ص :2

ص :3

ص :4

اهمّیت میراث مکتوب44

پاسخگویی به سؤالات نوین45

دوران های حدیثی شیعه45

روزگار پیامبر صلی الله علیه و آله 45

تدوین احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله 46

روزگار فاطمۀ زهرا علیها السلام 49

روزگار امام علی علیه السلام 49

روزگار امام حسن و امام حسین علیهما السلام 51

روزگار امام سجّاد علیه السلام 52

روزگار امام باقر علیه السلام 53

روزگار امام صادق علیه السلام 55

اصول چهارصدگانه57

روزگار امام کاظم علیه السلام 58

روزگار امام رضا علیه السلام 59

روزگار امام جواد علیه السلام 61

روزگار امام هادی علیه السلام 62

نمونهای از احادیث امام هادی علیه السلام 63

روزگار امام حسن عسکری علیه السلام 63

روزگار امام مهدی علیه السلام 64

روزگار غیبت64

قرن چهارم و پنجم64

گونه های نگارش حدیث در قرن چهارم و پنجم65

سدههای ششم تا نهم هجری69

سدههای دهم تا دوازدهم هجری70

سدههای سیزدهم و چهاردهم73

روزگار معاصر74

ص :6

منابع حدیث شیعه / هادی حجت77

درآمد77

جوامع حدیثی78

جوامع حدیثی متقدّم79

جوامع حدیثی متأخّر79

محمّد بن یعقوب کلینی80

الکافی81

ویژگی های «الکافی»83

علّامه مجلسی84

بحار الأنوار86

انگیزۀ تألیف86

منابع بحار الأنوار87

ویژگی های «بحار الأنوار»88

منابع دیگر89

تحف العقول89

ویژگی های «تحف العقول»90

میزان الحکمه91

ویژگی های «میزان الحکمه»92

نمونهای از روایات «الکافی»93

فهم حدیث / احمد غلامعلی97

نیاز و ضرورت97

پیشینه فهم حدیث98

مراحل فهم حدیث100

1. دست یابی به متنِ درست100

2. واژه شناسی101

3. شناخت ترکیبات103

ص :7

4. شناسایی فضای بیان حدیث103

5. گردآوری احادیث هم خانواده104

6. دانش های بشری106

7. آسیب شناسی حدیث106

یاران حدیث / مهدی غلامعلی109

1. صَعصَعة بن صوحان، سخنورِ ولایت مدار110

٢. زُرارة بن اَعیَن، فقیه توانا113

زندگی علمی114

جایگاه زراره نزد امامان115

٣. محمّد بن ابی عُمَیر، راوی پارسا116

دینداری117

تحمّل شکنجه118

زندگی علمی119

4. یونس بن عبد الرحمان، ولایت مدار ثابت قدم121

هویت121

منزلت یونس نزد امامان123

زندگی علمی124

5. شیخ صدوق، محدّث سختکوش127

چگونگی ولادت127

زندگی علمی128

6. شیخ طوسی، پیشوای امامیه130

زندگی علمی131

رهبری شیعه132

آثار132

تأسیس حوزۀ علمیۀ نجف133

ص :8

مرواریدهای ساختگی / عبد الهادی مسعودی135

درآمد135

تفاوت حدیث ساختگی و ضعیف136

شناسایی احادیث ساختگی137

معیارهای نقد حدیث138

بدیهیات عقلی و حسّی138

نکته141

باورهای دینی مستند141

رویارویی با احادیث ساختگی142

آسیب شناسی نقد حدیث143

بخش دوم: معارف حدیث147

فرهنگ نیایش / احمد غلامعلی149

ضرورت دعا149

آداب دعا151

پیش از دعا153

هنگام دعا153

پایان دعا154

موانع اجابت دعا155

گسترة درخواست157

زیارت160

زیارت پیشوایان دین163

رهاورد زیارت164

آداب زیارت164

زیارت نامه165

جوان / احمد غلامعلی167

ص :9

شادابی و نشاط167

آمادگی ذهنی169

شجاعت170

توانمندی171

راهکارهای شکوفایی173

الف) راه کارهای معرفتی173

1. تربیت و شناخت173

2. دین شناسی175

3. قرآن شناسی176

4. شناخت دوست و دشمن176

ب) راه کارهای رفتاری178

1. عبادت178

2. پرسشگری180

3. انتخاب دوستِ شایسته181

4. ورزش و تلاش182

روش علمآموزی / عباس پسندیده185

جایگاه علم در زندگی185

کدام دانش؟187

جهت دانش189

آداب علم آموزی191

انگیزۀ متعالی192

رعایت اولویت ها194

خالی ساختن ذهن برای دانش195

آموزش چهره به چهره196

خوب گوش سپردن196

نگارش197

ص :10

پرسیدن198

آداب پرسیدن199

اندیشیدن200

استمرار201

شکیبایی201

فروتنی در برابر آموزگار202

نزدیک هم نشستن203

میانه روی در خوراک203

سحرخیزی204

غنیمت شمردن خُردسالی و جوانی204

سلامت، بهداشت و تغذیه / عبد الهادی مسعودی207

سلامت207

بهداشت208

تغذیه209

پیوستگی و همبستگی / عبد الهادی مسعودی211

با دوستان212

راهکار اول: برابری و برادری212

راهکار دوم: خوش ... بودن212

راهکار سوم: به یاد دیگران بودن214

راهکار چهارم: هوشیاری215

راهکار پنجم: صداقت و وفاداری216

راهکار ششم: رفق و مدارا217

راهکار هفتم: ادب218

راهکار هشتم: آراستگی218

با استادان219

با نامهربانان220

ص :11

با نامحرمان221

دوستی / عبد الهادی مسعودی225

اهمّیت دوستی225

عوامل دوستی226

موانع دوستی227

آزمودن و گزینش دوست228

آداب دوستی229

زهد و دنیاگریزی / قاسم شیرجعفری231

معنا شناسی «زهد»231

معنای لغوی231

معنای اصطلاحی231

آثار و فواید زهد232

خاستگاه زهد239

معرفت خدا239

دنیا شناسی240

شناخت آخرت241

آسیب شناسی زهد243

حقیقت زهد245

حدیث و ادب فارسی / رضا بابایی247

درآمد247

1. تأثیر واژگان248

2. دَرج249

3. حل249

4. ترجمه250

5. برآیندسازی251

6. تفسیر252

ص :12

7. تلمیح255

8. تأثیر محتوایی256

احادیث داستانی / رضا بابایی259

1. هیزم جهنم259

2. اخلاق علمی260

3. شرم گناه261

4. امید261

5. خرافه ستیزی پیامبر صلی الله علیه و آله 262

6. به جای عمل؟!263

7. کسی مانند همه263

8. بلا یا لطف؟264

9. یاران علی علیه السلام 264

10. عبادت خدا و خدمت به خلق265

11. عبادت در بازار265

12. با مردم و برای مردم266

13. پیشواز از پیشوایان267

مَثَل های حدیثی / رضا بابایی269

تأثیر معنایی270

1. آدم که پیر شد، حرصش جوان می گردد270

2. آدم گرسنه، ایمان ندارد271

3. از قضا، سرکنگَبین، صفرا فزود272

4. استخوان در گلو و خار در چشم داشتن273

5. اوّل سلام، بعداً کلام!273

6. «ما خلق الله»اش، عیب دارد!274

7. با توکل، زانوی اُشتر ببند274

8. یک روز عدالت، بهتر از هزار سال عبادت274

ص :13

9. هر سخن، جایی و هر نکته، مکانی دارد275

10. دوری و دوستی!276

تأثیر لفظی _ معنایی276

1. إرحَم، تُرحَم!276

2. اُنظُر إلی ما قال وَ لا تَنظُر إلی مَن قال277

3. الجارُ، ثمَّ الدار278

4. بِشَرطِها و شُرُوطِها279

5. الحسودُ لایسُود279

6. الإنسان عبید الإحسان279

ص :14

و بهداشت» می پردازد و سپس برخی مسائل مطرح در روابط انسانی را در دو مقالۀ «پیوستگی و همبستگی» و «دوستی» پی می گیرد. مقالۀ «زهد و دنیاگروی» نیز برای نیل به یک برداشت درست از مقولۀ زهد و تنظیم رابطۀ انسان و دنیا نوشته شده است.

در پایان، سه عنوان «حدیث و ادب پارسی»، «احادیث داستانی» و «مثل های حدیثی»، ارتباط عمیق و پیوند ژرف و دیرین ادبیات ما ایرانیان را با سخنان آن جان های پاک بشری، نشان می دهند و جریان همه سویۀ این معرفت زلال را در همۀ تار و پود فرهنگ ایرانی به تصویر می کشند.

امید که این مجموعۀ خُرد، دستگیر خوانندگان گرامی و دانشور کتاب برای رسیدن به قلّه های کمال و رشته نگاه دارندۀ ما در گذر از صراط باشد.

سپاس گزاری از همۀ نویسندگان دانشور و فرزانۀ کتاب _ که بی همکاری صمیمانۀ آنان این مجموعه فراهم نمی آمد _ ، بویژه جناب حجّة الاسلام مهدی غلامعلی _ که افزون بر تألیف یک مقاله، رنج گردآوری و پیگیری کار را به جان خرید _ و نیز آقایان: محمّد دلّال موسوی و محمدباقر نجفی _ که در ویرایش و آماده سازی کتاب، نقش اصلی را داشته اند _ و دیگر عزیزان دست اندرکار، وظیفه ای اخلاقی است. خدای بزرگ منّان، همۀ آنان را در خدمت به نشر معارف اهل بیت عصمت و طهارت، توفیق دهد!

ص :16

ص :18

مسلمانان، مجذوب رفتار پیامبر صلی الله علیه و آله هم بودند و بدین سان، کارها و رفتارها و حتّی سکوت ها و لبخندهای حاکی از رضایت پیامبر صلی الله علیه و آله هم برایشان تازگی داشت و آن را برای یکدیگر، گزارش می کردند و این حکایت را نیز حدیث می گفتند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بیست و سه سال در جامۀ پیامبری با مردم، زندگی کرد و اندک اندک، با گفتار و رفتار و سکوت و امضای خود، مجموعۀ بزرگِ نانوشته، امّا پیدا و پدیداری را پدید آورد و در هر نقطه از دو راهی های زندگی، نشانی از هدایت نهاد و در هر دلی، نهالی کاشت تا باروری آن را در دنیای آیندۀ مسلمانان، به تماشا بنشیند.

پیامبر صلی الله علیه و آله در این سال ها، مانند هر انسان عادی دیگری می زیست، با همسران و فرزندان و دوستان و همسایگان و درخواست کنندگان و حتّی مخالفان و دشمنان خود، به سادگی سخن می گفت و مانند دیگر آدمیان می خورد و می نشست و راه می رفت و می خوابید. اصل این گفتارها و رفتارها، برای کسی تازگی نداشت و از این رو، آنها را حدیث نمی خواندند، هر چند شکل زیبا، مؤدّبانه و جذّاب همین رفتار و گفتار عادی، نقلِ مجالس همگان بود و هر گاه مراقبت، مواظبت و مداومت پیامبر صلی الله علیه و آله را بر کاری می دیدند، آن را نیز به نام سنّت و سیره، گزارش می کردند.

پس از پیامبر نیز، افرادی از خاندانش، بنا به تعیین خداوند، عهده دار ادامۀ همین مسیر شدند. آنان، علم به قرآن و آگاهی از گفتار و رفتار پیامبر را، پشتوانۀ سخنان و کارها و همراهی ها و موافقت و مخالفت های خود قرار دادند. اینان نیز راهبر جامعه بودند و پیشوای مؤمنان و در کنار زندگی عادی و حرف های معمولی خود، هر جا که نیاز پیش می آمد، پیام های قرآن را برای معاصران خود، ترجمه می کردند و یا از دلِ احادیث پیامبر، سخنی به جا و مناسب را بیرون می کشیدند و آن را همچون ستاره های درخشان، بر دلِ آسمان می نشاندند. آنان، چنان با قرآن و سنّت پیامبر، خو گرفته بودند که خود نیز قرآنی ناطق و گفتارشان، حدیثی قابل عمل بود و بدین سان، حدیث، استمرار یافت و تمدّن اسلامی را برای قرن ها، تازه و با طراوات نگاه داشت و اکنون نیز در پی این است تا دوباره جانی تازه به کالبد امّت اسلامی بدمد. گفتنی است که مسلمانان، از آغاز تا کنون، پیوسته و همه جا، احادیث را برای یکدیگر، حکایت کرده و این حکایت ها را «روایت» و «خبر» نامیده و به شخص گویندۀ حدیث، «محدّث» و «راوی» گفته اند.

ص :20

تفسیر قرآن، کلام، عقاید و فقه آشکارتر است. حدیث در شکوفایی علومی مانند تاریخ و عرفان نیز، نقش بسزایی دارد.

به راستی برای شما در ]رفتار و روش[ پیامبر خدا، سرمشق نیکویی است.

زیرا او بر اخلاقی بس بزرگوارانه، سرشته شده است:

(وَإِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ)؛(1) تو بر خویی بزرگ سرشته ای.

اینها همه افزون بر پاسخ های صریح در برابر پرسش های گاه به گاه مسلمانان از مفاهیم عمیق ترِ قرآن است. قرآن، مانند همۀ پیام های مکتوب الهی، صاحبان افکار بلند و دانشمندان ژرف نگر را نیز مخاطب خود می داند و بخشی از آیه ها و پیام های خود را در سطح آنان، ارائه می دهد. این پیام ها، گاه در ژرفای همین واژه های ساده بیان می شوند و به چنگ آوردن آن ها، تنها از عهدۀ کسانی بر می آید که با صاحب سخن، خداوند سبحان و فرو فرستندۀ قرآن، ارتباطی تنگاتنگ دارند و بدین سان، پیامبر صلی الله علیه و آله و سپس جانشینان معصوم، دانا و فرزانۀ او، پا به عرصۀ تفسیر و توضیح و کشف مفهوم ها و مقصودهای نهفتۀ قرآن می نهند. اگر معصومان علیهم السلام و سخنان آنان نبود، معنای برخی آیات، ارتباط آیات متعدّدی از قرآن با یکدیگر و همچنین مفهوم آیات متشابه قرآن، روشن نمی شد. پیشوایان معصوم ما، یکی از پس دیگری، علم به ودیعت نهادۀ الهی را از یکدیگر به ارث بردند و راهبر انسان ها به سوی تعالیم اعتقادی، اخلاقی، فقهی و دیگر آموزه های عمیق قرآن شدند. نمونۀ زیر، چگونگی ارتباط دهیِ آیات قرآنی را به وسیلۀ معصومان علیهم السلام نشان می دهد.

روزی زنی را به ادّعای برقراری رابطۀ نامشروع، نزد خلیفۀ دوم آوردند. دلیل مدّعیان، آن بود که او شش ماه پس از ازدواج، فرزندی را به دنیا آورده است و چون دورۀ بارداری را حدّ اقل نُه ماه می دانستند، معتقد بودند که فرزند تولّد یافته، حاصل ارتباط نامشروع آن زن، پیش از ازدواج است. بر اساس دانش ناقص آن روزگار، دلیل مدّعیان، درست می نمود و خلیفه می خواست به مجازات زن فرمان دهد که امام علی علیه السلام فرمود: «فرزند، از آنِ شوهر همین زن است و زن، کیفر و مجازاتی ندارد».(2)

ص :23

وقتی دلیل آن را از امام علیه السلام جویا شدند، با ارتباط دادن دو بخش کوتاه از دو آیۀ بسیار دور از هم، به راحتی اثبات کرد که جنین شش ماهه نیز می تواند به سلامت، به دنیا بیاید و هیچ اشکالی متوجّه زن نیست.

امام علی علیه السلام بخشی از آیۀ 223 سورۀ بقره(1) (از جزء دوم قرآن) که می فرماید: «مادرانی که می خواهند فرزندان خود را به طور کامل شیر دهند، آنها را دو سال کامل یعنی 24 ماه شیر دهند» را در کنار بخشی از آیۀ پانزدهم سورۀ احقاف(2) (در جزء بیست و ششم) که می فرماید: «مجموع بارداری و شیردهی کودک سی ماه است»، قرار داد و فرمود: «چون مجموع بارداری و شیردهی، سی ماه است و قرآن، شیردهی کامل را بیست و چهار ماه می داند، می توان تصوّر کرد که زنی، شش ماه باردار بوده و بیست و چهار ماه هم شیر داده است».

کار دیگر پیشوایان هدایت، ارائۀ مصداق های عینی و قابل دیدن برای برخی آیات قرآن است. همۀ شما، آیة الکرسی و آیات پس از آن را خوانده اید. اکنون از خود بپرسید که معنای بیرون بردن مؤمنان از تاریکی ها به سوی نور به وسیلۀ خدا چیست؟ امام صادق علیه السلام برای ارائه نمونۀ قابل لمس می فرماید:

یَعنی مِنْ ظُلُماتِ الذُّنوبِ إلیٰ نُورِ التَّوبةِ وَ المَغْفِرَةِ لِوَلایَتِهِمْ کُلَّ إمامٍ عادِلٍ مِنَ اللهِ.(3) یعنی بیرون بردن از تاریکی های گناه به سوی نور توبه و آمرزش آنگاه که پیشوایی عادل و منصوب از سوی خداوند را به رهبری می پذیرند.

یعنی به دلیل قبول حکومت امام عادل و منصوب از سوی خداوند، جامعه، سالم می شود و از تاریکیِ گناهان به نور توبه، ره می یابد و بدین گونه، امام صادق علیه السلام ، آیه را بر مصداقی خارجی و قابل مشاهده، تطبیق می دهد، هر چند نمونه ها و مصداق های دیگری نیز برای آن، متصوّر است.

ص :24

تعداد سخنان و آموزه های تفسیری پیشوایان معصوم، از صدها حدیث در می گذرد و شامل بخش قابل توجّهی از کتاب های حدیثی می شود. برخی دانشمندان حدیث دان و مفسّر، از دیرباز تا کنون، این سخنان را گِرد آورده و هر حدیث را در مجاورت آیۀ متناسب با آن، جای داده اند. تفسیر العیّاشی، نوشتۀ محمد بن مسعود عیّاشی، از کهن ترین این تفسیرهاست که تنها بخشی از آن، به دست ما رسیده است.

به پهلوی فلسفه می زند. خوش بختانه، بسیاری از احادیث اعتقادی در کتاب دانش نامۀ عقاید اسلامی،(1) گِرد آمده و تدوین شده است.

پیشوایان معصوم علیهم السلام عمل می کنیم و در واقع، زندگی خود را بر اساس این آموزه های فقهی، بنا می نهیم.

حدیث و فقه، چنان به هم پیوسته و در هم تنیده اند که بیشتر جوامع روایی، یعنی کتاب های حدیثی بزرگ و دائرة المعارف گونه، مانند تهذیب الأحکام و من لا یحضره الفقیه به وسیلۀ فقیهان و برای رفع نیاز شریعت، نوشته شده است.

نمونۀ بزرگ این گونه کتاب ها، وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، با بیش از سی و پنج هزار متن حدیثی است که خود، برآمده از حدود هشتاد کتاب کوچک و بزرگ حدیثی است.

یک مثال جالب توجّه، احادیثی است که چگونگی وضوی پیامبر را شرح می دهند. اینک ترجمۀ یکی از این روایات را می آوریم:

زُرارة می گوید: امام باقر علیه السلام چگونگی وضوی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را به صورت عملی و این گونه به ما آموخت امام علیه السلام کاسۀ آبی خواست، یک مشت آب از آن گرفت و بر صورتش ریخت و هر دو سوی صورتش را دست کشید؛ سپس دست چپش را داخل ظرف آب کرد و یک مشت آب بر دست راستش ریخت و کناره های آن را دست کشید و سپس دست راستش را به درون ظرف بُرد و بر دست چپش ریخت و مانند دست راست بر کناره های آن دست کشید. آنگاه با آب باقیمانده در دستش و بدون آن که هیچ یک از دستانش را در ظرف آب فرو ببرد، سر و پاهایش را مسح کرد.(1)

فرمان داده و به سوی آن دعوت نموده بودند، برای نجاشی مجسّم کرد. بیشتر آنچه او بدان ها اشاره کرد، آموزه های اخلاقی مقبول همگان و تغییر دادن زشتی و بدی به زیبایی و نیکی بود. نتیجۀ این مقایسه نشان می دهد که اخلاق عملی مسلمانان، به طور مستقیم و کاملاً روشن، از قرآن و سپس، سخنان و عملکرد پیامبر اکرم و پس از ایشان، از سیرۀ ائمّۀ اطهار و دیگر پیشوایان دینی، سرچشمه می گیرد.

مسلمانان می دیدند که پیامبر صلی الله علیه و آله با همۀ فضائل وجودی و بلند مرتبگی اش، در کنار آنها می نشیند و زیر گرمای آفتاب مدینه، با حوصله، به درد دل های پیرزنی گوش می سپارد؛ پا به پای آنان، برای ساختن مسجد، سنگ می آورد و توهین ها و درشتناکی های بسیاری از اعراب جاهلی را تاب می آورد و جز به نرمی و لطافت، سخن نمی گوید و تنها به مدارا و دوستی، فرمان می دهد و با این همه، به گاه دفاع از مدینه و زنان و کودکان و دارایی مسلمانان، زودتر از همه، بر مَرکب خویش، سوار می شود و در میدان رزم، جلوتر از همگان، با دشمنان خونخوار و جسور می جنگد، آن گونه که براء بن عازب می گوید:

هنگامی که جنگ شدّت می گرفت، به [پشت سر] پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پناه می بردیم و رزمندۀ شجاع، کسی بود که همگام پیامبر باشد و دوشادوش ایشان، مبارزه کند.(1)

پندها و ره نمودها، درکنار دستگیری ها و یاری های پیامبر صلی الله علیه و آله و عمل به آنچه می فرمود، صداقت گفتارش را به مسلمانان، نشان می داد و مسلمانان، به روشنی، معنای (خُلُقٍ عَظِیمٍ)(2) را می فهمیدند و به آسانی و با اطمینان کامل قلبی، فرمان قرآن را در اُسوه قرار دادن او می پذیرفتند و به تدریج، همان خُلق و خو را در خود پدید می آوردند و سپس، نشر می دادند.

این راه تابناک، با دوازده خورشید دیگر، همچنان روشن مانْد و بخش قابل توجّهی از سخنان امامان و رفتار معصومان علیهم السلام ، به صورت آموزه های اخلاقی و دستورهای کلّی و عمومی اخلاق درآمد، مانند قاعدۀ طلایی:

ص :28

اِجعَل نَفسَکَ میزاناً فیما بَینَکَ و بَینَ غَیرِکَ، فأَحِبَّ لِغَیرِکَ ما تُحبُّ لِنَفسِکَ وَ اکرَه لَهُ ما تَکرَهُ لَها؛(1) نفس خود را میزان رفتارت با دیگران قرار بده، آنچه برای خود دوست داری برای دیگران هم دوست بدار و آنچه برای خود نمی پسندی برای دیگران هم مپسند.

خوش بختانه، بسیاری از آموزه های اخلاقی معصومان، به صورت احادیث مستند، و بخشی هم بدون سند، حکایت شده و به کتاب های کوچک و بزرگ حدیثی، راه یافته است. اکنون، بخش بزرگی از کتاب های حدیثی مانند الکافی، کتاب من لایحضره الفقیه، بحار الأنوار و میزان الحکمة، شامل احادیث اخلاقی است و کتاب های حدیثی کهن و معتبری مانند الخصال صدوق، المحاسن برقی، و مکارم الأخلاق طبرسی، تقریباً ویژۀ اخلاق است.

به یقین، می توان گفت: موعظه ها و نصیحت های واعظان سده های نخست اسلام، بر آیات و احادیث، استوار بوده است و تا آن گاه که اخلاق حکیمان یونان، از طریق ترجمه، به عرصۀ جامعۀ اسلامی پا نهاد، تنها منبع اصلی درس های اخلاق و منبرهای پند و اندرز، قرآن و سنّت بوده است و پس از ورود آرای حکیمان اخلاقی یونان نیز، حدیث، همچنان در کنار قرآن، نقش پُررنگی در تدوین رساله های اخلاقی و تشکیل جلسات اخلاقی داشته است و کتاب های حدیث، یکی از اصلی ترین منابع مورد مراجعۀ عالمان اخلاق بوده است. امروزه نیز درس های اخلاق در کتاب های مرتبط، عموماً آکنده از حدیث است و اگر حدیث را از آن ها کنار بگذاریم، جز چند جملۀ مشهور و اشعار زیبا، چیزی نمی ماَند و جالب توجّه این که بسیاری از این اشعار و جمله های مشهور اخلاقی، یا ترجمۀ حدیث هستند و یا الهام گرفته از آن، که در گفتار «حدیث و ادب فارسی»، به آن پرداخته شده است.

ص :29

ص :30

دانش های اسلامی، اساساً متنْ محور بوده، بدون گزاره های دینی، وجود نخواهند داشت . امّا پرسش اساسی این است که: آیا میان گزاره های دینی و دانش های بشری، می تواند رابطه ای وجود داشته باشد؟ آیا متون دینی، در حوزۀ دانش های بشری هم سخنی برای گفتن دارند؟ آیا متون دینی در دانش های بشری تأثیر دارند؟ و آیا دانش های بشری نیز می توانند به نوعی در گزاره های دینی، تأثیرگذار باشند؟ این ها نمونه ای از پرسش هایی است که در این زمینه، وجود دارد و در این مجال، به طور خلاصه، به آن ها پرداخته می شود.

بر اساس یک دیدگاه، هیچ رابطه ای میان این دو، وجود ندارد و نمی تواند وجود داشته باشد؛ زیرا اوّلاً متون مقدّس در اموری غیر از اخلاق و فقه و کلام، چیزی ارائه نکرده اند. ثانیاً روش تحقیق این دو نیز با هم متفاوت است. روش تحقیق در دانش های بشری، روش «تجربی» است، در حالی که تحقیق در متون مقدّس، روش کتاب خانه ای و غیر تجربی است. ثالثاً هیچ یک از کتاب های مقدّس، ساختار کتاب های علمی _ پژوهشی را ندارند.

برای پاسخ به پرسش های، نخستْ باید چگونگی شکل گیری دانش های اسلامی را مرور کنیم تا مشخّص شود که آیا گزاره های دینی، می تواند در دانش بشری نقش داشته باشد یا نه؟ به نظر می رسد که برخی از شبهه ها در این باره، به ناآگاهی از چگونگی نقش گزاره های دینی در تولید دانش بر می گردد.

تلاش اندیشمندان و پژوهشگران حوزۀ دین بوده است. اساساً بنای دین، بر این نیست که همه چیز را آماده کرده، به بشر، ارائه دهد. اگر چنین می بود، از سویی، راه تلاش ها و فعّالیت های علمی بشر، بسته می شد و رَخوت و سستی، بر جامعۀ علمی حاکم می شد و از سوی دیگر، پویایی و قدرت به روز شدن دین، از بین می رفت. همچنین، واگذار کردن همۀ کارها به بشر نیز منطقی نیست؛ زیرا بسیاری از مسائل را نمی توان با تلاش علمی به دست آورد. بنا بر این ، تدبیر برتر، آن است که خطوط کلّی، به وسیلۀ دین، بیان گردد و راه درست، نشان داده شود و بقیۀ امور، به تلاش علمی و پژوهشی بشر، واگذار گردد. این، روشی است که اولیای دین برگزیده اند. امام رضا علیه السلام در این باره می فرماید:

عَلَینا إلقاءُ الاُصولِ إلَیکُم وعَلَیکُم التَّفَرُّع.(1) بیان کردن اصول، بر ماست و [بیان کردن] فرعیات [مسائل]، بر شماست.

از آنچه گفتیم، روشن می گردد که حتّی دانش های دینی نیز بدون تلاش علمی دانشمندان، شکل نمی گیرد و این گونه نیست که تدوین علمی این قبیل دانش ها نیز توسّط خودِ دین، انجام شده باشد؛ بلکه دین، اصول را ارائه می کند و سپس، تلاش علمی پژوهشگران، آن را توسعه داده، فروع مورد نیاز را استخراج می کند و ساختار علمی آن را شکل می دهد.

رشتۀ علمی، اصولی توسّط دین، بیان شده باشد که تبیین و تفریع آن، باید توسّط اندیشمندان و پژوهشگران، صورت پذیرد. برای توضیح بیشتر، باید به چند نکته توجّه کرد:

١. گزاره های دینی یا از جانب خداوند متعال، نازل شده اند و یا از جانب معصومان علیهم السلام صادر شده اند. لذا منبع گزاره های دینی، به همۀ حقایق، آگاه است. خداوند متعال، خود همه قوانین هستی را، چه در حوزۀ انسان و چه در حوزه طبیعت، وضع کرده است و معصومان علیهم السلام به کمک خداوند متعال، از آن ها آگاه اند. این ویژگی، سبب می شود که سخنان آن ها، مطابق با قوانین حاکم بر عالمِ انسان و طبیعت باشد. بنا بر این، گزاره های دینی، پشتوانه ای منطقی داشته، برگرفته از قوانین حاکم بر آفرینش اند. جالب این که هدف دانش نیز چیزی جز کشف این قوانین و طبقه بندی آن ها نیست.

٢. هر چند گزاره های دینی، بر اساس قوانین حاکم بر هستی بیان شده اند؛ امّا مستقیماً به بیان این قوانین نپرداخته اند. آنچه در ادبیات دینْ وجود دارد، آموزه ها و راه کارهایی برای موفّقیت زندگی بشر است که مبتنی بر همان قوانین هستند و این، بدان جهت است که رسالت دین، هدایت و راه نمایی عموم مردم به سمت سعادت و موفّقیت است و عموم مردم، به مباحث علمی و فنّی نیاز ندارند؛ بلکه راه کار و دستور العمل می خواهند. کاری که اولیای دین می کنند، آن است که قوانین حاکم بر حیات انسانی را به آموزه های کاربردی تبدیل می کنند تا راه گشای عموم مردم باشد. این، کاری است که در همۀ رشته های دانش بشری دیگر نیز اتّفاق می افتد.

برای نمونه، یک پزشک، هرگز تئوری ها و مباحث دقیق علمی رشتۀ تخصّصی خود را در نسخۀ تجویز شده برای بیمار نمی نویسد؛ بلکه با دستورهای دارویی، فقط به نوشتن چند راه حل، بسنده می کند؛ امّا این راه حل ها، چه بسا مبتنی بر پژوهش های دقیق و عمیقی باشد که برای رسیدن به نتیجۀ قطعی، سال های طولانی زمان برده است. همچنین یک مهندس نقشه برداری، هنگام ارائۀ نقشۀ ساختمان، به طرح مبانی نظری و محاسبات فنّی نمی پردازد؛ بلکه خطوطی را رسم می کند که شکل ساختمان را مشخّص می سازد و البته این خطوط، بر پایۀ همان مباحث نظری

ص :34

و محاسبات فنّی، ترسیم می شوند. در دیگر رشته های دانش نیز همین ماجرا وجود دارد، و این، بدان جهت است که مشکل مردم، این گونه برطرف می شود و آنان، چنین انتظاری از متخصّصان دارند.

با توجّه به آنچه گفته شد، اکنون بهتر می توان فضای حاکم بر ادبیات دین را درک کرد. گزاره های دینی، ادبیاتی عمومی دارند. این، بدان جهت است که مردم برای هدایت خود، نیاز به این گونه آموزه ها و دستور العمل های ساده، امّا دقیق و راه گشا دارند. ادبیات عمومی برای هدایت و راه نمایی همۀ افراد (دانشمند و بی سواد)، مفید است، در صورتی که اگر گزاره های دینی با ادبیاتی علمی و فنّی بیان می شد، فقط متخّصصان آن فن می توانستند از آن، استفاده نمایند. پس بر اساس هدف و مخاطبی که دین دارد، باید از همین ادبیات، استفاده نماید؛ امّا داشتن ادبیات عمومی، به معنای ضدّ علم بودن نیست و همین ادبیات عمومی هم مطابق با قوانین است.

با این وصف، رسالت متخصّصان علوم دینی، آن است که با مطالعۀ گزاره های دینی، قوانین و قواعد آن ها را کشف کرده، به تبیین و طبقه بندی آن ها بپردازند؛ کاری که در علومی همانند فقه و کلام، صورت گرفته و یا در حال اجراست.

یک فقیه (دین شناس)، با مطالعۀ گزاره های فقهی دین _ که غالباً برای مخاطبان عام، بیان شده _ ، قوانین و قواعد فقهی شریعت را کشف و نظریه پردازی می کند و بر ساس آن، به طرّاحی و نظام مندسازی فقه می پردازد. یک متکلّم نیز با مطالعۀ گزاره های اعتقادی دین، به کشف اصول و قواعد اعتقادی می پردازد و با طبقه بندی آن ها، نظام اعتقادات اسلامی را پی ریزی می کند. این کار، توان پاسخ گویی به مسائل روز و مباحث جدید را به فقیه و متکلّم می دهد.

در دیگر حوزه های علوم انسانی و طبیعی نیز همین اتّفاق، می تواند بیفتد. متخصّصان شاخه های مختلف دانش، همانند اقتصاد، مدیریت، جنگ، روان شناسی، جامعه شناسی، پزشکی، می توانند با مطالعۀ روش مندانه و عمیق در گزاره های اقتصادی، مدیریتی، نظامی، روان شناختی، جامعه شناختی و پزشکی، قوانین و اصول مختلف حاکم بر هر موضوع را کشف کنند. با این کار، می توانیم شاهد نظریه های

ص :35

اسلامی در باب اقتصاد، مدیریت، جنگ، روان شناسی، جامعه شناسی، پزشکی و مانند آن باشیم. مهم این است که آموزه های دینی، چنین قابلیتی را دارند و در این میان، آنچه لازم است، تلاش پیگیرِ پژوهشگران علوم انسانی و علوم طبیعی در بارۀ این بخش از معارف دین است.

کوچکی و ناچیزی بشر،(1) که روشی شناختی است، و گاه از اموری همچون نماز خواندن،(2) که در خطبۀ حضرت زهرا علیها السلام آمده و روشی معنوی است.

برای نمونه، نظریۀ «تفاوت چندگانه»(1) در روان شناسی، به رابطۀ آرزو با رضامندی پرداخته است. میکالوس، معتقد است که رضامندی، حاصل تفاوت اندک بین پیشرفت ها و آرزوهاست. بر اساس این نظریه، آرزوهای بزرگ، رضامندی را تهدید می کنند. در واقع، فاصلۀ بین هدف و پیشرفت،(2) با رضامندی به صورت هم بسته، عمل می کند. بر اساس این نظریه، فاصلۀ هدف با پیشرفت آرزوهای بزرگ، به رضامندی اندکی منجر می شود. البته طبق سایر نظریه ها، داشتن اهداف کلّی برای سلامت، مفید هستند؛ امّا هدف ها، باید مناسب و صحیح انتخاب شوند.(3) این، نشان می دهد که آنچه در ظاهر، موعظه به نظر می رسد، می تواند نظریه ای برای زندگی بهتر باشد و این جاست که باز، قابلیت متون دینی برای نظریه پردازی در علوم انسانی، مشخّص می شود.

الخُبزِ، وَ الماءُ.(1)

در حدیث دیگری، امام صادق صلی الله علیه و آله ویژگی های محلّ سکونت مناسب را هوای پاک، آب گوارا و زمین حاصلخیز بر شمرده است.(2)

همچنین، در جای دیگری از امام صادق علیه السلام نقل شده که ضرورت های شهرنشینی برای همه انسان ها، اعم از مؤمن و کافر، عبارت اند از : امنیت ، عدالت و زمین حاصلخیز:

ثَلاثَةٌ یَحتاجُ النّاسُ إلیها طُرّاً: الأمنُ، وَ العَدلُ، وَ الْخَصْبُ.(3)

در حدیث دیگری از ایشان، به نیازمندی های یک شهر دینی، اشاره شده است:

سه چیز است که اهل هر شهری، در امور دنیا و آخرت خود، به آن ها مراجعه می کنند، و اگر از آن ها محروم باشند، زندگی آنان، سر و سامان نخواهد گرفت: اسلام شناس دانشمند پرهیزگار، زمامدارِ خیرخواه مُطاع ، و پزشک آگاه مورد اعتماد.(4)

از سوی دیگر برخی احادیث آنچه را برای یک شهر و یک جامعۀ انسانی نامناسب است، برشمرده اند. در یک روایت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله سه گروه را نفرین کرده است: آلوده کنندگان اقامتگاه های عمومی، سلب کنندگان حقّ آب کشاورزی[ازدیگران]، و مسدود کنندگان راه ها. (5)

در روایتی از امام باقر علیه السلام نیز آمده که در حکومت مهدی قائم علیه السلام ، چند کار عمرانی و بهداشتی انجام می شود: عریض کردن راه های اصلی، بر طرف کردن موانع راه ها، جمع کردن فاضلاب از کوچه ها، و برداشتن ناودان هایی که آبشان به کوچه می ریزد.(6)

ص :39

از مجموع آنچه گفتیم، چنین به دست می آید که از دیدگاه احادیث، نیازها و ضرورت های مربوط به شهروندی در جامعه، عبارت اند از: امنیت، عدالت، مسکن، پوشاک، خوراک، محیط پاکیزه و هوای پاک، آب گوارا و زمین حاصلخیز.

همچنین به اسلام شناسِ پرهیزگار، زمامدار خیرخواه مُطاع و پزشک آگاه مورد اعتماد، نیاز است. آیا تأمین این نیازها، احتیاج به تخصّص های مختلف ندارد؟ آیا لازم نیست که متخصّصان متعّهدی از هر رشته، به پژوهش دربارۀ این سیاست های کلّی بپردازند و راه کارها و ابزارها را کشف کنند. آیا تحقّق چنین اموری، نیازمند راه داری، شهرداری، ادارۀ بهداشت و امثال آن نیست؟ آیا با در دست داشتن این امور، نمی توان به نظریه پردازی در این زمینه، دست زد؟ آیا باید نشست تا دانشمندان غربی به تئوریزه کردن این امور بپردازند. آن گاه بگوییم که اسلام نیز چنین گفته است!؟!

در متون دینی، نکات فراوانی را دربارۀ این باره و نیز اصول مدیریت، می توان یافت. نکاتی دربارۀ وظیفۀ دولت و مأموریت آن در تأمین رفاه اقتصادی، امنیت، و حتی تکامل معنوی اوج این اصول را می توان در سفارش نامۀ علی علیه السلام به مالک اشتر، مشاهده کرد. در دیگر نامه های امیرمؤمنان علیه السلام و همچنین در سخنان و نامه های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز مطالب فراوانی در این باره آمده است. آیا نمی توان بر اساس آنها نظریه پردازی کرد و دیدگاه هایی مدیریتی و اقتصادی بنیان نهاد؟ ... .

ص :40

با سیر حدیث و دوره های گوناگون آن آشنا شویم، به راحتی بتوان به شُبهاتی از این دست، پاسخ گفت.

آنچه امروزه در اختیار ماست، متنی کهن است که باید با روش های شناخته شده و علمی، بر درستی آن، آگاهی یافت. یکی از راه های اطمینان از صدور حدیث، بررسی سیرِ تاریخی حدیث است. «سرگذشت حدیث»، متون حدیثی متداول روزگار ما را با روزگارِ پیامبرِ خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام پیوند می زند و فراز و فرودهای حدیث نگاری را پیشِ روی ما می نهد.

حدیث، با بعثت «پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله » متولّد شد، بدین سان که سخنان و رفتارهای پیامبر صلی الله علیه و آله _ که به فرمودۀ قرآن کریم، الگوی نیکوی مسلمانان است _(1) ، به وسیلۀ یارانش گزارش می شد و دانشمندان، همین گزارش ها را حدیث نامیدند. پس از پیامبر صلی الله علیه و آله نیز سخنان امامان معصوم _ که همگی از اهل بیتِ پیامبر صلی الله علیه و آله بودند _ ، به وسیلۀ یاران آن بزرگواران ثبت شد. بدین گونه، امروزه مجموعۀ حدیثی گران بهایی از سخنان پیامبر خدا و پیشوایان معصوم علیهم السلام در اختیار ماست.(2)

وجود ندارد. بنا بر این، به راحتی می توان سخنی را که از پیامبر صلی الله علیه و آله به اجمال نقل شده، با حدیثِ طولانی ای که از امام هادی علیه السلام نقل شده است، تفسیر کرد. امام صادق علیه السلام در این باره فرموده است:

حدیث من، حدیث پدرم علیه السلام است و حدیث پدرم، حدیث جدّم علیه السلام است، و حدیث جدّم، حدیث حسین علیه السلام است و حدیث حسین، حدیث حسن علیه السلام است و حدیث حسن، حدیث امیر مؤمنان علیه السلام است و حدیث امیر مؤمنان، حدیث پیامبر خدا صلی الله علیه و آله است و حدیث پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، سخن خداوند است.(1)

همسان بودن سخنان معصومان علیهم السلام ، این فرصت را در اختیار پژوهشگران قرار می دهد تا چنانچه برداشت نادرست و یکسویه ای از احادیث وجود داشته باشد، با کنار هم نهادن احادیث آنان در یک موضوع وتحلیل و بررسی آن، به نظر درستی دست یابند.

برای نمونه، احادیثی که بر دنیاگریزی تأکید می کنند، باید در کنار احادیثی قرار گیرند که به بهره گیری از نعمت های دنیا سفارش می کنند و گوشه نشینی و ترک دنیا را نکوهش می نمایند. در این صورت، می توان نتیجه گرفت که نظر اسلام در بارۀ دنیا، دل بسته نبودن به آن و استفادۀ درست از نعمت های دنیاست.

جاوید خود، را برای مردم به ارمغان آورد. جذابیّت قرآن، مردم را به گرد ایشان، فراهم آورد و سخنان او _ که همگی تفسیر و تبیین همان قرآن بود _ ، سینه به سینه، در میان مردم رواج یافت.

سیزده سال، دوران سخت مکّه گذشت و با ورود پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه و گسترش آیین اسلام و تشکیل حکومت، چهرۀ قدسی پیامبر صلی الله علیه و آله بیش از پیش مورد توجّه قرار گرفت و اهتمام به گردآوری سخنان ایشان، بیشتر شد. شیوۀ پیامبر خدا در بیان احادیث نیز بر اهمّیت سخنان ایشان افزود. پیامبر صلی الله علیه و آله احادیث را در زمان و موقعیّت مناسبی بیان می کرد و از پُر گویی، پرهیز کرده، سخنان مهم را سه بار تکرار می فرمود.

احادیث بر جای مانده از پیامبر صلی الله علیه و آله در موضوعات گوناگونی است؛ امّا دو موضوع، بیشتر مورد توجّه پیامبر صلی الله علیه و آله بود: نخست، احادیث اخلاقی که به فراخور جامعۀ آن روز، بیان شد و راه کار درست زیستن را به بشرآموخت؛ مانند این حدیث:

الخُلقُ الحَسَن یُذیبُ الخَطایا.(1) اخلاق نیکو، خطاها را ذوب می کند.

موضوع دیگر، احادیث فقهی و قواعد حقوقی بود. این دسته از احادیث، با توجّه به موقعیّت پیامبر صلی الله علیه و آله در مدینه و تشکیل حکومت، پدید آمد.

در احادیث فقهی و حقوقی پیامبر صلی الله علیه و آله ، مسائل عبادی مانند نماز، روزه و احکام تجاری مسلمانان و کلّیات دیگری از شریعت اسلامی بیان شده است.

توجه به شخصیت محوری پیامبر، سخنان و رفتار ایشان را به ذهن می سپردند. نقل شفاهی در این دوران فراوان است و استناد به سخنان و سیرۀ پیامبر از همان زمان آغاز شد و سنّت پیامبر یکی از منابع علمی مسلمانان به شمار آمد. پیامبر صلی الله علیه و آله نیز بارها با سخنان، رفتار و تشویق و تأییدهای خود، اهمیت گِردآوری حدیث را تبیین می فرمود. نمونه ای از سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله در این باره را می آوریم.

اُکْتُبُوا لأبی شاة(1) : برای ابو شاة (یمنی) بنویسید. «این سخن را پیامبر در پاسخ شخصی به نام ابوشاة یمنی که از ایشان خواسته بود، حدیث خود را تکرار کنند، فرمود»._ قَیدّوا العِلمَ بالکِتابِ(2) ؛ دانش را با نوشتن به بند کشید.اکْتُبُوا هذا العِلْمَ، فإنّکُم تَنْتَفِعُونَ بِهِ إمّا فی دُنْیٰاکم و إمّا فی آخَرِتکُم(3) ؛ این دانش را بنویسید، چرا که شما در دنیا یا آخرت از آن بهره مند می شوید.در زمان پیامبر عده ای از یاران با نگارش حدیث مخالف بودند از این رو به عبدالله پسر عمروعاص که مجموعه ای از احادیث پیامبر را گِرد آورده بود، گفتند: تو هر سخنی را از پیامبر صلی الله علیه و آله می نویسی در حالی که او هم انسانی (همانند دیگران) است و از سرِ ناراحتی و یا خشنودی سخن می گوید. عبدالله از نوشتن باز ایستاد و این گفتۀ صحابه را به پیامبر صلی الله علیه و آله عَرضه داشت. رسول خدا فرمود: «اُکْتُبْ فَوَ الذی نَفسی بیده ما خَرَجَ مِنْهُ إلّا حَقٌّ(4) ؛ بنویس سوگند به خدایی که جانم در دست اوست از این دهان جز سخن حق بر نمی آید».

سیره و رفتار عملی پیامبر هم حکایت از نگارش حدیث در زمان آن بزرگوار دارد. مرحوم آیة الله احمدی میانجی _ از محققان معاصر _ حدود سیصد متن مکتوب از نامه های پیامبر به شاهان، فراخوان های برخی افراد به دین اسلام، پیمان

ص :47

نامه ها، آیین نامه های مالیاتی و نوشته هایی در موضوعات دیگر را در مجموعه ای به نام «مکاتیب الرسول» فراهم آورده است.

افزون بر آن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله امام علی علیه السلام را هر روز فرا می خواندند تا احادیث فراوانی را بنویسند و نگهداری کنند.(1)

تأیید و تشویق هایی هم از پیامبر به یادگار مانده است که بیانگر اهمیت نگارش حدیث است. در گزارشی عبدالله بن عمر در حالی که کوچکترین فردِ کاروان بوده است، خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسید. پیامبر در این دیدار دربارۀ کسانی که به رسول خدا دروغ ببندند هشدار داد و جایگاه آنان را آتش دانست. عبدالله به یکی از همراهان می گوید: با این هشدار پیامبر شما چگونه جرأت می کنید که از پیامبر صلی الله علیه و آله حدیث نقل کنید؟ صحابی پیامبر به عبدالله پاسخ می دهد: ما چیزی از پیامبر نمی شنویم مگر آن که در نوشته ای نزد ما محفوظ است.(2)

این گزارش نشان می دهد که از زمان پیامبر صلی الله علیه و آله برخی از یاران برای پرهیز از نقل نادرست و دروغ بستن به پیامبر، نگارش احادیث را ضروری می دانستند.

اهمیت گِردآوری سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله سبب شد در همان دوران برخی یاران رسول خدا مجموعه ای از سخنان ایشان را گِرد آوردند. در این میان نگاشته هایی مانند «جامعه»، «کتاب علی»، «صحیفۀ علی» از شهرت خاصی برخوردار است و برخی مکتوبات مانند «الصحیفة الصادقة» نوشته عبدالله بن عمرو عاص هم در میان شیعه و سنی شناخته شده تر است.

افزون بر نوشته های مشهور یاد شده، مجموعه هایی از یاران پیامبر موجود است که معمولاً با پیشوند «صحیفه» یا «نسخه» از آنان یاد شده است.(3)

برخی از یاران پیامبر که دارای آثار مکتوب بوده اند عبارتند از:

ص :48

1. أبوذرغفاری، 2. سلمان فارسی، 3. ابو رافع، 4. اسماء بنت عمیس، 5. جابر بن عبدالله انصاری، 6. زید بن ثابت انصاری، 7. عبدالله بن عباس، 8. اُبی بن کعب،

9. ابوشاة یمنی، 10. ابوبکر.

یارانش می خواست برای مردم، حدیث بگویند، به سؤالات آنان، پاسخ دهند و با دانشمندان، به گفتگو بنشینند.

سخنان حکمت آموز علی علیه السلام که به زیبایی بیان می شد، دوستداران دانش را به گِرد او فراهم می آورد و آنان با کوشش خود، سخنان امام را جمع می کردند. آنچه امروزه در اختیار ماست، نتیجۀ تلاش یاران امام است. برخی از یاران امام که سخنان ایشان را می نوشتند، عبارت اند از: اَصبَغ بن نُباته، ابو رافع، عبد الله بن عبّاس و سلیم بن قیس.

خوش بختانه، احادیث امام علی علیه السلام که به صورت نامه و یا خطابه بیان می شد، در موضوعات گوناگونی است. احادیث اعتقادی، اخلاقی، ادعیه، حقوق و قضا، بخشی از احادیث امام علی علیه السلام است.

شیوۀ امام در انتشار حدیث، بسیار نو و ویژه بود، به گونه ای که امام برای اعضای خانواده، دوستان و عموم مردم، نامه می نوشت. برخی از این روش ها، مانند نگارش نامه به عموم مردم، در زمان خلفای پیشین، سابقه نداشت و اهمّیت افکار عمومی در نزد امام علی علیه السلام را نشان می دهد. برای آشنایی با روش های امام و نیز سخنان زیبایش، می توان به کتاب نهج البلاغه _ که گزیده ای از سخنان امام علی علیه السلام است _ ، مراجعه کرد. برای نمونه، امام فرموده است:

قَدر الرَّجُلِ عَلی قَدرِ هِمَّتِه. (1) منزلت آدمی، به قدر همّت اوست.

افزون بر سخنان و نامه های امام علی علیه السلام ، سه اثر مکتوب دیگر از امام، گزارش شده است: کتاب علی علیه السلام ، صحیفۀ علی علیه السلام و مصحف علی علیه السلام . ویژگی های هر یک از این نوشته ها، بسیار طولانی است. در این جا تنها به این نکته اشاره می کنیم که دو اثر نخست، دو سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله و نگارش امام علی علیه السلام است و مصحف علی علیه السلام ، کتاب قرآنی است که امام در حاشیۀ آن، نکات تفسیری و قرآنی ای را که از پیامبر صلی الله علیه و آله فرا گرفته بود، نوشته است. این سه اثر، همواره امانتی در اختیار امامان شیعه علیهم السلام بوده است.

ص :50

اَللهُّمَ اَنْتَ مُتَعالِی المکان، ... قادِرٌ عَلی ما تَشاءُ قَرِیبُ الرّحمةِ صادِقُ الوَعدِ. سابغ النِعمة. (1) بار خدایا! تو بلند مرتبه ای... بر هر چه خواهی توانایی، رحمت و مهربانی ات نزدیک، وعده ات راست و نعمت ات کامل و فراوان.

این مجموعۀ بسیار زیبا، اهداف، روش ها و روشنگری های امام را نشان می دهد.

البته نامه هایی از امام حسین علیهم السلام بر جای مانده است که در پاسخ کوفیان و یا کسانی که ایشان را از رفتن به کربلا باز می داشتند، نوشته شد؛ مانند نامۀ امام به ابن عبّاس و محمّد بن حنفیه.

از این رو، بیش از 250 دعا از امام سجّاد علیه السلام باقی مانده است. در میان مجموعه های دعایی امام، صحیفۀ سجّادیه، شهرت بی مانندی دارد. این کتاب را _ که در ابتدا 75 دعا بوده است و امروزه، تنها 54 دعای آن باقی مانده است _ ، امام به فرزندانش امام باقر علیه السلام و زید شهید املا می کرد و آن دو می نوشتند و بدین وسیله، امروزه، یکی از مکتوبات ارزشمند قرن اوّل هجری در اختیار ماست.

صحیفۀ سجّادیه، اثر ارزشمندی است که دقیق ترین مسائل اعتقادی، اخلاقی و عرفانی را با لطیف ترین واژگان، بیان نموده است و از یک سو، کتاب ناز و نیاز است و از دیگر سو، کتاب حرکت و خیزش انقلابی است. چه اندیشوران مسلمان و غیر مسلمانی که با مطالعۀ صحیفه، شگفت زده شدند و آثار زیبایی پیرامون این کتاب ارزشمند، بر جای نهادند.

در قسمتی از دعای بیستم آن می خوانیم:

أللَّهمَّ صَلِّ عَلیٰ محمَّدٍ و آلِهِ وَ صُنَ وَجهیَ بِالیَسارِ وَ لا تَبتَذِلْ جاهی بِالإقتارِ فَاَستَرزِقَ أهلَ رِزقکَ.بار خدایا! بر محمّد و خاندانش، درود فرست و با توانگری [بخشیدن به من] آبرویم را نگه دار و با تنگ دستی، حرمت مرا از بین مبر که بر اثر آن، از روزی خواران تو، روزی بخواهم.

مجموعه ای دیگر از سخنان امام سجّاد علیه السلام ، خطبه هایی است که در مسیر کوفه تا شام و پس از آن، در مناسبت هایی در مدینه، بیان کرد.

ولید بن عبد الملک که به خشونت و قتل عام شیعیان، شهره بودند، به هلاکت رسیدند و حکومت بنی امیّه به روزهای پایانی خود، نزدیک می شد و درگیری های سیاسی، افزایش یافته بود.

در سال یکصد هجری، یکی از حکمرانان بنی امیّه به نام عمر بن عبد العزیز، فرمان نگارش احادیث را صادر کرد و همین فرمان، زمینۀ اجتماعی خوبی را برای امام باقر علیه السلام فراهم آورد تا احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله را برای مردم بازگو کند. مردمانی که از شنیدن این فرمان خرسند شدند، برای شنیدن سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله بهترین راه را مراجعه به اهل بیت می دانستند. بنا بر این، مجلس درس امام باقر علیه السلام پررُونق بود. امام نیز مردم را به نگارش و نقل حدیث، تشویق می کرد. امام به یکی از شاگردانش فرمود:

برای فرا گرفتن دانش بشتابید. سوگند به کسی که جانم در کفِ قدرت اوست، حدیثی که در حلال و حرام از راستگویی بشنوی، از دنیا و آنچه طلا و نقره در اوست، بهتر است.(1)

امام باقر علیه السلام برای مردمانی که پس از سال ها، فرصت بهره گیری از اهل بیت علیهم السلام را یافته بودند، بر دو نکته تأکید فرمود: نخست، محوریت قرآن و دوم، سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله و بدین سان، سخنان پیامبر خدا پس از حدود نود سال، در جامعۀ اسلامی گسترش یافت. امام در این دوران، بر محور بودن قرآن، تأکید می کرد و به مردم می فرمود:

إذا حَدَّثتُکُم بِشَیءٍ فَسأَلونی عَن کِتابِ اللهِ.(2) هرگاه چیزی را به شما گفتم از من بپرسید (در کجای) قرآن است؟

امام پنجم، با این روش به مردم آموخت که تمام سخنان اهل بیت علیهم السلام از منشأ وحی است و هر چه از این خاندان می آموزند، تفسیر آیات قرآن و تبیین سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله است که از وحی برآمده بود و این ویژگی، امتیاز خاص احادیثِ اهل بیت علیهم السلام است.

ص :54

امام برای انتشار احادیث، گاه برای همۀ مردم، در مجالس عمومی سخن می گفت و گاهی نیز برای یاران ویژه اش در مجالس خصوصی، نکات مهم اعتقادی و فقهی را بازگو می کرد. گاهی نیز از نامه بهره می برد. روش دیگر امام باقر علیه السلام ارجاعات بود، بدین گونه که از یاران برجسته اش می خواست تا در مسجد بنشینند و برای مردم، حدیث بگویند و از مردم می خواست که برای مسائل دینی به آنان مراجعه کنند.

فضای علمی پدید آمده، سبب شد تا امام باقر علیه السلام شاگردان زِبَردستی را در رشته های مختلف علمی تربیت کند که هر کدام از آن ها در شهر و دیار خود، پاسخگوی مردم بودند. محمّد بن مسلم، زُرارة بن اَعیَن، ابان بن تَغلِب، نمونه ای از شاگردان اندیشمند امام باقر علیه السلام بودند که حتّی دانشمندان سنّی از مراجعۀ به آنان، بی نیاز نبودند.

احادیث فقهی و قواعد کلّی فقه _ که راه گشای اجتهاد در مسائل جدید است _ در میان احادیث امام باقر علیه السلام درخشش فوق العاده ای دارد، هر چند موضوعات مهمّ دیگری مانند تفسیر قرآن، اعتقادات، اخلاق، دعا و تاریخ نیز مورد توجّه امام بود و احادیث گران بهایی در رشته های یاد شده از او به جای ماند. امام باقر علیه السلام با بیان احادیث تاریخی، سیرۀ رفتاری امام علی علیه السلام و ماجرای عاشورا را به خوبی برای ما به ارمغان نهاد.

نمونه ای از احادیث اخلاقی امام باقر علیه السلام :

إنَّ الحَسَدَ لَیَأکُلَ الإیمانَ کَما تَأکُلُ النّارُ الحَطَبَ. (1) حسد، ایمان را می خورد، همان گونه که آتش، هیزم را می خورد.

ادّعای انتساب به پیامبر را داشتند، بر روی کار آمدند، اگر چه دشمنی بنی عبّاس با اهل بیت علیهم السلام کم نبود؛ ولی با این همه، درگیری میان بنی امیّه و بنی عبّاس، فضای خوبی را برای امام صادق علیه السلام پدید آورد.

شاگردان فقیه و دانشمند امام باقر علیه السلام نیز به محضر امام صادق علیه السلام می رسیدند و همین هستۀ اوّلیۀ شاگردان، سبب شد تا امام صادق علیه السلام مسائل دینی ژرف تری را برای ایشان بیان فرماید و قواعد کلّی اجتهاد را تبیین نماید.

اگر چه تمام دوران امام صادق علیه السلام یکسان نبود و در برخی سال ها فشارهای حکومت، بسیار افزایش یافت، به گونه ای که امام مجبور به ترک مدینه شد؛ ولی با این همه، امام توانست با بیان احادیث کلیدی، نظام فقهی شیعه را سامان دهد تا شیعیان هویت مستقل خویش را در یابند و توانایی پاسخ گویی به هر پرسشی را داشته باشند و از همین رو، شیعۀ دوازده امامی به «شیعۀ جعفری» مشهور شد. امروز، در تمامی ابواب فقهی، حدیثی از امام صادق علیه السلام دیده می شود که بیانگر بر جای ماندن احادیثِ فراوان از آن بزرگوار است.

دانش گستردۀ امام باقر و امام صادق علیهما السلام ، نه تنها شاگردان فقیهی را تربیت کرد؛ بلکه بر دانشمندان سنّی نیز تأثیر نهاد، به گونه ای که بسیاری از راویان غیر شیعی، روایت پیامبر صلی الله علیه و آله را از امام صادق علیه السلام نقل کرده اند و شماری از آنان، از جمله ابو حنیفه پیشوای سنّیان حنفی؛ شاگردِ امام صادق علیه السلام بود.

بیشترین احادیث بر جای مانده از امام صادق علیه السلام ، همانند امام باقر علیه السلام در زمینۀ فقهی و قواعد کلّی دین پژوهی است و در موضوعات دیگر، مانند قرآن، اعتقادات، اخلاق و دعا نیز احادیث زیبایی از امام به ما رسیده است. دعاهای امام صادق علیه السلام بسیار گسترده اند و امام برای زمان ها و مکان ها و حالات مختلف بندگان، دعای ویژه ای را تعلیم داده است. احادیث اخلاقی امام صادق علیه السلام نیز بیشتر در موضوع اخلاق اجتماعی است که اگر به اندکی از آن عمل شود، رفتار اجتماعی شیعیان، ضرب المثلِ صداقت و زیبایی خواهد شد.

در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

ص :56

مُجامَلَةُ النّاسِ ثُلثُ العقلِ.(1) خوش برخوردی با مردم، یک سومِ خردمندی است.

رساله ها و نوشته های کوچکی نیز به امام صادق علیه السلام منسوب است، از آن جمله، رسالۀ «الإهلیلجة» که در ردّ منکران ربوبیّت تحریر شده است، رسالۀ «التوحید» که امام برای مفضّل بن عمر نوشت و رسالۀ «الأهوازیة» که در پاسخ سؤالات عبد الله نجاشی، فرماندار اهواز، از امام به یادگار مانده است.

احتجاجات و یا مناظرات، شیوۀ دیگری از نشر حدیث است که هر یک از طرفین، حجّت و دلیل بر حق بودن خویش را ارائه می کرد و خوانندۀ امروزی با مطالعۀ احادیثِ احتجاجات، با شیوۀ استدلالی امامان علیهم السلام آشنا خواهد شد.

احادیث بر جای ماندۀ امام کاظم علیه السلام در موضوعات گونه گونی است: فقه، اعتقادات، اخلاق و عقل. بیشترین احادیثِ امام، در موضوع فقه است که بیانگر فراوانیِ پرسش های فقهی است. احادیث اعتقادی امام، در محیطی پدید آمد که مباحث کلامی جدید، رواج داشت. عقل و جایگاه آن در معارفِ دینی نیز در میان احادیثِ امام کاظم علیه السلام جایگاهی والا و درخور دارد. کمترین احادیثِ بر جای مانده از امام کاظم علیه السلام در موضوعات اخلاقی است.

نمونه ای از احادیث امام کاظم علیه السلام :

رَأسُ السَّخاءِ أَداءُ الأَمانةِ.(1) اوج سخاوت، امانتداری است.

احادیثِ امامان پیشین، آسان شد و آن ها می توانستند نظر امامان را در موضوعات گوناگون در یابند.

اهمّیت دیگر دوران امام رضا علیه السلام ، حضور ایشان در مرکز خلافت آن روزگار، یعنی خراسان بود. امام به اصرار مأمون، خلیفۀ عبّاسی، مجبور شد تا مدینه را ترک گوید و با پذیرفتن ولی عهدی مأمون، به خراسان برود. خراسان در آن دوره، یکی از مراکز حدیثی فقهی اهل تسنّن به شمار می آمد و محلّ آمد و شدِ دانشمندان مسلمان و غیر مسلمان بود. امام از این فرصت پدید آمده، بهره برد و با شرکت در مناظرات علمی مختلف، دلایلِ امامتِ شیعه را به گونه ای شفّاف بیان کرد، به گونه ای که پس از امام رضا علیه السلام ، کمتر پرسشِ پاسخ نیافته ای در امر امامت، باقی ماند. ایشان، در این دوران، ادّعاهای ادیان دیگر را خنثا می کرد و با برگوییِ صفات خداوند متعال، یکتاپرستی ناب را ترویج می نمود. از همین رو، احادیثِ فراوانی در موضوع امامت و توحید از امام رضا علیه السلام برای ما باقی مانده است. برای نمونه، امام فرمود:

إنَّ الإمامةَ أُسُّ الإسلامِ النّامی و فَرعُهُ السامی.(1) امامت، ریشۀ بالندۀ اسلام و شاخۀ برافراشتۀ آن است.

پرداختن به فقه، از موضوعات مهمّی بود که امام رضا علیه السلام دربارۀ آن، احادیث فراوانی را به یادگار نهاد. احادیث تخصّصی فقهی در میان احادیث امام رضا علیه السلام بیشتر نمود دارد؛ زیرا شاگردان امام از احادیث فقهی امامانِ گذشته، باخبر بودند و کتاب هایی موضوعی نیز در این باب، تدوین شده بود. بنا بر این، سؤالات آنان، سؤالاتی ابتدایی نبود، بلکه با تکیه بر دانشِ پیشینیان، پرسش های جدید و دقیق تری را مطرح می کردند و امام نیز به آنان، پاسخی در خور می داد و بدین سان، مجموعه ای از احادیث تخصّصی درفقه، پدید آمد.

دسته ای دیگر از احادیث امام رضا علیه السلام ، احادیث تفسیری است که پاسخی به پرسش های شیعه و سنّت از آیات قرآن کریم است.

ص :60

نوشته هایی نیز به امام رضا علیه السلام نسبت داده شده که در میان آ ن ها، احادیث صحیفۀ امام رضا علیه السلام ، از اعتبار ویژه ای برخوردار است. در میان آثار منسوب به امام رضا علیه السلام ، چند نوشتۀ دیگر نیز وجود دارد که مهم ترین آن ها، رسالۀ ذهبیه و فقه الرضا علیه السلام است. رسالۀ ذهبیه، در مسائل پزشکی است که گویا امام رضا علیه السلام آن را به درخواست مأمون، نگاشته است، هر چند برخی پژوهشگران، بعضی از مطالب آن را از امام نمی دانند.

فقه الرضا علیه السلام نیز کتابی است در فقه که بسیاری از دانشمندان، در درستی انتساب آن به امام، تردید دارند و می توان گفت که نگاشتۀ ایشان نیست.

مسئله در یک مجلس امکان نداشته است؛ ولی مطرح شدن این مطلب، می تواند بیانگر سؤالات بسیاری باشد که از امام پرسیده می شد.

در میان احادیث محدود امام جواد علیه السلام ، مناظرات ارزشمندی دیده می شود و احادیث دیگری نیز در موضوعات اخلاقی و فقهی، از ایشان برجای مانده است.

نمونه ای از احادیث امام جواد علیه السلام :

أَفضَلُ العِبادة الإخلاصُ.(1) برترین عبادت، اخلاص است.

آنان بیزاری می جستند. امام هادی علیه السلام در بیان خویش، از سویی جایگاه والای امامت را به گونه ای ترسیم می کرد که عظمت امام، محفوظ بماند و از سوی دیگر، غُلات نتوانند از این احادیث، سودجویی کنند.

لا یَعرِفُ النِّعمَةَ إلّا الشّاکِرُ وَ لا یَشکُرُ النِّعمَةَ إلّا العارِفُ.(1) نعمت را جز سپاس گزار، ]قدر[ نشناسد و نعمت را جز آن که شناخته، سپاس نگزارد.

در این دوران، از چندین کتابِ «مسائل» نام برده شده که در آن ها، شاگردان امام، پرسش های خویش را برای امام می فرستادند و امام، پاسخ آنان را می نوشت. «مسائل محمّد بن حسن صَفّار» و «مسائل محمّد بن علی بن عیسی قمّی» و «مسائل ابو طاهر زُراری»، از جمله نگاشته های اصحاب امامان است که در کتاب های فهرست، گزارش شده است.

این دوران، مانند: به قدرت رسیدن وزرای آل بویه با گرایش شیعی، عالم بودن مسئولان حکومتی، صاحب بن عبّاد، ابو علی سینا و شاپور بن اردشیر به ایجاد فضای باز فرهنگی کمک کرد و همۀ دانشمندان توانستند افکار و اندیشه های خویش را مطرح سازند.

تأسیس مراکز علمی، مانند «دار العلم ها» و کتاب خانه های بزرگ در بغداد و ری نیز یاریگر این شکوفایی و روزگار زرین تمدّن اسلامی شد.

که احادیث امامان معصوم را به تفکیک، ذکر کرده اند و خواننده، برای خواندن احادیثِ هر امام، می تواند به آن ها مراجعه کند.

ج _ تک نگاری

از دیگر تلاش های علمای حدیث در سدۀ چهارم و پنجم، نگارش در موضوعات ویژه است. برای نمونه، شیخ صدوق، با گردآوری احادیث خداشناسی، کتابِ ارزشمند التوحید را نگاشت و یا با رویکردی ذوقی، احادیثِعددی را کنار هم نهاد و کتاب الخصال را تدوین کرد. صفّار قمّی، یکی دیگر از عالمان این دوره است که کتاب بصائر الدرجات او در زمینۀ احادیثِ امامت است. التمحیص اِسکافی و مصادقة الإخوان شیخ صدوق نیز دو نمونه از تألیفات اخلاقی این دوره است.

د _ امالی

امالی، به مجموعه ای از احادیث، گفته می شود که استاد حدیث، در مناسبت های مختلف، برای شاگردانش بیان می کرد و آنان نیز آن را با دقّت، می نوشتند. الأمالی شیخ صدوق، الأمالی شیخ مفید، الأمالی شیخ طوسی و الأمالی سید مرتضی، چهار کتابی هستند که با این عنوان، از این دوران، باقی مانده است.

ﻫ _ تفسیر روایی

کتاب های تفسیر قرآن با استفاده از احادیث نقل شده از پیامبر خدا و اهل بیت بزرگوار ایشان، از دیگر آثار این دوران است. تفسیر العیّاشی، تفسیر القمّی، تفسیر فرات و التبیان شیخ طوسی، از کتاب های تفسیری تألیف شده در دو سدۀ یاد شده است.

و _ غیبت نگاری

غیبت کبرا، آغاز شد، امّا غیبت امام، برای شیعیان که بیش از دو قرن با حضور امامِ معصوم در جامعه، خو گرفته بودند، بسیار دشوار بود. همین امر، سبب شد تا پرسش ها و شُبهات فراوانی برای ایشان، پدید آید. این مسئله، اندیشمندان شیعی را واداشت تا در پاسخ به این شُبهات مطرح شده، کتاب هایی را تألیف کردند که احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و پیشوایان معصوم علیهم السلام در زمینۀ امر غیبت را فرا روی پرسشگران

ص :66

قرار می داد و آنان را از سرگردانی، نجات می بخشید. کتاب های الغیبة نعمانی، کمال الدین شیخ صدوق و الغیبة شیخ مفید و نیز شیخ طوسی، ارمغان این دوران هستند.

ز _ فقه الحدیث

فقه الحدیث، دانشی است که به بررسی محتوای روایت می پردازد. کتاب هایی که در این موضوع، نگاشته می شوند، به فهم دقیق تر متن حدیث، یاری می رسانند. کتاب معانی الاخبار شیخ صدوق، از آثار ارزشمند این دوران است که معانی پاره ای از احادیث را از زبان امامان معصوم برای ما گزارش می کند.

ح _ کتاب های رجال

کتاب های رجال، به بررسی احوال راویان حدیث می پردازد و در آن، راویان را به گونه ای توصیف می کند که پژوهشگر به سخن وی، اعتماد کند و یا آن که از روایات وی، دوری گُزیند. برای نمونه، وقتی عالم رجالی، راوی را با لفظ «ثِقَه» معرّفی کند، راوی، مورد اطمینان است و می توان به روایت آن، عمل کرد و چنانچه از لفظ «کذّاب» استفاده نماید، راوی، دروغگوست و نمی توان از روایت او سود جست. کتاب رجال الکشّی و رجال الطوسی، در این دوران نگاشته شده اند.

ط _ کتب فهرست

فهرست، گونه ای دیگر از کتاب های نگاشته شده در سده های چهارم و پنجم هجری است که نوشته جات حدیثی اصحاب امامان علیهم السلام را برای ما گزارش می کنند.

الفهرست شیخ طوسی و الفهرست نجاشی، دو کتاب باقی مانده از این دوران است که با معرّفی اصحاب ائمّه، نامِ کتاب های ایشان را می آورد و فهرستی بلند از افتخارات شیعه را نمایان می سازد که نمونۀ مناسبی از پیوستگیِ نگارش احادیث در میان شیعیان است و بستر اعتماد به کتاب های حدیثی را فراهم می کند.

ی _ تاریخ و سیره

با نگارش برخی از کتاب های تاریخی سنّیان، مانند تاریخ الطبری، نیازِ پرداختن به تاریخ پیشوایان معصوم، بیش از پیش احساس می شد. عالمان شیعه در سده های چهارم و پنجم با نگارش کتاب هایی، گوشه ای از سرگذشت پیشوایان معصوم را به

ص :67

تصویر کشیدند. الإرشاد و الجمل، دو تألیف مهم و بزرگ شیخ مفید و خصائص أمیر المؤمنین، نگارش سیّد رضی، نمونه هایی از کتاب های تاریخی این دوران است که با گردآوری احادیثِ تاریخی، برخی حقایق دوران اهل بیت علیهم السلام را بازگو کردند.

ک _ فضائل و مناقب

واژۀ «فضائل»، جمع «فضیلت»، به معنای برتری است و «مناقب» جمع «منقبت» است، به معنای آنچه مایۀ افتخار و مباهات است. کتاب های فضائل و مناقب، برتری ها و شایستگی های معصومان علیهم السلام را گرد آورده، بیان می کرده اند تا شیعیان، شناخت دقیق تری از امامان خویش داشته باشند.

فضائل أمیر المؤمنین، از ابن عقده و نوادر الأثر اثر جعفر بن محمّد قمی و شرح الأخبار، نوشتۀ قاضی نعمان مغربی، از جمله کتاب هایی در موضوع فضائل هستند که در این دوره، تألیف شده اند.

ل _ دعا و زیارت

فضای باز سیاسی _ فرهنگی سده های چهارم و پنجم هجری و اهتمامِ دولت مردانِ شیعی به زیارتگاه های معصومان، سبب شد تا پژوهشگران شیعه، به گردآوری و تبویب دعاها و زیارات، همّت گمارند و مجموعه های مناسبی از دعا و زیارت را به یادگار نهند. از مهم ترین کتاب های این دوره، کامل الزیارات ابن قولویه و مصباح المتهجّد شیخ طوسی هستند.

مدرسۀ حدیثی

مدرسۀ حدیثی، اصطلاحی است که بیانگر نوعی نگرش در شیوۀ دریافت، انتقال و نقد حدیث است. در دو سدۀ چهارم و پنجم، دو نوع نگرش به حدیث و تعامل با آن، وجود داشته است: نگرشی که بیشتر به متن حدیث، اهمّیت می داد و از نقد عقلی احادیث، کمتر استفاده می کرد که به «مدرسۀ حدیثی قم»، مشهور شد؛ و نگرش دیگر، برای عنصر عقل در ارزیابی احادیث، اهمّیت ویژه ای قائل بود که به «مدرسۀ حدیثی بغداد»، مشهور شد.

ص :68

1. گستردگی فعّالیت های حدیثی در سده های چهارم و پنجم: هیمنۀ فعّالیت های حدیثی در این دو قرن و بویژه آثار ارزشمند شیخ طوسی، تا سال ها بر دیگر آثار دانشمندان شیعی سایه افکند، به گونه ای که بسیاری از دانشمندان، از انجام دادن فعّالیت های حدیثی جدید، خودداری کردند و به افق های جدیدی غیر از حدیث پژوهی می اندیشیدند.

2. ضرورت مطالعات تخصّصی: با توجّه به تدوین جوامعِ حدیثی اوّلیه، عالمان شیعه، مطالعات تخصّصی را وجهۀ همّت خویش قرار دادند و در موضوعاتی مانند فقه و بررسی های رجالی، تأمّل بیشتری کردند تا کتاب های فقهی ارزشمندی را برای ما به یادگار نهند.

3. شرایط نابه سامان سیاسی: در اواسط سدۀ پنجم هجری، ترکان سلجوقی به بغداد یورش بردند و از هر گونه فعّالیت علمی شیعیان، جلوگیری کرده، آن را سرکوب می کردند. برخورد با شیعیان تا سال ها ادامه یافت؛ ولی عالمان شیعی با تلاش و مجاهدت خویش، از این میراث کهن، نگهداری کردند و آن را به نسل های بعد سپردند.

پدید آمد و همین نگرش، بر گسترۀ فعّالیت های حدیثی، تأثیر نهاد و آثار گران بهای حدیثی، در این سال ها، رونق ویژه ای یافتند.

بنا بر این، سه عنصر: زمینۀ سیاسی مناسب، گرد هم آمدن عالمان ژرف اندیش و ظهور جریان اخباریگری را می توان از عوامل مهم رواج حدیث پژوهی در این سه قرن دانست.

عالمان شیعه نیز از زمینه های موجود، استفاده کردند و کارنامۀ فعّالیت های حدیثی در این دوران، بسیار پُر فروغ و درخشان است.

مهم ترین فعّالیت های حدیثیِ این دوران، عبارت است از:

١. انتشار گستردۀ آثار حدیثی: نبود امکانات و فضای خفقان سده های پیشین، فرصت تکثیر نوشته های حدیثی را فراهم نیاورده بود و عالمان شیعی، تنها توانسته بودند تا نوشته های حدیثی را به صورت محدود، نگهداری کنند. با روی کار آمدن دولت صفویه، فضای مناسبی پدید آمد و عالمان ژرف اندیش شیعی، آثار حدیثی را از سراسر جهان اسلام، گرد آوردند و به انتشار گستردۀ آن ها همّت گماردند، به گونه ای که تنها ملّا محمّدتقی مجلسی توانست با کوشش چهل سالۀ خود، کتاب های بسیاری را در کتاب خانه های زمان خویش، جمع آوری نماید.

٢. جامع نگاری: پس از نگارش جوامع اوّلیه در سده های چهارم و پنجم هجری، ضرورت نگارش جدیدی از جوامع حدیثی احساس می شد؛ زیرا جوامع اوّلیه، بیشتر به موضوعات فقهی پرداخته بودند و از کتاب های محدودی بهره برده بودند. بنا بر این، ملّا محسن فیض کاشانی، با گرد آوردن احادیث جوامع اوّلیه (کتب اربعه)، نظم جدیدی از احادیث فقهی را پدید آورد و کتاب الوافی را نگاشت. شیخ حرّ عاملی، دانشمند لبنانی مقیم ایران نیز افزون بر احادیث کتب اربعه، از بیش از هشتاد کتاب حدیثی دیگر نیز استفاده کرد و کتاب وسائل الشیعه را به عنوان کتاب مرجعِ مجتهدان، در سی جلد، به رشتۀ تحریر در آورد. علّامۀ مجلسی، بزرگ مرد این روزگار بود که با تلاشی وصف ناشدنی خود، به گِردآوری احادیث غیرفقهی پرداخت و بزرگ ترین کتاب حدیثی موجود به نام بحار الأنوار را در موضوعات اعتقادی، معارف، تاریخ و اخلاق در یکصد و ده جلد نگاشت. او از منابع بسیاری

ص :71

استفاده کرد که امروزه، برخی از آن ها در اختیار ما نیست و ما تنها با رهاورد تلاش علّامۀ مجلسی، می توانیم به میراث کهن خویش، پی ببریم.

٣. تک نگاری ها: نوشتن کتاب بر اساس موضوعات مورد نیاز جامعه، از دیگر فعّالیت های حدیث پژوهی این دوران است. برای نمونه، شیخ حرّ عاملی، احادیث قدسی را در کتابی به نام الجواهر السَنیّة، فراهم آورد. وی معتقد بود تا آن زمان در شیعه، چنین کتابی نگاشته نشده است. برخی دیگر از عالمان این دوره، بر پایۀ سفارشی از پیامبر صلی الله علیه و آله به گِرد آوری چهل حدیث (اربعین حدیث) و شرح و توضیح آن پرداختند. اگر چه این گونۀ نگارشی، پیشینه ای کهن دارد؛ ولی در سدۀ دهم تا دوازدهم، گسترش یافت. الأربعین شیخ بهایی، الأربعین ملّا محمّدتقی مجلسی و الأربعون حدیثاً قاضی سعید قمی، از جملۀ این تألیفات است.

٤. تفسیر روایی: تفسیر قرآن بر اساس روایات، کار مهم دیگری بود که عالمان شیعی در سده های یازدهم و دوازدهم، نمونه های با ارزشی را برای ما به یادگار نهادند. تفسیر الصافی ملّا محسن فیض کاشانی، البرهان فی تفسیر قرآن سیّد هاشم بحرانی و نور الثقلین عبد العلی حُوَیزی عروسی، از تفاسیر رواییِ این دوران است که آیات قرآن را با استفاده از احادیث، تفسیر کرده اند.

٥. شرح نگاری: یکی از مهم ترین فعّالیت های حدیثی سده های یازدهم و دوازدهم، شرحِ کتاب های حدیثی مهم مانند الکافی، تهذیب الأحکام و کتاب من لا یحضره الفقیه است که تا پیش از این زمان، سابقه نداشت. عالمان شیعی با دقّت در کتاب های چهارگانه، بر آن ها شرح هایی نوشتند و افزون بر آن، صحیفۀ سجّادیه و کتاب های در زمینۀ اصول اعتقادی و حدیث، مورد توجّه شارحان قرار گرفت و شرح های استواری برای این کتاب ها نوشته شد.

٦. فارسی نویسی: اگر چه برخی عالمان شیعی، در سده های گذشته، آثاری را به فارسی نگاشتند و ترجمه هایی از قرآن و تفسیر قرآن ( تفسیر ابو الفتوح) و احادیث کوتاه، در دسترس مردم بود؛ ولی استفاده از متون حدیثی، در انحصار عالمان دینی و آگاهان به زبان عربی بود.

ص :72

سدۀ دهم تا دوازدهم، فرصت مناسبی بود که عالمان شیعی، آثار حدیثی را به فارسی برگردانند تا عموم مردم بتوانند از خواندن سخنان معصومان، لذّت ببرند. شیخ بهایی، ملّامحسن فیض کاشانی، آقاجمال خوانساری، ملّا محمّدتقی مجلسی و علّامه محمّدباقر مجلسی، از عالمانی هستند که آثار حدیثیِ زیبایی را به فارسی برگرداندند. جامع عبّاسی، شرح غرر الحکم، لوامع صاحبقرانی و ترجمۀ توحید مُفضّل، از آثار باقی ماندۀ این دوران به زبان فارسی است.

٧. غریب نگاری: در این دوران، شرح واژگان دشواریاب _ که به «غریب»، شهرت دارند، رشد فزاینده ای یافت و افزون بر توضیح واژگان دشوار در کتاب های الوافی و بحار الأنوار، کتاب مستقل مجمع البحرین و مطلع البدرین، اثر فخر الدین طُرَیحی، در این دوره نگاشته شد. طُرَیحی، با توجّه به احادیث پیشوایان معصوم، واژگان دشوار احادیث را تبیین کرده است.

٨. رجال شناسی: عالمانِ رجالی این دوران، با استفاده از آثار رجالی کهن، نوآوری هایی را در این علم، پدید آوردند، به گونه ای که کتاب های ایشان تا سال ها مورد استفادۀ عالمان حدیث قرار می گرفت. منهج المقال یا رجال الکبیر میرزا محمّد استرآبادی و مجمع الرجال قُهپایی _ که در بر گیرندۀ کتب رجالی پیشین بود _ ، از جملۀ تألیفات رجالی مهمّ این دوران است.

٩. مصطلحات: دانشی است که به بررسی کلی احوالات حدیث و چگونگی گزارشِ آن می پردازد. در سده های دهم تا دوازدهم هجری، کتاب هایی ویژۀ این دانش، نگاشته شد. شهید ثانی، دو کتاب البدایة و الرعایة را در این باره نگاشت. شیخ بهایی نیز با نگارش الوجیزه، کتابی مختصر و زیبا در شرح اصطلاح های حدیثی به یادگار نهاد.

تفکّر دیگر رایج این دوران، تفکّر شیخیه، به رهبری شیخ احمد احسایی و سیّد کاظم رشتی بود. آنان، روایات را با عرفان و فلسفه درآمیختند و با تأویل قرآنی، معارف دینی را رمزآلود ساختند. روش شیخیه، آثار نامطلوبی را در سراسر جهان اسلام، بر جای نهاد.

مکتب تفکیک، گونۀ دیگری از تفکرات حدیثی است که در قرن چهاردهم، به وسیلۀ مرحوم میرزا مهدی اصفهانی، پایه گذاری شد. طرفداران این نظریه، معارف قرآن و حدیث را معارفی الهی می دانستند و آگاهی های فلسفی و عرفانی را معرفتی بشری می شمردند و اعتماد کامل به این گونه معارف بشری و خلط آنها را با فهم معارف دینی، شایسته نمی دانند.

صرف نظر از نوع تفکّرات رایج این دوران، آثار حدیثی زیبایی در این دو قرن، تألیف شدند که از آن میان، کتاب های مرحوم سید عبد الله شبّر _ که در موضوعات گوناگون حدیثی، استواری و ایجاز را با هم آمیخته _ ، درخور توجّه است. مصابیح الأنوار، در حلّ مشکلات روایات، الاصول الأصلیة و الأنوار اللّامعة از دیگر آثار مرحوم شُبّر است.

عبقات الأنوار مرحوم میرحامد حسین، از دیگر آثار سترگ حدیثی این دوره است که به اثبات اصل امامت و گزارش روایات گوناگون در این باره، پرداخته است.

مستدرک الوسائل، تألیف میرزا حسین نوری نیز از آثار حدیثی بزرگ سده چهاردهم است که احادیثی در تمامی ابواب فقهی، گرد آورده و در تکمیل وسائل الشیعة به رشته تحریر درآمده است.

آثار مرحوم آیة الله بروجردی در علم رجال و حدیث، از دیگر آثار ارزشمند این دوران است که با نوآوری های خویش، خدمت شایسته ای به علم حدیث کردند. شیوۀ ایشان در استفاده از احادیث و تبیین سندهای کتاب الکافی، بیانگر وسعت دیدِ آن عالم ژرف اندیش است.

و سپس به جوامع روایی و از آن جا به کتب اربعه، راه یافت و تا نگارش «جوامع ثانویۀ شیعه»، همواره حفظ و نگهداری می شد و امروزه، می توان با ارزشیابی علمی حدیث، تا حدّ فراوانی اطمینان یافت.

با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و رویکرد دینی حکومت، فعّالیت های حدیثی، رونق ویژه ای یافت. عمومی شدن مباحث حدیثی در رسانه ها و کاربرد حدیث در علوم گوناگون، بویژه علوم روان شناسی و جامعه شناسی، ضرورت پردازش علمی حدیث را می نمایاند. اگر چه در این زمینه، گام هایی برداشته شده است، امّا همچنان در اوّل راهیم.

معجم نگاری، شیوۀ نوینی در عرصۀ حدیث پژوهی در عصر ماست که دستیابی به احادیث را هموار می سازد. در این شیوه، احادیثِ کتاب ها بر اساس الفاظ و یا موضوعات، گزارش می شوند. پژوهشگر، با استفاده از معجم، می تواند تمامی احادیث یک واژه را در کنار هم مشاهده کند. معجم الفاظ بحار الأنوار، الکافی،

نهج البلاغة و ده ها کتاب دیگر تاکنون نگاشته شده است.

استفاده از رایانه نیز از ویژگی های دوران معاصر است. امروزه نرم افزارهای متعدّدی، احادیث شیعه و سنّی را ارائه می دهند که برای محقّقان، بسیار ارزشمند و کاربردی است.

در کنار فعّالیت های نوین حدیثی، احیای میراث کهن حدیثی نیز از دیدِ عالمان معاصر، پنهان نمانده است و امروزه، بسیاری از آثار حدیثی کهن، با شیوه ای چشم نواز، به چاپ سپرده شده و مراجعه به آثار دیر پا را آسان کرده است.

از جمله فعّالیت های حدیثی دوران معاصر، تلاش برای همگانی کردن احادیث است. این تلاش ها را در دو سطح، می توان برشمرد: نخست، کتاب های حدیثی که برای پژوهشگران، نگاشته شده است و محققّان با مراجعۀ به آن ها، تحقیقات خویش را بر پایۀ احادیث، استوار می سازند. دانش نامۀ میزان الحکمة، دانش نامۀ پیامبر اعظم، دانش نامۀ أمیر المؤمنین علیه السلام و دانش نامۀ احادیث پزشکی، از تألیفات آیة الله ری شهری و همکارانش در مؤسّسۀ علمی _ فرهنگی دار الحدیث، و همچنین کتاب های مسند الامام علی علیه السلام ، مسند الإمام المجتبی علیه السلام ، مسند الإمام الشهید و... از آثار استاد عزیز الله

ص :75

عطاردی، موسوعة الإمام الصادق، تألیف... سیّد کاظم قزوینی، آثار الصادقین، تألیف آیة الله صادق احسان بخش از جملۀ این منابع حدیثی است.

نوع دوم، کتاب های ارزشمندی هستند که با زبان امروزی، برای گروه های مختلف سنّی، نگاشته شده است که خواننده را با شیوایی های کلام معصوم، آشنا می کند. کتاب های سیّد مهدی شجاعی، نظیر: دست دعا، چشم امید، شکوای سبز، آیین زندگی _ که احادیث اهل بیت علیهم السلام را برای جوانان، شرح و تبیین کرده است _ و یا آثار سیّد محمّد مهاجرانی _ که احادیث رفتاری پیامبر صلی الله علیه و آله را با ترانه های کودکانه عرضه می کند _ و نیز مجلۀ حدیث زندگی _ که مهارت های اجتماعی را بر پایۀ متون دینی، عرضه می کند. نمونه های برجستۀ این گونه آثارند. گزینش احادیث کوتاه با ترجمه های زیبا و چهل حدیث نویسیِ موضوعی، از دیگر فعّالیت های دوران معاصر است که برخی نویسندگان جوان _ مانند غلامرضا حیدری ابهری _ ، به آن همّت گمارده اند.

ص :76

گفته می شد، چون از نوشته دیگری در تدوین آن استفاده نشده بود. بیشتر اصول در عصر امام باقر علیه السلام تا امام کاظم علیه السلام ، به ویژه در زمان امام صادق علیهم السلام تدوین شده اند.(1) با توجّه به حجم کم و پراکندگی موضوعی روایات «اصول»، برخی از محدّثان در زمان ائمّه کوشیدند تا با جمع آوری روایاتِ یک موضوع خاص در مجموعه ای مستقل، کار دسترسی به روایات را آسان سازند. از این رو، آثار متعدّدی با عنوان «کتاب» نگاشته شد. مانند کتاب الوضوء، کتاب الزکاة و کتاب الامامة از یونس بن عبد الرحمن.(2)

فقهی، شامل مباحث دیگری مانند موضوعات اعتقادی و اخلاقی نیز هستند که بر جامعیت آن ها افزوده است.

جوامع حدیثی موجود شیعه، به لحاظ تاریخی به دو دستۀ «جوامع حدیثی متقدّم» و «جوامع حدیثی متأخّر»، تقسیم می شوند.(1)

1. محمّد بن شاه مرتضی (ملّا محسن فیض کاشانی) (م 1091ق)، مؤلّف الوافی

2. محمّد بن حسن عامِلی (شیخ حُرّ عامِلی) (م 1104 ق)، مؤلّف وسائل الشیعة

3. محمّد باقر بن محمّدتقی مجلسی (م 1110 ق)، مؤلّف بحار الأنوار.

اینک به معرّفی تعدادی از این جوامع حدیثی و مؤلفان آن ها می پردازیم.

کلینی، در زمان خود، پیشوای علمای شیعه و چهرۀ درخشان آن ها در ری و موثّق ترین آن ها در نقل حدیث بوده است.(1)

وی، بخش مهمّی از عمر خود را در شهر قم، شهر محدّثان و راویان شیعه، سپری کرد و با استفاده از محضر محدّثان نامداری چون احمد بن ادریس قمی، از یاران امام عسکری علیه السلام و نیز علی بن ابراهیم قمّی(2) و بسیاری دیگر از دانشمندان این شهر، بخش اعظم کتاب کافی را نگاشت.

کلینی، سپس به بغداد رفت که در آن زمان، یکی از مهم ترین مراکز علمی _ فرهنگی در جهان اسلام و محل عرضۀ آرا و عقاید بیشتر مذاهب اسلامی بود. افزون بر این آخرین نایب خاصّ امام زمان علیه السلام ، «علی بن محمّد سَمَری» در بغداد می زیست.

کلینی تا آخر عمر در بغداد زیست و در آن جا به تدریس و تعلیم الکافی پرداخت. این امر، زمینۀ انتشار و شهرت کتاب الکافی را در مرکز علمی آن عصر، فراهم آورد.

کلینی سرانجام پس از بیست سال تلاش در تدوین کتاب الکافی،(3) در حالی که بیش از هفتاد سال از عمر بابرکتش می گذشت، در شعبان سال 329 هجری، چشم از جهان فرو بست و در «باب الکوفه»ی بغداد، به خاک سپرده شد.(4)

مرحوم کلینی، در ابتدای الکافی، یکی از انگیزه های خود را در تألیف آن، ارائه کتابی دانسته که جامعِ تمام شاخه های اصلی علوم دینی باشد تا طالبان علم دین، از طریق اخبار معتبر، به علوم و سنن دین، دسترسی پیدا کنند.(1)

الکافی، حدود شانزده هزار حدیث دارد و در سه بخش اصلی، تنظیم گردیده است: اصول، فروع و روضه.

در آن روزگار، برای جدا ساختن بخش های یک نوشته، به جای تعابیری همچون «فصل» یا «بخش»، بیشتر از تعبیر «کتاب»، استفاده می شد. اصول و فروع الکافی نیز دارای بخش های متعدّدی هستند که با تعبیر «کتاب»، از یکدیگر متمایز شده است؛ مانند: کتاب التوحید، کتاب الحجّة، کتاب الطهاره و... . امّا روضه، باب بندی ندارد و در آن روایات، یکی پس از دیگری، ذکر شده است.

اصول الکافی.(2) این بخش از کتاب، شامل مباحث اعتقادی و اخلاقی است. مرحوم کلینی، با چینشی دقیق و منطقی، ابتدا با استناد به روایات متعدّد، به اهمّیت عقل و جایگاه آن در شناخت معارف، پرداخته و سپس به فضیلت علم آموزی و آداب آن، مبادرت نموده است تا اهمیّت معرفت و آگاهی را در اثبات مبانی اعتقادی، روشن سازد. آن گاه، به مهم ترین اصل اعتقادی، یعنی توحید و مباحث مربوط به خداشناسی پرداخته است. سپس در «کتاب الحجة»، ابتدا مباحث نبوّت و در پی آن، مباحث امامت را ذکر کرده است و پس از تحکیم اصول اعتقادی، در نیمۀ دومِ اصول الکافی، مباحث اخلاقی و تربیتی را آورده است؛ مباحثی از قبیل: حیا، تواضع، قناعت، غیبت، فضیلت دعا، فضیلت قرآن، آداب معاشرت و... .

مطالب این بخش از اصول الکافی، بسیار جذّاب و متنوّع و برای همگان، قابل استفاده است.

فروع الکافی. این بخش به روایات فقهی، از قبیل: نماز، زکات، روزه و حج، اختصاص دارد که به دلیل تخصّصی بودن مطالب، معمولاً مورد استفادۀ فقیهان، قرار می گیرد.

ص :82

روضۀ الکافی. این بخش با 597 حدیث، شامل مباحث گوناگونی، همچون سخنرانی ها و نامه های ائمّه علیهم السلام مواعظ، داستان ها و مطالب تاریخی است و به دلیل همین تنوّع موضوعی، به«روضه»، یعنی بوستان، نام گذاری شده است.

که علّامه تا پایان عمر خویش، به این وظیفه نیز عمل می کرد. علّامه مجلسی، از این منصب، حدّ اکثر استفاده را نمود و تا سر حدّ امکان، در ترویج علم و حدیث شیعه و حمایت از مردم بی پناه و امر به معروف و نهی از منکر و مبارزه با ستم و زورگویی کوشید.(1)

شهرت علّامه مجلسی، گذشته از مقام علمی و جامعیت و مرجعیتی که در دولت صفویه داشته، اصولاً مرهون تألیفات بسیار اوست.(2)

علّامه مجلسی، بیش از هفتاد کتاب و رسالۀ فارسی در موضوعات مختلف، تألیف کرده است که از آن میان، آثار ذیل را می توان نام برد:

حلیة المتّقین، دربارۀ آداب و مستحبّات زندگی فردی و اجتماعی

حیات القلوب، دربارۀ زندگی انبیا و ائمّۀ اطهار

زاد المعاد، در ادعیه.

برای وی، بیش از ده اثر به زبان عربی نیز نام برده اند(3) که برخی از آن ها، چندین مجلّد است؛ مانند:

بحار الأنوار، که دائرة المعارف احادیث شیعه است در یکصد و ده جلد.

مرآة العقول، شرح الکافی است در بیست و شش جلد.

ص :85

بدون آن که متن روایات آن کتاب ها را نقل کند، در ذیل عناوین موضوعات، به ذکر نشانی روایت در هر کتاب، بسنده کرد. تدوین این فهرست، در سال 1070 هجری به پایان رسید.

علّامه، پس از مدّتی به دلیل مشکلاتی که در استفاده از این اثر برای مشاهدۀ روایات یک موضوع وجود داشت، تصمیم گرفت تا با استفاده از این فهرست، به جای ذکر آدرس و شمارۀ روایت، متن کامل آن را نقل کند و علاوه بر آن ده کتاب، از منابع دیگر روایی نیز بهره گیرد. شیوۀ علّامه، چنین بود که بر اساس فهرست یاد شده، ابتدا باب های کتاب را مشخّص و سپس، روایات را در ذیل عناوین ابواب، درج می کرد. این، تصمیمی بود که به تألیف بزرگ ترین مجموعۀ حدیثی شیعه، یعنی بحار الأنوار، منجر شد.

کتاب بحار الأنوار، مشتمل بر یک مقدمه و 25 کتاب (بخش اصلی) و ده ها هزار حدیث است. بحار الأنوار، چاپ های متعدّدی دارد که مشهورترین آن، چاپ یکصد و ده جلدی آن است.

صدف های گران بهای روایات معصومان علیهم السلام که گاه در کنار آن ها اخبار و منقولات ضعیف و بی اساس نیز مشاهده می شود.

بر این اساس، استفاده از این مجموعه، برای کسانی مناسب است که تخصّص لازم در ارزیابی سندی و متنی احادیث را داشته باشند.

از آنجا که بحار الأنوار، مجموعۀ گسترده ای از روایات در موضوعات مختلف بوده است، یافتن مطلب از چنین مجموعه عظیمی، نیاز به فهرستی مناسب و کارآمد داشته که مرحوم محدّث قمّی (مؤلّف کتاب مفاتیح الجنان) با تألیف کتاب سفینة البحار، تا حدّ بالایی آن را مرتفع ساخته است.

این اثر، با تنظیم الفبایی موضوعات، گزیده ای از روایات بحار الأنوار علّامه مجلسی است.

از جایگاه والایی برخوردار بوده، مؤلّف آن به علم و فضیلت و ادب، ستوده شده است. متون حدیثی موجود در تحف العقول، نشان دهندۀ علم و فضل مؤلّف آن است.(1)

مؤلّف، در مقدّمۀ کتاب خود می گوید:

علمای شیعه، کتاب های مختلفی در احکام و فرائض نوشته اند و لزومی برای نگارش جدید در آن موضوعات نیست. سخنان امامان علیهم السلام ، مشتمل بر حکمت ها و مواعظ مختلفی است که شامل وعده و وعید و ترغیب بر مکارم اخلاق، و نهی از مساوی آن است. نیز شامل احادیث کوتاهی است که از آن بزرگان، نقل گردیده و معانِی بلندی در بر دارند. چون کتابی مشتمل بر این مواعظ، حکمت ها و احادیث کوتاه، نوشته نشده بود، این کتاب را تألیف کردم و اسناد آن را حذف کردم تا کتاب، مختصر شود.(2)

مستقل، نقل شده است. پایان بخش کتاب، وصایای مُفضّل بن عمر، به شیعیان است که حاوی سخنان ارزشمندی از امام صادق علیه السلام است.

4. اگر چه بیشتر احادیث تحف العقول، در سایر کتب حدیثی همانند الکافی و نهج البلاغة آمده است؛ ولی در بسیاری از موارد نیز دارای احادیث منحصر به فردی است که بسیار ناب و جالب اند. نامۀ امام سجّاد علیه السلام به زُهری و حدیث بلندی دربارۀ خمس، از این موارد است.

5. استحکام متن احادیث تحف العقول در میان کتب روایی کم نظیر است.

٥. امام صادق علیه السلام :

مَنِ ابْتُلِی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ بِبَلَاءٍ فَصَبَرَ عَلَیهِ کانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ أَلْفِ شَهِیدٍ.(1) هر مؤمنی به بلایی گرفتار شود و صبر کند، اجر هزار شهید برای اوست.

٦. امام صادق علیه السلام :

إِنَّ الْخُلُقَ الْحَسَنَ یمِیتُ الْخَطِیئَةَ کمَا تَمِیتُ الشَّمْسُ الْجَلِیدَ.(2) خُلق نیکو، گناه را آب می کند، چنان که خورشید، آب را ذوب می کند.

٧. امام صادق علیه السلام :

لَا تَنْظُرُوا إِلَی طُولِ رُکوعِ الرَّجُلِ وَ سُجُودِهِ فَإِنَّ ذَلِک شَی ءٌ اعْتَادَهُ فَلَوْ تَرَکهُ اسْتَوْحَشَ لِذَلِکَ وَ لَکنِ انْظُرُوا إِلَی صِدْقِ حَدِیثِهِ وَ أَدَاءِ أَمَانَتِهِ.(3) به طول دادن رکوع و سجود شخص نگاه نکنید زیرا به آن عادت کرده و اگر آن را ترک کند وحشت زده می شود، بلکه به راستگویی و ادای امانتش بنگرید.

٨ . منصور بن حازم:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ أَی الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ؟ قَالَ الصَّلَاةُ لِوَقْتِهَا وَ بِرُّ الْوَالِدَینِ وَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللهِ.(4) به امام صادق علیه السلام عرض شد. کدام اعمال بهتر است؟ فرمود: نماز در وقت و نیکی با پدر و مادر و جهاد در راه خدای متعال.

٩. امام صادق علیه السلام :

قَضَاءُ حَاجَةِ الْمُؤْمِنِ خَیرٌ مِنْ عِتْقِ أَلْفِ رَقَبَةٍ وَ خَیرٌ مِنْ حُمْلَانِ أَلْفِ فَرَسٍ فِی سَبِیلِ اللهِ.(5)

ص :94

روا ساختن حاجت مؤمن از آزاد کردن هزار بنده و بار کردن هزار اسب در راه خدا بهتر است .

١٠. امام صادق علیه السلام :

قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ فِی الْمُصْحَفِ تُخَفِّفُ الْعَذَابَ عَنِ الْوَالِدَینِ وَ لَوْ کانَا کافِرَینِ.(1) خواندن قرآن از روی آن، عذاب را از پدر و مادر می کاهد اگر چه آن دو کافر باشند.

ص :95

ص :96

افزون بر این، فوائد مهمِ دیگری در فهمِ حدیث نهفته است. یکی از فایده های شناخت درست حدیث، افزایش ایمان است. شناخت حدیث با شناخت دین رابطه ای مستقیم دارد و هر اندازه که حدیث بدانیم، باورهای دینی ما تقویت می شود و بدینسان مؤمن به بالاترین درجه های ایمان می رسد: امام باقر علیه السلام فرمود:

بِالدِرایاتِ للرّوایات یَعْلُو المؤمِنُ إلی أقصی درجاتِ الایمان.(1) مؤمن با فهمیدن روایات به بالاترین درجه ایمان می رسد.

یکی دیگر از فائده های مهمِ حدیث دانی، تشخیص درستی آن است. دانشمندان نزدیک به عصر امامان علیهم السلام با ارزیابی سخنانِ منسوب به ائمه علیهم السلام ، به درستی و یا نادرستی انتساب سخن به معصوم پی می بردند. این شیوه را برخی دانشمندان پسین هم پذیرفتند و پس از اُنس گرفتن زیاد با احادیثِ معصومین علیهم السلام ، از راه شناختِ محتوای حدیث، به درستی آن حکم می کردند.(2)

در زمان ائمه علیهم السلام نیز پرسش از مفاهیم و واژه های دیریاب ادامه پیدا کرد و گاه اصطلاح خاصی را امام معصوم به کار می برد و سپس به توضیح آن می پرداخت. برای نمونه امام کاظم علیه السلام فرمود: «امعة» نباشید. راوی پرسید: «امعة» چیست؟ امام فرمود:

لا تَقُلْ أنا مَعَ الناسِ وأنا کواحدٍ مِنَ الناس.(1) نگو من با مردمم و من مانند یکی از مردم هستم.

در حقیقت «امعة» اشاره به رفتارِ سست عنصرانی دارد که برای راحت طلبی خویش حاضرند از اصول خود دست بردارند و هر روز به رنگ و چهره ای متفاوت درآیند. امام کاظم علیه السلام با به کاربردن واژه ای کوتاه و سپس تبیین آن، ضرورت دست یابی به اراده قوی را بیان فرمودند. اراده استوار در برابر هر درخواستی سر تسلیم فرود نمی آورد.

در دوره امامان برخی از شاگردان ائمه علیهم السلام به تدریس واژه شناسی حدیث و برخی نیز با نگارش کتاب هایی، اختلافات ابتدایی میان احادیث را تبیین کردند.(2)

سال های پایانی دوره حضور ائمه علیهم السلام و سال های آغازین غیبت، همزمان با تدوین کتاب های موضوعی است. در مهم ترین نگارش ها که بعدها «کتب اربعه»(3) نام گرفت. مولفان، احادیث را به صورت موضوعی دسته بندی کردند. در این روش تمام احادیث پیرامون یک موضوع فراهم آمده است و خواننده مفهومِ احادیثی را که نیازمند توضیح است، به وسیله روایات تبیین کننده که در کنار آنها چیده شده اند، درمی یابد.

در سال های پس از تدوین کتب اربعه، شرح نویسی بر کتاب هایی همچون نهج البلاغة رواج یافت و با روی کار آمدن حکومت صفویه _ در قرن دهم _ فقه الحدیث هم مانند دیگر رشته های حدیثی رشد کرد. ملّا محمدتقی مجلسی و

ص :99

فرزندش علّامه مجلسی به شرحِ گسترده احادیث پرداختند و دشواری های آن را برای عالمان و مشتاقانِ علوم اهل بیت گشودند.

در دوره صفویه واژه شناسی به نام «طریحی» کتاب «مجمع البحرین» را نگاشت و کوشید تا واژگان دشوار قرآن و حدیث را با نمونه های فراوان توضیح دهد.

عالمان معاصر نیز روش های دانش وران کهن را ادامه دادند و با تدوین شرح ها و مجموعه های حدیثی نوپدید به فهم امروزین حدیث یاری رساندند.

پژوهشگر در پژوهش خود، دو گزارش متفاوتی از این حدیث می یابد که این جمله را چنین گزارش کرده:

إنّ مِنَ القول عَیّاً.(1)

برخی از گفته ها پوچ اند.

إنّ مِنَ القولِ عدلاً.(2)

برخی از سخنان عدالت است.

«عیّ» وصفی است که فراوان با «قول» به کار می رود و به معنای سخنی بدون حجت، پوچ و ناقص است.(3) در اینجا اگر گزارش «عیّاً» برگزیده شود، همانند «عیالا» نیازمند به توجیه آن نیست و مفهوم جمله کاملاً مشخص است.

به ویژه آن که با دیگر جملات حدیث هم مطابقت دارد:

اِنّ مِنَ البیانِ سِحْراً وَمِنَ العلم جَهْلاً ومِنَ القولِ عیاً.(4) برخی از بیان ها سحرند و برخی دانش ها جهل و برخی سخن ها پوچ.

دانش صرف برای یافتن معنای لغت بسیار ضروری است زیرا بر پایه قواعد عربی، گاه تغییراتی در کلمه صورت می پذیرد که شناسایی ریشه اصلی کلمه را دشوار می سازد. برای نمونه در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله می خوانیم:

المؤمِنُ موهٍ راقع.(1)

برای یافتن ریشه واژه «موه» احتمالات گوناگون وجود دارد: «م. و. ه’»، «و. ه’ . ی»، «و. ه. و» امّا تنها، «و. ه. ی» به معنای پاره شدن و شکافتن درست است. و معنای حدیث چنین می شود: مؤمن پاره کننده دوزنده است و مراد آن است که مؤمن با گناهانش دین خود را می شکافد ولی با توبه بار دیگر آن را می دوزد.

نمونه دیگر در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله می خوانیم: «إذا بعت فکل»(2) برای درست خواندن و نیز درست فهمیدن این حدیث، نیازمند دانش صرف هستیم. زیرا دو کلمه «بعت» و «فکل» بر پایه قواعد عربی تغییر یافته اند. «بِعْتَ» فعل ماضی مخاطب و ریشه آن «ب. ی. ع» به معنای فروختن است و کلمه «فکل» از حرف «فاء» و فعل امر «کِل» پدید آمده است. فعل امر «کِل» از ریشه «ک. ی. ل» به معنای پیمانه کردن است در این حدیث نیازمند دانستن نحو نیز هستیم تا بدانیم آمدن «إذا» جمله را به زمان حال و آینده می برد و آن را شرطی می کند. در نتیجه معنای حدیث چنین است: اگر چیزی را می خواهی بفروشی، آن را پیمانه [و معیّن] کن.

دانش صرف مقدمه ای برای یافتن معنای لغت است ولی این دانش به تنهایی برای فهمیدن معنای لغات به کار رفته در احادیث کافی نیست، زیرا احادیث، متون قدیمی هستند و در گذر زمان معنای برخی از کلمات تغییر یافته اند. از این روی حدیث پژوهان برای یافتن گوهر معنایی حدیث، راه های دشوار و نفس گیر را می پیمایند و پس از بازکاوی کتاب های لغت کهن، با مراجعه به متون قدیمی غیرحدیثی و برخی سخنان تبیین کننده امامان و دیگر قرینه ها، معنای درست واژه حدیث را در می یابند.

ص :102

حدیث پژوهان، در مواردی که مفهومِ حدیث روشن نیست به گِردآوری همه قرینه ها می پردازند و از ره آورد همنشینی قرینه ها با سخن معصوم به مقصود اصلی امام علیه السلام نزدیک می شوند. برای نمونه در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله می خوانیم:

مَنْ بَشَرّنی بِخُروجِ آذار فله الجنة.(1) هر که مرا به خروج [ماه] آذار، بشارت دهد، به بهشت می رود.

ماه »آذار« دومین ماه از ماه های رومی و معادل نیمه فروردین تا اردی بهشت ماه است. این حدیث بدون توجه به فضای صدور آن چندان مفهوم نیست و برخی نویسندگان سُنّی آن را نپذیرفته اند امّا هنگامی که فضای صدور حدیث را در کنار آن قرار می دهیم. مفهوم حدیث تبیین خواهد شد: پیامبر صلی الله علیه و آله روزی در مسجد قبا در جمع گروهی از یارانش نشسته بود و فرمود: نخستین فردی که بر شما وارد شود، بهشتی خواهد بود. برخی از یاران بیرون رفتند تا شتابان بازگردند. و به سبب این خبر از بهشتیان شوند. پیامبر این موضوع را دانست از آن روی به جمع بازمانده فرمود: اکنون گروهی شتابان به مسجد وارد می شوند هر کدام از ایشان که «به من بشارت خروج آذار را دهد، به بهشت می رود». اصحاب وارد شدند و پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید: اکنون در کدام ماه از ماه های رومی هستیم. ابوذر بلافاصله فرمود: «قَدْ خَرَجَ آذار: ماه آذار رفت».(2) این حدیث با بازسازی همان فضا نشان می دهد که هدف پیامبر معرفیِ ابوذر به عنوان فردی بهشتی بوده است و بشارت به تمام شدن ماه آذار تنها برای معرفی ابوذر بوده است.

نمونه پیش از آن که نظر اسلام را در باره دنیا بیان کنند، تمامی احادیثی که در نکوهش و مدح دنیا بوده است را فراهم می آوردند و آن گاه محدوده نکوهش و مدح دنیا را از منظر پیشوایان معصوم علیهم السلام تعیین می کردند. گِردآوری «خانواده حدیث» گاه از گستردگی فهم ابتدایی حدیث می کاهد و گاه فهمِ ابتدایی ما را گسترش می دهد. برای نمونه در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله می خوانیم:

یا عَلی لا تَمزَح فیذهب بَهاؤُکَ.(1) ای علی شوخی نکن که ارج و احترامت از میان می رود.

و در حدیث دیگری از امام علی علیه السلام می خوانیم:

المِزاحُ یُورِثُ الضَغائِنَ.(2) شوخی، کینه ها را بر جای می نهد.

این دو حدیث هر گونه شوخی کردن را نکوهش می کند امّا در کنارِ حدیث زیر می توان دریافت که بیش از اندازه شوخی کردن پسندیده نیست:

کَثرةُ المِزاحِ یَذْهَبُ بِماءِ الوَجه.(3) شوخی زیاد، آبرو را می برد.

شیوه کنار هم نهادن احادیث و کشف ارتباط میان آن ها نیازمندِ انس فراوان با حدیث و فرا گرفتن قواعدی است که برخاسته از روش منطقی و عمومی در ارتباطهای زبانی انسان هاست. انسان ها برای فهمِ سخنان همدیگر مجموعه سخنان را کنار هم قرار می دهند و آنگاه به تحلیل سخن می پردازند.

برای دست یابی به مقصود اصلی امام در هر موضوعی، افزون بر کنار هم نهادن روایات یک موضوع، نیازمند مراجعه به احادیث متعارض و متضاد با آن موضوع هم هستیم. در این مرحله پژوهشگر با مراجعه به احادیثی که مفهوم آن در برابر مفهوم

ص :105

موضوع مورد پژوهش است. به نظریه اسلام دست می یابد. برای نمونه پس از آن که روایات مزاح و شوخی را گرد آوردند به روایات حزن و اندوه هم مراجعه می کند و محدوده شادی و غم را در اسلام به دست می آورد.

المرأة رَیحانة وَ لیستْ بِقهرمانة.(1) زن گل خوشبوی است و «قهرمان» نیست.

اُنس ما با زبان فارسی سبب می شود که قهرمان را در اینجا به معنای پهلوان بدانیم در حالی که قهرمان در زبان عربی معنای پیشکار و کارگزار مالی است و در این حدیث امام علی علیه السلام ، شوهر را از به کار گرفتن زن در امور مالی و شخصی خود نهی کرده است. و ارتباطی به قهرمانی ورزشی ندارد.

اکنون با توضیح مراحل هفت گانه فهمِ حدیث می توان به مقصود اصلی امام معصوم علیهم السلام نزدیک شد و حدیث را همان گونه که امام معصوم علیهم السلام در زمان خویش بیان کرده است، فهمید و از آثار ارزشمند آن بهره مند شد. توضیحات گسترده تر در باره فهم حدیث را در کتاب های تخصصی بخوانید.(2)

ص :107

ص :108

مطالعۀ زندگی محدّثان شیعه، ما را با چگونگی نقل احادیث و تلاش های کم نظیر ایشان در پاسداری از میراث بزرگ پیامبر اسلام، آشنا می سازد. در این بخش به اختصار، با زندگانی شش تن از یاران حدیث که در پنج قرن نخست هجری، خوش درخشیده اند، آشنا می شویم(1) :

او که شیفته امیرمؤمنان بود، پس از آن که ایشان، خلافت را به اصرار مردم پذیرفت، بسیار خرسند گشت؛ چه این که خلافت را تنها حقّ مولا علیه السلام می دانست. از این رو، نزد امام علی علیه السلام آمد و این گونه ارادت خود را ابراز کرد:

ای امیر مؤمنان! به خدا سوگند، تو خلافت را زینت بخشیدی و آن، به تو زینت نداد. تو خلافتْ را بالا بردی. آن، تو را بالا نبُرد، و نیاز خلافت به تو، بیشتر از نیاز تو به آن است.(1)

صعصعة بن صوحان، در تمام جنگ ها همراه امام علی علیه السلام بود. او در جنگ جمل، پس از شهادت دو برادرش زید و سیحان _ که از پرچمداران سپاه مولا علیه السلام بودند _ پرچم آنان را به دوش گرفت و تا پایان جنگ، افتخار پرچمداری سپاه را از آنِ خود کرد.(2)

وی، در جنگ صِفّین علاوه بر فرماندهی بخشی از سپاه، فرستادۀ امام علیه السلام نیز بود و مأموریت داشت تا پیام امام علیه السلام را به معاویه، ابلاغ کند.(3)

در آخرین جنگِامیر مؤمنان علیه السلام که با خوارج در نهروان، شکل گرفت، صعصه، با گفتار و کردار خویش، سعی کرد تا آنان را از نبرد با سپاه حق، منصرف سازد و آن گاه که آنان بر دشمنی خویش پای فشردند، صعصعه، تا پایان نبرد، در کنار علی علیه السلام ایستاد و شجاعانه و با اطمینان و یقین کامل به حقانیت امیر مؤمنان با دشمنان جاهل او جنگید.(4)

او شاگرد مکتب علی علیه السلام است و معرفت را از امامش آموخته، در پاسخ امام علیه السلام که به عیادتش آمده و به اندرزش پرداخته و فرموده بود: مبادا این عیادت را مایۀ فخر فروشی سازی؛ جمله ای گفت که در تاریخ، جاودانه مانْد. او گفت: نه، ای امیر مؤمنان! بلکه آن را منّتی از جانب خدا بر خود می دانم که اهل بیت و پسرعموی پیامبر خدا، به عیادتم آمده است.(5)

ص :111

در دهم جمادی اوّل سال 37 هجری، امام علی علیه السلام تصمیم گرفت تا وصیّت نامه ای را برای فرزندان، پیروان و آیندگان بنویسد. امام برای این منظور، چهار تن از بزرگان را به عنوان شاهد بر وصیّت خویش برگزید که یکی از آنها، صعصعة بن صوحان بود،(1) و این، افتخاری بزرگ برای او به حساب می آید.

پیروی از حق و ولایت مداری وی، سبب گشت تا همواره، در مقابل دشمنان، شجاعانه بِایستد و در دفاع از امیر مؤمنانْ به زیبایی سخن گوید. سخنان شیوا و رسای او حتّی دشمنان را به اِعجاب، وامی داشت. روزی پاسخ عمرو بن عاص را چنان نیکو بیان داشت که عمرو بن عاص، به بیان او، حسادت ورزید و در پاسخش، در مانْد. معاویه به عمرو گفت: بینی ات به خاک مالیده شد!(2)

او بارها با معاویه، احتجاج کرد. یک بار نیز معاویه، آن چنان از حاضرجوابی و سخنان نغز او، شگفت زده شد که همان جا گفت: به خدا سوگند، دوست داشتم که از نسل او بودم!

آن گاه، رو به بنی امیّه کرد و گفت: مرد، باید چنین باشد!(3)

جاحِظ، یکی از ادیبان نامور عرب، بر این باور بود که صعصعة بن صوحان، در فنّ خطابه، از همۀ عرب ها، پیشتاز بوده است و بالاترین دلیل را بر این مدّعا را این می دانست که او در حضور امام علی علیه السلام و یا به درخواست ایشان، سخنرانی می کرد.(4) به عبارت دیگر، او را باید پدر تمام خطیبان عرب دانست.

از خدمت های شایستۀ او، گزارش تاریخی جریانات جنگ صفّین.(5) و نقل سفارش نامۀ علی علیه السلام به مالک اشتر است.(6) این سفارش نامه، حکم مأموریت مالک اشتر

ص :112

بوده که امام علی علیه السلام به هنگام گماردن وی به حکومت مصر، برای او نگاشت. امام علی علیه السلام در این نامه، آیین کشورداری را به صورت مفصّل، برای مالک، تبیین کرده است. صعصعه، به روزگار حاکمیت ستمگرانۀ معاویه، زندگی را بدرود گفت.(1)

صَعصَعة بن صوحان، از یاران وفادار وقدرشناس امام علی علیه السلام است. او در زمان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، مسلمان شد؛ ولی به خاطر دوریِ راه وکمیِ سن، نتوانست پیامبر صلی الله علیه و آله را ملاقات کند.

روزی یکی از دانشمندان شامی، به قصد مناظره با امام صادق علیه السلام و دشمنی با شیعه، به شهر مدینه می آید. او پس از ملاقات با امام علیه السلام ، انگیزۀ خود را از سفر خویش، بازمی گوید و درخواست مناظرۀ خود را با آن حضرت در دانش های گوناگون (علوم قرآنی، ادبیات عرب، فقه، اصول عقاید و...)، مطرح می کند. امام علیه السلام او را برای مناظره در هر موضوع، به یکی از شاگردان خود، ارجاع داده، می فرماید: چنانچه توانستی بر هر کدام از این شاگردانم غلبه یابی، گویی بر من چیره شده ای».

آن گاه، او را در علم فقه، به زُراره ارجاع می دهد. دانشمند شامی، آن چنان از دانش فقه زُراره و دیگر شاگردان امام، به وجد می آید که ناگزیر، به برتری آنان، اعتراف می کند.(1)

گذشته از هزاران حدیثی که از زُراره در کتاب های حدیثی شیعه باقی مانده، چندین کتاب نیز نگاشته است.(2) امروزه، کمتر صفحه ای از کتاب های اصلی حدیث شیعه، به ویژه کتب فقهی را می توان گشود که نام زُراره در اسناد روایات آن نباشد.

این افراد را می توان، زُراره دانست. امام صادق علیه السلام معتقد بود که اگر این عدّه نبودند، احادیث پدران بزرگوارش از بین می رفت.(1) زُراره، آن قدر محبوب امامان بود که امام صادق علیه السلام دربارۀ او و چند نفر دیگر فرمود: «محبوب ترینِ افراد در نزد من، در دنیا و آخرت، ایشان هستند».(2)

امام صادق علیه السلام در مدینه بود که یکی از فرزندان زُراره به نام حسین، از کوفه آمد وسلام پدرش را به آن حضرت رساند. امام علیه السلام او فرمود: «به پدرت، سلام مرا برسان و بگو: به خدا سوگند که من، در دنیا و آخرت، برای تو خیر می خواهم و به خدا سوگند که من، همواره از تو خشنود هستم».(3)

سرانجام، این دانشمند حدیث شناس و فقیه والامقام شیعه، به سال 150 ق، درحالی که قرآن در دست و شهادتین بر لب داشت، در شهر کوفه، دار فانی را وداع گفت.(4)

یکی از مهم ترین و مشهورترین دانشمندان شیعه در عصر امام هفتم، محمّد بن ابی عُمَیر بود. وی در بغداد به دنیا آمده بود و در همان جا هم زندگی می کرد.(1) محمّد، افتخار شاگردی امام کاظم، امام رضا و امام جواد علیهم السلام را داشت و روایات متعدّدی را از امام کاظم و امام رضا علیهما السلام شنیده بود.

بسیار او، سبب شد که در بغداد به «صالح عابد»، شناخته شود و الگویی برای عبادت کنندگان گردد. (1)

این صدا بسان یک سروش غیبی، چنان نیرویی به او بخشید که توانست در برابر سختی های زندان، مقاومت کند و شکنجه گران را ناکام بگذارد.(1)

چهار سال طول کشید و در این مدّت، بارش باران و جاری شدن آب، کتاب هایش را از بین برد.(1)

وقتی ابن ابی عمیر، از زندانْ آزاد شد، به سرعت، سراغ کتاب ها رفت و در نهایت ناباوری، با مُشتی کاغذ مچاله شده رو به رو شد و حاصل تلاش های عمرش را بر باد رفته دید؛ امّا حافظۀ قوی او، سبب شد که متن بسیاری از احادیثی را که در کتاب هایش آورده بود، از حفظ برای شاگردانش قرائت کند. آنچه او را می آزرد، این بود که اسناد بخشی از احادیث را فراموش کرده بود. به همین جهت متن آنها را به صورت مُرسَل (بدون سند) می خواند.

با این همه، داشتن حافظۀ قوی، احتیاط او در نقل روایات و اطمینان شاگردان به دانش او، سبب شد که روایاتِ بدون سند او را همسنگ روایات دارای سند بدانند.

شاگردان سختکوش او، تمام تلاش خود را به کار بستند تا احادیث از بین رفته را از حافظۀ استاد بازخوانی کنند و در کتاب های خود بنویسند. این تلاش قابل تقدیر، نتیجه داد و آنها توانستند بسیاری از میراث حدیثی شیعه را احیا کنند. در میان شاگردان او، چهار نفر بیش از دیگران، زحمت کشیدند که هر چهار نفر آنها از این محدّثان و راویان بزرگ، ایرانی بودند که نام های آنها عبارت است از: ابراهیم بن هاشم قمی، حسین بن سعید اهوازی، احمد بن محمّد بن عیسی اشعری قمی و فضل بن شاذان نیشابوری.

هر کدام از این افراد، ده ها کتاب حدیث نوشتند ودر آثار خود، از احادیث استاد خود، ابن ابی عُمیر نیز استفاده کردند. امروزه، به همّت این تلاشگران، هزاران حدیث از معصومان که توسّط محمّد بن ابی عمیر نقل شده، به دست ما رسیده است.

محمّد بن ابی عمیر، برای دفاع از شیعه و نشر علوم اهل بیت علیهم السلام ، جان ومال خویش را خالصانه فدا کرد و پس از زندگی ای پُر فراز و نشیب، در سال 217 ق، دنیای فانی را وداع گفت.

ص :120

صادق علیه السلام (ش148ق) را [در ایّام حج ] بین صفا و مروه،(1) و همچنین در روضۀ نبوی در مدینه، ملاقات کرده؛(2) ولی [به دلیل سن کم یا دلایلی دیگر] شاگردیِ ایشان را نکرده است.(3) او بعدها توانست از امام کاظم و امام رضا علیهما السلام روایت نقل کند.(4)

وی در دینداری، ولایت مداری و پرهیزگاری نیز شهره بوده است. در کارنامۀ عبادی او، بیش از پنجاه سفر حج و همین تعداد عمره، دیده می شود.(5) یونس، در پایبندی به ولایت و امامت امام رضا علیه السلام بسیار استوار بود.

پس از شهادت امام کاظم علیه السلام ، گروه انحرافی «واقفیه»، اموال دستگاه امامت را به ناحق، غصب کردند و منکر امامت امام رضا علیه السلام شدند. واقفیان، پیشتر از یاران و معتمدانِ امام هفتم بودند و از این رو، اموال بسیاری از امام در نزد آنان وجود داشت. آنان، چنان فریفتۀ دنیا گردیدند که حاضر نشدند آن اموال را به امام رضا علیه السلام بدهند. بنا براین، امامت ایشان را منکر شدند و برای جذب عالمان و افراد سرشناس، به آنان مبالغی رشوه پیشنهاد می کردند. واقفیان، مبلغ ده هزار دینار به یونس _ که عالمی شناخته شده بود _ پیشنهاد کردند و به وی گفتند که: «تو را ثروتمند می کنیم»، تا او نیز واقفی گردد و امامت امام هشتم را منکر شود.(6) این مبلغ، در آن زمان، بسیار قابل توجّه بود؛ ولی یونس، قاطعانه با آنانْ برخورد کرد، پیشنهاد آنان را نپذیرفت و حاضر به همکاری با آنها نشد.(7)

در جلسه ای که سران شیعه پس از شهادت امام کاظم علیه السلام تشکیل داده بودند، یونس بن عبد الرحمان، اعلام کرد: «ای اهل مجلس! بدانید که بین من و خدای من، امامی جز علی بن موسی الرضا علیه السلام نیست. او، امام من است».(8)

ص :122

این اعلام، ضربه ای مهلک به اندیشۀ مزورانۀ واقفیان بود.

سال ها بعد، امام حسن عسکری علیه السلام ، نیز وقتی این کتاب را مشاهده می کند، یونس را به نیکی می ستاید و می فرماید:

أعطاهُ اللهُ بِکُلِّ حَرف نوراً یوم القیامة!(1) خداوند، در روز قیامت، برای هر حرف از آن، نوری به او عطا فرماید!

گفتنی است که ستایش یونس بن عبد الرحمان در منابع اوّلیه، بسیار بوده است و تنها بخشی از آنها به دست ما رسیده است.(2)

در رثای او گفته اند: علوم اهل بیت علیهم السلام به چهار نفر رسیده است که یکی از آنها، یونس بن عبد الرحمان است.(1)

از جمله کارهای ارزندۀ علمی یونس، آن است که با عرضۀ کتاب های حدیثی به امام رضا علیه السلام و با شیوه هایی که از ایشان آموخته بود، به پالایش احادیث می پرداخت.(2) او چون بصیرت لازم را در حدیث شناسی داشت به خود اجازه نمی داد که هر روایتی را نقل کند، بلکه آن را بررسی می کرد و پس از آن که از صدور آن اطمینان می یافت، آن گاه آن را نقل می کرد.(3) چرا که او معتقد بود بخشی از احادیث، توسّط دشمنان شیعه، ساخته شده و در لابه لای کتاب های روایی، وارد شده است.(4) وی این شیوۀ نقد روایات را او از امامان آموخته بود و بر این باور بود که باید احادیث را به قرآن و سنّت، عرضه کرد. اگر با قرآن سازگار نبود، نمی توان آن را حدیث معصومان دانست.(5)

شیوۀ نقد حدیثِ یونس، برای برخی از شیعیان، قابل قبول نبود. آنان می پنداشتند که با این شیوه، روایاتْ آسیب خواهند دید. از این رو، گاه نزد امام رضا می رفتند و علیه یونس، سخن می گفتند.

تلاش دیگر یونس بن عبد الرحمان، ارائۀ مباحث کلامی و اعتقادی بود. بخشی از این مباحث، مربوط به اثبات امامت امام رضا علیه السلام و انکار اندیشۀ واقفیان بود. گذشته از این، وی به مباحث توحیدی و... نیز می پرداختند. درک این مباحث، گاه برای مردم، دشوار بود.

عرصۀ دیگری که یونس در آن کوشش کرد، اجتهاد و فتوا دادن با استفاده از شیوۀ نوین اجتهادی آن روزگار بود. این اقدامات گوناگون و جدید از جانب عالمی

ص :125

شیعی، برای عموم شیعیان _ که همواره با عالمان سنّتی، سر و کار داشتند _ ، تعجّب برانگیز بود. دشمنان یونس نیز از این نگاه تقریباً منفی جامعۀ شیعه به یونس، استفاده می کردند و آن را ملتهب تر می نمودند. بی تردید، در بخشی از این دشمنی ها، نقش واقفیان بسیار پُررنگ بوده است. بیشتر مخالفان یونس، در شهر بصره بودند. آنان، هر از چند گاهی به امام رضا علیه السلام مراجعه می کردند و نارضایتی خود را از آنچه که آنها «انحراف» می دانستند، ابراز می کردند.

روزی گروهی از شیعیانِ بصریِ مخالف یونس، نزد امام رضا علیه السلام آمدند. امام، پیش از ورود آنان، از یونس که در خانۀ ایشان بود، خواست تا در پشت پرده، مخفی شود و از آن جا بیرون نیاید.

مخالفان یونس، نکات متعددی را علیه وی به امام رضا علیه السلام عرض کردند و سپس، خانۀ را ترک کردند و رفتند. یونس، در حالی که می گریست، از پشت پرده، خارج شد. امام علیه السلام که حال یونس را به خوبی درک می کرد، فرمود: «یونس! وقتی که امامت از تو راضی است، به سخن آنان، کاری نداشته باش... . یونس! اگر در دست تو، شیء ارزشمندی باشد و مردم، آن را بی ارزش بخوانند و یا برعکس، آیا سخنان مردم برای تو ارزشی دارد و به حال تو تأثیری می گذارد؟».

یونس، پاسخ داد: نه.

امام فرمود: «وقتی که راه تو راه درست است و امامت نیز از تو خشنود است، سخنان مردم به تو زیانی نخواهد رساند».(1)

این گونه رفت و آمدها، همواره ادامه داشت و گاه امام از یونس، دفاع می کرد و گاه ترجیح می داد که با شیعیانِ مخالف یونس، مدارا کند. روزی یونس، همراه ابو جعفر بصری، خدمت امام رضا علیه السلام رسید و از برخوردهای نسنجیدۀ شیعیان با او و شاگردانش، شِکوه کرد. امام به او فرمود: «با آنان، مدارا کن. اندیشه [و خرد] آنان، کمتر از آن است که سخن شما را درک کنند».(2)

ص :126

این مخالفت ها، حتّی پس از وفات یونس نیز ادامه داشت؛(1) چرا که گروهی از شاگردان او که به «یونسی» شهرت یافته بودند، مرّوج اندیشه های استادشان بودند.

عبد العزیز بن مهتدی _ که از اصحاب امام جواد علیه السلام بود _ ، نامه ای به آن حضرت، نوشت و نظر ایشان را در بارۀ یونس بن عبد الرحمان، جویا شد. امام به خطّ خویش، در پاسخ وی نوشت: «یونس را دوست بدار و بر او رحمت فرست، هر چند که مردم شهرت، با تو مخالفت ورزند».(2)

مدّتی بعد نامه ای از طرف امام مهدی علیه السلام به دست او رسید. در نامه، چنین آمده بود: «در بارۀ خواستۀ تو، برایت دعا کردیم و در آیندۀ نزدیک، دو فرزند پسرِ پُر خیر و نیکو، نصیب تو خواهد گردید».(1)

به دعای امام علیه السلام ، خداوند دو پسر به نام های محمّد و حسین، به او عطا کرد که هر دو نفر، از اندیشمندان ومحدّثان شیعه گردیدند و در این میان، شهرت محمّد عالم گیر شد. او، همان ابو جعفر محمّد بن علی بن بابویه قمی (ابن بابویه)، معروف به «شیخ صدوق»، است. شیخ صدوق، نویسندۀ کتاب من لا یحضرۀ الفقیه، یکی از چهار کتاب اصلی شیعه در حدیث و مؤلّف ده ها کتاب علمی دیگر است.

شیخ صدوق، همواره به این که با دعای امام عصر، زاده شده است، افتخار می کرد و می گفت: من به دعای صاحب الأمر علیه السلام به دنیا آمده ام.(2)

جالب این جاست که شیخ صدوق، برخی آثارش را در سفر و دور از موطن خویش نوشت. به عنوان نمونه، کتاب من لا یحضره الفقیه را در سفر به مناطق شمالی خراسان قدیم، تدوین کرد و در همان جا نیز آن را به یکی از شاگردانش آموخت.

در کتاب های حدیثی، از این دانشمند نامیِ شیعه، با عناوینی همچون: «رئیس المحدّثین»، «حجّة الإسلام»،(1) «صدوق بن الصدوق»، «عروة الإسلام»،(2) «رکن من أرکان الدّین»، «صدوق المسلمین»، «آیة الله فی العالمین» و «الشیخ الصدوق»، یاد کرده اند.

شیخ صدوق، تحصیلات خود را در زادگاه خود، قم، آغاز کرد. وی در همان سنین جوانی، به مرحلۀ استادی رسید و آوازۀ دانشش، در مراکز علمی آن روزگار، به گوش ها رسید. او در شهر قم _ که مرکز علوم دینی در جهان شیعه بود _ به فراوانیِ علم و حفظ کردن حدیث، شهره بود و همانندی نداشت.

بزرگان ری، از او خواستند که برای زندگی و تدریس، به آن شهر سفر کند و او نیز پذیرفت. موطن اصلی او تا آخر عمر، شهر ری بود؛ اگر چه در این مدّت، ده ها بار برای تعلیم و تعلّم، به شهرهای مختلف ایران، عراق و حجاز، سفر کرد.

از نکات مهم زندگی شیخ صدوق، سختکوشی او در کسب دانش است؛ چرا که در تمام عمر خود، تحصیل علوم دینی را رها نکرد و در هر شهر و دیاری که خبر از وجود عالمی می یافت، برای تکمیل دانش خویش، به نزد او می شتافت.

شیخ صدوق، بجز تدریس و تربیت شاگردان حدیث پژوه، به امر تألیف نیز اشتغال داشت و توانست حدود سیصد کتاب بنویسد. او بسیاری از این کتاب ها را در سفرهای علمی اش همراه خود می برد و آن ها را تدریس می نمود.

بسیاری از کتاب های شیخ صدوق، در گذر زمان، از بین رفته اند و امروزه، تنها نامی از آن آثار، به جا مانده است. تنّوع نگارشی او، سبب شده تا آثار وی، میان آثار

ص :129

دیگر دانشمندان، ممتاز گردد. خوش بختانه، تعدادی از کتاب های او هم باقی مانده که همواره، در شمار آثار پُر مراجعه و در چاپ و انتشار، پُرشمارگان، بوده است. برخی از این آثار او، عبارت اند از: صفات الشیعة، خصال، ثواب الأعمال، عِقاب الأعمال، عیون أخبار الرضا علیه السلام ، الأمالی، التوحید، علل الشرائع، فضائل الشیعة، کمال الدین و تمام النعمة، معانی الأخبار و جامع ترین و مشهورترین اثر او، کتاب من لایحضره الفقیه.

آفتاب عمر پُربرکت شیخ صدوق، به سال 381ق، در شهر ری، غروب یافت. امروزه، آرامگاه او، معروف به «مقبرۀ ابن بابویه»، در شهر ری، زیارتگاه شیعیان اهل بیت علیهم السلام است.

تحصیلاتش را در شهرهای خراسان، آغاز کرد، وی سپس، تصمیم گرفت برای کسب علم، به بغداد پایتخت مملکت اسلامی، سفر کند.

اوّلین کسی است که آثاری این چنین خلق کرد. کتاب المبسوط در فقه، اوّلین اثر جامعی است که توسّط این دانشمند بزرگ، تألیف شد.

شیخ طوسی، در بیشتر کتاب هایش، به یکی از شُبهات یا نیازهای موجود جامعه، پاسخ گفته است. این شبهات را معمولاً شاگردان وی مطرح می کردند و یا مردمان شهرهای دیگر، در قالب پرسش، برای او ارسال می کردند.

اکنون با عناوین بعضی از آثار وی، آشنا می شویم:

تهذیب الأحکام، در ده جلد، در بر دارندۀ چهارده هزار روایت فقهی.

الاستبصار، ده جلد، در بر دارندۀ 5511 روایت فقهی.

النهایة، که کتابی استنباطی در فقه است.

المبسوط، در هشت جلد، که کتابی جامع در فقه استنباطی است.

الخلاف، در شش جلد، که کتابی فقهی با نگاه به فقه اهل سنّت است.

عِدّة الاُصول، که در موضوع علم اصول است.

الرجال، که مجموعه ای از نام های راویانِ پیامبر صلی الله علیه و آله ، امامان علیهم السلام و محدّثان بزرگ پس از عصر امامان است.

الفهرست، که مجموعه ای از نام های نویسندگان شیعه و فهرست نام کتاب های ایشان تا قرن پنجم هجری است.

التبیان، ده جلد، در تفسیر کلّ قرآن.

شیخ طوسی، مهاجرت تاریخی خود، حوزۀ علمیۀ نجف را در سال 448ق، تأسیس کرد. بدین سان، امروزه حدود هزار سال از عمر حوزۀ علمیۀ نجف، می گذرد.

شیخ طوسی، در نجف اشرف، برای جمع کوچکی از شاگردانش، به تدریس کتاب های حدیثی پرداخت. پسر او، ابو علی طوسی، از بهترین شاگردان وی بود که در تمام جلسات درسی پدرش، حضوری فعّال داشت و توانست کتاب هایی علمی و حدیثی، تدوین کند.

نجف، در آن روزگار، شهرکی بسیار کوچک بود وساکنان اندکی را در خود، جای داده بود؛ امّا حضور شیخ طوسی و بعدها فرزند دانشمند او و تشکیل کلاس های درسی آن دو، سبب شد که نجف، رونق ویژه ای بیابد.

سر انجام، این محدّث پر آوازۀ ایرانی، در دوازدهم(1) محرّم سال 460 هجری، در همان شهر در گذشت و او را در خانه اش به خاک سپردند. امروزه، مقبرۀ او، معروف به «مسجد شیخ طوسی»، در نزدیکی حرم مطهّر امام علی علیه السلام قرار دارد.

ص :134

در این مجال، نگاهی کلّی به جعل حدیث و نقد آن می اندازیم و با برخی نمونه های آن، آشنا می شویم. این آشنایی و آگاهی، به ما کمک می کندکه نسبت به احادیث، با حسّاسیت بیشتری برخورد کنیم و از مراجعه به کارشناسان، برای تشخیص حدیث واقعی از ساختگی، دریغ نکنیم. در این جستار مختصر، از طریق مقایسۀ معیارها و نیم نگاهی به انگیزه ها، راه رویارویی با برخی احادیث جعلی را بررسی می کنیم.

معصوم علیه السلام گفته باشد و ما راهی قابل اعتماد برای دسترسی به آن نیافته ایم. توجّه به این نکته، ما را در داوری نسبت به حجم و تعداد احادیث جعلی، محتاط می کند و موجب می شود که برخی آمارها را با دقّت بیشتری بررسی کنیم و از تعداد قابل اعتنای مجموع احادیث ضعیف و جعلی، فراوانی هر دو را نتیجه نگیریم. احادیث ضعیف، نسبتاً فراوان هستند؛ امّا اکنون و از پس سال ها رویارویی عالمان و هوشیاری آنها، احادیث جعلی، چندان فراوان نیستند.

گفتنی است نقل و نشر احادیث جعلی، ممنوع است و پیامبر اکرم، به سازندۀ آن، وعدۀ دوزخ داده و ناقل آن را نیز_ در صورتی که متوجّه ساختگی بودن آن باشد _ ، مانند جاعل آن، دروغگو دانسته است.(1)

به سخن دیگر، بسیاری از احادیث، پیام هایی روشن برای راهبری انسان در زندگی دارند و به وسیلۀ عقل پذیرفته می شوند و برخی نیز که با فهم روشن و بدیهی عقل، مخالف هستند، به وسیلۀ عقل، پذیرفته نمی شوند.

امامان بزرگوارما فرموده اند که سخنی مخالف با عقل و بدیهیات نمی گویند؛ امّا خواسته اند که در سنجش، داوری و سپس حکم دادن، احتیاط کنیم. برای نمونه، اگر توانستیم که معنای دیگری برای حدیثی بیابیم و آن را با عقل بشر، سازگار کنیم، از این کار، غفلت نورزیم. امامان علیهم السلام ، در مواردی که سخنشان مخالف با بدیهیات نیست، امّا معنای روشنی از آن نمی فهمیم، ما را ملزم به پذیرش و باور نسبت آن نکرده اند، امّا خواسته اند که به جای انکار و ردّ آن، بگوییم که گوینده اش، معنای آن را بهتر می داند؛(1) و سپس، به انتظار روشن شدن معنا و حقیقت آن بنشینیم. گفتنی است که بسیاری از احادیث به ظاهر سخت و نامفهوم، از طریق مراجعه به عالمان، به ویژه محدّثان بزرگ پیشین، قابل فهم و پذیرش است و از این رو، به ردّ و انکار و یا حتّی تفسیری دیگر از آنها، نیاز نیست.

در این جا حدیثی ساختگی را که به پیامبر اکرم نسبت داده اند و مخالفت آن با عقل، به سادگی قابل تشخیص است، می آوریم:

إنَّ اللهَ لمّا أرادَ أنْ یَخلُقَ نَفسَهُ، خَلَقَ الخَیْلَ فَأجْراها حَتّیٰ عَرَقَتْ ثُمَّ خَلَقَ نَفسَهُ مِنْ ذلکَ العَرَقِ.(2) خداوند، هنگامی که خواست خود را بیافریند، اسب را آفرید و آن را دوانْد تا عَرَق کرد. سپس خود را از آن عَرَق آفرید.

روشن است که مقصود سازندۀ حدیث، زشت کردن چهرۀ دین و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است وگر نه خود، می دانسته که با اندکی اندیشه ورزی، این معنا، قابل قبول هیچ مخاطبی نخواهد بود.

ص :139

در دنباله، می توانیم به معیار دیگری به نام حسّیات و تجربیات، اشاره کنیم که کارکرد آن، شبیه معیار عقل است. ما به سادگی می توانیم استخوان های پهلوی خود را بشماریم و یا از پزشکان بپرسیم و درستی احادیثی را بسنجیم که تعداد دنده های چپ و راست مردان را نامساوی و تعداد آنها را هفت، هشت و یا حتّیُنه عدد دانسته است.

کالبد شکافی و نیز رادیوگرافی، تعداد دنده های هر دو پهلوی مردان را با هم مساوی و تعداد آنها را دوازده عدد، اعلام کرده است. از این رو، امامان علیهم السلام و عالمان شیعه، برخی از این سخنان را که مخالف با حس و بدیهیات تجربی است ردّ کرده اند.(1)

تجربه های عمومی بشر و نیز داده های علمی یقین آور را می توانیم در درون این معیار جای دهیم؛ زیرا دانش های تجربی یقینی، مانند محسوسات، نشانگر واقعیت خارجی هستند و از این رو، می توانند وسیلۀ سنجش خوبی برای آن دسته از احادیثی شوند که دربارۀ زمین و آسمان، و طبیعت و کالبد انسان، سخن گفته اند. آنچه مهم است، اطمینان ما از این یافته های علمی است؛ زیرا تنها بخش اندکی از یافته های تجربی و علمی، اطمینان آور بوده، یقین کامل به دست می دهند و بسیاری از گزاره های علمی، در حدّ فرضیه هایی هستند که به صورت محدود، آزمایش شده اند. فرضیه هایی که کاربرد آنها، مسائل علمی و معمولی ما را در زندگی، حل می کنند و گاه تا چند دهه می پایند، امّا نمی توانند به صورت کامل و یقینی، واقعیت و حقیقت را آن اندازه روشن کنند که هر گزارۀ رو در رو با خود را از اعتبار بیندازند.

گفتنی است انتساب درست گزاره های علمی به مبدأ اصلی آن نیز مهم و اثرگذار است. نمی توان سخنی را تنها بر اساس انتساب به دانشمندی ناشناس و یا ادّعای علمی و تجربی بودن آن، وسیلۀ سنجش حدیث قرار داد. چه بسا ما فرضیه ای را به گونه ای ناقص، ترجمه و یا به شکلی خام و نادرست، تفسیر کنیم و آن را با حدیث، ناسازگار ببینیم و خود را از پیام حدیث، محروم کنیم.

ص :140

دَفنُ البَناتِ مِنَ المُکرَماتِ؛(1) به خاک سپردن دختران، از کرامت هاست.

این متن، در حقیقت، گونه ای تأیید سنّت جاهلی برخی اعراب پیش از اسلام است که قرآن، آن را در آیات متعدّدی، محکوم کرده و پیامبر صلی الله علیه و آله آن را کاری سختْ نکوهیده دانسته است و به هیچ روی، نمی توان آن را به اسلام و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله منسوب کرد.

خوش بختانه، این معیار، محدودیت معیار پیشین را ندارد و با این معیار، می توان بخشی از احادیث ناظر به احکام فرا عقلی و اعتباری دین را نیز سنجید؛ زیرا آموزه های مسلّم و باورهای استوار دینی، خود نیز از مبدأ وحیانی و غیبی سرچشمه گرفته اند و از این رو، قابلیت پهلو زدن به این احادیث را دارند. برای نمونه، اگر حدیثی جعلی، نماز صبح را واجب ندانست و یا آن را پنج رکعت دانست، به وسیلۀ آموزه های قرآنی و حدیثی، رد می شود، و یا اگر حدیثی ساختگی، شیعیان را از عمل به تکالیف دینی و تحمّل رنج جهاد و حجّ و روزه، بی نیاز دانست و به صرف داشتن محبّت خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله ، مجوّز ورود به بهشت را به آنان داد، با آیات و روایات متعدّدی، ناسازگار است؛ آیاتی که ایمان را همراه عمل صالح، نجات بخش انسان می دانند و همچنین، احادیثی که هشدار می دهند که تنها به دوستی با اهل بیت علیهم السلام تکیه نکنید و به عبادت و عمل نیز بپردازید.(2)

را در جعل حدیث و انتساب دروغین سخنانی به ظاهر حدیث گونه را به پیامبر اکرم می فهمیدند. امامان علیهم السلام شاهد راهیابی عالمان یهودی و مسیحی تازه مسلمان به دربار حکومت های اُمَوی و خلفای عبّاسی بودند و ارتباطات نهان سیاست و تزویر را با علم و دیانت دروغین، تشخیص داده بودند و دست قدرت را در پشت صحنۀ جعل و حدیث سازی، به آسانی مشاهده می کردند. از این رو، امامان علیهم السلام افزون بر حدیث گویی، به بررسی و نقد حدیث نیز روی آوردند. آنان، یاران خود را به فراگیری احادیث موجود در جامعۀ اسلامی، ترغیب کردند و سپس، عرضۀ آن ها را بر ایشان، از این راویان خواستند و آن گاه به نقد این احادیث پرداختند.

ایشان، در مراحل مختلف این بررسی، معیارهایی برای نقد حدیث، در اختیار راویان نهادند و از آن میان، بر قرآن، سنّت و عقل، تأکید ورزیدند. امامان، همچنین، برخی جاعلان را افشا کردند و شگردها و کارهایشان را آشکار نمودند. این رویارویی همه جانبه و سازمان یافتۀ امامان و عالمان گرداگردِ ایشان، چندان ادامه یافت که در روزگار امامان متأخّر شیعه، بسیاری از احادیث ساختگی و جاعلان آن ها، شناسایی و عالمان، از نقل و کتابت آن ها پرهیز می کردند. این مبارزۀ مقدّس و عالمانه، پس از دورۀ حضور ائمه علیهم السلام استمرار یافت و دو حوزۀ علمی شیعه، یعنی بغداد و قم، به تدوین کتاب های بزرگ حدیثی و تألیف کتاب هایی برای معرّفی کتاب های موجود و نویسندگان آن ها پرداختند. از این رو، جز تعداد اندکی از احادیث ساختگی، به کتاب های بزرگ حدیثی شیعه، راه نیافت؛ امّا همین چند حدیث ناشناخته و بر جای مانده در برخی کتاب ها، عالمان را ناگزیر می کند تا همۀ احادیث را بررسی کنند، و ما را نیز موظّف می کند تا برای آگاهی از درستی هر حدیث، به عالمان و یا آثار علمی ایشان، مراجعه کنیم.

اعتدال فراتر برود و هر حدیثی را با کوچک ترین شبهه و تردید، کنار بگذاریم، به آسیبی دیگر دچار می شویم: آسیب حذف برخی از سخنان پیشوایان و نادیده گرفتن بخشی از دین، که در هر دو صورت، ما را از دستیابی به تصویری کامل و منسجم از دین، محروم می سازد.

یکی از عوامل غلتیدن به ورطۀ ردّ شتابزدۀ حدیث، درست نفهمیدن و پی نبردن به مقصود اصلی آن است. نمونۀ زیر، می تواند شاهد خوبی باشد:

قالَ رَسُولُ اللهِ لإمرأةٍ سَأَلْتُه: أنَّ لی زَوجاً وَ بِهِ غِلْظَةٌ عَلَی َّ وَ إنّی صَنَعْتُ شَیئاً لِأعْطِفَهُ عَلَیَّ؟ فَقالَ لَهُ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله : اُفٍّ لَکِ! کَدِرْتَ البِحارَ وَ کَدِرْتَ الطّینَ وَ لَعنَکِ المَلائِکَةُ الأخیارُ وَ مَلائِکَةُ السَّمواتِ وَ الأرضِ. قالَ: فَصامَتِ المَرأَةُ نَهارَها وَ قامَتْ لَیْلَها وَ حَلَقَتْ رَأسَها وَ لَبِسَتْ المُسوحَ، فَبَلَغَ ذلکَ النَّبیَّ صلی الله علیه و آله ، فَقالَ صلی الله علیه و آله : أنَّ ذلکَ لایُقْبَلُ مِنْها.(1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به زنی که از ایشان پرسیده بود: «همسری دارم که با من، نامهربان است و من کاری کردم تا محبّت او را به سوی خود، جلب کنم»، فرمود: «وای بر تو! دریاها و زمین را تیره ساختی و فرشتگان برگزیده و فرشتگان آسمان ها و زمین، تو را نفرین کرده اند».

زن، روزها را روزه گرفت و شب ها به عبادت ایستاد، سرش را تراشید و جامۀ پشمی به تن کرد؛ امّا وقتی خبر آن به پیامبر صلی الله علیه و آله رسید، ایشان فرمود: «این ها، از آن زن، پذیرفته نمی شود».

ممکن است کسی این روایت را معارض با آیۀ شریفۀ: (إِنَّ اللهَ لاَ یَغْفِرُ أَن یُشْ_رَکَ بِهِ وَیَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ لِمَن یَشَاء...)؛(2)خداوند شرک ورزیدن به خود را نمی آمرزد، اما ]گناه[ کمتر از آن را برای هر کسی که بخواهد، می آمرزد. ببیند و حکم به ردّ آن دهد؛ زیرا این آیۀ شریف، هر گناهی غیر از شرک را به ویژه در صورت توبه کردن از آن، قابل آمرزش الهی می داند. گناه این زن نیز شرک نبوده و به احتمال فراوان، گونه ای سِحر و جادو بوده است. از این رو، نمی توان آن را نابخشودنی دانست. پس نمی توان

ص :144

حدیث را با این معنا پذیرفت. امّا با نگاهی ژرف تر، می توانیم بگوییم که پاسخ پیامبر اکرم، ناظر به توبۀ آن زن نیست؛ بلکه ناظر به کارهایی است که آن زن، آن ها را به تصوّر نیکو بودن به انجام رسانده است. به سخن دیگر، توبه از سِحر و جادویی که دربارۀ همسرش به کار بسته، دست برداشتن از آن و کنار نهادن سِحر و جادوست، نه تراشیدن سر و جامۀ پشمینه به تن کردن و کناره گیری از خانه و زندگی، که اگر خود، گناهی دوباره نباشد، به هیچ روی، توبه از سِحر به شمار نمی رود.

گفتنی است در نقدی معتدل و به دور از شتابزدگی، می توان احادیث مشابه و قرینه های جانبی ای برای هر حدیث، گِرد آورد و فهم خود را تصحیح نمود. اگر در پایان کار و پس از تحلیل ها و بررسی های دقیق، مفهوم حدیث، هنوز مخالف معیارهای مقبول بود، می توان از آن حدیث، دست کشید.

آسیب دیگری که همواره، نقد حدیث را تهدید کرده و برخی را به داوری نادرست دربارۀ برخی احادیث، کشانده است، تمایلات شخصی، اجتماعی و تعصّبات قومی و عقیدتی است. آنان که به راحت طلبی خو گرفته اند، احادیث مربوط به تلاش برای کسب روزی و یا جهاد با دشمنان خارجی و داخلی را به بهانۀ نقد و بررسی، تضعیف می کنند و آنان که دنیادوست و در پیِ جاه و مقام هستند، احادیث نکوهش محبّت دنیا و ترویج زُهد و گریز از تجمّلات زندگی را زیر سؤال می برند.

در یک نقد علمی و صحیح، باید پیش داوری ها و خواسته های خود را کنار بگذاریم و با نگاهی علمی و حق گرایانه، به سوی آنچه در دسترسمان است، برویم. در این صورت است که می توانیم از خطا، در امان بمانیم و اگر هم دچار خطا شدیم، عذری داشته باشیم.

ص :145

ص :146

ص :147

ص :148

در نگرش دینی، نیایش، عنصر مکمّلِ تکاپوی مادّی انسان است، به گونه ای که مؤمن با امید به خدا و درخواست از معدن رحمت الهی، با تمام توان، کوشش می کند و بدانچه به دست می آورد، خشنود است؛ زیرا در تلاش خود، کوتاهی نکرده است و به مقدّرات الهی نیز باور دارد. به دیگر سخن، کسی که به نیایش باور دارد، و کسی که اعتقادی به نیایش ندارد، در تلاش دنیوی خویش یکسان اند با این تفاوت که نیایشگر، افزون بر تلاش دنیوی، به رحمت پروردگار خود هم امید دارد و سرانجامِ کارها را بر اساس مصلحت الهی می داند. بنا بر این، راهی برای افسردگی و اضطراب، باقی نمی مانَد. امّا آن که از نیایش، روی بر می تابد، آنچه را برایش پدید می آید، نمی پذیرد و افسرده و مضطرب خواهد شد.

الکسیس کارْل،_ فیزیولوژیست برجسته و برندۀ جایزۀ نوبل، نیایش را از نیازهای ژرف آدمی در کنار نیازهای ضرور، مانند خوردن و آشامیدن، می داند و آن را سبب پایداری ملّت ها و تمدّن ها بر می شمارد. او می نویسد:

هیچ ملّتی در تاریخ و هیچ تمدّنی در گذشته، به زوال قطعی فرو نرفت، مگر آن که پیش از آن، سنّت نیایش در میان آن قوم، ضعیف شده بود.(1)

نیایشگر، با دعای خود، فراهم آوردن اسباب و عللی را درخواست می کند که از حیطۀ قدرت انسان، بیرون است؛ زیرا او می داند که تمام اسباب ها در حیطۀ قدرت الهی است.

اهمّیت دعا در آیات قرآن و احادیث معصومان علیه السلام ، بسیار پُررنگ است، به گونه ای که قرآن، ارزش آدمی را به دعای او می داند و می فرماید:

(قُل ما یَعبَؤُبِکُمْ رَبّی لَولا دُعاؤُکُم؛ (2) بگو: اگر دعای شما نباشد، پروردگارم، هیچ اعتنایی به شما نمی کند).

این آیه، به خوبی نشان می دهد که دعا، معیارِ ارزشمندیِ انسان در بارگاه الهی است و اگر انسان، قدر و ارزش خود را بشناسد، می تواند با خدا، سخن گوید و خدا نیز پاسخ او را می دهد:

ص :150

(أُدعُونی أَستَجِب لَکُم؛(1) مرا بخوانید تا به شما پاسخ دهم).

آن که خدا را بشناسد، بی دریغ، به عبادت او روی می آورد؛ زیرا بی نیازی خدا و مؤثّر بودن او را در می یابد و از دگر سو، نیازمندی خود را احساس می کند. در این جاست که انسان عابد، با خدا، نجوا می کند و او را می خواند. بنا بر این، آنچه نماد پرستش آدمی است، نیایش اوست. پیامبر اعظم، رابطۀ میان دعا و عبادت را چنین ترسیم فرموده:

الدُعاءُ مُخُّ العِبادَةِ.(2) دعا، مغزِ عبادت است.

در حدیثی آمده است که گروهی به امام صادق علیه السلام گفتند:

ما دعا می کنیم، ولی مستجاب نمی شود.

امام فرمود:

چون شما، کسی را می خوانید که او را نمی شناسید.(1)

انقطاع یا قطع امید از غیر پروردگار، یکی دیگر از آداب دعاست. نیایشگر، پس از شناخت خدا، هر قدرتی را در برابر او، ناچیز می داند و هر اندازه که ناامیدی از مخلوقات، بیشتر شود، روح دعا و پرستش، در او تقویت می شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، راز خواندن خدا را چنین بیان فرموده است:

دلت را از هر چه غیر اوست، تهی کن و او را به هر نامی که می خواهی، بخوان.(2)

بنا بر این، شناخت خداوند و ناامیدی از غیر او، مهم ترین کلید نیایش است . نیایشگر، باید بداند که در برابر کیست و از غفلت و بی توجّهی بپرهیزد و آن گاه که از غفلت، کناره گیرد، دل او بیدار می شود و با مبدأ همۀ نیکی ها، پیوند باطنی برقرار می کند و دعایش در آستانۀ اجابت، قرار می گیرد. آن که در دام غفلتْ باقی بمانَد ، از پاسخ پروردگار، محروم خواهد ماند . امام علی علیه السلام در حدیثی می فرماید:

لا یَقبَلُ اللهُ دُعاءَ قَلبٍ لاهٍ.(3) خداوند، دعای غافل دلان را نمی پذیرد.

کسی که خدا را شناخت و از غیرِ او، روی برتافت ، تنها به هنگام گرفتاری به درگاه الهی روی نمی آورد؛ بلکه در خوشی و اندوه، با دعا، اُنس دارد و به راز و نیاز با خدا در روزگار گرفتاری، بسنده نمی کند. دعای چنین انسانی، به اجابتْ نزدیک است. در حدیثی قدسی، خداوند به پیامبرش داوود علیه السلام ، فرموده:

أُذکُرنی فی أیّامِ سَرّائِکَ حتّیٰ أستَجیبَ لکَ فی أیّامِ ضَرّائَکَ. (4)

ص :152

در روزهای خوشی و آسایش، مرا یاد کن تا تو را در روزهای گرفتاری [و سخت]، اجابت کنم.

احادیث پیشوایان معصوم، سرشار از نکات ظریفی است که ادب دعا کردن را به ما می آموزد. اینک برای نمونه، به برخی از آداب دعا در احادیث، اشاره می کنیم:

إغتَنموا الدُّعاءَ عِندَ الرِّقَة فَإنّها رحمَةً.(1) هرگاه در خود، احساس رقّت قلب کردید، دعا کردن را غنیمت شمرید.

نجوا کردن و آهسته سخن گفتن با خداوند، یکی دیگر از آداب دعاست؛ زیرا هیچ کس مانند او به انسان، نزدیک نیست.

یکی دیگر از زیباترین آداب دعا، بلندهمّتی و درخواست های بزرگ داشتن است. از آن جا که نیایشگر، خدا را می شناسد و از فضل او درخواست می کند، بنا بر این، بیشترین ها و برترین ها را از خدا می جوید. پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است:

اِسْأَلُوا اللهَ وَ أجْزِلُوا؛ فَإِنَّه لا یَتَعاظَمُهُ شیئاً.(2) از خدا بخواهید و فراوان بخواهید؛ زیرا هیچ چیز، بر او گران نمی آید.

پافشاری بر دعا، یکی دیگر از آداب دعا کردن است. بنده از خداوند، ناامید نمی شود؛ بلکه بر خواسته ها ی خویش، اصرار می ورزد.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرموده است:

إِنَّ الله یُحِبُّ السّائلَ اللَّحوحَ.(3) خداوند، درخواست کنندۀ اصرارگر را دوست دارد.

سومین و مهم ترین مانع اجابت دعا، حکمت پروردگار است. گاهی نیایشگر، تمامِ شرایط پیش گفته را فراهم می آورد و از تمامِ عواملِ باز دارندۀ اجابت، پرهیز می کند، ولی دعایش مستجاب نمی شود؛ زیرا حکمت پروردگار، برآورده شدن دعا را به صلاحِ او نمی داند.

حکمتِ الهی، دانش استوار خداوند است که از ظرائف و پیامد درخواست ها، آگاه است و بر این اساس، گاهی برآورده شدن درخواست بنده را به ضرر دینِ او می داند و بر اساس لطف خویش، حاجت بنده را برآورده نمی سازد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در این زمینه، فرموده است:

همانا بنده در آستانۀ رسیدن به حاجتی از حاجت های دنیا قرار می گیرد؛ امّا خداوند، از فراز هفت آسمان، او را یاد می کند و می فرماید: «فرشتگان من! این بنده ام، به حاجتی از حاجت های دنیا، نزدیک شده است. اگر آن را برایش بگشایم، دری به سوی آتش بر او گشوده ام. پس آن را از او دور کنید». بنده، انگشت حسرت می گزد و می گوید: چه کسی بر من در رسیدن به آن حاجت، پیشی گرفت؟ چه کسی به من نیرنگ زد؟ در صورتی که این، جز لطفی نیست که خداوند، در حقّ او نموده است.(1)

نگاهی به فرآیند «نیایش» و «برآورده نشدن نیاز»، نشان می دهد که در پاره ای موارد، خداوند، در همین دنیا، جای گزینی بهتر از آنچه نیایشگر می خواهد، فرا رویش می نهد. امیر مؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

رُبَّما سَأَلتَ الشیءَ فَلَم تُعطَهُ وَ اُعْطیتَ خَیراً مِنهُ.(2) ای بسا که چیزی را خواسته ای و به تو داده نشده است، امّا بهتر از آن، به تو داده شده است.

درنگی در حکمت خداوند، نیایش گر را از درخواست های نابه جا، باز می دارد و او را به خواستن آنچه شایسته است، وا می دارد. برای نمونه، آن که خدا را حکیم

ص :156

می داند، به خوبی دریافته است که خداوند، نظام عالم را از راه سبب و مسبّب، اداره می کند و در هر سببی، تأثیری ویژه نهاده است. بنا بر این، مطرح کردن درخواست های نامعقول، مخالفت با حکمت خداوند است و خداوند، این گونه دعاها را اجابت نمی کند. به سخن دیگر هیچ گاه رحمت خداوند بر حکمت او سبقت نمی جوید هر چند همواره از خشم و غضب او پیش است. در روایتی، به نقل از امام حسین علیه السلام آمده است:

روزی امیر مؤمنان علیه السلام با یارانش نشسته بود ... که زید بن صوحان عبدی، از ایشان پرسید: ... کدام دعا، بی اثرتر است؟ فرمود: «کسی که برای آنچه ناشدنی است، دعا کند».(1)

دقّت در شرایط اجابت دعا و موانع آن، نیایشگر را به طرح درخواست های کارگشا، وادار می کند و او اگر چه بر درخواست خود، پافشاری می کند؛ ولی هرگز در برابر خدای یکتا، گستاخی و بی ادبی را روا نمی داند.

امیر مؤمنان علیه السلام شنید که مردی می گوید:« بار خدایا! از فتنه، به تو پناه می برم». فرمود: «می بینم که از مال و فرزندت، به خدا پناه می بری! خداوند متعال می فرماید: (إنَّما أمْوالَکُمْ وَ أوْلادَکُمْ فِتنَةٌ؛ جز این نیست که دارایی ها و فرزندانتان، فتنه اند)؛ بلکه بگو: «بار خدایا! از فتنه های گم راه کننده، به تو پناه می برم».(1)

سیرۀ پیشوایان معصوم علیهم السلام بیانگر آن است که هر گونه نیاز معقولی را به درگاه خداوند، مطرح می کردند: طلب خیرخواهی، رهایی از سرما و گرما، درخواست باران، سلامت جسم، درخواست فرزند، شفای بیمار، رحمت خواستن بر مردگان، شهادت طلبی و بی نیاز ساختن، تنها گوشه ای از دعاهایی است که پیشوایان دینی ما، بنا به درخواست مردم، از خداوند طلب می کردند. نکتۀ زیبا در دعاهای پیشوایان دینی، همه جانبه نگری آنان در درخواست هاست، به گونه ای که وقتی از پیامبر صلی الله علیه و آله خواستند که از خداوند، باران طلب کند، فرمود:

أللّهمَّ اسْقِنا غَیثاً مُغیثاً مَریعاً طَبَقَاً غَدَقاً غیرَ رائثٍ، نافِعَاً غَیرَ ضارٍّ.(2) بار خدایا! به ما بارانی کمک کننده، رویاننده، فراگیر، فراوان، بی تأخیر، سودمند و بی زیان، عطا فرما.

هر چند نیایش، در گرو الفاظ نیست و هر که با دل خویش به خدا روی آورد، خدا، به خواستۀ او آگاه است؛ امّا خداوند دوست دارد که بنده اش با او سخن گوید. بر همین اساس، بزرگان دین، دعاهای ماندگاری را برای ما به ارمغان نهادند که تمام شرایط دعا درآن، فراهم آمده است. صحیفۀ سجّادیه، دعای جوشن کبیر، دعای کمیل، دعای ابو حمزۀ ثُمالی، دعای ندبه و...، سرشار از معارفی هستند که خواننده را سیراب می کند.

خوش بختانه، امروزه برخی از نویسندگان خوش ذوق، پاره ای از نیایش های معصومان را به زبان فارسی باز گردانده اند که خواندنی است. اینک به چند نمونه، اشاره می کنیم:

ص :158

1. أللّهمَّ إنّی أسألُکَ إیماناً تُباشِرُ قَلبی حَتّیٰ أَعلَمَ لا یُصیبُنی إلّا ما کَتَبتَ لی وَ رَضِّنی مِنَ المَعیشَةِ بِما قَسَمتَ لی.(1) خداوندا! از تو ایمانی می خواهم که به قلبم پیوسته باشد، چنان که نیک بدانم که جز آنچه تو برایم نوشته ای، به من نمی نرسد. مرا نسبت به بهره ای که از زندگی بخشیده ای، خشنود بدار.2. إلهی إنْ کانَتِ الخَطایا قَدْ أَسقَطَتْنی لَدَیکَ فَاصفَحْ عَنِّی بِحُسنِ تَوَکُّلی عَلَیکَ.(2) خدایا! اگر غبار خطاهایم، مرا از چشم تو انداخته است، تو به سبب نیکیِ توکّلم بر تو، از آن ها چشم بپوش.

3. برداشتی از «دعای عهد»:

خداوندا! این آرزوی مرا، برآور و آن چشم امید را، به استجابت این دعا، روشن کن.

اگر در خاک بودم و او قدم بر آسمان گذاشت

اگر مُرده بودم و او زندگی آفرید

مرا نیز_ ای پروردگار من _

از خاک، برآر

مرا هم از قبر، بیرون آور

تا کفن خویش را بر تن پوشم

تا شمشیر خویش را برکشم

تا نیزه خویش را برگیرم

تا سرآسیمه و خروشان، فریاد برآورم

و در کوی و صحرا، لبّیک بگویم

ص :159

تا در پاسخ فرا خوانِ آن دعوت کننده، بشتابم.(1)

4. دریافتی از «مناجات خمس عشر»:

قائداً إلی رضوانِک و شوقی إلیک...

خدایا ! مباد که چشمۀ محبّت من به برکه های گِل آلود دیگران بریزد!

خدایا ! چشم جویباری عشق مرا به تماشای دریایت، روشنی ده.

خدایا ! مباد که دل من، اسیر جز تو شود و پیشانی قلبم، بر خاک محبّت دیگری بساید!

خدایا ! مباد که عندلیب دلم، غزلخوان بُستانی دیگر گردد!

خدایا ! مرغ دلم که در دام توست، مباد که یاد آشیان کند!

خدایا ! نکند که روی از من بتابی و نشود که نگاه حیرانم را منتظر بگذاری!

خدایا ! مرا شایستگی بهره مندی از کنارت بخش، ای پاسخ دهنده و ای اجابت کننده! ای گُل بخشش دیگران از گلزار تو، ای باغبان رحمت!(2)

مَن زارَ أخاهُ المُؤمِنَ إِلی مَنزِلِهِ لا حاجَةً مِنهُ إلیهِ کُتِبَ مِن زُوّارِ اللهِ ، وَ کانَ حَقیقاً عَلَی اللهِ أَنْ یُکرِمَ زائِرَهُ. (1) هرکه نه به قصد نیازخواهی، بلکه به نیت دیدن برادر مؤمن خود به خانۀ او برود، از دیدارکنندگانِ خدا شمرده می شود و بر خداست که دیدار کنندۀ خود را گرامی بدارد.

گروه دیگری که دیدار با آنان سفارش شده است، دانشمندان هستند که نشست و برخاست با آنان، سبب فزونی دانش می شود، پیامبر صلی الله علیه و آله دیدار با دانشمندان را با زیارت خویش، برابر دانسته و فرموده است:

مَن زارَ عالِماً فَکأَنَّما زارَنی.(2) هر که با دانشمندی دیدار کند، گویی مرا زیارت کرده است.

در نگرش دینی، افزون بر زیارت زندگان، بر زیارت مُردگان نیز تأکید شده است؛ زیرا زیارت اموات، نوعی کشش درونی میان انسان هاست که از دست دادن نزدیکان خویش را باور نمی کنند و همچون گذشته با عزیزان خود مأنوس هستند. در نگاهی دیگر، زیارت مُردگان بر جهان بینی دینی، استوار است. در دین اسلام، زندگانی، پس از مرگ، وارد مرحلۀ جدیدی خواهد شد و کسی که از این دنیا رَخت بر می بندد، در دنیای دیگری به زندگانی برزخی و اُخروی خویش، ادامه می دهد و بنا بر جایگاهی که بر اثر اعمال نیک خود در این سرا به دست آورده است، در سرای دیگر هم تأثیرگذار خواهد بود. بنا بر این، زیارت مُردگان، هم برای آنان سودمند است، و هم برای زیارت کنندگان، آثار مفید معنوی و تربیتی بسیاری را به ارمغان می آورد. امام علی، در حدیثی، دربارۀ برخی از آثار و برکات زیارت مُردگان، چنین می فرماید:

زُورُوا مَوتاکم فَإِنَّهُم یفرَحُونَ بِزِیارَتِکم ، وَ لْیَطْلُبِ الرَّجُلُ حاجَتَهُ عِندَ قَبرِ أَبیهِ وَ اُمِّهِ بَعدَ ما یدعُو لَهُما.(3)

ص :161

مُردگان خود را زیارت کنید؛ زیرا آنان، از دیدار شما، خوش حال می شوند. انسان، حاجت خود را باید در کنار قبر پدر و مادرش و پس از آن که برای آن ها دعا کرد، [از خدا] بخواهد.

اسلام، زیارت را به عنوان آیینی دینی پذیرفت و برای آن، آداب ویژه ای را ارائه داد. در متون دینی، بر زیارت خویشاوندان، مؤمنان، دانشمندان، اولیای الهی و به ویژه اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله سفارش بسیاری شده است. دقّت در سفارش اسلام، بیانگر تشویق دین به ارزش های والای توحیدی و انسانی است؛ زیرا زیارت کننده با زیارت قبور بزرگان، از تلاش ایشان برای صالح سازی فرد و جامعه، سپاس گزاری می کند و خدا را به پاس آفرینش انسان های پاک، می ستاید.

سیرۀ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیز بیانگر اهمّیت زیارت مُردگان و تشویق به این سنّت مفید و سازنده است . پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در واقعۀ صلح حَُدیبیه، به منطقۀ ابواء، واقع در میان راه مکّه و مدینه رسید و خداوند، به پیامبر صلی الله علیه و آله اجازه داد تا قبر مادرش آمنه را زیارت کند . پیامبر صلی الله علیه و آله مزار مادرش را تعمیر کرد و بر سرِ مزارش چندان گریست که مسلمانان، از گریۀ او گریستند.(1) سپس در کنار قبر مادر، وضو ساخت و نماز گزارد.(2) مسلم نیشابوری، از بزرگان مکتب خلفا، ماجرای زیارت قبر مادر پیامبر صلی الله علیه و آله را آورده است و در ادامه، به نقل از پیامبر صلی الله علیه و آله آورده است:

فَزُوروا القُبُورَ فإِنَّها تُذَکِّرُ المَوتَ.(3) قبرها را زیارت کنید، که به یاد آورندۀ مرگ است.

پیشوایان دین، در هنگام زیارت قبور، اطرافیان خود را با اندرزهای سازنده و تأثیرگذار می نواختند و بدین سان، زیارت را از تنها پدیده ای عاطفی بودن، خارج می ساختند و خداباوری و پارسایی را تعلیم می دادند، چنان که امام علی علیه السلام پس از زیارت اهل قبور و سخن گفتن با خفتگان در خاک، به یارانش رو کرد و فرمود:

ص :162

أَما لَو اُذِنَ لَهُم فِی الکلامِ لَأَخبَرُوکم أَنَّ خَیرَ الزّادِ التَّقْوی. (1) بدانید که اینان، اگر اجازۀ سخن گفتن می داشتند، به شما خبر می دادند که: بهترین ره توشه، پرهیزگاری است.

هر که یکی از ما (امامان علیهم السلام ) را زیارت کند، چنان است که حسین علیه السلام را زیارت کرده است.

به تناسب مقام دیدار شونده، در سخن و رفتار خود، دقّت می کند. در نگاه دینی، پیامبر و امام معصوم، حجّت خدا بر خلق اند و اگر زائر به چنین شناختی دست یازد، از شفاعت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در قیامت، بهره مند خواهد شد. امام رضا علیه السلام می فرماید:

أَلَا فَمَنْ زَارَنِی وَ هُوَ یعْرِفُ مَا أَوْجَبَ اللهُ _ تَبَارَک وَ تَعَالَی _ مِنْ حَقِّی وَ طَاعَتِی فَأَنَا وَ آبَائِی شُفَعَاؤُهُ یوْمَ الْقِیامَة.(1) هان! هر که مرا زیارت کند و آنچه را که خداوند _ تبارک و تعالی _ از حق و طاعت من، واجب کرده است، بشناسد، من و پدرانم در روز قیامت، شفیعان اوییم.

نیّت خالصانه ، دومین ادب زیارت است. زائر، تنها و تنها برای دیدار با امام معصوم به زیارت می رود و اگر چنین احساسی در زائر پدید آید، از برکات زیارت، سود خواهد جست. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرموده است:

مَنْ أَتَانِی زَائِراً فِی الْمَدِینَةِ مُحْتَسِباً کنْتُ لَهُ شَفِیعاً یوْمَ الْقِیامَة.(2) هر که در مدینه، به امید [ثواب و پاداش] به زیارت من آید، در قیامت، شفیع او خواهم بود.

استغفار و توبه، تکرار ذکر «الله أکبر» و «الحمد لله»، آرامش و وقار، غسل زیارت و پوشیدن لباس نو و پاکیزه، از دیگر آداب زیارت است که در میان احادیث پیشوایان دین، بر آن ها تأکید شده است.

شیوۀ سخن گفتن با خداوند و امامان را می آموزد و بهترین درخواست ها را به برکت امامان، از خدا طلب می کند. برای نمونه، در «زیارت امین الله» می خوانیم:

اللَّهُمَّ فَاجْعَلْ نَفْسِی مُطْمَئِنَّةً بِقَدَرِک رَاضِیةً بِقَضَائِک مُولَعَةً بِذِکرِک وَ دُعَائِک مُحِبَّةً لِصَفْوَةِ أَوْلِیائِک مَحْبُوبَةً فِی أَرْضِک وَ سَمَائِک .(1) بارخدایا! جان مرا به تقدیرات خود، مطمئن به قضایت، خشنود، به یاد و خواندنت، مشتاق و نسبت به دوستان برگزیده ات، علاقه مند قرار ده و مرا در زمین و آسمانت، محبوب دیگران نما.

ص :166

بر شادابی و تازگی و جدید بودن دلالت می کند.(1)

شکوفایی و حرارت را هم در تبیین واژه «شاب» و «شباب» آورده اند.(2) بنابراین واژگان عرب زبانان برای جوان تازگی، حرارت و شکوفایی را به عنوان مهم ترین شاخصه های جوانی مینمایاند که اگر ادامه یابند جوانی نیز تداوم می یابد.

برخی از این راهها، معنویاند و برخی دیگر مادی. راهکارهای معنوی سبب پایداری شادمانی خواهند شد و سرور واقعی را در دلِ مؤمن ایجاد میکنند. امام صادق علیه السلام در حدیثی فرمود:

السُرورُ فی ثَلاثِ خِلالٍ فی الوَفاءِ وَرِعایَةِ الحُقُوقِ والنُهُوضِ فی النَوائِب.(3) شادمانی در سه خصلت است: در وفاداری، حقّ نگهداری و همیاری در گرفتاری.

وفاداری، حقّ نگهداری و مددرسانی در گرفتاریها سبب ماندگار شدن شادی میشود. انسان با ایمان با مددرسانی خود، به جامعه فایده میرساند و خود را مفید میداند و همین حسّ او را خشنود میکند. در روایات بر ایجاد فضای نشاط و شادابی دینی تأکید شده و انسان مؤمن به فضاسازی برای شادیِ ماندگار ترغیب کردهاند. افزون بر راهکارهای معنوی، برخی راهکارهای مادی هم برای شادی سفارش شده است از آن جمله در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله میخوانیم:

ثَلاثَةٌ یَفْرَحُ بِهِنَّ الجِسْمُ وَیَربُو: الطّیبُ والباسُ اللَّیِّنِ وَشُربُ العَسَلِ.(4) سه چیز است که بدن با آن، شاداب و سرزنده می شود: بوی خوش، لباس نرم و خوردن عسل.

امیر مؤمنان علی علیه السلام در روایتی فرمود:

الطّیبُ نُشْرَةٌ والعَسَلُ نُشْرَةٌ والرّکُوبُ نُشْرَةٌ والنَظَرُ إِلَی الخضرةِ نُشْرَةٌ.

ص :168

بوی خوش,نشاط آور است، عسل نشاط آور است. سوارکاری نشاط آور است. نگاه کردن به سبزه نشاط آور است.(1)

این روایات بیانگر رویکرد اسلام به نشاط و شادابی است و راه کارهای عملی اسلام در این باره همگی دست یافتنی است.

در این احادیث، تحرک بدنی، خوراک و فضا سه عنصر مؤثر در شادابی اند. امّا فراتر از راه کارهای عملی، باورهای صحیح و کِردارهای نیک سبب پایداری شادابی می شوند به گونه ای که انسان مؤمن همواره با نشاط است.

امیرمؤمنان علیه السلام در وصف مؤمن فرمود:

تَراه بَعیداً کَسَلُهُ دائماً نَشاطُهُ.(2) مؤمن را چنان بینی که کسالت از وی دور و نشاط او همیشگی است.

پیشوایان معصوم ما با توجه به روحیه خیر خواهی جوانان از مبلّغان دین می خواستند که روی سخن خویش را با جوانان قرار دهند تا کوشش دینی شان ثمر بخشد. امام صادق علیه السلام به یکی از یارانش که از تبلیغ مکتب اهل بیت خسته شده بود، فرمود:

عَلَیْکَ بالأحداثِ فانّهم اَسْرَعُ إلی کلّخیر.(1) جوانان را دریاب که آنان به سوی هر نیکی پرشتاب ترند.

توانایی جوان در خودسازی سبب شکل گیری شخصیت انسان در میان سالی و کهن سالی خواهد شد. به گونه ای که خردمندی و نادانی انسان در همان دوران جوانی پدیدار خواهد شد. جوان خردمند، پیر فرزانه می شود و جوانان نادان، در کهنسالی هم نادان خواهد ماند. امیرمؤمنان علیه السلام نبرد خِرد و جهل را در آدمی چنین ترسیم کرد:

لا یَزالُ العقلُ والحُمقُ تبغالبان عَلَی الرَجلِ إلی ثمانِیَ عَشرةَ سَنَةً فَإذٰا بَلَغَهَا غَلَبَ عَلَیهِ اکثُرُهما فیه.(2) خرد و نابخردی برای تسلّط بر آدمی، با هم میجنگند و چون به آن سنّ رسید، آن که بیشتر است، بر او مسلّط میشود.

جوانان در سطح بالای مدیریتی و نظامی بهره برده است. اسامه بن زید در حالی که هجده ساله بود به فرماندهی لشکریان انتخاب شد(1) و عتّاب بن اسید در سنّ 21 سالگی به عنوان فرماندار مکّه منصوب شد.

پیامبر که از جوّ اشراف زادگی مکه آگاه بود و نافرمانی برخی از آنان را پیشبینی میکرد در پایانِ حکم نصب عتّاب بن اسید از مخالفان خواست که با وی به خاطر سنّ کم او به نافرمانی نپردازند زیرا:

فلیسَ الاکبرُ هو الافضَلَ بلِ الافضل هو الاکبر.(2) بزرگ تر، شایسته تر نیست، بلکه شایسته تر بزرگتر است.

بدینگونه پیامبر اکرم شایستهسالاری را بر سنّ و سال ترجیح داد و به همه این را آموخت که در مکتب اسلام رشد روحی و عقلی برتر از رشد جسمی است.

بی تردید شجاعت همانند تمامی خصلت های پسندیده، آفاتی هم دارد که باید به آن ها هم توجه داشت. اعتماد بیش از حدّ به شجاعت سبب کاستی دوراندیشی می شود. بنابراین جوان شجاع از یکسو توانمندی های خود را باور دارد و از دگر سو با مسائل پیش رویش واقع گرایانه روبرو می شود و رفتارهای خود را با استوار اندیشی تنظیم می کند.

در این آیه مراحل زندگی را ناتوانی، توانمندی و سپس ناتوانی می داند که بنابر ظاهر آیه و نظر مفسرین دوران جوان همان توانمندی و نیرومندی است.

آیۀ 67 سورۀ غافر نیز به نیرومندی ایام جوانی تصریح می کند:

(ثم یُخْرِجُکُم طِفْلاً ثمّ لِتَبْلُغُوا اشدّکم ثمّ لِتَکُونُوا شیوخاً)سپس شما را به صورت کودکی بَر می آورَد تا به نیرومندی تان برساند سپس پیر شوید.

با تأمل در دو آیۀ فوق منحنی «ناتوانی _ توانمندی _ ناتوانی» ترسیم می شود و کمال نیرومندی همان ایّام جوانی است. بنابراین هیچ زمانی همانند جوانی، زمینه ساز شخصیت آدمی نیست. نکته زیباتر آن که توانمندی در این دوران توانمندی روحی و جسمی است و جوان همان گونه که به تربیت جسم خود می پردازد، باید به تقویت روح خود نیز در این دوران همّت گمارد.

یکی از راویان به نام اسحاق بن عمار از امام صادق علیه السلام پرسید: آیا مقصود از قوّت در آیه «خُذُوا ما آتیناکُم بقوةٍ؛ آنچه را به شما دادیم با قوّت بگیرید».(1)نیرومن_دی جسم است و یا نیرومندی جان؟ امام پاسخ داد: «مقصود نیرومندی جسم و جان، هر دو است».(2)

در آموزه های دینی، مؤمن نیرومند در نزد خداوند از مؤمن ناتوان بهتر و دوست داشتنی تر است(3) ؛ تا آنجا که در دعای کمیل به عنون خواسته ای از سوی امیرمؤمنان علیه السلام می خوانیم:

یا ربّ یا ربِّ قَوِّ عَلیٰ خِدْمَتِکَ جَوارِحی وَاشْدُدْ عَلَی العَزیمَةِ جَوانِحی.(4) پروردگارا، پروردگارا، اندام های مرا به خدمتت نیرومند ساز و موجبات اراده ام را قوّت بخش.

ص :172

در سخن دیگری که به امام علی علیه السلام منسوب است. ایشان از جوانان می خواهند تا دانشی فراگیرند که در بزرگسالی به آن نیازمند می شوند.(1)

نگاه به آینده و تنظیم زندگی امروز بر پایۀ آینده نگری، به فعالیت های جوان جهت می دهد و او را از بیهوده کاری باز می دارد. آنچه در جهتگیری انسان تأثیر دارد، شناخت خویشتن است. دیدن آینده وقتی ثمربخش خواهد بود که انسان تواناییهای خود را بشناسد و با نگاه به آینده و محاسبۀ توانایی خویش بهترین برنامه را ترسیم کند. در متون حدیثی تأکید فراوانی بر شناخت شده است. رسول خدا فرمود:

أفضلُکُم ایماناً أفضلُکُم مَعرِفَةً.(2) با ایمانترین شما، باشناختترین شماست.

و امام صادق علیه السلام فرمود:

لا یَقبَلُ اللهُ عَمَلاً إلّا بِمَعرِفَةٍ.خداوند هیچ عملی را جز با شناخت نپذیرد.(3)

پیچیدگیهای انسان به حدّی است که شناخت انسان همتراز شناخت پروردگار دانسته شده است.(4) جوان با تأمل در خویشتن در مییابد که نگاه به دنیا و آخرت در وجود او قرار داده شده است و بسنده کردن به دنیا نادیدهگرفتن نیمی از قدرت اوست. حواسّ ظاهری انسان به دریچهای تشبیه شده است که از یک سو میتواند مادّیات را حسّ کند و از دگر سو میتواند، معنویات را لمس کند. قرآن کسانی را که تنها از حواسّ خود برای دیدن دنیا استفاده میکند را از دایرۀ انسانیت خارج کرده است:

ص :174

(لَهُم قُلُوبٌ لا یَفقَهونَ بِها و لَهُم اَعینٌ لا یبصرونَ بِها ولَهُم آذانٌ لا یَسمَعونَ بِها اولئک کالانعام؛(1) دلهایی دارند که به آن در نمییابند و چشمهایی دارند که به آن نمیبینند و گوشهایی دارند که به آن نمیشنوند. اینان بسان چارپایانند).

شناخت خویشتن، اِکسیری است که انسان را از کارهای سلب و بیهوده باز می دارد و هر اندازه شناخت انسان بیشتر شود از گمراهی وی کاسته خواهد شد. در حدیثی از امام علی علیه السلام میخوانیم:

مَن عَرَفَ قَدرَ نَفسِهِ لَم یُهنِها بِالفانیاتِ.(2) آن که شأن خود را بشناسد، آن را با کارهای فانی، خوار نمیسازد.

جوان وقتی شناخت را سرلوحۀ خویش قرار دهد به ویژگیهای خود پی میبرد و ارزش خود را میشناسد و تنها کارهای ارزشمند را به انجام میرساند.

خویش را نشناخت مسکین آدمی***از بزرگی آمد و شد در کمی

و امام صادق علیهما السلام فرموده است:

لَوْ اُتیتُ بِشَابٍّ مِنْ شبابِ الشیعَةِ لا یَتَفَقَّهُ فِی الدّینِ لَأَدَّبتُهُ.(1) اگر جوانی از جوانان شیعه را بیابم که در پیِ دین پژوهی نیست، او را ادَب می کنم.

پیشوایان معصوم زمان دین پژوهی را آغاز جوانی می دانند به گونه ای که جوان پیش از هجوم اندیشه های انحرافی(2) خود را با شناخت واقعی دین بیمه کند.

شناخت دوست و دشمن دقت کند و تأثیر دوستی را به خوبی دریابد. در حدیثی از پیامبر آمده است:(1)لا تزالُ اُمّتی بِخَیرٍ ما تَحابُّوا وَتَهادَوا واَدَّوا الامانَةَ.(2) امت من تا هنگامی که یکدیگر را دوست بدارند، به یکدیگر هدیه دهند و امانتداری کنند، سعادتمند خواهند بود.

شناخت دشمن نیز برای جوان اهمیت دارد. دشمن توانمندیهای جوان را به خوبی میشناسد و از این رو دامهای خود را میگستراند تا ذهن و جسم جوان را تصرف کند. مؤثرترین دشمن آدمی همان هواهای نفسانی اوست که لحظهای از وی جدا نمیشود. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

أعدی عَدُوّک نفسُکَ الَّتی بَینَ جَنبیکَ.(3) دشمنترین دشمنانت نفسِ توست که در میان دو پهلوی تو جای دارد.

شیطان، نفس و انسانهای شیطانصفت همگی در شمارِ دشمنانِ آدمی هستند و جوان در محاصرۀ دشمنان پیدا و نهان است که همواره باید گریزگاهی از مکر آنان فراهم آورد. در متون دینی برخی دامها و راهکارهای شیطان شناسانده شده است که شناخت آنها سبب هوشیاری جوان خواهد شد.

برخی از راهکارها و دامهای شیطان عبارت است از: خودنمایی زنان(4) ، خلوت کردن با نامحرمان، چشمچرانی، بیکاری و همنشینی با بَدان زمینۀ نفوذ شیطان را فراهم میآورد. نمونهای از روایات اهل بیت علیهم السلام عبارت است از:

امام صادق علیه السلام :

النَظَرُ سَهمٌ مِن سِهامِ ابلیسَ مسمومٌ(5) ؛

ص :177

نگاه، تیری زهرآگین از تیرهای شیطان است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله :

لا یخلُوّنَ رجلٌ بامرأةٍ فإنَّ ثالثَهُما شیطانٌ؛(1) هیچ مردی با زنی خلوت نمیکند چرا که شیطان سوّمین آنان است.

در بارۀ بیکاری و تنپروری امام صادق علیه السلام میفرماید:

إنّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ یُبْغِضُ کثرةَ النومِ وکثرةَ الفراغ؛خداوند، خواب بسیار و بیکاری فراوان را دشمن می دارد.(2)

و در بارۀ دوست بد امام جواد علیه السلام میفرماید:

إیاک ومُصٰاحَبَةَ الشَریرِ، فانَّه کَالسَیفِ المَسلولِ یَحسُنُ مَنظَرُهُ ویَقبُحُ اَثَرُهُ.(3) از همنشینی با شرور بپرهیز، چرا که مانند شمشیر آخته، خوش منظر و زشت اثر است.

با نگاهی به مجموعه روایات درمی یابیم که راه کارهای شیطان بسیار متنوع و چه بسا خوش منظر است از این رو شناخت دقیق شیطان برای جوان ضرور است تا از هر گونه موارد شبهه ناک پرهیز کند.

بر پیرانی که در بزرگی به عبادت روی آورده اند، به برتری پیامبران بر دیگر مردمان تشبیه شده است.(1)

هجوم شهوت ها در جوانی است و جوانی که عبادت را بر شهوت ترجیح دهد مایۀ مباهات خداوند است:

إنّ اللهَ تعالی یُباهی بالشّابّ العابِدِ الملائِکَةَ، یَقُولُ: اُنظُروُا إلی عبدی! تَرَکَ شَهوَتَهُ مِنْ اَجَلی.(2) خداوند متعال به جوان عبادت پیشه، نزد فرشتگان افتخار می کند و می فرماید: بنده ام را بنگرید به خاطر من، خواستههای خود را رها کرده است».

پاداش عبادت در جوانی، در دنیا و آخرت مشهود است. در آخرت بدون حسابرسی وارد بهشت می شود.(3) و در دنیا نیز به حکمت دست مییابد. در روایتی از پیامبر خدا می خوانیم:

مَنْ اَحْسَنَ عبادةَ اللهِ فی شَبیبَتِهِ، لَقّاهُ الله الحکمةَ عِنْدَ شَیْبَتِهِ.(4) آن که عبادت خدا را در جوانی نیکو به جای آورد، خداوند در پیری وی به او حکمت می آموزد.

بنابراین پیر فرزانه شدن، ریشه در دوران جوانی دارد و رسیدن به مراتب بالای خوبی ها با قدم های کوچک از دوران کودکی آغاز می شود و در دوران جوانی شتاب می گیرد و در کهن سالی بدون دغدغه ادامه می یابد. نمی توان قلۀ نیکی ها را مشاهده کرد و آرزوی رسیدن به آن را بدون گام نهادن بر دامنۀ کوه، در سر پروراند.

ص :179

دین اسلام، دین گفتگو و منطق است و از این رو از طرح سؤال استقب_ال می کند ولی باید سؤالات را از آگاهان پرسید تا پاسخ درست را دریافت کرد و پرسش از غیر دانایان سبب هلاکت و نابودی خواهد شد.

به دوستی با بَدان گرفتار نشود.(1)

دومین نکته در دوستی جوانان، حدّ نگهداشتن در ارتباطات دوستانه است. در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

لا تَثِقْ بأخیک کُلَّ الثِّقَةِ فَإنَّ صِرْعَةَ الاسترسالِ لَنْ تُسْتَقالَ.(2) به دوستت اعتماد مطلق نکن زیرا زمین خوردن و از پای درآمدن بر اثر اعتماد بیجا، درمان و جبران ندارد.

جوان توانایی کامل دارد و اسراری را برای خود نگه می دارد و تمامِ رازهایش را به دیگران هر چند دوستان نزدیک بازگو نمی کند. جوانی که بتواند دوستی خود را مدیریت کند، از آفات دوستی هم نجات می یابد.

گزارش هایی از سفرهای گروهی دیگر ائمه و یارانشان نیز موجود است.(1)

شنا، اسبسواری، تیراندازی و کشتی که ورزش های رایج زمان پیامبر خدا و امامان علیهم السلام بوده مورد تشویق پیشوایان معصوم علیه السلام قرار گرفته است. برای نمونه در حدیثی از پیامبر خدا آمده است:

خَیْرُ لَهوِ المؤمنِ السِّباحَةُ.(2) بهترین سرگرمی مؤمن، شنا کردن است.

نمونه هایی از کشتی های پیامبر صلی الله علیه و آله ، امام علی علیه السلام و ... گزارش شده است.(3) و گاه پیامبر صلی الله علیه و آله مسابقاتی برگزار و به برندگان جایزه میداد.(4)

از روایات بر می آید که اگر جوان بر پایۀ آموزه های اسلامی رفتار کند، استعدادهای او شکوفا می شود و رشد و پیشرفت او به دور از آفات جوانی خواهد بود و برخی گناهان مانند غیبت، تهمت، حسد، نگاه ناپاک، فحشاء و ... که در تمامیِ اقشار جامعه امکان راهیابی دارد و زمینۀ آن در جوان بیشتر است و از او دور می شود.

جوان امروز با دقت در آموزه های دین و نگاه کردن به الگوهای جوان مسلمان از صدر اسلام تاکنون، می تواند، آیندۀ زیبا، شاد و پاکی را ترسیم کند و به سوی آن به سرعت نسیم بهاری، بشتابد.

ص :183

ص :184

تلاش بدون دانش، ناموفّق و شکست خورده است. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، دربارۀ پیامد تلاش بدون پشتوانۀ علمی، می فرماید:

مَن عَمِلَ عَلی غَیرِ عِلمٍ کانَ ما یفسِدُ أکثَرَ مِمّا یُصلِحُ.(1)

آن کس که بی دانش، دست به کاری زند، بیش از آن که اصلاح کند، تباه

می سازد.

و در کلام دیگری، پیامد آن را با استناد به آیه ای از قرآن کریم، به رشته شدن پنبه، تشبیه کرده و می فرماید:

إذا عَمِلتَ عَمَلاً فَاعمَل بِعِلمٍ وَ عَقلٍ ، وَ إیّاکَ وَأن تَعمَلَ عَمَلاً بِغَیرِ تَدَبُّرٍ وَ عِلمٍ، فَإِنَّهُ

_ جَلَّ جَلالُهُ _ یقولُ : (وَلا تَکُونُوا کَالَّتی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعدِ قُوَّةٍ أنکاثًا)(2).(3) هرگاه کاری انجام می دهی، با دانش و خِرد، انجام ده. مبادا کاری را بی تدبّر و دانش، انجام دهی! خدای بزرگوار می فرماید: (چون زنی مباشید که پس باز بافتن، رشته های تابیدۀ خود را از هم گسست) .

تلاش ناآگاهانه، همانند حرکت در بیراهه است که نتیجه ای جز دور شدن از موفّقیت ندارد. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:

العامِلُ عَلی غَیرِ بَصیرَةٍ کالسّائِرِ عَلی غَیرِ الطَّریقِ، لا یزیدُهُ سُرعَةُ السَّیرِ إلاّ بُعداً.(4) عمل کنندۀ بی بصیرت، مانند رونده در بیراهه است. هر چه تندتر برود، از مقصد، دورتر می شود.

از آنچه بیان شد، روشن گشت که موفّقیت و کامیابی دنیا و آخرت، در سایۀ تلاش به دست می آید و تلاش موفّق نیز تنها در سایۀ دانش حاصل می شود. امّا سؤال این است که موفّقیت در کسب دانش، بسته به چیزهایی است؟

ص :186

دارند، واجب کفایی است، بدین معنا که بر همۀ کسانی که استعداد تحصیل آن دانش را دارند، واجب است آن را بیاموزند؛ ولی اگر عدّه ای به اندازۀ کفایت، برای آموختن آن اقدام کردند، تکلیف، از دیگران ساقط می شود.

بر این اساس، تعدّد رشته هایی که تحصیل آن ها واجب کفایی است، به تناسب نیازهای جامعه، در زمان های مختلف، متفاوت است. برای نمونه، تحصیل دانش اتم شناسی، در شرایطی که جامعۀ اسلامی ما به آن نیازمند نباشد، واجب نیست؛ ولی در شرایطی که برای دفاع از خود، به آن نیاز دارد، به موجب آیۀ (وَ أَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ،(1) در برابر آنان (دشمنان)، هر چقدر نیرو که می توانید، فراهم آورید)، تحصیل آن، واجب کفایی است؛ و در صورتی که اشخاص بااستعداد که تواناییِ تحصیل این دانش را دارند، محدود باشند، واجب کفایی در مورد آن ها، تبدیل به واجبِ عینی می گردد.

همچنین، آموختن هر دانشی که مقدّمۀ تقویت بنیۀ مادّی و یا معنوی فرد یا جامعه است، ولی بدون آن، ضربه ای به نیازهای اصولی انسان وارد نمی شود، ممدوح و مستحبّ است و اگر کسی آن دانش را با انگیزۀ الهی بیاموزد، نزد خداوند متعال، پاداش دارد. کسب دانش های مازاد بر نیازهای ضرور جامعه، از مصادیق تعلّمِ ممدوح، به شمار می رود.

امّا دانشی که مقدّمۀ فساد نیست، ولی سودی نیز در بر ندارد، اگر به طور مستقل مورد ارزیابی قرارگیرد، آموختن آن، مباح به شمار می آید؛ ولی اگر از این جهت که موجب تضییع عمر و به بطالت گذراندن زندگی می گردد و انسان را از مقصد حقیقی و غایی خود (یعنی انسانیت)، دور می کند، مورد ارزیابی واقع شود ، یادگیری آن، کاری لغو، ناپسند و مکروه محسوب می شود و به موجب آیۀ شریف (وَالَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ؛(2) و آنان که از بیهوده کاری، روی گردان اند)، مسلمان باید از این گونه امور، اجتناب نماید.

ص :188

و در آخر، آموختن دانش هایی که برای خدمت جامعه به کار گرفته می شوند، اگر با قصد قربت و خدمت باشد، مستحب، و اگر تنها برای کسب منافع مادّی باشد مباح است.(1)

بنا بر این، علوم روز، نه تنها با دین منافاتی ندارند؛ بلکه می توانند عامل مهمّی برای خدمت به دین و دینداران باشند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:

خَیرُ العِلمِ ما نَفَعَ.(2) بهترین دانش، آن است که سودمند باشد.

امام صادق علیه السلام با بیان مصادیق این گونه دانش ها و اشاره به برخی از آن ها می فرماید:

... همین گونه است کارد و شمشیر و نیزه و کمان و ابزارآلات دیگر که در صلاح و فساد از آن ها استفاده می شود و اشکالی در یاد دادن و یاد گرفتن و مزد گرفتن بر آن ها و در آن ها نیست و به کار گرفتن آن ها، در جهت صلاح، برای همۀ مردم، مباح است و استفاده از آن ها، [وبال و] در جهت فساد و زیان، حرام است. پس بر آموزنده و فراگیرنده، گناهی نیست؛ چون کاربرد آن ها در جهات صلاح، بر کاربردهای دیگرشان، غلبه دارد و در جهت استفادۀ مردم و استواری و بقای آنان است و گناه، [و وبال، فقط] گریبانگیر کسی است که آن ها را در جهت فساد و حرام، به کار می گیرد. (3)

دانش، وقتی جهت حقیقی خود را از دست بدهد، مانند راه نمایی است که به جای آن که انسان را در راه قرار دهد، او را به بیراهه کشانده، در چاه می اندازد. این جاست که دانش هر چه بیشتر پیشرفت کند، برای جامعۀ انسانی خطرناک تر خواهد بود.

خطر بزرگی که امروز، بشر را تهدید می کند، این است که علم رشد کرده، ولی جوهر و جهت و خاصیت خود را از دست داده و در مسیر غلتیدن به انحطاط و سقوط ارزش های انسانی و دینی به کار گرفته می شود.

با اندکی تأمّل، به سادگی می توان دریافت که در جهان امروز، علم چه آفاتی را بر جامعۀ بشری تحمیل کرده است و تیغ تیز علم، در کفِ قدرت های بزرگ، امّا شیطانی جهان، چه به روز انسان ها آورده است. دزدانی که برای غارت سرمایه های مادّی و معنوی انسان ها از چراغ علم بهره می گیرند، با قساوت هر چه تمام تر عمل می کنند و به هیچ چیز و هیچ کس، رحم نمی کنند.(1)

آیا فنون و ابزارهای دزدی و گسترش قتل و فساد را می توان علم نامید؟! آیا دانشی که جامعه را به فساد و تباهی می کشد، علم است و نور، یا این که جهل است و ظلمت؟ این جاست که معنای این سخن گهربار رسول گرامی اسلام، مشخّص می گردد که فرمود:

برخی از دانش ها، نادانی است.(2)

این پرسش مطرح می شود که: چگونه علم می تواند موجب جهل گردد؟ آیا در این سخن، تناقض دیده نمی شود؟ با اندکی تأمّل، روشن می شود که پاسخ آن، منفی است و نه تنها تناقضی در کار نیست؛ بلکه کلامی نغز و دقیق است. هنگامی که علم، جوهر حقیقی خود را از دست داده باشد، با جهل برابر است. از همین رو، امام علی علیه السلام می فرماید:

ص :190

دانش خود را به نادانی تبدیل نکنید.(1)

یعنی کاری نکنید که علم، بی خاصیت شده، دیگر عنوان علم بر آن صدق نکند.

علم، در دنیای امروز، با از دست دادن جوهر و جهت راستین خود، به این سرنوشت شوم، گرفتار شده و همچون جهل، کُشنده، فاسد کننده و خانمان سوز گردیده است؛ بلکه از جهل نیز زیان بارتر شده است. امیر مؤمنان علیه السلام چه زیبا و دقیق فرموده است:

بسی دانشمند که نادانی اش، او را کشته و دانشی که به همراه داشته، او را سودی نبخشیده است.(2)

سرنوشت رقّت انگیز عالِمی که بر اثر جهل، هلاک می شود، حقیقتاً شگفت انگیز است. هنگامی که سعد بن ابی وقّاص، گزارش سفری را برای پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می کند، جهل آنان را چنین به تصویر می کشد: ای پیامبر خدا! من از نزد قومی به سوی تو می آیم که با چهارپایانشان یکسان اند!

پیامبر فرمود: «ای سعد! آیا تو را به چیزی شگفت تر از این، آگاه نکنم؟ قومی که آنچه را اینان نمی دانند، می دانند؛ امّا همانند ایشان،[در عمل،] نادانی می کنند».(3)

این سخن، زبانِ علم در جهان امروز است. جامعۀ متمدّن و آگاه این روزگار، حقیقتاً از نادانی در رنج است و قربانیِ جَهل خویش. این چنین است که علم، بشر را به کرۀ ماه می رساند، امّا نمی تواند کمترین نقشی در حرکت انسان به سوی کمال مطلق، و رشد و تکامل انسانیت داشته باشد.(4)

موضوعاتی است که مورد توجّه اهل بیت علیهم السلام قرار داشته است و آن بزرگواران، نکاتی مهم و اساسی در این باره، بیان کرده اند. هدف اصلی این بخش از آموزه های دینی، کمک به ره پویان وادی علم برای کسب موفّقیت و بِه روزی است. در ادامه، به این امور می پردازیم:

همچنین پیامبر اکرم، یکی از سفارش های خضر علیه السلام به موسی علیه السلام را این گونه بیان می کند:

تَعَلَّم ما تَعَلَّمْتَ لِتَعمَلَ بِهِ، وَ لا تَعَلَّمهُ لِیتَحَدَّثَ بِهِ، فَیکونَ عَلَیک بورُهُ، وَ یکونَ لِغَیرِک نورُهُ.(1) آنچه را می آموزی، برای آن بیاموز تا بدان، عمل کنی، و برای آن میاموز تا از آن، سخن برانی، که[تنها] وبالش گریبان گیر تو می شود و نورش، از آنِ جز تو .

ایشان، در بارۀ انگیزه خودبرتربینی و مال اندوزی نیز می فرماید:

مَن تَعَلَّمَ العِلْمَ لِلتَّکبُّرِ ماتَ جاهِلاً، وَ مَن تَعَلَّمَ لِلقَولِ دُونَ العَمَلِ ماتَ مُنافِقًا، وَ مَنْ تَعَلَّمَهُ لِلمُناظِرَة ماتَ فاسِقًا، وَ مَن تَعَلَّمَهُ لِکثرَة المالِ ماتَ زِندیقًا، وَ مَن تَعَلَّمَهُ لِلعَمَلِ ماتَ عارِفًا.(2) هرکس دانش بیاموزد تا بزرگی کند ، نادان می میرد، و هرکس تنها برای گفتن، نه عمل کردن، فرا بگیرد ، منافق می میرد و هرکس برای مناظره [و جدل] بیاموزد، فاسق می میرد و هرکس برای فراوانیِ ثروت، بیآموزد، غیرمسلمان می میرد و هرکس برای عمل کردن فرا گیرد، با معرفت می میرد.

دانش را باید برای خدا فرا گرفت، حتّی اگر دنیوی باشد، به شرط مفید و سودمند بودن آن. فراگیری برای خدا، یعنی از آن جهت دانش را فرا گیریم که فضیلتی مورد تأیید خداوند متعال است و به انجام رساندن آن، خشنودی الهی را به دنبال داشته باشد و به وسیلۀ آن، بتو ان به بندگان خدا، خدمت کرد و دین الهی را تقویت نمود و یا واجبات زندگی دنیوی و اخروی را ادا کرد.

دانش مفید، چه دینی باشد و چه غیر دینی، هم خودش نزد خداوند، ارزشمند است، و هم کارایی و کاربردی که در مقام عمل دارد، گران بها و ارجمند. لذا با در نظر داشتن این شروط، می توان در فراگیری و کاربست، انگیزۀ الهی داشت و چنین انگیزه ای، لطف و پاداش الهی را در پی دارد، علاوه بر آن که فوایدی دنیوی نیز در بر خواهد داشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:

ص :193

مَن تَعَلَّمَ باباً مِنَ العِلمِ لِیعَلِّمَهُ لِلنّاسِ ابتِغاءَ وَجهِ اللهِ، أعطاهُ اللهُ أجرَ سَبعین نَبیَّا.(1) هرکس برای خدا، بابی از دانش را فراگیرد تا به مردم بیاموزد، خداوند، پاداش هفتاد پیامبر را به او عطا خواهد کرد.

و در کلام دیگری می فرماید:

مَن جاءَهُ المَوتُ وَ هُوَ یطلُبُ العِلمَ لِیُحییَ بِهِ الإِسلامَ، فَبَیْنَهُ وَ بَینَ النَّبِیینَ دَرَجَةٌ واحِدَةٌ فِی الجَنَّةِ.(2) اگر مرگ کسی فرا برسد، در حالی که در جستجوی دانش است تا اسلام را بِدان زنده گردانَد، در بهشت، میان او و پیامبران، تنها یک درجه فاصله خواهد بود.

فرمود: «در حقّ او، چه کرده ای؟».

گفت: آنچه خدا خواسته است.

فرمود: «آیا مرگ را شناخته ای؟».

گفت: آری.

فرمود: «چه چیز، برایش آماده ساخته ای؟».

گفت: آنچه خدا خواسته است.

فرمود: «برو و اینها را محکم کن. سپس بیا تا از شگفتی های دانش به تو بیاموزم».

هنگامی که آن مرد، پس از گذشت سالیانی، باز آمد، پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: «دستت را بر دلت بگذار و سپس، آنچه را برای خود روا نمی داری، بر برادر مسلمانت نیز روا مدار، و آنچه را برای خود، روا می داری، برای برادر مسلمانت نیز روا بدار. این، از شگفتی های دانش است».(1)

از سوی دیگر، این کار حقّی برگردن ماست. صاحب این حق نیز هم «دانش» است و هم «آموزگار دانش». هم دانش، مقدّس است، هم آموزگار، محترم. لذا بنا به فرمودۀ امام سجّاد علیه السلام ، حق دانش، آن است که با پرهیز از لذّت ها و شهوت ها، دل را پاک سازی کرده، ذهن را آماده، گوش را شنوا و هوش را تیز و گیرا سازیم.(1) حقّ آموزگار بر آموزنده نیز آن است که از همین راه، او را در فراگیری دانش، یاری کنیم.(2)

امام صادق علیه السلام در بیان مهارت های دانش آموزی فرموده است که انسان، بیشتر باید شنونده باشد تا گوینده، و هنر خوب گوش کردن را بداند، همان گونه که به خوب سخن گفتن، اهمّیت می دهد، و سخن کسی را قطع نکند.(1) بنا بر این، خوب گوش کردن، هنری است که برای موفّقیت در تحصیل، باید آن را آموخت.

نوشتن هر مطلبی، علاوه بر از بَر شدن، فایدۀ مهم دیگر آن، افزایش اطمینان است. از آن جا که نوشتن، درصد خطا و فراموشی را به شدّت کاهش می دهد، موجب اطمینان و افزایش اعتماد به نفس در انسان می گردد. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:

القَلبُ یتَّکلُ عَلَی الکتابَةِ.(1) دل، بر نگارش تکیه می کند.

امام صادق علیه السلام نیز به شخصی به نام عنوان بصری می فرماید:

فَاسأَلِ العُلَماءَ ما جَهِلتَ، وَ إیّاکَ أنْ تَسئَلَهُم تَعَنُّتاً وَ تَجرِبَةً، وَ إیّاکَ أنْ تَعمَلَ بِرَأیکَ.(1) آنچه را نمی دانی، از دانشمندان بپرس، و مبادا برای درمانده کردن و آزمودن بپرسی! و زنهار که به رأی خود، عمل کنی!

لذا بسیار در روایات، آمده است که:

سَلْ تَفَقُّهاً وَ لا تَسْألْ تَعَنُّتاً.(2)

در حقیقت، دانشی که به فهم نینجامد، بی فایده است. امام علی علیه السلام در این باره می فرماید:

ألا لا خَیرَ فی عِلمٍ لَیسَ فیهِ تَفَهُّمٌ.(1) هان! بدانید در دانشی که در آن، اندیشیدن نباشد، خیری نیست.

بنا بر این، باید وقتی را برای تأمّل و اندیشیدن در آموخته ها قرار داد.

عَلَی المُتَعَلِّمِ أن یدئِبَ نَفسَهُ فی طَلَبِ العِلمِ، وَ لا یمَلَّ مِن تَعَلُّمِهِ، وَ لا یستَکثِرَ ما عَلِم.(1) بر جویندۀ دانش است که نفسش را به جستجوی دانش، عادت دهد و از فرا گرفتن آن، ملول نگردد و آنچه را فرا گرفته، بسیار نشمارد.

این مسئله، بُعد دیگری هم دارد. گاهی ممکن است دشوار آمدن دانش برای فرد، به خاطر سخت بودن پذیرش نشستن در موضع آموختن و پایین آمدن از جایگاه دانایی است. کسی که خود را در حالت آموختن قرار می دهد، به نداشته ها و نادانسته های خود، تصریح می کند. هر چند این کار، هرگز عیب نیست؛ ولی شاید برای برخی افراد، بویژۀ بزرگ سالان و افراد مشهور، دشوار باشد. از این رو، شکیبایی در این وضعیتْ نیز عامل موفقیت خواهد بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:

مَن لَم یصبِر عَلی ذُلِّ التَّعَلُّمِ ساعَةً، بَقِی فی ذُلِّ الجَهلِ أبَداً.(2) کسی که ساعتی بر خواریِ فراگرفتن، شکیبایی نورزد ، همواره در خواری نادانی باقی می مانَد.

بنا بر این، دانش آموز باید، بردبار و شکیبا باشد تا درخت دانش او به بار بنشیند.

ادب و جوان مردی، حکم می کند که در برابر او، فروتن باشیم. به همین جهت، امام صادق علیه السلام می فرماید:

تَواضَعوا لِمَن طَلَبتُم مِنهُ العِلمَ.(1) در برابر آن که از او دانش می جویید ، فروتنی کنید.

این حقیقت، این چنین در بیتی زیبا، بازگو شده است:

افتادگی آموز، اگر طالب فیضی***هرگز نخورد آب، زمینی که بلند است

خداوند می فرماید: «پنج چیز را در پنج چیز دادم، حال آن که مردم، آن ها را در پنج چیز دیگر می جویند و در نمی یابند: دانش را در گرسنگی و کوشش قرار دادم و مردم، آن را در پُرخوری و راحت طلبی می جویند و نمی یابند ... .

بنا بر این، از عوامل موفّقیت در آموختن، میانه روی در خوردن و پرهیز از پُرخوری است. این کار، سبب سبُک شدن و آمادگی روح برای فراگیری می شود.

جوانی، ذهن انسان، بهترین آمادگی را برای آموختن دارد. پیامبرخدا صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:

مَثَلُ الَّذی یتَعَلَّمُ العِلمَ فی صِغَرِهِ کمَثَلِ الوَشمِ عَلَی الصَّخرَةِ، ومَثَلُ الَّذی یتَعَلَّمُ العِلمَ فی کبَرِهِ کالَّذی یَکتُبُ عَلَی الماءِ.(1) کسی که در خُردسالی دانش بیاموزد، مانند نقش بر سنگ [، ماندگار] است و کسی که در بزرگ سالی دانش بیاموزد، مانند کسی است که بر [روی] آب می نگارد.

معمولاً این دوران، با شور و هیجان همراه بوده، نیازمند کنترل است و اگر چنین نشود، موجب از دست رفتن فرصت های مناسب برای یادگیری می گردد.

ص :205

ص :206

زیان آور(1) و مصرف نکردن موادّ مخدّر، در این راستا تعریف می شوند. احکام مستحب و مکروه نیز عموماً در بارۀ حفظ سلامت و سلامت بیشتر است. کم خوردن، خوب جویدن، به اندازه خوابیدن، ورزش کردن و... ، همه از سفارش های پرتکرار اسلام برای حفظ سلامت است.(2) برخی از دستورهای دینی در این زمینه، چنان پیشرفته است که می توان آنها را دستور العملی پزشکی و نه یک سفارش ساده دانست. برای نمونه، حدیثی را در بارۀ سلامت دندان می آوریم که امام رضا علیه السلام فرموده است:

شُربُ الماءِ البارِدِ عَقیبَ الشَّیءِ الحارِّ وعَقیبَ الحَلاوَةِ، یَذهَبُ بِالأَسنانِ.(3) آب سرد نوشیدن، پس از خوراکی و نوشیدنیِ داغ یا شیرین، دندان ها را از بین می بَرَد.

به شستن میوه پیش از خوردن آن، توصیه کرده اند.(1) امام علی علیه السلام لباس نظیف و پاکیزه را نیز زدایندۀ غم و اندوه، خوانده است. (2)

سفارش های اسلام در بارۀ بهداشت، چنان فراوان است که می توان آنها را متناسب با دستگاه های بدن (بینایی، شنوایی، چشایی و ...)، دسته بندی کرد و در هر بخش، ده ها حدیث، عرضه نمود، همان گونه که در دانش نامۀ احادیث پزشکی، چنین دسته بندی ای دیده می شود.(3)

ص :210

سلام، یعنی سلامتی و آرامش، یعنی آرزوی تندرستی دوست و آسوده کردن او از گزند دست و زبان. و نیک روشن است که هر کس پیشدستی کند، مسابقه محبّت را برده است. سلام را کوچک تر به بزرگ تر تقدیم می کند، اما با سلام دادن، بزرگ تر می شود و بزرگ تر نیز باید خود را کوچک تر ببیند و زودتر سلام دهد، و کسی از پیامبر اکرم بزرگ تر نیست، اما هیچ کس نتوانست در سلام دادن، بر او پیشی بگیرد.(1)

خوش برخورد باشیم. با دوستِ از راه رسیده، دست بدهیم و چون صفحه دستان را بر هم می نهیم، بر دوستی هایمان پای بفشاریم و آوای محبّت را از همه سر انگشتانمان سردهیم و بدانیم که دست محبت خدا در میان ماست و دست آن یکی را می فشارد که دیگری را بیشتر دوست دارد،(2) اگر چه هر دو را با نگاه رحمت می نگرد و گناهان هر دو چون برگ درخت می ریزد.(3) و شاید به همین دلیل، پیامبر به هنگام مصافحه، دست خود را جدا نمی کرد و تا طرف دیگر، دستش را بیرون نمی کشید، ایشان نیز دست مبارکشان را عقب نمی کشید.(4)

خوشخویی را نیز بیفزایید. خوشگویی و خوشرویی و خوشخویی، در هم تنیده و تور دوستی را تابیده اند، به گونه ای که گستردن آن، محبت نیکان را شکار ما می کند. ما با سلام دادن، گفتار مؤدبانه و رفتار مقبول، محبت همه را جلب می کنیم و سخن زیبا، جواب زیبا می آورد.(5)

خوشخویی، یعنی تحمّل و شکیبایی و بردباری و دلسوزی و گذشت و انصاف. ما می توانیم سنگ صبور همدیگر باشیم و آب گوارایی برای تشنگانْ در کویر تفتیده زندگی.(6)

ص :213

غم زده و عیادت آسیب دیده و خودداری از تمسخر مصیبت دیده، همه در این اصل، جای می گیرند.(1)

جلوه دیگر هوشیاری، در ارتباطهای سه جانبه است. من با شما و هر دو با شخص سومی آشنا هستیم. یکی در این میان، از دیگری سخن چینی می کند و می خواهد یکی از سه نفر را از این حلقه ارتباط، خارج سازد. هوشیاری در برخورد خردمندانه با پدیده زشت سخن چینی، ترسیم گر هوشیاری در ارتباط و دوستی و نیز موجب استمرار آن است. سخن چین، ساحری اِغواگر است که جامه پند و اندرز به تن می کند و پرده سرّ و حجاب تغافل را می درد و بذر دشمنی می افشاند. از این رو، به منظور مغلوب نشدن در برابر این شگرد شیطانی، خداوند در قرآن، ما را از پیروی هر سخن چینی، باز داشته است؛ هر که باشد! و پیشوایان ما نیز دستور تکذیب وراندن سخن چین را صادر کرده اند؛ خواه خبر راست آورده و یا خبر را هم خود ساخته باشد!(1)

پاییبندی اش به صمیمیت است. بهای دوست به پاسْ داشت دوستی و محبّت بدون غلّ و غشّ است و در این فضا، ما نه توقعی داریم تا از برآورده نشدنش برنجیم و نه به انتظار سودی نشسته ایم تا همه حقوق خود را تمام و کمال از او طلب کنیم؛ چرا که انصاف خواهی از دوستان، منافی با انصاف ورزی و مروّت است.(1)

همان گونه که شما در برابر شخص غریب، آراسته و زیبا ظاهر می شوید، باید در برابر دوست خود نیز به بهترین هیئت و زیباترین شکل درآیید.(1)

ناگفته پیداست که این به معنای استفاده از لباس گران قیمت و روغن و عطر خارجی نیست. می توان لباس کهنه را تمیز و مرتب نمود و در عین فقر، بهنجار و بسامان بود. این بهنجار بودنِ ظاهر است که نشان از سازگاری انسان با محیط و اطرافیان و دوستان دارد و انگشت اشاره آنان را از ما دور می گرداند و زبان ایشان را از بدگویی ما و دل هایشان را از اظهار تنفّر از ما باز می دارد.(2)

تنها نکته باقیمانده، آن است که باطن و جان ما نیز باید آراسته باشد و زیبایی جان به ایمان و آرامش و خوشخویی و اعتدال است(3) و در یک کلمه اطاعت از خدا و در راه او بودن.(4)

پس بکوشیم از جاده هدایت الهی بیرون نرویم تا درونمان نیز زیبا باشد و دوستی ها و ارتباطها، بر سرعت ما در پیمودن مسیر انسانی به سوی مقصد خدایی بیفزاید، نه آن که از شتاب آن بکاهد.

و پایین آوردن صدا و اظهار فضل نکردن در برابرش، ساکت نگاه داشتن مجلس درس و حفظ حرمت او، بدگویی نکردن از او، دفاع کردن از او در پشت سرش و البته حقوق استاد، بیش از اینهاست.(1)

را نمی بیند. دوست است که چون بزرگی و پاکی مرا می خواهد، لب می گشاید و مرا در خلوت درونم به فکر فرو می برد و گاه به گریه می اندازد و مرا وامدار خود می سازد و نام خود را برای همیشه در خاطر من ثبت می کند؛ چرا که دوستی را که با او خندیده ام، از یاد خواهم برد، اما این دوست را هرگز.(1) دیده تیزبین دوست است که می تواند پرده غفلت دیدگان ما را بدرد و به کژی های جان ما آگاهی یابد و از ما بخواهد که آنها را برطرف سازیم.

دوست، آیینه دوست است و آینه شکستن خطاست. انتقاد دیگران، داروی تلخی در دهان ماست و نصیحت دوست، سوزنی برای بادکنک غفلت ما. از این روست که امام سجّاد علیه السلام حقّ منتقد را تواضع ما در برابر او و گوش سپاری ما به سخن او و سپس اندیشیدن به انتقاد او می داند، تا اگر درست بود، بپذیریم و تشکر کنیم و او را خیرخواه خود بدانیم و اگر نادرست بود، آن را به کناری بنهیم و باز هم سپاسگزار او باشیم.(2)

وقار و شرم کامل، بر خاک های بیابان سینا گام می نهند و پیش می آیند. آنان، پیام شعیب علیه السلام را ابلاغ می کنند:

- به نزد من بیا تا پاداش کارت را بدهم.

- چگونه، من که راه را نمی دانم.

- ما که می دانیم، با ما بیا.

- باشد، اما شما جلوی من نروید. نمی خواهم چشمانم دائماً به شما باشد، حتّی از پشت سرتان.

- پس چگونه راه را به تو نشان دهیم!

- من جلو می روم اما هرگاه راه را به اشتباه پیمودم، (با پرتاب سنگ آگاه و) راهنمایی ام کنید.(1)

و بدین گونه، موسی علیه السلام خود را با عفّت ورزی و حیا از لغزشی احتمالی، دور نگه می دارد و همان گونه هم دختران شعیب. موسی می دانست که نگاه، تیر مسمومی از جانب شیطان است و تور پهن شده او(2) و چشم و گوش، جاسوسانی هستند که قلب را فریب می دهند و هرچه بخواهند، از او می گیرند. از این رو خداوند، حتی راه رفتن دختر شعیب را با حیا همراه کرده(3) و در خطاب به زنان پیامبر، شرط تقوا را، ناز و عشوه نریختن در سخن گفتن دانسته است؛ چرا که قلب بیمار دلان را وسوسه می کند،(4) و این نیست جز به سبب حضور فعالانه شیطان در این میان.

شیطان، نخستین حضور را در میان دو نامحرم دارد و از این رو، خلوت کردن دو نامحرم با یکدیگر، حرمت دارد و تنها ارتباط عمومی، آن گونه که حیا کردن از آدمیان را هم بر حیای از خداوند بیفزاید، شده است.

در سیره ائمه، احتیاط های شدیدتری را نیز می یابیم. امام علی علیه السلام که مجسمه تقوا و عفاف و نیرومندی است، دوست نداشت به دختران جوان سلام کند و می فرمود:

ص :222

«أتَخَوَّفُ أن یُعجِبَنی صَوتُها فَیَدخُلَ عَلَیَّ أکثَرُ ممّا طَلَبتُ مِنَ الأجرِ؛ می ترسم که از صدای آنها خوشم آید و بیش از آنچه از پاداش سلام دادنم بهره ببرم، از اغواگری شیطان به رنج افتم».(1) امام باقر علیه السلام ، نیز أبوبصیر نابینا را به سبب مزاحی که در مجلس خصوصی و هنگام تعلیم قرآن به زنی نامحرم نموده است، توبیخ می کند.(2)

ص :223

ص :224

بر این اساس، پیشوایان دینی ما، مکرّر به افزایش دادن شمارِ دوستان، سفارش کرده و آنها را ساز و برگ روزگار آسودگی، و سپرِ روزهای سختی و بلا شمرده اند.(1)

دوست، نه تنها در این دنیا، که در سرای آخرت و در پیشگاه الهی نیز به کار می آید و اگر خوب و باخدا باشد، موجب شفاعت و نجات انسان می شود.(2)

گفتنی است که این سفارش ها، تنها شامل دوستان راستین و حقیقی می گردد که بدان، اشاره خواهیم کرد.

هر کس از شرارت و بدی بدش بیاید، خداوند، دوستی و سازگاری مردم را نصیب او می کند. (1)

ایشان، در حدیث کوتاه دیگری، فرموده است:

ثَلاثَةٌ تورِثُ المَحَبَّةَ: الدّینُ، وَالتَّواضُعُ، وَ البَذْلُ.(2) سه چیز، دوستی به بار می آورد: دینداری، فروتنی و بخشش.

امام جواد علیه السلام نیز انصاف داشتن در روابط اجتماعی، همراهی با دیگران در خوشی، و همدردی در ناخوشی و نیز بازگشت به سرشت پاک انسانی را از عوامل جلب دوستی دیگران می داند.(3)

امام علی علیه السلام می فرماید:

مَنْ أطاعَ الواشیَ، ضَیَّعَ الصَّدیقَ.(1) هر کس از سخن چین، پیروی کند، دوست [خود] را تباه کرده است.

امامان ما، خود فرموده اند: دوستانتان را طبقه بندی کنید و صفا و صمیمت و رازگویی و اعتماد کامل را، تنها نثار دوستان حقیقی خود کنید و در برخورد و دوستی دیگران، به همان خوش رویی و شادی و شیرینْ زبانی، بسنده کنید.(1)

اصل سوم دوستی می گوید: همان گونه که ما یاریِ دوست را می طلبیم، باید او را یاری دهیم و وی را در سختی ها و ناخوشی ها، رها نکنیم و به سان چشم هایش، دیده بان و راه نمای او باشیم،(1) هر چند لازم نیست به خاطر او به حرام بیفتیم و برای او، به خود و دیگران، ظلم کنیم.(2)

دوستی، آداب بسیاری دارد. اعلام دوستی به دوست، گشاده رویی، مدارا و خوش گمانی، بایسته های دوستی اند و پرهیز از سوء ظن، ظاهرسازی و رفتار تصنّعی، تحقیر و آزار دادن، از دیگر اصول لازم برای بقای دوستی و دوام صفا و صمیمیت آن است. خوش بختانه، ره نمودهای پیشوایان دین در این زمینه نیز در هر موضوعی، گِرد آمده است.(3)

ص :230

گفتنی است بی رغبتی و بی اعتنایی به امور دنیوی در موارد غیر ضرور، باید به گونه ای باید باشد که به دنیای مورد نیاز برای کسب آخرت و کسب رضایت حق، لطمه ای وارد نیاورد. به این مسئله، در «آسیب شناسی زهد»، بیشتر می پردازیم.

زهد به دنیا، بزرگ ترین راحتی است.

و هر چه را در این دنیا هزینه کند، چند برابرش با همۀ سودها و رشدهای فرضی آن، برای او در آخرت، جبران خواهد نمود. از این روست که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله زاهد را پیروزِ دنیا، معرّفی می نماید:

أفلَحَ الزاهِدُ فی الدنیا ، حَظِیَ بِعِزِّ العاجِلَةِ وَ بِثَوابِ الآخِرَةِ (1) بی رغبتِ به دنیا، رستگار گردید؛ هم عزّت دنیا را بهره بُرد، و هم پاداش آخرت را.

وَ ما مَنزِلَةُ الدِّینارِ وَ الدِّرهَمِ عِندَکُم ؟دینار و درهم، نزد شما، از چه جایگاهی برخوردار است؟

آنان پاسخ دادند: نیکو و ارزشمند است.

مسیح علیه السلام فرمود: اما آن دو نزد من با ریگ بیابان برابرند.(1)

یعنی توجّه به دنیا و دارایی، مردم را از عروج به قلّه های کمال، باز داشته و دست و پای روحشان را بسته است. تلاش های روح، ذهن آزاد می خواهد که دنیا دوستان، از آن، بی بهره اند.

در حدیثی دیگر، در این موضوع، ثمره ای بزرگ نیز برای یاد آخرت، عنوان گردیده و آمده است که امام محمّد باقر علیه السلام فرمود:

یاران پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به آن حضرت گفتند: ای پیامبر خدا! از نفاق، بر خود می ترسیم!

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «چرا از آن می ترسید؟».

گفتند: ما هرگاه در محضر شما هستیم و ما را موعظه می کنی، بیم و ترس ]از خدا و آخرت[، دلمان را فرا می گیرد و دنیا را فراموش می کنیم و به آن، بی رغبت می شویم، چنان که گویی آخرت و بهشت و دوزخ را با چشم می بینیم. امّا همین که به خانه های خود رفته، فرزندانمان را می بوییم و زن و فرزند و ثروت را می بینیم، از آن حال و وضعی که در خدمت شما داشتیم، تقریباً باز می گردیم، به طوری که گویا اصلاً آن حالت را نداشته ایم. آیا از این امر، بیم نفاق بر ما داری؟

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به آنان فرمود: «هرگز! این، از گام هایی است که شیطان بر می دارد تا شما را به دنیا، راغب سازد. به خدا سوگند، اگر همان حالی را که در حضور من به شما دست می دهد، در خانه هایتان نیز داشتید، فرشتگان، با شما دست می دادند و بر روی آب، راه می رفتید. (1)

می شود اما دوری از دنیا، او را بسان باد از صراط گذر می دهد.

إنَّ عِبادِیَ الصّالِحِینَ زَهِدُوا فیها بِقَدْرِ عِلمِهِم بی، وَ سائِرُهُم مِن خَلقِی رَغِبُوا فیهَا بِقَدرِ جَهلِهِم بی، وَ ما مِنْ خَلقِی أحَدٌ عَظَّمَها فَقَرَّت عَینُهُ.(1) همانا بندگان صالح من، به اندازۀ شناختشان از من، دل از دنیا برکَنْده اند و دیگر آفریدگان من، به اندازۀ جهلشان نسبت به من، به دنیا روی آورده اند. هیچ یک از آفریدگان من از بزرگداشت دنیا، شادی و خرّمی ندید.

طلب وی برآید، تا وی روزی خود را به تمام از آن دریافت کند و هر که دنیا را طلبد ، آخرت در طلب وی برآید و مرگش فرا رسد و دنیا و آخرتش را بر وی تباه کند .

ذیل روایت، تنها نگرانی زاهد را نیز برطرف می سازد و به او یادآور می شود که بی رغبتی به دنیا، منافاتی با طلب رزق ندارد و از روزی او نیز نمی کاهد. روایت امیرمؤمنان علیه السلام پشت گرمی دیگری در این باره است:

إنَّ زُهدَ الزَّاهِدِ فی هذِهِ الدُّنیَا لا یَنقُصُهُ مِمّا قَسَمَ اللهُ لَهُ فیها وَ إِن زَهِدَ، وإنَّ حِرْصَ الحَریصِ علی عاجِلِ زَهرَةِ ]الحَیاةِ[ الدُّنیَا لا یَزیدُهُ فیها وَ إِنْ حَرِصَ، فَالمَغبُونُ مَنْ حُرِمَ حَظُّهُ مِنَ الْآخِرَةِ.(1) بی اعتنایی شخص پارسا، به این دنیا، از روزی ای که خداوند برای او مقدّر فرموده، چیزی نمی کاهد، هر چند بی اعتنایی و زهد ورزد، و حرصِ حریص بر زینتِ زودهنگام دنیا، چیزی بر روزی مقدّر او، نمی افزاید، هر چند حرص ورزد. پس زیانکار، کسی است که از بهرۀ آخرت خود، محروم بمانَد.

سوزان مصائب، طی کند تا به مقصود رسد، چه رسد به آن که از برخی لذتها دست شوید و یا بهره گیری خود را از علف های کنارۀ جاده کاهش دهد. امام علی علیه السلام به روشنی تمام، این قانون را چنین بیان کرده است:

زُهدُ المَرءِ فیما یَفنیٰ عَلیٰ قَدرِ یَقینهِ بِما یَبْقیٰ.(1) زهد و بی رغبتی انسان به آنچه فناپذیر است، به اندازۀ یقین اوست به آنچه پایدار است.

ایشان، در حدیثی دیگر به گونه ای ظریف، امکان زهد ورزی را بدون شناخت آخرت نفی می کند و می فرماید:

کَیفَ یَزهَدُ فِی الدُّنیَا مَن لَا یَعرِفُ قَدرَ الآخِرَةِ ؟!(2) چگونه به دنیا بی رغبت گردد، آن که ارزش آخرت را نمی داند؟!

زاویۀ دوم اثرگذاری آخرت شناسی بر زهد، جنبۀ باز دارندگی عذاب های آن است. عذاب هایی که انسان با شوق و رغبت بی اندازۀ خود به دنیا و جلوه های آن، برای خود می خرد. در پی ثروت دویدن و فقرا را ندیدن، به مقام و پول و قدرت اندیشیدن و به خود و خانواده نرسیدن، چشمان حریص راغب به دنیا را چنان می بندد و وی را با سر به چاه هلاکت می افکند که تنها تازیانۀ عذاب الهی او را بیدار می کند. احادیث متعددی به توصیف عذاب های اخروی پرداخته اند و سختی و دردناکی آنها را چنان به رخ کشیده اند که بیم در افتادن به آنها، برای یک عمر پرهیز از حرام دنیا و بی رغبتی به حلال آن کافی است. سفارش امیر مؤمنان به فرزند برومند خویش، هشداری در این باره است:

أکثِرْ ذِکرَ الآخِرَةِ، وَ ما فیها مِنَ النَّعیمِ وَ العَذابِ الألِیمِ؛ فَإنَّ ذلکَ یُزَهِّدُکَ فِی الدُّنیا وَ یُصَغِّرُها عِندَکَ.(3)

ص :242

آخرت و نعمت ها و عذاب دردناک آن را بسیار، یاد کن؛ زیرا این امر، تو را به دنیا، بی اعتنا می سازد و آن را در نظرت، بی مقدار می کند.

سوم، حدّ زهد و بی رغبتی است که نباید به زیر پا نهادن سنت و سیرۀ پیشوایان دینی بینجامد و موجب رواج صوفی گری و بدعت های مرتاضان و تارکان دنیا شود.

از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود:

کانَ فیما نَاجَی اللّهُ بِهِ مُوسی علیه السلام : ... ما تَزَیَّنَ لِی المُتَزَیِّنُونَ بِمِثلِ الزُّهدِ فِی الدُّنیا عَمّا بِهِمُ الغِنی عَنهُ.(1) از جملۀ راز گویی خداوند با موسی علیه السلام این بود که: ... آراستگان، به هیچ زیوری برای من، همانند زهد به دنیا در آنچه از آن بی نیازی است، آراسته نشدند.

یعنی نباید به بهانۀ زهد، از نیازمندی ها و ضروریات زندگی _ که قوام دنیا و آخرت به آن است و آبروی انسان را حفظ می نماید و از خواری، باز می دارد _ نیز اجتناب گردد. این حدیث و حدیث پیشین، حدّ افراط در زهد را تعیین نموده اند و از گسترش آن به فراتر از سنّت و نیازهای ضرور، باز داشته اند.

امام صادق علیه السلام نیز در بیانی صریح تر فرموده است:

لَیسَ الزُّهدُ فی الدُّنیَا بِإِضاعَةِ المالِ، وَ لَا بِتَحریمِ الحَلالِ، بلِ الزُّهدُ فِی الدُّنیا أنْ لا تَکُونَ بِما فی یَدِکَ أوثَقَ مِنکَ بِما فی یَدِ اللهِy.(2) بی رغبتی به دنیا، استفاده نکردن از مال و یا حرام کردن حلال ]بر خود[ نیست؛ بلکه زهد، آن است که به آنچه در دست داری، مطمئن تر از آنچه در دست خداست، نباشی.

این حدیث، نیز اتلاف دارایی ها و حرام شمردن امور حلال را که همان تجاوز

از حدّ سنّت است زهد نمی داند. این حدیث، هدف از زهد ورزیدن را استفاده نکردن از دنیا نمی داند، بلکه، دلبستگی و اعتماد به آن را نادرست دانسته و از ما می خواهد که رغبت شدید به دنیا، مالکیت خدا را در همۀ دارایی های جهان از یادمان نبرد.

ص :244

دستتان می رود، اندوهگین نشوید و به آنچه به دستتان می رسد شادمانی نکنید). بنا بر این، کسی که برگذشته، اندوه نخورد و برای آنچه به دستش می رسد، شاد نشود، زاهد است.

اندوه نخوردن و شادمانی نکردن برای دنیا، ناشی از عدم دل بستگی به آن است و لازم نیست که انسان، از مال دنیا برخوردار نباشد، اما اگر برای جلوگیری از دل بستگی و رغبت به آن لازم شد که بخشی از آن را از خود دور کند باید چنین کند و می بینیم انبیا علیهم السلام هر یک به فراخور حال و تشخیصِ خود، این گونه رفتار می کردند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیز در بیانی نزدیک به مفهوم قرآنی زهد، فرموده است:

الزُّهدُ فِی الدُّنیا قَصرُ الأمَلِ، وَ شُکرُ کُلِّ نِعمَةٍ، وَ الوَرَعُ عَن کُلِّ ما حَرَّمَ اللّهُ.(1) زهد نسبت به دنیا، عبارت از کوتاه کردن آرزو و به جای آوردن شُکر هر نعمت و پرهیز از هرآن چیزی است که خداوند، حرام کرده است.

کوتاهی آرزو، کمترین مقدار ممکن از رغبت به دنیا در دل است. زاهد، از دنیا، کاخ و سلطنت و قدرت و شوکت نمی خواهد و همۀ آنچه را خداوند به او بخشیده بزرگ می بیند و سپاسگزاری آنها را بر خود وظیفه می داند. او نه تنها از برخی حلال ها که از همۀ حرام ها می پرهیزد و هیچ چیز دنیا را شایستۀ دلبستگی نمی بیند.

ص :246

تعداد و تنوّع موضوعات، بیش از هر منبع دیگری در دسترس بوده و به همین دلیل، حضورشان در آفرینش های ادب و زبان فارسی بیشتر است.

اثرپذیری نظم و نثر فارسی از احادیث دینی، انواع گوناگون و سطوح مختلفی دارد که برخی از آن ها را همراه با نمونه، ذکر خواهیم کرد. آنچه در پی می آید، توضیحی در بارۀ برخی راه های ارتباطی میان حدیث با زبان فارسی است که می کوشیم برای هر یک از این راه ها، مثال های مناسبی را ذکر کنیم:

گفت پیغمبر که: عینایَ تنام***لا ینام ُ قَلبی عَن ربِّ الْأنام(1)

یعنی پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «چشمان من می خوابند، امّا قلبم، هرگز از خدا، غافل نمی شود».

صورت اصلی این روایت شریف، این گونه است:

تَنامُ عَینای وَلا یَنام قَلبی.(2) دو چشمم می خوابند؛ ولی قلبم نمی خوابد.

صنعت حل یا تحلیل، این امکان را فراهم می کند که شاعر، بتواند احادیث بیشتری را در شعر خود بیاورد؛ زیرا گاه تنگنای وزن و قافیه، مانع از آوردن عبارات عربی آیات و احادیث، در شعر می شود، امّا با اندکی دست کاری در صورت ظاهری عبارات، این مشکل، حل می شود. همچنان که گفتیم، از این آرایه، باید در حدّ ضرورت، استفاده کرد و اکنون می افزاییم که در حلّ عبارت، نباید معنای آن تغییر یابد.

اصل سخن امیر مؤمنان، این گونه است:

قِیمَةُ کُلِّ امْرءٍ ما یَعْلَم.(1) بهای هر کس، به اندازۀ دانش اوست.

مولوی بلخی، در مثنوی آورده است:

گفت پیغمبر: هر آن کو سِرّ، نهفت***زود گردد با مراد خویش، جفت(2)

از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود:

مَنْ کتَمَ سِرَّه حَصَلَ أَمْرُه.(3) هرکس رازش را پنهان کند، مقصودش حاصل می گردد.

امام محمّد غزالی نیز آورده است:

کبر، آن است که خویشتن را از دیگران، فرا پیش دارد و بهتر داند و از این [خود بزرگ بینی]، اندر وی، بادِ نشاطی پدید آید. آن باد را که اندر وی پیدا شود، کبر گویند. و رسول صلی الله علیه و آله گفت: « [خدایا!] با تو، پناهم از باد کبر».(4)

سَبَقَتْ رَحْمَتی غَضَبی.(1) رحمت من، بر غضبم، پیشی دارد.

در بیتی که خواهد آمد، می بینیم که حافظ، از مضمونِ حدیثی، ترکیب تازه ای ساخته است، به نام «سابقه»:

گفتم: ای بخت! نخفتیدی و خورشید، دمید***گفت: با این همه از «سابقه»، نومید مشو(2)

امیدواری به «سابقه»، یعنی امید بستن به رحمتی که پیش روتر از غضب الهی است.

نمونۀ دوم را از مثنوی می آوریم که حدیثی منسوب به پیامبر صلی الله علیه و آله را تفسیر کرده است. در روایت است که پیامبر صلی الله علیه و آله به اصحاب خود فرمود: «در فصل بهاران، خود را از باد بهاری مپوشانید تا بر شما بوَزَد».(1)

مولوی، این حدیث را تفسیر کرده و گفته است که مراد پیامبر خدا از باد بهاری، سخن های نغزِ بزرگان است که باید بر روح انسان، وزیدن گیرند، تا دل او را زنده کنند.

گفت پیغمبر: ز سرمای بهار***تن مپوشانید یاران، زینهار!

زآن که با جان شما، آن می کند***کآن بهاران، با درختان می کند

لیک بگریزید از سرما، خزان***کآن کند کو کرد با باغ و رَزان

راویان، این را به ظاهر بُرده اند***هم بر آن صورت، قناعت کرده اند

آن خزان، نزد خدا نفس و هواست***عقل و جان، عین بهار است و بقاست(2)

همچنین حافظ، با نظر به حدیثی که در آن پیش بینی می شود مسلمان ها به 73 فرقه تقسیم می شوند،(3) می گوید:

جنگ هفتاد دو ملّت، همه را عذر بِنه***چون ندیدند حقیقت، ره افسانه زدند(4)

در واقع، در تفسیر حافظ، فرقه گرایی، برابر با افسانه گرایی است؛ امّا اگر از او بپرسیم که دلیل این افسانه گرایی و خرافه پرستی چیست، می گوید: فرقه سازان، چون حقیقت را ندیده اند در پیِ افسانه و امور غیر واقعی افتاده اند. بنا بر این، معذورند؛ یعنی دلیل جنگ آنان با یکدیگر، ندیدنِ حقیقت است.

ص :253

عطّار نیشابوری نیز با اشاره به همین حدیث، گفته است:

یقین می دان که این جا مذهب عشق***ورای مذهب هفتادواند است(1)

حدیث دیگری در برخی متون روایی آمده که برخی از شاعران بزرگ، آن را تفسیر و تأویل کرده اند. در این حدیث شریف، پیامبر عظیم الشأن اسلام می فرماید:

حُبُّ الوَطَنِ مِنَ الایمانِ.(2) دوست داشتن وطن، از ایمان است .

سعدی، در تفسیر این حدیث، می گوید: هر چند صحیح است؛ امّا نمی توان با استناد به آن، مهاجرت از وطن را نفی کرد:

سعدیا! حبّ وطن، گر چه حدیثی است درست***نتوان مُرد به سختی که: من، این جا زادم

شیخ بهایی نیز وطن مورد اشاره در این حدیث را مصر و عراق و شام و ایران، و در واقع، منظور حدیث را وطن خاکی نمی داند:

این وطن، مصر و عراق و شام نیست***این وطن، شهری است، کو را نام نیست(3)

عطّار نیشابوری، همین مضمون را باز گویی می کند و تفسیر دیگری از حبّ الوطن، ارائه می دهد:

تو بی معشوق خود، با خویشتن آی***مشو بیرون به صحرا، با وطن آی

از آن حُبّ الوطن، ایمان پاک است***که معشوقت، درون جان پاک است(4)

یعنی وطن، عاشق درون اوست؛ زیرا اقامتگاه معشوقش در آن جاست. پس نیازی به بیرون رفتن از شهر و دیار نیست. مولوی هم می گوید:

ص :254

مسکنِ یار است و شهرِ شاهِ من***پیش عاشق، این بوُد حبُّ الوطن(1)

آری! او نیز وطن را زمین خاکی نمی داند. او در جای دیگری، وطن را آن سوی عالم مادّی می خوانَد:

گر وطن خواهی، گذر زان سوی شَط***این حدیث راست را کم خوان غلط(2)

یعنی اگر در پی وطن واقعی خود هستی، باید تا آن سوی عالم مادّی بروی.

یعنی علامت جهل، ناشُکری است و کسی که شکر نمی گزارد، معلوم است که معرفت و شناخت ندارد و نمی داندکه خداوند به او چه نعمت هایی را داده است. سپس، در مصرع دوم می گوید: کسی حق(خداوند) را می شناسد که نسبت به مردم، حق شناس باشد؛ یعنی تلاش های دیگران را حق گزاری کند و سپاس گُزار آنان باشد. این مصراع، یادآور حدیث مشهوری است که در آن، آمده:

مَنْ لَمْ یَشکُرِ النّاسَ لَمْ یَشکُرِ اللهَ.(1) کسی که از مردم قدرشناسی نکند، شُکر خدا را نیز به جای نیاورده است.

چهار. فردوسی، در شاه نامه، به همه سفارش می کند که با دانشمندان، نشست و برخاست کنند و با آنان، مشورت نمایند و در کارها، از رأی و نظر آنان، سود ببرند:

همیشه، یکی دانشی(2) پیش دار***وِرا چون روان و تنِ خویش دار

بدان گه شود تاج خسرو، بلند***که دانا بُود نزد او، ارجمند(3)

امام علی علیه السلام در سفارش نامۀ خود به مالک، مهم ترین نکته ها و آموزه هایی را که حکمرانان اسلامی باید بدانند، بدو یادآور می شود؛ زیرا مالک، راهیِ مصر بود تا در آن جا از جانب امیر مؤمنان علیه السلام ، بر آن سرزمین اسلامی، حکمرانی کند. یکی از نصایح امام علیه السلام به مالک، این بود که: «تا می توانی، با دانشمندان و حکیمان، مجالست کن».(4)

پنج. زنده یاد سهراب سپهری، در شعر خاطره انگیز «پشت دریاها»، خوانده یا شنیده ایم:

قایقی خواهم ساخت

خواهم انداخت به آب

دور خواهم شد از این خاک غریب

ص :257

همچنان خواهم راند

همچنان خواهم راند

پشت دریاها، شهری است

که در آن، پنجره ها، رو به تجلّی باز است

بام ها، جای کبوترهایی است

که به فوّارۀ هوش بشری می نگرند

شاخۀ معرفتی است...

دست هر کودک ده سالۀ شهر

پشت دریاها، شهری است

قایقی باید ساخت. (1)

بعید نمی نماید که سهراب، این شعر زیبا را وامدار حدیثی باشد که در آن ، سخن از شهری در پشت دریاها به میان آمده است. در این حدیث، می خوانیم:

خدای را در پشت دریاها، شهری است که وسعت آن، به اندازۀ چهل روز مسیر خورشید است. در آن شهر، مردمی زندگی می کنند که خدا را نافرمانی نمی کنند و شیطان را نمی شناسند.(2)

ص :258

هم ریختند، خرمن بزرگی از هیزم، فراهم شده بود. در این هنگام، پیامبر صلی الله علیه و آله به سخن آمد و فرمود:« نخست، باور نمی کردید که بتوان این همه هیزم جمع کرد؛ امّا دیدید که جمع شد! بدانید که گناهان کوچک نیز همین گونه اند. نخست، به نظر نمی آیند؛ امّا وقتی کنار هم قرار می گیرند و بر هم افزوده می شوند، انبوه عظیمی را پدید می آورند».(1)

تواضع و سرافکندگی است، نه کبر و سرکشی. دلی که نرم و خاضع نباشد، رویشگاه حکمت و معنویت نیست. آگاه باشید که گیاه، در زمین نرم می روید، نه در صخره های سنگی کوهستان».(1)

خواهند آمد و آرزو می کنند که کاش مرا در جنگ هایم همراهی می کردند، آنان نیز از یاران من اند».(1)

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «این گونه نیست. کسی که برای تأمین معاش خود و خانواده اش از خانه بیرون می رود، گویی در راه خدا، قدم بر می دارد».(1)

به گفتۀ سعدی شیرازی:

طریقت، بجز خدمت خلق نیست***به تسبیح و سجّاده و دلق نیست(1)

ص :268

همسویی و هم معنایی دارند و به دلایل لفظی و قرائن دیگر، نمی توان در بارة آن ها سخن از تأثیر و تأثّر گفت. به هر روی، آنچه خالی از شک و شُبهه است، وجود حتمی احادیث اسلامی در میان نخستین منابع مَثَل های فارسی است.

تأثیر حدیث بر امثال فارسی، دستِ کم بر دو گونه است:

1. تأثیر معنایی؛

2. تأثیر لفظی _ معنایی.

به سخن دیگر، برخی امثال، حاوی معنایی هستند که در حدیثی بیان شده است، بدون این که از الفاظ آن حدیث شریف، سود برده باشند؛ امّا شماری از مَثَل ها، غیر از معنا، از الفاظ عربی متن حدیث نیز وام گرفته اند و یا عینِ همان حدیث اند، بدون هیچ تغییری در لفظ و معنا. در ادامه، برای هر یک از دو صورت بالا، نمونه هایی را ذکر می کنیم.

این مَثَل را در جایی به کار می برند که شخصی در سن کهولت، همچنان به فکر گردآوری مال و منال باشد و کاری برای آخرت خود، انجام ندهد.

صائب تبریزی نیز با در نظر داشتن همین حدیث شریف، حرص در سن پیری را به خوابِ گران در وقت سحر، تشبیه کرده و گفته است:

آدمی پیر که شد، حرص، جوان می گردد***خواب، در وقت سحرگاه، گران می گردد(1)

کمترین برخورداری از مواهب دنیا، میسّر می شود. بنا بر این، حاکمان جامعۀ دینی، هم زمان با گسترش معنویت و اخلاق، باید بکوشند تا مسلمانان، از حدّ اقل امکانات رفاهی در زندگی، برخوردار باشند تا بهانه ای برای سر باز زدن از عبادت خداوند و اخلاق گرایی باقی نماند.

از سبب سازی اش، من سودایی ام***وز سبب سوزی اش، سوفِسطایی ام(1)

عَدلُ ساعَةٍ خَیرٌ مِن عِبادَةِ سَبعینَ سَنَةٍ.(1) یک ساعت عدالت، بهتر از هفتاد سال عبادت است.

از این حدیث شریف و مَثَل فارسی یاد شده، چنین بر می آید که نزد بزرگان دین، هیچ فضیلتی بالاتر و بهتر از عدالت و انصاف نیست. در غزلی از حافظ می خوانیم:

شاه را بهْ بُود از طاعت صدساله و زهد***قدر یک ساعته عمری که در آن، داد کند(2)

یا نوفُ! إرحَمْ تُرحَم.(1) ای نوف! رحم کن تا بر تو رحم آرند.

امروزه، این سخن را در قالب ضرب المَثَل به کار می برند و مرادشان این است که تا بر دیگران رحم نکنی، دیگران هم بر تو رحم نخواهند کرد. از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیز نقل شده که فرمود:

مَنْ لا یَرحَمْ، لا یُرْحَمْ.(2) کسی که رحم نمی کند، رحم نمی بیند.

نوشته اند که روزی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نشسته بود و یکی از نوادگان دلبند خود را روی زانوانش نشانده بود و گه گاه، او را می بوسید. مردی _ که گویا از بزرگان قریش بود _ ، این عمل پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را دید و به ایشان، اعتراض کرد و گفت: من، ده پسر دارم و تا کنون، هیچ کدام از آنان را نبوسیده ام.

پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: «کسی که در دل، رحم نداشته باشد، به او رحم نخواهد شد. اگر خداوند، رحم را از دل تو برداشته، گناه من چیست؟ مَن لا یَرْحَمْ لٰا یُرْحَمْ».(3)

عبارت فارسی این مَثَل(إرحَم، تُرحَم)، این گونه است:

هر که رحمت نکند، بر وی، رحم نمی کنند.(4)

سعدی شیرین سخن نیز در یکی از قصایدِ خود می گوید:

ببری مال مسلمان و چو مالَت ببرند***بانگ و فریاد، برآری که: مسلمانی نیست!

بنگر چه می گوید، منگر که می گوید.(1)

این سخن زیبا و متین، در جایی به کار گرفته می شود که کسی، سخن حق را به این بهانه که گویندۀ آن را دوست نمی دارد یا با آن مخالف است، نشنود یا آن را سبُک شمارد. بنا بر این، پیام این حدیث ارجمند _ که اکنون، در شمار مَثَل های رایج زبان فارسی به حساب می آید _ ، آن است که باید سخن حق و صادق را پذیرفت و کاری نداشت که چه کسی آن را می گوید.

همچنین امام علی علیه السلام در نهج البلاغة می فرماید:

مَن استَقبَلَ وُجوهَ الآراءِ، عَرَفَ مَواقِعَ الخَطَاءِ.(2) کسی که به استقبال اندیشه های گوناگون رود، جایگاه های خطا را می شناسد.

می برد؛ امّا هیچ دعایی برای خود نکرد. هنگام سحر، از مادرم پرسیدم: چرا برای خود، دعا نکردی؟ فرمود: «پسرم! اوّل همسایه، سپس ]اهل [خانه».(1)

الإنسانُ عَبدُ الإِحْسانِ.(1) آدمی، بندۀ احسان است.

یعنی انسان ها در مقابل نیکی دیگران، خاضع و تسلیم می شوند.

برای مَثَل هایی که از احادیث، تأثیر لفظی _ معنایی پذیرفته اند، مَثَل ها و مثال های دیگری نیز وجود دارد که در این جا، برای رعایت اختصار، به ذکر فهرست وار آن بسنده می کنیم:

النّاسُ عَلی دینِ مُلوکِهِم.

یعنی: مردم، به شیوه و آیین پادشاهانشان، زندگی می کنند.

این جمله مانند حدیثی از امام علی علیه السلام است که فرمود: مردم، به حاکمانشان شبیه ترند تا به پدرانشان.(2)

الإنسانُ حَریصٌ عَلیٰ ما مُنِع.(3)

یعنی: انسان، به آنچه از او منع می شود، حریص است. النّظافةُ مِنَ الإیمان.(4) یعنی: پاکیزگی، از نشانه های ایمان است. إنّ الله جمیل یُحبّ الجمال.(5)

یعنی: خداوند، زیباست، زیبایی را دوست دارد.

ص :280