جبر و تفویض

نظرات مشهور

1_ جبر: گروهی به نام (1)«اشاعره» می گویند: انسان از خود، هیچ اختیاری ندارد و در تمامی کارهای خوب و بد، مجبور بوده و تمامی آنها صرفا به ارادة خداوند متعال انجام می گیرد. این گروه به خاطر حفاظت بر سلطه و قدرت خداوند، به این نظریّه رسیده اند (2).

2 _ جمعی از معتزله می گویند: انسان به تمام معنا دارای اختیار است و افعالی که از او صادر می شود فقط مربوط به ارادة خود اوست، و با قدرتی که به او تفویض شده است خود مستقلّ در کارها می باشد و به هیچ وجه ارتباط با خداوند متعال ندارد (3).

این گروه به خاطر حفاظت بر عدالتِ خداوند، این نظریه را صحیح دانسته و اختیار نموده اند.

3_ جمعی از فلاسفه گفته اند: افعال انسان، مستند به ارادة خودِ اوست، ولی ارادة انسان، مستند به ارادة خداوند است، به گونه ای که علّت قریبة افعال، ارادة انسان، و علّت بعیدة آن ارادة خداوند می باشد، و لذا گاهی تعبیر کرده اند که جبر است در صورت اختیار (4).

4_ گروهی از عرفا می گویند: انسان، شأنی از شؤون وجود است و از خود، دارای وجودی حتّی فقیر، بلکه عین الفقر نیست و اصولاً چیزی جز نمودِ وجود نمی باشد, و اینکه فرموده اند: «لا جبر و لا تفویض» از باب سالبه به انتفاء موضوع می باشد، و تمامی موجودات و ممکنات، به طور کلّی وجودشان وجودِ مرآتی است و برای ممکنات، وجودی حتّی وجودِ فقری و عین فقر نیست، و لذا اراده و اقتضائی برای انسان نیست و در نتیجه جائی برای طرحِ جبر و یا اختیار نیست (5).

5_ نظریة دیگری که عموم فقهاء و محدّثین به آن معتقدند و آنرا متّکی به کتاب و حدیث (مکتب وحی) می دانند_همان طور که إن شاء الله مشخّص خواهد گردید_ این است که انسان نه مجبور است و نه کارهایش به او تفویض شده است، بلکه انسان موجودی است مختار و اختیارش هم آن به آن به او افاضه می شود، پس «لا جبر و لا تفویض بل أمرٌ بینَ الأمرینِ» و قدرتِ اختیار انسان که از طرف خداوند به او تملیک شده است، و خداوند خود أملَکْ است، در طولِ قدرتِ خداوند متعال است.

ص: 2

وجدان و عقل فطری

آیات :

1_ (لا إکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ) (7)یعنی «در پذیرش دین، اجباری نیست و درست از نادرست، روشن گردیده است».

2 _ (إنّا هَدَیْنَا السَّبِیْلَ إمّا شاکِراً وَ إمّا کَفُوراً) (8)یعنی «ما راه را به انسان نشان داده ایم و او یا سپاسگزار است، یا ناسپاس».

3_ (فَأمّا مَنْ أعْطی وَ اتَّقی . وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنی. فَسَنُیَسِّرُهُ لِلیُسری . وَ أمّا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنی . وَ کَذَّبَ بِالْحُسْنی. فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْری) (9)یعنی «آن کس که ببخشد، و پرهیزکاری پیشه گیرد، و خوبیها را تصدیق کند، پس بر او آسان می سازیم. و آن کس که بخل ورزد، و بی نیازیِ خود طلبد، و خوبیها را تکذیب کند، بر او سخت خواهیم گرفت».

از آیات فوق به خوبی مختار بودن انسان استفاده می شود، زیرا در آیة اوّل فرموده است: اجباری در پذیرفتن دین نیست. و در آیة دوّم شاکر بودن و یا کفر ورزیدن را در ارتباط با راهنمائی خداوند به انسان نسبت داده و فعل انسان دانسته است، و در آیة سوّم امداد خداوند و یا خذلان از طرف خداوند را مربوط به فعل انسان دانسته است.

ص: 5

آیات با عناوین کلّی:

1_ آیاتی که در آنها نوید به نیکوکاران و وعید به بدکاران داده شده است، مانند آیات شریفة: (الَیَوْم تجزی کُلُّ نَفسٍ بِما کَسَبَتْ) و (الیَوم تُجْزَونَ بِما کُنتُم تَعمَلُونَ) و (وَ لاتَزِرُ وازِرَه وِزْرَ اُخْری) و (لتجزی کُلُّ نَفسٍ بِما تَسعی) و (هَلْ تَُجْزَوْنَ إلاّ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) و (مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَه فَلَهُ عَشْرُ أمْثالِها) و (وَ مَنْ أعْرَضََ عَنْ ذِکْرِی) و (إنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْدَ إیمانِهِم).

2_ آیاتی که در آنها مذمّت از کفر و از معصیت کفّار و معصیت کاران شده است، مانند: (کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللهِ) و (وَ ما مَنَعَ النّاسَ أنْ یُؤمِنُوا إذْ جاءَهُمُ الْهُدی) و (ما مَنَعَکَ أنْ تَسْجُدَ) و (وَ ما ذا عَلَیْهِم لَوْ آمَنُوا بِاللهِ وَ الْیَومِ الآخِرِ) و (لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ) و (لِمَ تَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللهِ).

3_ آیاتی که در آنها تهدید و تخییر مشخّص است، مانند: (فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُر) و (اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ)و (فَمَنْ شاءَ ذَکَرَه) و (فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إلی رَبِّهِ سَبِیلاً) .

4_ آیاتی که در آنها أمر و دستور به سرعت گرفتن در کارهای نیک است، مانند: (وَ سارِعُوا إلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ) و (اِسْتَجِیبُوا لِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ) و (أجِیبُوا داعِیَ اللهِ) و (وَ اتَّبِعُوا أحْسَنَ ما اُنْزِلَ إلَیْکُم) و (وَ أنِیبُوا إلی رَبِّکُم) و (اسْتَعِینُوا بِاللهِ) و (فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجِیمِ).

5_ آیاتی که در آنها استغفار أولیاء خداوند است، مانند: (رَبَّنا ظَلَمْنا أنْفُسَنا) و (سُبْحانَکَ إنِّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمِینَ) و (رَبِّ إنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی) .

6_ آیاتی که در آنها اعتراف کفّار و گناهکاران به کفر و عصیان خود است، مانند: (ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَر قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ) و (فَکَذَّبْنا وَ قُلْنا ما نَزَّلَ اللهُ مِن شَیءٍ)

ص: 6

راهنمائی مهم:

در قرآن کریم، هدایت و ضلالت بندگان در موارد بسیاری به خداوند نسبت داده شده است، مانند: (یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ) و تمامی آنها با مطلب زیر، تشریح می گردد:

هدایت از طرف خداوند به دو صورت انجام می گیرد:1_ هدایت ابتدائی. 2_ هدایت اقتضایی.

مقصود از هدایت ابتدائی، این است که در بسیاری از موارد با اینکه از طرف بندگان، کار نیکی انجام نگرفته است، ابتداء از طرف خداوند متعال، برنامة هدایت برای مردم، مقرّر گردیده است. و مقصود از هدایت اقتضائی این است که در مواردی به خاطر کار نیکی که بندگان خداوند انجام داده اند، خداوند متعال، هدایتی را برای آنان مقرّر داشته است؛ ولی ضلالت و إضلال از طرف خداوند متعال، تنها اقتضائی است و هرگز إضلال ابتدائی از طرف خداوند متعال وجود ندارد. بنا بر این، صحیح است که هدایت و ضلالت به إذن خداوند متعال است و هرگز بدون إرادة او انجام نمی گیرد. ولی ضلالت در اثر عمل ناشایسته و نادرست بندگان مقرّر می گردد: (وَ أمّا مَن بَخِلَ وَ اسْتَغْنی ë وَ کَذَّبَ بِالْحُسْنی ë فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْری) و (سَأصْرِفُ عَن آیاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبّرُونَ فِی الأرضِ بِغَیرِ الحَقِّ) و (إنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیهِم ءأنذَرتَهُم أم لَم تُنذِرهُم لا یُؤمِنُونَ خَتَمَ اللهُ عَلی قُلُوبِهِم وَ عَلی سَمعِهِم وَ عَلی أبصارِهِم غِشاوَه وَ لَهُم عَذابٌ ألِیم) و (مَن یَهدِی اللهُ فَهُوَ الْمُهتَدِ وَ مَن یُضْلِل فَلَن تَجِدَ لَهُم أولِیاءَ م

ص: 7

اختیار، و نفی جبر و تفویض در حدیث

روایاتی که در این بحث گویا و روشن است، و جبر و تفویض را إبطال، و اختیار را إثبات می کند، شمارش آنها دشوار است، فقط برای نمونه چند حدیث یادآوری می شود:

1_ در کتاب شریف «توحید» أثر شیخ صدوق «رحمه الله» ص360، حدیث 5، از حضرت صادق علیه السّلام نقل نموده است:

«إنّ النّاس فی القدَر علی ثلاثة أوجه: رَجلٌ یَزعمُ أنَّ الله عزّ و جلّ أجبرَ النّاسَ عَلی المَعاصِی فَهذا قَد ظَلَمَ اللهَ فی حُکمه فهو کافرٌ، و رَجلٌ یَزعمُ أنَّ الأمرَ مُفوضٌ إلَیهم فَهذا قَد أوهَنَ اللهَ فِی سُلطانه فَهُو کافرٌ، و رَجُلٌ یَزعمُ أنَّ الله کَلَّّفَ العِباد ما یُطیقُونَ و لم یُکلّفهُم ما لایُطیقونَ، و إذا أحسنَ حَمدَ اللهَ و إذا أساءَ استَغفَرَ اللهَ فَهذا مُسلِمٌ بالِغٌ» (10).

از حدیث فوق به صراحت، نفی جبر و نفی تفویض استفاده گردیده و مختار بودن انسان نیز کاملاً یاد آوری شده است.

2_ در کتاب شریف «توحید» صدوق، صفحه 361، از حضرت رضا علیه السلام نقل نموده است که در مورد مسأله جبر و تفویض فرمودند:

«اَلا اُعطِیکُم فِی هذا أصلاً لا تَختَلِفُون فیه و لا تُخاصمون علیه أحدا ًإلاّ کسرتموه، قُلنا إن رأیتَ ذلک، فقال: إنَّ اللهَ عزَّ و جلَّ لم یُطعْ بإکراهٍ، و لمْ یُعصَ بغلبةٍ ، و لم یُهمِل علی العِباد فی مُلکه، هُو المالِکُ لِما مَلَّکَهُم، و القادِر علی ما أقْدَرَهُم عَلیه فإن ائتَمَر العِبادُ بِطاعتهِ لمْ یَکُنِ اللهُ عَنها صادّاً و لا مِنها مانِعاً و إن ائمترُوا بمَعصِیته فَشاء أنْ یَحولَ بَینهم و بَین ذلِک فَعَل و إن لم یَحُل و فَعَلوهُ فَلَیسَ هُو الَّذِی أدخلهم فیه ثُمّ قال علیه السلام: من یَضبطُ حُدودَ هذا الکلامِ فَقَد خَصَم مَن خالَفَهُ» (11).

ص: 8

و اما متن حدیث:

« دخلَ رجلٌ من أهلِ العِراقِ عَلی أمیرِ المُؤمنینَ علیه السلام فقال: أخبِرْنا عن خُروجِنا إلی أهلِ الشام أبقَضاءٍ مِنَ اللهِ و قَدَرٍ؟ فقالَ لهُ أمیر المؤمنین علیه السلام: أجل یا شیخ، فَوَ اللهِ ما عَلَوْتُم تَلْعةً و لاهَبطْتم بَطنَ وادٍ إلاّ بِقَضاءٍ مِنَ اللهِ و قَدَر. فقالَ الشَیخُ: عِند الله أحتَسِبُ عنائِی یا أمیرَ المؤمنین! فقالَ: مَهلاً یا شیخ، لَعَلّکَ تَظُنُّ قضاءً حتماً و قَدَراً لازماً! لَو کانَ کذلک لَبَطلَ الثوابُ و العِقابُ و الأمرُ و النَّهیُ و الزَّجرُ و لَسَقَطَ مَعنَی الوَعِیدِ و الوَعْدِ و لمْ یَکُنْ عَلی مُسِیءٍ لائِمهٌ و لا لِمُحسنٍ مَحمَدهٌ و لَکانَ المُحسِنُ أولی بِاللائِمهِ مِنَ المُذنُب و المُذنبُ أولی بِالإحسانِ مِنَ المُحسنِ تِلکَ مَقالهُ عَبَدهِ الأوْثانِ و خُصَماءِ الرَّحمن و قَدَرِیَّهِ هذِهِ الاُمَّهِ و مَجُوسِها؛ یا شیخ، إنّ الله عزّ و جلّ کلّف تخییراً و نهی تحذیراً و أعطی علی القلیل کثیراً و لم یُعص مغلوباً و لم یُطعْ مُکرهاً و لم یَخلُقِ السّماواتِ و الأرضَ و ما بَینَهُما باطلاً ذلِکَ ظَنُّ الَّّذِینَ کَفَرُوا فَویلٌ للّذینَ کَفروا منَ النار».

ص: 9

جبر

جواب:

با توجه به این که بعضی از آیات از محل بحث خارج است، مانند آیه شریفه: (و الله خلقکم و ما تعملون) زیرا آیه شریفه با قرینه آیه قبل: (أتعبدون ما تنحتون) روشن است، که در ارتباط با بت ها است: آنچه را خود می سازید، و می تراشید، عبادت می کند، در حالی که خداوند، شما و آنچه را که شما ساخته اید و می سازید، خلق فرموده است. از گفتار گذشته روشن شد. که اضلال ابتدائی از طرف خداوند متعال نیست، بلکه مستند به فعل اختیاری بندگان و سوء اختیار آنها است.

و نیز روشن است که اعمال اختیاری، همان طور که نسبت به بندگان داده می شود، نسبت به خداوند متعال نیز داده می شود، و هیچ فعلی بدون سلطه حضرت حق و مشیت و اراده الهی و اذن پرورودگار متعال، تحقق پیدا نکند، و در عین حال، جبر هم نیست (تفصیل مطلب در تشریح نظریه مختار «امر بین الأمرین» گذشت) .

و آیاتی از قبیل آیه شریفه (و مارمیت إذ رمیت و لکن الله رمی) به اضافه آنچه گفته شد، مشخص است که در مواردی است که کار به گونه معجزه انجام شده است، درست است که در این آیه، فعل عبد نسبت به خداوند داده شده است، ولی جهت این نسبت، مجبور بودن عبد است یا معجزه بودن جریان، مشخص نشده است و با توجه به شأن نزول آیات و قرائن دیگر، مشخص است.که به خاطر معجزه بودن جریان، به خداوند نسبت داده شده است.

دلیل های عقلی قائلین به جبر، دلیل های عقلی نیز برای نظر خود ارائه داده اند، که نقل همه آنها، خارج از حدود مقاله است و در کتب کلامی و فلسفی، به تفصیل یاد شده و بررسی گردیده است (13). و ما به خاطر اختصار، به یکی از مهمترین دلیل های عقلی این گروه، متذکر می شویم:

ص: 12

دلیل عقلی:

اگر انسان فاعل افعال خود باشد. و مجبور نباشد، باید به تفصیل، افعال خود را بداند، و بر همه جزئیات آن آگاه باشد، زیرا به وجود آورنده شیء ، آگاه به آن خواهد بود «الا یعلم من خلق» و مسلم است که انسان به تفصیل آگاه به افعال خود نمی باشد، زیرا بدیهی است که جزئیات افعال خود را نمی داند؛ بنابراین، انسان به وجود آورنده افعال خود نمی باشد.

بطلان نظریه تفویض

گروه تفویضی ها به خاطر حفظ عدالت الهی، و استناد ندادن افعال قبیحه را به خداوند متعال (که البته باید بر این جهت حفاظت نمود) قائل به تفویض شده اند، غافل از آن که حفاظت بر جهت مذکور، کاملا لازم است. و مستلزم قول به تفویض هم نیست؛ زیرا با توجه به قول حق، یعنی اختیار و أمر بین الأمرین، کاملا حفاظت بر عدل خداوند گردیده، و محذور نفی سلطه خداوند نسبت به افعال بندگان که گروه مفوضه گرفتار آن شده اند نیز، منتفی می گردد.

در هر حال، استدلال اول این گروه باطل است، زیرا در جای خود ثابت شده است. که ممکنات در حدوث و بقاء، آن به آن، احتیاج به مبدأ متعال دارند، و در ذات ممکنات، وابسته بودن، و فقر و نیاز است. و در بیان نظریه مختار «امر بین الامرین» توضیح داده شده، که نسبت خداوند متعال به خلق و ممکنات، نسبت بناء و بنا نیست، بلکه با توجه به قصور مثال، نسبت، نسبت تصورات ما به ما است، که آن به آن نیاز ادامه توجه ما دارد، و در هر آن احتیاج به ادامه توجه برای بقاء آن متصورات وجود دارد؛ بنابراین، انسان ها پس از وجود در تمامی شوون و حالات خود این وابسته بودن و نیاز را دارند، و در نتیجه، تفویض و استقلال بندگان در افعال، باطل خواهد بود. و استدلال های دیگر این گروه برای نفی جبر، صحیح و بسیار بجا است.

ص: 14

خلاصه حدیث:

شخصی قدری _ یعنی تفویضی _ وارد شد بر عبدالملک بن مروان و با جمیع علمای شام بحث کرد، و همه را مغلوب کرد. عبدالملک گفت : کسی جوابگوی این شخص نمی تواند باشد، جز حضرت امام محمد باقر علیه السلام. به والی مدینه نوشت که حضرت امام محمد باقر علیه السلام را به شام بفرست وایشان را نیازاری؛ بلکه به ایشان محبت کن. والی مدینه جریان دعوت را به حضرت امام محمد باقر علیه السلام گزارش داد. حضرت فرمودند: من سالخورده ام و مسافرت بر من مشکل است، فرزندم را به جای خود می فرستم. حضرت صادق علیه اسلام تشریف بردند، خلیفه گفت: ایشان با این کمی سن چه خواهند کرد؟! حضرت فرمودند: خداوند کفایت می کند. مجلس تشکیل شد، اجتماع عظیمی از قشرهای مختلف جمع شدند. عالم قدری به حضرت صادق علیه السلام گفت: هر چه می خواهید بپرسید. امام فرمودند: سروه حمد را بخوان. عبدالملک گفت: انا لله و انا الیه راجعون! این سوره در رد قدریه چه چیز دارد؟ قدری رسید به (ایاک نعبد و ایاک نستعین) امام فرمود: تو که به کمک احتیاج نداری، از چه کسی کمک می خواهی؟! عالم قدری مبهوت و مغلوب شد.

جواب :

انسان، موجودی است، دارای اختیار، و در ذات انسان و حاق وجودی انسان، اختیار نهفته است و به عبارت دیگر: انسان مجبور است، به داشتن اختیار، و خداوند به او اختیار را تملیک فرموده، و آن به آن هم این تملیک انجام می گیرد، و نیازمند این تملیک می باشد، و چون چنین است، افعال مورد بحث که از انسان صادر می شود، مستند به اختیار انسان است، که اختیار در ذات انسان به تملیک خداوند متعال قرار یافته و به اراده خداوند متعال مختار می باشد.

بنابراین، چون افعال مستند به اختیار انسان است، که بالوجودان مشخص است، پس افعال صادره از انسان، افعال اختیاری است، و جبری در کار نیست، و چون اختیار، آن به آن از ذات مقدس خداوند به انسان تملیک می شود، پس تفویض نیست و چون اختیار مستند به خداوند متعال است، معلول بدون علت و پدیده و ممکن غیر متکی به واجب نیست، بلکه پدیده ای است. متکی به واجب الوجود، و لذا تسلسل لازم نشود، و چون اختیار از ناحیه واجب متعال تملیک شده است، لازمه نفس اختیار، نفی جبر است.

و به عبارت دیگر: همان طور که انسان خود را می یابد، و با همین یافت می پذیرد، که هستم، همان طور نیز می یابد که مختار است، و سلطه و قدرت بر فعل و ترک برای اوست، آنچه این یافت اختیار را از نظر جمعی از فلاسفه مخدوش کرده، و در نهایت، انسان را مجبور می داند، این است که این اختیار که حادث است، اگر مستند به اختیار دیگری باشد و هکذا، تسلسل لازم آید، و اگر مستند به ارده حضرت حق است، پس واجب گردد. بنابراین، فعل مستند به این اختیار که واجب است واجب می باشد. پس اختیار به معنای مورد نظر باطل می گردد، در صورتی که غفلت شده است از این که نفس داشتن اختیار، مستند به حضرت حق است، و بالوجوب تحقق یابد؛ ولی طرف فعل یا ترک که نتیجه این اختیار است، به نفس این اختیار بستگی دارد، و معنای این که اختیار در ذات انسان نهفته شده است، همین است که فعل و ترک، تحت سلطه و قدرت او است، و بنابراین، فعل صادر شده از نفس اختیار، اختیاری بوده و جبر کاملا نفی می گردد، و تمامی دواعی و عواملی که در جهت فعل یا ترک وجود دارند، نقشی در ایجاب انسان و سلب حریت از انسان ندارد، بلکه دواعی و عواملی مختلف در معقول بودن و معقول نبودن فعل، دخالت دارد و الا حالت حریّت و آزادی و قدرت بر فعل و ترک را که انسان بالوجدان می یابد، محفوظ است و از انسان سلب نمی گردد؛ و اگر به فرض، در موردی دواعی و عواملی خارجی به گونه ای باشد، که حریّت و آزادی نفس سلب گردد، در آن مورد، انسان مکلّف نیست و هیچ امر و نهی و تکلیفی متوجه او نخواهد بود.

ص: 19

نظریه چهارم:

جمعی از عرفا گویند: انسان همانند بقیه موجودات، شأنی از شؤون وجود است. بنابراین، برای انسان، جز وجود مرآتی که جز نمود، چیزی نیست، وجودی نمی باشد. در این صورت، در حقیقت انسان صاحب اراده نیست تا آن که گفته شود جبر است یا تفویض و یا امر بین الأمرین، بلکه گفتن این معنی (لاجبر و لا تفویض) از باب سالبه منتفی بلکه انتفاء موضوع است.

جناب آقای جوادی آملی در جزوه ای که به نام «علی بن موسی الرضا (ع) و الفلسفه الإلهیه نوشته اند، مطلب فوق را ایراد نموده و در صفحه 58 به بعد، فرموده اند:

«لان استحاله التفویض علی مشرب التوحید الأفعالی أظهر لوضوح امتناع تفویض الأمر الخارجی إلی صوره مرآتیه لاحقیقه لها عدا حکایه ذی الصوره کما ان امتناع الجبر علی هذا المشرب أیضاً أبین لان الإکراه انما یتصور فیما یکون هناک شیء موجود له اقتضاء و إراده و اما الصوره التی لا واقعیه لها عدا الاراءه و الحکایه فلامجال لفرض اکراهها و جبرها کما انها لامجال أیضا لتفسیر المنزله بین المنزلتین علی منهج الحکماء من توجیه العله القریبه و المتوسطه و البعیده إذ لا علیه للصوره المرآتیه اصلا حتی یبحث عن کونها قریبه او لا و کذلک یظهر أمر آخر و هو ان عد التوحید الأفعالی فی سیاق أقول الأشاعره المجبره و المعتزله و المفوضه و الحکماء الإمامیه غیر منسجم لان الأنسان و غیره من الممکنات علی المبانی الثلاث الأول موجود خارجی حقیقه و إن کان وجوده ضعیفا فقیرا أو فقیراً أو فقراً و ربطاً محضاً لا ذات له إلا الربط الی الواجب الغنی المحض إلا انه علی هذا المشرب الرابع و هوالتوحید الأفعالی المبحوث عنه فی العرفان النظری المشهور فی العرفان العملی لا وجود له الا مجازاً بحیث یکون اسناد الوجود الیه اسناداً الی غیر ما هو له نظیر اسناد الجریان الی المیزاب فی قول من یقول جری المیزاب لان الموجود المکانی علی هذا المشرب صوره مرآتیه لا وجود لها فی الخارج وهی مع ذلک محکی ی الصوره حکایه صادقه فحینئذ یصیر معنی نفی الجبر و التفویض عن تلک الصوره واثبات المنزله الوسطی بین طرفی الإفراط و التفریط من باب السالبه بانتفاء الموضوع فی الاولین و من باب المجاز فی الاسناد فی الثلاث».

ص: 20

پی نوشت

[1] گوهر مراد، طبع کتابخانه طهوری، ص 224؛ و سایر کتب کلامی و فلسفی .

[2] با توجه به این که این بحث، مربوط به مسلمین تنها نیست، بلکه از دیر زمان در میان جوامع انسانی مطرح بوده است، ولی بیشتر با توجه به آنچه در جوامع اسلامی می گذرد، مود نظر است.

[3] گوهر مراد و دیگر کتب کلامی .

[4] اسفار ج 5 ص 320 .

[5] الامام علیّ بن موسی الرضا علیهما السلام و الفسلفه الالهیه، نوشته آقای جوادی آملی .

[6] کشف المراد، طبع انتشارات جامعه مدرسین، ص 308 .

[7] سوره بقره ، آیه 252 .

[8] سوره الانسان ، آیه 3 .

[9] سوره اللیل ، آیات 5 تا 10.

[10] توحید صدوق: ص 360 ح 5 .

[11] توحید صدوق: ص 361 ح 7 .

[12] سوره الصافات، آیه 16 .

[13] و نیز در بعضی از کتب اصول بررسی شده است از جمله تقریرات درس مرحوم محقق عالی قدر، حضرت آیه الله خوئی، به نام: «محاضرات» ، ج2.

ص: 22