مخزن الادویه

بسم اللّه الرحمن الرحیم

الحمد للّه الذی اظهر آثار قدرته بایجاد الموجودات بلا مواد*و ابرز اطوار بدائع صنائعه باحداث الکائنات بلا استعداد*و خلق جواهر المجردات و المادیات المفردات الاصلیات و المرکبات الفرعیات*و قسمها بالاجناس و الانواع و الاشخاص الکلیات و الجزئیات*و خص کل واحد منها بمنافع و افعال*و البسها بصور و الوان و اوصاف و اشکال*لانتفاع العباد*و عماره البلاد* و الصلوه و السلام علی حبیب القلوب الذاکره الخاشعه*و طبیب النفوس الساهیه اللاهیه*الباعث لایجاد البریه*و منجی الخلیقه من ورطه الغوایه*و هادی الضلاله بالدعوه الی طریق الرشاد و الهدایه*الی لقاء رب العباد*فی یوم التناد* سید العرب و العجم*المبعوث طی کافه الامم*محمد المصطفی الذی اصطفاه اللّه علی الانبیاء بالرساله العظمی*و الشفاعه الکبری* و طی ولیه و ابن عمه و خلیفته من بعده و اولاده و ذریته الاحدی عشر الذین نزل فی شانهم انما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا *اما بعد* بعرض اخوان الصفا*و خلان الوفا*می رساند این ذرۀ بیمقدار*الراجی الی رحمه ربه الغفار*ابن سید السند محمد هادی العقیلی العلوی محمد حسین غفر اللّه ذنوبهما و ستر عیوبهما که چون اکثر آبا و اجداد و اقربای این عاصی هیچمدان طبیب و مزاول علم و عمل بودند و این جاهل نیز از عنفوان شباب بخدمت والد ماجد قدس سره و جناب مستغنی الالقاب پیر و مرشد حقیقی سمی حبیب اللّه و ولیه المنتسب الیهما بالنسبه الحسینیه اعنی میر محمد علی الحسینی مد ظله العالی حاضر می بود و گاه گاهی بخاطر فاتر خطور می نمود که اگر در فنون خمسۀ طب کتابی جمع و تالیف می شد که جامع جمیع مسائل و مطالب و حاوی اقوال ما تقدم و ما تأخر و کتب متداوله می بود هر آینه بر طلاب این فن و مزاولین علم و عمل کار آسان می کردید و از تعب و رنج جمع و حمل کتب متعدده آرام می یافتند لیکن بسبب بی بضاعتی و فرومایکی علم و عمل و عدم حصول تجربه و غیرها از موانع در معرض تعویق می افتاد تا آنکه در سنه یکهزار و یک صد و هشتاد و سه هجری علی مهاجرها و آله الف الف التحیه و السلام اتفاق شروع بجمع و تالیف کتابی در امراض مختصه از سر تا قدم افتاد و از ان قدری تا آخر امراض الراس بزبان عربی نوشته شد و بسبب عروض بعض عوارض و موانع از آن باز ماند و در سنه یکهزار و یک صد و هشتاد و پنج بحکم واجب الاذعان آن جناب ادام اللّه افاداته و افاضاته متوجه جمع و تالیف قرابادینی کردید بزبان فارسی بدین نسق که بعض ادویه که اصل و عمود و جزو اعظم اند در اکثر تراکیب اولا بقید اسامی و بیان طبیعت و افعال و منافع و خواص و مقدار شربات و مضار و اصلاح و دفع آن و بدل و غیرها آنچه متعلق بدانست ذکر نماید و در ذیل هریک آن تراکیب موسومه بدان را و در بین جابجا مرکباتی که هریک باسمی خاص موسوم اند بدون قید اسم دوا برای آنکه جامع و تام باشد مجموع بترتیب حروف تهجی جهت سهولت ٢اخذ و تلقی در ضمن کتب و ابواب و فصول و بعد اتمام آن بحمد اللّه و حسن توفیقه باز حسب الامر آن جناب سامی مد ظله العالی متوجه جمع و تالیف کتابی در ادویۀ مفرده کردید ایضا بترتیب حروف تهجی از الف تا یاء در ضمن ابواب و فصول ملتقط از کتب معتبرۀ متداوله مانند قانون شیخ الرئیس و ادویۀ قلبیه او و جامع المالیقی مشهور بابن بیطار و تذکرۀ شیخ یوسف بغدادی موسوم بمالا یسع للطبیب جهله معروف بجامع بغدادی و تذکرۀ شیخ داؤد انطاکی موسوم بتذکرۀ اولی الالباب و ارشاد شیخ اسمعیل بن هیبه اللّه و ترجمۀ تذکره ابو ریحان بیرونی مشهور بسویدی و اختیارات بدیعی حاجی زین الدین عطار و تحفه المؤمنین حکیم میر محمد مؤمن تنکابنی و قدری از مفردات نواب حکیم معتمد الملوک سید علوی خان قدس سره و غیرها از کتب یونانیه و عربیه و فارسیه و از دستور الاطباء موسوم باختیارات قاسمی حکیم محمد قاسم ملقب بهندو شاه مشهور بفرشته و مجربات افضلی حکیم میر محمد افضل و چند کتاب دیگر از ادویۀ هندیه و حواشی که حکیم میر عبد الحمید بر تحفه نوشته در ادویۀ هندیه و آنچه از زبان معجز بیان جناب ارشاد مابی مد ظله السامی و از ثقه معتمد شنید و مؤلف خود دیده و ماهیت و خواص آن را دریافته و بتجربه رسانیده بدین نحو که اولا اسم دوا را بقید اعراب و بعضی لغات وارده در ان ذکر نماید پس ماهیت و طبیعت و افعال و منافع و خواص آن بالعموم و الاجمال پس بالخصوص و التفصیل و در اکثر مراعات بترتیب امراض مختصه از فرق تا قدم نموده پس غیر مختصه و خواص متعلقه بدان پس بیان مضار و اصلاح و دفع آن پس مقدار شربت و بدل آن را و نیز اشاره بمرکباتی که آن دوا اصل و عمود است در ان و در قرابادین مجمع الجوامع ذکر یافته و نیز ایمائی بادویۀ مجهوله الماهیه کرده شود و اصل و معتمد در هر دوا اقوال صاحبان کتابی را شناسد که آن دوا مخصوص ببلاد اوشان بوده یعنی در بلاد اوشان بهم رسیده و یا بنواح آن و اکثری را خود دیده و شناخته ماهیت و کیفیت و افعال و خواص آن را بتجربه رسانیده نوشته اند نه آنچه در بلدان دیگر و خود ندیده و بمحض تقلید و استماع بی تحقیق نوشته اند و برای آن کتاب مقدمه و خاتمه قرارداد و اسامی مختلفۀ ادویه را چنانچه صاحبان کتب مذکوره در بین جابجا ذکر نموده اند مذکور نکرد بلکه در آخر کتاب در خاتمه در ضمن ابواب و فصول آورد و نیز جهت اتمام آن و آنکه در احتیاج بادویۀ مرکبه رجوع بکتاب دیگر نماند برای آن قرابادینی بترتیب حروف تهجی ذکر نمود و کتاب را بر دو مقاله منقسم ساخت *مقاله اول* در ادویۀ مفرده که تذکره نامند *مقالۀ دوم*

ص: 2

در ادویۀ مرکبه که قرابادین خوانند مسمی بمخزن الادویه و تذکرۀ اولی النهی کردانید توقع از ناظران منصف آنکه هرجا سقم و خطائی مشاهده نمایند بعد تامل و تعمق بلیغ بقلم اصلاح مزین سازند و در مقام خرده گیری در نیایند و ناقص و ضائع نکزارند جزاهم اللّه عنی خیر الجزاء لا حول و لا قوه الا باللّه منه المبدأ و الیه المنتهی *مقدمه* در بیان اموری چند که اطلاع بر آنها پیش از شروع در مطلوب ضروریست در ضمن چهارده فصل *فصل اول* در بیان دوا و غذا و ذو الخاصیه و مرکب القوی و فادزهر و سم و دوای مسهل و ملین و اقسام هریک بالاجمال *فصل دوم* در بیان مرکب القوی و ذو الخاصیه و تاثیر هریک از انها از فادزهری و سمی *فصل سوم* در بیان مزاج و اقسام امزجه و معرفت درجات آنها *فصل چهارم* در بیان طرق معرفت امزجۀ ادویه و اغذیه بتجربه و قیاس *فصل پنجم* در بیان سبب اختلاف اقوال اطباء در ماهیت و خواص ادویه و اسامی کسانی که متوجه بتحقیق و جمع و تالیف ادویه شده اند بالاختصار *فصل ششم در بیان طریقۀ اخذ ادویه و حفظ و حضانت آنها *فصل هفتم*

در بیان اعمار بعض ادویۀ مفرده و زمان بقای قوت آنها *فصل هشتم* در بیان اداب طعام خوردن و آب

4نوشیدن و اطعمۀ که جمع آنها باهم مناسب نیست *فصل نهم* در دستورات احراق بعض ادویه و تحمیص و تشویه و تقلیه و تدبیر و غسل و آشامیدن چوب چینی و عشبه و شجره النبی و غیرها و اتخاذ و صنائع بعض ادویه و احکام هریک *فصل دهم* در بیان معرفت بعض افعال ادویۀ مفرده و خواص آنها *فصل یازدهم*

ص: 3

در بیان بعض اصطلاحات طبیه *فصل دوازدهم* در بیان بعض اوزان طبیه و هندیه و فارسیه *فصل سیزدهم* در بیان بعض امور متعلقه بنجوم *فصل چهاردهم* در بیان اسناد طب

در اطلاعات به دست آمده از زندگی او، با شخصی به نام محمد حسین حکیم الممالک با تخلص شهرت روبه رو می شویم؛ وی از شاگردان میرهادی قلندر است. از زندگی و آثار او اطلاع دقیقی گزارش نشده و اثر بر جای مانده از حکیم محمدهادی، کتابی است تحت عنوان تذکره ابراهیم معری. این کتاب رساله مختصری درباره صداع و انواع آن و شیوه علاج آن توسط گیاهان و داروها با استفاده از تجارب حکیمان است که به فرموده حکیم محمدهادی به رشته تحریر درآمده است.

آنچه انتساب این اثر را به میرهادی قلندر تأیید می کند، تاریخی است که برای نگارش آن نقل شده و اگر این گزارش نبود و یا در صحت آن تردید داشتیم، انتساب این کتاب به حکیم میرهادی قلندر، امری مشکل بود و احتمال داشت که این کتاب از تألیفات حکیم محمد هادی، پدر عقیلی مورد نظر ما باشد.

نفر قبل از محمّد شاه، به محمّد هاشم شیرازی لقب علوی خان داده بود و اتفاقاً محمد هاشم به این نام بیشتر مشهور است. به هر حال پادشاه جدید هم لقب معتمد الملک را به اسامی و القاب قبلی وی افزود و حقوق کلانی به میزان سه هزار روپیه در ماه برای وی مقرّر داشت. در این سال ها بود که گورکانیان هند در معرض تهدید بزرگی قرار گرفتند؛ نادرشاه افشار، پس از منقرض ساختن سلسله صفویه و بیرون راندن افغان ها و تسلط بر افغانستان در سال 1151 ه_ .ق، به سوی دهلی روانه شد. او دهلی را فتح کرد و سپس با تخت طاووس، جواهرات سلطنتی و علوی خان به ایران بازگشت.

نادرشاه به هنگام مراجعت از هند دیگر سلامت سابق خود را نداشت؛ می گویند او وقتی در دهلی اقامت داشت، از زخم معده رنج می برد و پاهایش نیز ورم کرده بود. او علوی خان را مأمور مداوای خود ساخت و علوی خان آن چنان کار خود را با موفقیت انجام داد که نادر از وی خواست تا همراه او به ایران بازگردد و به این ترتیب، علوی خان به کشور خود بازگشت.

نادر دو سال پس از ترک دهلی به قزوین رسید. در آن هنگام طبابت های علوی خان چنان به حال او مؤثر واقع شده و سلامت خود را بازیافته بود که وقتی این پزشک تقاضای استعفا کرد، این درخواست مورد اجابت قرار گرفت و علوی خان دوباره به هند بازگشت. بنا بر نقلی، نادرشاه لقب معتمد الملوک را در همین دوران به وی اعطا نمود. البته بنا به گفته عبدالکریم کشمیری نادرشاه، علوی خان را برای مداوای مرض استسقا و طغیان سودا و خفقان و به وعده این که بعد از حصول صحت، او را روانه سفر حج می نماید، راهی ایران نمود. علوی خان بنا به قولی که از نادر گرفته بود، از قزوین به سال 1154 ه_ . ق رهسپار سفر حج شد و پس از انجام مراسم حج به سال 1156 ه_ . ق به هند بازگشت و در دهلی به درمان محمدشاه که بیمار بود پرداخت.

ص: 7

این پزشک عالیقدر، در اواخر عمر خود لقب بهاء الدوله یافت؛ شباهت این لقب با لقب نویسنده کتاب خلاصه التجارب موجب شده است که عده ای آن دو را با هم اشتباه بگیرند، در حالی که بهاء الدوله نویسنده خلاصه التجارب، دویست سال قبل از علوی خان زندگی می کرد و از اهالی طرشت بود. در بین شرق شناسان غربی، فوناهن دچار این اشتباه نشده است.

از کسانی که از محضر وی دانش آموخته اند، می توان به اشخاص زیر اشاره نمود:

1. میرحسن: وی از جمله خوشه چینان خرمن علوی خان است. از وی کتابی با نام مطب میرحسن به زبان اردو بر جای مانده است که در پاکستان به چاپ رسیده است. ناظم جهان در تألیف کتاب اکسیر اعظم از این اثر بهره برده است.

2. حکیم ثناء الله ساکن بریلی: این شخص استاد حکیم شهبازخان، پدر مؤلف اکسیر اعظم، یعنی ناظم جهان بوده است. حکیم ثناء الله کتابی به نام طب ثنایی نیز تألیف کرده است و از جمله منابع در تألیف اکسیر اعظم می باشد.

3. حکیم نورالاسلام: وی استاد حکیم محمد اعظم خان، مؤلف اکسیر اعظم بوده است.

4. حکیم اسدعلی: این شخص عموی حکیم نورالاسلام است.

5. حکیم نورالله: کتاب أنوار العلاج که از جمله منابع کتاب اکسیر اعظم، تألیف این حکیم است. این اشخاص در پایه ریزی طب شبه قاره هند تأثیر بسزایی داشته اند که در مبحث بعد بدین مطلب اشاره ای خواهیم داشت.

6 و 7. حکیم اکمل و حکیم اجمل؛ که سر سلسله خاندان معروفی در هند می باشند.

از علوی خان آثار مکتوبی نیز نقل شده است که بعضی از آن ها منابع ارزشمندی در زمینه طب شمرده می شوند. آنچه ما در این باره نقل می کنیم، تنها بخشی از آن جمله است که گزارش آن برای ما نقل شده؛

ص: 8

الف) عشره کامله.

ب) جمع الجوامع و یا جامع الجوامع و یا مجمع الجوامع؛ این کتاب در بیان امراض کلیوی است که امراض مجاری ادرار را جزء به جزء شرح داده است.

ج) قرابادین علوی خانی.

این سه کتاب، بنا بر تصریح حکیم ناظر جهان، از جمله کتبی است که جزء منابع مهم در تألیف اکسیر اعظم شمرده می شود؛ البته بنا بر تصریح عقیلی، علوی خان توفیق اتمام قرابادین را نیافته است.

د) احوال اعضاء النفس؛ این کتاب از جمله تألیفاتی است که آقای سیریل الگود در کتاب طب در دوره صفویه بدان اشاره نموده است. موضوع این کتاب درباره دستگاه تنفسی و بیماری های آن است.

ه_) نباتات یا انبیات؛ که راجع به گیاهان و به زبان عربی است.

و) علاج الأمراض؛ علوی خان در این کتاب یادآور این نکته شده که بسیاری از دستورات مندرج در آن را از روی نوشته های پدر خود اقتباس کرده است.

ز) دستورات العلاج؛ از این کتاب در بین کتب، نامی به میان نیست.

ح) رساله چوب چینی؛

بنابه گفته عمر رضا کحاله، از وی دو کتاب دیگر نیز به نام های زیر بر جای مانده است:

1. مفتاح التواریخ.

2. رساله فی علم الموسیقی.

این کتب نیز به وی منسوب است:

1. شرح موجز بر قانون.

2. مجسطی؛ که در بعضی از کتب نام این کتاب شرح مجسطی ذکر گردیده است.

3. تحفه العلویه و الایضاح العلیه.

4. مطب؛ البته به نظر می رسد که این کتاب تألیف میرحسن، از شاگردان علوی خان باشد که پیشتر به آن اشاره شد. ولی این احتمال نیز وجود دارد که وی نیز کتابی به همین نام تألیف کرده باشد که به دست ما نرسیده است.

ص: 9

از دیگر آثار او می توان به این چند اثر نیز اشاره کرد:

1. آثار الباقیه؛ این کتاب درباره داروها و ترکیبات آن هاست. متأسفانه این کتاب نیز اثری نیست.

2. حاشیه بر شرح هدایه الحکمه میبدی.

3. حاشیه بر شرح الأسباب و العلامات نفیسی.

4. شرح بر تحریر اقلیدس.

از این چند اثر نیز خبری در دست نیست و به نظر می رسد که با تلاش پیگیر بتوان اثری از آن ها در کتابخانه های هند، پیدا کرد.

با توجه به تألیفات وی و تنوع آن ها، می توان گفت حکیم علوی خان، به غیر از طب _ که گویا تخصص اصلی او بوده است _ در زمینه های دیگری همانند: تاریخ، فلسفه و ... نیز مهارت داشته که البته این ها همه تحت الشعاع تخصص اصلی وی، یعنی طب قرار گرفته است. وی نیز همانند پدرش برای تفنن به سرودن اشعار می پرداخته است . . .

و نواب معتمد الملوک، قدس سره، نوشته اند: دیدم من مردی را که مدّه کامله در صدر او بود و اخراج یافت از امعای او به طریق براز و از وی به طریق قی، مدّه بسیاری و هلاک گردید در اندک روزی .

او در کتاب قرابادین از پدر خود بسیار یاد می کند و چنین عباراتی می نویسد: قلمی فرموده اند والد ماجد... .

بخشی از این نوشته ها، نسخه های شخصی است که برای پادشاهان و اطرافیان آن ها نگاشته شده است. این نسخه ها با توجه به عدم عنایت به بسیاری از لوازمات، نمی تواند به عنوان نسخه های عمومی مورد استفاده قرار گیرد. امّا بخشی، حالت گزارش پزشکی دارد که بسیار با ارزش است و سیر درمان و برخورد پزشک با بیماری را نشان می دهد. این بخش، گاه به صورت حکایاتی در کتب پزشکی _ نه تنها کتب عقیلی _ به چشم می خورد. حکایت زیر که در کتاب معالجات آمده، نمونه ای از این گزارش هاست:

و نواب معتمدالملوک، سیّد علوی خان خال والد ماجد _ قدس سرهما_ فرموده اند که مرد جوانی نزد من آمد و شکایت نمود از وجع شدیدی که در پهلوی راست او به هم رسیده و کشیده تا به جانب شانه و چنبره گردن او و نبض او ممتلی عظیم بود و معتاد به فصد و مدّت مدید که فصد نکرده بود. امر نمودم او را به فصد باسلیق و مقدار دو ثلث رطل خون از او گرفتم، وجع او قدری تسکین یافت به حدی که توانست نشست و با یاران خود از آخر روز تا ربع شب صحبت داشت...

ص: 12

بنابر نقل عقیلی در مقدمه کتاب ارزشمند قرابادین _ که شاید از بزرگ ترین قرابادین های موجود و در دسترس باشد _ وی سلسله و طریقی را برای اساتید خود ذکر می نماید. در صدر این سلسله پیامبر بزرگ الهی حضرت سلیمان _ علی نبیّنا و آله و علیه السلام _ قرار دارند. این سخن، ادعای ما را در مقدمه، مبنی بر الهی بودن این علم تأیید می کند. بعد از حضرت سلیمان علیه السلام، اسقلینوس و پس از او بقراط قرار دارند.

پس از بقراط، احیای حرّان و پس از آن ها اطبای خوز و طبرستان قرار دارند. این نشان می دهد که این دو ناحیه، دارای مکتبی اثرگذار و علمی در طب بوده اند. البته در این میان، نام شخص خاصی مطرح نیست و شاید شهرت و تأثیر این دو مکتب، بسته به شخص خاصی نبوده است، بلکه در پایه ریزی این دانشگاه های علمی، فرهیختگان بسیاری نقش داشته اند که متأسفانه درگذر تاریخ به دست فراموشی سپرده شده اند. در مرتبه بعدی از این سلسله، با میرزا مسیح _ که در صفحاتی پیش زندگانی او را بررسی نمودیم _ برمی خوریم.

میرزا مسیح، هرچند فرزند سیّد مظفرالدین می باشد که خود از اطبای خراسان است، ولی نگاهی به این سلسله نشان می دهد که میرزا مسیح دانش آموخته مکتب پدر نیست، بلکه وی اندوخته های علمی اش را مرهون اطبای خوز و طبرستان است. پس از میرزا مسیح، میر محمد هادی قلندر قرار دارد. در این سلسله پس از میر محمدهادی علوی، سیّد محمدتقی موسوی، میر محمدهاشم و محمدهادی عقیلی قرار دارند. در این سلسله، حکیم محمدحسین عقیلی خراسانی، از پدرش، محمدهادی و از دایی پدرش، علوی خان، کسب فیض نموده است. با این وجود نمی توان گفت که عقیلی از محضر استادی دیگر خوشه چینی ننموده است، در صفحات بعد اشاره خواهیم نمود که وی از کسانی دیگر نیز دانش آموخته است. ممکن است ذکر این سلسله، بیشتر جنبه تشریفات داشته باشد و تأکید و تصریحی باشد بر علمی و الهی بودن دانش طب و این که عقیلی در این زمینه، مراتب دانش آموزی را رعایت کرده است. نمونه این سلسله را در اجازات روایی مشاهده می کنیم.

ص: 13

از استادانی که عقیلی به ارادت آنان تصریح نموده، شخصی به نام میر محمدعلی حسینی است. سخن عقیلی درباره این شخص به گونه ای است که گویا میر محمدعلی از دیگر اساتید او برتر بوده است. مثلاً در ابتدای کتاب مخزن الأدویه می نویسد که از عنفوان جوانی در خدمت والد ماجد این علم را آموخته، ولی در چند سطر بعد استاد خود را میر محمدعلی الحسینی معرفی می کند. عقیلی در ابتدای تمام کتب خود به این استاد اظهار ارادت می نماید و تألیفات خود را امتثال امر او می داند. به عنوان نمونه در ابتدای کتاب قرابادین چنین می نویسد:

خال والد ماجد مغفور مبرور، محمدهاشم المخاطب به حکیم سیّد علوی خان بن حکیم محمدهادی علوی دست به تألیفات قرابادینی زد و ناتمام ماند و میر محمدعلی الحسینی، پیر و مرشد من، از من خواسته [تا] کار او را تمام کنم.

عقیلی با تمام ارادتی که به این شخص داشته، او را به درستی معرفی نکرده است. البته با توجه به عباراتی که او برای میر محمدعلی حسینی آورده، به نظر می رسد که عقیلی، علاوه بر علوم نقلی و طب، در علوم معرفتی و باطنی نیز از خرمن او خوشه چینی نموده است. گویا این استاد اثری مکتوب نداشته و آموخته های عقیلی تنها از آموخته های شفاهی او بوده است، نه تألیفات و نگاشته های او.

دلیل این سخن آن است که عقیلی علی رغم ذکر نام بیش از صد طبیب و حتی اطبای معاصر خود، میر محمدعلی حسینی را هم ردیف این طبیبان ذکر ننموده، در حالی که اگر از این استاد نسخه ای در دسترس بود، شایسته بود نامی از او نیز به میان آید. گویا رساله ای در اوزان شرعیه و اهل ایران و هندوستان و تطبیق آن ها با هم در دسترس بوده که به دست ما نرسیده است. گزارش این رساله را عقیلی در فصل هجدهم قرابادین نقل کرده است.

ص: 14

گزارشی از زندگانی این شخص در تاریخ نیز نقل نشده است؛ تنها در لغت نامه دهخدا به نقل از قاموس الأعلام ترکی، از شخصی با نام میر محمدعلی _ که از شعرای هندوستان بوده _ یاد شده است. البته با توجه به تاریخ درگذشت این شخص 1150 ه_ .ق ذکر شده است، نمی توانیم او را میر محمدعلی منظور بدانیم، زیرا وی تا بعد از سال 1180 ه_ .ق، که سال وفات علوی خان است، و سال 1185 ه_ .ق، که سال تألیف کتاب قرابادین است _ در قید حیات بوده است.

از دیگر استادان عقیلی اطلاع دقیقی در دسترس نیست. هرچند وی از اطبای فراوانی در کتب خویش یاد می کند و این امر نشانگر آن است که وی به طور مستقیم یا مع الواسطه از خرمن استادان فراوانی کسب فیض نموده است. قسمتی از این دانسته به صورت اوراقی بوده است که متأسفانه امروز در دست ما نیست، ولی گویا عقیلی به راحتی به آن ها دسترسی داشته است. از جمله این افراد می توان به حکیم محمدباقر فرزند حکیم عمادالدین محمود شیرازی، حکیم صالح خان و حکیم داودخان و حکیم لطف الله خان _ که هر سه دایی علوی خان اند _ حکیم محمدرضا و حکیم احمد موسوی _ که هر دو فرزندان حکیم سلیمان اند _ حکیم محسن خان، فرزند حکیم صالح خان اشاره نمود.

عقیلی علاوه بر مهارتی که در طب داشت، از علوم دیگر نیز بی بهره نبوده و در کتابهایش گاهی از علوم دیگر نیز استفاده می کرده است. مثلاً گاه از اصطلاحات منطقی و اصولی استفاده می کند؛ یرجع کل شی الی اصله و اذا تعارضا تساقطا از جمله این اصطلاحات اند. استفاده از آیات قرآن و احادیث معصومین _ علیهم السلام _ نیز حاکی از اطلاع و اعتقاد او به کلام الهی و سخنان خاندان پیامبر است. مثلاً در مقدمه کتاب خلاصه الحکمه در بیان فضیلت علم طب می نگارد:

ص: 15

بدان که فضیلت و شرف آن را این بس که وارد است: و العلم علمان علم الابدان و علم الادیان .

و در ادامه همان، در بیان نیازمندی انسان به طب برای شناخت و معرفت الهی به این آیات و روایات استشهاد می کند: و فی انفسکم افلا تبصرون ، افلا ینظر الانسان الی نفسه ، من عرف نفسه فقد عرف ربه و اعرفکم بنفسه اعرفکم بربه .

عقیلی مطالعاتی در عرفان، تفسیر، شعر و ... نیز داشته؛ او گاه گاهی نیز بدین علوم اشاراتی کرده است. اگر به مقاله عشق در کتاب معالجات نگاهی بیفکنیم علاوه بر جنبه های فوق نشانی از ذوق لطیف و ولایت مداری او را مشاهده می کنیم؛ البته درباره اعتقادات او در آینده به تفصیل سخن خواهیم گفت. عقیلی درباره عشق چنین می نگارد:

گفته اند که آن مشتق از عشقه است. که نوعی از لبلاب است که به هر درختی که پیچد، آن را خشک می گرداند و چون این مرض نیز صاحب خود را خشک می گرداند، لهذا به این نام خوانده اند. و شیخ محی الدین بن العربی در باب پانصد و پنجاه و هشت از فتوحات مکی می گوید: که عشق مأخوذ از عشقه است که لبلاب است که چون بر درخت انگور و غیره آن پیچد، آن را خشک می گرداند و چون عشق می پیچد بر دل عاشق و او را ضعیف، زرد، لاغر و خشک می گرداند و چشم او را از دیدن غیرمعشوق و محبوب خود می پوشد؛ لهذا مسمّی بدان نمودند. و بعض حکما گفته اند: العشق مرض اللهی و هیچ سری در این عالم بی عشق نمی باشد، حتی دوران افلاک را دوران شوقی اشتیاقی جهت وصول به مبدأ خود گفته اند. و بعضی آیه کریمه نار الله الموقده التی تطلع علی الافئده . را تأویل به آتش عشق و محبت نموده اند. و از حدت و تابش خود محبت اغیار [را] سوخته و نابود می گرداند و به زبان صاحبان شریعت، عشق را اکثر تعبیر و بیان بود و محبت و شدت حب می نمایند و نادراً لفظ عشق نیز آمده در بعض مناجات.

ص: 16

و بالجمله عشق بر دو نوع است: یکی متعلق به معشوقات و محبوبات دنیویه زائله فانیه از زر، مال، منال، جاه، حشمت، ملک و صیت و غیرها و یا صور جمیله مرغوبه مشتهیه نزد او و صاحبان این نیز به مراتب اند: بعضی ضیق الصدر، کم حوصله و محرور المزاج و ضعیف القلب که به زودی به سبب عدم حصو معشوق و محبوب مرغوب خود و عدم وصول بدان، اخلاط ابدان ایشان محترق گشته، منجر به سودا و مالیخولیا و جنون می گردد، و این لامحاله در این صورت مرض است. و بعضی قوی المزاج وسیع الصدراند و تنگ حوصله نیستند. ایشان را جنون منجر نمی گردد. و صاحبان این مرتبه نیز بعضی پست همت و دنی اند که معشوق ایشان امور پست دنی رذل است و بعضی عالی همت اند که سر بدان امور مذکوره فرود نمی آورند و عاشق و طالب امور عالیه اند. و بعضی را حد یقف است و بعضی بسیار حریص و دائم در هَل مِن میزداند.

و دیگری متعلق به امور اخرویه باقیه دائمه حقه است و صاحبان این نیز بر دو نوع اند مجملاً؛ بعض کم حوصله و تنگ ظرف که اگر اندک چیزی از امور اخرویه به سبب تصفیه قلب و ظهور نور طاعات و عبادات و توجّهات به ارواح مقدسه بر ایشان مکشوف و ظاهر گردد، طاقت حفظ و ضبط و ستر آن ندارند و از سر به در روند و سخنان نالایق گویند و مستدرج گردند، چنان چه در کتب سیر احوال ایشان مسطور و مزبور است که بعضی دعوی نبوت و دعوی امامت و ولایت و بعضی دعوی وصول و اتحاد نمودند و خود را تام کامل دانستند و از مقوله بعض ایشان است:

ص: 17

مست از می عشق آن چنانم که اگر یک جرعه ازین بیش خورم بست شوم

و بعضی صاحبه حوصله و وسیع الصدراند که اگر هزاران هزار از آنچه بر دیگران ظاهر و مکشوف گشت، ظاهر و مکشوف گردد، هیچ به خاطر نمی آورند و در ستر و کتمان آن می کوشند و مقوله بعض ایشان است:

شربت الحب کأساًَ بعد کاس فما نفذ الشراب و لارویت

و لهذا در حدیث وارد است: من عشق و عف و کتم و مات مات شهیدا.

و چون این بالاجمال مبین گشت، پس هر مذمتی که در باب عشق وارد است، راجع به نوع اوّل است. و هر مدحی و ترغیبی که وارد است راجع به نوع دوّم است و در بعضی احادیث و اکثر ادعیه و مناجات ذکر آن آمده و احوال صاحبان آن _ صلوات الله علیهم _ دال بر آن است.

2. قرابادین صغیر

عقیلی، خود به تألیف این کتاب تصریح می نماید. سخن ما درباره این مدّعا نقلی است که در کتاب خلاصه الحکمه وجود دارد. عقیلی در این کتاب چنین می نگارد: وصف شراب حلال از آن جناب _ صلوات الله علیه _ در قرابادین کبیر در حرف الزاء در زبیب، و در قرابادین صغیر، مفردات در حرف الشین در اشربه مذکور شده.

متأسفانه این کتاب امروزه در دسترس نیست و گزارشی از آن نیز در فهرست های خطی کتابخانه ها به دست نیامده است. البته به نظر می رسد جامعیت کتاب ارزشمند قرابادین کبیر، سبب این امر باشد و تألیف این کتاب، از اقبال اندیشمندان به کتاب قرابادین صغیر می کاسته است.

3. خلاصه الطب

آقابزرگ تهرانی در کتاب الذریعه نوشته است که این کتاب، در کتابخانه داخل سرای همایون استانبول موجود می باشد. آن مرحوم احتمال آن را داده که این کتاب همان کتاب خلاصه الحکمه باشد. البته گزارش آقابزرگ بر اساس فهرست تنظیم یافته آن کتابخانه است، نه دریافت های مشاهداتی!

ظاهراً عقیلی به غیر از کتاب ارزشمند خلاصه الحکمه، کتابی به نام خلاصه الطب داشته است و علی رغم آن که اسم این کتاب در کتب مختلف آمده است، اثری از آن نیست. شاید خلاصه الطب، خلاصه ای از کتاب ارزشمند خلاصه الحکمه باشد که بعدها با توجه به تفصیل و اهمیت خلاصه الحکمه، این کتاب به دست فراموشی سپرده شد.

4. زبده النکات فی شرح الکلیات

این کتاب شرح قانونچه چغمینی است و با خصوصیات زیر در فهرست کتابخانه مجلس شورای اسلامی به چشم می خورد:

مؤلف: ابوالحسین بن محمدهادی علوی شیرازی.

تاریخ کتابت: 1124.

موضوع: کلیات.

ص: 19

زبان: عربی.

به نظر می رسد مؤلف باید محمدحسین یا حسین بن محمدهادی علوی باشد. هرچند با توجه به تاریخ کتابت شاید این کتاب تألیف عقیلی مورد نظر ما نباشد؛ زیرا عقیلی کتاب معالجات را بعد از 1195 ه_ . ق _ که سال تألیف کتاب ارزنده خلاصه الحکمه است _ تألیف کرده است؛ یعنی 71 سال بعد از نگارش کتاب زبده النکات فی شرح الکلیات. احتمال دارد این کتاب تألیف پدر عقیلی یعنی محمد هادی باشد، بنابر این نام مؤلف باید این گونه ضبط گردد: ابوالحسین محمدهادی علوی شیرازی.

5. رساله ای در باب طحال اطفال

گزارش این کتاب بنا بر نقل عقیلی در کتاب خلاصه الحکمه است. وی در این کتاب چنین می نگارد:

مؤلف رساله ای علی حده در این مرض نوشته و همچنین در معالجه طحال ایشان

امروزه این کتاب در دسترس نیست.

6. رساله حجامت

عقیلی در کتاب خلاصه الحکمه به رساله ای در این باب که از تألیفات خود اوست، اشاره می کند. متأسفانه این رساله به دست ما نرسیده است.

7. رساله در باب حصبه و جدری و حمیقا

نام این رساله بنا بر تصریح عقیلی در کتاب قرابادین کبیر و کتاب خلاصه الحکمه آمده است.

8. رساله عرق مدنی

گزارش این رساله در کتاب قرابادین به چشم می خورد.

9. رساله ای در باب جنین

نام این رساله در کتاب خلاصه الحکمه به چشم می خورد.

10. کتابی درباره معالجه ذات الریه اطفال

عقیلی در کتاب خلاصه الحکمه بدین کتاب اشاره نموده است.

به غیر از کتاب خلاصه الطب که بنابر نقل آقابزرگ تهرانی، وجود آن تأیید شده و نیز کتاب زبده النکات فی شرح الکلیات، که علی رغم تردید در انتساب آن به عقیلی، در کتابخانه مجلس وجود دارد، از کتب و رسالات دیگر، که پیش از این ذکر آن رفت، امروزه خبری نیست و علی رغم شهرت کتاب های عقیلی، در کتابهای دیگر اسمی از آن ها به میان نیامده است. به نظر می رسد تألیف کتاب خلاصه الحکمه، قرابادین کبیر، معالجات و مخزن الأدویه، باعث به فراموشی سپرده شدن دیگر آثار وی گردید؛ هر چند پایه فضل مؤلف با این تألیفات در آفاق پیچیده است.

ص: 20

11. معالجات

این کتاب بخش از موسوعه مفصل مجمع الجوامع است که عقیلی در این باره می نویسد:

اما بعد می گوید بنده خاطی محتاج به رحمت ربه الغنی محمدحسین ابن المرحوم المبرور محمدهادی العلوی العقیلی که چون از تألیف فن کلیات مسمّی به خلاصه الحکمه و مفردات مسمّی به مخزن الأدویه و مرکبات مسمّی به ذخائر الترکیب از کتاب مجمع الجوامع _ بعون الله تعالی و لطفه _ فارغ گردید، حال شروع نمود به تألیف معالجات امراض مختصه از سر تا قدم در ضمن دوازده مقاله.

با توجه به این سخن و این که عقیلی، خود نگاشته که در سال 1951 ه_ .ق به تألیف کتاب خلاصه الحکمه پرداخته است، باید گفت که تألیف کتاب معالجات بعد از سال 1195 هجری است؛ هر چند مؤلف، خود در این باره تصریحی نکرده است. این کتاب بنا بر تصریح مؤلف، مشتمل بر دوازده مقاله است. هر مقاله از این کتاب مشتمل بر چند فصل است. فصول کتاب نیز خود به چندین باب تقسیم می شوند.

12. معالجات (عربی)

عقیلی قبل از تألیف چهار کتاب مشهور خود، یعنی مخزن الأدویه، قرابادین، خلاصه الحکمه و معالجات، دست به تألیف کتابی در باب معالجات به ز بان عربی زده بود که این کار بنا به عللی _ که ما نیز به درستی از آن اطلاع نداریم _ ناتمام مانده است. عقیلی سال تألیف این کتاب را 1183 ه_ .ق ذکر کرده است. متأسفانه از این کتاب نیز امروزه گزارشی به دست ما نرسیده است.

13. ذخائر التراکیب یا قرابادین کبیر

این کتاب، اوّلین کتابی است که عقیلی از مجموعه بزرگ جوامع الجامع نگاشته است. عقیلی در مقدمه همین کتاب، سبب تألیف آن را چنین می نگارد:

ص: 21

اما بعد به عرض برادران ایمانی و روحانی می رساند [که] بنده عاصیِ هیچِ کم از هیچ، ابن السیّد السند الاستاذ المرحوم محمدهادی العقیلی العلوی الخراسانی ثم الشیرازی الشهیر بحکیم محمدهادی خان محمدحسین _ غفرالله ذنوبهما و ستر عیوبهما _ که مدتی مدید اشتیاق این [را] داشت تا کتابی در طب جمع و تألیف نماید که حاوی و شامل باشد اکثر اغراض و مطالب هر پنج فن آن را. ولیکن به سبب بی بضاعتی و فرومایگی و فقدان علم و عمل و عدم تحصیل تجربه و غیرها از موانع و عوائق از قوه به فعل نمی آمد و به عرصه شهود ظهور نمی یافت و چند جزئی در فن موسوم در امراض رأس نوشته بود که اتفاقاً اجزاء چند متفرّق از مسوّدات خال والد ماجد مغفور مبرور محمد هاشم المخاطب بحکیم معتمد الملوک سیّد علوی خان بن حکیم محمدهادی العلوی _ قدس الله سرهما _ به ترتیب حروف تهجی به دست آمد و از آن معلوم گردید که شروع به جمع و تألیف قرابادینی نموده بودند، بدین نسق که اولاً بعضی از ادویه مفرده مشهوره را ذکر نماید و در ذیل هر یک از آن ها مرکباتی که آن دوا اصل و عمود اند، در آن ها نیز به ترتیب حروف مندرج سازند و استطراداً بعضی مرکبات را بدون ذکر مفردات نیز ایراد نمایند و به اتمام نرسیده بود.

جناب مستغنی الألقاب حضرت ارشاد مآبی پیر و مرشد حقیقی سمی حبیب الله و ولیه مد الله ظلال افاضاته و افاداته که حسب و نسب صوری و معنوی آن جناب به حضرت سرور انبیا و سند اصفیا و حضرت سیّد اولیا و پیشوای اتقیا بالولایه الحسینیه _ صلوات الله علیهم _ می رسد، امر نمودند که به همین نسق این را جمع کن و به اتمام رسان، حیف است که منتشر و ضایع گردد. شاید به کار بنده ای از بندگان خدای تعالی آید و ذخیره ای باشد برای عُقبی امتثالاً لأمره الاشرف الأعلی، در این اوان که مدت یک هزار و یکصد و هشتاد و پنج از هجرت حضرت ختمی پناهی _ صلی الله علیه و آله _ گذشته است با وجود کمال نادانی کالقلم فی یدالکاتب متوجه جمع و تألیف آن گردید .

ص: 22

عقیلی در مقدمه کتاب خلاصه الحکمه، ساختار قرابادین را این چنین ترسیم می کند:

و آن کتاب را بدین نسق و آن کتاب را که اولاً بعض ادویه مفرده که اصل و عمود اند در بعض مرکبات و آن مرکبات به نام آن ها مشهور اند، با بیان طبیعت و خواص و منافع و مقدار شربت و مضارّ و إصلاح ذکر نماید و در ذیل هر یک تراکیب موسومه بدان را.

و ثانیاً در ضمن جابه جا نیز مرکباتی که هر یک موسوم به اسمی خاص اند _ نه به اسم دوایی خاص _ معین، برای آن که تامّ و جامع باشد و احتیاج به کتابی دیگر نیفتد، از قرابادینات. و همگی به ترتیب حروف تهجی برای سهولت اخذ و تلقی قرار داده ام و در ضمن کتب و ابواب و فصول و خاتمه می باشد.

هرچند در ظاهر از عبارت عقیلی چنین به نظر می رسد که عقیلی کار ناتمام علوی خان را تکمیل نموده ولی در حقیقت، قرابادین عقیلی دنباله نوشتار مرحوم علوی خان نیست بلکه این قرابادین، کتاب مستقلی است؛ هرچند عقیلی در این کتاب از نوشتار علوی خان استفاده های فراوان کرده است. قرابادین کبیر، بزرگترین قرابادین نوشته شده موجود تا به امروز است. این کتاب از ویژگی های منحصر به فردی برخوردار است که توجه این خصوصیات، اهمیت این کتاب را برای ما مشخص می سازد.

هرکس به کتاب قرابادین مراجعه نماید، با اشخاص زیادی روبه رو می شود که عقیلی در این کتاب از آن ها مطالب فراوانی نقل می کند. این نقل قول ها، گاه از روی نوشتار آن ها بوده که به دست عقیلی رسیده و گاه به منبع آن اشاره نکرده است. این مطلب نشان گر آن است که عقیلی در تألیف این کتاب از تجربیات افراد فراوان استفاده نموده است و همچنین در نگارش قرابادین، کتابخانه بزرگی از تألیفات حکمای سابق در اختیار داشته است. اهمیت قرابادین در این است که این کتاب، با توجه به عدم دسترسی به منابع آن، می تواند ما را به نظریات حکمای گذشته رهنمون سازد و همچنین با توجه به اطبای فراوانی که در این کتاب نام آن ها به میان آمده، این کتاب می تواند منبعی جامع در تاریخ طب بوده، مورد استفاده دانش پژوهان طب و حکمت قرار گیرد، البته اطلاعات درباره این اشخاص اندک است، ولی این اطلاعات مختصر می تواند سر رشته ای برای تحقیقات بعدی به شمار رود.

ص: 23

از خصوصیات دیگر قرابادین کبیر این است که عقیلی در این کتاب، اسامی نا آشنایی برای بعضی از داروها ذکر می نماید که در کتب پیشین کمتر به این گونه واژه ها برمی خوریم. از جمله این کلمات می توان به این اسامی اشاره کرد: ارگچه، اطریه، آثاناسیا، رامهرنات، غفطارقان، دیاقوذا، کلکلانجات، بتیسه، برودات، بوزه ها، تنزوها، باسلیقونات، افرودیجان، ملاگیر.

بعضی از این واژه ها در کتب پیشین نیز مورد استعمال بوده؛ ولی کاربرد آن ها، آن گونه که در قرابادین به چشم می خورد، بی سابقه است. این استعمال ها گاه از کتاب های عقیلی به کتب دیگر نیز راه یافته است که در مباحث بعد بدان نیز اشاره خواهیم نمود. البته واژه آفرینی و استعمال لغات ناآشنا و یا محلی، مختص به این کتاب نیست و عقیلی در کتاب های دیگر نیز این گونه رفتار نموده است. مثلاً در مورد بیماری ها نیز گاه، اسامی ای برای بیماری ها نقل کرده که در کتب دیگر یافت نمی شود؛ مانند ریحک یا کزک. این خصوصیت کتاب های عقیلی می تواند ما را در تدوین منبعی جامع در زمینه لغات طبی رهنمون باشد.

14. مخزن الأدویه و تذکره اولی النهی

عقیلی پس از تألیف قرابادین، دست به تألیف این کتاب زده است. وی در مقدمه مخزن الأدویه در این باره چنین می گوید:

و بعد اتمام آن [قرابادین کبیر] _ بحمدالله و حسن توفیقه _ باز حسب الأمر آن جناب سامی _ مدظله العالی _ متوجه جمع و تألیف کتابی در ادویه مفرده گردید أیضاً به ترتیب حروف تهجی از الف تا یاء در ضمن ابواب و فصول، ملتقط از کتب معتبره متداوله، مانند: قانون شیخ الرئیس و ادویه قلبیه او و جامع المالیقی، مشهور به این بیطار و تذکره شیخ یوسف بغدادی، موسوم به ما لایسع للطبیب جهله معروف به جامع بغدادی و تذکره شیخ داود انطاکی، موسوم به تذکره اولی الألباب و ارشاد شیخ اسمعیل بن هیبه الله و ترجمه تذکره ابوریحان بیرونی، مشهور به هویدی و اختیارات بدیعی حاجی زین الدین عطار و تحفه المؤمنین حکیم میرمحمد مؤمن تنکابنی و قدری از مفردات نواب حکیم معتمدالملوک سیّد علوی خان _ قدس سره _ و غیرها از کتب یونانیه و عربیه و فارسیه و از دستور الأطباء موسوم به اختیارات قاسمی حکیم محمد قاسم، ملقب به هندوشاه، مشهور به فرشته و مجربات افضلی حکیم میرمحمد افضل و چند کتاب دیگر از ادویه هندیه و حواشی که حکیم میر عبدالحمید بر تحفه نوشته در ادویه هندیه و آنچه از زبان معجز بیان جناب ارشاد مأبی _ مدظله السامی _ و از ثقه معتمد شنیده و مؤلف خود دیده و ماهیت و خواص آن را دریافته و به تجربه رسانیده.

ص: 24

در ادامه، عقیلی به چگونگی نگارش محتوایی آن اشاره می کند و می گوید:

اولاً اسم دوا را به قید اعراب و بعضی لغات وارده در آن ذکر نماید، پس ماهیت و طبیعت و افعال و منافع و خواص آن بالعموم و الاجمال پس بالخصوص و التفصیل. و در اکثر مراعات به ترتیب امراض مختصه از فرق تا قدم نموده، پس غیرمختصه و خواص متعلقه بدان، پس بیان مضار و اصلاح و دفع آن، پس مقدار شربت و بدل آن را. و نیز اشاره به مرکباتی که آن دوا اصل و عمود است در آن و در قرابادین مجمع الجوامع ذکر یافته. و نیز ایمائی به ادویه مجهوله الماهیه کرده شود و اصل معتمد بر هر دو اقوال صاحبان کتابی را شناسد که آن دوا مخصوص به بلاد اوشان بوده، یعنی در بلاد اوشان به هم رسیده و یا به نواحی آن و اکثری را خود دیده و شناخته، ماهیّت و کیفیت و افعال و خواص آن را به تجربه رسانیده، نوشته اند نه آنچه در بلدان دیگر و خود ندیده و به محض تقلید و استماع به تحقیق نوشته اند.

و برای آن کتاب مقدمه و خاتمه قرار داد و اسامی مختلفه ادویه را چنان چه صاحبان کتب مذکوره در بین جا به جا ذکر نموده اند، مذکور نکرد بلکه در آخر کتاب در ضمن ابواب و فصول آورد. و نیز جهت اتمام آن و آن که در احتیاج به ادویه مرکبه رجوع به کتاب دیگر ننمایند برای آن قرابادینی به ترتیب حروف تهجی ذکر نمود.

مخزن الأدویه در ابتدا از یک مقدمه تشکیل شده است. این مقدمه که به ذکر کلیاتی درباره استفاده از ادویه و خصوصیات کلی آن ها اشاره دارد، مشتمل بر چهارده فصل است. پس از مقدمه، عقیلی مفصل ترین بخش کتاب را در 28 باب، یعنی به تعداد حروف الفبای عربی، به نگارش درآورده است. هرباب به مقتضای تعداد ادویه و نیز حروف دوم آنها به چندین فصل تقسیم شده است. عقیلی در خاتمه این کتاب _ که 28 باب است _ به ذکر اسامی ادویه می پردازد که در کتاب به صورت پراکنده نقل شده است. ابواب خاتمه نیز به مقتضای حرف دوم این ادویه، به چند فصل تقسیم شده است. امروزه کتاب مخزن الأدویه یکی از مفصل ترین و مشهورترین کتاب هایی است که در این باره در دسترس دانشجویان این رشته قرار دارد.

ص: 25

15. خلاصه الحکمه

عقیلی پس از اتمام مخزن الأدویه، دست به تألیف کتابی درباره کلیات علم پزشکی زد. این کتاب سومین کتاب از موسوعه ارزشمند مجمع الجوامع است؛ او در این باره چنین می گوید:

و بعد اتمام آن، به توفیق ملک علام و عون و امداد آن جناب _ أدام الله فیضه و برکاته _ ؛ حال که سنه یک هزار و یکصد و نود و پنج است امر به جمع و تألیف کلیات آن فرمودند و حسب الأمر شریف آن جناب _ مدّالله ظلال عاطفته و فیضه _ متوجه [انجام این عمل] گردید. امید از فضل و توفیق او _ سبحانه _ و امداد و اعانت آن جناب است که صورت اتمام و سمت اختتام پذیرد. این را مسّمی به خلاصه الحکمه در کلیّات مجمع الجوامع گردانید و مرتب نمود بر مقدمه و دو مقاله و خاتمه.

مقدمه، که دربردارنده چهار فصل است، در بیان تعریف علم طب، هدف، موضوع و شرف آن و بیان سخنانی به عنوان وصیت و نصیحت در آداب طبیب و بیمار است. مقاله اول این کتاب مشتمل بر چهار رکن است و در این مقاله، مؤلف به بیان امور نظری و تئوری می پردازد. رکن نخست این مقاله مشتمل بر یک مفتاح و هفت فصل، رکن دوم مشتمل بر یازده فصل، رکن سوم متضمن چهار فصل و رکن پنجم دربرگیرنده پنج باب است.

در مقاله دوم به بیان امور عملی پرداخته شده و مشتمل بر دو فن است. در فن اول در ضمن شانزده فصل، اموری درباره حفظ صحت بیان شده و در فن دوم، معالجات و دستورالعمل هایی کلی ذکر شده است؛ این فن شامل سه فصل است.

ص: 26

بخش آخر که به عنوان خاتمه در این کتاب آمده، دربرگیرنده عناوینی است که از آن ها به تدبیر تعبیر می شود. البته در تمامی کتب کلیات، این بخش از زمان بوعلی به بعد به چشم می خورد، اما هیچ یک از نویسندگان به تفصیل و دقت عقیلی در تدابیر نیست؛ مخصوصاً در فصل تدبیر حبلی و مرضعه، چنان توضیحات مفصلی درباره زنان حامله و شیرده بیان کرده که خود می تواند کتابی جداگانه باشد. همچنین فصل تدبیر مسافران، فصل تدبیر اطفال و فصل تدبیر مشایخ هر کدام کتابی کامل در موضوع خود است؛ مثلاً آنچه از بیماری اطفال در خلاصه الحکمه آمده، مفصل ترین بحث بیماری اطفال است که تا به حال به دست ما رسیده و هیچ کتابی تا این حد مبسوط، در بیماری اطفال بحث نکرده است. حتی در قانون چهار صفحه بحث به صورت کلی ذکر شده است.

به غیر از این قسمت، این کتاب مفصل ترین نوشته در زمینه کلیات طب می باشد و از نظر حجم مطالب در باب کلیّات طب، فقط کتاب تحفه سعدیه ، شرح قانون بوعلی تألیف قطب الدین شیرازی است که با آن برابری می کند. وگرنه در بین کتب فارسی تا به حال کتابی به این حجم در باب کلیّات نگاشته نشده است.

با توجه به این خصوصیات، کتاب خلاصه الحکمه را می توان یک فرهنگ لغات و اصطلاحات در باب کلیات طب دانست؛ زیرا در این کتاب کلیه مطالب مورد نیاز یک دانش پژوه به صورت عالی شرح داده شده است. و در واقع کتاب خلاصه الحکمه پلّه اوّل فراگیری طب است که با وجود این کتاب و فراگیری اصطلاحات آن، کار در مراحل بعدی یعنی ادویه مفرده، ادویه مرکبه و معالجات، بسیار آسان خواهد بود.

کتب عقیلی از دو خصوصیّت تتبع و تحقیق برخوردار است. این سخن نیازمند هیچ توضیحی نیست، بلکه هر که به کتاب های او نظری هر چند اجمالی بیندازد، از این دو خصیصه آگاه می شود؛ در میان کتب او که به دست ما رسیده، قرابادین کبیر بیشتر خصوصیت تتبع و کتاب خلاصه الحکمه بیشتر بیانگر خصوصیت تحقیق اوست. مثلاً با مراجعه به مباحث بخش دوم این کتاب، دانسته می شود که مطالب این قسمت کتاب دست اوّل است.

عقیلی خود نیز تصریح کرده است که تنها به تقلید گذشتگان نپرداخته و هدف او جمع آوری مجموعه ای مفصل نبوده، که این امر نیز عملی ارزشمند است، بلکه او سخنانی را گفته که حقیقت آن با تجربه و تحقیق برای وی به اثبات رسیده است. با توجه به این خصوصیات، گاه سخنان حکیمان گذشته را در بوته نقد قرار داده، مثلاً در مبحث قاروره در نقد سخنان قرشی، پس از نقل کلام شیخ الرئیس، برداشت قرشی را رد کرده و آن را نقد کرده و چنین نگاشته:

و اعتراضی که شارح نموده بر او که گفته سواد بول محمود نیست جمیع اشخاص و أسنان را و مخصوص به مشایخ و نسوان نیست، مگر بحرانی آن که محمود است همه را، غیرواقع است مراد او رحمه الله را خوب نیافته .

ص: 28

و یا بر گفته ملا نفیس کرمانی در مبحث حقنه اشکال می کند و می نویسد:

مولانا نفیس کرمانی در شرح أسباب و علامات مسهلات به عصر را مانند: هلیلجات در حقنه ها داخل نموده و لکن التفاتی بدان نیز نباید نمود؛ زیرا آن چه به خاطر ناقص مؤلف رسیده، آن است که باید عمل حقنه ها به تلیین و ازلاق باشد نه به عنوان قبض و جمع و عصر و فعل. این ها مخالف مقصود است و نیز منظور اماله ماده و جذب از اعالی به اسافل است و فعل عواصر به عکس آن است.

بنابراین درمی یابیم که هدف او تحقیق بوده و در این باره به نقد می پرداخته و از تقلید کورکورانه پرهیز نموده است. وگرنه اشکالات او برای کم ارزش جلوه دادن سخنان پیشینیان نبوده است؛ از این رو گاه خود به این اشکالات، پاسخ می دهد و به توجیه آن ها می پردازد. مثلاً در کتاب خلاصه الحکمه در مبحث حقنه بر یکی از نظریات داود انطاکی اشکالی وارد می سازد ولی در انتها آن را به وجهی توصیه می کند و می نگارد:

بدان که می توان کلام شیخ داود را توجیهی نمود به آن که مراد او از آن اقوال کلیّه نباشد، بلکه اکثری باشد و یا در بعضی مواد و جاها و شرط اعتدال هوا جهت آن نموده که چون به سبب اعتدال هوا اخلاط محتقنه اندک تحریکی می یابند، پس فعل حقنه در آن ها که جذب آن هاست، بیشتر و بهتر می باشد؛ به خلاف سردی بسیار و گرمی بسیار. والله اعلم.

او در عین نقد سخنان بزرگان، جانب ادب را نیز رعایت می کند و گاه آن ها از با القابی شایسته تعبیر می کند؛ مثلاً از بوعلی سینا با عبارت شیخ الرئیس علیه الرحمه یاد می کند. عقیلی از علوم زمانه خود نیز آگاهی داشته است و همچنین از طب و روند آن در ممالک دیگر بی خبر نبوده است؛ در مبحث کتاب خلاصه الحکمه به اطبای مسیحی که از عرقیات و املاح و جوهر و روغن مستخرج از ادویه استفاده می کردند، اشاره ای دارد.

ص: 29

او در کتاب قرابادین کبیر، این ملل را به طایفه نصاری یاد کرده است و تحت عنوان ادویه جدیده و طرق استعمال آن ها راجع به آنان احوال عجیبی بیان می کند:

بدان که طایفه نصاری که همتشان دایم مصروف به محسوسات و به دست آوردن بلاد، خصوص سواحل دریا می باشد و همیشه رواکب و جهازات ایشان بر روی دریا می گردد و جای تازه و چیزی جدید و امر عجیب و غریب غیر مکرر به دست آوردند و یافتند و در تجسّس و تفحّص و خواص و منافع آن در می آیند.

همین مؤلّف جای دیگر می گوید که این ملت نصاری ادویه تازه ای کشف کرده اند که بعضی از آن ها مانند: شجره النبی (کاسکار سگاردا)، عشبه مغربی، چوب چینی، زردچوبه، چلاپا، عصاره ریوند، چای ختایی و دارچینی، بادیان ختایی، ساگودانه، نارگیل دریایی و گنه گنه در دنیای پزشکی شهرت بسیار دارد.

نکته قابل توجه دیگر این است که محمد حسین شیرازی نه صرف ادویه جدیده ملت نصاری را ذکر کرده، بلکه بعضی از طرق معالجه اطبای فرنگ را نیز زیر بحث آورده است. از جمله آن طریقه، انتقال خون است که در مخزن الادویه فارسی و ذکر باب دم درج شده است.

محمدحسین شیرازی درباره افعال و خواص این ادویه جدید، مقاله ای جامع و سودمند نوشته است. و لطف الله مولوی افندی چلبی آن را از ترکی به عربی برگردانده است.

در میان انبوه کتاب های برجای مانده از او نظریات جدید و گاه ابتکاری به چشم می خورد. مثلاً در کتاب خلاصه الحکمه به حرکت لب های جنین اشاره کرده است، در حالی که اگر کسی از طب جدید و کشفیات آن آگاهی داشته باشد، می داند که این مطلب از کشفیات طب جدید شمرده می شود. همچنین وی در همین کتاب، سخن از سنگ کلیه، در اطفال می گوید، در حالی که امروزه نیز این سخن شگفتی آفرین است. در مبحثی دیگر نیز، تنها انبساط و انقباض را از قلب ندانسته، بلکه عروق را نیز در این امر دخیل دانسته است. و نیز اگر به مبحث تدبیر هوا _ که در کتاب خلاصه الحکمه آمده است _ نظری بیندازید، با شگفتی متوجه می شوید که عقیلی تمام مواردی را که در رویارویی با مواد شیمیایی باید رعایت نمود، ذکر نموده است.

ص: 30

ارزش این کار هنگامی مورد توجه قرار می گیرد که خواننده بداند که کتب اعظم خان _ و خصوصاً کتاب ارزشمند اکسیر اعظم _ در پایه ریزی طب شبه قاره هند نقش بسیار بسزایی داشته است. شاید به جرأت بتوان گفت که کتب عقیلی _ مخصوصاً _ و کتب خاندان او عموماً _ در طب هندوستان نقش ارزنده ای دارد و کتاب هایی که بعد از کتب عقیلی به نگارش در آمده و در جامعه علمی هندوستان مطرح شده، بیشتر برگرفته از کتاب های عقیلی و خویشان او بوده و گاه به صورت تفسیر، تبیین، ترجمه و یا تلخیص آن هاست؛ با این حال نقش پیگیر و مجدّانه علما و فرهیختگان هند را در این باره نمی توان نادیده گرفت.

عقیلی بسیار متواضع است؛ مراجعه به مقدمه کتب او ما را از سخن دیگر بی نیاز می سازد؛ در متن کتاب نیز گاه از خود با تعابیری یاد می کند که نشانگر روح تواضع و مردانگی در اوست؛ مثلاً در مباحثی از خلاصه الحکمه از خود چنین تعبیر می کند: راقم هیچ مدان، احقر العباد .

علاوه بر این عقیلی شخصی پایبند به شرع و متخلّق به اخلاق اسلامی است. در خلاصه الحکمه داستانی از یکی از حکام هند در مورد نظاره گری بر مجامعت زناکاران آورده و می گوید: خاک بر سر این چنین لذتی و بی حمیتی و بی غیرتی . ولایت مداری نیز در کلام و نوشتار عقیلی به صورتی ظاهر جلوه گر است. او ولایت ائمه اطهار _ سلام الله علیهم اجمعین _ و تبعیت و ولای ایشان را در فراگیری دانش طب ضروری می داند. نقل سخن او در این باره خالی از لطافت نیست؛ او در این باره چنین می گوید:

ص: 31

و از جمله علوم ضروریه مر او را ده علم است؛ اول: علم فقه و حدیث است و تبعیت و ولای اهل بیت _ صلوات الله علیهم _ به حکم آیه ((قل لا أسئلکم علیه اجراً إلّا الموده فی القربی)) و آیه وافی هدایه ((قل هذه سبیلی ادعوا الی الله علی بصیره و أنا و من اتبعنی)) اساس و بنیاد دین خود را بدان استوار دارد تا آن که به ورود شکوک و شبهات شیاطین نفسانیه و شیاطین انسیه باید که از جاده استقامت نلغزد و منهدم نگردد...)).

آنچه عقیلی بر آن اصرار دارد، امروزه نیز می تواند در ابتدای راه دانش آموختن به عنوان اصلی اساسی مورد توجه قرار گیرد که : طب را میزان شرع قرار ندهند، شرع را میزان طب قرار دهند .

با درود به روان پاک آن استاد عظیم الشان و سید جلیل القدر که در سراسر عمر پربرکت خود با تحقیقات کتابخانه ای در زمینه پزشکی نیاکان، خدمات ارزنده ای را به جهان علم و دانش عرضه نموده و نام ایران اسلامی را بلندآوازه کرده است.

5صورت غالب و بر همین نسبت در غذائی دوائی و غذای ذو الخاصیه و غیرها و بجهت اشاره بدین معنی آن را مصدر بذکر نموده غذای دوائی و دوای غذائی و دوای فادزهری و دوای سمی و امثال اینها می نامند و ذو الخاصیه یا موافق و مقوی مبقی و حافظ مزاج اصلی و حرارت غریزی و قوی است و یا مخالف و مفسد و فانی کنندۀ آنها و اول را فادزهر و تریاق و ثانی را سم نامند و تولید غذا از ماده است و چون این مقدمات بالاجمال معلوم کردید پس بباید دانست که آنچه وارد بدن می کردد خالی از ان نیست که تاثیر آن یا بماده فقط است و آن را غذای مطلق نامند و یا بکیفیت فقط و آن را دوای مطلق کویند و یا بماده و کیفیت هر دو و آن را غذای دوائی و یا بکیفیت و ماده هر دو و آن را دوای غذائی و یا بصورت فقط و آن را ذو الخاصیه کویند و این یا موافق و دافع مضار است و یا مخالف و احداث کنندۀ مضرت و فساد و هریک ازینها منقسم بچند قسم می کردد اما آنچه تاثیر آن بموافقت است چهار نوع بود یا بصورت فقط است و آن را فادزهر و یا بماده و صورت و آن را غذای فادزهری و یا بکیفیت و صورت هر دو و آن را دوای فادزهری و یا بهر سه از ماده و کیفیت و صورت و آن را غذای دوای فادزهری کویند و اما آنچه تاثیر آن بمخالفت و مضادت باشد نیز بر چند نوع است یا بصورت فقط است و آن را هم مطلق نامند و یا بکیفیت و صورت هر دو و این نیز بمراتب است اگر دو کمال قوت است آن را دوای سمی کویند و اکر در کمال قوت نیست آن نیز بر دو نوع است یا با آن قوت مسهله است و آن نیز بر سه نوع است یا قوی است یا متوسط یا ضعیف اما قوی را تاثیر بصورت و کیفیت است باهم و آن را دوای مسهل ذو الخاصیه نامند و اما متوسط را تاثیر بکیفیت و صورت است و این را دوای مسهل کویند و اما ضعیف را اکثر تاثیر بکیفیت و ماده و صورت هر سه است و لیکن همه ضعیف و ناقص خصوص صورت است و این را دوای ملین خوانند و تفصیل این اجمال آنکه

ص: 33

هرچه با صورت نوعیه است یا محکم الترکیب است یا غیر محکم الترکیب و تفصیل این بعد ازین خواهد آمد ان شاء اللّه تعالی و تفاصیل باقیه بالاجمال این است

١٢این است مثلا اکر کسی کوید نه اشیا مرکب اند از عناصر پس اکر غالب بر شیء مرکب ممتزج عنصر نار است باید که بران شی حرارت و یبوست غالب باشد و اکر عنصر هوا است باید که حرارت و رطوبت غالب باشد و همچنین پس چکونه است که می کویند فلان چیز احراز مما ینبغی است و یا ابرد و یا ارطب و یا ایبس و احداث کرمی یا سردی و یا تری و یا خشکی بسیار می نماید جواب آن است که آنچه مرکب است یعنی احر و ایبس و یا احر و ارطب و یا ابرد و ارطب و یا ابرد و ایبس است در هریک از انها یک عنصر غالب است و دو کیفیت آن عنصر که یکی فاعله و دیکری منفعله باشد از ان بروز و ظهور می نماید مثلا اکر در ان ممتزج عنصر نار غالب است پس آن احر و ایبس از مما ینبغی است و اکر عنصر هوا غالب است احر و ارطب از ان خواهد بود و همچنین آنچه در ان یک کیفیت غالب است که مفرد باشد دو عنصر غالب است مثلا در احر مما ینبغی دو عنصر غالب است که نار و هوا باشند دو کیفیت منفعله آن هر دو که رطوبت و یبوست باشند باهم فعل و انفعال نموده و بحکم اذا تعارضا تساقطا فعل و اثر هر دو مرتفع می کردد پس باقی نمی ماند مکر دو جز و حار از ان هر دو پس آن شی ممتزج احر مما ینبغی خواهد بود و هرچند حرارت بسیار بالعرض احداث یبس می نماید بسبب شدت تحلیل و تفتیح خود و لیکن آن یبس در جنب حرارت کمتر است زیرا که بالعرض است نه بالذات و بر همین قیاس نمایند ابرد و ارطب و ایبس مما ینبغی را کما لا یخفی *و بدانکه* کیفیت عبارت از هیئت مستقرۀ مجتمعه الاجزاء در جسم است که تصور ادراک آن موجب تصور و ادراک امری خارج از ان نباشد و نیز اقتضای قسمت و یا نسبت در اجزاء حامل و موضوع خود ننماید یعنی قسمت پذیر نباشد و اللّه اعلم

ص: 46

١٣بالنسبه بوسط آن کمتر محسوس می کردد و در وسط از ان زیاده و در آخر از همه زیاده و درجۀ رابعه در هر مرتبه از کیفیات را در طول سم کفته اند و آن شئ را سمی مکر آنکه بحسب صورت نوعیه تریاقی باشد و آنچه اذیت و سمیت آن در اول اثنای آن درجه باشد قابل اصلاح است و آنچه در آخر آن اصلاح پذیر نیست و این تقسیم و مراتب و درجات کیفیات چندان اصلی ندارد و کلی نیست بلکه اکثری و استقرائی است نه تحقیقی

١6و اگر مکرر چنین کنند بهتر است پس بانسان بتدریج از مقدار کم بزیاده رود و یا آنکه اولا باشخاص قوی البنیه غلیظ الطبع بلغمی کبیر السن معتاد بافیون و افیونیات و امثال آن و یا اولا بواجب القتل بحسب حکم شرع شریف بخورانند پس بدیکران و درجۀ کیفیت و خاصیت و قدر شربت آن را معلوم نمایند و نیز بباید دانست که طریق معرفت امزجۀ ادویه و اغذیه و خواص و منافع آنها بعنوان تجربه منحصر بدانچه ذکر یافت نیست بلکه بانحای دیکر نیز یافته اند اولا بالاجمال و ثانیا بالتفصیل *و از آن جمله*

١٨عفونت و آن را عفص می سازد و در مادۀ متوسط قبوضت و آن را قابض می کرداند و حرارت معتدله چون تاثیر در مادۀ لطیف نماید احداث دسومت می نماید و شئ را دسم می کرداند و در مادۀ کثیف احداث حلاوت و آن را حلو می نماید و در مادۀ معتدله احداث تفاهت و آن را تفه می سازد پس حرافت آخر طعوم مفردۀ اشیای حاره است و بعد از ان مرارت و بعد از ان ملوحت و حموضت ابرد طعوم مفردۀ اشیای بارده است و بعد از ان عفوصت و بعد از آن فیوضت و دسومت معتدل ترین انواع اشیای معتدله است و بعد از ان حلاوت و بعد از ان تفاهت و این جدول جامع اقسام طعوم بحسب نواعل و مواد است و اکثر این مراتب در اکثر اثمار خصوص حلوه آنها بین و ظاهر می کردد مثلا اکر بر ماده انها رطوبت و لطافت غالب باشد مانند انکور و انبه و امثال این هر دو که در ابتدا تفه پس قابض می باشند باعتبار کثافت ماده و عدم تاثیر حرارت در انها کما ینبغی و بعد از ان که اندک لطافتی یافتند و حرارت در انها اندک زیاده تاثیر نموده عفص مائل بحموضت می کردند و رفته رفته حموضت می افزاید و عفونت می کاهد و چون قریب باعتدال رسیدند میل بحلاوت می نمایند و آهسته آهسته حلاوت می افزاید و حموضت می کاهد تا آنکه شیرین می کردند و اکر رطوبت در آنها بسیار و وافر باشد بعد از نضج تام چون حرارت منضجۀ اصلیه ناقص کردد و حرارت غریبه در آنها تاثیر نماید باز حامض می کردند و اکر مادۀ آنها چندان لطافت نداشته باشد و حرارت غریبه قوی باشد می کرداند آنها را حریف و یا مرود را نبه این مراتب و اکثر طعوم مشاهده شده در بعض آن طعم شبت و نانخواه و رازیانه و کافور و غیرها نیز دریافت شده و هم برین قیاس اثمار دیکر باختلاف مواد و فواعل و با اندک تفاوت تاثیر و تاثر آنها متفاوت و مختلف می کردند چنانچه ذکر یافت *بدانکه بعض طعوم باهم مشارک اند و لیکن در شدت و ضعف و اختلاف ماده و تاثیر فاعل متفاوت مانند حریف که مشارک مرامت الا آنکه در حریف بسبب لطافت ماده ظهور و تاثیر فاعل زیاده ظاهر است و در هر کمتر و نیز مرو مالح باهم مشارک اند الا آنکه تاثیر فاعل در مر زیاده است ار ملح و لهذا چون در ملح حرارت زیاده از حد لائق تاثیر نماید و لطافت و رطوبت آن را فانی سازد و ماده آن را کثیف کرداند آن را مر نیز می کرداند مانند ملح مر بخلاف ملح طعام و همچنین قابض با عفص و عفص با حامض و حامض با تفه مشارک اند و ظهور آثار و افعال هریک نیز بهمان نسبت بمراتب می باشد و اللّه اعلم

ص: 56

٢٠برودت بسبب غلبۀ جوهر بارد مانند افیون که تلخی آن از جوهر حار و تاثیر برودت آن از جوهر بارد آن است و این چنین شئ را مرکب القوی می نامند و امثال آن بطریق صناعت آن است که چون اندکی صبر را در بسیاری از دوغ ترش حل نمایند البته طعم آن را تلخ می سازد و اما مزاج آن را کرم نمی نماید پس هر کاه طریق صناعت ممکن باشد که چیزی طعم چیزی را منحرف کرداند و مزاج آن را متغیر نسازد پس بطریق امتزاج و ترکیب طبیعت بطریق اولی جائز است هرچند در مثال مذکور سخن است پس استدلال بطعوم کلیه نباشد زیرا که در بعضی جاها مخالفت با مطلوب می نماید و کاه مجتمع می کردند دو طعم در جرم شئ واحد مانند مرارت و قبوضت مجتمع در حصص و این را بشع و بشاعت می نامند و مانند مرارت و ملوحت در اراضی سبخه و آب دریای شور و این را زعوقت و زعاق می کویند و مانند مرارت و حرافت در عسل مطبوخ از حد در کذشته و کهنه بجوش آمده و بعضی اثمار شیرین ارحد در کذشته و مانند حموضت و مرارت و قبوضت در بعض میوه ها و مانند مرارت و حرافت و قبوضت در بادنجان و مانند مرارت و تفاهت در کاسنی و امثال این مرکبات و غیر اینها نیز بسیار است از تراکیب ثنائی و ثلاثی و رباعی و خماسی و غیرها و اللّه اعلم بالحقائق کلها

٢١و طراوت بخش دماغ است مانند نیلوفر تازه و بنفشه و سیب و خیار تازه و فلان رائحه مهیج حرارت و خشک کنندۀ دماغ است مانند مشک و جند بید ستر و فلفل و زنجبیل و شونیز و امثال اینها و از اول استدلال بر برودت و رطوبت کیفیت و لطافت ماده کرده می شود و از ثانی بر حرارت و یبوست و بالجمله هر رائحۀ حارۀ حادۀ موافقۀ ملایمه دلالت بر حرارت و یبوست کیفیت و لطافت ماده و هر رائحۀ قویۀ کریه دلالت بر حرارت و یبوست و کثافت ماده و هر رائحۀ ملایمه مسکنۀ حرارت و نفس و مفرحۀ قلب و روح و مرطبه دماغ و منومۀ بعضی ازینها دلالت بر اعتدال حرارت و غلبه رطوبت و لطافت ماده می کنند و بعضی بر برودت و رطوبت و اللّه اعلم

٢٢بامور خمسۀ به تنهائی بدون تائید بتجربه و تکرار و تکثار استعمال ناقص و ناتمام است و حکم بالجزم نمی توان نمود بانها بغلبۀ کیفیتی از کیفیات اربعه و یقین بمعنی ظن غالب حاصل نمی کردد از انها زیرا که می تواند بود که شئ ممتزج مرکب بارد باشد و یا حار و طعم و رائحه و لون آن هریک جداجدا دلالت برخلاف آن نمایند و از حیثیت اجتماعی برخلاف آنها جهت آنکه ممکن است که ترکیب آن از اجزاء مختلفه باشد و جزو ذی طعم و یا رائحه و لون قوی و غالب بر دیکر اجزا باشد و در ممتزج همان ظاهر کردد چنانچه در تراکیب افیونیه و یا قطرانیه و یا راوندیه و یا کافوریه رائحه افیون و کافور و لون افیون و قطران که سواد و لون راوند که زرد است مشاهده و ظاهر می کردد و همچنین و رایحه و الوان و طعوم نیز و اما افیون و کافور که لون آن هر دو بقولی دلالت بر برودت دارند و حدت رایحه و طعم آن هر دو دلالت بر حرارت و بقولی لون افیون نیز دلالت بر حرارت می کند چنانچه ذکر یافت و لهذا منشأ توهم بعضی کشته و آن هر دو را حار دانسته اند و می توان توفیق و جمع بین القولین بدین طریق نمود که آن هر دو از جملۀ ادویۀ مرکبه القوی اند که در انها دو جزو غالب است یکی لطیف حار که حامل رائحه و باعث صدور افعال حرارت کشته و دیکری کثیف ارضی بارد که موجب لون و صدور افعال برودت شده و بعد ورود در بدن جزو لطیف حار آن بسبب فعل و انفعال با طبیعت اثر خود نموده بزودی بتحلیل می رود و زائل می کردد و باقی می ماند جزو کثیف ارضی بارد آن مدت مدید و افعال برودت از ان صادر می کردد *و بدانکه* الوان شش نوع می باشند ابیض و احمر و اصفر و اخضر و اسود و ازرق و هریک را صفتی خاص است مانند یقق و قانئ و فاتع و ناصع و غریب و هالک نیز و واضح که آن لون را بدان صفت در حالت کمال خود اتصاف نموده می کویند ابیض یقق یعنی سفید در کمال سفیدی و همچنین می کویند احمر قانئ و اصفر فاقع و اخضر ناصع و اسود غریب و یا اسود هالک و ازرق واضح و ادله هریک از امور مذکوره بتفصیل در شروح قانون و کتب مبسوطه و رسائل این فن مذکور است و چون اینجا گنجایش ذکر آنها نبود بدین مقدار اکتفا نمود و اما استدلال ماخوذ از افعال دوا چنان است که آنچه در ان تفتیح و قبض باشد حار و یابس است یا برودت یعنی مرکب القوی است با غلبۀ حرارت و آنچه در ان تحلیل و لزوجت بود در ان ناریت و رطوبت غالب است و آنچه قوت آن بسیار لطیف و خفیف باشد و با قابل کوبیدن نباشد مانند سقمونیا و یا قابل شستن نباشد مانند کاسنی دلیل آن است که جزو حار ناری آن بسیار قلیل و لطیف است و جزو ارضی بارد کثیف آن بسیار و بر همین قیاس استدلال بر احوال دیکر باید نمود و اللّه اعلم بحقائق الامور کاهی لانه فاعلها و خالقها جل شانه

ص: 62

٢4خوبی باشند و همچنین تیر و مومیائی و نفط و امثال اینها اما آنچه نبائی است بدستور مذکور یعنی آنچه اوراق و ازهار است باید که بکیرند از اماکن مختصه بهریک فصل و زمان و وقت لائق و بعد رسیدن بکمال خود و پیش از افتادن از درخت و پژمردکی و متغیر شدن هیأت و رنک و بوی آن و در سایه باحتیاط تمام خشک کنند و از غبار و رطوبات و غیرها محفوظ دارند مکر آنچه را آفتاب ضعیف نکرده اند و عرض کمال خشکی آن باشد که در آفتاب بکمال احتیاط خشک نمایند و آنچه از قبیل بزور باشد واجب است که بکیرند آن را بعد بستن و مستحکم شدن جرم و خشک شدن رطوبت آنها بحد اعتدال و زائل شدن خامی و رو به زردی و پژمردگی آوردن اوراق و بدستور در سایه خشک نمایند و از کرد و غبار و اختلاط باشیاء غریبه و رسیدن نم و رطوبات و کرمی و خشکی بسیار بدانها محفوظ دارند *بدانکه* ادویۀ نباتیه ذوات کیفیات منحر مفرده و مرکبه در بلدان محرفه بالکیفیه و اراضی صلبه بهتر یافت می شوند و همیشه دواها در ان بلدان و اراضی قویتر می باشند و لهذا ادویۀ جبلی و سهلی و بری اقوی اند از بستانی در اکثر امور و ادویه بارده در بلدان حاره و بالعکس نیز و کیفت آنها در اکثر امور شدیدتر و قویتر می باشد و ادویۀ معتدله در بلدان معتدله و رطبه در بلدان یابسه پس اخذ آنها از ان بلدان و اراضی اولی از غیر آنها است و آنچه از قبیل قصبان و قشور باشد بدستور باید که بعد از نمو و رسیدن بکمال لائق بحال آن و پیش از پژمردکی و خشکی و کنجی و پیچیدکی اخذ نمایند و بدستور خشک نموده محفوظ دارند و آنچه از قبیل اصول است بعد از اخذ ثمر و هنکام ریختن برکهای ان و قبل از ریختن تمامی آنها اخذ نمایند بلکه آخر فصل خریف بهتر است و بدستور خشک نمایند و آنچه از حشایش باشد بتمامی اخذ باید نمود در هنکام کمال بلوغ و رسیدکی و تر و تازکی و عدم نقصان اخذ نمایند و بدستور خشک کنند و نکاه دارند تا بمصرف لایق آید و آنچه از قبیل اثمار باشد نیز بدستور بعد کمال نضج و رسیدن و قبل از پژمرده شدن و افتادن خودبخود از درخت اخذ نمایند مکر آنکه منظور و مطلوب خام آن باشد یا نیم رس آن و آنچه را از آنها درست با پوست خشک باید نمود همان قسم درست خشک نمایند و آنچه را مقشر و یا ورق باید نمود پوست کنده و ورق کرده خشک نمایند و آنچه را بریسمان باید کشید بریسمان کشیده در سایه یا بآفتاب کمی باحتیاط خشک نمایند و از کرد و غبار و نم و رطوبت و نموست و نکرج و فساد و خوردن کرم و غیرها محفوظ دارند و بالجمله باید که کل ادویه نباتیه را در کمال هنکام رسیدکی و نداوت و پیش از روبحشکی و پژمردکی و ضعف و نقصان آوردن اخذ نمایند و در هنکام صفا و کرمی و خشکی هوا بهتر است از هنکام کدورت و برودت و رطوبت آن و آنچه باران خورده و قریب العهد بان باشد ضعیف است و ادویۀ بریه و صحرائیه اقوی اند از بستانیه و حجم و ضخامت آنها کمتر است در اکثر و جبلیه اقوی اند از بریه و شکوفهای کلها آنچه بالیده تر و خوشبوتر و شکفته و پژمرده نشده باشد بهتر است از مخالف آن مکر کل سرخ قبل از تمامی شکفتن اخذ آن بهتر است و همچنین بستانی آن و از برکها آنچه ضخیم تر و خوشبوتر و تازه تر باشد بهتر است و از قضبان و اصول آنچه کجی و پرمردکی آن کمتر باشد و از بزور آنچه بزرکتر و فربه تر و چرب تر و سنکین تر باشد بهتر است و از فواکه آنچه شاداب تر پرکوشت تر و سنکین تر باشد و لون و طعم و رائحه هریک ازینها که بهتر و زیاده و قویتر باشد اقوی است از مخالف اینها و اما لبن شبوم هرکاه تازه آن بهم رسد بطریق مقرر لبن از ان اخذ نمایند و الا اکر تازۀ آن بهم تر شد که شیر از ان کرفته شود بدستور سائر ینوعات پوست تازۀ آن را بشویند و یا خشک آن را در آب کرم بخیسانند و در آفتاب بکذارند تا غلیظ و لزج کردد پس آب آن را جدا کرده خشک نمایند و لبن خشخاش را که افیون است از خشخاش مصری و یا کازرونی یا عظیم آبادی در مصر و کازرون به شروطی که در افیون ان شاء اللّه تعالی

ص: 65

٢5خواهد آمد همچنین لبن بلسان و سائر البان را از اماکن مختصه و ازمان لائقه و بالجمله در هر جا که خوب و قوی القوه کردند اخذ نمایند نه از جایی که ضعیف القوه باشند و اما سموغ پس واجب است که اخذ و جمع نمایند آنها را هنکام ریختن شکوفه و اول روز قبل از طلوع آفتاب و آخر روز بعد از غروب و باید که هوا صاف و معتدل باشد و پیش از خشک شدن به حدی که منفرک و متفتت کردند یعنی قبل از آنکه خودبخود از درخت جدا و ریزه ریزه شده بریزند

٢6باقی می ماند و مرتک که مردارسنک باشد قوت آن تا سالهای بسیار باقی می ماند و همچنین اقلیمیا و مرقشیمشا و توتیا و اما حجر فادزهر یعنی فادزهر معدنی خطائی و قندهاری و انواع خوشرنک و خوشبوی املس آن نیز مدتی مدید قوت آن باقی می ماند و اما لؤلؤ مدت بقای قوت آن از ان کمتر است و ما دام که آب و رنک و صفا در ان باقی است نیکو است و اما اطیان طیب الروایح مانند طین داغستانی و مختوم و آنچه بدان هر دو ماند مدت بقای فوت آنها از لؤلؤ کمتر است و کل احجار و اطیان را چون بسایند و مدتی بر آنها بکذرد قوت آنها ضعیف و زائل می کردد و رفته رفته مثل احجار و اطیان دیکر می شوند بحسب مراتب خود ما و آنچه صاحب رایحه است ما دام که رایحه با آن باقی است قوی است پس بدستور ضعیف و باطل می کردد و مثل سائر احجار و اطیان می شوند و اللّه اعلم

٢٧یک سال تا دو سال پس فاسد و منکرج می کردد و اما دهن بلسان پس آن از قبیل البان است و قوت آن مدت مدید باقی می ماند و کفته اند هرچند کهنه تر شود جید و قویتر می کردد و همچنین دهن کافور و زیت و دهن اذخر تا دو سال و اما اثار مانند عناب و مهستان و حب بلسان و مازو و بلوط و آلو و آلو بالو و سیب و به و انار و لوز و جوز و جو زبوا و قرنفل و قاقله و فلفل و امله و هلیله و بلیله و امثال اینها پس آنها مختلف می باشند آنچه از آنها کثیر الدهن است مانند مغز کردکان و بادام و پسته و چلغوزه و نارجیل و کنجد و خشخاش و خیار و هندوانه و خربزه و کدو و امثال اینها تا یک سال اکر در قشر خود باشند و الا تا کهفته و کمتر از ان خصوص مغز پسته و کرکان و اما بزور مانند بزر رازیانه و کمون و کرویا و کاسنی و کشنیز و کاهو و خشخاش و کنجد و امثال اینها پس از انهاء آنچه قلیل الدهن مانند حلبه و حرف و خردل و رازبانچ و امثال اینها است دو سال تا سه سال بحسب حفظ و نکاهبانی از نم و رطوبت و خاک و باد و غیرها باقی می ماند و کثیر الدهن کمتر مانند بعض بزور مذکورۀ قبل و اما اغصان و لحا و اصول و قشور مانند عود بلسان و زرنب و شیطرج و شکاعی و باد آورد و بیخ کاسنی و رازیانه و لفاح و کرفس و اذخر و جنطیانا و عاقر فرحا و تربد و دارچینی و قرفه و ملیخه و ماهی زهرج و پوست بیخ کبر و انجبار و امثال اینها پس مختلف می باشد بقای آنها بحسب قوت جوهر آنها در صلابت و رخاوت و ضعف پس آنچه مانند قسط و زراوند و وج و درونج و زردچوبه و دارچینی و قرفه و سلیخا و زنجبیل و امثال اینها است قوت آنها تا ده سال باقی می ماند و خربق ازینها زیاده و مکر آنچه در انها رطوبت فضلیه باشد مانند بیخ چینی و زنجبیل و زرنباد و زراوند مدحرج و بهمنین و بوزیدان و شقاقل و امثال اینها که بزودی کرم می خورد ضعیف و فاسد می کردد و اما آنچه از لحا و عرق مسهله باشند تا سه سال قوت آنها باقی می باشد پس بتدریج باطل می کردد و اما ادویۀ حیوانیه مانند شحم و مراره و انفحه و قرن و حافر و ظلف و زبل و بعرودم پس شحم که پیه باشد هرکاه بکیرند و نمک سود نمایند تا یک سال قوت آن باقی می ماند و لیکن مستعمل در مراهم و بعضی تراکیب دیکر و بعضی امراض نخواهد بود و اما مراره که زهرۀ حیوان باشد پس مدت بقای قوت آن پیشتر از تخم است خوب خشک کنند و نیکو محافظت نمایند سالها می ماند اما انفخه که پنیر مایه نامند بعضی شیردان بچه حیوان کاه ناخورده مانند شیر مایۀ شتر اعرابی و غیره پس مدت بقای قوت آن یک سال تا دو سال است و اما قرن و حافر و ظلف و غیرها که عبارت از شاخ و هم و ناخن باشد پس قوت آنها سالها باقی می ماند و اما زبل و بعرودم که عبارت از سرکین و پشکل و خون حیوان باشد مانند سرکین سک و کفتار و حمار و بز و ضب تا یک سال و همچنین خون آن و اما جندبیدستر پس قوت آن تا ده سال باقی می ماند و اللّه اعلم

ص: 70

انزروت

را باید کوبید و بشیر الاغ سرشت ریچوب کژ آلوده مانند کباب بریان نمود یک مرتبه و اکر زیاده و بهتر خواهند دو مرتبه و حب الملوک را در روغن بادام و یا شیر یک شبانه روز باید خیسانید و دند که حب السلاطین است در سرکین کاو باید مدبر نمود بدین طریق که بکیرند مغز دند تازۀ فوکه کهنه و زرد و سیاه و فاسد نشده باشد مقشر کرده زبانه میان مغز آن را برآورده در کیسۀ کرپاس صفیقی و یا دولائی کنند و یک شب در آب خالص بخیسانند پس برآورده در سرکین کاو تازه کرفته به نحوی که از هر طرف آن مقدار حجم سه چهار انکشت سرکین باشد و در زمین بمقدار حجم آن کوی بکنند و بالای آن خاکستر کرم کنند و بالای آن خاکستر سرکین کاو جنکلی برافروزند تا آنکه مقدار یک انکشت از ان سرکین تازه سوخته کردد و حب السلاطین نسوزد پس برآورده بطرف دیکر بکردانند و بدستور بعمل آورند تا هر چهار طرف آن مقدار مذکور سوخته کردد پس برآورده پاک شسته و بعدد هر دانۀ حب السلاطین یک عدد هلیلۀ زنکی که هلیله مویزک نامند نرم کوبیده و بوزن هر دو آرد برنج با آب لیمو و یا آب غوره سرشته سحق بلیغ نموده حبوب بندند هر حبی بمقدار نخودی شربتی از دو حب تا هفت حب و بصاحب انقلاب معده نباید داد که مضر است او را *نوع دیکر* آن است که ان کیسه را در سرکین کاوی تازه در آب حل کرده در دیکی معلق بیاویزند که بته ان دیک نرسد و در ان سرکین اب غلیظ غرق باشد مقدار چهار پنج ساعت کامل بلکه زیاده جوشی دهند پس برآورده

ص: 85

٣6پاک شستۀ بدستور مذکور با هلیله و آرد برنج به آب لیمو سرشته حبوب سازند و یا حب الدبق که مویرج است و رب السوس و غاریقون و هش سفید و مصطکی و حشیش غاقت و افسنتین رومی و صبر سقوطری اجزای مساوی کوفته و پخته به آب کرفس سرشته و دست را بروغن بلسان چرب کرده حب بندند شربتی از یک درم تا دو درم و غذا زیرباج باشد و این حب برای فالج و لقوء و رعشه و اوجاع ظهر و امثال اینها نافع است و بعضی حب السلاطین مدبز را با آب زنجبیل تازه که بهندی ادرک نامند دو شبانه روز سائیده پس حبوب بسته هر حبی بقدر نخود کوچکی و در سایۀ خشک نموده عند الحاجت یک حب تا دو حب استعمال نمایند و تربد را خراشیده بروغن بادام چرب باید کرد و جریض کوبیده با زنجبیل سوده باستعمال آورد و تشمیزج را در لته بسته در سرکین الاغ با اب جوش باید داد تا پوست ان نرم کردد پس مقشر نموده سوده بکار برند و ماذریون را دو شبانه روز در سرکه باید که بخیسانند و در بین دو سه بار سرکه را تبدیل کنند پس شسته خشک کنند و نیم کوفته بروغن بادام چرب کرده بهر نحو که خواهند استعمال نمایند و تدبیر هریک بتفضیل و چند نوع دیکر در قرابادین ذکر یافت*تدبیر کمون آنست که بکیرند زیرۀ کرمانی تازه که کهنه و پوسیده نباشد و پاک و پاکیزه نموده در ظرف چینی یا سفالی لعابدار کرده سرکه انکوری کهنه بر بالای آن ریزند آن مقدار که چهار انکشت بالای زیره آید پس یک روز و یک شب بکذارند و در بین زیر و بالا نمایند پس در سایه خشک نموده اندک بریان کنند و اکر زود خواهند که خشک کردد بر پارچۀ کرپاس پاکیزه پهن کنند و دایم برهم زنند تا خشک کردد

ص: 86

٣٩ایستد بردارند و عند الحاجه بکار برند

4١به آب خالص رجوع نشود دو مثقال آن را به آب بدستور طبخ نموده بیاشامند و هر پنج روز و یا هر چهار روز بعرق نشینند بدین طریق که قدری چوب چینی را در آب طبخ نمایند بهمان نحو و عریض بر کرسی نشیند که ته کرسی را بخیزران بافته باشند برهنه شده لحافی بر خود کرفته دیک را بزیر کرسی برده سر آن را آهسته آهسته باز نمایند تا بخار آن بتمام بدن برسد و عرق شود و اکر علت بر سردرد باشد کاه کاهی سردرد را بزیر لحاف برند و چون نفس تنکی کند برآورند و چون بخار دیک تمام شود از کرسی باهستکی بقسمی که هوا نرسد فرود آمده لحاف را بخود پیچیده درست بخوابد تا عرق در بدن خشک شود پس لباس پوشیده برآید و انفال هر روزه را خشک نموده نکاه دارند که اکر آب مطبوخ چوب چینی در بین روز صرف کردد قدری از ان ثفل را در آب طبخ نموده بصرف آورند و در روز بیست و هفتم یا سی ام بحمام رود و اثفال چوب چینی خشک کرده را باب طبخ نموده بان بدن را شویند و بعد فراغ از مطبوخ چوب چینی حلوای چوب چینی به نحوی که در حرف الحاء در قرابادین ان شاء اللّه تعالی مذکور خواهد شد ده دوازده روز تناول نمایند و این دستور از برای متوسلین و امراض ضعیفه است و اکر مرض و مریض قوی باشند در هر چهار روز دو مثقال و یا سه مثقال بران پنج مثقال تا بیست و پنج روز بیفزایند و بعد از ان بهمان ترتیب بکاهند تا بیست روز یا بیست و پنج روز یا سی روز که مجموع ایام زیادتی و کمی آن چهل و پنج روز نهایت شصت روز باشد و اکر بدن بسیار قوی باشد هر دو روز و یا سه روز یا هر چهار روز یکبار بعرق نشیند و بعد اتمام بدستور بحمام رود و تا پانزده روز یا بیست روز حلوا تناول نماید و باید هفت هشت روز قبل و در بین و ده روز بعد اتمام از خوردن آن نمک و بقول و حبوب و لبنیات و حموضات و آب سرد و میوه های رطب و حار و مولد دم سوداوی و سودا و جماع و غسل و پر خوردن و بسیار کم خوردن و خواب بسیار و کم خوابی و اعراض نفسانی و بدنی خصوص در روز تعریق اجتناب لازم و واجب دانند و غذا منحصر بر قورمۀ چلاو و قلیه با چلاو و کباب و یخنی پلا و مزعفر یعنی طعام شیرین که زعفران آن بسیار کم باشد و یا شلۀ مزعفر و یا نان با کباب و یا قلیه و قورمه و نیم رو بیضۀ مرغ و باید که همه بی نمک در امراض صعبه و در امراض خفیفه کم نمک و از کوشتهای لائق مانند کوشت بره و بزغالۀ شیر مست یا جوان فربه و طیور لطیفۀ خفیفه مانند کبک و دراج و طیهوج و سنکخوار و امثال اینها باشد و از اغذیۀ غلیظه و نفاخه و کوشت حیوان پیر و لاغر و کاو و مرغ خصوص مرغ پیر اجتناب نمایند و از لبوب فندق و انجلک و چلغوزه و حلویات که مصنوع از اینها باشد و از حموضات و جماع و میوه ها مانند هندوانه و انار و خربزه و انبه و کتهل و انناس و کوله و ماست و امثال اینها تا شش ماه بلکه بعض اینها تا یک سال پرهیز نمایند و باقی منوط برای طبیب است و در قرابادین کبیر بتفصیل مذکور شد و دستور قهوه و سفوف و حلوا و عرق و معجون و نقوع و مرهم آن در قرابادین این کتاب نیز ان شاء اللّه تعالی هریک در رسم خود مذکور خواهد شد

ص: 96

4٧سه شبانه روز در سرکین کاو صحرائی خشک آتش دهند که اطراف آن سرکین بسیار باشد و اکر برای تقویت باه است نه شبانه روز آتش دهند بدین نحو که چون آتش تمام کردد باز تجدید نمایند پس برآورند آنچه در ته ظرف و اطراف آن چسبیده باشد بکیرند که آن رسکپور است *نوع دیکر* آن است که بکیرند سیماب بیست مثقال و نیم و زاج سفید هفتاد و پنج مثقال و باهم در هاون سنکی نیکو سحق نمایند و در شیشه کنند و سر شیشه را محکم بسته بکل حکمت که از کل سرخ و پنبه و نمک و خاکستر و سبوس برنج ساخته خوب کوفته ورزیده باشند کرفته و خشک نموده دور آن آتش شدید برافروزند و اکر آتش سرکین کاو صحرائی باشد بهتر است که تا سه ربع روز در میان آتش باشد پس براورند و بکذارند تا سرد شود پس اجزاء را از درون شیشه برآورند و باد و وزن آن ادویه آب لیمو سحق بلیغ نمایند تا منجمد و خشک کردد پس بار دیکر در شیشه کنند و بدستور سر آن را محکم بسته بکل حکمت بکیرند و در دیک سفالی تا نصفه رمل کنند و شیشه را در ان کذارند و بالای آن نیز رمل نمایند که تمام شیشه در زمل پنهان باشد و در زیر دیک آتش کنند آن مقدار که ریک سرخ کردد پس برآورند و بکذارند تا سرد کردد از شیشه برآورند و در ظرف چینی نکاهدارند و همین عبارت از رسکپور و شنجرف سفید است و حب مصنوع از ان و طریقۀ استعمال آن در قرابادین کبیر ذکر یافت

ص: 107

4٨استعمال نمایند و این نوع شنجرف مستعمل اهل صنعت است

54صافی عبر حاد بودن آن است که صلاحیت جزو عضو شدن را داشته باشد و صفر آنکه رقیق صافی حاد باشد اما نه بسرحد افراط و تفریط تا افعال مطلوبه از ان صادر کردد و بلغم بسیار رقیق مائی غیر متشابه الاجزاء نباشد تا صلاحیت استحاله بخون و جزو بعض اعضا شدن را باختلاط بخون و یا استحاله بدان داشته باشد و سودا دردی دم صافی غیر محترق باشد تا صلاحیت تغذیۀ بعض اعضا باختلاط بخون و غیر آن از فواید مطلوبۀ ان داشته باشد و لهذا نضج عبارت از طبخ معتدل کامل است

سرکۀ مخلوط با آب و نمک است

پراکنده است

هفت اوقیه است

6١و حمره و اورام و بثور و دمامیل و جرب و غیرها و دم فاسد و صفرا و سودا و بلغم نیز بامراض مذکوره و غدد و غیرها و سائر امراض مختصه و غیر مختصه دفع می کردد و معالجه و تدبیر طبیب در امراض بدنی از جملۀ اعمال و تصرفات آدمی است در ابدان و در امراض نفسانی و روحانی تصرف او است در نفوس و ارواح و نظرات کواکب را نیز در ان دخل است و بدانکه هر مرتبه از موالید ثلثه پیوسته بمرتبۀ دیکری است یعنی افق جمادات پیوسته بابتدای نباتات است و جمادات متکونۀ آن مرتبه از نباتیت نیز بهرۀ دارند مانند حجر الیهود و مرجان و سنکی دیده شد بعینه بشکل ماهی مفلس بقدر یک شبر طفل ده دوازده ساله و در صلابت و ثقل و جوهر مانند حجر الیهود و سفید و مرتبۀ اول نباتات کیاه و اشجاری اند که از جمادیت نیز نصیبی دارند مانند نباتاتی که در سواحل بعض دریاها که کوهستان است می رویند خواه تمام آنها دائم زیر آب و خواه قدری بیرون بسبب جزر و مد و غیر آن باشد پس نباتات و اشجار ضعیفه و بتدریج تاقویه ذو تمام اجزاء تسعۀ نباتیه رسند و افق نبات پیوسته باول حیوان است با آنکه بعض نباتات شبیه بشکل حیوان و انسان می باشد بدون حس و حرکت مانند یبروح الصنم که آدم کیاه نامند و شنیده شده که در بعض بیشه و جنکلهای ملک هند و زیربادات و ارض جدید بعض اشجار است که ثمر آن بشکل هر انسان تا کردن و بعضی بتمام هیأت انسان می باشد نر و ماده که بموی سر بشاخ درخت اویخته است که کویا می خواهد که تکلم نماید و لیکن تکلم و حس و حرکتی ندارد و چون بعضی اعضای آن را قطع نمایند رطوبتی شبیه بخون از ان برمی آید و شخصی موی سر یکی از انها را بریده از درخت جدا نمود و قطره شبیه به آب خون از دو چشم آن برآمد و پژمرده کردید و شکم آن را بشکافت سه عدد تخم از آن برآمد و نیز مسموع کشته که در ان اماکن مذکوره درختی ثمر می آورد و چون آن ثمر رسیده شد شکافته از ان طایر کوچکی بمقدار بچۀ کنجشکی از ان برمی آید و هنود آنجا پرورش نموده بمقدار کنجشکی می رسد آن را چون از حیوان تکون نیافته و از نبات بهم رسیده می خورند و بعضی هنود که مطلق حیوانی نمی خورند از خوردن آن نیز اجتناب می نمایند و در ثمر درخت سفیددار و در ثمر جمیز نیز پشه های بسیار تکون می یابند و لهذا آن را درخت پشه می نامند و در ملک هند سنکی بهم می رسد بشکل سر انسان و صورت آن سیاه رنک و در دهان آن نقطۀ طلائی است و هنود آن را می پرستند و آن را پارس ناتهه و سالکرام نیز نامند و یا بخاصیت مانند نخل و نارجیل و فوفل که چون سر درخت آنها را ببرند دیکر ثمر نمی دهند و تا کرد ثمر درخت نخل نر را بماده که لقاح و فحل کویند نزنند نخل ماده ثمر خوب نمی دهد و میل می نماید سر نخل نر بسوی نخل ماده و چون تمام پوست تنۀ کل اشجار را جدا کنند خشک می کردند و نباتات انواع و اصناف اند بعضی از ان قبیل اند که در یک روز می رویند و در همان روز برطرف می کردند و بعضی در چند روز تکون می یابند و بکمال می رسند و چند روز می مانند مانند ریاحین و کلها و بعضی بکمتر از سه ماه تکون نمی یابند و بثمر نمی آیند مانند خیار و بادرنک و بقول و خضر اوات و بعضی زراعت ها و بعضی بعد از چهار ماه مانند هندوانه و خربزه و کدو و پلول و امثال اینها که بیاره دارند و ساق ایستاده ندارند و بعضی بعد از نه ماه مانند اکثر حبوب و بزور مانند جو و کندم و برنج و ذره و دخن و امثال اینها مانند تکون جنین در رحم و لهذا اکثر غذای انسان ازین حبوب است بمناسبت و اما در ملک بنکاله و بلادی که حرارت و رطوبت بر ان غالب باشد از اقلیم دوم بکمتر ازین ایام مذکوره تکون و اتمام می یابند و بدانکه هریک از اجزای نبات و شجر بمنزلۀ عضوی است از اعضای حیوان مثلا بیخ و ریشه بمنزلۀ سر و اعصاب و عروق آن است و باعتباری بمنزلۀ کبد آن است و تنۀ درخت بمنزلۀ ظهر و پشت آن و پوست و عروق آن بمنزلۀ پوست و عروق حیوان و شاخها و اوراق آن بمنزلۀ دست و پا و انکشتان و کل و ثمر آن بمنزلۀ نطفه و نتیجه و اولا دو خار آن بمنزلۀ شاخ و ناخن

ص: 140

6٢و منقار و اول مرتبۀ حیوان حیوانات ضعیفه اند مانند کرم ها و هوام و حشرات که از قوای دوازده کانۀ حیوانی که پنج حس ظاهر و پنج حس باطن و قوت شهوی و غضبی است بهره بسیار کمی دارند بلکه بعضی صاحب سه قوت و بعضی چهار قوت و بعضی پنج قوت اند و همچنین تا بتمام آنها با آن هفت قوت نباتیۀ مذکوره یعنی تا بتدریج بحیوان تام قوی کامل صاحب آن دوازده قوت رسد که مسوخات ثمانیه باشند از خرس و میمون و فیل و غیرها و از انواع حیوانات بعضی که آن را انسان جنکلی می نامند یعنی نسناس که بهندی بنمانس نامند بسیار با حس و ادراک و شعور می باشد الا آنکه نطق و تکلم ندارد و باشاره اکثر چیزها را می فهماند و می طلبد و این حیوانات در افق مرتبۀ حیوانیت اند و پیوسته باول مرتبه انسانیت که انسان ضعیف الخلقهاند و از شرافت و مزیت انسانیت و فیضی که جناب اقدس الهی زیاده بر کل مخلوقات باو عطا نموده که بمنزلۀ فصل و ما به الامتیاز آنست از حیوانیت و غیرها که نطق و ادراک کلیات و اظهار و تعلیم و تفهیم ما فی الضمیر خود بدیکری و تعلم و تفهیم ما فی الضمیر دیکری است و معرفت صانع جل ذکره بهرۀ بسیار کمی دارند و کاملین انسان بهرۀ تام و وافر دارند مانند انبیا و اولیاهم و حکما تشبیه نموده اند جمادات را بانسان خوابیده بلکه مرده و نباتات را بانسان خوابیدۀ معکوس و سر بزیر زمین و پاها بیرون و بالا و حیوانات را بانسان مدهوش بچار دست و پای رونده و انسان را بحیوان و انسان هوشیار با عقل و تمییز و بدانکه آن کواکب مذکوره بعضی سعد اکبراند و بعضی سعد اصغر و بعضی نحس اکبر و بعضی نحس اصغر و بعضی متوسط تابع آنها پس هریک از مراتب مولدات ثلاثۀ مذکورۀ تریاقیۀ فادزهریه نافعۀ حیدۀ فاضله منسوب بسعد اکبر و اصغراند و هر سمی مضر مفسد مهلک بنحس آنها بمراتب و متوسط اینها بمتوسط آنها خصوص که در خانه و بیت الشرف و اوج و سعادت و حظوظ خود ما باشند و یا نظرات سعود بآنها باشد بخلاف آنها که در غربت و هبوط و بی حظ و نظرات نحوس با آنها باشد بدتر یعنی هنکام تکون هریک از مولدات که کواکب سعیده مربی آنهااند و آنها منسوب بدینها اکر در خانه و بیت الشرف و اوج و حظوظ خوداند و نظرات سعود بآنها است در کمال سعادت اند و الا در سعادت کمتر و ناقص و همچنین کواکب منحوسه و تکون منسوبات آنها و بدانکه بعضی طبائع با بعضی مناسبت و الفت دارند چنانچه بعضی کواکب باهم مانند زیبق با ذهب و حجر مقناطیس با حدید و کاهر با باکاه که چون باهم رسند حکم عاشق و معشوق دارند که بی عائقی و مانعی و جداکنندۀ از هم جدا نکردند و بعضی تا هر بعضی اند مانند سنک سنباده که بواسطۀ آن جمیع احجار را می سایند و می تراشند و مانند آهن آبدار که بدان اکثر احجار و فلزات را می تراشند و سوهان می کنند و بقلم الماس بر جمیع احجار نقش می کنند آنچه را می خواهند و کبریت که سیاه کننده و سوزانندۀ اکثر چیزها است که بسبب رطوبت بورقی لزج منجمد خود بحرارت آتش کداخته بهرچه می رسد می چسپد و آن را با خود می سوزاند و مکلس می سازد و حجر مقناطیس را بآلت مسی می تراشند و می برند و طبیعتی معین طبیعتی است مانند تنکار که معین سبک و کداز طلا و نقره است و کبریت که معین تکلیس اکثر فلزات و احجار و مغنیسا و قلی که معین کداز سنکریزه و رمل است که بواسطۀ آن کداخته شیشۀ صافی می سازند و طبیعتی مزین طبیعتی است مانند نوشادر که غوص می نماید در عماق اجساد و تنقیۀ اوساخ آنها نموده زینت می بخشد آنها را و بوره و شبوب و زاجات و املاح مدبره که بدانها تصفیه و جلای فلزات می نمایند و طبیعتی مفسد طبیعتی است مانند اسرب که مفسد ذهب است و زیبق مفسد کل فلزات و سرکه مفسد عسل و طبیعتی کریزنده از طبیعتی است مانند حجر با غض النحل و طبیعتی با طبیعتی ممازج است مانند تاثیرات ادویه و اغذیه در اعضاء هلیله و صحیحۀ ابدان حیوان و انسان که هر عضوی که از اعضاء دوای مخصوص بعلت خود و غذای لائق بحال خود را بمناسبت جذب می نمایند باستعانت قوت مدبرۀ

ص: 141

6٣بدنیه و قوت ماسکه عضویه و قوت دافعۀ مرض و قوت غاذیه و نامیه و مولده و همچنین سائر طبائع و چون این امور بالاجمال دانسته شد پس اکر در هنکام اخذ و التقاط هریک از مولدات مناسبات و بودن کواکب منسوبه بدانها را در خانه و بیت الشرف و حظ و اوج خود و بودن نظرات سعود با آنها مراعات نمایند اولی است و همچنین در هنکام عطا بدیکری در توسعۀ وقت و اما در هنکام ضیق و ضرورت باکی نیست عدم مراعات آنها و بدانکه بر جمادات ترابیت و یبوست و بر نباتات ترابیت و مائیت غالب است با هوائیت و حرارت ضعیفه و بر حیوانات هر چهار قریب باعتدال و در انسان باعتدال فرضی طبی و بدانکه بعض نباتات و احجار باعتبار دو کیفیت خود منسوب بد و کوکب اند مانند پیاز که بحرارت و حدت بمریخ و برطوبت بزهره منسوب است و افیون به برودت بزحل و بیبوست هم بدو و هم بعطارد و بسا است که یک چیز بچند کیفیت مشترک منسوب بچند کوکب است مانند چوبچینی و جدوار و فادزهر نیز و هر دوای مرکب القوی و کاه می باشد که یک جنس و یک نوع بحسب جنسیت و نوعیت منسوب بیک کوکب است بحسب اختلاف اوصاف و اشکال و غیرها بکواکب دیکر نیز و کاه می باشد اجزای بعض اشجار و نباتات باعتبار اختلاف کیفیات و الوان و خواص منسوب بچند کوکب که بیخ آن منسوب بکوکبی و پوست آن بکوکبی و خار آن بکوکبی و کل آن بکوکبی و برک آن و ثمر آن بکوکبی و تخم و لحم و آب آن هریک بکوکبی مانند اترج و نارنج و شفتالو و انبه و انار و امثال اینها و بدانکه تکون تار عنکبوت و کائنات جو نیز از تاثیر کواکب مذکوره است بر اراضی و بحار و انهار و صعود ابخره و ادخنۀ آنها بحسب اختلاف مواد و قابلیت میاه و اراضی خود مثلا آنچه در هوای قریب بزمین که از لعاب دهن عنکبوت و یا بسبب غلظت هوا مانند تارهای باریک از هم متفرق و یا مجتمع و درهم بافته شده در مقوف و کنج دیوارها و دروازه ها و بین شاخها و برکهای اشجار و مفارات حبال و غیرها تکون یابد آن را نسیخ و تار عنکبوت نامند و آنچه صعود نماید و بالا رود اکر اندک و لطیف و بر ان رطوبت غالب است بسبب اندک سردی مانند سردی آخر شبها و خصوصا سردی شبهای زمستان رطوبت کشته با هوا نزول نماید آن را طل و صقیع و شبنم نامند و این نیز بحسب قلت و کثرت ماده کم و زیاد می باشد و در اراضی قریب بدریا و رطوبات زیاده و در بعیده کمتر و اکر صعود نماید و تا بکرۀ زمهریر رسد اکوبران رطوبت و بخاریت غالب است بسبب سردی متراکم کشته دفعه فرود آید و از تحریک فرود آمدن آن ریاح بتموج و حرکت در آید و این نیز بحسب کثرت مقدار و قلت مادۀ آن و سرعت فرود آمدن و بطوء آن کثرت و قلت ریاح مختلف می باشد و سبب طوفانها و بادهای عظیم این است و یا آنکه بعضی اجزاء آن ابخره را بر استحاله بهوا کردد و لهذا ابرهای خشک نمی بارند و یا آنکه کرمی بسیار برطوبت بحار و انهار رسد و دفعه مائیت بسیاری انقلاب بهوائیت کردد و بتموج و حرکت درآید و سبب جزر و مد دریا را نیز انقلاب مائیت بسیار بهوائیت و هوائیت بسیار بمائیت بیک وجه این را کفته اند و آن ابخرۀ متراکمه را سحاب و ابر نامند و چون متقاطر کردد و فرود آید مطر و باران کویند و اکر بعد تقاطر و جدا کشتن در بین راه سردی بدان رسد و منجمد کشته فرود آید آن را بر دو تکرک نامند و اکر قریب بانفصال سردی بسیاری بدان رسد و منجمد کردد و فرود آید آن را ثلج و برف نامند و اکر دخانیت و یبس بر ان غالب است زیاده صعود نماید و بالاتر رود و بکرۀ زمهریر رسیده بسبب سردی سطح ظاهر آن متراکم کردد و حرارت کامنه که در ان ادخنه در باطن آن بهیجان و جولان و حرکت درآید و از حرکت آن صدا آید و سطح ظاهر خود را شکافته برآید باوازی شدید آن را رعد نامند و اکر در ان اندک دهنیت و کبریتیت است در حین شکافتن محترق کردد و از ان روشنی ظاهر شود آن را برق نامند و اینها نیز بحسب کثرت

ص: 142

64و قلت ماده مختلف می باشد در زیادتی و کمی و اکر بران ابخره و ادخنۀ کثیره دهنیت و کبریتیت غالب باشد بعد صعود و تراکم و انجماد حرارت کامنه در ان اشتعال یافته آن را محترق کرداند و از ان روشنی و صدا ظاهر کردد و جرم سوختۀ کثیف آن بیفتد با بخاری کرم کبریتی که بهرجا برسد بشکند و در زمین فرو رود و بخار آن بهرکه برسد متغیر و مدهوش کرداند و احیانا هلاک سازد و آن را در اجسام صلبۀ ثقیله تاثیر زیاده است از اجسام رخوۀ خفیفه چنانچه اکر بشمشیر در غلاف رسد غلاف آن را نسوزاند و نشکند و تیغ آن را سوراخ کند و بخراشد و بر بدرۀ زرکه برسد بدره را نسوزاند و زر را بکدازد و ان روشنی را برق و آن جرم ثقیل کثیف افتاده با صدا را صاعقه نامند و اکر آن ابخره و ادخنۀ لطیف و با کبریتیت و دهنیت و غلظت بسیار است و ثقل و ارضیت ندارد بسیار ببالا رود و بتاثیر حرارت تحریک افلاک محترق کشته باشکال مختلفه ظاهر کردد بحسب قلت و کثرت مادۀ آن را نیازک و تیر شهاب و ذو ذوابه و ستارۀ دنباله دار و امثال اینها کویند و اکر مادۀ آن بسیار غلظت و کثرت دارد و بزودی باتمام نرسد و بحرکت شبانه روزی فلک الافلاک حرکت استطباعی نماید و طلوع و غروب کند و مدتی بکشد تا باتمام رسد و اکر هوائیت بسیار و رطوبت اندک بران غالب باشد قدری صعود نموده بطرف افق و خطهای منحنی بشکل قوس ها یکی بالای دیکری بالوان مختلفه ظاهر کردد بسبب تاثیر شعاع آفتاب در انها و تفاوت محاذات هریک از انها مر شعاع آفتاب را باختلاف مواد و تفاوت محاذات هریک از انها آن را قوس قزح نامند مانند ظهور الوان مختلفه از شیشۀ بوقلمون در رویت و قوس قزح اکثر در بعضی ایام ربیع و خریف که باران کمی باریده باشد اوائل و اواخر روز ظاهر می کردد و کرۀ زمصریریه بحسب اختلافات مناسبات اراضی مختلف در قرب و بعد می باشد و اما ابخرۀ متکونۀ مجتمعه در جوف زمین و خلل و فرج آن چون بسیار کردد و راه بدر شدن نیابد لامحاله سطح زمین را بشکافد و بدر آید و از صدمۀ شکافتن ان اراضی متصله بدان بحرکت درآیند و بلرزند خصوص که زمین صلب و خشک باشد و یا دامن کوه بود و در اراضی صلبه و دامن کوه ها بسیار واقع می شود و در اراضی رطبۀ رخوه کمتر و اکر در نهایت کثرت است و صدمۀ آن در کمال شدت و متوالی و متواتر بعض عمارات و قریها و شهرها خراب کردد و منخسف شود و فرو رود آن را زلزله و خسف نامند و بدانکه ادویۀ منسوبه بکواکب سبعه بالاجمال و بعضی بالتفصیل در جداول ذکر می یابد

ص: 143

65 *و ادویۀ منسوبه باخلاط اربعه و منسوبه باعضا و ادویۀ مناسبه ببعض امراض نیز در جداول ذکر خواهد یافت بدانکه ادویۀ که مستدیر الاصول باشند اورام و بثور و صلع را نافع اند مانند بخور مریم و اسطراطیوس و خلد دنیای صغیر و لوف الحیه و اشراش و سکبینج و غاریقون و ثوم و بصل و آنچه در عروق آنها ثقب ها باشد جراحات را نافع است مانند اسقیطس و بترنکا و ملسمنا و اسطراطیوس و خرانیا و رعی الحمام و غافث و آنچه در آنها لعابیت و لزوجت و صمغیت باشد قروح و جروح را مانند اسقیطس کبیر و خطمی و اکلیل الشمس و انزروت و دبق و صبر و مرو کندر و دم الاخوین و صمغ البطم و مصطکی و قومالیمی و آنچه در برک آنها ثقبها و خشونت باشد حکه و جرب و قوبا و امثال اینها را نافع است و آنچه آنها را مشابهتی بحیوان باشد نافع نهش آن حیوان را و از آنچه ذکر یافت دانسته می شود خاصیت و طبیعت آن ادویه و کاه استدلال نموده می شود از بعض احوال ظاهره بباطنۀ آنها خصوصا بچیزی که در انست از ملحیت و زیبقیت و کبریتیت زیرا که اشیاء خللی از این امور نیستند و طعوم همکی از ملحیت است و روائح تمامی از کبریتیت و رنکها تمامی از زیبقیت آنها است و هرکس را حداقتی در صناعت باشد می تواند که استدلال نماید از امور ظاهره بر امور باطنه و می تواند حکم نمود میان نسبت صورت ظاهره بباطنه خصوصا که تجربه را بآن ملاحظه نموده باشد و اینجا بدین مقدار بهریک هریک از مطالب و مقاصد متفرقۀ نجومیه و طبیعیه متعلقۀ مسائل ضروریۀ طبیه اشاره نموده شد برای تذکرۀ صاحبان بصیرت و علم و معرفت (*)

ص: 145

٨٠

طبیعت

آن سرد و خشک در دوم است افعال و خواص و منافع آن مجفف و جالی و محلل و اکتحال مغسول آن جهت حرقت چشم و جوشش آن و ذرور آن جهت جراحت خصیه و اعصاب و بواسیر و زخمهای کهنه و سرطانی و نزف اندم و سیلان رطوبات و طلای آن با روغن کل سرخ جهت خروج مقعده و با سرکه جهت تحلیل ورمها و استسقا نافع بدل آن اسرنج است مضار آن خوردن آن کشنده اصلاح آن قئ کردن بروغن و اشیای دهنیه و امراق دسمه بود و دستور احراق و غسل و شیافات آن در قرابادین تالیف این فقیر مسمی بمجمع الجوامع ذکر یافت و دستور احراق و غسل آن در مقدمۀ این کتاب نیز

٨١دو قسم اول و طعمه چوب آبنوس اندک لذاع و کزنده و قابض زبان است و چون بسوزانند چوب تر و تازۀ آن را رائحۀ آن طیب باشد و همین فرق میان اصلی و غیر اصلی آنست و خشک آن مشتعل کردد و مستعمل اطبا بیشتر حبشی و بعد از ان هندی سیاه رنک و صلب املس آنست که مانند شاخ خراطی کرده باشند و چوب آن را چون بشکنند اندرون آن کثیف و چون بسایند سائیدۀ آن اندک یاقوتی رنک بود و مترجم کتاب ابو ریحان در صیدیۀ خود کفته که آن دو نوع است یکی ملمع از سیاهی و زردی و آن را از سواحل زنکبار و جزائر ایشان آورند و اهل زنکبار آن را میکوا خوانند و وصف درخت آن را قریب بدانچه ذکر یافت نوشته و نیز کفته که در ان نواح نوع دیکر نیز می شود لطیفتر از ان که ذکر یافت و این نوع ملمع است از سرخی و سفیدی و سرخی آن برنک لک ماند و سفیدی آن بچوب صندل و تخم آن مانند فلفل و از چوب آن دسته های کارد سازند و کمان کران در خانه کمان ترکیب کنند و نوع دیکر از ان در غایت سیاهی باوصافی که ذکر یافت نیز نوشته و بعضی اهل هند کویند از جوف درختی که بهندی آن را تیندو نامند نیز برمی آید و پوست آن درخت را چون بر آتش اندازند از ان شرارها براید و برک آن شبیه است ببرک ساذج هندی و ثمر آن بمقدار لیموی زردرنک مائل بسرخی و بر سر آن مانند قمعی مدور و پوست آن صلب و مغز آن اندک شیرین و عفص و تخم آن طولانی و زردرنک و صلب و منبت آن جبال راج محل و بیربهوم و مورنک و مضافات بنکاله و پنجاب و دکهن و زیربادات و غیرها است و بهترین آن سیاه و براق سنکین خوشبوی آنست که در طعم ان لذع و قبض کمی باشد

ص: 148

٨5بدستور کرههای بند آن را نیز مقدار دو سه مثقال با قدری زنجبیل تازه که بهندی ادرک نامند جهت تقویت باه مفید می دانند و قسم دیکر که بر کنار آبها می روید برک آن اندک باریک بلند و هر دو فی الجمله شبیه بکوش موش و این غیر ماکول است

٩٠انگشتری ساخته صاحب درد کنج ران در خنصر موافق کند بالخاصیه آن را تسکین دهد و اللّه اعلم

٩٢یکدرهم تا دو درهم بحسب قوت و علت از بیخ خشک سائیده آن و اکر با شیر بخورانند بهتر است مقدار شربت آن تا دو درهم بدل آن نصف وزن آن حب الغار و دو وزن آن نانخواه است مضر جکر حار مصلح آن کثیرا است و کویند چون کیاه آن را بجمیع اجزا در پارچۀ بسته بر اعضای دردناک مواشی بندند رفع الم آن کند و شیخ داؤد انطاکی این را مخصوص بدرد هر انسان دانسته و کویند تعلیق آن بر در خانه موجب حفظ صحت اهل آن خانه و نکاهداشتن آن مورث تعشق زنان است

*طبیعت خام

آن کرم و خشک در اول و بعضی معتدل در خشکی و تری و نخ جوش دادۀ آن را مائل بخشکی کفته اند

*افعال و خواص و منافع آن

مفرح روح دماغی و قلبی و کبدی که عبارت از روح نفسانی و حیوانی و طبیعی باشد و مقوی آنها و قوت حافظه و ذهن و رافع امراض عین و خفقان و ضعف رئه و صلابت آن و ضعف معده و مسمن بدن و مقوی باه و مفتح سدها است و با قوت تلطیف و تنشیف و نیکو کردانندۀ رنک رخسار و هریک از افعال مذکوره بسبب خاصیتهای متعددۀ آنست زیرا که معین است بر خاصیت و تفریح آن حرارت و یبوست معتدلۀ آنکه باعث تلطیف و نشف رطوبات روح است پس روح را نورانی و مستعد فرح می سازد و همچنین افعال و خواص دیکر آن

*امراض الراس

و القلب کویند چون پارچه حریر محض قرمزی را بخون رعاف تر کرده خشک نموده بسوزانند و خاکستر آن را در بینی دمند رعاف را باز دارد و شراب آنکه پیلۀ خام آن را در آب پخته و مالیده و صاف کرده با قند سفید بقوام آورده باشند مفتح سده ها و مقوی قلب و مفرح و نیکو کنندۀ رنک رخسار است و محرق آن قرحه و دمعه و سلاق و جرب چشم را نافع چون از ان کحلی سازند و در چشم کشند و پوشیدن لباس حریر محض ملایم و کرم و نرم و لطیف و موجب سرور و تسمین بدن و مانع تولید سپش است و لیکن پوست بدن را رقیق می کرداند و اصلاحش آن است که با ریسمان پنبه آمیخته بافته بپوشند و بافتۀ ممزوج با ریسمان را بعربی قطنی خوانند که در هند مشهور بمشروع است و بفارسی الجه و بهندی سوتی نامند و اقسام آن بسیار است محمد بن زکریا کفته لباس ابریشمی کرم تر از کتان است و موجب صلابت بشره است و لباس کتان بالعکس این است و ثیاب قزکه آن را کرم سوت نامند حار و لطیف است پوشیدن آن و پیران و صاحبان مزاج سرد را و در هواهای سرد و زنان را نافع و خون را کرم کرداند و اصلاحش نیز آنست که با خیوط

ص: 176

٩5پنبه بافته لباس سازند و بدانکه ابریشم محرق ضعیف تر از مقرض آنست در اشربه و لیکن برای امراض عین نافع است چنانکه ذکر یافت مقدار شربت آن از یکدرهم تا سه درهم بدل آن مروارید محرق مغسول است و دستور تقریض و احراق و تراکیب آن از خمیره و سفوف و شراب و غیرها در قرابادین ذکر یافت

*طبیعت آن

در آخر دوم کرم و در اول خشک و با قوت قابضه و دیسقوریدوس نوع صغیر آن را کرم و کبیر آن را سرد کفته و صاحب اختیارات سرد در دوم و خشک در اول و ابن بیطار از جالینوس نقل می نماید که در سابعه نوشته که نوع اول و دوم آن با قوت تجفیف و برودت بسیار است تا سوم و آنچه دیسقوریدوس کفته در نهایت کرمی است

*افعال و خواص و منافع آن

مفتح سدۀ کبد و طحال و رادع جهت درد سر و رمد و اورام چشم و درد کوش و سرفه و تقویت معده و اسهال صفراوی و قتل دیدان معده و امعا و منع نزف الدم و سحح و قطع رطوبات سائلۀ رحم و رفع باد سرخ و نقرس و سپرز و اوجاع مفاصل و قروح و جروح و خنازیر و رتیلا نافع

*امراض الراس

آشامیدن آب آن مقدار پنج درهم و نطول عصارۀ آن با روغن کل سرخ بتنهائی و با خل خمر نیز جهت درد سر حار نافع

*امراض العین

ضماد آن با آرد جو جهت ورم چشم و اکتحال عصارۀ آن رمد را مفید

*الاذن

چون عصارۀ برک آن را با روغن زیتون بجوشانند و در کوش بچکانند وجع حار آن را نافع باشد

*الصدر

آشامیدن عصارۀ آن سرفۀ دمویه را بسیار مفید و ضماد آن بر صدر حار مسکن التهاب آنست

*اعضاء الغذاء و نفث الدم

آشامیدن بیست درهم از آب آن سدۀ جکر و مراره را بکشاید و مسهل بود و مبرد یک اوقیه از آب تازۀ آن مقوی معدۀ حار و نافع نزف الدم و جهت اسهال و سحج و با شراب جهت اخراج کرم معده نافع و شرب برک سائیدۀ آن جهت رفع اسهال مرضی مجرب دانسته اند و ضماد آن بر کبد و معدۀ حار مسکن کرمی و التهاب صفرا است

ص: 178

*الاورام و البثور و القروح و الجروح و المفاصل و حرق النار و غیرها

ضماد آن با آرد جو جهت جروح خبیثه و زخمهای کهنه و اورام حاره و قروح ساعیه و وجع مفاصل و نمله و نقرس و سوختکی آتش و جهت باد سرخ که تیغ زده خون از ان موضع برآورده بران ضماد نمایند مجرب و باحنا جهت خارش بدن نافع نطول عصارۀ آن کزیدن رتیلا و همچنین شرب بیست درهم از آب آن و حمول آن جهت قطع رطوبات سائلۀ رحم بدستور فوزجۀ برک آن جهت سیلان رحم مفید

*مقدار شربت

از عصارۀ آن سه مثقال و نیم و تا هفت مثقال و از برک آن تا پنج مثقال بدل آن کاهو است و کویند مضر سپرز و مصلح آن کل ارمنی است قولس کوید پنج درهم از آب آن با سکنجبین حدت دم و صفرا را فرو نشاند و تقویت بدن نماید و ضماد نوع سوم که دیسقوریدوس کفته با شحم علیق محلل خنازیر است

٩6

*افعال و خواص آن

مشهی و دیرهضم و ثقیل و عصارۀ آن جهت اورام رخوه و ریحیه و مرکبه نافع و چون با آب و نمک بخیسانند تا تندی و تلخی آن زائل کردد بغایت محرک باه مصلح ثقل آن نعناع و شونیز و کرویا و سرکه است

*ابقر*

بفتح همزه و سکون بای موحده و کسر قاف و رای مهمله لغت مصری است بفارسی شوره بهندی چهاکهار بضم جیم فارسی و خفای ها و الف و فتح کاف و ها و الف و رای مهمله در آخر و بفرنکی شلیطر کویند و نیز بهندی بشوره مشهور است

*ماهیت

آن

بخاریست که از زمین شوره زار برآید و بر روی آن زمین انعقاد یابد اکثر بهیأت زغب سفیدی و دانه های کوچک مانند نمک دریا باشد و آن را با قدری خاک ممزوج بآن جمع نموده طبخ می نمایند بدین نحو که اولا آن را با آب ممزوج نموده می کذارند در شبنم و یا جاهای سرد تا منعقد کردد و بعد انعقاد سفید مانند نمک دریائی دانه دار می کردد پس اکر خواهند آن را قلمی سازند در اندک آبی حل می نمایند و بدستور طبخ می دهند و بعد طبخ سیخهای باریک طولانی در ان می اندازند و در شبنم یا جاهای سرد می کذارند و بعد سرد شدن قلمهای باریک بلند منعقد می کردد و آن را شورۀ قلمی می نامند و مطبوخ اول را شورۀ غیر قلمی

*طبیعت آن

در آخر سوم کرم و خشک

*افعال و خواص و منافع آن

مفتح سده و منقی بلغم و اوساخ بدن و مسهل در نهایت حدت قوی تر از نمک و بوره است جهت سپرز و درد کمر نافع و با شکر جهت رفع احتباس بول که بهیچ چیز کشوده نکردد مجرب اما باید که شوره ربع درهم و شکر دو درهم باشد و کویند اکر صاحب حبس البول یک مثقال شورۀ قلمی را با دو مثقال خردل در آب بسیار آن مقدار که تواند آشامید بخورد در ساعت بول او کشاده کردد و اکر در جوف دو عدد موز که بهندی کیله نامند کرده بصاحب سپرز و قولنج ریحی بخورانند در سه روز صحت یابد مجرب دانسته اند و عرق آن قائم مقام کبریت است مقدار شربت آن تا نیم درهم بدل آن ملح اندرانی مضر مری و کرده مصلح آن کثیرا و عسل است و از خواص ایقر است که چون آهن را با زرنیخ بیالایند و مثل آن مس بکذارند و بعد از ان شوره بر ان بپاشند مس از آهن صعود نموده آهن در کمال نرمی می کردد و اهل هند از نوع مطبوخ اول آن آب را سرد می نمایند بدین نحو که مقدار یکدو من تبریزی آن را در طاس دهن کشادی با آب سرد کرده و در چهار عدد صراحی نیز آب شیرین تا نصف کرده و طاس و صراحی اکر از روی توتیای خالص باشد که بهندی جست نامند بهتر است و دو شخص ان صراحیها را در ان طاس بسرعت تمام می کردانند تا ربع ساعت کامل پس صراحیها را برآورده آن آب شوره را ریخته آب دو صراحی را با قدری شورۀ تازه در ان داخل می نمایند و در ان دو صراحی نیز آب تازه می نمایند و همچنین تا سه مرتبه یا چهار مرتبه و در مرتبۀ آخر که دوم یا سوم یا چهارم باشد آن صراحیها را در ان آب زمانی می کذارند و پارچه کرپاسی را تر کرده سر آن طاس را بدان می پوشند و ببادزن بران باد می وزند پس برآورده آن دو صراحی مکرر و سه کرر را با آب صراحی مدید یکبار شسته در ظرفی ریخته می آشامند و باید که در صراحیها مطلقا سوراخی نباشد که آب شور در ان نفوذ کند و داخل شود و شور سازد و بدانکه زمان کردانیدن و حرکت دادن صراحیها را در ان آب شوره حدی است معین که به کمتر از ان خوب سرد نمی کردد و بزیاده بر ان کرم می شود و معیار آن موقوف بعمل است و این آب ما دام که خوب سرد است لذیذ و خوش کوار است و چون سردی آن زائل کشت بدمزه و ناکوار می شود و شاید در بعضی امزجه مضر باشد و اللّه اعلم

ص: 180

٩٧

٩٧

٩٨یا طبیخ آن با شراب مسمی بماء القراطن جهت درد سپرز و جکر و نقرس و درد کرده و تفتیت حصاه و یرقان و تپهای کهنه و طلای آن با سرکه جهت بهق و تحلیل خنازیر و با روغن کل جهت سوختکی آتش و جراحات و تشقق جلد و قیروطی آنکه آن را در روغن زیت جوش دهند و روغن را صاف کرده از ان قیروطی سازند جهت سوختکی آتش و قروح خبیثه مجرب و با آرد جو جهت حمره که بفارسی باد سرخ نامند نافع و شرب برک آن با شراب جهت عقل بطن و حبس اسهال مفید المضار مصدع مصلح آن روغن بنفشه و روغن کدو است مقدار شربت آن دو درهم و خمول آن و بدستور حمول بیخ آن با ماء العسل مخرج جنین و در جمیع افعال بیخ آن قویتر از برک آنست

*و صنف ثانی

را برک ریزه تر و خشن تر و عریضتر و بلندتر از برک کاهو و برکشته بسوی بیخ و ساق آن دراز و خشن و پرشعبه هریک بقدر ذرعی و کل آن مائل ببنفشی و ریزه و قبض آن زیاده از صنف اول و بیخ آن سرخ مانند خون و قابض تر از بیخ صنف اول و منبت آن صحراها

*افعال و خواص و

منافع ان

ضماد آن با آرد جو جهت حمره و سائیدۀ آن با روغن جهت منع جریان عرق انفع و بسیار حابس طبع است

و صنف ثالث

را برک ریزه تر از اول و با خشونت و شاخهای ریزه و کل آن بنفش و بیخ آن دراز و احمر قانی و تند طعم تر از همه منبت آن موضع رملیه

ص: 185

*افعال و خواص و منافع ان

آشامیدن دو مثقال از بیخ آن با شراب جهت کزیدن افعی بهترین ادویه است و ضماد آن بر موضع نهش هوام و تعلیق آن مانع کزیدن آنها است

*و صنف رابع

شبیه بقسم ثالث و از ان کلش ریزه تر و بغایت سرخ

*طبیعت ان

کرم و خشک است در آخر دوم

*افعال و خواص و منافع

آن

سعوط آن جهت تنقیۀ دماغ و رفع آثار و غلظت طبقات عین و غرغرۀ عصارۀ آن با عسل جهت تلاع دهان و خوردن یک مثقال و نیم آن با مثل آن زوفای خشک و قردمانا جهت حب القرع و سائر کرم امعا نهایت نافع و ضماد آن با پیه بز با پیه خوک جهت خنازیر و نقرس و عرق النسا و اورام صلبه و حمول و جلوس در طبیخ آن جهت ورم صلب رحم و احتباس حیض و اخراج جنین و با سرکه شربا و ضمادا جهت سپرز مفید و کل آن در جمیع افعال قویتر از برک آنست و آشامیدن بیخ و کل آن بقدر یک مثقال جهت ادرار حیض و اخراج جنین مرده و زنده نافع و ابو خلسا جزو اعظم بعض مراهم است و صاحب خلاصه التجارب دم الاخوین را عصارۀ ابو خلسا نوشته و دهن و قیروطی و مراهم آن در قرابادین ذکر یافت و جالینوس در سادسه کفته که قوت همه اصناف شنجار برابر نیست بلکه صنفی را که ابو لوقلنا نامند بیخ آن قابض با اندک تلخی است و ازین جهت شرب آن نافع است جهت وجع کرده و طحال و ضماد آن با آرد جو یا با سرکه حمره و بهق و تقشر جلد را مفید و اما برک آن ضعیف تر است از بیخ آن و لیکن خالی از قبض و تجفیفی نیست و لهذا نافع است جهت استطلاق بطن آشامیدن مسحوق آن با شراب

ص: 186

*طبیعت ان

کرم و خشک در دوم و بقول جالینوس در سوم و شیخ الرئیس نوشته که صنف دوم آنکه برک آن شبیه بطرفا است حراوت آن کمتر و یبس آن بیشتر است از صنف اول

*افعال و خواص و منافع ان

بغایت لطیف و باقوت محلله و مجففه و قابضه و لذاعه و شیخ الرئیس نوشته که قبض او خفی است جهت سرسام حار و فالج و استرخا و کری کوش و جراحت بن دندان و ربو و استسقا و بواسیر و ادرار حیض و اسقاط جنین و زوال عفونات قروح خبیثه و مزمنه و داء الثعلب و جمود اعضاء و رفع آثار جلد و اورام حاره مفید

*امراض

الراس

ضماد برک آن بر هر جهت سرسام حار و آشامیدن ثمر آن جهت فالج و استرخا نافع الاذن قطور روغن ثمر آن در روغن کنجد که در ظرف آهنی جوشانیده باشند تا سیاه شود کری را بغایت نافع الفم دلوک و غرغره نمودن بدان با عسل جهت جراحت بن دندان و تعفن و اکلۀ آن نافع

*اعضاء الصدر

و الغذاء و النفض لعوق ده درم از ثمر آن ١٠٠با پنج درهم روغن کاو و پنج درهم عسل سرشته جهت ربو و بواسیر نافع و آشامیدن مطبوخ ثمر آن جهت تحلیل نفخ معده و استسقا و ادرار حیض و اسقاط جنین موثر و همچنین حمول آن با عسل و آشامیدن سه درهم آن مجموع کرمهای معده را بکشد و کویند چون ده درم منقی آن را با روغن کاو بقدر آنکه او را بپوشد طبخ دهند تا روغن را جذب کند پس سائیده با ده درم فانیذ سرشته هر صبح دو درهم آن را بارد المزاج با آب کرم بخورد جهت دردهای اسافل بدن و بواسیر و رفع اقسام کرمهای امعا مجرب

ص: 189

*القروح

و الجروح و الاورام و اثار الجلد ذرور آن جهت قروح ساعیه و اکاله و اندمال جراحات و قروح عفنه و ضماد آن با عسل مانع سعی قروح ساعیه و مسودۀ جلد و همچنین ضماد ان و ضماد برک آن جهت اورام حاره و سیاهی جلد و آثاری که از فضول بهم رسیده باشد و سرخی که بعد از به شدن زخم در عضو مانده باشد و بانجیر جهت جمود اعضا و طلای آن یا سرکه جهت داء الثعلب مجرب مقدار شربت آن تا سه درهم بدل آن بوزن آن جوز السرو و مثل آن سلیخه و در تلطیف بوزن آن دارچینی مضر معده و حلق مصلح آن عسل و سمن و مضر جکر حار و مسقط جنین و مصلح آن خولنجان و حماما است و جوارش ابهل و حب آن و حمول آن و دهن آن و سفوف آن و لعوق آن و معجون آن در قرابادین ذکر یافت

*فصل الالف مع التاء المثناه الفوقانیه

*اتان*

بضم الف و فتح تا و الف و نون خر ماده است و شیر آن جهت سل و تپ دق نافع و طریق آشامیدن آن در مقدمه ذکر یافت و ان شاء اللّه تعالی خواص و منافع آن مفصل در البان در حرف اللام و سائر اجزا و اعضای آن قریب بحمار است در حرف الحاء خواهد آمد

*اتباطون*

شرابی است که از آب انکور و عسل و ادویۀ حاره ترتیب دهند بسیار کرم و ملطف و جالی و موافق مزاج پیران و مرطویین است

*ماهیت آن

بدانکه ان دو صنف است یکی صغیر و پوست آن مستوی املس و دو طرف آن باریک و این را بفارسی ترنج نامند و صنف دوم کبیر و پوست آن غیر مستوی و دو طرف آن چندان باریک نیست بلکه طرف متصل شاخ درخت اندک پهن تر و طرف دوم آن اندک باریکتر و این را بفارسی بالنک نامند و رنک پوست هر دو صنف آن زرد و طلائی است و رائحه آن طیب خصوص صغیر آن و طعم آن تلخ و بعد شیرین کردن به دستوری که در قرابادین ذکر یافت تلخی آن زائل می کردد و لحم آن سفید و ضخیم و اندک شیرین و مغز آنکه در میان پرده های غلیظ طولانی که در میان غلافهای بسیار نازک است پر آب از صنف شیرین آن شیرین و از ترش آن ترش و تخم آن اندک طولانی فی الجمله صنوبری شکل در غلاف سفید و مغز آن سفید و طعم آن اندک تلخ و درخت آن فی الجمله شبیه بدرخت لیمو و ببلندی یک قامت تا یک و نیم قامت و شاخهای آن پهن و درهم و برک آن اندک طولانی و عریض با تشریف رنک آن سبز و خوشبوتر و بزرک تر از برک لیمو و نارنج و کل آن سفید و برکهای آن طولانی باریک اندک ضخیم و در وسط آن تارهای باریک زردرنک و بسیار خوش بو غلیظتر از بهار نارنج و جمیع اجزای درخت آن در طب مستعمل است و چون اطلاق لفظ اترج نمایند مراد ثمر آنست و منبت آن بیشتر بلاد کرم سیر خصوصا که با رطوبت باشد و در سرد سیر بسیار سرد نمی شود و چون شاخهای زیرین یا متصل زمین را خم نمایند و قدری زمین را حفر نموده در ان

ص: 191

١٠١قدری از ان شاخها را بکذارند که باقی شاخها و سر شاخها بیرون باشد یعنی بخوابانند و بالای آن مقدار یک شبر و یا زیاده خاک ریزند و آب می داده باشند تا پنج شش ماه که خوب ریشه بندد و مستحکم شود پس محل اتصال آن را از درخت بریده هر جا که خواهند غرس نمایند بزودی ثمر دهد خصوصا که آن شاخ مثمر باشد و قلم آن نیز می کیرند چون قلم نمایند و هر جا که خواهند بنشانند و تخم آن را که بکارند دیر بثمر می آید و ثمر آن مدتها در درخت می ماند تا بثمر موسم دیکر و در بنکاله دو موسم کل و ثمر می دهد یکی اواسط زمستان و دیکر در ایام کرما که اول ایام بارش است که برسات نامند و آن هنکام بودن آفتاب است در اواخر ثور تا اوایل جوزا باختلاف سنین

*طبیعت

پوست زرد آن کرم در اول و خشک در دوم و بعضی کرم در دوم کفته اند و شحم آن یعنی لحم آنکه در زیر پوست زرد آنست آنچه مغز آن شیرین است سرد و تر در دوم و لیکن برودت آن زیاده است از رطوبت آن و آنچه ترش است سرد و خشک در سوم و کویند در اول سرد و تر و کویند در تری و خشکی معتدل است و حماض آن یعنی مغز ترش آن در آخر دوم سرد و خشک و بعضی در سوم کفته اند و شیرین آن سرد و تر و تخم آن در اول سوم کرم و در دوم خشک و برک و شکوفۀ آن در آخر دوم کرم و خشک است

ص: 192

*افعال و خواص و منافع آن

ملطف و قابض و صاف کنندۀ روح طبیعی و خون از صفرا و مسکن قئ صفراوی و مقطع مرۀ صفرا و مسکن حدت آن و مانع ریختن صفرا بمعده و امعا و جهت خفقان حار و تقویت جکر و معده و جهت تسکین حرارت احشا و تشنکی و اسهال صفراوی و کبدی و کزیدن عقرب پرنده و مار شاخدار و رفع یرقان و کلف و قوبا و قلع رنک سیاهی و مرکب از جامه و اخراج زلو در حلق مانده مفید و تریاق سموم است و در حدیث وارد است که داخل نمی شود شیطان در خانۀ که در ان اترج باشد اما پوست زرد آن جهت تقویت قلب و دماغ و کبد سرد و معده و احشا و دفع غثیان و خوش بوئی دهان و تلطیف و تحلیل ریاح و اعانت بر هضم نافع خصوص مربای آن با عسل ما دام که اکثار در خوردن آن نشود و الا هضم نمی کردد خصوص غیر مربای آن و نیز از مفرحات تریاقیه است و حرارت آن معین بر خاصیت آنست و طبیخ خشک آن مسکن قئ صفراوی و مضغ آن خوش بو کنندۀ نکهت و شرب خشک کوبیدۀ آن با عسل دافع مضرت همه زهرها است و آشامیدن عصارۀ آنکه با شحم کرفته باشند جهت کزیدن افعی و طلای محرق خاکستر آن جهت برص مفید و چون خشک غیر محرق آن را در صندوق و جامه کذارند مانع کرم زدن آن است و چون پوست یک عدد اترج را در شراب اندازند در ساعت آن را ترش کند و سرکه سازد مضر جکر و دماغ محرور المزاج و مصدع مصلح آن عسل و بنفشه و با شحم و حماض آن خوردن مقدار شربت از خشک آن تا پنج درهم و از مربای آن تا پنج مثقال است و روغن آنکه پوست زرد خالص شش عدد آن را در روغن زنبق و روغن خیری از هریک یکرطل و اکر نباشد در دو رطل روغن کنجد اندازند و در آفتاب کذارند و هر سه شبانه روز یک مرتبه تجدید کنند تا سه مرتبه یا بیشتر بس استعمال نمایند

ص: 193

*طبیعت آن

کرم و خشک در دوم

*افعال و خواص و منافع

آن

محلل و ملطف و با قوت تریاقیه سعوط آن جهت درد سربارد و علل سوداوی و درد شقیقه و تدهین بآن جهت استرخای فلج و لقوه و رعشه و اختلاج و درد مفاصل و عرق النسا و امراض باردۀ عصبانی و درد کرده و مثانه و خوش بوئی عرق و رویانیدن موی و رفع لرز تپ ربع و تحلیل اورام و بر اسفل قدم جهت رفع برودت هوا در اسفار و بوئیدن آن در ایام وبا و فساد هوا مصلح آن است و مضمضه بآن جهت درد دندان نافع و روغن شکوفۀ آن نیز همین اثر دارد و لیکن روغن برک آن قویتر است و اما شحم آنکه مشهور بپوست بالنک است و اابست نامند دیر هضم و غلیظ است بسبب برودت و صلابتی که دارد و دیر از

١٠٢معده می کذرد و خارج می کردد و حاصل می کردد از ان غذای بسیار از برای بدن اکر هضم شود و مانع صفود بخار است بدماغ جهت آنکه مطفی حرارت معده است و اصحاب مرۀ صفرا را نافع مضر است بحرارت غریزی و معدۀ بارد ضعیف و محدث نفخ و قولنج و مصلح آن مربا نمودن آنست با عسل و یا شکر و اما حماض آن یعنی آب مغز ترش آن پس نیست در ان غذائیتی و لیکن مقوی قلب حار المزاج و مانع ریختن صفرا بامعا و ملطف و مقطع و جالی و مطفی حرارت کبد و مقوی معدۀ حار و مبهی و مشهی طعام و مسکن حدت صفرا و خون و زائل کنندۀ غم و مسکن عطش و حرارت جکر و احشا و قاطع قئ و اسهال صفراوی و کبدی و جهت خفقان حار و تسکین خمار و صداع خماری مفید و چون نان را در آب اترج یا شراب آن بخیسانند و بخورند جهت تسکین صداع و دوار حادث از خلای معده نافع و از خواص شراب آن آن است که منع می نماید صعود ابخره را بسوی سر و قمع آن می کند بسبب قوت قبضی که دارد و نافع است از برای دوار و سدر حادث از ابخرۀ صفرا و خون و قطور آب آن در چشم زائل کنندۀ بقایای یرقان آن است و همچنین اکتحال بآن و غرغرۀ مطبوخ آن در سرکه جهت اخراج زلو در حلق مانده و طلای آن مزیل یرقان و کلف و قوبا و رنک سیاهی و مرکب از جامه و ضماد آن جهت کزیدن عقرب پرنده و مار شاخدار نافع و رب آن قئ صفراوی را بنشاند و دابغ معده و اشتهای طعام آورد مضر سینه و عصب مصلح آن شراب خشخاش و شراب تین و بدل آب آن آب نارنج و آب لیمو است و چون جواهر و مروارید را در آب آن مکرر بخیسانند مضمحل سازد و خوردن غذائیه در ان آب اترج باشد نافع است از برای مالیخولیای حادث از سودای محترق از صفرا و خون حادث از ابخرۀ سوداویۀ محترقه از دم و صفرا و مالیخولیای مراقیه را و لیکن بسبب شدت حموضت مضر است باصحاب سودا زیرا که ترشی صرف بسیار مهیج سودا است پس باید که اصلاح کرده شود بشکر و قند یعنی اکر مفرد استعمال نمایند قند داخل کرده آن مقدار که ذائقۀ آن را نکو کرداند و افشره ساخته بنوشند و اما تخم آن محلل و مجفف و با قوت مسهله و مقاوم جمیع سموم است خوردن و ضماد نمودن و دو مثقال از مقشر آن کفته اند قائم مقام تریاق فاروق است در جمیع سموم حیوانی و قویتر از تریاق کبیر دانسته اند و تریاق جمیع سموم ملدوغه و مشروبه است و با آب کرم یا با شراب جهت کزیدن عقرب مجرب و بدستور آشامیدن آن و ضماد کردن بان یک درم مقشر آن بغایت مدر حیض و کشندۀ جنین و مخرج آن است و طلای آن جهت تحلیل ورم بلغمی و سنون آن جهت تقویت لثه مفید و در سائر افعال مانند قشر آن است و روغن آن جهت بواسیر طلاء و شربا بغایت موثر و با شراب مقاوم سم عقرب شربا و طلاء و مفتح سدۀ کوش و سریع النفوذ در اعضا و محلل قوی و ملطف و چون کسی بآن تدهین کند کویند عقرب نزدیکی باو نمی کند و ضماد مطبوخ مجموع اترج در سرکه یا شراب جهت وجع مفاصل و نقرس و اورام و دبیلات نافع و برک آن هاضم طعام و مسخن معده و مقوی احشا و مفتح سدد و جهت ضیق النفس بلغمی مفید و شکوفۀ آن در افعال مانند برک آن است و از ان لطیفتر و بوئیدن ترنج مقوی دل و مفرح و جهت دفع خدر و هوای وبائی آزموده و همچنین فرش کردن برک آن و مغز شیرین آن را چندان منفعتی نیست و صاحب دستور الاطبا نوشته که ترش آن قویتر از شیرین آن است و قاطع بلغم بود و علت سینه و حلق و سرفه را نافع و در هیچ فصل خوردن آن را منع نیست و لیکن در هر فصلی با چیزی مناسب در زمستان با عسل و در تابستان با قند و در برسات یعنی موسم بارش با زنجبیل و نمک سنک و بعضی خواص از قبیل آنچه ذکر یافت برای آن نوشته و تریاقات و جوارشات و حلوا و ادهان و رب و سکنجبین و سفوف و اشربه و عرق و مربا و مخلل آن در قرابادین ذکر یافت

ص: 194

*اتنکن*

بضم همزه و فتح تای چهار نقطۀ فوقانیۀ هندی و سکون نون و فتح کاف فارسی و نون در آخر اسم هندی انجره است و خواهد آمد

١٠٣

*طبیعت آن

در اول سرد و در دوم خشک و با قوت قابضه و اندک ملوحت و مرارت و ثمر آن در دوم سرد و در سوم خشک و توهم کرده کسی که آن را کرم در دوم دانسته

*افعال و خواص و منافع آن

اما برک و شاخ آن جالی و مفتح سدۀ طحال و مقوی جکر و ملین ورم آن و جهت جذام و منع سفید شدن موی و درد دندان نافع چون مضمضه بآن نمایند و کرفتن دود و بخار آن لقوه را نافع و آشامیدن مطبوخ بیخ و شاخ و برک آن جهت دفع سدۀ سپرز و ورم آن و جذام و سفیدی موی نافع و طبیخ آن در سرکه و شراب جهت تقویت جکر و تلیین ورم آن و ضماد آن جهت تحلیل ورم جکر و تدخین آن تا هفت دفع جهت لقوه و سقوط دانه های جدری که آبله نامند و بواسیر و جوششهای ریزه که آب از ان تراوش نماید و خاکستر و آب طبیخ آن جهت خروج مقعده و تقویت مو نافع و در قطع خون همه اعضا ذرور خاکستر آن مجرب مقدار شربت از طبیخ آن تا چهل و پنج مثقال و از عصارۀ آن تا سی مثقال مضعف معده مصلح آن صمغ عربی بدل آن جوز السرو است و اما ثمر آن رادع مواد و مقوی چشم و لثه و معده و جکر و سپرز و مانع نفث الدم و سیلان خون و انصباب نزلات و اسهال صفراوی و رطوبی و رافع یرقان و رطوبت رحم و چون در کلاب بخیسانند و صاف نموده در چشم بچکانند جهت ردع مواد و تقویت احفان و حدت بصر مفید و مضمضه بطبیخ آن و بدستور خائیدن آن جهت تقویت لثه و تاکل اسنان و حرکت آنها و آشامیدن آن جهت نفث الدم و ربو و درور حیض و بواسیر و سیلان خون از هر عضو که باشد و منع انصباب نزلات و اسهال صفراوی و رطوبی و قطع آنها نافع و طبیخ یک اوقیۀ آن و نقوع آن در آب کرم با شکر جهت رفع یرقان و کزیدن رتیلا و جرب رطب و رطوبات رحم و در مزاج اطفال جهت رفع رطوبات غلیظۀ متعفنه و نیکوئی رنک رخسار و فربهی بدن نافع و کویند چون نقیع آن را سه روز یا هفت روز متوالی بیاشامند و از عقب آن اقراص مبردۀ مرطبۀ مستعمله در زیادتی کوشت و فربهی مسلولین بخورند پس هفت روز یا زیاده دوغ با کثیرا سائیده بیاشامند پس با کعک معمول از آرد سمید محکم الصنعه بخورند بسیار فربه می کرداند و رنک روی را صاف و نیکو و با رونق و نضارت می کرداند

ص: 196

*و دلیل منافع آن

آنست که چون بیاشامد کسی که در بدن او رطوبات فاسده باشد دفع می کرداند و پاک می سازد و تقویت معده می بخشد و کسی که معده و بدن او پاک و نقی باشد تقویت می بخشد

١٠4و فربه می سازد بدن او را و ادرار و اسهال مزمن رطوبی را باز می دارد و جهت قطع دم و درور طمث و بواسیر نافع است و بودادۀ آن با کل خوردنی و بدستور با دو درهم و نیم کلنار که دو سه دفعه هر دفعه همین مقدار بخورند جهت قطع اسهال مجرب و در حبس سیلان خون بسیار مفید و ضماد آن موجب تشدید اعصاب مسترخیه و ضماد مطبوخ آن در سرکه و آب جهت ورم سپرز نافع و غسول آن جهت حرب رطب و نیکو کردن رنک رخسار و رفع قمل و ذرور آن جهت قطع خون جراحات و بردن کوشت زائد و حمول آن جهت رفع رطوبات رحم و فرج و سیلان آن نافع و بخور چوب سوزانیدۀ آن و دود آن صاحب لقوه را نافع مضر سر مصلح آن دوقو مقدار شربت از سائیدۀ آن دو درهم تا چهار درهم بدل آن بوزن آن عفص است یا شحم رمان و طریقۀ تشویۀ عذبه و جوارش و شراب و طبیخ و اقراص آن در قرابادین ذکر یافت

*ماهیت آن

درختی است ما بین شجر و کیاه و در مواضع صلب در کنار رودها و غیر آن می روید و شاخهای آن صلب و قوی و برک آن از برک زیتون کوچک تر و نرم تر و فی الجمله شبیه ببرک انار و روی برکهای آن سبزتر از پشت آنها و بر سر هر شاخی پنج عدد برک شبیه بپنج انکشت متفرقه الاطراف متقاربه الاصول و چون بدست بمالند بوی خوشی از ان آید و کل آن سفید مائل بسرخی و زرقت و تخم آن شبیه بفلفل کوچکی و رنک آن مختلف بعضی سفید و بعضی سیاه و در هند درخت آن بزرکتر از جاهای دیکر می شود

*طبیعت آن

کرم و خشک در دوم و بعضی در سوم خشک و بعضی در دوم سرد و در اول خشک دانسته اند

*افعال و خواص آن

قابض و محلل و ملطف و مفتح سدۀ دماغی و کبدی و صداع رطوبی و ورمی مانند قرانیطس و لیثرغس و جنون و خفقان و بواسیر و سدۀ سپرز و ورم رحم و احتباس حیض و التوای عصب و شقاق مقعده و زهر مار و هوام و سک دیوانۀ کزیده و طرد هوام نافع و برک تازۀ آن را چون بسایند بدون آب و مانند شامی کباب قرصها سازند هر قرصی بمقدار سه ماشه و یک روی آن را بر روی تابه با روغن کاو بریان نمایند و در عسل خالص جید تازه اندازند و تا سه روز هر روز صبح یک قرص آن را زن صاحب پرسوت بخورد و بعد از ان اکر موافقت نمود تا دو هفته هر روز یک قرص آن را صبح و یکی را شام اکر صحت یافت بهتر و الا ترک نماید و اکر اثری از ان مانده باشد یک هفته دیکر نیز هر دو وقت و یا یک وقت بخورد و در ایام خوردن از لبنیات و حموضات و ماست و بقول و اشیای رطبه و روغن بسیار اجتناب نماید و پرسوت آزاریست که بعضی زنان را بعد از وضع حمل عارض می کردد مختلف می باشد حالات ایشان بعضی را ذرب بهم می رسد و زرد و ضعیف و لاغر می کردند و رغبت بر غذائی نمی نمایند و چون قلیلی تناول نمایند دیر انهضام یابد و تا باسهال مندفع نکردد آرام نمی یابند و بعضی را تب خفیفی نیز بآن می باشد و ضماد آن جهت درد سر رطوبی و ورمی مانند قرانیطس و شرب آن جهت جنون و تفتیح سدۀ دماغی و خفقان سوداوی و بلغمی و تفتیح سدۀ جکر و سپرز و حبس بواسیر و کسر ریاح و زیاده کردن شیر و تجفیف منی و ادرار حیض و کزیدن مار و هوام و سک دیوانه و با شراب جهت کشودن حیض و طلای آن باب جهت وجع شقاق مقعده و حمول و بخور برک و ثمر آن با مثل آن پودنۀ صحرائی جهت ادرار حیض و جلوس در طبیخ آن جهت ورم رحم و مقعده

ص: 198

١٠5و درهم آن باکره یعنی مسکۀ تازه و برک تاک جهت رفع صلابت انثیین و بخور آن باعث کریختن موم و تحلیل اورام و فرش کردن برک آن و بران نشستن کاسرقوت باه و کریزانندۀ هوام است و بستن برک کرم کردۀ آن بر ورم بارد و نزول آب در بیضه و کویند تکیه کردن بر چوب آنکه از ان متکا ساخته بر ان تکیه نمایند مانع تعب و قاطع شهوت جماع است و در زیر فرش خواب کذاشتن مانع احتلام و قاطع نعوط و تخم آن لطیف تر از برک آن مضر کرده و مصدع مصلح آن صمغ عربی مقدار شربت آن یک مثقال و بهتر آن است که آن را بدون مصلح آنکه صمغ عربی است استعمال نه نمایند و زیاده از یک مثقال نیز بدل آن کویند دو وزن آن شاهدانه است

*طبیعت آن

سرد در دوم و خشک در سوم و شیخ الرئیس سرد در اول و خشک در دوم کفته و محمد بن حسن سرد و خشک در چهارم دانسته

*افعال و خواص و منافع آن

قابض و مجفف بی لذع و محرق مغسول آن لطیفتر از غیر محرق مغسول آن است و حافظ صحت چشم و مقوی اعصاب آن و مقوی باصرۀ پیران و دفع حرارت و رطوبت و چرک و اندمال قروح آنست و جهت صداع و نزف الدم از هر موضعی که باشد و تنقیۀ چرک زخمها و بردن کوشت زائد و جریان حیض و اندمال قروح مقعده و الصاق جراحات و سوختکی آتش و قتل سپش مفید

*العین

اکتحال آن با اندک مشک جهت تقویت باصره و اعصاب آن و رفع وسخ آن و با مروارید و سرکین حردون و نبات سفید جهت غشاوه و بیاض چشم و با حضض و سماق جهت دمعه و جرب چشم مجرب و چون با اقلیمیا بوزن آن نرم سوده و با عسل کف کرفتۀ رقیق ممزوج نموده بآن اکتحال نمایند صداع را زائل سازد اکر صداع در هر دو جانب باشد بهر دو چشم و اکر بیک جانب بچشم آن جانب و اکتحال آن با آب کشنیز تازه خصوص که باندک کافور باشد در ابتدای احداث جدری و حصبه باعث عدم بروز دانۀ آنها است در چشم و مسکن بخارات و کرمی و رطوبت و اندمال قروح آن و بدستور با آب انار ترش معصور با شحم و همچنین با آب سماق و آب برک تازۀ امغیلان یا آب نقوع مازو جهت امراض مذکوره و همچنین قطور آن در کوش و بینی و طلای آن با میاه مذکوره بر پشت چشم و زیر آن و بره های بینی و لب و کوش و حلقوم و سینه مانع بروز آبله و حصبه است در ان اعضا بشرط تکرار عمل و بعد بروز و ظهور آن

ص: 200

١٠6با آب برک کشنیز تازه و اندک کافور و قلیلی کلاب محلل و دافع آن و با آب سماق نیز بدستور و ضماد آن بر پیشانی و نصف سر جهت قطع رعاف حادث از حجب دماغ خصوص با آب برک تازۀ رستۀ امغیلان و بر اورام محلل آنها است و ذرور آن جهت تجفیف و اندمال قروح طبقۀ قرنیۀ چشم و قروح ذکر و خصیه و سائر اعضا مفید و لیکن بعد اندمال داغ آن در عضو می ماند و همچنین جهت حبس خون و مالیدن آن با روغنها بر بدن جهت قتل سپش مفید و با پیه تازه و سفیدآب جهت سوختکی آتش و منع تقرح و اندمال آن و فرزجه و حمول آن جهت تلیین صلابت رحم و قطع جریان خون حیض و قروح مقعده و بدستور با روغن آن مضر باعضای صدر و رئه و مفاصل و صوت و خوردن آن باعث کرفتکی آواز است و کویند خوردن بسیار آن قاتل است بسبب سمیتی که دارد مصلح آن کثیرا و شکر و روغن دنبه بدل آن در امراض چشم آبار است و دستور احراق و تشویه و غسل و برود و جواهر سرمه و شیاف و اقراص و اکتحال آن در قرابادین ذکر یافت

*طبیعت سیاه

بکمال رسیدۀ صادق الحلاوه آن سرد در اول و تر در دوم و مز یعنی زرد میخوش آن سرد در وسط دوم و تر در آخر آن و آنچه لحمی و پوست آن نازک و طعم آن اندک مائل بتلخی باشد با اندک قوت قابضه است و بالجمله برودت ترش آن زیاده از شیرین آن است و نارس ترش آن سرد در وسط دوم و تر در آخر آن برک آن سرد در اول و خشک و با قوت قابضه

*افعال

و خواص و منافع آن

قلیل الغذا و ملین و مزلق خصوص تازۀ آن بسبب لزوجت و رطوبتی که دارد و چون قبل از طعام بخورند صداع حار و تپهای صفراوی را مفید و مطفی حدت صفرا و قئ صفراوی و تشنکی و حرارت دل و حدت و التهاب آن و خارش بدن و مسهل صفرای رقیق و دافع غثیان صفراوی است خصوص میخوش و ترش آن درین امور و شیرین آن در تلیین و ارخا و اطلاق بطن بیشتر و بسا باشد که ترش آن اطلاق بطن نماید بسبب قوت تقطیع و تلطیف زیرا که اشیای حامضه مقطعۀ ملطفه هرکاه در معده و امعا فضولی یابند آن را تلطیف و تقطیع نموده دفع می نمایند و الا موجب قبض و حبس می کردند با آنکه معده و امعا پاک از فضول نادر است پس آلوی سیاه از ان جهت و بسبب لزوجت و رطوبتی که دارد تلیین بطن می نماید و مسهل است و آنچه کوچک و صلب و قابض باشد بد است خوردن آن بجهت آنکه غیر لذیذ و ملین و مطلق نیست و ماء العسل

ص: 202

١٠٧معین است بر اطلاق آن و دفع ضرر آن از معدۀ سرد و سزاوار آن است که مطحول تناول نماید آن را پیش از طعام و تا منحدر نکردد مبادرت بخوردن طعام ننماید و آلوی خشک را چون بپزند با آب و صافی نموده با ترنجبین و یا عسل و یا شکر بیاشامند ابلغ است در تلیین طبیعت و آلوی سفید بطئ الهضم است و مسهل نیست مانند ترش و میخوش و خوردن آن بعنوان تفکه انسب نه بطریق دوا و علاج و آلوی کوهی که رنک بعضی از ان سرخ بود و ترش و آن را می پزند و بدست مالیده می کذارند تا زمانی که غلیظ و بسرحد انعقاد رسد و از ان قرصها ساخته بشکل کردۀ نان تنک و بشهرها نقل می نمایند جهت اصلاح اغذیه و مزورات ببیماران بکار آید و اجاص بری مضر است بمعده و موجب حبس و عقل بطن است چون با کلاب یا طلا جوش دهند و شکوفۀ آن را چون بخایند قطع مواد نازله نماید و ضماد آن بر سر جهت صداع حار نافع

*و غرغره

و مضمضه بطبیخ برک و بیخ آن جهت منع نزلات دماغی و ورم لوزتین و نهاه و تقویت لثه آشامیدن آن جهت رفع کرم معده و ضماد برک آن با سرکه بزیر ناف جهت کشتن کرم امعا مجرب مضر است بدماغ مصلح آن عناب و بمعده مصلح آن کلقند و در مبرودین مصطکی و کندر و ماء العسل مقدار شربت آن تا نیم رطل بدل آن تمر هندی و صمغ آن را که صمغ فارسی نامند کرم تر از صمغ عربی و یبوستش کمتر از ان و سرفه را نافع و مفتت حصاه و ملحم قروح و اکتحال آن جهت حدت بصر و ضماد آن با سرکه جهت قوبا و جوشش بدن اطفال مفید است و اجاصیه و آش اجاص و رب و سکنجبین و شراب و طبیخ و مربا و مزوره و مطبوخ و معجون و نقوعات آن در قرابادین ذکر یافت

ص: 203

*طبیعت آن

کرم در اول و تر در دوم

*افعال و خواص آن

مدر بول و حیض و شیر و عرق و بیخ آن مقاوم جمیع سموم حیوانی خصوص افعی چون با شراب بنوشند و اکر با شراب و چیزهای مناسب بیاشامند کویند جهت درد کمر مجرب است مورث خارش و جوشش بدن مصلح آن شیر است

*افعال و خواص آن

چون ثمر و برک آن را در آب جوش دهند و بریزند بر اعضای ضربان آن را ساکن کرداند و خاکستر آن را چون با سرکه بر جراحات و جرب و دمامیل و بثور مکرر طلا نمایند زائل سازد و جراحات را التیام دهد

*ماهیت آن

تخم ثمر درختی است هندی بمقدار نارنجی بزرک و پوست آن سرخ رنک و بی بو و لحمی چندان ندارد و دانهای پهن مدور بسیار صلب و تلخ در میان آن می باشد مانند تخم برهل که نیز ثمری است هندی در جوف برهل و هر دانه در غلافی علئحده و تخم برهل کوچک است و لحم آن ماکول بخلاف تخم اذاراقی که بزرک و پهن و مدور و سمی غیر ماکول است و درخت آن بزرکتر از درخت نارنج و بمقدار درخت بیل هندی و برک آن نیز اندک شبیه بآن و کوچکتر و عریضتر از برک نارنج و مستعمل تخم آن است بدین نحو که در آب می خیسانند و پوست آن را جدا کرده بسوهان براده نموده بکار می برند و آنچه صاحب تحفه نوشته که آن بیخی است و در تنکابن و مازندران کلاج دارو نامند و برک آن از برک بنفشه سبزتر و کل آن مثل بنفشه و در غایت سرخی و ساق آن از ساق بنفشه سطبرتر و سرخ اشتباهی خواهد بود و شاید بیخی دیکر شبیه بآن باشد نه آن

*طبیعت آن

در آخر سوم کرم و خشک در سوم

*افعال و خواص و منافع آن

هم حیوانات دمدار است و بالخاصیه مبدل مزاج بسیار سردردی فاسد بسوی مزاج حار جید صالح و لیکن باید که جرأت بر خوردن آن ننمایند مکر نزد حاجت قوی شدید با مصلحات آن و جهت فالج و استرخا و سائر امراض عصبانی و درد کمر و وجع مفاصل مجرب دانسته اند ضماد آن جهت کلف و جرب و قوبا و عرق النسا و امراض مفاصل و امراض بارده رجوب متفرح و بثور لبنیه نافع المضار مسکر و مشوش ذهن و یک مثقال آن کشنده مصلح آن شکر و ادویۀ خشبو و قئ فرمودن بشیر تازه دوشیده و آشامیدن امراق و اسفید باجات دسمه بروغن بادام و لعابات با روغن بادام شیرین مقدار شربت آن از یک دانک تا دو دانک و حب و معاجین آن در قرابادین ذکر یافت و اطبای هند برای آن خواص بسیاری بیان می نمایند

ص: 208

*افعال و خواص و منافع آن

محلل و مفتح سدۀ کبد و افواه عروق و مقطع و منضج اخلاط لزجۀ غلیظه و مسکن اوجاع باردۀ باطنیه و جهت فالچ و لقوه و تشنج رطب امتلائی و استرخا و خدر و نسیان و ذکای حفظ و ازالۀ خوف و درد دندان و تقویت لثه و عمور و دفع رطوبات دهان نافع جهت آنکه منقی سر است از فضلات ردیه و رطوبات بلغمیه و جهت ورم معده و جکر و سدۀ آن و صلابت سپرز و رفع نفث الدم و بادها و استسقا و علل کرده و رئه و تفتیت حصاه و ادرار بول و حیض و فضلات و ورم رحم و اورام صلبۀ هر عضو که باشد خواه معده و یا کبد و یا کرده و غیرها و تپهای بلغمی در اواخر و شدخ عضل مفید و مقاوم سموم هوام است شربا و ضماد او طلاء

*امراض الراس

خوردن بیخ آن با مصطکی منقی فضول دماغی است و خائیدن آن بتنهائی برای فالج و همچنین با مصطکی و علک البطم و آشامیدن یک مثقال آن جهت فالج و لقوه و تشنج رطب امتلائی و تنقیۀ فضول دماغی و رحم و همچنین آشامیدن ربع مثقالی از بیخ آن با فلفل جهت تشنج رطب امتلائی و با مصطکی نیز جهت تنقیۀ فضول دماغی و ضماد آن بر منبت اعصاب جهت استرخا و فالج

*امراض اعضاء

الغذاء و القلب و النفض و غیرها

یک مثقال آن بتنهائی و یا با یک مثقال فلفل جهت رفع غثیان بلغمی مجرب و جهت ازالۀ خوف نافع و با ترنجبین جهت صلابت سپرز و با ادویۀ مناسبه جهت استسقا و علل کرده و رئه و ورم و تقویت فم معده و جکر و سدۀ آن و رفع نفث الدم و بادها نافع و آشامیدن طبیخ آن جهت تحلیل نفخ و ریاح و ادرار بول و حیض و مداومت آشامیدن طبیخ آن جهت مفاصل بارده و با سکنجبین در اواخر تپها نهایت مفید و مضمضه و سنون بآن جهت درد دندان و تقویت لثه و عمور و دافع رطوبات دهان نافع و نطول طبیخ آن و ضماد جرم آن جهت خدر و ضماد برک تازه تر متصل بیخ آن جهت لسع هوام و همچنین ضماد آن جهت ورم فم معده و ورم بارد جکر و سپرز و مثانه و ریاح جمیع اعضا و جلوس در طبیخ آن جهت ورم رحم و درد مفاصل و تفتیح افواه عروق و تلیین و انضاج صلابات و تسکین اوجاع باطنیه و اما نقاح آن یعنی شکوفۀ آنکه بهندی سیندیه کویند لطیفتر و در افعال بهتر از حشیش آن است و نافع است از برای لقوه و فالج و نسیان و اوجاع و اورام معده و کبد و نفث الدم و نیکو می کرداند حفظ را جهت آنکه منقی سر است از فضلات ردیه و رطوبات بلغمیه و دهن آن جهت حکه و رفع اعیاء نافع

ص: 210

١١١و دهن آن و شراب آن و عرق آن و قرص آن و معجون آن همه نافع اند از جهت امراض مذکوره و در قرابادین بتفصیل مذکور شد با خواص و منافع و طریقۀ صنعت هریک المضار کویند بسبب شدت ادراری که دارد مضر است بکردۀ محرورین و مصدع است مصلح آن کلاب و عرق نیلوفر و صندل مقدار شربت آن از نیم مثقال تا یک مثقال بدل آن راسن و قسط و بدل فقاح آن قصب الذریره است

*طبیعت ان

بغدادی کفته که درخت آن یابس است و ثمر آن در حرارت و یبوست معتدل و انطاکی در دوم کرم و در سوم خشک و حکیم میر محمد مؤمن در اول کرم و در آخر دوم خشک دانسته

*افعال و خواص و منافع آن

جالی و محلل و مقطع و مفتح سده و جهت رفع رطوبات لزجه و ریاح غلیظه و منع نزلات و تقویت معده و رفع اسهال و تحلیل ورم رحم و بواسیر و عسر البول و تنقیۀ مثانه و سعفه و ماشرا و نمله و تسکین اوجاع و تقویت لثه نافع ضماد برک آن محلل و مانع نزلات و ماشرا و نمله و ضماد مطبوخ ثمر آن در روغن زیتون جهت تسکین اوجاع و تحلیل ورم رحم و بواسیر و سعفه مفید و آشامیدن طبیخ ثمر آن جهت عسر البول و تنقیۀ مثانه و تقویت معده و رفع اسهال و بدستور تخم آن در تقویت معده و رفع اسهال و مسواک بچوب آن جالی دندان و مقوی لثه و اکثار آن مورث جوشش لهاه و شرب آن باعث سحج مصلح آن کثیرا مقدار شربت از طبیخ آن تا نیم رطل و از تخم آن تا سه درهم بدل آن صندل است و صاحب دستور الاطباء و دیکران کفته اند برک آن جهت جرب و جذام و بواسیر و فساد خون نافع و ثمر آن را بهندی حال نامند تلخ و مسهل و دافع فساد بلغم و صفرا است و جهت سوزش اعضا و استسقا و اورام و جذام و حمیات حاره و دیدان و حب القرع نافع

ص: 212

*حکایت

شخصی را وجعی از ورک تا انکشتان پا بهم رسیده بود و روز به روز در تزاید بود از اتفاقات شب سوم یا چهارم در بین خواب زانوی آن را هزارپای کزید و آن شخص اندک وجعی احساس کرد صبح آن وجع مطلق نبود مکر اندک وجعی در موضع کزیدۀ آن آنهم بمالیدن روغن کرم زائل کشت و صحت یافت

*طبیعت آن

کرم مائل باعتدال است

*افعال و خواص و منافع آن

مخرج اخلاط لزجه و رافع برودت معده و کلیه و منقی آلات تنفس و مفتت حصاه و جهت تصفیۀ لون نافع و آشامیدن طبیخ کل آن مقئ و منقی آلات تنفس و معده و آشامیدن طبیخ پوست ریشهای بیخ آن مقدار دو درم مقئ قوی است و ذرور سوختۀ آن حابس نزف الدم و خضاب نیکو است و زنان از ان خطاط می سازند بسبب سیاهی رنک آن و چون برابر و بمالند مژکان را برویاند مصلح قئ آن برک عناب و نمام است بدل آن صندل و نیم وزن آن کل سرخ و تخم آن در ادویۀ عین قائم مقام تشمیزج است که چشمیزج

١١٣نیز نامند و شراب زهر ارجوان و مربای آن در قرابادین ذکر یافت

*در طبیعت آن

اختلاف کرده اند در حرارت و برودت آن بعضی حارد و اول و بعضی بارد و بعضی معتدل دانسته اند و یابس در دوم و درین اتفاق دارند و بعضی مرکب القوی دانسته و این اقوی و قریب بصواب است و اقوال اول نیز درست است زیرا که چون در آب بجوشانند و آب آن را بکیرند و آن برنج را دم دهند که بفارسی چلاوکش نامند می باشد جرم آن برنج سرد در اول و آن آب کرم در اول و اما چون آب آن را نکیرند و دم دهند که آب بر نامند و اکثر پلاو را بدین نحو طبخ می دهند می باشد مائل بکرمی و لیکن باید که قبل از طبخ زمانی آن را به آب بخیسانند و خوب مالیده بچند آب شسته طبخ نمایند و اما برنجهای لزج را چون چند مرتبه جوش ندهند و آب غلیظ لزج آن را نریزند استعمال آن جائز نیست و بالخاصیه در محرور المزاج احداث حرارت و در مبرود المزاج برودت می کند و ازین جهت شاید قدما و اکثر متأخرین مرضی را مزوره از برنج نفرموده اند و مخصوص باصحا داشته اند که در مرضی احداث کیفیت متضاده و در اصحا کیفیت متوافقه شرط است و یحتمل که این مخصوص بارز غیر هندی و جید باشد زیرا که بعضی مرضی

١١4را برنج هندی موافق تر است از حبوب دیکر و بعضی را نان کندم و در خواص آن و آنکه باعث صحت و مزید عمر است حدیث وارد است و اطبای هند نیز متفق اند در آنکه باعث نوم صالح می کردد و تفصیل آن در قرابادین ذکر یافت

ص: 216

*افعال و خواص و منافع آن

مولد خلط صالح و حوابهای نیکو و رافع تشنکی و مسکن لذع اختلاط مراری و اسهال صفراوی و مسمن بدن و مولد منی و زحیر و سحج و قروح امعا و اسهال دموی و اختناق رحم و امراض کرده و مثانه را نافع و مصلح حال بدن و نیکو کنندۀ رنک رخسار و خوردن آن با شیر و شکر کثیر الغذا و مبهی و مسمن بدن و مولد منی و با دوغ تازه و سماق مسکن حرارت و تشنکی و غثیان و حبس اسهال صفراوی و با شیر بز جهت زحیر و با پیه کردۀ بز و روغن بادام شیرین یا فندق جهت مفص و سحج و اکثار آن مصلح حال بدن و نیکوئی رنک رخسار و مولد خلط صالح و باعث دیدن خوابهای خوب نیکو است از برای اصحاب سل خصوص که با شیر الاغ پخته باشند هنکامی که حمی عفنی نباشد جهت آنکه پاک می کرداند قرحه را و کوشت صالح می رویاند و همچنین با پایچۀ بزغاله پختۀ آن و عصیدۀ آن بول الدم را نافع اما بعد نقای قاروره از خون و قبل از نقای اغذیۀ قابضۀ حامضه مانند سماقیه و آب شیرین کردۀ آن به ترنجبین و حقنه با آب مغسول آن جهت سحج و قرحۀ امعا نافع و آشامیدن آرد پختۀ آن با پیه کردۀ بز که نیکو طبخ یافته باشد جهت افراط اسهال مرضی خصوص که بریان کرده باشند آن را و جهت اسهال دوالی و سحج و قروح امعا بغایت نافع و کویند چون برنج را بریان کنند که سرخ تیره شود و سیاه نکردد و نسوزد و مقدار ده پانزده مثقال آن را در چهل پنجاه مثقال آب همان قسم درست شب بخیسانند و صبح آب صاف آن را بیاشامند جهت رفع کرم معده و غثیان که از رطوبت و حرارت باشد نافع و آشامیدن آب نقوع سوختۀ آن مسکن عطش مفرط حادث از هیضه و غیرها و چون برنج سفید را در آب بخیسانند و آب صاف آن را بیاشامند جهت حبس اسهال و هیضه مفید و سائیدۀ آن با کپاهی که بهندی پونده و دوب نامند که بر زمین مفروش و برکهای آن باریک و در شاخهای آن کره ها می باشد و بفارسی مرغ نامند و با اندک نبات سفید و قدری آب خالص شیره کرفته بیاشامند نفث الدم را مفید است و آشامیدن آب مطبوخ آن مانند ماء الشعیر که بهندی پیچ نامند مسکن لذع اخلاط مراری معده و امعا و با شیر تازه بالمناصفه ده روز خوردن جهت تولید منی مجرب و سعوط کرد برنج که در حین کوبیدن بهم می رسد قاطع رعاف است و اغتسال بدان جهت جلای اوساخ از بدن و طلای آن با ترمس جهت رفع کلف و آثار جلد مفید و همچنین با آب خربزه و ضماد آن با پیه کرنۀ بز جهت کشودن دمل و ذرور آن جهت خراجات تازه و چون جواهر را خصوص مروارید با آب مطبوخ برنج و یا آب نخالۀ غیر مطبوخ آن بشویند چرک آن را زائل سازد و جلا دهد و همچنین چون آرد بسیار نرم آن را به آب بمالند و خشک نموده به آب بشویند و همچنین چند مرتبه تکرار نمایند بسیار صاف و جلا یابد المضار آشامیدن آب مطبوخ شلتوک که بفارسی شالی و بهندی دهان نامند و پوست شلتوک که بسیار نرم سلایه کرده باشند از سموم است و کویند که یک مثقال آن کشنده است و برنج مولد قولنج و سده و مولف تذکره مکرب و مصدع می داند مصلح آن خیسانیدن آن است در آب نخالۀ کندم و خوردن آن با شیرینی و چون در آب قرطم بجوشانند رفع سدۀ آن می کند بدل آن آرد جو مغسول است و برنج بریان و حلویات و اطعمۀ مصنوع از ان در قرابادین ذکر یافت

ص: 217

*طبیعت آن

کرم و خشک در دوم و در سوم نیز کفته اند

*افعال و خواص

و منافع آن

جالی و مجفف و محلل و با قوت قابضه جهت امراض دهان و دندان و سینه و نفث المده و مفاصل و عرق النسا و شقاق و قرحۀ سر انکشتان حادث از برودت و عسر البول و حرق النار و قروح بیخ ناخنها نافع مضمضه بطبیخ بیخ آن و نکاهداشتن

١١6آن در دهان مسکن اوجاع دندان و ریختن طبیخ آن بر شقاق عارض از سردی و سوختکی آتش و آشامیدن یکدرهم آن با حب الصنوبر جهت اوجاع صدر و نفث المده و چرک کائن در سینه و نیم رطل از طبیخ آن جهت عسر البول و عرق النسا و درد مفاصل و ضماد تازۀ آن جهت شقاق و قرحۀ سر انکشتان و اوجاع مفاصل و سوختکی آتش و ذرور برک آن جهت قروح خبیثۀ کهنه نافع مضر کرده مصلح آن روغنها مقدار شربت آن تا شش درم بدل برک آن بیخ آن است

*طبیعت آن

کرم در سوم و تر در دوم و بزعم بعضی سیاه آن خشک و سفید ترکی آن بسیار کرم و خشکی آن کمتر و مشهور آن است که مزاج آن سرد است و باین قول ایراد نموده اند که پس از چه جهت نافع است مفلوجین و صاحبان بارد المزاج و امراض بارده را و جواب کفته اند که مزاج آن هرچند سرد است و لیکن کوشت آن کرم است از کوشت غزال و حق جواب آن است که آنچه مشهور است غلط است و سبب آن شهرت افعال آن است از جبن و خوف و سبب این هر دو نیست مکر برودت مزاج آن بلکه مزاج آن بسیار کرم است و از لوازم حرارت جرأت و جلادت و اقدام بر حرب است و آن جانوری خرد است اکر این لوازم حرارت با او نباشد بزودی از جنک و غزا هلاک می شود جناب باری تقدس و تعالی بحسن تدبیر و حکمت بالغه قلب آن را بنسبت با بدن آن بسیار بزرک خلق کرده پس حرارت غریزی و روح حیوانی در فضای قلب آن متفرق شده ضعیف می کردند و موجب جبن و خوف او می شود و نیز حرارت اصلی مزاجی با حرارت عارضی حادث از غضب یا خوف مجتمع کشته باعث انغمار و ضعف آن می کردد و ازین جهت باز نر بسیار پرواز نمی تواند کرد و صید چنانچه مادۀ آن می کند نمی تواند نمود و نیز شیر نران جلدی و جلادتی که شیر ماده دارد ندارد

*افعال و خواص و منافع آن

صرع و فالج و استرخا و لقوه و اختلاج و ارتعاش اغذیه متخذ از کوشت آن خصوصا کباب و مقویات مبرزه با بازیر حارۀ مفوهه و مقویه مانند دارچینی و فلفل و صعتر و خردل و تخم شبت که ترش کرده باشند اینها را بمری نافع اند از برای فالج و لقوه و استمرخا و خدر و ارتعاش و امراض بارده و علل اعصاب و اوجاع مفاصل و سلس البول و بول در نراش و همچنین قلایای آن و مولد خون غلیظ و غلیظتر از کوشت کاو نر و کاومیش و اکر سرفه باشد بی ترشی و چون قدر قلیلی از انفحۀ آن بطفل بخورانند ایمن می کردد از حدوث صرع که آن را ام الصبیان نامند و فزع در خواب و لیکن باید که شیر در معدۀ او نباشد زیرا که موجب انجماد آن می کردد و همچنین خورانیدن آن با مسکۀ کاو یا روغن کاو یا سرکۀ انکوری یا با عسل مصفی محلول بخل خرما نافع است از برای صرع و چون یک درم انفحۀ آن را با یک درم شب یمانی سوخته با آب طبیخ بابونه و سداب چند روز بیاشامند خون بسته را کشاید و آشامیدن و حمول آن بتنهائی بعد ظهر سه روز هر روز نیم مثقال مانع حمل زنان است و آشامیدن دو مثقال آن جهت رفع سیلان رطوبات رحم و شکم نافع و سه قیراط آن با شراب جهت رفع تپ ربع مجرب شمرده اند و آشامیدن یک درم آن با آب نخود از برای احتباس بول بسبب انجماد خون در مثانه و از یک قیراط تا نیم مثقال با سرکۀ انکوری جهت صرع و تحلیل شیر منجمد در معده و کزیدن افعی و ادویۀ قتاله و بالجمله فادزهر جمیع سموم است و زهرۀ آن را تاثیر برعکس پنیر مایۀ آنست چون بازیت خلط کرده شود و بلع نمودن آن کرما کرم هنکام ذبح بعد صید

ص: 223

١١٨جهت نفس الانتصاب و کسی که در حین رفتار سرعت و یا وقت دویدن نفس بسیار زند و یا نفس او یاری نکند نافع کفته اند و خورانیدن آب مطبوخ جکر آن نیم کرم جهت مرضی که در پهلوی اطفال در ملک هند و بنکاله عارض می کردد و آن را دبه نامند مؤثر و چون زهرۀ آن را بنوشند خواب بمرتبۀ بر شارب آن غلبه کند که تا سرکه نخورانند و استنشاق نفرمایند بهوش نیاید و چون با کندر و سداب سرشته حب سازند و بیاشامند وقت آشامیدن شراب خواب آورد و چون ارادۀ انتباه و خلاصی از ان نمایند سرکۀ کهنه بیاشامند و چون خصیۀ آن را با نمک تلخ و ورس نمک سود نموده دو دانک آن را سعوط نمایند لقوه را نافع بود و خوردن آن با روغن سداب جهت اخراج مشیمه آزموده و کویند چون زن فرج آن را پخته بخورد در حال آبستن کردد و همچنین حمول سرکین آن را درین باب بسیار مؤثر دانسته اند و مغز سر آن را چون بریان نمایند و بخورند رعشۀ مرضی را مفید و مالیدن مغز سر آن بر لثه و دندان باعث اعانت بر رویانیدن دندان اطفال می کردد و چون با سرکه و روغن زیت بجوشانند و بر بدن بمالند حشرات الارض از ان شخص بکریزند و نزدیک او نیایند و چون هفت روز هر روز دو حبۀ مغز سر آن را با شیر تازه بنوشند منع سفیدی موی می کند و خاکستر دماغ آن با پیه خرس و ماء العسل و آب پیاز عنصل جهت رفع داء الثعلب مفید و جلوس در طبیخ آن جهت نقرس و مفاصل نافع و ضماد خاکستر استخوان آن محلل خنازیر و سرکین آن از نیم درم تا یک درم شربا جهت سلس البول و بول در فراش و قطور بول آن در چشم جهت حدت باصره و طلای خون تازۀ کرم آن جهت رفع کلف و بهق و بثوری که آب سپید از ان ترشح کند که در سر باشد و مسکن دردهای کهنه و خوردن خون برشتۀ آن جهت قرحۀ امعا و اسهال و رفع سموم و کویند که چون بچۀ تازه زائیدۀ آن را ذبح نمایند و خون آن را در پارچۀ بکیرند و خشک نموده نکاهدارند و عند الحاجه قدری از آن را با شیر مرضعه طفلی که آن را ام الصبیان حادث شده باشد حل نموده بآن طفل بخورانند باعث رفع مرض آن می کردد و طلای پیه آن مانع انشقاق مو و ریختن آنست و پوشیدن پوست آن مسخن بدن و معدل اخلاط بارده و ادهان آن قاطع بواسیر و مانع تاثیر برودت در بدن و موی محرق آن حابس خون همه اعضا المضار محرور المزاج را مضر مصلح آن کاسنی و سرکه و انار میخوش و ماست و پختن آن ببخار آب کرم و شبت و خوردن آن با روغن و کفته اند هیچ لحمی نافع قیمت اصحاب وجع مفاصل را مکر لحم ارنب و آهو بره زیرا که ایشان را تقلیل غذا باید و لحمهای قلیل الفضول و این هر دو از ان جمله اند و چون مجموع آن را در ظرفی بسوزانند و سه مثقال ان را بیاشامند جهت تفیت سنک کرده مفید و چون جوف آن را پاک نموده بدستور بسوزانند و با روغن کل سرخ طلا نمایند جهت رویانیدن موی مؤثر است و کویند نکاهداشتن کعب آن جهت رفع چشم بد مؤثر و نیز کویند تعلیق هر دو چشم آن باعث هیبت در نظرها است و دستور احراق و دهن و طبیخ و تغذیۀ آن در قرابادین ذکر یافت

ص: 224

*ماهیت آن

دوائی است فارسی مانند پیاز شکافته که از سجستان خیزد غافقی و یوسف بغدادی کفته اند شاید که آن بیخ دلبوس باشد که سوسن احمر بریست و انطاکی کفته که بیخ سوسن سفید است که بفارسی سوسن آزاد نامند که زنبق عبارت از ان است

*طبیعت آن

بسیار کرم و حاد

*افعال و خواص و منافع آن

جذاب و جالی است طلای آن جهت قطع خون بواسیر و آشامیدن آن بغایت مدر حیض مقدار شربت آن تا یک درم است

١٢٠در زیر زمین و پرکره و تندبوی و تلخ و لذاع و این قسم مخصوص است بدفع سموم و کزیدن مارها و نوعی را برک از همه انواع ریزه تر و ساقهای منبسط بر روی زمین و کل آن بنفش و بیخ آن نرم و بی کره و زردرنک و طعم آن تلخ و با عطریت و منبت آن کوههای ساده است و این نوع ضعیف ترین انواع اربعۀ آنست و بهترین همه نوع اول است که از قرنک و افریقیه و شام خیزد و خوش بو و تند رائحه و باریک باشد که زبان را در وقت خائیدن بکزد و مستعمل بیخ آن است

*طبیعت مجموع آن

در آخر دوم کرم و خشک و بعضی در سوم کرم و در دوم خشک کفته اند

*افعال و خواص و منافع آن

ملطف و محلل و مفتح و مقوی و منقی دماغ و اعصاب و معده و جکر و سپرز و کرده است از اخلاط باردۀ رطبۀ بالۀ مسترخیه و آشامیدن آن بتنهائی یا بادویۀ مناسبه جهت امراض باردۀ رطبۀ دماغیه مانند صرع و لقوه و فالج و استرخا و تشنج امتلائی و خدر و تقویت دماغ و تسخین آن و اعصاب و صداع بمشارکت رحم و نسیان و خصوص با ماء العسل و جهت تسکین اوجاع باطنی و استسقا و یرقان سدی و ورم رخو جکر و سپرز و تنقیۀ آلات بول و رحم از رطوبات لزجه و فضول ردیه و تنقیۀ سنک کرده و مثانه و تسکین درد آن و عسر البول و احتباس حیض و وجع مفاصل و ورک و عرق النسا و نقرس نافع خصوصا که جهت ابن امورد و ماه در آب انکور خیسانیده باشند که بازای هر سه مثقال از ان چهار رطل و نیم آب انکور باشد و با شیر شتر و کوسفند جهت تقویت باه مبرودین و مرطوبین و تسخین و تقویت معده و کبد و اخراج رطوبات فضلیه بادرار و یک مثقال آن با ماء العسل مسهل است مانند خربق ابیض و بوئیدن روغن ان دائم جهت نسیان و اکتحال آن جهت امراض طبقۀ قرنیه و ذرور آن جهت کزیدن عقرب نافع و ضماد آن با شیر تازه دوشیده بر کنج ران و پشت زهار جهت نعوظ مجرب و اهل هند را عقیده آنست که چون قبل از بروز آبله نیم درم آن را با نبیذ برنج بنوشند آبله بسیار کم برآید و مجرب دانسته اند و از جملۀ ادویه ایست که داخل کرده می شود در خوشبوئیها مضررئه مصلح آن موبزج مقدار شربت آن از یک مثقال تا سه مثقال با ماء العسل بدل آن بوزن آن وج یا زنجبیل است یا نصف آن خولنجان و نصف آن وج جوارش اسارون و شراب و عرق آن در قرابادین ذکر یافت

ص: 228

١٢١حامله با خود دارد تا زمانی که طفل را از شیر باز کیرند از مرضی که بهندی پرسوت نامند محفوظ ماند و چون فرج آن را خشک نموده عند الحاجه با آب کرم سوده زن استعمال نماید فرج آن را تنک کند و کرم کرداند و چون یک درم سرکین آن را در شراب حل نمایند و بمعتادین شرب خمر دهند باعث نفرت و عدم خواهش ایشان کردد و کویند چون صدای خروس سفید تاجدار را بشنود لرزه بر اندام آن افتد و فزع نماید و بعضی کمان برده اند که تمساح چون صدای شیر را بشنود می میرد و کویند خوردن موی سبل آن از جملۀ سموم است و اکثر از راه عداوت آن را مقراض نموده در هیان رک برک تانبول کذاشته می خورانند به کسی که با او عداوت دارند بالجمله بهر نحو کسی که آن را خورده باشد علامت آن آنست که در وقت نشستن شکم او دود کند و چون بر برک بید انجیر بول کند آن برک پاره پاره کردد تدبیرش آنست که بیاورند جکر بچۀ کوسفند یا بزغاله و قطعه قطعه نموده خام ببلعند و چون سه ساعت کامل از ان بکذرد دو درم خربق اسود که بهندی کتکی نامند خوب نرم سوده با آب نیم کرم بقدر یک کاسه بخورند و قیء کنند و اکر زود قیء نیاید شاخۀ درخت بید انجیر در حلق کنند تا قیء آید و موی شیر با قطعهای جکر بیرون خواهد آمد و یا آنکه ماهی روبیان که بهندی جهینکا نامند با تار ریسمانی بسته خام ببلعند و دو سه ساعت صبر نموده تارچۀ ماهی را بکشند موها بآن چسبیده بیرون خواهد آمد پس بیخ کیاه سفید مرز که بهندی چولائی نامند با آب شسته برنج سوده بیاشامند و اکر شیر کسی را بکزد خواه بدندان و یا بناخن برای آنکه دندان و ناخن از سباع سرد و سمی می باشد اذیت می رساند باید که زراوند و ایرسا و عسل درهم سرشته بر ان ضماد نمایند پس با سرکه بشویند در ان مرهم متخذ از قشور نحاس و زنجار و خبث الفضه و موم و زیت کذارند

ص: 230

*طبیعت آن

مرکب القوی و مسخن

*افعال و خواص و منافع آن

دلوک و بخور آن جهت درد دندان و آشامیدن آن با شیر تازه در محرور و با شراب در مبرود بغایت محرک باه و تازۀ آن محلل صلابات و مفتح سدد و منعش حرارت غریزی و حابس بخارات مقدار شربت آن از نیم مثقال تا یک درم صمغ آن لزج و بعد از خشک شدن شبیه بکندر می باشد در قوت و با رطوبت فضلیه جهت امراض بارده و دفع رطوبات از مفاصل نافع

*ماهیت آن

کیاهی است ربیعی بقدر ذرعی منبت آن جاهای نمناک برک آن شبیه ببرک صعتر و از ان درازتر و باریک و کل آن سروی شکل انبوه شبیه بخوشۀ جو بسیار کوچکتر از ان و بنفش و مائل بسفیدی و بآن زردی و سرخی و مزغب و نرم و نقیل الرائحه و اندک تلخ و حریف و تخم آن بسیار ریزه و اندک مفرطح و زرد تیره مائل بسیاهی فی الجمله شبیه بارزن خرد و بوی آن بعد اندک مالیدن بدست شبیه ببوی کافور چنانچه ابن ماسویه کفته که اسطوخودوس را تخمی است که چون بدست بمالند و ببویند بوی کافور از ان آید و طعم آن تلخ و تیز و آنچه بعضی نوشته که تخمی ندارد نیز درست است زیر که آنچه در زمین حجاز و روم و مغرب و زمینهای باقوت می روید با تخم و قوی الرائحه و با تلخی و نرم و مزغب

١٢٣می باشد و آنچه در زمینهای ضعیف مانند بعضی مواضع بلاد هند و عظیم آباد و جهانکیر نکر از بنکاله می روید خشن بعضی سیاه تیره و بعضی سفید مائل باندک بنفشی و بی زغب و بعضی بی تخم و با تخم ریزه سفید مائل بزردی است و نوعی از اسطوخودوس می شود که دانه های خوشۀ آن پاشان باریک اندک بلند و بی زغب و اغبر و در بو شبیه بانچه ذکر یافت بلکه تندتر و لیکن خوشۀ آن دیده نشده که چه نحو می باشد

*طبیعت آن

کرم و خشک در درجۀ اول و در دوم نیز کفته اند و این اصح است خصوصا حجازی تازه قوی الرائحه و تند طعم آن و شیخ الرئیس و ابن تلمیذ کرم در اول و خشک در دوم کفته اند و مرکب از جوهر ارضی بارد و ناری لطیف و شیخ داؤد کرم در آخر دوم و خشک در اول سوم و بعضی سرد در اول و بعضی مرکب القوی و اجزای باردۀ آن کمتر از حاره و تخم آن بقول ابن تلمیذ کرم در اول و خشک در دوم نیز و مرکب از جوهر ارضی بارد و ناری حار لطیف

ص: 234

*افعال و خواص و منافع آن

محلل و ملطف و جالی و مفتح سدها بقوت جزو حار لطیف خود و با قوت قابضه بجز و ارضی بارد و مقوی بدن و دل و دماغ و احشا و جمیع قوای ظاهری و باطنی و قوت مذکره و مفکره و مصفی روح و مفرح و جهت امراض سینه و سعال و نزلات و سائر امراض عفنه و علل عصبانی بسبب افعال مذکوره و بقوت مسهله و دافعۀ خود اخلاط فاسدۀ بلغمیه رطبه و سوداویه و اختصاص آن بدماغ و تقویت آن دماغ را نافع و همچنین جهت امراض کبدی و طحالی و مجاری بول

*امراض الراس و غیره

آشامیدن یکدرهم آن بتنهائی جهت رعشۀ دماغی و دوار و سد و حادث از ضربه و سقطه و تزعزع دماغ حادث از ضربه و سقطه و تذکیۀ ذهن خصوص با ماء العسل و همچنین آشامیدن شراب تازۀ آن بتنهائی و یا با شراب لیموی تازه بجهت آنکه با وجود آنکه مقطع و مطفی است حابس ابخره و مقوی معده است و مداومت آشامیدن طبیخ آن با ماء العسل و همچنین اسهال بآن نافع است جهت صرع و مالیخولیا و جنون و نسیان و جمود و شخوص و وسواس سوداوی و استرخا و تشنج رطب امتلائی و رعشه و خدر و اختلاج و زوال غم و اندوه نافع بجهت آنکه استفراغ سودا و تنقیه می نماید فضول دماغی و رطوبات مرخیه را و مانع عفونات و انصباب نوازل است باعصاب و مقوی و مسخن آنها است و تقویت می بخشد دماغ را و تلطیف می نماید روح دماغی را و همچنین سائیدۀ جرم آن با ماء العسل و بدستور کلنکبین یعنی مربای کل آن با شکر یا عسل چون هر شب آن مقدار بیاشامند که مقدار یک مثقال کل اسطوخودوس در ان پاشند و مداومت بر ان نمایند امراض مذکوره خصوص وسواس سوداوی و غم را بالکل زائل سازد و آشامیدن آن با عاقر قرحا و سکبینج جهت صرع و همچنین با شحم حنظل ممزوج نموده استفراغ بدان نمودن در سالی چند مرتبه و بعد از تنقیۀ متعهد معده بودن صرع بلغمی و سوداوی را نافع و یک درم اسطوخودوس سوده با یک درم ایارج فیقرا بنهایت رعشه و اختلاج را نافع است مداومت آن تا سی و پنج روز و بدستور آشامیدن طبیخ آن با ماء العسل و سعوط آن بتنهائی با ماء العسل جهت صرع سوداوی و بلغمی نافع بجهت تنقیه و تقویت آن دماغ را و بخور آن برای استرخا و ضماد آن بر سر جهت نسیان و جمود و بخوص و چون بیندازند در شش قواریس آب انکور یکمن اسطوخودوس را درخمی و سر آن را محکم بسته شش ماه بکذارند که تا برسد پس بیاشامد مصروع از ان با عاقر قرحا و سکبینج نفع می بخشد آن را نفعی بین و کاهی بعوض آب انکور سرکه می کنند و درین هنکام چون یک ماه در سرکه محلل نمایند استعمال می توان نمود و اکر ازین سرکه سکنجبین شکری و یا عسلی سازند و از ان سکنجبین یک اوقیه یا دو اوقیه با عاقر قرحا و سکبینج استعمال نمایند بهتر است و بالجمله اسطوخودوس جاروب دماغ است یعنی منقی آنست از کل فضول ردیۀ بلغمیه باله و مفتح سدد و مقوی همه قوی و محلل کل ابخره و ریاح فاسده و ملطف ارواح آن و کویند که چون آن را با ثلث

ص: 235

١٢4آن کشنیز خشک و ربع آن از مرزنجوش و سدس آن از هریک از مصطکی و هلیلۀ کابلی و کندر معجون سازند و یا بجوشانند و نزد خواب بیاشامند و مداومت بر ان نمایند جهت دفع نزلات و رمد و ترهل و ربو و کرانی سامعه و ضعف باصره مجرب و آشامیدن طبیخ آن جهت امراض سینه و سعال و نزله از زوفی قویتر و مفرح و مسهل بلغم و سودا و مقوی آلات بول و با قوت تریاقیه است المعده و الکبد و الطحال و غیرها آشامیدن دو جزو از اسطوخودوس و یک جزو بیخ کبر با عسل سرشته جهت برودت معده و بواسیر بنهایت مفید و نقوع و مطبوخ آن جهت ورم بارد جکر و استسقا و تنقیۀ طحال و کرده و امراض مقعده و با شراب جهت نفج و درد اعصاب و درد اضلاع و سموم مشروبه نافع و با سکنجبین و نمک هندی مسهل قوی است و ضماد آن و همچنین تکمید بطبیج آن جهت تسکین اوجاع مفاصل نافع و چون با صعتر و تخم کرفس بجوشانند و با دوای مسهل بیاشامند نافع مغص آنست مضر صفراوی مزاج و معطش و مغثی و مکرب محرورین مصلح آن سکنجبین کویند مضر است بشش مصلح آن کثیرا و ضمع عربی است مقدار شربت آن از دو درم تا پنج درم بدل آن در آلات تنفس فراسیون و در تنقیۀ سودا افتیمون شیخ یوسف بغدادی کفته خاصۀ اسطوخودوس اسهال سودا از دماغ است و شربتی از ان یک درم تا پنج درم و مصلح ضرر آن برئه کثیرا است و چون با سکنجبین خورده شود احتیاج بمصلح دیکر ندارد و بعضی اطبا کفته اند مصلح شراب آن شراب لیمو است و مفتح سده های دماغی و مسهل سودا و بلغم از دماغ است و بعضی کفته اند مسهل صفرا نیز است و حبوب اسطوخودوس و دهن و سکنجبین و اشربه و عرق و مطبوخ و معجون آن در قرابادین ذکر یافت

ص: 236

١٢5و جنون و قطرب و ملنیتا حادث از سودای صفراوی و با پاچۀ بره یا پاچۀ بزغاله جهت دوار و سدر و حار و خوانیق و امراض صدر و رئه و سل و سعال و با کشک الشعیر و ماش مقشر جهت ذات الجنب و حبس البول و حرقت آن و حمیات حاره و تسکین عطش نافع و تفصیل اغذیۀ اسفاناخیه و الوان آن در قرابادین ذکر یافت

*ماهیت آن

چیزی است که بر روی سنکهای کنار دریای شور متکون می کردد و چون در آب اندازند آب را نشف می نماید و چون بفشارند آب از ان برمیآید و آن دو قسم می باشد قسمی از ان که متخلخل و سوراخهای آن کشاده و نرم و شبیه بنمد و پر سوراخ است ماده کویند و قسمی که با صلابت و سوراخهای آن صغیر و تنک است نر نامند

*طبیعت ان

کرم در اول و خشک در دوم

*افعال و خواص و منافع آن

محلل و مجفف قروح و جروح عمیقۀ ثاره و کهنه و اورام بلغمیه و ریشهای کهنه و قاطع نزف الدم و التیام دهندۀ زخمهای کهنه و مفتح افواه عروق چون تازۀ آن را با سرکۀ خالص یا سرکۀ ممزوج به آب یا شراب تر کرده بر جراحت تازه بکذارند التیام دهد و بالخاصیه قطع نزف الدم کند از هر عضوی که باشد ضماد مطبوخ آن با عسل یا با آب خالص جهت التیام زخمها و ذرور خشک آن مجفف قروح عمیقه و همچنین کذاشتن درست خشک آن بر ظاهر جراحت اکرچه بعمق آن نرسد جهت آنکه یا وجود قوت مجففه قوت جاذبۀ آن را نیز هست و سوختۀ آن جهت منع نزف الدم و التیام زخمهای تازه قویتر و ذرور رقازۀ آن بتنهائی یا با پنبه یا با ریشۀ کتان سوخته جهت رمد یابس و جلای بصر و تفتیح افواه عروق مضمومه و جراحات جاسیه و محرق مغسول آن در ادویۀ عین نافع و چون قطعۀ خشک آن را که در ان مطلق تری نباشد یقفر الیهود و یا بزیت آلوده کرده یکسر آن را بآتش برافروزند و سر دیکر را بر موضع قطع یا بط که خون از ان بند نشود بکذارند که حرارت آن بدان موضع برسد و داغ کنند آن را که خاکستر آن بدان ریخته شود در ساعت خون را بند نماید بسبب چسبیدن و کرفتن آن افواه عروق را و همچنین خاکستر سوختۀ چرب نمودۀ آن بروغن زیت که چرب نموده بسوزانند و خاکستر آن را ذرور نمایند و شرب آن جهت نزف الدم خارجی و داخلی مفید و چون قطعه از ان را به قدری که توان فرو برد بخیاطۀ ابریشمی و یا ریسمانی مضبوط بسته بلع نمایند و سر خیاطه را بدست بکیرند و لمحه صبر کنند که جذب رطوبات کرده بالیده کردد بعد از ان خیاطه را بکشند که از کلو بیرون آید بقسمی که کلو نبرد در اخراج زلو و خار که در حلق چسبیده باشد بیعدیل است و چون ریزه ریزه نموده بمقراض و بروغن زیت چرب نموده بکذارند تا موش بخورد می کشد آن را و در مصر کاذران آن را در

ص: 239

١٢6آب می خیسانند و آب آن را کرفته بجامه می مالند جهت تصفیۀ آن و گفته اند از خاصیت آن آنست که چون آب را با شراب ممزوج نمایند و اسفنج را در ان بکذارند از هم جدا می کردند مضر احشا مصلح آن آب غوره یا ریباس است و چون خواهند که بیاشامند باید که بسیار ریزه مقرض کرده بیاشامند زیرا که در هاون کوبیده نمی شود و دستور احراق و سحق و غسل و سفید کردن آن در قرابادین ذکر یافت و سنکها که در جوف اسفنج بهم می رسد در طبیعت قریب است بدان و حرارت این از ان کمتر ملطف و مجفف و جالی و مفتت سنک مثانه نزد غیر جالینوس زیرا که او مستبعد می داند نفوذ و رسیدن قوت آن را بمثانه و لیکن مفتت سنک کرده کفته

*طبیعت آن

سرد در سوم و خشک در دوم و کویند سرد در دوم و خشک در سوم است

*افعال و خواص و منافع ان

ملطف و مجفف بی لذع و مبرد و مسدد و مغری و قالع کوشت زائد فاسد و مدمل قروح و سوختکی آتش و با سرکه و روغن کل سرخ و بنفشه جهت درد سر و با ادویۀ عین جهت درد چشم و بثور و بیاض و قروح و اورام حارۀ آن خصوص مصنوع از سرکۀ آنکه خوب شسته باشند و با شیر دختران و با سفیدی تخم مرغ جهت رمد و چون آن را مکرر بشویند و تسقیه بکلاب کرده خشک نمایند در افتاب جهت رمد حار و در مراهم با اقلیمیا و آب بیخ عنب الثعلب جهت منع رویانیدن مو مجرب و به آب برک عنب الثعلب و رادعات جهت باد سرخ و بثور و نزف الدم و حکه و ورم حار و سوختکی آتش و آب کرم و با شیر جهت ورمهای حارۀ مفاصل و زخمها و شقاق سفل و درد چشم و بثور آن و بیاض رقیق چشم حیوانات و با بیاض بیض و بتنهائی و یا با روغن کل سرخ جهت سوختکی آتش که پارچه را بدان آلوده و تر کرده بر موضع سوختکی اندازند و چون خشک کردد تبدیل نمایند و حمول آن جهت منع حمل و قطع سیلان حیض نافع و چون بر لسع عقرب بحری و تنین بحری بمالند نفع بخشد آن را و چون بر مواضعی که خواهند که موی آن را نشف نمایند بمالند بیخ موی را سست و نرم کرداند که بآسانی بی درد و الم کنده شود و چون در مراهم داخل نمایند زخمها را پر نماید و لحم زائد را بخورد بدل آن آبار و اسرنج است المضار آشامیدن آن مورث خناق و مانع حیض و حمل و زیاده از یک درم آن کشنده و دستور اتخاذ آن هم بطریق تعفین و هم بطریق احراق و دستور غسل آن در مقدمه ذکر یافت و خوردن آن کشنده است بعروض سده در مجاری و تضییق آنها و سفید شدن زبان و متغیر شدن رنک رخساره و بدن و استرخای اعصاب و اعضا و اختلاط عقل و سرد شدن بدن و دماغ و خشک شدن حلق و دریافتن عفوصتی که کویا مازو خورده و مغص و لذع در معده و وجع فواد و سرفه و ضیق النفس و فواق شدید و غشی و خناق در انتها و اکر با نوشادر مصعد نمایند مهلک است و علاج آن بقئ و آشامیدن مطبوخ تخم کرفس و انیسون

ص: 241

١٢٧و رازیانه با عسل و طبیخ انجیر و ربع ذرم سقمونیا با ماء العسل و بعد از ان عصارۀ افسنتین است و مدرات بول با ماء العسل

*ماهیت آن

مرفی است که از کوشت بچۀ مرغ و بزغاله و حلان و غیر اینها از کوشتهای خفیفۀ لطیفه و بقول و حبوب و غیر آن مانند اسفاناخ و کدو و ماش مقشر و جو مقشر و امثال اینها که طعمی غالب نداشته باشند و ادویۀ حارۀ مناسبه ترتیب دهند

*طبیعت آن

در دوم کرم تر

*افعال و خواص و منافع آن

لطیف و مرطب صالح الکینوس و نافع از برای اکثر امراض سر مانند سرسام حار و مالیخولیا و جنون سوداوی و سبات و سهر و نسیان و سکته و فالج و لقوه و استرخا و اختلاط ذهن و رعونت و حمق و بلادت و بلاهت و امراض صدر مانند سعال و ضیق النفس و کرفتکی آواز و امراض سوداوی مانند جذام و سوداوی مزاجان را نافع صنعت آن بکیرند کوشت بزغاله و یا مرغ بچه یا طیور خفیفه از هرکدام که مناسب باشد و میسر آید و پارچه پارچه کرده در آب جوش دهند و کف آن را بکیرند و طبخ دهند پس در ان از حبوب و بقول آنچه مناسب باشد ریزه ریزه کرده و مقشر نموده داخل کرده بپزند تا پخته کردد پس چیزی از توابل حارۀ مناسبه و کشنیز و مصطکی در ان ریخته سرش را بند کنند تا نضج یابد پس فرود آورده بکشند و بخورند بتنهائی و یا بقدری چلاو و اکر قدری قلیل بزنج در وقت طبخ داخل نمایند بد نیست بلکه بهتر است و کرماکرم با قاشق خوردن آن به نحوی که بخار آن بسر و کردن برسد از برای اصحاب زکام و سعال بسیار نافع است و تفصیل خواص و صنعت آن در قرابادین ذکر یافت

ص: 243

*طبیعت تازه

غیر نمک سود آن کرم و تر در دوم و بعضی تر در اول کفته اند و نمک سود آن کرم در سوم و خشک

١٢٩در اول و کهنۀ آن در دوم

*افعال و خواص و منافع آن

خوردن کوشت آن جهت فالج و لقوه و رعشه و خدر و کزاز و نقرس و اوجاع مفاصل و امراض باردۀ اعصاب و تسخین بدن و تقویت باه مفید و در امر باه و آوردن نعوظ و ادرار منی بحدی مبالغه نموده اند که شاید بهلاکت رساند خصوص که با عسل و یا با طبیخ عدس و شراب و نبیذ زبیب و زردۀ تخم مرغ نیمبرشت و یا جلاب که معین فعل آنند تناول نمایند و بتخصیص کوشت مواضع مذکوره و پیه و ذکر آن و شاید در بلدان حارۀ یابسه و بعضی امزجه چنین باشد و در بلادی که هوای آن حار و رطب است اثر آن ضعیف بود خصوص آنچه در بلاد هند و بنکاله تکون یابد بسبب کثرت رطوبت و مملح آن را چون بکوبند و بزردۀ تخم مرغ نیمبرشت یا تخم جرجیر سائیده پاشیده بخورند و همچنین نمک آن را خصوص نمک پیه و سرۀ آن با دارچینی سوده و بزردۀ تخم مرغ پاشیده جهت تقویت باه عظیم الفعل زیاده از کوشت و پیه آن مهریارس کوید طلای خون آن با هلیلج و آملج تغییر رنک وضح و برص می کند و کفته اند که سقنقور انسان را می کزد و طلب آب می کند اکر یافت در آب می رود و اکر نیافت بول می کند و در بول خود می غلطد و چون چنین کرد در ساعت انسان می میرد و اکر انسان سبقت کرد و در آب فرو رفت قبل از رفتن آن و یا در بول خود غلطید سقنقور بر پشت افتاده می میرد و انسان صحت می یابد و این خاصیتی است عجیب بر تقدیر صحت آن مقدار شربت آن از یک مثقال تا سه مثقال بحسب مزاج و سن و فصل و بلد و موافق امزجۀ باردۀ رطبه مضر امزجۀ حارۀ یابسه خصوصا که بی مصلح استعمال نمایند و اسحاق کفته مضر است بسر و مصلح آن عسل و بدل آن سمکۀ صید او قضیب خشک کاو کوهی و جمعی کفته اند خصیه الثعلب است و اصلی ندارد و جوارش اسقنقور و معجون آن در قرابادین ذکر یافت

ص: 245

کرم در سوم و خشک در دوم با رطوبت فضلیه و رطوبت محرقه و مقرحه و در سوم نیز خشک کفته اند

*افعال و خواص و منافع آن

جهت اکثر امراض سر مانند لیثرغس و صرع و مالیخولیا و شقیقه و درد سربارد و سبات و دوار سدر و اختلاج و استرخا و فالج و لقوه و نسیان و تقویت باصره و حدت آن و منع نزول آب در چشم و درد کوش و ضیق النفس و سرفۀ کهنه و ربو و خشونت سینه و تقویت حلق و قئ الدم و تقویت معده و هاضمه و کواریدن طعام و دفع ایستادن آن بر سر معده و یرقان و استسقا و صلابت طحال و مغص و وجع مفاصل و عرق النسا و تفتیت حصاه مثانه و عسر البول و ادرار حیض و اسقاط جنین و قروح باطنی و اوجاع اعصاب و داء الثعلب و جذام و تنقیۀ اعضا از اخلاط غلیظۀ لزجه نافع جهت آنکه جالی و مفتح و ملطف کیموسات غلیظه و جاذب فضول از عمق بدن و ملطف و محلل و مسهل اخلاط غلیظه است خصوصا مشوی آنکه با شش مقدار آن نمک و قدری روغن سرشته و یک مثقال و نیم آن را ناشته بخورند اسهال نیکو می فرماید و امراض مذکوره را مفید

*امراض الراس

خوردن یک مثقال مشوی آن بتنهائی و یا با شراب عسلی و یا با عسل جهت دوار و سدر و صرع و مالیخولیا و استرخا و فالج و لقوه نافع و ضماد نرم سائیدۀ آن بر سر صاحب لیثرغس بتنهائی و یا باخل خمر و یا مثلث و همچنین ضماد آن بر ساقین و فخذین او ساقین صاحب سبات باعث جذب مواد

ص: 249

١٣١و افاته و تنبه اوست و ضماد سائیده بآتش کرم کردۀ آن آن مقدار که لذع و حدت آن کم کردد بتنهائی و یا باندکی خطمی و قدر قلیلی افسنتین و صبر و مرمکی و مصطکی اجزای متساوی یا غیر متساوی بقدر حاجت و لیکن باید که اسقیل بوزن مجموع باشد بر سر صاحب نسیان و بر ساقین و قدمین و یا فخذین و یا رکبتین او بعد از تیغ زدن بر ساقین او و کذاشتن محجمه و بر ساقین و قدمین و رکبتین او بتنهائی یا با صعتر فارسی و مویزج از هریک ده درم و برک خردل یکدستۀ کوچکی همه را یک جا نرم سائیده و یا روغن یاسمین یا روغن غار در هاون بدسته بسایند تا چون مرهم شود و بر اعضای مذکوره بمالند و همچنین چون برثؤالیل و شقاق عارض از سردی هوا بمالند

*امراض

الصدر و المعده و الکبد و غیرها چون باد و چندان عسل کف کرفته بپزند و بخورند جهت ربو و ضیق النفس و کرفتکی آواز مفید و چون تشویه نمایند دو بیضۀ مرغ را در جوف یک اسقیل و بکذارند تا نضج یابد و بخورند آن بیضتین را اسهال آورد و زائل سازد زمن را یعنی زمین کیر شدن مرضی را و چون نه قیراط آن را در عسل پخته بخورند جهت درد معده و سوء هضم و تقویت معده و یرقان و سرفۀ کهنه و ربو و نفث الدم و نفث مدۀ رئه و مغص و احتباس بول نافع و نه قیراط مشوی آن با ماء العسل جهت جذام و آشامیدن آب برک آنکه با دو چندان عسل بقوام آورده باشند جهت ربو و ضیق النفس مفید و چون اسقیل را کوبیده فشرده و یا آب آن کرسنه را خمیر نموده بنوشند جهت استسقا مفید کفته اند چون اسقیل را بخمیر و کل کرفته در زیر آتش طبخ نمایند و قدری از پختۀ آن را با پیاز و سیر کمی و نمک سرشته بخورند مقدار سه مثقال با چلا و کرمهای شکم را هر نوع که باشد دفع نماید و یک قیراط از ان و از ریشهای آنکه باهم بکوبند و بنوشند مقئ قویست و چون مغز آن را با سرکه کوبیده در حمام بر بهقی که بهیچ دوا زائل نشود بمالند زائل سازد و مجرب و چون ریزه ریزه کرده در روغن زنبق بجوشانند تا خشک و نیم سوخته کردد مالیدن روغن مزبور جهت جمود اطراف از سرمازدکی و درد مفاصل و نقرس و درد کوش و سدۀ آن مؤثر و با موم و قلیلی کبریت جهت قروح شهدیه و جرب متقرح و یابس و حکه و حزاز و با زفت و حنا جهت بثور یابسۀ سر اطفال و ضماد پختۀ آن با سرکه جهت کزیدن افعی نافع و چون غیر مشوی آن را با نطرون بقدر ربع آن کوبیده در پارچه بسته موضع داء الثعلب را با آن چندان بمالند که خون آلود کردد زائل کرداند و موی برویاند اکر محتاج بتکرار عمل باشند بعد رفع جراحت باز بمالند و کویند بوی آن کشندۀ مکسهای کزنده است و بالخاصیه قاتل موش در ساعت چون آن را بخورد و داشتن آن با خود یا در مکان موجب هرب سباع و هوام و مار و قمل و مورچه و مکس و مالیدن عنصل غیر مشوی بر بدن باعث قرحه و اذیت آن و مصلح آن مرداسنک سائیده با آب و کویند چون عنصل را نزدیک تاک غرس نمایند انکور را باصلاح آورد و غرس آن در پای درخت انار و سفرجل مانع ریختن شکوفۀ آن و تخم آن ملین طبع و جهت مغص و درد مقعده و درد چشم نافع و چون کوبیده و با سرکه خمیر کرده حبها سازند و یک عدد آن را در میان انجیر کذاشته یک روز در میان عسل رقیق بخیسانند پس بیرون آورند و انجیر را بمکند و بعد از ان آب کرم و یا آبی که در ان بوره جوشانیده باشند بیاشامند دفع قولنج صعب نماید مضر محرورین و مکرب و مضر عصب صحیح مصلح آن حماما و مصدع و مورث غثیان و مقرح و مقطع و مصلح آن قند و نبات و بعضی کفته اند مصلح آن سکنجبین و بعضی کفته شیر تازه دوشیده و بعضی کفته شرابی که بسنک تفته داغ نموده باشند و ربوب فواکه و اسقیلی که تنها روئیده باشد در زمین ردی شدید الحراره حاد و فتال است و مداوای آن قئ فرمودن و آشامیدن اشیای مذکوره و زردۀ تخم مرغ در سرکه پخته و سماق و بزور و لعابات و مسکه و سفوف مقلیاثا مقدار شربت آن تا دو درهم و زیاده بر ان مضر و مهلک خصوص غیر مشوی آن مصلح آن

ص: 250

١٣٢تنظیف بدن بقئ و آشامیدن اشیای بارده و لعابهای مغری و آب میوه های سرد و امراق چرب بدل آن کویند بوزن آن اسقوردیون که سیر صحرائی باشد و قرومانا نیز بوزن آن و مثل و ثلث آن وج و ثلث آن حماما و بیخ کبر است و طریق خصی نمودن و تشویه و خل و سکنجبینات و دواها و ادهان و اشربه و غرغره و اقراص مستعمل در تریاق فاروق و لعوقات و معاجین آن با خواص و منافع آنها در قرابادین بتفصیل ذکر یافت

*طبیعت ان

در سوم کرم و خشک و مسیح در دوم کفته

*افعال و خواص و منافع آن

مفتح سدها و مسخن معده و مشهی و هاضم طعام و منبه آن و مدر بول و دافع یرقان و اسهال مراری و خلفه و با قوت تریاقیت خصوص خل آن و آشامیدن یک مثقال از جرم آن جهت تپ ربع عفونی و یا بلغم عفن مخلوط بسودا و مهیج شهوت طعام و هضم آن و جلای رطوبات معده و تقویت آن و دفع یرقان و اسهال مراری و خلفه و ضرر سموم بارده و وجع مفاصل نافع و طلای جرم آن با سرکه جهت اورام بارده و تسکین دردها و دفع سموم و سرکۀ آن در قوت مانند سرکۀ عنصل و در افعال مذکوره بنهایت بهتر از جرم آن مقدار شربت از سرکۀ آن تا پنج مثقال و از جرم آن تا دو درهم مضر دماغ و کرده مغثی و مقئ و لاذع و بطئ الهضم و جشا و رائحۀ آن مدتی می ماند که بسبب دیری هضم آن بلکه بسبب شدت نفوذ و غوص و بقای آن در جرم معده مصلح آن شربت غوره و ریباس بدل آن انجدان و عرق آن جهت کرده و جکر و سپرز نافع و قدر شربت آن تا سه اوقیه است و صنعت خل و سکنجبین و عرق آن در قرابادین ذکر یافت

*ماهیت آن

صاحب اختیارات بدیعی نوشته که درخت کرم دانه است و نوعی از ماذریون و بیونانی خامالاون لوفش کویند و بعضی افسیالانه نامند و در کوهستان شیراز بسیار بود و آن را می سوزانند و بشیرازی ماروشی بیش خوانند و با هیزم آورند و خامالاون مالس خوانند و تفسیر مالس سیاه بود و صاحب تذکره و غیره نوشته اند که دو صنف می باشد سفید و سیاه و صحرائی و کوهی مجموع را برک شبیه ببرک کنکر و بی ساق و بیخ آن سفید و در میان برک آن خاری شبیه بخار کنکر و کل آن بنفش و شبیه بتارهای موی و تخم آن شبیه بقرطم و صمغ آن را که از نزدیک بیخ آن برمیآید مانند مصطکی زنان استعمال می نمایند و رائحۀ عروق آن مرکب از خوشبوئی و کراهیت و طعم آن بشیرینی مائل و ثمر آن مانند ثمر کبر و صنف سیاه آن را برک از قسم اول نرم تر و ریزه تر و تازۀ آن سرخ و خشک آن سیاه و ساق آن بقدر شبری و سرخ و قبه و کل آن خارناک و نقطه دار و بیخ آن سطبر و سیاه و کاه در ان سوراخها

١٣5می باشد و اندرون آن سرخ و کزندۀ زبان و مستعمل بیخ آن است و از خواص آن است که هر کیاهی که در حوالی آن روید آن را فاسد سازد و منبت آن سنک لاخها و تلها و سواحل دریا

*طبیعت سفید آن

در دوم کرم و خشک و با قوت تریاقیه و سیاه آن در آخر سوم تا چهارم کرم و خشک کفته اند

*افعال و خواص و منافع سفید آن

ص: 257

آشامیدن یک مثقال آن جهت رفع جنون و صرع و توحش و هیجده قیراط آن با شراب قابض طبع و با طبیخ فودنج جبلی جهت اخراج حب القرع و طبیخ آن جهت عسر البول و کزیدن هوام و اسهال زردآب و استسقا مفید و صمغ آن با شیر مقوی احشا و محلل ورم باطنی و طلای آن با سرکه جهت تحلیل اورام باردۀ ظاهری نافع مقدار شربت از ان تا پنج درهم و مصدع مصلح آن شکر و اما سیاه آن بجهت آنکه بسیار محرق و تند است دو مثقال آن قتال و در مشروبات غیر مستعمل و طلای آن بتنهائی یا با کبریت جهت جرب و قوبا و بهق و با روغنها جهت تحلیل مواد بارده و ضماد آن بر جراحات متأکله منقی آن و لطوخ مطبوخ آن با سرکه و کوکرد و قفر الیهود جهت قطع ثآلیل مؤثر و مضمضه بطبیخ آن مسکن وجع اسنان و چون مخلوط سازند با مساوی آن فلفل و مثل آن موم و بر دندان بچسپانند وجع آن را ساکن کرداند و ضماد مطبوخ آن با سرکه جهت تسکین وجع دندان و با مراهم متأکله جهت قروح خبیثه و متأکله و چون آن را با سویق خمیر نمایند و با آب و زیت بخورد سک و خنزیر و موش دهند می کشد آنها را و صمغ آن مفتت قوای دندان کرم خورده و خاکستر بیخ هر دو نوع آن جهت قلاع مجرب دانسته اند

*ماهیت آن

بیخی است غیر بیخ خنثی زیرا که ساق خنثی کوتاه و کوچک و کل آن سفید و ساق اشراس بلندتر و عریضتر و برک بیخ آن قویتر و کل آن سفید مائل بسرخی و ثمر آن مستدیر و تند طعم و با عفوصت است و لیکن شیخ الرئیس در قانون در مبحث قوبا تصریح نموده بدین عبارت که اصل الخنثی هو الاشراس

*طبیعت آن*

در اول کرم و خشک و محرق آن در دوم کرم و در سوم خشک

*افعال و خواص و منافع آن

آشامیدن آن جهت درد پهلو و سرفه و یرقان حادث از صفرای سوخته و سحج و خشونت حلق و چون خورد کرده بیاشامند بول و حیض براند و محرق آن مدر بول و حیض و محلل ورم بلغمی و با سرکه دافع داء الثعلب و بهق سفید و ضماد آن جهت جبر و کسر و فتق و قیله و دمل و قروح خبیثه و ورم خصیه و کوفتکی عضل و عصب و با سرکه و روغن کنجد جهت جرب و حکه و تلیین صلایات و بآرد جو جهت سعفه و طلای آن بر ورههای بلغمی نافع و تخم آن جالی و قاطع اخلاط غلیظه و کرم تر از اصل آن و جهت نفث الدم و با ماء العسل جهت تنقیۀ جکر نافع مورث سدد و مصلح آن سکنجبین و مرخی معده و مصلخ آن کلقند مقدار شربت آن تا پنج درهم و از محرق آن تا یک مثقال و از تخم آن تا دو درهم بدل آن در اکثر افعال غری السمک است کویند مغاث و یا کرسنه و بیخ آن را سائیده و با آب ممزوج نموده مستعمل صحافان و سراجان و صندوق سازان و کفش کران و غیرها است زیرا که بسیار لزج و چسپنده و وصل آن مستحکم می باشد

ص: 259

*طبیعت آن*

کرم در اول دوم و بعضی در سوم و در آخر اول خشک و اسحق کرم و خشک در دوم کفته

*افعال و خواص و منافع آن

محلل و مجفف قوی ملین و جالی و جاذب از عمق بدن و اندک لذاع و مفتح سدۀ جکر و سپرز و افواه عروق به حدی که جاری می کرداند خون را از افواه عروق و مصلح مسهلات است و لهذا داخل مسهلات کرده می شود جهت اصلاح عمل آنها

*امراض الراس

آشامیدن آن با عسل جهت صرع و فلج و خدر و تشنج رطب امتلائی اقویا را از یک مثقال تا دو درم و متوسطین را یک درم و ضعفا را ربع درمی و یا قریب بدان جهت آنکه اسهال بلغم می نماید و دفع می سازد آن را و همچنین آشامیدن مقدار یک مثقال آن با ماء الشعیر و تحسی بدان با ماء العسل جهت صرع و مقدار کرسنه دو چهار و نیم اوقیۀ عسل مصفی و یا طبیخ زوفی و یا طبیخ انجدان برای تشنج رطب امتلائی نافع و غرغرۀ محلول آن با آب کرم جهت امراض مذکوره و سائر امراض دماغی بارد رطب مانند دوار و سدر و استرخا و لقوه و امثال اینها و خفقان سوداوی و بلغمی نافع برای آنکه جلب می نماید و فرود می آورد بلاغم و رطوبات بسیاری از دماغ و اعصاب دماغی و حنک و حنجره بسوی دهان و تحلیل می دهد آنها را

امراض العین و الحلق و الصدر و غیرها

طلای آن با سرکه جهت شعیرۀ پلک چشم و اکتحال آن برای تلیین خشونت اجفان و جرب و جلای بیاض و شعیره و جلب رطوبات و قروح غائرۀ عین و دفع ظلمت بصر مفید و آشامیدن یک مثقال آن با ماء الشعیر بطریق لعوق اندک اندک جهت ربو و عسر نفس و انتصاب آن و خناق بلغمی و تنقیۀ قروح حجاب و دفع مرۀ سودا و تنقیۀ آن و با عسل نیز جهت علل مذکوره و تنقیۀ سینه از رطوبات لزجه و عسر البول و وجع خاسره و مفاصل و عرق النسا و دفع ضرر ادویۀ مسهله و خیسانیدۀ مقدار نیم درم تا یک درم و تا یک مثقال آن در مطبوخات مناسبه یا در آب کرم بتنهائی جهت درد تهیکاه و ورکین و کمر و عرق النسا و تحلیل ریاح معده و صلابت طحال و کبد و اسهال بلغم غلیظ لزج و ماء اصفر و تفتیت حصاه و اخراج جنین زنده و مرده و کشتن کرم امعا و حب القرع و ادرار فضلات و حیض و رطوبات نافع و بتنهائی و با سرکه جهت ورم جکر و سپرز و استسقا و صلابت انثیین و ضماد و طلای آن جهت تلیین صلابت مفاصل و با سرکه جهت قوبا و با سرکه و نطرون جهت خنازیر و تحلیل صلابات و با عسل و زفت جهت تحلیل تحجر مفاصل و با سرکه و بوره و روغن حنا جهت اعیای امتلائی و عرق النسا حادث از مواد بارده و با زیت جهت کلف و بهق

ص: 261

١٣٧و آثار جلد و ضماد آن با عسل جاذب خار و پیکان بظاهر جلد بسبب قوت جذبی که دارد السموم شیخ الرئیس کفته خوردن آن با طلا که نوعی از شراب است و مرمکی فادزهر سموم است خصوص سمی که ان را طفسیقون نامند و حمول آن جهت اخراج جنین و ادرار حیض و اختناق رحم و تدهین آن جهت طرد هوام و چون مخلوط بسعد و زیت نموده نزدیک هوام برند می کشد آنها را و مرهم آن جهت تحلیل اورام و نضج آنها و خوردن کوشت فاسد زائد و رویانیدن کوشت صالح جید مفید و بالجمله منافع بسیاری دارد هم مفردا و هم مرکبا با ادویۀ مناسبه مقدار شربت آن از نیم مثقال تا یک مثقال مضر معده و اکثار آن مورث بول الدم و ادرار خون مصلح آن انیسون مضر کرده مصلح آن زوفا و کم استعمال نمودن آن بدل آن سکبینج است یا جاوشیر یا بر موم و نسخ مراهم آن در قرابادین ذکر یافت

*طبیعت آن

کرم در سیوم و خشک در آخر دوم

*افعال و خواص و منافع آن

جالی و محرق و منقی و مفتح و مدر قوی و محلل فضول غلیظ و مدر بول و حیض و سه درم سبز آن مسهل زردآب و جهت استسقا نافع و یکدرهم آن مدر حیض و نیم درهم آن مدر بول و پنج درهم آن مسقط جنین زنده و مرده و ده درم آن کشنده و طلای آن جهت بردن کوشت زائد زخمها و سنون آن جهت جلای دندان نافع و مداومت آن مفسد دندان مصلح آن مغز تخم کدو و روغن بنفشه و مضر مثانه و مصلح آن عسل است

*افعال و خواص و منافع آن

مجموع آن با قوت قابضه و محلله و ملینه خصوص صنوبری آن و بسبب عطریتی که دارد ملایم جوهر روح و مقوی آن و بسبب قبضی که دارد موجب متانت روح و به لطافتی که دارد زود نفوذ بقلب می نماید پس باین اسباب و بالخاصیه مقوی قلب است امراض القلب و الدماغ و سائر الاعضاء آشامیدن طبیخ آن موجب سرور نفس و تقویت روح حیوانی و متانت و حفظ آن و جهت خفقان و صرع و تقویت معده و باه و رفع غثیان و قئ و تفتیت حصاه و وجع کبد نافع بجهت تلیین و تحلیل و قبض آن و معده را خوش بو کرداند و رفع بلت آن می نماید و آشامیدن نقوع آن در شراب قابض و خواب غرق آورد خصوص صبیان را و تقویت معده و ازالۀ نفخ و نهش هوام سمی نماید و بخور آن جهت صداع و شقیقه و صرع و تکرار کرفتن دود آن در بینی جهت سکته و صرع و اختناق رحم و نشستن در طبیخ آن جهت تسکین دردها و اورام حاره و صلابت مفاصل و وجع رحم و ادرار نمودن حیض و ضماد مسحوق خیسانیدۀ آن در آب جهت تقویت اعضای ضعیفه و مسترخیه و لحوم لینه مانند بناکوش و زیر بغل و ما بین کتفین و کنج ران و رفع آلام حارۀ آنها و تلیین صلابات و ردع اورام و تقویت معده و جکر و رفع بدبوئی زیر بغل و با سرکه جهت سپرز و بنهایت منوم اطفال است و اکتحال آن جهت تقویت چشم و قطور نقیع آنکه از درخت بلوط باشد جهت جمره و حرارت چشم و ذرور آن جهت بدبوئی زیر بغل و رویانیدن کوشت نرم بر جراحات و بدستور طلای آن جهت رفع بدبوئی زیر بغل و چون در روغنهای مناسبۀ دافعۀ اعیا حل نمایند و یا بجوشانند و بمالند جهت رفع اعیا و تحلیل اورام نافع مضر امعا مصلح آن انیسون مقدار شربت آن تا سه درهم بدل آن قرومانا بوزن آن و داخل خوشبوئیها مانند ارکجه و غالیه و لخلخه و دواء المسک و اکحال و غیره می نمایند و تا آن را نخیسانند و نم نداشته باشد خشک آن کوبیده نمی کردد و جوارش و عرق و دهن آن در قرابادین ذکر یافت حکیم میر عبد الحمید در حواشی تحفه نوشته که در کتاب مفردات فرنکی دیده شده است که آن را بفرنکی موس کس اربرم کویند و قسم دیکر آبی نیز نوشته که بر شاخهای مرجان و استخوان ماهی و اشجار دیکر زیر آب می پیچد و این اشنه باریک تر است از ان و آن را موص کس مرین خوانند

ص: 264

*طبیعت آن

سرد و تر ضماد آن جهت حرقت اعضا و مفاصل حار بسیار نافع است

*ماهیت آن

کیاهی است ساق آن کمتر از ذرعی و صلب و خشن و بر اطراف آن کلی شبیه

١4٠ببابونه و بعضی مائل به بنفشی و در دور آن برکها و مجموع برکها و کلهای آن شبیه بکواکب و برکهای ساق آن باریک و مزغب و تخم آن اغبر و تلخ

*طبیعت آن*

در دم کرم و خشک و با توت مبرده و قابضه و شیخ الرئیس نوشته که در ان قوت قبض نیست

*افعال و خواص و منافع آن

محلل و مجفف و آشامیدن آن جهت صرع اطفال که ام الصبیان نامند و جهت خناق و ضماد برک آن جهت ورم چشم و برآمدکی حدقه و تسکین درد آن و وجع و درد کنج ران و ورم آن بغایت موثر مقدار شربت آن تا دو درهم است

١4١در آن برک حرفه یا اسفاناخ یا روغن بادام پخته باشند جهت امراض مذکوره موافق تر و ملین بطن و آنچه از آرد جو سازند سرد و با رطوبت بسیار از همه بطئ الهضم و الانحدار و قلیل الغذاتر و کاهی در دو قسم اول از برای صفراوی مزاجان و یا بجهت زیادتی لذت بعضی حموضات مناسبه مانند کشک یا ماست یا سرکه و یا آب لیمو و یا غوره و یا انار و یا آلو و یا زرشک و یا امثال اینها با اندک شیرینی چاشنی کرفته ترتیب می دهند و این قسم را بترکی آش با فاطق نامند و بطئ الهضم تر و مسدد و مولد بلغم غلیظ است و مصلح آن ثوم و ادویۀ حاره و بعضی جهت رفع اسهال و حبس طبیعت با ادویۀ قابضه مثل آب سماق و به ترش و کشک بریان و امثال اینها ترتیب می دهند و کفته اند که اطریه متخذ از خمیر آرد کندم صالح است از برای حار المزاج و کسی که محتاج بغذای متین باشد و نافع است از برای سعال هر کاه نبوده باشد سبب آن اخلاط حاره و آنچه با کوشت باشد کثیر الغذا و مرطب و مسمن بدن و همچنین با شیر و شیرینی آن مولد خلط غلیظ و آنچه از آرد برنج سازند سبک و سریع الهضم و قابض است و نوع دیکر که آن را بفارسی رشتۀ قطایف و رشتۀ خطائی نامند و آن را از آرد برنج یا نشاسته و یا هر دو درهم سازند بدین نحو که آرد برنج با نشاسته مخلوط به آب کرده صاف نموده در قمعی که سوراخهای باریک داشته باشد کرده و پاتیل مسی یا سینی مسی را بر آتش کذاشته که خوب کرم کردد پس آن قمع را بیک دست کرفته بسرعت تمام بر ان بفاصلۀ یک شبر و یا کمتر بکردانند تا مانند رشته های باریک از ان برآید و در دیک بسته شود و از دست دیکر آنچه بسته شده است بردارند اکر یک شخص باشد و اکر دو کس باشد و یا ظرف بزرک باشد یکی بریزد و دیکری بردارد تا ما دام و هر مقدار که خواهند پس آن را در ظرفی کرده مغز کودکان بریان و مغز بادام بریان و مغز پستۀ بریان کوفته و جلاب شکری و قندی با دانۀ هیل سوده بر روی وی ریخته بخورند و بعضی بجای جلاب شکری پالودۀ شکری رقیق که آن را بفارسی ماقوتی رقیق کویند بر روی وی کرده می خورند آنچه از آرد برنج ترتیب دهند سبک و سریع الهضم و قابض و آنچه از آرد میده یا نشاسته سازند کثیر الغذا و بطئ الهضم تر و از نشاسته ساختۀ آن سبک تر و قابض تر و به دوائیت اقرب و اطریه یعنی آش آرد نافع است از برای صداع خصوص صداع صفراوی و یابس ساذج حادث از هم و غم و مالیخولیای حار یابس و نسیان خصوص مطیب بدارچینی و دارفلفل و خولنجان و یا با مربای زنجبیل و امثال اینها جهت زکام و نزله و با عسل جهت نفث الدم خصوص که در ان عدس پخته باشند جهت سل و بول الدم بسبب آنکه متولد می کردد از ان خون بلغمی که مقاومت می نماید با سودای احتراقیه و تبرید و ترطیب بدن می نماید و متبخر نمی کردد از ان ابخره و از برای ابدان و امزجۀ باردۀ رطبه و معده های رطب با امثال ادویۀ حاره که ذکر یافت مناسب و کاهی جهت اصحا و زیادتی لذت نخود درست و چغندر ریزه کرده با کوشت قیمه و یا کوفته چاشنی بسیب و به و آب لیمو و آب غوره و یا ماست یا کشک داخل اطریه می نمایند و در قرابادین بتفصیل ذکر یافت

ص: 270

١4٣است بوی صعتر از ان آید و در عمل از اقریطشی ضعیف تر باشد و مترجم صیدنه ابو ریحان کفته که این را صعتری نامند چون نسبت ببوی آن کنند و چون نسبت بمعدن آن کنند جرمغانی کویند و این زبون ترین انواع آنست و اقریطشی را انطاکی نیز نامند زیرا که بیشتر از انجا بانطاکیه برند و از انجا باطراف و اقلیطشی نیز لام بجای را کویند

*طبیعت آن

جالینوس کرم و خشک در سوم دانسته و حنین و دیکر اطبا کرم در سوم و خشک در آخر اول و بعضی نیز خشک در دوم کفته اند

*افعال و خواص و منافع آن

محلل و ملطف و مفتح سدد و مسهل سودا و بلغم بتنهائی و یا با بنفشه مسهل صفرا نیز و بجهت امراض دماغی و عصبانی از قبیل صداع و تشنج امتلائی و صرع و مالیخولیا و مانیا و جنون و کابوس و وسواس سوداوی و فالج و لقوه و خدر و اوجاع مفاصل و سرطان متقرح و تفریح قلب بسبب تنقیۀ سودا و کرم معده و ریاح را دفع نماید و موافق امزجۀ پیران و مشائخ و بالخاصیه جهت امراض سوداوی و تنقیۀ سودا بیعدیل و نفخ را زائل کرداند صاحب شفاء الاسقام کفته مفتح سدد است و در اسهال بطئ العمل و چون ضم نمایند بآن فلفل و ادویۀ لطیفه اسهال بسرعت می نماید جهت آنکه آنها معین بر عمل و تحلیل آنند

*امراض الراس

و چون یک هفته هر روز ده درهم آن را در نیم رطل شیر تازه دوشیده بخیسانند و با پانزده مثقال سکنجبین بنوشند جهت رفع صداع سوداوی و مالیخولیا و تشنج امتلائی و توحش و خفقان مجرب دانسته اند و همچنین چون شش درم آن را در قدری شیر کوسفند تازه دوشیده داخل کرده بیاشامند از برای صداع سوداوی و تنقیۀ سودا بعد از نضج بمنضجات مناسبه و آشامیدن شش درم آن با ماء الجبن جهت صداع حادث بمشارکت قلب بسبب سوء مزاج سوداوی آن و با مثل آن انسنتین برای مالیخولیا و چون شش درم آن را با ده درم مویز منقی از حب چند جوش خفیفی داده صافی نموده بیاشامند نافع است مالیخولیای حادث از آشامیدن خمر بسیار و ادمان بران و جهت وسواس سوداوی و اخراج دیدان طوال اکر اضافه نمایند بر ان طبیخ سر بنفشه می باشد انفع و چون اضافه نمایند بر همه مفرحی مانند بادرنجبویه و کاوزبان می باشد ابلغ و همچنین با ماء الجبن از برای مالیخولیا و هشت درم آن با شیر تازه دوشیده و شکر سفید جهت مالیخولیا و مانیا و جنون و کابوس و اکثر امراض سوداوی و استفراغ مادۀ مالیخولیای سوداوی با افتیمون و شحم حنظل و اندکی سقمونیا بعد از فصد و نضج ماده موجب رستکاری از ان است و چون افتیمون را کوبیده و بمویز منقی سرشته حب بسته فرو برند از ان پنج درم تا ده درهم نافع است مالیخولیای مراقی را و چون هفت درم افتیمون را کوبیده و با هفت درم سکنجبین ساده سرشته بیاشامند اسهال سودا بقوت نماید و تنقیۀ طحال کند و نافع است از برای مالیخولیای طحالی و مانیا و چون هر هفته یک مرتبه ازین ترکیب خورده شود می باشد نافع از برای مانیا و مالیخولیا و جنون و جمیع امراض سوداوی محترق از سودای بارد و همچنین آشامیدن آن با ماء الجبن متجبن بشیرۀ قرطم که مقدار شیر دو رطل باشد و حب القرطم کوبیده بیست درم از برای مالیخولیا و مانیا و جنون و وسواس سوداوی بدین دستور که حب القرطم را کوبیده شیر را قدری جوش داده فرود آورده چون نیم کرم کردد آن را در پارچه کرده در ان بمالند که تمام شیرۀ آن در ان برآید و بکذارند تا خوب بسته شود پس آن را بدستور مقرر بچکانند و تمام آب آن را از پرویزن بکیرند و با شش درم افتیمون بنوشند طلاطلی در مجربات خود آورده که دیدم خلق کثیری از اصحاب مالیخولیا و مانیا و جنون و وسواس سوداوی که افتیمون مخلوط با فسنتین و برک حنظل بآنها دادند شفا یافتند و نیست دوائی نافع تر از برای مالیخولیا و امراض سوداوی از ان و چون افتیمون را در آب یکدوجوشی داده مالیده صاف نموده در آب صافی آن کلقند حل نموده باز صاف

ص: 273

١44کرده بیاشامند تنقیۀ سر کند از اخلاط فاسدۀ سوداویه و نافع است از برای کابوس حادث از ابخرۀ سوداویۀ مرتقیه از معده بسوی سر و با ماء الجبن از برای کابوس سوداوی و آشامیدن آن با سطوخودوس و امثال آن از ادویۀ مخصوصه منقی دماغ است و جهت صرع سوداوی و بلغمی و فالج و لقوه و تشنج امتلائی و خدر نافع و چون بکیرند از ان شش درم تا ده درم و اندکی بجوشانند در میپختج و مالیده بفشارند و بنوشند نافع است از برای تشنج امتلائی و خدر و سرطان متقرح و چون بکیرند از ان هر روز ده درم و در یکمن شیر تازه دوشیده بخیسانند و صافی نموده اضافۀ آن نمایند مقدار پانزده درم سکنجبین ساده صادق الحموضه تا بریده کردد پس بچکانند و بیاشامند و تا هشت روز متوالی این را بعمل آورند تشنج و خدر را نافع است و چون چهار درم افتیمون را سائیده با قدری عسل و قلیلی نمک بخورند اسهال سودا و بلغم بقوت نماید و بغدادی قلیلی سرکه نیز برین ترکیب اضافه کرده بدانکه چون افتیمون لطیف و ضعیف الترکیب است آن را بسیار نرم نباید کوبید و جوش بسیار هم نباید داد زیرا که نرم کوبیدن و جوش بسیار مبطل فعل آن است بلکه آن را در غیر مطبوخ جریش باید کوبید و در مطبوخ بیکدوجوشی اکتفا نمود و اکر آن را در صرۀ علی حده بسته در مطبوخات بعد طبخ در آخر جوش انداخته یکدوجوشی داده فرود آورند و بعد سرد شدن صره را افشرده دور نمایند بهتر است و افتیمون مضر صفراوی و شبان و محرور المزاجان و مورث کرب و غشی و عطش است مصلح آن زعفران و کثیرا و بروغن بادام چرب کردن و کویند مضر رئه و مصلح آن صمغ عربی و کتیرا و موافق امزجۀ باردۀ و کهول و مشائخ و سوداوی مزاجان مقدار شربت از جرم آن بقول شیخ الرئیس چهار مثقال و نزد بعضی تا سه مثقال و بعضی دو درم کفته و در مطبوخات تا ده درم بدل آن در اسهال لاجورد و حجر ارمنی و یک وزن و نیم آن حاشا یا مثل آن حاشا و دو دانک آن تربد سفید مدبر است و تخم آن را نیز نرم نباید کوبید و بروغن بادام چرب باید نمود که مصلح آن است در مغص اکر در غیر مطبوخ جرم آن را استعمال نمایند و الا بالای آن روغن بچکانند و چون ده درم تخم آن را کوفته در پارچۀ کتانی بسته در دو ثلث رطل شراب انکوری انداخته شب تحت السما بکذارند و روز دیکر افشرده دور نمایند و یک اوقیه شربت کل یعنی شربت ورد مکرر و دو اوقیۀ شربت بنفشه در آن داخل کرده و یک مثقال روغن بادام شیرین بران چکانیده صبح ناشته نیمکرم کرده بیاشامند مالیخولیا و وسواس سوداوی را نافع و اسهال مرۀ سودا نماید بنهایت قوت بدون مضرتی و حدوث ضعفی و اکر یک اوقیه مغز فلوس خیارشنبر نیز اضافه نمایند بهتر است مقدار شربت آن بتنهائی تا دو درم و با غیر آن تا چهار درم و حبوب افتیمون و سفوف و سکنجبین و شراب و قرص و مطبوخ و نقوع و ماء الجبن افتیمونی و معجون مقلی آن در قرابادین بتفصیل ذکر یافت

ص: 274

*طبیعت آن

کرم و خشک در اول چهارم و بعضی خشک در سوم کفته اند و قوت آن تا چهار سال قوی می باشد و بعد از ان ضعیف و تا ده سال باطل می کردد

*افعال و خواص

و منافع آن*

جالی و ملطف و محرق و حاد خصوص تازۀ آن به حدی که زیاده است از حلتیت که حادترین صمغها است مسهل بلغم لزج و زردآب و منقی فضول بلغمیه از اعصاب و جهت لقوه و فالج و استرخا و تشنج امتلائی و رعشه و خدر و دوار و سدر و صرع و سکته و کابوس و جمود و شخوص و استسقا و سپرز و قولنج و سردی کرده و عرق النسا و مفاصل و وجع ظهر و ورک که از بلغم باشد و دفع سموم بارده و تسکین اقسام ضربان مفید اللقوه سعوط مقدار عدسی از ان محلول در شیر دختر جهت لقوه و محلول آن در روغن حبه الخضرا و مالیدن آن بر روی صاحب لقوه نافع و بدستور فرو بردن حب مصنوع از ربع درمی از ان و از سکبینج و مقل الیهود و اشق از هریک نیم درم جهت لقوه مفید و زائل کرداند آن را الفالج و الاسترخاء اکثار بوئیدن آن نافع آست فالج را بجهت آنکه تنقیۀ دماغ می کند و میل می دهد مواد را از جانب نخاع بسوی بینی و سعوط محلول مقدار یک شعیرۀ آن به آب مرزنجوش یا باب افشردۀ چغندر یا به آب افشردۀ سیر تر نیز نافع است فالج را بهمان جهت و اشامیدن ان بادویۀ مناسبه نیز نافع است آن را و استرخا را و تمریخ اعضای مسترخیه بروغن زیت که در یکرطل آن مقدار سه درهم افربیون حل کرده باشند هفت روز یا شش روز اقلا سه روز نافع است آن را و فالج را و اکثری از امراض عصبانیه را و اکر مخلوط نمایند آن را به قیروطی که شکسته باشند حدت افربیون را بروغن و تمریخ نمایند بآن نافع است آن هر دو را بنهایت نفع و سزاوار نیست اکثار مروخ ان زیاده از هفت روز و مقدار افربیون از سه درم و چون حل نمایند بروغن قسط یا روغن غار کرم نموده تدهین بآن نمایند نافع است از برای فالج و استرخا بجهت آنکه مسخن عصب است و ملطف و محلل بلغم و چون بکیرند وزن یک اوقیۀ آن را و نرم سوده در یکرطل زیت که در ان دو اوقیه موم کداخته باشند داخل کرده در هاون بدسته بمالند تا چون مرهم شود و تمریخ نمایند بقلیلی از ان نافع است فالج و استرخا را نفعی بین و چون بکیرند از ان ربع درمی و از سکبینج و اشق نصف درمی و حب ساخته فرو برند نافع است از برای استرخا و چون بکیرند مقدار یک دانک از ان و سائیده بزردۀ تخم مرغ نیمبرشت پاشیده بیاشامند نافع است استرخای اعضا را نفعی بلیغ و چون مخلوط نمایند افربیون را ببعضی از ادهان حاره مانند روغن قسط و روغن سداب و تمریخ نمایند بآن نافع است تشنج بلغمی را و اکر زیاده نمایند بوزن آن جندبیدستر و عاقرقرحا می باشد انفع و همچنین تمریخ بقیروطی معمول از افربیون تازه یک اوقیه و زیت کهنه یکرطل و موم سرخ دو اوقیه که موم را در زیت کداخته افربیون را نرم سوده بآن مخلوط کرده در هاون بدسته نیکو سائیده استعمال نمایند الرعشه و التمدد آشامیدن آن با ادویۀ مناسبه نافع است رعشۀ بلغمی را و تمریخ بیک درهم افربیون محلول در ده درهم زیت کهنه

ص: 276

١46نافع است خدر را و همچنین تدهین محلول آن در روغن دارچینی و آشامیدن آن نافع است خدر را و همچنین محلول آن در روغن قثاء الحمار و یا روغن حار دیکر نافع است آن را شربا و تمریخا و چون سی درهم آن را در روغن مناسبی حل نموده شش روز بآن مروخ نمایند نافع است خدر را و تعطیس با فربیون و استشمام بآن و تشوق بدان با روغن مناسب نافع است دوار و سدر بلغمی حادث از کیموس بارد را الصرع و السکته و الکابوس و الجمود و الشخوص چون بسیار نرم بسایند آن را بتنهائی یا با ادویۀ مناسبۀ دیکر و در بینی صاحب صرع و سکته دهند نافع است آن هر دو را و چون حل کنند به آب کرم و غرغره کند بآن صاحب صرع می باشد نافع او را و چون طلا نمایند افربیون و ثافسیا و امثال این هر دو از ادویۀ محرقۀ محللۀ مواد و مقرحۀ عضو بر موضع صعود ابخره در حال صرع حادث بمشارکت اطراف بسبب صعود ریاح مصرعه از انها بسوی سر نافع است آن را و لازم است که این طلا بعد از بستن بالای آن عضو باشد اکر ممکن باشد مانند دست و پا و آشامیدن ربع درم از ان با ادویۀ مناسبه نافع است کابوس را و ریختن یک اوقیۀ افربیون محلول در یکرطل روغن یاسمین بر سر صاحب جمود و شخوص و همچنین طلا کردن افربیون و جندبیدستر سوده در روغن یاسمین بر سر نافع است آن هر دو علت را الاستسقاء و الطحال و القولنج و اوجاع المفاصل و غیرها آشامیدن آن با ادویۀ مناسبه جهت امراض مذکوره و عرق النسا و وجع الورک و کمر که از بلغم و سردی باشد و سردی کرده و سموم بارد را نیز نافع و مسقط جنین و اکتحال آن با عسل جهت نزول آب در چشم مفید اما حدت و حمرت و سوزش آن در چشم مدت مدید می ماند و سعوط آن با آب چغندر جهت سبل و دمعه و حمرت چشم و تنقیۀ دماغ و ضماد آن بر استخوان باعث تقشر آن و باید که محافظت نمایند استخوان را از ان و طلای آن دافع کوشت زیادۀ زخمها و بر زخم سک دیوانه کزیده و لدغ هوام دافع سمیت آن و با روغنهای مناسب جهت امراض عصب و درد مفاصل و با زعفران و افیون جهت تسکین اقسام ضربان و حمول ان بقدر یک حبه تا دو سه حبه در ادرار حیض محتبس مجرب و اکر احداث سوزش نماید روغن کل سرخ دافع آن است و فرزجه یک حبۀ آنکه با سک سائیده باشند در اعانت بر حمل و تضییق فرج و تقویت رحم و دفع بدبوئی آن بی عدیل المضار مضر اصحاب امزجۀ حاره و کسی که بر مزاج او خون غالب باشد سزاوار نیست که بتنهائی آن را بنوشد و مضر امعای سفلی و مصلح آن مقل ازرق و رب السوس و اناویه مانند دارچینی و سنبل الطیب و سلیخه و کثیرا و صمغ عربی و روغن بادام شیرین و کویند مضر انثیین و مصلح آن روغن کل و مضر رحم باعث بهم آوردن فم آن به حدی که ادویۀ مسقطۀ جنین نتوانند اسقاط آن نمایند مقدار شربت آن دو قیراط و زیاده از ان تا سه درهم کشنده بدل آن در استسقا مازریون و در قولنج بوزن آن تا دو وزن جندبیدستر و قسم سیاه آن قتال است ابن مولف کفته اکر فرفیون و افیون را هر دو باهم در شیشه کنند هریک دیکری را فانی می کرداند به حدی که اثری از ان هر دو نمی ماند و کفته اند چون افربیون را با باقلا نکاهدارند در هیچ وقت قوت آن زائل نمی کردد و حبوب و ادهان و اضمده و اطلیه و قیروطیات و معاجین افربیون در قرابادین ذکر یافت و تدارک احوال طاریه بر شارب زیاده از مقدار مقرر آن نیز و بالجمله از خوردن آن نعاس و سوزش اعضا و فواق و کرب شدید و لهیب و لذع بطن شدید عارض کردد و سه درهم آن در سه روز کشنده بود بتقرح معده و امعا و آن تریاق افیون و بعضی سموم باردۀ حیوانیه و غیر آن است مصلح آن چرب نمودن آن بروغن و آشامیدن سویق سرد کرده به یخ و برف و نشستن در آب سرد و نجرع کلاب و متواتر آشامیدن سویق جو با آب انار و سیب میخوش و لیمون و کشکاب و روغن کل با کافور و کلاب و شوربای چرب و جدوار مجرب و فادزهر حیوانی با دوغ تازۀ کاو

ص: 277

١4٧خورانیدن و اضمده بارده بر جکر کذاشتن است

*طبیعت آن

کرم در اول و خشک در سوم و بعضی کرم در اول دوم و خشک در آخر آن کفته اند و این اصح است و کرمی عصارۀ آن زیاده از حشیش آن و اقوی از ان و همچنین تخم و کل آن اقوی است از حشیش آن

*افعال و خواص و منافع آن

مفتح و ملطف و مشهی و قابض و تلخ و قبض آن اقوی و زیاده از تلخی آنست مسهل صفرا و ماء اصفر و سایر اخلاط مراریۀ مجتمعه در معده بادرار ببول و منقی عروق سینه و شش و با افتیمون و بدستور با افتیمون و اسطوخودوس منقی و مسهل سودا و جهت صداع و لقوه و فالج و استرخا و رعشه و صرع و سکته و کابوس و دوار و سدر و مالیخولیا و سبات و امراض عین و کوش و دهان و حلق و معده و کبد و مرارۀ طحال و ارحام و بواسیر و اوجاع اعصاب و اعیا و داء الثعلب و داء الحیه و دفع سموم مشروبه و منهوشه و تقویت معده و اشتها و ادرار بول و حیض و شیر و عرق و قتل اقسام دیدان و امثال اینها از امراض هریک بتنهائی و یا با ادویۀ مناسبۀ آن نافع شربا و ضمادا الصداع و اللقوه و الفالج و الاسترخاء و الرعشه و الصرع و السکته و الکابوس لشوق آب مطبوخ آن با شیخ ارمنی خصوصا که در ان قدری ایارج فیقرا حل کرده باشند صداع حادث متولد در مقدم دماغ و آشامیدن مطبوخ آن جهت آنکه محلل ریاح دماغیست و غرغره بآن لقوه و شرب طبیخ آن بتنهائی و یا با عسل لقوه و فالج و استرخا و رعشه و صرع و سکته و کابوس را نافع و چون مفلوجی که در معده او اخلاط حاره حاصله از ادویۀ مشروبه باشد بنوشد آن را خارج می کرداند آنها را و تبرید می کند بالعرض و ریختن عصارۀ آن بکلوی مسکوت و سعوط نمودن

ص: 279

١4٨آن آن را مفید الدوار و السدر و السبات و الاعیاء و المالیخولیا آشامیدن مطبوخ آن با صبر سقوطری دوار و سدر حادث از صفرا و بلغم را و تقیع آن سبات و طبیخ آن با افتیمون مالیخولیا را و نیز تجرع هر روز دو اوقیه از آب طبیخ آن و اکر مادۀ مالیخولیا مائل بمراری باشد ده قیراط عصارۀ آن را در آب حل کنند و بیاشامند و اکر بشرکت مراق بود و در مراق ریاح باردۀ نافخه باشد و ورم و لهیب نباشد تنقیۀ آن بطبیخ افسنتین یا عصارۀ آن بنحو مذکور نمایند و تدهین روغن کل آن جهت اعیای امتلائی مفید امراض العین چون بکیرند حشیش آن را و سائیده در خرقه کتانی بسته در آب کرم جوشان فرو برده تکمید نمایند بآن چشمی را که طرفه داشته و مدت مدید طول کشیده باشد زائل کرداند آن را بجهت آنکه کویند جذب می کند خون را بسوی خود به حدی که خون در ان صره می آید که اکر بفشارند خون از ان برمی آید و طلای مطبوخ آن در میپختج جهت درد چشم و غشاوه و ورم و ضربان آن و با عسل جهت رفع آثار بنفشی تحت پلک چشم و ضماد آن با ناردین جهت رمد خصوصا نبطی آن و اکتحال آن جهت رمد و غشاوه امراض الاذن چون افسنتین را در آب با روغنی قابض یا در شراب پخته کوش را ببخار آن بدارند نافع است وجع آن را و ورم بناکوش را و همچنین طلای آن بر بناکوش و قطور عصارۀ آن وجع حادث بسبب دیدان و یا ریاح و یا رفتن آب در آن را نافع بجهت آنکه قاتل دیدان و محلل ریاح آب است و قطور مطبوخ آن در روغن بادام تلخ به حدی که تمام قوت آن در روغن آید با قلیلی زهرۀ بز نیز محلل ریاح کوش و منقی جراحت آن در ساعت و رافع کری است هرچند کهنه باشد و همچنین قطور ممزوج آب مطبوخ آن با روغن بادام تلخ و زهرۀ بز آمدن آب را از کوش بازدارد امراض الفم و الحلق و الصدر و الرئه طلای افسنتین کوبیده و با نطرون و عسل سرشته بر حنک یا از خارج بر حلق نافع است ورم عضلات داخلیۀ آن را و خناق و ورم بناکوش و وجع آن را و همچنین غرغرۀ مطبوخ آن یا بعصارۀ آن بتنهائی یا با ادویۀ مناسبۀ آن و آشامیدن آب طبیخ آن جهت تنقیۀ صدر و رئه و آنچه در عروق آنها است از اخلاط صفراویه نافع المعده و الکبد و المراره و الطحال و الامعاء و الرحم و المقعده و الدیدان و البواسیر و المفاصل آشامیدن آن با ناردین جهت درد معده و تحلیل صلابات باطنیه و نفخ و ریاح و همچنین ضماد آن و شرب طبیخ آن جهت تقویت معده و آوردن اشتهای طعام که زائل شده باشد عجیب الفعل است و جهت اوجاع جنین و خاصره و تهبج صورت و اطراف و استسقا و اوجاع مفاصل و امراض مقعدۀ بارده و دفع بخارات فاسده و اصلاح فساد مزاج و ابتدای سوء القنیه و بدستور عصارۀ آن جهت امراض مذکوره و همچنین چون بیاشامند ده روز هر روز مقدار بیست مثقال از آب مطبوخ آن بجهت رفع سقوط اشتها که از رطوبت باشد و زوال یرقان نافع و آشامیدن طبیخ آن بتنهائی و یا با عسل و یا با افتیمون جهت طحال و همچنین با ادویه مناسبۀ دیکر و ضماد کوبیدۀ آن بانجیر و نطرون و شیلم جهت استسقا خصوصا با سرکه و بدستور با نطرون و انجیر و دقیق سوسن برای طحال با اکلیل الملک در زیت پخته جهت ورم کبد در اواخر و طلای مطبوخ آن با سرکه جهت وجع مفاصل حار و تمریخ آن با سوم و روغن کل سرخ یا روغن حنا جهت درد تهیکاه و درد معدۀ کهنه و جکر و بواسیر و شقاق مقعده و وجع آن و صلابت رحم و همچنین ضماد آن بتنهائی و فرزجۀ آن با عسل جهت ادرار حیض و حمول آن با موم جهت اخراج حب القرع و آشامیدن آب مطبوخ آن بتنهائی و یا مطبوخ آن با برنج یا با عدس جهت قتل و اخراج اقسام کرم و آوردن اسهال نافع و با سرکه جهت بواسیر و شقاق مقعده و اخراج اخلاط حاره که بسبب ادویۀ مشروبه در معده بهم رسیده باشد موثر و آشامیدن شراب آن جهت تمدد زیر شراسیف و تقویت معده و دفع بواسیر و شقاق مقعده و تنقیۀ عروق می نماید از اخلاط مراریه و مائیه و ادرار می فرماید الحمی و داء الثعلب و الحیه و الشرا و دفع

ص: 280

١4٩السموم و غیرها و الزینه آشامیدن طبیخ آن جهت تپهای عفن و مرکب و کهنه و با ناردین جهت داء الثعلب و داء الحیه و اصلاح فساد مزاج و بتنهائی جهت نیکوئی رنک رخساره و بدستور ضماد آن و آشامیدن ده درم مطبوخ آن جهت کزیدن عقرب و با شراب جهت سم شوکران و نهش تنین بحری و بری نیز و با سرکه جهت خناق عارض از شرب قطر و ضماد آن با آب جهت شرا و تحلیل صلابات و داء الثعلب و داء الحیه و کذاشتن آن در صندوق و میان متاع مانع کرم زدن ثیاب و آمیختن آب مطبوخ آن با مرکب مانع تغیر آن و خوردن ارضه و کرم و سوس و موش کتابی را که با آن مرکب کتابت کرده باشند و طلای آن با زیت بر بدن مانع مقارنت پشه است بآن کس و ذرور آن جهت کریزانیدن هوام و پاشیدن آب طبیخ آن کشندۀ کیک و تدهین آن باعث طرد هوام المضار کفته اند افسنتین مضعف فم معده است سوای نبطی آن و لیکن ضرر عصارۀ آن زیاده از حشیش آن است و مصدع و مجفف مصلح آن در مبرودین انیسون و مصطکی و در محرورین شربت انار و امثال آن و شیخ الرئیس و صاحب شفاء الاسقام و دیکران کفته اند که حشیش افسنتین موافق ترین ادویه است از برای معده و تقویت آن و عصارۀ آن مضعف آن است بجهت آنکه در عصارۀ آن قوت قبضی که محتبس است در حشیش آن نیست و نیز صاحب شفاء الاسقام کفته جایز نیست استعمال آن قبل از نضج اخلاط بجهت آنکه ضرر آن در ان حین بیشتر از نفع آن است بسبب قوت قبضی که دارد و بالجمله در ان دو قوت است قوت اسهال و قوت قبض و دو جوهر نیز یکی جوهر لطیف هوای ناری که باعث اسهال و تفتیح است و دیکری جوهر کثیف ارضی که موجب قبض و حبس است مقدار شربت از جرم آن از یک مثقال تا دو مثقال و در مطبوخ تا دو درهم است اما باید که چون جرم آن را بطریق سفوف و غیر آن اکر استعمال نمایند بجهت رفع قبض آن بروغن بادام چرب نمایند بدل آن در اسهال غافث و شیخ ارمنی است و جهت تقویت معده بوزن آن اسارون و نصف آن هلیلۀ زرد و بجهت جکر عصارۀ غافث و جعده و قیصوم و عصارۀ آنکه آن را کوبیده آب آن را کرفته در آفتاب خشک کنند در جمیع افعال مذکوره اقوی است و نیز محلل و مفتح سدۀ جکر و مجاری ما بین معده و جکر و مجاری امعا و جهت تپهای کهنه و مرکبۀ قدیمه و تقویت معده و تنقیۀ آن از اخلاط مراریه و آوردن اشتهای طعام و ابتدای ضوء القنیه و استسقا و یرقان و نیکو کردن رنک رخسار و اصلاح فساد مزاج شربا مفید و جهت تهبح وجه و ورم اطراف و ورم طحال و داء الثعلب و داء الحیه شربا و ضمادا نافع و مورث کرب و صداع و مصلح آن ریوند مقدار شربت آن تا یک درهم و بدل آن سه وزن آن افسنتین یا غافث باشکاعی است و این ضعیف است شیخ الرئیس کفته عصارۀ آن مصدع است و ظن من آنست که همین سبب مضرت آنست بمعده مصلح آن در مبرود انیسون و در محرور رب آب انار است و حب افسنتین و ادهان و اشربه و اضمده و عرق و غرغره و اقراص و مطبوخات و معجون آن در قرابادین ذکر یافت با خواص و منافع و طرق استعمال و صنعت هریک

ص: 281

١5١هرکه نزدیک آن مرده رود او نیز می میرد و این قول شاید مبالغه باشد و دیکر افعی که کمر آن کنده و کردن آن باریک و سر آن پهن و اغبر با نقطهای سیاه باشد و دیکر بلوطیه که در بلوط می ماند و بدبو می باشد و کسی را که بکزد پوست او جدا می کردد و دیکر معطشه که عطش بافراط و حرقت و التهاب بسیار عارض می کردد ملسوع آن را به حدی که دائم آب می نوشد و سیراب نمی کردد تا بمیرد و دیکر بزاقه که می کشد به آب دهن خود و بوی آن نیز مهلک است و دیکر سیاه مسمی باسود سالخ و ارقم یعنی ابلق و مرقش یعنی دو رنک و آنچه صاحب خالها باشد و انواع ردیۀ دیکر نیز می باشد و سمیت مار ماده اکثر قویتر از ان است و تاثیر آن در نهش اعضای طرف چپ خصوص قریب بقلب و دماغ و اعصاب و کبد اهوع است از اعضای بعیده و سمیت مار در دندان آن است یعنی بواسطۀ دندان سمیت را بعضو می ریزد دندان آن سفید و کوچک بمقدار دانۀ برنجی و در ان سوراخی در طول و سر آن محرف مانند قلم تراشیده است و چون ماری که دندان آن را برآورده باشند کسی را بکزد از موضع نهش آن قدری خون برمی آید و لیکن اذیت بسیار نمی رساند و مسموع کشته ماری که دندان سمی آن را برآورده باشند اکر محبوس دارند بعد از دو سال و اکر سر دهند بعد از شش ماه باز دندان سمی مثل اول برمیآورد و کسی را که بکزد بدستور هلاک می کرداند

*طبیعت آن

ص: 283

بنهایت کرمی و خشکی و و تجفیف و تحلیل است و آنکه قریب با آب و عمارت نباشد حار و یابس در دوم و متوسط آن در سوم و آنکه در دور کوهستان می باشد خشک در چهارم

*افعال و خواص و منافع آن

چون با آب و اندک نمک و شبت و روغن زیتون بر آتش اخکر بملایمت طبخ نمایند تا مهرا شود و کوشت آن را با کندنا تناول نمایند مواد غلیظه را بطرف جلد دفع می کند و تحلیل می دهد و کفته اند در مجذوم این معنی بتجربه رسیده که بعد از خوردن بدن او متقشر شد و از ان مانند فلس ماهی جدا کشت و از ان مرض شفا یافت و نیز از خوردن بسیار آن بدن متقرح شده مثل ماهی پوست از ان می ریزد و مقدار کم آن اخلاط متعفنۀ لطیفه را مستحیل بشپش و کثیفه را بتقشر جلد دفع می کند و نفع می بخشد و ایضا کوشت پختۀ آن به نحوی که برای تریاق فاروق می پزند جهت دفع سموم مشروبه و ملدوغه و ضعف بصر و درد عصب و ازالۀ برص و منع زیادتی خنازیر و حفظ جوانی و تقویت قوتهای حیوانی و نفسانی و نیکوئی ذهن و فکر و جهت لقوه و رعشه و امراض باردۀ عصبانی و طول عمر مؤثر هر کاه بسال یک مرتبه تناول نمایند و لیکن اکثار در ان ننمایند و بعد تقویت بدن و شروع بروئیدن کوشت و جلد حفظ نمایند و اعضا را از خارج بمالیدن مراهم و موم و روغنهای مناسب و مسکۀ تازه و از داخل بآشامیدن شراب و ماء اللحم و اکل لحوم لطیفۀ مشویه و امثال اینها و آشامیدن مرقۀ آن جهت ضیق النفس بارد رطب و باید که مرقۀ آن را بدم بپزند زیرا که کوشت آن دیر پخته و مهرا می کردد و ضماد کوشت کوبیدۀ خام آن جهت دفع سمیت افعی کزیده و اقسام مارها بنهایت نافع و بجهت داء الثعلب و داء الحیه و خنازیر و اوجاع مزمنۀ بارده نافع و چون شکم آن را چاک کنند و کرماکرم برکزیدۀ آن کذارند وجع آن را ساکن کرداند و سمیت آن را دفع نماید و اکثار اکل آن محرق اخلاط و مصدع و مصلح آن شیر تازه دوشیده و آب فواکه است و نخودی که در حین جوشانیدن کوشت در ان پخته باشند در افعال قریب است بقرص افعی و نمکی که در جوف آن پرکرده باشند در افعال ضعیف تر از کوشت آن است و کفته اند که چون هفت عدد افعی را بریسمان پشم سرخ ارغوانی خفه کرده بازای هریک افعی کرهی بر ان بزنند بستن آن ریسمان بر کردن صاحب خناق جهت رفع آن علت بالخاصیه مجوب و بدستور ریسمان کتانی که افعی را بدان خفه کرده باشند جهت خناق و اورام لوزتین نافع و خون آن اکتحالا جهت روشنی چشم و منع نزول آب در چشم مفید

ص: 284

١5٢و بدستور زهرۀ آن سم قاتل بلا مهلت و کدازندۀ اخلاط و اعضا و فاسد کنندۀ ارواح و حرارت غریزی است بسرعت بالخاصیه و لهذا استعمال آن بهیچ وجه جائز نیست و پوست آن جهت امراض صدر و استسقا و یرقان و طحال و نزلات و ادرار بول و تفتیت حصاه و امراض مقعده هر نوع که استعمال نمایند نافع و بخور آن طرد هوام نماید و کسی را که خناق باشد و خوردن کوشت آن خوش نیاید او را محرق آنکه بدل آنست استعمال نماید و طریقۀ احراق آن در مقدمه ذکر یافت و در نسخۀ مالیقی طریق احراق آن چنین است که بر ان افعی نمک و شبت و انجیر از هریک یکرطل و نیم اوقیه سائیده پاشیده و با نه اوقیه عسل بر ان ریخته و سر آن را بسته در تون حمام یا در تنور کذارند تا سوخته کردد مانند زغال پس نرم سوده در شیشه و یا در ظرف چینی محفوظ دارند و عند الحاجه استعمال نمایند و کاه از برای خوش بوئی و نیکوئی طعم قلیلی سنبل الطیب و ساذج هندی نرم سوده بآن ممزوج می نمایند

*افعال و خواص و منافع رماد آن

آنست که طلای آن با روغن زیتون جهت تحلیل خنازیر و با سرکه جهت داء الثعلب و داء الحیه و اکتحال آن با عسل بغایت مقوی باصره است و علامت افعی کزیده و تدارک سم آن و مرارۀ افعی خورده و تدارک آن نیز و تریاق فاروق از بدء ظهور تا انتهای کمال و نسخ و طریقۀ ساختن و زمان استعمال و مواضع آن و مقادیر شربات و منافع و مضار آن بتفصیل و قرص افعی و حب و دهن و رماد و طبیخ و ماء اللحم و مرقه و معجون آن در قرابادین ذکر یافت و بالجمله کسی را که افعی و یا مار کزیده باشد از علامات لسع آن برآمدن خون متغیر اللون از ان موضع پس زردآبی شبیه بچرک و ورم کردن موضع لسع و سرخ شدن آن و خشکی دهان و زبان و التهاب اندرون و کرمی بدن و عرق سرد و سبزی رنک رو و غثیان و قئ صفراوی و اغما و غشی و سردی بدن و اهلاک است و بهترین معالجات فی الفور بلافاصله بستن بالای آن موضع است باستحکام تمام بفاصلۀ چهار پنج انکشت تا یک شبر بهر ریسمان و بندی که حاضر باشد حتی از کمربند و دستار تابند ازار مراد آنکه تغافل نه ورزند و مساهله ننمایند اکر میسر باشد یعنی اکر در دست و پا باشد و اکر در دو جا ببندند بهتر است یکی بالای دیکری بفاصلۀ چار پنج انکشت تا یک شبر و تا خوب خاطر جمع نکردند باز نکنند و اکر تا سه روز باز نکنند بهتر است و یا داغ کنند آن موضع را و یا قطع نمایند و الا فی الفور تیغ زده بمحجمه بقوت تمام بکشند چند دفعه تا تمام سمیت و خون فاسد دفع کردد و خون مدفوع از ان بریده کمرنک مانند چرک رقیق زردرنک شبیه بزردآب می باشد زیرا که خاصیت سم آنست که خون و اخلاط و اعضا را می کدازد و فاسد می کرداند و اکر محجمه میسر نیاید شخصی جوان با قوت که دندان های او مسلم باشد و مرضی و قلاعی در دهان و زبان او نباشد و ناشتا نباشد دهن خود را پاک بشوید و روغن کل بر لبهای خود بمالد و بدان مضمضه کند و بقوت تمام آن موضع را بمکد و آب دهان را بیفکند و فرو ریزد و نیز فی الفور تریاق فاروق اصلی بدو بخورانند و بران موضع بمالند و سه چهار عدد رته که بهندی ریتهه نامند در آب خوب بمالند تا کف برآورد و بخورانند و خورانیدن روغن کهنه که اقلا یکدوساله باشد و شیر و شراب کهنه و پنیر مایۀ خرکوش تازه محلول در سرکه و یا آب مطبوخ برک غار و فاشر او اسپند و تخم یونجه و مغز تخم ترنج و بیخ عرطنیثا و بیخ کاشم و بیخ کز و مرمکی و افسنتین و طرخشقوق و زراوند مدحرج و طویل و کرفس جبلی و فلفل و یا معجون مرتب ازینها بتمامی و یا آنچه میسر آید با عسل بقدر چهار دانک و خوردن شیر خام بسیار یا مغز کردکان و مالیدن مرمکی و ادویۀ مزبوره بقوت بر موضع آن شکم موش زنده را بشکافند و کرماکرم بر ان موضع کذارند و بدستور شکم خروس زنده را بشکافته کرماکرم بران بکذارند و مهرۀ مار را بران بکذارند تا بچسپد و بر ان شیر تازه دوشیده می ریخته باشند تا هنکامی که دیکر شیر نه بر دو رنک آن

ص: 285

١5٣متغیر نکردد و مهره خودبخود جدا کردد زیرا که از علامات مهرۀ مار اصلی آن است که ما دام که زهر باقی است جدا نمی کردد و شیری که بران می ریزند بریده و متغیر می کردد و قئ فرمودن به آبی که نیل دران مقدار یکرطل حل کرده باشند و بستن قدری از ان در ان موضع و خورانیدن آب برک بریانه که نبات هندی معروف است و سعوط نمودن بدان و اکر تازۀ آن نباشد برک خشک آن را سوده بنحوی سعوط نمایند که باقصی بینی و دماغ او برسد و تغذیه بسرطان نهری و زنجبیل با شیر الاغ و یا زنان و کفته اند اکتحال بدند با آب سوده در چشم او باعث عدم تضرر از سم آن است اما باید که قلیل باشد زیرا که کمال مضرت بچشم دارد و کسی که زهرۀ افعی خورده باشد و او را پی درپی غشی عارض کردد تدبیر آن مکرر قئ فرمودن به آب رته و مطبوخ ادویۀ مذکوره و روغن کنجد تازه و مسکه با آب کرم یا با شیر کاو و یا بز و یا تریاق فاروق و مترودیطوس و دواء المسک و فادزهر فائق و امثال اینها و آشامیدن آب کوشتهای لطیف مانند مرق مرغ جوان فربه و سرطان نهری با مشک خالص و شیر بز و یا الاغ یا زنان و امثال این ها است

*طبیعت آن

کرم در اول و خشک و با قوت قابضه

*افعال و خواص آن

مقوی دل و دماغ و جکر و معده و مفتح سدۀ دماغی و محلل ریاح و مشهی و مفتح سدۀ احشا و مسخن معده و آروغ آورنده و قائم مقام جمیع سموم خصوصا عقرب و رتیلا و طلای آن با روغن زیتون در حال رفع درد کزیدن عقرب می کند مصدع و مورث کرب و خناق مصلح آن روغن زیتون مقدار شربت آن تا دو مثقال

*و منبت آن

سواحل دریا و ممر آبها و جاهایی که آب در ان فرو می رود و می باشد و مزرعهای جو و عدس و نخود و در مصر و سواحل دریای شام بسیار است و در صعید مصر آن را شلجم نامند بهترین آن رسیده سنکین آن است و مغشوش بتخم شلغم می نمایند و فرق به بزرکی آن است

*طبیعت آن

دو دوم کرم و خشک و با اندک حدت و کرمی آن زیاده از خشکی آن

*افعال و خواص و منافع آن*

برک و تخم و

١54سائر اجزای آن جهت وجع کبد و ورم بارد غلیظۀ آن و تفتیح سدۀ آن و سدۀ طحال و تحلیل اورام و اخلاط غلیظه و ریاح و نفخۀ طحال و احشا و صلابات سائر اعضا و درد پا و دفع جمیع سموم قتاله شربا و ضمادا نافع و باید که سه روز با شراب حلو یعنی شیرین استعمال نمایند و عصارۀ بیخ آن در جمیع امراض مذکوره نافع و قویتر و باید که در فصل بهار عصارۀ آن را بکیرند زیرا که بعد از ان در ان رطوبتی نمی ماند مقدار شربت آن تا دو مثقال و از تخم آن نیم مثقال و روغن آن در آثار مانند آن است و آن را زیت الشلجم نامند

*طبیعت آن

سرد و تر

*افعال و خواص آن

ضماد آن مانع بزرک شدن پستان است خصوص با روغن زیتون نارس و آشامیدن آن مانع توالد زن و مرد مقدار شربت از برک و بیخ آن جهت قطع توالد سه مثقال است که با شراب بنوشند

*افیوس

بفتح اول و سکون فا و ضم یای مثناه تحتانیه و سکون واو و سین مهمله لغت یونانی است و آن را فافیوس الحدقی نیز نامند بجهت آنکه شبیه بحدقه است و بعضی مردم آن را خامالانس و فجل بری نیز کویند

*ماهیت آن

نباتی است ما بین شجر و کیاه و بسیار بلند نمی شود و ساق آن مزغب و باریک و از سه عدد زیاده نمی باشد و شبیه بچوب اذخر برک آن مانند برک سداب و بسیار سبز و ثمر آن مانند خیار کوچکی صنوبری شکل و سیاه و کل آن زرد و صدفی شکل و بیخ آن بقدر امرودی و شبیه بترب و خنثی و مستدیر و پر از رطوبت و چون خشک شود باطن آن سفید ظاهر آن سیاه می کردد

*طبیعت آن

در دوم کرم و خشک و لذاع و جالینوس بارد در دوم و مجفف در اول و ثمر آن را حار قابض در اول درجۀ اول و مجفف در دوم کفته

*افعال و

خواص آن

آشامیدن اعالی آن مقئ و اسافل آن مسهل و مجموع آن مقئ و مسهل بلغم و صفرا و مانع روئیدن مو است برهانۀ صبیان تا مدتی چون بران بمالند و ثمر آن یرقان را مفید و دمعۀ آن مقئ و مسهل مقدار شربت از جرم آن سه قیراط و از رطوبت آن پنج قیراط شیخ داؤد انطاکی کفته که رطوبتی که در ثمر آن است جهت تحلیل صلابات نافع و کفته شده جلا می دهد بیاض چشم را و مقئ و مسهل است و کیفیت استخراج دمعۀ آن آنست که آن را بکوبند و بفشارند و دمعۀ آن را بکیرند و در ظرفی کنند و بران آب بریزند و با پری حرکت دهند و خشک نموده استعمال نمایند

ص: 289

*طبیعت آن

بدانکه در مزاج آن اختلاف بسیار شده است جمهور اطبای یونان آن را سرد و خشک و برودت آن را در نهایت مراتب می دانند که چهارم است و در ان نیز اختلاف است بعضی در اول چهارم و بعضی در اوسط و همچنین است قول در یبوست آن بعضی کفته اند که یابس است در سوم و بعضی کفته اند یبوست آن قوی است و جملۀ اطبای هند آن را کرم و خشک و متأخرین اطبای فارس که تابع اطبای یونان اند اکثری آن را سرد می دانند و بعضی کرم و آنچه بالفعل مشهور میان اطبا است متخذ از خشخاش سیاه بری بارد یابس است در چهارم و متخذ از خشخاش سیاه بستانی بارد یابس در آخر هوم و از خشخاش سفید بستانی بارد یابس در اول سوم و متخذ از کوزۀ شقایق النعمان اکثری آن را کرم می دانند و بعضی سرد و مؤلف را عقیده آن است که افیون با وجود برودت مرکب القوی است یعنی در ان دو جزو است جزو حار لطیف هوائی و جزو بارد کثیف ارضی اما این غالب است

١56و تلخی طعم و حدت رائحه بسیار و سرعت اشتعال بنار و صدور افعال حرارت از ان در بدن بعد ورود در ان و فعل و انفعال باهم بسبب جزو حار آنست و لیکن چون بسیار لطیف و قلیل است زود بتحلیل می رود و زائل می کردد و افعال برودت آن بسبب جزو کثیف ارضی آنست و چون بسیار است باقی می ماند و ازین است که در اوائل هنکام استعمال و ورود آن در بدن باطنا و ظاهرا شربا و ضمادا و طلاء بسبب تخدیر و سد مسام و اجتماع حرارت در باطن قوی را برمی انکیزاند و ظاهر بدن را کرم می سازد و اشتها را زیاده می کرداند و رفته رفته بالعکس بدن را ضعیف و لاغر و رنک رو را زرد و بی رونق می سازد بسبب ضدیت و افنا و اماتت حرارت غریزی و قوی و ارواح

ص: 291

*افعال و خواص و منافع آن

مخدر و قابض و مسدد و منوم و محلل و مسکن اوجاع و مانع تعفن اخلاط و فساد آنها و حافظ ادویه و تراکیب و بجهت اکثر امراض راس و اعصاب و نزلات و امراض چشم و کوش و سرفه و ربو و ضیق النفس که از حرارت باشند و تپهای مزمنۀ قدیمه و نایبه نافع و در تسکین اوجاع و منع تعفن اخلاط و تحلیل روح حیوانی و رفع اسهال و سحج و قرحۀ امعا مانند آن دوائی نیست و چون در سفرها و هنکام تعب و غم و هم و اندوه و ضعف قلب و کرسنکی و نیافتن طعام در ایام قحط و غلا و سرمای شدید و ایام روزه و وقت قلع اسنان و حرقت بول و سوزش آن و حدت منی و سرعت انزال و شدت قوت باه و وجع قولنج اندکی از ان بخورند مفید و سودمند است بجهت افعال مذکوره و خاصیت آن امراض الراس طلای قلیلی از ان با مصلح آن بتنهائی و یا با ادویۀ مناسبۀ دیکر بر پیشانی و شقیقه جهت صداع حار خورانیدن مقدار ثمن درمی بتدریج تا ربع درمی با ماء الشعیر بصاحب قرانیطس نافع و موجب رستکاری او و تنویم صاحب سرسام صفراوی و صبار او قطرب و جنون اکرچه بمالیدن افیون باشد بر شقیقه و پیشانی و بینی اکر قوت او قوی باشد و الا کمال پرهیز نمایند از استعمال آن و همچنین استشمام آن با شمۀ از زعفران حل کرده در لخالخ منومه و خورانیدن مقدار یک قیراط و کمتر از ان بصاحب سهر مفرط جهت تنویم آن مفید و نیز مسکن اوجاع است در هر عضو که باشد و همچنین بوئید آن و مالیدن آن بر جبهه و یا با ماء العشیر خوردن و یا برداشتن فتیله آلوده بدان بر مقعده و نیز مسکن افکار ردیۀ صاحب قطرب است استعمال مقدار قلیلی از ان با افلونیا خواه بخورد و خواه ببوید خصوصا وقتی که با اندکی زعفران در روغن کل حل کرده باشند و خورانیدن نیم درهم افیون با ماء الشعیر نزد قوت اختلاط عقل و غلبۀ حرارت نافع است صاحب داء الکلب و مانیا را خواب آورد و سعوط قلیلی از ان باندکی زعفران جهت زکام و نزله در انتهای علت مفید و بعضی با زنجبیل کفته اند و در اصلاح ضرر آن بدماغ هیچ چیز مانند جدوار و زعفران و مشک نیست امراض العین مالیدن آن با مصلح آنکه زعفران است و یا زردچوبه و شیافات و اضمده و اطلیۀ افیونیه بر دور چشم صاحب رمد و اوجاع چشم در انتهای علت نافع و همچنین باندکی زعفران و شیر دختران امراض الاذن چکانیدن اندکی افیون محلول در روغن بادام تلخ و یا روغن خلوق که دهن الزعفران است جهت تسکین درد آن و همچنین به دو حبه جندبیدستر محلول در شیر دختران و یا روغن بادام تلخ و مر و زعفران جهت درد کوش و استعمال رماد آن با جندبیدستر جهت تسکین اوجاع کوش و قرحۀ آن نافع و قطور آن با بز و البنج سفید هر دو متساوی بقدر عدسه محلول در روغن بنفشه جهت وجع حادث از حرارت و یک قیراط آن در شیر تازۀ دوشیدۀ حل کردۀ نیمکرم جهت بثور آنکه با ضربان باشد اما وقتی باید استعمال قطورات افیونیه در کوش نمود که از شدت وجع خوف تشنج و اختلاط عقل و غشی باشد و با وجود اینها مداومت بآن جائز نیست زیرا که موجب ثقل سامعه است و در غیر این حالات بطریق اولی و ضماد آن جهت تجفیف قروح و ورمهای حاره و با زردۀ تخم مرغ ناپخته و زعفران جهت حمره بضم حای مهمله که باد سرخ

ص: 292

١5٧نامند و خراجات بضم خای معجمه و با شیر دختران و زعفران جهت نقرس حار و فتیلۀ آن با مرمکی و زعفران بالسویه جهت زحیر مجرب و با موم و روغن جهت حکه و جرب نافع و در معاجین و ادویۀ مرکبه حافظ قوت آنها است مضر قوای باطنیه و ظاهریه و حس و ادراک و ارواح و محدث کزاز و دق و شیخوخت و لاغری بدن و زردی رخسار و تقلیل فهم و فکر و کج خلقی و اکثر اوقات مغموم و محزون بودن و باندک چیزی خائف و هراسان شدن و ضعف قوت باصره و سامعه و شامه و ذائقه و قلب و کبد و معده و کرده و مثانه و باه و احداث نفخ و قولنج و عسر البول و غیر اینها است بسبب مضرت آن باین اعضا مصلح آن جندبیدستر و زعفران و دارچینی و فرفیون و زنجبیل و جدوار و فلفل مقدار شربت آن از یک عدس تا چهار قیراط و زیاده از یک دانک آن ممنوع و دو درهم آن کشنده بدل آن سه مثل آن بزر البنج و بوزن آن تخم لفاح یا پوست بیخ آن یا عصارۀ آن و در حبس الدم طباشیر و طین مختوم و کافور و کهربا است و بعضی بدل آن بوزن آن تودری سفید کفته اند در مدت عمر و بقای قوت آن را مانند سقمونیا پنجاه سال کفته اند و باید که آن را محفوظ دارند از رسیدن کیفیات غالبۀ اربعه یعنی حرارت و برودت و رطوبت و یبوست و از کردوغبار و آمیزش اشیای غریبه و غیرها که آن را از صورت نوعیۀ خود نکرداند و ضعیف و فاسد نسازد و هرکه زیاده از مقدار شربت آن بخورد او را خدر و افسردکی اخلاط و ارواح و فواق و ظلمت بصر و پراکندکی حواس و تنکی نفس و کرفتکی زبان و سبات مفرط و خارش بدن و فرورفتن چشمها و کزاز و عرق سرد و آمدن رائحۀ افیون از دهان و نفس و بدن خصوص که در وقت خاریدن و کمودت ناخنها عارض کردد پس اهلاک مداوای آن و آنچه بدان ماند قئ کردن بماء الشبت و فجل و عسل و نمک هندی و تحقین بحقنۀ حاره و آشامیدن شرابی که در ان دارچینی سوده و عاقرقرحا و جندبیدستر داخل کرده باشند و کرم کردن سر بتکمید و عطسه فرمودن و در میان آب کرم نشانیدن و خورانیدن تریاق فاروق و سنجرنیا و تریاق اربعه و تریاق لطین و مثرودیطوس و فادزهر فایق و مقدار بندقه جندبیدستر و مشک و فلفل و حلتیت و جدوار مجرب و دارچینی و ابهل سائیده با عسل سرشته و اکر قلیلی فرفیون و زعفران نیز اضافه نمایند بد نیست و خورانیدن روغن کاو و آب کرم و بوره و نمک و یا شیر تازه دوشیده با نارجیل دریائی و مکرر قئ کردن و بعد از ان عسل و چیزهای چرب و شیرین و حسوهای چرب و شیرین خوردن و بوئیدن مشک و جندبیدستر و زعفران و خوردن اینها باهم و غذاها و طعامهای چرب شیرین و شیربرنج و شبر و سیر و جوزلیز موثر است و خوردن جندبیدستر بقدر آنچه که افیون خورده و آشامیدن سکنجبین با افسنتین و نکذاشتن که بخواب رود نیز مؤثر است و اکر از عقب آن روغن کنجد و با سرشف بخورد کفته اند که معالجه پذیر نیست و ترشیها و سرکه و ماست بالای آن مضر و باعث قولنج صعب است و اکر احتیاج بحقنه شود تحقین فرمودن بحقنهای مناسبه و بعد از فراغ از حقنه شراب افسنتین ساعت بساعت دادن و در بزر البنج و شوکران احتیاج بتحقین زیاده است از افیون و بیلن افیون و طریقۀ اخذ و منافع و مضار و دفع مضار و تراکیب افیونیه باندک تفصیل و بسطی در قرابادین ذکر یافت

ص: 293

فصل الالف مع القاف

١5٩مثانه و نزول آب در کیستین نافع و با سکنجبین و یا با نمک مسهل سودا و بلغم و بدستور بافتیمون اعضاء الراس بوئیدن تازۀ آن خواب آورد و اکثار و مداومت آن سبات نطول آن جهت سهر پیران نافع بدین قسم که هر شب اقحوان و جو مقشر و بابونه از هریک قدری در آب شیرین بجوشانند و روغن ایرسا داخل کرده بر سر نطول نمایند خواب آورد ایشان را و در نسخۀ دیکر بجای شعیر صعتر آمده و یک جزو تمام نیز داخل دارد و چون اقحوان استفراغ سودا و بلغم می نماید لهذا استفراغ بدان بنحو مذکور نافع است برای مالیخولیا و فزع و صرع و همچنین آشامیدن هر روز یک مثقال از بیخ آن و بعضی دو مثقال کفته اند با طبخ فاوانیا تا سی روز متوالی جهت ازالۀ صرع و همچنین آشامیدن کل آن هر روز دو درم با شراب ریحانی تا بیست و پنج روز متوالی جهت صرع و ذرور خاکستر کل آن برای غرب و اکتحال خشک سودۀ آن جهت تقویت طبقات چشم و رفع ظلمت بصر و جلای آن و رفع آثار قروح و دفع نزول آب در ان و بعضی این خاصیت را بنوع صغیر آن مختص داشته اند

*اعضاء النفس

و الصدر و الغذاء لعوق آن جهت ربو و سرفه و نفث الدم و آشامیدن سه درم برک خشک آن با سکنجبین و نمک جهت ربو و اسهال مرۀ سودا و تحلیل و تجفیف رطوبات متجلبه بسوی معده و تحلیل خون منجمد در ان و آشامیدن یک مثقال خشک سودۀ آن با سکنجبین جهت ربو و برانکیختن اشتها و خوش بوئی معده و آشامیدن پنج درم آن جهت ادرار عرق و رفع قولنج نافع

ص: 296

*اعضاء النفض

آشامیدن مطبوخ آن با ماء العسل مدر قوی است و محلل خون منجمد در معده و مثانه و مسکن وجع آن و چون با کل آن بیاشامند تفتیت حصاه و تفتیح قولنج نماید و فقاح آن با شراب جهت ادرار بول و طمث و اسقاط جنین و نزول آب در کیستین و بدستور حمول آن ادرار حیض بقوت تمام نماید و محلل صلابت رحم و مفتح سدۀ آن و افواه بواسیر است و فرزجۀ آن مدر حیض و منقی رحم و جلوس در طبیخ آن جهت صلابت رحم و طلای آب تازۀ آن بر انثیین و قضیب و کنج ران جهت تقویت باه و جماع بغایت موثر و ضماد آن بدین قسم که به آب مطبوخ آن پارچه تر کرده بر ان کذارند جهت التوای عصب و دفع زهر جانوران سمی کزنده و با موم و روغن جهت ورم صلب ساقین و غیر آن و ضماد جمیع آن جهت باد سرخ و اورام حاره و بارده در انتها و جهت بواسیر و تقشر خشک ریشها و قروح خبیثه و جراحت قضیب و ضماد کل آن جهت تحلیل اورام غلیظه و تفتیح سدد مفید المضار اکثار آن مصدع و مثقل راس مصلح آن کل نیلوفر و سکنجبین و مکرب معده و مضر فم آن و مصلح آن بنفشه و انیسون و سکنجبین مقدار شربت آن تا دو مثقال بدل آن اکلیل الملک و بابونه است دو وزن آن نوع صغیر آن در دوم کرم و در اول خشک و در افعال ضعیف تر از اول ضماد آن با شراب جهت نیکوئی رنک رخسار و تحلیل ورم صلب نافع و روغن آنکه چهل روز کل اقحوان را که در هریک رطل از ان چهار رطل روغن زیت یا روغن کنجد تازۀ ریخته در آفتاب کذاشته باشند و قطور آن در کوش جهت رفع اوجاع آن و تدهین بآن جهت لقوه و التوای عصب و ورم اسافل بدن و مقعده و صلابت رحم و تفتیح مسامات و ادرار عرق و نضج اورام و اصلاح جراحات اعضای ع