، مبانی و عوامل آن است که در ادامه به بررسی آن می پردازیم.
2. پایۀ نظری شادکامی
شادکامی، مبتنی بر «واقعیت های توحیدی» است (مبانی) که اگر شناخته شوند و فرد، خود را با آنها تنظیم کند (عوامل)، به شادکامی دست می یابد. در توضیح و تبیین این عبارت باید گفت که نظام هستی به معنای عام آن، بر اساس قوانین حاکم بر آن، واقعیت هایی دارد که از خداوند متعال سرچشمه می گیرد و به همین جهت، آنها را «واقعیت های توحیدی» نامیدیم. این واقعیت ها، مجموعۀ مبانی ای را تشکیل می دهند که چون همۀ آنها بر محور توحید
ص: 57
می چرخند، می توان آنها را «مبانیِ توحیدی» نیز نام نهاد. مبانی توحیدی، چهار گونه اند که عبارت اند از: خداشناختی؛ جهان شناختی؛ انسان شناختی؛ دین شناختی. علّت چهارگونه بودن مبانی نیز آن است که شادکامی، مربوط به «انسان» است. انسان در محیطی به نام «جهان» زندگی می کند و برنامه ای به نام «دین» دارد. هر کدام از این سه ضلع، ویژگی هایی دارند که بدون در نظر گرفتن آنها، نمی توان به شادکامی دست یافت. تا ویژگی های جهان - به عنوان محیط زندگی انسان و ظرف تحقّق شادکامی - ، ویژگی های انسان - به عنوان موجودی که شادکامیِ او مورد بحث قرار می گیرد - ، و ویژگی های دین - به عنوان برنامۀ زندگی انسان - ، شناخته نشوند، تحقّق شادکامی، ناممکن است. جالب این که همۀ این امور سه گانه را نیز «خداوند متعال» تنظیم و تقدیر می کند. البته میان مبانیِ چهارگانۀ شادکامی - که مجموعۀ «توحید» را تشکیل می دهند - ، نظام خاصی برقرار است. در این مجموعه، مبانیِ خداشناختی در رأس قرار دارد و از آن، مبانی جهان شناختی، انسان شناختی و دین شناختی، سرچشمه می گیرند(فصل پنجم).
تصویر
نمودار (2-4) نمودار طبقه بندی مبانیِ شادکامی
با توجّه به این واقعیت ها، می توان گفت که آنچه شادکامی را تحقّق می بخشد، شناخت این واقعیت ها و تنظیم خود و زندگی با آنهاست. در واقع، شادکامی، حقیقتی است موجود که با توجّه به انواع چهارگانۀ مبانی، تعریف می شود و به دست می آید که این خود، یکی از قوانین و واقعیت هاست. بنا بر این، تحقّق شادکامی، وابسته به «واقعیت شناسی توحیدی» و «انطباق توحیدی» است.(1) این، در یک نگاه کلان، چیزی است که می توان از آن به عنوان
ص: 58
1- . امام خمینی در بیانی گویا تصریح می کند که: اگر سرّ «لیلة القدر» و سرّ «نزول ملائکه» در شب های قدر... را ما بدانیم، همۀ مشکلات ما آسان می شود. تمام مشکلاتی که ما داریم، برای این است که ما محجوبیم از این که واقعیت را آن طور که هست و نظام هستی را به آن طوری که تنظیم شده است، مشاهده کنیم. ما گمان می کنیم که حیاتِ در این جا چیزی است و نبودن در این جا نقصی است؛ در صورتی که حیات در این جا نازلۀ آن حقیقتی است که از عالم غیب آمده است و موت - اگر چنانچه موت انسانی باشد - رجوع به همان مرتبه ای است که در اول بوده است... دعوت ها هرچه می شود مقدّمه است برای این که انسان را بیدار کنند، انسان را بفهمانند به «او»، ارائه بدهند به «او» که چه بوده است و چه هست و چه خواهد بود و عالم چه جور است وضعش با ذات مقدس حق تعالی (صحیفۀ نور، ج19 ص171).
«زندگی موحّدانه» یاد کرد. در زندگی موحّدانه، خدا، معنای زندگی قرار می گیرد و فرد، همۀ امور زندگی خود را - که شامل: شناخت ها و باورها، احساسات و عواطف، و رفتارها هستند - ، بر اساس واقعیت های توحیدی تنظیم می کند و از این رهگذر، به شادکامی دست می یابد. این، تفسیری عینی و کاربردی از اصولی ترین اصل اصول دین، یعنی «توحید» است.(1) برخی از متون به صورت کلّی صادر می شوند و به بیان این حقیقت کلان می پردازند. بر اساس متون دینی، ایمان و باور به خداوند متعال، هم موجب رضامندی می گردد و هم نشاط را به وجود می آورد و بدین سان، شادکامی تحقّق می یابد و این یعنی نقش بی مانند «خداباوری» در شادکامی.
3. عوامل شادکامی
شادکامی، یک سری عوامل نیز دارد که موجب تحقّق آن می شوند. این عوامل دو دسته اند: عواملی که مستقیم به پایۀ نظری مربوط می شوند و آنها را «عوامل اصلی» می نامیم و عواملی که غیر مستقیم به شادکامی کمک می کنند و آنها را عوامل «زمینه ساز» می گوییم. عوامل اصلی، اموری هستند که پایۀ رضامندی یعنی «خیر» و پایۀ نشاط یعنی «لذّت» را تأمین می کنند و عوامل زمینه ساز، اموری هستند که موانع را بر طرف می سازند و زمینۀ رضامندی را به وجود می آورند. توضیح این که اصل رضامندی در خیر بودن زندگی است؛ امّا برای تحقّق رضامندی، باید در وضعیت ناخوشایند، فشارهای روانی و رنج آنها را مهار کرد و در وضعیت خوشایند، شناخت نعمت ها و توجّه به آنها را ایجاد کرد تا در مجموع، زمینۀ رضامندی حاصل شود. تا فرد از سیطرۀ فشارهای روانی مخصوص وضعیت ناخوشایند خارج نشود، نمی تواند به رضامندی دست یابد و تا داشته های زندگی خود را نبیند و از احساس محرومیت و ناکامی رها نشود،
ص: 59
1- . نگارنده بر این باور است که در اصول دین نیز یک اصل (توحید)، اصل بنیادین است و دیگر اصول، در رتبۀ بعد قرار دارند و از آن سرچشمه می گیرند.
نمی تواند نسبت به آنها رضایت داشته باشد.
در تحلیل این امر باید گفت که بر اساس آنچه در بحث مبانی خواهد آمد، توحید و خداباوری - که ریشۀ همۀ مبانی است - در دو سطح اثر می گذارد:
یک. در سطح نخست، موجب می شود که در یک نگاه کلان، از سویی، فرد، همۀ تقدیرهای خداوند متعال را مبتنی بر «خیر» بداند (خیرباوری) و در نتیجه، به احساس رضامندی دست یابد، و از سوی دیگر، مطابق خواست خداوند، «لذّت» خود را تأمین کند و به نشاط دست یابد (فصل چهارم).
دو. در سطحی پایین تر و عینی تر، توحید و خداباوری، موجب می شود که فرد در بُعد خوشایند، همۀ داشته های زندگی خود را ببیند و آنها را از خدا بداند و برای آنها ارزش قائل باشد و در نتیجه، «شُکر» تحقّق یابد؛ و در بُعد ناخوشایند، موجب می شود که دردها و رنج های مصیبت و تکلیف را به مصلحت خود بداند و آنها را تحمّل نماید و در نتیجه، «صبر» تحقّق یابد. از سوی دیگر برای تحقّق تقدیر خداوند در زندگی تلاش کند (خیرآوری) و در نتیجه، زندگی خوب را در دایرۀ تقدیر خداوند تأمین نماید. همچنین موجب می شود که لذّت های مادی و معنوی با همۀ ابعادش را تأمین نماید و در نتیجه، نشاط مادی و معنوی تحقّق یابد. بدین وسیله، همۀ ابعاد شادکامی تحقّق می یابد. این بحث را در فصول دهم، یازدهم، دوازدهم، سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم بررسی خواهیم کرد.
4. مناسبات تقدیر خدا و واکنش انسان
در شادکامی، دو مقام داریم: یکی مقام «تقدیر» و دیگری مقام «تحقّق». مقام تقدیر، با مقام تحقّق، تفاوت دارد. درست است که همه چیز را خداوند متعال تقدیر می کند، امّا الزاماً هر چه تقدیر می کند، در زندگی انسان، محقّق نمی گردد؛ بلکه مشروط است (تقدیر مشروط) و شرط آن نیز واکنش مناسب انسان است. بنا بر این، ما با مراحل سه گانۀ «تقدیر»، «واکنش» و «تحقّق»، رو به رو هستیم که مناسبات آنها به شکل زیر تنظیم می شوند:
تصویر
نمودار (2 - 5) مناسبات مراحل سه گانۀ تقدیر، واکنش و تحقّق
ص: 60
نوع واکنش انسان، تعیین کنندۀ تحقّق یا عدم تحقّق خیر است. واکنش مناسب، موجب تحقّق تقدیر و واکنش نامناسب، موجب عدم تحقّق آن می گردد.
تصویر
نمودار (2 - 6) نقش واکنش انسان در تحقّق یا عدم تحقّق تقدیر
تقدیر خدا به معنای عام کلمه،(1) اگر بخواهد در زندگی تحقّق یابد، نیازمند واکنش مناسب انسان است. در این جا مراد از تقدیر خدا، شادکامی است که در دو عنوان خیر و سرور، توزیع شده است. در فصل مبانی خواهیم گفت که بر اساس تفکّر توحیدی، همۀ امور از جمله شادکامی، نخست توسط خداوند متعال تقدیر می شود. لذا خارج از آن تقدیر، چیزی تحقّق نمی یابد و انسان باید در آن چارچوب حرکت کند تا به موفّقیت در هر امری دست یابد. بنا بر این، ماهیت شادکامی نیز توسط خداوند متعال تقدیر شده است و ما باید با شناخت آن، برای تحقّقش تلاش نماییم. بنا بر این، «شادکامی مقدّر» اگر با واکنش مناسب انسان روبه رو گردد، به «شادکامی تحقّق یافته» تبدیل می شود.
تصویر
نمودار (2-7) شادکامیِ تحقّق یافته
اکنون بحث را در مؤلّفه های شادکامی پی می گیریم. شادکامی مقدّر، ترکیبی از «خیر
ص: 61
1- . هر چند اصطلاح تقدیر را تا کنون در کنار نشاط و در بارۀ امور چهارگانۀ پیش گفته به کار بردیم، امّا کاربردی عام تر نیز دارد که نشاط را هم شامل می گردد. در این کاربرد، مراد از تقدیر، همۀ آن چیزی است که خداوند، آن را تقدیر می کند، از جمله نشاط.
مقدّر» و «سرور مقدّر» است. از این رو، شادکامی تحقّق یافته، از یک سو، متوقّف بر «تحقّق خیر مقدّر» است که آن را «خیر مؤثّر» می نامیم و از سوی دیگر، متوقّف بر «تحقّق سرور مقدّر» است که آن را «سرور مؤثّر» می نامیم. سرور مؤثّر و خیر مؤثّر، چون در حدّ تقدیرند، تأثیری در زندگی انسان نخواهند داشت و تنها زمانی تأثیرگذار خواهند بود که تحقّق یافته باشند. پس می توان گفت:
سرور مؤثّر + خیر مؤثّر = شادکامی تحقّق یافته
وقتی شادی و سرور مؤثّر تحقّق یافت، احساس نشاط شکل می گیرد، و وقتی خیر مؤثّرْ تحقّق یافت، احساس رضامندی به وجود می آید. اکنون سؤال این است که: چه چیزی خیر مقدّر و سرور مقدّر را به خیر مؤثّر و سرور مؤثّر تبدیل می کند؟ پاسخ در واکنش مناسب به هر کدام است. واکنش مناسب به سرور و شادی مقدّر، التذاذ یا لذّت بردن است که عوامل آن را در دو بُعد مادی و معنوی برشمردیم.
تصویر
نمودار (2 - 8) نمودار نشاط مؤثّر
امّا واکنش مناسب به خیر مقدّر، کمی پیچیده و چند گونه است؛ یک گونۀ آن، واکنشِ روانی نسبت به تقدیر است. این واکنش، دو سطحی است. یک سطح آن واکنش کلّی نسبت به تقدیر خداوند و سطح دیگر آن، واکنشِ ناظر به موقعیت های دوگانه (خوشایند و ناخوشایند) است. واکنش کلّی، «رضامندی» و واکنش های ناظر به موقعیت، عبارت اند از: «شکر» و «صبر». آنچه دو سطح بودن واکنش روانی را تحلیل می کند، نوع مناسبات قضا و قدر با ابعاد چهارگانۀ آن است که یک تقدیر کلّی داریم که به دو گونۀ خوشایند یا ناخوشایند، تجلّی می یابد. این نوع، دو گونه ارزیابی را به وجود می آورد. وقتی خیرِ مقدَّر به عنوان یک کل و بدون توجّه به ابعاد، مورد ارزیابی قرار می گیرد، رضامندی از تقدیر به وجود می آید و وقتی ابعاد دوگانه اش مورد ارزیابی قرار می گیرند، شُکر و صبر به وجود می آیند.
گونۀ دیگر واکنش، واکنش عملی است. در بخشی از فرایند زندگی خوب و در دایرۀ
ص: 62
تقدیر الهی، واکنش عملی و تلاش انسان نیز جای دارد. بر این اساس، انسان باید تلاش کند تا زندگی خوبی را که برای او مقدّر شده است، تأمین کند. این بدان جهت است که خداوند مقدّر می سازد و انسان باید تلاش کند تا بدان دست یابد. پس در برابر تقدیر خداوند، دو واکنش از انسان وجود دارد: یکی واکنش روانی (رضامندی، شکر و صبر) و دیگری واکنش عملی (تلاش برای تأمین زندگی). وقتی چنین امری تحقّق یافت، خیر مقدّر، به خیر مؤثّر تبدیل می شود و خیر مؤثّر، زندگی خوب را رقم می زند و در نتیجه، رضایت ثانویه از زندگی به وجود می آید. رضایت نخست، رضایت از تقدیر خیر است و این رضایت، رضایت از تحقّق خیر (یا زندگی خوب).
تصویر
نمودار (2 - 9) نمودار خیر مؤثّر
ص: 63
پس در مجموع می توان گفت که شادکامی، ترکیبی از «زندگی خوب (خیر)» به اضافۀ «زندگی شاد(سرور)» است:
زندگی شاد + زندگی خوب = احساس شادکامی
زندگی شاد، به انسان احساس نشاط می دهد و زندگی خوب، احساس رضامندی را به وجود می آورد و بدین سان، احساس شادکامی شکل می گیرد. پس احساس شادکامی، ترکیبی از «نشاط» و «رضامندی» است:
احساس نشاط + احساس رضامندی = شادکامی
بنا بر آنچه گذشت، «خیر مقدَّر» اگر بخواهد در زندگی تحقّق یابد و یک زندگی خوب و مبتنی بر خوبی را شکل دهد، از سویی، متوقّف بر «رضامندی کلّی از تقدیر»، «شکر در خوشایند» و «صبر در ناخوشایند» است و از سوی دیگر، متوقف بر «تأمین زندگی». تحقّق زندگی خوب نیز رضامندیِ ثانویه از زندگی را به وجود می آورد. لذّت و شادی مقدّر نیز اگر بخواهد در زندگی تحقّق یابد، متوقّف بر «التذاذ صحیح در بُعد مادی و معنوی» است.
از این رو، باید از یک سو عوامل شکر و صبر و نیز عوامل تأمین زندگی خوب را به دست آورد تا خیر بودن تقدیرها، در زندگی تحقّق یابد و از سوی دیگر، عوامل لذّت های مادی و معنوی را نیز به دست آورد تا شادی و سرور تقدیر شده، حاصل گردد و در نهایت، شادکامی تحقّق یابد.
از آنچه گذشت می توان نتیجه گرفت که در رأس، باورهای اساسی افراد قرار دارند که این باورها، در رویارویی با موقعیت های عینی زندگی (تقدیرها، حوزه ها و هیجان ها)، باورها و رفتارهای دیگری را تولید می کنند که موجب رضامندی، شکر در خوشایند و صبر در ناخوشایند، تلاش برای تأمین زندگی، التذاذ مادی و التذاذ معنوی می گردد.
ص: 64
تصویر
نمودار (2- 10) نمودار اجمالی الگوی شادکامی
ص: 65
فصل سوم : تعریف شادکامی
اشاره
از مسائل مهم این موضوع، شناخت شادکامی است. در این بحث باید روشن شود که معنای شادکامی در روان شناسی مثبت گرا و در تفکّر اسلامی چیست. از آن جا که این موضوع در بستر روان شناسی مثبت گرا طرح می شود، این مفهوم نیز باید مورد بررسی قرار گیرد. در ادامه، به تعریف این سه موضوع می پردازیم:
1. روان شناسی مثبت گرا
بر اساس برخی بررسی های انجام شده توسط براتی،(1) در بارۀ روان شناسی مثبت گرا، تعریف های گوناگونی ارائه شده است. ویلیام کامپتون(2) در کتاب مقدمات روان شناسی مثبت گرا،(3) محور را «رفتار رضایت بخش سازگارانه، خلّاقانه و عاطفی آدمی» قرار داده و معتقد است که این رشته «نظریه ها، پژوهش ها و فنون مداخله ای» روان شناسی را به منظور شناخت اجزای این امور مثبت به کار می گیرد.
پترسون، محور را بر «امور درست زندگی از تولّد تا مرگ» قرار داده و روان شناسی مثبت گرا را «مطالعۀ علمی» آن می داند.
شلدون(4) و کینگ،(5) بر «فضایل و نقاط قوّتِ (توانمندی های) افراد عادی» تأکید دارند. لذا این رشته را «مطالعۀ علمی» این امور می دانند.
ص: 67
1- . ر.ک: براتی، 1388.
2- . Compton, W.C.
3- . An Introd(عزوجل)ction to positive psychology.
4- . Sheldon, K, M.
5- . King, L.
گیبل(1) و هایت،(2) اصل را «شکوفایی یا عملکرد بهینه» قرار داده اند و بر همین اساس، روان شناسی مثبت گرا را «مطالعۀ شرایط و فرایندهای دخیل» در این مسئله می دانند.(3) شلدون، فردریکسون،(4) راسوند،(5) چیکزنت می های(6) و هایت نیز روان شناسی مثبت گرا را این گونه تعریف کرده اند: «مطالعۀ علمی کارکردهای بهینۀ آدمی با هدف کشف و ارتقای عواملی که به افراد، اجتماعات محلّی و جوامع بزرگ اجازه می دهد تا به رشد و شکوفایی دست یابند».(7)
سلیگمن و چیکزنت می های، بر «شرایط مثبت زندگی» تأکید دارند و بر همین اساس، هدف روان شناسی مثبت گرا را تغییر در نوع پرداخت روان شناسی، از اشتغال خاطر صِرف به بدترین امور در زندگی، به پرداختن به شرایط مثبت می دانند».(8)
سونیا لوبومیرسکی(9) و آلیسون آبه(10) نیز «رشد، شکوفایی و عملکرد بهینه» را محور روان شناسی مثبت گرا می دانند و بر همین اساس، کار روان شناسان مثبت گرا را «بررسی عوامل» این امور معرفی می کنند.
همچنین برخی دیگر مانند داک ورث،(11) استین(12) و سلیگمن، در مقالۀ جامعی در نخستین شمارۀ مجلّۀ سال نامۀ روان شناسی بالینی،(13) اساس را بر «تجربه های مثبت و
ص: 68
1- . Gable, S.L.
2- . Haidt, J.
3- . گیبل و هایت، 2005؛ به نقل از براتی، 1388.
4- . Fredrickson, B.L.
5- . Rath(عزوجل)nde.
6- . Csikszentmihalyi, M.
7- . کامپتون، 2005؛ به نقل از براتی، 1388.
8- . سلیگمن و می های، 2000؛ به نقل از براتی، 1388.
9- . Ly(عزوجل)bomirsky, S.
10- . Allison Abbe.
11- . D(عزوجل)ckworth, A, L.
12- . Steen, T.A.
13- . Ann(عزوجل)al Reviw of Clinical Psychology.
صفات فردی مثبت» می دانند. لذا معتقدند که کار روان شناسی مثبت گرا «مطالعۀ علمی این امور و نهادهای تسهیل کنندۀ رشد آنها» است.(1)
از آنچه گذشت، روشن می گردد که هر چند در بارۀ روان شناسی مثبت گرا تعریف های گوناگونی ارائه شده، با این حال، همگی دو رکن دارند: یکی محور روان شناسی مثبت گرا و هدف آن؛ دیگری نوع کاری که در بارۀ آن انجام می شود. در بارۀ رکن نخست می توان گفت که با همۀ تفاوت تعبیرها، محور روان شناسی مثبت گرا «نکات مثبت انسان و حیات انسانی» است که یک تغییر نگرش در روان شناسی به شمار می رود و با تعبیرهایی مانند: «رفتار رضایت بخش سازگارانه، خلّاقانه و عاطفی»، «امور درست زندگی از تولّد تا مرگ»، «فضایل و نقاط قوّت افراد عادی»، «شرایط مثبت زندگی»، «رشد، شکوفایی و عملکرد بهینه» و «تجربه ها و صفات فردی مثبت» بیان شده است. در بارۀ رکن دوم نیز می توان گفت که کار روان شناسی مثبت گرا - همانند هر دانش دیگری - «مطالعۀ علمیِ» امور یاد شده است که با تعبیرهایی مانند: «به کارگیری نظریه ها، پژوهش ها و فنون مداخله ای»، «مطالعۀ شرایط و فرایندهای دخیل» و «بررسی عوامل» بیان شده است.
مجموعۀ این مسائل، برخی را بر این باور ساخته که روان شناسی مثبت گرا را می توان «مطالعۀ علمی تجارب و عواطف مثبت آدمی، توانمندی ها و فضیلت های شخصی و خشنودی و شادکامی(2) (سعادتمندی) آدمیان» تعریف کرد.(3)
2. شادکامی در روان شناسی مثبت گرا
واژۀ Happiness در انگلیسی را می توان به دو معنا به کار بُرد: یکی شادی است که در این صورت، از هیجان مثبت در زمان حال سخن گفته ایم. دیگری، شادکامی و سعادتمندی است که در این معنای اخیر، شادکامی، با خشنودی و رضایت از زندگی مترادف است و به نظر می رسد آنچه در روان شناسی مثبت گرا از آن بحث می شود،این
ص: 69
1- . واک ورث، استین و سلیگمن، 2005؛ به نقل از براتی، 1388.
2- . happiness.
3- . براتی، 1388.
معنا از Happiness است.(1)
روان شناسان در بارۀ معنای این اصطلاح، کمتر سخن گفته اند و بیشتر به مؤلّفه ها و عوامل آن پرداخته اند؛ همان گونه که اصطلاح سعادت در حوزۀ مطالعات اسلامی نیز چنین وضعی دارد. دلیل آن را نیز در روشن بودن معنای آن نزد مردم می دانند. آرگایل در بارۀ معنای شادکامی می نویسد: گاهی گفته می شود که مفهوم شادکامی، مبهم(2) و اسرارآمیز(3) است؛ امّا روشن است که بیشتر مردم به خوبی می دانند که شادکامی چیست. در زمینه یابی ها که از مردم در بارۀ معنای شادکامی سؤال شده، پاسخ داده اند که غالباً شادکامی، عبارت است از بودن در حالت خوش حالی و سرور یا دیگر هیجان های مثبت، یا عبارت است از راضی بودن از زندگی خود.(4)
وی معتقد است که مردم، این اصطلاح را کاملاً درک می کنند و در خصوص این که شادکامی، به هیجانات مثبت و رضایت از زندگی مربوط می شود، نظر نسبتاً شفّافی دارند.(5)
البته وی معتقد است علاوه بر این دو جزء (عواطف مثبت(6) و رضایت(7))، جزء سومی نیز وجود دارد که عبارت است از: فقدان افسردگی، اضطراب یا دیگر عواطف منفی(8).(9) این جزء در حقیقت، مربوط به بُعد هیجان ها می شود. البته از آن جا که بر اساس تحقیقات، هیجان های مثبت و منفی، از یکدیگر مستقل اند، نمی توان آنها را در یک جزء قرار داد. بررسی ها نشان داده که وجود عواطف مثبت، به معنای فقدان عواطف منفی نیست و وجود عواطف منفی نیز به معنای فقدان عواطف مثبت نیست. این یافته، ما را به این نتیجه گیری
ص: 70
1- . براتی، 1388، ص57.
2- . Obsc(عزوجل)re.
3- . Mysterio(عزوجل)s.
4- . آرگایل، 1382، ص14.
5- . آرگایل، 1382، ص25.
6- . Positive Emotion.
7- . Satisfaction.
8- . Negative Emotion.
9- . آرگایل، 1382، ص14.
ره نمون می سازد که شادکامی، سه قسمت عمده دارد: رضایت، عواطف مثبت و عواطف منفی.(1)
به باور برخی صاحب نظران،(2) «Happiness» و «S(عزوجل)bjective Well-being» - که به اختصار «SWB» خوانده می شود - ، یک معنا دارند. تنها تفاوت آنها در عرفی بودن و آکادمیک بودن است؛ Happiness واژه ای عرفی است که مردم بیشتر آن را می شناسند؛ امّا «SWB»، واژه ای آکادمیک است. شاید بر همین اساس است که فروح،(3) معتقد است که شادکامی، اساساً مقوله ای ذهنی(4) و مبتنی بر قضاوت ذهنی افراد است. از این رو، شناخت «SWB» می تواند تا حدود زیادی معنای شادکامی را نیز روشن سازد.
به نوشتۀ کریستوفر کاراس، «SWB» به رضایت مندی افراد از «کیفیت زندگی»(5) شان اشاره دارد و جانشینی برای تحقیقات عینی ساختار کیفیت زندگی است، مانند: ثروت، میزان درآمد و انتظارات از زندگی. وی در بخش دیگری می گوید: بسیاری از واژه ها در متون برای بیان اثرات مذهب و معنویت بر بهزیستی به کار برده می شوند. این واژه ها عبارت اند از: بهزیستی شخصی، بهزیستی روان شناختی، بهزیستی شناختی، و کیفیت زندگی که در تحقیقات اخیر، زیر عنوان «بهزیستی روانی(SWB)» طبقه بندی می شوند.(6)
دینر و همکاران، در راه نمای روان شناسی مثبت گرا می نویسند: بشر، زمانی به فکر افتاد که: چه چیزی، یک زندگی خوب را می سازد؟ دانشمندانی که در این باره مطالعه کردند، بر این باورند که عنصر اصلی یک زندگی خوب، آن است که فرد، خود را شبیه زندگی و با آن هماهنگ سازد، نه آن که زندگی را با خواسته های خود هماهنگ کند. بهزیستی روانی، به عنوان شناخت و ارزیابی های مؤثّر در زندگی تعریف شده است. این ارزیابی ها شامل
ص: 71
1- . آرگایل، 1382، ص31.
2- . گلزاری، مناسبات حدیث و روان شناسی(مجموعه گفتگو)، چاپ نشده.
3- . Froh.
4- . براتی، 1388، ص57.
5- . Q(عزوجل)ality of Life (QOL).
6- . کزّازی، 1386.
واکنش های احساسی و هیجانی، مثل قضاوت شناختی از رضامندی است.
وی سپس ادامه می دهد که رضامندی از زندگی، مفهومی گسترده است که شامل: تجربیات خوشایند، سطح پایینی از خُلقیات منفی و سطح بالایی از رضایت از زندگی می شود. تجربیات مثبت، موجب سطح بالایی از بهزیستی روانی می شوند؛ چون زندگی رضایت بخشی را می سازند.(1)
3. شادکامی در اسلام
اشاره
برای به دست آوردن تعریف شادکامی، نخست به تحلیل واژگانی می پردازیم و سپس معنای سعادت در اسلام را بررسی می کنیم.
الف - معنای لغوی
یک. واژۀ سعادت
لغت شناسان با تعبیرها و روش های گوناگونی به تعریف واژۀ «سعد» پرداخته اند. برخی مانند خلیل ابن احمد فراهیدی و فَیّومی، با استفاده از روش تعریف به تضاد، سعادت را «ضدّ نُحوسَت» دانسته اند.(2) برخی نیز مانند طُرَیحی، با استفاده از همین روش، آن را «ضدّ شقاوت» معرفی کرده اند.(3) برخی مانند ابن منظور، هم از روش پیش گفته استفاده کرده اند و هم واژه ای مثبت برای تبیین معنای این واژه به کار برده اند. وی با استفاده از واژۀ «یُمْن» و هم چنین با استفاده از ضدّ آن (نحوست و شقاوت)، سعادت را به معنای «میمنت و ضدّ نحوست و شقاوت» تعریف می کند.(4)
ابن فارس نیز با استفاده از همین دو روش، به تعریف سعادت پرداخته است، با این
ص: 72
1- . Diener., L(عزوجل)cas., oishi (2002).
2- . السعد: نقیض النحس فی الأشیاء، یوم سعد و یوم نحس (العین). سُعِدَ بِالضَّمِّ خِلَافُ شَقِى (المصباح المنیر).
3- . السعادة: خلاف الشقاوة و منه سعد الرجل فی دین أو دنیا خلاف شقی فهو سعید و الجمع السعداء (مجمع البحرین).
4- . السعد: الیمن و نقیض النحس و السعودة خلاف النحوسة و السعادة خلاف الشقاوة (لسان العرب).
تفاوت که در بخش مثبت، علاوه بر یُمن، از واژه های «خیر» و «سرور» نیز استفاده کرده است. وی معتقد است که سعادت، ضدّ نحوست و به معنای خیر و سرور و میمنت (یُمن) است. از تعریف وی چنین به دست می آید که سعادت، ترکیبی از خیر و سرور و میمنت است. وی معتقد است که به همین دلیل، به یکی از بهترین گیاهان چراگاه، «سُعدان» و به ستاره های خوش یُمن، «سَعد» گفته می شود. وی این را معنای اصلی واژه دانسته و معتقد است که پس از این، در معنای تقویت و معاونت (همیاری) نیز به کار رفته است، مانند: ساعد (برای بخشی از دست) و مساعدت (برای معاونت).(1)
راغب اصفهانی نیز با همین دو روش، به تعریف این واژه پرداخته با این تفاوت که از «خیر» استفاده نموده و همچنین «معاونت» را نیز در معنای آن دخیل می داند. از این رو، سعادت را به معنای همیاری امور الهی با انسان برای رسیدن به خیر دانسته که ضدّ شقاوت است و به همین جهت، مساعدت، معنای معاونت می دهد؛ یعنی معاونت برای کسب آنچه مایۀ سعادت است و بخشی از دست را نیز بدان جهت ساعد می گویند که در انجام دادن کارها مساعدت می کند. لذا به دو بال پرنده نیز «سعدان» می گویند، همان گونه که به آنها «یدان» (دو دست) نیز می گویند.(2)
هر چند ابن منظور و طُریحی، به صورت صریح، معاونت را در معنای سعادت دخیل ندانسته اند، با این حال، هنگام بررسی معنای واژه های «اسعاد و مساعدت» از آن استفاده نموده اند و این لغات را به معنای معاونت دانسته اند.(3) همچنین ابن منظور و فیومی،معتقدند
ص: 73
1- . السعد اصل یدل علی خیر و سرور خلاف النحس. فالسعد الیمن فی الأمر. والسعدان: نبات من أفضل المراعی... و سعود النجم عشرة مثل سعد بلع و سعد الذابح، و سمیت سعوداً لیمنها. هذا هو الأصل. ثمّ قالوا لساعد الانسان ساعد؛ لأنّه یتقوی به علی اُموره. و لهذا یقال: ساعده علی أمره، إذا عاونه، کأنّه ضم ساعده إلی ساعده. و قال بعضهم: المساعدة المعاونة فی کلّ شیء (معجم مقاییس اللغة).
2- . السعد و السعادة معاونة الاُمور الإلهیة للإنسان على نیل الخیر، و یضادّه الشّقاوة... و الْمُسَاعَدَة: المعاونة فیما یظنّ به سَعَادَة... السَّاعِدُ: العضو تصوّرا لِمُسَاعَدَتِهَا... و سمّی جناحا الطائر سَاعِدَینِ کما سمّیا یدین (مفردات الفاظ القرآن).
3- . و الإسْعاد: المعونة. و المُساعَدة: المُعاونة. و ساعَدَه مُساعدة و سِعاداً و أسعده: أعانه (لسان العرب). و الإسعاد: الإعانة. و المساعدة: المعاونة (مجمع البحرین).
که بخشی از دست را نیز به این جهت ساعد نامیده اند که در انجام دادن کارها معاونت دارد.(1) شاید بر همین اساس است که عرب ها، برخی از کارهایی را که مجرای یُمن برای آنها بوده، با مشتقّات این واژه نامیده اند که در این صورت، هم یُمن در آن نهفته است و هم معاونت. از این واژگان می توان به موارد زیر اشاره کرد: «سعدان»: برای گیاهی پوشیده از خار که از بهترین چراگاه های گوسفندان است.(2) «سواعد»: برای مجرای مخ در استخوان؛ مجرای آب به نهر و دریا؛ راه های خروج آب و مجرای چشمه های آن؛ مجرای خروج شیر؛ مجرای آب به دشت و دریا. «سعید»: برای نهری که مزرعه را آبیاری می کند. «سعد»: برای آب غیرمنتظره ای که بدون طلب، به دست آمده.(3)
ص: 74
1- . و الساعد: مُلْتَقى الزَّنْدَین من لدن المِرْفَق إلى الرُّسْغ. و الساعِدُ: الأعلى من الزندین فی بعض اللغات، و الذراع: الأسفلُ منهما؛ قال الأَزهری: و الساعد ساعد الذراع، و هو ما بین الزندین و المرفق، سمی ساعداً لمساعدته الکف إِذا بَطَشَت شیئاً أَو تناولته (ابن منظور، پیشین). و (السَّاعِدُ) مِنَ الْإنْسَانِ مَا بَینَ الْمَرْفَقِ و الْکفِّ وَ هُوَ مُذَکرٌ سُمِّى (سَاعِداً) لأنَّهُ (یسَاعِدُ) الْکفَّ فِى بَطْشِهَا وَ عَمَلِهَا و (السَّاعِدُ) هُوَ العَضُدُ و الْجَمْعُ (سَوَاعِدُ) و (سَاعَدَهُ) (مُسَاعَدَة) بِمَعْنَى عَاوَنَهُ (المصباح المنیر).
2- . السعدان: نبت ذو شوک عظیم مثل الحسک من کل الجوانب، و هو من جید مراعی الإبل تسمن علیه. (مجمع البحرین).
3- . الساعد: مَجرى المخ فی العظام؛ و قول الأعلم یصف ظلیماً: على حَتِّ البُرایة زَمْخَرِی السَّواعِدِ، ظَلَّ فی شَری طِوالِ عنى بالسواعد مجرى المخ من العظام، و زعموا أن النعام و الکرى لا مخ لهما؛ و قال الأزهری فی شرح هذا البیت: سواعد الظلیم أَجنحة لأَن جناحیه لیسا کالیدین. و الزَّمْخَرِی فی کل شی ء: الأجْوف مثل القصب و عظام النعام جُوف لا مخ فیها. و الحتُّ: السریع. و البُرَایة: البقِیة؛ یقول: هو سریع عند ذهاب برایته أی عند انحسار لحمه و شحمه. و السواعد: مجاری الماء إلى النَّهر أو البَحْر. و الساعدة: خشبة تنصب لِتُمْسِک البَکرَة، و جمعها السواعد. و الساعد: إحْلِیلُ خِلْف الناقة و هو الذی یخرج منه اللبن؛ و قیل: السواعد عروق فی الضَّرْع یجی ء منها اللبن إلى الإحلیل؛ و قال الأصمعی: السواعد قَصَب الضرع؛ و قال أبو عمرو: هی العروق التی یجی ء منها اللبن شبهت بسواعد البحر و هی مجاریه. و ساعد الدَّرّ: عرق ینزل الدَّرُّ منه إِلى الضرع من الناقة و کذلک العرق الذی یؤدی الدَّرَّ إِلى ثدی المرأة یسمى ساعداً؛ و منه قوله: ألم تعلمی أنَّ الأحادیثَ فی غَدٍ و بعد غَدٍ یا لُبن، ألْبُ الطَّرائدِ * و کنتم کأُمٍّ لَبَّة ظعَنَ ابنُها إِلیها، فما دَرَّتْ علیه بساعِدِ رواه المفضل: ظعن ابنها، بالظاء، أی شخص برأسه إِلى ثدیها، کما یقال ظعن هذا الحائط فی دار فلان أی شخص فیها. و سَعِیدُ المَزْرَعَة: نهرها الذی یسقیها. و فی الحدیث: «کنا نُزَارِعُ على السَّعِیدِ». و الساعِدُ: مَسِیلُ الماء لى الوادی و البحر، و قیل: هو مجرى البحر إِلى الأنهار. و سواعد البئر: ← → مخارج مائها و مجاری عیونها. و السعید: النهر الذی یسقی الأرض بظواهرها إِذا کان مفرداً لها، و قیل: هو النهر، و قیل: النهر الصغیر، و جمعه سُعُدٌ؛ قال أَوس بن حجر: و کأنَّ ظُعْنَهُمُ، مُقَفِّیة، نخلٌ مَواقِرُ بینها السُّعُد و یروى: حوله. أبو عمرو: السواعد مجاری البحر التی تصب إلیه الماء، واحدها ساعد بغیر هاء؛ و أنشد شمر: تأَبَّدَ لأی منهمُ فَعُتائِدُه، فذو سَلَمٍ أنشاجُه فسواعِدُه و الأنشاجُ أیضاً: مَجَارِی الماء، واحدها نَشَجٌ. و فی حدیث سعد: کنا نَکرِی الأَرض بما على السَّواقی و ما سَعِدَ من الماء فیها فنهانا رسول اللّٰه(صلی الله علیه وآله)، عن ذلک؛ قوله: ما سعد من الماء أی ما جاء من الماء سَیحاً لا یحتاج إلى دالیة یجِیئُه الماء سیحاً، لأن معنى ما سعد: ما جاء من غیر طلب.
دو. واژه های متضاد
از آن جا که در برخی از تعاریف، از واژه های ضدّ سعادت استفاده شده، لازم است برای تبیین معنای دقیق سعادت، آنها نیز معنا شوند. یکی از واژه هایی که در برابر سعادت قرار داده شده، شقاوت است. ابن منظور، شقاوت را به «شدّت و سختی»،(1) ابن فارس به «رنج و سختی» - که ضد سهولت و آسانی است - ،(2) و راغب به «تعب و رنج» معنا(3) کرده اند. همچنین واژۀ متضاد دیگر، «نحوست» است. ابن منظور، نحوست را به معنای سختی و زیان دانسته است.(4) لذا عرب ها برای برخی از چیزها که چنین ویژگی هایی دارند، این واژه را به کار می برند، مانند: دود آتش، باد سرد شدید، هوای غبارآلود(5) و مانند اینها.
همچنین مترجمان و مفسّران ایرانی قرآن کریم، برای شقاوت، معادل هایی همچون: بدفرجامی، بدبختی، ناکامی، تلخ کامی و ناکامیابی را به کار برده اند.(6)
نتیجه گیری
از مجموع آنچه گذشت، می توان نتیجه گرفت که چند واژۀ کلیدی را در معنای سعادتباید
ص: 75
1- . الشَّقَاءُ: الشِّدة و العُسْرة (لسان العرب).
2- . الشین والقاف والحرف المعتلّ أصل یدلّ على المعاناة، وخلاف السهولة والسعادة (معجم مقاییس اللغة).
3- . قد یوضع الشَّقَاءُ موضع التّعب، نحو: شقیت فی کذا، کلّ شَقَاوَة تعب، و لیس کلّ تعب شقاوة، فالتّعب أعمّ من الشّقاوة (مفردات الفاظ القرآن).
4- . النَّحْسُ: الجهد و الضُّر (لسان العرب).
5- . و العرب تسمی الریح الباردة إذا دَبِرَتْ نَحْساً... و النَّحْسُ: الغُبار... و قیل: النَّحْسُ الرِّیح ذات الغُبار، و قیل: الرِّیح أیاً کانت... و النَّحْسُ: شدة البَرْد... و النُّحاس، بضم النون: الدُّخانُ الذی لا لهب فیه... قال: النُّحاسُ الدُّخان؛ قال الأزهری: و هو قول جمیع المفسرین. و قال أبو حنیفة: النُّحاس الدُّخان الذی یعلو و تَضْعُف حرارته و یخلص من اللّهب (همان جا).
6- . ر.ک: فرهنگ نامۀ قرآنی، ج2، ص123 (ذیل «شقی»).
در نظر گرفت: «خیر»، «سرور»، «یُمن» و «معاونت». با توجّه به معنا و جایگاه هر کدام از این کلیدواژه ها می توان گفت که سعادت، به معنای هر چیزی است که ترکیبی از خیر، سرور و یمن، و یا معاونت در رسیدن به آن را داشته باشد که در برابر شدّت و سختی های آسیب زا و رنج آور است.
خیر + سرور + یُمن = سعادت
یا:
معاونت در کسب «خیر + سرور + یمن» = سعادت
خیر، عبارت است از: «هر امر مثبت و خوبی که انسان ها بدان تمایل دارند».(1) یُمن نیز عبارت است از «برکت» و معنای اصلی برکت، «پایداری و دوام» است.(2) حال اگر این تعاریف را به جای آن فرمول بگذاریم، می توان گفت که سعادت، عبارت است از: «هر امر مثبتِ رغبت آوری که پایدار و سرورآور باشد».
ب - معنای اصطلاحی (قرآن و حدیث)
اشاره
هر چند در ابتدا به نظر می آید که کوشش در بیان معنا و تعریف سعادت، از موارد توضیح واضحات است، امّا تدریجاً روشن خواهد شد که تعریف صحیح سعادت، بسیار دشوار خواهد بود. این دشواری، از آن جا پیدا می شود که سعادت با اموری از قبیل: لذّت، آرزو، موفّقیت و رضایت، بستگی کامل دارد.(3) در عین حال، این نکته مهم است که اختلاف اساسیِ نظام های اخلاقی، به لحاظ مفاهیم کلّی نیست؛ بلکه بیشتر به مصادیق آن مفاهیم کلّی مربوط می شود. یعنی هر انسانی، فطرتاً طالب سعادت است و هیچ گاه این خواست را نمی تواند از خود سلب کند. این حقیقت را نیز همۀ نظام های اخلاقی پذیرفته اند و در آن اتفاق نظر دارند و اختلاف میان نظام های گوناگون اخلاقی، متوجّه تشخیص مصداق سعادت خواهد بود.(4) به همین جهت، در آیات و روایات سعادت و همچنین متضاد آن
ص: 76
1- . ر.ک: العین؛ معجم مقاییس اللغة؛ لسان العرب؛ مجمع البحرین؛ مفردات الفاظ القرآن، مادۀ «خیر».
2- . ر.ک: همان، مادۀ «یمن».
3- . مقالات فلسفی، ج2، ص60.
4- . اخلاق در قرآن، ج1، ص98.
شقاوت، گزاره ای که مستقیماً و صریحاً به تعریف سعادت پرداخته باشد، وجود ندارد و بیشتر به مصادیق و عوامل آن پرداخته شده است.(1)
در چنین مواردی به لحاظ روش شناختی، برای مشخّص ساختن تعریف، باید به سراغ مصادیق رفت و از لا به لای آنها تعریف را به دست آورد. بررسی علمیِ مصادیق سعادت، پیچیدگی خاص خود را دارد؛ چرا که با طیف گسترده ای از موارد رو به رو هستیم که گاه در نگاه نخست، تفاوت های فراوانی با یکدیگر دارند. از این رو، شیوۀ بررسی، از اهمیت خاصی برخوردار است.
در یک بررسی،(2) حدود 440 روایت که طیف وسیعی از عوامل سعادت را شامل می شوند، مورد مطالعه قرار گرفته اند. از این مجموعه، حدود 33 روایت به مصادیق سعادت یا شقاوتِ دنیوی، حدود سی روایت به اسباب شقاوت، حدود 165 روایت به اوصاف افراد سعادتمند، و حدود 110 روایت به اوصاف افراد شقی پرداخته اند. حدود پنجاه روایت نیز در بارۀ اسباب سعادت و مسائل متفرقۀ دیگر بحث کرده اند.
بررسی آیات و روایات نشان می دهد که تعریف سعادت از نظر قرآن و حدیث، تفاوتی با مفهوم لغوی آن ندارد. اسلام نیز سعادت را خیر پایدار همراه با شادی و سرور می داند. تنها تفاوت اسلام با دیگر مکاتب، در معرفی مصادیق خیر، دوام و سُرور است. بررسی مصادیقْ نشان می دهد که اسلام، خیر، سُرور و دوام را در مجموع حیات انسانی در نظر گرفته است. لذا این مفاهیم را به زندگی اُخروی نیز توسعه می دهد و خیر و سرور در سعادت اسلامی، از دنیا تا آخرت امتداد دارد. پس تعریف اسلام از سعادت را می توان «خیر و سرور پایدار در مجموعۀ حیات انسان (دنیا و آخرت)» دانست. بر همین اساس، معرّفی مصادیق و محدودۀ آنها نیز متفاوت است.
سطوح شادکامی
یافتۀ بسیار مهم این بررسی، آن است که سعادت در معارف اسلام، «دو سطحی» است: یکی دنیوی و دیگری اُخروی. هر کدام نیز به تناسب ماهیت خود، عواملی دارند. این سطح بندی،
ص: 77
1- . سعادت و شادکامی، ص16.
2- . همان، ص18.
معلول واقعیت حیات انسانی است. حیات انسان، دو سطح دنیوی و اُخروی دارد. لذا سعادت او نیز دو سطحی خواهد بود و به تناسب هر سطح، عوامل خاصی نیز خواهد داشت. معلوم می شود که اسلام، نه به بهانۀ آخرت، سعادت دنیوی را فراموش کرده است و نه به بهانۀ دنیا، سعادت اُخروی را. امام صادق(علیه السلام) در این باره می فرماید: «از ما نیست کسی که دنیای خود را به خاطر آخرتش و یا آخرت خود را به خاطر دنیایش، رها کند».(1)
در حدیث دیگری پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید: «بهترینِ شما، کسی است که نه آخرتش را به خاطر دنیایش، و نه دنیایش را به خاطر آخرتش رها کند».(2)
لذا پیامبر(صلی الله علیه وآله) بهترین فرد را کسی نمی داند که یکی را به خاطر دیگری ترک کند؛ بلکه باید از هر دو برگرفت، چرا که دنیا وسیلۀ آخرت است.(3) به همین جهت، ایشان با همّت ترین مردم را کسی می داند که به هر دو سطح بپردازد.(4) بر این اساس، اسلام، سعادت تک سطحی را نمی پذیرد، حتی اگر سطح اُخروی باشد.
نکتۀ بسیار مهمّ موجود در روایات این موضوع، پیوستگی و درهم تنیدگی هر دو سطح سعادت با یکدیگر است. بررسی روایات نشان می دهد که سعادت دنیوی و اُخروی، دو مسئلۀ جدا از یکدیگر نیستند؛ بلکه کاملاً با هم ارتباط تنگاتنگ دارند و بر هم تأثیرگذارند. این مسئله، از اصول اساسی در مفهوم سعادت است که کمتر مورد توجّه قرار می گیرد. به لحاظ روش شناختی، این اصل در هیچ روایتی، مورد تصریح قرار نمی گیرد؛ امّا معمولاً روایات حوزۀ سعادت دنیوی، قیدی دارند که آن را در راستای آخرت قرار می دهند. این موضوع، موجب به وجود آمدن این اندیشه می گردد که دو سطح سعادت با یکدیگر مرتبط اند و از یکدیگر بیگانه نیستند. لذا در مرحلۀ نخست می توان استفاده کرد که سطوح سعادت با هم ارتباط دارند. سپس آنچه اهمیت بیشتری می یابد، الگوی تأثیرگذاری این دو سطح بر یکدیگر است. پرسش این است که: اگر این دو سطح بر یکدیگر تأثیرگذارند، نحوۀ
ص: 78
1- . لَیسَ مِنّا مَن تَرَک دُنیاهُ لآخِرَتِهِ، ولا آخِرَتَهُ لِدُنیاهُ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج3، ص156، ح3568).
2- . خَیرُکم مَن لَم یترُک آخِرَتَهُ لِدُنیاهُ، ولا دُنیاهُ لآخِرَتِهِ (تاریخ بغداد، ج4، ص221، ح1918).
3- . لَیسَ خَیرُکم مَن تَرَک الدُّنیا لِلآخِرَة ولا الآخِرَة لِلدُّنیا، ولکن خَیرُکم مَن أخَذَ مِن هذِهِ وهذِهِ (ربیع الأبرار، ج1، ص53). نیز، ر.ک: الفردوس، ج3، ص455، ح5290 و ص409، ح5249.
4- . أعظَمُ النّاسِ هَمّا، المُؤمِنُ الَّذی یهُمُّ بِأمرِ دُنیاهُ وأمرِ آخِرَتِه (سنن ابن ماجة، ج2، ص725، ح2143).
تأثیرگذاری آنها به چه شکلی است؟
بررسی روایات نشان می دهد از آن جا که «دنیا، مزرعۀ آخرت است»، سعادت دنیوی «بستر و زمینه» سعادت اُخروی است و از آن جا که سعادت اُخروی، هدف نهایی است، «جهت دهنده» به سعادت دنیوی نیز هست. بررسی مجموع آیات و روایات سعادت، نشان می دهد که هر چند اسلام، سعادت دنیوی را با همان معیارهای مادی اش به رسمیت می شناسد، امّا آن را در جهت تأمین سعادت اُخروی تعریف می کند و از مسائلی که سعادت اُخروی را تهدید می کنند، دوری می گزیند و آنها را ضدّ سعادت می داند. لذا در روایات این بخش، معمولاً قید یا نکته ای وجود دارد که عوامل مادی و دنیوی سعادت را از اطلاق خود خارج می کند و به آنها جهت می دهد. برای نمونه می توان اشاره کرد که هر چند در روایات، ازدواج(1) و همسر زیبا به عنوان یک عامل دنیوی سعادت معرفی شده، امّا آن را به دیندار بودن،(2) صالح بودن(3) و پاک دامن و امانت دار بودن(4) مقیّد کرده اند. هنگام بررسی دقیق روایات این بخش، این مسئله به خوبی روشن می شود.
بنا بر این هر چند اسلام برای سعادت، دو سطح قائل است، امّا نحوۀ ارتباط آنها با یکدیگر از الگوی خاصّی پیروی می کند. از این رو، مدل سعادت اسلامی، پیچیدگی خاصی دارد. بر اساس این مدل، سعادت دنیوی در دل سعادت اُخروی قرار می گیرد و در مسیری قرار دارد که تأمین کنندۀ سعادت اُخروی باشد. از این رو، هر چند سعادت دنیوی،محدود به دنیاست و با مرگ پایان می یابد، امّا بر سعادت اُخروی تأثیرگذار است. از طرف دیگر، هر چند سعادت اُخروی، مخصوص آخرت و زندگی جاویدان انسان است، با این حال، تأمین آن، از دنیا شروع می شود، بلکه به عبارت دقیق تر، به لحاظ زمانی، دنیا تنها
ص: 79
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن تَزَوَّجَ فَقَد اُعطِیَ نِصفَ السَّعادَةِ (مستدرک الوسائل، ج14، ص154، ح16352).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مِن سَعادَةِ المَرءِ المُسلِم ان یُشبِهَهُ وَلَدُهُ، و المَرأةُ الجَملاءُ ذاتُ دَینٍ و... (قرب الإسناد، ص77).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مِن سَعادَةِ المَرءِ المُسلِم الزَّوجَةُ الصالِحَةُ و... (الجعفریات، ص99؛ مسند ابن حنبل، ج1، ص168).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) ثَلاثٌ مِنَ السَّعادَةِ:... المَرءَةُ تَراها تُعجِبُکَ وتَغیبُ فَتَأمنُها عَلی نَفسِها و مالِکَ (همان، ص162). نیز، ر.ک: الدر المنثور، ج2، ص152. امام زین العابدین(علیه السلام): مِن شَقاءِ المَرءِ أن تَکونَ عِندَهُ امرَأةٌ مُعجَبُ بِها و هِیَ تَخونَهُ (الکافی، ج5، ص258، ح3).
فرصت تأمین آن است. لذا هم عوامل مادی و هم عوامل معنویِ سعادت، در دنیا تأمین می شوند؛ امّا به لحاظ اثر، برخی مربوط به دنیا و برخی مربوط به آخرت اند و در عین حال، عوامل دنیوی، باید در راستای سعادت اُخروی قرار بگیرند و با آن تضاد نداشته باشند. در حقیقت، اسلام، سعادت دنیویِ متضاد با سعادت اخروی را سعادت نمی داند، هرچند در ظاهر، سراسر، لذّت و سرور و رفاه باشد.
ص: 80
فصل چهارم: ساختار شادکامی
اشاره
نگارنده، وقتی تحقیق در بارۀ رضایت از زندگی را شروع کرد، به دنبال عواملی بود که به نوعی موجب رضایتمندی می شدند. حاصل این بررسی، در کتاب رضایت از زندگی آمد؛ (1) امّا این بررسی، فاقد چارچوب نظری بود. از مسائل اساسی در شادکامی - که ذهن نگارنده را از آغاز این پژوهش به خود مشغول ساخت - ، به دست آوردن «ساختار» آن بود. به مرور، تحقیقاتی را که بدون ترسیم ابعاد مختلف شادکامی، به بررسی تجربی آن می پرداختند، مورد مطالعه قرار گرفتند. مراد از ساختار، چارچوب و ابعاد مختلف شادکامی و نحوۀ ارتباط آنها با یکدیگر است. در این بحث باید دو چیز مشخّص شود: نخست این که شادکامی، از چه مؤلّفه هایی تشکیل شده است و چه الگویی از ارتباط میان آنها برقرار است؟ در این بحث، به دنبال یافتن ابعاد ماهیت شادکامی - به عنوان یک حقیقت - هستیم، نه احساس شادکامی. وقتی ساختار و چارچوب شادکامی به دست آمد، آن گاه می توان عوامل هر کدام را بررسی نمود. همچنین وجود چارچوبی مشخّص، به کل مباحث جهت می دهد و از بیراهه رفتن جلوگیری می کند و در عین حال، حوزۀ مطالعات اسلامی آن را نیز مشخص می سازد؛ چرا که روشن می شود چه موضوعاتی از مباحث اسلامی باید مورد مطالعه قرار گیرند.
مطلب دوم این که وقتی روشن شد که ماهیت شادکامی به عنوان یک حقیقت چیست، باید این مطلب روشن شود که: احساس شادکامی از چه عناصری تشکیل می شود؟ به بیان دیگر، باید در این بحث روشن شود که آن ماهیت، چه احساسی را در فرد به وجود می آورد؟ پیش تر، این دو بحث از هم تفکیک نشده بودند، امّا تدریس ها، گفتگوها و بررسی های
ص: 81
1- . این تحقیق از سال 1382 شروع و در سال 1384 به پایان رسید و نتیجه آن در کتابی به نام رضایت از زندگی از سوی انتشارات دارالحدیث منتشر شد.
بعدی نشان داد که باید این دو بحث را از هم جدا نمود. از این رو در این ویراست، این دو بحث از هم تفکیک شدند.
ماهیت شادکامی
ساختار شادکامی باید از یک سو با تعریف سعادت - که پیشتر آن را بیان کردیم - و از سوی دیگر با واقعیت های زندگی، متناسب باشد. گفتیم که سعادت، بر اساس تعریف، سه مؤلّفۀ اساسی دارد: خیر، سرور و پایداری. همان گونه که پیش تر گذشت، خیر، مربوط به ماهیت آن چیزی است که انسان در زندگی با آن رو به رو می شود و سرور، به بُعد هیجانی زندگی اشاره دارد و پایداری، به بُعد زمانی آن دو. بنا بر این، سعادت وقتی به دست می آید که از یک سو رَوَند زندگی، مبتنی بر خیر باشد و از سوی دیگر، با سرور و خرسندی همراه باشد و در عین حال، این دو پایدار باشند، نه مقطعی و موقّتی. پس سعادت، حالتی است پایدار از زندگی خوب (خیر) و زندگیِ شاد (سرور). در ادامه به بررسی ابعاد این دو مؤلفۀ مهم شادکامی می پردازیم.
1. ابعاد زندگی خوب
اشاره
اگر بخواهیم زندگیِ خیر و خیر بودن زندگی را در عینیت آن به روشنی ببینیم، باید ابعاد مختلف زندگی را بررسی کنیم. نگارنده، پیش تر بر این باور بود که زندگی از یک منظر فقط به دو بخش «رویداد»ها و «تکلیف»ها تقسیم می شود. امّا در سفری تبلیغی به مشهد مقدس «در تابستان 93»، بحثی را با الهام و استفاده از کتاب رضایت از زندگی تحت عنوان «رضایت اجتماعی» در برنامۀ «دین، نشاط، زندگی» حرم رضوی، مطرح کرد. مطالعات و تأمّلات این بحث، این نکته را روشن ساخت که یکی از ابعاد زندگی، «ارتباط» با دیگران است. ارتباط و تعامل با دیگران، یکی از ابعاد مهم زندگی است که نمی توان آن را در زندگی خوب نادیده گرفت. به همین جهت، در کتاب رضایت از زندگی، به این بحث پرداخته شده بود؛ امّا در کتاب الگوی اسلامی شادکامی، به جهت طولانی شدن، از تصریح به آن خودداری شد. بنا بر این، یکی از ابعاد زندگی خوب، «روابط خوب» است.
بررسی های بیشتر، ابعاد دیگری را نیز روشن ساخت. یکی از آنها بُعد «اقتصاد»زندگی
ص: 82
است. بخش مهمی از زندگی انسان، معیشت او در این دنیاست که امور گوناگونی چون: مال، مسکن، وسیله نقلیه، شغل و... را شامل می شود. بنا بر این، یکی از ابعاد زندگی خوب، «معیشت خوب» یا «اقتصاد خوب» است. دیگری، بُعد جامعوی زندگی است که مربوط به امور سیاسی - اجتماعی می شود. زندگی، گذشته از بُعد روابط اجتماعی، بُعد سیاسی نیز دارد. نظام سیاسی - اجتماعی، قلمرو بزرگ تری است که همۀ امور زندگی را در بر می گیرد و به سان بستری است که زندگی فردی و اجتماعی انسان، درون آن جریان پیدا می کند. بنا بر این، «نظام خوب» نیز یکی از ابعاد مهم زندگی است.
مجموعۀ این مباحث نشان داد که در زندگی، چهار امر باید مورد توجه قرار گیرد: «تقدیرها»، «معیشت»، «روابط» و «سیاست». مراد از تقدیرها، رخدادهای خوشایند(نعمت) و ناخوشایند(مصیبت) زندگی، و نیز تکالیف حاکم بر زندگی است که طاعت و معصیت را به وجود می آورند.(1) مراد از معیشت، بُعد اقتصادی زندگی، مراد از روابط، ارتباط و تعامل با دیگران، و مراد از سیاست، نظام سیاسی - اجتماعیِ حاکم بر جامعه است. بنا بر این، زندگی خوب، ترکیبی خاص از تقدیر خوب، روابط خوب، معیشت خوب و نظام خوب است. در ادامه به بررسی این عناصر چهارگانه می پردازیم.
الف - تقدیر الهی
اشاره
بخشی از زندگی را تقدیرهای خاص(2) خداوند متعال تشکیل می دهد که در ادبیات دین از آن به عنوان «قضا و قدر» یاد می شود. قضا، از ریشۀ «قَضَی» به معنای استوار نمودن کاری و قرار دادن آن در جهت فلسفۀ وجودی آن است. ابن فارس معتقد است که این ماده، بر اتقان کار و استحکام آن و نافذ بودنش دلالت می کند. خداوند متعال می فرماید: (فَقَضَهُنَّ سَبْعَ
ص: 83
1- . پیش تر قوانین را نیز به دو بخش بایدها و نبایدها تقسیم کرده بودیم. این، هر چند درست است، امّا تأثیری در این بحث ندارد. از این رو، در این ویراست، از آن شیوۀ تقسیم خودداری شد و تکالیف حاکم بر زندگی، به طاعت و معصیت تقسیم گردید.
2- . در نظام توحیدی، همه چیز به خواست و تدبیر خداوند متعال روی می دهد که شامل بُعد روابط اجتماعی و نظام سیاسی نیز می شود. امّا گاه خداوند متعال بنا بر مصالحی - که به آنها خواهیم پرداخت - ، اموری را به طور خاص برای انسان تقدیر می کند. آنچه این جا مورد نظر است، این قسم از معنای تقدیر است.
سَمَوَاتٍ فِی یوْمَینِ؛(1) آفرینش هفت آسمان را در دو روز، محکم کرد). قضا، حکم کردن است. خداوند پاک، گفته است: (فَاقْضِ مَا أَنتَ قَاضٍ؛(2) بساز و حکم کن). از همین رو، قضاوت کننده را «قاضی» نامیده اند؛ چرا که حکم می دهد و آن را اجرا می کند.(3)
امّا قَدَر، از ریشۀ «قَدَرَ» به معنای حد و اندازۀ چیزی و گوهر و پایان آن است، و تقدیر، به معنای مشخّص کردن اندازۀ چیزی. ابن فارس معتقد است که این واژه، بر مقدار و کُنه و پایان هر چیز دلالت دارد. پس «قدْر»، یعنی مقدار هر چیز. گفته می شود: « قدره کذا»؛ یعنی اندازه اش این مقدار است. قَدْر، قضای خداوند در بارۀ مقدار و انتهای اشیاست که خواسته چنان شوند. قَدَر هم همین طور است.(4)
قضا و قدر، در قرآن و حدیث، کاربردهای متعدّدی دارند. طبق حدیثی از امام علی(علیه السلام)، کلمۀ «قضاء» در قرآن، در ده معنا به کار رفته است؛(5) امّا در این جا، مقصود از «قَدَر»، هندسۀ اشیا و اندازۀ آنها، و مقصود از «قضا»، حکم به تحقّق آنهاست.
به سخن دیگر، هر پدیده برای تحقّق، مقدّماتی دارد که «قَدَر» و «قضا»، دو مقدّمۀ مهم و اساسی آنها هستند؛ یکی اندازه گیری و دیگری فرمان تحقّق. امام کاظم(علیه السلام) در تبیین مقدّمۀ نخست (قدر)، از عباراتی همچون: «هُوَ الهَندَسَةُ مِنَ الطُّولِ وَالعَرضِ وَالبَقاءِ»(6) و «تَقدیرُ الشَّیءِ مِن طولِهِ وَ عَرضِهِ»(7) استفاده نموده است و امام رضا(علیه السلام) با عبارت «هُوَ وَضعُ الحُدودِ مِنَ الآجالِ وَالأَرزاقِ وَالبَقاءِ وَالفَناءِ»(8) آن را تعریفکرده است. بدین سان، خداوند متعال
ص: 84
1- . سورۀ فصّلت، آیۀ 12.
2- . سورۀ طه، آیۀ 72.
3- . معجم مقاییس اللغة، مادۀ «قضی».
4- . همان، مادۀ «قدر».
5- . امام علی(علیه السلام) - در بَیانِ معنای قضاء و تَفسیر آن - : هُوَ عَشَرَة أوجُهٍ مُختَلِفَة المَعنى، فَمِنهُ قَضاءُ فَراغٍ، وقَضاءُ عَهدٍ، ومِنهُ قَضاءُ إعلامٍ، ومِنهُ قَضاءُ فِعلٍ، ومِنهُ قَضاءُ إیجابٍ، ومِنهُ قَضاءُ کتابٍ، ومِنهُ قَضاءُ إتمامٍ، ومِنهُ قَضاءُ حُکمٍ وفَصلٍ، ومِنهُ قَضاءُ خَلقٍ، ومِنهُ قَضاءُ نُزولِ المَوتِ.أمّا تَفسیرُ قَضاءِ الفَراغِ... (دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج8، ص145، ح5763).
6- . ر.ک: همان، ج8، ص150، ح5764.
7- . ر.ک: همان، ح5765.
8- . ر.ک: همان، ص376، ح6036.
پیش از انجام دادن هر کار و پدید آوردن هر پدیده، نخست، حدود وجودیِ آن را از هر نظر، معین می کند. آن محدوده، «قَدَر» و این عمل، «تقدیر» نامیده می شود.
پس از تقدیر، نوبت به مقدّمۀ دوم، یعنی «قضا» می رسد. امام رضا(علیه السلام) این مقدّمۀ آن را با عبارت «هُوَ الإِبرامُ وَإِقامَةُ العَینِ»، یعنی استوارسازی و به عرصۀ وجود آوردن، تفسیر کرده است. در این مرحله، خداوند متعال، آنچه را تقدیر کرده، در خارجْ تحقّق می دهد. به تعبیر دیگر، وجود عینی هر پدیده، در واقع، استوار نمودنِ وجود تقدیری آن است. بنا بر این، قَدَر، بر قضا مقدّم است، اگر چه در گفتار و نوشتار، قضا برای سهولت در به کارگیری آنها، مقدّم می شود.
اقسام قضا و قدر
قضا و قدر، از یک منظر، به «تکوینی و تشریعی»، و از منظری دیگر، به «قطعی و غیر قطعی» تقسیم می شود. تقسیم بندی دوم با موضوع ما ارتباط مستقیم ندارد. قضا و قدر تکوینی، به بُعد آفرینشی زندگی و چگونگی تنظیم قوانین و حوادث آن مربوط می گردد. برخی معتقدند که این قضا و قدر، خود به دو قسم تقسیم می شود: قضا و قدر تکوینی در بارۀ آفرینش موجودات، که به معنای اندازه گیری و پدید آوردن آنهاست، و قضا و قدر تکوینی در بارۀ افعال انسان، که قدر تکوینی آن به معنای اعطای قدرت انتخاب و توان انجام دادن کارها از سوی خداوند به اندازه ای محدود و معین به انسان، و قضای تکوینی آن، به معنای فرمان تکوینی خداوند به اجرای این اندازه هاست.(1) بنا بر این، قوانین حاکم بر حیات آفرینش (انسان و دیگر موجودات) و حوادث آن نیز از موقعیت های دیگری هستند که زیرمجموعۀ قضا و قدر کلّی قرار می گیرند. اکنون، موقعیت قضا و قدر، قدری عینی تر و مشخّص تر شده است؛ امّا همچنان باید این مسیر را ادامه داد.
قضا و قدر تکوینی در بارۀ افعال انسان، به مسئلۀ اختیار و ارادۀ انسان و نقش آن در شادکامی مربوط می شود که در آینده به آن خواهیم پرداخت. امّا آنچه از قضا و قدر تکوینیدر بارۀ آفرینش، به بحث ما مربوط می شود، حوادث و رخدادهایی هستند که در روند
ص: 85
1- . ر.ک: همان، ص140.
زندگی هر فردی پیش می آیند. حوادث زندگی، به دو قسم خوشایند و ناخوشایند تقسیم می شوند. بر همین اساس، امام علی(علیه السلام) زندگی را به دو بخش «یومٌ لک» و «یومٌ علیک» تقسیم می کنند.(1)
قضا و قدر، در قلمرو تشریع و قانون نیز وجود دارد. قَدَر تشریعی، بدین معناست که خداوند متعال، افعال اختیاری انسان را اندازه گیری کرده، بر اساس مصالح و مفاسدی که دارند، آنها را به: واجب، مستحب، حرام، مکروه و مباح، تقسیم کرده و اندازه و مقدار پاداش آنها را معین نموده است.
قضای تشریعی، آن است که خداوند، فرمان اجرای قَدَر تشریعی را صادر کرده است.(2)
تقسیم بندی جدید
در ویراست نخست، ابعاد زندگی، به دو بخش «رویدادها و تکالیف»، و سپس رویدادها به «خوشایند و ناخوشایند»، و تکالیف نیز به «باید و نباید» تقسیم شده بودند. من یک روز هنگام تدریس این بحث در دورۀ نخست کارشناسی ارشد «روان شناسی مثبت» در دانشگاه قرآن و حدیث، با نظر متفاوت دو تن از دانشجویان - که مأموریت داشتند برای «رضامندی» ابزار سنجش و مداخله طراحی کنند - رو به رو شدم که به نظر مناسب آمد. آنها معتقد بودند که می توان زندگی را به خوشایند و ناخوشایند تقسیم نمود و ناخوشایند را به دو بخش «حوادث و تکالیف» تجزیه نمود. کمی در این باره بحث شد و به نظر رسید که این تقسیم بندی جدید، می تواند کار را تسهیل کند و با برخی مستندات اسلامی نیز هماهنگ تر است. از این رو در اینویراست، این تقسیم را ملاک قرار دادیم که در ادامه به تبیین آن می پردازیم.
ص: 86
1- . امام علی(علیه السلام): الدهرُ یومانِ: فیومٌ لَک و یومٌ علَیک، فإذا کانَ لک فلا تَبطَرْ، و إذا کانَ عَلیک فلا تَحزَنْ، فَبِکلَیهِما سَتُختَبَرُ (تحف العقول، ص207). نیز، ر.ک: نهج البلاغة، حکمت 396.
2- . امام علی(علیه السلام): الأَمرُ بِالطاعَةِ وَالنَّهی عَنِ المَعصیةِ... وَالوَعدُ وَالوعیدُ، والتَّرغیبُ والتَّرهیبُ، کل ذلِک قَضاءُ اللّهِ فی أَفعالِنا، وَقَدَرُهُ لِأَعمالِنا (الاحتجاج، ج1، ص492، ح121؛ کنز الفوائد، ج1، ص363). نیز از امام رضا(علیه السلام) در تفسیر قضا آمده است: الحُکمُ عَلَیهِم بِما یستَحِقُّونَهُ عَلی أَفعالِهِم مِنَ الثَّوابِ وَالعِقابِ فی الدُّنیا وَالآخِرَة (عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ج1، ص124، ح17؛ الاحتجاج، ج2، ص398، ح304؛ روضة الواعظین، ص47).
آنچه از قضا و قدر تکوینی، به بحث ما مربوط می شود، حوادث و رخدادهایی هستند که در روند زندگی هر فردی پیش می آیند. حوادث زندگی، به دو قسم خوشایند و ناخوشایند تقسیم می شوند. بر همین اساس، امام علی(علیه السلام) زندگی را به دو بخش «یومٌ لک» و «یومٌ علیک» تقسیم می کنند.(1) مفاهیم دیگری نیز هستند که با این حقیقت ارتباط پیدا می کنند؛ خوشایند زندگی (یومٌ لک)، همان چیزی است که در ادبیات دین با عنوان «نعمت» و ناخوشایند زندگی (یومٌ علیک)، همان چیزی است که با عناوینی همچون: «بلا»، «مصیبت»، «نقمت» و مانند آن، از آن یاد می شود. بر اساس این مطلب، نسبت میان برخی واژه ها در احادیث، روشن می گردد. در پاره ای از روایات - که در بحث های بعدی به آنها اشاره خواهیم کرد - سه واژۀ قضاء، بلاء و نعماء در کنار هم آمده اند. با توضیحی که گذشت، معلوم می گردد که این سه، در عرض یکدیگر نیستند؛ بلکه بلاء و نعماء (و آنچه خداوند در بُعد تکوین به آن حکم می کند، یا خوشایند است یا ناخوشایند که از آنها به نعمت یا واژه های مشابه)، زیرمجموعۀ قضاء هستند. تحلیل مفهومی سه واژۀ مورد بحث (قضاء، بلاء و نعماء) به اضافۀ شواهد روایی، این مطلب را ثابت می کند. پیش تر گفتیم که قضا و قدر یعنی آنچه خداوند، معین کرده و به آن حکم می کند یا بلا یاد می شود.(2)
امّا آنچه از قضا و قدر تشریعی به این بحث مربوط می شود، بایدها و نبایدهای آن است. قانون گذاری، با هدف، رابطۀ مستقیم دارد. فلسفۀ وضع قانون، رسیدن به هدف است. از این رو، نخست هدفْ در نظر گرفته می شود و سپس عوامل تأمین کننده و تهدید کنندۀ آن شناسایی می شوند و آن گاه نسبت به عوامل تأمین کننده، امر می شود و نسبت به عوامل تهدید کننده، نهی صورت می گیرد. بنا بر این، قانون، دو بُعد «باید» و «نباید» و امر و نهیدارد. این جاست که موضوعاتی همچون واجب و حرام، در ادبیات دین شکل می گیرند.
ص: 87
1- . تحف العقول، ص207. نیز، ر.ک: بحار الأنوار، ج77، ص210، ح1 و ج78، ص13، ح71؛ نهج البلاغة، حکمت 396.
2- . این، نکته ای مهم در فهم صحیح این روایات و شناخت دقیق نسبت به مفاهیم دینی است. نمی توان این سه را در عرض هم و یا به صورت مستقل تحلیل کرد. دو موضوع بلا و نعمت، در عرض یکدیگرند و هر دو، در طول موضوع قضا قرار می گیرند.
دین، چیزی را که تأمین کنندۀ سعادت واقعی و شادکامی اصیل است، واجب می کند و آنچه را که تهدید کنندۀ شادکامی باشد، حرام می داند.
در رتبۀ بعد، موضوعاتی همچون مستحب و مکروه قرار می گیرند. مستحب ها، عوامل تأمین کننده ای هستند که درجۀ لزومشان به واجب ها نمی رسند. واجب ها اموری هستند که تحقّق هدف زندگی یعنی شادکامیِ پایدار، بدون آنها ممکن نیست. در حالی که بدون مستحب ها امکان دستیابی به سطوح اوّلیۀ شادکامی وجود دارد (شادکامی حدّاقلی)؛ امّا سطوح عالی تر آن، بسته به رعایت مستحب ها و تلاش های بیشتر است (شادکامی حدّاکثری). مکروه ها نیز عوامل تهدید کننده ای هستند که درجۀ لزومشان به حرام ها نمی رسند. حرام ها اموری هستند که با وجود آنها دستیابی به شادکامیِ پایدار، ممکن نیست. در حالی که با وجود مکروه ها امکان دستیابی به سطوح اوّلیۀ شادکامی، وجود دارد (شادکامی حدّاقلی)؛ امّا سطوح عالی تر آن به دست نمی آید.
در حقیقت، مکروه ها مانعی برای تحقّق سعادت حدّاکثری اند. بنا بر این، تکایف زندگی به دو بخش باید و نباید تقسیم می شوند که از یک منظر در ادبیات دین از آنها با عنوان «طاعت» و «معصیت» نیز یاد می شود. «طاعت» خداوند متعال، عامل سعادت و شادکامی انسان است. کسی که از آموزه های هدایتی خدا پیروی کند، دچار شقاوت و ناشادکامی نمی شود.(1) امیر مؤمنان(علیه السلام) تصریح می کند که سعادت جز با پیروی از دستورهای خداوند متعال در قرآن کریمش، و شقاوت جز با انکار آنها به دست نمی آید.(2) آنچه مهم است این که همۀ اینها، به جهت دشواری ها و مشقّت هایی که دارند، «تکلیف» نامیده می شوند. از این رو، تکالیف را می توان جزء دوم ناخوشایندهای زندگی دانست.بنا بر این، در مجموع می توان گفت که از یک منظر، تقدیرهای زندگی به دو بخش «خوشایند و ناخوشایند»، و سپس بخش ناخوشایند، به دو جزء «حوادث و تکالیف» تقسیم می شود.
ص: 88
1- . (قَالَ ٱهْبِطَا مِنْهَا جَمِیعَاً بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُم مِّنِّى هُدًى فَمَنِ ٱتَّبَعَ هُدَاىَ فَلَا یَضِلُّ وَ لَا یَشْقَىٰ) )سورۀ طه، آیۀ 123).
2- . امام علی(علیه السلام) - مِن کتابِهِ للأشتَرِ حینَ وَلاّهُ مِصرَ - : أمَرَهُ بِتقوَى اللّهِ، و إیثارِ طاعَتِهِ، و اتِّباعِ ما أمَرَ بهِ فی کتابِهِ مِن فَرائضِهِ و سُنَنِهِ، التی لا یَسعَدُ أحَدٌ إلاّ باتِّباعِها، و لا یَشقى إلاّ مَع جُحُودِها و إضاعَتِها (نهج البلاغة، نامۀ 53).
ب - حوزه های زندگی
یک. معیشت
در منابع اسلامی، از برخورداری های مادی مانند: مسکن، وسیلۀ نقلیه، شغل و... به عنوان عوامل سعادت یاد شده است.(1) این بدان جهت است که بشر، موجودی نیازمند است و یکی از ابعاد زندگی وی، برآورده شدن نیازهای اوست. از این رو، خداوند متعال، آنچه را که برای رفع نیاز او لازم است، در «طبیعت» قرار داده است.(2) نکتۀ دیگر، طبقه بندی نیازها از جهت ضرورت آن برای بقای حیات است. هر چه نیاز انسان به چیزی، ضروری تر و حیاتی تر باشد، خداوند، دستیابی به آن را نیز آسان تر قرار داده است و هر چه از درجۀ ضرورت آن، کاسته شود، دستیابی به آن، نیاز به واسطه دارد.(3) این قانون دنیاست! از این رو، خداوند متعال به تأمین معاش زندگی توصیه کرده و بلکه آن را واجب می داند.از دیدگاه اسلام، مؤمن کسی است که غیر از آخرت، به امر دنیای خود نیز اهتمام دارد.(4) در قرآن کریم، خداوند می فرماید که: پس از نماز، به کسب روزی بپردازید(5) و کسانی را که
ص: 89
1- . ر.ک: سعادت و شادکامی، ص43 به بعد.
2- . امام صادق(علیه السلام) در این باره به مُفضَّل بن عمر می فرماید: یا مُفَضَّلُ! فَکِّر فی هذِهِ الأَشیاءِ الَّتی تَراها مَوجودَةً مُعَدَّةً فِی العالَمِ مِن مَآرِبِهِم، فَالتُّرابُ لِلبِناءِ، وَالحَدیدُ لِلصَّناعاتِ، وَالخَشَبُ لِلسُّفُنِ وغَیرِها، وَالحِجارَةُ، لِلأَرحاءِ وغَیرِها، وَالنُّحاسُ لِلأَوانی، وَالذَّهَبُ وَالفِضَّةُ لِلمُعامَلَةِ، وَالجَوهَرُ لِلذَّخیرَةِ، وَالحُبوبُ لِلغِذاءِ، وَالثِّمارُ لِلتَّفَکُّهِ، وَاللَّحمُ لِلمَأکَلِ، وَالطّیبُ لِلتَّلَذُّذِ، وَالأَدوِیَةُ لِلتَّصحیحِ، وَالدَّوابُ لِلحُمولَةِ، وَالحَطَبُ لِلتَّوَقُّدِ، وَالرَّمادُ لِلکِلسِ، وَالرَّملُ لِلأَرضِ، وکَم عَسی أن یُحصِیَ المُحصی مِن هذا وشِبهِهِ (توحید المفضّل، ص 85؛ بحار الأنوار، ج3، ص 86).
3- . ر.ک: توحید المفضّل، ص 87؛ بحار الأنوار، ج3، ص 87. امام صادق(علیه السلام) در این باره به مفضل بن عمر می فرماید: اِعتَبِر - یا مُفَضَّلُ - بِأَشیاءَ خُلِقَت لِمَآرِبِ الإِنسانِ وما فیها مِنَ التَّدبیرِ. فَإِنَّهُ خُلِقَ لَهُ الحَبُّ لِطَعامِهِ وکُلِّفَ طَحنَهُ وعَجنَهُ وخُبزَهُ، وخُلِقَ لَهُ الوَبَرُ لِکِسوَتِهِ فَکُلِّفَ نَدفَهُ وغَزلَهُ ونَسجَهُ، وخُلِقَ لَهُ الشَّجَرُ فَکُلِّفَ غَرسَها وسَقیَها وَالقِیامَ عَلَیها، وخُلِقَت لَهُ العَقاقیرُ لِأَدوِیَتِهِ فَکُلِّفَ لَقطَها وخَلطَها وصُنعَها، وکَذلِکَ تَجِدُ سائِرَ الأشیاءِ عَلی هذَا المِثالِ. فَانظُر کَیفَ کُفِیَ الخِلقَةُ الَّتی لَم یَکُن عِندَهُ فیها حیلَةٌ وتُرِکَ عَلَیهِ فی کُلِّ شَی ءٍ مِنَ الأَشیاءِ مَوضِعُ عَمَلٍ وحَرَکَةٍ لِما لَهُ فی ذلِکَ مِنَ الصَّلاحِ لِأنَّهُ لَو کُفِیَ هذا کُلُّهُ حَتّی لا یَکونَ لَهُ فِی الأَشیاءِ مَوضِعُ شُغُلٍ وعَمَلٍ لِما حَمَلَتهُ الأَرضُ أشَراً وبَطَراً ولَبَلَغَ بِهِ کَذلِکَ إلی أن یَتَعاطی اُموراً فیها تَلَفُ نَفسِهِ (توحید المفضّل، ص 85؛ بحار الأنوار، ج3، ص 86).
4- . ر.ک: دنیا و آخرت از نگاه قرآن و حدیث، ج1 ص90 به بعد.
5- . (فَإِذَا قُضِیَتِ الصَّلَوةُ فَانتَشِرُواْ فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُواْ مِن فَضْلِ اللَّهِ) (سورۀ جمعه، آیۀ 10).
چنین می کنند، می ستاید(1) و می فرماید: خداوند، دریاها را مسخّر شما قرار داد تا کشتی ها را روی آن حرکت دهید و کسب روزی کنید.(2) بنا بر این، تلاش برای کسب روزی، هیچ منافاتی با دینداری ندارد.
از آنچه گفتیم معلوم می شود که تأمین بودن روزی، نقش مؤثّری در احساس آرامش دارد و این، جز از راه کار و تلاش به دست نمی آید. با نشستن و دعا کردن، روزی تأمین نمی گردد و آن گاه که روزی، تأمین نباشد، انسان ناآرام می شود و ناآرامی، موجب نارضایتی می گردد. بنا بر این، یکی از ابعاد زندگی خوب، برخورداری از معیشت خوب است. در فصل هفتم، بیشتر در این باره سخن خواهیم گفت.
دو. روابط اجتماعی
از ابعاد مهم زندگی، «ارتباط با دیگران» است. انسان، موجودی اجتماعی است. قرآن کریم، فلسفۀ تفاوت انسان ها را ارتباط اجتماعی بیان می کند.(3) علّامه طباطبایی در تفسیر این آیۀ شریف می نویسد: «مردم از این جهت که مردم اند، همه با هم برابرند، و هیچ اختلاف و فضیلتى در بین آنان نیست، و کسى بر دیگرى برترى ندارد، و اختلافى که در خلقت آنان دیده مى شود که شعبه شعبه و قبیله قبیله هستند، تنها به این منظور در بین آنان به وجود آمده که یکدیگر را بشناسند، تا اجتماعى که در بینشان منعقد شده، نظام بپذیرد، و ائتلاف در بینشان تمام گردد؛ چون اگر شناسایى نباشد، نه پاى تعاون در کار مى آید و نه ائتلاف. پس غرض از اختلافى که در بشر قرار داده شده، این است، نه این که به یکدیگرتفاخر کنند. یکى به نسب خود ببالد، یکى به سفیدى پوستش فخر بفروشد، و یکى به خاطر همین امتیازات موهوم، دیگران را در بند بندگى خود بکشد، و یکى دیگرى را استخدام کند، و یکى بر دیگرى استعلا و بزرگى بفروشد، و در نتیجه، کار بشر به این جا برسد که فسادش ترى و خشکى عالم را پر کند، و حرث و نسل را نابود نموده، همان اجتماعى که دواى
ص: 90
1- . (وَ ءَاخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللَّهِ) (سورۀ مزمّل، آیۀ 20)
2- . (ٱللَّهُ ٱلَّذِى سَخَّرَ لَکُمُ ٱلْبَحْرَ لِتَجْرِىَ ٱلْفُلْکُ فِیهِ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ) (سورۀ جاثیه، آیۀ 12).
3- . (یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثى وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلیمٌ خَبیر) (سورۀ حجرات، آیۀ 13).
دردش بود، درد بى درمانش شود».(1)
امام صادق(علیه السلام) شیعیان را حتی به ارتباط با اهل سنّت فرا می خواند و تصریح می کند که انسان، ناچار به ارتباط با دیگران است و از آنان بی نیاز نیست.(2)
در منابع دینی، داشتن ارتباط خوب و مثبت با دیگران (با ابعاد گوناگونش) از عوامل شادکامی و سعادتمندی شمرده شده است؛ این نشان می دهد که روابط با دیگران، تنها نه به عنوان یک ضرورت، بلکه به عنوان عامل سعادتمندی و شادکامی مطرح است. در این منابع، از داشتن خانوادۀ خوب، همسایگان خوب، دوستان خوب(3) و نیز تعامل خوب با مخالفان، به عنوان ابعاد ارتباط با دیگران یاد شده است. اگر فرد، ازدواج خوبی کرده(4) و دارای همسری شایسته،(5) سازگار،(6) امین(7) و حتی الامکان زیبا(8) باشد، و فرزندانی صالحداشته باشد،(9) یکی از ابعاد سعادت اجتماعی او کامل شده است. همچنین اگر در محلّ
ص: 91
1- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج18، ص487.
2- . إِنَّهُ لَا بُدَّ لَکُمْ مِنَ النَّاسِ، إِنَّ أَحَداً لَا یَسْتَغْنِی عَنِ النَّاسِ حَیَاتَهُ، وَ النَّاسُ لَا بُدَّ لِبَعْضِهِمْ مِنْ بَعْضٍ. الکافی(دارالحدیث)، ج4، ص679، ح3598.
3- . ر.ک: سعادت و شادکامی، ص25 به بعد.
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): من تزوّج فقد أعطی نصف السعادة (مستدرک الوسائل، ج14، ص154، ح16352).
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): من سعادة المرء المسلم الزوجة الصالحة (الجعفریات: 99؛ مسند ابن حنبل، ج1، ص 168؛ المستدرک علی الصحیحین، ج2، ص144).
6- . امام صادق(علیه السلام): ثلاثة من السعادة:... الزوجة المؤاتیه (الکافی، ج5، ص258؛ تهذیب الأحکام، ج7، ص236).
7- . پیامبر خدا (صلی الله علیه وآله): ثلاث من السعادة،.... المرءة تراها تعجبک وتغیب فتأمنها علی نفسها و مالک (المستدرک علی الصحیحین، ج2، ص 162، الدر المنثور، ج2، ص152). امام زین العابدین(علیه السلام): من شقاء المرء أن تکون عنده امراة معجب بها و هی تخونه (الکافی، ج5، ص 258، ح3).
8- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): من سعادة المرء المسلم أن یشبهه ولده، و المرأة الجمیلة ذات دین (قرب الإسناد، ص37).
9- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): من سعادة المرء المسلم... الولد الصالح (الجعفریات، ص99؛ مسند ابن حنبل، ج1، ص168؛ المستدرک علی الصحیحین، ج2، ص144). امام زین العابدین(علیه السلام): إنّ من سعادة المرء.... یکون له ولد یستعین بهم (الکافی، ج5، ص257، ح1؛ کتاب من لا یحضره الفقیه: ج3، ص99، ح385، الخصال: ج1، ص159، ح207). امام باقر(علیه السلام): إنّ من سعادة الرجل أن یکون له الولد، یعرف به شبه خلقه و خلقه و شمائله (الکافی: ج1، ص306، ح3).
زندگی، همسایگانی خوب و شایسته داشته باشد،(1) و یا در جامعه، مورد اعتماد مردم باشد،(2) از دوستانی متعدّد،(3) صالح(4) و کریم(5) برخوردار باشد، ابعاد دیگر سعادتمندی او نیز تأمین شده است. همچنین در منابع اسلامی، آموزه هایی وجود دارد که یک تعامل خوب را با مخالفان و نیز هم کیشان متفاوت رقم می زند.
بنا بر این، یکی از ابعاد زندگی انسان، ارتباط با دیگران است. به همین جهت، در منابع دینی، سفارش های فراوانی به ارتباط با دیگران وجود دارد و برای بهبود روابط و سامان دادن ارتباط خوب با افراد و اقشار مختلف مردم، مطالب فراوانی بیان شده است. هدف این بخش از متون اسلامی، تأمین روابطی موفّق و رضایت بخش است، به گونه ای که اگر فرد از آنان دور شود، مشتاقانه به سویش پَرکشند و اگر بمیرد، غمگنانه در سوگش بگریند، نه این کهخدا را شکر گویند(6) و یا دست کم، آسیب ارتباطی به حدّ کمینۀ خود برسد و نارضایتی را مهار کند. این همان چیزی است که از آن با عنوان «رضایت اجتماعی» یاد کردیم. این، سبکی از ارتباط را می طلبد که اصول و مهارت های آن در متون دینی به تفصیل بیان شده است. در فصل هشتم در این باره سخن خواهیم گفت.
ص: 92
1- . رسول خدا(علیه السلام): من سعادة المسلم.... الجار الصالح و... (الخصال، ج1، ص183، ح252).
2- . پیامبر خدا(علیه السلام): کفی بالمرء سعادة أن یوثق به فی أمر الدین والدنیا (الفردوس، ج3، ص285، ح4856؛ مسند الشهاب، ج2، ص305، ح866).
3- . امام رضا(علیه السلام): کثره المحبین من السعادة و... (بحار الأنوار، ج79، ص303).
4- . امام زین العابدین(علیه السلام): ان من سعادة المرء أن..... یکون خلطاوه صالحین و... (الکافی، ج5، ص257، ح1؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج3، ص99، ح385).
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): أسعد الناس من خالط کرام الناس (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص282، ح836؛ معانی الأخبار، ص196).
6- . امام علی(علیه السلام): خالِطوا النّاسَ مُخالَطَةً إن مِتُّم مَعَها بَکَوا عَلَیکُم، وإن عِشتُم (غِبتُم) حَنُّوا إلَیکُم (نهج البلاغة، الحکمة 10). امام علی(علیه السلام) - در وصیّتش به فرزندش محمد بن حنفیه - : یا بُنَیَّ!... وحَسِّن مَعَ جَمیعِ النّاسِ خُلُقَکَ، حَتّى إذا غِبتَ عَنهُم حَنّوا إلَیکَ، وإذا مِتَّ بَکَوا عَلَیکَ. وقالوا: إنّا للّهِ وإنّا إلَیهِ راجِعونَ، ولا تَکُن مِنَ الَّذین یُقالُ عِندَ مَوتِهِ: الحَمدُ للّهِ رَبِّ العالَمینَ. (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص387، ح5834؛ عیون الحکم و المواعظ، ص79، ح1914).
سه. نظام سیاسی
گسترده تر از روابط اجتماعی، نظام سیاسی است که در بردارندۀ همۀ ارکان جامعه است. نظام سیاسی و برخورداری از حاکم، یکی از ضرورت های زندگی انسان است. این موضوع در ادبیات دین با عنوان «ولایت و امامت» شناخته می شود. اسلام، در حالى که بالاترین مراتب امامت و رهبرى را براى تکامل انسان و جامعه انسانى ضرور مى داند،(1) بر ضرورت مطلق رهبرى سیاسى در شرایطى که زمینۀ رهبرىِ سیاسى مطلوب فراهم نباشد، تأکید مى ورزد. اسلام با این که زمینه سازى براى حکومت صالحان را بر همۀ مسلمانان واجب مى داند، امّا در هیچ شرایطى، ضرورت رهبرى سیاسى را براى جامعه نفى نمى کند و به جامعۀ اسلامى اجازه نمى دهد که در بارۀ رهبرىِ سیاسى خود، بى توجّه باشد و یا تسلیم هرج و مرج شود. همۀ روایاتى که بر لزوم وجود هر گونه رهبرىِ سیاسى تأکید دارند، آن رابهتر از فتنه و هرج و مرج و فتنه مى دانند.(2)
بنا بر این، گام نخست در سعادت انسان، داشتن یک نظام سیاسی است. امّا گام دوم و مهم تر از آن، «برخورداری از نظام سیاسی شایسته و صالح» است. گام نخست، گام حداقلی است؛ امّا گام دوم گام تکاملی است. شاید بتوان گفت که گام نخست نارضایتی را از بین می برد، امّا گام دوم، سعادتمندی اصیل را به ارمغان می آورد. به همین جهت در منابع اسلامی، پیروی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)
ص: 93
1- . حکمت نخست، استمرار نظام اسلامى است. بى تردید، بدون رهبرى دانا و توانا و سیاست مدار، تداوم نظام اسلامى امکان پذیر نیست. همۀ روایاتى که امامت را به «نظام اسلام» یا «نظام مسلمین» تفسیر کرده اند و اجرا شدن احکام اسلام و پیشرفت جامعۀ اسلامى را به امامت رهبران الهى وابسته دانسته اند، به این حکمت اشاره دارند (ر.ک: دانشنامه قرآن و حدیث، ج6، ص261، ح67 و 68 و ص265 ح72).
2- . ر.ک: همان، ص267 (حکمت سیاسى / جلوگیرى از هرج و مرج). امام على(علیه السلام) در تبیین حکمت سیاسىِ لزوم رهبر، هر چند نامطلوب، در پاسخ کسانى که مى خواستند با شعار قرآنىِ «لا حُکمَ إلّا للّهِ»، از فرمان او سرپیچى کنند، فرمود: کَلِمَةُ حَقٍّ یُرادُ بِها باطِلٌ. نَعَم إنَّه لا حُکمَ إلّا للّهِ، وَ لکِنَّ هؤُلاءِ یَقولونَ: لا إمرَةَ إلّا للّهِ، وَ إنَّهُ لا بُدَّ لِلنّاسِ مِن أمیرٍ بَرٍّ أو فاجِرٍ یَعْمَلُ فى إمرَتِهِ المُؤمِنُ وَ یَستَمْتِعُ فیها الکافِرُ وَ یُبَلِّغُ اللّهُ فیها الأجَلَ وَ یُجْمَعُ بِهِ الْفَى ءُ وَ یُقاتَلُ بِهِ العَدُوُّ وَ تَأْمَنُ بِهِ السُّبُلُ وَ یُؤْخَذُ بِهِ لِلضَّعیفِ مِنَ القَوىِّ حَتّى یَسْتَریحَ بَرٌّ وَ یُستراحَ مِن فاجِرٍ (الکافی، ج2، ص39، ح8).
و اهل بیت(علیهم السلام) به عنوان عوامل سعادت معرفی شده اند.(1) این که ویژگی های یک حکومت خوب چیست، مسئله ای است که باید در جای دیگری بدان پرداخت. آنچه این جا مهم است این که نظام سیاسی، یکی از عوامل مؤثّر در شادکامی و از ابعاد مهم یک زندگی خوب است. در فصل نهم بیشتر در این باره سخن خواهیم گفت.
ج - مناسبات ابعاد زندگی
تا این جا در بارۀ امور چهارگانۀ زندگی، توضیحی اجمالی دادیم؛ امّا آنچه بسیار مهم است، این که این امور چهارگانه، در عرض یکدیگر نیستند و مناسبات خاصی میان آنها وجود دارد. این بدان جهت است که تقدیر، حوزه ای در کنار حوزه های دیگر نیست؛ بلکه وضعیتی است که بر همۀ آنها حاکم است. هر کدام از ابعاد معیشت، روابط و سیاست، از یک سو ممکن است در وضعیت خوشایند یا ناخوشایند باشند و از سوی دیگر نیز مشمول تکالیف الهی شوند. بنا بر این، تقدیر الهی، وضعیتی است فراگیر که بر تمام ابعاد پیش گفته و یا ابعاد دیگری که ممکن است وجود داشته باشد، سایه می اندازد. از این رو، بحث از این پس، اهمیت به سزایی دارد و نباید آن را در ردیف دیگر ابعاد دانست.
شاید بتوان گفت که ابعاد اجتماعی، معیشتی و سیاسی زندگی، اموری هستند که بیشتر،
ص: 94
1- . عن علی بن عبد اللّه قال: سأله رجل عن قوله تعالى: «فمن اتبع هدای فلا یضل ولا یشقى» قال: من قال بالأئمة واتبع أمرهم ولم یجز طاعتهم (الکافی، ج1، ص414، ح10). عن أبی الحسن موسى بن جعفر(علیه السلام) أنه سأل أباه(علیه السلام) عن قول اللّه(عزوجل): (فمن اتبع هدای فلا یضل ولا یشقى) قال: قال رسول اللّه(صلی الله علیه وآله): یا أیها الناس اتبعوا هدى اللّه تهتدوا وترشدوا، وهو هدای هدى هذا علی بن أبی طالب(علیه السلام) فمن اتبع هداه فی حیاتی وبعد موتی فقد اتبع هدای، ومن اتبع هدای فقد اتبع هدى اللّه ومن اتبع هدى اللّه فلا یضل ولا یشقى (بحارالأنوار، ج24، ص149، ح30. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): یا بنی عبد المطلب، أطیعوا علیا واتبعوه وتولوه ولا تخالفوه وابرؤوا من عدوه وآزروه وانصروه واقتدوا به ترشدوا وتهتدوا وتسعدوا (کتاب سلیم بن قیس، ص907، ح12). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) - أیضا - : ألا إنَّ السَّعیدَ کُلَّ السَّعیدِ مَن أحَبَّکَ وأخَذَ بِطَریقَتِکَ، ألا إنّ الشقیَّ کلّ الشقیّ من خالفک ورغب عن طریقتک، إلى یوم القیامة (الأمالی، طوسی، ص498، ح1093). سلمان فارسی: خَرَجَ رَسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) یَومَ عَرَفَةَ، فَقالَ [لِعَلِیٍّ(علیه السلام)]: ... إنَّ السَّعیدَ کُلَّ السَّعیدِ حَقَّ السَّعیدِ، مَن أطاعَکَ وتَوَلّاکَ مِن بَعدی (الأمالی، مفید، ص161، ح3).
«فرد» در آنها دخالت دارد، هر چند هیچ چیز خارج از ارادۀ خداوند نیست؛ و تقدیر، موضوعی است که خداوند متعال در آن نقش دارد، هر چند انسان در تعیین آن بی تأثیر نیست. بنا بر این، شاید این گونه باشد که در بحث تقدیر، نقش اساسی از آنِ خداوند متعال است و در دیگر ابعاد سه گانه، نقش اصلی از آن انسان است. به بیان دیگر، انسان، در رضایت از زندگی، نقش دارد و اموری را باید انجام دهد تا خداوند متعال، زندگی خوب را برای وی محقّق کند. امّا در بحث تقدیر، خداوند متعال، چیزهایی را برای انسان مقدّر می سازد که مربوط به یکی از ابعاد سه گانه خواهد بود و انسان باید به آنها واکنش مناسب نشان دهد.
2. ابعاد زندگی شاد
اشاره
تحلیل انواع گوناگون روایات مربوط به این بخش نشان می دهد که شادی، به دو بُعد مادی و معنوی تقسیم می شود. انسان، موجودی دوبُعدی است. لذا شادی او نیز دارای دو بُعد است. از این رو، در روایات مشاهده می شود که با هر کلیدواژه ای که این مسئله مطرح شده باشد، به هر دو بُعد مادی و معنوی انسان پرداخته است. برای نمونه، در روایات سرور، از سویی خداوند متعال، «مایۀ سُرورعارفان»(1) و قرآن کریم، «مایۀ شادی قلب»(2) یاد شده است و از سوی دیگر، عطر، خوردن عسل، نگاه به سبزه و سوارکاری نیز به عنوان عوامل سرور، یاد شده اند.(3) در برخی روایات نیز از چیزی به نام «حلاوة الایمان»،(4) «حلاوة المعرفة»،(5) «حلاوة المحبّة»(6) و مانند آن یاد شده است. در فصل پانزدهم، عوامل نشاط، به تفصیل مطرح می شوند. امّا مهم این است که از نظر اسلام، هر دو بُعد مادی و معنوی انسان باید از نشاط و شادی بهره بَرند. از این رو، بُعد نشاط، به دو قسم لذّت مادی و معنوی تقسیم می شود.
ص: 95
1- پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در دعای جوشن کبیر: یا سرور العارفین (البلد الأمین، ص406).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در دعایی که به امام علی(علیه السلام) تعلیم دادند: ... اللّهُمَّ نَوِّر بِکِتابِکَ بَصَرِی وَاشرَح بِهِ صَدرِی وفَرِّح بِهِ قَلبی (الکافی، ج2، ص577، ح2؛ قرب الإسناد، ص5، ح16).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الطّیبُ یُسرٌ، والعَسَلُ یُسرٌ، وَالنَظَرُ إلی الخُضرَةِ یُسرٌ، والرُّکوبُ یُسرٌ (صحیفة الإمام الرضا(علیه السلام)، ص72، ح144؛ عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ج2، ص40، ح126؛ ربیع الأبرار، ج3، ص462).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): لا یَجِدُ الرجُلُ حَلاوَةَ الإیمانِ فِی قَلبِهِ حَتّی لا یُبالِی مَن أکلَ الدُّنیا (الکافی، ج2، ص128، ح2).
5- . امام علی(علیه السلام): قَد ذاقوا حَلاوَةَ مَعرِفَتِهِ (نهج البلاغة، خطبۀ 91).
6- . امام سجاد(علیه السلام): مَن ذا الذی ذاقَ حَلاوَةَ مُحبَّتِکَ فَرامَ مِنکَ بَدَلاً (بحار الأنوار، ج94، ص148).
سازۀ شادکامی
از آنچه گذشت، روشن شد که ماهیت شادکامی، دو مؤلّفۀ اساسی به نام «زندگی خوب» به اضافۀ «زندگی شاد» دارد که وقتی پایدار باشند، شادکامی را به وجود می آورند. مؤلّفۀ نخست یعنی زندگی خوب، چهار بُعد کلّی دارد که عبارت اند از: یک. تقدیر خوب شامل: تقدیرهای خوشایند (نعمت) و تقدیرهای ناخوشایند (مصیبت و تکلیف)؛ دو. معیشت خوب؛ سه. روابط خوب شامل: خانواده، دوستان و مخالفان؛ و چهار. نظام خوب شامل: حاکم، قانون و مردم. مؤلّفۀ دوم یعنی زندگی شاد نیز دو بُعد دارد: یک. شادی مادی؛ و دو. شادی معنوی.
نکتۀ مهم این که ابعاد چهارگانۀ زندگی خوب، خود به دو قسمت کلّی تقسیم می شوند: تقدیر خوب و حوزه های زندگی خوب. این بدان جهت است که تقدیرهای زندگی، عنصری در عرض دیگر عناصر نیست؛ بلکه در طول آنها قرار دارد و به نوعی، بر آنها حاکم است؛بدین معنا که هر کدام از حوزه های زندگی، دارای ابعاد سه گانۀ تقدیراند؛ یعنی از یک سو، در وضعیت خوشایند یا ناخوشایند قرار دارند و از سوی دیگر، دارای تکلیف خاص خوداند.
تصویر
شکل (4 - 1) سازه شادکامی
ص: 96
خلاصۀ فصل
از آنچه گذشت، روشن شد که ماهیت شادکامی، ساختاری دو مؤلّفه ای دارد: زندگی خوب و زندگی شاد. زندگی خوب، خود دو مؤلفه اساسی دارد که عبارت اند از: تقدیر خوب که شامل تقدیر خوشایند (نعمت) و تقدیر ناخوشایند (مصیبت و تکلیف)، و حوزه های زندگی که شامل روابط اجتماعی خوب، معیشت خوب و نظام سیاسی خوب است. زندگی شاد نیز دو بُعد دارد: لذّت مادی و لذّت معنوی.
ص: 97
فصل پنجم: پایۀ نظری شادکامی
اشاره
پایۀ نظریِ بنیادین شادکامی، ریشه در توحید دارد و هر دو پایۀ نظری مؤلّفه ها نیز به همین برمی گردد. اگر زندگی انسان، مبتنی بر توحید شکل بگیرد، بنیان شادکامی تحقّق یافته است و بر اساس آن، رضامندی و شادی نیز به دست می آید. از این عنصر بنیادین، به عنوان «زندگی موحّدانه» یاد می کنیم. الگوی زندگی موحّدانه، تنها عنصری است که می تواند شادکامی اصیل را محقّق سازد. این پایۀ بنیادین، زیربنای همۀ عوامل خُرد و کلان شادکامی است؛ بدین معنا که هر کدام از دیگر عوامل، به صورت سلسه مراتبی، به این عامل بنیادین برمی گردند.
از آن جا که شادکامی، دو مؤلفۀ «خیر» و «سرور» داشت، نخست به بیان سازو کار (مکانیزم) تأثیر این دو بر احساس شادکامی می پردازیم. سپس خطوط کلّی پایۀ نظری شادکامی یعنی زندگی موحّدانه را بیان می کنیم و در فصول بعدی، عواملی را که از این پایۀ بنیادین، سرچشمه می گیرند و تحقّق بخش یکی از دو مؤلّفۀ شادکامی اند، طرح خواهیم کرد.
1. ساز و کار تأثیر خیر بر احساس شادکامی
اشاره
همان گونه که پیش تر در تعریف شادکامی گذشت، یکی از ابعاد مهمّ شادکامی، «خیر» است. سؤالی که مطرح است این که ساز و کار تأثیر خیر بر شادکامی چیست؟ و چگونه خیر بودن بر شادکامی اثر می گذارد؟ بر اساس منابع اسلامی، خیر بودن، عامل احساس رضامندی است. انسان هر چه را خیر ارزیابی کند، نسبت به آن، حسّ رضایت پیدا خواهد کرد. خیر از طریق رضامندی، بر شادکامی اثر می گذارد. تبیین این مطلب، متوقف بر چند نکته است:
ص: 99
خیر بودن تقدیر
پیش از این روشن شد که تقدیر خداوند متعال، مبتنی بر خیر است. یکی از ابعاد باور توحیدی، «خیر بودن قضای الهی» است که ریشه در حکمت او دارد. آنچه را که خداوند متعال تقدیر و حکم می کند، بر خیر، استوار است و اساساً معنا ندارد که خداوند، کاری جز خیر انجام دهد. حکمت، از صفات خداوند متعال است و بیانگر آن است که او در ذات خود، حکیم است و هر آنچه انجام می دهد نیز جز به مصلحت نیست. از این رو، هر آنچه خداوند تقدیر و حکم می کند، چه در تشریع باشد و چه در تکوین، جز خیر نیست،(1) چه نعمت فراوان باشد و چه مصیبت های دردناک!(2)
صهیب نقل می کند که: یکی از دو نماز مغرب و عشا را با پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) به جا آوردم. وقتی از نماز فارغ شد، خندید و به ما رو کرد و فرمود: «آیا از من نمی پرسید که چرا خندیدم؟». گفتند: خدا و پیامبرش داناترند. فرمود: «از قضای خداوند برای بندۀ مسلمان در شگفتم! [زیرا] همۀ قضاهای خدای متعال برای او خیرند، و کسی نیست که همۀ قضاهای خدا برایش خیر باشد، جز بندۀ مسلمان».(3)
در برخی از روایات، از تعبیر «حسن» به جای خیر، استفاده شده است. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) خداوند را با عنوان «حسن القضاء» یاد کرده است(4) و امامزین العابدین(علیه السلام)، خداوند را به
ص: 100
1- . پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) در بیانی عام می فرماید: فی کلِّ قَضَاءِ اللّهِ خِیرَةٌ لِلْمُؤمِن (التوحید، ص371، ح11؛ عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ج1، ص141، ح42؛ تحف العقول، ص293). ایشان هم چنین با شگفتی می فرماید: عَجِبْتُ لِلْمُؤمِنِ، إنَّ اللّهَ لَمْ یقْضِ قَضاءً إلّا کانَ خَیراً لَهُ (مسند ابن حنبل، ج4، ص234، ح12161؛ مسند أبی یعلی، ج4، ص190، ح4202).
2- . امام صادق(علیه السلام) نیز می فرماید: إنَّ المُؤمِنَ لَو أصبَحَ لَهُ مَا بَینَ المَشرِقِ وَ المَغرِبِ، کانَ ذَلِک خَیراً لَهُ وَ لَو أصبَحَ مُقَطَّعاً أعضاؤُهُ، کانَ ذَلِک خیراً لَهُ (الکافی، ج2، ص246، ح5). امام کاظم(علیه السلام): المُؤمِنَ بِعُرضِ کلِّ خَیرٍ، لَو قُطِّعَ أنمَلَة، کانَ خَیراً لَهُ وَ لَو وُلِّی شَرقَها وَغَربَها، کانَ خَیراً لَهُ (همان، ص242، ح79). امام صادق(علیه السلام): عَجِبتُ لِلمَرءِ المُسلِمِ لا یقضِی اللّهُ(عزوجل) لَهُ قَضاءً إلّا کانَ خَیرا لَهُ، وإن قُرِّضَ بِالمَقاریضِ کانَ خَیرا لَهُ، وإن مَلَک مَشارِقَ الأَرضِ ومَغارِبَها کانَ خَیرا لَهُ (الکافی، ج2، ص62، ح8).
3- . المعجم الکبیر، ج8، ص40، ح7317؛ حلیة الأولیاء، ج1، ص154.
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) - فِی الدُّعاءِ - : هُوَ العَزیزُ الغَفورُ، جَمیلُ الثَّناءِ، حَسَنُ البَلاءِ، سَمیعُ الدُّعاءِ، حَسَنُ القَضاء (الدروع الواقیة، ص88؛ بحار الأنوار، ج97، ص140).
همین جهت می ستاید.(1) همچنین در برخی دیگر از روایات، از تعبیر «حکمت» استفاده شده است. امام علی(علیه السلام) قضای الهی را حکیمانه و عالمانه می داند.(2)
خواست خداوند - هر چند ناخوشایند به نظر آید - ، از خواست بشر - هر چند خوشایند به نظر آید - ، بهتر است؛ زیرا خواست خداوند متعال، مبتنی بر خیر پنهان، امّا پایدار است و خواست بشر، مبتنی بر خیر آشکار و شرّ پنهان و پایدار.(3) امام صادق(علیه السلام) حکایت جالبی را نقل می کند. ایشان می فرماید: بنی اسرائیل نزد موسی(علیه السلام) آمدند و از او خواستند که از خداوند(عزوجل) درخواست کند تا هر گاه آنان اراده کردند، آسمان را برایشان بباراند و هر گاه آنان اراده کردند، آن را از باریدنْ باز دارد. موسی(علیه السلام) نیز خواستۀ آنان را از خداوند(عزوجل) درخواست نمود. خداوند فرمود: «ای موسی! باشد [پذیرفتم].»
موسی(علیه السلام) آنان را باخبر کرد. پس به کشت همۀ دانه ها پرداختند و چیزی را فروگذار نکردند. سپس بر پایۀ اراده شان، بارش باران را درخواست نمودند و بر پایۀ اراده شان از آن جلوگیری کردند. در نتیجه، کشتزارهایشان چنان پُربار شد که محصول آنها همانند کوه ها و نیزارها گردید. سپس درویدند و کوبیدند و باد دادند؛ امّا چیزی به دست نیاوردند. پس نزد موسی(علیه السلام) فریاد و ناله سر دادند و گفتند: ما از تو درخواست کردیم که از خدا بخواهی که هر گاه ما اراده کردیم، آسمان را بر ما بباراند. خدا خواستۀ ما را پذیرفت و سپس آن را بر ضرر ما گرداند! موسی(علیه السلام) گفت: پروردگارا! بنی اسرائیل، از کار تو به فریاد آمدند.خدا فرمود: «ای موسی! برای چه؟». گفت: از من درخواست کردند که از تو بخواهم هر گاه آنان اراده کردند، آسمان را ببارانی و هر گاه اراده کردند، آن را از بارش باز داری. تو هم پذیرفتی؛ امّا آن را به ضررشان گرداندی! خدا فرمود: «ای موسی! من برای بنی اسرائیل، تقدیر کرده بودم؛ ولی آنان به مقدّرات من راضی نشدند. پس خواسته شان را پذیرفتم و
ص: 101
1- . امام زین العابدین(علیه السلام) - مِن دُعائِهِ فِی المَحذوراتِ - : اللّهمَّ لَک الحَمدُ عَلى حُسنِ قَضائِک، وبِما صَرَفتَ عَنّی مِن بَلائِک، فَلا تَجعَل حَظّی مِن رَحمَتِک ما عَجَّلتَ لى مِن عافِیتِک، فَأَکونَ قَد شَقیتُ بِما أحبَبتُ وسَعِدَ غَیری بِما کرِهتُ؛ (الصحیفة السجادیة، ص77، دعای 18).
2- . أمرُهُ قَضاءٌ وحِکمَة، ورِضاهُ أمانٌ ورَحمَة، یقضی بِعِلمٍ ویعفو بِحِلمٍ (نهج البلاغة، خطبۀ 160).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): اِختِیارُ اللّهِ لِلعَبدِ ما یسوؤُهُ، خَیرٌ مِنِ اختِیارِهِ لِنَفسِهِ ما یسُرُّهُ (تنبیه الخواطر، ج2، ص118).
نتیجه اش این شد که دیدی».(1)
بر اساس آنچه گذشت، معلوم می گردد که پیش نیاز خیرباوری، ایمان به تقدیر است. تا کسی باور نداشته باشد که همه چیز به تقدیر الهی است، آنچه را مقدّر شده، به تقدیر الهی نمی داند. لذا باور به خیر بودن تقدیر خدا نیز تأثیرگذار نخواهد بود. کسی که به این باور برسد، در برابر این موقعیت ها آسیب ناپذیر می شود. در حقیقت، این باور، انسان را در برابر ناخوشی ها و خوشی های زندگی، ایمن می سازد که از راه تأثیرناپذیری از دو موقعیت یاد شده، حاصل می شود. رسیدن به این مرحله و ایمن شدن در برابر هر دو موقعیت خوشایند و ناخوشایند، آن چنان مهم است که از آن به عنوان «حقیقت ایمان» یاد شده است.(2) وقتی کسی به حقیقت ایمان رسید، آن گاه، شیرینی و لذّت آن را می چشد.(3) این، اعجازِ باور به تقدیر الهی است. باور به تقدیر الهی، انسان را از تأثیر نوسانات شدید زندگی،ایمن می سازد و بدین سان، آرامش و آسایش را به زندگی می آوَرَد(4) و جایی برای
ص: 102
1- . الکافی، ج5، ص262، ح2؛ بحار الأنوار، ج13، ص340، ح17.
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): لِکلِّ شَی ءٍ حَقیقَةٌ، ما بَلَغَ عَبدٌ حَقیقَةَ الإِیمانِ حَتّی یعلَمَ أنَّ ما أصابَهُ لَم یکن لِیخطِئَهُ وما أخطَأَهُ لَم یکن لِیصیبَهُ (مسند ابن حنبل، ج 6، ص 442؛ حلیة الأولیاء، ج 2، ص 12). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): ما بَلَغَ عَبدٌ حَقیقَة الإِیمانِ حَتّى یعلَمَ أنَّ ما أصابَهُ لَم یکن لِیخطِئَهُ، وما أخطَأَهُ لَم یکن لِیصیبَهُ (مسند ابن حنبل، ج10، ص417، ح27560). در حدیث دیگری از ایشان چنین آمده است: لا یؤمِنُ أحَدُکم حَتّی یؤمِنَ بِالقَدَرِ خَیرِهِ وشَرِّهِ وحُلوِهِ ومُرِّهِ. التوحید، ص380، ح27 (تاریخ دمشق، ج5، ص250، ح1273).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): لایجِدُ حَلاوَةَ الإِیمانِ حَتّی یؤمِنَ بِالقَدَرِ خَیرِهِ وشَرِّهِ حُلوِهِ ومُرِّهِ (کنز العمّال، ج1، ص126، ح595). امام صادق(علیه السلام) نیز می فرماید: کانَ أمیرُ المُؤمِنینَ(علیه السلام) یقولُ: لا یجِدُ أحَدُکم طَعمَ الإِیمانِ حَتّی یعلَمَ أنَّ ما أصابَهُ لَم یکن لِیخطِئَهُ وأنَّ ما أخطَأَهُ لَم یکن لِیصیبَهُ وإنَّ الضّارَّ النّافِعَ هُوَ اللّهُ(عزوجل) (الکافی، ج 2، ص 58، ح 7 و 4).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن حَمَلَ الأمرَ عَلَی القَضاءِ استَراحَ (الفردوس، ج 2، ص 417، ح 3850). در کلام دیگری نیز می فرماید: الإِیمانُ بِالقَدَرِ یذهِبُ الهَمَّ وَالحُزنَ (دستور معالم الحکم، ج 1، ص 187؛ الفردوس، ج 1، ص 113، ح 384؛ امام علی(علیه السلام) در تفسیر آیۀ شریف (وَ کانَ تَحْتَهُ و کنزٌ لَّهُمَا) می فرماید: کانَ ذلِک الکنزُ لَوحاً مِن ذَهَبٍ فیهِ مَکتوبٌ: «بِسمِ اللّه [الرَّحمنِ الرَّحیمِ] لا إلهَ إلّا اللّه مُحَمَّدٌ رسول اللّه، عَجِبتُ لِمَن یعلَمُ أنَّ المَوتَ حَقٌ کیفَ یفرَحُ؟! عَجِبتُ لِمَن یؤمِنُ بِالقَدَرِ کیفَ یحزَنُ...» (معانی الأخبار، ص 200، ح 1؛ الکافی، ج 2، ص 59، ح 9). هم او می فرماید: الاِتّکالُ عَلَی القَضاءِ أروَحُ (غرر الحکم، ح 1834؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 47).
حُزن و اندوه، باقی نمی مانَد.(1)
الف - رضایت از تقدیر
پیش تر در بحث ابعاد زندگی خوب (خیر) گفتیم که یکی از ابعاد زندگی خوب، تقدیر الهی است و دیدیم که تقدیر الهی نیز مبتنی بر خیر است.
آنچه این جا مهم است این که انسان باید نسبت به تقدیر خداوند «رضایت» داشته باشد. قضا و قدر، «موقعیتی بیرونی» و رضامندی یا نارضایی، «حالتی نفسانی و روانی» است که در واکنش به آن موقعیت، شکل می گیرد. بر اساس منابع اسلامی، واکنش مثبت به اصل قضا و قدر، رضامندی(الرضا) یا نارضایتی(سَخَط) است. یعنی انسان باید نسبت به تقدیر الهی رضایت داشته باشد. در منابع اسلامی، از چیزی به عنوان «الرضا بقضاء اللّه» یاد شده است. بنا بر این، اگر تقدیر خداوند متعال به عنوان یک واقعیت، جزء شادکامی است، احساس رضامندی نیز جزئی از فرایند روانی انسان در برابر آن است. بنا بر این، یکی از ابعاد سازۀ احساس شادکامی، رضامندی است.
آنچه گذشت، به کلّیت تقدیر الهی مربوط می شد؛ امّا واکنش به اقسام قضا و قدر نیز باید مورد بررسی قرار گیرد. همان گونه که در روایات، سه واژۀ «قضاء»، «بلاء» و «نعماء» با هم می آمدند، سه مفهوم «رضا»، «صبر» و «شکر» نیز در کنار هم ذکر می شوند. رضا،واکنش به قضاء، صبر، واکنش به بلاء و شکر، واکنش به نعماء است. برای نمونه، در حدیثی که از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) نقل شده است، افرادی که واکنششان نسبت به سه موقعیت قضا و بلا و نعمت، رضامندی و صبر و شکر باشد، خدای متعال، آنها را جزء بندگان راستین درگاه خود قرار می دهد.(2)
ص: 103
1- . امام صادق(علیه السلام) می فرماید: إن کانَ کلُّ شَی ءٍ بِقَضاءٍ مِنَ اللّه وقَدَرِهِ فَالحُزنُ لِماذا؟! (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 393، ح 5836؛ الأمالی، صدوق، ص56 ح12؛ الخصال، ج 2، ص 450). از این روست که امام علی(علیه السلام) تکیه بر تقدیر را بهترین عامل دفع اندوه می داند: نِعمَ الطّارِدُ لِلهَمِّ الاِتِّکالُ عَلَی القَدَرِ (غرر الحکم، ح 1850؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 493).
2- . إنَّ اللّهَ - جَلَّ ثَنَاءُهُ - یقولُ: وَ عِزَّتی وَ جَلَالِی، مَا خَلَقتُ مِن خَلقِی خَلقاً أحَبَّ إلَی مِن عَبدِی المُؤمِنِ، وَلَذَلِک سَمَّیتُهُ بِاسمی مُؤمِناً... فَلیرضَ بِقَضَائِی، وَ لیصبِر عَلَی بَلَائِی، وَلیشکر نَعمَائِی،أکتُبهُ یا مُحَمَّدُ مِن الصِّدّیقینَ عِندِی (مشکاة الأنوار، ص33).
امام کاظم(علیه السلام) نقل می کند که در یکی از جنگ ها، گروهی خود را به پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) عرضه داشتند. پیامبر(صلی الله علیه وآله) پرسید که: «اینان چه کسانی هستند؟». پاسخ دادند: ای پیامبر خدا! ما مؤمن هستیم. پیامبر(صلی الله علیه وآله) پرسید: «ایمانتان به چه درجه ای رسیده است؟». آنان در پاسخ گفتند: شکیبایی هنگام گرفتاری، و سپاس گزاری هنگام راحتی، و خشنودی هنگام قضا[ی الهی].(1)
از امام علی(علیه السلام) نیز نقل شده که ایشان به همین ترتیب، این سه عنوان را به کار برده و فرموده اند که اگر کسی از این سه برخودار باشد، خیر دنیا و آخرت(2) و رضایت خدا را به دست آورده است.(3) لذا در دعای خود، آنها را از خداوند متعال درخواست می کند.(4)در پاره ای از روایات، دو عنوان رضا و صبر، معمولاً با هم آمده اند.(5) در بخش دیگری از روایات، به جای استفاده از واژه های بلا و نعمت، تعبیرهایی به کار رفته که می توانند رابطۀ میان این دو با رضا را توضیح دهند. این تعبیرها، به دو حالت خوشایند بودن و ناخوشایند بودن وضعیت زندگی، اشاره دارند. مثلاً امام علی(علیه السلام) می فرماید:
عَلامَةُ رِضَا اللّهِ سُبحَانَهُ عَنِ العَبدِ، رِضَاهُ بِمَا قَضَی بِهِ سُبحَانَهُ لَهُ وَ عَلَیه.(6)
ص: 104
1- . امام کاظم(علیه السلام): رَفَعَ إلى رسول اللّه(صلی الله علیه وآله) قَومٌ فی بَعضِ غَزَواتِهِ، فَقالَ: مَنِ القَومُ؟ فَقالوا: مُؤمِنونَ یا رسول اللّه.قالَ: وما بَلَغَ مِن إیمانِکم؟ قالوا: الصَّبرُ عِندَ البَلاءِ، وَالشُّکرُ عِندَ الرَّخاءِ، وَالرِّضا بِالقَضاءِ.فَقالَ رسول اللّه(صلی الله علیه وآله): حُلَماءُ عُلَماءُ، کادوا مِنَ الفِقهِ أن یکونوا أنبِیاءَإن کنتُم کما تَصِفونَ، فَلا تَبنوا ما لا تَسکنونَ، ولا تَجمَعوا ما لا تَأکلونَ، وَاتَّقُوا اللّهَ الَّذی إلَیهِ تُرجَعونَ (الکافی، ج2، ص48، ح4؛ مشکاة الأنوار، ص75، ح143؛ بحار الأنوار، ج22، ص144، ح132).
2- . ثَلاثٌ مَن کنَّ فیهِ فَقَد رُزِقَ خَیرَ الدُّنیا وَ الآخِرَة؛ هُنَّ: الرِّضَا بِالقَضَاءِ وَ الصَّبرُ عَلَی البَلاءِ، وَ الشُّکرُ فِی الرَّخاءِ (غرر الحکم، ح6283؛ عیون الحکم و المواعظ، ص282، ح6283).
3- . إنَّکُم إن صَبَرتُم عَلَی البَلاءِ، وَ شَکَرتُم فِی الرَّخاءِ، وَ رَضِیتُم بِالقَضاءِ، کانَ مِن اللِه سُبحانَهُ الرَّضا (غرر الحکم، ح3845).
4- . اللّهُمَّ!... وَ أسأَلُک أن تَرزُقَنِی شُکرَ نِعمَتِک، وَ صَبراً عَلَی بَلیتِک، وَ رِضی بِقَدَرِک (مهج الدعوات، ص130).
5- . امام علی(علیه السلام) می فرماید: مردی به حضور پیامبر(صلی الله علیه وآله) رسید و گفت: ای پیامبر خدا! جانم سیر و قانع نمی گردد. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) به او فرمود: «قُل: اللَّهُمَّ رَضِّنِی بِقَضَائِک، وَ صَبِّرنِی عَلَی بَلَائِک، وَ بارِک فِی أقدَارِک، حَتّی لا أُحِبَّ تَعجیلَ شَیءٍ أخَّرتَهُ، وَ لا تَأخیرَ شَیءٍ عَجَّلْتَهُ» (قرب الإسناد، ص220). نیز، ر.ک: دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج9، ص136 به بعد.
6- . غرر الحکم، ح6344.
نشانۀ خشنودیِ خداوند سبحان از بنده، خشنودیِ بنده به آن چیزی است که خداوند سبحان به سود و زیان وی حکم کرده است.
این حدیث، به روشنی بیان می کند که حکم و قضایی که خداوند متعال برای بنده اش در نظر گرفته، یا به سود اوست (نعمت) و یا به زیانش (بلا).
امام زین العابدین(علیه السلام) از تعبیر «فیما قَضَی عَلَیهِ فیما أحَبَّ أو کرِهَ»(1) و «مَا قَضَیتَ لِی وَعَلَی»(2) استفاده کرده است. در سفارش لقمان به فرزندش نیز به این نکته اشاره شده که قضای خدای متعال، یا مورد پسند انسان است (نعمت) و یا ناپسند (بلا).(3)
امام صادق(علیه السلام) نیز در این باره می فرماید:
إعلَموا أنَّهُ لَن یؤمِنَ عَبدٌ مِن عَبیدِهِ حَتَّی یرضَی عَنِ اللّهِ فیما صَنَعَ اللّهُ إلیه، وَصَنَعَ بِهِ عَلَی مَا أحَبَّ وَ کرِهَ، ولن یصنَعَ اللّهُ بِمَن صَبَرَ وَ رَضِی عَنِ اللّهِ إلّا مَا هُوَ أهلُهُ، وَ هُوَ خیرٌ لَهُ مِمَّا أحَبَّ وَ کرِهَ.(4)بدانید که هرگز بنده ای از بندگان خدا، مؤمن [حقیقی] نخواهد شد، مگر این که به آنچه خدا برای او و یا در حقّ او کرده، خوشایندش باشد یا نباشد، خشنود گردد. البته خداوند هرگز در حقّ کسی که شکیبایی می ورزد و از او خشنود باشد، جز آنچه را که سزاوار [خداوندی] اوست، انجام نمی دهد و این برای او از آنچه می پسندد و نمی پسندد، بهتر است.
در این حدیث نیز، منظور از جملۀ «آنچه خدا برای او و یا در حقّ او کرده»، همان حکم و قضای الهی است، و این که گفته شده «خوشایندش باشد، یا نباشد»، منظور، بلا و نعمت است.
در حدیث دیگری که از امام علی(علیه السلام) نقل شده است، می توان تقسیم قضا به دو بخش سود و زیان را مشاهده کرد. ایشان می فرماید:
إنْ عَقَدْتَ أیمَانَک فَارْضَ بِالمَقضِی عَلَیک وَلَک، وَ لا تَرْجُ أحَداً إلّا اللّهَ، وَانْتَظِرْ مَا
ص: 105
1- . الصَّبرُ والرِّضَا عَنِ اللّهِ رَأسُ طاعَةِ اللّه، وَمَن صَبَرَ وَ رَضِی عَنِ اللّه فیما قَضَی عَلَیهِ فیما أحَبَّ أو کرِهَ، لَم یقضِ اللّهُ لَهُ فیما أحَبَّ أو کرِهَ إلّا مَا هُوَ خَیرٌ لَهُ (الکافی، ج2، ص60، ح3).
2- . اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَوَفِّقنی لِقَبولِ مَا قَضَیتَ لِی وَعَلَی، وَرَضِّنی بِمَا أخَذتَ لِی وَمِنِّی (الصحیفة السجادیة، ص62، دعای 14؛ المصباح، کفعمی، ص280).
3- . یا بُنَی، أحُثُّک عَلی سِتِّ خِصالٍ، لَیسَ مِنهَا خَصلَةٌ، إلّا وَ هِی تُقَرِّبُک إلی رِضوانِ اللّهِ، وَتُبَاعِدُک مِن سَخَطِهِ:... وَالثَّانِیةُ: الرِّضَا بِقَضَاءِ اللّهِ فیما أحبَبتَ وَکرِهتَ... (کنز الفوائد، ج2، ص164).
4- . الکافی، ج8، ص8، ح1؛ بحار الأنوار، ج78، ص217، ح93.
أتَاک بِهِ القَدَر.(1)
اگر ایمانت را استوار کردی، به قضا [ی الهی]، چه به زیان و چه به سود خود، خشنود باش و به کسی جز خدا امید نبند، و در انتظار چیزی باش که قَدَر برایت پیش می آورد.
در همۀ روایاتی که بیان شد، به نوعی گفته شده که قضای الهی، یا خوشایند است و یا ناخوشایند.(2) اگر این را در کنار آن دسته از روایات بگذاریم که سه واژۀ قضاء و بلاء و نعماء را با هم آورده بودند، معلوم می شود که خوشایندِ قضای الهی، همان وضعیت نعماء است و ناخوشایندِ قضای الهی، همان وضعیت بلاء. از این رو می توان گفت که قضاء، در دو شکل بلاء و نعماء، نمود پیدا می کند و عینی می شود.
بنا بر این، تقدیر خداوند متعال بر خیر، استوار است و بر همین اساس، رضا به قضای الهی و صبر بر بلای او و شکر نعمت هایش، توجیه می یابد. امام صادق(علیه السلام) سخنی از خداوند متعال را نقل می کند که رضا، صبر و شکر را بر پایۀ اصل «خیر بودن قضا»استوار نموده است:
عَبدِی المُؤمِنُ لا أصرِفُهُ فی شَیءٍ إلّا جَعَلتُهُ خَیرا لَهُ، فَلیرضَ بِقَضائی، وَلیصبِر عَلی بَلائی، وَلیشکر نَعمائی، أکتُبهُ - یا مُحَمَّدُ - مِنَ الصِّدّیقینَ عِندی.(3)
بندۀ مؤمنم را در چیزی نمی افکنم، جز این که آن را برایش خیر قرار می دهم. پس باید به حکم من خشنود، بر بلای من شکیبا، و برای نعمت های من، سپاس گزار باشد. ای محمّد! او را جزو راستانِ پیشگاه من بنویس.
در حدیث دیگری از امام صادق(علیه السلام)، خداوند متعال به صورت ریزتر، به برخی مصداق ها نیز اشاره کرده و عناوین سه گانه را بر همان اصل بنیادین، بنا نهاده است:
یا موسَی بنَ عِمرانَ، ما خَلَقتُ خَلقا أحَبَّ إلَی مِن عَبدِی المُؤمِنِ، فَإِنّی إنَّما أبتَلیهِ لِما هُوَ خَیرٌ لَهُ، واُعافیهِ لِما هُوَ خَیرٌ لَهُ، وأزوی عَنهُ ما هُوَ شَرٌّ لَهُ لِما هُوَ خَیرٌ لَهُ، وأنَا أعلَمُ
ص: 106
1- . مختصر بصائر الدرجات، ص363، ح418.
2- . البته در برخی روایات، تنها به یک قسم از اقسام قضا، اشاره شده است. برای نمونه، امام زین العابدین(علیه السلام) می فرماید: «الرِّضا بِمَکروهِ القَضاءِ أرفَعُ دَرَجاتِ الیقینِ؛ خشنودی به قضای ناخوشایند، بالاترین درجۀ یقین است» (تحف العقول، ص278؛ بحار الأنوار، ج78، ص135، ح1). این، منافاتی با آنچه گذشت ندارد؛ چرا که به جهت برخی شرایط، گاه به بخشی که نیاز است، اشاره می شود، نه کلّ یک بحث.
3- . الکافی، ج2، ص61، ح6؛ کتاب المؤمن، ص27، ح48.
بِما یصلُحُ عَلَیهِ عَبدی، فَلیصبِر عَلی بَلائی، وَلیشکر نَعمائی، وَلیرضَ بِقَضائی، أکتُبهُ فِی الصِّدّیقینَ عِندی، إذا عَمِلَ بِرِضائی وأطاعَ أمری.. (1)
ای موسی بن عمران! آفریده ای که نزد من محبوب تر از بندۀ مؤمنم باشد، نیافریدم؛ چرا که او را به چیزی که برایش خیر است، گرفتار ساختم و او را با چیزی که برایش خیر است، آسایش بخشیدم و او را از چیزی که برایش بد بود، به خاطر چیزی که برایش خیر بود، باز داشتم، و من به چیزی که بندۀ من بدان سر و سامان می گیرد، داناترم. پس باید بر بلای من شکیبا، برای نعمت های من سپاس گزار، و به حکم من خشنود باشد. او را جزو راستانِ نزد من بنویس، هنگامی که مطابق خشنودی من رفتار کرد و فرمان مرا پیروی نمود.
آنچه گذشت، به تقدیر تکوینی مربوط بود. تقدیر تشریعی نیز باید مورد بررسی قرار گیرد. همان گونه که در بحث ماهیت گفتیم، تکلیف را به جهت دشواری هایی که دارد، جزء امور ناخوشایند قرار دادیم. امور ناخوشایند نیز نیازمند صبرند. صبر یعنی «تحمّل کردن سختی ها و دشواری ها، و پرهیز کردن از جَزَع و بی تابی». موضوع اساسی صبر «امور ناخوشایندی» است که نفس در برابر آنها بی تاب می شود و به جَزَع و فزع روی می آورد. پس موضوع صبر، امور مکروه و ناخوشاینداست. حال این ناخوشایندی، یا به خاطر لذّتی است که باید ترک شود و یا محنتی که باید تحمّل شود. به همین جهت، در روایات اسلامی، صبر به دو قسم صبر بر محنت و صبر از لذّت تقسیم شده است.(2) بر اساس روایات اسلامی، طاعت، همراه با محنت است و معصیت، همراه با لذّت. لذا انجام دادن طاعت و ترک معصیت، هر دو سخت و ناخوشایندند. امام علی(علیه السلام) پس از بیان جمله ای از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله)(3) می فرماید:
واعْلَمُوا أنَّه ما مِن طاعةِ اللّهِ شیءٌ الا یأتی فی کرهٍ، و ما مِن مَعصیةِ اللّهِ شیءٌ الا یأتی فی شهوةٍ.(4)
بُعد دیگر امور ناخوشایند که باید پذیرفته شوند، بلاها هستند که در بحث پیش گذشت. بنا بر
ص: 107
1- . الکافی، ج2، ص61، ح7، الامالی، مفید، ص93؛ الأمالی، طوسی، ص238، ح421.
2- . امام علی(علیه السلام) در این باره می فرماید: الصبرُ صبران: صبرٌ عَلی ما تَکرَهُ، وصبرٌ عَمَّا تُحِبُّ )نهج البلاغة،حکمت 55؛ غرر الحکم،ح1862 و 1892).
3- . امام علی(علیه السلام): إنَّ الجَّنَة حُفَّتِ بِالمَکارِهِ وإنَّ النّارَ حُفَّتِ بِالشَّهواتِ (نهج البلاغة، خطبۀ 176).
4- . نهج البلاغه، خطبۀ 176.
این، صبر بر محنت، شامل صبر بر بلا و صبر بر طاعت می شود و صبر از لذّت نیز صبر از معصیت را دربرمی گیرد. به همین جهت در روایات، گاه صبر را سه گونه بیان کرده اند.(1)
مناسبات میان واکنش ها
پس از این، نوبت به یافتن نسبت میان واکنش هاست. از آنچه گذشت، به راحتی می توان نسبت میان واکنش های سه گانۀ: رضا، شکر و صبر را به دست آورد. در حقیقت، رضا، به دو قسمِ شکر و صبر تقسیم می شود؛ چرا که رضا، واکنش به قضا است، صبر، واکنش به ناخوشایندها (بلا و تکلیف)، و شکر، واکنش به خوشایندها (نعماء). حال اگر قضا به دو موقعیت خوشایند و ناخوشایند تقسیم شد، رضامندی نیز به دو ویژگیِ شکر و صبر تقسیم می شود و این بدان معناست که رضامندی نسبت به اصل تقدیر، در مقام عمل نیز یا در شکل شکر و یا در شکل صبر، نمود پیدا می کند.
تصویر
نمودار (5 - 1) وضعیت مطلوب(رضامندی)
از مجموع آنچه گذشت، به دست می آید که رضامندی در حوزۀ خوشایندها و ناخوشایندهای زندگی، با دو مسئلۀ مهمّ شکر و صبر نیز ارتباط پیدا می کند. البته تحقّق شکر و صبری که تأمین کنندۀ رضامندی باشند، نیازمند عواملی هستند که در جای خود بدان ها خواهیم پرداخت (عوامل زمینه ساز). آنچه در این جا مهم است این که برای رضامندی، دو مؤلّفۀ شکر و صبر نیز وجود دارند که به دو موقعیت خوشایند (نعمت) و ناخوشایند (نقمت و تکلیف) ناظرند. بنا بر این، تحقّق صبر و شکر، به انسان کمک می کند
ص: 108
1- . روایت معروفی را مرحوم کلینی در الکافی نقل کرده که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) صبر را این گونه تقسیم نموده است: «الصبرُ ثلاثةٌ: صبرٌ عندَ المُصیبَةِ، وصبرٌ عَلی الطاعةِ، وصبرٌ عَن المَعصیةِ» (الکافی، ج2، ص91، ح15).
که در هر دو موقعیت خوشایند و ناخوشایند، راضی و خرسند باشد.
امّا در طرف مقابل، اگر انسان در ناخوشایندها، نابردبار (جَزَع) و در خوشایندها، ناسپاس(کُفران) باشد، موجب نارضایتی و ناخرسندی خواهد شد که در ادبیات دین، با عنوان «سَخَط» از آن یاد می شود. پس روشن می شود که نارضایتی، با بی تابی در سختی ها، و ناسپاسی در خوشی ها ارتباط دارد. این جا نیز نسبتِ میان چند مفهوم دیگر روشن شد. سَخَط، جَزَع و کُفر، واژه های سه گانه ای هستند که نه در عرض یکدیگرند و نه جدا از هم؛ بلکه جَزَع و کُفران، از اقسام سَخَط و نمود عینیِ آن در صحنۀ زندگی اند.
تصویر
نمودار (5 - 2) وضعیت نامطلوب(نارضایتی)
ب - رضایت از معیشت، روابط و نظام
در آنچه گذشت، اشاره شد که خیر بودن، رضایت می آورد. بر همین اساس، هر جا و در هر بُعد از ابعاد زندگی که خیر وجود داشته باشد، باید احساس رضایت نیز به وجود آید. آنچه در این جا مهم است این که در بارۀ رضایت از تقدیر، در روایات مخصوصش تصریح شده بود. امّا در روایات مربوط به حوزه های زندگی (معیشت، روابط اجتماعی و نظام سیاسی)، شاید این تصریح وجود نداشته باشد؛ امّا قاعدۀ کلّی در بارۀ این دو نیز صدق می کند؛ یعنی معیشت خوب، روابط خوب و نظام خوب، رضایت آور خواهند بود. دلیل عدم تصریح هم این است که معیشت، روابط و نظام، حوزه های زندگی ای هستند که تحت تقدیر قرار
ص: 109
می گیرند. در حقیقت، تقدیر، حالتی کلّی است که ابعاد آن، شامل همۀ حوزه ها می شود؛ چرا که هر کدام، از سویی تابع دو وضعیت خوشایند و ناخوشایند، و از سوی دیگر، پیرو تکالیف خاص خودشان هستند. اگر فرد از روابط خوب با دیگران برخوردار باشد، احساس رضایت از این روابط هم خواهد داشت و اگر کسی در یک نظام سیاسی خوب زندگی کند، احساس رضایت از نظام هم خواهد داشت. همچنین در همۀ این سه حوزه، باید صبر در برابر سختی های آن و شکر در بارۀ خوبی های آن نیز وجود داشته باشد. این که معیارها و شاخص های یک معیشت خوب، ارتباط خوب و نظام سیاسی خوب چیست، مسئلۀ دیگری است که باید در جای خود بدان پرداخت. آنچه در این جا مهم است این که احساس رضایتمندی، شامل این سه حوزه نیز می شود.
جمع بندی
از آنچه گذشت، روشن می شود که خیر، از طریق ایجاد احساس رضایت، موجب شادکامی می شود. وقتی فرد دریابد که زندگی او بر خیر، استوار است، احساس رضایت می یابد و ازهمین طریق، بر احساس شادکامی اثر می گذارد. همین خیر بودن، موجب صبر در ناخوشایندها (مصیبت و تکلیف) و شکر در خوشایندها (شکر) می شود. در حقیقت، رضا، به دو قسمِ شکر و صبر تقسیم می شود؛ چرا که رضا، واکنش به قضا است و صبر، واکنش به ناخوشایندها (بلاء و تکلیف)، و شکر، واکنش به خوشایندها (نعماء). حال اگر قضا به دو موقعیت خوشایند و ناخوشایند تقسیم شد، رضامندی نیز به دو ویژگیِ شکر و صبر تقسیم می شود و این بدان معناست که رضامندی نسبت به اصل تقدیر، در مقام عمل نیز یا در شکل شُکر و یا در شکل صبر، نمود پیدا می کند. البته تحقّق شُکر و صبری که تأمین کنندۀ رضامندی باشند، نیازمند عواملی هستند که در جای خود بدان ها خواهیم پرداخت (عوامل زمینه ساز). آنچه در این جا مهم است این که برای رضامندی، دو مؤلّفۀ شُکر و صبر نیز وجود دارد که ناظر به دو موقعیت خوشایند (نعمت) و ناخوشایند(نقمت و تکلیف) است. بنابر این، تحقّق صبر و شُکر، به انسان کمک می کند که در هر دو موقعیت خوشایند و ناخوشایند، راضی و خرسند باشد. وقتی کسی نسبت به اصل تقدیر، رضایت داشت و بر
ص: 110
اساس آن، بلاها و تکالیف، او را بی تاب نکردند و نعمت ها نیز مورد توجه او قرار گرفتند، در مجموع، به احساس شادکامی کمک خواهد کرد.
نکته ای که باید بدان توجه کرد این که ما در این بحث، به دنبال اثبات این بودیم که خیر، رضایت آور است؛ ولی این خیر، صرفاً در تقدیر خیر و به دست خداوند متعال نیست؛ بلکه انسان نیز در ساختن آن نقش دارد - که در بحث عوامل بدان خواهیم پرداخت - . بنا بر این، اگر نسبت به تقدیر باور خیر داشته باشیم (خیرباوری) و زندگی خوب را بسازیم (خیرآوری)، شادکامی تحقّق خواهد یافت. این موضوع را در فصل دهم، بحث خواهیم کرد.
2. ساز و کار تأثیر سرور بر شادکامی
اشاره
همان گونه که در تعریف شادکامی گذشت، بعد دوم شادکامی، سرور است. مسئله ای که وجود دارد این است که کارکرد روانی سرور چیست و چه تأثیری در وجود انسان بر جایمی گذارد؟ از دیدگاه اسلام، شادی، موجب نشاط در انسان می گردد(1) و از این طریق در احساس شادکامی تأثیر می گذارد. برای توضیح بیشتر، بیان موارد زیر لازم است:
معنای نشاط
ابن فارس، در تعریف مادۀ نشط، از دو واژۀ «اهتزاز»(2) و «حرکت» استفاده می کند و
ص: 111
1- . روایاتِ با واژۀ نشاط، هر چند مسئلۀ مهمّی را بیان می دارند، امّا تعداد زیادی را تشکیل نمی دهند. در حقیقت، این روایات به اصل مسئله یعنی بُعد هیجانی شادکامی پرداخته اند و روایاتی با کلیدواژه های دیگر نیز عوامل آن را بیان نموده اند. هر چند عوامل را در جای خود طرح خواهیم کرد، امّا برای روشن شدن مستندات اسلامی این بُعد، به آنها اشاره می کنیم. یکی از این عناوین، عنوان «سرور» است. همان گونه که در ادامه خواهیم گفت، روایات «سرور»، نقش سرور را در ایجاد نشاط یادآور شده و عوامل آن را برشمرده اند. این روایات در حقیقت، عوامل تأمین کنندۀ نشاط را معرفی نموده اند. عنوان دیگر، «سعادت» است. همان گونه که پیش تر گذشت، سعادت، نزدیک ترین مفهوم به شادکامی است. در روایات سعادت نیز هر چند به طور مشخّص به واژۀ نشاط یا مانند آن اشاره نشده، امّا این مفهوم را می توان در لا به لای مباحث آن یافت. روایات سعادت، از ورود به این گونه مباحث خودداری کرده اند و بیشتر به معرّفی سعادت و عوامل آن از دیدگاه اسلام پرداخته اند. بخشی از عوامل آن به بُعد نشاط و لذّت در شادکامی مربوط می شوند. در حقیقت، روایات سعادت، بدون تصریح به عنوان نشاط یا لذّت و مانند آن، عوامل تأمین کنندۀ آن را بیان نموده اند که إن شاء اللّه در جای خود بیان خواهند شد. لذا تصریح نشدن به نام نشاط در این دسته از روایات، به معنای بیگانه بودن آنها با این بُعد از شادکامی نیست.
2- . ابن فارس، ماده «هزّ» را به حرکت و تکان خوردن یک چیز معنا کرده و کاربرد آن را در اموری همچون به حرکت در آوردن آب قنات، حرکت گیاهان به واسطۀ باد، و حرکت خودِ باد دانسته است (معجم مقاییس اللغة، ص994).
«نشاط» را حالتی شناخته شده در انسان می داند که به دلیل وجود این ویژگی، چنین واژه ای برای بیان آن انتخاب شده است. وی در توصیف این حالت، از واژۀ «تفتح» نیز استفاده کرده که به معنای گشودگی و انبساط نفس است.(1) خلیل فراهیدی در کتاب العین، از اصطلاح «طیب النفس» استفاده کرده و بر اساس آن، مادۀ نشط را به معنای آمادگی و سرزندگی نفس برای انجام دادن کار و مانند آن می داند.(2)
ابن منظور نیز همانند خلیل در معنا کردن نشاط به آمادگی برای عمل، به حدیث عباده از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) اشاره می کند و می گوید: «بایعت رسول اللّه(صلی اللهعلیه وآله) علی المنشط والمکره». آن گاه در بیان معنای کلمۀ منشط، آن را به معنای کاری می داند که انسان برای آن شاداب بوده و نسبت به آن سبک بال است و برای آن، اقدام لازم را انجام می دهد.(3)
البته ابن منظور، نشاط را به «ضدّ الکَسِل» نیز تعریف کرده است.(4) یکی از راه های شناخت یک واژه، استفاده از مفهوم مخالف آن است. لذا بررسی این واژه نیز می تواند مفهوم نشاط را روشن تر سازد. ابن فارس، از واژه های «تثاقل» و «قعود» استفاده نموده و کَسِل را به سنگینی نسبت به انجام دادن یک کار و نشستن و دست کشیدن از آغاز کار یا به انجام نرساندن کار، تعریف نموده است.(5) ابن منظور، خلیل فراهیدی و طریحی نیز آن را به «سنگینی نسبت به اموری که کوتاهی در آنها شایسته نیست»، تعریف کرده اند.(6) ابن قتیبه، کَسِل را با واژۀ «فَتَر» به معنای سستی، معنا کرده است.(7)
ص: 112
1- . النون والشین والطاء أصل صحیح یدلّ علی اهتزاز وحرکة. منه النشاط معروف وهو لما فیه من الحرکة والاهتزاز والتفتح... (همان، ص954).
2- . نشط الانسان: طیب النفس للعمل و نحوه ( العین، ج6، ص237).
3- 4. وهو الامر الذی تنشط إلیه وتخف إلیه وتؤثر فعله (لسان العرب، ج7، ص413).
4- 5. النشاط: ضد الکسل یکون فی الانسان و الدابة (همان جا).
5- 6. الکاف والسین واللام اصل صحیح، وهو التثاقل عن الشیء والقعود عن اتمامه او عنه... والاکسال: ان یخالط الرجل اهله ولا ینزل... وامرأة مکسال: لا تکاد تبرح بیتها (معجم مقاییس اللغة، ص859). نیز، ر. ک: الصحاح، ج5، ص1810.
6- . الکسل: التثاقل عما لا ینبغی ان یتثاقل عنه ( لسان العرب، ج11، ص587؛ العین، ص310).
7- . غریب الحدیث، ج1، ص14.
واژۀ نشاط و مشتقّات آن، کاربردهای گوناگونی دارند که همگی بر اساس جوهر معنایی ای است که بیان شد. ابن منظور، معتقد است که وقتی واژۀ «نشط» در بارۀ مکان به کار رود، به معنای خارج شدن از آن و همچنین حرکت از سرزمینی به سرزمین دیگر خواهد بود.(1) خلیل نیز بیان می کند که وقتی این واژه در بارۀ راه (طریق) یا مسئله های زندگی به کار رود، به معنای خروج از راه به این سو یا آن سوست(2) که ریشه در همان حرکت دارد. از این رو، عرب ها، واژۀ «ناشط» را برای گاو وحشی ای که از سرزمینی به سرزمین دیگر حرکتمی کند، استفاده می نمایند(3) که نشانۀ فعّال بودن آن است و یا به شتری که با شدّت حرکت می کند، «نشطت الناقة فی سیرها» می گویند(4) که به دلیل پُرتحرّکی آن است. بر همین اساس، راغب در تفسیر لغوی آیۀ (وَ ٱلنَّاشِطَاتِ نَشْطًا)،(5) آن را به ستارگانی که از مشرق به مغرب و یا از مغرب به مشرق در حرکت اند، تفسیر می کند و یا مراد از آن را فرشتگانی می داند که روح را قبض می کنند.(6) همچنین به چهارپای چاق، «نشط الدابة» می گویند.(7) چاق شدن می تواند نشانۀ سرزندگی و سرخوشی باشد. نیز برای قومی که چهارپایان سرزنده داشته باشند، عبارت «انشط القوم» به کار می رود.(8)
واژۀ «الانشوطة» به گِرِهی گفته می شود که همانند گره شلوار، به راحتی باز می گردد. برخی گفته اند که این، نوعی گره است که وقتی یک طرف آن گرفته و کشیده شود، باز می گردد. البته وقتی در این حوزه به کار می رود، مادۀ «انشط» به معنای باز کردن و «نشط»
ص: 113
1- . ونشط من مکان: خرج و کذلک اذا قطع من بلد الی بلد ( لسان العرب، ج7، ص413).
2- 4. وطریق ناشط ینشط من الطریق الاعظم یمنة ویسرة... وکذلک النواشط من المسایل ( العین، ج6، ص237).
3- 5. خلیل: الناشط: اسم للثور الوحشی و هو الخارج من ارض الی ارض (همان جا). نیز، ر. ک: لسان العرب، ص413؛ معجم مقاییس اللغة، ص / 954.
4- 6. ابن فارس: ونشطت الناقة فی سیرها، اذا اشتدت (همان، ص954).
5- . سورۀ نازعات، آیۀ 2.
6- . قیل أراد بها النجوم الخارجات من المشرق إلی المغرب بسیر الفلک، او السائرات من المشرق إلی مغرب بسیر انفسها من قولهم ثور ناشط خارج من أرض إلی أرض، وقیل الملائکة تنشط ارواح الناس أی تنزع (مفردات الفاظ القرآن، ص493).
7- . ونشط الدابة: سمن... ( لسان العرب).
8- . وانشط القوم إذا کانت لهم دواب نشیطة (همان جا).
به معنای گره زدن خواهد بود؛(1) امّا گره «انشوطة» یعنی گرهی که به سادگی باز می شود، نه هر گرهی. راغب احتمال می دهد که آیۀ (وَ ٱلنَّاشِطَاتِ نَشْطًا)،(2) اشاره به فرشتگانی باشد که امور دنیا را به راحتی می چرخانند.(3)همچنین عبارت «انشط البعیر» برای باز کردن گره آن، و عبارت «انشط العقال» برای کشیدن گره و باز کردن آن، و عبارت «انشط الحبل» برای کشیدن و گشودن گره ریسمان به کار می رود.(4) خلیل، واژۀ انتشاط را نیز به معنای کشیدن تا گشوده شدن می داند.(5)
ابن منظور در بارۀ کاربرد واژۀ «انتشاط» معتقد است که وقتی کسی سر حال، به سوارکاری می پردازد و وقتی از سواری خسته می شود و از آن پیاده می گردد، و نیز به کسی که پس از سوارکاری طولانی، از مرکب خود پیاده می شود تا رفع خستگی کند، عبارت «رجل منتشط» به کار می رود.(6)
همچنین در زبان عرب، ضرب المثلی با این عبارت به کار می رود: «کأنّما انشط من عقال؛ گویا از بند، رها شده است» که در مواردی همچون اقدام کردن فوری و بدون سستی به یک کار، خوب شدن بیماری، بازگشت فرد بیهوش به حالت اوّل و فرستاده ای که به سرعت عازم می شود، به کار می رود. در روایات نیز این اصطلاح به کار رفته که به معنای
ص: 114
1- . لذا ابن اثیر معتقد است که به کاربردن واژۀ نشط در «کأنّما نشط من عقال» صحیح نیست. صحیح آن «کأنّما انشط من عقال» است (النهایة، ج5، ص49).
2- . سورۀ نازعات، آیۀ 2.
3- 4. وقیل الملائکة التی تعقد الاُمور من قولهم نشطت العقدة، وتخصیص النشط وهو العقد الذی یسهل حله تنبیهاً علی سهولة الأمر علیهم (مفردات الفاظ القرآن).
4- 5. والانشوطة: عقدة [یسهل انحلالها] کعقدة السراویل... وانشطت البعیروانشطت العقال: اذا مددت انشوطته فانحلت ( العین، ج6، ص237). نشطت العقده: اذا عقدتها و انشطتها و انتشطتها: اذا حللتها (النهایة). والانشوطة: عقدة یسهل انحلالها مثل عقدة التکة... وقیل الانشوطة عقدة تمد بأحد طرفیها فتنحل... وقد نشط الانشوطة ینشطها نشطاً ونشطها: عقدها وشدها وأنشطها: حلّها. ونشطت العقد اذا عقدته بانشوطة. وانشط البعیر: حلّ انشوطته. وانشط العقال: مدّ انشوطته فانحل. وانشطت الحبل: مد حتی ینحلّ... ( لسان العرب، ج7، ص413).
5- 6. وکذلک الانتشاط وهو مدک شیئاً الیک حتی ینحل ( العین).
6- . ورجل منتشط: إذا کانت له دابة یرکبها فإذا سئم الرکوب نزل عنها. ورجل منتشط من الانتشاط اذا نزل عن دابته من طول الرکوب... ( لسان العرب).
گشودن سِحر و جادوست.(1) همۀ این موارد، نشان از تحرّک و پویایی، و رخت بستن عوامل سستی و ناشادابی است.
از آنچه گذشت به دست می آید که نشاط ترکیبی است از:
یک. انبساط؛ یعنی باز بودن و گشایش روان که ضدّ انقباض و تنگنای روانی است. فردبانشاط، روح و روان خود را رها و باز و گسترده می بیند و احساس فشار و خفگی و در تنگنا بودن ندارد.
دو. اهتزاز؛ یعنی حرکت و جنب و جوش. فرد بانشاط، احساس سبکبالی می کند و همیشه در حال تحرّک و جنب و جوش است.
سه. حسّ خوب؛ فرد بانشاط، حسّ خوب و خوشایندی دارد که در آن، شور و شعف فراوان وجود دارد.
بنا بر این، نشاط، به حالتی از برانگیختگی، هیجان، سبک بالی، بسط نفس، گشودگی و سرزندگی روحی و روانی گفته می شود که در عمل، موجب تحرّک و پویایی انسان می گردد و ضدّ خمودگی، سنگینی، بی حالی، قبض نفس و کسالت روحی و روانی است که به رکود و ایستایی می انجامد.
کارکردهای سرور
اشاره
در متون دینی، کاربردهایی برای لذّت و سرور بیان شده اند که می توانند به این پرسش پاسخ دهند. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) بیان می دارند که انسان باید بخشی از وقت خود را برای لذّت های حلال بگذارد و در تبیین آن، سه اثر برای آن ذکر می کنند:(2) یکی، کمک و یاوری برای انجام
ص: 115
1- . ویقال للآخذ بسرعة فی أی عمل کان، وللمریض إذا برأ وللمغشی علیه إذا افاق، وللمرسل فی أمر یسرع فیه عزیمته: کأنّما نشط من عقال، ونشط أی حلّ (همان جا). خلیل: ویقال للمریض یسرع بروءه، وللمغشی علیه تسرع افاقته، وللمرسل فی امر یسرع فیه عزیمته: کانما انشط من عقال (العین).
2- . وعلى العاقل ما لم یکن مغلوبا على عقله أن یکون له ساعات: ساعة یناجی فیها ربه(عزوجل) وساعة یحاسب فیها نفسه، وساعة یتفکر فیما صنع اللّه تعالى وساعة یخلو فیها بحظ نفسه من الحلال، وإن هذه الساعة عون لتلک الساعات واستجمام للقلوب وتفریغ لها (معانی الأخبار، ص334). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) - فی ذِکرِ ما فی صُحُفِ إبراهیمَ(علیه السلام): وعَلَى العاقِلِ مالَم یکن مَغلوبا عَلى عَقلِهِ أن یکونَ لَهُ ← → ساعاتٌ: ساعَة یناجی فیها رَبَّهُ(عزوجل) وساعَة یحاسِبُ نَفسَهُ، وساعَة یتَفَکرُ فیما صَنَعَ اللّهُ (عزوجل) إلَیهِ، وساعَة یخلو فیها بَحَظِّ نَفسِهِ مِن الحَلالِ؛ فَإِنَّ هذِهِ السّاعَة عَونٌ لِتِلک السّاعاتِ وَاستِجمامٌ لِلقُلوبِ، وتَوزیعٌ لَها (الخصال، ص525، ح13؛ معانی الأخبار، ص334؛ بحار الأنوار، ج77، ص73، ح1). امام صادق(علیه السلام): إنَّ فی حِکمَة آلِ داوودَ:... ینبَغی لِلمُسلِمِ العاقِلِ أن یکونَ لَهُ ساعَة یفضی بِها إلى عَمَلِهِ فیما بَینَهُ وبَینَ اللّهِ(عزوجل)، وساعَة یلاقی إخوانَهُ الَّذینَ یفاوِضُهُم ویفُاوِضونَهُ فی أمرِ آخِرَتِهِ، وساعَة یخلّی بَینَ نَفسهِ ولَذّاتِها فی غَیرِ مُحرَّمٍ، فَإِنَّها عَونٌ عَلى تِلک السّاعَتَینِ (الکافی، ج5، ص87، ح1).
دادن امور زندگی (عون)؛ دیگری، جمع کردن نیروی قلب که ضدّاضطراب و پراکندگی است (استجمام)؛ و سومی، زدودن خستگی روانی، برطرف کردن اشتغال های ذهنی و ایجاد آسودگی است (تفریغ/توزیع).
امام کاظم(علیه السلام) نیز از لذّت های حلال به عنوان عامل قدرتمندیِ انسان و کمک گرفتن برای امور دین و دنیا یاد کرده است (قدرت و استعانت).(1) در برخی دیگر از روایات، از لذّت ها با عنوان «نُشرة» یاد شده است.(2) نُشْرة از ریشۀ «نشر» گرفته شده و به معنای انبساط و باز شدن، و ضدّ انقباض و گرفتگی است. همین معنا در برخی دیگر از روایات با تعبیر «بسط نفس» آمده است (بسط).(3)
از مجموع این متون به دست می آید که لذّت و سرور، چند کارکرد دارد:
الف - فراغت روانی (تفریغ/توزیع)
انسان به خاطر کار و تلاش برای زندگی، دچار خستگی جسمی و روانی می شود و ذهن او
ص: 116
1- . اجتَهِدُوا فی أن یَکونَ زَمانُکُم أربَعَ ساعات: ساعَةً لِمُناجاةِ اللّهِ، وساعَةً لِأمرِ المَعاشِ، وساعَةً لِمُعاشَرَةِ الإخوانِ والثِّقاتِ الَّذینَ یُعَرَّفونَکُم عُیوبَکُم ویُخلِصونَ لَکُم فی الباطِنِ، وساعَةً تَخلونَ فیها لِلَذّاتِکُم فی غَیرِ مُحَرَّمٍ، و بِهذِهِ السّاعَةِ تَقدِرونَ عَلی الثلاثِ ساعاتٍ... اِجعَلوا لِأَنفُسِکم حَظّا مِنَ الدُّنیا بِإِعطائِها ما تَشتَهی مِنَ الحَلالِ وما لا یثلِمُ المُروءَةَ وما لا سَرَفَ فیهِ، وَاستَعینوا بِذلِک عَلی اُمورِ الدّینِ، فَإِنَّهُ رُوِی: لَیسَ مِنّا مَن تَرَک دُنیاهُ لِدینِهِ، أو تَرَک دینَهُ لِدُنیاهُ (تحف العقول، ص410؛ فقه الرضا، ص337؛ بحار الأنوار، ج78، ص321، ح18).
2- . امام صادق(علیه السلام): النُشرَةُ فی عَشَرَةِ أشیاءَ: المَشی، وَالرُّکوبِ، وَالاِرتِماسِ فِی الماءِ، وَالنَّظَرِ إلَی الخُضرَةِ، وَالأَکلِ وَالشُّربِ، وَالنَّظَرِ إلَی المَرأَةِ الحَسناءِ، وَالجِماعِ، وَالسِّواک، ومُحادَثَةِ الرِّجالِ (الخصال، ص443، ح37؛ بحار الأنوار، ج73، ص322، ح2).
3- . امام علی(علیه السلام): السُّرورُ یَبسُطُ النَّفسَ ویُثیرُ النَّشاطَ. الغَمُّ یَقبِضُ النَّفسَ ویَطوِی الاِنبِساطَ (غرر الحکم، ح2023 و ح2024).
درگیر مسائل فراوانی می گردد. این وضعیت اگر ادامه پیدا کند، بدن و به ویژه روان انسان را فرسوده می کند و از کارایی می اندازد. تفریح و سرور، فرصتی به وجود می آورد که بدن و روان انسان را از کوران امور و درگیری های زندگی خارج می کند و تمرکز بر کار را از بین می برد و موجب استراحت می شود و در نتیجه، خستگی جسمی و روانی و اشتغال ذهنیِ ایجاد شده را از بین می برد.
ب - جمع کردن توان روانی (استجمام)
انسان برای انجام دادن امور زندگی به ویژه در بُعد روانی، به انرژی و توان نیازمند است. تمرکز بر کار و خستگی جسمی و روانیِ ناشی از آن، سبب تحلیل رفتن قوا و پراکنده شدن نیروهای انسان می گردد. تداوم کار و درگیر بودن با مسائل، فرصت تجدید قوا را از بین می برد و موازنۀ تأمین انرژی و مصرف آن بر هم می خورد. در این وضعیت، سرور و لذّت، موجب جمع شدن نیروی انسان می گردند. این بدان جهت است که اوّلاً نقطه های درگیر شدن انسان کاهش می یابد. هنگام کار و تلاش، ذهن انسان باید با موضوعات فراوانی درگیر شود و آنها را مدیریت نماید. با استراحت و سرور، نقاط درگیری تعطیل می شوند و ذهن انسان به قرارگاه خود فراخوانی می شود. ثانیاً مصرف انرژی به کمترین میزان آن، کاهش می یابد. با تعطیل شدن نقاط درگیری و فراخوانی فکر و روان، از نیاز به انرژی کاسته می شود. ثالثاً فرصت و منبع تأمین انرژی فراهم می شود. روح انسان باید انرژی لازم برای فعالیت را فراهم آورد. این امر، هم نیازمند فرصت است و هم نیازمند منبع تغذیه. با تعطیل شدن کارها و پرداختن به سرور و تفریح، هم فرصت تأمین انرژی فراهم می شود و هم منبع آن تأمین می گردد. از این رو، موازنۀ انرژی به نفع تولید و تأمین آن تغییر می کند و ذخیرۀ لازم برای دور بعد آماده می شود.
ج - بسط روانی (بسط / نشرة)
روان انسان برای بررسی امور و پاسخ به نیازهای زندگی، به فضای باز روانی نیاز دارد تا امکان جولان و حرکت داشته باشد. امّا مشکلات و سختی های زندگی و اشتغالات آن، روح
ص: 117
و روان انسان را دچار بستگی و انقباض می کند. سرّ آن نیز این است که در جریان زندگی، مسائل گوناگون و گاه دشوار و تهدید کننده، از هر سو به انسان هجوم می آورند. این هجوم چندگانه، روان انسان را محاصر می کنند و به مرور با پیشروی، فضا را برای روان انسان، تنگ می کنند. این امر، سبب می شود که میدان عمل برای روح و روان انسان تنگ گردد و امکان تحرّک لازم برای مانورهای روح و روان را از بین ببرد. در این میان، تفریح وسرور، عوامل تنیدگی زا را از میدان بیرون می کند و پس از باز کردن فضا، و روح و روان انسان را از تنگنا خارج می کند و حالتی از بسط و گستردگی را به وجود می آورد. با این کار، مشکلات و مسائل به عقب رانده می شوند و آرایش جدیدی در روان انسان شکل می گیرد.
د - آمادگی و توانمندی (عون / استعانت / قدرت)
پس از آن که در زمان تفریح و سرور، خستگی روانی زدوده شد و نیروهای روانی، جمع گردیدند و بسط روانی به وجود آمد، انسان بر انجام دادن امور زندگی خود توانمند می شود و آمادگی ادامۀ زندگی را پیدا خواهد کرد.
این مجموعه، حالتی از نشاط و سرزندگی و پویایی را به وجود می آورد. بنا بر این، لذّت و سرور با این ساز و کار، بر احساس شادکامی انسان اثر می گذارد.
3. زندگی موحّدانه
اشاره
تا کنون، پایۀ نظری رضامندی و نشاط را بررسی کردیم. اکنون بهتر می توان پایۀ نظری کلان شادکامی را بررسی نمود. نکتۀ مهم این که وقتی پایه های نظری رضامندی و نشاط را تحلیل کنیم، به یک نقطۀ مشترک می رسیم. مشاهده کردید که خیرباوری، مستقیماً در ایمان به خدا ریشه داشت و نشاط نیز بر حقایقی مبتنی است که توسط خداوند در ساخت انسان قرار داده شده است. لذا به صورت غیر مستقیم به خدا بازمی گردد. پس می توان گفت که شادکامی، در توحید و باور به خدا نهفته است؛ باوری که واقعی باشد و تمام ابعاد زندگی را بر اساس آن تنظیم کند.
سرّ مطلب آن است که شادکامی، بر یک سری واقعیت های توحیدی استوار است.
ص: 118
بر اساس این تئوری، آنچه مهم است این که باید توحید را به صورت عینی و با تمام جزئیاتش شناخت و آن را قلباً و عملاً باور کرد و متناسب با آن، رفتار نمود و تغییرات لازم را به وجود آورد و زندگی را تنظیم نمود. اگر همۀ ابعاد انسان و زندگی اش بر اساس توحید تنظیم شوند، شادکامی تحقّق می یابد. این چیزی است که آن را «انطباقتوحیدی» یا «زندگی موحّدانه» می نامیم. مراد از زندگی موحّدانه، شیوه ای از زندگی است که در آن، فرد، خدا را با توصیفاتی - که در بحث مبانی خواهد آمد - ، باور دارد (ایمان). لذا او را تنها منبع تنظیم زندگی خود می داند و تمام ابعاد زندگی اش را بر اساس آموزه های او تنظیم می کند. این شیوه از زندگی، می تواند سعادت و شادکامی را با دو مؤلّفۀ اصلی اش (رضامندی و نشاط) محقّق کند؛ یعنی زندگی موحّدانه، هم رضامندی را به وجود می آورد و هم نشاط را. تفصیل این مطلب، بر اساس مستندات دینی آن در ادامه، بیان خواهد شد.
الف - توحید و رضامندی
بخشی از متون دینی به بیان رابطۀ توحید و رضامندی پرداخته اند. در ادبیات متون اسلامی، رابطۀ توحید با رضامندی، با تعبیرهای متفاوتی آمده است: گاه این حقیقت با ادبیات «یقین» بیان شده است. بر اساس این منابع، رضامندی، ثمرۀ یقین به خداوند است(1) و اعتماد به خدا، اساس رضامندی است.(2) اگر بنا باشد یقین کسی به خداوند را بسنجند، رضامندی از قضای الهی، شاخصۀ آن است.(3) اساساً یکی از موارد مهم یقین به خداوند، راضی بودن از قضای الهی است.(4) لذا کسی که یقین راستین نداشته باشد، بی تردید، از
ص: 119
1- . امام علی(علیه السلام): الرِّضا ثَمَرَة الیقینِ (غرر الحکم، ح728؛ عیون الحکم و المواعظ، ص19، ح87).
2- . امام علی(علیه السلام): أصلُ الرِّضا حُسنُ الثِّقَة بِاللّهِ (غرر الحکم، ح3085؛ عیون الحکم و المواعظ، ص121، ح2738).
3- . امام علی(علیه السلام): بِالرِّضا بِقَضاءِ اللّهِ یستَدَلُّ عَلى حُسنِ الیقینِ (غرر الحکم، ح4284؛ عیون الحکم و المواعظ، ص188، ح3876).
4- . الکافی عن یونس: سَأَلتُ أبَا الحَسَنِ الرِّضا(علیه السلام):... فَأَی شَیءٍ الیقینُ؟ قالَ: التَّوَکلُ عَلَى اللّه، وَالتَّسلیمُ للهِ، وَالرِّضا بِقَضاءِ اللّه، وَالتَّفویض إلَى اللّه (الکافی، ج2، ص52، ح5؛ مشکاة الأنوار، ص43، ح20؛ بحار الأنوار، ج70، ص138، ح4).
قضای الهی راضی نخواهد بود.(1)
گاه با ادبیات «علم و معرفت» آمده است. در این متون، پیشْ شرط رضامندی،معرفت خداست(2) و هر که خداشناس تر باشد، راضی تر خواهد بود.(3) خداوند متعال، یکی از نشانه های خداشناسی را شکایت نکردن از او در ناخوشایندها دانسته است(4) و امام زین العابدین(علیه السلام) به خداوند متعال عرض می کند که «چگونه اندوهگین شوم با آن که تو را شناخته ام؟!».(5)
گاه این حقیقت با ادبیات «ایمان» بیان شده است. ایمان به خدا از امور مهمّی است که موجب رضامندی در همۀ ابعاد آن می شود. در برخی روایات، رابطۀ مستقیم ایمان و عنوان عام «رضا» مطرح شده و در برخی دیگر، به مؤلّفه های رضا (یعنی شکر و صبر) پرداخته شده است. امام علی(علیه السلام)، رضامندی را یکی از ارکان چهارگانۀ ایمان شمرده است.(6) در روایت دیگری از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) یکی از ده جزء ایمان(7) و در برخی دیگر از روایات، به عنوان «برترینْ ایمان»،(8) «کمال دین»(9) و «ریشۀ دین»،(10) دانسته شده است. این عبارات، گذشته از
ص: 120
1- . امام علی(علیه السلام): کیفَ یرضى بِالقَضاءِ مَن لَم یصدُق یقینُهُ؟! (غرر الحکم، ح6993؛ عیون الحکم و المواعظ، ص384، ح6492).
2- . أحَقُّ خَلقِ اللّهِ أن یسَلِّمَ لِما قَضَی اللّهُ(عزوجل)، مَن عَرَفَ اللّهَ(عزوجل) (الکافی، ج2، ص62، ح9؛ مشکاة الأنوار، ص51، ح42).
3- . إنَّ أعلَمَ النّاسِ بِاللّهِ، أرضاهُم بِقَضاءِ اللّهِ(عزوجل)(الکافی، ج2، ص60، ح2؛ مشکاة الأنوار، ص73، ح133).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): قالَ اللّهُ(عزوجل): عَلامَة مَعرِفَتی فی قُلوبِ عِبادی حُسنُ مَوقِعِ قَدری إلّا أُشتَکى، ولا أُستَبطى، ولا أُستَخفى (کنز العمّال، ج1، ص129، ح606).
5- . امام زین العابدین(علیه السلام) - من دُعاءٍ نُسِبَ إِلَیهِ - : کیفَ أَحزَنُ وقَد عَرَفتُک؟! (بحار الأنوار، ج94، ص139).
6- . الإِیمانُ أربَعَة أرکانٍ: الرِّضا بِقَضاءِ اللّه، وَالتَّوَکلُ عَلَى اللّه، وتَفویضُ الأَمرِ إلَى اللّه، وَالتَّسلیمُ لِأَمرِ اللّه؛ ایمان، چهار رکن دارد: خشنودی به قضای خدا، توکل بر خدا، واگذاری کار به خدا، و تسلیم شدن در برابر امر خدا (الکافی، ج2، ص56، ح5؛ مشکاة الأنوار، ص52، ح50).
7- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الإِیمانُ فی عَشَرَة: المَعرِفَة وَالطّاعَة، وَالعِلمِ وَالعَمَلِ، وَالوَرَعِ وَالاِجتِهادِ، وَالصَّبرِ وَالیقینِ، وَالرِّضا وَالتَّسلیمِ؛ فَأَیها فَقَدَ صاحِبُهُ بَطَلَ نِظامُهُ (کنز الفوائد، ج2، ص11؛ معدن الجواهر، ص70؛ أعلام الدین، ص144).
8- . امام علی(علیه السلام): مِن أفضَلِ الإِیمانِ الرِّضا بِما یأتی بِهِ القَدَرُ (غرر الحکم، ح9262؛ عیون الحکم و المواعظ، ص467، ح8492).
9- . امام علی(علیه السلام): غایة الدّینِ الرِّضا (غرر الحکم، ح6351؛ عیون الحکم و المواعظ، ص348، ح5906).
10- . امام علی(علیه السلام): الدّینُ شَجَرَة أصلُهَا التَّسلیمُ وَالرِّضا (غرر الحکم، ح1255؛ عیون الحکم و المواعظ، ص46، ح1164).
این که حقایق را بیان می کنند، نقش ترغیب کنندگی نیزدارند.
روایات دیگری نیز با جدّیت و تأکید، انسان ها را از نارضایتی برحذر می دارند و آن را با خداپرستی و پذیرش ربوبیت خداوند متعال، در تضاد می دانند. پیامبر خدا(صلی
الله علیه وآله) می فرماید:
قالَ اللّهُ - جَلَّ جَلالُهُ - : مَن لَم یرضَ بِقَضائی ولَم یؤمِن بِقَدَری، فَلیلتَمِس إلها غَیری.(1)
خداوند - جلّ جلاله - فرمود: «هر کس به قضای من خشنود نباشد و به قَدَر من ایمان نیاورد، باید در پی خدایی غیر از من باشد».
طبق برخی روایات، کسی که راضی نباشد، کفر در دین او نفوذ می کند(2) و باید در آخرت، منتظر شدیدترین عذاب ها باشد.(3) استحقاق عِقاب، نشانۀ ناشادکامی و بدبختی است.
تا کنون نقش خداباوری در رضا به صورت کلّی، مطرح شد. در ادامه، اسنادی را بیان خواهیم کرد که به بیان نقش خداباوری در مؤلّفه های رضامندی پرداخته اند.
برخی از اسناد اسلامی، مشخّصاً به بیان رابطۀ خداباوری با مؤلّفه های رضامندی، یعنی شکر و صبر پرداخته اند. امام کاظم(علیه السلام) نقل می کند که در یکی از جنگ های پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) گروهی، خود را به ایشان عرضه داشتند. فرمود: «اینان کیان اند». گفتند: مؤمنان اند، ای پیامبر خدا! فرمود: «ایمانشان به چه مرتبه ای رسیده است؟». گفتند: به مرتبۀ شکیبایی در گرفتاری، و سپاس گزاری در آسایش، و رضا به قضا. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) تصریح کردند که اگر چنین باشد، نزدیک است که به مقام پیامبران برسند!(4) همچنین در روایات این بخش، ایمان
ص: 121
1- . التوحید، ص371، ح11؛ مختصر بصائر الدرجات، ص138؛ المعجم الکبیر، ج22، ص321، ح807. امام علی(علیه السلام) نیز در همین راستا می فرماید: إن کنتَ غَیرَ قانِعٍ بِقَضائِهِ وقَدَرِهِ، فَاطلُب رَبّا سِوا (التوحید، ص372، ح13؛ روضة الواعظین، ص460).
2- . امام علی(علیه السلام): مَن لَم یَرضَ بِالقَضاءِ دَخَلَ الکُفرَ دِینَهُ (غرر الحکم، ح8960؛ عیون الحکم و المواعظ، ص463، ح8430).
3- . امام علی(علیه السلام): أشَدُّ النّاسِ عَذاباً یَومَ القِیامَةِ، المُتَسَخَّطُ لِقَضاءِ اللّهِ (غرر الحکم، ح3225؛ عیون الحکم و المواعظ، ص115، ح2553).
4- . امام کاظم(علیه السلام): رَفَعَ إلى رسول اللّه(صلی الله علیه وآله) قَومٌ فی بَعضِ غَزَواتِهِ، فَقالَ: مَنِ القَومُ؟ فَقالوا: مُؤمِنونَ یا رسول اللّه. قالَ: وما بَلَغَ مِن إیمانِکم؟ قالوا: الصَّبرُ عِندَ البَلاءِ، وَالشُّکرُ عِندَ الرَّخاءِ، وَالرِّضا بِالقَضاءِ. فَقالَ رسول اللّه(صلی الله علیه وآله): حُلَماءُ عُلَماءُ، کادوا مِنَ الفِقهِ أن یکونوا أنبِیاءَ إن کنتُم کما تَصِفونَ، فَلا تَبنوا ما لا تَسکنونَ، ولا تَجمَعوا ما لا تَأکلونَ، وَاتَّقُوا اللّهَ الَّذی إلَیهِ تُرجَعونَ (الکافی، ج2، ص48، ح4؛ بحار الأنوار، ج22، ص144، ح132).
به دو قسم «شکر» و «صبر»تقسیم شده است.(1)
خلاصه سخن این که اگر ایمان کسی کامل باشد، از قضای خوشایند و ناخوشایند الهی، راضی است.(2) نمی شود کسی ادّعای ایمان نماید، ولی از قضای خداوند ناراضی باشد.(3) بر همین اساس، وقتی خداوند، آدم را به زمین فرو فرستاد، آدم رو به روی کعبه ایستاد و دو رکعت نماز به جا آورد. آن گاه خداوند، این دعا را به او الهام فرمود:
اللّهُمَّ إنّی أسأَلُک إیمانا یباشِرُ قَلبی، ویقینا صادِقا حَتّی أعلَمَ أنَّهُ لا یصیبُنی إلّا ما کتَبتَ لی، ورِضا بِما قَسَمتَ لی.(4)
خدایا! از تو ایمانی قلبی می خواهم، و یقینی صادقانه - تا بدانم جز آنچه برایم مقرّر داشته ای، به من نمی رسد - و [نیز] خشنودی ای به آنچه برایم تقسیم کرده ای.
بنا بر این، آگاهی از این حقیقت، موجب رضامندی از قضای الهی می شود. به همین جهت، امام صادق(علیه السلام) نقل می کند که در جریانی، موسی(علیه السلام) پس از آگاهی از حکمت تفاوت قضای الهی، فرمود:
یا رَبِّ حَقٌّ لِمَن عَرَفَک أن یرضی بِما صَنَعتَ.(5)پروردگارا! شایسته است آن که تو را می شناسد، به کار تو خشنود باشد.
اگر ایمان و یقین واقعی به خداوند وجود داشته باشد، رضامندی از خدا نیز به وجود می آید و همین امر، موجب شکر در خوشایند و صبر در ناخوشایند می گردد.
ص: 122
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الإِیمانُ نِصفانِ، نِصفٌ فِی الصَّبرِ ونِصفٌ فِی الشُّکرِ (تحف العقول، ص48؛ جامع الأخبار، ص103، ح171). امام علی(علیه السلام): الإِیمانُ، صَبرٌ فِی البَلاءِ وشُکرٌ فِی الرَّخاءِ (غرر الحکم، ح1350)؛ المُؤمِنُ شاکرٌ فِی السَّرّاءِ، صابِرٌ فِی البَلاءِ، خائِفٌ فِی الرَّخاءِ (همان، ح1743؛ عیون الحکم و المواعظ، ص52، ح1360).
2- . امام علی(علیه السلام): إن عَقَدتَ إیمانَک فَارضَ بِالمَقضِی عَلَیک ولَک (مختصر بصائر الدرجات، ص139؛ غرر الحکم، ح3723).
3- . امام صادق(علیه السلام) نقل می کند که: روزی امام حسن مجتبی(علیه السلام) با عبداللّٰه بن جعفر ملاقات کرد و به او فرمود: یا عَبدَ اللّهِ، کیفَ یکونُ المُؤمِنُ مُؤمِنا وهُوَ یسخَطُ قِسمَهُ، ویحَقِّرُ مَنزِلَتَهُ، وَالحاکمُ عَلَیهِ اللّهُ؟! (الکافی، ج2، ص62، ح11؛ مشکاة الأنوار، ص74، ح137).
4- . المعجم الأوسط، ج6، ص117، ح5974؛ تاریخ دمشق، ج7، ص428، ح2038.
5- . مشکاة الأنوار، ص502، ح1682؛ بحار الأنوار، ج13، ص349، ح38.
در بخش دیگری از روایات، رابطۀ ایمان با مؤلّفه های رضا در بُعد «تشریع» مطرح شده است. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) تصریح می کند: کسی مؤمن است که طاعت، او را خرسند، و معصیت، وی را ناخرسند سازد(1) و خود نیز از خداوند می خواهد که چنین حالتی داشته باشد.(2) حکمت خداوند متعال اقتضا می کند که هیچ دستوری بی دلیل و بدون فایده نباشد.(3) از همین رو، اقرار به خداوند، یکی از ویژگی های اهل ایمان است. طبق آنچه از امام رضا(علیه السلام) نقل شده، یکی از دلایل لزوم اقرار به خداوند متعال، آن است که «خداوند(عزوجل)، حکیم است، و کسی حکیم نیست و وی را حکیم نمی خوانند، مگر آن که از تباهی بازدارد و به صلاح (درستی) فرا خواند و از ستم جلوگیری کند و زشتکاری ها را نهی نماید. باز داشتن از تباهی و امر کردن به صلاح و نهی از زشتکاری ها تحقّق نمی پذیرد، مگر پس از اقرار به خدا و شناخت امر و نهی کننده. پس اگر مردم، بدون اقرار به خدا و شناخت [و ایمان به او] رها می شدند، دیگر امر به درستی و نهی از تباهی، معنا نداشت؛ زیرا امر کننده و نهی کننده ای در کار نبود».(4)پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در حجّة الوداع به مردم فرمود: «شما را به همۀ آنچه از دوزخ، دورتان می سازد و به بهشت، نزدیک می کند، فرمان داده ام».(5) امام علی(علیه السلام) نیز تصریح می فرماید که
ص: 123
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن سَرَّتهُ حَسَنَتُهُ وساءَتهُ سَیئَتُهُ فَهُوَ مُؤمِنٌ (الخصال، ص47 ح49؛ الکافی، ج2، ص232، ح6؛ مسند ابن حنبل، ج1، ص50، ح114 و ج7، ص138، ح19582). نیز، ر.ک: التاریخ الکبیر، ج4، ص155، ش 2306؛ تاریخ دمشق، ج20، ص103، ش4617؛ المستدرک علی الصحیحین، ج1، ص58، ح32 و ص121، ح177.
2- . سنن ابن ماجة عن عائشة: إنَّ النَّبِی(صلی الله علیه وآله) کانَ یقولُ: اللّهمَّ اجعَلنی مِنَ الَّذینَ إذا أحسَنُوا استَبشَروا وإذا أساؤُوا استَغفَروا (سنن ابن ماجة، ج2، ص1255، ح3820؛ الدعاء، طبرانی، ص414، ح1401؛ مسند أبی یعلی، ج4، ص284، ح4455).
3- . امام رضا(صلی الله علیه وآله) به فضل بن شاذان می فرماید: إن سَألَ سائلٌ فقالَ: أخبِرْنی: هَل یجوزُ أن یکلِّفَ الحَکیمُ عَبدَهُ فِعلاً مِنَ الأفاعِیلِ لِغَیرِ عِلّةٍ و لا مَعنی؟ قیلَ لَهُ: لا یجوزُ ذلک؛ لأنّهُ حَکیمٌ غَیرُ عابِثٍ و لا جاهِلٍ (بحار الأنوار، ج6، ص58، ح1).
4- . فَإن قَالَ: لِمَ أَمَرَ اللّهُ الخَلقَ بِالاقرارِ بِاللّهِ وبِرُسُلِهِ وَحُجَجِهِ وَبِما جَاءَ مِن عِندَ اللّهِ(عزوجل)؟ قیل: لِعِلَل کَثیرَةٍ:... وَمِنها أنَّ اللّهَ(عزوجل) حَکیمٌ، وَلا یَکونُ الحَکیمٌ ولا یوصَفُ بِالحِکمَةِ إلّا الَّذی یَحظُرُ الفَسادَ، ویَأمُرُ بِالصلاحِ، ویَزجُرُ عن الظُّلمِ، وَیَنهَى عَن الفَواحِشِ، وَلا یکونُ حَظرُ الفَسادَ والاَمرُ بِالصلاحِ والنَّهیُ عَنِ الفَواحِشِ إلّا بَعدَ الإقرارِ بِاللّهِ(عزوجل) ومَعرِفَةِ الآمِرِ والناهِی، فَلَو تُرِکَ الناسُ بِغَیرِ إقرارِ بِاللّهِ ولا مَعرِفَتِهِ لَم یَثبُت أمرٌ بِصَلاحٍ، ولا نَهیٌ عَن فَسَادٍ إذ لا آمِرَ ولا ناهِیَ (همان، ص59).
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) - فی حجّة الوَداعِ - : یا أیها الناسُ، واللّهِ ما مِن شَیءٍ یقَرِّبُکم مِنَ الجَنَّة و یباعِدُکم مِنَ النّارِ إلّا و قد أمَرتُکم بهِ (الکافی، ج5، ص74، ح2).
خداوند متعال جز به آنچه نیک است، امر نمی کند و جز از آنچه قبیح است، نهی نمی کند.(1) بشر به صورت فطری، از قبیح، متنفّر است و نسبت به آنچه نیک است، علاقه مندی نشان می دهد. آنچه مهم است این که انسان بداند چه چیزی نیک است و چه چیزی قبیح. از این رو، باور به این که خداوند، جز به حکمت و مصلحت حکم نمی کند، موجب رغبت به طاعت و کراهت از معصیت می شود.
خلاصۀ سخن این که بر اساس روایات اسلامی، ایمان، عاملی است که موجب رضامندی از قضا و قدر الهی می شود و به همین جهت، چنین شخصی در برابر بلاها، صبور و در برابر نعمت ها، شکور است و نسبت به طاعت، رغبت و نسبت به معصیت، کراهت دارد. اتفاقاً در روایتی از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) به نوعی به هر چهار مؤلّفه، اشاره شده است.(2)
ب - توحید و نشاط
بخشی از متون نیز به بیان نقش توحیدباوری و ایمان به خداوند در نشاط - که بُعد دوم شادکامی است - پرداخته اند. این متون، دو گونه اند: برخی به صورت کلّی، به معرّفی این نقش پرداخته اند و برخی به صورت جزئی، نقش این عنصر را در مؤلّفه های نشاط بیان نموده اند. در برخی از روایات، تصریح شده که ویژگی خداباوران آن است که کسالت وبی حالی از آنان دور است و پیوسته در حال نشاط اند: «تَراهُ بَعیداً کَسَلَهُ، دائِماً نَشاطُهُ».(3) این، نشان دهندۀ نقش ایمان در نشاط است. پیش تر گفتیم که نشاط به بُعد هیجانی شادکامی مربوط می شود و لذّت ها، تأمین کنندۀ آن اند. همچنین بر اساس آنچه در آموزه های اسلام آمده است، مؤمن، موظّف است که لذّت نفس را تأمین کند. قرآن کریم، با صراحت از اهل ایمان می خواهد که لذّت های حلال را بر خود حرام نکنند(4) و کسانی را
ص: 124
1- . امامُ علی(علیه السلام) - فی وصیتِهِ لابنِهِ - : إنّه [یعنِی اللّهَ سبحانَهُ ] لَم یأمُرْک إلّا بِحَسَنٍ، و لَم ینهَک إلّا عن قَبِیحٍ (نهج البلاغة، نامۀ 31).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ المُؤمِنَ إذا أحسَنَ استَبشَرَ، وإذا أساءَ استَغفَرَ، وإذَا ابتُلِی صَبَرَ، وإذا اُعطِی شَکرَ، وإذا اُسیءَ إلَیهِ غَفَرَ (عوالی اللآلی، ج1، ص437، ح151؛ عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ج2، ص24، ح2).
3- . الکافی، ج2، ص230.
4- . (یأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لاَ تُحَرِّمُواْ طَیبَتِ مَا أَحَلَّ اللّه لَکمْ ولاَ تَعْتَدُواْ إِنَّ اللّه لاَ یحِبُّ الْمُعْتَدِینَ) (سورۀ مائده، آیۀ 87).
که چنین کرده اند، سرزنش می کند.(1)
گفته اند که آیۀ نخست، در بارۀ کسانی نازل شد که تصمیم گرفته بودند همۀ لذّت های دنیا را بر خود حرام کنند و خداوند متعال، آنان را از این کار باز داشت.(2) این همان چیزی است که در ادبیات دین، با عنوان «رهبانیت» شناخته می شود. با ظهور اسلام در سرزمین جاهلیت و ورود دین به صحنۀ زندگی مردم، الگوی جدیدی از دینداری تحت تأثیر مسیحیت، شکل گرفت که ازدواج را امری پست و ایمان را به معنای پرهیز از هرگونه لذّت می دانست و التذاذ را نقصی در دین و ایمان به شمار می آورد. همین تفکّر، سبب شد که از هرگونه لذّت، مانند: خوردنی ها و نوشیدنی های خوب، بوی خوش و حتی ازدواج، خودداری کنند و انواع سختی ها را به جان بخرند.
در ماجرایی چنین آمده است که روزی سه زن نزد پیامبر(صلی الله علیه وآله) آمدند.یکی از آنها گفت: همسرم گوشت نمی خورَد. دیگری گفت: شوهرم بوی خوش استشمام نمی کند. سومی گفت: همسرم با من همبستر نمی شود. پیامبر(صلی الله علیه وآله) در حالی که ردایش به زمین کشیده می شد، (با عصبانیت) خارج شد و بالای منبر رفت. پس از حمد و ثنای خداوند فرمود: «گروهی از اصحابم را چه شده است که گوشت نمی خورند، بوی خوش، استشمام نمی کنند و با زنان، همبستر نمی شوند؟! من گوشت می خورم و بوی خوش استشمام می کنم و با همسرم همبستر می شوم. پس هر کس از سنّت من روی گرداند، از من نیست».(3)
ص: 125
1- . (قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ ٱللَّهِ ٱلَّتِى أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ ٱلطَّيِّبَاتِ مِنَ ٱلرِّزْقِ قُلْ هِىَ لِلَّذِينَ ءَامَنُوا فِى ٱلْحَيَوٰةِ ٱلدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ ٱلْقِيَامَةِ كَذَٰلِكَ نُفَصِّلُ ٱلْأَيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ * قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّىَ ٱلْفَوَاحِشَ مَاظَهَرَ مِنْهَا وَمَابَطَنَ وَٱلْإِثْمَ وَ ٱلْبَغْىَ بِغَيْرِ ٱلْحَقِّ وَأَن تُشْرِكُوا بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَأَن تَقُولُوا عَلَى ٱللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ) (سورۀ اعراف، آیۀ 32 و 33). نیز، ر.ک: دنیا و آخرت از نگاه قرآن و حدیث، ص17.
2- . تفسیر الطبری عن ابن عبّاس - فی قَولِهِ تَعالی: (یأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لاَ تُحَرِّمُواْ طَیبَتِ مَا أَحَلَّ اللّه لَکمْ) - : هُم رَهطٌ مِن أصحابِ النَّبِی(صلی الله علیه وآله) قالوا: نَقطَعُ مَذاکیرَنا ونَترُک شَهَواتِ الدُّنیا ونَسیحُ فِی الأَرضِ، کما تَفعَلُ الرُّهبانُ. فَبَلَغَ ذلِک النَّبِی(صلی الله علیه وآله) فَأَرسَلَ إلَیهِم فَذَکرَ ذلِک لَهُم، فَقالوا: نَعَم. فَقالَ النَّبِی(صلی الله علیه وآله): لکنّی أصومُ واُفطِرُ واُصَلّی وأنامُ وأنکحُ النِّساءَ، فَمَن أخَذَ بِسُنَّتی فَهُوَ مِنّی، ومَن لَم یأخُذ بِسُنَّتی فَلَیسَ مِنّی (جامع البیان فی التفسیر القرآن، ج5، جزء 7، ص10؛ الدرّ المنثور، ج3، ص139). نیز، ر.ک: تفسیر القمّی، ج1، ص179؛ بحار الأنوار، ج70، ص116، ح4.
3- . إِنَّ ثَلَاثَ نِسْوَة أَتَینَ رسول اللّه(صلی الله علیه وآله) فَقَالَتْ إِحْدَاهُنَّ إِنَّ زَوْجِی لَا یأْکلُ اللَّحْمَ وَ قَالَتِ الْأُخْرَى إِنَّ زَوْجِی لَا یشَمُّ الطِّیبَ وَ قَالَتِ الْأُخْرَى إِنَّ زَوْجِی لَا یقْرَبُ النِّسَاءَ فَخَرَجَ رسول اللّه(صلی الله علیه وآله) یجُرُّ رِدَاءَهُ حَتَّى صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللّه ← → وَأَثْنَى عَلَیهِ ثُمَّ قَالَ مَا بَالُ أَقْوَامٍ مِنْ أَصْحَابِی لَا یأْکلُونَ اللَّحْمَ وَلَا یشَمُّونَ الطِّیبَ وَلَا یأْتُونَ النِّسَاءَ أَمَا إِنِّی آکِلُ اللَّحْمَ وَأَشُمُّ الطِّیبَ وَآتِی النِّسَاءَ فَمَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتِی فَلَیسَ مِنِّی (الکافی، ج5، ص496، ح5؛ بحار الأنوار، ج22، ص124، ح94).
این به خوبی نشان می دهد که مؤمن واقعی و پیرو راستین پیامبر خدا(صلی
الله علیه وآله) از لذّت های مادی مشروع - که موجب نشاط می شوند - ، استفاده می کند.
رابطۀ ایمان با لذّت های معنوی هم که روشن است. نقش یاد خدا در نشاط انسان، با تعبیرهای گوناگونی در آیات و روایات، وارد شده است. یاد خدا موجب «آرامش و اطمینان نفس»،(1) «جلای دل ها»،(2) «شرح صدر»،(3) «حیات دل»،(4) و «نورانیت قلب» و«حلاوت زندگی دوستداران خدا و اهل تقوا و یقین» می گردد که هر یک را می توان به بُعدی از ابعاد نشاط اشاره دانست. از این رو، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) این گونه به درگاه خداوند متعال دعا می کند:
اللّهُمَّ اجعَلنا مَشغولینَ بِأَمرِک... شاکرینَ عَلی نَعمائِک، مُتَلَذِّذینَ بِذِکرِک.(5)
ص: 126
1- . (أَلَا بِذِکرِ اللّه تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ) (سورۀ رعد، آیۀ 28).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ لِکلِّ شَیءٍ سَقالَة، وإنَّ سَقالَة القُلوبِ ذِکرُ اللّهِ، وما مِن شَیءٍ أنجى مِن عَذابِ اللّهِ مِن ذِکرِ اللّه (شعب الإیمان، ج1، ص396، ح522؛ الترغیب و الترهیب، ج2، ص396، ح10؛ کنز العمّال، ج1، ص428، ح1848). امام علی(علیه السلام) - مِن کلامٍ لَهُ عِندَ تِلاوَتِهِ: (یسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَ الْاصَالِ * رِجَالٌ لَا تُلْهِیهِمْ تِجَارَة وَ لَا بَیعٌ عَن ذِکرِ اللّه) إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ وتَعالى جَعَلَ الذِّکرَ جِلاءً لِلقُلوبِ، تَسمَعُ بِهِ بَعدَ الوَقرَة، وتُبصِرُ بِهِ بَعدَ العَشوَة، وتَنقادُ بِهِ بَعدَ المُعانَدَة (نهج البلاغة، خطبۀ 122؛ غرر الحکم، ح3573؛ بحار الأنوار، ج69، ص325، ح39).
3- . (أَفَمَن شَرَحَ اللّه صَدْرَهُ لِلْاءِسْلَمِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِّن رَّبِّهِ فَوَیلٌ لِّلْقَسِیة قُلُوبُهُم مِّن ذِکرِ اللّه أُوْلَئِک فِى ضَلَلٍ مُّبِینٍ) (سورۀ زمر، آیۀ 22). امام علی(علیه السلام): الذِّکرُ یشرَحُ الصَّدرَ (غرر الحکم، ح835؛ عیون الحکم و المواعظ، ص32، ح542).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): بِذِکرِ اللّهِ تَحیا القُلوبُ، وبِنِسیانِهِ مَوتُها (تنبیه الخواطر، ج2، ص120). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) - فی وَصِیتِهِ لِأَبی ذَرٍّ - : نَبِّه بِالذِّکرِ قَلبَک، وجافِ عَنِ النَّومِ جَنبَک، وَاتَّقِ اللّهَ رَبَّک (همان، ص117). امام زین العابدین(علیه السلام) - فی دُعاءِ أبی حَمزَة الثُّمالِی - : مَولای، بِذِکرِک عاشَ قَلبی، وبِمُناجاتِک بَرَّدتَ ألَمَ الخَوفِ عَنّی (مصباح المتهجّد، ص592، ح691؛ الإقبال، ج1، ص168). امام کاظم(علیه السلام): اللّهمَّ... صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ، وأحی قُلوبَنا بِذِکرِک، وَاجعَل ذُنوبَنا مَغفورَة، وعُیوبَنا مَستورَة، وفَرائِضَنا مَشکورَة، ونَوافِلَنا مَبرورَة، وقُلوبَنا بِذِکرِک مَعمورَة (مصباح المتهجّد، ص59، ح92).
5- . جامع الأخبار،ص 364، ح1013؛ بحار الأنوار، ج95، ص360، ح16.
خداوندا! ما را به کار خودت سرگرم بدار... و [ما را] بر نعمت هایت، سپاس گزار و از یادت، لذّت بَرنده قرار بده.
آنچنان نقش یاد خدا اساسی است که بدون آن نمی توان انتظار نشاط داشت. غفلت از یاد خدا موجب «خودفراموشی»(1) و «قساوت قلب»(2) و «مردن دل»(3) می گردد. از این رو، خداوند متعال به عنوان آفرینندۀ انسان - که بیشترین آگاهی را از ماهیت او دارد - ، تصریح می فرماید که: هر کس از یاد من روی گرداند، زندگی سختی خواهد داشت.(4) همچنین درادبیات دین از چیزی به نام «شیرینی ایمان» یاد شده و عوامل(5) و موانع(6) آن برشمرده شده است. آنچه این جا مهم است این که این شیرینی، مربوط به لذّت های معنوی انسان است که می تواند نشاط روحی و روانی را برای انسان به ارمغان بیاورد. این شیرینی چنان لذّتی دارد که هر کس آن را بچشد، از او روی گردان نمی شود.(7)
ص: 127
1- . (وَ لَا تَكُونُواْ كَالَّذِينَ نَسُواْ اللّه فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ أُوْلَئِكَ هُمُ الْفَ-سِقُونَ) (سورة حشر، آیۀ 19).
2- . الكافي عن عليّ بن عيسى رفعه: إنَّ موسى(علیه السلام) ناجاهُ اللّه ُ تَبارَكَ وتَعالى فَقالَ لَهُ في مُناجاتِهِ: ... يا موسى، لا تَنسَني عَلى كُلِّ حالٍ، ولا تَفرَح بِكَثرَةِ المالِ؛ فَإِنَّ نِسياني يُقسِي القُلوبَ، ومَعَ كَثرَةِ المالِ كَثرَةُ الذُّنوبِ (الکافي ج 8، ص 42 - 45، ح 8؛ تحف العقول، ص 493). نیز، ر. ک: الکافي، ج 2، ص 497، ح 7، علل الشرائع، ص 81، ح2.
3- . امام صادق(علیه السلام): فيما ناجَى اللّه ُ بِهِ موسى(علیه السلام)، قالَ: يا موسى، لا تَنسَني عَلى كُلِّ حالٍ؛ فَإِنَّ نِسياني يُميتُ القَلبَ (الکافي، ج 2، ص 498، ح 11؛ بحار الأنوار، ج 13، ص 344، ح 24).
4- . سورۀ طه، آیۀ 124.
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): ثَلاثٌ مَن کنَّ فیهِ وَجَدَ حَلاوَة الإِیمانِ: أن یکونَ اللّهُ ورَسولُهُ أحَبَّ إلَیهِ مِمّا سِواهُما، وأن یحِبَّ المَرءَ لا یحِبُّهُ إلّا للهِ، وأن یکرَهَ أن یعودَ فِی الکفرِ کما یکرَهُ أن یقذَفَ فِی النّارِ (صحیح البخاری، ج1، ص14، ح16 و ص16، ح21، 70؛ صحیح مسلم، ج1، ص66، ح67؛ سنن الترمذی، ج5، ص15، ح2624؛ سنن ابن ماجة، ج2، ص1338، ح4033؛ مسند ابن حنبل، ج4، ص206، ح12002). برای مطالعۀ بیشتر، ر. ک: دانش نامۀ قرآن و حدیث، ج8، ص104 (حلاوة الایمان).
6- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): حَرامٌ عَلى قُلوبِکم أن تَعرِفَ حَلاوَة الإِیمانِ حَتّى تَزهَدَ فِی الدُّنیا ( الکافی، ج2، ص128، ح2؛ مشکاة الأنوار، ص209، ح568؛ بحار الأنوار، ج73، ص49، ح20). نیز، ر. ک: دانش نامۀ قرآن و حدیث، ج8، ص108 (مَن لا یجِدُ حَلاوَة الإِیمانِ).
7- . امام سجاد(علیه السلام) در مناجات نهم از مناجات پانزده گانۀ خود می فرماید: مَن ذَا الَّذی ذاقَ حَلاوَة مَحَبَّتِک فَرامَ مِنک بَدَلاً، ومَن ذَا الَّذی آنَسَ بِقُربِک فَابتَغی عَنک حِوَلاً (بحار الأنوار، ج 94، ص 148).
از آنچه گذشت، معلوم شد که بر اساس منابع اسلامی، باور به توحید، عامل اساسی شادکامی است. این، ترسیم کلّی ای بود که در بخشی از متون، وارد، شده بود و به صورت کلّی، نقش ایمان را در شادکامی بیان می کردند. اکنون باید دید این توحیدباوری، در «مؤلّفه ها»ی شادکامی چگونه تجلّی می یابد و با چه ساز و کاری شادکامی را محقّق می سازد.
4. مبانی شادکامی
اشاره
تا کنون، ابعاد اصلی الگوی اسلامی شادکامی را بیان کردیم؛ این که شادکامی، ساختاری دو بُعدی دارد (خیر و سرور) و احساس شادکامی، دو مؤلفه ای اساسی است (رضامندی و نشاط) که یکی مربوط به ابعاد و حوزه های زندگی (تقدیر الهی، معیشت، روابط و سیاست) و دیگری مربوط به بُعد هیجانی آن است (لذّت مادی و معنوی). همچنین گفتیم که زندگی موحّدانه، الگوی شادکامی از دیدگاه اسلام است. این الگو، بر اساس ساختار شادکامی،مبتنی بر دو اصل اساسی است: «خیرباوری» که رضامندی را و «لذّت بری» که نشاط را به ارمغان می آورند. اکنون نوبت آن است که به بررسی مبانی آن بپردازیم. در این بحث، سؤال این است که مبانی این الگو چیست و ابعاد گوناگون آن ریشه در چه چیزهایی دارند؟
پیش از بیان مبانی باید توجه نمود که شادکامی، همانند هر امر دیگری، یک حقیقت وجودی است و از یک منظر، دارای دو بعد تکوینی و تشریعی است. بر همین اساس باید به دو اصل اساسی توجّه کرد:
اصل اوّل: مربوط به «بُعد تکوینی شادکامی» است و رویکرد «هستی شناختی» دارد. هستی به طور کلّی و از جمله انسان و زندگیِ او، پیرو یک سری سنن و قوانین خاص است که از آن به «واقعیت های هستی شناختی» یاد می کنیم. آنچه به بحث ما مربوط می شود، واقعیت های خداشناختی، انسان شناختی، دنیاشناختی و دین شناختی است. قوانین و سنن حاکم بر هستی، فقط شامل امور تکوینی و سخت افزاری (طبیعت) نمی شود. امور نرم افزاری (مانند شادکامی) نیز حقیقتی طراحی شده اند و قوانین و سنن خاص خود را دارند. هدف این قوانین نیز تأمین سعادت واقعی و شادکامیِ پایدار آدمی است. آنچه مهم است،
ص: 128
این که واقعیت ها، ثابت و تغییرناپذیرند. لذا انسان موفّق، کسی است که با شناخت و پذیرش این واقعیت ها، خود را با آنها هماهنگ سازد.
بر این اساس می توان گفت که شادکامی انسان، یک «حقیقت موجود» است که هر چند جِرم مادی ندارد و قابل رؤیت نیست، امّا دارای ماهیتی است که آفریده شده و وجود دارد. از این رو، همانند دیگر آفریده ها، حقیقتی است که قوانین خاص خود را دارد. بی تردید، شادکامی، ماهیتی دارد که اندازه گیری می شود و از برنامه ای مشخّص پیروی می کند. همچنین برخی امور هستی، مانند ماهیت انسان، دنیا و آخرت و اموری از این دست نیز که با شادکامی ارتباط پیدا می کنند، قوانین خاص خود را دارند. همۀ این مجموعه بر شادکامی مؤثّر است و مراد از قوانین حاکم بر شادکامی، کلّ این مجموعه است.
اصل دوم: مربوط به «بُعد تشریعی شادکامی» است و رویکرد «قانون شناسانه» دارد. بر اساس «هست و نیست»های شادکامی - که از آن به واقعیت ها یاد کردیم - ، «باید ونباید»های آن به وجود می آیند. بر اساس واقعیت های حاکم بر ماهیت شادکامی، اموری را باید انجام داد تا شادکامی تحقّق یابد و اموری را باید ترک کرد تا شادکامی آسیب نبیند. این، بُعد تشریعی شادکامی را تشکیل می دهد. در این جا مراد از تشریع، صرفاً احکام فقهی نیست؛ بلکه شامل کلیۀ توصیه ها و راه کارهایی می گردد که به تحقّق شادکامی کمک می کنند. این امور، می توانند به احکام، اخلاق و یا عقاید مربوط باشند. مهم این است که این قوانین، در حقیقت، نقشۀ راه شادکامی را ترسیم می کنند و کسی که بخواهد به آن هدف دست یابد، باید از این مسیر حرکت کند. این، یک اصل است و در همۀ امور صدق می کند. هر مسئله ای، ماهیتی دارد و بر اساس آن، بایدها و نبایدهای آن شکل می گیرند و راه تحقّق آن را ترسیم می کنند. شادکامی نیز تابع همین قاعده است.
از آنچه گذشت، روشن شد که شادکامی، همانند هر موضوع دیگری، ماهیتی دارد (بُعد تکوین) که برای تحقّق آن باید اموری را رعایت نمود (بُعد تشریع). در ادامه، آن دسته از مبانی ای را که تبیین کنندۀ بُعد تکوینی و تشریعیِ شادکامی اند، بیان خواهیم کرد و سپس در فصل بعد، عواملی را که مبتنی بر این مبانی اند، بررسی خواهیم نمود.
ص: 129
الف - مهم ترین مبانی خداشناختی
اشاره
بر اساس آنچه از متون دینی به دست می آید - که به تفصیل بیان خواهیم کرد - ، شادکامی، پایۀ نظریِ بنیادینی دارد و آن، «توحید» است. اساساً بنیادی ترین مسئلۀ معرفتی در اسلام و همۀ ادیان الهی - که پایۀ همۀ معارف و مسائل بعدی است - ، توحید یا یگانگی خداست. بر اساس این اصل، اوّلاً همۀ هستی، آفریدگار و پروردگاری به نام خدا دارد؛ ثانیاً یکتا و یگانه است. در ادامه به بیان مهم ترین صفات مؤثّر در شادکامی می پردازیم.
یک. آفریدگار (خالق)
یکی از شاخه های توحید افعالی، توحید در آفرینش است. بر همین اساس، یکی از نام ها و صفات خداوند متعال، «خالق» است. صفت «خالق (آفریدگار)»، اسم فاعل از مادّۀ «خلق» است وخلق، در اصل به معنای «اندازه کردن» و «ایجاد شیء بر پایۀ اندازه» به کار می رود.(1) در احادیث، مباحث بسیاری در باب آفرینش و مبادی و ویژگی های ایجابی و سلبی آن، آمده است.(2)
بر این اساس، هم در قرآن کریم و هم در روایات معصومان(علیهم
السلام) تصریح شده است که آفریدگار همه چیز، خداوند متعال است(3) و به طور مشخّص در بارۀ روزی نیز - که با بحث شادکامی ارتباط نزدیکی دارد - ، بر همین مطلب تأکید می کند.(4) آنچه مهم است این که
ص: 130
1- . المصباح المنیر، ص180.
2- . احادیث بر آن اند که دانش و اندازه گیری و مشیت (خواست)، از مبادی خلقت اند و به معنای اصلی لغوی خلقت، اشاره دارند. از مهم ترین ویژگی های آفرینش، نفی الگو و مادّۀ ازلی است؛ یعنی خداوند سبحان، اشیای جهان را بر پایۀ نمونه های دیرینه ایجاد نکرده است و فعل الهی، محکوم نمونه ها و صورت های دیرینۀ ثابت نیست. از سوی دیگر، خداوند متعال، جهان را از مادّه و ریشه ای دیرینه و ناآفریده، نیافریده است. از همین رو، صورت و مادّۀ جهان، هر دو حادث و نوپدیدند. در این باره، ر.ک: دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج6، ص34.
3- . (قُلِ اللّه خَالِقُ کلِّ شَىْ ءٍ وَ هُوَ الْوَ حِدُ الْقَهَّارُ) (سورۀ رعد، آیۀ 16). نیز، ر.ک: سورۀ انعام، آیۀ 102؛ سورۀ زمر، آیۀ 62؛ سورۀ غافر، آیۀ 62. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): سُبحانَک الَّذی لا إِلهَ غَیرُهُ... بَدیعُ السَّماواتِ وَالأَرضِ، المُبدِعُ غَیرَ المُبتَدِعِ، خالِقُ ما یرى وما لا یرى (العظمة، ص53، ح110؛ کنز العمّال، ج10، ص370، ح29849).
4- . (هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَیرُ اللّه یرْزُقُکم مِّنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ) (سورۀ فاطر، آیۀ 3). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): یا لا إِلهَ إلّا أَنتَ، لَیسَ خالِقاً ولا رازِقاً سِواک یا اللّه ُ، وأَسأَلُک بِاسمِک الظّاهِرِ فی کلِّ شَیءٍ بِالقُدرَة وَالکبرِیاءِ وَالبُرهانِ وَالسُّلطانِ یا اللّه (البلد الأمین، ص415؛ بحار الأنوار، ج93، ص259، ح1). امام صادق(علیه السلام): إِنَّ اللّهَ(عزوجل) خَلَقَ الخَلقَ لا شَریک لَهُ، لَهُ الخَلقُ وَالأَمرُ وَالدُّنیا وَالآخِرَة، وهُوَ رَبُّ کلِّ شَیءٍ وخالِقُهُ (مختصر بصائر الدرجات، ص87؛ بصائر الدرجات، ص535، ح1).
می توان گفت تنظیم کننده و آفرینندۀ شادکامی، خداوند متعال است. شاید آفریدن شادکامی - که از مقولۀ مفاهیم است - ، کمی بعید به نظر آید؛ امّا این گونه نیست. همه چیز از جمله مفاهیم ذهنی (غیر عینی)، آفرینش دارند. امام صادق(علیه السلام) «معرفت» و «انکار» را آفریدۀ خداوند متعال معرفی می کند.(1) در برخی روایات تصریح شده که اموری مانند: راحتی، بی نیازی، عزّتمندی و مانند آنها، جعل و وضع الهی دارند؛ بدین معنا که خداوند متعال برای هر کدام، قانونی وضع کرده و راه دستیابی به آنها را نیزمشخص کرده است.(2)
در باب عقل و جهل نیز روایاتی هستند که بر آفریده شدن این دو مفهوم، دلالت دارند. این روایات، عقل را «نخستین آفریده»(3) و دارای ماهیتی نورانی و روحانی(4) یاد کرده اند.(5) این نشان می دهد که مفاهیم غیر عینی، حقیقتی دارند که پس از تقدیر و تنظیم، آفریده می شوند. شادکامی نیز از همین مفاهیم است که نخست تقدیر و سپس آفریده شده است.
این حقیقت در معارف دین، با ادبیات «خیر و شر» بیان شده اند. بر اساس بررسی های انجام شده در متون دینی، خیر و شر، مخلوق و مقدّر خدایند، بدین معنا که پدیده ها (اعم از حوادث طبیعی و غیر طبیعی)، همه در محدودۀ خلق و تقدیر خداوند هستند و اگر خداوند
ص: 131
1- . ... أنَّ المَعرِفَة مِن صُنعُ اللّهِ(عزوجل) فِی القَلبِ مَخلوقَة، وَالجُحودَ صُنعِ اللّهِ فِی القَلبِ مَخلوقٌ... (التوحید، ص226، ح7؛ بحار الأنوار، ج5، ص30، ح39).
2- . عوالی اللآلی: عن النبی(صلی الله علیه وآله)، أنّه قال: «إن اللّه(عزوجل) یقول: وضعت خمسة فی خمسة، والناس یطلبونها فی خمسة فلا یجدونها، وضعت الغنى فی القناعة، والناس یطلبونه فی کثرة المال فلا یجدونه، ووضعت العز فی خدمتی، والناس یطلبونه فی خدمة السلطان فلا یجدونه، ووضعت الفخر فی التقوى، والناس یطلبون بالأنساب فلا یجدونه، ووضعت الراحة فی الجنّة، والناس یطلبونها فی الدنیا فلا یجدونه» (عوالی اللآلی، ج4، ص61، ح11).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): أوَّلُ ما خَلَقَ اللّهُ سُبحانَهُ وتَعالَى العَقلُ (حلیة الأولیاء، ج7، ص318).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ اللّه - تَبارَک وتَعالى - خَلَقَ العَقلَ مِن نورٍ مَخزونٍ مَکنونٍ فی سابِقِ عِلمِهِ الَّذی لَم یطَّلِع عَلَیهِ نَبِی مُرسَلٌ ولا مَلَک مُقَرَّبٌ (معانی الأخبار، ص313، ح1؛ الخصال، ص427، ح4؛ الأمالی، طوسی، ص542، ح1164؛ مشکاة الأنوار، ص250). امام صادق(علیه السلام): إنَّ اللّهَ(عزوجل) خَلَقَ العَقلَ وهُوَ أوَّلُ خَلقٍ مِنَ الرّوحانِیینَ عَن یمینِ العَرشِ مِن نورِهِ، فَقالَ لَهُ: أدبِر فَأَدبَرَ، ثُمَّ قالَ لَهُ: أقبِل فَأَقبَلَ، فَقالَ اللّهُ - تَبارَک وتَعالى - : خَلَقتُک خَلقاً عَظیماً وکرَّمتُک عَلى جَمیعِ خَلقی. ثُمَّ خَلَقَ الجَهلَ مِنَ البَحرِ الاُجاجِ ظُلمانِیا فَقالَ لَهُ: أدبِر فَأَدبَرَ؛ ثُمَّ قالَ لَهُ: أقبِل فَلَم یقبِل، فَقالَ لَهُ: اِستَکبَرتَ، فَلَعَنَهُ (الکافی، ج1، ص21، ح14؛ الخصال، ص589، ح13).
5- . ر.ک: خردگرایی در قرآن و حدیث، ص32 به بعد.
متعال نخواهد، هیچ پدیده ای، چه خیر و چه شر، تحقّق نمی یابد. حتّی کارهایی که انسان، با اراده و اختیار خود انجام می دهد، از این قانون کلّی، مستثنا نیستند، هر چند خداوند متعال، در وضع قوانین و احکام، از کارهای زشت، نهی کرده است. خداوند متعال تصریح کرده که من، خالق خیر و شر هستم و آن دو، مخلوقات من هستند.(1)
البته آفرینش خیر، اصالت دارد و آفرینش شر، فرع آن است. این را می توان ازروایات تقدّم آفرینش خیر بر شر به دست آورد.(2) برای نمونه، آفرینش انسان، خیر است؛ امّا وی برای رسیدن به هدف آفرینش خود، باید دارای اراده و آزادی باشد. از آن سو، موجود بااراده و آزاد، می تواند از آزادی خود، سوء استفاده کند، شر (بدی) ایجاد نماید و جامعه را به فساد بکشاند.
بنا بر این، برای تحقّق شادکامی باید حقیقت آن را - که آفرینش الهی دارد - شناخت. این جاست که توحیدباوری در بُعد آفرینش شادکامی، معنا می یابد. بدون شناخت حقیقت و واقعیت شادکامی، دستیابی به آن، غیر ممکن خواهد بود.
دو. پروردگار (رب)
از دیگر شاخه های توحید افعالی، توحید ربوبی است و بر همین اساس، یکی از نام ها و صفات خداوند متعال نیز «رب» است. واژۀ «رب (پروردگار)»، صفت مشبّهه از مادّۀ «ربب» است و در لغت، به معنای دارنده و سَروَر و آفریننده و اصلاح کننده به کار می رود. به گفتۀ اهل لغت، «رب»، از «تربیت» برگرفته شده و «رببتُه» و «ربَّیتُه» به یک معنا هستند. هر گاه در لغت، رب، به غیر خدا اطلاق گردد، تنها برخی از معانی یاد شده، از آن اراده می شود. مثلاً «ربّ القوم»، به معنای سَروَر قوم و «ربّ المال»، به معنای دارندۀ مال است؛ امّا باید ببینیم که در بارۀ خداوند، کدام معنای آن مقصود است.
رب، از نام های پُربسامد در قرآن و احادیث است. در قرآن کریم، رب، پس از نام «اللّه»، پُرکاربردترین نام در بارۀ خداست و بیش از نهصد بار بیان شده است. اگر در
ص: 132
1- . امام باقر(علیه السلام): إنَّ اللّهَ یقولُ: أنَا اللّهُ لا إلهَ إلّا أنَا، خالِقُ الخَیرِ وَالشَّرِّ، وهُما خَلقانِ مِن خَلقی (المحاسن، ج1، ص441، ح1019 و 1020؛ الکافی، ج1، ص154، ح3).
2- . ر.ک: دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج8، ص388 (خلقة الخیر قبل الشر).
کاربردهای «رب» در قرآن و احادیث دقّت کنیم، روشن خواهد شد که از همۀ معانی ای که برای رب در لغت وجود دارد، ربوبیت خدای سبحان قصد می شود. بدین سان، ربوبیت خدا نسبت به موجودات جهان، به این معناست که او جهان را آفریده است و مالک و سَروَر و مولای حقیقی آن است و اصلاح تکوینی و تشریعی جهان، تنها از آنِ اوست. این معنا از رب، به خدا اختصاص دارد و در بارۀ موجودات دیگر، صادق نیست.(1)از این رو در قرآن کریم، با تعبیرهای متفاوت، بر توحید ربوبی تأکید شده است؛ مانند: «ربّ کلّ شیء»،(2) «ربّ العرش»،(3) «ربّ المشرق و المغرب»(4) و «ربّ العالمین».(5) همین تعبیرها در احادیث نیز وارد شده اند.(6) از آن جا که شادکامی، یکی از حقایق عالم است، زیرمجموعۀ توحید ربوبی نیز قرار می گیرد. ربوبیتِ توحیدی شادکامی به این معناست که صاحب اختیار و مولای شادکامی، خداوند متعال است و پروردگاری و اصلاح تکوینی و تشریعی آن به دست اوست. بر اساس توحید ربوبی، اختیار شادکامی به دست خداوند متعال است و هموست که با تنظیم قوانین تکوینی و تشریعی، پروردگاریِ آن را انجام می دهد. بنا بر این، اگر شادکامی، تنها یک صاحب اختیار و پروردگار دارد، آیا می توان بدون در نظر گرفتن او و بدون آگاهی از قوانینش به شادکامی دست یافت؟ هر تغییری که بخواهد
ص: 133
1- . همان، ج6، ص122.
2- . (قُلْ أَغَیرَ اللّه أَبْغِى رَبًّا وَهُوَ رَبُّ کلِّ شَىْءٍ) (سورۀ انعام، آیۀ 164).
3- . (سُبْحَنَ رَبِّ السَّمَوَتِ وَ الْأَرْضِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یصِفُونَ) (سورۀ زخرف، آیۀ 82). نیز، ر.ک: سورۀ مؤمنون، آیۀ 88؛ سورۀ انبیا، آیۀ 22. (اللّه لاَ إِلَهَ إلّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ) (سورۀ نمل، آیۀ 26). نیز، ر.ک: سورۀ توبه، آیۀ 129؛ سورۀ مؤمنون، آیۀ 86.
4- . (إِنَّ إِلَهَکمْ لَوَ حِدٌ * رَّبُّ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا بَینَهُمَا وَ رَبُّ الْمَشَرِقِ) (سورۀ صافّات، آیۀ 4 - 5). نیز، ر.ک: سورۀ رعد، آیۀ 16؛ سورۀ کهف، آیۀ 14؛ سورۀ دخان، آیۀ 7؛ سورۀ نبأ، آیۀ 37. (فَبِأَىِّ ءَالاَءِ رَبِّکمَا تُکذِّبَانِ * رَبُّ الْمَشْرِقَینِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَینِ * فَبِأَىِّ ءَالاَءِ رَبِّکمَا تُکذِّبَانِ) (سورۀ الرحمن، آیۀ 16 - 18).
5- . (الْحَمْدُ لله رَبِّ الْعَلَمِینَ) (سورۀ فاتحه، آیۀ 2؛ سورۀ انعام، آیۀ 45). نیز، ر.ک: سورۀ انعام، آیۀ 71؛ سورۀ یونس، آیۀ 37؛ سورۀ شعرا، آیۀ 164 و 180.
6- . برای مطالعۀ بیشتر، ر.ک: دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج6، ص128 - 132، ح4589 - 4595 (ربّ کل شیء) و ص132 - 134، ح4596 - 4599 (ربّ إذ لا مربوب) و ص134، ح4600 و 4601 (ربّ الأرباب) و ص136 - 140 (صفة ربوبیته).
در جهان اتفاق افتد، در چارچوب قوانین او و با خواست و ارادۀ او صورت خواهد گرفت و شادکامی از این اصل، مستثنا نیست.
سه. تدبیر کننده (مدبّر)
از دیگر شاخه های توحید افعالی، توحید در تدبیر است. بر همین اساس، یکی از صفات الهی نیز «مدبّر» است. صفت «مُدبّر (تدبیرکننده)»، اسم فاعل از «دَبَّرَ، یدَبِّر» است. ریشۀ«دُبُر»، به معنای انتهای چیزی و پشت آن است، در مقابلِ جلوی آن. تدبیر هم، یعنی این که انسان، کارش را ساماندهی و مدیریت کند، به این صورت که به فرجام و انتهای آن کار، یعنی آثاری که پشت سرِ آن کار رخ می دهد، توجّه کند.(1)
تدبیر، در قرآن کریم به صورت فعلی «یدبّر الأمر؛ کار را تدبیر می کند»، چهار بار به خدا نسبت داده شده است؛(2) امّا صفت «مُدبّر»، در قرآن نیامده است.
در قرآن و احادیث، تدبیر آسمان ها و زمین و دنیا و آخرت، و به طور کلّی، همه چیز، با خداست. این مطلب، بیانگر آن است که خداوند، مصلحت و عاقبتِ همه چیز را در آفرینش و ادارۀ آنها رعایت کرده است.(3)
در متون دینی تصریح شده است که تدبیر امور، به دست خداوند متعال است(4) که شامل تدبیر در آفرینش(5) و تدبیر امور دنیا و آخرت(6) می شود. بی تردید، یکی از این امور، شادکامی
ص: 134
1- . معجم مقاییس اللغة، ج2، ص324. نیز، ر.ک: المصباح المنیر، ص189.
2- . سورۀ یونس، آیۀ 3 و 31؛ سورۀ رعد، آیۀ 2؛ سورۀ سجده، آیۀ5.
3- . دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج7، ص155.
4- . (یدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ) (سورۀ سجده، آیۀ5). (إِنَّ رَبَّکمُ اللّه الَّذِى خَلَقَ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضَ فِى سِتَّة أَیامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ یدَبِّرُ الْأَمْرَ مَا مِن شَفِیعٍ إلّا مِن بَعْدِ إِذْنِهِ ذَ لِکمُ اللّه رَبُّکمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلاَ تَذَکرُونَ) (سورۀ یونس، آیۀ 3). نیز، ر.ک: سورۀ رعد، آیۀ 2؛ سورۀ یونس، آیۀ 32.
5- . امام رضا(علیه السلام): إِنَّهُ مُدَبِّرٌ لِکلِّ ما بَرَأَ (الکافی، ج1، ص122، ح2؛ التوحید، ص189، ح2؛ عیون اخبار الرضا(علیه السلام)، ج1، ص149، ح50). امام صادق(علیه السلام): الحَمدُ للهِ بارِئِ خَلقِ المَخلوقینَ بِعِلمِهِ، ومُصَوِّرِ أَجسادِ العِبادِ بِقُدرَتِهِ، ومُخالِفِ صُوَرِ مَن خَلَقَ مِن خَلقِهِ، ونافِخِ الأَرواحِ فی خَلقِهِ بِعِلمِهِ، ومُعَلِّمِ مَن خَلَقَ مِن عِبادِهِ اسمَهُ، ومُدَبِّرِ خَلقِ السَّماواتِ وَالأَرضِ بِعَظَمَتِهِ، الَّذی وَسِعَ کلَّ شَیءٍ خَلقُ کرسِیهِ، وعَلا بِعَظَمَتِهِ فَوقَ الأَعلَینَ (الإقبال، ج2، ص123).
6- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): یا دَیانَ العِبادِ، ومُدَبِّرَ أُمورِهِم بِتَقدیرِ أَرزاقِهِم (البلد الأمین، ص509؛ الفقه المنسوب إلی ← → الإمام الرضا(علیه السلام)، ص154؛ بحار الأنوار، ج95، ص314، ح1). امام علی(علیه السلام): الحَمدُ للهِ الوَلِی الحَمیدِ، الحَکیمِ المَجیدِ، الفَعّالِ لِما یریدُ، عَلاّمِ الغُیوبِ، وخالِقِ الخَلقِ، ومُنزِلِ القَطرِ، مُدَبِّرِ أَمرِ الدُّنیا وَالآخِرَة (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج1، ص427، ح1263؛ مصباح المتهجّد، ص380، ح508).
است. تدبیرگری، هم امور عینی و هم امور غیر عینی را شامل می شود. بر همیناساس می توان گفت که تنها تدبیرگر شادکامی، خداوند متعال است. البته در جای خود خواهیم گفت که بشر، اختیار دارد که در قلمرو قوانین الهی به کنش و واکنش بپردازد. از این رو، جبر نیز پیش نخواهد آمد؛ زیرا آنچه جبری است، تنظیم نظام آفرینش و قوانین آن است، نه چگونگی رفتار و فعالیت انسان در این محدوده. بنا بر این، تنها از راهی که او مشخّص نموده می توان به شادکامی دست یافت، هر چند به آن مجبور نیستیم و امکان حرکت در مسیر دیگر را نیز داریم.
چهار. اندازه گذارنده (مقدِّر)
صفت «مُقدِّر (اندازه گذارنده)»، اسم فاعل از «قَدَّرَ، یقَدِّرُ»، از ریشۀ «قدر» است که بر اندازه و حقیقت و نهایت هر چیز، دلالت می کند.(1) بنا بر این، مُقدِّر، کسی است که مقدار و نهایت و اندازۀ چیزی را که اراده کرده، معین می کند.
برگرفته ها از مصدر «تقدیر»، 23 بار در قرآن کریم در بارۀ خدا به کار رفته است؛ امّا صفت مُقدِّر، در قرآن به کار نرفته است. در احادیث، تقدیر، یکی از مراحل آفرینش موجودات به شمار می آید که پس از مشیت و اراده و قبل از قضاست: «چیزی موجود نمی شود، مگر آن که خدا بخواهد و اراده کند و تقدیر کند و حکم کند». در تفسیر تقدیر نیز سخنانی از این دست، گفته شده است: «اندازۀ طول و عرض و بقا»،(2) «اندازه نهادن طول و
ص: 135
1- . معجم مقاییس اللغة، ج5، ص62؛ الصحاح، ج2، ص786.
2- . المحاسن عن محمّد بن إسحاق: قالَ أَبُوالحَسَنِ(علیه السلام) لِیونُسَ مَولى عَلِی بنِ یقطینٍ: یا یونُسُ... لا یکونُ إلّا ما شاءَ اللّهُ وأَرادَ وقَدَّرَ وقَضى، ثُمَّ قالَ: أَتَدری مَا المَشیئَة؟ فَقالَ: لا. فَقالَ: هَمُّهُ بِالشَّیءِ. أَوَتَدری ما أَرادَ؟ قالَ: لا. قالَ: إِتمامُهُ عَلَى المَشیئَة. فَقالَ: أَوَتَدری ما قَدَّرَ؟ قالَ: لا. قالَ: هُوَ الهَندَسَة مِنَ الطّولِ وَالعَرضِ وَالبَقاءِ. ثُمَّ قالَ: إِنَّ اللّهَ إِذا شاءَ شَیئا أَرادَهُ، وإِذا أَرادَهُ قَدَّرَهُ، وإِذا قَدَّرَهُ قَضاهُ، وإِذا قَضاهُ أَمضاهُ (المحاسن، ج1، ص380، ح840؛ بحار الأنوار، ج5، ص122، ح69 ).
عرض چیزی»(1) و «قرار دادن اندازۀ مهلت ها و روزی ها و بقا و نابودی».(2) بر اساس ایناحادیث، در نظام آفرینش، همه چیز بر اساس اندازه گیری و تقدیر خاصّی از جهات گوناگون، چون: طول، عرض، دوام، مهلت و روزی، استوارند.(3) این امر نشان می دهد که همه چیز بر اساس خواست خداوند متعال تنظیم و تقدیر شده اند که از آن جمله، ماهیت شادکامی است. لذا خداوند از هر کسی به ماهیت امور، آگاه تر است و هر آنچه او در بارۀ آنها بیان می کند، بهترین دستور است.
پنج. دانا (علیم)
داناییِ مطلق نیز از آنِ خداوند متعال است. به همین جهت، یکی از صفات خداوند، «علیم» است. صفت «علیم (دانا)»، فعیل به معنای فاعل از مادّۀ «علم» است که در اصل، بر نشانۀ یک شیء - که با آن از غیر خود متمایز می گردد - دلالت می کند. عِلم، نقیض «جهل» و به معنای «معرفت» است. علم، یعنی یقین و «علیم» مانند «عالم»، کسی است که متّصف به علم است. در قرآن کریم، از علم خدا نزدیک به 250 بار یاد شده و در احادیث نیز در بارۀ علم خدا فراوان سخن گفته شده است. در قرآن و احادیث، آفرینش موجودات جهان و نظم و به هم پیوستگی آنها و نیز قدرت مطلق خدا، از نشانه ها و دلایل علم مطلق خدا دانسته شده اند.(4) صفات دیگری از خداوند نیز به همین صفت ذات اشاره
ص: 136
1- . المحاسن عن یونس بن عبد الرحمن عن الإمام الرضا(علیه السلام): لا یکونُ إلّا ما شاءَ اللّهُ وأَرادَ وقَدَّرَ وقَضى. قُلتُ: فَما مَعنى شاءَ؟ قالَ: اِبتِداءُ الفِعلِ. قُلتُ: فَما مَعنى أَرادَ؟ قالَ: الثُّبوتُ عَلَیهِ. قُلتُ: فَما مَعنى قَدَّرَ؟ قالَ: تَقدیرُ الشَّیءِ مِن طولِهِ وعَرضِهِ. قُلتُ: فَما مَعنى قَضى؟ قالَ: إِذا قَضاهُ أَمضاهُ، فَذلِک الَّذی لا مَرَدَّ لَهُ (المحاسن، ج1، ص380، ح839؛ الکافی، ج1، ص150، ح1).
2- . تفسیر القمّی عن یونس عن الإمام الرضا(علیه السلام): لا یکونُ إلّا ما شاءَ اللّهُ وأَرادَ وقَدَّرَ وقَضى، أَتَدری مَا المَشِیئَة یا یونُسُ؟ قُلتُ: لا. قالَ: هُوَ الذِّکرُ الأَوَّلُ. أَتَدری مَا الإِرادَة؟ قُلتُ: لا. قالَ: العَزیمَة عَلى ما شاءَ اللّه ُ. وتَدری مَا التَّقدیرُ؟ قُلتُ: لا. قالَ: هُوَ وَضعُ الحُدودِ مِنَ الآجالِ وَالأَرزاقِ وَالبَقاءِ وَالفَناءِ. وتَدری مَا القَضاءُ؟ قُلتُ: لا. قالَ: هُو إِقامَة العَینِ (تفسیر القمّی، ج1، ص24؛ بحار الأنوار، ج5، ص117، ح49).
3- . دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج7، ص213.
4- . دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج6، ص329. البته خداوند، غیر از «علم ذاتی»، علم دیگری نیز دارد که «علم فعلی» نامیده می شود. مقصود از علم فعلی، علومی هستند که در لوحی ثبت شده اند و از همین علم است که خداوند به فرشتگان و پیامبران عطا می کند و لوحی را که برخی علوم و رخدادهای آینده در آن ثبت شده، به آنان نشان می دهد. این علم، بر خلاف علم ذاتی، نوپدید، محدود و بَداپذیر است.
دارند. یکی از آنها صفت «مُحیط (فراگیرنده)» است. صفت «مُحیط (فراگیرنده)»، اسم فاعل از «أحاطَ، یحیطُ» و از ریشۀ «حوط» به معنای «حلقه زدن چیزی بر چیز دیگر»است. حوط، چیز گردی از نقره است که زن بر پیشانی خود می بندد.(1) حائط، به معنای دیوار است؛ چون دیوار، اشیای درون خود را فرا می گیرد.(2) جملۀ «أحاط القوم بالبلد إحاطةً»، به این معناست که: «مردم از همه طرف به دور شهر، حلقه زدند».(3)
در قرآن و احادیث، خداوند، محیط بر هر چیزی از جمله انسان ها دانسته شده است و این احاطه، از جهت علم و قدرت اوست - چنان که در آیة: (وَأَنَّ اللّهَ قَدْ أَحَاطَ بِکلِّ شَیءٍ عِلْمَا؛(4) و خداوند به همه چیز، احاطه علمی دارد) آمده است - نه با ذات؛ چون مکان ها محدودند و جهت های چهارگانه، آنها را در برگرفته اند و اگر احاطۀ خدا با ذاتش بود، ذات خدا الزاماً دارای جهت های چهارگانه می شد؛ یعنی خدا، بالا و پایین و چپ و راست پیدا می کرد.
صفت دیگری که از فروع محیط بودن به شمار می رود و می تواند ابعاد علم خدا را روشن سازد، «الأوّل و الآخر» است و مراد از آن، اوّل و آخر مطلق است، نه نسبی. این معنا، به خداوند متعال اختصاص دارد و هیچ کس جز او، اوّل و آخرِ مطلق نیست. در قرآن کریم، این دو واژه، تنها یک بار به این معنا آمده اند: (هُوَ الْأَوَّلُ وَ الاْخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْبَاطِنُ وَ هُوَ بِکلِّ شَیءٍ عَلِیمٌ).(5)
علّامه طباطبایی گفته است: «منظور از اوّل بودن و آخر بودن خداوند، احاطۀ او به تمام اشیاست. هر موجودی که اوّل فرض شود، از آن جا که خداوند متعال بر آن احاطه دارد، خداوند، پیش از او قرار می گیرد، و هر موجودی که آخِر فرض گردد، خداوند متعال به دلیل احاطۀ بر او، پس از آن است.... بنا بر این، اوّل بودن و آخر بودن خداوند، دو فرع از فروع صفت «محیط» است و محیط، خود از شاخه های قدرت مطلق اوست... و ممکن است که
ص: 137
1- . معجم مقاییس اللغة، ج2، ص120.
2- . لسان العرب، ج7، ص279.
3- . المصباح المنیر، ص156.
4- . سورۀ طلاق، آیۀ 12.
5- . سورۀ حدید، آیۀ 3.
چهار نام: اوّل، آخر، ظاهر و باطن را از فروع احاطۀ وجودی او بگیریم...؛ چون وجود اوقبل از وجود هر چیز و بعد از وجود هر چیز است...».(1) بنا بر آنچه گذشت، دو صفت دیگری که از فروع محیط اند و ابعاد دیگری از علم خدا را روشن می سازند، صفات «الظاهر و الباطن» هستند.(2)
از این گذشته، صفات دیگری نیز بر دانایی خداوند متعالْ دلالت دارند که یکی از آنها صفت خبیر «آگاه» است. «خبیر»، در لغت به معنای فاعل از مادّۀ «خبر» است که دلالت بر علم دارد. پس خبیر، به معنای داناست.(3) ابن اثیر بر این باور است که خبیر، به معنای کسی است که به آنچه بوده و آنچه خواهد بود، داناست و آگاه به حقیقت اشیاست.(4) در پرتو این سخن، ملاحظه می شود که در نام خبیر، عنایت به مطلق بودن علم است.
قرآن کریم، صفت «خبیر» را در کنار صفت «لطیف»، پنج بار،(5) در کنار صفت «حکیم»، چهار بار،(6) با صفت «علیم» نیز چهار بار،(7) و با صفت «بصیر»، یک بار(8) ذکر کرده است. این کتاب آسمانی، آگاه بودن خداوند(عزوجل) به انسان و به اعمال او و گناهانش را در سی موضع، بیان کرده است؛ لیکن صفت خبیر، بدون همراهی با صفتی دیگر، تنها در یک مورد (سورۀ فاطر، آیۀ 14)، آمده است. صفت خبیر در احادیث به معنای «کسی که چیزی از چنگ [دانش] او در نمی رود و از او فوت نمی گردد»(9) و «کسی کهرازآلودتر و
ص: 138
1- . المیزان فی تفسیر القرآن، ج19، ص145 (با کمی تغییر).
2- . برای صفت «الظاهر والباطن»، ر.ک: دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج6، ص315.
3- . معجم مقاییس اللغة، ج2، ص239؛ المصباح المنیر، ص162.
4- . النهایة، ج2، ص6.
5- . (لَّا تُدْرِکهُ الْأَبْصَرُ وَهُوَ یدْرِک الْأَبْصَرَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ) (سورۀ انعام، آیۀ 103).
6- . (عَلِمُ الْغَیبِ وَالشَّهَدَة وَهُوَ الْحَکیمُ الْخَبِیرُ) (سورۀ انعام، آیۀ 73). نیز، ر.ک: سورۀ انعام، آیۀ 18؛ سورۀ هود، آیۀ 1؛ سورۀ سبأ، آیۀ 1.
7- . (إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرُ) (سورۀ لقمان، آیۀ 34؛ سورۀ حجرات، آیۀ 13). نیز، ر.ک: سورۀ تحریم، آیۀ 3؛ سورۀ نساء، آیۀ 35.
8- . (إِنَّهُ کانَ بِعِبَادِهِ خَبِیرَا بَصِیرًا) (سورۀ إسرا، آیۀ 96).
9- . امام رضا(علیه السلام): أَمَّا الخَبیرُ فَالَّذی لا یعزُبُ عَنهُ شَیءٌ ولا یفوتُهُ، لَیسَ لِلتَّجرِبَة ولا لِلاِعتِبارِ بِالأَشیاءِ، فَعِندَ التَّجرِبَة وَالاِعتِبارِ عِلمانِ ولَولاهُما ما عُلِمَ؛ لِأَنَّ مَن کانَ کذلِک کانَ جاهِلاً، وَاللّهُ تَعالى لَم یزَل خَبیراً بِما یخلُقُ، وَالخَبیرُ مِنَ النّاسِ المُستَخبِرُ عَن جَهلِ المُتَعَلِّمِ، فَقَد جَمَعَنَا الاِسمُ وَاختَلَفَ المَعنى (الکافی، ج1، ص122، ح2).
پنهان تر از آن را می داند»(1) آمده که بر دانش مطلق و ژرف، دلالت دارد.
صفت دیگر در این باره بصیر «(بینا)» است. «بصیر»، بر وزن فعیل، به معنای فاعل، برگرفته از مادّۀ «بصر» است که دو اصل معنایی دارد: یکی، آگاهی به یک چیز و دیگری، خشونت (درشتی). بصیر، برگرفته از اصل نخست به معنای عالم (آگاه) است.(2)
صفت دیگر خداوند در این باره، «حکیم» است. صفت «حکیم»، از مادّه «حکم» گرفته شده و کتاب های لغت، دو معنای اصلی برای آن یاد کرده اند: باز داشتن و استواری. به استناد این دو معنای اصلی، حکیم در دو معنا به کار می رود که عبارت اند از: «دانا و صاحب حکمت (فرزانه)» و «استوارکنندۀ کارها (محکم کار)». حکیم در معنای اوّل، بر صفتی ذاتی دلالت دارد و در معنای دوم، بر صفتی فعلی. گفتنی است که این دو معنا با یکدیگر مرتبط اند؛ زیرا کارِ استوار، تنها از صاحبِ علم و حکمت صادر می شود.
جالب این که در قرآن کریم، صفت «حکیم» در کنار صفت «عزیز» 47 بار،(3) در کنار صفتِ «علیم» 36 بار،(4) با صفت «قوی»، هفت بار(5) و با صفت «ذو انتقام»، چهار بار به کار رفته(6) که نشان دهندۀ ارتباط میان قدرت با دانش در وجود خداوند متعال است.(7) این صفت نشان می دهد که هر کاری که خداوند انجام داده، حکیمانه بوده و از منبعی حکیم و فرزانه صادر شده است.
بنا بر آنچه گذشت، یکی از ویژگی های خداوند متعال، دانایی و آگاهی است. او برهمه
ص: 139
1- . امام رضا(علیه السلام): لَم یکن قِوامُ الخَلقِ وصَلاحُهُم إلّا بِالإقرارِ مِنهُم بِعَلیمٍ خَبیرٍ، یعلَمُ السِّرَّ وأَخفى، آمِرٌ بِالصَّلاحِ، ناهٍ عَنِ الفَسادِ (عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ج2، ص100، ح1؛ علل الشرائع، ص252، ح9).
2- . معجم مقاییس اللغة، ج1، ص253. نیز، ر.ک: الصحاح، ج2، ص591؛ المصباح المنیر، ص50.
3- . برای نمونه، ر.ک: سورۀ بقره، آیۀ 129، 209، 220 و 228؛ سورۀ آل عمران، آیۀ 6، 18 و 62؛ سورۀ غافر، آیۀ 8؛ سورۀ جاثیه، آیۀ 2.
4- . سورۀ انعام، آیۀ 96؛ سورۀ نمل، آیۀ 78؛ سورۀ یس، آیۀ 38؛ سورۀ غافر، آیۀ 2؛ سورۀ فصّلت، آیۀ 12؛ سورۀ زخرف، آیۀ 9.
5- . سورۀ هود، آیۀ 66؛ سورۀ حجّ، آیۀ 40 و 74؛ سورۀ حدید، آیۀ 25؛ سورۀ مجادله، آیۀ 21؛ سورۀ احزاب، آیۀ 25؛ سورۀ شورا، آیۀ 19.
6- . دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج5، ص481.
7- . همان، ج6، ص93 به بعد.
چیز و بر همۀ ابعاد آنها (اوّل و آخر، و ظاهر و باطن) احاطه دارد و از حقیقت امور، آگاه است. این، نشان می دهد که تدبیر و تقدیر خداوند، مبتنی بر حکمت است و از این جهت، بهترین است. این مبانی بر این نکته اشاره دارند که خلق و تقدیر شادکامی بر اساس دانایی و آگاهی صورت گرفته و بر همین اساس نیز تدبیر می شود.
شش. دادگر (عادل)
یکی از ابعاد توحید، عدالت خداوند متعال است. به همین جهت، یکی از صفات او را «عدل» بر شمرده اند. واژۀ «ظلم» در لغت، به معنای: نهادن چیزی در غیر جای ویژۀ خود، تجاوز از حد، و انحراف از میانه روی آمده است.(1) به نظر می رسد که جامع ترین معنای ظلم، «نهادن چیزی در غیر جای ویژۀ خود» است و دیگر معانی، با تأمّل، به این معنا باز می گردند.
عدل، نقطه مقابل «ظلم» است. بنا بر این، جامع ترین معنای عدل، «نهادن هر چیز در جایگاه ویژۀ آن» است.(2) هنگامی که هر چیزی در جایگاه ویژۀ خود قرار بگیرد، اِستوا و اعتدال پدید می آید و اِعوجاع و انحراف، از بین می رود. از این رو، اهل لغت، «عدل» را به «اِستواء» تفسیر کرده اند. معانی دیگر نیز به این معنای جامع، باز می گردند.
بررسی ها نشان می دهند که قرآن و احادیث، واژۀ «ظلم» و «عدل» را در معنای جامع آنها به کار برده اند. به تعبیر روشن تر، در نظام آفرینش، هر پدیده، جایگاه، حدّ و قانون ویژه ای دارد که اگر در جایگاه ویژۀ خود قرار گرفت، عدل، و اگر در آن جایگاه قرار نگرفت، ظلمْ تحقّق یافته است(3). بنا بر این، می توان گفت که عدل، رعایت قانون نظام هستی، و ظلم، تخلّف از این قانون است.
با توجّه به مفهوم لغوی «عدل» و کاربرد همین مفهوم در قرآن و حدیث، عدل خداوند، بدین معناست که همۀ افعال خداوند متعال، بر پایۀ بهترین نظام، استوارند؛یعنی هر پدیده ای با دقّت تمام، در وقت لازم پدید می آید و در جای خود قرار می گیرد
ص: 140
1- . لسان العرب، ج2، ص2459؛ مفردات الفاظ القرآن، مادّۀ «ظلم».
2- . امام علی(علیه السلام)، به این معنای جامع، اشاره کرده است: العَدلُ یضَعُ الأُمورَ مَواضِعَها (نهج البلاغة، حکمت 437).
3- . از این رو، در حدیثی از پیامبر می خوانیم: بِالعَدلِ قامَت السَّماواتُ وَالأَرض (عوالی اللآلی، ج4، ص103). نیز از امام علی(علیه السلام) روایت شده: العَدلُ أَساسٌ بِهِ قَوامُ العالَمِ (مطالب السؤول، ص21).
و هیچ گونه انحرافی در کار آفریدگار وجود ندارد. بر اساس این تعریف، «عدل» و «ظلم»، به معنای عام، شامل همۀ صفات فعل خداوند (اعم از صفات جمال و جلال) خواهند بود و در عرض دیگر صفات قرار نمی گیرند. از این رو، فضلِ خداوند نیز در چارچوب عدل او (به مفهوم عام) قرار دارد، بدین معنا که خداوند متعال، بی جهت و به گزاف، کسی را مشمول فضل خود قرار نمی دهد و تنها افرادی که شایستگی لازم را داشته باشند، مشمول فضل او قرار می گیرند و این، یکی از مهم ترین و برجسته ترین ویژگی های عدل خداوند است.
تعریف دیگری که برای عدل خداوند بیان شده، «رعایت حقوق و دادن هر حقّی به صاحب حق»، در مقابل ظلم به معنای «تجاوز به حقوق دیگران» است.
بدیهی است که تعریف نخست، عام و این تعریف، خاص است. در واقع این معنا، مصداقی از مصادیق عدل به معنای اوّل است. البتّه در مباحث عدل خداوند، عمدتاً همین معنای دوم، مقصود است که بر اساس آن، عدل، در عرض دیگر صفات خداوند متعال قرار می گیرد و فضل او، چیزی جدا از عدل اوست. بنا بر این، احادیثی که آثار عدل خداوند را از آثار فضل او تفکیک می کنند،(1) ناظر به این معنا هستند.(2)
در متون دینی، تصریح شده است که خداوند متعال، ذرّه ای ظلم نمی کند؛ بلکه این انسان ها هستند که به خود ظلم می کنند.(3) او همواره برپادارندۀ قسط و عدل است(4) و مردم را نیز به همین امر کرده است.(5) بر اساس این مبنا، قضا و قدر خداوند متعال، بر پایۀ عدالتشکل می گیرد و ذرّه ای ظلم در آن نیست. امام علی(علیه السلام) بعد از نماز دعا می کرده و بر حقْ
ص: 141
1- . ر.ک: دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج7، ص205 (پروردگارا! با فضلت با ما رفتار کن، نه با عدلت).
2- . همان، ج8، ص8 - 10.
3- . (إِنَّ اللَّهَ لَا یظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّة وَإِن تَک حَسَنَة یضَعِفْهَا وَیؤْتِ مِن لَّدُنْهُ أَجْرًا عَظِیمًا) (سورۀ نساء، آیۀ40). (إِنَّ اللَّهَ لَا یظْلِمُ النَّاسَ شَیئا وَ لَکنَّ النَّاسَ أَنفُسَهُمْ یظْلِمُونَ) (سورۀ یونس، آیۀ 44). نیز، ر.ک: سورۀ یس، آیۀ 54. برای مطالعۀ بیشتر، ر.ک: دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج8، ص24 به بعد.
4- . (شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَا هُوَ وَالْمَلَائِکة وَأُوْلُواْ الْعِلْمِ قَائِمَا بِالْقِسْطِ لَا إِلَهَ إِلَا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکیمُ) (سورۀ آل عمران، آیۀ 18). (وَتَمَّتْ کلِمَتُ رَبِّک صِدْقًا وَعَدْلًا لَا مُبَدِّلَ لِکلِمَتِهِ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (سورۀ انعام، آیۀ 115).
5- . ر.ک: دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج8، ص38 به بعد.
بودن قضای خداوند و عدل بودن عطای او شهادت می داده است.(1) همچنین ایشان در بیانی زیبا و روشن، اعلام می دارد که روزی را فردی عادل، تقسیم نموده است.(2) هر چند قانون قبض و بسط در بارۀ روزی جاری است، امّا بر اساس عدالت است.(3) امام زین العابدین(علیه السلام) در دعای روز عرفۀ خود با خداوند مناجات می کند و از عدالت او در قضا و تقسیم رزق و روزی، سخن می گوید.(4) ایشان در دعای دیگری، خداوند را به خاطر عدالت در تقسیم روزی سپاس می گوید.(5)
آنچه مهم است این که باور به عدالت خداوند، به انسان اطمینان می دهد که به او ظلم نشده است. این باور، موجب می شود که انسان، نظام حاکم بر زندگی را ظالمانه نداند و از رویدادها و قوانین زندگی، تفسیر ظالمانه نداشته باشد و همین امر، احساسات منفیِ او را از بین می بَرَد و شادکامی و رضامندی از آنها را به وجود می آورد.
هفت. رحمتگر - مهربان (رحمان - رحیم)
صفت «رحمان (رحمتگر)» بر وزن فعلان و «رحیم (مهربان)» بر وزن فعیل، هر دو،ساخت مبالغه از مادّۀ «رحم»اند که دلالت بر رقّت و مهربانی و رأفت دارند.(6) قرآن کریم،
ص: 142
1- . اللّهُمَّ إنّی اُشهِدُک وکفى بِک شَهیدا، وأشهَدُ أنَّک أنتَ اللّهُ رَبّی... وأشهَدُ أنَّ قَولَک حَقٌّ، وأنَّ قَضاءَک حَقٌّ، وأنَّ عطاءَک عَدلٌ (جمال الاُسبوع، ص171؛ بحار الأنوار، ج91، ص180، ح6 ).
2- . ... إنَّ المالَ مَقسومٌ مَضمونٌ لَکم، قَد قَسَّمَهُ عادِلٌ بَینَکم وضَمِنَهُ، وسَیفی لَکم (الکافی، ج1، ص30، ح4؛ تحف العقول، ص199؛ مشکاة الأنوار، ص242، ح704).
3- . امام علی(علیه السلام) در این باره می فرماید: قَدَّرَ الأَرزاقَ فَکثَّرَها وقَلَّلَها، وقَسَّمَها عَلَی الضّیقِ وَالسَّعَةِ، فَعَدَلَ فیها لِیبتَلِی مَن أرادَ بِمَیسورِها ومَعسورِها، ولِیختَبِرَ بِذلِک الشُّکرَ وَالصَّبرَ مِن غَنِیها وفَقیرِها (نهج البلاغة، خطبۀ 91؛ بحار الأنوار، ج5، ص148، ح11).
4- . قَدَّرتَ الاُمورَ بِعِلمِک، وقَسَّمتَ الأَرزاقَ بِعَدلِک، ونَفَذَ فی کلِّ شَیءٍ عِلمُک، وحارَتِ الأَبصارُ دونَک... فَلَم یقایس شَیئا بِشَیءٍ مِن خَلقِهِ، ولَم یستَعِن عَلی خَلقِهِ بِغَیرِهِ. ثُمَّ أمضَی الاُمورَ عَلی قَضائِهِ وأجَّلَها إلی أجَلٍ مُسَمّی، قَضی فیها بِعَدلِهِ، وعَدَل فیها بِفَضلِهِ، وفَصَلَ فیها بِحُکمِهِ، وحَکمَ فیها بِعَدلِهِ (الإقبال، ج2، ص102؛ بحار الأنوار، ج98، ص228، ح4).
5- . الحَمدُ للّهِ رِضی بِحُکمِ اللّهِ، شَهِدتُ أنَّ اللّهَ قَسَمَ مَعایشَ عِبادِهِ بِالعَدلِ، وأخَذَ عَلی جَمیعِ خَلقِهِ بِالفَضلِ، اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ، ولا تَفتِنّی بِما أعطَیتَهُم، ولا تَفتِنهُم بِما مَنَعتَنی، فَأَحسُدَ خَلقَک، وأغمَطَ حُکمَک. اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ، وطَیب بِقَضائِک نَفسی، ووَسِّع بِمَواقِعِ حُکمِک صَدری، وهَب لِی الثِّقَةَ لِاُقِرَّ مَعَها بِأَنَّ قَضاءَک لَم یجرِ إلّا بِالخِیرَةِ (الصحیفة السجادیة، دعای 35).
6- . معجم مقاییس اللغة، ج2، ص498.
صفت «رحیم» را در کنار صفت «غفور» 71 بار، با «عزیز» سیزده بار،(1) با «توّاب» نُه بار،(2) با «رئوف» نُه بار،(3) با «رحمان» پنج بار(4) (افزون بر ورود هر دو در «بسمله» در 114 موضع) و با هر یک از صفات «ودود»،(5) «ربّ»(6) و «بَر»(7)، یک بار، یاد کرده است.
تعبیر (کانَ بِکمْ رَحِیمًا؛(8) با شما مهربان است)، دو بار، و (کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیمًا؛(9) با مؤمنانْ مهربان است)، یک بار در قرآن آمده است و رحمت، در جاهای بسیاری از قرآن کریم، به خدای(عزوجل) نسبت داده شده است. صفت «رحمان (رحمتگر)» در برخی احادیث، بر رحمت فراگیر خدا برای تمامی آفریدگان دلالت دارد؛ امّا صفت «رحیم (مهربان)» بر رحمت ویژۀ خدا دلالت دارد که تنها مؤمنان را در بر می گیرد.(10)
در قرآن و احادیث، ویژگی های قابل توجّهی برای رحمت خداوند بیان شده که عبارت اند از:(11) 1. الزام خود به رحمت؛(12) 2. دارای رحمت گسترده؛(13) 3. مهربان ترین
ص: 143
1- . سورۀ شعرا، آیۀ 9، 68، 104، 122، 140، 159، 175، 191 و 217؛ سورۀ روم، آیۀ 5؛ سورۀ سجده، آیۀ 6؛ سورۀ یس، آیۀ 5؛ سورۀ دخان، آیۀ 42.
2- . سورۀ بقره، آیۀ 37، 54، 128 و 160؛ سورۀ توبه، آیۀ 104و 118؛ سورۀ حجرات، آیۀ 12؛ سورۀ نساء، آیۀ 16 و 64.
3- . سورۀ بقره، آیۀ 143؛ سورۀ توبه، آیۀ 117 و 128؛ سورۀ نحل، آیۀ 7 و 47؛ سورۀ حج، آیۀ 65؛ سورۀ نور، آیۀ 20؛ سورۀ حدید، آیۀ 9؛ سورۀ حشر، آیۀ 10.
4- . سورۀ فاتحه، آیۀ 3؛ سورۀ بقره، آیۀ 163؛ سورۀ نمل، آیۀ 30؛ سورۀ فصّلت، آیۀ 2؛ سورۀ حشر، آیۀ 22.
5- . سورۀ هود، آیۀ 90.
6- . سورۀ یس، آیۀ 58.
7- . سورۀ طور، آیۀ 28.
8- . سورۀ نساء، آیۀ 29؛ سورۀ إسرا، آیۀ 66.
9- . سورۀ احزاب، آیۀ 43.
10- . الرَّحمنُ بِجَمیعِ خَلقِهِ، وَالرَّحیمُ بِالمُؤمِنینَ خاصَّةً (الکافی، ج1، ص114، ح1).
11- . ر.ک: همان، ص148 به بعد.
12- . (وَإِذَا جَاءَک الَّذِینَ یؤْمِنُونَ بِئایتِنَا فَقُلْ سَلَمٌ عَلَیکمْ کتَبَ رَبُّکمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَة أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنکمْ سُوءَما بِجَهَلَة ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ) (سورۀ انعام، آیۀ 54). (قُل لِّمَن مَّا فِى السَّمَوَ تِ وَالْأَرْضِ قُل للهِ کتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَة لَیجْمَعَنَّکمْ إِلَى یوْمِ الْقِیمَة لاَ رَیبَ فِیهِ الَّذِینَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ فَهُمْ لاَ یؤْمِنُون) (سورۀ انعام، آیۀ 12).
13- . (فَإِن کذَّبُوک فَقُل رَّبُّکمْ ذُو رَحْمَة وَ سِعَة وَلاَ یرَدُّ بَأْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ) (سورۀ انعام، آیۀ 147). (الَّذِینَ یحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَیؤْمِنُونَ بِهِ وَ یسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ ءَامَنُواْ رَبَّنَا وَسِعْتَ کلَّ شَىْ ءٍ رَّحْمَة وَ عِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تَابُواْ وَ اتَّبَعُواْ سَبِیلَک وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِیمِ) (سورۀ مؤمن، آیۀ 7). (وَاکتُبْ لَنَا فِى هَذِهِ الدُّنْیا حَسَنَة وَفِى الاْخِرَة إِنَّا هُدْنَا إِلَیک قالَ عَذَابِى أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِى وَسِعَتْ کلَّ ← → شَىْءٍ فَسَأَکتُبُهَا لِلَّذِینَ یتَّقُونَ وَیؤْتُونَ الزَّکوة وَالَّذِینَ هُم بِئایتِنَا یؤْمِنُونَ) (سورۀ اعراف، آیۀ 156).
رحم کنندگان؛(1) 4. بهترین رحم کنندگان؛(2) پیشی گرفتن رحمت بر خشم؛(3) 5. رحمت کننده بر هر کسی که طلب کند؛(4) 6. هر کسی که رحم کننده ای ندارد؛(5) 7. رحم کننده بر هر اندوهگین؛(6) 8. رحم کننده بر هر بینوا؛(7) 9. رحم کننده بر نالۀ هر بیمار.(8)
برخی صفات دیگر مانند «رئوف» نیز به همین حوزۀ معنایی مربوط اند. صفت «رئوف(مهرورز)»، فعول به معنای فاعل از «رأف» است. به گفتۀ صاحب بن عبّاد، رأفت یعنی: «رحمت»(9) و به گفتۀ جوهری، یعنی: «رحمت شدید».(10) ابن اثیر گفته است: در نام های خدای والا، «رئوف»، همان «مهربان به بندگان و توجّه کننده به ایشان با الطاف خود» است.
ص: 144
1- . (قَالَ هَلْ ءَامَنُکمْ عَلَیهِ إلّا کمَا أَمِنتُکمْ عَلَى أَخِیهِ مِن قَبْلُ فَاللَّهُ خَیرٌ حفِظًا وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّ حِمِینَ) (سورۀ یوسف، آیۀ 64). نیز، ر.ک: سورۀ یوسف، آیۀ 92؛ سورۀ اعراف، آیۀ 151؛ سورۀ انبیا، آیۀ 83.
2- . (وَ قُل رَّبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنتَ خَیرُ الرَّ حِمِینَ) (سورۀ مؤمنون، آیۀ 118). نیز، ر.ک: سورۀ مؤمنون، آیۀ 109.
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إِنَّ اللّهَ لَمّا قَضَى الخَلقَ کتَبَ عِندَهُ فَوقَ عَرشِهِ: إِنَّ رَحمَتی سَبَقَت غَضَبی (صحیح البخاری، ج6، ص2700، ح6986 و ج3، ص1167، ح3022). نیز، ر.ک: دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج6، ص158 به بعد.
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) - در دُعای جوشنِ کبیرِ - : یا راحِمَ مَنِ استَرحَمَهُ (البلد الأمین، ص404؛ بحار الأنوار، ج94، ص388).
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): یا راحِمَ مَن لا راحِمَ لَهُ (البلد الأمین، ص407؛ بحار الأنوار، ج94، ص391). امام زین العابدین(علیه السلام): یا مَن یرحَمُ من لا یرحَمُهُ العِبادُ (الصحیفة السجادیة، ص181، دعای 46؛ بحار الأنوار، ج98، ص291).
6- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): یا أللّهُ یا رَحیمَ کلِّ مُستَرحِمٍ ومَفزَعَ کلِّ مَلهوفٍ، یا أللّهُ یا راحِمَ کلِّ حَزینٍ یشکو بَثَّهُ وحُزنَهُ إِلَیهِ (دلائل الإمامة، ص73، ح12؛ الملهوف، ص176).
7- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): یا رازِقَ المُقِلّینَ، یا راحِمَ المَساکینِ، یا وَلِی المُؤمِنینَ، یا ذَا القُوَّة المَتینِ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وأَهلِ بَیتِهِ (الکافی، ج2، ص552، ح7).
8- . امام حسین(علیه السلام): الحَمدُ للّهِ الَّذی لَیسَ لِقَضائِهِ دافِعٌ... راحِمِ کلِّ ضارِعٍ، ومُنزِلِ المَنافِعِ وَالکتابِ الجامِعِ بِالنّورِ السَّاطِعِ، وهُوَ لِلدَّعَواتِ سامِعٌ ولِلدَّرَجاتِ رافِعٌ، ولِلکرُباتِ دافِعٌ ولِلجَبابِرَة قامِعٌ، وَراحِمُ عَبرَة کلِّ ضارِعٍ ودافِعُ ضَرعَة کلِّ ضارِعٍ، فَلا إِلهَ غَیرُهُ (الإقبال، ج2، ص74، بحار الأنوار، ج98، ص216، ح3). امام زین العابدین(علیه السلام): یا راحِمَ رَنَّة العَلیلِ، ویا عالِمَ ما تَحتَ خَفِی الأَنینِ، اجعَلنی مِنَ السالِمینَ فی حِصنِک الَّذی لا تَرومُهُ الأَعداءُ، ولا یصِلُ إِلَی فیهِ مَکروهُ الأَذى، فَأَنتَ مُجیبُ مَن دَعا، وراحِمُ مَن لاذَ بِک وشَکا، أَستَعطِفُک عَلَی، وأَطلُبُ رَحمَتَک لِفاقَتی (بحار الأنوار، ج94، ص121، ح19).
9- . المحیط فی اللغة، ج10، ص256.
10- . الصحاح، ج4، ص1362.
رأفت، ظریف تر از رحمت است و در ناخوشی واقع نمی شود؛ ولی رحمت، گاه برای مصلحت، در ناخوشی هم واقع می شود.(1)
واژۀ رئوف، در قرآن کریم، یازده بار به عنوان صفت خداوند، به کار رفته است: دوبار با تعبیر (بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِیمٌ؛(2) به مردمان، مهرورز و با آنها مهربان است)، دوبار با تعبیر (رَءُوفُ بِالْعِبَادِ؛(3) به بندگان، مهرورز است)، دو بار با تعبیر (بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَّحِیمٌ؛(4) به مؤمنان، مهرورز و با آنها مهربان است)، یک بار با تعبیر (بِهِمْ رَءُوفٌ رَّحِیمٌ؛(5) به آنها مهرورز و با آنها مهربان است) و چهار بار هم به تنهایی(6).(7)
احادیث، ویژگی های چندی برای نام «رئوف» بیان کرده اند؛(8) امّا نکتۀ مهم، ارتباط رأفت و رحمت در احادیث است. در نیایش های بر جای مانده از پیشوایان(علیهم السلام) آمده است: «یا رَؤوفاً فی رَحمَتِهِ؛(9) ای مهرورز در رحمت خود!»؛ «بِرَأَفَتِک أَرجو رَحمَتَک؛(10) به مهرورزی تو، به رحمتت امید دارم»؛ «أَسأَلُک بِرَحمَتِک التی اشتَقَقتَها مِنرَأَفَتِک؛(11) از تو درخواست می کنم به رحمتت که آن را از رأفتت برگرفته ای». از این نیایش ها چنین برداشت می شود که رأفت، سبب رحمت است. پس با هر رأفتی، رحمتی هست؛ ولی عکس آن، صادق نیست؛ زیرا رأفت، پیش تر و ظریف تر از رحمت است. این موضوع، با آنچه از جوهری و ابن اثیر نقل کردیم، هماهنگ است.
این صفات با ویژگی های خاصشان، دل انسان را گرم و امید انسان را افزایش می دهند و
ص: 145
1- . النهایة، ج2، ص176.
2- . سورۀ بقره، آیۀ 143؛ سورۀ حج، آیۀ 65.
3- . سورۀ بقره، آیۀ 207؛ سورۀ آل عمران، آیۀ 30.
4- . سورۀ توبه، آیۀ 128.
5- . سورۀ توبه، آیۀ 117.
6- . سورۀ نحل، آیۀ 7 و 47؛ سورۀ حدید، آیۀ 9؛ سورۀ نور، آیۀ 20.
7- . دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج6، ص107 به بعد.
8- . ر.ک: همان، ص108 به بعد.
9- . الملهوف، ص372؛ بحار الأنوار، ج95، ص174، ح22.
10- . الأمالی، مفید، ص242، ح3؛ الأمالی، طوسی، ص17، ح19.
11- . جمال الاُسبوع، ص184.
در ارزیابی ها به انسان کمک می کنند تا تقدیرهای خداوند را مثبت و خیر ارزیابی نماید. خداوندی که مهربان باشد، هرگز بندگان خود را مورد آزار و اذیت قرار نمی دهد و هر چه می کند، از سر لطف و محبّت است؛ حتی اگر ظاهری سخت و دردآور داشته باشد. بدیهی است چنین تصوّری از رفتار خداوند، فضایی لطیف و با نشاط میان انسان و خداوند به وجود می آورد.
هشت. یکتا - یگانه (واحد - اَحَد)
اشاره
صفت «اَحَد (یگانه)»، صفت مشبّهه است و صفت «واحد(یکتا)»، اسم فاعل و هر دو برگرفته از مادّۀ «وحد» هستند که بر یگانگی، دلالت دارند.(1) در قرآن کریم، توصیف خداوند متعال به صفت «احد»، یک بار (در سورۀ توحید) و توصیف به صفت «واحد»، 21 بار آمده است. نیز در احادیث، تفاوتی میان «احد» و «واحد» مشاهده نمی شود. (2) از امام باقر(علیه السلام) نیز نقل شده است که: «اَحَد و واحد، به یک معنایند و آن عبارت است از: یگانۀ بی همتا».(3)
وحدت و یگانگی خدا بر این دلالت دارد که خدا با آن ویژگی هایی که گذشت، یگانه عامل مؤثّر در هستی است و کسی جز او نقشی در جهان ندارد. این بدان معناست که حتی اگر کسی به خداوند ایمان نیز نداشته باشد، باز هم این قوانین در بارۀ او جاری است.
تحلیل نهایی صفات
از آنچه گذشت، روشن می شود که ما با خدایی رو به رو هستیم که:
«یکتا و یگانه» است. لذا با تعدّد عامل مؤثّر در آفرینش رو به رو نیستیم.
«آفریدگارِ» همۀ هستی - از جمله انسان و جهان - است. لذا همه چیز را او آفریده و به تمام ابعاد وجودیِ آنها اشراف کامل دارد.
«پروردگارِ» همۀ هستی است. لذا اختیاردار همه چیز است و همۀ امور هستی را او تقدیر و تدبیر می کند و کسی جز او در این کار دست ندارد. از این رو، تقدیر و تدبیر همه
ص: 146
1- . معجم مقاییس اللغة، ج6، ص90؛ المصباح المنیر، ص650؛ الصحاح، ج2، ص547.
2- . دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج5، ص263.
3- . التوحید، ص90، ح2.
چیز از جمله انسان، جهان و حتّی شادکامی، به دست او صورت می پذیرد.
«دانا» است و دانایی او بر همۀ ابعاد هستی، سایه گسترده و نسبت به همه چیز، خبیر و بصیر است و هر آنچه انجام می دهد، بر اساس حکمت و مصلحت است. لذا همین امر به انسان امید می دهد که او با دیدی باز، مصالح وی را می داند و جز به خیر و صلاحش کاری نمی کند.
«عادل» است و هرگز به کسی ظلم نمی کند. لذا همۀ تقدیرهای او عادلانه است. این با موجودی که بی منطق و بی حکمت اقدام می کند و ممکن است به ظلم رفتار نماید، خیلی تفاوت دارد.
«اندازه گذارنده» است و برای هر چیزی، اندازه ای مشخّص کرده است. در نظام آفرینش، همه چیز بر اساس اندازه گیری و تقدیر خاصّی از جهات مختلف، چون: طول و عرض و دوام و مهلت ها و روزی ها استوار است. این امر نشان می دهد که همه چیز بر اساس خواست خداوند متعال تنظیم شده است. لذا او از هر کسی به ماهیت امور، آگاه تر است و هر آنچه او در بارۀ آنها بیان می کند، بهترین دستور است.
«رحمتگر و مهربان» است و نسبت به بندگانش، لطف و عنایت دارد. لذا بیش از استحقاق می بخشد و جز به نیکی با آنان رفتار نمی کند. این بُعد، جنبۀ عاطفی ارتباط با خدا را ارضا می کند و به انسان امید می دهد که با لطف و مهری که او دارد، هرگز بد وی را نمی خواهد و او را رها نمی کند و تنها نمی گذارد.
همۀ اینها نشان می دهد که او تنها منبع شایسته برای تقدیر بهترین ها برای بشر است. این، تبیین کنندۀ نقش یگانه و بی بدیل «خداشناسی و توحیدباوری» در شادکامی است.
ب - مهم ترین مبانی انسان شناختی
اشاره
یکی از ابعاد شادکامی، انسان است. لذا از عوامل مؤثّر در تحقّق شادکامی، شناخت انسان است. انسان، آفریدۀ خداست و تمام مسائل مربوط به او، توسّط او تنظیم شده است. از این رو، موضوع انسان شناسی، یکی از اصلی ترین مسائل اسلامی است که در قرآن و روایات اهل بیت(علیهم السلام) از زاویه های مختلف، مورد توجّه قرار گرفته است. در واقع، آنچه در نصوص اسلامی (متون قرآن و حدیث) در بارۀ عقیده، اخلاق و عمل آمده، به گونه ای با موضوع انسان شناسی مرتبط است؛ ولی همۀ این مباحث، در این جا قابل طرح نیستند. در ادامه، مهم ترین مبانی انسان شناختی مربوط به شادکامی را بیان خواهیم کرد.
ص: 147
یک. ماهیت ترکیبی
شادکامی در بارۀ انسان است و ماهیت انسان هر چه باشد، تأثیر مستقیمی بر شادکامی و ابعاد و عوامل آن دارد. انسان، از نگاه قرآن کریم، موجودی است مرکب از جسم - که ریشه در خاک دارد - و روح - که مبدأ آن، امر الهی است -.(1) بر این اساس، انسان، موجودی است دو بُعدی و مرکب از جسم و روح الهی، یا ترکیبی است از عقل و صورت، یا عقل و شهوت، و یا عالم بالا و عالم پایین.(2) جسم، صورت، شهوت و عالَم پایین، به بُعد مُلکی انسان، و روح الهی، عقل و عالم بالا، اشاره به جنبۀ ملکوتی اوست. آیات و احادیثی که به آفرینشبُعد مُلکی انسان اشاره دارند، به چهار دسته تقسیم می شوند:
دستۀ اوّل، آیات و احادیثی که به بیان آفرینش انسان از خاک پرداخته اند؛(3)
دستۀ دوم، آیات و احادیثی که به آفرینش انسان از آب، اشاره دارند؛(4)
ص: 148
1- . (وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْاءِنسَنَ مِن سُلَلَة مِّن طِینٍ * ثُمَّ جَعَلْنَهُ نُطْفَة فِى قَرَارٍ مَّکینٍ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَة عَلَقَة فَخَلَقْنَا الْعَلَقَة مُضْغَة فَخَلَقْنَا الْمُضْغَة عِظَمًا فَکسَوْنَا الْعِظَمَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَهُ خَلْقًا ءَاخَرَ فَتَبَارَک اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَلِقِینَ) (سورۀ مؤمنون، آیۀ 12 - 14). (وَ بَدَأَ خَلْقَ الْاءِنسَنِ مِن طِینٍ * ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلَلَة مِّن مَّاءٍ مَّهِینٍ * ثُمَّ سَوَّلهُ وَ نَفَخَ فِیهِ مِن رُّوحِهِ وَ جَعَلَ لَکمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَرَ وَ الْأَفْئدَة قَلِیلاً مَّا تَشْکرُونَ) (سورۀ سجده، آیۀ 7 - 9).
2- . در روایات اهل بیت گاه انسان به ترکیبی از عقل و صورت، و گاه به ترکیبی از عقل و شهوت، و گاه به ترکیبی از عالم بالا و پایین، تفسیر شده که این تعاریف نیز در واقع، تعابیر دیگری از تفسیر انسان به جسم و روح الهی است. همچنین در برخی از روایات، انسان، به موجودی که میان خدا و شیطان در حرکت است، تفسیر شده که گاه به سوی خدا می رود و گاه به طرف شیطان، تا این که در نهایت، در زمرۀ دوستان خدا قرار گیرد یا در شمارِ دشمنان او. در برخی دیگر از روایات، انسان، به ترازویی تشبیه شده که گاه به وسیلۀ جهل (نادانی)، از آن، کاسته می گردد و گاه به وسیلۀ علم و معرفت، به سوی کمال، گرایش پیدا می کند (ر.ک: دانش نامۀ قرآن و حدیث، ج9، ص12). گفتنی است که همۀ این تعاریف، در واقع، تفسیر اجمالی انسان و دورنمایی از حقیقت این موجود پیچیده است، نه تعریف تفصیلی آن.
3- . (وَمِنْ ءَایتِهِ أَنْ خَلَقَکم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ إِذَا أَنتُم بَشَرٌ تَنتَشِرُونَ) (سورۀ روم، آیۀ 20). (وَ اللَّهُ أَنبَتَکم مِّنَ الْأَرْضِ نَبَاتًا) (سورۀ نوح، آیۀ 17). (إِنَّا خَلَقْنَهُم مِّن طِینٍ لَازِب) (سورۀ صافات، آیۀ 11). (خَلَقَ الْاءِنسَنَ مِن صَلْصَلٍ کالْفَخَّارِ) (سورۀ الرحمن، آیۀ 14). برای مطالعۀ بیشتر، ر.ک: سورۀ کهف، آیۀ 37؛ سورۀ هود، آیۀ 61؛ سورۀ نجم، آیۀ 32؛ سورۀ طه، آیۀ 53 - 55؛ سورۀ روم، آیۀ 20؛ سورۀ مؤمنون، آیۀ 12 - 14؛ سورۀ انعام، آیۀ 2.
4- . (وَ هُوَ الَّذِى خَلَقَ مِنَ الْمَاءِ بَشَرًا فَجَعَلَهُ نَسَبًا وَ صِهْرًا وَ کانَ رَبُّک قَدِیرًا) (سورۀ فرقان، آیۀ 54). ← → (أَلَمْ نَخْلُقکم مِّن مَّاءٍ مَّهِینٍ * فَجَعَلْنَهُ فِى قَرَارٍ مَّکینٍ * إِلَى قَدَرٍ مَّعْلُومٍ * فَقَدَرْنَا فَنِعْمَ الْقَدِرُونَ) (سورۀ مرسلات، آیۀ 20 - 23). (فَلْینظُرِ الْاءِنسَنُ مِمَّ خُلِقَ * خُلِقَ مِن مَّاءٍ دَافِقٍ * یخْرُجُ مِن بَینِ الصُّلْبِ وَالتَّرَآئِبِ) (سورۀ طارق، آیۀ 5 - 7).
دستۀ سوم، آیات و احادیثی که مرحلۀ پیش رفته (نطفه) را بیان کرده اند؛(1)
دستۀ چهارم، آیات و احادیثی که به مراحل تکاملی جنبۀ مُلکی انسان از خاک تا وصول به بُعد ملکوتی، اشاره کرده اند.(2)
قرآن کریم، در بارۀ آفرینش ملکوتی انسان در مورد آدم(علیه السلام) پس از ذکر تسویه - که ناظر به بُعد مُلکی اوست - ، تعبیر «نَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِ» به کار می بَرَد و در بارۀ نسل وی، پس از بیان مراحل آفرینش مُلکی (نطفه، عَلَقه، مُضْغه و...)، لحن خود را از خَلق به انشا تغییر می دهد و مرحلۀ جدیدی را که با مراحل پیشین، متفاوت است، یادآور می شود؛ مرحله ای که در آن، سخن از حیات، علم و قدرت انسان است. مراحل پیشین، هر چند در اوصاف، ویژگی ها، رنگ، طعم و شکل با یکدیگر متفاوت بوده اند، امّا همجنسیکدیگر به شمار می رفته اند، در حالی که این مرحله، همجنس مراحل پیشین به شمار نمی آید. خداوند در این مرحله، چیزی را به انسان عطا کرد که در مراحل پیشین نبخشیده بود.(3)
بر این اساس، انسان، موجودی دوبُعدی است و به همین جهت، امور مربوط به او نیز دوبُعدی خواهد بود، مانند: سعادت، نیازها، امکانات لازم برای سعادت و... . توجّه به این حقیقت، دیدگاه ما را نسبت به شادکامی تغییر خواهد داد.
دو. هدفمندی
شادکامی، ارتباط مستقیمی با هدف انسان دارد. هدف هر چه باشد، شادکامی، متناسب با
ص: 149
1- . (إِنَّا خَلَقْنَا الْاءِنسَنَ مِن نُّطْفَة أَمْشَاجٍ نَّبْتَلِیهِ فَجَعَلْنَهُ سَمِیعَا بَصِیرًا) (سورۀ انسان، آیۀ 2). (قُتِلَ الْاءِنسَنُ مَا أَکفَرَهُ * مِنْ أَىِّ شَىْ ءٍ خَلَقَهُ * مِن نُّطْفَة خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ) (سورۀ عبس، آیۀ 17 - 19).
2- . (مَّا لَکمْ لَا تَرْجُونَ للهِ وَقَارًا * وَ قَدْ خَلَقَکمْ أَطْوَارًا) (سورۀ نوح، آیۀ 13 و 14). (هُوَ الَّذِى خَلَقَکم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَة ثُمَّ مِنْ عَلَقَة ثُمَّ یخْرِجُکمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُواْ أَشُدَّکمْ ثُمَّ لِتَکونُواْ شُیوخًا وَ مِنکم مَّن یتَوَفَّى مِن قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُواْ أَجَلاً مُّسَمًّى وَ لَعَلَّکمْ تَعْقِلُونَ) (سورۀ غافر، آیۀ 67). نیز، ر.ک: سورۀ حج، آیۀ5.
3- . بحث آفرینش مُلکی و ملکوتی از: دائرة المعارف قرآن کریم، ج4، ص488.
آن و در مقایسه با آن تعریف می شود. یکی از موضوعاتی که در متون دینی، مورد توجّه جدّی قرار گرفته، هدفمندی انسان و حکمت آفرینش اوست. خداوند متعال تأکید می کند که انسان، بیهوده آفریده نشده است؛ بلکه هدف و حکمتی دارد.(1) جالب این که در برخی روایات، تأکید شده که آفرینش انسان، سودی برای آفریدگار ندارد.(2)
بخشی از آیات و احادیث، حکمت آفرینش انسان را بیان کرده اند که با تأمّل در آنها می توان گفت که آفرینش انسان، دارای پنج حکمت است:
1. به کارگیری اندیشه و شناخت آفریدگار: تأمّل در برخی آیات قرآن کریم نشان می دهد که از نگاه قرآن، فلسفۀ آفرینش انسان و جهان، خداشناسی است،(3) چنان که امامحسین(علیه السلام) نیز می فرماید:
ما خَلَقَ العِبادَ إلّا لِیعرِفوهُ.(4)
بندگان را نیافرید مگر برای این که او را بشناسند.
2. آزمایش انسان: حکمت دیگر خلقت انسان، ابتلا و آزمایش است.(5) البته آزمایش خداوند متعال به منظور آگاهی یافتن نیست؛ بلکه حکمت آن، شکوفا کردن استعدادهای انسان است.(6) شاید از آنچه در برخی روایات آمده که وقتی حضرت داوود(علیه السلام) از خداوند پرسید که: «یا رَبِّ
ص: 150
1- . (أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَکمْ عَبَثًا وَأَنَّکمْ إِلَینَا لَا تُرْجَعُونَ) (سورۀ مؤمنون، آیۀ 115).
2- . امام علی(علیه السلام): لَم تَخلُقِ الخَلقَ لِوَحشَةٍ، و لَا استَعمَلتَهُم لِمَنفَعَةٍ (نهج البلاغة، خطبۀ 109؛ غرر الحکم، ح7554). نیز، ر.ک: بحار الأنوار، ج4، ص318، ح43.
3- . (هُوَ الَّذِی خَلَقَکم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ یخْرِجُکمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُواْ أَشُدَّکمْ ثُمَّ لِتَکونُواْ شُیوخًا وَ مِنکم مَّن یتَوَفَّی مِن قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُواْ أَجَلاً مُّسَمًّی وَ لَعَلَّکمْ تَعْقِلُونَ) (سورۀ غافر، آیۀ 67). نیز، ر.ک: دانش نامۀ قرآن و حدیث، ج9، ص105 (آفرینش انسان برای خردورزی و شناخت خدا). همچنین، در بارۀ هدف و حکمت نهایی آفرینش جهان می فرماید: (اللّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَوَتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَینَهُنَّ لِتَعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ عَلَی کلِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ وَ أَنَّ اللّهَ قَدْ أَحَاطَ بِکلِّ شَی ءٍ عِلْمَاً) سورۀ طلاق، آیۀ 12.
4- . علل الشرائع، ص9، ح1؛ کنز الفوائد، ج1، ص328؛ نزهة الناظر، ص80، ح3؛ بحار الأنوار، ج5، ص312، ح1.
5- . (الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیوةَ لِیبْلُوَکمْ أَیکمْ أَحْسَنُ عَمَلاً) (سورۀ ملک، آیۀ 2).
6- . امام علی(علیه السلام): ألا إنَّ اللّه تَعالی قَد کشَفَ الخَلقَ کشفَةً، لا أنَّهُ جَهِلَ ما أخفَوهُ مِن مَصونِ أسرارِهِم و مَکنونِ ضَمائِرِهِم، و لکن لِیبلُوَهُم أیهُم أحسَنُ عَمَلاً، فَیکونَ الثَّوابُ جَزاءً وَ العِقابُ بَواءً (نهج البلاغة، خطبۀ 144).
لِماذا خَلَقتَ الخَلقَ؟ پروردگارا ! چرا آفریده ها را پدید آوردی؟»، چنین پاسخ آمد: «لِما هُم عَلَیهِ؛(1) برای آنچه آنان برآن اند (برای قابلیت هایی که دارند»، همین معنا مقصود باشد!
3. عبادت خداوند متعال: حکمت دیگر آفرینش انسان - که در قرآن بدان تصریح شده - ، عبادت آفریدگار است.(2) به کارگیری اندیشه و شناخت آفریدگار، در واقع، مقدّمۀ شکوفایی استعدادهای انسان است و شکوفایی استعدادهای وی، در گرو فرمانبری او از خداوند متعال و عبادت اوست.(3)
4. رحمت الهی: چهارمین حکمت آفرینش انسان - که در قرآن به آن اشاره گردیده و در احادیث، بدان تصریح شده است - ، رسیدن به رحمت آفریدگار جهان است.(4)5. بازگشت به خدا: از نگاه قرآن، حکمت غایی و فلسفۀ نهایی آفرینش انسان و جهان، بازگشت به خداوند متعال است، و اگر این هدف نباشد، نه تنها آفرینش انسان، بلکه آفرینش جهان، باطل و بیهوده است.(5) با تأمّل در این آیات و آیات مشابه آنها معلوم می شود که مقصود از بازگشت به خداوند متعال، رستاخیز انسان و حضور وی در صحنۀ قیامت و دیدن دستاوردهای کارهای نیک خویش به صورت درجات بهشت است، و یا رو به رو شدن با حاصل کارهای ناروای خود در قالب درکات دوزخ. بنا بر این، همۀ آنچه در تبیین حکمت
ص: 151
1- . عوالی اللآلی، ج4، ص117، ح185. یعنی هدف آفرینش آنها این است که استعدادهایی که شخصیت آنها بر اساس آن شکل گرفته، شکوفا گردد و به منصّۀ ظهور برسد.
2- . (وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْاءِنسَ إِلَا لِیعْبُدُونِ) (سورۀ ذاریات، آیۀ 56).
3- . امام حسین(علیه السلام): ما خَلَقَ العِبادَ إلّا لِیعرِفوهُ، فَإِذا عَرَفوهُ عَبَدوهُ (علل الشرائع، ص9، ح1؛ کنز الفوائد، ج1، ص328؛ نزهة الناظر، ص80، ح3؛ بحار الأنوار، ج5، ص312، ح1).
4- . از امام صادق(علیه السلام) روایت شده: خَلَقَهُم لِیفعَلوا ما یستَوجِبونَ بِهِ رَحمَتَهُ فَیرحَمَهُم (علل الشرائع، ص13، ح10؛ ثواب الأعمال، ص403، ح10؛ بحار الأنوار، ج5، ص314، ح5). نیز، ر.ک: دانش نامۀ قرآن و حدیث، ج9، ص119 (آفرینش انسان برای رحمت).
5- . (أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَکمْ عَبَثًا وَأَنَّکمْ إِلَینَا لَا تُرْجَعُونَ) (سورۀ مؤمنون، آیۀ 115). (وَ مَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَینَهُمَا بَطِلاً ذَ لِک ظَنُّ الَّذِینَ کفَرُواْ فَوَیلٌ لِّلَّذِینَ کفَرُواْ مِنَ النَّارِ * أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحتِ کالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کالْفُجَّارِ) (سورۀ ص، آیۀ 27 و 28). (أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُواْ السَّیئاتِ أَن نَّجْعَلَهُمْ کالَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ سَوَآءً مَّحْیاهُمْ وَ مَمَاتُهُمْ سَاءَ مَا یحْکمُونَ * وَ خَلَقَ اللّهُ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ لِتُجْزَی کلُّ نَفْسِ بِمَا کسَبَتْ وَ هُمْ لَا یظْلَمُونَ) (سورۀ جاثیه، آیۀ 21 - 22).
آفرینش در قرآن و حدیث آمده، مقدّمۀ این هدف نهایی است.
به سخن دیگر، حکمت آفرینش انسان، این است که با به کارگیری اندیشه و عقل، با آفریدگار خود آشنا شود و با به کار بستن برنامه هایی که او از طریق پیامبران خود برای سعادت دنیا و آخرت انسان، ارائه کرده، به سوی رحمت مطلق خداوند متعال، ره سپار گردد و برای همیشه از بهترین زندگی ها برخوردار شود.(1)
امّا اگر فرمان عقل را نادیده بگیرد و به جای پیروی از آن، تسلیم هوس های حیوانی خود شود، آینۀ دلش زنگار می گیرد، خدا را فراموش می کند و بدین سان، از رحمت واسعۀ او دور می گردد و بدترین زندگی های ابدی را برای خود رقم می زند.(2)
شناخت هدف، نقش مهمّی در معنای زندگی دارد. معنایی از زندگی می تواند تأثیر اساسی داشته باشد که با واقعیت های آفرینش به هماهنگی برسد. آگاهی از این حقایق، موجب واقع گرا شدن معنای زندگی می گردد و با دادن معنای متعالی به آن، هم جهت زندگیرا تعیین می کند و هم احساس خوشایندی از زندگی به فرد می دهد.
سه. حیات انسانی
یکی از مسائل مهم انسان، مسئلۀ حیات و زندگی اوست. این که ماهیت حیات چیست، نقش مهمی در شادکامی دارد؛ چرا که شادکامی، در بارۀ زندگی است و تا معلوم نگردد که معنای زندگیِ انسانی چیست، نمی توان شادکامیِ آن را تعریف کرد.
علّامه طباطبایی در تفسیر واژۀ حیات در آیۀ شریف (یأَیُهَّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اسْتَجِیبُواْ للّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکمْ لِمَا یُحْییکمْ)(3) توضیح می دهد که زندگی، گران بهاترین متاعی است که یک موجود زنده برای خود سراغ دارد، و چگونه چنین نباشد و حال آن که در ماورای زندگی، غیر از عدم و بطلان، چیز دیگری نیست، و معلوم است که این ارزش برای زندگی را به خاطر اثر آن قائل است که عبارت است از شعور و اراده که نشاط و سعادت زندگی انسانی به آن
ص: 152
1- . این همان مرحلۀ اعلای سعادت (شادکامی) است.
2- . این همان بدترین مرحلۀ شقاوت (ناشادکامی) است.
3- . سورۀ انفال، آیۀ 24.
است، و به همین جهت است که همواره از جهل و نداشتن حرّیت اراده و اختیار می گریزد.(1)
ایشان در تبیین معنای حیات، سه معنا یا مرتبه از نظر قرآن کریم برای آن بیان می کند که عبارت اند از: حیات دنیوی، حیات اُخروی و حیات طیّبه. بر همین اساس، معتقد است که حیات در آیۀ شریف، نه به معنای نخست، بلکه به معنای دوم و سوم است. لذا تأکید می کند که برای آدمی، زندگی حقیقی ای وجود دارد که اشرف و کامل تر از حیات و زندگی پست دنیایی اوست، و وقتی به آن زندگی می رسد که استعدادش کامل و رسیده شده باشد، و این تمامیت استعداد به وسیلۀ آراستگی به دین و دخول در زمرۀ اولیای صالح دست می دهد، هم چنان که رسیدن به زندگی دنیایی وقتی به دست می آید که نطفه اش رشد و نمو کند تا استعدادش برای درک آن کامل شود، یعنی به صورت جنین در آید.(2)
در همین معنا، آیۀ شریف (مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیاة طَیبَة وَ لَنَجْزِینَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یعْمَلُونَ)(3) قرار دارد. مرحوم علّامه طباطبایی در تفسیر این آیۀشریف، به تبیین طبقۀ سوم حیات می پردازد و بیان می دارد که این جمله با صراحت لفظش، دلالت دارد بر این که خدای تعالی، مؤمنی را که عمل صالح انجام دهد، به حیات جدیدی غیر آن حیاتی که به دیگران نیز داده، زنده می کند، نه این که حیاتش را تغییر دهد، مثلاً حیات خبیث او را به حیات طیّبی مبدّل می کند که اصل حیات، همان حیات عمومی باشد و صفتش را تغییر دهد؛ زیرا اگر مقصود این بود، کافی بود که بفرماید: «ما حیات او را طیّب می کنیم»؛ ولی این طور نفرمود، بلکه فرمود: «ما او را به حیاتی طیّبْ زنده می سازیم».
این حیات - که آن را ویژۀ مردم باایمان و دارای عمل صالح دانسته - ، حیاتی است حقیقی و واقعی و جدید که خدا آن را به کسانی که سزاوارند، عنایت می فرماید. این حیات جدید و اختصاصی، از زندگی گذشته - که همه در آن مشترک اند - جدا نیست، و در عین این که غیر آن است، با همان است. تنها اختلاف به مراتب است نه به عدد. پس کسی که دارای آن چنان زندگی است، دو گونه زندگی ندارد؛ بلکه زندگی اش قوی تر و روشن تر و
ص: 153
1- . المیزان فی تفسیر القرآن، ج2، ص280.
2- . همان، ج9، ص53 به بعد (با کمی تلخیص و تغییر).
3- . کسی از مرد و زن که با داشتن ایمان، عمل صالح کند، پس ما او را به یک زندگی طیّبی زنده می کنیم و اجرشان را به سنگ تمام و بهتر از آنچه می کردند، می دهیم (سورۀ نحل، آیۀ 97).
دارای آثار بیشتر است. با همین بیان، علّت این که چرا آن زندگی را با وصف «طیّب» توصیف فرموده، روشن می شود، گویا حیاتی است خالص که خباثتی در آن نیست که فاسدش کند و یا آثارش را تباه سازد.(1)
بنا بر این، شادکامی را باید با توجّه به انواع و مراتب حیات انسانی تعریف کرد. شادکامی، چیزی خواهد بود که حیات دنیوی، حیات اُخروی و حیّات طیّبه را در بر می گیرد. این مطلب، با آنچه در معنای سعادت و سطوح آن و الگوی ارتباط سطوح آن با یکدیگر گفتیم، تناسب دارد.
چهار. اراده و اختیار
هر چند خداوند متعال به لحاظ تکوینی، ماهیت، چارچوب و ساختار، شادکامی را تنظیم می نماید و به لحاظ تشریعی، برنامۀ رسیدن به آن را نیز ارائه می کند، امّا این برای تحقّق شادکامی، کافی نیست؛ بلکه به خواست و فعالیت خودِ بشر نیز بستگی دارد. بر اساس تفکّر شیعه، تحقّق اموری که به سرنوشت بشر مربوط می شوند، به خواست و فعالیت خود فرد بستگیدارد و این، نه کاملاً به وی واگذار شده و نه اجباری است. بشر، اختیار دارد و می تواند برنامۀ تنظیم شده از سوی خداوند متعال یا غیر او را انجام دهد. البته رفتن به راهی دیگر، قطعاً به شادکامی ختم نمی شود؛ ولی به هر حال، وی در این که کدام را انتخاب نماید، اختیار دارد.
همان گونه که مشهود است، این موضوع، زیرمجموعۀ بحث جبر و اختیار است. جبر و اختیار، از مباحث چالشی در کلام است و جنبه های گوناگونی دارد که جای طرح آنها در این جا نیست(2) و فقط به اندازه ای که به بحث ما کمک کند، به آن می پردازیم.
بنا بر دیدگاه شیعه - که در روایات از آن به عنوان «امر بین امرین» و «منزلة بین المنزلتین» یاد می شود - ، خداوند، نه انسان را به فعل ارادی اش وادار و مجبور می کند به گونه ای که او قدرت خودداری از آن را نداشته باشد و نه او را به کلّی به حال خود وا می گذارد، به گونه ای که هر کاری برای او روا و مباح باشد؛ بلکه به او توانایی ای بخشیده که به وسیلۀ آن و به اراده و اختیار خود، کاری را انجام دهد یا از آن خودداری کند و در عین حال، برای انسان، حدود و رسومی تعیین کرده است. مثلاً به انجام دادن برخی اعمال، امر
ص: 154
1- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج12، ص491 به بعد (با تلخیص و تغییر).
2- . برای مطالعۀ بیشتر، ر.ک: دانش نامۀ جهان اسلام، ج9، ذیل واژۀ جبر.
کرده و انجام دادن برخی دیگر را نهی نموده است.(1)
در توضیح این نظر باید افزود که امامیه معتقدند که قدرت انسان پیش از کار، صلاحیت ضدّین را دارد، یعنی هم قدرت بر ایمان دارد و هم قدرت بر کفر. لذا او می تواند به اراده و اختیار خود، یکی از آن دو را برگزیند؛ ولی جمع آنها در آنِ واحد، به دلیل تضادشان ممکن نیست. بنا بر این، از یک سو خداوند، آن قدرت را خلق کرده و قادر است که آن را از انسان سلب کند تا در نتیجه، او تواناییِ انجام دادن کاری را نداشته باشد. همچنین خدا قادر است که قدرت انسان را حفظ کند و راه را برای انسان باز بگذارد تا او فعل را به اختیار خود انجام دهد. امّا از سوی دیگر، انجام دادن فعل، از انسان است؛ یعنی او خود، فاعل آن است؛ زیرا اوست که اراده و اختیار کرده و در نتیجه، فعلْ واقع شده است و اگر او اراده و اختیار نمی کرد، فعلْ واقع نمی شد. بنا بر این، خداوند، اراده را از انسان سلب نکرده تا انسان به فعل یا ترک آن مجبور باشد به گونه ای که افعال ارادیِ او به افعال غیر ارادی دگرگون شود. در عین حال، انسان در اختیار داشتن، نقشی ندارد. با این که فعل از انسان، طبق اراده واختیارش سر می زند، امّا این بدان معنا نیست که خداوند، انسان را رها کرده و به حال خود واگذاشته و هیچ گونه دخالتی حتّی به ارادۀ تشریعی، در افعال او ندارد.
همان طور که افعال غیرارادیِ انسان (مانند: رشد، جوانی و پیری و حرکات طبیعی) تابع اراده و امر تکوینی خداوند است، افعال ارادیِ انسان نیز متعلّق اراده و امر تشریعی خداوند است و هر فعلی برای انسان، مباح نیست. ارادۀ تکوینی، علّت تامّۀ وقوع فعل است. هنگامی که مقتضی (یعنی همان اراده) و شروط ایجاد و تأثیر موجود باشد و مانعی در کار نباشد، در این صورت، فعل حتماً واقع می شود؛ چون تخلّف معلول از علّت تامّه، محال است؛ امّا ارادۀ تشریعی علّت تامّۀ وقوع فعل نیست، بلکه جزئی از اجزای آن است. البته جزء اخیر هم نیست که علّت به واسطۀ آن، تام و کامل باشد و فعل واقع گردد. جزء اخیر، ارادۀ انسان است که با وجود آن، علّتْ تام می شود و فعلْ واقع می گردد و با عدم آن، فعلْ واقع نمی گردد.
به بیان دیگر، خداوند، وقوع فعلی را که بدان امر کرده و عدم وقوع فعلی را که از آن نهی کرده، اراده می کند؛ ولی ارادۀ او تشریعی است نه تکوینی و او تمامیت علّت را به اراده و
ص: 155
1- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج12، ص572.
اختیار انسان واگذاشته است. از این رو، انسان در افعال ارادی اش مختار خوانده می شود؛ چون عامل اختیار در تحقّق فعل ارادی، ارادۀ انسان است.(1)نمودار (5 - 3)
تصویر
بنا بر این، بر اساس تقدیر الهی، انسان، مختار آفریده شده و نسبت به هیچ یک از دو سوی سعادت و شقاوت، مجبور نیست. از این رو، تحقّق شادکامی، به فعالیت و تلاش فرد نیز بستگی دارد. آنچه در مبنای نخست به عنوان نقش توحید در شادکامی گذشت، به هیچ عنوان، نفی کنندۀ نقش انسان در آن نیست و نقش داشتن انسان به هیچ عنوان، نافیِ نقش یگانۀ خداوند متعال نیست. این حقیقت که همۀ امور را خداوند متعال تقدیر کرده و تنظیم نموده است و انسان در این قلمرو، اختیار دارد و میدان انتخاب و عمل پیدا می کند، در متون
ص: 156
1- . همان جا.
دینی به خوبی تبیین شده است.
به گزارش پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) خداوند متعال خود فرموده است که به مشیت من است که بشر می خواهد و به ارادۀ من است که اراده می کند و به نعمت من است که بر معصیت قدرت می یابد و به کمک و عافیت من است که طاعت انجام می دهد.(1)
شبیه این سخن از امام رضا(علیه السلام) نیز نقل شده است.(2) همچنین پیامبرخدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید که: هر که گمان ببرد خداوند به بدی و زشتی امر می کند، در حقیقت، بر خدا دروغ بسته است و هر که گمان بَرَد که خیر و شر، بدون مشیت خدایند، در حقیقت، خدا را از پادشاهی اش بیرون دانسته است و هر که گمان بَرَد که گناهان، بدون نیروی خدا انجام می شوند، در حقیقت، بر خدا دروغ بسته است.(3)
در حدیثی دیگر، با بیانی متفاوت همین حقیقت را چنین تبیین نموده است که: نه خداوند از روی اجبار، فرمانبری می شود، و نه از روی شکست، نافرمانی می شود و نه بندگان را بدون سرپرست، رها کرده است؛ بلکه او قدرت برتری دارد که بر قدرتی که به آنان داده، غلبه دارد و مالک چیزی است که به آنان تملیک نموده است. به همین جهت، اگر بندگان، فرمان خدا را امتثال نمایند، چیزی و کسی نمی تواند از آن باز بدارد، و اگر قصد
ص: 157
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): عَنِ اللّهِ أروی حَدیثی، إنَّ اللّهَ تَبارَک وتَعالى یقولُ: یابنَ آدَمَ! بِمَشیئَتی کنتَ أنتَ الَّذی تَشاءُ لِنَفسِک ما تَشاءُ، وبِإِرادَتی کنتَ أنتَ الَّذی تُریدُ لِنَفسِک ما تُریدُ، وبِفَضلِ نِعمَتی عَلَیک قَوِیتَ عَلى مَعصِیتی، وبِعِصمَتی وعَونی وعافِیتی أدَّیتَ إلَی فَرائِضی (ثواب الأعمال، ص343، ح13 و ص340، ح10؛ الفردوس، ج5، ص230، ح8043؛ کنز العمّال، ج15، ص939، ح43615).
2- . الکافی عن أحمد بن محمّد بن أبی نصر: قُلتُ لِأَبِی الحَسَنِ الرِّضا(علیه السلام): إنَّ بَعضَ أصحابِنا یقولُ بِالجَبرِ، وبَعضَهُم یقولُ بِالاِستِطاعَة. قالَ: فَقالَ لی: اُکتُب بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ، قالَ عَلِی بنُ الحُسَینِ: قالَ اللّهُ(عزوجل): یابنَ آدَمَ بِمَشیئَتی کنتَ أنتَ الَّذی تَشاءُ، وبِقُوَّتی أدَّیتَ إلَی فَرائِضی، وبِنِعمَتی قَوِیتَ عَلى مَعصِیتی، جَعَلتُک سَمیعاً بَصیراً، ما أصابَک مِن حَسَنَة فَمِنَ اللّهِ وما أصابَک مِن سَیئَة فَمِن نَفسِک، وذلِک أنّی أولى بِحَسَناتِک، وأنتَ أولى بِسَیئاتِک مِنّی، وذلِک أنّی لا اُسأَلُ عَمّا أفعَلُ وهُم یسأَلونَ قَد نَظَمتُ لَک کلَّ شَیءٍ تُریدُ (الکافی، ج1، ص159، ح12؛ التوحید، ص338، ح6).
3- . مَن زَعَمَ أنَّ اللّهَ یأمُرُ بِالسّوءِ وَالفَحشاءِ فَقَد کذَبَ عَلَى اللّهِ، ومَن زَعَمَ أنَّ الخَیرَ وَالشَّرَّ بِغَیرِ مَشیئَة اللّهِ فَقَد أخرَجَ اللّهَ مِن سُلطانِهِ، ومَن زَعَمَ أنَّ المَعاصِی بِغَیرِ قُوَّة اللّهِ فَقَد کذَبَ عَلَى اللّهِ، ومَن کذَبَ عَلَى اللّهِ أدخَلَهُ اللّهُ النّارَ (الکافی، ج1، ص158، ح6؛ التوحید، ص359، ح2).
نافرمانی خدا کنند و خدا بخواهد که میان آنان و آن نافرمانی حایل شود، چنین می کند.(1)
امام کاظم(علیه السلام) نیز در این باره با بیانی دیگر می فرماید که: خداوند، مردم را به هر چیزی که امر کرد، راه دستیابی به آن را نیز در اختیارشان نهاد و از هر چیزی که نهی شان نمود، راه ترک آن را نیز در اختیارشان قرار داد، و آنان با این که کار انجام می دهند، امّا هیچ چیزی را جز به اذن خدا به دست نمی آورند و یا ترکش نمی کنند، و در عین حال، خداوند، هیچ یک از آفریدگانش را بر نافرمانی خود وادار نمی کند؛ بلکه آنان را می آزماید تا معلوم شود کدام یک، نیکوتر عمل می کند.(2)همۀ این موارد، تبیینی برای اصل «أمر بین أمرین» یا «منزلة بین المنزلتین» است. در این باره، روایات دیگری نیز وجود دارد که از حوصلۀ این نوشتار، خارج است.(3) آنچه مهم است این که به ارادۀ الهی، همۀ قوانین شادکامی و ناشادکامی تنظیم شده اند و به انسان نیز اراده و اختیار داده شده تا در این قلمرو، دست به انتخاب بزند و به سمت هر کدام که می خواهد، حرکت کند. بنا بر این، انتخاب و اقدام فرد نیز در تحقّق شادکامی یا ناشادکامی، مؤثّر است.
از سوی دیگر و بر همین مبنا، تلاش و فعّالیت انسان، عامل موفقیت و کامیابی وی در همۀ زمینه ها دانسته شده که شادکامی را نیز در برمی گیرد. بر اساس متون دینی، آنچه سعادت و شقاوت انسان را رقم می زند، نوع رفتار و کردار اوست. بنا بر این، چگونگی رفتار انسان، تعیین کننده و سرنوشت ساز است. خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: برای
ص: 158
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) إنَّ اللّهَ لا یطاعُ جَبرا ولا یعصى مَغلوبا ولَم یهمِلِ العِبادَ مِنَ المَملَکة، ولکنَّهُ القادِرُ عَلى ما أقدَرَهُم عَلَیهِ، وَالمالِک لِما مَلَّکهُم إیاهُ، فَإِنَّ العِبادَ إنِ ائتَمَروا بِطاعَة اللّهِ لَم یکن مِنها مانِعٌ ولا عَنها صادٌّ، وإن عَمِلوا بِمَعصِیتِهِ فَشاءَ أن یحولَ بَینَهُم وبَینَها فَعَلَ، ولَیسَ مَن إن شاءَ أن یحولَ بَینَهُ وبَینَ شَیءٍ (فَعَلَ)، ولَم یفعَلهُ، فَأَتاهُ الَّذی فَعَلَهُ، کانَ هُوَ الَّذی أدخَلَهُ فیهِ (تحف العقول، ص37؛ بحار الأنوار، ج77، ص140، ح22).
2- . امام کاظم(علیه السلام): إنَّ اللّهَ خَلَقَ الخَلقَ فَعَلِمَ ما هُم إلَیهِ صائِرونَ فَأَمَرَهُم ونَهاهُم، فَما أمَرَهُم بِهِ مِن شَیءٍ فَقَد جَعَلَ لَهُمُ السَّبیلَ إلَى الأَخذِ بِهِ، وما نَهاهُم عَنهُ مِن شَیءٍ فَقَد جَعَلَ لَهُمُ السَّبیلَ إلى تَرکهِ، ولا یکونونَ آخِذینَ ولا تارِکینَ إلّا بِإِذنِهِ، وما جَبَرَ اللّهُ أحَدا مِن خَلقِهِ عَلى مَعصِیتِهِ، بَلِ اختَبَرَهُم بِالبَلوى، وکما قالَ: «لِیبْلُوَکمْ أَیکمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» (الاحتجاج، ج2، ص330، ح268؛ الکافی، ج1، ص158، ح5).
3- . برای مطالعۀ بیشتر، ر.ک: دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج8، ص400 (تقدیر الفرائض و الفضائل و المعاصی) و ص414 (معنی الأمر بین الأمرین).
انسان، جز آنچه انجام می دهد، چیز دیگری نیست(1) و هر نَفْسی در گرو آن چیزی است که به دست می آورد.(2)
پنج. نظام ارزیابی و داوری
در شادکامی، ارزیابی و داوری انسان نقش مهمی دارد. انسان، موجودی «ارزیاب و داوری کننده» است که منشأ انتخاب های اوست. این، یک اصل است. احساس شادکامی، تابع افکار و داوری های انسان است. آنچه مهم است این که مبنای ارزیابی انسان، سود و زیان پدیده هاست. الگوی داوری و ارزیابی، «منفعت - خسارت» است. اگر انسان، چیزی را مفید ارزیابی کند، به سوی آن کشیده می شود و نسبت به آن، احساس خوشایندی خواهد داشت، هر چند سخت و دشوار و یا به زیان او باشد. در مقابل، اگر نسبت به چیزی،ارزیابیِ خسارت داشته باشد، از آن روی گردان می شود و نسبت به آن، احساس منفی پیدا خواهد کرد؛ هر چند لذّت داشته باشد و یا به سود او باشد. آنچه مهم است این که برای تحقّق شادکامی، باید ارزیابی انسان، با واقعیت های هستی هماهنگ باشد تا بتواند آنچه را که واقعاً سودمند است، مفید ارزیابی نماید و آنچه را که واقعاً زیان دارد، مضر ارزیابی کند. بنا بر این، «ارزیابی واقع گرا» یکی از عوامل مؤثّر در شادکامی خواهد بود.
راه شادکامی، فرار از واقعیت ها و روی آوردن به تخیّلات و توهّمات نیست؛ باید واقعیت های زندگی را آن گونه که هست، شناخت. این واقعیت ها ابعاد مختلفی دارند: واقعیت های مربوط به خود؛ واقعیت های مربوط به دنیا؛ و واقعیت های مربوط به دین. البته تمام این واقعیت ها را خداوند متعال، تنظیم و تقدیر کرده است. از این رو، شناخت واقعیت های توحیدی در ابعاد گوناگون آن، عامل شادکامی است. پرسش بعد این است که چگونه می توان واقعیت ها را به دست آورد؟ پاسخ، آن است که متون دینی (قرآن و حدیث)، مطمئن ترین منبع برای شناخت واقعیت ها، هستند.
بنا بر این، شادکامی، مربوط به حوزۀ احساس انسان است و احساس، تحت تأثیر تفکّر
ص: 159
1- . (وَ أَن لَّیسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا مَا سَعَی) (سورۀ نجم، آیۀ 39).
2- . (کلُّ نَفْسٍ بِمَا کسَبَتْ رَهِینَةٌ) (سورۀ مدّثر، آیۀ 38).
انسان است. احساسات و عواطف ما آن گونه شکل می گیرند که می اندیشیم. همۀ احساسات منفی و مثبت، نتیجۀ مستقیم افکارند. معمولاً «ارزیابی» افراد گوناگون از یک رویداد، یکسان نیست. اگر رویدادها به عنوان یک واقعیت خارجی، نقش تعیین کننده ای می داشتند، نباید میان داوری ها و ارزیابی های افراد مختلف، تفاوتی وجود داشته باشد؛ چون اصل رویداد، یکی بیش نبوده است. وقتی می بینیم به تعداد افرادی که یک رویداد را دیده اند و یا توصیف آن را شنیده اند، ارزیابی های متفاوتی هم وجود دارد، به این نکته پی می بریم که علّت این اختلاف، تفاوت در نگرش های افراد است.
این معنا در روایاتی از امام علی(علیه السلام) بیان شده که فکر در خیر را موجب کشیده شدن به سمت آن،(1) و فکر در لذّت و معصیت را عامل کشیده شدن به سمت آنها می داند(2) ویا این که شناخت دنیا، موجب نفیِ حُزن و اندوه به خاطر بلاها و گرفتاری ها می شود.(3) پیامبر خدا(صلی
الله علیه وآله) نیز تأکید می کند که شناخت واقعی دنیا، موجب آسودگی خاطر می شود.(4)
در متون اسلامی، گاه به صورت آشکار، بر نقش شناخت در احساس مثبت یا منفی تأکید شده و یا با شناخت دهی نسبت به یک واقعیت، سعی در زدودن احساس منفی و ایجاد احساس مثبت شده است. در متون دینی، شواهد فراوانی بر این مطلب یافت می شود که به مرور، هر کدام در جای خود خواهند آمد. در مباحث آینده خواهیم دید که چگونه شناخت یک واقعیت، موجب شکل گیری یک اثر مثبت می شود.
شش. نظام احساس رضامندی
یکی از ابعاد شادکامی، احساس رضامندی بود. احساس رضایت به عنوان یک پدیدۀ انسانی، مبنای انسان شناختی دارد. بر اساس آنچه در بحث رضامندی گذشت، محور
ص: 160
1- . الْفِکرُ فِی الْخَیرِ یدْعُو إِلَى الْعَمَلِ بِهِ (الکافی، ج2، ص55).
2- . مَنْ کثُرَ فِکرُهُ فِی اللَّذَّاتِ غَلَبَتْ عَلَیهِ (عیون الحکم و المواعظ، ص475). مَنْ کثُرَ فِکرُهُ فِی الْمَعَاصِی دَعَتْهُ إِلَیهَا (همان جا).
3- . مَن عَرَفَ الدُّنیا، لَم یحزَن لِلبَلوی (شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج 20، ص 271، ح 137). مَن عَرَفَ الدُّنیا لَم یحزَن عَلی ما أصابَهُ (غرر الحکم، ح 2258؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 435).
4- . لَو تَعلَمونَ مِنَ الدُّنیا ما أعلَمُ لَاستَراحَت أنفُسُکم مِنها (شعب الإیمان، ج 7، ص 286، ح 10330؛ المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص 728، ح 6640؛ کنز العمّال، ج3، ص 194، ح 6130).
رضامندی، «خیر» است و محور نارضایتی، «شر». این جاست که مسئلۀ «خیر و شر» مطرح می شود. اگر ماهیت پدیده ای شر باشد، موجب نارضایتی می شود و اگر خیر باشد، به رضامندی می انجامد. بنا بر این، می توان گفت که نظام احساس رضامندی و نارضایتی، مبتنی بر خیر و شر است. آنچه خیر است، سود و منفعت به ارمغان می آورد. لذا انسان از آن، احساس رضایت می کند و آنچه شر است، زیان و خسارت به بار می آورد. لذا انسان از آن، ناراضی می گردد. بنا بر این، رضامندی و نارضایتی انسان، مبتنی بر خیر و شر است. اگر انسان، چیزی را خیر ارزیابی کند، راضی می شود و اگر شر ارزیابی نماید، ناراضی می گردد. البته این جا شناخت و داوری ما از پدیده ها نقش اساسی پیدا می کند که پیش تر در بارۀ آنها سخن گفتیم. بر این اساس باید گفت که یکی از مسائل ضروری، واقع گرایی در شناخت وارزیابی است که نتیجۀ آن، رضامندی و نارضایتی صادق است. برخی به خاطر نظام معرفتی و ارزیابیِ نادرست، دچار احساس رضامندی یا نارضایتی کاذب می شوند.
هفت. نظام نشاط و کسالت
نشاط، بُعد دوم شادکامی بود. به همین جهت از مبانی مهم انسان شناختی، نظام نشاط و کسالت است. همان گونه که گذشت، از دیدگاه اسلام، شادی، موجب انبساط روحی و برانگیخته شدن نشاط در انسان می گردد. بنا بر این، شادی ها، لذّت ها و هیجانات، عوامل مهمی در برانگیختن نشاط در انسان اند. از این رو می توان گفت که برای به وجود آوردن نشاط، باید شادی و لذّت را تأمین کرد. در حقیقت، شادی و لذّت، عامل کلان برانگیختن نشاط به شمار می روند.
از آنچه گذشت، روشن می شود که یکی از ابعاد مهم انسان، نشاط است و برای ایجاد نشاط باید لذّت و سرور را به وجود آورد. البته لذّت و سرور نیز به تناسب ماهیت ترکیبی انسان، به دو بخش مادی و معنوی تقسیم می شود.
جمع بندی مبانی انسان شناختی
از آنچه در بارۀ انسان گذشت روشن می شود که: انسان، موجودی است که از دو بُعد مادی و معنوی تشکیل شده و هر کدام، اقتضائات خود را دارند. به همین جهت، حیات
ص: 161
وی نیز ویژگی خاص خود را دارد و از سه لایۀ دنیوی، اخروی و حیات طیّبه تشکیل شده که آخرین آن، متعالی ترین مرحلۀ حیات است. از سوی دیگر، موجودی است ارزشمند که با هدفی متعالی خلق شده است. این هدف، رسیدن به همان عالی ترین مرحلۀ حیات انسانی است.
این موجود به طور مطلق، نه مجبور است و نه آزاد؛ بلکه در دایرۀ تقدیر خداوند متعال آزاد است. لذا با توجّه به آنچه در مبانی خداشناختی گذشت، او در انتخاب سعادت یا شقاوتِ تقدیر شده، آزاد است و اختیار دارد. از این رو، همه چیز به انتخاب و تلاش او بستگی دارد و وی مسئول شادکامی یا ناشادکامی خود است.انسان، دارای نظام رضامندیِ خاصّی است که بر اساس آن، هر چه را که خیر ارزیابی کند، نسبت به آن رضایت پیدا می کند و هر چه را شر بیابد، نسبت به آن نارضایتی پیدا خواهد کرد. البته این کار، خود مبتنی بر نظام شناختی و ارزیابی خاصّی است که بر اساس آن، پدیده ها را مورد شناسایی قرار می دهد و سپس در بارۀ آنها داوری می کند. این شناخت و داوری، مبنای احساس و رفتار او می گردد.
نظام نشاط انسان نیز با توجّه به ماهیت او و هدفش تنظیم می شود. نشاط، حاصل لذّت بُعد مادی و معنوی انسان است که البته باید فراگیر، متوازن و بدون پیامد منفی باشد تا لذّت های حال، شادکامی پایدار را از بین نبرد.
ج - مهم ترین مبانیِ جهان شناختی
اشاره
از مسائل مهم در شادکامی، محیطی است که شادکامی باید در آن تحقّق یابد. انسان که آفریدۀ خداست و بناست به شادکامی پایدار و اصیل دست یابد، در جهانی زندگی می کند که آن هم آفریدۀ خداست و همۀ این دو توسط خداوند، تقدیر و تدبیر می شود. از این رو، باید قوانین محیطِ تحقّق شادکامی را نیز شناخت تا بدانیم در این محیط چگونه باید عمل کرد تا شادکامی به دست آید. در ادامه، مهم ترین مبانیِ جهان شناختی مربوط به شادکامی را بیان خواهیم کرد.
ص: 162
یک. فرصت تکامل
آنچه از شادکامی مورد بحث ماست، مربوط به این دنیاست. از این رو، «شناخت» به عنوان بستر و محل شادکامی، از مباحث مهم در آن است. شادکامی در این دنیا، متناسب با ماهیت و واقعیت های آن تعریف می شود. در روایات اسلامی، از دنیا به عنوان فرصتی مناسب برای تکامل یاد شده است. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) دنیا را برای کسی که از آن برای آخرتش توشه برگیرد تا پروردگارش را خشنود گردانَد، بهترین سرا می داند و البته برای کسی که دنیا، او را از آخرتش باز دارد و نگذارد که موجبات خشنودی پروردگارشرا فراهم آورد، بد سرایی خواهد بود.(1) از این رو، از دنیا به عنوان مَرکبی نیکو برای مؤمن یاد کرده که به وسیلۀ آن به خوبی می رسد و از بدی می رَهَد.(2)
جابر بن عبد اللّه انصاری نقل می کند که: ما در بصره [در جنگ جمل] با امیر مؤمنان(علیه السلام) بودیم. چون ایشان از جنگ با جنگ افروزان، آسوده شد، در آخرِ شب به نزد ما آمد و فرمود: «در چه حالید؟». گفتیم: بر سرِ نکوهش دنیا. فرمود: «دنیا را بر چه نکوهش می کنی، ای جابر؟!». سپس، حمد و ثنای الهی به جای آورد و فرمود: «چه شده است که عدّه ای دنیا را نکوهش می کنند و دَم از بی رغبتی به آن می زنند؟ دنیا، برای کسی که با آن از درِ راستی درآید، منزلگاه راستی و صداقت است و برای کسی که متوجّه منظورش شود، سکونتگاه عافیت است و برای کسی که از آن توشه برگیرد، سرای ثروت است و عبادتگاه پیامبران خداست و فرودگاه وحی او و نمازخانۀ فرشتگانش و مسکن دوستدارانش و تجارت خانۀ اولیایش. این افراد در دنیا، رحمت کسب کردند و از آن، بهشت را سود بردند. پس کیست که دنیا را نکوهش کند، ای جابر؟ در حالی که دنیا خود، جدایی خویش را اعلام کرده و رفتنش را جار زده و خبر مرگ و زوال خویش
ص: 163
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): نِعمَتِ الدّارُ الدُّنیا لِمَن تَزَوَّدَ مِنها لِآخِرَتِهِ حَتّى یرضِی رَبَّهُ، وبِئسَتِ الدّارُ لِمَن صَدَّتهُ عَن آخِرَتِهِ وقَصُرَت بِهِ عَن رِضاءِ رَبِّهِ، وإذا قالَ العَبدُ: قَبَّحَ اللّهُ الدُّنیا، قالَتِ الدُّنیا: قَبَّحَ اللّهُ أعصانا لِرَبِّهِ (المستدرک علی الصحیحین، ج4، ص348، ح7870).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): لا تَسُبُّوا الدُّنیا؛ فَنِعمَت مَطِیة المُؤمِنِ، فَعَلَیها یبلُغُ الخَیرَ، وبِها ینجو مِنَ الشَّرِّ. إنَّهُ إذا قالَ العَبدُ: لَعَنَ اللّهُ الدُّنیا، قالَتِ الدُّنیا: لَعَنَ اللّهُ أعصانا لِرَبِّهِ (أعلام الدین، ص335؛ إرشاد القلوب، ص176؛ بحار الأنوار، ج77، ص178، ح10).
را داده است. با بلاهایش درس عبرت داده و با شادی هایش به شادی تشویق کرده است. در نیم روز، فاجعه آورده و در صبحگاه، نعمت و عافیت؛ بیم می دهد و امید می بخشد. گروهی در هنگام پشیمانی به نکوهش دنیا می پردازند. دنیا به همۀ آنها خدمت کرد و با صداقت برخورد کرد. یادآوری شان کرد و یادآور شدند. اندرزشان داد و اندرز گرفتند. ترساندشان و ترسیدند. و تشویقشان کرد و به شوق آمدند».(1)به همین جهت است که در فرهنگ اسلامی، زندگی دنیا، مزرعۀ آخرت دانسته شده است.(2) هر کس خوبی بکارد، شادمانی می درود و هر کس بدی بکارد، پشیمانی و بدبختی درو می کند.(3) دنیا، تجارت خانه ای است که سود یا زیان آن، در آخرت معلوم می شود. پس سعادتمند، کسی است که کالای او در دنیا، کارهای نیک باشد و کسی که دنیا را به چشم دنیا ببیند و به آن در همان حدّ خویش ارزش نهد.(4)
ص: 164
1- . تحف العقول، به نقل از جابر بن عبد اللّه انصاری: کنّا مَعَ أمیرِ المُؤمِنین(علیه السلام) بِالبَصرَة فَلَمّا فَرَغَ مِن قِتالِ مَن قاتَلَهُ أشرَفَ عَلَینا مِن آخِرِ اللَّیلِ، فَقالَ: ما أنتُم فیهِ؟ فَقُلنا: فی ذَمِّ الدُّنیا. فَقالَ: عَلامَ تَذُمُّ الدُّنیا یا جابِر؟! ثُمَّ حَمِدَ اللّهَ وأثنى عَلَیهِ، وقالَ: أمّا بَعدُ، فَما بالُ أقوامٍ یذُمّونَ الدُّنیا، انتَحَلُوا الزُّهدَ فیها؟ الدُّنیا مَنزِلُ صِدقٍ لِمَن صَدَقَها، ومَسکنُ عافِیة لِمَن فَهِمَ عَنها، ودارُ غِنىً لِمَن تَزَوَّدَ مِنها، مَسجِدُ أنبِیاءِ اللّه ِ، ومَهبِطُ وَحیهِ، ومُصَلّى مَلائِکتِهِ، ومَسکنُ أحِبّائِهِ، ومَتجَرُ أولِیائِهِ؛ اکتَسَبوا فیهَا الرَّحمَة، ورَبِحوا مِنهَا الجَنَّة، فَمَن ذا یذُمُّ الدُّنیا یا جابِر؟ وقَد آذَنَت بِبَینِها، ونادَت بِانقِطاعِها، ونَعَت نَفسَها بِالزَّوالِ، ومَثَّلَت بِبِلائِها البَلاءَ، وشَوَّقَت بِسُرورِها إلَى السُّرورِ، وراحَت بِفَجیعَة، وَابتَکرَت بِنِعمَة وعافِیة؛ تَرهیبا وتَرغیبا، یذُمُّها قَومٌ عِندَ النَّدامَة، خَدَمَتهُم جَمیعا فَصَدَّقَتهُم، وذَکرَتهُم فَذَکروا، ووَعَظَتهُم فَاتَّعَظوا، وخَوَّفَتهُم فَخافوا، وشَوَّقَتهُم فَاشتاقوا (تحف العقول، ص186).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الدُّنیا مَزرَعَة الآخِرَة (تنبیه الخواطر، ج1، ص183؛ عوالی اللآلی، ج1، ص267، ح66؛ إحیاء علوم الدین، ج4، ص31).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) - در سفارشش به ابوذر - : یا أبا ذَر، إنَّکم فی مَمَرِّ اللَّیلِ وَالنَّهارِ، فی آجالٍ مَنقوصَة، وأعمالٍ مَحفوظَة، وَالمَوتُ یأتی بَغتَة، فَمَن یزرَع خَیرا یوشِک أن یحصُدَ رَغبَة، ومَن یزرَع شَرّا یوشِک أن یحصُدَ نَدامَة، ولِکلِّ زارِعٍ ما زَرَعَ (الأمالی، طوسی، ص527، ح1162؛ مکارم الأخلاق، ج2، ص365، ح2661؛ تنبیه الخواطر، ج2، ص53؛ أعلام الدین، ص190؛ بحار الأنوار، ج71، ص176، ح15). نیز، ر.ک: الکافی، ج2، ص458، ح19؛ تحف العقول، ص489؛ بحار الأنوار، ج78، ص373، ح19؛ تحف العقول، ص510.
4- . امام علی(علیه السلام) - در نامه اش به معاویه - : إنَّ الدُّنیا دارُ تِجارَة، ورِبحُها أو خُسرُها الآخِرَة، فَالسَّعیدُ مَن کانَت بِضاعَتُهُ فیهَا الأَعمالَ الصّالِحَة، ومَن رَأَى الدُّنیا بِعَینِها وقَدَّرَها بِقَدَرِها (شرح نهج البلاغة، ابن أبی الحدید، ج16، ص133؛ بحار الأنوار، ج3، 3، ص85، ح400).
این، نشان می دهد که هر چند ممکن است دنیا همراه با مشکلات و سختی ها باشد، امّا فرصت بزرگ و استثنایی ای است که توجّه به آن، رنج و زحمت آن را تحت تأثیر خود قرار می دهد و توجیه پذیر می سازد. این از تفاوت های جدی دنیا و آخرت است که در فرض صحیح آن، دنیا محل تکامل، و آخرتْ محلّ لذّت است. بنا بر این، شادکامی را باید با توجّه به فرصت تکامل و نه فرصت لذّت، تعریف نمود.
دو. آمیختگی رنج و شادی
از ویژگی های دنیا، آمیختگی نعمت و نقمت، و رنج و شادی است. برخی فقط دنیا را خانۀ سرمستی و سرخوشی می خواهند، در حالی که وضع دنیا این گونه نیست. امام علی(علیه السلام) در سفارش به فرزندش امام حسن(علیه السلام) بر این نکته تأکید می کند و می فرماید:
اِعلم... أنَّ الدُّنیا لَم تَکن لِتَستَقِرَّ إلّا عَلی ما جَعَلَهَا اللّهُ عَلَیهِ مِنَ النَّعماءِ وَالاِبتِلاءِ وَالجَزاءِ فِی المَعادِ، أو ما شاءَ مِمّا لاتَعلَمُ.(1)
بدان... به درستی که دنیا، جز بر آن روال که خداوند قرارش داده است، بر برخورداری و گرفتاری (آزمایش) و سزادهی در معاد، و یا آنچه که او خواسته است و تو نمی دانی، قرار نمی گیرد.
به همین جهت، در روایات اسلامی، از دنیا به عنوان «سرای محنت»،(2) «سرای مصیبت»(3)و «سرای اندوه»(4) یاد شده که «برخورداری های اندک»(5) دارد و «زودگذر»(6) و «نابودشدنی»(7) است، نه پایدار و پُربهره. از این رو، «سرای جدایی»(8) است، نه ماندن و بهره
ص: 165
1- . نهج البلاغة، نامۀ 31؛ تحف العقول، ص72؛ بحار الأنوار، ج77، ص220، ح2.
2- . ر.ک: دنیا و آخرت از نگاه قرآن و حدیث، ص29 (دار محنة).
3- . ر.ک: همان، ص30 (دار مصیبة).
4- . ر.ک: همان، ص32 (دار ترح).
5- . ر.ک: همان، ص34 (دار متاع).
6- . ر.ک: همان، ص51 (دار فراق).
7- . ر.ک: همان، ص43 (دار فناء).
8- . ر.ک: همان، ص41 (دار فراق).
بردن و چون «گذرگاه»(1) است که باید از آن «کوچ»(2) کرد و «رفت».(3) البته این بلاها و سختی ها، در راستای رشد و تکامل اند - که در آینده به آنها خواهیم پرداخت - . آنچه در اینجا مهم است این که اگر کسی بداند دنیا جای راحتی نیست، شادکامی را مساوی لذّت نمی داند و موفّقیت را در التذاذ جستجو نمی کند و از سختی ها و گرفتاری های دنیا ناراضی و ناخرسند نمی گردد.
سه. سرای عمل
بر اساس روایات اسلامی، دنیا، سرای عمل است که در آن افراد به انجام دادن طاعت و ترک معصیت فراخوانده می شوند. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در این باره می فرماید:
ألا وإنّکم فی یومِ عملٍ وَلا حِسابَ فِیهِ، ویوشِک أنْ تَکونوا فی یومِ حِسابٍ لَیس فیهِ عَملٌ.(4)
آگاه باشید که اینک شما در روزی هستید که هنگام عمل است و حسابرسی در آن نیست، و زودا که به روزی برسید که روز حسابرسی است نه جای عمل!
بنا بر این، دنیا جایی نیست که فرد در آن آزاد باشد و هر رفتاری که می خواهد انجام دهد؛ بلکه باید تحت برنامه ای مشخّص حرکت کند تا آیندۀ خود را بسازد. البته همان گونه که در مبانی دین شناختی می آید، این دستورها در راستای تکامل و حیات عالی انسانی اند.
چهار. اصالت نداشتن
دنیا مقطعی از زندگی است که به لحاظ زمانی، بخش ناچیزی از حیات انسانی را تشکیل می دهد. چند سالی در این دنیا زندگی می کنیم؛ ولی حیات جاوید ما در سرای دیگر است. به لحاظ ارزش نیز دنیا و همۀ تمتّعات آن، ناچیزند. دنیا و همۀ آنچه در آن است، به خاطر انسان و در خدمت انسانْ آفریده شده اند و همچون ابزاری برای زندگی واقعی اویند.(5) امام
ص: 166
1- . ر.ک: همان، ص39 (دار ممرّ).
2- . ر.ک: همان، ص36 (دار قلعة).
3- . ر.ک: همان، ص39 (دار شخوص).
4- . أعلام الدین، ص345.
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید: إنّ الدُّنیا خُلِقَت لَکُم وأنتُم خُلِقتُم لِلآخِرَةِ (میزان الحکمة، ج4، ص1692، ح5753). امام علی(علیه السلام) نیز در این باره می فرماید: الدُّنیا خُلِقَت لِغَیرِها ولَم تُخلَق لِنَفسِها (نهج البلاغة، حکمت 463).
علی(علیه السلام) با اشاره به این که برخی دنیا را می طلبند و به آن علاقه مندند و از کسب آن راضی می شوند، چنین حالتی را به این دلیل که هدف زندگی انسان نیست، نفی می کند.(1)
جمع بندی مبانی جهان شناختی
از آنچه گذشت، روشن می شود که دنیا سرایی است که اصالت ندارد و مقدّمه ای برای حیات جاویدان انسان است. از این رو، فرصتی برای تکامل و رشد انسان است و برای رسیدن به آن، به رنج و شادی، و باید و نباید آمیخته است تا از طریق آن، به کمال واقعی دست یابد و حیات جاویدان خویش را تضمین نماید.
د - مهم ترین مبانی دین شناختی
اشاره
دین و تکلیف، یکی دیگر از ابعاد زندگی انسان است. گاه تکالیف دینی - که سخت اند - ، موجبات نارضایتی را فراهم می آورند. شناخت این بُعد از زندگی می تواند نقش مهمّی در رضامندی و تأمین شادکامی داشته باشد. به همین جهت، بخشی از متون دینی به معرّفی آن پرداخته اند. در ادامه، به مهم ترین ویژگی های آن اشاره خواهیم کرد:
یک. توحید در حُکم
گذشته از توحید افعالی، شادکامی در حوزۀ «توحید در حکم» نیز قابل بررسی است. توحید در حکم، عبارت است از: یکتایی خداوند در تشریع (وضع) احکام یا همان قانون گذاری. از نظر قرآن، تنها خداوند متعال، حقّ وضع قانون و صدور دستور اجرای آن را دارد و پیروی از هر قانونی در زندگی فردی و اجتماعی بشر، بجز قانون الهی، شرک محسوب می شود.
دلیل این که قانون گذاری، تنها حقّ خداست، این است که: بهترین قانون گذار، کسی است
ص: 167
1- . ألا وإنَّ هذِهِ الدُّنیا الَّتی أصبَحتُم تَتَمَنَّونَها وتَرغَبونَ فیها وأصبَحَت تُغضِبُکم وتُرضیکم، لَیسَت بِدارِکم، ولا مَنزِلِکمُ الَّذی خُلِقتُم لَهُ ولاَ الَّذی دُعیتُم إلَیهِ. ألا وإنَّها لَیسَت بِباقِیةٍ لَکم ولا تَبقَونَ عَلَیها، وهِی وإن غَرَّتکم مِنها فَقَد حَذَّرَتکم شَرَّها، فَدَعوا غُرورَها لِتَحذیرِها، وأطماعَها لِتَخویفِها، وسابِقوا فیها إلَی الدّارِ الَّتی دُعیتُم إلَیها. (همان، خطبۀ 173؛ بحار الأنوار، ج78، ص95، ح1). نیز، ر.ک: تحف العقول، ص184. ایشان در کلام دیگری چنین تصریح می کند: إن اللّهَ سُبحانَهُ قَد جَعَلَ الدُّنیا لِما بَعدَها وَابتَلَی فیها أهلَها لِیَعلَمَ أیُّهُم أحسَنُ عَمَلاً ولَسنا لِلدُّنیا خُلِقنا ولا بِالسَّعیِ فیها أمرِنا (نهج البلاغة، نامۀ 55).
که بیش از دیگران، انسان و نیازها و اصول تکامل او را بشناسد. هیچ کس جز خداوند متعال، دارای این خصوصیات به طور کامل نیست. او به دلیل این که انسان را آفریده، با همۀ استعدادهاو نیازهای او آشناست و به این دلیل که علمِ مطلق است، اصول تکامل او را می داند.
بر این اساس، قرآن کریم، خدا را با ویژگی های «بهترینِ حاکمان»(1) و «حکمران ترینِ حاکمان»(2) و «بهترینِ جداکنندگان»(3) توصیف می نماید و قانون گذاری را در انحصار او(4) می داند.(5)
از این رو، یکی از صفات خداوند متعال، «حاکم» است. صفت «حاکم» در لغت، اسم فاعل از مادّۀ «حکم»، به معنای باز داشتن است و به کسی گفته می شود که اختلافات مردم را فیصله می دهد و مردم به سخن او گردن می نهند و بدین سان، حکمِ حاکم، در حقیقتْ مانع ستم و ستیزه می گردد.
حکم خداوند، از یک جهت، به دو قسمْ بخش پذیر است: تشریعی و تکوینی. حکم تشریعی، عبارت است از اوامر و نواهی خداوند سبحان که پیامبران و پیشوایان معصوم(علیهم السلام)، آنها را در قالب احکام تکلیفی پنج گانه به مردم رسانده اند. حکم تکوینی خداوند، عبارت است از: اراده و قضا و قَدَر الهی، که در جهان جاری است.
حقّ قانون گذاری و امر و نهی، از آنِ آفریدگار و مالک مردمان است و بایسته است که احکام دیگران، به حکم خدا برگردد و بر طبق قانون خدا باشد. احادیث، ویژگی هایی را به حکم خداوند نسبت داده اند، مانند: عدالت، انصاف، خیر و حُسن.(6)
بر این اساس، حکم تکوینی شادکامی را خداوند متعال صادر می کند که موجب پیدایش شادکامی و تنظیم قواعد و عوامل تکوینی آن می گردد و حکم تشریعی خداوند، برنامۀ
ص: 168
1- . (وَهُوَ خَیرُ الْحَکمِینَ) (سورۀ أعراف، آیۀ 87؛ سورۀ یونس، آیۀ 109؛ سورۀ یوسف، آیۀ 80).
2- . (وَ أَنتَ أَحْکمُ الْحَکمِینَ) (سورۀ هود، آیۀ 45). نیز، ر.ک: سورۀ تین، آیۀ 8.
3- . (إِنِ الْحُکمُ إلّا لله یقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَیرُ الْفَصِلِینَ) (سورۀ أنعام، آیۀ 57). نیز، ر.ک: سورۀ یوسف، آیۀ 67.
4- . (إِنِ الْحُکمُ إلّا لله أَمَرَ إلّا تَعْبُدُواْ إلّا إِیاهُ ذَ لِک الدِّینُ الْقَیمُ وَ لَکنَّ أَکثَرَ النَّاسِ لاَ یعْلَمُونَ) (سورۀ یوسف، آیۀ 40). (مَا لَهُم مِّن دُونِهِ مِن وَلِىٍّ وَ لاَ یشْرِک فِى حُکمِهِ أَحَدًا) (سورۀ کهف، آیۀ 26).
5- . ر.ک: دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج5، ص107.
6- . همان، ص447.
دستیابی به شادکامی را مشخّص می سازد. بنا بر این، قانون خداوند متعال، تنها قانونی است که می تواند شادکامی اصیل را تحقّق بخشد. هر قانونی جز این، بی تردید ناکام خواهد بود.نقشۀ راه شادکامی را باید در قوانین الهی جست. قوانین الهی، هدفی جز تأمین سعادت و شادکامی اصیل انسان را ندارند.
به دیگر بیان، شادکامی، برنامه و نقشۀ راه می خواهد. کسی می تواند برنامه ارائه کند که از ماهیت انسان و شادکامی، باخبر باشد و از هوس پاک باشد، و این کسی جز خداوند آگاه و سبحان نیست. شناخت معارف فقهی، اخلاقی و اعتقادی ای که خداوند متعال به بشر معرفی کرده، تنها راه سعادت و شادکامی است و هر برنامه ای جز آن، به سعادت اصیل و پایدار نمی انجامد. بنا بر این، بشر، هنگامی می تواند به شادکامی دست یابد که این برنامه و نقشۀ راه را به درستی بشناسد و به آن عمل کند.
دو. فلسفۀ تشریع
اشاره
این که فلسفۀ تشریع چیست، نقش مهمّی در رضامندی می تواند داشته باشد. آشنایی با آثار و فواید دین، سختیِ تکلیف را از بین می بَرَد و نشاط و شادکامی را به ارمغان می آورد. به همین جهت، بخشی از متون دینی، به معرّفی فلسفۀ تشریع پرداخته اند که در ادامه، به مهم ترین آنها اشاره خواهیم کرد.
- تأمین حیات انسانی
قرآن کریم، هدف اساسی تشریع را حیات و زنده ساختن انسانْ معرّفی نموده است. خداوند متعال، پس از آن که مردم را به اطاعت از خود و فرستاده اش فراخوانده و از روی گردانی از آن باز داشته،(1) برای دومین بار، آن را تأکید نموده و مؤمنان را به استجابت خدا و فرستاده اش در پذیرفتن دعوت پیغمبر سفارش می کند، و این تأکید را به وسیلۀ بیان حقیقت امر و آن رکن واقعی - که تکیه گاه این دعوت است - انجام می دهد و می فرماید: حقیقت امر و رکن واقعی این دعوت، چیزی است که انسان را از پرتگاه فنا و هلاکت، رهایی می دهد و زنده اش می کند:
ص: 169
1- . (یأَیهُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَطِیعُواْ اللّه وَ رَسُولَهُ وَ لَا تَوَلَّوْاْ عَنْهُ وَ أَنتُمْ تَسْمَعُونَ * وَ لَا تَکونُواْ کاَلَّذِینَ قَالُواْ سَمِعْنَا وَ هُمْ لَا یسْمَعُونَ * إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللّه الصُّمُّ الْبُکمُ الَّذِینَ لَا یعْقِلُونَ * وَ لَوْ عَلِمَ اللّه فِیهِمْ خَیْرًا لَّأَسْمَعَهُمْ وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّواْ وَّ هُم مُّعْرِضُونَ) (سورۀ انفال، آیۀ 20 - 23).
(یأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اسْتَجِیبُواْ للهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکمْ لِمَا یُحْییکمْ.(1)ای کسانی که ایمان آورده اید! چون خدا و پیامبر، شما را به چیزی فرا خواندند که به شما حیات می بخشد، آنان را اجابت کنید).
مرحوم علّامه طباطبایی در تفسیر این آیۀ شریف، زندگی را گران بهاترین متاعی می داند که یک موجود زنده برای خود سراغ دارد، و چگونه چنین نباشد و حال آن که در ماورای زندگی، غیر از عدم و بطلان، چیز دیگری نیست، و معلوم است که این ارزش را برای زندگی به خاطر اثر آن قائل است که عبارت است از شعور و اراده که نشاط و سعادت زندگی انسانی به آن است، و به همین جهت است که همواره از جهل و نداشتن آزادی اراده و اختیار می گریزد. انسان، به سلاحی مجهّز است که زندگی معنوی او را - که حقیقت وجودیِ اوست - تأمین می کند و آن سلاح انسانی، همین اراده و اختیار اوست که خیرات و منافع او را از شرور و مضارش مشخّص می کند و او را به آن یکی، سوق و از این یکی، زنهار می دهد.
از آن جایی که این هدایت الهی - که نوع انسانی را به سوی سعادت و خیر و منافع وجودش دلالت می کند - هدایتی تکوینی است و از مشخّصات شیوۀ خلقت اوست، و محال است که نظام آفرینش در یک مورد دچار خطا و اشتباه شود، پس باید گفت که انسان، سعادت وجود خود را به طور قطع درک می کند، و در این درکش دچار تردید نمی شود، هم چنان که انواع دیگر مخلوقات، بدون این که دچار اشتباه شوند، به جبلت و فطرت خود، راهی را که به سعادت و منفعت و خیرشان منتهی می شود، می پیمایند. همچنین اگر در جایی دچار اشتباه می شوند، به خاطر تأثیر عوامل و اسباب نامناسب دیگری است که موجودی را از مسیر خیرات و منافعش منحرف می سازد و به سوی ضرر و شرّش سوق می دهد. این، همان معنایی است که خداوند در قرآن کریم، روی آن پافشاری می کند و می فرماید: راه سعادت و علم و عملی که به آن می انجامد، بر هیچ انسانی پوشیده نیست، و هر انسانی با مراجعه به فطرت خود، می فهمد که چه معارفی را باید معتقد باشد و چه
ص: 170
1- . سورۀ انفال، آیۀ 24.
کارهایی را باید انجام دهد.(1)
پس این امور و علم و عملی که فطرت انسانیِ انسان را به سوی آن دعوت می کند، لوازم زندگی سعید انسانی و آن زندگی ای است که جا دارد نامش را زندگی گذاشت و چنین زندگی ای، به چنین علم و عملی نیازمند است، هم چنان که چنین علم و عملی، مستلزم چنان زندگی ای است، و زندگی را از این که دچار منافیات شود و در نتیجه، اثرش خنثا گردد، حفظ می کند و دوباره به مسیر اوّلش باز می گردانَد.
از این جا نتیجه می گیریم که اگر انسان، از راه راست - که فطرتش او را به آن دعوت نموده و هدایت الهی به سوی آن سوقش می دهد - منحرف شود، قطعاً لوازم سعادت زندگی را از دست داده است؛ یعنی در علمِ نافع و عملِ صالح، کوتاهی کرده و با گراییدن به سوی جهل و فساد، ارادۀ آزاد و عمل نافع خود را به مردگان ملحق کرده، و دیگر به آن زندگی، زنده نمی شود مگر این که علم حق و عمل حق را دوباره کسب کند. این، همان معنایی است که آیۀ مورد بحث به آن اشاره می کند و می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! استجابت کنید دعوت خدا و فرستاده اش را وقتی شما را دعوت می کنند به چیزی که شما را زنده می کند».
مرحوم علّامه طباطبایی، از نظر قرآن کریم، سه معنا یا مرتبه برای حیات، بیان می کند که عبارت اند از: حیات دنیوی، حیات اُخروی و حیات طیّبه. بر همین اساس، ایشان معتقد است که حیات در آیۀ شریف، نه به معنای نخست، بلکه به معنای دوم و سوم است. لذا تأکید می کند که برای آدمی، زندگی حقیقی ای وجود دارد که اشرف و کامل تر از حیات و زندگی پست دنیایی اوست، و وقتی می تواند به آن زندگی برسد که استعدادش کامل شده باشد، و این تمامیت استعداد، به وسیلۀ آراستگی به دین و دخول در زمرۀ اولیای صالح دست می دهد، هم چنان که رسیدن به زندگی دنیایی، وقتی دست می دهد که نطفه اش رشد و نمو کند تا استعدادش برای درک آن کامل شود؛ یعنی به صورت جنین در آید. آیۀ موردبحث
ص: 171
1- . خداوند در قرآن مجید می فرماید: (فِطْرَتَ اللّه الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللّه ذلِک الدِّینُ الْقَیمُ) (سورۀ روم، آیۀ 30)؛ (الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّى وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدى... فَذَکرْ إِنْ نَفَعَتِ الذِّکرى سَیذَّکرُ مَنْ یخْشى وَ یتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَى) (سورۀ اعلی، آیۀ 5 و 11)؛ (وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکاها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها) (سورۀ شمس، آیۀ 10).
که می فرماید: (یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا للهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکمْ لِما یحْییکمْ) اشاره به همان استعداد می کند و می فرماید که پذیرفتن و عمل کردن به آن دستورهایی که دعوت حقّۀ اسلامی، بشر را به آن می خواند، انسان را برای درک آن زندگی حقیقی، آماده می سازد، هم چنان که این زندگی حقیقی هم، منشأ و منبع اسلام است، و علم نافع و عمل صالح، از آن زندگی سرچشمه می گیرد، و در همین معناست آیۀ شریف (مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیاةً طَیبَةً وَ لَنَجْزِینَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یعْمَلُونَ).(1)
نکتۀ پایانی این که آیۀ مورد بحث که می فرماید: (إِذا دَعاکمْ لِما یُحْییکمْ) مطلق است، و از این که شامل مجموع دعوت های پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) - که مایۀ زنده شدن دل هاست، و یا طبیعت احیا را دارد - بشود، هیچ ابایی ندارد. همچنین شامل نتایج دعوت او - که عبارت است از انواع زندگی های سعید حقیقی مانند زندگی اُخروی در جوار خدا - نیز می شود و چون همۀ اینها را در بر می گیرد، پس نباید آیۀ شریف را مقیّد کرد.(2)
روشن شد که این حیات - که همان سعادت اصیل و واقعی انسان است - ، عواملی دارد که توسط خداوند متعال معرفی شده و در قالب شریعت، نمود یافته و بشر به آن مکلّف شده است. پس این شریعت و تکلیف، در حقیقت، عامل حیات اصیل و سعادت واقعی بشر است که اگر مورد توجّه قرار گیرد، موجب رضامندی تشریعی می گردد.
- مصالح و مفاسد
بر اساس آنچه گذشت، روشن می شود که مبنای امر و نهی خداوند متعال، مصلحت و مفسدۀ زندگی بشر است. رسیدن به حیات اصیل، عواملی دارد که «مصلحت» نامیده می شود و موانعی بر سر راهش است که «مفسده» خوانده می شود. خداوند متعال، انسان را به آنچه صلاح اوست، امر کرده و از آنچه به زیان اوست، نهی نموده است. این حقیقت، با تعبیرهای گوناگونی در متون دینی آمده است. در جایی، قرآن کریم، معروف بودن و منکر
ص: 172
1- . هر کس از مرد و زن، با داشتن ایمان، عمل صالح کند، پس ما او را به یک زندگی طیّبی زنده می کنیم و اجرشان را به سنگ تمام و بهتر از آنچه می کردند، می دهیم (سورۀ نحل، آیۀ 97).
2- . دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج9، ص53 به بعد (با کمی تلخیص و تغییر).
بودن را مبنای امر و نهی خداوند متعال می داند،(1) بر همین اساس، تأکید دارد که خداوند متعال، مردم را به فحشا امر نمی کند؛(2) بلکه آنها را از این کار باز می دارد(3) و به آنچه نیک است، هدایت می کند.(4)
امیر مؤمنان(علیه السلام) نیز در این باره تصریح می کند که: به تحقیق، خداوند، تو را جز به نیکی ها امر نکرده و جز از زشتی ها نهی نکرده است.(5) امام صادق(علیه السلام) نیز تأکید دارد که خداوند متعال، هیچ حکمِ بدون حکمتی ندارد.(6) عذافر، علّت تحریم شراب، مردار، خون و گوشت خوک را از امام باقر(علیه السلام) می پرسد و ایشان در پاسخ، قاعده ای عام را بیان می کند و می فرماید:
خداوند - تبارک و تعالی - اینها را بر بندگان خود، حرام و جز اینها را برایشان حلال کرد، نه به این علّت که خودش به آنچه برای آنان حلال کرده، میل و رغبت دارد و به آنچه برایشان حرام فرموده، بی میل و رغبت است؛ بلکه خداوند متعال، مردمان را آفریده و می داند که چه چیزهایی برای بدن آنان مفید است و به سلامتی آنها کمک می کند، پس آن چیزها را برای ایشان حلال و مباح فرمود و می داند که چه چیزهایی برایشان زیان آور است، پس آنان را از
ص: 173
1- . (الَّذینَ یتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِی الْأُمِّی الَّذی یجِدُونَهُ مَکتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجیلِ یأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکرِ وَ یحِلُّ لَهُمُ الطَّیباتِ وَ یحَرِّمُ عَلَیهِمُ الْخَبائِثَ وَ یضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلالَ الَّتی کانَتْ عَلَیهِمْ فَالَّذینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِک هُمُ الْمُفْلِحُون) (سورۀ اعراف، آیۀ 157).
2- . (إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ) (سورۀ اعراف، آیۀ 28).
3- . (قل انما حرّم ربی الفواحش ما ظهر منها وما بطن والاثم والبغی بغیر الحق) (سورۀ اعراف، آیۀ 33).
4- . (إِنَّ ٱللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ ٱلْاءِحْسَانِ وَ إِيتَاىءِ ذِى ٱلْقُرْبَىٰ وَ يَنْهَىٰ عَنِ ٱلْفَحْشَاءِ وَٱلْمُنكَرِ وَ ٱلْبَغْىِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ) (سورۀ نحل، آیۀ 90). (قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْ-ٔا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُم مِّنْ إِمْلَاقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ وَلَا تَقْرَبُوا ٱلْفَوَاحِشَ مَاظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلَا تَقْتُلُوا ٱلنَّفْسَ ٱلَّتِى حَرَّمَ ٱللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ذَٰلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ) (سورۀ انعام، آیۀ 151).
5- . إنَّهُ لَم یَأمُرکَ إلّا بِحَسَنٍ ولَم یَنهَکَ إلّا عَن قَبیحٍ (نهج البلاغة، نامۀ 31). در صحیفۀ ادریس نیز چنین آمده است: لَا قَبیحَ إلّا المَعصِیَةُ وَلا حَسُنَ إلّا الطّاعَةُ (بحار الأنوار، ج95، ص466).
6- . روی عن جمیل بن دراج عن الصادق(علیه السلام)، أنَّه سَألَهُ عَن شَیءٍ مِن الحَلالِ والحَرامِ، فقال: إنَّهُ لَم یَجعَل شَیءٌ إلّا لِشَیءٍ (علل الشرائع، ص8، ح1؛ بحار الأنوار، ج6، ص110، ح3).
آن چیزها نهی کرد و برایشان حرام فرمود. امّا همین چیزهای حرام را وقتی انسان به آنها ناچار شود و زندگی و سلامتش در گرو استفاده از آنها باشد، بر او حلال کرد و دستور داد که به اندازۀ نیاز، و نه بیشتر، از آنها استفاده کند.(1)
بنا بر این، سعادت واقعی و حیات اصیل بشر، ملاک تکالیف الهی اند.
با توجّه به آنچه گذشت، معلوم می گردد که امر و نهی خداوند، در حقیقت، راهی برای شناخت صلاح و فساد انسان است. انسان علاقه مند به سعادت و بهروزی، نیازمند شناخت مصالح و مفاسد است و امر و نهی خداوند حکیم می تواند بهترین راه نمای وی باشد. یکی از مراتب حیات اصیل، حیات اُخروی است. آنچه از اوامر و نواهی خداوند متعال بیان شده است، مربوط به تأمین این مرتبۀ حیات است.(2) مرتبۀ دیگر، تکامل معنوی و کسب فضیلت های اخلاقی است. رسیدن به این مرتبه از حیات اصیل نیز نیازمند شناخت مصالح و مفاسد واقعی است که در قالب امر و نهی خداوند متعال، تجلّی می یابد و مردم می توانند با استفاده از آن، عوامل و موانع رشد اخلاقی و تکامل معنوی را بیابند.(3)
سه. آسانیِ شریعت
در متون دینی، از دین به عنوان شریعتی «آسان» یاد شده است. در برخی متون دینی، مبنای
ص: 174
1- . إنَّ اللّهَ تبارک و تعالی لَم یحَرِّمْ ذلک علی عِبادِهِ و أحَلَّ لَهُم ما وراء ذلک مِن رَغبَته فیما أحَلَّ لَهُم، ولا زُهدٍ فیما حَرَّمَهُ علَیهم! ولکنَّهُ(عزوجل) خَلَقَ الخَلقَ فَعَلِمَ ما تَقومُ بهِ أبدانُهُم وما یصلِحُهُم فَأحَلَّهُ لَهُم وأباحَهُ، و عَلِمَ ما یضُرُّهُم فَنَهاهُم عَنهُ، ثُمّ أحَلَّهُ لِلمُضطَرِّ فی الوَقتِ الذی لا یقومُ بَدَنُهُ إلّا بهِ، فَأمَرَهُ أن ینالَ مِنهُ بِقَدرِ البُلْغَةِ لا غَیرَ ذلک (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج3، ص218، ح1009).
2- . به همین جهت، یکی از مطالبی که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در حجّة الوداع بیان می فرماید، این است: یا أیها الناسُ، و اللّهِ ما مِن شَیءٍ یقَرِّبُکم مِنَ الجَنَّةِ و یباعِدُکم مِنَ النّارِ إلّا و قد أمَرتُکم بهِ (الکافی، ج2، ص74، ح2).
3- . امام علی(علیه السلام): أیُّها النّاسِ إنَّ اللّه تَبَارَکَ وتَعالی لَمّا خَلَقَ خَلقَهُ، أرادَ أن یَکونوا عَلی آدابٍ رَفیعَةٍ، وأخلاقٍ شَریفَةٍ، فَعَلِمَ أنَّهُم لَم یَکونوا کذلِکَ إلّا بِأن یُعَرِّفَهُم: ما لَهُم، وما عَلَیهِم، والتَّعریفُ لا یَکونُ إلّا بِالأمرِ والنَّهیِ، والأمرُ والنَهیُ لا یَجتَمِعانِ إلّا بِالوَعدِ والوَعیدِ، والوَعدُ لا یَکون إلّا بِالتَّرغیبِ والوَعیدُ لا یَکونُ إلّا بِالترهیبِ والتَّرغیبِ لا یَکونُ إلّا بِما تَشتَهیهِ أنفسُهُم، وَتَلَذُّ أعیُنُهُم، والتَّرهیبُ لا یَکونُ إلّا بِضِدِّ ذلِکَ، ثُمَّ خَلَقَهُم فی دارِهِ وأراهُم طَرَفاً مِنَ اللَّذّاتِ، لِیَستَدِلّوا به علی ما وَرَائَهُم مِنَ اللَّذَّاتِ الخالِصَةِ الَّتی لا یَشوبُها ألَم، ألا وهِیَ الجَنّةُ، وأراهُم طَرَفاً مِنَ الآلام لِیَستَدِلّوا به علی ما وَرائَهُم مِنَ الآلامِ الخالِصَةِ الَّتی لا یَشوبُها لَذَّةٌ، ألا وهِیَ النّارُ فَمِن أجلِ ذلِکَ تَرَونَ نَعیمَ الدُّنیا مَخلوطاً بِمِحنَهِا، وسُرورَها مَمزوجاً بِکَدِرِها وهُمُومِها (الاحتجاج، ج1، ص207).
سختگیری، نفی شده است. شاید برخی تصوّر کنند که تکالیف دینی، چیزی جز سختگیری های بی دلیل نیست. این تصوّر نیز موجب بی رغبتی به شریعت می گردد. در حالی که چنین تصوّری، نادرست است. از این رو، بخشی از متون دینی، به معرّفی ویژگی های دین پرداخته اند. این حقیقت، گاه با تعبیر «سمحة»(1) آمده است. خدا، آسانی را برای مردم می پسندد و دشواری و سختی را برایشان ناخوش می دارد.(2) لذا پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) از دین خدا به عنوان آیینی آسان یاد می کند(3) و اعلام می دارد که من به شریعتی راحت مبعوث شده ام.(4)
این، نمای کلّی دین است. در برخی متون دینی، مبنای سختگیری، نفی شده است. قرآن کریم به صراحت می فرماید که خداوند، راحتی شما را می خواهد، نه زحمت شما را!(5) پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) نیز می فرماید: «ای مردم! دین خدا آسان است».(6) بر همین اساس، آنچه خداوند متعال تشریع کرده، با تاب و توان بشر، هماهنگ است. امام علی(علیه السلام) در پاسخ به سؤال از معنای «لا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا باللّهِ» بیان می فرماید که: با وجود خداوند، ما مالک چیزی نیستیم و چیزی نداریم مگر آنچه او به تملّک ما در آورده باشد. پس هر گاه چیزی را که او به مالکیتش سزاوارتر است، به تملّک ما در آوَرَد، بر عهدۀ ما تکلیفی نهاده و هر گاه آن را از ما بگیرد، تکلیفش را از ما برداشته است.(7)امام صادق(علیه السلام) نیز بر اصل «هماهنگی تکلیف با توان» تصریح می کند.(8)مردم به هر
ص: 175
1- . ر.ک: دانش نامۀ قرآن و حدیث، ج7، ص170 (خصائص اُمّة محمّد التشریعیة)؛ میزان الحکمة، ج4، ص191 (یسار الدین).
2- . إنّ اللّه تعالى رضی لهذه الاُمّة الیسر وکره لها العسر (الجامع الصغیر، ج1، ص267، ح1742).
3- . إنّ دین اللّه الحنیفیة السمحة (دستور معالم الحکم، ج2، ص104، ح631). إنّ الدین یسر (همان جا).
4- . بعثت بالحنیفیة السمحة (عوالی اللآلی، ص381، ح3؛ الطبقات الکبری، ج1، ص192).
5- . (خداوند، راحتی شما را می خواهد، نه زحمت شما را!) (سورۀ بقره، آیۀ 185). نیز، ر.ک: سورۀ اعلی، آیۀ 8.
6- . یا أیُّها النّاس إنّ دینَ اللّهِ یُسرٌ (کنز العمّال، ج3، ص49، ح5418).
7- . إنا لا نَملِک مَع اللّهِ شیئا، ولا نَملِک إلّا ما مَلَّکنا، فَمَتی مَلَّکنا ما هُو أملَک بهِ مِنّا کلَّفَنا، ومتی أخَذَهُ مِنّا وَضَعَ تَکلیفَهُ عَنّا (نهج البلاغة، حکمت 404).
8- . مَا کَلَّفَ اللّهُ العِبادَ کلفَةَ فِعلٍ ولا نَهاهُم عَن شَیءٍ حَتّی جَعَلَ لَهُمُ الاِستِطاعَةَ، ثُمَّ أمَرَهُم ونَهاهُم فَلا یکونُ العَبدُ آخِذا ولا تارِکا إلّا بِاستِطاعَةٍ مُتَقَدِّمَةٍ قَبلَ الأَمرِ وَالنَّهی، وقَبلَ الأَخذِ وَالتَّرک، وقَبلَ القَبضِ وَالبَسطِ (التوحید، ص352، ح19؛ بحار الأنوار، ج5، ص38، ح57). نیز، ر.ک: التوحید، ص352، ح21 و ص345، ح2 و ص347، ح6. ایشان در حدیث دیگری، ضمن تأکید بر همان اصل، به ابعاد دیگری از این مسئله اشاره می کند و می فرماید: ← → مَا کَلَّفَ اللّهُ العِبادَ إلّا مَا یُطیقونَ، إنَّما کَلَّفَهُم فی الیَومِ واللَّیلَةِ خَمسَ صَلَواتٍ، و کَلَّفَهُم مِن کُلِّ مِأَتَی دِرهَمٍ خَمسَةَ دَراهِمَ، و کَلَّفَهُم صِیَامَ شَهرِ رَمَضانِ فِی السَّنَةِ، و کَلَّفَهُم حِجَّةً واحِدَةً وهُم یُطیقونَ أکثَرَ مِن ذَلِکَ وإنَّما کَلَّفَهُم دونَ ما یُطیقونَ (المحاسن، ج1، ص296، ح465). نیز، ر.ک: الخصال، ص531، ح9؛ تهذیب الأحکام، ج4، ص154، ح426.
آنچه راحت باشد، علاقه دارند و از آن راضی خواهند بود و از هر آنچه سخت باشد، گریزان و ناراضی خواهند بود. به نظر می رسد آنچه در این میان مشکل زاست، ماهیت دین نیست؛ ناآگاهی از حقیقت دین و داشتن تصویری نادرست از آن است که باید اصلاح شود.
چهار. توحید در اطاعت
یکی از ابعاد تکلیف، مسئلۀ فرمان برداری است. اطاعت، می تواند عامل نارضایتی شود و به کلّ شادکامی، آسیب وارد سازد. یکی از ابعاد توحید، توحید در اطاعت است که عبارت است از: یگانه پرستی در فرمانبَری خدا، بدین معنا که انسان، از هیچ کس جز خداوند متعال و کسانی که او معیّن کرده است، حقّ اطاعت ندارد و پیروی از فرمان غیر خدا، در صورتی که بر خلاف فرمان او باشد، «شرک» شمرده می شود، هرچند فرمان روا، نفسِ انسان باشد که خداوند، از آن به «معبود» یاد کرده است، در آن جا که در قرآن فرموده است: (أَفَرَءَیتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ).(1)
توحید در طاعت، لازمۀ توحید در تشریع و قانون گذاری است؛ زیرا اگر قانون گذاری، منحصر به خداست، خواه ناخواه اطاعت از غیر او، در صورتی که فرمانش مخالف فرمان خدا باشد، به معنای شریک قرار دادن برای خدا در قانون گذاری است. بنا بر این، اجتناب ازفرمانبری هوس های نامشروع و نیز زورمداران - که در فرهنگ قرآن، از آنها با عنوان «طاغوت» یاد می شود - ، بلکه پرهیز از پیروی هر چیز و هر کس که انسان را به انجام دادن کاری بر خلاف فرمان خداوند متعال دعوت کند، برای رسیدن به این مرتبه از توحید، ضروری است. در یک جمله می توان گفت: گناه و نافرمانی از خدا، در واقع، شرک در طاعت است و تنها کسانی که مطلقاً از گناه دوری می کنند، مشرک به این معنا نیستند، چنان
ص: 176
1- . سورۀ جاثیه، آیۀ 23.
که امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیۀ شریف (وَمَا یؤْمِنُ أَکثَرُهُم بِاللّهِ إِلّا وَ هُم مُّشْرِکونَ؛(1) بیشترشان به خدا ایمان نمی آورند؛ بلکه شرک می ورزند) می فرماید:
شِرکُ طاعَةٍ ولَیسَ شِرکَ عِبادَةٍ.(2)
مقصود، شرک در اطاعت است، نه شرک در عبادت.
توحید در طاعت، همانند تقوا، دارای سه مرحله است: مرحلۀ اوّل: انجام دادن واجبات و ترک محرّمات الهی؛ مرحلۀ دوم: انجام دادن مستحبّات و ترک مکروهات؛ مرحلۀ سوم: پرهیز از آنچه رنگ و بوی خدایی ندارد، اعم از: گناه یا مکروه و یا مباح. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در ره نمودی به ابو ذر می فرماید:
یا أباذَرٍّ، لِیَکُن لَکَ فی کُلِّ شَیءٍ نِیَّةٌ صالِحَةٌ حَتَّی فِی النَّومِ وَالأَکلِ.(3)
ای ابو ذر! باید در هر چیز، نیّت شایسته داشته باشی، حتّی در خوردن و خوابیدن.
این ره نمود، به این مرحله از توحید - که بالاترین مرحلۀ توحید در طاعت است - اشاره دارد.(4)
آنچه مهم است این که اگر قانون الهی، تنها نقشۀ راه شادکامی و یگانه برنامۀ سعادت است، لازمۀ تحقّق شادکامی، پیروی از این برنامه است. این جاست که توحید در فرمان برداری، با توحید در حکم، پیوند می خورَد. باور به توحید در حکم، بدون توحید در اطاعت، به شادکامی نمی انجامد. لذا باید از برنامۀ شادکامی خداوند متعال پیروی نمود. البته این برنامه، در لا به لای متون دینی (قرآن و حدیث) نهفته است و باید آنها را استخراج و طبقه بندی کرد - که یکی از اهداف این کتاب نیز هست - . پیروی از دیگر برنامه های شادکامی، از سویی شرک در طاعت واز سوی دیگر، ناکارآمد در تحقّق شادکامی است. از این رو، می توان گفت که علّت ناکامی در شادکامی - در این بخش - ، شرک در طاعت است.
جمع بندی مبانی دین شناختی
از آنچه گذشت، روشن شد که:
تنها منبع قانون گذاری، خداوند متعال است؛ زیرا قانون خداوند متعال، تنها قانونی است
ص: 177
1- . سورۀ یوسف، آیۀ 106.
2- . الکافی، ج2، ص397، ح4؛ تفسیر القمّی، ج1، ص358؛ بحار الأنوار، ج9، ص214، ح93.
3- . مکارم الأخلاق، ج2، ص370، ح2661.
4- . دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج5، ص111.
که می تواند شادکامیِ اصیل را تحقّق بخشد. هر قانونی جز این، بی تردید ناکام خواهد بود. قوانین الهی، هدفی جز تأمین سعادت و شادکامیِ اصیل انسان را ندارند.
هدف اساسی تشریع، حیات و زنده ساختن انسان است. قوانین الهی، در اصل، راه تأمین شادکامی اند. لذا همۀ آنها بر اساس خیر و مصلحت انسان تنظیم شده اند و عمل به آنها تضمین کنندۀ شادکامی، و سرپیچی از آنها موجب شقاوت و ناشادکامی فرد می گردد.
در متون دینی، از دین به عنوان شریعتی «آسان» یاد شده است و مبنای سختگیری، نفی شده است.
اگر قانون الهی، تنها نقشۀ راه شادکامی و یگانه برنامۀ سعادت است، لازمۀ تحقّق شادکامی، پیروی از این برنامه است. این جاست که توحید در فرمان برداری، با توحید در حکم، پیوند می خورد. باور به توحید در حکم، بدون توحید در اطاعت، به شادکامی نمی انجامد. لذا باید از برنامۀ شادکامی خداوند متعال پیروی نمود.
خلاصۀ فصل
سعادت و شادکامی انسان، یک «حقیقت موجود» است که هر چند جِرم مادی و قابل رؤیت ندارد، امّا دارای ماهیتی است که آفریده شده و وجود دارد. از این رو، همانند دیگر آفریده ها، حقیقتی است که قوانین خاص خود را دارد. همچنین برخی امور هستی، مانند: ماهیت انسان، دنیا و آخرت و اموری از این دست که با شادکامی ارتباط پیدا می کنند، قوانین خاص خود را دارند. نکتۀ دیگر این که بر اساس واقعیت های حاکم بر ماهیت شادکامی، اموری را باید انجام داد تا شادکامی تحقّق یابد و اموری را باید ترک کرد تا شادکامی آسیب نبیند. اینها در حقیقت،نقشۀ راه شادکامی را ترسیم می کنند و کسی که بخواهد به آن هدف دست یابد، باید از این مسیر حرکت کند. بنا بر این، شادکامی، همانند هر رویداد دیگری، ماهیتی دارد (بُعد تکوین) که برای تحقّق آن باید مسائلی را رعایت نمود (بُعد تشریع).
بر اساس آنچه از متون دینی به دست می آید، ساز و کار تأثیر خیر بر شادکامی از طریق ایجاد حس رضامندی و ساز و کار تأثیر سرور از طریق ایجاد (فراغت، جمع انرژی، بسط نفس و برانگیختن) نشاط است.
ص: 178
همچنین شادکامی، پایۀ نظریِ بنیادینی دارد و آن توحید است. این پایۀ نظری، خود چند جزء دارد:
یکی، مبانی الهیاتیِ نظریۀ توحید است که به صفات خود خداوند متعال می پردازد؛
دیگری، مبانی جهان شناختیِ نظریه است که به ابعادی از جهان (به عنوان محیط زندگی) می پردازد که مربوط به شادکامی بوده و خداوند، آنها را تنظیم کرده است؛
سومی، مبانیِ انسان شناختی این نظریه است که به ابعادی از انسان می پردازد که مربوط به شادکامی است و خودِ خداوند، آنها را تنظیم کرده است؛
و چهارمی، مبانیِ دین شناختی نظریۀ توحید است که به ابعادی از دین می پردازد که مربوط به شادکامی است و آنها را نیز خداوند تنظیم کرده است.
البته این مبانی، همگی در عرض هم قرار ندارند. هر چند مبانی، در رأس عوامل قرار دارند، امّا مبانی چهارگانه، خود در عرض هم نیستند و ارزش یکسان و جایگاه برابر ندارند. از این رو، مبانیِ خداشناختی در رأس قرار دارد و سپس از دل آن، مبانیِ انسان شناختی، جهان شناختی و دین شناختی خارج می شود و این بدان جهت است که همۀ امور عالم، از خدا و به دست خداوند است.
در بُعد خداشناسی - که مبنایی بنیادین است - ، مهم ترین مبانی آن است که اوّلاً «آفریدگارِ» همۀ هستی - از جمله انسان و جهان - است. لذا به تمام ابعاد وجودیِ آنها اشراف کامل دارد. ثانیاً «پروردگارِ» همۀ هستی است. لذا اختیاردار همه چیز است. از این رو، تقدیر و تدبیر همه چیز از جمله انسان، جهان و حتّی شادکامی، به دست او صورت می پذیرد. ثالثاً «دانا» است و هر آنچه انجام می دهد و حکم می کند، بر اساس حکمت ومصلحت است. رابعاً «عادل» است و هرگز به کسی ظلم نمی کند. لذا همۀ تقدیرهای او عادلانه اند. خامساً «رحمتگر و مهربان» است و نسبت به بندگانش، لطف و عنایت دارد. لذا بیش از استحقاق، به بندگان می بخشد و جز به نیکی با آنان رفتار نمی کند. همۀ اینها نشان می دهد که او تنها منبع شایسته برای تقدیر بهترین ها برای بشر است. این، تبیین کنندۀ نقش یگانه و بی بدیل «خداشناسی و توحیدباوری» در شادکامی است.
در بُعد انسان شناختی نیز مهم ترین مبانی آن است که اوّلاً انسان، موجودی است که از دو بُعد مادی و معنوی تشکیل شده و هر کدام، اقتضائات خود را دارند. به همین جهت،
ص: 179
حیات وی نیز ویژگیِ خاص خود را دارد و از سه لایۀ دنیوی، اُخروی و حیات طیّبه تشکیل شده که آخرین آن، متعالی ترین مرحلۀ حیات است. از سوی دیگر، موجودی است ارزشمند که با هدفی متعالی آفریده شده است. این هدف، رسیدن به همان عالی ترین مرحلۀ حیات انسانی است. ثانیاً این موجود، نه به طور مطلق مجبور است و نه آزاد؛ بلکه در دایرۀ تقدیر خداوند متعال، آزاد است. لذا با توجّه به آنچه در مبانیِ خداشناختی گذشت، او در انتخاب سعادت یا شقاوتْ آزاد است و اختیار دارد. از این رو، همه چیز به انتخاب و تلاش او بستگی دارد و وی مسئول شادکامی یا ناشادکامی خود است.
ثالثاً انسان، دارای نظام رضامندیِ خاصّی است که بر اساس آن، هر چه را که خیر ارزیابی کند، نسبت به آن رضایت پیدا می کند و هر چه را شر ارزیابی نماید، نسبت به آن، نارضایتی پیدا خواهد کرد. البته این کار، خود مبتنی بر نظام شناختی و ارزیابی خاصّی است که بر اساس آن، پدیده ها را مورد شناسایی قرار می دهد و سپس در بارۀ آنها داوری می کند و این شناخت و داوری، مبنای احساس و رفتار او می گردد. رابعاً نظام نشاط انسان نیز با توجّه به ماهیت او و هدفش تنظیم می شود. نشاط، حاصل لذّت بُعد مادی و معنوی انسان است که البته باید فراگیر، متوازن و بدون پیامد منفی باشد تا لذّت های حال، شادکامی پایدار را از بین نبَرند.
در بُعد جهان شناسی نیز مهم ترین مبانی، آن است که دنیا سرایی است که اصالت ندارد و مقدّمه ای برای حیات جاویدان انسان است. از این رو، فرصتی برای تکامل و رشد انسان است و برای رسیدن به این مهم، با رنج و شادی، و باید و نباید، آمیخته است تا به کمال واقعی دست یابد و حیات جاویدان خویش را تضمین نماید.سرانجام در بُعد دین شناسی نیز مهم ترین مبانی، آن است که اوّلاً تنها منبع قانون گذاری، خداوند متعال است. به همین جهت، تنها منبع مورد اطاعت نیز همو خواهد بود. ثانیاً قوانین الهی، در اصل، راه تأمین شادکامی اند. لذا همۀ آنها بر اساس خیر و مصلحت انسان تنظیم شده اند و عمل به آنها تضمین کنندۀ شادکامی، و سرپیچی از آنها موجب شقاوت و ناشادکامی فرد می گردد.
این موارد، مهم ترین مبانیِ شادکامی اند که پایۀ الگوی زندگی موحّدانه را تشکیل می دهند.
ص: 180
فصل ششم: رضایت از تقدیر الهی
اشاره
پیش تر گذشت که پایۀ نظری رضامندی، خیر بودن زندگی است. از این رو، رضایت از تقدیر، مبتنی بر خیر بودن آنهاست. در فصل پنجم، اشاره شد که تقدیر خداوند متعال بر خیر استوار است و خیر بودن، رضایت می آورد؛ امّا این که خیر آن در چیست، مورد بحث قرار نگرفت که در این جا به آن خواهیم پرداخت.
1. وجه خیر بودن تقدیر الهی
اشاره
گفتیم که به عنوان یک واقعیت، قضای الهی، همیشه بر خیر استوار است. امّا پرسشی که مطرح است این که وجه خیر بودن تقدیرهای الهی چیست؟ و چه نظریه ای می تواند خیر بودن قضا و قدر الهی را تبیین کند؟ در متون دینی، موارد فراوانی در این باره آمده است که همۀ آنها یک پایۀ اساسی دارند. نخست به بیان آنها می پردازیم و سپس پایۀ نظری همۀ آنها را بیان خواهیم کرد.
الف - خیر بودن بلا
یکی از عوامل افزایش فشار روانی، احساس بی معنا بودن حوادث است. اگر حادثه های ناخوشایند زندگی، بی معنا و بی حاصلْ ارزیابی شوند، قابل تحمّل نخواهند بود. کسانی که در سختی ها و بلاها بی تاب می شوند، نه تنها موقعیت ناخوشایند را بی معنا می دانند، بلکه از آن، ارزیابی منفی ای نیز دارند. معمولاً چنین افرادی، سختی های زندگی را ناعادلانه، بی دلیل، رنج بی حاصل، مزاحم و بخصوص اهانت آمیز ارزیابی می کنند. بدیهی است با چنین تصوّری، فشار روانی، افزایش می یابد و درجۀ صبر و رضامندی، کاهش پیدا می کند.
ص: 181
ناخوشایندی، ظاهری تلخ، امّا باطنی شیرین دارد. اگر به ظاهر آن نگاه شود، نباید رضایت آور باشد؛ امّا نگاه به باطن آن، مایۀ بردباری است و رضایت آور خواهد بود. همۀ امور ناخوشایند، اهداف و فلسفه ای دارند که برای انسان مؤمن، مایۀ خیر و صلاح اند و از آنها با عنوان «معنا» یاد می شود. اگر معنای واقعی امور ناخوشایند درک شوند، تلخیِ ظاهر آنها از بین می رود و یا قابل تحمّل می گردند. از این رو، توجّه به این بُعد از امور ناخوشایند زندگی، موجب رضامندی می شود و توان صبر انسان را افزایش می دهد. به همین جهت، یکی از اموری که در آیات و روایات اسلامی فراوان دیده می شود، توجّه دهی به آثار بلاها و مصیبت هاست.
به بیان دیگر، مصیبت ها و بلاها، هر چند ظاهری تلخ و ناخوشایند دارند، امّا پر از خیر و برکت اند و در حقیقت، برآورندۀ بخشی از نیازهای زندگی اند.(1) بنا بر این، بودن در ناخوشایندی، به معنای محرومیت و نابرخورداری نیست. چنین تصوّری، مایۀ ناامیدی است.(2) به همین دلیل است که صابران، در بلاها خداوند را شکر می کنند.(3) امام زین العابدین(علیه السلام) در دعای خود از خداوند متعال می خواهد که توفیق شکر به خاطر نداشته ها را به وی عنایت کند:
وَاجعَل شُکرِی لَکَ عَلَی مازَوَیتَ عَنِّی أوفَرَ مِن شُکری إیّاکَ عَلَی ماخَوَّلتَنی.(4)
و سپاس من از تو را به خاطر آنچه از من گرفته ای، بیشتر از سپاس من از تو به خاطر آنچه به من داده ای، قرار ده.
ابعاد مثبت ناخوشایندها شامل چند امر می شود: تکامل انسان؛ تقویت ارتباط باخداوند متعال؛ حفظ دین و ایمان؛ تطهیر گناهان؛ ترفیع درجه؛ پاداش اُخروی.
ص: 182
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در این باره تصریح می فرماید: مَن یرِدِ اللّهُ بِهِ خَیراً یصِب مِنهُ (صحیح البخاری، ج5، ص2138، ح5321؛ مسند ابن حنبل، ج3، ص23، ح7239).
2- . امام علی(علیه السلام): مَن ضُیقَ عَلَیهِ فی ذاتِ یدِهِ فَلَم یظُنَّ أنَّ ذلِک حُسنُ نَظَرٍ مِنَ اللّهِ (لَهُ) فَقَد ضَیعَ مَأمولاً، ومَن وُسِّعَ عَلَیهِ فی ذاتِ یدِهِ فَلَم یظُنَّ أنَّ ذلِک استِدراجٌ مِنَ اللّه ِ فَقَد أمِنَ مَخوفا (تحف العقول، ص206؛ الزهد، حسین بن سعید، ص48، ح75).
3- . اللَّهُمَ لَک الحَمدُ حَمدَ الشّاکرینَ لَک عَلی مُصابِهِم (زیارت عاشورا).
4- . الصحیفة السجادیة، ص180، دعای 1.
یک. تکامل انسان
اشاره
یکی از مهم ترین فایدۀ بلاها، خاصیت «تکاملی» آنهاست. انسان، موجودی است که به رشد و تکامل نیاز دارد و جز این، ارزش و اهمیتی نخواهد داشت. این مهم، توسط بلاها امکان پذیر است. در حالت آسایش و راحتی، قابلیت های نهفتۀ انسان، پرورش نمی یابند. شهید مطهّری در این باره می گوید:
زشتی ها مقدّمۀ وجود زیبایی ها و آفریننده و پدیدآورندۀ آنها هستند. در شکمِ گرفتاری ها و مصیبت ها، نیک بختی ها و سعادت ها نهفته است.(1)
انسان، موجودی است با قابلیت ها و استعدادهای فراوان که برای سعادت و بهْ روزی باید پرورش یابند و از قوّه، به فعل تبدیل شوند و در این میان، آنچه زمینۀ این مهم را فراهم می سازد، «سختی»ها و «مصیبت»هاست و کارگاهی که چنین فعل و انفعالی در آن صورت می گیرد، «دنیا» است. اساساً فلسفۀ وجود دنیا، پرورش استعدادهای نهفتۀ انسان است. این که دنیا مقدّمۀ آخرت است، به همین معناست. آخرت (چه بهشت و چه جهنّم آن)، محلّ بروز «قابلیت های پرورش یافته» است. در آخرت، جایی برای «قابلیت های نهفته» نیست. لذا دنیا خلق شده تا کارگاهی برای پرورش استعدادها و نمایان شدن قابلیت ها باشد و ابزار آن نیز امتحانات و ابتلائات است. قرآن کریم در این باره می فرماید:
(وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا * فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها.(2)
سوگند به نَفْس و آن کس که آن را درست کرد. سپس پلیدکاری و پرهیزگاری اش را به آن الهام کرد).
دیو شدن یا فرشته شدن انسان، به این است که چگونه خود را بسازد.(3) آنچه زمینۀ این مهم را فراهم می آورد، موقعیت های تلخ و شیرینی هستند که بشر را به واکنش می کشانند. به همینجهت، خداوند متعال، انسان را در رنج آفرینش داده است: (لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَنَ فِی کبَدٍ).(4) شهید مطهّری معتقد است:
ص: 183
1- . مجموعه آثار شهید مطهری، ج 1، ص 174.
2- . سورۀ شمس، آیۀ 7 - 8.
3- . (قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکاهَا * وَ قَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا) (سورۀ شمس، آیۀ 9 - 10).
4- . سورۀ بلد، آیۀ 4.
این خصوصیت، مربوط به موجودات زنده، بالأخص انسان است که سختی ها و گرفتاری ها مقدّمۀ کمال ها و پیشرفت هاست. ضربه ها، جمادات را نابود می سازد و از قدرت آنان می کاهد؛ ولی موجودات زنده را تحریک می کند و نیرومند می سازد. «بس زیادت ها که اندر نقص هاست». مصیبت ها و شداید، برای تکامل بشر ضرورت دارند. اگر محنت ها و رنج ها نباشند، بشر تباه می گردد... آدمی باید مشقّت ها تحمّل کند و سختی ها بکشد، تا هستیِ لایق خود را بیابد. تضاد و کشمکش، شلّاق تکامل است. موجودات زنده، با این شلّاق، راه خود را به سوی کمال می پیمایند.»(1)
این همان چیزی است که در ادبیات دین، از آن به عنوان «ابتلاء» یاد می شود.(2) دنیا و زندگی آن، برای آزمودن است و آزمودن، برای ساخت شخصیت انسان هاست. در این زندگی، گرفتاری هایی هست که بشر را به واکنش وا می دارد و چگونگی واکنش او موجب پرورش استعدادهای نهفته می شود. بردباری، واکنش منطقی و مثبتی است که انسانیت را می پرورانَد و به همین جهت، قابل مژده دادن است.(3) امام صادق(علیه السلام) بر این اصل تصریح می کند که محرومیت مادی، مایۀ امتحان و اختبار فرد است.(4) پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) با توضیح بیشتری می فرماید که خدای تعالی، بنده را با روزی دادن آزمایش می کند تا ببیند وی چگونه عمل می کند. اگر بنده از آن روزی خشنود باشد، روزی اش برکت می یابد و اگر خشنود نباشد، روزی اش بی برکت می گردد.(5)
ص: 184
1- . مجموعه آثار شهید مطهری، ج1، ص 176.
2- . (الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیوةَ لِیبْلُوَکمْ أَیکمْ أَحْسَنُ عَمَلاً) (سورۀ ملک، آیۀ 2). (وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّة أَیامٍ وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَآءِ لِیبْلُوَکمْ أَیکمْ أَحْسَنُ عَمَلاً) (سورۀ هود، آیۀ 7).
3- . (وَلَنَبْلُوَنَّکم بِشَی ءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِّنَ الْأَمْوَ لِ وَ الْأَنفُسِ وَ الثَّمَرَ تِ وَبَشِّرِ الصَّبِرِینَ) (سورۀ بقره، آیۀ 155).
4- . ما اُعطِی عَبدٌ مِنَ الدُّنیا إلّا اعتِبارا، وما زُوِی عَنهُ إلّا اختِباراً (الکافی، ج2، ص261، ح6؛ مشکاة الأنوار، ص226، ح629).
5- . إنَّ اللّهَ تَعالی لَیبتَلِی العَبدَ بِالرِّزقِ لِینظُرَ کیفَ یعمَلُ؛ فَإِن رَضِی بورِک لَهُ، وإن لَم یرضَ لَم یبارَک لَهُ (حلیة الأولیاء، ج2، ص213). پیامبر(صلی الله علیه وآله): إنَّ اللّهَ - تَبارَک وتَعالى - یبتَلی عَبدَهُ بِما أعطاهُ، فَمَن رَضِی بِما قَسَمَ اللّهُ(عزوجل) لَهُ بارَک اللّهُ لَهُ فیهِ ووَسَّعَهُ، ومَن لَم یرضَ لَم یبارِک لَهُ (مسند ابن حنبل، ج7، ص282، ح20301؛ شعب الأیمان، ج7، ص125، ح9725). نیز، ر.ک: الدعوات، ص166، ح461؛ شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج18، ص318؛ کنز العمّال، ج11، ص100، ح30793.
پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) از قول خداوند متعال نقل می کند که: «اگر از بندۀ مؤمن خویش حیا نمی کردم، به او حتی زیرجامه ای نمی دادم که خود را با آن بپوشاند. و چون ایمانش را کمال ببخشم، به کم توانی و کمیِ روزی مبتلایش می سازم؛ اگر بیتابی کند، بار دیگر مبتلایش می سازم و اگر صبر پیشه کند، با او بر فرشتگان مباهات می ورزم».(1)
فقر و دارایی، وسیله ای برای آشکار شدن ویژگی ها و صفات نهفتۀ انسان است.(2) امام علی(علیه السلام) در بیان معنای آیۀ شریف (وَٱعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُکُمْ وَأَوْلَادُکُمْ فِتْنَةٌ)(3) می فرماید: «معنای این سخن، آن است که خداوند، ایشان را به دارایی ها و فرزندان می آزماید تا آن کسی که به روزیِ او ناخرسند است و آن که بدان خشنود است، شناخته شود، هر چند که خدای سبحان به آنان آگاه تر از خودشان است؛ لیکن چنین می کند تا کردارهای شایستۀ پاداش و کیفر ظهور یابند؛ چرا که برخی شان فرزند پسر را می پسندند و از دختر بیزارند، و برخی مال بر مال نهادن را دوست می دارند و از آشفته حالی کراهت دارند».(4)
همچنین ایشان در بحث حکمت قبض و بسط روزی، به مسئلۀ آشکار شدن صفات درونی توسط بلا می پردازد و می فرماید: «خداوند، روزی ها را تقدیر فرموده و آنها را فراوان یا اندک و در تنگنا یا گشایش مقرّر فرموده است و در این رفتار، دادگری ورزیده تا هر که رابخواهد، با روزیِ آسان یا سختْ آزمایش فرماید و بدین گونه، شکر ورزیدن و صبر کردن را از توانگر و فقیر بیازماید. سپس همراه با گشایش روزی، ناگواری های فقر را قرار داده و با سلامتش بلاهای بیماری را درآمیخته و با شادمانی های سُرورش غمناکی های اندوهش را همراه ساخته است. و سر رسیدن زندگی ها را مقدّر فرموده و آنها را بلند یا کوتاه و پیش یا
ص: 185
1- . قالَ اللّهُ(عزوجل): لَولا أنّی أستَحیی مِن عَبدِی المُؤمِنِ، ما تَرَکتُ عَلَیهِ خِرقَةً یتَواری بِها، وإذا أکمَلتُ لَهُ الإِیمانَ ابتَلَیتُهُ بِضَعفٍ فی قُوَّتِهِ، وقِلَّةٍ فی رِزقِهِ، فَإِن هُوَ جَزِعَ أعَدتُ عَلَیهِ، وإن صَبَرَ باهَیتُ بِهِ مَلائِکتی (الأمالی، طوسی، ص306، ح613؛ الزهد، حسین بن سعید، ص45، ح61). نیز، ر.ک: بحار الأنوار، ج72، ص50، ح61.
2- . امام علی(علیه السلام): المالُ یُبدی جَواهِرَ الرِّجالِ وخَلائِقَها (غرر الحکم، ح1155). امام علی(علیه السلام): الغِنى وَالفَقرُ یکشِفانِ جَواهِرَ الرِّجالِ وأوصافَها (همان، ح1154).
3- . سورۀ أنفال، آیۀ 28.
4- . ومَعنی ذلِک أنَّهُ یختَبِرُهُم بِالأَموالِ وَالأَولادِ؛ لِیتَبَینَ السّاخِطَ لِرِزقِهِ، وَالرّاضِی بِقِسمِهِ، وإن کانَ سُبحانَهُ أعلَمَ بِهِم مِن أنفُسِهِم، ولکن لِتَظهَرَ الأَفعالُ الَّتی بِها یستَحَقُّ الثَّوابُ وَالعِقابُ؛ لِأَنَّ بَعضَهُم یحِبُّ الذُّکورَ ویکرَهُ الإِناثَ، وبَعضَهُم یحِبُّ تَثمیرَ المالِ ویکرَهُ انثِلامَ الحالِ (نهج البلاغة، حکمت 93).
پس قرار داده و سبب های مرگ را فراهم آورده و مرگ را کِشندۀ طناب های دراز عمرها و پاره کنندۀ ریسمان های کوتاهِ گره خوردۀ آنها قرار داده است.»(1) امام صادق(علیه السلام) نیز در پاسخ کافری که از علّت فقر و غنا پرسیده بود، یکی از علل آن را همین مطلب دانسته است.(2)
امام باقر(علیه السلام) در تفسیر آیة شریف (وَکذَ لِک فَتَنَّا بَعْضَهُم بِبَعْضٍ؛(3) و بدین گونه برخی از ایشان را به برخی آزمودیم) بر همین قاعده تصریح می کند و می فرماید: «یعنی توانگران را به فقیران آزمودیم تا در نگریم که با فقیران، چگونه همراهی می کنند و چه سان بخشی از مالشان را که خداوند واجب فرموده، بیرون می سازند؛ و نیز فقیران را آزمودیم تا در نگریم که چگونه بر فقر خویش و توانگری توانگران، صبر می ورزند».(4)
بنا بر این، فقر و غنا، و ضعف و قدرت، نشانۀ ارزشمندی و ناارزشمندی نزد خداوند متعال نیست. امام علی(علیه السلام) در این باره تصریح می کند که:
لا تَعتَبِرُوا الرِّضا وَالسُّخطَ بِالمالِ وَالوَلَدِ جَهلاً بِمَواقِعِ الفِتنَةِ، وَالاِختِبارِ فی مَوضِعِ الغِنی وَالاِقتِدارِ، فَقَد قالَ سُبحانَهُ وتَعالی: (أَ یحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُم بِهِ مِن مَّالٍ وَ بَنِینَ* نُسَارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیرَتِ بَل لّا یشْعُرُونَ)(5) فَإِنَّ اللّهَ سُبحانَهُ یختَبِرُ عِبادَهُ المُستَکبِرینَ فی أنفُسِهِم بِأَولِیائِهِ المُستَضعَفینَ فی أعینِهِم.(6)
به سبب جهل به موارد آزمایش و امتحان در جای توانگری و قدرت، گمان نکنید که خشنودی یا ناخشنودی خدا به این شکل است که مال و فرزند به کسی بدهد یا ندهد. همانا
ص: 186
1- . قَدَّرَ الأَرزاقَ فَکثَّرَها وقَلَّلَها، وقَسَّمَها عَلَی الضّیقِ وَالسَّعَةِ، فَعَدَلَ فیها لِیبتَلِی مَن أرادَ بِمَیسورِها ومَعسورِها، ولِیختَبِرَ بِذلِک الشُّکرَ وَالصَّبرَ مِن غَنِیها وفَقیرِها. ثُمَّ قَرَنَ بِسَعَتِها عَقابیلَ فاقَتِها، وبِسَلامَتِها طَوارِقَ آفاتِها، وبِفُرَجِ أفراحِها غُصَصَ أتراحِها (أبزاحِها). وخَلَقَ الآجالَ فَأَطالَها وقَصَّرَها، وقَدَّمَها وأخَّرَها، ووَصَلَ بِالمَوتِ أسبابَها، وجَعَلَهُ خالِجا لِأَشطانِها، وقاطِعا لِمَرائِرِ أقرانِها (همان، خطبۀ 91؛ بحار الأنوار، ج5، ص148، ح11).
2- . اِختَبَرَ الأَغنِیاءَ بِما أعطاهُم لِینظُرَ کیفَ شُکرُهُم، وَالفُقَراءَ بِما مَنَعَهُم لِینظُرَ کیفَ صَبرُهُم (الإحتجاج، ج2، ص224، ح223).
3- . سورۀ انعام، آیۀ 53.
4- . أی اختَبَرنَا الأَغنِیاءَ بِالغَناءِ لِنَنظُرَ کیفَ مُواساتُهُم لِلفُقَراءِ، وکیفَ یخرِجونَ ما فَرَضَ اللّهُ عَلَیهِم فی أموالِهِم، فَاختَبَرنَا الفُقَراءَ لِنَنظُرَ کیفَ صَبرُهُم عَلَی الفَقرِ وعَمّا فی أیدِی الأَغنِیاءِ (تفسیر القمّی، ج1، ص202).
5- . سورۀ مؤمنون، آیۀ 55 - 56.
6- . نهج البلاغة، خطبۀ 192.
خداوندِ منزّه و بزرگ فرموده است: (آیا می پندارند که آنچه از مال و فرزندان به آنان می دهیم، برای آنها در [رساندن] نیکی ها شتاب می کنیم؟ [نه؛] بلکه نمی فهمند). پس خدای سبحان، آن گروه از بندگانش را که خود را نزد خویش بزرگ می شمارند، به سبب آن دسته از دوستانش که در چشم آن گروهْ ضعیف به شمار می روند، آزمایش می کند.
جالب این که امام علی(علیه السلام)، آن تصوّر باطل را نتیجۀ جهل و نادانی می داند. از این رو، شناخت و معرفت می تواند تصوّر باطل را از بین ببرد و تصوّر درست را جایگزین آن سازد.
از آنچه گفتیم روشن می شود که بلاها و سختی ها از هر نوع آن، نه تنها بی معنا و بی فایده نیستند، بلکه ضرورت حیات انسانی اند. انسان، بدون سختی ها و کش و قوس های زندگی، «هیچ» است. با این حال، آیا می توان سختی ها را بد و غیرمفید دانست؟ بدون بلاها و امتحان ها، انسان، همانند نهال بارور نشده و بذر جوانه نزده ای می مانَد که پس از چندی نابود می شود. سختی ها بی معنا نیستند. پس نباید از آنها دلگیر شد؛ بلکه باید آنها را گرامی داشت. از این رو، نباید از گرفتاری ها ناراحت و ناراضی بود.(1)
دو. تقویت ارتباط با خدا
ارتباط با خدا، از نیازهای انسان و یکی از عوامل مهم نشاط و شادابی است؛ امّا این ارتباط، معمولاً به صورت عادی اتّفاق نمی افتد. از این رو، خداوند متعال با پیش آوردن مشکلات و گرفتاری ها، زمینۀ بازگشت به خدا و ارتباط با او را به وجود می آورد.(2) پیش تر نیز گذشت کهانسان وقتی گرفتار می شود، رو به خدا می آورد.(3) از این رو، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید:
إذا رَأَیتُمُ الرَّجُلَ ألَمَّ اللّهُ بِهِ الفَقرَ وَالمَرَضَ؛ فَإِنَّ اللّهَ تَعالی یریدُ أن یصافِیهُ.(4)
هر گاه کسی را دیدید که خدا فقر و بیماری را بر وی وارد فرموده، [بدانید که] هر آینه، خدای تعالی می خواهد با وی صفا ورزد.
از این رو، نباید ورود بلا، ناخرسندی ایجاد کند و نعمت، مایۀ خرسندی شود.
ص: 187
1- . امام علی(علیه السلام) در این باره می فرماید: لا تَفرَح بِالغَناءِ وَالرَّخاءِ، ولا تَغتَمَّ بِالفَقرِ وَالبَلاءِ؛ فَإِنَّ الذَّهَبَ یجَرَّبُ بِالنّارِ، وَالمُؤمِنَ یجَرَّبُ بِالبَلاءِ (غرر الحکم، ح10394).
2- . قرآن کریم در این باره می فرماید: (وَ مَآ أَرْسَلْنَا فِی قَرْیةٍ مِّن نَّبِی إِلّا أَخَذْنَآ أَهْلَهَا بِالْبَأْسَآءِ وَ الضَّرَّآءِ لَعَلَّهُمْ یضَّرَّعُونَ) (سورۀ اعراف، آیۀ 94 - 95).
3- . ر.ک: فصل ششم، الگوهای واکنش منفی.
4- . الفردوس، ج1، ص261، ح1015.
سه. حفظ دین و ایمان
یکی دیگر از فواید بلاها، حفظ دین است. انسان ها ویژگی ها و ظرفیت های گوناگون دارند. برخی در فقر، ایمان خود را از دست می دهند. لذا دارایی برای حفظ دین آنان مفید است. برخی نیز در غنا ایمان خود را از دست می دهند. لذا فقر و محرومیت برای آنان مفید است.(1) امام صادق(علیه السلام) در پاسخ کافری که از علّت تفاوت فقر و غنا پرسیده بود، به ظرفیت افراد و آستانۀ آسیب پذیریِ دین آنان اشاره کرده و فرموده است: «سبب دیگر آن که خداوند می داند هر گروه، چه اندازه تحمّل دارد و هر یک را به قدر تحمّلش روزی عطا فرموده است. اگر همۀ مردم توانگر بودند، دنیا ویران می شد و تدبیر تباه می گشت و اهل جهان نابود می شدند؛ لیکن برخی از ایشان را یار برخی دیگر قرار داد و سبب های پیدایش روزی را در انواع کارها و حرفه ها نهاد. این، ماندگارتر و تدبیرمندانه تر است. آن گاه خداوند،توانگران را با لطف ورزیدن به فقیران آزمود. این همه، لطف و رحمت خدای حکمت پیشه است که در تدبیرش عیبی راه ندارد».(2)
امام باقر(علیه السلام) در گزارش یکی از مسائل معراج چنین نقل می کند: آن گاه که پیامبر(صلی الله علیه وآله) به معراج برده شد، گفت: «پروردگارم! مؤمن نزد تو چه حالی دارد؟». فرمود: «... از بندگان مؤمن من کسی است که جز توانگری، به صَلاح او نیست و اگر به حالی جز آن بدارمش، تباه
ص: 188
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در این باره می فرماید: قالَ اللّهُ(عزوجل): ... إنَّ مِن عِبادِی المُؤمِنینَ لَعِبادا لا یصلُحُ لَهُم أمرُ دینِهِم إلّا بِالفاقَةِ وَالمَسکنَةِ وَالسُّقمِ فی أبدانِهِم، فَأَبلوهُم بِالفاقَةِ وَالمَسکنَةِ وَالسُّقمِ فَیصلُحُ عَلَیهِم أمرُ دینِهِم، وأنَا أعلَمُ بِما یصلُحُ عَلَیهِ أمرُ دینِ عِبادِی المُؤمِنینَ (الکافی، ج2، ص60، ح4؛ مشکاة الأنوار، ص227، ح631 و ص538، ح1805). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): أتانی جَبرَئیلُ فَقالَ: یا مُحَمَّدُ، رَبُّک یقرَأُ عَلَیک السَّلامَ ویقولُ: إنَّ مِن عِبادی مَن لا یصلُحُ إیمانُهُ إلّا بِالغِنى، ولَو أفقَرتُهُ لَکفَرَ؛ وإنَّ مِن عِبادی مَن لا یصلُحُ إیمانُهُ إلّا بِالفَقرِ، ولَو أغنَیتُهُ لَکفَرَ (تاریخ بغداد، ج6، ص15، ح3044).
2- . ووَجهٌ آخَرُ: فَإِنَّهُ عَلِمَ احتِمالَ کلِّ قَومٍ فَأَعطاهُم عَلی قَدرِ احتِمالِهِم، ولَو کانَ الخَلقُ کلُّهُم أغنِیاءَ لَخَرِبَتِ الدُّنیا، وفَسَدَ التَّدبیرُ، وصارَ أهلُها إلَی الفَناءِ، ولکن جَعَلَ بَعضَهُم لِبَعضٍ عَونا، وجَعَلَ أسبابَ أرزاقِهِم فی ضُروبِ الأَعمالِ وأنواعِ الصِّناعاتِ؛ وذلِک أدوَمُ فِی البَقاءِ وأصَحُّ فِی التَّدبیرِ. ثُمَّ اختَبَرَ الأَغنِیاءَ بِالاِستِعطافِ عَلَی الفُقَراءِ. کلُّ ذلِک لُطفٌ ورَحمَةٌ مِنَ الحَکیمِ الَّذی لا یعابُ تَدبیرُهُ (الإحتجاج، ج2، ص224، ح223).
می گردد؛ و از بندگان مؤمن من کسی است که جز فقر به صَلاح او نیست و اگر به حالی جز آن بدارمش، تباه می شود».(1) از این رو، گاه خواستۀ مؤمن از خدا برای افزایش مال و ثروت، برآورده نمی شود.(2) این را نباید به عنوان «محرومیت» تلقّی کرد. بنا بر این، این گونه محرومیت ها، خود از مهم ترین نعمت های خداوند متعال است که هر چند مشکلات اندکی را به وجود می آورد، امّا سعادت واقعی و شادکامیِ اصیل انسان را تضمین می کند. لذا گاه، شادمانی واقعی باید از فقر باشد، نه ثروت، و نگرانی واقعی باید از ثروتمندی باشد، نه فقر.
عبداللّه بن حواله، نزد پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) می رود و از بی جامگی و فقر و کم مایگی به او شکایت می بَرَد. پیامبر(صلی الله علیه وآله) می فرماید: «مژده باد شما را! به خدا سوگند که از پُرمایگی، بیش از کم مایگی بر شما بیمناکم».(3) این بیمناکی،بیمناکی بر دین است. گاه ثروت، موجب از بین رفتن دین می گردد. لذا فقر، مایۀ بشارت می شود.
چهار. تطهیر گناهان
ممکن است انسان، دچار لغزش هایی شده باشد که پیامدهای تلخی به دنبال آورد. ماندن آنها برای آخرت، خیلی سخت است. اگر بتوان گناهان را در این دنیا تسویه کرد، موفّقیت بزرگی است. این کار، به وسیلۀ بلاها و گرفتاری ها صورت می گیرد.(4) وقتی آیۀ (مَن یعْمَلْ سُوءًا یجْزَ بِهِ؛(5) هر کس عمل بدی انجام دهد، کیفر آن را می بیند) نازل شد، بعضی از
ص: 189
1- . لَمّا اُسرِی بِالنَّبِی(صلی الله علیه وآله) قالَ: یا رَبِّ، ما حالُ المُؤمِنِ عِندَک؟ قالَ:... وإنَّ مِن عِبادِی المُؤمِنینَ مَن لا یصلِحُهُ إلّا الغِنی، ولَو صَرَفتُهُ إلی غَیرِ ذلِک لَهَلَک؛ وإنَّ مِن عِبادِی المُؤمِنینَ مَن لا یصلِحُهُ إلّا الفَقرُ، ولَو صَرَفتُهُ إلی غَیرِ ذلِک لَهَلَک (الکافی، ج2، ص352، ح8).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در این باره می فرماید: یقولُ اللّهُ(عزوجل):... رُبَّما سَأَلَنی وَلِیی المُؤمِنُ الغِنی فَأَصرِفُهُ إلَی الفَقرِ، ولَو صَرَفتُهُ إلَی الغِنی لَکانَ شَرّا لَهُ؛ ورُبَّما سَأَلَنی وَلِیی المُؤمِنُ الفَقرَ فَأَصرِفُهُ إلَی الغِنی ولَو صَرَفتُهُ إلَی الفَقرِ لَکانَ شَرّا لَهُ. (المعجم الکبیر، ج12، ص113، ح12719).
3- . السنن الکبری عن عبد اللّه بن حوالة: کنّا عِندَ رسول اللّه(صلی الله علیه وآله) فَشَکونا إلَیهِ العُری وَالفَقرَ وقِلَّة الشَّیءِ، فَقالَ رسول اللّه(صلی الله علیه وآله): أبشِروا! فَوَاللّهِ لَأَنَا بِکثرَة الشَّیءِ أخوَفُنی عَلَیکم مِن قِلَّتِهِ (السنن الکبری، ج9، ص302، ح18609؛ حلیة الأولیاء، ج2، ص3).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در بیان این قاعده می فرماید: إنَّ المُؤمِنَ إذا قارَفَ الذُّنوبَ وَابتُلِی بِهَا، ابتُلِی بِالفَقرِ (مشکاة الأنوار، ص175، ح452؛ جامع الأخبار، ص314، ح873).
5- سورۀ نساء، آیۀ 123.
اصحاب پیامبر(صلی الله علیه وآله) گفتند: آیه ای از این سخت تر نیست! پس پیامبر (صلی الله علیه وآله) به آنان فرمود: «آیا در اموال و جان ها و خانواده تان دچار مصیبت نمی شوید؟». گفتند: بله. پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمود: «این از آن چیزهایی است که خداوند به وسیلۀ آن، برای شما حسنه می نویسد و با آن، بدی ها را محو می کند».(1)
سختیِ بلا، سختیِ پاکیزه شدن است(2) و پاکیزگی، ارزش سختی های آن را دارد. بلا، همانند کوره ای است که ناخالصی های انسان را از بین می بَرَد.(3) بالا رفتن عیار انسانیت،توسّط بلاها صورت می گیرد. به وسیلۀ بلاها و گرفتاری ها گناهان - که ناخالصی های عیار انسانیت اند - ، پاک می شوند و گاه، امور ناچیزی مانند: ترس در خواب یا ضربه به بدن،(4) لطمه دیدن، لغزیدن، ناراحتی، فقر، پاره شدن بند کفش و چیزهایی این گونه، گناهان آدمی را می شویند!(5)
جالب این جاست که بلاها و گرفتاری ها، نشانۀ گرامی بودن انسان نزد خداوند است. این گونه نیست که فرد مصیبت دیده، مطرود خداوند باشد و انسان صاحب نعمت، محبوب
ص: 190
1- . امام باقر(علیه السلام): لَمّا نَزَلَت هذِهِ الآیة (مَن یعْمَلْ سُوءًا یجْزَ بِهِ) قالَ بَعضُ أصحابِ رسول اللّه(صلی الله علیه وآله): ما أشَدَّها مِن آیة! فَقالَ لَهُم رسول اللّه(صلی الله علیه وآله) أما تَبتَلونَ فی أموالِکم وأنفُسِکم وذَراریکم؟ قالوا: بَلی. قالَ: هذا مِمّا یکتُبُ اللّه لَکم بِهِ الحَسَناتِ ویمحو بِهِ السَّیئاتِ (تفسیر العیاشی، ج 1، ص 277، ح 278).
2- . پیامبر(صلی الله علیه وآله) می فرماید: ما یصیبُ المُسلِمَ مِن نَصَبٍ ولا وَصَبٍ ولا هَمٍّ ولا حُزنٍ ولا أذی ولا غَمٍّ حَتّی الشَّوکةُ یشاکها إلّا کفَّرَ اللّهُ بِها مِن خَطایاهُ (صحیح البخاری، ج5، ص2137، ح 5318؛ مسند ابن حنبل، ج 2، ص 303). نیز، ر.ک: تحف العقول، ص 38.
3- . پیامبر(صلی الله علیه وآله) در تشبیه معناداری می فرماید: إنَّما مَثَلُ العَبدِ حینَ یصیبُهُ الوَعک أوِ الحُمّی کمَثَلِ حَدیدَةٍ اُدخِلَتِ النّارَ فَیذهَبُ خَبَثَها ویبقی طیبُها (المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص 488، ح 5824؛ کنز العمّال، ج3، ص 323).
4- . امام صادق(علیه السلام) می فرماید: إنَّ المُؤمِنَ لَیهَوَّلُ عَلَیهِ فی نَومِهِ فَیغفَرُ لَهُ ذُنوبُهُ وإنَّهُ لَیمتَهَنُ فی بَدَنِهِ فَیغفَرُ لَهُ ذُنوبُهُ (الکافی، ج 2، ص 445، ح 4؛ الأمالی، صدوق، ص 499).
5- . روزی امام صادق(علیه السلام) به یونس بن یعقوب فرمود: «ملعون است، ملعون است هر بدنی که در هر چهل روز، یک روزْ آسیب نبیند!». امام(علیه السلام) چون دید که این جمله برای یونس، سنگین آمد، به او فرمود: یا یونُسُ! إنَّ مِنَ البَلِیةِ الخَدشَةَ وَاللَّطمَةَ وَالعَثرَةَ وَالنَّکبَةَ وَالفَقرَ وَانِقطاعَ الشِّسعِ وأشباهَ ذلِک. یا یونُسُ إنَّ المُؤمِنَ أکرَمُ عَلَی اللَّهِ تَعالی مِن أن یمُرَّ عَلَیهِ أربَعون یوماً لا یمَحَّصُ فیها مِن ذُنوبِهِ ولَو بِغَمٍّ یصیبُهُ لا یدری ما وَجهُهُ، وإنَّ أحَدَکم لَیضَعُ الدَّراهِمَ بَینَ یدَیهِ فَیراها فَیجِدُها ناقِصَةً فَیغتَمُّ بِذلِک فَیجِدُها سَواءً فَیکونُ ذلِک حَطّاً لِبَعضِ ذُنوبِهِ (کنز الفوائد، ج 1، ص 149؛ التمحیص، ص 31).
خداوند. یکی از پیامبران، به خداوند شکایت می کند و می گوید: گاهی بنده ای از بندگانت به تو ایمان می آورد و اهل طاعت می شود؛ ولی تو دنیا را از او برمی گردانی و بلا را به او وارد می سازی. و گاهی بنده ای از بندگانت به تو کفر می ورزد و اهل معصیت می شود؛ ولی تو بلا را از وی برمی گردانی و دنیا را نصیب او می کنی!
پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید که خداوند در ضمن پاسخ به او فرمود:
وأمّا عَبدِی المُؤمِنُ فَلَهُ سَیئاتٌ فَأَزوی عَنهُ الدُّنیا وأعرِضُ لَهُ ابتِلاءً حَتّی یأتِینی فَاُجزِیهُ بِحَسَناتٍ. وأمّا عَبدِی الکافِرُ فَلَهُ حَسَناتٌ فَأَزوی عَنهُ البَلاءَ وأعرِض لَهُ الدُّنیا حَتّی یأتِینی فَاُجزِیهُ بِسَیئاتِهِ.(1)و امّا بندۀ مؤمن من، گناهانی داشت؛ پس دنیا را از او برگرداندم و بلا را بر او عرضه کردم تا نزد من آید و او را با نیکی ها پاداش دهم. و امّا بندۀ کافرم، حسناتی داشت؛ پس بلا را از او گرداندم و دنیا را به او عرضه کردم تا نزد من آید و او را به خاطر کارهای ناپسندش کیفر دهم.
در زمان پیامبر(صلی الله علیه وآله) شخصی فوت کرد. کسی گفت: گوارایش باد. مُرد و هیچ بیمار نشد! در این هنگام، پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمود: «وای بر تو! تو چه می دانی اگر خداوند، او را به بیماری مبتلا کرده بود، به وسیلۀ آن، گناهانش را کیفر می داد».(2) بلا برای مؤمن، شیرین و پُر فایده است، هر چند ظاهری تلخ داشته باشد. آن کسی که باید بلایا را بی معنا بداند، فرد بی ایمان است.(3) کسانی نمی توانند گرفتاری ها را تحمّل کنند که پاسخی برای «چرا»ی آنها ندارند. اگر انسان، پاسخ آنها را بداند، آرام می گیرد و بی تابی نمی کند. همۀ سخن را امام صادق(علیه السلام) در
ص: 191
1- . المعجم الکبیر، ج 12، ص 117، ح 12735؛ حلیة الأولیاء، ج 8، ص 123. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در این باره تصریح می کند که: قالَ اللّهُ(عزوجل): وعِزَّتی وجَلالی! لا اُخرِجُ عَبدا مِنَ الدُّنیا وأنَا اُریدُ أن أرحَمَهُ حَتّی أستَوفِی مِنهُ کلَّ خَطیئَةٍ عَمِلَها؛ إمّا بِسُقمٍ فی جَسَدِهِ، وإمّا بِضیقٍ فی رِزقِهِ، وإمّا بِخَوفٍ فی دُنیاهُ، فَإِن بَقِیت عَلَیهِ بَقِیةٌ شَدَّدتُ عَلَیهِ عِندَ المَوتِ. وعِزَّتی وجَلالی! لا اُخرِجُ عَبدا مِنَ الدُّنیا وأنَا اُریدُ أن اُعَذِّبَهُ حَتّی اُوَفِّیهُ کلَّ حَسَنَةٍ عَمِلَها؛ إمّا بِسَعَةٍ فی رِزقِهِ، وإمّا بِصِحَّةٍ فی جِسمِهِ، وإمّا بِأَمنٍ فی دُنیاهُ، فَإِن بَقِیت عَلَیهِ بَقِیةٌ هَوَّنتُ عَلَیهِ بِهَا المَوتَ (الکافی، ج2، ص444، ح3؛ مشکاة الأنوار، ص274، ح819).
2- . وَیحَک! وما یدریک لَو أنَّ اللَّهَ ابتَلاهُ بِمَرَضٍ یکفِّرُ بِهِ مِن سَیئاتِهِ (الموطّأ، ج 2، ص 942، ح 8).
3- . پیامبر(صلی الله علیه وآله) در بارۀ این حقیقت می فرماید: إنَّ المُؤمِنَ إذا أصابَهُ السُّقمُ ثُمَّ أعفاهُ اللَّهُ مِنهُ کانَ کفّارَةً لِما مَضی مِن ذُنوبِهِ ومَوعِظَةً لَهُ فیما یستَقبِلُ. وإنَّ المُنافِقَ إذا مَرِضَ ثُمَّ اُعفِی کانَ کالبَعیرِ عَقَلَهُ أهلُهُ ثُمَّ أرسَلوهُ فَلَم یدرِ لِمَ عَقَلوهُ ولَم یدرِ لِمَ أرسَلوهُ (سنن ابی داوود، ج 2، ص 55، ح 308).
این جملۀ کوتاه، خلاصه کرده است:
للَّهِ فِی السَّرّاءِ نِعمَةُ التَّفَضُّلِ وفِی الضَّرّاءِ نِعمَةُ التَّطَهُّرِ.(1)
خداوند در خوشی ها، نعمتِ تفضّل دارد و در سختی ها، نعمتِ پاک کردن.
در این روایت، به زیبایی از بلا به عنوان یک «نعمت» یاد شده است؛ نعمت پاک شدن گناهان. از این رو، بلایا، موضع شکایت و ناله نیستند؛ بلکه موضع حمد و ستایش اند.(2)
جالب این که در برخی روایات، از این مطلب (بلا برای تطهیر) به عنوان «خیر» یاد شده است که در این صورت، کاملاً با آنچه در معنای سعادت گفته شد و همچنین با عامل مشترکرضامندی در تکوین و تشریع - که خیر بودن قضای الهی باشد - ، کاملاً هماهنگ است.(3)
بنا بر این، گرفتاری ها نشانۀ خواری و پشت کردن خدا به انسان نیست؛ بلکه به عکس، نشانۀ علاقه و محبّت خدا به انسان است. آنچه آزاردهنده است، همین است که انسان، بلا را نشانۀ خواری و اهانت بداند؛ امّا اگر به فواید آن پی بَرَد و بداند که نشانۀ کرامت است نه اهانت، آرام می گیرد. آنچه بلاها را تحمّل ناپذیر می سازد، همین تصوّرات حاشیه ای است، وگرنه، اصل مصیبت، تحمّل پذیر است.
پنج. ترفیع درجه
فایدۀ دیگر تحمّل سختی ها، ترفیع درجه است. همیشه بلاها به معنای گنهکار بودن فرد نیست. گاهی خداوند برای این که درجۀ کسی را بالاتر ببرد، او را مبتلا می سازد. این جاست که راز ابتلای انبیا و اولیای الهی به سختی ها مشخّص می شود. بلاها برای آنان که از مقام عصمتْ برخوردارند، پاک کننده نیست؛ ترفیع دهنده است. از سویی در قرآن کریم، آیه ای هست که می گوید هر بلایی که به انسان ها برسد، نتیجۀ کردار آنان است(4) و از سوی دیگر، اهل بیت(علیهم السلام) - که معصوم هم بوده اند - ، بلاها و مصیبت های فراوانی دیدند. این سؤال، برای
ص: 192
1- . تحف العقول، ص 361. نیز، ر.ک: غرر الحکم، ح 1720.
2- . امام علی(علیه السلام) به همین جهت، خداوند را می ستاید و می فرماید: الحَمدُ للهِ الَّذی جَعَلَ تَمحیصَ ذُنوبِ شیعَتِنا فِی الدُّنیا بِمِحنَتِهِم لِتَسلَمَ بِها طاعاتُهُم ویستَحِقّوا عَلَیها ثَوابَها (التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری، ص 22).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید: إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدِهِ الخَیرَ عَجَّلَ لَهُ العُقوبَةَ فِی الدُّنیا، وإذا أرادَ اللّهُ بِعَبدِهِ الشَّرَّ أمسَک عَنهُ بِذَنبِهِ حَتّی یوافِی بِهِ یومَ القِیامَةِ (سنن الترمذی، ج4، ص601، ح2396).
4- . (وَ مَآ أَصَبَکم مِّن مُّصِیبَة فَبِمَا کسَبَتْ أَیدِیکمْ) (سورۀ شورا، آیۀ30).
یکی از اصحاب امام صادق(علیه السلام) پیش آمد که: آیا آنچه به امیر مؤمنان علی(علیه السلام) و بعد از ایشان به فرزندانشان رسید، به خاطر اعمال خودشان بود، در حالی که آنان اهل بیت عصمت و طهارت اند؟ امام(علیه السلام) در پاسخ وی فرمود:
إنَّ رَسولَ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) کانَ یتوبُ إلَی اللّهِ(عزوجل) ویستَغفِرُهُ فی کلِّ یومٍ ولَیلةٍ مِئَةَ مَرَّةٍ مِن غَیرِ ذَنبٍ. إنَّ اللّهَ(عزوجل) یخُصُّ أولِیاءَهُ بِالمَصائِبِ لِیأجُرَهُم مِن غَیرِ ذَنبٍ.(1)
همانا پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) همواره توبه می کرد و در هر شبانه روز، صدباراستغفار می کرد، بدون این که گناهی داشته باشد. همانا خداوند(عزوجل) بلا را به اولیای خود اختصاص می دهد، بدون این که گناهی داشته باشند، تا به آنان پاداش دهد!
این جا صحبت از گناه نیست؛ بحث در این است که برخی از مقام های بهشت، جز از این طریق، به دست نمی آیند.(2) روزی پیامبر(صلی الله علیه وآله) به شدّت بیمار شد به گونه ای که از شدّت درد، به خود می پیچید و می نالید. عایشه - که از این وضع، در شگفت شده بود - گفت: «اگر بعضی از ما این کار را می کرد، به او خرده می گرفتی؟». پیامبر(صلی الله علیه وآله) به او فرمود:
إنَّ الصّالِحینَ یشَدَّدُ عَلَیهِم وإنَّهُ لا یصیبُ مُؤمِناً نَکبَةٌ مِن شَوکةٍ فَما فَوقَ ذلِک إلّا حَطَّت بِهِ عَنهُ خَطیئَةً ورَفَعَ بِها دَرَجَةً.(3)
همانا بر صالحان، سخت گرفته می شود. به تحقیق، رنجی به مؤمن نمی رسد، از یک تیغ باشد تا بالاتر از آن، مگر آن که خطایی را از او پاک می کند و او را به درجه ای بالاتر می بَرَد.
روزی پیامبر(صلی الله علیه وآله) در جمع عدّه ای از اصحاب خود نشسته بود که سؤالی را طرح کرد و فرمود: «چه کسی دوست دارد که همواره سالم باشد و بیمار نگردد؟». همه گفتند: «ما، ای پیامبر خدا!». آثار ناراحتی در چهرۀ پیامبر(صلی الله علیه وآله) آشکار شد و فرمود: «آیا دوست دارید مثل اُلاغ چموش، خوش گذران باشید؟!». گفتند: «ای پیامبر خدا! نه». پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمود: «آیا دوست ندارید که از اصحاب بلا و اصحاب کفّاره دهنده باشید؟». گفتند: «بله، ای پیامبر خدا!». سپس ایشان چنین ادامه داد:
ص: 193
1- . الکافی، ج 2، ص 450، ح 2؛ معانی الأخبار، ص 384، ح 15؛ تفسیر القمّی، ج 2، ص 277.
2- . پیامبر(صلی الله علیه وآله) در این باره تصریح می فرماید: إنَّ البَلاءَ لِلظّالِمِ أدَباً ولِلمُؤمِنِ امتِحاناً ولِلأنبِیاءِ دَرَجَةً ولِلأولِیاءِ کرامَةً (جامع الأخبار، ص 13).
3- . مسند ابن حنبل، ج 6، ص 160. نیز، ر.ک: المستدرک علی الصحیحین، ج 1، ص496، ح 1278.
فَوَاللَّهِ إنَّ اللّهَ لَیبتَلِی المُؤمِنَ وما یبتَلیهِ إلّا لِکرامَتِهِ عَلَیهِ. وإنَّ لَهُ عِندَهُ مَنزِلَةً ما یبلُغُها بِشَی ءٍ مِن عَمَلِهِ دونَ أن ینزِلَ بِهِ مِنَ البَلاءِ ما یبلُغُ بِهِ تِلک المَنزِلَةَ.(1)
به خدا سوگند! خداوند، هر آینه مؤمن را مبتلا می سازد، و مبتلا نمی کند مگر به خاطر این کهنزد او ارزش دارد. و همانا او نزد خدا مقامی دارد که با چیزی از عملش به آن نمی رسد، مگر آن که بلایی به او نازل شود تا وی را به آن مقام برساند.
این نوع از بلاها به معصومان(علیهم السلام) اختصاص ندارند. گاهی ممکن است اهل ایمان نیز به این نوع بلاها گرفتار شوند با این که گناه هم داشته باشند. دلیلش این است که برخی از مقام ها جز از این طریق به دست نمی آیند. صحبت بر سر این نیست که فرد، چه کرده که بلا به او رسیده است؛ بلکه بحث از این است که چه می خواهد به دست آوَرَد که به این بلا گرفتار شده است؟(2) در حقیقت، این نوع بلاها برای این افراد، جبران کنندۀ کاستیِ اعمال صالح آنان است. گاهی خداوند، مقامی برای بنده ای در نظر می گیرد و اعمال او به اندازۀ آن مقام نیست. در این جا خداوند به وسیلۀ بلاها و سختی ها، کاستی های عمل او را جبران می کند.(3) اگر رنج، معنای ترفیع درجه و کسب مقام های برتر پیدا کند، تحمّل پذیر می گردد.
شش. پاداش اُخروی
رنج بی حاصل، تنش زا و درد آور است. اگر موقعیت ناخوشایند، این چنین ارزیابی گردد که هیچ ثمری و پاداشی به دنبال ندارد، تحمّل ناپذیر می گردد. یکی از تصوّرات آدمی آن است که سختی ها بی پاداش اند و همین ارزیابی، بر میزان فشار روانی می افزاید. این در حالی است که سختی ها و گرفتاری های اهل ایمان، دارای اجر و ثواب اند. پاداش دار بودن
ص: 194
1- . الطبقات الکبری، ج 7، ص 508. نیز، ر.ک: اُسد الغابة، ج 1، ص 304؛ مشکاة الأنوار، ص 301؛ ارشاد القلوب، ص 42.
2- . امام صادق(علیه السلام) در این باره می فرماید: إنَّ فِی الجَنَّةِ مَنزِلَةً لا یبلُغُها عَبدٌ إلّا بِالاِبتلاءِ فی جَسَدِهِ (الکافی، ج 2، ص 255، ح 14). ایشان در کلام دیگری می فرماید: إنَّهُ لَیکونُ لِلعَبدِ مَنزِلَةٌ عِندَ اللَّهِ فَما ینالُها إلّا بِإِحدی خَصلَتَینِ: إمّا بِذَهابِ مالِهِ أو بِبَلِیةٍ فی جَسَدِهِ (الکافی، ص 257، ح 23؛ أعلام الدین، ص 437).
3- . پیامبر(صلی الله علیه وآله) در این باره می فرماید: إنَّ اللّهَ تَعالی لَیکتُبُ لِلعَبدِ دَرَجَةَ العُلیا فِی الجَنَّةِ فَلا یبلُغُها عَمَلُهُ فَلا یزالُ یتَعَهَّدُ بِالبَلاءِ حَتّی یبلُغَها (روضة الواعظین، ج 2، ص 423؛ مشکاة الأنوار، ص 300).
سختی ها از اصول مسلّم اسلامی است؛ امّا مهم این است که وجود این واقعیت، کاهندۀ فشار روانی است. آنچه موجب کاهش فشار روانی می گردد، توجّه به این واقعیت و باور به آن است. امام صادق(علیه السلام) در پاسخ به کافری که از علّت فقر و غنا پرسیده بود،یکی از علل آن را همین امر دانستند.(1) وقتی انسان باور کرد که در برابر هر سختی ای پاداشی می گیرد، تحمّل آن آسان می شود. انسان، حاضر است برای رسیدن به منافع بزرگ تر، سختی هایی را تحمّل کند. از این رو، بخش بزرگی از متون قرآن و حدیث، به بیان پاداش های صابران اختصاص دارد. در حقیقت، یکی از عواملی که صبر را تحریک و تقویت می کند، پاداش است.(2) یداللّه بن ابی یعفور به شدّت بیمار می شود و از دردهای خود به امام صادق(علیه السلام) شکایت می کند. امام(علیه السلام) در پاسخ وی می فرماید:
لَو یَعلَمُ المُؤمِنُ مَا لَهُ مِنَ الأَجرِ فی المَصائِبِ، لَتمَنَّی أنَّهُ قُرِضَ بِالمَقاریضِ.(3)
اگر فرد مؤمن می دانست که چه پاداشی در مصیبت ها دارد، آرزو می کرد که با قیچی، قطعه قطعه شود.
امام علی(علیه السلام) اشعث را که داغدار یکی از عزیزان خود بود، با توجه دهی به همین نکته تسلّی دادند.(4) وقتی پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) رحلت نمود، امام علی(علیه السلام) فرمود: «إنا للّه و إنّا إلیه راجعون! وای از مصیبتی که هم نزدیکان را در بر گرفت و هم مؤمنین را! هرگز به مانند آن مصیبت ندیده بودند». وقتی پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) را دفن کردند، ندایی از آسمان شنیده شد که اهل بیت(علیهم السلام) را تسلیت می داد. در بخشی از این تسلیت چنین آمده است:
إنّ فِی اللّهِ خَلَفاً مِن کُلّ ذاهِبٍ و عَزاءً مِن کُلِّ مُصیبَةٍ و دَرَکاً مِن کُلِّ ما فاتَ. فَبِاللّهِ ثِقوا و عَلَیهِ فَتَوَکَّلوا و إیّاه فارجوا إنَّما المُصابُ مَن حُرِمَ الثَّوابَ.(5)
ص: 195
1- . ... ووَجهٌ آخَرُ: أنَّهُ عَجَّلَ لِقَومٍ فی حَیاتِهِم، ولِقَومٍ آخَرَ لِیومِ حاجَتِهِم إلَیهِ... (الاحتجاج، ج2، ص224، ح223).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در این باره می فرماید: لَو تَعلَمونَ ما ذُخِرَ لَکُم ما حَزِنتُم عَلی ما زُوِیَ عَنکُم (مسند ابن حنبل، ج4، ص128).
3- . الکافی، ج2، ص255، ح15؛ تنبیه الخواطر، ج2، ص204؛
4- . یَا أشعَثُ إن تَحزَن عَلی إبن-ِکَ فَقَدِ استَحَقَّت ذَلِکَ مِنکَ الرَّحِم، و إن تَصبِر فَفِی اللّه مِن کُلِّ مُصیبَةٍ خَلَفٌ (نهج البلاغة، حکمت 291).
5- . تفسیر العیّاشی، ج1، ص209، ح166؛ بحار الأنوار، ج82، ص99، ح48.
همانا خداوند، عوضی برای هر چیز از دست رفته ای و تسلیتی برای هر مصیبتی و جبرانیبرای هر چیز فوت شده ای، قرار داده است. پس به خداوند اعتماد کنید و بر او توکّل نمایید و به او امید داشته باشید. همانا مصیبت دیده، کسی است که از پاداشْ محروم گردد.
اگر انسان به این واقعیتْ باور پیدا کند، این تصوّر که محرومیت، نشانۀ خواری است، از بین می رود. امام باقر(علیه السلام) در این باره می فرماید: «وقتی روز قیامتْ فرا می رسد، خداوند - تبارک و تعالی - به منادی، فرمان می دهد که "ندا ده: فقیران کجایند؟". پس گروه زیادی از مردم برمی خیزند. پس خداوند می گوید: "بندگان من!" و آنان می گویند: لبیک، ای پروردگار ما! خداوند می فرماید: "من شما را به این دلیل که نزد من، بی ارزش بودید، فقیر نکردم و لکن من همانا شما را برای چنین روزی انتخاب کرده بودم. در میان مردم، جستجو کنید و هر کس را که به شما نیکی کرده و این کار را فقط به خاطر من انجام داده است، از جانب من، به او پاداش بهشت بدهید"».(1) این، یعنی مقام شفاعت. ثروتمندان، از طریق شفاعت محرومانْ به بهشت می روند. پس فقر فقیران، به دلیل بی توجّهی آنان به خداوند نبوده است.
ب - خیر بودن مال
اشاره
شاید بحث در بارۀ خیر بودن مال، بیهوده به نظر آید؛ زیرا ممکن است گفته شود کسی در بارۀ آن تردید ندارد! شاید چنین باشد، امّا این، یک روی سکه است. این گونه نیست که مال، همیشه خیر باشد؛ زیرا صِرف «داشتن»، موجب خیر بودن مال نیست، «چگونگی مصرف کردن» است که خیر بودن آن را نشان می دهد. داشتن و به هر شکل مصرف کردن، نشانۀ خیر بودن زندگی نیست. الگوی «دارندگی و مصرف هوسی»، گاه به شر موجب می شود که
ص: 196
1- . إذا کانَ یومُ القِیامَةِ أمَرَ اللّهُ تَبارَک وتَعالی مُنادِیاً ینادی بَینَ یدَیهِ: أینَ الفُقَراءُ؟ فَیقومُ عُنُقٌ مِنَ النّاسِ کثیرٌ. فَیقولُ: عِبادی! فَیقولونَ لَبَّیک رَبَّنا. فَیقولُ: إنّی لَم اُفقِرکم لِهَوانٍ بِکم عَلَی ولکنَّنی إنَّمَا اختَرتُکم لِمِثلِ هذَا الیومِ، تَصَفَّحوا وُجوهَ النّاسِ فَمَن صَنَعَ إلَیکم مَعروفاً لَم یصنَعهُ إلّا فِی فَکافوهُ عَنّی بِالجَنَّةِ (الکافی، ج 2، ص 263، ح 15؛ بحار الأنوار، ج 7، ص 200؛ مشکاة الأنوار، ص 99). امام صادق(علیه السلام) نیز در این باره می فرماید: إنَّ اللّهَ(عزوجل) لَیعتَذِرُ إلی عَبدِهِ المُؤمِنِ المُحوجِ فِی الدُّنیا کما یعتَذِرُ الأَخُ إلی أخیهِ فَیقولُ: وعِزَّتی وجَلالی ما أحوَجتُک فِی الدُّنیا مِن هَوانٍ بِک عَلَی فَارفَع هذَا السَّجفَ فَانظُر إلی ما عَوَّضتُک مِنَ الدُّنیا قالَ: فَیرفَعُ فَیقولُ: ما ضَرَّنی ما مَنَعتَنی مَعَ ما عَوَّضتَنی (الکافی، ج 2، ص 264، ح 18؛ بحار الأنوار، ج 72، ص 25).
در ادبیات دین از آن به عنوان «نعمت استدراج» یاد می شود. در این الگو، فرد بدون درنظر داشتن هدف زندگی، مال را طبق هوس خود مصرف می کند و آرام آرام به بیراهه می رود و در نهایت، ناگاه با نابودی رو به رو می شود؛ امّا الگوی «دارندگی و مصرف عقلانی» مال را در آنچه به خیر و صلاح اوست، مصرف می کند و لذا او به زندگی خوب ره نمون می شود. از این رو، دانستن وجه خیر بودن مال اهمیت دارد.
مال، هدیه ای از جانب خداوند متعال به انسان است تا از آن در راه رشد و تکامل خود استفاده نماید. آنچه را که خداوند متعال به انسان ارزانی می دارد، هم عاملی برای گذران زندگی است و هم عاملی برای رشد و تعالی معنوی و بروز فضایل انسانی. در حقیقت، مال نیز یک ابتلا و آزمونی است که انسان به وسیلۀ آن می تواند خیر دنیا و آخرت را به دست آورد. پیش تر در بحث رشد توحیدی در تقدیرها، به طور کلّی اشاره کردیم که همۀ تقدیرهای خداوند متعال، مبتنی بر خیر است و این خیر، در رشد توحیدی انسان تأثیر دارد. در این بحث، وجه خیر بودن مال در رشد مادی و معنوی انسان، بررسی خواهد شد.
در متون دینی، به اموری در این باره پرداخته شده که در ادامه، به مهم ترین آنها اشاره می کنیم.
یک. قوام دین و دنیا
در قرآن کریم، تصریح شده که مال، مایۀ قوام زندگی است(1) و در روایات، از آن به عنوان بهترین یاور برای آخرت،(2) عاملی برای خودداری از ستمکاری،(3) گوارایی زندگی،(4) حفظ
ص: 197
1- . (وَ لاَ تُؤْتُواْ السُّفَهَآءَ أَمْوَ لَکُم الَّتِى جَعَلَ اللَّهُ لَکمْ قِیَماً وَ ارْزُقُوهُمْ فِیهَا وَ اکسُوهُمْ وَ قُولُواْ لَهُمْ قَوْلاً مَّعْرُوفًا) (سورۀ نساء، آیۀ 5). الأمالی، طوسی عن خلاّد: قالَ رَجُلٌ [لِلإِمامِ الصادِقِ(علیه السلام)]: یا جَعفَرُ، الرَّجلُ یکونُ لَهُ مالٌ فَیضَیعُهُ فَیذهَبُ؟ قالَ: اِحتَفِظ بِمالِک؛ فَإِنَّهُ قِوامُ دینِک. ثُمَّ قَرَأَ: (وَ لا تُؤتُوا السُّفَهاءَ أمْوالَکمُ الَّتی جَعَلَ اللّهُ لَکمْ قِیاما) (الأمالی، طوسی، ص679، ح1444).
2- . امام صادق(علیه السلام): نِعمَ العَونُ عَلَى الآخِرَة؛ الدُّنیا (الکافی،ج 5، ص72، ح8 و 9 و ص73، ح14 و 15؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج3، ص156، ح3567).
3- . امام صادق(علیه السلام): غِنىً یحجُزُک عَنِ الظُّلمِ خَیرٌ مِن فَقرٍ یحمِلُک عَلَى الإِثمِ (الکافی، ج5، ص72، ح11؛ تهذیب الأحکام، ج6، ص328، ح904؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج3، ص166، ح3614).
4- . امام صادق(علیه السلام): خَمسٌ مَن لَم تَکن فیهِ لَم یتَهَنَّ بِالعَیشِ: الصِّحَّة، وَالأَمنُ، وَالغِنى، وَالقَناعَة، وَالأَنیسُ المُوافِقُ (الأمالی، صدوق، ص367، ح458؛ المحاسن، ج1، ص71، ح25؛ مشکاة الأنوار، ص260، ح771).
آبرو،(1) و پرداخت قرض و کمک به خویشاوندان(2) یاد شده است.(3) همچنین در احادیث، مال را به عنوان عاملی برای شرافت دنیا معرفی نموده اند.(4) از سوی دیگر، در روایات اسلامی، از مال، به عنوان بهترین یاور در تقواپیشگی یاد شده است.(5) پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) برخورداری از مال و تأمین روزی را مایۀ تقویت دینداری(6) و انجام دادن تکالیف دینی، مانند اقامۀ نماز و گرفتن روزه و پرداخت زکات(7) دانسته است. بنا بر این، به وسیلۀ مال می توان هم زندگی مادی را تأمین نمود و هم دینداری را تقویت کرد. ترکیب این دو می تواند سعادت دنیا و آخرت را تضمین کند. از این رو، مال، نقش مهمّی در شادکامی خواهد داشت.
دو. چند برابر کردن پاداش
برخورداری از مال، امکان و زمینۀ کسب پاداش را افزایش می دهد. فرد دارا، علاوه بر آنچهفقرا می توانند انجام دهند، امکان کسب اجر از راه مال را نیز دارد.(8) این اثر، موجب تضمین سعادت اُخروی می گردد که جزء اساسی حیات جاویدان انسان است. از این رو، مال، نقش
ص: 198
1- . ر.ک: توسعۀ اقتصادی بر پایۀ قرآن و حدیث، ج1، ص80 (صیانة الوجه).
2- . امام صادق(علیه السلام): لا خَیرَ فی مَن لا یحِبُّ جَمعَ المالِ مِن حَلالٍ؛ یکفُّ بِهِ وَجهَهُ، ویقضی بِهِ دَینَهُ، ویصِلُ بِهِ رَحِمَهُ (الکافی، ج5، ص72، ح5؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج3، ص166، ح3615).
3- . ر.ک: توسعۀ اقتصادی بر پایۀ قرآن و حدیث، ج1، ص68.
4- . ر.ک: همان، ص86 (شرف الدنیا).
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): نِعمَ العَونُ عَلى تَقوَى اللّهِ الغِنى (الکافی، ج5، ص71، ح1؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج3، ص156، ح3570). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): نِعمَ العَونُ عَلى تَقوَى اللّهِ(عزوجل) المالُ (الفردوس، ج4، ص256، ح6756).
6- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): نِعمَ العَونُ عَلَى الدّینِ قوتُ سَنَة (الفردوس، ج4، ص256، ح6755).
7- .پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): لَولاَ الخُبزُ ما صُمنا ولا صَلَّینا، ولا أدَّینا فَرائِضَ رَبِّنا(عزوجل) (الکافی،ج 6، ص287، ح6 و ج5، ص73، ح13؛ المحاسن، ج2، ص416، ح2460). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ اللّهَ(عزوجل) قالَ: إنّا أنزَلنَا المالَ لإِقامِ الصَّلاة وإیتاءِ الزَّکاة، ولَو کانَ لاِبنِ آدَمَ وادٍ لَأَحَبَّ أن یکونَ إلَیهِ ثانٍ، ولَو کانَ لَهُ وادِیانِ لَأَحَبَّ أن یکونَ إلَیهِما ثالِثٌ، ولا یملَأُ جَوفَ ابنِ آدَمَ إلّا التُّرابُ، ثُمَّ یتوبُ اللّهُ عَلى مَن تابَ (مسند ابن حنبل، ج8، ص210، ح21965؛ المعجم الکبیر، ج3، ص247، ح3301). مسند ابن حنبل عن مسروق: قُلتُ لِعائِشَة: هَل کانَ رَسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) یقولُ شَیئا إذا دَخَلَ البَیتَ؟ قالَت: کانَ إذا دَخَلَ البَیتَ تَمَثَّلَ: لَو کانَ لاِبنِ آدَمَ وادِیانِ مِن مالٍ لاَبتَغى وادِیا ثالِثا، ولا یملَأُ فَمَهُ إلّا التُّرابُ، وما جَعَلنَا المالَ إلّا لِإِقامِ الصَّلاة وإیتاءِ الزَّکاة، ویتوبُ اللّهُ عَلى مَن تابَ (مسند ابن حنبل، ج9، ص315، ح24330).
8- . ر.ک: توسعۀ اقتصادی بر پایۀ قرآن و حدیث، ج1، ص76 (مضاعفة الأجر).
مهمی در شادکامی حقیقی خواهد داشت. بخشی از این نقش، مربوط به آخرت است و بخشی از آن، احساس خوشایندی است که در این دنیا - به خاطر آخرت - به وجود می آید.
سه. پوشاندن عیوب
برخورداری از مال، موجب استفادۀ بیشتر از امکانات می شود و عیوب انسان را می پوشاند.(1) این مسئله، زندگی اجتماعی انسان را هدف قرار می دهد و مانع کاهش اعتبار و آبروی فرد می گردد. لذا از طریق تضمین رابطه ای صحیح، احساس خوش بختی به وجود می آید.
چهار. ظهور فضایل انسانی
ظهور برخی فضایل انسانی، وابسته به مال است. اموری همچون: انفاق، صدقه، سخاوت، مروّت،(2) کمک به هم نوع و... از فضایل انسانیِ وابسته به مال اند. جالب این که بخشی از شادکامی نیز با برخورداری از فضایل انسانی - در کنار برخورداری های مالی - تأمین می شود. از این رو، مال از این جهت نیز در شادکامی تأثیر دارد.
پنج. آسایش روانی
از دیگر آثار و برکات مال، آسایش روانی است. برخورداری از مال، موجب تهیۀ امکانات بیشتر برای زندگی می گردد. به همین جهت، نگرانی از فقدان و محرومیت از بین می رود و همچنین تنگناهای زندگی نیز تا حدود زیادی مرتفع می شود. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) تأمین بودن روزی را مایۀ آرامش نفس به شمار می آورد.(3) بنا بر این، یکی دیگر ازبرکات مال، آرامش روانی فرد است.(4)
ج - خیر بودن تکلیف
اشاره
این که «فلسفۀ تشریع چیست؟» نقش مهمّی در رضامندی می تواند داشته باشد. آشنایی با
ص: 199
1- . ر.ک: همان جا (ستر العیوب).
2- . بخش مهمی از مروّت، به برخورداری از مال نیازمند است. از این رو، برخورداری از مال، زمینۀ بروز مروّت را آشکار می سازد (ر.ک: همان جا «ظهور المروءة»).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ النَّفسَ إذا أحرَزَت قوتَهَا استَقَرَّت (الکافی، ج5، ص89، ح2؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج3، ص166، ح3619).
4- . ر.ک: توسعۀ اقتصادی بر پایۀ قرآن و حدیث، ج1، ص82 (راحة النفس).
آثار و فواید دین، سختی تکلیف را از بین می برد و نشاط و شادکامی را به ار مغان می آورد. به همین جهت، بخشی از متون دینی، به معرّفی فلسفۀ تشریع پرداخته اند که در ادامه، به مهم ترین آنها اشاره خواهیم کرد.
یک. رستگاری
قضای تشریعی خداوند، «قوانین» یا همان «بایدها و نبایدها» را به وجود می آورد. مبنای تشریع نیز مصلحت انسان است. از این رو، سعادت واقعی و شادکامی اصیل انسان، در گرو اطاعت از این قوانین است.(1) این یک قانون تغییرناپذیر است.(2) به وسیلۀ فرمان برداری از قوانین شریعت، بخت به انسان روی می آورد(3) و رستگاری به دست می آید.(4) از این رو باید به سمت طاعت شتافت تا رستگاری به دست آید.(5) در طرف مقابل، نافرمانی خداوند متعال قرار دارد که موجب بدبختی می گردد.(6) بنا بر این، افراد آگاه، نسبت به طاعت، رغبت و شادمانی دارند و نسبت به معصیت، کراهت و اندوه.(7) با توجّه به واقعیت ها و قوانین حاکم بر هستی، انسان باید از کارهای خیری که پیش فرستاده، خوش حال و از فرصت هایی که ازدست داده، ناراحت باشد.(8)
دو. تأمین حیات انسانی
قرآن کریم، هدف اساسی تشریع را حیات و زنده ساختن انسان معرّفی نموده است. خداوند متعال، پس از آن که مردم را به اطاعت از خود و فرستاده اش فراخوانده و از روی گردانی از آن
ص: 200
1- . (وَمَنْ یطِعِ اللّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزا عَظِیماً) (سورۀ احزاب، آیۀ71(.
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ طاعَةَ اللّهِ نَجاحٌ مِن کُلِّ خَیرٍ یُبتَغی، ونَجاةٌ مِن کُلِّ شَرٍّ یُتَّقی (الکافی، ج8، ص82، ح39؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص403، ح5868).
3- . امام علی(علیه السلام): بالطّاعَة یکونُ الإقبالُ (غرر الحکم، ح4243).
4- . امام علی(علیه السلام): بالطّاعة یکونُ الفَوزُ (همان، ح4245).
5- . امام علی(علیه السلام): بادِرِ الطّاعَة تَسعَدْ (همان، ح4360).
6- . امام علی(علیه السلام): بِالمَعصِیَةِ تَکونُ الشَّقاءِ (همان، ح4251؛ عیون الحکم و المواعظ، ص186، ح68).
7- . امام علی(علیه السلام): سُرورُ المُؤمِنِ بِطاعَةِ رَبِّهِ وحُزنُهُ عَلی ذَنبِهِ (غرر الحکم، ح5594).
8- . امام علی(علیه السلام): أکثِر سُرُورِکَ عَلی ما قَدَّمتَ مِنَ الخَیرِ وحُزنَکَ عَلی ما فاتَ مِنهُ (همان، ح2345).
باز داشته،(1) برای دومین بار، آن را تأکید نموده و مؤمنان را به استجابت خدا و فرستاده اش در پذیرفتن دعوت پیغمبر(صلی الله علیه وآله) سفارش می کند، و این تأکید را با بیان حقیقت امر و آن رکن واقعی - که تکیه گاه این دعوت است - انجام می دهد و بیان می دارد که حقیقت امر و رکن واقعی این دعوت، چیزی است که انسان را از پرتگاه فنا و هلاکتْ رهایی می دهد و زنده اش می کند:
(یأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اسْتَجِیبُواْ للّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکمْ لِمَا یُحْییکمْ.(2)
ای کسانی که ایمان آورده اید، چون خدا و پیامبر، شما را به چیزی فرا خواندند که به شما حیات می بخشد، آنان را اجابت کنید).
مرحوم علّامه طباطبایی، در تبیین معنای حیات از منظر قرآن کریم، سه معنا یا مرتبه برای آن بیان می کند که عبارت اند از: حیات دنیوی، حیات اُخروی و حیات طیّبه. بر همین اساس، ایشان معتقد است که حیات در آیۀ شریف، نه به معنای نخست؛ بلکه به معنای دوم و سوم است. لذا تأکید می کند که برای آدمی، یک زندگی حقیقی وجود دارد که اشرف و کامل تر از حیات و زندگی پست دنیایی اوست، و وقتی به آن زندگی می رسد که استعدادش کامل شده باشد، و این تمامیت استعداد، به وسیلۀ آراستگی به دین و دخول در زمرۀ اولیای صالح خدا دست می دهد، هم چنان که رسیدن به زندگی دنیایی، وقتی دست می دهد که نطفه اش رشد و نمو کند تا استعدادش برای درک آن، کامل شود؛ یعنی به صورت جنین در آید. آیۀ مورد بحث که می فرماید: (یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا للهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکمْ لِما یحْییکمْ) به همان استعداد اشارهمی نماید و می فرماید پذیرفتن و عمل کردن به آن دستورهایی که دعوت حقّۀ اسلامی، بشر را به آن می خواند، انسان را برای درک آن زندگی حقیقی، آماده می سازد، هم چنان که این زندگی حقیقی هم منشأ و منبع اسلام است، و علم نافع و عمل صالح، از آن زندگی سرچشمه می گیرد، و در همین معناست آیۀ شریف (مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیاةً طَیبَةً وَ لَنَجْزِینَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یعْمَلُونَ).(3)
ص: 201
1- . (یأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَطِیعُواْ اللّه وَ رَسُولَهُ وَ لَا تَوَلَّوْاْ عَنْهُ وَ أَنتُمْ تَسْمَعُونَ * وَ لَا تَکونُواْ کاَلَّذِینَ قَالُواْ سَمِعْنَا وَ هُمْ لَا یسْمَعُونَ * إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللّه الصُّمُّ الْبُکمُ الَّذِینَ لَا یعْقِلُونَ * وَ لَوْ عَلِمَ اللّه فِیهِمْ خَیْرًا لَّأَسْمَعَهُمْ وَ لَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّواْ وَّ هُم مُّعْرِضُونَ) (سورۀ انفال، آیۀ 20 - 23).
2- . سورۀ انفال، آیۀ 24.
3- . (کسی که از مرد و زن، با داشتن ایمان، عمل صالح کند، پس ما او را به یک زندگی طیّبی زنده می کنیم و اجرشان را به سنگ تمام و بهتر از آنچه می کردند، می دهیم) (سورۀ نحل، آیۀ 97).
نکتۀ پایانی این که آیۀ مورد بحث که می فرماید: (إِذا دَعاکمْ لِما یحْییکمْ)، مطلق است، و از این که شامل مجموع دعوت های پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) - که مایۀ زنده شدن دل هاست - ، و یا دسته ای از دعوت هایش - که طبیعت احیا را دارند - بشود، هیچ ابایی ندارد و همچنین شامل نتایج دعوت او - که عبارت است از انواع زندگی های سعید حقیقی چون زندگی اُخروی در جوار خدا - نیز می شود. پس چون همۀ اینها را شامل می شود، نباید آیۀ شریف را مقیّد کرد.(1)
روشن شد که این حیات - که همان سعادت اصیل و واقعی انسان است - ، عواملی دارد که توسّط خداوند متعال معرفی شده و در قالب شریعت، نمود یافته و بشر به آنها مکلّف شده است. پس این شریعت و تکلیف در حقیقت، عامل حیات اصیل و سعادت واقعی بشر است که اگر مورد توجّه قرار گیرد، موجب رضامندی تشریعی می گردد.
سه. مصالح و مفاسد، مبنای امر و نهی
بر مبنای آنچه گذشت، روشن می شود که مبنای امر و نهی خداوند متعال، مصلحت و مفسدۀ زندگیِ بشر است. رسیدن به حیات اصیل، عواملی دارد که «مصلحت» نامیده می شود و موانعی دارد که «مفسده» خوانده می شود. خداوند متعال، انسان را به آنچه صلاح اوست، امر نموده و از آنچه به زیان اوست، نهی فرموده است. این حقیقت، با تعبیرهای گوناگونی در متون دینی آمده است. قرآن کریم، معروف بودن و منکر بودن را مبنای امر و نهی خداوند متعال می داند.(2) برهمین اساس، تأکید دارد که خداوند متعال، مردم را به فحشا امر نمی کند؛(3) بلکه آنها را از فحشا باز می دارد(4) و به آنچه نیک است، سفارش می کند.(5)
ص: 202
1- . دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج9، ص53 به بعد (با کمی تلخیص و تغییر).
2- . (الَّذینَ یتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِی الْأُمِّی الَّذی یجِدُونَهُ مَکتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجیلِ یأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکرِ وَ یحِلُّ لَهُمُ الطَّیباتِ وَ یحَرِّمُ عَلَیهِمُ الْخَبائِثَ وَ یضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلالَ الَّتی کانَتْ عَلَیهِمْ فَالَّذینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِک هُمُ الْمُفْلِحُون) (سورۀ اعراف، آیۀ 157).
3- . (إِنَّ اللّهَ لاَ یَأمُرُ بِالْفَحْشَاء) (سورۀ اعراف، آیۀ 28).
4- . (قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالإِثْمَ وَالْبَغیَ بِغَیْرِ الْحَقِّ) (سورۀ اعراف، آیۀ33).
5- . (إِنَّ اللّه یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْاحْسَنِ وَ إِیتَاى ذِى الْقُرْبىَ وَ ینْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنکرِ وَ الْبَغْىِ یعِظُکمْ لَعَلَّکمْ تَذَکرُون) (سورۀ نحل، آیۀ90). (قُلْ تَعَالَوْاْ أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّکمْ عَلَیکمْ أَلَّا تُشْرِکواْ بِهِ شَیا وَ بِالْوَالِدَینِ إِحْسَنًا وَ لَا تَقْتُلُواْ أَوْلَادَکم مِّنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکمْ وَ إِیاهُمْ وَ لَا تَقْرَبُواْ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلَا تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتىِ حَرَّمَ اللّه إِلَّا بِالْحَقِّ ذَالِکُمْ وَصَّئکم بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُون) (سورۀ انعام، آیۀ 151).
امیر مؤمنان(علیه السلام) نیز در این باره تصریح می کند که:
إنَّهُ لَم یأمُرکَ إلّا بِحُسنٍ وَلَم یَنهَکَ إلّا عَن قَبیحٍ.(1)
به تحقیق، او(خداوند)، تو را جز به نیکی ها امر نفرموده و جز از زشتی ها نهی نکرده است.
امام صادق(علیه السلام) نیز تأکید دارد که خداوند متعال، هیچ حکمِ بدون حکمتی ندارد.(2) بنا بر این، سعادت واقعی و حیات اصیل بشر، ملاک تکالیف الهی اند.
با توجّه به آنچه گذشت، معلوم می شود که امر و نهی خداوند، در حقیقت، راهی برای شناخت صلاح و فساد انسان است. انسان علاقه مند به سعادت و به روزی، نیازمند شناخت مصالح و مفاسد است و امر و نهی خداوند حکیم می تواند بهترین راه نمای وی باشد. یکی از مراتب حیات اصیل، حیات اُخروی است. آنچه از اوامر و نواهی خداوند متعال بیان شده، مربوط به تأمین این مرتبۀ حیات است.(3)مرتبۀ دیگر، تکامل معنوی و کسب فضیلت های اخلاقی است. رسیدن به این مرتبه از حیات اصیل نیز به شناخت مصالح و مفاسد واقعی نیازمند است که در قالب امر و نهی خداوند متعال، تجلّی می یابد و مردم می توانند با استفاده از آن، عوامل و موانع رشد اخلاقی و تکامل معنوی را بیابند.(4)
ص: 203
1- . نهج البلاغة، نامۀ 31. در صحیفۀ ادریس نیز چنین آمده است: لا قَبیحَ إلّا المَعصِیَةُ ولا حَسَنَ إلّا الطّاعَةُ (بحار الأنوار، ج95، ص466، صحیفۀ 19).
2- . روی عن جمیل بن دراج عن الصادق(علیه السلام)، أنَّهُ سَأَلَهُ عَن شَیءٍ مِنَ الحَلالِ والحَرامِ، فقال: إنَّهُ لَم یُجعَل شَیءٌ إلّا لِشَیءٍ (علل الشرائع، ص8، ح1؛ بحار الأنوار، ج6، ص110، ح3).
3- . به همین جهت، یکی از مطالبی که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در حجة الوداع بیان می فرماید، این است: یا أیها الناسُ، و اللّهِ ما مِن شَیءٍ یقَرِّبُکم مِنَ الجَنَّةِ و یباعِدُکم مِنَ النّارِ إلّا و قد أمَرتُکم بهِ (الکافی، ج2، ص74، ح2).
4- . امام علی(علیه السلام) در این باره می فرماید: أیُّهَا النّاسُ إنَّ اللّهَ تَبَارَکَ وتَعالی لَمّا خَلَقَ خَلقَهُ، أرادَ أن یَکونوا عَلی آدابِ رَفیعَةٍ، وأخلاقٍ شَریفَةٍ، فَعَلِمَ أنَّهُم لَم یَکونوا کَذلِکَ إلّا بِأن یُعَرِّفَهُم: ما لَهُم، وَما عَلَیهم، والتَّعریفُ لا یَکونُ إلّا بِالأمرِ والنَّهیِ، والأمرُ والنَّهیُ لا یَجتَمِعانِ إلّا بِالوَعدِ والوَعیدِ، والوعد لا یکون إلا بالترغیب والوعید لا یکون إلا بالترهیب والترغیب لا یکون إلا بما تَشتَهیهِ أنفُسُهُم، وتَلَذُّ أعیُنُهُم، والتّرهیبُ لا یکونُ إلّا بِضِدِّ ذلِکَ، ثُمَّ خَلَقَهُم فی دارِهِ وأراهُم طَرَفاً مِنَ اللَّذّاتِ، لِیَستَدِلّوا به علی ما وَرائِهِم مِنَ اللَّذّاتِ الخالِصَةِ الَّتی لا یَشوبُها ألَمٌ، ألا وهِیَ الجَنّةُ، وأراهُم طَرَفاً مِنَ الآلامِ لِیَستَدِلوا به علی ما وَرائِهِم من الآلامِ الخالِصَةِ الَّتی لا یَشوبُها لَذَّةٌ، ألا وهِیَ النّارُ فَمِن أجلِ ذلِکَ تَرونَ نَعیمَ الدُّنیا مَخلوطاً بِمِحنِها، وسُرُورِها مَمزوجاً بِکَدِرِها وهُمومِها (الاحتجاج، ج1، ص207).
چهار. آثار مثبت طاعت
اشاره
در متون دینی، به فواید بایدهای تشریعی توجّه شده و متون فراوانی در بارۀ آن بیان گردیده است. شاید یکی از جامع ترین عنوان ها «کسب رحمت الهی» باشد. ما انسان های ضعیفی هستیم که به رحمت موجودی همانند خداوند متعال نیازمندیم. خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: (وَأَطِيعُوا ٱللَّهَ وَٱلرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ).(1)
عنوان جامع دیگرِ «کسب آنچه نزد خداست»، بدین معنا آمده که همه چیز در دست خداوند است و برای رسیدن به آن باید از راه طاعت گذر کرد.(2) امام علی(علیه السلام) در این باره تصریح می فرماید:
وَاطلُبُوا ما عِندَهُ بِطاعَتِهِ، والعَمَلِ بِمَحابِّهِ، فَإنَّهُ لا یُدرَکُ الخَیرُ إلّا بِهِ، ولا یُنالُ ما عِندَهُ إلّا بِطاعَتِهِ.(3)
آنچه را نزد خداوند است به وسیلۀ فرمان برداری از او و عمل به آنچه او دوست می دارد،طلب کنید؛ چرا که خیر جز از این راه به دست نمی آید و آنچه نزد اوست، جز از راه طاعت حاصل نمی شود.
جالب این که در این حدیث، سخن از خیر به میان آمده که از محورهای اساسی سعادت و شادکامی است و کسب آن، به طاعت خداوندْ متوقف شده است. کسی که بداند طاعت خداوند متعال، راه دستیابی به شادکامی است، ناراضی نخواهد بود. در ادامه، مواردی را که در متون اسلامی آمده اند، بیان خواهیم کرد:
- آثار روحی و معنوی
در برخی متون، آثاری برای طاعت شمرده شده که بیشتر به بُعد روحی و معنوی انسان مربوط می شود. از آن جمله می توان به «پناهگاه استوار»(4) اشاره کرد. از نیازهای جدّیِ
ص: 204
1- . سورۀ آل عمران، آیۀ 132. نیز، ر. ک. سورۀ نور، آیۀ 56: (وَأقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَأطِیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ)؛ امام علی(علیه السلام) می فرماید: أجدَرُ النّاسِ بِرَحمَةِ اللّهِ أقوَمُهُم بِالطّاعَةِ (غرر الحکم، ح3192).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنّهُ لا یدرَک ما عِندَ اللّهِ إلّا بطاعَتِهِ (وسائل الشیعة، ج11، ص184، ح2). امام علی(علیه السلام): لا تَنالُ مَرضاتُهُ إلّا بِطاعَتِهِ (نهج البلاغة، خطبۀ 129).
3- . الکافی، ج5، ص370. نیز، ر.ک: همان، ج8، ص7، ح1 و ص11.
4- . امام علی(علیه السلام): الطَّاعَة حِرزٌ (غرر الحکم، ح92).
انسان، داشتن پناهگاه مطمئن است که در سایۀ اطاعت از خداوند متعال به دست می آید. کسی که اهل طاعت باشد، خود را زیر پرچم الهی قرار داده و حمایت او را برای خود جلب کرده است.
همچنین طاعت، مایۀ «تقرّب به خدا»(1) و «مهرورزی با خدا»(2) است. خداوند متعال، مبدأ و منشأ انسان است. لذا انسان به رابطۀ نزدیک با او نیازمند است. این موضوع را در بحث نشاط به تفصیل بیان خواهیم کرد. آنچه این جا مهم است این که طاعت خداوند متعال، از جمله اموری است که تقرّب و دوستی با خداوند متعال را به وجود می آورد.
اثر دیگر، «چشیدن شیرینیِ ایمان»(3) است. کسی که خود را از گناه پاک کند و از راه طاعت، به خداوند نزدیک شود و مهر او را در دل جای دهد، از شیرینی ارتباط با او و درکاو بهره مند خواهد شد؛ شیرینی ای که مانندی ندارد.
اثر دیگر، «تکریم نفس»(4) است. از آن جا که طاعت خداوند، مشتمل بر افعال نیک و ارزشمند است و معصیت، مشتمل بر افعال زشت و بی ارزش، کسی که اهل طاعت باشد، در حقیقت، نفس خود را گرامی داشته و آن را به آنچه ارزشمند است، واداشته است که این، تکریم نفس است. همچنین از آن جا که خداوند متعال، منبع کرامت، خیر و برکت است، اتّصال و نزدیک شدن به او، موجب تکریم نفس و احساس ارزشمندی می گردد.
همچنین از طاعت خدا به عنوان «نور چشم»(5) یاد شده است که اشاره به اثر روانیِ مثبتی است که در فرد برجای می گذارد. کسی که طاعت خدا را انجام می دهد، چنان نشاط و
ص: 205
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): قالُ اللّه(عزوجل): وما تَقَرَّبَ إلَیَّ عَبدٌ بِشَیءٍ أحَبَّ إلَیَّ مِمّا افتَرَضتُ عَلَیهِ (الکافی، ج2، ص352، ح7). نیز، ر.ک: کنز العمّال، ج1، ص229، ح1155 - 1156.
2- . امام صادق(علیه السلام): قال اللّه - تبارک وتعالى - : ما تَحَبَّبَ إلَیَّ عَبدی بِأحَبِّ مِمَّا افتَرَضتُ عَلَیهِ (الکافی، ج2، ص82، ح5).
3- . امام علی(علیه السلام): صابِروا أنفسَکم على فِعلِ الطّاعاتِ، و صُونوها عَن دَنَسِ السَّیئاتِ، تَجِدُوا حَلاوة الإیمانِ (غرر الحکم، ح5891).
4- . امام علی(علیه السلام): إنَّک إن أحسَنتَ فَنَفسَک تُکرِمُ، وإلَیها تُحسِنُ؛ إنَّک إن أسَأتَ فَنَفسَک تَمتَهِنُ وإیاها تَغبِنُ (همان، ح3808 - 3809؛ عیون الحکم و المواعظ، ص172، ح3595 - 3596).
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الطّاعَة قُرَّة العَینِ (بحار الأنوار، ج70، ص106، ح8 ).
شادابی به دست می آورد که به اصطلاح، مایۀ «چشم روشنی» او می شود.
- آثار دنیوی
در زمرۀ آثار دنیوی می توان به «کفایت امور»(1) اشاره کرد. زندگی، نیازهای گوناگونی دارد که باید منبعی برای تأمین آن یافت. خداوند متعال، بهترین منبعی است که می تواند نیازهای انسان را به بهترین شکل و کامل ترین آن تأمین نماید و این منبع را می توان از راه طاعت به دست آورد.
اثر دیگر این که طاعت خداوند متعال، «کلید هر درستی و اصلاح هر تباهی»(2) است و موجب نجات از شرور و کسب هر خیر و خوبی(3) می گردد. انسان در طول زندگی، گاه با مسائلی رو به رو می شود که باید سامان یابند و این، از راه طاعت به دست می آید. شاید یکیاز دلایل مهم آن، این باشد که اساساً طاعت خداوند، مشکلات را برطرف می کند و بدی ها را از انسان دور می گرداند. شاید به همین دلیل است که از طاعت به عنوان «محکم ترین سبب»،(4) یاد شده است.
اثر دیگر، «اجابت دعا»(5) است. دعا، راه درخواست از خداوند متعال است و برآورده شدن خواسته ها، متوقّف بر اجابت از جانب خداوند است و اجابت نیز متوقّف بر طاعت.
یکی دیگر از آثار طاعت، «محبوبیت اجتماعی»(6) است. کسی که از سخن خداوند متعال پیروی کند، خداوند به او عزّت می دهد و نزد مردم، محبوبش می سازد.
ص: 206
1- . مَن أثَرَ طاعَةَ اللّهِ بِغَضَبِ النّاسِ کَفاهُ اللّهُ عَداوَةَ کُلِّ عَدُوٍّ، وحَسَدَ کُلِّ حاسِدٍ، وبَغیَ کُلِّ باغٍ وکانَ اللّهُ لَهُ ناصِراً وظَهیراً (الکافی، ج2، ص372، ح2؛ تهذیب الأحکام، ج6، ص179، ح366).
2- . امام علی(علیه السلام): طاعَة اللّهِ مِفتاحُ کلِّ سَدادٍ، و صَلاحُ کلِّ فَسادٍ (غرر الحکم، ح6012).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): وإنَّ طاعَةَ اللّهِ نَجاحٌ مِن کُلِّ خَیرٍ یَبتَغَى ونَجاةٌ مِن کُلِّ شَرٍّ یُتَّقىَ وإنَّ اللّهَ عَزّ ذِکرُهُ یَعصِمُ مَن أطاعَهُ ولا یَعتَصِمُ بِهِ مَن عَصاهُ (الکافی، ج8، ص82، ح39؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص388، ح864).
4- . امام علی(علیه السلام): الطَّاعَة للّهِ أقوى سَبَبٍ (غرر الحکم، ح1401).
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): قال اللّه - جل جلاله - : أیُّما عَبدٍ أطاعَنی لَم أکِلهُ إلی غَیرِی، وأیُّما عَبدٍ عَصانی وَکَلتُهُ إلی نَفسِهِ ثُمَّ لَم أُبالِ فِی أَیِّ وادٍ هَلَکَ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص403، ح5869). امام صادق(علیه السلام): مَن اطاعَ اللّهَ(عزوجل) فیما أمَرَهُ ثُمَّ دَعاهُ مِن جِهَةِ الدُّعاءِ أجابَهُ (الکافی، ج2، ص486، ح8).
6- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ العَبدَ إذا عَمَلَ بِطاعَةِ اللِه أحَبَّهُ اللّهُ، فَإذا أحَبَّهُ اللّهُ حَبَّبَهُ إلی خَلقِهِ، و إذا عَمَلَ بِمَعصیَةِ اللّهِ أبغَضَهُ اللّهُ و إِذا أبغَضَهُ اللّهُ بَغَّضَهُ إلی خَلقِهِ (کنز العمّال، ج16، ص125، ح44256).
- آثار اُخروی
در زمرۀ آثار اخروی، دو گروه از آثار بیان شده اند. یک گروه بر «فرونشاندن خشم پروردگار»،(1) و «آمرزش گناهان»(2) تأکید دارند که مایۀ «ایمنی از عذاب»(3) می شود و گروه دیگر، به «پاداش الهی»(4) و «ورود به بهشت»(5) تصریح می کنند. این دو گروه، در مجموع،بهترین وضعیت را برای زندگی جاویدان انسان به تصویر می کِشند. امام علی(علیه السلام) می فرماید:
الفَرائِضَ، الفَرائِضَ! أدُّوها اِلَی اللّهِ تُؤَدِّکم إلَی الجَنَّةِ.(6)
فرائض را فرائض را! شما آنها را به خداوند بدهید تا خداوند به شما بهشت بدهد.
در جای دیگر می نویسد:
اعلَمُوا أنَّ ما کُلِّفتُم بِهِ یَسیرٌ وأنَّ ثَوابَهُ کِثیرٌ ولَو لَم یَکُن فیما نَهَی اللّهُ عَنهُ مِن البَغیِ والعُدوانِ عِقابٌ یُخافُ، لَکانَ فِی ثَوابِ اجتِنابِهِ ما لا عُذرَ فی تَرکِ طَلَبِهِ.(7)
بدانید آنچه بر عهده دارید، آسان، و پاداش آن بسیار است. حتّی اگر برای ستم و تجاوزگری ای که خداوند، شما را از آن نهی فرموده، مجازاتی بیم برانگیز نباشد، پرهیز از آن، چندان پاداش دارد که در ترک آن بهانه ای نباشد.
ص: 207
1- . امام علی(علیه السلام): الطّاعة تُطفِئُ غَضَبَ الربِّ (غرر الحکم، ح1243).
2- . (قَالَ یَا قَوْمِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُّبِینٌ * أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ وَأَطِیعُونِ * یَغْفِرْ لَکُم مِّن ذُنُوبِکُمْ وَیُؤَخِّرْکُمْ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى إِنَّ أَجَلَ اللَّهِ إِذَا جَاء لَا یُؤَخَّرُ لَوْ کُنتُمْ تَعْلَمُونَ) (سورۀ نوح، آیۀ 2 - 4). (وَإِن تُطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَا یَلِتْکُم مِّنْ أَعْمَالِکُمْ شَیْئًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ) (سورۀ حجرات، آیۀ 14). نیز، ر.ک: بحار الأنوار، ج13، ص428 و ج3، 2، ص130، ح182؛ تنبیه الخواطر، ج2، ص178.
3- . (مَن جَاء بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِّنْهَا وَهُم مِّن فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ) (سورۀ نمل، آیۀ 89). امام علی(علیه السلام): إن أنصَحَکُم لِنَفسِهِ أطوَعُکُم لِرَبِّهِ وأغَشَّکُم لِنَفسِهِ أعصاکُم لِرَبِّهِ، ومَن یُطِعِ اللّهَ یَأمَن ویَستَبشِر ومَن یَعصِ اللّهَ یَخِب ویَندَم (الکافی، ج1، ص45، ح6. نیز، ر.ک: نهج البلاغة، خطبۀ 198).
4- . مَن یُطِعِ اللّهَ ورَسولَهُ، فَقَد فازَ فَوزاً عَظیماً ونالَ ثَواباً جَزیلاً، ومَن یَعصَ اللّهِ ورَسولَهُ، فَقَد خَسِرَ خُسراناً مُبیناً واستَحَقَّ عَذاباً ألیماً. فَأنجِعُوا بِما یَحِقُّ عَلَیکُم مِنَ السَّمعِ والطّاعَةِ وإخلاصِ النَّصیحَةِ وحُسنِ المُؤازَرَةِ، وأعِینُوا عَلى أنفُسِکُم بِلُزُوم الطَّریقَةِ المُستَقِیمَةِ وهَجرِ الأمورِ المَکروهَةِ (الکافی، ج1، ص142، ح7). نیز، ر.ک: کنز العمّال، ج16، ص190؛ غرر الحکم، ح4696، ح10318.
5- . (وَمَن یُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَن یَتَوَلَّ یُعَذِّبْهُ عَذَابًا أَلِیمًا) (سورۀ فتح، آیۀ 17). (مَن یُطِعِ اللّهَ وَرَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ) (سورۀ نساء، آیۀ 13). نیز، ر.ک: الکافی، ج2، ص9.
6- . نهج البلاغة، خطبۀ 167.
7- . همان، نامۀ 51. نیز، ر.ک: مستدرک الوسائل، ج6، ص160.
جمع بندی
از آنچه گذشت، روشن شد که طاعت خداوند، آثار و فواید ارزشمندی برای انسان دارند. اگر انسان به این باور برسد که طاعت، نه برای خداوند متعال، بلکه برای خود انسان است، از انجام دادن آن، ناراضی نخواهد بود. در این متون به صورت کلّی، به آثار فرمان های الهی اشاره شد. برخی از متون، به صورت جزئی، حکمت تشریع برخی از تکالیف را معیّن کرده اند که به نام «علل الشرایع» شناخته می شود و بر همین اساس، مرحوم شیخ صدوق نیز کتابی به همین نام تألیف کرده است. بررسی این بخش به صورت موردی، خارج از حوصله و موضوع این تحقیق است. در هر یک از مواردی که ممکن است فرد، مشکل داشته باشد، باید به تبیین حکمت آن پرداخت. بنا بر این،انسان به طاعت خداوند متعال برای رفع نیازمندی هایش محتاج است. لقمان حکیم به فرزندش می گوید که به اندازۀ نیازت به خدا، از او اطاعت کن!(1)
پنج. زیان های معصیت
اشاره
هر چند گناه، لذّت دارد، امّا پیامد آن جز «بدی به خود» نیست. این یک قانون اساسی در حیات انسانی است.(2) لذا تأکید می کند که خدا به کسی ستم نمی کند.(3) بر این اساس، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) نیز معتقد است که هیچ کس جز به خودش ستم نمی کند(4) و جز با دست خودش به خود آسیب نمی رساند(5) و به این آیه استناد می کند که: «وَمَن یُطِعِ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُ فقد رشد ومن یعصهما فإنه لا یضر إلا نفسه ولا یضر اللّه شیئاً».(6) امام علی(علیه السلام) نیز بر همین
ص: 208
1- . أطِعِ اللّهَ بِقَدرِ حاجَتِک إلَیهِ (أعلام الدین، ص93).
2- . قرآن کریم در این باره تصریح می کند که: (وَمَن یَکْسِبْ إِثْماً فَإِنَّمَا یَکْسِبُهُ عَلَى نَفْسِهِ وَکَانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً) (سورۀ نساء، آیۀ 111). نیز، ر.ک: سورۀ اسرا، آیۀ 7: (إن أحسنتم أحسنتم لأنفسکم وإن أسأتم فلها).
3- . (مَنْ عَمِلَ صَالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أسَاء فَعَلَیْهَا وَمَا رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ) (سورۀ فصّلت، آیۀ 46).
4- . لا یَجنِی جانٍ إلّا عَلَی نَفسِهِ، لا یَجنِی والِدٌ عَلی وَلَده، ولا مَولُودٌ عَلی والِدِهِ (مسند ابن حنبل، ج5، ص436، ح16064؛ سنن الترمذی، ج5، ص273، ح3087 و ج4، ص461، ح2159).
5- . لا یَجنِی المَرءِ إلّا یَدَهُ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص378، ح5786).
6- . السنن الکبری، بیهقی، ج7، ص146.
مطلب تأکید دارد(1) و انجام دادن معصیت و ترک طاعت را عامل خسران می داند.(2) به گزارش امام صادق(علیه السلام) مردی به ابو ذر - رضی اللّه عنه - نوشت: ای ابو ذر! مرا بهره ای از تازه های دانش ببخش. ابوذر در پاسخ او نوشت: «دانش بسیار است؛ امّا تو اگر می توانی به کسی که دوستش داری، بدی نکنی، چنین کن». مرد ازاو پرسید: مگر کسی به کسی که دوستش دارد، بدی می کند؟! ابوذر پاسخ گفت: «آری. تو خودت را بیش از همه دوست داری و اگر خدا را نا فرمانی کنی، به خودت بدی کرده ای».(3)
در میان پیامبران الهی، سلیمان(علیه السلام) نیز بر همین قاعده، تأکید کرده است و عیسی(علیه السلام) گناه را همانند غرق شدن کشتی در دریا می داند که زیانی به دریا وارد نمی سازد.(4)
در برخی دیگر از روایات، به صورت جزئی تر، به آثار و پیامدهای گناه اشاره شده است. برخی از این آثار، مربوط به روح و قلب انسان اند، برخی مربوط به دین او و برخی به دنیای او.
- زیان های روحی و معنوی
گناه، موجب مستی می شود و بدین وسیله، انسان را کر و کور و لال می سازد(5) و از ارزیابیِ درست باز می دارد و پیامدهای سنگینی را به بار می آورد. همچنین گناه، موجب بیماری،(6)
ص: 209
1- . مَن فَعَلَ الشَّرَّ فَعَلی نَفسِهِ اعتَدی (غرر الحکم، ح8178؛ عیون الحکم و المواعظ، ص444، ح7773). مَن أسَّسَ أساسَ الشَّرِ أسَّسَه عَلی نَفسِهِ (غرر الحکم، ح8667؛ عیون الحکم و المواعظ، ص441، ح7664).
2- . إیّاکَ أن یَراکَ اللّهُ عِندَ مَعصِیَتِهِ أو یَفقِدَکَ عِندَ طاعَتِهِ فَتَکونَ مِنَ الخاسِرینَ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج2، ص628، ح3215؛ نهج البلاغة، حکمت 383). امام صادق(علیه السلام) نیز بر اساس همین اصل می فرماید: إیاکم و مَعاصِی اللّهِ أن تَرکبوها! فَإِنَّهُ مَنِ انتَهَک مَعاصِی اللّهِ فَرَکبَها فَقَد أبلَغَ فِی الإِساءَةِ إلی نَفسِهِ. ولَیسَ بَینَ الإِحسانِ وَالإِساءَةِ مَنزِلَةٌ، فَلِأَهلِ الإِحسانِ عِندَ رَبِّهِمُ الجَنَّةُ، ولِأَهلِ الإِساءَةِ عِندَ رَبِّهِمُ النّارُ. (الکافی، ج8، ص11، ح1).
3- . امام صادق(علیه السلام): کتَبَ رَجلٌ إلى أبی ذَرٍّ - رضى اللّه عنه - : یا أبا ذَرٍّ، أطرِفنی بشَیءٍ مِن العِلمِ، فکتَبَ إلَیهِ: إنَّ العِلمَ کثیرٌ و لکنْ إن قَدَرتَ أن لا تُسِیءَ إلى مَن تُحِبُّهُ فَافعَلْ. قالَ: فقالَ لَهُ الرَّجُلُ: و هل رَأیتَ أحَدا یسِیءُ إلى مَن یحِبُّهُ؟! فقالَ لَهُ: نَعَم، نفسُک أحَبُّ الأنفُسِ إلَیک، فإذا أنتَ عَصَیتَ اللّهَ فقد أسَأتَ إلَیها (الکافی، ج2، ص458، ح20).
4- . بحَقٍّ أقولُ لَکم: إنّهُ کما لا ینقُصُ البَحرَ أن تَغرَقَ فیهِ السَّفینَة و لا یضُرُّهُ ذلک شیئا، کذلک لا تَنقُصونَ اللّهَ بِمَعاصِیکم شیئا و لا تَضُرُّونَهُ، بَل أنفسَکم تَضُرُّونَ و إیاها تَنقُصونَ (تحف العقول، ص507).
5- . یَابنَ مَسعودٍ! أحذَر سُکرَ الخَطیئَةِ فَإنَّ لِلخَطیئَةِ سُکراً کَسُکِر الشَّرابِ، بَل هِیَ أشَدُّ سُکراً مِنهُ یَقولُ اللّهُ تَعالی: صُمٌّ بُکمٌ عُمیٌ فَهُم لا یَرجِعُونَ (مکارم الأخلاق، ج2، ص352، ح2660).
6- . امام علی(علیه السلام): لا وَجَعَ أوجَعُ لِلقُلوبِ مِنَ الذُّنوبِ (الکافی، ج2، ص275، ح28). امام باقر(علیه السلام): مَن عَصَی اللّهَ لا یَسلَمُ (جامع الأخیار، ص37).
خرابی،(1) سیاهی(2) و سختیِ(3) قلب می شود و پستیِ شخصیتی را به دنبال دارد.(4)همچنین گناه، موجب سستی در عبادت،(5) محرومیت از نماز شب(6) و اجابت دعا،(7) و فراموشیِ دانش و امور دینی(8) می گردد.
- زیان های دنیوی
گناه، به دنیای انسان نیز آفت می زند.(9) لذا آثار منفی زیادی دارد که به مهم ترین آنها اشاره می کنیم.
1. امام علی(علیه السلام) یکی از آثار منفی گناه را «از بین رفتن نعمت» و «سخت شدن زندگی» می داند.(10) امام باقر(علیه السلام) از یک قانون حتمی سخن گفته و فرموده است که نعمت، جز به گناه سلب
ص: 210
1- . امام صادق(علیه السلام): کانَ أبی(علیه السلام) یقولُ: ما مِنْ شیءٍ أفسَدَ لِلقَلبِ مِن خطیئة، إنّ القَلبَ لَیواقِعُ الخطیئة فما تَزالُ بهِ حتّى تَغلِبَ علَیهِ فَیصَیرُ أعلاهُ أسفَلَهُ (الکافی، ج2، ص268، ح1).
2- . امام باقر(علیه السلام): ما مِن عَبدٍ إلّا و فی قَلبِهِ نُکتَة بَیضاءُ، فإذا أذنَبَ ذنباً خَرَجَ فی النُّکتة نُکتة سَوْداءُ، فإن تابَ ذَهَبَ ذلک السَّوادُ، و إن تَمادى فی الذُّنوبِ زادَ ذلک السَّوادُ حتّى یغَطِّی البَیاضَ، فإذا [تَ - ]غَطَّى البیاضُ لَم یرجِعْ صاحِبُهُ إلى خیرٍ أبداً، و هو قولُ اللّهِ(عزوجل) کلاّ بَلْ رانَ على قُلُوبِهِم ما کانُوا یکسِبُونَ (الکافی، ج2، ص273، ح20).
3- . امام علی(علیه السلام): ما جَفَّتِ الدُّموعُ إلّا لِقَسوَة القُلوبِ، و ما قَسَتِ القُلوبُ إلّا لکثرَة الذُّنوبِ (علل الشرائع، ص81، ح1).
4- . امام علی(علیه السلام): تَوَقَّ سَخَطَ مَن لا یُنجِیکَ إلّا طاعَتُهُ ولا یُردیکَ إلّا مَعصِیَتُهُ (غرر الحکم، ح4554؛ عیون الحکم و المواعظ، ص204، ح4131).
5- . امام علی(علیه السلام): جَزاءُ المَعصیَةِ الوَهنُ فِی العِبادَةِ والضَّیقُ فِی المَعیشَةِ والنَّفسُ فی اللَّذَّةِ. قیلَ: وما النَّفسُ؟ قال: لا یَنالُ شَهوَةً حلالاً إلّا جاءَ مَن یُنَغِّصَهُ إیّاها (تاریخ دمشق، ج42، ص518).
6- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ العَبدَ لَیُذنِبُ الذَّنبَ فَیُمنَعُ بِهِ مِن قیامِ اللَّیلِ (عدّة الداعی، ص197؛ بحار الأنوار، ج73، ص377، ح14؛ الفردوس، ج1، ص194، ح734 و ص383، ح154).
7- . امام علی(علیه السلام): المَعصِیَةُ تَمنَعُ الإجابَةَ (غرر الحکم، ح792؛ عیون الحکم و المواعظ، ص23، ح188). لا تَستَبطِئ إجابَةَ دُعائِکَ وقَد سَدَدتَ طَریقَةُ بِالذُّنوبِ (غرر الحکم، ح10329؛ عیون الحکم و المواعظ، ص524، ح9537).
8- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ العَبدَ لَیُذنِبَ الذَّنبَ فَیَنسی به العِلمَ الَّذی کانَ قَد عَلِمَهُ (عدّة الداعی، ص197). امام علی(علیه السلام): لا أحسَبُ أحَدَکُم یَنسی شَیئاً مِن أمرِ دِینِهِ إلّا لِخَطیئَةٍ أخطَأَها (قرب الإسناد، ص172).
9- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در این باره می فرماید: یقولُ اللّه(عزوجل):... ما مِن أهلِ قَریةٍ، ولا أهلِ بَیتٍ، ولا رَجُلٍ بِبادِیةٍ، کانوا عَلی ما أحبَبتُ مِن طاعَتی، ثُمَّ تَحَوَّلوا عَنها إلی ما کرِهتُ مِن مَعصِیتی، إلّا تَحَوَّلتُ لَهُم عَمّا یحِبّونَ مِن رَحمَتی إلی ما یکرَهونَ مِن غَضَبی (کنز العمّال، ج16، ص137، ح44166).
10- . ما زالَت نِعمَةٌ ولا نَضارَةُ عَیشٍ إلّا بِذُنوبٍ اجتَرَحوا أنَّ اللّهَ لَیسَ بِظَلّامٍ لِلعَبیدِ (الخصال، ص624، ح10؛ کنز الفوائد، ج2، ص162). نیز، ر.ک: نهج البلاغة، خطبۀ 178.
نمی شود.(1) این یک قانون حاکم بر آفرینش است که نمونۀ تاریخی نیز دارد. مردی از امام صادق(علیه السلام) در بارۀ این سخن خداوند که: (فَقَالُواْ رَبَّنَا بَاعِدْ بَینَأَسْفَارِنَا وَ ظَلَمُواْ أَنفُسَهُمْ؛(2) پس گفتند: پروردگارا! میان شهرهای ما دوری افکن؛ و بر خویشتن ستم کردند) پرسید. امام(علیه السلام) در پاسخ فرمود: «اینان گروهی بودند که شهرهاشان به هم متّصل و در چشم انداز یکدیگر بود و رودهای روان و دارایی های نمایان داشتند. سپس نعمت های خدا را کفران کردند و عافیتی را که خداوند به ایشان بخشیده بود، دگرگون ساختند و خدا نیز نعمت را بر آنان دگرگون فرمود و همانا خداوند، تا کسانی حال خودشان را تغییر ندهند، نعمت ایشان را دگرگون نمی سازد. پس خداوند، سیلی عظیم بر آنان فرستاد و شهرهاشان را غرق کرد و سرزمین هاشان را ویران ساخت و مال هاشان را از میان بُرد و به جای باغ هاشان، دو باغ با میوه های تلخ و ترش و درختان شورۀ گز و اندکی سِدر نهاد و سپس فرمود: (آن [کیفر] را به سزای آن که کافر شدند و ناسپاسی کردند، به آنان دادیم و آیا جز ناسپاس را کیفر می دهیم؟)»(3).(4)
در داستان یوسف و زلیخا نیز این قاعده، قابل مشاهده است. امام صادق(علیه السلام) نقل می کند که: زلیخا از یوسف(علیه السلام) اجازه[ی ملاقات] خواست. به وی گفته شد: ای زلیخا! به خاطر رفتارت با یوسف، خوش نداریم تو را نزد او ببریم. زلیخا گفت: من از کسی که از خدا می ترسد، نمی ترسم. وقتی بر یوسف(علیه السلام) وارد شد، یوسف(علیه السلام) به وی گفت: «زلیخا! چه شد که تو را رنگ پریده می بینم؟». زلیخا گفت: سپاس، خدای را که پادشاهان را بر اثر معصیت، برده گردانید و بردگان را به خاطر اطاعت، پادشاه گردانید».(5)
ص: 211
1- . الکافی، ج2، ص273، ح22 و ص274، ح24.
2- . سورۀ سبأ، آیۀ 19.
3- . سورۀ سبأ، آیۀ 17.
4- . الکافی عن سدیر: سَأَلَ رَجُلٌ أبا عَبدِ اللّهِ(علیه السلام) عَن قَولِ اللّهِ(عزوجل): فَقالَ: هؤُلاءِ قَومٌ کانَت لَهُم قُرىً مُتَّصِلَة ینظُرُ بَعضُهُم إلى بَعضٍ، وأنهارٌ جارِیة وأموالٌ ظاهِرَة، فَکفَروا نِعَمَ اللّهِ(عزوجل)، وغَیروا ما بِأَنفُسِهِم مِن عافِیة اللّهِ، فَغَیرَ اللّهُ ما بِهِم مِن نِعمَة، وإنَّ اللّهَ لا یغَیرُ ما بِقَومٍ حَتّى یغَیروا ما بِأَنفُسِهِم، فَأَرسَلَ اللّهُ عَلَیهِم سَیلَ العَرِمِ فَغَرَّقَ قُراهُم وخَرَّبَ دِیارَهُم وأذهَبَ أموالَهُم، وأبدَلَهُم مَکانَ جَنّاتِهِم جَنَّتَینِ ذَواتَی اُکلٍ خَمطٍ وأثلٍ وشَیءٍ مِن سِدرٍ قَلیلٍ، ثُمَّ قالَ: «ذَ لِک جَزَینَهُم بِمَا کفَرُواْ وَ هَلْ نُجَزِى إلّا الْکفُورَ» (الکافی، ج2، ص274، ح23 و ج8، ص395، ح596).
5- . امام صادق(علیه السلام): اِستَأذَنَت زَلیخا عَلى یوسُفَ، فَقیلَ لَها: یا زَلیخا، إنّا نَکرَهُ أن نُقَدِّمَ بِک عَلَیهِ لِما کانَ مِنک إلَیهِ؛ قالَت: إنّی لا أخافُ مَن یخافُ اللّه َ، فَلَمّا دَخَلَت. قالَ لَها: یا زَلیخا، مالی أراک قَد تَغَیرَ لَونُک؟ قالَت: الحَمدُ لله الَّذی جَعَلَ المُلوک بِمَعصِیتِهِم عَبیدا، وجَعَلَ العَبیدَ بِطاعَتِهِم مُلوکا (علل الشرائع، ص55، ح1).
2. همچنین گناه، موجب «کاهش روزی» می گردد.(1) امام باقر(علیه السلام) نقلمی کند که: امیر مؤمنان(علیه السلام) پس از آن که ماجرای میان او و میان طلحه و زبیر و عایشه در بصره [در جنگ جمل] خاتمه یافت، بر منبر رفت و حمد و ثنای الهی گفت و بر پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) درود فرستاد. آن گاه فرمود: «و به خدا قسم به راستی که هیچ گاه مردمی در خرّمی نعمت های خدا در زندگی دنیا عمر خویش به سر نبردند و در پرهیزگاری پیوسته ای که در انجام دادن طاعت خدا و شکر نعمت های او باشد و خداوند، آن نعمت را از ایشان گرفته باشد سپری نکردند، جز پس از این که خودشان آن را دگرگون کردند و از اطاعت حقّ بگشتند و گناهان تازه پدید آوردند، و خودداری شان [از گناه] کم شده و نگران خدای(عزوجل) نبوده و در سپاس گزاری از نعمت خداوند سهل انگاری کرده اند؛ زیرا خداوند(عزوجل) در آیۀ محکم کتاب خود می فرماید: (به راستی که خداوند، نعمتی را که نزد گروهی است، تغییر نمی دهد تا آنچه را در خودشان هست تغییر دهند، و چون خدا برای گروهی بدی بخواهد، جلوگیری ندارد، و آنها را جز خدا دوستداری نیست) و اگر چنانچه نافرمان ها و گنهکاران در آن وقتی که از زوال نعمت خدا و رسیدن انتقامش و دگرگون شدن عافیتش بر حذر می شدند، به این مطلب یقین پیدا می کردند که اینها از طرف خداست و به واسطۀ اعمال خودِ آنهاست، و در آن حال دست می کشیدند و توبه می کردند و از روی راستی و درستی و صفا و اعتراف به گناه خویش به درگاه خدای - جل ذکره - پناه می بردند، خداوند از همۀ گناهانشان چشم پوشی می کرد، و از هر لغزشی که از آنها سر زده بود، در می گذشت و هر نعمتی را که به آنها اکرام کرده بود، بدانها باز می گرداند و هر نوع صلاح کارشان و هم چنین هر نعمتی را که از ایشان گرفته بود
ص: 212
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) با استناد به شاهدی تاریخی می فرماید: إنَّ العَبدَ لَیُذنِبُ الذَّنبَ فَیُحرَمُ بِهِ الرِّزقَ وقَد کانَ هَیَنِّاً له ثُمَّ تَلا هذه: (إنّا بَلَوناهم کَما بَلونا أصحاب الجَنَّةِ إذ أقسَموا لَیَصِر مُنَّها مُصبِحینَ * ولا یَستَثنُونَ * فَطافَ عَلَیها طائِفٌ مِن رَبِّکَ...) (سورۀ قلم، آیۀ 17 - 19) (الأمالی، صدوق، ص52، ح7؛ عدّه الداعی، ص152 و 197). امام باقر(علیه السلام) نیز با استناد به شاهدی تاریخی در قرآن کریم می فرماید: انَّ الرَّجُلَ لَیُذنِبُ الذَّنبَ فَیُدرَءُ عَنهُ الرِّزقُ وتَلا هذِهِ الآیة: (إذ أقسَموا لَیَصرِمُنَّها مُصبِحینَ ولا یَستَثنُونَ فَطافَ عَلَیها طائِفٌ مِن رَبِّکَ وهُم نائِمونَ) (الکافی، ج2، ص271، ح12؛ المحاسن، ج1، ص206، ح361). نیز، ر.ک: الخصال، ص620، ح10؛ الأمالی، طوسی، ص136، ح219.
و بر ایشان تباه ساخته بود، بر ایشان باز می گرداند.(1)
3. از دیگر آثار دنیویِ گناه، « نزول بلا و مصیبت» است. انسان گنهکار، آماج بلاهای خدا نیز قرار می گیرد.(2)
4. از دیگر آثار گناه، «ناکامی در امور» است. دستیابی به چیزی از راه معصیت، موجب دور شدن و ناکامی می گردد.(3)
5. از دیگر آثار گناه، «بی آبرویی» است. تا کسی ذرّه ای خیر در او باشد، خداوند آبروی او را نمی بَرَد؛(4) امّا گناه سبب می شود که آرام آرام، ستّاریت خداوند متعال، کنار رود. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در این باره می فرماید:
لِلمؤمنِ اثنانِ وسَبعونَ ستراً، فإذا أذنَبَ ذنباً انهَتَک عَنهُ سِترٌ، فإن تابَ رَدَّهُ اللّهُ إلَیهِ وسَبعةً مَعهُ.(5)مؤمن در پوششِ هفتاد و دو پرده است و چون گناهی انجام دهد، یک پرده دریده می شود و اگر توبه کرد، خداوند، آن پرده را با هفت پردۀ دیگر به او باز می گرداند.
ص: 213
1- . وبِاللّهِ إنَّه ما عاشَ قَومٌ قَطُّ فی غَضارَةٍ مِن کَرامَة نِعَم اللّهِ فی مَعاشِ دُنیا ولا دائِم تَقوی فی طاعَةِ اللّهِ والشُّکرِ لِنَعمِهِ فَأزالَ ذَلِکَ عَنهُم إلّا مِن بَعدِ تَغییرٍ مِن أنفُسِهِم وتَحویلٍ عَن طاعَةِ اللّهِ والحادِثِ مِن ذنوبِهِم وقِلَّةِ مُحافَظَةِ وتَرکِ مُراقَبَةِ اللّهِ(عزوجل) وتَهاوُنٍ بِشُکرِ نِعمَةِ اللّهِ لِأنَّ اللّهَ(عزوجل) یَقولُ فی مُحکَم کِتابِهِ: (إنَّ اللّهَ لا یُغَیّرُ ما بِقومٍ حَتّی یُغَیِّروا ما بِأنفُسِهِم وإذا أرادَ اللّهُ بِقُومٍ سُوءاً فَلا مَرَدَّ لَهُ وما لَهُم من دونِهِ مِن والٍ) ولَو أنَّ أهلَ المَعاصِی وکَسَبَةَ الذُّنوبِ إذا هُم حُذِّروا زَوالَ نِعَمِ اللّهِ وحُلولَ نَعمَتِهِ وتَحویلِ عافِیَتِهِ أیقَنُوا أنَّ ذلِکَ مِن اللّهِ جَلَّ ذِکرُهُ بِما کَسَبَت أیدیهِم، فَاقلَعوا و تابوا وفَزعوا إلَی اللّهِ جَلَّ ذِکرُهُ بِصِدقٍ مِن نِیّاتِهِم وإقرارِ مِنهُم بِذنوبِهِم وإساءَتِهِم لَصَفَحَ لَهُم عَن کُلِّ ذَنبٍ وإذاً لأقالَهُم کُلِّ عَثرَةٍ ولَرَدَّ عَلَیهِم کُلِّ کَرامَةِ نِعمَةٍ، ثُمَ أعَادَ لَهُم مِن صَلاحِ أمرِهِم ومِمّا کانَ أنعَمَ بِهِ عَلَیهِم کُلِّ ما زالَ عَنهُم وأفسِدَ عَلَیهِم (الکافی، ج8، ص256، ح368).
2- . خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: (مَن یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ وَلاَ یَجِدْ لَهُ مِن دُونِ اللّهِ وَلِیّاً وَلاَ نَصِیراً * وَمَن یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتَ مِن ذَکَرٍ أوْ أنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَ-ئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلاَ یُظْلَمُونَ نَقِیراً) )سورۀ نساء، آیۀ 123 و 124(. امام علی(علیه السلام): مَن لَم یَزَل فی مَعصِیَةِ اللّهِ ذاقَ وبیلَ نَقِمَتِهِ (تحف العقول، ص169).
3- . امام صادق(علیه السلام) می فرماید: کتب رجل إلی الحسین - صلوات اللّه علیه - : عِظنِی بِحَرفَینِ، فَکَتَبَ إلَیه: مَن حاوَلَ أمراً بِمَعصِیَةِ اللّهِ کانَ أفوَتَ لِما یَرجو وأسرَعَ لِمَجیئِ ما یَحذَرُ (الکافی، ج2، ص373، ح3؛ تحف العقول، ص248؛ أعلام الدین، ص334).
4- 4. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ اللّهَ لا یَهتِکُ سِترَ عَبدٍ فیهِ مِثقالُ ذَرَّةٍ مِن خَیرٍ (الفردوس، ج1، ص166، ح617).
5- 5. النوادر، راوندی، ص97، ح49.
امیر مؤمنان(علیه السلام) با توضیح بیشتر، ابعاد این مسئله را روشن نموده است. ایشان می فرماید: «هیچ بنده ای نیست، مگر این که برای او چهل پرده کشیده شده است، تا این که چهل گناه کبیره مرتکب شود. و چون چهل گناه کبیره مرتکب شود، پرده ها از او برداشته می شود. پس خداوند به آن [فرشته]ها وحی می فرماید که: بنده ام را با بال های خود بپوشانید و فرشتگان با بال هایشان او را می پوشانند. سپس هیچ کار زشتی نیست، مگر این که آن را انجام دهد، تا جایی که به واسطۀ کردار زشت خود، بر مردم فخر می فروشد. آن گاه فرشتگان می گویند: پروردگارا! این بندۀ تو هر کار زشتی را مرتکب می شود و ما از آنچه او می کند، خجالت می کشیم. پس خداوند(عزوجل) به آنها وحی می فرماید که: بال های خود را از روی او بردارید و چون کارش بدین جا کشید، دشمنی با ما اهل بیت را در پیش گیرد و در این هنگام است که پردۀ او در آسمان و زمین دریده می شود و فرشتگان می گویند: پروردگارا! این بندۀ تو بی پرده شده است. خداوند(عزوجل) به آنان وحی می فرماید که: اگر خدا به او نیازی [و توجّهی] داشت، به شما دستور نمی داد که بال های خود را از او بردارید».(1)
6. اثر دیگر، «مسلّط شدن اشرار» است. اگر در جامعه ای معصیت خداوند متعال صورت گیرد، افراد ناشایست، حاکمیت می یابند.(2) این نیز یکی دیگر از قوانین حاکم برزندگی است. بدیهی است که حاکمیت اشرار، موجب آزار به مردم می گردد و در نهایت، نارضایتی و ناشادکامی را به دنبال خواهد داشت.
ص: 214
1- . ما مِن عَبدٍ إلّا وَعَلَیهِ أربَعونَ جُنَّةً حَتّی یَعمَلَ أربَعینَ کَبیرَةً فإذا عَمِلَ أربَعینَ کَبیرَةً انکَشَفَت عَنهُ الجُنَنُ فَیوحَی اللّهُ إلَیهِم أنِ استُرُوا عَبدِی بأجنِحَتِکُم فَتَستُرُهُ المَلائِکَةُ بِأجنِحَتِها، قالَ: فَما یَدَعُ شَیئاً مِنَ القَبیح إلّا قارَفَهُ حَتّی یَمتَدِحَ إلَی النّاسِ بِفِعلِهِ القَبیحِ، فَیَقولُ المَلائِکَةُ: یا رَبِّ هَذا عَبدُکَ ما یَدَعُ شَیئاً إلّا رَکِبَهُ وإنّا لَنَستَحیِی مِمّا یَصنَعُ، فَیوحِیَ اللّهُ(عزوجل) إلَیهِم أنِ ارفَعُوا أجنِحَتَکُم عَنهُ فَإذا فُعِلَ ذَلِکَ أخَذَ فی بُغضِنا أهلَ البَیتِ فَعِندَ ذَلِکَ یَنهَتِکُ سِترُهُ فِی السَّماءِ وسِترُهُ فِی الأرضِ، فَیَقولُ المَلائِکَةُ: یا رَبِّ هذا عَبدُکَ قَد بَقِیَ مَهتوکَ السِّترِ فَیوحِی اللّهُ(عزوجل) إلَیهِم: لَو کانَت للهِ فِیهِ حاجَةٌ ما أمَرَکُم أن تَرفَعُوا أجنِحَتَکُم عَنهُ (الکافی، ج2، ص279، ح9). نیز، ر.ک: علل الشرائع، ص532، ح1؛ الاختصاص، ص220.
2- . امام صادق(علیه السلام) در این باره می فرماید: یقول اللّه(عزوجل): إذا عَصانِی مَن عَرَفَنِی سَلَّطتُ عَلَیهِ مَن لا یَعرِفُنی (الکافی، ج2، ص276، ح30؛ ارشاد القلوب، ص83؛ روضة الواعظین، ص459).
7. از دیگر آثار گناه، «فراگیر شدن فساد و نا به سامانی» است. فساد، در خشکی و دریا به خاطر کارهایی که مردم انجام داده اند، آشکار می شود.(1)
8. یکی دیگر از آثار گناه، «هلاکت و نابودی» است. جوامعی که دچار گناه و نافرمانی خدا شوند، مستحقّ عذاب الهی اند و نابود می شوند. این موضوع، به تجربۀ تاریخ، ثابت شده است.(2)
- زیان های اُخروی
برخی آثار گناه نیز در آخرت معلوم می شوند. سعادت آخرت، در گرو عمل صالح است و گناه، موجب نابود شدن کارهای نیک انسان می گردد(3) و در نتیجه، زندگی آخرت را نابود می کند. به همین جهت، معصومان(علیهم السلام) از این گونه گناهان به خداوند متعال پناه برده اند.(4)از سوی دیگر، گناه، انسان را به دوزخ می کشانَد.(5) وعده گاه اهل گناه، دوزخ است.(6) قرآن
ص: 215
1- . خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: (ظَهَرَ الْفَسَادُ فی الْبرِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا کسَبَتْ أَیدِی النَّاسِ لِیذِیقَهُم بَعْضَ الَّذِی عَمِلُواْ لَعَلَّهُمْ یرْجِعُون) (سورۀ روم، آیۀ 41).
2- . قرآن کریم در این باره می فرماید: (کدَأْ بِ ءَالِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ کفَرُواْ بِئایتِ اللَّهِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ إِنَّ اللَّهَ قَوِی شَدِیدُ الْعِقَابِ * ذَلِک بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یک مُغَیرًا نِّعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَی قَوْمٍ حَتَّی یغَیرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ وَ أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ) (سورۀ انفال، آیۀ 52 و 53). نیز، ر.ک: سورۀ رعد، آیۀ 11. در جای دیگر نیز با اشاره به سرنوشت قوم عاد و ثمود، و قارون و فرعون و هامان و دیگران، می فرماید: (وَعَادًا وَ ثَمُودَاْ وَ قَد تَّبَینَ لَکم مِّن مَّسَاکنِهِمْ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَ کاَنُواْ مُسْتَبْصِرِینَ * وَ قَارُونَ وَ فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ لَقَدْ جَاءَهُم مُّوسی بِالْبَینَاتِ فَاسْتَکبَرُواْ فی الْأَرْضِ وَمَا کاَنُواْ سَابِقِینَ * فَکَلّاً أَخَذْنَا بِذَنبِهِ فَمِنْهُم مَّنْ أَرْسَلْنَا عَلَیهِ حَاصِبًا وَ مِنْهُم مَّنْ أَخَذَتْهُ الصَّیحَةُ وَ مِنْهُم مَّنْ خَسَفْنَا بِهِ الْأَرْضَ وَ مِنْهُم مَّنْ أَغْرَقْنَا وَمَا کانَ اللَّهُ لِیظْلِمَهُمْ وَ لَکِن کانُواْ أَنفُسَهُمْ یظْلِمُونَ) (سورۀ عنکبوت، آیۀ 38 - 40). نیز، ر.ک: سورۀ انفال، آیۀ 54، سورۀ اعراف، آیۀ 84، سورۀ احقاف، آیۀ 25، سورۀ غافر، آیۀ 21، سورۀ یوسف، آیۀ 109، سورۀ انعام، آیۀ 6، سورۀ شمس، آیۀ 11 - 14.
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إتَّقُوا الذّنوبَ فإنّها مَمحَقَةٌ لِلخَیراتِ (عدّة الداعی، ص197).
4- . اللّهُمَّ وأعوذُ بِکَ عِندَ ذَلِکَ مِن الجُبنِ عِندَ مَوارِدِ الأهوالِ ومِنَ الضَّعفِ عِندَ مُساوَرَةِ الأبطالِ ومِنَ الذَّنبِ المُحبطِ لِلأعمالِ فَأحجِمَ مِن شَکًّ أو أمضِیَ بِغَیرِ یَقینٍ فَیَکونَ سَعیی فی تَبابٍ وعَمَلی غَیرَ مَقبولٍ (الکافی، ج5، ص46، ح1). نیز، ر.ک: الصحیفة السجادیة، دعای 46.
5- . امام علی(علیه السلام) در این باره می فرماید: ألا و إنَّ الخَطایا خَیلٌ شُمُسٌ حُمِلَ علَیها أهلُها و خُلِعَت لُجُمُها فَتَقَحَّمَت بِهِم فی النارِ (الکافی، ج8، ص67، ح23؛ نهج البلاغة، خطبۀ 16).
6- . امام صادق(علیه السلام): قال اللّه(عزوجل) لموسى: إجعَل لِسانَکَ مِن وَراءِ قَلبِکَ تَسلَم وأکثِر ذِکرِیِ بِاللَّیلِ والنَّهارِ ولا تَتَّبِعِ الخَطیئَةَ فی مَعدِنِها فَتَندَمَ فَإنَّ الخَطیئَةَ مَوعِدُ أهلِ النّارِ (الکافی، ج2، ص498، ح10 و ج8، ص46، ح8؛ تحف العقول، ص493).
کریم تصریح می فرماید که هر کس به گناه روی آوَرَد، به دوزخ درمی افتد(1) و در آن جاودانه می ماند(2) و اگر همۀ آنچه در زمین است و بلکه دو برابر آن را بدهد، فایده ای نخواهد داشت.(3) امام علی(علیه السلام) در توصیف جایگاه اهل دوزخ می فرماید:
وأمّا أهلُ المَعصِیَةِ فَأنزَلَهُم شَرَّ دارٍ، وَغَلَّ الأیدِیَ إلَی الأعناق، وقَرَنَ النَّواصِیَ بِالأقدامِ، وألبَسَهُم سَرابیلَ القَطِرانِ، ومُقَطَّعاتِ النِّیرانِ. فی عَذابٍ قَد اشتَدَّ حَرُّهُ، وبابٍ قَد أطبِقَ عَلی أهلِهِ فی نارٍ لَها کَلَبٌ ولَجَبٌ، ولَهَبٌ ساطِعٌ وقَصیفٌ هائِلٌ، لا یَظعَنُ مُقیمُها، ولا یُفادَی أسیرُها ولا تُفصَمُ کُبولُها. لا مُدَّةَ لِلدّارِ فَتَفنَی، ولا أجَلَ لِلقَومِ فَیُقضَی.(4)
امّا نافرمانان، آنان را در بدترین جای فرود آرد. و دست هاشان را با غُل در گردن در آرد. و پیشانی هاشان را تا به قدم ها فرو دارد، و بر آنان بپوشاند جامۀ قطران و پاره آتش های سوزان. در عذابی که سخت در گداز است، و خانه ای که درِ آن به روی ساکنانش فراز. در آتشی زبانه زن و غرّنده، با زبانه ای سوزان و آوایی ترساننده. ساکن آن رخت نتواند بست، و اسیر آن با سرب ها نتواند رست، و قیدهای آن را نتوان شکست. نه ماندن را مدّتی است که سر رسد، و نه مردم را اجلی تا در رسد.
در برخی روایات، به مسئلۀ خرسندی از گناه، به گونه ای ویژه پرداخته شده و پیامدهای آن برشمرده شده است.(5) پیروی از معصیت، منش نابودشوندگان است.(6). لذا بدبختی وناشادکامی، از آنِ کسی است که در وادی گناه، عنان از کف داده باشد.(7) کسی که گناه می کند، در حقیقت، بهشت موعود را به معصیتی پست، فروخته است(8) و به قلعۀ سستی پناه
ص: 216
1- . (وَ مَن جَاءَ بِالسَّیئَة فَکبَّتْ وُجُوهُهُمْ فىِ النَّارِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلَّا مَا کنتُمْ تَعْمَلُون) (سورۀ نمل، آیۀ 90).
2- . (بَلىَ مَن کسَبَ سَیئَة وَ أَحَاطَتْ بِهِ خَطِیتُهُ فَأُوْلَئک أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَلِدُون) (سورۀ بقره، آیۀ 81).
3- . (وَ لَوْ أَنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُواْ مَا فىِ الْأَرْضِ جَمِیعًا وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لاَفْتَدَوْاْ بِهِ مِن سُوءِ الْعَذَابِ یوْمَ الْقِیمَة وَ بَدَا لَهُم مِّنَ اللّه مَا لَمْ یکونُواْ یَحْتَسِبُونَ * وَ بَدَا لَهُمْ سَیِّئَاتُ مَا کسَبُواْ وَ حَاقَ بِهِم مَّا کاَنُواْ بِهِ یسْتَهْزِءُون) (سورۀ زمر، آیۀ 47 و 48).
4- . نهج البلاغة، خطبۀ 109.
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن اَذنَبَ ذَنباً وهو ضاحِکٌ دَخَلَ النَّارَ (ثواب الأعمال، ص266، ح1؛ مشکاة الأنوار، ص275، ح823؛ حلیة الأولیاء، ج4، ص96).
6- . غرر الحکم، ح6023.
7- . امام علی(علیه السلام): تَوَقّوا المَعاصِیَ وأحبِسوا أنفُسُکُم عَنها فَإنَّ الشَّقِیَّ مَن أطلَقَ فیها عِنانَهُ (غرر الحکم، ح4499؛ عیون الحکم و المواعظ، ص201، ح4063).
8- . إیّاکَ والمَعصِیَةَ فَإنَّ اللَّئِیمَ مَن باعَ جَنَّةَ المَأوی بِمَعصِیَةٍ دِنیَّةٍ مِن مَعاصِی الدُّنیا (غرر الحکم، ح2706؛ عیون الحکم و المواعظ، ص98، ح2268).
برده که نگاهبان ساکنان خود نیست.(1)
معصیت، خشم خداوند را نصیب انسان گنهکار می کند(2) و موجب ذلّت در دنیا و خشم خدا در آخرت می گردد.(3)
پشیمانی، یکی از ویژگی های گناهکاران در قیامت است.(4) بویژه پیامد اُخروی معصیت چنان است که خداوند متعال می فرماید: وقتی گناهکاران با آن رو به رو می شوند، آرزو می کنند که ای کاش بین آنان و پیامدها، فاصله فراوان وجود می داشت!(5) روز قیامت، همه پشیمان می شوند؛ خوش بخت ها از این که چرا عمل صالح بیشتری انجام ندادند و بدبخت ها از این که چرا مرتکب گناه شدند.(6) گاه ممکن است علاقه به خانواده و تلاش برای تأمین و راضی ساختنآنها، موجب گناه شود. به همین جهت، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) به ابن مسعود توصیه می کند که به خاطر آنها مرتکب گناه نشو که در قیامت، هیچ کدام به فریاد تو نخواهند رسید.(7)
همان گونه که پیش تر گذشت، مبنای تشریع، «انسان - سودی» است، نه «خدا -
ص: 217
1- . امام علی(علیه السلام) می فرماید: اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ التَّقْوَی دَارُ حِصْنٍ عَزِیزٍ والفجور دار حصن ذلیل لا یمنع أهله، ولا یحرز من لجأ إلیه (نهج البلاغة، خطبۀ 157؛ تحف العقول، ص223).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إیّاکَ والمَعصِیَةَ فَإنَّ بِالمَعصِیَةِ حَلَّ سَخَطُ اللّهِ(عزوجل) (مسند ابن حنبل، ج8، ص250، ح22137). امام علی(علیه السلام): إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ لَیُبغِضُ الوَقِحَ المُتَجَرِئَ عَلَی المَعاصی (غرر الحکم، ح3437؛ عیون الحکم و المواعظ، ص142، ح3172).
3- . امام علی(علیه السلام): إیّاکَ أن تَستَسهِلَ رُکوبَ المَعاصِی فَإنَّها تَکسوکَ فی الدُّنیا ذِلَّةً وتُکسِبُکَ فی الآخِرَةِ سَخَطَ اللّهِ (غرر الحکم، ح2725؛ عیون الحکم و المواعظ، ص100، ح2288).
4- . (وَ لَوْ تَرَى إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاکسُواْ رُءُوسِهِمْ عِندَ رَبِّهِمْ رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَ سَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا إِنَّا مُوقِنُون) (سورۀ سجده، آیۀ 12).
5- . (یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ أَمَدًا بَعِیدًا وَیُحَذِّرُکُمُ اللّهُ نَفْسَهُ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ) (سورۀ آل عمران، آیۀ 30).
6- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): ما مِن مَخلوقٍ یَومَ القِیامَةِ إلّا ویَندَمُ، ولَکِن لا تَنفَعُهُ النَّدامَةُ. فَأمّا السَّعیدُ إذا رَأی الجَنَّةَ وما أعَدَّ اللّهُ فیها لأولیائِهِ المُتَّقینَ یَندَمُ حَیثُ لا عَمَلَ لَهُ مِثلَ عَمَلِهِم ویُریدُ مِنَ العِبادَةِ أکثَرَ مِنهُم لَینالَ دَرَجَتَهُم العُلیا فی الفِردَوسِ الأعلی. وإن کانَ مِنَ الأشقیاءِ إذا رَأی النّارَ وزَفیرَها وما أعَدَّ اللّهُ فیها مِنَ العَذابِ الألیمِ صَرَخَ وَندَمَ حَیثُ لَم یَکُن أقلَعَ عَن ذُنوبِهِ ومَعاصیهِ لَیسلَمَ مِمّا هوَ فیهِ. فَهَذِهِ هِیَ الطّامَّةُ الکُبری فَاستَدرِک یا أخی ما فَرَطَ مِن أمرِکَ واسکُب الدَّمَعُ بُکاءً عَلی نَفسِکَ حَیثُ لَم تَکُن صالِحاً لِلقیامِ بِبابِ رَبِّکَ فَأماتَکَ (إرشاد القلوب، ص89).
7- . إیاک أن تَدَعَ طاعَة اللّه وتَقصِدَ مَعصیتَهُ شَفَقة على أهلِک، لأنَّ اللّه تعالى یقولُ: (یا أَیهاالناسُ اتَّقُوا رَبَّکم واخْشَوْا یوماً لا یجزِی والدٌ عن وَلَدِهِ ولا مولودٌ هو جازٍ عَن والِدِهِ شَیئاً....) (مکارم الأخلاق، ج2، ص349، ح2660).
سودی». بنا بر این، کسی که گناه می کند، در حقیقت، به خود ستم کرده است.(1) امام علی(علیه السلام) پیامد دردناک گناه را عامل از بین برندۀ لذّت و شیرینی آن می داند(2) و بر این باور است که لذّت گناه، با رسواییِ آخرت و عذاب های دردناک آن برابری نمی کند.(3)
بنا بر این، کسی که به پیامدهای گناه توجّه داشته باشد، نه تنها از آن لذّت نمی بَرَد؛ بلکه از آن نفرت نیز پیدا خواهد کرد.
شش. آثار ترک معصیت
گفتیم که معصیت، لذّت آنی است. لذا برای انسان، خوشایند است. با عامل نخست - که پیامدهای منفی گناه را برمی شمرد - ، «رغبت» به «کراهت» تمایل پیدا می کند. گام بعدی، این است که آثار مثبت ترک معصیت مورد توجّه قرار گیرد تا شوق ترک گناه در فرد به وجود آید. در بخشی از روایات، آثار مثبت ترک گناه بیان شده اند. یکی از این آثار، «حسنهشمردن» ترک گناه است.(4) بنا بر این، خداوند متعال، ترک گناه را یک حسنه به شمار می آورد(5) و ترک کنندۀ گناه را همانند نیکوکار می داند.(6)
اثر دیگر، «آمرزش گناهان» است. کسی که از گناه دست بکشد، خداوند متعال، گناهان او را می آمرزد.(7) امام صادق(علیه السلام) نقل می کند که روزی عیسی(علیه السلام) بر گروهی که گریه می کردند،
ص: 218
1- . امام علی(علیه السلام): ظَلَمَ نَفسَهُ مَن عَصَی اللّهَ وأطاعَ الشَّیطانَ (غرر الحکم، ح6057؛ عیون الحکم و المواعظ، ص324، ح5594).
2- . حَلاوَةُ المَعصِیَةِ یُفسِدُها ألِیمُ العُقوبَةِ (غرر الحکم، ح4884؛ عیون الحکم و المواعظ، ص232، ح4440).
3- . لا تُوازی لَذَّةُ المَعصِیَةِ فُضوحَ الآخِرَةِ وألیمَ العُقوباتِ (غرر الحکم، ح10866؛ عیون الحکم و المواعظ، ص535، ح9804).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید: مَن هَمَّ بِذَنبٍ ثُمَّ تَرَکَهُ کانَت لَهُ حَسَنَةٌ (دستور معالم الحکم، ج1، ص235، ح369؛ الفردوس، ج3، ص531، ح5659). ایشان در نقل دیگری می فرماید: قالت الملائکة: رب ذاک عبدک یرید ان یعمل سیئة وهو أبصر به. فقال: ارقبوه فان عملها فاکتبوها له بمثلها وان ترکها فاکتبوها له حسنة أنما ترکها من جرای (صحیح مسلم، ج1، ص118، ح205؛ مسند ابن حنبل، ج3، ص199، ح8226).
5- . امام علی(علیه السلام): وَاعلَم أنَّ الَّذی بِیَدِهِ خَزائِنُ السَّماواتِ والأرضِ... جَعَلَ نُزوعَکَ عَنِ الذَّنبِ حَسَنَةً (نهج البلاغة، نامۀ 31).
6- . امام علی(علیه السلام): مُتَّقِی المَعصِیَةِ کَفاعِلِ البِرِّ (غرر الحکم، ح9790؛ عیون الحکم و المواعظ، ص489، ح9061).
7- . امام صادق(علیه السلام) در این باره می فرماید: مَن خَلا بِذَنبٍ فَراقَبَ اللّهَ تَعالی ذِکرِهِ واستَحییٰ مِنَ الحَفَظَةِ غَفَرَ اللّهُ(عزوجل) لَهُ جَمیعَ ذنوبِهِ وإن کانَت مِثلَ ذُنوبِ الثَّقَلَینِ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص411، ح5895).
گذر کرد و پرسید: «چه چیز اینان را گریانده است؟». گفتند: بر گناهان خود گریه می کنند. عیسی(علیه السلام) فرمود: «دست از گناه بردارند تا گناهانشان آمرزیده شود».(1)
از دیگر فواید ترک گناه می توان به دو برابر شدن پاداش حسنات،(2) ترفیع درجات،(3) چشیدن شیرینی عبادت،(4) آسانی مرگ(5) و کسب بهشت(6) اشاره کرد.
2. پایۀ نظری تقدیر
در متون دینی، موارد گوناگونی برای خیر بودن تقدیرهای تکوینی و تشریعی خداوند متعال (با انواع آن) مطرح شده که پیش از این گذشت. سؤال این است که چه نظریه ای می تواند این امور را تبیین کند؟ به نظر می رسد آنچه پایۀ نظریِ همۀ آنهاست، «رشد و تکامل انسان» و یا به تعبیری، «شکوفایی توحیدی» است. انسان، موجودی با استعدادهای گوناگون است که باید همگی شکوفا شوند و به تکامل برسند. البته این رشد و شکوفایی نیز در راستای فلسفۀ خلقت انسان قرار دارد و آن، «توحیدی شدن» است. رشد و تکامل اساسی انسان آن است که از اموری مانند دنیا و نفسِ خود گذر کند (گذر از غیر خدا) و خدایی شود که آن را «رشد توحیدی» یا «شکوفایی توحیدی» می نامیم. البته همان گونه که در بحث مبانی گذشت، برای انسان، امکان تبدیل شدن به موجودی شیطانی و نفسانی نیز وجود دارد. به همین جهت، آنچه مهم است این که استعداد الهی شدن در انسان وجود دارد و برای
ص: 219
1- . ثواب الأعمال، ص163، ح1؛ الأمالی، صدوق، ص585، ح804؛ روضة الواعظین، ص360.
2- . امام علی(علیه السلام): طَهِّروا قُلوبَکُم مِن دَرَنِ السَّیِّئاتِ، تُضاعَف لَکُمُ الحَسَناتُ (غرر الحکم، ح6021؛ عیون الحکم و المواعظ، ص318، ح5561).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن سَرَّهُ أن یَسبِقَ الدّائِبَ المُجتَهِدَ، فَلیَکُفَّ عَن الذُّنوبِ (مسند أبی یعلی، ج4، ص469، ح4929). امام علی(علیه السلام): إنَّکَ إن اجتَنَبتَ السَّیِّئاتِ، نِلتَ رَفیعَ الدَّرَجاتِ (غرر الحکم، ح3804؛ عیون الحکم و المواعظ، ص172، ح3591).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن أعرَضَ عَن مُحَرَّمٍ أبَدَلَهُ اللّهُ بِعِبادَةٍ تَسُرُّهُ (الأمالی، طوسی، ص182، ح306). امام علی(علیه السلام): صابِروا أنفُسَکُم عَلی فِعلِ الطاعاتِ و صُونوها عَن دَنَسِ السَّیِّئاتِ تَجِدوا حَلاوَةَ الإیمانِ (غرر الحکم، ح5891؛ عیون الحکم و المواعظ، ص305، ح5426).
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): أقِلَّ مِنَ الذُّنوبِ، یَهُن عَلَیکَ المَوتُ (شعب الأیمان، ج4، ص404، ح5557؛ دستور معالم الحکم، ج1، ص370، ح638؛ تنبیه الخواطر، ج2، ص224).
6- . امام علی(علیه السلام): نَیلُ الجَنَّةِ بِالتَّنزُّهِ عَنِ المَآثِمِ (غرر الحکم، ح9953).
شکوفایی آن، «نعمت و مصیبت»، و «تکلیف» قرار داده شده است.
در حقیقت، خداوند متعال، گاه با دادن نعمت، توحیدی شدن در بُعد نعمت ها و خوشی ها را در انسان پرورش می دهد تا همه چیز را از خداوند متعال بداند و آنها را در راستای رشد و تکامل خود به کار بگیرد.
گاه نیز مصیبت می دهد تا توحیدی شدن در بُعد ناخوشی ها را پرورش دهد و پایدار ماندن بر عهد خود با خدا را اثبات کند و نشان دهد که حتّی اگر خدا مصیبت نیز بدهد، باز از او روی گردان نخواهد شد. مصیبت، هم می تواند انسانِ خطاکار را به راه خدا بازگرداند و او را پاک سازد و هم می تواند دین او را حفظ کند و هم درجۀ او را بالا ببرد. همۀ اینها در راستای رشد توحیدی است.گاه با امر کردن به اموری که از آنها گریزان است و نهی کردن از اموری که به آنها گرایش دارد، خدامحوریِ انسان را پرورش می دهد تا معلوم گردد که او به خاطر خدا حاضر است از همه چیز بگذرد. یک ویژگی در همۀ اینها مشترک است و آن این که انسان، حاضر است از همۀ امور وسوسه انگیز دنیوی و علایق نفسانی بگذرد و تنها خدا را در نظر بگیرد. این، اوج رشد و تکامل انسان است. بنا بر این، فلسفۀ تقدیرهای تکوینی و تشریعیِ خداوند متعال، «شکوفاسازی توحیدی» است.
3. رضایت صادق، رضایت کاذب!
گفتیم که مصیبت، مال و تکلیف - که از تقدیرهای تکوینی و تشریعی خداوند متعال اند - ، مبتنی بر خیرند. این، یک واقعیت است؛ امّا نباید فراموش کرد که وجه خیر بودن هر کدام، مشخص است. این بدان معناست که در خارج از خیرِ تعریف شده، رضایتمندی معنا نخواهد داشت.
همان گونه پیش تر به تفصیل بیان شد، تئوری رضامندی در اسلام، یک تئوری مبتنی بر واقعیت هاست. این بدان معناست که رضامندی، وقتی درست است که به خاطر خیر واقعی باشد، نه خیر توهّمی، و نارضایتی، زمانی درست است که به خاطر شرّ واقعی باشد، نه شرّ توهّمی. معیار درستی یا نادرستی رضامندی و نارضایتی، هماهنگی یا عدم هماهنگی آن با
ص: 220
واقعیت هاست. بنا بر این، اگر کسی ثروتمند بود، به صِرف ثروتمندی نمی توان گفت وی حتماً باید راضی باشد و اگر کسی فقیر بود، به صِرف فقر نمی توان گفت که وی حتماً باید ناراضی باشد و اگر کسی به چیزی مکلّف شد، به صرف تکلیف داشتن نمی توان گفت وی باید ناراضی باشد. مال و ثروت، با این که شیرین و جذاب است، امّا اگر در همان مسیری که وجه خیر بودن مال است، قرار نداشته باشد، رضایت از آن، نادرست (رضایت دروغین) و نارضایتی از آن، منطقی و صحیح است(نارضایتی راستین). مال به جهت جذّابیتی که دارد، ممکن است در برابر مؤلّفه های مثبت زندگی قرار گیرد.(1)در روایات اسلامی، از مال، به عنوان «مادّۀ شهوات باطل»(2) یاد شده که «دام ابلیس»(3) بوده و از «عوامل نابودی انسان»(4) به شمار رفته است. به همین جهت، از حبّ مال، پرهیز داده شده است.(5) این نوع از نعمت، همان چیزی است که در ادبیات دین، از آن به عنوان «نعمت استدراج» یاد می شود. بنا بر این، مال می تواند از عوامل ناشادکامی و نارضایتی باشد.
همچنین اگر مصیبت و بلا، هر چند تلخ و سخت است، امّا در راستای آنچه وجه خیر بودن آن است، قرار گرفت، نارضایتی از آن، غیر منطقی و نادرست است (نارضایتی دروغین) و رضامندی از آن درست می باشد (رضایت راستین). بلا، وقتی بَد می شود که انسان بر آن صبر نکند و از خدا ناراضی شود. در برخی روایات تصریح شده که مصیبت زده، کسی است که از پاداش مصیبت محروم شود.(6) این نشان می دهد که صِرف مصیبت،
ص: 221
1- . (الْمَالُ وَ الْبَنُونَ زِینَة الْحَیاة الدُّنْیا و البَاقِیاتُ الصَّالِحَاتُ خَیرٌ عِنْدَ رَبِّک ثَوابا وَ خَیرٌ أَمَلاً) (سورۀ کهف، آیۀ 46).
2- . امام علی(علیه السلام): المالُ مادَّة الشَّهَواتِ (نهج البلاغة، حکمت 58).
3- . امام صادق(علیه السلام): إنّ الشَّیطانَ یدیرُ ابنَ آدمَ فی کلِّ شیءٍ، فإذا أعیاهُ جَثَمَ لَهُ عِندَ المالِ فأخَذَ برَقَبَتهِ (الکافی، ج2، ص315، ح4). برای مطالعۀ بیشتر، ر.ک: میزان الحکمة، ج11 ص148 «المال مصیدة ابلیس».
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنّ الدِّینارَ و الدِّرهَمَ أهلَکا مَن کانَ قَبلَکم، وهُما مُهلِکاکم (الکافی، ج2، ص316، ح6(. برای مطالعۀ بیشتر، ر.ک: میزان الحکمة، ج11 ص146 «المال مادۀ الشهوات».
5- . برای مطالعۀ بیشتر، ر.ک: همان، ص150 «آثار حبّ المال».
6- . المعجم الکبیر، ج3، ص129، ش2890؛ الأمالی، صدوق، ص348، ح421؛ روضة الواعظین، ص82؛ بحار الأنوار، ج22، ص504، ح4. در روایتی دیگر آمده که امام صادق(علیه السلام) در تبیین مصیبت واقعی، به اسحاق بن عمّار می فرماید: لا تَعُدَّنَّ مُصیبَةً اُعطِیتَ عَلَیها الصَّبرَ، و استَوجَبتَ عَلَیها مِنَ اللّهِ(عزوجل) الثَّوابَ، إنَّما المُصیبَةُ الّتی یحرَمُ صاحِبُها أجرَها و ثَوابَها إذا لَم یصبِرْ عِندَ نُزولِها. )الکافی، ج3، ص224، ح7؛ مسکن الفؤاد، ص57، تحف العقول، ص375؛ بحار الأنوار، ج82، ص90، ح43(.
محرومیت نیست؛ بلکه از دست دادن پاداش آن، محرومیت به حساب می آید. بنا بر این، بلا هم می تواند عامل رضایت باشد.
نیز باید گفت که اگر فرد به تکلیف عمل کند، چون خیر بودن آن تضمینی است، نارضایتی از آن نادرست (نارضایتی دروغین) و رضایت از آن، منطقی و صحیح است (رضایت راستین)؛ امّا اگر به آن عمل نکند، هر چند احساس راحتی می کند، امّا چون به شر مبتلا می شود، رضایت وی نادرست است (رضایت دروغین) و نارضایتی وی صحیح و منطقی خواهد بود(رضایت راستین).از آنچه گذشت به دست می آید که از دیدگاه اسلام، رضامندی، صِرفاً به عنوان یک پدیدۀ روان شناختی مورد توجه قرار نمی گیرد؛ بلکه پدیدۀ روان شناختیِ ناظر به واقعیت است. این را «رضامندی واقع گرایانه» می نامیم. در این تئوری، رضایتی درست است که با واقعیت ها انطباق داشته باشد و رضایتی که دارای این انطباق نباشد، رضایت درستی نیست؛ بلکه صرفاً احساسی ناپایدار و فریبنده است که در آینده، ناگاه فرد را با نابودی و ناکامی رو به رو می سازد. پیش تر گذشت که تحقّق شادکامی، وابسته به «واقعیت شناسی توحیدی» و «انطباق توحیدی» است. این امر در حوزۀ رضامندی، به انطباق رضامندی با واقعیت های توحیدی بستگی دارد.
خلاصۀ فصل
تقدیر خداوند متعال برای انسان، بر خیر و صلاح استوار است، هر چند شاید به اعتقاد فرد، نادرست به نظر آید. اصل این خیر بودن، به فلسفۀ خلقت، یعنی رشد و تکامل انسان برمی گردد. خیر واقعی انسان در موحّد شدن و خدایی شدن اوست. لذا رشد و شکوفایی توحیدی، پایۀ نظری تقدیر خدا در زندگی انسان است. این امر، گاه از طریق مصیبت شکل می گیرد که پیامدهای آن بدین صورت است که: انسان گم راه را باز می گرداند؛ گناهش را پاک می کند؛ دین او را حفظ می کند؛ و درجه اش را بالا می برد. گاه از طریق نعمت است که حسّ قدردانی از خدا را در انسان می پروراند و موجب کاربست نعمت در راه خدا می شود. گاه نیز از طریق تکلیف است که مخالفت با نفس و اطاعت از خدا را موجب می شود و انسان را از فواید الهی آن بهره مند می سازد.
ص: 222
نکتۀ مهم این که رضایت و نارضایتی را باید با این شاخص (شکوفایی توحیدی) سنجید. اگر هر کدام از این سه امر (نعمت، مصیبت و تکلیف)، در راستای رشد توحیدی باشند، رضایت، منطقی و صادق است و اگر چنین نباشد، رضایت کاذب خواهد بود. این بدان جهت است که تحقّق خیر - که پایۀ اساسی رضامندی است - به عملکرد درست فرد در هر کدام از این امور، وابسته است.
ص: 223
فصل هفتم: رضایت اقتصادی
اشاره
مراد از رضایت اقتصادی، رضایت از معیشت در ابعاد مختلف آن است. همان گونه که پیش تر اشاره شد، زندگی خوب، غیر از تقدیر، یک سری ابعاد نیز دارد که شامل: معیشت، روابط و سیاست می شود. پایۀ نظری رضامندی در بخش تقدیر، «خیرباوری» است. امّا در بخش ابعاد عینی زندگی، باید برای زندگی خوب تلاش کرد و خیر را به وجود آورد (خیرآوری). یکی از ابعاد زندگی خوب، معیشت خوب است. مراد از معیشت، ابعادی مانند: روزی، امنیت، سلامتی، محلّ سکونت، مسکن، وسیلۀ نقلیه، شغل، خواب و مانند آن است که در ادامه به بررسی این امور می پردازیم.
1. روزیِ خوب
تأمین نیاز، از عوامل مهمّ رضامندی در موقعیت خوشایند است. بخشی از داشته های مادی - که پیش تر گذشت - ،(1) نیازمند تأمین است. در ادبیات دین از آنچه نیازهای انسان را برآورده می سازد، با عنوان «رِزق» یاد می شود. از این رو، بررسی موضوع رزق، یکی از مسائل مهم در رضامندی است. آنچه مهم است این که این عامل، تک عنصری نیست؛ بلکه باید به صورت یک بسته به آن نگریست. در بحث از عوامل رضامندی، به تفصیل به این موضوع خواهیم پرداخت. آنچه در این جا بدان می پردازیم، مسئلۀ تأمین روزی و نقش آن در معیشت خوب است.
وقتی روزی تأمین باشد، انسان آرامش می یابد.(2) نفْس انسان، وقتی چیزی در زندگی
ص: 225
1- . ر.ک: فصل دوازدهم، «اصلاح فهرست داشته ها».
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در این باره می فرماید: إنَّ النَّفسَ إذا أحرَزَت قوتَهَا استَقَرَّت. (الکافی، ج 5، ص 89، ح 2؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج3، ص 166، ح 3619).
نداشته باشد که بر آن تکیه کند، با بی قراری اصرار می کند و آن گاه که زندگی اش تأمین شود، آرامش می یابد.(1) امام باقر(علیه السلام) و امام صادق(علیه السلام) تا قوت سالشان را تأمین نمی کردند، به دنبال خریدن چیز دیگری نمی رفتند. امام رضا(علیه السلام) در تبیین تأثیر این امر می فرماید:
إنَّ الإنسانَ إذا أدخَلَ طَعامَ سَنَتِهِ خَفَّ ظَهرُهُ وَاستَراحَ.(2)
هر گاه انسان، روزیِ سالش تأمین باشد، سبک بار و آسوده می گردد.
از آنچه گفتیم معلوم می شود که تأمین بودن روزی، نقش مؤثّری در احساس آرامش دارد و این، جز از راه کار و تلاش به دست نمی آید. با نشستن و دعا کردن، روزی تأمین نمی گردد و آن گاه که روزی، تأمین نباشد، انسان، ناآرام می شود و ناآرامی، نارضایتی را در پی دارد.
پیش تر گذشت که همۀ امور عالم، به دست خداوندِ روزی رسان است. برخی با تکیه بر این امر، تلاش برای کسب روزی را نادرست می دانند! این امر - که بر اساس باور «کفایت - تقدیر» شکل می گیرد - ، موجب تحقّق نیافتن روزیِ کافی و برآورده نشدن نیازهای انسان می شود و در نتیجه به نارضایتی می انجامد.
هر چند گفته شد که خداوند متعال، روزی رسان است و باید به او توکّل کرد، با این حال، این به معنای کنار گذاشتن کار و تلاش نیست. تفکّر صحیح در این زمینه، باور «تقدیر - تلاش» است. به همین جهت، دین، تأکید فراوانی بر کار و تلاش داشته و افراد را از توکّل منهای کار، بر حذر داشته است.(3)
روزی پیامبر(صلی الله علیه وآله) گروهی از کشاورزان را دید که از کار دستکشیده اند. به آنان فرمود: «شما [ از] چه [گروهی] هستید؟». گفتند: «ما اهل توکّل هستیم». پیامبر(صلی الله علیه وآله) به آنان فرمود:
ص: 226
1- . سلمان فارسی، تربیت شدۀ پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) است. امام باقر(علیه السلام) از قول سلمان فارسی چنین نقل می فرماید: إنَّ النَّفسَ قد تَلتاثُ عَلی صاحِبِها إذا لَم یکن لَها مِنَ العَیشِ ما تَعتَمِدُ عَلَیهِ، فَإِذا هِی أحرَزَت مَعیشَتَهَا اطمَأَنَّت (الکافی، ج5، ص89، ح 3؛ تحف العقول، ص 351).
2- . الکافی، ج5، ص89، ح 1؛ قرب الإسناد، ص 392.
3- . امام علی(علیه السلام): اِحذَر کلَّ الحَذَرِ أن یخدَعَک الشَّیطانُ فَیمَثِّلَ لَک التَّوانِی فی صورَة التَّوَکّلِ ویورِثَک الهُوَینی بِالإِحالَة عَلَی القَدَرِ، فَإِنَّ اللّه أمَرَ باِلتَّوَکّلِ عِندَ انقِطاعِ الحِیلِ وبِالتَّسلیمِ لِلقَضاءِ بَعدَ الإعذارِ (شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج 20، ص 306، ح 504).
«نه، بلکه شما سربار دیگران هستید».(1)
انس بن مالک می گوید: روزی کسی از پیامبر(صلی الله علیه وآله) پرسید: شترم را ببندم و توکّل کنم، یا رها کنم و توکّل کنم؟ پیامبر (صلی الله علیه وآله) فرمود: «ببند و توکّل کن».(2) باید با توکّل، زانوی شتر را بست.(3) همچنین در زمان پیامبر(صلی الله علیه وآله) هنگامی که آیۀ شریف (وَ مَن یتَّقِ اللَّهَ یجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا * وَ یرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لَا یحْتَسِبُ)(4) نازل شد، گروهی درها را به روی خود بستند و رو به عبادت آوردند و گفتند: دیگر روزیِ ما تأمین شد! وقتی این خبر به گوش پیامبر (صلی الله علیه وآله) رسید، آنان را خواست و به آنان فرمود: «چه چیزی شما را به این کار واداشت؟». گفتند: ای پیامبر خدا! خدا روزی ما را به عهده گرفت و ما هم، رو به عبادت آوردیم!» پیامبر(علیه السلام) به آنان فرمود: «هر کس چنین کند، دعای او مستجاب نمی شود. بر شما باد به طلب روزی!».(5)
عمر بن یزید، به امام صادق(علیه السلام) می گوید: کسی گفت: حتماً درون خانهمی نشینم و نماز می خوانم و روزه می گیرم و پروردگارم را عبادت می کنم؛ امّا روزی ام خواهد رسید! امام صادق(علیه السلام) فرمود: «این، یکی از همان سه گروهی است که دعایشان مستجاب نمی شود».(6) «آیا اینان گمان می کنند اگر کسی داخل خانۀ خود شود و درِ آن را ببندد، از آسمان، چیزی بر او می افتد؟».(7)
ص: 227
1- . رَأی رسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) قَوماً لا یَزرَعونَ. قال: «ما أنتُم؟». قالوا: نَحنُ المُتَوَکَّلونَ. قال: «لا بَل أنتُم المُتَّکِلونَ» (مستدرک الوسائل، ج 11، ص 217، ح12789).
2- . أنس بن مالک: قال رجلٌ: یا رَسولَ اللّهِ! أعقِلُها وأَتَوَکَّلَ أو أطلِقها وأَتَوَکَّل؟ قال: «إعقِلها وَتَوَکَّل» (سنن الترمذی، ج 4، ص 77، ح 2636). نیز، ر.ک: شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج 11، ص 201؛ مشکاة الأنوار، ص 319.
3- . امام صادق(علیه السلام) نیز می فرماید: اِعقِل راحِلَتَک وتَوَکّل (الأمالی، طوسی، ص 193؛ الأمالی، مفید، ص172).
4- . سورۀ طلاق، آیۀ 2 و 3.
5- . امام صادق(علیه السلام): إنَّ قَوماً مِن أصحابِ رَسولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) لَمّا نَزَلَت: (وَ مَن یتَّقِ اللّه یجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا * وَ یرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لَا یحْتَسِبُ) أغلَقوا الأبوابَ وأقبَلوا عَلَی العِبادَةِ وقالوا: قد کُفینا. فَبَلَغَ ذلِکَ النَبیَّ(صلی الله علیه وآله) فَأرسَلَ إلَیهِم فقال: ما حَمَلَکُم علی ما صَنَعتُم؟ قالوا: یا رسولَ اللّهِ! تُکُفِّلَ لَنا بِأرزاقِنا فَأقبَلنا عَلَی العِبادَةِ! فَقالَ: إنَّهُ مَن فَعَلَ ذَلِکَ لَم یُستَجَب لَهُ، عَلَیکُم بِالطَّلَبِ!» (الکافی، ج 5، ص 84، ح 5؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج3، ص192، ح 3721).
6- . عمر بن یزید: قُلتُ لأبی عبدِ اللّهِ(علیه السلام) رجلٌ قال: لأقعُدَنَّ فی بَیتی ولَأُصَلِّیَنَّ ولَأُصوَمَنَّ ولَأُعبُدَنَّ رَبِّی، فأمّا رِزقِی فَسَیَأتینی. فَقالَ أبو عبدِ اللّهِ(علیه السلام): «هذا أحَدُ الثَّلاثَةِ الَّذینَ لا یُستَجابَ لَهُم» (الکافی، ج 5، ص 77، ح 1).
7- . امام صادق(علیه السلام): أرَأَیتَ لَو أنَّ رَجُلاً دَخَلَ بَیتَهُ وأغلَقَ بابَهُ أکانَ یسقُطُ عَلَیهِ شَی ءٌ مِنَ السَّماءِ؟ (همان، ص 78، ح 2).
دعا نیز یکی از اموری است که ممکن است به جای تلاش بنشیند. پیش از این، از دعا و درخواست از خدا به عنوان یکی از عوامل رضامندی یاد کردیم؛ امّا این به معنای نفی کار و تلاش نیست. به همین جهت، معصومان(علیهم السلام) در کنار توکّل و اعتماد به خدا، مردم را به تلاش نیز دعوت می کردند و اشتباهات آنان در این زمینه را تصحیح می نمودند. روزی علاء بن کامل، خدمت امام صادق(علیه السلام) می رسد و رو به روی ایشان می نشیند و می گوید: دعا کن که خدا روزیِ خوبی به من بدهد. امام(علیه السلام) به وی فرمود:
لا أدعو لَک! اُطلُب کما أمَرَک اللَّهُ عَزَّوجَلَّ.(1)
برای تو دعا نمی کنم؛ روزی را طلب کن، همان گونه که خداوند(عزوجل)، تو را به آن فرمان داده است.
در قرآن کریم، خداوند به مسلمانان دستور می دهد که پس از نماز، به کسب روزی بپردازند(2) و کسانی را که چنین می کنند، می ستاید(3) و می فرماید: (خداوند دریاها را مسخّر شما قرار داد، تا کشتی ها را روی آن حرکت دهید و کسب روزی کنید).(4) بنا بر این، تلاش برای کسب روزی،هیچ منافاتی با دینداری، توکّل، تقوا و دعا ندارد. نکتۀ مهم، این که در کسب روزی نیز باید «کفاف» را مورد توجّه قرار داد و به دنبال روزیِ کافی بود، نه روزیِ فراوان. لقمان حکیم از فرزندش می خواهد که نه چنان دست از کسب روزی بردارد که نیاز خود را برنیاوَرَد و سربار دیگران شود و نه چنان به کسب روزی روی آوَرَد که آخرتش را برباد دهد.(5)
2. امنیت خوب
بستر لازم برای لذّت بردن از زندگی، وجود «امنیت» است. بدون امنیت، زندگی، جلوه ای
ص: 228
1- . همان، ص78، ح3.
2- . (فَإِذَا قُضِیتِ الصَّلَوة فَانتَشِرُواْ فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُواْ مِن فَضْلِ اللّه) (سورۀ جمعه، آیۀ 10).
3- . (وَ ءَاخَرُونَ یضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللّه) (سورۀ مزمّل، آیۀ 20).
4- . (اللّه الَّذِی سَخَّرَ لَکمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِی الْفُلْک فِیهِ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ) (سورۀ جاثیه، آیۀ 12).
5- . تنبیه الخواطر از لقمان - خطاب به پسرش - : یا بُنَی لا تَدخُل فِی الدُّنیا دُخولاً یضُرُّ بِآخِرَتِک، ولا تَترُکها تَرکا تَکونُ کَلاًّ عَلَى النّاسِ (تنبیه الخواطر، ج1، ص79). امام صادق(علیه السلام): لقمان به پسرش فرمود: خُذ مِنَ الدُّنیا بَلاغا، ولا تَرفُضها فَتَکونَ عِیالاً عَلَى النّاسِ، ولا تَدخُل فیها دُخولاً یضُرُّ بِآخِرَتِک (تفسیر القمّی، ج2، ص164).
نخواهد داشت؛(1) زیرا شیرینی آن با تلخی ترس از بین می رود.(2) وطنی که در آن امنیت نباشد، هیچ خیری در آن نیست.(3) امنیت و شادمانی در کنار یکدیگر قرار گرفته اند. امام علی(علیه السلام) رابطۀ میان این دو مفهوم را به خوبی بیان کرده و فرموده است: «کُلُّ سُرورٍ یَحتاجُ إلی أمنٍ؛(4) هر شادی، نیاز به امنیت دارد».
بنا بر این، یکی از نعمت های دنیا برخورداری از امنیت است(5) و به جهت جایگاهی که دارد، می توان آن را گواراترین نعمت دانست.(6) از آن جا که امنیت، بستر لذّت هاست، کمتر به چشم می آید. لذا جزو نعمت های ناشناخته است.(7) سپاس گزاری از خداوند، عبادتکردن اوست. خداوند در سورۀ قریش، به دو عامل برای عبادت کردن اشاره کرده است: یکی روزی دادن - که بحث آن را پیش از این مطرح کردیم - و دیگری امنیت.(8)
امنیت، نه تنها ضرورت شادکامی و لذّت جویی است، بلکه بستر بندگی خداوند نیز هست. در شرایط ترس و ناامنی، امکان بندگی کردن نیز به شدّت کاهش می یابد. لذا خداوند متعال، امنیت را بسترساز عبادت و مقدّمۀ آن می داند.(9) بر همین اساس، وقتی ابراهیم(علیه السلام) خانۀ خدا را بنا کرد، از خداوند خواست که آن جا را مکان امن قرار دهد. کعبه، کانون عبودیت است و این کانون، باید امن باشد تا بندگی خدا صورت پذیرد.(10)
ص: 229
1- . امام علی(علیه السلام): الخائف لا عیش له (غرر الحکم، ح 10259؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 30).
2- . امام علی(علیه السلام): حلاوة الأمن تنکدها مرارة الخوف و الحذر» (غرر الحکم، ح 10257؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 232).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): لا خَیرَ... فِی الوَطَنِ إلّا مَعَ الأَمنِ وَالسُّرورِ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 370؛ الإختصاص، ص 243).
4- . ایشان در کلام دیگری می فرماید: رَفاهِیَةُ العَیشِ فِی الأَمنِ (غرر الحکم، ح 10253؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 271؛ مطالب السؤول، ص 50؛ بحار الأنوار، ج 78، ص 7).
5- . امام صادق(علیه السلام): النعیم فی الدنیا الأمن و صحّة الجسم (معانی الأخبار، ص 408).
6- . امام علی(علیه السلام): لا نِعمَةَ أهنَأُ مِنَ الأَمنِ (غرر الحکم، ح 10254؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 544).
7- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): نِعمَتانِ مَکفورتانِ الأَمنُ وَالعافِیَةُ (الخصال، ص 34؛ بحار الأنوار، ج 81، ص 170).
8- . (فَلْیَعْبُدُواْ رَبَّ هَذَا الْبَیْتِ * الَّذِی أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ وَ ءَامَنَهُم مِّنْ خَوْفِ) )سورۀ قریش، آیۀ 3 و 4).
9- . (وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنکُمْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَی لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنِی لَا یُشْرِکُونَ بِی شَیْاً) (سورۀ نور، آیۀ 55).
10- . (وَ إِذْ قَالَ إِبْرَ هِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا ءَامِنًا) (سورۀ بقره، آیۀ 126).
بنا بر این، دنیا و آخرت انسان، نیازمند برخورداری از امنیت زندگی است. امنیت را می توان یکی از اساسی ترین نیازهای انسان دانست. امام صادق(علیه السلام) در این باره می فرماید:
ثَلاثَةُ أشیاءَ یَحتاجُ النّاسُ طُرّاً إلَیها: الأَمنُ وَالعَدلُ وَالخَصبُ.(1)
سه چیز است که همۀ انسان ها به آن نیاز دارند: امنیت، عدالت و آبادانی.
پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) یکی از رسالت های خود را برقراری امنیت معرفی می کند.(2) امام علی(علیه السلام) نیز یکی از دلایل نیاز به حکومت را برقراری امنیت می داند تا مردم در سایۀ آن، راحت زندگی کنند.(3) اهمیت نعمتِ فراموش شدۀ امنیّت، تا حدّی است که روز قیامت، نسبت به پاسخگویی در برابر آن، توجّه و اهتمام ویژه ای وجود دارد. امامباقر(علیه السلام) ذیل آیۀ (ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ)(4) و در مقام تفسیر نعمت های مورد سؤال در قیامت، در ابتدا به نعمت پر ارزش امنیت اشاره می کند.(5)
دعا برای امنیت
از مواردی که در متون دینی در بارۀ امنیت وجود دارد، دعا و درخواست از خداوند متعال است. انسان از طریق دعا می تواند برای تأمین امنیت تلاش کند. این موضوع می تواند در مداخله های روان شناختی، مورد توجّه قرار گیرد.
امام زین العابدین(علیه السلام) برای طلب امنیت، در مناجاتش می گوید:
اللَّهُمَ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ وأبدِلنی... مِن مَرارَةِ خَوفِ الظّالِمینَ حَلاوَةَ الأَمَنَةِ.(6)
خداوندا! بر محمّد و خاندان او درود فرست و... تلخیِ ترس از ظالمان را به شیرینی امنیت، تبدیل کن.
ص: 230
1- . تحف العقول، ص 320؛ بحار الأنوار، ج 78، ص 232.
2- . ر.ک: مسند ابن حنبل، ج 4، ص 111؛ مسند الشامیّین، ج 2، ص 31.
3- . لابُدَّ لِلنّاسِ مِن أمیرٍ بَرٍّ أو فاجِرٍ، یَعمَلُ فی إمرَتِهِ المُؤمِنُ ویَستَمِتعُ فیهَا الکافِرُ، ویُبَلِّغُ اللَّهُ فیهَا الأَجَلَ ویُجمَعُ بِهِ الفَی ءُ ویُقاتَلُ بِهِ العَدُوُّ وتَأمَنُ بِهِ السُّبُلُ ویُؤخَذُ بِهِ لِلضَّعیفِ مِنَ القَوِیِّ، حَتّی یَستَریحَ بَرٌّ ویُستَراحُ مِن فاجِرٍ (نهج البلاغة، خطبه 40).
4- . سورۀ تکاثر، آیۀ 8.
5- . ر.ک: بحار الأنوار، ج 24، ص 54.
6- . الصحیفة السجادیة، دعای 20.
اللَّهُمَ وأعطِنِی السَّعَةَ فِی الرِّزقِ وَالأَمنَ فِی الوَطَنِ.(1)
خداوندا! به من، وسعت روزی و امنیت سرزمین را عطا فرما.
... وَامنُن عَلَیَّ بِالصِّحَّةِ وَالأَمنِ وَالسَّلامَةِ فی دینی وبَدَنی.(2)
... و با تن درستی و امنیت و سلامتی دین و بدن، بر من منّت گذار.
3. سلامت خوب
امام علی(علیه السلام) تصریح می فرماید که هیچ خیری در زندگی نیست، مگر با سلامت(3) و این نشان از رابطۀ تنگاتنگ سلامتی با رضایتمندی دارد. لذّت زندگی، هنگامی قابل درک است که انسان از نعمت سلامت، برخوردار باشد.(4) تن بیمار، زندگی را برای انسانْ تلخمی کند. اگر سلامت، وجود نداشته باشد، ثروتمندترین افراد نیز از زندگی خود لذّت نمی برند. لذّت سلامت، از هر لذّتی برتر است. همۀ لذّت ها هنگامی درک می شوند که انسان، سالم باشد. صِرف برخوردار بودن از بالاترین مقام، بهترین غذا، شیک ترین پوشاک، باشکوه ترین خانه، جدیدترین ماشین، بهترین خانواده و... لذّت آور نیست. لذّت باید احساس شود و این، هنگامی رخ می دهد که تن انسان، سالم باشد. تن بیمار از درک لذّت و زیبایی، ناتوان است. لذّت زندگی هنگامی احساس می شود که انسان از تن درستی برخوردار باشد.(5) اگر همۀ امکانات، فراهم باشد، ولی سلامت وجود نداشته باشد، لذّت انسان، کامل نمی گردد.(6) مثلاً لذّت غذای مطبوع، هنگامی درک می شود که انسان، سالم باشد.(7)
بنا بر این، سلامت، برترین نعمت هاست(8) و هیچ لذّتی گواراتر از آن نیست(9)؛ امّا با این
ص: 231
1- . إقبال الأعمال، ص 74؛ بحار الأنوار، ج 98، ص 91.
2- . الصحیفة السجادیة، دعای 23.
3- . لا خَیرَ فِی الحَیاةِ إلّا مَعَ الصِّحَّةِ (کتاب من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 368؛ الإختصاص، ص 244).
4- . امام صادق(علیه السلام): خمس من لم تکن له فیه لم یتهن بالعیش: الصحّة والأمن والغنی والقناعة والأنیس الموافق (الأمالی، صدوق، ص 291؛ المحاسن، ج 1، ص 9).
5- . امام علی(علیه السلام): بِالعافِیَةِ توجَدُ لَذَّةُ الحَیاةِ (غرر الحکم، ح 11155؛ عیون الحکم و المواعظ، ص188).
6- . امام علی(علیه السلام): بِالصِّحَّةِ تُستَکمَلُ اللَّذَّةُ (غرر الحکم، ح 11156؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 186).
7- . امام علی(علیه السلام): بِصِحَّةِ المَزاجِ توجَدُ لَذَّةُ الطَّعمِ (غرر الحکم، ح 11157؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 189).
8- . امام علی(علیه السلام): الصحة أفضل النعم (غرر الحکم، ح 11148؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 23).
9- . امام علی(علیه السلام) العافیة أَهنی النعم (غرر الحکم، ح 11149؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 31)؛ نیز می فرماید: الصحة أهنأ اللذتین (غرر الحکم، ح 11151).
حال، یکی از نعمت های فراموش شده است.(1) انسان، ارزش سلامت خود را درک نمی کند و پیوسته از نداشتن امکانات، نالان است، غافل از این که اگر نعمت سلامت نباشد، هیچ چیز برای انسان، لذّت بخش نخواهد بود.
4. شهر خوب
شهر، یکی از عناصر تأثیرگذار در زندگی انسان هاست. بخشی از خوبی زندگی را باید در خوبی شهر جستجو کرد. قرآن کریم، شهر خوب را یکی از آیات الهی بر می شمرد.(2) سکونت در شهری خوب است که چند ویژگی داشته باشد: هواى خوش و پاک؛ آب فراوان وگوارا؛ زمین پُربار.(3) هوا و آب خوب، هم برای فرد لازم است و هم برای کشاورزی و خاک خوب نیز برای کشاورزی، نیاز است. وقتی انسان در چنین فضایی زندگی کند، احساس خوبی خواهد داشت.
ویژگی دیگر، «رفاه و فراوانی نعمت» است. به فرمودۀ امام صادق(علیه السلام) رفاه و فراوانی نعمت، از چیزهایی است که همۀ مردم به آن نیاز دارند(4) و امام علی(علیه السلام) بیان می دارد شهری که رفاه و آبادانی در آن نباشد، خیری در آن نیست.(5) این نشان می دهد که وجود این شرایط، موجب خیر بودن زندگی خواهد شد و از این طریق می تواند به رضامندی کمک کند.
ویژگی دیگر شهر، وجود «طبیب حاذق» است. شهری که پزشک حاذق نداشته باشد، وقتی سلامت افراد به مخاطره می افتد، کسی نیست که آن را درمان کند و بهداشت را تضمین نماید. ویژگی دیگر، «حاکم خوب و مقبول» است که امور را سامان می دهد و
ص: 232
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): نعمتان مکفورتان: الأمن و العافیة (الخصال، ص34؛ بحار الأنوار، ج81، ص170).
2- . (وَالْبَلَدُ الطَّیّبُ یَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبّهِ وَالَّذِى خَبُثَ لَایَخْرُجُ إِلَّا نَکِدًا کَذَ لِکَ نُصَرّفُ الْآیتِ لِقَوْمٍ یَشْکُرُونَ) (سورۀ اعراف، آیۀ 58).
3- . امام صادق(علیه السلام): لا تَطیبُ السُّکنى إلّابِثَلاثٍ: الهَواءِ الطَّیِّبِ، وَالماءِ الغَزیرِ العَذبِ، وَالأَرضِ الخَوّارَة (تحف العقول، ص320؛ بحار الأنوار، ج75، ص234، ح46).
4- . امام صادق(علیه السلام): ثَلاثَةُ أشیاءَ یَحتاجُ النّاسُ طُرّاً إلَیها: الأَمنُ، وَالعَدلُ، وَالخِصب (تحف العقول، ص320؛ بحار الأنوار، ج78، ص234، ح44).
5- . الإمام علی(علیه السلام): شَرُّ البِلادِ بَلَدٌ لا أمنَ فیهِ ولا خِصبَ (غرر الحکم، ج4، ص165، ح5684؛ عیون الحکم و المواعظ، ص294، ح5253).
امنیت را بر قرار می سازد و شهر را برای زندگی خوب آماده می کند. این چیزی است که با نظام خوب نیز ارتباط پیدا می کند. ویژگی دیگر، وجود «دین شناس باتقوا» است که دین و ایمان انسان را پاسبانی کند.(1)
5. مسکن خوب
یکی از نیازمندی های انسان، «مکان» زندگی است. بشر، به خانه ای نیاز دارد تا در آن آرامگیرد. در ادبیات عرب، از خانه، به «مسکن» تعبیر می شود که از مادۀ «سکن» به معنای سکون و آرامش گرفته شده است.(2) خانه، محلّ آرام گرفتن انسان پس از مدّتی تلاش و کوشش است.
امام صادق(علیه السلام) یکی از عوامل آسایش انسان در دنیا را برخورداری از خانه ای وسیع بیان کرده است.(3) پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) نیز از آن به عنوان نعمت دنیا یاد کرده است.(4) وقتی از امام کاظم(علیه السلام) پرسیدند که: لذّت زندگی دنیا در چیست؟ یکی از اموری را که در پاسخ مطرح فرمود، «خانۀ وسیع» بود.(5)
درون مسجد الحرام، حلقه ای از بنی هاشم تشکیل شده بود که در آن، عباس بن محمّد و دیگران حضور داشتند. امام کاظم(علیه السلام) نیز در جمع آنان حضور داشت که صحبت از زندگی
ص: 233
1- . امام صادق(علیه السلام): لا یَستَغنی أهلُ کُلِّ بَلَدٍ عَن ثَلاثَةٍ یُفزَعُ إلَیهِم فی أمرِ دُنیاهُم وآخِرَتِهِم، فَإِن عَدِموا ذلِکَ کانوا هَمَجاً: فَقیهٌ عالِمٌ وَرِعٌ، وأَمیرٌ خَیِّرٌ مُطاعٌ، وطَبیبٌ بَصیرٌ ثِقَةٌ (تحف العقول، ص321؛ بحار الأنوار، ج78، ص235، ح59).
2- . الصحاح، ج 5، ص 2136 مادۀ «سکن»؛ لسان العرب، ج 13، ص 211 مادۀ «سکن».
3- . امام صادق(علیه السلام): ثلاثة للمؤمن فیها راحة: دار واسعة تواری عورته و سوء حاله...؛ سه چیز، مایۀ راحتی مؤمن است: خانۀ وسیعی که خانواده او را فراگیرد و دگرگونی حال او را از مردم پنهان سازد... (الکافی، ج6، ص 525؛ الخصال، ص 159؛ المحاسن، ج 2، ص 610).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): ثلاث من نعیم الدنیا:... والمنزل الواسع؛ سه چیز از نعمت های دنیاست:... و منزل بزرگ (کنز العمّال، ج3، ص259؛ المطالب العالیة، ج2، ص155).
5- . عن سعید، عن غیر واحد أن أبا الحسن(علیه السلام) سئل عن فضل عیش الدنیا، قال: سعة المنزل وکثرة المحبین (الکافی، ج 6، ص 526). عن بشر، قال: سمعت أبا الحسن(علیه السلام) یقول: العیش السعة فی المنزل، والفضل فی الخادم (المحاسن، ج 2، ص 611).
دنیا به میان آمد و هر یک در بارۀ آن، چیزی گفتند. حاضران، نظر امام کاظم(علیه السلام) را پرسیدند و ایشان از وسعت منزل به عنوان یکی از عوامل خوش بختی در زندگی یاد کرد.(1) پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید: از خوش بختی انسان مسلمان، این است که از خانه ای وسیع برخوردار باشد.(2) در جای دیگری، ایشان از سه چیزبه عنوان لذّت زندگی یاد کرده است که یکی از آنها وسعت خانه است.(3) امام علی(علیه السلام) از خانه وسیع به عنوان بهشت دنیایی یاد کرده است.(4) امام صادق(صلی الله علیه وآله) نیز می فرماید: «برای مؤمن، در وسعت خانه اش آسایش نهاده شده است».(5)
منزل کوچک نمی تواند آسایش انسان را تأمین کند. انتظاری که از خانه می رود، این است که مایۀ راحتی و آسایش باشد و این، هنگامی محقّق می شود که فضای کافی وجود داشته باشد. اگر فضای خانه، ناکافی باشد، خود به عاملی برای نارضایتی تبدیل می شود.(6)
امام باقر(علیه السلام) کوچک بودن خانه را از شقاوت زندگی می داند.(7) امام کاظم(علیه السلام) برای یکی از خادمان خود، خانه ای خرید و از او خواست که به آن جا نقل مکان کند و فرمود: «خانۀ تو کوچک است»؛ امّا با کمال تعجّب، وی با این بهانه که این خانه را پدرم برایم ساخته است، از رفتن به منزل جدید خودداری کرد! امام(علیه السلام) در پاسخ وی فرمود: «اگر پدر تو نابخردی کرده
ص: 234
1- . عن المفضل، أن أبا الحسن(علیه السلام) کان یثنى علیه. وقال بشر: کان أبو الحسن(علیه السلام) فی مسجد الحرام فی حلقة بنی هاشم، وفیها العباس بن محمد وغیره فتذاکروا عیش الدنیا، فذکر کل واحد منهم معنى فسئل أبو الحسن(علیه السلام) فقال: سعة فی المنزل، وفضل فی الخادم (همان جا).
2- . مِن سَعادَةِ المَرءِ المُسلِمِ المَسکَنُ الواسِعُ (الکافی، ج 6، ص 526؛ الخصال، ج 1، ص 183؛ المحاسن، ج 2، ص 611). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): من سعادة المرء أن یتسع منزله؛ از خوش بختی مرد، آن است که منزل او وسیع باشد (المحاسن، ج 2، ص 610). امام صادق(علیه السلام): من السعادة سعة المنزل؛ وسعت خانه، از خوش بختی است (الکافی، ج 6، ص 525؛ مکارم الأخلاق، ص125؛ المحاسن، ج 2، ص 610).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): العیش فی ثلاثة: دار قوراء... (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص361؛ الخصال، ج 1، ص 125). امام کاظم(علیه السلام): العیش السعة فی المنازل والفضل فی الخدم (الکافی، ج 6، ص 526؛ المحاسن، ج 2، ص 611؛ مکارم الأخلاق، ص 125).
4- . المَنزِلُ البَهِیُّ أحَدُ الجَنَّتَینِ (غرر الحکم، ح 11027؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 26).
5- . لِلمُؤمِنِ راحَةٌ فی سَعَةِ المَنزِلِ (المحاسن، ج 2، ص 611؛ مکارم الأخلاق، ص 125).
6- . امام علی(علیه السلام) می فرماید: مَن ضاقَت ساحَتُهُ قَلَّت راحَتُهُ (غرر الحکم، ح 5706).
7- . مِن شَقاءِ العَیشِ ضیقُ المَنزلِ (الکافی، ج 6، ص 526؛ المحاسن، ج 2، ص 611).
است، تو هم باید مثل او باشی؟!».(1)
البته وقتی صحبت از خانۀ وسیع می شود، اندازه ای دارد. مراد، داشتن کاخ یا ساختن قصر نیست؛ برخورداری از خانه ای است که به اندازۀ نیاز و کفایت باشد. خانه های اشرافی و قصرگونه، روی دیگری از سکّه نارضایتی از زندگی است. همان گونه که خانۀ کوچک، موجب سلب آرامش و آسایش می گردد، خانه های اشرافی نیز آرامش و آسایش را از انسان می گیرند.آنچه مایۀ آرامش است، خانه ای است که به اندازۀ نیاز خانواده باشد. البته میزان نیازهای واقعی در خانواده ها متفاوت است؛ ولی مهم این است که خانه، به اندازۀ نیاز باشد و نه بیشتر.
گاهی موارد، خانه از کارکرد خود خارج می شود و چهرۀ دیگری به خود می گیرد. قرآن در بیان ویژگی های برخی تمدن های نابودشده، از خانه های آنان به عنوان «خانۀ فخر و جاودانگی» یاد می کند.(2) این الگوی خانه سازی، تمام هدف و معنای زندگی را تشکیل می دهد و انسان را از امور بسیار مهم تری باز می دارد و بدین سان، مایۀ حسرت و افسوس وی می گردد. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در بارۀ این گروه می فرماید: «بنا می کنند آنچه را ساکن نمی شوند و جمع می کنند آنچه را نمی خورند».(3)
یکی از راه های جلوگیری از نارضایتی های آینده، بسنده کردن به خانه های متناسب با نیاز است.(4) هرگاه خداوند متعال بخواهد کسی را خوار گرداند، مال او را در ساختمان سازی مصرف می کند.(5) در پاره ای موارد، خانه سازی اشرافی و اسراف در ساختمان سازی، وسیله ای برای انتقام خداوند از مال حرام است.(6) از این رو، یکی از عذاب های انسان، ساختن بناهایی دانسته شده که انسان از آنها استفاده ای نمی کند و
ص: 235
1- . الکافی، ج 6، ص 525؛ المحاسن، ج 2، ص 611.
2- . (أَتَبْنُونَ بِکُلِّ رِیعٍ ءَایَةً تَعْبَثُونَ وَ تَتَّخِذُونَ مَصَانِعَ لَعَلَّکُمْ تَخْلُدُونَ) (سورۀ شعرا، آیۀ 128 - 129).
3- . تَبنونَ ما لا تَسکنُونُ وتَجمَعون ما لا تَأکُلونَ (مسند الشهاب، ج 1، ص 345؛ کنز الفوائد، ج 1، ص 344؛ أعلام الدین، ص 365؛ بحار الأنوار، ج 73، ص81).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): لا تَبنوا ما لا تَسکُنونَ (الکافی، ج 2، ص 48؛ الخصال، ج 1، ص 146؛ المحاسن، ج 1، ص 226).
5- . إذا أرادَ اللَّهُ بِعَبدٍ هَواناً أنفَقَ مالَهُ فِی البُنیانِ (مستدرک الوسائل، ج3، ص 455؛ المعجم الأوسط، ج 8، ص 381).
6- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ للَّهِ(عزوجل) بِقاعاً تُسَمَّی المُنتَقِماتِ؛ فَإِذا کَسَبَ الرَّجُلُ المالَ مِن حَرامٍ سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیهِ الماءَ وَالطّینَ ثُمَّ لا یُمتِعُهُ بِهِ (الفردوس، ج 1، ص 186). نیز، ر.ک: الکافی، ج 6، ص 532. امام صادق(علیه السلام): مَن کَسَبَ مالاً مِن غَیرِ حِلِّهِ سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیهِ البِناءَ وَالماءَ وَالطّینَ (الکافی، ج 6، ص 531؛ الخصال، ج 1، ص 159؛ المحاسن، ج 2، ص 608). نیز، ر.ک: مکارم الأخلاق، ص127.
روز قیامت، وبال گردن اوست.(1)روزی پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) خطاب به اصحاب خود فرمود: «هر که ساختمانی را به خاطر دیدن و شنیدن [و تحسین] دیگران بنا کند، روز قیامت، آن را در حالی که یکپارچه آتش سوزان است، از زمین هفتم، حمل می کند. سپس همانند طوقی بر گردن او افکنده می شود و به آتش دوزخ می افتد و جز در قعر دوزخ، جای نمی گیرد، مگر این که توبه کند». حاضران پرسیدند: چگونه ساختمانی را برای دیدن و شنیدن دیگران می سازد؟ پیامبر(صلی الله علیه وآله) در پاسخ فرمود: «بیشتر از آنچه نیاز دارد، می سازد تا بر همسایگانش برتری یابد و بر برادرانش فخرفروشی کند».(2)
بنا بر این، در فرهنگ دین، همان گونه که نسبت به داشتن خانۀ وسیع تشویق شده است، از ساختن خانه های بیش از نیاز نیز به شدّت نهی شده است.(3) داشتن خانه های وسیع، به معنای اسراف و اشرافیت در خانه سازی نیست. مراد از خانۀ وسیع، خانه ای است که همۀ نیازهای منطقی و معمول و متعارفِ یک خانواده را به راحتی پاسخ بگوید.
گذشته از کوچک بودن خانه، «دائمی نبودن» آن از دیگر عوامل تنیدگی است.
ص: 236
1- . امام علی(علیه السلام): و من العناء ان المرء یجمع ما لا یأکل و یبنی ما لا یسکن. ثمّ یخرج إلی اللَّه تعالی لا مالاً حمل و لا بناء نقل (نهج البلاغة، خطبۀ 114). نیز، ر.ک: الأمالی، طوسی، ص 443؛ تحف العقول، ص 218. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن بَنی بِناءً أکثَرَ مِمّا یَحتاجُ إلَیهِ کانَ عَلَیهِ وَبالاً یَومَ القِیامَةِ (شعب الإیمان، ج 7، ص 391؛ کنز العمّال، ج 15، ص 406). همچنین می فرماید: مَن بَنی فَوقَ ما یَکفیهِ کُلِّفَ أن یَحمِلَهُ یَومَ القِیامَةِ عَلی عُنُقِهِ (المعجم الکبیر، ج 10، ص 151، ح 10287؛ کنز العمّال، ج 15، ص 406؛ حلیة الأولیاء، ج 8، ص 246)؛ نیز، ر.ک: المحاسن، ج 2، ص 608.
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن بَنی بُنیاناً رِیاءً وسُمعَةً، حَمَلَهُ یَومَ القِیامَةِ مِنَ الأَرضِ السّابِعَةِ وهُوَ نارٌ تَشتَعِلُ ثُمَّ یُطَوَّقُ فی عُنُقِهِ ویُلقی فِی النّارِ فَلا یَحبِسُهُ شَی ءٌ مِنها دونَ قَعرِها إلّا أن یَتوبَ. قیل: یا رسول اللّه کیف یبنى ریاء وسمعة؟ قال: یَبنی فَضلاً عَلی ما یَکفیهِ استِطالَةً مِنهُ عَلی جیرانِهِ ومُباهاةً لِإِخوانِهِ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 11؛ الأمالی، صدوق، ص 426؛ ثواب الأعمال، ص 280).
3- . برای مطالعۀ بیشتر، ر.ک: مسند ابی یعلی، ج 4، ص 236؛ سنن أبی داوود، ج 4، ص 360؛ الفردوس، ج3، ص 357؛ مکارم الأخلاق، ج 1، ص 275 و 276؛ الکافی، ج 6، ص 531؛ المحاسن، ج 2، ص 445 و 446؛ الطبقات الکبری، ج 8، ص 168؛ سنن ابن ماجة، ج 2، ص 1393؛ مسند ابن حنبل، ج 4، ص 439؛ تنبیه الخواطر، ج 1، ص 71.
اجاره نشینی و خانه به دوشی، از نمونه های این عامل است. مسئلۀ ثابت نبودن محل های سکونت نیز از همین قبیل است. برخی به دلایلی به طور مکرّر، محل سکونت آنان تغییر می کند. تافلر در کتاب شوک آینده، از چیزی به نام «مرگ تداوم» یاد می کند و معتقد استکه: زندگی امروز، زندگی ناپایداری است و انسان ها پیوسته جابه جا می شوند. وی در فصل پنجم کتابش تحت عنوان «خانه به دوشان جدید» می نویسد:
هرگز در طول تاریخ، فاصله ها و مسافت ها تا به این اندازه، بی اهمّیت نبوده اند... در تمام جوامعی که سطح تکنولوژی (فنّاوری) آنها بالاست و بویژه در جوامعی که من، آنها را «مردم آینده» نامیده ام، نقل مکان و مسافرت و اسکان مجدّد خانواده ها به شکل طبیعت ثانوی درآمده است. چنانچه بخواهیم این امر را مجسّم کنیم، می توانیم بگوییم که همان طور که کلینکس و قوطی آب جو را پس از مصرف به دور می افکنیم، مکان ها را نیز پس از استفاده به دور می اندازیم. ما اکنون شاهد سقوط تاریخی و بی ارزش شدن اهمیت مکان ها در زندگی بشر هستیم. ما اکنون نژاد جدیدی از خانه به دوشان را می پرورانیم و نادرند کسانی که گستردگی و اهمیت مهاجرت ها را دریابند.(1)
ناپایدار بودن محل سکونت، آسیب های روانی فراوانی را به همراه دارد. تا زندگی آنان آرام می گیرد، باید به فکر تغییر مکان و یافتن مکان جدید باشند و با هر تغییر مکان، رشته های ارتباط با همسایه ها از هم گسیخته می شود و یا از اساس، ارتباط قوی و مستحکمی برقرار نمی شود و این، به امنیت روانی افراد، ضربه می زند. بررسی پیامدهای مکرّر تغییر مکان، بحث دیگری را می طلبد و در این جا نکتۀ مهم این است که پدیدۀ یادشده، موجب افزایش تنیدگی ها و کاهش آسایش زندگی ها می گردد و بدین سان، میزان رضایت از زندگی را کاهش می دهد. یکی از تلخی های زندگی، انتقال از خانه ای به خانۀ دیگر است.(2) بنا بر این، برخورداری از خانه ای ثابت که دست کم، مدّت زیادی تغییر نکند، از عوامل رضایت از زندگی است.
ص: 237
1- . شوک آینده، ص 75.
2- . امام صادق(علیه السلام): مِن مُرِّ العَیشِ النُّقلَةُ مِن دارٍ إلی دارٍ (الکافی، ج 6، ص 531؛ وسائل الشیعة، ج 17، ص 438، ح 22936).
6. وسیلۀ نقلیۀ خوب
زندگی، همراه با حرکت و نقل و انتقال است. برای تجارت باید از نقطه ای به نقطۀ دیگریحرکت کرد و کالاهای تجاری را حمل نمود. برای صلۀ رحم باید به سمت مکان استقرار آنان رفت. برای تفریح و استفاده از طبیعت، باید از جایی به جایی رفت. سکون و توقّف در یک نقطۀ جغرافیایی، ناممکن است. همیشه میان ما و مکان هایی که به نوعی با آنها کار سر و داریم، «فاصله» وجود دارد؛ لذا انسان، به وسیله ای نیاز دارد تا این فاصله را کم کند و مشقّت راه را اندک سازد. این جاست که وسیلۀ نقلیه و ضرورت آن معنا می یابد. یکی از عوامل راحتی و آسایش زندگی، برخورداری از وسیله ای مجهّز و آماده است. در گذشته که وسایل نقلیۀ موتوری وجود نداشتند، حیواناتی همانند اسب، این مأموریت را بر عهده داشتند. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) یکی از عوامل راحتی زندگی را داشتن اسبی چابک می داند.(1)
7. شغل خوب
یکی از جنبه های زندگی، «کار کردن» است. گروهی از انسان ها خوش بختی را در این می دانند که هر وقت، هر چه را خواستند، آماده باشد و برای تهیۀ آن، به صرف وقت و تحمّل رنج و زحمت، نیازی نباشد. در این دیدگاه نباید میان خواسته و تحقّق آن، «فاصلۀ زمانی» وجود داشته باشد. همچنین نباید میان این دو، حلقۀ گم شده ای به نام «کار و تلاش» وجود داشته باشد. این گروه، نه حوصلۀ تحمّل گذشت زمان را دارند و نه توان به زحمت انداختن تن را؛ همه چیز باید «فوراً» و «بدون زحمت» به دست آید. این تفکّر، مخصوص کسانی است که می خواهند یک شبه، ره صدساله را بپیمایند. این مسئله، بیشتر در میان جوانان دیده می شود. جوان امروز، کار را زحمت زندگی می داند و حال آن که کار، یکی از ارزش های زندگی است. زندگی زوج های جوانی که تشکیل خانواده می دهند، از این بُعد نیز آسیب پذیر است.
ص: 238
1- . یا علی! العیش فی ثلاثة: دار قوراء، و جاریة حسناء، و فرس قباء (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 358؛ الخصال، ج 1، ص 126؛ السرائر، ج3، ص 618). امام علی(علیه السلام) می فرماید: المَرکَبُ الهَنی ءُ أحَدُ الرّاحَتَینِ (غرر الحکم، ح 7554).
بشر، موجودی نیازمند است و یکی از لذّت های زندگی، برآورده شدن نیازهای ویاست. از این رو، خداوند متعال، آنچه را برای رفع نیاز او لازم است، در «طبیعت» قرار داده است.(1) گذشته از حکمت الهی در تأمین مواد لازم برای نیازهای بشر، نکتۀ دیگر، طبقه بندی نیازها از جهت ضرورت آن برای بقای حیات است. هر چه نیاز انسان به چیزی، ضروری تر و حیاتی تر باشد، خداوند، دستیابی به آن را نیز آسان تر قرار داده است و هر چه از درجۀ ضرورت آن کاسته شود، دستیابی به آن، به واسطه نیاز دارد. ضروری ترین نیاز حیات، «هوا» است؛ از این رو، به فراوانی در طبیعت وجود دارد و، بدون هیچ واسطه ای قابل دستیابی است. کافی است تنفّسی صورت گیرد و هوا به بدن برسد.
پس از آن، «آب» قرار دارد که نسبت به هوا، ضرورت کمتری دارد؛ امّا نسبت به خوراکی ها از اهمیت بیشتری برخوردار است. این مطلب را می توان در میزان تحمّل انسان مشاهده کرد. شکیبایی انسان بر گرسنگی، بیشتر از صبر او بر تشنگی است؛ زیرا بدن انسان به آب، بیشتر از غذا نیازمند است. گذشته از نوشیدن، انسان در اموری همانند شستشوی لباس و ظروف، سیراب کردن حیوانات و آبیاری کشتزارها نیز به آب نیاز دارد.
به خاطر همین نیازهای فراوان، آب به راحتی در دسترس انسان قرار گرفت تا وی برای به دست آوردن آن، به دشواری و رنج نیفتد؛ امّا تأمین دیگر نیازها، مثل: خوراک، پوشاک، مسکن و... جز با تلاش و کوشش به دست نمی آید، تا انسان به خاطر بی کاری و بطالت، در مستی و فساد غوطه ور نشود. همان گونه که کودک بی کار، به خود و خانواده اش آسیب می رساند، انسان بی کار نیز بر اثر سرمستی و خوش حالی، باعث زیان خود و نزدیکانش می گردد. این حقیقت را به روشنی می توان در زندگی کسانی که در رفاه و خوشی و بی نیازی، بزرگ شده اند، دید.(2)
ص: 239
1- . امام صادق(علیه السلام) در این باره به مُفضَّل بن عمر می فرماید: یا مُفَضَّلُ! فَکِّر فی هذِهِ الأَشیاءِ الَّتی تَراها مَوجودَةً مُعَدَّةً فِی العالَمِ مِن مَآرِبِهِم، فَالتُّرابُ لِلبِناءِ، وَالحَدیدُ لِلصَّناعاتِ، وَالخَشَبُ لِلسُّفُنِ وغَیرِها، وَالحِجارَةُ، لِلأَرحاءِ وغَیرِها، وَالنُّحاسُ لِلأَوانی، وَالذَّهَبُ وَالفِضَّةُ لِلمُعامَلَةِ، وَالجَوهَرُ لِلذَّخیرَةِ، وَالحُبوبُ لِلغِذاءِ، وَالثِّمارُ لِلتَّفَکُّهِ، وَاللَّحمُ لِلمَأکَلِ، وَالطّیبُ لِلتَّلَذُّذِ، وَالأَدوِیَةُ لِلتَّصحیحِ، وَالدَّوابُ لِلحُمولَةِ، وَالحَطَبُ لِلتَّوَقُّدِ، وَالرَّمادُ لِلکِلسِ، وَالرَّملُ لِلأَرضِ، وکَم عَسی أن یُحصِیَ المُحصی مِن هذا وشِبهِهِ (توحید المفضّل، ص 85؛ بحار الأنوار، ج3، ص 86).
2- . ر.ک: توحید المفضّل، ص 87؛ بحار الأنوار، ج3، ص 87.
بی کاری، سرانجام خوبی ندارد. اگر یک زندگی در نهایت، به تباهی و بدعاقبتی بینجامد، نمی توان آن را زندگی موفّق دانست. زندگی موفّق، آن نیست که اکنون در راحتی و خوشی باشیم، ولی آینده ای تلخ را رقم بزنیم. زندگی موفّق، آن است که آیندۀ خود را تضمین کرده باشیم. کدام یک بهتر است: خوشی، راحتی و بی زحمتی امروز، در برابر بدعاقبتی فردا؟! یا زندگی همراه با تلاش، امّا آتیه دار؟! کار و تلاش، برآورندۀ نیاز و پس انداز خوش بختی برای فرداست. پس زندگی بی زحمت، زندگی همراه با رضایت نیست.
کار و شادابی
کار کردن، یکی از نیازهای روان شناختی انسان است. شاید تعجّب کنید و تصوّر نمایید که کار کردن، در زمرۀ امور اقتصادی قرار می گیرد؛ امّا واقعیّت این است که کار، یکی از نیازهای روحی و روانی انسان نیز هست. اگر کار نباشد، نشاط و شادابی از میان خواهد رفت و زندگی، خسته کننده و ملال آور می گردد. اگر کار، یک نیاز باشد که هست، برآورده نساختن آن، موجب ناراحتی های روحی و روانی خواهد شد. امام صادق(علیه السلام) می فرماید:
اگر تمام نیازهای انسان، آماده بود، زندگی برایش گوارا نبود و از آن، هیچ لذّتی نمی برد. آیا نمی بینی اگر کسی مدّتی میهمان باشد و تمام نیازهای خوراکی و نوشیدنی و کاری او را برآورده سازند، هر آینه از بی کاری آزرده می شود و نفسش با او به نزاع برمی خیزد که باید به کاری مشغول گردد. حال اگر نیاز انسان در تمام عمر، برآورده باشد و هیچ نیازی نداشته باشد، چه خواهد شد؟! پس بهترین تدبیر در آنچه برای انسان آفریده شده، این است که جایی برای تلاش نیز قرار داده شود تا بی کاری، او را به رنج نیندازد.(1)
بنا بر این، زندگی بدون کار، ملال آور و خسته کننده است و کار و تلاش، یکی ازارزش های مهم زندگی است.
ص: 240
1- . لَو کُفِیَ النّاسُ کُلَّ ما یَحتاجونَ إلَیهِ لَما تَهَنَّؤوا بِالعَیشِ ولا وَجَدوا لَهُ لَذَّةً. ألا تَری لَو أنَّ امرَءاً نَزَلَ بِقَومٍ فَأَقام حیناً بَلَغَ جَمیعَ ما یَحتاجُ إلَیهِ مِن مَطعَمٍ ومَشرَبٍ وخِدمَةٍ لَتَبَرَّمَ بِالفَراغِ ونازَعَتهُ نَفسُهُ إلَی التَّشاغُلِ بِشَی ءٍ ؟ فَکَیفَ لَو کانَ طولُ عُمُرِهِ مَکفِیّاً لا یَحتاجُ إلی شَی ءٍ ! وکانَ مِن صَوابِ التَّدبیرِ فی هذِهِ الأَشیاءِ الَّتی خُلِقَت لِلإِنسانِ أن جُعِلَ لَهُ فیها مَوضِعُ شُغُلٍ لِکَیلا تَبَرَّمَهُ البِطالَةُ ولِتَکُفَّهُ عَن تَعاطی ما لا یَنالُهُ ولا خَیرَ فیهِ إن نالَهُ (توحید المفضّل، ص 85؛ بحار الأنوار، ج3، ص 86).
8. خواب خوب
زمان، به دو قسمت شب و روز تقسیم شده است. روز، برای تلاش و فعالیت و کسب روزی، و شب، برای استراحت و برطرف کردن خستگی. اگر شب برای استراحت و رفع خستگی قرار داده نمی شد، کار مداوم و خستگی های پیاپی، جسم انسان را فرسوده می کرد.
همان گونه که در بحث لذّت کار مطرح کردیم، تلاش و فعالیت، یکی از عوامل آرامش و بهداشت روان است؛ امّا کار و تلاش مستمر هم، موجب خستگی جسمانی و روانی می گردد. از این رو، انسان در کنار کار، به استراحت نیز نیاز دارد. خواب و استراحت اگر به درستی انجام شود، نقش مؤثّری در آرامش روانی انسان ها دارد. در نتیجه، بر میزان رضایت از زندگی افراد خواهد افزود و نباید به سادگی از کنار آن گذشت. خداوند در قرآن کریم، خواب را مایۀ راحتی و آسایش معرفی کرده است.(1) شب، همانند رواَندازی است که انسان را در برمی گیرد و انسان، چون به خواب می رود، آسوده می گردد. علّامه طباطبایی، سبات (آسایش) را به معنای راحتی و رها شدن می داند؛ زیرا خواب، باعث آرامش و آسودگی قوای جسمانی از خستگی و رنجی می شود که در هنگام بیداری، بر اثر تصرّفات نفس در بدن، عارض می شود.(2)
قرآن در جای دیگری نیز به آرام بخش بودن شب (سکونت)، اشاره کرده است.(3) در همۀ این آیات، تأکید شده که در نظام هستی، شب برای تأمین آرامش به وجود آمده و این کار، به دست خداوند انجام شده است و بشر، هیچ دخالتی در آن ندارد.(4) خداوند متعال، این را ازرحمت خداوند دانسته است.(5) به راستی اگر این رحمت الهی، نصیب انسان نمی شد، چه
ص: 241
1- . (وَ جَعَلْنَا نَوْمَکُمْ سُبَاتًا) (سوره نبأ، آیۀ 9). (وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الَّیْلَ لِبَاسًا وَ النَّوْمَ سُبَاتًا) (سورۀ فرقان، آیۀ 47).
2- . المیزان، ج 20، ص 162.
3- . (هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الَّیْلَ لِتَسْکُنُواْ فِیهِ) (سورۀ یونس، آیۀ 67). نیز، ر.ک: سورۀ نمل، آیۀ 86؛ سورۀ غافر، آیۀ 61). (فَالِقُ الْإِصْبَاحِ وَجَعَلَ الَّیْلَ سَکَنًا) (سورۀ انعام، آیه 96).
4- . ر.ک: الکافی، ج 1، ص 164، ح 1؛ الخصال، ج 1، ص 325.
5- . (وَ مِن رَّحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ الَّیْلَ وَ النَّهَارَ لِتَسْکُنُواْ فِیهِ وَ لِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ) (سورۀ قصص، آیۀ 73).
وضعیتی پیش می آمد؟! زندگی بدون شب و خواب، زندگی پر از درد و رنج و خستگی می بود و در این صورت، صحبت از آرامش و رضایت از زندگی، بی معنا می گشت.(1)
امام صادق(علیه السلام) به مفضّل بن عمر می فرماید:
ای مفضّل! در طلوع و غروب آفتاب، به خاطر پدید آمدن و چرخش شب و روز، اندیشه کن. اگر طلوع خورشید نبود، کار جهانْ یکسره درهم می شد و مردم، قادر به زندگی و رسیدن به امور خود نبودند. دنیا تاریکستانی به زیان آنان بود و بدون نور، زندگی، گوارا نبود و از آن لذّت نمی بردند. نیاز به طلوع خورشید پیداست و به شرح بیش از این، نیازی نیست؛ ولی در راز غروب خورشید، اندیشه کن! اگر غروب نبود، مردم، آرامش و قرار نداشتند، حال آن که اینان بیش از هر چیز، به آرامش و استراحت جسم و جان و حواس و مهلت یافتن هاضمه برای هضم غذا و رساندن غذا به تمام اعضا نیازمندند.(2)
امام زین العابدین(علیه السلام) بر این باور است که خداوند متعال شب را برای انسان آفرید تا در آن از حرکت های رنج آور و جنب و جوش های کار، آرامش یابد و آسایش و خواب آن را لباسی قرار داد که بپوشد تا برای شان مایۀ آسودگی و نیرومندی گردد و به لذّت و شهوت دست یابد.(3) پس خداوند، شب و خواب را مایۀ آسایش روانی و نیرومندی جسمانی(4) قرار داد و همین، نقش مؤثّری در لذّت و رضایت از زندگی دارد. امام باقر(علیه السلام) در بارۀ انسان های شب زنده دار و اهل عبادت می فرماید: «شاید تو می پنداری که این گروه، اهل خوابیدن نبودند؟... لازم است بدن را [با خوابیدن] آسوده سازی تا روح، از آن خارج شود. هنگامی که روح از بدن خارج شود، بدن، استراحت می کند و روح، در حالیبرمی گردد که بدن، قدرت کار کردن دارد».(5)
ص: 242
1- . (قُلْ أَرَءَیْتُمْ إِن جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ النَّهَارَ سَرْمَدًا إِلَی یَوْمِ الْقِیَمَةِ مَنْ إِلَهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُم بِلَیْلٍ تَسْکُنُونَ فِیهِ أَفَلَا تُبْصِرُونَ) (سورۀ قصص، آیه 72).
2- . توحید المفضّل، ص 128؛ بحار الأنوار، ج 58، ص 175.
3- . فَخَلَقَ لَهُمُ اللَّیلَ لِیَسکُنوا فیهِ مِن حَرَکاتِ التَّعَبِ ونَهَضاتِ النَّصَبِ وجَعَلَهُ لِباساً لِیَلبَسوا مِن راحَتِهِ ومَنامِهِ فَیَکونَ ذلِکَ لَهُم جَماماً وقُوَّةً ولِیَنالوا بِهِ لَذَّةً وشَهوَةً (الصحیفة السجادیة، ص 39؛ مصباح المتهجّد، ص 245، ح 361؛ بحار الأنوار، ج 58، ص 199).
4- . إذا نعست فنم فان ذلک مصحة للبدن (فقه الرضا، ص 340؛ بحار الأنوار، ج62، ص 261، ح 5).
5- . لَعَلَّکَ تَری أنَّ القَومَ لَم یَکونوا یَنامونَ... لابُدَّ لِهذَا البَدَنِ أن تُریحَهُ حَتّی یَخرُجَ نَفسُهُ، فَإِذا خَرَجَ النَّفسُ استَراحَ البَدَنُ ورَجَعَتِ الرّوحُ فیهِ وفیهِ قُوَّةٌ عَلَی العَمَلِ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 481، ح 1391؛ علل الشرائع، ج 2، ص 365، ح 4).
بنا بر این، یکی از عوامل آسایش زندگی، «خواب» است.(1) خوابیدنِ به اندازه و به موقع، نقش مهمّی در رضایت از زندگی دارد. نباید خواب و استراحت - خصوصاً هنگام شب - را بی اهمیت دانست. زندگی امروز، خواب و استراحت ما را دچار اختلال کرده است. کم خوابی، بدخوابی، سر و صدا و... از عواملی هستند که موجب اختلال در خواب می شوند. با تنظیم خواب می توان از زندگی، بهتر استفاده کرد و لذّت بیشتری از آن برد و بدین سان، از زندگی، احساس رضایت بیشتری داشت و شادتر زیست.
خلاصۀ فصل
یک معیشت خوب، ابعاد گوناگونی دارد. یک بُعد آن، «تأمین روزی» است. بدون روزی، نمی توان زندگی خوبی داشت. بُعد دیگر، «امنیت» است. در شرایط ناامنی، احساس آرامش از بین خواهد رفت. بُعد دیگر، «سلامتی فرد» است. بدن سالم، امکان استفادۀ بهتر از زندگی را به انسان می دهد. زندگی برای انسان بیمار، تلخ و دردآور است. بُعد دیگر، «محلّ سکونت» است. شهر محلّ سکونت باید خوش آب و هوا، آباد، و برخوردار از امکانات لازم برای یک زندگی خوب باشد. فقدان این ویژگی ها موجب از بین رفتن زمینۀ رضامندی می شود. بُعد دیگر، «مسکن» است. خانه، جایی است که انسان در آن آرام می گیرد. لذا مسکن باید وسیع و برخوردار از امکانات لازم باشد. بُعد دیگر، «وسیلۀ نقلیه» است. حرکت و جابه جایی، لازمۀ زندگی است. اگر انسان فاقد وسیلۀ نقلیه باشد یا وسیلۀ نامناسب داشته باشد، بخشی از شاخصه های زندگی خوب را ندارد. بُعد دیگر، «اشتغال خوب» است. کار و تلاش، هم نیاز روانی انسان و هم تأمین کنندۀ نیازهای مادی زندگی است. از این رو داشتن شغل خوب، موجب احساس رضامندی خواهد شد.نکتۀ مهم این که همۀ اینها در چارچوب تقدیر محقّق می شوند. لذا بعد از تلاش فرد، اگر آنچه مناسب است تحقّق نیافت، در آن صورت باید از روش های مقابله با فشارهای روانی (صبر) برای کاهش ناخوشایندی استفاده کرد.
ص: 243
1- . امام صادق(علیه السلام): النوم راحة للجسد (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 402؛ الأمالی، صدوق، ص441).
فصل هشتم: رضایت اجتماعی
اشاره
مراد از رضایت اجتماعی، رضایت از روابط با دیگران است. تنهایی برای انسان، تلخ و آزاردهنده است. انسان، دوست دارد با دیگران باشد و با آنان رابطه برقرار کند. این، یک نیاز عاطفی است. انسان تنها، احساس خلأ می کند؛ احساس دردآوری که هیچ چیز حتّی ثروت و شهرت و ریاست، آن را پر نمی کند. رابرت بولتون در کتاب خود به نام روان شناسی روابط انسانی، بحثی دارد تحت عنوان «درد تنهایی». وی معتقد است که امروزه بسیاری از افراد، آرزو می کنند با دیگران رابطه ای صمیمی داشته باشند، ولی از آن محروم اند. وی از قول یکی از روان پزشکان امریکا نقل می کند که در جامعۀ ما، عمیق ترین مشکل مردم، تنهایی و انزواست. وی بر این باور است که تنها بودن، دو نوع است: نخست، «عزلت» که می تواند تنهایی کامل، سازنده و مسرت بخشی باشد و دوم، «تنهایی» که نوعی بی کسی دردآور، مرده و پوچ است و این تنهایی حتّی ممکن است در میان جمعیت نیز روی دهد.(1)
امروز، در روابط اجتماعی، شاهد پدیده ای هستیم با عنوان «مجاورت بدون صمیمیت».(2) انسان ها در کنار یکدیگرند، امّا محبّت و صمیمیت، در میان آنان وجود ندارد. اُنس با دیگران، یکی از نیازهای جدّی بشر است. ما نه برای تأمین نیازهای مادی زندگی، بلکه برای تأمین نیازهای عاطفی مان، به اُنس گرفتن با دیگران نیازمندیم. بنا بر این، اُنس و صمیمیت، یکی از عوامل مهم در رضامندی و شادکامی است. در ادامه به برخی از قلمروهای این موضوع اشاره می کنیم.
ص: 245
1- . روان شناسی روابط انسانی، ص 25.
2- . همان، ص 26.
1. خانوادۀ خوب
اشاره
خانواده یکی از ابعاد مهم زندگی است. زندگی خوب وقتی تحقّق می یابد که خانوادۀ خوب نیز وجود داشته باشد. بدون خانوادۀ خوب، زندگی ناقص خواهد بود و رضامندی دور از دسترس می شود. خانوادۀ خوب، چند بُعد دارد: یکی افراد آن هستند که شامل همسر و فرزندان می شود. دیگری نحوۀ تعامل همسران با یکدیگر است که خانوادۀ خوب را رقم می زند. در ادامه به بررسی این موضوع می پردازیم.
الف - همسر خوب
اشاره
خداوند متعال، انسان را که آفرید، تداوم نسل او را در خود او قرار داد. از این رو، موجودیت انسان را در دو جنس زن و مرد قرار داد و فیزیک بدن هر یک را به گونه ای آفرید که با این هدف، سازگار باشد.(1) غریزۀ جنسی را نیز قرار داد تا زن و مرد به سوی هم، کششی داشته باشند تا نسل انسان، تداوم یابد وگرنه چه بسا انسان ها به خاطر راحت طلبی و مسئولیت گریزی، از تشکیل خانواده، خودداری می کردند.(2) از سوی دیگر، در هر یک از دو جنس زن و مرد، تفاوت های روان شناختی وجود دارد و ویژگی های روحی و عاطفی هر یک به گونه ای آفریده شده که با دیگری ارضا می شود.(3)
ص: 246
1- . از روایاتی که در حرمت هم جنس خواهی و حکمت دو جنس بودن انسان و تفاوت های آنان آمده، معلوم می شود که موضوع بقای نسل، یکی از مسائل مهم در آفرینش دو جنسی انسان است. در آیاتی از قرآن به زوجیت انسان اشاره شده (سورۀ روم، آیه 21؛ سورۀ شورا، آیۀ 11؛ سوره فاطر، آیه 11) و امام صادق(علیه السلام) حکمت آن را در تداوم نسل می داند (بحار الأنوار، ج3، ص 75). فرزندان نیز دختر و پسر به دنیا می آیند تا همین هدف، تضمین شود و فیزیک هر یک از زن و مردم هم، متناسب با همین هدف، آفریده شده است (همان، ص 66). از سوی دیگر، هم جنس خواهی، به این دلیل ممنوع شده که موجب قطع نسل می شود (نهج البلاغة، حکمت 252؛ الاحتجاج، ج 2، ص 93؛ علل الشرائع، ص547؛ بحار الأنوار، ج 10، ص 181). نیز، ر.ک: تفسیر المیزان، ج 2، ص 211 و 213؛ و ج 4، ص 178 به بعد.
2- . امام صادق(علیه السلام): فکر یا مفضل فی الافعال التی جعلت فی الانسان من الطعم والنوم والجماع و ما دبر فیها، فإنّه جعل لکلّ واحد منهما فی الطباع محرک یقتضیه و یستحث به... والشبق للجماع الذی فیه دوام النسل و بقاؤه... ولو کان یتحرّک للجماع بالرغبة فی الولد کان غیر بعید ان یفتر عنه حتّی یقل النسل او ینقطع فان من الناس من لا یرغب فی الولد و لا یحفل به (توحید المفضّل، ص75؛ بحار الأنوار، ج61، ص255).
3- . امام رضا(علیه السلام)، یکی از علت های تحریم هم جنس خواهی را تفاوت های روان شناختی جنس مرد و زن می داند که مکمّل یکدیگرند و اگر از یک جنس، با هم ازدواج کرده یا رابطه داشته باشند، این نیازها برآورده نمی شود: «علة ← → تحریم الذکران للذکران و الاناث للاناث، لما رکب فی الاناث و ما طبع علیه الذکران» (عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ج 2، ص 96؛ علل الشرائع، ص 547).
همۀ این مسائل تکوینی، موجب می شود که انسان به همسر، نیاز داشته باشد و اگر این نیاز برآورده نشود، انسان، آرامش نمی یابد. زمانی می توان به آرامش رسید و از زندگی لذّت بُرد که این بخش از نیاز انسان نیز برآورده شده باشد! برآورده شدن این نیاز، موجب آرامش می شود و بدین جهت است که ازدواج، مایۀ آرامش دانسته شده است.(1) امام سجاد(علیه السلام) می فرماید: خداوند، همسر را مایۀ آرامش و اُنس قرار داده(2) تا انسان، در کنار او آسایش یابد.(3) لذا امام صادق(علیه السلام) می فرماید: اگر کسی از همسر موافق و همراه، محروم باشد، ناآرام و حیران است و زندگی او ناتمام خواهد بود.(4) البته همسر خوب، ویژگی هایی دارد که در برخی روایات، از آن به عنوان «همسر موافق»،(5) «همسر صالح»(6) و «همسری که پشتیبان انسان باشد»(7) یاد شده است. تحقّق یک خانوادۀ خوب به دو چیز بستگی دارد: ازدواج خوب و زندگی خوب.
یک. انتخاب خوب
اشاره
معمولاً عوامل موفّقیت و رضایت زناشویی، عوامل پسینی دانسته شده اند. امّا بر اساس روایات، پایداری خانواده و رضایت زناشویی، از پیش از ازدواج آغاز و سبک ازدواج کردن رانیز شامل می شود.(8) بررسی منابع اسلامی نشان می دهد اشتباه در همسرگزینی، از اشتباهات
ص: 247
1- . (وَ مِنْ ءَایَتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْکُنُواْ إِلَیْهَا) (سورۀ روم، آیۀ 21). و در جای دیگری می فرماید: (هُوَ الَّذِی خَلَقَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِیَسْکُنَ إِلَیْهَا) (سورۀ اعراف، آیۀ 189).
2- . ان اللَّه(عزوجل) جعلها لک سکناً و اُنساً (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 621؛ الخصال، ج 2، ص 567؛ الأمالی، صدوق، ص 368؛ مکارم الأخلاق، ص 419).
3- . ان اللَّه جعلها سکناً و مستراحاً و اُنساً و واقیة (تحف العقول، ص 262؛ بحار الأنوار، ج 74، ص 14).
4- . الخصال، ج 1، ص 284؛ مکارم الأخلاق، ص 199؛ بحار الأنوار، ج 74، ص 186.
5- . غرر الحکم، ح 9283؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 65؛ تحف العقول، ص 318؛ بحار الأنوار، ج 78، ص231.
6- . الخصال، ص 284؛ مکارم الأخلاق، ص 199؛ بحار الأنوار، ج 74، ص 186.
7- . بحار الأنوار، ج 74، ص 364 و ج 77، ص 192.
8- . ر.ک: کانون مهرورزی.
راهبردی در ازدواج است که اثر منفی و ویرانگر خود را بر تمام زندگی زناشویی خواهد گذاشت؛ اثری که جبران ناپذیر خواهد بود. از این رو، انتخاب شایسته، نقش مهمی در پایداری خانواده دارد. در اسلام، موضوع همسرگزینی بسیار مورد توجّه قرار گرفته و دلیل آن، محدودیت آوری ازدواج دانسته شده است. انسان تا پیش از ازدواج آزاد است؛ امّا به محض ازدواج، محدود می شود. این محدودیت، هم مربوط به زن است(1) و هم مرد.(2) البته این محدودیت، ناپسند نیست. انسان باید آگاه باشد که چه نوع محدودیتی را برای خود رقم می زند. شریک زندگی، در نوع محدودیت انسان نقش مهمّی ایفا می کند.
در سبک همسرگزینی، دو مسئلۀ اساسی وجود دارد: یکی معیارهای انتخاب و دیگری الگوی تصمیم گیری. از این رو در ادامه به بررسی این دو مسئله می پردازیم.
- معیارهای خوب
یک زندگی خوب و پایدار، بر وجود ویژگی هایی در هر کدام از همسران، استوار است. از این رو، فلسفۀ «معیار» در موضوع انتخاب، در نظر گرفتن ویژگی هایی است که بتواند یک زندگی موفّق و پایدار را پایه گذاری کند و رضایت همسران را تضمین نماید. امّا این که چه ویژگی هایی می تواند یک زندگی خوب را تضمین کند، از مسائل و گلوگاه های اساسی در موضوع پایداری، کامیابی و رضامندی خانواده است. پرسش مهم این است که معیار پایدارکننده و کامیاب کنندۀ خانواده چیست؟ الزاماً هر معیاری، پایداری خانواده و کامیابی زناشویی را به همراه نمی آورد. ریشۀ بسیاری از آسیب های خانواده، به اشتباه در فهرست معیارها برمی گردد. امروز شاهد تغییر در معیارهای همسرگزینی هستیم. هم جوانان و هم خانواده ها در انتخاب خود از معیارهای پایدارکننده و کامیاب کننده استفاده نمی کنند و بههمین جهت، ناسازگاری، نارضایتی و ناپایداری خانواده افزایش یافته است. لذا، «فهرست معیارها» اهمیت فوق العاده می یابد و نمی توان از کنار آنها به سادگی گذشت.
ص: 248
1- . إِنَّمَا النِّکاحُ رِقٌّ فَإِذَا أَنْکحَ أَحَدُکمْ وَلِیدَةً فَقَدْ أَرَقَّهَا فَلْینْظُرْ أَحَدُکمْ لِمَنْ یَرِقُّ کرِیمَتَهُ (الأمالی، طوسی، ص519).
2- . حسن بن محبوب می گوید: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللّه(علیه السلام) إِنَّ صَاحِبَتِی هَلَکَتْ وَکَانَتْ لِی مُوَافِقَةً وَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ أَتَزَوَّجَ فَقَالَ: «انْظُرْ أَینَ تَضَعُ نَفْسَکَ وَمَنْ تُشْرِکُهُ فِی مَالِکَ وَتُطْلِعُهُ عَلَى دِینِکَ وَسِرِّکَ وَأَمَانَتِکَ...» (الکافی، ج5 ص323 و 332؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج3، ص386، ح4358).
در متون اسلامی، از اموری به عنوان معیارهای همسرگزینی یاد شده که مهم ترین آنها «دینداری» است.(1) ایمان به عنوان یک معیار، سه رقیب دارد که عبارت اند از: مال، جمال و شهرت.(2) آنچه به این بحث مربوط می شود و اساس کار بر آن استوار است، این که اگر کسی به خاطر هر کدام از سه عنوان یاد شده با کسی ازدواج کند، خداوند متعال آنها را به همان عوامل وامی گذارد! و این یعنی دخالت نکردن خداوند در ایجاد مودّت و رحمت. به عکس، اگر کسی به خاطر دین و ایمان با کسی ازدواج نماید، اوّلاً خداوند متعال خود عهده دار این امر خواهد شد؛ ثانیاً آنچه را که هدف نهایی از مال و جمال و شهرت است، به آنان خواهد داد، بدون این که در ظاهر خود آن عناصر را داشته باشند!
در روایات اسلامی تصریح شده است که اگر کسی به خاطر ثروت و فخرفروشی ازدواج کند، موجب افزایش خواری و پستی و فقر و نیازمندی فرد می گردد! و چه بسا وی را با طغیان و سرکشی همسرِ دارا رو به رو می سازد! و اگر به خاطر جمال و زیبایی با کسی ازدواج نماید، به خواستۀ خود از زیبایی نمی رسد و آنچه را ناخوش دارد، در او می بیند و چه بسا با فساد و انحراف همسر رو به رو می شود و زمینۀ خیانت زناشویی را فراهم می آورد. و اگر کسی به خاطر شهرت با کسی ازدواج نماید، موجب پستی فرد می شود.(3) از همۀ اینها یکچیز روشن است و آن این که در این شیوۀ همسرگزینی، فرد به انتظارات و خواسته های خود از مال، جمال و شهرت نمی رسد و به عکس، با احساس فقر و نیازمندی، ارضا نشدن جنسی، و خواری رو به رو می شود. و این یعنی ناکامی در زندگی زناشویی! بدیهی است در
ص: 249
1- . امام باقر(علیه السلام): أَتَى رَجُلٌ النَّبِیَّ(صلی الله علیه وآله) یَسْتَأْمِرُهُ فِی النِّکَاحِ، فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله): انْکِحْ، وَ عَلَیْکَ بِذَاتِ الدِّینِ تَرِبَتْ یَدَاکَ (الکافی، ج5، ص332، ح1؛ تهذیب الأحکام، ج7، ص401، ح1600).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): لا تُنکَحُ المَرأَةُ لِأَربَعَةٍ: لِمالِها، وجَمالِها، ونَسَبِها، ولَذَّتِها . فَعَلَیکَ بِذاتِ الدّینِ (جامع الأخبار، شعیری، ص97).
3- . پیامبر(صلی الله علیه وآله): لا تَزَوَّجُوا النِّساءَ لِحُسنِهِنَّ؛ فَعَسى حُسنُهُنَّ أن یُردِیَهُنَّ، ولا تَزَوَّجوهُنَّ لِأَموالِهِنَّ؛ فَعَسى أموالُهُنّ أن تُطغِیَهُنَّ، ولکِن تَزَوَّجوهُنَّ عَلَى الدّینِ (سنن ابن ماجة، ج1، ص597، ح1859؛ السنن الکبرى: ج7، ص129، ح13469). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن تَزَوَّجَ امرَأَةً لا یَتَزَوَّجُها إلّا لِجَمالِها، لَم یَرَ فیها ما یُحِبُّ. ومَن تَزَوَّجَها لِمالِها لا یَتَزَوَّجُها إلّا لَهُ، وکَلَهُ اللّهُ إلَیهِ. فَعَلَیکُم بِذاتِ الدّینِ (تهذیب الأحکام، ج7، ص399، ح1592، روضة الواعظین، ص410).
چنین شرایطی نمی توان زندگی همراه با مودّت و رحمت داشت و به پایداری و کامیابی آن امیدوار بود.
در روایات اسلامی تصریح شده که در این شیوۀ همسرگزینی، خداوند دخالت نمی کند و آنان را به همان عوامل وامی گذارد و به عکس، اگر کسی به خاطر خدا و با معیار دین و ایمان با کسی ازدواج نماید، خداوند متعال، مطلوبِ مال (یعنی احساس بی نیازی)، مطلوبِ جمال (یعنی دلپذیر بودن و لذّت بردن) و مطلوبِ شهرت (یعنی سربلندی) را نیز به آنان می دهد(1) و هر کدام را برای دیگری مایۀ برکت و خرسندی قرار خواهد داد.(2) بنا بر این، یکی از ارکان مهم خانوادۀ خوب، انتخاب خوب است.
- تصمیم خوب
از مسائل مهم ازدواج، الگوی تصمیم گیری و همسرگزینی است که در آن، نقش هر یک از والدین و فرزندان مشخص می شود. اگر تصمیم و انتخاب بر اساس الگویی مثبت شکل گیرد، موجب افزایش رضایت زناشویی و احساس کامیابی می شود و پایداری خانواده را تضمین می کند. به عکس، اگر از الگوی نادرست استفاده شود، به ناکامی و ناپایداری خانواده می انجامد.
الگوی تصمیم گیری باید دو مسئلۀ اساسی را در نظر گیرد: مصلحت زندگی زناشویی؛خواست و علاقۀ طرفین. مصلحت بدون در نظر گرفتن علاقۀ طرفین، رضایتمندی را دچار مشکل می سازد و علاقۀ بدون رعایت مصلحت، آیندۀ زندگی را تخریب و تداوم علاقه را با مشکل روبه رو می سازد. با این نگاه، در بارۀ انتخاب و تصمیم، سه الگو وجود دارد. یکی «الگوی استبدادی» است. این الگو، بر انتخاب و تصمیم والدین یا بزرگ ترهای مؤثّر استوار
ص: 250
1- . إذا تَزَوَّجَ الرَّجُلُ المَرأَةَ لِجَمالِها أو مالِها وُکِلَ إلى ذلِکَ، وإذا تَزَوَّجَها لِدینِها رَزَقَهُ اللّهُ الجَمالَ وَالمالَ (الکافی، ج5، ص333، ح3).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن تَزَوَّجَ امرَأَةً لِعِزِّها لَم یَزِدهُ اللّهُ إلّا ذُلّاً، ومَن تَزَوَّجَها لِمالِها لَم یَزِدهُ اللّهُ إلّا فَقرا، ومَن تَزَوَّجَها لِحَسَبِها لَم یَزِدهُ اللّهُ إلّا دَناءَةً. ومَن تَزَوَّجَ امرَأَةً لَم یَتَزَوَّجها إلّا لِیَغُضَّ بَصَرَهُ، أو لِیُحصِنَ فَرجَهُ، أو یَصِلَ رَحِمَهُ، بارَکَ اللّهُ لَهُ فیها وبارَکَ لَها فیهِ (المعجم الأوسط، ج3، ص21، ح2342، حلیة الأولیاء، ج5، ص245؛ مسند الشامیّین، ج1، ص29، ح11).
است و برای دختر و پسر، نقشی دیده نمی شود. در بهترین وضعیت، این الگو می تواند تأمین کنندۀ عنصر مصلحت باشد؛ امّا خواست و علاقۀ طرفین را تأمین نمی کند. حتی مصلحتِ بدون محبّت، نمی تواند زندگی خوب و رضایت بخشی را به ارمغان آورد. این مسئله، به جنس خاصّی اختصاص ندارد و بر اساس منطقی که دارد، دختر و پسر را شامل می شود؛ ولی به جهت مسائل فرهنگی و قومی، بیشتر در مورد دختران صدق می کند. به همین جهت، یکی از مسائل مهم در ازدواج، نظرخواهی از دختر و پسر در امر ازدواج است که در ادبیات دین با نام «استئمار المرأة» از آن یاد شده است.(1)
در این گروه از روایات، تصریح شده که باید از دختر نظرخواهی کرد و بدون رضایت دختر، نمی توان وی را به ازدواج کسی درآورد. (2) این بدان جهت است که بدون رضایت دختر، امکان ایجاد مودّت و رحمت وجود ندارد و بر همین پایه، در احادیث از شوهر دادن دختران خردسال (تزویج الصغار) نهی شده است.(3) بدیهی است که برقرار نشدن مهربانی میان آنان، از عوامل ناپایداری و نارضایی خانواده خواهد بود. بنا بر این، با این الگو، نمی توان به برقراری مودّت و رحمت امید داشت و در نتیجه، انتظار پایداری و کامیابی خانوادگی نیز انتظاری بیهوده، و انتظار آسیب های خانواده، انتظاری به جا خواهد بود.
در برابر الگوی استبدادی، «الگوی استقلالی» قرار دارد که در آن، تنها فرزندان حقتصمیم دارند و هیچ نقشی برای والدین یا دیگرانِ مهم، دیده نشده است. این الگو همان چیزی است که از آن به «ازدواج های عاشقانه» یاد می شود و اکنون رو به گسترش بوده و از آن به عنوان یک الگوی موفّق یاد می شود. برای این الگو ممکن است به برخی روایاتِ پیش گفته نیز استناد شود؛ روایاتی که اجبار و اکراه دختر به ازدواج را نفی می کرد. بر پایۀ
ص: 251
1- . امام صادق(علیه السلام) در این باره می فرماید: تُسْتَأْمَرُ الْبِکْرُ وَ غَیْرُهَا وَ لَا تُنْکَحُ إِلَّا بِأَمْرِهَا (تهذیب الأحکام، ج7 ص380 ح1535؛ النهایة، ابن اثیر، ج5، ص413، ح5456.
2- . امام صادق(علیه السلام): تُؤَامِرُهَا، فَإِنْ سَکَتَتْ فَهُوَ إِقْرَارُهَا، وَ إِنْ أَبَتْ لَمْ یُزَوِّجْهَا، وَ إِنْ قَالَتْ: زَوِّجْنِی فُلَاناً فَلْیُزَوِّجْهَا مِمَّنْ تَرْضَى. وَ الْیَتِیمَةُ فِی حِجْرِ الرَّجُلِ لَا یُزَوِّجْهَا إِلَّا بِرِضَاهَا (الکافی، ج5 ص393 ح3 و 4).
3- . هشام بن حکم از امام صادق(علیه السلام) یا امام کاظم(علیه السلام) نقل می کند که در واکنش به ازدواج فرزندان در کودکی، فرمود: إِذَا زُوِّجُوا وَ هُمْ صِغَارٌ لَمْ یَکَادُوا یَتَأَلَّفُوا (لکافی، ج5، ص398).
آنچه گفتیم، معلوم می شود که دین، الگوی نخست را تأیید نمی کند. با این حال، اثبات استقلال فرزندان از روایاتِ نفی استقلال والدین، مشکل است؛ زیرا در برخی دیگر از روایات، به مسئولیت والدین نیز اشاره شده است. در برخی از این روایات تأکید شده که اگر خواستگار، فلان شرط یا شرایط را دارد، دختر خود را به ازدواج او درآورید.(1) در مقابل، در برخی دیگر تأکید شده است که فرزندان خود را به ازدواج کسانی که فلان ویژگی را دارند، درنیاورید.(2)
در منابع اسلامی، هر چند مسئولیت همسرگزینی برای پسران و مردان، بیشتر بر عهدۀ خود آنان است - چرا که در بیشتر روایات، خود مرد، مورد خطاب و توصیه قرار گرفته و ملاک های انتخاب به او یادآور شده - امّا به ویژه در بارۀ ازدواج دختر، تمام آموزه ها در خطاب به اولیای آنان بیان شده و تقریباً در هیچ یک، خود دختر به صورت مستقیم مورد سفارش قرار نگرفته است. البته در بارۀ پسران نیز والدین مسئولیت دارند؛ امّا شاید نه به اندازۀ دخترها.(3)این الگو در بهترین وضعیت، ممکن است بتواند عنصر خواست و علاقۀ طرفین را فراهم کند؛ امّا نمی تواند عنصر مصلحت را تأمین نماید. این بدان جهت است که اوّلاً وقتی علاقۀ طرفین درگیر شد، قدرت تشخیص کاهش می یابد. این یک قاعده است که عشق، انسان را کر و کور می کند. ثانیاً سطح دانش و آگاهی دختر و پسر جوان در چنین موضوعاتی، پایین و تجربۀ
ص: 252
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إِذَا جَاءَکُمْ مَنْ تَرْضَوْنَ دِینَهُ وَ أَمَانَتَهُ یَخْطُبُ إِلَیْکُمْ فَزَوِّجُوهُ، إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتْنَةٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبِیرٌ (الأمالی، طوسی، ص519، ح1145).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَنْ شَرِبَ الْ-خَمْرَ بَعْدَ مَا حَرَّمَهَا اللّهُ عَلَى لِسَانِی، فَلَیْسَ بِأَهْلٍ أَنْ یُزَوَّجَ إِذَا خَطَبَ (الکافی، ج5، ص348)؛ شَارِبَ الْ-خَمْرِ لَا یُزَوَّجُ إِذَا خَطَبَ (الکافی، ج5، ص348). امام صادق(علیه السلام): إنَّ مَنْ زَوَّجَ ابْنَتَهُ شَارِبَ الْ-خَمْرِ فَکَأَنَّمَا قَادَهَا إِلَى الزِّنَا (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص58، ح5091). امام صادق(علیه السلام): مَنْ زَوَّجَ کَرِیمَتَهُ مِنْ شَارِبِ الْ-خَمْرِ فَقَدْ قَطَعَ رَحِمَهَا (الکافی، ج5، ص347). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَنْ زَوَّجَ کَرِیمَتَهُ بِفَاسِقٍ نَزَلَ عَلَیْهِ کُلَّ یَوْمٍ أَلْفُ لَعْنَةٍ، وَ لَا یَصْعَدُ لَهُ عَمَلٌ إِلَى السَّمَاءِ، وَ لَا یُسْتَجَابُ لَهُ دُعَاؤُهُ، وَ لَا یُقْبَلُ مِنْهُ صَرْفٌ وَ لَا عَدْلٌ (إرشاد القلوب، ص174).
3- . این موضوع، به بررسی های بیشتر اسلامی و روان شناختی نیاز دارد.
آنان در این گونه موضوعات، اندک است. به همین جهت، استقلال آنان در انتخاب، ممکن است عنصر مصلحت را تأمین نکند و بدین سان، آیندۀ زندگی زناشویی شان را به مخاطره اندازد. زندگی، فقط یک آغاز عاشقانه نیست؛ بلکه تداومی سازگارانه و مهربانانه است.
همچنین این گونه ازدواج ها معمولاً با رابطۀ با جنس مخالف همراه است. داشتن روابط ناسالم و خارج از قاعده با جنس مخالف، از جمله زمینه های پیشینیِ خیانت است. کسی که اهل این نوع ارتباط است، به آن عادت می کند و معمولاً روابط گوناگونی نیز دارد. چنین فردی در بهترین فرض، ممکن است با یکی از آنان ازدواج کند؛ امّا ارتباط با دیگران همچنان می تواند باقی باشد. وانگهی، حتی اگر با هیچ کدام از آنان ازدواج نکند و یا هیچ گاه آنان را نبیند، عادت ارتباط با دیگران، زمینۀ خیانت را فراهم می آورد. افزایش انواع ارتباط حقیقی و مجازی در زمان ما زنگ خطری جدّی برای نهاد خانواده است.(1) با این بیان روشن می شود که یکی از عوامل ناپایداری خانواده و ناکامی زندگی زناشویی، ازدواج عاشقانه بر اساس الگوی استقلالی است.
الگوی سوم، «الگوی مشارکتی» است. این الگو، بر ایفای نقش «والد - فرزند» در انتخاب، استوار است و به گونه ای خاص، هر دو گروه در آن نقش دارند. رعایت مصلحت و سنجیدن خیر و شرّ مسئله، بیشتر با والدین و دیگرانِ مهم و البته در تعامل با فرزندان است و رعایت خواست و علاقۀ طرفین نیز بیشتر با فرزندان است که البته می تواند کمک والدین و دیگران نیز در این زمینه مؤثّر باشد. در این الگو، هر دو عنصر مصلحت و محبّت تأمین می شوند. مجموع دو گروه از روایاتِ پیش گفته (یعنی روایاتی که برخواست فرزندان وروایاتی که بر نقش والدین تأکید دارند) الگوی سوم را تأیید می کند که ترکیبی از نظر والدین و فرزندان است و بخشی از هر دو الگو را دربر می گیرد. البته چگونگی ترکیب و تعامل این دو با یکدیگر نیز مهم است. بدیهی است که تصمیم گیرندۀ نهایی باید فرزندان باشند، نه والدین؛ امّا والدین، مقدّمات تصمیم گیری و اطلاعات لازم و فضا را برای فرزندان خود فراهم می سازند تا آنان خود به تصمیم برسند و انتخاب کنند. بر اساس این الگو، هم
ص: 253
1- . ر.ک: رضایت زناشویی، ص186 به بعد.
مصلحت ها توسط والدین در نظر گرفته می شود و فرزندان از تصمیمات شتاب زده و احساسی خودداری می کنند، و هم خواست و علاقۀ فرزندان در نظر گرفته می شود و از تحمیل نظر والدین جلوگیری می شود.(1)
با توجّه به آنچه گذشت، مشخّص می شود که تغییر شیوۀ ازدواج و همسرگزینی در زمان ما، از عوامل مهم در ناپایداری و ناکامی خانواده هاست. ازدواج های اجباری و استبدادی، هر چند به نظر می رسد تعداد آنها زیاد نیستند، امّا در برخی مناطق سنّتی ایران، بیشتر به چشم می خورند. ازدواج های استقلالی و عاشقانه هم که تعدادشان رو به افزایش است و در شهرهای بزرگ و مجامع دانشگاهی بیشتر به چشم می خورند، موجب می شوند که عناصر اصلی کامیابی و رضامندی خانواده تحقّق نیابد و بدین سان خانواده، ناپایدار می گردد و آیندۀ آن مبهم، و به آسیب های گوناگون دچار می شود.
در الگوی بَد تصمیم گیری، یا خواست طرفین در نظر گرفته نمی شود و یا فقط خواست و علاقۀ طرفین، محور تصمیم قرار می گیرد. آنچه اکنون بیشتر با آن رو به رو هستیم، الگوی استقلالیِ تصمیم گیری است که بر پایۀ عشق و علاقۀ دختر و پسر قرار دارد و البته پیوندی تنگاتنگ با معیارهای بَد دارد! بدیهی است که این شیوۀ همسرگزینی نمی تواند تضمین کنندۀ یک زندگی موفّق باشد. گذشته از مطالعات اسلامی، مطالعات تجربی نیز همین مسئله را اثبات کرده است. در جوامع غربی، شاهد رواج ازدواج عاشقانه یا رمانتیک هستیم. در این شیوه، که جنبه های احساسی بر عقلانی غلبه دارد، نهاد خانواده در غرب را با معضل بی سابقه ای روبه رو کرده است؛ زیرا اگر عشق، تنها اساس خانواده باشد، زمانی که رو بهافول می رود، باید در انتظار بی ثباتی خانواده بود. به همین دلیل، برخی از محققان غربی بر این باورند که بالا رفتن میزان طلاق، یک پدیدۀ کوتاه مدّت نیست؛ بلکه کفّاره مفهوم جدید ازدواج است!(2)
نتیجۀ بررسی های گوپتا و سینگ(3) بر روی پنجاه زوج نشان داده همسرانی که به خاطر
ص: 254
1- . ر.ک: رضایت زناشویی، ص102 به بعد.
2- . میشل، 1354: 176 (به نقل از: اسلام و جامعه شناسی خانواده، ص 190 به بعد).
3- . 1982، به نقل از: اسلام و جامعه شناسی خانواده، ص 190 به بعد و راهبرد فرهنگ، ش 5، ص 55 به بعد.
عشق به یکدیگر ازدواج کرده بودند، به مرور زمان از شدّت عشق آنها کاسته می شود؛ امّا آنهایی که به شکل سنّتی و با مداخلۀ خانواده ها ازدواج کرده اند، به مرور زمان، عاشق همسر خود می شوند و این روند صعودی در ده سال نخست ادامه دارد. این بررسی نشان داده که گروه نخست، پس از پنج سال، بسیار کمتر از گروه دوم، عاشق همسر خود بوده اند! از سوی دیگر، جی(1) در مناطق مذهبی که نقطۀ آغاز ازدواج، عشق نبوده، حدود 95 درصد ازدواج ها موفّق گزارش شده و در مناطق کمتر مذهبی، میزان طلاق حدود 50 درصد گزارش شده است. یکی از انواع خانواده، «زوج های هم خانه»(2) هستند(3) که به منظور تعمیق آشنایی برای شکل دهی یک زندگی خوب و موفّق در آینده طراحی شده اند.(4) با این حال، این نوع زندگی ها به شدّت ناپایدارند و با اضطراب و نگرانی همراه اند و احساس رضایت عاطفی در میان آنها پایین است.(5)
پژوهش ها نشان می دهند که این نوع ازدواج، شانس شکست در ازدواج را افزایش می دهد! سارانکاس(6) از بررسی مطالعات انجام شده چنین نتیجه گیری می کند که اوّلاً این اقدام، امکان کسب تجربه را به افراد نمی دهد و زوج ها فرصت سازگاری به دست نمی آورند. ثانیاً شادمانی و رضایت کمتری نسبت به دیگران دارند. ثالثاً صمیمیت و ارتباط نزدیک میانآنها کمتر است. رابعاً اعتماد کمتری به یکدیگر دارند. خامساً از آزادی کمتری در زندگی زناشویی برخوردارند. سادساً خشونت میان آنها بیشتر است. و سابعاً پایداری خانواده در این نوع ازدواج ها کمتر است!(7)
در ایران، مظاهری و همکاران،(8) در دو بررسی تجربی، رابطۀ میان سبک همسرگزینی را
ص: 255
1- . 1996، به نقل از: راهبرد فرهنگ، ش 5، ص 55 به بعد.
2- .Cohabitation.
3- . جامعه شناسی، ص 452 به بعد.
4- . مونت گومری، 1973 به نقل از: توانمندسازی همسران، ص 30.
5- . زن و خانواده (مجموعه مقالات)، ج 2، ص 570 به بعد.
6- . Sarantckos.
7- . توانمندسازی همسران، ص 30.
8- . 1388.
با دو موضوع اساسی یعنی سازگاری زناشویی و پایداری خانواده سنجیده اند. در بررسی نخست، پنج شیوۀ همسرگزینی مشخص شده اند که عبارت اند از: «خواستگاری با رضایت خود و خانواده»، «خواستگاری و ازدواج اجباری»، «آشنایی و ازدواج با رضایت خانواده»، «شیفتگی و ازدواج با مخالفت خانواده» و «آشنایی و ازدواج اجباری». سپس رابطۀ آنها با سازگاری زناشویی بررسی شده است. مقایسۀ این ایده ها نشان داده که سطح سازگاری زناشویی زنان در شیوه های مختلف همسرگزینی، متفاوت است؛ بدین شکل که شیوه های «آشنایی و ازدواج با رضایت خود و خانواده» و «خواستگاری و ازدواج با رضایت خود و خانواده»، سطح بالاتری از سازگاری زناشویی را در مقایسه با دیگر شیوه ها نشان داده اند. جالب این که در شیوۀ «شیفتگی و ازدواج با مخالفت خانواده» به مرور زمان نه تنها نمرۀ سازگاری زناشویی کاهش داشته، بلکه با گذشت زمان، روند رو به نزول خود را حفظ کرده است و این روند نزولی، پس از گذشت چندین سال از ازدواج همچنان ادامه می یابد! این یافتۀ تجربی همان چیزی است که در مطالعات اسلامی مشخص گشت که خداوند متعال در چنین مواردی همسران را به خود واگذاشته و از ایجاد مودّت و رحمت خودداری می کند. نکتۀ قابل توجّه و تأمّل در بررسی نخست این است که نمرۀ سازگاری زنانی که شیوۀ همسرگزینی خود را «شیفتگی و ازدواج با مخالفت خانواده» گزارش کرده بودند، با گذشت زمان نسبت به دیگر شیوه ها پایین و پایین تر آمده است به طوری که در این نوع شیوه، صرفاً شاهد کاهش نسبتاً تند سطح سازگاری زناشویی در طول زمان هستیم! جالب تر این که هر چند این گروه، در آغاز، سطح سازگاری بالایی را در حدّ شیوۀ «آشنایی و ازدواج با رضایتخانواده» گزارش کرده بودند، امّا با گذشت چند سال از ازدواج، سطحی از سازگاری را گزارش کرده اند که هم سطح با زنان ناسازگار یعنی دو شیوۀ ازدواج اجباری («خواستگاری و ازدواج اجباری» و «آشنایی قبلی و ازدواج اجباری») است!(1) این نشان می دهد که هر دو شیوۀ ازدواج استقلالیِ مبتنی بر عشق و شیفتگی، و ازدواج اجباریِ مبتنی بر عدم علاقه، در ناسازگاری زناشویی مشترک اند؛ با این تفاوت که ازدواج استقلالی مبتنی بر شیفتگی، بر
ص: 256
1- . راهبرد فرهنگ، ش 5، ص 55 به بعد.
خلاف ازدواج اجباری، در آغاز سطح بالایی را گزارش می کند.
در بررسی دوم، شیوۀ «ازدواج با انتخاب خود، ولی برای فرار از خانه» نیز اضافه شده و رابطۀ شیوه های شش گانه با پایداری خانواده بررسی شده است. در پایداری نیز سه گونه خانواده در نظر گرفته شده است: «راضی»، «ناراضی و در جستجوی درمان» و «متقاضی طلاق». در این مطالعه نیز مشخص شده که شیوه های شش گانۀ همسرگزینی در گروه های سه گانه همسران متفاوت است؛ بدین شکل که 89 درصد همسران راضی، به یکی از دو شیوۀ «خواستگاری و ازدواج با رضایت خود و خانواده» و «آشنایی و ازدواج با رضایت خود و خانواده» ازدواج نموده اند و بیش از 43 درصد زوج های ناراضی و متقاضی مشاوره، یکی از دو شیوۀ «آشنایی و ازدواج اجباری» و «ازدواج با انتخاب خود، ولی برای فرار از خانه» را گزارش کرده اند و بیش از 48 درصد همسران متقاضی طلاق نیز یکی از دو شیوۀ «خواستگاری و ازدواج اجباری» و «شیفتگی و ازدواج با مخالفت خانواده» را به عنوان شیوۀ همسرگزینی بیان نموده اند.
دو. زندگی خوب خانوادگی
اموری هستند که همسران باید پس از ازدواج و تشکیل خانواده رعایت کنند تا موفّقیت خانواده و رضایت خانوادگی تضمین گردد. در این باره باید گفت عاطفه، خاستگاه عشق و نفرت است که به دو شکل ممکن است بروز کند: مثبت یا منفی. عواطف مثبت و خوشایند میان دو نفر، محبّت و صمیمیّت را بر می انگیزد و عاطفة منفی، نفرت و خصومت را. ازمهم ترین نظریه های جاذبۀ میان فردی، الگوی «عاطفه - مرکزی» است. طرحی که در آن، جاذبه بر پاسخ های عاطفی مبتنی است، الگوی عاطفة مرکزی نامیده می شود. تجارب آزمایشگاهی به طور هماهنگ، نشان دهندۀ آن است که عواطف مثبت، به ارزیابی مثبت از دیگران و دوست داشتن آنان منجر می شود و عواطف منفی، به ارزیابی منفی و دوست نداشتن می انجامد.(1) لذا برای ایجاد مودّت، باید عاطفة مثبت همسر را برانگیخت.
از سوی دیگر، زندگی زناشویی، ترکیبی از زن و مرد است و این جاست که مسئلۀ «تعامل و
ص: 257
1- . روان شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، ص243 و 239.
رابطة بین همسری» شکل می گیرد. آن جا که انسان، تنها زندگی می کند، تعامل بین فردی معنا پیدا نمی کند. تعامل بین فردی در جایی ایجاد می شود که انسان با دیگران مرتبط باشد و زندگی مشترک داشته باشد. بنا بر این، با توجّه به این مطالب، اگر بنا باشد که میان همسران مودّت به وجود آید، باید تعاملی را میان آنان طراحی کرد که عواطف مثبت آنان را نسبت به یکدیگر برانگیزد. همۀ مسائل همسران، در چارچوب تعامل معنا می یابد و همۀ راه های مودّت به عواطف مثبت بر می گردد. پس باید رابطه و تعاملی را طرّاحی نمود تا عواطف مثبت را برانگیزد و مودّت و صمیمیت میان همسران را به وجود آورد. این جاست که مسئلۀ «شیوۀ همسرداری» رخ می نماید. چگونگی تعامل همسران با یکدیگر، نقش مهمّی در تحقّق مودّت و رحمت و در نتیجه در موفّقیت زندگی و رضایت زناشویی دارد. از این رو در متون اسلامی به طور کلّی از «حُسن معاشرت» یاد شده است. قرآن کریم در ترسیم این اصل بنیادین در تعامل همسران، خطاب به مردان می فرماید: (و با آنان به نیکی رفتار کنید.).(1)
امام صادق(علیه السلام) از سه چیز به عنوان نیاز اخلاقی مرد در تعامل با همسر یاد کرده که یکی از آنها «تعامل زیبا (معاشرة جمیلة)» است.(2) در پاره ای از روایات، تأکیدات پی در پی نسبت به احسان به همسر وارد شده است. پیامبرخدا(صلی الله علیه وآله) بهترین مردم را کسی می داند که به خانوادۀ خود احسان کند(3) و بهترین رفتار را با آنان داشته باشد(4) وکاری نکند که آنان به دیگری پناه برند.(5) همچنین در سفارش های دیگر معصومان(علیهم السلام) نیز آمده است که مرد باید بهترین نیکی را در حقّ آنان روا دارد.(6)
از سوی دیگر، به زنان «خوب شوهرداری (حسن التبعل)» توصیه شده است. همۀ این موارد نشان دهندۀ تأکید عمیق و حساسیت فراوان دین نسبت به تعامل مثبت و سازنده میان
ص: 258
1- . سورۀ نساء، آیۀ 19.
2- . تحف العقول، ص262.
3- . قرب الإسناد، ص120، ح421.
4- . قرب الإسناد: ص92، ح306؛ تاریخ دمشق، ج52، ص234، ح6176.
5- . الکافی، ج2، ص57، ح7؛ تهذیب الأحکام، ج7، ص400، ح1597.
6- . الکافی، ج2، ص105، ح11؛ الأمالی، طوسی، ص245، ح425؛ تحف العقول، ص388؛ الدعوات، ص127، ح315؛ نزهة الناظر، ص116، ح57؛ غرر الحکم، ح6131؛ عیون الحکم و المواعظ، ص334، ح5693.
همسران است. برترین مورد آن را می توان در خانوادۀ نمونه یعنی زندگی امیر مؤمنان علی(علیه السلام) و فاطمۀ زهرا(علیها السلام) مشاهده کرد. امام على(علیه السلام) در توصیف رفتارش با فاطمه(علیهما السلام) می فرماید: «به خدا سوگند که تا زنده بود، نه او را عصبانى نمودم و نه به کارى مجبورش کردم! او نیز نه مرا عصبانى نمود و نه در کارى، از من نافرمانى کرد. هنگامى که به او نگاه مى کردم، غم ها و اندوه ها از من برطرف مى شدند».(1)
امام باقر(علیه السلام) نیز در این باره می فرماید: «براى زن، هیچ شفیعى نزد پروردگارش کارسازتر از رضایت شوهرش نیست. زمانى که فاطمه(علیها السلام) درگذشت، امیر مؤمنان(علیه السلام) بر بالین او ایستاد و فرمود: «بار خدایا! من از دختر پیامبرت راضى هستم. بار خدایا! او تنها شد؛ پس همدم او باش. بار خدایا! او مهجور شد؛ پس تو، به او بپیوند. بار خدایا! به او ستم شد؛ پس تو داورش باش که تو، بهترین داورانى».(2)
خلاصۀ سخن این که: تعامل مثبت و سازنده، عامل بنیادین در تأمین مودّت و رحمت بوده و از توانمندی های اساسی به شمار می رود. خانواده ای موفّق است که همسران از توان برقراری یک تعامل مثبت و سازنده برخوردار باشند. امّا سؤال اساسی این است که مؤلّفه های این تعامل مثبت و سازنده کدام اند؟ در متون دینی، موارد متعددی در این باره وارد شده که به اختصار، عبارت اند از:خوش اخلاقی که خود شامل اموری است مانند: نرم خویی و انعطاف پذیری، خوشگویی، خوش رویی،(3) شوخ طبعی،(4) در وسعت قرار دادن خانواده،(5) خشم نگرفتن(6) و... .
ص: 259
1- . کشف الغمّة، ج1 ص363؛ المناقب، خوارزمی، ص353، ح364.
2- . الخصال، ص588، ح12.
3- . امام صادق(علیه السلام) لَمّا سُئلَ عَن حَدّ حُسنِ الخُلُقِ: تُلینُ جانِبَکَ، وَتُطیِّبُ کَلامَکَ، وَتَلقى أخاکَ بِبِشرٍ حَسَنٍ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص412، ح5897، معانی الأخبار، ص253، ح1).
4- . عَنْ یُونُسَ الشَّیْبَانِیِّ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام): «کَیْفَ مُدَاعَبَةُ بَعْضِکُمْ بَعْضاً؟» قُلْتُ: قَلِیلٌ، قَالَ: «فَلَا تَفْعَلُوا؛ فَإِنَّ الْمُدَاعَبَةَ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ، وَ إِنَّکَ لَتُدْخِلُ بِهَا السُّرُورَ عَلى أَخِیکَ، وَ لَقَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه وآله) یُدَاعِبُ الرَّجُلَ یُرِیدُ أَنْ یَسُرَّهُ» (الکافی، ج2، ص663).
5- . امام علی(علیه السلام): حسنُ الخُلقِ فی ثلاثٍ: اجتنابُ المَحارمِ وطلبُ الحَلالِ و التَوسُّعُ على العیالِ (تنبیه الخواطر: ج1، ص90).
6- . تنبیه الخواطر: جاءَ رجُلٌ إلى رسولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) مِن بَینِ یدَیهِ فقالَ: یا رسولَ اللّه ِ، ما الدِّینُ؟ فقالَ: حُسنُ الخُلقِ. ثُمَّ ← → أتاهُ عَن یَمینِهِ فقالَ: ما الدِّینُ؟ فقالَ: حُسنُ الخُلقِ. ثُمّ أتاهُ مِن قِبَلِ شِمالِهِ فقالَ: ما الدِّینُ؟ فقالَ: حُسنُ، الخُلقِ. ثُمّ أتاهُ مِن وَرائهِ فقالَ: ما الدِّینُ؟ فالْتَفَتَ إلَیهِ وقاَل: أمَا تَفْقَهُ؟! الدِّینُ هُو أنْ لا تَغْضَبَ (تنبیه الخواطر، ج1 ص89؛ الترغیب و الترهیب، ج3، ص405، ح14). علاء بن الشخیر: ان رجلاً أتی النبی(صلی الله علیه وآله) مِن قبل وجهه فقالَ: یا رسولَ اللّهِ، أی العمل أفضل؟ قالَ: حُسنُ الخُلقِ. ثُمَّ أتاهُ عَن یَمینِهِ فقالَ: أی العمل أفضل؟ فقالَ: حُسنُ الخُلقِ. ثُمّ أتاهُ عن شماله شِمالِهِ فقالَ: أی العمل أفضل؟ فقالَ: حُسنُ الخُلقِ. ثُمّ أتاهُ مِن وَبعده یعنی من خلفه فقالَ: أی العمل أفضل؟ فالْتَفَتَ إلَیهِ رسول اللّه(صلی الله علیه وآله) فقاَل: مَالک لا تَفْقَهُ...؟! حسن الخلق هُو أنْ لا تَغْضَبَ ان استطعت.
- صبر و بردباری در برابر بداخلاقی همسر(1) که هزینه های آن را کاهش می دهد.
- احسان ورزی به همسر که موجب جلب محبّت می شود(2) و انتظار تشکّر نداشتن که اثرمنفی ناسپاسی را مهار می کند.(3)
ص: 260
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن صَبَرَت عَلَى سُوءِ خُلقِ زوجها، أَعطَاهَا اللّهُ مِثَلَ ثَوابِ آسیة بنتِ مُزاحِم (مکارم الأخلاق، ج1، ص462، ح1570). امام علی(علیه السلام): کَتَبَ اللّه الجِهادَ عَلَى الرِجالِ والنِساءِ، فَجِهَادُ الرَجُلِ بَذلُ مَالِهِ وَنَفَسِهِ حَتَّى یُقتَلَ فِی سَبیلِ اللّه، وَجِهادُ المَرأَةِ أَن تَصبِرَ عَلَى مَا تَرَى مِن أَذَى زوجها وَغَیرَتِهِ (الکافی، ج5، ص 9، ح1). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن صَبَرَ عَلَى سُوءِ خُلُقِ إمرَأتِهِ وَاحتَسَبَهُ أعطَاهُ اللّهُ تَعالَى بِکُلِّ مَرّةٍ یَصبِرُ عَلَیهَا مِن الثَوابِ مَا أَعطَى أَیُّوبَ(علیه السلام) عَلَى بَلائِهِ، وَکانَ عَلَیهَا مِن الوِزرِ فِی کلِّ یَومٍ وَلَیلَةٍ مِثلَ رَملِ عَالِجٍ (بحار الأنوار: ج76، ص367، ح30). امام علی(علیه السلام): ألا وَمَن صَبَرَ عَلَى خُلقِ إمرَأةٍ سَیئَةِ الخُلقِ وَاحتَسَبَ فِی ذلِکَ الأجرِ، أَعطَاهُ اللّه ثَوابَ الشَاکِرینَ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص16، ح4968).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إذا أرَدتَ أن یُحِبَّکَ المَخلوقونَ فَأَحسِن إلَیهِم، وَ ارفُض ما فی أیدیهِم (أعلام الدین، ص268؛ بحار الأنوار، ج85، ص164، ح12). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): جُبِلَتِ القُلوبُ عَلى حُبِّ مَن أحسَنَ إلَیها، و بُغضِ مَن أساءَ إلَیها (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص381، ح5826 و ص419، ح5917؛ تحف العقول، ص37؛ نثر الدرّ، ج1، ص264؛ بحار الأنوار، ج77، ص140، ح18؛ شُعب الإیمان، ج6، ص481، ح8984؛ تاریخ بغداد، ج7، ص346، حلیة الأولیاء، ج4، ص121، کنز العمّال، ج16، ص115، ح44102).
3- . امام علی(علیه السلام)، إن المؤمن مکفر؛ وذلک أن معروفه یصعد إلى اللّه تعالى فلا ینتشر فی الناس، والکافر مشهور، وذلک أن معروفه للناس ینتشر فی الناس ولا یصعد إلى السماء (علل الشرائع، ص560، ح1). امام علی(علیه السلام): لا یزهدنک فی المعروف من لا یشکره لک، فقد یشکرک علیه من لا یستمتع بشئ منه، وقد تدرک من شکر الشاکر أکثر مما أضاع الکافر واللّه یحب المحسنین (نهج البلاغه، حکمت 204). من علم أن ما صنع انما صنع الی نفسه، لم یستبطیء الناس فی شکرهم ولم یستزدهم فی مودتهم. فلا تلتمس من غیرک شکر ما اتیت الی نفسک ووقیت به عرضک (الکافی، ج4، ص28، ح1). امام باقر(علیه السلام): من علم أن ما صنع الیه انما یصنع لنفسه، لم یستبطیء الناس فی شکرهم ولم یستزدهم فی مودتهم (معانی الأخبار، ص141، ح1؛ بحار الأنوار، ج96، ص172).
- احسان شناسی و سپاس گزاری از همسر که موجب افزایش رضامندی و وفاداری می گردد.(1)
- خودداری از همسرآزاری(2) (که آزار، موجب برانگیختن نفرت می گردد(3)) و عذرخواهی کردن هنگام خطاکاری(4) و راضی سازی همسر.(5)- عذرپذیری(6) و گذشت از اشتباهات همسر(7) که موجب کاهش مشکلات و بلکه ترمیم
ص: 261
1- . الشُکرُ أعظَمُ قَدرَاً مِن المَعروفِ، لأنَّ الشُکرَ یَبقَى وَالمَعرُوفُ یَفنَى (غرر الحکم، ح2176). شُکرُکَ لِلرَاضِی عَنکَ یَزیدُهُ رَضَىً وَوَفاءً، شُکرُکَ لِلسَاخِطِ عَلَیکَ یُوجِبُ لَکَ مِنهُ صَلاحَاً وَتَعَطُّفَاً (همان، ح5668).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): ألا و إنَّ اللَّهَ و رَسولَهُ بَریئانِ مِمَّن أضَرَّ بِاَمرَأَةٍ حَتَّی تَختَلِعَ مِنهُ (ثواب الأعمال، ص338). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): أیُّما اِمْرَأَةٍ آذَتِ زَوجَها بِلِسانِها لَم یَقبَل اللّهُ مِنها صَرفاً و لا عَدلاً و لا حَسَنَةً من عَمَلِها حَتَّی تُرضِیَهُ؛ و إِن صامَت نَهارَها و قامَت لَیلَها و أَعتَقَتِ الرِّقابَ و حَمَلَت عَلَی جِیادِ الخَیلِ فی سَبیلِ اللّهِ، و کانَت فی أوَّلِ مَن یَرِدُ النّارَ، و کَذلِکَ الرَّجُلُ إذا کانَ لَهَا ظالِماً (کتاب من لایحضره الفقیه، ج4، ص14). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): طوبى لِمَن صَلَحَت سَریرَتُهُ، وحَسنّت عَلانِیَتُهُ، وعَزَلَ عَنِ النّاسِ شَرَّهُ (الأمالی، طوسی، ص539، ح1162؛ بحار الأنوار، ج77، ص90، ح3).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): جُبِلَتِ القُلوبُ عَلى ... بُغضِ مَن أساءَ إلَیها (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص381، ح5826 و ص419، ح5917).
4- . الکافی، ج5، ص325.
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): یا حولاء، إنَّ المَرأةَ یَجِبُ عَلَیهَا أَن تُرضِیَ زَوجَها إذا غَضِبَ عَلَیهَا (مستدرک الوسائل، ج14، ص243، ح16604). امام علی(علیه السلام): خَیرُ نِسَائِکمُ الْخَمْسُ. قِیلَ یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَمَا الْخَمْسُ؟ قَالَ: الْهَینَةُ اللَّینَةُ الْمُؤَاتِیةُ الَّتِی إِذَا غَضِبَ زوجها لَمْ تَکتَحِلْ بِغُمْضٍ حَتَّى یرْضَى... (الکافی، ج5، ص325).
6- . کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص400، ح5858؛ تهذیب الأحکام، ج7، ص400.
7- . یونس بن عمّار: زَوَّجَنِی ابوعَبدِاللّهِ(علیه السلام) جارِیّةً کانَت لإسماعیلَ ابنِهِ فَقالَ أَحسِن إِلَیها فَقُلتُ و ما الإحسانُ إلَیها؟ فَقالَ أَشبِع بَطنَها و اکْسُ جُثَّتَها و اغْفِر ذَنبَها (الکافی، ج5، ص511). جاءَتِ امرأَةٌ إلَی النبِیِّ(صلی الله علیه وآله) فَسَأَلَتَهُ عَنِ حَقِّ الزوج عَلَی المَرأَةِ فَخَبَّرِها ثُمَّ قالَت فَما حَقُّها عَلَیهِ؟ یَکْسوها مِنَ العُریِ و یُطعِمُها مِنَ الجُوعِ و إِن أَذنَبتَ غَفَرَلَها (همان جا). اسحاق بن عمار: قُلتُ لأبی عبداللَّه(علیه السلام): مَا حَقُّ المَرأَةِ عَلَى زَوجِها الذی إِذَا فَعَلَه کانَ مُحسِناً؟ قَالَ: یَشبَعُهَا ویَکسُوهَا، وإن جَهَلَت غَفَرَ لَها (همان، ص510، ح1). أمّا حقُّ الزَّوجَةِ... فإنَّ لَهَا عَلَیکَ أَن تَرحَمَهَا لِأَنَّهَا أَسِیرُکَ، وَتُطعِمُهَا وَتَکسُوهَا، وَإِذَا جَهَلَتَ عَفَوتَ عَنَهَا (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج2، ص621، ح3214).
روابط صمیمانه می گردد.(1)
- در مسائل مشترک زندگی، از خانوادۀ خود نفوذناپذیر بودن و نسبت به همسر خود انعطاف پذیر بودن(2) که موجب پیشگیری از دخالت نابه جای دیگران و تفاهم با همسر می گردد.
- در حضور همسر، اهل تبرّج و در غیاب او اهل عفّت بودن(3) که موجب تحکیم اعتمادو پیشگیری از خیانت زناشویی می گردد.
- سازگاری و مدارا کردن با همسر در موارد اختلاف و تضاد(4) که موجب کاهش زمینۀ
ص: 262
1- . (وَ لَا تَسْتَوِى ٱلْحَسَنَةُ وَ لَا ٱلسَّيِّئَةُ ٱدْفَعْ بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ فَإِذَا ٱلَّذِى بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِىٌّ حَمِيمٌ) (سورۀ فصّلت، آیۀ 34). (وَ جَزَاؤُا سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِّثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى ٱللَّهِ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ ٱلظَّالِمِينَ) (سورۀ شورا، آیۀ 40).
2- . عَنْ أَبِی حَمْزَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ جَابِراً الْأَنْصَارِیَّ یُحَدِّثُ، قَالَ: کُنَّا جُلُوساً مَعَ رَسُولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله)، فَذَکَرْنَا النِّسَاءَ وَ فَضْلَ بَعْضِهِنَّ عَلَى بَعْضٍ، فَقَالَ رَسُولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله): أَ لَا أُخْبِرُکُمْ؟ فَقُلْنَا بَلَى یَا رَسُولَ اللّهِ، فَأَخْبِرْنَا فَقَالَ: إِنَّ مِنْ خَیْرِ نِسَائِکُمُ ...، الْعَزِیزَةَ فِی أَهْلِهَا الذَّلِیلَةَ مَعَ بَعْلِهَا (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج3، ص389؛ تهذیب الأحکام: ج7 ص400).
3- . إِنَّ مِنْ خَیرِ نِسَائِکمُ... الْمُتَبَرِّجَةَ مَعَ زوجها الْحِصَانَ عَنْ غَیرِهِ. ثُمَّ قَالَ:... إِنَّ مِنْ شَرِّ نِسَائِکمُ... الْمُتَبَرِّجَةَ إِذَا غَابَ عَنْهَا بَعْلُهَا الْحِصَانَ مَعَهُ إِذَا حَضَرَ (تهذیب الأحکام، ج7 ص400 ح6). یا بُنَیَّ النَساءُ أَربَعَةٌ اثنَتَانِ صَالِحَتَانِ واثنَتَانِ مَلعُونَتَانِ فَأَمَّا إحدَى الصَالحِتَینِ فَهِی... والثَانِیةُ إِن شَهِدَ زوجُها أَعَانَتَهُ وَإِن غَابَ عَنَها حَفِظَتهُ... وأما احدی الملعونتین... ان شهد زوجها لم تنفعه وإن غاب عنها فضحته (الاختصاص، ص339). رسول خدا(صلی الله علیه وآله): إِنَّ مِنْ خَیرِ نِسَائِکمُ... الْمُتَبَرِّجَةَ مَعَ زَوْجِهَا الْحِصَانَ عَلی غَیرِهِ (الکافی، ج5، ص324، ح1). مَا اسْتَفَادَ امْرُؤٌ مُسْلِمٌ فَائِدَةً بَعْدَ الْإِسْلَامِ أَفْضَلَ مِنْ زَوْجَةٍ مُسْلِمَةٍ تَسُرُّهُ إِذَا نَظَرَ إِلَیهَا وَتُطِیعُهُ إِذَا أَمَرَهَا وَتَحْفَظُهُ إِذَا غَابَ عَنْهَا فِی نَفْسِهَا وَمَالِهِ (الکافی، ج5، ص324). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): قَالَ اللَّهُ(عزوجل): إِذَا أَرَدْتُ أَنْ أَجْمَعَ لِلْمُسْلِمِ خَیرَ الدُّنْیا وَالآخِرَةِ جَعَلْتُ لَهُ قَلْباً خَاشِعاً وَلِسَاناً ذَاکراً وَجَسَداً عَلَى الْبَلَاءِ صَابِراً وَزَوْجَةً مُؤْمِنَةً تَسُرُّهُ إِذَا نَظَرَ إِلَیهَا وَتَحْفَظُهُ إِذَا غَابَ عَنْهَا فِی نَفْسِهَا وَمَالِهِ (الکافی، ج5، ص327).
4- . امام صادق(علیه السلام): ثَلَاثَةٌ مِنَ السَّعَادَةِ: الزَّوْجَةُ الْمُؤَاتِیَةُ وَالْأَوْلَادُ الْبَارُّونَ وَالرَّجُلُ یُرْزَقُ مَعِیشَتُهُ بِبَلَدِهِ یَغْدُو إِلَى أَهْلِهِ وَیَرُوحُ (الکافی، ج5، ص258). ألا وأَیُّما إمرَأةٍ لَم تُرفِق بِزوجها وحَمَلَتُه عَلَى مَا لا یَقدِرُ عَلَیهُ ومَا لا یَطیقُ، لَم یَقبَلِ اللَّهُ مِنهَا حَسَنَةً، وتَلقَى اللَّهُ(عزوجل) وهُو عَلَیها غَضبَانٌ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص16، ح4968). نیز، ر.ک: تحکیم خانواده، ص443. لا غِنَى بِالزُّوجِ عن ثَلاثَةِ أشیاءَ، فیمَا بَینَهُ وبَینَ زَوجَتِهِ، وهِی المُوافَقَةُ لِیَجتَلِبَ بِها مُوافَقَتَها ومَحَبَّتَها وهَواهَا... (بحار الأنوار، ج78، ص237، ح70).
آسیب خانوادگی می گردد و از بحران های زناشویی پیشگیری می کند.
- تلاش مرد برای کسب روزی(1) و قناعت هر دو نسبت به تقدیر خداوند(2) که در عین تأمین نیازهای زندگی، موجب احساس رضامندی و شادابی در زندگی می شود.- تشکّر زن از همسر به خاطر کسب روزی و صبر در برابر مشکلات اقتصادی خانواده.(3)
- تقوا که در صورت علاقه به همسر، موجب تکریم وی، و در صورت فقدان علاقه، موجب پیشگیری از ستم به وی می گردد.(4)
ص: 263
1- . اسحاق بن عمار: قُلتُ لأبی عبداللَّه(علیه السلام): مَا حَقُّ المَرأَةِ عَلَى زَوجِها الذی إِذَا فَعَلَه کانَ مُحسِناً؟ قَالَ: یَشبَعُهَا ویَکسُوهَا، وإن جَهَلَت غَفَرَ لَها (الکافی، ج5، ص510، ح1). امام سجاد(علیه السلام): أمّا حَقُّ الزَّوجَةِ فَأَن تَعلَمَ أنَّ اللّهَ(عزوجل) جَعَلَها لَکَ سَکَنا واُنسا، فَتَعلَمَ أنَّ ذلِکَ نِعمَةٌ مِنَ اللّهِ(عزوجل) عَلیکَ، فَتُکرِمَها وتَرفُقَ بِها، وإن کانَ حَقُّکَ عَلیها أوجَبَ، فَإِنَّ لَها عَلَیکَ أن تَرحَمَها لِأَنّها أسیرُک، وتُطعِمَها وتَکسُوَها، وإذا جَهِلَت عَفَوتَ عَنها (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج2، ص621، ح3214).
2- . الإمام علیّ(علیه السلام): مَن أرادَ مِنکُمُ التَّزویجَ فَلیُصَلِّ رَکعَتَینِ وَلیَقرَأ بِفاتِحَةِ الکِتابِ وسورَةِ یس، فَإِذا فَرَغَ مِنَ الصَّلاةِ فَلیَحمَدِ اللَّهَ(عزوجل) وَلیُثنِ عَلَیهِ، وَلیَقُل: اللَّهُمَّ ارزُقنی زَوجَةً صالِحَةً وَدوداً وَلوداً شَکوراً قَنوعاً... (النوادر، رواندی، ص211، ح417). امام صادق(علیه السلام): إن کانَ الرِّزقُ مَقسوماً فَالحِرصُ لِماذا؟! (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 393، ح 5836).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): لا یَنظُرُ اللَّهُ إلَى امرَأَةٍ لا تشکّر لِزوجها، وهِیَ لا تَستَغنی عَنهُ (المستدرک على الصحیحین، ج4، ص193، ح7337). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): یا مَعاشِرَ النِّساءِ تَصَدَّقنَ ولَو مِن حُلِیِّکُنَّ، ولَو بِتَمرَةٍ، ولَو بِشِقِّ تَمرَةٍ، فَإِنَّ أکثَرَکُنَّ حَطَبُ جَهَنَّمَ، إنَّکُنَّ تُکثِرنَ اللَّعنَ وتَکفُرنَ العَشیرَةَ (الکافی، ج5، ص514، ح2). مسند ابن حنبل عن أسماء بنت یزید الأنصاریّة: إنَّ رَسولَ اللَّهِ(صلی الله علیه وآله) مَرَّ فِی المَسجِدِ یَوماً وعُصبَةٌ مِنَ النِّساءِ قُعودٌ، فَأَلوى بِیَدِهِ إلَیهِنَّ بِالسَّلامِ، قالَ: إیّاکُنَّ وکُفرانَ المُنعِمینَ! إیّاکُنَّ وکُفرانَ المُنعِمینَ! قالَت إحداهُنَّ: یا رَسولَ اللَّهِ، أعوذُ بِاللَّهِ یا نَبِیَّ اللَّهِ مِن کُفرانِ اللَّهِ. قالَ: بَلى، إنَّ إحداکُنَّ تَطولُ أیمَتُها ویَطولُ تَعنیسُها، ثُمَّ یُزَوِّجُهَا اللَّهُ البَعلَ ویُفیدُهَا الوَلَدَ وقُرَّةَ العَینِ، ثُمَّ تَغضَبُ الغَضبَةَ، فَتُقسِمُ بِاللَّهِ ما رَأَت مِنهُ ساعَةَ خَیرٍ قَطُّ، فَذلِکَ مِن کُفرانِ نِعَمِ اللَّهِ(عزوجل)، وذلِکَ مِن کُفرانِ المُنعِمینَ (مسند ابن حنبل، ج10، ص440، ح27660). یا بُنَیَّ، النِّساءُ أربَعَةٌ: ثِنتانِ صالِحَتانِ، وثِنتانِ مَلعونَتانِ. فَأَمّا إحدَى الصّالِحَتَینِ فَهِیَ... الَّتی إن اُعطِیَت شَکَرَت، وإنِ ابتُلِیَت صَبَرَت، القَلیلُ فی یَدَیها کَثیرٌ... وأمّا إحدَى المَلعونَتَینِ فَهِیَ... الَّتی إن اُعطِیَت سَخِطَت، وإن مُنِعَت عَتَبَت وغَضِبَت... (الاختصاص، ص339).
4- . امام حسن(علیه السلام) - لِرَجُلٍ جاءَ إلَیهِ یَستَشیرُهُ فی تزویجِ ابنَتِهِ - : زَوِّجها مِن رَجُلٍ تَقِیٍ، فَإِنَّهُ إن أحَبَّها أکرَمَها، وإن أبغَضَها لَم یَظلِمها (مکارم الأخلاق، ص204).
- کمک کردن مرد به همسر(1) و کمک کردن زن به مرد(2) که موجب افزایش عواطف مثبتو تقویت مودّت و رحمت می گردد.
- و... .
هدف از بیان این مجموعه مؤلّفه ها آن است این که پایداری و کامیابی خانواده پس از تشکیل، متوقّف بر برخورداری همسران از یک سری عناصر اخلاقی است. این عناصر، موجب توانمند شدن همسران در رویارویی با واقعیت های گوناگون زندگی است. فقدان این توانمندی ها موجب ناتوانی همسران در واکنش مناسب به مسائل گوناگون زندگی است. متأسفانه این عناصر اخلاقی در میان افراد، رو به افول گذاشته است. فلسفۀ زندگی بر «لذّت و بهره مندی بیشتر» نهاده شده است. لذا معیار انتخاب، ثروت، شهرت و زیبایی قرار می گیرد و عامل اصلی پایداری یعنی «ایمان» نادیده گرفته می شود؛ تحمّل سختی و دشواری زندگی یعنی صبر، رخت بر می بندد و جای آن را به بی تابی و بی حوصلگی می دهد، و رضایت به روزیِ مقدّر یعنی قناعت، جای خود را به حرص و زیاده خواهی می دهد؛ و گذشت جای خود را به مطالبۀ حق می دهد؛ و وفاداری، جای خود را به ارتباط ناسالم با دیگران می دهد؛ و ایثار، جای خود را به خودخواهی می دهد و... طبیعی است با چنین شرایطی نمی توان حاکمیت مودّت و رحمت، و زندگی پایدار و همراه با کامیابی و رضامندی را انتظار داشت. آنچه مهم است این که تغییر ارزش های زندگی، موجب ناتوانی افراد در رویارویی با واقعیت ها
ص: 264
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن لَم یَأنَف مِن ثَلاثٍ فَهُوَ مُؤمِنٌ حَقّاً: خِدمَةِ العِیالِ، وَالجُلوسِ مَعَ الفُقَراءِ، وَالأَکلِ مَعَ خادِمِهِ. هذِهِ الأَفعالُ مِن عَلاماتِ المُؤمِنینَ الَّذینَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ فی کِتابِهِ: (أُوْلَئکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا)(تاریخ دمشق، ج6، ص29، ح1396). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): یا عَلِیُّ، لا یَخدِمُ العِیالَ إلاّ صِدّیقٌ أو شَهیدٌ، أو رَجُلٌ یُریدُ اللّهِ بِهِ خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَةِ (جامع الأخبار، ص276، ح751). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ الرَّجُلَ إذا سَقَى امرَأَتَهُ مِنَ الماءِ اُجِرَ (مسند ابن حنبل، ج6، ص85، ح17155). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): المُؤمِنُ یُؤجَرُ فی کُلِّ شَیءٍ، حَتّى فِی اللُّقمَةِ یَرفَعُها إلى فِی امرَأَتِهِ (مسند ابن حنبل، ج1، ص366، ح1487).
2- . إرشاد القلوب، ص175؛ مستدرک الوسائل، ج14، ص245، ح16604؛ (مکارم الأخلاق، ج1، ص439، ح1506).
سخت و جدّی زندگی شده است. همسران بر اهمیت و کارآمدی این توانمندی های اخلاقی واقف نیستند و خانواده ها در تربیت فرزندان برای زندگی فردا، به این امور نمی پردازند. همۀ اینها دست به دست هم داده و همسرانی ناتوان برای زندگی به وجود آورده است. به همین جهت، ناسازگاری ها و اختلافات زناشویی افزایش می یابد و همسرآزاری رواج پیدا می کند و در نتیجه، زمینه های طلاق گسترش می یابد.
سه. فرزند خوب
همان گونه که بیان شد: علّت خلقت انسان، در دو جنس زن و مرد، و علّت وجود غریزه جنسی در آنها، تداوم نسل است. فرزند، نتیجۀ زندگی همسران است. این محصول، یکی دیگر از لذّت های زندگی است. کسانی که از نعمت فرزند محروم اند، خود را تنها می یابند؛هر چند که همسری دارند و با دوستان و آشنایان زندگی می کنند. گویا فرزند داشتن، یکی از نیازهای عاطفی انسان است.
حضرت زکریا(علیه السلام) که از نعمت فرزند، محروم بود، از تنهایی، به خداوند شکایت کرد و گفت:
(رَبِ لَا تَذَرْنِی فَرْدًا وَ أَنتَ خَیْرُ الْوَ رِثِینَ.(1)
پروردگارا! مرا تنها مگذار و تو بهترین وارث هستی).
امام صادق(علیه السلام)، نداشتن فرزند را یکی از عوامل تنیدگی و نارضایتی از زندگی می داند(2) و وجود آن را مایۀ «اُنس در بی کسی ها» و «آرامش در تنهایی ها» می شمرد.(3) پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) فرزند را «مایۀ روشنی چشم» و «شادابی قلب»(4) و «برکت زندگی»(5) و «میوۀ دل»(6) می داند و
ص: 265
1- . سورۀ انبیا، آیۀ 89.
2- . الخصال، ج 1، ص 284؛ مکارم الأخلاق، ص 199؛ بحار الأنوار، ج 74، ص 186.
3- . امام صادق(علیه السلام): اللّهم... هب لی عاقبة صدق ذکوراً و اناثاً آنس بهم من الوحشة و اسکن إلیهم من الوحدة» (الکافی، ج6، ص7).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): اطلبوا الولد و التمسوه فانه قرة العین و ریحانة القلب (الفردوس، ج 1، ص 79؛ فتح الباری، ج 9، ص 280؛ مکارم الأخلاق، ص 224).
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): بیت لا صبیان فیه، لا برکة فیه (الفردوس، ج 5، ص 359؛ کنز العمّال، ج16، ص 274).
6- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الولد ثمرة القلب (مسند ابی یعلی، ج 2، ص 10؛ المستدرک علی الصحیحین، ج 4، ص 239؛ الجامع الصغیر، ج 1، ص 369؛ الفردوس، ج 1، ص 204).
می فرماید: بوی او از بوی بهشت است.(1) البته این، وقتی ارزشمندتر و لذّت بخش تر می شود که فرزند انسان، فرزند صالح باشد. از خوش بختی مرد، فرزند صالح است.(2) فرزند صالح را با هیچ ثروتی نمی توان معاوضه کرد. برخی خانواده ها به دلایل پزشکی از داشتن فرزند، محروم اند؛ امّا برخی دیگر، با تصمیم خودشان از داشتنفرزند، خودداری می کنند. اینان از تأمین زندگی فرزند نگران اند. یکی از انگیزه های فرزنددار نشدن، نگرانی از تأمین روزی آنهاست و همین امر، موجب افزایش فشار روانی می گردد. از یک سو از داشتن فرزندی که می تواند مایۀ انس باشد، محروم اند و از سوی دیگر، نگران وضعیت مالی خویش اند و از این که به این دلیل نمی توانند فرزند داشته باشند، در رنج به سر می برند. مجموعه این عوامل، زندگی تلخ و سردی را به وجود می آورد.
ریشۀ این نگرانی، اطمینان نداشتن به خداوند است. بشر گاهی تصوّر می کند که او روزی رسان است! و به این دلیل، یا از داشتن فرزند، نگران می شود و یا از فرزنددار شدن، جلوگیری می کند. بکر بن صالح می گوید: به امام کاظم(علیه السلام) نوشتم که: پنج سال است از فرزنددار شدن، دوری کرده ام و دلیل آن، این است که همسرم موافق نیست و می گوید: ما چیزی نداریم و تربیت آنان مشکل است. نظر شما چیست؟ امام(علیه السلام) در پاسخ نوشتند:
اُطلُب فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وجَلَّ یَرزُقُهُم.(3)
فرزند بخواه که خداوند(عزوجل) آنان را روزی می دهد.
اگر انسان، به قوانین روزی توجّه کند و بداند که روزی به دست خداست، چنین تصوّراتی به اندیشۀ او راه نمی یابد و این قدر، خود را دچار رنج فرزند نداشتن نمی کند.
عدّه ای نیز پس از فرزنددار شدن، ناراحت و غمین تنیده می شوند و از زندگی خود لذّت نمی برند. جالب این جاست که اگر فرزند آنان دختر باشد، این امر، شدّت بیشتری می یابد. این
ص: 266
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): ریح الولد من ریح الجنّة (الجامع الصغیر، ج 2، ص 21؛ کنز العمّال، ج 16، ص 274؛ روضة الواعظین، ج 2، ص 369، عدّة الداعی، ص 86).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مِن سَعادَةِ الرَّجُلِ الوَلَدُ الصّالِحُ (الکافی، ج 6، ص 3؛ عدّة الداعی، ص 86). نیز، ر.ک: الجعفریات، ص 99.
3- . الکافی، ج 6، ص 3؛ مکارم الأخلاق، ص 224.
افراد در دوران بارداری، فشار روانیِ فراوانی را تحمّل می کنند و با نگرانی خاصّی آرزو می کنند که فرزندشان پسر باشد، نه دختر! این دوران برای آنان دوران دلهره و اضطراب شدید است.
وقتی همسر یحیی بن زکریا باردار شد، وی نامه ای به امام کاظم(علیه السلام) می نویسد و از ایشان می خواهد که دعا کند تا خداوند، فرزند پسر به وی دهد. امام(علیه السلام) درپاسخ وی می نویسد: «چه بسا دختری که از پسر، بهتر است».(1) امام کاظم(علیه السلام) بدین وسیله، پاسخ منفی به درخواست وی می دهد.
روزی، بشارتِ دختردار شدن به پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) دادند. ایشان به چهرۀ اصحاب خود نگریست و آثار ناخشنودی را در چهرۀ آنان مشاهده نمود. در این هنگام، رو به آنان کرد و فرمود که: «شما را چه شده است؟ دختر گلی است که آن را می بویم و روزی آن نیز بر خداوند(عزوجل) است.(2) این، نشان می دهد که نگرانی آنان به خاطر تأمین مالی فرزند دختر است. در نظر این گروه، فرزند دختر، مصرف کننده است و فرزند پسر، درآمدزا. از این رو از به دنیا آمدن فرزند دختر، ناراحت می شدند.
یکی از اصحاب امام صادق(علیه السلام) ازدواج کرد. امام(علیه السلام) به وی فرمود: «چگونه بود؟». گفت: «هر خیری که مردی از زنی می بیند، من هم دیدم؛ ولی او به من خیانت کرد!». امام(علیه السلام) پرسید: «چه خیانتی؟». گفت: فرزند دختر به دنیا آورد! ایشان فرمود: «گویا از دختر، ناخشنود شده ای! خداوند(عزوجل) می گوید: (پدران شما و فرزندان شما، نمی دانید کدام یک نفع بیشتری به شما می رسانند).(3) ایشان بدین وسیله، برای او روشن ساخت که او نمی داند مصلحتش در چیست و آنچه خداوند انجام می دهد، بر اساس مصلحت بشر است و لذا جای نگرانی و ناراحتی نیست.
یکی از اصحاب امام صادق(علیه السلام) به نام سکونی می گوید: روزی در حالی که غمگین و
ص: 267
1- . بحار الأنوار، ج 50، ص 177.
2- . کتاب من لا یحضره الفقیه، ج3، ص 481؛ مکارم الأخلاق، ص 219.
3- . عَنْ ثِقَةٍ حَدَّثَهُ مِنْ أَصْحَابِنَا، قَالَ: تَزَوَّجْتُ بِالْمَدِینَةِ، فَقَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام): «کَیْفَ رَأَیْتَ؟». قُلْتُ: مَا رَأى رَجُلٌ مِنْ خَیْرٍ فِی امْرَأَةٍ إِلَّا وَ قَدْ رَأَیْتُهُ فِیهَا، وَ لکِنْ خَانَتْنِی. فَقَالَ: «وَ مَا هُوَ؟» قُلْتُ: وَلَدَتْ جَارِیَةً. قَالَ: «لَعَلَّکَ کَرِهْتَهَا؟ إِنَّ اللَّهَ(عزوجل) یَقُولُ: آباؤُکُمْ وَ أَبْناؤُکُمْ لا تَدْرُونَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ لَکُمْ نَفْعاً (الکافی، ج 6، ص 4).
ناراحت بودم، خدمت امام صادق(علیه السلام) رسیدم. ایشان پرسید: «سکونی! ناراحتی تو از چیست؟». گفتم: فرزند دختری برایم به دنیا آمده است. ایشان پاسخی به من داد که مرا آرام و خوش حال کرد. فرمود: «ای سکونی! سنگینی او (فرزند دختر) بر زمین است و روزی او بر عهدۀ خداوند است. در غیر عمر تو زندگی می کند و ازغیر روزی تو می خورد». سکونی می گوید: به خدا سوگند، این کلام، ناراحتی را از من زدود و مرا خوش حال کرد.(1)
اگر به این واقعیت توجّه شود که فرزند، نه از عمر انسان می کاهد و نه از روزیِ انسان، نگرانی ها برطرف می شود. امام صادق(علیه السلام) به جارود بن منذر می فرماید: «به من خبر رسیده که برای تو فرزند دختری متولّد شده و تو از آن، خشمگین شده ای. چه چیزی از او بر دوش توست؟ گُلی است که آن را می بویی و از روزیِ آن نیز کفایت شده ای و پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) هم پدر دختران بود.(2)
امام صادق(علیه السلام) در این کلام، به سه نکته اشاره کرده اند: یکی جنبۀ مثبت دختر داشتن، دیگری تأمین بودن روزی آن و سوم این که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) هم پدر دختران بوده است. اگر دختردار بودن، ننگ می بود، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) نباید دختر داشته باشد. پس دختر داشتن، ننگ نیست و روزیِ آن نیز بر عهدۀ خداوند است. از این رو نباید انسان، ناراحت و غمگین گردد و بدین وسیله، زندگی را بر خود و همسرش تلخ کند؛ بلکه باید از این گُل خدایی، خرسند باشد و از زندگی خود لذّت ببرد.
2. دوستان خوب
اشاره
یکی از قلمروهای اُنس و صمیمیت، «دوستان» هستند. وجود دوست، انسان را از تنهایی، بیرون می کند و به زندگی، نشاط می بخشد. علّت بسیاری از نارضایتی ها را باید در نداشتن روابط دوستانه جستجو کرد. نارضایتی درونی، همیشه معلول محرومیت مالی و ناکامی در
ص: 268
1- . عن السکونی قال: دخلت على أبی عبد اللّه(علیه السلام) وأنا مغموم مکروب، فقال لی: یا سکونی مما غمک؟ قلت: ولدت لی ابنة فقال: یا سکونی على الأرض ثقلها وعلى اللّه رزقها، تعیش فی غیر أجلک وتأکل من غیر رزقک، فسرى واللّه عنی (الکافی، ج 6، ص 48؛ تهذیب الأحکام، ج 8، ص 112).
2- . امام صادق(علیه السلام): بَلَغَنی أنَّهُ وُلِدَ لَکَ ابنَةٌ فَتُسخِطُها وما عَلَیکَ مِنها؟! رَیحانَةٌ تَشَمُّها وقَد کُفیتَ رِزقَها وقَد کانَ رَسولُ اللَّهِ(صلی الله علیه وآله) أبَا البَناتِ (الکافی، ج 6، ص 6).
به دست آوردن رفاه نیست؛ ناکامی در صمیمیت و فقدان دوستان صمیمی، از عوامل مهم در نارضایتی و ناخرسندی است.
نیاز انسان به اُنس و صمیمیت، با هیچ عامل دیگری تأمین نمی شود. هر نیازی تأمینکنندۀ خاص خود را دارد. نیاز به اُنس و صمیمیت، چیزی غیر از نیاز به مال و رفاه است. لذا این بخش از نیاز انسان حتّی با وجود امکانات فراوان نیز ارضا نمی شود.
ثروتمندان و مرفّهان تنها، از زندگی خود لذّت نمی برند. یکی از لذّت های زندگی، معاشرت با دوستان است. کسانی که با دوستان خود، ارتباط سالم و سازنده ای دارند، رضامندی بیشتری از زندگی دارند. البته اصل مهم در روابط با دیگران، «همسانی» افراد است. لذّت دوستی هنگامی به وجود می آید که انسان بتواند همانند خود را بیابد و با او رابطه برقرار کند. در غیر این صورت، رابطه با هر کسی نمی تواند رضایت بخش باشد؛ ولی به هر حال، اُنس با دیگران، یکی از نیازهای انسان است. برای هر چیزی، چیزی از جنس خودش مایۀ آسایش او می شود و مؤمن، آسایش خود را در برادر مؤمن می یابد.(1) صِرف مجاورت و ارتباط بدون صمیمیت، مایۀ خرسندی و خشنودی انسان نمی گردد. آنچه به یک ارتباط، معنا می دهد و آن را لذّت بخش می کند، ارتباط روح ها و جان هاست و این ارتباط، هنگامی به وجود می آید که روح ها، هم افق و هم فکر باشند.
وقتی از امام کاظم(علیه السلام) در بارۀ آنچه مایۀ برتری زندگی دنیاست پرسیدند، ایشان در پاسخ فرمود: «وسیع بودن خانه و فراوان بودن دوستان».(2) آنچه معاشرت با دوستان را لذّت بخش می سازد، همدم بودن است. اُنس، نیاز اساسی انسان است و این، چیزی است که می تواند در ارتباط دوستی، تجلّی پیدا کند.
امام صادق(علیه السلام) از پنج چیز به عنوان عوامل آسایش روانی و لذّت بخش زندگی یاد می کند که چهارمین آن «مونس موافق» است. از ایشان پرسیدند: مونس موافق چیست؟ امام(علیه السلام) در
ص: 269
1- . امام صادق(علیه السلام): لِکُلِّ شَی ءٍ شَی ءٌ یَستَریحُ إلَیهِ، وإنَّ المُؤمِنَ یَستَریحُ إلی أخیهِ المُؤمِنِ کَما یَستَریحُ الطَّیرُ إلی شَکلِهِ (الإختصاص، ص 30؛ مشکاة الأنوار، ص 104؛ عدّة الداعی، ص 187؛ المؤمن، ص 39.
2- . الکافی عن سَعیدٍ عَن غَیرِ واحِدٍ: إنَّ أبَا الحَسَنِ(علیه السلام) سُئِلَ عَن فَضلِ عَیشِ الدُّنیا، قالَ: سَعَةُ المَنزِلِ، و کَثرَةُ المُحِبّینَ (الکافی، ج 6، ص 526؛ المحاسن، ج 2، ص 611).
پاسخ فرمود: «همسر صالح، فرزند صالح و همنشین صالح».(1)
لذّت تنهایی!
همان گونه که گفتیم، رابطه با هر کسی لذّت بخش نیست. شرط اساسی لذّت بخش بودن یک ارتباط، هماهنگی روحی طرفین است. اگر این هماهنگی، وجود نداشته باشد، رابطه میان افراد، لذّت بخش نیست؛ بلکه مایۀ رنج و عذاب خواهد شد و بر مشکلات روحی و روانی انسان می افزاید. از این رو، نه تنها توسعۀ رابطه با چنین افرادی، ثمربخش نخواهد بود، بلکه باید با آنان قطع رابطه کرد و یا ارتباط را به حداقل رساند. آن بخش از آموزه های دین که به دوری از مردم سفارش می کند، به چنین روابطی اشاره دارد.(2)
در شرایطی که همۀ مردم، اهل دنیا شده باشند و انسان های صالح و امین و باایمان، همچون دُرّ گران بها کم یاب یا نایاب باشند، بهترین روش برای ایمنی، به حداقل رساندن ارتباط های ناسالم اجتماعی است. از این طریق، انسان از شرّ اشرار، راحت می گردد و این، خود کمک بزرگی به آرامش زندگی می کند و از به خطر افتادن آن، جلوگیری می نماید.(3) این جاست که تنهایی، مایۀ راحتی و آسایش دینداران می گردد.(4)
بنا بر این، هر نوع توسعۀ رابطه، مایۀ آسایش و آرامش نمی گردد. شرط لذّت بخش بودن رابطه ها، شایستگی و دینداری طرف رابطه است؛ در غیر این صورت، رابطه، مایۀ افزایش گرفتاری ها و تنیدگی ها می شود. از این رو، گزینش دوست و انتخاب افراد شایسته برای ارتباط، نقش مهمّی در رضامندی انسان از زندگی خواهد داشت.(5)
مؤلّفه های ارتباط خوب
اشاره
از آن جا که انسان، موجودی اجتماعی است و در کنار دیگران زندگی می کند، پدیدۀ
ص: 270
1- . الخصال، ج 1، ص 284؛ مکارم الأخلاق، ص 199، نیز، ر.ک: الأمالی، صدوق، ص 291؛ المحاسن، ج 1، ص9.
2- . امام علی(علیه السلام): طَلَبتُ الرّاحَةَ فَما وَجَدتُ إلّا بِتَرکِ مُخالَطَةِ النّاسِ إلّا لِقِوامِ عَیشِ الدُّنیَا، اترُکُوا الدُّنیا ومُخالَطَةَ النّاسِ تَستَریحوا فِی الدّارَینِ وتَأمَنوا مِنَ العَذابِ (جامع الأخبار، ص 123).
3- . امام علی(علیه السلام): قِلَّةُ الخُلطَةِ تَصونُ الدّینَ وتُریحُ مِن مُقارَبَةِ الأَشرارِ (غرر الحکم، ح 7366؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 371).
4- . امام علی(علیه السلام): الاِنفِرادُ راحَةُ المُتَعَبِّدینَ (غرر الحکم، ح 7363؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 25).
5- . ر.ک: دوستی در قرآن و حدیث، ص 127 (فصل پنجم: گزینش دوست).
«زندگی اجتماعی» شکل می گیرد. زندگی اجتماعی نیز مسئلۀ «روابط اجتماعی» را پدید می آورد. روابط اجتماعی از مسائل مهمی است که موفّقیت در آن، به برخورداری ازمهارت های ارتباطی نیازمند است. روابط اجتماعی را نباید ساده انگاشت. بخش مهمّی از ناکامی های زندگی، به خاطر ناکامی در روابط اجتماعی است. کسی که نتواند با دیگران رابطه ای صحیح و منطقی برقرار سازد، دچار تنش ها، مشکلات و بلکه بحران های فراوانی خواهد شد که بر کلّ زندگی او تأثیر خواهد داشت و موجب نارضایتی و ناکامی وی می گردد. کسی که روابط صمیمی نداشته باشد، زندگی خانوادگی اش از تعادل و نشاط برخوردار نیست و تعامل سازنده ای نیز میان اعضای خانواده برقرار نخواهد شد. این فرد، در صحنۀ اجتماع نیز تعامل مثبت و سازنده ای با دیگران نخواهد داشت و در محیط کار نمی تواند رابطۀ سالم و موفّقی با مدیران، همکاران و زیردستان خود برقرار کند. از این رو، پیوسته در حال تنش و اضطراب است و همواره از فشار روانی رنج می برد. همین امر، بر موقعیت اجتماعی و کسب و کارش تأثیر منفی بر جای خواهد گذاشت.
بنا بر این، بخش مهمی از کامیابی های زندگی را باید در رابطه های موفّق جستجو کرد. بدون چنین رابطه ای، نمی توان زندگی موفّق و همراه با شادکامی داشت. امروزه وسایل ارتباطی، پیشرفت فروانی نموده و بسیار گسترده شده اند؛ امّا انسان ها نمی توانند پیام خود را به قلب دیگری برسانند. پدیدۀ «مجاورت بدون صمیمیت» از ویژگی های جوامع امروزی است. ما موفقیت چندانی در توسعه روابط اجتماعی کسب نکرده ایم؛ علّت آن را نیز باید در «فقدان مهارت های ارتباطی» جستجو کرد. ما چون نمی دانیم چگونه باید با دیگران ارتباط برقرار کنیم، رابطه ها را کاهش می دهیم. کاهش رابطه و ناسالمی رابطه ها، معلول برخوردار نبودن از مهارت های ارتباطی است.
الف - مرور مهم ترین مؤلّفه ها
امروزه یکی از ضرورت های جامعۀ ما، آموزش مهارت های ارتباطی است. اتّفاقاً بخش فراوانی از متون دینی به مؤلّفه های ارتباط خوب اختصاص دارد که مغفول و محجور مانده است. این بخش را باید پژوهشگران، مورد بررسی دقیق قرار دهند و مبلّغان، به آگاهی مردم
ص: 271
برسانند و نهادهای آموزشی، آموزش دهند. مهارت های ارتباط خوب در متون دینی،فراوان است.(1) در این مجال به گزارشی از مهم ترین بخش های آن می پردازیم. نخست مؤلّفه های ارتباط خوب را اشاره می کنیم و در ادامه، چند حدیث در این زمینه را بررسی خواهیم کرد.
1. از ابعاد رابطه، «خودارزیابی مقایسه ای» است. مراد از این، مؤلّفه ارزیابی خود در مقایسه با دیگران است. انسان به ارزیابی خود می پردازد؛ ولی این ارزیابی گاه در مقایسه با دیگران شکل می گیرد. این گونه از ارزیابی، دو الگو دارد: الگوی خودفراتربینی، و الگوی خودفروتربینی. الگوی نخست، موجب تکبّر می شود. متکبّر، هرگز نباید توقّع تعریف و تمجید دیگران را داشته باشد؛(2) بلکه دشنام را برای خود می خَرَد.(3) تکبّر، بر خلاف انتظار فرد، موجب کاهش ارزش اجتماعی انسان می شود.(4) این امر، هم رابطۀ خوب را به وجود نمی آورد که انسان از آن لذّت ببرد، و هم موجب احساس ناکامی اجتماعی می شود و فرد را دچار رنج و عذاب می گرداند. به همین جهت در منابع اسلامی، از تکبّر(5) و تفاخر(6) پرهیز داده شده است.
امّا الگوی دوم، موجب تواضع می شود. تواضع سبب می شود که از سویی افراد بر یکدیگر فخر نفروشند و ستم نکنند(7) و از سوی دیگر، محبّت را افزایش می دهد(8) و بدین سان بر رضایت اجتماعی می افزاید. از این رو، نسبت به تواضع و فروتنی، سفارش دوچندان شده است.(9)
ص: 272
1- . طرح جامعی در بارۀ «رضایت اجتماعی» در گروه روان شناسی اسلامی «پژوهشکدۀ اخلاق و روان شناسی اسلامی» پژوهشگاه قرآن و حدیث تهیه شده که امیدواریم به زودی به سرانجام رسد. إن شاءاللّه!
2- . امام صادق(علیه السلام): لا یَطمَعَنَّ ذو الکِبرِ فی الثَّناءِ الحَسَنِ (الخصال، ص434، ح20).
3- . امام علی(علیه السلام): ثَمَرةُ الکِبرِ المَسَبَّة (غرر الحکم، ح4614).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن یَستَکبِرْ یَضَعْهُ اللَّهُ (الأمالی، صدوق، ص577، ح788).
5- . ر.ک: میزان الحکمة، ج10، ص7.
6- . همان، ج9، ص61.
7- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): تَواضَعوا حتّى لا یَبغیَ أحَدٌ على أحَد (تنبیه الخواطر، ج2، ص120). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنّ اللَّهَ تعالى أوحى إلَیَّ أن تَواضَعوا حتّى لا یَفخَرَ أحَدٌ على أحَدٍ، ولا یَبغیَ أحَدٌ على أحَدٍ (صحیح مسلم، ج8، ص160).
8- . امام علی(علیه السلام): ثَمَرَةُ التَّواضُعِ المَحَبّة (غرر الحکم، ح4613).
9- . ر.ک: میزان الحکمه، ج13، ص209 به بعد.
2. بُعد دیگر، حرمت طرف مقابل است. یک رابطۀ خوب، بر حفظ حرمت و احترام طرف مقابل استوار است. حرمت و شخصیت افراد، از مهم ترین چیزها نزد آنان است. اگر طرف مقابل احساس کند که فرد برای وی ارزش قائل است، نسبت به وی احساس نزدیکی و صمیمیت خواهد کرد و رابطه ای خوب و رضایت بخش شکل می گیرد. احترام، آمیزه ای از تکریم، محبّت و ترس است. در منابع دینی، بر حرمت و تکریم مؤمن، تأکید جدّی شده(1) و از تحقیر،(2) سرزنش،(3) عیبجویی،(4) ناسزاگویی(5) و... پرهیز داده شده است.
3. تعامل انسان با دیگران، دو گونۀ کلّی دارد: کنشی و واکنشی. تعامل کنشی، سه الگو دارد: یکی الگوی «بی تفاوتی» است. برخی نسبت به دیگران و مشکلات آنان بی تفاوت هستند. این موجب دور شدن افراد از یکدیگر و کم شدن صمیمیت می شود و به ویژه فرد آسیب دیده، احساس تنهایی و بی پشتوانگی خواهد کرد. در معارف اسلامی، چنین افرادی مسلمان واقعی به شمار نمی آیند.(6)
الگوی دیگر، تعامل بد است که در آن، فرد به دیگران آزار می رساند. آزار و بدی به دیگران، موجب دشمنی می گردد(7) و صفا و صمیمیت را از بین می برد. به همین جهت از آن به شدّت نهی شده است.(8)
الگوی مناسب، تعامل مبتنی بر احسان است. احسان یعنی نیکی و خوبیِ ابتدایی، بدون این که در برابر کاری صورت گیرد. احسان، موجب برانگیخته شدن محبّت می شود(9) و صفا و صمیمیت به ارمغان می آورد. همچنین موجب برطرف شدن مشکلات دیگران می شود و از این راه، شادی و نشاط را برای خود فرد و فرد نیازمند به وجود می آورد. در این باره
ص: 273
1- . ر.ک: همان، ج10، ص99.
2- . ر.ک: همان، ج3، ص140 به بعد.
3- . ر.ک: همان، ج8، ص337 به بعد.
4- . ر.ک: همان، ج8 ص319 به بعد.
5- . ر.ک: همان، ج9 ص55 به بعد.
6- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَنْ أَصْبَحَ لَایَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ (الکافی، ج2، ص163).
7- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): جُبِلَتِ القُلوبُ على ... بُغضِ مَن أساءَ إلَیها (تحف العقول، ص37).
8- . ر.ک: میزان الحکمه، ج1، ص123 به بعد.
9- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): جُبِلَتِ القُلوبُ على حب من أحسن إلیها (تحف العقول، ص37).
سفارش های فراوانی در متون دینی وجود دارد.(1)
4. تعامل واکنشی انسان، سه الگو دارد: یکی الگوی «مقابلۀ بدتر» که بدیِ فرد به شکل بدتر پاسخ داده شود. این، ظلم و ستم است و به دشمنی می انجامد و نارضایتی اجتماعی به وجود می آورد. این، الگوی رفتاری انسان های پست،(2) شرور(3) و بی مروّت(4) است. دیگری، الگوی «مقابلۀ همانند» است. در این الگو، گاه صحبت از مقابله با کار بد دیگری است و گاه سخن از کار خوب. در فرض نخست، هر چند ظلمی صورت نمی پذیرد،(5) امّا از آن جهت که به هر حال، مقابله صورت می گیرد، تأثیر ناخوشایند خواهد داشت؛ امّا در فرض دوم، کار نیک، با کار نیک جبران می شود.(6)
سومی، الگوی «مقابلۀ برتر» است در این الگو، دو فرض وجود دارد: یکی خوبی و دیگری بدی. اگر فرد، خوبی دیده باشد، مقابلۀ برتر، آن است که خوبی را با خوبیِ بهتر جواب دهد.(7) این یکی از دستورهای اسلامی است(8) که طبق برخی منابع، «شُکر» نامیده می شود.(9) سپاس گزاری، ارزشمند تر از نیکی کردن است؛ زیرا سپاس گزاری می ماند ونیکی
ص: 274
1- . ر.ک: الگوی شادکامی، ص356 (فصل ششم)؛ میزان الحکمه، ج3، ص119 (عنوان، الاحسان).
2- . امام علی(علیه السلام): عادَةُ اللِّئامِ المُکافأةُ بِالقَبیحِ عَنِ الإحسان (غرر الحکم، ح6238).
3- . امام علی(علیه السلام): شَرُّ النّاسِ مَن کافى عَلَى الجَمیلِ بِالقَبیح (همان، 5750).
4- . امام علی(علیه السلام): مَن کافَأ الإحسانَ بالإساءَةِ فقدَ بَرِئَ مِنَ المُرُوَّةِ (همان، 8674).
5- . (الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدى عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ) (سورۀ بقره، 194). (وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَیْرٌ لِلصَّابِرِینَ) (سورۀ نحل، 126).
6- . (هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسان) (سورۀ الرحمن، آیۀ 60). نیز، ر.ک: میزان الحکمة، ج10، ص160).
7- . میزان الحکمة، ج10، ص160.
8- . (وَ إِذا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلى کُلِّ شَیْ ءٍ حَسِیبا) (سورۀ نساء، آیۀ 86). علی(علیه السلام): إذا حُیِّیتَ بِتَحِیَّةٍ فَحَیِّ بأحسَنَ مِنها، وإذا اسدِیَت إلَیکَ یَدٌ فکافِئْها بِما یُربی عَلیها، والفَضلُ مَعَ ذلکَ لِلبادِئِ (نهج البلاغة، حکمت 62).
9- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن أتى إلَیهِ مَعروفٌ فوَجَدَ فَلْیُکافِ، ومَن لَم یَجِدْ فَلْیُثنِ عَلَیهِ، فإنَّ مَن أثنى عَلَیهِ فقدَ شَکَرَهُ، ومَن کَتَمَهُ فقَد کَفَرَه (کنز العمال، ج6، ص464، ح16567). امام علی(علیه السلام): مَن صَنَعَ مِثلَ ما صُنِعَ إلَیهِ فقَد کافَأ، ومَن أضعَفَ کانَ شَکوراً (بحار الأنوار، ج75، ص42، ح4 و ج78، ص82، ح80). امام علی(علیه السلام): مَن جازاکَ بِالشُّکرِ فقَد أعطاکَ أکثَرَ مِمّا أخَذَ مِنکَ (همان جا).
از بین می رود.(1) تشکّر، هم کارکرد «ارتقایی» دارد که اگر روابط خوبی میان آنها برقرار باشد، موجب افزایش رضامندی و افزایش وفاداری می شود و هم کارکرد «درمانی و اصلاحی» دارد که وقتی کدورتی در میان باشد، موجب اصلاح رابطه و تحریک عواطف مثبت و بازگشت محبّت می شود.(2) امّا اگر بدی دیده باشد، آن را با خوبی جواب می دهد.(3) این از کمال ایمان،(4) و کرامت فرد بوده(5) و یکی از خواسته های امام سجاد(علیه السلام) از خداوند متعال است.(6) همچنین این الگو، موجب تغافل،(7) پذیرش عذر و عفو و گذشت می شود.(8) پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) کسانی را که با مردم دشمنی می کنند و مردم نیز آنان را دوست نمی دارند، بدترین مردم می داند و بدتر از آنان را کسانی می داند که از هیچ لغزشی نمی گذرند و هیچ عذری را نمی پذیرند و هیچ اشتباهی را نمی بخشند.(9) همچنین در روایات اسلامی، انتقام، نکوهش شده است.(10)
5. از موقعیّت های زندگی، تنش ها و تضادهایی است که به دلیل تفاوت های فردی،جنسیتی، فرهنگی، و پدیده ها و حوادث ریز و درشت بین افراد پیش می آید. در فرهنگ اسلامی،
ص: 275
1- . امام علی(علیه السلام): الشُکرُ أعظَمُ قَدرَاً مِن المَعروفِ، لأنَّ الشُکرَ یَبقَى وَالمَعرُوفُ یَفنَى (همان، ح2176).
2- . امام علی(علیه السلام): شُکرُکَ لِلرَاضِی عَنکَ یَزیدُهُ رَضَىً وَوَفاءً، شُکرُکَ لِلسَاخِطِ عَلَیکَ یُوجِبُ لَکَ مِنهُ صَلاحَاً وَتَعَطُّفَاً (همان، ح5668).
3- . میزان الحکمة، ج10، ص165.
4- . امام علی(علیه السلام): مِن کَمالِ الإیمانِ مُکافاة المُسی ءِ بِالإحسان (غرر الحکم، ح9413).
5- . امام علی(علیه السلام): مَن لَم یُجازِ الإساءَةَ بِالإحسانِ فلَیسَ مِنَ الکِرام (همان، ح8958).
6- . امام زین العابدین(علیه السلام) - مِن دُعائهِ فی مکارم الأخلاق - : اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلهِ، وسَدِّدْنی لِأن اعارِضَ مَن غَشَّنی بِالنُّصحِ، وأجزِیَ مَن هَجَرَنی بِالبِرِّ، واثیبَ مَن حَرَمَنی بِالبَذلِ، واکافِئَ مَن قَطَعَنی بِالصِّلَةِ، واخالِفَ مَنِ اغتابَنی إلى حُسنِ الذِّکر (الصحیفة السجّادیه، دعای 20).
7- . ر.ک: میزان الحکمة، ج8، ص491.
8- . (وَ الَّذِینَ إِذا أَصابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنْتَصِرُونَ * وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِین) (سورۀ شورا، آیۀ 39).
9- . امام صادق(علیه السلام) به نقل از پدرانشان به نقل از رسول خدا(صلی الله علیه وآله): ألا انبئکم بشر الناس؟ قالوا: بلی یا رسول اللّه. قال: من أبغض الناس وابغضه الناس. ثم قال: الا انبئکم بشر من هذا؟ قالوا: بلی یا رسول اللّه. قال: الذی لا یقیل عثرة، ولا یقبل معذرة ولا یغفر ذنباً (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص400، ح5858).
10- . میزان الحکمة، ج10، ص164.
مدارا، واکنش مناسب به تضادها و اختلاف ها دانسته شده است. مدارا یعنی نرمی و انعطاف پذیری در برابر اختلاف ها و تضادها. سرسختی در برابر اختلاف ها و تضادها موجب بروز درگیری می گردد و عواطف منفی آنان نسبت به یکدیگر برانگیخته می شود. در روایات تصریح شده که رفق و مدارا، نیمی از معیشت است(1) و مورد محبّت خداوند متعال قرار دارد(2) و هرکس مورد «محبّت» خداوند متعال قرارگیرد، رفق و مدارا روزی اش خواهد کرد.(3)
6. همان گونه که پیش تر اشاره شد، در این باره سخنان زیادی در متون دینی وجود دارد که نمی توان در این مجال همه آنها را بیان کرد. تنها به گزارشی از بخشی از آنها اشاره شد تا روشن گردد نوع روابط اجتماعی چه تأثیری بر رضامندی خواهد داشت. در ادامه، دو حدیث را که در رضایت اجتماعی، خیلی گویا و روشن هستند، مورد بررسی قرار می دهیم
ب - حدیث عشر خصال
از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) حدیثی نقل شده است که هیچ چیز مانند عقل، موجب عبادت خداوند متعال نمی شود و انسان مؤمن، وقتی عاقل و خردمند خواهد بود که ده ویژگی داشته باشد.
ص: 276
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الرِّفقُ نِصفُ المَعِیشَةِ (الکافی، ج2، ص120، ح11). امام کاظم(علیه السلام): الرِّفقُ نِصفُ العَیشِ (بحار الأنوار، ج71، ص349، ح19).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنّ اللّهَ(عزوجل) رَفیقٌ یُحِبُّ الرِّفقَ فی الأمرِ کُلِّهِ (کنز العمّال، ح5370).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ اللَّهَ إذا أحَبَّ أهلَ بَیتٍ أدخَلَ عَلَیهِمُ الرِّفقَ، (همان، ج3، ص52، ح5449؛ شعب الإیمان، ج6، ص139، ح7722 و ص337، ح8418؛ الزهد، حسین بن سعید، ص27، ح63؛ الکافی، ج5، ص88، ح5). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الرِّفقُ یُمنٌ، وَالخُرقُ شُؤمٌ. وإذا أرادَ اللَّهُ بِأَهلِ بَیتٍ خَیراً أدخَلَ عَلَیهِمُ الرِّفقَ، فَإِنَّ الرِّفقَ لَم یَکُن فی شَی ءٍ قَطُّ إلّا زانَهُ، وإنَّ الخُرقَ لَم یَکُن فی شَی ءٍ قَطُّ إلّا شانَهُ (شعب الایمان، ج6، ص139، ح7722). در کلام دیگری که از ایشان نقل شده، چنین آمده است: إذا أرادَ اللَّهُ(عزوجل) بِأَهلِ بَیتٍ خَیراً، رَزَقَهُمُ الرِّفقَ فِی المَعیشَةِ، وحُسنَ الخُلُقِ (الزهد، حسین بن سعید، ص27، ح63؛ الکافی، ج5، ص88، ح5).
بیشتر این ویژگی ها به روابط اجتماعی مربوط اند و به همین جهت، آن را انتخاب کردیم. این بخش حدیث نشان می دهد که ایمان، غیر از عقل است و فرد مؤمنباید ویژگی هایی داشته باشد تا عاقل شمرده شود. یکی «امید به خیر است» (الخَیرُ مِنهُ مَأمولٌ)؛ یعنی این که مردم به خیر او امید داشته باشند. این همان احسان است که پیش تر گذشت و موجب محبّت می شود. دیگری «ایمنی از شر» است (وَالشَّرُّ مِنهُ مَأمونٌ)؛ یعنی این که مردم از شرّ او در امان باشند. خودداری از شر، یکی از ویژگی های اساسی مسلمان است.(1) این کار، موجب پیشگیری از نفرت و دشمنی می شود.
سومی «فراوان شمردن خوبیِ دیگران» است (یَستَکثِرُ قَلیلَ الخَیرِ مِن غَیرِهِ)؛ یعنی اوّلاً خیر و خوبی دیگران را می بیند، و ثانیاً آن را فراوان می شمرد. این کار، موجب تشکّر از دیگران و افزایش رضامندی می شود. چهارمی «کوچک شماری خوبیِ خود» است (ویَستَقِلُّ کَثیرَ الخَیرِ مِن نَفسِهِ). این کار، انتظار پاداش و زمینۀ منّت گذاری و برتری جویی را از بین می برد و از آسیب دیدن رابطه، پیشگیری می کند. پنج مورد بعدی، به امور دیگر مربوط است.
امّا دهمین مورد، «مقایسه در روابط اجتماعی» است. این مقایسه، دارای دو راهبرد است: راهبرد «من بهتر از او هستم» و راهبرد «او بهتر از من است». ارزیابی افراد، ممکن است با یکی از این دو راهبرد صورت گیرد. راهبرد اوّل، راهبرد «شیطان» است. وقتی از شیطان سؤال شد که: چرا بر آدم سجده نکردی؟ گفت: «من از او بهترم».(2) امّا راهبرد دوم، راهبرد «دین» است. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در این باره می فرماید: «لا یَری أحَداً إلّا قالَ: هُوَ خَیرٌ مِنّی وَاتَّقی». انس بن مالک - که خادم پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) بوده، - می گوید: در سفارش هایی که پیامبر(صلی الله علیه وآله) برای من داشتند فرمود: «فرزندم! هر گاه از خانه خارج شدی، چشم بر هیچ یک از اهل قبله مینداز، مگر این که بپنداری او بر تو برتری دارد».(3) این، نشانۀ ادب اسلامی است.
وقتی از امام حسین(علیه السلام) پرسیدند: ادب چیست؟ فرمود: «ادب، این است که از خانه که
ص: 277
1- . امام صادق(علیه السلام): المُسلمُ مَن سَلِمَ الناسُ مِن یَدِهِ ولِسانِهِ، والمُؤمِنُ مَنِ ائتَمَنَهُ الناسُ على أموالِهِم وأنفُسِهِم (معانی الأخبار، ص239، ح1). نیز، ر.ک: میزان الحکمة، ج5، ص366.
2- . سورۀ ص، آیۀ 75 – 76.
3- . یا بُنَیَّ إذا خَرَجتَ مِن أهلِکَ فَلا یَقَعنَّ بَصَرُکَ أحَداً مِن أهلِ القِبلَةِ إلّا ظَنَنتَ أن لَهُ الفَضلَ عَلَیکَ (المعجم الصغیر، ج 2، ص 33؛ تاریخ دمشق، ج 9، ص 343).
خارج شدی، هیچ کس را ملاقات نکنی مگر این که او را [از خودت] برتربدانی».(1)
سپس پیامبر(صلی الله علیه وآله) به تبیین این عامل می پردازد و بیان می دارد که مردم از جهت ارزشی، به دو گروه «اخیار» و «اشرار» تقسیم می شوند. کسی که مقایسه می شود، نسبت به کسی که دست به مقایسه می زند، یا بهتر است یا بدتر. ایشان در این بخش، عملیاتی شدن راهبرد «او از من، بهتر است» را در این طبقه بندی بیان می فرماید. عملیاتی شدن این راهبرد، در گروه اخیار، به این است که برتری آنان را بپذیرد و در برابر آنان فروتنی کند (إنَّمَا النّاسُ رَجُلانِ: فَرَجُلٌ هُوَ خَیرٌ مِنهُ وَأتقَی، وآخَرُ هُوَ شَرٌّ مِنهُ وأدنی، فَإِذا رَأی مَن هُوَ خَیرٌ مِنهُ وَأتقَی، تَواضَعَ لَهُ لِیَلحَقَ بِهِ). برتری دیگران، همواره پذیرفته نمی شود. شاید در بسیاری از موارد، برتری دیگران را می بینیم، امّا آن را انکار می کنیم. گام نخست، پذیرش برتری دیگران است و گام دوم، فروتنی در برابر آنان.
امّا عملیاتی شدن راهبرد «او از من بهتر است» در گروه دوم (اشرار)، به این است که بگوید چه بسا شرّ او ظاهر و خیر او پنهان است و چه بسا او عاقبت به خیر شود. این راهبرد، حتّی اشرار را نیز بدتر از خود انسان نمی شمرد؛ زیرا از یک سو بدی اشرار را به ظاهر آنان نسبت می دهد و احتمال می دهد که در باطن، انسان های خوبی باشند و از سوی دیگر، بدی آنها را در زمان حال می داند و احتمال می دهد که عاقبت به خیر شوند؛ در حالی که انسان نمی داند باطن آنها چیست و عاقبتش چه می شود (وإذا رَأَی الَّذی هُوَ شَرٌّ مِنهُ وأدنی قالَ: عَسی خَیرُ هذا باطِنٌ وشَرُّهُ ظاهِرٌ، وعَسی أن یُختَمَ لَهُ بِخَیرٍ).(2)
روزی امام صادق(علیه السلام) به یکی از یاران خود به نام حفص بن غیاث فرمود: «هر که بر این باور باشد که از دیگران برتر است، او در شمار مستکبران است». به امام(علیه السلام) گفتم: اگر گنهکاری را ببیند و به سبب بی گناهی و پاک دامنی خود، خویشتن را از اوبرتر بداند چه؟ ایشان فرمود: «هرگز، هرگز! چه بسا که او آمرزیده شود؛ امّا تو را برای حسابرسی نگه دارند.
ص: 278
1- . هُوَ أن تَخرُجَ مِن بَیتِکَ فَلا تَلقی أحَداً إلّا رَأَیتَ لَهُ الفَضلَ (موسوعة کلمات الإمام الحسین(علیه السلام)، ص 750).
2- . الخصال، ج2، ص 433، ح17.
مگر داستان جادوگران موسی(علیه السلام) را نخوانده ای؟!».(1)
جادوگران زمان موسی(علیه السلام) در صف فرعون بودند و به مقابله با پیامبر خدا برخاستند؛ امّا پس از دیدن معجزۀ موسی(علیه السلام) ایمان آوردند و با همین حال، جان دادند. بنا بر این، نمی توان حتی خود را از اهل گناه، برتر دانست.
تصوّر کنید این الگوی ارتباطی (چه با اخیار و چه با اشرار)، چه فضای دل انگیزی را در قلمرو روابط اجتماعی ایجاد می کند! و چه قدر روابط را لذّت بخش می سازد! رضامندی از روابط اجتماعی را در کجا می توان یافت: در راهبرد «من از او بهترم» یا در راهبرد «او از من، بهتر است»؟ پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در پایان سخن خود، در بارۀ پیامد «راهبرد او از من، بهتر است» می فرماید: «فَإِذا فَعَلَ ذلِکَ فَقَد عَلا مَجدُهُ وسادَ أهلَ زَمانِهِ؛(2) پس هر گاه چنین کند، حقیقتاً عظمت او بالاتر می رود و آقای اهل زمان خود می گردد».
ج - حدیث «خانوادۀ اجتماعی»
اشاره
حدیث زُهری از امام زین العابدین(علیه السلام) نیز از روایاتی است که نکات مهمی در روابط اجتماعی دارد.(3) محمّد بن مسلم بن شهاب زُهرى، افسرده دل و اندوهناک، نزد امامزین
ص: 279
1- . عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، قَالَ: قَالَ: ... وَ مَنْ ذَهَبَ یَرى أَنَّ لَهُ عَلَى الْآخَرِ فَضْلًا، فَهُوَ مِنَ الْمُسْتَکْبِرِینَ». فَقُلْتُ لَهُ: إِنَّمَا یَرى أَنَّ لَهُ عَلَیْهِ فَضْلًا بِالْعَافِیَةِ إِذَا رَآهُ مُرْتَکِباً لِلْمَعَاصِی؟ فَقَالَ: «هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ، فَلَعَلَّهُ أَنْ یَکُونَ قَدْ غُفِرَ لَهُ مَا أَتى وَ أَنْتَ مَوْقُوفٌ مُحَاسَبٌ، أَ مَا تَلَوْتَ قِصَّةَ سَحَرَةِ مُوسَى(علیه السلام)؟» (الکافی، ج 8، ص 128).
2- . همان جا.
3- . امام باقر(علیه السلام): دَخَلَ مُحَمَّدُ بنُ مُسلِمِ بنِ شِهابٍ الزُّهرِیُّ عَلى عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ وهُوَ کَئیبٌ حَزینٌ، فَقالَ لَهُ زَینُ العابِدینَ(علیه السلام): ما بالُکَ مَغموماً؟ قالَ: یَابنَ رَسولِ اللّهِ، غُمومٌ وهُمومٌ تَتَوالى عَلَیَّ؛ لِمَا امتُحِنتُ بِهِ مِن جِهَةِ حُسّادِ نِعمَتی وَالطّامِعینَ فِیَّ، ومِمَّن أرجوهُ ومِمَّن أحسَنتُ إلَیهِ، فَیَخلُفُ ظَنّی. فَقالَ لَهُ عَلِیُّ بنُ الحُسیَنِ(علیه السلام): احفَظ عَلَیکَ لِسانَکَ؛ تَملِک بِهِ إخوانَکَ. قالَ الزُّهرِیُّ: یَابنَ رَسولِ اللَّهِ، إنّی احسِنُ إلَیهِم بِما یَبدُرُ مِن کَلامی. قالَ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ(علیه السلام): هَیهاتَ هیهاتَ! إیّاکَ أن تُعجَبَ مِن نَفسِکَ بِذلِکَ، وإیّاکَ أن تَتَکَلَّمَ بِما یَسبِقُ إلَى القُلوبِ إنکارُهُ وإن کانَ عِندَکَ اعتِذارُهُ؛ فَلَیسَ کُلُّ مَن تُسمِعُهُ نُکراً یُمکِنُکَ أن توسِعَهُ عُذراً. ثُمَّ قالَ: یا زُهرِیُّ، مَن لَم یَکُن عَقلُهُ مِن أکمَلِ ما فیهِ کانَ هَلاکُهُ مِن أیسَرِ ما فیهِ. ثُمَّ قالَ: یا زُهرِیُّ، أما عَلَیکَ أن تَجعَلَ المُسلِمینَ مِنکَ بِمَنزِلَةِ أهلِ بَیتِکَ؛ فَتَجعَلَ کَبیرَهُم مِنکَ بِمَنزِلَةِ والِدِکَ، و تَجعَلَ صَغیرَهُم مِنکَ بِمَنزِلَةِ ولَدِکَ، وتَجعَلَ تِربَکَ مِنهُم بِمَنزِلَةِ أخیکَ! فَأَیُّ هؤُلاءِ تُحِبُّ أن تَظلِمَ؟! وأیُّ هؤُلاءِ تُحِبُّ أن تَدعُوَ عَلَیهِ؟! وأیُّ هؤُلاءِ تُحِبُّ أن تَهتِکَ سِترَهُ؟! وإن عَرَضَ ← → لَکَ إبلیسُ- لَعَنَهُ اللَّهُ- بِأَنَّ لَکَ فَضلًا عَلى أحَدٍ مِن أهلِ القِبلَةِ، فَانظُر؛ إن کانَ أکبَرَ مِنکَ فَقُل: قَد سَبَقَنِی بِالإِیمانِ وَالعَمَل الصّالِحِ فَهُوَ خَیرٌ مِنّی، وإن کانَ أصغَرَ مِنکَ فَقُل: قد سَبَقتُهُ بِالمَعاصی وَالذُّنوبِ فَهُوَ خَیرٌ مِنّی، وإن کانَ تِربَکَ فَقُل: أنَا عَلى یَقینٍ مِن ذَنبی وفی شَکٍّ مِن أمرِهِ، فَما لی أدَعُ یَقینی لِشَکّی، وإن رَأَیتَ المُسلِمینَ یُعَظِّمونَکَ ویُوَقِّرونَکَ ویُبَجِّلونَکَ فَقُل: هذا فَضلٌ أخَذوا بِهِ، وإن رَأَیتَ مِنهُم جَفاءً وَانقِباضاً عَنکَ فَقُل: هذا لِذَنبٍ أحدَثتُهُ؛ فَإِنَّکَ إذا فَعَلتَ ذلِکَ سَهَّلَ اللَّه عَلَیکَ عَیشَکَ، وکَثُرَ أصدِقاؤُکَ، وقَلَّ أعداؤُکَ، وفَرِحتَ بِما یَکونُ مِن بِرِّهِم، ولَم تَأسَف عَلى ما یَکونُ مِن جَفائِهِم. وَاعلَم أنَّ أکرَمَ النّاسِ عَلَى النّاسِ مَن کانَ خَیرُهُ عَلَیهِم فائِضاً، وکانَ عَنهُم مُستَغنِیاً مُتَعَفِّفاً. وأکرَمَ النّاسِ بَعدَهُ عَلَیهِم مَن کانَ عَنهُم مُتَعَفِّفاً وإن کانَ إلَیهِم مُحتاجاً؛ فَإِنَّما أهلُ الدُّنیا یَعشَقونَ الأَموالَ، فَمَن لَم یُزاحِمهُم فیما یَعشَقونَهُ کَرُمَ عَلَیهِم، ومَن لَم یَزاحِمهُم فیها ومَکَّنَهُم مِن بَعضِها کانَ أعَزَّ عَلَیهِم وأکرَمَ (الاحتجاج، ج2، ص157، ح191؛ تنبیه الخواطر، ج2، ص93).
العابدین(علیه السلام) می آید. زین العابدین(علیه السلام) به او می فرماید: «چرا اندوهگینى؟». او می گوید: اى زادۀ پیامبر خدا! غم و غصه هایى پى در پى بر من وارد مى شوند؛ چه این که از کسانى که به نعمت هاى من حسادت مى ورزند و به دیدۀ طمع در من مى نگرند، در رنج و محنت ام؛ کسانى که به آنان امید دارم و نیز کسانى که به آنان خوبى مى کنم، امّا گمانم به خطا مى رود و از آنان ناامید مى شوم. معلوم می شود مشکل وی، حسادت اطرافیان و آزار دیدن از آنان بوده است.
امام زین العابدین(علیه السلام) برای حلّ این مشکل و به عنوان روش مقابله با این وضعیت، روی به آموزش روابط اجتماعی می آورد و نکاتی را به وی گوشزد می کند. ایشان روش مقابله با این وضعیت را کنترل زبان می داند و به او می فرماید: «زبانت را نگه دار تا برادرانت را از آنِ خود سازى». ظاهراً وی متوجّه فرمایش امام(علیه السلام) نمی شود و می گوید: من با سخنان خود، به آنان نیکى مى کنم. امام زین العابدین(علیه السلام) به وی هشدار می دهد و می فرماید: «هرگز، هرگز! مبادا براى این کار، گرفتار خودشیفتگى گردى! نکند چیزى بر زبان آورى که احساس نادرستىِ آن، زودتر بر دل ها نشیند، گرچه بتوانى براى آن توجیهى ارائه کنى. چنین نیست که به هر کس که سخن غریبى بگویى، بتوانى عذرت رانیز به گوش وى برسانى».
این، نشان دهندۀ نقش زبان در روابط اجتماعی است. گاه به گونه ای سخن می گوییم که فوراً حسّ بد از آن به وجود می آید و نکتۀ مهم تر این که ممکن است در ادامه، انسان نتواند توجیه آن را به فرد منتقل سازد. سپس امام زین العابدین(علیه السلام) به عقل و خرد اشاره می کند و بیان
ص: 280
می دارد که اگر عقل نباشد، انسان به راحتی نابود می شود!
مهم ترین بخش حدیث از این جا به بعد است. ایشان در این بخش، از چیزی یاد می کنند که آن را «خانوادۀ اجتماعی» می نامیم. سپس امام(علیه السلام) به وی می فرماید: «اى زُهرى! چه اشکالى دارد که مسلمانان را چون خانواده ات بشمارى و بزرگشان را در جایگاه پدرت بدانى و کوچکشان را در جایگاه فرزندت و همسالت را همانند برادرت؟ حال به کدام یک از اینان دوست دارى ستم کنى؟ کدام یک از اینان را دوست دارى نفرین کنى؟ آبروى کدام یک از اینان را دوست دارى بریزى؟». این منطق، آسیب و آزار اجتماعی را از بین می برد و مانع نارضایتی اجتماعی می شود.
درمان تکبّر با روش خانوادۀ اجتماعی
گاهی ممکن است به هر دلیلی، تکبّر در روابط اجتماعی شکل گیرد. برای درمان آن، از روش «مقایسه» می توان استفاده کرد. مقایسه برای درمان، مبتنی بر طبقه بندی سه گانه است که از سن فرد مقابل، به دست می آید. کسی که خود را برتر از او دانسته ایم، یا کوچک تر از ماست و یا بزرگ تر و یا همسال. در هر گروه سنّی، با تکیه بر حقیقتی می توان خودْبرتربینی را کنترل و درمان کرد. این روش را امام سجاد(علیه السلام) به خوبی بیان کرده اند. ایشان می فرماید: «اگر ابلیس - که لعنت خدا بر او باد - این را به تو القا کرد که بر کسی از اهل قبله، برتری داری، پس نگاه کن، اگر او بزرگ تر از توست، بگو: او در ایمان و عمل صالح، بر من پیشی دارد؛ پس او بهتر از من است». راهبرد شیطان، برتریِ خود بر دیگری است و این اصل را به انسان ها نیز القا می کند. اگر کسی که ما خود را نسبت به او بهتر می دانیم، بزرگ تر از ما باشد، زودتر از ما ایمان آورده و عمل صالح بیشتری انجام داده است؛ بنا بر این، از ما بهتر خواهد بود. توجّه به پیشی گرفتن او در ایمان آوردن و بیشتر بودن عمل صالحاو سبب می شود که او را بهتر از خود بدانیم.
امّا در بارۀ کسی که کوچک تر از ماست می فرماید: «و اگر او کوچک تر از توست، بگو: من در گناه و معصیت، بر او پیشی دارم؛ پس او از من، بهتر است». در رویارویی با کوچک تر باید به امکان گناه بیشتر خود توجّه کرد، تا اصل «او بهتر از من است» عملیاتی
ص: 281
شود. فرد کوچک تر باید به پیش تر بودن ایمان و بیشتر بودن عمل صالح، توجّه کند؛ امّا خودِ کسی که سن بیشتری دارد باید به پیش تر بودن گناه خود توجّه کند، در غیر این صورت، خود را بهتر خواهد دانست.
امّا در برابر فرد همسال می فرماید: «و اگر همسال توست، بگو: من به گناه خود یقین دارم و در کار او شک دارم. پس چرا یقینم را به خاطر شکّم، رها کنم؟!». در این صورت، انسان، هیچ کس را بد و گناه کار نمی داند؛ بلکه آنان را بهتر و باایمان تر از خود می شمرد و لذا با آنان روابط سالم و محترمانه ای برقرار خواهد کرد. البته این مسئله، یک طرفه نیست؛ بلکه باید به یک فرهنگ عمومی تبدیل شود و همۀ افراد، دیگران را از خودشان بهتر بدانند و در این صورت، روابطی سالم و فرح بخش، شکل خواهد گرفت.
رویارویی با تکریم و تحقیر اجتماعی
در ادامه امام زین العابدین(علیه السلام) به ابعاد دیگری از ارتباط می پردازد. بخشی از تعامل ما با دیگران را مسئلۀ تعریف و تمجید از یک سو، و توهین و تحقیر از سوی دیگر شامل می شود. به همین منظور، بخشی از مهارت های ارتباطی به چگونگی برخورد با این پدیده ها مربوط می شود. ما باید بدانیم چه واکنشی در برابر این پدیده از خود نشان دهیم.
در ادامۀ حدیث، امام(علیه السلام) به مسئلۀ تکریم در سطح جامعه اشاره می کند و راه رویارویی صحیح با آن را بیان می دارد، به گونه ای که از دیگران طلبکار نباشیم و آنان را بهتر بدانیم. ایشان، در بارۀ تکریم های اجتماعی می فرماید: «و اگر دیدی که مسلمانان، تو را بزرگ می شمرند و حرمت می نهند و گرامی می دارند، پس بگو: این فضیلتی است که آنان به چنگ آورده اند». این که انسان، تکریم دیگران را نشانۀ بزرگواری خودشان بداند، تأثیر مهمّی در جلوگیری از تکبّر دارد و اصل «او بهتر است» را پاس می دارد. تکریم دیگران، ممکناست راه تکبّر را بگشاید و انسان را به جایی ببرد که خود را بهتر از دیگران بداند؛ امّا با استفاده از راه کاری که امام(علیه السلام) بیان داشته اند، از این آفت، جلوگیری می شود.
امّا در برابر توهین های دیگران چه باید کرد؟ یکی از عوامل مهم در تنیدگی و نارضایتی، آزارها و توهین هایی است که ممکن است از سوی دیگران به انسان برسد. چگونه می توان این
ص: 282
وضعیت را تحمّل کرد؟ راه مقابلۀ صحیح با آن چیست؟ امام سجاد(علیه السلام) در ادامۀ حدیث، می فرماید: «و اگر از آنان آزار و دوری کردن دیدی، بگو: این، به خاطر گناهی است که انجام داده ام». اگر انسان، تکریم دیگران را به خودشان برگرداند و توهین آنها را نتیجۀ کردار خودش بداند، همچنان دیگران را برتر از خود می داند و بدین سان، به روابط اجتماعی، آسیبی وارد نمی شود. سلامت روابط اجتماعی در گرو این اصل است که: «او بهتر از من است» و سلامت روابط اجتماعی، نقش مهمی در رضایت از زندگی خواهد داشت. امام زین العابدین(علیه السلام) در پایان، به نقش این نگرش در رضایت از زندگی و لذّت بخش کردن حیات می پردازد: «هر گاه چنین کردی، خداوند، زندگی را بر تو آسان می کند و دوستانت را افزایش می دهد و دشمنانت را اندک می کند و از نیکی آنان خرسند می شوی و از بی مهری آنان افسوس نمی خوری.»
محبوبیت اجتماعی
در بخش پایانی، امام(علیه السلام) به مسئله «محبوبیت اجتماعی» اشاره می کند. و می فرماید: «در درجۀ نخست، گرامى ترینِ مردم نزد آنان، کسى است که خیرش به آنان برسد و خود از آنان بى نیاز باشد و از درخواست چیزى خوددارى کند. در این درجه، خیر فرد به دیگران می رسد و انتظاری نیز از آنان ندارد. پس از او، گرامى ترینِ مردم نزدشان، کسى است که از درخواست کردنْ خوددارى کند، گرچه بدانها نیازمند باشد؛ چرا که در حقیقت، اهل دنیا دل بستۀ اموال خویش اند و هر کس که مزاحم دلبستگى شان نشود، نزدشان گرامى است و اگر مزاحم اموالشان نشود و حتّى چیزى بر امکاناتشان بیفزاید، عزیزتر و گرامى تر خواهد بود».
د - حدیث «نسبت های ناروا»
از مسائلی که در روابط اجتماعی پیش می آید، «نسبت های ناروا» است که موجبنارضایتی و افزایش رنج می شود. اگر انسان نداند چگونه با این موقعیت رو به رو شود، دچار مشکل می شود و زندگی، بیش از پیش بر او سخت خواهد شد. روایت علقمه به این مسئله پرداخته است.(1) علقمه از یاران امام صادق(علیه السلام)، روزی از نسبت های ناروایی که مردم به وی
ص: 283
1- . قال علقمة: فقلت للصادق(علیه السلام): یا بن رسول اللّه، إن الناس ینسبوننا إلى عظائم الأمور، وقد ضاقت بذلک صدورنا. فقال(علیه السلام): یا عَلقَمَةُ، إنَّ رِضَا النّاسِ لا یُملَکُ، وألسِنَتَهُم لا تُضبَطُ، فَکَیفَ تَسلَمونَ مِمّا لَم یَسلَم مِنهُ أنبِیاءُ اللّهِ ورُسُلُهُ وحُجَجُهُ؟ ألَم یَنسُبوا یوسُفَ(علیه السلام) إلى أنَّهُ هَمَّ بِالزِّنا؟ ألَم یَنسُبوا أیّوبَ(علیه السلام)إلى أنَّهُ ابتُلِیَ بِذُنوبِهِ؟ ألَم← → یَنسُبوا إلى أنَّهُ تَبِعَ الطَّیرَ حَتّى نَظَرَ إلَى امرَأَةِ اُوریا فَهَواها؟ وأنَّهُ قَدَّمَ زَوجَها أمامَ التّابوتِ حَتّى قُتِلَ ثُمَّ تَزَوَّجَ بِها؟ ألَم یَنسُبوا موسى(علیه السلام) إلى أنَّهُ عِنّینٌ وآذَوهُ حَتّى بَرَّأَهُ اللّهُ مِمّا قالوا، وکانَ عِندَ اللّهِ وَجیها؟ ألَم یَنسُبوا جَمیعَ أنبیاءِ اللّهِ إلى أنَّهُم سَحَرَةٌ طَلَبَةُ الدُّنیا؟ ألَم یَنسُبوا مَریَمَ بِنتَ عِمرانَ إلى أنَّها حَمَلَت بِعیسى مِن رَجُلٍ نَجّارٍ اسمُهُ یوسُفَ؟! ألَم یَنسُبوا نَبِیَّنا مُحَمَّدا(صلی الله علیه وآله) إلى أنَّهُ شاعِرٌ مَجنونٌ؟ ألَم یَنسُبوهُ إلى أنَّهُ هَوَى امَرأَةَ زَیدِ بنِ حارِثَةَ فَلَم یَزَل بِها حَتَّى استَخلَصَها لِنَفسِهِ؟ ألَم یَنسُبوهُ یَومَ بَدرٍ إلى أنَّهُ أخَذَ لِنَفسِهِ مِنَ المَغنَمِ قَطیفَةً حَمراءَ، حَتّى أظهَرَهُ اللّهُ(عزوجل) عَلَى القَطیفَةِ وبَرَّأَ نَبِیَّهُ مِنَ الخِیانَةِ، وأنزَلَ بِذلِکَ فی کِتابِهِ: «وَمَا کَانَ لِنَبِىٍّ أَن یَغُلَّ وَمَن یَغْلُلْ یَأْتِ بِمَا غَلَّ یَوْمَ الْقِیَ-مَةِ»؟ ألَم یَنسُبوهُ إلى أنَّهُ یَنطِقُ عَنِ الهَوى فِی ابنِ عَمِّهِ عَلِیٍّ(علیه السلام) حَتّى کَذَّبَهُم اللّهُ(عزوجل)، فَقالَ سُبحانَهُ: (وَ مَا یَنطِقُ عَنِ الْهَوَى * إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْىٌ یُوحَى)، ألَم یَنسُبوهُ إلَى الکَذِبِ فی قَولِهِ: إنَّهُ رَسولٌ مِنَ اللّهِ إلَیهِم، حَتّى أنزَلَ اللّهُ(عزوجل) عَلَیهِ: «وَلَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِکَ فَصَبَرُواْ عَلَى مَا کُذِّبُواْ وَأُوذُواْ حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا»؟ ولَقد قالَ یَوما: عُرِجَ بِیَ البارِحَةَ إلَى السَّماءِ، فَقیلَ: وَاللّهِ، ما فارَقَ فِراشَهُ طولَ لَیلَتِهِ! وما قالوا فِی الأَوصِیاءِ أکثَرُ مِن ذلِکَ، ألَم یَنسُبوا سَیِّدَ الأَوصِیاءِ إلى أنَّهُ کانَ یَطلُبُ الدُّنیا والمُلکَ؟ وأنَّهُ کان یُؤثِرُ الفِتنَةَ عَلَى السُّکونِ، وأنّه یَسفِکُ دِماءَ المُسلِمینَ بِغَیرِ حِلِّها، وأنَّهُ لَو کانَ فیهِ خَیرٌ ما اُمِرَ خالِدُ بنُ الولیدِ بِضَربِ عُنُقِهِ؟ ألَم یَنسُبوهُ إلى أنَّهُ أرادَ أن یَتَزَوَّجَ ابنَةَ أبی جَهلٍ عَلى فاطِمَةَ، وأنَّ رَسولَ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) شَکاهُ عَلَى المِنبَرِ إلَى المُسلِمینَ، فَقالَ: إنَّ عَلِیّا یُریدُ أن یَتَزَوَّجَ ابنَةَ عَدُوِّ اللّهِ عَلَى ابنَةِ نَبِیِّ اللّهِ، ألا إنَّ فاطِمَةَ بَضعَةٌ مِنّی، فَمَن آذاها فَقَد آذانی، ومَن سَرَّها فَقَد سَرَّنی، ومَن غاظَها فَقَد غاظَنی؟! )الأمالی، صدوق، ص164).
می دهند و موجب دل تنگی او شده است، شکایت می کند. امام(علیه السلام) در پاسخ وی و برای آرام کردنش از دو روش استفاده می کند: یکی بیان قاعدۀ زندگی و آن این که رضایت مردم را نمی توان به دست آورد و زبان آنها را کنترل کرد. سپس از روش مقایسه استفاده می کند و مثال هایی از انبیا و اولیای الهی می آورد که همۀ آنها مورد اتّهام قرار گرفته اند. این یک مقایسۀ صعودی است که موجب تعدیل انتظار می شود و فرد را متوجّه می سازد که چیز غیر طبیعی ای برای وی اتفاق نیفتاده است. امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «چگونه در امان بمانید از چیزی که انبیا و رسولان و حجّت های خدا از آن درامان نماندند؟! آیا به یوسف نسبت ندادند که قصد زنا کرد؟ آیا به ایّوب نسبت ندادند که به خاطر گناهانش مبتلا شده است؟ آیا به داوود نسبت ندادند که پرنده ای را دنبال کرد تا این که نگاهش به زن اوریا افتاد و عاشق وی گردید و همسرش را به جنگ فرستاد تا کشته شد و سپس با او ازدواج کرد؟ آیا به موسی نسبت ندادند که او عقیم است و خدا او را تبرئه کرد و نزد خدا آبرومند بود؟ آیا به همۀ انبیا نسبت ندادند که جادوگرِ دنیاطلب اند؟ آیا به مریم دختر عمران نسبت ندادند که او از مردی نجّار به نام یوسف باردار شده است؟ آیا به پیامبر ما محمّد(صلی الله علیه وآله) نسبت شاعری و جنون ندادند؟ آیا به او نسبت ندادند که او عاشق زن زید بن حارثه شده و رها نکرد تا او را برای
ص: 284
خودش قرار داد؟ آیا روز جنگ بدر به او نسبت ندادند که او از غنیمت ها برای خود خرمای سرخ را برداشته و خدا او را از خیانت تبرئه کرد؟ آیا به او نسبت ندادند که در باره پسر عمویش علی از روی هوس حرف می زند؟ و آنچه در بارۀ اوصیا گفتند بیشتر از این بود! آیا به سیّد اوصیا نسبت ندادند که او طالب قدرت و ثروت است؟ و این که او فتنه را بر آرامش ترجیح می دهد! و به ناحق خون مسلمانان را می ریزد! و اگر خیری در او بود، خالد را گردن نمی زد؟! آیا به او نسبت ندادند که می خواست با وجود حضرت فاطمه، با دختر ابو جهل ازدواج کند و این امر، پیامبر را ناراحت ساخت؟!».
اینها نشان می دهند که اوّلاً همۀ افراد متّهم می شوند و لذا نباید فکر کرد که فقط ما مورد اتّهام قرار می گیریم؛ ثانیاً اتهام دیگران، نشانۀ خواری و بی ارزشی انسان نیست و این گونه نیست که هر کس متّهم نشد، فرد ارزشمندی است. ثالثاً وقتی انسان های والامقامی مانند انبیا و اوصیای الهی، مورد اتّهام قرار می گیرند، ما نباید انتظار زندگی بدون اتّهام داشته باشیم. این نکات به ما کمک می کنند که موقعیت سخت اتّهام را به راحتی تحمّل کنیم و از آسیب آن جلوگیری کنیم.
3. همسایۀ خوب
زندگی اجتماعی و مکان زندگی، مسئلۀ همسایگی را به وجود می آورد. انسان نمی تواند بدون «محل» و «همسایه» زندگی کند. همسایه در آسایش زندگی، نقش اساسی دارد. از بدترین بلاها و مشکلات(1) و سنگین ترین فشارها(2) و امور کمرشکن، همسایۀ بداست؛(3) چرا که هماره با چشم، مراقب و در قلب، دشمن است. اگر خوبی ببیند پنهان و اگر بدی ببیند آشکار می کند و رسوا می سازد.(4) لذا پیش از خرید خانه باید همسایه را دید.(5) در
ص: 285
1- . امام علی(علیه السلام): جارُ السَّوءِ أعظَمُ الضَّرّاءِ وأشَدُّ البَلاءِ (غرر الحکم، ح4734).
2- . لُقمانُ(علیه السلام): حَمَلتُ الجَنْدَلَ والحدیدَ وکُلَّ حِمْلٍ ثَقیلٍ، فلَم أحمِلْ شیئاً أثْقَلَ مِن جارِ السَّوء (قصص الأنبیاء، راوندی، ص196).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): یا علیُّ، أربعةٌ مِن قَواصِمِ الظَّهْرِ: ... وجارُ سَوءٍ فی دارِ مُقام. (الخصال، ص206، ح24).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): ثلاثةٌ هُنَّ امُّ الفَواقِرِ: ... وجارٌ عَیْنُهُ تَرْعاکَ وقَلْبُهُ یَنْعاکَ، إنْ رأى حَسَنةً دَفَنَها ولَم یُفْشِها، وإنْ رأى سَیِّئَةً أظْهَرَها وأذاعَها (قرب الإسناد، ص81، ح266).
5- . امام علی(علیه السلام): جاءَ رجُلٌ إلى رسولِ اللَّهِ صلى اللّه علیه و آله فقالَ: یا رسولَ اللَّهِ، إنّی أرَدْتُ شِراءَ دارٍ، أینَ تأمُرُنی أشْتَری فی جُهَیْنَةَ أمْ فی مُزَیْنَةَ أمْ فی ثَقیفٍ أمْ فی قُرَیشٍ؟ فقالَ لَهُ رسولُ اللَّهِ(صلی الله علیه وآله): الجوارُ ثُمَّ الدّارُ، والرَّفیقُ ثُمَّ السَّفَرُ (الجعفریّات، ص164). امام علی(علیه السلام): سَلْ عنِ الجارِ قبلَ الدّارِ (غرر الحکم، ح5598).
منابع اسلامی از آزار همسایه، به شدّت نهی شده(1) و از همسایه آزار به عنوان کسی یاد شده که ایمان به خدا و آخرت ندارد(2) و از اهل بیت نیست.(3) در منابع اسلامی، همسایه، همانند مادر احترام دارد(4) و بر همسایه داریِ شایسته تأکید شده(5) بدان اندازه که گویا ارث می برد.(6) درهمسایه داری شایسته، هماره پیجوی حال همسایه است.(7) اگر همسایه کمک خواست، کمکش میکند؛ اگر قرض خواست، به او قرض می دهد؛ اگر نیازمند شد، نیازش را برطرف می سازد؛ اگر مصیبتى دید، او را دلدارى می دهد؛ اگر خیر و خوبى به او رسید، به وى تبریک می گوید؛ اگر بیمار شد، به عیادتش می رود؛ وقتى مُرد، در تشییع جنازه اش شرکت می کند؛ خانه اش را بلندتر از خانۀ او نمی سازد تا جلوى جریان هوا را بر او بگیرد، مگر آن که خودش اجازه دهد؛ هرگاه میوه اى خرید، براى او تعارف می فرستد و اگر این کار را نکرد، مخفیانه میوه را به خانه می برد و فرزندش را همراه میوه بیرون نمی فرستد تا نکند بچّه همسایه ناراحت شود؛ با بو و دود دیگ غذا، او را ناراحت نمی کند مگر آن که مقدارى از غذا را براى او بفرستد؛(8) در غیاب او آبرویش را حفظ می کند و در حضورش او را احترام می نهد؛ اگر به او ستمى شد، یاری اش می رساند؛ دنبال
ص: 286
1- . ر.ک: میزان الحکمه، ج2، ص399.
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن کانَ یُؤمنُ باللَّهِ والیَومِ الآخِرِ فلا یُؤْذی جارَهُ. (الکافی، ج2، ص667، ح6، وسائل الشیعة، ج 8، ص487، ح1). امام صادق(علیه السلام): إنّ رسولَ اللَّهِ(صلی الله علیه وآله) أتاهُ رجُلٌ مِن الأنْصارِ فقالَ: إنّی اشْتَرَیتُ داراً مِن بنی فُلانٍ، وإنَّ أقْرَبَ جِیرانی مِنّی جِواراً مَن لا أرْجو خَیرَهُ ولا آمَنُ شَرَّهُ. قالَ: فأمَرَ رسولُ اللَّهِ(صلی الله علیه وآله) علیّاً وسلمانَ وأبا ذرٍّ- ونسِیتُ آخَرَ وأظَنُّهُ المِقدادَ - أنْ یُنادُوا فی المَسجدِ بأعلى أصْواتِهم بأنَّهُ لا إیمانَ لِمَن لَم یأمَنْ جارُهُ بَوائِقَهُ، فَنادَوا بها ثلاثاً (وسائل الشیعة، ج8، ص487، ح1.
3- . عیون أخبار الرضا(علیه السلام) ج2، ص24، ح2.
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): حُرمَةُ الجارِ على الإنسانِ کحُرمَةِ امّهِ (مکارم الأخلاق، ج1، ص274، ح834.
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): أحسِنْ مُجاوَرَة مَن جاوَرَکَ، تَکُنْ مؤمنا (الأمالی، صدوق، ص 269، ح295).
6- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): ما زالَ جبرئیلُ(علیه السلام) یُوصِینی بالجارِ حتّى ظَنَنتُ أنَّهُ سَیُوَرِّثُهُ. (الأمالی، طوسی، ص520، ح1145؛ نهج البلاغة، نامۀ 47). امام علی(علیه السلام) - عندَ وفاتهِ - : اللَّهَ اللَّهَ فی جِیرانِکُم فإنَّهُم وَصیَّةُ نَبیِّکُم، ما زالَ یُوصی بِهِمْ حتّى ظَنَنّا أنَّهُ سَیُوَرِّثُهُم (نهج البلاغه، نامۀ 47).
7- . میزان الحکمة، ج2، ص401.
8- . پیامبر خد(صلی الله علیه وآله) - فی حُقوقِ الجارِ - : إنِ اسْتَغاثَکَ أغَثْتَهُ، وإنِ اسْتَقْرَضَکَ أقْرَضْتَهُ، وإنِ افْتَقَر عُدْتَ علَیهِ، وإنْ أصابَتْهُ مُصیبَةٌ عَزَّیْتَهُ، وإنْ أصابَهُ خَیرٌ هَنّأتَهُ، وإنْ مَرِض عُدْتَهُ، وإنْ ماتَ اتَّبَعتَ جَنازَتَهُ، ولا تَسْتَطِلْ علَیهِ بالبِناءِ فتَحْجُبَ عَنهُ الرِّیحَ إلّا بإذنِهِ، وإذا اشْتَرَیتَ فاکِهَةً فأهْدِ لَهُ، فإنْ لَم تَفْعلْ فأدْخِلْها سِرّاً، ولا تُخْرِجْ بها وُلْدَکَ تَغیظُ بها وُلْدَهُ، ولا تُؤْذِهِ برِیحِ قِدْرِکَ إلّاأنْ تَغرِفَ لَهُ مِنها (مسکّن الفؤاد، ص105).
عیب هایش نیست؛ اگر بدى ای از او دید، آن را می پوشاند؛ اگر پند و اندرز پذیرد، او را در نهان نصیحت می کند؛ در سختی ها رهایش نمی کند؛ از لغزش هایش درمی گذرد و خطایش را می بخشد؛ با او بزرگوارانه معاشرت می کند.(1) چنین فضای مثبتی، موجب احساس آسایش، آرامش و رضامندی می گردد.
خلاصۀ فصل
از ابعاد مهم زندگی، بُعد ارتباطی آن است. ما در جامعه و در کنار دیگران زندگی می کنیم. از این رو، داشتن روابط خوب، از زمینه های مهمّ رضامندی است. یک بعد این ارتباط، خانواده است. برخورداری از «خانوادۀ خوب»، عامل مهمی در رضامندی است. این امر با داشتن همسر و فرزندان خوب شکل می گیرد. همسر خوب از راه انتخاب خوب وهمسرداری خوب تحقّق می یابد. فرزند خوب نیز متوقّف بر تربیت خوب است. بعد دیگر، «دوستان خوب» است. برخورداری از دوستان خوب، زندگی را برای انسان لذّت بخش می کند. این امر نیز متوقف بر گزینش خوب و مهارت در ارتباط است. بُعد دیگر «همسایۀ خوب» است. همسایگی به جهت همجواری در محلّ سکونت پیدا می شود. زندگی در یک محل، گذشته از مسکن، با ارتباط با دیگران نیز گره خورده است. لذا داشتن همسایۀ خوب، زندگی امن و آرام را به وجود می آورد و تضمینی برای تأمین نیازهای آن نیز هست.
ص: 287
1- . الإمامُ زینُ العابدینَ(علیه السلام): أمّا حقُّ جارِکَ فحِفْظُهُ غائباً، وإکْرامُهُ شاهِداً، ونُصْرَتُهُ إذا کانَ مَظلوماً، ولا تَتَّبِعُ لَهُ عَورَةً، فإنْ عَلِمتَ علَیهِ سُوءاً سَتَرْتَهُ علَیهِ، وإنْ عَلِمتَ أنَّهُ یَقْبَلُ نَصیحَتَکَ نَصَحتَهُ فیما بَینَکَ وبَینَهُ، ولا تُسْلِمُهُ عِند شَدیدةٍ، وتُقِیلُ عَثْرَتَهُ، وتَغْفِرُ ذَنْبَهُ، وتُعاشِرُهُ مُعاشَرَةً کَریمَة (الخصال، ص569، ح1).
فصل نهم: رضایت سیاسی
اشاره
مراد از رضایت سیاسی، رضایت از نظام سیاسی حاکم بر جامعه است که اگر خوب باشد، موجب رضامندی می شود. در این باره مسائلی وجود دارد که در ادامه به آن می پردازیم.
حکومت خوب، آن است که مقدّس و آسمانی باشد و با دین گره بخورد. در اندیشۀ سیاسی اسلام، «همراهیِ دین و دولت» یک اصل اساسی شمرده شده و نظریّۀ «تفکیک» این دو از یکدیگر مردود است. این بدان جهت است که سلامتی و صلاح مکتب، به وجود حکومت است و صلاح و سلامتی دستگاه حکومت، به وجود دین، و هیچ کدام بدون دیگری، ره به جایی نمی برند. از دیدگاه پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)، دین، «امین» است و حکومت، «نگهبان». حکومت بدون «امانتدار»، به خیانت و نابودی می انجامد، و دینِ بدون «نگهبان»، از بین خواهد رفت.(1) در برخی دیگر از روایات آمده است که دین، «پایه و اساس» است و حکومت، «نگهبان». هر آن چیزی که «پایه و اساس» نداشته باشد، ویران می شود و هر آنچه «نگهبان» نداشته باشد، از بین می رود.(2)
در برخی دیگر از روایات آمده که دین و زمامدارِ عادل، برادرانی هستند که صلاح هر یک به دیگری وابسته است. اسلام، «پایه» است و زمامدار عادل، «نگهبان». هر آنچه بی پایه باشد، ویران خواهد شد و هر آنچه بی نگهبان باشد، از بین می رود. جالب این است که تصریح شده وقتی قائم ما غایب می شود، اثری از اسلام باقی نمی ماند. مهم تر این که چون اثری از اسلام باقی نمی ماند، از دنیا نیز اثری باقی نخواهد ماند.(3)
ص: 289
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الاسلام والسلطان أخوان لا یصلُحُ واحدٌ منهما إلّا بصاحبه، فالاسلام أمین والسلطان حارس، وما لا أمین له منهدم، وما لا حارس له ضائع (الفردوس، ج1، ص117، ح396؛ کنز العمّال، ح4613).
2- . امام باقر(علیه السلام) یا امام صادق(علیه السلام): الدّین والسلطان أخوان توأمان لابدّ لکلّ واحد منهما من صاحبه والدّین اسّ والسّلطان حارس وما لا أسّ له منهدم وما لا حارس له ضائع (الاختصاص، ص262).
3- . امام علی(علیه السلام): الدّین والسلطان العادل أخوان لا یصلُحُ واحدٌ منهما إلّا بصاحبه، الاسلام اسّ والسّلطان العادل حارس وما لا أسّ له فمنهدم وما لا حارس له فضائع فلذلک اذا رحل قائمنا لم یبق أثر من الاسلام وإذا لم یبق أثر من الإسلام لم یبق أثر من الدنیا (اربعون، خاتون آبادی، ص203، ح35).
از این بیان روشن می شود که صلاح دنیای مردم، با دین و نظام دینی گره خورده است. لذا نه تنها دین خواهی و دین محوری، به زیانِ دنیای مردم نیست، بلکه تنها راه رسیدن به آن است و هر راه دیگری، محکوم به شکست است.
بر همین اساس، نظریۀ اسلام در باب جامعه و حکومت، نظریۀ «یک به اضافۀ یک» است، تا «یک به اضافۀ بی نهایت». یعنی اگر جامعه از دو نفر تشکیل شده باشد، حتماً یکی از آنان امام است. این از قوانین حتمی الهی است.(1)
از سوی دیگر، روایاتی هم که فلسفۀ امامت را بیان کرده اند، در همین راستا قرار می گیرند؛ زیرا نظریۀ حکومت اسلامی، نظریۀ «امامت و ولایت» است. امام علی(علیه السلام) در باب فلسفۀ امامت می فرماید: «نظام امّت اسلامی به امامت است».(2) امام رضا(علیه السلام) امامت را «اساس بالنده» اسلام و فرع «بلندمرتبه» آن می داند.(3)
1. وظایف حکومت خوب
حکومت، وظایفی دارد که اگر به خوبی انجام دهد، موجب ایجاد یک نظام سیاسی - اجتماعی خوب می شود. این جا مجال بحث مفصّل از آنها نیست و تنها به نمونه هایی از آنچه در آیات و روایات آمده اند، اشاره خواهیم کرد.
ص: 290
1- . امام صادق(علیه السلام): لو لم یبق فی الأرض إلّا رجلان لکان أحدهما الحجّة... (علل الشرائع، ص197، ح10؛ الغیبة، نعمانی، ص139، ح1؛ الکافی، ج2، ص179، ح1؛ کمال الدین، ج1، ص230، ح30؛ بصائر الدرجات، ص487، ح2 و 3). امام صادق(علیه السلام): لو کان النّاس رجلین لکان أحدهما الإمام و إنّ آخر من یموت الإمام لئلّا یحتج أحدهم علی اللّه(عزوجل) ترکه بغیر حجة اللّه علیه (علل الشرائع، ص196، ح6).
2- . الإمامة نظام الأمّة (غرر الحکم، ح1095 و 6608).
3- . إنّ الإمامة أُسّ الإسلام النّامی وفرعه السّامی (عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ج1، ص218، ح1؛ معانی الأخبار، ص97، ح1؛ الأمالی، صدوق، ص538، ح1؛ کمال الدین، ج2، ص677، ح31؛ الکافی، ج1، ص200). ایشان در سخن دیگری، نخست در بارۀ «اصل امامت» می فرماید: «إنّ الإمامة زمام الدّین و نظام المسلمین و صلاح الدّنیا وعزّ المؤمنین...» و در ادامه در بارۀ شخص «امام» می فرمایند: «الإمام... نظام الدّین و عزّ المسلمین وغیظ المنافقین و بوار الکافرین» (عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ج1، ص218، ح1؛ معانی الأخبار، ص97، ح2؛ ألأمالی، صدوق، ص538؛ کمال الدین، ج2، ص677، ح31؛ الکافی، ج1، ص200، ح1).
پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) وقتی امیر مؤمنان(علیه السلام) را برای مأموریتی فرستادند، به وی نکاتی را گوشزد کردند(1) که در پی می آیند:
1. «هیچ وظیفه اى و کارى را به فردا وا مگذار؛ زیرا در هر روز، کار و وظیفه اى هست». از عوامل نارضایتی، تأخیر در کارها و از بین رفتن فرصت هاست. این دستور سبب می شود که امور مردم به موقع انجام شود و زمینۀ رضایتمندی را به وجود آورد.
2. «براى مردم، نشست عمومى بگذار». ارتباط نزدیک با مردم، موجب احساس ارزشمندی در مردم می شود و محبّت و صمیمیت با حاکمان را موجب می شود و از این راه، احساس خوب رضایت را به وجود می آورد.
3. «دون پایه را بر بلندپایه مقدّم بدار، و ناتوان را بر قدرتمند، و زنان را بر مردان».
4. «با کسى که تو را در کارت سرگردان مى کند، مشورت مکن، و از قرآن، مشورت بخواه؛ چرا که قرآن، پیشواى توست».
پیامبر(صلی الله علیه وآله) یکی از یاران خود به نام معاذ را برای ادارۀ امور، به سوی یمن فرستاد و دستور العملی به وی داد.(2) در دستور العمل حکومتی وی نکات جالبی آمدهاست که در ادامه به آنها اشاره می کنیم:
1. «کتاب خدا را بدیشان بیاموز». قرآن، کتاب زندگی خوب برای دنیا و آخرت است و
ص: 291
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) فی وَصِیَّتِهِ لِعَلِیٍّ(علیه السلام) - عِندَما وَجَّهَهُ إلى بَعضِ الوُجوهِ - : یا عَلِیُّ، قَد بَعَثتُک وأنَا بِکَ ضَنینٌ، فَلا تَدَعَنَّ حَقّاً لِغَدٍ فَإِنَّ لِکُلِّ یَومٍ ما فیهِ، وَابرُز لِلنّاسِ، وقَدِّمِ الوَضیعَ عَلَى الشَّریفِ، وَالضَّعیفَ عَلَى القَوِیِّ، وَالنِّساءَ قَبلَ الرِّجالِ، ولا تُدخِلَنَّ أحَداً یَغلِبُکَ عَلى أمرِکَ، وشاوِرِ القُرآنَ فَإِنَّهُ إمامُکَ (نثر الدرّ، ج1، ص158، نزهة الناظر، ص34، ح36).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) - لِمُعاذٍ لَمّا بَعَثَهُ إلَى الیَمَنِ - : یا مُعاذُ! عَلِّمهُم کِتابَ اللَّهِ، وأحسِن أدَبَهُم عَلَى الأَخلاقِ الصّالِحَةِ، وأنزِلِ النّاسَ مَنازِلَهُم؛ خَیرَهُم وشَرَّهُم، وأنفِذ فیهِم أمرَ اللَّهِ، و لا تُحاشِ فی أمرِهِ ولا مالِهِ أحَداً، فَإِنَّها لَیسَت بِوِلایَتِکَ ولا مالِکَ، وأَدِّ إلَیهِمُ الأَمانَةَ فی کُلِّ قَلیلٍ و کَثیرٍ. وعَلَیکَ بِالرِّفقِ وَالعَفوِ فی غَیرِ تَرکٍ لِلحَقِّ! یَقولُ الجاهِلُ: قَد تَرَکتَ مِن حَقِّ اللَّهِ، وَاعتَذِر إلى أهلِ عَمَلِکَ مِن کُلِّ أمرٍ خَشیتَ أن یَقَعَ إلَیکَ مِنهُ عَیبٌ حَتّى یَعذِروکَ، وأمِت أمرَ الجاهِلِیَّةِ إلّاما سَنَّهُ الإِسلامُ، وأظهِر أمرَ الإِسلامِ کُلَّهُ صَغیرَهُ وکَبیرَهُ، وَلیَکُن أکثَرُ هَمِّکَ الصَّلاةَ، فَإِنَّها رأسُ الإِسلامِ بَعدَ الإِقرارِ بِالدّینِ، وذَکِّرِ النّاسَ بِاللَّهِ وَالیَومِ الآخِرِ، وَاتَّبِعِ المَوعِظَةَ، فَإِنَّهُ أقوى لَهُم عَلَى العَمَلِ بِما یُحِبُّ اللَّهُ، ثُمَّ بُثَّ فیهِمُ المُعَلِّمینَ، وَاعبُدِ اللَّهَ الَّذی إلَیهِ تَرجِعُ، ولا تَخَف فِی اللَّهِ لَومَةَ لائِمٍ (تحف العقول، ص25؛ تاریخ دمشق، ج58، ص409، ح12178).
مردم برای داشتن یک زندگی خوب باید آن را فراگیرند.
2. «آنان را بر خوى هاى نیک، پرورش ده». اخلاق خوب، مایۀ سلامت درون، و تنظیم روابط سالم اجتماعی و کمال معنوی می گردد و از این طریق، بر رضامندی اثر می گذارد.
3. «هر یک از مردم را در جایگاه خود بنشان؛ نیک باشند یا بد». از عوامل نارضایتی، قرار نداشتن افراد در جای خود است. این که هر کس در جای خود باشد، موجب احساس عدالت و رضامندی می شود.
4. «فرمان خدا را در بارۀ آنان به کار بند و در زمینۀ فرمان او و اموال او، از هیچ کس هراس مدار؛ زیرا اینها در اختیار تو و مال تو نیست». احکام الهی، بر اساس مصالح بشر تنظیم شده و ضامن جامعۀ خوب و زندگی خوب اند. از این رو، اجرای احکام الهی، زمینۀ رضامندی را فراهم می آورد.
5 . «امانت را، در هر کم و بیشى، به آنان باز گردان». اگر افراد جامعه ببینند که حقوق شان رعایت شده و امانت آنان ادا می شود، احساس امنیت و رضامندی خواهند کرد.
6. «بر تو باد نرمش و بخشایش، جز در مورد فرو نهادن حق». روش برخورد با مردم باید همراه با نرمی و گذشت باشد. مردم، دشمن نیستند؛ بلکه اعضای خانوادۀ حاکم به شمار می روند. برخورد ملاطفت آ میز با آنان مایۀ جلب عواطف و قلوب مردم، استحکام پایه های حکومت و احساس رضامندی مردم می گردد.
7. «در هر کارى که ترسیدى از آن بر تو خرده گرفته شود، دلیل انجام دادن آن را بگو تا تو را معذور بدارند [و بى جهت، بر تو خرده نگیرند]». اگر مردم ندانند که دلیل اقدامات دولت چیست، ممکن است موجب ابهام و نارضایتی شود. توجیه و اقناع مردم، از عواملمهم در رضامندی است.
8. «روش هاى زمان جاهلیت را از میان بردار، مگر آنچه را که اسلام روا شمرده است، و اوامر اسلام را سراسر، از خُرد و کلان، زنده بدار». سبک زندگی جاهلی - جز در مواردی که با آموزه های الهی هماهنگ است - موجب اشتباه در عملکرد مردم می شود و در نهایت، آنان را به خطا می کشانَد و زندگی بد را به ارمغان می آورد. برای رسیدن به زندگی خوب، باید سنّت ها و شیوه های اشتباه را برچید.
ص: 292
9. «بیشترین اهتمامت، به نماز باشد؛ زیرا نماز، پس از اقرار به دین، در رأس احکام اسلام است». نماز، ارتباط فرد با خداوند متعال و نیازی جدّی برای انسان است که به انسان آرامش می دهد و ناهنجاری ها را از انسان دور می سازد، و از این طریق، موجب ایجاد حسّ رضامندی می شود.
10. «خدا و فرداى قیامت را همواره به مردم یادآور شو و پیاپى اندرز بده؛ چرا که این کار، آنان را در به کار بستنِ آنچه خدا دوست مى دارد، تواناتر مى سازد، و همه جا آموزگاران را در میان ایشان بگمار». آموزه های الهی، ضامن سعادت مردم اند؛ امّا به کار بستن آنها نیز ضمانت اجرایی می خواهد؛ ضمانت هایی چون یادآوری خدا و معاد. از این رو، اندرز دادن به مردم با این دو محتوا، موجب عمل به آموزه های الهی می شود و زندگی خوب را به ارمغان می آورد.
11. «بندگى و پرستش آن خدایى را کن که به سوى او باز مى گردى، و در راه خدا، از سرزنش هیچ سرزنشگرى باک مدار». خود حاکم نیز باید مراقب اعمال و رفتار خود باشد تا خوب عمل کند و زندگی اجتماعی مردم را سامان دهد. از این رو باید پیوسته به فرمان خدا عمل کند و از سرزش دیگران نهراسد.
همچنین پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) پنج وظیفه برای حکمران برمی شمرند(1) که عبارت اند از:
1. «گردآورىِ فَى ء (خراج و غنیمت) به صورت شایسته». این کار، موجب ثروتمندیحکومت و توانمندی بر ادارۀ امور می شود.
2. «هزینه کردنِ آن به صورت شایسته». اگر درآمد کشور به صورت شایسته هزینه نشود، موجب نابه سامانی جامعه و در نتیجه، نارضایتی می گردد.
3. «استفاده از بهترین نیروها براى تصدّىِ امور مردم». مدیران کاردان و شایسته، با سامان دادن امور و برخورد مناسب با مردم، زمینۀ رضایتمندی را فراهم می آورند.
4. «مردم را [در مرزها و سرزمین دشمن] معطّل نکند و آنها را به نابودى نکشاند». این، نشان از اهتمام به مردم است. هر چند شرکت در جنگ، لازم و بلکه واجب است، امّا باید
ص: 293
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): عَلَى الوالی خَمسُ خِصالٍ: جَمعُ الفَی ءِ مِن حَقِّهِ، ووَضعُهُ فِی حَقِّهِ، وأن یَستَعینَ عَلى امورِهِم بِخَیرِ مَن یَعلَمُ، ولا یُجَمِّرَهُم فَیُهلِکَهُم، ولا یُؤخِّرَ أمرَهُم لِغَدٍ (الجامع الصغیر، ج2، ص158، ح5454؛ کنز العمّال، ج6، ص47، ح14789).
رعایت حال مردم را نیز کرد و بی جهت آنان را معطّل نکرد تا زندگی خانوادگی و فردی آنان آسیب نبیند.
5. «کار مردم را به فردا نیفکند» که توضیح آن، پیش تر گذشت.
امیر مؤمنان(علیه السلام) سه چیز را برمی شمرد که اگر آنها را به کار ببندیم، از دیگر چیزها بى نیاز می شویم، و اگر آنها را فرو گذاریم، هیچ چیز دیگرى به ما سود نمى بخشد.(1) این امور عبارت اند از:
1. «جارى ساختنِ حدود الهى در باره خویش و بیگانه». گاه ممکن است تفاوت در خودی یا بیگانه، موجب ناعدالتی در اجرای قانون شود. اگر مردم در اجرای قانون، تبعیض ببینند، ناراضی خواهند شد. اجرای یکسان قانون، رضایتمندی را افزایش می دهد.
2. «حکم کردن بر پایۀ کتاب خدا در حال خشنودى و خشم». گاه ممکن است خشم یا خشنودی، موجب تفاوت در اجرای قانون گردد و اشکالاتی را به وجود آورد. این امر می تواند زمینه های رضامندی را به وجود آورد؛ امّا یکسانی حکم در خشم و خشنودی، تصمیمات را منطقی می سازد و اعتماد مردم را افزایش می دهد و زمینۀ نارضایتی را به وجودمی آورد.
3. «تقسیم عادلانه [ى بیت المال] میان سفید و سیاه».
امام صادق(علیه السلام) در سخنانى - که به «سخنان دُرَربار» موسوم اند - تصریح می کند که حکمرانان، نباید در سه کار، کوتاهى ورزند: یکی در پاسدارى از مرزها - که موجب حراست از کیان کشور، ایمنی جان و مال و ناموس مردم می شود - ، دیگری رسیدگى به شکایات مردم - که موجب ستاندن حقّ مظلوم و تنبیه ظالم و در نتیجه، افزایش امنیت اجتماعی می شود - ، و سومی برگزیدن شایستگان براى کارهاى خود - که موجب ادارۀ بهتر
ص: 294
1- . امام صادق(علیه السلام): قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ(علیه السلام) لِعُمَرَ بنِ الخَطّابِ: ثَلاثٌ إن حَفِظتَهُن وعَمِلتَ بِهِنَّ کَفَتکَ ما سِواهُنَّ، وإن تَرَکتَهُنَّ لَم یَنفَعکَ شَی ءٌ سِواهُنَّ، قالَ: وما هُنَّ یا أبَا الحَسَنِ؟ قالَ: إقامَةُ الحُدودِ عَلَى القَریبِ وَالبَعیدِ، وَالحُکمُ بِکِتابِ اللَّهِ فِی الرِّضا وَالسُّخطِ، وَالقَسمُ بِالعَدلِ بَینَ الأَحمَرِ وَالأَسوَدِ. فقالَ لَهُ عُمَرُ: لَعَمری لَقَد أوجَزتَ وأبلَغتَ (تهذیب الأحکام، ج6، ص227، ح547؛ تاریخ الیعقوبی، ج2، ص208؛ دعائم الإسلام، ج2، ص443، ح543).
امور کشور می شود - .(1)
ایشان در حدیث دیگری می فرماید که: سه چیز بر حاکم، واجب است که در بارۀ خواص و عوام، رعایت کند: اوّل در بارۀ نیکوکاران است که آنان را پاداش نیک دهد تا به کار نیک راغب تر شوند؛ دوم در بارۀ گناهکاران است که گناهشان را بپوشاند تا توبه کنند و از گم راهىِ خویش باز گردند؛ و سوم در بارۀ عموم مردم است که میان همۀ آنان، از طریق نیکى کردن و رعایت انصاف و داد، الفت ایجاد کند.(2) افزایش رغبت به کار نیک، موجب افزایش زمینه های رضامندی می شود و کاهش رغبت به کارهای نادرست، به کاهش زمینه های نارضایتی می انجامد. از سوی دیگر، افزایش الفت و محبّت میان مردم، لذّت ارتباط خوب و حس خوشایند با هم بودن را افزایش می دهد و از این طریق بر رضامندی اثر می گذارد.
امام کاظم(علیه السلام) در بارۀ نیازمندان و گرفتاران جامعه بیان می دارد که: خداوند(عزوجل) بر زمامدارانِ خدایى، واجب ساخته است که از فقیران امّت، دستگیرى کنند، قرض بدهکارانِ تهى دست را بپردازند، بار از دوش گران بار بردارند، برهنه را بپوشانند،و به اسیر، نیکى کنند.(3) رسیدگی به وضع این گروه از جامعه، موجب کاهش درد و رنج آنها می شود و احساس رضایتمندی از زندگی را افزایش می دهد.
آنچه گذشت، نمایی از وظایف حکومت بود. حکمران وظایفی دارد که جای بسط آن نیست. وی به طور کلّی، باید پاسدار امانتی باشد که به وی داده شده است؛ در همۀ کارها فرمان خدا را مقدّم بدارد؛ انجام دادن برخی امور مانند پاسخ دادن به کارگزاران، آن جا که نویسندگان از آن درمى مانند یا برآوردن نیازهاى مردم، در همان روزى که [گزارش آنها]
ص: 295
1- . امام صادق(علیه السلام) - مِن کَلامِهِ المُسَمّى بِنَثرِ الدُّرَرِ - : لَیسَ یُحَبُّ لِلمُلوکِ أن یُفَرِّطوا فی ثَلاثٍ: فی حِفظِ الثُّغورِ، وَتَفَقُّدِ المَظالِمِ، وَاختِیارِ الصّالِحینَ لِأَعمالِهِم (تحف العقول، ص319؛ بحار الأنوار، ج78، ص233، ح38).
2- . امام صادق(علیه السلام): ثَلاثَةٌ تَجِبُ عَلَى السُّلطانِ لِلخاصَّةِ وَالعامَّةِ: مُکافَأَةُ المُحسِنِ بِالإِحسانِ لِیَزدادوا رَغبَةً فیهِ، وتَغَمُّدُ ذُنوبِ المُسی ءِ لِیَتوبَ ویَرجِعَ عَن غَیِّهِ، وَتَأَلُّفُهُم جَمیعاً بِالإِحسانِ وَالإِنصافِ (تحف العقول، ص319؛ بحار الأنوار، ج78، ص233، ح40).
3- . امام کاظم (علیه السلام): إنَّ اللَّهَ(عزوجل) قَد فَرَضَ عَلى وُلاةِ عَهدِهِ أن یَنعَشوا فُقَراءَ الامَّةِ، ویَقضوا عَنِ الغارِمینَ، ویُؤَدّوا عَنِ المُثقَلِ، ویَکسُوا العارِیَ، ویُحسِنوا إلَى العانی (عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ج1، ص90، ح11؛ الاحتجاج، ج2، ص341، ح272؛ بحار الأنوار، ج48، ص131، ح4).
مى رسد و دستیاران در برآوردنِ آنها ناتوان اند را شخصاً خود پیگیری می کند؛ بهترین افراد را به کار گمارد و از مقام دادن به تشنگان قدرت خودداری کند؛ در برخورد با مردم باید دادگر و نیکوکار باشد؛ با همۀ مردم مهربان باشد و با آنان ارتباط مستقیم داشته باشد؛ محرومان را بر دیگران مقدّم بدارد و به نیازمندان، زمان ویژه ای را اختصاص دهد؛ خیرخواه مردم باشد؛ از فریب و خیانت خودداری کند؛ بدهی تنگ دستان را بپردازد؛ در مبارزه با فساد و اجرای قانون باید نخست به توسعۀ دانش و فرهنگ اقدام کند و سپس با روحیۀ استکباری و انحصارطلبی مبارزه کند؛ با مفسدان برخورد و به امور زندانیان رسیدگی کند؛ خود را در سطح ضعیف ترین مردم قرار دهد و در هزینه کردن از بیت المال، صرفه جویی کند.(1)
2. ویژگی های حکومت خوب
اشاره
این ویژگی ها در سه بخش قابل بررسی اند. برخی از آنها به حوزۀ «قانون» و ویژگی های آن مربوط اند، برخی دیگر به حوزۀ «مجریان» و ویژگی های آنان، و دستۀ سوم به «مردم» و جایگاه آنها.
الف - قانون خوب
اشاره
از دیدگاه اسلام، قانون، یکی از عوامل مهم در حکومت خوب به شمار می رود. نادیده گرفتن این اصل، موجب نارسایی در تنظیم حقوق مردم و تأمین آن از جانب حکومت و صاحبان قدرت خواهد شد و کوتاهی در این امر و غفلت از آن، خسارت های فراوانی را در پی خواهد داشت که جبران آنها مستلزم پرداخت هزینه های سنگین معنوی و مادی است و چه بسیارند زیان هایی که هرگز قابل جبران نیستند. یکی از عوامل بحران زای غرب در عصر هرج و مرج و دیکتاتوری را باید غفلت از این اصل دانست. بر همین اساس در نظام اسلامی به «قانون» و «منشأ قانون» و ویژگی های آن، توجّه ویژه ای شده است. لذا منشأ قانون، «خداوند» است و قانون خدا، هم «ثابت» است و هم «مبنا»ی همۀ امور دیگر. در اندیشۀ غربی، این قانون و این سیستم قانون گزاری، نوعی توهین به بشریّتِ رشدیافتۀ امروزی
ص: 296
1- . ر.ک: دانش نامۀ قرآن و حدیث، ج6، ص435 - 491.
(خصوصاً نوع غربی آن!) دانسته شده و مخالف اصول مدنیّت قلمداد می شود؛ زیرا این کار مساوی است با «محدود ساختن آزادی بشر» و «سلب حقّ قانون گزاری از مردم».
در پاسخ به شبهاتی از این دست باید گفت: با توجّه به نقش ویژه ای که قانون در سرنوشت انسان بازی می کند، لازم است که در تدوین آن، بیشترین دقّت و احتیاط را انجام داد تا کوچک ترین نقصی در قانون راه پیدا نکند؛ چرا که نقص های اندکِ قانون، خطرات و خسارات بزرگی را متوجّه ملّت ها خواهد کرد. بر همین اساس، «منشأ قانون» یا «قانون گزار» اهمیت ویژه ای پیدا می کند. میزان کمال قانون، به کمال قانون گزار بستگی دارد. به هر اندازه که قانون گزار، متعالی و بدون عیب و نقص باشد، قانون وضع شده توسط او نیز تکامل یافته و بی نقص خواهد بود؛ چرا که «از کوزه برون همان تراود که در اوست». پس مطمئن ترین منبع برای قانون گزاری، خداوند متعال است که از هر عیب و نقصی پیراسته است و به همۀ حقایق آگاه است، نه بشری که انجام دادن هر گونه خطا و اشتباه از او ممکن است و آگاهی محدود و ناقصی دارد!
هماهنگی با مصالح و منافع بشر
قانونی ارزش دارد که «مصلحت» بشر را در نظر بگیرد، نه «خواست» او را. چه بسا مصلحت و خواست بشر، رو در روی هم قرار می گیرند و در این جا اگر مبنای ما خواستبشر باشد، مصلحت او را به پای لذّت امروزش فدا کرده ایم؛ امّا اگر مبنای قانون مصلحت بشر باشد، سرنوشت او به خطر نمی افتد هر چند شاید لذّت امروز او فانی شود.(1) پس قانون باید بر اساس «مصلحت» تدوین شود، نه «لذّت و شهوت»، و تدوین بر اساس مصلحت، تنها از عهدۀ «تدوینگرِ مصلحت شناس» برمی آید و این شخص کسی جز خداوند متعال نیست. حلال و حرام خداوند، پیرو مصالح و مفاسد بشر است. خداوندی که بشر را آفریده، از صلاح و فساد او به خوبی آگاه است و بر همین اساس، حلال و حرام خود را تنظیم کرده است.(2) قوانین الهی بر اساس مصالح و مفاسد واقعیِ بشر تنظیم می شوند نه سلیقه ها و
ص: 297
1- . (وَعَسَىٰ أَن تَكْرَهُوا شَيْ-ٔا وَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَعَسَىٰ أَن تُحِبُّوا شَيْ-ٔا وَهُوَ شَرٌّ لَّكُمْ وَٱللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ) (سورۀ بقره، آیۀ 216).
2- . امام باقر(علیه السلام): ان اللّه تبارک وتعالی لم یحرم ذلک علی عباده وأحل لهم ما سوی ذلک من رغبة فیما أحل لهم ولا زهد فیما حرّمه علیهم ولکنه تعالی خلق الخلق فعلم ما یقوم به ابدانهم وما یصلحهم وأحلّه لهم وأباحه وعلم ما یضرّهم فنهاهم عنه وحرّمه علیهم (علل الشرائع، ج2، ص484).
احساسات زودگذر و مخرّب و این، یکی از نقاط تفاوت میان مدنیّت دینی و مدنیّت غربی است که بر خواست مردم (اومانیسم) استوار است.
ب - مجریان خوب
اشاره
دومین عامل مؤثّر در تأمین حکومت خوب، مجریان قانون اند. «عدالت و عصمت قانون»، برای برقراری حکومت خوب، شرط «لازم» است؛ امّا «کافی» نیست. برای حکومت خوب، به عوامل دیگری نیاز است که یکی از آنها «عصمت و عدالت مجریان» است. حتّی قانون خوب و عادلانه اگر به دست مدیران فاسد اجرا شود، به ابزاری در جهت تأمین خواسته های نامشروع آنان تبدیل خواهد شد و حقوق مردم به مخاطره خواهد افتاد. این دسته افراد، یا قانون را «تفسیر به رأی» می کنند و یا مواردی از آن را «تعطیل» می نمایند و یا «بدعت» می گذارند و چیز جدیدی به آن می افزایند تا منافع خود و هم مسلکانشان را تأمین کنند. در تاریخ اسلام به راحتی می توان کسانی را یافت که بر محور مصالح و حزب خود عمل می کرده اند، هر چند به اصطلاح، «حاکم اسلامی» نیز بوده اند؛(1) امّا در مقابل، کسانینیز هستند که جز به رعایت قانون و ادای حقوق مردم نمی اندیشند.(2) این همه تفاوت در اهداف، رفتار، گفتار و آثار (با وجود وحدت قانون) به خوبی روشن می سازد که شخصیت مجریان، نقش تعیین کننده ای در اجرای قوانین دارد و از این جهت است که در نظام
ص: 298
1- . سعید بن سوید می گوید: پس از جریان صلح امام حسن(علیه السلام)، معاویه در خطبۀ نماز جمعه خواند و اعلام کرد: «أنی واللّه ما قاتلتکم لتصلوا ولا لتصوموا ولا لتحجوا ولا لتزکوا إنکم لتفعلون ذلک. وانما قاتلتکم لا تأمر علیکم» (مقاتل الطالبیین، ص45؛ شرح الأخبار، ج2، ص533؛ الارشاد، ج2، ص11؛ بحار الأنوار، ج44، ص49 و 53؛ البدایة والنهایة، ج8، ص140).
2- . امام علی(علیه السلام): اللّهم انّک تعلم أنّه لم یکن الّذی کان منّا منافسةَ فی سلطان ولا التماس شیء من فضول الحطام، ولکن لنردّ المعالم من دینک ونظهر الإصلاح فی بلادک، فیأمن المظلومون من عبادک وتقام المعطّلة من حدودک (نهج البلاغه، خطبۀ 131). نیز، ر.ک: علل الشرائع، ص196، ح8 و 9. نیز ایشان در حالی که نعلین کهنۀ خود را تعمیر می کرد به ابن عبّاس فرمودند: واللّه لهما أحبّ إلیَّ من أمرکم هذا، ألا أن اُقیم حقّاً أو أدفع باطلاً (الإرشاد، ج1، ص247؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج2، ص185). یا در جای دیگر می فرماید: واللّه ما أردتهم إلا علی إقامة حقّ، ولا یریدهم غیری إلا علی باطل (تاریخ الیعقوبی، ج2، ص184).
اسلامی، توجّه خاصی به «رکن اجرایی» جامعه شده است تا حقّ مردم تضییع نگردد.
در نظام اسلامی، رکن اجرا از دو بخش تشکیل می شود: «رأس اجرا» و «بدنۀ اجرایی». در رأس اجرا شخص «امام معصوم(علیه السلام)» قرار دارد و در بدنۀ اجرا کارگزاران منصوب از طرف او.
یک. رأس اجرا
در نظام اسلامی، رأس اجرا معصوم است. «عدالت اجرایی»، رکن دوم برقراری عدالت اجتماعی است. قانون عادلانه، هنگامی قادر است عدالت اجتماعی را برقرار سازد که انسان هایی عادل و وارسته اجرای آن را بر عهده داشته باشند و این انسان های امین و وارسته، همان معصومان دوازده گانه ای هستند که خداوند متعال، آنان را به عنوان «امام» و پیشوای مردم معرفی کرده است. معیّن بودن مجری اوّل جامعه در مدنیّت اسلامی برای «مصونیت» جامعه است نه «محرومیت» مردم و نادیده گرفتن حق انتخاب آنان، و این بدان جهت است که مجری اوّل باید «معصوم» باشد تا مردم به حقوق خود دست یابند و از شرّ ظالمان یا در امان باشند و یا بتوانند حقّ پایمال شدۀ خود را از آنان باز گیرند.
دو. بدنۀ اجرایى
هر چند در بارۀ مدیران پس از معصوم(علیه السلام) قائل به عصمت نیستیم، امّا شیوۀ کار به گونه اى است که بهترین تدابیر براى رعایت مصلحت مردم اندیشیده شده است. انتخاب مسئولان درجۀ دوم به بعد بر اساس «ملاک ها» صورت مى گیرد نه «سلیقۀ افراد و گروه ها». به عبارت دیگر، در انتخاب مدیران، اصل «شایسته سالارى»، یکى از اصول خدشه ناپذیر نظام اسلامى است.(1) پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) تصریح می کند: «هر کس زمام کارى از کارهاى مسلمانان را به دست گیرد و کسى را جانبدارانه بر آنان امیر گردانَد، لعنت خدا بر او باد! و خداوند، توبه و فِدیه اى از او نمى پذیرد تا آن که او را به دوزَخ ببَرَد. و هر کس قُرُقگاه خدا را به کسى ببخشد، به قُرُقگاه خداوند، به ناحق، تجاوز کرده است. پس لعنت خدا بر او باد!».(2)
ص: 299
1- . امام صادق(علیه السلام) در این باره مى فرماید: ولیس یجب للمملوک أن یفرطوا فی ثلاث: فی حفظ الثغور، وتفقد المظالم واختیار الصالحین لأعمالهم (تحف العقول، ص235).
2- . مَن وَلِیَ مِن أمرِ المُسلِمینَ شَیئاً فَأَمَّرَ عَلَیهِم أحَداً مُحاباةً، فَعَلَیهِ لَعنَةُ اللَّهِ، لا یَقبَلُ اللَّهُ مِنهُ صَرفاً ولا عَدلًا حَتّى یُدخِلَهُ جَهَنَّمَ. ومَن أعطى أحَداً حِمَى اللَّهِ فَقَدِ انتَهَکَ فی حِمَى اللَّهِ شَیئاً بِغَیرِ حَقِّهِ، فَعَلَیهِ لَعنَةُ اللَّهِ (مسند ابن حنبل، ج1، ص24، ح21؛ المستدرک على الصحیحین، ج4، ص105، ح7024).
در نظام اسلامى، شایستگى به دو چیز است: «کاردانى و تخصّص»و «امانتدارى و تعهّد». به تصریح امام علی(علیه السلام) در انتخاب مدیران، دو چیز باید مورد توجّه قرار گیرد: «کفایت» و «امانت».(1) نه تخصّص بدون تعهّد، مفید است و نه تعهّد بدون تخصّص. تخصّص بدون تعهّد، به «فساد» می انجامد و تعهّد بدون تخصّص به «نابه سامانى». در تحلیل کارگزاران حکومت امام على(علیه السلام)، به سه دسته برخورد مى کنیم. گروهى از آنان، متعهّدان غیر متخصّص بودند که هر چند انسان هاى سلیم النفسى بودند، امّا به دلیل بى تدبیرى، توان ساماندهى جامعه را نداشتند. گروه دیگر، متخصّصان غیر متعهّدى بودند که هر چند توان ساماندهى جامعه را داشتند، امّا به دلیل فساد اخلاقى، حقّ امانت را پاس نداشتند. گروه سوم، کسانى بودند که تعهّد و تخصّص را در کنار هم داشتند. اینان هم رسمامانتدارى را مى دانستند و هم شیوۀ حکومتدارى را، و دریغا که چه اندک بودند! از این دست افراد مى توان به مالک اشتر اشاره کرد. در نامۀ امام على(علیه السلام) به مالک اشتر نیز چند ملاک ریزتر را مى توان یافت که عبارت اند از: برخوردارى از «تجربه»، «حیا»، «اصالت خانوادگى» و «پیشینۀ مبارزاتى». این گروه، «کریم تر»، «آبرومندتر»، «کم طمع تر» و «دوراندیش تر» از دیگران اند.(2)
براى تحقّق این هدف، چند کار مهم باید انجام شود که عبارت اند از: 1. «آزمودن پیش از انتصاب»؛(3) 2. «مراقبت حکومتى»؛(4) 3. «خودمراقبتى مدیران»؛(5) 4. «برخورد شدید و
ص: 300
1- . لا تقبلنّ فی استعمال عمّالک وامرائک شفاعة إلاّ شفاعة الکفایة والأمانة (شرح نهج البلاغة، ابن أبى الحدید، ج20، ص276، ح184).
2- . وَتَوَخَّ مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَةَ وَالْحَیَاءِ، مِنْ أَهْلِ الْبُیُوتَاتِ الصَّالِحَةِ، وَالْقَدَمِ فی الْإِسْلاَمِ الْمُتَقَدِّمَةِ، فَإِنَّهُمْ أَکرَمَ أَخْلاَقا، وَأَصَحُّ أَعْرَاضا، وَأَقَلُّ فی الْمَطَامِعِ إِشْرَاقا، وَأَبْلَغَ فی عَوَاقِبِ الْأُمُورِ نَظَرا (نهج البلاغه، نامۀ 53).
3- . از نامۀ امام على(علیه السلام) به مالک اشتر: ثُمَّ انْظُرْ فی أُمُورِ عُمَّالِک فَاسْتَعْمِلْهُمُ أخْتِبَارا، وَلاَ تُوَلِّهِمْ مُحَابَاةً وَأَثَرَةً، فَإِنَّهُمَا جِمَاعٌ مِنْ شُعَبِ الْجَوْرِ والْخِیَانَةِ (همان جا).
4- . از نامۀ امام على(علیه السلام) به مالک اشتر: ثُمَّ تَفَقَّدْ أَعْمَالَهُمْ، وَأبْعَثَ ألْعُیُونَ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَألْوَفَاءِ عَلَیْهِمْ، فَإنَّ تَعَاهُدَک فِى السِّرِّ لأُمُورِهِمْ حَدْوَةٌ لَهُمْ عَلَى أسْتِعْمَالِ ألْأَمَانَةِ وِالرِّفْقِ بِالرَّعِیَّةِ (همان جا).
5- . امام على(علیه السلام) دربارۀ خودمراقبتى مدیران مى فرماید: ینبغى لمن ولّى أمر قوم ان یبدأ بتقویم نفسه قبل ان یشرع فی تقویم رعیّته. وإلاّ کان بمنزلة من رام استقامة ظلّ العود قبل أن یستقیم ذلک العود (شرح نهج البلاغة، ابن أبی الحدید، ج20، ص269، ح115). نیز در جاى دیگری مى فرماید: ولیس یخرج الوالى من حقیقة ما ألزامه اللّه تعالى من ذلک، إلاّ ← → بالإهتمام والإستعانة باللّه، وتوطین نفسه على لزوم الحقّ، والصبر علیه فیما علیه او ثقل (نهج البلاغه، نامۀ 53). جالب تر این که امام علی(علیه السلام) براى جلوگیرى از بروز خودخواهى و خودمحورى به مالک اشتر توصیه مى کند که: وَإِذَا أَحْدَثَ لَک مَا أَنْتَ فِیهِ مِنْ سُلْطَانِک أُبَّهَةً أَوْ مَخِیلَةً، فَانْظُرْ إِلَى عِظَمِ مُلْک اللّه فَوْقَک، وَقُدْرَتِهِ مِنْک عَلَى مَا لاَ تَقْدِرُ عَلَیْهِ مِنْ نَفْسِک، فَإِنَّ ذلِک یُطَامِنُ إِلَیْک مِنْ طِمَاحِک، وَیَکفُّ عَنْک مِنْ غَرْبِک، وَیَفِیءُ إِلَیْک بِمَا عَزَبَ عَنْک مِنْ عَقْلِک! (همان جا).
متناسب با متخلّفان».(1)
ج - مردم خوب
اشاره
تدبیر خداوند متعال در باب کیفیت رابطۀ «مردم» و «زمامداران»، تدبیرى شگفت انگیز است. در معارف دین، هم مردم «امانتدار» شمرده شده اند و هم زمامداران. ظرافت آفرینش در این است که حاکمیت را حقّ «ائمۀ نور(علیهم السلام)» قرار داده است و برخوردارى از عدالت را حقّ «مردم»؛ امّا خداوند متعال از سویى به حاکمیت رسیدن «ائمۀ نور(علیهم السلام)» را تکویناً در دست مردم قرار داده است و این یعنى «امانتدارى مردم»، و از سوى دیگر، اجراى کامل عدالت را به دست «ائمّۀ نور(علیهم السلام)» سپرده است و این یعنى «امانتدارى زمامداران». خداوند متعال، آفرینش را این گونه تنظیم نکرده است که ابتدائاً و تکویناً «ائمّۀ نور(علیهم السلام)» حاکمان مردم باشند و تکوینا نیز عدالت اجتماعى برقرار شود بلکه خداوند متعال حاکمیت «ائمّۀ نور(علیهم السلام)» را در دست مردم قرار داده و اجراى عدالت مردم را در دستان «ائمّۀ نور(علیهم السلام)»، و این از شگفتی هاست.
ص: 301
1- . از نامۀ امام على(علیه السلام) به مالک اشتر: فإن أحد منهم بسط یده إلى خیانة اجتمعت بها علیه عندک أخبار عیونک، اکتفیت بذلک شاهدا، فبسطت علیه العقوبة فی بدنه، وأخذته بما أصاب من عمله، ثمّ نصبته بمقام المذلّة، ووسمته بالخیانة، وقلّدته عار التهمة (همان جا). ابن عبدالبرّ مى نویسد: على بن ابى طالب(علیه السلام) همواره... «دین باوران» و «امانت داران» را به زمامدارى منصوب مى کرد و هرگاه گزارشى از خیانت یکى از آنان به وى مى رسید، در نامه اى به وى این آیات را مى نوشت: (قَدْ جَاءَتْكُم مَّوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ) و (أَوْفُوا ٱلْمِكْيَالَ وَٱلْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ وَلَا تَبْخَسُوا ٱلنَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ وَ لَا تَعْثَوْا فِى ٱلْأَرْضِ مُفْسِدِينَ * بَقِيَّتُ ٱللَّهِ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ وَ مَا أَنَا عَلَيْكُم بِحَفِيظٍ). و سپس مرقوم مى داشت که هرگاه نامۀ من به دست تو رسید، آنچه را در دست دارى نگهدار تا جانشین تو را بفرستم. سپس دست خود را به سوى آسمان می بُرد و این دعا را زمزمه مى کرد: «اللّهمّ إنّک تعلم أنّی لم آمرهم بظلم خلقک، ولا بترک حقّک» (الإستیعاب، ج3، ص211).
امام رضا(علیه السلام) در مراسم ولایت عهدى خود به اصرار مأمون، لب به سخن گشودند و پس از حمد و ثناى خداوند متعال و تجلیل از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) تنها به گفتن این جمله اکتفا کردند که:
ان لنا علیکم حقّاً برسول اللّه ولکم علینا حقّاً به فاذا أنتم إلینا ذلک، وجب علینا الحقّ لکم.(1)
ما به خاطر پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) حقى بر گردن شما داریم و شما نیز حقّى بر گردن ما دارید. هرگاه شما حقّ ما را دادید، ما نیز به وظیفۀ خود عمل خواهیم کرد.
پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) چه تشبیه زیبایی را بیان فرموده است:
مثل الإمام مثل الکعبة إذ تؤتى ولایأتی.(2)یعنى امام همانند کعبه است که باید به سراغ او رفت.
حقّ انتخاب
لازمۀ آنچه در بالا بیان شد، آزاد بودن و حقّ انتخاب داشتن بشر است. خداوند متعال، قدرت به حاکمیّت رساندن را به مردم داده است و بر همین اساس، «آزادى در انتخاب» را نیز به وى داده و به اصطلاح، او را بر سرنوشت خود حاکم کرده است، در غیر این صورت، قدرت انتخاب و حاکمیت بر سرنوشت، تعارفى بیش نمى بود. از دیدگاه اسلامى، خداوند، بشر را مختار آفریده و تکویناً به او «آزادى انتخاب» داده است. لذا دلیل این که مردم در پذیرش دین آزادند و دین هرگز خود را به فرد یا جامعه تحمیل نمى کند، باید در هدف آفرینش جستجو کرد. هدف آفرینش، هدایت و تکامل الهى انسان و رساندن او به سعادت ابدى است و هدایت و تربیت، با الزام و اجبار سازگار نیست. به همین دلیل نیز خداوند، انسان را آزاد قرار داده است تا خود انتخاب کند و برگزیند، و دقیقاً به دلیل همین آزادى است که تکلیف و ثواب و عقاب شکل مى گیرد.
بر این اساس، حکومت اسلامى نیز که به منظور فراهم سازى زمینه هاى هدایت و تکامل مردم تشکیل مى شود، از این اصل پیروی می کند و با الزام و اجبار، خود را بر مردم تحمیل نمى کند و همین امر است که ریشۀ پیدایش بسیارى از پدیده هاى تلخ و شیرین تاریخ بوده و
ص: 302
1- . الإرشاد، ص311.
2- . کفایة الأثر، ص199.
هست. پدیده هایى چون: انزواى پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) در مکّۀ مکرّمه، حکومت ایشان در مدینۀ منوّره، خانه نشینىِ بیست و پنج سالۀ امام على(علیه السلام)، به خلافت رسیدن ایشان، صلح امام حسن(علیه السلام)، شهادت سید الشهداء(علیه السلام)، خانه نشینى ائمّۀ اطهار(علیهم السلام)، و غیبت و ظهور حضرت بقیة اللّه الأعظم(عج)، همه در این راستا قابل تحلیل اند.
از آنچه گذشت، روشن می شوند که در مقام عمل و در صحنۀ اجتماع، این رأى، خواست و ارادۀ مردم است که پیروز مى شود و به کرسى مى نشیند. اگر همه و یا بیشتر مردم چیزى را خواستند و براى به دست آوردن آن اقدام کردند، موفق می شوند و به خواست خود خواهند رسید. امّا یک نکته را باید روشن کرد و آن این که: آزادى بشر در انتخاب و حاکمیت او بر سرنوشت خود، به این معنا نیست که گزینش او مورد تأیید خداوند باشد وبشر هیچ مسئولیتى در برابر آن نداشته باشد. بین حق و واقعیت، تفاوت وجود دارد. الزاماً آنچه به وقوع می پیوندد، حق نیست.
حدود خواست مردم
براى جواب این سؤال که «حقوق و آزادى هاى مردم در درون حکومت دینى چیست؟» باید نخست مسائل جامعه را از دیدگاه تفکّر اسلامى مورد بررسى قرار داد. مسائل جامعه از دیدگاه اسلامى، به دو بخش «اصولى» و «فرعى» تقسیم مى شوند.
در مدنیّت اسلامى، برخى از مسائل، جزو اصول غیر قابل تغییر محسوب مى شوند و در این حوزه، هیچ نظرى و تغییرى پذیرفتى نیست. از دیدگاه قرآن، پیشوایان دو دسته اند: یک دسته «پیشوایان نور»اند که بر اساس خواست خدا مردم را هدایت مى کنند نه خواست مردم و لذا فرمان و حکم خدا را بر خواست و نظر مردم مقدّم مى دارند. دستۀ دوم «پیشوایان نار»اند که خواست و نظر مردم را بر فرمان و حکم خدا مقدّم مى دارند. اینان هواهاى نفسانى خویش را ملاک قرار مى دهند نه کتاب خدا را. پس در مسائل اصولى، هرگز نرمش و تغییرى رُخ نخواهد داد حتى اگر مردم بخواهند.(1) خداوند متعال در قرآن کریم، فلسفه و
ص: 303
1- . امام صادق(علیه السلام): إنّ الأئمّة فی کتاب اللّه(عزوجل) امامان. قال اللّه تبارک وتعالى:(وَجَعَلناهُم أئمَّةً یَهدونَ بِأمرِنا) لا بأمر الناس، یقدمون أمر اللّٰه قبل أمرهم وحکم اللّه قبل حکمهم، قال: (وَجَعَلناهم أئمَّةً یَدعونَ إلى النّارِ) یقدمون أمرهم قبل أمر اللّه وحکمهم قبل حکم اللّه ویأخذون بأهوائهم خلاف کتاب اللّه(عزوجل) (الکافى، ج1، ص216، ح2؛ بصائر الدرجات، ص32، ح2؛ الاختصاص، ص21؛ تفسیر القمّى، ج2، ص71).
حکمت این شیوه را این گونه بیان مى فرماید: اگر پیامبر در بسیارى از امور، نظر شما را مى پذیرفت، شما خود به زحمت مى افتادید.(1) به عبارت دیگر، فلسفۀ این امر در «مصون سازى» مردم و جامعه است.(2)
امّا برخى دیگر از مسائل جامعه، مسائل فرعى محسوب مى شوند. مسائل فرعى جامعه، آن دست مسائلى هستند که جزو «مباحات» شمرده می شوند و در حوزۀ حلال یا حرامخداوند قرار ندارند. در این حوزه، نظر و خواست جامعه، قابل احترام و مورد پذیرش حکومت است. امام على(علیه السلام) به مالک اشتر مى نویسد:
ولیکن أحب الاُمور إلیک أوسطها فی الحقّ، وأعمّها فی العدل، وأجمعها لرضى الرّعیّة.(3)
در این سخن امام(علیه السلام) مى فرماید یکى از چیزهایى که باید مورد توجّه حاکم باشد، جلب رضایت مردم است. در مسائل غیر اُصولى و مواردى که حکم صریحى از جانب خداوند وجود ندارد، مى تواند خواست و نظر مردم تعیین کننده باشد به شرطى که مخالف اصول پذیرفته شده و احکام الهى نباشد.
حدود فرمان برداری
در نظام اسلامى، اطاعت مردم از دولت و حکومت، مطلق و نامحدود نیست؛ بلکه تا هنگامى است که فرامین حکومت در راستاى قانون باشد. وراى احکام الهى، هیچ دستورى قابل اجرا نیست.(4) در جایى فرمان حاکمْ لازم الاجراست که مطابق قانون الهى
ص: 304
1- . (وَٱعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ ٱللَّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِى كَثِيرٍ مِّنَ ٱلْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ) (سورۀ حجرات، آیۀ 7).
2- . امام على(علیه السلام): «إنّ فی سلطان اللّٰه عصمة لأمرکم، فاعطوه طاعتکم غیر ملومة ولا مستکره بها واللّٰه لتفعلن أو لینقلن اللّٰه عنکم سلطان الاسلام، ثم لا ینقله الیکم أبدا حتى یأرز الامر الى غیرکم». (نهج البلاغه، خطبۀ 169).
3- . همان، نامه 53.
4- . امام على(علیه السلام) حق على الامام أن یحکم بما أنزل اللّٰه وأن یؤدی الأمانة، فإذا فعل فحقّ على الناس أن یسمعوا له وأن یطیعوه وأن یجیبوا إذا دعوا (کنز العمّال، ح14313). ایشان همچنین در نامه اى که هنگام نصب مالک اشتر، براى مردم نوشت مى فرماید: فاسمعوا له وأطیعوا أمره فیما طابق الحقّ (نهج البلاغه، نامۀ 38). در جاى دیگرى نیز مى فرماید: «إنّ أحقّ ما یتعاهد الراعی من رعیّته أن یتعاهدهم بالّذی للّٰه علیهم فی ← → وظائف دینهم، وإنّما علینا أن نأمرکم بما أمرکم اللّٰه به وأن ننهاکم عمّا نماکم اللّٰه عنه... (کتاب الغارات، ج2، ص501). و در جاى دیگر مى فرماید: ما أمرتکم من طاعة اللّه فحق علیکم طاعتی فیما أحببتم وکرهتم (مسند ابن حنبل، ج1، ص160).
باشد هر چند مردم با آن مخالف باشند و اگر حکمى بر خلاف قوانین الهى صادر شد، قابل پیروی نیست.
خلاصۀ فصل
یکی از ابعاد زندگی خوب، «حکومت خوب» است. دین و دولت باید با هم باشند تا حکومت خوب فراهم آید. دین، ضامن سلامت و سعادت واقعی است و دولت، ضامن اجرا و انضباط. جامعه و حکومت خوب، آن است که اوّلاً از قانون خوب که بر اساس مصالح انسان و جامعه باشد، برخوردار باشد، نه قانونی که بر هوس استوار است. ثانیاً باید مجریان خوبی داشته باشد تا قانون خوب را اجرا نمایند. در الگوی اسلامی حکومت، رأس اجرا باید «معصوم» باشد و یا از عدالت برخوردار باشد و زیردستان باید انسان های شایسته ای باشند. مجریان در حکومت خوب، وظایفی دارند که به اختصار گذشت. ثالثاً باید «مردم» نیز خوب باشند. اگر قانونِ خوب و مجریان خوبی داشته باشیم، امّا مردم، خوب نباشند، حکومت خوب شکل نمی گیرد؛ همانند آنچه در عصر امامت برای امامان معصوم(علیهم السلام) اتفاق افتاد.
ص: 305
پس از آن که در بخش نخست، مباحث نظری شادکامی بیان شدند، در بخش دوم، عوامل آن بیان خواهند شد. در این بخش، نخست عوامل رضامندی و سپس عوامل نشاط بررسی خواهند شد. عوامل رضامندی، گاه مستقیماً موجب رضامندی می شوند و گاه به صورت غیر مستقیم، زمینۀ رضامندی را فراهم می آورند. در فصل دهم، عوامل مستقیم رضامندی مطرح می شوند و سپس در فصل یازدهم، عوامل زمینه ساز رضامندی که مشترک بین موقعیت های خوشایند و ناخوشایند زندگی اند. در فصل دوازدهم، عوامل اختصاصی زمینه ساز رضامندی در خوشایند (که موجب شکر می شوند)، در فصل سیزدهم عوامل اختصاصی رضامندی در ناخوشایند (که موجب صبر می شوند)، و در فصل چهاردهم، عوامل رضایت از تکلیف بیان می شوند. در فصل پانزدهم به بررسی عوامل نشاط در زندگی پرداخته می شود. و سرانجام، مقایسۀ نظریه های شادکامی با الگوی اسلامی شادکامی در فصل شانزدهم صورت می گیرد.
پیش از آن که به فصول گوناگون این بخش بپردازیم، بحثی در بارۀ زمان بندی زندگی خواهیم داشت. در ویرایش نخست کتاب، این بحث در موضوع نشاط با عنوان «برنامه ریزی برای لذّت» قرار داشت و فقط از زاویۀ برنامۀ لذّت به آن نگاه شده بود؛ امّا روزی که یکی از خبرگزاری ها از من سؤالی در باره علّت تعدد مدل های برنامه ریزی در روایات پرسیده بود، موجب شد تا به این بحث مراجعه و از زاویۀ سبک زندگی به آن نگاه کنم. همان جا به نظر رسید که این موضوع، فرابخشی بوده و فقط به بُعد نشاط مربوط نمی شود. لذا به این باور رسیدم که به منظور تحقّق شادکامی، باید برای آن ابعاد گوناگونی که در ساختار شادکامی گذشت، برنامه داشت. از این رو، در این ویراست، این بحث به بخش عوامل شادکامی منتقل شد و به جهت ماهیت فرابخشی که دارد، پیش از ورود به دو بُعد رضامندی و نشاط، بررسی خواهد شد.
ص: 308
برنامه ریزی برای شادکامی
از اموری که باید بدان توجّه داشت، برنامه ریزی برای زندگی است. زمان برای همۀ نیازهای انسان محدود است. همان گونه که در فصول پیشین گذشت، شادکامی، چند بُعدی است و از اجزای گوناگونی تشکیل شده است. لذا برای تحقّق شادکامی کامل و پایدار، باید همۀ ابعاد آن محقّق شود. از این رو برای آن باید برنامه ریزی کرد. به همین جهت، یکی از اموری که در متون دینی، مورد توجّه قرار گرفته، برنامه ریزی و تنظیم وقت برای ابعاد گوناگون زندگی است. یکی از این ابعاد، «شادکامی» است که باید برای آن برنامه داشت. در روایات، مدل های متفاوتی از برنامه ریزی، بیان شده است که برخی سه قسمتی و برخی چهار قسمتی اند.
مدل های سه قسمتی
امام علی(علیه السلام) با ارائۀ تقسیمی سه بخشی، معتقد است که مؤمن باید بخشی از وقت را به «ارتباط با خدا»، بخشی به «کسب معیشت» و بخشی به «ارتباط با خانواده و لذّت های حلال» اختصاص دهد.(1)
تصویر
نمودار (10 - 1)
به گزارش امام صادق(علیه السلام) «در حکمت آل داوود، چنین آمده که: ... سزاوار است مسلمان خردمند، زمانی را به اعمال میان خود و خداوند اختصاص دهد، زمانی را بهدیدار برادران و
ص: 309
1- . لِلمُؤمِنِ ثَلاثُ ساعاتٍ: فَساعَةٌ یناجی فیها رَبَّهُ، وساعَةٌ یرُمُّ مَعاشَهُ، وساعَةٌ یخَلّی بَینَ نَفسِهِ وبَینَ لذّتها فیمایحِلُّ ویجمُلُ (نهج البلاغة، حکمت 390؛ تحف العقول، ص203؛ بحار الأنوار، ج94، ص94، ح11). در روایت مشابهی آمده است: للمؤمنِ ثلاثُ ساعاتٍ: ساعَة یناجِی فیها رَبَّهُ، و ساعَة یحاسِبُ نفسَهُ، و ساعَة یخَلِّی بینَ نفسِهِ و لذّتها فیما یحِلُّ و یجمُلُ (غرر الحکم، ح7370).
گفتگوی در بارۀ امور آخرت، اختصاص دهد، و زمانی را با خوشی های حلال سپری کند که این زمان، کمک به آن دو وقت دیگر خواهد بود».(1)
این نیز، مدل سه قسمتی دیگری است که با مدلِ پیشین، تفاوتی دارد. در این مدل، صحبت از معیشت نیست؛ امّا به جای آن ارتباط با دیگران قرار دارد.
تصویر
نمودار (10 - 2)
مدل های چهار قسمتی
در بارۀ گونۀ چهار قسمتی نیز مدل هایی وجود دارد. یکی از آنها مدلی است که از امام کاظم(علیه السلام) در این باره نقل شده است. در این مدل، زمان برای چهار امر: «مناجات»، «معاش»، «معاشرت» و «لذّت حلال (خانواده)» اختصاص می یابد.(2) این مدل، در حقیقت، ترکیبی از مدل سه گانۀ امیر مؤمنان علی(علیه السلام) و مدل منقول از حکمت آل داوود(علیه السلام) است.
ص: 310
1- . إنَّ فی حِکمَة آلِ داوودَ:... ینبَغی لِلمُسلِمِ العاقِلِ أن یکونَ لَهُ ساعَة یفضی بِها إلى عَمَلِهِ فیما بَینَهُ وبَینَ اللّهِ(عزوجل)، وساعَة یلاقی إخوانَهُ الَّذینَ یفاوِضُهُم ویفُاوِضونَهُ فی أمرِ آخِرَتِهِ، وساعَة یخلّی بَینَ نَفسهِ ولَذّاتِها فی غَیرِ مُحرَّمٍ، فَإِنَّها عَونٌ عَلى تِلک السّاعَتَینِ (الکافی، ج5، ص87، ح1).
2- . اجتَهِدُوا فی أن یَکونَ زَمانُکُم أربَعَ ساعات: ساعَةً لِمُناجاةِ اللّهِ، وساعَةً لِأمرِ المَعاشِ، وساعَةً لِمُعاشَرَةِ الإخوانِ والثِّقاتِ الَّذینَ یُعَرَّفونَکُم عُیوبَکُم ویُخلِصونَ لَکُم فی الباطِنِ، وساعَةً تَخلونَ فیها لِلَذّاتِکُم فی غَیرِ مُحَرَّمٍ، و بِهذِهِ السّاعَةِ تَقدِرونَ عَلی الثلاثِ ساعاتٍ... اِجعَلوا لاِءَنفُسِکم حَظّا مِنَ الدُّنیا بِإِعطائِها ما تَشتَهی مِنَ الحَلالِ وما لا یثلِمُ المُروءَةَ وما لا سَرَفَ فیهِ، وَاستَعینوا بِذلِک عَلی اُمورِ الدّینِ، فَإِنَّهُ رُوِی: لَیسَ مِنّا مَن تَرَک دُنیاهُ لِدینِهِ، أو تَرَک دینَهُ لِدُنیاهُ (تحف العقول، ص410؛ فقه الرضا، ص337؛ بحار الأنوار، ج78، ص321، ح18).
تصویر
نمودار (10 - 3)
به نقل از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در صُحف ابراهیم(علیه السلام) نیز به این مسئله پرداخته شده و ویژگیِ فرد خردمند، این گونه دانسته شده که زمان خود را به چهار قسم تقسیم می کند: «ارتباط با خدا»، «خودارزیابی»، «تفکّر در آفرینش خداوند»، و «لذّت حلال (خانواده)».(1) در تفکّر اسلامی، خودارزیابی و تفکّر در آفرینش، جزئی از عبادت و مناجات با خداست. لذا وقتی صحبت از مناجات می شود، همۀ این امور را شامل می شود.
تصویر
نمودار (10 - 4)
شبیه همین تقسیم بندی از خود پیامبر(صلی الله علیه وآله) نیز نقل شده، با این تفاوت که به جای تفکّر در آفرینش، «گفتگو با اهل دانش برای کسب بصیرت و پذیرش نصیحت از آنان» بیان شده است.(2)
ص: 311
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) - فی ذِکرِ ما فی صُحُفِ إبراهیمَ(علیه السلام): وعَلَى العاقِلِ مالَم یکن مَغلوبا عَلى عَقلِهِ أن یکونَ لَهُ ساعاتٌ: ساعَة یناجی فیها رَبَّهُ(عزوجل) وساعَة یحاسِبُ نَفسَهُ، وساعَة یتَفَکرُ فیما صَنَعَ اللّهُ(عزوجل) إلَیهِ، وساعَة یخلو فیها بَحَظِّ نَفسِهِ مِن الحَلالِ؛ فَإِنَّ هذِهِ السّاعَة عَونٌ لِتِلک السّاعاتِ وَاستِجمامٌ لِلقُلوبِ، وتَوزیعٌ لَها (الخصال، ص525، ح13؛ معانی الأخبار، ص334؛ بحار الأنوار، ج77، ص73، ح1).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): ینبَغی لِلعاقِلِ إذا کانَ عاقِلاً أن یکونَ لَهُ أربَعُ ساعاتٍ مِنَ النَّهارِ: ساعَة یناجی فیها رَبَّهُ، وساعَة یحاسِبُ فیها نَفسَهُ، وساعَة یأتی أهلَ العِلمِ الَّذینَ یبَصِّرونَهُ أمرَ دینِهِ وینصَحونَهُ، وساعَة یخَلّی بَینَ نَفسِهِ و لذّتها مِن أمرِ الدُّنیا فیما یحِلُّ ویجمُلُ (روضة الواعظین، ص8).
تصویر
نمودار(10 - 5)
مدل پنج قسمتی
مدل دیگری از پیامبر(صلی الله علیه وآله) نقل شده که به نوعی، همان مدل چهار قسمتی است که می تواند پنج قسمی نیز به شمار آید. امام حسین(علیه السلام) می فرماید که: «از پدرم(علیه السلام) در مورد امور داخلی زندگانی پیامبر(صلی الله علیه وآله) پرسیدم. فرمود: «هرگاه اراده می کرد به خانه می رفت و چون وارد منزل می شد، اوقات خود را به سه بخش تقسیم می کرد: بخشی را به [عبادت] خدا اختصاص می داد و بخشی را به خانواده اش و بخشی را به خودش. وقت مخصوص به خودش را نیز میان خود و مردم تقسیم می فرمود».(1) با احتساب بخش بیرون منزل، در نهایت، پیامبر(صلی الله علیه وآله) یک مدل پنج قسمتی در برنامه ریزی داشته اند.
تصویر
نمودار(10 - 6)
ص: 312
1- . امام حسین(علیه السلام): سألتُ أبی(علیه السلام) عن مَدخَلِ رسول اللّهِ(صلی الله علیه وآله)، فقالَ: کانَ دُخولُهُ لنفسِهِ مَأذونا لَهُ فی ذلک، فإذا أوى إلى مَنزِلِهِ جَزَّأ دُخولَهُ ثلاثة أجزاءٍ: جُزءاً للهِ، و جُزءاً لأهلِهِ، و جزءاً لنفسِهِ، ثُمّ جَزَّأ جُزْءَهُ بینَهُ و بینَ الناسِ فَیرُدُّ ذلک بالخاصَّة عَلَى العامَّة، و لا یدَّخِرُ عَنهُم مِنهُ شیئا، و کانَ مِن سِیرَتِهِ فی جُزءِ الاُمَّة، إیثارُ أهلِ الفَضلِ بإذنِهِ، و قَسَمَهُ على قَدرِ فَضلِهِم فی الدِّینِ، فمِنهُم ذُو الحاجة، و مِنهُم ذُو الحاجَتَینِ، و مِنهُم ذو الحَوائجِ (بحار الأنوار، ج16، ص150، ح4).
از بررسی مجموع این مدل ها معلوم می گردد که چند چیز در همۀ آنها مشترک است: ارتباط با خدا، ارتباط با خانواده و معیشت. بخش های دیگری نیز چون: معاشرت، خودارزیابی و تفکر در آفرینش در برخی مدل ها وجود داشت که دو مورد آخر، درون ارتباط با خدا قرار می گیرد. امّا معاشرت، چیزی است که می توان آن را به عنوان یک قسمت در نظر گرفت و اضافه کرد. این که در برخی از مدل ها از معیشت صحبت نشده است، شاید به دلیل تفاوت افراد باشد. بعضی از افراد در برخی شرایط، ممکن است به کسب معیشت نیاز نداشته باشند. مثلاً پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) که وظیفۀ هدایت و مدیریت جامعه را بر عهده دارد، معیشت او از طریق وجوهات شرعی تأمین می شود و اگر جز این باشد، اشتباه است؛ چرا که ایشان باید فرصت کافی برای ادارۀ جامعه داشته باشد. لذا نیازی به کار برای کسب درآمد ندارد. بنا بر این، شاید به دلیل تفاوت افراد، مدل های برنامه ریزی متفاوت باشد. آنچه مهم است این که اوّلاً باید برای تحقّق شادکامی برنامه داشت؛ ثانیاً باید اصول مشترک زندگی را در همۀ برنامه ها رعایت کرد؛ ثالثاً هر فرد باید به تناسب شرایط خود، دیگر ابعاد برنامه را مشخص کند.
ص: 313
فصل دهم: عوامل مستقیم رضامندی
اشاره
پیش تر اشاره کردیم که عوامل رضامندی، دو گروه هستند: عوامل مستقیم و عوامل زمینه ساز. گروه نخست، اموری هستند که به بُعد خیر در شادکامی نظر دارند و از این طریق، موجب رضامندی می شوند. امّا گروه دوم، اموری هستند که ناظر به موقعیت های خوشایند و ناخوشایندند و صبر و شکر را به وجود می آورند.
در منابع اسلامی، رضامندی، یکی از عوامل سعادت برشمرده شده که نشان دهندۀ نقش مهم آن در شادکامی است.(1) رضامندی، هدیۀ مخصوص الهی به پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) است.(2) امام علی(صلی الله علیه وآله) رضامندی را بهترین همراه انسان می داند(3) و شخص دارای رضامندی از خدا را یکی از افراد خوش بختی معرفی می کند که باید به حال او غبطه خورد.(4) توصیف «نعم القرین» را نباید دست کم گرفت. معلوم می شود که ویژگی هایدرونی، همراهان حقیقت وجودی انسان اند و هر چه با ماهیت الهی انسان سازگارتر باشند، به احساس خوش بختی و
ص: 315
1- . تِرمذی در کتاب سنن خود از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) چنین نقل می کند: مِن سَعادَةِ ابنِ آدَمَ رِضاهُ بِما قَضَی اللّهُ لَهُ، ومِن شَقاوَةِ ابنِ آدَمَ تَرکهُ استِخارَةَ اللّهِ، ومِن شَقاوَةِ ابنِ آدَمَ سَخَطُهُ بِما قَضَی اللّهُ لَهُ (سنن الترمذی، ج4، ص455، ح2151؛ کنز العمّال، ج7، ص814، ح21533). آبی نیز در کتاب خود چنین نقل می کند: مِن سَعادَةِ ابنِ آدَمَ رِضاهُ بِما قَسَمَ اللّهُ لَه (نثر الدر، ج1، ص168).
2- . معانی الأخبار عن أحمد بن أبی عبد اللّٰه عن أبیه رفعه: جاءَ جَبرَئیلُ(علیه السلام) إلَى النَّبِی(صلی الله علیه وآله) فَقالَ: یا رسول اللّه إنَّ اللّهَ - تَبارَک وتَعالى - أرسَلَنی إلَیک بِهَدِیة لَم یعطِها أحَدا قَبلَک. قالَ رسول اللّهِ(صلی الله علیه وآله): قُلتُ: وما هِی؟ قالَ الصَّبرُ وأحسَنُ مِنهُ. قُلتُ: وما هُوَ؟ قالَ: الرِّضا (معانی الأخبار، ص260 ح1؛ بحار الأنوار، ج69، ص373، ح19).
3- . نعم القرین الرضا (نهج البلاغة، حکمت 4؛ قرب الاسناد، ص202؛ بحار الأنوار، ج69، ص409، ح120).
4- . طوبى لِمَن ذَکرَ المَعادَ، وعَمِلَ لِلحِسابِ، وقَنِعَ بِالکفافِ، ورَضِی عَنِ اللّٰه (نهج البلاغة، حکمت 44؛ بحار الأنوار، ج72، ص46، ح57؛ المعجم الکبیر، ج4، ص56، ح3618؛ کنز العمّال، ج13، ص375، ح37027).
بهزیستی روانی اش بیشتر کمک می کنند.(1)
1. تعریف رضامندی
برخی لغت شناسان، رضا را به ضدّ آن یعنی «سَخَط» ترجمه کرده اند(2) و برخی دیگر، به مؤلّفه های آن پرداخته اند که عبارت اند از: «کراهت نداشتن»(3) و «قبول و پذیرش».(4) در مقابل، سَخَط قرار دارد که برخی آن را به ضدّ رضا معنا کرده اند؛(5) امّا برخی دیگر، آن را به معنای کراهت و ناخرسندی دانسته اند.(6) برخی نیز بر این عقیده اند که سَخَط در موقعیت های مختلف، معانی گوناگونی پیدا می کند، مانند غضب و کم شمردن و بی ارزش دانستن هدیه.(7)
امّا در اصطلاح، برخی آن را به جَزَع نکردن، سرور قلبی از تقدیر، استقبال از حُکم الهی با خوش حالی، آرامش قلب در برابر حکم خدا تعریف کرده اند. مناوی، رضا را به معنای «طیب نفس» دانسته که با عدم تغییر حال در هنگام سختی ها همراه است.(8)
ص: 316
1- . این موضوع، به بررسی های روان شناختی بیشتری نیازمند است.
2- . معجم مقاییس اللغة، ج 2 ص 402؛ لسان العرب، ج 14، ص 323.
3- . رِضَا العبد عن اللّٰه: أن لا یکره ما یجری به قضاؤه، و رِضَا اللّه عن العبد هو أن یراه مؤتمرا لأمره، و منتهیا عن نهیه (مفردات الفاظ القرآن، ص 356).
4- . إذا رَضِیتْ عنه أَحَبَّتْه و أَقْبَلَتْ علیه. (لسان العرب، ج 14، ص 324؛ تاج العروس، ج 19 ص 462). رَضِیتُ: الشَّىْ ءَ و [رَضِیتُ] بِهِ [رِضًا] اخْتَرْتُه (المصباح المنیر، ج 2، ص 229؛ تاج العروس، ج 19، ص 463).
5- . العین، ج 4، ص 192، الصحاح، ج 3، ص 1130؛ لسان العرب، ج 7، ص 313).
6- . السَّخْطُ و السُّخْطُ: الکراهیة للشى ء و عدم الرضا به. و منه الحدیث «إن اللّه یسْخَطُ لکم کذا» أى یکرهه لکم و یمنعکم منه و یعاقبکم علیه (النهایة، ج 2، ص 350).
7- . و قد سَخِطَ، أى غضب، فهو ساخِط. و أَسْخَطَهُ، أى أغضبه. و یقال: تَسَخَّطَ عطاءه، أى استقلَّه و لم یقع منه مَوقِعا (الصحاح، ج 3، ص1130). و تَسَخَّطَ و سَخِط الشی ءَ سَخَطاً: کرهه. و سَخِطَ أَی غضب، فهو ساخِط. و أَسْخَطَه: أَغْضَبَه. تقول: أَسْخَطَنی فلان فسَخِطْتُ سَخَطاً. و تسَخَّطَ عَطاءه أَی اسْتَقلَّه و لم یقع مَوْقِعاً. یقول: کلَّما عَمِلْت له عملًا تَسَخَّطه أَی لم یرضه. و فی حدیث هِرَقْلَ: فهل یرْجِعُ أَحد منهم سَخْطةً لدِینهِ؟. السَّخَطُ و السُّخْطُ: الکراهیة للشی ء و عدم الرّضا به. و منه الحدیث: إِن اللّه یسْخَطُ لکم کذا. أَی یکرهه لکم و یمنعُکم منه و یعاقِبُکم علیه أَو یرجع إِلى إِرادة العقوبة علیه (لسان العرب، ج 7، ص 313). نیز، ر. ک: الصحاح، ج 10، ص 277.
8- . الرضا اصطلاحاً هو سرور القلب بمرّ القضاء. و قیل: الرضا ارتفاع الجزع فی أی حکم کان ... و قیل استقبال الاحکام بالفرح. و قیل سکون القلب تحت مجاری الاحکام. و قال المناوی : الرضا طیب نفسیّ للانسان بما یصیبه أو یفوته مع عدم التغییر (نظرة النعیم، ج ،6 ص 2104، به نقل از: التعریفات، ص 111؛ مدارج السالکین، ج 2، ص 185؛ التوقیف علی مهمات التعاریف، ص 178).
بنا بر این، رضایت در لغت و اصطلاح، عبارت است از پذیرش موقعیت و خرسندی یا دست کم، ناخرسند نبودن از آن. شخص راضی کسی است که موضوع رضایت را می پذیرد و از آن، احساس ناخوشایند ندارد و بلکه می تواند خرسند نیز باشد.
رضامندی در منابع اسلامی، به عنوان یک حسّ درونی، معنای متفاوتی ندارد. مواردی در متون دینی آمده است که به روشن تر شدن موضوع و شناسایی بهتر آن کمک می کند، مانند این که شخص راضی: تقدیرهای خداوند را می پذیرد،(1) نسبت به آنها اقبال دارد،(2) آرزویی غیر از وضعیت مقدّر را ندارد،(3) به لحاظ زمانی، خواهان تأخیر یا تعجیل در مقدّرات نیست،(4) تقدیرهای خداوند را به خیر و مصلحت خود می داند، لذا در برابر سختی های آن صبور و در خوشی های آن شکور است(5) و نسبت به طاعت او رغبت و نسبت به معصیت کردن در برابر دستورهای او کراهت دارد.(6)
در مجموع می توان گفت که رضایت، ترکیبی است از:
یک. پذیرش؛ یعنی پذیرفتن موقعیت خود و تسلیم بودن در برابر آن. انسان ممکن است در زندگی با پدیده هایی رو به رو شود که خواست او نبوده است. فرد راضی، کسی است که آن را می پذیرد و بلکه از آن استقبال می کند و آرزویی غیر از وضعیت مقدّر را ندارد و به لحاظ زمانی،خواهان تأخیر یا تعجیل در مقدّرات نیست و در برابر سختی های آن صبور و در خوشی های آن شکور است و نسبت به طاعت او رغبت و نسبت به معصیت او کراهت دارد.
ص: 317
1- . امام زین العابدین(علیه السلام): اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَوَفِّقنی لِقَبولِ مَا قَضَیتَ لِی وَعَلَی، وَرَضِّنی بِمَا أخَذتَ لِی وَمِنِّی (الصحیفة السجادیة، ص62، دعای 14؛ المصباح، کفعمی، ص280).
2- . إنْ عَقَدْتَ أیمَانَک فَارْضَ بِالمَقضِی عَلَیک وَلَک، وَ لا تَرْجُ أحَداً إلّا اللّهَ، وَانْتَظِرْ مَا أتَاک بِهِ القَدَر (مختصر بصائر الدرجات، ص363، ح418).
3- . امام سجاد(علیه السلام): مَنِ اتَّکَلَ عَلَى حُسْنِ اخْتِیارِ اللّهِ - جَلَّ وَعَزَّ - لَهُ، لَمْ یتَمَنَّ غَیرَ الْحَالِ الَّتِی اخْتَارَهَا اللّهُ تَعَالَى لَه (نزهة الناظر، ص 94).
4- . اللَّهُمَّ رَضِّنِی بِقَضَائِک، وَ صَبِّرنِی عَلَی بَلَائِک، وَ بارِک فِی أقدَارِک، حَتّی لا أُحِبَّ تَعجیلَ شَیءٍ أخَّرتَهُ، وَ لا تَأخیرَ شَیءٍ عَجَّلْتَهُ (قرب الإسناد، ص220).
5- . یا موسَی بنَ عِمرانَ، ما خَلَقتُ خَلقاً أحَبَّ إلَی مِن عَبدِی المُؤمِنِ، فَإِنّی إنَّما أبتَلیهِ لِما هُوَ خَیرٌ لَهُ، واُعافیهِ لِما هُوَ خَیرٌ لَهُ، وأزوی عَنهُ ما هُوَ شَرٌّ لَهُ لِما هُوَ خَیرٌ لَهُ، وأنَا أعلَمُ بِما یصلُحُ عَلَیهِ عَبدی، فَلیصبِر عَلی بَلائی، وَلیشکر نَعمائی، وَلیرضَ بِقَضائی (الکافی، ص61، ح7؛ الأمالی، مفید، ص93؛ الأمالی، طوسی، ص238، ح421).
6- . ر. ک: ص 99 (فصل پنجم، ساز و کار تأثیر خیر بر احساس شادکامی).
دو. خرسندی؛ یعنی خوشحال بودن یا دست کم ناخرسند نبودن. فرد راضی نسبت به موضوع رضایت، جَزَع و حُزن ندارد؛ بلکه در درون نسبت به آن سرور و طیب خاطر دارد و آرام است.
2. «خیر»، پایۀ نظری رضامندی
در بحث رضامندی، سؤال اساسی این است که اساساً پایۀ نظری رضامندی از دیدگاه اسلام چیست؟ و چه چیزی موجب احساس رضامندی می شود؟ این از مسائل بنیادین در مطالعات اسلامی است.
بررسی ها نشان می دهند که «خیر»، پایۀ نظری رضامندی اسلامی است؛ یعنی مبتنی بودن زندگی بر خیر واقعی، عامل اساسی رضامندی است. این نتیجه گیری، از متونی که در بارۀ تقدیر الهی وارد شده است، به دست می آید و سپس می توان آن را به حوزه های زندگی (معیشت، روابط و نظام سیاسی) نیز تسرّی داد. بر اساس این متون، «خیرباوری»، پایۀ نظریِ رضامندی اسلامی است؛ یعنی باور به خیر بودن تقدیرهای خداوند متعال، عامل اساسی رضامندی است. این بدان معناست که «خیر»، رضایت آور و «شر»، نارضایتی آور است. اگر انسان، چیزی را شر بداند، از آن ناراضی می شود و اگر خیر بداند، از آن راضی.
این قاعده، در حوزه های سه گانۀ زندگی جریان پیدا می کند؛ بدین معنا که به طور کلّی، خیر بودن، رضایت می آورد، چه در حوزۀ معیشت باشد، چه در حوزۀ روابط اجتماعی و نظام سیاسی. بنا بر این آنچه مهم است این که خیر بودن، مایۀ رضامندی است؛ حال این، یا در کلان تقدیر الهی است و یا در حوزۀ معیشت، روابط و سیاست. در حوزۀ تقدیر الهی، آنچه مهم است این که ما باید به خیر بودن آن باور داشته باشیم و آن را بپذیریم؛ امّا وقتی بحث به حوزه های زندگی کشیده می شود، در آن جا گذشته از تقدیر، نقش فرد در تأمین خیر نیز مطرح می گردد؛ بدین معنا که وی باید برای ساخت زندگی خوب، در طول خواست خداوند متعال، تلاش نماید. در این صورت (تقدیر خوب + ساخت خوب) زندگی خوب، محقّق می شود که در این جا فرد باید آن را به خوبی بشناسد و باور پیدا کند تا به رضامندی دست یابد. به دیگر بیان، در بخش تقدیر، باید باور به خیر بودن تقدیر داشته باشیم؛ امّا دربخش ابعاد زندگی، باید زندگی خوب را به وجود بیاوریم. این چیزی است که از آن به عنوان «خیرآوری» یاد می کنیم و بدان معناست که باید برای ساخت یک زندگی خوب تلاش کنیم.
ص: 318
3. «رضامندی» شرط تحقّق «خیر مقدّر»
هر چند تقدیر الهی، بر خیرْ استوار است، با این حال، نتیجه بخش بودن آن به این است که خودِ بشر، از قضای الهی راضی باشد. این نیز یکی دیگر از قوانین حاکم بر زندگی است. بنا بر این، خیر بودن تقدیر الهی، دلیل و توجیه کنندۀ رضامندیِ انسان است و رضامندی انسان، کلید ثمربخشیِ تقدیرات الهی در زندگی انسان است. امام صادق(علیه السلام) تصریح می کند که خداوند، حکمی ننمود که خشنودیِ مؤمن را در پی داشته باشد، جز این که خیر او را در آن قرار داد.(1) پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) با توضیح بیشتری در این باره می فرماید که خدای تعالی، بنده را با روزی دادن آزمایش می کند تا درنگرد که وی چگونه عمل می کند. اگر بنده از آن روزی خشنود باشد، روزی اش برکت می یابد و اگر خشنود نباشد، روزی اش بی برکت می گردد.(2) در برخی دیگر از روایات، این قاعده در مورد بعضی از موقعیت ها بیان شده است. در حدیثی، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) از قول خداوند متعال نقل می کند که «اگر از بندۀ مؤمن خویش حیا نمی ورزیدم، برایش [حتّی] زیرجامه ای نمی نهادم که خود را با آن بپوشاند؛ و چون ایمانش را کمال بخشم، به کم توانی و اندکیِ روزی مبتلایش می سازم؛ اگر بیتابی کند، دیگر بار مبتلایش می سازم؛ واگر صبر پیشه کند، با او بر فرشتگان مباهات می ورزم».(3)
پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) از وضع مؤمن، اظهار شگفتی کرده و در توضیح آن فرموده است که همۀ کارهای او خیر است و این، برای کسی جز مؤمن نیست. اگر ناز و نعمت نصیبش گردد،
ص: 319
1- . ما قَضَی اللّهُ لِمُؤمِنٍ قَضاءً فَرَضِی بِهِ، إلّا جَعَلَ اللّهُ لَهُ الخِیرَةَ فیما یقضی (التمحیص، ص59، ح123؛ مشکاة الأنوار، ص73، ح135؛ بحار الأنوار، ج71، ص152، ح58).
2- . إنَّ اللّهَ تَعالی لَیبتَلِی العَبدَ بِالرِّزقِ لِینظُرَ کیفَ یعمَلُ؛ فَإِن رَضِی بورِک لَهُ، وإن لَم یرضَ لَم یبارَک لَهُ (حلیة الأولیاء، ج2، ص213؛ کنز العمّال، ج3، ص396، ح7121). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ اللّهَ - تَبارَک وتَعالى - یبتَلی عَبدَهُ بِما أعطاهُ، فَمَن رَضِی بِما قَسَمَ اللّهُ(عزوجل) لَهُ بارَک اللّهُ لَهُ فیهِ ووَسَّعَهُ، ومَن لَم یرضَ لَم یبارِک لَهُ (مسند ابن حنبل، ج7، ص282، ح20301؛ شعب الأیمان، ج7، ص125، ح9725). نیز، ر.ک: شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج18، ص318؛ کنز العمّال، ج11، ص100، ح30793.
3- . قالَ اللّهُ(عزوجل): لَولا أنّی أستَحیی مِن عَبدِی المُؤمِنِ، ما تَرَکتُ عَلَیهِ خِرقَةً یتَواری بِها، وإذا أکمَلتُ لَهُ الإِیمانَ ابتَلَیتُهُ بِضَعفٍ فی قُوَّتِهِ، وقِلَّةٍ فی رِزقِهِ، فَإِن هُوَ جَزِعَ أعَدتُ عَلَیهِ، وإن صَبَرَ باهَیتُ بِهِ مَلائِکتی (الأمالی، طوسی، ص306، ح613؛ المؤمن، ص45، ح61؛ بحار الأنوار، ج72، ص50، ح61).
سپاس می گزارد که برای او خیر است، و اگر سختی گریبانگیرش شود، شکیبایی می ورزد، که باز هم برای او خیر است.(1) در حقیقت، خیر بودن قضای الهی برای مؤمن، به دلیل آن است که در همه حال، راضی است، حتّی اگر جان او را بستانند.(2)
در بخش دیگری از روایات تصریح شده است که اثربخشی مال، وقتی است که مورد شکر قرار گیرد. این، نکتۀ مهمّی در رضامندی است. اگر مال وجود داشته باشد، امّا خاصیت تأثیرگذاری نداشته باشد، بود و نبودش یکسان است. بنا بر این، وجود مال و دارایی، وقتی ثمربخش است که دارندۀ آن به مرحلۀ سپاس گزاری رسیده باشد. به اعتقاد امام صادق(علیه السلام)، کسانی که مالی به آنان داده شده، ولی شکر نکرده اند، در حقیقت،مال ندارند.(3)
در روایت دیگری از ایشان چنین اموالی، مایۀ گرفتاری دانسته شده است.(4) امام علی(علیه السلام) در بیانی زیبا، نعمت را مایۀ محنت می داند و اگر شکر آن را به جای آوردیم، نعمت می شود و اگر کفران نمودیم، نقمت می گردد!(5) بنا بر این، آنچه نعمت را سودمند می گرداند، شُکر و
ص: 320
1- . عَجَبا لِأَمرِ المُؤمِنِ، إنَّ أمرَهُ کلَّهُ خَیرٌ، ولَیسَ ذاک لِأَحَدٍ إلّا لِلمُؤمِنِ، إن أصابَتهُ سَرّاءُ شَکرَ فَکانَ خَیرا لَهُ، وإن أصابَتهُ ضَرّاءُ صَبَرَ فَکانَ خَیرا لَهُ (صحیح مسلم، ج4، ص2295، ح64؛ مسند ابن حنبل، ج6، ص505، ح18961؛ صحیح ابن حبّان، ج7، ص155، ح2896). نیز، ر.ک: المعجم الأوسط، ج4، ص153، ح3849؛ کنز العمّال، ج1، ص145، ح710. در روایت دیگری از صهیب، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید: المُؤمِنُ کلٌّ لَهُ فیهِ خَیرٌ، ولَیسَ ذاک لِأَحَدٍ إلّا لِلمُؤمِنِ، إن أصابَهُ سَرّاءُ فَشَکرَ اللّهَ فَلَهُ أجرٌ، وإن أصابَهُ ضَرّاءُ فَصَبَرَ فَلَهُ أجرٌ، فَکلُّ قَضاءِ اللّهِ لِلمُسلِمینَ خَیرٌ (السنن الکبری، ج3، ص526، ح6554؛ المعجم الکبیر، ج8، ص40، ح7316؛ کنز العمّال، ج1، ص158، ح788). مسند ابن حنبل عن صهیب: بَینا رسول اللّهِ(صلی الله علیه وآله) قاعِدٌ مَعَ أصحابِهِ إذ ضَحِک فَقالَ: ألا تَسأَلُونِّی مِمَّ أضحَک؟ قالوا: یا رسول اللّه، ومِمَّ تَضحَک؟ قالَ: عَجِبتُ لِأَمرِ المُؤمِنِ، إنَّ أمرَهُ کلَّهُ خَیرٌ، إن أصابَهُ ما یحِبُّ، حَمِدَ اللّهَ وکانَ لَهُ خَیرٌ، وإن أصابَهُ ما یکرَهُ، فَصَبَرَ کانَ لَهُ خَیرٌ، ولَیسَ کلُّ أحَدٍ أمرُهُ کلُّهُ لَهُ خَیرٌ، إلَا المُؤمِنُ (مسند ابن حنبل، ج9، ص241، ح23985).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): المُؤمِنُ بِخَیرٍ عَلى کلِّ حالٍ، تُنزَعُ نَفسُهُ مِن بَینِ جَنبَیهِ وهُوَ یحمَدُ اللّه (سنن النسائی، ج4، ص12؛ مسند ابن حنبل، ج1، ص636، ح2704؛ کنز العمّال، ج1، ص142، ح682).
3- . إنَّ الَّذینَ اُعطُوا المَالَ ثُمَّ لَم یَشکُروا لا مَاَل لَهُمْ (الکافی، ج8، ص81، ح5).
4- . إنَّ اللّهَ(عزوجل) أنعَمَ عَلی قَومٍ فَلَم یَشکُروا فَصارَت عَلَیهِم وَبالاً و ابتَلَی قَوماً بِالمَصائِبِ فَصَبَرُوا فَصارَت عَلَیهِم نِعمَةً (همان، ص92، ح2؛ تحف العقول، ص264؛ جامع الأخبار، ص123).
5- . النَّعمَةُ مِحنَةٌ فَإن شُکِرَت کانَت نِعمَةً، فَإن کُفِرَت صارَت نِقمَةً (بحار الأنوار، ج78، ص113، ح78).
سپاس گزاری فرد است. بدیهی است که نعمت، وقتی مایۀ رضامندی خواهد شد که فرد به مرحلۀ شکر رسیده باشد. به همین جهت، وقتی ثعلبة بن حاطب از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) خواست که ایشان برای فراوانی مال او دعا کند، پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمود:
قَلیلٌ تُؤَدّی شُکرَهُ خَیرٌ مِن کثیرٍ لا تُطیقُهُ.(1)
مال اندکی که شکر آن را به جای آوری، بهتر از مال فراوانی است که نتوانی سپاس آن را بگزاری.
بنا بر این می توان گفت که ما با دو مفهوم رو به رو هستیم: یکی «خیر مقدّر» و دیگری «خیر مؤثّر». خیری که خداوند در پدیده های هستی مقدّر نموده، زمانی می تواند مؤثّر باشد و زندگی را عملاً خیر گرداند که انسان از آن راضی باشد. بنا بر این، رضامندی انسان، متوقّف بر خیر بودن تقدیرات خداوند است و ثمربخش بودن تقدیرات در عینیت زندگی، متوقّف بر رضامندی انسان از آن تقدیرات است. این سخن، مبتنی است بر تفکیک مقام قضا و قدر - که مقام جعل است - از مقام رضا - که مقام عمل است - . در مقام جعل، مقدّرات بشر، بر خیر بنیان می شود و در مقام عمل، انسان با تکیه بر آنچه در مقام جعلْ صورت گرفته، به رضامندی می رسد و در نتیجه، مقدّرات او در عینیت زندگی، برایش خیر در پی خواهد داشت. در حقیقت، عامل تبدیل، واکنش های مثبت انسان به انواع تقدیراست. واکنش کلّی به تقدیر، رضامندی بود که گذشت. در برخی روایات، به قضای الهی، در هر دو بُعد خوشایند و ناخوشایند آن تصریح شده و از صبر و شکر، به عنوان عوامل ثمرِ خیر داشتن قضای الهی، یاد شده است.
در بارۀ بُعد تشریع، متنی که به صراحت، اثربخشیِ خیر نهفته در تقدیرهایِ تشریعی را مشروط به عمل به طاعت کرده باشد، به دست نیامد؛ امّا با الگوگیری از مباحث پیشین، به اضافۀ استدلال عقلی می توان گفت: آثار طاعت، وقتی کسب می شوند که به آن عمل شود و وقتی می توان از زیان های پیش گفته برای معصیت در امان بود که ترک شود. بنا بر این، درست است که خیر، مبنای تکلیف است، امّا ثمربخشی آن متوقّف بر عمل به تکلیف است.(2)
ص: 321
1- . تاریخ دمشق، ج12، ص9، ح2889؛ تفسیر القرطبی، ج8، ص209.
2- . این مطلب، به بررسی بیشتر در منابع اسلامی نیاز دارد.
4. عوامل مستقیم
اشاره
در ادامه به بررسی عوامل در دو عنوان خیرباوری و خیرآوری می پردازیم:
الف - خیرباوری
اشاره
پیش تر گفته شد که به عنوان یک واقعیت، قضای الهی، همیشه بر خیر مبتنی است و خیر بودن، پایۀ رضامندی است. حال اگر این خیر بودن، توسّط فرد شناخته شود و به آن باور پیدا کند، رضامندی به وجود می آید. این جاست که میدان عمل و نقش آفرینی فرد شکل می گیرد و فعّالیت مشاوران نیز در همین قلمرو معنا می یابد. اگر فرد، به تنهایی یا به کمک دیگران، خیر بودن قضای الهی را درک کند، احساس رضامندی در وی به وجود می آید. بسیاری از نارضایتی ها به خاطر درک نکردنِ خیر بودن آنهاست. افراد ناراضی، آنچه را که پیش آمده (حوادث) و یا آنچه را که باید انجام دهند (تکالیف)، شر ارزیابی می کنند و به همین جهت، ناراضی می شوند. این در حالی است که واقعیت امر چنین نیست. این نارضایتی، معلول ناهماهنگی میان شناخت فرد با واقعیت است.
بنا بر این، با توجّه به این که هماره قضای الهی، بر خیر استوار است، راه رضامندی،هماهنگ ساختن شناخت فرد با واقعیت است. واقعیت الهی، ثابت و تغییرناپذیر است. لذا نمی توان آن را تغییر داد و مطابق میل بشر ساخت تا رضامندی حاصل شود؛ بلکه باید شناخت بشر را - که شناور و تغییرپذیر است - با واقعیتْ هماهنگ کرد تا احساس رضامندی به وجود آید. هماهنگ سازی نیز نیازمند شناخت و درک خیر بودن قضای الهی است.
در این بحث، ما نیازمند چند امر اساسی هستیم: یکی این که بدانیم وجه خیر بودن تقدیرهای خداوند چیست؟ دیگری این که مصادیق عینی خیر در زندگی کدام اند؟ و سوم این که چه نظام ارزیابی ای می تواند خیرباوری را به وجود آورد؟ در ادامه به این سه موضوع می پردازیم.
یک. خیرشناسیِ تقدیر
برای ایجاد خیرباوری، فرد باید نخست به خیر بودن آن اطمینان پیدا کند. بدین منظور باید
ص: 322
وجه خیر بودن آن را برای وی تبیین نمود. در بحث تقدیر خوب گذشت که تقدیر در هر کدام از ابعاد بلاها، نعمت ها و تکالیف، نهفته است و در مجموع نیز همۀ آنها به یک چیز برمی گردند و آن، «رشد توحیدی» است. از آن جا که این بحث را پیش از این بیان کردیم، از تکرار آن خودداری می کنیم.(1)
دو. خیرشناسیِ عینی
اشاره
برای رضامندی، گذشته از باور به خیر بودن تقدیر خداوند و اعتماد به آن، به شناخت مصادیق عینی آن نیز نیازمندیم. باید فرد بداند به طور مشخّص در صحنۀ زندگی، چه چیزی خیر است تا بر اساس آن زندگی خود را ارزیابی کند. در بُعد نخست، رویکرد کلّی به تقدیر خداوند مطرح بود؛ ولی این جا رویکرد مصداقی مطرح است. از توانمندی های لازم برای رضامندی، توانمندی در شناخت خیر و تمیز آن از شر است. این در حقیقت، وجه تمایز انسان از حیوان است.(2) به همین جهت، یکی از رسالت های متون دینی، معرّفی خیر و شراست. از آن جا که وحی به مصلحت ها و مفسده های واقعی بشر احاطه دارد، بهترین و مطمئن ترین منبع برای خیرشناسی است.(3)
بخشی از متون دینی، به بیان این امر اختصاص دارند. خداوند متعال و معصومان(علیهم السلام) با معرّفی خیر و ابعاد گوناگون آن، اطّلاعات لازم در این باره را ارائه نموده اند.(4) کتاب خیر و برکت در قرآن و حدیث، به تفصیل، روایات این موضوع را گردآورده و به شیوه ای مناسب، طبقه بندی کرده است. همچنین در بخش های دیگر روایات نیز به تناسب هر موضوعی، ابعاد گوناگون خیر بودن قضاهای تکوینی و تشریعی خداوند متعال بیان شده است. آنچه مهم است این که قرآن و حدیث، دو منبع مهم برای شناخت خیرند. از این رو، مراجعه به
ص: 323
1- . ر. ک: ص219 (فصل ششم، پایه نظری تقدیر).
2- . امام علی(علیه السلام) در این باره می فرماید: مَن لَم یعرِفِ الخَیرَ مِنَ الشَّرِّ فَهُوَ بِمَنزِلَةِ البَهیمَةِ (الکافی، ج8، ص24، ح4؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص407، ح5880؛ تحف العقول، ص99).
3- . امام علی(علیه السلام) در این باره می فرماید: إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ أنزَلَ کتابا هادِیا بَیَّنَ فیهِ الخَیرَ وَالشَّرَّ، فَخُذوا نَهجَ الخَیرِ تَهتَدوا، وَاصدِفوا عَن سَمتِ الشَّرِّ تَقصِدوا (نهج البلاغة، خطبۀ 167).
4- . بررسی این موضوع، خود بحث مستقلی است که می تواند دستِ کم، موضوع پایان نامۀ کارشناسی ارشد باشد.
متون دینی می تواند فرد را برای شناخت خیر، کمک نماید.
آنچه مهم است این که هر چند بی تردید، یکی از مصادیق خیر، برخورداری از مال و ثروت است، با این حال، همۀ آن و ارزشمندترین آن نیست. وقتی از امام علی(علیه السلام) در بارۀ چیستیِ خیر پرسیدند، فرمود: «خیر، آن نیست که ثروت و فرزندانت افزون شوند؛ خیر، آن است که دانشت افزون گردد؛ بردباری ات افزایش یابد؛ با خداپرستی ات بر مردم افتخار کنی؛ اگر نیکی کردی، خدا را سپاس بگویی؛ و اگر بدی کردی، از خداوند آمرزش بطلبی».(1)
در این روایت، از اموری همانند: «علم»، «حلم»، «بندگی خدا»، «ستایش خدا» و «استغفار از خدا» به عنوان مصادیق خیر، یاد شده و نشان می دهد که انحصار خیر در امور مادی، نادرست و از عوامل نارضایتی است. بنا بر این، یکی از راه های مؤثّر در رضامندی،شناخت موارد و مصادیق خیر است که در ادامه، به اختصار، آنها را بررسی خواهیم کرد.(2)
- خیر دنیا و آخرت
در برخی روایات، از اموری به عنوان خیرِ دنیا و آخرت یاد شده که مهم ترین آنها عبارت اند از: زبان ذکر گو و برخی ذکرهای خاص برای امور خاص؛(3) قلب شکرگزار و خاشع؛ بدن بردبار بر بلا؛ همسر امین بر ناموس و مال؛(4) خوش گمانی به خدا؛ امید به خدا؛
ص: 324
1- . لَیسَ الخَیرُ أن یکثُرَ مالُک ووَلَدُک، ولکنَّ الخَیرَ أن یکثُرَ عِلمُک، وأن یعظُمَ حِلمُک، وأن تُباهِی النّاسَ بِعِبادَةِ رَبِّک؛ فَإِن أحسَنتَ حَمِدتَ اللَّهَ، وإن أسَأتَ استَغفَرتَ اللَّهَ (نهج البلاغة، حکمت 94؛ تنبیه الخواطر، ج1، ص24؛ حلیة الأولیاء، ج1، ص75؛ کنز العمّال، ج16، ص208، ح44233).
2- . روایات این بحث، از کتاب خیر و برکت از نگاه قرآن و حدیث، محمّد محمّدی ری شهری، گرفته شده است.
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن اُعطِی لِساناً ذاکراً فَقَد اُعطِی خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَة (الکافی، ج2، ص499، ح1). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): «لا حَولَ ولا قُوَّة إلّا بِاللّهِ» کنزٌ مِن کنوزِ الجَنَّة، مَن قالَها نَظَرَ اللّهُ عَلَیهِ، ومَن نَظَرَ اللّهُ إلَیهِ أعطاهُ اللّهُ خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَة (معجم السفر، ص184، ح587؛ الفردوس، ج5، ص10، ح7285). امام زین العابدین(علیه السلام): قالَ رَسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله): «ألا اُخبِرُکم بِما یکونُ بِهِ خَیرُ الدُّنیا وَالآخِرَة؟ وإذا کرِبتُم واُغمِمتُم دَعَوتُمُ اللّهَ بِهِ فَفَرَّجَ عَنکم؟». قالوا: بَلى یا رَسولَ اللّه ِ. قالَ: «قولوا: ”لا إلهَ إلّا اللّهُ رَبُّنا لا نُشرِک بِهِ شَیئا“، ثُمَّ ادعوا بِما بَدا لَکم» (المحاسن، ج1، ص100، ح71؛ الدعوات، ص56، ح143).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): أربَعٌ مَن اُعطِیهُنَّ اُعطِی خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَة: قَلباً شاکراً، ولِساناً ذاکراً، وبَدَنَاً عَلَى البَلاءِ ← → صابِراً، وزَوجَة لا تَبغیهِ خَوناً فی نَفسِها ولا مالِهِ (المعجم الکبیر، ج11، ص109، ح11275؛ تاریخ الیعقوبی، ج2، ص90؛ مشکاة الأنوار، ص481، ح1600). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): قالَ اللّهُ(عزوجل): إذا أرَدتُ أن أجمَعَ لِلمُسلِمِ خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَة جَعَلتُ لَهُ قَلباً خاشِعاً، ولِساناً ذاکراً، وجَسَداً عَلَى البَلاءِ صابِراً، وزَوجَة مُؤمِنَة تَسُرُّهُ إذا نَظَرَ إلَیها، وتَحفَظُهُ إذا غابَ عَنها فی نَفسِها ومالِهِ (الکافی، ج5، ص327، ح2). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): خَصلَتانِ مَن رُزِقَهُما قَد اُعطِی خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَة: مَن إذَا ابتُلِی صَبَرَ، وإذا اُعطِی شَکرَ (تنبیه الخواطر، ج2، ص247). امام علی(علیه السلام): الخَیرُ الَّذی لا شَرَّ فیهِ: الشُّکرُ مَعَ النِّعمَة، وَالصَّبرُ عَلَى النّازِلَة (تحف العقول، ص234).
خوش اخلاقی؛ خودداری از غیبت؛(1) راستگویی و خودداری از دروغ؛ امانت داری؛ عفّتشکم؛(2) ملازمت با مجالس ذکر؛ خدامحوری در دوستی و دشمنی؛(3) رضایت مندی به تقدیر
ص: 325
1- . امام باقر(علیه السلام): وَجَدنا فی کتابِ عَلِی(علیه السلام) أنَّ رَسولَ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) قالَ وهُوَ عَلى مِنبَرِهِ: وَالَّذی لا إلهَ إلّا هُوَ، ما اُعطِی مُؤمِنٌ قَطُّ خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَة إلّا بِحُسنِ ظَنِّهِ بِاللّه ِورَجائِهِ لَهُ، وحُسنِ خُلُقِهِ،وَالکفِ عَنِ اغتِیابِ المُؤمِنینَ (الکافی، ج2، ص71، ح2؛ الاختصاص، ص227). عالم(علیه السلام): وَاللّهِ ما اُعطِی مُؤمِنٌ قَطُّ خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَة إلّا بِحُسنِ ظَنِّهِ بِاللّهِ ورَجائِهِ لَهُ، وحُسنِ خُلُقِهِ، وَالکفِّ عَنِ اغتِیابِ المُؤمِنینَ. وَاللّهُ تَعالى لا یعَذِّبُ عَبدا بَعدَ التَّوبَة وَالاِستِغفارِ إلّا بِسوءِ ظَنِّهِ، وتَقصیرِهِ فی رَجائِهِ اللّهَ(عزوجل)، وسوءِ خُلُقِهِ، وَاغتِیابِهِ لِلمُؤمِنینَ. ولَیسَ یحسُنُ ظَنُّ عَبدٍ مُؤمِنٍ بِاللّهِ(عزوجل) إلّا کانَ اللّهُ عِندَ ظَنِّهِ؛ لِأَنَّ اللّهَ تَعالى کریمٌ یستَحیی أن یخلِفَ ظَنَّ عَبدِهِ ورَجاءَهُ. فَأَحسِنُوا الظَّنَّ بِاللّهِ وَارغَبوا إلَیهِ؛ فَإِنَّ اللّهَ تَعالى یقولُ: (الظَّآنِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیهِمْ دَآئِرَة السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ سَآءَتْ مَصِیرًا) (عدّة الداعی، ص135؛ إرشاد القلوب، ص109).
2- . معدن الجواهر: قالَ رَجُلٌ لِرَسولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله): عَلِّمنی یا رَسولَ اللّهِ خَصلَة تَجمَعُ لی خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَة. قالَ: لا تَکذِب. قالَ الرَّجُلُ: فَکنتُ عَلى خِلالٍ یکرَهُهَا اللّهُ تَعالى فَتَرَکتُها خَوفاً مِن أن یسأَلَنی سائِلٌ: هَل عَمِلتَ کذا؟ فَأَفتَضِحَ أو أکذِبَ، فَأَکونَ قَد خالَفتُ رَسولَ اللّهِ فی ما دَلَّنی عَلَیهِ (معدن الجواهر، ص21؛ فقه الرضا(علیه السلام)، ص354). تحف العقول: سَأَلَهُ [أی الإِمامَ الصّادِقَ(علیه السلام)] رَجُلٌ أن یعَلِّمَهُ ما ینالُ بِهِ خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَة ولا یطولُ عَلَیهِ فَقالَ(علیه السلام): لا تَکذِب (تحف العقول، ص359؛ بحار الأنوار، ج78، ص241، ح27). امام علی(علیه السلام): أربَعٌ مَن اُعطِیهُنَّ فَقَد اُعطِی خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَة: صِدقُ حَدیثٍ، وأداءُ أمانَة، وعِفَّة بَطنٍ، وحُسنُ خُلُقٍ (غرر الحکم، ح2142؛ عیون الحکم و المواعظ، ص74، ح1807).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) - لِلحَسَنِ بنِ أبی رَزینٍ - : ألا أدُلُّک عَلى مِلاک هذَا الأَمرِ الَّذی تُصیبُ بِهِ خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَة؟ عَلَیک بِمَجالِسِ أهلِ الذِّکرِ، وإذا خَلَوتَ فَحَرِّ ک لِسانَک مَا استَطَعتَ بِذِکرِ اللّهِ، وأحِبَّ فِی اللّهِ، وأبغِض فِی اللّهِ (حلیة الأولیاء، ج1، ص367؛ تاریخ دمشق، ج13، ص317، ح3285؛ کنز العمّال، ج15، ص837، ح43329).
خدا؛ دعا کردن در آسایش و گرفتاری؛(1) رفق و مدارا؛(2) توانمندی بازداری از گناه(تقواو ورع)؛ حلم در برابر جاهل؛ همسر یاور در امور دنیا و آخرت؛(3) خوش نیّتی؛(4) رازداری؛ رابطه با نیکوکاران؛(5) طلب رضای خدا، هر چند موجب ناراحتی مردم شود؛(6) توکّل به خدا؛(7) و... .
- مجموعه های نیکی
برخی دیگر از این موارد، با تعبیر «جوامع الخیر» وارد شده اند و مراد از آن، صفاتی هستند
ص: 326
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): ثَلاثٌ مَن رُزِقَهُنَّ فَقَد رُزِقَ خَیرَ الدّارَینِ: الرِّضا بِالقَضاءِ، وَالصَّبرُ عَلَى البَلاءِ، وَالدُّعاءُ فِی الرَّخاءِ (مسکن الفؤاد، ص49؛ الدعوات، ص121، ح289). نیز، ر.ک: بحار الأنوار، ج82، ص138، ح22؛ تنبیه الغافلین، ص252، ح332. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): ثَلاثٌ یدرِک بِهِنَّ العَبدُ رَغائِبَ الدُّنیا وَالآخِرَة: الصَّبرُ عَلَى البَلاءِ، وَالرِّضا بِالقَضاءِ، وَالدُّعاءُ فِی الرَّخاءِ (کنز العمّال، ج15، ص808، ح43211). عنه(صلی الله علیه وآله): ثَلاثُ خِصالٍ یدرَک بِها خَیرُ الدُّنیا وَالآخِرَة: الشُّکرُ عِندَ النَّعماءِ، وَالصَّبرُ عِندَ الضَّرّاءِ، وَالدُّعاءُ عِندَ البَلاءِ (إرشاد القلوب، ص149).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن اُعطِی حَظَّهُ مِنَ الرِّفقِ فَقَد اُعطِی حَظَّهُ مِنَ الخَیرِ، ومَن حُرِمَ حَظَّهُ مِنَ الرِّفقِ فَقَد حُرِمَ حَظَّهُ مِنَ الخَیرِ (سنن الترمذی، ج4، ص367، ح2013؛ مسند ابن حنبل، ج10، ص432، ح27623). امام باقر(علیه السلام): مَن اُعطِی الخُلُقَ وَالرِّفقَ فَقَد اُعطِی الخَیرَ کلَّهُ وَالرّاحَة وحُسنَ حالِهِ فی دُنیاهُ وآخِرَتِهِ، ومَن حُرِمَ الرِّفقَ وَالخُلُقَ کانَ ذلِک لَهُ سَبیلاً إلى کلِّ شَرٍّ وبَلِیة، إلّا مَن عَصَمَهُ اللّهُ تَعالى (حلیة الأولیاء، ج3، ص186).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن اُعطِی أربَعَ خِصالٍ فِی الدُّنیا فَقَد اُعطِی خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَة، وفازَ بِحَظِّهِ مِنهُما: وَرَعٌ یعصِمُهُ عَن مَحارِمِ اللّهِ، وحُسنُ خُلُقٍ یعیشُ بِهِ فِی النّاسِ، وحِلمٌ یدفَعُ بِهِ جَهلَ الجاهِلِ، وزَوجَة صالِحَة تُعینُهُ عَلى أمرِ الدُّنیا وَالآخِرَة (الأمالی، طوسی، ص577، ح1190؛ تنبیه الخواطر، ج2، ص71). امام صادق(علیه السلام): مَن یتَّقِ اللّهَ فَقَد أحرَزَ نَفسَهُ مِنَ النّارِ بِإِذنِ اللّهِ، وأصابَ الخَیرَ کلَّهُ فِی الدُّنیا وَالآخِرَة (مختصر بصائر الدرجات، ص79؛ بصائر الدرجات، ص526، ح1).
4- . امام علی(علیه السلام): ما أعطَی اللّهُ سُبحانَهُ العَبدَ شَیئا مِن خَیرِ الدُّنیا وَ الْآخِرَة إلّا بِحُسنِ نِیتِهِ (غرر الحکم، ح9670؛ عیون الحکم و المواعظ، ص483، ح8915).
5- . جُمِعَ خَیرُ الدُّنیا وَالآخِرَة فی کتمان السِّرِّ ومُصادقَة الأَخیارِ، وجَمِعَ الشَّرُّ فِی الإِذاعَة ومُؤاخاة الأَشرارِ (الاختصاص، ص218، بحار الأنوار، ج74، ص178، ح17 وج75، ص71، ح14).
6- .امام حسین(علیه السلام) - لِرَجُلٍ سَألْهُ عَن خَیر الدُّنیا وَ الآخِرَة - : بِسمَ اللّٰه الرَّحمن الرَّحیم. أمّا بَعدُ، فَإنَّهُ مَن طَلَبَ رِضا اللّه بِسَخَطِ النّاسِ کفاهُ اُمورَ النّاسِ. ومَن طَلَبَ رضَا النّاس بِسَخَطِ اللّهِ وَ کَلَهُ اللّهُ إلَی النَّاسِ. وَالسَّلامُ (الأمالی، صدوق، ص268، ح293؛ الاختصاص، ص225؛ روضة الواعظین، ص485؛ بحار الأنوار، ج71، ص208، ح17 وص371، ح3).
7- . امام صادق(علیه السلام): ثَلاثَة مَن تَمَسَّک بِهِنَّ نالَ مِنَ الدُّنیا وَالآخِرَة بَغیتَهَ: مَنِ اعتَصَمَ بِاللّهِ، ورَضِی بِقَضاءِ اللّهِ، وأحسَنَ الظَّنَّ بِاللّهِ (تحف العقول، ص316؛ بحار الأنوار، ج78، ص229، ح2).
که هر کس بدان ها متّصف شود، به دیگر ارزش های اخلاقی و عملی نیز دست خواهد یافت. در ادامه، به مهم ترین آنها اشاره می کنیم:
پرستش خدا؛ پاداش اعمال و اجابت دعا از جانب خدا؛ آنچه را برای خود می پسندد، برای دیگران پسندیدن؛(1) خشیت خدا؛(2) دوستی برای خدا؛ دشمنی برای خدا؛ محبّت داشتنبه خاطر خدا؛ کینه ورزیدن به خاطر خدا؛(3) شناخت اهل بیت(علیهم السلام) و داشتن ولایت آنها؛(4) نیکی کردن؛(5) اقدام به کارهای ماندگار و پرهیز از امور ناپایدار؛(6) دوست داشتن اسلام و مسلمانان و تهی دستان و همنشینی با آنان؛ ناامید نبودن از افراد بد (شاید انسان خوبی شود)؛ ایمن نبودن از افراد خوب (شاید انسان بدی شود)؛ خودداری از پرداختن به عیب های دیگران؛(7) نگاه عبرت آموز؛ سکوت متفکّرانه؛ سخن یادآور خدا؛(8) مشورت با افراد
ص: 327
1- . امام صادق(علیه السلام): أوحَى اللّهُ(عزوجل) إلى آدَمَ(علیه السلام): یا آدَمُ، إنّی أجمَعُ لَک الخَیرَ کلَّهُ فی أربَعِ کلِماتٍ؛ واحِدَة لی، وواحِدَة لَک، وواحِدَة فی ما بَینی وبَینَک، وواحِدَة فی ما بَینَک وبَینَ النّاسِ: فَأَمَّا الَّتی لی: فَتَعبُدُنی ولا تُشرِک بی شَیئا؛ وأمَّا الَّتی لَک: فَاُجازیک بِعَمَلِک أحوَجَ ما تَکونُ إلَیهِ. وأمَّا الَّتی فی ما بَینی وبَینَک: فَعَلَیک الدُّعاءُ وعَلَی الإِجابَة. وأمَّا الَّتی بَینَک وبَینَ النّاسِ: فَتَرضى لِلنّاسِ ما تَرضى لِنَفسِک (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص405، ح5877؛ الکافی، ج2، ص146، ح13؛ الخصال، ص243، ح98؛ معانی الأخبار، ص137؛ بحار الأنوار، ج75، ص26، ح8).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): جِماعُ الخَیرِ خَشیة اللّه (تنبیه الخواطر، ج2، ص122).
3- . جِماعُ الخَیرِ فِی المُوالاة فِی اللّهِ، وَالمُعاداة فِی اللّهِ، وَالمَحَبَّة فِی اللّهِ، وَالبُغضِ فِی اللّهِ (غرر الحکم، ح4781؛ عیون الحکم و المواعظ، ص223، ح4348).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن مَنَّ اللّهُ عَلَیهِ بِمَعرِفَة أهلِ بَیتی ووِلایتِهِم، فَقَد جَمَعَ اللّهُ لَهُ الخَیرَ کلَّهُ (الأمالی، صدوق، ص560، ح751؛ بشارة المصطفی، ص176؛ بحار الأنوار، ج27، ص88، ح36).
5- . جِماعُ الخَیرِ فی أعمالِ البِرِّ (غرر الحکم، ح4796).
6- . جِماعُ الخَیرِ فِی العَمَلِ بِما یبقى، وَالاِستِهانَة بِما یفنى (همان، ح4735).
7- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): سَبعُ خِصالٍ مِن جَوامِعِ الخَیرِ: حُبُّ الإِسلامِ، وأهلِهِ، وَالفُقَراءِ، ومُجالَسَتِهِم، ولا تَیأَس مِن رَجُلٍ یکونُ عَلى شَرٍّ فَیرجِعُ إلى خَیرٍ فَیموتُ عَلَیهِ، ولا تَأمَن رَجُلاً یکونُ عَلى خَیرٍ فَیرجِعُ إلى شَرٍّ فَیموتُ عَلَیهِ، لِیشغَلک عَنِ النّاسِ ما تَعلَمُ مِن نَفسِک (الفردوس، ج2، ص331، ح3494؛ کنز العمّال، ج15، ص908، ح43569).
8- . امام علی(علیه السلام): جُمِعَ الخَیرُ کلُّهُ فی ثَلاثِ خِصالٍ: النَّظَرِ وَالسُّکوتِ وَالکلامِ. فَکلُّ نَظَرٍ لَیسَ فیهِ اعتِبارٌ؛ فَهُوَ سَهوٌ، وکلُّ کلامٍ لَیسَ فیهِ ذِکرٌ فَهُوَ لَغوٌ، وکلُّ سُکوتٍ لَیسَ فیهِ فِکرٌ فَهُوَ غَفلَة. فَطوبى لِمَن کانَ نَظَرُهُ عَبَرا، وسُکوتُهُ فِکرا، وکلامُهُ ذِکرا، وبَکى عَلى خَطیئَتِهِ وأمِنَ النّاسُ شَرَّهُ! (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص405، ح5876؛ معانی الأخبار، ص344، ح1؛ الخصال، ص98، ح47؛ الأمالی، صدوق، ص80، ح47؛ ثواب الأعمال، ص212، ح1؛ الاختصاص، ص231؛ بحار الأنوار، ج71، ص275، ح2).
خیرخواه؛(1) نعمت رساندن به دیگران؛ عمل به تعهّدها؛ صلۀ رحم؛(2) خودشناسی؛(3) خویشتنداری؛(4) قطع امید از مردم؛(5) شاد کردن اهل ایمان؛(6) و....
- دیگر موارد
برخی دیگر از این موارد، با تعبیرهای متفاوتی آمده که در ادامه به آنها اشاره می کنیم:
شنیدن سخن خدا و دستورهای او؛(7) فهم دین؛(8) وجدان اخلاقی بازدارنده و وادارنده؛(9) بخشندگی؛ عفّت؛(10) قلب دارای یقین و صداقت و سلامت؛ زبان راستگو؛ اخلاق نیکو؛
ص: 328
1- . جِماعُ الخَیرِ فِی المُشاوَرَة، وَالأَخذِ بِقَولِ النَّصیحِ (غرر الحکم، ح4769).
2- . امام علی(علیه السلام): ثَلاثٌ هُنَّ جِماعُ الخَیرِ: إسداءُ النِّعَمِ، ورِعایة الذِّمَمِ، وصِلَة الرَّحِمِ (غرر الحکم، ح4675؛ عیون الحکم و المواعظ، ص214، ح4247).
3- . امام علی(علیه السلام): إنَّ الخَیرَ کلَّهُ فی مَن عَرَفَ قَدرَهُ (الإرشاد، ج1، ص231؛ تنبیه الخواطر، ج2، ص115؛ بحار الأنوار، ج2، ص99، ح59).
4- . امام زین العابدین(علیه السلام): الخَیرُ کلُّهُ صِیانَة الإِنسانِ نَفسَهُ (تحف العقول، ص278؛ بحار الأنوار، ج78، ص136، ح9).
5- . رَأَیتُ الخَیرَ کلَّهُ قَدِ اجتَمَعَ فی قَطعِ الطَّمَعِ عَمّا فی أیدِی النّاسِ (الکافی، ج2، ص148، ح3 و ص320، ح3؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص392، ح5834).
6- . قضاء حقوق المؤمنین عن الإمام الصادق(علیه السلام): ما عَلى أحَدِکم أن ینالَ الخَیرَ کلَّهُ بِالیسیرِ. قالَ الرّاوی: قُلتُ: بِماذا، جُعِلتُ فِداک؟ قالَ: یسُرُّنا بِإِدخالِ السُّرورِ عَلَى المُؤمِنینَ مِن شیعَتِنا (قضاء حقوق المؤمنین، ص20، ح16؛ رجال النجاشی، ج2، ص216، ح894؛ رجال العلّامة الحلّی، ص140؛ منیة المرید، ص165).
7- . الکافی عن سلمة بن محرز: سَمِعتُ أبا جَعفَرٍ(علیه السلام) یقولُ: إنَّ مِن عِلمِ ما اُوتینا تَفسیرَ القُرآنِ وأحکامَهُ، وعِلمَ تَغییرِ الزَّمانِ وحَدَثانِهِ؛ إذا أرادَ اللّهُ بِقَومٍ خَیراً أسمَعَهُم، ولَو أسمَعَ مَن لَم یسمَع لَوَلّى مُعرِضاً کأَن لَم یسمَع. ثُمَّ أمسَک هُنَیئَة ثُمَّ قالَ: ولَو وَجَدنا أوعِیة أو مُستَراحاً لَقُلنا، وَاللّهُ المُستَعانُ (الکافی، ج1، ص229، ح3).
8- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن یرِدِ اللّهُ بِهِ خَیراً یفَقِّههُ فِی الدّینِ (صحیح البخاری، ج1، ص39، ح71؛ صحیح مسلم، ج2، ص718، ح98؛ الکافی، ج1، ص32، ح3؛ الأمالی، مفید، ص158، ح9).
9- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إذا أرادَ اللّهُ تَعالى بِعَبدٍ خَیراً جَعَلَ لَهُ واعِظاً مِن نَفسِهِ، یأمُرُهُ وینهاهُ (کنز العمّال، ج11، ص95، ح30762؛ تاریخ دمشق، ج53، ص221).
10- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ اللّهَ تَعالى إذا أرادَ بِقَومٍ بَقاءً أو نَماءً رَزَقَهُمُ السَّماحَة وَالعَفافَ، وإذا أرادَ بِقَومٍ اِقتِطاعا فَتَحَ عَلَیهِم بابَ خِیانَة (مسند الشامیین، ج1، ص35، ح19؛ تاریخ دمشق، ج40، ص165). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیرا بَعَثَ إلَیهِ مَلَکا مِن خُزّانِ الجَنَّة فَمَسَحَ صَدرَهُ، ویسَخِّی نَفسَهُ بِالزَّکاة (ثواب الأعمال، ص69، ح2؛ الفردوس، ج1، ص243، ح939).
گوش شنوا؛ چشم بینا(بصیر)؛(1) اقدام به اعمال صالح؛(2) غنای درونی؛ تقوای قلبی؛(3) قرارداشتن نیکی برای حق شناسان؛(4) میانه روی و تدبیر در تنظیم زندگی؛(5) و... .(6)
شاید بتوان همۀ این موارد را در «دینداری» جمع کرد. از امام علی(علیه السلام) نقل شده که هر کس دیندار باشد، خیر دنیا و آخرت، روزیِ وی شده است.16 این بدان جهت است که همۀ آنچه گذشت و یا از بیان آن خودداری شد، در مجموعۀ معارف دین بیان شده اند. بنا بر این، اگر کسی واقعاً به دین عمل کند، همۀ این امور را به دست آورده است.
سه. تنظیم نظام ارزیابی
اشاره
وقتی سخن از خیرباوری و خیرشناسی به میان می آید، پای نظام ارزیابی نیز به پیش کشیده می شود. هر نوع نظام ارزیابی نمی تواند خیرباوری را به ارمغان آورد.
نظام غلط: ارزیابیِ لذّت گرا
اگر نظام ارزیابی، نظام «خیرگرا» نباشد، نمی تواند به خیرباوری منجر شود. دلیل آن نیز در دوبُعدی بودن پدیده هاست که به دو گونه شدن نظام ارزیابی نیز می انجامد. پدیده ها و امور زندگی انسان، دوبُعدی اند: بُعد ظاهر - که بر اساس آن، پدیده ها برای طبع انسان یا «خوشایند» هستند و یا «ناخوشایند» - و بُعد باطن - که بر اساس آن، پدیده ها برای حیات
ص: 329
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیرا فَتَحَ لَهُ قُفلَ قَلبِهِ، وجَعَلَ فیهِ الیقینَ وَالصِّدقَ، وجَعَلَ قَلبَهُ واعِیاً لِما سَلَک فیهِ، وجَعَلَ قَلبَهُ سَلیماً، ولِسانَهُ صادِقاً، وخَلیقَتَهُ مُستَقیمَةً، وجَعَلَ اُذُنَهُ سَمیعَةً وعَینَهُ بَصیرَةً (کنز العمّال، ج11، ص96، ح30768).
2- . سنن الترمذی عن أنس: قالَ رَسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله): إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیراً اِستَعمَلَهُ. فَقیلَ: کیفَ یستَعمِلُهُ یا رَسولَ اللّهِ؟ قالَ: یوَفِّقُهُ لِعَمَلٍ صالِحٍ قَبلَ المَوتِ (سنن الترمذی، ج4، ص450، ح2142).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیراً جَعَلَ غِناهُ فی نَفسِهِ، وتُقاهُ فی قَلبِهِ (نوادر الاُصول، ج1، ص419؛ الفردوس، ج1، ص243، ح940).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیراً جَعَلَ صَنائِعَهُ ومَعروفَهُ فی أهلِ الحِفاظِ، وإذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ شَرّا جَعَلَ صَنائِعَهُ ومَعروفَهُ فی غَیرِ أهلِ الحِفاظِ (الفردوس، ج1، ص242، ح936؛ نثر الدرّ، ج1، ص158).
5- . امام علی(علیه السلام): إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیراً ألهَمَهُ الاِقتِصادَ وحُسنَ التَّدبیرِ، وجَنَّبَهُ سوءَ التَّدبیرِ وَالإِسرافَ (غرر الحکم، ح4138؛ عیون الحکم و المواعظ، ص131، ح2952)
6- . برای مطالعۀ بیشتر، ر.ک: خیر و برکت از نگاه قرآن و حدیث، ص186 (علامات الأخیار).
انسان یا «خیر» هستند و یا «شر» - . محور بُعد ظاهر، خواسته های انسان است و محور بُعد باطن، مصلحت او. بر این اساس، دو نظام ارزیابی نیز وجود دارد: نظام ارزیابی «لذّت گرا» یا «خواست گرا» و نظام ارزیابی «مصلحت گرا» یا «خیرگرا». اگر نظام ارزیابی کسی خواست گرا باشد، همۀ امور را با قالب «خوشایند - ناخوشایند» بررسی می کند و به چیزی جز آن نمی اندیشد. لذا نمی تواند خیر و شرّ اصیل و واقعی را تشخیص دهد. البته نتیجۀ هرارزیابی در پایان، آن است که فلان مورد، خیر است؛ ولی این در حقیقت، به معنای خیر دانستن خوشایندهاست که با خیر اصیل، تفاوت دارد.
نظام درست: ارزیابیِ مصلحت گرا
اگر نظام ارزیابی فرد، خیرگرا باشد، از ظاهر امور می گذرد و به لایه های باطنی آن نفوذ می کند و همۀ امور را با قالب «خیر - شر» و «مصلحت - مفسده» بررسی می کند و به چیزی جز آن نمی اندیشد. این نظام، توان ارزیابی خیر بودن امور را دارد و می توان برای شناخت خیر به آن متّکی شد. در آیۀ شریف (کتِبَ عَلَیکمُ الْقِتالُ وَ هُوَ کرْهٌ لَکمْ وَ عَسی أَنْ تَکرَهُوا شَیئاً وَ هُوَ خَیرٌ لَکمْ وَ عَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَک)(1) - که یک قانون است - ، به خوبی، تفاوت این دو نظام ارزیابی مشخّص است. این قانون به خوبی نشان می دهد که گاه خیر و سعادت واقعیِ انسان در سختی و رنج است و لذّت، رهاوردی جز شرّ و بدی ندارد. بر همین اساس، در آغاز این آیه، مسئلۀ جنگ را - که امری سخت و پُر محنت است - طرح می کند و با استناد به این قاعده، بیان می دارد که هر چند از آن ناخرسندید ((کُتِبَ عَلَیکمُ الْقِتَالُ وَهُوَ کرْهٌ لَّکمْ))، امّا خیر شما در آن است و طبیعتاً مردم از ترک جنگ، خرسند می شوند و شرّ آنان در آن است.
در جای دیگری، مسئلۀ ناخرسندی از همسر را طرح می کند و می فرماید که اگر از زنانتان خوشتان نیامد، فوراً آنان را طلاق ندهید؛ چه بسا از چیزی خوشتان نمی آید، ولی خداوند متعال در آن برای شما خیر فراوان قرار می دهد: (فَإِن
کرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَی أَن تَکرَهُواْ شَیْئاً وَیجْعَلَ اللَّهُ فِیهِ خَیرًا کثِیرًا).(2) در طرف مقابل، ثروت را مورد بحث قرار می دهد که برای مردم،
ص: 330
1- . سورۀ بقره، آیۀ 216.
2- . سورۀ نساء، آیۀ 19.
لذّت بخش است؛ امّا می فرماید: گمان نکنید که این، مایۀ خیر برای آنان است: (وَلاَ یحْسَبَنَّ الَّذِینَ کفَرُواْ أَنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ خَیرٌ لّانفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ لِیزْدَادُواْ إِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ).(1) گناه نیز لذّت بخش است؛ امّا تباهی به بار می آورد و طاعت، سخت است؛ امّاسعادت و موفّقیت به ارمغان می آورد.(2)
آنچه مهم است این که مرکز ثقل آموزه های اسلام، لذّت نیست؛ بلکه خیر و صلاح انسان است. این، رویکردی دیرین است که پیشینۀ آن به همۀ ادیان آسمانی و پیامبران الهی، باز می گردد.
این جاست که بحث معیار خیر و شر، مطرح می شود. کار نظام ارزیابی، معرّفی خیر و شر است. حتّی نظام ارزیابیِ خواست گرا نیز هر چند خیر اصیل را نمی یابد، امّا ادّعای آن، این است که خیر را معرفی می کند. بنا بر این، معیار خیر و شر، متفاوت می شود. از این رو، اصلاح نظام ارزیابی، به اصلاح معیار خیر و شر باز می گردد. برای اصلاح نظام ارزیابی باید معیار اصیل خیر و شر را به دست آورد و بر اساس آن، به ارزیابیِ امور پرداخت. به همین جهت، این مسئله، مورد توجّه روایات قرار گرفته که در ادامه به آنها می پردازیم.
عاقبت اندیشی
ارزیابیِ خیرگرا، عاقبتْ اندیش است، نه حالْ اندیش. توضیح این که امور زندگی، یک حال دارد و یک آینده که در آن، پیامد امور نمایان می شود. ارزیابیِ خواست گرا، تنها به حال پدیده ها می نگرد و هر آنچه را که در زمان حال، خوشایند باشد، خیر معرّفی می کند و هر آنچه را که در زمان حال، ناخوشایند باشد، شر می داند. در حالی که خیر و شرّ واقعیِ پدیده ها، بر اساس آیندۀ آنها رقم می خورد. از این رو، ارزیابیِ خیرگرا، آینده اندیش است نه حال اندیش. آن احساس گذرا و ناپایداری که برای انسان پیش می آید و از چیزی خوشش می آید و با آن خو می گیرد، یا از چیزی بیزار و گریزان می شود، نشانۀ خیر و یا شر بودنِ آن نیست؛ بلکه ملاک خیر و شر بودنِ یک چیز، در نقش آن در آسایش ابدی و خوش بختی
ص: 331
1- . سورۀ آل عمران، آیۀ 187.
2- . امام علی(علیه السلام): وَ اعلَموا أنَّهُ ما مِن طاعةِ اللّهِ شَیءٌ إلّا یأتِی فِی کُرهٍ و ما مِن مَعصِیَةِ اللّهِ شَیءٌ إلّا یَأتِی فی شَهوَة (نهج البلاغة، خطبۀ 176).
درازمدّت انسانْ نهفته است.(1) بنا بر این، ملاک خیر و شرّ انسان، آینده است.(2) امامصادق(علیه السلام) در بخشی از سفارش خود به عبد اللّه بن جُندب می فرماید:
یابنَ جُندَبٍ، الخَیرُ کلُّهُ أمامَک وإنَّ الشَّرَّ کلَّهُ أمامَک. ولَن تَرَی الخَیرَ وَالشَّرَّ إلّا بَعدَ الآخِرَةِ؛ لِأَنَّ اللّهَ(عزوجل) جَعَلَ الخَیرَ کلَّهُ فِی الجَنَّةِ وَالشَّرَّ کلَّهُ فِی النّارِ.(3)
ای پسر جندب! همۀ نیکی، پیش روی تو، و همۀ بدی، در برابر توست. تو نیکی و بدی را نخواهی دید، مگر پس از [فرا رسیدن] آخرت؛ چرا که خداوند، همۀ نیکی را در بهشت و همۀ بدی را در دوزخْ قرار داده است.
بنا بر این، اگر حال زودگذر، امری خوشایند و آیندۀ پایدار آن، شرّ و ناخوشایند باشد، نمی توان آن را خیر دانست. این خیر زودگذر، موجب نارضایتی می شود و در نتیجه، ناشادکامی پایدار را در آینده فراهم می آورد. این یک اصل اساسی است.(4) نقل شده که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) هنگام ساخت مسجد النبی، این بیت را زمزمه می کردند:
اللّهُمَّ لا خَیرَ إلّا خَیرُالآخِرَة فَاغفِر لِلأَنصارِ وَالمُهاجِرَة.(5)
خدایا! هیچ خیری جز خیر آخرت نیست؛ پس مهاجران و انصار را بیامرز!
همچنین پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) نقل می کند که: روز قیامت، برخوردارترینِ مردم دنیا را از میان کافران می آورند و می گویند: «او را یک بار در آتش فرو ببَرید». وی را در آتش فرو می بَرند و آن گاه به او می گویند: «فلانی! آیا هیچ نعمتی به تو رسیده است؟». می گوید: نه؛ از هیچ نعمتی برخوردار نبوده ام.
از سوی دیگر، گرفتارترین و بینواترین مؤمن را نیز می آورند و می گویند: «او را یک بار به
ص: 332
1- . نهج الدعاء، ص20.
2- . به همین جهت، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید: خَیرُ الاُمورِ، خَیرُها عاقِبَةً (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص402، ح5868؛ الأمالی، صدوق، ص576، ح788).
3- . تحف العقول، ص306؛ بحار الأنوار، ج78، ص284، ح1.
4- . امام علی(علیه السلام): ما شَرٌّ بِشَرٍّ بَعدَهُ الجَنَّةُ، وما خَیرٌ بِخَیرٍ بَعدَهُ النّارُ، وکلُّ نَعیمٍ دونَ الجَنَّةِ مَحقورٌ، وکلُّ بَلاءٍ دونَ النّارِ عافِیةٌ (الکافی، ج8، ص24، ح4؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص407، ح5880؛ نهج البلاغة، حکمت 387؛ تحف العقول، ص88).
5- . صحیح البخاری، ج1، ص166، ح418؛ صحیح مسلم، ج1، ص374، ح9؛ سنن النسائی، 2ج، ص40.
بهشت وارد کنید». وی را به بهشت وارد می کنند و آن گاه به او می گویند: «فلانی! آیا تاکنون رنج و بلایی به تو رسیده است؟». می گوید: هرگز رنج و بلایی به من نرسیده است.(1)بنا بر این، انسان، چیزی را که در آینده، شر به ارمغان می آورد، نباید خیر بداند، حتی اگر در حال، خوشایند باشد،(2) و چیزی را که در آینده، خیر به ارمغان می آورد، نباید شر بداند، حتّی اگر در حال، ناخوشایند باشد.(3)
پس روشن می شود که انسان از برخی نعمت ها و لذّت ها نباید راضی باشد و از برخی محنت ها و رنج ها نیز نباید ناراضی باشد. این جا دو زیرشاخۀ جدید مطرح می شود که در روایات بدان پرداخته شده است: یکی «لذّت تلخ» - که چیزی جز شرّ و بدی نیست - ، و دیگری «محنت شیرین» - که چیزی جز خیر و خوبی نیست - . لذّت تلخ نیز خود بر دو قسم است: یکی، وضعیت خوشایندی که ثروتِ همراه با غفلت از خداوند متعال است و در ادبیات دین، به عنوان «نعمت استدراج» از آن یاد می شود، و دیگری، انجام دادن کارهای لذّت بخشی است که پیامد منفی دارد و در ادبیات دین، از آن به عنوان «حرام» یاد می شود. محنت شیرین نیز خود بر دو قسم است: یکی وضعیت ناخوشایندی که همراه با یاد خداست و در ادبیات دین، به عنوان «نعمت بلا» یاد می شود و دیگری، انجام دادن تکالیف دشواری است که پیامد مثبت دارند و در ادبیات دین، از آن به عنوان «واجب» یاد می شود.
این چهار موضوع را به تفصیل، در جای خود بحث خواهیم کرد: نعمت استدراج را در رضامندی دوران خوشایند؛ نعمت بلا را در رضامندی دوران ناخوشایند؛ ترک حرام را در رضامندی از نهی خدا؛ انجام دادن واجب را در رضامندی از امر خداوند. آنچه این جا مهم
ص: 333
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): یؤتى یومَ القِیامَة بِأَنعَمِ أهلِ الدُّنیا مِنَ الکفّارِ فَیقالُ: اِغمِسوهُ فِی النّارِ غَمسَة. فَیغمَسُ فیها. ثُمَّ یقالُ لَهُ: أی فُلانُ، هَل أصابَک نَعیمٌ قَطُّ؟ فَیقولُ: لا، ما أصابَنی نَعیمٌ قَطُّ. ویؤتى بِأَشَدِّ المُؤمِنینَ ضُرّاً وبَلاءً فَیقالُ: اِغمِسوهُ غَمسَة فِی الجَنَّة. فَیغمَسُ فیها غَمسَة. فَیقالُ لَه: أی فُلانُ، هَل أصابَک ضُرٌّ قَطُّ أو بَلاءٌ؟ فَیقولُ: ما أصابَنی قَطُّ ضُرٌّ ولا بَلاءٌ (سنن ابن ماجة، ج2، ص1445، ح4321).
2- . امام علی(علیه السلام): لا تَعُدَّنَّ خَیرا ما أدرَکتَ بِهِ شَرّاً (غرر الحکم، ح10186؛ عیون الحکم و المواعظ، ص520، ح9458).
3- . امام علی(علیه السلام): لا تَعُدَّنَّ شَرّاً ما أدرَکتَ بِهِ خَیراً (غرر الحکم، ح10185؛ عیون الحکم و المواعظ، ص520، ح9457).
است، این که پایۀ این مباحث چهارگانۀ آینده، همین معیار خیر و شر است که بر اساس سرانجام و پیامد امور استوار است. پس کسی می تواند به «رضامندی اصیل» و درنتیجه، «شادکامی پایدار» دست یابد که از نظام ارزیابی خیرگرا برخوردار باشد، نه خوشایندگرا، و این، در گرو عاقبت اندیشی است نه حال اندیشی. این همان چیزی است که در ادبیات دین، از آن به عنوان «حَزم» یاد می شود. بنا بر این، این بخش از رضامندی یعنی خیرشناسی، مبتنی بر «فضیلت حزم» است. حزم به معنای جمع کردن و محکم بستن چیزی است. در زبان عربی، «حزامة» به طنابی گفته می شود که دستۀ هیزم را با آن می بندند. ابن فارس با اشاره به معنای لغوی حزم، به تعریف آن در حوزۀ اندیشه می پردازد و آن را به معنای اندیشۀ منسجم و بدون پراکندگی و اضطراب می داند.(1) بنا بر این، حزم یعنی: استواراندیشی و اندیشۀ ناب و منسجم در بارۀ چیزی.
از بررسی روایات حزم - که مجال طرح آنها در این جا نیست(2) - به دست می آید که نقطۀ محوری حزم، بررسی «آینده» و به تعبیر بهتر، «عاقبت» است و چنین بر می آید که حزم، نگاه به آینده دارد و سرانجام امور را بررسی می کند تا خیر یا شر بودن آن را به دست آوَرَد. بنا بر این، حزم یعنی دوراندیشی، پیش بینی و آینده نگری، و حازم کسی است که به جای لحظۀ حال، به آینده و پیامد هر امری نظر می کند و بر اساس آن، به ارزیابیِ خیر یا شر بودن می پردازد.
از آنچه گذشت، چنین به دست آمد که درک خیر بودن قضای الهی، متوقّف بر نظام ارزیابیِ خیرگراست و نظام ارزیابیِ خیرگرا، متوقّف بر فضیلت حزم و عاقبت اندیشی. بنا بر این، برای شناخت و درک خیر بودن قضای الهی باید عاقبت اندیشی را پرورش داد.
همچنین روشن می شود که خیرگرایی، با لذّت گرایی در تضاد است و نظام ارزیابیِ خیرگرا باید از لذّت محوری به دور باشد. هر چند دین اسلام، لذّت ستیز نیست، با این حال، فلسفۀ خود را نیز بر آن قرار نداده است. رویکرد اساسی اسلام - همانند همۀ ادیان اصیل - بر خوش بختی دنیا و آخرت انسان قرار دارد. از این رو، در معارف اسلامی با مفاهیمی
ص: 334
1- . الحاءُ والزاءُ والمیمُ، أصْلٌ واحِدٌ وَهُوَ شَدُّ الشَّیءِ وَجَمْعُهُ... فَالْحَزْمُ جَوْدَة الرَّأی وَکذلِک الحِزامَة وَذَلِک اِجْتِماعُه وَألّا یکونَ مُضْطَرِباً وَمُنْتَشِراً (معجم مقاییس اللغة، ج2، ص53).
2- . برای مطالعه بیشتر، ر.ک: اخلاق پژوهی حدیثی، ص103 (اصل سوم: حزم).
همچون: سعادت، خَیر، فلاح، فوز و... رو به رو هستیم. قرآن کریم قانونی دارد با این بیان:(وَعَسَی أَن تَکرَهُوا شَیئاً وَهُوَ خَیرٌ لَّکم وَعَسَی أَن تُحِبُّوا شَیئاً وَهُوَ شَرٌّ لَّکم.(1)
چه بسا چیزی را خوش ندارید، ولی برایتان خوب باشد، و چه بسا چیزی را دوست بدارید و برایتان بد باشد).
این قانون، به خوبی نشان می دهد که گاه خیر و سعادت واقعی انسان، در سختی و رنج است و لذّت، رهاوردی جز شرّ و بدی ندارد. بر همین اساس، در آغاز این آیه، مسئلۀ جنگ را - که امری سخت و پُرمحنت است - طرح کرده و با استناد به این قاعده، بیان می دارد که هر چند از آن ناخرسندید ((کُتِبَ عَلَیکمُ الْقِتَالُ وَهُوَ کُرْهٌ لَّکمْ)) امّا خیر شما در آن است و طبیعتاً مردم از ترک جنگْ خرسند می شوند و شرّ آنان در آن است.
در جای دیگری، مسئلۀ ناخرسندی از همسر را طرح می کند و می فرماید که اگر از زنانتان خوشتان نیامد، فوراً آنان را طلاق ندهید، چه بسا از چیزی خوشتان نمی آید؛ ولی خداوند متعال در آن برای شما خیر فراوان قرار می دهد: (فَإِن کرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَی أَن تَکرَهُواْ شَیئاً وَیجْعَلَ اللَّهُ فِیهِ خَیرًا کثِیرًا).(2) در طرف مقابل، ثروت را مورد بحث قرار داده که برای مردم، لذّت بخش است؛ امّا می فرماید: گمان نکنید که این، مایۀ خیر برای آنان است: (وَلاَ یحْسَبَنَّ الَّذِینَ کفَرُواْ أَنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ خَیرٌ لّانفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ لِیزْدَادُواْ إِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ).(3) گناه نیز لذّت بخش است؛ امّا تباهی به بار می آورد و طاعت، سخت است؛ امّا سعادت و موفّقیت به ارمغان می آورد.(4)
آنچه مهم است این که مرکز ثقل آموزه های اسلام، لذّت نیست؛ بلکه خیر و صلاح انسان است. این، رویکردی دیرین است که پیشینۀ آن، به همۀ ادیان آسمانی و پیامبران الهی، باز می گردد.
ص: 335
1- . سورۀ بقره، آیۀ 216.
2- . سورۀ نساء، آیۀ 19.
3- . سورۀ آل عمران، آیۀ 187.
4- . امام علی(علیه السلام): و اعلمُوا أنَّهُ ما مِن طاعَةِ اللّهِ شَیءٌ إلّا یَأتِی فی کُرهٍ و ما مِن مَعصِیَةِ اللّهِ شَیءٌ إلّا یَأتِی فِی شَهوَةٍ (نهج البلاغة، خطبۀ 176).
ب. خیرآوری
اشاره
خیر، رضایت آور است، امّا باید دانست که خیر را باید به زندگی آورد. این، قانون زندگی است. انسان، جز از راه تلاش چیزی به دست نمی آورد.(1) پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) تصریح می فرماید که دانش، با آموختن به دست مى آید و حِلم، با بردبارى نشان دادن. هر کس جویاى خیر باشد، به او داده مى شود و هر کس که از شر گریزان باشد، از آن در امان مى ماند.(2) این همان چیزی است که از آن به عنوان «خیرآوری» یاد می کنیم.
انسان باید برای تأمین یک زندگی خوب، تلاش کند. اسلام بر تلاش و کوشش انسان تأکید جدّی دارد. فردی که نهایتِ کوشش خود را به کار گیرد، به نهایتِ خواسته هایش مى رسد(3) و یا به قسمتى از آن، دست مى یابد.(4) کسی که به سستى و بیکارى تن دهد، چه دور است از دستیابى به خوش بختى!(5) کسالت و سستی، دشمن تلاش و کوشش انسان است.(6) از این رو، اگر کسی دچار کسالت شود، بهرۀ دنیا و آخرت را از دست می دهد.(7) این بدان جهت است که فرد کسل، نه به امور عبادی خود می رسد و نه به زندگی خود. از این رو، امام باقر(علیه السلام) کسالت را مایۀ خسارت دینی و دنیایی انسان می داند(8) وتصریح می فرماید: «هیچ خیری در کسالت نیست. وقتی کسی در انجام دادن درست رکوع و طهارت دچار
ص: 336
1- . (وَ أَن لَّیسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا مَا سَعَیٰ) (سورۀ نجم، آیۀ 39).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّمَا العِلمُ بِالتَّعَلُّمِ، وإنَّمَا الحِلمُ بِالتَّحَلُّمِ؛ مَن یَتَحَرَّ الخَیرَ یُعطَهُ، ومَن یَتَّقِ الشَّرَّ یوقَهُ (المعجم الأوسط، ج3، ص118، ش2663؛ تاریخ بغداد، ج5، ص201، ش2674).
3- . امام علی(علیه السلام): مَن بَذَلَ جُهدَ طاقَتِهِ بَلَغَ کُنهَ إرادَتِهِ (غرر الحکم، ح9160 و 8785).
4- . امام علی(علیه السلام): مَن طَلَبَ شَیئاً نالَهُ أو بَعضَه (نهج البلاغة، حکمت 386).
5- . امام علی(علیه السلام): هَیهاتَ مِن نَیلِ السَّعادَةِ السُّکونُ إلَى الهُوَینا وَ البَطالَةِ (غرر الحکم، ح10028).
6- . امام صادق(علیه السلام): عَدُوُّ العَمَلِ الکَسَلُ (الکافی، ج5، ص85، ح1؛ علل الشرائع، ص112، ح9). امام کاظم(علیه السلام): إیّاکَ والکَسَلَ والضَّجِرَ، فَإنَّکَ إن کَسِلَت لَم تَعمَل وإن ضَجِرَت لَم تُعطِ الحَقَّ (الکافی، ج5، ص85، ح5). امام علی(علیه السلام): تَأخیرُ العَمَلِ عُنوانُ الکَسَلِ (غرر الحکم، ح4471).
7- . امام صادق(علیه السلام) در ضمن سفارش به برخی فرزندان خود می فرماید: إِیاک وَ الْکسَلَ وَ الضَّجَرَ فَإِنَّهُمَا یمْنَعَانِک من حَظَّک من الدُّنْیا وَالْآخِرَة. (الکافی، ص85، ح2؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص408، ح5885).
8- . امام باقر(علیه السلام): الکَسَلُ یَضُرُّ بِالدّینِ والدُّنیا (تحف العقول، ص300).
کسالت شود، در او خیری برای آخرتش نیست و هر گاه در اموری که زندگی او را سامان می دهد، دچار کسالت شود، در او خیری برای دنیایش نیست».(1)
در این حدیث، بر مسئلۀ خیر - که یکی از ارکان اساسی شادکامی است - ، تأکید شده و نقش کسالت در محرومیت از خیر، برشمرده شده است که نشان می دهد نشاط، موجب خیر در زندگی می شود و شادکامی را به وجود می آورد.
در امور دنیوی، ترکیب کسالت روحی و ناتوانی عملی، موجب فقر می شود و همین امر، یکی از پایه های سعادت دنیوی را از بین می بَرَد. امام علی(علیه السلام) در این باره تصریح می کند: «آن گاه که همه چیز جفت گشت، تنبلی و درماندگی با هم جفت شدند، و فقر، ثمرۀ آن دو گردید».(2)
همچنین کسالت، مانع ادای حقوق (بویژه حقوق خداوند متعال) نیز می گردد و سعادت اُخروی را تهدید می کند.(3) نظام حقوق برای تنظیم روابط انسان با دیگران (خدا و مردم)،جهت دستیابی به شادکامی دنیا و آخرت است و کسالت، از عوامل مهمّی است که مانع تحقّق این امر می شود.
ص: 337
1- . لا خَیرَ فی الکَسَلِ؛ إذا کَسِلَ الرَّجُلُ أن یُتِمَّ رُکوعَهُ وطَهورَهُ فَلیسَ فیه خَیرٌ لِأمرِ آخِرَتِهِ، وإذا کَسِلَ عَمّا یُصلِحُهُ بِمَعیشَةِ دُنیاهُ فَلَیسَ فیهِ خَیرٌ لِأمرِ دُنیاهُ (تنبیه الخواطر، ج1، ص303). امام صادق(علیه السلام): مَن کَسِلَ عَن طَهورِهِ وصَلاتِهِ، فَلیسَ فیه خَیرٌ لِأمرِ آخِرَتِهِ، ومَن کَسِلَ عَمّا یُصلِحُ بِهِ أمرَ مَعیشَتِهِ فَلَیسَ فیه خَیرٌ لِأمرِ دُنیاهُ (الکافی، ج5، ص85، ح3).
2- . إنَّ الأشیاءَ لَمّا ازدَوَجَت، ازدَوَجَ الکَسَلُ والعَجزُ فَنُتِجا بَینَهُما الفَقرَ (همان، ص86، ح8؛ تحف العقول، ص220).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در سفارش های خود به امام علی(علیه السلام) می فرماید: إِیاک وَ خَصْلَتَینِ الضَّجَرَ وَ الْکسَلَ فَإِنَّک إِنْ ضَجِرْتَ لَمْ تَصْبِرْ عَلَی حَقٍّ وَ إِنْ کسِلْتَ لَمْ تُؤَدِّ حَقّاً (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص355، ح5762؛ الأمالی، صدوق، ص543). امام علی(علیه السلام): مَن أطاعَ التَّوانِیَ ضَیَّعَ الحُقوقَ (نهج البلاغة، حکمت 239؛ تنبیه الخواطر، ص59؛ غرر الحکم، ح8478). امام علی(علیه السلام): إِیاکمْ وَ الْکسَلَ فَإِنَّهُ مَنْ کسِلَ لَمْ یؤَدِّ حَقَّ اللّه(عزوجل) (الخصال، ص620، ح10؛ تحف العقول، ص110). امام صادق(علیه السلام): إِیاک وَ الْکسَلَ وَ الضَّجَرَ فَإِنَّ أَبِی بِذَلِک کانَ یوصِینِی - وَ بِذَلِک کانَ یوصِیهِ أَبُوهُ وَ کذَلِک فِی صَلَاة اللَّیلِ إِنَّک إِذَا کسِلْتَ لَمْ تُؤَدِّ إِلَى اللّه حَقَّهُ وَ إِنْ ضَجِرْتَ لَمْ تُؤَدِّ إِلَى أَحَدٍ حَقّاً (الاختصاص، ص182، ح4؛ الزهد، حسین بن سعید، ص19، ح43).
به هر حال، کسالت، کلید هر شرّ و بدی(1) و قفل هر خیر و برکت است.(2) لذا کسی که به آن دچار شود، به
آرزوهای خود نمی رسد،(3) فرصت ها را از دست می دهد،(4) محرومیت به بار می آورد،(5) به هلاکت می انجامد(6) و در نهایت، موجب ناکامی و پشیمانی می گردد. در سفارش امام باقر(علیه السلام) به جابر جُعفی چنین آمده است:
إیّاکَ والتَّوانِیَ فیما لا عُذرَ لَکَ فیه، فَإلَیهِ یَلجَأُ النادِمونَ.(7)
از سستی در آنچه عذری در آن نداری، بپرهیز؛ که پشیمانان به آن پناه می بَرند.
پیش تر بیان کردیم که شادکامیِ اصیل، هم بُعد دنیوی دارد و هم بُعد اُخروی. از آنچه در این بحث گذشت به دست می آید که کسالت، از عوامل ناشادکامی است؛(8) چون انسان، نه دنیا را به دست می آورد و نه آخرت را. کسی که در تلاش برای زندگی خود سست باشد، سربار دیگران می گردد.(9) در مباحث ابعاد مختلف زندگی (معیشت، روابط و سیاست) خواهیم دید که وضعیت خیر در این حوزه ها، تا حدود زیادی به تلاش و عملکرد مثبت فرد بستگی دارد.
منافات نداشتن تقدیر با تلاش
سؤال این است که چگونه می توان هم خیرباور بود و هم خیرآور؟! اگر همه چیز به تقدیر خداست، پس خیرآوری چیست؟ و اگر به تلاش انسان است، پس خیرباوری چیست؟ آیا
ص: 338
1- . امام صادق(علیه السلام): إیاکَ والکَسَلَ والضَّجَرَ، فَإنَّهُما مِفتاحُ کُلِّ سُوءٍ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج3، ص168، ح3634؛ تحف العقول، ص295).
2- . امام علی(علیه السلام): لِکُلِّ نِعمَةٍ مِفتاحٌ ومِغلاقٌ، فَمِفتاحُها الصَّبرُ ومِغلاقُها الکَسَلُ (شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج20، ص322، ح692).
3- . امام علی(علیه السلام): مَن دامَ کَسَلُهُ خابَ أمَلُهُ (غرر الحکم، ح7907).
4- . امام علی(علیه السلام): التَّوانِی فَوتٌ (همان، ح48)؛ بِالتَّوانِی یَکونُ الفَوتُ (همان، ح4247).
5- . امام علی(علیه السلام): مِن سَبَبِ الحِرمانِ التَّوانی (همان، ح4247).
6- . امام علی(علیه السلام): فِی التَّوانی وَالعَجزِ اُنتِجَتِ الهَلَکة (کنز الفوائد، ج1، ص367).
7- . تحف العقول، ص285. امام علی(علیه السلام): مَن أطاعَ التَّوانِیَ أحاطَت بِهِ النَّدامَةُ (غرر الحکم، ح9096).
8- . امام علی(علیه السلام): هَیهاتَ مِن نَیلِ السَّعادَة السُّکونُ إلَى الهُوَینا وَالبَطالَة (همان، ح10028).
9- . مسعدة بن صدقة: کَتَبَ أبوعَبدِ اللّهِ(علیه السلام) إلی رَجُلٍ مِن أصحابِهِ:... لا تَکسَل عَن مَعیشَتِکَ فَتَکونَ کَلّاً عَلی غَیرِکَ - أو قال: عَلی أهلِکَ - (الکافی، ج5، ص86، ح9).
می توان بین این دو جمع کرد؟
به این سؤال ها این گونه باید پاسخ داد:(1) درست است که در احادیث فراوانى، تأکید شده است که انسان، تا وقتى به تقدیر الهى ایمان نداشته باشد، از برکات ایمان حقیقى، بى بهره خواهد بود، همچنین کسى که مدّعى اسلام باشد و قَدَر را انکار کند، «کافر»، «مجوسى» و «ملعون» نامیده شده است،(2) امّا به این نکته مهم باید توجّه داشت که ایمان به تقدیر، با تدبیر و برنامه ریزى و تلاش براى زندگىِ برتر، نه تنها منافات ندارد، بلکه تدبیر و تلاش، نوعى تقدیرند، چنان که قرآن تصریح مى کند: (وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعى).(3) آیه بدین معناست که در نظام آفرینش، بر اساس تقدیر الهى، انسان، تنها از تدبیر و تلاش خود سود مى برد. بر همین پایه نیز بهره بردن از دارو و دعا و سایر اسباب، براى انسان مفید است.(4) بر این اساس، اگر احادیثى به ظاهر، بر تنافى تدبیر و تقدیر، دلالت داشته باشند، قطعاً مقصود از آنها چیز دیگری است. در نگاهِ نخست به برخی احادیث، ممکن است به نظر آید که ایمان به تقدیر، با برنامه ریزى و تدبیر براى زندگى، منافات دارد؛ امّا با تأمّل، روشن مى شود که این تنافى و تعارض، ظاهرى است. مثلاً در حدیثی آمده است: چه بسا زندگى اى که سبب آن، در کام مرگ رفتن است! و چه بسا مرگى که سبب آن، در پى زندگى رفتن است!(5) این سخن، در مقام بیان این واقعیّت است که تدبیر، همیشه سودمند نیست؛ بلکه گاه،خلاف چیزى که تدبیر شده، روى مى دهد. بنا بر این، مؤمن ضمن داشتن تدبیر و تلاش، نباید تمام اعتماد خود را به اسباب ظاهرى اختصاص دهد؛ بلکه در کنار تدبیر، باید با استمداد از خداوند متعال و توکّل به او، آیندۀ خود را تضمین کند. در واقع، این حدیث
ص: 339
1- . پاسخ این مسئله، در کتاب دانش نامۀ عقاید اسلامی (ج9، ص109)، تحت عنوان «توضیحى دربارۀ آنچه به ظاهر بر تعارض تقدیر و تدبیر، دلالت دارد» آمده است که ما با کمی تغییر، آن را در این جا بیان می کنیم.
2- . ر.ک: دانش نامۀ عقاید اسلامى: ج9، ص98، ح6227.
3- . سورۀ نجم: آیۀ 39.
4- . چنان که در حدیث پیامبر(صلی الله علیه وآله) آمده است: الدَّواءُ مِنَ القَدَرِ، وَقَد یَنفَعُ بِإِذنِ اللّه (المعجم الکبیر، ج12، ص131، ح12748).
5- . رُبَّ حَیاةٍ سَبَبُهَا التَّعَرُّضُ لِلمَوتِ، ورُبَّ میتَةٍ سَبَبُهَا طَلَبُ الحَیاةِ (ر.ک: دانش نامه عقاید اسلامی، ج9، ص104، ح6244).
مى گوید: توکّل، متمّم و مکمّل تدبیر است و بدون آن، چه بسا تدبیر، نتیجه نداشته باشد و یا خلاف آنچه تدبیر شده، نتیجه دهد.
در حدیث دیگری نیز آمده که امام على(علیه السلام) در کنار دیوارى که کج شده بود و احتمال مى رفت فرو بریزد، نشسته بود و قضاوت مى کرد. هنگامى که به او گفتند از آن جا بلند شود، با این استدلال که اجَل، از انسانْ پاسدارى مى کند، به سخن آنان اعتنا نکرد و به کار خود ادامه داد و دیوار، پس از برخاستن ایشان فرو ریخت.(1)
در کنار این حدیث، روایت دیگرى آمده که امام على(علیه السلام) در حادثه اى مشابه، این گونه عمل نکرد؛ بلکه از کنار دیوارى که احتمال فرو ریختن آن بود، بلند شد و هنگامى که به اعتراض، به او گفته شد: «اى امیر مؤمنان! آیا از قضاى خدا مى گریزى؟»، فرمود: «از قضاى خدا به قَدَر خدا مى گریزم»؛(2) یعنى: هم صدمه دیدن کسى که در زیر دیوارِ کج مى نشیند، قضاى الهى است و هم مصدوم نشدن کسى که از آن مى گریزد، تقدیر اوست؛ ولى هیچ یک قضاى حتمى نیست و انسان، موظّف است براى حفظ جان خود، از یک قضا بگریزد و به قضایى دیگر پناه ببرد.
بنا بر این، بر فرض صحّتِ حدیث مخالفِ این حدیث، باید گفت که امام(علیه السلام) در آن حادثۀ خاص (همانند آنچه در حدیثی(3) آمده که امام(علیه السلام) در میدان جنگ،بدون زره و تنها با لباس معمولى حضور یافت)، به دلیل آن که مى دانسته مشکلى براى او پیش نخواهد آمد، براى حفظ جان خود، اقدام نکرده است.
ص: 340
1- . الکافی عن زید الشحّام عن الإمام الصادق(علیه السلام): إنَّ أمیرَ المُؤمِنینَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ جَلَسَ إلى حائِطٍ مائِلٍ یَقضی بَینَ النّاسِ، فَقالَ بَعضُهُم: لا تَقعُد تَحتَ هذَا الحائِطِ فَإِنَّهُ مُعوِرٌ. فَقالَ أمیرُ المُؤمِنینَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ: حَرَسَ امرَءاً أجَلُهُ. فَلَمّا قامَ سَقَطَ الحائِطُ. قالَ: وکانَ أمیرُ المُؤمِنینَ(علیه السلام) مِمّا یَفعَلُ هذا و أشباهَهُ، وهذَا الیَقینُ (دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج9، ص102، ح6245).
2- . التوحید عن الأصبغ بن نباتة: إنَّ أمیرَ المُؤمِنینَ عَدَلَ مِن عِندِ حائِطٍ مائِلٍ إلى حائِطٍ آخَرَ، فَقیلَ لَهُ: یا أمیرَ المُؤمِنینَ أتَفِرُّ مِن قَضاءِ اللّهِ؟ فَقالَ: أفِرُّ مِن قَضاءِ اللّهِ إلى قَدَرِ اللّهِ(عزوجل) (دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج9 ص102، ح6242).
3- . الکافی عن سعید بن قیس الهمدانی: نَظَرتُ یَوما فِی الحَربِ إلى رَجُلٍ عَلَیهِ ثَوبانِ، فَحَرَّکتُ فَرَسی فَإِذا هُوَ أمیرُ المُؤمِنینَ(علیه السلام) فَقُلتُ: یا أمیرَ المُؤمِنینَ فی مِثلِ هذَا المَوضِعِ؟ فَقالَ: نَعَم یا سَعیدَ بنَ قَیسٍ، إنَّهُ لَیسَ مِن عَبدٍ إلّا ولَهُ مِنَ اللّهِ حافِظٌ وواقِیَةٌ، مَعَهُ مَلَکانِ یَحفَظانِهِ مِن أن یَسقُطَ مِن رَأسِ جَبَلٍ أو یَقَعَ فی بِئرٍ، فَإِذا نَزَل القَضاءُ خَلَّیا بَینَهُ وبَینَ کُلِّ شَی ءٍ (همان، ج9، ص102، ح6246).
در مورد حدیث دیگری نیز که بر این مطلب دلالت دارد که دو فرشته، مأمور حفاظت از جان هر انسانی هستند تا تقدیر الهى فرا رسد،(1) ظاهراً مقصود از «تقدیر» در آن، «تقدیرِ حتمى» است که با آن، هیچ تلاش و تدبیرى سودمند نیست، نه «تقدیر موقوف (معلّق)» که بَداپذیر است و انسان مى تواند با تدبیر و توکّل و دعا، سرنوشت خود را تغییر دهد. البته از آن جا که انسان از مقدّرات قطعى و غیر قطعى خود آگاهى ندارد، همیشه باید با تلاش و تدبیر در کنار استمداد از خداوند متعال، از مشکلات احتمالى زندگى پیشگیرى کند و سرنوشت بهترى را براى خود رقم زند.
خلاصه سخن این که پایۀ نظری رضامندی، خیر است. از آن جا که امور زندگی ما از یک منظر به دو بخش «تقدیر خدا» و «تلاش بشر» تقسیم می شود، رضامندی نیز دو بخش پیدا می کند: باور به خیر بودن تقدیر خداوند(خیرباوری)، و تلاش برای به وجود آوردن یک زندگی خوب در راستای تقدیر خداوند(خیرآوری). بنا بر این، فرمول رضامندی عبارت است از: خیرباوری به اضافۀ خیرآوری.
خلاصۀ فصل
پایۀ نظری رضامندی، بر «خیر» استوار است. اگر زندگی، بر خیر مبتنی باشد، رضایت به دست می آید. نقطۀ آغاز خیر، تقدیر خداوند متعال است؛ امّا در ادامه انسان نیز در تحقّق آن نقش دارد. از این رو، عملکرد درست انسان، شرط تحقّق خیر در زندگی است. بر همین اساس، دو امر، اساس رضامندی است: یکی باور به خیر بودن تقدیر (خیرباوری) و دیگری تلاش برای تحقّق خیر در محدوده ای که میدان عمل انسان است(خیرآوری). برایخیرباوری، به سه عامل نیاز است: باور به خیر بودن تقدیر (خیرشناسی تقدیر)؛ شناخت مصادیق خیر واقعی در زندگی(خیرشناسی عینی)؛ تنظیم نظام ارزیابی که موجب داوری درست در بارۀ پدیده های زندگی می شود (خیر ارزیابی). برای خیرآوری نیز به تلاش فرد و تأمین مؤلّفه های زندگی خوب در راستای تقدیر خداوند نیازمندیم.
ص: 341
1- . امام علی(علیه السلام): إنَّ مَعَ کُلِّ إنسانٍ مَلَکَینِ یَحفَظانِهِ، فَإِذا جاءَ القَدَرُ خَلَّیا بَینَهُ وبَینَهُ (همان، ج9، ص106، ح6247).
فصل یازدهم: عوامل زمینه ساز رضامندی (مشترک)
اشاره
رضامندی وقتی به دست می آید که فرد توانسته باشد فشارهای روانیِ موقعیت ناخوشایند را مهار کند و نکات مثبت در موقعیت خوشایند را ببیند. دیدن نکات مثبت زندگی، کمک می کند که فرد، خوبی های زندگی خود را ببیند و در نتیجه، به خیر بودن آن پی ببرد. مهار کردن فشار روانی نیز سبب می شود هیجانات منفی کاهش یابند و زمینه برای شناخت خیر بودن بلاها فراهم شود. تا انسان نتواند فشار روانی حاصل از سختی های زندگی را کاهش دهد، نمی تواند به خیر بودن آن بیندیشد و تا وجود نعمت در زندگی را درک نکند، نمی تواند به خیر بودن آن فکر کند. بنا بر این، گذشته از آنچه در عوامل مستقیم رضامندی گذشت، به یک سری عوامل زمینه ساز نیز نیازمندیم تا رضایت به دست آید. در ادامه، عوامل مشترکی را که در تأمین رضامندی در هر دو موقعیت آن (یعنی مصیبت و نعمت) تأثیر دارند، بیان خواهیم کرد. عواملی که به صورت اختصاصی، به یک موقعیت مربوط خواهند شد، در فصول آینده، مورد بحث قرار خواهند گرفت.
در متون دینی، گاه مباحث مربوط به مؤلّفه های رضامندی، با هم مورد بحث قرار گرفته اند. در این متون، الگوهای مربوط به هر دو موقعیت و عوامل مشترک آنها قرار دارند. انسان ها در موقعیت «مصیبت - نعمت»، به شیوه های گوناگونی عمل می کنند. شناخت این شیوه ها به ما کمک می کند تا وضعیت خود را شناسایی کنیم و ببینیم کدام یک از آنها ممکن است از ما سر زند. در ادامه، به معرّفی الگوهای مربوط به هر دو موقعیتْ اشاره می کنیم و سپس عوامل مشترکی را که مانع واکنش منفی می شوند و واکنش مثبت را در هر دو موقعیت به وجود می آورند، بیان خواهیم کرد.
ص: 343
1. الگوهای واکنش منفی
اشاره
واکنش ها به این دو موقعیت را می توان به دو گونۀ منفی و مثبتْ طبقه بندی نمود. واکنش مثبت به خوشایند، شکر و سپاس گزاری است و واکنش مثبت به ناخوشایند، صبر و بردباری که مجموعاً رضامندی از تکوین را تشکیل می دهند. بدیهی است جز این، هر واکنش دیگری منفی است و در طبقۀ نارضایتی قرار می گیرد. لذا واکنش منفی به این دو موقعیت، نشان نارضایتی از خداست. جالبْ این که واکنش منفی به هر کدام، واکنش منفی به موقعیت دیگر را نیز در پی دارد. برای مثال، اگر کسی در موقعیت ناخوشایند، بی تابی کند، در موقعیت خوشایند نیز ناسپاسی خواهد کرد. بنا بر این، از زمینه های مهم در رضامندی، کنترل واکنش های منفی در این دو موقعیت است. این موضوع در آیات قرآن کریم و روایات پیشوایان دین، مورد توجّه قرار گرفته است. از این رو، نخست به رفتارشناسی انسان در این دو موقعیت می پردازیم و در ادامه، عوامل کنترل را بررسی خواهیم کرد:
الف - الگوی «فَرِح - قَنوط»
برخی در هنگام موقعیت خوشایند، بدمستی می کنند و هنگام ناخوشایند، ناامید می شوند. در کلام زیبای خداوند، الگوی واکنش به خوشایند و ناخوشایند (فَرِح - قَنوط)، بیان شده است:
(وَ إِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِها وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَیدِیهِمْ إِذا هُمْ یقْنَطُونَ.(1)
و چون مردم را رحمتی بچشانیم، بدان شاد می گردند و چون به [سزای] آنچه دستاورد گذشتۀ آنان است، صدمه ای به ایشان برسد، به ناگاه نومید می شوند).
فَرِح، کنایه از کفران نعمت کردن و فراموش کردن مُنعم (نعمت دهنده) است(2) و قَنوط، به معنای ناامیدی است. علّامه طباطبایی در تفسیر این آیۀ شریف، بر این نکته تصریح می کند که مردم، نظرشان از ظاهر آنچه از نعمت و نقمت می بینند، فراتر نمی رود. آنها باطن امر را
ص: 344
1- . سورۀ روم، آیۀ 36.
2- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج 18، ص99.
نمی بینند، همین که نعمتی به دستشان می آید، خوش حال می شوند، بدون این که بیندیشند که این امر، به دست خود آنان نیست، و این خداست که به مشیت خود، نعمت را به ایشان رسانده، و اگر او نمی خواست، نمی رسید، و همین که نعمتی را از دست می دهند، مأیوس می شوند. تو گویی خدا در این میان، هیچ کاره است، و از دست رفتن نعمت، به اذن خدا نبوده! پس این مردم، ظاهربین و سطحی نگرند.(1)
جالب این که در آیات 49 و 50 سورۀ فصّلت، به ریشۀ فَرِح و قَنوط، اشاره شده است. (2) معنای کلّی این آیات، آن است که انسان، به خودش مغرور است. وقتی شرّی به او می رسد که از دفعش عاجز می ماند، از هر خیری، مأیوس می گردد و به دعا و درخواست و توجّه به پروردگارش متوسّل می شود. اگر خیری نیز به او برسد، به آن خیر، سرگرم می شود، و به خودبینی و خودپسندی دچار می گردد و همان خیر، هر حقّ و حقیقتی را از یاد او می بَرَد.(3)
امّا در آیۀ نخست، قرآن کریم، ریشۀ ناامیدیِ انسان را در زیاده خواهی و راحت طلبی انسان می داند. علّامه طباطبایی در این باره معتقد است که: معنای آیه این است که: انسان، از طلب خیر، خسته نمی شود، هر چه را که برای زندگی اش نافع ببیند، در طلبش بر می خیزد، و اگر شرّی به او برسد، بیش از اندازه دچار نومیدی و یأس می گردد؛ چون می بیند اسبابی را که به آنها تکیه داشت، همه از کار افتاده اند.(4)
امّا در آیۀ دوم، ریشۀ فَرِح را خودخواهی و احساس مالکیت معرفی می کند. علّامه طباطبایی، عبارت (لَیقُولَنَّ هذا لِی) را این گونه تفسیر می کند: «یعنی می گوید: خود، مالک این خیر هستم، و به همین جهت، اختیار آن را دارم که هر کاری بخواهم با آن بکنم، و هر جور که بخواهم در آن تصرّف نمایم و احدی حق ندارد مرا از هیچ جهت از آن منع کند، و یا بر سر کاری از کارهایم از من حساب بکشد... بنا بر این، معنای آیه چنین می شود:سوگند
ص: 345
1- . همان، ج 16، ص274.
2- . (لا یسْأَمُ الْإِنْسانُ مِنْ دُعاءِ الْخَیرِ وَ إِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَیؤُسٌ قَنُوطٌ * وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ رَحْمَةً مِنَّا مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیقُولَنَّ هذا لِی وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُجِعْتُ إِلی رَبِّی إِنَّ لِی عِنْدَهُ لَلْحُسْنی فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذِینَ کفَرُوا بِما عَمِلُوا وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنْ عَذابٍ غَلِیظٍ (سورۀ فصّلت، آیۀ 49 - 50).
3- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج 17، ص610.
4- . همان، ص610.
می خورم بر این که اگر به انسان از ناحیه خود رحمتی بچشانیم، رحمتی که از ناحیۀ ماست، و او نه مالک آن است و نه استحقاقش را دارد (برای این که من این رحمت را بعد از ضرّایی که به او رسیده بود، چشاندم، و او باید بفهمد که مالک و مستحقّ آن خیر و رحمت نیست؛ زیرا اگر بود، از اوّل می بود، و دیگر لحظه ای پیش دچار ضرّا نمی شد). می گوید: (هذا لی؛ این خیر، از آن من است)، بدین جهت که حال و روز سابقش را فراموش کرده است».(1)
ب - الگوی «فَرِح - کُفران»
شکل واکنش برخی دیگر از افراد، «فَرِح - کفران» است که با الگوی پیشین، تفاوتی دارد. در آیۀ 48 سورۀ شورا، چنین آمده است:
(وَ إِنَّا إِذا أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِها وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَیدِیهِمْ فَإِنَّ الْإِنْسانَ کفُورٌ.
و ما چون رحمتی از جانب خود به انسان بچشانیم، بدان سرمست می گردد، و چون به [سزای] دستاورد پیشین آنها، به آنان بدی رسد، انسان، ناسپاسی می کند).
علّامه طباطبایی در تفسیر این آیه نیز بر عنصر «غفلت از خدا» تأکید می کند و معتقد است که در آیۀ شریف هم این معنا به چشم می خورد که اعراض آنان و توبیخ خدا از ایشان به عنوان انسان سرگرم به دنیاست؛ چون طبع چنین انسانی، غفلت از خداست، هر چه هم نعمت را به یادش آورند، خوش حالی از نعمت نمی گذارد به یاد خدا بیفتد. و هر چه هم عذاب و مصیبتی که ثمرۀ کارهای گذشتۀ اوست به یادش آورند، باز، طبع کفرانگرش نمی گذارد به یاد پروردگارش بیفتد، پس چنین کسی همواره در غفلت از یاد پروردگار خویش است، چه در ناز و نعمت باشد و چه در عذاب. پس دیگر بعید است دعوت او مؤثّر افتد و موعظت به او سود بخشد.(2)
ج - الگوی «فَرِح، فخر - یأس، کفران»
در آیات نهم و دهم سورۀ هود، برای هر کدام از دو موقعیت، دو واکنش بیان شده و بدین
ص: 346
1- . همان جا.
2- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج 18، ص100.
سان، الگوی «فَرِح، فخر - یأس، کفران»، مطرح شده است:
(وَ لَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْناها مِنْهُ إِنَّهُ لَیَؤُسٌ کفُورٌ * وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیئاتُ عَنِّی إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ.(1)
و اگر از جانب خود، رحمتی به انسان بچشانیم، سپس آن را از وی سلب کنیم، بسیار مأیوس می شود و کفران نعمت می کند. و اگر پس از محنتی که به او رسیده، نعمتی به او بچشانیم، حتماً خواهد گفت: گرفتاری ها از من دور شد [و دیگر بر نمی گردد]. به راستی، او سرمست و فخرفروش است).
الگوی مطرح شده در این آیات، ترکیبی از واکنش دو آیۀ پیشین در طرف ناخوشایند، به اضافۀ حالت فخر در طرف خوشایند است. علّامه طباطبایی در تفسیر دو واکنش به ناخوشایند می فرماید: «معنای آیه، این است که اگر ما به انسان، چیزی از نعمت هایی که انسان، متنعّم به آن است بدهیم و سپس از او نزع کنیم و بگیریم، دچار یأس شده، به شدّتْ نومید می گردد، تا این حد که گویی بازگشت مجدّد آن نعمت را غیر ممکن می داند، آن گاه به کفران نعمت ما می پردازد. تو گویی، خود را طلبکار ما در آن نعمت می دانسته و آن را حقّ ثابت خود می پنداشته که ما محکوم به دادن آن هستیم. و گویا اصلاً ما را مالک آن نعمت نمی دانسته! پس انسان، طبعاً به گونه ای که هنگامی که چیزی از او گرفته می شود، مأیوس می گردد و کفران می ورزد، آفریده شده است».(2)
همچنین ایشان در ادامه، پس از تعریف فَرَح و فخر،(3) در بارۀ دو واکنش موقعیتخوشایند می نویسد: این که فرمود: (إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ)، به منزلۀ تعلیل برای جملۀ (لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیئاتُ عَنِّی) است که می فرماید: علّت خاطرجمعی اش این است که او آن چنان
ص: 347
1- . سورۀ هود، آیۀ 9 - 10.
2- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج 10، ص233.
3- . کلمۀ «فَرَح» به معنای سرور است، و این دو کلمه (فرح و سرور) نظیر هم هستند، و هر دو به معنای باز شدن قلب به خاطر چیزی که از آن لذّت می برد، و ضد این دو کلمه، «غم» (با تشدید میم) است تا آن جا که می گوید: و کلمۀ «فَخور» به معنای کسی است که زیاد فخرفروشی می کند، و یا با شمردن فضایل خود، می خواهد خود را یک سر و گردن از دیگران بلندتر جلوه دهد، و این کلمه، هر جا اطلاق شود، ذم است؛ چون دلالت بر تکبّر دارد، آن هم تکبّر بر کسی که تکبّر بر او جایز نیست.
خوش حال می شود که خیال می کند همیشه در این حال، باقی خواهد ماند؛ چون که نعمت را بعد از بلا چشیده است (و در دلش جایی برای فکر صحیح باقی نمی ماند)، و اگر او فکر می کرد که آنچه از نعمت که در اختیار اوست، زوال پذیر است و نمی توان به بقا و دوام آن اعتماد نمود، چون امر به دست او نیست؛ بلکه به دست غیر اوست، هم چنان که احتمال دارد که آنچه از گرفتاری ها و مصائب که از او برطرف شده، دوباره برگردد، در این صورت، دیگر خوش حال نمی شد؛ چون هیچ انسان عاقلی در بارۀ امری مستعار و ناپایدار، خوش حالی نمی کند.
همچنان که علّت فَخور بودنش همان سُرور است، انسان، وقتی به نعمتی می رسد، بر دیگران فخرفروشی می کند، با این که فخر، مخصوص کرامت و فضیلتی است که خود انسان برای خود کسب کرده باشد، نه فضایلی از قبیل: زیبایی، خوش قامتی، سلامت، ثروت و... که به انسان داده شده است. از فخرفروشیِ این گونه انسان ها فهمیده می شود که او نعمت را از خودش و اختیار آن را به دست خودش می داند، نه به دست دیگری، و کسی را سراغ ندارد که نعمت را از او سلب کند، و یا گرفتاری هایی را که داشته، به او برگرداند، و به این جهت است که به دیگران فخر می فروشد.(1)
د - الگوی «دعا - اِعراض»
برخی دیگر از افراد، بر اساس الگوی «دعا - اِعراض» عمل می کنند. این الگو در آیات قرآن کریم، با تعبیرهای گوناگونی بیان شده است. در ادامۀ آیات سورۀ فصّلت - که ریشۀ فرح و یأس را بیان کرده بودند - ، چنین آمده است:
(وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأیٰ بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَرِیضٍ.(2)و چون به انسان، نعمتی ارزانی دادیم، روی می گردانَد و دوری می کند و چون به شرّی گرفتار می شود، دعاهایی طولانی دارد).
عبارت (وَ نَأی بِجانِبِهِ)، کنایه است از دور شدن و خود را کنار کشیدن (اِعراض)، و
ص: 348
1- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج10، ص234.
2- . سورۀ فصّلت، آیۀ 51.
این هم، کنایه است از تکبّر و نخوت، و مراد از «دعای عریض»، دعای وسیع و طولانی است، و این، خود کنایه است از استمرار و اصرار دعا کننده بر دعای خود. در مجموع، آیۀ شریف در مقام نکوهش و توبیخ انسان است به این که وقتی خدای متعال، به او نعمتی می دهد، او از خدا روی می گرداند، و تکبّر می کند، و چون نعمتی را از او باز می ستاند، به یاد خدا می افتد و به سویش روی می آورد، و به طور دائم، دست به دعا برمی دارد و در دعایش اصرار می ورزد.(1)
در سورۀ اسرا، ریشۀ اِعراض از خدا در خوشایند، کفور بودن انسانْ ذکر شده است.(2) علّامه طباطبایی در بیانی زیبا، ریشۀ دعا کردن را فطرت خداجوی انسانْ معرّفی می کند و ریشۀ اِعراض را طبیعت کفرانگر انسان می داند و این بخش از آیه را چنین تفسیر می کند: «معنای این که فرمود: (فَلَمَّا نَجَّاکمْ إِلَی الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ)، این است که وقتی شما را از غرق شدن نجات داد و گرفتاری و بیچارگی شان را برطرف نمود، و شما را بار دیگر به خشکی رسانید، دوباره از او و از دعای او اعراض کردید، و این، خود دلالت دارد بر این که یاد خدای تعالی، هیچ وقت از دل آدمی بیرون نمی رود، و در هیچ حالی، مغفول نیست، و اگر دعا می کند، ذات و فطرت او وادارش می کند که در ضرّاء و سرّاء، در شدّت و در رخاء، او را بخواند؛ زیرا اگر بعضی از او اعراض می کنند، لا بد او هست، و گرنه اگر چنین چیزی در ذات و فطرت آدمی وجود نداشت، دیگر اعراض معنا نداشت. پس معنای این که آیۀ مورد بحث می فرماید: انسان، خدای را در بیچارگی هایش می خواند، ولی در خوش حالی ها از او اعراض می کند، در معنای این است که انسان، همیشه به وسیلۀ فطرتش به سوی خدا هدایت می شود.
(وَ کانَ الْإِنْسانُ کفُوراً)، یعنی کفران نعمت، عادت انسان است، و از این جهت است کهدارای طبیعت انسانی است که همۀ سر و کارش با اسباب مادی و طبیعی است، و در اثر عادت و خو کردن با اسباب مادی و طبیعی، مسبب الأسباب را فراموش می کند، با این که در هر آنی، در نعمت های او غوطه ور است.
ص: 349
1- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج17، ص612.
2- . (وَ إِذا مَسَّکمُ الضُّرُّ فِی الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلّا إِیاهُ فَلَمَّا نَجَّاکمْ إِلَی الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ وَ کانَ الْإِنْسانُ کفُوراً) (سورۀ اسرا، آیۀ 67).
و اگر کلام را با این چنین ذیلی ختم نمود، برای این بود که بفهماند اعراض آدمی از یاد خدا در غیر حال بیچارگی، امری غریزی - فطری نیست؛ چون اگر فراموشیِ خدا فطری بود، خود دلیل بر نفی ربوبیت او می شد؛ بلکه امری عادی است و عادت زشتی است از انسان که او را به کفران نعمت وا می دارد.
و در آیه، دلیلی هم بر توحید ربوبیت خدای تعالی هست، و حاصلش این است که اگر آدمی در حادثه ای کارش به جایی برسد که از هر سببی از اسباب ظاهری جهان، منقطع و مأیوس شود، اصل سببْ منقطع نمی شود، و امید نجاتش به کلّی ناامید نمی گردد؛ بلکه هنوز امید نجات داشته و به سببی که توانای بر اموری باشد که هیچ سببی قادر بر آن نیست، امیدوار است.
و اگر در واقع چنین سببی که ما فوق همۀ اسباب عالم و مسبّب همۀ آنها (یعنی خدای سبحان) وجود نمی داشت، چرا بایستی در دل آدمی و در فطرت او چنین ارتباط و تعلّقی یافت شود؟ پس وجود چنین تعلّقی، خود، حجّتی است بر مسئلۀ اثبات صانع که اگر اشتغال به زخارف زندگی دنیا و دلبستگی و اُنس به اسباب مادی و ظاهری نبود، هرگز از یاد او غافل نمی شدیم».(1)
در آیۀ دیگری، به جای «اعراض»، از تعبیر «شرک» استفاده شده است:
(وَ إِذا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنِیبِینَ إِلَیهِ ثُمَّ إِذا أَذاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَةً إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ یشْرِکونَ.(2)
و چون به مردم زیانی برسد، پروردگار خود را در حالی که به درگاه او توبه می کنند، می خوانند، و آن گاه که از جانب خود، رحمتی به آنان چشانید، به ناگاه، دسته ای از ایشان به پروردگارشان شرک می آورند).مفهوم آیه این است که: چون مختصر ضرری از قبیل: مرض، فقر و شدّت، به انسان ها برسد، پروردگارشان را می خوانند، در حالی که به سوی او - که همان خدای سبحان است - بازگشت می کنند، و چون خدای متعال، مختصر رحمتی به ایشان بچشاند، ناگهان جمعی از
ص: 350
1- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج 13، ص212.
2- . سورۀ روم، آیۀ 33.
این مردم به پروردگارشان - که دیروز او را می خواندند، و به ربوبیتش اعتراف می کردند - شرک می ورزند و شریک ها برایش می تراشند. خلاصه این که می خواهد بفرماید: انسان، طبیعتاً کفرانگر نعمت هاست، هر چند که در هنگام گرفتاری، به نعمت و ولی نعمت، اقرار داشته باشد.(1)
در آیه ای دیگر، علاوه بر شرک، به نسیان (فراموشی) نیز به عنوان حالت افراد در خوشایند، تصریح شده است:
(وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِی ما کانَ یدْعُوا إِلَیهِ مِنْ قَبْلُ وَ جَعَلَ للهِ أَنْداداً لِیضِلَّ عَنْ سَبِیلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِکفْرِک قَلِیلاً إِنَّک مِنْ أَصْحابِ النَّارِ.(2)
و چون به انسانْ آسیبی رسد، پروردگارش را - در حالی که به سوی او بازگشت کننده است - می خواند. سپس چون او را از جانب خود نعمتی عطا کند، آن [مصیبتی] را که در رفعِ آن پیش تر به درگاه او دعا می کرد، فراموش می نماید و برای خدا همتایانی قرار می دهد تا [خود و دیگران را] از راه او گم راه گرداند. بگو: «به کفرت اندکی برخوردار شو که تو از اهل آتشی»).
بعد از آن که در آیۀ پیشین، سخن از کفرانگران نعمت بود و در آن فرمود: خدای سبحان با این که بی نیاز از مردم است، مع ذلک این عمل را برای آنان نمی پسندد، اینک در این آیه، تنبّه می دهد به این که انسان، طبعاً کفرانْ پیشه است، با این که او بالفطره، پروردگار خود را می شناسد و در هنگام بیچارگی و اضطرار - که دستش از همه جا کوتاه می شود - ، بی درنگ رو به سوی او می کند و از او نجات می طلبد هم چنان که خود او فرموده: (وَ کانَ الْإِنْسانُ کفُوراً)(3) و نیز فرموده: (إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ کفَّارٌ).(4)بنا بر این، معنای آیه چنین می شود که: وقتی شدّت و یا مرض یا قحطی و... به انسان می رسد، پروردگار خود را در حالی که اعتراف به ربوبیتش دارد می خواند، و به سوی او برمی گردد، و از ماسوای او اعراض می کند. از او می خواهد که گرفتاری اش را برطرف سازد
ص: 351
1- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج 16، ص274.
2- . سورۀ زمر، آیۀ 8.
3- . انسان، همواره کفرانْ پیشه است (سورۀ اسرا، آیۀ 67).
4- . به درستی، انسان، ستمگر و کفرانْ پیشه است (سورۀ ابراهیم، آیۀ 34).
و چون خدای سبحان، گرفتاری اش را برطرف کرد و نعمتی از ناحیۀ خود به او داد، سرگرم و مستغرق در آن نعمت می شود و دوباره آن گرفتاری اش را از یاد می بَرَد؛ گرفتاری ا ی که خدا را به سوی آن می خواند، یعنی می خواند تا آن را برطرف کند.(1)
در آیۀ دیگری، به جای اعراض، از تعبیر (کأنْ لَم یدعنا) استفاده شده که به این معناست که گویا اصلاً دعا نکرده است:
(وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً فَلَمَّا کشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کأَنْ لَمْ یدْعُنا إِلی ضُرٍّ مَسَّهُ کذلِک زُینَ لِلْمُسْرِفِینَ ما کانُوا یعْمَلُونَ.(2)
و چون به انسان آسیبی رسد، ما را - به پهلو خوابیده یا نشسته یا ایستاده - می خوانَد، و چون گرفتاری اش را برطرف کنیم، چنان می رود که گویی ما را برای گرفتاری ای که به او رسیده، نخوانده است. این گونه برای اسرافکاران آنچه انجام می دادند، زینت داده شده است).
علّامه طباطبایی، معتقد است که عبارت (مَرَّ کأَنْ لَمْ یدْعُنا إِلی ضُرٍّ مَسَّهُ)، کنایه است از فراموشی و غفلت از چیزی که فراموش نمی شود و معنای آیه را این می داند که: وقتی بلا و ناملایمی جانکاه به انسان می رسد، مدام و بدون وقفه، ما را به منظور رفع آن بلا می خواند و برخواندن خود اصرار می ورزد، و همین که بلای او را برطرف می کنیم، به کلّی، ما را فراموش می کند، و دلش به سوی همان کارهایی که پیش از این داشت، کشیده می شود. آری. چنین اعمالی - که اسرافگران و مفرطان در تمتّع به زخارف دنیوی دارند - ، در نظرشان زیبا جلوه می کند، آن قدر زیبا که جانب ربوبیت پروردگار را به کلّی از یاد می برند، و به فرضی هم که کسی آنان را یادآوری کند، اصلاً از یاد خدا روی بر می گردانند.
ایشان تصریح می کند که: در این آیه، علّت این که منکران معاد، به گم راهی خود ادامه می دهند، این است که این گونه افراد، مَثَلشان، مَثَل انسانی است که گرفتار بلا و ضرریجانکاه می شود، و به خاطر این گرفتاری، خدای تعالی را می خواند، و یکسره، «ای خدا! ای خدا!» می کند، و اصرار می ورزد تا آن که خدا گرفتاری اش را - که به خاطر رفع آن، «خدا خدا» می کرد - برطرف سازد، و ناگهان دنبال همان نافرمانی هایی را که قبلاً داشت بگیرد، و
ص: 352
1- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج 17، ص368.
2- . سورۀ یونس، آیۀ 12.
فراموش کند که همو بود که آن همه «خدا خدا» می کرد، هم چنان که علّت این فراموشی این است که بعد از نجات از گرفتاری، شیطان، گناهان و شهوات را در نظر او جلوه می دهد آن چنان که یاد آن شهوات، جای خالی ای در دل او برای یاد خدا باقی نمی گذارد، و خدا را بعد از مدّت ها خدا خدا کردن، از یادش می بَرَد.
همچنین این اسرافگران و منکران معاد، علّت انکارشانْ این است که شیطان، اعمال زشت آنان را در نظرشان زینت داد و در نتیجه، دل هایشان به سوی آن اعمال کشیده شد، به طوری که جایی برای یاد خدا در آن نماند، و قهراً خدا از یادشان رفت، و با این که خدای تعالی با فرستادن رسولان پیشین و با معجزاتی روشن، مقام خود را به آنان یادآوری کرد و توجّهشان داد به این که اقوام پیشین را به جُرم این که ایمان نیاوردند و به جُرم این که ظلم کردند، هلاکشان ساخت، با این حال، ایمان نیاوردند، و این، سنّتی است از خدای متعال که مردم مجرم را این طور جزا می دهد.(1)
در سورۀ اعراف به جای دعا، از کلمۀ «تضرّع» و به جای اعراض، از (قَدْ مَسَّ آباءَنَا الضَّرَّاءُ وَ السَّرَّاءُ) یاد شده است.
(وَ ما أَرْسَلْنا فِی قَرْیةٍ مِنْ نَبِی إِلّا أَخَذْنا أَهْلَها بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یضَّرَّعُونَ * ثُمَّ بَدَّلْنا مَکانَ السَّیئَةِ الْحَسَنَةَ حَتَّی عَفَوْا وَ قالُوا قَدْ مَسَّ آباءَنَا الضَّرَّاءُ وَ السَّرَّاءُ فَأَخَذْناهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لا یشْعُرُونَ.(2)
و ما در هر [شهر و] دیاری که پیامبری فرستادیم، ساکنان آن را به سختی و بیماری گرفتار کردیم تا مگر زاری کنند [و رو به خدا آرند]. آن گاه به جای محنت ها خوشی آوردیم تا آن که وضعشان خوب شد [ولی باز متنبّه نشدند] و گفتند: البته به پدران ما [هم از گردش روزگار] رنج و خوشی می رسید. پس ناگهان، در آن حال که غافل بودند، ایشان را بگرفتیم).خدای سبحان در این عبارت، این معنا را خاطر نشان می کند که سنّت الهی بر این جاری بوده که هر پیغمبری از پیغمبران را به هر ناحیه ای از نواحی می فرستاده، از آن جایی که منظورش از فرستادن انبیا هدایت بندگان بوده، به همین منظور، اهل آن ناحیه را به نحوی
ص: 353
1- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج 10، ص29.
2- . سورۀ اعراف، آیۀ 94 - 95.
از انحا گرفتار شداید مالی و جانی می کرد تا شاید بدین وسیله، به تضرّع و توسّل به پروردگارشان وادار شوند، و در نتیجه، دعوت آن پیغمبر، بهتر و زودتر به نتیجه برسد. آری. گرفتاری ها و سختی ها، کمک خوبی است برای دعوت انبیا(علیهم السلام)؛ زیرا انسان، مادامی که متنعّم به نعمت هاست، سرگرمی به آنها از توجّه به خدای تعالی - که ولی همۀ آن نعمت هاست - بازش می دارد. وقتی نعمتی از کفَش رود، احساس نیاز می کند و همین احتیاج، غرور او را به ذلّت و مسکنت مبدّل می نماید و به جَزَع و فَزَع وادارش می کند، و به ناچار به درگاه کسی که دفع ذلّت و برآمدن حاجتش به دست اوست، التجا می بَرَد، و آن کس، خدای سبحان است، و لو این که او خودش نداند؛ ولیکن وقتی پیغمبر و یا وصی پیغمبری به او گفت که فریادرس تو همان آفریدگار توست، زودتر از دوران غرورش به سوی حقْ هدایت می شود، هم چنان که فرموده: (وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأی بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَرِیضٍ).(1)
در عبارت (ثُمَّ بَدَّلْنا مَکانَ السَّیئَةِ الْحَسَنَةَ حَتَّی عَفَوْا...) کلمۀ «عفوا» از مادۀ «عفو» است که به معنای «کثرت» تفسیر شده، یعنی تا آن که زیاد کردند مال و اولاد را بعد از آن که خداوند با فرستادن بلا، کم کرده بود مال و اولادشان را. ممکن هم هست که به معنای محو اثر بوده باشد، هرچند مفسّران، این احتمال را نداده اند. بنا بر این احتمال، معنای جمله چنین می شود که: ایشان به وسیلۀ حسنه و نعمت هایی که به آنها داده شده بود، آثار سوء سیّئات و نقمت های پیشین را محو کردند؛ ولیکن به جای این که به راه حقْ هدایت شوند و ضرّاء و سرّاء را از ناحیۀ خدای تعالی بدانند، گفتند: (قَدْ مَسَّ آباءَنَا الضَّرَّاءُ وَ السَّرَّاءُ) یعنی انسان از آن جایی که در عالم طبیعت قرار گرفته و این عالم، همواره در حال دگرگونی است، لذا خواه ناخواه، محکوم به تحوّل و ناکامی و کام روایی است. پس نه کامروایی اش امتحانخداست و نه ناکامی اش عذاب و نقمت اوست.
اگر معنای دوم درست باشد، ممکن است جملۀ (وَ قالُوا...) را عطف تفسیر جملۀ (حَتَّی عَفَوْا) بگیریم و بگوییم: منظور از (حَتَّی عَفَوْا) این است که ایشان با گفتن این که
ص: 354
1- . سورۀ سجده، آیۀ 51.
«سرّاء و ضرّاء، از عادت دهر ناپایدار است که هر روز نعمتی را از شخصی گرفته و به شخص دیگری می دهد هم چنان که رفتارش با پدران ما هم همین طور بود»، امتحان الهی را انکار و رسم آن را محو کردند.(1)
ه - الگوی «جَزَع - مَنْع»
در برخی دیگر از آیات، الگوی «جزع - منع» مطرح شده و بیان گردیده که برخی هنگام بلایا، بی تاب و هنگام نعمت ها بخیل می شوند. در آیاتی از سورۀ معارج چنین آمده است:
(إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً * إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً * وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیرُ مَنُوعاً.(2)
به راستی، انسانْ بسیار حریص [و بی تاب] خلق شده است؛ چون آسیبی به او رسد، بی تاب است و چون خیری به او رسد، بخل ورز است).
ریشۀ این واکنش، «هَلوع بودن» انسان است. علّامه طباطبایی در این باره می گوید: کلمۀ «هلوع»، صفتی است که از مصدر «هَلَعَ» - که به معنای شدّت حرص است - ، اشتقاق یافته. نیز گفته اند که این کلمه را دو آیۀ بعد، تفسیر کرده. پس هلوع، کسی است که هنگام برخورد با ناملایمات، بسیار جَزَع می کند، و چون به خیری می رسد، از انفاق به دیگران خودداری می کند. به نظر ما، این وجه، بسیار وجه خوبی است و سیاق آیه هم با آن مناسب است؛ چون از سیاق دو جملۀ (إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً) و (إِذا مَسَّهُ الْخَیرُ مَنُوعاً) پیداست که می خواهد هلوع را معنا کند.
سپس ایشان به تحلیل عقلیِ این موضوع می پردازد و با تأکید بر این که هلع، از فروع حبّ ذات است، می گوید: «از نظر اعتبار عقلی هم هلوع چنین کسی است؛ چون آن حرصی که جبلی انسان است، حرص بر هر چیزی نیست، که چه خیر باشد و چه شر، چهنافع باشد و چه ضار، نسبت به آن حرص بورزد؛ بلکه تنها حریص بر خیر و نافع است، آن هم نه هر خیر و نافعی، بلکه خیر و نافعی که برای خودش و در رابطه با او خیر باشد، و لازمۀ این حرص، این است که در هنگام برخورد با شر، مضطرب و متزلزل گردد؛ چون شر، خلاف خیر است، و اضطراب هم خلاف حرص. و نیز لازمۀ این حرص، آن است که وقتی
ص: 355
1- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج 8، ص252 به بعد.
2- . سورۀ معارج، آیۀ 19 - 21.
به خیری رسید، خود را بر دیگران مقدّم داشته، از دادن آن به دیگران امتناع بورزد، مگر در جایی که اگر کاسه ای می دهد، قدح بگیرد. پس جَزَع در هنگام برخورد با شر، و منع از خیر در هنگام رسیدن به آن، از لوازم هلع و شدّت حرص است».(1)
جالبْ این که بر اساس بیان ایشان، دلیل این که حرص، موجب جزع در بلایا می گردد، شر ارزیابی کردنِ بلاهاست. موضوع حرص، امور خیر است و لذا هر چه شرْ ارزیابی گردد، موجب بی تابی می گردد. این به مسئلۀ ارزیابی نادرست از بلایا بر می گردد که در بحث «عوامل رضامندی» خواهد آمد(2) و گفتیم که ارزیابی نادرست، موجب نارضایتی می گردد و به همین جهت، بی تابی را به دنبال دارد.
نکتۀ دیگر، این که باز هم این جا خودخواهی و محور قرار ندادن خداوند، موجب این واکنش منفی می گردد. وقتی «خود»، محور قرار گرفت و «خدا» از گردونۀ ارزیابی و تشخیص خارج گشت، ورود بلایا و انفاق در راه خدا، شرْ ارزیابی می گردد و لذا انسان را به جزع و منع می کشاند.
جمع بندی
از آنچه گذشت، روشن شد که پنج الگو برای واکنش منفی به موقعیت خوشایند و ناخوشایند در قرآن کریم وجود دارد که در جدول زیر آمده است:
تصویر
جدول (11 - 1)
ص: 356
1- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج 20، ص18.
2- . ر.ک: ص315 فصل (دهم عوامل مستقیم رضامندی).
همان گونه که مشاهده می کنید، میان الگوی چهارم با الگوهای پیشین، تفاوتی وجود دارد و آن این که در حالت ناخوشایند، این جا سخن از دعا و درخواست از خداوند است و در موارد سه گانۀ پیشین، سخن از یأس و نومیدی. پرسشْ این است که: چگونه جمع میان یأس و دعا ممکن است؟ کسی که مأیوس است، چگونه ممکن است دعا کند؟ امید، زمینۀ دعا و درخواست است. بدون امید، دعا و درخواست، بی معناست. بنا بر این، آیا این تفاوت، حکایت از دو گونۀ متفاوت از واکنش است و یا این که تحلیل دیگری دارد؟ پیش از جمع بندی نهایی باید به این پرسش پاسخ گفت.
پاسخ، در تفاوت موضوع یأس و دعا نهفته است. موضوع یأس، «اسباب مادی» است و موضوع دعا، «خداوند متعال». توضیح این که چون طبیعت این گونه افراد، این است که از خدا غفلت می کنند و همه چیز را در توانمندی خود و اسباب مادی می دانند و هیچ نقشی برای خدا قائل نیستند، از این رو، به هنگام بلا و سختی - که همۀ راه های مادی، بسته است و خود فرد نیز ناتوان می گردد - ، طبیعتاً دچار یأس می شوند و این یأس، ناامیدی از خود و اسباب مادی است؛ امّا در عین حال، چون این شخص، فطرتاً خداجوی است، از خود و اسباب مادی قطع امید می کند و به خدا روی می آورد و از او درخواست می کند. این در حقیقت، یک انتقال از طبیعت به فطرت است. به بیان دیگر، علّت تفاوت، در تفاوت مقتضای طبیعت و فطرت است. طبیعت این گونه افراد، کفران و بی خدایی است؛ لذا ناامیدی، ناامیدی از غیر خداست. امّا از آن جا که فطرت انسان، خداخواه است، بر اساس فطرتْ به خدا امید دارد و به او روی می آورد و دعا می کند.
مرحوم علّامه طباطبایی در تفسیر آیات 33 و 36 سورۀ روم - که اوّلی، به دعا و دومی، به ناامیدی در ناخوشایند اشاره دارد - بر همین اساس، این تفاوت را تبیین می کند و می نویسد:«با این بیان، روشن می شود که دیگر هیچ تدافع و ناسازگاری ای بین این آیه [(وَ إِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَة فَرِحُوا بِها وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیئَة بِما قَدَّمَتْ أَیدِیهِمْ إِذا هُمْ یقْنَطُونَ)] و آیۀ سابق که می فرمود: (وَ إِذا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنِیبِینَ إِلَیهِ...)، نیست؛ برای این که مدلول آیۀ مورد بحثْ این است که: مردم، ظاهربین و سطحی نگر هستند. وقتی نعمتی به دستشان می رسد، خوش حال می شوند، و چون از دست می دهند، نومید و مأیوس، و مدلول آیۀ
ص: 357
سابق، این است که وقتی نعمتی به دستشان می رسد، خوش حال می شوند، و چون از دست می دهند، خدا خدا می کنند، در حالی که از آنچه از دست داده اند، نومید، و از اسباب آن مأیوس اند، تنها به خدا بازگشت می کنند. پس منافاتی بین دو آیه نیست».(1)
آنچه گذشت، به واکنش به دوران ناخوشایند اشاره داشت. از این گذشته، در واکنش مربوط به دوران خوشایند نیز میان الگوی چهارم با الگوهای سه گانۀ نخست، تفاوت وجود دارد. در الگوهای سه گانۀ نخست، سخن از فرح است؛ امّا در الگوی چهارم، سخن از اعراض به میان آمده است. با اندکْ تأمّلی در تفسیر آیات مربوط، این تناقض ظاهری از بین می رود؛ زیرا ریشۀ فَرِح، غفلت از خدا بود و این با اعراض از خداوند، نه تنها منافات ندارد، که مناسبت نیز دارد. چنین افرادی با غفلت، از خدا اعراض می کنند و به فرح و بدمستی می پردازند. لذا در برخی آیات، برای واکنش دوران ناخوشایند، از واژۀ «یأس» استفاده شده که از تعبیرهای مربوط به الگوهای سه گانۀ نخست است و برای واکنش دوران خوشایند، از واژۀ «اعراض» استفاده شده که از تعبیرهای الگوی چهارم است:
(وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأی بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ کانَ یؤُساً.(2)
و هرگاه به انسان، نعمتْ ارزانی داشتیم، روی برتافت و خود را [از بندگی خدا] کنار کشید، و هرگاه آسیبی بدو رسید، دعای دور و درازی داشت).
در تحلیل این پنج الگو می توان گفت که انسان در حالت ناخوشایند، به خاطر طبیعت ناسپاس بشر (کفران)، از خدا غفلت می کند. لذا از یک سو به ناامیدی کشیده می شود(یأس) و در برابر ناملایمات، بی تاب می گردد(جزع) و از سوی دیگر، به خاطرفطرت خداجویش به سوی خدا روی می آوَرَد و از خدا درخواست می کند(دعا)؛ امّا در حالت خوشایند، باز از خدا غفلت می کند. لذا به او پشت می کند (اعراض) و به خاطر غرور و تکبّر، به سرور و بدمستی روی می آورد (فَرح) و به خود می نازد (فخر) و از انفاق و کمک به دیگران خودداری می کند(منع).
همان گونه که روشن است، آیات قرآن کریم، به خوبی، ابعاد گوناگون واکنش منفی به
ص: 358
1- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج 16، ص275.
2- . سورۀ فصّلت، آیۀ 51.
این دو موقعیت را بیان کرده است. اکنون نوبت به پاسخ به این پرسش است که: برای تبدیل واکنش منفی به واکنش مثبت چه باید کرد؟ در ادامه، این بحث را در دو سطح بیان خواهیم کرد: یکی سطح روایاتی که مستقیماً به تنظیم هر دو موضوع حزن و سرور پرداخته اند و دیگری، اموری که موجب واکنش مثبت به هر دو موقعیت خوشایند و ناخوشایند می گردند.
2. عوامل مشترک واکنش مثبت
اشاره
واکنش مثبت به این دو موقعیت، «شکر - صبر» است. از آن جا که پیش تر در این باره سخن گفته ایم، بیش از این به آن نمی پردازیم. مهم، آن است که برای رسیدن به شادکامی باید از الگوی «شکر - صبر» در بُعد تکوینیِ زندگی استفاده نمود. حاصل این الگو، رضامندیِ تکوینی است. در این بحث به بررسی عوامل مشترکی می پردازیم که در هر دو موقعیت تکوین، کارایی دارند و موجب واکنش مثبت می شوند.
الف - تصحیح مواجهه با تقدیر
اشاره
از مسائل مهم در رویارویی کلّی با تقدیر، پذیرش یا عدم پذیرش آن است. این که انسان چگونه با تقدیر خدا روبه رو شود، نقش مهمی در رضامندی و عدم رضامندی دارد که در ادامه، به این موضوع می پردازیم.
مواجهۀ غلط: تقدیرستیزی
مواجهۀ غلط با تقدیر، نپذیرفتن تقدیر و ستیزه جویی با آن است. این ستیزه جویی، به معنای آن است که فرد، آن را نمی پذیرد و سعی بر آن دارد تا آن را از زندگی خود خارج سازد. باتوجّه به آنچه در بارۀ تقدیر گذشت، این اقدام، بی حاصل و بی ثمر است. امیر مؤمنان(علیه السلام) نقل می کند که خداوند متعال به داوود(علیه السلام) چنین وحی کرد:
یا داودُ! تُریدُ وأُریدُ ولا یَکونُ إلّا ما أُریدُ، فَإن أسلَمتَ لَمّا أُریدُ أعطَیتُکَ ما تُریدُ، وإن لَم تُسلِم لِما أُریدُ أتعَبتُکَ فیما تُریدُ، ثُمَّ لا یَکونُ إلّا ما أُریدُ.(1)
ای داوود! تو اراده می کنی و من هم اراده می کنم، و فقط آنچه من می خواهم می شود. پس اگر
ص: 359
1- . التوحید، ص337.
تو نسبت به آنچه من خواستم، تسلیم شدی، آنچه را هم تو می خواهی، به تو می بخشم، و اگر نسبت به آنچه من خواستم، تسلیم نشدی، تو را در آنچه می خواهی، به رنج می اندازم و سرانجام، باز آنچه من می خواهم می شود.
این نشان می دهد که مخالفت و ستیز با تقدیر، بی فایده است و نتیجه ای جز ناکامی ندارد. طبیعی است در چنین فضایی نمی توان انتظار رضامندی داشت.
مواجهۀ درست: تقدیرپذیری (تسلیم)
اگر روشن شد که همۀ امور، به دست اوست و بدون خواست و ارادۀ او هیچ اتّفاقی در دنیا نمی افتد، و اگر روشن شد که خداوند متعال، به مصلحت بشر عمل می کند و هر چه از او بخواهد یا انجام دهد، به خیر اوست، پس برای رسیدن به شادکامی اصیل باید خواستِ او و همۀ تقدیرهای تکوینی و تشریعی اش را پذیرفت. در حقیقت، پذیرش خواست خداوند متعال و عمل بر اساس آن، تضمین کنندۀ سعادت و شادکامیِ انسان است. این همان چیزی است که در ادبیات دین، از آن به عنوان «تسلیم در برابر امر خدا (التسلیم لأمر اللّه)» یاد می شود. کسی که تسلیمِ امرِ (فرمانِ) خداست، همۀ اوامر تکوینی و تشریعی وی را می پذیرد و در برابر آن، مقاومت نمی کند. مقاومت و نپذیرفتن امر خداوند متعال، یعنی مخالفت با سنن و قوانین تغییرناپذیر خداوند و حرکت در خلاف جهت جریان هستی. و این، نتیجه ای جز افزایش درد و رنج، و زیاد شدن مشکلات و گرفتاری ها ندارد و از طرفی، موجب ناکامی و شکست در زندگی می شود. ناکامی و افزایش فشار روانی نیز پیامدی جز نارضایتی و ناشادکامی نخواهد داشت.از این رو، یکی از اموری که در معارف دین، مورد توجّه و سفارش قرار گرفته، «تسلیم» در همۀ امور است. امام صادق(علیه السلام) آیۀ شریف (وَیُسلِّمُواْ
تَسْلِیماً)(1) را به معنای تسلیم بودن در همۀ اوامر خداوند متعال دانسته است.(2)
ص: 360
1- . سورۀ نساء، آیۀ 65.
2- . امام صادق(علیه السلام) - لما سئل عن قوله تعالى: (وَیسَلِّمُواْ تَسْلِیماً) - : هو التسلیم فی الاُمور (بحار الأنوار، ج2، ص200).
از امام علی(علیه السلام) نقل شده که: پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در همۀ امور، تسلیم خداوند متعال و از او راضی بود.(1) در دعای امام کاظم(علیه السلام) نیز آمده که یکی از ویژگی های یاران مهدی(علیه السلام) نیز همین است.(2)
جالب این که در متون دینی، این مفهوم، رابطۀ محکمی با موضوع ایمان به خدا دارد. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) تسلیم امر خدا بودن را یکی از پنج امر ضروری برایایمان(3) و حقیقت آن(4) می داند و امام علی(علیه السلام) آن را یکی از ارکان چهارگانۀ ایمان بر می شمرد(5) که بدون آن، ایمان معنا ندارد. بر همین اساس، امام صادق(علیه السلام) راه شناخت مؤمن را تسلیم بودن او در برابر همۀ
ص: 361
1- . امام علی(علیه السلام) - فی عد فضائل النبی(صلی الله علیه وآله) لما قَال لَه الیَهودىُّ فَانَّ یَعقوبَ(علیه السلام) قَد صَبَرَ على فِراقِ وَلَدِهِ حتى کادَ یَحرُضُ مِن الحُزنِ - : لَقَد کان کذلِکَ، وکانَ حُزنُ یَعقوبَ حُزناً بَعدَهُ تَلاقٍ ومُحَمَّدٌ(صلی الله علیه وآله) قُبِضَ وَلَدُه ابراهیمُ قُرَّةُ عَینِهِ فی حَیاةٍ مِنهُ، وخَصَّهُ بالاختِبارِ لِیُعظِّمَ لَهُ الاِدِّخارَ، فقال(صلی الله علیه وآله): تَحزَنُ النفسُ، وَیَجزَعُ القَلبُ، وانا عَلیکَ یا إبراهیمُ لَمحزونونَ ولا نَقولُ ما یُسخِطُ الربَّ. فی کل ذلک یُؤثِرُ الرّضا عن اللّهِ عَزَّ ذِکرُهُ والإستِسلامَ له فی جَمیعِ الفِعالِ (الإحتجاج، ج1، ص319). امام علی(علیه السلام) - فی عد فضائل النبی(صلی الله علیه وآله) - : لَقَد اُعطِىَ ابراهیمُ(علیه السلام) بَعدَ الإضجاعَ الفِداءَ ومُحَمَّدٌ(صلی الله علیه وآله) أُصیِبَ بِاَفجِعَ مِنهُ فَجِیعَةً، إنَّه وَقَفَ علیه وآله الصلاة والسلامُ عَلى عَمِّهِ حَمزَةَ اَسَدِ اللّهِ، واَسَدِ رَسولِهِ، وناصِرِ دِینِهِ، وقد فُرِّقَ بَینَ روحِهِ وجَسَدِهِ، فَلَم یُبَیّنِ عَلیهِ حُرقَةً، ولم یُفِض علیه عَبرَةً، ولم یَنظُر إلى مَوضِعِهِ من قَلبِهِ وقلوب أهلِ بَیتِهِ، لَیُرضِىَ اللّهَ(عزوجل) بِصَبره ویَستَسلِمَ لِامرِهِ فی جَمیعِ الفِعالِ، وقال(صلی الله علیه وآله): لولا أن تَحزَنَ صَفِیَّةُ لَتَرَکتُهُ حتى یُحشَرَ من بُطونِ السِّباعِ وحَواصِلِ الطَیرِ (بحار الأنوار، ج10، ص33).
2- . امام کاظم(علیه السلام): اللّهم صل على محمّد وآل محمّد وعَلى مَنارِکَ فی عِبادِک الداعِى إلیکَ بِاذنِکَ القائِم بِامرِکَ المُؤدِّى عن رسولِکَ، علیه وآله السلام، اللّهمَّ إذا اَظهَرتَهُ فَاَنجِز لَهُ ما وَعدتَه وسُق إلیه أصحابَهُ، وانصُرهُ وقَوِّ ناصریهِ، وبَلِّغهُ اَفضَلَ أمَلِهِ، وأعطِهِ سُؤلَهُ وجَدِّد به عن محمّد واهل بیته بَعدَ الذُّلِّ الَذی قد نَزَلَ بهم بعد نَبیّک فَصاروا مَقتولِینَ مَطرودِینَ مُشَرِّدینَ خائِفینَ غیرَ آمِنینَ، لَقوا فی جَنبِکَ ابتِغاء مَرَضاتِکَ وطاعَتِکَ الأذَى والتکذیبَ فصَبَروا على ما اصابَهُم فیک راضینَ بذلِکَ مُسلِمینَ لک فی جمیعِ ما وَرَدَ علیهِم وما یَرِدُ إلَیهِم (بحار الأنوار، ج91، ص198).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): خَمسٌ مِن الإیمانِ مَن لَم یَکُن فیه شَیءٌ مِنهُنَّ فَلا إیمانَ لَه التسلیمُ لِأمرِ اللّهِ والرِّضا بِقضاءِ اللّهِ والتفویضُ إلى اللّهِ والتَّوکَلُ عَلى اللّه والصَّبرُ عِند الصَّدَمَةِ الأولى (کنز العمّال، ج1، ص37، ح68).
4- . امام باقر(علیه السلام): بَینا رَسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) فی بَعض اَسفارِهِ إذا لَقِیَهُ رَکبٌ فَقالُوا: السلام علیک یا رسولَ اللّهِ، فقال: ما انتُم، فقالوا: نَحنُ مؤمنون یا رَسولَ اللّه، فقال: فَمَا حَقیقَةُ إیمانِکُم، قالوا: الرِّضا بِقَضاءِ اللّهِ، والتَّفویضُ إلى اللّهِ، وَالتَسلیمُ لِأمرِ اللّهِ، فَقال رَسولُ اللّٰه: عُلَماءُ حُکَماءُ، کادوا أن یَکونوا مِنَ الحِکمَةِ أنبِیاءَ، فَإن کُنتُم صادِقینَ فَلا تَبنوا ما لا تَسکُنونَ، وَلا تَجمَعوا ما لا تَأکُلونَ، واتقوا اللّهَ الَّذی إلیهِ تُرجَعونَ (بحار الأنوار، ج67، ص286).
5- . امام علی(علیه السلام): الإیمانُ له أرکانٌ أربعَةٌ التوکُّلُ عَلَى اللّهِ وتَفویضُ الأمرِ ألَى اللّهِ والرِّضا بِقَضاءِ اللّهِ والتسلیمُ لِأمرِ اللّهِ(عزوجل) (الکافی، ج2، ص38).
اوامر خداوند متعال می داند.(1)
از این رو، یکی از درخواست های پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) از خداوند این است که وی را تسلیم ارادۀ او قرار دهد(2) و امام علی(علیه السلام) نیز درخواست تسلیم بودن دارد تا نه در آنچه خدا تعجیل کرده، طالب تأخیر باشد و نه در آنچه او به تأخیر انداخته، طالب تعجیل باشد؛ امّا زین العابدین(علیه السلام) می فرماید که: هماره علی(علیه السلام) این دعا را می خواند:اللّهُمَّ مُنَّ عَلَیَّ بِالتَّوکُّلِ عَلَیکَ والتَّفویضِ إلَیکَ والرِّضا بِقَدَرِکَ والتَّسلیمِ لِأمرِکَ حتّی لا اَحِبَّ تَعجیلَ ما أَخَّرتَ ولا تَأخیرَ ما عَجَّلتَ یا رَبَّ العالَمینَ.(3)
خداوندا! با [توفیق] توکّل کردن بر تو و واگذاری [کارها] به تو و خشنودی به تقدیر تو و تسلیم شدن در برابر تو، بر من منّت نهادی تا جلو افتادن آنچه را تأخیر انداخته ای و تأخیر آنچه را جلو انداخته ای، دوست نداشته باشم، ای پروردگار جهانیان!
جالب این که ریشۀ تسلیم، شناخت خداوند متعال است. کسی که خداوند را بشناسد، به اراده و خواست او اطمینان پیدا خواهد کرد و در نتیجه، تسلیم او خواهد شد و هیچ نگرانی ای به خود راه نخواهد داد.(4) بنا بر این، در هر یک از ابعاد رضامندی می توان از عامل تسلیم استفاده نمود. البته بی تردید، رسیدن به مرحلۀ اطمینان و تسلیم، پایه های معرفتی خاص خود را می خواهد که بیان آنها از حوصلۀ این نوشتار، خارج است.
ص: 362
1- . مفضل بن عمر: قلتُ لِأبی عَبداللّه بِأیّ شَیءٍ عَلِمَتِ الرُّسُلُ أنَّها رُسُلٌ قالَ: قَد کُشِفَ لَها عَنِ الغِطاءَ. قال: قلت لأبی عبد اللّهِ(علیه السلام) بِأیِّ شَیءٍ عُلِمَ المُؤمِنُ أنَّهُ مُؤمِنٌ قالَ بِالتَّسلیمِ للهِ فِی کُلِّ ما وَرَدَ عَلَیهِ (بحار الأنوار، ج2، ص201، ح69). محمد بن سنان، عمن ذکره، عن أبی عبد اللّهِ(علیه السلام) فی قول اللّٰه(عزوجل): (إِنَّ اللّه وَ مَلَائِکتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِىِّ یأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَیهِ وَ سَلِّمُواْ تَسْلِیمًا) فقال: أثنوا عَلَیهِ وسَلِّمُوا لَهُ. قلت: فَکَیفَ عَلِمَتِ الرُّسُلُ أنَّها رُسُلٌ قال: کُشِفَ عنها الغِطاءُ. قُلت: بِأیِّ شَیءٍ عُلِمَ المُؤمنُ أنَّهُ مُؤمِنٌ قال: بِالتسلیمِ للهِ والرِّضا بِما وَرَدَ علیه مِن سُرورٍ وسَخَطٍ (همان، ج2، ص205).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمّدٍ وآلِ مُحَمّد، وَوَفِّقنى لِلحَمدِ عَلى نِعمَتِکَ الَّتى أنعَمتَ بِها عَلَىَّ والشُّکرِ لِاحسانِکَ الَّذی أسدیتَ إلَىَّ، والإقبالِ على تَحمیدِکَ وَتکبِیرکَ وتَسبیحِکَ وتَقدیسِکَ وتَهلیلِکَ وتَمجیدِکَ وتَعظیمِکَ فی کُلِّ وَقتٍ والرِّضا بِقَضائِکَ وقَدَرِکَ إذا قَضَیتَ وقَدَرتَ، والصَّبرِ على بَلاءِکَ ومِحَنِکَ إذا إبتلَیتَ وامتَحَنتَ، والتسلِیمِ عِندَ حَتمِکَ إذا حَتَمتَ وأمرتَ، ورَضِّنى بِقَضائِکَ (همان، ج89، ص379).
3- . الکافی، ج2، ص580؛ بحار الأنوار، ج95، ص292، ح668 و ج90 ص8.
4- . امام باقر(علیه السلام): أحَقُّ خُلقِ اللّهِ أن یُسَلِّمَ لِمَا قَضَی اللّهُ(عزوجل) مَن عَرَفَ اللّهَ(عزوجل) (الکافی، ج 2، ص62).
ب - تصحیح تفسیر از مالکیت
اشاره
مالکیت، یکی از ابعاد انسان و از مسئله های مهم زندگی است. شیوۀ تنظیم احساس مالکیت، نقش بسیار مهمی در رضامندی دارد. از دلایل مهم نارضایتی، رهاشدگی احساس مالکیت و تنظیم نایافتگی آن است. تفسیر نادرست از مالکیت، موجب بروز واکنش های منفی می گردد. از این رو باید تفسیر درست و نادرست مالکیت را بشناسیم تا در تنظیم این بُعد، موفّق شویم. بخشی از شادکامی در گرو کامیابی در تنظیم این بُعد است.
باور غلط: توهّم «خودمالکی»
یکی از عوامل مهم در نارضایتی از قضای الهی، توهّم «خودمالکی» است. اگر انسان، احساس مالکیت داشته باشد، آنچه را که به دست می آورد، حقّ خود می داند. لذا رضایت از خدا و تشکّر از او معنا نمی یابد و هر آنچه را که از دست می دهد و یا می خواهد و به دست نمی آورد، ظلم به خود می داند. لذا رضایت از خدا و صبر در برابر این فقدان ها نیز معنا نمی یابد. به بیان دیگر، او تصوّر می کند که در خوشایندها، تنها خود او تأثیرگذار بوده و درناخوشایندها عاملی غیر از او به ناحقْ تأثیر منفی گذاشته است. از این رو، نه در خوشایند و نه در ناخوشایند، واکنش درستْ نشان نمی دهد.
باور صحیح: تفکّر «خدامالکی»
اشاره
از عوامل مهار واکنش منفی در هر دو موقعیت، باور به مالکیت مطلق خداوند است. در بارۀ این باور، پیش تر به صورت مفصّل سخن گفته ایم؛ امّا آنچه در این جا مهم است، این که احساس مالکیت، موجب واکنش منفی - با توصیفی که گذشت - می شود. از این رو، اصلاح این منطق و باور کردن مالکیت مطلق خداوند متعال، موجب کنترل و مهار این واکنش ها می گردد. این موضوع در قرآن کریم نیز مورد توجّه قرار گرفته است. خداوند متعال پس از آیۀ (وَ إِنَّا إِذا أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِها وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَیدِیهِمْ فَإِنَّ الْإِنْسانَ کفُورٌ)،(1) می فرماید:
(للّهِ مُلْک السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ یَخُلُقُ مَا یَشَاءُ یَهَبُ لِمَن یَشَاءُ إِنَثًا وَ یَهَبُ لِمَن یَشَاءُ
ص: 363
1- . سورۀ شورا، آیۀ 48.
الذُّکورَ * أَوْ یُزَوِّجُهُمْ ذُکرَانًا وَ إِنَثًا وَ یَجْعَلُ مَن یشَاءُ عَقِیمًا إِنَّهُ عَلِیمٌ قَدِیرٌ).(1)
این آیات، متّصل به آیۀ پیشین اند، چون در آیۀ قبل می فرمود: «خداوند، وقتی رحمت خود را به مردم می چشاند، چنین و چنان می کنند، و چون مصیبتی به آنان می رسد، چنین و چنان می کنند» و در این دو آیه می فرماید: «مُلک آسمان ها و زمین از آنِ خدای سبحان است. آنچه می خواهد خلق می کند». پس کسی که رحمت او را می چشد، نباید خوش حالی کند، و سرگرم آن رحمت شود و صاحب رحمت را فراموش نماید. نیز کسی که مصیبتی به او می رسد، نباید کفران نعمت کند، و به چون و چرا بپردازد؛ چون خلقت و امر به دست خداست. کسی که مشمول رحمت او قرار گرفته، باید در هر آنی به یاد او افتد، و شکرش را به جای آورد، و کسی که مشمول مصیبتی قرار گرفته، باید باز هم به سوی او برگردد. بنا بر این، عبارت (للهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَخْلُقُ ما یَشاءُ) ملک و سلطنت بر سراسر جهان را منحصر در خدای تعالی نموده و خلقت را منوط و مستند به مشیت او می کند، بدون این که در این بین، چیزی باشد که مشیت رابر او واجب کند، و یا مضطرّش کند بر خلقت.(2)
بر اساس این عامل، احساس مالکیت انسان از میان می رود. وقتی انسان بداند که مالکیتْ از آنِ خداوند است و او مالکیتی ندارد، از آنچه خداوند انجام می دهد، ناراضی نمی گردد؛ چرا که نارضایتی، از تضاد میان احساس مالکیت خود و بروز آنچه خداوند بر اساس مالکیت مطلق خود انجام می دهد، به وجود می آید و با قبول مالکیت مطلق خداوند، این تضاد، از ریشه برطرف می شود. بنا بر این، یکی از عوامل مهم در رضامندی، باور به مالکیت خداوند متعال به عنوان یک واقعیت است. برای رسیدن به رضامندی باید مالکیت خداوند را پذیرفت و احساس مالکیت را از خود زدود. این باور، هم موجب شکر می گردد و هم موجب صبر که در ادامه، چگونگی آن را تبیین خواهیم کرد.
یک. نقش «خدامالکی» در شُکر
از دیدگاه برخی لغت شناسان، شُکر، واکنشی به احسان و انعام طرف مقابل است. لذا شکر،
ص: 364
1- . سورۀ شورا، آیۀ 49 - 50.
2- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج 18، ص101.
مربوط به داشته ها و نعمت های انسان است؛ امّا پرسشْ این است که فاعل احسان و انعام کیست و چه کسی به انسان احسان می کند و نعمت می دهد؟
پاسخ این که اگر تقدیر همه چیز به دست خداوند متعال است و اگر همو مالک همه چیز است، پس نعمت ها و داشته های زندگی نیز از آنِ خداوند است و از جانب او نصیب انسان شده است. از این رو، خداوند متعال، گذشته از نام مالک و مشابه آن، با صفت «مفضل» و «متفضّل» نیز توصیف شده است. قرآن کریم، نعمت ها را فضل خداوند دانسته و از خداوند، به عنوان «صاحب فضل عظیم» یاد کرده است.(1) از این رو، وقتی پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) با امری خوشایند رو به رو می شد، این گونه می ستود: «الحَمدُ للهِ المُنعِمِ المُفضِلِ، الَّذی بِنِعمَتِهِ تَتِمُّ الصالِحاتُ».(2) در برخی دیگر از روایات - کهبیشتر قالب دعا دارند - ، از این حقیقتْ با عنوان «بیده الخیر» تعبیر شده است.(3) از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) نقل شده است که برترین دعا در روز عرفه و برترین سخن من و پیامبران پیش از من این است:
لا إلهَ إلَا اللّهُ وَحدَهُ لا شَریکَ لَهُ، لَهُ المُلکُ ولَهُ الحَمدُ، یُحیِی ویُمیتُ وهُوَ حَیُّ لا یَموتُ، بِیدهِ الخَیرُ وهُوَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ... .(4)
جز خدای یکتای بی شریک، معبودی نیست. فرمان روایی و ستایش، از آنِ اوست. زنده می کند و می میرانَد و او زنده ای است که نمی میرد. خیر، در دست اوست و او بر هر چیزی تواناست... .
این دعا را پیامبر(صلی الله علیه وآله) به امام علی(علیه السلام) آموزش داده است. با این تعبیر، دعاهای بیشتری
ص: 365
1- . (وَاللّه ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ) (سورۀ آل عمران، آیۀ 174). نیز، ر.ک: سورۀ جمعه، آیۀ 4؛ سورۀ حدید، آیۀ 29؛ سورۀ أنفال، آیۀ 29؛ سورۀ آل عمران، آیۀ 73 و 74.
2- . المصنّف، ابن أبی شیبة، ج7، ص90، ح1.
3- . برای نمونه، در دعای افتتاح چنین آمده است: الحَمدُ لِلهِ الَّذی یَخْلُقُ ولَم یُخْلَق ویَرزُقُ ولا یُرزَقُ ویُطعِمُ ولا یُطعَمُ، ویُمیتُ الأَحیاءَ ویُحیِی المَوتی وهُوَ حَی لا یَمُوتُ، بِیدِهِ الخَیرُ وهُوَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ (الإقبال، ج1 ص138؛ تهذیب الأحکام، ج3، ص108؛ مصباح المتهجّد، ص577، ح690؛ المصباح، کفعمی، ص770؛ البلد الأمین، ص193). هر چند این دعا از اهل بیت روایت نشده است، امّا با عنایت به این که محمّد بن عثمان، یکی از نائبان خاصّ امام عصر - عجل اللّه تعالی فرجه - بوده، به احتمال قوی، این دعا را از ایشان اخذ کرده است.
4- . شُعب الإیمان، ج3، ص462، ح4072؛ سنن الترمذی، ج5، ص572، ح3585.
وجود دارد که از حوصلۀ این نوشتار بیرون است. آنچه مهم است این که هر آنچه خیر زندگی است، به دست خداوند متعال بوده و از جانب او به انسان می رسد.
بنا بر این، ریشۀ شکر، در این است که انسان، خداوند متعال را مالک همه چیز بداند و باور داشته باشد که نعمت های زندگی اش، از جانب اویند. بر اساس تفکّر توحیدی، همه چیز از آنِ خداوند متعال است. لذا انسان موحّد و خداباور، هر آنچه را که دارد، از خدا می داند. البته شکرگزاری، متوقّف بر نعمت شناسی است. کسی که به داشته های زندگی اش آگاه باشد و سپس آنها را از خداوند متعال بداند، شکرگزار خواهد بود.(1) در برخی روایات شکر، به «شکر قلبی» پرداخته شده و در آنها تصریح شده که شکر، آن است که بدانی ایننعمت را خداوند متعالْ عطا کرده است. پس باز هم سخن از این است که خداشناسی، در قلمرو نعمت است.(2)
در حدیثی آمده است که: هنگامی که موسی(علیه السلام) از خداوند متعال پرسید: «فرزند آدم، چگونه تو را شکر می کند؟»، خداوند متعال فرمود: «همین که بداند این، از من است، شکر اوست».(3)
در جای دیگر آمده است که موسی(علیه السلام) به خداوند متعال گفت: «من چگونه می توانم حقّ شکر تو را به جای آورم، در حالی که هر شکر من، خود نعمتی است که تو به من داده ای؟!». خداوند پاسخ داد: «الآن که دانستی این نیز از جانب من است، مرا شکر کرده ای».(4)
ص: 366
1- . امام عسکری(علیه السلام): لا یَعرِفُ النِّعمَةَ إلّا الشّاکِرُ ولا یَشکُرُ النِّعمَةَ إلّا العارِفُ (اعلام الدین، ص313).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): ما أنعَمَ اللّهُ عَلی عَبدٍ نِعمَةً فَعَلِمَ أنَّها مِن عِندِاللّه إلّا کَتَبَ اللّهُ لَهُ شُکرَها قَبلَ أن یُحَمِّدَهَ عَلَیها (المستدرک علی الصحیحین، ج1، ص514؛ الدرّ المنثور، ج1، ص153). نیز، ر.ک: الشُّکر، ص29. امام صادق(علیه السلام): مَن أنعَمَ اللّهُ عَلَیهِ بِنِعمَةٍ فَعَرَفَها بِقَلبِهِ فَقَدأدّی شُکرَها (الکافی، ج2، ص96، ح15؛ تفسیر نور الثقلین، ج2، ص529، ح23). امام صادق(علیه السلام): مَن أنعَمَ اللّهُ عَلَیهِ نِعمَةً فَعَرَفَها بِقَلبِهِ وعَلِمَ أنَّ المُنعِمَ عَلیهِ اللّهُ فَقَدَ أدّى شُکرَها وإن لَم یُحَرِّک لِسانَهُ (تحف العقول، ص272؛ بحار الأنوار، ج78، ص252، ح107).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): قال موسى یَا رَبِّ کَیفَ شَکَرکَ ابنُ آدم؟ فقال: عَلِمَ أنَّ ذلِکَ مِنّی، فَکانَ ذلِکَ شُکرَهُ (کنز العمّال، ج3، ص257، ح6428).
4- . امام صادق(علیه السلام): فیما أوحَى اللّهُ(عزوجل) إلى موسى(علیه السلام) یاموسى! اشکُرنی حَقَّ شُکری، فقال، یارَبِّ وکیفَ اشکُرُکَ حَقَّ شُکرِکَ ولَیسَ مِن شُکرٍ اشکُرُکَ بِهِ إلّا واَنتَ اَنعَمتَ به عَلَىَّ؟ قال: یا موسى الآنَ شَکَرتَنِی حِینَ عَلِمتَ أنَّ ذلِکَ مِنِّی (الکافی، ج2، ص98، ح27).
در اخبار آمده است که موسی(علیه السلام) از خداوند پرسید: «چگونه آدم توانست شکر این نعمت را که او را با دست خود آفریدی و فرشتگانت را به سجده بر او واداشتی و در بهشت خود جای دادی، به جای آورد؟». خداوند فرمود: «همانا آدم دانست که همۀ اینها از جانب من بود، و همین، شکر او بود».(1)همین ماجرا در بارۀ داوود(علیه السلام) نیز گزارش شده است.(2) علاء بن کامل نقل می کند که روزی خدمت امام کاظم(علیه السلام) رسیدم و گفتم: خداوند متعال، چیزهایی به من داده است که گمان آن را نمی کردم و نمی دانم علّت آن چیست! امام(علیه السلام) به وی فرمود: «آیا نمی دانی همین، از شُکر است؟».(3)
از آنچه گذشت، روشن شد که مبنای شُکر، شناخت نعمت دهنده است. وقتی انسان، صاحب نعمت را بشناسد، از او تشکّر خواهد کرد. این جاست که شناخت خداوند به عنوان نعمت دهنده، یکی دیگر از مبانی رضامندی است. البته از این گذشته، نعمت شناسی، روش هایی دارد که آنها نیز بر واقعیت های توحیدی مبتنی هستند. جزئیات آن، هنگام بررسی عوامل اختصاصی، روشن خواهند شد. آنچه در این جا مهم است، این که آن روش ها نیز مبنایی توحیدی دارند که با شناخت آنها می توان به شکر و رضامندی در خوشایند دست یافت. معصومان(علیهم السلام) نیز با آگاهی دهی نسبت به این امور، مردم را به شکر و رضامندی، راه نمایی می کردند.
دو. نقش «خدامالکی» در صبر
در بسیاری موارد، از دست دادن اموال و عزیزان، همچون از دست دادن پاره ای از وجود
ص: 367
1- . قالَ مُوسى(علیه السلام) إلِهى کَیفَ استَطاعَ آدَمُ أن یؤدِّىَ شُکرَ مااَجرَیتَ عَلَیه مِن نِعمَتِکَ خَلَقتَهُ بِیَدِکَ وأسجَدتَ له مَلائِکَتِکَ واسکَنتَهُ جَنَّتَکَ فَأوحَى اللّهُ تَعالى إلَیهِ أنَّ آدَمَ عَلِمَ أنَّ ذلِکَ کُلَّهُ مِنّى فَذَلِکَ شُکرُهُ (تنبیه الخواطر، ج1، ص8؛ حلیة الأولیاء، ج6، ص56؛ الدرّ المنثور، ج1، ص152 و 155).
2- . أوحَى اللّهُ تَعالَى إلى داودَ - : اشْکُرنى حَقَّ شُکرى، فقال: إلهى کَیفَ اَشکُرُکَ حَقَّ شُکرِکَ وشُکرِى إیّاکَ نِعمَةٌ مِنکَ فقال الآنَ: شَکَرتَنى حَقَّ شُکرى، وقال داود: کیفَ کانَ آدَمُ شُکرِکَ حَقَّ شُکرِکَ، وقَدجَعَلتَه أباً لِأنبِیائِکَ وصَفوَتِکَ وأسجَدتَ لَهُ مَلائِکَتَکَ، فقال: أنَّهُ اعتَرَفَ أنَّ ذلِکَ مِن عِندى فَکَانَ اعتِرافُهُ بِذلِکَ حَقَّ شُکرِى (عوالی اللآلی، ج4، ص98، ح137؛ حلیة الأولیاء، ص6، ح56؛ الدر المنثور، ج5، ص219؛ بحار الأنوار، ج14، ص40، ح25).
3- . علاء بن الکامل: قلت لابی الحسن(علیه السلام): أتانِیَ اللّهُ بِأمورٍ لاأحتَسِبُها لاأدری کیفَ وجوهُها؟ قال: أَوَ لاتَعلَمُ أنَّ هذا مِنَّ الشُّکرِ (بحار الأنوار، ج71، ص54، ح86).
انسان است. این، به جهت احساس مالکیتی است که نسبت به آن داریم. جدا شدن از آنچه مال ماست و دل بستۀ آن هستیم، تنش زا و دردناک است. بی تابی کردن و شکایت نمودنِ هنگام فقدان، به این دلیل است که تصوّر می شود قدرتِ قاهری، چیزهایی را که ما «مالک» آن بوده ایم، تصاحب کرده و یا نابود ساخته است.
بسیاری از کسانی که در مصیبت های فقدان، بی تاب می شوند و از خدا شکایت می کنند،چنین می پندارند که خداوند، به زور، آنچه را مال آنان و حقّ مسلّم آنان بوده، از دستشان خارج کرده است؛ کاری که نباید انجام می داده است. امّا آیا واقعیت همین است که ما تصوّر کرده ایم؟ آیا تصوّر ما در بارۀ دارایی های مالی و انسانی، مطابق واقع است؟ آیا آنچه از آنِ ما بوده، از ما گرفته اند و یا آنچه را به عنوان امانتْ نزد ما بوده است، پس گرفته اند؟
همۀ سخن، این جاست: «مال» بوده یا «امانت»؟ «گرفته اند» یا «پس گرفته اند»؟ «گرفتن» یعنی آنچه مال ما و ملک ما بوده است از مالک آن، به ناحق گرفته اند؛ امّا «پس گرفتن» یعنی گیرنده، آنچه را مال خود او بوده و به عنوان امانت به ما سپرده بوده، بازپس گرفته است. واقعیت، این است که آنچه در زمین و آسمان است، همه از آنِ خداوند متعال است و آنچه در دست ماست، امانتی از جانب خداوند متعال است.(1) امام صادق(علیه السلام) در این باره می فرماید:
المالُ مالُ اللّهِ(عزوجل) جَعَلَهُ وَدائِعَ عِندَ خَلقِهِ، وأمَرَهُم أن یأکلوا مِنهُ قَصداً، ویشرَبوا مِنهُ قَصداً. ویلبَسوا مِنهُ قَصداً وینکحوا مِنهُ قَصداً، ویرکبوا مِنهُ قَصداً، ویعودوا بِما سِوی ذلِک عَلی فُقَراءِ المُؤمِنینَ؛ فَمَن تَعَدّی ذلِک کانَ ما أکلَهُ حَراماً وما شَرِبَ مِنهُ حَراماً و ما لَبِسَهُ مِنهُ حَراماً وما نَکحَهُ مِنهُ حَراماً وما رَکبَهُ مِنهُ حَراماً.(2)
اموال، از آنِ خداوند(عزوجل) است و آنها را نزد آفریدگان خویش، امانت نهاده است و فرمانشان داده که از آن، با میانه روی بخورند و با میانه روی بنوشند و با میانه روی بپوشند و با میانه روی ازدواج کنند و با میانه روی، بر وسیلۀ نقلیه سوار شوند و افزون بر آن را به مؤمنان نیازمند ببخشند. هر که از این حد (میانه روی) فراتر رود، آنچه از آنْ مال می خورد، حرام است و
ص: 368
1- . امام علی(علیه السلام): المالُ عارِیة (غرر الحکم، ح 8327؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 61). وقتی خداوند می خواهد مؤمنان را به انفاقْ ترغیب کند، می فرماید: (یأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَنفِقُواْ مِمَّا رَزَقْنَکم) (سورۀ بقره، آیۀ 245).
2- . أعلام الدین، ص 269؛ بحار الأنوار، ج 103، ص 16، ح 74.
آنچه می نوشد، حرام و آنچه می پوشد، حرام و آنچه به وسیلۀ آن مال، ازدواج می کند، حرام و آنچه سوار می شود، حرام است.
عبارت «این، مالِ من است»، شایع ترین کلامی است که ما در بارۀ آنچه در اختیار داریم، به کار می بریم. این، ناشی از همان تصوّری است که نسبت به اموال دنیا داریم. مالانسان فقط آن چیزی است که خورده و از بین برده و یا پوشیده و پاره کرده و یا بخشیده و پایدار ساخته است. هر چیزی جز این را برای مردم باقی می گذارد و خودْ می رود.(1) بنا بر این، بهترین کار، این است که انسان، مال را امانتی بداند که باید به صاحبش برگرداند، و با این اعتقاد که از دست رفتن مال را «بازپس گیری» بداند و گیرنده را مالک اصلی آن بداند، دیگر به خاطر از دست رفتن مال، ناراحت و غمگین نمی شود. زمانی انسان نسبت به مال، غمگین می گردد که یا مال او را گرفته باشند و یا امانتی را که دست او بوده، کسی غیر از مالک اصلی، ستانده باشد؛ امّا اگر بدانیم مالک نیستیم، بلکه امانتداریم و در اصل، گیرندۀ مال، صاحب آن است نه سارق و غاصب، در این صورت، نسبت به از دست رفتن مال، متأثّر و اندوهگین نمی شویم.
این همان چیزی است که در قرآن کریم از آن، این گونه یاد شده است: (وَبَشِّرِ
الصَّابِرِینَ الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَة قالُوا إِنَّا للهِ وَإِنَّا إِلَیهِ راجِعُونَ). نکتۀ اساسی ای در عبارت (إِنَّا للهِ وَ إِنَّا إِلَیهِ راجِعُونَ) نهفته است که به «کلمۀ استرجاع» معروف است. استرجاع، از دو جمله تشکیل شده است: جملۀ نخست، به مالکیت خداوند بر انسان تأکید دارد و جملۀ دوم، به ناپایداری انسان و هلاکت او اشاره دارد. روزی امام علی(علیه السلام) نزد اشعث بن قیس آمد و مرگ برادرش را به او تسلیت گفت و اشعث در جواب، استرجاع کرد. امیر مؤمنان(علیه السلام) فرمود: «آیا می دانی تأویل آن چیست؟». اشعث گفت: نه! شما اوج و منتهای دانشی. امام(علیه السلام) فرمود:
ص: 369
1- . پیامبر(صلی الله علیه وآله): یقولُ العَبدُ: مالی مالی! وإنَّما لَهُ مِن مالِهِ ثَلاثٌ: ما أکلَ فَأَفنی، أو لَبِسَ فَأَبلی، أو أعطی فَاقتَنی، ما سِوی ذلِک فَهُوَ ذاهِبٌ وتارِکهُ لِلنّاسِ (مسند ابن حنبل، ج 2، ص368؛ صحیح مسلم، ج8، ص 211؛ الترغیب والترهیب، ج 4، ص 172، ح 36). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): یقولُ ابنُ آدَمَ: مِلکی مِلکی! ومالی مالی! یا مِسکینُ! أینَ کنتَ حَیثُ کانَ المِلک ولَم تَکن؟ وهَل لَک إلّا ما أکلتَ فَأَفنَیتَ أو لَبِستَ فَأَبلَیتَ أو تَصَدَّقتَ فَأبقَیتَ؟ إمّا مَرحومٌ بِهِ وإمّا مُعاقَبٌ عَلَیهِ. فَاعقِل أن لا یکونَ مالُ غَیرِک أحَبَّ إلَیک مِن مالِک (مصباح الشریعة، ص 82؛ بحار الأنوار، ج 71، ص 356، ح 17).
«این که می گویی: ما از خداییم، اقرار توست به مالکیت خدا و این که می گویی: ما به سوی او باز می گردیم، اقرار توست به فانیشدن».(1)
ریشۀ نابردباری در ناخوشایندها، احساس مالکیت است. وقتی انسان، احساس مالکیت داشته باشد، از دست دادن برایش سخت و ناگوار خواهد بود؛ امّا وقتی بدانیم که مالکیت از آنِ خداوند متعال است، نبود چیزی، سخت نخواهد بود.
به تصریح مرحوم علّامه طباطبایی، آیۀ (إِنَّا للهِ وَ إِنَّا إِلَیهِ راجِعُونَ) علّت واقعی واجب بودن صبر بر آدمی را بیان می کند، و آن این است که ما مِلک خداییم و مالک، حق دارد هر گونه تصرّفی در ملک خود بکند. در حقیقت، صبر در برابر گرفتاری ها نتیجۀ ایمان به مالکیت مطلق خداوند بر تمام هستی است. مصیبت، عبارت است از هر واقعه ای که آدمی با آن رو به رو شود، چه خیر و چه شر؛ و لکن جز در وقایع مکروه و ناراحت کننده، استعمال نمی شود، و معلوم است که مراد به گفتن (إِنَّا للهِ وَ إِنَّا إِلَیهِ راجِعُونَ)، صرف تلفّظ به این الفاظ و بدون توجّه به معنای آن نیست و حتّی با گفتن و صرف توجّه به معنا هم نیست؛ بلکه باید به حقیقتِ معنایش ایمان داشت؛ به این که آدمی مملوک خداست و مالکیت خدا به حقیقتِ مِلک است، و این که دوباره بازگشتش به سوی مالکش است. این جاست که بهترین صبر تحقّق پیدا می کند؛ آن صبری که ریشه و منشأ هر جَزَع و تأسّفی را در دل می سوزاند و قطع می کند، و چرک غفلت را از صفحۀ دل می شوید.
علّامه طباطبایی در توضیح این امر می فرماید که وجود انسان و تمامی موجوداتی که تابع وجود آدمی هستند، چه قوای او و چه افعالش، همه قائم به ذات خدای عزیزی هستند که انسان را آفریده و ایجاد کرده است. پس قوام ذات آدمی به اوست و همواره محتاج او، در
ص: 370
1- . الکافی عن صالح بن أبی حماد رفعه: جاءَ أمیرُ المُؤمنینَ(علیه السلام) إلى الأشعَثِ بنِ قَیس یعَزِّیهِ، بِأخٍ لَهُ... فقالَ لَهُ الأشعثُ إنّا للهِ و إنّا إلیه راجعون، فقالَ أمیرُ المُؤمنین(علیه السلام) له: أ تَدرِی ما تَأوِیلُها؟! فقالَ الأشعَثُ: لا، أنتَ غایة العِلمِ و مُنتَهاهُ، فقالَ لَهُ: أمّا قولُک: إنّا للهِ، فَإقرارٌ مِنک بالمُلک، و أمّا قولُک: و إنّا إلَیهِ راجِعونَ، فإقرارٌ مِنک بِالهلاک (الکافی، ج3، ص261، ح40). در نقل دیگری نیز چنین آمده است: امام علی(علیه السلام) - و قد سَمِعَ رَجلاً یقولُ کلِمَة الاستِرجاعِ - : قَولُنا: إنّا للهِ، إقرارٌ لَهُ مِنّا بِالمُلک، و قولُنا: إنّا إلَیهِ راجِعُونَ، إقرارٌ على أنفُسِنا بِالهلاک (بحار الأنوار، ج82، ص131، ح13).
همۀ احوالش نیازمند به اوست، و در حدوث و بقایش، مستقل از او نیست. چون چنیناست، ربّ او و مالک او هر گونه تصرّفی که بخواهد در او می کند و خود او هیچ گونه اختیار و مالکیتی ندارد و به هیچ وجه، از مالک خود مستقل نیست؛ مالک حقیقی وجودش و قوایش و افعالش.
اگر هم هستی او را و نیز قوا و افعال او را به خود او نسبت می دهند، مثلاً می گویند فلانی وجود دارد، قوا و افعالی دارد، چشم و گوش دارد، و یا اعمالی چون راه رفتن و سخن گفتن و خوردن و نوشیدن دارد، همین نسبت نیز به اذن مالک حقیقی اوست که اگر مالک حقیقی اش چنین اجازه ای نداده بود، همۀ این نسبت ها دروغ بود؛ زیرا او و هیچ موجود دیگری، مالک چیزی نیستند، و هیچ یک از این نسبت ها را ندارند.
چیزی که هست، آدمی تا در این نشئه زندگی می کند، که ضرورت زندگی اجتماعی ناگزیرش کرده که ملکی اعتباری برای خود درست کند و خدا هم این اعتبار را معتبر شمرده و این نیز باعث شده که رفته رفته، امر بر او مشتبه گردد و خود را مالک واقعی ملکش بپندارد. لذا خدای سبحان در آیۀ: (لِمَنِ الْمُلْک الْیوْمَ للهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ؛ ملک امروز از آن کیست؟ از آن خداست، واحد قهّار)(1) می فرماید: به زودی اعتبار نام برده لغو خواهد شد و اشیا به حال قبل از اذن خدا برمی گردند، و روزی خواهد رسید که دیگر ملکی نماند، مگر برای خدا و بس. آن وقت است که آدمی با همۀ آن چیزها که ملک خود می پنداشت، به سوی خدای سبحان برمی گردد.
پس معلوم می شود که ملک، دو گونه است: ملک حقیقی که دارندۀ آن، تنها و تنها خدای سبحان است، واحدی با او در این مالکیتْ شریک نیست، نه هیچ انسانی و نه هیچ موجود دیگری؛ و ملک اعتباری و ظاهری و صوری، مثل مالکیت انسان نسبت به خودش و فرزندش و مالش و امثال اینها، که در این چیزها مالک حقیقی خداست و مالکیت انسان، به تملیک خدای تعالی است، آن هم تملیک ظاهری و مجازی.
پس اگر آدمی متوجّه حقیقت ملک خدای تعالی بشود و آن ملکیت را نسبت به خود
ص: 371
1- . سورۀ غافر، آیۀ 16.
حساب کند، می بیند که خودش ملک مطلق پروردگارش است، و نیز متوجّه می شود که اینملک ظاهری و اعتباری که میان انسان ها دست به دست می شود و از آن جمله، ملک انسان نسبت به خودش و مالش، و فرزندانش و هر چیز دیگر، به زودی باطل خواهد شد و به سوی پروردگارش باز خواهد گشت و سرانجام متوجّه می شود که خود او اصلاً مالک هیچ چیز نیست، نه ملک حقیقی و نه مجازی.
معلوم است که اگر کسی این معنا را باور داشته باشد، دیگر معنا ندارد که از گرفتاری هایی که برای دیگران تأثّرآور است، متأثّر شود؛ چون کسی متأثّر می شود که چیزی از ما یملک خود را از دست داده باشد. چنین کسی هر وقت گم شده اش پیدا شود و یا سودی به چنگش آید، خوش حال می شود و چون چیزی از دستش برود، غمناک می گردد.
امّا کسی که معتقد است به این که مالک هیچ چیز نیست، دیگر نه از ورود گرفتاری فقدان مایملکش اندوهناک می شود و نه از رسیدن سودی مسرور می گردد، و چگونه از رسیدن مصیبت متأثّر می شود، کسی که ایمان دارد به این که مالک، تنها و تنها خداست و او حق دارد و می تواند در ملک خودش هر جور تصرّفی بکند؟!(1)
کسی لباس گران قیمت امام جواد(علیه السلام) را برای ایشان می بُرد. در میان راه، لباس را دزدیدند. فرد، نامه ای به امام(علیه السلام) نوشت و جریان را بازگو کرد. امام جواد(علیه السلام) در پاسخ وی، به خطّ مبارک خودشان نوشتند:
إنَّ أنفُسَنا وأموالَنا مِن مَواهِبِ اللَّهِ الهَنیئَةِ وعَواریهِ المُستَودَعَةِ، یمَتِّعُ بِما مَتَّعَ مِنها فی سُرورٍ وغِبطَةٍ ویأخُذُ ما أخَذَ مِنها فی أجرٍ وحِسبَةٍ، فَمنَ غَلَبَ جَزَعُهُ عَلی صَبرِهِ، حُبِطَ أجرُهُ ونَعوذُ بِاللَّهِ مِن ذلِک.(2)
همانا جان ها و اموال ما از هدیه های گوارای الهی و امانت های به ودیعه گذاشتۀ اویند. ما را از آن، در موقعیت سرور و غبطه آوری بهره مند می گرداند و آنچه را می گیرد، با اجر و پاداش می گیرد. پس کسی که بی تابی اش بر بردباری اش چیره شود، اجر او از بین می رود و ما از این، به خدا پناه می بریم.
ص: 372
1- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج1، ص531.
2- . تحف العقول، ص 456؛ بحار الأنوار، ج 50، ص 103.
در قسمت پایانی، امام جواد(علیه السلام) به واکنش ما نسبت به فقدان مالمی پردازد و بیان می دارد که بی تابی کردن، مایۀ خُسران است، نه از دست دادن مال؛ چون همان گونه که در تفسیر محرومیت و مصادیق آن خواهد آمد، مصیبت، آن است که انسان از پاداشِ فقدان، محروم گردد.
نکتۀ مهم دیگری که در کلام ایشان می توان یافت، این است که امانتدار بودن انسان، فقط نسبت به مال مصطلح نیست؛ هر آنچه به انسان منتسب است، از مال و جان و فرزند و عیال، در این دایره قرار می گیرند. کسانی که فرزندی را هم از دست می دهند، در حقیقت، امانت خدا را پس داده اند.
کسی از اصحاب پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرزند خود را از دست داد و بسیار بی تاب شد. پیامبر(صلی الله علیه وآله) نامۀ تسلیتی برای وی فرستاد که در بخشی از آن با اشاره به امانت بودن فرزند، وی را آرام ساخت و تسکین بخشید.(1)
در یک تجربه از زمان پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) نقل شده است که ابو طلحه، از اصحاب پیامبر(صلی الله علیه وآله)، یکی از فرزندانش را بسیار دوست می داشت. این فرزند، بیمار شد. همسر ابو طلحه، وقتی دید که مرگ فرزندش نزدیک است، ترسید که آسیبی به شوهرش برسد؛ از این رو، هنگام مغرب، وی را به مسجد نزد پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرستاد. پس از خروج او، فرزند از دنیا رفت. مادرش او را در پارچه ای پیچید و در گوشه ای از خانه پنهان ساخت. از دیگران نیز خواست که هیچ خبری به ابو طلحه ندهند. سپس غذای خوش مزه ای آماده کرد و خود را بیاراست.
وقتی ابو طلحه بازگشت، سراغ فرزندش را گرفت. همسرش به او گفت که حال او خوب است. ابو طلحه پرسید: «آیا غذایی هست که بخوریم؟». همسرش غذا را آورد و... پس از آن که ابو طلحه به آرامش رسید، همسرش به وی گفت: آیا ناراحت می شوی از این که
ص: 373
1- . فَقَد بَلَغَنی جَزَعُک عَلی وَلَدِک الَّذی قَضَی اللَّهُ عَلَیهِ وإنَّما کانَ ابنُک مِن مَواهِبِ اللَّهِ الهَنیئَةِ وعَواریهِ المُستَودَعَةِ عِندَک، فَمَتَّعَک اللَّهُ بِهِ إلی أجَلٍ وقَبَضَهُ لِوَقتٍ مَعلومٍ فَإِنّا لِلَّهِ وإنّا إلَیهِ راجِعونَ (تحف العقول، ص 59؛ بحار الأنوار، ج 77، ص 164). نکتۀ مهم دیگری که در این حدیث وجود دارد، به کاربردن عبارت «إنّا لله و إنّا إلیه راجعون»، هنگام گرفتاری است. پایۀ شناختی این جمله، همان «از خدا بودن» انسان است و این که او مالک هیچ چیز حتّی خودش نیست. در این باره، پیش تر سخن گفته ایم.
ودیعه ای را که نزد ما بوده، به صاحبش برگردانده باشیم؟
ابو طلحه گفت: سبحان اللّه! نه. همسرش گفت: پسر تو نزد ما امانتی بود که خداوند، آن را پس گرفت. ابو طلحه که فرزندش را بسیار دوست می داشت گفت: پس من به بردباری کردن، شایسته تر از تو هستم. سپس از جا برخاست و غسل کرد و دو رکعت نماز خواند و به سوی مسجد النبی حرکت کرد... .(1)
این، معجزۀ امانت دانستن فرزند است. مادرِ آن فرزند، خود، با تکیه بر همین منطق، بردباری کرد و وقتی همین منطق را به همسرش (یعنی پدر آن فرزند) منتقل ساخت، او نیز بی قرار و بی تاب نشد، با این که فرزندش را بسیار دوست می داشت. این، نشان دهندۀ نقش شناخت در واکنش های انسان به حوادث تلخ و ناگوار است. شناخت منطقی و نگرش خردمندانه می تواند موقعیت های ناخوشایند را تحمّل پذیر سازد و بدین سان، از بروز فشارهای روانی، جلوگیری نماید.
همان گونه که روشن است، توحید و باور به مالکیت خداوند و نفی مالکیت از خود، ریشۀ جزع و بی تابی را برمی کند. لذا توحید حقیقی، موجب صبر و بردباری می گردد. این جاست که شناخت خداوند به عنوان مالک حقیقی هستی، یکی دیگر از مبانی رضامندی است. البته از این گذشته، تحقّق صبر، روش هایی دارد که آنها نیز بر واقعیت های توحیدی استوارند و جزئیات آن، هنگام بررسی عوامل، روشن خواهد شد. آنچه این جا مهم است این که آن روش ها نیز مبنایی توحیدی دارند که با شناخت آنها می توان به صبر و رضامندی در ناخوشایند دست یافت. معصومان(علیهم السلام) نیز با آگاهی دهی نسبت به این امور، مردم را به شکر و رضامندی راه نمایی می کردند.
ج - تنظیم تکیه گاه
اشاره
انسان به داشتن یک تکیه گاه مطمئن نیاز دارد. ضرورت حیات انسانی، آن است که به یک نقطۀ قابل اعتماد، اتّکا کند. این، یک اصل اساسی در زندگی همۀ انسان هاست. انسان شادکام، کسی است که از تکیۀ مطمئنّی برخوردار باشد. تکیه گاه مطمئن، انسان را دلْ گرم،
ص: 374
1- . مسکن الفؤاد، ص 67؛ بحار الأنوار، ج 82، ص150، ح1.
قوی و آرام می سازد و موفّقیت زندگی را تضمین می کند و بدین سان بر رضایت از زندگی تأثیر می گذارد. برخی ممکن است تکیه گاه نامناسبی را انتخاب کنند. آنچه مهم است این که انسان به چه نقطه ای اتّکا کند و چه چیزی را تکیه گاه خود قرار دهد؟ این از پرسش های اساسی در این بحث است. هر تکیه گاهی نمی تواند قابل اعتماد باشد. تقریباً همۀ انسان ها برای خود تکیه گاهی قرار می دهند؛ تفاوت آنها در انتخاب تکیه گاه است. لذا این جاست که مسئلۀ «انتخاب تکیه گاه» اهمیت می یابد. اشتباه در انتخاب تکیه گاه، موجب ناکامی و نارضایتی خواهد شد. البته برخی افراد نیز احساس بی پشتوانگی می کنند. از آن جا که انسان، به تکیه گاه و پشتیبان نیاز دارد، اگر احساس کند که بی پشتوانه است، ناامیدی، ناتوانی و نارضایتی خواهد کرد. در ادامه، به بررسی دو بُعد این موضوع می پردازیم:
انتخاب غلط: تکیه گاه غیر خدایی
بی تردید باید یکی از عوامل مهم نارضایتی را تکیه بر غیر خدا دانست. بر اساس تفکّر توحیدی، تنها کفایت کنندۀ امور، خداوند متعال است. پس هر کس به غیر او توکّل کند، امور او چه در خوشایند و چه در ناخوشایند، سامان نمی یابد و این، موجب نارضایتی می گردد. خداوند متعال با شدّت سوگند خورده که امید کسی که به غیر او تکیه کند، ناامید خواهد شد. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) نقل می کند که خداوند(عزوجل) در یکی از وحی های خود به یکی از پیامبرانش فرمود: «به عزّت و جلالم سوگند که امید هر کس را که به غیر من امید بندد، به یأس بدل می کنم و در دوزخ، جامۀ ذلّت بر او می پوشانم و از گشایش و فضل خود دورش می گردانم. آیا بندۀ من در گرفتاری ها به غیر من امید [گشایش] می بندد، حال آن که [گشایش] گرفتاری ها به دست من است؟ آیا به غیر من چشم امید می دوزد، حال آن که توانگر بخشنده منم و کلید درهای بسته در دست من است و درِ من به روی هر کس که مرا بخواند، باز است؟ مگر نمی داند که هر گرفتاری ای به او برسد، جز من کسی توانایی برطرف کردن آن را ندارد! پس چه شده است که می بینم روی امید از من برگردانده است، در حالی که از سر بخشش و کرم خود آنچه را هم از من درخواست نکرد، به او دادم و حالا از من روی گردانده و از من نمی خواهد و در گرفتاری اش دست خواهش به سوی غیر من دراز می کند، درحالی که منِ خدا که پیش از
ص: 375
خواهشْ عطا می کنم، اگر از من خواهش شود، جواب نمی دهم؟ هرگز! مگر نه این که بخشش و کرم از آنِ من است؟ مگر نه این که دنیا و آخرت در دست من است؟ اگر اهل هفت آسمان و زمین، همگی، از من بخواهند و خواست همۀ آنان را برآورم، این همه به اندازۀ بال پشه ای از ملک من نمی کاهد. چگونه کاسته شود ملکی که من سرپرست آن هستم؟ پس بیچاره کسی که از من نافرمانی کند و مرا نپاید!(1)
محمّد بن عجلان نقل می کند که به فقر و تنگ دستی سختی افتادم و دوستی که در دوران پریشان حالی، دستم را بگیرد، نداشتم. وام سنگینی به گردن داشتم و طلبکاری که در مطالبۀ آن، پافشاری می کرد. ناچار به سوی خانۀ حسن بن زید - که در آن زمان، فرماندار مدینه بود و با هم آشنایی داشتیم - ، ره سپار شدم. محمّد بن عبد اللّٰه بن علی بن حسین - که آشنایی دیرینی با هم داشتیم و از حال و روز من خبر داشت - ، در بین راه به من برخورد کرد و دستم را گرفت و گفت: از وضع تو اطلاع یافته ام. حالا برای رفع گرفتاری هایت به چه کسی امید داری؟ گفتم: حسن بن زید. گفت: در این صورت بدان که حاجتت برآورده نمی شود و به خواسته ات نمی رسی. به کسی رو کن که توان این کار را دارد و بخشنده ترین بخشندگان است و خواسته ات را از او بخواه. وی به نقل از پسر عمویش جعفر بن محمّد از پدرش، از جدّش، از پدرش حسین بن علی، از پدرش علی بن ابی طالب(علیه السلام)، از پیامبر(صلی الله علیه وآله) حدیث بالا را برای محمّد بن عجلان روایت کرد. محمّد بن عجلان می گوید: من به او گفتم: ای فرزند پیامبر خدا! این حدیث را برایم دوباره بگو. او سه بار آن را تکرار کرد. من گفتم: به خدا قسم که از این پس، از هیچ کس حاجتی نخواهم.دیری نگذشت که خداوند از نزد خود مرا
ص: 376
1- . وعِزَّتی وجَلالی، لَأقطَعَنَّ أمَلَ کلِّ مُؤمِّلٍ غَیری بالإیاسِ، و لأکسُوَنَّهُ ثَوبَ المَذَلَّةِ فی النّارِ، و لاُبعِدَنَّهُ مَن فَرَجی وفَضلی، أ یؤَمِّلُ عَبدی فی الشَّدائدِ غَیری و الشَّدائدُ بِیدی؟! أ وَ یرجو سِوای و أنا الغَنی الجَوادُ؟! بِیدی مَفاتیحُ الأبوابِ و هِی مُغلَقَةٌ، و بابی مَفتوحٌ لِمَن دَعانی. أ لَم یعلَمْ أنّهُ ما أوهَنَتهُ نائبَةٌ لَم یملِک کشفَها عَنهُ غَیری؟! فما لِی أراهُ بأمَلِهِ مُعرِضا عَنّی، قد أعطَیتُهُ بِجُودی و کرَمی ما لَم یسألْنی فأعرَضَ عَنّی و لَم یسألْنی، و سألَ فی نائبَتِهِ غَیری وأنا اللّهُ أبتَدی بِالعَطیةِ قَبلَ المَسألَةِ، أ فاُسألُ فلا اُجیبُ؟! کلّا، أ وَ لَیسَ الجُودُ و الکرمُ لِی؟! أ وَ لَیسَ الدُّنیا و الآخِرَةُ بِیدی؟! فلَو أنّ أهلَ سَبعِ سَماواتٍ و أرَضینَ سَألُونی جَمیعا فأعطَیتُ کلَّ واحِدٍ مِنهُم مَسألَتَهُ ما نَقَصَ ذلک مِن مُلکی مِثلَ جَناحِ بَعوضَةٍ، و کیفَ ینقُصُ مُلک أنا قَیمُهُ؟! فَیابُؤسا لِمَن عَصانی و لَم یراقِبْنی! (الأمالی، طوسی، ص584 ح1208؛ بحار الأنوار، ج68، ص154، ح67).
روزی و بخششی عطا فرمود.(1)
بنا بر این، هر کس به غیر خدا توکّل کند، بی تردید ناامید خواهد شد و همین ناکامی در تحقّق خواسته ها موجب نارضایتی خواهد شد. در مناجات خدا با موسی(علیه السلام) چنین آمده است:
لا تَرجُ غَیرِی، اتَّخِذنِی جُنَّةً فِی الشَّدائِدِ وحِصناً لِمُلِمّاتِ الاُمورِ.(2)
به کسی غیر از من امید نداشته باش. مرا در شرایط سخت، سپر و در بلاها دژ خود قرار ده.
البته مراد از تکیه نکردن بر غیر خدا، استفاده نکردن از علل و اسباب مادی نیست؛ مراد، اعتماد نکردن به آنها و اثر را از آنها نخواستن است. روشن است که بین استفاده و اعتماد، تفاوت وجود دارد.
باور غلط: تصوّر «بی پشتوانگی»
از عواملی که موجب نارضایتی در زندگی می شود، تصوّر بی پشتوانگی یا احساس بی پشتوانگی است. کسی که پشتوانه ای مطمئن نداشته باشد و یا تصوّر کند که ندارد، دچار احساس ضعف و ناتوانی خواهد شد و با ناکامی و شکست، رو به رو خواهد گشت. دلیل آن نیز روشن است؛ از یک سو زندگی، پُر از مسائل پیچیده ای است که گذر سالم و موفّقیت آمیز از آن - در خوشایند و ناخوشایند - نیازمند قدرت و توان بالاست و از سوی دیگر، انسان، موجودی ضعیف و ناتوان است!(3) از این رو به تنهایی از عهدۀ پیچ و خم زندگی بر نمی آید و به نقطه ای نیاز دارد تا به آن اتّکا کند. لذا هیچ انسانی نیست که به تکیه گاه نیاز نداشته باشد. اگر انسان احساس کند که در زندگی، هیچ پشتوانه و تکیه گاهی ندارد، دچار احساس ناامیدی، ناکامی و نارضایتی خواهد شد. باید دید آیا واقعاً هیچ تکیه گاهی وجود ندارد؟ یا ما بر تکیه گاه مطمئنِ موجود تکیه نمی دهیم؟
در ادامه، به بررسی انتخاب درست و باور صحیح در تکیه گاه زندگی می پردازیم.
ص: 377
1- . الأمالی، طوسی، ص584، ح1208؛ الکافی، ج2، ص66، ح7.
2- . تحف العقول، ص366.
3- . (خُلِقَ الإنسانُ ضعیفاً) (سورۀ نساء، آیۀ 28).
باور و انتخاب صحیح: «خداتکیه گاهی»
با توجّه به آنچه پیش تر در بارۀ انتخاب تکیه گاه گذشت، در گام نخست باید معیارهای تکیه گاه مطمئن را شناخت تا در انتخاب، اشتباهی صورت نگیرد. از ویژگی های تکیه گاه مطمئن، «توانایی» است. نقطه ای که انسان می خواهد به آن اتّکا کند باید توانا باشد و قدرت کافی داشته باشد تا بتواند از فرد حمایت کند و نیازهای وی را برآورد. ویژگی دیگر، «دارایی» است. اگر نقطۀ اتّکا از ذخایری غنی برای تأمین نیاز برخوردار نباشد، حتّی با وجود توانایی، صلاحیت تکیه کردن را ندارد. بنا بر این، تکیه گاه باید دارا و برخوردار باشد.
ویژگیِ سوم، «دانایی» است. نقطۀ اتّکا باید آگاه باشد تا در مقام تشخیص و عمل، خردمندانه رفتار کند. اگر توانایی و دارایی وجود داشته باشد، امّا دانایی نباشد، چه بسا دارایی و توانایی به گونه ای اعمال شود که نتیجه ای جز زیان نداشته باشد. ویژگی چهارم، «پایایی» است. نقطۀ اتّکا باید به لحاظ زمانی، پایدار و همیشگی باشد. منبع ناپایدار به جهت احتمال فقدان، در همۀ زمان ها نمی تواند پاسخگو باشد. خلاصه این که برای تکیه گاه، دست کم، چهار ویژگی باید وجود داشته باشد تا بتوان به آن اطمینان نمود و هر چه این ویژگی ها بیشتر وجود داشته باشد، اطمینان بیشتری به وجود می آورد. نقطۀ ناتوان، ندار، نادان و ناپایدار، اطمینان بخش نخواهد بود.
پس از معیارها، نوبت به تشخیص مصداق می رسد. تنها مصداقی که معیارهای یادشده را در خود دارد، خداوند متعال است. در آفرینش قدرت، دانایی، دارایی و پایداری مطلق از آن خداوند متعال است. از این رو، روشن می گردد که تنها نقطۀ قابل اطمینان برای اتّکا، خداوند متعال است. به همین دلیل، یکی دیگر از صفات خداوند متعال، «وکیل» است. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید:
لِکُلِّ قَضاءٍ وقَدَرٍ تَوَکَّلتُ عَلَی اللّهِ.(1)
در هر قضا و قدری به خدا توکّل می کنم.
این بدان جهت است که بر اساس مبانی توحیدی، خداوند، بر همۀ امور وکیل است. لذا
ص: 378
1- . مستدرک الوسائل، ج5، ص379، ح6140.
تنها منبعی است که همۀ امور زندگی را «کفایت» می کند. به همین جهت باید به او توکّل نمود. به بیان قرآن کریم، یکی از ویژگی های خداوند متعال همین کفایت کنندگی است.(1) به شهادت پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) اگر همۀ مردم به این آیه عمل می کردند، آنان را کفایت می کرد.(2) امام صادق(علیه السلام) با استناد به همین آیه تصریح می کند که به هر کس توکّل داده شود، بسندگی داده شده است.(3) پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) تصریح می کند:
مَن قال فِی کُلِّ یَومٍ حینَ یُصبَحُ وحینَ یُمسی: «حَسبِیَ اللّهُ لا إلهَ إلّا هُوَ، عَلَیه تَوَکَّلتُ وهُوَ رَبُّ العَرشِ العَظیم» سَبعَ مَرّاتٍ، کَفاهُ اللّهُ تَعالی ما أهَمَّهُ مِن أمرِ الدُّنیا والآخِرَةِ.(4)
هر کس هر صبح و شام، هفت بار بگوید: «خدا مرا بس است، هیچ خدایی جز او نیست، بر او توکّل می کنم و او ارباب عرش عظیم است»، خداوند، امور مهم دنیا و آخرت او را کفایت خواهد کرد.
نمی شود کسی به خداوند توکّل کند، ولی راهی برای خروج از مشکلات بر وی نگشاید و امورش را سامان ندهد!(5) یکی از پندهای خداوند متعال به عیسی(علیه السلام) این بوده که به من توکّل کن تا امور تو را کفایت کنم.(6) هر کس که به خدا توکّل کند، خداوند،هزینۀ او را کفایت می کند و از جایی که گمان نمی بَرَد، به او روزی می رسانَد.(7) ایشان تصریح می کند
ص: 379
1- . (وَ مَن یَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إنَّ اللّهَ بالِغُ أمْرِهِ) (سورۀ طلاق، آیۀ 3).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): لَو أنّ النّاسَ کلَّهُم أخَذوا بهذهِ الآیة لَکفَتهُم: (وَمَن یَتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إنَّ اللّهَ بالِغُ أمْرِهِ) (بحار الأنوار، ج77، ص87، ح3). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن یَتَوَکَّل عَلَی اللّهِ فَحَسبُهُ اللّهُ (الکافی، ج8، ص81). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن یَتَوَکَّل عَلَی اللّهِ فَحَسبُهُ اللّهُ، وَمَن یَتَوَکَّل عَلَی اللّهِ یُؤجِرهُ اللّهُ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص402، ح5868).
3- . مَن اُعطی ثلاثا لم یمنع ثلاثا...: مَن اُعطِی التَّوَکُّلَ اُعطِی الکفایةَ. ثُمّ قالَ: أ تَلَوتَ کتابَ اللّهِ(عزوجل) (و مَن یتَوکلْ علَی اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ)؟ (الکافی، ج2، ص65، ح6).
4- . الأذکار المنتخبة، ص82؛ سنن أبی داوود، ج4، ص321، ح5081؛ تفسیر القرطبی، ج8، ص303؛ تفسیر ابن کثیر، ج4، ص181؛ کنز العمّال، ج2، ص164، ح3588؛ بحار الأنوار، ج87، ص6، ح8 و ج86، ص51.
5- . امام علی(علیه السلام): ما کانَ اللّهُ لِیَفتَحَ بابَ التَّوَکُّلِ ولَم یَجعَل لِلمُتَوَکِّلِ مَخرَجاً؛ فَإنَّهُ سُبحانَهُ یقول: (وَمَن یَتَّقِ اللّهَ یَجعَل لَهُ مَخرَجاً ویَرزُقهُ مِن حَیثُ لا یَحتَسِبُ و مَن یَتَوکَّل عَلَی اللّهِ فَهُوَ حَسبُهُ) (إرشاد القلوب، ص149).
6- . علی بن اسباط عنهم: فیما وعظ اللّه(عزوجل) به عیسی(علیه السلام): تَوَکَّل عَلَیَّ أکفِکَ، ولا تَوَکَّل عَلی غَیرِی فآخُذَ لَکَ (الکافی، ج8، ص132).
7- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن تَوَکّلَ علَى اللّهِ کفاهُ مُؤنَتَهُ و رَزَقَهُ مِن حَیثُ لا یحتَسِبُ (کنز العمّال، ح5693).
اگر شما چنان که باید، به خدا توکّل کنید، خداوند همان گونه که پرنده را روزی می دهد - با شکم خالی می رود و با شکم پُر بر می گردد - ، شما را نیز روزی می دهد.(1)
امام علی(علیه السلام) که تصمیم گرفته بود از کوفه به قصد جنگ خوارج بیرون رود، با توصیۀ منجّمی رو به رو شد که در این ساعت حرکت نکند. امام(علیه السلام) فرمود: «بدانید که محمّد(صلی الله علیه وآله) منجّمی نداشت و بعد از او ما نیز نخواهیم داشت؛ امّا خداوند، سرزمین کسرا و قیصر را به روی ما گشود. ای مردم! بر خدا توکّل کنید و به او اعتماد نمایید؛ زیرا او از همه چیز، بی نیاز می سازد». ایشان با بی اعتنایی به توصیۀ منجّم حرکت کرد و بر خوارج پیروز گشت.(2) ایشان معتقد است توکّل، مایۀ کفایت امور هر کسی است که به خداوند اعتماد کند.(3) لقمان حکیم به فرزندش می گوید که چه کسی به خداوند توکّل نمود و خدا او را به غیر خود واگذار کرد(4) و امورش را کفایت ننمود؟!(5)
نکته ای که نباید فراموش شود این که این بسندگی، هر دو موقعیتِ خوشایند و ناخوشایند را شامل می شود و نشان می دهد که توکّل، در هر دو موقعیت کارایی دارد. به همین جهت،معصومان(علیهم السلام) در همۀ امور به خداوند متعال توکّل می کرده اند. امام علی(علیه السلام) به فرزندش محمّد بن حنفیه سفارش می کند که در همۀ امور به خدا توکّل کند.(6) نتیجۀ این توکّل نیز
ص: 380
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): لَو أنَّکم تَتَوکلونَ علَى اللّهِ حَقَّ تَوَکلِهِ لَرَزقَکم کما یرزُقُ الطَّیرَ، تَغدو خِماصا و تَرُوحُ بِطانا (همان، ح5684).
2- . امام علی(علیه السلام) - لِمُنَجِّمٍ أشارَ علَیهِ بعَدَمِ السَّیرِ فی ساعَة عَزمِهِ الخُروجَ من الکوفَة إلَى الحَروریة، فسارَ و ظَفِرَ بِهِم فقالَ - : أما إنّهُ ما کانَ لمحمّدٍ(صلی الله علیه وآله) مُنَجِّمٌ، و لا لَنا مِن بَعدِهِ، حتّى فَتَحَ اللّهُ علَینا بِلادَ کسرى و قَیصَرَ. أیها النّاسُ، تَوَکلوا علَى اللّهِ وثِقُوا بهِ فإنّهُ یکفی مِمَّن سِواهُ (شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج2، ص270).
3- . امام علی(علیه السلام): التَّوَکلُ کفایة شَریفَة لِمَنِ اعتَمَدَ علَیهِ (غرر الحکم، ح1559). امام علی(علیه السلام): التَّوَکلُ کفایة (همان، ح72). امام علی(علیه السلام): تَوَکلْ علَى اللّهِ سبحانَهُ، فإنَّهُ قَد تَکفَّلَ بکفایة المُتَوَکلینَ علَیهِ (همان، ح4504). امام علی(علیه السلام) - فی الدُّعاءِ - : اللّهمّ إنّک آنَسُ الآنِسِینَ(المُؤانِسِینَ)لأولیائک، و أحضَرُهُم بِالکفایة لِلمُتَوَکلینَ علَیک... (نهج البلاغة، خطبۀ 227).
4- . یا بُنَیَّ مَن ذَا الَّذی تَوَکَّلَ عَلَی اللّهِ فَوَکَلَهُ إلَی غَیرِهِ (الاختصاص، ص237).
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): قال لقمان لابنه وهو یعظه: یا بُنَیَّ... مَن ذَا الَّذی تَوَکَّلَ عَلَی اللّهِ فَلَم یَکفِهِ؟ (بحار الأنوار، ج13، ص433، ح25).
6- . امام علی(علیه السلام) - فی وَصِیتِهِ لِوَلَدِهِ مُحَمَّدِ بنِ الحَنَفِیة - : وألجِئ نَفسَک فِی الاُمورِ کلِّها إلَى اللّهِ الواحِدِ القَهّارِ؛ فَإِنَّک تُلجِئُها إلى کهفٍ حَصینٍ وحِرزٍ حَریزٍ ومانِعٍ عَزیزٍ. وأخلِصِ المَسأَلَة لِرَبِّک؛ فَإِنَّ بِیدِهِ الخَیرَ وَالشَّرَّ وَالإِعطاءَ وَالمَنعَ وَالصِّلَة وَالحِرمانَ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص386، ح5834؛ نهج البلاغة، نامۀ 31).
سرور و شادمانی برای فرد است.(1)
گفتیم که وکالت و کفایت خداوند متعال بر همۀ امور و در همۀ کارها جریان دارد؛ امّا امور زندگی در مقام عمل، به دو بخش «خیر» و «شر/ ضُرّ» تقسیم می شوند. از این رو، اختیار خیر و شرّ عالم به دست خداوند متعال است (وکالت) و همو می تواند مطلوب انسان در هر دو موقعیت را تأمین کند(کفایت). این یک واقعیت در عالم آفرینش است. از طرف دیگر، انسان قرار دارد که خواستار کسب خیر و دفع شر است. بنا بر این، برای برطرف کردن شر و ناخوشایندی، و برای کسب خیر و خوشایندی، راهی جز توکّل بر خداوند متعال وجود ندارد. در آیۀ 106 سورۀ یس، خداوند متعال به مسئلۀ سود و زیان اشاره و تصریح می کند که نباید از منبعی که سود و زیان به دست او نیست، درخواست کمک نمود. سپس در آیۀ بعد، به دو ویژگیِ خداوند متعال اشاره می فرماید: یکی «کاشف الضر» و دیگری «مفضل».(2) در آیۀ دیگری نیز به این دو ویژگی اشاره شده است.(3)
همین استدلال را نیز خداوند متعال در احتجاج با مشرکان بیان می فرماید.(4) در این آیات، حملۀ دیگری به مشرکان شده و بر یگانگی خدای تعالی در ربوبیت و عدم صلاحیت شرکا برای ربوبیت احتجاج شده است. در آیۀ نخست، شروع به اقامۀ حجّت شده و قبل از اقامه، مقدّمه ای آورده که حجّت مذکور مبتنی بر آن است؛ مقدّمه ای که خود خصم، آن راقبول دارد، و آن این است که خالق عالم، خدای سبحان است. چون خصم در این مسئله، هیچ نزاعی ندارد، او هم معتقد است که آفریننده، تنها خداست، و خدا در آفرینش شریک ندارد، و شرکای ایشان به زعم ایشان، شریک در تدبیر خلق اند، نه در آفرینش. وقتی خلقتْ مستند به خدا بود، پس آنچه در آسمان ها و زمین هست، چه عین آنها، و چه اثرشان، مستند
ص: 381
1- . امام علی(علیه السلام): مَن وَثِقَ بِاللّهِ أراهُ السُّرورَ ومَن تَوَکَّلَ عَلیهِ کَفاهُ الاُمورَ (بحار الأنوار، ج71، ص151).
2- . (وَ لاَ تَدْعُ مِنْ دُونِ اللّهِ مَا لاَ ینْفَعُک وَ لاَ یضُرُّک فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّک إِذاً مِنَ الظَّالِمِینَ * وَإِنْ یمْسَسْک اللّهُ بِضُرٍّ فَلاَ کاشِفَ لَهُ إِلّا هُوَ وَإِنْ یرِدْک بِخَیرٍ فَلاَ رَادَّ لِفَضْلِهِ یصِیبُ بِهِ مَنْ یشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ) (سورۀ یونس، آیۀ 106 - 107).
3- . (وَإِن یمْسَسْک اللّه بِضُرٍّ فَلاَ کاشِفَ لَهُ إلّا هُوَ وَإِن یمْسَسْک بِخَیرٍ فَهُوَ عَلَى کلِّ شَىْ ءٍ قَدِیرٌ) (سورۀ انعام، آیۀ 17).
4- . (وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ لَیقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَ فَرَأَیتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِی اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ کاشِفاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرادَنی بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِکاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِی اللَّهُ عَلَیهِ یتَوَکلُ الْمُتَوَکِّلُونَ) (سورۀ زمر، آیۀ 38).
به خدای تعالی است. پس هر چیزی که خیر برساند و یا شر، هستی اش از خداست، و احدی نمی تواند جلوِ خیری را که خدا می خواهد برساند بگیرد و یا شرّی را که خدای تعالی می خواهد به کسی برساند، جلوگیری کند؛ برای این که گفتیم خیر و شر هم مخلوقی از خدا هستند، و کسی در خلقت شریک خدا نیست تا در خلقت مزاحم او شود، و یا جلو خلق کردن او را بگیرد و یا در خلقت چیزی از او پیش دستی کند. بر همین اساس می فرماید: (قُلْ حَسْبِی اللّهُ). در این جمله پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) را به توکّل بر خدای تعالی امر می کند، هم چنان که جملۀ بعدش هم که می فرماید (عَلَیهِ یتَوَکلُ الْمُتَوَکلُونَ)، مؤید آن است و این جمله در جای نتیجه حجّت قرار گرفته، گویا فرموده: به ایشان بگو: من خدا را وکیل خود گرفتم، برای این که امر تدبیر من به دست اوست، هم چنان که امر تدبیر خلقتم به دست وی است.(1)
د - تنظیم لذّت
اشاره
لذّت، از ابعاد وجودی انسان است و تأثیر مستقیمی بر مسئلۀ رضامندی دارد. این بُعد انسان اگر به درستی تنظیم نشود، می تواند موجب نارضایتی از زندگی گردد. بنا بر این، از اموری که باید در رضامندی مورد توجّه قرار گیرد، مسئلۀ لذّت و چگونگی تنظیم آن است. در ادامه، مبنای صحیح آن را توضیح می دهیم.
مبنای غلط: لذّت محوری
لذّت، لازمۀ زندگی است؛ امّا آنچه نادرست است، این که انسان، محور زندگی خود را بر لذّت و کامجویی از زندگی قرار دهد. این مبنا، موجب بدمستی در خوشایند و بی تابی درناخوشایند می گردد. اگر لذّت، فلسفۀ زندگی قرار گیرد، انسان در خوشایند، دچار فرح و فخر و در ناخوشایند، دچار یأس و جزع می شود. این بدان جهت است که خوشایندها مطابق طبع لذّتجوی انسان است و لذا از تأمین آن، انسان به وجد می آید. از سوی دیگر، ناخوشایندها مخالف این طبع اند، لذا برآشفته و نالان می گردند. به بیان دیگر، وقتی لذّت، محور قرار گیرد، انسان، وضعیت خود را بر اساس معادلۀ لذّت ارزیابی می کند. بر اساس
ص: 382
1- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج 17، ص، 403.
این معادله، لذّت، معیار داوری و احساس انسان قرار می گیرد، نه خیر بودن. در حالی که پیش تر گفتیم که مبنای رضامندی، خیر است و نه چیز دیگری.
اقدام صحیح: تعدیل لذّتجویی
از جمله اموری که واکنش منفی در هر دو موقعیت را تعدیل می کند و واکنش مثبت را به وجود می آورد، تعدیل لذّتجویی و خارج کردن لذّت از محوریت زندگی است. اگر لذّت، از محوریت خارج گردد، تأمین می شود؛ امّا در رضامندی و نارضایتی، نقش تعیین کننده و اساسی ای نخواهد داشت. وقتی لذّت، محور و مبنای زندگی نباشد، نه انسان از خوشایند زندگی سرمست می شود و نه از ناخوشایند آن بدبخت؛ چون در داوری وضعیت خود، بر اساس معادلۀ لذّت عمل نمی کند. به همین جهت، اسلام بر تعدیل لذّتْ تکیه دارد و راه کارهایی نیز برای آن بیان داشته است.
در فرهنگ اسلامی، از «یاد مرگ» به عنوان عامل تعدیل لذّت یاد شده است. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) با تأکید بر نقش یاد مرگ در تعدیل لذّتجویی، به تأثیر آن در دو موقعیت خوشایند و ناخوشایند اشاره می کند و می فرماید که هیچ کس آن را در تنگنای زندگی یاد نکرد، مگر آن که آن را بر وی گشود، و در گشایش زندگی یاد نکرد، مگر آن که وضعیت را بر وی تنگ کرد.(1)
در برخی دیگر از روایات نیز از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) نقل شده که اگر در توانگری، مرگ را یاد کنید، آن را در هم می شکند، و اگر در فقر آن را یاد کنید، شما رانسبت به زندگی تان راضی می سازد.(2) در این روایات، دو نکتۀ اساسی وجود دارد. یکی این که از یاد مرگ به عنوان «هادم اللذّات» - که توصیفی برای آن است - ، یاد شده است. بر اساس اصل هماهنگی میان وصف و اثر، معلوم می گردد که علّت مهار موقعیت خوشایند و ناخوشایند و کنترل واکنش ها، تعدیل لذّتجویی است. از همین جا و بر اساس یک حرکت معکوس می توان فهمید که یکی از دلایل واکنش منفی، لذّتجویی انسان است.
ص: 383
1- . أکثِروا ذِکرَ هادِمِ اللَّذّاتِ فَإنَّه لَم یَذکُرهُ أحَدٌ فِی ضِیقٍ مِنَ العَیشِ إلّا وَسَّعَهُ عَلَیهِ ولا ذِکرُهُ فی سَعَةٍ إلّا ضَیَّقَها (کنز العمّال، ج15، ص700، ح42097).
2- . أکثِروا ذِکرَ المَوتِ؛ فإنَّه یُمَحِّصُ الذُّنوبَ ویُزَهِّدُ فی الدُّنیا. فَإنَّ ذَکَرتُموهُ عِندَ الغِنی هَدَمَه وإن ذِکَرتُموهُ عِندَ الفَقرِ أرضاکُم بِعَیشِکُم (همان، ص542، ح42098).
نکتۀ دوم این که از موقعیت ناخوشایند با تعبیر «فقر - ضیق» و از موقعیت خوشایند با تعبیر «غنی - سعه» یاد شده است. نخستین تعبیر در هر کدام از موقعیت ها بیانگر وضعیت عینیِ(1) زندگی و تعبیر دوم، بیانگر وضعیت روانی(2) فرد است. بر این اساس، یاد مرگ از راه تعدیل لذّتجویی تنگنای روانی دوران ناخوشایند را به گشایش روحی و روانی تبدیل می کند و انسان را نسبت به آن راضی می سازد. در دوران خوشایند نیز احساس غنا را منهدم و گشایش روانی را - که موجب سرمستی و غرور می شود - ، تنگ می کند و موجب تعدیل می شود.
در روایت دیگری از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) علاوه بر آنچه گذشت، موارد دیگری نیز به دنبال آن افزوده شده است. ایشان می فرماید: «مرگ را زیاد یاد کنید، که اگر در تنگنا باشید، بر شما گشایش (روانی) می دهد. پس راضی می شوید و ثواب می برید. و اگر در توانگری باشید، آن را بر شما منفور می کند. پس بخشش می کنید و مزد می گیرید».(3) در این روایت نیز از هر دو موقعیت با تعبیر «ضیق» و «غنی» یاد شده و فرایندی برای تأثیر یاد مرگ در هر کدام بیان شده است. بر این اساس، یاد مرگ از راه تعدیل لذّتجویی، تنگنای روانی دوران ناخوشایند را به گشایش روانی تبدیل می کند و همین، به رضامندی می انجامد و در نتیجه، فرد، مستحقّ پاداش الهی می گردد. در بُعد خوشایند نیز یاد مرگ موجب تنفّر از غنا می شود و همین، موجب بخشش می شود و در نتیجه، باز فرد، مستحقّ پاداش می گردد.در بحث بخشندگی، این مطلب با ویژگی مَنوع (مانع الخیر) بودن انسان در ارتباط است که در قرآن کریم آمده و پیش تر گذشت. بر این اساس، یاد مرگ، مَنوع بودن را به جود تبدیل می کند.
تصویر
نمودار (11 - 2)
ص: 384
1- . Objective.
2- . S(عزوجل)bjective.
3- . أکثِروا مِن ذِکر هادِم اللَّذّاتِ فَإنَّکُم إن کُنتُم فی ضیقٍ وَسَّعَهُ عَلَیکُم فَرَضیتُم بِهِ فَأُجِرتُم و إن کُنتُم فی غِنی بَغَّضَهُ إلَیکُم فَجُدتُم بِهِ فَأُثِبتُ )أعلام الدین، ص335(.
در برخی از روایات، تنها به دوران ناخوشایند پرداخته شده است. امام صادق(علیه السلام) خطاب به ابو بصیر که از همّ و غم دنیا به ایشان شکایت کرده بود، می فرماید: «مرگ را یاد کن که این کار، تو را به خاطر آنچه در آن قرار داری، تسلّی می دهد». ابو بصیر می گوید: به خدا سوگند هیچ گاه مرگ را یاد نکردم مگر آن که اندوهی که از امر دنیا داشتم، تسکین یافت. (1)در روایتی که امام علی(علیه السلام) از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) نقل می کند، تصریح شده که یاد مرگ، موجب جدایی از لذّت می شود و همین سختی ها را بر انسان آسان می سازد و به دنبال آن، در کار خیر، سرعت به وجود می آورد.(2)
تصویر
نمودار (11 - 3)از آنچه گذشت، روشن شد که یاد مرگ، هم در خوشایند زندگی نقش دارد و هم در ناخوشایند آن و در هر دو موقعیت، موجب مهار پیامدهای منفی می شود. هر کدام از این دو موقعیت، ممکن است پیامدهای منفی ای داشته باشند؛ تَرْف و بَطْر (رفاه و سرمستی) از یک طرف، و بی تابی از طرف دیگر. طبق این روایات، یاد مرگ، پدیده ای است که در هر دو موقعیت متضاد، کارکرد دارد و پیامدهای آنها را تعدیل می کند. هر چند بررسی این موضوع، تحقیق مستقلی می طلبد، با این حال، در این روایات، واژه هایی به کار رفته که می توانند به روشن شدن موضوع کمک کنند. در بارۀ دوران ناخوشایند تصریح شده که یاد مرگ، موجب «گشایش تنگنا»(3) و «رضامندی»(4) می شود. وقتی تنگناها برطرف شوند، فشارهای روانی
ص: 385
1- . عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ شَکَوْتُ إِلَى أَبِی عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) الْوَسْوَاسَ فَقَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ اذْکُرْ تَقَطُّعَ أَوْصَالِکَ فِی قَبْرِکَ ورُجُوعَ أَحْبَابِکَ عَنْکَ إِذَا دَفَنُوکَ فِی حُفْرَتِکَ وخُرُوجَ بَنَاتِ الْمَاءِ مِنْ مَنْخِرَیْکَ وأَکْلَ الدُّودِ لَحْمَکَ فَإِنَّ ذَلِکَ یُسَلِّی عَنْکَ مَا أَنْتَ فِیه قَالَ أَبُو بَصِیرٍ فَوَاللَّه مَا ذَکَرْتُه إِلَّا سَلَّى عَنِّی مَا أَنَا فِیه مِنْ هَمِّ الدُّنْیَا (الکافی، ج3، ص255، ح20).
2- . أدیموا ذکر هاذم اللذات! قالوا: یا رَسولَ اللّهِ وما هاذِمُ اللَّذّات؟ قال: المَوتُ؛ فَإنَّهُ مَن اَکثَرَ ذِکرَ المَوتِ سَلا عن الشَّهواتِ ومَن سَلا عن الشَّهَواتِ، هانَت عَلَیهِ المُصیباتُ ومَن هانَت علیهِ المصیباتُ، سارَعَ فِی الخَیرات (مسند الإمام زید، ص386).
3- . إن کُنتُم فی ضَیقٍ وَسَّعَهُ عَلَیکُم لمِ یذکره أحد فی ضیق من العیش إلّا وسعه علیه.
4- . وإن ذَکَرتُموه عِندَ الفَقرِ أرضاکُم بعَیشِکُم.
کاهش می یابند و رضامندی به دست می آید. امّا در بارۀ دوران خوشایند تصریح شده که موجب «نفرت از غنا»(1) و «تنگنا»(2) و «هَدْم احساس غنا»(3) می گردد. وقتی انسان از وضعیت دارایی تنفّر پیدا کند، از سرمستی خارج می شود و آن حالت فراخ، بر او تنگ می گردد. لذا از رفتارهای منفی دورانِ خوشایند، دوری می کند. سرّ مطلب نیز در ویژگی هَدْم (ویران کردن) لذّت است. یاد مرگ با چنین ویژگی ای، هم دوران خوشایند را تعدیل می کند و هم دوران ناخوشایند را.
خلاصۀ سخن این که یاد مرگ، موجب تعدیل لذّت گرایی می شود و به همین دلیل، موجب تعدیل واکنش های منفی می گردد. از آن جا که هم مرگ جزء واقعیت های الهی زندگی است و هم مسائل روانیِ مربوط به آن، جزء قوانین روان شناختی حاکم بر انسان - که توسط خداوند متعال تنظیم شده اند - ، این مسئله نیز با توحید ارتباط پیدا می کند.
ه - تنظیم رغبت
اشاره
رغبت و تمایل، یکی دیگر از ابعاد وجودی انسان است که ارتباط تنگاتنگی با رضامندی درتکوین دارد. نظام رغبت انسان می تواند به گونه های مختلفی تنظیم شود. لذا الگوی حاکم بر نظام رغبت انسان می تواند موجب رضامندی یا نارضایتی وی گردد. باید دید چه الگویی از رغبت، موجب رضامندی و چه الگویی موجب نارضایتی می گردد. در ادامه به بررسی این موضوع می پردازیم.
الگوی غلط: رغبت به دنیا
رغبت و دل بستگی، نظام خاصی دارد. انسان به هر چه رغبت کند و دل ببندد، از ضدّ آن بی رغبت می شود و دل بر می کند. آنچه مهم است این که انسان به چه چیزی باید دل ببندد؟ اگر رشتۀ علاقۀ انسان به دنیا گره بخورَد، چنان وابستگی ای به وجود می آید که از یک سو، به دست آوردن و یافتن آن، موجب شدّت خوش حالی می گردد و از سوی دیگر، فقدان آن،
ص: 386
1- . اِن کُنتُم فِی غِنىً بَغَّضَهُ إلیکُم.
2- . وِلا ذَکَرَه فی سَعَةٍ إلّا ضَیَّقَها.
3- . فَإن ذَکَرتُمُوهُ عِندَ الغِنى هَدَمَهُ.
موجب بی تابی و حسرت شدید می شود. انسان، وقتی رشتۀ دل خود را به دنیا گره زد، با نوسان های دنیا به شدّت دچار نوسان روحی و روانی می گردد؛ بدین معنا که رویکرد دنیا او را بالا می بَرَد و به شدّت خرسند و سرمست می سازد، و رویگَرد آن نیز به شدتْ او را بر زمین می زند و ناامید و افسرده می سازد.
امام کاظم(علیه السلام) در لا به لای سفارش هایی که به هشام بن حکم دارد، می فرماید: روزی مسیح(علیه السلام) به حواریان خود فرمود: کسی در هنگام بلا بی تاب ترین است که علاقه مندترین فرد به دنیا باشد.(1) همچنین امام علی(علیه السلام) و امام صادق(علیه السلام) نیز می فرمایند: کسی که همۀ همّ و غمش دنیا باشد و دل در آن بسته باشد، هنگام جدا شدن از آن، به شدّت دچار حسرت می گردد.(2)دل بستگی به دنیا، انسان را دچار اشتهای سیری ناپذیری می گرداند که با هیچ مقدار از دنیا سیراب نمی شود و به نهایت آرزوهای خود نمی رسد. لذا پیوسته احساس فقر و نیازمندی می کند و در پی آن، دچار پریشانی و آشفتگی خاطر و اشتغال فکری و روانی خواهد شد.(3) به همین جهت، هر چند از نعمت های دنیا برخوردار باشد، امّا باز دچار حزن و اندوه خواهد بود.(4) در نتیجه، فقط رنج و درد و خستگی خود را افزایش داده است.(5)
ص: 387
1- . یا هِشامُ، إنَّ المَسیحَ(علیه السلام) قالَ لِلحَوارِیینَ:... إنَّ أجزَعَکُم عِندَ البَلاءِ لأَشَدُّکُم حُبّاً لِلدُّنیا، وإنَّ أصبَرَکُم عَلَی البَلاءِ لأَزهَدُکُم فِی الدُّنیا (تحف العقول، ص392 - 393؛ البدایة والنهایة، ج9، ص300؛ الدر المنثور، ج2، ص205).
2- . مَن کانَتِ الدُّنیا هِمَّتَهُ، اشتَدَّت حَسرَتُهُ عِندَ فِراقِها (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4 ص382 ح5833؛ معانی الأخبار، ص198 ح4؛ الأمالی، طوسی، ص435 ح974). نیز، ر.ک: الکافی، ج2، ص320، ح16؛ عدّة الداعی، ص105؛ مشکاة الأنوار، ص473 ح1582.
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن أصبَحَ وأمسی وَالدُّنیا أکبَرُ هَمِّهِ، جَعَلَ اللّهُ تَعالَی الفَقرَ بَینَ عَینَیهِ وشَتَّتَ أمرَهُ، ولَم ینَل مِنَ الدُّنیا إلّا ما قُسِمَ لَهُ (ثواب الأعمال، ص201، ح1). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن أصبَحَ وَالدُّنیا أکبَرُ هَمِّهِ فَلَیسَ مِنَ اللّهِ فی شَیءٍ، وألزَمَ قَلبَهُ أربَعَ خِصالٍ: هَمّاً لا ینقَطِعُ عَنهُ أبَداً، وشُغُلاً لا ینفَرِجُ مِنهُ أبَداً، وفَقراً لا یبلُغُ غِناهُ أَبَداً، وأمَلاً لا یبلُغُ مُنتَهاهُ أبَداً (دنیا و آخرت از نگاه قرآن و حدیث، ج1، ص442، ح712 و 714 - 717).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الرَّغبَة فِی الدُّنیا تُکثِرُ الهَمَّ وَالحُزنَ (همان، ص422، ح682). نیز، ر.ک: ح686 و 688.
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الزُّهدُ فِی الدُّنیا یریحُ البَدَنَ، وَالرَّغبَة فِی الدُّنیا تُتعِبُ البَدَنَ (همان، ص422، ح677). امام علی(علیه السلام): مَن زَهِدَ فِی الدُّنیا استَراحَ قَلبُهُ وبَدَنُهُ، ومَن رَغِبَ فیها تَعِبَ قَلبُهُ وبَدَنُهُ (همان، ص422، ح678).
دل بستن به دنیای ناپایدار، به دلیل کش و قوس های فراوانش، به شدّت، انسان را بالا و پایین می برد و آرامش زندگی را بر هم می زند. گاهی نگرانی از فردای نامعلوم، انسان را دچار «اضطراب» می کند، گاهی گرفتاری وارد شده، انسان را «اندوهگین» می سازد و گاهی گذشتۀ ناموفّق، انسان را به «حسرت و افسوس» می افکند. دل بستۀ دنیا، آرزوها و انتظارات فراوانی از دنیا دارد؛ ولی چون دنیا ناپایدار و در حال دگرگونی است، نمی تواند به آرزوها و انتظارات وی پاسخ مثبت دهد. لذا یا نگران آیندۀ تلخی است که از آن گریزان است، یا اندوهگین بلایی است که انتظار آن را نداشته است و یا افسوس گذشته ای را می خورد که طبق انتظارات و خواسته هایش نبوده است. همۀ اینها به خاطر دل بستگی به دنیاست. پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) دل بستگی به دنیا را عامل: افزایش اندوه،(1) احساس فقری که بی نیازی برای آننیست، گرفتاری ای که آسودگی برای آن نیست، و اندوهی که پایان ندارد، می داند.(2) امام علی(علیه السلام) نیز پیامد دل بستگی به دنیا را سه چیز برمی شمرد: اندوه بی حاصل، حرص، و آرزوی برآورده نشده.(3) بنا بر این، محنت و رنج، با دل بستگی به دنیا مقرون است.(4) پیام این بخش از متون دینی - که کم هم نیست - دنیاستیزی و تشویق به گریز از زندگی نیست؛ پیام آن، روشن کردن ماهیت دل بستگی به دنیا و نقش آن در تخریب زندگی و نارضایتی از آن است. کسی که از این حقایق، آگاهی داشته باشد، برای آن که راحت زندگی کند، به دنیا دل نمی بندد.
الگوی صحیح: بی رغبتی به دنیا
از عوامل مهم در پیشگیری از واکنش های منفی در هر دو موقعیت، بی رغبتی به دنیا و رغبت
ص: 388
1- . پیامبر(صلی الله علیه وآله): الرَّغبَةُ فِی الدُّنیا تُکثِرُ الهَمَّ وَالحُزنَ (الخصال، ج 1، ص 73؛ بحار الأنوار، ج 73، ص 91، ح 65). ایشان در حدیث دیگری می فرماید: الرَّغبَة فِی الدُّنیا تُطیلُ الهَمَّ وَالحُزنَ (نثر الدرّ، ج 1، ص 170). امام صادق(علیه السلام): الرَّغبَة فِی الدُّنیا تورِثُ الغَمَّ وَالحُزنَ (تحف العقول، ص 358؛ بحار الأنوار، ج 78، ص 240).
2- . أنَا زَعیمٌ بِثَلاثٍ لِمَن أکبَّ عَلَی الدُّنیا: بِفَقرٍ لا غِناءَ لَهُ وبِشُغلٍ لا فَراغَ لَهُ وبِهَمٍّ وحُزنٍ لَاانقِطاعَ لَهُ (کنز الفوائد، ج 1، ص 344؛ بحار الأنوار، ج 73، ص 81).
3- . مَن لَهِجَ قَلبُهُ بِحُبِّ الدُّنیا اِلتاطَ مِنها بِثَلاثٍ: هَمٍّ لا یغنیهِ وحِرصٍ لا یترُکهُ وأمَلٍ لا یدرِکهُ (نهج البلاغة، حکمت 228؛ غرر الحکم، ح 2456؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 462).
4- . امام علی(علیه السلام): المحنة مقرونة بحبّ الدنیا (غرر الحکم، ح 2447؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 43).
به آخرت است. با توجّه به این حقیقت - که ریشۀ هر دو نوع واکنش منفی، یکی است - معلوم می گردد که راه درمان این مشکل نیز یکی است و آن، قطع رغبت و دل بستگی به دنیاست. اگر رشتۀ دل بستگی به دنیا قطع گردد، انسان نه در خوشایند زندگی بدمستی می کند و نه در ناخوشایند آن بی تاب می گردد. این همان چیزی است که در ادبیات دین به عنوان «زهد» شناخته می شود. زهد، به معنای «بی رغبتی» است،(1) نه ترک دنیا. لذا درروایات تأکید شده که زهد، به معنای حرام کردن حلال دنیا و ترک مال(2) و پوشیدن لباس های خشن و خوردن غذاهای خشک(3) نیست. زهد به معنای دل بسته نبودن است. همین معنا در روایات هم مورد توجّه قرار گرفته و زهد و رغبت، در برابر هم به کار رفته اند.(4)
ص: 389
1- . کلمۀ «زهد» در اصل به معنای «اندک بودن» و «کم ارزش بودن» چیزی است و از آن جا که این معنا غالباً ملازم با بی رغبتی به آن چیز است، این کلمه در بی رغبتی نیز به کار می رود. ابن فارس در تبیین معنای «زهد» می گوید: الزاء والهاء والدال أصل یدلّ علی قلّة الشیء، والزّهید: الشیء القلیل، وهو مُزهدٌ: قلیل المال، وقال رسول اللّهِ(صلی الله علیه وآله): «أفضل الناس مؤمن مُزهد»، هو المقلّ. مادّة زاء و هاء و دال؛ زهد، بر اندک بودن چیزی دلالت می کند. «زَهید»، یعنی چیز اندک و «مُزهد» یعنی دارای مال اندک. پیامبر خدا فرمود: «برترینِ مردم، مؤمنِ مُزهد است»، یعنی آن که داریی اندک دارد. جوهری، «زهد» را چنین معنا کرده است: الزّهد خلاف الرّغبة... والتَّزهیدُ فی الشیء وعن الشیء: خلاف الترغیب فیه؛ زهد، خلاف رغبت است و عبارت «... التزهید فی الشیء و عن الشیء» یعنی در فلان چیز یا نسبت به آن، زهد (بی رغبتی) ورزیدن. راغب اصفهانی در المفردات آورده است: الزهید: الشیء القلیل و الزّاهد فی الشیء الراغب عنه والراضی منه بالزّهید أی القلیل؛ زهید: چیز اندک و «الزاهد فی الشیء» یعنی بی اعتنا به آن چیز و رضایت دادن به اندک از آن (دنیا و آخرت از نگاه قرآن و حدیث، ج2، ص25 به بعد).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): لَیسَ الزُّهدُ فِی الدُّنیا تَحریمَ الحَلالِ، ولا إضاعَة المالِ، ولکِنَّ الزُّهدَ فِی الدُّنیا الرِّضا بِالقَضاءِ، وَالصَّبرُ عَلَی المَصائِبِ، وَالیأسُ عَنِ النّاسِ (همان، ص62، ح849). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الزَّهادَة فِی الدُّنیا لَیسَت بِتَحریمِ الحَلالِ، ولا إضاعَة المالِ، ولکِنَّ الزَّهادَة فِی الدُّنیا إلّا تَکونَ بِما فی یدَیکَ أوثَقَ مِمّا فی یدَی اللّهِ، وأن تَکونَ فی ثَوابِ المُصیبَة إذا أنتَ اُصِبتَ بِها أرغَبَ فیها لو أنَّها اُبقِیت لَکَ (همان، ص62، ح850).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): لَیسَ الزُّهدُ فِی الدُّنیا لُبسَ الخَشِنِ وأکلَ الجَشِبِ، ولکِنَّ الزُّهدَ فِی الدُّنیا قَصرُ الأَمَلِ (همان، ح851).
4- . امام علی(علیه السلام): زُهدُکَ فی راغِبٍ فیکَ نُقصانُ حَظٍّ، ورَغبَتُکَ فی زاهِدٍ فیکَ ذُلُّ نَفسٍ (همان، ص40، ح801). امام صادق(علیه السلام) - فی ذِکرِ جُنودِ العَقلِ وَالجَهلِ - : الزُّهدُ وضِدُّهُ الرَّغبَة (الکافی، ج1، ص21، ح14).
اگر زهد یا بی رغبتی به دنیا در فرد به وجود آید، نه دچار حسرت در ناخوشایندی ها می گردد و نه دچار مستی در خوشایندی ها. این بدان جهت است که فرد زاهد، «وابسته» نبوده و از قید و بند دنیا «آزاد» است. از این رو، در کش و قوس های زندگی، دچار نوسانات روانی سخت نمی گردد و به همین جهت، راحت زندگی می کند. در قرآن کریم از این حالت روانی مثبت، با عبارت (لکیلاَ تَأْسَوْاْ عَلَی مَا فَاتَکمْ وَلاَ تَفْرَحُواْ بِمَا ءَاتَاکمْ وَ اللَّهُ لاَ یحِبُّ کلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ)(1) یاد شده و در روایات، آن را محصول زهد دانسته اند. در روایات تصریح شده کهزهد و بی رغبتی به دنیا موجب می شود که نه گرفتاری ها او را دچار حسرت و افسوس کنند، و نه نعمت ها و بهره های دنیایی، او را دچار فرح و بدمستی سازند.(2)
امام علی(علیه السلام) هنگام طبقه بندی انسان ها از این منظر، به سه گروه اشاره می کند که یکی از آنها زهّادند و در توصیف آنها به همین حقیقت اشاره می کند.(3) به اعتقاد امام علی(علیه السلام)، زاهد در برابر مال حرام، صبور است و به خاطر نعمت های خدا شکور؛(4) لذا به پیامدهای منفی دارایی، گرفتار نمی شود.
از منظری دیگر، یکی از سختی های مؤمن در دنیا، انزوا و فقدان عزّت اجتماعی در میان
ص: 390
1- . سورۀ حدید، آیۀ 23.
2- . امام علی(علیه السلام): الزُّهدُ کلُّهُ بَینَ کلِمَتَینِ مِنَ القُرآن، قالَ اللّه ُ سُبحانَه: (لِکیلاَ تَأْسَوْاْ عَلَی مَا فَاتَکمْ وَلاَ تَفْرَحُواْ بِمَا ءَاتَاکمْ)، ومَن لَم یأسَ عَلَی الماضی ولَم یفرَح بِالآتی فَقَد أخَذَ الزُّهدَ بِطَرَفَیهِ (نهج البلاغة، حکمت 439؛ مشکاة الأنوار، ص207، ح563؛ روضة الواعظین، ص475). در کتاب الأمالی صدوق، به نقل از حفص بن غیاث آمده: قُلتُ لِلصّادِقِ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ(علیه السلام): مَا الزُّهدُ فِی الدُّنیا؟ فَقالَ: قَد حَدَّ اللّه ُ ذلِک فی کتابِهِ، فَقالَ: (لِکیلاَ تَأْسَوْاْ عَلَی مَا فَاتَکمْ وَلاَ تَفْرَحُواْ بِمَا ءَاتَاکم) (الأمالی، صدوق، ص714، ح984؛ تفسیر القمّی، ج2، ص146؛ مشکاة الأنوار، ص208، ح565).
3- . إنَّمَا النّاسُ ثَلاثَةٌ: زاهِدٌ وراغِبٌ وصابِرٌ. فَأَمَّا الزّاهِدُ فَلا یَفرَحُ بِشَیءٍ مِنَ الدُّنیا أتاهُ ولا یَحزَنُ عَلی شَیءٍ مِنها فاتَهُ، وأمَّا الصّابِرُ فَیتَمَنّاها بِقَلبِهِ، فَإِن أدرَک مِنها شَیئا صَرَفَ عَنها نَفسَهُ لِما یَعلَمُ مِن سوءِ عاقِبَتِها، وأمَّا الرّاغِبُ فَلا یُبالی مِن حِلٍّ أصابَها أم مِن حَرام (التوحید، ص307؛ الأمالی، صدوق، ص424، ح560؛ الإختصاص، ص237). در کلامی دیگر می فرماید: النّاسُ ثَلاثَةُ أصنافٍ: زاهِدٌ مُعتَزِمٌ، وصابِرٌ عَلی مُجاهَدَةِ هَواهُ، وراغِبٌ مُنقادٌ لِشَهَواتِهِ. فَالزّاهِدُ لا یعَظِّمُ ما آتاهُ اللّه ُ فَرَحا بِهِ، ولا یکثرُ عَلی ما فاتَهُ أسَفاً (دستور معالم الحکم، ص120).
4- . الزّاهِدُ فِی الدُّنیا مَن لَم یغلِبِ الحَرامُ صَبرَهُ، ولَم یشغَلِ الحَلالُ شُکرَهُ (دنیا و آخرت از نگاه قرآن و حدیث، ج2، ص46، ح815).
دنیاداران است. وجود زهد سبب می شود که مؤمن از خواری خود در دنیا بی تابی نمی کند و به دنیاپرستان و عزّت دنیا، اهمّیتی نمی دهد.(1)
همچنین در طرف مقابل، تصریح شده کسی که به آخرت و معنویت رغبت داشته باشد، باکی ندارد که چگونه روزگار را می گذراند: در خوشی یا ناخوشی.(2)زهد، نه تنها موجب کنترل واکنش های منفی می گردد، بلکه پس از آن، واکنش مثبت نیز ایجاد می کند. به همین جهت، زاهد اگر در هر نوع گرفتاری ای باشد، سپاس گزار است و اگر در رفاه باشد شگرگزار.(3)
بنا بر این، زهد، حالتی را برای فرد به وجود می آورد که او را از نوسانات و تغییرات زندگی دنیا آزاد می کند و در سطحی فراتر قرار می دهد. لذا این تغییرات مادی، موجب نوسانات شدید روحی و روانی در وی نمی گردد و به همین جهت، سلامت روان انسان به مخاطره نمی افتد. نتیجۀ این وضعیت، دست یافتن به آسایش(4) و کاستن از فشارهای روانی است.(5)
نمونۀ عینی آن در کتاب نوادر الاُصول آمده است. انس می گوید: نزد پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) نشسته بودیم که ناگاه فرمود: «هم اینک، مردی از اهل بهشت بر شما در می آید». در این هنگام، مردی از انصار وارد شد. فردای آن روز، باز پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) فرمود: «هم اینک، مردی از اهل بهشت بر شما در می آید» و باز، همان مرد با همان وضع، وارد شد. فردای آن روز نیز پیامبر(صلی الله علیه وآله) همان سخن را فرمود و باز، همان مرد، وارد شد. چون برخاست و رفت، عبد اللّٰه بن عمرو بن عاص، در پی او روان شد و [به وی [گفت: من با پدرم مشاجره کرده ام و سوگند
ص: 391
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): یا أبا ذَرٍّ، إنَّ المُؤمِنَ لَم یجزَع مِن ذُلِّ الدُّنیا، ولَم یبَل مِن أهلِها وعِزِّها (همان، ص50، ح288).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): أفضَلُ النّاسِ مَن عَشَقَ العِبادَةَ فَعانَقَها وأَحَبَّها بِقَلبِهِ وباشَرَها بِجَسَدِهِ وتَفَرَّغَ لَها، فَهُوَ لا یُبالی عَلی مَا أصبَحَ مِن الدُّنیا عَلی عُسرٍ ام عَلَی یُسرٍ (الکافی، ج2، ص83، ح3).
3- . امام علی(علیه السلام): إن أمسی عَلی عُسرٍ حَمِدَ اللّهَ، وإن أصبَحَ عَلی یسرٍ شَکرَ اللّه، فَهُوَ الزّاهِدُ (الجعفریات، ص232). ایشان در کلام دیگری می فرماید: الزاهدون فی الدنیا... إن أصابَهُم یُسرٌ شَکَروا، وإن أصابَهُم عُسرٌ صَبَروا (مستدرک الوسائل، ج12 ص44).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الزُّهدُ فِی الدُّنیا یریحُ القَلبَ وَالبَدَنَ (دنیا و آخرت از نگاه قرآن و حدیث، ج2، ص108، ح954 و 955 - 959).
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن زَهِدَ فِی الدُّنیا هانَت عَلَیهِ المُصیباتُ (همان، ص114، ح976 - 978).
خورده ام که تا سه روز، نزد او نروم. بنا بر این، اگر صلاح می دانی، مرا نزد خود جای ده تا به سوگندم عمل کنم. مرد گفت: باشد. با او رفتم. دیدم خیمه ای و نخلی و گوسفندی دارد. شب که شد، از خیمه اش خارج شد و بز خود را دوشید و خرمایی چید و آنها را نزد من نهاد و من خوردم و او خودش بی شام خفت و من شب را به نماز و عبادت گذراندم. صبح که شد، او صبحانه خورد و من،روزه داشتم. سه شب به همین منوال گذشت و هرگاه در رخت خوابش از این پهلو به آن پهلو می شد، ذکر خدای متعال می گفت و تکبیر می گفت و صبح برای نماز، بیدار می شد و وضوی کامل می گرفت و من، جز سخن خیر از او نمی شنیدم. چون چند شب گذشت و کار او در نظر من تقریباً ناچیز آمد، گفتم: ای بندۀ خدا! میان من و پدرم، نه مشاجره ای بوده و نه قهری؛ بلکه از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) سه بار در سه مجلس شنیدم که فرمود: «هم اینک، مردی از اهل بهشت بر شما در می آید» و هر سه بار، تو وارد شدی. از این رو، خواستم [مرا به خانه ات ببری] تا عمل تو را ببینم. پس به من بگو که تو چه عملی انجام می دهی [که اهل بهشت شده ای]؟
مرد گفت: به نزد همان کسی که به تو خبر داده برو تا از عمل من به تو خبر دهد. من نزد پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) رفتم. ایشان فرمود: «نزد خود او برو و بگو باید حقیقت را به تو بگوید». من نزد آن مرد رفتم و گفتم: پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) به تو امر می کند که مرا خبر دهی. مرد گفت: حال که چنین است، می گویم. اگر دنیا از من باشد و از من گرفته شود، ناراحت نمی شوم و اگر دنیا به من داده شود، از آن شادمان نمی شوم. شب را در حالی می خوابم که از هیچ کس، کینه ای به دل ندارم، و بر نعمتی که خداوند به او داده است، حسادت نمی کنم. عبد اللّٰه گفت: امّا، به خدا سوگند که من شب ها را به عبادت می گذرانم، و روزها را روزه می گیرم؛ لیکن اگر گوسفندی به من ببخشند، خوش حال می شوم و اگر از دستم برود، ناراحت می گردم. به خدا سوگند که خداوند، تو را بر ما برتری آشکاری داده است.(1)
برای رضایت بخش کردن زندگی، لازم نیست دنیا را تغییر دهیم و یا دنیای دیگری را آرزو کنیم و بیافرینیم. می توان در همین دنیای ناپایدار، راحت زندگی کرد؛ به شرط آن که راه آن را
ص: 392
1- . همان: ج2، ص91، ح922.
بدانیم و یکی از راه های آن، دل نبستن به دنیاست. در ادبیات دین برای دل بسته نبودن به دنیا از واژۀ «زهد» استفاده می شود. هرجا سخن از زهد است، به معنای دل بسته نبودن به دنیاست. دل بسته نبودن، یکی از کلیدهای رضایت از زندگی است. امام علی(علیه السلام)در جملاتی پُرمعنا، میوۀ زهد را آسایش زندگی می داند.(1) زهد، مایۀ آسایش تن و روان انسان است.(2) بنا بر این، کسی که می خواهد راحت زندگی کند، باید دل از دنیا برکند.(3) از این گذشته، چشیدن شیرینی ایمان نیز متوقّف بر دل بسته نبودن به دنیاست. یکی از لذّت های زندگی، چشیدن شیرینی ایمان است. کسانی که از این نعمت محروم اند، لذّت کاملی از زندگی نمی برند. راه چشیدن شیرینی ایمان و لذّت بردن از آن، دل بسته نبودن به دنیاست. امام صادق(علیه السلام) در این باره می فرماید:
حَرامٌ عَلی قُلوبِکم أن تَعرِفَ حَلاوَةَ الإِیمانِ حَتّی تَزهَدَ فِی الدُّنیا.(4)
بر قلب های شما حرام است که شیرینی ایمان را درک کند، تا این که از دنیا دل برکند.
و - اصلاح منبع یاری
اشاره
زندگی، نیازمند امکاناتی است که باید تأمین شوند و همراه با مشکلاتی است که باید تحمّل گردند و چاره ای برای آنها در نظر گرفته شود. این در حالی است که انسان، توان لازم برای چنین حجمی از مسائل را ندارد. از این رو، نیازمند یاری است و به همین جهت، کسب یاری، نقش مهمّی در رضامندی خواهد داشت. مسئلۀ مهم این است که از چه منبعی باید کمک طلبید و اساساً آیا یاوری وجود دارد یا نه؟ در ادامه،
ص: 393
1- . ثَمَرَة الزُّهدِ الرّاحَة؛ میوۀ زهد، آسودگی است (غرر الحکم، ح 6079؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 207). الرّاحَة فِی الزُّهدِ؛ آسودگی در زهد است (غرر الحکم، ح 6076). الزُّهدُ فِی الدُّنیا الرّاحَة العُظمی؛ دل بسته نبودن به دنیا، آسایش بزرگ است (همان، ح 6077). الزُّهدُ أفضَلُ الرّاحَتَینِ؛ زهد، برترینِ دو راحتی است (همان، ح 6078).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الزُّهدُ فِی الدُّنیا یریحُ القَلبَ وَالبَدَنَ؛ دل بسته نبودن به دنیا، جان و بدن را آسوده می کند (الخصال، ج 1، ص 73؛ نثر الدرّ، ج 1، ص 170؛ روضة الواعظین، ج 2، ص 441؛ تحف العقول، ص 358).
3- . مَن أحَبَّ الرّاحَة فَلیؤثِرِ الزُّهدَ فِی الدُّنیا؛ کسی که راحتی را دوست دارد، باید دل بسته نبودن به دنیا را برگزیند (غرر الحکم، ح 6080؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 434).
4- . الکافی، ج 2، ص 128 و 130؛ تنبیه الخواطر، ج 2، ص 191.
به بررسی این موضوع می پردازیم.
اقدام غلط: اشتباه در منبع یاری
گاه ممکن است که فرد برای تأمین نیازهای خود، به منبع های غیر خدایی روی آورَد و رفع حاجت خود را از آنها بخواهد. از آن جا که این منبع ها، توان تأمین خواسته های فرد را ندارند، موجب ناکامی و ناامیدی فرد می شوند و سرانجام، نارضایتی را برای فرد به وجود می آورند.
باور غلط: توهّم بی یاوری
گاه انسان در برابر انبوهی از نیازمندی ها، احساس ناتوانی می کند و تصوّر وی این گونه است که برای درخواست هایش، پاسخ دهنده ای وجود ندارد. این احساس، از اموری است که انسان را در تنگنای شدید قرار می دهد. لذا می تواند بر سطح رضامندی تأثیر منفی بگذارد و موجبات نارضایتی را فراهم سازد.
باور صحیح: منطق «خدایاری»
بر اساس این واقعیت توحیدی - که اختیار همۀ عالم، دست خداوند است و خیر و شر انسان، در اختیار اوست - ، انسان باید برای رفع مشکلات و برآورده شدن نیازهای خود، از خداوند متعال طلب کمک کند. چیزی که در این موقعیتْ کارایی دارد، دعا و استمداد از خداوند متعال است. تنها منبع یاری دهنده، خداوند متعال است. لذا در همۀ امور باید دعا کرد و از خداوند متعال یاری جُست. دعا یکی از راه های برطرف کردن اندوه است. امام علی(علیه السلام) خطاب به فرزندش امام حسن(علیه السلام) چنین می نویسد:
وَاعلَم أنَّ الَّذی بِیَدِهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَالأرضِ قَد أَذِنَ لَکَ فی الدُّعاء... وَفَتَحَ لَکَ بَابَ المَتابِ وبابَ الاِستِعتابِ، فإذا نادَیتَهُ سَمِعَ نَداکَ، وإذا ناجَیتَهُ عِلمَ نَجواکَ، فَأفضَیتَ إلَیهِ بِحاجَتِکَ، وأبثَثتَهُ ذاتَ نَفسِکَ، وشَکَوتَ إلَیهِ هُمومَکَ، واستَکشَفتَهُ کُروبَکَ.(1)
و بدان به تحقیق، کسی که گنجینه های آسمان ها و زمین به دست اوست، به تو اجازۀ دعا
ص: 394
1- . نهج البلاغة، نامۀ 31؛ کشف المحجّة، ص227 - 228؛ بحار الأنوار، ج93، ص301، ح38.
داده... و باب بازگشت ]به سوی خداوند[ و طلب رضایت ]او[ را باز کرده. پس هر گاه او راصدا بزنی، صدای تو را می شنود و هر گاه با او نجوا کنی، نجوایت را می داند. پس نیازت را به او ابراز می کنی و راز درونت را برایش می گشایی و با او دردِ دل می کنی و از او می خواهی که غم و اندوهت را برطرف سازد.
از سوی دیگر، خداوند متعال، بی تردید پاسخ هر دعاکننده ای را می دهد: (قَالَ رَبُّکمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکمْ).(1) اساساً می توان از صفات خداوند متعال، «مستعان» و «مجیب» را برشمرد. با توجّه به آنچه گذشت، معلوم می شودکه خداوند متعال، بهترین منبع برای یاری خواهی است و بهترین منبعی است که مورد یاری خواهی واقع شده است. بر این اساس، انسان باید برای از بین رفتن گرفتاری ها، به قدرتی رو کند که توان چنین کاری را داشته باشد و این قدرت، جز خداوند متعال نیست.
در بارۀ نقش دعا در برطرف کردن گرفتاری ها، روایات فراوانی وجود دارند که امکان طرح همۀ آنها در این جا نیست و ما بخشی از آنها را در بحث ناخوشایندها خواهیم آورد؛ امّا فی الجمله، این که بر اساس آیات و روایات، دعا سلاح انبیا، اولیا(2) و اهل ایمان(3) است و جزئی از تقدیر خدا به شمار می رود.(4) لذا قضای الهی را بر می گرداند(5) و بلا را دفع می کند(6) و هر دردی را درمان می سازد.(7) همچنین انسان ها از ترک دعا پرهیز داده شده اند(8) و از خستگی از دعا(9) و ناتوانی در دعا کردن،(10) مورد سرزنش قرار گرفته اند.
گذشته از دعا، خواندن نماز و یاری خواستن از خداوند متعال، عامل مهمّی در کاهش
ص: 395
1- . سورۀ غافر، آیۀ 60.
2- . ر.ک: نهج الدعاء، ج1، ص62، ح62 - 69 (سلاح الأنبیاء والأولیاء).
3- . ر.ک: همان، ص74، ح58 - 61 (سلاح المؤمن).
4- . ر.ک: همان، ص64، ح70 و 71 (من القدر).
5- . ر.ک: همان، ص74، ح87 - 101 (ردّ القضاء).
6- . ر.ک: همان، ص82، ح102 - 127 (دفع البلاء).
7- . ر.ک: همان، ص92، ح128 و 129 (الشفاء من کل داء).
8- . ر.ک: همان، ص94، ح130 - 139 (التَّحذیرُ مِن تَرک الدُّعاءِ).
9- . ر.ک: همان، ص98، ح140 و 141 (ذَمُّ المَلالِ مِنَ الدُّعاءِ).
10- . ر.ک: همان، ص100، ح142 - 144 (ذَمُّ العَجزِ عَنِ الدُّعاءِ).
دادن فشارهای روانی است. نماز، برقراری پیوند با خداست؛ خداوندی که هم مهربان است هم مقتدر و هم شکست ناپذیر. ارتباط با چنین منبع رحمت و قدرتی، پشتوانۀ بسیار مهمّی به شمار می رود که انسان را همانند فولاد، مقاوم می سازد. در رأس همه، نمازهای واجب است. پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) تضمین کرده که اگر کسی به نماز اهتمام داشته باشد، گرفتاری و اندوه از وی جدا می شود.(1) گام بعدی، نمازهای مستحبّی است. نمازهای واجب، نیاز شرایط عادی زندگی هستند. برای شرایط دشوار، باید ارتباط با خدا را افزایش داد و نماز بیشتری خواند. این جاست که نمازهای مستحبّی، معنا می یابند. نمازهای مستحبّی، نیاز انسان به توان بیشتر در شرایط دشوار را تأمین می کنند.
سیرۀ معصومان
از این روست که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) هر گاه محزون می گشت، به نماز پناه می بُرد و از آن کمک می گرفت.(2) همین معنا در بارۀ امیر مؤمنان(علیه السلام) نیز روایت شده است.(3) در بارۀ امام زین العابدین(علیه السلام) نیز نقل شده است که هر گاه چیزی ایشان را ناراحت می کرد، بدترین و خشن ترین لباس های خود را می پوشید و در پایان شب، دو رکعت نماز می خواند و در سجدۀ آخر آن، صد بار ذکرهای سبحان اللّٰه، الحمد للّٰه، لا إله إلا اللّٰه و اللّٰه اکبر را تکرار می کرد. سپس به گناهان خود اعتراف می کرد و بعد به دعا کردن مشغول می شد.(4)
ص: 396
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): ما مِن عَبدٍ اهتمّ بِمَواقیتِ الصّلاةِ ومَواضعِ الشّمسِ، إلّا ضَمِنتُ لَه الرَّوحَ عِندَ المَوتِ، وانقِطاعَ الهُمومِ والأحزانِ والنَّجاةَ مِن النّار (الأمالی، مفید، ص136، ح5؛ بحار الأنوار، ج83، ص9، ح5).
2- . مسند ابن حنبل، ج9، ص85، ح23359؛ اُسد الغابة، ج3، ص502؛ فتح الباری، ج1، ص211؛ تفسیر الثعلبی، ج5، ص357. نیز، ر.ک: کنز العمّال، ج7، ص69، ح18001؛ مجمع البیان، ج1، ص217.
3- . ابو بصیر نقل می کند که امام صادق(علیه السلام) در این باره فرمود: کانَ عَلِی(علیه السلام) إذا هالَهُ شَی ءٌ فَزِ عَ إلَی الصَّلاةِ. امام صادق(علیه السلام) در ادامه، این آیه را تلاوت فرمود: (وَاسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَ الصَّلَوةِ؛ و از صبر و نمازْ کمک بگیرید) (الکافی، ج3، ص 480).
4- . کان علی بن الحسین(علیه السلام) إذا حَزَنَهُ أمرٌ لَبِسَ ثَوبِین من أغلَظِ ثِیابِهِ وأَخشَنِها، ثُمَّ رَکَعَ فی آخِرِ اللَّیلِ رَکعَتینِ، حتّى إذا کانَ فی آخِرِ سَجدَةٍ مِن سُجُودهِ، سَبَّحَ اللّهَ مِئَةَ تَسبیحَةٍ، وحَمِدَ اللَّه مئةَ مَرَّةَ، وَهَلَّلَ اللَّه مِئَةَ مَرَّ ةٍ، وَکَبَّرَ اللّهَ مِئَةَ مَرَّةٍ، ثُمّ یَعتَرِفُ بِذنوبِهِ کُلِّها ما عَرَفَ مِنها، أقَرَّ له تَبارک وتَعالى به فی سُجُودِهِ، وما لَم یَذکُر مِنها اعتَرَفَ به جُملَةً، ثُمّ یَدعو اللّه(عزوجل) ویُفضِی بِرُکبَتَیهِ إلى الأرضِ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج1، ص558، ح1545). نیز، ر.ک: مکارم الأخلاق، ج2، ص132، ح2342.
این، سیره و روش معصومان(علیهم السلام) بوده است. راز اقتدار و ایستادگی آن بزرگواران را باید در این امور جستجو کرد. به همین جهت، امام صادق(علیه السلام) به دیگران نیز توصیه می کند که از این روش استفاده نمایند. ایشان، مردم گرفتار را مورد خطاب قرار می دهد و می فرماید:
ما یَمنَعُ أحَدَکُم إذا دَخَلَ عَلیهِ غَمٌّ مِن غُمومِ الدُّنیا، أن یَتَوَضَّأَ ثُمَّ یَدخُلَ مَسجِدَ فَیَرکَعَ رَکعَتَینِ یدعُوَ اللّهَ فیهِما؟ أما سَمِعتَ اللّهَ تعالی یقولُ: (وَ اسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَ الصَّلَوةِ)؟(1)
چه چیز مانع می شود که هر گاه بر یکی از شما غمی از غم های دنیا وارد شد، وضو بگیرد و سپس وارد مسجد شود و دو رکعت نماز بخواند و در آن نماز خدا را بخواند؟ آیا این سخن خدا را نشنیده ای که می گوید: (و از صبر و نماز، یاری بطلبید)؟
امام کاظم(علیه السلام) در دعای پنج شنبۀ خود این گونه می فرماید:
أصبَحتُ أعوذُ بِوَجهِ اللّهِ الکریمِ، وَاسمِ اللّهِ العَظیمِ، وکلِمَتِهِ التّامَّةِ، مِن شَرِّ السّامَّةِ وَالهامَّةِ وَالعَینِ اللّامَّةِ، ومِن شَرِّ ما خَلَقَ وذَرَأَ وبَرَأَ، ومِن شَرِّ کلِّ دابَّةٍ رَبّی آخِذٌ بِناصِیتِها، إنَّ رَبّی عَلی صِراطٍ مُستَقیمٍ. اللّٰهمَّ إنّی أعوذُ بِک مِن جَمیعِ خَلقِک فَأَعِذنی، وأتَوَکلُ عَلَیک فی جَمیعِ اُموری فَاحفَظنی مِن بَینِ یدَی، ومِن خَلفی، ومِن فَوقی ومِن تَحتی، ولا تَکلنی فی حَوائِجی إلی عَبدٍ مِن عِبادِک فَیخذُلَنی، أنتَ مَولای وسَیدی، فَلا تُخَیبنی مِن رَحمَتِک. اللّٰهمَّ إنّی أعوذُ بِک مِن زَوالِ نِعمَتِک، وتَحویلِ عافِیتِک، استَعَنتُ بِحَولِ اللّهِ وقُوَّتِهِ مِن حَولِ خَلقِهِ وقُوَّتِهِم، وأعوذُ بِرَبِّ الفَلَقِ مِن شَرِّ ما خَلَقَ، حَسبِی اللّهُ ونِعمَ الوَکیلُ.(2)
صبح خود را آغاز می کنم در حالی که به روی گرامی خدا و نام بزرگ خدا و کلمۀ تام او پناه می برم از گزند جانوران سمّی کشنده و غیر کشنده، و از چشم بد و از گزند آنچه آفریده وپدید آورده و ایجاد کرده است، و از گزند هر جنبده ای که پیشانی آن در دست پروردگار من است که به راستی پروردگار من بر راه راست است. بار خدایا! از همۀ آفریدگانت به تو پناه می آورم، پس پناهم ده و در همۀ کارهایم بر تو توکّل می کنم، پس مرا از پیش رو و پشت سر و از بالای سر و از زیر پایم محافظت فرما و در حاجت هایم مرا به بنده ای از بندگانت حواله
ص: 397
1- . مجمع البیان، ج1، ص217؛ تفسیر العیاشی، ج1، ص43، ح39؛ بحار الأنوار، ج91، ص341.
2- . مصباح المتهجّد، ص511، ح589؛ المصباح، کفعمی، ص175؛ البلد الأمین، ص139؛ بحار الأنوار، ج90، ص212، ح38.
مده که دستم را نمی گیرد. تویی سرور و آقای من! پس مرا از رحمتت نومید مساز. بار خدایا! از زوال نعمتت و گرفتن عافیتت از من، به تو پناه می برم. به جای نیرو و توان خلق خدا، از نیرو و توان او کمک می گیرم و از گزند آنچه آفریده است، به پروردگار سپیده دم پناه می برم. خدا مرا بس است و نیکو کارگزاری است.
دستور العمل
امّا ما در موقعیت های اضطراری زندگی چگونه عمل می کنیم؟ عبادت و ارتباط با خداوند متعال افزایش می یابد یا کاهش؟! بیشتر نماز می خوانیم و یا آن اندک واجب را هم ترک می نماییم و در انجام دادن آن، سستی می کنیم؟ برخی افراد به محض این که با مشکلی رو به رو می شوند، ارتباطشان با خدا ضعیف تر می گردد و آن حدّاقل ارتباط لازم برای تداوم حیات روحی را نیز از دست می دهند! این در حالی است که در چنین شرایطی، ما به ارتباط بیشتر برای تقویت و تسکین بیشتر نیازمندیم و به همین دلیل است که نه تنها مشکل خود را برطرف نکرده ایم، بلکه با کاهش ارتباط، بر اندازۀ آن افزوده ایم و توان عادی خود را نیز تضعیف کرده ایم. کسی که بیمار می شود، باید خود را تقویت کند تا توان مبارزه با بیماری را بیابد. حال اگر کمتر از شرایط عادی، خود را تقویت کند، طبیعی است که نه تنها توان مبارزه با بیماری را نمی یابد، بلکه توان معمول خود را نیز از دست می دهد و ضعیف و ناتوان می شود.
به جهت نقش و اهمّیت ویژه ای که نماز در تقویت توان روحی انسان در برابر مشکلات دارد، امام صادق(علیه السلام) در دستور العملی چنین می فرماید:
اِتَّخِذ مَسجِداً فی بَیتِک فَإِذا خِفتَ شَیئاً فَالبَس ثَوبَینِ غَلیظَینِ مِن أغلَظِ ثِیابِک وصَلِّ فیهِما، ثُمَ اجثُ عَلی رُکبَتَیک فَاصرُخ إلَی اللَّهِ وسَلهُ الجَنَّةَ وتَعَوَّذ بِاللَّهِ مِن شَرِّ الَّذیتَخافُهُ وإیاک أن یسمَعَ اللَّهُ مِنک کلِمَةَ بَغی وإن أعجَبَتک نَفسُک وعَشیرَتُک.(1)
در خانه ات محلّی برای نماز قرار ده. پس هر گاه از چیزی هراسیدی، دو قطعه لباس از خشن ترین لباس هایت را بپوش و با آنها نماز بخوان. سپس بنشین و به سوی خدا ناله کن و بهشت را از او بخواه و از شرّ آن چیزی که از آن می ترسی، به خدا پناه ببر و بپرهیز از این که
ص: 398
1- . الکافی، ج3، ص 480.
خداوند، کلمۀ جفایی از تو بشنود (نفرین نکن)، هر چند، آن کلمه برای تو و خانواده ات خوشایند باشد.
در دستور دیگری، امام رضا(علیه السلام) می فرماید:
إذا حَزَنَکَ أمرٌ شدیدٌ، فَصَلِّ رَکعَتینِ، تَقرَأُ فی إحداهُما الفاتِحَةَ وآیَة الکُرسِیِّ، وفی الثّانِیَةِ الحَمدَ و(إنّا أنزلناه فی لیلة القدر)، ثُمَّ خُذِ المُصحَفَ وارفَعهُ فَوقَ رأسِکَ وقل: «اللّهمّ بحقّ مَن أرسَلتُه إلی خَلقِکَ، وبِحَقِّ کُلِّ آیَةٍ فیه، وبِحَقِّ کُلِّ مَن مَدَحتَهُ فیه عَلیک، وبِحَقِّکَ عَلَیهِ ولا نَعرِفُ أحَداً أعرَفَ بِحَقِّکَ مِنکَ، یا سَیّدی یا اللّهُ - عَشرَ مَرّاتٍ - بحقِّ مُحَمَّدٍ - عَشرا - بِحقِّ عَلِیِّ - عَشراً - بِحقّ فاطِمَةَ - عَشراً - بِحقِّ إمامٍ بَعدَهُ»، کُلِّ إمامٍ تَعُدُّهُ - عَشراً - حتّی تنتَهِیَ إلَی إمامِ حَقٍّ الّذی هُوَ إمامُ زَمانِکَ، فَإنَّکَ لا تَقومُ مِن مَقامِکَ حَتّی یَقضِیَ اللّهُ حاجَتَکَ.(1)
هر گاه مشکل سختی، تو را ناراحت ساخت، دو رکعت نماز بگزار که در رکعت نخست، سورۀ فاتحه و آیةالکرسی و در رکعت دوم، سورۀ فاتحه و قدر را بخوان. سپس قرآن را بردار و بالای سر خود ببر و بگو: «خدایا! به حقّ کسی که به سوی آفریدگانت فرستادی، و به حقّ تمام آیه هایی که در آن است، و به حقّی که هر کس که او را در آن ستایش کردی بر تو دارد و به حقّی که تو بر آنان داری و ما کسی را نمی شناسیم که از خودت نسبت به حقّت آشناتر باشد، ای آقای من! ای خدا! - ده مرتبه - به حقّ محمّد! - ده مرتبه - به حقّ علی! - ده مرتبه - به حقّ فاطمه! - ده مرتبه - به حقّ...» هر امام را ده مرتبه می شماری تا به امام زمان خودت برسد؛ پس به درستی که پیش از آن که از جای خود برخیزی، خدا حاجت تو را برآورده سازد.
در این میان، نماز شب، جایگاه ویژۀ خود را دارد. امام صادق(علیه السلام) از نمازشب به عنوان یکی از عواملی که نگرانی و اندوه را از بین می بَرَد، یاد کرده است.(2) پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در بارۀ نیمه شب - که زمان ویژۀ نیایش است - می فرماید:
تُفتَحُ أبوابُ السَّماءِ نِصفَ اللَّیلِ فَیُنادی مُنادٍ:... هَل مِن مَکروبٍ فَیُفَرِّ جَ عَنهُ؟ فلا
ص: 399
1- . مکارم الأخلاق، ج2، ص112، ح2312؛ بحار الأنوار، ج91، ص353، ح14.
2- . امام الصادق(علیه السلام): صَلاةُ اللّیل تُحَسّنُ الوَجهَ، وتُحَسِّنُ الخُلُقِ، وتُطَیِّبُ الرّیحَ، وتُدِرُّ الرِزقَ، وتَقضِی الدَّینَ، وتَذهَبُ بِالهَمِّ، وتَجلو البَصَرَ (ثواب الأعمال، ص65، ح8؛ الدعوات، ص77، ح184؛ بحار الأنوار، ج62، ص268، ح50).
یَبقی مُسلمٌ یَدعو بِدعوَةٍ إلّا استَجابَ اللُّه(عزوجل) لُهُ... .(1)
نیمه شب، درهای آسمان باز می شود و کسی ندا می دهد:... آیا گرفتاری هست که گره از او گشوده شود؟ هیچ مسلمانی نیست که دعایی کند، مگر این که خداوند(عزوجل) اجابتش می کند.
ز - اصلاح اِسناد
اشاره
اِسناد (نسبت دادن)، یعنی تعیین این که منشأ امور، چه کسی است و چه کسی هدایت و برنامه ریزی کارها را در دست دارد. برای انسان، خیلی مهم است که بداند آنچه می بیند، از چه منبعی صادر شده و به چه کسی منسوب است. این که چه کسی مورد اسناد است، نقش زیادی در کاهش یا افزایش فشارهای روانی دارد. برای انسان، خیلی مهم نیست که چه اتفاقی افتاده است. مهم تر از آن، این است که بداند چه کسی این کار را انجام داده است. اگر منشأ فعل، کسی باشد که انسان به او اعتماد و اطمینان دارد، در برابر اقدامات او واکنش مثبت نشان خواهد داد. این، نشانگر نقش اِسناد در حوادث است.
باور غلط: توهّم «تصادف»
بر اساس آنچه گذشت، از علل مشترک و مهم واکنش منفی در هر دو موقعیت خوشایند و ناخوشایند، غیر منتظره دانستن و تصادفی پنداشتن خوشایند و ناخوشایند زندگی است. به همین جهت، دچار واکنش هایی می شویم که پیش تر از آن سخن گفتیم. امام علی(علیهالسلام) نامه ای به ابن عبّاس می نویسد و در آن، جمله ای بیان می کند که ابن عبّاس می گوید: «بعد از سخن پیامبر(صلی الله علیه وآله) از هیچ سخنی به این اندازه، بهره مند نشدم!». جملۀ پیامبر(صلی الله علیه وآله) در توصیف همین حالت یاد شدۀ انسان است. ایشان می فرماید:
فَإنَّ المَرءَ قَد یسُرُّهُ دَرک ما لَم یکن لِیفوتَهُ ویسوءُهُ فَوتُ ما لَم یکن لِیدرِکهُ.(2)
آدمی گاه، از رسیدن به چیزی شادمان می شود که حتماً به او می رسیده است، و از نرسیدن به
ص: 400
1- . المعجم الأوسط، ج3، ص154، ح2769؛ المعجم الکبیر، ج9، ص59، ح8391؛ کنز العمّال، ج2، ص105، ح3357.
2- . نهج البلاغة، نامۀ 2295؛ تحف العقول، ص 200. نیز، ر.ک: الکافی، ج 8، ص 240، ح 327؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 160؛ نهج البلاغة، نامۀ 66.
چیزی ناراحت می شود که هرگز به آن دست نمی یافت.
به خوبی روشن است که «غیر منتظره دانستن» پدیده ها، موجب خرسندی یا ناخرسندی ما می شوند؛ چیزی که با واقعیت، سازگاری ندارد.
باور صحیح: تفکّر «خدااِسنادی»
واقعیتْ این است که همه چیز بر اساس تقدیر الهی رقم می خورد. تلخ و شیرین زندگی، تحت برنامه ای منظّم، هدفمند و حکیمانه قرار دارد. اگر انسان، زندگی را به جای این که یکپارچه شیرین بخواهد و یا یکپارچه تلخ ببیند، تحت برنامه ای هوشمند و حکمیانه بداند، واکنش متفاوتی به خوشایند و ناخوشایند زندگی ابراز می کند؛ دیگر نه از آن سرمستی ها خبری خواهد بود و نه از آن بی تابی های طاقت فرسا و مأیوس کننده. قرآن کریم در این باره تصریح می کند:
(مَا أَصَابَ مِن مُّصِیبَةٍ فی الْأَرْضِ وَ لَا فی أَنفُسِکمْ إِلَّا فی کتَابٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَا إِنَّ ذَالِک عَلی اللَّهِ یسِیرٌ * لِّکیلَا تَأْسَوْاْ عَلی مَا فَاتَکمْ وَ لَا تَفْرَحُواْ بِمَا ءَاتاکُمْ وَ اللَّهُ لَا یحُببُّ کلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ.(1)
هیچ مصیبتی [ناخواسته] در زمین و نه در وجود شما روی نمی دهد مگر این که همۀ آنها قبل از آن که زمین را بیافرینیم در لوح محفوظ ثبت است و این امر برای خدا آسان است! * این به خاطر آن است که برای آنچه از دست داده اید، تأسّف نخورید، و به آنچه به شما داده است،دل بسته و شادمان نباشید و خداوند، هیچ متکبّر فخرفروشی را دوست ندارد!).
حکمت و فایدۀ دانستن این که حوادث دنیا مکتوب و مقدّرند، این است که انسان در از دست دادن، اندوه نخورد و در به دست آوردن، شادی نکند. مرحوم علّامه طباطبایی با تکیه بر آیۀ دوم، در این باره می گوید: این جمله، بیانگر علّت مطلبی است که در آیۀ قبل بود. البته اشتباه نشود که در آیۀ قبل، دو چیز بود: یکی خبری که خدا می داد از نوشتن حوادث قبل از وقوع آن، و یکی هم خود حوادث، و آیۀ مورد بحث، بیانگر خبر دادن خداست، نه خود حوادث و معنایش این است که: این که ما به شما خبر می دهیم که حوادث را قبل از این که حادث شود نوشته ایم، برای این خبر می دهیم که از این به بعد، دیگر به خاطر نعمتی که از
ص: 401
1- . سورۀ حدید، آیۀ 22 و 23.
دستتان می رود، اندوه مخورید، و به خاطر نعمتی که خدا به شما می دهد، خوش حالی مکنید. برای این که انسان اگر یقین کند که آنچه فوت شده باید می شد، و ممکن نبود که فوت نشود، و آنچه عایدش گشت باید می شد و ممکن نبود که نشود، ودیعه ای است که خدا به او سپرده. چنین کسی نه در هنگام فوت نعمت، خیلی غصّه می خورد، و نه در هنگام فرج و آمدن نعمت، شاد می شود.(1)
منطق اهل بیت(علیهم السلام) نیز همین بوده است. وقتی کاروان اسرای کربلا به شام و به دربار یزید رسید، یزید به امام زین العابدین(علیه السلام) رو کرد و با خواندن آیۀ (وَ مَا أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ)(2) خواست بگوید که این حادثه، کیفر اعمال خودتان بوده است. امام زین العابدین(علیه السلام) در پاسخ وی با خواندن آیه تصریح کردند که ما کسانی هستیم که بر آنچه از دنیا از دست داده ایم، افسوس نمی خوریم و به خاطر آنچه به دست می آوریم، سرمست نمی شویم.(3) فاطمۀ صغرا نیز در کوفه و در دربار شخص جلّاد و خون آشامی همچون عبیداللّه بن زیاد، با استناد به همین اصل بر ویمی خروشد.(4)
وقتی مسلمانان صدر اسلام دچار بحران می شدند، منافقان، شاد و خوش حال به آنان طعنه می زدند. خداوند متعال برای تسکین، آنان را به مسئلۀ تقدیر الهی متوجّه می کند و خطاب به پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می فرماید:
(إِن تُصِبْک حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِن تُصِبْک مُصِیبَةٌ یقُولُواْ قَدْ أَخَذْنَا أَمْرَنَا مِن قَبْلُ وَ یتَوَلَّواْ وَّ هُمْ فَرِحُونَ * قُل لَّن یصِیبَنَا إِلَّا مَا کتَبَ اللَّهُ لَنَا هُوَ مَوْلَانَا وَ عَلی اللَّهِ فَلْیتَوَکلِ الْمُؤْمِنُونَ.(5)
هر گاه نیکی به تو رسد، آنها را ناراحت می کند و اگر مصیبتی به تو رسد، می گویند: «ما
ص: 402
1- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج 19، ص294.
2- . سورۀ شورا، آیۀ30.
3- . کلّا ما فینا هذه نزلت، و إنما نزلت فینا: (مَآ أَصَابَ مِن مُّصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لَا فِی أَنفُسِکمْ إِلَّا فِی کتَبٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَآ إِنَّ ذَلِک عَلَی اللَّهِ یسِیرٌ * لِکیلَا تَأْسَوْاْ عَلَی مَا فَاتَکمْ وَ لَا تَفْرَحُواْ بِمَآ ءاتاکمْ) فَنَحنُ الَّذینَ لا نَأسو عَلی ما فَاتِنا مِن أمرِ الدُّنیا و لا نَفرَحُ بِما أُوتینا (تفسیر القمّی، ج2، ص277؛ بحار الأنوار، ج45، ص 168).
4- . فَلا تَدعُوَنَّکُم أنفُسَکُم الی الجَذَلِ بِما أَصَبتُم مِن دِمائِنا و نالَت أیدِیکُم مِن أموالِنا، فإنَّ ما أصابَنا مِن المَصائِبِ الجَلیلَةِ و الرَّزایَا العَظیمَةِ فی کتابٍ مِن قَبل أن نَبرَأَها (إنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسیرٌ، لِکَیلا تَأسَوا عَلَی ما فاتَکُم و لا تَفرَحوا بِما آتاکُم وَ اللَّهِ لا یُحِبَّ کُلَّ مُختالٍ فَخورٍ) (الملهوف، ص195).
5- . سورۀ توبه، آیۀ 50 - 51.
تصمیم خود را از پیش گرفته ایم». و باز می گردند در حالی که خوش حال اند! * بگو: «هیچ حادثه ای برای ما رخ نمی دهد، مگر آنچه خداوند برای ما نوشته و مقرّر داشته است. او [سرپرست و] مولای ماست و مؤمنان باید تنها بر خدا توکّل کنند!»).
علّامه طباطبایی(رحمة الله) معتقد است که حاصل جواب، این است که ولایت و اختیار امور ما تنها و تنها به دست خداست و خدای تعالی سرنوشتی حتمی از خیر و شر برای همه تعیین نموده، و با این که می دانیم قبل از ما سرنوشتمان معلوم و معیّن شده، چرا اوامر او را امتثال ننموده، در احیای امر او و جهاد در راه او سعی نکنیم؟! خدای تعالی هم مشیت خود را اجرا می کند و ما را به پیروزی می رساند و یا شکست می دهد و این به عالم ما مربوط نیست؛ زیرا وظیفۀ بنده، بندگی است، و اینها همه در توکّل خلاصه می شوند. لازمۀ این ایمان، این است که بر او توکّل کنیم و امر خود را به او واگذار نماییم، بدون این که در دل، حسنه و موفّقیت در جنگ را بر مصیبت و شکست خوردن ترجیح دهیم و آن را اختیار کنیم. بنا بر این، اگر خداوند، حسنه را روزیِ ما کرد، منّتی بر ما نهاده، و اگر مصیبت را اختیار کرد، مشیّت و اختیارش بدان تعلّق گرفته، و ملامت و سرزنشی بر ما نیست، و خود ما هم هیچ ناراحت و اندوهگین نمی شویم.علّامه طباطبایی در ادامه به آیات پیش گفته (سورۀ حدید، آیۀ 22 و 23) اشاره کرده و تصریح می کند که این آیات، همه متضمّن حقیقت ولایت خدای سبحان اند، و این که احدی غیر از خدا هیچ گونه ولایت و اختیاری ندارد. آری. اگر انسان به راستی به این حقیقتْ ایمان داشته باشد و مقام پروردگار خود را بشناسد، قهراً بر پروردگار خود توکّل می جوید، و حقیقت مشیّت و اختیار را به او واگذار می کند، و دیگر به رسیدن به حسنه، خوش حال و در برابر مصیبت، اندوهناک نمی گردد. همچنین نسبت به آنچه که به دشمنِ انسان می رسد، نباید خوش حال و بدحال گردد، و این از نادانی و جهل به مقام پروردگار است که وقتی دشمن انسان، موفّقیتی به دست می آورد، ناراحت شود، و وقتی او گرفتار می گردد، وی خوش حال شود؛ زیرا دشمن او هم از خود اختیاری ندارد.(1)
رسیدن به این مرحله که انسان بتواند تعادل خود را در خوشایند و ناخوشایند زندگی
ص: 403
1- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج 9، ص411.
حفظ کند، از مراتب عالی انسان های رشدیافته است. لذا کسی همچون امام زین العابدین(علیه السلام) در مناجات خود از خداوند می خواهد که وی را به این مرحله برساند.(1) از ویژگی های لقمان حکیم نیز برخورداری از این حالت بوده است.(2) بنا بر این، نباید وقتی حادثه ای تلخ اتفاق می افتد، «ای کاش! ای کاش!» گفت و زمینۀ نارضایتی را فراهم کرد؛ بلکه باید به تقدیری بودن امور توسط خداوند متعال توجّه نمود تا انسانْ آرام شود. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در این باره می فرماید:
إن أصابَک شَیءٌ فلا تقل: لَو أنّی فَعَلتُ کانَ کذا وکذا، ولکن قُل: قَدَرُ اللّٰه وما شاءَ فَعَلَ، فَإنّ «لَو» تَفتَحُ عَمَلَ الشیطانِ.(3)
اگر بلایی به تو رسید، نگو اگر چنان می کردم، چنین و چنان می شد؛ بلکه بگو: خدا مقرّر ساخته و هر چه بخواهد انجام می دهد؛ زیرا «اگر گفتن»، راه کار شیطان را باز می کند.
ح - تنظیم انتظارات
اشاره
انتظارات ما از زندگی، یعنی خواسته ها و آرزوهای مادی در زندگی؛ یعنی چیزهایی را که دوست داریم، به دست آوریم و اموری که دوست نداریم، اتفاق نیفتند. هرکس اموری را دوست می دارد و از اموری ناخوش است. لذا مایل است زندگی اش بر اساس آنچه دوست دارد، پیش رود و از آنچه دوست ندارد، به دور باشد. این که انتظارات ما چگونه تنظیم شده باشد، نقش مهمّی در رضامندی یا نارضایتی دارد. سؤال این است که انتظارات انسان چگونه باید تنظیم شود تا در خوشایند و ناخوشایند، موجب واکنش مثبت گردد و رضامندی را به وجود آورد. در ادامه، مناسبات انتظارات یا واقعیت ها را بررسی می کنیم تا روشن شود که چه الگویی از تنظیم انتظارات، موجب پیشگیری از واکنش منفی به خوشایند و ناخوشایند می گردد و واکنش مثبت را به وجود می آورد.
ص: 404
1- . اللَّهُمَ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ وَاجعَل ثَنائی عَلَیک ومَدحی إیاک وحَمدی لَک فی کلِّ حالاتی حَتّی لا أفرَحَ بِما آتَیتَنی مِنَ الدُّنیا ولا أحزَنَ عَلی ما مَنَعتَنی فیها (الصحیفة السجادیة، دعای 21).
2- . امام صادق(علیه السلام) در بارۀ وی می فرماید: لَم یفرَح بِشَی ءٍ إن أتاهُ مِن أمرِ الدُّنیا ولا حَزِنَ مِنها عَلی شَی ءٍ قَطُّ (تفسیر القمّی، ج 2، ص 162).
3- . صحیح مسلم، ج4، ص2052، ح34؛ سنن ابن ماجة، ج1، ص31، ح79 و ج2، ص1395، ح4168.
منطق غلط: «انتظارات غیر واقعی»
انتظارات برخی افراد، با واقعیت های زندگی دنیا همخوانی ندارد. خوشایند و ناخوشایند، دو روی سکّۀ زندگی دنیا هستند و دنیا قوانینی دارد که واقعیت، آن را تشکیل می دهد و خداوند متعال، آنها را وضع کرده است. این قوانین، تغییرناپذیر بوده و به گونه ای تنظیم شده اند که شادکامی (سعادت) واقعی و اصیل انسان را تأمین می کنند؛ چرا که بر مبنای مصلحت بشر قرار دارند. به همین جهت، ناهماهنگی انتظارات با واقعیت ها، عامل نارضایتی است و این بدان جهت است که ناهماهنگی، موجب ناکامی می گردد و ناکامی در انتظارات، موجب احساس نارضایتی می گردد. اگر انتظارات انسان تحقّق یابد، موجبات رضایت و خرسندی وی را فراهم می سازد و اگر تحقّق نیابد، موجب نارضایتی می گردد. برخی بر آن اند تا با تمرکز بر انتظارات و محور قرار دادن آنها، واقعیت را با انتظارات خود هماهنگ سازند. این یعنی هماهنگ سازی واقعیت ها با انتظارات. با توجّه به آنچه گذشت، قوانین و واقعیت های دنیا که توسط خداوند متعال وضع می گردند، تغییر ناپذیرند. قرآن کریم در بارۀ واقعیتزندگی انسان در دنیا می فرماید: به تحقیق، ما انسان را در سختی آفریدیم. (1)
امام علی(علیه السلام) در سفارش به فرزندش امام حسن(علیه السلام) همین واقعیت را به وی منتقل می سازد.(2)
انسان، خواهان راحتی، آسایش و کامجویی است. از این رو، دنیا را محل برآورده شدن این خواسته ها می داند و یا دست کم می خواهد که چنین باشد؛ امّا واقعیتْ این است که دنیا محلّ راحتی و آسایش نیست. این جاست که ناهماهنگی میان انتظارات و واقعیت ها به وجود می آید و این ناهماهنگی، موجب احساس ناکامی می شود؛ چون انسان آنچه را خواسته و انتظار داشته، نمی یابد. اساساً راحتی برای دنیا آفریده نشده و بدیهی است که طلب کردن آنچه وجود ندارد، مایۀ رنج و عذاب می شود. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در این باره می فرماید:
ص: 405
1- . (لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَنَ فِی کبَدٍ) (سورۀ بلد، آیۀ 4).
2- . اِعلم... أنَّ الدُّنیا لَم تَکن لِتَستَقِرَّ إلّا عَلی ما جَعَلَهَا اللّه ُ عَلَیهِ مِنَ النَّعماءِ وَالاِبتِلاءِ وَالجَزاءِ فِی المَعادِ، أو ما شاءَ مِمّا لاتَعلَمُ (نهج البلاغة، نامۀ 31؛ تحف العقول، ص72؛ بحار الأنوار، ج77، ص220، ح2).
إن اللّه(عزوجل) یقول:... وَضَعتُ الرّاحَةَ فی الجَنّةِ والناسُ یَطلُبونَها فِی الدُّنیا فلا یَجدونَها.(1)
همانا خداوند(عزوجل) می فرماید:... من آسایش را در بهشت قرار دادم و مردم، آن را در دنیا می جویند و از این رو آن را نمی یابند.
یافتن آنچه وجود ندارد، به ناکامی منجر می شود و احساس ناکامی، افسردگی و نارضایتی به دنبال دارد.(2)
انسان، خواهان راحتی و آسایش است. لذا از دنیا انتظار راحتی و خوشی دارد، حال آن که چنین چیزی در دنیا وجود ندارد و همین خواسته، مایۀ ناراحتی و نارضایتی را فراهم می کند! زُهْری نقل می کند که روزی امام زین العابدین(علیه السلام) به یکی از کسانیکه در مجلس ایشان حاضر بود، رو کرد و فرمود: «تقوای الهی داشته باش و اندک طلب کن و آنچه را آفریده نشده، طلب نکن؛ زیرا کسی که آنچه را آفریده نشده طلب کند، جان او از حسرتْ به شماره می افتد و به خواستۀ خود نمی رسد». امام زین العابدین(علیه السلام) در ادامه برای تعلیل ناکامی می فرماید: «و چگونه به دست می آید آنچه آفریده نشده است؟!» در این قسمت، ایشان به اصل «دست نایافتنی بودن آنچه خلق نشده است»، اشاره می کند. این اصل، خیلی روشن و بدیهی است و به نظر می رسد که چنین انتظاری نخواهد داشت. لذا بیان آن برای مخاطب امام، تعجّب برانگیز است و به همین جهت سؤال می کند که: «چگونه کسی آنچه را آفریده نشده طلب می کند؟». امام(علیه السلام) در پاسخ وی می فرماید: «کسی که غنا و مال و توسعۀ زندگی دنیوی را طلب می کند، در حقیقت، این را برای راحتی می خواهد و حال آن که راحتی، در دنیا و برای اهل دنیا خلق نشده است. همانا راحتی، در بهشت و برای اهل بهشت آفریده شده و رنج و تلاش، در دنیا و برای اهل دنیا آفریده شده اند».
در ادامه، امام زین العابدین(علیه السلام) در تبیین این که چرا حتّی مال و ثروت، موجب آسایش بشر نمی شود، بیان روشنی دارد که بدون هیچ توضیحی گویاست: «و هیچ کس اندکی از آن را به دست نیاورد، مگر آن که دو برابر آن حریص شد. و کسی که از دنیا بیشتر به دست آورد،
ص: 406
1- . عوالی اللآلی، ج4، ص61، ح11.
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن طَلَبَ ما لَم یُخلَقُ، أتعَبَ نَفسَهُ ولَم یُرزَق. قیل: یا رسول اللَّه! وَمَا الَّذی لَم یُخلَق؟ قال: الرّاحَةُ فی الدُّنیا (جامع الأخبار، ص517، ح1464).
بیشتر نیازمند می گردد؛ چون وی در حفظ اموال خود به مردم نیازمند می شود و به هر ابزاری از ابزار دنیا نیازمند می گردد. پس در ثروت دنیا راحتی و آسایش نیست؛ ولی شیطان، آدمیزاد را چنین وسوسه می کند که آسایش او در جمع آوری این مال است و بدین طریق، او را به رنج بیشتر در دنیا سوق می دهد و در آخرت، حساب خداوند به زیان اوست».(1)امام صادق(علیه السلام) نیز همین اصل را به اصحاب خود آموزش می دهد تا زندگی بهتری داشته باشند. روزی امام(علیه السلام) خطاب به اصحاب خود فرمود: «لاَتتَمَنَّوُا المُستَحِیلَ؛ چیزهای محال را آرزو نکنید». اصحاب با تعجب پرسیدند: چه کسی محال را آرزو می کند؟ امام(علیه السلام) با صراحت فرمود: «أنتُم، اَلَستُم تَمَنَّونَ الراحَةَ فِی الدُّنیا؟ شما، آیا آرزوی آسودگی [مطلق] در دنیا ندارید؟». اصحاب گفتند: آری. آن گاه امام صادق(علیه السلام) فرمود: «الرّاحَةُ لِلمُؤمِنِ فِی الدُّنیا مُستَحیلَةٌ؛ آسودگی [مطلق] در دنیا برای مؤمن محال است».(2)
از این رو، سعی در تغییر واقعیت ها و تطبیق آنها با انتظار خود، آب در هاون کوبیدن و تلاشی بیهوده است که نتیجه ای جز افزایش درد و رنج و گسترش نارضایتی ندارد.
منطق صحیح: «هماهنگ سازی انتظارات با واقعیت ها»
از آنچه گذشت چنین به دست می آید که راه درست، تغییر انتظارات و تنظیم آنها با واقعیت هاست. قوانین زندگی، تغییر ناپذیرند. انسان باید انتظارات خود را با شرایط دنیایی که در آن زندگی می کند، تطبیق دهد تا راحت زندگی نماید. این یعنی هماهنگ سازی انتظارات با واقعیت ها. وقتی انسان، انتظار خود را با واقعیت ها هماهنگ کرد، انتظارات او واقع گرایانه خواهد شد و در نتیجه، موجب احساس ناکامی نمی گردد و بدین سان،
ص: 407
1- . اتَّقِ اللَّهَ وأَجمِل فی الطَّلَبِ ولا تَطلُب ما لَم یُخلَق، فَإنَّ مَن طَلَبَ ما لَم یُخلَقُ تَقَطَّعَت نَفسُهُ حَسراتٍ ولَم یَنَل ما طَلَبَ وَکَیفَ یَنالُ ما لَم یُخلَق.... مَن طَلَبَ الغِنَی والأموالَ والسَّعَةَ فی الدُّنیا، فَإنّما یَطلُبُ ذَلِکَ لِلرّاحَةِ، والرّاحَةُ لَم تُخلَق فِی الدُّنیا ولا لِأهل الدُّنیا إنَّما خُلِقَت الراحَةُ فِی الجَنّة ولِأهلِ الجَنّةِ والتَّعَبُ والنَّصَبُ خُلِقاً فِی الدُّنیا ولِاَهلِ الدُّنیا. وما أُعطِیَ أحَدٌ مِنها جَفنَةً الا اُعطِیَ مِن الحِرصِ مثِلَیها وَمَن اَصابَ مِن الدُّنیا اَکثَرَ کانَ فِیها اَشَّدَّ فَقراً لِأنَّهُ یَفتَقِرُ إلَی النّاسِ فی حِفظِ أموالِهِ، ویَفتَقِرُ إلَی کُلِّ آلَةٍ مِن آلاتِ الدُّنیا فَلَیسَ فِی غِنَی الدُّنیا راحَةٌ ولکِنَّ الشَّیطانَ یُوَسوِسُ إلَی ابنَ آدَمَ أنَّ لَهُ فِی جَمعِ ذلِکَ المالِ راحَةً وإنَّما یَسوقُهُ إلَی التَّعَبِ فی الدُّنیا والحِسابِ عَلیهِ فی الآخِرَةِ (الخصال، ص64، ح95؛ بحار الأنوار، ج73، ص92، ح69).
2- . بحار الأنوار، ج78، ص195، ح52.
رضامندی از زندگی به دست می آید. بر همین اساس، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) با اشاره به برخی ویژگی های دنیا، تصریح می کند که شناخت دنیا واکنش های منفی به هر دو موقعیت را تعدیل می کند:
أیهَا النّاسُ! هذِهِ دارُ تَرَحٍ لا دارُ فَرَحٍ، ودارُ التِواءٍ لا دارُ استِواءٍ، فَمَن عَرَفَها لَم یفرَح لِرَجاءٍ، ولَم یحزَن لِشَقاءٍ.(1)
ای مردم! این جا سرای غم است، نه سرای شادی، و سرای پیچ در پیچ است، نه سرایسر راست. پس هر که دنیا را شناخت، به امیدی شاد نمی شود و از رنجی اندوهگین نمی گردد.
در بخش دیگری از روایات، نقش شناخت دنیا در دوران ناخوشایند، مورد توجّه قرار گرفته است. مصیبت ها و بلاها از زمینه های بسیار مهم در نارضایتی اند. اندوه و افسردگی و نارضایتی، از پیامدهای بلاهای زندگی به شمار می روند. امام علی(علیه السلام) بر این اصل تأکید دارد که اگر کسی دنیا را آن گونه که هست بشناسد، از سختی های آن، اندوهگین و ناراضی نمی شود.(2) ایشان نمی فرماید که دنیا را باید پُر از خوشی و راحتی تصوّر کنید؛ بلکه می فرماید اگر دنیاشناسی تان واقعی باشد، با وجود سختی ها و با اقرار به وجود آنها، باز هم احساس ناراحتی و نارضایتی به شما دست نخواهد داد. آموزه های زندگی ساز دین، انسان را به گونه ای تربیت می کند که در اوج سختی ها و در عمق گرفتاری ها نیز ناامید و افسرده نخواهد شد.
واقعیت شناسی، لازمۀ هماهنگ سازی
بر اساس آنچه گذشت، زندگی دنیا قوانینی دارد که باید آنها را شناخت تا انسان، خود را با آن هماهنگ سازد. بنا بر این، یکی از ضرورت های رضامندی، شناخت قوانین و واقعیت های حاکم بر زندگی است. این قوانین را ما وضع نکرده ایم و به دلخواه ما نیز تغییر نخواهند کرد. اگر انسان
ص: 408
1- . أعلام الدین، ص343؛ بحار الأنوار، ج77، ص187، ح10؛ کنز العمّال، ج3، ص211، ح6203.
2- . مَن عَرَفَ الدُّنیا، لَم یحزَن لِلبَلوی (شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج 20، ص 271، ح 137). همچنین ایشان در کلام دیگری می فرماید: مَن عَرَفَ الدُّنیا لَم یحزَن عَلی ما أصابَهُ (غرر الحکم، ح 2258؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 435).
از آنها آگاهی یابد و بر اساس آن، انتظارات و رفتار خود را تنظیم کند، ناراضی نخواهد بود. شناخت واقعیت های الهی، گاه در ادبیات دین با تعبیر «یقین» به کار می رود. بر اساس برخی روایات اسلامی، نارضایتی، ریشه در ضعف یقین دارد. پیامبر(صلی الله علیه وآله) در تبیین رابطۀ میان یقین با رضامندی، به قوانین تنظیم شده از سوی خداوند متعال در این باره اشاره می کند و تصریح می فرماید که خداوند با حکمت و فضل خودش، آسایش و شادمانی را در یقین و رضا قرار داده است و اندوه و حزن را در شک و نارضایتی.(1) پس یقین، بهتریندفع کنندۀ اندوه است.(2) بر همین اساس در برخی روایات، به روشنی، بیان شده که واقعیت شناسی دنیا، رابطۀ مستقیمی با آسایش روانی دارد.(3) همچنین تصریح شده که شناخت دنیا موجب دل کندن از آن می شود.(4) بنا بر این، لازم است دنیا را آن گونه که هست، شناخت.(5)
واقعیت شناسی دنیا
اشاره
در راستای آنچه گفتیم، بسیاری از متون دینی، به تبیین ماهیت دنیا پرداخته اند. مأموریت تمام متونی که در بارۀ دنیا سخن رانده اند، آشنا کردن مردم با واقعیت دنیاست. از این رو، به بررسی روایات اسلامیِ مطرح شده خواهیم پرداخت تا واقعیات آن برای انسان روشن گردد و بتوانیم انتظارات خود را با آن هماهنگ سازیم.
یک. سختی داشتن
افراد ناراضی، معمولاً کسانی اند که از دنیا انتظار بهشت را دارند. در بهشت، هرچه
ص: 409
1- . إنَّ اللَّهَ بِحُکمِهِ وفَضلِهِ جَعَلَ الرَّوحَ وَالفَرَحَ فِی الیقینِ وَالرِّضا، وجَعَلَ الهَمَّ وَالحُزنَ فِی الشَّک وَالسَّخَطِ (تحف العقول، ص 6). نیز، ر.ک: الکافی، ج 2، ص 57، ح 2.
2- . امام علی(علیه السلام): نِعمَ طارِدُ الهَمِّ الیقینُ (تحف العقول، ص 83).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در بارۀ این اصل می فرماید: لَو تَعلَمونَ مِنَ الدُّنیا ما أعلَمُ لَاستَراحَت أنفُسُکم مِنها (شعب الإیمان، ج 7، ص 286، ح 10330؛ المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص 728، ح 6640).
4- . امام علی(علیه السلام): مَن جُمِعَ فیهِ سِتُّ خِصالٍ ما یدَعُ لِلجَنَّة مَطلَبا ولا عَنِ النّارِ مَهرَبا: مَن عَرَفَ اللّهَ فَأَطاعَهُ، وعَرَفَ الشَّیطانَ فَعَصاهُ، وعَرَفَ الحَقَّ فَاتَّبَعَهُ، وعَرَفَ الباطِلَ فَاتَّقاهُ، وعَرَفَ الدُّنیا فَرَفَضَها، وعَرَفَ الآخِرَة فَطَلَبَها (تنبیه الخواطر، ج1 ص135؛ جامع الأخبار، ص296، ح806؛ إحیاء علوم الدین، ج3، ص304).
5- . امام علی(علیه السلام) نیز می فرماید: اُحَذِّرُکمُ الدُّنیا فَإِنَّها لَیسَت بِدارِ غِبطَةٍ، قَد تَزَینَت بِغُرورِها وغَرَّت بِزینَتِها لِمَن کانَ ینظُرُ إلَیها، فَاعرِفوها کنهَ مَعرِفَتِها (بحار الأنوار، ج78، ص21، ح82).
انسان اراده کند، محقّق می شود؛5 امّا در دنیا این گونه نیست. دنیا به جهت ماهیت و هدفی که برای آن در نظر گرفته شده، برنامۀ خاصی دارد که انسان باید خود را با آن تنظیم کند و انتظاراتش را با آن هماهنگ سازد. اگر انسان از دنیا انتظار بهشت داشته باشد، میان انتظارات و واقعیت های زندگی، ناهماهنگی به وجود خواهد آمد و این ناهماهنگی، به ناکامی می انجامد و ناکامی، فشار روانی و تنیدگی انسان را به شدّت افزایش می دهد، در نتیجه، موجب احساس نارضایتی از زندگی می گردد؛ امّا اگر دنیا راآن گونه که هست بشناسیم و بپذیریم و بر اساس شرایط موجود، به برنامه ریزی و فعّالیت بپردازیم، می توانیم امیدوار باشیم که به رضایت از زندگی دست یابیم. در بهشت، آنچه را بخواهیم می شود؛ امّا در دنیا آنچه را می شود باید خواست. این، یک اصل در احساس رضایت از زندگی است.(1)
موضوع بحث این است: «بشر»ی که در این «دنیا» زندگی می کند. بشر، خواسته هایی دارد و دنیا هم اقتضائاتی. خواسته های بشر، بر محور دوست داشتن می چرخد و آنچه «دوست داشتنی» است، خواستۀ بشر می گردد. این، یک اصل است. وقتی چیزی دوست داشتنی بود و خواستۀ بشر شد، انتظار انسان این است که «محقّق» شود؛ امّا بنا بر قانون اقتضائات دنیا، برخی امور، «ممکن»اند و برخی «ناممکن». بنا بر این، ما هر چیزی را می توانیم دوست داشته باشیم و آرزو کنیم؛ امّا آیا هر چیزی، امکان وقوع هم دارد؟ آیا هر آنچه دوست داشتنی است، واقع شدنی هم هست؟
به نظر می رسد در این فرایند، جای دو چیز، با هم عوض شده است: «دوست داشته های ما» و «ممکنات زندگی». ما انتظار داریم هر چه را دوست داریم، واقع شود؛ یعنی رتبۀ وقوع، پس از علایق ما باشد؛ امّا واقعیت این است که ما باید آنچه را ممکن است و با اقتضائات زندگی هماهنگ است، بخواهیم. این، راه واقعی کردن انتظارات است. بنا بر این، ما باید آنچه را ممکن است، بخواهیم و اگر آنچه را خواستیم نشد، دلگیر و مأیوس نشویم. امام علی(علیه السلام) در این باره می فرماید: هرگاه آنچه را خواستی نشد،
ص: 410
1- . امام علی(علیه السلام) در این باره می فرماید: إذا لَم یکن ما تُریدُ، فَأَرِد ما یکونُ (غرر الحکم، ح 9007).
آنچه را که هست، سخت مگیر(1) و اهمیت نده که چگونه هستی.(2)
دو. گذرگاه بودن
اگر انسان را موجودی بدانیم که دنیا، انتهای زندگی او باشد و بشر، ظرف دیگری برای زندگی نداشته باشد و اگر دنیا را جایگاهی بدانیم که برای خود اصالت دارد و کمالشدر فراهم بودن نعمت هایش باشد، در آن صورت، کاستی ها و فقدان هایش بسیار دردناک و غیر قابل تحمّل می شوند و برخورداری هایش بسیار بااهمیت و سرمست کننده خواهند شد؛ امّا آیا تصوّر ما با واقعیتْ هماهنگ است؟ واقعیت این است که نه دنیا همۀ هستی است و نه حیات انسان، محدود به این دنیاست. دنیا، نه تنها قطعه ای از حیات و بلکه مقدّمه و زمینه ساز حیات اصیل و پایدار بشر است و انسان، نه تنها محدود به این دنیا نیست، بلکه دنیا و زندگی دنیوی او مزرعۀ آخرت است.(3) پس دنیا و زندگی دنیوی انسان، اصالت ندارد و همه چیز انسان در آن، تعریف و معنا نمی شود. ما این جا به دنیا می آییم؛ امّا برای دنیا آفریده نشده ایم(4) و دنیا نیز همه چیز هستی نیست و این جا نیز همۀ حیات انسان نیست.(5) ما برای آخرت، و دنیا برای ما آفریده شده است.(6) دنیا منزلی است که هر لحظه از آن باید آمادۀ کوچ باشیم و جایگاه اقامت نیست.(7)
ص: 411
1- . إذا لَم یکن ما تُریدُ، فَلا تُبَل ما کنُتَ (نهج البلاغة، حکمت 69).
2- . إذا لَم یکن ما تُریدُ، فَلا تُبَل کیفَ کنتَ (غرر الحکم، ح 11038).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الدُّنیا مَزرَعَة الآخِرَة (عوالی اللآلی، ج1، ص267؛ تنبیه الخواطر، ج1، ص183).
4- . امام علی(علیه السلام): فَفِی الدُّنیا حُییتُم ولِلآخِرَةِ خُلِقتُم (عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ج 1، ص 298، ح 56؛ الأمالی، صدوق، ص 110).
5- . امام علی(علیه السلام): الدُّنیا خُلِقَت لِغَیرِها ولَم تُخلَق لِنَفسِها (نهج البلاغة، حکمت 463؛ بحار الأنوار، ج 73، ص 133، ح 136).
6- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّکم خُلِقتُم لِلآخِرَةِ وَالدُّنیا خُلِقَت لَکم(شعب الإیمان، ج 7، ص 360، ح 10581؛ تنبیه الغافلین، ص 238، ح 309).
7- . امام علی(علیه السلام): إنَّ الدُّنیا مَنزِلُ قُلعَةٍ ولَیسَت بِدارِ نُجعَةٍ، خَیرُها زَهیدٌ وشَرُّها عَتیدٌ ومُلکها یسلَبُ وعامِرُها یخرَبُ (غرر الحکم، ح 2274؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 145). نیز، ر.ک: نهج البلاغة، خطبۀ 113؛ کشف المحجّة، ص 165.
دنیا را باید گذرگاه آخرت دانست، نه خانۀ زندگی و قرارگاه حیات.(1) اگر به این واقعیتْواقف شویم و آن را باور کنیم، کاستی ها و سختی های آن را تحمّل خواهیم کرد؛ چون موقّت و غیر اصیل است. آنچه تحمّل ناپذیر است، کاستی های سرای جاوید و اصیل است.
پس برای این که راحت زندگی کنیم، بهتر است خود را در دنیا این گونه فرض کنیم: 1. همانند میهمان؛(2) 2. غریب و رهگذر؛(3) 3. همچون خواب خوش؛(4) 4. همانند پُلی بر
ص: 412
1- . امام علی(علیه السلام): اُوصیکم عِبادَ اللّهِ بِتَقوَى اللّهِ، واُحَذِّرُکمُ الدُّنیا؛ فَإِنَّها دارُ شُخوصٍ، ومَحَلَّة تَنغیصٍ، ساکنُها ظاعِنٌ، وقاطِنُها بائِنٌ (نهج البلاغة، خطبۀ 196؛ بحار الأنوار، ج73، ص133، ح137). امام علی(علیه السلام): إنَّ الدُّنیا دارُ شُخوصٍ ومَحَلَّة تَنغیصٍ، ساکنُها ظاعِنٌ، وقاطِنُها بائِنٌ، وبَرقُها خالِبٌ، ونُطقُها کاذِبٌ، وأموالُها مَحروبَة، وأعلاقُها مَسلوبَة. ألا وهِی المُتَصَدِّیة العَتونُ، وَالجامِحَة الحَرونُ، وَالمانِیة الخَؤونُ (غرر الحکم، ح3672؛ عیون الحکم و المواعظ، ص146، ح3241 و ص 556، ح10243). امام علی(علیه السلام): الدُّنیا دارُ مَمَرٍّ لا دارُ مَقَرٍّ، وَالنّاسُ فیها رَجُلانِ: رَجُلٌ باعَ فیها نَفسَهُ فَأَوبَقَها، ورَجُلٌ اِبتاعَ نَفسَهُ فَأَعتَقَها (نهج البلاغة، حکمت 133). نیز، ر.ک: نزهة الناظر، ص67، ح58؛ تنبیه الخواطر، ج1، ص75.
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): کونوا فِی الدُّنیا أضیافاً... تَبنونَ ما لا تَسکنونَ، وتَجمَعونَ ما لا تَأکلونَ، وتَأمُلونَ ما لا تُدرِکونَ (کنز الفوائد، ج 1، ص 344؛ أعلام الدین، ص 146 و 365؛ إرشاد القلوب، ص 94). ایشان در کلام دیگری می فرماید: إنَّ النّاسَ فِی الدُّنیا ضَیفٌ، وما فی أیدیهم عارِیةٌ، وإنَّ الضَّیفَ راحِلٌ وإنَّ العارِیةَ مَردودَةٌ (أعلام الدین، ص 23؛ ارشاد القلوب، ص 344؛ بحار الأنوار، ج 77، ص 187، ح 10).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): کن فِی الدُّنیا کأَنَّک غَریبٌ أو عابِرُ سَبیلٍ، وعُدَّ نَفسَک فی أهلِ القُبورِ (سنن الترمذی، ج 2، ص 388؛ صحیح البخاری، ج 5، ص 2358، ح 6053؛ الأمالی، طوسی، ص 381، ح 819؛ مشکاة الأنوار، ص 304؛ تنبیه الخواطر، ج 2، ص 52).
4- . امام صادق(علیه السلام) به جابر می فرماید: اِجعَلِ الدُّنیا مالاً أصَبتَهُ فی مَنامِک ثُمَّ انتَبَهتَ ولَیسَ مَعَک مِنهُ شَی ءٌ. هَل هُوَ إلّا ثَوبٌ تَلبَسُهُ فَتُبلِیهُ، أو طَعامٌ یعودُ بَعدُ إلی ما تَعلَمُ؟! فَالعَجَبُ لِقَومٍ حُبِسَ أوَّلُهُم عَن آخِرِهِم، ثُمَّ نودِی فیهِم بِالرَّحیلِ وهُم فی غَفلَةٍ یلعَبونَ (تنبیه الخواطر، ج 2، ص 30). امام صادق(علیه السلام): أنزِلِ الدُّنیا کمَنزِلٍ نَزَلتَهُ فَارتَحَلتَ عَنهُ، أو کمالٍ أصَبتَهُ فی مَنامِک فَاستَیقَظتَ ولَیسَ فی یدِک شَی ءٌ مِنهُ. فَکم مِن حَریصٍ عَلی أمرٍ قَد شَقِی بِهِ حینَ أتاهُ، وکم مِن تارِک لِأَمرٍ قَد سَعِدَ بِهِ حینَ أتاهُ (تحف العقول، ص 377). امام صادق(علیه السلام): أنزِلِ الدُّنیا کمَنزِلٍ نَزَلتَهُ فَارتَحَلتَ عَنهُ، أو کمالٍ أصَبتَهُ فی مَنامِک فَاستَیقَظتَ ولَیسَ فی یدِک شَی ءٌ مِنهُ. فَکم مِن حَریصٍ عَلی أمرٍ قَد شَقِی بِهِ حینَ أتاهُ، وکم مِن تارِک لِأَمرٍ قَد سَعِدَ بِهِ حینَ أتاهُ (تحف العقول، ص 377). امام باقر(علیه السلام) نیز به جابر می فرماید: أنزِلِ الدُّنیا کمَنزِلٍ نَزَلتَهُ ثُمَّ ارتَحَلتَ عَنهُ، أو کمالٍ وَجَدتَهُ فی مَنامِک فَاستَیقَظتَ ولَیسَ مَعَک مِنهُ شَی ءٌ، إنّی إنَّما ضَرَبتُ لَک هذا مَثَلاً لِأَنَّها عِندَ أهلِ اللُّبِّ وَالعِلمِ بِاللَّهِ کفَی ءِ الظَّلالِ ← → (الکافی، ج 2، ص 133، ح 16؛ تنبیه الخواطر، ج 2، ص 194). نیز، ر.ک: الأمالی، طوسی، ص 296، ح 582.
رودخانه؛(1) 5. مثل مسافر؛(2) 6. همانند مستأجر.(3)
سه. ناچیز بودن
یکی از علل بی تاب شدن در برابر سختی ها این است که بهره های دنیا را بسیار زیاد و مهم می شمریم. اگر انسان، چیزی را بسیار مهم بداند، به خاطر به دست نیاوردن و یا از دست
ص: 413
1- . امام صادق(علیه السلام) یکی از پندهای لقمان به فرزندش را این چنین نقل می کند: اِجعَلِ الدُّنیا بِمَنزِلَةِ قَنطَرَةٍ عَلی نَهرٍ جُزتَ عَلَیها وتَرَکتَها ولَم تَرجِع إلَیها آخِرَ الدَّهرِ (الکافی، ج 2، ص 135، ح 20).
2- . قیلَ لِلنَّبِی(صلی الله علیه وآله): کیفَ یکونُ الرَّجُلُ فِی الدُّنیا؟ قالَ: مُتَشَمِّراً کطالِبِ القافِلَة. قیلَ: فی کمِ القَرارُ فیها؟ قالَ: کقَدرِ المُتَخَلِّفِ عَنِ القافِلَة. قیلَ: فَکم ما بَینَ الدُّنیا وَالآخِرَة؟ قالَ: غَمضَة عَینٍ؛ قالَ اللّه(عزوجل): (کأَنَّهُمْ یوْمَ یرَوْنَ مَا یوعَدُونَ لَمْ یلْبَثُواْ إِلَّا سَاعَة مِّن نَّهَارِ) (سورۀ احقاف، آیۀ 35) (روضة الواعظین، ص 491؛ بحار الأنوار، ج 73، ص 122، ح 110). امام علی(علیه السلام) نیز کلام زیبایی در این باره دارد: عِبادَ اللَّه! اُوصیکم بِالرَّفضِ لِهذِهِ الدُّنیا التّارِکةِ لَکم وإن لَم تُحِبّوا تَرکها... فَإِنَّما مَثَلُکم ومَثَلُها کسَفرٍ سَلَکوا سَبیلاً فَکأَنَّهُم قدَ قَطَعوهُ، وأمّوا عَلَماً فَکأَنَّهُم قَد بَلَغوهُ (نهج البلاغة، خطبۀ 99؛ تنبیه الخواطر، ج 2، ص 25). نیز، ر.ک: کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 429، ح 1263. همچنین در سفارش ایشان به فرزندشان امام حسن(علیه السلام) نیز آمده است: یا بُنَی إنّی قَد أنبَأتُک عَنِ الدُّنیا وحالِها وزَوالِها وَانتِقالِها، وأنبَأتُک عَنِ الآخِرَةِ وما اُعِدَّ لأَهلِها فیها، وضَرَبتُ لَک فیهِمَا الأَمثالَ، لِتَعتَبِرَ بِها، وتَحذُوَ عَلَیها. إنَّما مَثَلُ مَن خَبَرَ الدُّنیا کمَثَلِ قَومٍ سَفرٍ نَبا بِهِم مَنزِلٌ جَدیبٌ فَأَمّوا مَنزِلاً خَصیباً وجَناباً مَریعاً، فَاحتَمِلوا وَعثاءَ الطَّریقِ، وفِراقَ الصَّدیقِ، وخُشونَةَ السَّفَرِ، وجُشوبَةَ المَطعَمِ، لِیأتوا سَعَةَ دارِهِم، ومَنزِلَ قَرارِهِم، فَلَیسَ یجِدونَ لِشَی ءٍ مِن ذلِک ألَماً، ولا یرَونَ نَفَقَةً فیهِ مَغرَماً، ولا شَی ءَ أحَبُّ إلَیهِم مِمّا قَرَّبَهُم مِن مَنزِلِهِم، وأدناهُم مِن مَحَلَّتِهِم (نهج البلاغة، نامۀ 31؛ تحف العقول، ص 73؛ بحار الأنوار، ج 77، ص 202، ح 1). امام باقر(علیه السلام) نیز می فرماید: أهلُ الدُّنیا سَفرٌ یحُلّونَ عَقدَ رِحالِهِم فی غَیرِها (تحف العقول، ص 299؛ الأمالی، مفید، ص 18، ح 5؛ بحار الأنوار، ج 78، ص 179، ح 59؛ البدایة والنهایة، ج 9، ص 282). امام علی(علیه السلام) می فرماید: أهلُ الدُّنیا کرکبٍ یسارُ بِهِم وهُم نِیامٌ (نهج البلاغة، حکمت 64؛ تنبیه الخواطر، ج 1، ص 77؛ بحار الأنوار، ج 73، ص 128، ح 131). نیز می فرماید: إنَّ أهلَ الدُّنیا کرَکبٍ؛ بَیناهُم حَلّوا إذ صاحَ بِهِم سائِقُهُم فَارتَحَلوا (نهج البلاغة، حکمت 415؛ مشکاة الأنوار، ص 268، ح 1563؛ روضة الواعظین، ج 2، ص 441؛ بحار الأنوار، ج 73، ص 132، ح 136).
3- . امام کاظم(علیه السلام) می فرماید: کن فِی الدُّنیا کساکنِ دارٍ لَیسَت لَهُ، إنَّما ینتَظِرُ الرَّحیلَ (تحف العقول، ص 398؛ بحار الأنوار، ج 78، ص 313، ح 1).
دادن آن، به شدّت غمین و اندوهگین می گردد. شدّت تنیدگی، بسته به جایگاهی است که شی ء از دست رفته یا به دست نیامده، نزد فرد دارد. کسی که دنیا و بهره های دنیا را بزرگ بشمارد، تحمّل فقدان آن را ندارد؛ امّا این تصوّر، مطابق واقع نیست. در آیۀ 37 سورۀ نساء،(1)خداوند مسلمانان را ملامت می کند از این که آن روزی که اسلام ضعیف بود، دائم چون و چرا می کردند، که چرا به ما اجازۀ جنگ داده نمی شود؟ ولی همین که اسلام نیرو گرفت و مسلمانان، مأمور به جنگ شدند، طائفه ای از آنان از کفّار به همان مقدار که از خدا می ترسیدند و بلکه بیش از آن، دچار وحشت شدند و گفتند: چرا نبرد را بر ما واجب کرد و با این که عمر آدمی در دنیا کوتاه و بی مقدار و اندک است، چرا خدای تعالی مضایقه کرد که از این عمر کوتاه بهره مند شویم؟ و چرا با دستور قتال، این عمر کوتاه را از ما سلب کرد؟ منشأ این سخن، علاقه ای بوده که آنان به زندگی در دنیا داشته اند در حالی که این زندگی در تعلیم قرآنی، متاعی است قلیل که چند صباحی مورد بهره وری قرار می گیرد و سپس سریع از بین می رود و اثری از آن باقی نمی ماند، و به دنبال آن زندگی آخرت است که حیاتی باقی و حقیقی است. معلوم است که چنین حیاتی از زندگی دنیا بهتر است، و به همین جهت، در پاسخ مسلمانانِ کذایی همین معنا را خاطر نشان کرد و فرمود: «قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ». در این جمله به پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) دستور می دهد که به افراد ضعیف جوابی بدهد که اشتباه آنان را روشن کند و خطا بودن این نظرشان را - که زندگی اندک دنیا را بر کرامت جهاد و شرافت کشته شدن در راه آخرت ترجیح داده اند - توضیح دهد.(2)
در آیۀ 39 سورۀ غافر(3) نیز بر همین بُعد از واقعیت دنیا تصریح شده و به همین جهت، در آیۀ شصت سورۀ قصص،(4) تأکید شده که آنچه از این دنیا به انسان برسد، متاعی محدود
ص: 414
1- . (أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ قیلَ لَهُمْ کفُّوا أَیدِیکمْ وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ فَلَمَّا کتِبَ عَلَیهِمُ الْقِتالُ إِذا فَریقٌ مِنْهُمْ یخْشَوْنَ النَّاسَ کخَشْیةِ اللَّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْیةً وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ کتَبْتَ عَلَینَا الْقِتالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلی أَجَلٍ قَریب قُلْ مَتَاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ وَالْأَخِرَةُ خَیرٌ لِّمَنِ اتَّقَی).
2- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج 5، ص6 (با کمی تغییر).
3- . (یَقَوْمِ إِنَّمَا هَذِهِ الْحَیوة الدُّنْیا مَتَاعٌ وَ إِنَّ الآخِرَة هِىَ دَارُ الْقَرَارِ).
4- . (وَ مَا أُوتِیتُم مِّن شَىْ ءٍ فَمَتَاعُ الْحَیوة الدُّنْیا وَ زِینَتُهَا وَ مَا عِندَ اللّه خَیرٌ وَ أَبْقَى أَفَلاَ تَعْقِلُونَ).
است و آنچه نزد خداست، خیر و پایدار است.
جالب این که در این آیه، مردم به تعقّل و اندیشه فراخوانده شده اند و این، نشان دهندۀ نقش شناخت در احساس انسان نسبت به برخورداری یا محرومیت از دنیاست. کسانی کهدنیا را ارزشمند و مهم ارزیابی کنند، از به دست آوردن آن خرسند می شوند، در حالی که واقعیتْ آن است که چیز اندک و بی ارزشی را کسب کرده اند و لذا شایستۀ خرسندی نیست:
(وَ فَرِحُواْ بِالْحَیوةِ الدُّنْیا وَ مَا الْحَیوةُ الدُّنْیا فِی الآخِرَةِ إِلّا مَتَعٌ.(1)
آنها به زندگی دنیا سرمست شدند، در حالی که زندگی دنیا در برابر آخرت، جز متاعی اندک نیست).
بر اساس متون دینی، دنیا در حقیقت، برخورداریِ اندک چندروزه است. سپس، همچون سراب از میان می رود و به سان ابر، پراکنده می شود.(2) دیر فراهم می آید و اندک به کار می آید و زود از کف می رود(3) و اوقات دنیا، اگرچه بلند باشد، کوتاه است و بهره مندی از آنها، هرچند بسیار باشد، اندک است.(4)
اگر انسان به این حقیقت توجّه کند که آنچه را از دست داده یا به دست نیاورده، اندک بوده است، دچار تنیدگی و فشار روانی نمی گردد. مهم این نیست که در واقع، آن شی ء، کوچک است یا بزرگ؛ مهم این است که ما آن را کوچک بدانیم یا بزرگ. اگر چیز مهمّی مثل «دین» را از دست بدهیم، ولی آن را ناچیز بشماریم، به خاطر فقدان آن، خیلی ناراحت نمی شویم؛ امّا اگر چیز بی ارزشی را از دست داده باشیم، ولی آن را مهم بشماریم، به شدّت ناراحت می شویم. پس آنچه در تنیدگی و نارضایتی مهم است، تصوّر ماست. برای کسب رضایت از زندگی و مهار تنیدگی، بهتر است تصوّرات خود را از نعمت های دنیا اصلاح کنیم و آنها را با واقعیت، مطابقت نماییم.
ص: 415
1- . سورۀ رعد، آیۀ 26.
2- . امام علی(علیه السلام): إنَّما الدُّنیا مَتاعُ أیامٍ قَلائِلَ، ثُمَّ تَزولُ کما یزولُ السَّرابُ، وتُقشَعُ کما ینقَشِعُ السَّحابُ (غرر الحکم، ح3890؛ عیون الحکم و المواعظ، ص178، ح3671).
3- . امام علی(علیه السلام): إنَّما الحَیاة الدُّنیا مَتاعٌ؛ ومَتاعُ الدُّنیا بَطیءُ الاِجتِماعِ، قَلیلُ الاِنتِفاعِ، سَریعُ الاِنقِطاعِ (تنبیه الخواطر، ج2، ص102).
4- . امام علی(علیه السلام): أوقاتُ الدُّنیا وإن طالَت قَصیرَة، وَالمُتعَة بِها وإن کثُرَت یسیرَة (غرر الحکم، ح2188؛ عیون الحکم و المواعظ، ص67، ح1698).
چهار. ناپایدار بودن
از جمله واقعیت های دنیا، ناپایداری آن است. انسان اگر می خواهد زندگی موفّق ورضایت بخشی داشته باشد، باید به چیزی و جایی دل ببندد که پایدار و تغییرناپذیر باشد. «آنچه را نپاید، دل بستگی نشاید». امّا برخی افراد چون دوست دارند که این حالت، پایدار باشد، آن را پایدار می دانند! در حقیقت، میل به «پایدار بودنِ» مطلوب، به «پایدار دانستنِ» مطلوب تبدیل می شود و بدیهی است که میان این دو، تفاوت زیادی وجود دارد. کسانی که بخواهند راحت و آسوده زندگی کنند، باید به این واقعیتْ باور داشته باشند که دنیا ناپایدار است. در این صورت، ورود مصیبت، برایشان غیر منتظره نیست و از پیش، آمادگی مقابله با آن را دارند. از این رو، بخشی از متون دینی، به آشکار ساختن این واقعیت اختصاص دارند. خداوند متعال در قرآن کریم با بیان مَثَلی، ناپایداری دنیا را این گونه توصیف می کند: مَثَلِ زندگی دنیا به سان آبی است که آن را از آسمان فرو ریختیم. پس گیاه زمین، از آنچه مردم و دام ها می خورند، با آن در آمیخت تا آن گاه که زمین، پیرایۀ خود را برگرفت و آراسته گردید و اهل آن پنداشتند که آنان، بر آن قدرت دارند. شبی یا روزی فرمان [ویرانی] ما آمد و آن را چنان در دیده کردیم که گویی دیروز وجود نداشته است.(1)
امام علی(علیه السلام) دنیا را چون مرغزاری توصیف می کند که گیاهانش قد کشیده و بیننده اش را خوش می آید، آبش گواراست و خاکش خوش. از آوندهایشان تَری می تراود و از شاخه هایشان ژاله می چکد، و چون سبزه هایش رشد کنند و گل و گیاهانش قامت بیفرازند، به ناگاه، بادی وزیدن می گیرد و برگ ها را فرو می ریزد و آن همه نظم و هماهنگی را از هم می پراکند و چنان می شود که خداوند فرموده است: (و چنان خشک گردید که بادها پراکنده اش کردند، و خداست که همواره بر هر کاری تواناست). دنیا را بنگرید که از آنچه
ص: 416
1- . (إِنَّمَا مَثَلُ الْحَیوةِ الدُّنْیا کمَاءٍ أَنزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الْأَرْضِ مِمَّا یأْکلُ النَّاسُ وَ الْأَءَنْعَامُ حَتَّی إِذَا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَهَا وَ ازَّینَتْ وَ ظَنَّ أَهْلُهَا أَنَّهُمْ قَادِرُونَ عَلَیهَا أَتَاهَا أَمْرُنَا لَیلاً أَوْ نَهَارًا فَجَعَلْنَاهَا حَصِیدًا کأَن لَّمْ تَغْنَ بِالاْءَمْسِ کذَ لِک نُفَصِّلُ الآیاتِ لِقَوْمٍ یتَفَکرُونَ) (سورۀ یونس، آیۀ 24). در جای دیگری نیز این گونه مَثَل زده است: (وَ اضْرِبْ لَهُم مَّثَلَ الْحَیوةِ الدُّنْیا کمَاءٍ أَنزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِیمًا تَذْرُوهُ الرِّیحُ وَ کانَ اللَّهُ عَلَی کلِّ شَی ءٍ مُّقْتَدِرًا) (سورۀ کهف، آیۀ 45).
شما را خوش می آید، چه فراوان دارد و آنچه شما را سودمند می افتد، چه اندک دارد.(1)امام صادق(علیه السلام) نیز در وصف این دنیا می فرماید: این دنیا، اگرچه با خرّمی هایش لذّت می بخشد و با زرق و برقش می فریبد، امّا فرجامی جز فرجام بهار ندارد که سرسبزی آن، دل نشین است؛ لیکن در پایان عمر بهار، آن همه خرّمی می خشکد. آن که دلسوز خویش است و وظایف و حقوق خویشتن را می شناسد، باید به دنیا چونان کسی بنگرد که خداپسندانه می اندیشد و از بدفرجامی خویش بترسد؛ زیرا این دنیا، مردمانی را فریفت و در حالی از دنیا جدا شدند که در اوج سرخوشی از دنیا و شادمانی نسبت به آن بودند، شب هنگام که خفته بودند یا روزهنگام که سرگرم بازی [و تفریح] بودند، اجل هایشان، ناگاه به سراغشان آمد... .(2)
در ادبیات دین از این گونه مطالب، فراوان است. اینها حقایق دنیاست. بخشی از متون دینی، بیانگر ماهیت ناپایدار دنیاست. اگر دنیا ناپایدار است، شایسته نیست که انسان به آن دل ببندد.
ط - تنظیم الگوی روزی
اشاره
تأمین نیاز، از عوامل مهم رضامندی در خوشایند است. بخشی از داشته های مادی - که
ص: 417
1- . امام علی(علیه السلام) - فی وَصفِ الدُّنیا - : فَهِی کرَوضَة اِعتَمَّ مَرعاها، وأعجَبَت مَن یراها، عَذبٌ شِربُها، طَیبٌ تُربُها، تَمُجُّ عُروقُها الثَّرى، وتَنطُفُ فُروعُهَا النَّدى، حَتّى إذا بَلَغَ العُشبُ إبّانَهُ، وَاستَوى بَنانُهُ، هاجَت ریحٌ تَحُتُّ الوَرَقَ، وتُفَرِّقُ مَا اتَّسَقَ، فَأَصبَحَت کما قالَ اللّهُ: (هَشِیمًا تَذْرُوهُ الرِّیح وَ کانَ اللّه عَلَى کلِّ شَىْ ءٍ مُّقْتَدِرًا)، اُنظُروا فِی الدُّنیا فی کثرَة ما یعجِبُکم، وقِلَّة ما ینفَعُکم (الکافی، ج8، ص17، ح3). امیر مؤمنان علی(علیه السلام) در توصیف ناپایداری دنیا می فرماید: دارٌ بِالبَلاءِ مَحفوفَةٌ وبِالغَدرِ مَعروفَةٌ، لا تَدومُ أحوالُها ولا یسلَمُ نُزّالُها. أحوالٌ مُختَلِفَةٌ وتاراتٌ مُتَصَرِّفَة... (نهج البلاغة، خطبۀ 226). نیز، ر.ک: عیون الحکم و المواعظ، ص 91. ایشان در کلام دیگری می فرماید: إنَّ الدُّنیا سَریعَةُ التَّحَوُّلِ، کثیرَةُ التَّنَقُّلِ... فَأَحوالُها تَتَنَزَّلُ ونَعیمُها یتَبَدَّلُ ورَخاؤُها یتَنَقَّصُ ولَذّاتُها تَتَنَغَّصُ (غرر الحکم، ح 2325؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 147).
2- . امام صادق(علیه السلام): إنَّ هذِهِ الدُّنیا وإن أمتَعَت بِبَهجَتِها وغَرَّت بِزِبرِجِها، فَإِنَّ آخِرَها لا یعدو أن یکونَ کآخِرِ الرَّبیعِ الَّذی یروقُ بِخُضرَتِهِ ثُمَّ یهیجُ عِندَ انتِهاءِ مُدَّتِهِ. وعَلى مَن نَصَحَ لِنَفسِهِ وعَرَفَ حَقَّ ما عَلَیهِ ولَهُ، أن ینظُرَ إلَیها نَظَرَ مَن عَقَلَ عَن رَبِّهِ جَلَّ وعَلا، وحَذَرَ سوءَ مُنقَلَبِهِ؛ فَإِنَّ هذِهِ الدُّنیا قَد خَدَعَت قَوما فارَقوها أسَرَّ ما کانوا إلَیها، وأکثَرَ ما کانُوا اغتِباطا بِها، طَرَقَتهُم آجالُهُم بَیاتا وهُم نائِمونَ، أو ضُحىً وهُم یلعَبونَ... (بحار الأنوار، ج94، ص272، ح1، به نقل از: مهج الدعوات، ص222).
خواهد آمد - ،(1) نیازمند تأمین است. در ادبیات دین از آنچه نیازهای انسان را برآورده می سازد به عنوان «رِزق» یاد می شود. از این رو، بررسی موضوع رزق، یکی از مسائل مهم در رضامندی است. مهم آن است که این عامل، تک عنصری نیست؛ بلکه باید به صورت یک بسته به آن نگریست. رزق یا نیازهای مادی انسان، ابعاد گوناگونی دارد که هر کدام از آنها به عنصر خاص خود نیاز دارند. در ادامه، این مسائل را طرح و در بارۀ هر کدام، عامل مزاحم و عامل صحیح آن را بیان خواهیم کرد.
یک. بازشناسی روزیِ مؤثّر
اشاره
نخستین پرسشی که در بارۀ روزی مطرح است و اتفاقاً پرسشی پایه ای است، این است که وقتی صحبت از روزی می شود، مراد چیست؟ و «روزیِ مؤثّر» در زندگی کدام است؟ تعریف روزی مورد قبول دین کدام است و چه مؤلّفه ها و ویژگی هایی دارد؟ این بحث از آن جهت مهم است که بدانیم انسان به عنوان یک موجود، با چه میزان از روزی، نیازهای مادی اش برطرف می گردد و با چه روزی ای می تواند به احساس رضامندی دست یابد؟ این مطالب را به عنوان واقعیت های زندگی باید به دست آورد تا در مرحلۀ بعد، انسان، خود را با آنها تنظیم کند. در ادامه، دو وجه درست و نادرست این مسئله را بیان خواهیم کرد.
تصوّر غلط: روزیِ فراوان
معمولاً انسان ها در حوزۀ روزی به دنبال روزیِ فراوان اند و فراوانی را نیز با مقیاس خواسته های سیری ناپذیر و فزایندۀ خود طلب می کنند و هر آنچه را که غیر از آن باشد، نمی پذیرند و از آن دچار فشار روانی می شوند. این وضعیت، با تقدیر الهی ناسازگار است و موجبات نارضایتی از آن را فراهم می آورد. تصوّر این افراد، آن است که خوش بختی در داشتن «روزی فراوان با مقیاس خواسته های من» است و روزیِ کم، عامل بدبختی و ناشادکامی است.
تصوّر صحیح: روزیِ کافی
نخستین گامْ این است که معنای روزیِ مناسب برای انسان، آن گونه که هست، شناخته
ص: 418
1- . ر.ک: فصل دوازدهم، ص463، «اصلاح فهرست داشته ها».
شود. این که انسان بداند اقسام روزی چیست و کدام روزی، موجب خوش بختی انسان می شود، نقش مهمی در اصلاح باورها و تنظیم خود با قوانین زندگی دارد. بر اساس اطلاعات پیش گفته، نتیجۀ این آگاهی، آن است که انسان، ویژگی مهم روزی را «کفاف» می داند و روزیِ بسنده را بهترین نوع روزی بر می شمارد. به این دیدگاه پایه ای در عوامل بعدی خواهیم پرداخت.
در روایات مربوط به این موضوع، سه مفهوم وجود دارند که فهم و تحلیل آنها می تواند دیدگاه دین در این باره را روشن سازد و به آن پرسش ها پاسخ دهد و عامل مزاحم را از بین ببرد. این سه مفهوم، عبارت اند از: «کفایت»، «کثرت» و «قلّت». بنا بر این، با سه گونه روزی رو به رو هستیم: «روزی قلیل»، «روزی کثیر» و «روزی کافی». برای فهم معنای این سه مفهوم باید «نیازهای مادی» را مدّ نظر قرار داد و سپس معنای آنها را بررسی کرد. در ادامه، به مفاهیم سه گانه، به اضافۀ مفهوم نیازهای مادی خواهیم پرداخت.
مراد از «کثرت»، بیشتر بودن روزی از نیازهای زندگی است، به گونه ای که موجب انباشت ثروت گردد. در این تعریف، قید «انباشت»، یک قید اساسی است و لذا صِرف فراوانی و ثروتمندی را شامل نمی شود. اگر کسی درآمد فراوان داشته باشد و با آن، نیازهای خود را به اندازۀ متعارف برآورده سازد و بقیۀ آن را به نیازمندان و امور خیر اختصاص دهد، شامل این تعریف نمی شود و اساساً در این فرض، انباشت ثروت اتفاق نمی افتد. بررسی متون دین نشان می دهد که خداوند، روزیِ فقیران را در اموال توانگرانْ واجب فرموده؛ و هیچ فقیری گرسنه نمی مانَد، مگر آن که توانگری از وی بهره برده است. خدای تعالی، توانگران را از این، بازخواست خواهد کرد.(1) خداوند متعال بنا بر مصلحت، به برخی افراد، مال بیشتری می دهد تا به اندازۀ متعارف، نیاز خود را برطرف سازند و بقیه را به نیازمندان برساند. در حقیقت، وی نسبت به بیشتر از کفایت نیازها، امانتدار است، نه مالک.(2) چنین افرادی، نهدر
ص: 419
1- . إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ فَرَضَ فی أموالِ الأَغنِیاءِ أقواتَ الفُقَراءِ، فَما جاعَ فَقیرٌ إلّا بِما مُتِّعَ بِهِ غَنِی، وَاللّهُ تَعالی سائِلُهُم عَن ذلِک (نهج البلاغة، حکمت 328؛ ینابیع المودّة، ج2، ص249 ح699). نیز، ر.ک: شعب الإیمان، ج7، ص37، ح13206.
2- . امام صادق(علیه السلام): المالُ مالُ اللّهِ(عزوجل)، جَعَلَهُ وَدائِعَ عِندَ خَلقِهِ، وأمَرَهُم أن یأکلوا مِنهُ قَصداً، ویشرَبوا مِنهُ قَصداً، ویلبَسوا مِنهُ قَصداً، وینکحوا مِنهُ قَصداً، ویرکبوا مِنهُ قَصداً، ویعودوا بِما سِوی ذلِک عَلی فُقَراءِ المُؤمِنینَ، فَمَن تَعَدّی ذلِک کانَ أکلُهُ مِنهُ حَراماً، وما شَرِبَ مِنهُ حَراماً، وما لَبِسَهُ مِنهُ حَراماً، وما نَکحَهُ مِنهُ حَراماً، وما رَکبَهُ مِنهُ حَراماً (أعلام الدین، ص 269).
کسب مال حرص می زنند و نه در مصرف آن بخل می ورزند؛ امّا کسانی که به این دستور عمل نمی کنند، روزیِ فراوان را انباشت می کنند. این جا روزیِ کثیر، صِدق می کند.
امّا مراد از «قلّت»، روزیِ اندکی است که نیازهای اوّلیۀ مادیِ انسان را برآورده نمی سازد. البته باید توجّه داشت که نیاز، غیر از آرزوست. لذا مراد از برآورده نساختن نیازها، برآورده نشدن آرزوها نیست. اگر کسی آرزوهای فراوان داشته باشد و به آنها دست نیابد، شامل این مفهوم نمی گردد. از این رو، روزیِ قلیل، کمتر از نیازهای زندگی است و همۀ آنها را پوشش نمی دهد.(1)
سرانجام، مراد از «کفایت»، یعنی میزانی از روزی که نیازهای مادی انسان را برطرف سازد. در حقیقت، روزیِ کافی، حدّ تعادل قلّت و کثرت است و به اندازۀ نیازهای مادی است، نه کمتر و نه بیشتر.
در بررسی مفاهیم سه گانه، همه جا سخن از نیازهای مادی بود. باید دید نیازهای انسان چه قدر است تا معنای قلّت، کثرت و کفایت روزی، به دست آید. موارد و یا مصداق های نیازهای مادی انسان، مشخص و تغییرناپذیرند؛ امّا اندازه ای از نیاز که بر اساس آن، نقطۀ کفایت و دو سمت کثرت و قلّت آن به دست می آید، شناور است و نمی توان میزان مشخّصی را برای آن تعیین کرد. در تعیین اندازۀ نیاز، عواملی همچون شأن و زمان تأثیر دارند. شأن اجتماعی، موجب افزایش یا کاهش اندازۀ نیازهای افراد می شود. کسانی که شأن اجتماعی بالاتری دارند، مخارج و نیازهای آنها هم بیشتر است و کسانی که در رتبۀ پایین تری قرار دارند، مخارج و نیازهای کمتری خواهند داشت. کسی که محلّ مراجعۀ مردم است و مورد درخواست آنان قرار می گیرد، طبیعتاً از افراد معمولی، مخارج بیشتری خواهد داشت. لذا نیازهای این دو متفاوت است و حدّ کفایت آنان نیز متفاوت خواهد بود.
تغییر زمان نیز در تعیین اندازه، نقش دارد. گاه در گذر زمان و با پیشرفت یا پسرفت اوضاع اقتصادی، میزان نیازهای افراد، کاهش یا افزایش می یابد. نمونۀ آن را می توان در
ص: 420
1- . روزیِ قلیل می تواند موجب نارضایتی گردد؛ امّا با استفاده از روش هایی می توان آن را کنترل نمود و رضامندی را به دست آورد. این موضوع را باید در عوامل رضامندی در ناخوشایند جستجو نمود. از آن جا که این فقر و قلّت روزی، به دوران ناخوشایند مربوط است، این موضوع را در آن جا پی می گیریم. آنچه مهم است این که در این شرایط نیز می توان به رضامندی دست یافت.
تفاوت وضع اقتصادی صدر اسلام با دوران های پس از آن (مثلاً در زمان امام صادق(علیه السلام)) مشاهده کرد. ممکن است در طول یک زندگی، سطح اقتصاد زندگی جامعه بالا رود که در این صورت، نیازها افزایش می یابند و حدّ کفایت نیز بالاتر خواهد رفت و یا ممکن است وضع اقتصادی پایین بیاید که در این صورت، نیازها کاهش می یابند و حدّ کفایت نیز پایین تر خواهد آمد. بنا بر این، مفهوم نیازها و حدّ کفایت، مفهومی شناور است، همچنان که مفاهیم دیگر نیز شناورند.
از نتایج این بحث آن است که مفهوم «توسعه دادن زندگی» نیز معنا می شود. در روایات اسلامی، در بارۀ توسعۀ زندگی (در صورت امکان)، سفارش شده است. این، در نگاه نخست با حدّ کفایت، ناسازگار به نظر می آید و در ظاهر، به مفهوم کثرت، بیشتر نزدیک است؛ امّا با توجّه به معنای شناوری که حدّ کفایت دارد، توسعه نیز معنایی سازگار با دیگر مفاهیم می یابد. اگر حدّ کفایت، «نقطه ای» می بود، سازگاریِ این مفاهیم با یکدیگر، ممکن نمی بود. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در بارۀ گذران دنیا می فرماید:
یکفیک مِنها ما سَدَّ جَوعَتَک وواری عَورَتَک، فَإِن یکن بَیتٌ یکنُّک فَذاک، وإن تَکن دابَّةٌ تَرکبُها فَبَخ؛ فِلقُ الخُبزِ وماءُ الجَرِّ، وما بَعدَ ذلِک حِسابٌ عَلَیک أو عَذابٌ.(1)
از دنیا همان تو را بس است که گرسنگی ات را رفع نماید و برهنگی ات را بپوشاند. اگر خانه باشد و جایت دهد، نیکوست؛ و اگر چارپایی باشد و سواری ات دهد، پسندیده است؛ و نیز نیمی نان و مَشکی آب؛ و هر چه بیش از این باشد، مایۀ مؤاخذه و عذاب توست.
بدیهی است که برآوردن نیازهای مادی، از حداقل تا حداکثر را شامل می شود، البته مشروط به این که به تجمّل گرایی کشیده نشود و با شأن فرد و اوضاع اجتماعی وی متناسب باشد.
دیدگاه اسلام
بررسی ها نشان می دهد آنچه در روزی انسان مهم است، «کفایت» است. لذا اسلام، نه «کثرت» را می پذیرد و نه «قلّت» را. در روایات آمده که فراوانیِ روزی، موجب طغیان و بیهودگی (لهو)، و کمی آن، موجب بدبختی می شود و این هر دو با سعادت و شادکامی
ص: 421
1- . الخصال، ص161، ح211؛ الأمالی، طوسی، ص428، ح956.
منافات دارد. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) سعادت انسان را در گرو روزیِ کافی می داند.(1) در روایات اسلامی، بهترین روزی، روزیِ کافی دانسته شده است.(2) بر همین اساس، روزیِ اندک کافی، بهتر از روزیِ فراوانِ غافل کننده دانسته شده است.(3)
همچنین ابو امامه نقل می کند که روزی پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) فرمود: «هر آینه، رشک بُردنی ترینِ مردم نزد من، بندۀ مؤمنی است که سبک بار باشد و از نماز بهره بجوید و پروردگارش را فرمان بَرَد و در نهان، خدای را نیک عبادت نماید و در میان مردمْ گم نام به سر برد، چندان که انگشت نما نباشد، و روزی اش به قدر کفاف باشد، و روزی اش به قدر کفاف باشد، - پیامبر در این حال، با نوک دو انگشت خود می کوبید و فرمود: - و روزی اش به قدر کفاف باشد، و روزی اش به قدر کفاف باشد، و مرگش زود فرا رسد، و گریه کنندگانش اندک باشند، و از او میراث اندک به جای مانَد».(4)
وقتی ثلعبة بن حاطب از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) خواست که برایش دعا کن تا خداوند مال به او بدهد، پیامبر(صلی الله علیه وآله) در پاسخ فرمود:
ص: 422
1- . قَد أفلَحَ مَن أسلَمَ، ورُزِقَ کفافا، وقَنَّعَهُ اللّهُ بِما آتاهُ (صحیح مسلم، ج2، ص730، ح125؛ سنن الترمذی، ج4، ص576، ح2348).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): خَیرُ الرِّزقِ ما یکفی (مسند ابن حنبل، ج1، ص364، ح1477؛ مسند أبی یعلی، ج1، ص345، ح727). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): خَیرُ الرِّزقِ ما کان یوماً بِیومٍ کفافاً (الفردوس، ج2، ص180، ح2907). نیز، ر.ک: غرر الحکم، ح5034).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) با بیان یکی از واقعیت های نظام آفرینش می فرماید: ما طَلَعَت شَمسٌ قَطُّ إلّا بُعِثَ بِجَنبَتَیها مَلَکانِ ینادِیانِ - یسمِعانِ أهلَ الأَرضِ إلّا الثَّقَلَینِ - : یا أیهَا النّاسُ، هَلُمّوا إلی رَبِّکم! فَإِنَّ ما قَلَّ وکفی خَیرٌ مِمّا کثُرَ وألهی (مسند ابن حنبل، ج8، ص168، ح21780؛ المستدرک علی الصحیحین، ج2، ص483، ح3662). نیز، ر.ک: الاختصاص، ص234؛ قرب الإسناد، ص39، ح125.
4- . مسند ابن حنبل عن أبو اُمامة عن النبی(صلی الله علیه وآله): إنَّ أغبَطَ النّاسِ عِندی عَبدٌ مُؤمِنٌ خَفیفُ الحاذِ، ذو حَظٍّ مِن صَلاة، أطاعَ رَبَّهُ، وأحسَنَ عِبادَتَهُ فِی السِّرِّ، وکانَ غامِضا فِی النّاسِ لا یشارُ إلَیهِ بِالأَصابِعِ، وکانَ عَیشُهُ کفافاً، وکانَ عَیشُهُ کفافاً - قالَ: وجَعَلَ رسول اللّهِ(صلی الله علیه وآله) ینقُرُ بِإصبَعَیهِ - وکانَ عَیشُهُ کفافاً، وکانَ عَیشُهُ کفافاً، فَعُجِّلَت مَنِیتُهُ، وقَلَّت بَواکیهِ، وقَلَّ تُراثُهُ (مسند ابن حنبل، ج8، ص282، ح22259). نیز، ر.ک: سنن الترمذی، ج4، ص575، ح2347؛ الکافی، ج2، ص140 ح1؛ تنبیه الخواطر، ج2، ص230.
قَلیلٌ تُؤَدّی شُکرَهُ خَیرٌ مِن کثیرٍ لا تُطیقُهُ.(1)
مال اندکی که شکرش را به جای آوری، بهتر از مال فراوانی است که نتوانی آن را شُکر کنی.
نیز سفارش می کند که هر گاه خواستید برای یهودی یا مسیحی دعا کنید، بگویید: «خدا مال و فرزندت را زیاد کند!».(2) امام زین العابدین(علیه السلام) نقل می کند که روزی پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) بر شترچرانی گذر کرد و کس فرستاد تا از او چیزی برای آشامیدن بخواهد. شتربان گفت: «آنچه در پستان شتران است، صبحانۀ مردم قبیله است و آنچه در ظرف های ماست، غذای شامشان». پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) فرمود: «بارخدایا! مال و فرزندان او را فراوان ساز».
سپس به گوسفندچرانی گذر نمود و کس فرستاد تا از او چیزی برای آشامیدن بخواهد. وی گوسفندها را دوشید و هر چه در ظرف داشت، در ظرف پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) ریخت و نیز گوسفندی برای ایشان فرستاد و پیغام داد: «این چیزی است که نزد ما آماده بود؛ اگر می خواهی، آن را افزون کنیم». پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) فرمود: «بار خدایا! او را به قدر کفاف روزی ده». یکی از یارانش گفت: «ای پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله)! آن را که خواهشت را رد کرد، چنان دعا فرمودی که ما همه دوستار آنیم؛ و برای این که خواهشت را روا نمود، چنین دعا فرمودی که ما همه، آن را ناخوش می داریم! پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) فرمود: «همانا آنچه کم باشد و کفایت نماید، بهتر از آن است که فراوان باشد و بفریبد. بار خدایا! محمّد و خاندان محمّد را به قدر کفاف، روزی بخش».(3)
دعا برای روزیِ کفاف
به همین جهت، در دعاها نیز باید روزی کافی را از خدا خواست و از روزیِ فراوان یا کم،
ص: 423
1- . تاریخ دمشق، ج12، ص9، ح2889.
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إذا دَعَوتُم لِأَحَدٍ مِنَ الیهودِ وَالنَّصارى فَقولوا: أکثَرَ اللّهُ مالَک ووَلَدَک (تاریخ دمشق، ج55، ص208، ح11679؛ کنز العمّال، ج3، ص189، ح6097).
3- . امام زین العابدین(علیه السلام): مَرَّ رسول اللّهِ(صلی الله علیه وآله) بِراعی إبِلٍ فَبَعَثَ یستَسقیهِ، فَقالَ: أمّا ما فی ضُروعِها فَصَبوحُ الحَی، وأمّا فی آنِیتِنا فَغَبوقُهُم، فَقالَ رسول اللّهِ(صلی الله علیه وآله): اللّهمَّ أکثِر مالَهُ ووَلَدَهُ. ثُمَّ مَرَّ بِراعی غَنَمٍ، فَبَعَثَ إلَیهِ یستَسقیهِ، فَحَلَبَ لَهُ ما فی ضُروعِها، وأکفَأَ ما فی إنائِهِ فی إناءِ رسول اللّهِ(صلی الله علیه وآله)، وبَعَثَ إلَیهِ بِشاة، وقالَ: هذا ما عِندَنا، وإن أحبَبتَ أن نَزیدَک زِدناک. قالَ: فَقالَ رسول اللّهِ(صلی الله علیه وآله): اللّهمَّ ارزُقهُ الکفافَ. فَقالَ لَهُ بَعضُ أصحابِهِ: یا رسول اللّه، دَعَوتَ لِلَّذی رَدَّک بِدُعاءٍ عامَّتُنا نُحِبُّهُ، ودَعَوتَ لِلَّذی أسعَفَک بِحاجَتِک بِدُعاءٍ کلُّنا نَکرَهُهُ؟! فَقالَ رسول اللّهِ(صلی الله علیه وآله): إنَّ ما قَلَّ وکفى خَیرٌ مِمّا کثُرَ وألهى. اللّهمَّ ارزُق مُحَمَّداً وآلَ مُحَمَّدٍ الکفافَ (الکافی، ج2، ص140، ح4، بحار الأنوار، ج72، ص61، ح4).
دوری جست. معصومان(علیهم السلام) - که انسانِ معیاراند - ، در دعاهای خود، روزی کافی را در خواست می کنند و از روزیِ فراوان و کم، دوری می جسته اند. این دعاها می تواند جزئی از برنامۀ انسان برای تأمین زندگی باشد. در ادامه به چند مورد از دعاها اشاره می کنیم:
یک. امام باقر(علیه السلام) می فرماید: امام زین العابدین(علیه السلام) هماره این دعا را می خواند و در آن، روزیِ کافی و برآورده شدن همۀ نیازها را به منظور پیوند زدن با آخرتْ طلب می کند، بدون کمیِ روزی که موجب تیره بختی و اندوه می گردد و یا فراوانیِ روزی که موجب غفلت و بیهودگی می شود:
اللّهُمَّ إنّی أسأَلُک حُسنَ المَعیشَةِ؛ مَعیشَةً أتَقَوّی بِها عَلی جَمیعِ حَوائِجی، وأتَوَصَّلُ بِها فِی الحَیاةِ إلی آخِرَتی، مِن غَیرِ أن تُترِفَنی فیها فَأَطغی، أو تُقَتِّرَ بِها عَلَی فَأَشقی. أوسِع عَلَی مِن حَلالِ رِزقِک، وأفضِل عَلَی مِن سَیبِ فَضلِک نِعمَةً مِنک سابِغَةً وعَطاءً غَیرَ مَمنونٍ، ثُمَّ لا تَشغَلنی عَن شُکرِ نِعمَتِک بِإِکثارٍ مِنها تُلهینی بَهجَتُهُ وتَفتِنّی زَهَراتُ زَهوَتِهِ، ولا بِإِقلالٍ عَلَی مِنها یقصُرُ بِعَمَلی کدُّهُ ویملَأُ صَدری هَمُّهُ؛ أعطِنی مِن ذلِک یا إلهی غِنی عَن شِرارِ خَلقِک، وبَلاغا أنالُ بِهِ رِضوانَک.(1)
بار خدایا! از تو نیکیِ معیشت می خواهم، چنان که با آن، همۀ نیازهایم را برآورم و زندگانی ام را به آخرت پیوند زنم، بدون آن که مرا در دنیا به نازپروری و دچار سرکشی شوم یا چنان بر من تنگ گیری که به تیره بختی افتم. روزیِ حلال خود را با گشایش نصیبم فرما و از افزون بخشی خویش، نعمت پیاپی و بی منّت و بی کم و کاست عطایم فرما؛ سپس با نعمت فراوانت - که شکوهش مرا می فریبد و زیبایی اش مفتونم می سازد - ، مرا از شکر نعمت خویش غافل مگردان؛ و چندان روزی ام را اندک مساز که دست رنجم کفافم را ندهد و قلبم از اندوه آن پر شود. ای خدای من! بدین سان، از بَدانِ آفریدگانت بی نیازم ساز و مرا بهخشنودی خود نائل گردان.
دو. امام باقر(علیه السلام) نیز این گونه دعا می کند:
اللّهُمَّ ارزُقنی رِزقا حَلالاً یکفینی، ولا تَرزُقنی رِزقا یطغینی، ولا تَبتَلِنی بِفَقرٍ أشقی بِهِ مُضَیقا عَلَی. أعطِنی حَظّا وافِرا فی آخِرَتی، ومَعاشا واسِعا هَنیئا مَریئا فی دُنیای.(2)
ص: 424
1- . الکافی، ج2، ص553، ح13. نیز، ر.ک: مصباح المتهجد، ص728، ح819.
2- . تهذیب الأحکام، ج3، ص77، ح234؛ بحار الأنوار، ج87، ص301 و ج94، ص269.
بار خدایا! مرا روزیِ حلال عطا فرما که کفایتم کند، و روزی ای نده که مایۀ سرکشی ام باشد، و به فقری که به سبب تنگنای آن، به تیره بختی افتم، دچارم مکن. مرا بهرۀ فراوان در آخرتم و روزیِ گشادۀ گوارای شیرین در دنیایم عطا فرما.
سه. امام صادق(علیه السلام) نیز این گونه دعا می کرده است:
اللّهُمَّ إنّی أسأَلُک رِزقَ یومٍ بِیومٍ، لا قَلیلاً فَأَشقی، ولا کثیرا فَأَطغی.(1)
بار خدایا! از تو روزیِ روز به روز می خواهم، نه روزیِ فراوان که مایۀ سرکشی ام گردد.
قابل توجّه این که این امر در دعا برای دیگران نیز باید رعایت شود. جالب این که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) برای دوستداران خود، کفاف، و برای دشمنان خود، کثرت می خواهد(2) و این گونه به درگاه خداوند متعال دعا می کند:
اللّهُمَّ ارزُق مُحَمَّدا وآلَ مُحَمَّدٍ ومَن أحَبَّ مُحَمَّداً وآلَ مُحَمَّدٍ العَفافَ وَالکفافَ، وَارزُق مَن أبغَضَ مُحَمَّدا المالَ وَالوَلَدَ.(3)
بار خدایا! محمّد و خاندانش و نیز هر که محمّد و خاندانش را دوست بدارد، پاک دامنی و روزیِ کافی نصیب فرما و آن کس را که به محمّد کینه می ورزد، مال و فرزند [فراوان] ببخش.
دو. اطمینان به روزی
اشاره
پس از شناخت مفهوم روزیِ مؤثّر، مسئلۀ مهم دیگر، اطمینان در رسیدن به چنین روزی ایاست. از آن جا که روزیِ یک عمر، در زمان حاضر، یک جا وجود ندارد، هماره زمینۀ نگرانی از رسیدن روزی وجود دارد. از این رو، بررسی این موضوع، نقش مهمّی در رضامندی یا نارضایتی خواهد داشت که در ادامه به آن می پردازیم.
باور غلط: تردید در روزی
ترس از آینده و چگونگی تأمین «روزی»، نگرانی ای عمومی است. روزی، یکی از نیازهای اساسی انسان است. از این رو، معمولاً این نگرانی وجود دارد که آینده چه خواهد شد؟ آیا
ص: 425
1- . تهذیب الأحکام، ج3، ص75، ح233. نیز، ر.ک: عدّة الداعی، ص104.
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): یا أبا ذَرٍّ، إنّی قَد دَعَوتُ اللّهَ - جَلَّ ثَناؤُهُ - أن یجعَلَ رِزقَ مَن یحِبُّنی کفافا، وأن یعطِی مَن یبغِضُنی کثرَة المالِ وَالوَلَدِ (مکارم الأخلاق، ج2، ص369، ح2661؛ الأمالی، طوسی، ص532، ح1162).
3- . الکافی، ص140، ح3. نیز، ر.ک: سنن ابن ماجة، ج2، ص1385، ح4133؛ تنبیه الخواطر، ج1، ص159.
روزی فردا خواهد رسید؟ و... در این حالت، آینده، تاریک و مبهم ارزیابی می شود و به همراه آن، اضطراب و نگرانی از فردا شکل می گیرد. ترس و نگرانی اگر به اندازه باشد و از حدّ متعارف نگذرد، عامل تحرّک برای کسب روزی است. انسان بی خیال، برای کسب روزی، تلاش نخواهد کرد و همین امر، موجب بروز مشکلات فراوانی در زندگی وی خواهد شد. پس نگرانی به اندازۀ کم آن، مفید است؛ امّا اگر افزایش یابد و از حدّ معمول خود بگذرد، به افزایش تنیدگی و فشار روانی منجر می شود و رضایت از زندگی را به مخاطره می اندازد. امام علی(علیه السلام) یکی از عوامل هلاک کنندۀ مردم را ترس از فقر می داند.(1)
باور صحیح: روزی رسانیِ خدا
واقعیتْ این است که خداوند، روزیِ انسان را تأمین می کند. وقتی انسان بداند روزی اش به دست صاحب قدرت است، احساس اطمینان و آرامش می کند. آنچه برای انسان اهمیت بیشتری دارد، «احساس اطمینان از روزی» است. اگر امنیت روزی تأمین باشد، انسان، آرام می گیرد. به همین جهت، بخشی از متون دینیِ مربوط به این موضوع، به ارائۀ اطلاعات در این زمینه اختصاص یافته است. برای نمونه، خداوند متعال تصریح می کند که هیچ جنبنده ای بر روی زمین نیست مگر آن که روزی اش بر عهدۀ خداست(2) و چه بسا جنبندگانی که یارای به دست آوردن روزیِ خویش را ندارند و خدا روزیِ آنها را می دهد. روزیِ انسان رانیز همین خدا تأمین می کند.(3)
در روایات نیز آمده که هر جانداری، روزیِ خود را دارد.(4) امام علی(علیه السلام) در این باره به جنبندگان اشاره می کند و می فرماید: «به مورچه بنگرید که با آن همه کوچکی و ظرافت اندام [که تقریباً به چشم نمی آید]، روزی اش تضمین می شود و به فراخور حالش، به او می رسد. خداوند منّان و بخشنده، از او غافل نیست و او را محروم نساخته است؛ اگرچه در دلِ
ص: 426
1- . أهلَکَ النّاسَ اثنان: خَوفُ الفَقرِ و طَلَبُ الفَخرِ (الخصال، ص 68، ح 102).
2- . (وَ مَا مِن دَآبَّة فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَی اللّه رِزْقُهَا وَ یعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَ مُسْتَوْدَعَهَا کلٌّ فِی کتَبٍ مُّبِینٍ) (سورۀ هود، آیۀ 6).
3- . (وَ کأَین مِّن دَآبَّة لَّا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللّه یرْزُقُهَا وَ إِیاکمْ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (سورۀ عنکبوت، آیۀ 60).
4- . امام علی(علیه السلام): لِکُلِّ ذِی رَمَقٍ قوتٌ (الکافی، ج 8، ص 22، ح 4).
تخته سنگی سیاه و خشک و یا در میان صخره ای سخت باشد».(1) یا به پرندگانی مثل کلاغ و عقاب و کبوتر و شترمرغ بنگرید که خداوند، روزیِ همۀ آنها را ضمانت کرده است.(2)
این نکات آموزنده، نشان می دهد که نگران بودن برای روزی، بی مورد است.(3) وضع خود انسان نیز شگفت انگیز است. ما اکنون نگران روزیِ خود هستیم و حال آن که سه مرحله پیش از آن وجود داشته که خداوند، بدون اطلاع، به ما روزی رسانده است. لذا شایسته نیست که اکنون نسبت به او سوءظن داشته باشیم. مرحلۀ نخست، هنگامی است که انسان در رحم مادر قرار دارد؛ در جایگاهی آرام که هیچ سرما و گرمایی او را نمی آزارد و خدا روزی اش را می رساند. مرحلۀ دوم، دوران نوزادی است که هرچند ناتوان است، ولی غذای او از شیر مادر تأمین می شود و کسی هست که او را تر و خشک کند. مرحلۀ سوم، دوران پس از شیرخوارگی است که روزی او بدون تلاش، از دست رنج والدین تأمین می گردد و مشمول مهربانی و دلسوزی آنان قرار می گیرد، حتّی او را بر خودشان مقدّم می دارند؛ امّاهمین انسان، وقتی بزرگ و عاقل می شود و برای خودش کار می کند، اوضاع بر او سخت می شود و به خدا سوء ظن پیدا می کند و حقوق مالی ای را که بر عهده اش است، انکار می کند و بر خود و عیالش سخت می گیرد. اینها به خاطر ترس از تنگ شدن روزی و بدگمانی به خداوند متعال است.(4)
ص: 427
1- . امام علی(علیه السلام): انظروا إلی النَملَة فی صِغَرِ جُثَّتِها و لِطافَةِ هَیئَتِها، لا تَکادُ تَنالُ بِلَحظِ البَصَرِ (النظر)... مَکفولَةٌ بِرِزقِها مَرزوقَةٌ بِوِفقِها، لا یُغفِلُهَا المَنّان و لا یَحرِمُها الدَّیّانُ ولو فی الصَّفاءِ الیابِسِ و الحَجَرِ الجامسِ (نهج البلاغة، خطبۀ 185).
2- . امام علی(علیه السلام): فَهذا غُرابٌ و هذا عُقابٌ و هذا حَمامٌ و هذا نَعامٌ، دَعا کُلِّ طائِرٍ باسِمِهِ و کَفَلَ لَهُ بِرِزقِهِ (همان، خطبۀ 185).
3- . از این رو، پیامبر(صلی الله علیه وآله) به ابن مسعود می فرماید: یابنَ مَسعودٍ! لا تَهتَمَّ لِلرِّزقِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعالی یقولُ: (وَمَا مِن دَآبَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَی اللَّهِ رِزْقُهَا) وقالَ: (وَ فِی السَّمَآءِ رِزْقُکمْ وَ مَا تُوعَدُونَ) (مکارم الأخلاق، ج 2، ص 356، ح 2660).
4- . امام علی(علیه السلام): کان فیما وعظ به لقمان ابنه أن قال له: یا بُنَیَّ لِیَعتَبِر مَن قَصُرَ یَقینُهُ و ضَعُفَت نِیَّتُهُ فی طَلَبِ الرِّزقِ. ان اللّه تبارک و تعالی خَلَقَهُ فی ثَلاثَةِ اَحوالٍ من اَمرِهِ و آتاهُ رِزقَهُ و لم یَکن لَهُ فی واحِدَةٍ مِنها کَسبٌ ولا حِیلَةٌ. ان اللّه تبارک و تعالی سَیَرزُقُه فی الحالِ الرابِعَةِ. امّا أوّلُ ذلِکَ فَإنّه کان فی رَحِمِ أمِّهِ یَرزُقُهُ هُناکَ فی قَرارٍ مَکینٍ حیث لا یُؤذیهِ حَرٌّ و لا بَردٌ. ثمّ اَخرَجَهُ مِن ذلِک و اجری لَهُ رِزقاً مِن لَبَنِ اُمِّهِ یَکفیهِ به و یُرَیّبه و یَنعَشُهُ مِن غَیر حَولٍ به و لا قُوّة. ثُمَّ فُطِمَ مِن ذلِکَ فَاَجری له رِزقاً مِن کسب أبَوَیهِ بِرَأفةٍ و رَحمَةٍ له من قُلوبِهِما، لا یَملِکان غَیرَ ذلِکَ حتّی إنَّهُما یُؤثرانَهُ عَلی اَنفُسِهِما فی اَحوالٍ کَثیرَةٍ. حتّی إذا کَبِرَ و عَقَلَ و اکتَسَبَ لِنَفسِهِ ضاقَ بِهِ اَمرُهُ و ظَنّ الظُّنونَ بِرَبَّهِ و جَحَدَ الحُقوقَ فی مالِهِ و قَتَّرَ علی نَفسِهِ و عَیالِهِ مَخافَةَ إقتار رِزقٍ و سُوءِ یَقینٍ بِالخَلَفِ من اللّه تبارک و تعالَی فی العاجِلِ و الآجِل، فَبِئسَ العبدُ هذا یا بُنَیَّ! (الخصال، ج 1، ص122، ح 114).
پیامبر(صلی الله علیه وآله) به دو تن از فرزندان خالد می فرماید:
لا تَأیسا مِنَ الرِّزقِ ما تَهَزهَزَت رُؤوسُکما، فَإنَّ الإِنسانَ تَلِدُهُ اُمُّهُ أحمَرَ لَیسَ عَلَیهِ قِشرَةٌ، ثُمَّ یرزُقُهُ اللَّهُ(عزوجل).(1)
تا وقتی سر شما حرکت می کند، از روزی، ناامید نباشید؛ چه این که انسان را مادرش سرخ و بدون پوست می آفریند، سپس خداوند(عزوجل)، او را روزی می دهد.
این، واقعیت نظام روزی است. اگر به این واقعیتْ باور داشته باشیم، راحت زندگی می کنیم. اگر بدانیم که روزیِ ما تعیین شده است و هیچ کس نمی تواند از آن بکاهد و هیچ قدرتی نمی تواند مانع آن شود، آن گاه احساس راحتی می کنیم و می توانیم از زندگی خود لذّت ببریم.(2) اَبان بن حمران می گوید: روزی کسی نزد امام صادق(علیه السلام) آمد و گفت: موعظه ای به من بیاموز. امام(علیه السلام) به وی فرمود:
إن کانَ اللَّهُ تَبارَک وتَعالی قَد تَکفَّلَ بِالرِّزقِ فَاهتِمامُک لِماذا؟!(3)اگر خداوند تبارک و تعالی متکفّل روزی شده، پس اندوه تو برای چیست؟!
بنا بر این، یکی از ابعاد این بسته، باور به روزی رسانی خداوند متعال است. این، یکی از مصادیق همان چیزی است که پیش تر از آن به عنوان اِسناد(4) و همچنین توکل(5) یاد کردیم.
سه. اصلاح منبع استغنا
اشاره
انسان، موجودی نیازمند و خواهان بی نیازی است که اگر به آن برسد، به احساس خوشایند رضامندی دست خواهد یافت. به همین جهت، مسئله ای که رخ می نماید، «بی نیازی طلبی» است. بی نیازی، یک منبع نیاز دارد. از پرسش های اساسی، این است که منبع غنا چیست و بی نیازی را باید از کجا تأمین کرد؟
ص: 428
1- . مسند ابن حنبل، ج3، ص 469؛ سنن ابن ماجة، ج 2، ص 1394، ح 4165؛ تنبیه الخواطر، ج1، ص 168.
2- . امام علی(علیه السلام): مَن وَثِقَ بِأَنَّ ما قَدَّرَ اللَّهُ لَهُ لَن یفوتَهُ استَراحَ قَلبُهُ (غرر الحکم، ح 1849؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 438).
3- . کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 392، ح 5836؛ الأمالی، صدوق، ص 7، ح 5.
4- . ر.ک: ص400، اصلاح اِسناد.
5- . ر.ک: ص374، تنظیم تکیه گاه.
روش غلط: استغنا از غیر خدا
برخی در تشخیص منبع بی نیازی، دچار اشتباه می شوند و سراغ غیر خدا می روند و چیزهایی مانند پول و عوامل مادی دیگر را منبع بی نیازی خود می دانند. این در حالی است که تنها منبع بی نیازی، خداوند متعال است. لذا کسی که از خدا احساس بی نیازی کند، غنی نیست و کسی که به خدا احساس نیاز کند، فقیر نیست.(1) همین اشتباه، موجب ناکامی، و در نهایت، نارضایتی می شود.
روش صحیح: استغنا به خدا
خِرد می گوید که بی نیازی را باید از کسی که غنی است، کسب کرد. پیش تر گذشت که بی نیازِ مطلق، خداوند است. این، واقعیتی در جهان هستی است. بنا بر این، در بی نیازی طلبی باید هماهنگی با این واقعیت را مورد توجّه قرار داد. بر این اساس باید بی نیازی را از خدا خواست.در قرآن کریم، تصریح شده که انسان، به خداوند نیازمند است،(2) به همین جهت، خود خداوند متعال تصریح می کند که همه فقیرند، جز کسانی که من آنان را غنی کرده باشم.(3) اگر تو مرا بپذیری، قلبت را از احساس بی نیازی پُر می کنم و احساس نیازمندی را از برابر دو چشم تو برمی گیرم و امورت را کفایت می کنم تا هر روز را با بی نیازی صبح کنی و اگر از من روی برگردانی، احساس بی نیازی را از قلب تو برمی گیرم و احساس فقر و نیازمندی را در برابر دیدگانت قرار می دهم و امورت را نابه سامان می کنم، به گونه ای که هر روز را با فقر صبح کنی!(4) کسی که از خدا بی نیازی طلب کند، همانند او خواهد شد و کسی که به دیگران
ص: 429
1- . مجلسی فی صحیفة إدریس النبی(علیه السلام): لا غِنىَ لِمَن استَغنىَ عَنّی، ولا فَقرَ بِمَن افتَقَرَ إلَیَّ (بحار الأنوار، ج95، ص462).
2- (یأَیهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَآءُ إِلَی اللّهِ وَ اللّهُ هُوَ الْغَنِی الْحَمِیدُ) (سورۀ فاطر، آیۀ5). (وَاللّهُ الْغَنِی وَ أَنتُمُ الْفُقَرَآءُ) (سورۀ محمّد، آیۀ 38).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): قال اللّه - جلّ جلاله - : عِبادِی! کُلُّکُم ضالٌّ إلّا مَن هَدَیتَهُ، وکُلُّکُم فَقیرٌ إلّا مَن أغنَیتُهُ، وکُلُّکُم مُذنِبٌ إلّا مَن عَصَمتُهُ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص397، ح5848).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): یَقولُ اللّهُ(عزوجل): ابن آدَمَ، إن تُقبِل قِبَلی أملَأُ قَلبَکَ غِنىً وأنزَعُ الفَقرَ مِن بَینِ عَینَیکَ وأکُفُّ عَلَیکَ صَنعَتَکَ فَلا تُصبِحُ إلّا غَنیاً، وإن أدبَرتَ أو وَلَّیتَ عَنّی نَزَعتُ الغِنى مِن قَلبِکَ وجَعَلتُ الفَقرَ بَینَ عَینَیکَ وأفسَدتُ عَلَیکَ صَنعَتَکَ فَلا تُصبِحُ إلّا فَقیراً (الفردوس، ج5 ص234 ح8050).
اظهار نیاز کند، اسیر آنان خواهد شد.(1) لذا کسی که از خدا احساس بی نیازی کند، غنی نیست و کسی که به خدا احساس نیاز کند، فقیر نیست.(2)
اولیای خدا چون غنای خود را از خدا می خواهند،(3) لذا همۀ مردم به آنان نیازمند می شوند.(4) از این رو، امام زین العابدین(علیه السلام) از خداوند می خواهد کهبی نیازی طلبی وی را به خودش قرار دهد.(5)
دعا برای کسب روزی
در منابع دینی، برخی دستورها برای به دست آوردن روزی وارد شده اند. انجام این امور می تواند موجب افزایش رزق شود. در ادامه به برخی از آنها می پردازیم:
یک. امام باقر(علیه السلام) نقل می کند کسی نزد پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) رسید و گفت: ای پیامبر خدا! من عیالوارم و بدهی دارم و وضعم سخت شده است. دعایی به من بیاموزید که وقتی آن را خواندم، خداوند مرا روزی دهد تا بدهی ام را بپردازم و به خانواده ام کمک کنم. پیامبر(صلی الله علیه وآله) به وی فرمود:
یَا عَبْدَ اللَّهِ! تَوَضَّأْ، وَ أَسْبِغْ وُضُوءَکَ، ثُمَّ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ تُتِمُّ الرُّکُوعَ وَ السُّجُودَ فِیهِمَا، ثُمَّ قُلْ: یَا مَاجِدُ، یَا وَاحِدُ، یَا کَرِیمُ، أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِمُحَمَّدٍ نَبِیِّکَ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ، یَا مُحَمَّدُ یَا رَسُولَ اللَّهِ، إِنِّی أَتَوَجَّهُ بِکَ إِلَى اللَّهِ رَبِّکَ وَ رَبِّ کُلِّ شَیْ ءٍ أَنْ تُصَلِّیَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ عَلى أَهْلِ بَیْتِهِ، وَ أَسْأَلُکَ نَفْحَةً مِنْ نَفَحَاتِکَ، وَ فَتْحاً یَسِیراً، وَ رِزْقاً وَاسِعاً أَلُمُّ بِهِ شَعْثِی، وَ أَقْضِی بِهِ دَیْنِی، وَ أَسْتَعِینُ بِهِ عَلى عِیَالِی.(6)
ص: 430
1- . امام علی(علیه السلام): استَغنِ بِاللّهِ عَمَّن شِئتَ تَکُن نَظیرَهُ، واحتَج إلى مَن شِئتَ تَکُن أَسیرَهُ (کنز الفوائد، ج2، ص194).
2- . مجلسی فی صحیفة إدریس النبی(علیه السلام): لا غِنىٰ لِمَن استَغنى عَنِّی، ولا فَقرَ بِمَنِ افتَقَرَ إلیَّ (بحار الأنوار، ج95، ص462).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): ثَلاثُ خِصالٍ مِن صِفَةِ أولیاءِ اللّه تعالى: الثِّقَةُ باللّهِ فی کُلّ شَی ءٍ، والغِنَى بِهِ عَن کُلِّ شَی ءٍ، والافتِقارُ إلَیهِ فِی کُلّ شَی ءٍ (أعلام الدین: ص159، کنز الفوائد، ج2، ص193؛ بحار الأنوار، ج103، ص20، ح2).
4- . امام زین العابدین(علیه السلام): مَا استَغنَى أحَدُ بِاللّهِ إلّا افتَقَرَ الناسُ إلیهِ (الدرّة الباهرة، ص26، أعلام الدین، ص300).
5- . امام زین العابدین(علیه السلام): اللّهمّ... واجعَل استِغنائی وکِفایَتی بِکَ (الصحیفة السجادیة، ص92، دعای 21). امام زین العابدین(علیه السلام): واجعَلنی مِن... المغنَین مِن الفَقرِ بِغِناکَ (همان، ص107، دعای 25).
6- . الکافی، ج3، ص473، ح2.
ای بندۀ خدا! وضو بگیر و وضویت را خوب انجام ده. سپس دو رکعت نمازی بخوان که رکوع و سجود آن را تمام به جا آوری. آن گاه بگو: ای صاحب مجد! ای یگانه! ای کریم! به واسطۀ محمّد پیامبر رحمتت به سوی تو رو می کنم؛ ای محمّد! ای فرستادۀ خدا! به واسطۀ تو به خدا - که پروردگار تو و پروردگار همه چیز است - رو می کنم که بر محمّد و اهل بیت او درود فرستی و از تو درخواست می کنم نسیمی از نسیم رحمتت را و روزیِ گسترده ای را که امور پراکنده ام را جمع کنم و بدهی ام را پرداخت کنم و به خانواده ام یاری رسانم.
دو. ابن طیّار از یاران امام صادق(علیه السلام) است که در مدینه نزد ایشان می رسد و می گوید که سرمایه اش را از دست داده و به تنگنای شدیدی دچار شده است. امام(علیهالسلام) به وی می فرماید: «دکان داری؟». می گوید آری. آن گاه امام(علیه السلام) به وی می فرماید:
إِذَا رَجَعْتَ إِلَى الْکُوفَةِ فَاقْعُدْ فِی حَانُوتِکَ واکْنُسْه فَإِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَخْرُجَ إِلَى سُوقِکَ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ أَوْ أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ ثُمَّ قُلْ فِی دُبُرِ صَلَاتِکَ - تَوَجَّهْتُ بِلَا حَوْلٍ مِنِّی ولَا قُوَّةٍ ولَکِنْ بِحَوْلِکَ وقُوَّتِکَ أَبْرَأُ إِلَیْکَ مِنَ الْحَوْلِ والْقُوَّةِ إِلَّا بِکَ فَأَنْتَ حَوْلِی ومِنْکَ قُوَّتِی اللَّهُمَّ فَارْزُقْنِی مِنْ فَضْلِکَ الْوَاسِعِ رِزْقاً کَثِیراً طَیِّباً وأَنَا خَافِضٌ فِی عَافِیَتِکَ فَإِنَّه لَا یَمْلِکُهَا أَحَدٌ غَیْرُکَ.(1)
وقتی به کوفه بازگشتی، در دکانت بنشین و آن را تمیز کن و هنگامی که خواستی به بازار بروی، دو یا چهار رکعت نماز بخوان. سپس بعد از نمازت بخوان: «روی آورده ام نه به چاره و توانم، بلکه به چاره و توان تو. از هر چاره و توانی به غیر تو دوری می کنم. پس تو چاره ساز منی و از توست توان من. خداوندا! پس از فضل گسترده ات روزی فراوانِ پاک نصیبم کن به گونه ای که در عافیت تو زندگی راحتی داشته باشم. به درستی که جز تو کسی مالک آن نیست.
وی به دستور امام(علیه السلام) عمل می کند و زندگی و تجارت او رونق می گیرد.
سه. ولید بن صبیح می گوید: روزی امام صادق(علیه السلام) به من فرمود: «دکان تو کجای مسجد (کوفه) است؟». گفتم: درب مسجد. فرمود:
إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَأْتِیَ حَانُوتَکَ فَابْدَأْ بِالْمَسْجِدِ فَصَلِّ فِیه رَکْعَتَیْنِ أَوْ أَرْبَعاً ثُمَّ قُلْ غَدَوْتُ بِحَوْلِ اللَّه وقُوَّتِه وغَدَوْتُ بِلَا حَوْلٍ مِنِّی ولَا قُوَّةٍ بَلْ بِحَوْلِکَ وقُوَّتِکَ یَا رَبِّ اللَّهُمَّ إِنِّی عَبْدُکَ أَلْتَمِسُ مِنْ فَضْلِکَ کَمَا أَمَرْتَنِی فَیَسِّرْ لِی ذَلِکَ وأَنَا خَافِضٌ فِی عَافِیَتِکَ.(2)
ص: 431
1- . الکافی، ج3، ص474، ح3.
2- . الکافی، ج3، ص475، ح4.
هر گاه خواستی به دکانت بروی، اوّل به مسجد برو و دو یا چهار رکعت نماز بخوان. سپس بگو: «به چارۀ خدا و قوّت او صبح کردم، نه به چاره و توان خودم؛ بلکه به چاره و توان تو صبح کردم ای پروردگار من! خداوندا! من بندۀ تو هستم، همان گونه که فرمان داده ای از فضل تو درخواست می کنم. پس برای من آن را آسان گردان در حالی که در عافیت تو زندگیِ راحتی داشته باشم.
چهار. کسی خدمت امام صادق(علیه السلام) رسید و از این که پیش از این، وضعخوبی داشته، ولی اکنون در تجارت دچار مشکل شده و زندگی بر وی تنگ شده شکایت کرد. امام(علیه السلام) به وی فرمودد: «به حرم پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) برو و بین مقام و منبر دو رکعت نماز بخوان و صد مرتبه این دعا را بخوان:
اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِقُوَّتِکَ وَ قُدْرَتِکَ، وَ بِعِزَّتِکَ وَ مَا أَحَاطَ بِهِ عِلْمُکَ أَنْ تُیَسِّرَ لِی مِنَ التِّجَارَةِ أَوْسَعَهَا رِزْقاً، وَ أَعَمَّهَا فَضْلًا، وَ خَیْرَهَا عَاقِبَةً.
خداوندا! من درخواست می کنم از تو به نیرومندی و توانایی ات، و به عزّتت و آنچه دانش تو بر آن احاطه دارد که برای من تجارتی را فراهم سازی که وسیع ترین رزق و عام ترین فضل و بهترین عاقبت را داشته باشد.
وی می گوید این کار را انجام دادم و چیزی نگذشت که خداوند، مرا روزی داد. (1)
چهار. تأمین کردن روزی
اشاره
گفتیم که روزی یعنی همان چیزهایی که نیازهای ما را برآورده می سازند و باید آن را از خداوند جُست. از مسائل مربوط به این موضوع، آن است که انسان در تأمین آن چه نقشی دارد؟ آیا باید برای آن تلاش کند یا باید آن را به خدا واگذار نماید؟ بدیهی است که اتخاذ یک منطق درست در این موضوع، تا چه اندازه در رضامندی یا نارضایتی انسان، مؤثّر خواهد بود. از این رو، این موضوع را در ادامه، بررسی خواهیم کرد.
باور غلط: توهّم «کفایت تقدیر»
پیش تر گذشت که همۀ امور عالم، به دست خداوندِ روزی رسان است. برخی با تکیه بر این امر، تلاش برای کسب روزی را نادرست می دانند! این امر - که بر اساس باور «کفایت
ص: 432
1- . همان، ج3، ص473، ح1.
تقدیر» شکل می گیرد - ، موجب تحقّق نیافتن روزیِ کافی و برآورده نشدن نیازهای انسان می شود و در نتیجه به نارضایتی می انجامد.
باور صحیح: تفکّر «تقدیر - تلاش»
هر چند گفته شد که خداوند متعال، روزی رسان است و باید به او توکّل کرد، با این حال، این به معنای کنار گذاشتن کار و تلاش نیست. تفکّر صحیح در این زمینه، باور «تقدیر - تلاش» است. به همین جهت، دین، تأکید زیادی بر کار و تلاش داشته و افراد را از توکّل منهای کار، بر حذر داشته است.(1)
روزی پیامبر(صلی الله علیه وآله) گروهی از کشاورزان را دید که از کار دست کشیده اند. به آنان فرمود: «شما [از] چه [گروهی] هستید؟». گفتند: «ما اهل توکّل هستیم». پیامبر(صلی الله علیه وآله) به آنان فرمود: «نه، بلکه شما سربار دیگران هستید».(2)
انس بن مالک می گوید: روزی کسی از پیامبر(صلی الله علیه وآله) پرسید: شترم را ببندم و توکّل کنم، یا رها کنم و توکّل کنم؟ پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمود: «ببند و توکّل کن».(3) باید با توکّل، زانوی شتر را بست.(4) همچنین در زمان پیامبر(صلی الله علیه وآله) هنگامی که آیۀ شریف (وَ مَن یتَّقِ اللَّهَ یجْعَل لَّهُ و مَخْرَجًا * وَ یرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لَا یحْتَسِبُ)(5) نازل شد، گروهی درها را به روی خود بستند و رو به عبادت آوردند و گفتند: دیگر روزی ما تأمین شد! وقتی این خبر به گوش پیامبر(صلی الله علیه وآله) رسید، آنان را خواست و به آنان فرمود: «چه چیزی شما را به این کار واداشت؟». گفتند: ای پیامبر خدا! خدا روزیِ ما را به عهده گرفت و ما هم، رو به عبادت آوردیم!». پیامبر(صلی الله علیه وآله) به آنان فرمود:
ص: 433
1- . امام علی(علیه السلام): اِحذَر کلَّ الحَذَرِ أن یخدَعَک الشَّیطانُ فَیمَثِّلَ لَک التَّوانِی فی صورَة التَّوَکّلِ ویورِثَک الهُوَینی بِالإِحالَة عَلَی القَدَرِ، فَإِنَّ اللّه أمَرَ باِلتَّوَکّلِ عِندَ انقِطاعِ الحِیلِ وبِالتَّسلیمِ لِلقَضاءِ بَعدَ الإعذارِ (شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج 20، ص 306، ح 504).
2- . رَأی رسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) قَوماً لا یَزرَعونَ. قال: «ما أنتُم؟». قالوا: نَحنُ المُتَوَکَّلونَ. قال: «لا بَل أنتُم المُتَّکِلونَ» (مستدرک الوسائل، ج 11، ص 217، ح12789).
3- . أنس بن مالک: قال رجلٌ: یا رَسولَ اللّهِ! أعقِلُها وأَتَوَکَّلَ أو أطلِقها وأَتَوَکَّل؟ قال: «إعقِلها وَتَوَکَّل» (سنن الترمذی، ج 4، ص 77، ح 2636). نیز، ر.ک: شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج 11، ص 201؛ مشکاة الأنوار، ص 319.
4- . امام صادق(علیه السلام) نیز می فرماید: اِعقِل راحِلَتَک وتَوَکّل (الأمالی، طوسی، ص 193؛ الأمالی، مفید، ص172).
5- . سورۀ طلاق، آیۀ 2 و 3.
«هر کس چنین کند، دعای او مستجاب نمی شود. بر شما باد به طلب روزی!».(1)عمر بن یزید، به امام صادق(علیه السلام) می گوید: کسی گفت: حتماً درون خانه می نشینم و نماز می خوانم و روزه می گیرم و پروردگارم را عبادت می کنم؛ امّا روزی ام خواهد رسید! امام صادق(علیه السلام) فرمود: «این، یکی از همان سه گروهی است که دعایشان مستجاب نمی شود».(2) آیا اینان گمان می کنند اگر کسی داخل خانۀ خود شود و درِ آن را ببندد، از آسمان، چیزی بر او می افتد؟(3)
دعا نیز یکی از اموری است که ممکن است به جای تلاش بنشیند. پیش از این، دعا و درخواست از خدا را یکی از عوامل رضامندی دانستیم؛ امّا این به معنای نفی کار و تلاش نیست. به همین جهت، معصومان(علیهم السلام) در کنار توکّل و اعتماد به خدا، مردم را به تلاش نیز دعوت می کردند و اشتباهات آنان در این زمینه را تصحیح می نمودند. روزی علاء بن کامل، نزذ امام صادق(علیه السلام) می رسد و رو به روی ایشان می نشیند و می گوید: دعا کن که خدا روزیِ خوبی به من دهد. امام(علیه السلام) به وی فرمود:
لا أدعو لَک! اُطلُب کما أمَرَک اللَّهُ(عزوجل).(4)
برای تو دعا نمی کنم؛ روزی را طلب کن، همان گونه که خداوند(عزوجل)، تو را به آن فرمان داده است.
در قرآن کریم، خداوند به مسلمانان دستور می دهد که پس از نماز، به کسب روزی بپردازند(5) و کسانی را که چنین می کنند، می ستاید(6) و می فرماید: خداوند دریاها را مسخّر
ص: 434
1- . امام صادق(علیه السلام): إنَّ قَوماً مِن أصحابِ رَسولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) لَمّا نَزَلَت: (وَ مَن یتَّقِ اللّه یجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا * وَ یرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لَا یحْتَسِبُ) أغلَقوا الأبوابَ وأقبَلوا عَلَی العِبادَةِ وقالوا: قد کُفینا. فَبَلَغَ ذلِکَ النَبیَّ(صلی الله علیه وآله) فَأرسَلَ إلَیهِم فقال: ما حَمَلَکُم علی ما صَنَعتُم؟ قالوا: یا رسولَ اللّهِ! تُکُفِّلَ لَنا بِأرزاقِنا فَأقبَلنا عَلَی العِبادَةِ! فَقالَ: إنَّهُ مَن فَعَلَ ذَلِکَ لَم یُستَجَب لَهُ، عَلَیکُم بِالطَّلَبِ! (الکافی، ج 5، ص 84، ح 5؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج3، ص192، ح 3721).
2- . عمر بن یزید: قُلتُ لأبی عبدِ اللّهِ(علیه السلام) رجلٌ قال: لأقعُدَنَّ فی بَیتی ولَأُصَلِّیَنَّ ولَأُصوَمَنَّ ولَأُعبُدَنَّ رَبِّی، فأمّا رِزقِی فَسَیَأتینی. فَقالَ أبو عبدِ اللّهِ(علیه السلام): «هذا أحَدُ الثَّلاثَةِ الَّذینَ لا یُستَجابَ لَهُم» (الکافی، ج 5، ص 77، ح 1).
3- . امام صادق(علیه السلام): أرَأَیتَ لَو أنَّ رَجُلاً دَخَلَ بَیتَهُ وأغلَقَ بابَهُ أکانَ یسقُطُ عَلَیهِ شَی ءٌ مِنَ السَّماءِ؟ )الکافی، ص 78، ح 2(.
4- . الکافی، ج5، ص78، ح3.
5- . (فَإِذَا قُضِیتِ الصَّلَوة فَانتَشِرُواْ فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُواْ مِن فَضْلِ اللّه) (سورۀ جمعه، آیۀ 10).
6- . (وَ ءَاخَرُونَ یضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللّه) (سورۀ مزمل، آیۀ 20).
شما قرار داد تا کشتی ها را روی آن حرکت دهید و کسب روزی کنید.(1) بنا بر این، تلاش برای کسب روزی، هیچ منافاتی با دینداری، توکّل، تقوا و دعا ندارد. نکتۀ مهم، این که در کسب روزی نیز باید «کفاف» را مورد توجّه قرار داد و به دنبال روزیِ کافی بود، نه روزیِ فراوان. لقمان حکیم از فرزندش می خواهد که نه چنان دست از کسب روزی بردارد که نیاز خود را برنیاوَرَد و سربار دیگران شود و نه چنان به کسب روزی روی آوَرَد که آخرتش را برباد دهد.(2)
در باره کار و تلاش، مباحث دیگری نیز وجود دارد که در بحثی مستقل به آن می پردازیم.
پنج. تنظیم احساس نسبت به درآمد
اشاره
از مسائل مهم روزی، آن است که پس از تلاش کردن و محقّق شدن روزیِ مقدّر، انسان چه احساسی نسبت به آن باید داشته باشد؟ گاه ممکن است که انسان، نسبت به روزیِ کسب نشده، احساس نادرستی داشته باشد که موجب نارضایتی می شود و گاه ممکن است نسبت به روزیِ به دست آورده، احساس نادرستی داشته باشد که این نیز موجب نارضایتی می گردد. باید احساسِ خود را نسبت به روزیِ کسب شده، تنظیم نمود. صِرف کسب روزی، کافی نیست؛ احساسی که ما از روزیِ کسب شده داریم، نقش مهمّی دارد. بنا بر این باید احساسمان را به درستی تنظیم کنیم تا موجب رضامندی شود.
روش غلط: منطق «حرص»
از عوامل مزاحم رضامندی، «حرص» است. حرص یعنی حالت زیاده خواهیِ بی پایان که با هیچ چیز، سیر نمی شود. کسی که به کفافْ راضی نباشد، دچار زیاده خواهی می شود. از این رو، امام علی(علیه السلام) می فرماید:
لا تُطمِعَنَّ نَفسَک فی ما فَوقَ الکفافِ فَیغلِبَک بِالزِّیادَةِ.(3)
ص: 435
1- . (اللّه الَّذِی سَخَّرَ لَکمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِی الْفُلْک فِیهِ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ) (سورۀ جاثیه، آیۀ 12).
2- . یا بُنَی لا تَدخُل فِی الدُّنیا دُخولاً یضُرُّ بِآخِرَتِک، ولا تَترُکها تَرکا تَکونُ کَلاًّ عَلَى النّاسِ (تنبیه الخواطر، ج1، ص79(. امام صادق(علیه السلام): لقمان به پسرش فرمود: خُذ مِنَ الدُّنیا بَلاغا، ولا تَرفُضها فَتَکونَ عِیالاً عَلَى النّاسِ، ولا تَدخُل فیها دُخولاً یضُرُّ بِآخِرَتِک (تفسیر القمّی، ج2، ص164).
3- . غرر الحکم، ح10289.
هرگز خود را به بیش از حدّ کفاف، در طمع نینداز؛ مبادا با زیاده خواهی بر تو چیره شود.
تفاوت فرد قانع با فرد حریصِ ناراضی، در احساس آرامشی است که فرد قانع، از آن بهره مند است و فرد حریص، از آن محروم. نه حرص زدنِ حریص بر میزان روزیِ او افزوده است و نه قناعت قانع، روزیِ کمتری نصیب وی کرده است. پس اگر انسان به آنچه تعیین شده، راضی باشد، از نعمت آرامش نیز برخوردار خواهد شد؛ چیزی که فرد حریص از آن محروم است. پیامبر(صلی الله علیه وآله) می فرماید:
ألا وإنَّ لِکلِّ امرِیٍٔ رِزقاً هُوَ یأتیهِ لا مَحالَةَ، فَمَن رَضِی بِهِ بورِک لَهُ فیهِ ووَسِعَهُ ومَن لَم یرضَ بِهِ لَم یبارَک لَهُ فیهِ ولَم یسَعهُ.(1)
آگاه باشید که برای هر کس، روزی ای هست که به ناچار به او می رسد. پس اگر کسی به آن راضی باشد، مایۀ برکت او می شود و نیازهایش را فرا می گیرد، و کسی که به آن راضی نباشد، مایۀ برکت او نمی شود و نیازهایش را فرا نمی گیرد.
از این رو، نیاز انسان به قناعت، بیشتر از نیاز او به حرص و طمع است.(2) هرچه انسان، حریص تر شود، به همان اندازه از آرامش، دور شده است. راهی که حریص می پیماید، به وادی آرامش ختم نمی شود(3) و نه تنها از آن برخوردار نمی گردد، بلکه آن مقداری را هم که دارد، از دست می دهد. شخص حریص، از جهت آرامش روحی و لذّت زندگی، انسانی «محروم» محسوب می شود. امام صادق(علیه السلام) می فرماید:
حُرِمَ الحَریصُ خَصلَتَینِ ولَزِمَتهُ خَصلَتانِ: حُرِمَ القَناعَةَ فَافتَقَدَ الرَّاحَةَ، وحُرِمَ الرِّضی فَافتَقَدَ الیقینَ.(4)
حریص از دو چیز، محروم می شود و دو چیز، گریبانگیر او می شود: از قناعت محروم می شود، پس به بی آسایشی مبتلا می گردد و از رضایت، محروم می شود، پس به بی یقینیگرفتار می گردد.
ص: 436
1- . أعلام الدین، ص 342؛ مستدرک الوسائل، ج 13، ص 29، ح 14652.
2- . امام علی(علیه السلام): إنَّکُم إلَی القَنَاعَةِ بِیَسیرِ الرِّزقِ أحوَجُ مِنکُم إلَی اکتِسابِ الحِرصِ فِی الطَّلَبِ (غرر الحکم، ح8985؛ عیون الحکم و المواعظ، ص174).
3- . امام علی(علیه السلام): لا یلقَی الحَریصُ مُستَریحاً (غرر الحکم، ح 6601؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 537).
4- . الخصال، ج 1، ص 69، ح 104؛ وسائل الشیعة، ج 16، ص 20، ح 20856.
شخص حریص، تصوّر می کند که می تواند با حرص ورزیدن و دست و پا زدن بیشتر، بر روزی خود بیفزاید؛ امّا چون طبق قانون روزی، همه چیز معیّن است، حرص او فایده ای نخواهد داشت.(1) بدین جهت، از سویی خود را خسته می کند و از سوی دیگر، ناکام می شود و این احساس، موجب نارضایتی وی می گردد.
روش صحیح: منطق «قناعت»
تاکنون گفتیم که روزی را خداوند برای انسان تلاشگر تضمین کرده است. این، یک اصل است که روزی انسان را خداوند تعیین می کند و هیچ کس نمی تواند مانع آن شود. پیامبر(صلی الله علیه وآله) در بارۀ حقیقت یاد شده، این گونه اطمینان می دهد که اگر همۀ آفرینش جمع گردند تا چیزی را که برای تو مقدّر شده از تو برگردانند، نمی توانند و اگر همۀ آفرینش جمع شوند تا چیزی را که برای تو مقدّر نشده به تو بدهند، نمی توانند.(2) همان گونه که روشن است، این از آثار شناخت به واقعیت هاست. امام علی(علیه السلام) از کسانی است که نقش این شناخت را در رضایت از زندگی، به خوبی، مورد توجّه قرار داده است.
امام صادق(علیه السلام) می فرماید: امیر مؤمنان(علیه السلام) این جمله را بسیار می گفت: «به یقین بدانید که خداوند(عزوجل) برای کسی که به جِد، تلاش می کند وشگردهای فراوان دارد و زحمت فراوان می کشد، این امکان را قرار نداده که از آنچه در لوح محفوظ برای او در نظر گرفته شده، پیشی بگیرد و مانع نشده تا بنده ای که ناتوان و کم چاره است، به آنچه برای او در لوح محفوظ در نظر گرفته شده، برسد. ای مردم! ذرّه ای به رزق کسی به خاطر هوشمندی اش افزوده نمی شود و ذرّه ای از رزق کسی به خاطر نادانی اش کاسته نمی شود. پس کسی که به
ص: 437
1- . امام علی(علیه السلام): إنَّک مُدرِک قَسمَک ومَضمونٌ رِزقُک ومُستَوفٍ ما کتِبَ لَک، فَأَرِح نَفسَک مِن شَقاءِ الحِرصِ ومَذَلَّة الطَّلَب وثِق بِاللّه وخَفِّض فِی المُکتَسَبِ (غرر الحکم، ح 6619؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 171). امام عسکری(علیه السلام): الأَرزاقُ المَکتوبَة لا تُنالُ بِالشَّرَهِ ولا تُدفَعُ بِالإِمساک عَنها (أعلام الدین، ص 314). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) - در سفارش های خود به ابوذر - : یا أبا ذَرٍّ! لا یسبَقُ بَطی ءٌ بِحَظِّهِ و لا یدرِک حَریصٌ ما لَم یقَدَّر لَهُ (الأمالی، طوسی، ص 527، ح 1162؛ مکارم الأخلاق، ج 2، ص 365، ح 2661). همین مطلب از امام صادق(علیه السلام) نیز روایت شده است (الکافی، ج 2، ص 458، ح 19؛ تحف العقول، ص 489).
2- . لَو أنَّ جَمیعَ الخَلائِقِ اجتَمَعوا عَلی أن یصرِفوا عَنک شَیئاً قَد قُدِّرَ لَک لَم یستَطیعوا ولَو أنَّ جَمیعَ الخَلائِقِ اجتَمَعوا عَلی أن یصرِفوا إلَیک شَیئاً لَم یقَدَّر لَک لَم یستَطیعوا (الأمالی، طوسی، ص 675، ح 1424).
این نکته آگاه باشد و به آن عمل کند، آسوده ترین مردم است و کسی که این را بداند و به آن عمل نکند، گرفتارترین مردم خواهد بود».(1)
بنا بر این، در کنار تلاش و اعتماد به خدا، برای کسب رضامندی، به احساس بسندگی نیز نیازمندیم. اگر فردی تلاش خود را می کند، روزیِ تقدیر شده اش بی تردید نصیب او خواهد شد و بی تردید، چیزی نمی تواند بر آن بیفزاید. این یک واقعیت است. بنا بر این، چیزی که باید به این مجموعه اضافه شود تا رضامندی به دست آید، رضایت به مقداری است که خداوند نصیب انسان می کند. این چیزی است که در ادبیات دین از آن به عنوان «قناعت» یاد می شود. قناعت، یعنی راضی بودن به مقداری که به تشخیص خداوند برای آن مقطع کفایت می کند.
پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) به ابو ذر فرمود:
یا أبا ذَرٍّ، اِستَغنِ بِغَناءِ اللّهِ یغنِک اللّهُ. فَقُلتُ: وما هُوَ یا رَسولَ اللّهِ؟ فَقالَ: غَداءُ یومٍ وعَشاءُ لَیلَةٍ، فَمَن قَنِعَ بِما رَزَقَهُ اللّهُ فَهُوَ أغنَی النّاسِ.(2)
ای ابو ذر! به توانگری ای که خدا به تو می دهد، توانگر شو. ابو ذر گفت: ای پیامبر خدا! آن چیست؟ پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمود: «صبحانۀ یک روز و شام یک شب؛ پس هر که به آنچه خدا روزی اش نموده، قناعت ورزد، توانگرترینِ مردم است».
امام علی(علیه السلام) قناعت به کفاف را مایۀ آسایش روحی فرد می داند.(3) بهگزارش پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) بر نخستین درِ بهشت نوشته شده: هر چیزی چاره ای دارد و چارۀ زندگی، چهار چیز است که یکی از آنها «قناعت» است.(4) گواراترین زندگی، از آنِ کسی است که به روزیِ خدا
ص: 438
1- . کانَ أمیرُ المُؤمِنینَ(علیه السلام) کثیراً ما یقولُ: اِعلَموا عِلماً یقیناً أنَّ اللَّهَ(عزوجل) لَم یجعَل لِلعَبدِ وإنِ اشتَدَّ جَهدُهُ وعَظُمَت حیلَتُهُ وکثُرَت مُکابَدَتُهُ أن یسبِقَ ما سُمِّی لَهُ فِی الذِّکرِ الحَکیمِ، ولَم یحُل مِنَ العَبدِ فی ضَعفِهِ وقِلَّةِ حیلَتِهِ أن یبلُغَ ما سُمِّی لَهُ فِی الذِّکرِ الحَکیمِ. أیهَا النّاسُ إنَّهُ لَن یزدادَ امرُؤٌ نَقیراً بِحِذقِهِ ولَم ینتَقِصِ امرُؤٌ نَقیراً لِحُمقِهِ. فَالعالِمُ لِهذَا العامِلُ بِهِ أعظَمُ النّاسِ راحَةً فی مَنفَعَتِهِ، وَالعالِمُ لِهذَا التّارِک لَهُ أعظَمُ النّاسِ شُغُلاً فی مَضَرَّتِهِ (الکافی، ج 5، ص 81، ح 9؛ تهذیب الأحکام، ج 6، ص 322، ح 4؛ نهج البلاغة، حکمت 273).
2- . الأمالی، طوسی، ص536، ح1162؛ بحار الأنوار، ج77، ص88.
3- . مَنِ اقتَصَرَ عَلی بُلغَةِ الکفافِ فَقَدِ انتَظَمَ الرّاحَةَ، وتَبَوَّأَ خَفضَ الدَّعَةِ (الکافی، ج8، ص19، ح4؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص385، ح5834).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله):... فَعَلَی اَوَّلِ بابٍ مِنها (الجنة) مَکتوبٌ... لِکُلِّ شَی ءٍ حیلَةٌ و حیلَةٌ العَیشِ اَربَعُ خِصالٍ؛ القَناعَةُ و بَذلُ الحَقِّ و تَرکُ الحِقدِ و مُجالَسَةُ اَهلِ الخیرِ (بحار الأنوار، ج 8، ص 144، ح 67).
قانع و از آن راضی باشد.(1) از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که لقمان به فرزند خود گفت: «به آنچه خدا قسمت تو کرده، قانع باش، تا زندگی ات باصفا شود».(2)
رسیدن به حیات طیّبه، از آرزوهای اهل ایمان است. از امیر مؤمنان(علیه السلام) تفسیر آیۀ شریف (فَلَنُحْیینَّهُ و حَیوةً طَیبَةً)(3) را پرسیدند و ایشان در پاسخ فرمود: «حیات طیّبه، قناعت است».(4)
مهم ترین کارکرد و تأثیر درونی قناعت، احساس بی نیازی است. بر اساس روایات، قناعت، مایۀ برکت(5) است و مالی است پایان ناپذیر.(6) ثمرۀ قناعت، بی نیازی است.(7) به همین جهت، امام علی(علیه السلام) می فرماید:
لا مالَ أذهَبُ بِالفاقَةِ مِنَ الرِّضا بِالقَناعَةِ، ولا کنزَ أغنی مِنَ القُنوعِ، ومَنِ اقتَصَرَ عَلیبُلغَةِ الکفافِ فَقَدِ انتَظَمَ الرّاحَةَ وتَبَوَّأَ خَفضَ الدَّعَةِ.(8)
هیچ مالی به اندازۀ قناعت رضایتمندانه، فقر را نمی زداید و هیچ گنجی ارزشمندتر از قناعت نیست. هر کس به قدر کفایتْ بسنده کند، به آسودگی، سامان می یابد و در فراخی رفاه، جای می گیرد.
در روایتی دیگر تصریح می کند که هیچ ثروتی به اندازۀ راضی بودن از روزی، احساس فقر و نیازمندی انسان را از میان نمی بَرَد.(9) در این روایت، امیر مؤمنان(علیه السلام) تصریح می کند
ص: 439
1- . امام علی(علیه السلام): القَناعَةُ أهنَأ عَیشٍ (غرر الحکم، ح9073؛ عیون الحکم و المواعظ، ص23)؛ نیز می فرماید: إنَّ أهنَأَ النّاسِ عَیشاً مَن کانَ بِمَا قَسَمَ اللّهُ له راضِیاً (غرر الحکم، ح 9077؛ عیون الحکم و المواعظ، ص143).
2- . اِقنَع بِقَسمِ اللَّهِ لَک یصفُ عَیشُک (قصص الأنبیاء، راوندی، ص 195، ح 244).
3- . سورۀ نحل، آیۀ 97.
4- . نهج البلاغة، حکمت 229. نیز، ر.ک: الأمالی، طوسی، ص275، ح524.
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): القَناعَة بَرَکة (قرب الإسناد، ص160).
6- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): القَناعَة بَحرُ مالٍ لا ینفَدُ (جامع الأخبار، ص106). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): عَلَیکم بِالقَناعَة؛ فَإِنَّ القَناعَة مالٌ لا ینفَدُ (المعجم الأوسط، ج7، ص84، ح6922).
7- . امام زین العابدین(علیه السلام): الغِنىَ فِی القَناعَةِ (أعلام الدین، ص299). نیز، ر.ک: غرر الحکم، ح22، 469، 4599، 6874 و 9128؛ عیون الحکم و المواعظ، ص30، ح469 و ص35، ح683 و ص208، ح4179.
8- . الکافی، ج8، ص19، ح4؛ نهج البلاغة، حکمت 371؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص385، ح5834؛ بحار الأنوار، ج77، ص238، ح1 وص 281، ح1.
9- . لا مالَ أذهَبُ لِلفاقَةِ مِنَ الرِّضا بِالقُوتِ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 385، ح 5834؛ نهج البلاغة، حکمت 371؛ وسائل الشیعة، ج 16، ص 18).
کاری که از قناعت برمی آید، از مال برنمی آید؛ زیرا - همان گونه که گذشت - آنچه مهم است، بر طرف کردن احساس فقر است و این به وسیلۀ قناعت به دست می آید، نه مال. این یک قانون است که بی نیازی، در قناعت است.(1) بنا بر این، اگر کسی به دنبال بی نیازی است باید آن را در قناعت بجوید،(2) نه در فراوانی مال. اگر کسی به قناعت دست یابد، به غنا دست یافته است.(3) به همین جهت، شخص قانع، اوّلاً از مردم بی نیاز است(4) و به بی نیازی واقعی دست می یابد.(5) از این رو، اگر کسی به حالت بسندگی درونی برسد، کمترین برخورداری بیرونی از دنیا او را کافی است، و اگر کسی از این حالت محروم باشد، هیچ چیز در دنیا برای او کافی نیست. این، یکی از مسائل مهم در این بحث است. براساس روایات اسلامی، هر کس به آنچه از دنیا که کفایتش می کند، راضی شود، کم ترین بهرۀ دنیا برای او بس است؛ و آن کس که به آنچه از دنیا که کفایتش می کند، راضی نشود، هیچ چیزِ دنیا وی را کفایت نمی کند.(6)
ثانیاً شخص قانع، سبک بار زندگی خواهد کرد.(7)
ثالثاً شخص قانع، هرگز نسبت به آنچه ندارد، اندوهگین نمی شود.(8)
ص: 440
1- . امام علی(علیه السلام): طَلَبتُ الغِنی فَما وَجَدتُ إلّا بِالقَناعَةِ؛ عَلَیکم بِالقَناعَةِ تَستَغنوا (جامع الأخبار، ص341، ح950؛ بحار الأنوار، ج69، ص399، ح91).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): کن قَنِعا تَکن مِن أغنَى النّاسِ (تاریخ دمشق، ج67، ص336). نیز، ر.ک: غرر الحکم، ح4057؛ عیون الحکم و المواعظ، ص134 ح3037.
3- . امام علی(علیه السلام): إنَّکم إن قَنِعتُم حُزتُمُ الغَناءَ، وخَفَّت عَلَیکم مُؤَنُ الدُّنیا (غرر الحکم، ح3847؛ عیون الحکم و المواعظ، ص175، ح3633).
4- . امام علی(علیه السلام): مَن قَنَعَ بِرِزقِ اللّهِ استَغنَی عَنِ الخَلقِ (غرر الحکم، ح 9057)؛ عیون الحکم و المواعظ، ص449.
5- . امام علی(علیه السلام): اَرضَ مِنَ الرِّزقِ بِما قُسِمَ لَکَ تَعِش غَنِیّاً (غرر الحکم، ح 9218). نیز، ر.ک: عیون الحکم و المواعظ، ص 75.
6- . امام علی(علیه السلام): مَن رَضِیَ مِن الدُّنیا بِما یُجزیهِ، کانَ أیسَرُ ما فِیها یَکفیهِ. ومَن لَم یَرضَ مِنَ الدُّنیا بِما یُجزیهِ لَم یَکُن فیها شَی ءٌ یَکفِیهِ (الکافی، ج 2، ص 140، ح 11؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 418، ح 5910).
7- . امام صادق(علیه السلام): مکتوب فی التوراة: ابن آدم... مَن رَضِیَ بِالیَسیرِ مِنَ الحَلالِ خَفَّت مَؤُنَتُهُ (الکافی، ص 138، ح 4؛ تحف العقول، ص 377).
8- . امام علی(علیه السلام): مَن رَضِیَ بِرِزقِ اللّهِ لَم یَحزَن علی ما فاتَه (نهج البلاغة، حکمت 349).
این جاست که آسایش، آرامش و راحتیِ زندگی تأمین می گردد. به همین جهت، در روایاتْ تصریح شده که راحتی زندگی، در قناعت است(1) و انسان قانع، از آسایش روانی برخوردار است.(2) در حقیقت، کسی که به آنچه برای او بس است، بسنده کند، به سوی راحتی و آسایش، شتاب کرده(3) و آن را به چنگ آورده است(4) و در نتیجه، زندگی، مایۀ چشم روشنی او می گردد.(5) پس زیبایی زندگی(6) و لذّت آن در «قناعت» است.(7)
شش. تصحیح الگوی مصرف
اشاره
تأمین روزی، نیمی از ماجراست؛ نیمۀ دیگر آن، چگونگی استفادۀ انسان از روزی است. در بحث پیش، حوزۀ درآمد و الگوی مناسب آن را بیان کردیم؛ امّا این، برای خوش بختی و احساس لذّت از زندگی، کافی نیست. پس از درآمد و تأمین روزی، نوبت به مصرف می رسد. الگوی مصرف می تواند نقش مهمی در رضامندی یا نارضایتی داشته باشد. در ادامه به این موضوع، به صورت کلّی می پردازیم.
روش غلط: سوء تدبیر
از موانع رضامندی، بدمصرف کردن است که در ادبیات دین، از آن با عنوان «سوء تدبیر» یاد می شود. رضامندی، به فراوانی درآمد و انباشت ثروت نیست. مال و امکانات وقتی می توانند رضایت بخش باشند که به درستی مصرف شوند و نیازها را بر طرف سازند. کسانی که دچار سوء تدبیرند و از هنر درست مصرف کردنْ برخوردار نیستند، زندگی رضایت بخشی نخواهند داشت، هر چند مال فراوانی به دست آورده باشند. کسی که این مهارت را نداشته
ص: 441
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): القَناعَةُ راحَةٌ (أعلام الدین، ص 341).
2- . امام علی(علیه السلام): المُستَریحُ مِن النّاسِ القانِعُ (غرر الحکم، ح 9072).
3- . امام علی(علیه السلام): مَنِ اقتَصَرَ عَلی الکفافِ تَعَجَّلَ الراحَةُ (همان، ح 9233؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 458).
4- . امام علی(علیه السلام): مَنِ اقتَصَرَ عَلی بُلغَةِ الکفافِ فَقَدِ انتَظَمَ الرّاحَةَ (الکافی، ج 8، ص 19، ح 4؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 385، ح5834).
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن رَضِیَ بِما رَزَقَهُ اللّهُ قَرَّت عَینُهُ (الأمالی، طوسی، ص 225، ح 393).
6- . امام علی(علیه السلام): جَمالُ العَیشِ القَناعَةُ (غرر الحکم، ح 8990؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 222).
7- . امام علی(علیه السلام): القَناعَةُ لَذَّةُ العَیشِ (تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 321). نیز می فرماید: أطیَبُ العَیشِ القَناعَةُ (غرر الحکم، ح8982؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 113).
باشد، هر اندازه مال و امکانات نیز در اختیار او قرار گیرد، نمی تواند زندگیِ خوبی را سامان دهد و چه بسا افرادی که با مال و امکانات اندک، زندگی موفّق و سامان یافته ای دارند.
روش صحیح: حُسن تدبیر
برای این که زندگی موفّقی داشته باشیم و از آن لذّت ببریم، باید از تدبیر یا مهارت استفاده از منابع، برخوردار باشیم. سامان زندگی(1) و قوام آن،(2) در تدبیر است. اگر عنصر تدبیر را از زندگی برگیریم، همانند محصول ارزشمندی است که آفت گرفته باشد.(3) بر اساس روایات، فراوانی دارایی و امکانات، زندگی را نمی چرخاند. این، هنر تدبیر و مدیریت است که به زندگی سامان می دهد. این، یک اصل مهم است که بد تدبیر کردن،کلید فقر است.(4) به همین جهت، پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) تهدید نگران کننده برای آیندۀ امّت اسلامی را «سوء تدبیر» می داند.(5)
کسی که مهارت تدبیر نداشته باشد، مال و ثروتی هم نخواهد داشت؛(6) چون وجود مال، کافی نیست. آنچه به مال اهمیت می دهد، چگونگی استفاده از آن است. آنچه مال را کارآمد می سازد، هنر تدبیر است. درآمد اندک همراه با حُسن تدبیر، بهتر از درآمد زیاد همراه با بی تدبیری است. امام علی(علیه السلام) وقتی مهارت های زندگی را به فرزند خود آموزش می دهد، از اقتصاد زندگی نیز سخن می گوید. ایشان به امام حسن(علیه السلام) می فرماید:
حُسنُ التَّدبیرِ مَعَ الکفافِ، أکفی لَک مِنَ الکثیرِ مَعَ الإِسرافِ.(7)
ص: 442
1- . امام علی(علیه السلام): صَلاحُ العَیشِ التَّدبیرُ (غرر الحکم، ح 8082؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 303).
2- . امام علی(علیه السلام): قِوامُ العَیشِ حُسنُ التَّقدیرِ ومِلاکهُ حُسنُ التَّدبیرِ (غرر الحکم، ح 8084؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 370).
3- . امام علی(علیه السلام): آفَة المَعاشِ سوءُ التَّدبیرِ (غرر الحکم، ح 8087؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 182).
4- . امام علی(علیه السلام): سُوءُ التَّدبیرِ مِفتاحُ الفَقرِ (غرر الحکم، ح 8090؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 284).
5- . ما أخافُ عَلی اُمَّتِی الفَقرَ، ولکنَ أخافُ عَلَیهِم سوءَ التَّدبیرِ (عوالی اللآلی، ج 4، ص 39).
6- . امام علی(علیه السلام): لا مالَ لِمَن لا تَدبِیرَ لَهُ (شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج20، ص371). نیز، ر.ک: الکافی، ج5، ص317. ایشان همچنین می فرماید: لا غنی مع سوء تدبیر (غرر الحکم، ح8095؛ عیون الحکم و المواعظ، ص544).
7- . تحف العقول، ص 79؛ بحار الأنوار، ج 77، ص 218.
خوب تدبیر کردن همراه با روزیِ به اندازه، برای تو کارآمدتر از روزیِ فراوان همراه با اسراف است.
یکی از ویژگی های مالِ مؤثّر، «پایداری» آن است. هرچه مال، پایدارتر باشد، بهرۀ بیشتری به انسان می رسانَد و رونق بیشتری به زندگی می بخشد. شرط پایداری مال نیز خوب تدبیر کردن آن است. یک تدبیر خوب، می تواند مایۀ رشد مال شود و سوء تدبیر، می تواند مال فراوان را نابود سازد.(1) از آنچه گفته شد، می توان فهمید که همیشه «فقر»، زاییدۀ نداری و محرومیت نیست؛ بلکه زاییدۀ نداشتن مهارتِ «تدبیر زندگی» است. اگر مهارت تدبیرگری،وجود داشته باشد، فقر، راهی نخواهد داشت.(2)
بنا بر این، خداوند، روزی می دهد؛ امّا این، نیمی از ماجراست؛ نیمۀ دیگر آن، مهارت انسان در مصرف کردن آن است. بر همین اساس است که پیامبر(صلی الله علیه وآله) از تدبیر و تقدیر، به عنوان نیمی از زندگی یاد کرده است.(3) جالب این که تدبیر و تقدیر معیشت، از نشانه های خردمندی،(4) دینداری(5) و کمال(6) دانسته شده است. هنر تدبیر، نوعی توانمندی است و کسی که از آن برخوردار باشد، در حقیقت، از یک امکان لازم برای زندگی برخوردار است. به همین جهت، امام علی(علیه السلام) میانه روی و تدبیرگری را جزو خیرهای زندگی شمرده است.(7)
ص: 443
1- . امام علی(علیه السلام): القَلیلُ مَعَ التَّدبیرِ أبقی مِنَ الکثیرِ مَعَ التَّبذیرِ (غرر الحکم، ح 8079؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 58). امام علی(علیه السلام): حُسنُ التَّدبیرِ ینمی قَلیلَ المالِ وسوءُ التَّدبیرِ یفنی کثیرَهُ (غرر الحکم، ح 8081؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 227).
2- . امام علی(علیه السلام) : لا فَقرَ مَعَ حُسنِ تَدبیرٍ (غرر الحکم، ح 8086؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 544).
3- . التَّدبیرُ نِصفُ العَیشِ (تحف العقول، ص403؛ حلیة الأولیاء، ج1، ص54؛ الفردوس، ج2، ص75). التَّقدیرُ نِصفُ المَعیشَةِ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 416؛ الخصال، ج 2، ص 620؛ الأمالی، طوسی، ص 614). امام علی(علیه السلام) نیز می فرماید: التَّدبیرُ نِصفُ المَعونَة (غرر الحکم، ح 8076؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 25).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ مِن عَقلِ الرَّجُلِ استِصلاحَ مَعیشَتِهِ (الفردوس، ج 1، ص 214).
5- . امام صادق(علیه السلام): لا یُصلِحُ المَرءُ المُسلِمُ إلّا ثَلاثَةٌ: التَّفقُّهُ فی الدّینِ والصَّبرُ عَلَی النائِبَةِ و حُسنُ التَّقدیرِ فِی المَعیشَةِ (الکافی، ج 5، ص 87). نیز، ر.ک: الکافی، ج2، ص241، الأمالی، طوسی، ص 670؛ تهذیب الأحکام، ج7، ص236.
6- . امام باقر(علیه السلام): الکَمالُ کُلُّ الکَمالِ التَّفَقُّهُ فی الدّینِ والصَّبرُ عَلَی النائِبَةِ و تَقدیرُ المَعیشَةِ (الکافی، ج 1، ص 32 و ج 5، ص 87؛ تحف العقول، ص 292). نیز، ر.ک: الأمالی، طوسی، ص 666؛ تحف العقول، ص 446.
7- . إذا أرادَ اللّه بِعَبدٍ خَیراً ألهَمَهُ الاِقتِصادَ وحُسنَ التَّدبیرِ وجَنَّبَهُ سوءَ التَّدبیرِ وَالإِسرافَ (غرر الحکم، ح 8057؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 131).
کسانی که اهل تبذیر و اسراف هستند، به دلیل فقدان تدبیرگری، معمولاً از عنصر رضامندی، کمتر برخوردارند؛ زیرا این حالت، از یک سو همراه با زیاده خواهی و سیری ناپذیری است و از سوی دیگر، موجب اتلافِ منابعِ روزی می گردد. البته این که به طور مشخّص، حُسن تدبیر شامل چه اموری می گردد، از حوصلۀ این نوشتار خارج است و باید در مباحث اقتصادی اسلام، آن را جُست. آنچه مهم است این که بدانیم بد مصرف کردن، مانع مهمّی در راه رضامندی است و در مقابل، حُسن تدبیر، نقش مهمّی دررضامندی خواهد داشت.
ی - اصلاح تفسیر از فقر و غنا
اشاره
احساس فقر، از محورهای ناخوشایندی و احساس غنا، از محورهای خوشایندی است. از این رو، رضامندی در بُعد تکوین، با دو مفهوم فقر و غنا ارتباط تنگاتنگ دارد. آنچه مهم است این که داشتن تعریفی دقیق و صحیح از فقر و غنا، از مسائل مهم و بنیادین رضامندی است. فقر و غنا با توجّه به ماهیت انسان و ماهیت محلّی که اکنون در آن قرار دارد(دنیا)، تعریفی خاص دارد. کسی که می خواهد به رضامندی دست یابد، باید تعریف خود را با این تعریف ها هماهنگ سازد. ما نمی توانیم با تعریف خودساخته، به دنبال رضامندی باشیم. فقر و غنا در مفهوم انسان، حقیقتی ثابت دارد که توسّط خداوند متعال تنظیم و تقدیر شده است. این یک واقعیت غیر قابل تغییر در زندگی است که پیش از این، از آن سخن گفتیم. لذا ما باید تعریف خود را با این واقعیت الهی هماهنگ سازیم. این جا باز، سخن از هماهنگی با واقعیت است؛ هماهنگی تعریف ما از فقر و غنا با حقیقت فقر و غنا. این، یک بحث کاملاً شناختی است. کسی که می خواهد به رضامندی دست یابد، باید در بُعد اندیشه به این موضوع بپردازد که تعریف واقعی فقر و غنا کدام اند. بسیاری از احساس های کاذب نارضایتی، معلول غیر واقعی بودن شناخت این موضوع است. برخی واقعاً محروم نیستند؛ امّا به خاطر فقدان ارزیابی درست از این موضوع، دچار احساس محرومیت و نارضایتی می شوند. همچنین علّت بسیاری از رضایت های کاذب نیز همین است.
احساس بی نیازی و برخورداری، عامل مهمی در رضامندی است و احساس فقر و
ص: 444
محرومیت، عامل نارضایتی؛ امّا سخن این است که مفهوم فقر و غنا چیست و به چه کسی فقیر و به چه کسی غنی گفته می شود؟ این جاست که دوباره مسئلۀ شناخت و نقش آن در احساس مطرح می شود. شناخت ما از مفهوم فقر و غنا، به احساس فقر و غنا منجر می شود و در پی آن، به رضامندی یا نارضایتی می انجامد. بنا بر این، این یک بحث «معناشناسی» است.
باور غلط: تفسیر عینیِ فقر و غنا
تفسیر رایج، غنا را به معنای برخورداری از مال، امکانات و مسائل سخت افزاری زندگی، و فقر را به معنای محرومیت از آنها می داند. این تفسیر، برای فقر و غنا ماهیتی اقتصادی در نظر می گیرد و معتقد است که انسانِ برخوردار از وسایل و امکانات لازم برای زندگی، غنی و دارا شمرده می شود و انسان فاقد آنها، فقیر و ندار. تفسیر عینی و اقتصادی از فقر و غنا، در متون دینی نیز وجود دارد؛ امّا منحصر به آن نیست. پرسش این است که آیا هر کسی که از امکانات لازم برای زندگی برخوردار است، از زندگی خود راضی است؟ و آیا هر کسی که از آنها محروم است، ناراضی است؟ پاسخ منفی است؛ زیرا صرف برخورداری از امکانات به عنوان یک واقعیت خارجی، کافی نیست؛ باید احساس بی نیازی نیز در فرد به وجود آید. همچنین محرومیت از امکانات به عنوان یک واقعیت، تعیین کنندۀ نارضایتی نیست؛ بلکه احساس فقر، تعیین کننده است. لذا چه بسا «دارا»هایی که احساس فقر دارند و چه بسا «ندار»هایی که احساس غنا دارند.
باور صحیح: تفسیر روان شناختیِ فقر و غنا
تفسیر دیگری که وجود دارد، تفسیر روان شناختی است. بر اساس این تفسیر، فقر و غنا پیش از آن که یک مفهوم اقتصادی و عینی باشند، یک مفهوم روحی و روانی اند. اساساً غنا، به معنای بی نیازی است، نه دارایی، و فقر، به معنای نیازمندی است، نه نداری. مال و ثروت، یکی از لوازم احساس بی نیازی است، نه این که معنای اصلی آن باشد. بر اساس این تفسیر، غنا یعنی برخورداری از احساس بی نیازی در درون، و انسان غنی، کسی است که چنین احساسی دارد، هر چند از امکانات مادی بی بهره باشد؛ و فقر یعنی داشتن احساس نیازمندی در درون، و انسان فقیر، کسی است که چنین احساسی دارد، هر چند از امکانات
ص: 445
برخوردار باشد. بنا بر این، صِرف داشتن امکانات زندگی، موجب رضایت نمی شود و نداشتن آن، موجب نارضایتی نمی گردد. آنچه در این میان مهم است، احساس بی نیازی است که مسئله ای درونی و نفسانی است، نه عینی و بیرونی. به همین جهت، یکی ازکارهایی که پیشوایان دین انجام می داده اند، تصحیح دیدگاه نسبت به فقر و غنا بوده است. برای رضامندی باید غنای نفسانی و درونی به وجود آورد، نه غنای عینی و مادی. بر همین اساس است که عیسی(علیه السلام) می گوید: خادم من دست های من است و چارپای من پاهای من، و فرش من زمین، و بالشم سنگ... شب را به روز و روز را به شب می رسانم در حالی که هیچ ندارم، با این حال هیچ کس روی زمین بی نیازتر از من نیست!(1)
بر اساس تفسیر صحیح از غنا، مشخّص می شود که چرا برخی از ثروتمندان، ناراضی اند و بعضی از فقرا، راضی! به فرمودۀ امیر مؤمنان(علیه السلام): «چه بسا فقیرانی که بی نیازند و ثروتمندانی که نیازمندند»!.(2) لذا بسیاری از فقیران، از توانگرانْ بی نیازترند!(3)
عوامل غنای درونی
از عوامل غنای درونی، «کم بودن آرزوها» است.(4) آرزو، دامنۀ نیازها را افزایش و در نتیجه، بی نیازی را کاهش می دهد.
عامل دیگر، «راضی بودن به روزی خدا» است. کسانی که این رضامندی را نداشته باشند، دچار حرص و زیاده خواهی می شوند و پیوسته در طلب بیشترند. لذا دامنۀ نیازهایشان گسترده و بی نیازی شان کوتاه می گردد. روزی امیر مؤمنان(علیه السلام) از فرزندشان حسین(علیه السلام) معنای غنا را پرسید و وی در پاسخ فرمود: «قِلَّةُ أمانِیِّکَ، والرِّضا بِما یَکفیکَ».(5)
ص: 446
1- . عیسی(علیه السلام): خادِمِی یَدایَ ودابَّتی رِجلایَ، وفراشی الأَرضُ ووِسادی الحَجَرُ... أبیتُ ولَیسَ لی شَی ءٌ، واُصبِحُ ولَیسَ لی شَی ءُ، ولَیسَ على وَجهِ الأرضِ أحدٌ أغنى مِنّی (عدّة الداعی، ص107؛ ارشاد القلوب، ص156).
2- . امام علی(علیه السلام): کَم مِن فَقیرٍ غَنِیٌّ، وغَنِیٍّ مُفتَقِرٌ (غرر الحکم، ح297).
3- . امام علی(علیه السلام): رُبَّ فَقیرٍ أغنى مِن کُلِّ غَنِیٍّ (همان، ح5326؛ عیون الحکم و المواعظ، ص267، ح4896).
4- . امام علی(علیه السلام): أَشرَفُ الغِنی تَرکُ المُنیٰ (الکافی، ج8، ص23، ح4؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص389، ح5834).
5- . معانی الأخبار، ص401، ح62. نیز، ر.ک: بحار الأنوار، ج75، ص109، ح12. طبرانی در المعجم الکبیر، این سؤال را از امام حسن(علیه السلام) نقل کرده و پاسخ ایشان را چنین آورده است: رِضَی ← → النَّفسِ بِما قَسَمَ اللَّهُ تعالی لَها وإن قَلَّ (المعجم الکبیر، ج3، ص68، ح2688؛ حلیة الأولیاء، ج2، ص36). این دو روایت، از جهت دیگری نیز اهمیت دارند و آن این که آموزش بنیان های رضامندی را از چه زمان باید آغاز کرد؟ همان گونه که مشاهده کردید، این موضوع در دستور کار تربیت فرزندان علی(علیه السلام) قرار داشته است.
ناامید شدن از آنچه دست مردم است و ترک درخواست از آنان، عامل سوم غنای درونی است. کسانی که به بی نیازی برسند و احساس نیاز نداشته باشند، به آنچه دست دیگران است، طمع نمی ورزند و برای کسب مال بیشتر، دست تمنّا دراز نمی کنند. امام باقر(علیه السلام) می فرماید: کسی نزد پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) رسید و گفت: ای پیامبر خدا! چیزی به من بیاموزید. پیامبر(صلی الله علیه وآله) به وی فرمود: «عَلیکَ بِالیَأسِ مِمّا فی أیدِی النّاسِ؛ فَإنَّهُ الغِنَی الحاضِرُ؛ بر تو باد به ناامیدی از آنچه دست مردم است؛ چرا که این، غنای حاضر است».
دوباره پرسید: بیشتر به من بیاموز ای پیامبر خدا! ایشان در پاسخ وی چنین ادامه داد: «إیّاکَ و الطَّمَع؛ فَإنَّه الفَقرُ الحاضِرُ؛ از طمع بپرهیز؛ که این، نیازمندیِ حاضر است»(1).
از قول پیامبر(صلی الله علیه وآله) مکرّر نقل شده که یأس از آنچه دست مردم است، بی نیازی است.(2) لذا باید به این ناامیدی دست یافت تا به بی نیازی درونی رسید(3) و اگر هم کسی می خواهد طمع کند، باید آرام و متین باشد(4) تا شاید آسیب آن کاهش یابد.
از امام علی(علیه السلام) نیز نقل شده که: با ناامیدی، غنای درونی به دستمی آید؛(5) غنایی حاضر و موجود.(6) لذا بزرگ ترین توانگری همین است.(7)
ص: 447
1- . کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص410، ح5894؛ المحاسن، ج1، ص80، ح46. نیز، ر.ک: المستدرک علی الصحیحین، ج4، ص362، ح7928.
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الیَأسُ غِنىً (أعلام الدین، ص341).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): آیِسٌ ممّا فی أیدِی الناس تَکُن غَنّیاً (المعجم الأوسط، ج4، ص358، ح4427).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الغِنى الیَأسُ مِمّا فی أیدِی النّاسِ، ومَن مَشى مِنکُم إلى طَمَعٍ مِن طَمَعِ الدُّنیا فَلیَمشِ رُوَیداً (الفردوس، ج3، ص115، ح4318؛ دستور معالم الحکم، ج1، ص146، ح199).
5- . امام علی(علیه السلام): بالیأس یکون الغناء (غرر الحکم، ح4250؛ عیون الحکم و المواعظ، ص185، ح3767). نیز، ر.ک: غرر الحکم، ح9993 و 1331؛ عیون الحکم و المواعظ، ص498، ح9189 و ص48، ح1210؛ الإرشاد، ج1، ص304.
6- . امام علی(علیه السلام): الیأس غناء حاضر (غرر الحکم، ح309؛ عیون الحکم و المواعظ، ص39، ح852).
7- . امام علی(علیه السلام): الغِنىَ الأَکبَرُ الیَأسُ عَمّا فی أیدِی الناسِ (نهج البلاغة، حکمت 342؛ تحف العقول، ص318).
امام زین العابدین(علیه السلام) هماره می فرمود:
أظهِر الیَأسَ مِنَ النّاسِ؛ فَإنَّ ذلِکَ هُوَ الغِنَی، وأَقَلَّ طَلَبَ الحَوائِجِ إلَیهِم؛ فَإنَّ ذلِکَ فَقرٌ حاضِرٌ.(1)
ناامیدی از مردم را آشکار ]و فراوان[ کن که این، توانگری است، و درخواست از آنان را کاهش ده که این، فقر حاضر است.
از عیسی(علیه السلام) نیز نقل شده که به حواریون خود فرمود: شما از پادشاهان، توانگرترید. حواریون پرسیدند: چگونه؟! ایشان فرمود: «زیرا شما در تکاپوی طلب نیستید و آنان در پی طلب اند»(2).
همچنین در روایات تصریح شده که اهتمام به آخرت، عاملی برای رسیدن به احساس بی نیازی درونی است.(3) آخرت گرایان، از بند هوس نفس رها می شوند و بر محور خدامی چرخند. به همین جهت، توانسته اند از منبع قدرت و فیض خداوند برخوردار شوند و کسی که چنین باشد، بی تردید، بی نیاز خواهد بود. از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) نقل شده است که: خداوند متعال سوگند خورده است که هیچ بنده ای دلخواه مرا بر دلخواه خودش ترجیح نمی دهد، مگر آن که جانش را بی نیاز می گردانم و خواسته اش را برآورده می سازم و زندگی او را سامان می بخشم و
ص: 448
1- . الأمالی، مفید، ص183، ح6؛ مشکاة الأنوار، ص225، ح622؛ بحار الأنوار، ج71، ص185، ح46.
2- . ربیع الأبرار، ج4، ص379.
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): من کانت نیته الآخرة جعل اللَّه تبارک وتعالی غناه فی قلبه، وأتته الدنیا وهی راغمة (نثر الدرّ، ج1 ص247؛ سنن الترمذی، ج4، ص642، ح2465). نیز، ر.ک: إرشاد القلوب، ص18؛ الزهد، حسین بن سعید، ص49، ح132؛ بحار الأنوار، ج73، ص126، ح122. همچنین ایشان در کلام دیگری می فرماید: مَن أصبَحَ و أمسَی والآخِرَةُ أکبَرُ هَمِّهِ، جَعَلَ اللَّهُ له الغِنَی فی قَلبِهِ وجَمَعَ لَهُ أمرَهُ ولَم یَخرُج مِنَ الدُّنیا حَتّی یَستَکمِلَ رِزقَهُ. وَمَن أصبَحَ وأمسَی والدُّنیا أکبَرُ هَمِّهِ، جَعَلَ اللَّهُ الفَقرَ بَینَ عَینَیهِ وشَتِّت عَلَیهِ أَمرَهُ ولَم یَنَل مِنَ الدُّنیا إلّا ما قُسِّمَ لَهُ (ثواب الأعمال، ص201، ح1؛ الکافی، ج2، ص319، ح15؛ مشکاة الأنوار، ص463، ح1546؛ تحف العقول، ص48؛ بحار الأنوار، ج73، ص104، ح96). تصوّر نادرست و غیر واقعی مردم این است که همّت گماشتن برای آخرت، موجب کم شدن روزی می شود و کوشیدن برای دنیا موجب افزایش آن می گردد. این در حالی است که در این حدیث، به عنوان یک واقعیتْ تصریح شده که هر دو نفر، به روزیِ مقدّر شدۀ خود دست خواهند یافت. لذا نه کسی که همّت خود را برای به دست آوردن آخرت قرار داده، کمتر از آن دریافت می کند و نه کسی که همّت خود را برای کسب دنیا قرار داده، بیش از آن دریافت می کند.
آسمان ها و زمین را ضامن روزیِ او می گردانم و از پس تجارت هر تاجری، هوای او را دارم.(1) بنا بر این، کسی که به اصلاح آخرت خود بپردازد، خداوند، دنیای او را آباد خواهد کرد(2) و کسی که برای دینْ عمل کند، خداوند، دنیای او را کفایت خواهد کرد.(3) به همین جهت، معصومان(علیهم السلام) مردم را به اهتمام به آخرت فرامی خواندند. ابوسعید خدری نقل می کند که: از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) شنیدم که به هنگام بازگشت از جنگ اُحد، در حالی که مردم، پیرامونش را گرفته بودند و او به طلحه تکیه داده بود، فرمود: «ای مردم! به وظیفۀ خویش برای اصلاح آخرتتان روی آورید و از دنیایتان که برای شما ضمانت گشته، روی گردانید».(4)
ک - تنظیم خرسندی و ناخرسندی
اشاره
از مسائل مهمّ زندگی، تنظیم حُزن (ناخرسندی) و سرور (خرسندی) است. خرسندی وناخرسندی، از ابعاد مهم انسان است که باید آن را تنظیم نمود، نه این که آن را به حال خود واگذاشت. امام زین العابدین(علیه السلام) وقتی دچار غم و اندوه می شد، از خداوند متعال می خواست به او کمک کند تا این که به آنچه از دنیا به من دادی، سرمست نشود و به خاطر آنچه از من گرفتی، غمگین نگردد.(5) این، ویژگی انسان های رشدیافته است.
امام صادق(علیه السلام) نقل می کند که لقمان حکیم نیز دارای چنین ویژگی ای بوده است؛(6) امّا سؤال
ص: 449
1- . وعِزَّتی وجَلالِی وعَظَمَتی وقُدرَتی وعَلائی وارتِفاع مَکانی، لا یُؤثِرُ عَبدٌ هَوایَ عَلی هَواهُ إلّا جَعَلتُ غِناهُ فی نَفسِهِ، وکَفَیتُهُ هَمَّهُ، وکَفَفتُ عَلَیهِ ضَیعَتَه، وضَمَّنتُ السَّماواتِ والأرضِ رِزقَهُ، وکُنتُ لَه مِن وَراءِ تِجارَة کُلِّ تاجِرٍ (المحاسن، ج1، ص97، ح63؛ الکافی، ج2، ص137، ح2؛ الخصال، ص3، ح5).
2- . امام علی(علیه السلام): مَن أصلَحَ أمرَ آخِرَتِهِ أصلَحَ اللّهُ لَهُ أمرَ دُنیاهُ (نهج البلاغة، حکمت 89).
3- . امام علی(علیه السلام): مَن عَمِلَ لِدینِهِ کفاهُ اللّهُ أمرَ دُنیاهُ (نهج البلاغة، حکمت 423؛ روضة الواعظین، ص407).
4- . أیهَا النّاسُ، أقبِلوا عَلی ما کلِّفتُموهُ مِن إصلاحِ آخِرَتِکم، وأعرِضوا عَمّا ضُمِنَ لَکم مِن دُنیاکم، ولا تَستَعمِلوا جَوارِحَ غُذِّیت بِنِعمَتِهِ فِی التَّعَرُّضِ لِسَخَطِهِ بِمَعصِیتِهِ، وَاجعَلوا شُغلَکم فِی التِماسِ مَغفِرَتِهِ، وَاصرِفوا هِمَّتَکم بِالتَّقَرُّبِ إلی طاعَتِهِ. مَن بَدَأَ بِنَصیبِهِ مِنَ الدُّنیا فاتَهُ نَصیبُهُ مِنَ الآخِرَةِ، ولَم یدرِک مِنها ما یریدُ، ومَن بَدَأَ بِنَصیبِهِ مِنَ الآخِرَةِ وَصَلَ إلَیهِ نَصیبُهُ مِنَ الدُّنیا، وأدرَک مِنَ الآخِرَةِ ما یریدُ (عدّة الداعی، ص288؛ أعلام الدین، ص339 ح23؛ بحار الأنوار، ج77 ص182 ح23).
5- . اللَّهمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ، وَاجعَل ثَنائی عَلَیک، ومدحی إیاک وحَمدی لَک فی کلِّ حالاتی، حَتّی لا أفرَحَ بِما آتَیتَنی مِن الدُّنیا، ولا أحزَنَ عَلی ما مَنَعتَنی فیها (الصحیفة السجادیة، ص91، دعای 21).
6- . امام صادق(علیه السلام) - فی صِفَة لُقمان - : لَم یفرَح بِشَیءٍ إن أتاهٌ مِن أمرِ الدُّنیا، ولا حَزَنَ مِنها عَلى شَیءٍ قَطُّ (تفسیر القمّی، ج2، ص162؛ قصص الأنبیاء، راوندی، ص192؛ مجمع البیان، ج8، ص497؛ بحار الأنوار، ج13، ص410، ح2).
این است که چگونه می توان به حُزن و سرور نظم داد و آنها را به شکل صحیح تنظیم نمود؟ پاسخ، در شناخت حقایق زندگی است. اگر حزن و سرور انسان، بر اساس منطق صحیح آن شکل گیرد، واکنش منفی مهار می گردد. تنظیم آن نیز بسته به این است که انسان بداند واقعاً چه اموری شایستۀ حُزن و سرور هستند. این آگاهی، نقش مهمّی در تنظیم آن دو دارد و این شناخت نیز بسته به شناخت واقعیت های هستی است که در ادامه، به بررسی آنها می پردازیم.
یک. تضمین روزی - کاستی عمر
روزی، از مسائل مهم زندگی است که می تواند حزن آور یا سرمست کننده باشد. حزن، به خاطر نگرانی از روزیِ آینده، و سرمستی، به خاطر غرور ناشی از روزیِ موجود است که فرد، آن را خوب و فراوان تفسیر می کند. این در حالی است که واقعیتْ جز این است. خداوند متعال، روزیِ انسان را تأمین و تضمین کرده است. اگر کسی به آن آگاه باشد، دچار حزن و اندوه نخواهد شد. همچنین روزیِ موجود در معرض کاستی و نابودی است. کسی که به این واقعیت نیز توجّه نماید، دچار بدمستی نمی شود.(1)
دو. نزدیک شدن به خدا در بلا - دورشدن از خدا در نعمت
خوشایندها و ناخوشایندها، از اموری هستند که می توانند موجب حزن یا سرور منفی شوند. وقوع در بلا و مصیبت، انسان را اندوهگین و وقوع در ناز و نعمت، انسان را سرمست می کند. این، به خاطر نگاه به ظاهر پدیده هاست؛ امّا اگر انسان بداند که بلا و مصیبت، انسان را به خدا نزدیک می کند، حزن انسان، برطرف می شود و جای خود را به سرور می دهد. همچنین اگر بداند که ناز و نعمت، موجب دوری انسان از خداوند می گردد، سرخوشی، انسان را از بین می بَرَد.(2)
ص: 450
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): قالَ اللّهُ تعالی: ابنَ آدَم، یؤتی کلّ یومٍ بِرزقِک وأَنتَ تَحزَنُ، وینقُصُ کلَّ یومٍ مِن عُمرِک وأَنتَ تَفرَحُ، أنتَ فیما یکفیک وتَطلُبُ ما یطغیک، لا بِقَلیلٍ تَقنَعُ، ولا مِن کثیرٍ تَشبَعُ (أعلام الدین، ص337؛ بحار الأنوار، ج77، ص180، ح17).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): قالَ اللّهُ(عزوجل): یحزُنُ عَبدی المؤمِنُ إذا زَوَیتُ عنه الدُّنیا وذلِک أقرَبُ لَهُ مِنِّی، ویفرَحُ إذا بَسطتُ لَهُ الدُّنیا وذلِک أبعَدُ لَهُ مِنِّی. ثُمَّ قَرَأ(علیه السلام): (أَیحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُم بِهِ مِن مَّالٍ وَ بَنِینَ * نُسَارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیرَاتِ بَل لّا یشْعُرُونَ). إنَّ ذلِک فِتنَةٌ لَهُم، ینزِّلُ اللّهُ لَهُمُ المَعونَةَ عَلی قَدرِ المَؤونَةِ، وینزِّلُ الصَّبرَ عَلی قَدرِ المُصیبَةِ (جامع الأحادیث، قمّی، ص140؛ الکافی، ج2، ص141، ح5).
سه. مقدّر بودن امور خوشایند و ناخوشایند
این که خوشایند و ناخوشایند زندگی در دست کیست و چه کسی آن را تنظیم می کند، از مسائل مهمی است که در غم و شادی انسان نقش دارد. اگر انسان تصوّر کند که ناخوشایندهای زندگی، بی هدف اند و هیچ مدبّر حکیمی آنها را مدیریت نمی کند، بدیهی است که از وقوع آنها، ناخرسند می شود. همچنین اگر کسی جز خود را در ورود نعمت، دخیل نداند، دچار غرور و سرخوشی می شود. امّا اگر بداند که همۀ امور خوشایند و ناخوشایند زندگی، به تقدیر خدایی حکیم و تواناست، از ورود مصیبت ناخرسند نمی شود؛ چون آن را مطابق مصلحت و منفعت خود ارزیابی می کند و از ورود نعمت نیز سرمست نمی گردد؛ چون آن را هنر خود نمی داند و آن را تحت اختیار خدا و در معرض کاستی و نابودی ارزیابی می نماید. امام علی(علیه السلام) در نامه ای به عبد اللّه بن عبّاس چنین می نویسد:
فَقدَ یسُرُّ المَرءَ ما لَم یکن لِیفوتَهُ، ویحزُنُهُ ما لم یکن لِیصیبَهُ أبدا وإن جَهَدَ، فَلیکن سُرورُک بِما قَدَّمتَ مِن عَمَلٍ صالِحٍ أو حُکمٍ أو قَولٍ، ولِیکن أسَفُک فِیما فَرَّطتَ فیهِ مِن ذلِک، ودَعَ ما فَاتَک مِن الدُّنیا فَلا تُکثِر عَلَیهِ حُزنا، وما أصابَک مِنها فَلا تُنعِم بِهِسُرورا، ولیکن هَمُّک فیما بَعدَ المَوتِ، والسَّلامُ.(1)
پس به تحقیق، انسان را چیزی خوش حال می کند که بنا نبوده از دست او برود! و چیزی او را ناراحت می کند که هرگز بنا نبوده به او برسد، هر چند تلاش کند! پس باید شادی تو به عمل یا حکم یا سخن صالحی باشد که پیش فرستاده ای، و باید افسوس تو به خاطر کوتاهی در اینها باشد، و آنچه را از دنیا از دست داده ای، رها کن و بر آن زیاد محزون نباش، و نسبت به آنچه به دست می آوری، سرمست نباش، و باید همّ خود را برای پس از مرگ قرار دهی. والسلام.
چهار. برگشت ناپذیریِ امور ازدست رفته - ناپایداری امور به دست آمده
گاه تصوّر نادرست نسبت به آیندۀ بلا و نعمت، موجب حزن و سرور منفی می گردد. اگر فرد تصوّر کند که ممکن است بتواند وضعیت را تغییر دهد و بلا را برگرداند، احتمال دارد که همچنان در حالت حزن باقی باشد. و اگر فرد تصوّر کند که آنچه به دست آورده، پایدار خواهد بود، ممکن است دچار سرخوشی و غرور گردد؛ امّا اگر انسان بداند که همه چیز به
ص: 451
1- . الکافی، ج8، ص240، ح327؛ نهج البلاغة، نامۀ 22.
تقدیر خداست و تقدیر خدا را نمی توان تغییر داد، مصیبت و فقدان را می پذیرد و از حزن خارج می گردد. همچنین اگر انسان بداند که آنچه در دست اوست، ناپایدار است و احتمال از بین رفتن آن وجود دارد، سرخوشی وی از بین می رود و به تعادل می رسد.
ای آدمیزاد! برای چیز ازدست رفته ای که بر نمی گردد، افسوس نخور، و به خاطر چیز موجودی که مرگ، آن را در دست تو باقی نمی گذارد، سرمست نباش.(1)
پنج. ارزش آخرت از دست رفته - بی ارزشیِ دنیایِ به دست آمده
این که انسان چه به دست می آورد و چه هزینه ای می پردازد، نقش مهمّی در تنظیم شادی و اندوه او دارد. ممکن است انسان از کسب دنیا خرسند و سرخوش گردد؛ امّا غافل از این است که آنچه از آخرتی که در مقابل آن از دست داده، بسیار بیشتر بوده است. توجّه به ارزش هزینۀ پرداخت شده، موجب تعدیل سرمستی می گردد. همچنین اگر انسان بداند که در مصیبت ها، در برابر هزینه ای که پرداخت کرده، چه پاداشی دریافت خواهد کرد، از اندوهمنفی دور خواهد شد.(2)
شش. به دست آوردن خیر - از دست دادن خیر
از امور دیگری که نقش مهمّی در تنظیم حزن و سرور دارد، این است که انسان چه به دست آورده و چه از دست داده است؟ مهم نیست که من در خوشی باشم یا در ناخوشی؛ مهم این است که چه به دست آورده ام یا چه از دست داده ام! اگر انسان در خوشایند باشد، ولی خیلی چیزهای مثبت را از دست بدهد و یا امور مثبتی را که می توانست کسب کند، امّا به دست نیاورد، نباید خرسند باشد. بر عکس، اگر انسان در ناخوشایند باشد، ولی خیر و نیکی کسب کرده باشد، باید خرسند باشد. خرسندی و ناخرسندی، باید بر محور «کسب خیر» بچرخد، نه به دست آوردن خوشایند و ناخوشایندی.(3)
ص: 452
1- . امام علی(علیه السلام): یابنَ آدَمَ، لا تَأسَف عَلی مَفقودٍ لا یرُدُّهُ إلیک الفَوتُ، ولا تَفرَح بِمَوجودٍ لا یترُکه فی یدیک المَوتُ (تنبیه الخواطر، ج2، ص114).
2- . امام علی(علیه السلام): ما بَالُکم تَفرَحونَ بِالیسیرِ مِنَ الدُّنیا تَدرُکونَهُ، ولا یحزُنُکم الکثیرُ مِنَ الآخِرَةِ تُحرَمونَهُ (نهج البلاغة، خطبۀ 113).
3- . امام علی(علیه السلام): أکثِر سُرورَک عَلی ما قَدَّمتَ مِنَ الخَیر؛ وحُزنَک عَلی ما فاتَ مِنهُ (غرر الحکم، ج2، ص192، ح2345؛ عیون الحکم و المواعظ، ص78، ح1873).
آنچه تا کنون گذشت، مربوط به عوامل مشترک هر دو بُعد تکوین بود که موجب زدودن واکنش های منفی و بروز واکنش های مثبت می شدند. در ادامه، به بررسی عواملی می پردازیم که به یکی از دو قسم بُعد تکوین، یعنی خوشایند و ناخوشایند مربوط می شوند.
خلاصۀ فصل
آگاهی از مدل رفتاری افراد در موقعیت خوشایند - ناخوشایند، یکی از مسائل مهم در این حوزه است. بر اساس متون اسلامی، پنج الگو در این زمینه وجود دارد که عبارت اند از: «فرح - قنوط»، «فرح - کفران»، «فرح، فخر - یأس، کفران»، «دعا - اعراض» و «جزع - منع». این در حالی است که الگوی مناسب در این دو موقعیت، «شکر - صبر» است.
بخشی از عوامل رضامندی، بین دوران خوشایند و ناخوشایند، مشترک اند که عبارت اند از:
«تسلیم» که موجب پرهیز از ستیز با تقدیر و پذیرش آن به عنوان یک واقعیت می گردد.
«توحید در مالکیت» که احساس خودْمالکی را از بین می برد و باور به مالکیت مطلقخدا را جایگزین آن می کند.
«توکّل» که تکیه گاهی مطمئن برای انسان به وجود می آورد و احساس بی پشتوانگی را از بین می برد.
«یاد مرگ» که موجب تعدیل لذّتجویی می گردد.
«زهد» که رغبت انسان را تنظیم می کند و از امور ناشایست و ناپایدار به امور پایدار و شایسته تغییر می دهد و روان انسان را از تنش ها و نوسانات زندگی آزاد می سازد.
«استعانت از خدا» به عنوان تنها منبع تأمین نیازها و رفع گرفتاری ها که موجب جذب لطف و عنایت خداوند متعال می گردد.
«ایمان به تقدیر» که احساس بی معنایی و بی هدفی در زندگی را از بین می برد و هدفمندی و معناداری را جایگزین آن می کند.
«تنظیم انتظارات» که خواسته های غیر معقول را از بین می برد و نوسانات زندگی را غیر معقول نمی سازد.
تنظیم الگوی روزی که خود متوقف بر چند امر است:
ص: 453
بازشناسیِ روزی مؤثّر(کفاف)
اطمینان به روزی رسانیِ خداوند(توحید در رزاقیت)
طلب غنی از خداوند (استغناء باللّه)
تلاش برای کسب روزی
بسنده کردن به روزیِ مقدّر (قناعت)
برنامه ریزی در مصرف (حسن تدبیر).
«غنای درونی» که موجب از بین رفتن احساس محرومیت می گردد.
و «تنظیم خرسندی و ناخرسندی» در اموری که شایستۀ آن است. این امر سبب می شود تا نظام خرسندی و ناخرسندی فرد، معقولانه شکل بگیرد و از احساس های ناخوشایند، جلوگیری نماید.
ص: 454
فصل دوازدهم: عوامل زمینه ساز رضامندی در خوشایند (اختصاصی)
اشاره
یکی از ابعاد زندگی، بُعد خوشایند آن است که در ادبیات دین معمولاً از آن به عنوان «نعمت» یاد می شود. واکنش مناسب یا نامناسب به این موقعیت، نقش تعیین کننده ای در رضامندی یا نارضایتی دارد و در نهایت، شادکامی را تحت تأثیر قرار می دهد. در ادامه، پس از بررسی واکنش منفی نسبت به نعمت ها، عوامل واکنش مثبت را بیان خواهیم کرد.
1. واکنش ها
واکنش منفی: کفران
واکنش منفی به نعمت و بُعد خوشایند زندگی، «کفران (ناسپاسی)» است. در قرآن کریم از کمی سپاس گزاران(1) و فراوانی ناسپاسان،(2) به عنوان یک واقعیت تلخ، یاد شده و در روایات، سرانجام آن، بدبختی دانسته شده است.(3) قوم سبا نمونه ای از تمدّنی است که با وجودنعمت
ص: 455
1- . (اللّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکمُ اللَّیلَ لِتَسْکنُوا فِیهِ والنَّهارَ مُبْصِرا إنَّ اللّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلکنَّ أکثَرَ النَّاسِ لا یشْکرُونَ) (سورۀ غافر، آیۀ 61). (وَ ما ظَنُّ الَّذِینَ یفْتَرُونَ عَلَى اللّهِ الکذِبَ یوْمَ القِیامَة إنَّ اللّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَ لکنَّ أکثَرَهُم لا یشْکرُونَ) (سورۀ یونس، آیۀ 60). (ثُمَّ لاَتِینَّهُم مِنْ بَینِ أیدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أیمانِهِمْ وَ عَنْ شَمَائلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أکثَرَهُمْ شاکرِینَ) (سورۀ اعراف، آیۀ 17).
2- . (یعْمَلُونَ لَهُ ما یشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ وَ جِفانٍ کالجَوابِ وَ قُدُورٍ راسِیاتٍ اعمَلُوا آلَ داوُدَ شُکرا وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِی الشَّکورُ) (سورۀ سبأ، آیۀ 13).
3- . امام صادق(علیه السلام): إنّ اللّهَ(عزوجل) أنعَمَ على قَومٍ بالمَواهِبِ، فلَم یشکرُوا، فَصارَتْ علَیهِم وَبالاً، و ابتَلى قَوما بالمَصائبِ فَصَبَرُوا، فَصارَتْ علَیهِم نِعمَة (التوحید، ص379، ح479). امام جواد(علیه السلام): نِعمَة لا تُشکرُ کسَیئَة لا تُغفَرُ (أعلام الدین، 309).
فراوان، به خاطر کفران نعمت، دچار فلاکت و بدبختی شدند.(1) این یک واقعیت هستی شناختی است که کفران، موجب «از بین رفتن نعمت» و «فرود آمدن نقمت» می شود.(2) ناسپاسی، پدیدۀ سرمستی را به ارمغان می آورد که در ادبیات دین از آن به عنوان «تَرَف» یاد می شود.(3) ترف نیز یکی از عوامل نابودی نعمت است.(4) بنا بر این، از اموری که شادکامی را به مخاطره می اندازد، واکنش منفی به موقعیت ناخوشایند است.
واکنش مثبت: شُکر
پیش تر گذشت که رضامندی در خوشایند، به سپاس گزاری از داشته ها - که در ادبیات دین، از آن به عنوان «شُکر» یاد می شود - تبدیل می گردد.
شُکر از جایگاه بلندی در فرهنگ اسلامی برخوردار است تا آن جا که از «جنود عقل» شمرده شده است(5) و این بدان معناست که سپاس گزاری، یکی از مؤلّفه های خردمندی است و بدون آن، عقل انسانْ کامل نیست. همچنین از شُکر به عنوان «مرز میان انسانیت و حیوانیت»، یاد شده است.(6) از سوی دیگر در روایات، پیوندی میان شُکر و ربوبیت برقرار شده و از قول خداوند متعال آمده که اگر انسان از خداوند به خاطر نعمت هایش تشکّر
ص: 456
1- . (وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْیة کانَتْ ءَامِنَة مُّطْمَئِنَّة یأْتِیهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِّن کلِّ مَکانٍ فَکفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَ قَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِمَا کانُواْ یصْنَعُونَ) (سورۀ نحل، آیۀ 112).
2- . ر.ک: توسعۀ اقتصادی بر پایۀ قرآن و حدیث، ج2، ص782 (کفر النعمة).
3- . (وَ لاَ تَکونُواْ کالَّذِینَ خَرَجُواْ مِن دِیرِهِم بَطَرًا وَ رِئَآءَ النَّاسِ وَ یصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ وَ اللَّهُ بِمَا یعْمَلُونَ مُحِیطٌ) (سورۀ انفال، آیۀ 47). (وَ کذلِک ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِک فِی قَرْیة مِنْ نَذِیرٍ إلّا قالَ مُتْرَفُوها إِنّا وَجَدْنا آبَاءَنا عَلَى أُمَّة وَ إِنَّا عَلَى آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ) (سورۀ زخرف، آیۀ 23). نیز، ر.ک: سورۀ مؤمنون، آیۀ 33 و 64؛ سورۀ انبیا، آیۀ 13؛ سورۀ هود، آیۀ 116؛ سورۀ واقعه، آیۀ 45؛ سورۀ اسرا، آیۀ 16.
4- . ر.ک: توسعۀ اقتصادی بر پایۀ قرآن و حدیث، ج2، ص782 (البطر).
5- . امام الصّادق(علیه السلام): والشکر وضده الکفران (الکافی، ج1، ص21، ح14).
6- . امام زین العابدین(علیه السلام): و کان من دعائه فی التحمید للّٰه(عزوجل): وَالحَمدُللهِ الَّذی لَوحَبَسَ عَن عِبادِهِ مَعرِفَةِ حَمدِهِ عَلى ماأبلاهُم مِن مِنَنِهِ المُتَتابِعَةِ وأسبَغَ عَلَیهِم مِن نِعَمِهِ المُتظاهَرَةِ لَتَصَرَّفوا فی مِنَنِهِ فَلَم یَحمِدوهُ، وتَوَسَّعوا فی رِزقِهِ فَلَم یَشکُروهُ ولو کانوا کذلِکَ لَخَرَجوا مِن حُدودِ الاِنسانِیَّةِ إلَى حَدِّ البَهیمِیَّةِ فَکانوا کَما وَصَفَ فی مُحکَمِ کِتابِهِ (إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً) (الصحیفة السجادیة، ص20، دعای 1).
نکند، باید پروردگاری جز او را انتخاب کند!(1) بر انسان واجب است از نعمتی که به او داده می شود، تشکّر کند.(2) سپاس گزاری، آرایۀ نعمت(3) و دوران خوشایند(4) است. بهترین(5) و گرامی ترین(6) بندگان خدا کسانی هستند که وقتی مورد عطا قرار می گیرند، شکر می کنند.
تعریف شُکر
خلیل، شکر را به معنای شناخت احسان و انتشار آن و سپاس گفتن از صاحب آن می داند و مراد از «دوّاب شکور» را حیوانی می داند که با علف کم، چاق می شود و او را کفایت می کند و به حیوانات شیری که از گیاهان و چراگاه ها بهره مند می شوند و شیر آنها پس از کم بودن، پر و فراوان می شود، «شَکِرة» گفته می شود.(7) جوهری، شکر را به معنای سپاس گویی از صاحب احسان به خاطر کار نیکی که در حق فرد انجام داده، می داند و وقتی در بارۀ حیوان به کار می رود، آن را به معنای حیوانی که علف کم، او را کفایت می کند، دانسته است و وقتی در بارۀ شیر به کار می رود، به معنای پر شدن پستان از شیر است.(8) عسکری در بیان فرق
ص: 457
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): یقول اللّٰه(عزوجل): مَن لَم یَرضَ بِقَضائی، و لَم یَشکُر لِنَعمائی، و لَم یَصبِر على بَلائی، فَلیَتَّخِذِ رَبّاً سِوائِی (بحار الأنوار، ج18، ص95، ح5 و ص236، ح67).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): من أُزِلَّت إلیهِ نِعمَةٌ، فَلیَشکُرها (دستور معالم الحکم، ج1، ص237، ح271). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): و قَدجَعَلَ اللّهُ تَعالى عَلینا الشُّکرَ إذَا أَعطَى (بحار الأنوار، ج77، ص173؛ أعلام الدین، ص296). امام علی(علیه السلام): الشُّکرُ مَأخوذٌ على أهلِ النِّعَم (غرر الحکم، ح1537). امام علی(علیه السلام): اَوَّلُ مایَجِبُ عَلیکُم لله سُبحانَهُ شُکرُ أیادِیهِ وابتِغاءُ مَراضیهِ (همان، ح3329).
3- . امام علی(علیه السلام): الشُّکرُ زِینَةٌ لِلنَّعماءِ (عیون الحکم والمواعظ، ص30). نیز می فرماید: الشّکر زینة الغنى (نهج البلاغة، حکمت 340؛ الإرشاد، ص158).
4- . امام علی(علیه السلام): الشُّکرُ زِینَةٌ الرَّخاءِ وحِصنُ النَّعماءِ (غرر الحکم، ح1351).
5- . امام باقر(علیه السلام): سُئِلَ النبىُّ(صلی الله علیه وآله) عَن خِیارِ العِبادِ فَقال: الذین إذا أحسَنُوا اِستَبشَرُوا، وإذا أسَاؤُوا استَغفِرُوا، وإذا أُعطُوا شَکَروا، وإذا ابتُلُوا صَبَروا وإذا غَضِبوا غَفَرُوا (الکافی، ج2، ص240).
6- . وقیل لابی عبد اللّٰه(علیه السلام): مَن أکرَمُ الخَلقِ عَلَى اللّٰه؟ قال: مَن إذا أُعطِیَ شَکَرَ، وإذا ابتُلِی صَبَرَ (بحار الأنوار، ج53، ص184، ح71).
7- . الشُّکْرُ: عرفان الإحسان [و نشره و حمد مولیه]، و هو الشُّکُورُ أیضا، قال اللّٰه(عزوجل): لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً. و الشَّکُورُ من الدواب: ما یسمن بالعلف الیسیر و یکفیه. و الشَّکِرَةُ من الحلوبات التی تصیب حظاً من بقل أو مرعى، فتغزر علیه بعد قلة اللبن، فإذا نزل القوم منزلاً و أصاب نعمهم شیئاً من بقل فدرت قیل أَشْکَرَ القومُ (کتاب العین، ج 5، ص 292).
8- . الشُّکْرُ: الثناء على المحسِن بما أَوْلَاکَهُ من المعروف ... و الشُّکْرَانُ: خِلاف الکفران. و الشَّکُورُ من الدوابّ: ما یکفیه العلَفُ القلیل... و اشْتَکَرَ الضرعُ: امتلأَ لبناً (الصحاح، ج 2، ص 703).
شکر و حمد، شکر را اعتراف به نعمت از باب تعظیم مُنعم دانسته است.(1)
ابن فارس، بر خلاف رویه ای که دارد، چهار ریشه برای این لغت بیان کرده است و گویا نتوانسته است میان آنها وجه مشترک پیدا کند: اوّلی را «ستایش کردن» کسی می داند که کار نیکی در حق انسان انجام داده است. در همین ریشه، بیان می دارد که از نظر برخی، حقیقت شکر، رضایت به اندک است و هنگامی «فرس شکور» گفته می شود که علف کم، او را کفایت کند. ریشۀ دوم را «پر شدن» می داند که وقتی در بارۀ حیوانات شیری به کار می رود، یعنی پس از بهره مندی از چراگاه پستان هایشان و پر از شیر شده اند و وقتی در بارۀ درخت به کار می رود، به معنای فراوانیِ میوۀ آن است. ریشۀ سوم، در باره جوانه هایی است که از کنار گیاهان می روید و ریشۀ چهارم، «نکاح» است.(2)
به نظر می رسد ترکیبی از معنای اول و دوم می تواند معنای اصلی این واژه باشد. راغب، شکر را به معنای تصوّر نعمت و اظهار آن می داند و حیوان شکور را حیوانی معرفی می کند که فربهی آن، آشکار است، و به عقیدۀ برخی، معنای اصلی آن، از امتلاء و پر شدن است.(3)
ابن اثیر معتقد است شکر به معانی مقابلۀ نعمت با قول و فعل و نیّت است و اطلاق آن بر خداوند متعال، به معنای رشد و چند برابر شدن اعمال اندک نزد اوست و البته ریشۀ آن، از چریدن حیوان و فربه شدن است.(4)
ص: 458
1- . أن الشکر هو الاعتراف بالنعمة على جهة التعظیم للمنعم، و الحمد الذکر بالجمیل على جهة التعظیم المذکور به أیضا و یصح على النعمة و غیر النعمة، و الشکر لا یصح الا على النعمة (الفروق فی اللغة، ص 39).
2- . الشین و الکاف و الراء أصولٌ أربعة متباینةٌ بعیدة القیاس. فالأول: الشُّکر: الثَّناء على الإنسان بمعروف یولِیکَهُ. و یقال إنّ حقیقة الشُّکر الرِّضا بالیسیر. یقولون: فرسٌ شَکور، إذا کفاه لسِمَنِه العلفُ القلیل... و الأصل الثانى: الامتلاء و الغُزْر فى الشى ء. یقال حَلُوبة شَکِرَةٌ إذا أصابت حَظًّا من مرعًى فغَزُرت. و یقال: أشکر القومُ، و إنهم لیحتلبون شَکِرَةً، و قد شَکِرت الحَلُوبة. و من هذا الباب: شَکِرَت الشّجرةُ، إذا کثُر فیئُها. و الأصل الثالث: الشَّکیر من النبات، و هو الذى ینبُت من ساق الشَّجرة، و هى قُضبان غضّة. و یکون ذلک فى النَّبات أوّلَ ما ینبُت. و الأصل الرابع: الشَّکْر، و هو النِّکاح. و یقال بل شَکْر المرأةِ: فَرْجها (معجم مقاییس اللغة، ج 3، ص 207).
3- . الشُّکْرُ: تصوّر النّعمة و إظهارها، قیل: و هو مقلوب عن الکشر، أی: الکشف، و یضادّه الْکُفْرُ، و هو: نسیان النّعمة و سترها، و دابّة شکور: مظهرة بسمنها إسداء صاحبها إلیها، و قیل: أصله من عین شَکْرَى، أی: ممتلئة، فَالشُّکْرُ على هذا هو الامتلاء من ذکر المنعم علیه (مفردات الفاظ القرآن، ص 461).
4- . فى أسماء اللّٰه تعالى «الشَّکُورُ» هو الذى یزکو عنده القلیل من أعمال العباد فیضاعف لهم الجزاء، فَشُکْرُهُ ← → لعباده مغفرته لهم ... و الشُّکْرُ: مقابلة النّعمة بالقول و الفعل و النیة، فیثنى على المنعم بلسانه، و یذیب نفسه فى طاعته، و یعتقد أنه مولیها، و هو من شَکِرَتِ الإبل تَشْکَرُ: إذا أصابت مرعى فسمنت علیه (النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ج 2، ص493).
ابن منظور، شکُر را به شناخت احسان و منتشر کردن آن، و مقابلۀ نعمت با قول و فعل و نیّت معنا کرده و اطلاق آن بر خداوند را به معنای رشد عمل اندک نزد خداوند و چند برابر شدن پاداش می داند. وی همان دیدگاه ها در بارۀ حیوان شکور، و حیوان شیری را بیان کرده است.(1)
زبیدی علاوه بر آنچه دیگران گفته اند، بیان می دارد که خضوع یا اعترافِ آمیخته با خضوع، جزء معنای شُکر است.(2)
اما دانشمندان و اندیشمندان نیز همین معانی را برای شکر بیان کرده اند؛ فقط ملّاصدرا(3) و امام خمینی(رحمة الله)(4) سرور و شادمانی را نیز در تعریف شُکر افزوده اند.
ص: 459
1- . الشُّکْرُ: عِرْفانُ الإِحسان و نَشْرُه، و هو الشُّکُورُ أَیضاً. قال ثعلب: الشُّکْرُ لا یکون إِلَّا عن یدٍ، و الحَمْدُ یکون عن ید و عن غیر ید، فهذا الفرق بینهما. و الشُّکْرُ من اللّه: المجازاة و الثناء الجمیل، ... و الشَّکُور: من صفات اللّٰه - جل اسمه - ، معناه: أَنه یزکو عنده القلیلُ من أَعمال العباد فیضاعف لهم الجزاء، ... و الشُّکْرُ: مقابلة النعمة بالقول و الفعل و النیة، فیثنی على المنعم بلسانه و یذیب نفسه فی طاعته و یعتقد أَنه مُولِیها؛ و هو من شَکَرَتِ الإِبل تَشْکُر إِذا أَصابت مَرْعًى فَسَمِنَتْ علیه. ... و الشَّکِرَةُ و المِشْکارُ من الحَلُوباتِ: التی تَغْزُرُ على قلة الحظ من المرعى. ... و الشُّکْرانُ: خلاف الکُفْرانِ. و الشَّکُور من الدواب: ما یکفیه العَلَفُ القلیلُ، و قیل: الشکور من الدواب الذی یسمن على قلة العلف کأَنه یشْکُرُ و إِن کان ذلک الإِحسان قلیلًا، و شُکْرُه ظهورُ نمائه و ظُهُورُ العَلَفِ فیه؛ ... والشَّکِرَةُ و المِشْکارُ من الحَلُوباتِ: التی تَغْزُرُ على قلة الحظ من المرعى (لسان العرب ج 4، ص 423).
2- . الشُّکْرُ، بالضَّمّ: عِرْفانُ الإِحْسَانِ و نَشْرُه، و هو الشُّکُورُ أَیضاً، أَو لا یکُونُ الشُّکْرُ إِلّا عَنْ یدٍ، و الحَمْدُ یکونُ عن یدٍ و عن غَیرِ یدٍ، فهذا الفَرْقُ بینهما ... و قیل: الشُّکْرُ مقلوبُ الکَشْرِ، أَی الکَشْفِ، و قیل: أَصلُه من عَینٍ شَکْرَى أَی مُمْتَلِئَةٍ، و الشُّکْرُ على هذا: الامتِلاءُ من ذِکْرِ المُنْعِم [علیه]. و الشُکْرُ على ثلاثة أَضْرُبٍ: شُکْر بالقَلْبِ، و هو تَصَوُّرُ النِّعْمَة، و شُکْر باللسان، و هو الثَّنَاءُ على المُنْعِم، و شُکْر بالجَوَارِحِ، و هو مکافَأَةُ النِّعْمَةِ بقدرِ استحقاقِه. و قالَ أَیضاً: الشُّکْرُ مَبْنِی على خَمْسِ قَوَاعِدَ: خُضُوع الشّاکِرِ للمَشْکُورِ، و حُبّه له، و اعترافه بنِعْمتِه، و الثَّنَاء علیه بها، و أَن لا یسْتَعْمِلَها فیما یکْرَه، هذه الخَمْسَة هی أَساسُ الشُّکْرِ، و بناؤُه علیها، فإِن عَدِمَ منها واحدَة اختَلّت قاعدةٌ من قواعَد الشُّکْرِ، و کلّ من تَکَلَّمَ فی الشُّکْرِ فإِن کلامَه إِلیها یرْجِعُ، و علیها یدُورُ، فقیلَ مَرَّةً: إِنّه الاعترافُ بنِعْمَة المُنْعِم على وَجْهِ الخُضُوعِ. و قیل الثَّنَاءُ على المُحْسِن بذِکْرِ إِحسانِه، و قیل: هو عُکُوفُ القَلْبِ على مَحَبَّةِ المُنْعِمِ، و الجَوَارِحِ على طاعَتهِ، و جَرَیان اللّسَانِ بذِکْرِه و الثَّنَاء علیه، و قیل: هو مُشَاهَدَةُ المِنَّةِ و حِفْظُ الحُرْمَةِ (تاج العروس، ج 7، ص 48).
3- . شرح اُصول الکافی (ملاصدرا)، ج 1، ص 350.
4- . چهل حدیث، 343.
در مجموع می توان گفت که کلیدواژه های اصلی شُکر از نظر لغت شناسان و اندیشمندان، عبارت است از: شناخت احسان و اعتراف به آن، سرور و خوش حالی از آن، انتشار، اظهار و آشکار ساختن احسان، بسندگی و رضایت به کم و بهره مندی از آن، پر شدن، تعظیم نعمت دهنده و خضوع نسبت به آن، مقابله و واکنش (مثبت) نسبت به احسان.
در متون دینی، آموزه هایی وجود دارند که می توانند به شناخت مفهوم شُکر کمک کنند. یکی از آنها، مقابلۀ احسان با احسان در قرآن کریم است: (هل جزاء الإحسان إلّا الإحسان).(1) بر اساس این آیه، امام صادق(علیه السلام) بیان می دارند که هر کس مورد کار نیک قرار گرفت، باید آن را پاسخ دهد و پاسخ آن، این نیست که کاری همانند او انجام شود، چون او برتری ابتدایی به احسان دارد.(2)
امام صادق(علیه السلام) نقل می كند كه علی(علیه السلام) هماره این جمله را می فرمود: «هرکه در برابر خوبی ای که به او شده، همانند آن، خوبی کند، آن خوبی را پاداش داده است و هر کس بیشتر از آن، خوبی کند، سپاس گزاری کرده است».(3) پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) با تأکید بر جبران نیکی، بیان می دارند که اگر همانند نیکی ای که او کرده، توان جبران ندارید، به اندازه ای که فکر می کنید جبران شده است، برایش دعا کنید.(4) در دیگر متون دینی نیز مراتبی برای سپاس گزاری بیان کرده اند که در آن از جبران و امور دیگریصحبت شده است.(5)
ص: 460
1- . سورۀ الرحمان، آیۀ 60.
2- . عن علی بن سالم، قال: سَمِعتُ أبا عبد اللَّه(علیه السلام) یقولُ: «آیةٌ فی کتابِ اللَّهِ مُسَجّلةٌ». قلتُ: ما هی؟ قال: «قَولُ اللَّهِ تبارکَ وتعالى فی کتابه: «هَلْ جَزاء الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ»، جَرَت فِی الکافرِ والمُؤمِن، والبَرِّ والفاجِر؛ مَن صُنِعَ إلیه مَعروفٌ، فعلَیه أن یکافِئ به، ولیست المُکافَأةُ أن یصنَعَ کما صُنِعَ به، بل حتّى یرى - مع فعلِه لذلک - أنّ لَه الفضلَ المُبتَدأَ». الزهد، ص 95؛ تحف العقول، ص 395). نیز، ر.ک: بحارالأنوار، ج 75، ص 43، ح 7.
3- . مَنْ صَنَعَ بِمِثْلِ مَا صُنِعَ إِلَیهِ فَإِنَّمَا کَافَأَهُ، وَ مَنْ أَضْعَفَهُ کَانَ شَکُوراً (الکافی، ج4، ص28). امام باقر(علیه السلام) نیز می فرماید: مَن صَنَعَ مِثلَ مَا صَنَعَ إلیهِ فَإنمَا کافِأً، وَمَن أَضعَفَ کَانَ شَاکِراً (معانی الأخبار، ص141، ح1).
4- . مَن سَألَکم باللَّهِ فأعطوه، ومَن آتاکُم مَعروفاً فکافِئوهُ، وإن لم تَجِدوا ما تُکافِئوه، فادعُوا اللَّهَ لَه حتّى تَظُنّوا أنّکم قد کافَیتُموه» (الزهد، ص 96؛ الجعفریات، ص 152). نیز، ر.ک: بحارالأنوار، ج 75، ص 43، ح 8).
5- . امام علی(علیه السلام): حَقٌّ على مَن انعِمَ علَیهِ أن یحسِنَ مکافَأةَ المُنعِمِ، فإن قَصُرَ عن ذلکَ وُسْعُهُ فعلَیهِ أن یحسِنَ الثَّناءَ، فإن کَلَّ عن ذلکَ لِسانُهُ فعلَیهِ بمَعرِفَةِ النِّعمَةِ ومَحَبَّةِ المُنعِمِ بها، فإن قَصُرَ عن ذلکَ فلَیسَ للنِّعمَةِ بِأهلٍ (الأمالی، طوسی، ص 501، ح 1097(. ← → امام زین العابدین(علیه السلام) در این باره می فرماید: أَمَّا حَقُّ ذِی الْ-مَعْرُوفِ عَلَیکَ فَأَنْ تَشْکُرَهُ، وَ تَذْکُرَ مَعْرُوفَهُ، وَ تَکْسِبَهُ الْ-مَقَالَةَ الْ-حَسَنَةَ، وَ تُخْلِصَ لَهُ الدُّعَاءَ فِیمَا بَینَکَ وَ بَینَ اللّهِ(عزوجل)، فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ کُنْتَ قَدْ شَکَرْتَهُ سِرّاً وَ عَلَانِیةً، ثُمَّ إِنْ قَدَرْتَ عَلَى مُکَافَأَتِهِ یوْماً کَافَأْتَهُ (الخصال، ص568).
از موارد دیگر، این است که نعمت، در راهی که صاحب نعمت بدان راضی است استفاده شود، نه بر ضدّ او؛ لذا اطاعت و ترک معصیت، بر مبنای شکر توجیه می یابد.(1) مورد دیگر، آگاهی انسان به این حقیقت شکر است که: نعمت، از آنِ خداست.(2) مورد دیگر، ثنا گفتن خداوند متعال است.(3)
همان گونه که روشن شد، در این متون بر چند چیز تأکید شده است: یک. شناخت نعمت و از خدا دانستن آن؛ دو. ثنا و سپاس گفتن و ستایش کردن؛ سوم. جبران و مقابلۀ برتر؛ چهارم. کاربست نعمت در راهی که صاحب نعمتْ راضی است. این موارد با یافته های تعریف، هماهنگی دارد.
اکنون می توان به استخراج مؤلفه ها اقدام نمود. بر این اساس می توان گفت که شکر چند مؤلفه اساسی دارد:
1. تنعّم؛ یعنی درک نعمت اعطایی و اعتراف به آن، و پرشدن و احساس بسندگی وبهره مندی از نعمت، و احساس رضایت و شاد شدن از آن. کسی شاکر است که نعمت را با تمام وجود درک می کند و از آن، احساس پرشدن و بهره مندی پیدا می کند و نسبت به آن، احساس کفایت دارد و شاد و راضی خواهد بود.
2. تواضع؛ یعنی تعظیم در برابر دهندۀ نعمت و احساس فروتنی نسبت آن. بر اساس متون دینی، صاحب احسان و فرد نعمت دهنده، همیشه نسبت به دریافت کنندۀ نعمت،
ص: 461
1- . امام علی(علیه السلام): لَو لَم یتَوَعَّدِ اللَّهُ على مَعصِیتِهِ، لَکانَ یجِبُ ألّا یعصی شُکراً لِنِعَمِه (نهج البلاغة: حکمت 290). امام علی(علیه السلام): شُکرُ کُلِّ نِعمَةٍ الوَرَعُ عن مَحارِمِ اللَّه (مشکاة الأنوار، ص 75).
2- . امام صادق(علیه السلام): مَن أنعَمَ اللَّهُ علَیهِ بنِعمَةٍ فَعَرَفَها بقَلبِهِ، فقد أدّى شُکرَها (الکافی، ج 2، ص 96، ح 15). امام صادق(علیه السلام): أوحَى اللَّهُ تعالى إلى موسى(علیه السلام): یا موسى، اشکُرْنی حَقَّ شُکرِی، فقالَ: یا ربِّ کیفَ أشکُرُکَ حَقَّ شُکرِکَ، ولیسَ مِن شُکرٍ أشکُرُکَ بهِ إلّاوأنتَ أنعَمتَ بهِ عَلَی؟! فقالَ: یا موسى شَکَرتَنی حَقَّ شُکری حینَ عَلِمتَ أنَّ ذلکَ مِنّی (قصص الأنبیاء، راوندی، ص 161، ص 178).
3- . امام صادق(علیه السلام): ما أنعَمَ اللَّهُ على عَبدٍ بنِعمَةٍ صَغُرَت أو کَبُرَت فقالَ: الحمدُ للَّهِ، إلّاأدّى شُکرَها (الکافی، ج 2، ص 96).
دست بالا و برتری دارد.(1) از این رو، فرد شاکر، نسبت به دهندۀ نعمت، آگاه است و به لطف او اعتراف دارد و وی را بزرگ می دارد و به خاطر احسانی که در حق او داشته، خضوع قلبی و احساس فروتنی دارد.
3. تکافئ؛ یعنی احسان فرد را با احسانْ پاسخ دادن. فرد شاکر نسبت به نعمت و نعمت دهنده، احساس دِین می کند و خود را موظّف می داند که به نوعی، احسان او را جبران کند. این جبران می تواند بر اساس توان فرد و موضوع احسان، متفاوت باشد.
مکانیزم تأثیر شُکر بر رضامندی
از مسائل مهم، چگونگی تأثیر شُکر بر رضامندی است. بر اساس آنچه گذشت، اکنون می توان در این باره سخن گفت. این تأثیر از سه جهت می تواند بررسی شود:
یکی «احساس برخورداری» است. موضوع شُکر، داشته های زندگی است. همان گونه که در تعریف گذشت، فرد شاکر کسی است که نعمت های موجود زندگی را می شناسد. وقتی فرد، داشته های زندگی خود را بیابد، احساس محرومیتْ کاهش و احساس برخورداری، افزایش می یابد. از مسائل مهم در این حوزه، موازنۀ نعمت و محرومیت است. اگر کفۀ ترازو به سمت محرومیتْ سنگین شود، احساس نارضایتی افزایش می یابد و هر چه کفۀ نعمت ها افزایش یابد، از میزان نارضایتی کاسته و بر رضامندی افزوده می شود. به عبارت دیگر، فرد «خیر»های زندگی خود را می بیند.
جهت دیگر، «تحقّق خیر» است. پیش تر گفتیم که تحقّق خیر مقدر در زندگی، بسته بهواکنش مثبت است. از این رو، وقتی فرد، نعمت خداوند را دید و شُکر کرد، خداوند متعال، خیر آن را در زندگی وی جاری می سازد و همین امر، افزایش خیر در زندگی می شود و بدین سان بر رضامندی اثر می گذارد.
جهت سوم، «افزایش نعمت» است. بر اساس متون دینی، شُکر، موجب افزایش نعمت می گردد.(2) علّت آن نیز شاید در افزایش قابلیت فرد باشد؛ بدین معنا که فرد شاکر نشان می دهد
ص: 462
1- . إِذَا خَالَطْتَ النَّاسَ، فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَاتُخَالِطَ أَحَداً مِنَ النَّاسِ إِلَّا كَانَتْ يَدُکَ الْعُلْيَا عَلَيْهِ، فَافْعَل (الکافی، ج3، ص 263).
2- . (لَئِن شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِن كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِى لَشَدِيدٌ) (سورۀ ابراهیم، آیۀ 7).
که قابلیت جذب نعمت را دارد و به همین جهت، خداوند نعمتش را افزایش می دهد.
این سه مورد، مجموعاً احساس رضامندی را افزایش می دهند. وقتی نعمت موجود درک شود و احساس برخورداری افزایش یابد و وقتی خیر در زندگی فزونی یابد و سطح نعمت نسبت به گذشته، افزایش یابد، رضامندی نیز افزایش خواهد یافت.
2. عوامل واکنش مثبت
اشاره
شُکر، مبتنی بر داشته های زندگی و احساس برخورداری است. اگر انسان ببیند که در زندگی خود چیزهایی برای بالیدن وجود دارند، خرسند و سپاس گزار و راضی خواهد بود. ناسپاسی و نارضایتی هنگامی شکل خواهد گرفت که انسان احساس کند چیزی در زندگی ندارد. بنا بر این، احساس برخورداری، موجب سپاس گزاری و رضامندی می شود. از این رو، باید عوامل شکرگزاری را به دست آورد. آنچه مهم است این که به نظر می رسد کفران، ریشه در شناخت های نادرست و واکنش های نامناسب به خوشایندها دارد و در مقابل، همۀ عوامل شکر، ریشه در شناخت های درست و واکنش های مناسب دارند.
الف - اصلاح فهرست نعمت ها
اشاره
برای رسیدن به سعادت و شادکامی در زندگی، به امکانات متعدّدی نیازمندیم؛ امّا این که این امکانات چه هستند، مسئله ای است که اشتباه در آن، موجب نارضایتی می گردد. فهرست نعمت ها، عنصری است که هم به وسیلۀ آن، میزان برخورداری و نابرخورداریسنجیده می شود و هم جهتگیری تلاش و فعالیت انسان را تعیین می کند. از این رو، این مسئله را در ادامه بررسی خواهیم کرد.
باور غلط: توهّم «نعمت های مادی»
برخی افراد، داشته های زندگی را فقط در مادّیات منحصر می بینند و به همین جهت، معیار سنجش و ارزیابی آنان، داشتن یا نداشتن امکانات مادی است. از این رو، چنین افرادی، هنگام کاستی در امکانات مادی، امکانات غیر مادی را لحاظ نمی کنند و لذا خود را محروم به شمار می آورند. این در حالی است که وقتی موضوع امکانات، در
ص: 463
مقیاس انسان بررسی شود، مصادیق غیر مادی نیز پیدا می کند. لذا با وجود امکانات غیر مادی نمی توان کاملاً احساس محرومیت و نارضایتی داشت. همچنین نمی توان نسبت به تأمین این بخش از امکانات، بی تفاوت بود؛ چرا که موجب نارضایتی واقعی می گردد. بنا بر این، یکی از عوامل رضامندی، اصلاح فهرست امکانات بر اساس واقعیت های انسانی است.
باور صحیح: تفکّر «نعمت های جامع»
از آن جا که انسان، بُعد غیر مادی و هدفی غیر از تمتّع دنیوی نیز دارد، داشته های او نیز شامل امور غیر مادّی می شود. واقعیت این است که زندگی انسان (به ویژه انسان مؤمن)، تهی نیست. نعمت های فراوانی در زندگی انسان وجود دارند که می توانند احساس خوش بختی را به انسان بدهند؛ ولی چون ناشناخته اند، تأثیر خود را ندارند. دین در عین این که امور مادی را جزو امکانات لازم برای زندگی می شمرد، امّا انحصار آن را در این امور اشتباه می داند. این بدان جهت است که در این جا موضوع سخن، «انسان» است، نه جماد و نبات و حیوان. از این رو، داشته ها و امکانات او برای زندگی نیز بر اساس ماهیتش تعریف می شود. از سوی دیگر، در تأمین امکانات نیز نباید متوقّف بر مادّیات شد و از امور غیر مادی دست کشید.
در بحث های پیشین، تعریف واقعی ای از برخورداری و بی نیازی (غنا) بیان کردیم وگفتیم که برای رضایتمندی، نیاز به هماهنگی میان تعریف ما و تعریف واقعی غنا است. آنچه در این بحث بدان ها می پردازیم، مصداق های بی نیازی اند. این یک اصل است که تعریف خاص، مصداق خاص نیز پیدا می کند. از این رو، پس از مفهوم شناسی غنا، نوبت به شناخت مصداق های واقعیِ بی نیازی می رسد. وقتی می توان وضعیت خود را از جهت غنا، مورد ارزیابی قرار داد که بر اساس تعریف آن، مصداق هایت را نیز شناخته باشیم. در مصداق شناسی نیز باید واقع گرا باشیم و آنچه را که واقعاً مصداق بی نیازی است، مصداق بدانیم. این، بحثی کاملاً شناختی است. کسی که می خواهد به رضامندی دست یابد، باید در بُعد اندیشه به این موضوع بپردازد که مصداق های واقعی بی نیازی کدام اند؟ لذا این یک
ص: 464
بحثِ «مصداق شناسی» است.
مراد از مصداق ها، امکانات لازم برای رسیدن به شادکامی است. سعادت، موفقیت و شادکامی انسان به معنای واقعی آن، نیازمند اموری است تا آن را تحقّق بخشد. این امور، جزء نیازهای انسان به شمار می روند. واقعیت این است که شادکامی به اموری نیازمند است (نیازها) که اگر برآورده شوند، امکان تحقّق آن را فراهم می آورند (امکانات). از این رو، امکاناتی را که فرد از آن برخوردار است، «داشته های زندگی» می نامیم؛ امّا نخستین نکته این است که داشته های انسان را در چه حوزه هایی باید جستجو کرد؟ و چه اموری برای انسان، «داشته» به شمار می روند؟ این از مباحث مهم در رضامندی است.
برخی به این جهت، نارضایتی کاذب دارند و نمی دانند که چه چیزهایی جزء داشته های انسان به شمار می رود و آنها از آن برخوردارند. برخی نیز به این دلیل دچار رضامندی کاذب می شوند که نمی دانند چه چیزهایی جزء داشته ها به شمار می رود و آنها از آن محروم اند. اگر افراد به درستی از انواع داشته ها آگاه شوند، رضایت ها و نارضایتی های کاذب از میان می روند. از این رو، بازشناسیِ داشته های زندگی انسان، نقش مهمی در تحقّق رضامندی صادق دارد.
در متون دینی، به دو گروه از آیات و روایات بر می خوریم که بیان کنندۀ مصادیق داشته هاهستند که در ادامه به بررسی آنها خواهیم پرداخت.
مصداق های نعمت
اشاره
در بارۀ داشته های زندگی، متون فراوانی وجود دارند که با واژه های گوناگون وارد شده اند. این کلیدواژه ها عبارت اند از: «نعمت»، «سعادت»، «عیش»، «راحت»، «خیر» و «غنا». به جهت فراوانی روایات و تداخل موضوعات در یکدیگر، نخست به بررسی روایات هر واژه می پردازیم و سپس آنها را طبقه بندی می کنیم.
یک. روایات نعمت
بخشی از این متون را باید در روایات «النعمة» جستجو کرد. در قرآن کریم تصریح شده که
ص: 465
هر آنچه را که از خدا خواستید، به شما داد و نعمت های او بی شمار است و انسان، ستمکار و ناسپاس، و البته خدای او، آمرزنده و مهربان است.(1) به همین جهت، امام علی(علیه السلام) خداوندی را سپاس می گوید که سخنوران، در ستودنش درمانده می شوند و شمارندگان، در شمردن نعمت هایش ناتوان.(2) ایشان به کمیل بن زیاد تصریح می کند که: تو هیچ گاه از لطف خدا خالی نبوده ای. پس هماره او را سپاس و ستایش کن.(3)
روزی پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) از امیر المؤمنان(علیه السلام) پرسید: «بگو نخستین نعمتی که خدای(عزوجل) تو را به آن آزمود و به وسیلۀ آن نواخت، چیست؟». امام علی(علیه السلام) فرمود: «این که خداوند - که یادش شکوهمند باد - مرا از هیچ آفرید». پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) با شنیدن این پاسخ فرمود: «درست گفتی».(4)خداوند متعال در قرآن کریم، از نعمت آشکار و پنهان صحبت کرده است.(5) در تفسیر این آیه، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) از «اسلام»، «آفرینش نیکو و هماهنگ انسان» و همچنین از «روزی» به عنوان نعمت های آشکار، و از «پوشاندن عیوب و رسوا نکردن در میان مردم» به عنوان نعمت پنهان، یاد کرده است. امام باقر(علیه السلام)، نعمت آشکار را توحید و خداشناسی، و نعمت پنهان را ولایت اهل بیت(علیهم السلام) دانسته(6) و امام کاظم(علیه السلام)، نعمت آشکار را امام حاضر و
ص: 466
1- . (وَآتَاکمْ مِنْ کلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللّهِ لاَ تُحْصُوهَا إِنَّ الاْءِنْسَانَ لَظَلُومٌ کفَّارٌ) (سورۀ ابراهیم، آیۀ 34). (وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللّهِ لاَ تُحْصُوهَا إِنَّ اللّهَ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ) (سورۀ نحل، آیۀ 18).
2- . امام علی(علیه السلام): الحَمدُ للّهِ الذی لا یبلُغُ مِدحَتَهُ القائلونَ، و لا یحصِی نَعماءَهُ العادُّونَ (نهج البلاغة، خطبۀ 1).
3- . یا کمَیلُ، إنّهُ لا تَخلو مِن نِعمَة اللّهِ(عزوجل) عِندَک و عافِیتِهِ، فلا تَخْلُ مِن تَحمیدِهِ و تَمجیدِهِ و تَسبیحِهِ و تَقدیسِهِ و شُکرِهِ و ذِکرِهِ على کلِّ حالٍ (بشارة المصطفی، ص28).
4- . میزان الحکمة، ج13، ص6354، ح20353.
5- . (أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ ٱللَّهَ سَخَّرَ لَكُم مَّا فِى ٱلسَّمَاوَاتِ وَ مَا فِى ٱلْأَرْضِ وَ أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَ بَاطِنَةً وَ مِنَ ٱلنَّاسِ مَن يُجَادِلُ فِى ٱللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لَا هُدًى وَ لَا كِتَابٍ مُّنِيرٍ) (سورۀ لقمان، آیۀ20).
6- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) - أیضا - : أمّا الظّاهِرَة فما سَوّى مِن خَلقِک، و أمّا الباطِنَة فما سَتَرَ مِن عَورَتِک، و لَو أبداها لَقَلاک أهلُک فمَن سِواهُم (الدرّ المنثور، ج6، ص525). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) - أیضا - : أمّا الظّاهِرَة فالإسلامُ، و ما حَسَّنَ مِن خَلقِک، و ما أسبَغَ علَیک مِن الرِّزقِ، و أمّا الباطِنَة یا ابنَ عبّاسٍ فما سَتَرَ علَیک مِن عُیوبِک (کنز العمّال، ح3024). مجمع البیان عن ابنِ عبّاسٍ: سَألتُ النَّبی(صلی الله علیه وآله) عن قَولهِ تعالى: «ظاهِرَة و باطِنَة» فقالَ: یا بنَ عبّاسٍ، أمّا ما ظَهَرَ فالإسلامُ، و ما سَوَّى اللّهُ مِن خَلقِک، و ما أفاضَ علَیک مِن الرِّزقِ. و أمّا ما بَطَنَ فسَتَرَ مَساوئَ عَمَلِک و لَم یفضَحْک بهِ، یا ابنَ عبّاسٍ، إنّ اللّهَ تعالى یقولُ: ثلاثَة جَعَلتُهُنَّ لِلمُؤمن و لَم تَکن لَهُ: صَلاة المُؤمِنینَ علَیهِ مِن بَعدِ انقِطاعِ ← → عَمَلِهِ، و جَعَلتُ لَهُ ثُلثَ مالِهِ اُکفِّرُ بهِ عنهُ خَطایاهُ، و الثّالِثُ: سَتَرتُ مَساوِئَ عمَلِهِ و لَم أفضَحْهُ بشَیءٍ مِنهُ و لَو أبدَیتُها علَیهِ لَنبَذَهُ أهلُهُ فمَن سِواهُم... (مجمع البیان، ج8، ص500). امام باقر(علیه السلام): النِّعمَة الظّاهِرَة النَّبی(صلی الله علیه وآله) و ما جاءَ بهِ النَّبی مِن مَعرِفَة اللّهِ(عزوجل) و تَوحیدِهِ، و أمّا النِّعمَة الباطِنَة فوَلایتُنا أهلَ البَیتِ و عَقدُ مَوَدَّتِنا (همان، ص501).
نعمت پنهان را امام غائب دانسته است.(1)
امام علی(علیه السلام) از وجود پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و خوش اخلاقی(2) و پرهیز از گناه(3) و الفت میان مردم،(4) به عنوان نعمتْ یاد کرده است و درروایتی دیگر، در یک ترتیب صعودی، از «مال» و «سلامتی» و سپس «تقوای قلب» به عنوان نعمتْ یاد کرده است.(5)
امام صادق(علیه السلام) نیز از توحید در محبّت به خدا به عنوان نعمتْ یاد کرده است.(6) در برخی دیگر از روایات، سلامتی، فراغت و امنیت، نعمت های فراموش شده نامیده شده اند.(7) در روایتی از امام علی(علیه السلام) علاوه بر آنچه خدا عطا می کند و اشتباهاتی که می پوشاند، از بلاهایی که پیش از ورود بر می گرداند نیز به عنوان نعمتْ یاد شده است.(8)
ص: 467
1- . امام کاظم(علیه السلام) - أیضا - : النِّعمَة الظّاهِرَة الإمامُ الظّاهِرُ، و الباطِنَة الإمامُ الغائبُ (کمال الدین، ص368، ح6).
2- . امام علی(علیه السلام): کفى بالقَناعَة مُلکا، و بحُسنِ الخُلقِ نَعیما (نهج البلاغة، حکمت 229).
3- . امام علی(علیه السلام): إنّ مِن النِّعمَة تَعَذُّرَ المَعاصی (غرر الحکم، ح3395).
4- . امام علی(علیه السلام): إنَّ اللّهَ سبحانَهُ قَدِ امتَنَّ على جَماعَة هذهِ الاُمَّة فیما عَقَدَ بَینَهُم مِن حَبلِ هذهِ الاُلفَة الّتی ینتَقِلونَ فی ظِلِّها، وَ یأوُونَ إلى کنَفِها، بنِعمَة لا یعرِفُ أحَدٌ مِن المَخلوقینَ لَها قِیمَة؛ لأنَّها أرجَحُ مِن کلِّ ثَمَنٍ، و أجَلُّ مِن کلِّ. (نهج البلاغة، خطبۀ 192).
5- . امام علی(علیه السلام): إنّ مِن النِّعَمِ سَعَة المالِ، و أفضَلُ مِن سَعَة المالِ صِحَّة البَدَنِ، و أفضَلُ مِن صِحَّة البَدَنِ تَقوَى القَلبِ (شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج19، ص337).
6- . امام صادق(علیه السلام): ما أنعَمَ اللّهُ على عَبدٍ أجَلَّ مِن أن لا یکونَ فی قَلبِهِ مَع اللّهِ(عزوجل) غَیرُهُ (تنبیه الخواطر، ج2، ص108).
7- . نِعمَتانِ مَفتونٌ فیهما کَثیرٌ مِن النّاسِ: الفَراغُ و الصِّحَّةُ (الخصال، ص35، ح7). نیز، ر.ک: میزان الحکمة، ج13، ص6358، ح20367. در حدیث دیگری امنیت نیز به این مجموعه اضافه شده است: نِعمَتانِ مَکفورَتانِ: الأَمنُ و العافِیةُ (میزان الحکمة، ج13، ص6358، ح20369).
8- . لَم تَخلُ مِن لُطفِهِ طَرفَةَ عَینٍ، فی نِعمَةٍ یُحدِثُها لَک، او سَیِّئَةٍ یَستُرُها عَلَیکَ، أو بَلِیَّةٍ یَصرِفُها عَنکَ (همان، ص6530، ح20340).
دو. نعمت، در دعاها
بخش مهمی از نعمت ها در دعاهای معصومان(علیهم السلام) بیان شده اند. از آن جا که این بخش، گسترده است، به صورت مستقل بیان می گردد.
- دعای کمیل
در دعای کمیل از پوشاندن گناهان، برگرداندن بلاهای سخت، نگه داشتن از لغزش، برطرفکردن گرفتاری ها و نشر خوش نامی به عنوان نعمت های خداوند متعال یاد شده است.(1)
- دعای جوشن صغیر
دعای جوشن صغیر، دعایی است که از امام کاظم(علیه السلام) در موضوع شکرگزاری، روایت شده است. این دعا قطعه های فراوانی دارد که در هر کدام، امام(علیه السلام)، نخست نعمتی از نعمت های الهی را بر می شمرد و در پایان، این جمله را بیان می فرماید:
فَلَک الْحَمْدُ یا رَبِّ مِنْ مُقْتَدِرٍ لاَ یغْلَبُ وَ ذِی أَنَاةٍ لاَ یعْجَلُ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَاجْعَلْنِی لِنَعْمَائِک مِنَ الشَّاکرِینَ وَ لِآلاَئِک مِنَ الذَّاکرِینَ.
پس حمد برای توست ای پروردگارم! از آن جهت که تو آن توانایی هستی که مغلوب نمی شوی و بردباری که هرگز شتاب نمی کند. درود فرست بر محمّد و آل او و مرا از شکرگزاران نعمتت و یاد کنندگان احسانت قرار ده.
در قسمت اوّل تا سوم، به دشمنانِ شمشیر به دست و حیله گرانِ لبخند بر لب و حسودانِ کینه توز اشاره می کند که خداوند، شرّ همه شان را به خودشان باز گردانده است.
در قسمت چهارم، به گرفتاری هایی اشاره می کند که همچون باران باریدند و خداوند، آنان را بر طرف ساخت و لباس عافیت پوشاند.
در قسمت پنجم، به تحقّق حُسن ظن ما به خدا و لطف های بی پایان او اشاره می کند، هر چند ما نسبت به او عصیان کردیم. سپس وضع خود را با دیگران مقایسه می کند.
در قسمت ششم و هفتم، خود را با کسانی مقایسه می کند که شبانه روز در آستانۀ مرگ یا در رنج بیماری اند و او در عافیت و سلامتی.
ص: 468
1- . اللّهُمّ و مَولایَ، کَم مِن قَبیحٍ سَتَرتَهُ، و کَم مِن فادِحٍ مِنَ البَلاءِ أَقَلتَهُ، وَ کَم مِن عِثارٍ وَقیتَهُ، وَ کَم مِن مَکروهٍ دَفَعتَهُ، وَ کَم مِن ثَناءٍ جَمیلٍ لَستُ أهلاً لَهُ نَشَرتَهُ (ر.ک: مفاتیح الجنان، دعای کمیل).
در قسمت هشتم تا دوازدهم، خود را با کسانی مقایسه می کند که شبانه روز از شرّ دشمن، یا در حال تبعیدند و یا در حال ترس و نگرانی و یا در حال کارزار و نبرد، و یا شبانه روز، گرفتار توفان دریا و زلزله و آتش سوزی و ویرانی اند و یا در بیابان ها گرفتار حیوانات وحشی و سرما و گرمای طاقت فرسایند، و او در حال امن و آسایش.
در قسمت سیزدهم، خود را با کسانی مقایسه می کند که شب و روزش با فقر و عیالمندی وبینوایی می گذرد و یا غلام و بردۀ دیگران است، و او در رفاه و آقایی به سر می بَرَد.
در قسمت چهاردهم، خود را با کسانی مقایسه می کند که علیل و زمینگیرند، و او به لطف خدا از این دردها به دور است.
در قسمت پانزدهم، خود را با کسانی مقایسه می کند که در حال احتضارند و سود و زیانشان در اختیار آنها نیست، و او به لطف خداوند در آسایش است.
در قسمت شانزدهم، خود را با زندانیان در بند مقایسه می کند که رنج و ذلّت حبس و شکنجه را تحمّل می کنند، در حالی که او از این گرفتاری، به دور است.
در قسمت هفدهم، خود را با اسیران در بند دشمن مقایسه می کند که به دور از دوستان و خانواده، او را در غل و رنجیر به هر سو می کشند.
سپس در پایان از خداوند می خواهد که از گناهانش درگذرد و حاجاتش را برآورده سازد.(1)
- دعای عرفه
امام حسین(علیه السلام)، در یکی از بخش های مهمّ دعای روز عَرَفه، نعمت های خداوند متعال را برمی شمرد.
در این بخش، موارد فراوانی مطرح شده اند که در ادامه، آنها را مرور می کنیم:
1. تو در آغاز که من نابود بودم، به من نعمت وجود بخشیدی.
2. و مرا از خاک بیافریدی. آن گاه در صُلب پدرانم جای دادی و مرا از حوادث زمان و موانع دهر و اختلاف و تغییرات روزگاران، محفوظ داشتی... .
ص: 469
1- . ر.ک: مفاتیح الجنان، دعای جوشن صغیر.
3. و از آن جا که با من رأفت و مهربانی داشتی، مرا در دوران سلطنت پیشوایان کفر به دنیا نیاوردی؛ و لیکن در زمان پیشوایی خاتم پیغمبرانت به وجود آوردی و در این عصر هدایت مرا پرورش دادی... .
4. و از این پیش هم پیوسته با من مهربانی کردی و به نعمت فراوانم متنعّم ساختی تا آن گاه که به مشیتت از آب نطفه، آفرینشم فرمودی و در ظلمات سه گانه در میان گوشت وخون، مسکن دادی... .
5. تا آن که مرا بر آن رتبۀ معرفت و هدایت علم ازلی، با خلقت کامل و آراسته به دنیا آوردی... .
6. و در گهواره که کودکی ناتوان بودم، مرا نگه داشتی و از شیر مادر، غذایی گوارا روزی ام کردی... .
7. و دل های دایگان را بر من مهربان ساختی... .
8. مادران مهربان را برای محافظتم از آسیب جن و شیطان بر گماشتی... .
9. و خلقتم را از عیب و نقصان پیراستی. به هر حال، بسی بلندمرتبه خدای مهربانی….
10. پس آن گاه که زبانم به سخن گشودی و نعمت بی حَدّت را بر من تمام کردی و در هر سال به تربیتت فزون تر شدم... .
11. و خلقتم مقام کمال یافت و قوای جسم و جانم به حدّ اعتدال رسید. پس حجّت را بر من الزام نمودی و معرفت خود را به قلبم الهام فرمودی... .
12. و مرا بیدار و هشیار کردی تا در آسمان و زمین بدایع مخلوقاتت را مشاهده کنم... .
13. و مرا به یاد خود و شکر نعمت های بی حدّ خویش یادآور ساختی... .
14. و طاعت و عبادتت را بر من فرض نمودی و فهم علوم و حقایقی که پیمبرانت به وحی آوردند، به من عطا فرمودی... .
15. و روح بزرگ مرا برای فهم پذیرفتن عطا کردی و با سعۀ صدر، یافتن مقام رضا و تسلیم را بر من آسان کردی و در تمام این مرحمت ها بر من، به اعانت و لطف خود منّت گذاردی.
16. سپس که مرا از بهترین خاک بیافریدی و برای آسایش من به یک نوع نعمت راضی
ص: 470
نشدی، بلکه به انواع نعمت های بیشمار مرا متنعّم ساختی.
17. و به هر گونه خوراک و لباس و اثاث زندگی برخوردارم کردی و همه، صرف لطف بی حد و احسان نامتناهی تو بود.
18. و چون هر گونه نعمت را بر من تمام کردی و هر گونه رنج و بلا را از من برطرف نمودی، باز جهل و بی باکی من، مانع از این لطف بزرگ تو نشد که دلالتم کنی و با رفع هرچه سبب خشم و غضب توست، مرا در رسیدن به مقام قرب خود موفّق سازی.
19. و با همۀ بی باکی و گناه، باز هر وقت تو را خواندم، اجابت کردی و چون از تو درخواستی کردم، عطا فرمودی و اگر تو را اطاعت کردم، پاداش کامل دادی.
20. و اگر شُکرت را به جای آوردم، بر نعمتم افزودی. همۀ این لطف ها را فرمودی تا نعمت و احسانت را بر من به حدّ کمال رسانم:
فَسُبْحَانَک سُبْحَانَک مِنْ مُبْدِئٍ مُعِیدٍ حَمِیدٍ مَجِیدٍ وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُک وَ عَظُمَتْ آلاَؤُک فَأَی (فَأَی) نِعَمِک یا إِلَهِی أُحْصِی عَدَداً وَ ذِکراً أَمْ أَی عَطَایاک أَقُومُ بِهَا شُکرا وَ هِی یا رَبِّ أَکثَرُ (أَکبَرُ) مِنْ أَنْ یحْصِیهَا الْعَادُّونَ أَوْ یبْلُغَ عِلْماً بِهَا الْحَافِظُونَ.
منزّهی تو! منزهی از آن رو که آغاز کنندۀ آفرینش و بازگردانندۀ خلقی ستوده و بزرگواری. پاکیزه است نام های تو و بزرگ است نعمت های تو. معبود من! کدام یک از نعمت هایش را به شماره درآورم و یاد کنم و به سپاس گزاری کدامین یک از عطاهای تو بپردازم، در صورتی که آنها - ای پروردگار من - بیش از آن است که حسابگران بتوانند آن را بشمارند یا دانش حافظان بدانها برسد؟!
21. و باز پروردگارا! آن رنج و زیان ها را که از من به مرحمتت دفع کردی، بیش از آن همه نعمت و عافیت است که به ظاهر، مشاهده می کنم.(1)
- دعای ابو حمزه
دعای ابو حمزۀ ثُمالی، دعایی است که امام سجّاد(علیه السلام) به ابو حمزه آموزش داده است. در این دعا معمولاً در مواردی که تعبیر «الحَمدُ لله» وارد شده، نعمتی از نعمت های خداوند مطرح
ص: 471
1- . ر.ک: مفاتیح الجنان، دعای عرفه.
شده است:
1. هر گاه او را بخوانیم، پاسخ می دهد، هر چند ما در پاسخگویی به او کوتاهی می کنیم.(1)
2. هر گاه از او چیزی بخواهیم، عطا می کند، هر چند وقتی چیزی از ما بخواهد، بخل می ورزیم.(2)3. هر وقت بخواهیم می توانیم بدون واسطۀ با او خلوت کنیم.(3)
4. تنها او را می خوانیم، وگرنه پاسخ نمی شنیدیم.(4)
5. تنها به او امید داریم، وگرنه ناامید می شدیم.(5)
6. ما را به خودش واگذاشت و تکریم کرد، نه به مردم تا خوار شویم.(6)
7. به ما اظهار دوستی می کند، هر چند از ما بی نیاز است.(7)
8. در برابر اشتباهات ما شکیباست، به گونه ای که گویا گناهی نداریم.(8)
9. با این که به گناهان ما آگاه است، حلم می ورزد و با این که قادر است، عفو می کند.(9)
10. قلب ما را از شرک پاک کرد.(10)
11. زبان ما را به ذکرش گشود.(11)
و...(12).
ص: 472
1- . الْحَمْدُ للهِ الَّذِی أَدْعُوهُ فَیجِیبُنِی وَ إِنْ کنْتُ بَطِیئاً حِینَ یدْعُونِی.
2- . وَ الْحَمْدُ للهِ الَّذِی أَسْأَلُهُ فَیعْطِینِی وَ إِنْ کنْتُ بَخِیلاً حِینَ یسْتَقْرِضُنِی.
3- . وَالْحَمْدُ للهِ الَّذِی أُنَادِیهِ کلَّمَا شِئْتُ لِحَاجَتِی وَ أَخْلُو بِهِ حَیثُ شِئْتُ لِسِرِّی بِغَیرِ شَفِیعٍ فَیقْضِی لِی حَاجَتِی.
4- . وَ الْحَمْدُ للهِ الَّذِی لاَ أَدْعُو غَیرَهُ وَ لَوْ دَعَوْتُ غَیرَهُ لَمْ یسْتَجِبْ لِی دُعَائِی.
5- . وَ الْحَمْدُ للهِ الَّذِی لاَ أَرْجُو غَیرَهُ وَ لَوْ رَجَوْتُ غَیرَهُ لَأَخْلَفَ رَجَائِی.
6- . وَ الْحَمْدُ للهِ الَّذِی وَکلَنِی إِلَیهِ فَأَکرَمَنِی وَ لَمْ یکلْنِی إِلَى النَّاسِ فَیهِینُونِی.
7- . وَ الْحَمْدُ للهِ الَّذِی تَحَبَّبَ إِلَی وَ هُوَ غَنِی عَنِّی.
8- . وَ الْحَمْدُ للهِ الَّذِی یحْلُمُ عَنِّی حَتَّى کأَنِّی لاَ ذَنْبَ لِی فَرَبِّی أَحْمَدُ شَی ءٍ عِنْدِی وَ أَحَقُّ بِحَمْدِی.
9- . فَلَوِ اطَّلَعَ الْیوْمَ عَلَى ذَنْبِی غَیرُک مَا فَعَلْتُهُ وَ لَوْ خِفْتُ تَعْجِیلَ الْعُقُوبَة لاَجْتَنَبْتُهُ لاَ لِأَنَّک أَهْوَنُ النَّاظِرِینَ (إِلَی) وَ أَخَفُّ الْمُطَّلِعِینَ (عَلَی) بَلْ لِأَنَّک یا رَبِّ خَیرُ السَّاتِرِینَ وَ أَحْکمُ الْحَاکمِینَ (وَ أَحْلَمُ الْأَحْلَمِینَ) وَ أَکرَمُ الْأَکرَمِینَ سَتَّارُ الْعُیوبِ غَفَّارُ الذُّنُوبِ عَلاَّ مُ الْغُیوبِ تَسْتُرُ الذَّنْبَ بِکرَمِک وَ تُؤَخِّرُ الْعُقُوبَة بِحِلْمِک فَلَک الْحَمْدُ عَلَى حِلْمِک بَعْدَ عِلْمِک وَ عَلَى عَفْوِک بَعْدَ قُدْرَتِک.
10- . تُصِیبُ بِرَحْمَتِک مَنْ تَشَاءُ وَ تَهْدِی بِکرَامَتِک مَنْ تُحِبُ فَلَک الْحَمْدُ عَلَى مَا نَقَّیتَ مِنَ الشِّرْک قَلْبِی.
11- . وَ لَک الْحَمْدُ عَلَی بَسْطِ لِسَانِی... .
12- . ر.ک: مفاتیح الجنان، دعای ابو حمزه ثمالی.
آنچه گذشت، نمونه ای از نعمت های ذکر شده در دعاها بودند و با بررسی دعاهای دیگر، موارد بیشتری را می توان مشخّص کرد.
سه. روایات سعادت
در روایات سعادت، موارد دیگری بیان شده اند. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) ازازدواج،(1) فرزند صالح،(2) شباهت به پدر،(3) و مَرکب،(4) به عنوان عوامل سعادتْ یاد کرده است.
در برخی احادیث، به بیان ویژگی های عوامل سعادت پرداخته شده است و این نشان می دهد که بدون این ویژگی ها، نعمت بودن آن امور، جای تردید دارد و یا دست کم، مصداق کامل آن نیست. در همین راستا، در حدیثی، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) از «همسر شایسته»، «خانۀ بزرگ»، «مرکب راهوار» و «فرزند شایسته» به عنوان اسباب سعادت دنیا، یاد کرده است.(5) ایشان در کلام دیگری، از «شباهت به پدر» و «زیبایی و دینداری» به عنوان ویژگی برای فرزند و همسر یاد کرده است.(6) در روایت دیگری، پیامبر(صلی الله علیه وآله) همسری را مایۀ سعادت می داند که دیدنش مایۀ سرور و خوشایندی انسان و در نبود شوهر، امین ناموس و مال وی باشد، و مرکبی را مایۀ سعادت می داند که راهوار بوده و شخص را به یارانش برساند، و خانه ای را مایۀ سعادت می داند که بزرگ و بارفاه باشد.(7)
در روایت دیگری، علاوه بر مسکن و مرکب، از همسایۀ شایسته نیز به عنوان عامل سعادت یاد کرده است.(8) در روایت دیگری، پیامبر(صلی الله علیه وآله)، چهار مورد را ذکر کرده که دو مورد
ص: 473
1- . مَن تَزَوَّجَ فَقَد اُعطِی نِصفَ السَّعادَة (مستدرک الوسائل، ج14، ص154، ح16352).
2- . مِن سَعادَة الرَّجُلِ الوَلَدُ الصّالِحُ (الکافی، ج6، ص3، ح6؛ عدّة الداعی، ص76).
3- . مِن سَعادَة المَرءِ أن یشبِهَ أباهُ (مسند الشهاب، ج1، ص199، ح299؛ الإصابة، ج3، ص20، ش 6012).
4- . مِن سَعادَة المَرءِ المُسلِمِ المَرکبُ الهَنیءُ (الکافی، ج6، ص536، ح8؛ المحاسن، ج2، ص466، ح2615).
5- . مِن سَعادَةِ المَرءِ المُسلِمِ الزَّوجَةُ الصّالِحَةُ، والمَسکَنُ الواسِعُ، والمَرکَبُ الهَنیِءُ والوَلَدُ الصّالِحُ (الجعفریات، ص99؛ مسند ابن حنبل، ج1، ص168؛ المستدرک علی الصحیحین، ج2، ص144).
6- . مِن سَعادَةِ المَرءِ المُسلِمِ أن یُشبِهَهُ وَلَدُهُ، والمَرأة الجَمیلَةُ ذاتُ دِینٍ، والمَرکب الهَنِیءُ، والمَسکَنُ الواسِعُ (قرب الإسناد، ص77 ح248). نیز، ر.ک: اُسد الغابة، ج5، ص438، ش5514؛ الإصابة، ج6، ص558، ش9449.
7- . ثلاث من السعادة:... المرأة تراها تعجبک و تغیب فتأمنها علی نفسها ومالک، والدابة تکون وطیة فتلحقک بأصحابک، والدار تکون واسعة کثیرة المرافق (المستدرک علی الصحیحین، ج2، ص176، ح2684).
8- . من سعادة المسلم سعة المسکن، والجار الصالح، والمرکب الهنیء (الخصال، ص183، ح252؛ مسند ابن حنبل، ج5، ص240، ح15372).
آن جدیدند: دوستان صالح و کار در وطن. برای همسر نیز ویژگی سازگاری را بیان نموده است.(1) در روایت دیگری، دوستی آل محمّد(صلی الله علیهوآله) را نیز به این چهار مورد اضافه نموده است.(2) همچنین ایشان از خوش اخلاقی به عنوان عامل سعادت نام برده است.(3)
امام علی(علیه السلام) از زیبایی(4) و ایمنی از زبان مردم،(5) خوش نامی میان مردم،(6) دانش(که موجب ارزشمندی در دنیا و آخرت است)، تقوا (که موجب بزرگواری است)، قناعت (که موجب بی نیازی است)، دوری از مردم (که موجب آسایش دو گیتی است)، فرمان برداری از خدا (که موجب سلامتی است)، حق پذیری (که موجب خضوع و تواضع است)، ترک هوس (که موجب عیش مثبت است) و سخاوت (که موجب ستودگی میان مردم است)، به عنوان نعمتْ یاد کرده است.(7)
ص: 474
1- . أربَعَة مِن سَعادَة المَرءِ: الخُلَطاءُ الصّالِحونَ، وَالوَلَدُ البارُّ، وَالمَرأَة المُؤاتِیة، وأن تَکونَ مَعیشَتُهُ فی بَلَدِهِ (النوادر، راوندی، ص110، ح93؛ الجعفریات، ص194). اربع من سعادة المرء: زوجة صالحة، وولد ابرار، وخلطاء صالحون، ومعیشة فی بلاده (جامع الأخبار، ص102). نیز، ر.ک: المحاسن، ص625، ح87 و 88. از امام صادق(علیه السلام) نیز چنین نقل شده است: ثَلاثَة مِنَ السَّعادَة: الزَّوجَة المُؤاتِیة، وَالأَولادُ البارّونَ، وَالرَّجُلُ یرزَقُ مَعیشَتَهُ بِبَلَدِهِ یغدو إلى أهلِهِ ویروحُ (الکافی، ج5، ص258، ح2؛ تهذیب الأحکام، ج7، ص236، ح1032).
2- . امام صادق(علیه السلام): خَمسَة مِنَ السَّعادَة: الزَّوجَة الصّالِحَة، وَالبَنونَ الأَبرارُ، وَالخُلَطاءُ الصّالِحونَ، ورِزقُ المَرءِ فی بَلَدِهِ، وَالحُبُّ لِالِ مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه وآله) (دعائم الإسلام، ج2، ص195، ح706).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مِن سَعادَة المَرءِ حُسنُ الخُلُقِ(مسند الشهاب، ج1، ص199، ح300؛ مشکاة الأنوار، ص393، ح1293).
4- . حُسنُ الصّورَة أوَّلُ السَّعادَة (غرر الحکم، ح4803؛ عیون الحکم و المواعظ، ص228، ح4387). الصّورَة الجَمیلَة أقَلُّ السَّعادَتَینِ (غرر الحکم، ح1659).
5- . امام علی(علیه السلام): مَن سَلِمَ مِن ألسِنَة النّاسِ کانَ سَعیداً (مطالب السؤول، ص56؛ بحار الأنوار، ج78، ص12، ح70).
6- . امام علی(علیه السلام): عُنوانُ صَحیفَة السَّعیدِ حُسنُ الثَّناءِ عَلَیهِ(کشف الغمّة، ج3، ص137؛ بحار الأنوار، ج78، ص79، ح61).
7- . امام علی(علیه السلام): طَلَبتُ القَدرَ وَالمَنزِلَة فَما وَجَدتُ إلّا بِالعِلمِ؛ تَعَلَّموا یعظُم قَدرُکم فِی الدّارَینِ. وطَلَبتُ الکرامَة فَما وَجَدتُ إلّا بِالتَّقوى؛ اِتَّقوا لِتُکرَموا. وطَلَبتُ الغِنى فَما وَجَدتُ إلّا بِالقَناعَة؛ عَلَیکم بِالقَناعَة تَستَغنوا. وطَلَبتُ الرّاحَة فَما وَجَدتُ إلّا بِتَرک مُخالَطَة النّاسِ إلّا لِقِوامِ عَیشِ الدُّنیا؛ اُترُکوا الدُّنیا ومُخالَطَة النّاسِ تَستَریحوا فِی الدّارَینِ، وتَأمَنوا مِنَ العَذابِ. وطَلَبتُ السَّلامَة فَما وَجَدتُ إلّا بِطاعَة اللّه ِ؛ أطیعُوا اللّهَ تَسلَموا. وطَلَبتُ الخُضوعَ فَما وَجَدتُ إلّا بِقَبولِ الحَقِّ؛ اِقبَلُوا الحَقَّ فَإِنَّ قَبولَ الحَقِّ یبعِدُ مِنَ الکبرِ. وطَلَبتُ العَیشَ فَما وَجَدتُ إلّا بِتَرک الهَوى؛ فَاترُک الهَوى لِیطیبَ عَیشُکم. وطَلَبتُ المَدحَ فَما وَجَدتُ إلّا بِالسَّخاوَة؛ کونوا أسخِیاءَ تُمدَحوا. وطَلَبتُ نَعیمَ الدُّنیا وَالآخِرَة فَما وَجَدتُ إلّا بِهذِهِ الخصال الَّتی ذَکرتُها (جامع الأخبار، ص341، ح950؛ بحار الأنوار،ج 69، ص399، ح91).
امام زین العابدین(علیه السلام) از تجارت در وطن، دوستان صالح و فرزندان کمک کار(1) و امام باقر(علیه السلام) از فرزندی که در شکل، اخلاق و صفات، شبیه پدر باشد(2) و امام صادق(علیه السلام) از خانۀ گسترده،(3) مرکبی که برآورندۀ نیازهای خود و حقوق برادرانش باشد،(4) توان تأمین روزی خانواده،(5) قرار داشتن روزی فرد در دست نیکوکاران(6) و دیدن فرزند صالح،(7) و امام رضا(علیه السلام) از سفیدی همسر،(8) بزرگی خانه، فراوانی دوستداران و سازگاری همسر،(9) به عنوان عامل سعادت یاد کرده اند.
در طرف مقابل، در روایات شقاوت، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) از همسایۀبد، همسر بد، خانۀ کوچک و مرکب بد، به عنوان عوامل شقاوت دنیا یاد کرده است.(10) در روایت دیگری، ایشان
ص: 475
1- . امام زین العابدین(علیه السلام): إنَّ مِن سَعادَة المَرءِ أن یکونَ مَتجَرُهُ فی بَلَدِهِ، ویکونَ خُلَطاؤُهُ صالِحینَ، ویکونَ لَهُ وُلدٌ یستَعینُ بِهِم (الکافی، ج5، ص257، ح1 و ص258، ح3؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج3، ص164، ح3598). شبیه این روایت به اضافۀ موارد دیگری که در روایات نقل شده از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) آمده بود، از امام صادق(علیه السلام) نیز نقل شده است: مِن سَعادَة المَرءِ أن یکونَ مَتجَرُهُ فی بَلَدِهِ، ویکونَ لَهُ أولادٌ یستَعینُ بِهِم، وخُلَطاءُ صالِحونَ، ومَنزِلٌ واسِعٌ، وَامرَأَة حَسناءُ، إذا نَظَرَ إلَیها سُرَّ بِها وإذا غابَ عَنها حَفِظَتهُ فی نَفسِها (جامع الأحادیث، قمّی، ص207).
2- . امام باقر(علیه السلام): إنَّ مِن سَعادَة الرَّجُلِ أن یکونَ لَهُ الوَلَدُ یعرِفُ فیهِ شِبهَ خَلقِهِ وخُلُقِهِ وشَمائِلِهِ (الکافی، ج1، ص306، ح3 و ج6، ص4، ح2).
3- . مِنَ السَّعادَة سَعَة المَنزِلِ (همان، ج6، ص525، ح1؛ المحاسن، ج2، ص449، ح2547).
4- . مِن سَعادَة المُؤمِنِ دابَّة یرکبُها فی حَوائِجِهِ، ویقضی عَلَیها حُقوقَ إخوانِهِ (الکافی، ج6، ص536، ح7؛ المحاسن، ج2، ص466، ح2616).
5- . مِن سَعادَة الرَّجُلِ أن یکونَ القَیمَ عَلى عِیالِهِ (الکافی، ج4، ص13، ح13؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج3، ص168، ح3628؛).
6- . قالَ أبو عُبَیدَة [لِلإِمامِ الصّادِقِ(علیه السلام)]: اُدعُ اللّهَ لی ألّا یجعَلَ رِزقی عَلى أیدِی العِبادِ. فَقالَ(علیه السلام): أبَى اللّهُ عَلَیک ذلِک إلّا أن یجعَلَ أرزاقَ العِبادِ بَعضِهِم مِن بَعضٍ، ولکنِ ادعُ اللّهَ أن یجعَلَ رِزقَک عَلى أیدی خِیارِ خَلقِهِ فَإِنَّهُ مِنَ السَّعادَة، ولا یجعَلَهُ عَلى أیدی شِرارِ خَلقِهِ فَإِنَّهُ مِنَ الشَّقاوَة؛ ابو عبیده به (تحف العقول، ص361؛ مشکاة الأنوار، ص234، ح665).
7- . امام کاظم(علیه السلام): إنَّ جَعفَرا(علیه السلام) کانَ یقولُ: سَعِدَ امرُؤٌ لَم یمُت حَتّى یرى خَلَفَهُ مِن نَفسِهِ (الغیبة، طوسی، ص41، ح21).
8- . مِن سَعادَة الرَّجُلِ أن یکشِفَ الثَّوبَ عَنِ امرَأَة بَیضاءَ (الکافی، ج5، ص335، ح7).
9- . امام رضا(علیه السلام) - فِی الفِقهِ المَنسوبِ إلَیهِ - : کبَرُ الدّارِ مِنَ السَّعادَة، وکثرَة المُحِبّینَ مِنَ السَّعادَة، ومُوافَقَة الزَّوجَة کمالُ السُّرورِ (فقه الرضا(علیه السلام)، ص354؛ بحار الأنوار، ج79، ص303، ح16).
10- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): أربَعٌ مِنَ الشَّقاوَة: الجارُ السَّوءُ، وَالمَرأَة السَّوءُ، وَالمَسکنُ الضَّیقُ، وَالمَرکبُ السَّوءُ (صحیح ابن حبّان، ج9، ص341، ح4032؛ مسند ابن حنبل، ج1، ص357، ح1445؛ بحار الأنوار، ج76، ص154، ح34).
بدیِ خانه را به بدیِ همسایه و کوچکیِ آن، بدیِ مرکب را به چموشی و پهلو نداشتن برای سواری، و بدیِ همسر را به نازایی و بداخلاقی تعریف کرده است.(1)
در روایت دیگری پیامبر(صلی الله علیه وآله) از زنی که در حضور، همسرآزار و در غیبت، خیانتکار است، و از چارپای کندروی که اگر او را بزنی، خسته ات می کند و اگر سوارش شوی، تو را به یارانت نمی رساند، و از خانۀ کوچکی که رفاهش کم است، به عنوان سه عامل شقاوتْ یاد کرده است.(2) امام زین العابدین(علیه السلام) از زنی که شوهرش از او خوشش می آید، ولی او به همسرش خیانت می کند،(3) به عنوان عوامل تیره بختی یاد کرده است.
چهار. روایات عیش
برخی دیگر از متون این بحث، در روایات «العیش» آمده است. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) خطاب به امیر مؤمنان(علیه السلام)، زندگی گوارا را در سه چیز معرفیکرده است: خانه ای بزرگ، کنیزی زیبا و مرکبی چابک.(4)
امام علی(علیه السلام) رفاه زندگی را در امنیت(5) و سلامتی،(6) و گواراییِ عیش را در چند چیز می داند: دوستی که اشتباهات روز آشتی را برای روز دشمنی شماره نمی کند؛ همسری که در حضور، مایۀ سرور و در نبود، امین باشد؛ و خادمی که پیش از درخواست، خواسته را
ص: 476
1- . المعجم الکبیر عن أسماء: قالَ رَسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله): إنَّ مِن شَقاءِ المَرءِ فِی الدُّنیا ثَلاثَة: سوءَ الدّارِ، وسوءَ المَرأَة وسوءَ الدّابَّة، قالَت: یا رَسولَ اللّهِ ما سوءُ الدّارِ؟ قالَ: ضیقُ ساحَتِها وخُبثُ جیرانِها، قیلَ: فَما سوءُ الدّابَّة؟ قالَ: مَنعُها ظَهرَها وسوءُ ضَلعِها، قیلَ: فَما سوءُ المَرأَة؟ قالَ: عُقمُ رَحِمِها وسوءُ خُلُقِها (المعجم الکبیر، ج24، ص153، ح395؛ فتح الباری، ج9، ص138).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): ثَلاثٌ مِنَ السَّعادَة وثَلاثٌ مِنَ الشَّقاوَة... و مِنَ الشَّقاوَة: المَرأَة تَراها فَتَسوؤُک وتَحمِلُ لِسانَها عَلَیک، وإن غِبتَ عَنها لَم تَأمَنها عَلى نَفسِها ومالِک، وَالدّابَّة تَکونُ قَطوفا، فَإِن ضَرَبتَها أتعَبَتک وإن تَرکبها لَم تُلحِقک بِأَصحابِک، وَالدّارُ تَکونُ ضَیقَة قَلیلَة المَرافِقِ (المستدرک علی الصحیحین، ج2، ص176، ح2684).
3- . امام زین العابدین(علیه السلام): مِن شَقاءِ المَرءِ أن تَکونَ عِندَهُ امرَأَة مُعجَبٌ بِها وهِی تَخونُهُ (الکافی، ج5، ص258، ح3).
4- . یا علی! العَیشُ فِی ثَلاثةٍ: دارٍ قَوراءَ، وجارِیَةً حَسناءَ، وفَرَسٍ قَبّاءَ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 358؛ الخصال، ج 1، ص 126).
5- . امام علی(علیه السلام): رَفاهِیَّةُ العَیشِ فِی الأمنِ (غرر الحکم، ح5438).
6- . امام علی(علیه السلام): لا عَیشَ أهنَأ مِنَ العافِیَةِ (همان، ح19728).
برآورده سازد.(1) امام کاظم(علیه السلام) عیش برتر در دنیا را در بزرگیِ خانه و فراوانیِ دوستان(2) و داشتن خدمتکار(3) معرفی نموده است.
در طرف مقابل، از کوچکی خانه،(4) جا به جایی از خانه ای به خانه ای،(5) بدی مرکب،(6) فقدان امنیت،(7) جدا شدن دوستان،(8) حاکم ستمگر، همسایۀ بد، و همسر بدزبان(9) به عنوان عوامل بدی عیش، یاد شده است.
پنج. روایات راحت
برخی دیگر از این متون را می توان در روایات «الراحة» دید. در این روایات، از خانۀ وسیعی که شرمگاه فرد و بدی وضع زندگی اش را از دید مردم بپوشاند، همسر شایسته ای که یاور امور دنیوی و اُخروی او باشد، دختری که او را یا با ازدواج یا با مردن از خانه بیرون کرده باشد(10) و مرکب راهوار، به عنوان عوامل مادّی آسایش زندگی یاد شده است.
ص: 477
1- . العیش فی ثلاث: صدیق لا یعد علیک فی ایام صداقتک ما یرضی به ایام عداوتک، وزوجة تسرک اذا نظر دخلت علیها وتحفظ غیبک اذا غبت عنها، وغلام یأتی علی ما فی نفسک کأنه قد علم ما ترید (شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج20، ص304، ح488).
2- . سعید عن غیر واحد: أنّ أبَا الحَسَنِ(علیه السلام) سُئِلَ عَن فَضلِ عَیشِ الدُّنیا، قال: سَعَةُ المَنزِلِ وکَثرَةُ المُحِبِّینَ (الکافی، ج2، ص450، ح2551).
3- . امام کاظم(علیه السلام): العیشُ السَّعَةُ فی المَنازِلِ والفَضلُ فی الخَدَمِ (الکافی، ج6، ص526، ح4؛ المحاسن، ج2، ص450، ح2552 و 2553).
4- . امام باقر(علیه السلام): مِن شَقاءِ العَیشِ ضیقُ المنَزِلِ (الکافی، ج6، ص526، ح6؛ المحاسن، ج2، ص451، ح2555).
5- . امام صادق(علیه السلام): مِن مُرِّ العَیشِ النُّقلَةُ مِن دارٍ إلی دارٍ (الکافی، ج6، ص531، ح1).
6- . امام باقر(علیه السلام): مِن شَقاءِ العَیشِ المَرکبُ السَّوءُ (همان، ج6، ص537، ح10؛ بحار الأنوار، ج64، ص161، ح6).
7- . امام علی(علیه السلام): الخائِفُ لا عَیشَ لَهُ (غرر الحکم، ح1011).
8- . امام علی(علیه السلام): لا عَیشَ لِمَن فَارَقَ أحِبَّتَهُ (همان، ح10661).
9- . امام صادق(علیه السلام): ثَلاثَةٌ تُکَدِّرُ العَیشَ: السُّلطانُ الجائِرُ، والجارُ السَّوءُ، والمَرأَةُ البَذِیَّةُ (تحف العقول، ص320).
10- . امام صادق(علیه السلام): ثَلاثَةٌ لِلمُؤمِنِ فیها راحَةٌ: دارٌ واسِعَةٌ تُواری عَورَتَهُ وسُوءَ حالِهِ مِن النّاسِ، وامرَأَةٌ صالِحَةٌ تُعینُهُ عَلی أَمرِ الدُّنیا والآخِرَةِ، وَابنَةٌ یُخرِجُها إمّا بِمَوتٍ أو بِتَزویجٍ (الکافی، ج5، ص328، ح6؛ الخصال، ص159، ح206؛ المحاسن، ج2، ص449، ح2545). توضیح این که مراد از قسم سوم این است که وظیفه اش را نسبت به دختر - که سنگین تر و حساس تر است - ، به اتمام رسانده باشد. بنا بر این، اتمام موفّقیت آمیز مسئولیت، جزء عوامل آسایش به شمار می رود. لِلمُؤمِنُ راحَةٌ فی سَعَةِ المَنزِلِ (المحاسن، ج2، ص450، ح2550).
شش. روایات غنا
روایات غنا را پیش تر به مناسبت دیگری بررسی کردیم. در این جا بُعد دیگری از آنها را بررسی می کنیم و آن، مصادیق غناست. بی تردید، مال و دارایی، یکی از مصادیق غنا شمرده می شود؛ امّا همۀ آن نیست. انسان، ابعاد گوناگونی دارد که بر اساس آنها مصادیق دارایی و برخورداری نیز متفاوت می شوند. در روایاتْ تصریح شده که توانگری به خدا، بزرگ ترین توانگری است و توانگری به غیر خدا، نیازمندی و بدبختی است. کسی در دلش معرفت به خدا جای گیرد، بی نیازی از خدا در آن جای گرفته است.(1) با وجود خدا، فقر مالی به انسان زیان نمی رساند.(2) لذا غنای مؤمن به خداست،(3) نه مال. بنا بر این، کسی که خدا را داشته باشد، غنی ترین افراد است.مورد دیگری که در روایات غنا به آن پرداخته شده، «قرآن کریم» است. بر اساس روایات، هیچ کس با داشتن قرآن، نیازمند نمی شود، و هیچ کس بدون قرآن، بی نیاز نخواهد بود.(4) به همین جهت، کسی که قرآن را در سینه داشته باشد، می توان او را دارا دانست.(5)
مورد دیگر، «ولایت اهل بیت(علیهم السلام)» است. یکی از سرمایه های بزرگ انسان در زندگی،
ص: 478
1- . امام علی(علیه السلام): مَن سَکَنَ قَلبَهُ العِلمُ بِاللَّه، سَکَنَهُ الغِنَى عَن خَلقِ اللَّهِ (غرر الحکم، ح8896؛ عیون الحکم و المواعظ، ص463، ح8415).
2- . امام علی(علیه السلام): الفَقرُ مَعَ الغِنىَ بِاللَّهِ لا یَضُرُّ (غرر الحکم، ح7201؛ عیون الحکم و المواعظ، ص396، ح6715).
3- . امام علی(علیه السلام): غِنَى المُؤمِنُ بِاللَّهِ سُبحانَهُ (غرر الحکم، ح6394).
4- . امام علی(علیه السلام): اِعلَموا أنَّهُ لَیسَ عَلَى أحَدٍ بَعدَ القرآنِ مِن فاقَةٍ، ولا لأحدٍ قَبْلَ القرآنِ من غِنىً؛ فَاستَشفُوهُ مِن أدوائِکُم واستَعینوا بِهِ على لَأوائِکُم (نهج البلاغة، خطبۀ 176). از امام صادق(علیه السلام) نیز نقل شده که می فرماید: مَن قَرَأ القُرآنَ فَهُوَ غِنیً ولا فَقرَ بَعدَهُ، وإلّا ما بِهِ غِنىً (الکافی، ج2، ص605، ح8؛ ثواب الأعمال، ص128، ح1؛ مجمع البیان، ج1، ص84). به همین جهت است که امام زین العابدین(علیه السلام) این گونه به درگاه خداوند مناجات می کند: اللّهمّ صلّ على محمّد وآله، وَاجبُر بِالقُرآنِ خَلَّتَنَا مِن عَدَمِ الإملاقِ، وسُق إلَینا بِهِ رَغَدَ العَیشِ، وخِصبَ سَعَة الأَرزاقِ (الصحیفة السجادیة، ص160، دعای 42؛ مصباح المتهجّد، ص521، ح603).
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): أغنى الناس حملة القرآن؛ من جعله اللَّه تعالى فی جوفه (کنز العمّال، ج1، ص510، ح2261).
برخورداری از ولایت پیشوایان دین است. این سرمایه، جایگزین ناپذیر است. لذا در روایتی تصریح شده که با هیچ مقدار از مال، قابل مقایسه نیست.(1)
مورد دیگر، «عقل» است. بر اساس روایات، هیچ غنایی، مانند عقل نیست، و هیچ فقری، شدیدتر از جهل نیست.(2) عاقل به جهت بی نیازی از علم(3) و حکمت،(4) بی نیاز است،هر چند مال و ثروت نداشته باشد(5) و جاهل، فقیر است،(6) هر چند ثروتمند باشد.
طبقه بندی مصداق ها
اشاره
از آن جا که مصادیق بی نیازی، از سویی با یکدیگر تداخل دارند و از سوی دیگر، طیف
ص: 479
1- . امام کاظم(علیه السلام): إنّ رجلاً جاءَ إلى سَیِّدِنا الصادِقِ(علیه السلام) فَشکا إلیه الفَقرَ، فقال: لیس الأمرُ کما ذَکَرتَ، وما أعرِفُکَ فَقیراً، قال: واللَّه یا سیدی ما أستَبَیتُ، وذَکَرَ مِن الفَقرِ قِطعَةً، والصادق(علیه السلام) یُکذِّبُهُ إلى أن قال له: خَبِّرنی لو اُعطِیتَ بِالبَراءَةِ مِنّا مائَةَ دینارٍ کُنتَ تَأخُذُ؟ قال: لا، إلى أن ذَکَرَ اُلوفَ دَنانِیرَ، والرَّجُلُ یَحلِفُ أنَّه لا یَفعَلُ، فقال له: مَن مَعَهُ سَلعَةٌ یعطَى بِها هذَا المالَ لا یَبیعُها، هو فقیر؟! (الأمالی، طوسی، ص298، ح584؛ بشارة المصطفی، ص190؛ بحار الأنوار، ج67، ص147، ح1).
2- . امام علی(علیه السلام): لا غِنى مِثلُ العَقلِ، ولا فَقرَ أشَدُّ من الجهل (تحف العقول، ص201؛ نهج البلاغة، حکمت 54؛ غرر الحکم، ح10472 - 10473). روایات دیگری نیز در این زمینه نقل شده است: امام علی(علیه السلام): کَفى بِالعَقل غِنىً (غرر الحکم، ح7015؛ عیون الحکم و المواعظ، ص386، ح6526). امام علی(علیه السلام): أغنَى الغِنى العَقلُ (نهج البلاغة، حکمت 38؛ غرر الحکم، ح2843؛ بحار الأنوار، ج1، ص95، ح31؛ تاریخ دمشق، ج42، ص561؛ المناقب، خوارزمی، ص376، ح395؛ کنز العمّال، ج16، ص266، ح44388). امام علی(علیه السلام): لا غِنىَ أکبَرُ من العَقلِ (کشف الغمّة، ج2، ص198؛ بحار الأنوار، ج78، ص111، ح6). امام علی(علیه السلام): لا عدَّة أنفَعُ منِ العَقلِ (الإرشاد، ج1، ص304؛ کنز الفوائد، ج1، ص199). امام صادق(علیه السلام): لا غِنىَ أخصَبُ من العقل (الکافی، ج1، ص29).
3- . امام علی(علیه السلام): غنى العاقل بعلمه (غرر الحكم، ح6381؛ عيون الحكم والمواعظ، ص347، ح5867).
4- . امام علی(علیه السلام): غنى العاقل بحكمته ، وعزّه بقناعته (غرر الحكم، ح6422؛ عيون الحكم والمواعظ، ص348، ح5895).
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): أمّا العلم فيتشعّب منه الغنى وإن كان فقيراً (تحف العقول، ص16؛ بحار الأنوار، ج1، ص118، ح11).
6- . امام علی(علیه السلام): لا غنى لجاهل (غرر الحكم، ح10450).
گسترده ای را شامل می شوند، باید تفکیک و طبقه بندی شوند تا فهرستی از امکانات لازم برای زندگی، به دست آید و در سایۀ آن، در مرحلۀ داشته شناسی، به ارزیابی درست از موقعیتْ پرداخته شود.
طبقۀ یک: امکانات مادی
مراد از امکانات مادی، مواردی هستند که به بُعد مادی و جنبۀ سخت افزاری زندگی نظر دارند. این موارد در متون دینی، عبارت اند از:
1. نعمت وجود: پایۀ نخست هر تنعّم و التذاذی، وجود است. همین که هستیم، خود یک نعمت است.2. آفرینش نیکو و هماهنگ انسان: خداوند متعال، انسان را به بهترین شکل آفرید و ساختمان بدن او را متناسب با زندگی یک انسان، طراحی نمود. این آفرینش، دقیقاً متناسب با نیازهای انسان است.
3. روزی: از نیازهای نخستین، روزی و تأمین مخارج زندگی است. خداوند متعال، روزی انسان را می دهد. اگر او چنین نمی کرد، انسان به تنهایی، تواناییِ تأمین روزیِ خود را نداشت.
4. شغل و کار: داشتن شغل برای تأمین روزی، نعمتی دیگر است. کار، موجب تأمین روزی می گردد. البته اگر کار فرد در وطن باشد (که نیاز به تحمّل رنج سفر نباشد) و صاحب کار وی فردی قدر شناس باشد، بر درجۀ اهمیت این نعمت افزوده می شود. گاه فرد، خود صاحب کار است که بهترین وضعیت است؛ امّا اگر برای دیگران کار می کند، از ویژگی های مهم این است که روزیِ او در دست نیکوکاران و انسان های شریف باشد.
5. مال: داشتن مال، از نعمت های زندگی است که موجب تهیۀ امکانات لازم برای شخص می گردد.
6. مسکن: یکی از نیازمندی های انسان، «مکان» زندگی است. بشر، به خانه ای نیاز
ص: 480
دارد تا در آن آرام گیرد.(1) این که انسان، پایگاه ثابتی داشته باشد و از خانه به دوشی درآید، یکی از امکانات لازم برای زندگی است. در گام بعد، بهتر است منزل، بزرگ باشد تا خانواده در رفاه زندگی کنند و آنان را از دید نامحرم بپوشاند. البته این، درصورت امکان است. در برخی روایات، کسی که با وجود امکانات مالی، نسبت به تهیۀ خانۀ بزرگ اقدام نمی کند، به شدّت نکوهش شده است.(2) همچنین مراد از خانۀ بزرگ، به اندازه بودن آن، متناسب باشرایط زندگی هر فرد است. در فرهنگ اسلامی، از اشرافیت در خانه نیز به شدّت نکوهش شده است.(3)
7. مَرکب: زندگی، همراه با حرکت و نقل و انتقال است. لذا یکی از نیازهای انسان، برخورداری از وسیله ای مجهّز و آماده است. بر اساس روایات، وسیله باید راهوار و چابک باشد تا فرد را به مقصد برساند و از دیگران جا نماند و او را در برآوردن نیازهای خود و برادران ایمانی اش یاری دهد.
8. خدمتکار: در زندگی، کارهای گوناگونی پیش می آید که پرداختن به همۀ آنها، یا دشوار است و یا فرد را از امور مهم تر باز می دارد. لذا داشتن خدمتکار، از امکانات زندگی است که رنج تلاش را می کاهد و برای امور مهم، فراغت فراهم می سازد.
9. زیبایی: هر چند ظاهر، معیار نخست نیست، امّا نباید آن را نادیده گرفت. زیبایی ظاهر، یکی از نعمت های الهی است که می تواند در زندگی، نقش داشته باشد.
طبقۀ دو: امکانات غیر مادی
امکانات غیر مادی، در چند سطح قابل بررسی اند که در ادامه به آنها می پردازیم.
ص: 481
1- . در ادبيات عرب، از خانه، به «مسكن» تعبير مي شود كه از مادۀ «سَكَنَ» به معنای سكون و آرامش گرفته شده است (الصحاح، ج5، ص2136، مادۀ «سكن»؛ لسان العرب، ج 13، ص 211 مادۀ «سكن»).
2- . امام کاظم(علیه السلام) برای یکی از خادمان خود، خانه ای خرید و از او خواست که به آن جا نقل مکان کند و فرمود: «خانۀ تو کوچک است»؛ امّا با کمال تعجب، وی با این بهانه که این خانه را پدرم برایم ساخته است، از رفتن به منزل جدید، خوددداری کرد! امام(علیه السلام) در پاسخ وی فرمود: «اگر پدر تو نابخردی کرده است، تو هم باید مثل او باشی؟!» (الکافی، ج 6، ص 525؛ المحاسن، ج 2، ص 611).
3- . برای مطالعۀ بیشتر، ر.ک: رضایت از زندگی، ص167 (خانه ای به اندازۀ نیاز).
سطح نخست
سطح نخست، بخشی از امکانات است که ماهیتی مادی ندارند و در حقیقت، مکمّل بُعد مادی زندگی هستند.
1. سلامتی: داشتن همۀ امکانات زندگی، وقتی لذّت بخش است که فرد سالم باشد و امکان استفاده از آنها را داشته باشد. بدون سلامتی، هیچ ثروتی لذّت بخش نخواهد بود. لذا یکی از نیازهای انسان، سلامتی است.
2. امنیت: انسان وقتی می تواند زندگی آرام و راحتی داشته باشد که از «امنیت»برخوردار باشد. در شرایط ترس و ناامنی، لذّت از زندگی، بی معنا خواهد بود. لذا ایمنی از شرّ دشمنان آشکار و پنهان، از نعمت های زندگی است.
3. فراغت: از شرایط زندگی لذّت بخش، داشتن «ذهنی آرام» است. با ذهن درگیر و گرفتار نمی توان از زندگی لذّت بُرد. لذا فراغت خاطر، از امکانات یک زندگی راحت و شادمان است.
4. قناعت: همان گونه که در معناشناسی گذشت، احساس غنا در سایۀ مال و دارایی به دست نمی آید؛ بلکه در سایۀ راضی بودن به آنچه هست، کسب می شود. لذا قناعت، از نعمت های خداوند است.
5. محبّت والدین: فرزند برای گذر از شیرخوارگی تا بزرگ سالی و برای تأمین نیاز عاطفی خود، به محبّت والدین نیازمند است. این محبّت توسّط خداوند در دل آنها گذاشته می شود. از این رو، آن را باید لطف دیگری از جانب خداوند دانست.
6. برگشت بلاها: خداوند متعال، بسیاری از بلاها را پیش از وقوع از انسان بر می گرداند. این خود یک نعمت خاموش، امّا بزرگ است. همیشه نعمت، اعطای یک امر مادی یا معنوی نیست؛ جلوگیری از مشکلات نیز نعمت است.
7. حلّ مشکلات: مشکلاتی که در زندگی به وجود می آیند، اگر حل نشوند، به گرفتاری ای بزرگ تر و دردناک تر تبدیل می شوند. از نعمت های خداوند متعال این است که
ص: 482
گرفتاری های انسان را برطرف می سازد. جز خداوند، کسی تواناییِ این کار را ندارد.
سطح دوم
سطح دوم، به بُعد اجتماعیِ انسان مربوط می شود که عبارت اند از:
1. الفت میان مردم: در حوزۀ روابط اجتماعی، انسان، نیازمند «الفت» است تا روابطی گرم و صمیمی شکل گیرد. بدون این عامل، ارتباطی شکل نمی گیرد و زندگیِ تنها و بدون ارتباط، سرد و سخت خواهد بود.2. پوشاندن عیوب و رسوا نکردن: از نیازهای زندگی، آبرو و اعتبار اجتماعی است. اگر «ستّار» بودن خداوند متعال نمی بود، تقریباً هیچ آبرو و اعتباری در جامعه شکل نمی گرفت.
3. ایمنی از زبان مردم: زبان غیبت، تهمت و افترا، گاه زندگی را چنان سخت می کند که دنیا بر انسان تنگ می آید. از این رو، ایمن بودن از زبان گزندۀ مردم، یکی از امکانات زندگی مثبت است.
4. نشر خوش نامی: نیک نامی، از نیازهای زندگی اجتماعی است. گاه خداوند متعال، نامی نیک از انسان منتشر می سازد که شایستۀ آن نیست. این، لطفی دیگر از جانب اوست.
5. خوش اخلاقی: سلامت روابط اجتماعی، بسته به اخلاق مثبت در معاشرت است که در ادبیات دین، از آن به عنوان خوش اخلاقی یاد می شود. از این رو، خوش اخلاقی، از نعمت های خداوند و امکانات یک زندگی مثبت به شمار می رود.
6. ازدواج: از نیازهای انسان، ارضای غریزۀ جنسی و انس با همسر است. از این رو، ازدواج، یکی از نعمت های زندگی به شمار می رود. البته تشکیل خانواده، ابعاد دیگری نیز دارد که در جای خود به آنها خواهیم پرداخت.
7. همسر: گذشته از جنبه های جنسی، از جهت عاطفی و ارتباطی نیز انسان، به همسر نیاز دارد. بنا بر این، وجود همسر، نعمت است. البته همسر باید ویژگی هایی داشته باشد که عبارت اند از: شایستگی، دینداری، امانتداری، نشاط آوری، و زیبایی.
8. فرزند: فرزند نیز از نیازهای زندگی است و وجودش یک امکان به شمار می رود. البته
ص: 483
فرزند نیز باید ویژگی هایی داشته باشد که عبارت اند از: شایستگی، شباهت به پدر و کمک کار بودن.
9. دوست: داشتن دوست، یکی دیگر از نیازهای انسان است. دوست، هم از نظر
عاطفی، همدم انسان است و هم کمک کار او در مشکلات و یاور او در تکامل معنوی. لذا داشتن دوست، خود یک امکان در زندگی به شمار می رود. البته دوست باید شایسته و دیندار باشد.10. همسایه: برخی افراد، به جهت محلّ زندگی، با انسان رابطه برقرار می کنند. همسایه اگر بد و ناشایست باشد، زندگی را به کام انسان تلخ می کند، هر چند در کاخ زندگی کند. از این رو، داشتن همسایۀ خوب، هم موجب آسایش زندگی می گردد و هم به وقت نیاز، یاور انسان خواهد بود.
11. دوری از مردم: وقتی ناراستی بر جامعه حاکم گردد و افراد پیرامون، ناشایست و بدکار باشند، بهترین راه، دوری از مردم و گوشه نشینی است. در این صورت، نه با دیگران بودن، بلکه زندگی بدون آنان، یک نعمت به شمار می رود.
12. حاکم دادگر: زندگی اجتماعی، به حاکم و فرمان روا نیاز دارد تا جامعه را اداره کند. هر چند حاکم بد، بهتر از بی حاکمی است، امّا به هر حال برای یک زندگی مثبت و راحت، به حاکم دادگر و عدالت پیشه نیاز است. از این رو، بودن در زمان حاکمیت خدا و برخورداری از حاکم عادل، یک امکان بزرگ به شمار می رود.
سطح سوم
سطح سوم، آن بخش از امکانات را شامل می شوند که جزء فضیلت های درونی به شمار می روند:
1. عقل: عقل از ریشه ای ترین مفاهیم اخلاقی است. بر اساس روایات، عقل، به معنای «شناخت بازدارنده» است و مادر اخلاق اسلامی به شمار می رود.(1) از این رو، برخورداری
ص: 484
1- . ر.ک: اخلاق پژوهی حدیثی، ص52 به بعد.
از عقل در مفهوم اخلاقی آن، یکی از بزرگ ترین برخورداری ها به شمار می رود.
2. دانش: دانش، نقش مهمی در شادکامی زندگی دارد. شادکامی، عوامل و موانعی دارد که آگاهی از آنها نقش مهمی در تحقّق آن دارد. همچنین کسی که آگاه باشد، با امکانات اندک نیز می تواند به موفّقیت های بزرگ دست یابد و کسی که فاقد آن باشد، امکانات فراوان را نیز هدر می دهد. از سوی دیگر، انسان اهل دانش، حق پذیر است و از گرایش به باطل پرهیز می کند. از این رو، برخورداری از دانش و معرفت، خود، امکانی بزرگ در زندگی بهشمار می رود.
3. تقوا: تقوا، عامل مهمی در بازداری و خویشتنداری است. انسان مؤمن برای رسیدن به شادکامی، نیازمند انجام دادن برخی کارها و ترک کردن برخی دیگر است و این مهم به وسیلۀ نیروی تقوا به دست می آید. به وسیلۀ تقوا انسان از هوس های نفسانی آزاد می شود و به آنچه مصلحت است، عمل می کند. از این رو، برخورداری از این توانمندی، یک امکان بزرگ به شمار می رود.
سطح چهارم
سطح چهارم، به آن دسته از امکانات مربوط می شود که مستقیماً به بُعد معنوی و دینی مربوط می شوند:
1. خداوند متعال: خداوند، تنها موجود اصیل آفرینش بوده و تمام هستی به دست اوست. یکی از نام های خداوند، «غنی» است.(1) پس غنای خدای سبحان، به معنای بی نیازی مطلق اوست.(2) لذا کسی که خدا را داشته باشد، همه چیز دارد.(3) از سوی دیگر، پاسخگو بودن به همۀ درخواست های بشر و ارتباط آزاد و بی درنگ با خدا نیز نعمت به شمار می رود. همچنین حلم و بردباری خداوند در برابر گناهان انسان نیز نعمت است. بنا بر این،
ص: 485
1- . صفت «غَنی (بی نیاز)»، فعیل به معنای فاعل از مادّه «غنی» است که بر بسندگی دلالت دارد (معجم مقاییس اللغة، ج4، ص397).
2- . ر.ک: دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج6.
3- . در دعای عرفه از امام حسین(علیه السلام) چنین نقل شده است: ماذا وَجَدَ مَن فَقَدَک؟! ومَا الَّذی فَقَدَ مَن وَجَدَک؟! لَقَد خابَ مَن رَضِی دونَک بَدَلاً (بحار الأنوار، ج98، ص226، ح3).
خدا مهم ترین امکان در زندگی انسان است.
2. قرآن و اسلام: رسیدن به سعادت و شادکامی، نیازمند برنامه است. قرآن، کتاب هدایت و برنامۀ سعادت انسان است. مجموعۀ آنچه تحت عنوان دین و اسلام نیز قرار می گیرند، همین حکم را دارند. لذا یکی از امکانات لازم برای شادکامی، قرآن و اسلام است.
3. پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و اهل بیت(علیهم السلام): رسیدن به سعادت و شادکامی، نیازمند راه نمایانی است که خود این راه را پیموده باشند. انبیا و اولیای الهی، کسانیهستند که راه سعادت را به خوبی می دانند و توان راهبری و راه نمایی را دارند. بنا بر این، وجود این حجّت های الهی، از نعمت های بزرگ برای بشر است. اگر چنین افرادی نمی بودند، یافتن راه سعادتْ ممکن نمی بود.
4. ایمان: تمام امکانات معنوی برای رسیدن شادکامی - که تا کنون بیان شد - ، بدون وجود ایمان، ثمر بخش نیستند. خدا، اسلام و حجّت های خدا همگی واقعیت هایی در عالم آفرینش اند که وجود دارند؛ امّا اگر انسان ها آنها را نپذیرند، تأثیری در شادکامی شان نخواهد داشت. ایمان یعنی شناخت خدا، دین خدا و حجّت های خدا و پذیرفتن ولایت خدا و حجّت هایش. کسی که به ایمانِ واقعی دست یافته باشد، در حقیقت، از تمام نعمت های پیشین بهره مند خواهد شد.
جمع بندی
در مجموع می توان گفت که آنچه به کسب سعادت آخرت - که امری پایدار و جاویدان است - منجر شود، سودمند است و آنچه سعادت آخرت را از بین ببرد، زیان آور، هر چند دنیا را - که امری ناپایدار و زودگذر است - آباد کند.(1) این به همان بُعد داشته های غیر مادی بر می گردد که در بحث خوشایند زندگی بدان پرداخته شد. هر چند فقدان امکانات مادی نیز محرومیت به شمار می رود و مشکلات و فشارهای روانی خاصّ خود را دارد، با این حال، آن چنان نیست که قابل تحمّل نباشد؛ چرا که به شادکامی اصیل انسان، زیان وارد نمی کند.
از مجموع مطالب این بحث می توان نتیجه گرفت: همان گونه که امکانات مادی در
ص: 486
1- . ر.ک: دنیا و آخرت از نگاه قرآن و حدیث، ج2، ص362 - 394 (الفصل الخامس: تجارة الآخرة)؛ دانش نامۀ قرآن و حدیث، ج1، ص450 - 485 (الفصل الخامس: تجارة الآخرة).
شادکامی اثر دارند، امکانات غیر مادی نیز اثر دارند، بلکه اثر آنها به مراتب بیشتر است؛ چرا که زندگی بدون امکانات مادی و با امکانات معنوی را می توان تحمّل نمود و رو به سعادت دانست، امّا عکس آن را نه. بنا بر این، بخش مغفول ماندۀ امکانات شادکامی، امور معنوی و اخلاقی است. انسان شادکام واقعی، کسی است که در درجۀ نخست، از فضایل اخلاقی و معنوی برخوردار باشد. همچنین بر اساس تفکّر جامع در داشته ها و این فهرست است کهباید به ارزیابیِ وضعیت پرداخت و خود را محروم یا برخوردار دانست. افرادی که بر اساس توهّم انحصار داشته ها در مادیات، به ارزیابی خود می پردازند، داوریِ واقع گرایانه ای از خود نخواهند داشت. چه بسا افرادی که بر اساس تفکّر واقع گرایانۀ داشته های جامع، برخوردار و دارا هستند و خود را محروم می پندارند! و چه بسا افرادی که بر همین اساس، محروم اند؛ امّا بر اساس تفکّر مادی، خود را برخوردار تصوّر می کنند!
ب - شناخت داشته ها
اشاره
پس از بررسی انواع داشته های انسان و تبیین دیدگاه «داشته های جامع»، اکنون نوبت به «شناخت داشته ها» به عنوان یک روش می رسد. همان گونه که گذشت، محور رضامندی، داشته های زندگی است. به همین جهت، شناخت آنها اهمیت فراوان دارد. صرف داشتن، کفایت نمی کند؛ بلکه باید آن را شناخت. در ادامه به بررسی این موضوع می پردازیم.
روش غلط: غفلت از داشته ها
برخی افراد از داشته های خود بی خبرند. برخی افراد منفی بین، آنچه را دارند نمی بینند و بر نداشته های خود تمرکز می کنند. این امر، موجب برداشت نادرست از موقعیت فعلی می گردد. با این کار، احساس محرومیت به وجود می آید و درد و رنج افزایش می یابد و در نتیجه، سطح رضامندی کاهش می یابد و به نارضایتی کشیده می شود.
روش صحیح: کشف داشته ها
اشاره
عامل «وجود نعمت»، تأثیر چندانی در رضامندی ندارد؛ «درک نعمت موجود» عامل رضایت از زندگی است. بنا بر این، راه رسیدن به احساس رضامندی، درک داشته ها و شناخت نعمت هاست. امام صادق(علیه السلام) در کلامی اصولی و بنیادین، می فرماید:
ص: 487
کم مِن مُنعَمٍ علَیهِ وهُو لا یعلَمُ!
بسا کسی که نعمتی به او ارزانی شده و خودش نمی داند.(1)از این حدیث می توان دلیل نارضایتی را به دست آورد و راهبرد رضامندی را نیز تعیین کرد. دلیل نارضایتی، ناآگاهی از داشته های موجود است و راهبرد رضامندی، درک داشته هاست. واقعیت این است که زندگی انسان (به ویژه انسان مؤمن)، تهی و خالی نیست. نعمت های فراوانی در زندگی انسان وجود دارند که می توانند به انسان احساس خوش بختی بدهند؛ ولی چون ناشناخته اند، تأثیر خود را ندارند. از این رو باید آنها را شناخت تا رضامندی حاصل گردد. در ادامه، عوامل مؤثّر در داشته شناسی را بررسی خواهیم کرد.
یک. توجّه به داشته های ناپیدا
بر اساس آنچه گذشت، داشته ها، گسترۀ وسیعی را شامل می شوند که در صورت فقدان برخی، می توان با توجّه به دیگر ابعاد، احساس برخورداری نمود. معصومان(علیهم السلام) از همین راه برای بازگرداندن رضامندی استفاده می نموده اند. امام علی(علیه السلام) بر این اصل تصریح می کند و می فرماید:
إذا طَلَبتَ شَیئاً مِن الدُّنیا فَزُوِیَ عنکَ، فَاذکُر ما خَصَّکَ اللَّهُ بِهِ مِن دِین-ِکَ وَ صَرَفَهُ عَن غَیرِکَ، فَإنَّ ذلِکَ أحرَی أن تَستَحِقَّ بِما فاتَکَ.(2)
هرگاه چیزی از دنیا خواستی و از تو باز داشته شد، به یاد آور دینت را که خداوند به تو داده و از دیگران باز داشته است؛ که این به جای آنچه از دست داده ای، سزاوارتر است.
این روشی بوده که معصومان(علیهم السلام) از آن برای بازگرداندن رضامندی به اصحاب خود استفاده می کرده اند.
مرحوم کلینی از احمد بن عمر نقل می کند که: من به همراه حسین بن ثُوَیر بن ابی فاخته به حضور امام رضا(علیه السلام) رسیدم و گفتم: فدایت شوم! ما در فراوانیِ روزی و آسایش به سر می بردیم که ناگهان وضعیت، اندکی دگرگون شد. از خداوند بخواه که آن [وضعیت پیشین] را به ما باز گردانَد. امام(علیه السلام) با شنیدن این سخن فرمود: چه می خواهید؟ آیا می خواهید پادشاه باشید؟ آیا خوش حال می شوی که مانند طاهر و هرثمه باشی، امّا بر
ص: 488
1- . الخصال، ص223، ح51.
2- . فقه الرضا(علیه السلام)، ص360؛ کنز الفوائد، ص345.
خلاف آنچه اکنون هستی (پیرو اهل بیت)، باشی؟! من گفتم: نه. به خدا سوگند که خوش حال نمی شوم دنیا با همۀ زر و سیمش برای من باشد و من غیر از آنی باشم که هستم. آن گاه امام(علیه السلام) چنین ادامه داد: هر یک از شما که در آسایش است، باید خدا را سپاس بگزارد، که خداوند(عزوجل) می فرماید: (اگر واقعاً سپاس گزاری کنید، [نعمت] شما را افزون خواهم کرد) و خدای پاک و والا فرمود: (ای خاندان داوود! شکرگزار باشید. و از بندگان من، اندکی سپاس گزارند). و به خدا خوش گمان باشید؛ چرا که صادق(علیه السلام) می فرمود: «هر کس به خدا خوش گمان باشد، خداوند به تناسب گمان او، با وی رفتار می کند، و هر کس به روزیِ اندک خشنود باشد، خداوندْ عمل اندک را از او می پذیرد، و هر کس به روزی حلالِ اندک خشنود باشد، مخارج زندگی اش سبُک و خانواده اش در نعمت خواهند بود و خداوند، او را از بیماری و درمان دنیا آگاه می کند و او را به سلامت، از دنیا به خانۀ سلامت (آخرت) بیرون می بَرَد».(1)
در این روایت، به خوبی روشن است که امام رضا(علیه السلام) توجّه آنها را از نعمت های مادی، به دیگر داشته های آنها بازگردانده و با این کار، آنان خود به این نتیجه رسیده اند که احساس محرومیتشان پایۀ محکمی ندارد.
ثقة الاسلام کلینی در نقل دیگری آورده که: وضع مالی یکی از اصحاب امام صادق(علیه السلام) دگرگون شد، به گونه ای که دیگر امکان حج برای او وجود نداشت. امام(علیه السلام) احوال او را از آشنایان وی پرسید. او که گمان کرد امام(علیه السلام) از وضع مالی او می پرسد، سعی کرد مطلب را در لفافه بیان کند. امام(علیهالسلام) با شنیدن آن پرسید: «دینش چگونه است؟». در پاسخ گفت: «آن
ص: 489
1- . الکافی عن أحمد بن عمر:دَخَلتُ عَلى أبِی الحَسَنِ الرِّضا(علیه السلام) أنَا وحُسَینُ بنُ ثُوَیرِ بنِ أبی فاخِتَةَ، فَقُلتُ لَهُ: جُعِلتُ فِداکَ، إنّا کُنّا فی سَعَةٍ مِنَ الرِّزقِ وغَضارَةٍ مِنَ العَیشِ، فَتَغَیَّرَتِ الحالُ بَعضَ التَّغییرِ، فَادعُ اللَّهَ(عزوجل) أن یَرُدَّ ذلِکَ إلَینا. فَقالَ: أی شَی ءٍ تُریدونَ؛ تَکونونَ مُلوکاً؟ أیَسُرُّکَ أن تَکونَ مِثلَ طاهِرٍ وهَرثَمَةَ، وأنَّکَ عَلى خِلافِ ما أنتَ عَلَیهِ؟ قُلتُ: لا وَاللَّهِ، ما یَسُرُّنی أنَّ لی الدُّنیا بِما فیها ذَهَباً وفِضَّةً وأنّی عَلى خِلافِ ما أنَا عَلَیهِ. قالَ: فَقالَ: فَمَن أیسَرَ مِنکُم فَلیَشکُرِ اللَّهَ، إنَّ اللَّهَ(عزوجل) یَقولُ: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ» وقالَ سُبحانَهُ وتَعالى: «اعْمَلُوا آلَ دَاوُدَ شُکْراً وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبَادِیَ الشَّکُورُ»، وأحسِنُوا الظَّنَّ بِاللَّهِ، فَإِنَّ أبا عَبدِ اللَّه(علیه السلام) کانَ یَقولُ: «مَن حَسُنَ ظَنُّهُ بِاللَّهِ کانَ اللَّهُ عِندَ ظَنِّهِ بِهِ، ومَن رَضی بِالقَلیلِ مِنَ الرِّزقِ قَبِلَ اللَّهُ مِنهُ الیسیرَ مِنَ العَمَلِ، ومَن رَضی بِالیسیرِ مِنَ الحَلالِ خَفَّت مَؤونَتُهُ وتَنَعَّمَ أهلُهُ، وبَصَّرَهُ اللَّهُ داءَ الدُّنیا ودَواءَها، وأخرَجَهُ مِنها سالِماً إلى دارِ السَّلامِ» (الکافی، ج8، ص346، ح546؛ تحف العقول، ص448).
گونه که شما دوست می دارید». آن گاه فرمود: «به خدا سوگند که او غنی است».(1)
شیخ طوسی در کتاب الأمالی از امام کاظم(علیه السلام) نقل می کند که: مردی نزد سرورمان امام صادق(علیه السلام) آمد و از ناداری شِکوه کرد. امام(علیه السلام) فرمود: «چنان نیست که تو می گویی و به نظر من تو فقیر نیستی». مرد گفت: سرورم! به خدا قسم که خوراک شب خود را هم ندارم. و نمونه هایی از ناداری خود را برشمرد؛ امّا امام صادق(علیه السلام) پیوسته گفتۀ او را تکذیب می کرد، تا آن جا که به او فرمود: «به من بگو اگر صد دینار به تو بدهند تا از ما بیزاری بجویی، آن را می ستانی؟». گفت: نه. امام(علیه السلام) مبلغ را به هزار دینار رسانید و آن مرد هر بار سوگند می خورد که این کار را نخواهد کرد. سپس امام(علیه السلام) به او فرمود: «کسی که چنین کالایی دارد و آن را با این قیمت نمی فروشد، آیا نادار است؟».(2)
ابوهاشم جعفری، یکی از کسانی است که وقتی به شدّت گرفتار می شود و در تنگنای سختی قرار می گیرد، نزد امام هادی(علیه السلام) می رسد تا از وضع خود شکایت کند. او خود می گوید: چون نزد امام(علیه السلام) نشستم، به من فرمود: «ای هشام! کدام یک از نعمت های خدای(عزوجل) را می خواهی سپاس گزاری؟!». من سکوت کردم و ندانستم چه جوابی بدهم. امام(علیه السلام) خود آغاز به سخن کرد و فرمود: «ایمان را روزیِ تو ساخت، در نتیجه، بدنت را بر آتش حرام کرد و سلامتی را روزیِ تو ساخت، پس تو را بر اطاعت خدا یاری کرد و قناعت را روزیِ تو کرد، پس تو را از ابتذالْ مصون داشت».(3)
ص: 490
1- . الکافی، عن یونس بن یعقوب عن بعض أصحابه قال: کانَ رَجلٌ یَدخُلُ عَلى أبی عبد اللّهِ(علیه السلام) مِن أصحابِهِ فَغَبَرَ زماناً لا یَحُجُّ، فَدَخَلَ عَلَیهِ بَعضُ مَعارِفِهِ، فقال لَهُ: فُلانٌ ما فَعَلَ؟ قال: فَجَعَلَ یُضَجِّعُ الکَلامَ یَظُنُّ أنَّهُ إنّما یَعنِی المَیسَرَةَ والدنیا. فَقالَ أبو عبد اللّهِ(علیه السلام) کَیفَ دِینُهُ: فَقالَ: کَما تُحِبُّ، فَقال: هُوَ واللّهِ الغِنَی (الکافی، ج2، ص216، ح4).
2- . امام کاظم(علیه السلام): إنّ رجلاً جاء إلى سیدنا الصادق(علیه السلام) فَشکا إلیه الفَقرَ، فقال: لیس الأُمرُ کما ذَکَرتَ، وما أعرِفُکَ فَقیراً، قال: واللّه یا سیدی ما أستَبَیتُ، وذَکَرَ مِن الفَقرِ قِطعَةً، والصّادِقُ(علیه السلام) یُکذِّبُهُ - إلى أن قال له - : خَبِّرنی لو اُعطِیتَ بِالبَراءَة منّا مائِةَ دینار کُنتَ تَأخُذُ؟ قال: لا، إلى أن ذَکَرَ اُلوف دَنانیرَ، والرَّجُلُ یَحلِفُ أنّه لا یَفعَلُ، فقال له: مَن مَعَهُ سِلعَةٌ یُعطَى بِها هذا المالَ لا یَبیعُها، هُوَ فَقیرٌ؟! (الأمالی، طوسی، ص298، ح584؛ بشارة المصطفی، ص190).
3- . وروى عن أبی هاشم الجعفری أنه قال: «أصابتنی ضیقة شدیدة فصرت إلى أبى الحسن علی بن محمد فاستأذنت علیه فأذن لی فلما جلست قال: یا أبا هاشم أی نعم اللّه علیک ترید أن تودی شکرها؟ قال أبو هاشم: فوجمت فلم أدر ما أقول له، فابتدأنی(علیه السلام) فقال: أن اللّه(عزوجل) رزقک الایمان فحرم به بدنک على النار، ورزقک العافیة فأعانک على الطاعة، ورزقک القنوع فصانک عن التبذل، یا أبا هاشم إنما ابتدأتک بهذا لأنی ظننت أنک ترید أن تشکو لی من فعل بک هذا، قد أمرت لک بمائه دینار فخذها» (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص401؛ الأمالی، صدوق، ص412).
از مجموع این موارد می توان دریافت که نگاه تک بُعدی به داشته ها، یکی از عوامل نارضایتی است. چنانچه در مصداق شناسی گذشت، اگر افراد به مجموعۀ آنچه برای شادکامی انسان یک امکان و داشته به شمار می رود، آگاه شوند و سپس به آن توجّه نمایند، خواهند دید که چیزهای فراوانی برای بالیدن وجود دارد و هیچ گاه دچار احساس محرومیت نمی شوند.
دو. مدیریت مقایسه ها
یکی از راه هایی که در زندگی مان برای ارزیابی وضعیت خود به کار می بریم، مقایسه کردن خود با دیگران است. در این مقایسه، انسان، موقعیت اجتماعی و کامیابی زندگی خود را شناسایی می کند. رهاورد این مقایسه، یا شادکامی و رضایت از زندگی، همراه با امید و پویایی است و یا ناخرسندی و نارضایتی از زندگی، همراه با ناامیدی و ناتوانی است. در ادامه، به بررسی این دو گونه مقایسه می پردازیم.
روش غلط: مقایسۀ صعودی
مقایسۀ صعودی، موجب کاهش رضامندی در موقعیت خوشایند می گردد. کسی که وضع خود را با کسانی که در سطح بالاتری قرار دارند، مقایسه کند، رضایت او از زندگی خودش پایین می آید. این بدان جهت است که مقایسۀ وضع خود با وضع کسانی که در موقعیت برتری قرار دارند، سبب «کوچک شماری داشته های خود» و «بزرگ نمایی داشته های دیگران» و سپس «تمرکز بر نداشته های خود و برتری دیگران»، مانع دیدن داشته های خود می شود، همانند خورشید که در روز، مانع دیده شدن ماه و ستارگان می شود. در زندگی، چیزهای فراوانی وجود دارند که می شود به خاطر آنها زندگی بانشاط و شادی داشت. مقایسۀ صعودی سبب می شود که انسان، آنچه را در خود دارد، نبیند وپیوسته حسرت زندگی دیگران را بخورد. آن کوچک شماری و این بزرگ نمایی و آن تمرکز بر نداشته ها، مجموعاً وضعیت بسیار سخت و آزاردهنده ای را به وجود می آورند که به ناخرسندی و نارضایتی از زندگی می انجامد.
در روایتی از امام صادق(علیه السلام) تصریح شده است که مقایسۀ صعودی، موجب استصغار (کوچک شمردن) نعمت می شود و همین امر، سبب کاهش شکرگزاری می گردد. همچنین
ص: 491
چنین فردی به اندوه طولانی مدّت و خشم آرام ناپذیر نیز مبتلا می شود.(1)
در روایت دیگری نیز امام(علیه السلام) می فرماید:
خَصلَتانِ مَن کانَتا فِ-یهِ کَتَبَهُ اللّهُ شاکِراً صابِراً ومَن لَم تَکونا فیه لَم یَکتُبهُ اللّهُ شاکِراً ولا صابِراً:... ومَن نَظَرَ فی دِی-نِهِ الی مَن هُوَ دونَهُ ونَظَرَ فی دُنیاهُ إلی مَن هُوَ فَوقَهُ فأسِفَ عَلی ما فاتَهُ، لم یَکتُبهُ اللّه شاکِراً ولا صابِراً.(2)
دو ویژگی است که اگر در کسی باشد، خداوند، او را به عنوان سپاس گزار و بردبار می نویسد و اگر در کسی نباشد، خداوند، او را به عنوان سپاس گزار و بردبار نمی نویسد:... و کسی که در دین خود به پایین تر از خود بنگرد و در دنیایش به بالاتر از خود بنگرد و به خاطر آنچه از دست داده، افسوس بخورد. خداوند، او را سپاس گزار و بردبار نمی نویسد.
بدیهی است کسی که به مقایسۀ صعودی دست زَنَد، نه نسبت به داشته های زندگی اش شاکر خواهد بود و نه نسبت به نداشته هایش صابر. به همین جهت، قرآن کریم سفارش کرده است که از مقایسۀ صعودی و نگاه به زندگی برتر دیگران، پرهیز شود.(3)
علاوه بر آنچه در بارۀ اثر مقایسۀ صعودی گذشت، در این آیه، به مسئلۀ اندوه نیز اشاره شده است. بر اساس این آیه، مقایسۀ صعودی، موجب افزایش اندوه فرد می گردد.(4)در روایت دیگری نیز تصریح شده که مقایسۀ صعودی، موجب طولانی شدن اندوه می گردد.(5)
در نقل دیگری آمده است که روزی جبرئیل بر پیامبر(صلی الله علیه وآله) نازل شد و فرمود: «ای پیامبر خدا! خداوند متعال بر تو سلام می فرستد و می گوید: بخوان: (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ * وَ لَا
ص: 492
1- . إیاکم أن تَمُدّوا إیاکم أن تَمُدّوا أطرافَکم إلی ما فی أیدی أبناءِ الدُّنیا، فَمَن مَدَّ طَرفَهُ إلی ذلِک طالَ حُزنُهُ ولَم یشفَ غَیظُهُ واستَصغَرَ نِعمَةَ اللَّهِ عِندَهُ فَیقِلُّ شُکرُهُ للَّهِ (الاصول الستة عشر، ص57؛ بحار الأنوار، ج 75، ص 368).
2- . سنن الترمذی، ج4، ص74، ح2630.
3- . در قرآن چنین آمده است: (لا تَمُدَّنَّ عَینَیک إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیهِمْ) (سورۀ حجر، آیۀ 88).
4- . امام صادق(علیه السلام) نقل می فرماید که وقتی این آیه نازل شد، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) فرمود: «مَن لَم یتَعزَّ بعَزاءِ اللّهِ تَقَطّعتْ نَفسُهُ علی الدُّنیا حَسَراتٍ، و مَن رمی ببَصَرِهِ إلی ما فی یدِ غَیرهِ کثُرَ هَمُّهُ و لَم یشْفِ غَیظَهُ» (بحار الأنوار، ج77، ص116، ح11).
5- . امام باقر(علیه السلام): مَن أتبَعَ بَصَرَهُ ما فی أیدِی النّاسِ، طالَ هَمُّهُ ولَم یشفَ غَیظُهُ (تفسیر القمّی، ج 2، ص 66؛ الزهد، ابن مبارک، ص 47).
تَمُدَّنَّ عَینَیک إِلَی مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَجًا مِّنْهُمْ...)».(1) پس از نزول این آیۀ شریف، پیامبر(صلی الله علیه وآله) به کسی فرمود که این پیام را به گوش مردم برساند که:
مَن لَم یتَأَدَّب بِأَدَبِ اللَّهِ تَقَطَّعَت نَفسُهُ عَلَی الدُّنیا حَسَراتٍ.(2)
هر کس با ادب الهی تربیت نشود، از حسرت بر دنیا نفَسَش به شماره می افتد.
زندگی در حال جان کندن، چه حالی دارد؟ آیا کسی که در چنین وضعیتی قرار دارد، می تواند احساس رضایت کند؟ این احساس نارضایتی از کجا ناشی می شود؟ مقایسۀ صعودی، آن قدر زندگی را بر انسان سخت می کند که گویی انسان در حال جان کندن است و در این شرایط نمی توان زندگی آرام و لذّت بخشی را انتظار داشت.
از این روایات به دست می آید که مقایسۀ صعودی، موجب حسرت خوردن بر نداشته ها و مبتلا شدن به اندوه فراوان و طولانی می شود. در چنین شرایطی نمی توان انتظار داشت که انسان از زندگی خود راضی باشد و از آن لذّت ببرد.
پیامد دیگر مقایسۀ صعودی، «حسادت» است. حسادت در جایی شکل می گیرد که برتری و فضیلتی در طرف مقابل باشد و این یعنی مقایسۀ صعودی.(3) در حدیثی که از پیامبر(صلی الله علیه وآله) نقل شده است، به خوبی رابطۀ میان مقایسۀ صعودی وحسادت به چشم می خورد. پیامبر(صلی الله علیه وآله) می فرماید خداوند متعال به موسی بن عمران فرمود:
یابنَ عِمرانَ لا تَحسُدَنَّ النّاسَ عَلی ما آتَیتُهُم مِن فَضلی ولا تَمُدَّنَ عَینَیک إلی ذلِک ولا تُتبِعهُ نَفسَک فَإِنَّ الحاسِدَ ساخِطٌ لِنِعَمی صادٌّ لِقَسمِی الَّذی قَسَمتُ بَینَ عِبادی.(4)
ای پسر عمران! نسبت به آنچه از فضلم به مردم داده ام، حسادت نورز و چشم هایت را به آن مدوز و نفْست را در پی آن روان مساز؛ که شخص حسود، دشمن نعمت من و سدکنندۀ روزی ای است که من میان بندگانم تقسیم کرده ام.
ص: 493
1- . سورۀ طه، آیۀ 131.
2- . بحار الأنوار، ج 71، ص 348؛ فقه الرضا، ص 364.
3- . این را می توان در آیات قرآن نیز مشاهده کرد: (وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ ٱللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ وَسْئَلُوا ٱللَّهَ مِن فَضْلِهِ) (سورۀ نساء، آیۀ32). در آیۀ دیگری نیز چنین آمده است: (أَمْ یحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَی مَآ ءَاتَاهُمُ اللّه مِن فَضْلِهِ) (سورۀ نساء، آیۀ54).
4- . الکافی، ج 2، ص 307؛ وسائل الشیعة، ج 15، ص 366، ح 20759. نیز، ر.ک: الکافی، ج 8، ص 45؛ أعلام الدین، ص 220.
به هر حال، یکی از پیامدهای مقایسۀ صعودی، حسادت ورزیدن است و حسادت، آثار زیان باری دارد که زندگی را تلخ می کند و به جهنّم تبدیل می سازد. شخص حسود، پیش از هرکسی به خود آسیب می زند،(1)و شادی دیگران باعث خشم و ناراحتی وی می شود.(2) لذا همواره دچار غم و اندوه است؛ از یک سو، اندوه، مشکلات خود را دارد و از سوی دیگر، راحتی و آسایش دیگران، او را غمگین می سازد.(3) هیچ چیز جز مرگ یا نابودی نعمت های دیگران، او را آرام نمی سازد.(4) شادی او اندک و کوتاه است و اندوه وی، زیاد و طولانی.(5) زیان حسادت چنان شدید است که بر جسم نیز تأثیر می گذارد و آن را بیمار می سازد.(6) درحقیقت، حسادت، مَرکب رنج و عذاب است.(7) به همین جهت، شخص حسود، راحتی و آسایش ندارد(8) و از زندگی خود لذّت نمی برد.(9) حسادت، زندگی را تلخ می کند؛(10) لذا شخص حسود، بدترین زندگی ها را دارد.(11)
شخص حسود چنین می پندارد که زوال نعمت از دیگری، نعمتی برای اوست. غافل
ص: 494
1- . امام علی(علیه السلام): لِلّهِ دَرُّ الحَسَدِ ما أعدَلَهُ بَدَأَ بِصاحِبِهِ فَقَتَلَهُ (إرشاد القلوب، ص 129؛ شرح نهج البلاغة، ابن أبی الحدید، ج 1، ص 316). نیز، ر.ک: مصباح الشریعة، ص 33.
2- . امام علی(علیه السلام): یَکفیکَ مِن الحاسِدِ أنَّهُ یَغتَمَّ وَقتَ سُرورِکَ (کنز الفوائد، ج 1، ص 137). نیز، ر.ک: غرر الحکم، ح 6845.
3- . امام علی(علیه السلام): إنَّما یَحزَنُ الحَسَدَةُ أبداً لِأنَّهُم لا یَحزَنونَ لما یَنزِلُ بِهِم مِنَ الشّرِ فَقَط، بل و لِما یَنالُ الناسُ مِن الخَیر (شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج 20، ص332).
4- . امام علی(علیه السلام): الحاسِدُ لا یَشفِیهِ إلّا زَوالُ النِّعمَةِ (غرر الحکم، ح 6837). نیز، ر.ک: همان، ح 6844؛ شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ص 281.
5- . امام علی(علیه السلام): الحَسودُ مَغمومٌ (غرر الحکم، ح 6789). نیز، ر.ک: همان، ح 6825، 6852 و 6851.
6- . امام علی(علیه السلام): العَجَبُ مِن غَفلَةِ الحُسّادِ عَن سَلامَةِ الأجسادِ (نهج البلاغة، حکمت 225).
7- . امام علی(علیه السلام): الحَسَدُ مَطِیّةُ التَّعَبِ (مطالب السؤول، ص 57؛ بحار الأنوار، ج 78، ص 13).
8- . پيامبر خدا(صلی الله علیه وآله): اقل الناس راحة الحسود (روضة الواعظین، ص424). نیز، ر. ک: غرر الحکم، ح 6829 و 6830؛ الخصال، ج 2، ص434، ح20).
9- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): أقَلُّ الناسُ لَذَّةً الحَسودُ (معانی الأخبار، ص 195؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص 394، ح 5840). نیز، ر.ک: الخصال، ج 1، ص 271؛ تحف العقول، ص 450؛ غرر الحکم، ح 6779.
10- . امام علی(علیه السلام): الحَسَدُ یُنَکِّدُ العَیشَ (غرر الحکم، ح 6826).
11- . امام علی(علیه السلام): أسوَءُ الناسِ عَیشاً الحَسودُ؛ حسود، بدترین زندگی ها را دارد (همان، ح 6827).
از آن که نعمت به دست خداوند است و انسان باید برای بهره مند شدن، رو به خدا آورد و از او درخواست کند. کدام یک بهتر است: آرزوی نابودیِ نعمت دیگران را داشتن - که این همه، آثار زیان بخش دارد و تأثیری هم بر طرف مقابل نمی گذارد - ؟ یا رو به خدا آوردن و دست به دعا برداشتن و از خداوندی - که مالک آفرینش و خزانه های آن است، درخواست کردن؟ امام زین العابدین(علیه السلام) راه دوم را برمی گزیند. در دعای بیست و دوم صحیفۀ سجادیه می خوانیم:
اللَّهُمَّ... ارزُقنی سَلامَةَ الصَّدرِ مِنَ الحَسَدِ حَتّی لا أحسُدَ أحَداً مِن خَلقِک عَلی شَی ءٍ مِن فَضلِک وحَتّی لا أری نِعمَةً مِن نِعَمِک عَلی أحَدٍ مِن خَلقِک فی دینٍ أو دُنیا أو عافِیةٍ أو تَقوی أو سَعَةٍ أو رَخاءٍ... إلّا رَجَوتُ لِنَفسی أفضَلَ ذلِک بِک ومِنک.
خداوندا!... سینه ای سالم از حسادت، روزیِ من گردان تا نسبت به هیچ یک از آفریده های تو، به خاطر هیچ برتری ای که تو به آنان داده ای، حسادت نورزم و تا این که هیچ نعمت دینی یا دنیایی یا سلامتی یا تقوا یا گشودگی یا راحتی... را که به هر یک از بندگانت داده ای، نبینم، مگر آن که بهتر از آن را برای خودم به وسیلۀ تو و از تو آرزو کنم.
روش صحیح: مقایسۀ نزولی
مقایسه ای که سطح رضامندی را افزایش می دهد، مقایسۀ نزولی است. مقایسۀ نزولی یعنینگاه کردن به زیردست و مقایسۀ زندگی خود با زندگی آنان. مقایسۀ نزولی، یکی از عوامل شادکامی و رضامندی است. سؤال این است که مقایسۀ صعودی، چه تأثیر روانی ای دارد که به نارضایتی منجر می شود؟ مقایسۀ نزولی، نقاط مثبت و امیدوارکنندۀ زندگی را - که زیر سایۀ سیاه مقایسۀ صعودی از دیده ها پنهان شده است - هویدا می کند. مقایسۀ نزولی، از آن دست آموزه های توهّم زا نیست که بگوید به خود تلقین کن، وضع خوبی داری و از بهترین زندگی ها برخورداری و در بهترین مکان ها ساکن هستی و بهترین شغل و همسر را داری و.... آموزۀ دین، نه مقایسۀ صعودی ناامیدکننده را می پذیرد و نه تلقین های توهّم زا را. آموزۀ دین، مبتنی بر درک واقعیت ها و شناخت نقاط مثبت موجود است، نه توهّم وجود آنها. هنر مقایسۀ نزولی، این است که نقاط مثبت امیدوارکنندۀ زندگی را آشکار می سازد و در برابر دید فرد قرار می دهد. این، کارکرد روانی مقایسۀ نزولی است. پیامبر(صلی الله علیه وآله) در این باره می فرماید:
ص: 495
اُنظُروا إلی مَن أسفَلَ مِنکم ولا تَنظُروا إلی مَن هُوَ فَوقَکم، فَهُوَ أجدَرُ أن لا تَزدروا نِعمَةَ اللَّهِ.(1)
به کسی که پایین تر از شماست بنگرید و به آنچه بالاتر از شماست، نگاه نکنید؛ که این کار، برای آن که نعمت های خدا را ناچیز نشمرید، بهتر است.
کوچک شماری نعمت، کارکرد روانی مقایسۀ صعودی بود؛ امّا مقایسۀ نزولی، از این کار جلوگیری می کند و آنچه را که هست، نشان می دهد. انسان متعادل، با کمال شهامت می پذیرد که ممکن است دیگران چیزهایی داشته باشند که او نداشته باشد؛ ولی در عین حال، او چیزهای بسیاری دارد که دیگران ندارند و انسان می تواند به آنها دل خوش کند و امیدوارانه به زندگی ادامه دهد.
به همین جهت، یکی از توصیه های دین به پیروان خود، استفاده از مقایسۀ نزولی است. پیامبر(صلی الله علیه وآله) وقتی می خواهد کسی همانند ابوذر را تربیت کند، به اوسفارش می کند که از مقایسۀ صعودی پرهیز کند و از مقایسۀ نزولی استفاده نماید.(2) پس یکی از مهارت های لازم برای موفّقیت در زندگی، استفاده از مقایسۀ نزولی است. تفاوت زندگی ها یک اصل و یک واقعیت انکارناپذیر است. اگر انسان، خود را با زندگی های بهتر مقایسه کند، دچار تلخ کامی می شود، احساس ناکامی می کند و از زندگی خود لذّت نمی برد. اگر چنین اتفاقی افتاد، یکی از بهترین مقابله ها استفاده از مقایسۀ نزولی است. این روش، از آموزۀ اولیای دین است. پیامبر (صلی الله علیه وآله) می فرماید:
إذا نَظَرَ أحَدُکم إلی مَن فُضِّلَ عَلَیهِ فِی المالِ وَالخَلقِ، فَلینظُر إلی ما هُوَ أسفَلُ مِنهُ.(3)
هرگاه یکی از شما به کسی نگاه کرد که در مال و جمال از او برتر است، به آنچه پایین تر از اوست، نگاه کند.
نکتۀ جالبی که در این حدیث وجود دارد، این است که همیشه مقایسه کردن، در مال و ثروت نیست؛ گاهی ممکن است که انسان در جمال و زیبایی، دست به مقایسه بزند. این
ص: 496
1- . صحیح مسلم، ج 8، ص 213؛ روضة الواعظین، ج 2، ص 454.
2- . ابوذر: أوصانی رَسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) بِسَبعٍ: أن أنظُرَ إلی مَن هُوَ دونی، ولا أنظُرَ إلی مَن هُوَ فَوقی... (الخصال، ج 2، ص 345؛ المحاسن، ج 1، ص 11).
3- . صحیح البخاری، ج 7، ص 187.
مسئله، در میان جوانان و بویژه در میان دختران، بیشتر مشاهده می شود. مقایسه کردن خود با کسانی که زیباترند، موجب غمگینی و رنجوری می شود. این نیز یک مقایسۀ صعودی است. در چنین مواردی، با استفاده از مقایسۀ نزولی می توان این احساس ناخوشایند را از خود دور ساخت. همچنین ممکن است که مقایسۀ صعودی در زیبایی ظاهری، در یک زندگی خانوادگی شکل گیرد و کسی همسر خود را با همسر زیباتری (چه مرد باشد و چه زن) مقایسه کند. این مقایسه (که می تواند در اثر دیدن خودِ فرد یا تصویر او شکل گیرد)، داوریِ او را تحت تأثیر قرار می دهد، و ادراک او را دگرگون می سازد. تحقیقات نشان داده اگر کسی قبل از داوری و ارزیابی کسی، فرد یا افراد جذّاب تر و زیباتری را دیده باشد، فرد مورد نظر با جذّابیت و زیباییِ کمتری ارزیابی می شود.(1)همچنین تحقیق دیگری ثابت کرده هنگامی که مردان، عکس های زنان بسیار زیبا را می بینند، همسران مورد علاقۀ خود را با جذّابیت کمتری ارزیابی می کنند.(2) بنا بر این، مقایسۀ صعودی، هم می تواند در بُعد مالی باشد و هم در بُعد زیبایی. راه مقابله با احساسات ناخوشایندی که به علّت مقایسۀ صعودی به وجود می آیند، استفاده از مقایسۀ نزولی است و جالب این جاست که همیشه لازم نیست زندگی های پایین دست، از زندگی های زمان حال باشد؛ بلکه می توان از زندگی های تاریخی نیز استفاده کرد، همانند امام باقر(علیه السلام) که به زندگی پیامبر(صلی الله علیه وآله) اشاره کرده است.(3) نکتۀ آن، این است که گاهی انسان، تصوّر می کند بد بودن وضع زندگی، به خاطر پشت کردن خدا به انسان است و نشانۀ نگون بختی است.
بررسی زندگی افرادی همچون پیامبر(صلی الله علیه وآله) و دیگر اولیای دین، این تصوّر باطل را می زداید؛ چون انسان می بیند کسانی هم که برترین انسان ها بوده اند، از زندگی های معمولی
ص: 497
1- . این تحقیق، توسط کنریک در سال 1993 میلادی انجام شده است (ر.ک: روان شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، ص 253).
2- . این تحقیق نیز توسّط کنریک و همکاران او در سال 1980 میلادی انجام شده است (ر.ک: همان جا).
3- . امام باقر(علیه السلام): إیاک أن تُطمِحَ بَصَرَک إلی مَن هُوَ فَوقَک... فَإِن دَخَلَک مِن ذلِک شَی ءٌ فَاذکر عَیشَ رَسولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) فَإِنَّما کانَ قوتُهُ الشَّعیرَ وحَلواهُ التَّمرَ ووَقودُهُ السَّعَفَ إذا وَجَدَهُ (الکافی، ج 2، ص 137؛ مشکاة الأنوار، ص 130).
و بلکه سخت، برخوردار بوده اند و بدین سان، آرام می گیرد و از آن احساس ناخوشایند و آن تصوّر نادرست، دور می گردد.
جالب این که در برخی روایات، به نقش این مقایسه در شکرگزاری تصریح شده است. سپاس گزاری، متوقّف بر نعمت شناسی است. مقایسۀ صعودی، نعمت ها را ناچیز می شمرد و لذا ناسپاسی را هم به دنبال دارد؛ امّا مقایسۀ نزولی، چون نعمت ها را آشکار می سازد، موجب سپاس گزاری می گردد.(1) نکتۀ جالب تر این که این اقدام، موجب افزایش نعمت می شود و از این طریق، بر گسترۀ رضامندی می افزاید. خداوند متعال در قرآن کریم، راهافزایش نعمت را سپاس گزاری از نعمت های موجود می داند.(2) پیامبر(صلی الله علیه وآله)، در روایتی صبر را نیز به آثار مقایسۀ نزولی اضافه می کند.(3) وقتی انسان، زندگی های پایین تر را ببیند، از یک سو به آنچه دارد آگاهی می یابد و به سپاس و ستایش خدا می پردازد و از سوی دیگر، متوجّه می شود که زندگی او آن قدر هم سخت و غیر قابل تحمّل نیست. بدین ترتیب، ناراحتی او کاهش می یابد، فشار روانی اش به پایین ترین درجۀ آن می رسد و توان تحمّل و بردباری او افزایش می یابد.
بنا بر این، استفاده از مقایسۀ نزولی، یکی از عوامل صبر و رضایت از زندگی است. کسانی که وضع زندگی خود را با پایین تر از خود بسنجند، به آنچه خدا نصیب آنان نموده، بسنده می کنند و از آن راضی خواهند بود. این همان چیزی است که در ادبیات دین از آن به عنوان «قناعت» یاد می شود. قناعت یعنی راضی بودن به آنچه هست. کسی می تواند قانع باشد که به آنچه موجود است، راضی باشد. هنگامی انسان از چیزی راضی می شود که آن را «کافی» بداند. کفایت، شرط رضایت است. نارضایتی به این دلیل است که انسان، آنچه را
ص: 498
1- . به همین جهت، امام علی(علیه السلام) می فرماید: وأکثِر أن تَنظُرَ إلی مَن فُضِّلتَ عَلَیهِ فَإِنَّ ذلِک مِن أبوابِ الشُّکرِ (نهج البلاغة، نامۀ 69؛ غرر الحکم، ح 6158).
2- .(لَئِن شَکرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکمْ وَلَئِن کفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ) (سورۀ ابراهیم، آیۀ 7). بر همین اساس، امام علی(علیه السلام) می فرماید: وَانظُر إلی مَن هُوَ دونَک فَتَکونَ لِأَنعُمِ اللّهِ شاکراً ولِمَزیدِهِ مُستَوجِباً ولِجودِهِ ساکناً (مستدرک الوسائل، ج 8، ص 337).
3- . مَن نَظَرَ... فی دُنیاهُ إلی مَن هُوَ دونَهُ فَحَمِدَ اللَّهَ عَلی ما فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ عَلَیهِ، کتَبَهُ اللَّهُ شاکراً صابِراً (سنن الترمذی، ج 4، ص 74).
دارد، کم می داند و برای تأمین زندگی، ناکافی می شمرد.
یکی از عوامل این پدیده، مقایسۀ صعودی است. مقایسۀ صعودی، احساس ناکافی بودن را به همراه می آورد؛ چون موجب ناچیزشماریِ داشته ها می گردد؛ امّا مقایسۀ نزولی، به احساس کافی بودن منجر می شود؛ چون داشته های زندگی را نمایان می سازد. نمی گوییم مقایسۀ نزولی موجب می شود که انسان، تصوّر کند بالاترین روزی ها را دارد؛ بلکه مقایسۀ نزولی، این احساس را به وجود می آورد که با همین مقدار هم می توان زندگی کرد؛ چون دیگرانی را دیده که در وضع سخت تری زندگی می کنند.(1)مهار مقایسۀ صعودی
هر چند اختلاف سطح زندگی، واقعیتی اجتماعی است، امّا در عین حال، مقایسه کردن، خارج از اختیار ما نیست. ما می توانیم بر فرایند مقایسه کردن، «تأثیرگذار» باشیم و آن را «مدیریت» کنیم. بنا بر این، با توجّه به حساسیت موضوع، به دست آوردن توانمندی برای مدیریت مقایسۀ اجتماعی، ضرورتی اجتناب ناپذیر است.
شاید برخی بر این باور باشند که چون زندگی های برتر وجود دارند، مقایسۀ صعودی، تخلّف ناپذیر است. در پاسخ باید گفت که تفاوت زندگی ها و مشاهدۀ زندگی های برتر، واقعیتی تغییرناپذیر است؛ امّا مشاهده، به معنای حتمی بودن مقایسه نیست. میان مشاهده تا مقایسه، «چشم دوختن» قرار دارد و این، با مشاهده تفاوت دارد. می توان دید، امّا مقایسه نکرد. این موضوع را به خوبی می توان در داستان قارون دید. قارون از ثروت فراوانی برخوردار بود که فقط کلید گنج های او را چند انسان نیرومند حمل می کردند.(2) او زندگی اشرافی و خیره کننده ای داشت. مشاهدۀ زندگی او دیگران را به مقایسه وامی داشت و آرزوی زندگی قارونی را در آنان به جوش می آورد. امّا در طرف دیگر، گروهی بودند که هرچند
ص: 499
1- . امام صادق(علیه السلام) به حمران بن اعین می فرماید: یا حُمرانُ! انظُر إلی مَن هُوَ دونَک فِی المَقدُرَةِ ولا تَنظُر إلی مَن هُوَ فَوقَک فِی المَقدُرَةِ؛ فَإِنَّ ذلِک أقنَعُ لَک بِما قُسِمَ لَک وأحری أن تَستَوجِبَ الزِّیادَةَ مِن رَبِّک (الکافی، ج 8، ص 244؛ تحف العقول، ص 360؛ علل الشرائع، ج 2، ص 559).
2- . (وَءَاتَینَهُ مِنَ الْکنُوزِ مَآ إِنَّ مَفَاتِحَهُ و لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَة أُوْلِی الْقُوَّة) (سورۀ قصص، آیۀ 76).
قارون را دیدند، ولی به مقایسه، اقدام نکردند.(1)
مقایسۀ صعودی، پیامد طبیعی و تخلف ناپذیر تفاوت اجتماعی نیست. ممکن است که تفاوت عمیق، وجود داشته باشد، امّا مقایسۀ صعودی، انجام نگیرد. این گونه نبود که فقط گروه اوّل، زندگی قارونی را مشاهده کرده باشد و گروه دوم، آن را ندیده باشد. هر دو گروه دیدند؛ امّا گروه اوّل، مقایسه کرد و گروه دوم، از مقایسه، دوری گزید. پس «مشاهده»، منجر به مقایسه نمی شود. حلقۀ مفقودْ میان مشاهده و مقایسه، «چشم دوختن» است. هر دو گروه، در مشاهده یکسان اند؛ امّا اگر این مشاهده، به چشم دوختن تبدیل شود، مقایسهرا در پی خواهد داشت. از این رو، مسئله ای که اهمیت می یابد، یافتن روش هایی است که مانع این اقدام شود. در ادامه به این بحث خواهیم پرداخت.
پدیدۀ مقایسۀ اجتماعی، یک پشتوانۀ شناختی دارد که در فکر و اندیشۀ انسان است. هنگام مواجهه با زندگی های برتر، هیجانی بروز می کند که مربوط به احساسات و عواطف می شود، و سرانجام، رفتاری از فرد سر می زند و کاری است که انجام می شود.
برای اصلاح این پدیده باید هر سه جنبه را مورد توجّه قرار داد. جنبه های سه گانۀ مقایسۀ صعودی باید مدیریت شوند و در مسیر صحیح قرار گیرند. روش های سه گانۀ اصلاح مقایسۀ صعودی عبارت اند از: مدیریت اندیشه، مدیریت هیجان و مدیریت رفتار.
علّت عمدۀ مقایسۀ صعودی، یله و رها بودن این جنبه های سه گانه است. کسانی دچار مقایسۀ صعودی می شوند که تسلّطی بر خود ندارند و جنبه های مختلف آنها تحت یک برنامۀ صحیح و منطقی، مدیریت نمی شود. برای اصلاح این امر باید بر خود و جنبه های سه گانۀ آن، مسلّط شد و آنها را تحت مدیریت عقلانی قرار داد.(2) مدیریت عقلانی یعنی:
ص: 500
1- . (فَخَرَجَ عَلَی قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ قَالَ الَّذِینَ یرِیدُونَ الْحَیوةَ الدُّنْیا یَالَیتَ لَنَا مِثْلَ مَآ أُوتِی قَرُٰونُ إِنَّهُ و لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ * وَقَالَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْعِلْمَ وَیلَکمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَیرٌ لِّمَنْ ءَامَنَ وَ عَمِلَ صَلِحًا وَ لَا یلَقَّاهَآ إِلَّا الصَّبِرُونَ) )سورۀ قصص، آیۀ 79 و 80(.
2- . این، همان موضوعی است که در ادبیات دین، تحت عنوان «تسلّط هوا بر نفس» یا «تسلّط عقل بر نفس» بحث می شود. نفس یا «خود» انسان میان دو نیروی هوا و عقل قرار دارد و هر کدام پیروز شوند، مدیریت نفس را بر عهده می گیرند. اگر هوا پیروز شود، تمام جنبه های انسان، تحت مدیریت او قرار می گیرد. انسان بر اساس هوا می اندیشد و بر اساس هوا احساس می کند و بر اساس هوا رفتار می کند؛ امّا اگر عقل پیروز شود، اندیشۀ خردمندانه پیدا می کند، عاطفۀ خردمندانه می یابد و رفتار خردمندانه بروز می یابد.
«مدیریتی منطبق با واقعیت های هستی و قوانین آفرینش». برای اصلاح وضعیت باید اندیشه، رفتار و هیجان را با معیارها و موازین عقل تنظیم کرد. اگر اندیشۀ انسان بر اساس واقعیت های آفرینش تنظیم شود و عواطف و رفتارهای او نیز در همین راستا بروز کند، مقایسۀ صعودی رخت برمی بندد و پیامدهای سوء آن زدوده می شود و انسان به یک زندگیِ همراه با آسایش روانی، شادمانی و رضامندی دست می یابد.
یک. مدیریت اندیشه
نگاه و نگرش انسان، نقش تعیین کننده ای بر دیگر جنبه های رفتاری وی دارد. در بحث های پیشین، دو نوع ارزیابی را در واکنش به زندگی قارونی مشاهده کردیم. علّت تفاوتارزیابی ها، نو ع نگرش های آنان بود. گروهی دنیامدار بودند و گروهی خدامدار. از گروه خدامداران تحت عنوان «صاحبان علم و دانش» یاد شده بود(1) و این دقیقاً نشان دهندۀ نقش تعیین کنندۀ شناخت است. کسانی که از دانش صحیح منطبق بر واقعیت های هستی برخوردارند، زندگی قارونی را به هیچ نمی گیرند و ثواب الهی را بهتر از هر چیز دیگری ارزیابی می کنند؛ امّا کسانی که به گونۀ دیگری می اندیشند، زندگی قارونی را بسیار باعظمت ارزیابی می کنند و آرزو دارند که زندگانی قارونی داشته باشند. آیا ارزیابی آنان صحیح و منطبق با واقع بود؟ در پایان ماجرا، اینان خود به اشتباهشان اعتراف کردند. منشأ این اشتباه چه بود؟ ریشۀ اشتباه در غیر واقعی بودن شناخت و نگرش آنان بود. دنیا به وسیلۀ شناخت ما تنظیم نمی شود. ما باید با واقعیت ها آشنا شویم و آنها را به درستی بشناسیم. ویژگی اینان این بود که دنیا را مطابق میل خودشان تفسیر می کردند؛ ولی گروه دیگر، دنیا را آن گونه که بود، شناختند، و تفسیر خود را مطابق واقعیت ها تنظیم کردند. این که چه چیزی ارزشمند است و چه چیزی بی ارزش، با میل و خواست ما تعیین نمی شود. ما باید آنچه را ارزشمند است بشناسیم و بجوییم. قرآن کریم، متاع دنیا را با همۀ عظمتی که برای آن تصوّر می کنیم، ناچیز معرفی می کند.(2)
ص: 501
1- . (وَقَالَ ٱلَّذِينَ أُوتُوا ٱلْعِلْمَ وَيْلَكُمْ ثَوَابُ ٱللَّهِ خَيْرٌ لِّمَنْ ءَامَنَ وَ عَمِلَ صَ-ٰ-لِحًا وَ لَا يُلَقَّاهَا إِلَّا ٱلصَّابِرُونَ) (سورۀ قصص، آیۀ 80).
2- . (قُلْ مَتَعُ الدُّنْیَا قَلِیلٌ وَالْأَخِرَةُ خَیْرٌ لِّمَنِ اتَّقَی) (سورۀ نساء، آیۀ 77).
حقیقت شناسیِ ثروت اهل عصیان
برخی افراد، مال دیگران را به طور کلّی بسیار مهم و خوب ارزیابی می کنند. این را به خوبی می توان در داستان قارون دید. همان گونه که پیش تر اشاره شد، قارون، از ثروت فراوانی برخوردار بود که فقط کلید گنج های او را چند انسان نیرومند، حمل می کردند.(1) او زندگی اشرافی و خیره کننده ای داشت. مردم با دیدن زندگی او، آن را «بهره ای بزرگ» ارزیابی می کردند و با نگاهی حسرت آمیز، زندگی او را آرزو می کردند!(2) امّا آیا این تصوّر، درست است؟مال، می تواند موجب شقاوت و ناشادکامی گردد! مال به جهت جذّابیتی که دارد، ممکن است در برابر مؤلّفه های مثبت زندگی قرار گیرد.(3) در روایات اسلامی، از مال، به عنوان «مادّۀ شهوات باطل» یاد شده(4) که «دام ابلیس» بوده(5) و از «عوامل نابودی انسان» به شمار رفته است.(6) به همین جهت، از حبّ مال، پرهیز داده شده است.(7) بنا بر این، مال می تواند از عوامل ناشادکامی باشد. آنچه مهم است این که نقش خود فرد در چگونگی استفاده از مال، بسیار تعیین کننده است. این جاست که مسئلۀ «الگوی تعامل با مال» مطرح می شود و قابل بررسی است.
شاید به نظر آید که ثروت، موجب برآورده شدنِ بهتر نیازها می گردد و بر سطح رضامندی می افزاید؛ امّا همان گونه که خواهیم گفت، روزیِ فراوان، موجب رضامندیِ پایدار نمی شود. این بدان جهت است که عامل بنیادین رضامندی، خیر بودن است و معیار اصلی داوری در بارۀ خیر بودن، سعادت واقعی و شادکامی اصیل است. روزیِ فراوان، شاید
ص: 502
1- . (وَءَاتَینَهُ مِنَ الْکنُوزِ مَآ إِنَّ مَفَاتِحَهُ و لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَة أُوْلِی الْقُوَّة) (سورۀ قصص، آیۀ 76).
2- . (فَخَرَجَ عَلَی قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ قَالَ الَّذِینَ یرِیدُونَ الْحَیوة الدُّنْیا یَالَیتَ لَنَا مِثْلَ مَآ أُوتِی قَرُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ) (سورۀ قصص، آیۀ 79).
3- . (الْمَالُ وَ الْبَنُونَ زِینَة الْحَیاة الدُّنْیا و البَاقِیاتُ الصَّالِحَاتُ خَیرٌ عِنْدَ رَبِّک ثَوابا وَ خَیرٌ أَمَلاً) (سورۀ کهف، آیۀ 46).
4- . امام علی(علیه السلام): المالُ مادَّة الشَّهَواتِ (نهج البلاغة، حکمت 58).
5- . امام صادق(علیه السلام): إنّ الشَّیطانَ یدیرُ ابنَ آدمَ فی کلِّ شیءٍ، فإذا أعیاهُ جَثَمَ لَهُ عِندَ المالِ فأخَذَ برَقَبَتهِ (الکافی، ج2، ص315، ح4). برای مطالعۀ بیشتر، ر.ک: میزان الحکمة، ج11 ص148 (المال مصیدة ابلیس).
6- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنّ الدِّینارَ و الدِّرهَمَ أهلَکا مَن کانَ قَبلَکم، وهُما مُهلِکاکم (الکافی، ج2، ص316، ح6(. برای مطالعۀ بیشتر، ر.ک: میزان الحکمة، ج11 ص146 «المال مادۀ الشهوات».
7- . برای مطالعۀ بیشتر، ر.ک: همان، ص150 «آثار حبّ المال».
به نظر خوش آید؛ امّا ممکن است سرانجام، به نابودی انسان منجر شود. لذا نمی تواند موجب رضامندی واقعی گردد؛ هر چند شاید رضامندیِ دروغین و کوتاه مدّت به ارمغان آورد. این نوع از نعمت، همان چیزی است که در ادبیات دین، از آن به عنوان «نعمت استدراج» یاد می شود.
قرآن کریم، کسانی را که فکر می کنند فراوانیِ مال و فرزند، مایۀ خیر برای آنان است، نادان می داند(1) و تصریح می کند که به آنان مهلت می دهیم و بدون آن که بدانند، آرام آرامگرفتارشان خواهیم ساخت(2) و در حقیقت، فرصت و امکاناتی که از آن برخوردارند، مهلتی برای افزایش گناهانشان است!(3) لذا از پیامبر خود می خواهد که بردبار باشد و به زیبایی از آنان کناره گیرد و او را با آنان تنها گذارد!(4)
به تصریح روایات اسلامی، ثروتی که از راه گناه به دست آید و در راه گناه خرج شود، نعمت استدراج است که سرانجامی شوم و همراه با بدبختی و سیه روزی دارد. عقبة بن عامر می گوید: روزی پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) فرمود: «هر گاه دیدی که خداوند، بهرۀ دنیا را به بنده ای عطا می فرماید تا به گناهانی که می خواهد، بپردازد، این، جز پله پله فرو افتادن(استدراج) نیست». سپس پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) این آیه را تلاوت فرمود:
(فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُکرُواْ بِهِ فَتَحْنَا عَلَیهِمْ أَبْوَابَ کلِّ شَی ءٍ حَتَّی إِذَا فَرِحُواْ بِمَآ أُوتُواْ
أَخَذْنَاهُم بَغْتَةً فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ(5)).(6)
ص: 503
1- . (أَیحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُم بِهِ مِن مَّالٍ وَ بَنِینَ * نُسَارِعُ لَهُمْ فِى الْخَیرَ تِ بَل لاَّ یشْعُرُونَ) (سورۀ مؤمنون، آیۀ 55 - 56).
2- . (وَ الَّذِینَ کذَّبُواْ بِئایتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُم مِّنْ حَیثُ لاَ یعْلَمُونَ * وَ أُمْلِى لَهُمْ إِنَّ کیدِى مَتِینٌ) (سورۀ اعراف، آیۀ 182 - 183).
3- . (وَ لاَ یحْسَبَنَّ الَّذِینَ کفَرُواْ أَنَّمَا نُمْلِى لَهُمْ خَیرٌ لِّئَنفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِى لَهُمْ لِیزْدَادُواْ إِثْمًا وَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ) (سورۀ آل عمران، آیۀ 178).
4- . (وَ اصْبِرْ عَلَى مَا یقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِیلاً * وَ ذَرْنِى وَ الْمُکذِّبِینَ أُوْلِى النَّعْمَة وَ مَهِّلْهُمْ قَلِیلاً)(سورۀ مزمّل، آیۀ 10 - 11).
5- . سورۀ انعام، آیۀ44.
6- . مسند ابن حنبل، ج6، ص122، ح17313؛ تنبیه الخواطر، ج2، ح232. الکافی عن سماعة بن مهران: سَأَلتُ أبا عَبدِ اللّهِ(علیه السلام) عَن قَولِ اللّهِ(عزوجل): (سَنَسْتَدْرِجُهُم مِّنْ حَیثُ لاَ یعْلَمُونَ) قالَ: هُوَ العَبدُ یذنِبُ الذَّنبَ؛ فَتُجَدَّدُ لَهُ النِّعمَة مَعَهُ تُلهیهِ تِلک النِّعمَة عَنِ الاِستِغفارِ مِن ذلِک الذَّنبِ (الکافی، ج2، ص452، ح3؛ بحار الأنوار، ج5، ص218، ح11). ر.ک: توسعۀ اقتصادی بر پایۀ قرآن و حدیث، ج2، ص950 - 958 )الاستدراج(.
عنوان دیگری که در ادبیات دین در این باره وجود دارد، «تَرَف» است. «تَرَف»، به معنای برخورداری از نعمت و زیستن در رفاه است. مُترَف، کسی است که ناز و نعمت و گشایش زندگی، او را سرمست کند. شخص مرفّه و غرق در نعمت و عیّاش را نیز مُترف می گویند.(1) در معارف اسلامی، تصریح شده که «مترفین»، دشمنان دین و پیامبران اند(2) و سرانجامی شوم ودردناک دارند.(3) به همین جهت، از نازپروردگی(4) و همنشینی با آنان،(5) پرهیز داده شده است.
در روایات از این نعمت، به عنوان «بدترین مال» یاد شده است.(6) از این رو نمی توان آن را مایۀ خیر دانست و از آن راضی بود. انسان های هشیار، از هیچ کثرت و افزایشی - به صِرف فراوان شدن - خرسند نمی شوند.(7)
شناخت ارزش حقیقی
مهم این است که ارزش ها را آن گونه که هستند بشناسیم. در آن صورت، به زندگی های قارونی خیره نمی شویم و حسرت نمی خوریم. امام صادق(علیه السلام) در این باره کلامی شوق انگیز دارد. ایشان می فرماید: «اگر مردم از آنچه در فضیلت معرفت خداست آگاه می بودند، به آنچه از شکوفه های حیات دنیا و نعمت های آن که خداوند به دشمنان داده، چشم نمی دوختند، و دنیای آنها از آنچه پا بر آن می نهند، کم ارزش تر می بود، و از [داشتن] معرفت خدا احساس بهره مندی می کردند و از آن لذّت می بردند؛ لذّت بردن کسی که همواره در باغ های بهشت با اولیای خداوند است».(8) پس اگر شناخت انسان نسبت به ارزش معرفت
ص: 504
1- . لسان العرب، مادۀ «ترف».
2- . ر.ک: توسعۀ اقتصادی بر پایۀ قرآن و حدیث، ص1000 )المُترَفونَ أعداءُ الأنبیاءِ(.
3- . ر.ک: همان، ص1007 )عاقِبَةُ التَّرَفِ(؛ میزان الحکمة، ج3، ص158 )الاتراف(.
4- . ر.ک: توسعۀ اقتصادی بر پایۀ قرآن و حدیث، ص987 )التَّحذیرُ مِنَ التَّرَفِ(.
5- . ر.ک: همان، ص1003 )التَّجافِی عَن مُجالَسَةِ المُترَفینِ(.
6- . ر.ک: میزان الحکمة، ج11، ص192 )شرّ الأموال(.
7- . امام باقر(علیه السلام) در بارۀ ابوذر می فرماید: أتی أبا ذَرٍّ رَجُلٌ فَبَشَّرَهُ بِغَنَمٍ لَهُ قَد وَلَدَت فَقالَ: یا أبا ذَرٍّ، أبشِر! فَقَد وَلَدَت غَنَمُک وکثُرَت. فَقالَ: ما یسُرُّنی کثرَتُها؛ فَما اُحِبُّ ذلِک، فَما قَلَّ مِنها وکفی أحَبُّ إلَی مِمّا کثُرَ وألهی. إنّی سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) یقولُ: عَلی حافَّتَی الصِّراطِ یومَ القِیامَةِ الرَّحِمُ وَالأَمانَةُ، فَإِذا مَرَّ عَلَیهِ الموصِلُ لِلرَّحِمِ وَالمُؤَدّی لِلأَمانَةِ لَم یتَکفَّأ بِهِ فِی النّارِ (کتاب المؤمن، ص40، ح109).
8- . لو یَعلَمُ النّاسُ ما فی فَضلِ مَعرِفَةِ اللَّهِ(عزوجل) ما مَدّوا أعیُنَهُم إلی ما مَتَّعَ اللَّهُ بِهِ الأَعداءَ مِن زَهرَةِ الحَیاةِ الدُّنیا ونَعیمِها، وکانَت دُنیاهُم أقَلَّ عِندَهُم مِمّا یَطَؤونَهُ بِأَرجُلِهِم، ولَنُعِّموا بِمَعرِفَةِ اللَّهِ جَلَّ وعَزَّ وتَلَذَّذوا بِها تَلَذُّذَ مَن لَم یَزَل فی رَوضاتِ الجِنانِ مَعَ أولِیاءِ اللَّهِ (الکافی، ج 8، ص 247).
خداوند بیشتر شود، دست به مقایسۀ صعودی نخواهد زد. پیامد دیگر آن، این است که ارزیابی او نیز تصحیح و واقع بینانه می گردد. عده ای زندگی قارونی را «بهره مندی بزرگ» می دانستند و در مقابل، عده ای دیگر، پاداش الهی را برتر می دانستند. سرّ تفاوت این دو ارزیابی، در تفاوت شناخت ها و نگرش هاست. امام صادق(علیه السلام) نیز می فرماید: «اگر به ارزش واقعی معرفت خدا پی می بردند، دنیای دشمنان نزد آنان (از آنچه زیرپای خودمی گذارند)، کم ارزش تر می بود!»
به پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) گفتند: زندگی تو را تأمین و ثروت فراوان به تو می دهیم به شرط این که دست از حرف هایی که می زنی برداری. ایشان فرمود: «اگر خورشید را در دست راست من و ماه را در دست چپ من قرار دهید، دست از رسالتم برنمی دارم».(1) این، معجزۀ شناخت است. کسی که ارزش دین و خدا را بداند، آن را با تمام آفرینش عوض نمی کند، تا چه رسد به این که زندگی های پر زرق و برق، او را به خود مشغول کند. همیشه ممکن است اهل ایمان در برابر زندگی های اشرافی و قارونی دشمنان دین قرار بگیرند و این می تواند امنیت دینداری را به مخاطره اندازد.
زمان پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) این مسئله وجود داشت و لذا آیه نازل شد که به زندگیِ آنان چشم مدوزید. این مسئله، در زمان امام صادق(علیه السلام) نیز وجود داشت و ایشان در بارۀ آن سخن گفته است. در زمان ما و هر زمان دیگری نیز ممکن است این مسئله وجود داشته باشد. مهم این است که چه چیزی مانع این مقایسۀ ویرانگر و دردآور می شود؟ امام صادق(صلی الله علیه وآله) آن را «شناختِ صحیح و واقع بینانه» می داند.
نکتۀ بعدی این است که اگر شناخت انسان اصلاح شود، از آنچه دارد، احساس بهره مندی می کند. احساس بهره مندی فقط متوقّف بر وجود نعمت نیست. چه بسا نعمت هایی که احساس تنعّم و بهره مندی را برنمی انگیزند.
برای احساس بهره مندی، عامل دیگری نیز نیاز است و آن «درک نعمت» است. اگر انسان آنچه را خداوند به وی داده است نعمت بداند و به ارزش آن پی ببرد، احساس بهره مندی به او دست خواهد داد. دینداران، نعمت معرفت خدا را دارند؛ امّا به این دلیل،
ص: 505
1- . بحار الأنوار، ج 9، ص143؛ السیرة النبویّة، ج1، ص474.
احساس بهره مندی ندارند و ممکن است احساس محرومیت نیز پیدا کنند که نمی دانند آنچه دارند چه قدر ارزشمند است. اگر ارزش آنچه را که دارند، بدانند، بدون شک، به احساس بهره مندی دست خواهند یافت. آگاه نبودن از ارزش یک چیز، گاهی ممکن است سبب فراموش شدن آن شود (غفلت). بنا بر این، لازمۀ احساس بهره مندی، آگاه بودن از ارزش آناست و این، به شناخت انسان برمی گردد.
نکتۀ بعدی این است که اگر احساس بهره مندی به وجود آمد، به دنبال آن، «لذّت بردن» نیز خواهد آمد. صِرف داشتن یک چیز، لذّت بخش نیست؛ هنگامی وجود چیزی لذّت بخش می شود که انسان، احساس بهره مندی پیدا کند. اکنون روشن می شود که چرا بعضی از انسان ها از معرفت خدا لذّت نمی برند. ما چون از ارزش آن آگاه نیستیم، احساس بهره مندی پیدا نمی کنیم و وقتی احساس بهره مندی نداشته باشیم، از آن، لذّت نیز نمی بریم و بدین سان، زندگی بر ما تلخ تر و تلخ تر می شود و درجۀ رضایت از زندگی، بیشتر و بیشتر، پایین می آید.
نکتۀ مهم دیگر این که دین، طرفدار زندگی بدون لذّت نیست؛ بلکه بهترین لذّت ها را برای زندگی می خواهد؛ امّا یک لذّت واقعی. لذّت باید دو ویژگی داشته باشد: یکی این که پایدار و ماندگار باشد نه آنی و زودگذر. و دیگر این که پیامد منفی و سوء نداشته باشد. لذّت های دنیوی، نه پایدارند و نه بی زیان؛ امّا لذّت های معنوی، هم پایدارند و هم بی زیان. زندگی با خدا، زندگی بسیار لذّت بخشی است. شاید از بهترین لذّت ها این باشد که انسان در مکانی بسیار زیبا و دل انگیز، و در کنار دوستانی صمیمی و مهربان به تفریح بپردازد و این تفریح، پایانی نداشته باشد. امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «... تَلَذُّذَ مَن لَم یَزَل فی رَوضاتِ الجِنانِ مَعَ أولِیاءِ اللَّهِ».(1)
بنا بر این، اصلی ترین عامل اصلاح مقایسۀ صعودی، اصلاح شناخت و واقعی کردن آن است. باید با کمال شهامت پذیرفت که دنیاگرایان، چیزهایی دارند و دینداران چیزهای دیگری. یکی از واقعیت های زندگی، «تفاوت» است. هرکسی در مسیری که قرار دارد، از
ص: 506
1- . الکافی، ج8، ص247، ح347.
چیزهایی بهره مند می گردد و از چیزهای دیگری محروم. مثلاً یک معلّم، چیزهای بسیاری می داند؛ ولی ممکن است از مکانیکی، کشاورزی، نقاشی، کفّاشی و... بی خبر باشد. این، هرگز عیب نیست. این تفاوت ها وجود دارند و باید با کمال شهامت، آنها را پذیرفت. مهم این است که ارزش واقعی را درک کنیم. بدیهی است که فرزندان دنیا، از نعمت دنیابهره مندند؛ باید دید آنها از چه چیزی محروم اند؟ قرآن کریم می فرماید:
(مَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْأَخِرَةِ نَزِدْ لَهُ و فِی حَرْثِهِ وَ مَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیَا نُؤْتِهِ مِنْهَا وَ مَا لَهُ فِی الْأَخِرَةِ مِن نَّصِیبٍ.(1)
و کسی که کِشت این دنیا را بخواهد، از آن به او می دهیم؛ ولی در آخرت، او را نصیبی نیست).
در این جا باید پذیرفت که «فرزند دنیا» از «دنیا» بهره مند است. در پذیرش این مطلب، هیچ ترسی نباید به خود راه داد. امّا باید پذیرفت که «فرزند دین» از نعمت «معرفت خدا» بهره مند است، هرچند از دنیای فرزندان دنیا بی بهره باشد. این تفاوت را با کمال شهامت می پذیریم؛ همان گونه که تفاوت میان معلّم و کفّاش را پذیرفتیم. دو راه وجود دارد: «دین» و «دنیا» و هر کدام بهره مندی ها و محرومیت های خاص خود را دارد.(2) تردیدی نیست که اهل دنیا در مقابل بهره مندی هایی که دارند، محرومیت هایی نیز در انتظار آنهاست. اهل دین نیز هرچند محرومیت هایی دارند، امّا بهره مندی هایی نیز نصیبشان می شود. این صحیح نیست که در یک مقایسۀ غیرمنطقی، «محرومیت دنیاییِ اهل دین» را با «بهره مندیِ دنیاییِ اهل دنیا» مقایسه کنیم و چشم بر «محرومیت هایِ اهل دنیا» و «بهره مندی هایِ اهل دین» ببندیم.
یکی از علل فشار روانی اهل دین، این است که بهره مندیِ دنیاگرایان را کامل و محرومیت خود را نیز کامل ارزیابی می کنند. این احساس محرومیت فراگیر، تنیدگی دینداران را به شدت افزایش می دهد و حال آن که اهل دین نیز بهره مندی های فراوانی دارند که با بهره مندی اهل دنیا، قابل مقایسه نیست. اگر این غفلت، به توجّه و شناخت تبدیل شود، مقایسۀ صعودی، رخت برمی بندد و فشارهای روانی کاهش می یابد و زندگی دینی، لذّت خود را نشان می دهد و بدین سان، درجۀ شادمانی و رضامندی افزایش می یابد.
ص: 507
1- . سورۀ شورا، آیۀ 20.
2- . (مَن یُرِدْ ثَوَابَ الدُّنْیَا نُؤْتِهِ مِنْهَا وَمَن یُرِدْ ثَوَابَ الْأَخِرَةِ نُؤْتِهِ مِنْهَا) (سورۀ آل عمران، آیۀ 145).
دو. مدیریت هیجان
کسی که مقایسۀ صعودی می کند، هنگام مشاهدۀ زندگی های بهتر، از زندگی دیگران خوشش می آید، زندگی آنان او را شگفت زده می کند، افسوس و حسرت می خورد و از زندگیخودش غمگین می شود. اینها هیجان های منفی ای هستند که هنگام مقایسۀ صعودی رخ می دهند. در مدیریت هیجانی باید این احساسات را کنترل کرد و به مرور، آنها را زدود و تغییر داد.
هیجان های منفی مقایسۀ صعودی، به دو بخش کلّی تقسیم می شوند: هیجان های مربوط به زندگی دیگران و هیجان های مربوط به زندگی خود.
از یک سو، زندگی دیگران خیره کننده است و ما را شگفت زده می کنند و احساس خوبی نسبت به آنها پیدا می کنیم؛ امّا از سوی دیگر، از زندگی خود غمگین می شویم و دچار حسرت و افسوس می گردیم. مدیریت هیجانی باید هر دو بخش را مورد توجّه قرار دهد و کنترل کند.
بنابر آنچه گفته شد، یکی از مسائل این است که باید حالت خوشایند دانستن زندگی دیگران و شگفت زده شدن را کنترل کرد. این، توصیۀ خداوند است که می فرماید: (اموال و فرزندان آنان، تو را شگفت زده نسازد....).(1)
شاید در آغاز راه، کمی مشکل باشد؛ امّا وقتی از زندگی دیگران شگفت زده شُدید، بلافاصله جلوی آن را بگیرید و تا آن جا که می توانید، از ادامۀ آن جلوگیری کنید. هیجان شما باید در اختیار شما باشد نه این که شما در اختیار آن باشید. به خود بگویید که تو فقط بخشی از زندگی دیگران را می بینی و از درون زندگی شان باخبر نیستی. این ضرب المثل معروف را به یاد آور که می گویند: «مرغ همسایه، غاز است». همۀ زندگی دیگران این نیست که تو می بینی. معلوم نیست بخش های دیگر زندگی آنان چگونه است و معلوم نیست «باطن این ظاهر آراسته چیست...».
این گونه یادآوری های منطقی، به شما کمک می کند که هیجان افراطی و غیرواقعی تان را
ص: 508
1- . (فَلَا تُعْجِبْکَ أَمْوَالُهُمْ وَلَآٰ أَوْلَادُهُمْ...) (سورۀ توبه، آیۀ 55 و 85).
نسبت به زندگی دیگران اصلاح کنید. با تداوم این کار می توانید هیجان خودتان را مهار کنید. در آغاز راه، کمی سخت است و شاید تصوّر کنید هیچ کنترلی بر اوضاع ندارید و رشتۀ همه چیز از دست شما در رفته است؛ امّا مقاومت داشته باشید و ادامه دهید که آرام آراممی توانید هیجان خودمختار خود را تحت کنترل درآورید و به هرج و مرج احساسات و عواطف، پایان دهید.
بخش دیگر، هیجان های مربوط به زندگی خود فرد است. کسی که زندگی خود را با زندگی های بهتر مقایسه می کند، از زندگی خودش سرد، دلگیر و اندوهگین می شود و دچار حسرت و افسوس می گردد. این مقایسه، مبتنی بر یک مقایسۀ منطقی و همه جانبه نیست. معمولاً نقطه های مثبت زندگی دیگران را با نقاط منفی زندگی خود مقایسه می کنیم و در هر دو سوی مقایسه، افراط می شود. نتیجۀ آن، گذشته از شگفت زدگی نسبت به زندگی دیگران، غمگینی نسبت به زندگی خود است. برای رسیدن به زندگی بهتر باید این بخش هیجان ها را نیز مدیریت کرد. این مطلب را می توان در این آیۀ شریفه دید که خداوند می فرماید:
(لَا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَی مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَ جًا مِّنْهُمْ وَ لَا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ... .(1)
و به آنچه، گروه هایی از آنان را از آن بهره مند ساختیم چشم مدوز و بر ایشان، غمگین مباش...).
در این آیه، غیر از «چشم ندوختن»، خواسته شده که «غمگین» نیز نشویم و این یعنی: «مهار هیجانی». در بحث زندگی قارونی مشاهده کردید که گروهی از مردم، آرزوی زندگی وی را داشتند؛ امّا سرانجام، خوش حال شدند که آرزوشان برآورده نشد. در آغاز، از زندگی خودشان غمگین بودند و در نهایت، خوش حال و خرسند شدند. قرآن کریم، این را برای داستان سرایی نیاورده؛ بلکه این یک قانون است که زندگی های قارونی، سرنوشتی اسف بار دارند.
توجّه به این نکته می تواند هم اکنون، غمگینیِ ما را بزداید و به خرسندی از وضع موجود برساند. باید به خداوند اعتماد داشت تا حزن و حسرت انسان کاهش یابد. آنان که در ماجرای قارون، دچار حزن و حسرت نبودند، کسانی بودند که به خدا اعتماد داشتند و از آنچه روزی شان کرده بود، راضی بودند. اعتماد به خدا و راضی بودن به تقدیر او، عامل
ص: 509
1- . سورۀ حجر، آیۀ 88.
مهمی در مدیریت هیجان های منفی است. کسی که به روزیِ خدا راضی باشد، بر آنچه در دست دیگران است، افسوس نمی خورد.(1)همچنین یکی از کارکردهای مقایسۀ صعودی، کوچک شماریِ داشته هاست که در بحث کارکرد روانی مقایسۀ صعودی، به آن اشاره شد. زندگی شما نقاط مثبت فراوانی دارد که می تواند مایۀ خرسندی شما گردد؛ امّا وقتی مقایسۀ صعودی صورت می گیرد، این نقاط مثبت، ناچیز انگاشته می شوند و یا اساساً دیده نمی شوند و همین امر، باعث اندوه و حسرت انسان می گردد. در این جا مهارت «مثبت نگری» لازم است. باید خارج از قالب مقایسۀ صعودی، به جستجوی نقاط مثبت زندگی خود بپردازید. مطمئن باشید چیزهای فراوانی وجود دارند که می توانند شما را خرسند کنند و به زندگی، امیدوار سازند.
کار دیگری که می تواند به مدیریت هیجان و کنترل اندوه و حسرت کمک کند، استفاده از مقایسۀ نزولی است. مقایسۀ نزولی را در بحث آینده پی می گیریم؛ ولی با این کار، آنچه انسان دارد، روشن می شود و مایه خرسندی و آرامش می گردد.
به هر حال، مدیریت هیجان، یکی از عوامل مؤثر در رضایت از زندگی است.(2) کسی که سینه اش را به خاطر زندگی های برتر دیگران محزون نسازد، می تواند انتظار خوش بختی برای خود داشته باشد و این کار، با استفاده از مدیریت هیجانی، ممکن است.
سه. مدیریت رفتار
تغییر رفتار، عاملی است که به اصلاح وضعیت فرد، کمک می کند. هر پدیده ای واکنش های رفتاریِ خاص خود را دارد. با جلوگیری از آنها و با تغییردادنشان می توان ریشه های پدیده را هم اصلاح کرد. مقایسۀ صعودی، از «نگاه کردن و چشم دوختن» آغاز می شود. برخی عادت دارند که به دنبال زندگی های برتر و برتری های دیگران بگردند و به هرچه برتری است چشم بدوزند و با وضع خود مقایسه کنند. برای اصلاح مقایسۀ صعودی باید این رفتارها را
ص: 510
1- . امام علی(علیه السلام): مَن رَضِی بِرِزقِ اللَّهِ لَم یَأسَف عَلی ما فی یَدِ غَیرَهِ (الکافی، ج 8، ص 18؛ تحف العقول، ص 92؛ بحار الأنوار، ج 77، ص 282). ایشان در کلام دیگری می فرماید: مَن رَضِی بِما قَسَمَ اللَّهُ لَهُ، لَم یَحزَن عَلی ما فی یَدِ غَیرِهِ (غرر الحکم، ح 8278).
2- . امام علی(علیه السلام): طوبی لِمَن لَم یَشغَل قَلبَهُ بِما تَری عَیناهُ، ولَم یَنسَ ذِکرَ اللَّهِ بِما تَسمَعُ اُذنُاهُ، ولَم یَحزَن صَدرُهُ بِما اُعطِیَ غَیرَهُ (الکافی، ج 2، ص 16؛ بحار الأنوار، ج 70، ص 229).
تغییر داد. با این تغییر می توان از پیامدهای منفیِ مقایسۀ صعودی، رهایی یافت و به زندگی بهتر و شادتر، امیدوار بود. به همین جهت، در قرآن کریم آمده که: (به زندگی دیگران چشممدوزید).(1) چشم ندوختن و نگاه کردن می تواند کمک شایانی به حلّ مشکل کند. امام صادق(علیه السلام) با استفاده از همین روش، کسی را که مشکلی داشت و خدمت ایشان رسیده بود، راه نمایی کرد و به وی فرمود:
اِقنَع بِما قَسَمَ اللَّهُ لَکَ ولا تَنظُر إلی ما عِندَ غَیرِکَ ولا تَتَمَنَّ ما لَستَ نائِلَهُ فَإِنَّهُ مَن قَنِعَ شَبِعَ ومَن لَم یَقنَع لَم یَشبَع.(2)
به آنچه خداوند برای تو تقسیم کرده، قانع باش، و به آنچه نزد دیگران است نگاه نکن، و آنچه را نمی یابی آرزو مکن؛ که هرکس قانع شد، سیر شد و هرکس قانع نشد، سیر نشد.
فراتر از نگاه نکردن به زندگی های بهتر، استفاده از مقایسۀ معکوس (یعنی مقایسه نزولی) است که نقش بسیار مهمی در رضایت از زندگی دارد. مقایسۀ نزولی، خود، موضوع مستقلّی دارد که در بحث آینده به آن خواهیم پرداخت؛ ولی به طور خلاصه، مقایسۀ نزولی، داشته های انسان را آشکار می کند و به انسان، احساس بهره مندی و رضایت می دهد.
هر چند انسان می تواند در هر شرایطی، زندگی هایی را که در سطح پاین تر از خود هستند، بیابد، با این حال، برخی موقعیت ها را می توان نام برد که به طور مشخص می توانند مورد مقایسه قرار گیرند. یکی از آنها گرفتاری ها و مشکلات دیگران است. مقایسه در این موقعیت، متوقّف بر گرفتار بودن خود فرد نیست. حتّی اگر فرد در شرایط عادی قرار دارد، مشاهدۀ افراد گرفتار می تواند انسان را به رضامندی و سپاس از خدا به خاطر موقعیت مثبت خود برساند.(3) در چنین مواقعی بدون این که فرد بشنود، می توان گفت: «سپاسْ، خدای را که
ص: 511
1- . ر.ک: سورۀ حجر، آیۀ 88.
2- . الکافی، ج 8، ص 243؛ تحف العقول، ص 303.
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در این باره می فرماید: إذا رَأَیتُم أهلَ البَلاءِ فَاحمَدُوا اللّهَ، ولا تُسمِعوهُم فَإِنَّ ذلِک یحزُنُهُم (الکافی، ج2، ص98، ح23؛ مکارم الأخلاق، ج2، ص156، ح2384). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن رَأى صاحِبَ بَلاءٍ فَقالَ: «الحَمدُ للهِ الَّذی عافانی مِمَّا ابتَلاک بِهِ وفَضَّلَنی عَلى کثیرٍ مِمَّن خَلَقَ تَفضیلاً» إلّا عوفِی مِن ذلِک البَلاءِ کائِنا ما کانَ ما عاشَ (سنن الترمذی، ج5، ص493، ح3431). نیز، ر.ک: الشکر، ابن ابی الدنیا، ص85، ح187؛ سنن ابن ماجة، ج2، ص1281، ح3892.
مرا از آنچه تو را بدان مبتلا ساخت، به سلامت داشت، در حالی که اگر او می خواست، [با من نیز] چنین می کرد».(1)
موقعیت دیگر، فوت مردم است. درگذشت دیگران می تواند انسان را به نعمت وجود و عمر - که امکان استفادۀ بیشتر از دنیا را به انسان می دهد - ، متوجّه سازد. سیرۀ امام زین العابدین(علیه السلام) این گونه بود که هر گاه جنازه ای را می دید، می فرمود:
الحَمدُ للّهِ الَّذی لَم یجعَلنی مِنَ السَّوادِ المُختَرَمِ.(2)
سپاسْ خدای را که مرا از زمرۀ نابود شدگان قرار نداد!
از آنچه گذشت، به دست آمد که مقایسه ها یا افزایندۀ سطح رضامندی هستند و یا کاهندۀ آن. از این رو، برای افزایش سطح رضامندی، باید نظام مقایسه را مدیریت کرد و این بدان معناست که در موقعیت خوشایند باید از مقایسۀ نزولی استفاده کند و وضعیت خود را با کسی که در سطح پایین تری قرار دارد، بسنجد تا داشته های فرد برای وی نمایان شود و به مرتبۀ شُکر برسد و احساس رضامندی پیدا کند.
مسئلۀ دیگر، تغییر ادبیات سخن گفتن است. یکی از ویژگی های مقایسۀ صعودی، «ای کاش...» گفتن است. برای تغییر در وضعیت خود و جلوگیری از مقایسۀ صعودی، باید نوع سخن گفتن را تغییر داد. تصمیم بگیرید که دیگر در جمله هایتان از «ای کاش» استفاده نکنید. در آغاز راه، تعداد آن را کاهش دهید و سپس آن را به صفر برسانید. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) از کسانی بود که هیچ گاه، در جمله هایش «ای کاش...» را بر زبان جاری نمی کرد.(3)
ص: 512
1- . عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(علیه السلام) قَالَ تَقُولُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ إِذَا نَظَرْتَ إِلَى الْمُبْتَلَى مِنْ غَیْرِ أَنْ تُسْمِعَه - الْحَمْدُ لِلَّه الَّذِی عَافَانِی مِمَّا ابْتَلَاکَ بِه ولَوْ شَاءَ فَعَلَ قَالَ مَنْ قَالَ ذَلِکَ لَمْ یُصِبْه ذَلِکَ الْبَلَاءُ أَبَداً (الکافی، ج2، ص97، ح20؛ مشکاة الأنوار، ج2، ص156، ح2383؛ الأمالی، صدوق، ص339، ح402). نیز، ر.ک: طبّ الأئمّة، ابنا بسطام، ص112؛ روضة الواعظین، ص519.
2- . الکافی، ج3، ص167، ح1؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج1، ص177، ح525؛ تهذیب الأحکام، ج1، ص452، ح1472؛ الدعوات، ص260 ح740.
3- . امام صادق(علیه السلام): لم یَکُن رَسولُ اللَّهِ(صلی الله علیه وآله) یَقولُ لِشَی ءٍ قَد مَضی: لَو کانَ غَیرُهُ (الکافی، ج 2، ص 63؛ مشکاة الأنوار، ص 17).
ج - تنظیم آرزوها
آرزو، یکی از ابعاد زندگی است. هر انسانی در زندگی، آرزوهایی دارد. این آرزوها می توانند موجب نارضایتی گردند. از این رو، باید الگوی درست آرزو را شناخت تا رضامندی اصل شود. در ادامه، به این موضوع می پردازیم.
الگوی غلط: آرزوی دور و دراز
در برخی روایات آمده است که آرزوی دور، موجب از بین رفتن لذّت نعمت و کوچک شمردن آن و کاهش شُکر و حسرت خوردن به خاطر نرسیدن به آرزوها می گردد.(1) برخی دیگر از روایات، به فریبنده بودن آرزوها پرداخته اند و بیان داشته اند که موجب ناامیدی انسان می شوند(2) و وی را به انتظاری بی پایان دچار می سازند(3) و همانند کسی که در پی سراب است، او را ناکام می کنند(4) و جز بر دامنۀ آرزو و شدّت درد و رنجش نمی افزایند.(5)
از بررسی این نکات، به دست می آید که می توان مجموعۀ این ویژگی ها را در دو گروه تقسیم کرد: یکی داشته های حال (نعمت) و دیگری نداشته های آرزو شده. در بخش داشته ها، آرزو، موجب کوچک شماریِ داشته ها و لذّت نبردن از آنها می شود و در بخشنداشته های آرزو شده، از یک سو موجب ناکامی و ناامیدی و حسرت، و از سوی دیگر، موجب افزایش دامنۀ آرزو، و از سوی سوم، سبب افزایش درد و رنج می گردد.
ص: 513
1- . امام علی(علیه السلام) می فرماید: تَجَنَّبوا المُنی؛ فَإنَّها تُذهِبُ بَهجَةَ ما خُوِّلتُم وتَستَصغِرونَ بِها مَواهِبَ اللّهِ تَعالی عِندَکُم و تُعقِبُکُمُ الحَسَراتِ فیما وَهَّمتُم بِهِ أنفُسَکُم (الکافی، ج 5، ص85، ح 7). ایشان در نقل دیگری می فرماید: تَجَنَّبُوا المُنی فَإنَّها تَذهَبُ بِبَهجَةِ نِعَمِ اللَّهِ عِندَکُم وتُلزِمُ استِصغارَها لَدَیکُم وعلی قِلَّةِ الشُّکرِ مِنکُم (غرر الحکم، ح7298).
2- . امام علی(علیه السلام): إنَّ الدُّنیا حُلوَةٌ خَضِرَةٌ، تَفتِنُ النّاسِ بِالشَّهَواتِ وتُزَیِّنُ لَهُم بِعاجِلِها، وایمَ اللّهِ إنَّها لَتَغُرُ مَن أمَّلَها وتُخلِفُ مَن رَجاها (الکافی، ج8، ص256، ح368؛ بحار الأنوار، ج3، 2، ص233، ح186). امام علی(علیه السلام): الأمَلُ کَالسَّرابِ، یَغُرُّ مَن رَآهُ و یُخلِفُ مَن رَجاهُ (غرر الحکم، ح7207؛ عیون الحکم و المواعظ، ص57).
3- . امام علی(علیه السلام): مِن أمَّلَ ما لا یُمکِن طالَ تَرَقَّبَهُ (همان، ص439).
4- . امام علی(علیه السلام): مَن أمَّلَ الرِّیَّ مِنَ السَّرابِ، خابَ أمَلُهُ و ماتَ بِعَطَشِهِ (غرر الحکم، ح2374؛ عیون الحکم و المواعظ، ص425).
5- . امام علی(علیه السلام): مَن سَعَى فی طَلَبِ السَّرابِ طالَ تَعَبُهُ و کَثُرَ عَطَشُهُ (غرر الحکم، ح2375؛ عیون الحکم و المواعظ، ص425). امام علی(علیه السلام): مَن کَثُرَ مُناهُ کَثُرَ عَنائُهُ (غرر الحکم، ح7306؛ عیون الحکم و المواعظ، ص459).
اکنون با توجّه به مجموعۀ این اطلاعات طبقه بندی شده می توان به توضیح رابطه پرداخت و چرایی ِآن را تبیین کرد. همان گونه که مشاهده شد، آرزوهای دور، از دو سو به انسان زیان می زنند: یکی داشته ها و دیگری نداشته ها. بخش داشته ها سبب می شود که انسان آنچه را که دارد، کوچک و بی اهمیت بشمارد و در نتیجه، احساس محرومیت کند و کسی که احساس محرومیت کند، از زندگی، ناراضی خواهد شد. از سوی دیگر، انسان از لذّت بردن از نعمت های موجودش نیز محروم می گردد و همین، سبب محرومیت از نشاط و افزایش غم و اندوه می شود. لذا موجبات نارضایتی را فراهم می سازد.
امّا در بخش نداشته ها، از یک سو به دلیل این که آرزوی دور، حدّ توقف ندارد، پیوسته دامنۀ آرزو گسترده می شود و از سوی دیگر، چون آرزوها دست نایافتنی اند، فرد در به دست آوردن خواسته هایش ناکام و ناامید و حسرت زده می شود. با چنین وضعیتی وی هر چه تلاش کند، جز بر درد و رنج خود نمی افزاید. لذا سطح رضامندیِ او کاهش می یابد.
به همین جهت است که امام علی(علیه السلام) می فرماید: «هرکس آرزوهایش زیاد شود، رضایتش کم می شود».(1)
آرزوی دور یا طولانی - که در ادبیات دین، بیشتر با واژۀ «أمل» شناخته می شود - ، ریشه در امید دارد. لذا برخی لغت شناسان، امل را به معنای امید(2) و انتظار(3) دانسته اند.(4) این ویژگی، گردانندۀ زندگی و عامل حرکت انسان است. جهان با آرزو برپاست(5) و انسان با آرزو زندگی می کند. اگر آرزو از انسان گرفته شود، هیچ مادری فرزند خود را شیر نمی دهد، هیچ باغبانی نهال نمی نشاند، و هیچ کار دیگری صورت نمی گیرد. لذا آرزو، رحمت الهی برمردم است؛(6) امّا مهم این است که این ویژگی از حد خارج نشود و به بیراهه نرود. آن جا که
ص: 514
1- . مَن کَثُرَ مُناهُ قَلَّ رِضاهُ (غرر الحکم، ح7304؛ عیون الحکم و المواعظ، ص424).
2- . العین، ص54.
3- . معجم مقاییس اللغة، ج1، ص140.
4- . برای مطالعۀ بیشتر، ر.ک: فرهنگ نامۀ آرزو، ص9 به بعد.
5- . امام علی(علیه السلام): الدُّنیا بِالاَمَلِ (غرر الحکم، ح235).
6- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّمَا الأمَلُ رَحمَةٌ مِن اللّه لِأُمَّتی، لو لا الأَمَلُ ما أرضَعَت اُمٌّ ولَداً ولا غَرَسَ غارِسٌ شَجَراً (فرهنگ نامۀ آرزو، ص21، ح1).
از آرزو به صورت منفی یاد شده، مربوط به مواردی است که دچار آفت شده است. این کاربرد منفی از آرزو، در مواردی به کار می رود که چند ویژگی داشته باشد:
اوّلاً پی در پی باشد و در هیچ حدّی از آرزوها توقف نداشته باشد که با به دست آمدن هر آرزویی، آرزوی دیگر به وجود می آید. همین طور این روند ادامه یابد. چنین افرادی در آرزو کردن و به دنبال نداشته ها بودن، سیری ناپذیرند.(1) در این جا مهم نیست که فرد چه دارد و چه ندارد؛ بلکه مهم این است که چنین فردی، شخصیتی دارد که پیوسته آرزوهای بزرگ دارد. این حالت از آن جا که یک ویژگیِ شخصیتی است، هیچ گاه ارضا نمی شود.
ثانیاً موضوع آرزوها غیر واقعی و دست نایافتنی باشد. این می تواند یا به دلیل پایان ناپذیری آرزوهای فرد باشد که بدان اشاره شد و یا به دلیل جنس آرزوی او باشد. برخی آرزوهای افراد در دنیا قابل دستیابی نیستند(2) و یا سطح آرزوهای برخی افراد، فراتر از عمرشان است.(3) در چند روایت آمده که روزی پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) خطی کشید و فرمود: «این، انسان است». خط دیگری کشید و فرمود: «این، مرگ اوست» و خط سومی دورتر از آن کشید و فرمود: «این، آرزوی اوست».(4)انسان
مرگ آرزو
تصویر
نمودار (12 - 1)
در نقل دیگری آمده که پیامبر(صلی الله علیه وآله) چهار گوشی کشید که نماد عمر انسان بود و فرمود که این انسان است و دور آن خطوطی کشید که نماد بلایا و حوادث زندگی بود و بیرون آن، خطی کشید که نماد آرزوی انسان بود. ایشان با این شیوه، فراتر از عمر بودن آرزوها
ص: 515
1- . امام علی(علیه السلام): الآمالُ لا تَنتَهِی (غرر الحکم، ح639). نیز می فرماید: الأمَلُ لا غایَة لَهُ (همان، ح1010).
2- . کسانی که انتظار خوشیِ همیشگی و فقدان غم و اندوه و ناملایمتی دارند، از این دسته اند.
3- لذا در برخی روایات از «طول الأمل» یاد شده است.
4- . ر.ک: فرهنگ نامۀ آرزو، ص26، ح15 - 17.
را نشان دادند.(1)
تصویر
نمودار (12 - 2)
الگوی صحیح: منطقی کردن آرزوها
برای رسیدن به رضامندی باید آرزوها را مدیریت و تنظیم کرد تا داشته ها را ناچیز نسازد و نارضایتی را به وجود نیاورد. ریشۀ این نابه هنجاری را باید در «ضعف شناخت» جستجو کرد. آرزوهای طولانی و فراوان، پدیده ای برخلاف واقعیت های زندگی اند و آنچه خلاف واقعیت ها باشد، محال و دست نایافتنی است و این، ناشی از جهل و ضعف شناخت است. این، یک اصل است که «آرزو کردن محال، نشانۀ نادانی و جهالت است».(2) بنا بر این، اصلاح باورها و شناخت واقعیت ها، راه حل این ناهنجاری است. باید آرزوها را با واقعیت های زندگی، هماهنگ ساخت. واقعیت زندگی، این است که دنیا برای هرکس، چندروزی بیش نیست و انسان، عمری محدود دارد. کسی که به این واقعیتْ باور پیدا کند، آرزوهایش کوتاه و واقع بینانه خواهد بود.(3) اگر انسان به پایان پذیری عمر خود و به سرانجامی که دارد بیندیشد و به جایگاهی که به سوی آن در حرکت است، فکر کند، بدون تردید، از آرزوهای ویرانگر، بی زار می شود و فریب آنها را نخواهد خورد.(4) مهم این است که انسان در
ص: 516
1- . ر.ک: همان، ص28، ح18.
2- . امام علی(علیه السلام): رَغبَتُک فِی المُستَحیلِ جَهلٌ (غرر الحکم، ح 7218؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 269).
3- . امام علی(علیه السلام): مَن أیقَنَ أنَّهُ یفارِقُ الأَحبابَ ویسکنُ التُّرابَ ویواجِهُ الحِسابَ ویستَغنی عَمّا خَلَّفَ ویفتَقِرُ إلی ما قَدَّمَ، کانَ حَرِیاً بِقَصرِ الأَمَلِ وطولِ العَمَلِ (کنز الفوائد، ج 1، ص 351). نیز، ر.ک: شرح نهج البلاغة، ابن أبی الحدید، ج 20، ص 268، ح 107.
4- . امام علی(علیه السلام): «لَو رَأَی العَبدُ الأجَلَ وَ مَصیرَهُ، لَأبغَضَ الأَمَلَ و غُرورَهُ (نهج البلاغة، حکمت 334). نیز می فرماید: لَو رَأیتُمُ الأجَلَ و مَسیرَهُ، لَلُهیتُم عَنِ الأمَلِ و غُرورِهِ (مشکاة الأنوار، ص 44). نیز: ر.ک: الأمالی، مفید، ص 309، ح 8؛ الأمالی، طوسی، ص 78، غرر الحکم، ح 7279.
اندیشۀ مرگ نیز باشد.(1) بنا بر این، این، اصلی اساسی است که شناخت صحیح نسبت به زندگی، عمر و مرگ، موجب اصلاح آرزوهای انسان می شود.(2)
پیامبر(صلی الله علیه وآله) با اشاره به پایان پذیری عمر و درک نکردن بسیاری از فرداها، توجّه به این امر را موجب کوتاهیِ آرزوها و منطقی شدن آنها می داند.(3) بر همین اساس، امام زین العابدین(علیه السلام) به فرزندش امام باقر(علیه السلام) سفارش می کند که: «بپرهیز از آرزوهای طولانی؛ زیرا چه بسیارند آرزومندانی که به آرزوی خود نرسیدند و مال اندوزانی که آن را مصرف نکردند».(4) در چنین وضعیتی و با توجّه به این واقعیت ها، جای شگفتی است که کسی دچار آرزوهای طولانی شود.(5) برای ایمنی از آفت آرزوهای طولانی و رسیدن به سلامت زندگی، لازم است که شناخت انسان از دنیا و عمرش مورد بازنگری قرار گیردو با واقعیت های زندگی، هماهنگ شود.
د - تصحیح اندازه سنجِ داشته ها
اشاره
انسان، داشته هایی را به حساب می آورد که بزرگ و ارزشمند ارزیابی شوند. آنچه کوچک ارزیابی شود، به حساب نمی آید و موجب رضامندی و سپاس گزاری نیز نمی شود. به همین جهت، یکی از مسائل مهم در این بحث، الگوی سنجش اندازۀ داشته هاست. سنجش اندازۀ داشته ها، بر اساس یک معیار خاصْ صورت می پذیرد. باید دید چه الگویی موجب سپاس گزاری و چه الگویی موجب ناسپاسی می گردد. در ادامه، این موضوع را بررسی می کنیم.
الگوی غلط: سنجۀ معطوف به «مادّه»
پیش تر گذشت که کوچک شماریِ داشته ها موجب ناسپاسی و نارضایتی می شود. این امر، به
ص: 517
1- . امام علی(علیه السلام): «مَن استَقصَرَ بَقاءَهُ و أَجَلَه، قَصُرَ رَجاؤُهُ و أَمَلُهُ (غرر الحکم، ح 3144؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 436).
2- . امام علی(علیه السلام) در این باره می فرماید: لَو عُرِفَ الأَجَلُ، قَصُرَ الأَمَلُ (الإرشاد، ج 1، ص 300).
3- . کم مِن مُستَقبِلٍ یوماً لا یستَکمِلُهُ ومُنتَظِرٍ غَداً لا یبلُغُهُ. لَو نَظَرتُم إلَی الأَجَلِ ومَسیرِهِ لَأَبغَضتُمُ الأَمَلَ وغُرورَهُ (الفردوس، ج3، ص 304، ح 4913). نیز، ر.ک: الأمالی، طوسی، ص 525.
4- . إیاک وَالأَمَلَ الطَّویلَ، فَکم مِن مُؤَمِّلٍ أمَلاً لا یبلُغُهُ وجامِعِ مالٍ لا یأکلُهُ (کفایة الأثر، ص 240؛ بحار الأنوار، ج 46، ص 230، ح 7).
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): عَجِبتُ لِمُؤمِّلِ دُنیا والمَوتُ یَطلُبُهُ (النوادر، راوندی، ص 237، ح 658؛ بحار الأنوار، ج 82، ص 172).
دلیل آن است که در اندازه سنجیِ پدیده ها، از الگوی «معطوف به مادۀ» آن استفاده می شود. پدیده ها، از نظر ماده، طیف گسترده ای را - از کوچک ترین تا بزرگ ترین - تشکیل می دهند و همۀ آنها در زندگی وجود دارند. به همین جهت، اگر از الگوی معطوف به ماده استفاده شود، برخی امور، کوچک ارزیابی می شوند و ناسپاسی و نارضایتی را به دنبال می آورند.
الگوی صحیح: سنجۀ معطوف به «دهنده»
در مقابل، از عواملی که موجب شُکر می شود، بزرگ شمردن داشته هاست. وقتی انسان، آنچه را که در اختیار دارد، بزرگ بشمارد، موجب احساس برخورداری می شود و همین امر، رضامندی را به همراه می آورد. بنا بر این، برای رسیدن به رضامندی باید داشته های خود را بزرگ شمرد. البته بزرگ شماری مبنا می خواهد و مبنای بزرگ شماریِ نعمت، می تواند نعمت دهنده باشد، نه خود نعمت. پدیده ها بُعد دیگری نیز دارند که مربوط به «دهندۀ نعمت» است. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در این باره می فرماید:
أوحَی اللّهُ(عزوجل) إلی عُزَیرٍ: (یا عُزَیرُ)... إذا اُوتیتَ رِزقا مِنّی فَلا تَنظُر إلی قِلَّتِهِ، ولکنِ انظُر إلی مَن أهداهُ.(1)خداوند(عزوجل) به عُزَیر وحی فرمود: «ای عُزَیر!... هرگاه روزیِ مرا دریافتی، به اندکی آن منگر؛ بلکه به کسی که آن را بخشیده، بنگر».
بنا بر این، با این روش، انسان می تواند داشته های زندگی خود را بزرگ بشمارد و در نتیجه، به احساس برخورداری و رضامندی برسد. به همین جهت، امام باقر(علیه السلام) به جابر بن یزید جعفی می فرماید: «روزی اندک خدا را برای خودت فراوان بشمار، تا به شکر برسی».(2) از این گذشته، بزرگ شماری، موجب برکت نعمت و افزایش روزی نیز می شود و از این طریق نیز بر میزان رضامندی می افزاید. کسی که روزیِ اندک را کم بشمارد، از روزیِ فراوانْ محروم می شود.(3)
ص: 518
1- . الدعوات، ص169، ح472؛ بحار الأنوار، ج82، ص132، ح16.
2- . اِستَکثِر لِنَفسِک مِنَ اللّهِ قَلیلَ الرِّزقِ؛ تَخَلُّصا إلَی الشُّکرِ (تحف العقول، 285؛ بحار الأنوار، ج78، ص163، ح1).
3- . امام صادق(علیه السلام): مَنِ استَقَلَّ قَلیلَ الرِّزقِ حُرِمَ الکثیرَ (الکافی، ج5، ص311، ح30؛ تهذیب الأحکام، ج7، ص227، ح993).
عبد الرحمان بن عبد اللّه بن قریب و زید بن اخرم نقل می کنند که سفیان بن عُیینه از امام صادق(علیه السلام) روایت کرده که در حالی به نزد ابوجعفر منصور رفت که مردی از فرزندان زبیر بن عوام نزد او بود و از او چیزی می خواست. منصور فرمان داد که چیزی به وی بدهند؛ مرد زبیری آزرده خاطر شد و آن را اندک شمرد. منصور از این رفتار آن زبیری، خشمگین شد، چندان که آثار خشم در چهره اش نمودار گشت. امام صادق(علیه السلام) به او روی نمود و فرمود: «ای حاکم مؤمنان! پدرم از پدرش علی بن حسین، از پدرش، از علی، از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) روایت کرد: هر کس هدیه ای را با خشنودی خاطر ببخشد، بخشنده و بخشیده برکت می یابند». منصور گفت: به خدا سوگند که من با ناخشنودی، آن را بخشیدم؛ ولی با این سخنت، خشنود شدم.
سپس امام صادق(علیه السلام) به آن زبیری روی کرد و فرمود: «پدرم از پدرش از جدّش از امیر مؤمنان علی(علیه السلام) از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) روایت کرد: هر کس روزی کمِ خدای را کوچک بشمرد، خداوند، او را از روزی فراوان محروم می کند». مرد زبیری گفت: به خدا سوگند! آن بخشش نزد من کم بود؛ امّا با این سخنت،برایم بسیار شد! از آن پس، آن زبیری را دیدم و از آن هدیه پرسیدم. گفت: مالی بس اندک بود؛ آن را پذیرفتم و اکنون در دست من به پنجاه هزار درهم رسیده است.(1)
حسن بن بسام جمال نیز نقل می کند که نزد اسحاق بن عمّار صیرفی بودم که مردی آمد و مقداری غلّه به یک دینار خواست، حال آن که وی درِ دکان را بسته و صندوق را مُهر زده
ص: 519
1- . کنز العمّال عن عبد الرحمان بن عبد اللّه بن قریب و زید بن أخرم: حَدَّثَنا سُفیانُ بنُ عُیینَة عَن جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ أنَّهُ دَخَلَ عَلى أبی جَعفَرٍ المَنصورِ وعِندَهُ رَجُلٌ مِن وُلدِ الزُّبَیرِ بنِ العَوّامِ وقَد سَأَلَهُ، وقَد أمَرَ لَهُ بِشَیءٍ فَتَسَخَّطَهُ الزُّبَیرِی فَاستَقَلَّهُ، فَأَغضَبَ المَنصورَ ذلِک مِنَ الزُّبَیرِی حَتّى بانَ فیهِ الغَضَبُ، فَأَقبَلَ عَلَیهِ جَعفَرٌ فَقالَ: یا أمیرَ المُؤمِنینَ، حَدَّثَنی أبی عَن أبیهِ عَلِی بنِ الحُسَینِ عَن أبیهِ عَن عَلِی قالَ: قالَ رسول اللّهِ(صلی الله علیه وآله): مَن أعطى عَطِیة طَیبَة بِها نَفسُهُ بورِک لِلمُعطی وَالمُعطى. فَقالَ أبو جَعفَرٍ: وَاللّهِ لَقَد أعطَیتُهُ وأنَا غَیرُ طَیبِ النَّفسِ بِها، ولَقَد طابَت بِحَدیثِک هذا. ثُمَّ أقبَلَ عَلَى الزُّبَیرِی فَقالَ: حَدَّثَنی أبی عَن أبیهِ عَن جَدِّهِ عَن أمیرِ المُؤمِنینَ عَلِی(علیه السلام) قالَ: قالَ رسول اللّهِ(صلی الله علیه وآله): مَنِ استَقَلَّ قَلیلَ الرِّزقِ حَرَمَهُ اللّهُ کثیرَهُ. فَقالَ الزُّبَیرِی: وَاللّهِ لَقَد کانَ عِندی قَلیلاً ولَقَد کثُرَ عِندی بِحَدیثِک هذا. قالَ سُفیانُ: فَلَقیتُ الزُّبَیرِی فَسَأَلتُهُ عَن تِلک العَطِیة، فَقالَ: لَقَد کانَت نَزرَة قَلیلَة فَقَبِلتُها فَبَلَغَت فی یدی خَمسینَ ألفَ دِرهَمٍ (کنز العمّال، ج6، ص566، ح16960؛ مستدرک الوسائل، ج7، ص273، ح8213).
بود. پس قدری غلّه به یک دینار به وی داد. به او گفتم: وای بر تو ای اسحاق! با کشتی برای تو هزاران درهم کالا می آید. گفت: می بینی که من چنین کردم؛ امّا [بدان این از آن روست که] من از امام صادق(علیه السلام) شنیدم که فرمود: «هر که روزیِ اندک را کم بشمارد، از روزیِ بسیار محروم می شود. سپس روی به من کرد و فرمود: «ای اسحاق! روزیِ اندک را کم مشمار؛ که از بسیارِ آن، محروم خواهی شد».(1)
خلاصۀ فصل
واکنش مثبت به موقعیت خوشایند، شُکر است. کسی که به مرحلۀ شُکر برسد، اوّلاً بدین معناست که نکات مثبت زندگی را دریافته و صحنۀ زندگی را خالی نمی بیند؛ ثانیاً شُکرموجب تحقّق خیر نعمت در زندگی می گردد؛ ثالثاً موجب افزایش نعمت می گردد. این سه عنصر، مجموعاً به احساس رضایت، کمک می کنند.
این امر، متوقف بر چند چیز است:
اصلاح فهرست نعمت ها. هر کس وضعیت خود را با فهرستی از نعمت هایی که باید یک انسان داشته باشد، مقایسه می کند. اگر این فهرست، غیر واقعی باشد، ممکن است برخی امور اساسی فراموش شود و در ارزیابی، مورد توجّه قرار نگیرد. داشتن فهرستی جامع و واقعی، به شناخت بهتر داشته ها کمک می کند.
شناخت داشته های موجود. برای این منظور چند کار باید انجام شود: یکی به حساب آوردن داشته های ناپیدا و معنوی؛ دیگری مقایسۀ نزولی.
تنظیم آرزوها. آرزوهای طولانی موجب ندیدن داشته های موجود و افزایش احساس محرومیت می گردد.
بازنگری در اندازه گذاری برای داشته ها. با تغییر معیار سنجش از ماده به دهنده، می توان ارزش واقعی آنچه را هست، بیشتر درک کرد و به افزایش احساس برخورداری کمک نمود.
ص: 520
1- . الکافی عن الحسن بن بسّام الجمّال: کنتُ عِندَ إسحاقَ بنِ عَمّارٍ الصَّیرَفِی، فَجاءَ رَجُلٌ یطلُبُ غَلَّة بِدینارٍ، وکانَ قَد أغلَقَ بابَ الحانوتِ وخَتَمَ الکیسَ، فَأَعطاهُ غَلَّة بِدینارٍ، فَقُلتُ لَهُ: وَیحَک یا إسحاقُ! رُبَّما حُمِلَت لَک مِنَ السَّفینَة ألفُ ألفِ دِرهَمٍ. قالَ: فَقالَ لی: تَرى کانَ لی هذا! لکنّی سَمِعتُ أبا عَبدِ اللّهِ(علیه السلام) یقولُ: مَنِ استَقَلَّ قَلیلَ الرِّزقِ حُرِمَ کثیرَهُ. ثُمَّ التَفَتَ إلَی فَقالَ: یا إسحاقُ، لا تَستَقِلَّ قَلیلَ الرِّزقِ فَتُحرَمَ کثیرَهُ (الکافی، ج5، ص318، ح56).
فصل سیزدهم: عوامل زمینه ساز رضامندی در ناخوشایند (اختصاصی)
اشاره
یکی از واقعیت های زندگی، گرفتاری های آن است که در بحث رضامندی نمی توان آنها را نادیده گرفت. همۀ افراد به صورتی اجتناب ناپذیر، این بُعد از زندگی را تجربه می کنند؛ امّا مسئله این است که با این وصف، آیا می توان در این بُعد نیز ادّعای رضامندی کرد؟ آیا سختی و رضامندی، قابل جمع هستند یا نه؟
گمان برخی بر این است که رضامندی، با ناخوشایندی، ناسازگار است و در شرایط دشوار، نمی توان از رضامندی سخن گفت. این، تصوّری ابتدایی است. بررسی دقیق نشان می دهد که این دو، قابل جمع اند؛ چرا که هر کدام مربوط به یک موضوع خاص اند. توضیح این که وقتی دو چیز با هم قابل جمع نیستند که از یک طبقه باشند؛ امّا دو چیزی که از دو موضوع متفاوت اند، می توانند با یکدیگر جمع شوند. برای نمونه، سفیدی با سیاهی - که هر دو از طبقۀ رنگ ها هستند - ، قابل جمع نیستند. لذا رنگ چیزی اگر سفید باشد، دیگر سیاه نیست. همچنین بلندی با کوتاهی که از طبقۀ ارتفاع اند - قابل جمع نیستند. لذا یک چیز یا کوتاه است یا بلند؛ امّا اگر گفته شود: فلان کس یا قدکوتاه است و یا سفیدپوست، گزارۀ درستی نخواهد بود؛ زیرا این دو، از یک طبقه نیستند و فردی می تواند هم قد کوتاهی داشته باشد و هم سفید پوست باشد.
در رضامندی و ناخوشایندی نیز همین امر وجود دارد. ناخوشایندی، از گروه واقعیت های عینیِ زندگی است و رضامندی، از گروه احساس ما نسبت به وقایع. در طبقۀ احساس ما نسبت به زندگی، یا رضایت وجود دارد و یا نارضایتی. پس این دو با هم جمع نمی شوند. در طبقۀ واقعیت های زندگی نیز یا خوشایندی وجود دارد و یا ناخوشایندی. لذا این دو با هم جمع نمی شوند؛ امّا جمع یک مفهوم از این گروه با مفهومی از گروه دیگر، امکان پذیر است. پس ممکن است که به لحاظ واقعی، فرد در شرایط دشوار قرار داشتهباشد
ص: 521
و به لحاظ احساس، در حال رضایت. بنا بر این، هیچ تلازمی میان ناخوشایندی زندگی و نارضایتی وجود ندارد.
نمونه های این وضعیت را نیز در قرآن و سیرۀ معصومان(علیهم السلام) می توان دید. در قرآن کریم در بارۀ بارداری مادر آمده است: (حَمَلَتْهُ أُمُّهُ و کُرْهًا؛ و مادرش، او را با سختی حمل می کند).(1) کُرْه، یعنی سختی، و کراهت یعنی ناخرسندی. مادر، در دوران بارداری، فرزند خود را با سختی حمل می کند؛ امّا سؤال این است که آیا این کار، همراه با ناخرسندی و نارضایتی است؟ ممکن است این کار، مشقّت داشته باشد؛ امّا مادر با عشق، رضایت و خرسندی تمام، این کار را انجام می دهد. نباید تصوّر کرد که پیامد قطعی سختی ها، ناخرسندی و نارضایتی است و شادمانی و دشواری، با هم، قابل جمع نیستند!
انبیا و اولیای الهی نیز بیشترین سختی ها را در زندگی تجربه کرده اند؛ امّا هرگز ناراضی و ناخرسند نبودند. سید الشهدا(علیه السلام) با وجود همۀ سختی ها و دشواری ها، راضی بود. برخی این گونه تصوّر می کنند که گویا امام حسین(علیه السلام) هیچ سختی ای را درک نکرده و یکپارچه، راضی بوده است. تصوّر آنان این است که درک مشقّت و سختی یعنی نارضایتی! در حالی که هیچ ملازمه ای میان این دو نیست. امام حسین(علیه السلام) همانند هر انسان دیگری، درد و رنجِ مبارزه و ضربت شمشیر و نیزه و داغ از دست دادن عزیزان را می چشد؛ امّا ناراضی نیست. ایشان در عین این که بر بلاها صبور است، به آنچه خدا مقدّر کند نیز راضی است. (2) جالب تر این که هر چه فشارها بیشتر می شود و تنهاتر می گردد و به کشته شدن نزدیک تر می شود، چهره اش گشاده تر و با نشاط تر می گردد.(3)پس می توان در میان مشکلات و سختی ها، خرسند و شادمان بود و این، پدیدۀ شگفتی
ص: 522
1- . سورۀ احقاف، آیۀ 15.
2- . هنگام خروج از مکّه در خطبه ای خطاب به یاران خود می فرماید: رِضَا اللّهِ رِضانا أهلَ البَیتِ، نَصبِرُ عَلی بَلائِهِ (أعیان الشیعة، ج 1، ص 593). ایشان پس از ضربت های فراوانی که بر بدنشان وارد می کنند، در آخرین لحظات نیز این گونه زمزمه می کند: صَبراً عَلی قَضائِک یا رَبِّ لا إلهَ سِواک (مقتل الحسین، خوارزمی، ص 357؛ ینابیع المودّة، ص 418).
3- . امام سجاد(علیه السلام): لَمَّا اشتَدَّتِ الأَمرُ بِالحُسَینِ بنِ عَلِی بنِ أبی طالِبٍ(علیه السلام) نَظَرَ إلَیهِ مَن کانَ مَعَهُ، فَإِذا هُوَ بِخِلافِهِم لِأنَّهُم کلَّمَا اشتَدَّ الأَمرُ تَغَیرَ ألوانُهُم وَارتَعَدَت فَرائِصُهُم ووَجَبَت قُلوبُهُم وکانَ الحُسَینُ(علیه السلام) وبَعضُ مَن مَعَهُ مِن خَصائِصِهِ تُشرِقُ ألوانُهُم وتَهدَأُ جَوارِحُهُم وتَسکنُ نُفوسُهُم فَقالَ بَعضُهُم لِبَعضٍ: اُنظُروا لا یبالی بِالمَوتِ فَقالَ لَهُمُ الحُسَینُ(علیه السلام): صَبراً بَنِی الکرامِ فَمَا المَوتُ إلّا قَنطَرَةٌ... (معانی الأخبار، ص 288).
است! راز این شگفتی در چیست؟ در بحث های بعدی، از این راز، رمزگشایی خواهیم کرد. اکنون مهم این است که بدانیم تلازمی میان سختی و نارضایتی وجود ندارد و رضامندی با ناخوشایندی، سازگار است. آنچه در این میان اهمیت دارد، چگونگی واکنش فرد به موقعیت ناخوشایند است. هر موقعیت ناخوشایندی، واکنشی از سوی ما به همراه دارد و اساساً یکی از فلسفه های بروز مشکلات، سنجش نوع واکنش انسان به این موقعیت هاست. واکنش و موضعگیری انسان به این موقعیت ها را «مقابله»(1) می نامند. بدون تردید، همۀ انسان ها به موقعیت های ناخوشایند، واکنش نشان می دهند؛ امّا مهم این است که این واکنش، صحیح و خردمندانه باشد. رضامندی یا نارضایتی، به شیوۀ مقابلۀ انسان با سختی ها بستگی دارد. هر مقابله ای را نمی توان صحیح و کارآمد دانست. مقابله، یا مثبت است و یا منفی. در ادبیات دین، مقابلۀ منفی «جَزَع» و مقابلۀ مثبت «صبر» نامیده می شود. جزع، موجب نارضایتی می شود و صبر، رضامندی را به همراه دارد.
1. واکنش ها
واکنش منفی: جَزَع
فوری ترین و شاید شایع ترین واکنش در برابر حوادث ناخوشایند، بی تابی کردن است. طبع اوّلیۀ انسان، این است که در برابر ناخوشایندی های زندگی، بی تاب می گردد؛(2) امّا بی تابی کردن، روال عادی زندگی را تغییر می دهد و تعادل انسان را بر هم می زند. این عدم تعادل، ممکن است به دو شکلْ نمایان شود: یکی بروز رفتارهایی که پیش از این، انجام نمی داده، و دیگری ترک رفتارها و کارهایی که انجام می داده است.(3) ناله و فریادْ سر دادن، گریبان دریدن، بر سر و صورت زدن، مو پریشان کردن، دست بر دست زدن یا بر ران خود زدن واموری از این دست، رفتارهایی هستند که در شرایط عادی، انجام نمی گیرند؛ ولی هنگام
ص: 523
1- . Coping.
2- . (إِنَّ الْإِنسَنَ خُلِقَ هَلُوعًا إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا) (سورۀ معارج، آیۀ 19 - 20).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ الجَزَعَ عَلَی المُصیبَة أن یعمَلَ شَیئاً لَم یکن یعمَلُهُ أو یترُک شَیئاً کانَ یعمَلُهُ (تنبیه الخواطر، ج 1، ص 16).
مصیبت، از انسان، سر می زند.(1) از سوی دیگر، کسل شدن، اظهار ناتوانی کردن، و دست روی دست گذاشتن و روال زندگی را رها کردن، منشأ ترک کردن اموری است که انسان در شرایط عادی، آنها را انجام می داده است.
پدیدۀ دیگری که هنگام بی تابی، رخ می دهد، «شکایت کردن» است. معمولاً وقتی حادثۀ ناخوشایندی رخ می دهد، انسان، لب به شکایت می گشاید. گاهی این شکایت کردن، با ناسزاگویی همراه می شود، هیچ حریمی نگاه داشته نمی شود و هر چه به زبان می رسد، گفته می شود. امّا کسی که صبور و بردبار باشد، اهل شکایت و ناسزا نیست.
جابر بن عبداللّٰه انصاری از امام باقر(علیه السلام) پرسید: «صبر جمیل چیست؟». ایشان، در پاسخ می فرماید: «صبری است که در آن، شکایت کردن به مردم نیست».(2) البتهشکایت کردن به خداوند، مانعی ندارد؛ آنچه بد است، شکایت کردن از خداست. شکایت از خدا، به معنای «اعتراض» است و شکایت به خدا، به منظور «استعانت». شکایت بردن به نزد مردم، در حقیقت، شکایت کردن از خداست. نباید هنگام سختی ها نزد دیگران شکایت کرد. شکایت
ص: 524
1- . جابر به امام باقر(علیه السلام) می گوید: «بی تابی کردن چیست؟». ایشان در پاسخ می فرماید: «أشَدُّ الجَزَعِ الصُّراخُ بِالوَیلِ و لَطمُ الوَجهِ و الصَّدرِ و جَزُّ الشَّعرِ مِنَ النَّواصِی و مَن اَقامَ النُّواحَةَ فَقَد تَرَکَ الصَّبرَ و أخَذَ فِی غَیرِ طَریقِهِ» (الکافی، ج3، ص 222، ح 1). امام صادق(علیه السلام): مَن أُصیبَ بِمُصیبَةٍ فَجاءَ عِندَ تِلکَ المُصیبَةِ بِنائِحَةٍ فَقَد کَفَرَها (الکافی، ج 6، ص 432، ح 11؛ مشکاة الأنوار، ص 433؛ بحار الأنوار، ج 82، ص 103، ح 49). امام علی(علیه السلام): نَهی رسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) عَنِ الرَّنَةِ عِندَ المُصیبَةِ و نَهی عَنِ النِّیاحَةِ و الإستِماعِ إلَیها (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 5، ح 4968؛ الأمالی، صدوق، ص 422؛ مکارم الأخلاق، ص 424). امام کاظم(علیه السلام): مَن ضَرَبَ بَیَدِهِ عَلی فَخِذِهِ او ضَرَبَ بِیَدِهِ الواحِدَةِ عَلَی الاُخری عِندَ المُصیبَةِ فَقَد حَبِطَ اَجرُهُ (تحف العقول، ص 403؛ بحار الأنوار، ج 78، ص 326، ح 4). کسی خدمت پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) رسید و گفت: چه چیزی پاداش مصیبت را از بین می برد؟ ایشان فرمود: «تصفیق الرجل بیمینه علی شماله والصبر عند الصدمة الاولی» (مسکن الفؤاد، ص 48؛ بحار الأنوار، ج 82، ص 93، ح 45). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الضَّربُ عَلَی الفَخِذِ عِندَ المُصِیبَةِ یُحِبطُ الأجرَ و الصَّبرُ عِندَ الصَّدمَةِ الاَولَی یُعظَمُ الأجرُ (تنبیه الغافلین، ص 260، ح348).
2- . فَذلِک صَبرٌ لَیسَ فیهِ شَکوی إلَی النّاسِ (الکافی، ج 2، ص 93). جبرئیل نیز همین نکته را در تفسیر صبر برای پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) بیان می کند (ر.ک: معانی الأخبار، ص 260؛ بحار الأنوار، ج 71، ص 87 و ج 77، ص 420).
کردن نزد مردم، چه تأثیری خواهد داشت؟! باید شکایت پیش کسی بُرد که توان حلّ آن مشکل را داشته باشد.(1) به همین جهت ایشان می فرماید: «هر گاه مسلمان، در تنگنا قرار گرفت، نباید از خداوند شکایت کند؛ بلکه باید به پروردگارش - که زمام امور و تدبیر آنها به دست اوست - شکایت کند».(2) همچنین وقتی از امام جواد(علیه السلام) در بارۀ صبر جمیل پرسیدند، ایشان فرمود: «چیزی است که شکایت کردن، در آن نیست». سپس فرمود:
وما فِی الشَّکوی مِنَ الفَرَجِ؟! فَإِنَّما هُوَ یحزِنُ صَدیقَک ویفرِحُ عَدُوَّک.(3)
شکایت کردن، چه تأثیری در فَرَج دارد؟! همانا دوست را اندوهگین می کند و دشمن را شاد می گرداند.
در این چند روایت، برهان ظریفی وجود دارد که آن را برهان «قدرت و غنا» می نامیم. مبنای این برهان آن است که:
باید به نزد کسی شکایت بُرد که توان بی نیاز کردن و بر طرف کردن مشکل را داشته باشد؛
کسی غیر خدا چنین توانی ندارد؛
پس به غیر او نباید شکایت بُرد.
همان گونه که مشهود است در این برهان - که موجب نفی شکایت به غیر خدا می شود - ، باز مسئلۀ توحید و آنچه در فصل مبانی گذشت، مطرح است و در حقیقت، نفی شکایت بردن به نزد غیر خدا و تأیید شکایت به خدا، مبتنی بر همان اصول توحیدی است.
به هر حال، تردید نداشته باشید که بی تابی کردن، کوچک ترین تأثیری در بهبود وضعیتشما نخواهد داشت. «سودمندی»، یکی از اصول اساسی در رفتارهای خردمندانه است. رفتار خردمندانه، رفتاری است که فایده و نتیجۀ عاقلانه ای به دنبال دارد. ممکن است که ما از بی تابی کردن، به عنوان رفتار مقابله ای استفاده کنیم؛ ولی باید دانست که مقابلۀ مثبت و واکنش صحیح، آن است که شرایط موجود را بهبود بخشد و اوضاع را کنترل کند. این، در
ص: 525
1- . امام علی(علیه السلام): اِجعَل شَکواک إلی من یقدِرُ عَلی غِناک (غرر الحکم، ح 3961؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 86).
2- . إذا ضاقَ المُسلِمُ فَلا یشکوَنَّ رَبَّهُ(عزوجل) وَلیشتَک إلی رَبِّهِ الَّذی بِیدِهِ مَقالیدُ الاُمورِ وتَدبیرُها (الخصال، ص 624، ح 10). نیز، ر.ک: تحف العقول، ص 81.
3- . جامع الأخبار، ص 116؛ بحار الأنوار، ج 71، ص 92.
حالی است که به وسیلۀ بی تابی کردن، آنچه از دست رفته، باز نمی گردد و مصیبت وارد شده، از بین نمی رود و احساسات و عواطف انسان، کنترل نمی شود. این، یک واقعیت است که در روایات، مورد تأکید قرار گرفته است.(1)
با این حساب، بی تابی کردن، نه تنها به رفع مشکل، کمک نمی کند، بلکه به رنج آن نیز می افزاید.(2) به همین جهت، کسی که بی تاب شود، فقط مصیبت خود را بزرگ تر کرده است. از این روست که روایات اسلامی، مصیبت را برای شخصِ بی تاب، دو برابر می داند.(3) کسی که بی تابی می کند، «انتظار» پیروزی دارد و چون به هدف خود نمی رسد، فشار روانی، وی را در بر می گیرد. برآورده نشدن انتظارات و احساس شکست، خود، عواملی برای افزایش تنیدگی خواهند بود. ورود سختی ها خود، تنیدگی زاست و درافتادن با آنها، افزایندۀ تنیدگی است، نه کاهندۀ آن! ما به دنبال چه بودیم؟ کاهش تنیدگی یا افزایش آن؟! هر چند صبر کردن، دشوار است، ولی دشوارتر از پیامدهای بی تابی کردن نیست.(4)
به همین جهت، عقل، حکم می کند که انسان، ناخوشایندِ اندک را تحمّل کند و بابی تابی کردن، بر مشکلات خود نیفزاید.(5) گرفتاری انسان، هر چه قدر بزرگ و سنگین باشد، در برابر فشار روانیِ ناشی از بی تابی کردن، کوچک است. کسی که تحمّل آن اندک را ندارد، چگونه می تواند پیامدهای سخت تر مصیبتِ بی تابی شده را تحمّل کند؟! به همین جهت، امام صادق(علیه السلام) می فرماید:
ص: 526
1- . امام علی(علیه السلام): الحُزنُ وَالجَزَعُ لا یرُدّانِ الفائِتَ (غرر الحکم، ح 5612). ایشان همچنین می فرماید: الجَزَعُ لا یدفَعُ القَدَرَ ولکن یحبِطُ الأَجرَ (همان، ح 5625؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 21).
2- . امام علی(علیه السلام): الجَزَعُ یعَظِّمُ المِحنَة (غرر الحکم، ح 5619). نیز، ر.ک: همان، ح 5622 - 5623، 5626 و 5629؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 187؛ جامع الأخبار، ص 113.
3- . امام کاظم(علیه السلام): المُصیبَة لِلصّابِرِ واحِدَة ولِلجازِعِ اثنَتانِ (تحف العقول، ص 414؛ أعلام الدین، ص 414). نیز، ر.ک: غرر الحکم، ح 5624؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 26.
4- . امام علی(علیه السلام): الجَزَعُ أتعَبُ مِنَ الصَّبرِ (غرر الحکم، ح 5620؛ مقتل الحسین، خوارزمی، ص 375، ح 395).
5- . امام علی(علیه السلام): لا تَجزَعوا مِن قَلیلِ ما أکرَهَکم فَیوقِعَکم ذلِک فی کثیرٍ مِمّا تَکرَهونَ (غرر الحکم، ح 5638؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 523).
اِتَّقُوا اللّهَ وَاصبِروا فَإِنَّهُ مَن لَم یصبِر أهلَکهُ الجَزَعُ.(1)
از خدا پروا داشته باشید و بردباری کنید که هر کس صبر نکند، بی تابی کردن، او را هلاک می سازد.
از این رو، اگر بی تابی بر کسی چیره شود، روی آسایش را نخواهد دید.(2) بنا بر این، بی تابی کردن، در نهایت بر شادکامی تأثیر منفی می گذارد.
واکنش مثبت: صبر
بهترین واکنش در برابر سختی ها، بردباری است. برای رسیدن به رضامندی در سختی ها و تحقّق شادکامی پایدار، باید بردبار بود و مشکلات را تحمّل کرد.
صبر، یکی از اساسی ترین مفاهیم در اخلاق اسلامی است و مفهومی است که نقش عمده و فراگیری در حیات انسان دارد، به گونه ای که لحظه ای از حیات نیست که از صبر، بی نیاز باشد. برخی از مفاهیم اخلاقی (مثل عفّت یا حلم)، قلمروی خاص و محدود دارند؛ امّا صبر، از مفاهیمی است که قلمروی عام دارد و در همۀ لحظات زندگی، مورد نیاز است. اساساً زندگی در هیچ رده ای بدون صبر امکان پذیر نیست. شاید به همین جهت باشد که در احادیث، از صبر به عنوان «سَرآمد ایمان» یاد شده است.(3) مجموع این احادیث، به خوبینقش صبر را در زندگی نشان می دهند. ایمان در خلأ وجود ندارد؛ بلکه در متن زندگی تجلّی می یابد. لذا اگر صبر وجود نداشته باشد، انسان در زندگی، به کارهایی دست می زند که با
ص: 527
1- . بحار الأنوار، ج 71، ص 95، ح 85.
2- . پیامبر(صلی الله علیه وآله): مَنِ استَولی عَلَیهِ الضَّجَرُ رَحَلَت عَنهُ الرّاحَةُ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 355، ح 5762؛ مشکاة الأنوار، ص307؛ روضة الواعظین، ص 415).
3- . امام صادق(علیه السلام): الصبرُ رأسُ الایمانِ (الکافی، ج2،ص87). ایشان در کلام دیگری نیز می فرماید: الصبرُ مِن الایمانِ بِمنزلةِ الرأسِ مِن الجَسَدِ، فإذا ذَهَبَ الرأسُ ذَهَبَ الجَسَدُ، کذلِک إذا ذَهَبَ الصبرُ ذَهَبَ الایمانُ (همان جا). در نقل دیگری، به جای ایمان، کلمۀ «امور» آمده که در جای خود قابل تأمّل است: الصبرُ فی الاُمورِ بِمَنزِلَةِ الرأسِ مِن الجسدِ، فإذا فارِقُ الرأسُ الجسدَ، فَسَدَ الجَسدُ، وإذا فارِقَ الصبرُ الأمورَ، فَسَدَتِ الأُمورُ (همان، ص90، ح9).
ایمانْ ناسازگار است و در نتیجه، هم ایمان از دست می رود و هم کارها سامان نمی یابد.
تعریف صبر
خلیل فراهیدی، صبر را به ضدّ جَزَع معنا کرده است.(1) ابن اثیر نیز اصل صبر را حبس کردن می داند و معتقد است از آن جهت روزه را صبر نامیده اند که فرد، نفس خود را از خوراک و نوشاب و نکاح، حبس می کند و «قتلِ صبری» را نیز آن می داند که فرد را حبس می کردند تا بمیرد.(2) جوهری به گونه ای شفاف تر، صبر را حبس کردن نفس از بی تابی نمودن، معنا کرده و در بیان کاربردهای آن، معتقد است وقتی کسی می گوید: «صبرته أنا» یعنی او را حبس کردم و وقتی پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می فرماید: «اصبروا الصابر»؛ یعنی حبس کنید کسی را که مقتول را حبس کرده بود.(3) ابن فارس، معنای اصلی صبر را حبس کردن می داند(4)و راغب با بیانی روشن تر، آن را به امساک در تنگنا معنا کرده است.(5) زمخشری نیز صبر را به معنای حبس کردن دانسته و دو حوزۀ مهم کاربرد آن را خوشایندها و ناخوشایندها می داند.(6) طریحی نیز صبر را حبس کردن نفس از اظهار جَزَع معنا کرده است.(7)
ص: 528
1- . الصَّبْر: نقیض الجَزَع (العین، ج 7 ص 115).
2- . و أصل الصَّبْر: الحبس، فسمّی الصوم صَبْراً لما فیه من حبس النّفس عن الطعام و الشّراب و النّکاح. و فیه «أنه نهى عن قتل شی ء من الدّواب صَبْراً» هو أن یمسک شی ء من ذوات الرّوح حیّاً ثم یرمى بشی ء حتى یموت (النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ج 3، ص 7).
3- . الصَّبْرُ: حَبس النفس عن الجزع. ... و صَبَرْتُهُ أنا: حبسْته. قال اللَّه تعالى: وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یدْعُونَ رَبَّهُمْ... فى حدیث النبى(صلی الله علیه وآله) فى رجلٍ أمسک رجلًا و قتله آخرُ، قال: «اقتلوا القاتل و اصْبِرُوا الصَّابِرَ» أى احبسوا الذى حبسه للموت حتى یموت. و صَبَرْتُ الرجل، إذا حَلَّفْتَهُ صَبْراً أو قتلْتَه صَبْراً. یقال: قُتِل فلان صَبْراً و حَلَفَ صَبْراً، إذا حُبِسَ على القتل حتى یقْتَلَ أو على الیمین حتى یحْلِفَ. و کذلک أَصْبَرْتُ الرجل بالألف، (الصحاح، ج 2، ص 706).
4- . ... اُصول ثلاثة: الأول الحبْس، و الثانى أعالى الشى ء، و الثالث جنسٌ من الحجارة. فالأول: الصَّبْر، و هو الحَبْس. یقال صبَرْتُ نفسى على ذلک الأمر، أى حبَسْتُها (معجم مقاییس اللغة، ج 3، ص 329).
5- . الصَّبْرُ: الإمساک فی ضیق، یقال: صَبَرْتُ الدّابّة: حبستها بلا علف... (مفردات، ص 474).
6- . صَبَرْتُ على ما أکره. و صَبَرْتُ عمّا أُحبّ، ... و هو صَبِیر القوم: للذی یصبِر لهم و معهم فی أمورهم، ...و صَبَرْتُ نفسی على کذا: حبستها. و إنّه لیصبِرنی عن حاجتی أی یحبسنی. و استصبرَ الشی ءُ إذا اشتدَّ (اساس البلاغة، ج 1، ص 346).
7- . الصَّابِرُون جمع صَابِر من الصَّبْرِ و هو حبس النفس عن إظهار الجزع. و عن بعض الأعلام: الصَّبْرُ حبس النفس على المکروه امتثالاً لأمر اللّه تعالى (مجمع البحرین، ج 3، ص 357).
در مجموع، لغت شناسان، صبر را به معنای حبس کردن و امساک نمودن در تنگناها می دانند.
امّا دانشمندان اسلامی در تعریف صبر، بیان های متفاوت، امّا هماهنگی دارند. محقّق طوسی، صبر را حبس کردن نفس از جَزَع نمودن هنگام ناخوشایندها تعریف می کند که باعث می شود باطن انسان از اضطراب، زبان از شکایت و دیگر اعضای بدن از حرکت های غیر متعارف، باز داشته شود.(1)
راغب پس از بیان تعریف لغوی، صبر را حبس کردن نفس بر انجام دادن یا ترک کردن آنچه عقل و شرع اقتضا می کنند، می داند. البته وی صبر را مفهومی عام می داند که مفاهیم دیگر، از آن تولید می شوند؛ ادعایی که چندان صحیح به نظر نمی رسد.(2) غزالی، صبر را عبارت از پایداری انگیزه های دینی در مقابل انگیزه های نفسانی می داند.(3) علّامه مجلسی،صبر را نیرویی می داند که نفس را به حبس کردن نفس بر امور سخت و رعایت کردن آنچه شرع می خواهد، وامی دارد.(4) از نظر علّامه طباطبایی(رحمة الله)، صبر، عاملی برای حفظ نظام روانی -
ص: 529
1- . الصبرُ حبسُ النفسِ عَن الجَزَعِ عِندَ المَکرُوهِ، وهُو یمنَعُ الباطِنُ عَن الاضطِرابِ، واللسانُ عَن الشِکایةِ، والأَعضاءُ عَن الحَرَکاتِ غَیرِ المُعتادَةِ (بحار الأنوار، ج68،ص68).
2- . الصبرُ حَبسُ النفسِ عَلَى ما یقتَضِیهِ العقلُ أو الشَرعُ أو عَمَّا یقتَضِیان حَبسَها عنه، فالصبرُ لفظٌ عامٌ ورُبَّما خُولِفَ بَینَ أسمائِهِ بِحسبِ اختلافِ مَواقِعِهِ فإن کانَ حَبسُ النفسِ لِمُصیبَةٍ سُمِّی صبراً لاغیرَ ویضَادُّهُ الجزعُ ، وإن کانَ فی محارَبَةٍ سُمِّی شَجاعَةً ویضادُّهُ الجُبنُ ، وإن کانَ فی نائِبَةٍ مُضجِرَةٍ سُمِّی رَحبَ الصدرِ ویضادُّهُ الضَجرُ، وإن کان فی إمساک الکلامِ سُمِّی کتماناً ویضادُّهُ المُذِلُّ (مفردات الفاظ القرآن، ص 474).
3- . الصبرُ عِبارَةٌ عَن ثُباتِ باعِثِ الدینِ فی مُقابَلَةِ باعثِ الشهوةِ فإن ثَبَتَ حتى قَهَرَه واستَمَرَّ عَلَى مُخالَفَةِ الشهوَةِ فَقَد نَصَرَهُ حِزبُ اللّهِ والتحق بالصابرین وإن تَخاذَلَ وضَعُفَ عَن الشهوةِ ولم یصبِر فی دَفعِها التحقَ بأشیاعِ الشیاطینَ (المحجة البیضاء، ج 7، ص 111).
4- . إنَّ الانسانَ ما دامَ فِی تلک النَشأةِ هو موردٌ لِلمصائبِ والآفاتِ، ومحلٌ لِلحوادث والنوائبِ والعاهاتِ، ومُبتَلًى بِتَحَمُّلِ الأذى مِن بَنِی نوعِه فی المعاملاتِ، ومُکلَّفٌ بِفعلِ الطاعاتِ، وترک المَنهیاتِ والمُشتَهیاتِ وکلُّ ذلک ثَقیلٌ عَلى النفسِ لا تَشتَهیهَا بِطَبعِها، فلابدَّ مِن أن تکونَ فیه قوةٌ ثابتةٌ وملکةٌ راسخةٌ بِها یقتَدِرُ عَلى حَبسِ النَفسِ عَلى هذهِ الأُمورِ الشاقةِ، ورِعایةُ ما یوافِقُ الشرعَ والعقلَ فِیها، وترک الجَزَعِ والانتقامِ، وسائرُ ما ینافی الآدابَ المُستَحسنَةَ المَرضیةَ عقلاً وشرعاً، وهِی المُسَمَّاةُ بِالصبرِ (بحار الأنوار، ج68، ص 68 - 69).
که قوام حیات انسانی به آن است - از اختلال و نگهداشت انسجام داخلی و دور داشتن از پراکندگی و آشفتگی است.(1)
در مجموع، علمای اسلامی، صبر را با مفاهیمی مانند: حبس کردن بر امور سخت، توانمندی و پایداری در برابر انگیزه های نفسانی معنا کرده اند که مورد نخست آن، با تعریف لغت شناسان نیز هماهنگ است.
در برخی از روایات نیز صبر، تفسیر شده است. جبرئیل در پاسخ سؤال پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) ، صبر را به همانندی حال فرد در خوشی و ناخوشی، و شکایت نکردن از خدا تفسیر نمود.(2) امام جواد(علیه السلام) آن را به شکایت نکردن تفسیر نمودند.(3) امیر مؤمنان(علیه السلام) در تفسیر فرد صابر فرمودند که وی تمنّای دنیا دارد؛ امّا نفس خود را - به خاطر عواقب نادرستش - از آن باز می دارد.(4)در برخی دیگر از روایات، اقسام صبر بیان شده اند. تعریف صبر باید بتواند اقسام آن را نیز در بر بگیرد. در روایتی پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) صبر را سه قسم می دانند: «صبر به هنگام گرفتاری؛ صبر بر اطاعت؛ صبر در ترک معصیت».(5) این موارد، خود به دو گروه تقسیم می شوند: گروه احکام (طاعت و معصیت) و گروه حوادث (مصیبت)؛ امّا در برخی دیگر از روایات نیز تقسیم دوگانه ای از صبر ارائه شده است: «صبر در بر آنچه ناخوشایند توست و صبر در [خویشتنداری از] آنچه دوست داری».(6) وقتی موقعیت های سه گانه را از منظر «طبع و نفس
ص: 530
1- . الصبر هو الاستقامة فی القلب و حفظ النظام النفسانی الذی به یستقیم أمر الحیاة الإنسانیة من الاختلال، و ضبط الجمعیة الداخلیة من التفرق و التلاشی و نسیان التدبیر و اختباط الفکر و فساد الرأی فالصابرون هم القائمون فی النوائب على ساق لا تزیلهم هجمات المکاره، و غیرهم المنهزمون عند أول هجمة ثم لا یلوون على شی ء (المیزان فى تفسیر القرآن، ج 11، ص 105).
2- . مشکاة الأنوار، ص 423.
3- . جامع الأخبار، ص 112؛ بحار الأنوار، ج 71، ص 92.
4- . أیها السائلُ استَمِع ثُم استَفْهِم ثُم استَیقِنْ ثم استَعمِلّ؛ واعلَم أن الناسَ ثلاثةٌ: زاهدٌ وصابرٌ وراغبٌ فأما الزاهدُ فَقَد خَرَجَتِ الأحزانُ والافراحُ من قلبِهِ فلا یفرَحُ بِشئٍ مِن الدنیا و لا یأسَى عَلى شئٍ مِنها فاتَهُ ، فهو مُستَریحٌ وأمَّا الصابرُ فإنَّهُ یتَمَنَّاهَا بِقَلبِهِ فَإذا نالَ مِنها ألجَمَ نفسَهُ عنها لسوءِ عاقِبَتِها وشَنآنِها، ... وأما الراغبُ فلا یبالی مِن أینَ جاءَتهُ الدنیا من حِلَّها أو [من] حَرامِها ولا یبالی ما دَنِسَ فیها عِرضَهُ وأهلَک نفسَه وأذهَبَ مُروءَتَهُ ، فَهُم فِی غَمرَةٍ یضطَرِبُون (الکافی، ج 2، ص 455 - 456).
5- . الکافی، ج 2، ص 91، ح 15؛ جامع الأخبار، ص 111؛ تنبیه الخواطر، ج 1، ص 40؛ الارشاد، ص 159؛ الفردوس، ج 2، ص 416، ح3846).
6- . نهج البلاغة، حکمت 55؛ غررالحکم، ح 1862 و 1892.
انسان» تحلیل کنیم، مشخص می شود که انجام طاعات و وقوع مصیبت ها برای طبع انسان، ناخوشایند و انجام دادن معصیت برای طبع انسان، خوشایند است.
با دقّت در این تحلیل، مشخص می شود که موقعیت های سه گانۀ صبر، به دو گروهی که در روایت دوم آمده بود، تقسیم می شوند: «امور خوشایند» و «امور ناخوشایند». طاعت و مصیبت، در گروه امور ناخوشایند قرار می گیرند و معصیت، در گروه امور خوشایند.(1) نکتۀ مهم این که وجه مشترک این دو موقعیت، «سخت بودن» آنهاست. ترک کردن آنچه برای انسان خوشایند است و انجام دادن آنچه ناخوشایند است، مشقّت دارد که همان مشقت، مخالفت با نفس است، لذا نفس در برابر آن بی تاب می گردد. پس صبر یعنی «تحمّل کردن سختی ها و دشواری ها، و پرهیز کردن از جَزَع و بی تابی». بر اساس این تعریف، موضوع اساسی صبر، «امور ناخوشایندی» است که نفس در برابر آنها بی تاب می شود و به جَزَع وفَزَع روی می آورد. اتفاقاً در برخی روایات می توان این حقیقت را یافت. این بخش از روایات، غیر از روایاتی است که از بلا و مصیبت به عنوان موضوع صبر یاد کرده اند. در این روایات، نه صحبت از تقسیم دوگانه است و نه صحبت از تقسیم سه گانه؛ بلکه فقط به نکتۀ محوری، یعنی امور ناخوشایند که در ادبیات دین از آن به عنوان «مکروه» یاد می شود، اشاره شده است.(2) این مسئله با آنچه در بحث لغت بیان شد، هماهنگ است.
در برخی دیگر از روایات، به لزوم انعطاف در برابر بلاها اشاره شده و گفته شده که
ص: 531
1- . این نکته را در روایات نیز می توان یافت. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله)، بهشت را آمیخته با سختی ها و دوزخ را آمیخته با لذّت ها معرفی می کند و امام علی(علیه السلام) تصریح می کند که همۀ طاعات خداوند، همراه با سختی و همۀ معصیت های خداوند همراه با لذّت است: إنّ الجنة حفت بالمکاره وأنّ النار حفت بالشهوات؛ واعْلَمُوا أنَّه ما مِن طاعةِ اللّٰه شیءٌ الا یأتی فی کرهٍ، و ما مِن مَعصیةِ اللّهِ شیءٌ الا یأتی فی شهوةٍ (نهج البلاغه، خطبۀ 176).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): «فی الصَّبرِ علی ما یکرَهُ خیرٌ کثیرٌ» (مسکن الفؤاد، ص48). در نامۀ امام علی(علیه السلام) به فرزندشان امام حسن(علیه السلام) نیز آمده است: عَوِّدّ نَفسَک التَصبُّرَ علی المَکرُوهِ ونِعمَ الخُلقُ الصَّبرُ (نهج البلاغه، نامۀ 31). امام صادق(علیه السلام): لم یستَزِد فی مَحبُوبٍ بِمِثلِ الشُّکرِ، ولم یستَنقِص مِن مَکرُوهٍ بِمثلِ الصَبرِ (تحف العقول، ص363). حضرت مسیح(علیه السلام) : إنَّکم لا تُدرِکونَ ما تُحِبُّونَ إلّا بِصَبرِکم علی مَا تَکرَهُونَ (مسکن الفؤاد، ص48).
مؤمن، مانند خوشۀ گیاه، در برابر بلاها نرم و منعطف است.(1) از سوی دیگر، برخی از روایات بر پایداری و مقاومت تأکید دارند و مؤمن را در برابر بلاها از کوه و بلکه از پاره های آهن، محکم تر می داند.(2)در برخی دیگر از متون، از صبر به عنوان «شجاعت» یاد شده است.(3)
در این روایات، از تحمّل، انعطاف، مقاومت و شجاعت به عنوان عناصر تعیین کنندۀ صبر یاد شده است. پیش تر گذشت که لغت شناسان، صبر را به معنای حبس کردن و امساک نمودن در تنگناها می دانند و علمای اسلامی، صبر را با مفاهیمی مانند: حبس کردن بر امور سخت، توانمندی و پایداری در برابر انگیزه های نفسانی معنا کرده اند.
ص: 532
1- . عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه وآله): مَثَلُ الْمُؤْمِنِ کَمَثَلِ خَامَةِ الزَّرْعِ تُکْفِئُهَا الرِّیاحُ کَذَا وَ کَذَا، وَ کَذلِکَ الْمُؤْمِنُ تُکْفِئُهُ الْأَوْجَاعُ وَ الْأَمْرَاضُ؛ وَ مَثَلُ الْمُنَافِقِ کَمَثَلِ الْإِرْزَبَّةِ الْمُسْتَقِیمَةِ الَّتِی لَایصِیبُهَا شَی ءٌ حَتّى یأْتِیهُ الْمَوْتُ، فَیقْصِفَهُ قَصْفاً» (الکافی (دارالحدیث)، ج 3، ص 645). پیامبر(صلی الله علیه وآله): مَثَلُ المؤمنِ مَثَلُ السُّنبُلَةِ، تَمیلُ أحیانا وتَقومُ أحیانا (کنز العمّال، ج 1، ص 147، ح 730). پیامبر(صلی الله علیه وآله): مَثَلُ المؤمنِ مَثَلُ السُّنبُلَةِ؛ تَستَقیمُ مَرّةً وتَحمَرُّ مَرّةً. ومَثَلُ الکافرِ مَثَلُ الأرْزَةِ؛ لا تَزالُ مُستَقیمَةً حتّى تَخِرَّ ولا تَشعُرَ (کنز العمّال، ج 1، ص 148، ح 732). پیامبر(صلی الله علیه وآله): مَثَلُ المؤمنِ کمَثَلِ خامَةِ الزَّرعِ؛ مِن حَیثُ أتَتها الرِّیحُ کَفَأتها، فإذا سَکَنَتِ اعتَدَلَت، وکذلکَ المؤمنُ یکفَأُ بالبَلاءِ. ومَثَلُ الفاجِرِ کالأرْزَةِ صَمّاءُ مُعتَدِلَةٌ، حتّى یقصِمَها اللّهُ إذا شاءَ (همان، ج 1، ص 148، ح 733). پیامبر(صلی الله علیه وآله): مَثَلُ المؤمنِ کمَثَلِ الزَّرعِ، لا تَزالُ الرِّیاحُ تَفیؤهُ، ولا یزالُ المؤمنُ یصیبُهُ بَلاءٌ، ومَثَلُ المنافِقِ مَثَلُ الشَّجَرَةِ الأرْزِ، لا تَهتَزُّ حتّى تُستَحصَدَ (سنن الترمذی، ج 5، ص 150، ح 2866).
2- . امام علی(علیه السلام): المُؤمِنُ أصلَبُ مِنَ الجَبَلِ، الجَبَلُ یستَقَلُّ مِنهُ، وَالمُؤمِنُ لا یستَقَلُّ مِن دینِهِ شَی ءٌ (الکافی، ج 2، ص 241، ح 37). امام علی(علیه السلام): المُؤمِنُ أشَدُّ فی دینِهِ مِنَ الجِبالِ الرّاسِیةِ، وذلِکَ أنَّ الجَبَلَ قَد ینحَتُ مِنهُ، وَالمُؤمِنُ لا یقدِرُ أحَدٌ عَلى أن ینحِتَ مِن دینِهِ شَیئاً، وذلِکَ لِضَنِّهِ بِدینِهِ وشُحِّهِ عَلَیهِ (علل الشرائع، ص 558، ح 1؛ صفات الشیعة، ص 106، ح 42). امام علی(علیه السلام): إنَّ قُوَّةَ المُؤمِنِ فی قَلبِهِ، ألا تَرَونَ أنَّکُم تَجِدونَهُ ضَعیفَ البَدَنِ نَحیفَ الجِسمِ وهُوَ یقومُ اللَّیلَ ویصومُ النَّهارَ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 560، ح 4924). امام صادق(علیه السلام): إنَّ المُؤمِنَ أعَزُّ مِنَ الجَبَلِ، إنَّ الجَبَلَ یستَقَلُّ مِنهُ بِالمَعاوِلِ وَالمُؤمِنُ لا یستَقَلُّ مِن دینِهِ شَی ءٌ (الکافی، ج 5، ص 63، ح 1؛ تهذیب الأحکام، ج 6، ص 179، ح 367). امام صادق(علیه السلام): إنَّ المُؤمِنَ أشَدُّ مِن زُبَرِ الحَدیدِ، إنَّ الحَدیدَ إذا دَخَلَ النّارَ لانَ، وإنَّ المُؤمِنَ لَو قُتِلَ ونُشِرَ ثُمَّ قُتِلَ ونُشِرَ لَم یتَغَیرَ قَلبُهُ (المحاسن، ج 1، ص 391، ح 870).
3- . الصَّبرُ شَجاعَةٌ (نهج البلاغة، حکمت 4).
از مجموع این یافته ها می توان گفت که صبر، چند مؤلّفۀ اساسی دارد:
1. انعطاف؛ یعنی پذیرش موقعیت ناخوشایند به عنوان یک واقعیت.(1) از این مؤلّفه در ادبیات دین، با عنوان رفق و مدارا با زندگی نیز یاد می شود. ورود مشکلات، همانند توفانی است که در محدودۀ زندگی ما می وزد. فرد صبور، در برابر مشکلات نمی ایستد؛ بلکه آنها را می پذیرد و خود را با وضعیت جدید، هماهنگ می سازد و انطباق می دهد.
2. شجاعت؛ یعنی دلیر بودن و نهراسیدن از ورود مشکلات. مشکلات و سختی ها، ظاهری ترسناک و خوف برانگیز دارند. فرد صبور، دل شیر دارد و از مواجهه با مشکلات نمی هراسد و فرار نمی کند.3. استقامت؛ یعنی پایداری بر اصول ارزشی و حفظ تعادل روانی.(2) ورود مشکلات و فشار روانی ناشی از آن، دو چیز را به مخاطره می اندازد و آن را تهدید می کند: یکی تعادل روانی و دیگری ارزش های انسان را. فرد صبور، چنان پایدار است که اوّلاً هجوم مشکلات، سیستم روانی او را مختل نمی کند و ثانیاً بر اصول و ارزش های خود پایدار می ماند و آنها را از دست نمی دهد.
4. خویشتنداری؛ یعنی بازداری نفس از انجام دادن کارهای ناشایست.(3) فشار حاصل از موقعیت ناخوشایند، انسان را بی تاب می کند و همین ممکن است موجب بروز رفتارهای نادرست شود. فرد صبور، نفس خود را مهار می کند و از بروز رفتارهای نادرست جلوگیری می نماید.
2. مکانیزم تأثیر صبر بر رضامندی
از مسائل مهم در این بحث، چگونگی تأثیر صبر بر رضامندی است. صبر در موقعیت بلاها و سختی ها جایگاه ویژه ای دارد. این عنصر، از چند طریق بر رضامندی اثر می گذارد:
یکی کاستن از فشار روانی و «مهار خلق منفی» در آن موقعیت است. کسی که دچار
ص: 533
1- . این مؤلفه می تواند با نظریۀ Resilience که در ایران بیشتر به «تاب آوری» شناخته می شود و نوعی انعطاف در برابر مشکلات و بازگشت به نقطۀ اوّل است، نزدیک باشد. همچنین می تواند با درمان ACT که مرکز آن، انعطاف روان شناختی (Flexibility) است، ارتباط پیدا کند.
2- . این بحث می تواند با نظریۀ Hardiness ارتباط پیدا کند.
3- . این بحث می تواند با بحث self-control ارتباط پیدا کند.
سختی می شود، در تنگنای روانی قرار می گیرد و خلق منفی در وی شکل می گیرد. بی تابی کردن، محنت را بزرگ تر می کند(1) و اگر بی تابی بر کسی چیره شود، روی آسایش را نخواهد دید.(2) سرّ آن هم، این است که بی تابی کردن نمی تواند تقدیر رابرگرداند.(3) از این روست که امام کاظم(علیه السلام) مصیبت را برای شخص بی تاب ، دو برابر می داند.(4) به همین جهت، عقل، حکم می کند که انسان، ناخوشایندِ اندک را تحمّل کند و با بی تابی کردن، بر مشکلات خود نیفزاید.(5) هر چند صبر کردن، دشوار است، ولی دشوارتر از پیامدهای بی تابی کردن نیست.(6)
صبر در چنین موقعیتی، موجب کاهش فشار روانی می گردد و خُلق منفی را برطرف می سازد.(7) هیچ چیز به اندازه صبر، ناخوشایندی را بر طرف نمی سازد.(8) بردباری کردن ، اندوه ناشی از بلا را کاهش می دهد؛ از این رو ، امام علی(علیه السلام) برای کاستن از اندوه مصیبت ها،
ص: 534
1- . امام علی(علیه السلام): الجَزَعُ یُعَظِّمُ المِحنَةَ (غرر الحکم، ح 5619). ایشان در کلام دیگری می فرماید: بِکَثَرةِ الجَزَعِ تَعظُمُ الفَجیعَةُ (غرر الحکم، ح 5629؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 187). همچنین ایشان تأکید می کند: الجَزَعُ عِندَ المُصیبَةِ یَزیدُها وَالصَّبرُ عَلَیها یُبیدُها (غرر الحکم، ح 5626). و در کلام دیگری می فرماید: الجَزَعُ عِندَ البَلاءِ تَمامُ المِحنَةِ (المائة کلمة، ح 12؛ غرر الحکم، ح 5622؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 67؛ جامع الأخبار، ص 113). نیز می فرماید: الجَزَعُ عِندَ المُصیبَةِ أشَدُّ مِنَ المُصیبَةِ (غرر الحکم، ح 5623). و باز می فرماید: مَن جَزِعَ عَظُمَتَ مُصیبَتُهُ (غرر الحکم، ح 5631؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 429).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَنِ استَولی عَلَیهِ الضَّجَرُ رَحَلَت عَنهُ الرّاحَةُ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 355، ح 5762؛ الخصال، ج 1، ص 230، ح 72؛ مشکاة الأنوار، ص307؛ روضة الواعظین، ص 415).
3- . امام علی(علیه السلام): الجَزَعُ لا یَدفَعُ القَدَرَ ولکِن یُحبِطُ الأَجرَ (غرر الحکم، ح 5625؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 21).
4- . المُصیبَةُ لِلصّابِرِ واحِدَةٌ ولِلجازِعِ اثنَتانِ (تحف العقول، ص 414؛ أعلام الدین، ص 414؛ الدرة الباهرة، ص 42). امام علی(علیه السلام): المُصیبَةُ واحِدَةٌ وإن جَزِعتَ صارَتِ اثنَتَینِ (غرر الحکم، ح 5624؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 26).
5- . امام علی(علیه السلام) می فرماید: لا تَجزَعوا مِن قَلیلِ ما أکرَهَکُم فَیوقِعَکُم ذلِکَ فی کَثیرٍ مِمّا تَکرَهونَ (غرر الحکم، ح 5638؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 523).
6- . امام علی(علیه السلام): الجَزَعُ أتعَبُ مِنَ الصَّبرِ (غرر الحکم، ح 5620؛ الدعوات، ص 167، ح 464؛ المائة کلمة، ح 42؛ المناقب، خوارزمی، ص 375، ح 395).
7- . امام علی(علیه السلام): الجَزَعُ عِندَ المُصیبَةِ یَزیدُها وَالصَّبرُ عَلَیها یُبیدُها (غرر الحکم، ح 5626).
8- . امام صادق(علیه السلام): لَم یُستَزَدْ فی مَحبوبٍ بمِثلِ الشُّکرِ، ولَم یُستَنقَصْ مِن مَکروهٍ بِمِثلِ الصَّبرِ (تحف العقول، ص363).
صبر کردن را پیشنهاد می کند.(1) ایشان در وصیّت خود به فرزندش محمّد حنفیه می فرماید:
ألقِ عَنکَ وارِداتِ الهُمومِ بِعَزائِمِ الصَّبرِ، عَوِّد نَفسَکَ الصَّبرَ فَنِعمَ الخُلُقُ الصَّبرُ وَاحمِلها عَلی ما أصابَکَ مِن أحوالِ الدُّنیا وهُمومِها.(2)
اندوه های وارد شده را به وسیلۀ عزم بر صبر کردن، از خود دور ساز. نَفْس خودت را به صبر کردن، وعده ده که صبر کردن، خُلق و خوی خوبی است و آن را بر آنچه از احوال دنیا واندوه های آن به تو می رسد، متحمّل ساز.
در حقیقت، صبر کردن، عامل تخفیف رنج ها و محنت هاست.(3) صبر، همانند سپری است که از انسان در برابر حوادث سخت و تلخ، محافظت می کند. راه ایمنی از آسیب های حوادث روزگار، پوشیدن زره صبر است.(4) بنا بر این، صبر از راه مهار خُلق منفیِ ناشی از مشکلات، زمینۀ رضامندی را فراهم می کند.
وجه دیگر، «توانمندی» است. افراد صبور، توان مقابله با مشکلات و برطرف کردن آنها را دارند. کسی که توان صبر نداشته باشد، دچار ضعف و ناتوانی می شود.(5) صبر، بهترین یاور در امور زندگی(6) و مشکلات روزگار است؛(7) چرا که سبب می شود انسان در برابر مشکلات، احساس ضعف و سستی نکند.(8) کسی که احساس ضعف نکند، هم به لحاظ روانی، شرایط مساعدتری برای رضامندی دارد و هم این توانمندی، موجب مواجهۀ درست با مشکلات و برطرف کردن آنها یا
ص: 535
1- . اُطرُدوا وارِداتِ الهُمومِ بِعَزائِمِ الصَّبرِ وحُسنِ الیَقینِ (تنبیه الخواطر، ج 1، ص 87).
2- . کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 386، ح 5834.
3- . امام علی(علیه السلام): بِالصَّبرِ تَخِفُّ المِحنَةُ (غرر الحکم، ح 6339؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 187). امام علی(علیه السلام): مَن صَبَرَ هانَت مُصیبَتُهُ (غرر الحکم، ح 6293؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 453). در روایت دیگری از امام علی(علیه السلام) آمده: إذا صَبَرتَ لِلمِحنَةِ فَلَلتَ حَدَّها (غرر الحکم، ح 6281).
4- . امام علی(علیه السلام): مَنِ ادَّرَعَ جُنَّةَ الصَّبرِ هانَت عَلَیهِ النَّوائِبُ (غرر الحکم، ح 6295؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 461).
5- . امام باقر(علیه السلام) و امام صادق(علیه السلام): مَن لا یُعِدَّ الصَّبرَ لِنَوائبِ الدَّهرِ یَعجِزُ (الکافی، ج2، ص93، ح24).
6- . امام علی(علیه السلام): الصَّبرُ عَونٌ على کُلِّ أمر (غرر الحکم، ص766). امام علی(علیه السلام): الصَّبرُ أفضَلُ العُدَدِ (غرر الحکم، ص767).
7- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الصَّبرُ سِترٌ مِن الکُرُوبِ، وعَونٌ على الخُطُوبِ (کنز الفوائد، ج1، ص139). امام علی(علیه السلام): الصَّبرُ أعوَنُ شَی ءٍ عَلَى الدَّهرِ (غرر الحکم، ح1248).
8- . (وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکانُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ) (سورۀ آل عمران، آیۀ 146).
پشت سر گذاشتن آنها می شود و لذا زمینۀ رضامندی را هم به وجود می آورد.
وجه سوم، این که صبر، سبب می شود خیر نهفته در تقدیر خداوند متعال، تحقق یابد. پیش تر گذشت که تقدیرهای ناخوشایند خداوند متعال نیز بر مبنای خیر صورت می گیرند؛ ولی کسی به آنها دست می یابد که صبر کند. از این رو، وقتی کسی صبر کند، خیر زندگی اوافزایش می یابد. در ادبیات دین، از این امر به عنوان «تبدیل مصیبت به نعمت» یاد شده است.(1) طبیعی است وقتی انسان با نعمت رو به رو شود، احساس رضایت خواهد کرد.
این نعمت، می تواند دو بُعد داشته باشد. یکی «دستاورهای زندگی» است. صبر موجب افزایش موفقیت در زندگی می شود. دستیابی به هر موفقیتی همراه با سختی و رنج است و کسی می تواند بدان دست یابد که توان تحمّل سختی و رنج را داشته باشد. به قول شاعر، «نابرده رنج، گنج میسر نمی شود». هر فرد و ملتی به جایی رسیده اند، از راه صبر بوده است.(2) با صبر، امور مورد رغبت به دست می آید.(3) از اموری که در متون دینی به آن توجه جدّی شده، رابطۀ صبر و نصرت است.(4) نصرت، همراه با صبر است.(5) کسی که صبور باشد، به پیروزی دست می یابد،(6) هر چند زمان،
ص: 536
1- . امام صادق(علیه السلام): إنّ اللَّهَ(عزوجل) أنعَمَ على قَومٍ فلَم یَشکُرُوا فَصارَت علَیهِم وَبالًا، وابتَلى قَوماً بِالمَصائبِ فَصَبَرُوا فَصارَت علَیهِم نِعمَةً (الکافی، ج2، ص92، ح18).
2- . (وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنى عَلى بَنِی إِسْرائِیلَ بِما صَبَرُوا) (سورۀ اعراف، آیۀ 137). (وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ) (سورۀ سجده، آیۀ 24).
3- . امام علی(علیه السلام): بالصَّبرِ تُدرَکُ الرَّغائبُ (غرر الحکم، ح4227). نیز می فرماید: بالصَّبرِ تُدرَکُ مَعالِی الامُورِ (همان، ح4276).
4- . (یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَى الْقِتالِ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ) (سورۀ انفال، آیۀ 65). (کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ) (سورۀ بقره، آیۀ 249). (إِنْ تَمْسَسْکُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْکُمْ سَیِّئَةٌ یَفْرَحُوا بِها وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا لا یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ) (سورۀ آل عمران، آیۀ 120). (بَلى إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ یَأْتُوکُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هذا یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُسَوِّمِینَ) (سورۀ آل عمران، آیۀ 125).
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنّ النَّصرَ مَعَ الصَّبرِ، والفَرَجَ مع الکَربِ، وإنّ مَعَ العُسرِ یُسراً (بحار الأنوار، ج77، ص88، ح2).
6- . امام علی(علیه السلام): مَن رَکِبَ مَرکَبَ الصَّبرِ اهتَدى إلى مِضمارِ النَّصرِ (بحار الأنوار، ج78، ص79، ح56).
طولانی شود.(1) باید صبور بود تا به پیروزی دست یافت.(2) بنا بر این، صبر از طریق دستاوردهایی که دارد، موجب رضامندی می شود. وقتی انسان بداند که بهپیروزی دست می یابد و آن را ببیند، احساس رضایت خواهد کرد.
بُعد دیگر، «رشد» فرد است. انسانِ صبور، یک انسان رشدیافته است. گذشته از دستاوردهای زندگی، صبر موجب رشدیافتگی فرد نیز می شود. کسی که توان صبر نداشته باشد، انسان رشدیافته نیست.(3) انسان با صبر بر هر یک از مشکلات زندگی، یک یا چند پلّه رشد می کند. هین احساس رشدیافتگی، بر تصور فرد از خود اثر می گذارد و میزان رضامندی از زندگی را افزایش می دهد.
در مجموع می توان گفت که صبر از سه جهت بر رضامندی اثر می گذارد: یکی کاهش فشار روانی و خُلق منفیِ حاصل از مشکلات، دیگری توانمندی در رویاروییِ منطقی با آنها و سوم دستیابی به خیر و نعمت. وقتی انسان بتواند احساسات منفی را کاهش دهد و توان مقابله با مشکل را پیدا کند و به دستاوردهای آن نیز دست یابد، طبیعی است که احساس رضایت خواهد کرد.
3. توانمندی انسان در صبوری
همان گونه که حوادث و پدیده های زندگی، تحت اختیار و تقدیر الهی است، توان بردباری در برابر این پدیده ها را نیز به انسان می دهد. خداوند متعال، هم حوادث را مقدّر می کند و هم قدرت مقاومت در برابر آنها را به فرد می دهد؛ ولی ما معمولاً از این اقتدار خدادادی، بی خبریم و به همین جهت، از آن بهره برداری نیز نمی کنیم. انسان قدرتمندی که از قدرت خودْ بی خبر است، ناتوان است. احساس توانمندی، بسته به وجود قدرت نیست؛ بلکه به آگاهی ما از قدرت و باور ما به قدرتمندی بستگی دارد. بردباری کردن، یک توانمندی است. این توانمندی هنگامی کارآیی دارد که درک شود و به کار گرفته شود.
ص: 537
1- . امام علی(علیه السلام): لا یَعدَمُ الصَّبُورُ الظَّفَرَ، وإن طالَ بهِ الزمانُ (نهج البلاغة، حکمت 153).
2- . امام صادق(علیه السلام): الصَّبرُ یُعقِبُ خَیراً، فَاصبِرُوا تَظفَرُوا (مشکاة الأنوار، ص58، ح65).
3- . امام صادق(علیه السلام): لا یَنبَغی ... لِمَن لَم یَکُن صَبوراً أن یُعَدَّ کامِلًا (تحف العقول، ص364).
واقعیّتْ این است که با وقوع بلا و پیش آمدن موقعیّت جدید، توان مقاومت نیز توسعه می یابد. موقعیّت جدید با نیروی جدید، همراه است. جالب این که پیش از وقوع بلا، «توان صبر کردن» به وجود می آید. نه تنها موقعیّت جدید، توان جدید را به همراه دارد، بلکه پیشاز وقوع بلا، توان بردباری نیز نصیب فرد می گردد. در مسابقۀ میان بلا و صبر، صبر، زودتر به انسان می رسد.(1) از این رو، پیش از گرفتار شدن به بلا، توان صبر کردن را یافته ایم. این، نقش مهمّی در آمادگی برای صبوری دارد؛ پس مطمئن باشید که می توانید تحمّل کنید. بسیاری از ما چون احساس می کنیم توان صبر کردن نداریم، بی تاب می شویم. ناامیدی و احساس ناتوانی، محصول ناآگاهی از «توان بردباری»اند. خداوند متعال، توان بردباری را به انسان می دهد. این ما هستیم که باید از این قابلیت، استفاده کنیم.
جالب تر این که نه تنها موقعیّت جدید، نیروی جدید نیز به همراه دارد و نه تنها توان صبر، پیش از بلا نصیب انسان می گردد، بلکه میان صبر و بلا، موازنه برقرار است؛ یعنی هر اندازه، بلا بیشتر باشد، صبر بیشتری نیز داده می شود.(2) پس فرقی نمی کند که مصیبت وارد شده، کوچک باشد یا بزرگ؛ گرفتاری، به هر اندازه که باشد، به همان اندازه نیز توان تحمّل آن داده می شود. بنا بر این، نه کوچک بودن مشکلات حتماً به معنای تحمّل کردن آنهاست و نه بزرگ بودنشان، حتماً به معنای قابل تحمّل نبودن آنهاست. چه بسا در جایی، مشکل کوچکی که در برابر آن صبر می شود، و چه بسا در جایی دیگر، مشکلات بزرگی که تحمّل می شوند. آنچه مهم است توان صبر است که وجود دارد. پس ما هستیم که باید از این توان بهره بگیریم.
ص: 538
1- . امام صادق(علیه السلام): إنَّ الصَّبرَ وَالبَلاءَ یَستَبِقانِ إلَی المُؤمِنِ فَیَأتیهِ البَلاءُ وهُوَ صَبورٌ (الکافی، ج3، ص 224، ح 3؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 177، ح 528؛ التمحیص، ص 63؛ مسکن الفؤاد، ص 51).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) درباره این موازنه می فرماید: إنَّ الصَّبرَ یَأتی مِنَ اللَّهِ عَلی قَدرِ البَلاءِ (الترغیب و الترهیب، ج3، ص 64، ح 13؛ کنز العمّال، ج 6، ص 376). امام علی(علیه السلام) نیز در این باره می فرماید: یَنزِلُ الصَّبرُ عَلی قَدرِ المُصیبَةِ (غرر الحکم، ح 6265). نیز، ر.ک: کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 416؛ تحف العقول، ص 221).
وقتی انسان بداند توان مقاومت را دارد، نور امید در چشمان او برق خواهد زد و احساس قدرت خواهد کرد. در این حالت، هیچ مشکل بزرگی که قابل تحمّل نباشد، وجود نخواهد داشت. آن گاه که توان تحمّل وجود داشته باشد و آن گاه که این توانْ درک گردد و شناختهشود، همۀ سختی ها کوچک و تحمّل پذیر می شوند. پس به جای شکایت کردن و بی تابی نمودن، به توانی که دارید بیندیشید؛ خواهید دید که مشکلات، کوچک تر از آن هستند که شما را بی تاب کنند.
4. عوامل واکنش مثبت
اشاره
پیش تر گذشت که مبنای قضای الهی، خیر است. این مبنا، هم در خوشایند جریان دارد و هم در ناخوشایند. اگر پذیرفتیم که قضای ناخوشایند الهی نیز بر خیر استوار است، پس باز هم انسان از آنچه خیر است، برخوردار می شود و اتفاقاً مؤلّفۀ سعادت نیز همین است. بنا بر این، آنچه مهم است، برخورداری از خیر است که حتّی در شرایط ناخوشایند نیز وجود دارد. از این رو، مسئله این خواهد بود که خیر بودن بلا و مصیبت در چیست؟ خیر بودن قضای ناخوشایند، ابعادی دارد که در جای خود بررسی کردیم.
امّا نکتۀ مهم این که موقعیت ناخوشایند، با فشار روانی همراه است و این چیزی است که می تواند مانعی برای صبر و رضامندی در این موقعیت گردد. برای بردباری و رضامندی باید این موانع را برطرف نمود. بدون توجّه به این واقعیت، نمی توان رضامندی را به دست آورد. نخست باید این عواطف منفی را از بین بُرد و سپس رضامندی را به دست آورد. بنا بر این، مهار فشار روانی و کاستن از آن، نقش مهمی در رضامندی خواهد داشت. از این رو، مسئلۀ اساسی این خواهد بود که چگونه می توان از فشار روانی محرومیت های مادّی کاست و موقعیت را تحمّل پذیر ساخت و از این راه، صبر و بردباری را افزایش داد؟ فشار روانی در این موقعیت، عوامل گوناگونی دارد که باید آنها را برطرف کرد. در متون دینی برای این کار، از روش هایی استفاده شده که هر کدام مربوط به بُعد خاصی هستند که در ادامه به بررسی آنها می پردازیم.
ص: 539
الف - تصحیح احساس محرومیت
اشاره
صِرف محرومیت، موجب نارضایتی نمی گردد. مهم، احساس محرومیت است. زمانینارضایتی به وجود می آید که فرد احساس کند محروم است. از این رو، خیلی مهم است که معلوم شود محرومیت چیست و چه ویژگی هایی دارد؟ و آیا احساس ما مطابق واقع هست یا نه؟ تفسیر ما از محرومیت، نقش مهمّی در افزایش یا کاهش فشار روانی دارد که در ادامه بدان می پردازیم.
باور غلط: تفسیر مادّی محرومیت
بر اساس آنچه در تفسیر فقر و غنا گذشت، برخی افراد، داشته ها و نداشته های زندگی را فقط در مادّیات منحصر می بینند و به همین جهت، معیار سنجش و ارزیابی آنان، داشتن یا نداشتن امکانات مادی است. از این رو، چنین افرادی، هنگام کاستی در امکانات مادی، امکانات غیر مادی را لحاظ نمی کنند. لذا خود را محروم به شمار می آورند. همچنین هنگام فقدان امکانات غیر مادی، احساس محرومیت نمی کنند و برای تأمین آنها نیز تلاش نمی نمایند.
باور صحیح: تفسیر واقع گرایانۀ محرومیت
زمانی می توان وضعیت خود را از جهت محرومیت مورد ارزیابی قرار داد که بر اساس تعریف فقر و محرومیت، مصداق های آن را نیز شناخته باشیم. اگر انسان با واقع گرایی، مصداق های محرومیت را به دست آوَرَد، هنگام مشکلات می تواند با در نظر گرفتن آنها بررسی نماید که آیا واقعاً محروم است یا نه. در متون دینی، مصداق های محرومیت بیان شده اند. محرومیت از یک دیدگاه، بر دو قسم است: قابل تحمّل و غیر قابل تحمّل. محور این تقسیم نیز دو گونه بودن داشته های انسان (مادی و معنوی) است. بر همین اساس، محرومیت غیر قابل تحمّل، محرومیت معنوی است و محرومیت قابل تحمّل، محرومیت مادی است. از جمع نکتۀ اوّل و دوم، چهار نوع وضعیت به دست می آید:
ص: 540
تصویر
نمودار (13 - 1)
اگر فرد، دچار محرومیت معنوی است، زیان اساسی دیده است و باید ناراضی باشد. اگر چنین احساسی داشته باشد، که طبیعی است، و اگر احساس نارضایتی نکند، باید وی را نسبت به آن آگاه ساخت. امّا اگر فرد، دچار محرومیت مادی است، زیان چندانی نکرده؛ بلکه زمینه ای برای سود و منفعت عالی اوست. از این رو، اگر او احساس نارضایتی ندارد و خرسند است، که وضعیت مناسب و مطلوبی است؛ امّا اگر احساس نارضایتی دارد، باید او را کمک کرد تا با استفاده از عواملی که گفته می شود، به رضامندی دست یابد.
مصادیق محرومیت
اشاره
بخشی از متون دینی، به معرّفی مصداق های محرومیتِ اساسی اختصاص دارد. هر چند در معارف اسلامی، نسبت به محرومیت مادّی، توجّه مناسب شده، با این حال، محرومیت اساسی و غیر قابل تحمّل، محرومیت معنوی دانسته شده است. این را می توان از مجموع منابع دینی موجود در بارۀ معرّفی مصداق ها به دست آورد. در ادبیات دین این بحث با واژه های گوناگونی چون: «حِرمان»، «غَبن»، «خُسران»، «مصیبت» و «شرّ» بیان شده که در ادامه به بررسی آنها می پردازیم.
یک. واژۀ حِرمان
در معرفی محروم و محرومیت، موارد و مصادیق متفاوتی در متون دینی بیان شده است.
ص: 541
یکی از این موارد، محرومیت از «خَیر» مال است. تصوّر مردم این است که محرومیت، نداشتن مال است؛ امّا واقعیت این است که بهره نبردن از مال، نشانۀ محرومیت است، نه فقدان آن. این، به چگونگی استفاده از مال بر می گردد. برخی با استفاده از مال، خیر را برای خود می خَرند و برخی شر را. بر اساس منطق اسلام، به کسی که فاقد مال است، محروم نمی گویند؛ بلکه محروم کسی است که از خیر بردن از مال، محروم باشد. (1)
مورد دیگر، «محرومیت از بهره هایِ آخرت» است. شاید برخی، بهره نبردن از دنیا را نشانۀ محرومیت بدانند؛ امّا محرومیت دنیوی در برابر محرومیت اُخروی، هیچ است. بهرۀ دنیایی اگر موجب محرومیت از بهره های آخرت گردد، به هیچ نمی ارزد. امام علی(علیه السلام) با اشاره به این که بی رغبتی به دنیا، چیزی از روزیِ انسان نمی کاهد و رغبت به آن، چیزی بر آن نمی افزاید، تأکید می کند که محروم، کسی است که از بهرۀ آخرت محروم باشد، نه بهرۀ دنیا.(2)
از دیگر موارد محرومیت، «محرومیت از بهره های ماه مبارک رمضان» است. این ماه، با فضیلت ترین ماه است و برکات فراوانی دارد. لذا کسی که از آن بی بهره باشد، محروم است.(3) در برخی دیگر از روایات، مشخّصاً به «مغفرت» در این ماه پرداخته شده و تصریح شده که محروم، کسی است که از مغفرت خدا در این ماه، محروم باشد.(4) جالب این که در اینروایات، از واژۀ «شقی» برای محرومانِ از این ماه استفاده شده و این، نشان از آن دارد که
ص: 542
1- . امام علی(علیه السلام) در این باره می فرماید: إنّ العَبدَ إذا ماتَ قالَتِ الملائکةُ: ما قَدَّمَ؟ وقالَ النّاسُ: ما أخَّرَ؟ فقَدِّموا فَضلاً یکن لَکم، ولا تُؤخِّروا کیلا یکونَ حَسرَةً علَیکم؛ فإنّ المَحرومَ مَن حُرِمَ خَیرَ مالِهِ، والمَغبوطَ مَن ثَقَّلَ بالصَّدَقاتِ والخَیراتِ مَوازینَهُ (عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ج1، ص298، ح56).
2- . إنَّ عَلامَةَ الرّاغِبِ فی ثَوابِ الآخِرَةِ، زُهدُهُ فی عاجِلِ زَهرَةِ الدُّنیا، أما إنَّ زُهدَ الزّاهِدِ فی هذِهِ الدُّنیا لا ینقُصُهُ مِمّا قَسَمَ اللّهُ لَهُ فیها وإن زَهِدَ، وإنَّ حِرصَ الحَریصِ عَلی عاجِلِ زَهرَةِ الحَیاةِ الدُّنیا لا یزیدُهُ فیها وإن حَرَصَ، فَالمَغبونُ مَن حُرِمَ حَظَّهُ مِنَ الآخِرَةِ (الکافی، ج2، ص129، ح6؛ مشکاة الأنوار، ص206، ح554).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید: قَد جاءَکم شَهرُ رَمَضانَ؛ شَهرٌ مُبارَک... فیهِ لَیلَةُ القَدرِ خَیرٌ مِن ألفِ شَهرٍ، مَن حُرِمَها فَقَد حُرِمَ (تهذیب الأحکام، ج4 ص152 ح422؛ سنن النسائی، ج4 ص129).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید: إنَّ الشَّقِی مَن حُرِمَ غُفرانَ اللّهِ فی هذَا الشَّهرِ العَظیمِ (همان، ص77، ح61). ایشان در کلام دیگری می فرماید: إنَّ الشَّقِی حَقَّ الشَّقِی مَن خَرَجَ عَنهُ هذَا الشَّهرُ ولَم یغفَر ذُنوبُهُ، فَحینَئِذٍ یخسَرُ حینَ یفوزُ المُحسِنونَ بِجَوائِزِ الرَّبِّ الکریمِ (همان، ص73 ح53).
این گونه از محرومیت ها عامل شقاوت و ناشادکامی است، نه فقط محرومیت مالی.
در برخی دیگر از روایات، مشخّصاً به «شب های» قدر اشاره شده و محروم، کسی دانسته شده که از بهره های آن محروم باشد. (1) به همین جهت، فاطمه3 نمی گذاشت که کسی از خانواده اش در آن شب (شب بیست و سوم) بخوابد و [خواب] آنان را با کم خوردن، درمان می کرد و از روز برای آن شب، آماده می شد و می فرمود: «محرومْ کسی است که از خیر آن، بی بهره بماند».(2)
در مورد دیگر، به «فقدان عقل» یاد شده و تصریح شده کسی که از سود عقلْ بی بهره باشد، محروم است.(3) امام حسن مجتبی(علیه السلام) در بیانی روشن تر، عقل را وسیلۀ کسب دنیا و آخرت می داند و انسان فاقد عقل را محروم از دنیا و آخرت به شمار می آورد.(4) جالب این که در روایت نخست نیز از فقدان عقل به عنوان عامل شقاوت و ناشادکامی یاد شده است.
در موردی دیگر، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) محروم را کسی می داند که از وصیت کردن، محروم باشد.(5) همان گونه که پیش تر گذشت، امکان وصیت برای پس از مرگ، یکی از نعمت های خداوند متعال است و کسی که فاقد آن باشد، محروم واقعی است.ایشان «فقدان رفق و مدارا در روابط اجتماعی» را نیز به عنوان محرومیت معرفی کرده است.(6) روابط با دیگران می تواند برکات فراوانی داشته باشد و رِفق، از عوامل موفّقیت در آن
ص: 543
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) هنگام فرارسیدن ماه مبارک رمضان، به یاران خود بشارت می دهد و می فرماید: جاءَکم رَمَضانُ، جاءَکم شَهرٌ مُبارَک اِفتَرَضَ اللّه ُ عَلَیکم صِیامَهُ، تُفَتَّحُ فیهِ أبوابُ الجِنانِ، وتُغَلَّقُ أبوابُ الجَحیمِ، وتُغَلُّ فیهِ الشَّیاطینُ، فیهِ لَیلَةٌ خَیرٌ مِن ألفِ شَهرٍ، مَن حُرِمَ خَیرَها فَقَد حُرِمَ (فضائل الأوقات، بیهقی، ص37، ح45؛ مسند ابن حنبل، ج3، ص8، ح7151 و ص412، ح9502؛ تهذیب الأحکام، ج4، ص152، ح422؛ الأمالی، مفید، ص112، ح2 و ص301، ح1).
2- . دعائم الإسلام: کانَت فاطِمَة لا تَدَعُ أحَداً مِن أهلِها ینامُ تِلک اللَّیلَة [اللَّیلَة الثّالِثَة وَالعِشرینَ] وتُداویهِم بِقِلَّة الطَّعامِ، وتَتَأَهَّبُ لَها مِنَ النَّهارِ، وتَقولُ: «مَحرومٌ مَن حُرِمَ خَیرَها» (دعائم الإسلام، ج1، ص282؛ بحار الأنوار، ج97، ص10، ح12).
3- . امام علی(علیه السلام) در این باره می فرماید: إنَّ الشَّقِی مَن حُرِمَ نَفعَ ما اُوتِی مِنَ العَقلِ و التَّجرِبَةِ (نهج البلاغة، نامۀ 78).
4- . بِالعَقلِ تُدرَک الدّارانِ جَمیعا، و مَن حُرِمَ مِنَ العَقلِ حُرِمَهُما جَمیعاً (کشف الغمّة، ج2، ص197).
5- . المَحرومُ مَن حُرِمَ الوَصیةَ (کنز العمّال، ح46051).
6- . مَن حُرِمَ الرِّفْقَ فَقد حُرِمَ الخَیرَ کلَّهُ (تحف العقول، ح49).
است. از این رو، کسی که رفق نداشته باشد، از برکات آن نیز محروم می شود.
و سرانجام در موردی جالب تر، به مسئلۀ «مصیبت» اشاره شده که موضوع اصلی بحث ماست. ما ورود مصیبت را نشانۀ محرومیت می دانیم؛ امّا بر اساس روایات، محروم کسی است که از پاداش صبر بر مصیبت، محروم باشد. خواهیم گفت که یکی از فلسفه های سختی های زندگی، زمینه سازی برای کسب پاداش است. مصیبت زده ای که پاداش آن را نصیب خود کند، محروم نیست. پس از رحلت پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) زمانی که وقت تعزیت فرا رسید، فردی که اهل بیت(علیه السلام) صدایش را می شنیدند، ولی خودش را نمی دیدند، آمد و در بخشی از سخن خود چنین گفت: «فَإِنَّ المُصابَ مَن حُرِمَ الثَّوابَ؛ مصیبت دیده[ی واقعی]، کسی است که از پاداش، محروم بماند».(1) این نشان می دهد که صِرف مصیبت، محرومیت نیست؛ بلکه از دست دادن پاداش آن، محرومیت است.
در روایتی دیگر آمده که امام صادق(علیه السلام) در تبیین مصیبت واقعی، به اسحاق بن عمّار می فرماید:
لا تَعُدَّنَّ مُصیبَةً اُعطِیتَ عَلَیها الصَّبرَ، واستَوجَبتَ عَلَیها مِنَ اللّهِ(عزوجل) الثَّوابَ، إنَّما المُصیبَةُ الّتی یحرَمُ صاحِبُها أجرَها وثَوابَها إذا لَم یصبِرْ عِندَ نُزولِها.(2)
مصیبتی را که نعمتِ صبر در برابر آن به تو داده شده و به سبب آن، مستوجب پاداش خداوند(عزوجل) شده ای، نباید مصیبتْ به شمار آوری؛ مصیبت، آن است که مصیبت دیده، به سبب صبر نکردن بر آن، از اجر و پاداشش محروم شود.
دو. واژۀ خُسران
معنا و مفهوم محرومیت را در آیات و روایات خُسران نیز می توان مشاهده نمود. در این متون، موارد گوناگونی بیان شده است. یکی از مهم ترین آنها «خودزیانی» است که در آن، انسان، نه مال و ثروت، و حتّی سلامتی و امنیت، بلکه همۀ هستیِ انسانیِ خود را از دست
ص: 544
1- . المعجم الکبیر، ج3، ص129، ش2890؛ الأمالی، صدوق، ص348، ح421؛ روضة الواعظین، ص82؛ بحار الأنوار، ج22، ص504، ح4.
2- . الکافی، ج3، ص224، ح7؛ مسکن الفؤاد، ص57، تحف العقول، ص375؛ بحار الأنوار، ج82، ص90، ح43.
می دهد. قرآن کریم، خُسران واقعی و آشکار را برای کسانی می داند که در روز قیامت، خود و خاندانشان را به زیان افکندند.(1) در برخی روایات، «خسروا أنفسهم» به «غبنوا أنفسهم» یا همان خودزیانی، تفسیر شده است.(2)
مرحوم علّامه طباطبایی نیز در تفسیر این آیۀ شریف آورده است که کلمۀ «خسر» و «خسران»، هر دو به معنای از دست دادن سرمایه اند، یا همه اش و یا بعضی از آن. البته کلمۀ «خسران»، رساتر از کلمۀ «خسر» است، و «خسران نفس» به معنای آن است که آدمی، نفس خود را در معرض هلاکت و بدبختی قرار دهد، به طوری که استعداد کمالش از بین برود و سعادت به کلّی از او دور شود. «خسارت اهل» هم به همین معناست و این همان خُسران حقیقی است. خسران های مربوط به امور دنیا هر چه باشد، چه مال و چه جاه، ناپایدارند، به خلاف خُسران روز قیامت که پایانی ندارد و دائم و جاودان است؛چون نه از بین می رود و نه منقطع می شود. علاوه بر این، مال و جاه وقتی با خسران از دست رفت، جبرانش ممکن است، چه بسا می شود که مثل آن و یا بهتر از آن، جایگزینش گردد، به خلاف خُسران نفس که دیگر جبران نمی پذیرد.(3)
در سورۀ هود آیۀ 19 تا 23 نیز به خسران نفس پرداخته شده است.(4) به بیان علامهطباطبایی، این آیات شریف می فرماید: کفّار، نفس خود را خاسر کردند و دلیلش این است که آدمی تنها بر نفس خود مالک است که البته مالکیتش استقلالی نیست؛ بلکه به تملیک خدای تعالی است و وقتی آدمی، چیزی را برای نفس خود بخرد که مایۀ هلاکتش باشد، و سرمایۀ عمر و مال و هر چیز دیگر را بدهد و در مقابل، کفر و معصیت را بخرد، در این
ص: 545
1- . سورۀ زمر، آیۀ 15.
2- . امام باقر(علیه السلام) - فی قولهِ تعالى: (قُلْ إنَّ الخاسِرینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یوْمَ الْقِیامَة أَلاَ ذلِک هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِینُ) - : غَبَنوا أنْفُسَهُم و أهْلیهِم یومَ القِیامَة (تفسیر القمّی، ج2، ص248(.
3- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج 17، ص378.
4- . (أُولٰئِكَ لَمْ يَكُونُوا مُعْجِزِينَ فِى ٱلْأَرْضِ وَ مَا كَانَ لَهُم مِّن دُونِ ٱللَّهِ مِنْ أَوْلِيَاءَ يُضَ-ٰعَفُ لَهُمُ ٱلْعَذَابُ مَا كَانُوا يَسْتَطِيعُونَ ٱلسَّمْعَ وَ مَا كَانُوا يُبْصِرُونَ * أُولٰئِكَ ٱلَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُوا يَفْتَرُونَ * لَا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِى ٱلْأَخِرَةِ هُمُ ٱلْأَخْسَرُونَ * إِنَّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا ٱلصَّالِحَاتِ وَأَخْبَتُوا إِلَى رَبِّهِمْ أُولٰئِكَ أَصْحَابُ ٱلْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ). (سورۀ هود، آیۀ 20 - 23).
معامله ضرر کرده و این ضرر را خودش برای خود فراهم آورده است. (1)
خداوند متعال در آیه ای دیگر، به صورت مشخّص، کسانی را دچار خودزیانی می داند که در ترازوی عمل، اعمالی سبک و کم وزن داشته باشند.(2) جالب این که در این آیه، عامل این زیان، ظلم به آیات خداوند بیان شده و این ظلم، همان ایمان نیاوردن است که در آیۀ دوازده سورۀ انعام، مورد تأکید قرار گرفته است.(3) آیات و روایات دیگری نیز بر این امر تأکید دارند.(4)
بر اساس برخی آیات قرآن کریم، این گروه، روز قیامت در عذاب پایدار قرار دارند!(5) این با همان چیزی که در تعریف سعادت گذشت - که فرجام شادکامی باید سعادت جاویدان اُخروی باشد - ، هماهنگ است. کسانی که دچار خود زیانی شوند، این را از دست می دهند؛ امّا هر که مال و ثروت از دست دهد، الزاماً به این نقطۀ شقاوت نمی رسد.
واقعیت این است که فراوانیِ دنیا به کاستی آخرت و کاستیِ دنیا به فراوانی آخرت منجر می شود. این از قوانین زندگی دنیاست. بنا بر این، دو الگو در این باره خواهیم داشت: یکی سود دنیا که زیان آخرت را به دنبال دارد(سود دنیا - زیان آخرت) و دیگری زیان دنیا که سودآخرت را به دنبال دارد(زیان دنیا - سود آخرت). اکنون باید دید کدام یک از این دو الگوی سود و زیان، مناسب تر و پُرفایده تر است. اگر در داوری، پایان پذیری دنیا لذّت اندک آن را و همچنین جاودانگی آخرت و لذّت بی بدیل آن را مورد توجّه قرار دهیم، بی تردید، سود آخرت و نقصان دنیا را خواهیم پذیرفت؛ چون زیان واقعی، از دست دادن آخرت است.
امام علی(علیه السلام) با مقایسۀ این دو الگو، بر برتر بودن الگوی «زیان دنیا - سود آخرت» تأکید
ص: 546
1- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج 10، ص285.
2- . (وَ مَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِک الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِما کانُوا بِآیاتِنا یظْلِمُونَ) (سورۀ اعراف، آیۀ 9).
3- . (قُلْ لِمَنْ ما فِی السَّماوَاتِ وَ الْأَرْضِ قُلْ للهِ کتَبَ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَیجْمَعَنَّکمْ إِلَی یوْمِ الْقِیامَةِ لا رَیبَ فِیهِ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا یؤْمِنُونَ) (سورۀ انعام، آیۀ 12).
4- . ر.ک: سورۀ بقره، آیۀ 27 - 121؛ سورۀ زمر، آیۀ 64 - 65؛ سورۀ عنکبوت، آیۀ 52؛ سورۀ اعراف، آیۀ 99؛ سورۀ آل عمران، آیۀ 85 - 149؛ سورۀ مائده، آیۀ 5؛ سورۀ یونس، آیۀ 45؛ سورۀ غافر، آیۀ 78؛ سورۀ حج، آیۀ 11؛ سورۀ انعام، آیۀ 140؛ سورۀ نساء، آیۀ 119؛ سورۀ مجادله، آیۀ 19؛ سورۀ کهف، آیۀ 103 - 104؛ سورۀ نمل، آیۀ 4 - 5.
5- . (وَ مَن يُضْلِلِ ٱللَّهُ فَمَا لَهُ مِن وَلِىٍّ مِّنْ بَعْدِهِ وَ تَرَى ٱلظَّالِمِينَ لَمَّا رَأَوُا ٱلْعَذَابَ يَقُولُونَ هَلْ إِلَىٰ مَرَدٍّ مِّن سَبِيلٍ * وَ تَرَاهُمْ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا خَ-ٰشِعِينَ مِنَ ٱلذُّلِّ يَنظُرُونَ مِن طَرْفٍ خَفِىٍّ وَ قَالَ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا إِنَّ ٱلْخَ-ٰسِرِينَ ٱلَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَ أَهْلِيهِمْ يَوْمَ ٱلْقِيَامَةِ أَلَا إِنَّ ٱلظَّالِمِينَ فِى عَذَابٍ مُّقِيمٍ) (سورۀ شورا، آیۀ 44 و 45).
می کند و می فرماید:
اِعلَموا أنَّ ما نَقَصَ مِنَ الدُّنیا وزادَ فِی الآخِرَةِ خَیرٌ مِمّا نَقَصَ مِنَ الآخِرَةِ وزادَ فِی الدُّنیا، فَکم مِن مَنقوصٍ رابحٍ ومَزیدٍ خاسِرٍ.(1)
بدانید که آنچه از دنیا می کاهد و به آخرت می افزاید، بهتر است از آنچه از آخرت می کاهد و به دنیا می افزاید؛ زیرا چه بسیار اندکی که سود می کند و افزونی که زیان می رسانَد!
قاعدۀ «کاستیِ سودآور» و «فراوانیِ زیان آور» از قواعد مهمّ زندگی دنیاست که در ارزیابیِ سود و زیان باید مورد توجّه قرار گیرد. باید دانست که هر ناخوشایندی، موجب زیان نیست و هر خوشایندی، موجب سود نیست.
سه. واژۀ غبن
غَبن، به معنای زیان است. بدیهی است کسی که زیان کند، ناراضی خواهد بود و کسی که سود کند، راضی خواهد بود. این دو موضوع در ادبیات دین، با عنوان «غبن / زیان، بازنده» و«غبطه / خوش بخت، برنده» بیان شده است. آنچه به این بحث مربوط می شود، واژۀ غبن است. با توجّه به اثری که غبن در رضامندی دارد، باید معنا و مصادیق آن را شناخت. در روایات، غبن(زیان، باخت) و مغبون (زیان کرده، بازنده) معنا شده اند. برخی از این روایات،بر مسئلۀ عمر متمرکز شده اند و از این منظر به تبیین موضوع پرداخته اند. لذا کسی را زیان دیده دانسته اند که عمر خود را در غیر طاعت خداوند متعال سپری کرده باشد.(2)
وقتی دنیا در برابر آخرت قرار گیرد، هر چه از دنیا به دست آید، به معنای زیان و باخت است.(3) از این رو، کسی که به دنیا سرگرم شود(4) و از تلاش برای آخرت غافل
ص: 547
1- . نهج البلاغة، خطبۀ 114. امام علی(علیه السلام): در این باره، تعبیرهای فراوانی دارد که عبارت اند از: رُبَّ رابِحٍ خاسِرٌ (غرر الحکم، ح5275؛ عیون الحکم و المواعظ، ص266، ح4862). رُبَّ رَباحٍ یَؤولُ إلَی خُسرانٍ (غرر الحکم، ح5308). کُلُّ اَرباحِ الدُّنیا خُسرانٌ (همان، ح6858؛ عیون الحکم و المواعظ، ص375، ح6334). الدُّنیا سُوقُ الخُسرانِ (غرر الحکم، ح396؛ عیون الحکم و المواعظ، ص18، ح18). الدُّنیا خُسرانٌ (غرر الحکم، ح199).
2- . امام علی(علیه السلام): إنَّ المَغبونَ مَن غَبَنَ عُمرَهُ، و إنَّ المَغبوطَ مَن أنفَذَ عُمرَهُ فی طاعَة رَبِّهِ (غرر الحکم، ح3502).
3- . امام علی(علیه السلام): الدنیا صَفقَة مَغبونٍ، و الإنسانُ مَغبونٌ بها (همان، ح1883).
4- . امام علی(علیه السلام): المَغبونُ مَن شُغِل بالدنیا، وفاتَهُ حَظُّهُ مِن الآخِرَة (همان، ح2010).
گردد(1) و بهشت برین را به گناهی پست بفروشد(2) و از امور عبادی همانند نماز شب باز بماند،(3) زیان کرده است. جالب این که در متون دینی، تصریح شده کسانی که در تعارض دین و دنیا، جانب دنیا بروند، در حقیقت«خود» را باخته اند و هستی شان را از دست داده اند!(4) و کسانی که به تعالی نفس بپردازند، برنده اند.(5)
امام علی(علیه السلام): کسی را که دین خود را حفظ کند، برنده و خوش بخت می داند و کسی که دین خود را از دست بدهد، بازنده و بدبخت معرفی می کند.(6) امام صادق(علیه السلام) به نقل از عیسی(علیه السلام) بیان می دارد که زیانکار کسی است که به دنیا اطمینان کند و به همین جهت توصیه نموده که دل از دنیا برکنید.(7)بنا بر این، مغبون واقعی کسی است که دین خود را به دنیا بفروشد و از خداوند متعال و آخرت خود غافل شود، نه کسی که دنیا را از دست داده باشد. علّت آن نیز این است که هستی انسان، با خدا و دین او پیوند خورده است. لذا ترک خدا و دین، به معنای از دست دادنِ «خود» است.
چهار. واژۀ مصیبت
در روایات، به عنوان یک قاعده مطرح شده که هر آنچه به مؤمن برسد و او از آن ناخرسند باشد، «مصیبت» است.(8) از این رو، اموری همچون: ترس و ناامنی، فقر و گرسنگی، و
ص: 548
1- . امام علی(علیه السلام): التَّقصیرُ فی حُسنِ العَمَلِ إذا وَثِقتَ بِالثَّوابِ علَیهِ غَبنٌ (نهج البلاغة، حکمت 384).
2- . امام علی(علیه السلام): المَغبونُ مَن باعَ جَنَّة عَلِیة، بمَعصیة دَنِیة (غرر الحکم، ح1352).
3- . امام صادق(علیه السلام): لا تَدَعْ قِیامَ اللَّیلِ، فإنَّ المَغبونَ مَن غُبِنَ قِیامَ اللَّیلِ (معانی الأخبار، ص342، ح1).
4- . امام علی(علیه السلام): المَغبونُ مَن غَبَنَ نفسَهُ، و المَغبوطُ مَن سَلِمَ لَهُ دِینُهُ (نهج البلاغة، خطبۀ 86).
5- . امام علی(علیه السلام): ما المَغبوطُ إلّا مَن کانَت هِمَّتُهُ نَفسَهُ (غرر الحکم، ح9685).
6- . امام علی(علیه السلام): المَغبونُ، مَن غَبَنَ دِینَهُ، و المَغبوطُ مَن حَسُنَ یقِینُهُ (التمحیص، ص61، ح136). امام علی(علیه السلام): المَغبونُ مَن غَبَنَ دِینَهُ، و المَغبوطُ مَن سَلِمَ له دِینُهُ و حَسُنَ یقِینُهُ (تحف العقول، ص151).
7- . کانَ عیسَی بنُ مَریمَ(علیه السلام) یقولُ لِأصحابِهِ: یا بَنی آدَمَ اهرَبوا مِنَ الدُّنیا إلَی اللّهِ، وأخرِجوا قُلوبَکم عَنها؛ فَإِنَّکم لا تَصلُحونَ لَها ولا تَصلُحُ لَکم، ولا تَبقَونَ فیها ولا تَبقی لَکم، هِی الخَدّاعَةُ الفَجّاعَةُ، المَغرورُ مَنِ اغتَرَّ بِهَا، المَغبونُ مَنِ اطمَأَنَّ إلَیها، الهالِک مَن أحَبَّها هُوَ جازٍ وأرادَها، فَتوبوا إلی بارِئِکم وَاتَّقوا رَبَّکم، وَاخشَوا یوما لا یجزی والِدٌ عَن وَلَدِهِ، ولا مَولودٌ عَن والِدِهِ شَیئاً (الأمالی، صدوق، ص650، ح884؛ روضة الواعظین، ص489).
8- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): ما أصابَ المُؤمِنَ مِمّا یَکرَهُ فَهُوَ مُصیبَةٌ (المعجم الکبیر، ج8، ص204، ح7831؛ المصنف، ← → ابن ابی شیبة، ج6، ص259، ح3). نیز می فرماید: کُلُّ شَیءٍ ساءَ المُؤمِنَ فَهُوَ مُصیبَةٌ (عمل الیوم و اللیلة، ابن سنّی، ص127، ح353؛ کنز العمّال، ج3، ص298، ح6639).
کاستی مال و جان و محصولات،(1) و حتّی اموری همچون خاموش شدن چراغ در شب(2) و پاره شدن بند کفش،(3) مصیبت شمرده شده اند. از سوی دیگر، فقدان امور غیرمادی نیز - که مهم تر از فقدان مادی است - مصیبت شمرده شده است. برخی از این امور، عبارت اند از: ازدست دادن دین،(4) نافرمانی خدا،(5) کوچک شماری گناه،(6) انفاق مال در معصیت،(7) نادانی،(8)
ص: 549
1- . (لَنَبْلُوَنَّکم بِشَىْ ءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِّنَ الْأَمْوَ لِ وَ الْأَنفُسِ وَ الثَّمَرَ تِ وَ بَشِّرِ الصَّبِرِینَ) (سورۀ بقره، آیۀ 155).
2- . عکرمة: إنَّ مِصباحَ رَسولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) انطَفَأ ذاتَ لَیلَةٍ فَقالَ: إنّا للهِ وإنّا إلَیهِ راجِعونَ. فَقیلَ: أمُصیبَةٌ هیَ؟! قالَ: نَعَم، وکُلُّ ما آذی المُؤمِنَ فَهوَ مُصیبَةٌ (تفسیر القرطبی، ج2، ص175).
3- . أبو ادریس الخولانی: بَینا النَّبیُّ(صلی الله علیه وآله) یَمشی هوَ وأصحابُهُ إذ انقَطَعَ شِسعُهُ فَقالَ: إنّا لله وإنّا إلَیهِ راجِعونَ. قالَ: ومُصیبَةٌ هَذِهِ؟! قالَ: نَعَم، کُلُّ شَیءٍ ساءَ المُؤمِنَ فَهوَ مُصیبَةٌ (عمل الیوم و اللیلة، ابن سنّی، ص127، ح353؛ الدر المنثور، ج1، ص380). أبو أُمامة: خَرَجنا مَعَ رَسولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) فانقَطَعَ شِسعُ النَّبیِّ(صلی الله علیه وآله) فَقالَ: إنّا للهِ وإنّا إلَیهِ راجِعونَ. فَقالَ لَهُ رَجُلٌ: هَذا الشِّسعُ! فَقالَ رَسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله): إنَّها مُصیبَةٌ (المعجم الکبیر، ج8، ص132، ح7600). انقَطَعَ قِبالُ رَسولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) فاستَرجَعَ، فَقالوا: أمُصیبَةٌ یا رَسولَ اللّهِ؟! قالَ: ما أصابَ المُؤمِنَ مِمّا یَکرَهُ فَهوَ مُصیبَةٌ (المعجم الکبیر، ج8، ص204، ح7824؛ الدر المنثور، ج1، ص379). لیَستَرجِع أحَدُکُم فی کُلِّ شَیءٍ حَتّی فی شِسعِ نَعلِهِ، فإنَّها مُصیبَةٌ (عمل الیوم واللیلة، ابن سنّی، ص127، ح352؛ تنبیه الغافلین، ص259، ح346؛ کنز العمّال، ج3، ص297، ح6636).
4- . زید بن صوحان: یا أمَیر المُؤمِنین:... أیُّ المَصائِبِ أشَدُّ؟ قال: المُصیبَةُ بِالدِّینِ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص383، ح5833؛ معانی الأخبار، ص199، ح4؛ الأمالی، طوسی، ص436، ح974؛ الأمالی، صدوق، ص479، ح644).
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله):... المَعصِیَةُ مُصیبَةٌ (شعب الإیمان، ج5، ص388، ح704).
6- . امام باقر(علیه السلام): لا مُصیبَةَ کَاستِهانَتِکَ بِالذَّنبِ ورِضاکَ بِالحالَةِ الَّتی أنتَ عَلَیها (تحف العقول، ص286؛ بحار الأنوار، ج78، ص165، ح1).
7- . امام علی(علیه السلام): إنَّ إنفاقَ هَذَا المَالِ فی طاعَةِ اللّهِ أعظَمُ نِعمَةٍ، وإنَّ إنفاقَهُ فی مَعاصِیهِ أعظَمُ مِحنَةٍ (غرر الحکم، ح3392).
8- . امام باقر(علیه السلام): لا مُصیبَةَ کَعَدَمِ العَقلِ (تحف العقول، ص286). امام صادق(علیه السلام): لا مُصیبَةَ أعظَمُ مِنَ الجَهلِ (الاختصاص، ص246). امام علی(علیه السلام): مِن أشَدُّ المَصائِبِ غَلَبَةُ الجَهلِ (غرر الحکم، ح9301). نیز، ر. ک، همان، ح2844.
حرص به دنیا(1) و نیازمندی در آخرت.(2) بنا بر این، فقدان امور غیر مادی نیز جزء مصیبت های زندگی است. لذا نمی توان تنها فقدان امور مادی را مصیبت دانست.
پنج. واژۀ شر
خیر و شر نیز از واژه های شناخته شدۀ ادبیات دین هستند. در بخشی از متون مربوط به این بحث، به تعریف خیر و شر پرداخته شده است. در روایتی از امام علی(علیه السلام) آمده است که هر ناخوشایندی که سرانجام آن بهشت باشد، شرّ نیست و هر بلایی کمتر از دوزخ، عافیت است.(3) اساساً خیر، جز با سختی و ناخوشایندی به دست نمی آید. این یک قانون است.(4)بنا بر این، هماره نمی توان خوشایند را نعمت دانست؛ گاه خوشایندهای زندگی، سرنوشتی بد دارند.(5) از این رو، باید با شناخت این واقعیت و توجّه جدّی به آن، از خوب دانستن هر خوشایندی که سرنوشت بد دارد، و از بد دانستن هر ناخوشایندی که سرنوشت خوب دارد، پرهیز نمود. بر همین اساس، امام علی(علیه السلام) تصریح می فرماید که آنچه را به سبب آن به شر می رسی، خیر مشمار(6) و آنچه را به سبب آن به نیکی می رسی، بد مشمار.(7) بنا بر این، اگر مصیبت های زندگی، به سود و منفعت انسان اند، نباید آنها را نشانۀ محرومیت دانست.(8)
ص: 550
1- . امام علی(علیه السلام): اَعظَمُ المَصائِبِ والشَّقاءِ الوَلَهُ بِالدُّنیا (همان، ح3081). نیز می فرماید: شَرُّ المِحَنِ حُبُّ الدُّنیا (همان، ح5721).
2- . امام علی(علیه السلام):... ما أصغَرَ المُصیبَةَ مَعَ عِظَمِ الفاقَةِ غَداً (الکافی، ج8 ص24، ح4؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص407، ح5880).
3- . ما شَرٌّ بِشَرٍّ بَعدَهُ الجَنَّةُ، وما خَیرٌ بِخَیرٍ بَعدَهُ النّارُ، وکلُّ نَعیمٍ دونَ الجَنَّةِ مَحقورٌ، وکلُّ بَلاءٍ دونَ النّارِ عافِیةٌ (الکافی، ج8، ص24، ح4؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص407، ح5880؛ نهج البلاغة، حکمت 387).
4- . ما خَیرُ خَیرٍ لا ینالُ إلّا بِشَرٍّ، ویسرٍ لا ینالُ إلّا بِعُسرٍ! (نهج البلاغة، نامۀ 31؛ تحف العقول، ص77؛ کشف المحجّة، ص230؛ غرر الحکم، ح10371).
5- . امام علی(علیه السلام): ما خَیرٌ بَعدَهُ النّارُ بِخَیرٍ (غرر الحکم، ح9496؛ عیون الحکم و المواعظ، ص481، ح8843).
6- . امام علی(علیه السلام): لا تَعُدَّنَّ خَیراً ما أدرَکتَ بِهِ شَرّاً (غرر الحکم، ح10186؛ عیون الحکم و المواعظ، ص520، ح9458).
7- . امام علی(علیه السلام): لا تَعُدَّنَّ شَرّا ما أدرَکتَ بِهِ خَیراً (غرر الحکم، ح10185؛ عیون الحکم و المواعظ، ص520، ح9457).
8- . برای آگاهی بیشتر، ر.ک: ص181، فصل ششم، «خیر بودن بلا».
جمع بندی
از آنچه گذشت، روشن شد که محرومیت در متون دینی، با واژه های گوناگونی بیان شده است. برخی از این متون با واژۀ «حرمان» مطرح شده اند. بر اساس این روایات، محرومیت یعنی: استفاده نکردن از «خَیر مال» (نه خودِ مال)، کسب نکردن «بهره های آخرت» و «بهره های ماه مبارک رمضان و مغفرت در این ماه و شب های قدر»، «فقدان عقل»، «وصیت نکردن»، «فقدان رفق و مدارا در روابط اجتماعی» و «از دست دادن پاداش صبر».
برخی دیگر از مصادیق، در واژۀ «غبن» بیان شده اند. در این متون، از اموری مانند: «صَرف عمر در غیر طاعت خدا»، «سرگرم شدن به دنیا و غفلت از آخرت»، «فروختن بهشت به گناه»، «بازماندن از امور عبادی مانند نماز شب» و «از دست دادن دین» به عنوان مصادیق غبن، یاد شده است. بنا بر این، مغبون واقعی کسی است که دین خود را به دنیا بفروشد و از خداوند متعال و آخرت خود، غافل شود، نه کسی که دنیا را از دست داده باشد.علّت آن نیز این است که هستیِ انسان با خدا و دین او پیوند خورده است. لذا ترک خدا و دین، به معنای از دست دادنِ «خود» است.
معنا و مفهوم محرومیت را در آیات و روایات «خُسران» نیز می توان مشاهده نمود. در این متون، موارد گوناگونی بیان شده است. یکی از مهم ترین آنها «خود زیانی» است که در آن، انسان، نه مال و ثروت، و حتّی سلامتی و امنیت؛ بلکه همۀ هستیِ انسانیِ خود را از دست می دهد. دیگری «آخرت زیانی» است. واقعیت این است که فراوانیِ دنیا به کاستیِ آخرت و کاستیِ دنیا به فراوانیِ آخرت منجر می شود. این از قوانین زندگی دنیاست. بنا بر این، دو الگو در این باره خواهیم داشت: یکی «سود دنیا - زیان آخرت» و دیگری «زیان دنیا - سود آخرت» که زیان دنیا، سود آخرت را به دنبال دارد و زیان واقعی، زیان آخرت را.
بخش دیگر مصادیق، در روایات «مصیبت» وارد شده اند. در روایات، به عنوان یک قاعده، مطرح شده است که هر آنچه به مؤمن برسد و او از آن ناخرسند باشد، «مصیبت» است. از این رو، اموری همچون: ترس و ناامنی، فقر و گرسنگی، کاستیِ مال، جان و محصولات، وحتّی اموری همچون خاموش شدن چراغ در شب و پاره شدن بند کفش، مصیبت شمرده شده اند. از سوی دیگر، فقدان امور غیرمادی را نیز مصیبت دانسته اند. برخی
ص: 551
از این امور عبارت اند از: از دست دادن دین، نافرمانی خدا، کوچک شماری گناه، انفاق مال در معصیت، نادانی، حرص به دنیا و نیازمندی در آخرت. بنا بر این، فقدان امور غیر مادی نیز جزء مصیبت های زندگی است. لذا نمی توان تنها فقدان امور مادی را مصیبت دانست.
در روایات «شر» نیز تصریح شده که هر چه موجب نابودی آینده گردد، شر است، حتّی اگر ظاهری خوشایند و لذّت بخش داشته باشد. بنا بر این، باید این امور را از مصادیق محرومیت واقعی دانست.
ب - تصحیح الگوی انتظار از دنیا
اشاره
ما انسان ها، از سویی هم اکنون در دنیا زندگی می کنیم و از سوی دیگر، موجودی انتظارمند هستیم. به همین جهت، از دنیا نیز انتظاراتی خواهیم داشت. این انتظارات، می توانند به اَشکال گوناگونی صورت پذیرند و چگونگی آن، نقش مؤثّری در رضامندی یا نارضایتی دارند. از این رو، الگوی انتظار از دنیا نقش مهمّی در کاهش یا افزایش فشار روانی دارد. در ادامه به تبیین این موضوع می پردازیم.
الگوی غلط: انتظار «جهان بدون رنج»
ما انتظار جهان بدون درد و رنج را داریم. از آن جا که راحتی و فقدان رنج، وضعیتی مطلوب است، و انسان نیز موجودی راحت طلب است، زندگی دنیا را بدون درد و رنج می خواهیم و انتظار داریم که جز خوشی و راحتی، هیچ نبینیم. این در حالی است که - طبق آنچه در مبانی گذشت - سختی، یکی از واقعیت های زندگی و از ضرورت های رشد و تکامل انسان است. از این رو، ناهماهنگی میان آن انتظار و این واقعیت، موجب افزایش فشار روانی به هنگام رویارویی با بلاها می شود.
الگوی صحیح: انتظار «رنج متناوب»
واقعیت، این است که دنیا محلّ سختی ها و بلاهاست. این را در مبانی جهان شناختی بیان کردیم. بر اساس این حقیقت، واقعیت دیگری شکل می گیرد و آن، «اجتناب ناپذیری سختی ها» است. واقعیتْ این است که سختی ها اجتناب ناپذیرند. این را باید به عنوان یک
ص: 552
واقعیت پذیرفت. انکار ما چیزی را تغییر نخواهد داد. دنیا به عنوان محلّ زندگی ما اقتضائاتی دارد که خارج از اختیار ماست؛ ما نه در تنظیم آن، نقشی داریم و نه توان تغییر آن را داریم. دنیا ویژگی هایی دارد که بر اساس حکمت و مصلحت الهی تنظیم شده و خیر و صلاح انسان نیز در آن است. کاری که باید انجام دهیم این است که شکل واقعی دنیا را بشناسیم و بپذیریم. انتظار زندگی بدون سختی، انتظاری غیر واقعی است. سختی ها جزئی از زندگی ما هستند و انکار ما چیزی را تغییر نمی دهد.
بنا بر این باید انتظاری واقع گرایانه داشت. این همان چیزی است که پیش تر با عنوان «تنظیم انتظارات با واقعیت ها» از آن یاد کردیم. شناخت این واقعیت، موجب تنظیم انتظار از زندگی می شود و با پذیرش جهانی با رنج متناوب، فشار روانی دوران ناخوشایند راتحمّل پذیر می سازد و بخشی از رضامندی را به وجود می آورد.
شخصی از گرفتاری خود به امام صادق(علیه السلام) پناه می بَرَد. ایشان، وی را به صبر دعوت می کند و پس از مدّتی سکوت، به وی می فرماید: «از زندان کوفه برایم بگو که چگونه جایی است؟». وی گفت: «تنگ و متعفّن، با زندانبانانی در بدترین حال!». امام(علیه السلام) به وی فرمود:
فَإِنَّما أنتَ فِی السِّجنِ فَتُریدُ أن تَکونَ فیهِ فی سَعَةٍ؟ أما عَلمتَ أنَّ الدُّنیا سِجنُ المُؤمِنِ؟(1)
همانا تو اکنون در زندان هستی. آیا می خواهی درون آن، در گشایش باشی؟ آیا نمی دانی که دنیا زندان مؤمن است؟
در این بیان، به واقعیت زندگی - که همان سختی های آن است - اشاره شده است. امام صادق(علیه السلام)، با توجّه دادن آن شخص به اجتناب ناپذیری سختی های زندگی و با تصحیح انتظار وی از زندگی، توان مقاومت وی را بالا می بَرَد و از فشار روانی وی می کاهد. این کارکرد، توجّه به این واقعیت است. تحمّل ناپذیری حوادث، به خاطر این است که از زندگی، انتظار راحتی بدون سختی را داریم و این، ریشه در غیر واقعی بودن شناخت ما از دنیا دارد. آنچه مهارت های مقابله با سختی ها را به وجود می آورد و زندگی را تحمّل پذیر می سازد،
ص: 553
1- . الکافی، ج 2، ص 250، ح 6؛ مشکاة الأنوار، ص 271.
پذیرش این واقعیت است که سختی ها اجتناب ناپذیرند. اگر انسان بداند که دنیا جای راحتی نیست، راحت زندگی می کند و از ناملایمات، به تنگ نمی آید.(1)
ج - تصحیح الگوی مواجهۀ نخستین
اشاره
از مسائلی که در آغاز یک مشکل وجود دارد، مواجهۀ نخستین با آن است. این که چگونه با ورود مشکل مواجه شویم، نقش مهمی در کاهش یا افزایش فشار روانی آن موقعیت دارد. باید دید مواجهۀ کاهنده و مواجهۀ افزاینده کدام اند. به همین جهت، تصحیح الگوی مواجهۀ نخستین و استفاده از الگوی مناسب، ضروری خواهد بود که در ادامه به بررسی این موضوع می پردازیم.
مواجهۀ غلط: سختی ستیزی
هنگام بروز مشکلات، معمولاً انسان با اصل آن و ورودش به زندگی مخالفت می کند و برای برگرداندن آن به مبارزه می پردازد. این در حالی است که سختی ها برگشت ناپذیرند. این ناهماهنگی میان واقعیت و واکنش، موجب افزایش فشار روانی می گردد و نارضایتی را به دنبال می آورد. بنا بر این، بخشی از افزایش فشارهای روانی و درد و رنج موقعیت، مربوط به همین نوع واکنش هاست.
مواجهۀ صحیح: سختی پذیری
همان گونه که پیش از این گفتیم، سختی ها بر اساس تقدیر الهی و البته مصلحت انسان ها رقم می خورند. از این رو، وقتی پدیدۀ ناخوشایندی فرا می رسد، تا مأموریت خود را انجام ندهد و به اهداف خود دست نیابد، باز نخواهد گشت. هر سختی ای، دوره ای دارد که باید به پایان برسد. ممکن است کوتاهی و بلندی این دوره، به تناسب شرایط افراد، متفاوت باشد؛ امّا اصل آن، برگشت ناپذیر است. وقتی سختی و گرفتاری ای فرا می رسد، بازگرداندن و حذف کردن آن، ناممکن است. با این حال، تلخیِ سختی ها و سختی گریزیِ انسان به
ص: 554
1- . پیامبر(صلی الله علیه وآله): أیهَا النّاسُ! هذِهِ دارُ تَرَحٍ لا دارُ فَرَحٍ ودارُ التِواءٍ لا دارُ استِواءٍ، فَمَن عَرَفَها لَم یفرَح لِرَجاءٍ ولَم یحزَن لِشَقاءٍ (اعلام الدین، ص 343).
گونه ای است که آدمی را به تلاش برای برگرداندن حادثۀ ناخوشایند و بازگشت به دوران خوشایند پیشین وامی دارد. از این رو، هنگام رویارویی با یک پدیدۀ ناخوشایند، بیشتر به حذف حادثه می اندیشیم تا مدیریت آن، و مایلیم که به سرعت، وضعیت را به حالت پیشین خود برگردانیم.
در چنین فضایی، پدیدۀ «جنگ با سختی ها» به وجود می آید. به ستیز با سختی ها برمی خیزیم تا آنها را از صحنۀ روزگار، حذف کنیم و شرایط را به وضعیت عادی برگردانیم. جَزَع و فَزَع کردن و شکایت نمودن، نشانۀ در افتادن با سختی هاست؛ امّا همان گونه که پیش تر از این گفتیم، شکایت کردن، بی تابی نمودن و اموری از این دست - که نشانۀ ستیز باسختی هاست - ، هیچ تأثیری در تغییر وضعیت و تبدیل آن از ناخوشایند به خوشایند نخواهد داشت.
نتیجۀ شناخت این واقعیت، پذیرش موقعیت و تسلیم شدن در برابر اصل آن است. اگر درافتادن با سختی ها و ستیز با بلاها، نه تنها آنها را برنمی گرداند، بلکه بر رنج و عذاب انسان می افزاید، پس بهتر است سختی ها را به عنوان یک واقعیت پذیرفت و موقعیت ناخوشایند را مهار و مدیریت کرد. امام علی(علیه السلام) با تکیه بر اصل برگشت ناپذیریِ سختی ها، پذیرش موقعیت سخت را شرط گذر سالم از آن برمی شمرد. این کلام، چنان پُر مغز و راه گشاست که احنف بن قیس می گوید: بعد از سخن پیامبر(صلی الله علیه وآله) کلامی زیباتر از این سخن امیر مؤمنان(علیه السلام) نشنیدم که می گوید:
إنَّ لِلنَّکباتِ نِهایاتٍ لابُدَّ لِأَحَدٍ إذا نُکبَ من أن ینتَهِی إلَیها، فَینبَغی لِلعاقِلِ إذا أصابَتهُ نَکبَةٌ أن ینامَ لَها حَتّی تَنقَضِی مُدَّتُها فَإِنَّ فی دَفعِها قَبلَ انقِضاءِ مُدَّتِها زِیادَةً فی مَکروهِها.(1)
همانا برای سختی ها پایانی است که هر کس به آن دچار شود، باید به پایان آن برسد. پس
ص: 555
1- . تاریخ دمشق، ج 42، ص 514؛ مقتل الحسین، خوارزمی، ص 364، ح 380. در نقل دیگری از امام علی(علیه السلام) چنین آمده است: إنَّ لِلنَّکباتِ غایاتٍ لابُدَّ أن تَنتَهِی إلَیها، فَإِذا حُکمَ عَلی أحَدِکم بِها فَلیطَأطِئ لَها ویصبِر حَتّی یجوزَ، فَإِنَّ إعمالَ الحیلَةِ فیها عِندَ إقبالِها زائِدٌ فی مَکروهِها (تحف العقول، ص 201؛ بحار الأنوار، ج 71، ص 95).
برای انسان خردمند، زیبنده است که هر گاه گرفتاری ای به او رسید، کنار آن بیارامد تا زمان آن به سر آید؛ چرا که دفع کردن آن، پیش از سرآمدن زمان آن، افزودن بر رنج آن است.
پذیرش موقعیت، نشانۀ خردمندی است و خردمند، کار بیهوده نمی کند. سختی ها چون برگشت ناپذیرند، درافتادن با آنها و ستیز کردن با آنها بی فایده و بلکه زیان آور خواهد بود. بنا بر این، خِرد، حکم می کند که انسان «در برابر سختی ها» نَایستد؛ بلکه «در کنار سختی ها» قرار گیرد. قرار گرفتن در کنار سختی ها، امکان مدیریت و مهار کردن سختی ها را به وجود می آورد؛ بر خلاف بی تابی کردن و در برابر سختی ها قرار گرفتن که انسان را ناتوان می سازد.معاذ بن جبل، یکی از اصحاب پیامبر(صلی الله علیه وآله) است که فرزند خود را از دست می دهد و بی تاب می گردد. پیامبر(صلی الله علیه وآله) نامه ای به وی می نویسد و مصیبت فرزندش را به وی تسلیت می گوید. پیامبر(صلی الله علیه وآله) در بخشی از نامه، به دو مسئلۀ مهم اشاره می فرماید: یکی «اجتناب ناپذیری سختی ها» است و دیگری «برگشت ناپذیری سختی ها» و بدین سان، او را آرام می سازند.(1)
بیماری، یکی از سختی های زندگی است که پاداش فراوان برای آن، قرار داده شده است؛ امّا مشروط به پذیرش آن است. یعنی هنگامی فرد بیمار، پاداش می گیرد که بیماری را بپذیرد، نه این که با آن دربیفتد و لب به شکایت بگشاید.(2) به خوبی روشن است که پذیرفتن واقعیت، یکی از مفاهیم مهمی است که هنگام بروز سختی ها باید به آن توجّه کرد.
اشعث بن قیس، برادری داشت که فوت کرد و او را عزادار ساخت. امیر مؤمنان(علیه السلام) به ملاقات او رفت و او را تسلیت داد و به «برگشت ناپذیریِ سختی ها» استناد کرده از این عبارت امام علی(علیه السلام) این گونه می توان نتیجه گرفت که: بی تابی کردن و درافتادن با سختی ها،
ص: 556
1- . وَاعلَم أنَّ الجَزَعَ لا یرُدُّ مَیتاً ولا یدفَعُ قَدَراً، فَأَحسِنِ العَزاءَ وتَنَجَّزِ المَوعودَ فَلا یذهَبَنَّ أسَفُک عَلی ما لازِمٌ لَک ولِجَمیعِ الخَلقِ، نازِلٌ بِقَدَرِهِ (تحف العقول، ص 59).
2- . امام صادق(علیه السلام): مَنِ اشتَکی لَیلَةً فَقَبِلَها بِقَبولِها وأدّی إلَی اللَّهِ شُکرَها، کانَت کعِبادَةِ سِتّینَ سَنَةً. از ایشان پرسیدند: «پذیرفتن بیماری یعنی چه؟». امام صادق(علیه السلام) در پاسخ می فرماید: یصبِرُ عَلَیها ولا یخبِرُ بِما کانَ فیها فَإِذا أصبَحَ حَمِدَ اللَّهَ عَلی ما کانَ (الکافی، ج3، ص 116، ح 6 و ص 115، ح 5؛ مکارم الأخلاق، ص 358).
پایانی جز زیان ندارد.(1)
فضیل بن میسر نقل می کند که: روزی خدمت امام صادق(علیه السلام) بودیم کهکسی آمد و از گرفتاری ای که به آن دچار شده بود، شکایت کرد. امام(علیه السلام) با استناد به همین اصل، وی را راه نمایی فرمود.(2) شخص دیگری به نام مهران به امام کاظم(علیه السلام) نامه ای می نویسد و از بدهکاری و دگرگون شدن وضع خودش شکایت می کند و ایشان در جواب همین اصل را بیان می دارد.(3)
در همۀ این احادیث، روی اصل «برگشت ناپذیری» تکیه شده و بیان شده که همان گونه که آمدن آنها به اختیار ما نیست، برطرف شدن آنها نیز به اختیار ما نخواهد بود. پس باید سختی را پذیرفت و در کنار آن قرار گرفت، نه در برابر آن. این، یک اصل است.(4) اگر چنین اتّفاقی بیفتد و انسان بتواند در کنار حوادث باشد، نه در برابر آنها، آن گاه می تواند تصمیم بگیرد که چه باید انجام دهد.
نکته ای که یادآوری آن لازم است این که پذیرش موقعیت، همان چیزی است که در ادبیات دین از آن به عنوان «تسلیم» یاد می شود و ما پیش تر در بحث «نتیجۀ خیرشناسی» از آن سخن گفتیم.
تفاوت «پذیرش» با «انفعال»
منظور از پذیرش سختی، تسلیم شدن منفعلانه و زمینگیر شدن نیست؛ منظور، پذیرش فعّال
ص: 557
1- . إنَّک إن صَبَرتَ جَری عَلَیک القَضاءُ وأنتَ مَحمودٌ وإن جَزِعتَ جَری عَلَیک القَضاءُ وأنتَ مَذمومٌ (الکافی، ج3، ص 261، ح 4). نیز، ر.ک: تحف العقول، ص 209. در نقل نهج البلاغة آمده که این جمله، هنگام فوت پسر اشعث گفته شده است و ممکن است دو جریانِ متفاوت باشند. جمله نهج البلاغة، کمی متفاوت است: «ان صبرت جری علیک القدر و أنت مأجور، و ان جزعت جری علیک القدر و أنت مأزور» (نهج البلاغة، حکمت 291). نیز، ر.ک: جامع الأخبار، ص 112؛ تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 209.
2- . أما إنَّک إن تَصبِر تُؤجَر وإلّا تَصبِر یمضی عَلَیک قَدَرُ اللَّهِ الَّذی قُدِّرَ عَلَیک وأنتَ مَأزورٌ (الکافی، ج3، ص 225، ح 10؛ مشکاة الأنوار، ص 279).
3- . اِصبِر تُؤجَر فَإِنَّک إن لَم تَصبِر، لَم تُؤجَر ولَم تَرُدَّ قَضاءَ اللّهِ (مشکاة الأنوار، ص 21؛ بحار الأنوار، ج 70، ص 184).
4- . امام علی(علیه السلام) می فرماید: إذا أتَتک المِحَنُ فَاقعُد لَها فَإِنَّ قِیامَک فیها زِیادَةٌ لَها (غرر الحکم، ح 1779).
و پویاست. در این نوع پذیرش، فرد، زمینگیر و ناتوان نمی شود؛ بلکه بهترین مقابله را برای موقعیت پیش آمده، طرّاحی می کند. شاید بتوان گفت که بهترین بیان را امام علی(علیه السلام) دارد. ایشان می فرماید:
إیاک وَالجَزَعَ فَإنَّهُ یقطَعُ الأَمَلَ ویضَعِّفُ العَمَلَ ویورِثُ الهَمَّ. وَاعلَم أنَّ المَخرَجَ فی أمرَینِ، ما کانَت فیهِ حیلَةٌ فَالِاحتِیالُ وما لَم تَکن فیهِ حیلَةٌ فَالِاصطِبارُ.(1)از بی تابی کردن بپرهیز که امید را قطع می کند و کار کردن را تضعیف می نماید و اندوه را به ارمغان می آورد. و بدان که راه خروج [از تنیدگی] در دو چیز است: آنچه چاره دارد، چاره کردن، و آنچه چاره ندارد، صبر کردن.
در بخش نخست حدیث، به پیامدهای منفیِ بی تابی کردن و درافتادن با مشکل، اشاره شده که عبارت اند: ناامیدی، ناتوانی و غمگینی یا افسردگی. از این رو، بی تابی کردن، نه تنها تأثیری ندارد، بلکه وضعیت را سخت تر می کند. در بخش دوم حدیث نیز الگوی یک مقابلۀ فعّال و پویا ارائه شده که عبارت است از: چاره اندیشی یا بردباری. توضیح این که حوادث، بر دو قسم اند: یا «چاره پذیر» هستند و یا «چاره ناپذیر». بهترین واکنش در حوادث چاره پذیر (مثل بلایای عمومی)، دست زدن به اقدام مناسب است و بهترین واکنش در حوادث چاره ناپذیر (مثل فقدان عزیزان)، بردباری و تحمّل است تا به کمک آن، دورۀ بحران را پشت سر بگذاریم.
د - تنظیم تصویر از آینده
اشاره
از مسائل مهم در هنگامۀ سختی ها، تصویری است که فرد از آینده دارد؛ چیزی که معمولاً از آن غافل هستیم. این تصویر، از آن جا که می تواند مثبت یا منفی باشد، نقش مهمی در کاهش یا افزایش فشار روانی دارد. از این رو، تنظیم تصویر از آینده، اهمیت می یابد که در ادامه به بررسی این موضوع می پردازیم.
ص: 558
1- . دعائم الإسلام، ج 1، ص 223؛ بحار الأنوار، ج 82، ص 144، ح 29. امام علی(علیه السلام) در کلام دیگری که از ایشان نقل شده، چنین می فرماید: إذا نَزَلَ بِک مَکروهٌ فَانظُر، فَإِن کانَ لَک حیلَةٌ فَلا تَعجِز وإن لَم یکن فیهِ حیلَةٌ فَلا تَجزَع (شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج 20، ص 310).
باور غلط: توهّمِ «پایداریِ بلا»
یکی از ویژگی هایی که ممکن است برخی افراد، در موقعیت ناخوشایند داشته باشند، «پایدارپنداری سختی ها» است. وقتی مشکلی به وجود می آید و حادثۀ تلخی رخ می دهد، تصوّر بر این است که ماندگار است و گویا هیچ گاه، پایانی نخواهد داشت. در چنین موقعیتی، ممکن است آینده را با مقیاس حال، ارزیابی کنیم. این برخورد، موجب ناامیدی می گردد و فشار روانی را افزایش می دهد و موجب کاهش رضامندی می شود.به بیان دیگر، یکی از ویژگی های دوران سختی و بلا، انقطاع از آینده و یا تعمیم ناخوشایندی حال به آینده است. هنگام بلا، ممکن است شما همۀ عمر را لحظۀ حال بدانید و اساساً آینده ای را تصوّر نکنید. گاهی نیز ممکن است آینده را قبول داشته باشید، ولی آن را با مقیاس حال بسنجید و ناخوشایندیِ حال را به آینده نیز تعمیم دهید. هر دو حالت یاد شده، موجب تمرکز بر ناخوشایندی و بزرگ شمردن مصیبت می شود که ثمرۀ آن، افزایش تنیدگی و فشار روانی است. این، در حالی است که آیندۀ شما، روشن و امیدوارکننده است.
باور صحیح: تفکّر «پایان پذیریِ بلا»
یکی از اصول مسلّم و قطعیِ سختی ها «پایان پذیری» آنهاست. درست است که سختی ها برگشت ناپذیرند، امّا پایان ناپذیر نیستند. برگشت ناپذیری را نباید به پایان ناپذیری تفسیر کرد. امام علی(علیه السلام) می فرماید:
إنَّ لِلمِحَنِ غایاتٍ ولِلغایاتِ نِهایاتٍ فَاصبِروا لَها حَتّی تَبلُغَ نِهایاتِها فَالتَّحَرُّک لَها قَبلَ انقِضائِها زِیادَةٌ لَها.(1)
همانا برای سختی ها اهدافی است و برای آن اهداف، پایانی است. پس بر آنها بردبار باشید تا به پایان برسند؛ چرا که حرکت در برابر آنها پیش از پایان یافتنشان، افزایندۀ آنهاست.
از این رو، فرد نباید سختی ها را دارای آغازی بی پایان بداند و باید مطمئن باشد که آیندۀ زندگی اش در تسخیر سختیِ امروز نخواهد بود.(2) اگر دنیا ناپایدار است، نه خوشیِ آن پایدار خواهد بود و نه ناخوشیِ آن. خوشی و ناخوشی، موقعیت های متفاوتی هستند که به دنبال
ص: 559
1- . غرر الحکم، ح 1777؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 157.
2- . امام علی(علیه السلام): إن بَقیتَ لَم یبقَ الهَمُّ (شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج20،ص 340، ح 898).
یکدیگر در حرکت اند و انسان، در هر بخشی از زندگی، با یکی از آنها روبه رو می شود. همان گونه که ناخوشی به دنبال خوشی است و نباید از خوشایند زندگی، سرمست شد، ناخوشی نیز به دنبال خود، خوشی را خواهد داشت. لذا نباید ناامید و زمینگیر شد.
انتظار فرج
با توجّه به واقعیت بیان شده، مسئلۀ «انتظار فرج»، معنا می یابد؛ زیرا اگر سختی هاپایان پذیرند، پس باید منتظر گشایش بود. انتظار گشایش، نقش بسیار مهمّی در امیدواریِ انسان ها دارد. کسی که سختی ها را پایان ناپذیر بداند، ناامید می گردد و ناامیدی، عامل بسیار مهمّی در افزایش تنیدگی است؛ امّا اگر به اصل پایان پذیریِ سختی ها توجّه شود، انتظار گشایش، شکل می گیرد و همین امر، موجب کاهش تنیدگی و فشار روانی می گردد. انتظار فرج، به جهت، دمیدن روح امیدواری، خود، فرج و گشایش به شمار می رود.(1) شاید بتوان ناامیدی را بزرگ ترین تنیدگی و سخت ترینِ تنگناها دانست. از این رو، رسیدن به مرحلۀ انتظار گشایش - که نشانۀ روح امیدواری است - ، خود، بزرگ ترین گشایش به شمار خواهد رفت. همین امر موجب احساس آسایش و آرامش می گردد.(2)
توجّه به موقّتی بودن سختی ها و گشایش آینده، توان تحمّل انسان را افزایش می دهد و از شدّت تنیدگی می کاهد و آن را تحمّل پذیر می کند. به همین جهت، معصومان(علیهم السلام) با «توجّه دهی» به همین اصل، افراد گرفتار را آرام می ساختند.
محمّد بن عجلان می گوید: نزد امام صادق(علیه السلام) بودم که کسی از نیازمندیِ خود به ایشان شکایت کرد. امام(علیه السلام) وی را به پایان پذیری بلاها و فرج آینده توجّه می دهد.(3) شخص دیگری نزد امام صادق(علیه السلام) می آید و از ستم برادران و عموزادگانش شکایت می کند. این جا نیز ایشان
ص: 560
1- . امام زین العابدین(علیه السلام): اِنتِظارُ الفَرَجِ مِن أعظَمِ الفَرَجِ (الإحتجاج، ج 2، ص 317؛ کمال الدین، ج 1، ص 319).
2- . امام علی(علیه السلام): تَوَقُّعُ الفَرَجِ إحدَی الرَّاحَتَینِ (غرر الحکم، ح 7565؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 200).
3- . مُحَمَّدِ بْنِ عَجْلَانَ قَالَ کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) فَشَکَا إِلَیْه رَجُلٌ الْحَاجَةَ فَقَالَ لَه اصْبِرْ فَإِنَّ اللَّه سَیَجْعَلُ لَکَ فَرَجاً قَالَ ثُمَّ سَکَتَ سَاعَةً ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى الرَّجُلِ فَقَالَ أَخْبِرْنِی عَنْ سِجْنِ الْکُوفَةِ کَیْفَ هُوَ فَقَالَ أَصْلَحَکَ اللَّه ضَیِّقٌ مُنْتِنٌ وأَهْلُه بِأَسْوَأِ حَالٍ قَالَ فَإِنَّمَا أَنْتَ فِی السِّجْنِ فَتُرِیدُ أَنْ تَکُونَ فِیه فِی سَعَةٍ أمَا عَلِمْتَ أَنَّ الدُّنْیَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ (الکافی، ج 2، ص 250، ح 6؛ مشکاة الأنوار، ص 271).
وی را به گشایش آینده توجّه می دهد و از آن شخص می خواهد که بردبار باشد.(1) همچنین امام صادق(علیه السلام) برای آرامکردن تاجر ورشکسته ای که از اصحاب ایشان بود و دچار فشار روانی شده بود، از روش توجّه دهی به آینده نیز استفاده می کند.(2)
همۀ اینها بر همان اصل استوار است که: توجّه به پایان پذیری سختی ها و گشایش آینده، توان تحمّل را افزایش، و فشار روانی را کاهش می دهد.
ه - تصحیح الگوی ارزیابی از حال
اشاره
بلا و مشکل، لحظۀ حال را تحت تأثیر قرار می دهد. به همین جهت، زمان حال، مورد ارزیابی انسان قرار می گیرد. این داوری می تواند مثبت یا منفی باشد و بر فشار روانی بیفزاید یا از آن بکاهد. پس این که چه ارزیابی ای از زمان حال داشته باشیم، نقش مهمّی در رضامندی خواهد داشت که در ادامه، به بررسی این موضوع می پردازیم.
الگوی غلط: ارزیابیِ متمرکز بر مشکل
آنچه موقعیت ناخوشایند را غیر قابل تحمّل می سازد، این است که بلا، تنها جنبۀ موجود زندگی دانسته شود. در این حالت، انسان، خود را در فضای تاریک و تنگی حس خواهد کرد
ص: 561
1- . عثمان بن عیسى، عن بعض أصحابنا، عن أبی عبد اللّه(علیه السلام) قال: قُلتُ لَهُ: إنَّ إخوَتی وبَنی عَمِّی قد ضَیَّقوا عَلَی الدارِ وألجَأونی مِنها إلى بَیتٍ ولَو تَکَلَّمتُ أخَذتُ ما فی أیدیهِم، قال: فقالَ لِیَ: اصبِر فإنَّ اللّهَ سَیَجعَلُ لَکَ فَرَجاً، قال: فانصَرَفتُ ووَقَعَ الوَباءُ فی سَنَةِ إحدى وثَلاثینَ [ومائَةٍ] فَماتوا واللّهِ کُلُّهُم فَما بَقِیَ مِنهُم أحَدٌ، قالَ: فَخَرَجتُ فَلَمّا دَخَلتُ عَلَیهِ قال: ما حالُ أهلِ بَیتِکَ؟ قال: قُلتَ لَهُ: قَد ماتوا واللّهِ کُلُّهُم، فَما بَقِیَ مِنهُم أحَدٌ، فقال: هو بِما صَنَعوا بِکَ وبِعُقوقِهِم إیّاکَ وقَطعِ رَحمِهِم بُتِروا أتُحِبُّ أنَّهُم بَقوا وأنَّهُم ضَیَّقوا عَلَیکَ؟ قال: قلت: إِی وَاللّهِ (الکافی، ج 2، ص 346، ح 3).
2- . قال إبراهیم بن مسعود قال کان رجل من التجار یختلف إلى جعفر ابن محمد یخالطه ویعرفه بحسن حال فتغیرت حاله فجعل یشکو إلى جعفر(علیه السلام) فقال له: فلا تجزع وإن أعسرت یوما فقد أیسرت فی زمن طویل فلا تیأس فان الیأس کفر لعل اللّه یغنى عن قلیل ولا تظنن بربک ظن سوء فان اللّه أولى بالجمیل (کشف الغمّة، ج2، ص162).
که هیچ دریچۀ مثبتی برای تنفّس ندارد. اگر زندگی را یکسره، تلخی و سختی ببینیم، آزاردهنده و غیر قابل تحمّل خواهد شد. هنگام ورود یک گرفتاری، ناخوشایندی آن بهگذشته، آینده و تمام زوایای حال، «تعمیم» داده می شود. در برخی موارد نیز ممکن است بر ناخوشایندی حال، «تمرکز» شود و به هیچ چیز دیگری توجّه نگردد. با این تعمیم یا تمرکز، هیچ نقطۀ مثبتی برای انسانْ باقی نمی ماند که به آن، دل خوش کند، امیدوار بماند و مشکلات خود را پشت سر بگذارد.
الگوی صحیح: ارزیابیِ معطوف به ابعاد مثبت
اشاره
ارزیابی معطوف به ابعاد مثبت، بر این منطقْ استوار است که توجّه فرد مصیبت دیده را از مشکلات و سختی ها به سمت خوبی ها و زیبایی ها معطوف سازد. در حقیقت، مثبت نگری، روشی است برای بازگرداندن توجّه از ناخوشایندها به خوشایندها. ممکن است که ما در یکی از ابعاد زندگی خود دچار مشکل شویم. در این حال، دیگر ابعاد زندگی را مثبت می دانیم و در آنها دچار مشکل نیستیم. اگر همراه ناملایمات، خوشایندی هایی نیز وجود داشته
ص: 562
باشند، موقعیت تنش زا «تعدیل» می شود. در این روش، اموری که می توانند فرح بخش و نشاط آور باشند، وارد فضای روانیِ شخص مصیب دیده می شوند و بدین سان، از شدّت درد و رنج وی کاسته می شود.
البته مراد از مثبت نگری، تخیّل مثبت نیست. تخیّل مثبت، چون پشتوانۀ واقعی ندارد، همانند یک فریب شکننده و کم تأثیر است. روشی که دین در این باب سفارش می کند، مبتنی بر خیال پردازی نیست. مثبت نگری دین، بر کشف واقعیت های خوشایند استوار است. دین نمی خواهد شما را به قصّه ها، زندگی ها و شادی های خیالی سوق دهد و با وعده های توخالی بفریبد؛ دین، بر آن است تا به شما کمک کند زیبایی های موجود در زندگی تان را کشف کنید و در کنار همۀ مشکلات، آنها را نیز به حساب آورید.
این، همان چیزی است که می توان آن را «مثبت نگریِ واقع گرا» نامید که به معنای به وجود آوردن خیال خوشایند نیست؛ بلکه به معنای شناخت خوشایند موجود است. لذا لازمۀ آن، «مثبت شناسی» است. ممکن است نقاط مثبت و امیدوارکننده، وجود داشته باشند؛ امّا درک نشوند و مورد توجّه قرار نگیرند. آنچه به نقاط مثبت زندگی، خاصیتآرامش بخشی می دهد، «درک» و توجّه به آنهاست. بنا بر این، در شرایطی که انسان، دچار حادثه می گردد و بر ناخوشایندی تمرکز می کند و یا آن را تعمیم می دهد، بهترین روش «تعدیل موقعیت تنیده» بر اساس مثبت شناسی است. در شرایط تنیدگی، نقاط مثبت فراوانی وجود دارند که با توجّه به آنها می توان به تعدیل تنیدگی و تخلیۀ فشار روانی پرداخت. مهم این است که این نقاط مثبت، شناسایی شوند و مورد توجّه قرار گیرند.
بر اساس آنچه گذشت، معصومان(علیهم السلام) مردم را به نکات مثبتی که در حین مشکلات داشته اند، توجّه می داده اند. در ادامۀ بحث، به قلمروهایی که نقاط مثبت زندگی را می توان در آنها جستجو کرد، اشاره خواهیم کرد.
یک. تجربه های مثبت پیشین
یکی از پیامدهای موقعیت ناخوشایند، تمرکز بر ناخوشایندی و ندیدن گذشتۀ خوشایند است که به «انقطاع از گذشتۀ خوشایند و خوشایندهای گذشته» می انجامد. در این صورت، قابلیت آرامش بخشی و امیدبخشیِ خوشایند گذشته از میان می رود و همه چیز و همۀ دوران ها، ناخوشایند دیده می شوند. این بزرگ نمایی، بر فشار روانی شما می افزاید و آن را غیر قابل تحمّل می سازد.
این، در حالی است که خوشایند گذشته، یکی از منابع تقویت در برابر مشکلات است. اگر ناخوشایندی، در کنار خوشایندهای گذشته قرار گیرد، از عظمت پوشالیِ آن کاسته می شود. دیدن ناملایمات اندک، از کسی که خوبی های فراوان از او دیده ایم، آزاردهنده و بی تاب کننده نیست. چنین ناملایمت هایی در کنار دیگر خوشی ها، ناپیدا و ناچیز می شوند. کسانی که از ورود حادثه ای ناخوشایند، بی تاب می شوند، دیگر رویدادهای خوشایند زندگی را نمی بینند.
به همین جهت، یکی از روش های کاهش تنیدگی، یادآوریِ نعمت ها و خوشایندهای پیشین است. بر این اساس، امام صادق(علیه السلام) می فرماید:
لا خَیرَ فی عَبدٍ شَکا مِن مِحنَةٍ تَقَدَّمَها آلافُ نِعمَةٍ واتَّبَعَها آلافُ راحَةٍ.(1)
ص: 563
1- . مسکن الفؤاد، ص 52.
هیچ خیری نیست در آن بنده ای که از گرفتاری خود شکایت می کند و حال آن که درگذشته، هزاران نعمت داشته و هزاران راحتی در آینده، به او خواهد رسید.
یکی از تجّار مدینه که از وضع مالیِ خوبی برخوردار بود و با امام صادق(علیه السلام) مراوده داشت، روزگار وی دگرگون شد و به امام صادق(علیه السلام) شکایت کرد. امام(علیه السلام) برای آرام ساختن وی، زندگی خوش پیشین او را به یادش آورد.(1)
دو. دیگر داشته های مثبت حال
هر چند مصیبت، در زمان حالْ وارد شده و وجود دارد، امّا بدانید که ناخوشایندی، همۀ جنبه های حال را در بر نمی گیرد. حادثه، در یک یا چند بُعد اتفاق می افتد؛ ولی دیگر ابعاد زمان حال، از آن تهی است. ما نه تنها ناخوشایندی را به گذشته و آینده تعمیم می دهیم و خوشایند گذشته و آینده را به حساب نمی آوریم، بلکه در زمان حال نیز ناخوشایندی یک بُعد را به همۀ ابعادِ حال، تعمیم می دهیم و یا اصلاً بُعد دیگری را به حساب نمی آوریم. گویا جز این حالت، حالت دیگری وجود ندارد! بدیهی است که چنین وضعیتی، موجب افزایش فشار روانی می گردد. این، در حالی است که ناخوشایندی، فقط مربوط به برخی از ابعاد زمان حال است.
در کنار نکات منفیِ حال، نکات مثبت دیگری هم وجود دارند که چه بسا بیشتر از منفی ها باشند. لذا توجّه به آنها می تواند دایرۀ ناخوشایندی را کاهش دهد و بر سطح رضایت از زندگی بیفزاید. بر همین اساس، امام علی(علیه السلام) می فرماید:
إذا طَلَبتَ شَیئاً مِنَ الدُّنیا فَزُوِی عَنک، فَاذکر ما خَصَّک اللّهُ بِهِ مِن دینِک وصَرَفَهُ عَن غَیرِک، فَإِنَّ ذلِک أحری أن تَستَحِقَّ بِما فاتَک.(2)
هر گاه چیزی از دنیا خواستی و از تو باز داشته شد، به یاد آور دینت را که خداوند، به تو داده و از دیگران بازداشته است؛ که این، به جای آنچه از دست داده ای، سزاوارتر است.
در تاریخ بیان شده که برخی از کسانی که دچار مشکلات و فشارهای روحی - روانی
ص: 564
1- . ولا تَجزَع وإن أعسَرتَ یوماً / فَقَد أیسَرتَ فی زَمَنٍ طَویلٍ (کشف الغمة، ج 2، ص 162).
2- . کنز الفوائد، ص 345؛ فقه الرضا، ص 360؛ بحار الأنوار، ج 71، ص 145.
بودند، هنگامی که به معصومان(علیهم السلام) مراجعه می کردند، با همین روش، درمان می شدند. ابوهاشم جعفری، یکی از کسانی است که به شدّت، گرفتار می شود و در تنگنای سختی قرار می گیرد. خدمت امام هادی(علیه السلام) می رسد تا از وضع خود شکایت کند. امام(علیه السلام) جنبه های مثبت زندگی او را برایش بیان می کند و بدین وسیله وی را آرام می سازد.(1) قرار گرفتن مشکلات در کنار نکات مثبت، دو پیامد دارد: یکی این که اندازۀ مشکلات را کوچک می کند و دیگر این که توجّه به نقاط مثبت، موجب تلطیف فضای روانی می گردد.
سه. وجه مثبت کاهش مسئولیت
یکی از ابعاد مثبت دوران ناخوشایند، کاهش مسئولیت است. دارندگی، مسئولیت آور است. لذا کسی که از نعمتی محروم است، از تکلیفی نیز آزاد است. ما بیشتر به بُعد فقدان نعمت می نگریم؛ امّا روی دیگر فقدان، کاهش مسئولیت است که خود، نعمتی به شمار می رود. از این رو، توجّه به این بُعد، می تواند فشار روانیِ حاصل از فقدان را کاهش دهد و به انسان، خشنودی و خُرسندی ببخشد.
گویا احمد بن محمّد بن ابی نصر، مشکلی داشته است. خود می گوید: مطلبی را به عرض امام رضا(علیه السلام) رساندم. ایشان فرمود: «شکیبا باش؛ زیرا امیدوارم که خداوند، برایت کارسازی کند، إن شاء اللّٰه».(2) سپس فرمود: «به خدا سوگند، آنچه خداوند از این دنیا برای مؤمن به آخرت اندازد، برایش بهتر از چیزی است که در همین دنیا به او بدهد».(3) امام(علیه السلام) سپس دنیا را تحقیر نمود و فرمود: «دنیا چه ارزشی دارد؟!».(4)آن گاه فرمود: «شخصِ
ص: 565
1- . وروى عن أبی هاشم الجعفری أنه قال: أصابتنی ضیقة شدیدة فصرت إلى أبى الحسن علی بن محمد فاستأذنت علیه فأذن لی فلما جلست قال: یا أبا هاشم أی نعم اللّه علیک ترید أن تودی شکرها؟ قال أبو هاشم: فوجمت فلم أدر ما أقول له، فابتدأنی(علیه السلام) فقال: أن اللّه(عزوجل) رزقک الایمان فحرم به بدنک على النار، ورزقک العافیة فأعانک على الطاعة، ورزقک القنوع فصانک عن التبذل، یا أبا هاشم إنما ابتدأتک بهذا لأنی ظننت أنک ترید أن تشکو لی من فعل بک هذا، قد أمرت لک بمائه دینار فخذها (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 401؛ الأمالی، صدوق، ص 412).
2- . این بخش، مربوط به عامل «امید به گشایش» است.
3- . این بخش، مربوط به عامل «معنای ناخوشایندها» است که در بحث «خیرباوری» قرار می گیرد و مبنای آن در «مبانی جهان شناختی» گذشت.
4- . این بخش، مربوط به عامل «کوچک سازی» است.
برخوردار از نعمت، در معرض خطر است؛ زیرا خداوند در آن نعمت، حقوقی را بر او واجب گردانیده است. به خدا قسم، گاهی اوقات، خداوند(عزوجل) به من نعمت هایی می دهد و من پیوسته نسبت به آنها بیمناک و نگران هستم - و دستش را تکان داد - تا این که از حقوقی که خداوند در این نعمت ها به گردن من دارد، بیرون آیم». من گفتم: فدایت شوم! شما با چنین مقام و منزلتی که دارید، این چنین می ترسید؟! فرمود: «آری! و پروردگارم را در برابر نعمتی که به من ارزانی داشته است، می ستایم».(1)
بنا بر این، یک بُعد مثبت فقدان، کاهش مسئولیت و آزادی از تکلیف و پیامدهای آن است.
و - تصحیح تفسیر از بلا
اشاره
پیش تر در بارۀ ابعاد مثبت پدیده های ناخوشایند سخن گفتیم. در آن جا سخن از فلسفۀ بلاها و معنای پنهان سختی های زندگی بود؛ امّا مسئلۀ دیگر، تفسیر و ارزیابی ما از موقعیت و یا به تعبیر بهتر، نوع نگاه ما به آن است. این، یک اصل است که هر موقعیت ناخوشایندی، توسّط انسان، ارزیابی می گردد. این ارزیابی ها تأثیر مستقیمی بر فشار روانی حاصل از موقعیت دارد. اگر موقعیت ناخوشایند را مثبتْ ارزیابی کنیم و یا دارای بار مثبت بدانیم، قابل تحمّل خواهد بود و اگر منفی ارزیابی کنیم، از کنترل ما خارج می شود و غیر قابل تحمّل می گردد. در حقیقت، ما همان گونه که حوادث را تفسیر می کنیم، به آنها واکنش نشان می دهیم.
به بیان دیگر، حوادث، تعیین کننده نیستند؛ تفسیر ما از موقعیت ناخوشایند است که درکاهش یا افزایش تنیدگی و فشار روانی، تعیین کننده است. بنا بر این، ما به وسیلۀ تفسیرهایمان می توانیم موقعیت های ناخوشایند را کنترل و مدیریت کنیم. کنترل موقعیت ها در دست کسی است که کنترل تفسیرها و ارزیابی های خود را در دست داشته باشد.
ص: 566
1- . الکافی عن أحمد بن محمّد بنِ أبی نَصرٍ: ذَکرتُ للرِّضا(علیه السلام) شیئا فَقالَ: اصبِرْ؛ فإنّی أرجو أن یصنَعَ اللّهُ لک إن شاءَ اللّهُ. ثُمّ قالَ: فوَ اللّهِ ما أخَّرَ اللّهُ عنِ المُؤمنِ مِن هذهِ الدُّنیا خَیرٌ لَهُ مِمّا عَجَّلَ لَهُ فیها. ثُمّ صَغَّرَ الدُّنیا و قالَ: أی شیءٍ هِی؟! ثُمّ قالَ: إنّ صاحِبَ النِّعمَة على خَطَرٍ؛ إنّهُ یجِبُ علَیهِ حُقوقُ اللّهِ فیها. و اللّهِ، إنّهُ لَتَکونُ علَی النِّعَمُ مِن اللّهِ(عزوجل) فما أزالُ مِنها على وَجَلٍ - وَ حَرَّک یدَهُ - حتّى أخرُجَ مِن الحُقوقِ الّتی تَجِبُ للّهِ علَی فیها. فقلتُ: جُعِلتُ فِداک، أنتَ فی قَدرِک تَخافُ هذا؟! قالَ: نَعَم، فأحمَدُ ربِّی على ما مَنَّ بهِ علَی (الکافی، ج3، ص502، ح19).
نکتۀ مهم در دیدگاه دین، هماهنگی تفسیرها با واقعیت هاست. دین، تفسیر خیالی و غیر واقعی را نمی پسندد؛ هر چند در ظاهر، کاهندۀ فشارهای روانی باشد. واقعیت گرایی در این بُعد نیز در آموزه های دین مشاهده می شود. متون دینی، با بیان واقعیت ها، سعی دارند ارزیابی ها و تفسیرهای ما را واقعی سازند تا تأثیری پایدار داشته باشند. در ادامه، چند گونه تفسیر را مورد بررسی قرار می دهیم.
یک. بلا و جایگاه انسان نزد خدا
اشاره
به محض ورود بلا و مصیبت، انسان در برخی باورهای پیشین خود تردید می کند و این سؤال برایش پیش می آید که جایگاه من نزد خداوند چگونه است؟ این موضوع را در دو وجه مختلف آن، بررسی می کنیم.
تفسیر غلط: توهّم «خواری»
جوابی که معمولاً به پرسش یاد شده داده می شود، پاسخ مناسبی نیست. معادلۀ برخی در ارزیابی جایگاه، «خوشایندمدار» است. بر اساس این معادله، راحتی، نشانۀ کرامت و سختی، نشانۀ خواری دانسته می شود. کسانی که در سختی ها و بلاها بی تاب می شوند، نه تنها موقعیت ناخوشایند را بی معنا می دانند؛ بلکه آن را منفی نیز ارزیابی می کنند. معمولاً چنین افرادی، سختی های زندگی را اهانت آمیز می دانند. در تصوّر این افراد، مال و ثروت، نشانۀ «کرامت» است و محرومیت، نشانۀ «خواری».(1) آنچه موجب تشدید فشار روانی می گردد، همین ارزیابی هاست. در این ارزیابی ها، معنای بلاها منفی ارزیابی می شوند و این ارزیابی، رنج موقعیت ناخوشایند را می افزاید. آیا این ارزیابی، صحیح است؟ آیا معنایبلاها خوار کردن انسان و دور شدن خدا از بنده است؟
تفسیر صحیح: باور «کرامت»
بلا، نشانۀ خواری نیست؛ بلکه می تواند نشانۀ کرامت و عزّت باشد. این پاسخ، صحیح
ص: 567
1- . قرآن کریم در این باره می فرماید: (فَأَمَّا الْإِنسَنُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَکرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَیقُولُ رَبِّی أَکرَمَنِ * وَ أَمَّآ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَیهِ رِزْقَهُ فَیقُولُ رَبِّی أَهَانَنِ) (سورۀ فجر، آیۀ 15 - 16).
است. کسانی می توانند این گونه پاسخ دهند که معادلۀ ارزیابیِ آنان «خیرمدار» باشد. بر اساس آنچه در خیرباوری گذشت، بلا، به مصلحت انسان و در راستای رشد و تکامل اوست. پس نمی تواند دلیل خوار بودن نزد خداوند باشد. امام کاظم(علیه السلام) می فرماید: خداوند متعال، خود در این باره چنین می فرماید:
إنّی لَم اُغنِ الغَنِی لِکرامَتِهِ بِهِ عَلَی ولَم اُفقِرِ الفَقیرَ لِهَوانٍ بِهِ عَلَی.(1)
من، فرد غنی را به این دلیلْ دارا نکرده ام که نزد من گرامی است و فقیر را به این دلیلْ محروم نکرده ام که نزد من، خوار است.
آیا می پندارید خدا به هر کس چیزی داده، از سر تکریم او بوده و از هر کس بازداشته، از سر خوار کردن او بوده است؟! هرگز! (2) پس معنای محرومیت ها و محنت ها، خواری و بی مقداری نزد خداوند نیست. در این دنیا، بیشترین سختی ها را شریف ترین انسان ها چشیده اند. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) بیشترین آزار و اذیت ها را دیده است.(3) امیر مؤمنان علی(علیه السلام) که پس از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) برترین مخلوق خداست، اوّل مظلوم عالم نیز هست.(4) همسر او - که از برترین زنان آفرینش است - ، آن قدر اذیت شد که پس از رحلت پدر، بیش از 75 یا 95 روز نتوانست زندگی کند. فرزندشان امام حسن(علیه السلام) آن همه ستم از مردم دید و حتّی درون خانه اش نیز امنیت نداشت و به دست همسرش مسموم شد و جنازه اش تیر باران گردید و نگذاشتند درکنار جدّش به خاک سپرده شود؛ امّا هم ایشان به برادرش فرمود: «هیچ روزی مثل روز تو نیست، ای ابا عبد اللّه!»؟.
امام حسین(علیه السلام) در روز عاشورا آن همه مصیبت دید؛ علی اکبرش را پاره پاره کردند، حنجرۀ طفل شیرخوارش را با تیر سه شعبه، هدف قرار دادند، برادر باوفایش ابو الفضل(علیه السلام) را در مقابل دیدگانش، به شهادت رساندند، برادرزادگان و اصحاب باوفایش را به شهادت
ص: 568
1- . الکافی، ج 2، ص 265، ح 20؛ التمحیص، ص 47؛ مشکاة الأنوار، ص 288.
2- . امام صادق(علیه السلام): أتَرَی اللّهَ أعطی مَن أعطی مِن کرامَتِهِ عَلَیهِ ومَنَعَ مَن مَنَعَ مِن هَوانٍ بِهِ عَلَیهِ؟! کلّا! )تفسیر العیاشی، ج 2، ص 13؛ بحار الأنوار، ج 75، ص 305؛ وسائل الشیعة، ج 11، ص 500(.
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): ما اُوذِی نَبِی مِثلَ ما اُوذیتُ (بحار الأنوار، ج3، 9، ص 56).
4- . امام علی(علیه السلام): صَبَرتُ وفِی العَینِ قَذی وفِی الحَلقِ شَجی (معانی الأخبار، ص 361).
رساندند، خود ایشان را به شهادت رساندند و سر از بدنش جدا کردند و بدنش را که روزگاری روی دوش پیامبر (صلی الله علیه وآله) جای داشت، زیر سم ستوران، لگدمال کردند و خانواده اش را به اسیری بردند. کاروان اُسرا نیز آن همه سختی و رنج کشیدند. دیگر امامان معصوم(علیهم السلام) نیز بیشترین دردها و مصیبت ها را دیدند. اگر بلا و مصیبت، نشانۀ خواری باشد، چگونه مصیبت ها و بلاهایی را که بر سر شریف ترین بندگان خدا آمده است، می توان توجیه کرد؟
همۀ اینها نشانگر آن است که مصیبت ها و گرفتاری ها به معنای خواری و ذلّت در نزد خداوند متعال نیستند؛ بلکه به عکس، نشانۀ کرامت و بزرگواری اند و به همین جهت است که آن بزرگواران، چنین مصیبت های سخت و تلخی را تحمّل می کردند. مهم این است که وقتی این حقیقت برای انسان معلوم گردد، ناراحتی ها و اندوه ها رخت برمی بندند و رضایت و بردباری، جای آنها را می گیرند.
دو. بلا و تفسیر انسان از آن
اشاره
بلا و مصیبت، به طور کلّی و از منظری دیگر نیز مورد ارزیابی قرار می گیرد و انسان، آن را زشت و یا زیبا تفسیر می کند. بحث پیشین، از منظر حرمت شناختی بود و این بحث، از منظر زیبایی شناختی. این تفسیر نیز بر اساس همان دو الگوی پیش گفته صورت می پذیرد که بر اساس آن، خوشایندها، زیبا و ناخوشایندها نازیبا هستند. بدیهی است که این ارزیابی نیز نقش مهمّی در کاهش یا افزایش فشار روانی خواهد داشت که در ادامه به بررسی آن می پردازیم.
تفسیر غلط: «زشت پنداری مصیبت»
برخی برای تعیین دیدگاه خود در بارۀ زشت یا زیبا بودن مصیبت، از مدل «خوشایندمدار» استفاده می کنند و مصیبت را زشت ارزیابی می نمایند. این ارزیابی، موجب افزایش فشار روانی خواهد شد؛ چرا که انسان از هر امر نازیبایی، فراری و گریزان است و موجب ناخرسندی وی می گردد؛ امّا آیا این تفسیر، درست است و این الگوی ارزیابی می تواند واقعیت مصیبت ها را نشان دهد؟
ص: 569
تفسیر صحیح: «زیباپنداریِ مصیبت»
بر اساس آنچه در خیرباوری گذشت، تفسیر زیباشناختیِ مصیبت نمی تواند زشت باشد. آنچه برای انسان خیر است و مایۀ رشد و تکامل وی می گردد، چگونه می تواند زشت باشد؟! بلا، سخت است؛ امّا زشت نیست. فرهنگ اسلامی، قائل به «سختِ زیبا» است. همین تفسیر، موجب کاهش فشار روانی و افزایش توان صبر می گردد. حضرت زینب(علیها السلام)، اُسوۀ صبر و مقاومت است. ایشان، نه تسلیم دشمن شد و نه تسلیم بلاها؛ بلکه دشمن و بلاها را به تسلیم و خضوع در برابر خویش واداشت. یکی از رازهای این ایستادگی و بالندگی، ارزیابی درست از موقعیت بود. وقتی یزید به زینب(علیها السلام) گفت: «کاری را که خدا با برادرت کرد، چگونه دیدی؟» ایشان در پاسخ وی فرمود: ما رَأَیتُ إلّا جَمیلاً؛ چیزی جز زیبایی ندیدم.(1) سؤال یزید، سؤال ارزیابی موقعیت بود؛ امّا انتظار نداشت که چنین پاسخی از زینب(علیها السلام) بشنود. این که چرا موقعیت ناخوشایند و حادثۀ تلخی همانند عاشورا، زیباست، موضوعی است که جای بحث آن، این جا نیست. آنچه در این جا مهم است، نقش تعیین کنندۀ «ارزیابی موقعیت» در کاهش فشارهای روانی و افزایش توان بردباری است که این نیز ریشه در معناشناسی مصیبت ها و بلاها دارد و پیش تر از آن سخن گفتیم.
آن کس که در مسیر خدا گام برمی دارد و فقط به تکلیف خویش می اندیشد، هیچ پیش آمدی را نازیبا نمی بیند. بدون شک، در واقع امر، هیچ حادثه ای برای اهل ایمان، تلخ ونازیبا نیست؛ امّا این، برای کاهش تنیدگی و افزایش بردباری، کافی نیست. آنچه باید به این واقعیتْ اضافه شود تا فرد را زینب وار، مقاوم سازد، «توجّه» به این واقعیت، و «باور» به آن است. این واقعیت را نیز پیش تر در بحث ابعاد مثبت خوشایندی بیان کردیم.
سه. بلاها و عدالت باوری
اشاره
هنگام رویارویی با بلاها، انسان آن را از منظر عدل و ظلم نیز ارزیابی می کند. این که واقعه، عدل بوده یا ظلم، برای انسان مهم است. انسان از عدالت، خرسند و از ناعدالتی، ناخرسند می شود. اگر بلا، ناعادلانه ارزیابی شود، افزایندۀ فشار روانی و اگر عادلانه ارزیابی شود، کاهندۀ آن خواهد بود.
ص: 570
1- . بحار الأنوار، ج 45، ص 115.
باور غلط: توهّم بلای ظالمانه
از ارزیابی های نادرستی که برخی افراد، هنگام رویارویی با بلاها دارند، ظالمانه بودن بلاهاست. ما معمولاً از یک سو دچار «خودپاک پنداری» هستیم و از سوی دیگر، بلاها را نشانۀ خواری و ناشایست بودن فرد مبتلا می دانیم و معتقدیم که هر کس انسان خوبی باشد، بلا نمی بیند. از این رو، وقتی مصیبتی وارد می شود، آن را ظالمانه تفسیر می کنیم.
همچنین به دلیل ناآگاهی، دچار پدیدۀ «بی فایده پنداریِ بلاها» نیز هستیم و هر امر ناخوشایندی را بدون فایده ارزیابی می کنیم و به همین دلیل، ممکن است آنها را ناعادلانه بدانیم؛ چون رنجی بی دلیل و بی حاصل را بر انسان تحمیل می کند.
باور صحیح: تفکّر بلای عادلانه
امّا واقعیت این است که خداوند متعال، عادل است و هر کاری که انجام می دهد، عادلانه است و بر هیچ کس ستم نمی کند. در متون دینی، تصریح شده است که خداوند متعال، ذرّه ای ظلم نمی کند؛ بلکه این انسان ها هستند که به خود ظلم می کنند.(1) او هموارهبرپادارندۀ قسط و عدل است(2) و مردم را نیز به همین، امر کرده است.(3) بر اساس این مبنا، قضا و قدر خداوند متعال بر پایۀ عدالت شکل می گیرد و ذرّه ای ظلم در آن نیست. امام علی(علیه السلام) بعد از نماز دعا می کرده و بر حقْ بودن قضای خداوند و عدل بودن عطای او شهادت می داده است.(4) همچنین ایشان در بیانی زیبا و روشن، اعلام می دارد که روزی را فردی عادل تقسیم نموده است.(5) هر چند قانون قبض و بسط در بارۀ روزی جاری است،
ص: 571
1- . (إِنَّ اللَّهَ لَا یظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّة وَإِن تَک حَسَنَة یضَعِفْهَا وَیؤْتِ مِن لَّدُنْهُ أَجْرًا عَظِیمًا) (سورۀ نساء، آیۀ 40). (إِنَّ اللَّهَ لَا یظْلِمُ النَّاسَ شَیئا وَ لَکنَّ النَّاسَ أَنفُسَهُمْ یظْلِمُونَ) (سورۀ یونس، آیۀ 44). نیز، ر.ک: سورۀ یس، آیۀ 54. برای مطالعۀ بیشتر، ر.ک: دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج8، ص24 به بعد ( لَیسَ فی أفعالِهِ مِثقالُ ذَرَّۀ مِنَ الظُّلمِ).
2- . (شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَا هُوَ وَالْمَلَائِکة وَأُوْلُواْ الْعِلْمِ قَائِمَا بِالْقِسْطِ لَا إِلَهَ إِلَا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکیمُ) (سورۀ آل عمران، آیۀ 18). (وَتَمَّتْ کلِمَتُ رَبِّک صِدْقًا وَعَدْلًا لَا مُبَدِّلَ لِکلِمَتِهِ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (سورۀ انعام، آیۀ 115).
3- . ر.ک: دانش نامۀ عقاید اسلامی، ج8، ص38 به بعد (الأَمرُ بِالقِسطِ).
4- . اللّهُمَّ إنّی اُشهِدُک وکفى بِک شَهیدا، وأشهَدُ أنَّک أنتَ اللّهُ رَبّی... وأشهَدُ أنَّ قَولَک حَقٌّ، وأنَّ قَضاءَک حَقٌّ، وأنَّ عطاءَک عَدلٌ (جمال الاُسبوع، ص171).
5- . ... إنَّ المالَ مَقسومٌ مَضمونٌ لَکم، قَد قَسَّمَهُ عادِلٌ بَینَکم وضَمِنَهُ، وسَیفی لَکم (الکافی، ج1، ص30، ح4).
امّا بر اساس عدالت است.(1) امام زین العابدین(علیه السلام) در دعای روز عرفۀ خود با خداوند مناجات می کند و از عدالت او در قضا و تقسیم ارزاق سخن می گوید(2) و به همین جهت، در دعای دیگری، خداوند را بر این، سپاس می گوید.(3) خواندن این دعاها همراه توجه به مضمون آنها می تواند انسان را آرام سازد.
باور به عدالت خداوند، به انسان اطمینان می دهد که به او ظلم نشده است. این باور موجب می شود که انسان، تفسیر ظالمانه ای از رویدادها و قوانین زندگی نداشته باشد و همین امر، احساسات منفی او را از بین می بَرَد و رضامندی از آنها را به وجود می آورد. اگرفرد به این اصل باور داشته باشد، بلاها را ناعادلانه ارزیابی نمی کند؛ بلکه به تفسیر مجدّد دیگر مؤلّفه ها می پردازد. بر اساس آنچه در جای خود گذشت، نه بلاها بی فایده و بی حکمت اند و نه نشانۀ خواری و ناشایستیِ فردند. از این رو، باور به عدالت خداوندی که همۀ امور عالم به دست اوست، موجب آرامش انسان می شود و فشار روانی را کاهش می دهد و بر توان بردباری فرد می افزاید.
چهار. مرگ و تفسیر انسان از آن
اشاره
مرگ، از مسائل مهم و تردیدناپذیر زندگی انسان است. در رویارویی با این پدیده، برخی از آن «استقبال» می کنند و برخی «فرار». دلیل این تفاوت، در تفسیر آنان از مرگ است. این که ما مرگ را چگونه ببینیم، نقش مهمّی در واکنش ما به آن دارد. از این رو، دو گونه تفسیر مثبت و منفی از آن را بیان خواهیم کرد.
ص: 572
1- . امام علی(علیه السلام): قَدَّرَ الأَرزاقَ فَکثَّرَها وقَلَّلَها، وقَسَّمَها عَلَی الضّیقِ وَالسَّعَةِ، فَعَدَلَ فیها لِیبتَلِی مَن أرادَ بِمَیسورِها ومَعسورِها، ولِیختَبِرَ بِذلِک الشُّکرَ وَالصَّبرَ مِن غَنِیها وفَقیرِها (نهج البلاغة، خطبۀ 91).
2- . قَدَّرتَ الاُمورَ بِعِلمِک، وقَسَّمتَ الأَرزاقَ بِعَدلِک، ونَفَذَ فی کلِّ شَیءٍ عِلمُک، وحارَتِ الأَبصارُ دونَک... فَلَم یقایس شَیئا بِشَیءٍ مِن خَلقِهِ، ولَم یستَعِن عَلی خَلقِهِ بِغَیرِهِ. ثُمَّ أمضَی الاُمورَ عَلی قَضائِهِ وأجَّلَها إلی أجَلٍ مُسَمّی، قَضی فیها بِعَدلِهِ، وعَدَل فیها بِفَضلِهِ، وفَصَلَ فیها بِحُکمِهِ، وحَکمَ فیها بِعَدلِهِ (الإقبال، ج2، ص102).
3- . الحَمدُ للّهِ رِضی بِحُکمِ اللّهِ، شَهِدتُ أنَّ اللّهَ قَسَمَ مَعایشَ عِبادِهِ بِالعَدلِ، وأخَذَ عَلی جَمیعِ خَلقِهِ بِالفَضلِ، اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ، ولا تَفتِنّی بِما أعطَیتَهُم، ولا تَفتِنهُم بِما مَنَعتَنی، فَأَحسُدَ خَلقَک، وأغمَطَ حُکمَک. اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ، وطَیب بِقَضائِک نَفسی، ووَسِّع بِمَواقِعِ حُکمِک صَدری، وهَب لِی الثِّقَةَ لِاُقِرَّ مَعَها بِأَنَّ قَضاءَک لَم یجرِ إلّا بِالخِیرَةِ (الصحیفة السجادیة، دعای 35).
تفسیر غلط: توهّم «نابودی و پایان زندگی»
برخی ممکن است مرگ را به معنای نابود شدن و پایان زندگیِ خوش تفسیر کنند. این تفسیر، بر اساس مدل «دنیامدار» در ارزیابیِ مرگ و زندگی شکل می گیرد که مطابق آن، مرگ، پایان زندگی تفسیر می شود. بدیهی است چنین تفسیری، موجب بروز احساس ناخوشایند و نگرانی از آن خواهد شد. در روز عاشورا، امام حسین(علیه السلام) و یاران خاص ایشان از سخت شدن کار و شدّت یافتن نبرد، نه تنها هیچ هراسی به دل راه نمی دادند؛ بلکه چهره شان گشاده تر و بانشاط تر می شد؛ امّا گروه دیگری بودند که با شدّت یافتن جنگ و نزدیک شدن زمان کشته شدن، هراسان تر می شدند و به یکدیگر می گفتند: «ببینید این مرد، باکی از مرگ ندارد». این جمله، نشان می دهد که آنچه آنان را تحت فشار قرار داده بود، مرگ و کشته شدن بود و آنچه مرگ را برای آنان به یک عامل فشار روانی تبدیل کرده بود، تفسیر نادرست از آن بود.
تفسیر صحیح: تصوّر «عبور به خوشایند»
شیوۀ دیگر در ارزیابی مرگ و زندگی، اُلگوی «آخرت مدار» است. بر اساس این الگو، مرگ، پایان زندگی نیست و آخرت، اوج زندگی رؤیاییِ انسان است. با چنین تفسیری، انسان، مرگرا ناخوشایند نمی پندارد و نه تنها از آن نگران و هراسان نمی شود، بلکه با اشتیاق، آن را می پذیرد و به سوی آن می شتابد. در همان جریان نگرانی اصحاب امام حسین(علیه السلام) از مرگ، امام(علیه السلام) با ارائۀ تفسیر واقعی از مرگ، آنان را نیز مقاوم و بردبار ساخت و از فشارهای روانی، آزاد کرد.(1) از لابه لای این کلام، هم ناخرسندی آنان به دست می آید و هم نابردباری شان که ریشه در تفسیر نادرست از مرگ دارد. امام حسین(علیه السلام) با درک این مطلب، نگرش یارانش به مرگ و ارزیابی آنان از کشته شدن را تصحیح کرد و بدین وسیله، آنان نیز دلیرانه جنگیدند و به شهادت رسیدند.
ص: 573
1- . صَبراً بَنِی الکرامِ فَمَا المَوتُ إلّا قَنطَرَةٌ تَعبُرُ بِکم عَنِ البُؤسِ وَالضَّرّاءِ إلَی الجَنانِ الواسِعَةِ وَالنَّعیمِ الدّائِمَةِ. فَأَیکم یکرَهُ أن ینتَقِلَ مِن سِجنٍ إلی قَصرٍ؟! وما هُوَ لِأَعدائِکم إلّا کمَن ینتَقِلُ مِن قَصرٍ إلی سِجنٍ وعَذابٍ. إنَّ أبی حَدَّثَنی عَن رَسولِ اللّه(صلی الله علیه وآله): أنَّ الدُّنیا سِجنُ المُؤمِنِ وجَنَّةُ الکافِرِ، واَلمَوتُ جِسرُ هؤُلاءِ إلی جَنّاتِهِم، وجِسرُ هؤُلاءِ إلی جَحیمِهِم، ما کذَبتُ ولا کذِبتُ (معانی الأخبار، ص 288).
پنج. شکست و تفسیر انسان از آن
اشاره
شکست و ناکامی، از امور ناخوشایند زندگی است و موجب ناراحتی و افزایش فشار روانی می گردد. این، از واقعیت هایِ تغییرناپذیر زندگی است. آنچه در این میان مهم است، تفسیر موضوع و تعریفی است که افراد از موفّقیت و شکست دارند. تفسیر نادرست، موجب افزایش فشار روانی می شود و تفسیر درست، کاهش آن را در پی دارد. سؤال این است که چه تفسیری، کاهنده است و چه تفسیری، افزاینده؟
الگوی غلط: تفسیر مادّی شکست و پیروزی
برخی با نگاهی مادّی، به تفسیر این موضوع می پردازند. لذا به دست آوردن هر کدام از امور دنیوی (مانند: مال، مقام، شهرت، تداوم زندگی و...) را موفّقیت و از دست دادن آنها را شکست می دانند. این تفسیر، موجب سرمست شدن هنگام برخورداری و ناامیدی و رنجوری هنگام مصیبت می شود.
الگوی صحیح:
تفسیر الهی شکست و پیروزیبر خلاف آن دیدگاه، دیدگاه دیگری وجود دارد که ملاک موفّقیت و شکست را موافقت و عدم موافقت امور با خداوند متعال می داند. این دیدگاه خدامحور، موفّقیت را در این می داند که آیا به آنچه خدا خواسته، عمل شده یا نه؟ اگر چنین باشد، برای فرد فرقی ندارد که با معیار مادی، شکست بخورد یا پیروز شود، فقیر باشد یا ثروتمند و... . قرآن کریم می فرماید:
(قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلّا إِحْدَی الْحُسْنَیینِ وَ نَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِکمْ أَنْ یصیبَکمُ اللّهُ بِعَذابٍ مِنْ عِنْدِهِ أَوْ بِأَیدینا فَتَرَبَّصُوا إِنَّا مَعَکمْ مُتَرَبِّصُون.(1)
بگو: آیا برای ما جز یکی از این دو نیکی را انتظار می بَرید؟ در حالی که ما انتظار می کشیم که خداوند از جانب خود یا به دست ما عذابی به شما برساند. پس انتظار بکشید که ما هم با شما در انتظاریم).
به باور علّامه طباطبایی، از نظر دینی، حسنه و مصیبت، هر دو حسنه اند؛ چون اگر حسنه، حسنه است برای این است که پیروزی و غنیمت در دنیا و اجر عظیم در آخرت است
ص: 574
1- . سورۀ توبه، آیۀ 52.
و اگر مصیبتْ حسنه است، آن هم برای این است که شکست خوردن و کشته شدن و هر رنج و محنت دیگری که به انسان برسد، مورد رضای خدا و باعث اجری ابدی و سرمدی است. پس هر دو حسنه اند.(1) بنا بر این تفسیر الهی از موفقیت و شکست، موجب می شود که هنگام رویارویی با خطر، انسان آرامش داشته باشد؛ چرا که هر کدام از دو وجه موفّقیت یا شکست ظاهری برای او پیروزی و کامیابی است و همچنین پس از واقعه نیز همین تفسیر، موجب کاهش فشار روانی و تحمّل موقعیت پیش آمده می گردد.
ز - تصحیح اندازه گذاری بلا
اشاره
یکی از مسائل مهم در موضوع مصیبت، اندازۀ آن است. «مصیبتِ بزرگ»، غیر قابل تحمّل می نماید و «مصیبتِ کوچک»، قابل تحمّل. لذا این که ما چه اندازه ای برای بلاها قائل باشیم، نقش مهمّی در کاهش یا افزایش فشار روانی دارد که در ادامه، آن را مورد بحث قرار می دهیم.
سنجۀ غلط:
بزرگ شماری مصیبتیکی از چیزهایی که در دوران بلا اتفاق می افتد، بزرگ نمایی سختی هاست. معمولاً افراد، سختی ها را بزرگ تر از آنچه هستند، ارزیابی می کنند. پیامد این کار، افزایش غیر معقول فشار روانی است که سبب غیر قابل تحمّل شدن موقعیت و بی تابی فرد می گردد و وی را به نارضایتی می کشاند. حوادثْ در واقع، آن قدر بزرگ نیستند که ما تصوّر می کنیم. اگر انسان، دنیا را بسیار مهم بشمارد و آن را محلّ راحتی بداند، سختی های آن، بسیار بزرگ جلوه می کند و تحمّل مصیبت های آن نیز بسیار دشوار می گردد. مهمْ شمردن دنیا، فقدان ها و محرومیت های آن را بسیار بزرگ تر از آنچه هست، نشان می دهد و بدین سان، فشار روانیِ حاصل از آن، بسیار سنگین می گردد.
سنجۀ صحیح: کوچک سازی بلا
اگر مشکلاتْ کوچک شوند و یا دست کم، به اندازۀ خود دیده شوند، صبر و رضامندی به وجود می آید. یکی از عوامل موفّقیت در زندگی، برخورداری از «هنر کوچک سازی»
ص: 575
1- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج9، ص412.
سختی هاست. نخست باید سختی ها را کوچک شمرد و سپس آنها را تحمّل کرد. حتی اگر مشکلات و بلاها واقعاً نیز سخت و دشوار باشند، باید آنها را کوچک شمرد تا امکان تحمّل آن فراهم آید. این کار، موجب تحمّل پذیری بیشتر سختی ها می گردد. اصل کوچک سازی، نقش مهمّی در کاهش تنیدگی ها دارد. برای کوچک کردن سختی ها از روش های متعدّدی می توان استفاده کرد که در ادامه به آنها می پردازیم.
یک. مقایسۀ صعودی در ناخوشایند
در دوران ناخوشایند، با استفاده از عنصر مقایسه، می توان موقعیت را مهار کرد و رضامندی را به دست آورد؛ امّا سؤال این است که چه مقایسه ای موجب کاهش فشار روانیِ حاصل از مشکلات و سختی ها می شود؟ مقایسه در این موقعیت نیز دو قسم است: مقایسۀ کاهندۀ فشار روانی و مقایسۀ افزایندۀ فشار روانی. امّا نکتۀ مهم و قابل توجّه این که نوع مقایسه ای که موجب کاهش یا افزایش فشار روانی می گردد، با مقایسه در خوشایند، متفاوت است. در توضیح این مطلب باید گفت که محور مقایسه در این دو موقعیت، متفاوت است. در آن جامحور این بود که چگونه می توان خوشایندی را افزایش داد؟ لذا خوشایندها با یکدیگر مقایسه می شدند؛ امّا در این جا سخن این است که چگونه می توان ناخوشایندی را کاهش داد؟ لذا ناخوشایندها با یکدیگر سنجیده می شوند. بنا بر این، مقایسۀ صعودی در آن جا یعنی مقایسه با خوشایندی بالاتر و مقایسۀ نزولی یعنی مقایسه با خوشایندی پایین تر. امّا مقایسۀ صعودی در این جا یعنی مقایسه با مشکلات بیشتر و مقایسۀ نزولی یعنی مقایسه با مشکلات کمتر. بر همین اساس، در آن جا مقایسۀ مطلوب، مقایسۀ نزولی، و مقایسۀ نامطلوب، مقایسۀ صعودی بود؛ امّا در این جا دقیقاً بر عکس است؛ مقایسۀ مطلوب، مقایسۀ صعودی و مقایسۀ نامطلوب، مقایسۀ نزولی است.
در خوشایندها اگر خوشایند خود، با خوشایند بالاتر مقایسه می شد (مقایسۀ صعودی)، موجب کاهش رضامندی می بود و اگر با خوشایند پایین تر مقایسه می شد (مقایسۀ نزولی)، موجب افزایش رضامندی می گشت. امّا به عکس، در ناخوشایندها، اگر فرد، مشکل خود را با مشکل کوچک تر مقایسه کند (مقایسۀ نزولی)، موجب نارضایتی می شود و اگر با مشکل
ص: 576
بزرگ تر بسنجد (مقایسۀ صعودی)، موجب افزایش سطح تحمّل و رضامندی می گردد. بنا بر این، در موقعیت ناخوشایند، مقایسۀ کاهندۀ رضامندی، مقایسۀ نزولی است، بدین معنا که فرد، وضع خود را با کسانی که کمتر مشکل دارند، بسنجد، و مقایسۀ افزاینده رضامندی، مقایسۀ صعودی است؛ بدین معنا که فرد وضع خود را با وضع کسانی که در موقعیت بدتر قرار دارند، مقایسه کند.
حال پرسش این است که اثر روانیِ هر کدام از این دو مقایسه چیست که چنین تأثیری در رضامندی دارد؟ پاسخ این است که مقایسۀ نزولی در ناخوشایندها، موجب بزرگ نماییِ مشکل خود و کوچک نماییِ مشکل دیگران می گردد و همین، موجب افزایش فشار روانی می گردد و صبر و تحمّل فرد را کاهش و نارضایی را افزایش می دهد؛ امّا مقایسۀ صعودی در ناخوشایندها، موجب کوچک سازی مشکل خود و تحمّل پذیر شدن موقعیت می شود و بدین طریق، توان صبر افزایش می یابد و بر سطح رضامندی افزوده می شود. بنا بر این، فشار فراوان یک حادثه را می توان از راه مقایسه نمودن آن با سختی های بزرگ تر، کاهش داد. توجّهبه سختی های بزرگ تر، اندازۀ سختیِ وارد شده را کوچک می کند. لذا موجب کاهش تنیدگی و فشار روانی می گردد. با این مقایسه می توان حوادث تلخ را به اندازۀ قابل تحمّل، تبدیل کرد. در برخی از متون حدیثی، از این روش برای کاهش فشار روانی استفاده شده است.
کسی خدمت امام صادق(علیه السلام) رسید و گفت: مرا به چیزی سفارش کنید. امام(علیه السلام) در لابه لای توصیه های خود به وی فرمود:
وإذا اُصِبتَ بِمُصیبَةٍ فَاذکر مُصابَک بِرَسولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) فَإِنَّ النّاسَ لَم یصابوا بِمِثلِهِ أبَداً ولَن یصابوا بِمِثلِهِ أبَداً.(1)
و هر گاه به مصیبتی گرفتار شدی، مصیبت [فقدان] پیامبر(صلی الله علیه وآله) را به یاد آور که مردم به مصیبتی همانند آن، دچار نشده اند و به مصیبتی همانند آن، گرفتار نخواهند شد.
امام علی(علیه السلام) خود می گوید که ما با همین روش، خود را آرام می سازیم و مصیبت ها را تحمّل پذیر می کنیم.(2) وقتی امیر مؤمنان(علیه السلام) به شهادت رسید و این خبر را به امام حسین(علیه السلام)
ص: 577
1- . الکافی، ج 8، ص 168؛ الأمالی، طوسی، ص 681، ح 1448؛ الأمالی، مفید، ص 194.
2- . إنّا وَطَّنّا أنفُسَنا أن نَصبِرَ عَلی کلِّ مُصیبَةٍ بَعدَ مُصابِنا بِرَسولِ اللَّهِ(صلی الله علیه وآله) فَإِنَّها أعظَمُ المُصیبَةِ (الاختصاص، ص 79).
دادند، ایشان در ابتدا آن را بزرگ ترین مصیبت دانست و سپس عظمت مصیبت پیامبر(صلی الله علیه وآله) را یاد کرد و آرام تر گردید.(1) مصیبت فقدان پیامبر(صلی الله علیه وآله) بزرگ ترین مصیبت هاست.(2) مقایسۀ مصیبت بزرگ تر و یادآوری آن، موجب کوچک شدن گرفتاری های انسان می گردد و بدین سان، مصیبت های بزرگ تر، قابل تحمّل می شوند.(3) مقایسه با مصیبت فقدان پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله)، به مصیبت فقدان، اختصاص ندارد؛ در هر مصیبتی می توان به این مقایسه دست زد و فشار سختی ها را کاهش داد.(4) انسان، هنگام بلاها تصوّر می کند که هیچ مصیبتی بزرگ تر از مصیبت او نیست و هیچ کس به اندازۀ او سختی ندیده است! اگر انسان، قدری از لاک خود بیرون آید و به فراتر از خود نیز نگاه اندازد، خواهد دید که مصیبت های بزرگ تری نیز وجود دارند. توجّه به این مصیبت های بزرگ تر می تواند فشار روانیِ ما را کاهش دهد.
دو. همانندسازی با وضعیت عادی
موقعیت ناخوشایند، وضعیت خاص و غیر عادی ای است که موجب فشار روانی می شود. همانندسازی این موقعیت با وضعیت عادی - و نه الزاماً بهتر - از روش هایی است که می تواند به کاهش فشار روانی کمک کند. از این روش در متون دینی برای دو وضعیت، مورد استفاده قرار گرفته است: یکی فقدان و از دست دادن، و دیگری ناکامی در دستیابی که در ادامه به این دو می پردازیم.
- همانندسازی فقدان با نبود نخستین
نداشتن و از دست دادن، هر دو سخت و تلخ است؛ امّا از جهاتی، فقدان، دشوارتر است؛ زیرا در این فرض، فرد مزۀ داشتن آن را چشیده است. از این رو، از دست دادن آن، سخت تر
ص: 578
1- . مرحوم کلینی: «لَمّا اُصیبَ أمیرُ المُؤمِنینَ(علیه السلام) نَعَی الحَسَنُ(علیه السلام) إلَی الحُسَین(علیه السلام) و هُوَ بِالمَدائِنِ، فَلَمّا قَرَأَ الکِتابَ قال: یا لَها مِن مُصیبَةٍ ما أعظَمَها، مَعَ أنَّ رَسولَ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) قال: مَن اُصیبَ مِنکُم بِمُصیبَةٍ فَلیَذکُر مُصابَهُ بِی فَإنَّهُ لَن یُصابَ بِمُصیبَةٍ أعظَمَ مِنها، و صَدَقَ(صلی الله علیه وآله)» (الکافی، ج3، ص 220، ح3).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن اُصیبَ بِمُصیبَةٍ فَلیذکر مُصیبَتَهُ فِی فَإِنَّها أعظَمُ المَصائِبِ (قرب الإسناد، ص 45؛ مسکن الفؤاد، ص 119).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در بارۀ نقش این مقایسه و یادآوری می فرماید: مَن عَظُمَت عِندَهُ مُصیبَةٌ فَلیذکر مُصیبَتَهُ بی فَإِنَّها سَتَهونُ عَلَیهِ (بحار الأنوار، ج 82، ص 84، ح 26؛ وسائل الشیعة، ج3، ص 268).
4- . امام باقر(علیه السلام): إن اُصِبتَ بِمُصیبَةٍ فی نَفسِک أو فی مالِک أو فی وَلَدِک، فَاذکر مُصابَک بِرَسولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) فَإِنَّ الخَلائِقَ لَم یصابوا بِمِثلِهِ قَطُّ (الکافی، ج3، ص 220 ح 2؛ الأمالی، طوسی، ص 681؛ الأمالی، مفید، ص 194).
خواهد بود. برای این منظور می توان از وضعیت نداشتن برای آرام ساختن درد فقدان، استفاده نمود. فرد مصیبت زده می تواند وضعیت «فقدان» را با وضعیت «نداشتن»، همانندسازی کند و با این کار، از درد فقدان بکاهد. اگر بنا باشد که انسان برای فقدان، ناراحت شود، خیلی چیزهای دیگر هم هست که ندارد و نسبت به آنها اکنون ناراحت نیست. پس وضعیت ناراحت کنندۀ حال را با حالتی باید همانندسازی کرد که ناراحت کنندهنیست و یا کمتر ناراحت کننده است. امام علی(علیه السلام) همین روش را به فرزندش امام حسن(علیه السلام) آموزش می دهد و می فرماید:
إن کنتَ جازِعاً عَلی ما تَفَلَّتَ مِن یدَیک، فَاجزَع عَلی کلِّ ما لَم یصِل إلَیک.(1)
اگر بر آنچه از دست داده ای بی تابی می کنی، پس بر هر آنچه به تو نرسیده نیز بی تابی کن.
اگر بنا باشد که انسان برای هر آنچه در زمان حال ندارد، بی تاب و افسرده گردد، باید برای همۀ آنچه به دست نیاورده نیز بی تاب گردد. آنچه در مصیبت فقدان، ناراحت کننده است، این است که چیزی را داشته ایم و با آن اُنس گرفته بوده ایم و اکنون از دست داده ایم. برای این که تحمّل فقدان، راحت تر باشد، بهتر است به «داشتن» آن نیندیشیم و نبود آن را مثل نبود همۀ آن چیزهایی بدانیم که با آنها اُنسی نداریم. اگر به داشتن آن در گذشته و اُنس و علاقه ای که به آن داشته ایم، نیندیشیم، مصیبت فقدان در حدّ دیگر چیزهایی که نداریم، تنزّل خواهد کرد و فشار روانی آن کاهش می یابد.
- همانندسازی دست نیافته ها با نخواسته ها
گاه انسان، خواسته ها و آرزوهایی برای زندگی بهتر دارد که به هر دلیلی به آن نمی رسد. این نیز دردناک و آزاردهنده است. درد و رنج این وضعیت، به خاطر خواستن و دست نیافتن است. وقتی انسان در دستیابی به چیزی که می خواهد، ناکام گردد، دچار فشار روانی می شود. پس صِرف نداشتنْ مهم نیست؛ دست نیافتن به خواسته، دردآور است. ما خیلی چیزهای دیگری را هم نداریم که به خاطر آنها اندوهگین نمی شویم؛ زیرا در قلمرو خواستۀ ما قرار نگرفته اند. از این رو، اگر فرد بتواند «خواسته های دست نیافته» را همانند
ص: 579
1- . نهج البلاغة، نامۀ 31؛ غرر الحکم، ح 5628؛ تحف العقول، ص 82.
«نخواسته ها» قرار دهد، می تواند فشار روانیِ این موقعیت را مهار کند. امام حسن مجتبی(علیه السلام) در همین راستا توصیه ای دارد. ایشان می فرماید:
اجْعَلْ ما طَلَبْتَ مِن الدُّنیا فَلَم تَظْفَرْ بهِ بمَنزِلَةِ ما لَم یخْطُرْ بِبالِک.(1)
آنچه را از دنیا طلبیده ای و بدان نرسیده ای، به منزلۀ آن بپندار که هرگز به اندیشه ات خطورنکرده است.
سه. اندازه شناسیِ دنیا
یکی از علل بی تاب شدن در برابر سختی ها این است که بهره های دنیا را بسیار زیاد و مهم می شمریم. اگر انسان، چیزی را بسیار مهم بداند، به خاطر به دست نیاوردن و یا از دست دادن آن، به شدّت غمین و اندوهگین می گردد. شدّت تنیدگی، بسته به جایگاهی است که شی ءِ از دست رفته یا به دست نیامده، نزد فرد دارد. کسی که دنیا و بهره های دنیا را بزرگ بشمارد، تحمّل فقدان آن را ندارد؛ امّا این تصوّر، مطابق واقع نیست. قرآن کریم می گوید:
(قُلْ مَتَعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ وَالْأَخِرَةُ خَیرٌ لِّمَنِ اتَّقَی.(2)
بگو کالای دنیا اندک است و آخرت برای پرهیزکاران، بهتر است).
این آیه، هنگامی نازل شد که مردم در آستانۀ یکی از جنگ ها قرار گرفته بودند و به خاطر دشواری ها و پیامدهای جنگ، ناراضی بودند. خداوند متعال، آنان را به کم بودن متاع دنیا و بهتر بودن متاع آخرت متوجّه می سازد. بدیهی است که جنگ، ویرانگر و زیان بار است؛ امّا اگر انسان به این نکته توجّه کند که آنچه از دنیا در دست دارد، چیز مهمّی نیست، در برابر فقدان و زیانِ ناشی از جنگ، مقاوم خواهد شد. این مسئله، اختصاص به جنگ ندارد و می تواند در همه جا کاربرد داشته باشد.
قرآن کریم با تکیه بر همین مسئله، کسانی را که به متاع دنیا خرسند می شوند، سرزنش می کند(3) و خطاب به آنان تصریح می فرماید که آنچه به شما داده شده، کالای زندگی دنیا و
ص: 580
1- . کشف الغمّة، ج2، ص198.
2- . سورۀ نساء، آیۀ 77.
3- . (وَ فَرِحُواْ بِالْحَیوةِ الدُّنْیا وَ مَا الْحَیوةُ الدُّنْیا فِی الْأَخِرَةِ إِلَّا مَتاعٌ) (سورۀ رعد، آیۀ 26). امام علی(علیه السلام) نیز می فرماید: ما بالُکُم تَفرَحُونَ بِالیَسیرِ مِن الدُّنیا تُدرِکُونَهُ و لا یَحزُنُکُم الکَثیرُ مِنَ الآخِرَةِ تُحرَمونَهُ (نهج البلاغة، خطبۀ 113؛ غرر الحکم، ح 2610).
زینت آن است، حال آن که آنچه نزد خداوند است، بهتر و پایدارتر است.(1) اگر انسان به این حقیقت توجّه کند که آنچه را از دست داده یا به دست نیاورده، اندک بوده است، دچار تنیدگی و فشار روانی نمی گردد. مهم این نیست که در واقع، آن شی ء، کوچک است یا بزرگ؛ مهم، این است که ما آن را کوچک بدانیم یا بزرگ. اگر چیز مهمّی مثل «دین» را ازدست بدهیم، ولی آن را ناچیز بشماریم، به خاطر فقدان آن، خیلی ناراحت نمی شویم؛ امّا اگر چیز بی ارزشی را از دست داده باشیم، ولی آن را مهم بشماریم، به شدّت ناراحت می شویم. پس آنچه در تنیدگی و نارضایتی مهم است، تصوّر ما ست. برای کسب رضایت از زندگی و مهار تنیدگی، بهتر است تصوّرات خود را از نعمت های دنیا اصلاح کنیم و آنها را با واقعیت، مطابقت نماییم.
ح - تصحیح ارزیابی از موقعیت دیگران
اشاره
از مسائلی که هنگام بلا رخ می دهد، بررسی خود با دیگران از منظر بلادیدگی است. این بررسی، بر این محور استوار است که آیا دیگران نیز همانند من مصیبت دیده اند یا نه؟ پاسخ به این پرسش می تواند کاهنده یا افزایندۀ فشار روانی باشد. از این رو، بررسی این موضوع اهمیت می یابد که در ادامه به آن می پردازیم.
باور غلط: توهّمِ «تنها بلا دیدن»
از عوامل افزایندۀ فشار روانی به هنگام سختی ها، تصوّر تنها بودن در مشکلات است. معمولاً انسان هنگام گرفتاری چنین می پندارد که کسی جز او گرفتار نیست و دیگران در کمال آسایش زندگی می کنند.(2) این تصوّر، علاوه بر اصل مشکل، فشار روانیِ بیشتری را بر فرد وارد می سازد.
ص: 581
1- . (مَآ أُوتِیتُم مِّن شَی ءٍ فَمَتَعُ الْحَیوةِ الدُّنْیا وَ زِینَتُهَا وَ مَا عِندَ اللَّهِ خَیرٌ وَ أَبْقَی أَفَلَا تَعْقِلُونَ) (سورۀ قصص، آیۀ 60).
2- . در روان شناسی بلاها و فاجعه ها، به این حالت، «توهّمِ در مرکز بودن» (Ill(عزوجل)sion of Centrality) می گویند. در این حالت، پس از وقوع بلا، فرد تصوّر می کند که بیشترین مصیبت ها به او رسیده و او در مرکز و کانون واقعه بوده است. جالب آن که افراد هر چه از فاجعه، احساس آسیب ناپذیریِ بیشتری داشته باشند، بعد از بروز آن، احساسِ در مرکز بودن در آنها بیشتر است (ر.ک: روان شناسی فاجعه ها، ص207).
باور صحیح: فراگیریِ بلا
واقعیت این است که همۀ افراد در زندگی دچار مشکل می شوند؛ گاه هم زمان با او، و گاه پیش یا پس از او. توجّه به این واقعیت، فشار روانیِ نامتعارف را کاهش می دهد و زمینه را برای صبر و بردباری آماده می سازد. خداوند متعال از همین روش برای آرام و بردبار ساختنپیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) استفاده نموده است. یکی از مشکلات کسی همانند پیامبر(صلی الله علیه وآله) که وظیفه اش هدایت مردم است، تکذیب اوست. این امر بر ایشان گران می آمد. خداوند متعال برای کاستن از فشار روانی پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمود:
وَ إِن یکذِّبُوک فَقَدْ کذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِک وَ إِلی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُور.(1)
اگر تو را تکذیب کنند [غم مخور، موضوع تازه ای نیست]، پیامبران پیش از تو نیز تکذیب شدند و همۀ کارها به سوی خدا باز می گردد.
علّامه طباطبایی در تفسیر خود، تصریح می کند که این آیۀ شریف، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) را تسلیت می دهد که اگر مردم بعد از شنیدن این برهان های روشن، باز تو را تکذیب می کنند، غصّه مخور، که این رفتار مردم، چیز نوظهوری نیست؛ بلکه قبل از تو نیز چنین بوده که هر پیغمبری به سوی قومش مبعوث می شده، او را تکذیب می کردند. از این جا روشن می شود که جملۀ (فَقَدْ کذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِک) از باب به کار بردن سبب در جای مسبّب است؛ چون باید می فرمود: «و ان یکذبوک فلا تحزن» و جمله «لا تحزن» مسبّب از علم به این معنا ست که پیش از تو نیز چنین بوده است. مسبّب در آیه، حذف شده، و جمله «فَقَدْ کذِّبَتْ...» - که سبب غصّه نخوردن است - ، به جای مسبّب نشسته است.(2) همان گونه که روشن است، ایشان غم نخوردن را معلول شناخت آن واقعیت می داند.
آیات دیگری نیز در بارۀ تکذیب وجود دارد.(3) غیر از تکذیب، موارد دیگری نیز یافت می شوند. برای نمونه، به پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می فرماید که اگر از تو خواستند که کتابی از آسمان
ص: 582
1- . سورۀ فاطر، آیۀ4.
2- . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج 17، ص19.
3- . (فَإِنْ کذَّبُوک فَقَدْ کذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِک جاؤُ بِالْبَیناتِ وَ الزُّبُرِ وَ الْکتابِ الْمُنیرِ) (سورۀ آل عمران، آیۀ 184). (وَ إِنْ یکذِّبُوک فَقَدْ کذَّبَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیناتِ وَ بِالزُّبُرِ وَ بِالْکتابِ الْمُنیرِ) (سورۀ فاطر، آیۀ 25). (وَ إِنْ یکذِّبُوک فَقَدْ کذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ ثَمُودُ) (سورۀ حج، آیۀ 42).
برایشان نازل کنی، از موسی، بزرگ تر و عجیب تر از این را درخواست کردند و آن دیدن خدا بود!(1) و اگر به تو خیانت کردند، پیش از آن به خدا خیانتکرده اند!(2) بنا بر این، توجّه به این واقعیت، می تواند احساس نادرستِ «تنها بودن در مشکل داشتن» را از بین ببرد و تحمّل سختی را آسان سازد.
ط - تنظیم فشار روانی
اشاره
فشار روانی، از یک منظر، دو مؤلّفه دارد: یکی میزان فشار و دیگری زمان آن. معمولاً انسان، هر در صدی از فشار روانی را در یک دورۀ زمانی تجربه می کند. این موضوع، ابعادی دارد که در کاهش یا افزایش فشار روانی تأثیر دارد. از این رو، نیازمند بررسی است.
روش غلط: تجمیع رنج
هنگام ورود سختی و بلا، برخی افراد، ناخوشایندی حال را به گذشته و آیندۀ خود نیز تعمیم می دهند. این افراد، از یک سو، تمام ناخوشایندی های گذشته را زنده می کنند و به هیچ نقطۀ مثبت آن نمی اندیشند و همۀ «گذشته» را با مقیاس «حال» می سنجند. از سوی دیگر، نسبت به آینده، هیچ افق روشنی تصوّر نمی کنند و همۀ آینده را پُر از رنج و بدبختی می پندارند. سپس اندوه همۀ گذشته و حال و آینده را بر زمان حال، بار می کنند. در این حالت، احساس تلخ گذشتۀ تمام شده و آیندۀ نیامده، بر زمان حال، بار می شود و بدیهی است که چنین فشار سنگین روانی ای، خردکننده خواهد بود.
روش صحیح: توزیع رنج
واقعیت این است که اندوه هر روز، مخصوص همان روز است. زندگی، جز لحظۀ حال نیست. زندگی، نه گذشته است و نه آینده؛ بلکه لحظۀ حال است.(3) اندوه گذشته، زمان آن به
ص: 583
1- . (یسْئَلُک أَهْلُ الْکتابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَیهِمْ کتاباً مِنَ السَّماءِ فَقَدْ سَأَلُوا مُوسى أَکبَرَ مِنْ ذلِک فَقالُوا أَرِنَا اللّه جَهْرَة فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَة بِظُلْمِهِمْ ثُمَّ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیناتُ فَعَفَوْنا عَنْ ذلِک وَ آتَینا مُوسى سُلْطاناً مُبیناً) (سورۀ نساء، آیۀ 153).
2- . (وَ إِنْ یریدُوا خِیانَتَک فَقَدْ خانُوا اللّه مِنْ قَبْلُ فَأَمْکنَ مِنْهُمْ وَ اللّه عَلیمٌ حَکیمٌ) (سورۀ انفال، آیۀ 71).
3- . امام علی(علیه السلام): أولا تَری أنَّ الدُّنیا ساعَة بَینَ ساعَتَینِ؛ ساعَة مَضَت وساعَة بَقِیتَ وساعَة أنتَ فیها (التمحیص، ص 16).
سر آمده و شایسته نیست که دوباره آن را زنده کنیم. آینده نیز هنوز نیامده تا اندوه آن را بخوریم. اگر این واقعیتْ مورد توجّه قرار گیرد، صبر و تحمّل مصیبت، آسان می شود. برهمین اساس، امام صادق(علیه السلام) می فرماید:
اِصبِروا عَلَی الدُّنیا فَإنَّما هِی ساعَةٌ فَما مَضی مِنهُ فَلا تَجِدُ لَهُ ألَماً ولا سُروراً وما لَم یجِئ فَلا تَدری ما هُوَ؟ وإنَّما هِی ساعَتُک الَّتی أنتَ فیها.(1)
بر این دنیا بردبار باشید که ساعتی بیش نیست. نه رنج آنچه را که گذشته است درمی یابی و نه سرور آن را، و آنچه را که نیامده، نمی دانی که چیست؟ همانا دنیا همین ساعتی است که اکنون در آن هستی.
نباید غم فردا را امروز بر خود وارد ساخت؛ اندوه امروز برای امروز، کافی است و فردا با دلْ مشغولی های خود فرا می رسد. اگر اندوه فردا را بر امروزْ بار کنیم، حزن و رنج خود را افزایش داده ایم.(2) گاهی ممکن است اندوه فردایی را داشته باشیم که اصلاً وجود نخواهد داشت. ما چه می دانیم که فردا جزوِ عمر ما هست یا نه؟(3)
ی - توسّل و مددجویی
اشاره
از نیازهای هنگام بلا، توسّل و مددجویی از دیگران است. ما هنگام بلا نیازمند منبعی هستیم که به آن توسّل کنیم و از آن مدد بجوییم؛ این، یک اصل است؛ امّا آنچه مهم است، منبع یاری و مددجویی است. این که چه چیزی منبع یاری باشد و از چه کسی یاری بطلبیم، نقش مهمّی در رضامندی دارد. اشتباه در یاری طلبی، موجب ناکامی می گردد و بر فشار روانی می افزاید.
منطق غلط: توهّم «کفایت اسباب و توسّل به آنها»
تصوّر برخی بر این است که برای حلّ مشکلات زندگی باید به اسباب مادّی آن روی آورْد و
ص: 584
1- . الکافی، ج 2، ص 454، ح 4.
2- . امام علی(علیه السلام) نیز می فرماید: لا تُدخِل عَلَیک الیومَ هَمَّ غَدٍ، یکفِی الیومَ هَمُّهُ وغَداً داخِلٌ عَلَیک بِشُغُلِهِ، إنَّک إن حَمَلتَ عَلَی الیومِ هَمَّ غَدٍ زِدتَ فی حُزنِک وتَعَبِک (التمحیص، ص 16؛ بحار الأنوار، ج 73، ص 113، ح 109).
3- . امام علی(علیه السلام): لا تُحَمِّل عَلی یومِک هَمَّ سَنَتِک، کفاک کلَّ یومٍ ما قُدِّرَ لَک فیهِ، فَإِن تَکنِ السَّنَةُ مِن عُمُرِک فَإِنَّ اللَّهَ سُبحانَهُ سَیأتیک فی کلِّ غَدٍ بِجَدیدِ ما قُسِمَ لَک وإن لَم تَکنِ السَّنَةُ مِن عُمُرِک فَما هَمُّک بِما لَیسَ لَک؟ (غرر الحکم، ح 9192؛ عیون الحکم و المواعظ، ص 520). نیز، ر.ک: نهج البلاغة، حکمت 379.
همین برای نجاتْ کفایت می کند. این گروه، به دنبال پول برای رفع نیازها، و پارتی برایگشودن گره ها، و از این قبیل راه حل ها هستند. از آن جا که این امور، به تنهایی کارایی ندارند، تمرکز بر آنها و توهّم کفایت آنها، موجب ناکامی می گردد و در نتیجه، نارضایتی به دنبال خواهد داشت.
منطق درست: باور «کفایت خدا»
منطق درست، توسّل به خداست. واقعیت این است که بدون خدا، هیچ عاملی کارساز نخواهد بود. گره گشایی، تنها به دست خداوند متعال خواهد بود و همۀ اسباب، با تأیید خداوند، اثربخش خواهند شد.(1) خداوند برای حلّ مشکلات بس است.(2) به همین جهت، برای حلّ مشکلات باید به خدا روی آورد و از او کمک خواست. این جاست که دعا معنا می یابد. خدا، تنها کسی است که می تواند انسان را از گرفتاری ها نجات دهد. از این رو، انسان های رشدیافته برای برطرف شدن مشکلاتشان، از خدا کمک می خواستند و خدا نیز مشکل آنان را برطرف می کرده است. در قرآن کریم، این حقیقت در بارۀ انبیای الهی، بیان شده است. یعقوب(علیه السلام) اعلام می کند که برای رفع گرفتاری خود، فقط به خدا روی می آوَرَد.(3) نوح(علیه السلام) برای نجات خود و همراهانش از آن بلای عظیم، دعا می کند و خداوند، آنها را نجات می دهد.(4) یونس(علیه السلام) نیز برای نجات خود دعا می کند و خدا وی را از غم، نجات می دهد.(5)
دعا، یاریِ خداوند را جلب می کند. در متون دینی، انواع گوناگونی از دعاها یاد شده اند که می توانند مورد استفاده قرار گیرند. وقتی موسی(علیه السلام) به سمت فرعون رفت وهنگامی که
ص: 585
1- . (قُلْ مَن ینَجِّیکم مِّن ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعًا وَخُفْیةً لَّئِنْ أَنجَانَا مِنْ هَذِهِ لَنَکونَنَّ مِنَ الشَّاکرِینَ * قُلِ اللَّهُ ینَجِّیکم مِّنْهَا وَمِن کلِّ کرْبٍ ثُمَّ أَنتُمْ تُشْرِکونَ) (سورۀ انعام، آیۀ 63 - 64). (أَمَّن یجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَ یکشِفُ السُّوءَ وَ یجْعَلُکمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ) (سورۀ نمل، آیۀ 62).
2- . (ألَیسَ اللّهُ بِکافٍ عَبدَهُ) (سورۀ زمر، آیۀ 36).
3- . (قَالَ إِنَّمَا أَشْکواْ بَثِّی وَ حُزْنِی إِلَی اللَّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ) (سورۀ یوسف، آیۀ 86).
4- . (وَ نُوحًا إِذْ نَادَی مِن قَبْلُ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَنَجَّینَهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْکرْبِ الْعَظِیمِ) (سورۀ انبیا، آیۀ 76). (وَ لَقَدْ نَادَلنَا نُوحٌ فَلَنِعْمَ الْمُجِیبُونَ * وَ نَجَّینَهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْکرْبِ الْعَظِیمِ) (سورۀ صافّات، آیۀ 75 - 76).
5- . (فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَ نَجَّینَهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کذَ لِک نُنجِی الْمُؤْمِنِینَ) (سورۀ انبیا، آیۀ 88).
پیامبر خدا(علیه السلام) به سمت نبرد حنین حرکت کرد، دعای خاصی را خواندند.(1) اَنَس نقل می کند که هر گاه چیزی پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) را دچار غم می کرد، این دعا را می خواند: «یا حَیُّ یا قَیّومُ! بِرَحمَتِکَ أستَغیثُ؛ ای زنده! ای پاینده! از رحمتت فریادرسی می کنم.(2) امام باقر(علیه السلام) به هنگام گرفتاری، زنان و کودکان را جمع می کرد و ایشان دعا می فرمود و آنان آمین می گفتند.(3) امام باقر(علیه السلام) دعای خاصی نیز داشته اند.(4)
بارخدایا! بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست، و در نماز و دعایم برایم برکتی قرار ده که قلبم را با آن پاک کنی... و گرفتاری ام را با آن بگشایی، اندوهم را با آن آرام سازی، و بیماری ام را با آن شفا دهی، و ترسم را با آن امن سازی، و ناراحتی ام را جلا دهی.
امام صادق(علیه السلام) نیز هنگام گرفتاری، دعا می کردند.(5) امام رضا(علیهالسلام) نیز هنگام سختی ها به خدا توکّل می کرد و دعای مخصوصی را می خوانده است.(6)
ص: 586
1- . کنتَ وتَکونُ، کنتَ حَیا لا یموت، تَنام العیونُ وتَنکدِرُ النُّجومُ، وأَنتَ حَی قَیومٌ لا تَأخُذُک سِنَةٌ ولا نَومٌ (تاریخ دمشق، ج61، ص61).
2- . سنن الترمذی، ج5، ص539، ح3524؛ المستدرک علی الصحیحین، ج1، ص689، ح1875. همچنین نقل شده که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) هنگام نیاز چنین عرض می کند: یا صَریخَ المَکروبینَ، ویا مُجیبَ دَعوَةِ المُضطَرّینَ، ویا کاشِفَ غَمِّی، اکشِف عَنّی غَمّی وهَمّی وکربی (الکافی، ج2، ص561، ح17). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): اللّهمَّ... أَدعوک یا مُجیبَ دَعَوة المُضطَرِّ، ویا کاشِفَ السّوءِ عَنِ المَکروبِ، ویا جاعِلَ اللَّیلِ سَکنا، ویا مَن لا یموتُ، اغفِر لِمَن یموتُ، قَدَّرتَ وخَلَقتَ وسَوَّیتَ، فَلَک الحَمدُ (الإقبال، ج1، ص269).
3- . امام صادق(علیه السلام): کانَ أبی(علیه السلام) إذا حَزَنَهُ أمر جَمَعَ النِّساءَ وَالصِّبیانَ، ثُمَّ دَعا وَأمَّنوا (الکافی، ج2، ص487، ح3).
4- . اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ، وَاجعَل لی فی صَلاتی وَدُعائی بَرَکةً تُطَهِّرُ بِها قلبی... وتُفَرِّجُ بِها هَمّی، وتُسلّی بِها غَمّی، وتَشفی بِها سَقَمی، وَتؤمِنُ بِها خَوفی، وتَجلو بِها حُزنی (فلاح السائل، ص363، ح242؛ مصباح المتهجّد، ص76، ح124).
5- . در دعایی چنین می فرمود: یا فارِجَ الهَمِّ ویا کاشِفَ الغَمِّ، یا رَحمانَ الدُّنیا وَالآخِرَةِ ورَحیمَهُما، فَرِّج هَمّی وَاکشِف غَمّی (الکافی، ج2، ص557، ح6). نیز، ر.ک: الأمالی، طوسی، ص511، ح1118؛ المستدرک علی الصحیحین، ج1، ص696، ح1898. ایشان در دعایی دیگر می گوید: اللّهُمَّ أنتَ ثِقَتی فِی کُلِّ کَربَةٍ، وأنتَ رَجائی فِی کُلِّ شِدَّةٍ، وأنتَ لِی فِی کُلِّ اَمرٍ نَ-زَلَ بِی، ثِقَةٌ و عُدَّةٌ (الکافی، ج2، ص578، ح5؛ تهذیب الأحکام، ج3، ص84، ح239).
6- . اللّهُمَّ أنتَ ثِقَتی فِی کُلِّ کَربٍ، وأنتَ رَجائی فِی کُلِّ شِدیدَةٍ، وأنتَ لی فی کُلِّ أمرٍ نَ-زَلَ بِی ثِقَةٌ و عُدَّةٌ، کَم مِن کَربٍ یَضعُفُ فیهِ الفُؤادُ، وتَقِلُّ فیهِ الحیلَةُ، وتَعیَی فیه الأُمورُ، ویَخذُلُ فیه القَریبُ والبَعیدُ والصدیق، ویَشمَتُ فیه ← → العَدّوُّ، أنزَلتُهُ بِکَ، وشَکَوتُهُ إلَیکَ راغِباً إلیکَ فیهِ عَمَن سِواکَ فَفَرَّجتَهُ وکَشَفتَهُ وکَفَیتَنیه، فَأنتَ وَلِیُّ کُلِّ نِعمَةٍ، وصاحِبُ کُلِّ حاجَةٍ، ومُنتَهَی کُلِّ رَغبَةٍ. فَلَکَ الحَمدُ کَثیراً، ولَکَ المَنُّ فاضِلا، بِنِعمَتِکَ تَتِمُّ الصالِحاتُ، یا مَعروفاً بِالمَعروفِ مَعروفٌ، ویا مَن هُوَ بِالمَعروفِ مَوصوفٌ، أنِلنی مِن مَعروفِکَ مَعروفاً تُغنِینی به عَن مَعروفِ مِن سِواکَ، بِرَحمَتِک یا أرحَمَ الراحِمِینَ. راوی می گوید: من هر گاه این دعا را خواندم، خدا گرفتاری ام را گشود (الأمالی، مفید، ص273).
ما نیز می توانیم از این روش مهم و کارآمد استفاده کنیم. گذشته از دعاهایی که گذشت، چند دستور در این زمینه وارد شده است که در ادامه بیان خواهیم کرد:
1. ابن مسعود نقل می کند که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) فرمود: هیچ مصیبت دیده ای و هیج غم دیده ای نیست که این دعا را بخواند مگر این که خداوند، غم و اندوه او را از بین می بَرَد و به جای آن، شادی نصیبش خواهد کرد:
اللّهُمَّ إنِّی عَبدُکَ وابنُ عَبدِکَ وابنُ أَمَتِکَ، ناصِیَتی بِیَدِکَ، ماضٍ فی حُکمِکَ، عَدلٌ فِیَّ قَضاؤُکَ، أسألُکَ بِکُلِّ اسمٍ هُوَ لَکَ سَمَّیتَ بِهِ نَفسَکَ، أَو عَلَّمتَهُ أحَداً مِن خَلقِکَ، أو أنزَلتَهُ فی کِتابِکَ، أوِ استَأثَرتَ بِهِ فی عِلمِ الغَیبِ عِندَکَ، أن تَجعَلَ القُرآنَ رَبیعَ قَلبی، ونُورَ صَدری، وجَلاءَ حُزنی، وذَهابَ هَمّی.(1)
خداوندا! من بندۀ تو و پسر بندۀ تو و کنیز تو اَم. پیشانیِ من به دست توست. حکم تو در من جاری است. قضای تو در حقّ من عدالت است. از تو می خواهم به هر نامی که از توست و تو خودت را با آن می خوانی، یا به کسی از بندگانت یاد داده ای، یا در کتابت نازل کرده ای، یا در علم پنهان نزد خود قرار داده ای، که قرآن را بهار قلب من و نور سینۀ من و صیقل اندوه من و برندۀ غم من قرار دهی.
2. پیامبر(صلی الله علیه وآله) در جای دیگری می فرماید: هیچ بنده ای این دعا را نگفت مگر آن که خداوند، اندوه او را از بین خواهد بُرد:اللّهمَّ رَبَّ السَّماواتِ السَّبعِ وَ رَبَّ العَرشِ العَظیمِ، اکفِنی کُلَّ هَمًّ مِن حَیثُ شِئتَ، وکَیفَ شِئتَ، مِن أینَ شِئتَ.(2)
خداوندا! ای صاحب اختیار آسمان های هفت گانه و صاحب عرش بزرگ! همۀ همّ و اندوه مرا کفایت کن از هر جهت که تو می خواهی، و هر گونه که می خواهی و از هر جا که می خواهی.
ص: 587
1- . مسند ابن حنبل، ج2، ص41، ح3712؛ المستدرک علی الصحیحین، ج1، ص690، ح1877.
2- . مکارم الأخلاق، خرائطی، ص336، ح1037.
3. در روایت دیگری نیز آمده که ایشان به امیر مؤمنان علی(علیه السلام) می فرماید: هر گاه چیزی تو را ناراحت ساخت، بگو:
اللّهُمَّ احرُسنی بِعَینِکَ الّتی لا تَنامُ، وَاکنُفنی بِرُکنِکَ الَّذی لا یُرامُ، واغفِر لی بِقُدرَتِکَ عَلَیَّ فَلا أهلک وأَنتَ رَجائی، رَبِّ کَم مِن نِعمَةٍ أنعَمتَ بِها عَلَیَّ قَلَّ لَکَ عِندَها شُکری، وکَم مِن بَلیَّةٍ إبتَلَیتَنی بِها قَلّ لَکَ عِندَها صَبری، فَیا مَن قَلَّ عِندَ نِعمَتِهِ شُکری فَلَم یَحرِمنی، وَیا مَن قَلَّ عِندَ بَلِیَّتِهِ صَبریٍ فَلَم یَخذُلنِی، ویا مَن رَآنی عَلَی الخطایا فَلَم یَفضَحنی، یا ذَا المَعروفِ الَّذی لا یَنقَضی أبداً، ویا ذَا النَّعماءِ الَّتی لا تُحصی أبداً، أسألُکَ أن تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ وَعَلی آلِ مُحَمَّدٍ، وبِکَ أدرَأُ فی نُحورِ الأعداءِ والجَبّارینَ.(1)
خداوندا! با چشمت - که نمی خوابد - ، از من حراست کن، و در پناه تکیه گاهت - که آسیب نمی بیند - ، مرا کفایت کن، و به قدرتی که بر من داری، مرا ببخش تا هلاک نشود، در حالی که تو امید منی. پروردگارا! چه بسا نعمتی که به من دادی و سپاس من از تو کم بود، و چه بسا بلایی که مرا به آن مبتلا کردی و صبر من در آن کم بود. پس ای کسی که شُکر من از نعمتش کم بود، ولی مرا محروم نساخت، و ای کسی که صبر من از بلایش کم بود، ولی مرا بی یاور نگذاشت، و ای کسی که مرا در خطاها دید، ولی رسوا نکرد! ای صاحب نیکی ای که هرگز پایان نمی پذیرد، و ای صاحب نعمت هایی که هرگز شماره نمی شود! از تو می خواهم که بر محمّد و آل محمّد درود فرستی و به امید تو، دشمنان و ستمگران را دور می کنم.
4. امام صادق(علیه السلام) در بیان راه کاری برای هنگام بلا می فرماید: هر گاه اندوهی به تو رسید، دست خود را بر پیشانی ات بگذار و از سمت راست و چپ بر صورت خود بکش و سه بار بگو:
بِسمِ اللّه الرَّحمنِ الرَّحیمِ، بِسمِ اللّه الّذی لا إلهَ إلّا هُوَ، عَالِمُ الغَیبِ والشَّهادَةِ، هوَالرَّحمنُ الرَّحیمُ، اللَّهُمَّ أذهِب عَنّی الهَمَّ والحَزَنَ والفِتَنَ کلَّها ما ظَهَرَ مِنها وما بَطَنَ.(2)
به نام خداوند بخشندۀ مهربان؛ به نام خدایی که هیچ خدایی جز او نیست؛ آگاه بر نهان و آشکار. اوست بخشندۀ مهربان. بار خدایا! نگرانی و اندوه و همۀ فتنه ها را از من بزدا، چه آشکار و چه پنهان.
ص: 588
1- . الفردوس، ج5، ص321، ح8317، تاریخ دمشق، ج18، ص87، ح4194.
2- . دعائم الإسلام، ج2، ص137، ح482؛ تهذیب الأحکام، ج2، ص112، ح420.
5. در گزارش دیگری آمده که ایشان می فرماید: وقتی نماز مغرب را به جای آوردی، دست خود را بر پیشانی ات بکش و سه بار بگو:
بِسمِ اللّه الّذی لا إلهَ إلّا هوَ، عالِمُ الغَیبِ وَالشَّهادَةِ، الرَّحمنُ الرَّحیمُ. اللَّهُمَّ أذهِب عَنّی الهَمَّ والغَمَّ وَالحُزنَ.(1)
به نام خدایی که هیچ خدایی جز او نیست، آگاه بر نهان و آشکار، بخشندۀ مهربان. بارخدایا! نگرانی و غم و ناراحتی را از من بزدا.
6. در روایت دیگری از ایشان آمده که می فرماید: وقتی به کسی بلا یا امر سختی فرود آمد و یا امری او را اندوهگین ساخت، لباس از زانوها و ساق های خود کنار بزند و شکم خود را به زمین بچسباند و در حال سجده حاجت خود را از خدا بخواهد.(2)
7. از جمله دعاهای پُرمضمونی که در این زمینه وارد شده، نیایش بیست و دوم صحیفۀ سجادیه است که امام زین العابدین(علیه السلام) هنگام سختی ها و گرفتاری ها می خوانده است.
ک - آسوده ساختن غم دیده
اشاره
از مسائل مهم، واکنش ما به گرفتاری دیگران است. مسئله این است که آیا وضعیت دیگران می تواند در غم و شادی ما اثر داشته باشد یا نه؟ آیا شادی و غم هر کس جزیره وار مخصوص خود اوست یا با دیگران هم ارتباط دارند؟ در ادامه به بررسی اینموضوع می پردازیم.
باور غلط: توهّم «گسستگی اجتماعی غم و شادی»
از تصوّرهای نادرست، گسسته دانستن وضعیت غم و شادی افراد از یکدیگر است. ممکن است برخی تصوّر کنند که وضعیت دیگران، تأثیری در وضعیت آنان ندارد. در این فرض، هر کس برای کاهش رنج، به دنبال عواملی پیرامون خود می گردد و بر آن است تا از طریق امور وابسته به خود، این مشکل را بر طرف سازد. این سبب می شود که افراد در برابر مشکل
ص: 589
1- . الکافی، ج2، ص549، ح10.
2- . امام صادق(علیه السلام): إذا نَزَلَت بِرَجُلٍ نازِلَة أو شَدیدَة أو کربَهُ أمر، فَلیکشِف عَن رُکبَتَیهِ وذِراعَیهِ ولِیلصِقهُما بِالأرضِ، ولِیلزَق جُؤجُؤة بالأرضِ، ثُمّ لَیدعُ بِحاجَتِهِ وهوَ ساجِدٌ (الکافی، ج2، ص556، ح4؛ عدّة الداعی، ص260).
و اندوه دیگران بی تفاوت باشند و احساس مسئولیت نکنند. امّا این یک تصوّر نادرست است که با قوانین زندگی دنیا هماهنگ نیست.
باور درست: «پیوستگی اجتماعی غم و شادی»
از قوانین آفرینش - که در متون دینی به آن اشاره شده است - پیوستگی وضعیت افراد جامعه به یکدیگر است. گویا غم و شادی افراد به هم پیوسته است! بی تفاوتی نسبت به دردمندان و فقط به فکر خویش بودن، موجب از بین رفتن شادی و نشاط درونی می گردد؛ امّا دلْ رحمی و احساس مسئولیت در بارۀ افراد گرفتار و بر طرف کردن مشکلات آنها، موجب شاداب شدن روح انسان و ایجاد شادی و سرور می گردد. این سرور، هم مربوط به دنیاست و هم آخرت. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) تصریح می فرماید که هر کس می خواهد گرفتاریِ او برطرف شود، باید گرفتاریِ شخصی را که در تنگنا قرار دارد، برطرف سازد.(1) در روایت دیگری از ایشان چنین نقل شده است:
مَن أعانَ مُؤمِناً نَفَّسَ اللّهُ(عزوجل) عَنهُ ثَلاثا وسَبعینَ کُربَةً، واحِدَةً فی الدُّنیا وثِنتَینِ وسَبعینَ کُرَبةً عِندَ کُرَبِهِ العُظمی، قال: حَیثُ یَتشاغَلُ النّاسُ بِأنفُسِهِم.(2)
هر کس مؤمنی را کمک کند، خداوند(عزوجل) هفتاد و سه گرفتاری از او برمی دارد، یکیدر دنیا و هفتاد و دو تا هنگام بلای عظیم (قیامت).
همچنین از پیامبر(صلی الله علیه وآله) نقل شده که: هر کس خدا به وسیلۀ او گشایشی در کار مسلمانی ایجاد کند، خداوند در گرفتاری های دنیا و آخرت برایش گشایش ایجاد خواهد کرد(3) و هر کس در کار برآوردن نیازهای مسلمانانی باشد، خداوند نیز در کار برآوردن نیاز او خواهد بود و هر کس در این دنیا یک گرفتاری از مسلمانی را برطرف کند، خداوند، یک گرفتاری از
ص: 590
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن أرادَ أن تُستَجابَ دَعوَتُهُ وأَن تُکشَفَ کُربَتُهُ، فَلیُفَرِّجُ عَن مُعسِرٍ (مسند ابن حنبل، ج2، ص248، ح4749).
2- . الکافی، ج2، ص،199 ح2؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج2، ص293، ح2497.
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن أجرَى اللّهُ عَلى یَدِهِ فَرجاً لِمُسلِمٍ، فَرَّجَ اللّهُ عَنهُ کَربَ الدُّنیا والآخِرَةِ (الأمالی، طوسی، ص586، ح1212؛ نزهة الناظر، ص40، ح123).
گرفتاری های آخرت او را برطرف خواهد ساخت.(1) اینها جزء قوانین زندگی اند. یکی از مفاهیم اسلامی در این زمینه، «صدقه» است. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) تأکید دارد که به وسیلۀ صدقه دادن، غم و اندوه را دور کنید.(2)
خلاصۀ فصل
در موقعیت ناخوشایند که مشکلات و مصیبت ها به انسان روی می آورند، بهترین واکنش صبر است. جزع و بی تابی، جز افزودن مشکل، اثر دیگری ندارد. صبر از طریق کاهش فشار روانی، افزایش توانمندی در برابر مشکلات و افزایش خیر و برکت زندگی موجب رضامندی می شود. واقعیت این است که خداوند متعال، همراه با مشکل، توان صبر و مقاومت را نیز به انسان می دهد؛ این انسان است که باید از آن به خوبی استفاده کند.
برای افزایش توان در برابر سختی ها، روش های گوناگونی در متون دینی آمده است:
یک. تفسیر صحیح محرومیت: اگر انسان بداند محرومیت واقعی چیست، مشکلات رامحرومیت نمی داند و لذا احساس نارضایتی نیز نخواهد کرد.
دوم. مربوط به مسئله انتظار از زندگی: اگر انسان دنیا را محل رنج و سختی بداند و انتظار خوشی و راحتی از آن نداشته باشد، راحت زندگی خواهد کرد و مشکلات وی را چندان نمی رنجاند.
سوم. مواجهۀ نخستین با مشکلات: پذیرش سختی به عنوان یک واقعیت، فشار روانی را کاهش و رضامندی را افزایش می دهد. اگر انسان به ستیز با مشکلات برخیزد و آنها را نپذیرد، رنج و نارضایتی را افزایش داده است.
ص: 591
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): المُسلِمُ أخو المُسلِمُ لا یَظلِمُهُ ولا یُسلِمُهُ، وَمَن کان فی حاجَةِ أخیهِ کانَ اللّهُ فی حاجَتِهِ، وَمَن فَرّجَ عَن مُسلِمٍ کُربَةً فَرَّجَ اللّهُ عَنهُ کُربَةً مِن کُرُباتٍ یَومِ القِیامَةِ، وَمَن سَتَرَ مُسلِماً سَتَرَهُ اللّهُ یَومَ القِیامَةِ (صحیح البخاری، ج2، ص862، ح2310؛ صحیح مسلم، ج4، ص1996، ح58). امام صادق(علیه السلام): مَن فَرَّجَ عَن أخیهِ المُسلِمِ کُربَةً فَرَّجَ اللّهُ عَنهُ کُربَةً یَومَ القِیامَةِ، ویَخرُجُ مِن قَبرِهِ مَثلوجَ الصَّدرِ (المؤمن، ص50، ح121).
2- . تَدارکوا الهُمُومَ والغُمومَ بِالصَّدَقاتِ، یَکشِفِ اللّهُ(عزوجل) ضُرَّ کُم، ویَنصُرُکُم عَلی عَدُوِّکُم، ویُثَبِّت عِندَ الشَّدائِدِ أقدامَکُم (الفردوس، ج2، ص46، ح2265).
چهارم. تصوّر از آینده: پایان پذیر دانستن مشکلات و انتظار فرج داشتن، موجب افزایش رضامندی می شود.
پنجم. ارزیابی از حال: اگر انسان در کنار مشکلات، نکات مثبت دیگری را که گاه فراوان و باارزش تر از محرومیت هستند، درک کند، بر وی سخت نخواهد گذشت.
ششم. نوع نگاه انسان به مصیبت: اگر انسان آن گونه که هست، بلایا را خوب و زیبا و مایۀ خیر بداند، سختی آن، چندان وی را نمی آزارد که بی تاب و ناراضی سازد.
هفتم. اندازه گذاری بلایا: وقتی انسان بلایا را بزرگ بشمارد، نمی تواند آنها را تحمّل کند؛ امّا اگر آنها را با روش هایی که وجود دارد، کوچک سازد، توان تحمّل آنها را خواهد یافت.
هشتم. تصوّر فرد از دیگران: اگر انسان دیگران را در خوشی و خود را تنها قربانی بلا بداند، توان تحمّل سختی نخواهد داشت؛ امّا اگر بداند که دیگران نیز همانند او، در گذشته، الان یا در زمان های دیگر دچار سختی شده یا می شوند، فشار روانی او کاهش می یابد.
نهم. تنظیم فشار روانی: اگر انسان فشار روانی گذشته، حال و آینده را بر زمان حال جمع کند، نمی تواند تحمّل کند و راضی باشد؛ امّا اگر رنج مصیبت ها را بر گذر زمان توزیع کند، توان تحمّل او افزایش می یابد و فشار روانی کاسته می شود.
دهم. توسّل در بلاها: اگر انسان منبع مطمئنی برای مددجویی بیابد و به آن توسّل کند، تقویت می شود و نجات می یابد.
یازدهم. احساس مسئولیت ما نسبت به دیگران: اگر ما به غم دیگران اهمیت دهیم ونسبت به آن احساس مسئولیت کنیم و برای بر طرف شدن آن اقدام نماییم، موجب احساس خوشایند در انسان و گشوده شدن گره ها می شود.
ص: 592
فصل چهاردهم: عوامل زمینه ساز رضامندی در تکلیف
اشاره
از دیگر ابعاد زندگی، بُعد «تکلیف» است. گفتیم که عمل به بایدها و ترک نبایدها، پیش شرط تحقّق خیر در زندگی است. بایدها و نبایدها، برنامه ای از جانب خداوند برای تأمین سعادت و شادکامی اند. پیش تر در بارۀ وجه خیر بودن بایدها و نبایدها سخن گفتیم. اکنون مهم این است که عوامل تحقّق بخش تکلیف کدام اند؟ همان گونه که پیش تر گفتیم، مبنای تکلیف، خیر و مصلحت انسان است. هر تکلیفی در درون خود خیری نهفته دارد؛ امّا اثربخشیِ خیر نهفته در تقدیرهای تشریعی، متوقّف بر رغبت به طاعت و کراهت از معصیت است. زمانی آثار طاعت کسب می شود که به آن عمل شود و وقتی ایمنی از زیان های معصیت حاصل می شود که ترک شود. لذا درست است که خیر، مبنای تکلیف است، با این حال، ثمربخشیِ آن، متوقّف بر عمل به تکلیف است. بنا بر این، باید به طاعت عمل کرد و از معصیت دوری جُست تا خیر آنها در زندگی انسان تحقّق یابد. برخورد منفی به دستورهای خداوند متعال، «معصیت» نامیده می شود. پیش تر گفتیم که معمولاً طاعت خداوند متعال در مراحل نخست تکامل، با لذّت های انسان در تضاد قرار می گیرد. از این رو، اگر فرد نتواند در برابر لذّت مقاومت کند، بدان سو کشیده می شود و طاعت خداوند را رها می کند. این حالت، معصیت یا نافرمانیِ خداوند متعال نامیده می شود و طبیعی است که پیامدهای ناگواری را برای فرد به دنبال خواهد داشت.
برخورد مثبت به دستورهای خداوند متعال، طاعت نامیده می شود. افرادی که می توانند بر لذّت های خود چیره شوند، به فرمان خداوند متعال عمل می کنند و از این راه می توانند خیر نهفته در دستورهای خداوند متعال را - که هدفی جز تعالی و تکامل انسان ندارد - به دست آورند. بنا بر این، بهترین واکنش در بُعد تکلیف، فرمان برداری از خداوند متعال است.
ص: 593
1. گونه های واکنش
اشاره
در ادامه، مباحث را با عنوان «گونه های واکنش» پی می گیریم.
واکنش منفی: بی تابی از تکلیف
قوانین را بویژه در مراحل نخستین حرکت، باید در حوزۀ سختی ها و دشواری های زندگی طبقه بندی نمود. در توضیح این مطلب باید گفت که ما در این بحث، با دو عنوان کلّی رو به رو هستیم: یکی «انسان» و دیگری «قوانین». انسان، به لحاظ طبع نخستین خود، لذّت گرا و محنت گریز است؛ امّا قانون، معمولاً با طبع انسان در تضاد قرار می گیرد. این بدان جهت است که معمولاً بایدهای قانون، امور سخت و دشواری به شمار می روند که بر خلاف میل، باید انجام شوند و نبایدهای آن نیز امور لذّت بخشی هستند که بر خلاف میل، باید ترک شوند و این هر دو، با طبع لذّت گرا و محنت گریز انسان، ناسازگار است. از این رو، هم انجام دادن محنت های ناخوشایند (طاعت) و هم ترک کردن لذّت های خوشایند (معصیت)، برای انسان، دشوار است. بنا بر این، تکلیف از این منظر، بخش سخت و دشوار زندگی به شمار می رود.
واکنش مثبت: صبر در تکلیف
صبر به معنای تحمّل سختی و دشواری است.(1) برای صبر، سه حوزه کاربرد در روایاتْ مطرح شده که یکی از آنها در بلاها و ناخوشایندهای زندگی بود که بحث آن گذشت؛ امّا دو حوزۀ کاربرد دیگر آن، به موضوع طاعت برمی گردد. در این روایات آمده که هم انجام دادن طاعت، نیازمند صبر است و هم ترک معصیت.(2) از این رو، انجام دادن طاعت و ترک کردن معصیت، نیازمند صبر است. این نیاز و بلکه ضرورت، از دو جهت قابل تبیین است. از سویی - همان گونه که پیش تر گذشت(3) - اوامر خداوند متعال، هدفی جز تحقّق شادکامیِ اصیل و واقعی بشر ندارند. از این رو، عمل به دستورهای خداوند متعال، از عوامل مهم
ص: 594
1- . ر.ک: اخلاق پژوهی حدیثی.
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الصبرُ ثلاثةٌ: صبرٌ عندَ المُصیبَةِ، وصبرٌ عَلی الطاعةِ، وصبرٌ عَن المَعصیةِ (الکافی، ج2، ص91، ح15؛ جامع الأخبار، ص111؛ الإرشاد، ص159).
3- . ر.ک: فصل پنجم: مشروط بودن خیر مقدّرِ تشریعی.
شادکامی خواهد بود. در این میان، مشکل اساسی، دشوار بودن عمل به شریعت است که این دشواری، به وسیلۀ صبر حل می شود و فرد با عمل به دستورهای الهی، به سعادت و شادکامیِ اصیل دست می یابد.
از سوی دیگر، فشار روانیِ حاصل از دشواری عمل به شریعت، ممکن است موجبات آزردگی و ناراحتی فرد را فراهم آورد. این فشار روانی نیز به وسیلۀ صبر و بردباری مهار می شود و بهداشت روان فرد را تضمین می کند. بنا بر این، صبر، هم در بُعد عمل، از ترک عمل به شریعت جلوگیری می کند، و هم در بُعد روان، فشار روانی آن را مهار می کند و کاهش می دهد.
بنا بر این، از عوامل مهم در رضامندی تشریعی، برخورداری از بردباری و توان تحمّلِ سختی طاعت است.
2. عوامل زمینه ساز واکنش مثبت
اشاره
دستورهای خداوند متعال، شامل بایدها و نبایدهایی می شوند که یک بسته و مجموعه را تشکیل می دهند. این مجموعه، «دین» نامیده می شود و عمل به آن، «طاعت»، و عمل نکردن به آن، «معصیت» خوانده می شود.
تصویر
نمودار (14 - 1)
امّا مسئلۀ مهم، این است که امر و نهی خداوند متعال نیز معمولاً با خواست بشر، ناهماهنگ است. کسی که بخواهد به دستورهای خداوند متعال عمل کند، باید آنچه را خوش ندارد(طاعت)، بپذیرد و آنچه را خوش دارد(معصیت)، ترک کند. طبق روایتی از
ص: 595
پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)، جبرئیل، بهشت را آن قدر دل انگیز و زیبا دید که به نظرش هر کس وصف آن را بشنود، حتماً به سمت آن جذب می شود و میل پیدا می کند که وارد آن شود؛ امّا وقتی خداوند متعال، راه رسیدن به بهشت را با سختی ها و دشواری ها آمیخت، گمان کرد که هیچ کس وارد آن نخواهد شد! در طرف مقابل، وقتی به دوزخ نگریست، آن را چنان زشت و هول انگیز یافت که به نظرش هر کس وصف آن را بشنود، هرگز وارد آن نخواهد شد؛ امّا وقتی خداوند، راه آن را با لذّت ها و شهوت ها آمیخت، گمان کرد که هیچ کس یافت نمی شود مگر آن که بخواهد وارد آن شود!(1) به همین جهت، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) همواره می فرمود: «بهشت، پیچیده در ناخوشایندهاست و دوزخ، پیچیده در شهوت ها».(2)
امام علی (علیه السلام) با نقل این سخن و مبتنی بر این اصل، تأکید می کند که طاعت خداوند، با دشواری همراه است و معصیتش، با راحتی.(3) پرسش این است که اگر وضعیت این گونه است، رضایت از تکلیف، چه توجیهی می تواند داشته باشد؟
الف - اصلاح تصوّر از حکمت تشریع
اشاره
از علل مهم و اساسیِ نارضایتی از دستورهای شریعت، تصوّر نادرست از علّت تشریع و ناآگاهی از حکمت های آن است. از آن جا که انسان، موجودی هدفمند است، از اموری که برای وی فایده ای ندارند، گریزان است. اگر فرد تصوّر کند که کاری را دوست ندارد و بر
ص: 596
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): لَمَّا خَلَقَ اللّهُ الجَنَّة وَالنَّارَ أرْسَلَ جِبْرئیلَ إلَی الجَنَّة، فَقَالَ: انْظُرْ إلَیها وَإلی مَا أعْدَدْتُ لِأهْلِهَا فِیهَا. قَالَ: فَجَاءَها فَنَظَرَ إلَیها وَإلى ما أعَدَّ اللّهُ لِأهْلِها فِیها، قَالَ: فَرَجَعَ إلَیهِ، قال: فَوَعِزَّتِک لا یسْمَعُ بِها أحَدٌ إلّا دَخَلَها فأمَرَ بِها فَحُفَّتْ بِالمَکارِهِ، فَقَالَ إرْجِعْ إلَیها فَانْظُرْ إلَیها وَإلى ما أعْدَدْتُ لأهْلِها فِیها. قَالَ: فَرَجَعَ إلَیها فَإذا هِی قَدْ حُفَّتْ بِالمَکارِهِ، فَرَجَعَ إلَیهِ، فَقَالَ: وَعِزَّتِک لَقَدْ خِفْتُ أنْ لا یدْخُلَهَا أحَدٌ. قَالَ: إذْهَبْ إلَی النَّارِ فَانْظُرْ إلَیها وَإلى ما أعْدَدْتُ لأهْلِها فِیها، فَإذا هِی یرکبُ بَعْضُها بَعْضاً، فَرَجَعَ إلَیهِ، فَقَالَ: وَعِزَّتِک لا یسْمَعُ بِهَا أحَدٌ فیدْخُلَهَا فأمَرَ بِها فَحُفَّتْ بِالشَّهَواتِ، فَقَالَ: «إرْجَعْ إلَیهَا. فَرَجَعَ إلَیها، فَقَالَ: وَعِزَّتِک لَقَدْ خَشِیتُ أنْ لا ینْجُوَ مِنْهَا أحَدٌ إلّا دَخَلها (سنن الترمذی، ج4، ص97).
2- . إنّ الجَنّةَ حُفَّتْ بالمَکارِهِ، وإنَّ النّارَ حُفّتْ بالشَّهَواتِ (نهج البلاغة، خطبۀ 176). در حدیث دیگری از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) آمده است: ألا إنَّ الآخِرَة الیومَ مُحَفَّفَةِ المَکارِهِ، وإنَّ الدُّنیا مُحَفَّفَة بالشَّهواتِ (المعجم الکبیر، ج19، ص200).
3- . واعْلَموا أنَّهُ ما مِن طاعةِ اللّهِ شیءٌ إلّا یأتی فی کرْهٍ، وما مِن مَعصیةِ اللّهِ شیءٌ إلّا یأتی فی شَهْوَةٍ (نهج البلاغة، خطبۀ 176).
خلاف میلش باید آن را انجام دهد و یا کاری را که دوست دارد و باید آن را ترک کند، فایده ای برای وی ندارد، از آن ناراضی خواهد شد.
تصوّر غلط: توهّم «خدا - سودی» در تشریع
یکی از باورهای نادرستی که در بارۀ شریعت وجود دارد، این است که دستورهای شریعت برای تأمین منافع دین تنظیم شده اند و فایدۀ آنها به خداوند متعال می رسد. این باور - که آن را «خدا - سودی» می نامیم - هر چند ممکن است پنهان باشد، امّا موجبات نارضایتی از شریعت را به وجود می آورد. نخستین گام برای رضامندی تشریعی، زدودن این تصوّر نادرست است.
تصوّر درست: تفکّر «انسان - سودی» در تشریع
واقعیتْ این است که نه خداوند، و نه دین او نیازی به رفتار عبادی بشر ندارند. این بشر است که به شریعت، به عنوان برنامۀ شادکامی اصیل، نیازمند است. در متون دینی، سود بردن خداوند متعال از طاعت بندگان و زیان او از معصیتشان، نفی شده و بر بی نیازی اش از عبادت بندگان تأکید شده است.(1) بر اساس این واقعیت، امام علی(علیه السلام) خطاب به خداوند متعال می فرماید:
لَم تَخلُقِ الخَلقَ لوَحشَةٍ، ولا استَعمَلتَهُم لِمَنفَعَةٍ... ولا ینقُصُ سُلطانَک مَن عَصاک، ولا یزِیدُ فی مُلکک مَن أطاعَک.(2)
ص: 597
1- . قرآن کریم در این باره می فرماید: (إِنْ تَکفُرُوا فَإِنَّ اللّهَ غَنِی عَنْکمْ وَلاَ یرْضَی لِعِبَادِهِ الکفْر) (سورۀ زمر، آیۀ 7). موسی(علیه السلام) به قوم خود همین امر را یادآور می شود. قرآن کریم آن را چنین گزارش می کند: (وَقالَ مُوسَی إِنْ تَکفُرُوا أَنْتُمْ وَمَنْ فِی الأَرْضِ جَمِیعا فَإِنَّ اللّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ) (سورۀ إبراهیم، آیۀ 8). در روایات نیز این حقیقتْ اشاره شده است. بیان امام علی(علیه السلام) در این باره این گونه است: خَلَقَ الخَلقَ حینَ خَلَقَهُم غَنِیا عن طاعَتِهِم، آمِنا مِن مَعصِیتِهِم؛ لأنّهُ لا تَضُرُّهُ مَعصیةُ مَن عَصاهُ، ولا تَنفَعُهُ طاعَةُ مَن أطاعَهُ (نهج البلاغة، خطبۀ 193).
2- . همان، خطبۀ 109. امام زین العابدین(علیه السلام) در مناجات خود با خدا - : اِلهی، الطّاعَةُ تَسُرُّکَ، والمَعاصِی لا تَضُرُّکُ، فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وآلِهِ، وَهَب لِی ما یَسُرُّکَ، واغفِر لی ما لا یَضُرُّکَ (الصحیفة السجادیة، ج2، ص485). امام صادق(علیه السلام): اللّهُمَّ إنَّ الطاعَةَ تَسُرُّکَ، والمَعصیَةَ لا تَضُرُّکَ، فَهَب لِی ما یَسُرُّکَ، واغفِر لِی ما لا یَضُرُّکَ، یا أرحَمَ الرّاحِمینَ (الأمالی، صدوق، ص439).
به خاطر تنهایی خود، آفریدگان را نیافریدی و برای سود، به کارشان نگرفتی... عصیانِ عاصیان، از قدرت تو نمی کاهد و اطاعت فرمان برداران، بر پادشاهی تو نمی افزاید.
از سوی دیگر در برخی متون دینی، زیان معصیت، به خود انسانْ نسبت داده شده است، نه خداوند.(1)
بنا بر این، خداوند متعال، از طاعت و عبادت بندگان، هیچ سودی نمی بَرَد. دستورهای شریعت، جز به سود انسان نیست و تمام منافع آن به خود وی می رسد. این از واقعیت های بنیادین در حوزۀ تشریع است که کمتر مورد توجّه قرار گرفته است. توجّه به این حقیقت - که آن را «انسان - سودی» می نامیم - ، موجب رضامندی تشریعی و برانگیخته شدن احساس خوشایند از تکلیف می گردد. بر همین اساس، در متون دینی، بر انسان محوری در سود و زیان طاعت، تأکید شده است:
(إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لِأَنفُسِكُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها.(2)
اگر نیکی کنید، به خودتان نیکی می کنید و اگر بدی کنید، باز هم به خود می کنید).
روزی، امام علی(علیه السلام) فرمود: «من هرگز به هیچ کس خوبی نکرده ام!». مردم، سرهای خود را از روی شگفتی بلند کردند. سپس ایشان همین آیۀ پیش گفته را خواند(3) و شگفتی آنان را بر طرف ساخت.
پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) نیز تأکید می کند که هر کس از خدا و فرستاده اش پیروی کند، بی تردید، رشد می یابد و کسی که عصیان کند، گم راه می شود و تنها به خود آسیب می زند، نه خداوند.(4) از دیگر معصومان(علیهم السلام) نیز این مطلب نقل شدهاست.(5)
ص: 598
1- . قرآن کریم در این باره می فرماید: (وَمَنْ یکفُرْ بِاللّهِ وَمَلاَئکتِهِ وَ کتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْیوْمِ الآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِیداً) (سورۀ نساء، آیۀ 136).
2- . سورۀ إسرا، آیۀ 7.
3- . نثر الدرّ: قالَ [عَلِی(علیه السلام)] یوما: ما أحسَنتُ إلى أحَدٍ قَطُّ! فَرَفَعَ النّاسُ رُؤوسَهُم تَعَجُّباً، فَقَرَأَ: (إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لِأَنفُسِکمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا) (نثر الدرّ، ج1، ص293).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن یُطِعِ اللَه ورَسولَهُ فَقَد رَشَدَ، ومَن یَعصِهِما فَإنَّهُ لا یَضُرُّ إلّا نَفسَهُ ولا یَضُرّ اللّه شیئاً (سنن ابی داود، ج1 ص246، ح1097). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن یُطِعِ اللّهَ ورَسولَهُ فَقَد رَشَدَ، ومَن یَعصِهِما فَقَد غَوَی(السنن الکبری، ج3، ص215).
5- . امام حسن(علیه السلام): مَن أطاعَهُ رَشَدَ ومَن عَصاهُ غَوَی (بحار الأنوار، ج44، ص151). امام باقر(علیه السلام) در خطبۀ دوم روز جمعه: مَن یُطِع اللّهَ ورَسولَهُ فَقَد رَشَدَ ومَن یَعصِهِما فَقَد غَوَى. أوصیکُم عِبادَ اللّهِ بِتَقوَى اللّهِ الَّذی یَنفَعُ بِطاعَتِهِ مَن أطاعَهُ والَّذی یَضُرُّ بِمَعصِیَتِهِ مَن عَصاهُ (الکافی، ج3، ص422، ح6). ← → امام باقر(علیه السلام): مَن یُطِعِ اللّهَ ورَسولَهُ یَکُن سَبیلُ الرَّشادِ سَبیلَهُ ونُورُ التَقَوى دَلیلَهُ ومَن یَعصِ اللّهَ ورَسولَه یُخطِئِ السَّدادَ کُلَّهُ ولَن یَضُرَّ إلَّا نَفسُهُ (الکافی، ج5، ص371).
اسماعیل بن جابر می گوید: امام صادق(علیه السلام) به یاران خود نامه ای نوشت و به آنان دستور داد که پیوسته آن را مطالعه کنند و در آن بیندیشند و از آن مراقبت به عمل آورند و به کارش بندند. از این رو، آنها این نامه را در نمازخانۀ منازل خود می گذاشتند و بعد از نماز، در آن تدبّر می کردند. در بخش هایی از این نامه با تکیه بر تفکّر انسان - سودی، نسبت به طاعت خداوند و ترک معصیت او تأکید شده است.(1)
به بیان دیگر، طاعت و معصیت، دارای حقیقت دولایه ای هستند: لایۀ ظاهر و نمایان، و لایۀ باطن و پنهان. لایۀ آشکار طاعت، ناخوشایند است و لایۀ آشکار معصیت، خوشایند است؛ امّا باطن و لایۀ پنهان هر دو، خوشایندند؛ چون بر اساس مصلحت انسانْ تنظیم شده اند. شاید انجام دادن طاعت و ترک معصیت، در ظاهر ناخوشایند به نظر آید، امّا در واقع، خیر و خوبی است؛ چون به نفع اوست و حلال و حرام خداوند، پیروِ مصالحو مفاسد بشر است. خداوندی که بشر را آفریده، از صلاح و فساد او به خوبی آگاه است و بر همین اساس، حلال و حرام خود را تنظیم کرده است. قوانین الهی، بر اساس مصالح و مفاسد واقعی بشر تنظیم می شوند، نه سلیقه ها و احساسات زودگذر و مخرّب.(2) از این رو،
ص: 599
1- . واعْلَمُوا أَنَّ اللَّه لَمْ یَذْکُرْه أَحَدٌ مِنْ عِبَادِه الْمُؤْمِنِینَ إِلَّا ذَکَرَه بِخَیْرٍ فَأَعْطُوا اللَّه مِنْ أَنْفُسِکُمُ الِاجْتِهَادَ فِی طَاعَتِه فَإِنَّ اللَّه لَا یُدْرَکُ شَیْءٌ مِنَ الْخَیْرِ عِنْدَه إِلَّا بِطَاعَتِه واجْتِنَابِ مَحَارِمِه الَّتِی حَرَّمَ اللَّه فِی ظَاهِرِ الْقُرْآنِ وبَاطِنِه فَإِنَّ اللَّه تَبَارَکَ وتَعَالَى قَالَ فِی کِتَابِه وقَوْلُه الْحَقُّ (وذَرُوا ظاهِرَ الإِثْمِ وباطِنَه) واعْلَمُوا أَنَّ مَا أَمَرَ اللَّه بِه أَنْ تَجْتَنِبُوه فَقَدْ حَرَّمَه واتَّبِعُوا آثَارَ رَسُولِ اللَّه(صلی الله علیه وآله) وسُنَّتَه فَخُذُوا بِهَا ولَا تَتَّبِعُوا أَهْوَاءَکُمْ وآرَاءَکُمْ فَتَضِلُّوا فَإِنَّ أَضَلَّ النَّاسِ عِنْدَ اللَّه مَنِ اتَّبَعَ هَوَاه ورَأْیَه بِغَیْرِ هُدًى مِنَ اللَّه وأَحْسِنُوا إِلَى أَنْفُسِکُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ فَ- (إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لأَنْفُسِکُمْ وإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها)... واعْلَمُوا أَنَّه لَیْسَ بَیْنَ اللَّه وبَیْنَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِه مَلَکٌ مُقَرَّبٌ ولَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ ولَا مَنْ دُونَ ذَلِکَ مِنْ خَلْقِه کُلِّهِمْ إِلَّا طَاعَتُهُمْ لَه فَاجْتَهِدُوا فِی طَاعَةِ اللَّه إِنْ سَرَّکُمْ أَنْ تَکُونُوا مُؤْمِنِینَ حَقّاً حَقّاً ولَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّه وقَالَ وعَلَیْکُمْ بِطَاعَةِ رَبِّکُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ فَإِنَّ اللَّه رَبُّکُمْ واعْلَمُوا أَنَّ الإِسْلَامَ هُوَ التَّسْلِیمُ والتَّسْلِیمَ هُوَ الإِسْلَامُ فَمَنْ سَلَّمَ فَقَدْ أَسْلَمَ ومَنْ لَمْ یُسَلِّمْ فَلَا إِسْلَامَ لَه ومَنْ سَرَّه أَنْ یُبْلِغَ إِلَى نَفْسِه فِی الإِحْسَانِ فَلْیُطِعِ اللَّه فَإِنَّه مَنْ أَطَاعَ اللَّه فَقَدْ أَبْلَغَ إِلَى نَفْسِه فِی الإِحْسَانِ وإِیَّاکُمْ ومَعَاصِیَ اللَّه أَنْ تَرْکَبُوهَا فَإِنَّه مَنِ انْتَهَکَ مَعَاصِیَ اللَّه فَرَکِبَهَا فَقَدْ أَبْلَغَ فِی الإِسَاءَةِ إِلَى نَفْسِه ولَیْسَ بَیْنَ الإِحْسَانِ والإِسَاءَةِ مَنْزِلَةٌ فَلأَهْلِ الإِحْسَانِ عِنْدَ رَبِّهِمُ الْجَنَّةُ ولأَهْلِ الإِسَاءَةِ عِنْدَ رَبِّهِمُ النَّارُ فَاعْمَلُوا بِطَاعَةِ اللَّه واجْتَنِبُوا مَعَاصِیَه (الکافی، ج8، ص7، ح1).
2- . امام باقر(علیه السلام): إنَّ اللَّهَ - تبارک وتعالی - لَم یُحرِّم ذَلِکَ عَلی عِبادِهِ وأحَلَّ لَهُم ما سِوَی ذَلِکَ مِن رَغبَةٍ فیما أحَلَّ لَهُم ولا زُهدٍ فیما حَرَّمَهُ عَلَیهم ولَکِنَّهُ تَعالی خَلَقَ الخَلقَ فَعَلِمَ ما یَقومُ بِهِ اَبدانُهُم وما یُصلِحُهُم وأحَلَّهُ لَهُم وأباحَهُ وعَلِمَ ما یَضُرُّهُم فَنَهاهُم عَنهُ وحَرَّمَهُ عَلَیهِم (علل الشرائع، ج2، ص484).
قضای تشریعی خداوند نیز بر خیر استوار است که می تواند پایۀ مستحکمی برای رضامندی باشد.
ب - اصلاح تصوّر از دین
اشاره
انسان، موجودی راحت طلب و سختی گریز است. به همین جهت، از ارزیابی های انسان در بارۀ برخی پدیده ها و از جمله دین، ارزیابیِ طاقت است. اگر انسان، چیزی را فراتر از توان خود ارزیابی کند، ناراضی می شود و و اگر آن را آسان و فروتر از توان خود ارزیابی نماید، خرسند خواهد شد. اگر دین، سخت و فراطاقتْ ارزیابی شود، موجب ناخرسندی و نارضایتی از آن می گردد و اگر آسان و فروطاقتْ ارزیابی گردد، موجب رغبت به آن و اظهار خرسندی خواهد شد.
تصوّر غلط: توهّم «طاقت فرسایی»
تصوّر برخی بر این است که دین، دستورهای سخت، دشوار و طاقت فرسا دارد و هدفی جز آزار پیروان، دنبال نمی کند. انسان از آنچه او را به رنج اندازد و موجبات آزار او را فراهم آورد، گریزان است. همین تصوّر موجب احساس نارضایتی در فرد می شود.
تصوّر درست: باور «دین آسان»
دین، چیزی نیست که موجب نارضایتی گردد. عامل اساسی از نارضایتی تشریعی، نشناختن شریعت است. با شناخت ماهیت حقیقیِ دین، رضایت تشریعی حاصل می شود. از این رو، بخشی از متون دینی به معرفی ویژگی های دین پرداخته اند. در متون دینی، از دین، به عنوانشریعتی «آسان و راحت» یاد شده است. این حقیقت، گاه با تعبیر «سمحة»(1) آمده است. خدا، آسانی را برای مردم می پسندد و دشواری و سختی را برایشان ناخوش می دارد.(2) لذا پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) از دین خدا به عنوان آیینی راحت و آسان یاد می کند(3) و اعلام می دارد که «من
ص: 600
1- . ر.ک: دانش نامۀ قرآن و حدیث، ج7، ص170 (خصائص أُمّة محمّد التشریعیة)؛ میزان الحکمة، ج4، ص191 (یسار الدین).
2- . إنّ اللّه تعالى رضی لهذه الاُمّة الیسر وکره لها العسر (الجامع الصغیر، ج1، ص267، ح1742).
3- . إنّ دِینَ اللّهِ الحَنیفیَّةُ السَّمحَةُ (دستور معالم الحکم، ج2، ص104، ح631). إنّ الدین یسر (همان جا).
به شریعتی راحت مبعوث شده ام».(1)
این، نمای کلّی دین است. در برخی متون دینی، مبنای سختگیری، مورد نفی قرار گرفته است. شاید برخی تصوّر کنند که تکالیف دینی، چیزی جز سختگیری های بی دلیل نیست. این تصوّر نیز موجب بی رغبتی به شریعت می گردد، در حالی که چنین تصوّری نادرست است. خداوند متعال به صراحت در قرآن کریم می فرماید که «راحتی ما را می خواهد، نه زحمت ما را!»(2) بر همین اساس، آنچه خداوند متعال تشریع کرده است، مطابق توان بشر است. امام علی(علیه السلام) در پاسخ به سؤالی از معنای «لا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا باللّهِ» می فرماید:
إنا لا نَملِک مَع اللّهِ شیئا، ولا نَملِک إلّا ما مَلَّکنا، فَمَتی مَلَّکنا ما هُو أملَک بهِ مِنّا کلَّفَنا، ومتی أخَذَهُ مِنّا وَضَعَ تَکلیفَهُ عَنّا.(3)
با وجود خداوند، ما مالک چیزی نیستیم و چیزی نداریم مگر آنچه او به تملّک ما در آورده باشد. پس هر گاه چیزی را که او به مالکیتش سزاوارتر است، به تملّک ما در آوَرَد، بر عهدۀ ما تکلیفی نهاده و هر گاه آن را از ما بگیرد، تکلیفش را از ما برداشته است.
امام صادق(علیه السلام) نیز بر اصل «هماهنگی تکلیف با توان» تصریح می کند.(4)مردم به هر آنچه راحت باشد، علاقه دارند و از آن راضی خواهند بود و از هر آنچه سخت باشد، گریزان اند و ناراضی خواهند بود. به نظر می رسد آنچه در این میان مشکل زاست، ماهیت دین نیست؛ یا ناآگاهی از حقیقت دین و داشتن تصویری نادرست از
ص: 601
1- . بُعِثتُ بِالحَنیفیَّةِ السَّمحَةِ (عوالی اللآلی، ص381، ح3؛ الطبقات الکبری، ج1، ص192).
2- . (یُرِیدُ اللّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلاَ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ) (سورۀ بقره، آیۀ 185). نیز، ر.ک: سورۀ اعلی، آیۀ 8. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) نیز می فرماید: یَا أیُّهَا النّاسُ! إنَّ دِینَ اللّهِ یُسرٌ (کنز العمّال، ج3، ص49، ح5418).
3- . نهج البلاغة، حکمت 404.
4- . ما کلَّفَ اللّهُ العِبادَ کلفَةَ فِعلٍ ولا نَهاهُم عَن شَیءٍ حَتّی جَعَلَ لَهُمُ الاِستِطاعَةَ، ثُمَّ أمَرَهُم ونَهاهُم فَلا یکونُ العَبدُ آخِذا ولا تارِکا إلّا بِاستِطاعَةٍ مُتَقَدِّمَةٍ قَبلَ الأَمرِ وَالنَّهی، وقَبلَ الأَخذِ وَالتَّرک، وقَبلَ القَبضِ وَالبَسطِ (التوحید، ص352، ح19). نیز، ر.ک: التوحید، ص352، ح21 و ص345، ح2 و ص347، ح6. در حدیث دیگری، امام صادق(علیه السلام) ضمن تأکید بر همان اصل، به ابعاد دیگری از این مسئله اشاره می کند و می فرماید: ما کَلَّفَ اللّهُ العِبادَ إلّا ما یُطیقُونَ، إنَّما کَلَّفَهُم فی الیَومِ واللَّیلَةِ خَمسِ صَلَواتٍ، وکَلَّفَهُم مِن کُلِّ مِأتیَ دِرهَمٍ خَمسَةَ دَراهَم، وکَلَّفَهُم صِیامَ شَهرِ رَمَضانَ فِی السَّنَةِ، وکَلَّفَهُم حِجَّةً واحِدَةً وهُم یُطیقونَ أکثَرَ مِن ذَلِکَ وإنَّما کَلَّفَهُم دونَ ما یُطیقونَ (المحاسن، ص296، ح465). نیز، ر.ک: الخصال، ج2، ص531، ح9؛ تهذیب الأحکام، ج4، ص154، ح426.
آن است، یا روش دینداریِ مردم است و یا شیوۀ ابلاغ و معرّفی دین. شیوۀ ابلاغ را در آینده بحث خواهیم کرد. آنچه در این جا باید بدان پرداخت، شناخت دین و شیوۀ صحیح دینداری است. شناخت ما از دین باید مطابق با حقیقت آن باشد که بخش مهم آن به شیوۀ ابلاغ نیز برمی گردد. از این رو، هم خود فرد باید نسبت به شناخت واقعیت دین تلاش کند و هم کسانی که رسالت ابلاغ دین را به عهده دارند، باید در ارائۀ چهرۀ واقعی دین، درست عمل کنند.
جالب این که این مسئله، با اصل عدالت خداوند - که پیش تر گذشت - نیز ارتباط تنگاتنگ دارد. کسی که خداوند را عادل بداند، تکالیف او را بیشتر از طاقت انسان نمی داند. در روایات تصریح شده که خداوند متعال، عادل تر از آن است که کسی را به بیشتر از توانش مکلّف کند.(1)
ج - اصلاح شیوۀ دینداری
اشاره
دین، مجموعه ای مشخّص و غیر قابل تغییر است؛ امّا نوع تعامل افراد با دین، متفاوت است. از این رو، شیوۀ دینداری از دیگر عوامل مؤثّر در رضامندی یا نارضایتی است که در ادامه به آن می پردازیم.
شیوۀ غلط: دینداریِ سخت
گاه دینداران به گونه ای عمل می کنند که بر آنان سخت می آید. عمل دینیِ سختگیرانه و طاقت فرسا، هم فرد را خسته و فرسوده می کند و هم دیگران را از دین، گریزان می سازد.
شیوۀ درست: دینداریِ نرم
یکی از مسائلی که در روایات، مورد توجّه قرار گرفته، آسان گرفتن دین و پرهیز از
ص: 602
1- . عیون أخبار الرِّضا(علیه السلام) عن إبراهیم بن أبی محمود: سَأَلتُ أبَا الحَسَنِ الرِّضا(علیه السلام)... قُلتُ: فَهَل یکلِّفُ [اللّهُ] عِبادَهُ ما لا یطیقونَ؟ فَقالَ: کیفَ یفعَلُ ذلِک وهُوَ یقولُ: «وَ مَا رَبُّک بِظَلَّمٍ لِّلْعَبِیدِ»؟! (عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ج1، ص124، ح16؛ الاحتجاج، ج2، ص397، ح303؛ بحار الأنوار، ج5، ص11، ح17). امام صادق(علیه السلام): اللّهُ أکرَمُ مِن أن یکلِّفَ النّاسَ ما لا یطیقونَ، وَاللّهُ أعَزُّ مِن أن یکونَ فی سُلطانِهِ ما لا یریدُ (الکافی، ج1، ص160، ح14؛ التوحید، ص360، ح4؛ المحاسن، ج1، ص461، ح1068؛ بحار الأنوار، ج5، ص41، ح64). عیون أخبار الرضا(علیه السلام) عن إبراهیم بن العبّاس: سَمِعتُ الرِّضا(علیه السلام) وقَد سَأَلَهُ رَجُلٌ: أیکلِّفُ اللّهُ العِبادَ ما لا یطیقونَ؟فَقالَ: هُوَ أعدَلُ مِن ذلِک (عیون اخبار الرضا(علیه السلام)، ج1، ص142، ح43؛ کشف الغمّة، ج3، ص78).
سختگیری های خارج از دین است. از آن جا که دین، راحت و آسان است و مطابق توان انسان تنظیم شده است، اگر دینداران به آن همان گونه که هست عمل کنند، دچار زحمت و سختیِ غیر معقول نمی شوند. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) دوست داشتنی ترین،(1) برترین(2) و بهترین دینداری نزد خداوند(3) را دینداری سهل و آسان - همانند خود دین - می داند، خود را مبعوث به شریعت سهل و آسان معرفی می کند، سهل گیریِ مطابق خودِ دین را سنّت خود می داند و از مردم می خواهد تا با سنّت ایشان مخالفت نکنند.(4) ایشان در سخنان خود تأکید دارد که دینْ آسان است و هر کس آن را سخت بگیرد، شکست خواهدخورد.(5)
بریده اسلمی نقل می کند که: روزی برای کاری بیرون آمدم که پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) را در جلوی خود، در حال قدم زدن دیدم. ایشان دست مرا گرفت و با هم حرکت می کردیم تا این که به مردی رسیدیم که نماز می خواند و زیاد رکوع و سجده به جای می آورد. پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمود: «آیا گمان می کنی که او ریا می کند؟». من گفتم: خدا و فرستاده اش بهتر می دانند. پیامبر(صلی الله علیه وآله) دست مرا رها کرد. سپس در حالی که دو دست خود را پایین و بالا می بُرد، فرمود: «بر شما باد به روش معتدل و میانه! بر شما باد به روش معتدل و میانه! بر شما باد به روش معتدل و میانه؛ که هر کس آن را سخت گیرد، بر او غلبه خواهد کرد».(6)
محِج بن ادرع در جریان مشابهی نقل می کند که: پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در بارۀ فردی که زیاد
ص: 603
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): أحَبُّ الأدیانِ إلَى اللّهِ الحَنِیفِیَّةُ السَّمحَةُ (اُسد الغابة، ج1، ص72). نیز، ر.ک: مسند ابن حنبل، ج1، ص236؛ الدر المنثور، ج1، ص193؛ الفردوس، ج2، ص221، ح3075؛ تفسیر القرطبی، ج2، ص301؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج1، ص10، ح16.
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): أفضَلُ الإسلامِ الحَنِیفِیَّةُ السَّمحَةُ (کنز العمّال، ص274).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله):... وإنَّ خَیرُ الدّینِ عِندَ اللّهِ الحَنِیفِیَّةُ السَّمحَةُ (الطبقات الکبری، ج3، ص395).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): بُعِثتُ بِالحَنیفِیَّةِ السَّمَحةِ - أو السَهلَةِ - ومَن خالَفَ سُنَّتی فَلیسَ مِنّی (تاریخ بغداد، ج7، ص207.
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ الَّذینَ یُسرٌ ولَن یُشادَّ الدّیَنِ أحَدٌ إلّا غَلَبَهُ فَسَدَّدوا وقارِبوا وأبشِروا واستَعینوا بِالغُدوَةِ والرَّوحَةِ وشَیءٌ مِن الدَّلجَةِ (صحیح البخاری، ج1، ص28، ح38؛ شعب الإیمان، ج3، ص18).
6- . بریدة الأسلمی: خَرَجتُ ذاتَ یَومٍ لِحاجَةٍ فَإذا أنا بِالنَّبیِّ - علیه الصلاة والسلام - یَمشی بَینَ یَدَیَّ، فَأخَذَ بیَدی، فَانطَلَقنا نَمشی جَمیعاً، فَإذا نَحنُ بَینَ أیدینا بِرَجُلٍ یُصَلّی یُکثِرُ الرُّکوعَ والسُّجودَ، فَقالَ النَّبیُّ(صلی الله علیه وآله): أتَراهُ یُرائی، فَقُلتُ: اللّهُ ورَسولُهُ أعلَمُ، فَتَرَکَ یَدی مِن یَدِهِ، ثُمَّ جَمَعَ بَینَ یَدَیهِ فَجَعَلَ یُصَوّبُهُما ویَرفَعُهُما ویَقولُ: عَلیکُم هَدیاً قاصِداً عَلَیکُم هَدیاً قاصِداً، عَلَیکُم هَدیاً قاصِداً، فَإنِّهُ مَن یُشّادُّ هَذا الدّینَ یَغلِبهُ (مسند ابن حنبل، ج5، ص351 - 361).
نماز می خواند فرمود: «خداوند برای این امّت، آسانی را اراده کرده و سختی را از آنان نخواسته است».(1)
در ماجرای دیگری نقل شده که پیامبر(صلی الله علیه وآله) با دیدن کسی که نماز می خوانْد، پرسید: «او کیست؟». راوی می گوید: من از او تعریف کردم. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) فرمود: «ساکت باش تا به گوش او نرسد که نابودش می کنی!».
سپس به سمت خانۀ یکی از همسرانش حرکت کرد و دست مرا رها کرد و دو بار فرمود:«بهترین دینداری شما، آسان ترین آن است».(2)
نقل شده است که در زمان پیامبر(صلی الله علیه وآله) روزی مردم منتظر نماز صبح بودند که کسی با سر خیس از غسل جنابت، وارد می شود و با آنها نماز می خواند. وقتی نماز تمام می شود، مردم به سمت پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) می روند و پی درپی می پرسند: ای پیامبر خدا آیا دیدید؟! آیا در این کار بر ما اشکالی وجود دارد؟ پیامبر(صلی الله علیه وآله) در پاسخ، دو بار تأکید فرمود: «ای مردم! در دین خدا آسانی است».(3)
بنا بر این، دین، سهل و آسان است و باید آن را آسان گرفت و آسان گرفتن آن، به این است که فراتر از آنچه در دین آمده، سخت گرفته نشود. اگر کسی ماهیت دین را آن گونه که هست بشناسد(دین شناسی) و به همان اندازه که دین گفته عمل کند(دینداری)، بی تردید، نه تنها از دین بیزار نمی شود، بلکه به آن علاقه پیدا می کند و از آن راضی می شود. بسیاری از نارضایتی های تشریعی، به خاطر ناآگاهی از حقیقت دین و یا عملکرد نادرست در دینداری است. با اصلاح این امر می توان رضایت تشریعی را به دست آورد.
ص: 604
1- . محجن بن الأدرع: إنَّ رَسولَ للّهِ(صلی الله علیه وآله) رَأى رَجُلاً یُصَلّی فَتَرآهُ ببَصَرِهِ ساعَةً فَقالَ أتَراهُ یُصَلّی صادِقاً قُلتُ یا رَسولَ اللّهِ ذا أکثَرُ أهلِ المَدینَةِ صَلاةً فَقالَ لا تُسمِعُهُ فَتُهلِکُه وقالَ: إنَّ اللّهَ إنّما أرادَ بِهَذِهِ الاُمَّةِ الیُسرَ ولا یُرِد بِهِم العُسرَ (الدر المنثور، ج1، ص192).
2- . امام علی(علیه السلام): النَّبیُّ(صلی الله علیه وآله) دَخَلَ المَسجِدَ وإذا هُوَ بِرَجُلٍ یُصَلّی فَقالَ لی مَن هَذا فَأتیتُ عَلَیهِ فَأثنَیتُ عَلَیهِ خَیراً فَقالَ اسکُت لا تُسمِعهُ فَتُهلِکهُ قالَ ثُمّ أتى حُجرَةَ أمرَأةٍ مِن نِسائِهِ فَنَفَضَ یَدَهُ مِن یَدی قالَ إنَّ خَیرَ دینِکُم أیسَرُهُ إنَّ خَیرَ دینِکُم أیسَرُهُ (مسند ابن حنبل، ج4، ص338 و ج3، ص479).
3- . غاضرة بن عروة الفقیمی: أخبَرَنی أبی قالَ: أتَیتُ المَدینَةَ فَدَخَلتُ المَسجِدَ والنّاسُ یَنتَظِرونَ الصَّلاةَ، فَخَرَجَ عَلَینا رَجُلٌ یُقَطّر رَأسُهُ مِن وُضوءٍ تَوَضَّأَ أو غُسلٍ اغتَسَلَهُ، صَلّى بِنا، فَلَمّا صَلَّینا جَعَلَ النّاسُ یَقومونَ إلَیهِ یَقولونَ یا رَسولَ اللّهِ أرَأیتَ کَذا، أرأیت کَذا، یُرَدّدُها مَرّات فَقالَ رَسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله): یا أیُّها النّاسُ إنَّ دینَ اللّهِ فی یُسرٍ، یا أیُّها النّاسُ إنَّ دینَ اللّهِ فی یُسرٍ (مسند أبی یعلی، ص225، ح6828). نیز، ر.ک: مسند ابن حنبل، ج5، ص69
د - تقویت توان خویشتنداری
همان گونه که گذشت، مبنای تکالیف الهی نیز خیر انسان است؛ امّا این خیر وقتی تحقّق می یابد که به تکلیف عمل شود. صِرف تقدیر خیر در تکالیف کفایت نمی کند؛ باید طاعت را انجام داد و از معصیت دست کشید تا خیرِ مقّدر در تکالیف محقّق شود و زندگی خوب را به ارمغان آورد. این در حالی است که انسان، ترکیبی از دو نیروی عقل و جهل است که هر کدام، وجود او را به سمت خود می کشد و قصد تسلّط بر آن را دارد. راز کارکرد دوگانۀ هریک از مراتب سه گانۀ روح نیز در همین ویژگی نهفته است. در نبرد میان عقل و جهل، هر کدام که پیروز شود، تمام حرکت ها و فعالیت های رفتاری و روانی انسان را تحت تأثیر خود قرار خواهد داد. بر همین اساس، انسان، هم می تواند به سمت خیر حرکت کند و هم به سمت شر.(1)
انسان، به صورت طبیعی، از رفتارهایی که اطاعت نامیده می شود، گریزان است و به سمت رفتارهایی که معصیت خوانده می شود، گرایش دارد. از این رو، بهشت با سختی ها در هم تنیده است و دوزخ با خوشی ها، و دقیقاً به همین جهت است که باید هوای نفس را کنترل نمود و رفتارها را تنظیم کرد.(2) دقیقاً به همین جهت است که گاه انسان چیزی را خوش نمی دارد، امّا برای او خوب است و گاه چیزی را دوست می دارد در حالی که برای وی بد است.(3)
از آنچه گفتیم روشن می شود که برای تحقّق طاعت و ترک معصیت، باید نفس را کنترل و رفتار را تنظیم نمود. اگر رفتار عصیانی همراه با لذّت و رفتار طاعتی همراه با کراهت است، پس باید مسئلۀ خویشتنداری و تنظیم رفتار را جدّی گرفت و در بارۀ آن چاره اندیشی کرد. این همان چیزی است که در ادبیات دین با نام «تقوا» شناخته می شود. امّا سؤال این است که چگونه می توان بر هوای نفس غلبه کرد و رفتارها را تنظیم نمود؟
ص: 605
1- . (إِنَّا هَدَینَاهُ السَّبِیلَ امّا شَاکراً وَ امّا کفُوراً) (سورۀ انسان، آیۀ 3).
2- . امام علی(علیه السلام): إِنَّ رَسُولَ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) کانَ یقُولُ إِنَّ الْجَنَّةَ حُفَّتْ بِالْمَکارِهِ وَ إِنَّ النَّارَ حُفَّتْ بِالشَّهَوَاتِ وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ مَا مِنْ طَاعَةِ اللّهِ شَی ءٌ إِلَّا یأْتِی فِی کرْهٍ وَ مَا مِنْ مَعْصِیةِ اللّهِ شَی ءٌ إِلَّا یأْتِی فِی شَهْوَةٍ فَرَحِمَ اللّهُ امْرَأً نَزَعَ عَنْ شَهْوَتِهِ وَ قَمَعَ هَوَی نَفْسِهِ فَإِنَّ هَذِهِ النَّفْسَ أَبْعَدُ شَی ءٍ مَنْزِعاً وَ إِنَّهَا لَا تَزَالُ تَنْزِعُ إِلَی مَعْصِیةٍ فِی هَوی (نهج البلاغة، خطبۀ 176).
3- . (وَعَسَی أَنْ تَکرَهُوا شَیئاً وَ هُوَ خَیرٌ لَّکمْ وَ عَسَی أَنْ تُحِبُّوا شَیئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَّکمْ وَ اللّهُ یعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) (سورۀ بقره، آیۀ 216).
موضوع عوامل خویشتنداری ای که موجب طاعت و ترک معصیت می گردد، از مسائل بسیار مهم و دامنه داری است که در این مجال نمی توان به آنها پرداخت. نویسنده پیش تر در کتاب اخلاق پژوهی حدیثی، به بررسی این موضوع پرداخته و تا حدودی، عوامل آن را مشخص کرده است. محقّق، بر این باور است که برای مهار نفس و تنظیم رفتاری که موجب طاعت و ترک معصیت می گردد، به نیروی بازداری و توان خویشتنداری نیاز داریم که «تقوا»نامیده می شود. البته خویشتنداری یا تقوا، منشأ و خاستگاهی به نام «عقل» دارد. عقل، ماهیتی مرکّب از «شناخت و بازداری» دارد که در ادبیات دین، «علم» و «تقوا» نامیده می شود. می توان ادّعا کرد که تئوری دین در مهار نفس و تنظیم رفتار، «خویشتنداری عقلانی» است. انسان خویشتندار، توان بازداری رفتارهای ناشایست و واداری به رفتارهای شایسته را دارد؛ از این رو وی می تواند نفس خود را مهار و رفتارهایش را تنظیم کند.
البته تقوا عنصری عملیاتی نیست که در عرض دیگر صفات قرار گیرد و مستقیماً به عنوان یکی از عناصر تنظیم رفتار باشد. تقوا، مفهومی عام و انتزاعی از مجموعه عناصری است که به تنظیم رفتار می پردازند. بنا بر این، هر چند تقوا عامل مهار نفس و تنظیم رفتار است، با این حال، مفهومی عام است و دارای یک سری نیروهای عملیاتی که در موقعیت های پیش آمده، مداخله می کنند و به کنترل و تنظیم رفتار می پردازند. از این امور با نام «اصول» یاد می کنیم. پس اصول مهار نفس و تنظیم رفتار، عناصر عملیاتی و اجرایی تقوا هستند. این اصول، عبارت اند از: تجربه، عبرت، حزم(دوراندیشی)، خوف، رجا، حیا، محبّت و شُکر.(1)
در اثری با نام روان شناسی تنظیم رفتار با رویکرد اسلامی، محمّدصادق شجاعی، الگوی «تقوای عاقلانه» را به عنوان الگوی اسلام در مهار نفس و تنظیم رفتار، ارائه نموده است. در این کتاب نیز عواملی برای خویشتنداری بیان شده است.(2)
خلاصۀ فصل
یکی از ابعاد زندگی انسان، «تکلیف» است که در رضامندی باید بدان پرداخت. این
ص: 606
1- . برای مطالعۀ بیشتر، ر.ک: اخلاق پژوهی حدیثی فصل سوم به بعد.
2- . برای مطالعۀ بیشتر، ر.ک: روان شناسیِ تنظیم رفتار با رویکرد اسلامی.
موضوع، ویژۀ شریعت و افراد دیندار نیست. در همۀ جوامع، مسئلۀ تکلیف های قانونی وجود دارد و افراد باید نسبت به آن ملتزم باشند. طبیعی است که این امر، چون لذّت انسان را محدود و فرد را به محنت مجبور می کند، سخت و دشوار خواهد بود. در این موضع نیز همانند مصیبت، نیازمند صبر هستیم تا فشار روانی آن را کاهش دهد. بدین منظور، روش هایی در متون دین وجود دارند که ویژۀ صبر در تکلیف اند. یکی از آنها مربوط به«حکمت تشریع» است. اگر انسان، فایدۀ تشریع را سود خداوند بداند، از تکلیف، ناخرسند و بی تاب می شود؛ امّا اگر بداند که مصلحت وی در تکالیف نهفته است و فایده اش تنها به او می رسد، احساس رضایت خواهد کرد.
دومی به تصوّر فرد از دین، از زاویۀ دشواری و آسانی مربوط می شود. اگر انسان تکالیف دین را طاقت فرسا بداند، تحمّل او تاب خواهد شد و ناراضی می گردد. امّا اگر بداند که تکالیف دینی به اندازۀ طاقت عموم انسان هاست و در شرایط خاص نیز برای افراد ناتوان کاهش می یابد، احساس بد او از بین می رود و حسّ خوبی نسبت به آن پیدا می کند.
سومی مربوط به سبک دینداری فرد است. دو مورد پیشین، مربوط به ماهیت خود دین بود؛ امّا این مورد، به چگونگی دینداری افراد مربوط می شود. اگر کسی دین را -- که آسان و مطابق با توان افراد است -- طاقت فرسا بداند و به شدّت بر خود سخت بگیرد و از آزادی های آن استفاده ننماید، بدیهی است که احساس ناخوشایندی نسبت به آن خواهد داشت؛ امّا اگر نرم و منعطف، دینداری کند، دچار احساس ناخوشایند نمی شود و بلکه حس خوبی نسبت به آن پیدا خواهد کرد.
چهارمی مربوط به خویشتنداری در برابر وسوسه های ضد تکلیف است. تکلیف با وسوسه همراه و البته در تضاد است. همیشه انسان نسبت به ترک تکلیف وسوسه می شود. حال اگر انسان تکلیف مدار، مهارت و توانمندی مقاومت در برابر وسوسه ها را نداشته باشد، به شدّت دچار مشکل می شود. امّا افرادی که از مهارت کافی برخوردارند، راحت تر می توانند از وسوسه ها پیشگیری کنند و یا آنها را مهار نمایند. بنا بر این، توانمندی در مهار وسوسه ها از عوامل مهم در تقویت توان صبر و بردباری است.
ص: 607
فصل پانزدهم: عوامل نشاط
اشاره
اسلام به نشاط اهمیت فراوان داده است. «نشاط» یکی از مؤلّفه های اساسی در عقل است که در برابر «کَسِل» قرار دارد. در حدیث معروف «جنود عقل و جهل»، از نشاط، به عنوان یکی از جنود عقل و از کسِل به عنوان یکی از جنود جهل، یاد شده است: «النشاط وضده الکسل».(1) عقل، در اخلاق اسلامی، جایگاه نخست را دارد و می توان آن را مادر اخلاق دانست که همۀ فضایل به آن برمی گردد. این که نشاط از جنود عقل است، نشان دهندۀ جایگاه بلند آن از نظر اسلام است. همچنین امیرالمؤمنین(علیه السلام) در مطالبی که به همام، آموزش دادند، از «بعیداً کسله، دائماً نشاطه» به عنوان صفات مؤمنان یاد کردند.(2) این، نشان دهندۀ جایگاه این ویژگی در ایمان است.
پایه نظری نشاط
از «نشاط»، به عنوان مؤلّفۀ دوم شادکامی و در تعریف سعادت نیز از «سُرور»، به عنوان یکی از مؤلّفه های معناییِ سعادتْ یاد کردیم. همان گونه که گذشت، لذّت و سرور، عامل اصلی تحقّق نشاط است. از این رو می توان گفت که برای به وجود آوردن نشاط، باید شادی و لذّت را تأمین کرد. در حقیقت، شادی و لذّت، عاملی کلان در برانگیختن نشاط به شمار می روند. هیجانات مثبت، به عنوان بخشی از مجموعه هیجانات، یکی از ابعاد وجودی انسان اند. بر اساس آنچه در آموزه های اسلام آمده است، مؤمن موظّف است که لذت نفس را تأمین کند.(3)
ص: 609
1- . الکافی، ج1، ص23.
2- . همان، ج2، ص230؛ تحف العقول، ص161.
3- . ر. ک: فصل پنجم، توحید و نشاط، ص ؟؟؟.
شرط بودن «التذاذ» برای «تحقّق سُرور مقدّر»
گفتیم که همۀ امور انسان و زندگی او توسط خداوند متعال تقدیر می شود. هر چند در بارۀ سرور و شادی، واژۀ تقدیر به کار نرفته است، امّا به هر حال، این که انسان، به نشاط نیاز دارد و نشاط از راه لذّتْ تأمین می شود و لذّت، عوامل مختلف و شرایط خاصّی دارد، همگی جزء تقدیرهای تکوینیِ خداوند متعال اند. از این رو، در این جا با دو مفهوم رو به رو هستیم: «سرور مقدّر» و «سرور مؤثّر». سرور مؤثّر، یعنی آن شادی ها و لذّت هایی که در زندگی اثر می گذارند و نشاط را به وجود می آورند. عامل تبدیل سرور مقدّر به سرور مؤثّر، «التذاذ» انسان و استفادۀ درست از عوامل لذّت بخش است. التذاذ، شادی را به وجود می آورد و در نتیجه، انسان احساس نشاط می کند. بنا بر این باید انواع لذّت را شناخت و شروط آن را دانست و در زندگی به کار بست تا نشاط تأمین گردد.
آنچه در این بحثْ مهم است، این که لذّت، انواعی دارد که عبارت اند از لذّت مادی و معنوی. این نیز بدان جهت است که انسان، موجودی دوبُعدی و مرکّب از بُعد مادی و معنوی است. از این رو، نشاط او نیز دوبُعدی است و لذّتی نیز که می خواهد آن را تأمین کند، دوبُعدی است و برای تحقّق نشاط باید لذّت های مادی و معنوی را تأمین نمود.
1. لذّت های مادّی
اشاره
در حدیثی از امام صادق(علیه السلام)، ده چیز به عنوان عوامل نشاط نام برده شده اند. در این حدیث، از تعبیر «نُشْرة» استفاده شده است. نُشْرة از ریشۀ «نشر» گرفته شده و به معنای انبساط و باز شدن، و ضدّ انقباض و گرفتگی است. در فرهنگ عرب، وقتی روح برخی افراد، دچار گرفتگی و انقباض می شد، دلیل آن را جن زدگی می دانستند و برای برطرف شدن آن، سراغ طلسم و برخی کارهای شبیه به آن می رفتند، در حالی که ممکن بود دلیل گرفتگی روحی، چیز دیگری باشد. بخشی از این گرفتگی، به خاطر فقدان نشاط در ابعاد مختلفانسان
ص: 610
است. معصومان(علیهم السلام) با درک این واقعیت، بیان نموده اند که عامل گشودگی و بسط نفس، طلسم و چیزهای از این گونه نیست؛ بلکه باید نشاط فرد تأمین گردد تا انبساط روحی و روانی اتفاق افتد.
امام صادق(علیه السلام) در این حدیث می فرماید:
النُشرَةُ فی عَشَرَةِ أشیاءَ: المَشی، وَالرُّکوبِ، وَالاِرتِماسِ فِی الماءِ، وَالنَّظَرِ إلَی الخُضرَةِ، وَالأَکلِ وَالشُّربِ، وَالنَّظَرِ إلَی المَرأَةِ الحَسناءِ، وَالجِماعِ، وَالسِّواک، ومُحادَثَةِ الرِّجالِ.(1)
نشاط در ده چیز است: پیاده روی؛ سوارکاری؛ فرورفتن در آب؛ نگاه کردن به سبزه؛ خوردن؛ آشامیدن؛ نگاه کردن به زن زیباروی؛ آمیزش؛ مسواک زدن؛ و گفتگو با مردان.
در نقل دیگری از ایشان، شستن سر با خَطمی نیز افزوده شده است.(2)
الف - انواع لذّت های مادی
اشاره
این عوامل، برخی ابعاد مختلف انسان را پوشش داده اند و نشاط آنها را تأمین کرده اند. روایات دیگری نیز در این باره وجود دارد که موارد دیگری را اضافه کرده اند که در آینده به آنها خواهیم پرداخت. آنچه مهم است این که هر کدام از این موارد را طرح نماییم و در بارۀ آن سخن بگوییم.
یک. لذّت تحرّک و ورزش
به نظر می رسد دو عنوان «المشی» و «الرکوب» به مسئلۀ تحرّک، و جنب و جوش انسان مربوط می شود. جسم و روان، رابطه ای تنگاتنگ با یکدیگر دارند. بی تحرّکی و سستی بدن، موجب خمودگی و کسالت روحی و روانی می گردد. این امر، بویژه در عصر حاضر، بسیار به چشم می خورد. شیوۀ زندگی کنونی، بشر را به موجودی ایستا و بی تحرّک تبدیل کرده است. در این میان، پیاده روی، موجب تحرّک بدن می شود و خمودگی و سستی را از بین می بَرَد.
سوارکاری نیز موجب تحرّک بدنی و از بین رفتن خمودی می گردد. همچنین درسوارکار،
ص: 611
1- . الخصال، ص443، ح37؛ بحار الأنوار، ج73، ص322، ح2.
2- . المحاسن، ج1، ص78، ح40؛ الخصال، ص443، ح38.
هیجان بیشتری ایجاد می کند و از این جهت نیز لذّت بخش می شود. پس سوارکاری می تواند از دو جهت تأثیرگذار باشد: یکی تحرّک و دیگری هیجان. امام علی(علیه السلام) در ضمن روایتی، از سوارکاری به عنوان عامل ایجاد انبساط خاطر و نشاط یاد می فرماید(1)
این که آیا می توان سوارکاری را به ماشین سواری و اتومبیل رانی نیز تعمیم داد، نیازمند بررسی بیشتر است. ماشین سواری می تواند هیجان آور باشد؛ امّا بی تردید، تحرّک آور نخواهد بود؛ بلکه چون جای پیاده روی را می گیرد و تحرّک را کم می کند، ثمرۀ آن، خمودگی خواهد بود. نکتۀ قابل ذکر این که ممکن است با توجّه به آنچه گذشت، بتوان این دو مورد را به عنوان عام «ورزش» تعمیم داد.
دو. لذّت لامسه
حسّ لامسه، بُعد دیگری از انسان است که لذّت مربوط به خود را می طلبد و می تواند موجب نشاط گردد. عنوان «الارتماس فی الماء» یا فرورفتن در آب، موجب تماس آب با پوست بدن می شود و لذّتی مربوط به حسّ لامسه به شمار می رود. این امر، شادی بخش است و موجب نشاط برای فرد می گردد. در حالات امیر مؤمنان(علیه السلام) نقل شده است که در شب های سرد، بدن خود را شستشو می داد (و غسل می کرد) تا حالت نشاط در ایشان به وجود آید. امیر مؤمنان علی(علیه السلام) این حالت را برای نزدیک شدن به محبوب و نماز شب می خواست.(2)
البته نباید فراموش کرد که تماس بدن با آب، غیر از شنا کردن است. شنا می تواند بُعد ورزشی نیز پیدا کند که در این صورت، دو بُعد خواهد داشت: تماس بدن با آب و ورزش.
همچنین ممکن است تماس بدنی نیز موجب نشاط از این بُعد گردد. در روایاتی، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) به گرفتن دست همسر - که یک تماس لامسه ای است - اشاره می کند و می فرماید: «هنگامی که همسران دستان همدیگر را بگیرند، گناهانشاناز لابه لای انگشتانشان فرو می ریزد».(3)
ص: 612
1- . الرُّکوبُ نُشرَةُ (نهج البلاغة، حکمت 400).
2- . روی أنَّ مَولانا عَلِیّاً(علیه السلام) کانَ یَغتَسِلُ فی اللَّیالِی البارِدَةِ طَلَباً لِلنَّشاطِ فی صَلاةِ اللَّیلِ (مستدرک الوسائل، ج2، ص521، ح2618).
3- . إذا نَظَرَ العَبدُ إلی وَجهِ زَوجِهِ ونَظَرَت إلیهِ، نَظَرَ اللّه إلیهِمَا نَظَرَ رَحمةٍ (مسند زید، ص302؛ کنز العمّال، ج16، ص276، ح44437).
سه. لذّت بینایی
دیدن، بُعد دیگری از انسان است که لذّت خاص خود را دارد و می تواند بر نشاط و شادابی اثر بگذارد. این جا صحبت از زیبایی به میان می آید که بخش هایی دارد؛ امور زیبایی که چشم نوازند، موجب لذّت بینایی می شوند و از این طریق، به نشاط انسان کمک می کنند. مناظر زیبای طبیعت، یکی از این موارد است. البته حضور در مناطق خوش آب و هوا، گذشته از بُعد بینایی، از راه تنفّس هوای پاک و فرح بخش و تماس بدن با آن نیز موجب نشاط می گردد. مناطق بد آب و هوا، سبب کسالت و خمودگی می شوند. بنا بر این، با رفتن به مناطق یا مکان های سرسبز و خرّم، می توان لذّت این بُعد را تأمین، و به نشاط دست یافت.
از این گذشته، رنگ زرد نیز موجب سرور و شادابی از راه بینایی می شود. در روایتی، امام باقر(علیه السلام) پوشیدن کفش زرد رنگ را باعث سرور دانسته است.(1) سرور، خود یکی از عوامل نشاط است که به تبیین آن خواهیم پرداخت.
از دیگر امور لذّت بخش برای بینایی، دیدن همسر زیباست. در روایات، یکی از ویژگی های همسر شایسته، این دانسته شده که نگاه به چهرۀ او سُرورآور باشد.(2)
پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در بیانی دیگر، به نگاه محبّت آمیز همسران به یکدیگر اشاره می کند و می فرماید: «هنگامی که بنده به صورت زنش و زنش به صورت او نگاه کند، خداوند به هر دوی آنها نظر رحمت می افکند».(3) البته دیدن همسر، می تواند بُعد جنسی نیز داشته باشد که در این صورت، دیدن همسر زیبا، دارای لذّت دوبُعدیِ «بینایی - جنسی»است.
بنا بر این، یکی از ویژگی هایِ همسران، آراستگی و خوش رویی آنهاست. آراستگی و خوش رویی، در حقیقت، به معنای تولید سیما و تصویر زیبا برای بیننده است.
البته شاید بتوان با الغای خصوصیت (و تسرّی دادن این اصل از روابط همسران به کلّ
ص: 613
1- . امام باقر(علیه السلام) می فرماید: مَنْ لَبِسَ نَعْلاً صَفْرَاءَ لَمْ یزَلْ ینْظُرُ فِی سُرُورٍ مَا دَامَتْ عَلَیهِ لِأَنَّ اللَّهَ(عزوجل) یقُولُ (صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها تَسُرُّ النَّاظِرِینَ) (سورۀ بقره، آیۀ 69) (الکافی، ج6، ص466).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إِنَّ مِنَ الْقِسْمِ الْمُصْلِحِ لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ أَنْ یکونَ لَهُ الْمَرْأَةُ إِذَا نَظَرَ إِلَیهَا سَرَّتْهُ... (همان، ج5، ص327، ح5).
3- . إذا نَظَرَ العَبدُ إلی وَجهِ زَوجِهِ ونَظَرَت إلیهِ، نَظَرَ اللّه إلیهِمَا نَظَرَ رَحمةٍ، فإذا أَخذَ بِکَفِّهَا وأَخَذَت بِکَفِّهِ، تَسَاقَطَت ذُنُوبُهُما مِن خِلالِ أَصَابِعِهِمَا (مسند زید، ص302؛ کنز العمّال، ج16، ص276، ح44437).
روابط اجتماعی)، این را به یک قاعده تبدیل کرد و تعمیم داد. بر این اساس، زیبایی و آراستگی، منحصر در زن و مسائل خانواده نیست و به دیگران نیز سرایت پیدا می کند. همچنین منحصر در افراد نیست و آن را به محیط نیز می توان گسترش داد. آنچه مهم است این که باید زیبایی را جدّی گرفت تا بُعد زیبایی شناختی انسان ارضا شود و از این طریق، انسان به نشاط و شادابی برسد. برخی از علل بی نشاطی را باید در نازیبا بودن جستجو نمود.
چهار. لذّتِ خوردن و آشامیدن
خوردن و آشامیدن نیز از دیگر ابعاد انسان است که لذّت خاص خود را دارد. آشپزی و آماده سازی غذاها و نوشیدنی هایی که مورد علاقۀ اعضای خانواده است، می تواند به نشاط و شادابی آنها کمک کند. غذاهای لذیذ و خوش مزه، این بُعد از لذّت جوییِ اعضای خانواده را ارضا می کند و بدین طریق، موجب سرور و نشاط آنان می گردد.
البته خوردن و آشامیدن نیز حدّی دارد. اگر خوردن و آشامیدن، به پُرخوری و شکمبارگی بینجامد، دیگر نشاط آفرینی در آن معنایی نخواهد داشت و به سستی و کسالت بدنی تبدیل خواهد شد.(1) کسی که سیر شد، سه پیامد فوری را خواهد دید: پرده ای بر قلبش افکنده می شود؛ خواب به چشمانش می آید؛ و سستی بر بدنش چیره می شود. لذا اصل اعتدال به عنوان پیش فرض اساسی نشاط، به واسطۀ تغذیه است.(2)
خوردن و آشامیدن، دارای مصادیقی در روایات است که به آنها اشاره می شود.- عسل. عسل به عنوان غذایی مقوّی - که خداوند متعال، آن را مایۀ شفا(3) دانسته است - ، از مصادیق تغذیۀ سالمی است که باعث انبساط خاطر و نشاط انسان می گردد. امام علی(علیه السلام) عسل را نشاط آفرین می داند.(4)
ص: 614
1- . امام علی(علیه السلام): مَن شَبِ--عَ عوقِبَ فِی الحالِ ثَلاثَ عُقوباتٍ: یُلقَی الغِطاءُ عَلی قَلبِهِ، والنُّعاسُ عَلی عَینِهِ والکَسَلُ عَلی بَدَنِهِ (شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج20، ص320، ح674).
2- . امام کاظم(علیه السلام): لَو أنَّ النّاسَ قَصَدوا فِی الطُّعَمِ لَاعتَدَلَت اَبدانُهُم (وسائل الشیعة، ج16، ص407، ح8).
3- . (یَخْرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِیهِ شِفَاء لِلنَّاسِ) (سورۀ نحل، آیۀ 69).
4- . العَسَلُ نُشرَة (نهج البلاغة، حکمت 400).
- هلیم. در سفارش های امیر مؤمنان(علیه السلام) در مسئلۀ تغذیه، بر خوردن هلیم(1) تأکید شده است؛ زیرا این نوع غذا در زمرۀ غذاهای نشاط آفرین آمده است.(2)
- اسپند. گیاه اسپند،(3) دارای فواید فراوان در ریشه و شاخه است. یکی از فواید بارز آن، ایجاد نشاط است.(4)
پنج. لذّت جنسی
غریزۀ جنسی، بُعد دیگر انسان است که ارضای آن، موجب نشاط و شادابی می گردد. به همین جهت، اسلام برای این مسئله، جایگاه ویژه ای قائل شده است. در برخی روایات، یکی از اخلاق های پیامبران، ارضای مشروع غریزۀ جنسی شمرده شده است.(5) این مسئله، آن چنان برای اسلام مهم است که با پدیدۀ رهبانیت جنسی، به شدّت برخورد کرد و اهل ایمان را به اصل ازدواج و روابط زناشویی ترغیب نمود.(6)
شش. لذّت پاکیزگی
اشاره
در روایاتِ پیش گفته و دیگر روایات مربوط به نشاط، به اموری اشاره شده که به بُعد بهداشت و نظافت مربوط می شود. جنبه های مختلف بدن انسان، نیازمند پاکیزگی است. عدم رعایت بهداشت، موجب بروز نابه سامانی و بیماری در بدن می گردد و غم و اندوه وی را به دنبال دارد. لذا نسبت به کثیفی، واکنش شدید نشان داده شده است. پیامبر
ص: 615
1- . هلیم یا همان هریسه - که به غلط، با املای «حلیم» نوشته می شود - ، غذایی است که از پختن گندم و گوشت و کوبیدن آنها به دست می آید (ر.ک: فرهنگ معین).
2- . امام علی(علیه السلام): عَلَیکمْ بِالْهَرِیسَةِ فَإِنَّهَا تُنْشِطُ لِلْعِبَادَةِ أَرْبَعِینَ یوْماً وَ هِی مِنَ الْمَائِدَةِ الَّتِی أُنْزِلَتْ عَلَی رَسُولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) (الکافی، ج6، ص319، ح1).
3- . اسپند، دانه ای است که به جهت چشم زخم در آتش می ریزند. حرمله، اسفند، سپند و سپنج، نام های دیگر آن است (ر.ک: لغت نامه دهخدا).
4- . امام علی(علیه السلام): مَا مِنْ شَجَرَةِ حَرْمَلٍ إِلَّا وَ مَعَهَا مَلَائِکةٌ یحْرُسُونَهَا حَتَّی تَصِلَ إِلَی مَنْ وَصَلَتْ وَ فِی أَصْلِ الْحَرْمَلِ نُشْرَةٌ وَ فِی فَرْعِهَا شِفَاءٌ مِنِ اثْنَینِ وَ سَبْعِینَ دَاءً (دعائم الإسلام، ج2، ص150، ح535).
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): ما أُحِبَّ مِن دُنیاکُم إلّا النِّساءَ والطِّیبَ (الکافی، ج5، ص321؛ مسند أبی یعلی، ج3، ص403، ح3469). نیز، ر.ک: الکافی، ج5 ص320؛ تهذیب الأحکام، ج7، ص403؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج3، ص382.
6- . ر.ک: رضایت زناشویی، ص29 و 49.
خدا(صلی الله علیه وآله) تأکید می کند که فرد کثیف، بد بنده ای است(1) و خداوند متعال، چرکی و ژولیدگی را دشمن می دارد.(2)
بنا بر این، اگر بهداشت و نظافت بدن رعایت گردد، بدن، سرحال و سرزنده خواهد ماند و بدین وسیله، نشاط از این بُعد نیز حاصل می شود. به همین جهت، اسلام، توجّه جدّی ای به پاکیزگی دارد. پاکیزگی، جزئی از ایمان است(3) و پاکیزگان، یکی از گروه هایی هستند که مورد محبّت خداوند متعال قرار دارند.(4) از این روی، انبیای الهی به این مسئله اهتمام ویژه داشتند.(5) پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) نیز از عموم مردم می خواهد که پاکیزگی را رعایت کنند تا به سعادت جاویدان دست یابند.(6)در روایات، موارد مختلفی در این حوزه مطرح شده که به آنها خواهیم پرداخت.
- مسواک زدن
آموزه های دینی، بهداشت دهان و دندان را امری مهم برشمرده اند و مسواک زدن را در فراهم آمدن آن مؤثّر دانسته اند. مسواک زدن، بنا بر همین آموزه ها داری فواید فراوانی، از جمله
ص: 616
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): بِئسَ العَبدُ القاذُورَة (الکافی، ج6، ص439، ح6).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ اللّهَ تَعالی یُبغِضُ الوَسِخَ والشَّعثَ (الجامع الصغیر، ج1، ص283، ح1855؛ کنز العمّال، ج6، ص641، ح17181). کنز الفوائد عن رسول اللّهِ(صلی الله علیه وآله): إنَّ اللّهَ یبغِضُ الرَّجُلَ القاذورَة. قیلَ: ومَا القاذورَة یا رسول اللّه؟ قالَ: الَّذی یتأفَّفُ بِهِ جَلیسُهُ (کنز الفوائد، ج2، ص185؛ بحار الأنوار، ج80، ص106). نیز، ر.ک: الخصال، ص620، ح10.
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): النَّظافَة مِنَ الإیمانِ (بحار الأنوار، ج62، ص291). الطُّهورُ شَطرُ الإیمانِ (کنز العمّال، ج9، ص276، ح25998). امام علی(علیه السلام): الطُّهرُ نِصفُ الإیمانِ (دعائم الإسلام، ج1، ص100).
4- . (إِنَّ اللّه یحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ) (سورۀ بقره، آیۀ 222). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ اللّهَ تَعالى یحِبُّ النّاسِک النَّظیفَ (تاریخ بغداد، ج10، ص12). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ اللّهَ طَیبٌ یحِبُّ الطَّیبَ، نَظیفٌ یحِبُّ النَّظافَة (سنن الترمذی، ج5، ص112، ح2799).
5- . امام کاظم(علیه السلام): مِن أخلاقِ الأنبِیاءِ التَّنَظُّفُ (الکافی، ج5، ص567، ح50؛ تحف العقول، ص326).
6- . تَنَظَّفوا بِکُلِّ مَا استَطَعتُم فإنَّ اللّهَ تَعالی بُنِیَ الإسلامَ عَلی النَّظافَةِ وَلَن یدخُلَ الجَنَّةَ إلّا کلُّ نَظیفٍ (تاریخ بغداد، ج5، ص143؛ الجامع الصغیر، ص474، ح3065). طَهِّروا هذِهِ الأجسادَ طَهَّرَکمُ اللّه ُ؛ فَإنَّهُ لَیسَ عَبدٌ یبیتُ طاهِراً إلّا باتَ مَعَهُ مَلَک فی شِعارِهِ، وَلا یتَقَلَّبُ ساعَةً مِن اللَّیلِ إلّا قالَ: اللّهُمّ، اغفِر لِعَبدِک فَإنَّهُ باتَ طاهِراً (کنز العمّال، ج9، ص277، ح26003).
نشاط است که در روایات پیش گفته گذشت.
- کوتاه کردن شارب
آموزه های دینی، بلند گذاشتن شارب (سبیل) را جایگاهی برای شیطان و پناهگاه او می دانند که می تواند کنایه از کثیفی باشد.(1) در کنار این گونه تعابیر، راه پیشگیری را در گرفتن شارب دانسته اند و آن را زمینه ساز نشاط بیان کرده اند. در مجلسی در محضر امام صادق(علیه السلام)، سخن از گرفتن شارب به میان آمد. امام(علیه السلام) فرمود: «این عمل باعث نشاط می شود و از سنّت [پیامبر اکرم] است».(2)
- زدودن موهای زاید بدن
تعابیری که در بارۀ کوتاه کردن سبیل و پیامد آن در روایات آمده اند، در مورد نوره و زدودن موهای زاید بدن نیز به کار رفته اند.(3)
- شستن سر با خَطمی
سر، بخشی از بدن است که باید بهداشت آن رعایت گردد. شستن سر، موجب پاکیزگی آن می گردد، بویژه شستن با خطمی(4) که در روایت پیشین، مورد تصریح قرار گرفته بود. این کهخطمی چه تأثیری بر نشاط دارد، نیازمند بررسی های تجربی است. آنچه به بحث ما مربوط می شود، این است که بر اساس این روایت، بهداشت سر بویژه با استفاده از خطمی، موجب نشاط در فرد می گردد.
هفت. لذّت ارتباط
تنهایی برای انسان، تلخ و آزاردهنده است. انسان، دوست دارد با دیگران باشد و با آنان رابطه برقرار کند. این، نیازی عاطفی است. انسان تنها، احساس خلأ می کند؛ احساس دردآوری
ص: 617
1- . پیامبر(صلی الله علیه وآله): لَا یطَوِّلَنَّ أَحَدُکمْ شَارِبَهُ فَإِنَّ الشَّیطَانَ یتَّخِذُهُ مَخْبَأً یسْتَتِرُ بِهِ (الکافی، ج6، ص488، ح11).
2- . نُشْرَةٌ وَ هُوَ مِنَ السُّنَّة (همان، ص487، ح8).
3- . امام علی(علیه السلام): النُّورَةَ نُشْرَةٌ وَ طَهُورٌ لِلْجَسَد (الخصال، ص611).
4- . مقصود، گُلِ خشک و ساییده شدۀ گیاه خطمی است. خطمی، گیاهی است از تیرۀ پنیرکیان که دارای گونه های دائمی و یک ساله است. برگ هایش پهن و ستبر و ریشه اش دراز و دوکی شکل و آبدار است. گل و ریشۀ آن در پزشکی کاربرد دارد (ر.ک: فرهنگ معین).
که هیچ چیز حتّی ثروت و شهرت و ریاست، آن را پر نمی کند. اُنس با دیگران، یکی از نیازهای جدّی بشر است. ما نه برای تأمین نیازهای مادی زندگی، بلکه برای تأمین نیازهای عاطفی مان، به اُنس گرفتن با دیگران نیازمندیم. بنا بر این، اُنس و صمیمیت، یکی از عوامل مهم در نشاط و شادابی است. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) دیدار با برادران را یکی از خرسندی های دنیاییِ مؤمن،(1) امام علی(علیه السلام) آن را مایۀ آبادانی قلب مؤمن،(2) و امام باقر(علیه السلام)، آن را مایۀ نشاط و پرورش عقل می داند.(3) البته این هنگامی است که ارتباط انسان با افراد صالح باشد. در روایات اسلامی، معاشرت با افراد صالح، یکی از عوامل سعادت و شادکامی شمرده شده است.(4)
البته آنچه ارتباط را لذّت بخش می سازد، ارتباطی است که مثبت و سازنده باشد و این ارتباط، به برخورداری از مهارت های ارتباطی نیازمند است. این بررسی، گنجایش طرح این موضوع را ندارد؛ امّا آنچه مهم است این که کسب مهارت های ارتباطی، نقشمهمّی در لذّت بردن از ارتباط با دیگران دارد. از این رو باید مهارت های ارتباطی، مورد توجّه قرار گیرد.
هشت. لذّت بوی خوش
بوی خوش، از دیگر عوامل مؤثّر در شادی است.(5) بوی خوش، آثار دیگری از جمله: تقویت عقل(6) و قلب(7) نیز دارد. همچنین می تواند موجب افزایش توان جنسی گردد(8) که در این
ص: 618
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): یا عَلِیُّ ثَلاثُ فَرَحاتٍ لِلمُؤمِنِ فِی الدُّنیا: لِقاءُ الإخوانِ، وتَفطِیرُ الصائِمِ، والتَّهَجُّدُ مِن آخِرِ اللَّیلِ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص360).
2- . امام علی(علیه السلام): عِمارَةُ القُلوبِ، فی مُعاشَرَةِ ذَوِی العُقولِ (غرر الحکم، ح6313).
3- . مُلَاقَاةُ الْإِخْوَانِ نُشْرَةٌ وَ تَلْقِیحٌ لِلْعَقْلِ وَ إِنْ کانَ نَزْراً قَلِیلا (الأمالی، طوسی، ص94، ح14).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): أسعَدُ النّاسِ مَن خالَطَ کِرامَ النّاسِ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ص395، ح5840). امام زین العابدین(علیه السلام): إنَّ مِن سَعادَةِ المَرءِ أن یَکونَ مَتجَرُهُ فی بَلَدِهِ ویَکونَ خُلَطاؤُهُ صالِحینَ، ویَکونَ لَه وُلدٌ یَستَعینُ بِهِم (الکافی، ج5، ص257، ح1؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج3، ص164، ح3598).
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الطِّیبُ یُسرٌ (صحیفة الإمام الرضا(علیه السلام)، ص239، ح144). امام علی(علیه السلام): الطَّیبُ نُشرةٌ (بحار الأنوار، ج73، ص141، ح4).
6- . امام صادق(علیه السلام): مَن تَطَیّبَ أوَّلَ النَّهارِ لَم یَزَل عَقلُهُ إلی اللَّیلِ (الکافی، ج6، ص510). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): ما طابَت رائِحَةُ عَبدٍ إلّا زادَ عَقلُهُ (مستدرک الوسائل، ج1، ص418).
7- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الطّیِبُ یَشُدُّ القَلبَ (میزان الحکمة، ج7، ص3338، ح11322).
8- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ الرِّیحَ الطَّیِبَّةَ تَشُدُّ القَلبَ وتَزیدُ فِی الجِماع (الکافی، ج6، ص510).
صورت، با لذّت جنسی نیز پیوند می خورد.
استفاده از عطر و بد بو نبودن بدن، از اموری است که در آموزه های دین، مورد توجّه جدّی قرار گرفته است و تا جایی اهمیت دارد که جزء اخلاق و سنّت پیامبران در نظر گرفته شده(1) و به اهل ایمان، سفارش شده است که از عطر استفاده نمایند(2) و کسانی که آن را ترک می کردند، مورد نکوهش قرار گرفته اند.(3)
از مواردی که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) همواره رعایت می نمود، استفاده از عطر بوده است. امام علی(علیه السلام) در این باره می فرماید: پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله)برای عطر، بیش از غذا خرج می کرد».(4)
نُه. لذّت شوخی
شوخی، از عوامل شادی و نشاط است. پیامبر(صلی الله علیه وآله) یکی از ویژگی های اهل ایمان را شوخ طبعی آنان می داند.(5) فضل بن ابی قره نیز می گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود: «هیچ مؤمنی نیست، جز این که در او "دُعابه" است». گفتم: دعابه چیست؟ فرمود: «شوخی».(6)
شوخی، موجب نشاط روحی و آسایش روانی می گردد(7) و فشارهای روانی را کاهش می دهد و غم و اندوه را از بین می بَرَد. سیرۀ معصومان(علیهم السلام) این بوده که گاه با استفاده از این
ص: 619
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): أربَعٌ مِن سُنَنِ المُرسَلینَ: الحَیاءُ والحِلمُ والسِّواکُ والتَّعَطُّرُ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج1 ص131). نیز، ر.ک: الکافی، ج5، ص320 و 321 و ج5، ص567 و ج6، ص51، ح2 و ص510، ح1؛ مسند أبی یعلی، ج3، ص403، ح3469؛ مکارم الأخلاق، ص42؛ تهذیب الأحکام، ج7، ص403؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج3، ص382.
2- . امام صادق(علیه السلام): یَنبَغی لِلرَّجُلِ أن یُدَخِّنَ ثِیابَهُ إذا کان یَقدِرُ (الکافی، ج6، ص518). نیز، ر.ک: بحار الأنوار، ج79، ص300.
3- . ابراهیم نخعی - فی قوله تعالی: (يَا أَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا لَا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أَحَلَّ ٱللَّهُ لَكُمْ ) - : کانوا حرّموا الطیب واللحم فأنزل اللّه هذا فیهم (الدر المنثور، ج2، ص307).
4- . کانَ رَسولُ اللّهِ یُنفِقُ فِی الطَّیبِ أکثَرَ مِمّا یُنفِقُ فِی الطَّعامِ (میزان الحکمة، ج7، ص3338، ح11321).
5- . المُؤمِنُ دَعِبٌ لَعِبٌ، وَالمُنافِقُ قَطِبٌ غَضِبٌ (تحف العقول، ص 49؛ بحار الأنوار، ج 77، ص 155).
6- . الفضلُ بنُ أبی قرَة عن الإمامِ الصّادقِ(علیه السلام): ما مِن مؤمنٍ إلّا و فیهِ دُعابَة، قلتُ: و ما الدُّعابَة؟ قالَ: المِزاحُ (الکافی، ج2، ص663، ح2).
7- . در کلمات منسوب به امام علی(علیه السلام): لا بَأسَ بِالمُکافَهَةِ یُرَوِّحُ بِهَا الإنسانُ عَن نَفسِهِ ویَخرُجُ عَن حَدِّ العَبُوسِ (شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج20، ص339، ح886).
عامل، فشارهای روانی خود را کنترل می کردند. امام کاظم(علیه السلام) می فرماید:
إنَّ رَسولَ اللّهِ کانَ یَأتیهِ الاَعرابِیُّ فَیُهدِی لَهُ الهَدِیَةَ ثُمَّ یَقولُ مَکانَهُ اَعطِنا ثَمَنَ هَدِیَّتِنا! فَیَضحَکُ رَسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) وکانَ إذا اغتَمَّ یَقولُ: ما فَعَلَ الأعرابِیُّ لَیتَهُ اَتانا.(1)
گاهی عربی بادیه نشین، خدمت پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) می رسید و هدیه برای ایشان می آورد و تقدیم پیامبر(صلی الله علیه وآله) می کرد. سپس می گفت: پول هدیۀ ما را بده! پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) می خندید و هر گاه اندوهگین می شد، می فرمود: «آن اعرابی چه کرد! ای کاش دوباره می آمد!».
با ورود اسلام به حجاز به عنوان یک آیین زندگی، برخی از اهل ایمان، از اموری مثل خندیدن و مزاح کردن، دوری می نمودند و زندگی را فقط در نماز و روزه و مناجات خلاصهکرده بودند. پیامبر(صلی الله علیه وآله) با این انحراف به مبارزه برخاست و رعایت اعتدال را سفارش کرد و از آن جا که آنان خود را پیرو پیامبر(صلی الله علیه وآله) می دانستند، ایشان می فرمود: «من هم بشری مثل شما هستم که با شما شوخی می کنم».(2) در تاریخ نیز بسیاری از افراد بیان کرده اند که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) از شوخ ترین مردم بود.(3)
ده. لذّت خندیدن
خندیدن، یکی دیگر از اموری است که موجب نشاط و شادابی می گردد. همان گونه که پیش تر نیز اشاره شد، برخی افراد، لذّت های دنیوی را با ایمان و دینداری در تضاد می دانستند و تنها عبادت کردن را می پسندیدند. لذا در موضوع ما، از خندیدن پرهیز می کردند و تنها گریه کردن را مشروع می دانستند. این در حالی است که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در برابر این جریان ایستاد و خندیدن را از سنت خود دانست.(4) این نشان می دهد که عبادت پایدار، در گرو تعادل در همۀ امور از جمله خنده و گریه است. وقتی پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) با دیگران
ص: 620
1- . الکافی، ج2، ص663، ح1.
2- . إنَّما أنَا بَشَرٌ مِثلُکم اُمازِحُکم (الجامع الصغیر، ج 1، ص 394، ح 2579؛ کنز العمّال، ج3، ص 648).
3- . کانَ النبی(صلی الله علیه وآله) من أَفکهِ الناسِ (تاریخ مدینة دمشق، ج4، ص37؛ کنز العمّال، ج7، ص140، ح18400). ابن عباس: کان فی النَّبِیّ(صلی الله علیه وآله) دُعابَةٌ (تاریخ بغداد، ج8، ص308).
4- . أَلَا إِنَّ لِکلِّ عِبَادَةٍ شِرَّةً ثُمَّ تَصِیرُ إِلَی فَتْرَةٍ فَمَنْ صَارَتْ شِرَّةُ عِبَادَتِهِ إِلَی سُنَّتِی فَقَدِ اهْتَدَی وَ مَنْ خَالَفَ سُنَّتِی فَقَدْ ضَلَّ وَ کانَ عَمَلُهُ فِی تَبَابٍ امّا إِنِّی أُصَلِّی وَ أَنَامُ وَ أَصُومُ وَ أُفْطِرُ وَ أَضْحَک وَ أَبْکی فَمَنْ رَغِبَ عَنْ مِنْهَاجِی وَ سُنَّتِی فَلَیسَ مِنِّی (الکافی، ج2، ص85، ح1).
بود، با خندۀ آنان می خندید.(1) هیچ کس پُر تبسّم تر از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) دیده نشده است.(2) گاه در حضور ایشان، اصحاب شعر می خواندند و از خاطرات جاهلیت چیزی را نقل می کردند و می خندیدند وپیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) نیز تبسم می کردند.(3)
در توصیف امام صادق(علیه السلام) نیز گفته شده که ایشان زیاد شوخی و تبسّم می کرد.(4) امام کاظم(علیه السلام) نقل می کند که در میان پیامبران، یحیی(علیه السلام) اهل گریه بود و نمی خندید؛ ولی عیسی(علیه السلام) هم می خندید و هم گریه می کرد، و سپس داوری می کند که روش عیسی(علیه السلام) برتر از روش یحیی(علیه السلام) است.(5) از دیدگاه اسلام، بهترین مسلمانان، کسانی هستند که در آشکار، از گسترۀ رحمت الهی خوش حال اند و می خندند و البته در نهان، از ترس عذاب خدا می گریند.(6)
ب - شروط لذّت مادّی
اشاره
پس از پرداختن به موارد شادی و هیجان، باید چارچوب کلان آن را ترسیم نمود. شادی و هیجانی که می خواهد نشاط را تأمین کند، باید چهار ویژگی اساسی داشته باشد: فراگیر بودن؛ توازن؛ فقدان پیامد منفی؛ جهتگیری الهی و معنوی.
ص: 621
1- . امام علی(علیه السلام) (در بیان سیرۀ پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) با همنشینانش): یَضحَکُ مِمّا یَضحَکونَ مِنهُ (عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ج1، ص319).
2- . عبد اللّه بن الحرث بن جزء: مَا رَأَیتُ أحَدا أکثَرَ تَبَسُّما مِن رَسولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) (مسند ابن حنبل، ج4، ص190؛ سنن الترمذی، ج5، ص601، ح3641). ابو امامة: کانَ - رَسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) - من أضحَکَ الناسَ وأطیَبِهِم نَفساً (کنز العمّال، ح18399).
3- . سماک بن حرب قالَ قُلتُ لِجابِرِ بنِ سَمُرَة أکُنتَ تُجالِسُ رَسولَ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) قالَ نَعَم فَکانَ طَویلُ الصَّمتِ وکانَ أصحابُهُ یَتَناشَدونَ الأشعارَ ویَذکُرونَ أشیاءَ مِن أمرِ الجاهِلیَّةِ فَیَضحَکونَ ویَبتَسِمُ رَسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) إذا ضَحِکوا (الطبقات الکبری، ج1، ص372).
4- . مالک: لَقَد کُنتُ أرَی جَعفَرَ بنَ مُحمَّدٍ(علیه السلام) وکانَ کَثیرَ الدُّعابَةِ والتَّبَسُّمِ (بحار الأنوار، ج17، ص33، ح14).
5- . امام کاظم(علیه السلام): کانَ یَحیَى بنُ زَ کَریّاً یَبکِی و لا یَضحَکُ، و کانَ عیسَى بنُ مَریمَ یَضحَکُ و یَبکِی، و کانَ الَّذِی یَصنَعُ عیسَى(علیه السلام) أفضَلَ مِنَ الَّذی کانَ یصنَعُ یَحیى(علیه السلام) (الکافی، ج2، ص665، ح20).
6- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): خِیارُ اُمّتی، فیما أنْبَأَنی المَلأُ الأعلى: قَوْمٌ یضْحَکونَ جَهْراً فی سَعَة رحمة ربِّهِمْ، و یبْکونَ سِرّاً مِن خَوفِ عَذابِ رَبِّهم (المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص19، ح4294؛ شعب الإیمان، ج1، ص478، ح765؛ اُسد الغابة، ج4، ص313، ح4154).
یک. فراگیر بودن
فراگیر بودن به این معناست که همۀ ابعاد وجودیِ انسان را شامل شود. شادی و لذّتی که می خواهد نشاط را - به عنوان یکی از مؤلّفه های اساسی شادکامی - تأمین کند، باید همۀ ابعاد وجودیِ انسان را پوشش دهد. انسان، ابعاد گوناگونی دارد که در یک نگاه می توان آن را به بُعدمادی و معنوی تقسیم نمود و هر کدام نیز مواردی را در برمی گیرند که هنگام برشمردن موارد شادی، مشخّص خواهند شد. بنا بر این، فراگیری بدین معناست که همۀ ابعاد انسان باید از لذّت و هیجان مخصوص خود برخوردار باشد. برخورداری برخی ابعاد از لذّت و محرومیت برخی دیگر از آن، موجب اختلال در نشاط می شود و تأثیر آن را دچار مشکل می کند.
دو. توازن
توازن به این معناست که هر کدام از ابعاد انسان، به تناسب نیاز و اهمیتش باید از لذّت و شادی، برخوردار باشد. فقدان توازن، موجب افراط در لذّت برخی ابعاد و تفریط در برخی دیگر می شود و همین امر، باز موجب اختلال در نظام نشاط می گردد. بنا بر این، در تأمین لذّت و شادیِ هر کدام از ابعاد باید توازن آنها نیز مورد توجّه قرار گیرد.
سه. نداشتن پیامد منفی
اشاره
نداشتن پیامد منفی، به این معناست که لذّت و شادی امروز و اکنون، نباید موجب مشکل یا مسئلۀ حادّی در آینده شوند. لذّت ها، همواره مثبت نیستند و از این نگاه بر دو قسم اند: لذّت هایِ با پیامد منفی و لذّت های بدون پیامد منفی. لذّت هایی که پیامد منفی دارند، در حقیقت، آفت زندگی اند(1) که هر چند شاید در لحظۀ حال، موجب خوش حالی فرد شوند، امّا در آینده، فرد را با مشکلات زیادی رو به رو می کنند و زندگی را به فساد و تباهی می کشند.(2) امام علی(علیه السلام) در این باره می فرماید:
کَم مِن شَهوَةِ ساعَةٍ أورَثَت حُزناً طَویلاً.(3)
بسا لذّت آنی که حُزنی طولانی به ارمغان آورد.
ص: 622
1- . امام علی(علیه السلام): اللَّذّاتُ آفاتٌ (غرر الحکم، ح203).
2- . امام علی(علیه السلام): اللَّذّاتُ مُفسِداتٌ (همان، ح50).
3- . الکافی، ج2، ص451، ح1.
برخی لذّت ها، موجب غفلت می شوند(1) و غم و اندوه به بار می آورند.(2) لذا چه بساچیزهایی که امروز موجب لذّت می گردند، امّا فردا مایۀ اندوه اند.(3) این یک قاعده است که گاه محنت آنی، لذّت آتی را به دنبال دارد و گاه لذّت آنی، محنت آتی را.(4) مهم این است که شیرینیِ لذّت آنی، در برابر محنت آتی، توان ایستادگی ندارد.(5) چه بسا لذّت های پستی که انسان را از رسیدن به مراتب عالی باز می دارند(6) و چه بسا لذّت هایی که موجب رسوایی می گردند. در نتیجه، ننگ رسوایی فردا، شیرینیِ لذّت امروز را از بین می بَرَد.(7) در یک بررسی منطقی، مشخّص می شود که لذّت امروز با رسواییِ فردا و پیامدهای دردناک آن، برابری نمی کند.(8) در واقع، شهوت های فانی، هیچ لذّت واقعی ای ندارند.(9) عاقبت لذّترانی، دوزخ و بدبختی است. این یک اصل است.(10) بنا بر این، لذّتی که می خواهد جزئی از شادکامی باشد، نباید به شادکامی آسیب بزند. لذا در لذّت، باید معیار را آینده قرار داد و از لذّت هایی که آینده را از بین می بَرَند، پرهیز کرد.
همچنین لذّتی که می خواهد جزئی از شادکامی باشد، نباید به رضامندی - که جزء دیگر شادکامی است - آسیب بزند. پیش تر گذشت که آنچه رضامندی می آورد، «خیر بودن»
ص: 623
1- . امام علی(علیه السلام): اللَّذَّةُ تُلهِی (غرر الحکم، ح27).
2- . امام علی(علیه السلام): لِلمُستَحلِی لَذَّةَ الدُّنیا غُصَّةٌ (همان، ح7333).
3- . امام علی(علیه السلام): مَا التَذَّ أحَدٌ مِنَ الدُّنیا لَذَّةً إلّا کانَت لَهُ یَومَ القِیامَةِ غُصَّةً (همان، ح9618). همچنین می فرماید: حَلاوَةُ الدُّنیا تُوجِبُ مَرارَة الآخِرَة وسُوءَ عُقبَی الدّارِ (همان، ح4881).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): حُلوَة الدُّنیا مُرَّ الآخِرَة، ومُرَّة الدُّنیا حُلوَة الآخِرَة (مسند ابن حنبل، ج8، ص448، ح22962). نیز، ر.ک: نهج البلاغة، حکمت 251؛ روضة الواعظین، ص483؛ بحار الأنوار، ج73، ص131، ح135.
5- . امام علی(علیه السلام): لا تَقومُ حَلاوَةُ اللَّذَّةِ بِمَرارَةِ الآفاتِ (غرر الحکم، ح10865).
6- . امام علی(علیه السلام): کَم مِن لَذَّةٍ دَنِیَّةٍ مَنَعَت سَنیَّ دَرَجاتٍ (همان، ح6934).
7- . امام علی(علیه السلام): عارُ الفَضیحَةِ یُکدِّرُ حَلاوَةَ اللَّذَّةِ (همان، ح6301). همچنین می فرماید: حَلاوَةُ الشَّهوَةِ یُنَغِّصُها عارُ الفَضیحَةِ (همان، ح4885).
8- . امام علی(علیه السلام): لا تُوازِی لَذَّةُ المَعصِیَةِ فُضُوحَ الآخِرَة وألیمَ العُقوباتِ (همان، ح10866). نیز، ر.ک: همان، ح10794.
9- . امام علی(علیه السلام): لا لَذَّةَ فی شَهوَةٍ فانِیَةٍ (همان، ح10727).
10- . امام باقر(علیه السلام): الجَهَنَّمُ مَحْفُوفَةٌ بِاللَّذَّاتِ وَ الشَّهَوَاتِ فَمَنْ أَعْطَی نَفْسَهُ لذّتهَا وَ شَهْوَتَهَا دَخَلَ النَّار (الکافی، ج2، ص89).
است. لذّت هایی که پیامد منفی دارند، در حقیقت، «شر» اند و نارضایتی به دنبال می آورند.در مقابل، رنج هایی که پیامد مثبت دارند، در حقیقت، «خیر» اند و رضامندی به همراه خواهند آورد. امام علی(علیه السلام) در این باره می فرماید:
ما شَرٌّ بِشَرٍّ بَعدَهُ الجَنَّةُ، وما خَیرٌ بِخَیرٍ بَعدَهُ النّارُ، وکلُّ نَعیمٍ دونَ الجَنَّةِ مَحقورٌ، وکلُّ بَلاءٍ دونَ النّارِ عافِیةٌ.(1)
آن بدی ای که بعد از آن بهشت است، بد نیست و آن نیکی ای که پس از آن، آتش است، نیک نیست. هر نعمتی در مقابل بهشت، ناچیز است و هر گرفتاری و رنجی در برابر آتش، عافیت و ایمنی است.
بنا بر این، در لذّت های ناپایداری(2) که موجب پشیمانی می شوند(3) و شهواتی که درد و رنج به همراه می آورند، هیچ خیری نیست.(4) پس روشن است که دلیل برخی نارضایتی ها، لذّت های نادرست است. این نکتۀ مهمّی است که باید مورد توجّه قرار گیرد. چیزی که به دنبالش دوزخ بیاید، در واقع، خیر نیست(5) و فرد نیز نباید آن را خیر به شمار آوَرَد(6) و آنچه را که به وسیلۀ آن، خیر به انسان می رسد نیز نباید شر به شمار آورد، هر چند تلخ باشد.(7)
از سوی دیگر، لذّت مادی، نباید موجب محرومیت از لذّت معنوی گردد. لذّت معنوی، جزئی از نشاط مربوط به شادکامی است که باید تحقّق یابد. لذا لذّت مادّی نباید موجب محرومیت از لذّت معنوی گردد وگرنه، شادکامی را به مخاطره می اندازد. برخی لذّت های مادی، موجب محرومیت از لذّت معنوی می شوند. حرام، با معنویت قابل جمع نیستند.لذا
ص: 624
1- . الکافی، ج8، ص24، ح4؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج4، ص407، ح5880؛ التوحید، ص74، ح27؛ نهج البلاغة، حکمت 387؛ تحف العقول، ص88.
2- . امام علی(علیه السلام): لا خَیرَ فِی لَذَّةٍ لا تَبقَی (غرر الحکم، ح10707).
3- . لا خَیرَ فِی لَذَّةٍ تُعقِبُ ندماً (بحار الأنوار، ج77، ص212).
4- . امام علی(علیه السلام): لا خَیرَ فِی لَذَّةٍ توجِبُ نَدَماً وشَهوَةٍ تُعقِبُ ألماً (غرر الحکم، ح10901).
5- . امام علی(علیه السلام): ما خَیرٌ بَعدَهُ النّارُ بِخَیرٍ (همان، ح9496؛ عیون الحکم و المواعظ، ص481، ح8843).
6- . امام علی(علیه السلام): لا تَعُدَّنَّ خَیراً ما أدرَکتَ بِهِ شَرّاً (غرر الحکم، ح10186؛ عیون الحکم و المواعظ، ص520، ح9458).
7- . امام علی(علیه السلام): لا تَعُدَّنَّ شَرّاً ما أدرَکتَ بِهِ خَیراً (غرر الحکم، ح10185؛ عیون الحکم و المواعظ، ص520، ح9457).
کسی که مزۀ لذّت حرام را بچشد و از آن خودداری نکند، لذّت عبادت را نخواهد چشید.(1)
پرهیز از لذّت
بنا بر این، لذّت و شادی باید در مجموعۀ شادکامی مورد توجّه قرار گیرد. لذا تا هنگامی شادی، نتیجه بخش و منطقی خواهد بود که به شادکامی پایدار، زیان نرساند. کسی که نَفْس خود را در اعمال شهوت آزاد بگذارد، بدبخت می شود و از سعادت، دور خواهد شد.(2) لذا از آن دسته از لذّت ها و شادی های آنی که سعادت آتی را به مخاطره می اندازند، باید پرهیز کرد. خوش بخت ترین افراد، کسانی هستند که لذّت فانیِ آنی را به خاطر لذّت باقیِ آتی ترک می کنند.(3) لذا انسان های رشد یافته، با نعمت های فانی و لذّت های ناپایدار دنیا کاری ندارند.(4) به همین جهت، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید:
ألا وإنَّ اللّهَ خَلَقَ الدُّنیا دارَ بَلوی، وَالآخِرَةَ دارَ عُقبی، فَجَعَلَ بَلوَی الدُّنیا لِثَوابِ الآخِرَةِ سَبَباً، وثَوابَ الآخِرَةِ مِن بَلوَی الدُّنیا عِوَضاً، فَیأخُذُ لِیعطِی، ویبتَلی لِیجزِی، وإنَّها لَسَریعَةُ الذَّهابِ، ووَشیکةُ الاِنقِلابِ، فَاحذَروا حَلاوَةَ رِضاعِها لِمَرارَةِ فِطامِها.(5)
بدانید که خداوند، دنیا را سرای گرفتاری و آخرت را سرای مُجازات قرار داد. گرفتاری دنیا را سبب پاداش آخرت کرد و پاداش آخرت، به جایِ گرفتاری دنیاست. می گیرد تا بدهد و گرفتار می کند تا جزا دهد. دنیا، زوال شتابانی دارد و به سرعت، دگرگونی می پذیرد. از شیرینیِ شیر آن، به خاطر تلخی جدایی اش بر حذر باشید.
این پرهیز، نه به دلیل لذّت ستیزی، که به خاطر تأمین سعادت و شادکامیِ پایدار است.لذّت هایی که مورد نهی دین قرار گرفته اند، به همین قسم مربوط می شوند. لذّت دنیا، ناپایدار و
ص: 625
1- . امام علی(علیه السلام): کَیفَ یَجِدُ لَذَّةَ العِبادَةِ مَن لا یَصومُ عَنِ الهَوی (غرر الحکم، ح6985). عیسی(علیه السلام): بِحَقٍّ أقولُ لَکُم: کَما نَظَرَ المَرِیضُ إلَی الطَّعامِ فَلا یَتَلَذَّذُ بِهِ مِن شِدَّةِ الوَجَعِ کَذلِکَ صاحِبُ الدُّنیا لا یَتَلَذَّذُ بِالعِبادَةِ ولا یَجِدُ حَلاوَتَها مَعَ ما یَجدُهُ مِن حَلاوَةِ الدُّنیا (بحار الأنوار، ج14، ص325).
2- . امام علی(علیه السلام): مَن أهمَلَ نَفسَهُ فی لَذّاتِها شَقِیَ وبَعدَ (غرر الحکم، ح8274).
3- . امام علی(علیه السلام): أسعَدُ الناسِ مَن تَرَکَ لَذَّةً فانِیَةً لِلَذَّةٍ باقِیَةٍ (همان، ح3218).
4- . امام علی(علیه السلام): إنَّ دُنیاکم عِندی لَأَهوَنُ مِن وَرَقَة فی فَمِ جَرادَة تَقضَمُها ما لِعَلِی ولِنَعیمٍ یفنى ولَذّة لا تَبقى؟! (نهج البلاغة، خطبۀ 224؛ تنبیه الخواطر، ج1، ص56؛ إرشاد القلوب، ص217).
5- . أعلام الدین، ص344. نیز، ر.ک: تحف العقول، ص483؛ بحار الأنوار، ج77، ص186؛ الفردوس، ج5، ص281، ح8186؛ کنز العمّال، ج3، ص211، ح6203.
پیامدهای آن، پایدار است.(1) از این رو، یکی از عوامل شادکامی، توان پرهیز از لذّت های ناپایداری است که پیامد منفی دارند.(2) در این گونه موارد، «خیر» در صبر و پرهیز است.(3) لذا نباید به نفس اجازه داد تا از چنین لذّت هایی که موجب زیان می شوند، پیروی کند.(4)
از آنچه گذشت، روشن شد که شادی و لذّت، به لحاظ قلمرو باید فراگیر و همه جانبه باشد، به لحاظ اندازه، متوازن و متناسب، و به لحاظ اثر نباید دارای پیامد منفی باشد.
چهار. جهت گیریِ نشاط
اشاره
شادی و نشاط همانند هر امر دیگری باید در راستای شادکامیِ اصیل و سعادت واقعی انسان قرار گیرد. لذا هم باید در امور معنوی نشاط داشته باشیم و هم از نشاط و شادی برای زمینه سازیِ شادکامی اصیل و جاویدان خود استفاده نماییم. در روایات، موارد فراوانی به عنوان کاربرد نشاط و شادی مطرح شده اند (همانند: نشاط در راه هدایت،(5) عبادت خدا،(6)
ص: 626
1- . امام علی(علیه السلام): إنَّ الدُّنیا عیشُها قَصیرٌ وخَیرُها یَسیرٌ وإقبالُها خَدیعَةٌ وإدبارُها فَجیعَةٌ ولَذّاتُها فانِیَةٌ وتَبِعاتُها باقِیَةٌ (غرر الحکم، ح3670). نیز می فرماید: إنَّ الدُّنیا لا تَفی لِصاحِبٍ ولا تَصفو لِشارِبٍ، نَعیمُها ینتَقِلُ وأحوالُها تَتَبَدَّلُ، ولَذّاتُها تَفنى وتَبِعاتُها تَبقى، فَأَعرِض عَنها قَبلَ أن تُعرِضَ عَنک، وَاستَبدِل بِها قَبلَ أن تَستَبدِلَ بِک (همان، ح3682). هم او می فرماید: إنَّ الدُّنیا سَریعَة التَّحَوُّلِ کثیرَة التَّنَقُّلِ، شَدیدَة الغَدرِ دائِمَة المَکرِ، فَأَحوالُها تَتَزَلزَلُ ونَعیمُها یتَبَدَّلُ، ورَخاؤُها یتَنَقَّصُ ولَذّاتُها تَتَنَغَّصُ، وطالِبُها یذِلُّ وراکبُها یزِلُّ (غرر الحکم، ح3685؛ عیون الحکم و المواعظ، ص147، ح3245). همچنین می فرماید: إنَّ الدُّنیا دارُ خَبال ووَبالٍ وزَوالٍ وَانتِقالٍ، لا تُساوی لَذّاتُها تَنغیصَها، ولا تَفی سُعودُها بِنُحوسِها، ولا یقومُ صُعودُها بِهُبوطِها (غرر الحکم، ح3480؛ عیون الحکم و المواعظ، ص151، ح3313).
2- . امام صادق(علیه السلام): کم مِن صَبرِ ساعَةٍ قد أورَثَ فَرَحا طَویلاً، و کم مِن لَذَّةِ ساعَةٍ قد أورَثَت حُزنا طَویلاً! (الأمالی، طوسی، ص153، ح251).
3- . امام علی(علیه السلام): ما صَبَرتَ عَنهُ خَیرٌ مِمَّا التَذَذتَ بِهِ (غرر الحکم، ح9597).
4- . لا تُرَخِّصْ لِنفسِک فی مُطاوَعَة الهَوى و إیثارِ لَذّاتِ الدُّنیا؛ فیفسُدَ دِینُک و لا یصلُحَ، و تَخسَرَ نفسُک و لا تَربَحَ (همان، ح10400).
5- . امام علی(علیه السلام) در توصیف متّقین: فَمِنْ عَلَامَة أَحَدِهِمْ أَنَّک تَرَى لَهُ قُوَّة فِی دِینٍ.... وَ نَشَاطاً فِی هُدًى (نهج البلاغة، خطبۀ 193).
6- . امام کاظم(علیه السلام): اللّهمَّ اقْضِ لِی فِی الْأَرْبِعَاءِ أَرْبَعاً اجْعَلْ قُوَّتِی فِی طَاعَتِک وَ نَشَاطِی فِی عِبَادَتِک (البلد الأمین، ص123). نیز، ر.ک: بحار الأنوار، ج94، ص155، ح22.
خواندن قرآن(1) و شب زنده داری(2)) که توضیح و تبیین آن از حوصلۀ این نوشتار، خارج است؛ امّا جایگاه نشاط در روایات اهل بیت(علیهم السلام) در قالبی کلّی، قابل جمع است و آن این که نشاط دنیوی را باید برای مطالبۀ آخرت به کار گرفت. امام علی(علیه السلام) در تفسیر آیۀ شریف (وَلا تَنْسَ نَصِیبَک مِنَ الدُّنْیا)(3) می فرماید:
لَا تَنْسَ صِحَّتَک وَ قُوَّتَک وَ فَرَاغَک وَ شَبَابَک وَ نَشَاطَک أَنْ تَطْلُبَ بِهَا الآخِرَةَ.(4)
تن درستی، نیرو، فراغ، جوانی و نشاطت را فراموش مکن تا با این بهره های دنیایی و آخرت را مطالبه کنی.
تصویر
نمودار (15 - 1)
ص: 627
1- . امام صادق(علیه السلام): اللّهمَّ ارْزُقْنَا حَلَاوَة فِی تِلَاوَتِهِ وَ نَشَاطاً فِی قِیامِهِ وَ وَجِلًا فِی تَرْتِیلِهِ وَ قُوَّة فِی اسْتِعْمَالِهِ فِی آنَاءِ اللَّیلِ وَ أَطْرَافِ النَّهَار (الکافی، ج2، ص574، ح1).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ فِی حُبِّ أهلِ بَیتی عشرون [عِشرینَ] خَصلَةٍ عَشرٌ مِنها فی الدُّنیا وعَشرٌ مِنها فِی الآخِرَةِ أمَّا الَّتی فِی الدُّنیا... النَّشاطُ فِی قِیامِ اللَّیلِ (الخصال، ج2، ص515، ح1).
3- . سورۀ قصص، آیۀ 77.
4- . الأمالی، صدوق، ص190، ج10.
بنا بر این، نشاط، بهرۀ دنیایی ماست که باید برای نیل به سعادت اُخروی و مطالبۀ آخرت، از آن بهره گرفت. لذّتی می تواند مطلوب باشد که در جهت شادکامیِ اصیل و جاویدان انسان قرار گیرد.
پرهیز از لهو
بر اساس آنچه گذشت، معلوم می گردد که برای دستیابی به شادکامی اصیل، باید از «لهو و لعب» پرهیز کرد. یکی از مفاهیمی که در ادبیات دین، مورد توجّه قرار گرفته، مفهوم لهو است. «لهو» به معنای بازداشتن از امری مهم و مشغول کردن به امر غیر مهم است(1) که موجب غفلت انسان از امر حق و پرداختن به امر باطل می گردد. تفریح و سرگرمی، یکی از عوامل نشاط است که در مباحث آینده خواهد آمد؛ امّا اگر بر زندگی سیطره یابد، سرنوشتی بد و نافرجام برای انسان رقم می زند و به همین جهت است که از آن نهی شده است. این، واقعیتی است که نشان می دهد از یک سو، زندگی، بیهوده نیست؛ بلکه بر اساس فلسفه ای مشخّص بر پا شده است. از سوی دیگر، سعادت و شادکامی انسان نیز بسته به حرکت در راستای آن است. از این رو، بیهودگی انسان و سرگرم شدن او به امور غیر مهم و غفلت از فلسفۀ اصلی زندگی، جز به زیان او نیست و فرجامی بد برای وی به ارمغان می آورد. قرآن کریم در بارۀ نفی لهو بودن زندگی می فرماید:
(وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَینَهُ مَا لَاعِبِینَ * لَوْ أَرَدْنَا أَن نَّتَّخِذَ لَهْواً لاتَّخَّذْنَاهُ مِن لَّدُنَّا إِن کنَّا فَاعِلِین.(2)
ما آسمان و زمین، و آنچه را در میان آنهاست، از روی بازی نیافریدیم! اگر می خواستیم سرگرمی انتخاب کنیم، چیزی متناسب خود انتخاب می کردیم!).
این آیه، دقیقاً همان سخنی است که پیش تر در بحث جهتگیری نشاط گذشت. زندگی،بیهوده نیست. لذا نباید سرگرمی، اصل قرار گیرد و فرد را به لذّات دنیا مشغول کند و از
ص: 628
1- . اللّهو: ما شغلک من هوى أو طرب (العین، ج4، ص87). نیز، ر.ک: لسان العرب، ج15، ص258. اللّهوُ: ما یشغل الإنسان عمّا یعنیه و یهمّه (مفردات الفاظ القرآن، ص748).
2- . سورۀ انبیا، آیۀ 16 و 17. نیز در آیۀ 115 سورۀ مؤمنون می فرماید: (أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاکمْ عَبَثًا وَ أَنَّکمْ إِلَینَا لَا تُرْجَعُون).
هدف اصلی، غافل نماید. هر آنچه انسان را از هدف اصلی زندگی - که سعادت واقعی در آن نهفته است - باز دارد، مانع شادکامی و مایۀ زیان و بدبختی است، حتّی اگر شیرین و لذّت بخش باشد.(1) و در بارۀ کسانی که آگاه نمی شوند، می فرماید: (بگذارشان تا بخورند و برخوردار شوند و آرزو[ها] سرگرمشان کند. پس به زودی خواهند دانست).(2)
لهو و غفلت، دست کم موجب نفاق قلب،(3) فساد ایمان،(4) فساد نفس،(5) فساد عزم و اراده،(6) قساوت قلب،(7) و نقصان عقل(8) می گردد و به همین جهت است که زیان می کند و رویِ رستگاری و سعادت را نمی بیند.(9) بنا بر این، کسی که می خواهد به سعادت و شادکامی دست یابد، نباید اهل لهو و لعب باشد و به اموری بپردازد که فایده ای در آن نیست؛ بلکه زیان نیز دارد.(10)
ص: 629
1- . (يَا أَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا لَا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَ لَا أَوْلَادُكُمْ عَن ذِكْرِ ٱللَّهِ وَ مَن يَفْعَلْ ذَٰلِكَ فَأُولَائِكَ هُمُ ٱلْخَ-ٰسِرُونَ) (سورۀ منافقون، آیۀ 9).
2- . (ذَرْهُمْ یأْکلُواْ وَ یتَمَتَّعُواْ وَ یلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ یعْلَمُون) (سورۀ حجر، آیۀ 3).
3- . أربَعٌ یُفسِدنَ القَلبَ ویُنبِتنَ النِّفاقَ فِی القَلبِ کما یُنبِتُ الماءُ الشَّجَرَ استِماعُ: اللَّهوِ، والبَذاءُ، وإتیانُ بابِ السُّلطانِ، وطَلَبُ الصُّیدِ (بحار الأنوار، ج89، ص73، ح43).
4- . امام علی(علیه السلام): مَجالِسُ اللَّهوِ تُفسِدُ الإیمانَ (غرر الحکم، ح9815).
5- . علی بن اسباط، عنهم(علیه السلام) قال: فیما وعظ اللّه(عزوجل) به عیسی(علیه السلام): یا عیسی... ولا تَلهُ فَإنَّ اللَّهوَ یُفسِدُ صاحِبَهُ ولا تَغفَلُ فَإنَّ الغافِلَ مِنِّی بَعیدٌ (الکافی، ج8، ص131، ح103).
6- . امام علی(علیه السلام): اللَّهوُ یُفسِدُ عَزائِمَ الجِدِّ (غرر الحکم، ح2165). نیز می فرماید: مَن غَلَبَ عَلَیهِ اللَّهوُ، بَطَلَ جِدُّهُ (همان، ح8428).
7- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): یا عَلِیُّ اوصِیکَ بِوَصِیَّةٍ فَاحفَظها، فَلا تَزالُ بِخَیرٍ ما حَفِظتَ وَصِیَّتی... یا عَلِیُّ! ثَلاثُةٌ یُقسینَ القَلبَ، استِماعُ اللَّهوِ، وطَلَبُ الصَّیدِ، وَإتیانُ بابِ السُّلطانِ (السرائر، ج3، ص615).
8- . مَن کَثُرَ لَهوُهُ قَلَّ عَقلُهُ (غرر الحکم، ح8426).
9- . امام علی(علیه السلام): لا یُفلِحُ مَن وَلِهَ بِاللَّعِبِ، واستُهتِرَ بِاللَهوِ والطَّرَبِ (همان، ح10876).
10- . به همین جهت، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) به ابن مسعود می فرماید: یَاابنَ مَسعود! لا تُلهِیَنَّکَ الدُّنیا وشَهَواتُها، فَإنَّ اللّهَ تَعالی یَقولُ: (أفَحَسِبتُم أنَّما خَلَقناکُم عَبَثاً وأنَّکُم إلَینا لا تُرجَعونَ) (مکارم الأخلاق، ص453). امیر مؤمنان(علیه السلام) نیز در این باره می فرماید: أیهَا النّاسُ، اتَّقُوا اللّه، فَما خُلِقَ امرُؤٌ عَبَثا فَیلهُوَ، ولا تُرِک سُدی فَیلغُوَ، وما دُنیاهُ الَّتی تَحَسَّنَت لَهُ بِخَلَفٍ مِنَ الآخِرَةِ الَّتی قَبَّحَها سوءُ النَّظَرِ عِندَهُ، ومَا المَغرورُ الَّذی ظَفِرَ مِنَ الدُّنیا بِأَعلی هِمَّتِهِ کالآخَرِ الَّذی ظَفِرَ مِنَ الآخِرَةِ بِأَدنی سَهمَتِهِ (نهج البلاغة، حکمت 370؛ تنبیه الخواطر، ج1، ص79؛ بحار الأنوار، ج73، ص132، ح136).
علی(علیه السلام) خود بر این باور است که من برای این آفریده نشده ام که به خوردن غذاهای لذیذ همانند حیوانِ به آخور بسته ای که تمام همّ و غمش خوردن علف است، یا به مانند حیوان یله ای که کارش چریدن در زباله دانی ها و پُر کردن شکمش از علف آنهاست، مشغول شوم، بی خبر از آن که چه سرنوشتی در انتظار اوست، و آفریده نشده ام که بیهوده رها شوم، یا بی هدف بگردم، یا ریسمان گم راهی را بکِشم، یا در بیراه، راه سرگردانی بپویم!(1)
خلاصۀ سخن این که شادی و لذّت باید در جهت شادکامیِ اصیل قرار گیرد. از این رو، هر چند شادی و لذّت، مفید و بلکه ضروری است، امّا اگر از اندازه و جایگاه اصلی اش خارج شود، به ضدّ شادکامی تبدیل می شود. این که دقیقاً اندازۀ آن مشخص گردد، نیازمند تحقیقات میدانی است؛ ولی معیاری وجود دارد و آن این که اگر شادی و لذّت، نشاط و انبساط روحی و آمادگی برای تلاش و زندگی بهتر را فراهم آورد، «به اندازه» و «درست» بوده و در مجموع، به شادکامی کمک می کند؛ امّا اگر بیش از اندازه باشد (و کار فرد، پرداختن به بازی ها و لذّت ها باشد) و او را از هدف اصلیِ زندگی غافل سازد، «لهو و لغو» است و تأثیر معکوس برجای می گذارد و به ضدّ شادکامی تبدیل می شود. ممکن است اندازه، معیاری شناور داشته باشد و متناسب با شرایط و افراد، متفاوت تعریف شود.
2. لذّت های معنوی
اشاره
از دیگر عوامل نشاط، لذّت معنوی است. همان گونه که پیش تر اشاره شد، بُعد معنوی انسان، یکی از ابعاد مهم و اساسی اوست. برای تحقّق نشاط کامل، لازم است که این بُعد نیز ارضا شود و لذّت آن تأمین گردد. محور اساسی این بخش، ارتباط با خداوند متعال است. ارتباط با خدا یکی از نیازهای اساسی انسان است. تا خدا در زندگی انسان نباشد،زندگی، بی معنا خواهد بود، و زندگی بی معنا، سرد و بی روح است. اگر همۀ امکانات، فراهم باشد، ولی خدا در زندگی نباشد، زندگی، خسته کننده و ملال آور خواهد بود؛ زیرا خداوند،
ص: 630
1- . فَما خُلِقتُ لِیشغَلَنی أکلُ الطَّیباتِ؛ کالبَهیمَة المَربوطَة هَمُّها عَلَفُها، أوِ المُرسَلَة شُغُلُها تَقَمُّمُها، تَکتَرِشُ مِن أعلافِها وتَلهو عَمّا یرادُ بِها، أو اُترَک سُدىً، أو اُهمَلَ عابِثاً، أو أجُرَّ حَبلَ الضَّلالَة، أو أعتَسِفَ طَریقَ المَتاهَة! (نهج البلاغة، نامۀ 45؛ بحار الأنوار، ج3، 3، ص474، ح686).
اصل و ریشۀ انسان است و قطع ارتباط با ریشه، موجب پژمردگی و افسردگی می شود. البته بدیهی است که بهره مندی از لذّت ارتباط با خدا وقتی به دست می آید که خدا شناخته شود. به همین جهت، خداوند متعال، «مایۀ سرور عارفان»(1) دانسته شده است. خدا، همیشه و همه جا هست. آنچه خدا را لذّت بخش می سازد، شناخت اوست. اگر خداوند شناخته شود، التذاذ معنوی نیز حاصل می شود؛ التذاذی که هیچ نظیری ندارد.(2)
در ادامه، به بررسی عوامل التذاذ معنوی می پردازیم. متون این بحث، با تعبیرهای متفاوتی در ادبیات دین بیان شده اند که هر کدام، بیانگر بُعدی از این مسئله اند. در ادامه، این موضوعات را جداگانه بررسی خواهیم کرد.
الف - اُنس با خدا
یکی از اموری که در روایاتْ مورد بحث قرار گرفته، انس گرفتن با خداوند است. در روایات، از خداوند متعال به عنوان «انیس» یاد شده است. واژۀ «اُنس» در لغت، ضدّ «نُفور (گریز)» و به معنای «آرام یافتن به چیزی» و «خو گرفتن» و «دل بستگی» به آن است.(3) بر این پایه، چون خو گرفتن و دل بستگی نسبت به چیزی (بر خلاف نفرت و وحشت از آن)،موجب نزدیکی و نمایان شدن آن می گردد، «اُنس» نامیده می شود.
پیامبر خدا(علیه السلام) تصریح می کند که خدا برای انس گرفتن کافی است(4) و هر کس که خدا
ص: 631
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در دعای جوشن کبیر: یا سُرور العارفین (البلد الأمین، ص406).
2- . امام صادق(علیه السلام) در بیانی روشن می فرماید: لَو یعلَمُ النّاسُ ما فی فَضلِ مَعرِفةِ اللّهِ(عزوجل) ما مَدّوا أعینَهُم إلی ما مَتَّعَ اللّهُ بِهِ الأعداءَ مِن زَهرَةِ الحَیاةِ الدُّنیا ونَعیمِها، وکانَت دُنیاهُم أقَل عِندَهُم مِمّا یطَؤونَهُ بِأرجُلِهِم، ولَنَعِموا بِمَعرِفَةِ اللّهِ جَلَّ وعَزَّ، وتَلَذَّذوا بِها تَلَذُّذَ مَن لَم یزَل فی رَوضاتِ الجِنانِ مَعَ أولِیاءِ اللّهِ. إنَّ مَعرِفَةَ اللّهِ(عزوجل) آنِسٌ مِن کلِّ وَحشَةٍ، وصاحِبٌ مِن کلِّ وَحدَةٍ، ونورٌ مِن کلِّ ظُلمَةٍ، وقُوَّةٌ مِن کلِّ ضَعفٍ، وشِفاءٌ مِن کلِّ سُقمٍ (الکافی، ج8، ص247، ح347).
3- . راغب اصفهانی در تبیین معنای «اُنس» می گوید: الاُنسُ خِلافُ النُّفورِ؛ آرام یافتن به چیزی، خلاف رمیدن است (مفردات ألفاظ القرآن، ص94). همچنین ابن فارس، این واژه را چنین ریشه یابی می نماید: الهَمزَة وَالنّونُ وَالسّینُ أصلٌ واحِدٌ، و هُوَ ظُهورُ الشَّى ءِ، و کلُّ شَىءٍ خالَفَ طَریقَة التَّوَحُّشِ... وَالاُنسُ: اُنسُ الإِنسانِ بِالشَّى ءِ إذا لَم یستَوحِشْ مِنهُ (معجم مقاییس اللغة، ج1، ص145).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): کفى... بِاللّهِ مُؤنِساً (مصباح الشریعة، ص168؛ بحار الأنوار، ج71، ص325، ح20).
انیس او باشد، احساس تنهایی نخواهد کرد، و بدون هیچ مونسی، نیاز او را برمی آورد.(1) او مونس هر کسی است که همدم ندارد.(2) امام صادق(علیه السلام) از خداوند، با تعبیر «بهترین انیس تنهایی های خود» یاد می کند(3) و به همین جهت، امام زین العابدین(علیه السلام) از او می خواهد که رحمت خود را نصیب وی کند تا به کسی غیر او انس نگیرد.(4)
جالب این که در روایات و دعاهای معصومان(علیهم السلام)، انس گرفتن با خدا، ویژگی اهل معرفت دانسته شده که بر نقش شناخت تأکید دارد. به عنوان یک واقعیت، خداوند متعال، بهترین مونس انسان است؛ امّا اگر شناخته نشود، تأثیری برای بشر ندارد. از این رو، شناخت خدا موجب انس با او می شود. امام زین العابدین(علیه السلام) از خداوند می خواهد وی را در زمرۀ کسانی قرار دهد که با معرفت خود، مونس جان های آنان شده است.(5) امام صادق(علیه السلام) نیز تصریح می کند که شناخت خدا، دل آرام هر دل تنگی، و یار هر تنهایی است.(6)وقتی خدا شناخته شد، موجب یادآوری او می گردد. شاید بتوان یادآوری را ساز و کار تأثیر معرفت در اُنس دانست. به تصریح پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) هر کس خدا را یاد کند، خدا انیس او خواهد شد.(7) امام زین العابدین(علیه السلام) و امام صادق(علیه السلام) به تجربه می گویند که هرگاه هراسِ غربت، ما را فرا گیرد، یادِ خدا، مونس ما می شود.(8) از آن جا که یادکَرد خداوند، خود بحث
ص: 632
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): لا یستَوحِشُ مَن کانَ اللّهُ أنیسَهُ، ولا یذِلُّ مَن کانَ اللّهُ أعَزَّهُ، ولا یفتَقِرُ مَن کانَ بِاللّهِ غَناؤُهُ، فَمَنِ استَأنَسَ بِاللّهِ آنَسَهُ اللّهُ بِغَیرِ أنیسٍ (مشکاة الأنوار، ص223، ح618).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): یا أنیسَ مَن لا أنیسَ لَهُ (المصباح، کفعمی، ص342؛ البلد الأمین، ص404).
3- . امام صادق(علیه السلام) - مِن دُعائِهِ فی یومِ عَرَفَة - : یا خَیرَ مَن آنَستُ بِهِ وَحدَتی وناجَیتُهُ بِسِرّی (الإقبال، ج2، ص141؛ بحار الأنوار، ج98، ص256).
4- . امام زین العابدین(علیه السلام) - فی دُعاءِ أبی حَمزَة الثُّمالِی - : إلهی... اِرحَم فی هذِهِ الدُّنیا غُربَتی، وعِندَ المَوتِ کربَتی... حَتّى لا أستَأنِسَ بِغَیرِک، یا سَیدی إن وَکلتَنی إلى نَفسی هَلَکتُ (مصباح المتهجّد، ص593، ح691).
5- . امام زین العابدین(علیه السلام) - فِی المُناجاة الإِنجیلِیة - : اللّهمَّ اجعَلنی مِنَ الَّذینَ... آنَستَ نُفوسَهُم بِمَعرِفَتِک (بحار الأنوار، ج94، ص156، ح22)
6- . امام صادق(علیه السلام): إنَّ مَعرِفَة اللّهِ(عزوجل) آنِسٌ مِن کلِّ وَحشَة، وصاحِبٌ مِن کلِّ وَحدَة، ونورٌ مِن کلِّ ظُلمَة، وقُوَّة مِن کلِّ ضَعفٍ، وشِفاءٌ مِن کلِّ سُقمٍ (الکافی، ج8، ص247، ح347).
7- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): یا أنیسَ الذّاکرینَ (المصباح، کفعمی، ص346؛ البلد الأمین، ص410).
8- . امام زین العابدین(علیه السلام) - فِی المُناجاة الخَمسَ عَشرَة - : إلهی... أستَغفِرُک مِن کلِّ لَذَّة بِغَیرِ ذِکرِک، ومِن کلِّ راحَة بِغَیرِ اُنسِک، ومِن کلِّ سُرورٍ بِغَیرِ قُربِک، ومِن کلِّ شُغُلٍ بِغَیرِ طاعَتِک (همان، ص151). نیز، ر.ک: مصباح المتهجد، ص355، ح473؛ جمال الاُسبوع، ص237؛ مهج الدعوات، ص227.
مستقلّی است، در مباحث آینده، آن را به صورت مستقل مطرح خواهیم کرد. عنوان دیگری که همانند اُنس، می تواند نمایانگر بُعد عاطفی لذّت معنوی باشد، دوستی با خداست که در ادامه به آن می پردازیم.
ب - دوستی با خدا
از امور لذّت بخش برای انسان، محبّت و دوستی است. بی تردید عاطفه، یکی از ابعاد انسان است که ارضا شدن آن، موجب احساس لذّت برای انسان می گردد. آنچه این مسئله را مهم تر می سازد، متعلّق دوستی است. اگر موضوع عشق، موجودی مانند خداوند متعال باشد، لذّتی فراگیر و اصیل به وجود خواهد آمد.
امّا آنچه مهم است این که محبّت و دل بستگی به خدا، با دل بستگی به دنیا در تقابل اند. کسی که دل بستۀ دنیاست، نمی تواند دل بستۀ خدا شود.(1) لذا از شیرینیِ آن نیز محروم می گردد. بنا بر این، دل کندن از دنیا و دل بستن به خدا، موجب چشیدن شیرینیِ محبّت خدا می شود. امام صادق(علیه السلام) در این باره تصریح می فرماید:
إذا تَخَلَّی المُؤمِنُ مِنَ الدُّنیا سَما، ووَجَدَ حَلاوَةَ حُبِّ اللّهِ، وکانَ عِندَ أهلِ الدُّنیا کأَنَّهُ قَدخولِطَ، وإنَّما خالَطَ القَومَ حَلاوَةُ حُبِّ اللّهِ فَلَم یشتَغِلوا بِغَیرِهِ.(2)
هر گاه مؤمن از دنیا دست بشوید، بلندی می گیرد و شیرینیِ محبّت خدا را می چشد، و در نظر اهل دنیا دیوانه می نماید، حال آن که در واقع، شیرینی محبّت خداوند با [جان] آنان آمیخته است و از این رو، به غیر او نمی پردازند.
جالب این که عامل اساسی در ایجاد محبّت خدا، معرفت و شناخت اوست. کسی که خدا را بشناسد، او را دوست می دارد.(3) به همین جهت، اشتیاق به خدا خصلت عارفان است.(4) در گام بعدی، یاد خدا موجب دوستی می گردد. وقتی انسان، کسی را که می شناسد،
ص: 633
1- . (مَّا جَعَلَ اللّهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَینِ فِى جَوْفِهِ) (سورۀ أحزاب، آیۀ 4). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): حُبُّ الدُّنیا وحُبُّ اللّهِ لا یجتَمِعانِ فی قَلبٍ أبَدا (تنبیه الخواطر، ج2، ص122). نیز، ر.ک: دوستی در قرآن و حدیث، ص537 (موانع خدادوستی).
2- . الکافی، ج2، ص130، ح10؛ مشکاة الأنوار، ص121.
3- . امام حسن(علیه السلام): مَن عَرَفَ اللّه أحَبَّهُ (تنبیه الخواطر، ج1، ص52).
4- . امام علی(علیه السلام): الشَّوقُ خُلصانُ العارِفینَ (غرر الحکم، ح855). امام علی(علیه السلام): الشَّوقُ شیمَة الموقِنینَ (همان، ح663).
بسیار یاد کند، محبّت او در دلش جای می گیرد.(1) همان گونه که در بحث اُنس گذشت، این جا نیز باز، صحبت از یاد خدا به میان آمد. از این رو، در بحث بعد به این مسئله می پردازیم.
ج - یادکَرد خدا
حقیقت یاد شده، در ادبیات دین با عنوان «ذکر» و یادآوری خدا مورد توجّه قرار گرفته است. یادکَرد خدا از عواملی است که موجب ارتباط با او و التذاذ معنوی می گردد. واژه شناسان برای مادّه «ذکر»، دو معنا بیان کرده اند: یکی «یادکرد» در مقابل «فراموشی»، و دیگری «نَری» در مقابل «مادگی».(2) ریشه یابی واژۀ ذکر، نشان می دهد که اصل در معنای آن، «یاد» در مقابل «فراموشی» است و استعمال آن در معانی دیگر، بدان مناسبت است که مورد استعمال، دارای خصوصیتی است که موجب یاد و توجّه انسان به آن می شود، چنان که به پسر، از آن جهت «ذَکر» و «مذکر» گفته شده که موجب زنده ماندن و بقای یاد و نام پدر می گردد.
آنچه در بحث ما مهم است این که یاد خدا از عوامل مهمّ نشاط و شادابی در زندگی است. نقش یاد خدا در نشاط انسان، با تعبیرهای گوناگونی در آیات و روایات وارد شده است. یاد خداموجب «آرامش و اطمینان نفس»،(3) «جلای دل ها»،(4) «شرح صدر»،(5) «حیات دل»،(6) «نورانیت
ص: 634
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): مَن أکثَرَ ذِکرَ اللّهِ(عزوجل) أحَبَّهُ اللّٰه (الکافی، ج2، ص500، ح3).
2- . معجم مقاییس اللغة، ج2، ص358؛ مفردات الفاظ القرآن، ص328.
3- . (أَلَا بِذِکرِ اللّه تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ) (سورۀ رعد، آیۀ 28).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ لِکلِّ شَیءٍ سَقالَة، وإنَّ سَقالَة القُلوبِ ذِکرُ اللّه، وما مِن شَیءٍ أنجى مِن عَذابِ اللّهِ مِن ذِکرِ اللّه (شعب الأیمان، ج1، ص396، ح522). نیز، ر.ک: تنبیه الغافلین، ص397 ح601؛ الترغیب والترهیب، ج2، ص396، ح10؛ نهج البلاغة، خطبۀ 122.
5- . (أَفَمَن شَرَحَ اللّٰه صَدْرَهُ لِلْاءِسْلَمِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِّن رَّبِّهِ فَوَیلٌ لِّلْقَسِیة قُلُوبُهُم مِّن ذِکرِ اللّٰه أُوْلَئِک فِى ضَلَلٍ مُّبِینٍ) (سورۀ زمر، آیۀ 22). امام علی(علیه السلام): الذِّکرُ یشرَحُ الصَّدرَ (غرر الحکم، ح835؛ عیون الحکم و المواعظ، ص32، ح542).
6- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): بِذِکرِ اللّهِ تَحیا القُلوبُ، وبِنِسیانِهِ مَوتُها (تنبیه الخواطر، ج2، ص120). نیز، ر.ک: همان، ص117؛ مصباح المتهجد، ص59، ح92 و ص592، ح691؛ الإقبال، ج1، ص168؛ مهج الدعوات، ص343؛ غرر الحکم، ح6445 و ح8876 و 1999؛ عیون الحکم و المواعظ، ص60، ح1523 و ص354، ح5991 و ص458، ح8301.
قلب»،(1) حلاوت زندگیِ(2) دوستداران خدا(3) و اهل تقوا و یقین(4) می گردد که هر یک را می توان به بُعدی از ابعاد نشاط اشاره دانست. از این رو، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) این گونه به در گاه خداوند متعال دعا می کند:
اللّهُمَّ اجعَلنا مَشغولینَ بِأَمرِک... شاکرینَ عَلی نَعمائِک، مُتَلَذِّذینَ بِذِکرِک.(5)خداوندا! ما را به کار خودت سرگرم بدار... و [ما را] بر نعمت هایت، سپاس گزار و از یادت، لذّت بَرنده قرار بده.
آنچنان نقش یاد خدا اساسی است که بدون آن نمی توان انتظار نشاط داشت. غفلت از یاد خدا موجب «خود فراموشی»،(6) «قساوت قلب»(7) و «مردن دل»(8) می گردد. از این رو، خداوند متعال به عنوان آفرینندۀ انسان - که بیشترین آگاهی را از ماهیت او دارد - ، تصریح
ص: 635
1- . امام علی(علیه السلام): اِستَدیموا الذِّکرَ فَإِنَّهُ ینیرُ القَلبَ، وهُوَ أفضَلُ العِبادَة (غرر الحکم، ح2536؛ عیون الحکم و المواعظ، ص92، ح2172). نیز، ر.ک: غرر الحکم، ح602، 603، 1858، 4631، 5144، 5167، 6103 و 9123؛ عیون الحکم و المواعظ، ص50، ح1290، و ص55، ح1429 و ص208، ح4170 و ص335، ح5728 و ص250، ح4683.
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در دعای جوشن کبیر از خداوند متعال با تعبیر «یا مَن ذِکرُهُ حُلوٌ» یاد کرده است (البلد الأمین، ص406؛ المصباح، کفعمی، ص340؛ بحار الأنوار، ج94، ص390). امام صادق(علیه السلام): أوحَى اللّهُ(عزوجل) إلى داوودَ(علیه السلام): یا داوودُ، بی فَافرَح، وبِذِکری فَتَلَذَّذ، وبِمُناجاتی فَتَنَعَّم، فَعَن قَریبٍ اُخلِی الدّارَ مِنَ الفاسِقینَ، وأجعَلُ لَعنَتی عَلَى الظّالِمینَ (الأمالی، صدوق، ص263، ح280؛ روضة الواعظین، ص505).
3- . امام علی(علیه السلام): الذِّکرُ لَذَّة المُحِبّینَ (غرر الحکم، ح670؛ عیون الحکم و المواعظ، ص32، ح545).
4- . امام علی(علیه السلام): ذِکرُ اللّهِ مَسَرَّة کلِّ مُتَّقٍ، ولَذَّة کلِّ موقِنٍ (غرر الحکم، ح5174؛ عیون الحکم و المواعظ، ص256، ح4745).
5- . جامع الأخبار، ص364، ح1013؛ بحار الأنوار، ج95، ص360، ح16.
6- . (وَ لَا تَکونُواْ کالَّذِینَ نَسُواْ اللّه فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ أُوْلَئِک هُمُ الْفَسِقُونَ) (سورۀ حشر، آیۀ 19).
7- . الکافی عن علی بن عیسی رفعه: إنَّ موسى(علیه السلام) ناجاهُ اللّهُ تَبارَک وتَعالى فَقالَ لَهُ فی مُناجاتِهِ:... یا موسى، لا تَنسَنی عَلى کلِّ حالٍ، ولا تَفرَح بِکثرَة المالِ؛ فَإِنَّ نِسیانی یقسِی القُلوبَ، ومَعَ کثرَة المالِ کثرَة الذُّنوبِ (الکافی، ج8، ص42 - 45، ح8؛ تحف العقول، ص493. نیز، ر.ک: الکافی، ج2، ص497، ح7؛ علل الشرائع، ص81، ح2؛ الخصال، ص39، ح23).
8- . امام صادق(علیه السلام): فیما ناجَى اللّهُ بِهِ موسى(علیه السلام)، قالَ: یا موسى، لا تَنسَنی عَلى کلِّ حالٍ؛ فَإِنَّ نِسیانی یمیتُ القَلبَ (الکافی، ج2، ص498، ح11؛ بحار الأنوار، ج13، ص344، ح24).
می فرماید که هر کس از یاد من روی گردانَد، زندگی سختی خواهد داشت.(1) امّا باید دید که حقیقت ذکر چیست؟ حقیقت ذکر، عبارت است از توجّه دل به آفریدگار جهان و احساس این واقعیت که جهان، محضر خداست و انسان، در حضور اوست. این معنا تحقّق نمی یابد، مگر با دو شرط: یکی معرفت حقیقی نسبت به خداوند متعال، و دیگری توجّه به او. به بیان روشن تر، تا انسان، آفریدگار حقیقی جهان را نشناسد، نمی تواند او را یاد کند. بنا بر این، کسانی که چیزی غیر از معبود حقیقی را عبادت می کنند، در واقع، او را یاد نکرده اند؛ بلکه پندار خود را یاد کرده اند.(2)
د - باور به خدا
ایمان، از دیگر عوامل ارتباط با خدا و التذاذ معنوی است. در ادبیات دین، از چیزی به نام «حلاوت ایمان» یاد شده است.(3) آنچه این جا مهم است این که این شیرینی، مربوط به لذّت های معنوی انسان است که می تواند نشاط روحی و روانی را برای انسان به ارمغان بیاورد. این شیرینی چنان لذّتی دارد که هر کس آن را بچشد، از او روی گردان نمی شود(4) و با چشیدن آن، سیراب نمی گردد؛ بلکه ماهیتی فزاینده دارد که هر کس بیشتر از آن بچشد، بیشتر علاقه مند می شود.(5) بدیهی است که بهره مندی از این شیرینی، بسته به برخورداری از ایمان کامل است و فرد، هر اندازه که از ایمان برخوردار باشد، به همان اندازه، از حلاوت آن
ص: 636
1- . سورۀ طه، آیۀ 124.
2- . (إِنْ هِىَ إِلَّآٰ أَسْمَاءٌ سَمَّيْتُمُوهَا أَنتُمْ وَ ءَابَاؤُكُم مَّا أَنزَلَ ٱللَّهُ بِهَا مِن سُلْطَانٍ إِن يَتَّبِعُونَ إِلَّا ٱلظَّنَّ وَ مَا تَهْوَى ٱلْأَنفُسُ) (سورۀ نجم،آیۀ 23).
3- . ر.ک: دانش نامۀ قرآن و حدیث، ج8، ص104 (حلاوة الایمان).
4- . امام زین العابدین(علیه السلام) در مناجات نهم از مناجات پانزده گانه: مَن ذَا الَّذی ذاقَ حَلاوَة مَحَبَّتِک فَرامَ مِنک بَدَلاً، ومَن ذَا الَّذی آنَسَ بِقُربِک فَابتَغی عَنک حِوَلاً (بحار الأنوار، ج 94، ص 148). پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): قالَ اللّهُ(عزوجل) لی: یا مُحَمَّدُ، لَو أنَّ الخَلائِقَ نَظَروا إلى عَجائِبِ صُنعی ما عَبَدوا غَیری، ولَو أنَّهُم وَجَدوا حَلاوَة ذِکری فی قُلوبِهِم لَزِموا بابی، ولَو أنَّهُم نَظَروا إلى لَطائِفِ بِرّی مَا اشتَغَلوا بِشَیءٍ سِوای (مصابیح القلوب،ص559).
5- . إلهى، وإنَّ کلَّ حَلاوَة مُنقَطِعَة وحَلاوَة الإِیمانِ تَزدادُ حَلاوَتُهَا اتِّصالاً بِک. إلهى، وإنَّ قَلبى قَد بَسَطَ أمَلَهُ فیک، فَأَذِقهُ مِن حَلاوَة بَسطِک إیاهُ البُلوغَ لِما أمَّلَ، إنَّک عَلی کلِّ شَیءٍ قَدیرٌ (بحار الأنوار، ج94، ص94 - 96، ح12).
نیز بهره مند خواهد شد.
امام کاظم(علیه السلام) در همین باره نقل می کند که مسیح(علیه السلام) به حواریان گفت: «... ای بندگان بد! گندم را پاک و تمیز کنید و نیکو آردش نمایید تا مزۀ آن را بیابید و از خوردنش لذّت ببرید. همچنین، ایمان را نیز ناب و کامل گردانید تا شیرینی آن را بچشید و سرانجامش شما را سود بخشد».(1)
در روایات، عواملی برای چشیدن شیرینی ایمان به خدا بیان شده که به ظاهر متفاوت اند؛ ولی به نظر می رسد که محور همۀ آنها بُعد «حبّ انسان» است. بر اساس این روایات، اگر نظام حبّ انسان از الگوی خاصّی پیروی کند، فرد، مزۀ ایمان به خدا را خواهد چشید. این الگو، چندبُعدی است. یک بُعد آن، دوستی با خدا و فرستادۀ اوست؛ بُعد دیگر آن دوستی در راه خداست؛ و بُعد سوم آن، توحیددوستی است. بر اساس بُعد نخست، باید خدا و رسولش بیش از دیگران مورد محبّت فرد باشد و در حقیقت، محبّت آنان را بر محبّتدیگران ترجیح دهد، هر چند منافع مادی داشته باشد. بر اساس بُعد دوم، باید مبنای دوستی و دشمنی با دیگران، خداوند متعال باشد. لذا به خاطر خدا با دیگران دوستی و به خاطر خدا با آنان دشمنی کند، نه به خاطر منافع مادی. بر اساس بُعد سوم، باید توحید و خداپرستی، نزد فرد، دوست داشتنی تر از شرک به خدا باشد، حتّی به قیمت درافتادن در آتش بزرگ برافروخته. چنین فردی باید چنان که از دوزخ فراری است، از کفر و شرک تنفّر داشته باشد.(2)
محور آن است که نظام حبّ و بغض بر محور «اللّه» تنظیم شود. حبّ و بغض، یکی از شدیدترین گرایش های انسان است. اگر کسی بتواند در حبّ و بغض، خدا را بر منافع
ص: 637
1- . امام کاظم(علیه السلام): إنَّ المَسیحَ(علیه السلام) قالَ لِلحَوارِیینَ:... یا عَبیدَ السَّوءِ نَقُّوا القَمحَ وطَیبوهُ وأدِقّوا طَحنَهُ تَجِدوا طَعمَهُ ویهنِئکم أکلُهُ، کذلِک فَأَخلِصُوا الإِیمانَ وأکمِلوهُ تَجِدوا حَلاوَتَهُ وینفَعکم غِبُّهُ (تحف العقول، ص392 و 507).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در این باره می فرماید: ثَلاثٌ مَن کنَّ فیهِ وَجَدَ بِهِنَّ حَلاوَةَ الإِیمانِ وطَعمَهُ: أن یکونَ اللّهُ(عزوجل) ورَسولُهُ أحَبَّ إلَیهِ مِمّا سِواهُما، وأن یحِبَّ فِی اللّهِ وأن یبغِضَ فِی اللّهِ، وأن توقَدَ نارٌ عَظیمَةٌ فَیقَعَ فیها أحَبُّ إلَیهِ مِن أن یشرِک بِاللّهِ شَیئا (سنن النسائی، ج8، ص94؛ تاریخ بغداد، ج2، ص199، ح629). ایشان در سخن دیگری می فرماید: ثَلاثٌ مَن کنَّ فیهِ وَجَدَ حَلاوَةَ الإِیمانِ: أن یکونَ اللّهُ ورَسولُهُ أحَبَّ إلَیهِ مِمّا سِواهُما، وأن یحِبَّ المَرءَ لا یحِبُّهُ إلّا للّهِ، وأن یکرَهَ أن یعودَ فِی الکفرِ کما یکرَهُ أن یقذَفَ فِی النّارِ (صحیح البخاری، ج1، ص14، ح16، وص 16، ح21؛ صحیح مسلم، ج1، ص66، ح67).
شخصی و هوس های نفسانی ترجیح دهد، شیرینیِ ایمان به خدا را خواهد چشید.
در برخی دیگر از روایات نیز مواردی آمده که به نظر می رسد همگی، گرد همین امر می چرخند. یکی از روشن ترینِ آنها مسئلۀ دل نابستگی به دنیاست. دل بستگی به دنیا در برابر دل بستگی به خدا قرار دارد و ایمان، پیوندی ناگسستنی با دل بستگی به خدا دارد.(1) از این رو، کسی که در وجودش علاقه به دنیا باشد، نمی تواند طعم ایمان به خدا را بچشد.(2) بر همین اساس، کسی شیرینی ایمان را می چشد که برای او دیگر تفاوت نکند که دنیا به کام کیست.(3) بنا بر این، تنظیم دل بستگی - که مربوط به بُعد حبّ است - موجب چشیدن لذّت ایمان می گردد.
دیگری، مسئلۀ «تقدیر» است. ما ممکن است در بارۀ رَوَند زندگی، علاقه و گرایشخاصّی داشته باشیم. بر اساس این علاقه، از به دست آوردن دنیا خرسند می شویم و از فقدانش، غمین.(4) این در حالی است که دنیا، تقدیر کننده ای دارد که بر اساس مصلحت بشر - نه خواست و میل او - امور زندگی را تدبیر می کند. از این رو، کسی که محور محبّت و گرایش او، اللّه است، به تقدیر الهی رضایت می دهد و خواست او را بر خواست خود مقدّم می دارد و این گونه است که طعم ایمان را می چشد.(5) بنا بر این، کسی می تواند طعم ایمان را بچشد که به تقدیر الهی - چه خوشایند و چه ناخوشایند آن - راضی باشد.(6)
مسئلۀ دیگر، «پذیرش رسالت پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و دین خدا» است که زیرمجموعۀ خدامحوریِ نظام محبّت قرار می گیرد. خوددوستی، ممکن است با دین پذیری در تضاد قرار
ص: 638
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): الایمانُ فی قَلبِ الرَّجُلِ أن یُحِبَّ اللّهَ(عزوجل) (الفردوس، ج1، ص114، ح386).
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در این باره تصریح می کند: حَرامٌ عَلی قُلوبِکم أن تَعرِفَ حَلاوَةَ الإِیمانِ حَتّی تَزهَدَ فِی الدُّنیا (الکافی، ج2، ص128، ح2؛ مشکاة الأنوار، ص209، ح568).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): لا یجِدُ الرَّجُلُ حَلاوَةَ الإِیمانِ فی قَلبِهِ حَتّی لا یبالِی مَن أکلَ الدُّنیا (الکافی، ج2، ص128، ح2).
4- . امام علی(علیه السلام) - در نامه ای به ابن عبّاس - : أمّا بَعدُ، فَإِنَّ المَرءَ لَیفرَحُ بِالشَّیءِ الَّذی لَم یکن لِیفوتَهُ، ویحزَنُ عَلَى الشَّیءِ الَّذی لَم یکن لِیصیبَهُ... (نهج البلاغة، نامۀ 66). نیز، ر.ک: الکافی، ج8، ص240، ح327.
5- . عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام)، قَالَ: «کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) یَقُول: لا یجِدُ عَبدٌ طَعمَ الإِیمانِ حَتّی یعلَمَ أنَّ ما أصابَهُ لَم یکن لِیخطِئَهُ وأنَّ ما أخطَأَهُ لَم یکن لِیصیبَهُ، وأنَّ الضّارَّ النّافِعَ هُوَ اللّهُ(عزوجل) (الکافی، ج2، ص58، ح7 و ص58، ح4). نیز، ر.ک: تحف العقول، ص207 و 218.
6- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): لا یجِدُ عَبدٌ طَعمَ الإِیمانِ حَتّى یؤمِنَ بِالقَدَرِ کلِّهِ. (سنن الکبری، ج10، ص345، ح20878). نیز، ر.ک: المعجم الکبیر، ج9، ص157، ح8789؛ کنز العمّال، ج1، ص126، ح595.
گیرد. بر اساس روایتی، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) معتقد است کسی مزۀ ایمان را می چشد که صاحبْ اختیاریِ خداوند، و رسول بودن محمّد(صلی الله علیه وآله) و دینْ قرار گرفتن اسلام را برای خود بپسندد.(1) در همین راستا، در خطبه ای از امام صادق(علیه السلام) - که در بارۀ احوال و صفات امامان(علیهم السلام) ایراد شده - از امام شناسی، به عنوان عاملی برای درک مزۀ ایمان یاد شده(2) که می تواند در کنار پذیرش رسالت پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و دین، طبقه بندی شود که همگی، ابعادی از تنظیمحبّ و بغض اند.
مسئلۀ سوم، «گذشت از مال و پرداخت آن در راه خدا» است. علاقه به مال نیز ممکن است با علاقه به خداوند در تضاد قرار گیرد. به همین جهت، در روایت دیگری، گذشته از توحید و نفی شرک، دو عامل دیگر برای چشیدن طعم ایمان مطرح شده که یکی پرداخت زکات با میل و رغبت و دیگری دادن بهترین جنس به عنوان زکات است.(3) در این دو نیز - که از امور مالی هستند - ، صحبت از گذر از علاقه به مال برای رضای خداست که می تواند بُعد دیگری در تنظیم نظام حبّ و بغض ارزیابی شود.
حوزۀ چهارم، حوزۀ «اخلاقیات» است. ایمان، بُعد اخلاقی نیز دارد. کسی ایمان کامل دارد و می تواند از طعم شیرین آن بهره مند گردد که به اخلاق آن نیز آراسته باشد. بویژه در این باره بر صداقت و راستی تأکید جدّی شده است. این بدان جهت است که صداقت، یکی از نشانه های ایمان واقعی و درونی است.(4) امام علی(علیه السلام) در این باره می فرماید:
ص: 639
1- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): ذاقَ طَعمَ الإِیمانِ مَن رَضِی بِاللّهِ رَبّا وبِالإِسلامِ دینا وبِمُحَمَّدٍ رَسولاً (صحیح مسلم، ج1، ص62، ح56؛ سنن الترمذی، ج5، ص14، ح2623؛ مسند ابن حنبل، ج1، ص445، ح1778).
2- . امام صادق(علیه السلام) - فی خُطبَة لَهُ یذکرُ فیها حالَ الأَئِمَّة: وصِفاتِهِم - : إنَّ اللّهَ(عزوجل) أوضَحَ بِأَئِمَّة الهُدى مِن أهلِ بَیتِ نَبِینا عَن دینِهِ، وأبلَجَ بِهِم عَن سَبیلِ مِنهاجِهِ، وفَتَحَ بِهِم عَن باطِنِ ینابیعِ عِلمِهِ، فَمَن عَرَفَ مِن اُمَّة مُحَمَّدٍ(صلی الله علیه وآله) واجِبَ حَقِّ إمامِهِ وَجَدَ طَعمَ حَلاوَة إیمانِهِ، وعَلِمَ فَضلَ طِلاوَة إسلامِهِ (الکافی، ج1، ص203، ح2؛ مختصر بصائر الدرجات، ص89).
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): ثَلاثٌ مَن فَعَلَهُنَّ فَقَد طَعِمَ طَعمَ الإِیمانِ: مَن عَبَدَ اللّهَ وَحدَهُ وأنَّهُ لا إلهَ إلَا اللّهُ، وأعطى زَکاة مالِهِ طَیبَة بِها نَفسُهُ رافِدَة عَلَیهِ کلَّ عامٍ، ولا یعطِی الهَرِمَة و لَا الدَّرِنَة ولَا المَریضَة ولَا الشَّرَطَ اللَّئیمَة ولکن مِن وَسَطِ أموالِکم، فَإِنَّ اللّهَ لَم یسأَلکم خَیرَهُ ولَم یأمُرکم بِشَرِّهِ (السنن الکبری، بیهقی، ج4، ص161، ح7275؛ کنز العمّال، ج1، ص25، ح10).
4- . امام صادق(علیه السلام): لا تَغتَرُّوا بِصَلاتِهِم وَلا بِصِیامِهِم؛ فَإنَّ الرَّجُلَ رُبَّما لَهِجَ بِالصَّلاة وَالصَّومِ حتّى لَو تَرَکهُ استَوحَشَ، وَلکنِ اختَبِرُوهُم عِندَ صِدقِ الحَدیثِ وَأداءِ الأمانَة (الکافی، ج2، ص104، ح2).
لا یجِدُ عَبدٌ طَعمَ الإِیمانِ حَتّی یترُک الکذِبَ هَزلَهُ وجِدَّهُ.(1)
طعم ایمان را نمی یابد، مگر آن که دروغ گفتن را، به شوخی یا جدّی، ترک گوید.
در برخی روایات، ترک مِراء (جرّ و بحث) نیز به آن اضافه شده است.(2)
ه - مناجات با خدا
یکی از لذّت های معنوی، لذّت دعا و مناجات است. در اهمیت دعا همین بس که «برترینعبادت»(3) و بلکه «روح و مغز عبادت» معرفی شده است(4) و به همین دلیل، «سودمندتر از قرائت قرآن» بلکه «با فضیلت تر از همۀ عبادات» از آن یاد شده است.(5) دعا، کلید رحمت الهی، موجب تأمین خواسته ها، و سلامتی از شیطان است.(6) آنچه به بحث ما بیشتر مربوط می شود، این است که دعا و مناجات با خدا، یکی از بهترین انواع ارتباط با خداست. طبق برخی روایات، دعا و مناجات، مایۀ تقرّب به خدا،(7) انس در تنهایی،(8) زنده شدن دل(9) و بهره مندی از آن(10) می شود و همین امر، موجب لذّت معنوی می گردد. امام زین العابدین(علیه السلام)،
ص: 640
1- . الکافی، ج2، ص340، ح11؛ المحاسن، ج1، ص209، ح372؛ تحف العقول، ص216.
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): لا تَدخُلُ حَلاوَة الإِیمانِ قَلبَ امرِىً حَتّى یترُک بَعضَ الحَدیثِ لِخَوفِ الکذِبِ وإن کانَ صادِقاً، ویترُک بَعضَ المِراءِ وإن کانَ مُحِقّا (الفردوس، ج5، ص104، ح7608).
3- . ر.ک: نهج الدعا، ج1، ص48 (أفضَلُ العِبَادَةِ).
4- . ر.ک: همان، ص46 (مُخُّ العِبَادَةِ).
5- . ر.ک: همان، ص52 (أفضَلُ مِن کِثرَةِ القِراءَةِ والصَّلاةِ).
6- . ر.ک: همان، ص66 (بَرَکاتِ الدُّعاءِ).
7- . امام علی(علیه السلام): التَّقَرُّبُ إلَى اللّهِ تَعالى بِمَسأَلَتِهِ، وإلَى النّاسِ بِتَرکها (غرر الحکم، ح1801 و 2055؛ عیون الحکم و المواعظ، ص54، ح1394و ص63، ح1619 و 1620).
8- . فلاح السائل عن جمیل بن درّاج: دَخَلَ رَجُلٌ عَلى أبی عَبدِ اللّهِ(علیه السلام) فَقالَ لَهُ: یا سَیدی، عَلَت سِنّی وماتَ أقارِبی، وأنَا خائِفٌ أن یدرِکنِی المَوتُ ولَیسَ لی مَن آنِسُ بِهِ وأرجِعُ إلَیهِ. فَقالَ لَهُ: إنَّ مِن إخوانِک المُؤمِنینَ مَن هُوَ أقرَبُ نَسَبا أو سَبَبا، واُنسُک بِهِ خَیرٌ مِن اُنسِک بِقَریبٍ، ومَعَ هذا فَعَلَیک بِالدُّعاءِ (فلاح السائل، ص303، ح205).
9- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّ اللّهَ(عزوجل) لَیحیی قَلبَ المُؤمِنِ بِالدُّعاءِ (الفردوس، ج1، ص168، ح625).
10- . امام صادق(علیه السلام): أوحَى اللّهُ(عزوجل) إلى داوودَ(علیه السلام): یا داوودُ، بی فَافرَح، وبِذِکری فَتَلَذَّذ، وبِمُناجاتی فَتَنَعَّم، فَعَن قَریبٍ اُخلِی الدّارَ مِنَ الفاسِقینَ، وأجعَلُ لَعنَتی عَلَى الظّالِمینَ (الأمالی، صدوق، ص263، ح280؛ روضة الواعظین، ص505).
خداوند متعال را به عنوان کسی که عارفان را به لذّت مناجاتش خو داده، یاد می کند.(1) به هر حال، یکی از بهترین راه های لذّت بخش ارتباط معنوی با پروردگار، دعا و مناجات با خداوند متعال است. معصومان(علیهم السلام) مناجات های عاشقانه و عارفانۀ زیادی با خداوند داشته اند که تحلیل و بررسی آنها از حوصلۀ این تحقیق، خارج است.
نکتۀ مهم این که دل بستگی به دنیا، موجب از بین رفتن لذّت مناجات می گردد. بهگزارش امام صادق(علیه السلام)، کمترین کیفری که خداوند متعال به دنیادوستان می دهد، این است که شیرینیِ مناجات خود را از آنان سلب می کند.(2)
و - قرآن خواندن
قرآن، سخن خداوند و حاوی معارف اصیل و ناب الهی است و انسان، فطرتی پاک و خداجوی دارد. از این رو، آیات قرآن کریم، سخن دل نشینی از سوی خاستگاه اصلی انسان، یعنی خداوند متعال به شمار می رود. امام علی(علیه السلام) بر این باور است که هر کس به تلاوت قرآن انس گیرد، جدایی برادران، او را به تنهایی نیندازد.(3) به همین جهت، خواندن آیات نورانی قرآن کریم، مایۀ شادی قلب می گردد. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) از خداوند می خواهد که قلب او را با قرآن شاد سازد.(4) همچنین گاه قلب انسان زنگار می گیرد و همین می تواند موجبات کدورت و گرفتگیِ باطن شود. چیزی که می تواند این زنگار را از بین ببرد، قرآن است. ابن عمر نقل می کند که روزی پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) فرمود: «این دل ها نیز همانند آهن، زنگار می بندد». به ایشان گفته شد: ای پیامبر خدا! صیقل دهندۀ دل ها چیست؟ فرمود: «تلاوت
ص: 641
1- . امام زین العابدین(علیه السلام) - فِی المُناجاة الإِنجیلِیة - : یا مَن آنَسَ العارِفینَ بِطیبِ مُناجاتِهِ، وألبَسَ الخاطِئینَ ثَوبَ مُوالاتِهِ (بحار الأنوار، ج94، ص157، ح22).
2- . امام صادق(علیه السلام): إذا رَأَیتُمُ العالِمَ مُحِبّاً لِدُنیاهُ فَاتَّهِموهُ عَلى دینِکم؛ فَإِنَّ کلَّ مُحِبٍّ لِشَیءٍ یحوطُ ما أحَبَّ. وقال(صلی الله علیه وآله): أوحَى اللّهُ إلى داودَ(علیه السلام): لا تَجعَل بَینی وبَینَک عالِماً مَفتونا بِالدُّنیا؛ فَیصُدَّک عَن طَریقِ مَحَبَّتی؛ فَإِنَّ اُولئِک قُطّاعُ طَریقِ عِبادِی المُریدینَ. إنَّ أدنى ما أنَا صانِعٌ بِهِم أن أنزَعَ حَلاوَة مُناجاتی عَن قُلوبِهِم (الکافی، ج1، ص46، ح4؛ علل الشرائع، ص394، ح12؛ مشکاة الأنوار، ص140؛ تحف العقول، ص397).
3- . مَن أنِسَ بِتِلاوَة القرآنِ لم تُوحِشهُ مُفارَقَة الإخوانِ (غرر الحکم، ح8790).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): در دعایی که به امام علی(علیه السلام) آموزش داد:... اللّهُمَّ نَوِّر بِکِتابِکَ صَدرِی واشرَح بِهِ صَدرِی وفَرَّح بِهِ قَلبِی (الکافی، ج2، ص577، ح2؛ قرب الإسناد، ص5، ح16).
قرآن».(1) بنا بر این، با استفاده از تلاوت قرآن می توان به لذّت معنوی دست یافت.
ز - نماز خواندن
از دیگر رفتارهای مذهبی ای که می تواند لذّت معنوی را به وجود آورد، نماز است. یکی از مهم ترین توصیف های قرآن کریم در بارۀ نماز، عبارت (أقِمِ الصَّلاةَ لِذِکری)(2) است. بر اساس این آیه، نماز، یاد خداست و پیش تر گذشت که یادکَرد خدا، به جهت اتّصال انسان به منبع اصلی خود، موجب لذّت می شود. به همین جهت، پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) نماز را مایۀ چشم روشنیِ خود می داند(3) و به آن عشق می ورزد(4) و ارزش آن را از هر آنچه خورشید بر آن می تابد، بیشتر می داند.(5) نماز، همانند خوراک و نوشاب، یکی از نیازهای انسان است، با این تفاوت که هر چه از این عامل استفاده شود، انسان سیر نمی شود. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در این باره می فرماید:
إنَّ اللّهَ تَعالی جَعَلَ قُرَّةَ عَینی فِی الصَّلاةِ، وحَبَّبَها إلَی کما حُبِّبَ إلَی الجائِعِ الطَّعامُ، وإلَی الظَّمآنِ الماءُ، فَإِنَّ الجائِعَ إذا أکلَ الطَّعامَ شَبِعَ، وإذا شَرِبَ الماءَ رَوِی، وأنا لا أشبَعُ مِنَ الصَّلاةِ.(6)
خداوند متعال، روشنی چشم مرا در نماز نهاده است و آن را محبوب من ساخته، همان گونه که خوراک را برای گرسنه و آب را برای تشنه، خوشایند کرده است. همانا گرسنه، پس از خوردن غذا، سیر می شود و تشنه، پس از نوشیدن آب، سیراب می گردد؛ ولی من از نماز سیر نمی شوم.
ص: 642
1- . کنز العمّال عن ابن عمر: قال رسول اللّهِ(صلی الله علیه وآله): إنّ هذهِ القُلوبَ تَصدَأُ کما یصدَأُ الحَدیدُ. قیلَ: یا رسول اللّه، فما جَلاؤها؟ قالَ: تِلاوَة القرآنِ (کنز العمّال، ح2441).
2- .سورۀ طه، آیۀ 14.
3- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): جُعِلَ قُرَّة عَینی فِی الصَّلاة (الکافی، ج5، ص321، ح7؛ الخصال، ص165، ح218).
4- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): قالَ لی جَبرَئیل(علیه السلام): إنَّه قَد حُبِّبَ إلَیک الصَّلاة فَخُذ مِنها ما شِئتَ (مسند ابن حنبل، ج1، ص528، ح2205؛ المعجم الکبیر، ج12، ص166، ح12929).
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) - لمّا نَزَلَت هذِهِ الآیة: (أقِمِ الصَّلاة طَرَفَی النَّهارِ) - : ما اُحِبُّ أن لی بِها ما طَلَعَت عَلَیهِ الشَّمسُ وغَرَبَت (الزهد، ابن مبارک، ص317، ح906).
6- . الأمالی، طوسی، ص528، ح1162؛ مکارم الأخلاق، ج2، ص366، ح2661؛ تنبیه الخواطر، ج2، ص54.
نماز، موانع ارتباط نزدیک با خداوند متعال را - که گناهان باشد - ، از میان بر می دارد،(1)جان انسان را پاک می گرداند،(2) شیطان را دور می سازد،(3) فرد را از کارهایی که موجب دوری از خدا و غفلت از او می شود، بازمی دارد،(4) هر خیری را نصیب انسان می کند،(5) موجب نزول رحمت الهی می شود،(6) انسان را به خدا نزدیک می سازد(7) و سرانجام، وارد بهشت می کند(8) که انتهای شادکامی است.
خلاصۀ فصل
اسلام با رویکرد لذّت ستیزی برخورد کرده و آن را - در محدودۀ تعریف شدۀ خود - یکی از مؤلّفه های زندگی ایمانی می داند. لذّت و سرور، رکن دوم شادکامی است که خود دو بُعد دارد: بُعد مادی و بُعد معنوی. هر کدام از این دو بُعد، عوامل خاص خود را دارند. عوامل بُعد مادی لذّت، عبارت اند از:
ورزش که به تحرّک بدنی مربوط می شود؛
تن به آب زدن و دست در دست همسر قرار دادن که به حسّ لامسه مربوط می شود؛
دیدن مناظر زیبا و نگاه به همسر که به حسّ بینایی مربوط می شود؛
ص: 643
1- . (وأقِمِ الصَّلاة طَرَفَی النَّهارِ وزُلَفًا مِنَ اللَّیلِ إنَّ الْحَسَناتِ یذهِبنَ السَّیئاتِ ذلِک ذِکرى لِلذّاکرینَ) (سورۀ هود، آیۀ 114). ر.ک: الصلاة فی الکتاب والسنّة، ص111 - 114 (ذهاب السیئات)، ح391 - 408.
2- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): إنَّما مَثَلُ الصَّلاة فیکم کمَثَلِ السَّری - وهُوَ النَّهرُ - عَلى بابِ أحَدِکم یخرُجُ إلَیهِ فِیالیومِ واللَّیلَة، یغتَسِلُ مِنهُ خَمسَ مَرّاتٍ، فَلَم یبقَ الدَّرَنُ مَعَ الغَسلِ خَمسَ مَرّاتٍ، ولَم تَبقَ الذُّنوبُ مَعَ الصَّلاة خَمسَ مَرّاتٍ (کتاب من لا یحضره الفقیه، ج1، ص211 ح640؛ الأمالی، مفید، ص189، ح16؛ صحیح مسلم، ج1، ص463، ح284). نیز، ر.ک: الصلاة فی الکتاب والسنة، ص114 و 115 (طَهارَةُ النَّفسِ)، ح410 - 414.
3- . ر.ک: همان، ص116 (طَردُ الشَّیطانِ)، ح415 - 418.
4- . ر.ک: همان، ص116 (المَنعُ مِنَ الفَحشاءِ والمُنکَرِ)، ح419 - 421.
5- . ر.ک: همان، ص120 (الوُصولُ إلی کُلِّ خَیرٍ)، ح443 - 444.
6- . ر.ک: همان، ص118 (نُزولُ الرَّحمَةِ)، ح431 - 439.
7- . ر.ک: همان، ص120 (التَّقرُّبُ إلَی اللّهِ)، ح445 - 449.
8- . ر.ک: همان، (دُخولُ الجَنَّةِ)، ح450 - 454.
خوردن و آشامیدن غذاها و نوشیدنی های خوشمزه که به حسّ چشایی مربوطمی شود؛
ارتباط جنسی مشروع که به غریزۀ شهوت مربوط می شود؛
پاکیزگی و نظافت که به بهداشت مربوط می شود؛
ارتباط با دیگران که به بُعد اجتماعی مربوط می شود؛
بوی خوش که به حسّ بویایی مربوط می شود؛
شوخی و خنده که به بُعد شادی مربوط می شود؛
البته این امور باید سه شرط داشته باشند: فراگیر بوده و همۀ ابعاد انسان را در بر بگیرد؛ بین آنها موازنه برقرار باشد؛ پیامد منفی نداشته باشد و در راستای جهت کلّی زندگی انسان در این دنیا باشد.
امّا در بُعد معنوی، اموری مانند: دوستی با خدا، یاد کردن از خدا، باور به خدا، مناجات با خدا، خواندن قرآن و نماز، از مواردی هستند که لذّت معنوی انسان را تأمین می کنند.
نکتۀ مهم این که برای تحقّق این امر باید برنامه ریزی داشت. در روایات، چند نمونه برنامه ریزی برای تنظیم امور زندگی بیان شده که می توانند مورد توجه قرار گیرند و هر کس به تناسب شرایط خود از آنها استفاده نماید.
ص: 644
فصل شانزدهم: شادکامی در روان شناسی مثبت گرا
اشاره
تا کنون، دیدگاه اسلام در بارۀ شادکامی را بیان کردیم. در این راستا، سازه ای برای شادکامی طراحی کردیم و مؤلّفه های آن را بیان نمودیم. سپس مبانیِ شادکامی را بررسی کردیم و چهار مبنا را توضیح دادیم. در مرحلۀ بعد نیز عوامل شادکامی را - که ناظر به مؤلّفه های سازه است - ، بیان نمودیم. اکنون نوبت مقایسۀ میان دیدگاه اسلام و روان شناسی مثبت گراست. در این بحث، نخست رویکردهای کلان و سپس نظریه ها و عوامل را با هم طرح و مقایسه خواهیم کرد. شاید شایسته بود که نظریه ها و عوامل جداگانه بررسی شوند؛ امّا به جهت در هم آمیخته بودن مباحث، امکان آن وجود نداشت.
1. رویکردها
اشاره
از نخستین مسائل مهم، نوع رویکرد به زندگی و شادکامی است. از این رو، پیش از پرداختن به عوامل شادکامی و جزئیات آن، باید در نگاهی کلان، نوع رویکردها را مورد بررسی و مقایسه قرار داد.
از موضوعات مهم و اساسی در زندگی، تأمین زندگی ای موفّق و کامیاب و همراه با خوش بختی و شادکامی است که در ادبیات دین، از آن به عنوان «حیات طیّبه» و «سعادت» و مانند آن، و در روان شناسیِ مثبت گرا از آن به عنوان «زندگی خوب»(1) یا «کیفیت زندگی» و یا «سعادت و شادکامی» یاد می شود. همان گونه که پیش تر اشاره شد، به گفتۀ دینر، لوکاس و اوشی، از زمان های بسیار دور، همیشه این سؤال مطرح بوده که «چه چیزی باعث
ص: 645
1- . The good life.
خوش بختی و بهزیستی می شود؟».(1)
الف - رویکرد نخست
رویکرد روان شناسی به این مقوله، دارای فراز و نشیب بوده است. بر اساس نظر یورگنسن و نفستاد،(2) آلان کار و دیگر روان شناسان مثبت گرا، رویکرد نخست به زندگی خوب و شادکامی، «لذّت گرایی» بوده است. رویکرد لذّت گرا، شادمانی و زندگی خوب را بر حسب جستجوی لذّت و پرهیز از درد تعریف می کند.(3) این رویکرد (لذّت گرایی)، ریشه در فلسفۀ یونان قدیم دارد. اپیکور (فیلسوف یونانی) معتقد بود که هدف هر انسانی در نهایت، کسب بیشترین لذّت و رهایی از درد است. این رویکرد، در دیدگاه های فلاسفۀ اروپایی ادامه داشت تا این که در قرن نوزدهم میلادی، فیلسوف انگلیسی، جرمی بنتام،(4) دیدگاه «فایده گرایی»(5) را از آن اقتباس کرد و پس از او جان استوارت میل،(6) به تشریح آن پرداخت و با تفاوت هایی آن را تبیین کرد.
پس از جدایی روان شناسی از فلسفه، رویکرد لذّت گرایی در آثار روان شناسان به روشنی مشهود بود. ویترسو،(7) در این زمینه بویژه به جیمز، ثرندایک،(8) وونت(9) و فروید(10) اشاره دارد.(11) ثرندایک به مولّفۀ لذّت در اصل اثر خود پرداخته است. در نظریۀ سه بُعدی وونت در بارۀ تجربۀ هوشیار، یک بُعد مهم، کیفیت لذّت بود. هم زمان با وونت، جیمز در بررسی
ص: 646
1- . Diener., L(عزوجل)cas., oishi (2002).
2- . یورگنسن ونفستاد، 2004 (به نقل از براتی، 1388).
3- . آلان کار، پیشین، ص98.
4- . Bentham,J.
5- . (عزوجل)tilitarianism.
6- . John St(عزوجل)art Mill.
7- . Vitterso,J.
8- . Thorndik.
9- . W(عزوجل)ndt,W.M.
10- . Fre(عزوجل)d.
11- . وترسو، 2009 (به نقل از براتی، 1388).
حالت های عاطفی در مورد احساسات لذّت و عدم لذّت ناشی از تغییرات بدنی، به نظریه پردازی پرداخت. در نظریۀ فروید نیز لذّت و اصل لذّت، جایگاه خاصّی دارد.
براتی معتقد است که این رویکرد در روان شناسی مثبت گرا نیز جای پایی دارد. وی در توضیح آن می گوید:
در دو دهۀ اخیر و با طرح مقولۀ بهزیستی روانی(1) و انواع آن و نیز توجّه به شادی در روان شناسی، رویکرد لذّت گرا دوباره در متون روان شناسی، مطرح شده است؛ از جمله در بحث شادکامی(2) و نیز در بحث شادی و نشاط که دینر به مطالعۀ آن پرداخته(3) و در مباحث کلّیِ نظریۀ شادکامی که توسط کاهمن(4) و همکاران وی بررسی شده،(5) گفته شده که این مفهوم، با رویکرد لذّت گرا پیوند دارد. طبق گفتۀ دسی و رایان، در این دیدگاه ها چنین عنوان شده که شادکامی به یک معنا، عبارت است از: وجود هیجان های مثبت و نبود هیجان های منفی و این یعنی افزایش لذّت و کاستن از درد.(6) یورگنسن و نفستاد با ملاحظۀ دیدگاه سلیگمن در مورد «شادکامی اصیل»(7) می نویسند که رویکرد لذّت گرا بر هیجان ها معطوف است.(8)
به نظر می رسد این که در الگوی شادکامیِ روان شناسان مثبت گرا، اموری از جنس لذّت وجود داشته باشد، غیر از این است که رویکردشان «لذّت گرا» باشد. بنا بر این، با تأیید وجود عنصر لذّت در این الگوها، نمی توان آن را یک رویکرد در شادکامی دانست. با این بیان، روشن می شود که حتّی سخن یورگنسن و نفستاد نیز درست است، بدون این که به معنای رویکرد لذّت گرایی در شادکامی و زندگی خوب باشد؛ چرا که وی از لذّت گرایی به عنوان رویکرد حاکم بر هیجانات نام می بَرَد و این غیر از رویکرد حاکم بر زندگی خوب است.
ص: 647
1- . well - being.
2- . happiness.
3- . داینر، 1984 (به نقل از براتی، 1388).
4- . Kahneman,D.
5- . کاهمن و همکاران، 1999 (به نقل از براتی 1388).
6- . دسی ورایان، 2008 (به نقل از براتی، 1388).
7- . a(عزوجل)thentic happiness.
8- . یورگنسن و نفستاد، 2004 (به نقل از براتی، 1388).
ب - رویکرد دوم
به مرور زمان، کاستی های لذّت گرایی مشخص شد و مشاهدات و مطالعات تجربی نشان داد که لذّت گرایی نمی تواند شادکامی و سعادتمندی را به ارمغان آورد و به همین جهت، آرام آرام مخالفت ها با این رویکرد شکل گرفت. دکتر ادیت ویکوف جولسون (استاد روان شناسی دانشگاه جورجیا) در این باره می گوید:
فلسفۀ کنونی ما در بارۀ بهداشت روان، بر این پایه استوار است که مردم باید شاد و خوش حال زندگی کنند و غم و اندوه، نشانۀ ناسازگاری و عدم انطباق با زندگی است. این اعتقاد و نظام ارزش ها باید خود را در برابر کسانی که درد و رنجی اجتناب ناپذیر دارند، مسئول بداند؛ زیرا این شیوۀ اندیشه، موجب می شود که افراد دردمند، به خاطر این که شاد نیستند، اندوهناک تر نیز بشوند.(1)
این حقیقت، موجب شکل گیریِ رویکرد دوم گردید. بر اساس نظر یورگنسن، نفستاد،(2) آلان کار و دیگر روان شناسان مثبت گرا، رویکرد دوم در نگاه به زندگی خوب و شادکامی، رویکرد سعادت گرا(3) است. آلان کار، معتقد است که سنّت سعادت گرا، شادمانی و زندگی خوب را بر اساس دستیابی به توان بالقوۀ کامل فرد تعریف می کند.(4) رویکرد روان شناسی مثبت گرا در هزارۀ جدید، بیش از آن که بر رویکرد لذّت گرا مبتنی باشد، بر پایۀ رویکرد سعادت گراست. این رویکرد نیز ریشه در آرای ارسطو دارد. هم در نظریۀ ارسطو و هم در شارحان بعدی او، سعادت آدمی به آن است که انسان بتواند در طی زندگی، توانایی های بالقوه و فضایل نهفته در خود را بالفعل کند و به رشد و کمال برسد. اگر آدمی در این مسیر، موفّق شد، به زندگی خوب دست یافته است.(5)
یورگنسن و نفستاد و سلیگمن بر این اعتقادند که روان شناسی مثبت گرا، عمدتاً رویکرد
ص: 648
1- . ویکتور فرانکل، 1378، ص 173.
2- . یورگنسن ونفستاد، 2004 (به نقل از براتی 1388).
3- . e(عزوجل)daimonia.
4- . آلان کار، 1385، ص98.
5- . براتی، 1388، ص39 - 40.
سعادت گرایانه ای دارد؛(1) یعنی همان گونه که این رویکرد بر انسان کامل و کارکرد بهینۀ (مطلوب) او و رشد و کمال وی در همۀ حیطه های زندگی تأکید دارد، در روان شناسی مثبت گرا نیز همین گونه است؛ یعنی بر زندگی نیک(خوب) به عنوان تجربه ها و کارکرد مطلوب و بهینه یا «طلب کمال با توجه به شناخت پتانسیل های حقیقی درونی» عطف توجّه می شود.(2) یورگنسن و نفستاد به نقل از رایان و دسی می نویسند:
زندگی خوب، بهزیستی روانی است؛ یعنی این زندگی، هنگامی حاصل می شود که فرد به گونه ای مطلوب و بهینه عمل می کند. به این ترتیب، ویژگی زندگی خوب، رشد و کمال از کارکردهای ساده به کارکردهای پیچیده تر یا کمال به سوی کارکردهای بهینه و مطلوب است.(3)
ج - رویکرد اسلام
هر چند اسلام با لذّت های مشروع مخالف نیست و بلکه بر آن تأکید دارد و - همان گونه که گذشت - (4) آن را جزئی از شادکامی نیز می داند، با این حال، رویکرد مبتنی بر لذّت در زندگی خوب و سعادتمند ندارد. اسلام، نه تنها درد را با زندگی خوب در تضاد نمی داند، بلکه آن را جزئی از زندگی خوب به شمار می آورد و کسانی را که رنج نبینند، در مسیر سعادت نمی داند. دلیل آن نیز این است که منطق اسلام، مبتنی بر «خیر» است. رویکرد اسلام، نه لذّت گراست و نه محنت گرا؛ بلکه رویکردی خیرگرا دارد و در این میان، درد و رنج، گاه تأمین کنندۀ خیر و سعادت بشر است - که این مطلب را پیش تر در بخش اول، فصل پنجم، بحث عامل اساسی رضامندی بیان کردیم -. بر همین اساس، درد و رنج، جزئی از سعادت به شمار می رود. لذا پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) تصریح می کند که خدا به کسی که از مال و بدنش برای او بهره ای نیست، نیازی ندارد.(5) امام زینالعابدین(علیه السلام) نیز همواره این جمله را بیان می کرد که: «من برای مرد نمی پسندم که در دنیا عافیت داشته باشد و هیچ مصیبتی به
ص: 649
1- . یورگنسن و نفستاد، 2004 (به نقل از براتی، 1388)؛ سلیگمن، 1389.
2- . رایان ودسی، 2001 (به نقل از براتی، 1388).
3- . براتی، 1388، ص40.
4- . ر.ک: فصل سوم: ساختار شادکامی.
5- . پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): لَا حَاجَة للهِ فِیمَنْ لَیسَ لَهُ فِی مَالِهِ وَ بَدَنِهِ نَصِیب (الکافی، ج2، ص256، ح21).
او نرسد».(1) امام باقر(علیه السلام) نیز از بُعد دیگری به این مسئله می نگرد و می فرماید:
إِنَّ اللّهَ(عزوجل) لَیتَعَاهَدُ الْمُؤْمِنَ بِالْبَلَاءِ کمَا یتَعَاهَدُ الرَّجُلُ أَهْلَهُ بِالْهَدِیةِ مِنَ الْغَیبَةِ وَ یحْمِیهِ الدُّنْیا کمَا یحْمِی الطَّبِیبُ الْمَرِیض.(2)
همانا خدای(عزوجل) مؤمن را با بلا دلجویی میکند، چنان که مرد با هدیه ای که از سفر برای خانواده اش می برد، از آنها دلجویی میکند، و خدا مؤمن را از دنیا پرهیز می دهد چنان که پزشک، بیمار را پرهیز می دهد.
پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) حکایت مؤمن را حکایت ساقۀ گیاهی می داند که همان گونه که باد، گیاه را به این سو و آن سو کج می کند، مؤمن را هم دردها و بیماری ها کج می کند و حکایت منافق را حکایت عصای آهنینِ راستی می داند که آسیبی به آن نمی رسد تا مرگش فرا رسد و او را بشکند.(3) امام صادق(علیه السلام) نقل می کند که روزی پیغمبر(صلی الله علیه وآله) را برای خوردن غذا دعوت کردند. چون به منزل مرد میزبان در آمد، مرغی را دید که روی دیوار، تخم می گذاشت. سپس تخم مرغ افتاد و روی میخی قرار گرفت، نه به زمین افتاد و نه شکست. پیغمبر(صلی الله علیه وآله) از آن منظره در شگفت شد. مرد گفت: از این تخم مرغ تعجّب می کنی؟ سوگند به آن که تو را به حق مبعوث ساخته که من هرگز بلایی ندیده ام. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) برخاست و غذای او را نخورد و فرمود: «کسی که بلایی نبیند، خدا به او نیازی ندارد».(4)همچنین در حکایت دیگری آمده که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) کسی را که بیماری ندیده بود، اهل
ص: 650
1- . امام صادق(علیه السلام): قَالَ کانَ عَلِی بْنُ الْحُسَینِ(علیه السلام) یقُولُ إِنِّی لَأَکرَهُ لِلرَّجُلِ أَنْ یعَافَى فِی الدُّنْیا فَلَا یصِیبَهُ شَی ءٌ مِنَ الْمَصَائِبِ (همان، ح19).
2- . همان، ح17.
3- . امام صادق(علیه السلام): قَالَ رَسُولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) مَثَلُ الْمُؤْمِنِ کمَثَلِ خَامَة الزَّرْعِ تُکفِئُهَا الرِّیاحُ کذَا وَ کذَا وَ کذَلِک الْمُؤْمِنُ تُکفِئُهُ الْأَوْجَاعُ وَ الْأَمْرَاضُ وَ مَثَلُ الْمُنَافِقِ کمَثَلِ الْإِرْزَبَّة الْمُسْتَقِیمَة الَّتِی لَا یصِیبُهَا شَی ءٌ حَتَّى یأْتِیهُ الْمَوْتُ فَیقْصِفَهُ قَصْفا (همان، ح25).
4- . امام صادق(علیه السلام): دُعِی النَّبِی(صلی الله علیه وآله) إِلَى طَعَامٍ فَلَمَّا دَخَلَ مَنْزِلَ الرَّجُلِ نَظَرَ إِلَى دَجَاجَة فَوْقَ حَائِطٍ قَدْ بَاضَتْ فَتَقَعُ الْبَیضَة عَلَى وَتِدٍ فِی حَائِطٍ فَثَبَتَتْ عَلَیهِ وَ لَمْ تَسْقُطْ وَ لَمْ تَنْکسِرْ فَتَعَجَّبَ النَّبِی صمِنْهَا فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ أَ عَجِبْتَ مِنْ هَذِهِ الْبَیضَة فَوَ الَّذِی بَعَثَک بِالْحَقِّ مَا رُزِئْتُ شَیئاً قَطُّ قَالَ: فَنَهَضَ رَسُولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) وَ لَمْ یأْکلْ مِنْ طَعَامِهِ شَیئاً وَ قَالَ مَنْ لَمْ یرْزَأْ فَمَا للهِ فِیهِ مِنْ حَاجَة (الکافی، ج2، ص256، ح20).
دوزخ می داند.(1) دلیل آن، این است که اساساً بدون این مشکلات، تکامل و سعادت حاصل نمی شود. به همین جهت، کسی که بلا نبیند، خیری در او نیست. امام زین العابدین(علیه السلام) در این باره می فرماید:
نعم الوجع الحمی، تعطی کلّ عضو قسطه من البلاء، ولا خیر فیمن لا یبتلی.(2)
تب، چه خوب دردی است؛ سهم هر عضوی از بلا را می دهد. و کسی که بلا نبیند، خیری در آن نیست.
از این رو، در متون دینی، دنیا را «سرای ابتلا» نامیده اند(3) و ابتلا در ادبیات دین، یعنی حالتی از کهنه شدن و فرسوده شدن که در اثر آزمون های سخت به وجود می آید.(4)
پیش تر گذشت(5) که سختی ها و رنج های زندگی، موجب: تکامل، تقویت ارتباط با خدا، حفظ دین، از بین رفتن گناهان، ترفیع درجه و پاداش اُخروی می شوند که همۀ اینها در راستای سعادت انسان قرار دارند. از آن جا که درد و رنج، چنین نقشی در سرنوشت انسان دارد، هستی نیز بر همین اساس آفریده شده است. قرآن کریم می فرماید: (به تحقیق، ما انسان را در رنج آفریدیم).(6) در روایات اسلامی، از دنیا به عنوان «سرای محنت»،(7) «سرایمصیبت»(8)و «سرای اندوه»(9) یاد شده که «برخورداری های اندک»(10) دارد و «زود گذر»(11) و
ص: 651
1- . امام صادق(علیه السلام): مَرَّ اعرابِیُّ عَلى رَسولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) فقالَ لَه: أَتَعرِفُ أُمَّ مِلدَمٍ؟ قال: وما أمُّ مِلدَمٍ؟ قال: صُداعٌ یأخُذُ الرَّأسَ وسُخونَةٌ فِی الجَسَدِ. فقالَ الأعرابِیُّ: ما أصابَنِی هذا قَطُّ. فَلَمَّا مَضَى قَالَ: مَن سَرَّهُ أن یَنظُرَ إلَى رَجُلٍ مِن أهلِ النّارِ فَلیَنظُر إلَى هَذا (الاُصول الستة عشر، ص85؛ بحار الأنوار، ج81، ص176، ح7).
2- . ثواب الأعمال، ص175؛ بحار الأنوار، ج91، ص183، ح35.
3- . ر.ک: دنیا و آخرت از نگاه قرآن و حدیث، ج1، ص22 (دار ابتلاء).
4- . ابن فارس، دو معنا برای مادۀ «بلاء» بیان کرده: کهنه شدن و آزمودن (معجم مقاییس اللغة، مادۀ «بلوی»). راغب، این دو معنا را به گونه ای که در بالا ذکر شد، به هم پیوند داده است (مفردات ألفاظ القرآن، ص145).
5- . ر.ک: فصل پنجم: خیر بودن بلاها.
6- . (لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِی کَبَدٍ) (سورۀ بلد، آیة 4).
7- . ر.ک: دنیا و آخرت از نگاه قرآن و حدیث، ص29 (دارُ مِحنَةٍ).
8- . ر.ک: همان، ص30 (دارُ مُصیبَةٍ).
9- . ر.ک: همان، ص32 (دارُ تَرَحٍ).
10- . ر.ک: همان، ص34 (دارُ مَتاعٍ).
11- . ر.ک: همان، ص51 (دارُ فِراقٍ).
«نابود شدنی»(1) است، نه پایدار و پُر بهره؛ از این رو، «سرای جدایی»(2) است، نه ماندن و بهره بردن و چون «گذرگاه»(3) است که باید از آن «کوچ»(4) کرد و «رفت».(5)
بنا بر این، هر چند اسلام لذّت ستیز نیست، امّا فلسفۀ خود را نیز بر آن قرار نداده است. رویکرد اساسی اسلام - همانند همۀ ادیان اصیل - بر خوش بختی دنیا و آخرت انسان قرار دارد. از این رو، در معارف اسلامی با مفاهیمی همچون سعادت، خَیر، فلاح، فوز و... رو به رو هستیم. قرآن کریم قانونی دارد با این بیان که: (وَعَسَی أَن تَکرَهُواْ شَیئًا وَهُوَ خَیرٌ لَّکمْ وَعَسَی أَن تُحِبُّواْ شَیئًا وَهُوَ شَرٌّ لَّکمْ؛(6) چه بسا چیزی را خوش ندارید، ولی برایتان خوب باشد، و چه بسا چیزی را دوست بدارید و برایتان بد باشد).
این قانون، به خوبی نشان می دهد که گاه خیر و سعادت واقعی انسان در سختی و رنج است و لذّت، ره آوردی جز شرّ و بدی ندارد. بر همین اساس، در آغاز این آیه، مسئلۀ جنگ را - که امری سخت و پُر محنت است - طرح می کند و با استناد به این قاعده، بیان می دارد که هر چند از آن ناخرسندید، با این حال، خیر شما در آن است و طبیعتاً مردم از ترک جنگ خرسند می شوند و شرّ آنان در آن است.
در جای دیگری، مسئلۀ ناخرسندی از همسر را طرح می کند و می فرماید که اگر از زنانتان خوشتان نیامد، فوراً آنان را طلاق ندهید؛ چه بسا از چیری خوشتان نمی آید، ولی خداوند متعالدر آن برای شما خیر فراوان قرار می دهد.(7) در طرف مقابل، ثروت را مورد بحث قرار داده که برای مردم، لذّت بخش است؛ امّا می فرماید گمان نکنید که این، مایۀ خیر برای آنان است.
آنان که کافر شدند، گمان نکنند مهلتی که به آنان داده ایم، حتماً برای آنان خیر است. همانا به آنان مهلت داده ایم تا بر گناهشان بیفزایند و [در نهایت] برای آنان عذابی خوارکننده
ص: 652
1- . ر.ک: همان، ص43 (دارُ فَناءٍ).
2- . ر.ک: همان، ص41 (دارُ فِراقٍ).
3- . ر.ک: همان، ص39 (دارُ مَمَرٍّ).
4- . ر.ک: همان، ص36 (دارُ قُلعَةٍ).
5- . ر.ک: همان، ص39 (دارُ شُخوصٍ).
6- . سورۀ بقره، آیۀ 216.
7- . (فَإِن کرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَی أَن تَکرَهُواْ شَیئًا وَیجْعَلَ اللَّهُ فِیهِ خَیرًا کثِیرًا) (سورۀ نساء، آیۀ 19).
خواهد بود.(1)
گناه، لذّت بخش است؛ امّا تباهی به بار می آورد. طاعت، سخت است؛ امّا سعادت و موفّقیت به ارمغان می آورد.(2) آنچه مهم است این که مرکز ثقل آموزه های اسلام، لذّت نیست؛ بلکه خیر و صلاح انسان است. این، رویکردی دیرین است که سابقۀ آن به همۀ ادیان آسمانی و پیامبران الهی باز می گردد.
البته هر چند که لذّت محور نیست، امّا در برنامۀ اسلام وجود دارد و یکی از عوامل شادکامی به شمار می رود. همان طور که پیش تر به طور مفصّل بحث شد، این نکته را نباید فراموش کرد که لذّت، نه به عنوان یک عامل مستقل در کنار رضامندی، بلکه به عنوان جزئی از عامل نشاط در شادکامی تأثیر دارد.
2. نظریه ها و عوامل
اشاره
در بارۀ پایۀ نظری شادکامی، به نظر می رسد دو دیدگاه کاملاً متفاوت وجود دارد. برخی قائل به فقدان نظریه اند و برخی وجود نظریه. در ادامه به بررسی دیدگاه های گوناگون در این باره می پردازیم.
آرگایل(3) - که از نخستین نویسندگان در این زمینه است - ، از فقدان نظریه، در باب شادکامی یاد می کند و می گوید: پژوهش های مربوط به شادکامی از طریق تئوری یا نظریه، هدایت و سوقداده نشده، گر چه مباحثی در بارۀ تبیین یافته های خاص وجود داشته است و احتمالاً برخی از آنها برای تبیین، به بیش از یک نظریه نیاز دارند.(4)
وی به امور گوناگونی اشاره می کند که هر کدام می توانند با یک نظریه، تبیین شوند. وی برای شروع، به چند مسئله اشاره می کند که شاید بتوانند توجیه کنندۀ شادکامی باشند؛ امّا
ص: 653
1- . (وَلاَ یحْسَبَنَّ الَّذِینَ کفَرُواْ أَنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ خَیرٌ لّانفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ لِیزْدَادُواْ إِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ) (سورۀ آل عمران، آیۀ 187).
2- . امام علی(علیه السلام): مَا مِن مَعصِیَةِ اللّهِ شَیءٌ إلّا یَأتِی فِی شَهوَةٍ ما مِن طاعَةِ اللّهِ شَیءٌ إلّا یَأتِی فی کُرهٍ (نهج البلاغة، خطبۀ 176).
3- . Argyle,M.
4- . آرگایل، 1382، ص343.
بیان می دارد که هر کدام، قادر به تبیین بخش هایی از شادکامی هستند، نه تمام آن. یکی از آنها «تبیین های فیزیولوژیک» است که بر اساس آن، خُلق و خوی مثبت، توسط انتقال دهنده های عصبی (نظیر دوپامین و سروتونین) ایجاد می شود. این حالت توسط ورزش یا دارو یا مخدرها می تواند به وجود آید.
تبیین دیگر، مربوط به «روابط اجتماعی» است. بر اساس مشاهدات تجربی، عشق، منبع عظیمی از مسرّت است و روابط اجتماعی و شادی را متأثّر می سازد. به اعتقاد وی، بین شادکامی و معاشرت، رابطۀ نزدیکی وجود دارد؛ امّا معلوم نیست این رابطه چگونه است.
تبیین دیگر، به «تأمین نیازها» اختصاص دارد. بر اساس این دیدگاه، برخورداری از امکانات زندگی، از منابع شادکامی به شمار می روند، امّا تأثیر این عامل ناچیز است! چون رضایت از این امور، بسته به عوامل شناختی نیز دارد.
تبیین دیگر، مربوط به «فعالیت ها و موفّقیت ها» اختصاص دارد. بر اساس این تبیین، بخشی از رضایت، ممکن است از لذّت بردن از کاربرد مهارت ها و دستیابی به اهداف حاصل شود. بر این اساس، شادکامی از طریق تعهّد نسبت به اهداف قابل دستیابی و با ارزش افزایش می یابد. این ممکن است به خاطر افزایش عزّت نفس باشد. سپس وی تأکید می کند که این نظریه ها هنوز به خوبی شرح و بسط داده نشده اند؛ امّا ممکن است منابع مهم شادکامی را توجیه کنند.(1)
بنا بر این، تئوری های فیزیولوژیک، اجتماعی، نیازها و موفّقیت می توانند بخشی از عوامل شادکامی را تبیین کنند؛ امّا نمی توانند همۀ ابعاد آن را پوشش دهند. لذا به اعتقاد ویتا رسیدن به یک تئوری فراگیر، فاصله وجود دارد. ادّعای فقدان نظریه، از سوی آرگایل، با توجّه به زمان تألیف کتاب، درست بوده است؛ امّا اکنون پس از گذشت سال ها و انجام یافتن تحقیقات گوناگون، وضعیتْ متفاوت شده که در ادامه، به آن می پردازیم.
الف - نظریه های نخستین
اشاره
به خلاف آرگایل، و پس از گذشت زمان و انجام یافتن پژوهش های فراوان، اکنون برخی بر
ص: 654
1- . آرگایل، 1382، ص344 - 346.
این باورند که برای شادکامی، پایه های نظری گوناگونی ارائه شده است؛ باید گفت که در آغاز، تنها تحقیقات پراکنده ای در این زمینه صورت می گرفته است؛ امّا پس از انجام شدن پژوهش های فراوان، آرام آرام تئوری های شادکامی، طراحی و ارائه شدند. فروه معتقد است که به طور کلّی و تا آن جا که به متون روان شناسی ارتباط دارد، چندین نظریه در بارۀ شادکامی مطرح شده اند.(1) از زمان ارسطو تا کنون، تئوری های گوناگونی در بارۀ شادکامی ارائه شده اند که روان شناسان به گونه های مختلفی آنها را طبقه بندی کرده اند که در ادامه به آنها می پردازیم.
یک. نظریۀ لذّت گرایی
اشاره
پیش تر در بحث رویکرد لذّت گرایی، در این باره سخن گفتیم. بر اساس این نظریه، زندگی شاد، زندگی ای است که در آن، احساسات خوب (لذّت)، در حداکثر مقدار خود و احساسات بد (درد و ناراحتی)، در حداقل میزان باشند. بدین ترتیب، در این نظریه، شادکامی، مجموعه ای از همۀ احساسات موجود در زندگی است. مطابق این نظریه، عامل اساسی در شادکامی، لذّت بردن است. اگر انسان، درد و رنج نکشد و زندگی اش از لذّت سرشار باشد، احساس شادکامی خواهد کرد. لذّت گرایان، تنها جزء شادکامی را «لذّت ها» دانسته اند و بر این باورند که لذّت بردن و فقدان درد و رنج، موجب احساس شادکامی می گردد. از این رو، انواع لذّت ها جزء عوامل شادکامی به شمار می روند و تأمین آنها موجب احساس شادکامی می شود.
- بررسی و مقایسه
آنچه در بررسی و مقایسۀ این نظریه، می توان گفت این است که:
اوّلاً شادکامی وقتی تحقّق می یابد که همۀ ابعاد انسان را در بربگیرد و لذّت، تنها بُعد وجودیِ انسان نیست. این نظریه، فقط به یکی از ابعاد انسان می پردازد و دیگر ابعاد را نادیده گرفته است. از این رو، نمی تواند شادکامی واقعی را تحقّق بخشد. به همین جهت - و همان گونه که پیش تر گذشت - در نظریۀ شادکامی اسلام، لذّت، جای دارد؛ امّا نه بدین شکل.
ص: 655
1- . فروه، 2009 (به نقل از براتی، 1388).
اسلام، بر خلاف این نظریۀ تک جزئی، برای شادکامی ابعاد گوناگونی را قائل است که یکی از آنها با لذّت ارتباط دارد. وانگهی در این بُعد نیز لذّت، محور نیست؛ بلکه «نشاط» محور شادکامی است که از راه تأمین لذّت، تحقّق می یابد. این موضوع را در بخش اول، فصل سوم مورد بررسی قرار دادیم.
ثانیاً در بُعد لذّت نیز به همۀ ابعاد لذّت انسان نمی پردازد و بیشتر، لذّت های حسّی را مورد توجّه قرار داده است. پیش تر دیدیم که اسلام، لذّت را جزئی از نشاط می داند و در عین حال، معتقد است که باید همۀ ابعاد وجودیِ انسان لذّت ببرند. لذا از دیدگاه اسلام، لذّت باید «همه جانبه» باشد تا «نشاط کامل» را برانگیزد. تأکید بیش از اندازه به برخی از لذّت ها و نادیده گرفتن ابعاد دیگر، موجب تورّم در برخی ابعاد و فقر در دیگر ابعاد می گردد و این، توازن لازم در نشاط را از بین می بَرَد و نشاطی نامتوازن به وجود می آوَرَد. شاید دلیل برخی مشکلات روانی، با وجود عمل به این نظریه، نامتوازن بودن لذّت و ناقص بودن نشاط باشد. ناقص بودن نشاط، می تواند به عاملی برای ناشادکامی و مشکلات روانی تبدیل شود.
ثالثاً هر نوع لذّتی نمی تواند موجب شادکامی گردد. برخی لذّت ها، هر چند ممکن است به صورت آنی انسان را شاد کنند، امّا پیامدهایی دارند که آتیۀ انسان را ویران می سازند. لذا موجب ناشادکامی می گردند. اموری مانند: مشروبات الکلی، روابط آزاد جنسی، مواد مخدّر، موسیقی های تحریک کننده، فیلم های جنسی، رقص مختلط و... پیامدهای منفی ای دارند که به شادکامی پایدار زیان می زنند. به همین جهت، در نظریۀ اسلام، لذّت باید «فاقد پیامد منفی» باشد تا بتواند شادکامی پایدار را تحقّق بخشد. از این رو، لذّت در تئوریاسلام، با محدودیت هایی رو به رو ست.
رابعاً این نظریه، با واقعیت های زندگی نیز ناهماهنگ است. بر اساس تفکّر توحیدی، قوانینی بر زندگی حاکم است که ما نقشی در تنظیم آن نداریم و تنها باید خود را با آن هماهنگ سازیم. شاید مایل باشیم که زندگی، پُر از لذّت و فاقد درد و رنج باشد؛ امّا واقعیت چیز دیگری است. بر اساس منابع اسلامی، سختی و رنج، جزء جدای ناپذیر زندگی است. از این رو، تأکید بر لذّت و نادیده گرفتن بخش ناخوشایند زندگی، موجب ناسازگاری با نظام حاکم بر زندگی می گردد و همین مسئله می تواند بر مشکلات روانی بیفزاید. دکتر ادیت ویکوف جولسون، استاد روان شناسی دانشگاه
ص: 656
جورجیا در این باره می گوید: «فلسفۀ کنونی ما در بارۀ بهداشت روان، بر این پایه استوار است که مردم باید شاد و خوش حال زندگی کنند و غم و اندوه، نشانۀ ناسازگاری و عدم انطباق با زندگی است. این اعتقاد و نظام ارزش ها باید خود را در برابر کسانی که درد و رنجی اجتناب ناپذیر دارند، مسئول بداند؛ زیرا این شیوۀ اندیشه، موجب می شود که افراد دردمند، به خاطر این که شاد نیستند، اندوهناک تر نیز بشوند».(1)
بنا بر این، در یک کلام می توان گفت که این نظریه، از آن جا که تمام ابعاد انسان را در برنمی گیرد، فاقد عنصر «فراگیری» است و از آن جا که با نظام آفرینش ناسازگار است، فاقد عنصر «واقع گرایی» است؛ امّا اسلام، هم تمام ابعاد انسان را در نظر گرفته و هم با نظام حاکم بر زندگی سازگار است و این مرهون نظریۀ توحید در شادکامی است.
دو. نظریۀ خواسته(نیاز)
اشاره
گریفین، بر این باور است که تحقّق خواسته ها موجب شادکامی می شود. در نظریۀ خواسته (نیاز)، سخن از لذّت در میان نیست. مطابق این نظریه، شادکامی، عبارت است از به دست آوردن آنچه که می خواهید، بدون توجّه به این که آن خواسته، شامل لذّت می شود یا نه.(2) در این نظریۀ، محور شادکامی، تحقّق خواسته ها و آرزوهای انسان است. انسان، نیازها و خواسته هایی دارد که به تناسب اهمیتشان، در پی به دست آوردن آنهاست. برآورده شدن آنهاموجب احساس رضامندی و خرسندی از زندگی می گردد و برآورده نشدن آنها، نارضایتی و ناخرسندی را در پی دارد. بنا بر این، گریفین، تنها جزء شادکامی را «نیازها» می داند که می تواند متناسب با دیدگاه ها و سلیقه های افراد، متفاوت باشد. از این رو، تأمین خواسته ها و تحقّق آنها عامل شادکامی به شمار می رود.
- بررسی و مقایسه
این نظریه، رویکرد خود را از لذّت به خواسته تغییر داده و معتقد است که تحقّق خواسته، موجب شادکامی است، حتّی اگر خواسته، شامل لذّت نباشد. این تغییر رویکرد را - که شاید
ص: 657
1- . ویکتور فرانکل، 1378، ص 173.
2- . گریفین، 1986 (به نقل از براتی، 1388).
در واکنش به نقدهای وارده بر نظریۀ لذّت گرایی صورت گرفته باشد - ، باید به فال نیک گرفت، امّا در عین حال باید گفت که:
اوّلاً در این که خواسته ها موجب شادکامی شوند، جای تردید وجود دارد. این بدان جهت است که همیشه این گونه نیست که هر خواسته ای در راستای شادکامیِ واقعی قرار گیرد و به شادکامی واقعی بینجامد. گاه ممکن است خواستۀ انسان، برخلاف سعادت و شادکامی وی باشد. در چنین مواقعی آیا می توان گفت که تحقّق هر خواسته ای، موجب شادکامی پایدار و اصیل می گردد؟! قطعاً چنین نیست و این بدان جهت است که میان خواسته و مصلحت انسان، تفاوت وجود دارد. آنچه موجب شادکامی است، مصلحت انسان است و آنچه انسان به دنبال آن است، گاه با مصلحت وی ناهماهنگ است. از این رو، قرار دادن مرکز ثقل نظریه، بر خواسته، نادرست است. به همین جهت، اسلام بر «خیر و مصلحت» انسان تأکید دارد، نه خواسته های وی.(1)
ثانیاً این که تحقّق خواسته ها و ارضای نیازها موجب احساس خرسندی و شادکامی می شود، با رویکردی روان شناختی، سخن درستی است؛ یعنی انسان به لحاظ روان شناختی، وقتی خواسته های خود را تحقّق یافته ببیند، احساس رضامندی و شادکامی خواهد نمود؛ امّا همان گونه که گذشت، هر خواسته ای، موجب شادکامی نمی شود و گاهممکن است خواسته های انسان، موجب ناشادکامی و بدبختی گردد. از این رو، نباید خواسته ها را یله و رها کرد؛ بلکه باید مطابق با شادکامیِ واقعی، تنظیم نمود. به همین جهت در منابع اسلامی، تنظیم انتظارات و خواسته ها مورد توجّه قرار گرفته است. اگرانسان خواسته هایش را طبق مصلحت هایش تنظیم نماید، تحقّق آنها، هم احساس شادکامی را به وجود می آورد و هم شادکامیِ واقعی را به ارمغان می آورد.
سه. نظریۀ فهرست اهداف
اشاره
نوسبام، اساس شادکامی را بر دستیابی به اهداف می داند. بر اساس نظریۀ «فهرست اهداف»، چیزهای حقیقتاً ارزشمندی در دنیا وجود دارند و شادکامی، عبارت است از
ص: 658
1- . نوسبام، 1992. این مطلب را پیش تر در بحث مقایسۀ رویکردها، و همچنین در فصل ششم «تقدیر خوب»، مورد بررسی قرار دادیم.
دستیابی به تعدادی از این اهداف حقیقتاً ارزشمند؛ اموری چون: شغل، دوستی، آموزش، معرفت، راحتی و رفاه مادی و سلامتی.(1) طبق نظریۀ نوسبام، «اهداف»، تنها جزء شادکامی به شمار می روند. اهداف نیز می توانند به تناسب دیدگاه های افراد، متغیّر باشند. بنا بر این، کامیابی در تحقّق اهداف، عامل شادکامی به شمار می رود.
شاید بتوان این نظریه، و نظریۀ پیشین را با بحث موفّقیت و کامیابی پیوند زد و به وسیلۀ آن، احساس شادکامی را تبیین نمود. تحقّق خواسته ها و دستیابی به اهداف، به معنای کامیابی انسان است و احساس کامیابی، موجب شادکامی و رضامندی می گردد. ممکن است به همین دلیل باشد که داینر، لوکاس و اوشی، این دو را در یک گروه قرار داده اند و از چیزی به نام «تئوری های مربوط به ارضای نیاز و هدف»(2) یاد کرده اند. آنها معتقدند که اصل لذّت فروید(3) و هرم نیازهای مزلو،(4) مثال هایی از این مجموعه تئوری هستند.
در حمایت از این گروه تئوری ها، اُمُدِی(5) و ویرینگ(6) دریافتند که میزان برآورده شدن نیازافراد، به طور مثبتی با میزان رضایت از زندگی آنان بستگی دارد. تئوری های هدف چنین بیان می کنند که افراد، هنگامی که به سمت یک وضعیت ایده آل می روند یا به یک هدف ارزشمند می رسند، به رضایت از زندگی دست می یابند. دیگر محقّقان به منظور یکی کردن میزان تفاوت دیگر استانداردهای رقیب بالقوه، این نظریه را بسط و توسعه داده اند. یکی از معانیِ «تئوری های کاهش تنش» این است که شادکامی پس از ارضای نیازها و رسیدن به اهداف(موفّقیت) حاصل می شود. به عبارت دیگر، شادکامی، یک وضعیت پایان مطلوب است که همۀ فعالیت های دیگر در جهت آن هدایت می شوند.(7) این بحث، به نظریۀ بعدی مربوط می شود که در ادامه به آن می پردازیم.
ص: 659
1- . براتی، 1388.
2- . need and goal satisfaction theories.
3- . Fre(عزوجل)d.
4- . Maslow.
5- . Omodei.
6- . Werning.
7- . Diener., L(عزوجل)cas., oishi (2002).
- بررسی و مقایسه
این نظریه، با نظریۀ پیشین بسیار نزدیک به هم به نظر می رسند. شاید تفاوت آنها در تفاوت معنای خواسته با هدف باشد. اهداف، امور بسیار مهم و ارزشمندی هستند که فرد، تمام تلاش خود را در راستای رسیدن به آن تنظیم می کند. به خلاف خواسته ها که هر چند اینها نیز از اموری هستند که انسان به دنبال آنها ست، امّا به لحاظ ارزشی و بسیج امکانات، این درجه از اهمیت را ندارند؛ امّا آنچه در این باره می توان گفت این است که:
اوّلاً این تئوری و عامل برخاسته از آن نیز نمی تواند در تمام شرایط، شادکامی انسان را تضمین نماید؛ زیرا یکی از وضعیت های زندگی، «ناکامی در دستیابی به اهداف» است. نمی توان وضعیتی در زندگی به وجود آورد که انسان، هماره کامیاب باشد. کامیابیِ فراگیر با توصیفی که در این نظریه آمده، قابل تحقّق نیست. از این رو، نمی تواند در تمامی شرایط و برای تمامی افراد پاسخگو باشد. این نظریه، تنها می تواند شادکامی در وضعیت کامیابی را تبیین نماید.
ثانیاً درست است که با نگاه روان شناختی، تحقّق اهداف به احساس شادکامی می انجامد، با این حال، آیا هر هدفی می تواند با شادکامی پایدار و واقعی هماهنگ باشد؟! همان گونه که در نظریۀ خواسته ها نیز این گونه بود، برخی از اهدافی که افراد برای خود تعیین می کنند نیز ممکن است با شادکامی پایدار و واقعی ناسازگار باشند و بلکه آن راتخریب کنند. از این رو، باید در تعیین اهدافْ دقّت نمود و نمی توان هر هدفی را انتخاب کرد. اهداف باید در راستای شادکامی و سعادت واقعی شکل بگیرند. به همین جهت است که اسلام به مسئلۀ انتخاب هدف، اهمیت فوق العاده ای می دهد. این را باید در مباحث فلسفۀ خلقت جستجو نمود که بیان آن از حوصلۀ این پژوهش، بیرون است.
ثالثاً سطح اهدافی هم که در این نظریه آمده، قابل بحث است. اهدافی که در این نظریه نام برده شده، اهداف معمولی ای هستند که در دایرۀ حوادث روزگار قرار می گیرند. لذا ممکن است گاه تحقّق یابند و گاه نه؛ امّا هدف یا اهداف متعالی ای وجود دارند که از این قلمرو خارج اند و می توانند در تمام شرایط، وجود داشته باشند. در فرهنگ اسلامی، این هدف، همان «خدایی شدن» است که با نظریۀ توحید، سازگار است. اگر هدف، تعالی اخلاقی و تکامل توحیدی باشد، در تمام شرایط، قابل تحقّق است.
ص: 660
در مجموع می توان گفت که هر چند تأثیر تحقّق اهداف، غیر قابل انکار است، امّا فراگیر نیست و نمی تواند تمام جنبه های شادکامی را تبیین نماید. بنا بر این، نمی توان آن را به عنوان تنها عامل شادکامی، معرّفی نمود.
چهار. تئوری های فرایند یا فعالیت
اشاره
یکی دیگر از نظریه ها، تئوری های فرایند یا فعالیت(1) اند. مدل هایی از شادکامی وجود دارند که در آنها شرکت در یک فعّالیت، به خودی خود، شادی آور است. در بارزترین نمونۀ این مدل ها، چیک زنت میهالی، این گونه عنوان کرد که هنگامی که افراد در فعّالیت هایی شرکت می کنند که با توانایی های آنها مطابقت دارد، در اوج شادکامی به سر می برند. وی این حالت ذهنی را که ناشی از هماهنگی بین چالش و مهارت است، «غرقه شدن» نامید و چنین بحث کرد که مردمی که اغلب غرقه شدن را تجربه می کنند، احتمالاً شادیِ بیشتری احساس می کنند. طبق نظریۀ چیک زنت میهالی، «فعالیت های متناسب با توانمندی ها» تک جزء شادکامی اند. از این رو، مشارکت در این گونه فعالیت ها، عامل شادکامی به شمار می رود.
مشابه این نظر، کانتور و همکارانش بر اهمیت مشارکت فعّال در کارهای زندگی را تأییدمی کنند. مثلاً هارلو و کانتور پی بردند که مشارکت اجتماعی، پیش بینیِ قوی ای برای رضایت از زندگی در سالمندان بازنشسته است. شلدون، رایان و ریس دریافتند که افراد در روزهایی که به فعّالیت های ذاتی می پردازند (به علّت تفریح و لذّت آن) در خوش حال ترین حالت ممکن به سر می بَرَند.
دینر، لوکاس و اوشی، این گروه نظریه ها را با نظریه های گروه فهرست اهداف، پیوند زده اند و بیان داشته اند که «پژوهشگرانی که در زمینۀ اهدافْ تحقیق می کنند، بر این موضوع که داشتن اهداف مهم و دنبال کردن آنها شاخص های پایایی در زمینۀ بهزیستی هستند، توافق دارند. بنا بر این، تئوری های اهداف می توانند عناصر فعّالیت لذّت بخش و کاهش تنش را در توصیۀ بهزیستی روانی با هم ترکیب نمایند. به نظر می رسد افرادی که اهداف مهمّی دارند، انرژی بیشتری داشته، هیجانات مثبت بیشتری را تجربه کرده اند و احساس
ص: 661
1- . Perocess or Activity theories.
می کنند که زندگی، با معناست».(1)
- بررسی و مقایسه
همان گونه که مشهود است، این تئوری، بر اساس تأثیر تلاش و فعّالیت بر نشاط و شادابی شکل گرفته است. به نظر می رسد این حالت، مبتنی بر یکی از ابعاد انسان است که بر اساس آن، به دلایلی، انسان به گونه ای آفریده شده که وضعیت روانیِ وی با سکون و بی تحرّکی، ناسازگار است. از این رو، کار، یکی از نیازهای روحی - روانی انسان نیز هست. اگر کار نباشد، نشاط و شادابی از میان خواهد رفت و زندگی، خسته کننده و ملال آور می گردد.(2) امام صادق(علیه السلام) با ذکر مثالی به توضیح بیشتر در این زمینه می پردازد و می فرماید: «آیا نمی بینی اگر کسی مدّتی میهمان باشد و تمام نیازهای خوراکی و نوشیدنی و کاری او را برآورده سازند، هر آینه از بی کاری آزرده می شود و نفسش با او به نزاع برمی خیزد که باید به کاری مشغول گردد؟ حال اگر نیاز انسان در تمام عمر، برآورده باشد وهیچ نیازی نداشته باشد، چه خواهد شد؟! پس بهترین تدبیر در آنچه برای انسان، آفریده شده، این است که جایی برای تلاش نیز قرار داده شود تا بیکاری، او را به رنج نیندازد».(3)
بنا بر این، زندگی بدون کار، ملال آور و خسته کننده است و کار و تلاش، یکی از عوامل شادابی و سرزندگی به شمار می رود و این به ویژگی روحی - روانی انسان باز می گردد؛ امّا آنچه در این باره مهم است این که:
اوّلاً این نظریه، یکی از ابعاد وجودیِ انسان است و تأثیر آن نیز در همین حد، غیر قابل انکار است؛ امّا آیا همۀ ابعاد و واقعیت های حیات انسانی همین است؟ بی تردید چنین نیست. از این رو، این نظریه، در تبیین بخشی از شادکامی و رضامندی انسان، موفّق است؛ امّا نمی تواند نظریه ای فراگیر باشد.
ثانیاً این نظریه، همۀ ابعاد شادکامی را نیز در برنمی گیرد و به نظر می رسد که تنها به بُعد نشاط
ص: 662
1- . Diener., L(عزوجل)cas., oishi (2002).
2- . امام صادق(علیه السلام): لَو کفِی النّاسُ کلَّ ما یحتاجونَ إلَیهِ لَما تَهَنَّؤوا بِالعَیشِ ولا وَجَدوا لَهُ لَذَّةً (توحید المفضّل، ص 85؛ بحار الأنوار، ج3، ص 86).
3- . همان جا.
مربوط می شود. کار و تلاش موجب تحرّک بدنی می گردد و انسان را از حالت رکود و خمودگی، بیرون می آورد و موجب نشاط و سرزندگی می شود. بنا بر این، این نظریه، هر چند نادرست نیست، امّا جامع و فراگیر هم نیست و تنها بخشی از شادکامی را شامل می شود.
ثالثاً ممکن است تلاش و فعّالیت از جهات دیگری نیز تأثیرگذار باشد؛ امّا آنچه مهم است این که با این حال نمی تواند همۀ ابعاد و وضعیت های زندگی را در بر گیرد. برای نمونه، رضامندی در ناخوشایند زندگی، چگونه با فعّالیت - با توصیفی که در نظریۀ آمده - به دست می آید؟ چگونه رضامندی از تکالیف و وظایف شرعی و غیر شرعی، با فعّالیت به دست می آید؟ به نظر می رسد که این نظریه، نمی تواند در تمامیِ ابعاد زندگی تأثیرگذار باشد. لذا از این جهت نیز فراگیر نیست.
بنا بر این، در مجموع می توان گفت که این نظریه، هر چند نادرست نیست؛ امّا نمی تواند فراگیر باشد و همۀ ابعاد انسان، زندگی و شادکامی را پوشش دهد و فعّالیت نیز نمی تواند تنها عامل شادکامی باشد.
پنج. تئوری های استعداد ژنتیک و شخصیتی
اشاره
از دیگر نظریه ها، تئوری های استعداد ژنتیک و شخصیتی(1) است. در هر دو نظریه نیاز و فعّالیت، چنین بحث می شود که بهزیستی روانی با شرایط زندگی شخص، تغییر می کند. هنگامی که افراد به اهدافشان دست می یابند و یا به فعّالیت هایی لذّت بخش می پردازند، باید بهزیستی مثبت را تجربه کنند. با این همه، دیگر نظریه پردازان چنین مطرح می کنند که در سطوح بهزیستی افراد، عنصر پایداری وجود دارد که به وسیلۀ ثبات در شرایط زندگی افراد، قابل توجیه نیست. این تئوری ها مطرح می کنند که بهزیستی روانی به طور شدید، تحت تأثیر خصوصیت های شخصیِ فرد است. قضاوت در بارۀ بهزیستی روانی، بسته به نوع واکنش های شناختی و هیجانی نسبت به شرایط زندگی است و از آن جا که شرایط زندگی، ممکن است کوتاه مدّت و متغیّر یا به طور نسبی، پایدار باشد، پژوهشگران، هم بهزیستیِ روانیِ لحظه ای و هم بهزیستیِ روانیِ طولانی مدّت را مورد مطالعه قرار دادند. در این بررسی ها سطوح لحظه ای خُلق تا حدودی
ص: 663
1- . genetic and personality Predisposition theories.
نوسان دارند که شگفت آور نیست؛ امّا حالات عاطفی در بسیاری از موقعیت ها تقریباً یکسان است که نمایانگر الگوهای ثابت فردی است.
نتایج پژوهش های انجام شده سبب شد تا برخی نظریه پردازان پیشنهاد کنند که اگر چه وقایع زندگی می توانند بر بهزیستیِ روانی اثرگذار باشند، امّا افراد، نهایتاً با این تغییرات، سازگاری پیدا می کنند و به «نقاط آغازین»(1) یا «سطوح سازگاری»(2) ای که به لحاظ زیستی دارند، باز می گردند. برای مثال، دینر، سندویک،(3) سیدلیتر(4) و دینر دریافتند که ثبات در بین بهزیستی روانی در بین افرادی که درآمد آنها در ده سال گذشته، بالا و پایین شده، یا ثابت مانده، قابل مقایسه است. به طور مشابه، کاستا،(5) مک کرا(6) و زاندرمن(7) گزارش کرده اند کهافرادی که در شرایط با ثبات زندگی کرده اند، لزوماً بیشتر از دیگر افرادی که تغییرات اساسی در زندگی را تجربه کرده اند، ثبات ندارند. دلیل ثبات و انسجام بهزیستیِ روانی، آن است که دارای مؤلّفه های ژنتیکی قابل توجّهی است؛ به طوری که برخی افراد تا حدّی نسبت به شاد بودن یا نبودن، مستعد هستند.(8) بنا بر این، طبق نظریۀ استعداد ژنتیک، «خُلق ثابت» افراد، تنها جزء شادکامی است. لذا برخورداری از خُلق مثبت، عامل شادکامی است، هر چند بخش عمده و اساسی آن، اکتسابی نیست.
- بررسی و مقایسه
در این باره می توان گفت که هر چند تأثیر مسائل ژنتیکی را نمی توان انکار نمود و شاید شواهدی از متون دینی نیز بر آن بتوان یافت، با این حال، نمی توان نقش تلاش و فعّالیت فرد را نادیده گرفت. اگر این نظریه را به همین شکل بپذیریم، بدین معناست که هیچ تغییری در
ص: 664
1- . Set Poient.
2- . Adaptation levels.
3- . Sandvik.
4- . Seidlitz.
5- . Costa.
6- . McCrae.
7- . Zanderman.
8- . Diener, L(عزوجل)cas, Oishi (2002).
افراد نمی توان پدید آورد و ارادۀ آنان هیچ نقشی در شادکامی ندارد. این در حالی است که نظریه های دیگر و همچنین متون دینی، این مسئله را برنمی تابند. همان گونه که گذشت، در متون دینی، الگویی خاص برای شادکامی وجود دارد و توصیه های فراوانی برای تحقّق شادکامی شده که محور همۀ آنها تلاش فرد و تغییراتی است که وی باید به وجود آورد و البته بنیان اینها نیز بر نظریۀ توحید قرار داده شده است. طبق این الگو، افراد می توانند با تنظیم احساس، شناخت و رفتار خود بر اساس توحید، شادکامی را تحقّق بخشند. البته احتمالاً در میزان شادکامی افرادی که خُلق ثابت دارند با کسانی که از آن محروم اند، تفاوت هایی وجود داشته باشد. بنا بر این، هر چند نقش خُلق ثابت را نمی توان انکار نمود، امّا نمی توان این نظریه را به عنوان تنها تبیین کنندۀ شادکامی پذیرفت. در بارۀ اندازۀ تأثیر آن باید بررسی های بیشتری توسط متخصّصان صورت گیرد. شاید نظریۀ «شادکامی پایدارِ»(1) سونیالوبومیرسکی(2) به همین مطلب پرداخته باشد.
ب - نظریه های جدید
اشاره
سلیگمن و رویزمن،(3) با بررسی دیدگاه های گوناگون، از نظریه های لذّت گرایی، خواسته (نیاز) و فهرست اهداف، به عنوان سه نظریۀ سنّتی شادکامی نام برده اند. پترسون در کتاب مقدّمات روان شناسی مثبت گرا این سه نظریه را معرفی کرده و در بارۀ هر کدام توضیحاتی ارائه داده است.(4) آنها نظریه های دیگر را نظریه های جدید می دانند. در ادامه به بیان نظریه های جدید می پردازیم.
یک. نظریۀ هیجان های مثبت
اشاره
این نظریه، مبتنی بر این یافتۀ شهودیِ(5) پژوهشگران است که وقتی افراد، هیجانات مثبت
ص: 665
1- . s(عزوجل)stainable happiness.
2- . Sonja Ly(عزوجل)bomirsky.
3- . Royzman.
4- . پترسون، 2006 (به نقل از براتی، 1388).
5- . Int(عزوجل)ition.
(مانند: لذّت، آرامش،(1) شگفتی(2) و عشق) را تجربه می کنند، در معرض هیجان های منفی (مانند: ترس، اضطراب و افسردگی) قرار ندارند. بنا بر این، دریافتند که توازن کلّی میان هیجان های مثبت و منفی افراد، پیش بینی کنندۀ احساس به زیستن(3) آنان است. بنا بر این یافته، کهنمن اظهار کرد که شادیِ عینی با ردیابی احساس های زود گذرِ خوب و بد افراد، قابل اندازه گیری است. طبق این دیدگاه، هیجان های مثبت، صرفاً نشان دهندۀ بهزیستی هستند. البته فردریکسون، این انحصار را نپذیرفت و اشکالاتی بر آن وارد ساخت و بر اساس نظریۀ خود یعنی «ساخت و توسعه»(4) معتقد شد که هیجان های مثبت، علاوه بر بهزیستی، سلامتی را نیز به ارمغان می آورند و این کار را نه صرفاً در لحظات خوش زمان حال، بلکه دردراز مدّت به انجام می رسانند.
به اعتقاد وی هیجان های مثبت، زمینۀ شناختی را وسعت می بخشند و این فضای ذهنیِ توسعه یافته، فواید سازگارانۀ دراز مدّت و غیر مستقیم را موجب می شوند؛ زیرا این توسعه، منابع پایدار فردی را می سازند. از این رو، اثر هیجان های مثبت از تجربۀ آنی و زود گذر آنها ماندگارتر است. علاوه بر آن، این اثرات در طول زمان، انباشته و ترکیب می شوند و موجب حرکت مارپیچ صعودی به سمت سلامتی و بهزیستی می گردند. بنا بر این، نظریۀ توسعه و ساخت، بیانگر آن است که هیجان های مثبت، با کمک به افراد در جهت انعطاف پذیری، خلاقیت و خردمندی، وارستگی، انسجام اجتماعی بیشتر و در رأس همۀ اینها سلامت جسمانی بیشتر، می توانند آنان را به سوی بهبودی دگرگون کنند.(5) این نظریه پردازان - با تبیینی که گذشت - هیجان های مثبت را عامل بهزیستی روانی و شادکامی می دانند.
فردریکسون در تازه ترین اثر خویش، مجموعه ای از مداخلات را برای افزایش هیجان های مثبت در قالب تمرین ها (یا فعّالیت ها)(6) عرضه کرده است.(7) این محقّق همچنین
ص: 666
1- . Serenity.
2- . Awe.
3- . S(عزوجل)bjective well - being.
4- . broaden - and - b(عزوجل)ild theory.
5- . فردریکسون، 2009 (به نقل از براتی، 1388).
6- . Exercise.
7- . فردریکسون، 2009 (به نقل از براتی، 1388).
به همراه همکاران خود، در جهت ارتقای هیجان های مثبت، طی مطالعه ای، مداخله هایی را تحت عنوان «شبه تجربه های شخصی»(1) تدوین و اجرا کردند. این مداخلات عبارت اند از: شناخت ماجرا های خود؛ القای هیجان های مثبت برای کمک به خلاقیت؛ و بیشتر شدن همپوشانی خود - دیگری پس از تجربۀ هیجان های مثبت.(2)
- بررسی و مقایسه
آنچه در این باره می توان گفت این است که: اوّلاً به نظر می رسد این نظریه، تفسیری هیجانی از شادکامی دارد و تنها عنصر آن را هیجانات مثبت می داند. این که هیجانات مثبت، نقش مهمی در شادکامی دارند، قابل انکار نیست. در مطالعات اسلامی نیز بخش مهمّی ازشادکامی، به این بخش اختصاص دارد و ما آن را در بحث نشاط، طرح کردیم؛ امّا سؤال این است که آیا شادکامی فقط بُعد هیجانی دارد؟ آیا بُعد شناختی و رفتاری ندارد؟ این نظریه، هر چند به اندازۀ خود درست است، امّا فراگیر نیست و دیگر ابعاد وجودیِ انسان و دیگر ابعاد شادکامی را در برنمی گیرد. درست است که کارکرد توسعه و بسط، موجب افزایش قدرت تفکّر و خلاقیت می شود، ولی به هر حال، مرکز ثقل در این نظریه، «هیجان» است و دیگر مؤلّفه ها متأثّر از آن اند. لذا این نظریه، در بخشی از شادکامی تأثیر دارد؛ امّا همۀ شادکامی را در برنمی گیرد.
ثانیاً آن تبیینی که در نظریۀ فردریکسون در بارۀ نقش هیجان ها وجود دارد، بیشتر ناظر به نشاط و شادابی است تا کلّ شادکامی. وقتی گفته می شود که هیجان های مثبت، موجب توسعۀ روانی و زمینه سازی برای فعّالیت می شوند، به همان معنای نشاط - یعنی سرزندگی، پویایی و تحرک - اشاره دارند. از این رو، می توان گفت که این نظریه، درست است؛ امّا در اندازۀ خود، و با دیدگاه اسلام هماهنگ است؛ امّا با جزئی از آن.
ثالثاً تبیین فردریکسون در بارۀ نقش هیجان های مثبت یعنی «گسترش و ساخت»، هر چند غلط نیست، امّا کامل هم به نظر نمی رسد. بر اساس منابع، دیدگاه اسلام یک دیدگاه
ص: 667
1- . personal mini - experinces.
2- . کاک، کتالینو و فردریکسون، 2008 (به نقل از براتی، 1388).
پنج مؤلفه ای در این باره است که در بخش اول، فصل پنجم، هنگام بررسی سازوکار تأثیر شادی بر شادکامی، بدان پرداختیم.
دو. نظریۀ انسجام و پیوستگی
اشاره
ویسینگ، و وان دان، یک سازۀ بهزیستی - روان شناختی کلّی را معرفی کردند که به وسیلۀ «احساس انسجام و پیوستگی» در زندگی، تعادل عاطفی و رضایت کلّی از زندگی، مشخّص و اندازه گیری می شود. آنها تأکید می کنند که بهزیستی روانی، سازه ای چند بُعدی یا چند وجهی است و این حیطه ها را در بر می گیرد:
عاطفه: در افراد بهزیست یا خوش بخت، احساسات مثبت بر احساسات منفی غلبه دارند.شناخت: این افراد، رضایت از زندگی را تجربه می کنند. به نظر آنها زندگی، قابل درک و کنترل است.
رفتار: افراد بهزیست، چالش های زندگی را می پذیرند و به کار و فعّالیت علاقه دارند.
روابط بین فردی: افراد بهزیست، به دیگران اعتماد می کنند و از تعامل اجتماعی نیز برخوردارند.(1)
بنا بر این، طبق نظر این محقّقان، فرمول شادکامی و بهزیستی روانی، عبارت است از:
روابط مثبت + رفتار مثبت + شناخت مثبت + عواطف مثبت = شادکامی
- بررسی و مقایسه
در بارۀ این نظریه، می توان گفت:
اوّلاً مؤلّفه های چهارگانۀ این نظریه، از دو الگوی متفاوت پیروی می کنند و این به انسجام و اتقان نظریه، لطمه وارد می سازد. سه مؤلّفۀ نخست بر اساس سه بُعد شناخت، عاطفه (هیجان) و رفتار اند که تقریباً امری پذیرفته شده در روان شناسی است. این سه بُعد در همۀ امور فردی و اجتماعی و حتّی معنوی انسان می توانند نقش داشته باشند؛ امّا در
ص: 668
1- . کزّازی، 1386.
مؤلّفۀ چهارم، یک باره این منطق تغییر می کند و روابط اجتماعی - که در برابر مسائل فردی قرار دارد - به آن اضافه شده است! لذا قسیم دیگر موارد نیست. در الگوی اسلامی شادکامی، دو مؤلّفۀ اساسی وجود دارند (نشاط و رضامندی) که همۀ مسائل فردی، معنوی و اجتماعی انسان را پوشش می دهند و دیگر عنوان خاصی به این مجموعه اضافه نشده است.
ثانیاً به نظر می رسد که مؤلّفۀ نخست - که مربوط به هیجان های زندگی است - ، با بحث نشاط در الگوی اسلام هماهنگ است و مؤلّفۀ دوم - که ماهیتی شناختی دارد - ، با مؤلّفۀ رضامندی در الگوی اسلام. البته وی روشن نکرده که این رضامندی، به کدامیک از موقعیت های عینی زندگی (مطابق الگوی اسلام) مربوط می شود؛ ولی به نظر می رسد با توجّه به الگوی آرگایل، این مؤلّفه، بیشتر ناظر به رضامندی در خوشایند است. در این صورت، اینالگو همۀ ابعاد زندگی را در برنگرفته، به خلاف الگوی اسلام که روشن تر و مشخّص تر به ابعاد مختلف زندگی پرداخته است. همچنین مؤلّفۀ سوم که به فعّالیت فرد مربوط می شود، با بحث تلاش در بُعد زندگی خوب، هماهنگ است. امّا مؤلّفۀ چهارم آن - که به روابط اجتماعی اختصاص دارد - ، با بحث روابط خوب از دیدگاه اسلام سازگار است.
سه. نظریۀ بهزیستی روانی
اشاره
همان گونه که پیش تر اشاره شد، بهزیستی روانی،(1) به عنوان شناخت و ارزیابی های مؤثّر در زندگی تعریف شده است. در حقیقت، بهزیستی روانی، به معنای «ارزیابی های شناختی و عاطفی فرد از زندگی خود» است. این ارزیابی ها نه تنها دربردارندۀ واکنش های هیجانی نسبت به وقایع هستند، بلکه قضاوت های شناختی از رضایت و خرسندی را هم شامل می شوند. بنا بر این، بهزیستی روانی، یک مفهوم گسترده است که به اعتقاد داینر و همکارانش، سه چیز را شامل می شود: تجربۀ هیجان های لذّت بخش، سطوح پایینی از خُلق منفی و میزان بالایی از رضایت از زندگی. تجربیات مثبت، موجب سطح بالایی از بهزیستی روانی می شوند؛ چون یک زندگی رضایت بخش را می سازند.(2)
ص: 669
1- . well - being.
2- . Diener, L(عزوجل)cas, Oishi (2002).
آرگایل(1) نیز تصریح می کند که شادکامی، تنها در سایۀ شادی ها و لذّت های آنی حاصل نمی شود و نیازمند داشتن احساس رضامندی و فقدان عواطف منفی است.(2)
بر اساس الگوی این گروه از دانشمندان، شادکامی، سه جزء دارد: شادی و لذّت، رضامندی، و فقدان عواطف منفی (مانند: استرس و اضطراب و...). از این رو، می توان فرمول آن را چنین بیان داشت:
عواطف منفی - رضامندی + هیجانات مثبت = شادکامیبه باور وی، لذّت، بُعد هیجانیِ شادکامی، و رضامندی، بُعد شناختیِ آن است.(3) بُعد شناختی در حقیقت، به جنبه های روانی و درونی اشاره دارد و از این بابت به «SWB» ارتباط پیدا می کند.(4)
در برخی الگوهای مبتنی بر این نظریه، هر چند پایین بودن عواطف منفی را در شادکامی مؤثّر می دانند؛ با این حال، آن را به عنوان یک مؤلّفۀ مستقل، در نظر نگرفته اند. آلان کار، تصریح می کند که مطالعۀ تحلیل عاملی در مورد میزان شادکامی و سلامت ذهنی (SWB)، نشان می دهد که شادکامی، دست کم دو جنبه دارد. تمامی این مطالعه ها دو عامل «عاطفی» و «شناختی» را نشان داده اند که از یک سو، معرّف تجربۀ هیجانی شادی، شعف، خشنودی و هیجان های مثبت است و از سوی دیگر، ارزش گذاری شناختی رضامندی از حیطه های گوناگون زندگی (مانند موقعیت خانواده یا کار و تجربه های عاطفی در این موقعیت ها). داده های بینِ فرهنگی نشان می دهند که مؤلّفه های عاطفی و شناختی شادکامی (شادی و رضامندی) تا حدودی مستقل از یکدیگر عمل می کنند و تأثیر اندکی بر هم دارند.(5) بنا بر این، الگوی مبتنی بر این دیدگاه عبارت است از:
رضامندی + تجربه های هیجانی = شادکامی
ص: 670
1- . Argyle.
2- . آرگایل، 1382، ص14 و 25.
3- . همان، ص69.
4- . همان، ص63.
5- . آلان کار، 1385، ص42.
این الگو با تعریفی هم که از بهزیستیِ روانی گذشت و دو رکن شناختی و عاطفی داشت (ارزیابی های شناختی و عاطفی)، هماهنگ تر به نظر می رسد. جالب این که از سویی هر چند آرگایل، بر مؤلّفۀ سوم یعنی فقدان عواطف منفی تصریح دارد، امّا در مقام بحث و بررسی، بیشتر بر همین دو بُعد تأکید می کند؛ از سوی دیگر نیز هر چند آلان کار، فقدان عواطف منفی را جزء مؤلّفه ها نمی داند، با این حال، آن را تقریباً مستقل از هیجان های مثبت در نظر می گیرد.(1) این نشان می دهد که با کمی تسامح می توان الگوی دومؤلّفه ایِ آلان کار رامبنا قرار داد و فقدان عواطف منفی را در ضمن آن بحث کرد؛ همان گونه که آرگایل نیز در بررسی عوامل، عوامل هیجانی و شناختی را طرح کرده و در ضمن هر کدام که در مهار عواطف منفی نقش داشته اند، بررسی نموده است.
- عوامل شادکامی
مبتنی بر این نظریه، و الگوی آن، عوامل شادکامی را می توان تعیین نمود. البته شناسایی عواملی که به شادکامی کمک می کنند، آسان نیست؛(2) ولی به هر حال باید این کار را انجام داد. دانشمندانی که در این نظریه، به ارائۀ الگو پرداخته اند، عوامل گوناگونی را برای آن بیان داشته اند که در ادامه به بررسی آنها می پردازیم.
آرگایل، عوامل شادکامی را به دو دسته تقسیم می کند که عبارت اند از: عوامل عینی و عوامل غیر عینی. وی عوامل غیر عینی را - که ماهیتی شناختی دارند - در رضامندی مؤثّر می داند و عوامل عینی را هم در هیجانات مثبت و هم در هیجانات منفی. البته هنگام تبیین هر عامل، وی بیشتر بر نقش آنها در ایجاد هیجانات مثبت تأکید دارد و کمتر به نفی عواطف منفی می پردازد. همچنین در مجموع وی بیشتر به بُعد هیجانی شادکامی پرداخته و کمتر بُعد شناختی آن یعنی رضامندی را بررسی کرده است.
آلان کار نیز هر چند دو بُعد هیجانی و شناختی برای شادکامی قائل شده است، با این حال، در معرفی عوامل، تنها به عوامل عینی ای شادکامی پرداخته و بدون تصریح به این که
ص: 671
1- . آلان کار، 1385.
2- . آلان کار، 1385؛ کاهمن، دنیر وشوارتز، 1999(به نقل از براتی، 1388).
این عوامل، مربوط به کدام بُعد می شوند، به بررسی نقش آنها پرداخته است. در حقیقت، وی عوامل غیر عینی ای برای بُعد شناختی، معرفی نکرده است.
عوامل هیجانات
همان گونه که گذشت، عوامل هیجانات مثبت را غالباً عوامل عینی تشکیل می دهند. آرگایل در فصل سوم کتاب خود (سُرور و دیگر هیجانات مثبت) با تأکید بر این که شادی و سرور، بُعد هیجانی شادکامی است، با تکیه بر نتیجۀ مطالعات مختلف، فهرست رایج ترین منابعشادی را این گونه بیان می کند: 1. خوردن - که از رایج ترین منابع لذّت و مبتنی بر نیازهای زیست شناختی است - ؛2. فعّالیت های اجتماعی و جنسی؛ 3. تمرین و ورزش؛4. الکل و داروهای دیگر؛5. موفّقیت و تأیید اجتماعی؛ 6. استفاده از مهارت ها؛ 7. موسیقی و دیگر هنرها و مذهب؛ 8. محیط و طبیعت؛ 9. استراحت و آرامش.(1)
آلان کار بر نکتۀ مهمّی در باب این عوامل تأکید می کند. وی معتقد است که لذّت و دنبال کردن آن، گاهی ممکن است به شادکامی بینجامد؛ امّا همیشه چنین نیست. برای مثال، لذّت های کوتاه مدّت حاصل از سیگار یا مواد مخدّر، به ناشادکامی بلند مدّت همراه با بیماری منجر می شود. اقدام به قتل انتقام جویانه، حمله، تجاوز جنسی و سرقت ممکن است با خشنودی آنی یا لذّت کوتاه مدّت همراه باشد؛ امّا پیامدهای اجتماعی، روانی یا جسمانیِ بلند مدّت آن، به بدبختی و حرمان می انجامد. سپس به یک قانون در حیات انسانی اشاره می کند و می گوید که ما انسان ها به گونه ای تکامل یافته ایم(آفریده شده ایم) که برخی از موقعیت های خاص ممکن است ما را شاد کنند؛ ولی برخی دیگر از آنها به تجربه های اندوهناک منجر می شوند.(2)
سپس وی به بررسی نقش شخصیت و ارثی بودن نقطۀ تثبیت شادکامی، و همچنین نقش فرهنگ در تسهیل یا تهدید احساس شادکامی می پردازد و پس از تأیید این مطلب که نقطۀ تثبیت(3) شادکامی به طور وراثتی از قبل تعیین می شود(4) و فرهنگ، موجب تسهیل یا تهدید
ص: 672
1- . آرگایل، 1382، ص57.
2- . همان، ص56.
3- . set - point.
4- . ر.ک: آلان کار، 1385، ص56 به بعد.
حس شادکامی می شود،(1) تصریح می کند که بر خلاف این واقعیت ها، این امکان وجود دارد که مهارت هایمان را پرورش دهیم و محیط را به گونه ای سامان بخشیم که بخش عمده ای از وقت خود را در حدّ نقطۀ تثبیت شادکامی یا ورای آن بگذرانیم و به این طریق، حس سلامتی مان را بهینه سازیم.
وی سپس بر اصل «آگاهی از موقعیت های تأمین کنندۀ رضامندی عمیق» به عنوان شرطتحقّق شادکامی - که گروهی از محقّقان بر آن تأکید دارند - تصریح می کند(2) و آن موقعیت ها را به پنج گروه طبقه بندی می نماید و چنین گزارش می کند:
الف - از نظر ارتباطی: 1. ازدواج با کسی که مشابه ماست؛ 2. گفتگوی محبّت آمیز و روشن و نادیده گرفتن خطاها؛ 3. حفظ تماس با تمام افراد خانواده؛4. حفظ و ایجاد دوستی های عمیق با تعداد نسبتاً کوچکی از مردم؛5. برقراری ارتباط و همکاری با گروه های نسبتاً بزرگ تر؛6. پرداختن به امور مذهبی یا روحانی.
ب - از نظر شرایط محیطی: 1. تأمین راحتیِ جسمانی و مالی برای خود و خانواده (بدون سوار شدن بر گردونۀ لذّت گرای مصرف گرایی)؛ 2. زیستن در محیط جغرافیایی زیبا، امن و پربار (برخوردار از: آب و هوای خوب، و موسیقی و هنر مطلوب).
ج - از نظر سلامت جسمانی: 1. حفظ سلامت خوب؛ 2. پرداختن به ورزش و تمرین بدنی.
د - از نظر بارآوری: 1. استفاده کردن از مهارت هایی که در تکالیف چالش انگیز، لذّت بخش اند؛ 2. دستیابی به موفّقیت و تأیید در کاری که جالب و چالش انگیز است؛ 3. کار در جهت مجموعه ای از هدف های یکپارچه.
ه - از نظر فعّالیت های تفریحی: 1. خوردن غذاهای با کیفیت خوب و در حدّ اعتدال؛ 2. استراحت منظّم؛ 3. آرامش و داشتن مرخّصی در حدّ اعتدال؛4. پرداختن به فعّالیت های تفریحی مشترک با گروه های دوستان.(3)
ص: 673
1- . ر.ک: همان، ص60 به بعد.
2- . همان، ص61.
3- . همان، ص97.
وی بیش از این، مطلبی در بارۀ عوامل شادکامی بیان نکرده است. همان گونه که مشهود است، این امور، عوامل عینی شادکامی اند و در میان آنها از امور شناختی، چیزی به چشم نمی خورَد.
- عوامل رضامندی
آرگایل، با تأکید بر این که رضایت از زندگی، بُعد شناختیِ شادکامی است و بر ارزیابیِفکری یک مسئله، قضاوت در بارۀ آن، و چگونگی انجام دادن آن در حال حاضر و یا گذشته دلالت دارد، با ارائۀ اطلاعاتی بیان می دارد که عوامل عینی، تنها عامل رضامندی نیستند. وی سپس در زمرۀ عوامل عینی رضامندی، از این موارد یاد می کند: 1. پول؛ 2. سلامتی؛ 3. کار و اشتغال؛4. روابط اجتماعی؛5. تفریح؛6. مسکن؛ 7. آموزش. وی در جمع بندی عوامل عینیِ رضامندی، می نویسد: پول و دیگر شرایط زندگی، بر خشنودی، اثر قابل توجّهی دارند. از سوی دیگر، ارتباط ها همیشه قوی نیستند.
دینر و سو(1) نشان دادند که در اتریش، مجموع نمرۀ شاخص های عینی اجتماعی (درآمد، سلامتی و غیره) 71 و در نیجریه، سی است. با این حال، نمره های خشنودی از زندگی فقط دو نمره فاصله دارد. مسکن، یکی از ابعادی است که غالباً مورد توجّه بوده است. آرگایل می گوید که مسکن به عنوان بخشی از یک زندگی استاندارد مطرح است. خشنودی از مسکن در خشنودی کلّی، مؤثّر است و همبستگی آن سی درصد است که نسبت به دیگر متغیّرها تأثیر کمتری دارد. همچنین تحقیقات نشان داده که هر چند عوامل عینی همانند پول و شرایط مطلوب زندگی بر خشنودی، اثر قابل توجّهی دارند، با این حال، افزایش ثروت به افزایش خشنودی منجر نشده است.
آدامز(2) نشان داد که در سال های 1980 و 1992 م، شاخص های عینی برای امریکایی های سیاه پوست، کاهش یافت؛ امّا خشنودی و رضایت از زندگی افزایش یافت، هر چند در شادی و لذّت آنها کاهش نیز مشاهده شد. به همین جهت، آرگایل تصریح
ص: 674
1- . s(عزوجل)h.
2- . Adams.
می کند که عوامل عینی، به تنهایی علّت خشنودی نیستند. لذا به عوامل غیر عینی پرداخته و آنها را این گونه معرفی نموده است: 1. مقایسۀ اجتماعی (از نوع نزولی)؛ 2. سازگاری با رویدادهای منفی؛ 3. خوشبینی و تفکّر مثبت (از راه: تفکّر در بارۀ رویدادهای مثبت، اسناد درونی)؛4. مذهب.(1)همان گونه که مشهود است، برخی از عوامل مربوط به بُعد هیجانی با بُعد شناختی شادکامی تداخل دارند که به نظر وی در هر دو زمینه، کارایی خواهند داشت. البته برخی از این مجموعه عوامل نیز به برطرف کردن عواطف منفی نیز کمک می کنند که بدین وسیله، سه بُعد شادکامی از نظر وی تکمیل می شود. روان شناسانی که در این حوزه قلم می زنند، عوامل گوناگون آن را به تفصیل بررسی نموده و تحقیقات آن را طرح کرده اند که در ادامه به آنها اشاره خواهیم کرد:
شوخی و خنده: شوخی، حالت مثبت در ذهن و بیان عاطفۀ مثبت است که هم خُلق مردم را بهبود می بخشد و هم خودش ناشی از خُلق مثبت است و می تواند تأثیر عمیقی بر شادی داشته باشد. لذا یکی از شایع ترین و مؤثّرترین روش های القای خُلق مثبت است. در عین حال، شوخی و خنده، رویدادهای استرس زا را کم می کند و نگاه فرد را به جنبه های شاد آن معطوف می سازد. لذا نقش مراقبتی نیز دارد که موجب کاهش عواطف منفی می گردد.(2)
روابط اجتماعی: وی این موضوع را در چند قسم بحث کرده است: الف - روابط دوستانه؛(3) ب - عشق و ازدواج؛(4) ج - خانواده.(5) همچنین اثر مثبت هر کدام را در چند امر بررسی کرده است: تحرّک عواطف مثبت؛ شادی؛ سلامت روانی؛ و سلامت جسمانی. وی معتقد است که از راه این چهار اثر، آن سه دسته از تعامل های اجتماعی، موجب هیجانات مثبت می شوند. وی تصریح می کند که «توضیح کلّی این آثار مربوط به اثر مثبتی است که
ص: 675
1- . کزّازی، 1386، ص20.
2- . آرگایل، 1382، ص93 - 118.
3- . همان، ص120.
4- . همان، ص128.
5- . همان، ص135.
توسط مشارکت در فعّالیت های لذّت بخش، مبادلۀ علائم غیر کلامی مثبت، سلامت روانی توسط ارتباطات مثبت - که مانع استرس می شود - و سلامتی توسط فعّالیت های هیجانی سیستم بیولوژیک و توسط رفتار بهداشتی بهتر انجام می شود».(1)
کار و اشتغال: استفاده از مهارت ها در شغل و کار، موجب رضایت درونی می گردد.آرگایل از این عنصر به عنوان موفّقیت و تأیید اجتماعی نیز یاد می کند که از طریق عزّت نفس، موجب افزایش سرور و شادمانی می شود. اثر عملکرد موفّقیت آمیز بر شادمانی، بیشتر از اثر موفّقیت های شانسی مثل برنده شدن در قرعه کشی است. البته این تا وقتی است که طبق نظریۀ چیکزنت میهای،(2) میان کار و مهارت فرد، تناسب وجود داشته باشد.(3)
آرگایل در یک نتیجه گیری کلّی می گوید که بیشتر افراد در هنگام اشتغال به کار، خوش حال تر هستند و از لحاظ سلامت جسمانی و روانی در وضع بهتری قرار دارند. البته کار اگر دارای حجم زیاد، ملالت آوری، خطر و ویژگی های نامطلوب باشد، فشارآور است و سلامت روانی را متأثّر می سازد. بیکاری، منبع عمدۀ ناشادی و ضعف بهداشت روانی و جسمی است.(4)
تفریح: تفریح، نه به معنای داشتن وقت آزاد، بلکه به معنای فعّالیت هایی است که افراد در آن وقت، به خاطر خودشان و نه به خاطر کسب سود مادی، به شوخی، سرگرمی، بهبود خود و یا اهدافی که خودشان انتخاب کرده اند، می پردازند.(5) وی معتقد است که تفریح، موجب برانگیخته شدن عواطف مثبت، شادی، بهداشت روانی و بهداشت جسمانی می شود.(6) آرگایل در نگاهی جزئی به برخی از انواع تفریح، همین اثرات چهارگانه را برای ورزش،(7) کلوپ های اجتماعی و گروه های تفریحی،(8) تماشای تلویزیون،(9) موسیقی،(10)
ص: 676
1- . همان، ص145.
2- . Csikzentmihaly.
3- . آرگایل، 1382، ص59.
4- . همان، ص179.
5- . همان، ص181
6- . همان، ص183 - 185.
7- . همان، ص186.
8- . همان، ص191.
9- . همان، ص193.
10- . همان، ص195.
تعطیلات و گردشگری(1) و کار داوطلبانه،(2) بررسی نموده است.
وی به ویژه در بارۀ موسیقی و دیگر هنرها -- که به لذّت های ذهن مربوط می شوند - معتقد است که نواختن موسیقیِ نشاط آور، از آسان ترین روش های ایجاد خُلق مثبت است،هر چند نه نیاز زیستی - شناختی را ارضا می کند و نه گوش دادن به آن، ارزش بقا و زنده ماندن دارد؛ ولی در عین حال، هیجان های شدید و عمیق تولید می کند. البته وی مذهب را نیز در همین گروه قرار می دهد و معتقد است که مذهب نیز حالات خُلقی مشابهی ایجاد می کند.(3) این شاید بدان جهت باشد که مراد وی از مذهب، بیشتر شرکت در مراسم کلیساست که با خواندن سرودهای مذهبی همراه است. وی در بارۀ اثر مذهب، فصل مستقلّی دارد که در آینده به آن خواهیم پرداخت.
آرگایل در جمع بندی نهایی خود آورده که: فایدۀ اساسی تفریح، اثر فوری آن بر «عاطفۀ مثبت»(4) است. در مورد تلویزیون و موسیقی، عاطفۀ مثبت ممکن است تنها فایده باشد. در مورد تعطیلات، فایدۀ اصلی است. مراسم کلیسا نیز این اثر را دارد. اثر تفریح بر شادی کمتر است. در این مورد، قوی ترین اثر را کلوپ های اجتماعی دارند. در مورد انواع دیگر تفریح ها، بیشترین اثر بر شادی، بستگی به ارتباطات اجتماعی دارد. ورزش برای بهداشت روانی خصوصاً افسردگی، خوب است و این موضوع به طور کلّی، ناشی از جنبۀ اجتماعی ورزش نیست. کلوپ های اجتماعی و مذهب نیز خوب هستند. فواید بهداشتیِ به دست آمده از ورزش و تمرینات جسمانی، کلوپ های اجتماعی و مذهب تا حدودی ناشی از ماهیت جمعی آنها و همچنین رفتار بهداشتیِ بهتر است.(5)
ثروت: ثروت بر شادی افراد، تأثیرهای گوناگونی دارد. البته این تأثیر در جوامع فقیر بیشتر است؛ امّا تأثیر ثروت بر رضایت مالی، بیشتر از رضایتمندی از زندگی است. به همین
ص: 677
1- . همان، ص198.
2- . همان، ص200.
3- . همان، ص60.
4- . Positive Affect.
5- . همان، ص210.
جهت، رضایت از زندگی ثروتمندان، با دیگر گروه ها تفاوت اندکی دارد. آرگایل تصریح می کند که حتّی در پایین ترین سطح درآمد نیز افراد شاد یافت می شوند.(1) فرنهام و آرگایل در کتاب روا ن شناسی پول با طرح این پرسش که «آیا ثروتمندان، خوش بخت تر ازتهی دستان هستند؟ و دست مزد چه تأثیری بر میزان رضایت از زندگی دارد؟» به نقش پول در رضامندی می پردازند. آنها می گویند: بررسی های بسیاری در این زمینه وجود دارد که همۀ آنان همبستگی معادل 25 درصد را نشان می دهند. یکی از این پژوهش ها، بررسی کیفیت زندگی مردم امریکا بود که کمبل و همکاران، آن را انجام دادند. هدی به یک الگوی علّی دست یافت که همبستگی بین درآمد و رضایت را 36 درصد پیش بینی می کرد؛ امّا درآمد، تأثیر علّیِ مستقیم ناچیزی در میزان خوش بختی داشت. رضایت از دست مزد از متغیّرهای دیگری به جز خود دست مزد تأثیر می گیرد. برای مثال اگر بتوان کارمندان را به شیوه های دیگر راضی کرد، از دست مزد خود اظهار رضایت بیشتری می کنند. همبستگی بسیار ناچیزی بین دست مزد و رضایت از دست مزد وجود دارد که بسیاری را به این نتیجه هدایت می کند که دست مزد نسبی، بسیار مهم تر از دست مزد مطلق است.
فرنهام و آرگایل در توضیح و تبیین بیشتر این مسئله، به چهار دلیل اشاره می کنند. آنها معتقدند که یک دلیل آن، سازگاری فرد با شرایط جدید است که بر اساس آن، با وضعیت جدید عادت می کند. لذا تأثیر آن از بین می رود. دلیل دیگر آن، مقایسۀ اجتماعی است و این بدان جهت است که همیشه افراد ثروتمندتر وجود دارند و افراد، خود را با افراد بالاتر، مقایسه می کنند. لذا همچنان ناراضی باقی می مانند. دلیل سوم آن، جایگزین هاست که بر اساس آن، هر چه افراد، کالاهای بی فایدۀ بیشتری داشته باشند، چیزهای دیگری مانند دوستی و آزادی، بسیار ارزشمندتر به نظر می رسند. دلیل چهارم، نگرانی ای است که بر اساس آن، افزایش درآمد، موجب تغییر کانون توجّه فرد از موضوع های پولی به اموری (مانند پیشرفت فردی) می شود که کمتر قابل کنترل هستند. لذا از آن جهت، نارضایتی افزایش می یابد.(2)
ص: 678
1- . همان، ص214.
2- . فرنهام و آرگایل، 1384، ص347.
همچنین این محقّقان با طرح این پرسش که «چه رابطه ای بین درآمد و خوش حالی وجود دارد؟» بیان داشتند که پژوهش های بسیاری در مقیاس بزرگ انجام شده که در آنها درآمد و میزان خوش حالی و رضایتمندی اندازه گیری شده است. در اغلب این بررسی هاهمبستگی مثبت و مهمی در حدود پانزده درصد تا بیست درصد به دست آمده است. برادبرن در پژوهش خود مشاهده کرد که تأثیر مثبت درآمد، بیشتر از آثار منفی آن است. دینر و همکاران، گروهی از مردم امریکا را دوبار به فاصلۀ ده سال، مورد مطالعه قرار دادند. نتایج هر دو دوره نشان داد که ارتباط بسیار نیرومندی بین درآمد و رفاه برای اقشار فقیر وجود دارد و برای درآمدهای بالاتر، سطح ثابت و برای گروه بسیار ثروتمند، افزایش نهایی نشان می دهد. با این وجود، این محقّقان بیان می دارند که دو گروه هستند که با این روابط همخوانی ندارند: تهی دستان راضی و ثروتمندان ناراضی و بدبخت؛ امّا جالب این که این محقّقان، از وجود پدیدۀ دوم تعجّب نمی کنند و آن را ناشی از روابط ضعیف میان پول و خوش بختی می دانند و نشان دهندۀ این که منابع مهم تری برای خوش بختی نیز وجود دارد؛ امّا در بارۀ گروه اوّل، از وضعیت آنان به عنوان «پارادوکس رضایتمندی» یاد می کنند و بر اساس نظر اولسون و شوبر،(1) آن را به سازگاری و درماندگیِ آموخته شده مربوط می دانند که در اثر طولانی شدن تجربۀ ناتوانی در کنترل سرنوشت خود به وجود آمده است!(2)
آلان کار در کتاب روان شناسی مثبت می گوید: تحقیقات نشان داده که کشورهای توسعه یافته و خیلی ثروتمند، اندکی شادتر (امّا نه خیلی شادتر) از مردمی هستند که در آمد متوسط دارند. این مسئله شاید از آن جا ناشی می شود که آنها خود را افرادی می بینند که زندگی شان بهتر از هر کس دیگری می گذرد. این تبیین ها از نظریۀ مقایسۀ اجتماعی برگرفته شده اند که بیان می کند شادمانیِ شخصی، بر فاصلۀ ادراک شده بین وضعیت خود و دیگران مبتنی است.(3)
وی در ادامه تصریح می کند که مردم کشورهای برخوردار از اقتصاد پیش رفته که به کسب پول،
ص: 679
1- . Olson Schober.
2- . همان، ص348.
3- . آلان کار، 1385، ص72.
بیش از دیگر آرمان های زندگی خود بها می دهند، از استانداردهای زندگی خود کمتر راضی اند. جالب این که وی در تبیین این مسئله می گوید: این ممکن است به این خاطر باشد که فرایند و بازدهانباشت پول پس از برآورده شدن نیازهای جسمانی، به تأمین نیازهای اجتماعی و روانی - که شادمانی را افزایش می دهد - نمی انجامد. میزان این همبستگی منفی بین شادمانی و تلاش برای به دست آوردن پول در کشورهای محروم مطالعه نشد.(1)
الکل و داروهای دیگر: این گونه مواد، از طریق فعّال شدن انتقال دهنده های عصبی در مغز، موجب ایجاد خُلق مثبت و از بین رفتن خُلق منفی می گردند. تا کنون پنجاه انتقال دهندۀ گوناگون شناسایی شده اند که مهم ترین آنها عبارت اند از: سروتونین، دوپامین، اندروفین ها(2) (مانند تریاک)، گابا،(3) نورآدرنالین، الکل، پروزاک، آمفتالین های موجود در بنزدرین(4) و قرص های نیروزا،(5) قهوه،(6) نیکوتین،(7) والیوم،(8) کوکائین،(9) هروئین،(10) توهم زاها(11) (مانند: ال.اس.دی،(12) اکستیسی،(13) سیلوسایبین،(14) مسکالین،(15) ماری جوانا(16)).(17)
ص: 680
1- . همان، ص74.
2- . Endophinnes.
3- . GABA.
4- . Benzedrin.
5- . Peppills.
6- . Coffee.
7- . Nicotin.
8- . Vali(عزوجل)m.
9- . Cocain.
10- . Heroin.
11- . Hall(عزوجل)cinogens.
12- . L.S.D.
13- . Exstasy.
14- . Psilocybin.
15- . Mescaline.
16- . Marij(عزوجل)na.
17- . آرگایل، 1382، ص59 و 63.
مذهب: وی در فصل یازدهم کتاب خود اختصاصاً به بحث مذهب می پردازد و تصریح می کند که مذهب، آثار مثبتی بر سلامت ذهنی، خصوصاً بر سلامت وجودی(رضامندی از زندگی) دارد. همچنین بر شادکامیِ کلّی و بهداشت جسم و روان نیز اثر دارد.
به اعتقاد وی بیشترین اثر مذهب، بر بهداشت جسم و روان است.(1) در ادامه به تفکیک در این بارۀ سخن خواهیم گفت و نظریات آرگایل و دیگران در بارۀ هر یک را بیان خواهیم کرد.
مذهب و شادی
اینگلهارت،(2) تعدادی از زمینه سنجی های مربوط به چهارده کشور اروپایی را - که 163 هزار نمونه در آن شرکت کرده بودند - ترکیب کرد. وی دریافت که 85 درصد کسانی که گفته بودند هفته ای یک بار یا بیشتر به کلیسا می روند، در مقایسه با 82 درصدی که گاهی به کلیسا می روند و 77 درصدی که اصلاً به کلیسا نمی رفتند، احساس رضایت بیشتری از زندگی دارند. آنان همچنین دریافتند که تأثیر مذهب بر شادی با فعّالیت های مذهبی، بیشتر از مذهبی بودن ارتباط داشت.
برای تبیین این تأثیر، سه محور مورد توجّه پژوهشگران قرار گرفته که عبارت اند از: حضور در کلیسا و گرفتن حمایت اجتماعی؛ داشتن رابطۀ خصوصی با خداوند؛ و برخورداری از ایمان استوار. در بارۀ عنصر نخست، آرگایل معتقد است که مذهب از لحاظ شاد کردن، کسانی را که از لحاظ اجتماعی منزوی هستند، بیشتر متأثّر می سازد و به میزان حمایت کردن مؤسّسه های مذهبی مانند کلیسا مربوط می شود. این موضوع، نشان از آن است که دریافت حمایت اجتماعی از دیگر اعضای مراکز مذهبی، یکی از روش های منتفع شدن مردم از مذهب است. ویتر و همکاران، فرا تحلیلی مربوط به 56 زمینه یابی در امریکا انجام دادند که نشان می داد همبستگی کلّی بین مذهب و سلامتی، شانزده درصد بود و با افزایش سن بیشتر می شد.
در بارۀ عنصر دوم نیز می گوید که رابطۀ نزدیک با خدا بیش از حضور در کلیسا در
ص: 681
1- . همان، ص275.
2- . Inglhart.
شادکامی و رضامندی تأثیر دارد. پولنر(1) دریافت که علاوه بر حمایت اجتماعیِ ثابت ناشیاز حضور در کلیسا، احساس نزدیک بودن به خداوند و داشتن تصویری دوستانه از خداوند با شادی، مرتبط است. پولنر دریافت که گزارش نزدیکی با خداوند، همبستگی معادل 16 درصدی با شادی و رضایت از زندگی (با کنترل میزان حضور در کلیسا) دارد.
الیسون و همکاران دریافتند که شدّت عبادت (یعنی دعاهای مکرر و احساس نزدیکی با خداوند)، قوی ترین پیش بینی کنندۀ رضایت از زندگی است. متغیّر مذهبی دیگری به نام «سلامت معنوی» نیز مورد علاقۀ پژوهشگران است. پالوتزیان(2) و الیسون در این باره، یک مقیاس با دو جزء را مطرح کردند. سلامت مذهبی که به داشتن رابطه ای راضی کننده با خداوند مربوط می شود و سلامت وجودی که از آن تحت عنوان رضایت از زندگی و هدف نام برده است. جزء نخست، به رابطۀ ما با مقولۀ خداوند، و جزء دوم به هدف زندگی مربوط می شود.
پولوما و پندلتون دریافتند که تجربۀ اوج و تجربۀ نیایش، بهترین پیش بینی کننده های سلامتی و خصوصاً سلامت وجودی هستند. مطالعات دیگر نشان داده اند که سلامتیِ وجودی، جنبه ای از سلامت اجتماعی است که بیشترین تأثیر را از مذهب می پذیرد. امونس(3) توانست کوشش های مذهبی را اندازه گیری کند. وی آنها را شامل دو نوع برتری متعالی می دانست: 1. داشتن اهدافی فراتر از ماورای خود؛ 2. جستجوی رابطۀ نزدیک با یک قدرت برتر. اینها با سلامتیِ ذهنی همبستگی داشتند. آرگایل، بُعد دوم را رابطه با خدا می نامد. کیرک پاتریک اظهار داشته که رابطه با خداوند از طریق نیایش، دعاهای خصوصی، و تجارب مذهبی را می توان به صورت رابطه با انسان ها تجربه کرد و به همان مزایای مشابه دست یافت. آرگایل تصریح می کند که از میزان دعاهای شخصی به عنوان قوی ترین پیش بینی کنندۀ سلامتی، نام برده شده است.(4)
امّا در بارۀ عنصر سوم می گوید که سومین راهی که با آن، مذهب ممکن است که
ص: 682
1- . Pollner.
2- . Palo(عزوجل)tzion.
3- . Emmons.
4- . آرگایل، 1382، ص258 - 260.
سلامتی را متأثّر سازد، از طریق باورهاست. تأثیر معنویت و دینداری بر رضامندی وشادکامی، فقط از راه کلیسا و دعاهای مخصوص نیست. الیسون دریافت که داشتن باورهای استوار مستقل از حضور در کلیسا و خواندن دعاهای خاص، بر رضامندی تأثیر می گذارد. آرگایل معتقد است که اعتقاد به زندگی پس از مرگ نیز مفید است؛ بویژه در مورد کسانی که سال خورده و بیمارند یا در معرض خطر جنگ قرار دارند؛ امّا باورهای مذهبی، چیزی بیشتر از موافقت با امور کلّی نظیر اعتقاد به وجود خداست؛ این، نوک کوه یخ است. قسمت های پنهانی، تعهّد هیجانی به شیوۀ زندگی مرتبط با باورهاست.(1)
همچنین الیسون(2) دریافت که داشتن باور های استوار که گاهی «قطعیت وجودی» نامیده می شود، با رضایت از زندگی، مستقل از حضور در کلیسا و دعا های خصوصی همبستگی دارند.(3) الیسون در مطالعۀ دیگری نشان داده است که حضور در کلیسا و عبادت خصوصی از طریق تأثیر بر باورها و ایمان، سلامتی را متأثر می سازد.(4)
الیسون و همکاران به این نتیجه رسیدند که باورها مهم ترین منبع شادی هستند. هم حضور در کلیسا و هم رابطه با خداوند از طریق تأثیر بر باورها، نفوذ خود را ظاهر می سازند. دال(5) و اسکوکان(6) نشان داده اند که باور های ما چگونه تأثیر خود را اعمال می کنند. ممکن است از طریق تأثیر آنها بر ادراک کنترل خودغنی سازی و خوشبینی اعمال نفوذ کنند، همان گونه که تیلور(7) و براون(8) نشان دادند که باورها می توانند به وقایع معنا بدهند، مثلاً با نشان دادن این که آنها تصادفی نیستند و این که رشد شخصی پس از وقایع منفی، امکان پذیر است.(9)
ص: 683
1- . همان، ص260.
2- . Ellison.
3- . آرگایل، 1382، ص261.
4- . همان، ص256.
5- . D(عزوجل)ll.
6- . Skokan.
7- . Ta(عزوجل)lor.
8- . Brown.
9- . آرگایل، 1382، ص261.
آلان کار نیز در این باره می گوید: در مطالعاتی که در امریکای شمالی انجام شده، بینشادمانی و پرداختن به فعّالیت های دینی، همبستگی به دست آمده است. سپس در تحلیل این تأثیر به سه دلیل - که در روان شناسی مورد توجّه جدی قرار گرفته - اشاره می کند که کمی با تبیین های سه گانۀ آرگایل متفاوت است: اوّل این که دین یک سامانۀ باور منسجم ایجاد می کند که باعث می شود افراد برای زندگی معنا پیدا کنند و به آینده امیدوار باشند. سامانۀ باور های دینی به برخی از ما امکان می دهد که به ناملایمات و فشار های روانیِ گریز ناپذیر، معنا دهیم و به یک زندگی آتی که فاقد این درد و رنج هاست، خوشبین و امیدوار باشیم. دوم این که حضور مرتّب در مراسم مذهبی، موجب جلب حمایت اجتماعی می شود. سوم این که پرداختن به مذهب، اغلب با شیوۀ زندگی جسمانی و روانیِ سالم تر همراه است که مشخّصه های آن، وفاداری زناشویی، رفتار نوع دوستانۀ اجتماع خواه (به جای ارتکاب جرم)، اعتدال در تغذیه و مصرف مشروبات و پایبندی به کار سخت است.(1)
مذهب و سلامتی
دین و مذهب از راه سلامتی نیز بر سطح بهداشت روان تأثیر می گذارند. این بدان جهت است که سلامتی از مؤلّفه های شادکامی و رضامندی است. پس مذهب از راه تأمین سلامتی نیز می تواند بر رضامندی تأثیر بگذارد. آرگایل، تأثیر بسیاری برای مذهب بر سلامتی قائل است. وی می گوید از دیر باز تصوّر بر این بوده که مذهب و سلامت با هم مرتبط اند. کامستاک و پاتریچ، میزان مرگ و میر ناشی از بیماری را برای شماری از کلیساروندگان در مقایسه با دیگران پیدا کردند. می توان مشاهده کرد که آنهایی که به کلیسا می رفتند، میزان مرگ و میر خیلی کمتری می داشتند.
هامر(2) و همکاران از داده های زمینه یابی بهداشت ملّی امریکا استفاده کردند. آنان 22800 نفر را طی یک دورۀ زمانی هشت ساله، مورد بررسی قرار دادند. در این مدت، 2016 نفر فوت کردند و محاسبه شد که کلیساروندگان در سن بیست سالگی در مقایسه با
ص: 684
1- . آلان کار، 1385، ص69.
2- . Hamer.
دیگران، هفت سال بیشتر انتظار زندگی داشتند. این اختلاف بین کسانی که کمتر از یک باربه کلیسا می رفتند و کسانی که هرگز به کلیسا نمی رفتند، معادل 4/4 سال بود. معلوم شد که مزیّت کلیسا رفتن ناشی از رفتار بهداشتی بهتر است و تا حدودی از حمایت اجتماعی بیشتر ناشی می شود.
دانشمندان در تحلیل تأثیر مذهب بر سلامتی، چند تحلیل ارائه کرده اند. آرگایل تصریح می کند که آشکار ترین تبیین برای همۀ این موارد، این است که رفتار بهداشتیِ اعضای کلیسا بهتر است؛ یعنی آنها کمتر مشروب می خورند، کمتر سیگار می کشند و... . وی سپس به عنوان عامل دوم، از حمایت اجتماعی - که در کلیسا بسیار قوی است و بر سلامت تأثیر دارد - ، یاد می کند. برتریِ دیگر مذهب - که توسط هامر و همکاران کشف شد - این بود که مذهب از طریق جنبه های مختلف آرامش روانی و کاهش فشار روانی، رابطه با خدا و خلق ناشی از خدمات کلیسا، سیستم ایمنی را تحت تأثیر قرار می دهد. این بدان جهت است که فشار روانی و خُلق منفی، سیستم ایمنی را مختل می سازد و مذهب با کاهش فشار روانی و تأمین آرامش و ایجاد خُلق مثبت، به تقویت سیستم ایمنی کمک می کند. مثلاً گلیک(1) 176 نفر را که در گروه های شفای معنوی حاضر شده بودند، مورد مصاحبه قرار داد و آنها را با 137 نفر که از مراقبت های اوّلیۀ منظم برخوردار بودند، مقایسه کرد. آنهایی که در گروه های مذهبی شفا بخش حضور داشتند، در مقایسه با آنهایی که از مراقبت طبّی منظّمی برخوردار بودند، احساس بهتری را گزارش کردند. همچنین رفتار بهداشتی بهتری داشتند و سلامتیِ عمومی آنها بالاتر بود.
ایدلر،(2) 286 نفر بیمار را مورد مطالعه قرار داد. بسیاری از آنها دارای ناتوانی هایی بودند، برخی از آنها از مذهب یاری طلبیده بودند و عدّ ه ای از آن، نتیجه گرفته بودند. سلامت ذهنیِ بالاتر آنان ناشی از فکر کردن به خودِ معنوی درونی بود که بدن با آن ارتباطی ندارد و در بردارندۀ سلامت هیجانی، رابطه با دیگران و یک خودِ غیر فیزیکی است که حتّی در صورت
ص: 685
1- . glick.
2- . Idler.
خوب نبودن جسم و بدن، خوب بود. هیچ تغییری در وضعیت واقعی جسم و بدنآنها وجود نداشت.
آرگایل می افزاید: این امکان وجود دارد که نوع آرامش روانی و نگرش و دیدگاه مثبت ناشی از مذهب بتواند تأثیرات بدنی ایجاد کند. نتیجه این که مذهب، آثار مبتنی بر سلامت ذهنی خصوصاً بر سلامت وجودی دارد؛ امّا بر شادکامی کلّی، بهداشت جسم و روان نیز اثر دارد. بیشترین تأثیر آن بر سلامت جسم و روان است.(1)
مذهب و کاهش فشار روانی
مذهب، از راه کاهش فشار های روانی نیز بر شادکامی تأثیر می گذارد. سیژل(2) و کندال(3) دریافتند که در حالی که داغدیدگی، به افسردگی بیشتر خصوصاً برای مردان منجر شد، برای مردان همسر از دست داده که به کلیسا یا معبد تعلّق داشتند، خیلی کمتر بود. در واقع می تواند رشد ناشی از استرس وجود داشته باشد؛ یعنی در جایی که آشفتگی به واسطۀ تعبیر و تفسیر مجدّد و مثبت از وقایع، پذیرش، حمایت اجتماعی و هیجانی و مقابلۀ مذهبی به نتایج مطلوب منجر می شود. این گونه رشد ناشی از استرس در کسانی که دارای مذهب درونی هستند، محتمل تر است.
پارگامنت، صد و سی مطالعۀ مربوط به مقابلۀ مذهبی را مرور کرد و دریافت که در 34 درصد آنها نتایج مثبت گزارش شده است و نیز این که اکثر مقابله های مذهبی موفّق، عبارت است از تصوّر کمک یا راه نمایی از خدا، مقابلۀ مشترک که در آن خدا شریک تصمیمات است، شکل دهی و قالب بندی مجدّد نیک اندیشانه که در آن وقایع منفی به صورت مثبت تر به عنوان ارادۀ خدا دیده می شوند و جستجوی حمایت از افراد روحانی یا جماعت کلیسا.(4)
داینر در بحثی به عنوان باور و بهزیستی می گوید: دانشمندان، ارتباط بین اعتقاد و انطباق با بحران را بررسی کرده اند. تحقیقات اخیر نشان داده که زنان بیوه که به طور منظّم عبادت،
ص: 686
1- . آرگایل، 1382، ص264 و 265.
2- . Siegel.
3- . Kendal.
4- . آرگایل، 1382، ص275.
و نیایش می کردند، شادمانی بیشتری در زندگی شان گزارش کرده اند.(1)
این نقش مذهب، در حقیقت مربوط به همان مؤلّفۀ سوم، یعنی فقدان عواطف منفی می شود.
مذهب و بهداشت روانی
مذهب از راه تأمین بهداشت روانی نیز بر شادکامی تأثیر می گذارد. بتسون(2) و همکاران، همبستگی مثبت بین مذهب درونی و سلامت روان، و همبستگی منفی بین مذهب بیرونی و سلامت روان را به دست آوردند. در مطالعۀ دیگری، ایدلر، 2811 فرد سال خورده را در نیوهاون بررسی کرد و دریافت که افسردگی در کسانی که به کلیسا می رفتند، یا به طرز خصوصی عبادت و نیایش می کردند، کمتر بود.
آرگایل می گوید: مذهبی بودن می تواند آثار فشار روانی را خنثا کند. پارک و همکارن دریافتند که دانشجویانی که از لحاظ مذهب درونی در سطح بالایی بودند، پس از وقایع منفی زندگی، احساس افسردگی، اضطراب یا کاهش عزّت نفس نمی کردند.
وی در بخش دیگری می افزاید: به طور کلّی، تعهّد مذهبی قطعاً با میزان کمتر خودکشی همبستگی دارد. کامستاک و پاتریچ نشان دادند که برای کسانی که هفته ای یک بار یا بیشتر به کلیسا می روند، نرخ خودکشی 45 درصد در هر هزار نفر بود. در حالی که برای کسانی که هرگز به کلیسا نمی روند، این میزان، معادل 2/1 در هر هزار نفر بود. پیوستگی اجتماعی احتمالاً دلیل اصلی این موضوع است. میزان خودکشی در کلیساها و جوامعی که شبکه های اجتماعی قوی تر و میزان طلاق پایین تری دارند، کمتر است (بیت هالامی(3) و آرگایل).(4)
مذهب و هیجانات مثبت
مراقبۀ متعالی، خدمات کلیسا و دیگر فعّالیت های مذهبی می توانند به هیجانات مثبت قوی منجر شوند که ممکن است در مقیاس های کلّی شادکامی، انعکاس یابند. آرگایل و هیلز،
ص: 687
1- . Diener., L(عزوجل)cas., oishi (2002).
2- . Batson.
3- . Beit Hallahmi.
4- . آرگایل، 1382، ص265 - 267.
سیصد نفر از بزرگ سالان را در آکسفوردشایر آزمایش کردند و سه عامل را در عاطفۀ مذهبی پیدا کردند که عبارت اند از: مراقبۀ متعالی،(1) عرفان یا ماندگار جهانی،(2) و عامل قوی اجتماعی. آرگایل تصریح می کند که در هر یک از این عوامل، عناصر شادکامی یا دیگر عناصر سلامتی وجود دارد.
در مطالعۀ مربوط به تجارب مذهبی شدیدتر - که معمولاً به ندرت و در انزوا رخ می دهند - ، معلوم شده است که این تجارب، احساسات مثبت ایجاد می کنند. هی، در نمونه ای از بزرگ سالان در ناتینگهام دریافت که شانزده درصد گفته بودند که در حالت آرامش، سرور، وجد، تعالی یا خوف بوده اند.گریلی(3) در یافت که آنهایی که تجارب عرفانی کلاسیک داشته اند و تحت عنوان «شناور بودن و نور» توضیح داده شده است، بعداً در حالت عاطفۀ مثبت قرار گرفته بوده اند.
آرگایل در جای دیگری تصریح می کند که در مجموع، دعا و نماز، باعث افزایش شادکامی و سلامت وجودی می شود.(4)
مذهب و رضایت زناشویی
یکی از ابعاد زندگی انسان، ازدواج و تشکیل خانواده است. بدیهی است که شادکامی و رضایت زناشویی، تأثیر به سزایی در شادکامی و رضامندی کلّی دارد. آرگایل با تأکید بر این که بیشتر مذاهب برای ازدواج و تشکیل خانواده ارزش قائل اند و مسیحیت نیز از این قاعده مستثنا نیست، می افزاید: در غرب، گرایش های مذهبی حدّ اقل به میزان طلاق کمتری منجر می شود. هیتون(5) و گودمن،(6) از ترکیب چند مطالعه در امریکا برای بررسی آثار مذهب و حضور در کلیسا استفاده کردند. در مورد همۀ گروه های مذهبی مسیحی، میزان طلاق برای
ص: 688
1- . Transcendence.
2- . Immanent.
3- . Greely.
4- . آرگایل، 1382، ص269 و 270.
5- . Heaton.
6- . goodman.
کسانی که به طور منظّم در کلیسا حضور می یافتند، خیلی کمتر بود. بهترین پیش بینی کنندۀ دوام ازدواج، عبارت بود از حضور منظّم و با هم در کلیسا.
سپس آرگایل می افزاید: دیگران دریافتند که مذهب درونی پیش بینی کنندۀ دیگری است. برخی از محقّقان دریافتند که زوج های مذهبی، رضایت جنسی بیشتری در ازدواج گزارش کردند. وی تصریح می کند که هر چند موفّقیت زناشویی در عین حال، تحت تأثیر شرکت در فعّالیت های تفریحی مشترک نیز قرار دارد، امّا تأثیر کلیسایی، زوج ها را هم بسته و حامی هم می سازد و موجب باور های مشترک و شرکت در مراسم و مناسک مشترک می شود. به علاوه زوج های هم مسلک به گروه هم بستۀ یکسانی تعلّق دارند که حمایت اجتماعی خاص خود را دارد.(1)
مداخلۀ بهزیستی درمانی
بر اساس نظریۀ بهزیستی روانی، مداخله هایی نیز طراحی شده اند که یکی از آنها «بهزیستی درمانی»(2) نامیده شده است. در اوایل دهۀ دو هزار میلادی، تنی چند از روان شناسان و متخصّصان ایتالیایی، با توجّه به دیدگاه های نظری ریف(3) و سینگر،(4) یعنی الگوی شش بُعدی بهزیستی روان شناختی، یک الگوی مداخله درمانی ابداع کردند و آن را «بهزیستی درمانی» نامیدند.(5) مؤلّفه های نظریۀ ریف عبارت اند از:
1. پذیرش خود: یکی از مؤلّفه های کلیدی بهزیستی، داشتن نگرش مثبت در مورد خود است، البته نه به معنای خودشیفتگی یا عزّت نفس خیلی بالا و غیر معمول؛ بلکه به معنای احترام به نفسی که بر اساس آگاهی از نقاط قوّت و ضعف خود باشد. جانگ و رنز، تأکید داشتند که آگاهی از کاستی های خود و نیز پذیرش اشتباهات خویش، یکی از مشخّصه های بسیار مهم داشتن شخصیتی کامل و تکامل یافته است. اریکسون بیان داشت که یکی از
ص: 689
1- . آرگایل، 1382، ص268.
2- .well - being therapy.
3- Ryff.
4- . Singer.
5- . براتی، 1388.
عوامل یکپارچگی خود، رسیدن به آرامش در عین وجود پیروزی ها و شکست ها و ناامیدی های گذشته است. چنین خودپذیری بالایی، بر اساس خودسنجی واقع بینانه، آگاهی از اشتباهات و محدودیت های خود، و عشق نسبت به خود و دیگران، بنا شده است.
2. هدف و جهتگیری در زندگی: توانایی پیدا کردن معنا و جهتگیری در زندگی، و داشتن هدف و دنبال کردن آنها - که تمامی اینها در تقابل با خوش بختی قرار دارند - ، از وجوه مهمّ بهزیستی هستند. اوّلین و روشن ترین نظریه در مورد هدفمند بودن در زندگی را فرانکل ارائه داده است. فرانکل، سه سال بسیار سخت را در اردوگاه نازی ها گذراند و در طول این سال ها با داشتن اهداف خویش زنده ماند. دید او نسبت به ارتقای سطح زندگی، و اهداف و معنای زندگی، آن قدر عمیق بود که توانست در سال های پس از آزادی اش، روشی از روان درمانی (معنادرمانی) را برای کمک به همنوعانش در یافتن معنایی در زندگی پیدا کند. با استفاده از این روش، افراد می توانند در مقابل سختی ها و رنج ها پایداری کنند.
3. رشد شخصی: توان شکوفا ساختن کلّیۀ نیرو ها و استعداد های خود و پرورش و به دست آوردن توانایی های جدید را که مستلزم روبه رو شدن با شرایط سخت و مشکلات است، «رشد شخصی» می نامند؛ زیرا روبه روشدن با این شرایط باعث می شود که فرد، نیرو های درونی خویش را بجوید و توانایی های جدیدی به دست آوَرَد. چه زمانی بیشترین احتمال یافتن این نیروها می رود؟ زمانی که فرد، تحت فشار است، این استعدادها مکرّراً کشف می شوند و قدرت خود در تغییر شرایط را نشان می دهند. خودشکوفایی انسان ها در طی چالش ها و شرایط نامطلوب، بیانگر توانایی روانیِ انسان در کنار آمدن با مشکلات، تحمّل بسیاری از سختی ها و برگشت به حالت طبیعی پس از پشت سر گذاشتن آن و پیشرفت پس از گذر از موانع است.
4.
تسلّط بر محیط: یکی دیگر از کلید های رسیدن به بهزیستی، تحت کنترل داشتن جهان پیرامون است. یعنی هر کسی باید بتواند تا حدّ زیادی بر زندگی و محیط اطرافش تسلّط و احاطه داشته باشد و این کار، در گرو این است که فرد، محیطش را مطابق خصوصیات و نیاز های فردی خود شکل دهد و بتواند آن را به همان شکل نگه دارد. چنین تسلّط و احاطه ای تنها با تلاش ها و عملکرد خود فرد، و در متن کار، خانواده و زندگی
ص: 690
اجتماعی او به دست می آید. داشتن کنترل در زندگی، چالشی است که انسان تا آخر عمر با آن روبه روست. این جنبه از بهزیستی بر این نکته تأکید دارد که برای ایجاد و حفظ محیط کاری و خانوادگی مطلوب هر شخصی، همواره به نیروی خلّاقۀ او احتیاج است. چنین محیطی است که برای فرد و اطرافیانش بهترین ها را به همراه دارد و زمانی که در چنین محیطی قرار داریم، متوجّه می شویم که تسلّط، قوی ترین نیرو و توانایی انسان است.
5. خود مختاری: به فردی خودمختار می گویند که بتواند بر اساس معیارها و عقاید خویش عمل و زندگی کند، حتّی اگر برخلاف عقاید و رسوم پذیرفته شده در جامعه باشد. جانگ، تأکید می کند که انسانِ کاملاً رشد یافته و خودشکوفا، کسی است که از هرگونه قرارداد اجتماعی و سنن رهاست. به نظر می رسد این وجه از بهزیستی، کاملاً مفهوم فضیلت غربی را می رساند که در آن، فرد برای رسیدن به خودمختاری و انتخاب شیوۀ زندگی بر اساس خواسته ها و دیدگاه شخصی و درونی خویش، کاملاً انزواطلب می شود و حتّی برخی از ننگ ها را می پذیرد. بنا بر این، فردی که چنین روشی را برای زندگی بر می گزیند، توانایی زندگی در تنهایی و بی کسی را دارد. چنین طرز زندگی ای هم شجاعت و هم تنهایی را می طلبد.
6. روابط مثبت با دیگران: این ویژگی، عبارت است از توانایی برقراری روابط نزدیک و صمیمی با دیگران و اشتیاق برای برقراری چنین رابطه ای و نیز عشق ورزیدن به دیگران. این جنبۀ اجتماعی - ارتباطی بهزیستی، در بر گیرندۀ بالا و پایین شدن های روابط و تعاملات اجتماعی و بین فردی است، به این معنا که روابط می تواند از یک رابطۀ شدیداً عاشقانه و صمیمی تا روابطی پُر از مشکل و ناراحتی، در نوسان باشد. تجزیه و تحلیل عمیق تر روابط صمیمانه، یا در حقیقت، آمیخته ای از احساسات مثبت و منفی افراد نسبت به یکدیگر و چگونگی درهم آمیختن این دو احساس متضاد، چیزی است که ما برای درک بهتر عملکرد های فردی به دنبالش هستیم.
خلاصه این که، عدم وجود حوادث و احساسات نامطلوب، عامل خوش بختی نیست؛ بلکه نحوۀ کنار آمدن با این مسائل ناگوار و چگونگی برخورد با آنهاست که تعیین کنندۀ بهزیستی فرد است.
ص: 691
اگر بخواهیم این شش بُعد بهزیستی روانی را به طور خلاصه در یک جا جمع کنیم، می توانیم بگوییم که: خوش بختی و خوشی از طریق رویارویی با چالش های زندگی، مشکلات و نیازها به دست می آید، نه از طریق تفریح کردن و نداشتن هر گونه کشمکش و تعارض و نه با داشتن زندگی ای یک نواخت و بدون تغییر و پستی و بلندی. در حقیقت، بهزیستی انسان در گرو تعامل و همراهی مقولات متضادّی چون: درد و لذّت، بلندپروازی و امیدواری در مقابل رنج و ناامیدی است.(1)
مطابق نظر رویینی و فاوا در سال 2004 م،(2) و فاوا و رویینی در سال 2009 م،(3) بهزیستی درمانی، یک پروتکل روان درمانی کوتاه مدّت است که هشت جلسه به طول می انجامد (هر چند که امکان افزایش جلسات به ده تا دوازده جلسه هم وجود دارد) و هر هفته، یک جلسه برگزار می شود. مدّت هر جلسه، بین سی تا پنجاه دقیقه است. بهزیستی روانی، درمانی فنّی است که بر خود مشاهده گری (خودنگری)(4) و استفاده از یک روزنگار (برنامۀ روزانه) دارای ساخت (با ساختار) و نیز تعامل بین درمانجو و درمانگر تأکید می ورزد. بر اساس نظر فاوا و همکاران، بهزیستی درمانی، راهبرد درمانی با ساختار، ره نمودی،(5) مسئله محور و مبتنی بر یک الگوی آموزشی است. در جلسات اوّلیه، به شناسایی دوره های بهزیستی روانی و توجّه به شرایط رخداد آنها پرداخته می شود. در این جلسات، به درمانجویان تکالیفی داده می شود و از آنان درخواست می گردد تا بر روی مقیاس هایی، میزان بهزیستی روانی خود را از صفر تا صد درجه بندی کنند.
در جلسات میانی، عمدتاً افکار و باور های مرتبط با بهزیستی روانی، شناسایی می شوند و بویژه آن بخش از حوزه های بهزیستی روانی که تحت تأثیر افکار غیرمنطقی یا خودکار ناکارآمد قرار نگرفته اند، معیّن می شوند. سپس درمانگر به آموزش خودنگری و خودپایی(6)
ص: 692
1- . کزّازی، 1386.
2- . رویینی وفاوا، 2004 (به نقل از براتی، 1388).
3- . فاوا و رویینی، 2009 (به نقل از براتی، 1388).
4- . self - observation.
5- . Directive.
6- .self - monitoring.
می پردازد و بسته به توانایی ها و ظرفیت های شناسایی شدۀ درما نجو، راهبردهایی را در این باره به او آموزش می دهد.
در جلسات پایانی، درمانگر با توجّه به خودپایی های صورت گرفته در بارۀ دوره های شادکامی، کمبودهای خاص هر یک از ابعاد شش گانۀ موردنظر (در تعریف ریف) را تعیین و سپس جهت رفع آنها آموزش هایی را ارائه می کند. برای نمونه، در صورتی که نگرش های درمانجو در بُعد رشد شخصی با کاستی هایی همراه باشد، درمانگر به او توضیح می دهد که رشد شخصی شامل گشودگی نسبت به تجربه های نو و توجّه به خود در جهت توسعه بخشیدن به خویشتن در طی زمان است و در این دو حیطه، آموزش ها و تکالیفی به درمانجو داده می شود.
بهزیستی درمانی، هم بر روی جمعیت های بالینی و هم بر روی جمعیت های غیربالینی به کار گرفته شده است(1) و تماماً نشان دهندۀ آثار مثبت این رویکرد درمانی است. سلیگمن و همکاران بویژه از تأثیر این رویکرد بر روی بیماران مبتلا به اختلال عاطفی و درمان موفّقیت آمیز آنها یاد می کنند؛ زیرا با استفاده از این رویکرد - که تکمیل کنندۀ روان درمانی یا درمان های دارویی است - ، بیمار درمان می شود و در حیطه های شش گانۀ موردنظر و به طور کلّی در ارزیابی کلّی زندگی (شادکامی) از نظر روان شناختی، احساس خشنودی و رضایت بیشتری می کند.(2)
- بررسی و مقایسه
در بارۀ این نظریه، مباحثی وجود دارد که در چند بند به بررسی آنها می پردازیم.
یکم. آلان کار، الگوی دو مؤلّفه ای را برای شادکامی ارائه نمود و آرگایل نیز که بر الگوی سه مؤلّفه ای تصریح داشت، در عمل، دو مؤلّفه را مدّ نظر قرار داد. به نظر می رسد که این الگو با کمی تفاوت، به صورت کلّی با الگوی استخراج شده از منابع اسلامی، سازگار است. تنها تفاوت کلّی آنها در مؤلّفۀ هیجانی است که در منابع اسلامی، «نشاط» قرار دارد
ص: 693
1- . رویینی وفاو، 2004 (به نقل از براتی، 1388).
2- . سلیگمن، رشید و پارکز، 2006 (به نقل از براتی، 1388).
و در الگوهای این محقّقان، لذّت و هیجان مثبت. لازم به یادآوری است که محقّق، بر اساس مطالعات اوّلیۀ خود، در آغاز الگوی آرگایل را سه مؤلّفه ای می شناخت و پیش از بررسی های دقیق تر در الگوی وی و دست یافتن به الگوی دو مؤلّفه ایِ آلان کار، به این نتیجه رسیده بود که الگوی شادکامی در اسلام، دو مؤلّفه ای و مرکّب از نشاط و رضامندی (با تعریف اسلامی اش) است. از این رو، دستیابی به این الگو بدون سوگیری از الگوهای دیگران بوده است.
دوم. این نظریه، از یک سو لذّت نظریۀ لذّت گرایان را دارد و از سوی دیگر، از آن جا که وی لذّت را مربوط به بُعد هیجانی انسان می داند و بر تأمین هیجانات مثبت تأکید دارد، با نظریۀ هیجان های مثبت نیز هماهنگ است؛ امّا شادکامی را منحصر به آن نمی داند و بر این باور است که شادکامی، گذشته از لذّت، به عناصر دیگری هم نیاز دارد و این یک تغییر و پیشرفت به شمار می رود. وی در بُعد رضامندی، آن را یک مسئلۀ شناختی می داند و هر چند عوامل عینی را در رضامندی بی تأثیر نمی داند، با این حال، بر عوامل غیر عینی، تأکید جدّی دارد که از این جهت نیز با نظریۀ بهزیستی روانی، همسوست.
سوم. مؤلّفۀ شادی و لذّت، با آن چیزی که بر اساس مطالعات اسلامی از آن به عنوان «نشاط» یاد کردیم، بسیار نزدیک است. البته نشاط، با لذّت متفاوت است. در بحث لذّت، این گروه از روان شناسان، بیشتر بر لذّت های حسّی تأکید دارند؛ امّا نشاط، امری غیر از لذّت حسّی است. همان گونه که پیش تر گذشت، آنچه در بُعد هیجانی، شادکامی به آن نیاز دارد، سرزندگی، فعّال بودن و برانگیختگی است که ضدّ خمودی و کسلی است. این حالت، با لذّت به دست می آید؛ امّا منحصر در لذّت های مادّی و حسّی نیست و لذّت های متعالی و معنوی را نیز شامل می شود. این موضوع را به صورت مفصّل در فصل ششم این بخش بحث کردیم. در این بحث، ممکن است که هماهنگی های زیادی بین این دو نظریه، وجود داشته باشد؛ امّا در بارۀ حدّ و مرزهای آنها نیز ممکن است اختلافاتی وجود داشته باشد.
چهارم. در تأمین شادی و لذّت، گاه بر عواملی تأکید می کنند که جزء محدودیت های دین به شمار می روند؛ مانند مشروبات الکلی، روابط جنسی، رقص مختلط و... . بحث مربوط به این بخش، همان است که در بررسی نظریۀ لذّت گرایی بیان نمودیم. اسلام بالذّت
ص: 694
و شادی موافق بوده و بر آن تأکید دارد؛ امّا در عین حال، با آن دسته از لذّت های آینده سوز که شادکامی پایدار را تهدید می کند نیز مخالف است و این جز به خاطر امنیت شادکامی نیست. این نکته را در فصل ششم این بخش (در بحث شروط شادی و هیجان) بررسی نمودیم و گفتیم که لذّت باید بدون پیامد منفی باشد. مشاهده کردید که برخی از روان شناسان (مانند آلان کار) نیز به صورت اصولی با این منطق موافق هستند، هر چند ممکن است در مصادیق آن اختلافاتی وجود داشته باشد که طبیعی است. بدیهی است مطمئن ترین منبع برای تعیین محدودیت های شادی و لذّت، دین است که بدون تأثیر از عوامل درونی و بیرونی، تنها به صلاح انسان می اندیشد.
همچنین شرط دیگری به نام «فراگیر بودن» در منابع اسلامی وجود داشت که بر لذّت های معنوی نیز تأکید داشت و ما آن را در همان بحث تبیین نمودیم. به نظر می رسد که بحث مذهب در عوامل لذّت را می توان ناظر به همین شرط دانست. البته بدیهی است که گاه ممکن است میان عمق و گسترۀ آنچه در منابع اسلامی آمده با آنچه روان شناسی به آن پرداخته، تفاوت های زیادی وجود داشته باشد.
پنجم. در بحث رضامندی، به دو دسته از عوامل اشاره شد: یکی عوامل عینی و دیگری عوامل غیر عینی. وی در زمرۀ عوامل عینی، مواردی را مطرح می کند که با آنچه در مطالعات اسلامی به دست آمده، هماهنگ است و ما از آنها به عنوان امکانات مادیِ زندگی یاد کردیم. در معارف اسلامی، عواملی برای سعادت نام برده شده اند که جزء امور مادی به شمار می روند؛ مانند: مسکن، وسیلۀ نقلیه، کار و دیگر امکانات مادی زندگی. دقّت در مواردی که آرگایل و آلان کار مطرح کرده اند، نشان می دهد که تمام اینها از اموری هستند که در منابع اسلامی، ریشه و پیشینۀ طولانی دارند. تطبیق مواردی که این روان شناسان بیان نموده اند با آنها، بحث را طولانی می کند.
البته آرگایل چند بار تصریح می کند که رضامندی، بُعد شناختی شادکامی است. اگر چنین است، پس عوامل عینی نباید در آن نقش داشته باشند. به نظر، این یک تناقض و ناهماهنگی است.
ص: 695
ششم. در بحث رضامندی، تغییر رویکرد از عوامل عینی به عوامل غیر عینی و سهم قائل شدن برای امور غیر عینی، از نکات مهم در این نظریه، است. این تغییر رویکرد، روان شناسی را به معارف دین نزدیک تر کرده است. با این پیشرفت و تغییر رویکرد، روان شناسی، ظرفیت درک معارف دین را پیدا کرده و ابزار فهم آن را به دست آورده است. همان گونه که در مباحث اسلامی گذشت، بسیاری از عوامل شادکامی از دیدگاه اسلام را امور غیر عینی تشکیل می دهند که تا پیش از این، جزء امور موعظه ای و غیر علمی به شمار می آمدند! و بدین جهت، مهجور واقع می شدند. برای نمونه، اگر به جای تأکید بر ثروت، از قناعت سخن به میان می آمد، درک و پذیرفته نمی شد؛ امّا با این تغییر، روان شناسی فهمید که این بخش از متون دینی نیز مبتنی بر قواعد علمی است. از این رو، روان شناسی، قابلیت و ظرفیت فهم این بخش از آموزه های دین را به دست آورد. هر چند شاید هنوز به ریز عوامل موجود در دین دست نیافته باشد؛ امّا بستر لازم برای فهم آن را به دست آورده است. در این باره، موارد مهمی در منابع اسلامی وجود دارد که امکان طرح آنها در این پژوهش نیست.
امّا در همین بحث، آرگایل و فرنهام، مطلبی را با عنوان پارادوکس رضامندی در بارۀ تهی دستان راضی و خرسند مطرح کردند و آن را به سازگاری و درماندگیِ آموخته شده نسبت دادند که جای تأمّل و نقد دارد. امکان این را نفی نمی کنیم؛ امّا نمی توان هر رضامندی در فقر را به سازگاری و درماندگیِ آموخته شده ای که ریشه در ناتوانی و ناچاری دارد، نسبت داد. رضامندی در ناخوشایند - که در الگوی اسلامی مطرح شده است - ، از سر ناتوانی و درماندگی نیست؛ بلکه فرد، آن را با شناخت و باور خود می پذیرد. رضامندی در الگوی اسلامی، آگاهانه، اختیاری و آزادانه است. اساساً آیا می توان رضایت را به اجبار به دست آورد؟ آن چیزی که از سر ناچاری باشد، تسلیم و بی تحرّکیِ منفعلانه است، نه رضایت قلبی. رضایت، امری قلبی است که بر اثر ناچاری به دست نمی آید. البته ممکن است تظاهر رفتاری و هیجانیِ افراد راضی، با افراد ناچار تقریباً یکسان باشد؛ امّا نباید این را به حساب یکسانی این دو در قلب و باطن دانست. بنا بر این باید توجّه داشت که نباید هر تهی دست راضی را به درماندگی متّهم نمود.
ص: 696
به نظر می رسد که این تحلیل، مبتنی بر این پیش فرض است که تهی دستان باید ناراضی باشند؛ همان گونه که تحقیقات پیشین خود آنان نشان داده که ثروت، بیشتر فقیران را خرسند می کند؛ امّا در الگوی اسلام، این گونه نیست. این الگو، مبتنی بر پایه هایی است که بر اساس آن، فرد فقیر و تهی دست، باور دارد که آنچه خداوند برای او مقدّر کرده، به خیر و صلاح وی است. لذا از آن، راضی است. وانگهی کنترل نداشتن بر سرنوشت نیز که در درماندگی، مؤثّر دانسته شده، جای بحث دارد. بر اساس نظر آنان، وقتی افراد می بینند که بر تغییر وضعیت خود، کنترل ندارند، درمانده می شوند. در این باره باید گفت که اوّلاً سرنوشت به چه معناست؟ آیا چگونگی های عینیِ زندگی، سرنوشت انسان است؟ یا چگونگی واکنش افراد به موقعیت های زندگی؟ بر اساس تفکّر توحیدی، وضعیت زندگی انسان ها بر اساس تقدیرات الهیِ مبتنی بر مصلحت انسان، تنظیم می شوند و تغییر می کنند و انسان ها بر آن کنترل ندارند، مگر به اندازه و در مواردی که خداوند اجازه داده باشد؛ امّا باید دانست که این، سرنوشت انسان به شمار نمی رود.
به نظر می رسد این روان شناسان، رویکردی عینی گرا و لذّت گرا به سرنوشت دارند و تفسیرشان از آن، نوعی تفسیر مادی است، نه واقع گرایانه. سرنوشت انسان را واکنش های وی - که مبتنی بر فضیلت های اخلاقی اویند - ، رقم می زنند، نه تغییرات زندگی. بنا بر این، این سخن که انسان، بر تغییر برخی یا بسیاری از موقعیت ها کنترل ندارد، منطبق بر واقعیت های آفرینش است. انسان توحیدی، همۀ اختیار عالم را در دستان خداوند متعال می داند و از خود، اراده ای ندارد و جز در طول ارادۀ خداوند، خود را منشأ اثر نمی بیند؛ امّا در عین حال، این به درماندگی نیز منجر نمی شود؛ بلکه چون همۀ تصمیمات و تقدیرات خداوند متعال را بر اساس مصلحت و خیر خود می داند، اوّلاً آن را با جان و دل می پذیرد و نسبت به آن، رضایت قلبی دارد و از آن خشنود است و ثانیاً در چارچوب آن به تلاش و فعالیت می پردازد.
هفتم. در بحث ثروت، دانشمندان به چند مسئله پرداخته اند که در مطالعات اسلامی نیز به چشم می خورند. یکی مسئلۀ «آرزو» است. دانشمندان در تحقیقات اخیر خود به این نکته رسیده اند که آرزوهای طولانی، رضامندی را تهدید می کند. این همان موضوع «أمَل» در ادبیات دین است که سابقه ای دیرین دارد.
ص: 697
دیگری مسئلۀ «مقایسه» است که بر اساس تحقیقات دانشمندان، نوع صعودیِ آن، موجب نارضایتی و نوع نزولیِ آن، موجب رضامندی می گردد. این نیز در منابع اسلامی، پیشینه دارد. بر اساس منابع اسلامی، مقایسه بر رضامندی در همۀ موقعیت های خوشایند و ناخوشایند زندگی (و نه تنها موقعیت خوشایند آنچنان که روان شناسان می گویند)، اثر دارد؛ با این تفاوت که در خوشایند، از نوع نزولی آن - که در فصل دوازدهم، بحث «مدیریت مقایسه» به آن پرداختیم - و در ناخوشایند، از نوع صعودی آن - که در فصل سیزدهم، بحث «مقایسۀ صعودی» آن را بررسی کردیم.
هشتم. روان شناسان، تحقیقات پُردامنه ای در بارۀ مذهب صورت داده اند. همان گونه که گذشت، این تحقیقات، گاه مذهب را عامل هیجان و سرور می دانند و گاه عامل خشنودی و رضامندی. در این باره باید گفت که اوّلاً در معارف اسلامی و در این پژوهش، مذهب و دین به معنای خاص کلمه - که شامل برخی مناسک و رفتارهای عبادی در کنار دیگر عوامل باشد - به کار نرفته است. در روان شناسی، این عنصر به عنوان یکی از عوامل و در کنار دیگر عوامل دانسته می شود. هر چند این معنا کاملاً غلط نیست؛ امّا دین و مذهب برای مسلمانان در این گونه مباحث، معنای عامی دارد. ما آن را شیوه ای از زندگی می دانیم که تمامی ابعاد زندگی را در بر می گیرد و برای آن، برنامه دارد و اساس و محور آن نیز توحید است. ثانیاً با این بیان، روشن می شود که جایگاه مذهب، نه در رتبۀ عوامل که در رتبۀ راهبرد کلان است. به همین جهت، ما مذهب و دینداری را نه به عنوان یک عامل در کنار دیگر عوامل، بلکه مبنای نظریِ الگوی شادکامی قرار دادیم و معتقدیم کسی می تواند به شادکامی دست یابد که دیندار باشد و دیندار کسی است که توحید را به معنای فراگیرش پذیرفته باشد و در عینیت زندگی، آن را جاری سازد. نمود این جاری سازی توحید در متن زندگی، همان چیزی است که عوامل کلان و جزئیِ شادکامی را به وجود می آورند و ما آنها را در فصول متعدد این اثر، به تفصیل بیان نمودیم.
نهم. در بحث رضامندی، ساختاری در مطالعات اسلامی وجود داشت که بر دو محور اساسی (خوشایند - ناخوشایند) و سه محور فرعی (مصیبت - نعمت - تکلیف)، استوار بود.
ص: 698
این ساختار، برگرفته از واقعیت های زندگی است. لذا با جریان عمومیِ زندگی سازگار است؛ امّا چنین طرح منسجمی در نظریۀ آرگایل و دیگران به چشم نمی خورد. این را باید از نقاط قوّت الگوی اسلام دانست.
دهم. بحث فقدان عواطف منفی در نظریۀ آرگایل، بیشتر ناظر به موقعیت های سخت و تنش زا و اضطراب آور در زندگی است. وی این بُعد را از رضامندی جدا کرده و به عنوان مؤلّفه ای جداگانه، در نظر گرفته است. این تفکیک بر این اساس است که رضامندی، فقط ناظر به شرایط مثبت زندگی است، نه شرایط منفی و سخت؛ امّا بر اساس مطالعات اسلامی، دوران ناخوشایند و موقعیت های سخت زندگی نیز داخل در عنوان رضامندی قرار می گیرند. از این رو، رضامندی به دو بخش رضامندی در خوشایند و رضامندی در ناخوشایند تقسیم می شود. این از توانمندی های معارف دین است که رضامندی را در هر دو حالت خوشایند و ناخوشایند، تأمین می کند.
یازدهم. این نظریه، فراگیر نیست و تمامیِ موقعیت های زندگی را پوشش نمی دهد. گذشته از خوشایند و ناخوشایند، بُعد دیگر زندگی یعنی «تکالیف» در ساختار مباحث اسلامی وجود داشت که در این نظریه، و هیچ یک از دیگر نظریه ها به چشم نمی خورد. این بخش از واقعیت های زندگی ما نیز به رضامندی نیازمند است. گاه برخی از نارضایتی ها از زندگی به خاطر تکالیف دینی و اخلاقی است. یک نظریۀ جامع، آن است که تمامی ابعاد زندگی را پوشش دهد؛ امّا این نظریه، این بخش را در بر نمی گیرد.
چهار. نظریۀ زندگی کامل
اشاره
از نظریه های مهم در بارۀ شادکامی، نظریۀ «زندگی کامل»(1) سلیگمن است. سلیگمن، الگویی از چهار نوع زندگی نیک را مطرح می کند که همچون نظریۀ ارسطو، بر یک نظام سلسله مراتبی و از ساده به پیچیده، تدوین یافته است. سلیگمن، ساده ترین زندگی از انواع چهارگانۀ زندگی خوب (نیک) را «زندگی لذّت بخش»(2) می نامد. پس از آن «زندگی
ص: 699
1- . f(عزوجل)ll life.
2- . a pleasant life.
مشتاقانه»(1) قرار دارد و سومین نوع زندگی خوب «زندگی بامعنا»(2) است. چهارمین نوع زندگی که در حقیقت، پیچیده ترین شکل زندگی نیک است، «زندگی کامل»(3) است.
یورگنسن و نفستاد، آخرین و پیچیده ترین نوع زندگی خوب را از دیدگاه روان شناسان مثبت گرایی چون سلیگمن، «زندگی کامل»(4) می دانند و آن را عبارت می دانند از: مجموعۀ هر سه زندگی خوب مورد اشاره به همراه ویژگی های آنها.(5) به اعتقاد سلیگمن، سرانجام یک زندگی کامل، عبارت است از: تجربه کردن هیجان های مثبت گذشته و آینده، با آرامش احساسات مثبت از لذّت های کنونی (زمان حال)، به دست آوردن مسرّت از توانمندی های ذاتی و استفاده از آنها در خدمت هدف یا اهدافی بالاتر و فراتر از خویش و به منظور دستیابی به معنا.(6)
بنا بر این، بر اساس نظریۀ سلیگمن - که آن را «شادکامی اصیل» می نامد - ، شادکامی سه جزء دارد؛ امّا اجزای آن، متفاوت از نظریۀ آرگایل است. اجزای سه گانۀ شادکامی اصیل در نظر سلیگمن، عبارت اند از: زندگی لذّت بخش، زندگی مشتاقانه و زندگی بامعنا. از این رو، می توان فرمول آن را چنین بیان داشت:
زندگی بامعنا + زندگی مشتاقانه + زندگی لذّت بخش = شادکامی
روان شناسان مثبت گرا بر این باورند که حرکت به سمت یکی از این انواع چهارگانۀ زندگی خوب (نیک)، خاصه نوع چهارم آن، آدمی را به خشنودی از زندگی، بهزیستیِ روانی و سرانجام سعادت و خوش بختی نائل می گرداند.(7) هر یک از این انواع چهارگانۀ زندگی خوب در ادامه به اختصار توصیف می شوند:
ص: 700
1- . engagement life.
2- . the meaningf(عزوجل)l life.
3- . the f(عزوجل)ll life.
4- . the f(عزوجل)ll life.
5- . یورگنسن و نفستاد، 2004 (به نقل از براتی، 1388).
6- . براتی، 1388.
7- . سلیگمن، 1389.
- زندگی لذّت بخش
مطابق نظر یورگنسن و نفستاد، ساده ترین نوع زندگی نیک، «زندگی لذّت بخش» است.(1) داک ورث و همکاران، زندگی لذّت بخش (شاد) را نوعی زندگی می دانند که در آن، هیجان های مثبت در حدّ بیشینه، و هیجان های منفی و دردآور در حد کمینه باشند.(2) سلیگمن، رشید(3) و پارکز،(4) در معرفی این نوع زندگی، آن را همان چیزی می دانند که نظریه های لذّت گرای شادکامی - که پیش از این از آنها یاد شد - بیان کرده اند.(5) با این حال و آن گونه که یورگنسن و نفستاد می گویند، برخلاف نظریۀ بهزیستی روانیِ دینر - که بر وجود و افزایش هیجان های مثبت، نبود یا کمبود هیجان های منفی و نوعی قضاوت در بارۀ زندگی فردی (شخصی) تأکید دارد - ، سلیگمن در تعریف این نوع زندگی، صرفاً بر هیجان های مثبت، تکیه دارد.(6)
بر اساس آنچه که گفته شد، زندگی لذّت بخش (شاد)، یک زندگی خوب است که در آن، افراد در طلب و جستجوی هیجان های مثبت اند.(7) این هیجان های مثبت، در سه برهۀ زمانی مورد نظرند: هیجان های مثبت در بارۀ گذشته؛ هیجان های مثبت در مورد حال؛ هیجان های مثبت در بارۀ آینده. سلیگمن این سه گونه را چنین تعریف کرده است:
هیجان های مثبت در بارۀ گذشته: هیجان های دستۀ اخیر، هیجان هایی هستند که افراد نسبت به گذشتۀ خود دارند. از جملۀ این هیجان ها می توان از: رضایت، خرسندی، غرور (البته مثبت آن)، و قناعت نام برد.
هیجان های مثبت در بارۀ حال (اکنون): هیجان های مثبت در بارۀ حال، شامل امور
ص: 701
1- . یورگنسن و نفستاد، 2004 (به نقل از براتی، 1388).
2- . داک ورث، استین و سلیگمن، 2005 (به نقل از براتی، 1388).
3- . Rashid.
4- . Parks.
5- . سلیگمن، رشید وپارکز، 2006 (به نقل از براتی، 1388).
6- . یورگنسن و نفستاد، 2004 (به نقل از براتی، 1388).
7- . سلیگمن(2002)، پیشین؛ سلیگمن، رشید و پارکز 2006؛ کامپتون 2005؛ یورگنسن و نفستاد 2004؛ سلیگمن، استین، پارک و پترسون، 2005 (به نقل از براتی، 1388).
مسرت بخش، خشنودی و شادی - که حاصل لذّت های کنونی هستند - می شود. مطابق نظر سلیگمن، لذّت های زمان حال، بر دو قسم اند: یکی از آنها لذّت های حسی است که از دو منبع حاصل می شوند: 1. لذّت های بدنی،(1) مانند: لذّت ناشی از نوشیدن آب به هنگام تشنگی یا لذّت ناشی از رفع دیگر نیاز های فیزیولوژیکی؛ 2. لذّت های بالاتر یا پیچیده(2) که مستلزم یادگیری و آموزش هستند، مانند: گوش دادن به یک نوای آرام بخش (موسیقی یا وعظ دینی) یا نگاه کردن به طلوع خورشید و لذّت بردن از آن. تفاوت لذّت این دو منبع، در دامنۀ تأثیرگذاری آنهاست؛ لذّت نوع نخست، آنی و فوری است و لذّت نوع دوم، هر چند حسّی است، امّا دامنۀ اثرگذاریِ بیشتری دارد.(3)
امّا سلیگمن، علاوه بر لذّت های حسّی یاد شده، از نوع دیگری از لذّت ها هم نام می بَرَد که حسّی نیستند و ناشی از انجام دادن اعمالی خاص و هدفمند از سوی اشخاص اند. وی این لذّت ها را «مسرّت بخش ها»(4) نامیده است. زمانی لذّت مسرّت بخش ها را درک می کنیم که عملی مانند: کوه رفتن، ورزش کردن یا خواندن کتاب جذّاب و مورد علاقه مان را انجام بدهیم. بخشی از مسرّت بخش ها و لذّت به دست آمده از آنها هم از انجام دادن اعمالی به دست می آید که مطابق با توانمندی ها و فضیلت های شخصی افراد است که در نوع دوم زندگی خوب از نظر روان شناسان مثبت گرا از آن سخن گفته خواهد شد.
هیجان های مثبت در بارۀ آینده: هیجان هایی چون امید و خوش بینی - که به ویژه در شیوه های اِسنادی و تبیینی افراد به کار گرفته می شوند - ، از مهم ترین هیجان های مثبت در بارۀ آینده اند. نمودار زیر، آن بخش از الگوی مورد نظر سلیگمن در روان شناسی مثبت گرا را که در بارۀ هیجان های مثبت است، نشان می دهد.(5)
ص: 702
1- . sens(عزوجل)al or somatic pleas(عزوجل)res.
2- . complex or higher pleas(عزوجل)res.
3- . سلیگمن، 2002 (به نقل از براتی، 1388).
4- . gratifications.
5- . براتی، 1388.
تصویر
نمودار(16 - 1) نمودار تئوریک الگوی مورد نظر سلیگمن در بارۀ هیجان های مثبت
البته سلیگمن، تفسیر زندگی خوب به لذّت لحظه ای را یک «توهّم» می داند و معتقد است که مجموع احساسات لحظه ای ما یک برآورد بسیار ناقص از شیوۀ قضاوت ما در بارۀ میزان خوب یا بد بودن زندگی است.(1) وی با اشاره به یک بررسی، از چیزی به نام «استحقاق احساسات مثبت» در برابر «راه های میان بر» نام می بَرَد و می گوید که مردم، احساس مثبت ماشینی و بدون استحقاق را نمی پذیرند و مایل اند چیزی را که احساس می کنند، مستحقّ آن باشند. بر همین اساس، تصریح می کند: «این باور که ما برای بهره مندی از شادی، لذّت، شور، راحتی و شعف می توانیم به راه های میان بُر متوسّل شویم، به جای این که با استفاده از قابلیت ها و فضیلت های شخصیِ خود، استحقاق برخورداری از آنها را به دست آوریم، باعث می شود که گروه بسیاری از مردم در اوج رفاه و ثروت، از فقدان معنویت در رنج
ص: 703
1- . سلیگمن، مارتین، شادمانی درونی، ص15 و 16.
باشند». وی هیجانات مثبتی را که حاصل خصوصیات خاص انسان نباشند، موجب احساس تهی بودن، فقدان اصالت و افسردگی می داند.(1)
- زندگی مشتاقانه
دومین شکل زندگی سعادتمند از نظر روان شناسی مثبت گرا، زندگی مشتاقانه است.(2) این زندگی، پیچیده تر از زندگی لذّت بخش است. مطابق با نظر سلیگمن، «زندگی مشتاقانه»، آن نوع زندگی است که فرد با استفاده از توانمندی های مَنِشی (ذاتی)(3) در حوزه های گوناگون زندگی به کسب مسرّت ها می پردازد. در زندگی مشتاقانه، افراد از صفات مثبت از جمله توانمندی ها و استعداد های خویش بهره می برند تا به زندگی نیک نائل گردند.(4) در این جا نیز بار دیگر، سخن از فعّالیت فرد به میان آمده که نقش مهمّی در شادکامی دارد.
به بیان دیگر، توانمندی های مثبت، ویژگی های فضیلت گونه ای هستند که ریشه در فرهنگ و تاریخ جوامع دارند. بنا بر این، زندگی مشتاقانه، نوعی زندگی است که فرد، ویژگی های مَنِشی خود یا «توانمندی های ذاتی» خویش را در حوزه های مختلف گوناگون به کار می گیرد تا به مسرّت و خشنودی دست یابد. خلوص و اصالت در این ارتباط، معنا و مفهوم می یابد. پس خشنودی یا شادی اصیل، آن تجربه ای از شادی و نشاط است که افراد با استفاده از توانمندی های مَنِشی خویش (یعنی صفات مثبت و محسّناتی که به آنها فضیلت(5)های اخلاقی و انسانی می گوییم) به آن دست می یابند. بنا بر این، از نظر روان شناسی مثبت گرا، زندگی درگیرانه، نوعی زندگی خوب(نیک) است که در آن، فرد از توانمندی های ذاتی خویش، استفاده می کند و با خود و توانمندی های شخصی خویش یابا
ص: 704
1- . همان، ص17.
2- . سلیگمن، 1389؛ یورگنسن و نفستاد، 2004 (به نقل از براتی، 1388).
3- . signat(عزوجل)re strengths.
4- . داک ورث، استین و سلیگمن، 2005 (به نقل از براتی، 1388).
5- . Virt(عزوجل)e.
فضیلت های بنیادی خود، صادق است.(1)
سلیگمن و همکاران، معتقدند که زندگی درگیرانه، یعنی غرق شدن در کار، روابط صمیمانه و تفریحات و بهره بردن از آنها.(2) برای این منظور (یعنی درگیر شدن و وارد شدن به کار و روابط و تفریحات)، راه مناسب، شناسایی بالاترین و برترین استعدادها و توانمندی های افراد و سپس کمک به آنها برای یافتن فرصت هایی جهت استفادۀ بیشتر از این توانمندی هاست.(3)
پترسون و سلیگمن، طبقه بندی ای از توانمندی های افراد ارائه کردند که شامل 24 ویژگی انسان است که در شش فضیلت عمده (خردمندی و معرفت،(4) شجاعت،(5) انسانیت،(6) عدالت،(7) اعتدال(8) و تعالی(9)) توزیع شده(10) که عبارت اند از:
خردمندی: با محوریت «اکتساب و کاربرد دانش»، شامل توانمندی های: خلّاقیت،(11) کنجکاوی،(12) همه جانبه نگری،(13) شور و عشق آموختن،(14) و جهت یابی شناختی.(15)
شجاعت: با محوریت «ارادۀ تحقّق هدف ها به رغم موانع درونی و بیرونی»، شامل
ص: 705
1- . یورگنسن و نفستاد، 2004 (به نقل از براتی، 1388).
2- . سلیگمن، رشید و پارکز، 2006 (به نقل از براتی، 1388).
3- . Peterson.C., Seligman , M.E.P (2004). Character strengths and virt(عزوجل)es. New York: Oxford (عزوجل)niversity Press.
4- . Wisdom and Knowledge.
5- . Co(عزوجل)rage.
6- . H(عزوجل)manity.
7- . J(عزوجل)stice.
8- . Temprance.
9- . Teranscendence.
10- . Peterson., Seligman (2004).
11- . Creativity.
12- . C(عزوجل)riosity.
13- . Open - mindedness.
14- . Love of Learning.
15- . Perespective.
توانمندی های: درستی،(1) دلیری،(2) پایداری،(3) و رغبت.(4)
انسانیت: با محوریت «نیروهای تعامل بین فردی، شامل توانمندی های: مهربانی،(5) عشق،(6) و هوش اجتماعی.(7)
عدالت: با محوریت «نیروهای تعامل شهروندی در ساختار نظام اجتماعی»، شامل توانمندی های: انصاف،(8) رهبری،(9) و روح همکاری.(10)
اعتدال: با محوریت «نیروهای بازدارنده از زیاده روی»، شامل توانمندی های: بخشش،(11) فروتنی(حیا)،(12) دوراندیشی،(13) و خودگردانی.(14)
تعالی: با محوریت «نیروهای پیونددهنده با جهان برتر»، شامل توانمندی های: اقرار به زیبایی و شگفتی،(15) سپاس گزاری،(16) امید،(17) شوخ طبعی،(18) و دینداری (ایمان مذهبی).(19)
ص: 706
1- . A(عزوجل)thenticity.
2- . Bravery.
3- . Persistence.
4- . Zest.
5- . Kindness.
6- . Love.
7- . Sosial intelligence.
8- . Fairness.
9- . Leadrship.
10- . Teamwork.
11- . Forgiveness.
12- . Modesty.
13- . Pr(عزوجل)dence.
14- . Self - reg(عزوجل)lation.
15- . Appreciation of bea(عزوجل)ty and excellence.
16- . Gratit(عزوجل)de.
17- . Hope.
18- . H(عزوجل)mor.
19- . Religio(عزوجل)sness.
سلیگمن معتقد است که زندگی درگیرانه نمی تواند به عنوان حالتی دائمی در نظر گرفته شود؛ بلکه این زندگی، نوعی کمال پیوستۀ توانمندی ها و ارزش های فرد است. بنا بر این، زندگی درگیرانه، نوعی زندگی در حال کمال یا رشد مداوم است.(1) بر همین اساس، دانشمندان از مداخله هایی برای تحقّق این نوع زندگی استفاده نموده اند که در ادامه به آنها اشاره می کنیم.
برنامۀ مبتنی بر استفاده از توانمندی ها و فضایل شخصی
شناسایی توانمندی های مَنِشی (ذاتی) افراد، خود به خود امری برانگیزاننده بوده و آنان پس از شناخت توانمندی های برتر خود برای استفاده از آنها انگیزۀ بالایی پیدا می کنند؛ امّا علاوه بر این شناخت و استفاده از توانمندی ها، مداخله ای که پترسون تحت عنوان «فنّ استفاده از توانمندی های مَنِشی به شیوه های نو» از آن یاد می کند، به افراد می آموزد تا در کنار روش های مرسوم و معمولی ای که تاکنون از توانمندی های خویش استفاده می کرده اند، سعی کنند تا از این توانایی ها به شکل ها و روش های تازه تری هم بهره ببرند.(2)
در یک مطالعۀ بین المللی که پارک، پترسون و سلیگمن در 54 کشور گوناگون دنیا انجام داده بودند - و گزارشی از آن در کتاب پترسون آمده است - ، محقّقان پی بردند که توانمندی هایی که در بیشتر کشورها بالاترین حدّ موافقت با آنها در بین مردم به چشم می خورد، عبارت اند از: مهربانی، انصاف، سخاوت، شکرگزاری و گشودگی ذهنی.(3)
در مطالعۀ دیگری که توسط پارک و پترسون در سال 2005 م، انجام شد، نتایج، نشان از این داشت که نشاط، شکرگزاری، امید و عشق (دوستی)، با خشنودی بیشتر از زندگی ارتباط داشتند. این یافته در مطالعات طولی هم دیده شده است.(4)
در پژوهشی دیگر، بین توانمندی ها و کار، دوست داشتن دیگران، و بازی و تفریح ارتباطاتی پیدا شد. همچنین پترسون و همکاران وی در مطالعاتی به بررسی اثرات
ص: 707
1- . یورگنسن و نفستاد، 2004 (به نقل از براتی، 1388).
2- . پترسون، 2006 (به نقل از براتی، 1388).
3- . براتی، 1388، ص81.
4- . پترسون، 2006 (به نقل از براتی، 1388).
توانمندی ها بر بحران های پیشین زندگی پرداختند (از جملۀ این بحران ها حادثۀ یازدهم سپتامبر 2001 بوده است).(1)
به هر روی، این مطالعات، همگی نشان می دهند که شناسایی توانمندی های ذاتی افراد می تواند سرنخ هایی از خشنودی یا عدم خشنودی آنان از زندگی به دست دهد.
این یافته ها، محقّقان را به اندیشۀ استفادۀ بهتر و بیشتر از توانمندی ها در کسب خشنودیِ بهتر از زندگی و شادکامی و داشتن معنا در زندگی فرو بُرد، به گونه ای که پترسون و سلیگمن و همکاران او سرانجام در این زمینه، مداخله ای را تدوین کردند و در پژوهش های خود به کار بردند. نتایج به دست آمده، از اثربخشیِ این مداخله حکایت داشت. از همین رو، در بستۀ «آموزش روان شناسی مثبت گرا» مداخله ای با عنوان «استفاده از توانمندی ها به شکل های تازه» تدوین شد(2) که در بحث «زندگی کامل» به آن اشاره خواهیم کرد.
برنامۀ مبتنی بر نعمت شماری
از جمله مداخله های دیگری که برای افزایش شادکامی و خشنودی از زندگی به کار بسته شد، «نعمت شماری»(3) است. این مداخله که به «سه چیز خوب در زندگی»(4) هم معروف است، بر این فرض مبتنی است که نعمت شماری، هم به وجود معنا در زندگی کمک می کند و هم عواطف و هیجان های مثبت را افزایش می دهد و در نتیجه، به رضایت بیشتر از زندگی می انجامد.(5)
بر اساس تحقیقات لوبومیرسکی و همکاران وی، افرادی که به مدّت شش هفته و هر هفته سه بار به شمارش نعمت های خود پرداخته بودند، در پایان هفتۀ ششم، شادمان تر از کسانی بودند که به این اقدام دست نزده بودند.(6) محقّقان در مقالۀ دیگری در توجیه این که
ص: 708
1- . Peterson., Seligman (2004).
2- . براتی، 1388، ص81.
3- . co(عزوجل)nting blessings.
4- . three good things in life.
5- . سلیگمن، استین و پترسون، 2005 (به نقل از براتی، 1388).
6- . لوبومیرسکی، کینگ و دینر، 2005 (به نقل از براتی، 1388).
چرا «نعمت شماری به شادکامی بیشتر افراد منجر شده؟» استدلال کرده اند که این کار (نعمت شماری) موقعیت ها و وقایع را به سمتی می بَرَد که سازگاری ِلذّت گرایانه منتفی شود؛ چرا که مردم می بینند که زندگی آنها خوب است و دارای نعمت های بسیاری هستند و این نعمت، هر هفته ادامه دارد. طبق نظر پترسون، نعمت ها می توانند از امور جزئی مثلاً خرید یک شاخه گل توسط همسر تا امور کلّی مثل وجود سلامتی را شامل گردد.
همچنین نتیجۀ مطالعه ای که سلیگمن و همکاران وی انجام دادند، نشان داد که شرکت کنندگان حتّی یک ماه بعد از برنامه نیز در مقایسه با زمان خطّ پایه، شادتر بودند و نمرۀ افسردگی شان کمتر شده بود. سلیگمن و همکاران در پیگیری سه ماهه همچنان از شادیِ بیشتر شرکت کنندگان و کمتر بودن افسردگی نسبت به زمان خطّ پایه (آغاز تحقیق) گزارش دادند. محقّقان نتیجه گرفتند که این مداخله (فعّالیت آموزشی) در کنار یک مداخلۀ دیگر، تا شش ماه بعد هم شادکامی افراد را افزایش و نشانه های افسردگی را کاهش می دهد.(1)
برنامۀ مبتنی بر سپاس گزاری
مداخلۀ دیگر، برنامۀ «سپاس گزاری»(2) است. در متون روان شناسی مثبت گرا و شادکامی پایدار و اصیل، «شُکر»، یکی از فضیلت های اساسی محسوب می شود و توانایی شکرگزاری از نیروها یا کسانی که فعّالیتی به نفع فرد انجام داده اند، به شادکامیِ پایدار افراد می انجامد. علّت این کار، احتمالاً در توجّه و یادآوری خاطرات مثبتی است که با شکر کردن همراه است.(3) امانز،(4) مکالخ(5) و تسانگ،(6) ضمن بحثی در بارۀ شُکر و شیوه های سنجش آن، معتقدند که شُکر، توانمندی ای انسانی است و از نظر ذهنی، نوعی حسّ حیرت، تشکّر و سپاسمندی برای امتیازاتی است که فرد از جانب چیزی یا کسی به دست می آورد. آنها
ص: 709
1- . سلیگمن، استین و پترسون، 2005 (به نقل از براتی، 1388).
2- . Gratit(عزوجل)de.
3- . لوبومیرسکی، کینگ و دینر، 2005 (به نقل از براتی، 1388).
4- . Emmons.
5- . Mcc(عزوجل)llo(عزوجل)gh.
6- . Tsang.
معتقدند که شُکر می تواند بین فردی و فرافردی باشد (مثلاً نسبت به خدا، هستی و...)؛ ولی نمی تواند نسبت به خود فرد صورت گیرد. شُکر می تواند بهزیستی روانی و ارتباطی فرد را افزایش دهد و برای جامعه هم مزایا و منافعی داشته باشد.(1)
امانز و مکالخ، در مطالعه ای به بررسی مداخله ای در بارۀ شُکر پرداختند. در این مطالعه، شرکت کنندگان گروه آزمایشی در مقایسه با گروه گواه، از نظر عاطفۀ مثبت، مورد مقایسه قرار گرفتند. محقّقان از شرکت کنندگان گروه مداخله خواستند تا به مدّت ده هفته در بارۀ پنج موضوع که آنها برایش شُکرگزار بودند، مطالبی بنویسند. دو گروه کنترل، در بارۀ استرس های روزمره یا وقایع خنثای زندگی مطلب می نوشتند. از تمامی شرکت کنندگان درخواست شد تا هر هفته بر روی یک مقیاس درجه بندی (از 3 - تا 3+ احساس خود را در بارۀ زندگی و به طور کلّی، انتظاراتی را که برای هفتۀ آینده دارند بر روی مقیاس از 3 - (بدبینانه) تا 3+ (خوش بینانه) و نیز نحوۀ ارتباط با دیگران و احساس مربوط به آن را از 3 - (منزوی) تا 3+ (ارتباط خوب و مناسب)، درجه بندی کنند.
یافته ها نشان داد که شرکت کنندگان گروه شُکر در مقایسه با اعضای دو گروه دیگر، احساس بهتری در بارۀ زندگی خود داشتند، در بارۀ هفتۀ آینده (هفتۀ پیش رو) خوش بین تر بودند و با دیگران، پیوندهای بیشتری داشتند. شرکت کنندگان گروه شُکر همچنین عواطف مثبت بیشتر و عواطف منفی کمتری را بر روی یک مقیاس سی ماده ای گزارش کردند.(2)
افزون بر این، محقّقان، گزارش های یک مشاهده گر را در بارۀ عاطفۀ مثبت، عاطفۀ منفی و خشنودی کلّی از زندگی جمع آوری کردند. نتایج نشان داد که یافته های مربوط به عواطف مثبت مطالعۀ اوّل، تکرار شد. همچنین گزارش های مشاهده گر، بیانگر آن بود که شرکت کنندگان گروه شُکرگزار از نظر عاطفۀ مثبت و خشنودی از زندگی، وضعیت بالاتری داشتند.
مداخله های مرتبط با شُکر پس از بررسی های اوّلیه به تدریج اصلاح شد و سرانجام در مداخلاتی که سلیگمن و همکاران او به عنوان بخشی از مداخلات مرتبط با خشنودی از
ص: 710
1- . امانز، مکالخ و تسانگ، 2007 (به نقل از براتی، 1388).
2- . امانز و مکالخ، 2003 (به نقل از براتی، 1388).
زندگی و دستیابی به زندگی کامل ارائه کردند، تحت عنوان «نامۀ تشکّر»(1) یا «دیدار تشکّرآمیز»(2) شناخته شد.
در دیدار تشکّر یا نامۀ تشکّر - که توسط سلیگمن و همکارانش(3) و پترسون(4) مطرح شده است - از افراد درخواست می شود تا به کسی که برای فرد کاری کرده، ولی فرصت تشکّر از وی مهیّا نبوده، نامه ای بنویسند و با استفاده از تلفن و یا در برابر او با صدای بلند آن را برایش بخوانند.
پترسون،(5) سلیگمن و همکارانش،(6) داک ورث و همکاران(7) و سلیگمن، رشید و پارکز،(8) از کاربرد این مداخله در افزایش شادکامی و خشنودی کلّی از زندگی یاد کرده اند. در مطالعۀ سلیگمن و همکاران - که با استفاده از دیدار تشکّر انجام شد - ، گروه آزمایشی ای که مداخلۀ یاد شده را دریافت کردند، تا یک ماه بعد، تغییرات مثبتی را در زندگی و هیجان های خود گزارش دادند. سلیگمن، رشید و پارکز نیز در بررسی خود - که هدف آن، اثربخشیِ مداخلات روان شناسیِ مثبت گرا به صورت گروهی و فردی بود - ، از نامۀ تشکّر استفاده کردند و اثربخشیِ مداخلات را هم در افزایش نشاط و شادمانی و هم کاهش نشانه های افسردگی گزارش دادند. علاوه بر این پژوهش ها استفاده از تشکّر (به صورت نگارش نامه یا دیدار با کس یا کسانی که کاری برای فرد انجام داده اند به منظور ابراز تشکّر از آنها) در دیگر مطالعات هم به کار رفته است. در فراتحلیلی(9) که اخیراً سین و لوبومیرسکی از مداخلات مثبت گرایی - که به قصد افزایش بهزیستی روانی و کاهش نشانه های افسردگی به کار رفته - گزارش داده اند، ده مطالعه از این مداخله را استفاده کرده اند.(10)
ص: 711
1- . gratit(عزوجل)de letters.
2- . gratit(عزوجل)de visit.
3- . سلیگمن، استین و پترسون، 2005 (به نقل از براتی، 1388).
4- . پترسون، 2006 (به نقل از براتی، 1388).
5- . پترسون وپارک، 2004 (به نقل از براتی، 1388).
6- . سلیگمن، استین و پترسون، 2005 (به نقل از براتی، 1388).
7- . داک ورث، استین و سلیگمن، 2005 (به نقل از براتی، 1388).
8- . سلیگمن، رشید و پارکز، 2006 (به نقل از براتی، 1388).
9- .meta - analysis.
10- . سین ولوبومیرسکی، 2009 (به نقل از براتی، 1388).
مداخلات مبتنی بر بخشش
بخشش(1) به عنوان یک فضیلت اخلاقی، از جمله مداخله های مرتبط با افزایش خشنودی از زندگی و از راه کارهای افزایش شادکامی و ارزشمندی زندگی به شمار می رود. بررسی ها نشان می دهند که بخشش را می توان به عنوان یکی از مداخله های افزایش شادی و معنا در زندگی محسوب کرد.(2)
مطابق نظر مکالخ و ویت لایت،(3) بخشش، با عناوینی چون: عفو - که بیشتر یک مقولۀ حقوقی است - ، چشم پوشی - که گذشتن از اعمال مهاجم گونه است - ، فراموش کردن و انکار تفاوت دارد. این محقّقان سپس بر اساس متون موجود از سه دیدگاه به تعریف بخشش می پردازند؛ الف - بخشش به عنوان یک پاسخ: در این تعریف، بخشش، تغییری جامعه یار (مطلوب اجتماع) است که در افکار، هیجان ها و یا رفتارهای قربانی نسبت به مقصّر به وجود می آید؛ ب - بخشش به عنوان یک صفت شخصیتی: در این دیدگاه، بخشش، یک ویژگی (خصیصه) برای بخشیدن دیگران در شرایط بین فردی گسترده است. در این تعریف، مردم را می توان بر روی یک پیوستار از بخشنده تا غیربخشنده جای داد؛
ج - بخشش به عنوان یک مشخّصۀ واحدهای اجتماعی: در این تعریف، بخشش را می توان یک اسناد محسوب کرد؛ اسنادی که مثل تعهّد، صمیمیت یا اعتماد است. محقّقان این دیدگاه معتقدند که بعضی از ساختارهای اجتماعی (نظیر: خانواده، اجتماعات محلّی یا زندگی مشترک)، درجۀ زیادی از بخشش را در خود دارند، در حالی که دیگر ساختارهای اجتماعی، کمتر بخشنده اند (مثلاً نهادهای اجتماعی ای که اعضای خود را در صورت تعهّد به مخالف آن نهاد، تنبیه یا محروم می کنند).(4) در زمینۀ بخشش و توجّه به ابعاد سلامت روانی و خشنودی از زندگی این سازۀ روان شناختی، حجم وسیعی از مطالعات انجام گرفته است.(5)
ص: 712
1- . forgiveness.
2- . کامپتون، 2005 (به نقل از براتی، 1388).
3- . Witvliet.
4- . مکالخ و ویت لایت، 2002 (به نقل از براتی، 1388).
5- . ر.ک: پترسون، 2006؛ لوپز، 2009 (به نقل از براتی، 1388).
- زندگیِ معنادار
سومین شکل زندگی خوب، «زندگی معنادار»(1) است. سلیگمن و همکاران معتقدند که زندگی بامعنا، عبارت است از: استفاده از استعدادها و توانمندی های ذاتی در خدمت چیزی یا هدفی بالاتر از خویش. معناداری در زندگی با داشتن قصد و هدف (هدفمندی) در زندگی، مترادف است. تعلّق داشتن به آنچه که «نهادهای مثبت» خوانده می شود، از جمله مذهب، خانواده، اجتماع، ملّت و... می تواند معنای زندگی افراد باشد و فعّالیت در آن باره به آنان نوعی حسّ رضایتمندی و معناداشتن بدهد.
سلیگمن و دیگر روان شناسان با این توجیه که معنا داشتن (و حتّی معنایابی(2)) با خشنودی در زندگی و شادکامی ارتباط تنگاتنگی دارند، آن را یکی از انواع زندگی خوب یا زندگی سعادتمند در نظر گرفته اند.(3) سلیگمن و همکاران در مورد اهمیت داشتن معنا می نویسند: «ما معتقدیم که فقدان معنا یک علامت افسردگی نیست؛ بلکه نبود معنا علّت این بیماری است و نیز بر این باوریم که مداخله هایی که به ایجاد معنا منجر می شوند، افسردگی را کاهش می دهند».(4)
بستۀ آموزشی روان شناسی مثبت گرا
به گزارش براتی،(5) سلیگمن و همکاران، بر اساس نتایج به دست آمده از مطالعات یاد شده و نیز دیگر مداخله هایی که از متون و منابع گوناگون و مبتنی بر انواع سه گانۀ زندگی خوب (زندگی شادمانه، زندگی درگیرانه و زندگی بامعنا) حاصل شده، به تدوین بسته ای آموزشی برای افزایش خشنودی از زندگی و زندگی شادکامانه پرداختند و سپس در مطالعات گوناگون، اثربخشی آن را آزمودند. این بسته - که قابلیت اجرا به دو شکل گروهی و فردی را
ص: 713
1- . meaningf(عزوجل)l life.
2- . meaning search.
3- . سلیگمن، 1389؛ پترسون، 2006؛ سلیگمن، رشید و پارکز، 2006؛ داک ورث، استین و سلیگمن، 2005؛ کامپتون، 2005 (به نقل از براتی، 1388).
4- . براتی، 1388، ص56.
5- . براتی، 1388، ص83 به بعد.
دارد (شکل گروهی آن، شش هفته ای و شکل فردی آن، سیزده تا چهارده هفته ای است) - سرانجام به عنوان روان درمانیِ مثبت توسط سلیگمن و همکاران ارائه شد.(1)
در مطالعۀ اوّلیه - که شرکت کنندگان از طریق اینترنت انتخاب شدند - ، 577 نفر شرکت داشتند. شرکت کنندگانی که از وب سایت کتاب شادکامی اصیل سلیگمن بازدید می کردند، دعوت می شدند تا برای آزمودن تمرین های تازه ای که جهت شادکامی تدوین شده، شرکت کنند. زمان بررسی اثربخشی تمرین ها، یک هفته، یک ماه، سه ماه و شش ماه بعد از اجرا بود (این مطالعه، دارای گروه دارونما(2) نیز بود). در آغاز مطالعه به افراد شرکت کننده، هیچ تضمینی برای شادتر شدن داده نشد و حتّی به آنان یادآوری شد که ممکن است در گروه تمرین دارونما جایابی شوند. با این حال، محقّقان برای تضمین تکمیل آزمون ها در مراحل مختلف تحقیق، به شرکت کنندگان یادآوری کردند که پس از تکمیل آزمون های مرحلۀ پایانی (پیگیری شش ماه بعد)، می توانند در یک مسابقه با جوایز نقدی شرکت کنند که در آن، یک جایزۀ پانصد دلاری و سه جایزه صد دلاری بود. با توجّه به تمهیدات به کار رفته توسط محقّقان، سرانجام، شش تمرین (یک تمرین دارونما و پنج تمرین آموزشی) از طریق آموزش مجازی (از راه اینترنت) اجرا شد. تمرین ها به قرار زیر بودند:
1. تمرین گروه گواه دارونما: از شرکت کنندگان درخواست شده بود تا به مدّت یک هفته، هر شب خاطرات خود را بنویسند.
2. دیدار تشکّر: از شرکت کنندگان خواسته شد تا در طی یک هفته، به کسی که به آنها مهربانی خاصی کرده و برایشان کار خاصی انجام داده، ولی آنها هرگز نتوانسته اند به شکلی مناسب از او تشکّر نمایند، نامه ای بنویسند و سپس آن را تحویل وی دهند یا برایش بخوانند.
3. به یادآوردن سه اتفاق خوب در زندگی: از شرکت کنندگان خواسته شد تا به مدّت یک هفته، هر شب، سه حادثۀ خوب را که برایشان در طی روز اتفاق افتاده، به همراه علل آن بنویسند. به علاوه از آنها درخواست شد تا برای امر مثبت، یک تبیین علّی فراهم آورند.
ص: 714
1- . سلیگمن، رشید و پارکز، 2006 (به نقل از براتی، 1388).
2- . Placebo.
4. بهترین حالت ممکن: از شرکت کنندگان خواسته شد تا در بارۀ زمانی که در بهترین حالت ممکن خود بوده اند، مطلبی بنویسند و سپس در قالب یک داستان، آن توانمندی هایی را که در چنین حالتی داشته اند، بیاورند. به شرکت کنندگان گفته شد به مدت یک هفته، هر روز داستان های خود را مرور کنند و در بارۀ توانمندی هایشان بیندیشند.
5. استفاده از توانمندی های ذاتی به شکلی تازه: از شرکت کنندگان درخواست شد تا پرسش نامۀ توانمندی های ذاتی (مَنِشی) را - که در وبگاه مربوط وجود دارد - ، تکمیل کنند و به این ترتیب، پنج توانمندی برتر خود را بشناسند. سپس از افراد خواسته شد تا به مدّت یک هفته، هر روز یکی از این توانمندی های برتر را انتخاب کنند و به شکلی تازه و متفاوت با قبل، آن را به کار برند.
6. شناسایی توانمندی های ذاتی: این تمرین همچون تمرین پیشین (شمارۀ5) است با این تفاوت که در آن فقط توانمندی ها شناسایی می شوند و از انجام دادن آنها و استفاده از آنها به شکل تازه، خبری نیست. در حقیقت، از شرکت کنندگان درخواست می شود تا با تکمیل پرسش نامۀ اینترنتی، پنج توانمندیِ ذاتیِ خود را بشناسند و در هفتۀ آتی، از آنها بیشتر استفاده کنند.
محقّقان سپس آزمودنی ها را در هر یک از گروه های یاد شده قرار دادند (در حقیقت، به ازای هر تمرین، عدّه ای از شرکت کنندگان آموزش های آن تمرین را از طریق اینترنت دریافت می کردند). از شرکت کنندگان درخواست شده بود تا با چاپ آموزش ها، تمرین را در زمان های مورد نظر اجرا کنند. ضمن آن که پرسش نامه های مربوط را نیز - که عبارت بودند از: مقیاس مرکز مطالعات همه گیرشناسی افسردگی(1) (CES-D)، آزمون افسردگی بک و شاخص شادکامی استین(2) (SHI) - تکمیل کنند. مقیاس اخیر، مقیاسی برای سنجش سه نوع زندگی خوب است که توسط استین تدوین شد و دارای بیست ماده بود که اعتباریابی آن در گروه های دیگر، حاکی از اعتبار مناسب آن بود.
ص: 715
1- . the center for Epidemiological St(عزوجل)dies - Depression Scale (CES - D).
2- . Steen - Happiness Index (SHI).
نتایج این مطالعه نشان داد که در هفتۀ اوّل پس از آزمون، شرکت کنندگان گروه دیدار تشکّر، شادمان تر بودند و افسردگی کمتری در مقایسه با دیگر گروه ها داشتند. به گزارش سلیگمن و همکارانش در حقیقت، شرکت کنندگان این گروه، بیشترین تغییرات مثبت را در کلّ مطالعه داشتند. این وضعیت، در پیگیریِ یک هفته و یک ماه بعد هم ادامه داشت؛ امّا در پیگیریِ سه ماهه (یعنی سه ماه بعد از اجرای تمرین ها)، شرکت کنندگان گروه یادشده، در مقایسه با نمرات شادمانی و افسردگی خطّ پایۀ خود، شادمان تر نبودند و افسردگی کمتری هم نداشتند. در حقیقت می توان نتیجه گرفت که دیدار تشکّرآمیز در کوتاه مدّت، افراد را شادمان تر و افسردگی آنها را کمتر می کند. شاید از همین روست که در آموزه های دینی بر شُکر مدام تأکید می شود؛ نکته ای که نیازمند تحقیق است.
بر اساس گزارش محقّقان، شرکت کنندگانی که در گروه «سه مسئلۀ خوب» حضور داشتند، در ماه اوّل پس از آزمون، اثرات ثمربخش اجرای تمرین را گزارش دادند. این عدّه در پیگیری یک ماه بعد، هم شادمان تر بودند و هم افسردگی کمتری در مقایسه با زمان خطّ پایۀ خود داشتند. ضمن آن که این شرایط در پیگیری سه ماهه و شش ماهه همچنان پایدار بود.
همچنین در بارۀ دو تمرین آموزشی دیگر یعنی استفاده از توانمندی ها به روش نو و شناسایی توانمندی ها با بررسی یافته ها، نتیجه گرفته اند که استفاده از توانمندی ها به روشی نو، هر چند اثرات آنی کمتری در زمینۀ شادمانی در مقایسه با گروهِ سه امر خوب داشت، ولی شرکت کنندگان در این گروه هم در مرحله پس از آزمون (اجرای تمرین)، نسبت به خطّ پایه، شادمان تر شدند و کمتر افسرده بودند. شناسایی توانمندی ها نیز در مرحلۀ بلافاصله پس از اجرای تمرین، اثربخش بود.
اما محقّقان در مورد تمرین آخر (بهترین حالت فردی)، نتیجه گیری کرده اند که این فن، چندان اثربخشی نداشته. بنا بر این، آن را از بستۀ آموزشی، حذف کردند.(1)
داک ورث و همکاران، در نتیجه گیری از این مطالعۀ گسترده، به یافتۀ جالبی رسیده اند. آنان می نویسند: «در مرحلۀ آنی پس از آزمون، حتّی اعضای گروه گواه هم شادتر بودند و
ص: 716
1- . سلیگمن، استین پارک و پترسون، 2005 (به نقل از براتی، 1388).
افسردگیِ کمتری را گزارش دادند. این واقعیت، اهمیت اجرای طرح های دارای گروه گواه کنترل شده و دارونما را نشان می دهد؛ امّا این نویسندگان در این مورد که چرا بلافاصله پس از اجرای تمرین ها همۀ افراد (حتّی افراد گروه کنترل)، شادمان تر بودند و افسردگی کمتری داشتند، چنین استدلال کرده اند که «شاید عمل کردن به کاری که توسّط یک متخصّص حرفه ای، تدوین و تهیه شده، کافی باشد تا در کوتاه مدّت، روحیۀ افراد در زندگی بالا برود و آنها شادمان تر شوند».(1)
اما همان گونه که در بارۀ شیوۀ اجرای تحقیق یاد شده اشاره شد، آزمودنی ها آموزش ها را از طریق اینترنت فرا می گرفتند و سنجش ها را هم از همین طریق اجرا می کردند. بنا بر این نیاز بود تا اوّلاً تحقیقی با طرح مناسب تر و به طور زنده اجرا شود و ثانیاً در آن، نمونه های بالینی هم حضور داشته باشند. لازم به یادآوری است که بر اساس گزارش داک ورث و همکارانش، تا پیش از اجرای این قبیل پژوهش ها، تنها تحقیقی که مداخله های روان شناسی مثبت گرا را بر روی یک نمونۀ بالینی بررسی کرد، مطالعۀ گرانت،(2) سالسدو،(3) هینان،(4) فریچ و پوستر(5) بود. در این مطالعه، گرانت و همکاران، بر مبنای آموزه های کیفیت زندگی درمانی فریچ، شانزده بیمار افسرده را در یک طرح کنترل شدۀ مناسب، مورد مطالعه قرار دادند. آزمودنی ها در آزمون بِک، دارای نمرۀ بیست یا بالاتر و در مقیاس درجه بندی افسردگی هامیلتون هم نمرۀ چهارده یا بالاتر داشتند.
طرح مطالعه، نوعی کتابْ درمانی بود که در آن، آزمودنی ها مطالبی را در بارۀ افزایش خشنودی از زندگی در حوزه های مختلف زندگی، مثل: سلامت، عزّت نفس، اهداف، ارزش ها، پول، کار، تفریح و بازی ها، یادگیری و دانش، خلّاقیت، عشق و محبّت، یاری رسانی به دیگران (دستگیری نیازمندان)، دوستان و دوستی ها، کودکان، بستگان، خانهو
ص: 717
1- . داک ورث، استین و سلیگمن (به نقل از براتی، 1388).
2- . Grant.
3- . Salcedo.
4- . Hynan.
5- . P(عزوجل)ster.
مسکن، محلّه و اجتماع می خواندند. آزمودنی، به مدّت پانزده هفته و به طور هفتگی با هم جلساتی داشتند و در بارۀ موضوعات موردنظر بالا و مطالبی که خوانده بودند با همدیگر بحث می کردند. پس از پانزده هفته، هیچ کدام از افرادی که در همۀ جلسات حضور داشتند (سیزده نفر)، معیارهای بالینیِ افسردگی را در هر دو آزمون افسردگی بک و هامیلتون نداشتند. در مطالعۀ پیگیرانه - که یک هفته بعد انجام شد - دوازده نفر از آزمودنی ها همچنان فاقد نشانه های بالینی افسردگی بودند.(1)
بدین ترتیب در یکی از معدود مطالعات انجام شده بر روی یک نمونۀ بالینی مبتلا به افسردگی، مداخلات روان شناسی مثبت گرا، اثربخشیِ خود را نشان داد. با این همه، هنوز برای یک نتیجه گیری کلّی، دو نکتۀ مهم وجود داشت: الف - بررسی ارتباط بین انواع سه گانۀ که در الگوی روان شناسی مثبت گرا ذکر می شوند (زندگی لذّتمندانه یا شادمانه، زندگی درگیرانه و زندگی بامعنا) با مشکلات بالینی مرتبط - که اساسی ترین آنها افسردگی است -؛ ب - بررسی اثربخشی مداخلات روان شناسی مثبت گرا در مطالعات زنده و چهره به چهره (نه صرفاً از طریق اینترنت).(2)
- بررسی و مقایسه
در بررسی این نظریه، باید گفت:
اوّلاً نظریۀ سلیگمن همانند نظریۀ آرگایل، چندبُعدی است، نه تک بُعدی. این نظریه، هم بُعد هیجانی زندگی را در نظر گرفته است، هم بُعد فضیلت های اخلاقی را که به عمل درمی آید (اخلاقی - رفتاری) و هم بُعد معنا و جهت فعّالیت را. از این جهت، این نظریه به نظریۀ چندبُعدی اسلام، نزدیک به نظر می رسد.
ثانیاً سلیگمن، زندگی لذّت بخش را برخورداری از هیجانات مثبت می داند که لذّت در آن در حدّ بیشینه و درد و رنج در حدّ کمینه باشد. با این بیان، این جزء نظریۀ سلیگمن، با نظریۀ هیجانات مثبت، هماهنگ است. تنها تفاوت آن، این است که هیجانات مثبت را تنها عامل شادکامی نمی داند و از این جهت، به دیدگاه اسلام نیز نزدیک است. همچنین این
ص: 718
1- . گرانت و همکاران، 1995 (به نقل از براتی، 1388).
2- . براتی، 1388، ص88.
بخش نظریۀ وی، دو جزء از نظریۀ آرگایل، یعنی لذّت و فقدان عواطف منفی را در خود جای داده است. البته همان گونه که گذشت، سلیگمن، هیجانات را منحصر در لذّت ها نمی داند و از این جهت، با نظریۀ آرگایل متفاوت است. وی سه گروه از هیجانات گذشته، حال، و آینده را مطرح می کند و در بارۀ هیجانات حال، آنها را به دو بخش تقسیم می کند: لذّت های حسّی - که از دو منبع لذّت های بدنی و لذّت های بالاتر سرچشمه می گیرند - و لذّت های غیر حسّی - که مسرّت بخش اند - . از این جهت که وی لذّت را منحصر در لذّت های مادّی نمی داند، به دیدگاه اسلام نزدیک است. این مطلب در فصل ششم این بخش (در بحث شروط شادی و هیجان) بیان گردید. همان گونه که گذشت، این بخش از دیدگاه اسلام، زندگی بانشاط نام دارد و نشاط از راه لذّت ها حاصل می شود و لذّت ها همه جانبه اند و لذّت های مادی و معنوی را شامل می شوند. به نظر می رسد سلیگمن با استفاده از مطالعات پیشین و با رویکرد به مسائل معنوی، مفهوم هیجانات را توسعه داده و این مفهوم توسعه یافته را یکی از اجزای شادکامی قرار داده است.
ثالثاً از نظر سلیگمن، زندگی مشتاقانه نیز عبارت است از به کارگیری فضیلت ها و توانمندی های ذاتی و غرقه شدن در آن. همان گونه که گذشت، بررسی های پترسون نشان می دهد که در نقاط مختلف جهان، برخی از فضیلت ها هستند که موجب افزایش خشنودی از زندگی می شوند. به نظر می رسد که این جزء از نظریۀ سلیگمن، بر خلاف نظریۀ استعداد ژنتیکی، برای فعّالیت فرد نیز سهم قابل توجّهی قائل است و از این نظر، با نظریۀ فرایند و فعّالیت، نزدیک و همسو باشد. همچنین از آن جا که بر خلاف دیدگاه های عینی گرا، برای فضیلت های اخلاقی، نقشی در شادکامی قائل است، با نظریۀ بهزیستی روانی، همسوست. به نظر می رسد که مجموعۀ مطالعات پیشین، سلیگمن را بر آن داشته تا بخشی را برای فضیلت ها در نظر بگیرد.
امّا از نظر منابع اسلامی، نقش فضیلت ها امری مسلّم و قطعی است. شاید الگوی آن به این شکل که از یک سو در کنار هیجانات و از سوی دیگر، در کنار معناداری قرار گیرد، نباشد. بر اساس الگویی که در بخش مطالعات اسلامی بیان شد، فضیلت های اخلاقی، در دو بخش نشاط و رضامندی پخش هستند. در الگوی اسلامی شادکامی، بخشی مربوط به
ص: 719
نشاط است و بخشی مربوط به رضامندی، و شکل سالم و کامل هر دو، وقتی صورت می گیرد که با فضیلت های اخلاقی مربوط به خود تنظیم شده باشد. برای نمونه، در حوزۀ لذّت، به فضیلت «عفّت» نیاز داریم تا آن را از لذّت های ویرانگر جدا سازد و به فضیلت «دوراندیشی یا حزم» نیاز داریم تا بر اساس پیش بینی آینده، لذّت های مفید را از نامفید تشخیص دهد و شادکامی پایدار را تأمین نماید.
در عین حال، به فضیلت «تقوا» نیازمندیم تا قدرت مهار نفس و پرهیز از لذّت های ویرانگر را به وی بدهد و به فضیلت «صبر» نیز نیاز داریم تا دشواریِ ترک لذّت های ویرانگر را بر خود هموار سازد.
همچنین رضامندی، فضیلتی است که در ادبیات اخلاقی و عرفانی از آن به عنوان «مقام رضا» یاد می شود و این خود به شکر و صبر تقسیم می شود که هر دو فضیلت اخلاقی اند. وانگهی در بخش عوامل تحقّق بخش شادکامی نیز باز پای فضایل اخلاقی به میان می آید که در جای خود بیان شد. از این رو، می توان گفت که در نوع و تعداد فضیلت های اخلاقی و همچنین در طبقه بندی آنها و جایگاهشان در نظام شادکامی، تفاوت هایی بین دیدگاه اسلام و دیدگاه سلیگمن وجود دارد.
رابعاً مراد سلیگمن از زندگی بامعنا، جهت متعالی دادن به تلاش ها و فعّالیت هاست. از این رو، با نظریۀ معنادرمانیِ(1) ویکتور فرانکل، نزدیک است. نظریۀ فرانکل، بر معناجویی افراد در زندگی تأکید دارد. او معتقد است که رفتار انسان ها نه بر پایۀ لذّت گرایی نظریۀ روانکاوی فروید و نه بر پایۀ نظریۀ قدرت طلبی آدلر است؛ بلکه انسان ها در زندگی به دنبال معنا و مفهومی برای زندگی خود هستند.(2) اگر فردی نتواند معنایی در زندگی خویش بیابد، احساس پوچی به او دست می دهد و از زندگی ناامید می شود و ملالت و خستگی از زندگی، تمام وجودش را فرا می گیرد؛ امّا به لحاظ مطالعات اسلامی، معناداری - که در ادبیات قدیم از آن به عنوان فلسفۀ زندگی یا هدف و نیّت رفتارها یاد می شد - ، از جایگاه
ص: 720
1- . Logo Therapy.
2- . فرانکل، 1965 (به نقل از براتی، 1388).
بلندی برخوردار است.(1) از این رو، به دیدگاه اسلام نیز نزدیک است.
البته در این که «معنای زندگی چیست؟ و جایگاهش در الگوی شادکامی کجاست؟»، ممکن است تفاوت هایی بین این دو باشد. این با اصل نظریۀ توحید در شادکامی، ارتباط تنگاتنگ و تفکیک ناپذیر پیدا می کند. همان گونه که آن جا بیان شد، از دیدگاه اسلام، «اللّه»، تنها مسئلۀ ارزشمندی است که می تواند معنای زندگی انسان قرار گیرد و به همۀ تلاش ها و ابعاد زندگی انسان جهت دهد. لذا از دیدگاه اسلام، معناداری، پس از توحید، در رأس عوامل شادکامی قرار دارد که به تمام زندگی جهت می دهد و بر هر دو بخش نشاط و رضامندی، سایه می گستراند و اختصاصی به بُعد خاصّی از آن ندارد.
بر اساس معارف اسلام، هم نشاط زندگی، هم بُعد حوادث (خوشایند و ناخوشایند) و هم بُعد وظایفِ (باید و نبایدِ) زندگی باید در راستای حرکت به سوی خداوند تنظیم شوند و رنگ الهی به خود بگیرند. با این بیان، روشن می شود که معناداری در نظریۀ شادکامی اسلام، هم در مفهوم و هم در جایگاهش، با نظریۀ سلیگمن تفاوت دارد. اللّه، معنای زندگی در تفکّر اسلامی است، به خلاف نظریۀ سلیگمن و نیز جایگاه آن در رأس عوامل قرار دارد، در حالی که سلیگمن، آخرین مرحله را معناداری می داند. در دیدگاه اسلام، از همان آغاز و در تمام مراحل زندگی باید این معنا (یعنی اللّه) جریان داشته باشد. البته این با تکامل منافات ندارد. همین حقیقت که ترسیم شد، می تواند لایه های گوناگون تکاملی داشته باشد و فرد هر چه پیش می رود، بر خلوص معنا و تقویت فضایل بیفزاید.
به نظر می رسد در نظر سلیگمن، مراتبی و تکاملی بودن با درجۀ اهمیت خلط شده است. این که درجۀ اهمیت معنا، بیشتر از فضایل و درجۀ اهمیت فضایل، بیشتر از شادی ها و لذّت هاست، سخن درستی است؛ امّا در مقام عمل، این اتفاق رخ نمی دهد. در فرایند تکامل، از همان آغاز باید همه چیز (شادی ها و فضیلت ها) معنادار باشند و این گونه نیست که در صحنۀ زندگی، نخست لذّت ها اتفاق افتند، سپس فضیلت ها و در آخر معناداری. در حقیقت، این مفاهیم سه گانه، در طول یکدیگر قرار ندارند؛ بلکه به نظر می رسد که لذّت و
ص: 721
1- . ر.ک: فصل پنجم: عامل مشترک در شادکامی.
فضیلت، در عرض یکدیگرند و می توانند با هم شکل بگیرند، و معنا نیز مفهومی است که در هر دو باید وجود داشته باشد. در مقام عمل، یک انسان هم هیجان دارد و هم بر اساس فضیلت ها عمل می کند و در هر دو حالت باید معنا وجود داشته باشد. بنا بر این، حتّی اگر الگوی سه بُعدیِ سلیگمن را بپذیریم، الگوی چینش آنها بدین شکل که وی ترسیم کرده، نخواهد بود.
خامساً سلیگمن از رضامندی به صورت مستقل، سخن به میان نیاورده است؛ بلکه آن را در هیجانات مثبت، آن هم هیجانات مربوط به گذشته قرار داده است. از این جهت، با نظریۀ آرگایل، متفاوت است. آرگایل در کتاب روان شناسی شادی تصریح می کند که لذّت و شادی، بُعد هیجانیِ شادکامی هستند و رضامندی، بُعد شناختیِ آن. بُعد شناختی، در حقیقت به جنبه های روانی و درونی اشاره دارد و از این بابت، با بهزیستی روانی ارتباط پیدا می کند.(1) بنا بر این، رضامندی را چگونه می توان نادیده گرفت و در هیجانات قرار داد؟! البته رضامندی، ممکن است که بُعد هیجانی هم داشته باشد؛ امّا به هر حال، رضامندی، ماهیتی شناختی نیز دارد. لذا نمی توان مسئلۀ رضامندی از وضعیت حال زندگی را نادیده گرفت.
سادساً در مداخلات به کار گرفته شده توسط سلیگمن و همکاران نیز نکات قابل توجّهی وجود دارد. برنامۀ نعمت شماری، مبتنی بر داشته های زندگی و توجّه به آنهاست. این همان چیزی است که در مطالعات اسلامی از آن با نام «شُکر» و به عنوان «راهبرد دوران خوشایند» یاد کردیم. فضیلت شکر، متوقّف بر نعمت شناسی است و شناخت نعمت، موجب توجّه به داشته های زندگی می گردد و این، رضامندی و خرسندی را به ارمغان می آورد. البته در این مداخله، صحبت از خدا به عنوان «مُنعِم» به میان نیامده و این به جهت رویکرد سکولار در علوم تجربی است.
دو مداخلۀ دیگر، تشکّر از مردم و بخشش است. این دو عنوان، به دو بُعد از روابط اجتماعی مربوط می شوند. روابط اجتماعی، یکی از ابعاد زندگی انسان است که تحت عنوان خوشایند یا ناخوشایند قرار می گیرد. در روابط اجتماعی، گاه رفتارهای درست شکل
ص: 722
1- . آرگایل، 1382، ص63.
می گیرند و گاه رفتارهای نادرست. زندگی موفّق، بسته به واکنش مناسب به این دو موقعیت است. تشکّر، واکنش مناسب به رفتارهای درست و بخشش واکنش مناسب به رفتارهای ناشایست است. در حقیقت، تشکّر مبتنی بر نگاه مثبت گرا و مثبت شناس در تعامل های بین فردی، و بخشش، مبتنی بر ندیدن نقاط منفی و گذر از آنهاست که اینها همان مرکز ثقل رضامندی در خوشایند و ناخوشایندند. با این دو فضیلت در رفتارهای اجتماعی، روابط رضایت بخش شکل می گیرد و در کلّ، به رضایت از زندگی منجر می شود.
وانگهی نکتۀ مهم، این است که: آیا شادکامی فقط به این دو فضیلت در روابط اجتماعی بستگی دارد؟ به نظر می رسد که پاسخ، منفی است. هر چند شاید با فقدان یا کمبود مطالعات تجربی در این باره رو به رو باشیم، امّا نمی توان این را نادیده گرفت که دیگر فضیلت های مربوط به روابط اجتماعی نیز همین نقش را دارند؛ چرا که دو فضیلت پیش گفته، ویژگیِ خاصّی ندارند. از این رو، می توان گفت که دیگر فضیلت های ارتباطی نیز می توانند همین نقش را داشته باشند. برای نمونه، تواضع و فروتنی، احسان، انصاف، بخشندگی، خیرخواهی و... موجب لطافت روابط اجتماعی می شوند و رضامندی را به ارمغان می آوردند و در کل، شادکامی را به وجود می آورند. از بارزترین نمونه های این مجموعه می توان به مهربانی کردن اشاره کرد که لوبومیرسکی از آن به عنوان یک مداخله در افزایش شادکامی استفاده می کند. در طرف مقابل، اموری مانند: تکبّر، آزار، خودخواهی، بخل، حسادت و... موجب روابط نادرست می شوند و نارضایتی از روابط و ناخرسندی از زندگی را به ارمغان می آورند. البته اخیراً روان شناسان مثبت گرا نیز به رذیلت ها روی آورده اند و نقش آن را در شادکامی بررسی کرده اند که بررسی آن از حوصلۀ این نوشتار، خارج است و نیازمند پژوهش های جداگانه ای است.
در بحث رضامندی بیان نمودیم که دیگرانِ نزدیک (مانند: دوست، همسر، فرزند و مانند آن)، از امکانات زندگی به شمار می روند. این امکان، وقتی ثمربخش خواهد بود که به درستی از آن استفاده شود. لذا رضامندی از زندگی، به توانمندی در روابط اجتماعی نیز بستگی دارد. توانمندی های مربوط به روابط اجتماعی، داستانی دارد که تحقیق مفصّلی می طلبد. در این بررسی، امکان طرح همۀ آن مباحث نیست. آنچه مهم است این که رضایت از زندگی، بسته به
ص: 723
رضایت از روابط اجتماعی است و رضایت از روابط اجتماعی، متوقّف بر شیوۀ تعامل مثبت معرفی شده در متون دینی - که تشکّر و بخشش، جزئی از آن است - که البته منحصر به آن نبوده و قابل تعمیم به دیگر فضیلت های روابط اجتماعی نیز هست.
نکتۀ پایانی این که سلیگمن و همکارانش چند مداخله را با هم ترکیب کرده اند و به عنوان یک بستۀ آموزشی ارائه داده اند. این مداخله ها عبارت اند از: سپاس گزاری، نعمت شماری، تصوّر خود در بهترین حالت ممکن، و استفاده از توانمندی های ذاتی. به نظر می رسد که در این بسته، سعی کرده اند از کارایی همۀ این مداخله ها استفاده نمایند.
پنج. نظریۀ شادکامی پایدار
اشاره
پُراستفاده ترین و مُتقن ترین نظریه در بین نظریه های جدید در بارۀ شادکامی، نظریۀ «شادکامی پایدار»(1) سونیا لوبومیرسکی است.(2) بر اساس بررسی های براتی در الگوی شادکامی پایدار لوبومیرسکی، عوامل تعیین کنندۀ سطح شادکامی یا عوامل علّیِ مؤثّر بر شادکامی افراد، به سه دسته طبقه بندی می شوند(3) که در ادامه، آنها را بیان خواهیم کرد.
یکم. عوامل وضعی یا عوامل تثبیت شده:(4) عوامل وضعی شادکامی، امور ثابت ژنتیکی ای هستند که سبب می شوند تا بعضی از افراد، شادمان تر از دیگران به دنیا بیایند. بر اساس مطالعات انجام شده، این عوامل، بیشترین سهم (پنجاه درصد) را در تعیین شادکامی افراد به خود اختصاص داده اند.
دوم. عوامل مرتبط با شرایط زندگی:(5) شرایط محیطی، به عوامل جمعیت شناختی(6) همچون: سن، وضعیت تأهّل/تجرّد، وضعیت شغلی، سطح درآمد فرد و همچنین به عوامل جغرافیایی و متغیّرهای زمینه ای (بافتی) نظیر خانه و منطقۀ محلّ سکونت، نحوۀ پر کردن
ص: 724
1- . s(عزوجل)stainable happiness.
2- . شلدون و لوبومیرسکی، 2004 (به نقل از براتی، 1388).
3- . براتی، 1388، ص60.
4- . set point.
5- . life circ(عزوجل)mstances.
6- . demographic variables.
اوقات فراغت و دارایی ها و مایملک فرد اطلاق می شوند که همگی در یک چیز مشترک اند و آن این که تقریباً ایستا و ثابت اند. بر اساس این نظریه، افراد خیلی سریع با تغییرات محیطی مثبت، به دلیل ویژگی ثابتی که دارند، سازگار می شوند.(1) برای نمونه، اگر چه هر کسی بعد از افزایش دست مزد، پول بادآورده، یا بُرد در قمار، احساس خوش حالی بیشتری می کند، ولی به زودی به آن عادت می کند و تأثیر آن به سرعت از بین می رود. سازگاری سریع با افزایش دست مزد، به این معناست که این روش، فقط زمانی مؤثّر است که مرتّب انجام شود که در آن صورت، بسیار هزینه بر است.(2) به این حالت در نظریه های شادکامی و لذّت های مثبت، «سازگاریِ لذّت گرایانه»(3) یا «تردمیل لذّت گرایی»(4) می گویند. برخلاف آن که این عوامل، شرایطی بسیار پُر سر و صدا دارند و بخش عمده ای از توجّه مردم و رسانه ها را به خود جلب می کنند، تنها حدود ده درصد شادکامی را تبیین می کنند.(5)
سوم. عوامل مرتبط با فعّالیت های ارادی (قصدمند):(6) مراد از عوامل ارادی/ اختیاری - که لوبومیرسکی و شلدون از آنها به عنوان «امیدبخش ترین ابزارها برای تغییر دادن سطح شادکامی افراد» یاد می کنند - ، «اعمال اختیاری و مستلزم تلاش و کوششی هستند که فرد با آنها درگیر می شود. چنین اعمالی می توانند شناختی (نگرش های مثبت یا خوش بینانه و پذیرش آنها)، رفتاری (مهربانی کردن نسبت به دیگران به طور مرتّب یا ورزش کردن به طور مرتّب) یا ارادی و قصدمند (تعیین و پیگیری اهداف مهم و معنادار شخصی) باشند. وجه مشترک همۀ اینها تلاش و تعهّد ارادی (آگاهانه) است».(7)
بر اساس بررسی ها، این عوامل، چهل درصد باقی ماندۀ شادکامی پایدار را تأمین می کنند. بنا بر این، بخش اعظم شادکامی پایدار آدمی، به فعّالیت هایی بستگی دارند که
ص: 725
1- . شلدون و لوبومیرسکی، 2004 (به نقل از براتی، 1388).
2- . آرگایل و فرنهام، 1384، ص347.
3- . hedonic adaptation.
4- . hedonic treadmill.
5- . براتی، 1388، ص62.
6- . intentional/Volitional activity.
7- . لوبومیرسکی، شلدون، 2004 (به نقل از براتی، 1388).
افراد، آنها را انتخاب می کنند و هدفمندانه به انجام دادن آنها مبادرت می ورزند و چون این اعمال، ویژگیِ ارادی و انتخابی دارند، در برابر سازگاری، مقاوم تر از عوامل شرایطی اند.(1)
تصویر
نمودار (16 - 2) تعیین کننده های سه گانۀ شادکامیِ پایدار بر اساس نظریۀ لوبومیرسکی و همکاران
بنا بر این، در نظریۀ لوبومیرسکی نیز شادکامی، سه جزء متفاوت دیگر دارد. اجزای سه گانۀ شادکامی در نظر وی عبارت اند از: عوامل وضعی، شرایط محیطی و فعّالیت های ارادی. از این رو، فرمول شادکامی مطابق الگوی لوبومیرسکی چنین است:
فعّالیت های ارادی + شرایط محیطی + عوامل وضعی= شادکامی
H = S + C + V
لوبومیرسکی و همکاران، طی مطالعات گونگون، بعضی از عوامل ارادی و تحت اختیار افراد را که می توانند به شادکامی پایدار منجر شوند یا این شادی ها را ماندگارتر سازند، ذکر کرده اند.
- برنامۀ تک و لوبومیرسکی
تک(2) و لوبومیرسکی، در مطالعه ای، راهبردهای افزایش شادی را که مطابق با نظریۀ یادشده هستند، در هشت طبقه، دسته بندی کرده اند. این طبقه بندیِ هشت گانه عبارت اند از:
ص: 726
1- . براتی، 1388، ص65.
2- .Tchek.
1. امور اجتماعی (مثل: کمک به دیگران، غرقه وری در کار، حسّ شوخ طبعی، کار و فعّالیت های مبتنی بر مهارت های اجتماعی و...).
2. مهمانی و باشگاه رفتن و فعّالیت های مشابه (مثل: دیدار دوستان، رفتن به باشگاه های ورزشی - تفریحی، ماندن در خانه و استراحت کردن و...).
3. امور مرتبط با کنترل روانی (ذهنی) (نظیر: فکر نکردن به ناخوشایندی ها، نگاه به وجوه مثبت امور، تفکر «این نیز بگذرد»، تنها به سینما رفتن، مصرف مواد و...).
4. پیگیری اهداف ابزاری (مثل: پیگیری اهداف شغلی، انجام دادن کارهای معوّقه، نظم بخشیدن به زندگی و سروسامان دادن به آن، مطالعۀ عملی کردن و...).
5. انجام دادن اعمال و شعایر دینی و مذهبی (مثل: حمایتجویی از ایمان، دعا کردن، ذکر گفتن و...).
6. تلاش های مستقیم (مثل: خود را شاد کردن، تصمیم به شاد بودن، ارتقای مهارت های اجتماعی، نقاشی کردن، خاطره نویسی و...).
7. فراغت های انفعالی (مثل: نگاه کردن به تلویزیون یا دیدن ویدئو، وبگردی و جستجو در اینترنت، سینما رفتن با دوستان، خرید کردن، خوابیدن، خواندن کتاب، آواز خواندن یا گوش دادن به موسیقی، تنها بودن و خلوت کردن و...).
8. فراغت های فعّال (مثل: ورزش کردن، کارهای ذوقی و سرگرمی انجام دادن، پایین آوردن سطح فشار، انجام دادن کارهایی مطابق با استعدادهای فردی و...).(1)
- برنامۀ فوردایس
علاوه بر این فعّالیت ها، اقدامات دیگری را هم به عنوان فعّالیت های ارادی منجر به شادکامی ذکر کرده اند که از آن جمله می توان به مطالعات فوردایس،(2) اشاره کرد.(3)
مطابق آنچه سلیگمن و همکاران بیان داشته اند، نخستین برنامه ها برای افزایش شادی،در
ص: 727
1- . تک و لوبومیرسکی، 2006 (به نقل از براتی، 1388).
2- . Fordyce.
3- . فوردایس، 1977 و 1983 (به نقل از براتی، 1388).
سال 1977 میلادی و توسط فوردایس تدوین شد.(1) مطابق نظر کامپتون، برنامۀ آموزشی مایکل فوردایس،(2) یکی از گسترده ترین تلاش ها برای آموزش شادکامی بود.(3) فوردایس سال ها بر ایجاد شیوه ای جهت آموزش مردم برای شادتر شدنْ معطوف شد و با بازنگری منابع مربوط به بهزیستی روانی و ترکیب آن با دانش مربوط به مشاوره و درمان شناختی - رفتاری، یک بستۀ آموزشی(4) تدوین کرد که آن را «اصول یا مبانی چهارده گانۀ شادکامی»(5) نامید. این مبانی چهارده گانه، عبارت اند از:
1. فعّال تر باشید.
2. زمان بیشتری را صرف اجتماعی شدن کنید.
3. در کاری بامعنا به بهره وری برسید (محصولی داشته باشید).
4. نظم داشته باشید.
5. نگرانی را کنار بگذارید.
6. انتظارات و آرزوهای دور و دراز خود را کم کنید.
7. خوش بینانه فکر کنید.
8. در زمان حال زندگی کنید.
9. به بررسی یک شخصیت سالم بپردازید (اسوه گیری کنید).
10. یک شخصیت اجتماعی و خون گرم داشته باشید (یا ایجاد کنید).
11. خودتان باشید.
12. روابط صمیمانه را ایجاد و تقویت کنید؛ چرا که این روابط، منبع دست اوّلِ (یا نمرۀ اوّلِ) شادکامی هستند.
13. احساسات منفی را حذف (رفع) کنید.
ص: 728
1- . سلیگمن، رشید و پارکز، 2006 (به نقل از براتی، 1388).
2- . Fordyce,M.W.
3- . کامپتون، 2006 (به نقل از براتی، 1388).
4- . Package.
5- . the Fo(عزوجل)rteen F(عزوجل)ndamental of Happiness.
14. برای شادکامی، ارزش قائل شوید (اولویت اوّل را در زندگی به آن بدهید).
فوردایس در پژوهش های مختلف به بررسی ویژگی های افراد شاد پرداخت و بویژه بر عادت هایی که افراد یاد شده در کوتاه مدّت از آن استفاده می کنند تا شادمان شوند، معطوف شد.(1) داک ورث و همکارانش می نویسند: «نقش فوردایس در این حوزه، بسیار حائز اهمیت است؛ چرا که او نشان داد امکان شادمان تر کردن مردم وجود دارد».(2)
- مداخلۀ مبتنی بر مهربانی
لوبومیرسکی و همکاران از یک مداخلۀ مهربانی(3) کردن به دیگران هم برای افزایش شادی یاد کرده اند. شفقت و مهربانی، از دیگر عوامل مؤثّر در شادکامی است. روان شناسان مثبت گرا، مهربانی را بیشتر یکی از توانمندی های مَنِشی در نظر می گیرند.(4) لوبومیرسکی و همکاران در مطالعه ای شش هفته ای، شرکت کنندگان را در دو گروه جای دادند. در یک گروه، از شرکت کنندگان درخواست شد تا در طی یک روز، پنج عمل مهربانانه انجام دهند و به گروه دیگر گفته شد که پنج عمل مهربانانه را که مشابه با پنج عمل گروه اوّل بود، در طی روزهای هفته (و نه فقط در طی یک روز) انجام دهند. این مطالعه همچنین دارای یک گروه گواه هم بود. یافتۀ جالب توجّه این پژوهش، آن بود که تنها دانشجویانی که اعمال مهربانانه را در طی یک روز انجام داده بودند، شادمان تر از دیگران بودند.
محقّقان در بحث در بارۀ دلایل احتمالی این موضوع، معتقدند که انجام دادن همۀ فعّالیت های مهربانانه در یک روز، از خوگیری پیشگیری می کند. همچنین به نظر می رسد روزی که اعمال مهربانانه در آن انجام می گیرد، طولانی تر به نظر می رسد و میزان تمرکز بر مداخله، بیشتر می شود.(5) این تمرکز بیشتر به یک معنا به منزلۀ افزایش ظرفیت شناختی افراد است؛ یعنی نوعی گستردگی و توسعه بخشی به قوّۀ تفکر (شناختی) افراد که در نظریۀ
ص: 729
1- . فوردایس، 1981 (به نقل از براتی، 1388).
2- . داک ورث، استین و سلیگمن، 2005 (به نقل از براتی، 1388).
3- . Kindness.
4- . Peterson Seligman. (2004).
5- . لوبومیرسکی، کینگ و شلدون، 2004 (به نقل از براتی، 1388).
ساخت و گسترش هیجان های مثبت از آن سخن رفته است.(1)
در زمینۀ بخشش و توجّه به ابعاد سلامت روانی و خشنودی از زندگی این سازۀ روان شناختی، حجم وسیعی از مطالعات، انجام گرفته است.(2)
همچنین وی نیز همانند سلیگمن از مداخلۀ «نعمت شماری» و «سپاس گزاری» نیز استفاده نموده است.
- برنامۀ تصوّر بهترین وضعیت
بوئم و لوبومیرسکی، علاوه بر فعّالیت های پیش گفته (یعنی نعمت شماری، تشکّر و مهربانی)، از دو فعّالیت دیگر هم - که در مطالعات مختلف به کار گرفته شده اند - ، یاد کرده اند.(3) یکی از این فعّالیت ها «تصوّر کردن خود در بهترین شکل ممکن»(4) است.
شلدون و لوبومیرسکی، این فعّالیت را برای اوّلین بار به کار برده اند. این مداخله، چهار هفته ای است و در آن، فرد باید خود را در بهترین شکل ممکن تصوّر کند؛ یعنی خیال کند که به همۀ آرزوهایش رسیده است.(5) کینگ (2001 م) نشان داده که نگارش در بارۀ بهترین حالت ممکن در آینده، فرایندی است که احتمالاً خوش بینی را افزایش می دهد و به ادغام اولویت های فردی با اهداف زندگی - که با افزایش بهزیستی روانی ارتباط دارد - ، کمک می کند.
شلدون و لوبومیرسکی، اثر این مداخله را در مطالعه ای بررسی کردند. در این تحقیق، آزمودنی ها سه گروه بودند. در گروهی، این مداخله به کار رفت و در گروهی دیگر، نعمت شماری (سپاس گزاری) استفاده شد، در حالی که در گروه گواه، افراد، صرفاً وقایع روزانه را یادآوری می کردند. نتایج نشان داد که شرکت کنندگان هر دو گروه تجربی، بلافاصله پس از کاربرد مداخله ها، از افزایش احساسات مثبت گزارش دادند؛ امّا این افزایش، فقطدر
ص: 730
1- . فردریسکون، 2009 (به نقل از براتی، 1388).
2- . پترسون، 2000؛ لوپز 2009 (به نقل از براتی، 1388).
3- . بوئم و لوبومیرسکی، 2009 (به نقل از براتی 1388).
4- . vis(عزوجل)alizing best possible selves.
5- . شلدون و لوبومیرسکی، 2006 (به نقل از براتی، 1388).
آن عدّه ای که خود را در بهترین حالت در آینده تصوّر می کردند، معنادار بود.(1)
- برنامۀ پردازش تجربه های زندگی شاد
بوئم و لوبومیرسکی همچنین مداخلۀ دیگری را ذکر کرده اند با نام: «پردازش کردن تجربه های زندگی شاد».(2) کامپتون از مطالعات پنبیکر(3) در بارۀ اهمیت نوشتن در کمک به مقابله با هیجان های ناشی از ضربه های روانی یاد کرده است. در روش پنبیکر، به افراد، حرفی در بارۀ تغییر افکارشان زده نمی شود؛ بلکه صرفاً از آنها درخواست می شود تا بنویسند.(4) بورتون(5) و کینگ(6) در کاربرد این فن، نگارش تجارب مثبت را در یک گروه با نگارش در بارۀ امور خنثا (مثلاً نوشتن در بارۀ برنامۀ روزانه، شرح تخت خواب رفتن و وقت خواب یا نوشتن در بارۀ کفش ها) مقایسه کردند. در این تحقیق - که دارای طرح کنترل دارونما و تصادفی بود - ، اثر مداخلۀ نوشتن بر روی خُلق و سلامت جسمی بررسی شد. از شرکت کنندگان گروه آزمایشی درخواست شد تا در طی سه روز متوالی در فاصله های بیست دقیقه به بیست دقیقه، تجارب شدیداً مثبت خود را بنویسند (همان گونه که ذکر شد، گروه دیگر صرفاً در بارۀ موضوعات خنثا مثل برنامۀ روزانه، اتاق خواب و وقت خواب و کفش هایشان) می نوشتند. نگارش در بارۀ تجارب مثبت، باعث شده بود تا یک افزایش کوتاه مدّت در خُلق افراد روی دهد. همچنین افراد گروه آزمایشی تا سه ماه آتی به مراکز و درمانگاه های پزشکی مراجعه ای نداشتند.
در این مداخله، افراد بر راهی که تجربه های مثبت زندگی را مورد توجّه قرار می دهند، معطوف می شوند. یافته های به دست آمده از کاربرد این مداخله، بیانگر آن بودند که افرادی که در بارۀ شادترین واقعه در زندگی شان فکر کرده بودند، در مقایسه با کسانی که بدونتلاش
ص: 731
1- . همان جا.
2- . processing happy life experiences.
3- .Penebaker.
4- . کامپتون، 2005 (به نقل از براتی، 1388).
5- .B(عزوجل)rton.
6- .King.
برای یافتن معنایی در تجربۀ خود، فقط در بارۀ آن صحبت می کردند یا مطلبی می نوشتند، رضایت از زندگیِ بالاتری داشتند. به عبارت دیگر، تفکّر در بارۀ شرایط شادی بخش زندگی، بامعناتر و پُراهمیت تر است تا انجام دادن رفتاری بدون تفکّر یا با تفکّر اندک.(1)
- بررسی و مقایسه
این نظریه نیز نظریه ای چندمؤلّفه ای است که به نظر می رسد بر اساس برخی واقعیت ها با ترکیبی از چند نظریه، شکل گرفته است و با دیدگاه های اسلامی نیز تفاوت ها و شباهت هایی دارد که در ادامه، به بررسی آنها می پردازیم. آنچه در بارۀ نظریۀ لوبومیرسکی می توان گفت این است که:
اوّلاً مراد وی از عوامل وضعی، امور ثابت ژنتیکی هستند که در این صورت، این جزء از نظریۀ وی با نظریۀ استعداد ژنتیکی، هماهنگ است، با این تفاوت که این نظریه، سیطرۀ تمام عیار این عنصر را نپذیرفته و برای نقش آن در شادکامی بر اساس پژوهش های خود، سهمی معین کرده است که از این جهت، یک امتیاز به شمار می رود. البته این عامل در الگوی به دست آمده در مطالعات اسلامی وجود ندارد و دلیل آن، این است که این الگو بیشتر بر آن بخش از عوامل که در اختیار فرد بوده و در آنها نقشی می تواند داشته باشد، متمرکز است.
ثانیاً مراد وی از شرایط محیطی، عوامل جمعیت شناختی همچون سن، وضعیت تأهّل/تجرّد، وضعیت شغلی، سطح درآمد فرد و همچنین عوامل جغرافیایی و متغیّرهای زمینه ای (بافتی) نظیر خانه و منطقۀ محلّ سکونت، نحوۀ پر کردن اوقات فراغت و دارایی ها و مایملک فرد هستند. این امور نیز با آنچه آرگایل در باب عوامل شادی و رضامندی گفته، هماهنگ است. آرگایل، این دو را دو مؤلّفۀ مستقل در نظر گرفته بود. در مطالعات اسلامی نیز تقریباً وضع به همین شکل بود؛ یعنی عوامل نشاط از عوامل رضامندی در خوشایند جدا بودند. آرگایل بر نقش شادی و لذّت تأکید داشت و آن را یک مؤلّفۀ مستقل می دانست.همچنین بر این باور بود که عوامل عینی در برابر عوامل غیر عینی، تأثیر چندانی ندارند؛ امّا
ص: 732
1- . بورتون وکینگ، 2004 (به نقل از براتی، 1388).
سهم مشخّصی برای آن قائل نشده بودند. امتیاز عمدۀ این نظریه، آن است که میزان تأثیر این عوامل و سهم آنها را در شادکامی مشخّص نموده است. به لحاظ مطالعات اسلامی، این دسته از عوامل با آموزه های اسلامی در بارۀ عوامل نشاط و همچنین عوامل مادیِ سعادت و نیز از این جهت که تأثیر آنها نسبت به عوامل غیر مادی کمتر است، هماهنگ است. در این باره پیش تر سخن گفتیم.
ثالثاً مراد از فعّالیت های ارادی، اعمال اختیاری در بارۀ اموری است که مستلزم تلاش و فعّالیت اند و فرد، درگیر آنها می شود. این اعمال، ممکن است شناختی، رفتاری و یا ارادی باشند. این جزء نیز با جزء دوم نظریۀ زندگیِ کامل سلیگمن، یعنی زندگی مشتاقانه هماهنگ است و به لحاظ مطالعات اسلامی نیز - همان گونه که در آن جا گذشت - منابع اسلامی بر نقش این بخش از عوامل در شادکامی تأکید دارند. البته در مصادیق آن ممکن است اختلاف نظرهایی وجود داشته باشد. آنچه مهم است این که اساساً این بخش از عوامل در نظریۀ لوبومیرسکی، همان مسئلۀ داشته های معنوی و ویژگی های اخلاقی است که پیش تر به آن اشاره کردیم. اساساً بخش مهمی از داشته ها و امکانات زندگی انسان را داشته های معنوی و غیر مادی تشکیل می دهند که توجّه به آنها می تواند رضامندی را به وجود آورد.
رابعاً ساختار الگوی لوبومیرسکی، با الگوی اسلامی شادکامی، متفاوت است. لوبومیرسکی، ساختار الگوی خود را بر اساس عوامل ثابت و غیر ثابت تنظیم نموده است. عوامل ثابت را امور ژنتیکی دانسته و عوامل غیر ثابت را به دو بخش تقسیم نموده: عوامل محیطی - که بیشتر مادی اند - و عوامل اختیاری - که بیشتر اخلاقی و غیر مادی هستند -. همچنین این الگو بیشتر بر معیار تعیین میزان نقش عوامل در شادکامی تنظیم شده است، نه واقعیت های زندگی و جریان امور. وی برای امور ثابت، پنجاه درصد، برای امور محیطی، ده درصد و برای امور اختیاری، چهل درصد سهم قائل شده است؛ امّا در این الگو مشخّص نمی شود که هیجان ها در شادکامی نقشی دارند یا نه؟ و آیا رضامندی از زندگی در شادکامی نقش دارد یانه؟ و جایگاه آن در الگو کجاست؟ همچنین مشخّص نمی شود که در صورتبروز مشکلات و گرفتاری ها در زندگی، چگونه می توان به رضامندی و شادکامی دست
ص: 733
یافت؟ و یا چگونه می توان در شرایط سختِ تکلیف و وظیفه مندی، راضی بود و شادکامی را به دست آورد؟
شاید بتوان هر کدام از عوامل شادکامی از دیدگاه اسلام را به نوعی با الگوی لوبومیرسکی تطبیق داد؛ امّا آنچه مهم است این که الگوی وی ناظر به جریان زندگی و واقعیت های آن تنظیم نشده و نمی تواند برای موقعیت های عینی در زندگی، راه کار ارائه نماید. البته نوعی طبقه بندی در عوامل شادکامی را نشان می دهد که از این جهت، با توجّه به ویژگی ای که دارد - تفکیک عوامل ثابت از غیر ثابت و عوامل مادی از عوامل اخلاقی و تعیین سهم هر عامل بویژه برتری سهم عوامل اختیاری بر عوامل محیطی در گروه عوامل غیر ثابت - ، یک امتیاز به شمار می رود؛ امّا به هر حال، مطابق با جریان زندگی نیست.
الگوی اسلامیِ شادکامی، منطبق بر واقعیت های زندگی است و از این جهت که با جریان زندگی هماهنگ است و تمام ابعاد آن را پوشش می دهد، بر دیگر نظریه ها برتری دارد. الگوی اسلام، هم ناظر به بُعد هیجانی است و هم ناظر به روال زندگی که بخشی از آن، حوادث (خوشایند و ناخوشایند) و بخش دیگر آن، وظایف و تکالیف (باید و نباید) است. در بُعد هیجانی، نشاط و شادابی زندگی را تأمین می کند و در بُعد روال زندگی، رضامندی را؛ و بدین شکل، شادکامی تحقّق می یابد.
خامساً در بخش مداخله ها نیز نکات جالبی وجود دارد. لوبومیرسکی علاوه بر مداخله هایی که سلیگمن نیز از آنها استفاده کرده، مداخله های دیگری را نیز به کار برده که یکی از آنها «تصوّر بهترین وضعیت» است. پایۀ این برنامه بر همان چیزی است که در بحث رضامندی در دوران خوشایند به آن اشاره کردیم. محور رضامندی در این دوران، داشته های زندگی و برخورداری از امکانات لازم و توجّه به آنهاست. این برنامه نیز بر همین محور استوار است. فقط این برنامه به جای توجّه به داشته های موجود، از تصوّر داشته های موهوم استفاده می کند و اساس آن بر تخیّل است، نه واقعیت. در بارۀ این تحقیق، گزارش شده که نتیجۀ این مداخله، بهتر از نتیجۀ مداخلۀ مبتنی بر نعمت شماری بوده است. دلیل آنروشن است؛ زیرا در نعمت شماری، فرد بر اساس واقعیت ها عمل می کند؛ امّا در این مداخله، بر اساس تخیّل و آرزو، وضعیتی را برای خود تصوّر می نماید که قطعاً بهتر از
ص: 734
واقعیت کنونی است. روشن است که این وضعیت، خوشایندتر از واقعیت است.
امّا سؤالی که مطرح است این که: پایداریِ کدام یک بیشتر است؟ آیا تخیّل و توهّم یک وضعیت مطلوب می تواند مدّت زیادی دوام داشته باشد؟ قطعاً این گونه نیست. پس از مدّتی، واقعیت بر تخیّل چیره می شود و همۀ تصوّرات از بین می رود. در نتیجه، وضعیتی حتّی دشوارتر از قبل به وجود می آید؛ زیرا فرد از یک وضعیت رؤیایی، به وضعیتی معمولی و ساده بازمی گردد و این، موقعیت را برای وی تحمّل ناپذیر می سازد، به خلاف کسی که از آغاز با واقعیت سر و کار داشته و به همان اندازه، احساس مثبت داشته است. بنا بر این، به نظر می رسد هر چند این مداخله در نقطۀ آغاز، احساس خوشایند بیشتری را به فرد منتقل می سازد، امّا در ادامه، به مراتب، احساس بدتری را به ارمغان می آورد. همان گونه که پیش تر بیان شد، محقّق تا کنون در برنامه های اسلامی، موردی مبتنی بر توهّم و تخیّل وضعیت بهتر، مشاهده نکرده است.
مداخلۀ دیگر، «پردازش کردن تجربه های زندگی شاد» نام دارد. در این برنامه، فرد، تجربه های مثبت و خوشایند گذشته را به یاد می آورد و با استفاده از آنها احساس شادکامی و سرور را دوباره تجربه می کند. اساس این برنامه نیز باز بر وضعیت خوشایند استوار است. البته در این برنامه، از گنجینۀ گذشتۀ خوشایند استفاده می شود. این برنامه با آن بخش از آموزه های اسلامی که فرد را به گذشتۀ خوشایند توجّه می دهد، سازگار است. این روش، بویژه در کاهش فشارهای روانی در دوران ناخوشایند، مؤثّر است. نگاه به خوشایندهای گذشته، موجب کاهش فشارهای روانی حاصل از موقعیت حال و افزایش احساس خرسندی می گردد.
شش. نظریۀ شکوفایی
اشاره
سلیگمن، نظریۀ زندگیِ کامل خود را تجدید نظر کرده است. وی در اثری که در سال2011م به نام «شکوفایی»(1) چاپ شده، به یکی از تدریس های خود اشاره می کند که در آن، یکی از دانشجویان، اشکالی به نظریۀ او وارد می سازد و از آن به عنوان «حفرۀ بزرگ» یاد
ص: 735
1- . Flo(عزوجل)rish.
می کند. اشکال این است که «این نظریه، موفّقیت، مهارت، تبحّر و برتری را حذف می کند. افراد تلاش می کنند تا به خاطر خودموفّق شدن، موفّق شوند و دستاوردهایی را کسب کنند[نه به خاطر لذّت و شادیِ آن].»(1)
وی می گوید این سبب شد تا بازنگری در بارۀ شادکامی را آغاز کنم و اعتراف می کند که نام پیشین کتاب او یعنی شادکامیِ اصیل(2) به اصرار ناشر بوده است و نام پیشنهادی او، «روان شناسی مثبت» بوده است. وی تصریح می کند مشکل اصلی من با واژۀ «شادکامی» آن نیست که نمی تواند منظور کتاب را برساند؛ بلکه مشکل این است که گوش انسان مدرن، «شاد» را به معنای حال و هوای بشّاش، شعف، لذّت، سرخوشی و لبخند تعبیر می کند و آزاردهنده تر آن که هر گاه صحبت یا خبری از روان شناسی مثبت گرا پیش می آید، همان چهرۀ مثلاً خندانی که از آن تنفّر داشتم، بر من تحمیل می شد. وی تصریح می کند شادکامی از نظر تاریخی با چنین لذّت گرایی هایی پیوند نزدیکی ندارد.(3)
وی در توضیح تغییر جهت خود می گوید که در گذشته فکر می کردم موضوع روان شناسی مثبت گرا، شادکامی است و استاندارد طلایی برای آن، «رضایت از زندگی» است. پس هدف روان شناسیِ مثبت گرا، «افزایش میزان رضایت از زندگی» است! امّا اکنون فکر می کنم که موضوع روان شناسی مثبت گرا «بهزیستی» است و استاندارد طلایی برای اندازه گیری بهزیستی، «میزان شکوفایی» است و هدف روا ن شناسی مثبت گرا «افزایش میزان شکوفایی» است.(4)
وی سپس در توضیح کاستی های نظریۀ پیشین خود، به سه نکته اشاره می کند. یکی اینکه شادکامی به صورت جدایی ناپذیری با «خوش حال بودن»(5) پیوند خورده است. بخش هیجانات مثبت یا زندگیِ لذّت بخش نظریه با چنین مفهومی سازگار است؛ امّا بخش زندگیِ
ص: 736
1- . شکوفایی، 1392، ص10.
2- . لازم به ذکر است که این کتاب در ایران به نام شادمانیِ درونی ترجمه شده است.
3- . شکوفایی، 1392، ص10 و 11.
4- . همان، ص13.
5- . cheerf(عزوجل)l mood.
مشتاقانه و معنای زندگی، ارتباطی با احساسات و هیجانات ما ندارند.
اشکال دوم این که شادکامی در نظریۀ پیشین، با استاندارد رضایت از زندگی عملیاتی می شد و این در حالی است که این استاندارد، به نحو نامناسبی با خُلق یعنی وضعیت روحیِ زمان حال، پیوند خورده است و این همان نوع از شادی است که پیشینیان به درستی آن را پوچ و بی اهمیت می پنداشتند. وی ادامه می دهد که رویکرد خُلقی به شادکامی،پنجاه درصد افراد جهان را که مبتلا به عواطف مثبت پایین(1) هستند، به جهنّم ناشادکامی(2) پرت می کند، این در حالی است که ممکن است این افراد از دو بُعد دیگر شادکامی، از افراد شاد و خوش حال، بهره مندیِ بیشتری داشته باشند. جالب این که وی تصریح می کند که رضایت از زندگی، اساساً خُلق شاد را اندازه گیری می کند، بنا بر این در هیچ نظریه ای که بخواهد محدودۀ عمل خود را فراتر از یک شادی شناسی(3) در نظر بگیرد، جایگاه مرکزی و حیاتی نخواهد داشت.
اشکال سوم نیز این که در نظریۀ پیشین، همه چیز با شادی و رضامندی به پایان می رسید و هر چه بخواهد عنصر اصلی نظریه باشد، باید به خاطر خودش مورد توجّه قرار گیرد؛ این در حالی است که افراد، همۀ کارهایشان را به خاطر کسب شادی انجام نمی دهند. برخی کارها مثل کسب موفّقیت، به خاطر خودشان انجام می شوند، نه به خاطر شاد شدن.(4)
سپس وی به بیان مؤلّفه های نظریۀ جدید خود می پردازد که در آن، اوّلاً شادی و رضامندی در رأس و محور نیست؛ ثانیاً علاوه بر سه مؤلّفۀ پیشین، دو مؤلّفۀ دیگر نیز به آناضافه می کند که عبارت اند از: دستاورد و روابط مثبت.(5)
وی تصریح می کند که نظریۀ شادکامیِ اصیل، نظریه ای تک بُعدی بود که فقط به معنای احساس خوب داشتن است؛ امّا نظریۀ بهزیستی در ارتباط با هر پنج عنصر، اصلی است و
ص: 737
1- . low positive affectives.
2- . (عزوجل)nhappiness.
3- . happiology.
4- . شکوفایی، 1392، ص14 و 15.
5- . همان، ص 16 - 24.
همۀ آنها نقاط قوت هستند. وی معتقد است که این نظریه، هم از حیث روش(1) و هم از حیث ماده(2) (موضوع)، چندگانه و چند بُعدی است و در توضیح آن می گوید: هیجان مثبت، یک متغیّر ذهنی(3) است و توسط چگونگی تفکر و احساس شما تعریف می شود. مشارکت (زندگی مشتاقانه/مجذوبیت)، معنا، روابط و دستاورد، هم اجزای ذهنی دارند و هم اجزای عینی؛(4) زیرا شما می توانید فکر کنید که از میزان مشارکت، معنا، روابط خوب و دستاورد مناسبی برخوردار هستید و کاملاً در این مورد اشتباه کنید. امّا تفاوت در این جاست که بهزیستی نمی تواند فقط در ذهن و عقیدۀ شما وجود داشته باشد؛ بهزیستی، ترکیبی از احساس خوبی داشتن و همچنین برخورداریِ واقعی از معنا، روابط مثبت و دستاورد است.(5)
- بررسی و مقایسه
سلیگمن در این کتاب، تغییر جدّی ای در نظریۀ خود داده است که به آن می پردازیم:
اوّلاً مهم ترین تغییر این است که وی برای شادی، لذّت و رضامندی، دیگر آن جایگاه پیشین را قائل نیست. این، خیلی به نظریۀ استخراج شده از منابع اسلامی نزدیک است. ما نیز به این نتیجه رسیدیم که هیجانات مثبت، یکی از اجزای شادکامی است. این بدان جهت است که - همان گونه که در مبانی توضیح دادیم - شادکامی در انسان، یک ساخت روانی دارد که خداوند متعال، آن را طراحی کرده است و احساس آن نیز بر همان اساس شکل می گیرد. از این رو، هر طرح دیگری غیر از آن به نتیجه نخواهد رسید. سلیگمن نیز پس ازبررسی ها و مشاهدات و مباحثات خود به این بُعد دست یافته است.
ثانیاً اضافه کردن بحث شکوفایی، یک نقطۀ مثبت به شمار می رود. در مباحث اسلامی دیدید که فلسفۀ همۀ عناصر زندگی و تقدیرهای خداوند متعال، چیزی است که ما پیش تر از آن به عنوان شکوفایی توحیدی یاد کردیم. از این جهت وی یک گام به واقعیت نزدیک شده
ص: 738
1- . method.
2- . s(عزوجل)bstance.
3- . s(عزوجل)bjective variable.
4- . objective.
5- . شکوفایی، ص 1392، ص29.
است؛ امّا هنوز نگاهی توحیدی به این مقوله ندارد که از این جهت، یک نقص بزرگ به شمار می رود. من معتقدم که هدف روان شناسیِ مبتنی بر منابع اسلامی، چیزی جز رشد و شکوفاییِ توحیدی نیست.
ثالثاً اضافه کردن روابط مثبت نیز یک حرکت رو به رشد است. نگارندۀ این سطور نیز در کتاب رضایت از زندگی به این مسئله رسیده بود که روابط، نقش مهمی در رضامندی دارد؛ این را بدون این که از روان شناسان، چیزی دیده یا شنیده باشد، و فقط بر اساس منابع اسلامی دست یافت.
رابعاً این که وی همه چیز را به احساس و هیجان برنگردانده و نقش شناخت را نیز دیده، یک نقطۀ مثبت است. واقعیتْ این است که نوع شناخت ها و باورهای افراد، نقش مهمّی در شادکامی آنها دارد. در منابع اسلامی نیز بخش مهمی از مباحث، رویکرد شناختی و باوری دارند.
خامساً اشکالی که در کلّ این نظریه وجود دارد این است که معلوم نیست چرا وی به این چند مؤلّفه رسیده است؟ روزی سه مؤلّفه را بیان می کند و روزی دیگر، پنج مؤلّفه را! البته همیشه در کار علمی بشر، تغییر و تحوّل وجود دارد، این اشکالی ندارد، امّا سؤال این است که ربط این مسائل سه یا پنج گانه با یکدیگر چیست و چه مناسباتی بین آنها برقرار است؟ و چرا اینها به عنوان مؤلّفه انتخاب شده اند؟ آیا یک تحلیل نظریِ خاص پشت آنها بوده یا صرفاً موارد پراکنده ای که بر اساس برخی تجربیات، دور هم جمع شده اند؟
امّا دیدگاه اسلامیِ شادکامی، بر یک منطق مشخّص استوار است؛ تعریفی دارد که دو جزء بودن شادکامی را نشان می دهد (خیر + سرور) و بر اساس آن، مؤلّفه های شادکامی استوار شده اند (زندگی خوب + زندگی شاد) که موجب رضامندی و نشاط می شوند. هر کدام از زندگی خوب و نشاط نیز ابعادی بر اساس واقعیّات زندگی پیدا می کنند.
ص: 739
فهرست ها
فهرست آیات
سورهآیهصفحه
فاتحه
(الْحَمْدُ لله رَبِّ الْعَلَمِینَ) - 2- 133
بقره
(رَءُوفُ بِالْعِبَادِ)- 30- 145
(وَاسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَ الصَّلَوةِ)- 45- 396
(بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِیمٌ)- 65- 145
(صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها تَسُرُّ النَّاظِرِینَ) - 69- 613
(بَلىَ مَن کسَبَ سَیئَة وَ أَحَاطَتْ بِهِ خَطِیتُهُ فَأُوْلَئک أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَلِدُون) - 81- 216
(وَ إِذْ قَالَ إِبْرَ هِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا ءَامِنًا) - 126- 229
(لَنَبْلُوَنَّکم بِشَىْ ءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِّنَ الْأَمْوَ لِ وَ الْأَنفُسِ وَ الثَّمَرَ تِ وَ بَشِّرِ الصَّبِرِینَ) - 155- 184 و 549
(وَلَنَبْلُوَنَّكُم بِشَىْ ءٍ مِّنَ ٱلْخَوْفِ وَ ٱلْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِّنَ ٱلْأَمْوَالِ وَ ٱلْأَنفُسِ وَ ٱلثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ ٱلصَّابِرِينَ)- 155- 369
(ٱلَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ)- 156- 369
(إِنَّا للهِ وَ إِنَّا إِلَیهِ راجِعُونَ)- 156- 369، 370
(یُرِیدُ اللّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلاَ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ) - 185- 601
(الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدى عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَیْکُمْ ...)- 194- 274
ص: 741
(وَعَسَىٰ أَن تَكْرَهُوا شَيْ-ٔا وَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَعَسَىٰ أَن تُحِبُّوا شَيْ-ٔا وَهُوَ شَرٌّ لَّكُمْ وَٱللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ) - 216- 297 و 605
(کُتِبَ عَلَیکمُ الْقِتَالُ وَهُوَ کُرْهٌ لَّکمْ)- 216- 335
(وَعَسَی أَن تَکرَهُوا شَیئاً وَهُوَ خَیرٌ لَّکم وَعَسَی أَن تُحِبُّوا شَیئاً وَهُوَ شَرٌّ لَّکم)- 216- 335 و 652
(إِنَّ اللّه یحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ) - 222- 616
(یأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَنفِقُواْ مِمَّا رَزَقْنَکم) - 245- 368
(کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ) - 249- 536
آل عمران
(شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَا هُوَ وَالْمَلَائِکة وَأُوْلُواْ الْعِلْمِ قَائِمَا بِالْقِسْطِ لَا إِلَهَ إِلَا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکیمُ) - 18- 141 و 571
(یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ أَمَدًا بَعِیدًا وَیُحَذِّرُکُمُ ...)- 30- 217
(رَءُوفُ بِالْعِبَادِ)- 30- 145
(إِنْ تَمْسَسْکُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْکُمْ سَیِّئَةٌ یَفْرَحُوا بِها وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا لا یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ ...)- 120- 536
(بَلى إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ یَأْتُوکُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هذا یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَةِ مُسَوِّمِینَ) - 125- 536
(وَأَطِيعُوا ٱللَّهَ وَٱلرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ)- 132- 204
(مَن یُرِدْ ثَوَابَ الدُّنْیَا نُؤْتِهِ مِنْهَا وَمَن یُرِدْ ثَوَابَ الْأَخِرَةِ نُؤْتِهِ مِنْهَا) - 145- 507
(وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ...) - 146- 535
(وَاللّه ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ) - 174- 365
(وَ لاَ یحْسَبَنَّ الَّذِینَ کفَرُواْ أَنَّمَا نُمْلِى لَهُمْ خَیرٌ لِّئَنفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِى لَهُمْ لِیزْدَادُواْ إِثْمًا وَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ) - 178- 503 و 653
(فَإِنْ کذَّبُوک فَقَدْ کذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِک جاؤُ بِالْبَیناتِ وَ الزُّبُرِ وَ الْکتابِ الْمُنیرِ) - 184- 582
(وَلاَ یحْسَبَنَّ الَّذِینَ کفَرُواْ أَنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ خَیرٌ لّانفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ لِیزْدَادُواْ إِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ)- 187- 335
نساء
(وَ لاَ تُؤْتُواْ السُّفَهَآءَ أَمْوَ لَکُم الَّتِى جَعَلَ اللَّهُ لَکمْ قِیَماً وَ ارْزُقُوهُمْ فِیهَا وَ اکسُوهُمْ وَ قُولُواْ لَهُمْ قَوْلاً مَّعْرُوفًا) - 5- 197
(مَن یُطِعِ اللّهَ وَرَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ) - 13- 207
(فَإِن کرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَی أَن تَکرَهُواْ شَیئًا وَیجْعَلَ اللَّهُ فِیهِ خَیرًا کثِیرًا) - 19- 652
(فَإِن کرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَی أَن تَکرَهُواْ شَیئاً وَیجْعَلَ اللَّهُ فِیهِ خَیرًا کثِیرًا)- 19- 335
ص: 742
(خُلِقَ الإنسانُ ضعیفاً) - 28- 377
(أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذینَ قیلَ لَهُمْ کفُّوا أَیدِیکمْ وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ فَلَمَّا کتِبَ عَلَیهِمُ الْقِتالُ)- 37- 414
(إِنَّ اللَّهَ لَا یظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّة وَإِن تَک حَسَنَة یضَعِفْهَا وَیؤْتِ مِن لَّدُنْهُ أَجْرًا عَظِیمًا) - 40- 141 و 571
(وَیسَلِّمُواْ تَسْلِیماً) - 65- 360
(کانَ بِکمْ رَحِیمًا)- 66- 143
(قُلْ مَتَعُ الدُّنْیَا قَلِیلٌ وَالْأَخِرَةُ خَیْرٌ لِّمَنِ اتَّقَی)- 77- 501 و 580
(وَ إِذا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلى کُلِّ شَیْ ءٍ حَسِیبا) - 86- 274
(وَمَن یَکْسِبْ إِثْماً فَإِنَّمَا یَکْسِبُهُ عَلَى نَفْسِهِ وَکَانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً) - 111- 208
(مَن یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ وَلاَ یَجِدْ لَهُ مِن دُونِ اللّهِ وَلِیّاً وَلاَ نَصِیراً)- 123- 190 و 213
(وَمَن يَعْمَلْ مِنَ ٱلصَّالِحَاتِ مِن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَىٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَائِكَ يَدْخُلُونَ ٱلْجَنَّةَ وَلَا يُظْلَمُونَ نَقِيرًا)- 124- 213
(یسْئَلُک أَهْلُ الْکتابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَیهِمْ کتاباً مِنَ السَّماءِ فَقَدْ سَأَلُوا مُوسى أَکبَرَ مِنْ ذلِک فَقالُوا أَرِنَا اللّه جَهْرَة ... )- 153- 583
مائده
(یأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لاَ تُحَرِّمُواْ طَیبَتِ مَا أَحَلَّ اللّه لَکمْ ولاَ تَعْتَدُواْ إِنَّ اللّه لاَ یحِبُّ الْمُعْتَدِینَ) - 87- 124 و 125 و 619
انعام
(قُل لِّمَن مَّا فِى السَّمَوَ تِ وَالْأَرْضِ قُل للهِ کتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَة لَیجْمَعَنَّکمْ إِلَى یوْمِ الْقِیمَة لاَ رَیبَ ...) - 12- 143 و 546
(وَإِن یمْسَسْک اللّه بِضُرٍّ فَلاَ کاشِفَ لَهُ إلّا هُوَ وَإِن یمْسَسْک بِخَیرٍ فَهُوَ عَلَى کلِّ شَىْ ءٍ قَدِیرٌ) - 17- 381
(فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُکرُواْ بِهِ فَتَحْنَا عَلَیهِمْ أَبْوَابَ کلِّ شَی ءٍ حَتَّی إِذَا فَرِحُواْ بِمَآ أُوتُواْ أَخَذْنَ - هُم بَغْتَةً فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ)- 44- 503
(الْحَمْدُ لله رَبِّ الْعَلَمِینَ) - 45- 133
(وَکذَ لِک فَتَنَّا بَعْضَهُم بِبَعْضٍ)- 53- 186
(وَإِذَا جَاءَک الَّذِینَ یؤْمِنُونَ بِئایتِنَا فَقُلْ سَلَمٌ عَلَیکمْ کتَبَ رَبُّکمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَة أَنَّهُ ... فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ) - 54- 143
(إِنِ الْحُکمُ إلّا لله یقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَیرُ الْفَصِلِینَ) - 57- 168
(قُلْ مَن ینَجِّیکم مِّن ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعًا وَخُفْیةً لَّئِنْ أَنجَانَا مِنْ هَذِهِ لَنَکونَنَّ مِنَ الشَّاکرِینَ)- 63- 585
(قُلِ ٱللَّهُ يُنَجِّيكُم مِّنْهَا وَمِن كُلِّ كَرْبٍ ثُمَّ أَنتُمْ تُشْرِكُونَ)- 64- 585
ص: 743
(عَلِمُ الْغَیبِ وَالشَّهَدَة وَهُوَ الْحَکیمُ الْخَبِیرُ) - 73- 138
(فَالِقُ الْإِصْبَاحِ وَجَعَلَ الَّیْلَ سَکَنًا) - 96- 241
(لَّا تُدْرِکهُ الْأَبْصَرُ وَهُوَ یدْرِک الْأَبْصَرَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ) - 103- 138
(وَتَمَّتْ کلِمَتُ رَبِّک صِدْقًا وَعَدْلًا لَا مُبَدِّلَ لِکلِمَتِهِ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) - 115- 141، 571
(وذَرُوا ظاهِرَ الإِثْمِ وباطِنَه)- 120- 599
(فَإِن کذَّبُوک فَقُل رَّبُّکمْ ذُو رَحْمَة وَ سِعَة وَلاَ یرَدُّ بَأْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ) - 147- 143
(قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْ-ٔا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُم مِّنْ ...) - 151- 173
(قُلْ تَعَالَوْاْ أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّکمْ عَلَیکمْ أَلَّا تُشْرِکواْ بِهِ شَیا وَ بِالْوَالِدَینِ إِحْسَنًا وَ لَا تَقْتُلُواْ أَوْلَادَکم مِّنْ إِمْلَاقٍ ...) - 151- 202
(قُلْ أَغَیرَ اللّه أَبْغِى رَبًّا وَهُوَ رَبُّ کلِّ شَىْءٍ) - 164- 133
اعراف
(وَ مَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِک الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِما کانُوا بِآیاتِنا یظْلِمُونَ)- 9- 546
(ثُمَّ لاَتِینَّهُم مِنْ بَینِ أیدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أیمانِهِمْ وَ عَنْ شَمَائلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أکثَرَهُمْ شاکرِینَ)- 17- 455
(إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ)- 28- 173 و 202
(قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ ٱللَّهِ ٱلَّتِى أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ ٱلطَّيِّبَاتِ مِنَ ٱلرِّزْقِ)- 32- 125
(قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالإِثْمَ وَالْبَغیَ بِغَیْرِ الْحَقِّ)- 33- 125، 202
(قل انما حرّم ربی الفواحش ما ظهر منها وما بطن والاثم والبغی بغیر الحق)- 33- 173
(وَالْبَلَدُ الطَّیّبُ یَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبّهِ وَالَّذِى خَبُثَ لَایَخْرُجُ إِلَّا نَکِدًا کَذَ لِکَ نُصَرّفُ ...)- 58- 232
(وَهُوَ خَیرُ الْحَکمِینَ)- 87- 168
(وَ مَآ أَرْسَلْنَا فِی قَرْیةٍ مِّن نَّبِی إِلّا أَخَذْنَآ أَهْلَهَا بِالْبَأْسَآءِ وَ الضَّرَّآءِ لَعَلَّهُمْ یضَّرَّعُونَ)- 94- 187، 353
(قَدْ مَسَّ آباءَنَا الضَّرَّاءُ وَ السَّرَّاءُ)- 95- 353، 354
(ثُمَّ بَدَّلْنَا مَكَانَ ٱلسَّيِّئَةِ ٱلْحَسَنَةَ حَتَّىٰ عَفَوا وَّقَالُوا قَدْ مَسَّ ءَابَاءَنَا ٱلضَّرَّآٰءُ وَٱلسَّرَّآٰءُ فَأَخَذْنَاهُم بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ)- 95- 353، 354
(حَتَّی عَفَوْا)- 95- 354
(وَ قالُوا...)- 95- 354
(وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنى عَلى بَنِی إِسْرائِیلَ بِما صَبَرُوا)- 137- 536
ص: 744
(وَاکتُبْ لَنَا فِى هَذِهِ الدُّنْیا حَسَنَة وَفِى الاْخِرَة إِنَّا هُدْنَا إِلَیک قالَ عَذَابِى أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِى ... )- 156- 144
(الَّذینَ یتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِی الْأُمِّی الَّذی یجِدُونَهُ مَکتُوباً عِنْدَهُمْ )- 157- 173 و 202
(سَنَسْتَدْرِجُهُم مِّنْ حَیثُ لاَ یعْلَمُونَ)- 182- 503
(وَ الَّذِینَ کذَّبُواْ بِئایتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُم مِّنْ حَیثُ لاَ یعْلَمُونَ)- 182- 503
(وَ أُمْلِى لَهُمْ إِنَّ کیدِى مَتِینٌ)- 183- 503
(هُوَ الَّذِی خَلَقَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِیَسْکُنَ إِلَیْهَا)- 189- 247
انفال
(یأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَطِیعُواْ اللّه وَ رَسُولَهُ وَ لَا تَوَلَّوْاْ عَنْهُ وَ أَنتُمْ تَسْمَعُونَ)- 20- 169، 201
(وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ قَالُوا سَمِعْنَا وَهُمْ لَا يَسْمَعُونَ)- 21- 169، 201
(إِنَّ شَرَّ ٱلدَّوَآٰبِّ عِندَ ٱللَّهِ ٱلصُّمُّ ٱلْبُكْمُ ٱلَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ)- 22- 169، 201
(وَلَوْ عَلِمَ ٱللَّهُ فِيهِمْ خَيْرًا لَّأَسْمَعَهُمْ وَلَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوا وَّهُم مُّعْرِضُونَ)- 23- 169، 201
(إِذا دَعاکمْ لِما یحْییکمْ) - 24- 202
(یأَیُهَّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اسْتَجِیبُواْ للّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکمْ لِمَا یُحْییکمْ)- 24- 152، 170 و 172 و 201
(وَٱعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُکُمْ وَأَوْلَادُکُمْ فِتْنَةٌ) - 28- 185
(وَ لاَ تَکونُواْ کالَّذِینَ خَرَجُواْ مِن دِیرِهِم بَطَرًا وَ رِئَآءَ النَّاسِ وَ یصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ وَ اللَّهُ بِمَا یعْمَلُونَ مُحِیطٌ) - 47- 456
(کدَأْ بِ ءَالِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ کفَرُواْ بِئایتِ اللَّهِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ إِنَّ اللَّهَ قَوِی شَدِیدُ الْعِقَابِ)- 52- 215
(ذَٰلِكَ بِأَنَّ ٱللَّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّرًا نِّعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَىٰ قَوْمٍ حَتَّىٰ يُغَيِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ وَأَنَّ ٱللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ)- 53- 215
(یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَى الْقِتالِ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ ...) - 65- 536
(وَ إِنْ یریدُوا خِیانَتَک فَقَدْ خانُوا اللّه مِنْ قَبْلُ فَأَمْکنَ مِنْهُمْ وَ اللّه عَلیمٌ حَکیمٌ) - 71- 583
توبه
(إِن تُصِبْكَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِن تُصِبْكَ مُصِيبَةٌ يَقُولُوا قَدْ أَخَذْنَا أَمْرَنَا مِن قَبْلُ وَيَتَوَلَّوا وَّهُمْ فَرِحُونَ)- 50- 402
(قُل لَّن يُصِيبَنَا إِلَّا مَا كَتَبَ ٱللَّهُ لَنَا هُوَ مَوْلَانَا وَعَلَى ٱللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ ٱلْمُؤْمِنُونَ)- 51- 402
(قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلّا إِحْدَی الْحُسْنَیینِ وَ نَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِکمْ أَنْ یصیبَکمُ اللّهُ بِعَذابٍ مِنْ عِنْدِهِ أَوْ بِأَیدینا ...)- 52- 574
ص: 745
(فَلَا تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَلَآٰ أَوْلَادُهُمْ إِنَّمَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيُعَذِّبَهُم بِهَا فِى ٱلْحَيَوٰةِ ٱلدُّنْيَا وَتَزْهَقَ أَنفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ)- 55- 508
(وَلَا تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَأَوْلَادُهُمْ إِنَّمَا يُرِيدُ ٱللَّهُ أَن يُعَذِّبَهُم بِهَا فِى ٱلدُّنْيَا وَتَزْهَقَ أَنفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ)- 85- 508
(بِهِمْ رَءُوفٌ رَّحِیمٌ)- 117- 145
(بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَّحِیمٌ)- 128- 145
یونس
(إِنَّ رَبَّکمُ اللّه الَّذِى خَلَقَ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضَ فِى سِتَّة أَیامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ یدَبِّرُ الْأَمْرَ مَا مِن شَفِیعٍ ...)- 3- 134
(وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً فَلَمَّا کشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ)- 12- 352
(مَرَّ کأَنْ لَمْ یدْعُنا إِلی ضُرٍّ مَسَّهُ)- 12- 352
(إِنَّمَا مَثَلُ الْحَیوةِ الدُّنْیا کمَاءٍ أَنزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الْأَرْضِ مِمَّا یأْکلُ النَّاسُ وَ الْأَءَنْعَامُ حَتَّی ...) - 24- 416
(إِنَّ اللَّهَ لَا یظْلِمُ النَّاسَ شَیئا وَ لَکنَّ النَّاسَ أَنفُسَهُمْ یظْلِمُونَ) - 44- 141 و 571
(قَدْ جَاءَتْكُم مَّوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ)- 57- 301
(وَ ما ظَنُّ الَّذِینَ یفْتَرُونَ عَلَى اللّهِ الکذِبَ یوْمَ القِیامَة إنَّ اللّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَ لکنَّ أکثَرَهُم لا یشْکرُونَ)- 60- 455
(هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الَّیْلَ لِتَسْکُنُواْ فِیهِ) - 67- 241
(وَ لاَ تَدْعُ مِنْ دُونِ اللّهِ مَا لاَ ینْفَعُک وَ لاَ یضُرُّک فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّک إِذاً مِنَ الظَّالِمِینَ)- 106- 381
(وَ إِن يَمْسَسْكَ ٱللَّهُ بِضُرٍّ فَلَا كَاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ وَ إِن يُرِدْكَ بِخَيْرٍ فَلَا رَادَّ لِفَضْلِهِ يُصِيبُ بِهِ مَن يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ ...)- 107- 381
(وَهُوَ خَیرُ الْحَکمِینَ) - 109- 168
هود
(وَ مَا مِن دَآبَّة فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَی اللّه رِزْقُهَا وَ یعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَ مُسْتَوْدَعَهَا کلٌّ فِی کتَبٍ مُّبِینٍ) - 6- 426 و 427
(وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّة أَیامٍ وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَآءِ لِیبْلُوَکمْ أَیکمْ أَحْسَنُ عَمَلاً) - 7- 184
(وَ لَئِنْ أَذَقْنَا ٱلاْءِنسَانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ إِنَّهُ لَيَ-ٔوسٌ كَفُورٌ )- 9- 347
(وَ لَئِنْ أَذَقْنَاهُ نَعْمَاءَ بَعْدَ ضَرَّآٰءَ مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ ذَهَبَ ٱلسَّيِّ-ٔاتُ عَنِّى إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ)- 10- 347
(لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیئاتُ عَنِّی)- 10- 347
(أُولٰئِكَ لَمْ يَكُونُوا مُعْجِزِينَ فِى ٱلْأَرْضِ وَ مَا كَانَ لَهُم مِّن دُونِ ٱللَّهِ مِنْ أَوْلِيَاءَ يُضَ-ٰعَفُ لَهُمُ ٱلْعَذَابُ)- 20- 545
(أُولٰئِكَ ٱلَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُوا يَفْتَرُونَ)- 21- 545
ص: 746
(لَا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِى ٱلْأَخِرَةِ هُمُ ٱلْأَخْسَرُونَ)- 22- 545
(إِنَّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا ٱلصَّالِحَاتِ وَأَخْبَتُوا إِلَى رَبِّهِمْ أُولٰئِكَ أَصْحَابُ ٱلْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ)- 23- 545
(وَ أَنتَ أَحْکمُ الْحَکمِینَ) - 45- 168
(أَوْفُوا ٱلْمِكْيَالَ وَٱلْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ وَلَا تَبْخَسُوا ٱلنَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ وَ لَا تَعْثَوْا فِى ٱلْأَرْضِ مُفْسِدِينَ)- 85- 301
(بَقِيَّتُ ٱللَّهِ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ وَ مَا أَنَا عَلَيْكُم بِحَفِيظٍ)- 86- 301
(وأقِمِ الصَّلاة طَرَفَی النَّهارِ وزُلَفًا مِنَ اللَّیلِ إنَّ الْحَسَناتِ یذهِبنَ السَّیئاتِ ذلِک ذِکرى لِلذّاکرینَ) - 114- 643
یوسف
(إِنِ الْحُکمُ إلّا لله أَمَرَ إلّا تَعْبُدُواْ إلّا إِیاهُ ذَ لِک الدِّینُ الْقَیمُ وَ لَکنَّ أَکثَرَ النَّاسِ لاَ یعْلَمُونَ) - 40- 168
(قَالَ هَلْ ءَامَنُکمْ عَلَیهِ إلّا کمَا أَمِنتُکمْ عَلَى أَخِیهِ مِن قَبْلُ فَاللَّهُ خَیرٌ حفِظًا وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّ حِمِینَ) - 64- 144
(وَهُوَ خَیرُ الْحَکمِینَ) - 80- 168
(قَالَ إِنَّمَا أَشْکواْ بَثِّی وَ حُزْنِی إِلَی اللَّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ) - 86- 585
(وَمَا یؤْمِنُ أَکثَرُهُم بِاللّهِ إِلّا وَ هُم مُّشْرِکونَ)- 106- 177
رعد
(إنَّ اللّهَ لا یُغَیّرُ ما بِقومٍ حَتّی یُغَیِّروا ما بِأنفُسِهِم وإذا أرادَ اللّهُ بِقُومٍ سُوءاً فَلا مَرَدَّ لَهُ وما لَهُم من دونِهِ مِن والٍ)- 11- 213
(قُلِ اللّه خَالِقُ کلِّ شَىْ ءٍ وَ هُوَ الْوَ حِدُ الْقَهَّارُ) - 16- 130
(وَ فَرِحُواْ بِالْحَیوةِ الدُّنْیا وَ مَا الْحَیوةُ الدُّنْیا فِی الْأَخِرَةِ إِلَّا مَتاعٌ) - 26- 580
(وَ فَرِحُواْ بِالْحَیوةِ الدُّنْیا وَ مَا الْحَیوةُ الدُّنْیا فِی الآخِرَةِ إِلّا مَتَعٌ)- 26- 415
(أَلَا بِذِکرِ اللّه تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ) - 28- 126 و 634
ابراهیم
(لَئِن شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِن كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِى لَشَدِيدٌ) - 7- 462
(وَقالَ مُوسَی إِنْ تَکفُرُوا أَنْتُمْ وَمَنْ فِی الأَرْضِ جَمِی.وعا فَإِنَّ اللّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ) - 8- 597
(وَآتَاکمْ مِنْ کلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللّهِ لاَ تُحْصُوهَا إِنَّ الاْءِنْسَانَ لَظَلُومٌ کفَّارٌ) - 34- 351 و 466
حجر
(ذَرْهُمْ یأْکلُواْ وَ یتَمَتَّعُواْ وَ یلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ یعْلَمُون) - 3- 629
(لَا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَی مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَ جًا مِّنْهُمْ وَ لَا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ...)- 88- 509
ص: 747
نحل
(وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللّهِ لاَ تُحْصُوهَا إِنَّ اللّهَ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ) - 18- 466
(یَخْرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِیهِ شِفَاء لِلنَّاسِ) - 69- 614
(إِنَّ ٱللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ ٱلْاءِحْسَانِ وَ إِيتَاىءِ ذِى ٱلْقُرْبَىٰ وَ يَنْهَىٰ عَنِ ٱلْفَحْشَاءِ وَٱلْمُنكَرِ وَ ٱلْبَغْىِ يَعِظُكُمْ ...)- 90- 173 و 202
(مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیاة طَیبَة وَ لَنَجْزِینَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یعْمَلُونَ)- 97- 153 و 172 و 201
(فَلَنُحْیینَّهُ و حَیوةً طَیبَةً)- 97- 439
(وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْیة کانَتْ ءَامِنَة مُّطْمَئِنَّة یأْتِیهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِّن کلِّ مَکانٍ فَکفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَ ...) - 112- 456
الاسراء
(إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنفُسِکُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها)- 7- 208 و 598 و 599
(کانَ بِکمْ رَحِیمًا)- 66- 143
(وَ إِذا مَسَّکمُ الضُّرُّ فِی الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلّا إِیاهُ فَلَمَّا نَجَّاکمْ إِلَی الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ وَ کانَ الْإِنْسانُ کفُوراً)- 67- 349
(فَلَمَّا نَجَّاکمْ إِلَی الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ)- 67- 349
(وَ کانَ الْإِنْسانُ کفُوراً)- 67- 349، 351
(وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأی بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ کانَ یؤُساً) - 83- 358
(إِنَّهُ کانَ بِعِبَادِهِ خَبِیرَا بَصِیرًا)- 96- 138
کهف
(مَا لَهُم مِّن دُونِهِ مِن وَلِىٍّ وَ لاَ یشْرِک فِى حُکمِهِ أَحَدًا) - 26- 168
(وَ اضْرِبْ لَهُم مَّثَلَ الْحَیوةِ الدُّنْیا کمَاءٍ أَنزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِیمًا تَذْرُوهُ ...) - 45- 416 و 417
(الْمَالُ وَ الْبَنُونَ زِینَة الْحَیاة الدُّنْیا و البَاقِیاتُ الصَّالِحَاتُ خَیرٌ عِنْدَ رَبِّک ثَوابا وَ خَیرٌ أَمَلاً) - 46- 221، 502
(وَ کانَ تَحْتَهُ و کنزٌ لَّهُمَا)- 82- 102
طه
(أقِمِ الصَّلاةَ لِذِکری)- 14- 642
ص: 748
(فَاقْضِ مَا أَنتَ قَاضٍ)- 72- 84
(قَالَ ٱهْبِطَا مِنْهَا جَمِیعَاً بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ)- 123- 88
(فمن اتبع هدای فلا یضل ولا یشقى)- 123- 94
انبیا
(وَ مَا خَلَقْنَا ٱلسَّمَاءَ وَ ٱلْأَرْضَ وَ مَا بَيْنَهُمَا لَ-ٰعِبِينَ)- 16- 628
(لَوْ أَرَدْنَا أَن نَّتَّخِذَ لَهْوًا لَّاتَّخَذْنَاهُ مِن لَّدُنَّ-ا إِن كُنَّا فَ-ٰعِلِينَ)- 17- 628
(وَ نُوحًا إِذْ نَادَی مِن قَبْلُ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَنَجَّینَهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْکرْبِ الْعَظِیمِ) - 76- 585
(وَجَعَلناهُم أئمَّةً یَهدونَ بِأمرِنا)- 73- 303
(فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَ نَجَّینَهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کذَ لِک نُنجِی الْمُؤْمِنِینَ) - 88- 585
حج
(وَ إِنْ یکذِّبُوک فَقَدْ کذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ ثَمُودُ) - 42- 582
(بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِیمٌ)- 65- 145
مؤمنون
(وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْاءِنسَنَ مِن سُلَلَة مِّن طِینٍ)- 12- 148
(ثُمَّ جَعَلْنَهُ نُطْفَة فِى قَرَارٍ مَّکینٍ)- 13- 148
(ثُمَّ خَلَقْنَا ٱلنُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا ٱلْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا ٱلْمُضْغَةَ عِظَ-ٰمًا فَكَسَوْنَا ٱلْعِظَ-ٰمَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ ...)- 14- 148
(لِمَنِ الْمُلْک الْیوْمَ للهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ)- 16- 371
(یَقَوْمِ إِنَّمَا هَذِهِ الْحَیوة الدُّنْیا مَتَاعٌ وَ إِنَّ الآخِرَة هِىَ دَارُ الْقَرَارِ)- 39- 414
(أَیحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُم بِهِ مِن مَّالٍ وَ بَنِینَ)- 55- 186 و 503
(نُسَارِعُ لَهُمْ فِى الْخَیرَ تِ بَل لاَّ یشْعُرُونَ) - 56- 186 و 503
(قَالَ رَبُّکمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکمْ)- 60- 395
(اللّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکمُ اللَّیلَ لِتَسْکنُوا فِیهِ والنَّهارَ مُبْصِرا إنَّ اللّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلکنَّ أکثَرَ النَّاسِ لا یشْکرُونَ) - 61- 455
(هُوَ الَّذِى خَلَقَکم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَة ثُمَّ مِنْ عَلَقَة ثُمَّ یخْرِجُکمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُواْ أَشُدَّکمْ ... وَ لَعَلَّکمْ تَعْقِلُونَ) - 67- 149 و 150
(أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَکمْ عَبَثًا وَأَنَّکمْ إِلَینَا لَا تُرْجَعُونَ) - 115- 150 و 151 و 628
ص: 749
(وَ قُل رَّبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنتَ خَیرُ الرَّ حِمِینَ) - 118- 144
نور
(فِى بُيُوتٍ أَذِنَ ٱللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا ٱسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَ ٱلْأَصَالِ)- 36- 126
(رِجَالٌ لَّا تُلْهِيهِمْ تَجَارَةٌ وَ لَا بَيْعٌ عَن ذِكْرِ ٱللَّهِ وَ إِقَامِ ٱلصَّلَوٰةِ وَ إِيتَاءِ ٱلزَّكَوٰةِ يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِيهِ ٱلْقُلُوبُ وَٱلْأَبْصَارُ)- 37- 126
(وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنکُمْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ ...) - 55- 229
(وَأقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَأطِیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ)- 56- 204
فرقان
(إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً) - 44- 456
(وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الَّیْلَ لِبَاسًا وَ النَّوْمَ سُبَاتًا) - 47- 241
(وَ هُوَ الَّذِى خَلَقَ مِنَ الْمَاءِ بَشَرًا فَجَعَلَهُ نَسَبًا وَ صِهْرًا وَ کانَ رَبُّک قَدِیرًا) - 54- 148
شعراء
(أَتَبْنُونَ بِکُلِّ رِیعٍ ءَایَةً تَعْبَثُونَ وَ تَتَّخِذُونَ مَصَانِعَ لَعَلَّکُمْ تَخْلُدُونَ) - 129- 235
نمل
(اللّه لاَ إِلَهَ إلّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ) - 26- 133
(أَمَّن یجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَ یکشِفُ السُّوءَ وَ یجْعَلُکمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ) - 62- 585
(مَن جَاء بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِّنْهَا وَهُم مِّن فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ) - 89- 207
(وَ مَن جَاءَ بِالسَّیئَة فَکبَّتْ وُجُوهُهُمْ فىِ النَّارِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلَّا مَا کنتُمْ تَعْمَلُون) - 90- 216
قصص
(وَجَعَلناهم أئمَّةً یَدعونَ إلى النّارِ)- 41- 303
(وَ مَا أُوتِیتُم مِّن شَىْ ءٍ فَمَتَاعُ الْحَیوة الدُّنْیا وَ زِینَتُهَا وَ مَا عِندَ اللّه خَیرٌ وَ أَبْقَى أَفَلاَ تَعْقِلُونَ)- 60- 414 و 581
(قُلْ أَرَءَیْتُمْ إِن جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ النَّهَارَ سَرْمَدًا إِلَی یَوْمِ الْقِیَمَةِ مَنْ إِلَهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُم بِلَیْلٍ تَسْکُنُونَ فِیهِ أَفَلَا تُبْصِرُونَ)- 72- 242
(وَ مِن رَّحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ الَّیْلَ وَ النَّهَارَ لِتَسْکُنُواْ فِیهِ وَ لِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ) - 73- 241
(وَءَاتَینَهُ مِنَ الْکنُوزِ مَآ إِنَّ مَفَاتِحَهُ و لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَة أُوْلِی الْقُوَّة) - 76- 499، 502
(وَلا تَنْسَ نَصِیبَک مِنَ الدُّنْیا)- 77- 627
ص: 750
(فَخَرَجَ عَلَىٰ قَوْمِهِ فِى زِينَتِهِ قَالَ ٱلَّذِينَ يُرِيدُونَ ٱلْحَيَوٰةَ ٱلدُّنْيَا يَالَيْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِىَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِيمٍ)- 79- 500 و 502
(وَقَالَ ٱلَّذِينَ أُوتُوا ٱلْعِلْمَ وَيْلَكُمْ ثَوَابُ ٱللَّهِ خَيْرٌ لِّمَنْ ءَامَنَ وَ عَمِلَ صَ-ٰ-لِحًا وَ لَا يُلَقَّاهَا إِلَّا ٱلصَّابِرُونَ)- 80- 500 و 501
عنکبوت
(وَعَادًا وَثَمُودَا وَقَد تَّبَيَّنَ لَكُم مِّن مَّسَاكِنِهِمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ ٱلشَّيْطَ-ٰنُ أَعْمَ-ٰ-لَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ ٱلسَّبِيلِ وَكَانُوا مُسْتَبْصِرِينَ)- 38- 215
(وَ قَارُونَ وَ فِرْعَوْنَ وَ هَ-ٰمَ-ٰنَ وَ لَقَدْ جَاءَهُم مُّوسَىٰ بِالْبَيِّنَاتِ فَاسْتَكْبَرُوا فِى ٱلْأَرْضِ وَ مَا كَانُوا سَابِقِينَ)- 39- 215
(فَكُلاًّ أَخَذْنَا بِذَنبِهِ فَمِنْهُم مَّنْ أَرْسَلْنَا عَلَيْهِ حَاصِبًا وَ مِنْهُم مَّنْ أَخَذَتْهُ ٱلصَّيْحَةُ وَ مِنْهُم مَّنْ خَسَفْنَا بِهِ ٱلْأَرْضَ ...)- 40- 215
(وَ کأَین مِّن دَآبَّة لَّا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللّه یرْزُقُهَا وَ إِیاکمْ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) - 60- 426
روم
(وَمِنْ ءَایتِهِ أَنْ خَلَقَکم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ إِذَا أَنتُم بَشَرٌ تَنتَشِرُونَ) - 20- 148
(وَ مِنْ ءَایَتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْکُنُواْ إِلَیْهَا) - 21- 247
(فِطْرَتَ اللّه الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللّه ذلِک الدِّینُ الْقَیمُ) - 30- 171
(وَ إِذا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنِیبِینَ إِلَیهِ ثُمَّ إِذا أَذاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَةً إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ یشْرِکونَ)- 33- 350 و 357
(وَ إِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِها وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَیدِیهِمْ إِذا هُمْ یقْنَطُونَ)- 36- 344 و 357
(ظَهَرَ الْفَسَادُ فی الْبرِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا کسَبَتْ أَیدِی النَّاسِ لِیذِیقَهُم بَعْضَ الَّذِی عَمِلُواْ لَعَلَّهُمْ یرْجِعُون) - 41- 215
لقمان
(أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ ٱللَّهَ سَخَّرَ لَكُم مَّا فِى ٱلسَّمَاوَاتِ وَ مَا فِى ٱلْأَرْضِ وَ أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَ بَاطِنَةً وَ مِنَ ٱلنَّاسِ ...) - 20- 466
(یا أَیهاالناسُ اتَّقُوا رَبَّکم واخْشَوْا یوماً لا یجزِی والدٌ عن وَلَدِهِ ولا مولودٌ هو جازٍ عَن والِدِهِ شَیئاً....)- 33- 217
(إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرُ) - 34- 138
سجده
(یدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ) - 5- 134
(وَ بَدَأَ خَلْقَ ٱلاْءِنسَانِ مِن طِينٍ)- 7- 148
(ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلَالَةٍ مِّن مَّاءٍ مَّهِينٍ)- 8- 148
(ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِيهِ مِن رُّوحِهِ وَ جَعَلَ لَكُمُ ٱلسَّمْعَ وَٱلْأَبْصَارَ وَ ٱلْأَفْ-ٔدَةَ قَلِيلاً مَّا تَشْكُرُونَ)- 9- 148
(وَ لَوْ تَرَى إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاکسُواْ رُءُوسِهِمْ عِندَ رَبِّهِمْ رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَ سَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا إِنَّا مُوقِنُون) - 12- 217
ص: 751
(وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ) - 24- 536
احزاب
(مَّا جَعَلَ اللّهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَینِ فِى جَوْفِهِ)- 4- 633
(کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیمًا)- 43- 143
(إِنَّ اللّه وَ مَلَائِکتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِىِّ یأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَیهِ وَ سَلِّمُواْ تَسْلِیمًا)- 56- 362
(وَمَنْ یطِعِ اللّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزا عَظِیماً)- 71- 200
سبأ
(فَقَالُواْ رَبَّنَا بَاعِدْ بَینَ أَسْفَارِنَا وَ ظَلَمُواْ أَنفُسَهُمْ)- 1- 211
(یعْمَلُونَ لَهُ ما یشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ وَ جِفانٍ کالجَوابِ وَ قُدُورٍ راسِیاتٍ اعمَلُوا آلَ داوُدَ شُکرا وَ قَلِیلٌ ...)- 13- 455
فاطر
(هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَیرُ اللّه یرْزُقُکم مِّنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ) - 3- 130
(فَقَدْ کذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِک)- 4- 582
(یأَیهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَآءُ إِلَی اللّهِ وَ اللّهُ هُوَ الْغَنِی الْحَمِیدُ) - 5- 429
(وَ إِنْ یکذِّبُوک فَقَدْ کذَّبَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیناتِ وَ بِالزُّبُرِ وَ بِالْکتابِ الْمُنیرِ) - 25- 582
صافات
(إِنَّ إِلَهَکمْ لَوَ حِدٌ)- 4- 133
(رَّبُّ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا بَینَهُمَا وَ رَبُّ الْمَشَرِقِ) - 5- 133
(إِنَّا خَلَقْنَهُم مِّن طِینٍ لَازِب) - 11- 148
(وَ لَقَدْ نَادَلنَا نُوحٌ فَلَنِعْمَ الْمُجِیبُونَ)- 75- 585
(وَ نَجَّینَهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْکرْبِ الْعَظِیمِ) - 76- 585
ص
(وَ مَا خَلَقْنَا ٱلسَّمَاءَ وَ ٱلْأَرْضَ وَ مَا بَيْنَهُمَا بَ-ٰطِلاً ذَٰلِكَ ظَنُّ ٱلَّذِينَ كَفَرُوا فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ كَفَرُوا مِنَ ٱلنَّارِ)- 27- 151
(أَمْ نَجْعَلُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا ٱلصَّالِحَاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِى ٱلْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ ٱلْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ)- 28- 151
زمر
(إِنْ تَکفُرُوا فَإِنَّ اللّهَ غَنِی عَنْکمْ وَلاَ یرْضَی لِعِبَادِهِ الکفْر) - 7- 597
ص: 752
(وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِی)- 8- 351
(قُلْ إنَّ الخاسِرینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِیهِمْ یوْمَ الْقِیامَة أَلاَ ذلِک هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِینُ)- 15- 545
(أَفَمَن شَرَحَ اللّٰه صَدْرَهُ لِلْاءِسْلَمِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِّن رَّبِّهِ فَوَیلٌ لِّلْقَسِیة قُلُوبُهُم مِّن ذِکرِ اللّٰه أُوْلَئِک فِى ضَلَلٍ مُّبِینٍ) - 22- 126 و 634
(ألَیسَ اللّهُ بِکافٍ عَبدَهُ) - 36- 585
(وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ لَیقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَ فَرَأَیتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِی اللَّهُ ...) - 38- 381
(قُلْ حَسْبِی اللّهُ)- 38- 382
(عَلَیهِ یتَوَکلُ الْمُتَوَکلُونَ)- 38- 382
(وَ لَوْ أَنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا مَا فِى ٱلْأَرْضِ جَمِيعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ مِن سُوءِ ٱلْعَذَابِ يَوْمَ ٱلْقِيَامَةِ وَ بَدَا لَهُم مِّنَ ٱللَّهِ ...)- 47- 216
(وَ بَدَا لَهُمْ سَيِّ-ٔاتُ مَا كَسَبُوا وَحَاقَ بِهِم مَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِءُونَ)- 48- 216
مؤمن
(الَّذِینَ یحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَیؤْمِنُونَ بِهِ وَ یسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ ءَامَنُواْ رَبَّنَا وَسِعْتَ ...)- 7- 143
فصلت
(فَقَضَهُنَّ سَبْعَ سَمَوَاتٍ فِی یوْمَینِ)- 12- 84
(وَ لَا تَسْتَوِى ٱلْحَسَنَةُ وَ لَا ٱلسَّيِّئَةُ ٱدْفَعْ بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ فَإِذَا ٱلَّذِى بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِىٌّ حَمِيمٌ). - 34- 262
(مَنْ عَمِلَ صَالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أسَاء فَعَلَیْهَا وَمَا رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ) - 46- 208
(لا یسْأَمُ الْإِنْسانُ مِنْ دُعاءِ الْخَیرِ وَ إِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَیؤُسٌ قَنُوطٌ)- 49- 345
(وَ لَئِنْ أَذَقْنَاهُ رَحْمَةً مِّنَّا مِنْ بَعْدِ ضَرَّآٰءَ مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ هَ-ٰذَا لِى وَ مَا أَظُنُّ ٱلسَّاعَةَ قَائِمَةً وَ لَئِن رُّجِعْتُ إِلَىٰ رَبِّى إِنَّ ...)- 50- 345
(لَیقُولَنَّ هذا لِی)- 50- 345
(وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأیٰ بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَرِیضٍ) - 51- 348
(وَ نَأی بِجانِبِهِ)- 51- 348
شوری
(مَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْأَخِرَةِ نَزِدْ لَهُ و فِی حَرْثِهِ ی وَ مَن کَانَ یُرِیدُ ...)- 20- 507
(وَ مَآ أَصَبَکم مِّن مُّصِیبَة فَبِمَا کسَبَتْ أَیدِیکمْ) - 30- 192 و 402
(وَ الَّذِینَ إِذا أَصابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنْتَصِرُونَ) - 39- 275
(وَ جَزَاؤُا سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِّثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى ٱللَّهِ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ ٱلظَّالِمِينَ). - 40- 262
(وَ مَن يُضْلِلِ ٱللَّهُ فَمَا لَهُ مِن وَلِىٍّ مِّنْ بَعْدِهِ وَ تَرَى ٱلظَّالِمِينَ لَمَّا رَأَوُا ٱلْعَذَابَ يَقُولُونَ هَلْ إِلَىٰ مَرَدٍّ مِّن سَبِيلٍ)- 44- 546
ص: 753
(وَ تَرَاهُمْ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا خَ-ٰشِعِينَ مِنَ ٱلذُّلِّ يَنظُرُونَ مِن طَرْفٍ خَفِىٍّ وَ قَالَ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا إِنَّ ٱلْخَ-ٰسِرِينَ ٱلَّذِينَ ...)- 45- 546
(وَ إِنَّا إِذا أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِها وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَیدِیهِمْ فَإِنَّ الْإِنْسانَ کفُورٌ)- 48- 346 و 363
(لِّلَّهِ مُلْكُ ٱلسَّمَاوَاتِ وَ ٱلْأَرْضِ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ يَهَبُ لِمَن يَشَاءُ إِنَاثًا وَ يَهَبُ لِمَن يَشَاءُ ٱلذُّكُورَ)- 49- 364
(أَوْ يُزَوِّجُهُمْ ذُكْرَانًا وَ إِنَاثًا وَ يَجْعَلُ مَن يَشَاءُ عَقِيمًا إِنَّهُ عَلِيمٌ قَدِيرٌ)- 50- 364
جاثیه
(ٱللَّهُ ٱلَّذِى سَخَّرَ لَکُمُ ٱلْبَحْرَ لِتَجْرِىَ ٱلْفُلْکُ فِیهِ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ) - 12- 90 و 228 و 435
(أَمْ حَسِبَ ٱلَّذِينَ ٱجْتَرَحُوا ٱلسَّيِّ-ٔاتِ أَن نَّجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا ٱلصَّالِحَاتِ سَوَاءً مَّحْيَاهُمْ وَ مَمَاتُهُمْ ...)- 21- 151
(وَ خَلَقَ ٱللَّهُ ٱلسَّمَاوَاتِ وَ ٱلْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ لِتُجْزَىٰ كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَ هُمْ لَا يُظْلَمُونَ)- 22- 151
(أَفَرَءَیتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ) - 23- 176
(وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأی بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَرِیضٍ)- 51- 354
احقاف
(حَمَلَتْهُ أُمُّهُ و کُرْهًا)- 15- 522
محمّد
(وَاللّهُ الْغَنِی وَ أَنتُمُ الْفُقَرَآءُ) - 38- 429
فتح
(الظَّآنِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیهِمْ دَآئِرَة السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیهِمْ)- 6- 325
(وَمَن یُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَن یَتَوَلَّ یُعَذِّبْهُ عَذَابًا أَلِیمًا) - 17- 207
حجرات
(وَٱعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ ٱللَّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِى كَثِيرٍ مِّنَ ٱلْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ) - 7- 304
(یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثى وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ ...)- 13- 90
(إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرُ) - 13- 138
(وَإِن تُطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَا یَلِتْکُم مِّنْ أَعْمَالِکُمْ شَیْئًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ) - 14- 207
ذاریات
(وَ فِی السَّمَآءِ رِزْقُکمْ وَ مَا تُوعَدُونَ)- 22- 427
(وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْاءِنسَ إِلَا لِیعْبُدُونِ) - 56- 151
ص: 754
نجم
(وَ مَا يَنطِقُ عَنِ ٱلْهَوَىٰ)- 3- 284
(إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْىٌ یُوحَى)- 4- 284
(إِنْ هِىَ إِلَّآٰ أَسْمَاءٌ سَمَّيْتُمُوهَا أَنتُمْ وَ ءَابَاؤُكُم مَّا أَنزَلَ ٱللَّهُ بِهَا مِن سُلْطَانٍ ...) - 23- 636
(وَ أَن لَّیسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا مَا سَعَی) - 39- 159 و 336 و 339
الرحمن
(خَلَقَ الْاءِنسَنَ مِن صَلْصَلٍ کالْفَخَّارِ) - 14- 148
(فَبِأَىِّ ءَالاَءِ رَبِّکمَا تُکذِّبَانِ)- 16- 133
(رَبُّ الْمَشْرِقَینِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَینِ)- 17- 133
(فَبِأَىِّ ءَالاَءِ رَبِّکمَا تُکذِّبَانِ)- 18- 133
(هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسان) - 60- 274 و 460
حدید
(هُوَ الْأَوَّلُ وَ الاْخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْبَاطِنُ وَ هُوَ بِکلِّ شَیءٍ عَلِیمٌ)- 3- 137
(إنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسیرٌ)- 22- 402
(لِّكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَىٰ مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا ءَاتَاكُمْ وَ ٱللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ)- 23- 390 و 401 و 402
(ٱلَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَ يَأْمُرُونَ ٱلنَّاسَ بِالْبُخْلِ وَ مَن يَتَوَلَّ فَإِنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلْغَنِىُّ ٱلْحَمِيدُ)- 24- 401 و 402
حشر
(وَ لَا تَكُونُواْ كَالَّذِينَ نَسُواْ اللّه فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ أُوْلَئِكَ هُمُ الْفَ-سِقُونَ) - 19- 127 و 635
جمعه
(فَإِذَا قُضِیَتِ الصَّلَوةُ فَانتَشِرُواْ فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُواْ مِن فَضْلِ اللَّهِ) - 10- 89 و 228 و 434
منافقون
(يَا أَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا لَا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَ لَا أَوْلَادُكُمْ عَن ذِكْرِ ٱللَّهِ وَ مَن يَفْعَلْ ذَٰلِكَ فَأُولَائِكَ هُمُ ٱلْخَ-ٰسِرُونَ) - 9- 629
ص: 755
طلاق
(فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْفَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَ أَشْهِدُوا ذَوَىْ عَدْلٍ مِّنكُمْ وَ أَقِيمُوا ٱلشَّهَادَةَ ...)- 2- 227، 379، 433
(وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ وَ مَن يَتَوَكَّلْ عَلَى ٱللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ ٱللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ ٱللَّهُ لِكُلِّ شَىْ ءٍ قَدْرًا)- 3- 379 و 227 و 433
(اللّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَوَتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَینَهُنَّ لِتَعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ عَلَی کلِّ شَی ءٍ ...) - 12- 150
(وَأَنَّ اللّهَ قَدْ أَحَاطَ بِکلِّ شَیءٍ عِلْمَا)- 12- 137
ملک
(الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیوةَ لِیبْلُوَکمْ أَیکمْ أَحْسَنُ عَمَلاً) - 2- 150 و 184
قلم
(إنّا بَلَوناهم کَما بَلونا أصحاب الجَنَّةِ إذ أقسَموا لَیَصِر مُنَّها مُصبِحینَ)- 17- 212
(ولا یَستَثنُونَ)- 18- 212
(فَطَافَ عَلَيْهَا طَائِفٌ مِّن رَّبِّكَ وَ هُمْ نَائِمُونَ)- 19- 212
معارج
(إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً) - 19- 355 و 523
(إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً) - 20- 355 و 523
(وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیرُ مَنُوعاً) - 21- 355
نوح
(قَالَ یَا قَوْمِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُّبِینٌ)- 2- 207
(أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ وَأَطِیعُونِ)- 3- 207
(يَغْفِرْ لَكُم مِّن ذُنُوبِكُمْ وَ يُؤَخِّرْكُمْ إِلَىٰ أَجَلٍ مُّسَمًّى إِنَّ أَجَلَ ٱللَّهِ إِذَا جَاءَ لَا يُؤَخَّرُ لَوْ كُنتُمْ تَعْلَمُونَ)- 4- 207
(مَّا لَکمْ لَا تَرْجُونَ للهِ وَقَارًا)- 13- 149
(وَ قَدْ خَلَقَکمْ أَطْوَارًا)- 14- 149
(وَ اللَّهُ أَنبَتَکم مِّنَ الْأَرْضِ نَبَاتًا) - 17- 148
مزمّل
(وَ اصْبِرْ عَلَى مَا یقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِیلاً)- 10- 503
ص: 756
(وَ ذَرْنِى وَ الْمُکذِّبِینَ أُوْلِى النَّعْمَة وَ مَهِّلْهُمْ قَلِیلاً)- 11- 503
(وَ ءَاخَرُونَ یضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللّه) - 20- 90، 228 و 434
مدّثر
(کلُّ نَفْسٍ بِمَا کسَبَتْ رَهِینَةٌ) - 38- 159
انسان
(إِنَّا خَلَقْنَا الْاءِنسَنَ مِن نُّطْفَة أَمْشَاجٍ نَّبْتَلِیهِ فَجَعَلْنَهُ سَمِیعَا بَصِیرًا) - 2- 149
(إِنَّا هَدَینَاهُ السَّبِیلَ امّا شَاکراً وَ امّا کفُوراً) - 3- 605
مرسلات
(أَلَمْ نَخْلُقکم مِّن مَّاءٍ مَّهِینٍ) - 20- 149
(فَجَعَلْنَهُ فِى قَرَارٍ مَّکینٍ)- 21- 149
(إِلَى قَدَرٍ مَّعْلُومٍ)- 22- 149
(فَقَدَرْنَا فَنِعْمَ الْقَدِرُونَ) - 23- 149
نبأ
(وَ جَعَلْنَا نَوْمَکُمْ سُبَاتًا) - 9- 241
عبس
(قُتِلَ الْاءِنسَنُ مَا أَکفَرَهُ)- 17- 149
(مِنْ أَىِّ شَىْ ءٍ خَلَقَهُ)- 18- 149
(مِن نُّطْفَة خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ) - 19- 149
طارق
(فَلْینظُرِ الْاءِنسَنُ مِمَّ خُلِقَ)- 5- 149
(خُلِقَ مِن مَّاءٍ دَافِقٍ)- 6- 149
(یخْرُجُ مِن بَینِ الصُّلْبِ وَالتَّرَآئِبِ) - 7- 149
اعلی
(الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّى)- 2- 171
(وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدى) - 3- 171
ص: 757
(فَذَکرْ إِنْ نَفَعَتِ الذِّکرى)- 9- 171
(سَیذَّکرُ مَنْ یخْشى)- 10- 171
(وَ یتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَى)- 11- 171
فجر
(فَأَمَّا الْإِنسَنُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَکرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَیقُولُ رَبِّی أَکرَمَنِ)- 15- 567
(وَ أَمَّآ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَیهِ رِزْقَهُ فَیقُولُ رَبِّی أَهَانَنِ) - 16- 567
بلد
(لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَنَ فِی کبَدٍ)- 4- 183
(لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِی کَبَدٍ) - 4- 651
(لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَنَ فِی کبَدٍ) - 4- 405
شمس
(وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا)- 7- 183
(فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها)- 8- 183
(قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکاهَا)- 9- 183
(وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکاها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها) - 10- 171 و 183
التکاثر
(ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ)- 8- 230
قریش
(فَلْیَعْبُدُواْ رَبَّ هَذَا الْبَیْتِ)- 3- 229
(الَّذِی أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ وَ ءَامَنَهُم مِّنْ خَوْفِ)- 4- 229
ص: 758
فهرست روایات
متن روایتصفحه
آفَة المَعاشِ سوءُ التَّدبیرِ- 442
الآمالُ لا تَنتَهِی- 515
آیِسٌ ممّا فی أیدِی الناس تَکُن غَنّیاً- 447
اِئسَ العَبدُ القاذُورَة- 616
أتانِیَ اللّهُ بِأمورٍ لاأحتَسِبُها لاأدری کیفَ وجوهُها؟ قال: أَوَ لاتَعلَمُ أنَّ هذا مِنَّ الشُّکرِ- 367
أتانی جَبرَئیلُ فَقالَ: یا مُحَمَّدُ، رَبُّک یقرَأُ عَلَیک السَّلامَ- 188
اِتَّخِذ مَسجِداً فی بَیتِک فَإِذا خِفتَ شَیئاً فَالبَس ثَوبَینِ غَلیظَینِ- 398
أتَرَی اللّهَ أعطی مَن أعطی مِن کرامَتِهِ عَلَیهِ ومَنَعَ مَن مَنَعَ- 568
اتَّقِ اللَّهَ وأَجمِل فی الطَّلَبِ ولا تَطلُب ما لَم یُخلَق، فَإنَّ مَن طَلَبَ- 407
إتَّقُوا الذّنوبَ فإنّها مَمحَقَةٌ لِلخَیراتِ- 215
اِتَّقُوا اللّهَ وَاصبِروا فَإِنَّهُ مَن لَم یصبِر أهلَکهُ الجَزَعُ- 527
الاِتّکالُ عَلَی القَضاءِ أروَحُ- 102
أتی أبا ذَرٍّ رَجُلٌ فَبَشَّرَهُ بِغَنَمٍ لَهُ قَد وَلَدَت فَقالَ: یا أبا ذَرٍّ، أبشِر!- 504
أَتَى رَجُلٌ النَّبِیَّ(صلی الله علیه وآله) یَسْتَأْمِرُهُ فِی النِّکَاحِ، فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله): انْکِحْ- 249
اجتنابُ المَحارمِ وطلبُ الحَلالِ و التَوسُّعُ على العیالِ- 259
اجتَهِدُوا فی أن یَکونَ زَمانُکُم أربَعَ ساعات: ساعَةً لِمُناجاةِ اللّهِ- 116 و 310
ص: 759
أجدَرُ النّاسِ بِرَحمَةِ اللّهِ أقوَمُهُم بِالطّاعَةِ- 204
اِجعَلِ الدُّنیا بِمَنزِلَةِ قَنطَرَةٍ عَلی نَهرٍ جُزتَ عَلَیها- 413
اِجعَلِ الدُّنیا مالاً أصَبتَهُ فی مَنامِک ثُمَّ انتَبَهتَ ولَیسَ- 412
اِجعَل شَکواک إلی من یقدِرُ عَلی غِناک- 525
اجْعَلْ ما طَلَبْتَ مِن الدُّنیا فَلَم تَظْفَرْ بهِ بمَنزِلَةِ ما لَم یخْطُرْ بِبالِک- 580
أحَبُّ الأدیانِ إلَى اللّهِ الحَنِیفِیَّةُ السَّمحَةُ- 603
اِحذَر کلَّ الحَذَرِ أن یخدَعَک الشَّیطانُ فَیمَثِّلَ لَک التَّوانِی فی صورَة التَّوَکّلِ- 226 و 433
اُحَذِّرُکمُ الدُّنیا فَإِنَّها لَیسَت بِدارِ غِبطَةٍ، قَد تَزَینَت بِغُرورِها- 409
أحسِنْ مُجاوَرَة مَن جاوَرَکَ، تَکُنْ مؤمنا- 286
أحَقُّ خُلقِ اللّهِ أن یُسَلِّمَ لِمَا قَضَی اللّهُ(عزوجل) مَن عَرَفَ اللّهَ(عزوجل)- 120 و 362
أخبَرَنی أبی قالَ: أتَیتُ المَدینَةَ فَدَخَلتُ المَسجِدَ والنّاسُ یَنتَظِرونَ الصَّلاةَ، فَخَرَجَ عَلَینا- 604
اِختَبَرَ الأَغنِیاءَ بِما أعطاهُم لِینظُرَ کیفَ شُکرُهُم- 186
اِختِیارُ اللّهِ لِلعَبدِ ما یسوؤُهُ- 101
أدیموا ذکر هاذم اللذات! قالوا: یا رَسولَ اللّهِ وما هاذِمُ اللَّذّات- 385
إذا أتَتک المِحَنُ فَاقعُد لَها فَإِنَّ قِیامَک فیها زِیادَةٌ لَها- 557
إذا أرادَ اللّه بِعَبدٍ خَیراً ألهَمَهُ الاِقتِصادَ وحُسنَ التَّدبیرِ- 329 و 443
إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیرا بَعَثَ إلَیهِ مَلَکا مِن خُزّانِ الجَنَّة فَمَسَحَ صَدرَهُ- 328
إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیراً جَعَلَ صَنائِعَهُ ومَعروفَهُ فی أهلِ الحِفاظِ- 329
إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیراً جَعَلَ غِناهُ فی نَفسِهِ، وتُقاهُ فی قَلبِهِ- 329
إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیرا فَتَحَ لَهُ قُفلَ قَلبِهِ، وجَعَلَ فیهِ الیقینَ وَالصِّدقَ- 329
إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ هَواناً أنفَقَ مالَهُ فِی البُنیانِ- 235
إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدِهِ الخَیرَ عَجَّلَ لَهُ العُقوبَةَ فِی الدُّنیا- 192
إذا أرادَ اللّهُ تَعالى بِعَبدٍ خَیراً جَعَلَ لَهُ واعِظاً مِن نَفسِهِ، یأمُرُهُ وینهاهُ- 328
إذا أرادَ اللّهُ(عزوجل) بِأَهلِ بَیتٍ خَیراً، رَزَقَهُمُ الرِّفقَ فِی المَعیشَةِ- 276
إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَأْتِیَ حَانُوتَکَ فَابْدَأْ بِالْمَسْجِدِ فَصَلِّ فِیه رَکْعَتَیْنِ- 431
إذا أرَدتَ أن یُحِبَّکَ المَخلوقونَ فَأَحسِن إلَیهِم، وَ ارفُض ما فی أیدیهِم- 260
إذا تَخَلَّی المُؤمِنُ مِنَ الدُّنیا سَما، ووَجَدَ حَلاوَةَ حُبِّ اللّهِ- 633
ص: 760
إذا تَزَوَّجَ الرَّجُلُ المَرأَةَ لِجَمالِها أو مالِها وُکِلَ إلى ذلِکَ- 250
إِذَا جَاءَکُمْ مَنْ تَرْضَوْنَ دِینَهُ وَ أَمَانَتَهُ یَخْطُبُ إِلَیْکُمْ فَزَوِّجُوهُ- 252
إذا حَزَنَکَ أمرٌ شدیدٌ، فَصَلِّ رَکعَتینِ، تَقرَأُ فی إحداهُما الفاتِحَةَ- 399
إِذَا خَالَطْتَ النَّاسَ، فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَاتُخَالِطَ أَحَداً مِنَ النَّاسِ إِلَّا كَانَتْ يَدُکَ- 462
إذا دَعَوتُم لِأَحَدٍ مِنَ الیهودِ وَالنَّصارى فَقولوا: أکثَرَ اللّهُ مالَک ووَلَدَک- 423
إذا رَأَیتُمُ الرَّجُلَ ألَمَّ اللّهُ بِهِ الفَقرَ وَالمَرَضَ- 187
إذا رَأَیتُمُ العالِمَ مُحِبّاً لِدُنیاهُ فَاتَّهِموهُ عَلى دینِکم- 641
إذا رَأَیتُم أهلَ البَلاءِ فَاحمَدُوا اللّهَ، ولا تُسمِعوهُم فَإِنَّ ذلِک یحزُنُهُم- 511
إِذَا رَجَعْتَ إِلَى الْکُوفَةِ فَاقْعُدْ فِی حَانُوتِکَ واکْنُسْه فَإِذَا أَرَدْتَ- 431
إذا رَضِیتْ عنه أَحَبَّتْه و أَقْبَلَتْ علیه- 316
إِذَا زُوِّجُوا وَ هُمْ صِغَارٌ لَمْ یَکَادُوا یَتَأَلَّفُوا- 251
إذا صَبَرتَ لِلمِحنَةِ فَلَلتَ حَدَّها- 535
إذا ضاقَ المُسلِمُ فَلا یشکوَنَّ رَبَّهُ(عزوجل) وَلیشتَک إلی رَبِّهِ الَّذی بِیدِهِ- 525
إذا طَلَبتَ شَیئاً مِن الدُّنیا فَزُوِیَ عنکَ، فَاذکُر ما خَصَّکَ اللَّهُ- 488 و 564
إذا کانَ یومُ القِیامَةِ أمَرَ اللّهُ تَبارَک وتَعالی مُنادِیاً ینادی بَینَ یدَیهِ- 196
إذا لَم یکن ما تُریدُ، فَأَرِد ما یکونُ- 410
إذا لَم یکن ما تُریدُ، فَلا تُبَل کیفَ کنتَ- 411
إذا لَم یکن ما تُریدُ، فَلا تُبَل ما کنُتَ- 411
إذا نَزَلَ بِک مَکروهٌ فَانظُر، فَإِن کانَ لَک حیلَةٌ- 558
إذا نَزَلَت بِرَجُلٍ نازِلَة أو شَدیدَة أو کربَهُ أمر، فَلیکشِف عَن رُکبَتَیهِ وذِراعَیهِ- 589
إذا نَظَرَ أحَدُکم إلی مَن فُضِّلَ عَلَیهِ فِی المالِ وَالخَلقِ، فَلینظُر- 496
إذا نَظَرَ العَبدُ إلی وَجهِ زَوجِهِ ونَظَرَت إلیهِ، نَظَرَ اللّه إلیهِمَا نَظَرَ رَحمةٍ- 612، 613
إذا نعست فنم فان ذلک مصحة للبدن- 242
أرَأَیتَ لَو أنَّ رَجُلاً دَخَلَ بَیتَهُ وأغلَقَ بابَهُ أکانَ یسقُطُ عَلَیهِ شَی ءٌ مِنَ السَّماءِ؟- 227، 434
أربَعٌ مَن اُعطِیهُنَّ اُعطِی خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَة: قَلباً شاکراً، ولِساناً ذاکرا- 324
أربَعٌ مَن اُعطِیهُنَّ فَقَد اُعطِی خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَة: صِدقُ حَدیثٍ- 325
اربع من سعادة المرء: زوجة صالحة، وولد ابرار، وخلطاء صالحون- 474
ص: 761
أربَعٌ مِن سُنَنِ المُرسَلینَ: الحَیاءُ والحِلمُ والسِّواکُ والتَّعَطُّرُ- 619
أربَعٌ یُفسِدنَ القَلبَ ویُنبِتنَ النِّفاقَ فِی القَلبِ کما یُنبِتُ الماءُ الشَّجَرَ- 629
أربَعَة مِن سَعادَة المَرءِ: الخُلَطاءُ الصّالِحونَ، وَالوَلَدُ البارُّ، وَالمَرأَة المُؤاتِیة- 474
الأَرزاقُ المَکتوبَة لا تُنالُ بِالشَّرَهِ ولا تُدفَعُ بِالإِمساک عَنها- 437
اَرضَ مِنَ الرِّزقِ بِما قُسِمَ لَکَ تَعِش غَنِیّاً- 440
أَسأَلُک بِرَحمَتِک التی اشتَقَقتَها مِن رَأَفَتِک- 145
اِستَأذَنَت زَلیخا عَلى یوسُفَ، فَقیلَ لَها: یا زَلیخا، إنّا نَکرَهُ أن نُقَدِّمَ بِک- 211
اِستَدیموا الذِّکرَ فَإِنَّهُ ینیرُ القَلبَ، وهُوَ أفضَلُ العِبادَة- 635
استَغنِ بِاللّهِ عَمَّن شِئتَ تَکُن نَظیرَهُ، واحتَج إلى مَن شِئتَ تَکُن أَسیرَهُ- 430
اِستَکثِر لِنَفسِک مِنَ اللّهِ قَلیلَ الرِّزقِ؛ تَخَلُّصا إلَی الشُّکرِ- 518
أسعَدُ الناسِ مَن تَرَکَ لَذَّةً فانِیَةً لِلَذَّةٍ باقِیَةٍ- 625
أسعَدُ النّاسِ مَن خالَطَ کِرامَ النّاسِ- 92 و 618
الاسلام والسلطان أخوان لا یصلُحُ واحدٌ منهما إلّا بصاحبه- 289
أسوَءُ الناسِ عَیشاً الحَسودُ- 494
أشَدُّ الجَزَعِ الصُّراخُ بِالوَیلِ و لَطمُ الوَجهِ و الصَّدرِ- 524
أشَدُّ النّاسِ عَذاباً یَومَ القِیامَةِ، المُتَسَخَّطُ لِقَضاءِ اللّهِ- 121
أَشرَفُ الغِنی تَرکُ المُنیٰ- 446
أصابتنی ضیقة شدیدة فصرت إلى أبى الحسن علی بن محمد(علیهما السلام) فاستأذنت علیه- 490، 565
أصبَحتُ أعوذُ بِوَجهِ اللّهِ الکریمِ، وَاسمِ اللّهِ العَظیمِ- 397
اِصبِروا عَلَی الدُّنیا فَإنَّما هِی ساعَةٌ فَما مَضی مِنهُ فَلا تَجِدُ لَهُ ألَماً- 584
أصلُ الرِّضا حُسنُ الثِّقَة بِاللّهِ- 119
اُطرُدوا وارِداتِ الهُمومِ بِعَزائِمِ الصَّبرِ وحُسنِ الیَقینِ- 535
أطِعِ اللّهَ بِقَدرِ حاجَتِک إلَیهِ- 208
اُطلُب فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وجَلَّ یَرزُقُهُم- 266
أطیَبُ العَیشِ القَناعَةُ- 441
أظهِر الیَأسَ مِنَ النّاسِ؛ فَإنَّ ذلِکَ هُوَ الغِنَی- 448
اِعتَبِر - یا مُفَضَّلُ - بِأَشیاءَ خُلِقَت لِمَآرِبِ الإِنسانِ وما فیها- 89
ص: 762
اَعظَمُ المَصائِبِ والشَّقاءِ الوَلَهُ بِالدُّنیا- 550
أعظَمُ النّاسِ هَمّا، المُؤمِنُ- 78
اِعقِل راحِلَتَک وتَوَکّل- 227، 433
اِعلم... أنَّ الدُّنیا لَم تَکن لِتَستَقِرَّ إلّا عَلی ما جَعَلَهَا اللّه ُ عَلَیهِ مِنَ النَّعماءِ وَالاِبتِلاءِ- 405
اِعلم... أنَّ الدُّنیا لَم تَکن لِتَستَقِرَّ إلّا عَلی ما جَعَلَهَا اللّهُ عَلَیهِ مِنَ النَّعماءِ- 165
اعلَمُوا أنَّ ما کُلِّفتُم بِهِ یَسیرٌ وأنَّ ثَوابَهُ کِثیرٌ ولَو لَم یَکُن- 207
اِعلَموا أنَّ ما نَقَصَ مِنَ الدُّنیا وزادَ فِی الآخِرَةِ خَیرٌ مِمّا نَقَصَ مِنَ الآخِرَةِ- 547
إعلَموا أنَّهُ لَن یؤمِنَ عَبدٌ مِن عَبیدِهِ حَتَّی یرضَی- 105
اِعلَموا أنَّهُ لَیسَ عَلَى أحَدٍ بَعدَ القرآنِ مِن فاقَةٍ- 478
اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ التَّقْوَی دَارُ حِصْنٍ عَزِیزٍ والفجور دار حصن ذلیل لا یمنع أهله ...- 217
أغنَى الغِنى العَقلُ- 479
أغنى الناس حملة القرآن؛ من جعله اللَّه تعالى فی جوفه- 478
أفضَلُ الإسلامِ الحَنِیفِیَّةُ السَّمحَةُ- 603
أفضَلُ النّاسِ مَن عَشَقَ العِبادَةَ فَعانَقَها وأَحَبَّها بِقَلبِهِ وباشَرَها- 391
اقتلوا القاتل و اصْبِرُوا الصَّابِرَ- 528
اقل الناس راحة الحسود- 494
أقَلُّ الناسُ لَذَّةً الحَسودُ- 494
أقِلَّ مِنَ الذُّنوبِ، یَهُن عَلَیکَ المَوتُ- 219
اِقنَع بِقَسمِ اللَّهِ لَک یصفُ عَیشُک- 439
اِقنَع بِما قَسَمَ اللَّهُ لَکَ ولا تَنظُر إلی ما عِندَ غَیرِکَ ولا تَتَمَنَّ- 511
اُکتُب بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ، قالَ عَلِی بنُ الحُسَینِ: قالَ اللّهُ(عزوجل): یابنَ آدَمَ- 157
أکثِر سُرورَک عَلی ما قَدَّمتَ مِنَ الخَیر؛ وحُزنَک عَلی ما فاتَ مِنهُ- 200 و 452
أکثِروا ذِکرَ هادِمِ اللَّذّاتِ فَإنَّه لَم یَذکُرهُ أحَدٌ فِی ضِیقٍ مِنَ العَیشِ- 383
أکثِروا مِن ذِکر هادِم اللَّذّاتِ فَإنَّکُم إن کُنتُم فی ضیقٍ وَسَّعَهُ- 384
ألا اُخبِرُکم بِما یکونُ بِهِ خَیرُ الدُّنیا وَالآخِرَة؟ وإذا کرِبتُم واُغمِمتُم دَعَوتُمُ اللّهَ بِهِ فَفَرَّجَ عَنکم؟- 324
ألا أدُلُّک عَلى مِلاک هذَا الأَمرِ الَّذی تُصیبُ بِهِ خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَة؟ عَلَیک بِمَجالِسِ ...- 325
ألا إنَّ الآخِرَة الیومَ مُحَفَّفَةِ المَکارِهِ، وإنَّ الدُّنیا مُحَفَّفَة بالشَّهواتِ- 596
ص: 763
ألا إنَّ السَّعیدَ کُلَّ السَّعیدِ مَن أحَبَّکَ- 94
ألا إنَّ اللّه تَعالی قَد کشَفَ الخَلقَ کشفَةً، لا أنَّهُ جَهِلَ- 150
أَلَا إِنَّ لِکلِّ عِبَادَةٍ شِرَّةً ثُمَّ تَصِیرُ إِلَی فَتْرَةٍ فَمَنْ صَارَتْ شِرَّةُ عِبَادَتِهِ- 620
ألا انبئکم بشر الناس؟ قالوا: بلی یا رسول اللّه. قال: من أبغض الناس وابغضه الناس- 275
ألا و إنَّ الخَطایا خَیلٌ شُمُسٌ حُمِلَ علَیها أهلُها و خُلِعَت لُجُمُها فَتَقَحَّمَت بِهِم فی النارِ- 215
ألا و إنَّ اللَّهَ و رَسولَهُ بَریئانِ مِمَّن أضَرَّ بِاَمرَأَةٍ حَتَّی تَختَلِعَ مِنهُ- 261
ألا وإنَّ اللّهَ خَلَقَ الدُّنیا دارَ بَلوی، وَالآخِرَةَ دارَ عُقبی، فَجَعَلَ بَلوَی- 625
ألا وإنَّ لِکلِّ امرِیٍٔ رِزقاً هُوَ یأتیهِ لا مَحالَةَ، فَمَن رَضِی بِهِ بورِک- 436
ألا وإنَّ هذِهِ الدُّنیا الَّتی أصبَحتُم تَتَمَنَّونَها وتَرغَبونَ فیها- 167
الصِّحَّةِ تُستَکمَلُ اللَّذَّةُ- 231
ألقِ عَنکَ وارِداتِ الهُمومِ بِعَزائِمِ الصَّبرِ- 535
اللّهُ أکرَمُ مِن أن یکلِّفَ النّاسَ ما لا یطیقونَ، وَاللّهُ أعَزُّ مِن أن یکونَ فی سُلطانِهِ- 602
اللَّهَ اللَّهَ فی جِیرانِکُم فإنَّهُم وَصیَّةُ نَبیِّکُم، ما زالَ یُوصی بِهِمْ حتّى ظَنَنّا أنَّهُ سَیُوَرِّثُهُم- 286
اللّهُمَّ اجعَلنا مَشغولینَ بِأَمرِک... شاکرینَ عَلی نَعمائِک، مُتَلَذِّذینَ بِذِکرِک- 126 و 635
اللّهمَّ اجعَلنی مِنَ الَّذینَ إذا أحسَنُوا استَبشَروا- 123
اللّهمَّ اجعَلنی مِنَ الَّذینَ... آنَستَ نُفوسَهُم بِمَعرِفَتِک- 632
اللّهُمَّ احرُسنی بِعَینِکَ الّتی لا تَنامُ، وَاکنُفنی بِرُکنِکَ الَّذی لا یُرامُ- 588
اللّهُمَّ ارزُق مُحَمَّدا وآلَ مُحَمَّدٍ ومَن أحَبَّ مُحَمَّداً وآلَ مُحَمَّدٍ العَفافَ- 425
اللّهمَّ ارْزُقْنَا حَلَاوَة فِی تِلَاوَتِهِ وَ نَشَاطاً فِی قِیامِهِ وَ وَجِلًا فِی تَرْتِیلِهِ- 627
اللّهُمَّ ارزُقنی رِزقا حَلالاً یکفینی، ولا تَرزُقنی رِزقا یطغینی- 424
اللّهمَّ اقْضِ لِی فِی الْأَرْبِعَاءِ أَرْبَعاً اجْعَلْ قُوَّتِی فِی طَاعَتِک وَ نَشَاطِی فِی عِبَادَتِک- 626
اللّهُمَّ إنَّ الطاعَةَ تَسُرُّکَ، والمَعصیَةَ لا تَضُرُّکَ، فَهَب لِی ما یَسُرُّکَ- 597
اللّهُمَّ أنتَ ثِقَتی فِی کُلِّ کَربٍ، وأنتَ رَجائی فِی کُلِّ شِدیدَةٍ- 586
اللّهُمَّ أنتَ ثِقَتی فِی کُلِّ کَربَةٍ، وأنتَ رَجائی فِی کُلِّ شِدَّةٍ- 586
اللّهمّ إنّک آنَسُ الآنِسِینَ(المُؤانِسِینَ)لأولیائک، و أحضَرُهُم بِالکفایة لِلمُتَوَکلینَ علَیک...- 380
اللّهم انّک تعلم أنّه لم یکن الّذی کان منّا منافسةَ فی سلطان ولا التماس- 298
اللّهُمَّ إنّی أسأَلُک إیمانا یباشِرُ قَلبی، ویقینا صادِقا- 122
ص: 764
اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِقُوَّتِکَ وَ قُدْرَتِکَ، وَ بِعِزَّتِکَ وَ مَا أَحَاطَ- 432
اللّهُمَّ إنّی أسأَلُک حُسنَ المَعیشَةِ؛ مَعیشَةً أتَقَوّی بِها عَلی جَمیعِ- 424
اللّهُمَّ إنّی أسأَلُک رِزقَ یومٍ بِیومٍ، لا قَلیلاً فَأَشقی، ولا کثیرا فَأَطغی- 425
اللّهُمَّ إنّی اُشهِدُک وکفى بِک شَهیدا، وأشهَدُ أنَّک أنتَ اللّهُ رَبّی- 142 و 571
اللّهُمَّ إنِّی عَبدُکَ وابنُ عَبدِکَ وابنُ أَمَتِکَ، ناصِیَتی بِیَدِکَ، ماضٍ فی حُکمِکَ- 587
اللّهمَّ رَبَّ السَّماواتِ السَّبعِ وَ رَبَّ العَرشِ العَظیمِ- 587
اللَّهُمَّ رَضِّنِی بِقَضَائِک، وَ صَبِّرنِی عَلَی بَلَائِک، وَ بارِک فِی أقدَارِک- 317
اللَّهُمَ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ وأبدِلنی... مِن مَرارَةِ خَوفِ- 230
اللّهم صل على محمّد وآل محمّد وعَلى مَنارِکَ فی عِبادِک الداعِى إلیکَ بِاذنِکَ القائِم ...- 361
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ، وَاجعَل لی فی صَلاتی وَدُعائی- 586
اللَّهُمَ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ وَاجعَل ثَنائی عَلَیک ومَدحی إیاک وحَمدی لَک- 404 و 449
اللّهمّ صلّ على محمّد وآله، وَاجبُر بِالقُرآنِ خَلَّتَنَا مِن عَدَمِ الإملاقِ- 478
اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلهِ، وسَدِّدْنی لِأن اعارِضَ مَن غَشَّنی بِالنُّصحِ- 275
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَوَفِّقنی لِقَبولِ مَا قَضَیتَ لِی- 105
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَوَفِّقنی لِقَبولِ مَا قَضَیتَ لِی وَعَلَی- 317
اللّهُمَّ لا خَیرَ إلّا خَیرُالآخِرَة فَاغفِر لِلأَنصارِ وَالمُهاجِرَة- 332
اللَّهُمَ لَک الحَمدُ حَمدَ الشّاکرینَ لَک عَلی مُصابِهِم- 182
اللّهمَّ لَک الحَمدُ عَلى حُسنِ قَضائِک- 101
اللّهُمَّ مُنَّ عَلَیَّ بِالتَّوکُّلِ عَلَیکَ والتَّفویضِ إلَیکَ والرِّضا بِقَدَرِکَ والتَّسلیمِ- 362
اللّهُمَّ نَوِّر بِکِتابِکَ بَصَرِی وَاشرَح بِهِ صَدرِی- 95
اللّهُمَّ نَوِّر بِکِتابِکَ صَدرِی واشرَح بِهِ صَدرِی وفَرَّح بِهِ قَلبِی- 641
اللّهُمّ و مَولایَ، کَم مِن قَبیحٍ سَتَرتَهُ، و کَم مِن فادِحٍ مِنَ البَلاءِ أَقَلتَهُ- 468
اللَّهُمَ وأعطِنِی السَّعَةَ فِی الرِّزقِ وَالأَمنَ فِی الوَطَنِ- 231
اللّهُمَّ وأعوذُ بِکَ عِندَ ذَلِکَ مِن الجُبنِ عِندَ مَوارِدِ الأهوالِ ومِنَ الضَّعفِ عِندَ مُساوَرَةِ ...- 215
اللّهُمَّ!... وَ أسأَلُک أن تَرزُقَنِی شُکرَ نِعمَتِک- 104
اللّهمَّ... أَدعوک یا مُجیبَ دَعَوة المُضطَرِّ، ویا کاشِفَ السّوءِ- 586
اللَّهُمَّ... ارزُقنی سَلامَةَ الصَّدرِ مِنَ الحَسَدِ حَتّی لا أحسُدَ أحَداً- 495
ص: 765
اللّهمَّ... صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ، وأحی قُلوبَنا بِذِکرِک- 126
اللّهمّ... واجعَل استِغنائی وکِفایَتی بِکَ- 430
اللّهم... هب لی عاقبة صدق ذکوراً و اناثاً آنس بهم من الوحشة و اسکن إلیهم ...- 265
اللّهو ما شغلک- 628
اللَّهوُ یُفسِدُ عَزائِمَ الجِدِّ- 629
إلِهى کَیفَ استَطاعَ آدَمُ أن یؤدِّىَ شُکرَ مااَجرَیتَ عَلَیه مِن نِعمَتِکَ خَلَقتَهُ بِیَدِکَ ... - 367
إلهی... أستَغفِرُک مِن کلِّ لَذَّة بِغَیرِ ذِکرِک، ومِن کلِّ راحَة بِغَیرِ- 632
اِلهی، الطّاعَةُ تَسُرُّکَ، والمَعاصِی لا تَضُرُّکُ، فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ- 597
إلهى، وإنَّ کلَّ حَلاوَة مُنقَطِعَة وحَلاوَة الإِیمانِ تَزدادُ حَلاوَتُهَا- 636
أَمَّا الخَبیرُ فَالَّذی لا یعزُبُ عَنهُ شَیءٌ ولا یفوتُهُ- 138
أمّا الظّاهِرَة فالإسلامُ، و ما حَسَّنَ مِن خَلقِک، و ما أسبَغَ علَیک- 466
أمّا الظّاهِرَة فما سَوّى مِن خَلقِک، و أمّا الباطِنَة فما سَتَرَ مِن عَورَتِک- 466
أمّا العلم فيتشعّب منه الغنى وإن كان فقيراً- 479
أما إنَّک إن تَصبِر تُؤجَر وإلّا تَصبِر یمضی عَلَیک قَدَرُ اللَّهِ الَّذی قُدِّرَ- 557
أما إنّهُ ما کانَ لمحمّدٍ(صلی الله علیه وآله) مُنَجِّمٌ، و لا لَنا مِن بَعدِهِ- 380
أمّا بَعدُ، فَإِنَّ المَرءَ لَیفرَحُ بِالشَّیءِ الَّذی لَم یکن لِیفوتَهُ- 638
أمّا حَقُّ الزَّوجَةِ فَأَن تَعلَمَ أنَّ اللّهَ(عزوجل) جَعَلَها لَکَ سَکَنا واُنسا،- 263
أمّا حقُّ الزَّوجَةِ... فإنَّ لَهَا عَلَیکَ أَن تَرحَمَهَا لِأَنَّهَا أَسِیرُکَ، وَتُطعِمُهَا وَتَکسُوهَا- 261
أمّا حقُّ جارِکَ فحِفْظُهُ غائباً، وإکْرامُهُ شاهِداً، ونُصْرَتُهُ إذا کانَ مَظلوماً- 287
أَمَّا حَقُّ ذِی الْ-مَعْرُوفِ عَلَیکَ فَأَنْ تَشْکُرَهُ، وَ تَذْکُرَ مَعْرُوفَهُ- 461
الإمامة نظام الأمّة- 290
الأَمرُ بِالطاعَةِ وَالنَّهی عَنِ المَعصیةِ- 86
أمَرَهُ بِتقوَى اللّهِ، و إیثارِ طاعَتِهِ- 88
أمرُهُ قَضاءٌ وحِکمَة، ورِضاهُ أمانٌ ورَحمَة- 101
الأمَلُ کَالسَّرابِ، یَغُرُّ مَن رَآهُ و یُخلِفُ مَن رَجاهُ- 513
الأمَلُ لا غایَة لَهُ- 515
إنَّ أبَا الحَسَنِ(علیه السلام) سُئِلَ عَن فَضلِ عَیشِ الدُّنیا، قالَ: سَعَةُ المَنزِلِ، و کَثرَةُ المُحِبّینَ- 269 و 477
ص: 766
إنِ اسْتَغاثَکَ أغَثْتَهُ، وإنِ اسْتَقْرَضَکَ أقْرَضْتَهُ، وإنِ افْتَقَر عُدْتَ علَیهِ- 286
إن أصابَک شَیءٌ فلا تقل: لَو أنّی فَعَلتُ کانَ کذا وکذا، ولکن قُل: قَدَرُ اللّٰه- 404
إن اُصِبتَ بِمُصیبَةٍ فی نَفسِک أو فی مالِک أو فی وَلَدِک- 578
إنَّ أعلَمَ النّاسِ بِاللّهِ، أرضاهُم بِقَضاءِ اللّهِ(عزوجل)- 120
إنَّ أغبَطَ النّاسِ عِندی عَبدٌ مُؤمِنٌ خَفیفُ الحاذِ، ذو حَظٍّ مِن صَلاة- 422
إنَّ الأشیاءَ لَمّا ازدَوَجَت، ازدَوَجَ الکَسَلُ والعَجزُ فَنُتِجا بَینَهُما الفَقرَ- 337
إنّ الإمامة أُسّ الإسلام النّامی وفرعه السّامی- 290
إنَّ الإنسانَ إذا أدخَلَ طَعامَ سَنَتِهِ خَفَّ ظَهرُهُ وَاستَراحَ- 226
إنَّ البَلاءَ لِلظّالِمِ أدَباً ولِلمُؤمِنِ امتِحاناً ولِلأنبِیاءِ دَرَجَةً- 193
إنَّ الجَزَعَ عَلَی المُصیبَة أن یعمَلَ شَیئاً لَم یکن یعمَلُهُ- 523
إنّ الجَنّةَ حُفَّتْ بالمَکارِهِ، وإنَّ النّارَ حُفّتْ بالشَّهَواتِ- 107، 531، 596
إنَّ الخَیرَ کلَّهُ فی مَن عَرَفَ قَدرَهُ- 328
إنَّ الدُّنیا حُلوَةٌ خَضِرَةٌ، تَفتِنُ النّاسِ بِالشَّهَواتِ وتُزَیِّنُ لَهُم بِعاجِلِها- 513
إنّ الدُّنیا خُلِقَت لَکُم وأنتُم خُلِقتُم لِلآخِرَةِ- 166
إنَّ الدُّنیا دارُ تِجارَة- 41
إنَّ الدُّنیا دارُ تِجارَة، ورِبحُها أو خُسرُها الآخِرَة- 164
إنَّ الدُّنیا دارُ خَبال ووَبالٍ وزَوالٍ وَانتِقالٍ- 626
إنَّ الدُّنیا دارُ شُخوصٍ ومَحَلَّة تَنغیصٍ، ساکنُها ظاعِنٌ- 412
إنَّ الدُّنیا سَریعَة التَّحَوُّلِ کثیرَة التَّنَقُّلِ، شَدیدَة الغَدرِ دائِمَة المَکرِ- 626
إنَّ الدُّنیا سَریعَةُ التَّحَوُّلِ، کثیرَةُ التَّنَقُّلِ... فَأَحوالُها تَتَنَزَّلُ ونَعیمُها- 417
إنَّ الدُّنیا عیشُها قَصیرٌ وخَیرُها یَسیرٌ وإقبالُها خَدیعَةٌ وإدبارُها فَجیعَةٌ- 626
إنَّ الدُّنیا لا تَفی لِصاحِبٍ ولا تَصفو لِشارِبٍ، نَعیمُها ینتَقِلُ- 626
إنَّ الدُّنیا مَنزِلُ قُلعَةٍ ولَیسَت بِدارِ نُجعَةٍ، خَیرُها زَهیدٌ- 411
إنّ الدِّینارَ و الدِّرهَمَ أهلَکا مَن کانَ قَبلَکم، وهُما مُهلِکاکم- 221 و 502
إنَّ الَّذینَ اُعطُوا المَالَ ثُمَّ لَم یَشکُروا لا مَاَل لَهُمْ- 320
إنَّ الَّذینَ یُسرٌ ولَن یُشادَّ الدّیَنِ أحَدٌ إلّا غَلَبَهُ فَسَدَّدوا وقارِبوا وأبشِروا- 603
إنَّ الرَّجُلَ إذا سَقَى امرَأَتَهُ مِنَ الماءِ اُجِرَ- 264
ص: 767
انَّ الرَّجُلَ لَیُذنِبُ الذَّنبَ فَیُدرَءُ عَنهُ الرِّزقُ- 212
إنَّ الرِّیحَ الطَّیِبَّةَ تَشُدُّ القَلبَ وتَزیدُ- 618
إنَّ الشَّقِی مَن حُرِمَ غُفرانَ اللّهِ فی هذَا الشَّهرِ العَظیمِ- 542
إنَّ الشَّقِی مَن حُرِمَ نَفعَ ما اُوتِی مِنَ العَقلِ و التَّجرِبَةِ- 543
إنّ الشَّیطانَ یدیرُ ابنَ آدمَ فی کلِّ شیءٍ، فإذا أعیاهُ جَثَمَ لَهُ عِندَ المالِ فأخَذَ برَقَبَتهِ- 221 و 502
إنَّ الصّالِحینَ یشَدَّدُ عَلَیهِم وإنَّهُ لا یصیبُ مُؤمِناً نَکبَةٌ- 193
إنَّ الصَّبرَ وَالبَلاءَ یَستَبِقانِ إلَی المُؤمِنِ فَیَأتیهِ البَلاءُ- 538
إنَّ الصَّبرَ یَأتی مِنَ اللَّهِ عَلی قَدرِ البَلاءِ- 538
إنَّ العَبدَ إذا عَمَلَ بِطاعَةِ اللِه أحَبَّهُ اللّهُ، فَإذا أحَبَّهُ اللّهُ- 206
إنّ العَبدَ إذا ماتَ قالَتِ الملائکةُ: ما قَدَّمَ؟ وقالَ النّاسُ- 542
إنَّ العَبدَ لَیُذنِبُ الذَّنبَ فَیُحرَمُ بِهِ الرِّزقَ وقَد کانَ هَیَنِّاً له- 212
إنَّ العَبدَ لَیُذنِبُ الذَّنبَ فَیُمنَعُ بِهِ مِن قیامِ اللَّیلِ- 210
إنَّ العَبدَ لَیُذنِبَ الذَّنبَ فَیَنسی به العِلمَ الَّذی کانَ قَد عَلِمَهُ- 210
إنَّ اللّه - تَبارَک وتَعالى - خَلَقَ العَقلَ مِن نورٍ مَخزونٍ مَکنونٍ- 131
إنَّ اللَّهَ - تبارک وتعالی - لَم یُحرِّم ذَلِکَ عَلی عِبادِهِ وأحَلَّ لَهُم ما سِوَی ذَلِکَ- 599
إنَّ اللّهَ - تَبارَک وتَعالى - یبتَلی عَبدَهُ بِما أعطاهُ- 184
إنَّ اللّهَ - جَلَّ ثَنَاءُهُ - یقولُ: وَ عِزَّتی وَ جَلَالِی، مَا خَلَقتُ مِن خَلقِی خَلقاً أحَبَّ- 103
إنَّ اللَّهَ إذا أحَبَّ أهلَ بَیتٍ أدخَلَ عَلَیهِمُ الرِّفقَ- 276
إنَّ اللَّهَ بِحُکمِهِ وفَضلِهِ جَعَلَ الرَّوحَ وَالفَرَحَ فِی الیقینِ وَالرِّضا- 409
إنَّ اللّهَ تبارک و تعالی لَم یحَرِّمْ ذلک علی عِبادِهِ و أحَلَّ لَهُم ما وراء ذلک- 174 و 297
إنَّ اللّهَ تَعالى إذا أرادَ بِقَومٍ بَقاءً أو نَماءً رَزَقَهُمُ السَّماحَة وَالعَفافَ- 328
إنّ اللَّهَ تعالى أوحى إلَیَّ أن تَواضَعوا حتّى لا یَفخَرَ أحَدٌ على أحَدٍ- 272
إنَّ اللّهَ تَعالی جَعَلَ قُرَّةَ عَینی فِی الصَّلاةِ، وحَبَّبَها إلَی کما حُبِّبَ إلَی الجائِعِ الطَّعامُ- 642
إنّ اللّه تعالى رضی لهذه الاُمّة الیسر وکره لها العسر- 175، 600
إنَّ اللّهَ تَعالی لَیبتَلِی العَبدَ بِالرِّزقِ لِینظُرَ کیفَ یعمَلُ- 184 و 319
إنَّ اللّهَ تَعالی لَیکتُبُ لِلعَبدِ دَرَجَةَ العُلیا فِی الجَنَّةِ فَلا یبلُغُها- 194
إنَّ اللّهَ تَعالی یُبغِضُ الوَسِخَ والشَّعثَ- 616
ص: 768
إنَّ اللّهَ تَعالى یحِبُّ النّاسِک النَّظیفَ- 616
ان اللَّه جعلها سکناً و مستراحاً و اُنساً و واقیة- 247
إنَّ اللّهَ خَلَقَ الخَلقَ فَعَلِمَ ما هُم إلَیهِ صائِرونَ فَأَمَرَهُم ونَهاهُم- 158
إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ أنزَلَ کتابا هادِیا بَیَّنَ فیهِ الخَیرَ وَالشَّرَّ، فَخُذوا نَهجَ الخَیرِ تَهتَدوا- 323
إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ فَرَضَ فی أموالِ الأَغنِیاءِ أقواتَ الفُقَراءِ، فَما جاعَ فَقیرٌ إلّا بِما مُتِّعَ- 419
إنَّ اللّهَ سبحانَهُ قَدِ امتَنَّ على جَماعَة هذهِ الاُمَّة فیما عَقَدَ بَینَهُم- 467
إن اللّهَ سُبحانَهُ قَد جَعَلَ الدُّنیا لِما بَعدَها وَابتَلَی فیها أهلَها- 167
إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ لَیُبغِضُ الوَقِحَ المُتَجَرِئَ عَلَی المَعاصی- 217
إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ وتَعالى جَعَلَ الذِّکرَ جِلاءً لِلقُلوبِ- 126
إنَّ اللّهَ طَیبٌ یحِبُّ الطَّیبَ، نَظیفٌ یحِبُّ النَّظافَة- 616
إنَّ اللّهَ لا یطاعُ جَبرا ولا یعصى مَغلوبا ولَم یهمِلِ العِبادَ- 158
إنَّ اللّهَ لا یَهتِکُ سِترَ عَبدٍ فیهِ مِثقالُ ذَرَّةٍ مِن خَیرٍ- 213
إِنَّ اللّهَ لَمّا قَضَى الخَلقَ کتَبَ عِندَهُ فَوقَ عَرشِهِ- 144
إنَّ اللّهَ یبغِضُ الرَّجُلَ القاذورَة. قیلَ: ومَا القاذورَة- 616
إنَّ اللّهَ یقولُ: أنَا اللّهُ لا إلهَ إلّا أنَا، خالِقُ الخَیرِ وَالشَّرِّ- 132
إنّ اللّهَ(عزوجل) أنعَمَ على قَومٍ بالمَواهِبِ، فلَم یشکرُوا، فَصارَتْ علَیهِم وَبالاً- 455
إنَّ اللّهَ(عزوجل) أنعَمَ عَلی قَومٍ فَلَم یَشکُروا فَصارَت عَلَیهِم وَبالاً و ابتَلَی قَوماً بِالمَصائِبِ- 320 و 536
إنَّ اللّهَ(عزوجل) أوضَحَ بِأَئِمَّة الهُدى مِن أهلِ بَیتِ- 639
ان اللَّه(عزوجل) جعلها لک سکناً و اُنساً- 247
إِنَّ اللّهَ(عزوجل) خَلَقَ الخَلقَ لا شَریک لَهُ، لَهُ الخَلقُ وَالأَمرُ وَالدُّنیا- 130
إنَّ اللّهَ(عزوجل) خَلَقَ العَقلَ وهُوَ أوَّلُ خَلقٍ مِنَ الرّوحانِیینَ- 131
إنّ اللّهَ(عزوجل) رَفیقٌ یُحِبُّ الرِّفقَ فی الأمرِ کُلِّهِ- 276
إنَّ اللّهَ(عزوجل) قالَ: إنّا أنزَلنَا المالَ لإِقامِ الصَّلاة وإیتاءِ الزَّکاة- 198
إنَّ اللَّهَ(عزوجل) قَد فَرَضَ عَلى وُلاةِ عَهدِهِ أن یَنعَشوا فُقَراءَ الامَّةِ- 295
إِنَّ اللّهَ(عزوجل) لَیتَعَاهَدُ الْمُؤْمِنَ بِالْبَلَاءِ کمَا یتَعَاهَدُ الرَّجُلُ أَهْلَهُ بِالْهَدِیةِ مِنَ الْغَیبَةِ- 650
إنَّ اللّهَ(عزوجل) لَیعتَذِرُ إلی عَبدِهِ المُؤمِنِ المُحوجِ فِی الدُّنیا- 196
إن اللّه(عزوجل) یقول: وضعت خمسة فی خمسة، والناس یطلبونها- 131
ص: 769
إن اللّه(عزوجل) یقول:... وَضَعتُ الرّاحَةَ فی الجَنّةِ والناسُ یَطلُبونَها فِی الدُّنیا فلا یَجدونَها- 406
إنَّ المُؤمِنَ إذا أحسَنَ استَبشَرَ- 124
إنَّ المُؤمِنَ إذا أصابَهُ السُّقمُ ثُمَّ أعفاهُ اللَّهُ مِنهُ کانَ کفّارَةً- 191
إنَّ المُؤمِنَ إذا قارَفَ الذُّنوبَ وَابتُلِی بِهَا، ابتُلِی بِالفَقرِ- 189
إنَّ المُؤمِنَ أشَدُّ مِن زُبَرِ الحَدیدِ، إنَّ الحَدیدَ إذا دَخَلَ النّارَ- 532
إنَّ المُؤمِنَ أعَزُّ مِنَ الجَبَلِ، إنَّ الجَبَلَ یستَقَلُّ مِنهُ بِالمَعاوِلِ- 532
إنَّ المُؤمِنَ لَو أصبَحَ لَهُ مَا بَینَ المَشرِقِ وَ المَغرِبِ- 100
إنَّ المُؤمِنَ لَیهَوَّلُ عَلَیهِ فی نَومِهِ فَیغفَرُ لَهُ ذُنوبُهُ- 190
إن المؤمن مکفر؛ وذلک أن معروفه یصعد إلى اللّه تعالى فلا ینتشر فی الناس- 260
إنَّ المالَ مَقسومٌ مَضمونٌ لَکم، قَد قَسَّمَهُ عادِلٌ بَینَکم- 142 و 571
إنَّ المَسیحَ(علیه السلام) قالَ لِلحَوارِیینَ:... یا عَبیدَ السَّوءِ نَقُّوا القَمحَ وطَیبوهُ وأدِقّوا طَحنَهُ- 637
أنَّ المَعرِفَة مِن صُنعُ اللّهِ(عزوجل) فِی القَلبِ مَخلوقَة، وَالجُحودَ صُنعِ- 131
إنَّ المَغبونَ مَن غَبَنَ عُمرَهُ، و إنَّ المَغبوطَ مَن أنفَذَ عُمرَهُ فی طاعَة رَبِّهِ- 547
إنَّ النّاسَ فِی الدُّنیا ضَیفٌ، وما فی أیدیهم عارِیةٌ- 412
إنّ النَّصرَ مَعَ الصَّبرِ، والفَرَجَ مع الکَربِ- 536
إنَّ النَّفسَ إذا أحرَزَت قوتَهَا استَقَرَّت- 199، 225
إنَّ النَّفسَ قد تَلتاثُ عَلی صاحِبِها إذا لَم یکن لَها مِنَ العَیشِ ما تَعتَمِدُ عَلَیهِ- 226
إن أمسی عَلی عُسرٍ حَمِدَ اللّهَ، وإن أصبَحَ عَلی یسرٍ شَکرَ اللّه- 391
إنَّ أمیرَ المُؤمِنینَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ جَلَسَ إلى حائِطٍ مائِلٍ یَقضی بَینَ النّاسِ- 340
إن أنصَحَکُم لِنَفسِهِ أطوَعُکُم لِرَبِّهِ- 207
إنَّ إنفاقَ هَذَا المَالِ فی طاعَةِ اللّهِ أعظَمُ نِعمَةٍ، وإنَّ إنفاقَهُ- 549
إنَّ أنفُسَنا وأموالَنا مِن مَواهِبِ اللَّهِ الهَنیئَةِ وعَواریهِ المُستَودَعَةِ- 372
إنَّ أهلَ الدُّنیا کرَکبٍ؛ بَیناهُم حَلّوا إذ صاحَ بِهِم سائِقُهُم فَارتَحَلوا- 413
إنَّ أهنَأَ النّاسِ عَیشاً مَن کانَ بِمَا قَسَمَ اللّهُ له راضِیاً- 439
إن بَقیتَ لَم یبقَ الهَمُّ- 559
إِنَّ ثَلَاثَ نِسْوَة أَتَینَ رسول اللّه(صلی الله علیه وآله) فَقَالَتْ إِحْدَاهُنَّ إِنَّ زَوْجِی لَا یأْکلُ اللَّحْمَ- 125
إنَّ جَعفَرا(علیه السلام) کانَ یقولُ: سَعِدَ امرُؤٌ لَم یمُت حَتّى یرى خَلَفَهُ مِن نَفسِهِ- 475
ص: 770
إنَّ دُنیاکم عِندی لَأَهوَنُ مِن وَرَقَة فی فَمِ جَرادَة تَقضَمُها ما- 625
إنّ دین اللّه الحنیفیة السمحة- 175 و 600
إنّ رجلاً جاءَ إلى سَیِّدِنا الصادِقِ(علیه السلام) فَشکا إلیه الفَقرَ، فقال: لیس- 479 و 490
إنَّ رَسولَ اللّهِ کانَ یَأتیهِ الاَعرابِیُّ فَیُهدِی لَهُ الهَدِیَةَ ثُمَّ یَقولُ مَکانَهُ- 620
إنّ رسولَ اللَّهِ(صلی الله علیه وآله) أتاهُ رجُلٌ مِن الأنْصارِ فقالَ: إنّی اشْتَرَیتُ داراً مِن بنی فُلانٍ- 286
إِنَّ رَسُولَ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) کانَ یقُولُ إِنَّ الْجَنَّةَ حُفَّتْ بِالْمَکارِهِ وَ إِنَّ النَّارَ حُفَّتْ بِالشَّهَوَاتِ- 605
إنَّ رَسولَ اللَّهِ(صلی الله علیه وآله) مَرَّ فِی المَسجِدِ یَوماً وعُصبَةٌ مِنَ النِّساءِ قُعودٌ، فَأَلوى بِیَدِهِ إلَیهِنَّ بِالسَّلامِ- 263
إنَّ رَسولَ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) کانَ یتوبُ إلَی اللّهِ(عزوجل) ویستَغفِرُهُ فی کلِّ یومٍ- 193
إنَّ رَسولَ للّهِ(صلی الله علیه وآله) رَأى رَجُلاً یُصَلّی فَتَرآهُ ببَصَرِهِ ساعَةً فَقالَ أتَراهُ یُصَلّی صادِقاً- 604
إن سَألَ سائلٌ فقالَ: أخبِرْنی: هَل یجوزُ أن یکلِّفَ الحَکیمُ عَبدَهُ- 123
ان صبرت جری علیک القدر و أنت مأجور، و ان جزعت جری- 557
إنَّ طاعَةَ اللّهِ نَجاحٌ مِن کُلِّ خَیرٍ یُبتَغی- 200
إنْ عَقَدْتَ أیمَانَک فَارْضَ بِالمَقضِی عَلَیک وَلَک- 105، 122، 317
إنَّ عَلامَةَ الرّاغِبِ فی ثَوابِ الآخِرَةِ، زُهدُهُ فی عاجِلِ زَهرَةِ الدُّنیا- 542
إنَّ فِی الجَنَّةِ مَنزِلَةً لا یبلُغُها عَبدٌ إلّا بِالاِبتلاءِ فی جَسَدِهِ- 194
إنّ فِی اللّهِ خَلَفاً مِن کُلّ ذاهِبٍ و عَزاءً مِن کُلِّ مُصیبَةٍ- 195
إنَّ فِی حُبِّ أهلِ بَیتی عشرون [عِشرینَ] خَصلَةٍ عَشرٌ مِنها فی الدُّنیا- 627
إنّ فی سلطان اللّٰه عصمة لأمرکم، فاعطوه طاعتکم غیر ملومة ولا مستکره بها- 304
إنَّ قُوَّةَ المُؤمِنِ فی قَلبِهِ، ألا تَرَونَ أنَّکُم تَجِدونَهُ ضَعیفَ البَدَنِ- 532
إنَّ قَوماً مِن أصحابِ رَسولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) لَمّا نَزَلَت: (وَ مَن یتَّقِ ...- 227 و 434
إن کانَ الرِّزقُ مَقسوماً فَالحِرصُ لِماذا؟!- 263
إن کانَ اللَّهُ تَبارَک وتَعالی قَد تَکفَّلَ بِالرِّزقِ فَاهتِمامُک لِماذا؟!- 428
إن کانَ کلُّ شَی ءٍ بِقَضاءٍ مِنَ اللّه وقَدَرِهِ- 103
إن کنتَ جازِعاً عَلی ما تَفَلَّتَ مِن یدَیک، فَاجزَع- 579
إن کنتَ غَیرَ قانِعٍ بِقَضائِهِ وقَدَرِهِ، فَاطلُب- 121
إن کُنتُم فی ضَیقٍ وَسَّعَهُ عَلَیکُم لمِ یذکره أحد فی ضیق من العیش إلّا وسعه علیه- 385
اِن کُنتُم فِی غِنىً بَغَّضَهُ إلیکُم- 386
ص: 771
أن لا یکره ما یجری به قضاؤه، و رِضَا اللّه عن العبد هو أن یراه مؤتمرا لأمره- 316
إنَّ لِکلِّ شَیءٍ سَقالَة، وإنَّ سَقالَة القُلوبِ ذِکرُ اللّهِ- 126
إنَّ لِکلِّ شَیءٍ سَقالَة، وإنَّ سَقالَة القُلوبِ ذِکرُ اللّه، وما مِن شَیءٍ أنجى- 634
إنَّ لِلمِحَنِ غایاتٍ ولِلغایاتِ نِهایاتٍ فَاصبِروا لَها حَتّی تَبلُغَ نِهایاتِها- 559
إنَّ لِلنَّکباتِ غایاتٍ لابُدَّ أن تَنتَهِی إلَیها، فَإِذا حُکمَ عَلی أحَدِکم بِها- 555
إنَّ لِلنَّکباتِ نِهایاتٍ لابُدَّ لِأَحَدٍ إذا نُکبَ من أن ینتَهِی إلَیها- 555
إنَّ للَّهِ(عزوجل) بِقاعاً تُسَمَّی المُنتَقِماتِ؛ فَإِذا کَسَبَ الرَّجُلُ المالَ مِن حَرامٍ سَلَّطَ اللَّهُ ...- 235
ان لنا علیکم حقّاً برسول اللّه ولکم علینا حقّاً- 302
إنَّ مِصباحَ رَسولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) انطَفَأ ذاتَ لَیلَةٍ فَقالَ: إنّا للهِ وإنّا إلَیهِ راجِعونَ- 549
إنَّ مَعَ کُلِّ إنسانٍ مَلَکَینِ یَحفَظانِهِ، فَإِذا جاءَ القَدَرُ خَلَّیا بَینَهُ وبَینَهُ- 341
إِنَّ مِنَ الْقِسْمِ الْمُصْلِحِ لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ أَنْ یکونَ لَهُ الْمَرْأَةُ- 613
إنّ مِن النِّعَمِ سَعَة المالِ، و أفضَلُ مِن سَعَة المالِ صِحَّة البَدَنِ- 467
إنّ مِن النِّعمَة تَعَذُّرَ المَعاصی- 467
إِنَّ مِنْ خَیرِ نِسَائِکمُ... الْمُتَبَرِّجَةَ مَعَ زوجها الْحِصَانَ عَنْ غَیرِهِ- 262
إنَّ مَنْ زَوَّجَ ابْنَتَهُ شَارِبَ الْ-خَمْرِ فَکَأَنَّمَا قَادَهَا إِلَى الزِّنَا- 252
إنّ من سعادة الرجل أن یکون له الولد- 91
إنَّ مِن سَعادَة الرَّجُلِ أن یکونَ لَهُ الوَلَدُ یعرِفُ فیهِ شِبهَ خَلقِهِ- 475
ان من سعادة المرء أن ... یکون خلطاوه صالحین- 92
إنَّ مِن سَعادَة المَرءِ أن یکونَ مَتجَرُهُ فی بَلَدِهِ، ویکونَ خُلَطاؤُهُ- 475 و 618
إنّ من سعادة المرء.... یکون له ولد یستعین بهم- 91
إنَّ مِن عَقلِ الرَّجُلِ استِصلاحَ مَعیشَتِهِ- 443
إنَّ مِن عِلمِ ما اُوتینا تَفسیرَ القُرآنِ وأحکامَهُ، وعِلمَ تَغییرِ الزَّمانِ وحَدَثانِهِ- 328
إنَّ موسى(علیه السلام) ناجاهُ اللّهُ تَبارَک وتَعالى فَقالَ لَهُ فی مُناجاتِهِ:... یا موسى، لا تَنسَنی- 127 و 635
أنَّ مَولانا عَلِیّاً(علیه السلام) کانَ یَغتَسِلُ فی اللَّیالِی البارِدَةِ طَلَباً لِلنَّشاطِ فی صَلاةِ اللَّیلِ- 612
إنَّ هذِهِ الدُّنیا وإن أمتَعَت بِبَهجَتِها وغَرَّت بِزِبرِجِها، فَإِنَّ آخِرَها لا یعدو- 417
إنّ هذهِ القُلوبَ تَصدَأُ کما یصدَأُ الحَدیدُ. قیلَ: یا رسول اللّه، فما جَلاؤها؟- 642
أنَا زَعیمٌ بِثَلاثٍ لِمَن أکبَّ عَلَی الدُّنیا: بِفَقرٍ لا غِناءَ لَهُ وبِشُغلٍ- 388
ص: 772
إنا لا نَملِک مَع اللّهِ شیئا، ولا نَملِک إلّا ما مَلَّکنا- 175 و 601
إنّا وَطَّنّا أنفُسَنا أن نَصبِرَ عَلی کلِّ مُصیبَةٍ بَعدَ مُصابِنا بِرَسولِ اللَّهِ- 577
اِنتِظارُ الفَرَجِ مِن أعظَمِ الفَرَجِ- 560
أنزِلِ الدُّنیا کمَنزِلٍ نَزَلتَهُ ثُمَّ ارتَحَلتَ عَنهُ، أو کمالٍ وَجَدتَهُ- 412
أنزِلِ الدُّنیا کمَنزِلٍ نَزَلتَهُ فَارتَحَلتَ عَنهُ، أو کمالٍ أصَبتَهُ- 412
انظروا إلی النَملَة فی صِغَرِ جُثَّتِها و لِطافَةِ هَیئَتِها- 427
اُنظُروا إلی مَن أسفَلَ مِنکم ولا تَنظُروا إلی مَن هُوَ فَوقَکم، فَهُوَ أجدَرُ- 496
الاِنفِرادُ راحَةُ المُتَعَبِّدینَ- 270
انقَطَعَ قِبالُ رَسولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) فاستَرجَعَ، فَقالوا: أمُصیبَةٌ یا رَسولَ اللّهِ؟!- 549
إنَّکَ إن اجتَنَبتَ السَّیِّئاتِ، نِلتَ رَفیعَ الدَّرَجاتِ- 219
إنَّک إن أحسَنتَ فَنَفسَک تُکرِمُ، وإلَیها تُحسِنُ- 205
إنَّک إن صَبَرتَ جَری عَلَیک القَضاءُ وأنتَ مَحمودٌ وإن جَزِعتَ- 557
إنَّک مُدرِک قَسمَک ومَضمونٌ رِزقُک ومُستَوفٍ ما کتِبَ لَک- 437
إنَّکُم إلَی القَنَاعَةِ بِیَسیرِ الرِّزقِ أحوَجُ مِنکُم إلَی اکتِسابِ الحِرصِ- 436
إنَّکُم إن صَبَرتُم عَلَی البَلاءِ، وَ شَکَرتُم فِی الرَّخاءِ- 104
إنَّکم إن قَنِعتُم حُزتُمُ الغَناءَ، وخَفَّت عَلَیکم مُؤَنُ الدُّنیا- 440
إنَّکم خُلِقتُم لِلآخِرَةِ وَالدُّنیا خُلِقَت لَکم- 411
إنَّکم لا تُدرِکونَ ما تُحِبُّونَ إلّا بِصَبرِکم علی مَا تَکرَهُونَ- 531
إنَّمَا الأمَلُ رَحمَةٌ مِن اللّه لِأُمَّتی، لو لا الأَمَلُ ما أرضَعَت- 514
إنَّما الحَیاة الدُّنیا مَتاعٌ؛ ومَتاعُ الدُّنیا بَطیءُ الاِجتِماعِ، قَلیلُ- 415
إنَّما الدُّنیا مَتاعُ أیامٍ قَلائِلَ، ثُمَّ تَزولُ کما یزولُ السَّرابُ، وتُقشَعُ- 415
إنَّمَا العِلمُ بِالتَّعَلُّمِ، وإنَّمَا الحِلمُ بِالتَّحَلُّمِ؛ مَن یَتَحَرَّ الخَیرَ یُعطَهُ- 336
إنَّمَا النّاسُ ثَلاثَةٌ: زاهِدٌ وراغِبٌ وصابِرٌ. فَأَمَّا الزّاهِدُ فَلا یَفرَحُ بِشَیءٍ مِنَ الدُّنیا أتاهُ- 390
إنَّمَا النّاسُ رَجُلانِ: فَرَجُلٌ هُوَ خَیرٌ مِنهُ وَأتقَی- 278
إِنَّمَا النِّکاحُ رِقٌّ فَإِذَا أَنْکحَ أَحَدُکمْ وَلِیدَةً فَقَدْ أَرَقَّهَا فَلْینْظُرْ أَحَدُکمْ لِمَنْ یَرِقُّ کرِیمَتَهُ- 248
إنَّما أنَا بَشَرٌ مِثلُکم اُمازِحُکم- 620
إنَّما مَثَلُ الصَّلاة فیکم کمَثَلِ السَّری - وهُوَ النَّهرُ - عَلى بابِ أحَدِکم- 643
ص: 773
إنَّما مَثَلُ العَبدِ حینَ یصیبُهُ الوَعک أوِ الحُمّی کمَثَلِ- 190
إنَّما یَحزَنُ الحَسَدَةُ أبداً لِأنَّهُم لا یَحزَنونَ لما یَنزِلُ بِهِم- 494
إنّه [یعنِی اللّهَ سبحانَهُ ] لَم یأمُرْک إلّا بِحَسَنٍ- 124
أنَّهُ دَخَلَ عَلى أبی جَعفَرٍ المَنصورِ وعِندَهُ رَجُلٌ مِن وُلدِ الزُّبَیرِ بنِ العَوّامِ وقَد سَأَلَهُ- 519
أنَّه سَألَهُ عَن شَیءٍ مِن الحَلالِ والحَرامِ، فقال: إنَّهُ لَم یَجعَل شَیءٌ- 173 و 203
إِنَّهُ لَا بُدَّ لَکُمْ مِنَ النَّاسِ- 91
إنّهُ لا یدرَک ما عِندَ اللّهِ إلّا بطاعَتِهِ- 204
إنَّهُ لَم یَأمُرکَ إلّا بِحَسَنٍ ولَم یَنهَکَ إلّا عَن قَبیحٍ- 173 و 203
إنَّهُ لَیکونُ لِلعَبدِ مَنزِلَةٌ عِندَ اللَّهِ فَما ینالُها إلّا بِإِحدی خَصلَتَینِ- 194
إِنَّهُ مُدَبِّرٌ لِکلِّ ما بَرَأَ- 134
إنّی لَم اُغنِ الغَنِی لِکرامَتِهِ بِهِ عَلَی ولَم اُفقِرِ الفَقیرَ لِهَوانٍ بِهِ عَلَی- 568
أوحَى اللَّهُ تعالى إلى موسى(علیه السلام): یا موسى، اشکُرْنی حَقَّ شُکرِی- 461
أوحَى اللّهُ(عزوجل) إلى آدَمَ(علیه السلام): یا آدَمُ، إنّی أجمَعُ لَک الخَیرَ کلَّهُ فی أربَعِ کلِماتٍ؛ واحِدَة لی- 327
أوحَى اللّهُ(عزوجل) إلى داوودَ(علیه السلام): یا داوودُ، بی فَافرَح، وبِذِکری فَتَلَذَّذ- 635 و 640
أوحَی اللّهُ(عزوجل) إلی عُزَیرٍ: (یا عُزَیرُ)... إذا اُوتیتَ رِزقا مِنّی- 518
أوصانی رَسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) بِسَبعٍ: أن أنظُرَ إلی مَن هُوَ دونی، ولا أنظُرَ- 496
اُوصیکم عِبادَ اللّهِ بِتَقوَى اللّه ِ، واُحَذِّرُکمُ الدُّنیا- 412
أوقاتُ الدُّنیا وإن طالَت قَصیرَة، وَالمُتعَة بِها- 415
اَوَقّوا المَعاصِیَ وأحبِسوا أنفُسُکُم عَنها فَإنَّ الشَّقِیَّ مَن أطلَقَ فیها عِنانَهُ- 216
أوَّلُ ما خَلَقَ اللّهُ سُبحانَهُ وتَعالَى العَقلُ- 131
اَوَّلُ مایَجِبُ عَلیکُم لله سُبحانَهُ شُکرُ أیادِیهِ وابتِغاءُ مَراضیهِ- 457
أولا تَری أنَّ الدُّنیا ساعَة بَینَ ساعَتَینِ؛ ساعَة مَضَت وساعَة بَقِیتَ وساعَة- 583
أهلُ الدُّنیا سَفرٌ یحُلّونَ عَقدَ رِحالِهِم فی غَیرِها- 413
أهلُ الدُّنیا کرکبٍ یسارُ بِهِم وهُم نِیامٌ- 413
أهلَکَ النّاسَ اثنان: خَوفُ الفَقرِ و طَلَبُ الفَخرِ- 426
أی اختَبَرنَا الأَغنِیاءَ بِالغَناءِ لِنَنظُرَ کیفَ مُواساتُهُم لِلفُقَراءِ- 186
إیاک أن تَدَعَ طاعَة اللّه وتَقصِدَ مَعصیتَهُ شَفَقة على أهلِک- 217
ص: 774
إیّاکَ أن تَستَسهِلَ رُکوبَ المَعاصِی فَإنَّها تَکسوکَ فی الدُّنیا ذِلَّةً- 217
إیاک أن تُطمِحَ بَصَرَک إلی مَن هُوَ فَوقَک...- 497
إیّاکَ أن یَراکَ اللّهُ عِندَ مَعصِیَتِهِ أو یَفقِدَکَ- 209
إیّاکَ و الطَّمَع؛ فَإنَّه الفَقرُ الحاضِرُ- 447
اِیاک وَ الْکسَلَ وَ الضَّجَرَ فَإِنَّ أَبِی بِذَلِک کانَ یوصِینِی - وَ بِذَلِک کانَ یوصِیهِ أَبُوهُ- 337
إِیاک وَ الْکسَلَ وَ الضَّجَرَ فَإِنَّهُمَا یمْنَعَانِک من حَظَّک من الدُّنْیا وَالْآخِرَة- 336
إِیاک وَ خَصْلَتَینِ الضَّجَرَ وَ الْکسَلَ فَإِنَّک إِنْ ضَجِرْتَ لَمْ تَصْبِرْ عَلَی حَقٍّ- 337
إیاک وَالأَمَلَ الطَّویلَ، فَکم مِن مُؤَمِّلٍ أمَلاً لا یبلُغُهُ وجامِعِ مالٍ لا یأکلُهُ- 517
إیّاکَ والتَّوانِیَ فیما لا عُذرَ لَکَ فیه، فَإلَیهِ یَلجَأُ النادِمونَ- 338
إیاک وَالجَزَعَ فَإنَّهُ یقطَعُ الأَمَلَ ویضَعِّفُ العَمَلَ ویورِثُ الهَمَّ- 558
إیّاکَ والکَسَلَ والضَّجِرَ، فَإنَّکَ إن کَسِلَت لَم تَعمَل وإن ضَجِرَت لَم تُعطِ الحَقَّ- 336
إیاکَ والکَسَلَ والضَّجَرَ، فَإنَّهُما مِفتاحُ کُلِّ سُوءٍ- 338
إیّاکَ والمَعصِیَةَ فَإنَّ اللَّئِیمَ مَن باعَ جَنَّةَ المَأوی بِمَعصِیَةٍ دِنیَّةٍ مِن مَعاصِی الدُّنیا- 216
إیّاکَ والمَعصِیَةَ فَإنَّ بِالمَعصِیَةِ حَلَّ سَخَطُ اللّهِ- 217
إیاکم أن تَمُدّوا إیاکم أن تَمُدّوا أطرافَکم إلی ما فی أیدی أبناءِ- 492
إِیاکمْ وَ الْکسَلَ فَإِنَّهُ مَنْ کسِلَ لَمْ یؤَدِّ حَقَّ اللّه- 337
إیاکم و مَعاصِی اللّهِ أن تَرکبوها- 209
أیُّما اِمْرَأَةٍ آذَتِ زَوجَها بِلِسانِها لَم یَقبَل اللّهُ مِنها صَرفاً و لا عَدلاً- 261
الإِیمانُ أربَعَة أرکانٍ: الرِّضا بِقَضاءِ اللّه، وَالتَّوَکلُ عَلَى اللّه- 120
الإِیمانُ فی عَشَرَة: المَعرِفَة وَالطّاعَة، وَالعِلمِ وَالعَمَلِ- 120
الایمانُ فی قَلبِ الرَّجُلِ أن یُحِبَّ اللّهَ(عزوجل)- 638
الإیمانُ له أرکانٌ أربعَةٌ التوکُّلُ عَلَى اللّهِ وتَفویضُ الأمرِ ألَى اللّهِ والرِّضا بِقَضاءِ اللّهِ- 361
الإِیمانُ نِصفانِ، نِصفٌ فِی الصَّبرِ ونِصفٌ فِی الشُّکرِ- 122
الإِیمانُ، صَبرٌ فِی البَلاءِ وشُکرٌ فِی الرَّخاءِ- 122
أیُّها النّاسِ إنَّ اللّه تَبَارَکَ وتَعالی لَمّا خَلَقَ خَلقَهُ، أرادَ أن یَکونوا- 174 و 203
أیهَا النّاسُ! هذِهِ دارُ تَرَحٍ لا دارُ فَرَحٍ، ودارُ التِواءٍ لا دارُ استِواءٍ- 408 و 554
أیهَا النّاسُ، اتَّقُوا اللّه، فَما خُلِقَ امرُؤٌ عَبَثا فَیلهُوَ، ولا تُرِک سُدی فَیلغُوَ- 629
ص: 775
أیهَا النّاسُ، أقبِلوا عَلی ما کلِّفتُموهُ مِن إصلاحِ آخِرَتِکم، وأعرِضوا- 449
بادِرِ الطّاعَة تَسعَدْ- 200
بِالتَّوانِی یَکونُ الفَوتُ- 338
بِالصَّبرِ تَخِفُّ المِحنَةُ- 535
بالصَّبرِ تُدرَکُ الرَّغائبُ- 536
بالصَّبرِ تُدرَکُ مَعالِی الامُورِ- 536
بالطّاعَة یکونُ الإقبالُ- 200
بالطّاعة یکونُ الفَوزُ- 200
بِالعافِیَةِ توجَدُ لَذَّةُ الحَیاةِ- 231
بِالعَدلِ قامَت السَّماواتُ وَالأَرض- 140
بِالعَقلِ تُدرَک الدّارانِ جَمیعا، و مَن حُرِمَ مِنَ العَقلِ حُرِمَهُما جَمیعاً- 543
بالیأس یکون الغناء- 447
بحَقٍّ أقولُ لَکم: إنّهُ کما لا ینقُصُ البَحرَ أن تَغرَقَ فیهِ- 209
بِحَقٍّ أقولُ لَکُم: کَما نَظَرَ المَرِیضُ إلَی الطَّعامِ فَلا یَتَلَذَّذُ بِهِ مِن شِدَّةِ الوَجَعِ- 625
بِذِکرِ اللّهِ تَحیا القُلوبُ، وبِنِسیانِهِ مَوتُها- 126 و 634
بِرَأَفَتِک أَرجو رَحمَتَک- 145
بِسمَ اللّٰه الرَّحمن الرَّحیم. أمّا بَعدُ، فَإنَّهُ مَن طَلَبَ رِضا اللّه بِسَخَطِ النّاسِ کفاهُ اُمورَ النّاسِ- 326
بِسمِ اللّه الّذی لا إلهَ إلّا هوَ، عالِمُ الغَیبِ وَالشَّهادَةِ، الرَّحمنُ الرَّحیمُ. اللَّهُمَّ أذهِب- 589
بِسمِ اللّه الرَّحمنِ الرَّحیمِ، بِسمِ اللّه الّذی لا إلهَ إلّا هُوَ، عَالِمُ الغَیبِ والشَّهادَةِ- 588
بِصِحَّةِ المَزاجِ توجَدُ لَذَّةُ الطَّعمِ- 231
بعثت بالحنیفیة السمحة- 175 و 601
بُعِثتُ بِالحَنیفِیَّةِ السَّمَحةِ - أو السَهلَةِ - ومَن خالَفَ سُنَّتی فَلیسَ مِنّی- 603
بعیداً کسله، دائماً نشاطه- 609
بِکَثَرةِ الجَزَعِ تَعظُمُ الفَجیعَةُ- 534
بَلَغَنی أنَّهُ وُلِدَ لَکَ ابنَةٌ فَتُسخِطُها وما عَلَیکَ مِنها؟!- 268
بیت لا صبیان فیه، لا برکة فیه- 265
بَینا النَّبیُّ(صلی الله علیه وآله) یَمشی هوَ وأصحابُهُ إذ انقَطَعَ شِسعُهُ- 549
ص: 776
بَینا رَسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) فی بَعض اَسفارِهِ إذا لَقِیَهُ رَکبٌ فَقالُوا: السلام علیک یا رسولَ اللّهِ- 361
بَینا رسول اللّهِ(صلی الله علیه وآله) قاعِدٌ مَعَ أصحابِهِ إذ ضَحِک فَقالَ: ألا تَسأَلُونِّی مِمَّ أضحَک؟- 320
تُؤَامِرُهَا، فَإِنْ سَکَتَتْ فَهُوَ إِقْرَارُهَا، وَ إِنْ أَبَتْ لَمْ یُزَوِّجْهَا- 251
تَأخیرُ العَمَلِ عُنوانُ الکَسَلِ- 336
تَبنونَ ما لا تَسکنُونُ وتَجمَعون ما لا تَأکُلونَ- 235
تَجَنَّبُوا المُنی فَإنَّها تَذهَبُ بِبَهجَةِ نِعَمِ اللَّهِ عِندَکُم وتُلزِمُ استِصغارَها- 513
تَجَنَّبوا المُنی؛ فَإنَّها تُذهِبُ بَهجَةَ ما خُوِّلتُم وتَستَصغِرونَ بِها مَواهِبَ اللّهِ- 513
تَدارکوا الهُمُومَ والغُمومَ بِالصَّدَقاتِ، یَکشِفِ اللّهُ(عزوجل) ضُرَّ کُم، ویَنصُرُکُم عَلی عَدُوِّکُم- 591
التَّدبیرُ نِصفُ العَیشِ- 443
التَّدبیرُ نِصفُ المَعونَة- 443
تَراهُ بَعیداً کَسَلَهُ، دائِماً نَشاطُهُ- 124
تُسْتَأْمَرُ الْبِکْرُ وَ غَیْرُهَا وَ لَا تُنْکَحُ إِلَّا بِأَمْرِهَا- 251
تصفیق الرجل بیمینه علی شماله والصبر عند الصدمة الاولی- 524
تُصِیبُ بِرَحْمَتِک مَنْ تَشَاءُ وَ تَهْدِی بِکرَامَتِک مَنْ تُحِبُ فَلَک- 472
تُفتَحُ أبوابُ السَّماءِ نِصفَ اللَّیلِ فَیُنادی مُنادٍ:... هَل مِن مَکروبٍ- 399
التَّقدیرُ نِصفُ المَعیشَةِ- 443
التَّقَرُّبُ إلَى اللّهِ تَعالى بِمَسأَلَتِهِ، وإلَى النّاسِ بِتَرکها- 640
التَّقصیرُ فی حُسنِ العَمَلِ إذا وَثِقتَ بِالثَّوابِ علَیهِ غَبنٌ- 548
تَقُولُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ إِذَا نَظَرْتَ إِلَى الْمُبْتَلَى مِنْ غَیْرِ أَنْ تُسْمِعَه - الْحَمْدُ لِلَّه- 512
تَلَذُّذَ مَن لَم یَزَل فی رَوضاتِ الجِنانِ مَعَ أولِیاءِ اللَّهِ- 506
تَنَظَّفوا بِکُلِّ مَا استَطَعتُم فإنَّ اللّهَ تَعالی بُنِیَ الإسلامَ عَلی النَّظافَةِ- 616
تَواضَعوا حتّى لا یَبغیَ أحَدٌ على أحَد- 272
التَّوانِی فَوتٌ- 338
تَوَقَّ سَخَطَ مَن لا یُنجِیکَ إلّا طاعَتُهُ- 210
تَوَقُّعُ الفَرَجِ إحدَی الرَّاحَتَینِ- 560
تَوَکلْ علَى اللّهِ سبحانَهُ، فإنَّهُ قَد تَکفَّلَ بکفایة المُتَوَکلینَ علَیهِ- 380
التَّوَکلُ کفایة شَریفَة لِمَنِ اعتَمَدَ علَیهِ- 380
ص: 777
ثِروا ذِکرَ المَوتِ؛ فإنَّه یُمَحِّصُ الذُّنوبَ ویُزَهِّدُ فی الدُّنیا- 383
ثَلاثٌ إن حَفِظتَهُن وعَمِلتَ بِهِنَّ کَفَتکَ ما سِواهُنَّ، وإن تَرَکتَهُنَّ لَم یَنفَعکَ شَی ءٌ سِواهُنَّ- 294
ثَلاثُ خِصالٍ مِن صِفَةِ أولیاءِ اللّه تعالى: الثِّقَةُ باللّهِ- 430
ثَلاثُ خِصالٍ یدرَک بِها خَیرُ الدُّنیا وَالآخِرَة: الشُّکرُ عِندَ النَّعماءِ- 326
ثَلاثٌ مِنَ السَّعادَة وثَلاثٌ مِنَ الشَّقاوَة... و مِنَ الشَّقاوَة- 476
ثَلاثٌ مِنَ السَّعادَةِ:... المَرءَةُ تَراها تُعجِبُکَ- 79 و 91
ثلاث من السعادة:... المرأة تراها تعجبک و تغیب فتأمنها علی نفسها- 473
ثَلاثٌ مَن رُزِقَهُنَّ فَقَد رُزِقَ خَیرَ الدّارَینِ: الرِّضا بِالقَضاءِ، وَالصَّبرُ عَلَى البَلاءِ- 326
ثَلاثٌ مَن فَعَلَهُنَّ فَقَد طَعِمَ طَعمَ الإِیمانِ: مَن عَبَدَ اللّهَ وَحدَهُ- 639
ثَلاثٌ مَن کنَّ فیهِ فَقَد رُزِقَ خَیرَ الدُّنیا وَ الآخِرَة- 104
ثَلاثٌ مَن کنَّ فیهِ وَجَدَ بِهِنَّ حَلاوَةَ الإِیمانِ وطَعمَهُ- 127 و 637
ثَلاثٌ مَن کنَّ فیهِ وَجَدَ حَلاوَةَ الإِیمانِ: أن یکونَ اللّهُ ورَسولُهُ أحَبَّ إلَیهِ مِمّا سِواهُما- 637
ثلاث من نعیم الدنیا:... والمنزل الواسع- 233
ثَلاثٌ هُنَّ جِماعُ الخَیرِ: إسداءُ النِّعَمِ، ورِعایة الذِّمَمِ، وصِلَة الرَّحِمِ- 328
ثَلاثٌ یدرِک بِهِنَّ العَبدُ رَغائِبَ الدُّنیا وَالآخِرَة: الصَّبرُ عَلَى البَلاءِ- 326
ثَلاثَةُ أشیاءَ یَحتاجُ النّاسُ طُرّاً إلَیها: الأَمنُ وَالعَدلُ وَالخَصبُ- 230
ثَلاثَةُ أشیاءَ یَحتاجُ النّاسُ طُرّاً إلَیها: الأَمنُ، وَالعَدلُ، وَالخِصب- 232
ثَلاثَةٌ تَجِبُ عَلَى السُّلطانِ لِلخاصَّةِ وَالعامَّةِ: مُکافَأَةُ المُحسِنِ بِالإِحسانِ لِیَزدادوا رَغبَةً فیهِ- 295
ثَلاثَةٌ تُکَدِّرُ العَیشَ: السُّلطانُ الجائِرُ- 477
ثلاثة للمؤمن فیها راحة: دار واسعة تواری عورته و سوء حاله...- 233 و 477
ثَلَاثَةٌ مِنَ السَّعَادَةِ: الزَّوْجَةُ الْمُؤَاتِیَةُ وَالْأَوْلَادُ الْبَارُّونَ وَالرَّجُلُ یُرْزَقُ مَعِیشَتُهُ- 262 و 474
ثلاثة من السعادة:... الزوجة المؤاتیه- 91
ثَلاثَة مَن تَمَسَّک بِهِنَّ نالَ مِنَ الدُّنیا وَالآخِرَة بَغیتَهَ: مَنِ اعتَصَمَ بِاللّهِ- 326
ثُمَّ انْظُرْ فی أُمُورِ عُمَّالِک فَاسْتَعْمِلْهُمُ أخْتِبَارا، وَلاَ تُوَلِّهِمْ مُحَابَاةً وَأَثَرَةً- 300
ثُمَّ تَفَقَّدْ أَعْمَالَهُمْ، وَأبْعَثَ ألْعُیُونَ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَألْوَفَاءِ عَلَیْهِمْ- 300
ثَمَرَةُ التَّواضُعِ المَحَبّة- 272
ثَمَرَة الزُّهدِ الرّاحَة- 393
ص: 778
ثَمَرةُ الکِبرِ المَسَبَّة- 272
جاءَ أمیرُالمُؤمنینَ(علیه السلام) إلى الأشعَثِ بنِ قَیس یعَزِّیهِ، بِأخٍ لَهُ... فقالَ لَهُ الأشعثُ إنّا للهِ ...- 370
جاءَ جَبرَئیلُ(علیه السلام) إلَى النَّبِی(صلی الله علیه وآله) فَقالَ: یا رسول اللّه إنَّ اللّهَ - تَبارَک وتَعالى - أرسَلَنی إلَیک ...- 315
جاءَ رجُلٌ إلى رسولِ اللَّهِ(صلی الله علیه وآله) فقالَ: یا رسولَ اللَّهِ ...- 285
جاءَ رجُلٌ إلى رسولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) مِن بَینِ یدَیهِ فقالَ: یا رسولَ اللّه ...- 259
جاءَتِ امرأَةٌ إلَی النبِیِّ(صلی الله علیه وآله) فَسَأَلَتَهُ عَنِ حَقِّ الزوج عَلَی المَرأَةِ فَخَبَّرِها- 261
جاءَکم رَمَضانُ، جاءَکم شَهرٌ مُبارَک اِفتَرَضَ اللّهُ عَلَیکم صِیامَهُ، تُفَتَّحُ فیهِ- 543
جارُ السَّوءِ أعظَمُ الضَّرّاءِ وأشَدُّ البَلاءِ- 285
جُبِلَتِ القُلوبُ عَلى ... بُغضِ مَن أساءَ إلَیها- 261 و 273
جُبِلَتِ القُلوبُ عَلى حُبِّ مَن أحسَنَ إلَیها، و بُغضِ مَن أساءَ إلَیها- 260 و 273
جَزاءُ المَعصیَةِ الوَهنُ فِی العِبادَةِ والضَّیقُ- 210
الجَزَعُ أتعَبُ مِنَ الصَّبرِ- 526 و 534
الجَزَعُ عِندَ البَلاءِ تَمامُ المِحنَةِ- 534
الجَزَعُ عِندَ المُصیبَةِ أشَدُّ مِنَ المُصیبَةِ- 534
الجَزَعُ عِندَ المُصیبَةِ یَزیدُها وَالصَّبرُ عَلَیها یُبیدُها- 534
الجَزَعُ لا یدفَعُ القَدَرَ ولکن یحبِطُ الأَجرَ- 526 و 534
الجَزَعُ یعَظِّمُ المِحنَة- 526 و 534
جُعِلَ قُرَّة عَینی فِی الصَّلاة- 642
جِماعُ الخَیرِ خَشیة اللّه- 327
جِماعُ الخَیرِ فی أعمالِ البِرِّ- 327
جِماعُ الخَیرِ فِی العَمَلِ بِما یبقى، وَالاِستِهانَة بِما یفنى- 327
جِماعُ الخَیرِ فِی المُشاوَرَة، وَالأَخذِ بِقَولِ النَّصیحِ- 328
جِماعُ الخَیرِ فِی المُوالاة فِی اللّهِ، وَالمُعاداة فِی اللّهِ، وَالمَحَبَّة فِی اللّهِ- 327
جَمالُ العَیشِ القَناعَةُ- 441
جُمِعَ الخَیرُ کلُّهُ فی ثَلاثِ خِصالٍ: النَّظَرِ وَالسُّکوتِ وَالکلامِ.- 327
جُمِعَ خَیرُ الدُّنیا وَالآخِرَة فی کتمان السِّرِّ ومُصادقَة الأَخیارِ، وجَمِعَ الشَّرُّ ...- 326
جَهَنَّمُ مَحْفُوفَةٌ بِاللَّذَّاتِ وَ الشَّهَوَاتِ فَمَنْ أَعْطَی نَفْسَهُ لذّتهَا- 623
ص: 779
الحاءُ والزاءُ والمیمُ، أصْلٌ واحِدٌ وَهُوَ شَدُّ الشَّیءِ وَجَمْعُهُ...- 334
الحاسِدُ لا یَشفِیهِ إلّا زَوالُ النِّعمَةِ- 494
حُبُّ الدُّنیا وحُبُّ اللّهِ لا یجتَمِعانِ فی قَلبٍ أبَدا- 633
حَرامٌ عَلی قُلوبِکم أن تَعرِفَ حَلاوَةَ الإِیمانِ حَتّی تَزهَدَ فِی الدُّنیا- 127، 393، 638
حُرِمَ الحَریصُ خَصلَتَینِ ولَزِمَتهُ خَصلَتانِ: حُرِمَ القَناعَةَ فَافتَقَدَ الرَّاحَةَ- 436
حُرمَةُ الجارِ على الإنسانِ کحُرمَةِ امّهِ- 286
الحُزنُ وَالجَزَعُ لا یرُدّانِ الفائِتَ- 526
الحَسَدُ مَطِیّةُ التَّعَبِ- 494
الحَسَدُ یُنَکِّدُ العَیشَ- 494
حُسنُ التَّدبیرِ مَعَ الکفافِ، أکفی لَک مِنَ الکثیرِ مَعَ الإِسرافِ- 442
حُسنُ التَّدبیرِ ینمی قَلیلَ المالِ وسوءُ التَّدبیرِ یفنی کثیرَهُ- 443
حُسنُ الصّورَة أوَّلُ السَّعادَة- 474
الحَسودُ مَغمومٌ- 494
حق على الامام أن یحکم بما أنزل اللّٰه وأن یؤدی الأمانة- 304
حَقٌّ على مَن انعِمَ علَیهِ أن یحسِنَ مکافَأةَ المُنعِمِ، فإن قَصُرَ عن ذلکَ- 460
الحُکمُ عَلَیهِم بِما یستَحِقُّونَهُ عَلی أَفعالِهِم- 86
حلاوة الأمن تنکدها مرارة الخوف و الحذر- 229
حَلاوَةُ الدُّنیا تُوجِبُ مَرارَة الآخِرَة وسُوءَ عُقبَی الدّارِ- 623
حَلاوَةُ الشَّهوَةِ یُنَغِّصُها عارُ الفَضیحَةِ- 623
حَلاوَةُ المَعصِیَةِ یُفسِدُها ألِیمُ العُقوبَةِ- 218
حُلوَة الدُّنیا مُرَّ الآخِرَة، ومُرَّة الدُّنیا حُلوَة الآخِرَة- 623
الْحَمْدُ للهِ الَّذِی أَدْعُوهُ فَیجِیبُنِی وَ إِنْ کنْتُ بَطِیئاً حِینَ یدْعُونِی- 472
الحَمدُ للهِ الَّذی جَعَلَ تَمحیصَ ذُنوبِ شیعَتِنا فِی الدُّنیا- 192
الحَمدُ للّهِ الذی لا یبلُغُ مِدحَتَهُ القائلونَ، و لا یحصِی- 466
الحَمدُ للّهِ الَّذی لَم یجعَلنی مِنَ السَّوادِ المُختَرَمِ- 512
حَمدُ للّهِ الَّذی لَیسَ لِقَضائِهِ دافِعٌ- 144
الحَمدُ لِلهِ الَّذی یَخْلُقُ ولَم یُخْلَق ویَرزُقُ ولا یُرزَقُ ویُطعِمُ ولا یُطعَمُ ...- 365
ص: 780
الحَمدُ للهِ المُنعِمِ المُفضِلِ، الَّذی بِنِعمَتِهِ تَتِمُّ الصالِحاتُ- 365
الحَمدُ للهِ الوَلِی الحَمیدِ، الحَکیمِ المَجیدِ- 135
الحَمدُ للّهِ رِضی بِحُکمِ اللّهِ، شَهِدتُ أنَّ اللّهَ قَسَمَ مَعایشَ عِبادِهِ بِالعَدلِ- 142، 572
حَمَلتُ الجَنْدَلَ والحدیدَ وکُلَّ حِمْلٍ ثَقیلٍ، فلَم أحمِلْ شیئاً أثْقَلَ مِن جارِ السَّوء- 285
الخائف لا عیش له- 229 و 477
خادِمِی یَدایَ ودابَّتی رِجلایَ، وفراشی الأَرضُ ووِسادی الحَجَرُ- 446
خالِطوا النّاسَ مُخالَطَةً إن مِتُّم مَعَها بَکَوا عَلَیکُم- 92
خُذ مِنَ الدُّنیا بَلاغا، ولا تَرفُضها فَتَکونَ عِیالاً عَلَى النّاسِ، ولا تَدخُل- 435
خُذ مِنَ الدُّنیا بَلاغا، ولا تَرفُضها فَتَکونَ عِیالاً عَلَى النّاسِ، ولا تَدخُل ...- 228
خَرَجتُ ذاتَ یَومٍ لِحاجَةٍ فَإذا أنا بِالنَّبیِّ - علیه الصلاة والسلام - یَمشی بَینَ یَدَیَّ- 603
خَرَجنا مَعَ رَسولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) فانقَطَعَ شِسعُ النَّبیِّ(صلی الله علیه وآله) فَقالَ: إنّا للهِ وإنّا إلَیهِ راجِعونَ- 549
خَصلَتانِ مَن رُزِقَهُما قَد اُعطِی خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَة: مَن إذَا ابتُلِی صَبَرَ- 325
خَصلَتانِ مَن کانَتا فِ-یهِ کَتَبَهُ اللّهُ شاکِراً صابِراً ومَن لَم تَکونا فیه- 492
خَلَقَ الخَلقَ حینَ خَلَقَهُم غَنِیا عن طاعَتِهِم، آمِنا مِن مَعصِیتِهِم؛ لأنّهُ لا تَضُرُّهُ- 597
خَلَقَهُم لِیفعَلوا ما یستَوجِبونَ بِهِ رَحمَتَهُ فَیرحَمَهُم- 151
خمس من لم تکن له فیه لم یتهن بالعیش: الصحّة والأمن والغنی والقناعة- 197 و 231
خَمسَة مِنَ السَّعادَة: الزَّوجَة الصّالِحَة، وَالبَنونَ الأَبرارُ- 474
خِیارُ اُمّتی، فیما أنْبَأَنی المَلأُ الأعلى: قَوْمٌ یضْحَکونَ جَهْراً فی سَعَة رحمة- 621
خَیرُ الاُمورِ، خَیرُها عاقِبَةً- 332
الخَیرُ الَّذی لا شَرَّ فیهِ: الشُّکرُ مَعَ النِّعمَة، وَالصَّبرُ عَلَى النّازِلَة- 325
خَیرُ الرِّزقِ ما کان یوماً بِیومٍ کفافاً- 422
خَیرُ الرِّزقِ ما یکفی- 422
الخَیرُ کلُّهُ صِیانَة الإِنسانِ نَفسَهُ- 328
الخَیرُ مِنهُ مَأمولٌ- 277
خَیرُ نِسَائِکمُ الْخَمْسُ. قِیلَ یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَمَا الْخَمْسُ؟ قَالَ: الْهَینَةُ اللَّینَةُ الْمُؤَاتِیةُ- 261
خَیرُکم مَن لَم یترُک آخِرَتَهُ لِدُنیاهُ- 78
دارٌ بِالبَلاءِ مَحفوفَةٌ وبِالغَدرِ مَعروفَةٌ، لا تَدومُ أحوالُها ولا یسلَمُ- 417
ص: 781
دَخَلَ رَجُلٌ عَلى أبی عَبدِ اللّهِ(علیه السلام) فَقالَ لَهُ: یا سَیدی، عَلَت سِنّی وماتَ أقارِبی، وأنَا- 640
دَخَلَ مُحَمَّدُ بنُ مُسلِمِ بنِ شِهابٍ الزُّهرِیُّ عَلى عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ(علیهما السلام) وهُوَ کَئیبٌ حَزینٌ- 279
دَخَلتُ عَلى أبِی الحَسَنِ الرِّضا(علیه السلام) أنَا وحُسَینُ بنُ ثُوَیرِ بنِ أبی فاخِتَةَ، فَقُلتُ لَهُ- 489
دُعِی النَّبِی(صلی الله علیه وآله) إِلَى طَعَامٍ فَلَمَّا دَخَلَ مَنْزِلَ الرَّجُلِ نَظَرَ إِلَى دَجَاجَة فَوْقَ حَائِطٍ قَدْ بَاضَتْ فَتَقَعُ- 650
الدُّنیا بِالاَمَلِ- 514
الدُّنیا خُسرانٌ- 547
الدُّنیا خُلِقَت لِغَیرِها ولَم تُخلَق لِنَفسِها- 166، 411
الدُّنیا دارُ مَمَرٍّ لا دارُ مَقَرٍّ، وَالنّاسُ فیها رَجُلانِ- 412
الدُّنیا سُوقُ الخُسرانِ- 547
الدنیا صَفقَة مَغبونٍ، و الإنسانُ مَغبونٌ بها- 547
الدُّنیا مَزرَعَة الآخِرَة- 164، 411
الدُّنیا مَزرَعَة الآخِرَة- 41
الدَّواءُ مِنَ القَدَرِ، وَقَد یَنفَعُ بِإِذنِ اللّه- 339
الدهرُ یومانِ: فیومٌ لَک و یومٌ علَیک- 86
الدّینُ شَجَرَة أصلُهَا التَّسلیمُ وَالرِّضا- 120
الدّین والسلطان أخوان توأمان لابدّ لکلّ واحد منهما من صاحبه- 289
الدّین والسلطان العادل أخوان لا یصلُحُ واحدٌ منهما إلّا بصاحبه- 289
ذاقَ طَعمَ الإِیمانِ مَن رَضِی بِاللّهِ رَبّا وبِالإِسلامِ دینا- 639
ذِکرُ اللّهِ مَسَرَّة کلِّ مُتَّقٍ، ولَذَّة کلِّ موقِنٍ- 635
الذِّکرُ لَذَّة المُحِبّینَ- 635
الذِّکرُ یشرَحُ الصَّدرَ- 126، 634
ذَکرتُ للرِّضا(علیه السلام) شیئا فَقالَ: اصبِرْ؛ فإنّی أرجو أن یصنَعَ اللّهُ لک إن شاءَ اللّهُ- 566
الرّاحَة فِی الزُّهدِ- 393
الرّاحَةُ لِلمُؤمِنِ فِی الدُّنیا مُستَحیلَةٌ- 407
رَأی رسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) قَوماً لا یَزرَعونَ. قال: «ما أنتُم؟». قالوا: نَحنُ المُتَوَکَّلونَ- 227
رَأَیتُ الخَیرَ کلَّهُ قَدِ اجتَمَعَ فی قَطعِ الطَّمَعِ عَمّا فی أیدِی النّاسِ- 328
رب ذاک عبدک یرید ان یعمل سیئة وهو أبصر به- 218
ص: 782
رُبَّ رابِحٍ خاسِرٌ- 547
رُبَّ رَباحٍ یَؤولُ إلَی خُسرانٍ- 547
رُبَّ فَقیرٍ أغنى مِن کُلِّ غَنِیٍّ- 446
الرَّحمنُ بِجَمیعِ خَلقِهِ، وَالرَّحیمُ بِالمُؤمِنینَ خاصَّةً- 143
رسول اللّٰه(صلی الله علیه وآله)، عن ذلک؛ قوله: ما سعد من الماء أی ما جاء من الماء سَیحاً- 75
رَسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) یَومَ عَرَفَةَ، فَقالَ [لِعَلِیٍّ(علیه السلام)]: ... إنَّ السَّعیدَ کُلَّ السَّعیدِ حَقَّ السَّعیدِ، مَن أطاعَکَ- 94
رسول اللّه(صلی الله علیه وآله): یا أیها الناس اتبعوا هدى اللّه تهتدوا- 94
رسول خدا(علیه السلام): من سعادة المسلم ... الجار الصالح و ...- 92
رِضَا اللّهِ رِضانا أهلَ البَیتِ، نَصبِرُ عَلی بَلائِهِ- 522
الرِّضا بِقَضاءِ اللّهِ یستَدَلُّ عَلى حُسنِ الیقینِ- 119
الرِّضا بِمَکروهِ القَضاءِ أرفَعُ دَرَجاتِ الیقینِ- 106
الرِّضا ثَمَرَة الیقینِ- 119
الرَّغبَة فِی الدُّنیا تُکثِرُ الهَمَّ وَالحُزنَ- 387 و 388
الرَّغبَة فِی الدُّنیا تورِثُ الغَمَّ وَالحُزنَ- 388
رَغبَتُک فِی المُستَحیلِ جَهلٌ- 516
رَفاهِیَةُ العَیشِ فِی الأَمنِ- 229 و 476
رَفَعَ إلى رسول اللّه(صلی الله علیه وآله) قَومٌ فی بَعضِ غَزَواتِهِ، فَقالَ: مَنِ القَومُ- 104 و 121
الرِّفقُ نِصفُ العَیشِ- 276
الرِّفقُ نِصفُ المَعِیشَةِ- 276
الرِّفقُ یُمنٌ، وَالخُرقُ شُؤمٌ. وإذا أرادَ اللَّهُ بِأَهلِ بَیتٍ خَیراً أدخَلَ عَلَیهِمُ الرِّفقَ- 276
الرُّکوبُ نُشرَةُ- 612
ریح الولد من ریح الجنّة- 266
الزّاهِدُ فِی الدُّنیا مَن لَم یغلِبِ الحَرامُ صَبرَهُ، ولَم یشغَلِ الحَلالُ شُکرَهُ- 390
زَوَّجَنِی ابوعَبدِاللّهِ(علیه السلام) جارِیّةً کانَت لإسماعیلَ ابنِهِ فَقالَ أَحسِن إِلَیها فَقُلتُ و ما الإحسانُ إلَیها- 261
زَوِّجها مِن رَجُلٍ تَقِیٍ، فَإِنَّهُ إن أحَبَّها أکرَمَها، وإن أبغَضَها لَم یَظلِمها- 263
الزَّهادَة فِی الدُّنیا لَیسَت بِتَحریمِ الحَلالِ، ولا إضاعَة المالِ- 389
الزُّهدُ أفضَلُ الرّاحَتَینِ- 393
ص: 783
الزُّهدُ فِی الدُّنیا الرّاحَة العُظمی- 393
الزُّهدُ فِی الدُّنیا یریحُ البَدَنَ، وَالرَّغبَة فِی الدُّنیا تُتعِبُ البَدَنَ- 387
الزُّهدُ فِی الدُّنیا یریحُ القَلبَ وَالبَدَنَ- 391، 393
الزُّهدُ کلُّهُ بَینَ کلِمَتَینِ مِنَ القُرآن، قالَ اللّه ُ سُبحانَه: (لِکیلاَ تَأْسَوْاْ عَلَی مَا- 390
الزُّهدُ وضِدُّهُ الرَّغبَة- 389
زُهدُکَ فی راغِبٍ فیکَ نُقصانُ حَظٍّ، ورَغبَتُکَ فی زاهِدٍ فیکَ ذُلُّ نَفسٍ- 389
سُئِلَ النبىُّ(صلی الله علیه وآله) عَن خِیارِ العِبادِ فَقال: الذین إذا أحسَنُوا اِستَبشَرُوا- 457
سَأَلَ رَجُلٌ أبا عَبدِ اللّهِ(علیه السلام) عَن قَولِ اللّهِ(عزوجل): فَقالَ: هؤُلاءِ قَومٌ کانَت لَهُم قُرىً مُتَّصِلَة- 211
سَأَلتُ أبَا الحَسَنِ الرِّضا(علیه السلام)... قُلتُ: فَهَل یکلِّفُ [اللّهُ] عِبادَهُ ما لا یطیقونَ؟ فَقالَ: کیفَ یفعَلُ- 602
سألتُ أبی(علیه السلام) عن مَدخَلِ رسول اللّهِ(صلی الله علیه وآله)، فقالَ: کانَ دُخولُهُ لنفسِهِ مَأذونا لَهُ فی ذلک- 312
سَألتُ النَّبی(صلی الله علیه وآله) عن قَولهِ تعالى: «ظاهِرَة و باطِنَة» فقالَ: یا بنَ عبّاسٍ- 466
سَأَلَهُ [أی الإِمامَ الصّادِقَ(علیه السلام)] رَجُلٌ أن یعَلِّمَهُ ما ینالُ بِهِ خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَة- 325
سُبحانَک الَّذی لا إِلهَ غَیرُهُ... بَدیعُ السَّماواتِ وَالأَرضِ- 130
سَبعُ خِصالٍ مِن جَوامِعِ الخَیرِ: حُبُّ الإِسلامِ، وأهلِهِ، وَالفُقَراءِ، ومُجالَسَتِهِم- 327
سُرورُ المُؤمِنِ بِطاعَةِ رَبِّهِ وحُزنُهُ عَلی ذَنبِهِ- 200
السُّرورُ یَبسُطُ النَّفسَ ویُثیرُ النَّشاطَ- 116
سُعِدَ بِالضَّمِّ خِلَافُ شَقِى- 72
سَلْ عنِ الجارِ قبلَ الدّارِ- 285
سَمِعتُ أبا عبداللَّه(علیه السلام) یقولُ: «آیةٌ فی کتابِ اللَّهِ مُسَجّلةٌ». قلتُ: ما هی؟ قال: «قَولُ اللَّهِ تبارکَ- 460
سَمِعتُ الرِّضا(علیه السلام) وقَد سَأَلَهُ رَجُلٌ: أیکلِّفُ اللّهُ العِبادَ ما لا یطیقونَ؟فَقالَ: هُوَ أعدَلُ مِن ذلِک- 602
سَمِعْتُ جَابِراً الْأَنْصَارِیَّ یُحَدِّثُ، قَالَ: کُنَّا جُلُوساً مَعَ رَسُولِ اللّهِ- 262
سُوءُ التَّدبیرِ مِفتاحُ الفَقرِ- 442
شَرُّ البِلادِ بَلَدٌ لا أمنَ فیهِ ولا خِصبَ- 232
شَرُّ المِحَنِ حُبُّ الدُّنیا- 550
شَرُّ النّاسِ مَن کافى عَلَى الجَمیلِ بِالقَبیح- 274
شِرکُ طاعَةٍ ولَیسَ شِرکَ عِبادَةٍ- 177
الشُکرُ أعظَمُ قَدرَاً مِن المَعروفِ، لأنَّ الشُکرَ یَبقَى وَالمَعرُوفُ یَفنَى- 261، 275
ص: 784
الشُّکرُ زِینَةٌ الرَّخاءِ وحِصنُ النَّعماءِ- 457
الشُّکرُ زِینَةٌ لِلنَّعماءِ- 457
شُکرُ کُلِّ نِعمَةٍ الوَرَعُ عن مَحارِمِ اللَّه- 461
الشُّکرُ مَأخوذٌ على أهلِ النِّعَم- 457
شُکرُکَ لِلرَاضِی عَنکَ یَزیدُهُ رَضَىً وَوَفاءً، شُکرُکَ لِلسَاخِطِ عَلَیکَ یُوجِبُ- 261 و 275
شَکَوْتُ إِلَى أَبِی عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) الْوَسْوَاسَ فَقَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ اذْکُرْ تَقَطُّعَ أَوْصَالِکَ- 385
الشَّوقُ خُلصانُ العارِفینَ- 633
الشَّوقُ شیمَة الموقِنینَ- 633
صابِروا أنفُسَکُم عَلی فِعلِ الطاعاتِ و صُونوها عَن دَنَسِ السَّیِّئاتِ تَجِدوا حَلاوَةَ الإیمانِ- 205 و 219
الصَّبرُ أعوَنُ شَی ءٍ عَلَى الدَّهرِ- 535
الصَّبرُ أفضَلُ العُدَدِ- 535
الصبرُ ثلاثةٌ: صبرٌ عندَ المُصیبَةِ، وصبرٌ عَلی الطاعةِ- 108 و 594
الصبرُ رأسُ الایمانِ- 527
الصَّبرُ سِترٌ مِن الکُرُوبِ، وعَونٌ على الخُطُوبِ- 535
الصبرُ صبران: صبرٌ عَلی ما تَکرَهُ، وصبرٌ عَمَّا تُحِبُّ- 107
الصَّبرُ عَونٌ على کُلِّ أمر- 535
الصبرُ فی الاُمورِ بِمَنزِلَةِ الرأسِ مِن الجسدِ- 527
الصبرُ مِن الایمانِ بِمنزلةِ الرأسِ مِن الجَسَدِ- 527
الصَّبرُ والرِّضَا عَنِ اللّهِ رَأسُ طاعَةِ اللّه- 105
الصَّبرُ یُعقِبُ خَیراً، فَاصبِرُوا تَظفَرُوا- 537
الصَّبْرُ: حَبس النفس عن الجزع. ... و صَبَرْتُهُ أنا: حبسْته- 528
صَبراً بَنِی الکرامِ فَمَا المَوتُ إلّا قَنطَرَةٌ تَعبُرُ بِکم عَنِ البُؤسِ وَالضَّرّاءِ- 573
صَبراً عَلی قَضائِک یا رَبِّ لا إلهَ سِواک- 522
صَبَرتُ وفِی العَینِ قَذی وفِی الحَلقِ شَجی- 568
الصحة أفضل النعم- 231
الصحة أهنأ اللذتین- 231
صَلاةُ اللّیل تُحَسّنُ الوَجهَ، وتُحَسِّنُ الخُلُقِ، وتُطَیِّبُ الرّیحَ- 399
ص: 785
صَلاحُ العَیشِ التَّدبیرُ- 442
الصّورَة الجَمیلَة أقَلُّ السَّعادَتَینِ- 474
الضَّربُ عَلَی الفَخِذِ عِندَ المُصِیبَةِ یُحِبطُ الأجرَ- 524
طاعَة اللّهِ مِفتاحُ کلِّ سَدادٍ- 206
الطّاعة تُطفِئُ غَضَبَ الربِّ- 207
الطَّاعَة حِرزٌ- 204
الطّاعَة قُرَّة العَینِ- 205
الطَّاعَة للّهِ أقوى سَبَبٍ- 206
طَلَبتُ الرّاحَةَ فَما وَجَدتُ إلّا بِتَرکِ مُخالَطَةِ النّاسِ إلّا لِقِوامِ عَیشِ الدُّنیَا- 270
طَلَبتُ الغِنی فَما وَجَدتُ إلّا بِالقَناعَةِ؛ عَلَیکم بِالقَناعَةِ تَستَغنوا- 440
طَلَبتُ القَدرَ وَالمَنزِلَة فَما وَجَدتُ إلّا بِالعِلمِ؛ تَعَلَّموا یعظُم قَدرُکم فِی الدّارَینِ- 474
طوبى لِمَن ذَکرَ المَعادَ، وعَمِلَ لِلحِسابِ، وقَنِعَ بِالکفافِ، ورَضِی عَنِ اللّٰه- 315
طوبى لِمَن صَلَحَت سَریرَتُهُ، وحَسنّت عَلانِیَتُهُ، وعَزَلَ عَنِ النّاسِ شَرَّهُ- 261
طوبی لِمَن لَم یَشغَل قَلبَهُ بِما تَری عَیناهُ، ولَم یَنسَ ذِکرَ اللَّهِ- 510
الطُّهرُ نِصفُ الإیمانِ- 616
طَهِّروا قُلوبَکُم مِن دَرَنِ السَّیِّئاتِ، تُضاعَف لَکُمُ الحَسَناتُ- 219
طَهِّروا هذِهِ الأجسادَ طَهَّرَکمُ اللّهُ؛ فَإنَّهُ لَیسَ عَبدٌ یبیتُ طاهِراً إلّا باتَ مَعَهُ مَلَک- 616
الطَّیبُ نُشرةٌ- 618
الطِّیبُ یُسرٌ- 618
الطّیبُ یُسرٌ، والعَسَلُ یُسرٌ، وَالنَظَرُ إلی الخُضرَةِ یُسرٌ- 95
الطّیِبُ یَشُدُّ القَلبَ- 618
ظَلَمَ نَفسَهُ مَن عَصَی اللّهَ وأطاعَ الشَّیطانَ- 218
عادَةُ اللِّئامِ المُکافأةُ بِالقَبیحِ عَنِ الإحسان- 274
عارُ الفَضیحَةِ یُکدِّرُ حَلاوَةَ اللَّذَّةِ- 623
العافیة أَهنی النعم- 231
عِبادَ اللَّه! اُوصیکم بِالرَّفضِ لِهذِهِ الدُّنیا التّارِکةِ لَکم وإن لَم- 413
عَبدِی المُؤمِنُ لا أصرِفُهُ فی شَیءٍ إلّا جَعَلتُهُ خَیرا لَهُ- 106
ص: 786
العَجَبُ مِن غَفلَةِ الحُسّادِ عَن سَلامَةِ الأجسادِ- 494
عَجَبا لِأَمرِ المُؤمِنِ، إنَّ أمرَهُ کلَّهُ خَیرٌ، ولَیسَ ذاک لِأَحَدٍ إلّا لِلمُؤمِنِ- 320
عَجِبْتُ لِلْمُؤمِنِ، إنَّ اللّهَ لَمْ یقْضِ قَضاءً إلّا کانَ خَیراً لَهُ- 100
عَجِبتُ لِلمَرءِ المُسلِمِ لا یقضِی اللّهُ(عزوجل) لَهُ قَضاءً- 100
عَجِبتُ لِمُؤمِّلِ دُنیا والمَوتُ یَطلُبُهُ- 517
العَدلُ أَساسٌ بِهِ قَوامُ العالَمِ- 140
العَدلُ یضَعُ الأُمورَ مَواضِعَها- 140
عَدُوُّ العَمَلِ الکَسَلُ- 336
العَسَلُ نُشرَة- 614
عِظنِی بِحَرفَینِ، فَکَتَبَ إلَیه: مَن حاوَلَ أمراً بِمَعصِیَةِ اللّهِ کانَ أفوَتَ- 213
عَلامَةُ رِضَا اللّهِ سُبحَانَهُ عَنِ العَبدِ، رِضَاهُ بِمَا قَضَی بِهِ- 104
عَلَى الوالی خَمسُ خِصالٍ: جَمعُ الفَی ءِ مِن حَقِّهِ، ووَضعُهُ فِی حَقِّهِ- 293
عَلیکَ بِالیَأسِ مِمّا فی أیدِی النّاسِ؛ فَإنَّهُ الغِنَی الحاضِرُ- 447
عَلَیکم بِالقَناعَة؛ فَإِنَّ القَناعَة مالٌ لا ینفَدُ- 439
عَلَیکمْ بِالْهَرِیسَةِ فَإِنَّهَا تُنْشِطُ لِلْعِبَادَةِ أَرْبَعِینَ یوْماً- 615
عِمارَةُ القُلوبِ، فی مُعاشَرَةِ ذَوِی العُقولِ- 618
عَنِ اللّهِ أروی حَدیثی، إنَّ اللّهَ تَبارَک وتَعالى یقولُ: یابنَ آدَمَ! بِمَشیئَتی- 157
عن غیر واحد أن أبا الحسن(علیه السلام) سئل عن فضل عیش الدنیا- 233
عُنوانُ صَحیفَة السَّعیدِ حُسنُ الثَّناءِ عَلَیهِ- 474
عَوِّدّ نَفسَک التَصبُّرَ علی المَکرُوهِ ونِعمَ الخُلقُ الصَّبرُ- 531
العیش السعة فی المنازل والفضل فی الخدم- 233 و 234 و 477
العیش فی ثلاث: صدیق لا یعد علیک فی ایام صداقتک- 477
العیش فی ثلاثة: دار قوراء...- 234
غایة الدّینِ الرِّضا- 120
غَبَنوا أنْفُسَهُم و أهْلیهِم یومَ القِیامَة- 545
الغِنىَ الأَکبَرُ الیَأسُ عَمّا فی أیدِی الناسِ- 447
ص: 787
غنى العاقل بحكمته ، وعزّه بقناعته- 479
غنى العاقل بعلمه- 479
غِنَى المُؤمِنُ بِاللَّهِ سُبحانَهُ- 478
الغِنى الیَأسُ مِمّا فی أیدِی النّاسِ، ومَن مَشى مِنکُم إلى طَمَعٍ- 447
الغِنىَ فِی القَناعَةِ- 439
الغِنى وَالفَقرُ یکشِفانِ جَواهِرَ الرِّجالِ وأوصافَها- 185
غِنىً یحجُزُک عَنِ الظُّلمِ خَیرٌ مِن فَقرٍ یحمِلُک عَلَى الإِثمِ- 197
فَإِذا فَعَلَ ذلِکَ فَقَد عَلا مَجدُهُ وسادَ أهلَ زَمانِهِ- 279
فاسمعوا له وأطیعوا أمره فیما طابق الحقّ- 304
فَإنَّ المَرءَ قَد یسُرُّهُ دَرک ما لَم یکن لِیفوتَهُ ویسوءُهُ فَوتُ ما لَم یکن لِیدرِکهُ- 400
فَإن ذَکَرتُمُوهُ عِندَ الغِنى هَدَمَهُ- 386
فَإن قَالَ: لِمَ أَمَرَ اللّهُ الخَلقَ بِالاقرارِ بِاللّهِ وبِرُسُلِهِ وَحُجَجِهِ- 123
فَإِنَّما أنتَ فِی السِّجنِ فَتُریدُ أن تَکونَ فیهِ فی سَعَةٍ؟- 553
فَأَی شَیءٍ الیقینُ؟ قالَ: التَّوَکلُ عَلَى اللّه، وَالتَّسلیمُ للهِ- 119
فَخَلَقَ لَهُمُ اللَّیلَ لِیَسکُنوا فیهِ مِن حَرَکاتِ التَّعَبِ ونَهَضاتِ النَّصَبِ وجَعَلَهُ لِباساً لِیَلبَسوا ...- 242
فَذلِک صَبرٌ لَیسَ فیهِ شَکوی إلَی النّاسِ- 524
الفَرائِضَ، الفَرائِضَ! أدُّوها اِلَی اللّهِ تُؤَدِّکم إلَی الجَنَّةِ- 207
فَسُبْحَانَک سُبْحَانَک مِنْ مُبْدِئٍ مُعِیدٍ حَمِیدٍ مَجِیدٍ وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُک- 471
فَعَلَی اَوَّلِ بابٍ مِنها (الجنة) مَکتوبٌ... لِکُلِّ شَی ءٍ حیلَةٌ و حیلَةٌ- 438
فَفِی الدُّنیا حُییتُم ولِلآخِرَةِ خُلِقتُم- 411
فَقَد بَلَغَنی جَزَعُک عَلی وَلَدِک الَّذی قَضَی اللَّهُ عَلَیهِ وإنَّما کانَ ابنُک مِن مَواهِبِ اللَّهِ- 373
فَقدَ یسُرُّ المَرءَ ما لَم یکن لِیفوتَهُ، ویحزُنُهُ ما لم یکن لِیصیبَهُ أبدا- 451
الفَقرُ مَعَ الغِنىَ بِاللَّهِ لا یَضُرُّ- 478
الْفِکرُ فِی الْخَیرِ یدْعُو إِلَى الْعَمَلِ بِهِ- 160
فکر یا مفضل فی الافعال التی جعلت فی الانسان من الطعم والنوم والجماع و ما دبر فیها- 246
فَلا تَدعُوَنَّکُم أنفُسَکُم الی الجَذَلِ بِما أَصَبتُم مِن دِمائِنا و نالَت أیدِیکُم- 402
فَلَک الْحَمْدُ یا رَبِّ مِنْ مُقْتَدِرٍ لاَ یغْلَبُ وَ ذِی أَنَاةٍ لاَ یعْجَلُ صَلِّ عَلَی- 468
ص: 788
فَلَوِ اطَّلَعَ الْیوْمَ عَلَى ذَنْبِی غَیرُک مَا فَعَلْتُهُ وَ لَوْ خِفْتُ تَعْجِیلَ الْعُقُوبَة لاَجْتَنَبْتُهُ- 472
فَما خُلِقتُ لِیشغَلَنی أکلُ الطَّیباتِ؛ کالبَهیمَة المَربوطَة هَمُّها عَلَفُها- 630
فَمِنْ عَلَامَة أَحَدِهِمْ أَنَّک تَرَى لَهُ قُوَّة فِی دِینٍ.... وَ نَشَاطاً فِی هُدًى- 626
فَوَاللَّهِ إنَّ اللّهَ لَیبتَلِی المُؤمِنَ وما یبتَلیهِ إلّا لِکرامَتِهِ عَلَیهِ- 194
فَهذا غُرابٌ و هذا عُقابٌ و هذا حَمامٌ و هذا نَعامٌ، دَعا کُلِّ طائِرٍ- 427
فَهِی کرَوضَة اِعتَمَّ مَرعاها، وأعجَبَت مَن یراها، عَذبٌ شِربُها- 417
فِی التَّوانی وَالعَجزِ اُنتِجَتِ الهَلَکة- 338
فی الصَّبرِ علی ما یکرَهُ خیرٌ کثیرٌ- 531
فی کلِّ قَضَاءِ اللّهِ خِیرَةٌ لِلْمُؤمِن- 100
قالَ [عَلِی(علیه السلام)] یوما: ما أحسَنتُ إلى أحَدٍ قَطُّ! فَرَفَعَ النّاسُ رُؤوسَهُم تَعَجُّباً- 598
قالَ أبو عُبَیدَة [لِلإِمامِ الصّادِقِ(علیه السلام)]: اُدعُ اللّهَ لی ألّا یجعَلَ رِزقی عَلى أیدِی العِبادِ- 475
قال اللّه - تبارک وتعالى - : ما تَحَبَّبَ إلَیَّ عَبدی بِأحَبِّ مِمَّا افتَرَضتُ عَلَیهِ- 205
قال اللّه - جل جلاله - : أیُّما عَبدٍ أطاعَنی لَم أکِلهُ إلی غَیرِی- 206
قالَ اللّهُ - جَلَّ جَلالُهُ - : مَن لَم یرضَ بِقَضائی ولَم یؤمِن بِقَدَری- 121
قال اللّه - جلّ جلاله - : عِبادِی! کُلُّکُم ضالٌّ إلّا مَن هَدَیتَهُ، وکُلُّکُم فَقیرٌ- 429
قالَ اللّهُ تعالی: ابنَ آدَم، یؤتی کلّ یومٍ بِرزقِک وأَنتَ تَحزَنُ- 450
قالَ اللّهُ(عزوجل) لی: یا مُحَمَّدُ، لَو أنَّ الخَلائِقَ نَظَروا إلى عَجائِبِ صُنعی- 636
قالَ اللّهُ(عزوجل): ... إنَّ مِن عِبادِی المُؤمِنینَ لَعِبادا لا یصلُحُ لَهُم أمرُ- 188
قالَ اللّهُ(عزوجل): إذا أرَدتُ أن أجمَعَ لِلمُسلِمِ خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَة جَعَلتُ لَهُ قَلباً خاشِعاً- 325
قالَ اللّهُ(عزوجل): عَلامَة مَعرِفَتی فی قُلوبِ عِبادی حُسنُ- 120
قالَ اللّهُ(عزوجل): لَولا أنّی أستَحیی مِن عَبدِی المُؤمِنِ، ما تَرَکتُ عَلَیهِ- 185
قالَ اللّهُ(عزوجل): وعِزَّتی وجَلالی! لا اُخرِجُ عَبدا مِنَ الدُّنیا وأنَا اُریدُ- 191
قالُ اللّه(عزوجل): وما تَقَرَّبَ إلَیَّ عَبدٌ بِشَیءٍ أحَبَّ إلَیَّ مِمّا افتَرَضتُ عَلَیهِ- 205
قالَ اللّهُ(عزوجل): یحزُنُ عَبدی المؤمِنُ إذا زَوَیتُ عنه الدُّنیا وذلِک أقرَبُ لَهُ مِنِّی- 450
قالَ رَجُلٌ [لِلإِمامِ الصادِقِ(علیه السلام)]: یا جَعفَرُ، الرَّجلُ یکونُ لَهُ مالٌ فَیضَیعُهُ- 197
قالَ رَجُلٌ لِرَسولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله): عَلِّمنی یا رَسولَ اللّهِ خَصلَة تَجمَعُ لی خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَة- 325
قال رجلٌ: یا رَسولَ اللّهِ! أعقِلُها وأَتَوَکَّلَ أو أطلِقها وأَتَوَکَّل؟ قال: «إعقِلها وَتَوَکَّل»- 433
ص: 789
قالَ رَسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله): إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیراً اِستَعمَلَهُ. فَقیلَ: کیفَ یستَعمِلُهُ یا رَسولَ اللّهِ؟- 329
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه وآله): مَثَلُ الْمُؤْمِنِ کَمَثَلِ خَامَةِ الزَّرْعِ تُکْفِئُهَا الرِّیاحُ- 532 و 650
قَالَ کانَ عَلِی بْنُ الْحُسَینِ(علیه السلام) یقُولُ إِنِّی لَأَکرَهُ لِلرَّجُلِ أَنْ یعَافَى فِی الدُّنْیا فَلَا یصِیبَهُ شَی ءٌ- 650
قال لقمان لابنه وهو یعظه: یا بُنَیَّ... مَن ذَا الَّذی تَوَکَّلَ عَلَی اللّهِ فَلَم یَکفِهِ؟- 380
قالَ لی جَبرَئیل(علیه السلام): إنَّه قَد حُبِّبَ إلَیک الصَّلاة فَخُذ مِنها ما شِئتَ- 642
قال موسى یَا رَبِّ کَیفَ شَکَرکَ ابنُ آدم؟ فقال: عَلِمَ أنَّ ذلِکَ مِنّی- 366
قَد أفلَحَ مَن أسلَمَ، ورُزِقَ کفافا، وقَنَّعَهُ اللّهُ بِما آتاهُ- 422
قَد جاءَکم شَهرُ رَمَضانَ؛ شَهرٌ مُبارَک... فیهِ لَیلَةُ القَدرِ- 542
قَد ذاقوا حَلاوَةَ مَعرِفَتِهِ- 95
قَدَّرَ الأَرزاقَ فَکثَّرَها وقَلَّلَها، وقَسَّمَها عَلَی الضّیقِ- 142
قَدَّرتَ الاُمورَ بِعِلمِک، وقَسَّمتَ الأَرزاقَ بِعَدلِک، ونَفَذَ فی کلِّ شَیءٍ- 142 و 572
قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ- 414
قُل: اللَّهُمَّ رَضِّنِی بِقَضَائِک، وَ صَبِّرنِی عَلَی بَلَائِک- 104
قِلَّةُ الخُلطَةِ تَصونُ الدّینَ وتُریحُ مِن مُقارَبَةِ الأَشرارِ- 270
قِلَّةُ أمانِیِّکَ، والرِّضا بِما یَکفیکَ- 446
قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللّه(علیه السلام) إِنَّ صَاحِبَتِی هَلَکَتْ وَکَانَتْ لِی مُوَافِقَةً وَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ أَتَزَوَّجَ- 248
قُلتُ لأبی عبدِ اللّهِ(علیه السلام) رجلٌ قال: لأقعُدَنَّ فی بَیتی ولَأُصَلِّیَنَّ ولَأُصوَمَنَّ ولَأُعبُدَنَّ رَبِّی- 227 و 434
قلتُ لِأبی عَبداللّه بِأیّ شَیءٍ عَلِمَتِ الرُّسُلُ أنَّها رُسُلٌ قالَ: قَد کُشِفَ لَها عَنِ الغِطاءَ- 362
قُلتُ لِجابِرِ بنِ سَمُرَة أکُنتَ تُجالِسُ رَسولَ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) قالَ نَعَم فَکانَ طَویلُ الصَّمتِ- 621
قُلتُ لِعائِشَة: هَل کانَ رَسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) یقولُ شَیئا إذا دَخَلَ البَیتَ؟- 198
قُلتُ لَهُ: إنَّ إخوَتی وبَنی عَمِّی قد ضَیَّقوا عَلَی الدارِ وألجَأونی مِنها- 561
قَلیلٌ تُؤَدّی شُکرَهُ خَیرٌ مِن کثیرٍ لا تُطیقُهُ- 321، 423
القَلیلُ مَعَ التَّدبیرِ أبقی مِنَ الکثیرِ مَعَ التَّبذیرِ- 443
القَناعَةُ أهنَأ عَیشٍ- 439
القَناعَة بَحرُ مالٍ لا ینفَدُ- 439
القَناعَة بَرَکة- 439
القَناعَةُ راحَةٌ- 441
ص: 790
القَناعَةُ لَذَّةُ العَیشِ- 441
قِوامُ العَیشِ حُسنُ التَّقدیرِ ومِلاکهُ حُسنُ التَّدبیرِ- 442
قَولُنا: إنّا للهِ، إقرارٌ لَهُ مِنّا بِالمُلک، و قولُنا: إنّا إلَیهِ راجِعُونَ- 370
قَوماً لا یَزرَعونَ. قال: «ما أنتُم؟». قالوا: نَحنُ المُتَوَکَّلونَ- 433
قیلَ لِلنَّبِی(صلی الله علیه وآله): کیفَ یکونُ الرَّجُلُ فِی الدُّنیا؟ قالَ: مُتَشَمِّراً کطالِبِ القافِلَة- 413
کانَ - رَسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) - من أضحَکَ الناسَ وأطیَبِهِم نَفساً- 621
کان أبو الحسن(علیه السلام) فی مسجد الحرام فی حلقة بنی هاشم، وفیها العباس بن محمد ...- 234
کانَ أبی(علیه السلام) إذا حَزَنَهُ أمر جَمَعَ النِّساءَ وَالصِّبیانَ- 586
کانَ أبی(علیه السلام) یقولُ: ما مِنْ شیءٍ أفسَدَ لِلقَلبِ مِن خطیئة- 210
کانَ النبی(صلی الله علیه وآله) من أَفکهِ الناسِ- 620
کانَ أمیرُ المُؤمِنینَ(علیه السلام) کثیراً ما یقولُ: اِعلَموا عِلماً یقیناً أنَّ اللَّهَ(عزوجل) لَم یجعَل لِلعَبدِ- 438
کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(علیه السلام) یَقُول: لا یجِدُ عَبدٌ طَعمَ الإِیمانِ حَتّی یعلَمَ أنَّ ما أصابَهُ- 102 و 638
کانَ ذلِک الکنزُ لَوحاً مِن ذَهَبٍ فیهِ مَکتوبٌ:- 102
کان رجل من التجار یختلف إلى جعفر ابن محمد یخالطه ویعرفه بحسن حال- 561
کانَ رَجلٌ یَدخُلُ عَلى أبی عبد اللّهِ(علیه السلام) مِن أصحابِهِ فَغَبَرَ زماناً لا یَحُجُّ، فَدَخَلَ عَلَیهِ ...- 490
کانَ رَسولُ اللّهِ یُنفِقُ فِی الطَّیبِ أکثَرَ مِمّا یُنفِقُ فِی الطَّعامِ- 619
کان علی بن الحسین(علیه السلام) إذا حَزَنَهُ أمرٌ لَبِسَ ثَوبِین من أغلَظِ ثِیابِهِ وأَخشَنِها، ثُمَّ رَکَعَ فی- 396
کانَ عَلِی(علیه السلام) إذا هالَهُ شَی ءٌ فَزِ عَ إلَی الصَّلاةِ- 396
کانَ عیسَی بنُ مَریمَ(علیه السلام) یقولُ لِأصحابِهِ: یا بَنی آدَمَ اهرَبوا مِنَ الدُّنیا إلَی اللّهِ- 548
کان فی النَّبِیّ(صلی الله علیه وآله) دُعابَةٌ- 620
کانَ یَحیَى بنُ زَ کَریّاً(علیهما السلام) یَبکِی و لا یَضحَکُ، و کانَ عیسَى بنُ مَریمَ(علیهما السلام) یَضحَکُ- 621
کانَت فاطِمَة(علیها السلام) لا تَدَعُ أحَداً مِن أهلِها ینامُ تِلک اللَّیلَة- 543
کانوا حرّموا الطیب واللحم فأنزل اللّه هذا فیهم- 619
کبَرُ الدّارِ مِنَ السَّعادَة، وکثرَة المُحِبّینَ مِنَ السَّعادَة- 475
کَتَبَ أبوعَبدِ اللّهِ(علیه السلام) إلی رَجُلٍ مِن أصحابِهِ: ... لا تَکسَل عَن مَعیشَتِکَ فَتَکونَ- 338
کَتَبَ اللّه الجِهادَ عَلَى الرِجالِ والنِساءِ، فَجِهَادُ الرَجُلِ بَذلُ مَالِهِ وَنَفَسِهِ حَتَّى- 260
کتَبَ رَجلٌ إلى أبی ذَرٍّ - رضى اللّه عنه - : یا أبا ذَرٍّ، أطرِفنی بشَیءٍ مِن العِلمِ- 209
ص: 791
کثره المحبین من السعادة و...- 92
الکَسَلُ یَضُرُّ بِالدّینِ والدُّنیا- 336
کَفى بِالعَقل غِنىً- 479
کفى بالقَناعَة مُلکا، و بحُسنِ الخُلقِ نَعیما- 467
کفی بالمرء سعادة أن یوثق به فی أمر الدین- 92
کفى... بِاللّهِ مُؤنِساً- 631
کُلُّ اَرباحِ الدُّنیا خُسرانٌ- 547
کُلُّ شَیءٍ ساءَ المُؤمِنَ فَهُوَ مُصیبَةٌ- 549
کُلِّ شَی ءٍ شَی ءٌ یَستَریحُ إلَیهِ، وإنَّ المُؤمِنَ یَستَریحُ إلی أخیهِ المُؤمِنِ کَما یَستَریحُ الطَّیرُ ...- 269
کلّا ما فینا هذه نزلت، و إنما نزلت فینا- 402
کَلِمَةُ حَقٍّ یُرادُ بِها باطِلٌ- 93
کَم مِن شَهوَةِ ساعَةٍ أورَثَت حُزناً طَویلاً- 622
کم مِن صَبرِ ساعَةٍ قد أورَثَ فَرَحا طَویلاً، و کم مِن لَذَّةِ ساعَةٍ- 626
کَم مِن فَقیرٍ غَنِیٌّ، وغَنِیٍّ مُفتَقِرٌ- 446
کَم مِن لَذَّةٍ دَنِیَّةٍ مَنَعَت سَنیَّ دَرَجاتٍ- 623
کم مِن مُستَقبِلٍ یوماً لا یستَکمِلُهُ ومُنتَظِرٍ غَداً لا یبلُغُهُ. لَو نَظَرتُم إلَی الأَجَلِ- 517
کم مِن مُنعَمٍ علَیهِ وهُو لا یعلَمُ- 488
الکَمالُ کُلُّ الکَمالِ التَّفَقُّهُ فی الدّینِ والصَّبرُ عَلَی النائِبَةِ- 443
کن فِی الدُّنیا کأَنَّک غَریبٌ أو عابِرُ سَبیلٍ- 412
کن فِی الدُّنیا کساکنِ دارٍ لَیسَت لَهُ، إنَّما ینتَظِرُ الرَّحیلَ- 413
کن قَنِعا تَکن مِن أغنَى النّاسِ- 440
کنّا عِندَ رسول اللّه(صلی الله علیه وآله) فَشَکونا إلَیهِ العُری وَالفَقرَ وقِلَّة الشَّیءِ- 189
کنّا مَعَ أمیرِ المُؤمِنین(علیه السلام) بِالبَصرَة فَلَمّا فَرَغَ مِن قِتالِ مَن قاتَلَهُ- 164
کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) فَشَکَا إِلَیْه رَجُلٌ الْحَاجَةَ فَقَالَ لَه اصْبِرْ- 560
کنتَ وتَکونُ، کنتَ حَیا لا یموت، تَنام العیونُ وتَنکدِرُ النُّجومُ- 586
کونوا فِی الدُّنیا أضیافاً... تَبنونَ ما لا تَسکنونَ- 412
کیفَ أَحزَنُ وقَد عَرَفتُک- 120
ص: 792
کَیْفَ رَأَیْتَ؟». قُلْتُ: مَا رَأى رَجُلٌ مِنْ خَیْرٍ فِی امْرَأَةٍ إِلَّا وَ قَدْ رَأَیْتُهُ فِیهَا- 267
کَیْفَ مُدَاعَبَةُ بَعْضِکُمْ بَعْضاً؟» قُلْتُ: قَلِیلٌ، قَالَ: «فَلَا تَفْعَلُوا؛- 259
کَیفَ یَجِدُ لَذَّةَ العِبادَةِ مَن لا یَصومُ عَنِ الهَوی- 625
کیفَ یرضى بِالقَضاءِ مَن لَم یصدُق یقینُهُ- 120
لا أحسَبُ أحَدَکُم یَنسی شَیئاً مِن أمرِ دِینِهِ إلّا لِخَطیئَةٍ- 210
لا أدعو لَک! اُطلُب کما أمَرَک اللَّهُ عَزَّوجَلَّ- 228
لا أدعو لَک! اُطلُب کما أمَرَک اللَّهُ(عزوجل)- 434
لا إلهَ إلَا اللّهُ وَحدَهُ لا شَریکَ لَهُ، لَهُ المُلکُ ولَهُ الحَمدُ، یُحیِی- 365
لا بَأسَ بِالمُکافَهَةِ یُرَوِّحُ بِهَا الإنسانُ عَن نَفسِهِ ویَخرُجُ عَن حَدِّ العَبُوسِ- 619
لابُدَّ لِلنّاسِ مِن أمیرٍ بَرٍّ أو فاجِرٍ، یَعمَلُ فی إمرَتِهِ المُؤمِنُ ویَستَمِتعُ فیهَا الکافِرُ- 230
لاَتتَمَنَّوُا المُستَحِیلَ- 407
لا تَأیسا مِنَ الرِّزقِ ما تَهَزهَزَت رُؤوسُکما، فَإنَّ الإِنسانَ تَلِدُهُ اُمُّهُ- 428
لا تَبنوا ما لا تَسکُنونَ- 235
لا تَجزَعوا مِن قَلیلِ ما أکرَهَکم فَیوقِعَکم ذلِک- 526
لا تَجزَعوا مِن قَلیلِ ما أکرَهَکُم فَیوقِعَکُم ذلِکَ- 534
لا تُحَمِّل عَلی یومِک هَمَّ سَنَتِک، کفاک کلَّ یومٍ ما قُدِّرَ لَک فیهِ- 584
لا تَدخُلُ حَلاوَة الإِیمانِ قَلبَ امرِىً حَتّى یترُک بَعضَ الحَدیثِ- 640
لا تُدخِل عَلَیک الیومَ هَمَّ غَدٍ، یکفِی الیومَ هَمُّهُ وغَداً داخِلٌ عَلَیک بِشُغُلِهِ- 584
لا تَدَعْ قِیامَ اللَّیلِ، فإنَّ المَغبونَ مَن غُبِنَ قِیامَ اللَّیلِ- 548
لا تَرجُ غَیرِی، اتَّخِذنِی جُنَّةً فِی الشَّدائِدِ وحِصناً لِمُلِمّاتِ الاُمورِ- 377
لا تُرَخِّصْ لِنفسِک فی مُطاوَعَة الهَوى و إیثارِ لَذّاتِ الدُّنیا- 626
لا تَزَوَّجُوا النِّساءَ لِحُسنِهِنَّ؛ فَعَسى حُسنُهُنَّ أن یُردِیَهُنَّ، ولا تَزَوَّجوهُنَّ لِأَموالِهِنَّ- 249
لا تَسُبُّوا الدُّنیا؛ فَنِعمَت مَطِیة المُؤمِنِ، فَعَلَیها یبلُغُ الخَیرَ- 163
لا تَستَبطِئ إجابَةَ دُعائِکَ وقَد سَدَدتَ طَریقَةُ بِالذُّنوبِ- 210
لا تُطمِعَنَّ نَفسَک فی ما فَوقَ الکفافِ فَیغلِبَک بِالزِّیادَةِ- 435
لا تَطیبُ السُّکنى إلّابِثَلاثٍ: الهَواءِ الطَّیِّبِ، وَالماءِ الغَزیرِ العَذبِ، وَالأَرضِ الخَوّارَة- 232
لا تَعتَبِرُوا الرِّضا وَالسُّخطَ بِالمالِ وَالوَلَدِ جَهلاً- 186
ص: 793
لا تَعُدَّنَّ خَیرا ما أدرَکتَ بِهِ شَرّاً- 333
لا تَعُدَّنَّ شَرّا ما أدرَکتَ بِهِ خَیراً- 550 و 624
لا تَعُدَّنَّ شَرّاً ما أدرَکتَ بِهِ خَیراً- 333، 550، 624
لا تَعُدَّنَّ مُصیبَةً اُعطِیتَ عَلَیها الصَّبرَ، و استَوجَبتَ عَلَیها مِنَ اللّهِ(عزوجل) الثَّوابَ- 221 و 544
لا تَغتَرُّوا بِصَلاتِهِم وَلا بِصِیامِهِم؛ فَإنَّ الرَّجُلَ رُبَّما لَهِجَ بِالصَّلاة- 639
لا تَفرَح بِالغَناءِ وَالرَّخاءِ، ولا تَغتَمَّ بِالفَقرِ وَالبَلاءِ- 187
لا تقبلنّ فی استعمال عمّالک وامرائک شفاعة إلاّ شفاعة الکفایة والأمانة- 300
لا تَقومُ حَلاوَةُ اللَّذَّةِ بِمَرارَةِ الآفاتِ- 623
لا تَنالُ مَرضاتُهُ إلّا بِطاعَتِهِ- 204
لَا تَنْسَ صِحَّتَک وَ قُوَّتَک وَ فَرَاغَک وَ شَبَابَک وَ نَشَاطَک- 627
لا تُنکَحُ المَرأَةُ لِأَربَعَةٍ: لِمالِها، وجَمالِها، ونَسَبِها، ولَذَّتِها .- 249
لا تُوازی لَذَّةُ المَعصِیَةِ فُضوحَ الآخِرَةِ وألیمَ العُقوباتِ- 218 و 623
لَا حَاجَة للهِ فِیمَنْ لَیسَ لَهُ فِی مَالِهِ وَ بَدَنِهِ نَصِیب- 649
لا حَولَ ولا قُوَّة إلّا بِاللّهِ» کنزٌ مِن کنوزِ الجَنَّة، مَن قالَها نَظَرَ اللّهُ عَلَیهِ- 324
لا خَیرَ فِی الحَیاةِ إلّا مَعَ الصِّحَّةِ- 231
لا خَیرَ فی الکَسَلِ؛ إذا کَسِلَ الرَّجُلُ أن یُتِمَّ رُکوعَهُ وطَهورَهُ فَلیسَ فیه خَیرٌ لِأمرِ آخِرَتِهِ- 337
لا خَیرَ فی عَبدٍ شَکا مِن مِحنَةٍ تَقَدَّمَها آلافُ نِعمَةٍ واتَّبَعَها آلافُ راحَةٍ- 563
لا خَیرَ فِی لَذَّةٍ تُعقِبُ ندماً- 624
لا خَیرَ فِی لَذَّةٍ توجِبُ نَدَماً وشَهوَةٍ تُعقِبُ ألماً- 624
لا خَیرَ فِی لَذَّةٍ لا تَبقَی- 624
لا خَیرَ فی مَن لا یحِبُّ جَمعَ المالِ مِن حَلالٍ- 198
لا خَیرَ... فِی الوَطَنِ إلّا مَعَ الأَمنِ وَالسُّرورِ- 229
لا عدَّة أنفَعُ منِ العَقلِ- 479
لا عَیشَ أهنَأ مِنَ العافِیَةِ- 476
لا عَیشَ لِمَن فَارَقَ أحِبَّتَهُ- 477
لا غِنىَ أخصَبُ من العقل- 479
لا غِنىَ أکبَرُ من العَقلِ- 479
ص: 794
لا غنى لجاهل- 479
لا غِنىَ لِمَن استَغنىَ عَنّی، ولا فَقرَ بِمَن افتَقَرَ إلَیَّ- 429
لا غِنى مِثلُ العَقلِ، ولا فَقرَ أشَدُّ من الجهل- 479
لا غِنىٰ لِمَن استَغنى عَنِّی، ولا فَقرَ بِمَنِ افتَقَرَ إلیَّ- 430
لا فَقرَ مَعَ حُسنِ تَدبیرٍ- 443
لَا قَبیحَ إلّا المَعصِیَةُ وَلا حَسُنَ إلّا الطّاعَةُ- 173 و 203
لا لَذَّةَ فی شَهوَةٍ فانِیَةٍ- 623
لا مالَ أذهَبُ بِالفاقَةِ مِنَ الرِّضا بِالقَناعَةِ، ولا کنزَ أغنی- 439
لا مالَ أذهَبُ لِلفاقَةِ مِنَ الرِّضا بِالقُوتِ- 439
لا مالَ لِمَن لا تَدبِیرَ لَهُ- 442
لا مُصیبَةَ أعظَمُ مِنَ الجَهلِ- 549
لا مُصیبَةَ کَاستِهانَتِکَ بِالذَّنبِ ورِضاکَ بِالحالَةِ الَّتی أنتَ عَلَیها- 549
لا مُصیبَةَ کَعَدَمِ العَقلِ- 549
لا نِعمَةَ أهنَأُ مِنَ الأَمنِ- 229
لا وَجَعَ أوجَعُ لِلقُلوبِ مِنَ الذُّنوبِ- 209
لا یَجِدُ الرجُلُ حَلاوَةَ الإیمانِ فِی قَلبِهِ- 95
لا یجِدُ عَبدٌ طَعمَ الإِیمانِ حَتّى یؤمِنَ بِالقَدَرِ کلِّهِ- 638
لا یجِدُ عَبدٌ طَعمَ الإِیمانِ حَتّی یترُک الکذِبَ هَزلَهُ وجِدَّهُ- 640
لا یَجنِی المَرءِ إلّا یَدَهُ- 208
لا یَجنِی جانٍ إلّا عَلَی نَفسِهِ، لا یَجنِی والِدٌ عَلی وَلَده- 208
لا یَری أحَداً إلّا قالَ: هُوَ خَیرٌ مِنّی وَاتَّقی- 277
لا یزهدنک فی المعروف من لا یشکره لک- 260
لا یَستَغنی أهلُ کُلِّ بَلَدٍ عَن ثَلاثَةٍ یُفزَعُ إلَیهِم فی أمرِ دُنیاهُم وآخِرَتِهِم- 233
لا یستَوحِشُ مَن کانَ اللّهُ أنیسَهُ، ولا یذِلُّ مَن کانَ اللّهُ أعَزَّهُ- 632
لا یُصلِحُ المَرءُ المُسلِمُ إلّا ثَلاثَةٌ: التَّفقُّهُ فی الدّینِ والصَّبرُ عَلَی النائِبَةِ- 443
لا یَطمَعَنَّ ذو الکِبرِ فی الثَّناءِ الحَسَنِ- 272
لَا یطَوِّلَنَّ أَحَدُکمْ شَارِبَهُ فَإِنَّ الشَّیطَانَ یتَّخِذُهُ مَخْبَأً یسْتَتِرُ بِهِ- 617
ص: 795
لا یَعدَمُ الصَّبُورُ الظَّفَرَ، وإن طالَ بهِ الزمانُ- 537
لا یَعرِفُ النِّعمَةَ إلّا الشّاکِرُ ولا یَشکُرُ النِّعمَةَ إلّا العارِفُ- 366
لا یُفلِحُ مَن وَلِهَ بِاللَّعِبِ، واستُهتِرَ بِاللَهوِ والطَّرَبِ- 629
لا یکونُ إلّا ما شاءَ اللّهُ وأَرادَ وقَدَّرَ وقَضى. قُلتُ: فَما- 136
لا یکونُ إلّا ما شاءَ اللّهُ وأَرادَ وقَدَّرَ وقَضى، أَتَدری- 136
لا یلقَی الحَریصُ مُستَریحاً- 436
لا یَنبَغی ... لِمَن لَم یَکُن صَبوراً أن یُعَدَّ کامِلًا- 537
لا یَنظُرُ اللَّهُ إلَى امرَأَةٍ لا تشکّر لِزوجها، وهِیَ لا تَستَغنی عَنهُ- 263
لایجِدُ حَلاوَةَ الإِیمانِ حَتّی یؤمِنَ بِالقَدَرِ خَیرِهِ وشَرِّهِ- 102
اللَّذّاتُ آفاتٌ- 622
اللَّذّاتُ مُفسِداتٌ- 622
اللَّذَّةُ تُلهِی- 623
لَعَلَّکَ تَری أنَّ القَومَ لَم یَکونوا یَنامونَ... لابُدَّ لِهذَا البَدَنِ أن تُریحَهُ حَتّی یَخرُجَ نَفسُهُ- 242
لَقَد اُعطِىَ ابراهیمُ(علیه السلام) بَعدَ الإضجاعَ الفِداءَ ومُحَمَّدٌ(صلی الله علیه وآله) أُصیِبَ بِاَفجِعَ مِنهُ فَجِیعَةً،- 361
لَقَد کان کذلِکَ، وکانَ حُزنُ یَعقوبَ حُزناً بَعدَهُ تَلاقٍ ومُحَمَّدٌ(صلی الله علیه وآله) قُبِضَ وَلَدُه ابراهیمُ- 361
لَقَد کُنتُ أرَی جَعفَرَ بنَ مُحمَّدٍ(علیه السلام) وکانَ کَثیرَ الدُّعابَةِ والتَّبَسُّمِ- 621
لِکُلِّ ذِی رَمَقٍ قوتٌ- 426
لِکلِّ شَی ءٍ حَقیقَةٌ، ما بَلَغَ عَبدٌ حَقیقَةَ الإِیمانِ- 102
لِکُلِّ قَضاءٍ وقَدَرٍ تَوَکَّلتُ عَلَی اللّهِ- 378
لِکُلِّ نِعمَةٍ مِفتاحٌ ومِغلاقٌ، فَمِفتاحُها الصَّبرُ ومِغلاقُها الکَسَلُ- 338
لِلمؤمنِ اثنانِ وسَبعونَ ستراً، فإذا أذنَبَ ذنباً انهَتَک عَنهُ سِترٌ- 213
لِلمُؤمِنِ ثَلاثُ ساعاتٍ: فَساعَةٌ یناجی فیها رَبَّهُ، وساعَةٌ یرُمُّ مَعاشَهُ- 309
لِلمُؤمِنِ راحَةٌ فی سَعَةِ المَنزِلِ- 234 و 477
لِلمُستَحلِی لَذَّةَ الدُّنیا غُصَّةٌ- 623
لِلّهِ دَرُّ الحَسَدِ ما أعدَلَهُ بَدَأَ بِصاحِبِهِ فَقَتَلَهُ- 494
للَّهِ فِی السَّرّاءِ نِعمَةُ التَّفَضُّلِ وفِی الضَّرّاءِ نِعمَةُ التَّطَهُّرِ- 192
لَم تَخلُ مِن لُطفِهِ طَرفَةَ عَینٍ، فی نِعمَةٍ یُحدِثُها لَک، او سَیِّئَةٍ- 467
ص: 796
لَم تَخلُقِ الخَلقَ لِوَحشَةٍ، و لَا استَعمَلتَهُم لِمَنفَعَةٍ- 150 و 597
لم یستَزِد فی مَحبُوبٍ بِمِثلِ الشُّکرِ، ولم یستَنقِص مِن مَکرُوهٍ- 531 و 534
لَم یُعبَدِ اللَّهُ(عزوجل) بِشَی ءٍ أفضَلَ مِنَ العَقلِ، ولا یَکونُ المُؤمِنُ عاقِلًاحَتّى یَجتَمِعَ- 276
لَم یفرَح بِشَی ءٍ إن أتاهُ مِن أمرِ الدُّنیا ولا حَزِنَ مِنها عَلی شَی ءٍ قَطُّ- 404 و 449
لم یَکُن رَسولُ اللَّهِ(صلی الله علیه وآله) یَقولُ لِشَی ءٍ قَد مَضی: لَو کانَ غَیرُهُ- 512
لَم یکن قِوامُ الخَلقِ وصَلاحُهُم إلّا بِالإقرارِ مِنهُم- 139
لَمّا اُسرِی بِالنَّبِی(صلی الله علیه وآله) قالَ: یا رَبِّ، ما حالُ المُؤمِنِ عِندَک- 189
لَمَّا اشتَدَّتِ الأَمرُ بِالحُسَینِ بنِ عَلِی بنِ أبی طالِبٍ(علیه السلام) نَظَرَ إلَیهِ مَن کانَ مَعَهُ، فَإِذا هُوَ بِخِلافِهِم- 522
لَمّا اُصیبَ أمیرُ المُؤمِنینَ(علیه السلام) نَعَی الحَسَنُ(علیه السلام) إلَی الحُسَین(علیه السلام) و هُوَ بِالمَدائِنِ- 578
لَمَّا خَلَقَ اللّهُ الجَنَّة وَالنَّارَ أرْسَلَ جِبْرئیلَ إلَی الجَنَّة، فَقَالَ: انْظُرْ إلَیها وَإلی- 596
لَمّا سُئلَ عَن حَدّ حُسنِ الخُلُقِ: تُلینُ جانِبَکَ، وَتُطیِّبُ کَلامَکَ- 259
لَمّا نَزَلَت هذِهِ الآیة (مَن یعْمَلْ سُوءًا یجْزَ بِهِ) قالَ بَعضُ أصحابِ رسول اللّه(صلی الله علیه وآله): ما أشَدَّها- 190
لمّا نَزَلَت هذِهِ الآیة: (أقِمِ الصَّلاة طَرَفَی النَّهارِ) - : ما اُحِبُّ أن لی بِها ما طَلَعَت عَلَیهِ الشَّمسُ- 642
لَو أنَّ النّاسَ قَصَدوا فِی الطُّعَمِ لَاعتَدَلَت اَبدانُهُم- 614
لَو أنَّ جَمیعَ الخَلائِقِ اجتَمَعوا عَلی أن یصرِفوا عَنک شَیئاً قَد قُدِّرَ لَک لَم یستَطیعوا- 437
لَو أنَّکم تَتَوکلونَ علَى اللّهِ حَقَّ تَوَکلِهِ لَرَزقَکم کما یرزُقُ الطَّیرَ، تَغدو خِماصا و تَرُوحُ بِطانا- 380
لَو تَعلَمونَ ما ذُخِرَ لَکُم ما حَزِنتُم- 195
لَو تَعلَمونَ مِنَ الدُّنیا ما أعلَمُ لَاستَراحَت أنفُسُکم مِنها- 160، 409
لَو رَأَی العَبدُ الأجَلَ وَ مَصیرَهُ، لَأبغَضَ الأَمَلَ و غُرورَهُ- 516
لَو رَأیتُمُ الأجَلَ و مَسیرَهُ، لَلُهیتُم عَنِ الأمَلِ و غُرورِهِ- 516
لَو عُرِفَ الأَجَلُ، قَصُرَ الأَمَلُ- 517
لو کان النّاس رجلین لکان أحدهما الإمام و إنّ آخر من یموت- 290
لَو کُفِیَ النّاسُ کُلَّ ما یَحتاجونَ إلَیهِ لَما تَهَنَّؤوا بِالعَیشِ ولا وَجَدوا لَهُ لَذَّةً- 240 و 662
لو لم یبق فی الأرض إلّا رجلان لکان أحدهما الحجّة...- 290
لَو لَم یتَوَعَّدِ اللَّهُ على مَعصِیتِهِ، لَکانَ یجِبُ ألّا یعصی شُکراً لِنِعَمِه- 461
لَو یَعلَمُ المُؤمِنُ مَا لَهُ مِنَ الأَجرِ فی المَصائِبِ، لَتمَنَّی- 195
لو یَعلَمُ النّاسُ ما فی فَضلِ مَعرِفَةِ اللَّهِ(عزوجل) ما مَدّوا أعیُنَهُم إلی ما مَتَّعَ اللَّهُ بِهِ- 504 و 631
ص: 797
لَولاَ الخُبزُ ما صُمنا ولا صَلَّینا- 198
لَولا أنّی أستَحیی مِن عَبدِی المُؤمِنِ، ما تَرَکتُ عَلَیهِ خِرقَةً یتَواری بِها- 319
لی شَی ءُ، ولَیسَ على وَجهِ الأرضِ أحدٌ أغنى مِنّی- 446
لَیحیی قَلبَ المُؤمِنِ بِالدُّعاءِ- 640
لَیسَ الخَیرُ أن یکثُرَ مالُک ووَلَدُک، ولکنَّ الخَیرَ أن یکثُرَ عِلمُک، وأن یعظُمَ حِلمُک- 324
لَیسَ الزُّهدُ فِی الدُّنیا تَحریمَ الحَلالِ، ولا إضاعَة المالِ- 389
لَیسَ الزُّهدُ فِی الدُّنیا لُبسَ الخَشِنِ وأکلَ الجَشِبِ، ولکِنَّ الزُّهدَ- 389
لَیسَ خَیرُکم مَن تَرَک الدُّنیا لِلآخِرَة- 78
لَیسَ مِنّا مَن تَرَک دُنیاهُ لآخِرَتِهِ، ولا آخِرَتَهُ لِدُنیاهُ- 78
لَیسَ یُحَبُّ لِلمُلوکِ أن یُفَرِّطوا فی ثَلاثٍ: فی حِفظِ الثُّغورِ- 295
لیَستَرجِع أحَدُکُم فی کُلِّ شَیءٍ حَتّی فی شِسعِ نَعلِهِ، فإنَّها مُصیبَةٌ- 549
المُؤمِنُ أشَدُّ فی دینِهِ مِنَ الجِبالِ الرّاسِیةِ- 532
المُؤمِنُ أصلَبُ مِنَ الجَبَلِ، الجَبَلُ یستَقَلُّ مِنهُ، وَالمُؤمِنُ لا یستَقَلُّ- 532
المُؤمِنُ بِخَیرٍ عَلى کلِّ حالٍ، تُنزَعُ نَفسُهُ مِن بَینِ جَنبَیهِ وهُوَ یحمَدُ اللّه- 320
المُؤمِنَ بِعُرضِ کلِّ خَیرٍ، لَو قُطِّعَ أنمَلَة- 100
المُؤمِنُ دَعِبٌ لَعِبٌ، وَالمُنافِقُ قَطِبٌ غَضِبٌ- 619
المُؤمِنُ شاکرٌ فِی السَّرّاءِ، صابِرٌ فِی البَلاءِ- 122
المُؤمِنُ کلٌّ لَهُ فیهِ خَیرٌ، ولَیسَ ذاک لِأَحَدٍ إلّا لِلمُؤمِنِ، إن أصابَهُ سَرّاءُ فَشَکرَ اللّهَ فَلَهُ أجرٌ- 320
المُؤمِنُ یُؤجَرُ فی کُلِّ شَیءٍ، حَتّى فِی اللُّقمَةِ یَرفَعُها إلى فِی امرَأَتِهِ- 264
ما أُحِبَّ مِن دُنیاکُم إلّا النِّساءَ والطِّیبَ- 615
ما أخافُ عَلی اُمَّتِی الفَقرَ، ولکنَ أخافُ عَلَیهِم سوءَ التَّدبیرِ- 442
مَا استَغنَى أحَدُ بِاللّهِ إلّا افتَقَرَ الناسُ إلیهِ- 430
ما أصابَ المُؤمِنَ مِمّا یَکرَهُ فَهُوَ مُصیبَةٌ- 548
ما أصغَرَ المُصیبَةَ مَعَ عِظَمِ الفاقَةِ غَداً- 550
ما أعطَی اللّهُ سُبحانَهُ العَبدَ شَیئا مِن خَیرِ الدُّنیا وَ الْآخِرَة إلّا بِحُسنِ نِیتِهِ- 326
ما اُعطِی عَبدٌ مِنَ الدُّنیا إلّا اعتِبارا- 184
مَا التَذَّ أحَدٌ مِنَ الدُّنیا لَذَّةً إلّا کانَت لَهُ یَومَ القِیامَةِ غُصَّةً- 623
ص: 798
مَا الزُّهدُ فِی الدُّنیا؟ فَقالَ: قَد حَدَّ اللّه ُ ذلِک فی کتابِهِ، فَقالَ: (لِکیلاَ تَأْسَوْاْ عَلَی- 390
ما المَغبوطُ إلّا مَن کانَت هِمَّتُهُ نَفسَهُ- 548
ما أنعَمَ اللّهُ على عَبدٍ أجَلَّ مِن أن لا یکونَ فی قَلبِهِ مَع اللّهِ(عزوجل) غَیرُهُ- 467
ما أنعَمَ اللَّهُ على عَبدٍ بنِعمَةٍ صَغُرَت أو کَبُرَت فقالَ: الحمدُ للَّهِ- 461
ما أنعَمَ اللّهُ عَلی عَبدٍ نِعمَةً فَعَلِمَ أنَّها مِنظ عِندِاللّه إلّا کَتَبَ اللّهُ لَهُ شُکرَها ...- 366
ما اُوذِی نَبِی مِثلَ ما اُوذیتُ- 568
ما بَالُکم تَفرَحونَ بِالیسیرِ مِنَ الدُّنیا تَدرُکونَهُ، ولا یحزُنُکم الکثیرُ- 452 و 580
ما بَلَغَ عَبدٌ حَقیقَة الإِیمانِ حَتّى یعلَمَ أنَّ ما أصابَهُ- 102
ما جَفَّتِ الدُّموعُ إلّا لِقَسوَة القُلوبِ- 210
مَا حَقُّ المَرأَةِ عَلَى زَوجِها الذی إِذَا فَعَلَه کانَ مُحسِناً؟- 263
ما خَلَقَ العِبادَ إلّا لِیعرِفوهُ- 150
ما خَیرٌ بَعدَهُ النّارُ بِخَیرٍ- 550، 624
ما خَیرُ خَیرٍ لا ینالُ إلّا بِشَرٍّ، ویسرٍ لا ینالُ إلّا بِعُسرٍ!- 550
مَا رَأَیتُ أحَدا أکثَرَ تَبَسُّما مِن رَسولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله)- 621
ما رَأَیتُ إلّا جَمیلاً- 570
ما زالَ جبرئیلُ(علیه السلام) یُوصِینی بالجارِ حتّى ظَنَنتُ أنَّهُ سَیُوَرِّثُهُ- 286
ما زالَت نِعمَةٌ ولا نَضارَةُ عَیشٍ إلّا بِذُنوبٍ اجتَرَحوا أنَّ اللّهَ لَیسَ- 210
ما شَرٌّ بِشَرٍّ بَعدَهُ الجَنَّةُ، وما خَیرٌ بِخَیرٍ بَعدَهُ النّارُ، وکلُّ نَعیمٍ دونَ الجَنَّةِ مَحقورٌ- 332، 550، 624
ما صَبَرتَ عَنهُ خَیرٌ مِمَّا التَذَذتَ بِهِ- 626
ما طابَت رائِحَةُ عَبدٍ إلّا زادَ عَقلُهُ- 618
ما طَلَعَت شَمسٌ قَطُّ إلّا بُعِثَ بِجَنبَتَیها مَلَکانِ- 422
ما عَلى أحَدِکم أن ینالَ الخَیرَ کلَّهُ بِالیسیرِ. قالَ الرّاوی: قُلتُ: بِماذا، جُعِلتُ فِداک؟- 328
ما قَضَی اللّهُ لِمُؤمِنٍ قَضاءً فَرَضِی بِهِ، إلّا جَعَلَ اللّهُ لَهُ الخِیرَةَ فیما یقضی- 319
مَا کَلَّفَ اللّهُ العِبادَ إلّا مَا یُطیقونَ، إنَّما کَلَّفَهُم فی الیَومِ واللَّیلَةِ- 176 و 601
ما کلَّفَ اللّهُ العِبادَ کلفَةَ فِعلٍ ولا نَهاهُم عَن شَیءٍ حَتّی جَعَلَ لَهُمُ الاِستِطاعَةَ- 175 و 601
ما مِن أهلِ قَریةٍ، ولا أهلِ بَیتٍ، ولا رَجُلٍ بِبادِیةٍ- 210
مَا مِنْ شَجَرَةِ حَرْمَلٍ إِلَّا وَ مَعَهَا مَلَائِکةٌ یحْرُسُونَهَا حَتَّی تَصِلَ- 615
ص: 799
ما مِن عَبدٍ إلّا و فی قَلبِهِ نُکتَة بَیضاءُ، فإذا أذنَبَ- 210
ما مِن عَبدٍ إلّا وَعَلَیهِ أربَعونَ جُنَّةً حَتّی یَعمَلَ أربَعینَ کَبیرَةً- 214
ما مِن عَبدٍ اهتمّ بِمَواقیتِ الصّلاةِ ومَواضعِ الشّمسِ، إلّا ضَمِنتُ لَه- 396
ما مِن مؤمنٍ إلّا و فیهِ دُعابَة، قلتُ: و ما الدُّعابَة؟ قالَ: المِزاحُ- 619
ما مِن مَخلوقٍ یَومَ القِیامَةِ إلّا ویَندَمُ، ولَکِن لا تَنفَعُهُ النَّدامَةُ- 217
مَا مِن مَعصِیَةِ اللّهِ شَیءٌ إلّا یَأتِی فِی شَهوَةٍ ما مِن طاعَةِ اللّهِ شَیءٌ إلّا یَأتِی- 653
ما یصیبُ المُسلِمَ مِن نَصَبٍ ولا وَصَبٍ ولا هَمٍّ ولا حُزنٍ- 190
ما یَمنَعُ أحَدَکُم إذا دَخَلَ عَلیهِ غَمٌّ مِن غُمومِ الدُّنیا، أن یَتَوَضَّأَ ثُمَّ یَدخُلَ- 397
ماذا وَجَدَ مَن فَقَدَک؟! ومَا الَّذی فَقَدَ مَن وَجَدَک؟!- 485
المالُ مادَّة الشَّهَواتِ- 221، 502
المالُ مالُ اللّهِ(عزوجل) جَعَلَهُ وَدائِعَ عِندَ خَلقِهِ، وأمَرَهُم أن یأکلوا مِنهُ قَصداً- 368 و 419
المالُ یُبدی جَواهِرَ الرِّجالِ وخَلائِقَها- 185
مُتَّقِی المَعصِیَةِ کَفاعِلِ البِرِّ- 218
مثل الإمام مثل الکعبة إذ تؤتى ولایأتی- 302
مَثَلُ المؤمنِ کمَثَلِ الزَّرعِ، لا تَزالُ الرِّیاحُ تَفیؤهُ، ولا یزالُ المؤمنُ یصیبُهُ- 532
مَثَلُ المؤمنِ کمَثَلِ خامَةِ الزَّرعِ؛ مِن حَیثُ أتَتها الرِّیحُ کَفَأتها- 532
مَثَلُ المؤمنِ مَثَلُ السُّنبُلَةِ، تَمیلُ أحیانا وتَقومُ أحیانا- 532
مَثَلُ المؤمنِ مَثَلُ السُّنبُلَةِ؛ تَستَقیمُ مَرّةً وتَحمَرُّ مَرّةً. ومَثَلُ- 532
مَجالِسُ اللَّهوِ تُفسِدُ الإیمانَ- 629
المَحرومُ مَن حُرِمَ الوَصیةَ- 543
المحنة مقرونة بحبّ الدنیا- 388
مَرَّ اعرابِیُّ عَلى رَسولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) فقالَ لَه: أَتَعرِفُ أُمَّ مِلدَمٍ؟ قال: وما أمُّ مِلدَمٍ؟- 651
مَرَّ رسول اللّهِ(صلی الله علیه وآله) بِراعی إبِلٍ فَبَعَثَ یستَسقیهِ، فَقالَ: أمّا ما فی ضُروعِها فَصَبوحُ- 423
المَرکَبُ الهَنی ءُ أحَدُ الرّاحَتَینِ- 238
المُستَریحُ مِن النّاسِ القانِعُ- 441
المُسلِمُ أخو المُسلِمُ لا یَظلِمُهُ ولا یُسلِمُهُ، وَمَن کان فی حاجَةِ أخیهِ- 591
المُسلمُ مَن سَلِمَ الناسُ مِن یَدِهِ ولِسانِهِ، والمُؤمِنُ مَنِ ائتَمَنَهُ- 277
ص: 800
المُصیبَة لِلصّابِرِ واحِدَة ولِلجازِعِ اثنَتانِ- 526 و 534
المُصیبَةُ واحِدَةٌ وإن جَزِعتَ صارَتِ اثنَتَینِ- 534
المَعصِیَةِ تَکونُ الشَّقاءِ- 200
المَعصِیَةُ تَمنَعُ الإجابَةَ- 210
المَعصِیَةُ مُصیبَةٌ- 549
المَغبونُ مَن باعَ جَنَّة عَلِیة، بمَعصیة دَنِیة- 548
المَغبونُ مَن شُغِل بالدنیا، وفاتَهُ حَظُّهُ مِن الآخِرَة- 547
المَغبونُ مَن غَبَنَ دِینَهُ، و المَغبوطُ مَن سَلِمَ له دِینُهُ و حَسُنَ یقِینُهُ- 548
المَغبونُ مَن غَبَنَ نفسَهُ، و المَغبوطُ مَن سَلِمَ لَهُ دِینُهُ- 548
المَغبونُ، مَن غَبَنَ دِینَهُ، و المَغبوطُ مَن حَسُنَ یقِینُهُ- 548
مکتوب فی التوراة: ابن آدم... مَن رَضِیَ بِالیَسیرِ مِنَ الحَلالِ خَفَّت مَؤُنَتُهُ- 440
مُلَاقَاةُ الْإِخْوَانِ نُشْرَةٌ وَ تَلْقِیحٌ لِلْعَقْلِ وَ إِنْ کانَ نَزْراً قَلِیلا- 618
مَن أتبَعَ بَصَرَهُ ما فی أیدِی النّاسِ، طالَ هَمُّهُ ولَم یشفَ غَیظُهُ- 492
مَنِ اتَّکَلَ عَلَى حُسْنِ اخْتِیارِ اللّهِ - جَلَّ وَعَزَّ - لَهُ، لَمْ یتَمَنَّ غَیرَ الْحَالِ ...- 317
مَن أتى إلَیهِ مَعروفٌ فوَجَدَ فَلْیُکافِ، ومَن لَم یَجِدْ فَلْیُثنِ عَلَیهِ،- 274
مَن أثَرَ طاعَةَ اللّهِ بِغَضَبِ النّاسِ کَفاهُ اللّهُ عَداوَةَ کُلِّ عَدُوٍّ- 206
مَن أجرَى اللّهُ عَلى یَدِهِ فَرجاً لِمُسلِمٍ، فَرَّجَ اللّهُ عَنهُ کَربَ الدُّنیا والآخِرَةِ- 590
مَن أحَبَّ الرّاحَة فَلیؤثِرِ الزُّهدَ فِی الدُّنیا- 393
مِن أخلاقِ الأنبِیاءِ التَّنَظُّفُ- 616
مَنِ ادَّرَعَ جُنَّةَ الصَّبرِ هانَت عَلَیهِ النَّوائِبُ- 535
مَن اَذنَبَ ذَنباً وهو ضاحِکٌ دَخَلَ النَّارَ- 216
مَن أرادَ أن تُستَجابَ دَعوَتُهُ وأَن تُکشَفَ کُربَتُهُ- 590
مَن أرادَ مِنکُمُ التَّزویجَ فَلیُصَلِّ رَکعَتَینِ وَلیَقرَأ بِفاتِحَةِ الکِتابِ وسورَةِ یس- 263
من أُزِلَّت إلیهِ نِعمَةٌ، فَلیَشکُرها- 457
مَن استَقصَرَ بَقاءَهُ و أَجَلَه، قَصُرَ رَجاؤُهُ و أَمَلُهُ- 517
مَنِ استَقَلَّ قَلیلَ الرِّزقِ حُرِمَ الکثیرَ- 518
مَنِ استَقَلَّ قَلیلَ الرِّزقِ حُرِمَ کثیرَهُ- 520
ص: 801
مَنِ استَقَلَّ قَلیلَ الرِّزقِ حَرَمَهُ اللّهُ کثیرَهُ- 519
مَنِ استَولی عَلَیهِ الضَّجَرُ رَحَلَت عَنهُ الرّاحَةُ- 527
مَن أسَّسَ أساسَ الشَّرِ أسَّسَه عَلی نَفسِهِ- 209
مَنِ اشتَکی لَیلَةً فَقَبِلَها بِقَبولِها وأدّی إلَی اللَّهِ شُکرَها- 556
مِن أشَدُّ المَصائِبِ غَلَبَةُ الجَهلِ- 549
مَنْ أَصْبَحَ لَایَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ- 273
مَن أصبَحَ و أمسَی والآخِرَةُ أکبَرُ هَمِّهِ، جَعَلَ اللَّهُ له الغِنَی فی قَلبِهِ- 448
مَن أصبَحَ وَالدُّنیا أکبَرُ هَمِّهِ فَلَیسَ مِنَ اللّهِ فی شَیءٍ، وألزَمَ قَلبَهُ- 387
مَن أصبَحَ وأمسی وَالدُّنیا أکبَرُ هَمِّهِ، جَعَلَ اللّهُ تَعالَی الفَقرَ بَینَ عَینَیهِ- 387
مَن أصلَحَ أمرَ آخِرَتِهِ أصلَحَ اللّهُ لَهُ أمرَ دُنیاهُ- 449
مَن أُصیبَ بِمُصیبَةٍ فَجاءَ عِندَ تِلکَ المُصیبَةِ بِنائِحَةٍ فَقَد کَفَرَها- 524
مَن اُصیبَ بِمُصیبَةٍ فَلیذکر مُصیبَتَهُ فِی فَإِنَّها أعظَمُ المَصائِبِ- 578
مَن أطاعَ التَّوانِیَ أحاطَت بِهِ النَّدامَةُ- 338
مَن أطاعَ التَّوانِیَ ضَیَّعَ الحُقوقَ- 337
مَن اطاعَ اللّهَ(عزوجل) فیما أمَرَهُ ثُمَّ دَعاهُ مِن جِهَةِ الدُّعاءِ أجابَهُ- 206
مَن أطاعَهُ رَشَدَ ومَن عَصاهُ غَوَی- 598
مَن أعانَ مُؤمِناً نَفَّسَ اللّهُ(عزوجل) عَنهُ ثَلاثا وسَبعینَ کُربَةً- 590
مَن أعرَضَ عَن مُحَرَّمٍ أبَدَلَهُ اللّهُ بِعِبادَةٍ تَسُرُّهُ- 219
مَن اُعطِی أربَعَ خِصالٍ فِی الدُّنیا فَقَد اُعطِی خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَة- 326
مَن اُعطِی الخُلُقَ وَالرِّفقَ فَقَد اُعطِی الخَیرَ کلَّهُ وَالرّاحَة وحُسنَ حالِهِ فی دُنیاهُ وآخِرَتِهِ- 326
مَن اُعطِی حَظَّهُ مِنَ الرِّفقِ فَقَد اُعطِی حَظَّهُ مِنَ الخَیرِ، ومَن حُرِمَ حَظَّهُ مِنَ الرِّفقِ فَقَد- 326
مَن اُعطِی لِساناً ذاکراً فَقَد اُعطِی خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَة- 324
مِن أفضَلِ الإِیمانِ الرِّضا بِما یأتی بِهِ القَدَرُ- 120
مَنِ اقتَصَرَ عَلی الکفافِ تَعَجَّلَ الراحَةُ- 441
مَنِ اقتَصَرَ عَلی بُلغَةِ الکفافِ فَقَدِ انتَظَمَ الرّاحَةَ، وتَبَوَّأَ خَفضَ الدَّعَةِ- 438 و 441
مَن أکثَرَ ذِکرَ اللّهِ(عزوجل) أحَبَّهُ اللّٰه- 634
مَن أکرَمُ الخَلقِ عَلَى اللّٰه؟ قال: مَن إذا أُعطِیَ شَکَرَ- 457
ص: 802
من السعادة سعة المنزل- 234 و 475
مَن أمَّلَ الرِّیَّ مِنَ السَّرابِ، خابَ أمَلُهُ و ماتَ بِعَطَشِهِ- 513
مِن أمَّلَ ما لا یُمکِن طالَ تَرَقَّبَهُ- 513
مَن أنِسَ بِتِلاوَة القرآنِ لم تُوحِشهُ مُفارَقَة الإخوانِ- 641
مَن أنعَمَ اللَّهُ علَیهِ بنِعمَةٍ فَعَرَفَها بقَلبِهِ، فقد أدّى شُکرَها- 461
مَن أنعَمَ اللّهُ عَلَیهِ نِعمَةً فَعَرَفَها بِقَلبِهِ وعَلِمَ أنَّ المُنعِمَ عَلیهِ اللّهُ فَقَدَ أدّى شُکرَها ...- 366
مَن أهمَلَ نَفسَهُ فی لَذّاتِها شَقِیَ وبَعدَ- 625
مَن أیقَنَ أنَّهُ یفارِقُ الأَحبابَ ویسکنُ التُّرابَ ویواجِهُ الحِسابَ- 516
مَن بَذَلَ جُهدَ طاقَتِهِ بَلَغَ کُنهَ إرادَتِهِ- 336
مَن بَنی بِناءً أکثَرَ مِمّا یَحتاجُ إلَیهِ کانَ عَلَیهِ وَبالاً یَومَ القِیامَةِ- 236
مَن بَنی بُنیاناً رِیاءً وسُمعَةً، حَمَلَهُ یَومَ القِیامَةِ مِنَ الأَرضِ السّابِعَةِ وهُوَ نارٌ تَشتَعِلُ- 236
مَن بَنی فَوقَ ما یَکفیهِ کُلِّفَ أن یَحمِلَهُ یَومَ القِیامَةِ عَلی عُنُقِهِ- 236
مَن تَزَوَّجَ امرَأَةً لا یَتَزَوَّجُها إلّا لِجَمالِها، لَم یَرَ فیها ما یُحِبُّ.- 249
مَن تَزَوَّجَ امرَأَةً لِعِزِّها لَم یَزِدهُ اللّهُ إلّا ذُلّاً، ومَن تَزَوَّجَها لِمالِها لَم یَزِدهُ اللّهُ إلّا فَقرا- 250
مَن تَزَوَّجَ فَقَد اُعطِیَ نِصفَ السَّعادَةِ- 79، 91 و 473
مَن تَطَیّبَ أوَّلَ النَّهارِ لَم یَزَل عَقلُهُ إلی اللَّیلِ- 618
مَن تَوَکّلَ علَى اللّهِ کفاهُ مُؤنَتَهُ و رَزَقَهُ مِن حَیثُ لا یحتَسِبُ- 379
مَن جازاکَ بِالشُّکرِ فقَد أعطاکَ أکثَرَ مِمّا أخَذَ مِنکَ- 274
مَن جَزِعَ عَظُمَتَ مُصیبَتُهُ- 534
مَن جُمِعَ فیهِ سِتُّ خِصالٍ ما یدَعُ لِلجَنَّة مَطلَبا ولا عَنِ النّارِ مَهرَبا- 409
مَن حُرِمَ الرِّفْقَ فَقد حُرِمَ الخَیرَ کلَّهُ- 543
مَن حَمَلَ الأمرَ عَلَی القَضاءِ استَراحَ- 102
مَن خَلا بِذَنبٍ فَراقَبَ اللّهَ تَعالی ذِکرِهِ واستَحییٰ مِنَ الحَفَظَةِ غَفَرَ اللّهُ(عزوجل)- 218
مَن دامَ کَسَلُهُ خابَ أمَلُهُ- 338
مَن ذَا الَّذی ذاقَ حَلاوَة مَحَبَّتِک فَرامَ مِنک بَدَلاً- 95، 127، 636
مَن رَأى صاحِبَ بَلاءٍ فَقالَ: «الحَمدُ للهِ الَّذی عافانی مِمَّا ابتَلاک بِهِ وفَضَّلَنی- 511
مَن رَضِی بِرِزقِ اللَّهِ لَم یَأسَف عَلی ما فی یَدِ غَیرَهِ- 510
ص: 803
مَن رَضِیَ بِرِزقِ اللّهِ لَم یَحزَن علی ما فاتَه- 440
مَن رَضِیَ بِما رَزَقَهُ اللّهُ قَرَّت عَینُهُ- 441
مَن رَضِی بِما قَسَمَ اللَّهُ لَهُ، لَم یَحزَن عَلی ما فی یَدِ غَیرِهِ- 510
مَن رَضِیَ مِن الدُّنیا بِما یُجزیهِ، کانَ أیسَرُ ما فِیها یَکفیهِ- 440
مَن رَکِبَ مَرکَبَ الصَّبرِ اهتَدى إلى مِضمارِ النَّصرِ- 536
مَن زَعَمَ أنَّ اللّهَ یأمُرُ بِالسّوءِ وَالفَحشاءِ فَقَد کذَبَ عَلَى اللّهِ- 157
مَنْ زَوَّجَ کَرِیمَتَهُ بِفَاسِقٍ نَزَلَ عَلَیْهِ کُلَّ یَوْمٍ أَلْفُ لَعْنَةٍ- 252
مَنْ زَوَّجَ کَرِیمَتَهُ مِنْ شَارِبِ الْ-خَمْرِ فَقَدْ قَطَعَ رَحِمَهَا- 252
مَن زَهِدَ فِی الدُّنیا استَراحَ قَلبُهُ وبَدَنُهُ- 387
مَن زَهِدَ فِی الدُّنیا هانَت عَلَیهِ المُصیباتُ- 391
مَن سَألَکم باللَّهِ فأعطوه، ومَن آتاکُم مَعروفاً فکافِئوهُ، وإن لم تَجِدوا- 460
مِن سَبَبِ الحِرمانِ التَّوانی- 338
مَن سَرَّتهُ حَسَنَتُهُ وساءَتهُ سَیئَتُهُ فَهُوَ مُؤمِنٌ- 123
مَن سَرَّهُ أن یَسبِقَ الدّائِبَ المُجتَهِدَ، فَلیَکُفَّ عَن الذُّنوبِ- 219
مِن سَعادَةِ ابنِ آدَمَ رِضاهُ بِما قَسَمَ اللّهُ لَه- 315
مِن سَعادَةِ ابنِ آدَمَ رِضاهُ بِما قَضَی اللّهُ لَهُ، ومِن شَقاوَةِ ابنِ آدَمَ تَرکهُ استِخارَةَ اللّهِ- 315
مِن سَعادَةِ الرَّجُلِ الوَلَدُ الصّالِحُ- 226 و 473
مِن سَعادَة الرَّجُلِ أن یکشِفَ الثَّوبَ عَنِ امرَأَة بَیضاءَ- 475
مِن سَعادَة الرَّجُلِ أن یکونَ القَیمَ عَلى عِیالِهِ- 475
مِن سَعادَة المُؤمِنِ دابَّة یرکبُها فی حَوائِجِهِ- 475
مِن سَعادَةِ المَرءِ المُسلِم الزَّوجَةُ الصالِحَةُ- 79 و 91
مِن سَعادَةِ المَرءِ المُسلِمِ الزَّوجَةُ الصّالِحَةُ، والمَسکَنُ الواسِعُ- 473
مِن سَعادَة المَرءِ المُسلِمِ المَرکبُ الهَنیءُ- 473
مِن سَعادَةِ المَرءِ المُسلِمِ المَسکَنُ الواسِعُ- 234
مِن سَعادَةِ المَرءِ المُسلِم ان یُشبِهَهُ وَلَدُهُ- 79 و 91
مِن سَعادَةِ المَرءِ المُسلِمِ أن یُشبِهَهُ وَلَدُهُ، والمَرأة الجَمیلَةُ ذاتُ دِینٍ- 473
من سعادة المرء المسلم... الولد الصالح- 91
ص: 804
من سعادة المرء أن یتسع منزله- 234
مِن سَعادَة المَرءِ أن یشبِهَ أباهُ- 473
مِن سَعادَة المَرءِ أن یکونَ مَتجَرُهُ فی بَلَدِهِ، ویکونَ لَهُ أولادٌ یستَعینُ بِهِم- 475
مِن سَعادَة المَرءِ حُسنُ الخُلُقِ- 474
من سعادة المسلم سعة المسکن، والجار الصالح، والمرکب الهنیء- 473
مَن سَعَى فی طَلَبِ السَّرابِ طالَ تَعَبُهُ و کَثُرَ عَطَشُهُ- 513
مَن سَکَنَ قَلبَهُ العِلمُ بِاللَّه، سَکَنَهُ الغِنَى عَن خَلقِ اللَّهِ- 478
مَن سَلِمَ مِن ألسِنَة النّاسِ کانَ سَعیداً- 474
مَن شَبِ--عَ عوقِبَ فِی الحالِ ثَلاثَ عُقوباتٍ: یُلقَی الغِطاءُ- 614
مَنْ شَرِبَ الْ-خَمْرَ بَعْدَ مَا حَرَّمَهَا اللّهُ عَلَى لِسَانِی- 252
مِن شَقاءِ العَیشِ المَرکبُ السَّوءُ- 477
مِن شَقاءِ العَیشِ ضیقُ المَنزلِ- 234 و 477
مِن شَقاءِ المَرءِ أن تَکونَ عِندَهُ امرَأَة مُعجَبٌ بِها وهِی تَخونُهُ- 79 و 476
مَن صَبَرَ عَلَى سُوءِ خُلُقِ إمرَأتِهِ وَاحتَسَبَهُ أعطَاهُ اللّهُ تَعالَى بِکُلِّ مَرّةٍ یَصبِرُ عَلَیهَا- 260
مَن صَبَرَ هانَت مُصیبَتُهُ- 535
مَن صَبَرَت عَلَى سُوءِ خُلقِ زوجها، أَعطَاهَا اللّهُ مِثَلَ ثَوابِ آسیة بنتِ مُزاحِم- 260
مَنْ صَنَعَ بِمِثْلِ مَا صُنِعَ إِلَیهِ فَإِنَّمَا کَافَأَهُ، وَ مَنْ أَضْعَفَهُ کَانَ شَکُوراً- 274 و 460
مَن صَنَعَ مِثلَ مَا صَنَعَ إلیهِ فَإنمَا کافِأً، وَمَن أَضعَفَ کَانَ شَاکِراً- 460
مَن ضاقَت ساحَتُهُ قَلَّت راحَتُهُ- 234
مَن ضَرَبَ بَیَدِهِ عَلی فَخِذِهِ او ضَرَبَ بِیَدِهِ الواحِدَةِ عَلَی الاُخری- 524
مَن ضُیقَ عَلَیهِ فی ذاتِ یدِهِ فَلَم یظُنَّ- 182
مَن طَلَبَ شَیئاً نالَهُ أو بَعضَه- 336
مَن طَلَبَ ما لَم یُخلَقُ، أتعَبَ نَفسَهُ ولَم یُرزَق. قیل: یا رسول اللَّه! وَمَا الَّذی لَم یُخلَق- 406
مَن عَرَفَ الدُّنیا لَم یحزَن عَلی ما أصابَهُ- 160، 408
مَن عَرَفَ الدُّنیا، لَم یحزَن لِلبَلوی- 160، 408
مَن عَرَفَ اللّه أحَبَّهُ- 633
مَن عَصَی اللّهَ لا یَسلَمُ- 209
ص: 805
مَن عَظُمَت عِندَهُ مُصیبَةٌ فَلیذکر مُصیبَتَهُ بی فَإِنَّها سَتَهونُ عَلَیهِ- 578
من علم أن ما صنع الیه انما یصنع لنفسه، لم یستبطیء الناس فی شکرهم- 260
مَن عَمِلَ لِدینِهِ کفاهُ اللّهُ أمرَ دُنیاهُ- 449
مَن غَلَبَ عَلَیهِ اللَّهوُ، بَطَلَ جِدُّهُ- 629
مَن فَرَّجَ عَن أخیهِ المُسلِمِ کُربَةً فَرَّجَ اللّهُ عَنهُ کُربَةً یَومَ القِیامَةِ- 591
مَن فَعَلَ الشَّرَّ فَعَلی نَفسِهِ اعتَدی- 209
من قال بالأئمة واتبع أمرهم ولم یجز طاعتهم- 94
مَن قال فِی کُلِّ یَومٍ حینَ یُصبَحُ وحینَ یُمسی: «حَسبِیَ اللّهُ- 379
مَن قَرَأ القُرآنَ فَهُوَ غِنیً ولا فَقرَ بَعدَهُ- 478
مَن قَنَعَ بِرِزقِ اللّهِ استَغنَی عَنِ الخَلقِ- 440
مَن کافَأ الإحسانَ بالإساءَةِ فقدَ بَرِئَ مِنَ المُرُوَّةِ- 274
مَن کانَ یُؤمنُ باللَّهِ والیَومِ الآخِرِ فلا یُؤْذی جارَهُ- 286
مَن کانَتِ الدُّنیا هِمَّتَهُ، اشتَدَّت حَسرَتُهُ عِندَ فِراقِها- 387
من کانت نیته الآخرة جعل اللَّه تبارک وتعالی غناه فی قلبه- 448
مَنْ کثُرَ فِکرُهُ فِی اللَّذَّاتِ غَلَبَتْ عَلَیهِ- 160
مَنْ کثُرَ فِکرُهُ فِی الْمَعَاصِی دَعَتْهُ إِلَیهَا- 160
مَن کَثُرَ لَهوُهُ قَلَّ عَقلُهُ- 629
مَن کَثُرَ مُناهُ قَلَّ رِضاهُ- 514
مَن کَثُرَ مُناهُ کَثُرَ عَنائُهُ- 513
مَن کَسَبَ مالاً مِن غَیرِ حِلِّهِ سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیهِ البِناءَ وَالماءَ وَالطّینَ- 235
مَن کَسِلَ عَن طَهورِهِ وصَلاتِهِ، فَلیسَ فیه خَیرٌ لِأمرِ آخِرَتِهِ- 337
مِن کَمالِ الإیمانِ مُکافاة المُسی ءِ بِالإحسان- 275
مَن لا یجِدُ حَلاوَة الإِیمانِ- 127
مَن لا یُعِدَّ الصَّبرَ لِنَوائبِ الدَّهرِ یَعجِزُ- 535
مَنْ لَبِسَ نَعْلاً صَفْرَاءَ لَمْ یزَلْ ینْظُرُ فِی سُرُورٍ- 613
مَن لَم یَأنَف مِن ثَلاثٍ فَهُوَ مُؤمِنٌ حَقّاً: خِدمَةِ العِیالِ- 264
مَن لَم یتَأَدَّب بِأَدَبِ اللَّهِ تَقَطَّعَت نَفسُهُ عَلَی الدُّنیا حَسَراتٍ.- 493
ص: 806
مَن لَم یتَعزَّ بعَزاءِ اللّهِ تَقَطّعتْ نَفسُهُ علی الدُّنیا حَسَراتٍ- 492
مَن لَم یَرضَ بِالقَضاءِ دَخَلَ الکُفرَ دِینَهُ- 121
مَن لَم یَرضَ بِقَضائی، و لَم یَشکُر لِنَعمائی، و لَم یَصبِر- 457
مَن لَم یَزَل فی مَعصِیَةِ اللّهِ ذاقَ وبیلَ نَقِمَتِهِ- 213
مَن لَم یعرِفِ الخَیرَ مِنَ الشَّرِّ فَهُوَ بِمَنزِلَةِ البَهیمَةِ- 323
مَن لَهِجَ قَلبُهُ بِحُبِّ الدُّنیا اِلتاطَ مِنها بِثَلاثٍ: هَمٍّ لا یغنیهِ وحِرصٍ- 388
مِن مُرِّ العَیشِ النُّقلَةُ مِن دارٍ إلی دارٍ- 237 و 477
مَن مَنَّ اللّهُ عَلَیهِ بِمَعرِفَة أهلِ بَیتی ووِلایتِهِم، فَقَد جَمَعَ اللّهُ لَهُ الخَیرَ کلَّهُ- 327
مَن نَظَرَ... فی دُنیاهُ إلی مَن هُوَ دونَهُ فَحَمِدَ اللَّهَ عَلی ما فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ عَلَیهِ- 498
مَن وَثِقَ بِاللّهِ أراهُ السُّرورَ ومَن تَوَکَّلَ عَلیهِ کَفاهُ الاُمورَ- 381
مَن وَثِقَ بِأَنَّ ما قَدَّرَ اللَّهُ لَهُ لَن یفوتَهُ استَراحَ قَلبُهُ- 428
مَن وَلِیَ مِن أمرِ المُسلِمینَ شَیئاً فَأَمَّرَ عَلَیهِم أحَداً مُحاباةً، فَعَلَیهِ لَعنَةُ اللَّهِ- 299
مَن هَمَّ بِذَنبٍ ثُمَّ تَرَکَهُ کانَت لَهُ حَسَنَةٌ- 218
مَن یتَّقِ اللّهَ فَقَد أحرَزَ نَفسَهُ مِنَ النّارِ بِإِذنِ اللّهِ، وأصابَ الخَیرَ کلَّهُ فِی الدُّنیا وَالآخِرَة- 326
مَن یرِدِ اللّهُ بِهِ خَیراً یصِب مِنهُ- 182
مَن یرِدِ اللّهُ بِهِ خَیراً یفَقِّههُ فِی الدّینِ- 328
مَن یَستَکبِرْ یَضَعْهُ اللَّهُ- 272
مَن یُطِع اللّهَ ورَسولَهُ فَقَد رَشَدَ ومَن یَعصِهِما فَقَد غَوَى. أوصیکُم- 598
مَن یُطِعِ اللَه ورَسولَهُ فَقَد رَشَدَ، ومَن یَعصِهِما فَإنَّهُ لا یَضُرُّ إلّا نَفسَهُ- 598
مَن یُطِعِ اللّهَ ورَسولَهُ یَکُن سَبیلُ الرَّشادِ سَبیلَهُ ونُورُ التَقَوى دَلیلَهُ ومَن یَعصِ- 599
مَن یُطِعِ اللّهَ ورَسولَهُ، فَقَد فازَ فَوزاً عَظیماً ونالَ ثَواباً جَزیلاً- 207
المَنزِلُ البَهِیُّ أحَدُ الجَنَّتَینِ- 234
مَولای، بِذِکرِک عاشَ قَلبی- 126
النّاسُ ثَلاثَةُ أصنافٍ: زاهِدٌ مُعتَزِمٌ، وصابِرٌ عَلی مُجاهَدَةِ هَواهُ، وراغِبٌ مُنقادٌ- 390
نَبِّه بِالذِّکرِ قَلبَک، وجافِ عَنِ النَّومِ جَنبَک- 126
النَّبیُّ(صلی الله علیه وآله) دَخَلَ المَسجِدَ وإذا هُوَ بِرَجُلٍ یُصَلّی فَقالَ لی مَن هَذا فَأتیتُ عَلَیهِ فَأثنَیتُ عَلَیهِ خَیراً- 604
النُشرَةُ فی عَشَرَةِ أشیاءَ: المَشی، وَالرُّکوبِ، وَالاِرتِماسِ فِی الماءِ- 116 و 611
ص: 807
نُشْرَةٌ وَ هُوَ مِنَ السُّنَّة- 617
النَّظافَة مِنَ الإیمانِ- 616
نِعمَ الطّارِدُ لِلهَمِّ الاِتِّکالُ عَلَی القَدَرِ- 103
نِعمَ العَونُ عَلَى الآخِرَة؛ الدُّنیا- 197
نِعمَ العَونُ عَلَى الدّینِ قوتُ سَنَة- 198
نِعمَ العَونُ عَلى تَقوَى اللّهِ الغِنى- 198
نِعمَ العَونُ عَلى تَقوَى اللّهِ(عزوجل) المالُ- 198
نعم القرین الرضا- 315
نعم الوجع الحمی، تعطی کلّ عضو قسطه من البلاء، ولا خیر فیمن لا یبتلی- 651
نِعمَ طارِدُ الهَمِّ الیقینُ- 409
نِعمَتِ الدّارُ الدُّنیا لِمَن تَزَوَّدَ مِنها لِآخِرَتِهِ- 163
النِّعمَة الظّاهِرَة النَّبی(صلی الله علیه وآله) و ما جاءَ بهِ النَّبی مِن مَعرِفَة اللّهِ(عزوجل) و تَوحیدِهِ- 467
نِعمَة لا تُشکرُ کسَیئَة لا تُغفَرُ- 455
النَّعمَةُ مِحنَةٌ فَإن شُکِرَت کانَت نِعمَةً، فَإن کُفِرَت صارَت نِقمَةً- 320
نِعمَتانِ مَفتونٌ فیهما کَثیرٌ مِن النّاسِ: الفَراغُ و الصِّحَّةُ- 467
نِعمَتانِ مَکفورتانِ الأَمنُ وَالعافِیَةُ- 229، 232، 467
النعیم فی الدنیا الأمن و صحّة الجسم- 229
النُّورَةَ نُشْرَةٌ وَ طَهُورٌ لِلْجَسَد- 617
النوم راحة للجسد- 243
نَهی رسولُ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) عَنِ الرَّنَةِ عِندَ المُصیبَةِ و نَهی عَنِ النِّیاحَةِ- 524
نَیلُ الجَنَّةِ بِالتَّنزُّهِ عَنِ المَآثِمِ- 219
وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یدْعُونَ رَبَّهُمْ- 528
وَ اعلَموا أنَّهُ ما مِن طاعةِ اللّهِ شَیءٌ إلّا یأتِی فِی کُرهٍ و ما مِن مَعصِیَةِ اللّهِ شَیءٌ- 331 و 335
وَ الْحَمْدُ للهِ الَّذِی أَسْأَلُهُ فَیعْطِینِی وَ إِنْ کنْتُ بَخِیلاً حِینَ- 472
وَ الْحَمْدُ للهِ الَّذِی تَحَبَّبَ إِلَی وَ هُوَ غَنِی عَنِّی- 472
وَ الْحَمْدُ للهِ الَّذِی لاَ أَدْعُو غَیرَهُ وَ لَوْ دَعَوْتُ غَیرَهُ- 472
وَ الْحَمْدُ للهِ الَّذِی لاَ أَرْجُو غَیرَهُ وَ لَوْ رَجَوْتُ غَیرَهُ- 472
ص: 808
وَ الْحَمْدُ للهِ الَّذِی وَکلَنِی إِلَیهِ فَأَکرَمَنِی وَ لَمْ یکلْنِی- 472
وَ الْحَمْدُ للهِ الَّذِی یحْلُمُ عَنِّی حَتَّى کأَنِّی لاَ ذَنْبَ لِی فَرَبِّی- 472
وَ إِن یکذِّبُوک فَقَدْ کذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِک وَ إِلی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُور- 582
و ان یکذبوک فلا تحزن- 582
و قَدجَعَلَ اللّهُ تَعالى عَلینا الشُّکرَ إذَا أَعطَى- 457
وَ لَک الْحَمْدُ عَلَی بَسْطِ لِسَانِی- 472
و من العناء ان المرء یجمع ما لا یأکل و یبنی ما لا یسکن- 236
وَ مَنْ ذَهَبَ یَرى أَنَّ لَهُ عَلَى الْآخَرِ فَضْلًا، فَهُوَ مِنَ الْمُسْتَکْبِرِینَ- 279
وَاجعَل شُکرِی لَکَ عَلَی مازَوَیتَ عَنِّی أوفَرَ مِن شُکری إیّاکَ- 182
واجعَلنی مِن... المغنَین مِن الفَقرِ بِغِناکَ- 430
وإذا ابتُلُوا صَبَروا وإذا غَضِبوا غَفَرُوا- 457
وَإِذَا أَحْدَثَ لَک مَا أَنْتَ فِیهِ مِنْ سُلْطَانِک أُبَّهَةً أَوْ مَخِیلَةً، فَانْظُرْ إِلَى عِظَمِ مُلْک اللّه فَوْقَک- 301
وإذا اُصِبتَ بِمُصیبَةٍ فَاذکر مُصابَک بِرَسولِ اللّهِ(صلی الله علیه وآله)- 577
وإذا رَأَی الَّذی هُوَ شَرٌّ مِنهُ وأدنی قالَ: عَسی خَیرُ هذا باطِنٌ وشَرُّهُ ظاهِرٌ ...- 278
وَاطلُبُوا ما عِندَهُ بِطاعَتِهِ، والعَمَلِ بِمَحابِّهِ، فَإنَّهُ- 204
وَاعلَم أنَّ الجَزَعَ لا یرُدُّ مَیتاً ولا یدفَعُ قَدَراً، فَأَحسِنِ العَزاءَ- 556
وَاعلَم أنَّ الَّذی بِیَدِهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَالأرضِ قَد أَذِنَ لَکَ فی الدُّعاء- 218 و 394
واعْلَمُوا أَنَّ اللَّه لَمْ یَذْکُرْه أَحَدٌ مِنْ عِبَادِه الْمُؤْمِنِینَ إِلَّا ذَکَرَه بِخَیْرٍ فَأَعْطُوا اللَّه مِنْ أَنْفُسِکُمُ- 599
واعْلَمُوا أنَّه ما مِن طاعةِ اللّهِ شیءٌ الا یأتی فی کرهٍ- 107 و 596
وأکثِر أن تَنظُرَ إلی مَن فُضِّلتَ عَلَیهِ فَإِنَّ ذلِک مِن أبوابِ الشُّکرِ- 498
وألجِئ نَفسَک فِی الاُمورِ کلِّها إلَى اللّهِ الواحِدِ القَهّارِ؛- 380
وَالْحَمْدُ للهِ الَّذِی أُنَادِیهِ کلَّمَا شِئْتُ لِحَاجَتِی وَ أَخْلُو بِهِ- 472
وَالحَمدُللهِ الَّذی لَوحَبَسَ عَن عِبادِهِ مَعرِفَةِ حَمدِهِ عَلى- 456
وَالشَّرُّ مِنهُ مَأمونٌ- 277
والشکر وضده الکفران- 456
وَاللّهِ ما اُعطِی مُؤمِنٌ قَطُّ خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَة إلّا بِحُسنِ ظَنِّهِ بِاللّهِ ورَجائِهِ لَهُ- 325
وأمّا أهلُ المَعصِیَةِ فَأنزَلَهُم شَرَّ دارٍ، وَغَلَّ الأیدِیَ إلَی الأعناق- 216
ص: 809
وأمّا عَبدِی المُؤمِنُ فَلَهُ سَیئاتٌ فَأَزوی عَنهُ الدُّنیا- 191
وَامنُن عَلَیَّ بِالصِّحَّةِ وَالأَمنِ وَالسَّلامَةِ فی دینی وبَدَنی- 231
وإنَّ خَیرُ الدّینِ عِندَ اللّهِ الحَنِیفِیَّةُ السَّمحَةُ- 603
وإن ذَکَرتُموه عِندَ الفَقرِ أرضاکُم بعَیشِکُم- 385
وإنَّ طاعَةَ اللّهِ نَجاحٌ مِن کُلِّ خَیرٍ یَبتَغَى ونَجاةٌ- 206
وَانظُر إلی مَن هُوَ دونَک فَتَکونَ لِأَنعُمِ اللّهِ شاکراً ولِمَزیدِهِ- 498
وبِاللّهِ إنَّه ما عاشَ قَومٌ قَطُّ فی غَضارَةٍ مِن کَرامَة نِعَم اللّهِ فی مَعاشِ دُنیا- 213
وَتَوَخَّ مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَةَ وَالْحَیَاءِ، مِنْ أَهْلِ الْبُیُوتَاتِ الصَّالِحَةِ- 300
وجارٌ عَیْنُهُ تَرْعاکَ وقَلْبُهُ یَنْعاکَ، إنْ رأى حَسَنةً دَفَنَها ولَم یُفْشِها- 285
وَجَدنا فی کتابِ عَلِی(علیه السلام) أنَّ رَسولَ اللّهِ(صلی الله علیه وآله) قالَ وهُوَ عَلى مِنبَرِهِ: وَالَّذی لا إلهَ إلّا هُوَ- 325
وعِزَّتی وجَلالِی وعَظَمَتی وقُدرَتی وعَلائی وارتِفاع مَکانی- 449
وعِزَّتی وجَلالی، لَأقطَعَنَّ أمَلَ کلِّ مُؤمِّلٍ غَیری بالإیاسِ، و لأکسُوَنَّهُ ثَوبَ المَذَلَّةِ فی النّارِ- 376
وعَلَى العاقِلِ مالَم یکن مَغلوبا عَلى عَقلِهِ أن یکونَ لَهُ ساعاتٌ: ساعَة یناجی فیها رَبَّهُ- 115 و 311
وِلا ذَکَرَه فی سَعَةٍ إلّا ضَیَّقَها- 386
الولد ثمرة القلب- 265
ولیس یجب للمملوک أن یفرطوا فی ثلاث: فی حفظ الثغور، وتفقد المظالم- 299
ولیکن أحب الاُمور إلیک أوسطها فی الحقّ- 304
وما فِی الشَّکوی مِنَ الفَرَجِ؟! فَإِنَّما هُوَ یحزِنُ صَدیقَک ویفرِحُ عَدُوَّک- 525
ومَعنی ذلِک أنَّهُ یختَبِرُهُم بِالأَموالِ وَالأَولادِ- 185
ووَجهٌ آخَرُ: أنَّهُ عَجَّلَ لِقَومٍ فی حَیاتِهِم، ولِقَومٍ آخَرَ لِیومِ حاجَتِهِم إلَیهِ- 195
ووَجهٌ آخَرُ: فَإِنَّهُ عَلِمَ احتِمالَ کلِّ قَومٍ فَأَعطاهُم عَلی قَدرِ احتِمالِهِم- 188
وَیحَک! وما یدریک لَو أنَّ اللَّهَ ابتَلاهُ بِمَرَضٍ یکفِّرُ بِهِ مِن سَیئاتِهِ- 191
ویَستَقِلُّ کَثیرَ الخَیرِ مِن نَفسِهِ- 277
هُم رَهطٌ مِن أصحابِ النَّبِی(صلی الله علیه وآله) قالوا: نَقطَعُ مَذاکیرَنا ونَترُک شَهَواتِ الدُّنیا- 125
هُوَ العَبدُ یذنِبُ الذَّنبَ؛ فَتُجَدَّدُ لَهُ النِّعمَة مَعَهُ تُلهیهِ تِلک النِّعمَة- 503
هُوَ العَزیزُ الغَفورُ، جَمیلُ الثَّناءِ، حَسَنُ البَلاءِ- 100
هُوَ عَشَرَة أوجُهٍ مُختَلِفَة المَعنى- 84
ص: 810
هُوَ وَضعُ الحُدودِ مِنَ الآجالِ وَالأَرزاقِ- 84
هَیهاتَ مِن نَیلِ السَّعادَةِ السُّکونُ إلَى الهُوَینا وَ البَطالَةِ- 336 و 338
یؤتى یومَ القِیامَة بِأَنعَمِ أهلِ الدُّنیا مِنَ الکفّارِ فَیقالُ: اِغمِسوهُ فِی النّارِ غَمسَة- 333
یا أبا ذَرٍّ! لا یسبَقُ بَطی ءٌ بِحَظِّهِ و لا یدرِک حَریصٌ ما لَم یقَدَّر لَهُ- 437
یا أبا ذَرٍّ، اِستَغنِ بِغَناءِ اللّهِ یغنِک اللّهُ. فَقُلتُ: وما هُوَ یا رَسولَ اللّهِ؟- 438
یا أبا ذَرٍّ، إنَّ المُؤمِنَ لَم یجزَع مِن ذُلِّ الدُّنیا، ولَم یبَل مِن أهلِها- 391
یا أبا ذَر، إنَّکم فی مَمَرِّ اللَّیلِ وَالنَّهارِ- 41
یا أبا ذَرٍّ، إنّی قَد دَعَوتُ اللّهَ - جَلَّ ثَناؤُهُ - أن یجعَلَ رِزقَ مَن یحِبُّنی کفافا- 425
یا أباذَرٍّ، لِیَکُن لَکَ فی کُلِّ شَیءٍ نِیَّةٌ صالِحَةٌ- 177
یَا أشعَثُ إن تَحزَن عَلی إبن-ِکَ فَقَدِ استَحَقَّت ذَلِکَ مِنکَ الرَّحِم- 195
یا أللّهُ یا رَحیمَ کلِّ مُستَرحِمٍ ومَفزَعَ کلِّ مَلهوفٍ- 144
یا أمَیر المُؤمِنین:... أیُّ المَصائِبِ أشَدُّ؟ قال: المُصیبَةُ بِالدِّینِ- 549
یا أنیسَ الذّاکرینَ- 632
یا أنیسَ مَن لا أنیسَ لَهُ- 632
یا أیُّها النّاس إنّ دینَ اللّهِ یُسرٌ- 175 و 601
یا أیها الناسُ، و اللّهِ ما مِن شَیءٍ یقَرِّبُکم مِنَ الجَنَّةِ و یباعِدُکم مِنَ النّارِ- 123، 174، 203
یا بُنَیَّ إذا خَرَجتَ مِن أهلِکَ فَلا یَقَعنَّ بَصَرُکَ أحَداً مِن أهلِ القِبلَةِ- 277
یا بُنَی إنّی قَد أنبَأتُک عَنِ الدُّنیا وحالِها وزَوالِها وَانتِقالِها، وأنبَأتُک- 413
یا بنی عبد المطلب، أطیعوا علیا واتبعوه- 94
یا بُنَی لا تَدخُل فِی الدُّنیا دُخولاً یضُرُّ بِآخِرَتِک، ولا تَترُکها تَرکا تَکونُ کَلاًّ عَلَى النّاسِ- 228 و 435
یا بُنَیَّ لِیَعتَبِر مَن قَصُرَ یَقینُهُ و ضَعُفَت نِیَّتُهُ فی طَلَبِ الرِّزقِ- 427
یا بُنَیَّ مَن ذَا الَّذی تَوَکَّلَ عَلَی اللّهِ فَوَکَلَهُ إلَی غَیرِهِ- 380
یا بُنَیَّ!... وحَسِّن مَعَ جَمیعِ النّاسِ خُلُقَکَ- 92
یا بُنَی، أحُثُّک عَلی سِتِّ خِصالٍ، لَیسَ مِنهَا خَصلَةٌ- 105
یا بُنَیَّ، النِّساءُ أربَعَةٌ: ثِنتانِ صالِحَتانِ، وثِنتانِ مَلعونَتانِ- 263
یا حُمرانُ! انظُر إلی مَن هُوَ دونَک فِی المَقدُرَةِ ولا تَنظُر- 499
یا حولاء، إنَّ المَرأةَ یَجِبُ عَلَیهَا أَن تُرضِیَ زَوجَها إذا غَضِبَ عَلَیهَا- 261
ص: 811
یا حَیُّ یا قَیّومُ! بِرَحمَتِکَ أستَغیثُ- 586
یا خَیرَ مَن آنَستُ بِهِ وَحدَتی وناجَیتُهُ بِسِرّی- 632
یا داودُ! تُریدُ وأُریدُ ولا یَکونُ إلّا ما أُریدُ، فَإن أسلَمتَ لَمّا أُریدُ- 359
یا دَیانَ العِبادِ، ومُدَبِّرَ أُمورِهِم بِتَقدیرِ أَرزاقِهِم- 134
یا رَؤوفاً فی رَحمَتِهِ- 145
یا راحِمَ رَنَّة العَلیلِ، ویا عالِمَ ما تَحتَ خَفِی الأَنینِ- 144
یا راحِمَ مَنِ استَرحَمَهُ- 144
یا راحِمَ مَن لا راحِمَ لَهُ- 144
یا رازِقَ المُقِلّینَ، یا راحِمَ المَساکینِ- 144
یا رَبِّ حَقٌّ لِمَن عَرَفَک أن یرضی بِما صَنَعتَ- 122
یا رَبِّ لِماذا خَلَقتَ الخَلقَ- 151
یا رَسولَ اللّهِ! أعقِلُها وأَتَوَکَّلَ أو أطلِقها وأَتَوَکَّل؟- 227
یا سرور العارفین- 95
یا سُرور العارفین- 631
یا سکونی مما غمک؟ قلت: ولدت لی ابنة فقال: یا سکونی على الأرض- 268
یا صَریخَ المَکروبینَ، ویا مُجیبَ دَعوَةِ المُضطَرّینَ- 586
یَا عَبْدَ اللَّهِ! تَوَضَّأْ، وَ أَسْبِغْ وُضُوءَکَ، ثُمَّ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ تُتِمُّ الرُّکُوعَ- 430
یا عَبدَ اللّهِ، کیفَ یکونُ المُؤمِنُ مُؤمِنا وهُوَ یسخَطُ قِسمَهُ- 122
یا عَلقَمَةُ، إنَّ رِضَا النّاسِ لا یُملَکُ، وألسِنَتَهُم لا تُضبَطُ- 283
یا عَلِیُّ اوصِیکَ بِوَصِیَّةٍ فَاحفَظها، فَلا تَزالُ بِخَیرٍ ما حَفِظتَ وَصِیَّتی...- 629
یا عَلِیُّ ثَلاثُ فَرَحاتٍ لِلمُؤمِنِ فِی الدُّنیا: لِقاءُ الإخوانِ، وتَفطِیرُ الصائِمِ- 618
یا علی! العیش فی ثلاثة: دار قوراء، و جاریة حسناء، و فرس قباء- 238 و 476
یا علیُّ، أربعةٌ مِن قَواصِمِ الظَّهْرِ: ... وجارُ سَوءٍ فی دارِ مُقام- 285
یا عَلِیُّ، قَد بَعَثتُک وأنَا بِکَ ضَنینٌ، فَلا تَدَعَنَّ حَقّاً لِغَدٍ فَإِنَّ لِکُلِّ یَومٍ ما فیهِ- 291
یا عَلِیُّ، لا یَخدِمُ العِیالَ إلاّ صِدّیقٌ أو شَهیدٌ، أو رَجُلٌ یُریدُ اللّهِ بِهِ خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَةِ- 264
یا عیسی... ولا تَلهُ فَإنَّ اللَّهوَ یُفسِدُ صاحِبَهُ ولا تَغفَلُ فَإنَّ الغافِلَ مِنِّی بَعیدٌ- 629
یا فارِجَ الهَمِّ ویا کاشِفَ الغَمِّ، یا رَحمانَ الدُّنیا وَالآخِرَةِ- 586
ص: 812
یا کمَیلُ، إنّهُ لا تَخلو مِن نِعمَة اللّهِ(عزوجل) عِندَک و عافِیتِهِ- 466
یا لا إِلهَ إلّا أَنتَ، لَیسَ خالِقاً ولا رازِقاً سِواک یا اللّهُ- 130
یا مُعاذُ! عَلِّمهُم کِتابَ اللَّهِ، وأحسِن أدَبَهُم عَلَى الأَخلاقِ الصّالِحَةِ- 291
یا مَعاشِرَ النِّساءِ تَصَدَّقنَ ولَو مِن حُلِیِّکُنَّ، ولَو بِتَمرَةٍ، ولَو بِشِقِّ تَمرَةٍ- 263
یا مُفَضَّلُ! فَکِّر فی هذِهِ الأَشیاءِ الَّتی تَراها- 89
یا مُفَضَّلُ! فَکِّر فی هذِهِ الأَشیاءِ الَّتی تَراها مَوجودَةً مُعَدَّةً فِی العالَمِ مِن مَآرِبِهِم- 239
یا مَن آنَسَ العارِفینَ بِطیبِ مُناجاتِهِ، وألبَسَ الخاطِئینَ ثَوبَ مُوالاتِهِ- 641
یا مَن ذِکرُهُ حُلوٌ- 635
یا مَن یرحَمُ من لا یرحَمُهُ العِبادُ- 144
یا موسَی بنَ عِمرانَ، ما خَلَقتُ خَلقا أحَبَّ إلَی مِن عَبدِی المُؤمِنِ- 106
یا موسى، لا تَنسَنی عَلى کلِّ حالٍ؛ فَإِنَّ نِسیانی یمیتُ القَلبَ- 635
يا موسى، لا تَنسَني عَلى كُلِّ حالٍ- 127
یا هِشامُ، إنَّ المَسیحَ(علیه السلام) قالَ لِلحَوارِیینَ:... إنَّ أجزَعَکُم عِندَ البَلاءِ لأَشَدُّکُم حُبّاً لِلدُّنیا- 387
یا یونُسُ! إنَّ مِنَ البَلِیةِ الخَدشَةَ وَاللَّطمَةَ وَالعَثرَةَ وَالنَّکبَةَ وَالفَقرَ- 190
یا یونُسُ... لا یکونُ إلّا ما شاءَ اللّهُ- 135
یابنَ آدَمَ، لا تَأسَف عَلی مَفقودٍ لا یرُدُّهُ إلیک الفَوتُ، ولا تَفرَح- 452
یابنَ جُندَبٍ، الخَیرُ کلُّهُ أمامَک وإنَّ الشَّرَّ کلَّهُ أمامَک- 332
یابنَ عِمرانَ لا تَحسُدَنَّ النّاسَ عَلی ما آتَیتُهُم مِن فَضلی ولا تَمُدَّنَ عَینَیک- 493
یَابنَ مَسعودٍ! أحذَر سُکرَ الخَطیئَةِ فَإنَّ لِلخَطیئَةِ سُکراً- 209
یَابنَ مَسعود! لا تُلهِیَنَّکَ الدُّنیا وشَهَواتُها، فَإنَّ اللّهَ تَعالی- 629
الیأس غناء حاضر- 447
الیَأسُ غِنىً- 447
یَستَکثِرُ قَلیلَ الخَیرِ مِن غَیرِهِ- 277
یَضحَکُ مِمّا یَضحَکونَ مِنهُ- 621
یقولُ ابنُ آدَمَ: مِلکی مِلکی! ومالی مالی! یا مِسکینُ! أینَ کنتَ حَیثُ کانَ المِلک ولَم تَکن؟- 369
یقولُ العَبدُ: مالی مالی! وإنَّما لَهُ مِن مالِهِ ثَلاثٌ: ما أکلَ فَأَفنی، أو لَبِسَ فَأَبلی- 369
یَقولُ اللّهُ(عزوجل): ابن آدَمَ، إن تُقبِل قِبَلی أملَأُ قَلبَکَ غِنىً وأنزَعُ الفَقرَ- 429
ص: 813
یقول اللّه(عزوجل): إذا عَصانِی مَن عَرَفَنِی سَلَّطتُ عَلَیهِ مَن لا یَعرِفُنی- 214
یقولُ اللّهُ(عزوجل):... رُبَّما سَأَلَنی وَلِیی المُؤمِنُ الغِنی فَأَصرِفُهُ- 189
یَکفیکَ مِن الحاسِدِ أنَّهُ یَغتَمَّ وَقتَ سُرورِکَ- 494
یکفیک مِنها ما سَدَّ جَوعَتَک وواری عَورَتَک، فَإِن یکن بَیتٌ یکنُّک- 421
یَنبَغی لِلرَّجُلِ أن یُدَخِّنَ ثِیابَهُ إذا کان یَقدِرُ- 619
ینبَغی لِلعاقِلِ إذا کانَ عاقِلاً أن یکونَ لَهُ أربَعُ ساعاتٍ مِنَ النَّهارِ: ساعَة یناجی فیها رَبَّهُ- 311
ینبَغی لِلمُسلِمِ العاقِلِ أن یکونَ لَهُ ساعَة یفضی بِها إلى عَمَلِهِ فیما بَینَهُ وبَینَ اللّهِ- 116 و 310
ینبغى لمن ولّى أمر قوم ان یبدأ بتقویم نفسه قبل ان یشرع فی تقویم رعیّته- 300
یَنزِلُ الصَّبرُ عَلی قَدرِ المُصیبَةِ- 538
ص: 814
فهرست اشخاص
آدامز ( Adams)- 674
آدلر (Adler)- 685
آرگایل (Argyle)- 44، 70، 71، 653، 654، 670، 672، 674، 675، 678، 680، 682، 683، 685، 686، 687، 689، 694، 695، 699، 722، 725، 719،
ابن سینا- 49
ابن فارس- 72
ابن مُسکویِه- 49، 50
ابن منظور- 73، 75
اپیکور- 48
اخوان الصفا- 49
ارسطو- 44، 47، 48، 49، 648
اریکسون (Erikson)- 89، 699
استین (Steen)- 69، 708، 709، 711
اسکوکان (Skokan)- 683
اسمیت (Smith)- 52
افلاطون- 48، 49
اَلیسون (Allison)- 71، 682، 683، 685
امام باقر(علیه السلام)- 650
امام خمینی(رحمة الله)- 58
امام زین العابدین(علیه السلام)- 649، 651
امام صادق(علیه السلام)- 81، 650، 662
امانز (Emmons)- 709، 710
اُمُدِی (Omodei)- 659
اوشی (Oishi)- 51، 53، 661، 664
اولدز (Olds)- 42
ص: 815
اولسون (Olson)- 679
ایدلر (Idler)- 685، 687
اینگلهارت (Inglhart)- 681
بتسون (Batson)- 687
براتی- 43، 67، 69، 649، 718، 726
براون (Brown)- 683
بردبرن (Bradburn)- 52
برلاین (Berlyne)- 42
بک (Beck)- 715، 717
بنتام (bentham)- 51، 646
بوئم (Bowem)- 730، 731
بورتون (Burton)- 731، 732
بیبه - سنتر (Beebe - Center)- 42
بیت هالامی (Beit Hallahmi)- 687
پاتریچ (Patrick)- 684، 687
پارک (park)- 69، 687، 704، 708، 709، 711
پارکز (Parks)- 705، 711، 713، 714
پارگامنت (pargament)- 686
پالوتزیان (Paloutzion)- 682
پاووت (Pavot)- 43
پترسون (Peterson)- 47، 69، 670، 704، 711، 712، 713، 716
پنبیکر (Pennebaker)- 731
پندلتون (pendlton)- 682
پوستر (Puster)- 717
پولنر (Pollner)- 682
پولوما (paloma) - 682
پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله)- 50، 79، 649، 650
تسانگ (Tsang)- 709
تک (Tack)- 726، 727
تیلور (Taulor)- 683
ثرندایک (Thorndik)- 42، 646
جولسون (Jolson)- 651، 659
جیمز (James)- 42، 646
چیکزنت می هالی(Csikszentmihalyi)- 68، 661، 676
ص: 816
خلیل ابن احمد فراهیدی- 72
خواجه نصیر طوسی- 49، 50
داک ورث (Duckworth)- 68، 701، 704، 711 ، 713، 717، 729
دال (Dull)- 683
دسی (Deci)- 647، 649
دینر (Diener)- 51، 53، 54، 55، 647، 648، 662، 664، 669، 671، 676، 679، 692، 704، 712
راسوند (Rathunde)- 68
راغب اصفهانی- 73، 75
رایان (Ryan)- 647، 649، 661
رشید (Rashid) 693، 705، 711، 713، 714
رویزمن (Royzman)- 665
رویینی (Ruini)- 692، 693
ریس (Riss)- 661
ریف (Ryff)- 689
زاندرمن (Zanderman)- 664
زنون- 48
سالسدو (Salcedo)- 717
سقراط- 48
سلیگمن (Seligman)- 44، 47، 48، 68، 700، 702، 703، 705، 709، 711، 713، 714، 716، 717، 721، 722، 724، 730، 735، 738
سندویک (Sandvik)- 43
سو (Suh)- 52، 674
سهروردی- 49
سیژل (Siegel)- 686
سین (Sin)- 711
سینگر (Singer)- 689
شلدون (Sheldon)- 69، 70، 665، 725، 730
شوارتز (Schwartz)- 671
شوبر (Schober)- 679
طُریحی- 72، 73
علی محمّدی، کاظم- 49
غزالی- 50
ص: 817
فارابی- 49، 50
فاوا (Fava)- 692، 693
فتحعلی، محمود- 49، 51
فرانکل (Frankl)- 657، 690 720
فردریکسون (Fredrickson) 44 ،68، 666، 667، 730
فرنهام (Fernham)- 678
فروید (Freud)- 42، 647، 720
فریچ (Frisch)- 717
فلوگل (Flugel)- 52
فوردایس (Fordyce)- 727، 728، 729
فَیّومی- 72
کار (Carr)- 44، 646، 648، 675، 679، 684
کاستا (Costa)- 664
کامپتون (Compton)- 67، 68، 727، 731
کامستاک (Comstock)- 684، 687
کانتریل (Cantril)- 52
کانتور (Cantor)- 661
کاهمن (Kahneman)- 647
کزّازی نجم السادات - 43، 668، 675، 692
کندال (Kendal)- 686
کنْدی- 49
کهنمن (Kahneman)- 43، 666
کیرک پاتریک (Kirk patrick)- 682
کینگ (King)- 67، 731، 732
گالپ (Gallup)- 52
گرانت (Grant)- 717
گریفین (Griffin)- 42، 657
گریلی (Greely)- 688
گلیک (glick)- 685
گودمن (goodman)- 688
گورین (Gurin)- 52
گوهری، مسعود - 44
گیبل (Gable)- 68
لوبومیرسکی (Lyubomirsky)- 45، 68، 64، 711، 724، 730، 733، 734
ص: 818
لوکاس (Lucas)- 51، 52، 53، 659، 661، 662، 664
مَزلو (Maslow)- 47، 659، 668
مک کرا (McCrae)- 664
مکالخ (Mccullough)- 709، 710، 712
ملّا احمد نراقی- 49
ملّا صدرا- 49
میلنر (Milner)- 42
میل (Mill)- 646
نراقی، محمّدمهدی - 49
نفستاد (Nafstad)- 47، 647، 648، 704، 707
نوسبام (Nosbaum)- 43، 658
وان اِدِن (Van Eeden)- 43
وان دان (Vandan)- 668
وونت (Wundt)- 42، 646
ویت لایت (Witvliet)- 712
ویتر (Vitter)- 684
ویترسو (Vitterso)- 42
ویرینگ (Werning)- 659
ویسینگ (Wissing)- 43، 668
ویلسون (Wilson)- 52
هارلو (Harlow)- 661
هامر (Hamer)- 684، 685
هامیلتون (Hamilton)- 718
هایت (Haidt)- 68
هی (Hey)- 688
هیتون (Heaton)- 688
هیلز (Hells)- 687
هینان (Hynan)- 717
یانگ (Young)- 42
یورگنسن (Jorgensen)- 47، 647، 648، 704، 707
ص: 819
فهرست منابع و مآخذ
الف. منابع عربی
1.الإحتجاج، أحمد بن علی الطَبَرسی (م 620 ق)، قم: اُسوه، 1413ق.
2.إحقاق الحق، نوراللّٰه بن السیّد شریف الشوشتری (القاضی التستری) (م 1019 ق)، قم: مکتبة آیة اللّٰه المرعشی، 1411ق.
3.إحیاء علوم الدین، محمّد بن محمّد الغزالی (م 505 ق)، بیروت: دار الفکر، 1411ق.
4.الاختصاص، محمّد بن محمّد بن النعمان العکبری البغدادی (الشیخ المفید) (م 413 ق)، تحقیق: علی اکبر الغفاری، بیروت: دار المفید، 1414ق.
5.الأدب المفرد، محمّد بن إسماعيل البخاری (م 256 ق)، تحقيق: محمّد بن عبد القادر عطا، بیروت: مؤسسه الكتب الثقافية، 1410ق.
6.الأذكار المنتخبة من كلام سيّد الأبرار(صلی الله علیه وآله)، يحيى بن شرف النَّوَوی (م 671 ق)، تحقيق: محمّد ناجی العمر، بيروت: دار الخير، 1414ق.
7.إرشاد القلوب، الحسن بن ابی الحسن علی الدیلمی (ق 8 ق)، بیروت: مؤسسة الأعلمی، 1413ق.
8.الإرشاد، محمّد بن محمّد بن النعمان العکبری البغدادی (الشیخ المفید) (م 413 ق)، قم: الموتمر العالمیة لألفیة الشیخ المفید، 1413ق.
9.اُسد الغابة، علی بن أبی الکرم محمّد الشیبانی (ابن الأثیر الجَزَری) (م 630 ق) بیروت: دار المعرفة، 1418ق.
ص: 821
10.الإصابة فی تمييز الصحابة، احمد بن علی العسقلانی (ابن حجر) (م 852 ق)، تصحیح: علی محمّد معوّض و عادل احمد عبدالموجود، بيروت: دار الكتب العلمية، 1415ق.
11.الاُصول الستّة عشر، عدّة من الرواة، قم: دار الشبستری، 1405ق.
12.أعلام الدین، الحسن بن ابی الحسن علی الدیلمی (ق 8 ق)، بیروت: مؤسسة آل البیت، 1413ق.
13.أعیان الشیعة، السیّد محسن الأمین الحسینی العاملی الشقرائی (م 1371 ق)، بیروت: دار التعارف، 1418ق.
14.إقبال الأعمال، علی بن موسی الحلّی (السیّد ابن طاووس) (م 664 ق)، تحقیق: محمّدجواد القیومی، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1414ق.
15.الأمالى، محمّد بن محمّد بن النعمان العکبری البغدادی (الشیخ المفید) (م 413 ق)، تحقیق: مؤسسة البعثة، قم: مؤسسة البعثة، 1407ق.
16.الأمالی، محمّد بن الحسن الطوسی (الشیخ الطوسی) (م 460 ق)، تحقیق: علی اکبر الغفاری بیروت: دار المفید، 1414ق.
17.الأمالی، محمّد بن علی ابن بابویه القمّی (الشیخ الصدوق) (م 381 ق)، تحقیق: مؤسسة البعثة، قم: دار الثقافة، 1414ق.
18.بحار الأنوار، محمّد باقر بن محمّد تقی المجلسی (العلّامة المجلسی) (م 1111 ق)، تهران: المکتبة الإسلامیة، 1388ق.
19.البداية والنهاية، إسماعیل بن عمر الدمشقی (ابن کثیر) (م 774 ق)، تحقيق: أحمد عبد الوهّاب فتحی، قاهره: دار الحديث، 1992م.
20.بشارة المصطفى، عماد الدین أبو جعفر محمّد بن محمّد الطبري الآملي (م 525 ق)، قم: مؤسّسة النشر التابعة لجماعة المدرسين، 1420ق.
21.بصائر الدرجات، محمّد بن الحسن الصفّار القمّی (ابن فرّوخ) (م 290 ق)، قم: المکتبة الحیدریة.
22.بصائر ذوى التمييز، محمّد بن یعقوب الفیروزآبادی (م 817 ق)، تحقیق: محمدعلی النجّار، بیروت: المکتبة العلمیة.
ص: 822
23.البلد الأمین، إبراهیم بن علی الحارثی العاملی (الکفعمی) (م 905 ق)، تهران، مکتبة الصدوق، 1383ق.
24.تاج العروس، السیّد محمّد المرتضی بن محمّد الحسینی الزَّبیدی (م 1205 ق)، بیروت: دار الفکر، 1414ق.
25.التاریخ الکبیر، محمّد بن إسماعیل البخاری (م 256ق)، بیروت: دار الفکر، 1407ق.
26.تاریخ بغداد، أحمد بن علی الخطیب البغدادی (م 463 ق)، بیروت: دار الکتب العلمیة.
27.تاریخ مدینة دمشق، علی بن الحسن بن هبة اللّٰه الدمشقی (ابن عساکر) (م 571 ق)، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار الفکر، 1415ق.
28.التبیان فی تفسیر القرآن، محمّد بن الحسن الطوسی (الشیخ الطوسی) (م 460 ق)، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
29.تحف العقول، الحسن بن علی الحرّانی (ابن شعبة) (م 381 ق)، قم: آل علی، 1382ش.
30.تذكرة الخواصّ (تذكرة خواصّ الاُمّة فی خصائص الأئمّة(علیهم السلام))، يوسف بن فُرُغليّ (سبط أبی الفرج عبد الرحمان ابن الجوزی (م 654 ق)، تقديم: السيّد محمّد صادق بحر العلوم، تهران: مكتبة نينوى الحديثة.
31.تذکرة الموضوعات، محمّدطاهر بن علی الهندی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1415ق.
32.الترغیب والترهیب، زکی الدین عبد العظیم بن عبد القوای المنذری، تحقیق: مصطفی محمّد عمارة، بیروت: دار الفکر، 1408ق.
33.تصحيح الاعتقاد، محمّد بن محمّد بن النعمان العکبری البغدادی (الشیخ المفيد)، (م 413 ق) قم: المؤتمر العالمی بمناسبة ذكرى ألفيّة الشيخ المفيد، 1413 ق (مطبوع ضمن المجلّد الخامس من مصنّفات الشيخ المفيد).
34.تعلیقات على أثولوجیا، قاضی سعید القمی، تصحیح: جلال الدین آشتیانی، تهران: انجمن فلسفۀ ایران، 1398ق.
ص: 823
35.تفسير ابن كثير (تفسير القرآن العظيم)، إسماعيل بن عمر البصروی الدمشقی (م 774 ق)، تحقيق: عبد العزيز غنيم، و محمّد أحمد عاشور و محمّد إبراهيم البنّا، القاهرة: دار الشعب.
36.تفسير البغوي (معالم التنزيل)، أبو محمّد الحسين بن مسعود الفرّاء البغوی (م 516 ق)، تحقيق: خالد عبدالرحمان العک، بيروت: دارالمعرفة، 1413ق.
37.تفسير الثعلبی (الكشف و البيان فی تفسير القرآن)، أحمد بن محمّد الثعلبی (م 427 ق) تحقيق: أبو محمّد بن عاشور، بیروت: دار إحياء التراث العربي، 1422ق.
38.تفسیر العیّاشی، محمّد بن مسعود السُّلمی السمرقندی (العیّاشی) (م 320 ق)، قم: موسسة البعثة، 1421ق.
39.تفسير القرطبیّ ( الجامع لأحكام القرآن)، محمّد بن أحمد الأنصاری القرطبی (م 671 ق)، تحقيق: محمّد عبدالرحمان المرعشلی، بيروت: دار إحياءالتراث العربی، 1405ق.
40.تفسیر القمّی، علی بن إبراهیم القمّی (م 307 ق)، قم: دار الکتاب، 1404ق.
41.التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری(علیه السلام)، تحقیق: مدرسة الإمام المهدی(علیه السلام)، قم: مدرسة الإمام المهدی(علیه السلام)، 1367ش.
42.تفسير نور الثقلين، عبد علی بن جمعة العروسی الحويزی (م 1112 ق)، السیّد هاشم الرسولی المحلاتی، قم: مؤسسة اسماعيليان، 1415ق.
43.التمحيص، محمّد بن همام الإسكافی (ابن همام) (م 336 ق)، تحقيق: مدرسة الإمام المهدیّ(علیه السلام)، قم: مدرسة الامام المهدی(علیه السلام)، 1404ق.
44.تمهيد الاُصول، محمّد بن الحسن الطوسی (الشيخ الطوسی) (م 460 ق)، تصحیح: عبدالمحسن مشکاة الدینی، تهران: دانشگاه تهران، 1362ش.
45.تنبیه الخواطر، أبو الحسین ورّام بن أبی فراس الحمدان النخعی الحلّی (م 605 ق)، بیروت: مؤسسة الأعلمی.
46.تنبیه الغافلین، نصربن محمّد السمرقندی (م 372 ق)، بیروت: دار الجیل.
ص: 824
47.تهذیب الأحکام، محمّد بن الحسن الطوسی (الشیخ الطوسی) (م 460 ق)، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1364ش.
48.توحید المفضّل، مفضّل بن عمر الکوفی (ق 2 ق)، تهران: کتابچی.
49.التوحید، محمّد بن علی ابن بابویه القمّی (الشیخ الصدوق) (م 381 ق)، تحقیق: السیّد هاشم الحسینی الطهرانی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1398ق.
50.توسعۀ اقتصادی بر پایۀ قرآن و حدیث، محمّد محمّدی ری شهری با همکاری سیّدرضا حسینی، ترجمه: سید ابوالقاسم حسینی (ژرفا)، قم: دار الحدیث، 1382ش.
51.التوفيق على مهمّات التعاریف، محمّد عبد الرؤوف المنادی، تحقیق: محمد رضوان الدایة، بیروت: دار الفکر، 1990م.
52.تیسیر المطالب، یحیی بن الحسین الزیدی الیمانی (الإمام ابو طالب) (م 384 ق)، گردآوری: احمدبن سعد الدین الموسوری (ق 5 ق)، بیروت: مؤسسة الأعلمی، 1395ق.
53.ثواب الأعمال، محمّد بن علی ابن بابویه القمّی (الشیخ الصدوق) (م 381 ق)، تحقیق سیّد حسن خرسان، قم: الشریف رضی، 1368ش.
54.جامع الأحاديث، جعفر بن أحمد بن علی القمّی (ابن الرازی) (ق 4 ق)، تحقيق: السيّد محمّد الحسينی النيسابوری، مشهد: مؤسّسة الطبع و النشر التابعة للحضرة الرضويّة المقدّسة، 1413ق.
55.جامع الأخبار أو معارج الیقین فی اُصول الدین، محمّد بن محمّد الشعیری السبزواری (ق 7ق)، تحقیق: مؤسسة آل البیت، قم، مؤسسة آل البیت، 1414ق.
56.جامع الأسرار و منبع الأنوار، السیّدحیدر بن علی الآملی، تهران: انستیتو ایران و فرانسه، 1347ش.
57.جامع البیان فی التفسیرالقرآن، محمّد بن جریر الطبری (م 310 ق)، بیروت: دار المعرفة، 1412ق.
58.الجامع الصغیر، عبد الرحمان بن أبی بکر السیوطی (م 911 ق)، بیروت: دار الکتب العلمیّه،1410ق.
ص: 825
59.الجعفريّات (الأشعثيّات)، محمّد بن محمّد بن الأشعث الكوفی (ق 4 ق)، تهران: مكتبة نينوی (طُبع فی ضمن قرب الإسناد).
60.جمال الاُسبوع، علی بن موسی الحلّی (السیّد ابن طاووس) (م 664 ق)، قم: دار الذخائر، 1411ق.
61.حلیة الأولیاء، أحمد بن عبد اللّٰه الأصبهانی (أبو نعیم) (م 430 ق)، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1414ق.
62.الخرائج و الجرائح، سعید بن هبة اللّٰه الراوندی (قطب الدین الراوندی) (م 573 ق)، قم: مؤسسة الإمام المهدی، 1409ق.
63.الخصال، محمّد بن علی ابن بابویه القمّی (الشیخ الصدوق) (م 381 ق)، تحقیق: علی اکبرالغفّاری، بیروت: مؤسسة الأعلمی،1410ق.
64.الدرّ المنثور، عبد الرحمان بن أبی بکر السیوطی (م 911 ق)، قم: مکتبة آیة اللّٰه المرعشی، 1414ق.
65.الدروع الواقیة، علی بن موسی الحلّی (السیّد ابن طاووس) (م 664 ق)، قم: مؤسسة آل البیت، 1414ق.
66.دستور معالم الحکم، محمّدبن سلامة (القاضی القضاعی) (م 454 ق)، بیروت: دار الأرقم، 1418ق.
67.الدعاء، سلیمان بن أحمد الطبرانی (م 360 ق)، بیروت: دار البشائر الإسلامیة، 1407ق.
68.دعائم الإسلام، النعمان بن محمّد ابن حیّون التمیمی المغربی (القاضی أبو حنیفة) (م 363 ق)، بیروت: مؤسسة النور، 1426ق.
69.الدعوات، علی بن أحمد الواحدی، تحقیق: عادل الفریحات، دمشق: نور الطباعة، 1428ق.
70.دلائل الإمامة، محمّد بن جرير بن رستم الطبریّ الإمامی (ق 5 ق)، تحقيق: مؤسسة البعثة، قم: مؤسّسة البعثة، 1413ق.
ص: 826
71.ربیع الأبرار، محمود بن عمر الزمخشری (م 538 ق)، بیروت: مؤسسة الأعلمی، 1412ق.
72.رجال العلّامة الحلّی (خلاصة الأقوال)، الحسن بن يوسف الحلّی (العلاّمة الحلّی) (م 726 ق)، تحقيق: جواد القيومی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1417ق.
73.رجال النجاشی، أحمد بن علی النجاشی (م 450 ق)، قم: مؤسّسة النشر الإسلامی، 1416ق.
74.روضة المتّقین، محمّدتقی المجلسی، قم: دار الکتاب الإسلامی، 1429ق.
75.روضة الواعظین، محمّد بن الحسن الفتّال النیشابوری (م 508 ق)، قم: الشریف الرضی.
76.زاد المسالک، محمّد محسن بن شاه مرتضی (الفیض الکاشانی) (م 1115 ق)، تهران: پیام آزادی، 1372ش.
77.الزهد، أبو محمّد الحسين بن سعيد الكوفی الأهوازی (م 250 ق)، تحقيق: احمد غلامعلی، قم: دارالحديث، 1426ق.
78.الزهد، عبد اللّٰه بن المبارک الحنظلی المروزی (ابن المبارک) (م 181 ق)، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1415ق.
79.سبل الهدى والرشاد، محمّد بن يوسف الصالحی الشامی (م 942 ق)، تحقيق: الشيخ عادل أحمد، بیروت: دارالكتب العلميّة، 1414ق.
80.السرائر، محمّد بن منصور الحلّی (ابن ادریس) (م 598 ق)، تحقيق: مؤسّسة النشر الإسلامی، قم: مؤسّسة النشر الإسلامی، 1410ق.
81.سنن ابن ماجة، محمّدبن یزید القزوینی (ابن ماجة) (م 275 ق)، تحقیق: محمّدفواد عبد الباقی، بیروت: دار الفکر.
82.سنن أبى داوود، سلیمان بن أشعث السجستانی الأزدی (م 275 ق)، تحقیق: محمّد محیی الدین عبد الحمید، بیروت: دار احیاء السنة النبویة.
83.سنن التِّرمِذی (الجامع الصحیح)، محمّد بن عیسی الترمذی (أبو عیسی) (م 279 ق)، تحقیق: احمد محمّد شاکر، بیروت: دار احیاء التراث.
ص: 827
84.سنن الدارمی، عبداللّٰه بن عبدالرحمان الدارمی (م 255 ق)، تحقيق: مصطفى ديب البغا، بيروت: دار العلم.
85.السنن الكبرى، أحمد بن الحسين البيهقی (م 458 ق)، تحقيق: محمّد عبدالقادر عطا، بیروت: دارالكتب العلميّة، 1414ق.
86.السنن الكبرى، أحمد بن شعيب النسائی (م 303 ق)، تحقيق: سليمان البغدادی و كسروی حسن، بيروت: دار الكتب العلمية، 1411ق.
87.سنن النّبی، السیّد محمّد حسین الطباطبائی، بیروت: مؤسسة البلاغ، 1409ق.
88.السیرة النبویة، عبدالملک بن هشام الحمیری (ابن هشام) (م 218 ق)، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1415ق.
89.شرح اُصول الخمسه، قاضی عبدالجبار، به كوشش: سمير مصطفي رباب، بیروت: دار احياء التراث، 1422ق.
90.شرح اُصول الکافى، محمّد صالح المازندرانی (ملاّ صالح) (م 1081 ق)، تصحیح: علی عاشور، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1421ق.
91.شرح جمل العلم و العمل، السيد المرتضى علی بن الحسين علم الهدى (م 436 ق)، تحقيق: كاظم مدير شانجی، مشهد: دانشگاه مشهد، 1352 ش.
92.شرح نهج البلاغه، عبد الحمید بن محمّد المدائنی (ابن أبی الحدید) (م 656 ق)، تحقیق: ابوالفضل ابراهیم، قاهره: دار احیاء الکتب العربیة، 1387ق.
93.شُعَب الإیمان، أحمد بن الحسین البیهقی (م 458)، تحقیق: محمّد السعید بسیونی زغلول، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1410ق.
94.الشکر، عبداللّٰه بن محمّد القرشی (ابن أبی الدنیا) (م 281 ق)، جدّه: دار الشروق، 1398ق.
95.الصحاح (تاج اللغة وصحاح العربیة)، اسماعیل بن حمّاد الجوهری (م 398 ق)، تحقیق: احمد عبد الغفور عطار، بیروت: دار العلم للملایین، 1376ق.
96.صحیح البخاری، محمّدبن اسماعیل البخاری (م 256 ق)، بیروت: دار الفکر، 1401ق.
ص: 828
97.صحیح مسلم، مسلم بن الحجّاج القشیری النیسابوری (م 261 ق)، بیروت: دار الفکر.
98.صحیفة الامام الرضا(علیه السلام)، المنسوب إلی الإمام الرضا(علیه السلام)، قم: مدرسة أمیر المؤمنین، 1408ق.
99.الصحیفة السجادیة، المنسوب إلی الإمام علی بن الحسین(علیه السلام)، تهران: کتاب فروشی اسلامیه، 1375ش.
100.الصلاة فی الکتاب و السنة(م)، محمّد الریشهری، قم: دار الحدیث، 1376ش.
101.طبّ الأئمّة(علیه السلام)، ابنا بسطام النيسابوريان، تحقيق: محسن عقيل، بيروت: دار المحجّة البيضاء، الطبعة الاُولى، 1414ق.
102.الطبقات الکبری، محمّدبن سعد الزُّهری (کاتب الواقدی) (م 230 ق)، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1417ق.
103.عدّة الداعی، احمدبن محمّد الحلّی الأسدی (ابن فهد) (م 841 ق)، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة، 1420ق.
104.علل الشرائع، محمّد بن علی ابن بابویه القمّی (الشیخ الصدوق) (م 381 ق)، نجف: المکتبة الحیدریة، 1386ق.
105.عمل اليوم و الليلة، أحمد بن محمّد الدينَوَری(ابن السُنّی) (م 364 ق)، تحقيق: سالم أحمد السلفی، بيروت: مؤسسة الكتب الثقافية، 1408ق.
106.عوالی اللآلی، محمّدبن علی الأحسائی (ابن ابی الجمهور)، تحقیق: مجتبی العراقی، قم: سیّد الشهدا،1403ق.
107.العین، خلیل بن أحمد الفراهیدی (م 175 ق)، قم: مؤسسة دار الهجرة، 1409ق.
108.عیون أخبار الرضا، محمّد بن علی ابن بابویه القمّی (الشیخ الصدوق) (م 381 ق)، تحقیق: السیّد مهدی الحسینی لاجوردی، تهران: جهان.
109.عیون الحکم و المواعظ، علی بن محمّد اللیثی الواسطی (ق 6 ق)، تحقیق: حسین الحسنی البیرجندی، قم: دار الحدیث، 1376 ش.
ص: 829
110.غریب الحدیث، عبداللّٰه بن مسلم الدینوری (ابن قتیبة) (م 276 ق)، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1408ق.
111.الغیبة، محمّد بن الحسن الطوسی (الشیخ الطوسی) (م 460 ق)، تحقیق: عباد اللّٰه الطهرانی و علی أحمد ناصح، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیه، 1411ق.
112.الفردوس بمأثور الخطاب، شیرویة بن شهردار الدیلمی الهمدانی (م 509 ق)، تحقیق: محمّد السعید بسیونی زغلول، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1406ق.
113.فضائل الأشهر الثلاثة، محمّد بن علی ابن بابویه القمی (الشیخ الصدوق) (م 381 ق)، بیروت: دار الهادی، 1412ق.
114.فضائل الأوقات، أحمد بن حسين البيهقی (م 458 ق)، تحقيق: عدنان عبد الرحمان القيسی، مكّة: مكتبة المناره، 1410ق.
115.فقه الرضا(علیه السلام)، المنسوب إلی الإمام الرضا(علیه السلام)، تحقیق: مؤسسة آل البیت، مشهد: مؤسّسة آل البیت، 1406ق.
116.فلاح السائل، علی بن موسی الحلّی (السیّد ابن طاووس) (م 664 ق)، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1372ش.
117.قرب الاسناد، عبد اللّٰه بن جعفر الحمیری القمّی (م بعد از 304 ق)، قم: مؤسسة آل البیت، 1413ق.
118.قصص الأنبیاء، سعید بن هبة اللّٰه الراوندی (قطب الدین الراوندی) (م 573 ق)، بیروت: مؤسسة المفید، 1409ق.
119.قضاء حقوق المؤمنين، سدید الدین أبو علی بن طاهر الصوری (ق 6 ق)، تحقيق: حامد الخفّاف، بيروت: مؤسّسة آل البيت، 1410ق.
120.كتاب المؤمن، حسین بن سعید الکوفی الأهوازی (ق 3 ق)، تحقیق: مدرسة الإمام المهدی(علیه السلام)، قم: مدرسة الإمام المهدی(علیه السلام)، 1404ق.
121.كفاية الأثر فی النصّ على الأئمّة الاثنی عشر، علی بن محمّد الخزّار القمّی (ق 4 ق)، تحقيق: السيّد عبد اللطيف الحسينی، قم: بيدار 1401ق.
ص: 830
122.الکافی، محمّد بن یعقوب الکلینی الرازی (م 329 ق)، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1363ش، پنجم.
123.کتاب من لا یحضره الفقیه، محمّد بن علی ابن بابویه القمّی (الشیخ الصدوق) (م 381 ق)، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1404ق.
124.کشف المحجّة، علی بن موسی الحلّی (السیّد ابن طاووس) (م 664 ق) قم: مکتب الاعلام الإسلامی،1412ق.
125.کلمات مکنونه، محمّد محسن بن شاه مرتضی (الفیض الکاشانی) (م 1091 ق)، تهران: فراهانی.
126.کمال الدین و تمام النعمة، محمّد بن علی ابن بابویه القمّی (الشیخ الصدوق) (م 381 ق)، بیروت: مؤسسة الأعلمی، 1412ق.
127.کنز العمّال، علی المتّقی بن حسام الدین الهندی (م 975 ق)، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1409ق، اوّل.
128.کنز الفوائد، محمّد بن علی الکراجکی الطرابلسی (م 449 ق)، تصحیح: عبد اللّٰه نعمة، قم: دار الذخائر، 1410ق.
129.لسان العرب، محمّدبن مکرّم المصری الأنصاری (ابن منظور) (م 711 ق)، قم: أدب الحوزه، 1405ق.
130.اللّٰهوف على قتلى الطفوف، علی بن موسی الحلّی (السیّد ابن طاووس) (م 664 ق)، تحقیق: فارس تبریزیان، تهران: دار الأسوة، 1414ق، اوّل.
131.المجازات النبوّیة، السیّد محمّد بن الحسین الموسوی (الشریف الرضی) (م 406 ق)، تحقیق و شرح: طه محمّد الزینی، قم: مکتبة بصیرتی.
132.مجمع البحرین، فخرالدین بن محمّد الطریحی (م 1085 ق)، تهران: مؤسسة البعثه، 1414ق.
133.مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، الفضل بن الحسن الطَّبرِسی (أمین الإسلام) (م 548 ق)، بیروت: مؤسسة الأعلمی، 1415ق.
ص: 831
134.المجموع للنووی، أبو زكريا محيی الدين بن شرف النَّوَوی (م 676 ق)، بيروت: دارالفكر.
135.المحاسن، أحمد بن محمّدبن خالد البرقی القمّی (م 280 ق)، تحقیق: مهدی رجایی، قم: المجمع العالمی لأهل البیت، 1413ق.
136.المحجّة البیضاء، محمّد محسن بن شاه مرتضی (الفیض الکاشانی) (م 1091 ق)، تحقیق: علی اکبر الغفاری، تهران: مکتبة الصدوق، 1339ش.
137.مختصر بصائر الدرجات، سعد بن عبداللّٰه بن أبی خلف الأشعری (م 301 ق)، اختصار: حسن بن سلیمان الحلّی (ق 8 ق)، قم: الرسول المصطفی.
138.مدارج السالكين، محمّد بن أبی بکر ابن قیّم الجوزیه (م 751ق)، قاهره: دارالحدیث، 1401ق.
139.المزار الکبیر، محمّد بن جعفر المشهدی (ق 6ق)، تحقیق: جواد القیّومی،قم: نشرالقیوم، 1419ق.
140.المزار، محمّد بن مکّی العاملی (الشهید الأوّل) (م 786ق)، قم: مؤسسة الإمام المهدی، 1410ق.
141.مستدرک الوسائل، میرزا حسین النوری الطَبَرسی (م 1320 ق)، قم: مؤسسة آل البیت، 1408ق.
142.المستدرک علی الصحیحین، محمّد بن عبد اللّٰه الحاکم النیسابوری (م 405 ق)، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیّة، 1411ق.
143.مستطرفات السرائر، محمّد بن أحمد بن ادريس الحلّی (ابن ادريس) (م 598 ق)، تحقيق: مدرسة الإمام المهدی (عج)، قم: مدرسة الإمام المهدی (عج)، 1408ق.
144.مسکّن الفؤاد، زین الدین بن علی الجبعی العاملی (الشهید الثانی) (م 965 ق)، قم: مکتبة بصیرتی.
145.مسند ابن حنبل، احمد بن محمّد الشیبانی (ابن حنبل) (م 241 ق)، بیروت: دار صادر.
146.مسند أبى یعلى الموصلی، أحمد بن علی التمیمی الموصلی (أبو یَعلیٰ) (م 307 ق)، تحقیق: إرشاد الحق الأثری، جدّه: دارالقبلة، 1408 ق، اوّل.
ص: 832
147.مسند إسحاق بن راهویه، إسحاق ابن راهویه، بیروت: دار الکتاب العربی، 1423ق.
148.مسند الشامیّین، سلیمان بن أحمد الطبرانی (م 360 ق)، تحقیق: عبد الحمید السلفی، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1989م.
149.مسند الشهاب، محمّد بن سلامة (القاضی القضاعی) (م 454 ق)، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1405ق.
150.مسند زید (مسند الإمام زید بن علی بن الحسین(علیه السلام))، عبد العزیز بن اسحاق البغدادی (م 363 ق)، بیروت: دار الکتب العلمیة.
151.مشارق أنوار الیقین، رجب البُرسی (ق 8 ق) قم: الشریف الرضی، 1415ق.
152.مشکاة الأنوار، علی بن الحسن الطِّبرِسی (ق 7 ق)، تحقیق: مهدی هوشمند، قم: دار الثقلین، 1378ش.
153.مصابیح القلوب، الحسن بن الحسین الشیعی السبزواری (ق 8 ق)، تهران: بنیان، 1375ش.
154.مصباح الشريعة، المنسوب إلی الإمام الصادق(علیه السلام)، بیروت: مؤسّسة الأعلمی، 1400 ق .
155.مصباح المتهجّد، محمّد بن الحسن الطوسی (الشیخ الطوسی) (م 460 ق)، بیروت: مؤسسة الأعلمی، 1425ق.
156.مصباح المنیر، أحمد بن محمّد القیّومی (م 770 ق)، قم: مؤسسة دار الهجرة، 1414ق.
157.المصباح، ابراهیم بن علی الحارثی العاملی (الکفعمی) (م 900 ق)، بیروت: مؤسسة الأعلمی، 1414ق.
158.المصنّف، عبد الرزّاق بن همّام الصنعانی (م 211 ق)، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1421ق.
159.المصنّف، عبداللّٰه بن محمّد ابن أبی شیبة، بیروت: دار الفکر، 1414ق.
160.مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول(علیهم السلام)، محمّد بن طلحة النصيبی الشافعی (م 652 ق)، تحقيق: ماجد أحمد العطيّة، بيروت: مؤسّسة اُمّ القرى، 1420ق.
ص: 833
161.معانی الأخبار، محمّد بن علی ابن بابویه القمّی (الشیخ الصدوق) (م 381 ق) تحقیق: علی اکبر الغفّاری، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1361ش.
162.المعجم الأوسط، سلیمان بن أحمد اللخمی الطبرانی (م 360 ق)، تحقیق: طارق بن عوض اللّٰه و عبد الحسن بن إبراهیم الحسینی، قاهره: دار الحرمین، 1415ق.
163.المعجم الصغیر، سلیمان بن أحمد اللخمی الطبرانی (م 360 ق)، تحقیق: نایف بن هاشم الدعیس البرکاتی، جدّة، 1428ق.
164.المعجم الکبیر، سلیمان بن أحمد اللخمی الطبرانی (م 360 ق)، تحقیق: حمدی عبد المجید السلفی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1404ق.
165.معجم المقاییس فی اللغة، أحمد بن فارس الرازی (م 395 ق)، قم: مکتب الاعلام الإسلامی، 1404ق.
166.معدن الجواهر، محمّد بن علی الکراجکی (م 449 ق)، تحقیق: السیّد أحمد الحسینی، تهران: المکتبة المرتضویة، 1349ق.
167.مفاتیح الغیب، (التفسیر الکبیر)، محمّد بن عمر فخرالدین الرازی، بیروت: دار الفکر، 1414ق.
168.مفردات ألفاظ القرآن، حسین بن محمّد الراغب الإصفهانی، (م 502 ق) تحقیق: صفوان عدنان داوودی، دمشق: دار القلم، 1412ق.
169.مقتل الحسین(علیه السلام)، موفّق بن أحمد المکّی الخوارزمی (م 568 ق)، قم: أنوار الهدی، 1418ق.
170.مكارم الأخلاق، محمّد بن جعفر الخرائطی (م 327 ق)، تحقيق: أمين عبد الجابر البحيری، قاهرة: دار الآفاق العربية، الطبعة الاُولى، 1419ق.
171.مکارم الأخلاق، الفضل بن الحسن الطَّبرِسی (أمین الإسلام) (م 548 ق)، تهران: فراهانی، 1381ش.
172.المناقب (المناقب للخوارزمی)، الموفّق بن أحمد المكّی الخوارزمی (م 568 ق)، تحقيق: مالک المحمودی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1414ق.
ص: 834
173.مناقب آل أبی طالب، محمّد بن علی المازندرانی (ابن شهرآشوب) (م 588 ق)، نجف: المکتبة الحیدریة، 1376ق.
174.المنتخب من مسند عبد بن حُمَید، عبد بن حُمَید (م 249 ق)، بیروت: عالم الکتب، 1408ق.
175.مهج الدعوات، علی بن موسی الحلّی (السیّد ابن طاووس) (م 664 ق) بیروت: الموسسة الإسلامیة للنشر، 1407ق.
176.المیزان فی تفسیر القرآن، السیّد محمّد حسین الطباطبائی (م 1402 ق)، قم: اسماعیلیان، 1394ق.
177.نثر الدرّ، منصور بن الحسین الآبی (أبو سعید الوزیر) (م 421 ق)، تحقیق: محمّد علی قرنة، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
178.نزهة الناظر، الحسین بن محمّد الحلوانی (ق 5ق)، تحقیق: عبدالهادی مسعودی، قم: دار الحدیث، 1383ش.
179.النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، مبارک بن محمّد الجَزَری (ابن الأثیر) (م 606 ق)، تحقیق محمّد الطناحی، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان، 1367ش.
180.نهج البلاغه، جمع و تدوین: محمّد بن الحسین الموسوی (الشریف الرضی) (م 406 ق)، شرح: صبحی الصالح، قم: دار الحدیث، 1424ق.
181.نوادر الاُصول فی معرفة أحاديث الرسول(صلی الله علیه وآله)، محمّد بن علی بن سورة التِّرمِذی (م 320 ق)، تحقيق: مصطفى عبد القادر عطا، بيروت: دار الكتب العلمية، 1413ق.
182.النوادر، فضل اللّٰه بن علی الحسنی الراوندی (م 571 ق)، تحقیق: علی عسکری، قم:
دار الحدیث، 1377ش.
183.الهمّ و الحزن، عبد اللّٰه بن محمّد ابن ابی الدنیا (م 281 ق)، تحقیق: مجدی فتحی السیّد، قاهره: دار السلام، 1412ق.
184.وسائل الشیعة، محمّد بن الحسن الحرّ العاملی (م 1104 ق)، تحقیق: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)، 1414ق.
ص: 835
185.ینابیع المودّة، سلیمان بن إبراهیم القندوزی الحنفی (م 1294 ق)، قم: بصیرتی، 1385ش.
ب. منابع فارسی
186.اثر بخشی مداخلات روان شناسی مثبت گرا جهت افزایش نشاط، خشنودی از زندگی، معناداری زندگی و کاهش افسردگی؛ تدوین مدلی برای اقدام، فرید براتی سده، رسالۀ دکتری، چاپ نشده، تهران: دانشگاه علّامه طباطبایی، 1388ش.
187.اخلاق در قرآن، محمّدتقی مصباح یزدی، تحقیق و نگارش: محمّد حسین اسکندری، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1376ش.
188.اخلاق ناصری، نصیرالدین طوسی، قم: انتشارات علمیه اسلامیه، 1413ق.
189.اخلاق پژوهی حدیثی، عباس پسندیده، تهران: سازمان مطالعات و تدوین کتب درسی علوم انسانی دانشگاه ها (سمت) و دانشکدۀ علوم حدیث، 1389ش.
190.اسلام و جامعه شناسی خانواده، حسین بستان (نجفی)، قم: پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه، 1383ش.
191.انسان در جستجوی معنا، ویکتور فرانکل، ترجمه: نهضت صالحیان و مهین میلانی، تهران: درسا، 1378ش.
192.بررسی رابطۀ جهت گیری مذهبی با بهزیستی روانی دانشجویان دانشگاه علّامه طباطبایی، نجم السادات کزّازی، پایان نامۀ کارشناسی، چاپ نشده، قم: دانشگاه پیام نور، 1386ش.
193.تاریخ الطبری، محمّد بن جریر الطبری (م 310 ق)، مترجم: ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر،1352ش.
194.ترجمۀ تفسیر المیزان، سیّد محمّدباقر موسوی همدانی، قم: موسسة النشر الاسلامی، 1379ش.
195.توانمندسازی همسران، جعفری نژاد، کامران و منصوره اردشیرزاده (1383)، تهران: سازمان بهزیستی کشور.
ص: 836
196.خردگرایی در قرآن و حدیث، محمّد محمّدی ری شهری، ترجمه: مهدی مهریزی، قم: دار الحدیث، 1378ش.
197.دانش نامۀ احادیث پزشکی، محمّد محمّدی ری شهری، با همکاری مرتضی خوش نصیب، مترجم: حسین صابری، قم: دار الحدیث، 1383ش.
198.دانش نامۀ جهان اسلام، غلامعلی حداد عادل و همكاران، تهران: بنياد دائرة المعارف اسلامی، 1384ش.
199.دانش نامۀ عقاید اسلامی، محمّد محمّدی ری شهری، قم: دار الحدیث، 1385ش.
200.دانش نامۀ قرآن و حدیث، محمّد محمّدی ری شهری و دیگران، قم: دار الحدیث،1390ش.
201.دائرة المعارف قرآن كريم، تحقيق: مركز فرهنگ و معارف قرآن، قم: مؤسّسۀ بوستان كتاب، 1382ش.
202.درآمدی بر روان شناسی تنظيم رفتار با رويكرد اسلامی، محمّدصادق شجاعی، قم: دارالحدیث، 1388ش.
203.دنیا و آخرت از نگاه قرآن و حدیث، محمّد محمّدی ری شهری، با همکاری رسول موسوی، مترجم: حمیدرضا شیخی، قم: دار الحدیث، 1384ش.
204.دوستی در قرآن و حدیث، محمّد محمّدی ری شهری، ترجمه: سیّد حسن اسلامی، قم: دار الحدیث، 1379ش.
205.راهبرد فرهنگ، ش 5، رابطه سبک های همسرگزینی با کیفیت و پایداری خانواده، مظاهری، محمدعلی و همکاران (1388 ش).
206.رضایت از زندگی، عبّاس پسندیده، قم: دار الحدیث، 1374ش.
207.رضایت زناشویی، عبّاس پسندیده، قم: دار الحدیث، 1391ش.
208.روال سنّت های اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، جمعی از مؤلّفان، قم: مؤسسۀ پژوهشی حوزه و دانشگاه، 1382ش.
ص: 837
209.روان شناسی پول، آدریان فرنهام و مایکل آرگایل، ترجمه: شهلا یاسائی، تهران: جوانۀ رشد، 1384ش.
210.روان شناسی شادی، مایکل آرگایل، ترجمه: مسعود گوهری و دیگران، اصفهان: جهاد دانشگاهی دانشگاه اصفهان، 1382ش.
211.روان شناسی فاجعه ها
212.روان شناسی مثبت، آلان کار، ترجمه: حسن پاشا شریفی و جعفر نجفی زند، تهران: سخن، 1385ش.
213.روش فهم حدیث، عبدالهادی مسعودی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت)، 1384ش.
214.سعادت در فلسفۀ اخلاق، محمود فتحعلی، مجلّۀ معرفت، ش 15، 1374ش.
215.سعادت و شادکامی از دیدگاه اسلام، حمزه عبدی، قم: دار الحدیث، 1391ش.
216.شادکامی و ساخت آزمون آن از دیدگاه اسلام، کاظم علی محمّدی، پایان نامه کارشناسی ارشد، قم: مؤسسۀ آموزشی - پژوهشی امام خمینی، 1388ش.
217.شادمانی درونی، مارتن ای پی سلیگمن، ترجمه: مصطفی تبریزی، رامین کریمی و علی نیلوفری، تهران: نشر دانژه، 1389ش.
218. شکوفایی روان شناسی مثبت گرا (درک جدیدی از نظریه شادکامی و بهزیستی)، سلیگمن، مارتین، تهران، نشر روان، 1392.
219.صحيفه نور، روح اللّٰه الموسوی امام الخمينی، تهران: مركز مدارک فرهنگی، 1361ش.
220.غرر الحکم و درر الکلم، عبد الواحد بن محمّد الآمدی، ترجمه و شرح: آقا جمال خوانساری، تهران: دانشگاه تهران، 1373ش.
221.فرهنگ فارسی (فرهنگ معين)، محمّد معين، تهران: أمير كبير، 1360ش.
222.فرهنگ قرآن، اكبر هاشمی رفسنجانی و دیگران، قم: مؤسّسۀ بوستان كتاب، 1383ش.
223.فرهنگ نامه آرزو، محمّد محمّدی ری شهری، با همکاری سید محمد کاظم طباطبایی، مترجم: حمیدرضا شیخی، قم: دار الحدیث، 1385ش.
ص: 838
224.کانون مهرورزی، عبّاس پسندیده، تهران: دفتر امور زنان ریاست جمهوری، 1389ش.
225.مجالس المؤمنین، نور اللّٰه شوشتری (قاضی نور اللّٰه) (م 1019 ق)، تهران: کتاب فروشی اسلامیه، 1365ش.
226.مجموعه آثار شهید مطهری، مرتضی مطهّری، تهران: صدرا، 1375ش.
227.میزان الحکمة با ترجمۀ فارسی، محمّد محمّدی ری شهری، ترجمه: حمید رضا شیخی، قم: دار الحدیث، 1377ش.
228.نهج الدعاء با ترجمه فارسی، محمّد محمّدی ری شهری، با همکاری رسول افقی و احسان سرخه ای، ترجمه: حمیدرضا شیخی، قم: دار الحدیث، 1385 ش.
ج. منابع لاتین
229. Diener.E., Lucas, R.E., Oishi,s. (2002). Subjective well-being: the science of hoppiness and life sodisfaction. In C.R.Shyder and S.J. Lopez (Eds.), Handbook of positive psychology London: Oxford university press.
230. Peterson .C., Seligman , M .E .P .(2004). Character strengths and virtues. New York: Oxford University Press.
ص: 839
