ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

«انتظامات ایل» و «پاسگاه های ژاندارمری» حاکمیت مستبدانه ای پیدا کردند. توان حکومت مرکزی، بسیار بالا رفت و حضور بیگانگان _ خاصه آمریکا _ تأثیرگذار و تعیین کننده شد. در این دوران فشار، هیچ یک از عشایر دست به اسلحه نبرد، تا علیه ظلم و تعدی نظامیان و مأموران حکومت مرکزی به پا خیزد. اوضاع سیاسی _ اجتماعی کشور نیز بسته و راکد بود، تا اینکه دوران تبلیغات ریاست جمهوری آمریکا و متعاقب آن انتخاب «جان. اف. کندی» فرارسید. شاه نیز به اجبار، برای حفظ حاکمیت و سلطنت خویش، اهداف استعماری آمریکا را پذیرفت و مجری سیاست های برنامه ریزان دولت «کندی» شد. این سیاست ها، به طور مشخص در «لوایح شش گانه» یا «انقلاب سفید» متجلی گردید و مخالفت های بسیاری را به رهبری روحانیت برانگیخت. پیش از اعلام لوایح شش گانه، لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی دولت اسدالله علم، خشم و اعتراض روحانیون را برانگیخته بود. در بحبوحة اعتراضات علمای دینی _ به رهبری امام خمینی _ واقعه ای در «تنگاب» (= تنگ آب) فیروزآباد فارس رخ داد، که سرآغاز سرکوب عشایر جنوب گردید. قتل یک مهندس جوان به نام ملک عابدی که مسئول اصلاحات ارضی فیروزآباد بود، دستاویز حکومت برای این سرکوب شد. هر چند این قتل ظاهراً اتفاقی هیچ ربطی به بزرگ مالکان و زمین داران نداشت؛ اما بهترین «بهانه» برای قلع و قمع عشایر و سران آنان بود. (1) حکومت پهلوی دوم، با تبلیغات دروغین و گسترده، قتل ملک عابدی را به «فئودال»ها و «مالکان» فارس نسبت داد و به دستگیری های وسیع عشایر قشقایی و سرخی پرداخت. حکومت استبدادی و دستگاه تبلیغاتی آن از 23 آبان تا اواسط آذر 1341، به هجوم گسترده تبلیغاتی علیه عشایر و سران آن مبادرت ورزیدند. تعطیل رسمی سراسری، اعلام عزای عمومی، تغییر استاندار و فرمانده لشکر و رئیس ساواک فارس _ به بهانه قتل ملک عابدی _ همه و همه در راستای سرکوب قطعی عشایر جنوب صورت گرفت. نیروهای نظامی، با تمام توان و خشونت به بازداشت و شکنجة بی گناهان قشقایی و سرخی پرداختند و هر روز قاتلان جدیدی را معرفی می کردند. اما، بر خلاف تبلیغات دامنه دار 20 روزه حکومت و شکنجه های

ص: 16

وحشیانه و بیرحمانه عشایر در بند، عاقبت «قاتل» یا «قاتلین» معرفی نشدند. شاه مملکت در روزهای نخست دی ماه وارد فارس شد و ضمن افتتاح بنای یادبود مهندس عابدی، دستور خلع سلاح عشایر را صادر کرد. اما، آنچه اوضاع به ظاهر آرام و بر وفق مراد محمدرضا شاه را نابسامان کرد، اعلام لوایح شش گانه در 19 دی ماه 1341 بود. در مقابل این «انقلاب» از بالا، روحانیون به رهبری امام خمینی به سرعت موضع گیری کردند و به اعتراض و مخالفت پرداختند. اعتراضات، به تظاهرات و کشمکش تبدیل شد و اعلام پیروزی ظاهری رفراندوم، نیز اوضاع جامعه را آرام نکرد. اعلامیه های صریح امام خمینی و تلگرافات متعدد او و دیگر علمای برجسته کشور، جوّ روانی جامعه را به سوی مخالفت های آشکار و بدون واهمه پیش راند. گروههای سیاسی نیز بیش و کم مشارکت نشان دادند. اما، آنچه عموم مردم _ از شهری گرفته تا روستایی و عشایری _ رابه سمت ضدیت و مخالفت با حکومت پهلوی سوق داد، اعلامیه های علما _ خاصه امام خمینی _ بود. بسیاری از سران و کلانتران عشایر جنوب نیز با حضور در تهران، اوضاع به هم ریختة حکومت را از نزدیک مشاهده می کردند. اینان نیز همچون دیگر اقشار جامعه، نسبت به لوایح شش گانه _ به ویژه اصلاحات ارضی _ معترض و نگران بودند. بدین ترتیب، عامة مردم در همراهی علمای دینی و در مخالفت با اقدامات شاه، همسو و متحد شده بودند. عشایر مبارز جنوب که در بیشتر مواقع، جلوتر از دیگران به مخالفت علنی و درگیرانه با حکومت پهلوی دست می زدند، در این برهه نیز عملاً اقدام نمودند. در اواسط اسفندماه 1341 قیام عمومی و آشکار عشایر جنوب در میان ایلات سرخی، قشقایی، بویراحمد و ممسنی آغاز شد. زمینه های پیشین، که در چند ماه اخیر کاملاً چهره نموده بود، سرانجام منجر به واکنش مسلحانه و خونین گردید. حکومت هم ظاهراً بی علاقه نبود. زیرا، قبل از اینکه جنگجویان ایل بویراحمد اقدام عملی نمایند، خود دستور «بمباران» آنها را صادر کرد. بدین گونه، قیام آغاز شد و تا تابستان 1342 که اوج سرکوب بود، استمرار یافت. در مدتی که قیام عشایر جنوب در جریان بود، تبلیغات وسیع و منفی بسیاری علیه آنان صورت گرفت. تقریباً انواع مختلف اتهام و برچسب، به این قیام ستم ستیزانه وارد گردید. نگاهی به کلمات و واژگان زیر، مؤید این واقعیت است:

بزرگ مالکان، فئودال ها، مالکان، راهزنان، اشرار، متجاسرین، مفسده جویان،

ص: 17

آشوب طلبان، فتنه گران، مخربان، اخلالگران، وحشیان، تبه کاران، ابلهان، ساده لوحان، فریب خوردگان، تاریک دلان، بدویان، خشخاش کاران و مردم بی فرهنگ و تمدن.

این صفات رذیله، بارها و بارها از دهان سردمداران رژیم و مکتوبات آنان به عشایر نسبت داده شد؛ و جز در برخی اسناد معدود _ که از طرف ساواک و به صورت سرّی و محرمانه تنظیم گردیده _ هیچ به واقعیت قیام و فشار و تعدی مأموران حکومت اشاره نشده است. نگارنده، در پژوهش خویش، تلاش بسیار نموده تا بر اساس اسناد موثق و منابع معتبر، «واقعیت» قیام عشایر جنوب را تبیین و تحلیل نماید. بی تردید، دلیل عمده استنادات متعدد و ارجاع به منابع و مدارک مختلف، حساسیت و وسواس نویسنده در تبیین واقعیت قیام بوده است. زیرا، قیام عشایر جنوب هم در آغاز و پایان خویش و هم امروز پس از قریب نیم قرن، در هاله ای از «مظلومیت» فرورفته است. وقتی در همین تاریخ معاصر، حادثه مختصر «سیاهکل» را «حماسه» نامیده اند و قیام محدود «افسران خراسان» را دست کم در چهار کتاب مستقل نگاشته اند ؛(1) آیا حق نیست که به قیام عشایر جنوب آن گونه که درخور است پرداخته شود؟ امید است نگارنده، تا حدودی به این «مهم» جامه عمل پوشانده باشد.

در پایان، از مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی و دوستانی که فصولی از کتاب را مطالعه نموده و با تذکرات سودمند خویش بر غنای آن افزودند، سپاسگزاری فراوان دارم؛ بویژه از سیدمصطفی تقوی مقدم ، مهندس علی اکبر رنجبر کرمانی، عبدالله شهبازی ، آصف آصف جاه، کیهان ایمانی، عبدالله فرخیانی، حمید قلندری، محمدجعفر جعفری، درویش کریمی، جان احمد بوستانی، قاسم یزدانی، امین باقرپور، سعید فرخی و از کیهان ایمانی، که در جمع آوری برخی تصاویر کتاب تشکر مضاعف دارم.

ص: 18

نظامی جلاد و سفاک با کمال قدرت مبارزه کردند، چه در دوران رژیم قاجار و چه در دوران رژیم منحوس پهلوی. یعنی عشایر منطقه کهگیلویه از خشم و سپاه و نیروی مسلح رضاخان هم نترسیدند، ایستادند. آن چنان که می بایست ایستاد. در دوران قلدری رضاخان حتی سیاستمداران پرمدعا هم به زانو درآمدند. اما عشایر غیور و مؤمن و شجاع این منطقه که روحیه شان مثل همین کوههای منطقه محکم و استوار است به زانو درنیامدند. این تاریخ دوران نزدیک است. از آن طرف از اول که ندای نهضت اسلامی در کشور ایران بلند شد یکی از جماعاتی که از همان اول جواب مثبت دادند همین عشایر غیوری بودند که سر در مقابل فلک خم نمی کردند، اما سر در برابر حکم دین و قرآن خم کردند. آفرین به این ایمان. هر کس کتاب بخواند و تاریخ نزدیک ما را اندکی مطالعه کند این حقایق را می فهمد...»

19 خرداد 1373 در جمع مسئولان اداری استان:

«... مردم کهگیلویه و بویراحمد هم مستقیم العقیده هستند و هم از لحاظ زندگی مستضعفند... اما از لحاظ گذشته تاریخی مردمی هستند که پرونده درخشانی دارند و با ظلم درافتاده اند و با سلسله پهلوی جنگیده اند. در نهضت اسلامی شرکت کرده اند و در همین روستای جلیل که دیروز رفتم مردم آنجا در سال 1342 مورد تهاجم هواپیماهای رژیم پهلوی قرار گرفتند. خاک بر سر رژیمی که هواپیمای جنگی اش بلند شود بیاید روستای محرومی را بمباران کند و کردند این کار را در منطقه جلیل و کسانی که با نیروهای دولت جنگیدند و من بعضی از دوستانمان را مأمور کردم که بروند از دهان آنها تاریخ قطعی این منطقه را که در ضمن تاریخ رسمی دوران منحوس پهلوی نیامده است بشنوند و آن را ثبت کنند. این پرونده این مردم است...» .(1)

ص: 20

«قرائت رسمی»حاکمیت به شمار می آید؛ و کمتر اتفاق می افتد که رسانه های رسمی، رخدادها و وقایع را آن گونه که حادث شده، چاپ و منتشر نمایند. با در نظر گرفتن چنین ویژگی ها و شرایط؛ تلاش شده است تا در استفاده از مطالب روزنامه ها و استناد به آن، مطالب صحیح و سقیم از یکدیگر منفک و مجزا گردد.

تقریباً اکثر مطالب روزنامه های وقت، عبارت از اطلاعات و اخبار رسمی، گفته ها و مصاحبه های حاکمان سیاسی و نظامی درگیر حادثه بوده است. بنابراین، هر گاه که مسئولان رژیم، سخن از پیروزی و موفقیت دولتیان داده اند، مطالب، برجسته و چشمگیر است؛ و در مواقعی که ناکامی و هزیمت نظامیان، محرز و مسلم بوده، اطلاع رسانی و اخبار، کاملاً ضعیف و یا حتی به سکوت برگزار گردیده است. نمونه های متعددی از این برخورد دوگانه، در روزنامه ها و مجلات وقت مشهود است. به جز دو روزنامه مشهور و اصلی کشور، یعنی کیهان و اطلاعات، که تقریباً مطالب آنها درباره قیام عشایر یکسان و همانند است، نگارنده از روزنامه های دیگر نظیر «مهر ایران»، «آتش»، «صدای مردم»، «جهان»، «پیغام امروز» و نیز روزنامه ها و هفته نامه های محلی فارس - که غالباً در شیراز چاپ و منتشر می شد – استفاده کرده است.

معروفترین روزنامه محلی فارس و جنوب، «پارس» بود؛ که مطالب مربوط به «غائله جنوب» در آن بسیار اندک و مختصر است. بی شک روزنامه ها و نشریات محلی - خاصه در کانون حوادث - از محدودیت بیشتری برخوردار بوده؛ و با ترس و لرز زیادتری، مطلب منتشر می کرده اند. در هر حال روزنامه پارس، غالباً اعلامیه ها و مصاحبه های رجال سیاسی - نظامی مستقر در شیراز را چاپ و منتشر می نموده؛ و سر مقاله هایی تأییدآمیز در باب این مصاحبه ها و اعلامیه ها انتشار می داده است. همچنین، در بخش «خبرهای شیراز»، به گونه ای مختصر، اخبار تغییر و تحولات مهم را درج نموده است. به رغم سلطه سنگین سانسور، همین مختصر مطالب و اخبار، می تواند مورد استفاده محقق قرار گیرد. علاوه بر روزنامة پارس، نشریة «بهار ایران» مطالعه و مورد استفاده و بهر ه برداری قرار گرفته است. این نشریه، نیز مطالب مختصر و اخبار اندکی از وقایع جاری فارس ارایه داده است. نشریه «عدل» به رغم بررسی هفتگی حوادث سیاسی جهان، اشاره ای به وقایع فارس ندارد و تنها به صورت مختصر، اخبار قتل دو پاسبان در شیراز، دستگیری نصیرکیانی، تسلیم شدن حبیب شهبازی و قتل

ص: 22

عبدالله ضرغام پور را منتشر کرده است.

از تطبیق آن با روایات و واقعیت ها، بهره برداری بهینه نماید. نگارنده در تألیف کتاب حاضر، انبوهی از اسناد و مدارک محرمانه و سری حکومتی را مطالعه و ملاحظه نموده؛ و با در نظر گرفتن شرایط صحیح استفاده از آن، بهره برداری نموده است. دهها هزار برگ از این اسناد، در بایگانی اسناد محرمانه و سری ساواک، نگهداری می شده است. تقریباً، تمام شخصیت هایی که در وقایع سال های 43-1341 به نحوی از انحا با «غائله جنوب» مرتبط بوده اند، پرونده انفرادی یا جمعی داشته اند و این اسناد در تبیین واقعیت ها و حقایق کمک بزرگی به محقق نموده است. این اسناد خام، البته بایستی با دقت و احتیاط تام، ملاحظه و استفاده گردد.

علاوه بر اسناد مضبوط در پرونده های انفرادی، از اسناد موجود در پرونده های مربوط به عشایر کهگیلویه و بویراحمد و عشایر فارس، استفاده شده است. گذشته از این، «مجموعه های اسنادی» دیگری که تاکنون بوسیله مراکز مطالعاتی و تحقیقاتی منتشر گردیده؛ متضمن اهمیت بسیاری است، که در بخش منابع بعد از انقلاب معرفی شده است.

مطرود به آنها نگریست. در واقع، آن گونه که «کاوه بیات» به درستی می گوید؛ مطالب کتاب آریانا «پس از مطابقت با اسناد و اطلاعات دیگر می تواند قابل استفاده باشد.» (1)

خرداد سال بعد [1342] بود. این غائله بتحریک عوامل ارتجاع توسط شخصی صورت گرفت که مدعی روحانیت بود... بلوای پانزدهم خرداد 1342 بهترین نمونه اتحاد نامقدس دو جناح ارتجاع سیاه و قوای مخرب سرخ بود که با پول دسته ای از ملاکین که مشمول قانون اصلاحات ارضی شده بودند انجام گرفت....» (1)

در واقع، تحلیل رجال عصر پهلوی دوم از وقایع سال های 42-1341 کشور، این بود که عده ای از «اشرار و اوباش» به تحریک «مالکین و فئودال ها» که از «اصلاحات ارضی» ناراضی بودند؛ دست به قیام و شورش زدند. به اعتقاد آنان، نمونه های بارز و برجسته آن، «غائله جنوب» و «غائله 15 خرداد» بود.

در مورد زمین و منطقه عملیات، وضعیت جوی، مرحله یکم عملیات، مرحله دوم عملیات، مرحله سوم عملیات [و] مرحله چهارم عملیات» را توضیح داده اند.(1)

خصوص «کیفرخواست»، از جمله اسناد و مطالب مهم کتاب حاضر است .(1) برخی اسناد کتاب، به ویژه اعلامیه های آیت الله طالقانی در حمایت عشایر فارس، ارزشمند و مفید است.

است، از اهمیت زیادی برخودار است.

است. در این مجموعه، اسنادی راجع به عشایر _ خاصه ایلات بویراحمد و ممسنی _ مضبوط است؛ که البته برخی ناقص و برخی دیگر شایعات افواهی منتشره بوده، و استناد به آنان نیاز به تأمل و دقت بسیار دارد.(1)

جلد دوم اثر، که عنوان «فیضیه» دارد، اسناد اوایل سال 1342 تا نیمة اول خرداد 1342 را شامل می شود. در این اثر، نیز اسناد مهمی در باب «فعالیت روحانیون» و ارتباط عشایر با آنان و طرفداری برخی از آنها از قیام عشایر فارس؛ حضور «سرلشکر پاکروان» رئیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور در «گچساران»؛ ملاقات آیت الله ملک حسینی و سید عبدالوهاب بلادی با امام خمینی در قم _ چهار روز پس از فاجعه فیضیه _ ؛ شایعة تحریک عشایر جنوب و روحانیون بوسیله انگلیسی ها در مخالفت با حکومت پهلوی و نیز پخش اعلامیه های امام خمینی در لار و تحریک طوایف «لُر» و «نفر» توسط «مجتهد لار» _ سید عبدالعلی موسوی _ آمده است. (2)

روحانیون و علما و «در رأس آنان آقای دستغیب» و «بعضی از متنفذین»؛ تقاضای کمک نموده است. (1)

تنها دو سند، مربوط به این وقایع است. یکی سخنان آریانا در محفلی خصوصی است، که در تاریخ 5/8/1356 «در مورد غائله فارس» بیان شده است.(1) دیگری گزارش ارسالی به «دایرة سازمان ضداطلاعات» ستاد بزرگ ارتشتاران است، که تبعات و شایعات مربوط به «جنگ گجستان» در میان «افسران مرکز پیاده»، شیراز را اعلام داشته است. (2)

پایان گزارش، به «عملیات و اقدامات ساواک» در 5 مورد اشاره شده، که نقش آنان را در فریب هر چه بیشتر عشایر و بسیاری از کلانتران و کدخدایان آنها، نشان می دهد.

محمد ناصرخان قشقایی به سپهبد ریاحی در مورد پرداخت بهای املاک آنان است.(1)

حبیب الله شهبازی، در حمایت از مراجع _ خاصه امام خمینی _ است. (1)

«اجرای اصلاحات ارضی و سایر اصولی که به رای ملی گذاشته شده بود»می داند؛ درست به نظر نمی رسد.(1) بلکه عوامل متعددی، در ایجاد قیام، دخیل و مؤثر بوده است.

گردیده و در بحبوحه سالهای قیام عشایر، رئیس ساواک خراسان بوده است. اما به دلیل اوضاع بحرانی فارس و جنوب و نیز اطلاعات و شناخت وی از فارس و بنادر، «در اردیبهشت سال 1342» که «غائله فارس» پیش آمده «به تهران احضار» و به همراه سرلشکر پاکروان، رئیس ساواک، سپهبد مالک فرمانده ژاندارمری کل کشور، و سپهبد اسماعیل ریاحی جانشین ریاست ستاد بزرگ ارتشتاران، به شیراز حرکت نموده است.(1) بدین گونه، وی تا پایان سرکوب عشایر، در فارس و ساواک به عنوان «مشاور» انجام وظیفه می کرده است.

اطلاعاتی که وی در کتاب خود به دست می دهد، در بیشتر موارد یک جانبه و طرفدارانه است. به علاوه، از سر بی اطلاعی یا به عمد، هیچ گزارشی از مقاومت و مبارز ة جنگی بویراحمد _ نظیر جنگ گجستان و شکست نظامیان _ ارایه نمی دهد؛ و تنها به «محاصرة یکی از واحدهای ارتش به فرماندهی سرهنگ فاطمی در آبادی توت نده، واقع در منطقه بویراحمدی» اشاره می کند. (2)

هاشمی به دروغ می نویسد که در نتیجة شکست فاطمی زاده «تعداد زیادی از اهالی ده توت نده قتل عام شدند.» (3) وی، با بدبینی خاصی _ که حاکی از سابقه خصومت اوست _ نسبت به «فتح الله خان حیات داودی» اظهارنظر می نماید و او را عامل اصلی غائله فارس می داند. (4)

به رغم آنکه سرتیپ هاشمی معتقد است تا قبل از اصلاحات ارضی «مشکل خاصی که موجب ناراحتی» عشایر باشد، وجود نداشت؛ اما به عوامل و اسباب دیگری اشاره می نماید که در واقع از عوامل اصلی نارضایتی عشایر بوده است. (5)

بنابراین، علیرغم یک جانبه نگری نویسنده _ که خود از دشمنان و سرکوبگران عشایر بوده _ برخی مطالب مهم در کتاب او هست، که، برای محقق همه جانبه نگر قابل استفاده است.

ص: 40

مراجع تقلید، خاصه امام خمینی(ره) را آورده است.(1)

وی البته توضیح چندانی در خصوص قیام عشایر جنوب، نداده است.

رفیق شاد و گرم و موافق و مأنوسی بود. با رفتن او قریب یک ساعت است [که] یک حالت خاموشی و نگرانی و ناراحتی در اطاق ما پیدا شده است؛ خصوصاً که نگران نسبت به وضع و کارش هستیم.» (1)

مهندس بازرگان، در یادداشتهای «چهارشنبه 27/4/42»، که بیشتر «صحبت هایی با خانوادة» خویش است؛ به برخی از مطالب «رپرتاژ» مخصوص «مجله تهران مصور» دربارة «جنگهای اخیر فارس»؛ مخصوصاً قتل خسرو خان بویراحمدی، به وسیلة برادرش عبدالله خان ضرغامپور _ در سال 1332 _ اشاره و تحلیل دارد. (2) به علاو ه، در این یادداشت ها، نسبت به یکی از اتهامات اساسی «آیت الله طالقانی»، که «اعلامیه ای خطاب به افسران و رؤسای عشایر فارس» بوده؛ به اختصار، مطالبی آورده است.(3)

عشایری فارس» نیز اشاره دارد.(1) وی معتقد است، از کودتای 28 مرداد 1332 تا پیروزی انقلاب اسلامی، «دو حادثة مهم امنیت سلطنت» محمدرضا شاه را به مخاطره انداخت. یکی شورش عشایر جنوب در سالهای 1342_1341 و دیگری قیام 15 خرداد 1342. (2) وی، برخلاف دیگر دولتمردان رژیم پهلوی، بدون اینکه بر مسئله اصلاحات ارضی در فارس تأکید ورزد و آن را علت تامة قیام عشایر ذکر کند، به موضوع مهم «خلع سلاح» عشایر پرداخته، و شدت عمل ژاندارمری را در این مسئله، عامل اصلی «شورش عشایر جنوب» دانسته است.(3) او در این اوان، مسئول «دفتر ویژه اطلاعات» ساواک بوده، که به همراه سرتیپ علوی کیا (قائم مقام ساواک) و سپهبد مالک فرمانده ژاندارمری کل کشور اعضای «شورایعالی هماهنگی» را _ که شورای امنیت کشور خوانده می شد _ تشکیل می دادند و نسبت به برخی مسایل مهم تصمیم گیری می کردند. بنا به گفته وی «سپهبد مالک در جلسات شورا کراراً از دستورات محمدرضا برای خلع سلاح عشایر صحبت می کرد.» (4)

وی هم چنین اطلاعات خوبی از چگونگی رفتار و اخلاق «آریانا» و «ورهرام» در فارس، به دست می دهد. فردوست، شکست نظامیان در «جنگ گجستان» را تلویحاً به نداشتن «پهلودار چپ و راست و جلودار و عقب دار»منتسب می نماید؛ که چون نظامیان وارد دره ای شدند «حدود 50 نفر از عشایر ... عقب آنها را بستند و از طرفین و جلو، نفر به نفر را به گلوله بستند و کلیه گردان فوق قلع و قمع شد و حتی یکنفر نجات نیافت.» (5) کاملاً معلوم است که بیشتر این مطالب نادرست است. وی نیز دربارة نقش «سرهنگ ناظم» در سرکوب قیام عشایر، مبالغة بسیار نموده است. مثلاً می نویسد: «ناظم در جریان جنگ علیه عشایر فارس نقش چشمگیر داشت و در رأس یک گردان زبده در محلی نمایان می شد و عشایر را به رگبار می بست... ناظم در عملیات جنوب بسیاری از واحدهای عشایر

را غافلگیر و نابود کرد.» (6)

ص: 44

پرواضح است که این موارد هیچ صحت ندارد.

این در حالی است که قتل ملک عابدی، در دوران نخست وزیری اسدالله علم، و چهار ماه پس از استعفای علی امینی از وزارت بوده است.

و جنگ های پایان یافته «در گوشة جنوبی بویراحمد» و «طایفة جسور جلیل که بار دشوار جنگ را بر دوش گرفته بود»، بیان کرده است.(1)

وی در اثر دیگری به نام «اگر قره قاج نبود...»، به مناسبت برخی خاطرات خود، به تفصیل بیشتری از «وقایع و زد و خوردها» اشارت نموده است. (2) در این میان، داستان واقعی «پدر و پسر» که مربوط به «کردی انصاری» _ از جنگجویان مشهور عشایر ممسنی و بویراحمد _ و فرزندش «یدالله انصاری» است، از اهمیت بیشتری برخوردار است.(3) هم چنین، خاطرة «از من مپرسید...» حاکی از وقایع بحرانی سال های 1341 و 1342 است.(4)

در این داستان به قتل ملک عابدی، جنگ گجستان و بمباران های هوایی روستاها و مدارس عشایری اشارت رفته است.(5) هر چند، بهمن بیگی گوشه ای از خاطرات خویش را روایت کرده، و قصد وی تاریخ نگاری و تحریر تاریخ نبوده است؛ اما همچون یک محقق منصف و مطلع _ در همین روایات مختصر و اندک _ برجستگی و بیغرضی خویش را نشان داده است.

وی در اثری دیگر، به نام «به اجاقت قسم»؛ اشاره ای مختصر و مجمل به «اصلاحات ارضی» و پیامدهای آن در ایل قشقایی نموده است. (6)

[خمینی] نضج گرفته بود و لذا از هیچ چیز باکی نداشتند... امام همیشه دشمنان را خیلی حقیرتر از آن می دانستند که بخواهند از آنها واهمه ای داشته باشند. حضرت حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای خلخالی در مورد این روحیة مبارزه طلبی حضرت امام در خاطرات خود پیرامون 15 خرداد با ما چنین سخن گفتند: سال 41 بود، روزی من خدمت حضرت امام رفته بودم، آنموقع تازه جریان برخورد مسلحانه عبدالله خان که از خوانین بویراحمد بود با دولت پیش آمده بود که به کشته شدن 120 یا 140 تن از ارتشیها منجر شده بود. امام به من فرمودند که «خوب است ما هم برویم به این کوههای بویراحمد». من عرض کردم آقا شوخی می فرمایید؟ امام فرمودند:«نه من شوخی نمی کنم جدی می گویم من مطالب را بررسی می کنم اگر صلاح باشد می رویم.» (1)

تا 1346_ به مدت چهار سال _ استاندار «فارس و بنادر» بوده است. وی در خاطرات سیاسی خویش، به کارهای عمرانی و اصلاحی مهمی که در فارس، انجام داده، اشاره کرده است.

در این میان، البته خاطرات مربوط به «فارس و غائلة آن»، بسیار مختصر و بی رنگ، بیان شده است. (1) وی هیچ اشاره ای به سران سرشناس عشایر و شخصیت های معروف ایلات فارس مقارن حضور خویش ندارد؛ و «قیام عشایر جنوب» _ یا به گفته حاکمان رژیم، «غائله جنوب»یا «غائله فارس» _ را به اختصار برگزار کرده است. پیرنیا «علت اغتشاش» عشایر ممسنی و بویراحمد را به نحوة برخورد نادرست «ارسنجانی»، وزیر کشاورزی، با عبدالله خان ضرغامپور نسبت می دهد. این در حالی است که، در هیچ «منبعی»، به این ملاقات و برخورد، اشاره نشده و هیچ «سندی» در دست نیست. از این مهم تر، وی «ناآگاهی» مردم بویراحمد، و نداشتن «سواد خواندن و نوشتن» اعلامیه ها را، از دلایل عمدة درگیری ها ذکر می کند.

به گفتة وی: «داستان چنین بود: هنگامی که هنوز سپهبد آریانا در فارس بودند از سوی سپهبد آریانا اعلامیه هایی مبنی بر اینکه هر کس خودش را معرفی کند. بخشوده خواهد شد به وسیله هواپیما در منطقه پخش می شود. پخش این اعلامیه ها در کوهستان های زیرنظر بویراحمد زیاد مؤثر نشد. بویژه که عشیره های آن منطقه آشنایی به فروریختن اعلامیه از هواپیما نداشته و اگر هم داشتند سواد خواندن و نوشتن نداشتند. از جملة این گروه، مردم تیره های جلیل و بابکان بودند. نیروی انتظامی به گمان اینکه آنان آگاه شده اند اما قصد تسلیم ندارند به زد و خورد با آنان پرداخته و در نتیجه تیره های جلیل و بابکان هم به دفاع از خود برخاستند....»(2)

بی تردید، این مطالب کاملاً نادرست و بی مایه است؛ با وجود این اشتباهات، مطالبی که وی در ذکر ماجرای «تأمین نامه» و «حکم اعدام» مُلاغلامحسین سیاهپور جلیل و قتل عام طوایف «لُر» و «نَفَر»، در صحرای باغ لارستان _ به اختصار _ آورده، درست است؛ و «ناپسندی»و «غیرشرافتمندانه» بودن اعمال و کارکرد دولتیان و سردمداران رژیم

ص: 50

را می رساند.(1) در هر حال، خاطرات پیرنیا، از جهاتی قابل استفاده و استناد است. (2)

گردید. او که در خاطرات خویش به این موضوع پرداخته است می گوید: هیچ شناخت و آشنایی با رؤسای بویراحمدی نداشته و آنها را نیز در تهران ملاقات نکرده است.(1) بلکه به خاطر سابقه دوستی با فتح الله خان حیات داودی، یک روز بر حسب اتفاق او را در خیابان اسلامبول _ تهران _ دیده و با هم به خانة «مرتضی قلی خان بختیاری» رفته اند. در آنجا پسر مرتضی قلی خان _ به نام بهمن خان _ را که در خانه بود ملاقات کرده و در ضمن صحبتهای خویش موضوع آمدن بویراحمدیها را به تهران تعریف کرده اند. محمدحسین قشقایی می گوید: «گفتیم که حالا زمستان شده و برف آمده و وضع مالی آنها مناسب نیست. حتی اگر به اصفهان بروند، چون اتوبوس به منطقه آنها نمی رود، آنها پولی ندارند که بتوانند یک ماشین کرایه کنند و به فلارد بروند. بهمن خان گفت که من در اصفهان یک اتومبیل دارم و پیشکارم هم آنجاست. من کارتی به شما می دهم که به آنها بدهید که آنها را در اصفهان به پیشکارم بدهند تا راننده ام آنها را ببرد و به مقصد برساند. ما هم به همین ترتیب عمل کردیم و رؤسای بویراحمد توانستند در زمستان خودشان را به خانواد ه هایشان برسانند و به زندگیشان برسند.»(2)

وی در خاطرات خویش اطلاعاتی از درگیری بویراحمدی ها با نظامیان به دست می دهد که کاملاً ناقص و مغلوط است و نشان می دهد که حتی بعدها اطلاع چندانی از قیام عشایر جنوب به دست نیاورده است.(3)

راه و استقرار در یاسوج و درگیری های عشایر بویراحمد با نظامیان اشارات جالبی دارد. (1) سرهنگ جلال پژمان، به عنوان فرمانده نظامی حکومت پهلوی _ که مأموریت خلع سلاح و سرکوب عشایر بویراحمد را برعهده داشته _ در نوشته خویش جانب نظامیانی نظیر سرگرد فاطمی زاده را گرفته است.(2) وی البته در باب قاتل سرگرد فاطمی زاده، به صراحت می نویسد: «به دست پسر ولی پناهی (خلیفه پناهی) و اسکندر طاهری شهید شد.» (3)

سرهنگ پژمان، پس از عزیمت سرتیپ بنی اعتماد به شیراز، از تاریخ 23/4/1342 «فرماندهی مناطق یاسوج، سی سخت، اردکان، نقار[ه]خانه، دم چنار، سپیدار [و] جلیل بابکان» را به عهده گرفته است. وی معتقد است، در نتیجه اقدامات او، «خدا کرم ضرغام پور فرزند عبدالله ضرغام پور حاضر به تسلیم شد.» بنابراین، در روز سوم مرداد 1342، خداکرم ضرغامپور «تسلیم بدون قید و شرط گردید و در پناه ارتش قرار گرفت و به شیراز اعزام شد.» (4)

«روحانیت و اصلاحات ارضی شاهانه» اشاره نموده است. (1)

در این بخش، نویسنده با استناد به منابع مکتوب به بررسی و تحلیل این موضوع پرداخته است. وی در مباحث بعدی، «اهداف سیاسی رژیم از سرکوب عشایر فارس»، «توطئة مرموز قتل مهندس ملک عابدی»و «قیام عشایر کوهمره سرخی» را تشریح نموده است. (2)

مستندات و تحلیل هایی که نویسنده، در این مباحث ارایه می دهد، با استفاده و استناد به مطالب کتاب «تاریخچة عملیات نظامی جنوب» تألیف _ ارتشبد بهرام آریانا _ و روزنامه ها و نشریات وقت می باشد، که تا حدود زیادی بیانگر روی دیگر سکه استنیز ارزشمند است.(3) بخصوص که در مبحث «روزنامه ها سخن می گویند»، گزیده ای از مندرجات روزنامه های اطلاعات و کیهان، از نیمه دوم 1341 تا نیمة اول 1343 را آورده و به مناسبت برخی نوشته های آنان، «پاسخ»های درخور داده است.(4) در بخش پایانی کتاب، «پیوست»هایی از «اسناد» و مندرجات جراید، ارایه شده که در جای خود اهمیت فراوان دارد.(5)

اجمال و بر مبنای روایات شفاهی محدود، وقایع مزبور را ضبط کرده اند. در این میان، البته دو اثر ارزشمند و معتبر وجود دارد که اکثر مطالب آنان در باب حوادث مذکور قابل اعتماد و استناد است. یکی، کتاب «گوشه های ناگفته ای از تاریخ معاصر ایران» نوشته دکتر سیدساعد حسینی است؛ دیگری «تاریخ سیاسی کهگیلویه» اثر پر ارج سیدمصطفی تقوی مقدم.

بقیه این آثار، تنها اندکی از مطالبشان در باب حوادث سال های 43-1341 معتبر و قابل استناد است. حتی کتابی چون «تاریخ و جغرافیای کوهگیلویه و بویراحمد» نوشته نورمحمد مجیدی _ که به نظر می رسد، حساسیت منفی عجیبی نسبت به ایل بویراحمد و مبارزات مردم آن داشته است _ اصلاً مطلب صحیحی درباره قیام عشایر بویراحمد و کوهمره سرخی نیاورده است. وی، برخی از این گفته های نادرست را نیز در کتاب «تاریخ و جغرافیای ممسنی» تکرار کرده است.(1)

کمال برگرفته از کتاب بویراحمد و رستم گاهوارة تاریخ سیدجمشید حسینی خواه است. بنابراین، آنچه در کتاب حسینی خواه در باب وقایع سال های 42-1341 آمده است، در فرهنگ سیاسی عبدالعلی خسروی، گردآوری و ثبت شده و موارد اندکی از آن قابل استناد است.

پلنگ های کوهستان به فاجعة «صحرای باغ» و قتل عام مردان و زنان و کودکان «لر» و «نفر» و بزرگان آنان «رستم خان» و «زیادخان» پرداخته است. هر چند، اکثر مطالب کتاب براساس «تخیل»نویسنده است؛ اما مایه های تاریخی و واقعی آن، نیز زیاد است. وی در مقدمه، تحت عنوان «ادای دین» می نویسد: «...در سال 42 سرباز بودم، روستاها را به خاطر سپاه دانش بودنم می شناختم. رستم خان ها را دیده بودم و زیادخان ها را، مرگ غریبانه آن ها را و خون گریسته بودم، جسد یاغی ها را که روی چوبی بسته بودند و دور شهر می گرداندند. از پشت بام خانه مان آن ها را بر دار می دیدم که چگونه دست باد آن ها را به چپ و راست متمایل می کرد... این رمان تاریخ است. در این رمان دو طایفه نامشان واقعی است یکی شهدا و دیگری پست فطرتان[،] و دیگران فقط نامی هستند و قصد و غرضی در میان نبوده. شکل رمان این چنین اقتضا می کرده است. تخیل بر پایه واقعیت.» (1)

روایات بعضی شاهدان عینی و برخی منابع مکتوب کنونی، مستندات و منابع معتبری در اختیار نداشته است. بنابراین، به دلیل اطلاعات اندک و محدود و عدم مطالعات و تحقیقات کافی و نیز عدم دسترسی و استفاده از اسناد و مدارک معتبر، مطلب خوبی ارائه نداده است. در پایان نامة کارشناسی ارشد، البته پخته تر و محققانه تر عمل شده است. اما، به دلیل عدم استفاده از اسناد و مدارک معتبر و منابع مکتوب هم عصر حادثه، عیوب آشکاری موجود است. در میان رسالات منتشر نشده، دکتر جمشید صداقت کیش رویدادهای مهم شهرستان ممسنی را بدون شرح و تحلیل و صرفاً بر اساس منابع مکتوب، ضبط کرده است. (1) ضبط این رویدادها از سال 1955ه. ق شروع شده و تا سال 1345ه. ش ادامه یافته است. وی، وقایع سال های 43-1341 را به استناد روزنامه ها و مجلات و نیز کتاب تاریخچة عملیات نظامی جنوب آورده است.(2)

افق خونین یا آخرین جنگ بویراحمد در تنگ گجستان (3)

از جمله آثار معتبر و ارزشمندی است که تاکنون درباره قیام عشایر ایل بویراحمد _ و جنگ گجستان و جنگجویان آن _ نگاشته شده و نویسند ه، بر اساس مصاحبه های متعدد از برخی افراد آگاه، و استفاده از اسناد و مدارک محرمانه، تا حدود بسیار زیادی به «واقعیت» قیام دست یافته، و منصفانه نظر داده است.

مطالب این رساله، مبنایی برای کتاب ارزشمند تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد جواد منصوری، در باب قیام عشایر بویراحمد، بوده است. (4)

«قیام بهمن قشقایی» در مجله سپید و سیاه منتشر گردید؛ که تا 25 خرداد 1358 ادامه یافت. در طی این سلسله مقالات، بر اساس روایات شفاهی مادر و برادر بهمن قشقایی، به جریان قتل مهندس ملک عابدی و تبعات آن و نیز چگونگی حضور بهمن قشقایی در فارس و درگیری های وی، پرداخته شده است.(1)

شناخت کافی نویسنده از موجدان جنگ گجستان، موجب چنین تحلیلی از نبرد مذکور شده است. البته، نویسنده خود آورده که: «کسانی که جریانات جنگ گجستان را کاملاً مشاهده کرده اند به آن به «نامه امام»تعبیر می کنند.» (1) اما وی در ردّ این«تعبیر» چنین نظر می دهد:

...نکته اینجاست که این جریان را کسانی هدایت می کردند که لااقل در عدم صداقت عده ای از آنها شکی نیست. (2)

به احتمال زیاد، منظور وی خوانین بوده، نه شخصیت مذهبی و مردمی معروفی چون «ملاغلامحسین جلیل»! ولی نکته اینجاست که جنگ گجستان، تصمیم شخصی و قطعی ملاغلامحسین و یاران مذهبی اش بود که تحت تأثیر روحانیت مبارز و اعلامیه های امام خمینی، خاصه پیام تسلیت امام به علمای تهران دست به این اقدام مهم زدند. موسایی در مقالة بسیار مختصر خویش، اشتباهات متعدد دیگری مرتکب شده است. از جمله:

1- عدم اشاره به بمباران روستای دروهان بویراحمد و شروع جنگ توسط سردمداران حکومت پهلوی.

2- سرگرد فاطمی زاده، به دنبال دستگیری خداکرم ضرغامپور پسر عبدالله خان بود، نه خود عبدالله خان.

3- نویسنده، تقسیم بندی عشایر در جنگ گجستان را به تبع تقسیم بندی نظامیان ذکر می کند، که کاملاً نادرست است.(3)

4- وی به اشتباه، تنها راه عبور نظامیان را مسیری می داند که «از میان تنگ گجستان می گذشت». (4) در حالی که تنگه گجستان، مسیر نظامیان نبود. بلکه، مسیر اصلی و مال رو در سر تنگ گجستان می گذشت و نظامیان به راهنمایی افراد محلی از همان مسیر قصد عبور و حضور در امیرایوب را داشتند.

ص: 61

سیدعلی اصغر دستغیب، بیان می کند: «یکی از شیوه های مبارزه در آن زمان [سال های 42- 1341] استفاده از هنر شعر بود. به یاد دارم که این کار را رفقای مرحوم آیت الله حاج شیخ حسنعلی نجابت انجام می دادند.» (1) باری، شاعران آگاه و با ذوق، اشعاری در باب قیام عشایر بویراحمد و سرخی سروده که در زیر به آن اشاره می شود.

بود؛ متأسفانه از بین رفته، و تنها اندکی از ابیات آن در اذهان عموم باقی مانده است.(1)

ز ع__هد شهنش_اه محم_درض_ا

زنان را به مجلس همی داد رأی

چ_و بش__نی_د عشای_ر از راه دور

بکوشیم و جوشیم و مردی کنیم

ز ع_لیا و س_فلا*، همه کدخ__دا

که تا آخرین قطره خون، زنیم

پناهی* و خورشید* و مظ__فری*

جهان بین* و منصوری* و نیکبخت*

پس از این همه عهد و هم گفتگو

گ_رفت_ن_د ناچ__ار او را ه_م_ه

در این دم خب_ر آمدی ناگ_هان

سپهدارشان بود «ناجی»* به نام

«زریر»* سپهدارش_ان با سپ__اه

«ایوب»* را کنند جای می_خانه شان

زنان را هم_ی پاک، پستان بِرَند

به سوی گجستان و «گُل گِرد»* کوه

طلایه به سوی «سیاهپور» گُرد

به لشکر همی گفت پاسخ چنین

بف_رم_ود تا از ی_می_ن و یس__ار

سیاه_پور جن_گی و ی_ازده نف_ر

چو ده ساعت از روز اول گذشت

نخستین، سیاهپ__ور گ__رد دلی__ر

زری_ر دلاوراَبا «ن__ُه» ن___ف_ر

بغلتید در خ___ون زری___ر دل__یر

چو«ام _ یک» به دست عشایر رسید

س__یاهپور جنگی و ی__ازده ن_ف__ر

چوآن شیر جنگی به سنگر نشست

بغرید «کُ__ردی»* چ__و اب_ر به__ار

«غلامحسنی»* بود و «حسنقلی»*

تف_ن_گ بل_ن_د و ق_ط_ار دو رو

یکی گُرد بُد نام «عبدی»* همی

سن_ش نوزده بود و جنگش چه_ل

ب_غ_ری_د ب_ر س_ان ن___ر اژده__ا

«محمدحسن»* گُرد هُش_یار ب_ود

همیشه هم_ی پیش__رو ب__ود اوی

همان «ترکعلی»* آن جوان نجیب

بود هر زمان بر خروشد هم_ی

نه ترس و نه خوفی نمی داشت اوی

یکی بانگ زد «کردی» پر هنر

ببینید کن_ون جنگ مردان م_رد

یکی هدیه ات می دهم ناگ_هان

بگفت و بزد بر سرش تیر سخ_ت

در این دم خبر آمد از دیده بان

ک__ه ش__د کش__ته «له__راسب»* نام_دارچ_نان بود جن__گی در ای__ران قضا

کسی را نبود راضی از این امر و نهی*

نش_ستند ن_زدی_ک و کردن_د ش___ور*

بن و بی__خ ای_ن رس__م را برکنی_م

بخ__وردن_د ق___رآن به اس__م خ_دا

بکوش_یم و این رس_م را بش_کن__یم

رس_ی_دن_د ه__ر یک، اب_ال_ش_ک_ری

ک__مربند م_ردی بب_س_ت_ند س_خ_ت

غلام_حس_ین* بیامد به س__وی گرو[ه]

بی__ام__د در ای_ن کار پر زمزمه ...

که آم_د سپ_اهی چو ف_وج گران

فرس__تاد لش__کر همی س_وی دام

به س_وی گجس__تان کشیدند راه

«مجت»* را کنند جای توپخانه شان

ز سرشان هم__ی نیز «معجر»بَرَند

س_پاه و سپهدار شدند هم گ_روه

خب__رها یکای_ک بر او برشم_رد

که در روز م_یدان مباشید غمین

برایشان بگ__یرند راه را ح_ص_ار

همه م__رد جنگی، ه__مه ب_ا ه__نر

کشیدند ص__ف ان__در آن پهندش_ت

ه__دف کرد تیری به س__وی زری__ر

به یک حم__له ش__د کش_ته در تیغ «نَر»*

ص: 64

ب__رآم__د خروش__یدن دار و گی___ر

ه__می ه_وش از افسران ب__ر پری__د

نم___ودش بدادی به سیص_د نف___ر

چو اردوی شاهی ز س_ینه اش شکس___ت

هم_ی زن_ده آورد از ایش__ان چ__هار

که ه_ر یک به ک___ردار ش__یر یل__ی

چپ و راس__ت می کشتشو، نو به نو

نب_ود از س_یاهپ_ور جن_گی کم_ی

نبودی از این جنگ ترسش به دل

مهم_ات را ک_رد از ای_ش_ان ج_دا

س_پ_ه را ز دش_م_ن ن_گ_ه دار ب_ود

به خون در گجستان همی داد جوی

س_رش پر زکینه، دل_ش پر ن_هی_ب

ت_و گ_فتی که دری_ا بج_وشد ه_می

که شی_ر سی_اهپ_ور بُ_د پ_شت اوی

که ای «ام_رالهی»* کس ب_دگه_ر

ت__ک روز م_ی_دان و دش_ت ن_ب_رد

ک_ه احس_ن ب_ود در ت_م_ام ج__هان

که جان داد آن مرد برگشت_ه ب_خ_ت

ب_ه س__وی س_ی_اه_پ_ور گ__رد دم___ان

ب_ه دس__ت «سل_حش___ور» ب__ی اعتب__ار

س__یاهپور جنگ__ی غمی_ن گشت سخت هم_ی دوختشون یک به یک بر درخ_ت (1)

ص: 65

شخصیت های معروف آن، بسیار زیاد و کامل بوده است. به همین دلیل اشکالات جزیی موجود در اشعار وی، کاملاً قابل اغماض و چشم پوشی است. جرأت و جسارت وی در سرودن و خواندن این اشعار حماسی، قابل تحسین و منحصر به فرد است. زیرا در عصر حکومت پهلوی به سرایش این اشعار و ابیات حماسی و مهم پرداخته و در بزرگداشت جنگجویان و مبارزان قوم که اکثر آنان علیه رژیم پهلوی مبارزه کرده بودند، همت گماشته است.

متأسفانه، بعضی نویسندگان و خوانندگان امروزی، برخی از اشعار شیخ علی مراد را مغلوط و مجعول ثبت و ضبط نموده و یا خوانده اند. این در حالی است که کاست های وی موجود است و محققان می توانند از آن استفاده نمایند.

در پی حساسیت رژیم پهلوی نسبت به مدح مبارزان و مبارزات قوم، ظاهراً یکی دوبار شیخ علی مراد بوسیلة ساواک گچساران احضار و مورد بازخواست و اخطار و تعهد کتبی قرار گرفت. سندی در دست است که نشان می دهد، این حساسیت کاملاً وجود داشته است.

کاغذِت وَمْ برَسِ ک_اری نَی_ارُم

ای رَوُمْ زِرِ دارِ بَل_یِ ب__ر نو اِیارُم»

جنگجوی عشایری، از آقای امام خمینی تقاضای کاغذی حاوی فتوای جنگ و جهاد می نماید؛ زیرا او را جانشین امام زمان (عج) می داند: «دستور جنگ وَم بده تو جانشینی.» امام هم در جواب می گوید: «من یک سید مجتهدم و نمی توانم پای قصر شاه برنو بسازم و برایت بفرستم.» جنگجوی عشایری پاسخ می دهد که: «لازم نیست تفنگ برایم بفرستی، فقط کاغذت (نامه فتوایت)به من برسد، می روم و از زیر درختان بلوط برنو در می آورم.» (1)

به جز این، ابیات دیگری در برخی منابع مضبوط است؛ که در باب حوادث سالهای 42-1341 است، و شاعر آن معلوم نیست. خوشبختانه تعدادی از اشعار ضبط شده است.(2)

بعید به نظر می رسد _ و یا دسترسی پیدا نکرده اند؟ درهر حال، بررسی و معرفی برخی منابع خارجی، صرفاًٌ برای ارایة دیدگاه آنان بوده، نه تکیه برگفته ها و نوشته های ایشان.

شوراندند، اما مردم عادی این قبایل نیز از سیاست های کشاورزی دولت لطمه می دیدند. (1)

از «طایفة نمدی» قشقایی و پیامدهای آن اشاره نموده است.(1) او به درستی عنوان می کند:

حکومت ایران که از نارضایتی فزاینده در شهرها احساس خطر می کرد، به هیچ عنوان مایل نبود در مورد اقدامات شورشیان جنوب سروصدا کند.(2)

نویسند ه با همان «اطلاعات محدودی که در اختیار» داشته روند کلی اوضاع فارس و درگیری های جنوب را به اجمال بیان کرده است. (3) منابع وی، همان منابع رسمی حکومتی بوده است که چندان اعتمادی به آنها نیست.

سالهای 42_1341 را نیز به طور مختصر بیان کرده است.

به رغم مطالب خوبی که در مقاله مندرج است، اطلاعات تاریخی نویسنده، اندک و ضعیف به نظر می رسد. به همین دلیل، گفته های وی در خصوص وقایع سال های 42_1341، مستند نیست، و نمی تواند مورد استناد و استفاده قرار گیرد.

ص: 73

ص: 74

«جاکی» ذکر گردیده است(1) دراین میان، ظاهراً ایل «جاکی» از جمله «اقوامی» بوده، که در عهد «اتابک هزار سف» (650 _ 600 ﻫ.ق) «از جبل السماق شام بدو پیوسته»اند. (2) ایل جاکی، در عصر صفوی، (1135 _ 907 ﻫ.ق) از معروفترین و مؤثرترین ایلات کهگیلویه و بختیاری بوده است(3)

در هر حال براساس نقل فسایی، ایل «جاکی» به دو شعبه «چهار بنیچه» و «لیراوی» تقسیم گردیده؛ که چهاربنیچه عبارت بوده از: بویراحمد، چرام، دشمن زیاری و نویی. لیراوی نیز به دو بخش لیراوی کوه و لیراوی دشت تقسیم شده که لیراوی کوه، شامل ایلات بهمئی، شیرعلی، طیبی و یوسفی بوده است.(4) لیراوی دشت، نیز ساکنان کنارة خلیج فارس در بندر دیلم و «هفت شهر لیراوی» می باشد. (5) «محمدجعفر خورموجی» (1301_1225ه. ق) ایلات منطقه کهگیلویه را «باوی، بویراحمد، نویی، طیبی، بهمئی، چروم، آقاجری، شیرعلی، یوسفی، شهرویی و دشمن زیاری» برمی شمارد. (6)

سیاح مشهور روسی، «بارون دو بُد» _ در اوایل پادشاهی محمدشاه قاجار _ مهم ترین «شاخه های ایل کهگیلویه» را باوی، بویراحمد، نویی، طیبی و بهمئی ذکر می کند.(7) به علاوه می گوید:

ص: 76

گذشته از ایل کهگیلویه، چند طایفه دیگر هم نظیر جرامی (چرامی) و یوسفی در این کوهستانها مسکن دارند... (1)

نویسنده دیگر عهد قاجار «میرزا فتاح گرمرودی»، به طوایف بویراحمدی، بابوئی، نویی، بهمئی، چرامی و طیبی اشارت دارد. (2)

به نظر می رسد، در اثر فشار حکومت مرکزی و ظلم و تعدی حاکمان قاجاری و درگیری های داخلی ایلات و طوایف مسکون منطقه؛ برخی از آنان مضمحل، مستحیل یا متواری گردیده است. دراین میان، به خصوص می توان به فرار ایلات «شیرعلی» و «یوسفی» _ ایلات لیراوی کوه _ در اثر فشار مالیاتی حکومت مرکزی؛ و نیز اضمحلال و هزیمت ایل «نویی» _ از ایلات چهار بنیچه _ در مقابل ایل بویر احمد، اشاره کرد.(3)

به رغم تمام تغییر و تحولات صورت گرفته؛ مشهورترین ایلات مسکون منطقه، از اواخر عهد قاجار تاکنون عبارت بوده از: بویراحمد، باوی(بابویی)، بهمئی، طیبی، چرامی و دشمن زیاری.

محقق مشهوری نظیر «محمدتقی مصطفوی» به صراحت می نویسد: «کوه گیلویه یعنی کوه زالزالک.» .(1)

به رغم گفتة این محققان که به نظر می رسد همه را فسایی به غلط انداخته است، درختی به نام «گیلویه» در منطقه وجود ندارد و هیچ یک از ایلات و طوایف مسکون منطقه _ با همة اختلافات گویشی و لهجه ای _ کیالک یا زال زالک را «گیلویه» نمی نامند. این درخت در تلفظ مرسوم محلی، «سِِ_یْسَهْ sisa» نامیده می شود.

قدیمی ترین و معتبرترین منبع که به صراحت وجه تسمیه کهگیلویه را بیان نموده، «مسالک و ممالک» اصطخری در قرن چهارم هجری است. براساس نقل اصطخری (متوفی 348 ﻫ.ق)، جیلویة مهرجان (= گیلویة مهرگان)، پس از مرگ سلمه بن روزبه، برزم زمیجان (= رمیجان) حاکم شد «و کار او عظیم و قوی گشت تا چنان شد که الی یو مناهذا آن زم را به وی نسبت می برند و قوت و شوکت او به مقام و مرتبه ای رسیده بود که با فرزندان ابی دلف محاربت آغاز نهاد و معقل بن عیسی را که برادر ابی دلف بود بکشت...» (2)

بنابراین انتساب «رم زمیجان» (= رمیجان) به «جیلویه» (= گیلویه) از همان قرون اولیه اسلامی مصطلح و اطلاق شده است؛ و هیچ تردیدی نیست که وجه تسمیة آن، منسوب به «گیلویه» است. در واقع «جیلویه»، نام شخص و معرّب گیلویه است. (3)

البته، محققانی نظیر محمود باور، محمدعلی امام شوشتری، هانیس گاوبه و احمد اقتداری، در آثار خویش به رد نوشته فسایی پرداخته و نقل اصطخری را ترجیح داده اند.

ص: 78

«لوفلر» می گوید: «به نظر می رسد، در نخستین مرحله، این ائتلاف و اتحادیه، شامل بخش های اصلی قاید گیوی، گودرزی، جلیلی، تاس احمدی و تامرادی بوده است.» صفی نژاد _ محقق برجسته عشایری _ بر اساس روایات شفاهی بویراحمدی ها، معتقد است: «دشت موری ها بویراحمدی اصیل هستند.» وی می نویسد: «بویراحمدیها بالاتفاق معتقدند که دشت مور منطقه گرمسیری نیاکان بویراحمدیها بوده است[.] از این رو دشت موریها بویراحمدی اصیل هستند[.] در صورتیکه سادات و آقائی ها و بسیاری از طوایف مستقل تابع بویراحمد شده اند در حالیکه خود بویراحمدیها نبوده اند. »(1) با این حال، امروز طوایف متعددی جزو ایل بویراحمد محسوب می شوند.

داده اند(1) هم چنین «طوایفی از ایل قشقایی، به دلایل مختلف اقتصادی و سیاسی در کوهمرة سرخی ساکن شده» که عبارت است از: طایفه قره غانلو (قره غانی) و بخش هایی از تیره ها و طوایف شاهی لو، علی کردلو و دره شوری(2) در همسایگی کوهمره سرخی _ در بلوک خواجه ای _ طوایف «بهادنی» (= بهاءالدینی)، «کرکدنی» (= گورکانی) و «گلکی»، که در قیام سال های 42_1341 جمعی از تفنگچیان آنان مشارکت داشته؛ سکونت دارند(3)

بر اقوام مختلف و غریبة ترک در زمان های مختلف گروه های متنوعی از قبایل محلی فارس و ایران نیز وارد ترکیب قشقایی ها شدند(1)

ایوانف، به طور مثال، «کشکولی»ها را ذکر می کند، که «تا حد زیادی متشکل است از مخلوطی از اقوام مختلف محلی فارس و اقوام همسایه ]چون[ لک ها، کهگیلویه ای ها، ممسنی ها و بختیاری ها(2)

«ابرلینگ» معتقد است: «همچون سایر اتحادهای ایلی ایران امروز، ایل قشقایی نیز اتحادی است مرکب از تیره ها و طوایف مختلف از نژادهای متفاوت از جمله ترک، کرد، لر، عرب ]؛[ اما اکثر قشقایی ها اصالتاً ترک هستند....»(3)

«لردکرزن»، ایل قشقایی را متشکل از ترک و لر، دانسته؛ می گوید: «من ایشان را ترک خوانده ام، زیرا که اصل و نسب آنهاست... و از آن جهت نیز لر خوانده ام که می گویند با آن قوم هم نسبت دارند و از جهات آداب و عادات با بختیاری ها و تیره کوه کیلویه زیاد تفاوت ندارند(4)

در واقع _ همان گونه که ابرلینگ معتقد است _ ایل قشقایی، اتحادیه ای است که دست کم از اقوام و قبایل ترک و لر و عرب، تشکیل یافته است. بنابراین، طوایف و تیره های متعددی _ از اقوام ترک و لر و عرب _ در هسته شکل گیری ایل وجود داشته است. فسایی، از 66 تیرة تشکیل د هندة ایل قشقایی نام می برد(5) بنا به نقل خورموجی، ایل قشقایی 48 تیره می باشد(6) «دومورینی» در اواخر عصر قاجار، به 13 طایفه ایل قشقایی، با جمعیت و افراد سوار و پیاده آن اشارت دارد. این طوایف، عبارت بوده از: کشکولی، دره شولی ]دره شوری[، شش بلوکی، خلج، فارسی مدان، صفی خانی، رحیمی، گله زن، ایگدر، گهوا، کرائی، بیات و عمله(7)

ص: 82

«محمد بهمن بیگی» مشهورترین نویسندة ایل قشقایی؛ پنج طایفة بزرگ ایل قشقایی را، دره شوری، شش بلوکی، عمله، کشکولی بزرگ و فارسیمدان نام می برد(1) وی اضافه می نماید: «طوایف کوچکتر دیگری نیز در قشقایی وجود دارند که توسط کلانتر اداره می شوند و آنها عبارتند از: کشکولی کوچک _ قراچه _ نمدی _ ایگدر _ رحیمی _ صفی خانی _ جعفر بیگلوی بزرگ ]و[ بلّو»(2)

«مظفر قهرمانی» از ترکان ابیورد شیراز، بیش از 50 طایفه ایل قشقایی را نام می برد، و بسیاری از آنها را توضیح می دهد(3)

خانم «ماری ترز» _ که در سال های 1330 تا 1331 در ایل قشقایی مطالعه و تحقیق کرده _ می گوید: «ایل قشقایی در اصل شامل چهل و چهار طایفه و تیره بوده که امروز شمار آنها به پنجاه و پنج رسیده است»(4)

«ابرلینگ»، نام 9 طایفه را به عنوان مهم ترین طوایف ایل قشقایی ذکر می کند:

عمله، دره شوری، فارسیمدان، کشکولی بزرگ، شش بلوکی، کشکولی کوچک، قره چاهی (قره چاهیلو)، صفی خانی و نمدی(5)

زمان شاه عباس اول (1038_985ه ق) «ممثنی» (= ممسنی)، از جمله قبایلی بوده که به همراه «جاکی و جوانکی و بندانی» سرکوب و «جریمه» مالی شده است(1)

محمد میرک، در ریاض الفردوس، به «الوار ممسنی بلاد شاپور» که چرام «محال مخصوص» آنان بوده اشارت دارد(2)

در هر حال، ایل ممسنی، بنا به نقل فسایی، «در اواخر ]حکومت[ سلاطین صفویه... بر نواحی شولستان استیلا یافتند ]و[ نام شولستان را منسوخ کرده آنرا بلوک ممسنی گفتند.»(3)

وی، این ایل را متشکل از چهار «طایفه بکش، جاویدی یا جاوی، دشمن زیاری و رستم» نام می برد(4) امروزه نیز، همین چهار طایفه، ایل ممسنی را تشکیل می دهند.

ایلات خمسه از حیث زبان و نژاد متفاوت اند. ایل باصری، فارسی زبان و ایرانی هستند. ایلات بهارلو، اینانلو و نفر؛ ترک زبان و منشأ ترکی دارند. ایل عرب، نیز عرب زبان و عرب نژاد است. میرزا حسن فسایی، به تفصیل دربارة ایلات خمسه (اینالو، باصری، بهارلو، عرب و نفر) در فارسنامه، سخن گفته است(1)

دشتستانی ها، دشتی ها، حیات داودی ها، لیراوی ها، تنگستانی ها، برازجانی ها و گله دار،که خود به اقوام و طوایف دیگری تقسیم می گردند؛ مشهورترین اقوام بوشهر کنونی اند، که در وقایع و حوادث عصر رضاشاه و محمدرضا شاه تأثیر به سزایی داشته اند.

رضاخان که ظاهراً پله پله مدارج و مراتب نظامی را طی کرده بود، سرانجام به عنوان «وزیر جنگ» و «رئیس الوزرا» برگزیده شد. وی در سال های پس از کودتا، تا زمان پادشاهی خویش، شورش ها و قیام های متعددی را در نقاط مختلف کشور _ با برخورد های خشن نظامی _ سرکوب و فرو نشاند. این درگیری ها، تقریباً در اکثر نقاط کشور بود؛ در آذربایجان، اردبیل، گیلان، مازندران، خراسان، کردستان، لرستان، کرمانشاه، فارس، خوزستان، بلوچستان و بختیاری(1)

اگر شورش های پیش از پادشاهی رضاشاه _ که در دوران نابسامانی و ضعف حکومت مرکزی، و انحطاط اواخر قاجاریه _ پشت سر هم رخ داده، به منافع فردی قیام کنندگان و سودای جدا سری و استقلال طلبانه برخی از آنها منسوب شود؛ بی تردید، مقاومت ها و مبارزات ایلات و عشایر، پس از پادشاهی رضاشاه و اعمال سیاست های به ظاهر اصلاحی وی، از سر ناچاری و ناگزیری بوده است. سیاستی که رضاشاه، در قبال ایلات و عشایر _ که جمعیت کثیری از نفوس مولد مملکت را تشکیل می دادند _ اعمال و اجرا کرد؛ فوق العاده خشن، ستمگرانه و بیرحمانه بود.

در واقع، سیاست عشایری رضاشاه، تمام «هستی» عشایر را هدف قرار داده بود؛ و به نظر می رسد، مقصود اصلی، نابودی نهایی و کاملِ بخش وسیعی از مردم مملکت ایران بوده است. بدبختانه، بسیاری از مجریان اقدامات رضاشاه، نظامیانی _ همچون او _ خشن، متعدی و متجاوز بودند؛ و در بسیاری مواقع، از هر دشمن غداری، بیرحم تر و سنگدل تر بودند. ذکر نام، نخستین سپهبد ایران، «احمد امیراحمدی»، ملقب به «قصاب لرستان» کافی به نظر می رسد(2) هر چند، اعمال «سلطان عباس نیکبخت» در ایل قشقایی؛ و «یاور اکرم» و «حاجی خان ارمنی» در ایلات بویراحمد و ممسنی، اختلاف زیادی با

ص: 87

کارهای امیراحمدی نداشته است.

محمد بهمن بیگی، در اثری که در اوایل حکومت پهلوی دوم، منتشر کرد، می نویسد: «دولت ]رضاشاه[ با برگزیدن مأمورین رشوه خوار و مردم آزار و ایجاد حکومت ستمگر نظامی در میان ایلات، چیزی نگذشت که انزجار مطلق افراد ساده و بدوی ایل را نسبت به خود جلب نمود. تجاوز، تعدی و فشار و ظلم مأمورین دولت بخصوص در زمان حکومت سروانی به نام عباس ]خان نیکبخت [ باوج شدت رسید، تا آنجا که این افسر ناشایسته و خائن توله سگهای خود را برای آنکه بعدها زبان بفهمند با شیر زنهای نجیب ایلات می پرورید. چند سالی نگذشت که این مظالم طاقت فرسا منجر به طغیان قشقائی ها در ]سال[ 1308 گردید.»(1)

«ویلیام داگلاس» قاضی مشهور دیوان عالی آمریکا، که در سال های 1328 و 1329 از ایران و مناطق عشایری جنوب بازدید کرده است؛ در خاطرات خویش از ایل قشقایی، به نقل از یکی از کلانتران ایل می نویسد: «ما می توانیم نظامیان خود را در مقابل تمام این بدبختی ها و ظلم و ستم ها که به ما وارد کرده اند ببخشیم و گذشته ها را هم فراموش کنیم اما فقط یک گناه نابخشودنی هست که ما نمی توانیم تا ابد آنرا فراموش کنیم و از آن بگذریم.» من از او خواهش کردم که این ماجرا را هم برای من تعریف کند و او هم داستان را به شرح زیر بیان کرد: «در دوران سلطنت رضاشاه سروانی بود که در این منطقه خدمت می کرد او تعدادی توله سگ اصیل داشت که بر حسب تصادف مادر آنها مرده بود. سروان هر روز صبح سربازانی را به ده می فرستاد تا به زور مقدار دو لیتر شیر مادر برای توله سگهای او جمع کند].[ گفتنی است که جناب سروان شیرگاو یا بز را برای تغذیه توله سگ های خود قبول نمی کرد و دستور داده بود که سربازان فقط شیر مادر جمع آوری کنند. سربازان هم در اجرای دستور سروان نظارت کامل می کردند که فریب زنهای قشقائی را نخورند، به این ترتیب بود که سگهای سروان ماههای متوالی شیرمادران بچه های ما را می خوردند...]و[ این همان چیزی است که ما هیچوقت آنرا فراموش

ص: 88

نمی کنیم و هرگز آنرا نمی بخشیم.»(1)

ایوانف می گوید: «استبداد و خودسری عباس خان تا بدانجا پیش رفت که به درخواست او زنان قشقایی باید به توله سگ های عباس خان شیر می دادند»(2)

در ایل بویراحمد، نیز یک نظامی، به نام «یاور اکرم» _ که مدت اندکی حضور یافته _ «اسبی داشت که معتاد خوردن «جوجه کباب» بود؛ و در هر نقطه ای که این مأمور نظامی اقامت می گزید، مردم محل موظف به تهیه خوراک اسب او _ جوجه کباب _ بودند. این نظامی مغرور که با مهمان نوازی بویراحمدیها روبرو شده بود و اسبش نیز با «جوجه کباب» تیمار می شد، بی شرمی را به اوج رسانیده با دیدة بد به «ضعیفه»ها نگاه می کرد. «میرغلام» سیدجنگجویی از سادات بویراحمد، که در یک آبادی ناظر این برخوردها بود با چند گلوله به زندگی سرگرد پایان داد.»(3)

بهانه های متعددی که این مأمور نظامی عنوان می نمود، جز برای آزار و اذیت مردم نبود. یک نویسنده بومی، می گوید: «وی به منظور ایجاد وحشت بین مردم به هر خانه ای که می رفت دستور می داد که دو دانه مرغ کباب کنند، یکی را به اسبش می داد و یکی را هم خودش می خورد. شبهای زمستان اسبش را به داخل سیاه چادر که یگانه مسکن و محل زندگی خانوار عشایری بود جا می داد، او از پارس سگها که بدون اجازه و ارادة صاحبخانه واق واق می کردند عصبانی می شد و صاحبخانه را به سختی مجازات می کرد. از همه اینها بدتر به ناموس مردم سوءنظر داشت، به همین جهت میرغلام تصمیم گرفت که او را بکشد و زمانی که نظر سوئی نسبت به یکی از زنان ایل داشت با پیش بینی قبلی، اهالی او را به محلی که قبلاً میرغلام کمین کرده بود هدایت کردند و میرغلام او را هدف قرار داد و کشت....»(4)

نظامی دیگر، به نام «حاجی خان ارمنی» که در حوزة ایلات ممسنی مأمور بود، نیز ستمگرانه به هر کار خلافی دست می یازید و در تعدی و تجاوز به ناموس و حیثیت

ص: 89

مردم منطقه فرو گذار نبود. سرانجام، پس از آنکه آوازة مظالم و مفاسد وی، همه گیر شد؛ میرغلام _ همان جنگجوی مشهور _ در حوزة ممسنی راه را بر او بست و به قتلش رسانید. بنابر مشهور، میرغلام، آلت تناسلی وی را برید و جهت عبرت سایرین، بر درختی _ در مسیر راه _ آویزان کرد(1)

به نظر می رسد، اجرای سیاست های خشن و ظالمانة رضاشاه در قبال عشایر، نیاز به چنین مأموران خشن و ستمگر، داشته است. البته، همین تعدیات بسیار خشن و ظالمانه، موجب طغیان های فردی و جمعی مردان عشایر می شد.

در میان تحلیل های محققان داخلی و خارجی، از سیاست عشایری رضا شاه؛ تحلیل «تقوی مقدم» _ که خود، زاده و پروردة محیطی عشایری است _ از همه صائب تر و کامل تر است. وی به درستی، بیان می کند که: «...دامپروری محور زندگی عشایری بود... و باید دانست که دامپروری مبتنی بر کوچ بوده و بدون کوچ، بقای دامپروری در آن شرایط تاریخی، غیرممکن بوده است. کوچ برای عشایر امری تفنّنی و تفرجّی نبود، بلکه بخشی از ساختار زندگی و نظام معیشتی آنان محسوب می شد. این نظام معیشت ]نیز[ معلول و ناشی از شرایط جغرافیای طبیعی کشور بود... بنابراین آنان برای بقای زندگی خود ناگزیر بودند که به تناسب تغییر فصول سال و وضع علوفه و مراتع، به مناطق سردسیر و گرمسیر کوچ کنند. کوچ نشینی اگر چه برای عشایر پرزحمت بود، اما هم در زندگی شرافتمندانه و عزتمندانه خودشان و هم در اقتصاد کشور نقشی مثبت و اساسی داشت. ]به علاوه، در[ زندگی عشایری... تنظیم روابط اجتماعی با سایر قبایل از یک سو و مهاجرت به مناطق سردسیر و گرمسیر و حفاظت از اموال و احشام در برابر تهدید خطر سرقت و جانوران وحشی از سوی دیگر، مستلزم تأمین ابزارهای دفاعی و حفاظتی یعنی اسلحه است. بنابراین در ساختار زندگی عشایری، اسلحه پیش و بیش از آنکه ابزاری جنگی برای دستیابی به اهداف تجاوزکارانه و تهاجمی باشد، وسیله ای تدافعی و حفاظتی و جزو ضروری و نیاز اجتناب ناپذیر آن شیوة زندگی است...»(2)

علاوه بر این، عناصر فرهنگی عشایر، که «آمیزه ای متناسب از عناصر مذهبی و ملّی»

ص: 90

است؛ «به کالبد زندگی اجتماعی عشایر روح و روان می بخشد.»(1) این عناصر فرهنگی را هر فرد عشایری، از همان اوان کودکی و نوجوانی، در «مکتبخانه»هایی که «ملایان» محلی، مدرس آن بودند، می آموختند.

در میان مواد درسی این مکتبخانه ها،کتاب آسمانی «قرآن کریم» و «شاهنامه» فردوسی، در اولویت قرار داشت. قرآن کریم، نماد اصلی «مذهب» عشایر بود؛ و شاهنامه، نماد «ملیّت». به علاوه، علمای دینی _ که غالباً سادات محل بودند _ دیگر کتب مذهبی و دینی، همچون نهج البلاغه و ادعیه های مذهبی، و نیز احکام و اوراد شرعی و سیره و سنت پیامبر اکرم (ص) و امامان شیعه را به مردم می آموختند. «مجموعه این عناصر فرهنگی محتوای روابط اجتماعی جامعة عشایری را تشکیل می داد، ]و[ عشایر با این فرهنگ مأنوس بودند و با آن می زیستند و به همین سبب آن را همچون جانمایة زندگی خویش پاس می داشتند.»(2)

بدین گونه «کوچ، اسلحه و باورهای فرهنگی (مذهب و سنت)، پایه های زندگی اجتماعی عشایر را در زمینه های اقتصادی، امنیتی و فرهنگی تشکیل می داد و طبیعی است هر عاملی که ارکان فوق را تهدید می کرد، بنیان زندگی عشایر را به مخاطره می انداخت و موجب واکنش آنان می شد.»(3)

سیاست عشایری رضاشاه، نیز «بر سه پایة تخته قاپو، خلع سلاح و تهاجم فرهنگی استوار شده ]بود[ و این سه پایه دقیقاً در تعارض با ارکان سة گانه زندگی عشایر بود.»(4)

بنابراین تقوی مقدم به درستی نتیجه می گیرد که: سیاست «تخته قاپو»، مانع «کوچ» عشایر بود؛ و سیاست «خلع سلاح»، تنها وسیلة دفاعی عشایر را از آنان می گرفت؛ و «تهاجم» فرهنگی، «مبانی هویت» عشایر و «زیربنای سجایای انسانی و اخلاقی» آنان را به خطر می انداخت(5)

«آبراهامیان» سیاست عشایری رضاشاه را _ پس از سلطنت _ «ادامه عملیات نظامی

ص: 91

پیشین» می داند؛ که «با گسترش دادن پاسگاههای نظامی درمناطق آنان، خلع سلاح رزمندگان عشایر، به سربازی بردن جوانان آنها، تحریک اختلافات داخلی آنان، مصادره اراضی آنها، تضعیف سران قبایل، محدود کردن کوچ سالانه، و گاه انتقال اجباری آنها به «روستاهای نمونه» خواهان اطمینان از انقیاد دائم آنان بود.»(1) وی، نمونه ای از این سیاست را از نحوة برخورد و رفتار رضا شاه با ایل بختیاری، حکایت می کند(2) هر چند، آبراهامیان، احتمال می دهد سیاست عشایری رضا شاه «با هدف بلندمدت تبدیل امپراتوری کثیر الملّه به دولتی یکپارچه با مردمان واحد، ملت واحد، زبان واحد، فرهنگ واحد، و اقتدار سیاسی واحد ارتباط نزدیک داشت.» اما به نظر نمی رسد، «قلع و قمع» قبایل و نابودی کامل یک ایل _ و پایمال کردن همه حقوق فردی و اجتماعی جمعیت کثیری از مملکت _ ملازم با ایجاد «دولتی یکپارچه» باشد. به علاوه، رفتار و عملکرد وی، با چنین اندیشه ای، منافات داشته است. او و مشاورانش، نه درک درستی از نظام زندگی و معیشت عشایر داشتند؛ و نه علاقه ای نشان می دادند. بر همین اساس بوده، که بدون کوچکترین تمهیدی برای زندگی عشایر، تنها «سرکوب» آنان عملی گردیده است.

«اسکندر امان اللهی» _ که خود یک فرد عشایری و محقق برجسته ای در باب عشایر و ایلات است _ می گوید:

ناخشنودی عشایر نه تنها به خاطر اخاذی مأمورین دولت مرکزی بلکه به جهت ظلم و ستم های فراوان، و پایمال شدن حقوق فردی و اجتماعی بوسیله نظامیان و سایر مأمورین دولتی بوده است. مأمورین نظامی خود را مالک جان و مال و ناموس عشایر می دانستند ]و[ خودسرانه تصمیمات خود را اجرا می کردند...(3)

مطالب «امان اللهی»، در واقع نقد گونه ای است، بر اظهارنظر خانم «لمبتون» که در کتاب «مالک و زارع در ایران» در باب سیاست عشایری رضاشاه، ابراز داشته است.

«لمبتون» معتقد است: «سیاست عشایری رضاشاه را چون غلط تعبیر و بد اجرا کردند لاجرم تلفاتی سنگین بر چهارپایان اهلی وارد آمد و عشایر دچار فقر و مسکنت شدند و از

ص: 92

عدة آنان کاسته شد. تأثیر منفی این عوامل در اقتصاد مملکت بحدی بود که او در آخرین سالهای سلطنت خود مجبور شد این سیاست را تعدیل کند...»(1)

امان اللهی به درستی پاسخ می دهد که یا «خانم لمبتون از ظلم و ستم هائی که از طرف مأمورین نظامی در حق کوچ نشینان به عمل آمده است آگاه نبوده، یا اینکه بنا به موقعیت خاصی نخواسته است حقایق را بنویسد.»(2)

به علاوه، باید توجه داشت که خانم لمبتون، طرفدارانه به سیاست های پهلوی اول _ و دوم _ نگریسته و نظر داده است. در حالی که اصل «سیاست»های رضاشاه غلط و نادرست بوده؛ نه فقط «اجرا» و «تعبیر» آن «بد و غلط» بوده است. احتمالاً چنین تعریف و تمجیدهای بی دلیل و بی پایه ای از جانب صاحب نظرانی چون خانم لمبتون بوده که محققی نظیر «گاوین همبلی» اظهار می دارد: «صاحب نظران غربی عموماً به تحسین از اصلاحات رضاشاه پرداخته و تیره روزی هایی را که او برای عشایر به ارمغان آورد نادیده گرفته اند.»(3)

همین نویسنده به صراحت ابراز می دارد: «در تاریخ حکومت پهلوی در ایران به سختی می توان صفحه ای سیاه تر از تعقیب و آزار عشایر توسط مزدوران جیره خوار رضاشاه یافت.»(4) «ویلیام داگلاس» عنوان می کند: «هر چه در رابطه با اسکان عشایر مطرح شود، چه خوب و چه بد، فقط یک مسئلة بسیار مهم را نباید از نظر دور داشت که نحوة اجرای این برنامه بوسیله ارتش رضاشاه بسیار وحشیانه بود.»(5)

سیاست های رضاشاه، تقریباً تمام جوانب و زمینه های زندگی عشایر را عرصة تهاجم و تخریب و ویرانی قرار داده بود. اسکان اجباری (تخته قاپو و یک جانشینی)، تعویض سیاه چادر، خلع سلاح، تعویض لباس سنتی و جانشین کردن لباس فرنگی، تبعید اجباری (6)، حاکمیت محض نظامی،اخذ مالیات های سنگین و گزاف، اعدام های بی دلیل

ص: 93

دسته جمعی و انفرادی عشایر، اختلاف افکنی و تفرقه میان ایلات و عشایر، و استفاده از نیروی جنگی آنان برای سرکوب یکدیگر و... نمونه هایی از این سیاست بود.

تقریباً اغلب محققان داخلی و خارجی به تأثیرات بسیار منفی و ویرانگر سیاست عشایری رضاشاه اشارت نموده اند. برخی از این محققان خارجی کسانی بوده اند که با حضور مستقیم در میان ایلات و عشایر، از نزدیک به مطالعه و مشاهده وضعیت اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی آنان پرداخته و اظهارنظر نموده اند.

یکی از آن محققان، «اولیور گارود» است که در بحبوحة جنگ جهانی دوم، بیش از یکسال و نیم در میان ایلات جنوب و غرب ایران به مطالعه و تحقیق پرداخته است. وی در مقاله ای راجع به ایل قشقایی به اثرات مخرب و نابود کنندة تخته قاپو در میان آنان پرداخته است. بنا به گفته «گارود»: «روش های اتخاذ شده، جهت اسکان ایل، وحشیانه، بیرحمانه و کوته بینانه بود... حکومت، شرایط لازم برای تغییریکباره و ناگهانی اقتصاد آنان از شبانی (دامداری) به کشاورزی را پیش بینی نکرده بود. مناطق انتخابی برای اسکان، بدون در نظر گرفتن شرایط محیطی و سازگاری با آن، برگزیده شده بود... در نتیجه، مرگ و میر کودکان آنها نیز افزایش یافت....»(1)

گارود، می افزاید: چشمه های روستا در اثر فضولات متعفن، آلوده شده بود و بالنتیجه باعث بیماری هایی چون حصبه، اسهال خونی، سینه پهلو، سل و غیره گردید؛ و تلفات جانی و مرگ و میر بسیاری را به دنبال داشت(2)

ویلیام داگلاس، در باب اسکان عشایر جنوب _ از جمله قشقایی ها _ می نویسد:

در رابطه با تصمیم اسکان عشایر، قشقائیها هم مثل سایر ایلات به زور سرنیزه وادار شدند دست از کوچ نشینی برداشته در منطقه معینی مستقر گردند. فقط در این جا یک سؤال مهم مطرح بود که تحت چه شرایطی؟ و به چه نحو؟... مثلاً بعضی از عشایر قشقائی را مجبور کردند در منطقه گرمسیر خشک و لم یزرع خلیج فارس سکنی گزینند. منطقه ای که قادر بود فقط دو سه ماه از سال علوفه دامهای عشایر را تأمین نماید. خود دولت هم به موازات اجرای این برنامه هیچ پروژه ای برای آبیاری

ص: 94

زمین های منطقه ای که برای اسکان عشایر تعیین کرده بودند نداشت و نتیجتاً عشایری که دراین گونه مناطق سکنی گزیدند به علت کمبود آب برای آبیاری مزارع و مراتع نه تنها دامهایشان از بین رفتند بلکه خودشان هم تلف شدند. حتی آنهائیکه به مناطق باطلاقی یعنی شالیزارهای برنج خلیج ]فارس[ کوچ داده شدند نیز قربانی بیماری مالاریا شدند].[ گذشته از این ها این سئوال هم مطرح بود که این مردم کوچ نشین که به زور سرنیزه وادار به سکونت در دهات شده اند از زندگی ده نشینی چه می دانند؟ آنهم زندگی ده نشینی که آنها را با انبوهی از کثافات و منجلاب های دهکده روبرو می ساخت. دهاتیکه چشمه های آب آن آلوده به هزاران انگل و میکروب بود. دهاتیکه تیفوئید و حصبه و اسهال خونی شیوع داشت. دهاتیکه آفت تراخم چشم بین روستائیان بیداد می کرد و...

البته وضع آنهائیکه در مناطق کوهستانی ]و سردسیر[ اسکان داده شدند کمی بهتر بود چون معمولاً آب و هوای این مناطق سالم تر است ولی عشایر ساکن دراین مناطق هم نمی دانستند که خانه های خود را در یک منطقه سردسیر ]و برف گیر[ به چه ترتیب و چگونه ]و با چه وسیله ای[ گرم کنند. چگونه از خود و انبارهای ذخیرة مواد غذائی خود حفاظت نمایند. چگونه مزارع خود را در یک جامعه ده نشین آبیاری نمایند. آنها اغلب گرفتار انواع بیماری های عفونی واگیردار نظیر ذات الریه، ذات الجنب، دیفتری، سل و سایر بیماریهای ریه و حلق شدند و تعداد زیادی از آنها مردند. زمستانهای سخت و یخ بندان هم کلیه اغنام و احشام آنها را از بین برد].[ کما اینکه قبیله «داراشوری» ]دره شوری[ در آن سالی که ارتش آنها را مجبور کرد زمستان را هم در همان منطقه کوهستانی سردسیر باقی بمانند، تقریباً 90% اسبهای خود را از دست دادند... نرخ مرگ و میر مردم ایلات و عشایر در آن برهه از زمان به قدری بالا بود که بسیاری فکر می کردند که اگر اوضاع و احوال چند دهه دیگر به همین منوال ادامه پیدا کند به زودی وجود آنها از صفحه روزگار محو خواهد شد. شایان ذکر است که این عشایر برای زنده ماندن چاره ای جز مهاجرت و کوچ نشینی نداشتند. لذا حاضر بودند که برای اینکه به آنها اجازه مهاجرت داده شود تمام دارائی خود را به افسران ارتش رشوه بدهند و ارتش هم مثل زالو به مردم محروم چسبیده بود. رشوه و باج خواهی و گرفتن حق و حساب

ص: 95

بصورت مد روز درآمده بود(1)

خانم «اولن دوشوتن (ماری ترز)»، می نویسد: «در سال های گذشته، سیاست رضاشاه پهلوی مبنی بر اسکان اجباری ایلات و تضعیف و تفرق آنها، سختی و بینوایی را در پی آورده است. جلو کوچ ایل قشقایی گرفته شد. مسیر کوچ راگشت های نظامی مسدود کردند. برخی از طوایف مجبور شدند زمستان را در کوهها بگذرانند و دچار خسارت های فراوانی شدند، گوسفندان و اسب ها از سرما جان سپردند (طایفه «دره شوری» که در تربیت اسب شهرت دارند، تقریباً تمامی اسب هاشان را از دست دادند). برخی از طوایف مجبور شدند تابستان را در مناطق گرم و خشک بگذرانند. افراد ایل که به زندگی آزاد و متحرک و پاکیزگی اردوگاههای متغیر و موقت خو کرده بودند، در اثر تجمع کثافت و خاکروبه در اطراف چادرها و دودزدگی کلبه ها، دچار بیماری شدند و میزان امراض بسرعت فزونی یافت.»(2)

«ایوانف» پژوهشگر روسی؛ معتقد است که: «در سال های حکومت رضا شاه برای تمام عشایر کوچنده و از جمله قشقایی ها دورة بسیار بد و ناگواری بود. در آن سال ها مقامات در رابطه با عشایر سیاست مرتجعانه ای اعمال می داشتند و با زور و فشار آنان را تخته قاپو کرده که منجر به هلاک دسته جمعی دام، بیماری و مرگ و میر فراوان در میان کوچ نشینان شد.»(3)

وی، راجع به اسکان اجباری ایل قشقایی، به تفصیل می نویسد: «... در این میان هیچ اقدامی که موجب انتقال بی دردسر کوچ نشینان به زندگی اسکان یافته باشد صورت نمی گرفت. لزوم تأمین علوفه برای دام قشقایی ها و پناه دادن به آن از سرمای مناطق سردسیر در فصل زمستان در نظر گرفته نمی شد. قشقایی های تخته قاپو از نظر مسکن، بذر و آلات کشاورزی تأمین نمی شدند. عشایر به تابعیت حکومت فرمانداران نظامی درآورده شده بودند که دست به هر گونه تعدّی و خودسری می زدند، به باج گیری می پرداختند و شخصیت کوچ نشینان را که پیشتر عملاً از حکام مرکزی مستقل بودند، تحقیر می کردند. تخته قاپو شدگان که فاقد مراتع برای دام بودند، مجبور می شدند برای اجازه حرکت حتی

ص: 96

در حیطه سکونت خود رشوه های سنگین به فرمانداران نظامی و نمایندگانشان بپردازند. در منطقه گرمسیر، قشقایی ها اغلب در مکان های ناسالم و آلوده به مالاریا ساکن می شدند... دود ناشی از اجاق ها در ماه های زمستان و خفگی هوا در کلبه های بی پنجره و بی تهویه شرایط مساعدی برای ذات الریه، سل و دیگر بیماری های ریوی فراهم می ساخت. لجن، فضولات و زباله هایی که هرگز در اردوگاه های کوچ نشینان جمع نمی شد، اکنون روستاهای قشقایی را آکنده کرده بود و چشمه ها را آلوده می ساخت. حصبه و اسهال خونی اپیدمی شد، تراخم بیداد می کرد، مرگ و میر کودکان به شدت گسترش یافت. تعداد زیادی قشقایی نیز از بین رفتند. دام هایشان درماه های گرم تابستان از نبود علیق تلف می شدند. قشقایی هایی که در مناطق مرتفع کوهستانی سردسیر اسکان شده بودند، مصالح و تجربه لازمه برای ساختن خانه های گرم نداشتند. آنان با کمبود سوخت مواجه بودند.

مهارتی در کارهای آبیاری کشاورزی نیز نداشتند. در زمستان های سخت و یخبندان که مراتع چندین ماه پوشیده از برف بودند، قسمت اعظم دام هایشان تلف می شد. تمام اینها منجر به فقر و نابودی قشقایی ها و کاهش جمعیتشان شد و بسیاری از خانواده ها برای استخراج نفت شرکت ایران _ انگلیس به خوزستان رفتند، و بقیه راهی کار در جاده شدند.»(1)

خانم «لمبتون» _ چنانکه پیشتر آمد _ به «تلفات سنگین چهارپایان اهلی» عشایر و «فقر و مسکنت» آنان و نیز «کاسته شدن» جمعیت انسانی عشایر؛ در نتیجة سیاست عشایری رضاشاه _ از جمله تخته قاپو _ اشارت دارد(2)

سودای استقلال طلبی خوزستان را در سر می پرورانید؛ رضاخان از حمایت ایلات جنوب _ از جمله ایلات کهگیلویه و بویراحمد _ برخوردار شد. در این واقعه، تنها «حسین خان بهمئی» _ رئیس قسمتی از ایل بهمئی کهگیلویه _ به حمایت از شیخ خزعل، در مقابل نظامیان رضاخان ایستاد(1)بنا به نقل احمد کسروی، «دختر» حسین خان بهمئی «زن یکی از پسران شیخ بود.»(2) علاوه بر این، براساس گفتة سردار اسعد،«حسین خان بهمئی دائی امیرمجاهد» بختیاری بود؛ و «پسر امیرمجاهد» به طرفداری از شیخ خزعل، در نزدیکی بهبهان «با قشون دولت جنگ» می کرد(3) در همین جنگهای نزدیک بهبهان _ در کیکاوس و زیدون _ بوده، که ایلات کهگیلویه و بویراحمد، موفق به شکست دادن طرفداران شیخ خزعل می شوند(4) سردار اسعد به شکست و تلفات حسین خان بهمئی اشاره می کند و می نویسد: «حسین خان شکست خورد. بیست و پنج نفر کشته و بیست و دو نفر اسیر دادند. محمد شفیع خان برادر زاده حسین خان دستگیر ]و[ زکی خان مقتول شد. زکی خان رئیس یک دسته بهمئی بود.»(5)

به رغم حمایت ایلات کهگیلویه و بویراحمد از رضاخان و سرکوب شیخ خزعل و طرفدارانش؛ تعارض و تضاد آنان پس از پادشاهی رضاشاه و شروع اقدامات وی، آغاز گردید. مؤلف کتاب «کوه گیلویه و ایلات آن» _ که در آغاز زمامداری پهلوی دوم منتشر شده _ معتقد است: «پس از برانداختن دولت قاجار خورد خورد ]خرد خرد[ سیاست تحبیبی و ملائم دولت پهلوی تغییر پیدا کرد و مخصوصاً برای نشان دادن قوه و اقتدار و توسعه نفوذ قدری جلو فرمانروایان نظامی سست گشت و آنان نیز دست خود را خوب بازی کرده، هر اندازه که توانستند قدرت و نفوذ خود را بر ایلات و سایر مردم تحمیل کردند و رفته رفته نارضایتی تودة مردم مخصوصاً ایلات فراهم گشت.»(6) در واقع، سیاست های خانمان برانداز رضاشاه، نارضایتی توده مردم ایلات را بیش از سران آنان برانگیخت. در نتیجه، توده های مردمی، به فرماندهی و رهبری جنگجویان ایلی خویش،

ص: 98

بیشترین مقاومت و مبارزه را علیه نظامیان رضاشاه، به منصة ظهور رساندند.

سیاست سرکوب ایلات کهگیلویه و بویراحمد _ خاصه ایل بویراحمد که در مسایل سیاسی _ اجتماعی کشور جلوة بیشتری داده بود _ از سال 1306 ش آغاز گشت. سردار اسعد بختیاری، «وزیر جنگ» رضاشاه _ در دولت مخبرالسلطنه (خرداد 1306 _ اسفند 1306) _ به دستور سرکوبی ایل بویراحمد، توسط رضاشاه، اشارة صریح دارد. وی می گوید: «چندی قبل شاه به من فرمود باید یک اردو برود برای سرکوبی بویراحمد، عرض کردم امر کنید یک دسته بختیاری، یک دسته قشقائی با یک دسته نظامی بروند و امر شد. اردو همین قسم حرکت کرد.»(1)

اردوکشی رضاشاه برای سرکوب بویراحمد، در «مرداد 1306» انجام گرفته است. ظاهراً سران ایل بویراحمد علیا _ غلامحسین خان و سرتیپ خان بویراحمدی _ از یک ماه قبل (تیرماه) جریان اردوکشی و منویات مخرب رضاشاه را مطلع گشته بودند. بنابراین در تلگرافی به تاریخ 24/4/1306، ضمن یادآوری «خدمات» خویش، ملتمسانه از «اولیاء امور» خواسته بودند: «نقشه کشیهای مغرضان را که برای جلب نفع شخصی است ترتیب اثر ندهند ]و[ خون بی گناهان را نریخته، اموال آنها را که مولد مالیات سنواتی است بدست قشقایی و غیره ]به[ غارت ندهند... ]و[ از پایمال شدن خون جمعی بی گناه مظلوم جلوگیری فرمایند.»(2)

در این تلگراف که ظاهراً به «مجلس شورای ملی»، «آقای امام جمعه»، «ریاست جلیله وزراء عظام»، «وزارت داخله»، «وزارت جنگ» و روزنامه های مختلف چون گلشن، میهن، ستاره ایران، جارچی و غیره ارسال گردیده؛ مطالب «مهمی» بیان شده است؛ که خود مؤید اندیشة مخرب رضاشاه و مأموران اوست. به علاوه، نشان می دهد مردم ایلات و سران آنان، خواهان جنگ و جدل با حکومت مرکزی نبوده؛ و در واقع واکنش آنها از سر اجبار و ناچاری بوده است.

در این تلگراف آمده است: «... چندین سال قبل که کلانتری طایفه ]ایل[ بویراحمد مستقلاً بمرحوم کریمخان پدر چاکران برگزار بود به تحریک بعضی از اشخاص

ص: 99

شکراله خان عموی چاکران محرک قتل مشارالیه گردیده پس از مقتول ساختن آن مرحوم خانه و احشام این چاکران را غارت کرده تمام ایل و احشام و املاک و کلیه علاقه جات چاکران را متصرف شده، این اقلان فراراً، به محل دیگری عزیمت نموده و فرصت جوئی برای استحقاق خود می نمودیم تا اوقاتیکه اداره جلیله قشون مقتدر کنونی تشکیل و روزنه امیدواری برای چاکران پدیدار آمده خود را معرفی کرده و مورد توجه و ارجاع خدمات واقع شدیم که [به] شهادت دوسیه های مضبوطه در وزارت خانه های مربوطه خدمات نمایان چاکران عبارت است از[:] دستگیری و تسلیم میر مذکور یاغی که چندین سال در فارس و کهگیلویه(1) شرارت نموده]؛[ و موقع طغیان خزعل خدماتی نموده که مورد توجه رؤسا مافوق شده و شاید از اداء شهادت خود امروزه مضایقت نفرمایند و موقع خلع سلاح از تمام ایلات و عشایر جنوب سبقت جسته تفنگ و فشنگ جمعی خود را گرفته تسلیم مأمورین مربوطه داشته و خود را برای انجام خدمات محوله از مراکز مربوطه حاضر داشته و فعلا از اظهار خدمات جزئی صرف نظر می نمائیم].[ لکن در مقابل خدمات چاکران شکراله خان موصوف همیشه درصدد تخریب کار بوده و ... موجبات بدنامی چاکران را فراهم می نمود].[ چون انقیاد کامل چاکران و انجام خدمات محوله از حیث مواظبت در نظم محل جمعی خود و تأدیه مالیات سنواتی و خدمات دیگر مانع از مقاصد مغرضانه او بود... تا اینکه باتهام سرقتی ]دولت[ محرک گردیده مأمور نظامی در طایفه ]ایل[ اعزام داشتند و کدخدای یکی از احشام راتحت فشار قرار دادند چاکران هم در مرکز ساخلوی بهبهان بودیم].[ چون موضوع اتهام صرف بود این مردم وحشی تحمیلات و فشارهای مأمور مزبور را بالاخره تاب تحمل نیاورده او را به قتل رساندند... از طرفی آقای یاور امان اله خان را که چند سال است فرمانده ساخلوی کهگیلویه و بهبهان می باشد تطمیع و با خود همراه نموده ایشان هم بهانه جوئی کردند و موجبات بدنامی چاکران را بیشتر فراهم آوردند، آنچه خواستیم خود را تبرئه نموده اصل موضوع را حالی کنیم چون غرض شخصی در کار بود کسی گوش نداده چند مرتبه برای حفظ آبروی خود از امور ایلی استفعای خود را تقدیم مقام امارت معظم لشکر جنوب نمودیم پذیرفته نشد].[ اینک بر اثر شرارت اشرار معدود دولت گویا تصمیم گرفته کلیه بویراحمد را تحت فشار قرار دهد

ص: 100

مظلوم و ستمگر را بلاتبعیض مورد حمله سازد].[ علی هذا مشروحاً خاطر آن ذوات را تذکر می دهیم بویراحمد عموماً وحشی و کوهستانی هستند ولی دزدی و شرارت منحصر به چند نفر معدود است که آنها هم در این موقع کوهی و فراری هستند].[ خوب است اولیاء امور نقشه کشیهای مغرضان را که برای جلب نفع شخصی است ترتیب اثر ندهند ]و[ خون بی گناهان را نریخته، اموال آنها را که مولد مالیات سنواتی است بدست قشقائی و غیره ]به[ غارت ندهند].[ فقط مساعدت بخود چاکران بنمایند کلیه منویات و مقاصد ممکنه اولیاء امور را اطاعت و اجرا خواهیم نمود].[ اگر کسی به این چاکران دعوی دارد حاضریم که در عدلیه محاکمه نموده در صورت محکومیت از عهده برائیم].[ ملتمس]ایم[ که از پایمال شدن خون جمعی بی گناه مظلوم جلوگیری فرمایند.»(1)

به رغم این تلگراف پیشگیرانه و ملتمسانه، دولت رضاشاه تصمیم «سرکوبی» را گرفته بود. اندکی بعد اردوی نظامی، با همکاری بختیاری ها و قشقایی ها _ به همراه برخی خویشاوندان بویراحمدی ها در ایلات مذکور _ بدون جنگ و جدل وارد منطقه شدند و در بویراحمد علیا _ حوزة سررود، در نزدیکی یاسوج کنونی _ اردو زدند. در این زمان، دشمنی ها و خونریزی هایی میان بویراحمد علیا و سفلی وجود داشت و بنابراین نسبت به هم کینه توزانه عمل می کردند(2) متن تلگراف نیز مؤید آن است؛ زیرا غلامحسین خان و سرتیپ خان، خوانین بویراحمد علیا، اکثر مشکلات مربوطه را به «تحریکات» عموی خویش شکرالله خان _ خان بویراحمد سفلی _ منسوب نموده اند. این مهم، فقط حاکی از اختلافات خونین خویش بود، و چندان نمی توانست، صحت داشته باشد. البته شک نیست که ارتباطِ نزدیکِ یک کلانتر با حاکم نظامی، گه گاه موجب فشار و اجحاف حاکم نظامی بر رقیب محلی وی می شد و این جزیی از سیاست سرکوب رضاشاه بود. اما، همة آن به رقابت هاو اختلافات محلی برنمی گشت؛ بلکه سیاست اصلی دولت چنین ایجاب می کرد: یعنی سرکوب دایم و کامل ایلات و عشایر!

ص: 101

در هر حال، اردوی نظامی متشکل از بختیاری، قشقایی و دولت، در منطقه بویراحمد علیا خیمه زدند و ضمن اخذ مالیات و غرامت از مردم _ به دلیل غارت فارادنبه و بروجن بوسیله برخی از بویراحمدی ها _ سرتیپ خان را به عنوان «گروگان» با خود بردند و در واقع بازداشت نمودند(1)

به دنبال این حوادث و گروگان گیری دولتی، بویراحمدی ها در واسط سال 1307 در جنگ هایی که میان امام قلی خان رستم ممسنی و فرزندان «حاج محمد معین دهدشتی» (= معین التجار بوشهری) بر سر املاک زرخیز ممسنی اتفاق افتاد، حضور یافتند؛ حضوری سرنوشت ساز و مؤثر(2) جنگ مشهور «دورگ مدین» یا همان «دورگ دهنو»، که سرآغاز «شورش عشایری فارس» در سال های 1307 تا 1309 محسوب می شود، نتیجة کشمکش مذکور بود(3) نیروهای دولتی که در معیت چریک های طوایف بکش، جاوید و دشمن زیاری ممسنی، به حوزة رستم ممسنی _ و ابواب جمعی امام قلی خان رستم _ هجوم برده بردند، خیلی زود به پیروزی رسیدند. اما حضور جنگجویان بویراحمد، عرصه را بر نظامیان و چریک های محلی تنگ کرد و نهایتاً شکست سختی را بر آنان تحمیل نمود. نظامیان عقب نشینی نمودند و در فهلیان ممسنی با حمایت چریک های دیگر از ترکان قشقایی _ تیره های دره شوری و کشکولی _ حملة مجددی را آغاز کردند. ولی نظامیان این بار نیز هزیمت یافتند و تلفات جانی و مالی بسیاری دادند و جمعی از آنان نیز اسیر شدند. در پی این شکست مجدد و عقب نشینی نظامیان، فرمانده تیپ فارس «ابوالحسن خان پورزند» معزول گردید و به جای وی «محمدخان شاه بختی» منصوب شد(4)

همان گونه که «کاوه بیات» به درستی بیان می کند: «جنگ دورگ مدو به دو لحاظ

ص: 102

کاملاً به سود عشایر تمام شد. اول، به لحاظ تسلیحات؛ (گذشته از غنایم جنگی فراوانی که طی دو نبرد به دست بویراحمدیها افتاد، در حدود هفتصد قبضه تفنگ و مهماتی که از سوی دولت در میان چریک های ... قشقایی ]کشکولی ها و دره شوری ها[ تقسیم شده بود تا در جهت کمک به نیروهای حکومت به کار رود، مآلاً در نبردهای بعدی علیه آن نیروها مورد استفاده قرار گرفت) و دوم، و شاید مهمتر از اسلحه، از حیث شکست سهمناک و مهیبی که ]بویراحمد ی ها[ بر قوای نظامی تحمیل کردند. این موضوع به ویژه از نظر آن دسته از کلانتران قشقایی که به عنوان رؤسای چریک در جنگ حضور داشتند دور نماند و عامل مهمی در پذیرش اندیشة شورش از سوی آنان بود.»(1)

پیش درصدد جذب و جلب آنان در سرکوب ایل بویراحمد، برآمد. استفاده از جنگجویان ایلات مختلف در جهت سرکوب ایل شورشگر، از ترفندهایی بود که در عصر پهلوی، مدام از آن بهره برداری می شد. این اندیشة مخرب و ویرانگر، احتمالاً از سیاست انگلیسیان نشأت می گرفت. زیرا آنان، تقریباً ده سال قبل از کودتای 1299 برای سرکوب ایل بویراحمد پیشنهاد داده بودند که: «جز یک اردوی معظم قوی هیچ چیز دیگر نمی تواند بویراحمدی[ها] را منظم نماید.»(1) به عقیدة انگلیسیان، این «اردوی معظم قوی» بایستی «متشکل از سوار قشقایی و بختیاری» باشد. «سرجرج بارکلی» در تاریخ 11 دی 1288 به «سر ادوارد گری» می نویسد: «... این طایفه بویراحمدی بواسطة بهره و نتیجه ای که از اعمال خود برده و مخصوصاً از اثر حمله ای که جدیداً به مسیو پاسک کرده اند جسارت زیاد و نفوذ کلی حاصل کرده اند و عقیدة مستر بیل آنست که تنبیه آنها جداً لزوم پیدا کرده و این طور اظهار عقیده می کند که فقط قوه ای که بتوانند چنین خدمتی را به عهده گیرند اردویی خواهد بود متشکل از سوار قشقایی و بختیاری متفقاً...»(2)

در نامه «مستر بیل» آمده است که: «... فقط موافقت و همدستی بین قشقایی و بختیاری برای مطیع کردن این ایل خونخوار غارتگر لازم و مفید است... زیرا که اگر از دو طرف به آنها تهاجم نشود بی نهایت مشکل خواهد بود که یک طایفة کوه نشین به این رشادت و فعالیت را بتوان در تنگنا انداخت....»(3)

بر اساس اندک اسنادی که امروز در دست است؛ اندیشة «قلع و قمع» ایل بویراحمد، پس از مکاتبات انگلیسیان با دولت ایران _ در تیرماه 1309 _ به جد در دستور کار حکومت رضاشاه قرار گرفته است. در تاریخ پنجم تیرماه 1309، مدیر کمپانی نفت انگلیس _ ایران، در نامه ای به «تیمورتاش» وزیر دربار رضاشاه می نویسد: «حضرت اشرف: الآن تلگرافی از آبادان بتاریخ دیروز رسیده و مشعر است که عملیات ما در ناحیه گچ پوکاک در نزدیکی گچ کروقلی ]کوراُغلی[ که در شمال غربی بوشهر واقع است از طرف عدة که بالغ بر یکصد و پنجاه نفر بویراحمدی بودند مورد حمله واقع شده و

ص: 104

در نتیجه آنجا را غارت کرده و صدماتی به مؤسسات ما وارد آورده اند... هرگونه وقایع دیگری که رخ داده و اطلاعی برسد البته بعرض حضرت اشرف خواهد رسانید....»(1)

در پاسخ نامه «جکس»، تیمورتاش می نویسد: «میستر جکس عزیزم؛ در جواب مراسله 5 تیر جاری تحت نمره س6ب، زحمت میدهم که خبر شرارت عده]ای[ از بویراحمدی در حدود گچ پوکاک قبل از وصول مراسله شریفه رسیده بود. اشرار مزبور برای جلب توجه بخود مبادرت باین عمل نموده و خواستند که قوای خود را مهم جلوه بدهند که شاید در شرائط خلع سلاح آنها تسهیلاتی حاصل شود].[ در هر حال اوامر مقتضیه در سرکوبی آنها صادر شده است.»(2)

مدیر کمپانی نفت انگلیس _ ایران در تاریخ 7 تیرماه 1309، توضیحات بیشتری «راجع به تجاوز به عملیات امتحانی» آنان در گچ پوکک داده است(3) هم چنین، وی در مورخه 10 تیرماه 1309، نامه ای دیگر به تیمور تاش وزیر دربار می نویسد: «...حضرت اشرف گرامیم: تشکرات خود را برای مراسلة شریفه... مورخه 7 تیر بعرض می رساند. در دو مراسلة سابق خود غرض از راپورت دادن شرارت بویراحمدیها این بود که اطمینان حاصل کنم که قضیه بعرض حضرت اشرف رسیده باشد. دولت بفوریت و بطرز مؤثری اقدام فرموده و باعث خوشوقتی است که اقدامات مقتضی برای مجازات آنها و جلوگیری از تکرار این وقایع که مانند سال قبل خساراتی به کمپانی ما وارد آورده خواهد شد....»(4)

در هر حال، در پی این مکاتبات _ آن گونه که تیمورتاش مکتوب نموده است _ «اوامر مقتضیه، در سرکوبی» ایل بویراحمد، «صادر شده است.»

به نظر می رسد، این «اوامر مقتضیه»، در «حکم عملیاتی» ذیل، تحت عنوان «حکم عملیاتی در تعرض به بویراحمد»؛ به خوبی ترسیم شده است.

حکم عملیاتی در تعرض به بویراحمد...

الف _ مأموریت:

ص: 105

قلع و قمع اشرار بویراحمد علیا و سفلی و پاک کردن مناطق مزبور از وجود اخلالگران که به شرارت مشغول و به وسیله تفنگچیان خودشان موجب نا امنی درصفحات فارس شده اند.

ب _ واحدهای جنگی:

1_ هنگ پیاده پهلوی از لشکر 1 مرکز به فرماندهی سرهنگ ابراهیم زند ]تقویت شده با[ یک گروهان مسلسل سنگین.

2_ هنگ پیاده نادری از لشگر 2 مرکز به فرماندهی سرهنگ احمد معینی ]تقویت شده با[ یک گروهان مسلسل سنگین.

3_ هنگ پیاده رضاپور از لشکر 1 مرکز به فرماندهی سرهنگ طهماسبی ]تقویت شده با[ یک گروهان مسلسل سنگین.

4_ یک گردان سوار از هنگ سوار فاتح به فرماندهی سرگرد حسین فاتح...

پ _ واحدهای حمایتی (پشتیبانی):

1_ یک هنگ توپخانه کوهستانی از لشکر 1 مرکز (چهار آتشبار هر آتشبار چهار عراده توپ).

2_ یک گردان چریک از افراد قشقایی.

3_ چهار فروند طیاره (هواپیما)، بمب افکن _ دو دستگاه زره پوش که فقط تا اردکان واحد جلودار را پشتیبانی خواهد کرد.

4_ یک واحد مهندسی.

ت _ قوای ذخیره و احتیاط:

تیپ شیراز با کلیه عوامل _ هنگ آهن از لشکر 2 مرکز.

ث _ تدارکات:

1_ آشپزخانه و لوازم طبخ _ خواربار و آذوقه اردو و علیق دواب به وسیله پانصد و پنجاه قاطر کرایه حمل خواهد شد... .»(1)

بدین گونه «پس از صدور حکم عملیاتی به طرح و انشاء آن زمان، فرمان حرکت

ص: 106

صادر گردید و نیرو به طرف اردکان آهنگ عزیمت نمود و در اردکان فرمانده نیرو برای یک هفته فرمان توقف صادر نمود.»(1)

به نظر می رسد این لشکرکشی گسترده، که بنا به نوشتة یکی از نظامیان حاضر در عملیات، «طول ستون [آن] در حدود 24 کیلومتر بود و 8 ساعت مسافت بین سرستون و انتهای آن بود»(2) ؛ برای نابودی و فنای کامل یک ایل به حرکت درآمده است.

پس از استقرار هنگ های عملیاتی ارتش رضاشاه در اردکان، اردوگاه عظیمی تشکیل شد. در مقابل آنان، جنگجویان بویراحمدی _ که اکنون فرسنگها از منطقه مسکونی خویش فاصله گرفته بودند _ در تل و تپه های اطراف اردکان موضع گرفته و مهیای نبرد شدند. برای جلوگیری از جنگ و خونریزی، برخی از روحانیون مقیم اردکان، به وساطت پرداختند. اما «ظاهراً نه عشایر دل به این وساطت دادند و نه مقامات ]دولتی[. لذا تلاش آنها به جایی نرسید.»(3) بنا به نقل «سرهنگ فولادوند» در «مهنامه ژاندارمری»؛ فرمانده جنگی عشایر بویراحمد، به نام «لهراسب» (کی لهراسب)، به سادات پیام رسان گفته است: «ما اسلحه به دست گرفتیم تا عمامه یادگار جدتان را از شما نگیرند و کلاه پهلوی سرتان بگذارند و آن وقت مجبور شوید گدایی کنید.»(4)

در هر حال، چون طرفین شرایط یکدیگر را نپذیرفتند، جنگ اجتناب ناپذیر شد. درگیری های مختصر و پراکنده ای در اطراف اردوگاه انجام گرفت؛ اما نبرد اصلی در نتیجة شبیخون بویراحمدی ها رخ داد. شبیخونی که به گفته فولادوند، «یک شب خونین ]را[ بوجود آورد.»(5)

بویراحمدی ها از جهات مختلف اردوگاه یورش برده و به داخل آن رخنه کردند. شلیک های مداوم مسلسل های نظامی، نیز مانع پیشروی بویراحمدی ها نبود. در قسمت غربی اردوگاه، عشایر داخل سنگرهای نظامیان گردیده و جنگ تن به تن آغاز شد. جمعی دیگر از بویراحمدی ها به همراهی و فرماندهی «لهراسب»، به قلب ستون نظامی

ص: 107

یورش بردند و هر دو طرف خویش را به زیر رگبار گلوله گرفتند. عده ای دیگر به سمت ستاد نیرو هجوم بردند و «آتش شدیدی به روی چادرها گشودند.» بنا به گفتة فولادوند، آنها «ضمن یورش به طرف مقر ستاد نیرو با فریاد و ایجاد سر و صدا به لهجة لری شعار می دادند: بزنید، بکشید، نترسید، اینها برای جان و مال و ناموس ما آمده اند.»(1)

با فشار همه جانبة بویراحمدی ها، هزیمت قطعی نظامیان و سقوط اردوگاه نزدیک شده بود؛ اما مقاومت همگانی نظامیان اردوگاه و روشن شدن هوا، موجب نجات آنان و عقب نشینی بویراحمدی ها گردید. «سرگرد پیشداد» _ از نظامیان حاضر در اردوگاه _ تعداد کشته های نظامی را «در حدود 30 نفر سرباز و یک افسر» و مجروحین را «25 نفر» سرباز و «دو افسر» ذکر می کند(2) منابع محلی تعداد متقولین بویراحمدی را «9» و «17 نفر» اعلام کرده اند(3)

بویراحمدی ها پس از شبیخون اردکان عقب نشینی کردند؛ تا بتوانند دشمن زخم خورده و عصبی را به مناطق کوهستانی و صعب العبور بکشانند. در خط سیر اردکان _ یاسوج درگیری های پراکنده و مختصری میان نظامیان و بویراحمدی ها رخ داده است. در این جنگ و گریزها بویراحمدی ها تلفات و صدماتی بر نظامیان وارد آوردند؛ اما این اقدام آنان تأثیری در پیشروی نظامیان نداشت. لشکر ده هزار نفری رضاشاه با سلاح های مدرن و پیشرفتة روز و با توپخانه و مسلسل؛ در برابر جنگجویانی که برخی از آنان تنها سلاح سرد همراه داشتند _ به رغم تلفات زیاد _ دست به عقب نشینی نزدند. بویراحمدی ها، در نزدیکی یاسوج کنونی، در معبری کوهستانی و جنگلی _ و صعب العبور _ به نام «سنگ و منگ»؛ به کمین نشستند. نبرد سنگ و منگ که دو روز و یک شب با شدت تمام ادامه یافت؛ برای هر دو طرف، سنگین و سخت بود. در این نبرد، به رغم آنکه نظامیان، تلفات زیادی _ نسبت به شبیخون اردکان و درگیری های مسیر راه _ دادند؛ ولی سرانجام موفق به شکست و عقب نشینی مجدد بویراحمدی ها گردیدند. سرگرد پیشداد، بدون ذکر کشتگان نظامی، تعداد زخمی ها را

ص: 108

«در حدود 120 نفر و چند افسر» عنوان می کند(1)

برخی منابع محلی، تعداد کشته های بویراحمدی را «دو نفر» ذکر می کنند(2) سرتیپ یکرنگیان، تاریخ این درگیری را «ششم مرداد» 1309 ضبط کرده است(3)

با عقب نشینی بویراحمدی ها، نظامیان روستاهای خالی از سکنة یاسوج و تل خسروی را اشغال کردند. با ورود لشکر عظیم رضاشاه به منطقه بویراحمد و عدم شکست قطعی از بویراحمدی ها، تقریباً تمام ساکنین روستاهای مسیر عبور نظامیان، تخلیه نموده پا به فرار نهادند. عشایر بویراحمد، با هجومی بی سابقه مواجه شده بودند و هر آن بیم نابودی کامل آنان می رفت. تاکنون سابقه نداشت که جنگجویان ایل بویراحمد، آن هم با وجود فرمانده دلیر و پرآوازه ای نظیر کی لهراسب، این گونه شکست خورده باشد. این وضعیت فوق العاده، سران و بزرگان ایل را به اندیشة مصالحه و پذیرش برتری نظامیان واداشت. آنان برای جلوگیری از اضمحلال قطعی ایل، در آن هنگامة خطیر و خطرناک؛ چاره ای نداشتند. بنابر این، نامه ای برای فرمانده لشکر _ امیرلشکر حبیب الله شیبانی _ ارسال داشتند.

فولادوند که هیچ اشاره ای به درگیری های پس از شبیخون اردکان نمی کند، بیان نموده که در دشت روم بویراحمد:

پیکی از طرف سران یاغی از سرلشگر شیبانی اجازه ملاقات خواست و نامه ای از جانب سرتیپ خان و شکرالله خان ضرغامپور تسلیم فرمانده نیرو نمود. مدلول نامه تا آنجا که توانستیم از منابع مطلع که شخصاً در این نبرد شرکت داشته اند به دست آوریم از این قرار بوده:

اول _ نیروی دولتی می تواند بدون مانع به طرف بویراحمد علیا و سفلی عزیمت نماید و در مراکز موردنظر به استثنای قلعه لوداب و لنده مستقر شوند و مقدمشان را گرامی می داریم!

دوم _ اجازه داده شود عمل خلع سلاح را کلانتران بدون دخالت سربازان خود بر

ص: 109

عهده بگیرند و به مدت شش ماه تفنگهای افراد عشایر را خودمان جمع آوری و تحویل خواهیم داد. فقط تعداد معدودی اسلحه به ما داده شود تا در موقع کوچ به ییلاق برای حفظ جان خودمان داشته باشیم!

سوم _ عشایر از اوامر و دستورات فرماندهان پادگانها همه گونه اطاعت خواهند نمود. اما تقاضا داریم در مناطق عشایرنشین بویراحمد پاسگاه امنیه (ژاندارمری) مستقر نشود!

چهارم _ دولت، عشایر را از استعمال کلاه پهلوی که اجباری شده معاف بفرمایند و در پوشیدن لباس محلی ممانعتی برای افراد عشایر نباشد!

پنجم _ چون عشایر دچار خسارت شده اند دولت تا پنج سال ما را از پرداخت مالیات معاف بفرمایند(1)

فولادوند می نویسد: «... شیبانی نامه ارسالی ... را پاره کرد و جلوی پای پیک انداخت و به او گفت: نامه های احمقانه قابل جواب نیست]،[ عنقریب پاسخ مقتضی را ارتش به نحوی که صلاح بداند به آنها خواهد داد.»(2) بدین ترتیب، جنگ میان طرفین اجتناب ناپذیر گشت. بویراحمدی ها در دشت روم و «سرسپیدار» به اردوی نظامی شبیخون زدند؛ اما نبرد اصلی در تنگ تامرادی رخ داد.

... در هفته گذشته از اردکان و هر طرف فرمان پیش صادر و پنج _ شش روز قبل آنها را مورد حمله قرار داده و از بالا قوای هوایی از پایین آتش توپخانه و حملات قشون طوری آنها و قلاعشان را زیر آتش گلوله نابود ساختند که دیگر شرارت را به خاطر نخواهند آورد، بر حسب خبر موثق خصوصی، لهراسب که رئیس شجاع آنهاست با چند نفر رؤسای آنها مقتول، سایرین به کلی متواری و داغون شده اند و تا به حال چند بار عجز و لابه و استدعای بخشش نموده اند پذیرفته نشده. الآن امیرلشکر ]شیبانی[ با قوا درتنگ «تامراد» میان کوه گیلویه است(1)

پیش از ظهر 13 مردادماه 1309، ستون نظامی با آرایش ذیل وارد تنگ تامرادی شد:

1- هنگ نادری به فرماندهی احمد معینی مأمور حفظ عقبه.

2- گروهان اول هنگ رضاپور مأمور جناح راست و ارتفاعات شرقی.

3- گروهان اول هنگ پهلوی مأمور سمت چپ و ارتفاعات غربی.

4- نیروی اصلی و عمده قوا در خط محور اصلی نفوذ به داخل تنگ.

5- یک گروهان سرباز به فرماندهی نظام الدین دیبا و هشت چریک قشقایی مسئول تدارکات نیرو و پشت سر قوای اصلی(2)

جنگجویان بویراحمدی در سنگرهای طبیعی خویش _ سنگها و درختان _ موضع گرفته تا ستون نظامی به درون تنگه وارد شدند؛ و آن گاه که راه عقب نشینی و پیشرفت آنها بسته شد، جنگ را شروع کردند. شلیک گلوله های فراوان و باران تیر، بر سر نظامیان باریدن گرفت. نیروی نظامی اکنون در مخمصه عجیبی گرفتار شده بود.

روز اول جنگ که اوج آن از حوالی ظهر به بعد بود، بدین گونه سپری شد که گردانهای پهلودار و جلودار تقریباً به محاصره درآمده و بسیاری از نیروهای خویش را از دست دادند. ارتباط زمینی این گردانها که توسط سربازهای «امربر» صورت می گرفت، قطع شد و فقط با آیینه های مخابراتی به یکدیگر علامت می دادند.

جنگ با شدت هر چه تمام تر ادامه داشت. شب نبرد و فردای آن، نیروهای نظامی که کاملاً خود را باخته بودند، با محاصره قطعی و انهدام کامل روبه رو شدند. گردانهای

ص: 111

پهلودار در هر دو جناح _ چپ و راست _ با تلفات صد در صد از کار افتادند. تلاش گردانهای کمکی که سعی در نجات محاصره شدگان داشتند، با شکست روبه رو شد. گردان «سرهنگ ابراهیم زند» که می خواست خط محاصره را بشکند و به کمک نیروهای «جلودار» رود، خود به محاصره درآمد. هنگ دوم رضاپور که به یاری گردان اول (همین هنگ) در جناح راست، شتافته بود به سرنوشت آنها دچار و مضمحل شد. نیروهای تحت فرماندهی «دیبا» که در پشت ستون، بار و بنه و تدارکات را حفاظت می کردند، به محاصره درآمده «نظام الدین» از ناحیه ران زخمی شد.

جنگجویان و در رأس آنها لهراسب، بیش از همه بویراحمدیها بر تلفات نظامیان می افزودند. هر اندازه جنگ طولانی تر می شد، تعداد زیادتری از نظامیان به خاک و خون کشیده می شدند.

«سرهنگ فولادوند» نویسندة خاطرات نظامیان، دورنمای نبرد را در روزهای اول و دوم، این گونه به تصویر کشیده است:

در ساعت 8 صبح ]روز 13 مردادماه 1309[ گردانهای پهلودار، وسیله مأموران ارتباط زمینی تماس خود را با اشرار گزارش دادند و در ساعت 12 نیز گزارشی به همین منوال از قوای عقبه به فرمانده نیرو داده شد. در فواصل ساعت 14 و 15 گردانهای پهلودار گزارش دادند، دشمن تلاش می کند ما را به محاصره درآورد و تقاضای کمک فوری کردند. در ساعت 16 ارتباط زمینی یگانهای مزبور قطع و با آیینه مخابراتی گزارش دادند دشمن از هر طرف و هر نقطه حتی جلوی پای ما می جوشد و به نبرد می پردازند. در تمام طول شب نبرد ادامه داشت و صبح، نیروی عقبدار گزارش داد با تلاش و مقاومت شدید و تلفات نسبتاً سنگین که یک سروان و دو ستوان جزو شهدا هستند توانستیم اشرار را به عقب برانیم و سرهنگ احمد معینی از ناحیه گوش مورد اصابت گلوله واقع و به عقب ستون منتقل گردید. صبح روز ]بعد[ فرمانده گروهان اول رضاپور، گزارش داد؛ دشمن از تاریکی شب و آشنایی به محل استفاده ]کرده[ و ما را به محاصره کامل درآورده، تلفات متوسط و تعداد مجروحین قابل توجه است و سرگرد محمد افشار فرمانده گردان از ناحیه شکم مورد اصابت گلوله اشرار قرار گرفته، حال وی وخیم است. از گردان یکم هنگ پهلوی که حفظ چپ نیرو بر عهده وی محول بود... گزارشهای

ص: 112

ناراحت کننده ای می رسید. بدین لحاظ سرهنگ ابراهیم زند فرمانده هنگ مأمور شد با یک گردان، شخصاً به کمک یگان مزبور بشتابد و از محاصره گردان درگیر شده جلوگیری نماید. متأسفانه گردان یکم کمکی، نه تنها نتوانست کاری انجام دهد، بلکه دشمن با شیوه های عشایری که ویژه جنگهای کوهستانی است موفق گردید ارتباط آنها را قطع ]کند[ و به محاصره خود درآورد. سرهنگ زند وضع خطرناک خویش را گزارش داد، و اضافه کرد هرگاه توپخانه و نیروی هوایی به یاری محصورین نشتابد، موقعیت ما هر لحظه وخیم تر خواهد شد، لیکن این تقاضا تقریباً حساب نشده بود، زیرا نیروی هوایی منحصر به چهار فروند هواپیمای اکتشافی بمب افکن بود که به مناسبت فزونی تعداد مجروحین، تعدادی از آنان را به شیراز انتقال می داد، از طرفی بمبهایی که از هواپیما به طرف هدف فرستاده می شد در کوهستان قدرت تخریبی چندانی نداشت و تیراندازی آتشبارها نیز به علت ثابت نبودن هدفها که اشرار از پشت سنگی به پشت سنگ دیگر می خزیدند و وجود صخره های بزرگ نمی توانست در مضمحل کردن دشمن نقش مؤثری داشته باشد. مع ذالک همه این عوامل دست به کار شدند و از تلاش آنها نیز نتیجه ای عاید نگردید. گردان دوم هنگ رضاپور هم که مأموریت یافته بود گردان پهلودار جناح راست را نجات دهد به سرنوشت گردان دوم هنگ پهلوی دچار گردید. محاصره شدن گردانهای عملیاتی، وصول اخبار موحش دیگر دایر بر وارد شدن تلفات و افزایش تعداد مجروحین و نبودن وسائل کافی برای زخم بندی و انتقال آنها به بیمارستان و عدم امکان بیرون بردن مقتولین از صحنه کارزار، فرمانده نیرو را در یک موقعیت بسیار دشوار قرار داده بود، بویژه آنکه گزارش رسید سرگرد قدر ... که یکی از بهترین فرماندهان گردان بود و ستوان جوان میرفخرایی مجروح و... به دست اشرار اسیر گردید و تلاش برای پس گرفتن وی به جایی نرسید و این افسر بر اثر جراحات وارده به هلاکت رسیده است(1)

این نبرد دو روز دیگر نیز ادامه داشت، اما نه به شدت روزهای پیشین. نیروهای نظامی کمتر دست به تحرک می یا زیدند. گردانهای کمکی جناحین نبرد با تلفات

ص: 113

سنگین، تنها، راه نجات خویش را می جستند.

گردان کمکی پهلودار جناح چپ به فرماندهی سرهنگ زند، تنها توانست خط محاصره را بشکند و عقب نشینی کند. در جناح راست، گردان دوم هنگ رضاپور به همان وضع آشفته و مضمحل گردان اول دچار شده بود. اما لهراسب با عده ای از مردان زبده خویش همچنان ستون نظامی را زیر آتش دقیق خود داشت و امکان پیشروی را از آنها گرفته بود. شلیکهای دقیق پی در پی جنگجویان، به علاوه تاکتیک جنگی ویژه کوهستان _ خاصه تنگه ها _ امان نظامیان را بریده از کار انداخته بود. این تاکتیک ویژه، که در تاریخ نظامی ایران سابقه داشت، همانا پرتاب سنگهای بزرگ و کوچک است، که به دشمن محاصره شده آسیب های فراوان می رساند.

تلاش نیروهای نظامی، اکنون به نجات جان خویش منوط شده بود. بنا به نوشته فولادوند، به دستور فرمانده ستون، نظامیان سعی در اشغال نقطه کوهستانی و ارتفاع مقابل مقر لهراسب نمودند که با تحمل مشقات فراوان و تلفات زیاد عملی گردید. در حین صعود به نوک قله، قاطر حامل بی سیم مرتبط با تهران _ قصر رضاشاه _ و تلگراف چی هر دو هدف قرار گرفتند و بدین ترتیب ارتباط ستون با مرکز قطع شد. قطع ارتباط و عدم اطلاع از وضع نیرو، رضاشاه را در نگرانی بسیاری قرار داده بود(1)

فردای آن شب، با مداوای بی سیم چی مجروح و نیز انتقال بی سیم اصلی به بالای ارتفاعات، ارتباط با تهران برقرار شد.

چهار روز از نبرد سنگین و خونین در تنگ تامرادی می گذشت. نیروهای سرلشکر شیبانی با تلفات بسیار و صدمات فراوان شکست را پذیرفته بودند. این موضوع را رضاشاه نیز دریافت و دستور عقب نشینی داد. به دستور او شورایی جنگی در مرکز و نیز در تنگ تامرادی تشکیل شد، و به دنبال آن: «رؤسای ارکان ستاد عملیاتی و فرماندهان هنگهای چهارگانه در امر عقب نشینی و تخلیه تنگ وحدت نظر پیدا کردند و ترک این معبر تاریخی که بعضیها آن را «دهلیز مرگ» نام نهاده اند مورد تأیید سرلشکر شیبانی قرار گرفت و پس از کسب اجازه از پیشگاه شاهنشاه وقت ]رضاشاه[ و تهیه

ص: 114

مقدمات، به موقع اجرا گذارده شد...»(1)

وضع بحرانی و رقت بار نیروهای نظامی که از هر طرف توسط جنگجویان بویراحمدی در محاصره و فشار بودند، چنان وخیم بود که همگی، هر لحظه مرگ را به چشم خویش می دیدند. به طوری که هر فرد نظامی به محض اتمام مهماتش، گلوله آخر را نثار جان خویش می نمود(2) حتی سرلشکر شیبانی، خود را برای خودکشی در آخرین لحظات آماده می کرد. «فولادوند» به خوبی این وضع نابسامان و آشفته را بیان کرده است:

]در چهارمین روز نبرد[ در تنگ تامرادی از سیمای خسته افسران و سربازان که می بایست با شکم گرسنه و کامی تشنه و مشاهده مناظر کشتگان و وضع وخیم و رقت بار زخمیها که در درد و خون غوطه ور بودند، به نبرد ادامه دهند، آثار یأس مشهود بود و برای فرماندهان یگانها و سرلشکر شیبانی مسلم شد که اگر بدان منوال جنگ ادامه یابد، بیهوده جان به هدر دادن است و نوعی خودکشی! زیرا روحیه و نیروی پایداری به سرعت رو به کاهش است... بعضی از افسران که در آن روز در ستاد نیرو بوده اند اظهار... نمودند وضع نیروی ده هزار نفری در تنگ تامرادی به قدری وخیم و تکان دهنده بود که سرلشکر شیبانی اسلحه کمری خویش را برای آخرین لحظه در صورتی که وخامت اوضاع به اسارت منتهی گردد به قصد خودکشی آماده کرده بود(3)

بر اساس نظر شورای جنگی نظامیان در تنگ تامرادی و در مرکز، دستور عقب نشینی و خاتمه جنگ داده شده؛ و بدین ترتیب آنها با تحمل تلفات زیاد، شکست را پذیرفتند. فولادوند می نویسد:

... بنابر برآوردی که در شورای جنگی نیرو به عمل آمده [بود]، تعداد سربازان مقتول در دو گردان محاصره شده و یگانهایی که به کمک آنها شتافته بودند، همچنین تلفات وارده به قسمت عقبدار در طول چهار روز نبرد به یک هزار نفر تخمین زده شد! و شمارة سربازان زخمی به چهارصد نفر بالغ گردید، که از این

ص: 115

تعداد، معدودی به علت نرسیدن وسایل درمانی جان سپردند...(1)

از سوی دیگر چریک های قشقایی به رهبری ناصرخان قشقایی به جهت سابقه دوستی و رفاقت خود و پدرش با خوانین و سران بویراحمدی، دست به کار شدند و با فرستادن پیکهایی نزد آنها، پیشنهاد آتش بس و عقب نشینی نظامیان را دادند.

سران بویراحمدی، بالاخره موضوع پیشنهادی را پذیرفتند و تنها لهراسب مخالفت می کرد. پس از بحث و جدلهای فراوان و توسل به پند و اندرز و التماس، لهراسب مجاب شد و تقاضای قشقاییها _ که اکنون مصالحه جویان درگیری شده بودند _ مورد موافقت قرار گرفت. بدین ترتیب باقی ماندة نیروهای نظامی، بدون اینکه بتوانند اجساد، وسائل و بار و بنه خویش را با خود ببرند، عقب نشستند.

بدین گونه لشکرکشی ده هزار نفری حکومت رضاشاه برای تنبیه و «قلع و قمع» مردم بویراحمد، تنها حاصلی که در پی داشت شکست فاحش نظامیان _ و به تبع آن دولت _ بود، به علاوه تلفات بسیار زیاد و رسوایی عقب نشینی. باقی ماندة نیروهای تحت امر شیبانی به فهلیان ممسنی عقب نشستند و در آنجا با تقویت نیروهای کمکی و امدادی به شیراز مراجعت کردند. فولادوند معتقد است: عقب نشینی نظامیان در تنگ تامرادی و تصمیم رضاشاه به این عقب نشینی، آن چنان «پرثمر» بوده «که سرنوشت تمام خطه فارس و جنوب ایران را تغییر داد.»(2) وی البته مشخص نمی کند، چگونه!

شربت شهادت نوشیدند و بیش از 800 نفر نیز به سختی مجروح گردید(1)

سردار اسعد، وزیر جنگ رضاشاه، با تجاهل نسبت به این حادثة مهم؛ تعداد مقتولین و مجروحین «قشون امیرلشکر شیبانی» را در طی «یک ماه جنگ» هشتصد نفر ذکر می کند(2)

قدرت ایل بویراحمد، پس از پیروزی «تنگ تامرادی» بیش از پیش گردید. اما حدود چهار ماه بعد، جنگجوی نامی بویراحمد ی ها، «لهراسب» (کی لهراس)، در درگیری کم اهمیتی با نظامیان _ در حوزه ممسنی _ به قتل رسید. به محض کشته شدن «کی لهراسب»، نه تنها جنگجویان بویراحمدی هزیمت یافتند؛ که هیبت رزمی و اقتدار سیاسی ایل بویراحمد درهم شکست. در واقع قتل کی لهراسب، مساوی با سلطة دولتیان بر ایل بویراحمد بود. فشاری که ایل بویراحمد پس از قتل کی لهراسب، از حکومت رضاشاه متحمل گردید؛ بی سابقه بود. حکومت نظامی، حاکم مطلق منطقه گشت؛ و ظلم و تعدی، به اوج خود رسید. خوانین بویراحمد تسلیم دولتیان شدند و به همراه خانواده هایشان _ همچون دیگر ایلات جنوب _ در تهران نگه داشته شدند. در سال 1313 کلانتران ایل بویراحمد و ممسنی _ و برخی از بختیاری ها _ اعدام گردیدند؛ و فرزندان آنان تا اواخر سال 1320، موفق به خروج از تهران نشدند. در منطقه، عامة مردم، لامحاله همه گونه جور و جفا را متحمل می شدند. اسکان اجباری یا تخته قاپو، در واقع از سال 1310 به بعد، به تدریج در بویراحمد اجرا شد. خلع سلاح عشایر، به آسانی صورت گرفت. خدمت سربازی _ که مردم آن را «اجباری» می خواندند _ بدون واکنش مؤثری، انجام پذیرفت. اقدامات سختگیرانه و بیرحمانه ای از جانب حکومت نظامی اعمال و اجرا می شد. حکومت نظامی، حتی نام دهات و برخی طوایف را تغییر می داد. به طور مثال؛ منطقه « دشتروم » بویراحمد، به اسامی سرهنگ جهانبانی و فرزندانش نام گذاری شد: جهان آباد، منصورآباد، حسین آباد، امیرآباد و...(3)

سرهنگ جهانبانی، در نامه ای به «ملابهمن» کدخدای طایفة قاید گیوی در دشتروم بویراحمد، می نویسد:

ص: 117

آقای ملابهمن، از این تاریخ شما به کدخدایی قریه جدیدالاحداث جهان آباد که در دشت روم ساخته شده برقرار می شوید. از این به بعد طایفه سپرده به شما دیگر اسم قایدگیوی نداشته بلکه رعیت جهان آباد دشت روم است(1)

در بویراحمد، حتی اسکان شده ها را مجبور می کردند، در زمین های زراعی محصولاتی بکارند که نه اطلاعی از چگونگی کاشت، داشت و برداشت آن داشتند و نه امکانات آن را. سندی در دست است که حاکم نظامی منطقه سرهنگ دوم پارس تبار در آگهی مورخة 21/10/1318 به «کلیه سرپرستان و دهداران حوزة بویراحمد» اعلام می دارد:

که کشت شلتوک به طور کلی در حوزه تلخسرو و بویراحمد ممنوع بوده و بایستی به جای زراعت شلتوک کنف کاشته شود...(2)

حاکم نظامی خود معترف است که «رعایا اطلاع کافی» از کشت محصولات جدید ندارند. بنابراین چون بایستی «بجای زراعت شلتوک[،] کنف _ پنبه _ کتان _ کنجد _ کرچک ... زراعت نمایند و برای کشت و زارعت هر یک از محصولاتی که ذکر شده رعایا اطلاع کافی ندارند به اداره کشاورزی مراجعه نموده البته دستور و تعلیمات لازمه کامل به آنها داده خواهد شد...»(3)

تسلط حکومت نظامی چنان بود که به راحتی دست به اعدام افراد می زدند. یک نویسنده بومی تعداد 21 نفر را ذکر می کند که در زمان زمامداری سرهنگ محمدحسین میرزا جهانبانی (1311 _ 1309) در بویراحمد و بهبهان اعدام شده اند (4)به نظر می رسد جرم برخی از آنان بسیار سبک و عادی بوده؛ و احتمالاً برای ایجاد رعب و وحشت بیشتر در میان ایلات، اعدام گردیده اند. مثلاً یک نفر به نام «گدا» به اتهام سرقت یک رأس گوسفند اعدام می شود؛ دیگری به نام «ملاعلی مردان» به جرم «اغتشاش و تیراندازی»؛ و فردی دیگر به نام «خانبابا سی سختی» به اتهام اینکه «هشت تیر فشنگ» به

ص: 118

کسی فروخته بود.(1)

در هر حال، اوضاع منطقه کهگیلویه و بویراحمد، تا زمان خلع رضاشاه بدین گونه بوده است.

در سال 1322 ایل بویراحمد در یک اقدام هماهنگ، با تعداد کثیری تفنگچی، به همراه جنگجویان ایل قشقایی، پادگان سمیرم را قتل عام و خلع سلاح نمود.(1)

این گونه اقدامات مسلحانه، وضعیت آشفته کشور و عاقبت شاه جوان آن را بیش از پیش بغرنج و پیچیده می کرد. جنگ جهانی دوم، تأثیر سیاسی خویش را بر ایران گذاشته بود. شمال و جنوب کشور در اشغال بیگانگان بود. ارتش رضاشاهی هیچ اقدام مؤثری نمی توانست انجام دهد و بنابراین آتیه کشور در یک ابهام کلی قرار گرفته بود. احتمال داشت، اتحادیه ایلات و عشایر _ خاصه در جنوب _ حکومت پهلوی دوم را که بر اثر تغییر و تحولات جهانی سخت در معرض تهدید بود، سرنگون سازد.

واقعه سمیرم که از آن تحت عنوان «فاجعه» نام می بردند،(2) «بازتاب گسترده ای در مطبوعات و نیز در مجلس داشت. حبیب الله نوبخت نماینده مجلس، دولت ]سهیلی[ را مورد استیضاح قرار داده آن را به شروع «جنگ داخلی» در استان فارس متهم ساخت.»(3)

به علاوه، برخی دیگر از نمایندگان مجلس، مقصر اصلی واقعه سمیرم را ارتش قلمداد کرده و حتی شاه را زیر سؤال بردند.(4) معهذا این مهم خیلی زود از هم گسیخت. ایل بویراحمد، و به تبع آن ایلات کهگیلویه، در اثر اقدامات ناسنجیده و تهدیدآمیز عبدالله خان و مشاوران زیاده خواه وی، نه تنها اتحادشان از هم پاشید، که مقابل هم قرار گرفتند. فکر اشتباه عبدالله خان و تبختر بی دلیل او _ که به زودی به این قدرت ظاهری غره شده بود _ «جنگ داخلی» بویراحمدیها را آغاز کرد. به نظر می رسد، تأثیر برخی مشاوران زیاده خواه عبدالله خان در حمله او و ابواب جمعی وی _ بویراحمد سفلی _ به مناطق بویراحمد علیا کم نبوده است.

در سال 1323 عبدالله خان با لشکریان مسلح خویش، مناطق مربوط به بویراحمد

ص: 120

علیا را که عموزادگانش حاکم آن محسوب می شدند به تصرف درآورد.(1) قلاع خوانین بویراحمد علیا، توسط لشکریان عبدالله خان و با کمک مواد منفجره ای که آلمانیهای ساکن بویراحمد(2) در اختیارشان گذاشته بودند، به تصرف درآمد.(3)

جنگهای خونین بویراحمد علیا و سفلی آغاز شد و تا سال 1324 ادامه داشت. بدین گونه اختلاف عمیقی میان بویراحمدی ها ایجاد شد و برای همیشه رگه های آن برجا ماند. در سال 1325 که جنگها و کشمکش های داخلی میان خوانین و کدخدایان بویراحمد علیا و سفلی فروکش کرده بود، اتحاد دیگری میان ایلات قشقایی، بویراحمد علیا، ایلات ساکن بوشهر و ایل ممسنی تشکیل گردید و نهضتی که به نام «نهضت جنوب» معروف گشت، موجودیت یافت.(4) این اتحادیه موفق شد پادگانی را در کازرون خلع سلاح نماید و با کمک حیات داودیها و تنگستانیها که بوشهر را اشغال کرده بودند، به سوی شیراز روان شوند. اما با اختلاف بویراحمدیها و قشقایی ها، ظاهراً بر سر تقسیم غنائم، شیراز از تسخیر نجات یافت و پیش از حمله به شیراز اتحادیه از هم پاشید.(5) البته برخی از خواسته های سران «نهضت جنوب» جامه عمل پوشید.(6) در این کشمکش محلی و مملکتی، البته ایل بویراحمد، خود به دو بخش متعارض تقسیم شده بود. بویراحمد سفلی به رهبری عبدالله خان و برادر ناتنی اش خسروخان علیه نهضت جنوب موضع گیری کردند. آنها در دنباله اختلاف میان ایل بویراحمد، در تیپ بهبهان حضور

ص: 121

یافته و ضمن پشتیبانی حضوری خویش، با تلگرافهای متعدد، حمایت خود و طرفداران خویش را از دولت و دربار اعلام نمودند .(1) بنابراین در این موقع، ایلات کهگیلویه و بویراحمد، خاصه ایل بویراحمد در یک انشقاق کامل به سر می برد. در بویراحمد علیا دو پسر عمو به اسامی محمدحسین خان و ناصرخان، خوانین ایل محسوب می شدند. محمدحسین خان فرزند سرتیپ خان بود و ناصرخان فرزند غلامحسین خان. سرتیپ خان و غلامحسین خان فرزندان کریم خان «بهادرالسلطنه» معروف بودند.(2) خود کریم خان فرزند محمدحسین خان دیگری بود که این محمدحسین خان یکی از فرزندان متعدد خداکرم خان بود.(3)

از آن سو عبدالله خان و خسروخان فرزندان شکرالله خان بودند. شکرالله خان فرزند هادی خان و هادی خان فرزند خداکرم خان بود. بدین ترتیب، این عموزادگان چندان فاصله فامیلی با هم نداشتند و به علاوه، به ازدواجهای متعدد داخلی و خانوادگی متمسک می شدند. این ازدواجهای غالباً سیاسی در توسعه روابط و تحکیم تعهدات و پیمانهای موقتی آنان مؤثر بود. با این وجود، قدرت طلبی و توسعه قلمرو و نیز نخوت و نقار برخی از آنان، میثاق های متزلزل آنان را از هم فرو می پاشید و تخم کینه و نفاق و عدم اعتماد را پراکنده می ساخت. به نظر می رسد نخستین ناقض پیمانهای اخلاقی و رسمی میان این عموزادگان، عبدالله خان بود که تحت تأثیر برخی مشاوران زیاده خواه خویش، اتحادیه تازه جان گرفته بویراحمدیها را از هم پاشاند.

محمود باور در اثر ارزشمند خویش، در فواصل سالهای 1320 تا 1324 عبدالله خان را «مقتدرترین و بانفوذترین کلانتران کوه گیلویه» نام می برد، که «در دوستی و دشمنی دارای ثبات قدم» است و «به اماکن خود و میهن علاقه مند است ]و[ شخصاً رشید و

ص: 122

بی باک است ولی دارای شقاوت است»(1)

شاید همین «شقاوت» بوده است که منجر به اجرای قصد شوم او در قتل برادرش خسروخان گردید. تحلیل و تعلیل ارتباط میان دو برادر و هم چنین چگونگی ارتباط آن دو، با عموزادگان خویش یعنی محمدحسین خان و ناصرخان در این مختصر نمی گنجد. عبدالله خان علاوه بر شعله ور کردن جنگ داخلی ایل بویراحمد در سالهای 1323 و 1324، با برادرش خسروخان نیز در نزدیکی دهدشت جنگید که در این نبردهای ملا ل آور داخلی جمع زیادی از طرفین کشته شدند.(2) با این کشت و کشتارهای قبیله ای، کینه های محلی بیشتر و بیشتر می شد و لامحاله غرقاب دشمنی ها عمیق تر و وسیعتر می گردید.

در نتیجه همین اختلافات بود که سرانجام اندکی پس از سقوط دولت دکتر مصدق در 28 مرداد 1332، عبدالله خان در اثر تحریکات مخالفان محلی و مملکتی، دستور قتل برادرش خسروخان را صادر کرد.(3) بی رحمی و بی اعتنایی عبدالله خان در قتل خسروخان، هم لکه ننگی بر دامن خود و ایل بود و هم ضربه جبران ناپذیری بر اعتبار و پیشرفت احتمالی ایل وارد آورد.

در آن سو _ در بویراحمد علیا _ دو پسر عمو به نام محمدحسین خان و ناصرخان طاهری، «خان» محسوب می شدند. اما در واقع قدرت و توانایی چندانی نداشتند، زیرا اقتدار آنان زیر سایه قدرت دو برادر دلیر به نامهای «کی علیخان» و «کی ولیخان» قرار گرفته بود. این دو برادر، البته خواهران محمدحسین خان و ناصرخان را به زنی گرفته بودند و با این ازدواجهای سیاسی عرض اندام بیشتری می نمودند. محمود باور که همزمان با این شخصیت ها بوده، نیز چنین عقیده ای را ابراز داشته است.

وی می نویسد:

ولیخان و علیخان دو نفر از کدخدایان طایفه قایدگیوی، با خواهران محمدحسین و

ص: 123

ناصر ازدواج کرده اند و سرپرست واقعی بویراحمد علیا محسوب می شوند. نفوذ و اقتدار و رشادت نامبردگان یا محبوبیتی که در طوایف دارند، به قدری است که وقتی محمدحسین طاهری را زندانی کردند و چادرهایشان را آتش زدند.(1)

معهذا این اقتدار چندان پایدار نماند، زیرا ناصرخان جوان با مشورت و حمایت نیروهای ارتشی، نقشه قتل کی علیخان جنگجوی نامی دوره رضاشاه و محمدرضاشاه را به خوبی اجرا کرد.

اندکی پس از قتل کی علیخان، برادرش کی ولیخان دستگیر و روانه زندان گردید. بدین گونه قدرت ناصرخان جوان که با خویشاوندی با ملاغلامحسین جلیل، حسینقلی خان رستم و حمایت برخی از دایی های بابکانی اش _ خاصه آقا لهراس موسی پور و آقا ولی راد _ فزونی یافته بود، قابل ملاحظه شد. به رغم این مهم، برخورد با خویشاوندانی نظیر کی علیخان و کی ولیخان که قدرتشان محدود کننده قدرت خوانین بود، بی اعتمادی نزدیکان ناصرخان را نسبت به او زیاد می کرد و موجب نگرانی و اختلاف آنان می گردید. به نظر می رسد عاقل ترین فرد خوانین بویراحمد که هیچ گاه به صورت علنی دست به قتل خویشاوندان نیالود، محمدحسین خان طاهری بود که در این عرصه رقابت خصومت آمیز و قدرت طلبی کم کم خود را کنار کشید. با وجود این به نقش وی در توطئه قتل «آقا سیف الله شجاعی» از کدخدایان بنام طایفه آقایی، که نیز در اثر دشمنی با ناصرخان چیده شده بود، اشاره کرده اند.(2) در هر حال، این گونه توطئه ها و ترورها، رابطه خوانین و کدخدایان و نیز طوایف و تیره های مختلف و حتی ایلات کهگیلویه و بویراحمد را بیش از پیش پیچیده تر و تیره تر می کرد و مایه های اتحاد و اعتماد مردمی کهگیلویه و بویراحمد را می گسست.

در این دوره، سیاست و قدرت دیگر ایلات کهگیلویه، بیشتر تحت الشعاع اوضاع ایل بویراحمد بود. این جو بی اعتمادی، زمینه را برای نفوذ دولتیان، خاصه نظامیان تسهیل می کرد و آنان را در خلع سلاح مردم منطقه _ که مهم ترین وظیفه ایشان نیز بود _ کمک فراوان می نمود. به علاوه در مسایل مهم مملکتی، نظیر جریان دکتر مصدق و اختلاف و

ص: 124

درگیری طرفداران وی با طرفداران شاه، ایلات کهگیلویه و بویراحمد به دو دسته مخالف تقسیم شده بودند و این خود نیز از تبعات، اختلافات و درگیریها ی پیشین بود. در واقع پس از سقوط مصدق و شروع استبداد شاه، قدرت خوانین و کدخدایان منطقه _ تقریباً به گونه ای مسالمت آمیز _ تحت نفوذ نظامیان و دولت قرار گرفت.

در این میان، عبدالله خان که پس از قتل خسروخان، به حمایت سلطانی نماینده کهگیلویه و بهبهان اتکاء زیادی داشت، اقتدار منطقه ای و مملکتی خویش را هم چنان محفوظ نگه داشت. خوانین دیگر نظیر ناصرخان و محمدحسین خان طاهری از ایل بویراحمد علیا، منصورخان باشتی از ایل باوی، محمدعلی خان خلیلی از ایل بهمئی، محمدحسین خان ضرغامی از ایل طیبی، اسکندرخان چرامی از ایل چرام، مظفرخان آرویی از ایل بویراحمد گرمسیر، که از طرفداران شاه و دربار بودند، نیز در حفظ قدرت خویش در ایلات مربوطه می کوشیدند.(1)

در این دوره خوانین ایلات، با حفظ ارتباطی دوستانه با نظامیان و مأموران حکومت، تحکیم قدرت خویش را مدنظر داشتند. بدین گونه ظاهراً آرامشی نسبی بر منطقه حکمفرما بود؛ تا اینکه عبدالله خان ضرغام پور و پسرش خداکرم که پس از قتل خسروخان هر کدام یکی از زنان او را در حباله خویش داشتند، در اواخر سال 1336 بدست نظامیان دستگیر و روانه زندان شدند. دادگاه برای عبدالله خان حکم اعدام صادر کرد و برای خداکرم خان سه سال زندان. در تقاضای فرجام خواهی، با اعمال نظر دوستان مختلف عبدالله خان و اعمال نفوذ آنان در دربار و نزد شاه، حکم اعدام عبدالله خان نقض و با یک درجه تخفیف به حبس ابد محکوم گردید.

اما مدتی بعد، حبس ابد وی به چند سال زندان کاهش یافت و پس از حدود سه سال زندان، او و پسرش خداکرم آزاد شدند. پس از آزادی ظاهراً به نظر می رسد عبدالله خان آرامش و آسایش را بر ناامنی و هرج و مرج ترجیح داده؛ اما وقایعی رخ داده که منطقه را به سمت بحران و نابسامانی سوق داده است. غارت سادات ده «کَرْیَک» بویراحمد و خلع سلاح عده ای ژاندارم در روستای «ضرغام آباد»، از جمله عوامل بحران زای منطقه، پیش از آغاز قیام سالهای 42_1341 بوده که در هر دو مورد خداکرم

ص: 125

پسر عبدالله خان متهم اصلی _ در نزد نظامیان _ قلمداد شده است. بدینگونه «نارضایتی» جمع نسبتاً زیادی از مردم بویراحمد سفلی _ خاصه کریک، سی سخت و توت نده (طایفه دلی بویراحمد) _ و نیز حضور بیش از پیش نظامیان در منطقه و تعقیب خداکرم خان، از مشخصه های بارز و بحران زای منطقه پیش از قیام بوده است.

بلکه «یک حرکت عشایری بود، هرچند از حمایت روستائیان نیز برخوردار بود.»(1)

عشایر کوهمره سرخی، در جنگ مشهور «تنگ آب» (=تنگاب) فیروزآباد، به مدت 17 شبانه روز، با نظامیان رضاشاه در جنگ و جدل بوده؛ و ضربات خردکننده ای بر آنان وارد آورده، و با کشته و زخمی نمودن بسیاری از آنها، غنایم بسیاری نیز به دست آوردند. علاوه بر این، جنگجویان کوهمره ای به همراه دیگر عشایر جنوب به «هنگ کازرون» هجوم برده، و موفقیت های جنگی و غنایم نظامی فراوانی کسب کردند.(2)

با سرکوب خونین قیام عشایر جنوب، در طی سال های 1307 تا 1311، سران و جنگجویان عشایر کوهمره نیز دستگیر و اعدام شدند؛ و حکومت نظامی، حاکم مطلق منطقه گردید.

بنابراین، ایلات و عشایر کوهمره سرخی، همچون ایلات جنوب، دوران سخت و سنگین «تخته قاپو» را از سال 1311 تا شهریور 1320 متحمل شده؛ و در اوج صعوبت و عذاب به اتمام رسانده است

پیر کهنسال طایفه جیحون ]کوهمره[ حاج شکرالله مرادی می گوید: «امنیه ها دسته دسته به کوهمره می آمدند. اگر احیاناً چادر سیاهی می دیدند آن را محاصره می کردند ]و[ چادر را با وسایل درون آن به آتش می کشیدند. حجاب زنها را پاره می کردند. می گفتند به جای چادر، کپر بزنید. هر وقت امنیه می آمد، بالاخره بهانه ای پیدا می کرد و ما را جریمه می کرد و مقداری از احشاممان را می برد، به نحوی که یکساله کاملاً بی دام و خانه خراب شدیم. یک روز امنیه ای به کپر ما آمد. بهانه ای نداشت. خیلی احترامش گذاشتیم. برایش چای ریختیم. موقع چای خوردن، ناگهان بلند شد و فریاد کشید: پدرسوخته های دزد! شما به اعلیحضرت همایونی توهین می کنید! هراسان شدیم که چه جسارتی کرده ایم. گفت: عجب! نمی دانید چه غلطی کرده اید؟ شما عکس دختر اعلیحضرت را سوزانده اید!! منظورش عکس دختری بود که در نعلبکی نقاشی شده بود! خلاصه به این بهانه ته ماندة گوسفندمان را گرفت و برد.»(3)

در طی دوران حاکمیت نظامیان بر عشایر سرخی و کوهمره (1320_1311)؛ دو تن

ص: 127

از جنگجویان ایل به نام های «کاکاجان» و «محمدجان» به گونه ای «یاغی» به شمار می رفتند؛ و علیه دولت مبارزه می کردند. سرانجام «محمدجان در خواب توسط یک مزدور دولتی به اتفاق همسرش کشته می شود»؛ و کاکاجان «توسط یک نظامی به نام نایب پاشاخان فریب می خورد و با «تأمین» و قسم قرآن به شیراز آورده می شود و در آنجا اعدام و کلیه اموال او مصادره می گردد.»(1)

پس از سقوط و تبعید رضاشاه، تبعیدیان ایل به منطقه بازگشتند؛ و دو تن از فرزندان «ملاشهباز» _ مسیح الله و حبیب الله _ «در رأس منطقه کوهمره قرار گرفتند.» ایندو با رهبری ایل، در آغاز سال های دهة 1320، با همسایگان قشقایی خویش، خاصه فرزندان «صولت الدوله» _ ناصر و خسرو قشقایی _ مناسبات دوستانه داشتند. اما مدتی بعد، درگیری ها و اختلافات ایلی میان آنان آغاز شد در این درگیری های خونین، صدمات و خسارات فراوانی بر کوهمرة سرخی وارد آمد.(2) «در این سالها کوهمرة سرخی بارها مورد یورش عمال برادران قشقایی قرار می گیرد و عشایر کوهمره با پناه بردن به ارتفاعات، به تشکیل کانونهای دفاع دست می زنند.»(3) سران و بزرگان ایل، با مکاتبات و شکایت نامه های خویش، خواستار همکاری و حمایت دولت می گردند.(4) به نظر می رسد، اختلافات میان بزرگان قشقایی و سرخی، مانع عمدة حضور ایل سرخی در وقایع سال های 1322 و 1325 فارس و جنوب بوده است.

با قدرت یابی پهلوی دوم و حضور نظامیان در ایلات _ و خلع سلاح ایلات و عشایر _ به تدریج حاکمیت نظامی _ تحت عنوان «افسر انتظامات» _ و پیشر از آن «افسر اطلاعات» _ در کوهمره سرخی، استقرار می ِیابد. پس از کودتای 28 مرداد 1332، اوضاع سیاسی به نفع شاه و طرفداران وی _ و نظامیان ارتشی _ تغییر یافت؛ و اقتدار سیاسی نظامی رژیم بر ایلات و عشایر جنوب، به اوج رسید. «سرلشکر ریاحی»، فرمانده سپاه جنوب و «سروان ولیان» معاون وی، با حضور نظامی در جنوب، سیاست سرکوب عشایر را با فرمان شاه مملکت _ همچون پدرش رضاشاه _ با شدت اعمال و

ص: 128

اجرا می نمودند. در کوهمره سرخی و به دستور ریاحی، ولیان، سروانی به نام «خالصی افسر انتظامات و اطلاعات عشایر کوهمرة سرخی می گردد.»(1) در این دوره، که در نزد عشایر سرخی به «دوره سروان خالصی» مشهور است؛ ظلم و جور بسیاری بر سرخی ها روا داشته می شود. شکایت نامه ای به تاریخ «بهمن 1335» در دست است؛ که 30 نفر از بزرگان و ریش سفیدان سرخی و کوهمره، گوشه ای از اعمال و اقدامات ظالمانة «سروان خالصی» را به مقامات بالا منعکس نموده اند.

در بخشی از این شکایت نامه آمده است: «از موقعی که سروان خالصی به کوهمرة سرخی وارد شده از هر نوع اعمال خلاف قانون و آزار و شکنجه فروگزار نکرده. اولاً سربازان خود را خودمختار و آزادی به آنها داده که هر چه دلشان می خواهد بکنند. شرم داریم اعمال و رفتار آنها را بنویسیم. اینکه شمه ای از اعمال آن: 1- تجاوز به ناموس رعایای فلک زده قریة .... که اظهر من الشمس است. 2- اثاثیة زنانه ... کدخدای ... را سرقت نمودند]...[ بعد از استرداد قسمتی از اثاثیة مزبور، زیر جامة عیال ... به دست سربازان تکه تکه شد که الساعه حاضر است. این عمل همان است که پیشه وریها و غلام یحیی ها در آذربایجان حکومت ترور و وحشت بوجود آورده بودند. در این منطقه هم به همان نسبت رعایای بیچارة کوهمرة سرخی را در وحشت انداخته. 3- حاجی علی گدا که از اشخاص خدمتگزار و محترم ماست ]...[ مدت 10 روز او را بیگناه زندانی و حتی اجازه ملاقات نداده 4- محمد فرزند گل میرزا را با وضع خیلی زننده دستگیر و چند مرتبه او را به چوب بسته که در حال مرگ است و 15 روز او را زندانی نموده. 5- ولی بیگی را دستگیر و زیر چوب او را شکنجه و عذاب داده. 6- بهرام رحیمی را دستگیر و زیر چوب و چماق او را مجروح که به حال مردن است. 7- امیرعلی کدخدای ایور را سیلی زده که پردة گوش او پاره شده. 8- سردار کریمپور را دستگیر و بغل او را بسته و او را زندانی و اذیت نموده. 9- شیرزاد صالحی را بدون جهت اثاثیة خانه اش را گروهبانان و سربازان سرقت کرده اند. از طرفی او را چوب و شلاق زده اند. 10- ابراهیم کدخدای چنار فاریاب را بین همة مردم چوب زده. 11- به کلیه مردم فحاشی و بددهنی می کنند. 12- کمال اعتماد نمایندة آقای شهبازی را به وضع موهنی از محل خارج کرده است. 13- از حمل

ص: 129

چنارهای مالکی جلوگیری کرده. 14- به کلیة زارعین فحاشی نموده. 15- نیمه شب که همة مردم در خواب هستند گروهبانان را مانند دژخیمان به خانة مردم اعزام می کند...»(1)

چنین اعمال ظالمانه و ستمگرانه ای، سرانجام موجب عصیان مردم کوهمرة سرخی می گردد؛ و «رئیس ایل سرخی، به همراه عدة زیادی از اهالی مسلح، «یاغی» می شود و اعلام می دارد «تا وقتی که این اقدامات ادامه دارد و ریاحی و ولیان در فارس هستند، از کوه پایین نمی آئیم.»(2) در نتیجه، «سرلشکر همت» در کوه به ملاقات شهبازی می رود و از آنان دلجویی می نماید. به دنبال آن، سرلشکر ریاحی، ولیان ورهرام استاندار فارس، معزول «و به تهران فراخوانده می شوند.»(3)

معهذا، اوضاع ظاهراً آرام می گیرد، و این روند تا سال 1341 به صورت کجدار و مریز ادامه می ِیابد.

صولت الدوله و پسرش ناصرخان دستگیر و زندانی شدند. بنا به نوشته کاوه بیات: «صولت الدوله را به اتهام تحریک بویراحمدیها به شورش و اغتشاش و به عنوان یکی از مسببین جنگ دورگ مدو بازداشت کردند.»(1) اما «در بازجوییها و تحقیقاتی که تحت سرپرستی سرتیپ حبیب الله خان شیبانی از ایشان به عمل آمد، شیبانی نظر دارد که صولت الدوله در این جریان هیچگونه مداخله ای نداشته و امرای لشکر فارس برای پرده پوشی بر بیکفایتی خود این اتهامات را بر او وارد ساخته اند. ]بنابراین[ صولت الدوله با وساطت مستوفی الممالک از زندان دژبانی آزاد می شود.»(2)

«منوچهر ریاحی» خواهرزادة سرلشکر شیبانی، می نویسد: «امیرلشکر شیبانی مراتب وفاداری قشقایی ها را به اطلاع رضاشاه رساند و تقاضای عفو و آزادی فوری صولت الدوله را نمود که بلافاصله مورد پذیرش قرار گرفت.»(3)

اما، پیش از آزادی صولت الدوله و حضور سرلشکر شیبانی در فارس، عشایر قشقایی قیام خویش را آغاز کرده بودند. آنچنان که «کاوه بیات» به درستی بیان کرده _ و پیشتر آورده شد _ «جنگ دورگ مدو» و پیروزی قاطع بویراحمدی ها؛ لااقل «به دو لحاظ کاملاً به سود عشایر تمام شد» و عشایر قشقایی، به جد از آن متأثر و متحرک شدند. یکی «به لحاظ تسلیحات»؛ که هم بویراحمدی ها، غنایم جنگی بسیاری به دست آوردند؛ و هم «چریک»های دره شوری و کشکولیِ حامی نظامیان، از اسلحه و مهمات دولتیان _ که «حدود هفتصد قبضه» بود و نظامیان در اختیارشان گذاشته بودند_ در جنگهای بعدی، علیه آنها استفاده کردند.(4) دیگر _ که «شاید مهمتر از اسلحه» بود _ شکست سنگین و مهیبی بود که بویراحمدی ها بر نظامیان وارد آوردند. در نتیجه «این موضوع به ویژه از نظر آن دسته از کلانتران قشقایی که به عنوان رؤسای چریک در جنگ ]دورگ مدو[ حضور داشتند دور نماند و عامل مهمی در پذیرش اندیشة شورش از سوی آنان بود.»(5)

ص: 131

در هر حال، با قدرتی که بویراحمدی ها در جنگهای دورگ دهنو «دورگ مدین = مدو» و نیز «آجوادی» نشان دادند؛ و شکست سهمناکی، که دولتیان متحمل شدند؛ ایلات و عشایر جنوب _ خاصه قشقایی و خمسه _ ترغیب و تحریک گردیدند. مدتها بود، که یک نظامی ظالم در ایل قشقایی، بیشرمی را به اوج رسانده، «از شیر زنهای نجیب» ایل، «توله سگهای خود را می پرورید».(1)

چنان که پیشتر آمد، «ویلیام داگلاس» و «ایوانف» به این عمل ناجوانمردانه و غیرانسانی «سروان عباس خان نیکبخت» _ حاکم نظامی ایل قشقایی _ اشارت کرده اند.(2) حتی ایوانف، به صراحت اظهار می دارد: «علت مستقیم قیام قشقاییان خودسری و فشار و تضییقات حکام نظامی و به خصوص فرماندار نظامی ]ایل[، کاپیتان عباس خان مشار بود.»(3)

در پی چنین اعمال ظالمانه، قیام قشقایی ها آغاز شد. بهار 1308 جنگجویان ایل قشقایی و نیز ایلات خمسه _ به جز باصری _ و برخی از بویراحمدی ها، در نقاط مختلف فارس، با نظامیان رضاشاه درگیر شدند. این درگیری های چند ماهه، ضربات سنگینی بر دولت وارد آورد. البته عشایر، که در حال کوچ بهاره بودند، خسارات زیادی نیز متحمل شدند. بالاخره با تدبیر امیرلشکر شیبانی و آزادی صولت الدوله از زندان و اعزام او به فارس _ میان عشایر قشقایی _ قیام فروکش کرد؛ و حکومت رضاشاه یک بار دیگر، از سرکوب ایلات و عشایر، موفق بیرون آمد.(4) پس از آن، ایل قشقایی به رهبری صولت الدوله، سیاست همکاری با دولت را در پیش گرفت و در یورش ده هزار نفری امیرلشکر شیبانی به ایل بویراحمد _ در سال 1309 _ پسرش ناصرخان و 500 چریک قشقایی را در معیت نظامیان اعزام داشت.(5) ابرلینگ می گوید: «به درستی روشن نیست که چرا قشقایی ها مایل بودند در سرکوب طوایف ممسنی و بویراحمد حکومت مرکزی را همراهی کنند. تنها دلیلی که به ذهن می رسد این است که آنها تحت فشار حکومت مرکزی

ص: 132

و ارتش مجبور به چنین اقدامی شدند.»(1)

در هر حال، صولت الدوله و ناصرخان، نمایندگی مجلس را همچنان حفظ کردند؛ و ملک منصور خان ریاست ایل را در دست گرفت. اما، با عزیمت وی به اروپا، علی خان در سال 1310 رهبر ایل شد. یک سال بعد، ایل قشقایی به رهبری علی خان، آخرین درگیری خویش را با حکومت رضاشاه انجام داد(2) از آن پس، سیاست «تخته قاپو»، به گونه ای بسیار خشن و بیرحمانه، در قبال ایل قشقایی اعمال و اجرا شد؛ و ضربات، خسارات و تلفات جبران ناپذیری بر افراد و احشام ایل وارد آورد.

قشقایی ذکر می کند.(1) با خلع و محاکمه دکتر مصدق، حاکمیت برادران قشقایی نیز پایان یافت؛ و یکی از پس دیگری وادار به ترک وطن شدند. اکنون نوبت محمدرضاشاه بود که اقتدار شاهانه و استبدادی خویش را نشان دهد. ایل قشقایی، تحت نفوذ نظامیان _ که انتظامات خوانده می شد _ و کلانتران و کدخدایان خویش «بدون برادران قشقایی» هنوز طرف توجه حکومت بود(2) اما، سیاست کلانتران و سران طوایف متعدد ایل قشقایی، غالباً بر مصالحه و سازش بود؛ و حکومت مرکزی، مقتدرانه بر ایل نظارت داشت.

یافت. فرجام آن، ظاهراً مرگ امام قلی خان _ به دست رضاشاه _ و تسلط کامل معین التجار بر بسیاری از اراضی زرخیز ممسنی بود.

نخستین درگیری سنگین قوای نظامی و نیروهای امام قلی خان رستم، به جنگ «آجوادی» (=آقا جوادی = جواد بوشهری فرزند معین التجار) مشهور است. مؤلف کتاب بویراحمد در گذرگاه تاریخ، سال این درگیری را 1302 ذکر می کند. مثل همیشه، این درگیری با پیروزی اولیة نظامیان و چریک های محلی همراه آنان _ متشکل از طوایف بکش، جاوید و دشمن زیاری _ همراه بود؛ اما پس از آنکه جنگجویان بویراحمدی، به کمک امام قلی خان شتافتند. سرنوشت جنگ به گونه ای دیگر تغییر یافت، که همانا پیروزی عشایر و شکست نظامیان و طرفداران آنان بود(1)

اوضاع منطقه ممسنی و اختلافات خونین امام قلی خان رستم و حاج محمد معین دهدشتی، چند سالی ظاهراً مسکوت ماند؛ تا اینکه در سال 1307 مجدداً لشکرکشی نظامی برای فتح رستم ممسنی و سرکوب قطعی مخالفان «معین التجار» آغاز شد. جنگ «دورگ مدین» (= دورگ مدو= دورگ دهنو) که به نوعی سرآغاز شورش عشایر جنوب (فارس) طی سال های 1307 تا 1309 به شمار می آید؛ نتیجة این لشکرکشی بود. همچون جنگ های پیشین، نظامیان و چریک های محلی طوایف ممسنی و قشقایی _ دره شوری و کشکولی _ موفق گردیدند سپاهیان امام قلی خان رستم را عقب رانده، شکست دهند. اما حضور مجدد جنگجویان بویراحمدی، صحنة نبرد را به نفع امام قلی خان تغییر داد؛ و در طی چندین جنگ خونین و سهمگین شکست بسیار سنگینی را بر حکومتیان وارد آوردند(2) شکست نظامیان تبعات سنگینی برای آنان و دولت مرکزی در برداشت. معهذا سرنوشت املاک ممسنی و ماجرای مالکیت معین التجار، تا زمان تسلیم شدن امام قلی خان و انتقال وی به تهران (1309) قطعیت نیافت. پس از جنگ «تنگ تامرادی» که اکثر خوانین بویراحمد و ممسنی تسلیم رضاشاه شدند و بوسیله سردار اسعد بختیاری به تهران انتقال یافتند؛ دیگر معارضی مقابل معین التجار و حکومت رضاشاه وجود نداشت و سرنوشت املاک ممسنی، تا حدود زیادی، آن گونه که دولت

ص: 135

می خواست، رقم خورد(1) بدین گونه، حکومت رضاشاه تا زمان عزل وی _ شهریور 1320 _ حاکم مطلق ممسنی به شمار می رفت.

امام قلی خان نیز در سال 1313 به همراه خوانین بویراحمد _ شکراله خان و سرتیپ خان _ به اعدام محکوم گردید و کشته شد.

ممسنی، کهگیلویه و بویراحمد، قشقایی، سرخی و .... حضور مؤثر دولت مرکزی را نشان داد. این حضور مؤثر، پس از کودتای 28 مرداد 1332، با تمام قدرت و خشونت اعمال و اجرا شد.

دولتیان نپذیرفتند و لامحاله نبرد ادامه یافت. درگیری های سخت و سنگینی رخ داد و تلفات زیادی به طرفین وارد شد. سرانجام، نظامیان که اکنون تعداد آنان بسیار بیشتر شده بود، موفق به شکست قطعی عشایر خمسه شدند و مناطق و شهرهای فسا، داراب و ... را به تصرف خویش درآوردند(1)

ابرلینگ به اختصار می نویسد: «زمستان 1929/1308 ﻫ.ش، یک هنگ نیز برای سرکوب اعراب خمسه و طایفه بهارلو اعزام شد. جنگی سخت در حوالی داراب و نزدیکی ها قلعة گراش (غرب لار) درگرفت و شورشیان بالاخره تسلیم شدند.»(2)

پس از سرکوب شورش های عشایر جنوب، ایلات خمسه نیز همچون دیگر ایلات جنوب، اسکان اجباری (تخته قاپو) شدند و این وضعیت تا سال 1320 ادامه یافت.

ص: 138

حکومت می کرد. تشکیل احزاب دولتی و مطیع «ملیون» و «مردم»، به رهبری نخست وزیران اقبال و امیراسدالله علم، در راستای حفظ سلطنت و رعایت رقابت های ظاهری بود(1) این احزاب، عملاً در انتخابات دورة بیستم مجلس شورای ملی، در تابستان 1339، فعالیت و رقابت خود را نشان دادند. اما دکتر اقبال که تنها دوست داشت عنوان «نخست وزیر» شاهنشاه را یدک بکشد، در انتخابات دخالت آشکار نمود و نتیجة آن را به طور کامل به نفع طرفداران خویش _ یا نیروهای حزب ملیون _ تغییر داد. همین مهم که اعتراضات زیادی را در پی داشت، سرانجام به سقوط دولتش انجامید. در شهریورماه 1339، به دنبال اعلام نتایج انتخابات و شروع اعتراضات و آشکار شدن تقلبات گسترده، شاه از «چاکر» خویش خواست که استعفا دهد. وی نیز بدون چون و چرا کنار کشید. به علاوه، شاه از نمایندگان منتخب دورة بیستم درخواست استعفا نمود. به دنبال این وقایع، مجلس منحل گردید و به جای دکتر اقبال، جعفر شریف امامی موظف به تشکیل دولت و برگزاری مجدد انتخابات دورة بیستم مجلس شورای ملی شد. در این ایام، رقابت های انتخاباتی ریاست جمهوری آمریکا در جریان بود.

ملی به شدت زیر سئوال رفت و در واقع ناموفق ماند. فعالیت گروههای سیاسی، بویژه جبهه ملی و منفردینی چون علی امینی و یارانش _ که مشهور بود حمایت آمریکا را به دنبال دارند _ و نیز مظفر بقایی و دوستانش، دولت شریف امامی را با بحران مواجه کرده بود. در واقع، فضای به ظاهر باز سیاسی شاه و شریف امامی، میدان فعالیت دیگر گروههای سیاسی، سوای احزاب درباری ملیون و مردم را وسیع تر نموده بود. سران جبهه ملی در آذر 1339 با نخست وزیر دیدار کردند و خواستار تأمین آزادی انتخابات شدند. اندکی بعد، آنان «درخواست امتیاز و انتشار روزنامه» و برگزاری «میتینگ» انتخاباتی را مطرح نمودند. اما، هیچ یک از درخواست های آنها برآورده نشد. بنابراین، در بهمن ماه 1339 «چهارده تن از رهبران جبهه ملی به مجلس سنا رفتند و با موافقت صدرالاشراف، رئیس سنا، در تالار قرائتخانه کتابخانه متحصن شدند.»(1) تحصن سران جبهه ملی، که قریب 35 روز طول کشید، نه تنها تأثیری در توجه به خواسته های آنان نداشت، که «صورت بازداشت به خود گرفت [و] حتی ملاقات آنها با خانواده و دوستان ناممکن شد.»(2)

علاوه بر گروههای سیاسی، نظیر جبهه ملی، دانشجویان دانشگاه تهران نیز در بهمن ماه، نسبت به عدم آزادی انتخابات تظاهراتی بر پا کردند که منجر به درگیری و تعطیلی بازار و دخالت پلیس گردید. اوضاع بحرانی دانشگاه، در اسفندماه نیز ادامه یافت و اتومبیل دکتر منوچهر اقبال _ که در این موقع وزیر دربار بود _ را در محوطة دانشگاه به آتش کشیدند(3) بالاخره انتخابات مجدد دورة بیستم مجلس شورای ملی برگزار گردید و کاندیداهای احزاب درباری ملیون و مردم اکثریت کرسی های مجلس را به دست آوردند. به رغم گشایش مجلس در اسفندماه 1339، اعتراضات و تظاهرات در بازار و دانشگاه و گروه های سیاسی ادامه یافت. مهم ترین ایراد معترضین، عدم آزادی و سلامت انتخابات مجدد دورة بیستم بود. اوضاع نابسامان دولت شریف امامی، بالاخره در اردیبهشت 1340 به دنبال اعتصاب و تظاهرات معلمان تهران به اوج رسید و نهایتاً سقوط کرد. فرهنگیان تهران به رهبری «محمد درخشش»، در اعتراض به حقوق اندک

ص: 141

خویش اعتصاب و تظاهرات کردند. در این تظاهرات که از سوی نیروی انتظامی با تیراندازی مواجه شد، یکی از معلمین به قتل رسید. تشییع جنازه معلم مقتول، به تظاهرات گسترده ای مبدل گردید و روزهای بعد این تظاهرات ادامه یافت. سرانجام شریف امامی کناره گیری خویش را اعلام داشت و راه برای نخست وزیری دکتر علی امینی که موردنظر آمریکایی ها بود، هموار گردید(1)

بی صبرانه منتظر فرصت مناسب برای کنار زدن امینی و سلطة فردی خویش بود، با مساعدت دوستان نزدیکش محتاطانه در تلاش بود. گروههای سیاسی، بویژه جبهه ملی، با تشکیل جلسات حزبی تقاضاهای خویش را مطرح می کردند. میتینگ میدان جلالیه که بیش از صدهزار نفر شرکت کننده و تماشاگر داشت، مهم ترین اقدام آنان بود. سران جبهه ملی دوم ظاهراً در نظر داشتند از اختلاف شاه و امینی به سود خود بهره برداری نمایند. در این جلسه عمومی، آن گونه که «شانه چی» می گوید: قرار بر این شده بود که «به امینی حمله نشود [و] جوری صحبت بشود که شاه در مقابل امینی قرار بگیرد.»(1)

بنابراین تصمیم گرفتند به مناسبت سالگرد قیام 30 تیر 1331، مراسمی برگزار نمایند. ولی نخست وزیر با انجام مراسم در سالروز 30 تیر مخالفت کرد.

معهذا جبهه ملی تلاش نمود مراسم را برپا دارد، که در نتیجه تظاهراتی صورت گرفت و منجر به دخالت نیروی انتظامی شد. در این تظاهرات و برخورد، تعداد زیادی از دانشجویان و اعضای جبهه ملی بازداشت شدند(2) بدین گونه، رویارویی دولت و جبهه ملی به سود شاه تمام شد.

مورد دیگری که اوضاع داخلی دولت امینی را با بحران و نابسامانی مواجه کرد، تظاهرات دانشجویان دانشگاه تهران در اول بهمن 1340 بود. در این تظاهرات، که با واکنش مسلحانة نیروی نظامی مواجه شد، صدها مجروح و مصدوم بر جای گذاشت(3) دکتر فرهاد رئیس دانشگاه تهران، در اعلامیه ای «نسبت به این عمل رسماً اعتراض» نمود و «رسیدگی و تعقیب مرتکبین و مجازات آنان را از دولت»، خواستار گردید. هم چنین اعلان داشت: «مادامی که نتیجه رسیدگی به دانشگاه اعلام نشود» او و «رؤسای دانشکده ها از ادامه خدمت در دانشگاه معذور» خواهند بود(4)

روزهای بعد، تظاهرات دانش آموزی و دانشجویی ادامه یافت. گروههای سیاسی چون جبهه ملی و نهضت آزادی ایران در محکومیت حمله به دانشگاه، اعلامیه صادر

ص: 143

کردند و معترض شدند(1)

انعکاس اخبار درگیری نظامیان با دانشجویان دانشگاه تهران، در خارج کشور نیز نسبتاً وسیع و مؤثر بود. این اتفاق، که بنا به نظر برخی پژوهشگران از توطئه های مخالفین درباری نخست وزیر بود، تأثیر منفی بر ادامة حمایت آمریکا از علی امینی گذاشت(2) به دنبال این حوادث، برخی از اعضای جبهه ملی و افرادی چون فتح الله فرود، اسدالله رشیدیان و سیدجعفر بهبهانی دستگیر شدند. سپهبد تیمور بختیار نیز به خارج از کشور تبعید شد(3) با این حوادث بحران زا، دولت علی امینی که با مشکل مالی نیز مواجه بود و کمک های اقتصادی آمریکا تکافوی حل معضلات اقتصادی را نمی کرد، توفیقی در اصلاحات موردنظر آمریکا و رئیس جمهور کندی به دست نیاورد. این مهم از دید کارشناسان آمریکایی مخفی نماند و با مسافرت محمدرضا شاه به آمریکا _ اواخر فروردین 1341 _ و پذیرش قطعی انجام اصلاحات آمریکایی، زمینة سقوط دولت امینی مهیا گردید. سرانجام، دکتر علی امینی در اواخر تیرماه 1341 به دنبال اختلاف نظر با شاه بر سر بودجة نظامی، استعفا داد و از صحنة صدارت کنار رفت.

چهارده ماهة صدارت او، زمینة مساعدی برای قدرت گیری دوبارة محمدرضا شاه گردید. امینی نشان داد در حل بحران ها و نابسامانی های اداری، سیاسی و اقتصادی موفق نبوده است. این نابسامانی ها و اغتشاشات، به زعم آمریکایی ها مهم ترین زمینة حضور کمونیسم شوروی در کشورهای جهان سوم بود.

خطر کمونیسم شوروی، از اساسی ترین خطراتی بود که کاخ سفید همواره برای رفع آن می کوشید. این خطر نیز بیخ گوش ایران بود و لامحاله بایستی رفع می شد. معهذا، بهترین راه و چاره _ به اعتقاد آنان _ انجام اصلاحات اساسی بود. این اصلاحات، ظاهراً می بایست در بسیاری از ارکان و شئون مملکت صورت گیرد. شعار دولت دکتر امینی _ که مهرة موردنظر و اعتماد آمریکا بود _ «اصلاحات ارضی، اصلاحات اداری و اقتصادی، مبارزه با فساد و آزادی و دموکراسی» بود. این شعارها را دکتر علی امینی در نخستین روز نخست وزیری، در یک نطق رادیویی اعلام داشت(1)

به گفتة وی، هدفش از این برنامه ها و شعارها «جلب اعتماد دنیایی» بود «که به کمک آن باید ترقی» کرد(2) اما، ظاهراً اعتماد این «دنیا» _ که در واقع همان آمریکا بود _ جلب نشد و عدم موفقیت او در اجرای آن، عدم حمایت آمریکا را نیز به دنبال داشت. به اعتقاد امینی: «به نتیجه رسیدن هرگونه اصلاحات اقتصادی و اجتماعی زمان متناسب با حجم و سطح اصلاحات را می طلبد [و] باید دولت این زمان را به دست می آورد.»(3)

بنابراین، به نظر می رسد آمریکاییان چنین «زمانی» را به دولت امینی نداده اند. غالباً نظر بر این است که شبکه «شاپور ریپورتر، اسدالله علم و دوستان بریتانیایی و صهیونیست» آنان، زمینه عزل امینی و موافقت کندی را فراهم کردند(4)

هرج و مرج داخلی ایران و آشفتگی سیاسی کشور در دورة نخست وزیری امینی، با تلاش «شاپور جی» در روزنامه های داخلی و خارجی انعکاس وسیع پیدا کرده «و به مقامات واشنگتن فروپاشی شیرازة امور در ایران و خطر سلطه کمونیسم را القاء

ص: 145

می نمود.»(1)

هم چنین، «گزارش های سرهنگ گراتیان یاتسویچ، رئیس «سیا» در ایران، که اکنون از دوستان صمیمی علم محسوب می شد، و دیدگاه های ریچارد هلمز در واشنگتن در اثبات این نظریه به کندی سهم اساسی داشت.»(2) به علاوه، جبهه ملی دوم، متشکل از ملی گراها، لیبرال ها و سوسیالیست ها خود را مستحق تر از امینی در اجرای «خط مشی جدید آمریکا در ایران می دانستند.»(3)

با این اوضاع متشتت و آراء متناقض و نیز مسافرت شاه به آمریکا _ در فروردین 1341 _ و پذیرش مطلق اهداف و عقاید آمریکاییان، سرانجام کندی با عزل امینی و سکانداری محمدرضا شاه موافقت کرد. امینی خود این تغییر سیاست را کاملاً احساس کرده و عاقلانه ترین تصمیم را استعفا دانسته بود. وی می گوید:

... پادشاه در نیمه دوم فروردین 1341 بنا به دعوت دولت آمریکا به آن کشور سفر کرد. این سفر نزدیک بیست روز در آمریکا طول کشید و ایشان پس از آمریکا به انگلستان رفتند. کلیات مذاکرات سیاسی در این دو کشور را اگرچه مثل هر آدم سیاسی دیگری می توانستم حدس بزنم ولی کم و بیش از جریان آن اطلاع هم پیدا کردم. ایشان در بازگشت روحیة مطمئن تری پیدا کرده بودند. حتی در یک مصاحبه، اصلاحات ارضی را (که هنوز گرفتار مرحلة اولش بودیم) کافی ندانستند و به اصلاح وضع کارمندان دولت و سهیم کردن کارگران در کارخانه ها اشاره کردند. این کار معنی داشت. و به معنی دخالت دوباره در کار قوه مجریه و پیش افتادن از دولت در شعارها و اعلام برنامة اجرایی بود. رابطة شخص ایشان پس از بازگشت اگر چه ظاهراً با شخص من و دولت تغییری نکرده بود، ولی بر دو کار پافشاری زیادی می کردند که سابقاً چنین نبود؛ یکی بر اضافه شدن بودجه ارتش که سابقاً توافقهای اصلی را کرده بودیم و قرار نبود اضافه شود، و دیگری بر سرعت گرفتن آهنگ اصلاحات ارضی که این یکی هم سابقه نداشت. از مجموع اوضاع و حرکات تازة اطرافیان و مخالفان دولت دانسته بودم که دیگر یا باید

ص: 146

سرسختی کرد که این یک ریسک حساب نشده و غیرسیاسی بود، چون دولت وسایل کافی برای پافشاری و ماندن و ادامه برنامه را نداشت و یا دست و پا را جمع کردن و سلامت از معرکه جستن و رفتن. شق دوم عملی تر و عاقلانه تر بود...(1)

بدین ترتیب، امینی از صحنة نمایش آمریکا کنار رفت و به جای او محمدرضا شاه، صحنه گردان اصلی «اصلاحات آمریکایی» گردید. انتخاب «غلام خانه زاد» دیگری به نام اسدالله علم، به مقام نخست وزیری، راه سلطه محمدرضاشاه را بر ارکان عمومی کشور _ با حمایت مجدد آمریکا و انگلیس _ هموار می کرد(2)

مهم ترین شرایط تشکیل انجمن های ایالتی و ولایتی عبارت بود از:

1_ باید متدین به دین حنیف اسلام باشند و فساد عقیده نداشته باشند.

2_ هنگام سوگند باید به قرآن مجید سوگند یاد نمایند.

3_ طایفه نسوان [= زنان] از انتخاب کردن و انتخاب شدن محرومند(1)

دولت علم، بدون در نظر گرفتن شرایط قانونی پیشین و در غیاب مجلس، شرایط تازه تشکیل انجمن های ایالتی و ولایتی را تحت عنوان «تصویب نامه» منتشر نمود. این مهم، خیلی زود واکنش روحانیت ایران را برانگیخت. بر اساس منابع و اسناد موجود، نخستین روحانی که در برابر تصویب نامه مزبور واکنش نشان داد، «آیت الله سید روح الله موسوی خمینی» بود. وی که به درستی احساس کرده بود، با این گونه تصویب نامه ها و لوایح، دولت علم و ارباب وی محمدرضا شاه، قصد ضربه زدن به اساس اسلام و قانون اساسی مملکت را دارند، بسیار سریع موضع گیری کرد. همان روز، به پیشنهاد آیت الله خمینی در منزل مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری مؤسس حوزه علمیه قم _ که فرزندش حاج مرتضی حائری میزبان بود _ جلسه ای با شرکت آیت الله گلپایگانی و آیت الله شریعتمداری تشکیل گردید(2) در این جلسه مهم، طبعاً امام خمینی صحنه گردان اصلی و سخنگو بود. وی در این نشست تاریخ ساز، برای شرکت کنندگان:

دورنمای سیاه و وحشت بار آتیه را ترسیم کرد، نقشه های خانمانسوز و ایران بر باد ده رژیم شاه و مأموریت او را در پاسداری از منافع استعمار در ایران که با نابودی اسلام و ملت مسلمان همراه می باشد بازگو ساخت؛ توطئه ها و دسیسه های خطرناکی را که در پشت پرده علیه اسلام و مبانی قرآن در جریان است تشریح کرد؛ مسئولیت سنگین علما و زعمای روحانیت را در این عصر تاریک در برابر نقشه های خطرناک عوامل و ایادی استعمار یادآوری کرد و هشدار داد که اگر در مقابله و مبارزه با این خطرات قریب الوقوع مسامحه بورزیم و دیر بجنبیم، اسلام، ملت مسلمان و کشورهای اسلامی را در معرض سقوط و زوال قرار داده ایم و در

ص: 148

پیشگاه و پیامبر عظیم الشأن، مؤاخذه و مسئول خواهیم بود(1)

در پی گفته های هشدار دهنده و راهگشای امام خمینی و نیز سخنان آیت الله گلپایگانی و آیت الله شریعتمداری، موارد زیر به تصویب رسید:

1_ طی تلگرافی به شاه، مخالفت علمای اسلام را با مفاد تصویب نامه مزبور اعلام کنند و لغو فوری آن را بخواهند.

2_ طی نامه و پیغام به علمای مرکز و شهرستان ها، جریان تصویب نامه و خطرهایی را که برای اسلام و ملت ایران دربر دارد، بازگو کنند و آنان را به مقابله و مبارزه با آن فرا خوانند.

3_ هر هفته یک بار و در صورت لزوم بیشتر، جلسه مشاوره و تبادل نظر میان علمای قم برقرار شود...(2)

به دنبال نشست مهم برخی علما در خانة مؤسس حوزة علمیه قم، تلگرافات متعددی از صبح روز 17 مهرماه 1341 علیه لایحة انجمن های ایالتی و ولایتی، از جانب علمای قم و دیگر شهرستان ها، مخابره گردید. این تلگراف ها، غالباً به شاه و نخست وزیر _ اسدالله علم _ مخابره می گردید. متن تلگرافات علمای مشهور قم، بویژه امام خمینی که در واقع هدایت و رهبری مخالفان را برعهده گرفته بود، اکثراً ملایم و اندرزگونه بود(3) به علاوه، امام خمینی از همان شروع مبارزه، هوشیارانه تلاش می کرد روحانیون دیگر شهرهای کشور و به تبع آنان عامة مردم را به واکنش وادارد. از اولین اقدامات وی در این باب، چاپ و انتشار اعلامیه های علما و تلگرافات متعدد به شاه و نخست وزیر بود. این اقدام امام خمینی، البته در ابتدا با مخالفت برخی روحانیون مواجه شد. اما، سرانجام پذیرفتند و جنبة عمل به خود گرفت. سیدحمید روحانی به این موضوع اشاره کرده، می نویسد:

امام... پیشنهاد کرد که متن تلگرام هایی را که علما و مقامات روحانی، به هیأت حاکمه مخابره می کنند، چاپ کنند و در دسترس عموم قرار دهند تا عامة مردم از اقدامات و نظریات پیشوایان اسلامی دربارة تصویب نامه، باخبر و آگاه شوند. این

ص: 149

پیشنهاد ابتدا از طرف برخی از آقایان علما _ به دلیل اینکه ممکن است موجب خشم و واکنش منفی دولت شود _ رد شد؛ لیکن امام خمینی از آنجا که نسبت به آگاهانیدن و بالا بردن رشد اندیشة توده ها و بیدار ساختن آنان، اهتمام زیادی داشت و می دانست که بدون شرکت آگاهانه مردم در مبارزه، کار پیش نمی رود، روی پیشنهاد مزبور سخت پافشاری کرد و توانست موافقت آنان را برای چاپ و نشر تلگرام های مربوط به تصویب نامه، جلب کند(1)

روند مبارزه علما و نهضت امام خمینی نشان داد که این پیشنهاد و اندیشة عاقلانة امام خمینی چه تأثیر عظیمی در پیشبرد نهضت و سرانجام موفقیت آن بر جای نهاد. انتشار اعلامیه های علما _ خاصه امام خمینی _ و توزیع گستردة آن در سراسر مملکت، از شهر گرفته تا روستا و عشایر، رشد و آگاهی عمومی را گسترش داد و تودة عظیم مردمی را همراه و همدل روحانیون نمود. بی تردید، در هیچ دوره ای از تاریخ مبارزات توده مردم علیه استبداد داخلی و استعمار خارجی _ به رهبری و هدایت روحانیت _ این همه آگاهی و حضور مشتاقانه و آگاهانه وجود نداشت. هاشمی رفسنجانی، که خود از طلاب جوان مبارز و همراه امام خمینی بود می نویسد:

امام می خواستند همه را به میدان بکشانند و از هیچ فرصت کوچکی هم نمی گذشتند. هر چیزی که می توانست حساسیتی برانگیزد و زمینة مخالفتی باشد برای امام اهمیت داشت. مثلاً معمرین علما در مورد مسئله اختلاط زن و مرد حساسیت خاصی داشتند، امام هم از همین زمینه به خوبی استفاده می کرد... بعضی از علمای دیگر در مورد اصلاحات ارضی و مسئله مالکیت حساس بودند. آیت الله خوانساری در اعلامیه ای، با همین حساسیت رفراندوم را محاربه با امام زمان اعلام کردند. من جامعیت امام را در هیچ یک از علمای دیگر ندیدم...(2)

در واقع امام خمینی، پس از اعلام لوایح انقلاب سفید، کاملاً دریافته بود که رژیم پهلوی _ و شخص محمدرضا شاه _ به هیچ روی قصد کوتاه آمدن ندارد و بنابراین در مبارزة آشکار و رویاروی طرفین، حمایت عامة مردم تعیین کننده است. در حقیقت،

ص: 150

حضور و حمایت عموم مردم ایران و طبقات و صنوف مختلف و متعدد مملکت از روحانیون مبارز، بویژه شخص امام خمینی، پیروزی نهایی را رقم زد. سرکوب سریع و بسیار شدید و خونین بهار 1342 در دو حوزة شهری و عشایری _ خاصه عشایر جنوب _ برای جلوگیری از همین حضور و حمایت عمومی مردم بود.

نموده، و «توفیقات» آنان «را در ترویج مقررات اسلامی و هدایت افکار عوام» خواستار شده بود(1)

به دنبال پاسخ شاه، علمای مشهور قم، به خصوص آیت الله خمینی، آیت الله گلپایگانی، آیت الله شریعتمداری و آیت الله مرعشی نجفی، نامه هایی به نخست وزیر نوشتند و خواهان لغو لایحه شدند. امام خمینی، در تلگراف خویش، نکات مهمی را به اسدالله علم نخست وزیر گوشزد کرده بود. وی، به «تعطیل طولانی مجلسین» سنا و شورای ملی اشاره کرده، که دولت با استفاده از این تعطیلی می خواهد دست به «اقداماتی» زند که «مخالف شرع اقدس و مباین صریح قانون اساسی است.»(2) همچنین به علم تذکر داده بود: «مطمئن باشید تخلف از قوانین اسلام و قانون اساسی و قوانین موضوعه مجلس شورا برای شخص جنابعالی و دولت ایجاد مسئولیت شدید در پیشگاه مقدس خداوند قادر قاهر و نزد ملت مسلمان و قانون خواهد کرد.»(3)

وی همچنین دیگر مواد لایحة انجمن های ایالتی و ولایتی را بر اساس «قوانین محکم اسلام» و صراحت «قانون اساسی»، نادرست و خلاف دانسته بود. او می نویسد:

در این صورت، حق رأی دادن به زنها و انتخاب آنها در همة مراحل، مخالف نص اصل دوم از متمم قانون اساسی است. و نیز قانون مجلس شورا، مصوب و موشح ربیع الثانی 1325 قمری، حق انتخاب شدن و انتخاب کردن را در انجمن های ایالتی و ولایتی و شهرداری از زنها سلب کرده است. مراجعه کنید به مواد هفت و نُه قانون انجمن های ایالتی و ولایتی، و پانزده و هفده قانون انجمن بلدیه (شهرداری). در این صورت، چنین حقی به آنها دادن، تخلف از قانون است. و نیز الغای شرط «اسلام» در انتخاب کننده و انتخاب شونده، که در قانون مذکور قید کرده، و تبدیل

ص: 152

قسم به قرآن مجید را به «کتاب آسمانی» تخلف از قانون مذکور است؛ و خطرهای بزرگی برای اسلام و استقلال مملکت دارد...(1)

امام خمینی، در خاتمه یادآور شده بود: «که علمای اعلام ایران و اعتاب مقدسه و سایر مسلمین، در امور مخالفة با شرع مطاع، ساکت نخواهند ماند و به حول و قوة خداوند تعالی امور مخالفة با اسلام رسمیت نخواهد پیدا کرد.»(2)

امام خمینی که به تدریج نوشته ها و گفته هایش تندتر می شد و برجستگی خاصی نسبت به علمای دیگر پیدا می کرد، در ششم آبان 1341 _ در منزل خود _ و درجمع زیادی از «کسبه بازار تهران» می گوید:

... آیا من از شما تشکر بکنم، یا شما از من تشکر بکنید؟ هیچ کدام از یکدیگر تمنای تشکر نداریم؛ بلکه وظیفة دینی همة ماست که بگوییم و بخواهیم که قانون شرکت نسوان در انتخابات، انجام نشود. و اگر این قانون عملی بشود،دنبالش چیزهای دیگری است، و خواستة اکثریت مردم، شرط است؛ اکثر مردم این مملکت از این امر بیزارند. و شما فعلاً تعطیل عمومی نکنید. خدا نیاورد آن روز را که تعطیل عمومی بشود! و باز هم دعا می کنم که از این عمل به طور آرام جلوگیری شود. خدا نیاورد آن روزی را که علما بگویند تعطیل بکنید! اسدالله علم در این مملکت چه می خواهد بکند؟! این کار بازخواست و محاکمه های بعدی دارد، به طوری که شنیدم، از امینی این موضوع را خواسته بودند؛ ایشان قبول نکرد و به کنار رفت. به حساب ارسنجانی هم روزی خواهند رسید. اگر تمام دنیا _ یکطرفه _ بگویند: باید بشود! من یکی هم می گویم: نباید بشود. نه وظیفه من تنهاست، بلکه وظیفة شاهنشاه و همة افراد این مملکت است که بگویند این کار صلاح نیست... شنیده ام دو شب است زبان تو را بسته اند(3) چه می شود که اگر دستبند به دست من و شما بزنند و به گوشة زندان بیندازند؟ مگر ما از حسین بن علی و امام سجاد بالاتر هستیم؟ در تمام نقاط این کشور، این جریان، رویش بحث است و مردم تنفر

ص: 153

خودشان را از این امر چه به شاهنشاه و چه به دولت، نوشته اند...(1)

امام خمینی، حتی در نامه های دوستانه و سیاسی خویش به برخی علما، از کارهایی که برخی روحانیون ممکن است انجام دهند و «ترس و وحشتی» در دولت ایجاد نکند، متعجب گردیده و صراحتاً هشدار می داد. وی در نامه ای به شیخ محمدتقی فلسفی، «خطیب شهیر اسلامی» _ در تاریخ 9 آبان 1341 _ می نویسد:

... اعلامیة آقای خوانساری را ملاحظه کردم و خالی از تعجب نبود(2) اصل اقدام ایشان بسیار به موقع و لازم است لکن کیفیت آن خیلی نارسا و سست است. برای این مطلب دینی که اساس روحانیت و دیانت و ملیت در خطر است، مجلس روضه درست کردن و در ضمن آن، اساس دیانت را قرار دادن، بسیار موهن است نسبت به مقصد. و از آن بدتر آنکه مسجد سیدعزیزالله را که چهار هزار جمعیت مقدس بازاری در آن مجتمع می شود. و البته می دانید دولت از دیانت نمی ترسد، تا از بازاری متدین و دعای اینها یا نفرین آنها وحشت کند؛ دولت از مردم فعال و جوان و احزاب و دانشگاه ملاحظه می کند. باید یک اجتماع دینی که آقای فلسفی سخنگوی دیانت اسلام صحبت می کند و آقای خوانساری از مراجع وقت می خواهد صحبت کند در مسجد سید عزیزالله که حکم یک صندوقخانه را دارد، نباشد. من نمی دانم این چه فداکاری است؟ باید این امر به توسط یک کرور اعلامیه به تهران و حومة تهران حتی قزوین، قم و بلاد نزدیک و دور منتشر شود و گفته شود و نوشته شود که چون برای این اجتماع، جایی در تهران نیست، خارج تهران در بیابان می رویم. در این صورت از دو حال خارج نیست، یا آنکه با سرنیزه جلوگیری می کنند و آن خیلی بعید است. آن وقت تکلیف یکسره می شود و ما غالب می شویم و سقوط دولت حتمی است، و یا نمی کنند، تمام ناراضیها به شما ملحق می شوند و غوغا می کنند و عظمت مطلب، آنها را از پا درمی آورد و طرفین مطلب به نفع مسلمین است.

ص: 154

حالا این فرصت از دست رفت، لکن فرصت دیگری باقی است و آن این است که جنابعالی در ضمن صحبت تکیه کنید به این نکته که ما نمی خواهیم اجتماع بزرگ درست کنیم والا در صورت لزوم در خارج تهران اجتماع می کنیم و مطالب مهمتر را به گوش ملت می رسانیم و در قم اجتماع ایران را تهیه می کنند و در صحرای قم، به مردم ایران مطالبی که باید گفته شود، شخصاً بعضی از علما خواهند گفت. سرکار می دانید در این حال که ما قرار گرفتیم قضیه از آشتی و صلح گذشته و پای نابودی احکام اسلام و فتح در کار است و «هیهات منّا الذلّه». نترسید، ملاحظه نکنید. آقای خوانساری را نمی گیرند. شما را نمی گیرند؛ دنیا اقتضا ندارد. شما بهتر می دانید. بنده از ناراحتی دیگر نمی توانم عرض بکنم. والسلام علیکم و رحمه الله(1)

امام خمینی، در تاریخ 14 آبان در مسجد اعظم قم و در حضور طلاب و فضلای حوزه و حدود دویست نفر از بازاریان تهران، سخنانی بدین شرح ایراد کردند:

... ان شاءالله موضوع لغو شرکت نسوان در انتخابات درست می شود؛ اگر درست نشد ما تنها نیستیم؛ تمام ملت ایران و عشایر و حتی سایر ملت های کشورهای مسلمان و سنی پشتیبان ما هستند... مأمورینی که در مجلس حضور دارند این مطلب را گزارش کنند تا دولت تصور نکند که با فوت آیت الله بروجردی _ رحمه الله علیه _ دیگر اسلام بی دفاع شده است و می توان به آن لطمه زد. هزاران آیت الله بروجردی به دین اسلام متکی بوده اند. دین به آیت الله تکیه ندارد... مراجع اسلام ایران و نجف در مقابل تجاوز به احکام اسلام و خیانت به مسلمین ساکت نمی نشینند و در این امر تنها نیستند، کلیه مردم ایران، عشایر ایران، بلکه ملتهای سایر کشورها پشتیبان مراجع دین هستند و اهانت به قرآن را تحمل نمی کنند...(2)

بدین گونه امام خمینی، با تکیه بر اسلام و ملت مسلمان ایران _ از جمله «عشایر ایران» که دو مرتبه بر آنها تأکید شده است _ و پشتیبانی مسلمانان شیعه و سنی، امیدوار به پیروزی بود. ضمناً به عموم حاضرین _ و دیگران _ اعلام داشتند: «منتظر دستور مراجع خود باشید.»(3)

ص: 155

باری، پس از آنکه دولت علم پاسخی به علما نداد، بار دیگر امام خمینی و آیت الله شریعتمداری و آیت الله گلپایگانی در تلگرافات جداگانه ای به محمدرضا شاه خواستار پاسخگویی دولت و لغو سریع لایحه گردیدند(1) امام خمینی، در پایان تلگراف خویش، به شاه گفته بود: «انتظار ملت مسلمان آن است که با امر اکید آقای علم را ملزم فرمایید از قانون اسلام و قانون اساسی تبعیت کند، و از جسارتی که به ساحت مقدس قرآن کریم نموده، استغفار نماید والا ناگزیرم در نامة سرگشاده به اعلیحضرت مطالب دیگری را تذکر دهم.»(2)

علاوه بر این تلگراف ها، مراجع مذکور تلگرافات دیگری به نخست وزیر علم _ که دومین تلگراف آنان محسوب می شد _ مخابره کردند. امام خمینی، در تلگراف دوم خویش، با تندی و صراحت بیشتری به اسدالله علم تذکر داده بود.

... معلوم می شود شما بنا ندارید به نصیحت علمای اسلام که ناصح ملت و مشفق امتند، توجه کنید؛ و گمان کردید ممکن است در مقابل قرآن کریم و قانون اساسی و احساسات عمومی قیام کرد. علمای اعلام قم و نجف اشرف و سایر بلاد تذکر دادند که تصویب نامة غیرقانونی شما برخلاف شریعت اسلام، و برخلاف قانون اساسی و قوانین مجلس است. اگر گمان کردید می شود با زور چند روزه قرآن کریم را در عرض «اوستا»ی زرتشت، «انجیل» و بعض کتب ضاله قرار داد، و به خیال از رسمیت انداختن قرآن کریم، تنها کتاب بزرگ آسمانی چند صد میلیون مسلم جهان، افتاده اید و کهنه پرستی را می خواهید تجدید کنید، بسیار در اشتباه هستید. اگر گمان کردید با تصویب نامة غلط و مخالف قانون اساسی می شود پایه های قانون اساسی را که ضامن ملیت و استقلال مملکت است، سست کرد و راه را برای دشمنان خائن به اسلام و ایران باز کرد، بسیار در خطا هستید. اینجانب مجدداً به شما نصیحت می کنم که به اطاعت خداوند متعال و قانون اساسی گردن نهید، و از عواقب وخیمة تخلف از قرآن و احکام علمای ملت و زعمای مسلمین و تخلف از قانون بترسید؛ و بدون موجب، مملکت را به خطر نیندازید؛ والا علمای

ص: 156

اسلام دربارة شما از اظهارعقیده خودداری نخواهند کرد. والسلام علی من اتبع الهدی(1)

با این هشدارها، اسدالله علم به وحشت افتاد و نهایتاً پاسخی به تلگراف های متعدد علما داد.

متشابه مقررات مربوط به انتخاب انجمن های شهر است که هفت سال قبل، از تصویب مجلسین گذشت و نسبت بدان اعتراضی به عمل نیامد بدین جهت، و همچنین از جهت این که دولت مقررات مربوط به انتخابات انجمن ها را از موضوعات عرفیه می داند طریقة انتخاب انجمن های ایالتی و ولایتی به همان شکل که در مورد انجمن های شهر به تصویب مجلسین معین شده بود، در تصویب نامه مندرج و منظور نمود، با این حال هر گاه بعد از توجه به ملاحظاتی که دولت دارد باز مراجع محترم شرکت بانوان را در انتخابات انجمن های ایالتی و ولایتی که تشکیل آن برای اظهارنظر و اعمال نظارت اهالی محل در کارهای عام المنفعه خودشان است شرعاً حرام بدانند دولت نظر آقایان محترم را به مجلسین تسلیم و منتظر تصمیم مجلسین خواهد بود(1)

در پاسخ تلگراف نخست وزیر، مراجع مذکور در تلگراف های جداگانه نکاتی را متذکر شدند و خواهان تصحیح آن گردیدند(2)

به رغم آنکه نخست وزیر، به عمد تلگراف خویش را برای امام خمینی مخابره نکرد؛ اما تندترین و قانونی ترین جوابیه را از ایشان دریافت کرد. امام خمینی در پاسخ به سئوالات جمعی از بازرگانان و اصناف شهر قم که نظرش را راجع به مصاحبة نخست وزیر و تلگراف وی به سه تن از علمای قم، پرسیده بودند، چنین اظهار داشت:

بسم الله الرحمن الرحیم

به نظر اینجانب، مصاحبة آقای نخست وزیر به هیچ وجه ارزش قانونی نداشت و نظر اینجانب را تأمین ننمود، زیرا چیزی که در هیأت دولت به صورت تصویب نامه درآمد، مصاحبه و درج در مطبوعات تأثیری در آن ندارد، و آن تصویب نامه _ بر فرض قانونی بودنش _ به قوت خود باقی است. و اما نکاتی که در تلگراف آقای نخست وزیر به آقایان علمای اعلام قم بود خیلی جالب است:

1_ راجع به حلف به کتاب آسمانی می نویسد مراد قرآن مجید است. البته ما این تفسیر را از شخص ایشان برای تبرئه خودشان از هتک به قرآن کریم به حکم اسلام

ص: 158

پذیرفتیم. لکن تفسیر ایشان از تصویب نامه به هیچ وجه ارزش قانونی ندارد. و تصویب کتاب آسمانی به اطلاق خود، که شامل سایر کتب منحرفه و ضاله است، در نظر آنها به قوت خود باقی است، و نقش آقای نخست وزیر اغفال مردم است. و همان خطر عظیمی که برای قرآن مجید پیش آمده است به واسطة این تصویب نامة مخالف شرع و قانون به دست خیانتکاران به دین و مملکت به قوت خود باقی است، و هیچ مسلمانی نمی تواند قرآن مجید را در معرض خطر ببیند و سهل انگاری کند.

2_ آنچه ایشان نوشته اند که در مجلس، اقلیتهای مذهبی به کتاب خودشان قسم یاد می کردند، اشتباه است و هیچ گاه کتاب منسوب به زرتشت و سایر کتب منحرفه را در مجلس نمی آوردند. صورت قسم نامه نیز شاهد است که تمام وکلا به یک نحو قسم یاد می کردند.

3_ اینکه نوشته اند در مملکت اسلام انتخاب کننده و انتخاب شونده مسلمان است، ربطی به مفاد تصویب نامه ندارد. و وعدة اصلاح الزام آور نیست و به هیچ وجه ارزش قانونی ندارد، و ما را قانع نمی کند. و اگر فرضاً آقای علم بنویسد این سه امر که در تصویب نامه مذکور است لغو است باز ارزش قانونی ندارد؛ زیرا چیزی که در هیأت وزیران تصویب شد به الغای آقای نخست وزیر لغو نمی شود، و به قوت خود باقی است. بنابراین خطر بزرگی که برای اسلام و استقلال و کیان مملکت به واسطة این تصویب نامه، که شاید به دست جاسوسان یهود و صهیونیست ها تهیه شده برای نابودی استقلال و به هم زدن اقتصاد مملکت، به قوت خود _ به نظر دولت آقای علم _ باقی است؛ و دولت خود را ذی حق می داند که به آن عمل کند، هر چند مخالف قانون شرع یا قانون اساسی باشد؛ یا برخلاف احساسات دینی و ملی بیست میلیون جمعیت ایران یا تمام مسلمین باشد. زیرا تا در هیأت وزیران تجدیدنظر به عمل نیاید و اصلاح نشود، به قوت خود باقی است... اینجانب، حسب وظیفه شرعیه، به ملت ایران و مسلمین جهان اعلام خطر می کنم قرآن کریم و اسلام در معرض خطر است. استقلال مملکت و اقتصاد آن در معرض قبضة صهیونیست هاست، که در ایران به حزب بهایی ظاهر شدند. و مدتی نخواهد گذشت که با این سکوت مرگبار مسلمین، تمام اقتصاد این مملکت را با

ص: 159

تأیید عمال خود قبضه می کنند و ملت مسلمان را از هستی در تمام شئون ساقط می کنند. تلویزیون ایران پایگاه جاسوسی یهود است و دولتها ناظر آن هستند و از آن تأیید می کنند. ملت مسلمان تا رفع این خطرها نشود، سکوت نمی کنند و اگر کسی سکوت کند، در پیشگاه خداوند قاهر مسئول و در این عالم محکوم به زوال است.

4_ آنچه آقای نخست وزیر راجع به انتخاب زنها تلگراف نموده اند محل تعجب است. می گویند این انتخاب مشابه انتخاب شهرداری هاست که دخالت زنها در آن تصویب شد و اعتراضی نشد. اولاً، انجمنهای ایالتی و ولایتی قانون مستقل دارد، و زنها در آن قانون مستثنا هستند. آقای نخست وزیر قانون مجلس را نسبت به خود انجمن های ایالتی و ولایتی نادیده گرفته و به مشابه آن تشبث کرده اند!و خوب است خود ایشان این را هم تفسیر کنند. و ثانیاً، به طوری که مطلعین می گویند، قانون شهرداریها از مجلس نگذشته و در بعض کمیسیونهای مجلس وارد شده، و فر ضاً که گذشته باشد ربطی به انجمن های ایالتی ندارد. و ثالثاً، اگر چیزی از مجلس گذشت و مخالف قانون اساسی بود، ارزش قانونی ندارد. و این امر از هر مجلسی بگذرد مطرود، و وکلای آن قابل تعقیب هستند.6

5_ نوشته اند که این موضوع عرفی است. اگر منظور آن است که مربوط به حکم شرع نیست، بسیار عجب است! زیرا تمام موضوعات عرفیه در شرع حکم دارد. و این آقایان از قوانین اسلام اطلاع ندارند و ازحقوق اسلامی بیخبرند. حکم این موضوع عرفی را از علمای اسلام باید پرسید.

6_ آنچه اخیراً نوشته اند که اگر حرام می دانید، باید به مجلس رجوع کنید، البته در موقعش به مجلس تذکر خواهند داد، لکن باید به آقای نخست وزیر بگویم هیچ مجلسی و هیچ مقامی نمی تواند برخلاف شرع اسلام و مذهب جعفری تصویبی کند یا قانونی بگذراند. رجوع نمایید به اصل دوم متمم قانون اساسی. بحمدالله ملت مسلمان و علمای اسلام زنده و پاینده هستند، و هر دست خیانتکاری که به اساس اسلام و نوامیس مسلمین دراز شود قطع می کنند...(1)

ص: 160

امام خمینی در یک سخنرانی در جمع بازاریان تهران _ در دوم آذرماه _ ضمن هشدار شدید به نخست وزیر کشور می گوید:

... این قانونی که می خواهند در مملکت شیوع بدهند، در حزب آقای علم طرح شده، و آقای علم بدانند که مردم از پای نمی نشینند تا لایحه لغو شود، و پس از تشکیل مجلس نیز ساکت نخواهند نشست(1)

وی، همچنین نسبت به عدم آزادی بیان و سانسور مطبوعات و نیز فشار بر علمای فارس اعتراض نموده، می گوید:

مطبوعات را سانسور نموده اند و می گویند آزادی هست. ملاقات با علمای شیراز را ممنوع نموده اند. من از آیت الله محلاتی شیرازی احوالپرسی نموده ام، به او نرسیده است. جریان کار ما را دولت های خارج، حتی آمریکا هم سابقه دارد. ما به گوش دنیا می رسانیم. دولت، خوب است وظیفة خود را بداند، ما را زیر دست یک مشت کلیمی که خود را به صورت بهایی درآورده اند پایمال ننماید. ما به همان نحو که در روزنامه ها تصویب لایحه را نوشتند، می خواهیم لغو آن را هم درج کنند...(2)

کاملاً معلوم است که رژیم پس از ماجرای قتل ملک عابدی در فارس، شیوة اختناق و تحدید علما و عشایر را اعمال نموده است. این مهم به گونه ای بوده که تلگراف شخصی و «احوالپرسی» امام خمینی به دست آیت الله شیخ بهاءالدین محلاتی نرسیده و سانسور شده است. اوضاع بحرانی مملکت، کاملاً محسوس و مشهود بود. اما، آنچه سرانجام دولت علم را به لغو لایحه مجبور کرد، دعوت نامة چهار تن از علمای تهران بود که در اعلامیه هایی جداگانه، مردم را به تجمع در مسجد سیدعزیزالله تهران، در اول رجب 1382 _ هشتم آذرماه 1341 _ فراخوانده بودند. هیأت دولت علم، در روز هفتم آذرماه تشکیل جلسه داد و در همان شب نتیجة تصمیم دولت را به آیات منظور _ گلپایگانی، شریعتمداری و مرعشی نجفی _ اعلام کرد. متن تلگراف نخست وزیر، حاکی از لغو لایحه بود(3) در این تلگراف، آمده بود:

خدمت حضرت آیت الله... دامت برکاته العالی: در پاسخ پیغام حضرت آیت الله راجع

ص: 161

به توضیح بیشتر در خصوص تصویب نامه انجمن های ایالتی و ولایتی به استحضار عالی می رساند: همان طور که طی تلگراف [پیشین] اطلاع داده شد، موضوع در جلسة هیئت دولت مطرح و تصویب شد که تصویب نامه مورخ 14/7/41 قابل اجرا نخواهد بود...(1)

در پی ارسال تلگراف نخست وزیر، فرستاده دولت به نام «عماد تربتی» متن آن را در اختیار عده ای از علمای تهران _ نظیر آیت الله بهبهانی و آیت الله خوانساری _ قرار داد و خواهش دولت را اعلام داشت که چهار تن از علمای تهران که «مجلس دعای» مسجد سیدعزیزالله را اعلان کرده اند، در اعلامیه ای مشترک، عدم برگزاری آن را به اطلاع عموم برسانند. بنابراین، همان شب اطلاعیة زیر تحریر گردید و با امضای علمای مزبور، منتشر شد(2)

... نظر به اینکه از طرف جناب آقای نخست وزیر اعلام گردیده است که موضوع تصویب نامه انجمن های ایالتی و ولایتی طبق تصویب هیأت دولت اجرا نخواهد شد، بنابراین با تشکر از مساعی جمیلة عموم مسلمانان، اجتماع روز پنج شنبه اول ماه رجب که بنا بود در مسجد سیدعزیزالله تشکیل شود، مورد ندارد. محمد الموسوی البهبهانی، احمد الموسوی الخوانساری، الاحقر محمدرضا تنکابنی، العبد محمد تقی آملی(3)

بدین ترتیب، بسیاری از علما و مراجع بزرگ قم و تهران، لغو لایحه را از طرف دولت پذیرفتند و برخی مراسم جشن و سرور برپا کردند. با این همه، امام خمینی راضی نگشته، خواهان اعلام آن در «جراید رسمی کشور» گردید. نهم آذرماه 1341، امام خمینی در جمع طلاب قم و اصناف و بازاریان تهران، سخنانی بدین مضمون اظهار داشت:

... هر چند مضمون تلگرافی که برای علمای قم فرستاده، قانع کننده می باشد، ولی تا در جراید رسمی کشور، لغو تصویب نامه به طور صریح اعلام نگردد، ما نمی توانیم به این تلگراف ترتیب اثر دهیم؛ و هیأت حاکمه بداند که اگر خبر لغو

ص: 162

تصویب نامه را در جراید اعلام نکند، ما این تلگراف را کان لم یکن فرض کرده به مبارزه ادامه خواهیم داد...(1)

با موضع گیری صریح امام خمینی و حمایت بسیاری از روحانیون و مردم از او، بالاخره روزنامه های رسمی کشور در عصر روز دهم آذرماه 1341 خبر لغو تصویب نامة مورخ 14 مهرماه را دادند. امام خمینی، در اعلامیة تشکرآمیز مورخ 11 آذرماه، از «عموم برادران ایمانی» سپاسگزاری نموده، «روسفیدی» آنان را «در این نهضت اسلامی» و در «پیشگاه مقدس خداوند تعالی» و «حضرت ولی عصر و سلطان دهر(عج)» ستوده است. اما، در پایان متذکر گردیده:

قیام عمومی دینی شما موجب عبرت برای اجانب گردید. لیکن لازم است متذکر شوم که مسلمین باید بیش از پیش بیدار و هوشیار بوده، مراقب اوضاع خود و مصالح اسلام باشند و صفوف خود را فشرده تر کنند، که اگر خدای نخواسته دستهای ناپاکی به سوی مقدسات آنها دراز شود قطع کنند...(2)

بدین گونه، امام خمینی برای پایداری و آگاهی عموم ملت ایران در نهضتی که شروع کرده بود، آنان را نسبت به آینده «هشدار» می داد؛ تا «بیش از پیش بیدار و هوشیار» و «مراقب اوضاع خود و مصالح اسلام» باشند و «صفوف خود را فشرده تر کنند.» گویی او می دانست پادشاه حکومت «برنامه»های دیگری در پیش دارد.

اصلاحی قانون اصلاحات ارضی مصوب 19 دیماه 1340 و ملحقات آن

2_ تصویب لایحة قانونی ملی کردن جنگل ها در سراسر کشور

3_ تصویب لایحه قانونی فروش سهام کارخانجات دولتی به عنوان پشتوانة اصلاحات ارضی

4_ تصویب لایحه قانونی سهیم کردن کارگران در منافع کارگاههای تولیدی و صنعتی

5_ لایحة اصلاحی قانون انتخابات

6_ لایحة ایجاد سپاه دانش به منظور تسهیل اجرای قانون تعلیمات عمومی و اجباری(1)

چنانکه پیشتر گفته شد، اصلاحات اجتماعی و اقتصادی شاه و در واقع اصول انقلاب سفید _ که مهم ترین آن اصلاحات ارضی بود _ اصلاحات دیکته شده کارشناسان کاخ سفید و سازمان سیا بود(2) آنان، برای جلوگیری از سلطة شوروی کمونیست در کشورهای جهان سوم _ یا توسعه نیافته _ و تسلط خویش در کشورهای مزبور، به مؤثرترین راه نفوذ متمسک گردیدند. محمدرضا شاه هم، برای بقای سلطنت و ادامه پادشاهی سلسله پهلوی، مجری آشکار و بی ارادة آن گشته بود. تنها ارادة محمدرضا شاه بر بقای پادشاهی خویش به هر نحو ممکن، تمرکز یافته بود. او کاملاً می دانست گروههای مختلف سیاسی و مذهبی و نیز تودة مردم به تبعیت روحانیون، مقابل او خواهند ایستاد. اما مخالفت های داخلی و معارضات درونی، تا زمانی که بیگانگان خارجی از او حمایت می نمایند، برای وی اهمیت چندانی نداشت. وی مستظهر به آمریکا و انگلیس بود و اطمینان یافته بود، مقاومت های داخلی را خواهد شکست.

محمدرضا شاه در موقع اعلام اصول انقلاب سفید به صراحت عنوان کرد:

بدون شک عوامل سیاه ارتجاعی که به خاطر حفظ منافع خود ملت ایران را در

ص: 164

غرقاب مذلت و فقر و بی عدالتی می خواهد در قبال این تحول عمیق و اساسی از پای نخواهد نشست. همچنین قوای مخرب سرخ که هدفش اضمحلال مملکت و تسلیم آن به اجانب است از پیشرفت این برنامه ناراضی است و در تخریب آن خواهد کوشید(1)

منظور وی از «عوامل سیاه ارتجاعی» روحانیت و حوزه های علمیه بود؛ و ظاهراً مقصودش از «قوای مخرب سرخ»، حزب توده و وابستگان شوروی کمونیست بود. او، مخالفان خویش را در راه انجام این «تحول عمیق و اساسی»، تحت عنوان «نیروهای اهریمنی» به جامعه معرفی کرد و خود و طرفدارانش را «قوای یزدانی» خواند(2) به اعتقاد وی، در این مبارزة مهم و سرنوشت ساز که میان «قوای یزدانی» و «نیروهای اهریمنی» آغاز گشته و «پرچم این مبارزه را خود بر دوش گرفته» نمی توانست به عنوان «ناظری بی طرف» ساکت بماند(3)

معهذا، در مبارزه ای که پرچمدارش شخص شاه بود و تمام توان نظامی، سیاسی و اقتصادی حکومت به پشتیبانی ابرقدرت غرب به کار گرفته شده بود، تلاش مخالفان ره به جایی نمی برد. اما، پرچمدار مخالفان شاه و اصلاحات آمریکایی اش کسی بود که «عمل» به «تکلیفش» مهم بود، نه نتیجه. با این تفکرات متضاد و دور از هم، مبارزه آغاز گردید.

بهبودی _ که در آن زمان وزیر دربار شاهنشاهی بود _ به قم آمد و ضمن شنیدن سخنان علما و مراجع، توجیهات شاه و دربار را بیان داشت. این آمد و شد، چندین بار انجام گرفت، اما نتیجه ای مسالمت آمیز حاصل نشد(1)

علاوه بر سلیمان بهبودی، سرلشکر حسن پاکروان رئیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور (= ساواک) در اول بهمن ماه 1341 به قم عزیمت کرد و با علمای مشهور حوزه ملاقات نمود. بر اساس گزارش رئیس شهربانی قم، مطالب زیر به سرلشکر پاکروان گفته شد:

... آقایان آیات اظهار داشته اند که ما یک قانون اساسی بیشتر نداریم و اینگونه امور در قانون اساسی پیش بینی نشده و ممکن است یک روز رفراندوم نمایند و بگویند مثلاً شراب خواری حلال است و رأی مردم را بخواهند... با وجود اینکه مشروبات الکلی حرام است و دولت از آن مالیات می گیرد، ما ساکت نشسته ایم و همچنین لایحه اصلاحات ارضی که برخلاف دیانت اسلام است ما حرفی نزدیم و چیزی نگفته ایم در صورتی که اگر قبلاً از علما کمک خواسته می شد راه بهتری نشان می دادیم و آیت الله گلپایگانی اضافه نموده: فردا ممکن است رفراندوم برای مذهب بنمایند و اصولاً مطالب را اطرافیان به عرض اعلیحضرت نمی رسانند و به طوری که به ما اطلاع داده اند چون عملیات دکتر ارسنجانی برخلاف قانون اساسی بوده و به مأمورین کشاورزی هم گفته است گردن های شما برای طناب دار حاضر باشد. روی این اصل این رفراندوم را برای فرار از تعقیب بعدی به اعلیحضرت تحمیل نموده اند و تیمسار پاسخ های مقتضی به آقایان داده و به آقایان گوشزد نموده اند که صدور اعلامیه هم کار خوبی نبوده است که انجام گردیده است...(2)

گذشته از ملاقات نماینده های رسمی حکومت با مراجع مذهبی قم، یک تن از روحانیون با نفوذ لرستانی به نام آیت الله روح الله کمالوند، با مشورت علمای قم به دیدار شاه رفت.

وی، برای آگاهی بیشتر از منویات محمدرضا شاه در اعلام و اجرای لوایح

ص: 166

شش گانه، با او گفتگو کرد.

آیت الله کمالوند «نظریات خیراندیشانة علمای قم را به او رسانید و موضع منفی و مخالفت شدید آنان را در صورت دست زدن او به اجرای نقشه ها و توطئه های ضداسلامی به او گوشزد کرد.» اما، شاه با عدم پذیرش نظر علما، به صراحت بیان کرد: «اگر آسمان زمین بیاید و زمین به آسمان برود من باید این برنامه را اجرا کنم، زیرا اگر نکنم من از بین می روم و کسانی روی کار می آیند و به این کارها دست می زنند که نه تنها هیچ اعتقادی به شما و مرام و مسلک شما ندارند، بلکه این مساجد را بر سر شما خراب خواهند کرد و شما را نیز از بین خواهند برد.»(1)

در پی بازگشت آیت الله کمالوند و به نتیجه نرسیدن اقدامات او، علمای قم در جلسه ای مهم به تصمیم گیری و مشورت پرداختند. در این اجتماع، برخی اعتقاد داشتند بایستی همچون تصویب نامة انجمن های ایالتی و ولایتی به مقابله و مبارزة آشکار برخیزند؛ و برخی دیگر برخلاف این نظر معتقد بودند: کاری از آنان ساخته نیست و «مشت با درفش» برابری نمی کند(2) اما، امام خمینی در سخنانی مهم و تاریخی نظرات خویش را این گونه ایراد کردند:

... آقایان توجه داشته باشند که با وضعی که پیش آمده، آینده تاریک و مسئولیت ما سنگین و دشوار می باشد. حوادثی که اکنون در جریان است، اساس اسلام را به خطر نابودی تهدید می کند. توطئه حساب شده ای علیه اسلام و ملت اسلام و استقلال ایران تنظیم شده است. باید توجه داشت که این حادثه را نمی توان با غائله «تصویب نامه» مقایسه کرد و به همان ملاک، نسبت به این ماجرا برخورد نمود. آن غائله به حسب ظاهر به دولت مربوط می شد، طرف حساب ما دولت بود؛ شکست نیز به پای دولت محسوب گردید و شکست یک دولت حتی سقوط دولتی در یک حکومت چندان اهمیت ندارد، اساس رژیم را بر باد نمی دهد و حتی گاهی برای تحکیم رژیم و حفظ آن از خطر، به سقوط دولت مبادرت می شود؛ لکن در اینجا آن که رو به روی ما قرار دارد و طرف خطاب و حساب ما می باشد، شخص شاه

ص: 167

است که در مرز مرگ و زندگی قرار گرفته و چنانکه خود اظهار داشته، عقب نشینی او در این مورد به قیمت سقوط و نابودی او تمام خواهد شد. بنابراین او مأمور است که این برنامه را به هر قیمتی است به مرحلة اجرا بگذارد و نه تنها عقب نشینی نمی کند و دست از کار نمی کشد، بلکه با تمام قدرت و با کمال درندگی با هرگونه مخالفتی مقابله خواهد کرد. بنابراین نباید مثل غائلة گذشته، عقب نشینی دستگاه را انتظار داشت؛ و در عین حال، مخالفت و مبارزه با آن از وظایف حتمیه و ضروریة ما می باشد، زیرا خطری که اکنون عموم مردم را تهدید می کند بزرگتر از آن است که بتوان از آن چشم پوشید و در قبال آن بی تفاوت ماند. دستگاه حاکمه برای اغوا و اغفال ملت، دام وسیعی گسترده و به یک سلسله اعمال ظاهرفریب و گمراه کننده دست زده است. و ما اگر در مقابل به بیدار کردن و متوجه ساختن تودة مردم اقدام نکنیم و از افتادن آنها به دام استعماری که برای آنان گسترده اند جلوگیری ننماییم، ملت اسلام در معرض فنا و نیستی قرار خواهد گرفت؛ فریب خواهد خورد و منحرف خواهد شد؛ و در آن صورت علمای اسلام و جامعة روحانیت علاوه بر آنکه خواه ناخواه خود نیز راه نیستی و انحراف را خواهد پیمود و خدای نخواسته از میان خواهد رفت، پیش خداوند تبارک و تعالی نیز مسئول و مؤاخذ خواهد بود که چاه را دیده و نابینایان را از افتادن در آن برحذر نداشته است.

ما اگر بتوانیم در مقابل این دسیسه و توطئه های شاه، فقط مردم را بیدار و آگاه سازیم و نگذاریم که گول بخورند و تحت تأثیر برنامة فریبنده او قرار بگیرند، حتماً او را با شکست مواجه خواهیم ساخت و درمانده خواهیم کرد. ما که نمی خواهیم به جنگ توپ و تانک برویم که می گویید از ما ساخته نیست، چه کار می توانیم بکنیم و مشت با درفش مناسبت ندارد؛ بزرگترین کاری که از ما ساخته است بیدار کردن و متوجه ساختن مردم است. آن وقت خواهید دید که دارای چه نیروی عظیمی خواهیم بود که زوال ناپذیر است و توپ و تانک هم حریف آن نمی شود. در عین حال، چنانکه گفتم راه دشوار و خطرناکی در پیش داریم و آنهاکه وظیفة خود را مقابله می دانند، باید جوانب امور را بسنجند؛ عواقب امور را ملاحظه کنند و ببینند که در برابر شداید و مصائبی که ممکن است در این راه به آنان وارد آید

ص: 168

تا چه درجه تاب مقاومت و استقامت دارند(1)

بدین گونه، امام خمینی می دانست که داستان لوایح شش گانه شاه با لایحة انجمن های ایالتی و ولایتی علم تفاوت دارد.

است که این برنامه را به هر قیمتی است به مرحلة اجرا بگذارد و نه تنها عقب نشینی نمی کند و دست از کار نمی کشد، بلکه با تمام قدرت و با کمال درندگی با هرگونه مخالفتی مقابله خواهد کرد.»(1)

امام خمینی معتقد بود، مأموریت جدید شاه «اساس اسلام را به خطر نابودی تهدید می کند[و] توطئه حساب شده ای علیه اسلام و ملت اسلام و استقلال ایران» است(2) بنابراین، «مخالفت و مبارزه با آن از وظایف حتمیه و ضروریة» علما و مردم است؛ «زیرا خطری که اکنون عموم مردم را تهدید می کند بزرگتر از آن است که بتوان از آن چشم پوشید و در قبال آن بی تفاوت ماند.»(3)

او، وظیفه علما را در این مقطع حساس، «بیدار کردن و متوجه ساختن تودة مردم» می دانست، تا «از افتادن آنها به دام استعماری که برای آنان گسترده اند» جلوگیری نمایند. زیرا، اگر چنین وظیفة مهمی را انجام ندهند: «ملت اسلام در معرض فنا و نیستی قرار خواهد گرفت؛ فریب خواهد خورد و منحرف خواهد شد.» در صورت این اتفاق، «علمای اسلام و جامعه روحانیت علاوه بر آنکه خواه ناخواه خود نیز راه نیستی و انحراف را خواهد پیمود و خدای نخواسته از میان خواهد رفت، پیش خداوند تبارک و تعالی نیز مسئول و مؤاخذه خواهد بود که چاه را دیده و نابینایان را از افتادن در آن برحذر نداشته است.»(4)

امام خمینی، با دلگرم نمودن و امیدوار ساختن علما و روحانیون، در پاسخ کسانی که معتقد بودند: «مشت با درفش مناسبت ندارد»، بر نکته محوری مبارزه و رمز پیروزی که همانا «مردم» و «بیداری» آنان بود، تأکید می نماید:

ما اگر بتوانیم در مقابل این دسیسه و توطئه های شاه، فقط مردم را بیدار و آگاه سازیم و نگذاریم که گول بخورند و تحت تأثیر برنامه فریبندة او قرار بگیرند، حتماً او را با شکست مواجه خواهیم ساخت و درمانده خواهیم کرد. ما که نمی خواهیم به جنگ توپ و تانک برویم که می گویید از ما ساخته نیست، چه کار می توانیم

ص: 170

بکنیم و مشت با درفش مناسبت ندارد[؟] بزرگترین کاری که از ما ساخته است بیدار کردن و متوجه ساختن مردم است. آن وقت خواهید دید که دارای چه نیروی عظیمی خواهیم بود که زوال ناپذیر است و توپ و تانک هم حریف آن نمی شود(1)

با این تعابیر، در حقیقت امام خمینی در انتخاب راه دشوار مبارزه علیه استبداد داخلی و استعمار خارجی، می دانست بر چه «نیروی عظیمی» تکیه دارد و فرجام آن چه خواهد بود. تکیه و اعتماد بر تودة مردم که «زوال ناپذیر» است، عاقبت، پیروزی و موفقیت را به دنبال خواهد داشت، «و توپ و تانک هم حریف آن نمی شود.» بدین گونه، امام خمینی بار دیگر رهبری مبارزه با استبداد و استعمار را آغاز کرد و دیگران را توصیه به حمایت و همراهی نمود. او، خود همواره در اعلامیه ها و سخنرانی های خویش، «آگاه» کردن «مردم» را مدنظر داشت و با شجاعت و جسارت تمام، انجام وظیفه می کرد. امام خمینی، در اعلامیه ای که در نخستین روز بهمن ماه منتشر گردید، در پاسخ «جمعی از متدینین تهران» این گونه اظهارنظر کرد(2)

بسم الله الرحمن الرحیم

هر چند میل نداشتم مطلب به اظهارنظر برسد، لهذا مصالح و مفاسد را به وسیلة آقای بهبودی به اعلیحضرت تذکر دادم و انجام وظیفه نمودم، و مقبول واقع نشد؛ اینک باید به تکلیف شرعی عمل کنم. به نظر اینجانب این رفراندم، که به لحاظ رفع برخی اشکالات به اسم «تصویب ملی» خوانده شده، رأی جامعه روحانیت اسلام و اکثریت قاطع ملت است، در صورتی که تهدید و تطمیع در کار نباشد و ملت بفهمد که چه می کند. اینجانب عجالتاً از بعضی جنبه های شرعی آن، که اساساً رفراندم یا تصویب ملی در قبال اسلام ارزشی ندارد، و از بعضی اشکالات اساسی قانونی آن برای مصالحی صرف نظر می کنم، فقط به پاره ای اشکالات اشاره می نمایم:

1_ در قوانین ایران رفراندم پیش بینی نشده و تاکنون سابقه نداشته، جز یک مرتبه، آن هم از طرف «مقاماتی غیرقانونی» اعلام شد، و به جرم شرکت در آن جمعی

ص: 171

گرفتار شدند و از بعضی حقوق اجتماعی محروم گردیدند. معلوم نیست چرا آن وقت این عمل «غیرقانونی» بود، و امروز قانونی است!

2_ معلوم نیست چه مقامی صلاحیت دارد رفراندم نماید؛ و این امری است که باید قانون معین کند.

3_ در ممالکی که رفراندم قانونی است باید به قدری به ملت مهلت داده شود که یک یک مواد آن موردنظر و بحث قرار گیرد، و در جراید و وسایل تبلیغاتی آرای موافق و مخالف منعکس شود و به مردم برسد؛ نه آنکه به طور مبهم، با چند روز فاصله، بدون اطلاع ملت اجرا شود.

4_ رأی دهندگان باید معلوماتشان به اندازه ای باشد که بفهمند به چه رأی می دهند. بنابراین اکثریت قاطع حق رأی دادن در این مورد را ندارند؛ و فقط بعضی اهالی شهرستانها که قوة تشخیص دارند صلاحیت رأی دادن در مواد ششگانه را دارند که آنان هم بی چون و چرا مخالف هستند.

5_ باید رأی دادن در محیط آزاد باشد و بدون هیچ گونه فشار و زور و تهدید و تطمیع انجام شود؛ و در ایران این امر عملی نیست و اکثریت مردم را سازمانهای دولتی در تمام نقاط و اطراف کشور ارعاب کرده و در فشار و مضیقه قرار داده و می دهند.

اساساً پیش آوردن رفراندم برای آن است که تخلفات قانونی قابل تعقیب که ناچار مقامات مسئول گرفتار آن می شوند، لوث شود و کسانی که در مقابل قانون و ملت مسئول هستند اعلیحضرت را اغفال کرده اند که به نفع آنان این عمل را انجام دهند. اینان اگر برای ملت می خواهند کاری انجام دهند چرا به برنامة اسلام و کارشناسان اسلامی رجوع نکرده و نمی کنند تا با اجرای آن برای همة طبقات زندگی مرفه تأمین شود و در دنیا و در آخرت سعادتمند باشند؟! چرا صندوق تعاونی درست می کنند که حاصل دسترنج زارع را ببرند؟! با تأسیس اینچنین صندوق تعاونی، بازار ایران به کلی از دست می رود و بازرگانان و کشاورزان به خاک سیاه می نشینند؛ و در نتیجه سایر طبقات نیز به همین روز مبتلا می شوند. اگر ملت ایران تسلیم احکام اسلام شوند و از دولتها بخواهند برنامة مالی اسلام را با نظر علمای اسلام اجرا کنند، تمام ملت در رفاه و آسایش زندگی خواهند کرد.

ص: 172

مقامات روحانی برای قرآن و مذهب احساس خطر می کنند. به نظر می رسد این رفراندم اجباری مقدمه برای از بین بردن مواد مربوط به مذهب است. علمای اسلام از عمل سابق دولت راجع به انتخابات انجمنهای ایالتی و ولایتی، برای اسلام و قرآن و مملکت احساس خطر کرده اند؛ و به نظر می رسد که همان معانی را دشمنان اسلام می خواهند به دست جمعی مردم ساده دلِ اغفال شده اجرا کنند. علمای اسلام وظیفه دارند هر وقت برای اسلام و قرآن احساس خطر کردند، به مردم مسلمِ گوشزد کنند تا در پیشگاه خداوند متعال مسئول نباشند. از خداوند متعال حفظ قرآن مجید و استقلال مملکت را خواهانیم(1)

می کند خبر داد[و] از برنامه ها و نقشه های رژیم علیه اسلام سخن گفت.»(1) بنا به نوشتة سیدحمید روحانی، آقای فلسفی در اجتماع مردم حاضر، فریاد سر داد که:

اگر شما بدانید که در زیر سرپوش این رفراندوم چه جنایتی می خواهند مرتکب شوند، دیوانه می شوید!با این رفراندوم بار دیگر می خواهند حسین را بکشند، زینب را اسیر کنند و صحرای کربلایی برپا کنند... شما وظیفه دارید امروز در سراسر تهران فریاد بزنید که «ایران کشور خفقان است. مرگ بر خفقان» بازار هم از امروز برای مدت سه روز به نشانة اعتراض و استنکار از رفراندوم غیرقانونی تعطیل خواهد بود...(2)

وی در حین سخنرانی، اعلامیة مشترک آیت الله بهبهانی و آیت الله خوانساری را _ که همان موقع تنظیم شده بود _ برای عموم قرائت کرد و از مردم خواست که بعد ظهر در مسجد سید عزیزالله تهران اجتماع نمایند(3) در اعلامیة مزبور آمده بود:

قضایای اخیر و حوادث غیرمنتظره که پیش آمده و در نظر است منتهی به جلب نظر عمومی شود از جهات مختلف موجب نگرانی شدید روحانیون و عامة مسلمین شده است. عموم علما و مراجع محترم طبق وظیفه شرعی به فکر چاره جویی افتاده و به زبان نصیحت، مذاکرات لازمه را نموده اند و منتظرند هرچه زودتر اولیای امور به نظریات خیرخواهانه آقایان توجه کنند. البته مردم را از جریان ماوقع مطلع می کنند و اطمینان داشته باشند که مقامات روحانی به وظیفه شرعی خود عمل خواهند کرد(4)

باری، پس از پایان سخنرانی شیخ محمدتقی فلسفی، اجتماع کنندگان با شعار «ایران کشور خفقان است، مرگ بر خفقان» در خیابان ها به تظاهرات مجدد پرداختند. اما، با هجوم خشونت بار پلیس و نیروهای نظامی رژیم مواجه شدند و بسیاری از آنان دستگیر یا مضروب و مجروح گردیدند. تظاهرکنندگان، البته با وسایل مختلف نظیر سنگ،

ص: 174

چوب، آجرپاره و بطری با نیروهای پلیس درگیر شدند و به تدریج وارد مسجد سید عزیزالله گشتند. در این مکان مقدس نیز نیروهای رژیم با نهایت خشونت و تندی، اجتماع کنندگان را ضرب و شتم نمودند و تعداد زیادتری را بازداشت کردند(1) علاوه بر تظاهرکنندگان، روحانیون معروف تهران، خاصه آیت الله خوانساری و آیت الله بهبهانی توسط مأموران رژیم هتک حرمت شدند و درخانه های خویش محصور گردیدند. خشونتی که نظامیان حکومت نشان دادند، حاکی از تصمیم جدی و بدون گذشت حاکمان بود. آنان، بدین وسیله قصد داشتند مخالفان را بترسانند و به عقب نشینی و سکوت وادارند. محمدرضا شاه، البته چاره ای هم جز این نداشت؛ یا بایستی خود کنار می رفت و مهره ای دیگر از جانب آمریکا انتخاب می شد، یا در هر شرایطی اصلاحات و اهداف آمریکا را اجرا می کرد.

حوادث تهران و وقایعی که روز بعد در قم و تهران رخ داد، اعلامیه های دیگر علما را رنگ و جلای بیشتری داد. جامعة روحانیت تهران، در اعلامیة خویش شرح وقایع را به آگاهی ملت مسلمان ایران رسانید، و در پایان نتیجه گرفت که:

... با تصویب نامه و مراجعه به آراء عمومی و رفراندوم [،] احکام الهی قابل تغییر و تبدیل نیست و به هیچ وجه حرام خدا حلال نخواهد شد. تشخیص موضوعات حرام و حلال و فقه آل محمد(ص) با افرادی که قدرت را در دست می گیرند نمی باشد [،] بلکه با فقها و علماء و مراجعی می باشد که از طرف خدا و رسول، مشخص و معلوم گردیده اند... فعلاً قوای انتظامی با وسائل مختلف و به شدیدترین وجهی از عملیات روحانیت جلوگیری می کنند و دولت با تبلیغات خلاف و غیرواقع [،] حقایق اسلام را به صورت معکوس به نفع خود جلوه می دهد. جامعة روحانیت با پیروی از عملیات ائمه اطهار(ع)... با هر نوع فشار و قلدری مبارزه خواهد نمود و تا آخرین نفس احکام الهی را به هر وسیله که ممکن باشد تبلیغ خواهد کرد و هرگز از پای نخواهد نشست(2)

اعلامیه های دیگری نیز از دانشجویان مسلمان دانشگاه تهران و علمای تهران و

ص: 175

شهرستان ها، در تقبیح اقدامات حکومت و حوادث قم و تهران، منتشر شد(1) تلگراف آیت الله خویی به آیات عظام قم و سایر شهرستان ها، «شخص شاه و هیأت دولت» را «مسئول هر حادثه» دانسته بود. در این اعلامیه آمده بود: «در اول آبان ماه از شاه خواستار شدیم که از پشتیبانی قوانین شوم و ضداسلام خودداری نماید [اما] ایشان بر پشتیبانی خود باقی بوده و از اهانت به مقدسات دین دست بردار نیست، خصوص حادثه مؤلمة قم قلوب ما و عموم مسلمانان را جریحه دار نموده است... چنانچه از این گونه قوانین رفع ید نشود به آخرین وظیفه دینی خود عمل خواهیم نمود و مسئول هر حادثه شخص شاه و هیئت دولت خواهد بود.»(2)

اما، باز همچون گذشته، اعلامیه های امام خمینی کوبنده تر و صریح تر بود. وی با تأکید بیشتر، اوضاع نامساعد طلاب، حوزه های علمیه و علما را شرح داد و با ناراحتی عمیق اظهار داشت: «به خدای متعال من این زندگی را نمی خواهم. اِنّی لَا اَرَی اَلْمَوْتَ اِلّاسَعاده وَلا الحَیاه مَعَ الظّالِمینَ اِلّا بَرَماً.»(3)

امام خمینی در این اعلامیه، مسلمین را اینگونه آگاه کرده بود.

بسم الله الرحمن الرحیم

مسلمین آگاه باشند که اسلام در خطر کفر است. مراجع و علمای اسلام بعضی محصور و بعضی محبوس و مهتوک هستند. دولت امر داد حوزه های علمیه را هتک کنند، و طلاب بی پناه را کتک بزنند، و بازار مسلمین را غارت کنند و درب و پنجرة مغازه ها را بشکنند. در تهران حضرت آیت الله خوانساری و حضرت آیت الله بهبهانی را در محاصرة شدید قرار دادند؛ و عده ای از علمای محترم و وعاظ معظم را محبوس نمودند. و ما از آنها به هیچ وسیله نمی توانیم اطلاع پیدا کنیم. اراذل و اوباش را تحریک می کنند که به علما و روحانیون اهانت کنند. آقایان طلاب و مبلغین را مانع می شوند که برای تبلیغ اسلام در نواحی ایران بروند و تبلیغ احکام کنند. با ما معاملة بردگان قرون وسطی می کنند. به خدای متعال من این زندگی را نمی خواهم. انی لا اری الموت الاسعاده و لاالحیاه مع الظالمین الا برما. کاش

ص: 176

مأمورین بیایند و مرا بگیرند تا تکلیف نداشته باشم. فقط جرم علمای اسلام و سایر مسلمین آن است که دفاع از قرآن و ناموس اسلام و استقلال مملکت می نمایند و با استعمار مخالفت دارند. این است حال ما، تا آقای علم و ارسنجانی چه بگویند(1)

روز سوم بهمن ماه، جمع زیادی از روحانیون تهران در خانة شیخ محمد غروی کاشانی اجتماع کرده بودند، «تا دربارة مقابله و مبارزه با رفراندوم شاه نقشه درستی طرح کنند و راه صحیحی بیابند، که ناگهان مورد هجوم دژخیمان سازمان جاسوسی شاه قرار» گرفتند و دستگیر شدند(2)

روز بعد _ چهارم بهمن _ که شاه در شهر مذهبی قم بازدید و سخنرانی داشت، دانشگاه تهران صحنه کشمکش و تظاهرات گردید. دانشجویان تهران، پلاکاردهایی حاوی شعارهای: «اصلاحات آری، دیکتاتوری نه»؛ «اصلاحات ارضی نبایستی سرپوشی برای دیکتاتوری باشد» و «دانشجویان با اصلاحات موافقند اما حکومت دیکتاتوری برایشان قابل تحمل نیست»، بر سر در دانشگاه نصب کرده بودند و آن را فریاد می زدند. اعتراض دانشجویان، به دنبال حضور پلیس تهران در دانشگاه، به ضرب و شتم انجامید. پلیس، وارد کلاس های درس گردید و به کتک کاری دانشجویان پرداخت و پلاکاردهای دانشجویان را پایین کشید(3)

در پی حوادث روزهای دوم تا چهارم بهمن ماه تهران، شهر به اشغال نظامیان حکومت درآمد و میادین اصلی و مراکز حساس، تحت نظارت حکومت نظامی قرار گرفت. نظامیان، با تانک و زره پوش در همه جای شهر مستقر شدند و دانشگاه و بازار و خیابان در تصرف حکومت نظامی قرار گرفت. افراد مشکوک، دستگیر می شدند و اجتماعات کوچک و چند نفری به هم زده می شد. این اوضاع، تا روز برگزاری رفراندوم و پس از آن ادامه یافت(4)

خبرگزاری های خارجی، در شرح وقایع روزهای نخست بهمن ماه، گزارشات درست و نادرستی مخابره کردند. خبرگزاری «آسوشیتدپرس» در ذکر حوادث چهارم

ص: 177

بهمن ماه تهران می نوشت:

پلیس تهران روز گذشته اجتماع بزرگی که دکانداران [،] رهبران عمامه به سرمذهبی و مالکان جهت تحریک علیه رفراندوم شاه ایران برای اصلاحات ارضی و سایر اصلاحات تشکیل شده بود را بر هم زد(1)

خبرگزاری های دیگر، همچون فرانسه، مسکو، لندن، آلمان، اسرائیل، دهلی، رویتر و... از وقایع تهران و سایر شهرهای کشور اخباری منعکس نمودند(2)

بدین ترتیب، اوضاع عمومی مملکت به دلیل اجرای رفراندوم لوایح شش گانه، نابسامان و بحرانی گردیده بود.

«جاوید شاه» می گفتند، درگیر شدند و آنان را کتک زدند. نیروی نظامی نیز وارد معرکه شد، اما به وسیلة هزاران معترض شهر مورد ضرب و شتم شدید واقع شده فرار را بر قرار ترجیح دادند(1) سیدحمید روحانی، که خود در صحنة تظاهرات حضور داشت و حتی با آجر پاره سر «سرهنگ دوم رضایی» معاون شهربانی قم را شکست، می نویسد:

مأموران انتظامی نیز که غالباً سر و صورت شکسته و خون آلودی داشتند، از معرکه گریختند و میدان را خالی کردند... اهالی غیور قم... به ماشین جیپ شهربانی که در وسط میدان خالی مانده بود حمله ور شدند و آن را روی دست بلند کرده واژگون کردند و در هم شکستند[.] کیوسک پلیس را خرد کردند، چوب هایی را که «ساواک» برای برپا داشتن طاق نصرت نصب کرده بود از جا کندند. شعارهای: «اسلام پیروز است _ استبداد محکوم است _ مرگ بر این دولت قانون شکن» و صدای کف زدن ممتد مردمی که بر دژخیمان شاه چیره شده بودند شهر را می لرزانید...(2)

اما، اندکی بعد یورش نیروهای نظامی به همراه شلیک های تفنگ، تظاهرکنندگان را در وضعیت دشواری قرار داد. مقاومت و مبارزة مردم معترض، البته زیاد بود. ولی سرانجام مأموران ساواک و پلیس با کمک «دزدها و چاقوکش های سابقه دار قم» و با شعار جاوید شاه به ضرب و شتم شدید مردم پرداختند و به علاوه در و پنجرة مغازه های بسته را شکستند و به غارت آن پرداختند. بنا به نقل سید حمید روحانی:

ماشین شهربانی، با بلندگو در شهر حرکت می کرد و مرتب اعلام می داشت: هر کس نمی خواهد مغازة او غارت شود، فوراً مغازه را باز کند و پرچم سه رنگ شاهنشاهی را افراشته سازد! مغازه دارها از روی ناچاری، دکان ها را باز کردند و پرچم زدند...(3)

به دنبال حوادث شهرهای تهران و قم، امام خمینی در اعلامیه های جداگانه ضمن محکوم نمودن حملات خشونت بار مأموران حکومت، به افشای اهداف رژیم و بیدار ساختن عامه پرداخت. در یکی از اعلامیه ها که در همان روز سوم بهمن ماه منتشر

ص: 179

گردید، نوشته بود:

بسم الله الرحمن الرحیم

بعد از نصایح بسیار و ادای وظیفه روحانیت، نتیجه این شد که امروز _ که 26 شهر شعبان است(1) _ از اوایل روز عده ای رجّاله با مأمورین دولت در شهر مقدس قم به راه افتادند و به مردم بی پناه قم و طلاب و روحانیون حمله کرده و اهانت نمودند و بسیاری را کتک زدند و به زندان بردند. جمعی از مأمورین و رجاله به مدرسه فیضیه، مجاور حرم مطهر، ریخته و تیراندازی کردند و با چوب و چماق طلاب مظلوم را کتک زدند؛ و به بازار و خیابان قم ریخته و بعضی دکانها را غارت کردند و درب و پنجره و شیشه مغازه ها را شکستند؛ هیچ کس پیدا نشد که به داد مردم متدین و روحانیت برسد. این است حال ما در این ساعت که ظهر است. و عاقبت امر معلوم نیست چه خواهد شد. این است معنای طرفداری دولت از دیانت. و این است معنای آزادی رأی و رأی دهندگان. ما این وضع را در شهر مذهبی قم و در جوار حرم مطهر و در حوزة علمیه قم به قضاوت افکار عمومی می گذاریم. و از خداوند تعالی اسلام و استقلال مملکت را خواهانیم. خداوند تعالی ان شاءالله اسلام و قرآن را حفظ کند(2)

با یورش وحشیانة دیروز مأمورین دولت به علما و مردم شریف تهران و هتک مقام مقدس روحانیت پایتخت و نیز رفتار غیرانسانی امروز مأمورین دولت با اهالی محترم قم و جامعة روحانیت این شهر و تجاوز به حریم این حوزة مقدسه، دیگر جای هیچ گونه تفاهم و حسن مراوده با دستگاه حاکمه باقی نمانده است و هیچ راهی جهت ملاقات با شاه وجود ندارد، مگر آنکه شاه برای جبران اهانت و تجاوزی که به حریم مقدس روحانیت شده است، آقای علم را به عنوان مجرم اصلی از مقام نخست وزیری عزل کند و به این بگیر و ببندها و اعمال پلیسی پایان بخشد تا راه برای ملاقات و مذاکره با او هموار شود(1)

امام خمینی، البته به خوبی می دانست «مجرم اصلی» شخص شاه است؛ و پیشنهاد عزل نخست وزیر صرفاً برای درد سر دربار و اختلاف درونی آنان بود. شاه نیز بدون توجه و اهمیت به مردم، احتیاج به غلامان خانه زاد داشت.

باری، دیگر علمای حاضر در جلسه، به صراحت مراتب اعتراض و ناراحتی خویش را از اقدامات حاکمان رژیم و برخورد نظامی و خشونت بار اعلام داشتند. با عدم موفقیت فرماندار و بی نتیجه ماندن مذاکرات وی با مراجع قم، عده ای از روحانیون متمایل به دربار با علمای قم دیدار کردند و با تمام توان سعی نمودند مراجع را راضی به دیدار شاه نمایند. این اقدام نیز نتیجه نداد(2) بنا به نقل سید حمید روحانی، برخی از روحانیون قم، تحت تأثیر روحانیون متمایل به دربار، پذیرفتند با شاه ملاقات نمایند. اما، چون «بدون موافقت امام [خمینی] هیچ گاه جرأت انجام چنین کاری را نداشتند اظهار کردند: «در صورتی که آقای خمینی را به ملاقات با شاه راضی کنید، ما حرفی نداریم»! لیکن مزدوران عمامه به سر دربار که از انعطاف ناپذیری امام به خوبی باخبر بودند... کوشیدند که بعضی از مقامات روحانی را وادارند که بدون موافقت امام به دیدار شاه بشتابند! لیکن کسی به این رسوایی تن در نداد...»(3)

امام خمینی، علاوه بر منع ملاقات روحانیون با شاه، استقبال مردم و طلاب و بیرون رفتن آنان از منازل و حجره های خویش را در موقع ورود شاه به قم، تحریم کرد و

ص: 181

بدین گونه مسافرت شاه به قم را با سردی و بی اعتنایی کامل برگزار نمود. شاه نیز به دنبال بی اعتنایی علما و مردم شهر با عصبانیت تمام سخن گفت و علمای دینی را فحاشانه هتک حرمت کرد.

قبل از حضور شاه در قم _ در روز چهارم بهمن ماه _ دولت که احساس می کرد خطری متوجه او گردد، یا نظم و امنیت شهر به هم بخورد، دستور صریح «سرکوب» شدید را صادر کرده بود. نخست وزیر، در امریة خویش به فرمانداری قم می نویسد:

احتمال دارد بعضی عناصر در آن منطقه دست به اقداماتی بزنند که مخل نظم باشد[.] مخصوصاً این عمل ممکن است از طرف روحانیون بشود. شدت عمل سرکوبی و هرگونه بی نظمی ولو به قیمت حکومت نظامی است[.] بنابراین دستور این است که کوچکترین و اولین بی نظمی را با شدت سرکوب نمائید(1)

بنابراین، دستور صریح داده شده بود: «که کوچکترین و اولین بی نظمی» در موقع حضور شاه در قم، با «شدت» تمام سرکوب گردد.

باری، شاه که با عدم استقبال مردم و روحانیون شهر مواجه شده بود، در سخنان تند و هتاکانة خویش، روحانیت را به شدت مورد حمله قرار داد و زشت گویی کرد. وی در آغاز، به حمایت ائمه اطهار و امامان معصوم در زندگی خویش اشارت کرد و نتیجه گرفت: «امروز به شما می گویم که هیچ کسی نه به تجربه و نه در عمل نمی تواند ادعا داشته باشد که بیش از من به خداوند یا به ائمه اطهار نزدیک است.»(2) سپس به کارهای خود در راه رضای خدا پرداخته، و به «رها کردن رعیت اسیر بدبخت سابق ایران از زنجیر اسارت[،] و مالک کردن 15 میلیون جمعیت این مملکت در زمینی که در آن کار می کنند» اشاره نمود(3) بعد به موانع و «سنگهای» سد راه _ که به اعتقاد وی روحانیت بودند _ پرداخت:

... هیچ چیزی خداپسندانه تر از عدالت اجتماعی و رفع ظلم نیست. البته در این مورد همیشه در راه ما سنگهایی بوده است. افراد قشری و نفهمی بوده اند که هیچ وقت مغز آنان تکان نخورده و نمی تواند تکان بخورد. برای اینکه متأسفانه قابل

ص: 182

تکان خوردن نیستند. به هر زمانی و در هر موقعی به یک طریقی توانسته بودند تا اندازه ای اجرای این افکار و این نیات را به تأخیر بیندازند، ولی این تأخیر دیگر جایز نیست. ما در بین سایر ملل دنیا زندگی می کنیم و نمی توانیم یک دیوار بلند دور خودمان بکشیم و بگوییم که ما با دنیا کاری نداریم و فقط با خودمان زندگی می کنیم و در کثافت خودمان غوطه ور خواهیم بود... ارتجاع سیاه اصلاً نمی فهمد، زیرا از هزار سال پیش یا بیشتر فکرش تکان نخورده... حالا مگر او متوجه است که جامعة امروزه مقرراتی دارد... که مهم ترین آنها عدالت است، رفع ظلم است، تساوی حقوق است، موضوع کار کردن است، زحمت کشیدن است. امروز در دنیا مفت خوری از بین رفته، ولی برای او چه فرقی می کند؟ به او یک چیزی برسد ولو سایرین همه از فلاکت، بدبختی و گرسنگی بمیرند، این به حال او فرقی نمی کند...(1)

وی در ادامه، باز به «ارتجاع سیاه» می تازد و آنان را «کسان نفهمی» ذکر می کند: «که قابل درک مطالب و عقاید نیستند[و] بدبختند و ما دلمان به آنها می سوزد.»(2) در این سخنرانی، شاه به صراحت اعتراف می کند که «کینه اش» نسبت به روحانیت بیشتر از «مخربین سرخ» یا توده ای هاست(3)

با این دیدگاه که طرفین فرسنگها از هم فاصله داشتند، لامحاله تعارض و تضاد بیشتر و بیشتر می شد.

بپردازند[.] به محض انحراف این دستور با کمال شدت اقدام و متخلف را دستگیر نمائید[.] راه باید طوری قبلاً هموار نموده [شود] که ایام رمضان به طور قطع عناصری خواهند خواست که از منابر سوءاستفاده بکنند[.] کوچکترین غفلت ممکن است باعث به هم خوردگی انتظامات شود[.] مخصوصاً در ایام قتل(1) این پیش آمد ممکن است خیلی گران تمام شود[.] بنابراین آقایان استانداران و فرمانداران کل باید بیدار باشند که در ایام قتل دیگر ناراحتی وجود نداشته باشد[.] به قوای انتظامی نیز در این مورد دستور کافی داده شده است...(2)

سندی از ساواک در دست است، که در تاریخ 11 بهمن ماه 1341 به کلیة «مراکز» خویش دستور داده شده است:

نظر به تحولات سیاسی و اقدامات اساسی اخیر که نسبت به امور جاری کشور در مورد طرح پیشنهادی شش ماده ای اعلیحضرت همایون شاهنشاه صورت گرفته است[،] مقتضیات روز ایجاب می کند که هر گروه منحصراً و مستقیماً وظیفه خود را انجام داده و از حدود وظایف خویش تخطی ننمایند[.] لذا مصلحت ایجاب می نماید که کلیة ساواکها مراقب اعمال و افعال و فعالیت های روحانیون بویژه در مساجد و تکایا باشند و باید به روحانیون تذکر دهند که در مساجد و منابر منحصراً به مسایل دینی و مذهبی و اخلاقی پرداخته و مسایل سیاسی را مطرح ننمایند و در صورتی که در این گونه مسایل دخالت نمایند[،] برابر مقررات با آنها رفتار خواهد شد و اشخاصی که برخلاف این دستور عمل کنند فوراً آنها را دستگیرو برابر مقررات و به اتهام اقدام بر ضد امنیت کشور تحت تعقیب قرار دهید(3)

با این دستورات صریح، آشکار بود حکومت برای سرکوب مخالفان، با نهایت جدیت و خشونت رفتار خواهد کرد. روند مبارزات و وقایع پیش آمده، بر این مهم صحه گذاشت. به رغم این تندروی ها و خشونت ها، عالمان شجاعی چون امام خمینی، پا پس نکشیدند و بدون ترس و تزلزل به تشدید مبارزه پرداختند.

ص: 184

بر اساس سندی محرمانه، رئیس شهربانی قم «سرهنگ سیدحسین پرتو»، در نهم بهمن ماه به سرهنگ رضایی «معاون شهربانی و سرپرست دایرة سرکلانتری» اعلام داشته است:

طبق دستور صادره از طرف جناب آقای نخست وزیر [،] چون مقرر است آقایان وعاظ در منابر و مساجد غیر از مسائل دینی نبایستی موضوعات دیگری را بیان نمایند و از طرفی ممکن است در ایام ماه مبارک رمضان به منظور تحریک اهالی عده ای مبادرت به گفتن اظهاراتی در منابر بنمایند[؛] لازم است به کلیه آقایان کلانترها آموزش دهید با مأمورین سویل دفتری که در اختیار آنها گذارده شده[،] کلیه مساجد و منابر حومه کلانتری خود را کنترل و اظهارات آقایان وعاظ را بلافاصله پس از خاتمه مجلس با ذکر محل و نام واعظ گزارش نمایند. ضمناً چنانچه از آقایان وعاظ برخلاف مصالح عمومی کشور و غیر از ذکر مسائل دینی اظهاری بنمایند پس از خاتمه بلافاصله بدون تظاهر به شهربانی بیاورند. تسامح در اجرای دستور موجب مسئولیت شدید کلانتر و رئیس دائره سرکلانتری خواهد بود(1)

بدین گونه، جنگ حکومت با روحانیون و عامة همراه آنان، به شدت و حدت آغاز شده بود. رفراندم لوایح شش گانه، به رغم مخالفت های صریح علما، مردم و گروه های سیاسی برگزار شد و بنا به نقل سخنگویان حکومت، با پنج میلیون و ششصد هزار رأی موافق، در مقابل چهار هزار و صد و پنجاه رأی مخالف، به تصویب ملی رسید. این در حالی بود، که در بسیاری از شهرهای بزرگ و کوچک کشور _ حتی روستاها _ جمع زیادی از مردم، بنا به تبعیت روحانیون مذهبی و مبارز رأی ندادند(2) با اعلام نتیجة رفراندم، سیل تبریکات و تأییدات بیگانگان، از جمله رئیس جمهور آمریکا، مبتکر اصلی اصلاحات، ملکة انگلیس و سفیر آن در ایران، رادیو مسکو و رهبران شوروی، روزنامه ها و خبرگزاریهای دیلی تلگراف، نیویورک تایمز، ایونینگ استار، واشنگتن پست، دویچه زایتونگ آلمان و مجلات معروف تایم، نوویا گرینا و... به سوی شاه

ص: 185

گسیل گردید(1)

غروب روز هفتم بهمن ماه _ که ظاهراً پیروزی قاطعانه حکومت شاه اعلام گردیده بود _ ماه قمری شعبان پایان یافت و ماه مبارک رمضان، که ماه میهمانی خدا بود آغاز شد. اما، جنب و جوش پیشین مؤمنان، به ویژه در کنار مساجد و حسینیه ها وجود نداشت. دلیل اصلی آن بنا به نوشتة سید حمید روحانی؛ تصمیم امام خمینی و تأییدعلمای دینی شهر قم، مبنی بر تعطیل مساجد در ماه رمضان بود. امام خمینی، پیشنهاد داده بود: «برای روشن تر کردن موضع علمای اسلام در برابر رژیم شاه و برنامه های ضداسلامی او و اظهار انزجار هر چه بیشتر از اعمال غیرقانونی و عوام فریبانه ای که به نام «انقلاب سفید شاه و مردم» در دست اجرا دارد مراسم نماز جماعت و وعظ و تبلیغ و غیره در سراسر کشور در تمام ماه رمضان تعطیل شود.»(2)

این پیشنهاد مورد موافقت قرار گرفت و به سراسر کشور و تمام علما و روحانیون شهرهای بزرگ و کوچک ابلاغ گردید. در نتیجه، مساجد تهران، قم، شیراز، اصفهان، کاشان و برخی دیگر از شهرها، در آغاز ماه رمضان تعطیل شد. این گونه مبارزة منفی و کارساز، چند روز بیشتر دوام نیاورد و در تهران _ با کشاندن روحانی معروف آیت الله خوانساری به مسجد _ شکسته شد(3) هر چند به نظر می رسد، در ایام ماه رمضان سکوتی نسبی بر نهضت امام خمینی سایه افکنده بود؛ اما، روح الله حسینیان معتقد است: «این ماه روند مبارزه را تسریع کرد و بر آگاهی مردم نسبت به اقدامات استعماری رژیم افزود.»(4)

در محافل روحانی گفته می شود که آیت الله خمینی در قم گفته است من مبارزه علیه مقام سلطنت و دربار را ادامه می دهم و حاضرم در این راه مرا زندان و یا تبعید کنند. روز عید فطر نیز نامبرده در منزل خود در حضور جمع کثیری از مردم مطالب زننده ای علیه مقام سلطنت بیان کرده است. طرفداران جبهه ملی تصمیم دارند آیت الله خمینی را که نسبت به دیگر مراجع تقلید شخص قوی تری می باشد حمایت و جانبداری کنند(1)

در واقع، امام خمینی تصمیم داشت تنها هم که باشد، به مبارزه خویش و نهضتی که آغاز کرده بود، ادامه دهد. او متکی به خدا و مردم بود و رمز پیروزی را در توده می دید. بنابراین، در جمع کثیری از مردم عادی و طلاب حوزوی _ در روز عید فطر، مطابق هفتم اسفند _ در خانة خود، سخنان امیدوارکننده ای بیان کردو آنان را به «کمال متانت و استقامت در مقابل کارهای خلاف» حکومت فراخواند. به علاوه، با کمال شجاعت اظهار نمود: «از این سرنیزه های زنگ زده و پوسیده نترسید؛ این سرنیزه ها به زودی خواهد شکست. دستگاه حاکمه با سرنیزه نمی تواند در مقابل خواست یک ملت بزرگ مقاومت کند و دیر یا زود شکست می خورد. اکنون هم درمانده و شکست خورده است و روی درماندگی به این بی فرهنگیهایی که ملاحظه می کنید، دست می زند.»(2)

وی، در ادامه سخنان خویش به شکست مفتضحانه «رفراندم شاه» اشاره کرده، می گوید: «رفراندم شاه در سراسر مملکت بیش از دو هزار نفر به همراه نداشته» است. امام خمینی، در بخشی از صحبت های خویش، نصیحت وار به حاکمان رژیم می گوید:

خوب است که قدری عبرت بگیرند، بیدار شوند و در سیاست خود تجدیدنظر کنند؛ به جای قانون شکنی و به زندان کشیدن علما و محترمین، به جای سرنیزه و قلدری، در مقابل درخواست ملت تسلیم شوندو به این حقیقت توجه کنند که با سرنیزه نمی توان ملت را ساکت و تسلیم کرد، با زور و قلدری نمی توان روحانیت را از وظایفی که اسلام به عهدة آنان گذاشته است، بازداشت ... مگر می شود زبان روحانیت را برید؟(3)

ص: 187

در گزارشی که ساواک از جلسة مزبور تهیه نموده، مطالب زیر آورده شده است:

... ما از نقشة شوم و خائنانه دستگاه در مورد رفراندوم آگاه و در همان اوان اعتراض خود را... به وسیله نگارش و بعد... صدور اعلامیه و تحریم آن اعلام نمودیم... دستگاه [که] می بایستی از طرح مقاصد شوم خود طبق دستور اربابان خارجی بهره برداری نماید، با آخرین وسیله ای که داشت توانست با توپ و تانک و سرنیزه و مشتی چاقوکش و مأمورین سازمان امنیت در برابر مخالفت مردم، مشاهده شد با کمال بی شرمی و پست ترین شیوه های [غیر](1) انسانی به شکار و ضرب و جرح و توقیف علما و اهانت به مراجع تقلید با یک عده مفت خور و نفهم دست زد. صحنه سازی هایی که در قم و تهران در اخذ آراء به وسیلة رفتگران و افراد جیره خوار خود... ایجاد نمود، صندوق ها را از آراء پر کردند [و] روی دکتر اقبال را سفید کردند...(2) کلید ضعف و زبونی خودشان را از ترس نیروی ملت دو دستی تسلیم اربابان خارجی نمودند... آنها دریافتند ایران هنوز ملتی است که بایستی بر آنها آقایی کرد... ما مبارزات خود را برای از بین بردن این گونه فجایع ادامه می دهیم... هوشیار باشید و به مبارزات خود ادامه دهید و از این سرنیزه های پوسیده نترسید...(3)

همان گونه که امام خمینی وعده داده بود، به مبارزه خویش ادامه داد و تودة ملت ایران را بسیج وار در صحنه نگه داشت. وی در تاریخ 22 اسفند ماه _ که چند روزی از آغاز قیام عشایر جنوب می گذشت _ در اعتراض به «دستگاه حاکمة ایران» و زیر پا گذاشتن احکام اسلام و قرآن، با تقریر «انا لله و انا الیه راجعون» که حاکی از فاجعه ای عظیم بود، می گوید:

دستگاه حاکمة ایران به احکام مقدسه اسلام تجاوز کرد، و به احکام مسلمة قرآن قصد تجاوز دارد. نوامیس مسلمین در شرف هتک است... هدف اجانب قرآن و روحانیت است. دستهای ناپاک اجانب با دست این قبیل دولتها قصد دارد قرآن را

ص: 188

از میان بردارد، و روحانیت را پایمال کند. ما باید به نفع یهود، آمریکا، و فلسطین هتک شویم، به زندان برویم، معدوم گردیم، فدای اغراض شوم اجانب شویم... قرآن و روحانیت باید سرکوب شود...(1)

نامه ای سرگشاده و مهم به تمام «حضرات علمای اعلام و حجج اسلام»، به صراحت نوشت:

... چنانچه اطلاع دارید دستگاه حاکمه می خواهد با تمام کوشش به هدم احکام ضروریة اسلام قیام؛ و به دنبال آن مطالبی است که اسلام را به خطر می اندازد. لذا اینجانب عید نوروز را به عنوان عزا و تسلیت به امام عصر _ عجل الله تعالی فرجه _ جلوس می کنم و به مردم اعلام خطر می نمایم. مقتضی است حضرات آقایان نیز همین رویه را اتخاذ فرمایند تا ملت مسلمان از مصیبتهای وارده بر اسلام و مسلمین اطلاع حاصل نمایند...(1)

امام خمینی، تصمیم تازة خویش را با مشورت دیگر روحانیون انجام داد؛ هر چند، با مخالفت جمعی از آنان مواجه شد. بنا به نوشتة سیدحمید روحانی، پیشنهاد امام خمینی این بود که: «عید نوروز از طرف همة علمای قم و دیگر حوزه های علمیه و نیز علمای شهرستان ها، عزا اعلام شود»، تا «بدین وسیله افکار ملت اسلام به خطرهایی که از ناحیه رژیم شاه متوجه اسلام و ایران است، کشیده شود.»(2) اما، برخی از روحانیون حاضر در جلسه، بدین دلیل که: «مردم به این عزای ملی و عمومی بها نمی دهند و اعتنا نمی کنند آن را رد کردند و برخی به بهانة اینکه این عید از دید علما و روحانیان رسمیت نداشته تا آن را عزا اعلام کنند»، مخالفت نمودند(3)

به رغم این مخالفت ها و عدم همراهی ها، امام خمینی «با صلابت، قاطعیت و بصیرت فوق العاده خویش و با نیروی جوان روحانی و مردمی» که همواره او را حمایت می کردند، نظر صریح خویش را اعلان و در منظر عموم گذاشت(4) وی با هوشیاری، در نامه ها و سخنرانی های خویش، دلیل اصلی تحریم عید نوروز و اعلام «عزای ملی» را به خاطر «صدمات، لطمات و مصیبت هایی» ذکر می کند که در سال جاری _ 1341 _ بر «اسلام» وارد شده است(5) وی در سخنرانی 29 اسفند 1341، در جمع طلاب، روحانیون

ص: 190

و اهالی شهر قم می گوید:

امسال ما عید نداریم و این عید را عزای ملی اعلام می کنیم؛ نه به خاطر اینکه مصادف است با شهادت حضرت صادق _ سلام الله علیه؛ آن حضرت مقامش عالی و بلند است... ما در این عید عزاداریم برای مصیبت ها و لطمه هایی که در این سال به اسلام وارد شد...(1)

همچنین، در نامه ای به شیخ محمدتقی فلسفی می نویسد:

... تصمیمی که ما برای نوروز امسال گرفتیم به نظرم مؤثر و خوب است، لکن با اختلاف سلیقه ها باز برخورد کرده. انصافاً ما برای کوبیده شدن خوب هستیم! در هر صورت به گمان بنده اگر جنابعالی و حضرت آیت الله والد و آیت الله آملی و آیت الله آشتیانی اعلامیه به مضمون اعلامیة ما یا هر طور صلاح می دانید مشترکاً یا جداگانه انتشار دهید مؤثر خواهد بود. البته باید اسم وفات حضرت صادق _ سلام الله علیه _ برده نشود و با صراحت نوشته شود برای صدماتی که در این سال به اسلام وارد شده است...(2)

امام خمینی، به این دلیل که روز دوم فروردین 1342 مصادف با شهادت امام جعفر صادق بود و امکان داشت سردمداران حکومت پهلوی در تبلیغات خویش سبب تحریم عیدنوروز و اعلام عزای ملی از جانب روحانیون را همین مورد بنامند؛ به صراحت اعلان نمود دلیل اصلی تحریم عید نوروز «برای مصیبت ها و لطمه هایی است که در این سال به اسلام وارد» گردیده است. معهذا، با این صراحت، تبلیغات وارونة حاکمان رژیم خنثی می شد. امام خمینی، در توضیح بیشترِ «مصیبت ها و لطمه هایی» که در سال جاری بر اسلام وارد گردیده، می گوید:

این سال، سال خوشی برای مسلمین نبود، سال خوبی برای روحانیت نبود. در این سال به اسلام تجاوز شد. علمای دین و روحانیون مورد اهانت قرار گرفتند، هتک شدند. در این سال استعمار توطئه هایی را علیه اسلام تدارک دید، عمال پلید استعمار به قرآن جسارت کردند، برای پایمال کردن احکام نورانی قرآن نقشه ها

ص: 191

کشیدند، برنامه ها ریختند، طرح ها دادند. اگر مسلمین بدانند که چه توطئه ها و نقشه هایی علیه عزت اسلام، سعادت ملتهای مسلمان و استقلال ممالک اسلامی در دست اقدام است، دیگر هیچ وقت عید نمی گیرند بلکه قیام می کنند به وظایف دینی که برعهده دارند. وظیفه علمای دین، وظیفة ملتهای مسلمان سنگین است. همه وظیفه دارند که از اسلام دفاع کنند. در برابر توطئه ها بایستند و با آن مقابله کنند. آنها که در برابر خطرهایی که متوجه اسلام شده است قیام نکنند، مقابله نکنند و به دفاع برنخیزند، آنها در عداد مردگانند...(1)

امام خمینی، که در طی مبارزات چند ماهة اخیر، همواره بر مردم تأکید می ورزید؛ در سخنرانی جدید خویش، بر «قیام» و «دفاع» در برابر توطئه ها و خطرهایی که اسلام و استقلال ایران را تهدید می کند تأکید ورزید. این قیام، البته علیه استبداد داخلی محمدرضا شاه و استعمار خارجی آمریکا، انگلیس و اسرائیل بود. امام خمینی، که هیچ دلیلی بر «سکوت» مسلمانان نمی دید، آشکارا می گوید:

آیا در شرایطی که استعمار، قرآن مسلمان ها را تحریف می کند ما ساکت باشیم؟! آیا در موقعی که دستگاه طاغی بر مدرسة علوم دینی هجوم می برد و اهل مدرسه را مورد ضرب و شتم قرار می دهد و اموال طلاب را غارت می کند و علمای اعلام را به زندان می برد، هتک می کند و مورد تهدید و تحقیر و اهانت قرار می دهد، ما ساکت باشیم؟! آیا ما ساکت باشیم در صورتی که علمای تهران حبس می شوند و هتک می شوند؟ آیا ما ساکت باشیم در حالی که علمای قم مورد شدیدترین اهانتها قرار می گیرند؟! به جرم اینکه می گویند «ربنا الله»، مربی ما آمریکا نیست، مربی ما انگلیس نیست، مربی ما اسرائیل نیست، مربی ما خداست(2)

بدین ترتیب، امام خمینی به عنوان یک مرجع دینی «سکوت» مسلمانان را نادرست می داند و معتقد به «قیام» است. این قیام، وظیفة همه است؛ هم علمای دینی و هم «ملتهای مسلمان». در واقع «همه وظیفه دارند که از اسلام دفاع کنند[و] در برابر توطئه ها بایستند و با آن مقابله کنند.» هر کسی «قیام» نکند و به مقابله و دفاع برنخیزد، در «عداد

ص: 192

مردگان» محسوب می شود. زندة واقعی آن است که در برابر این همه ظلم و تعدی «قیام» کند.

مراسم شهادت امام جعفر صادق(ع) _ در حوزة علمیه قم _ با شدیدترین وجه، به ضرب و شتم شرکت کنندگان که غالباً طلاب جوان حوزه بودند، پرداختند. در این حملة بی سابقه، بسیاری از طلاب و روحانیون مقیم قم کتک کاری شدند و مرکز علمی آنان ویران گردید. صدماتی که در این روز بر روحانیون و حوزه علمیه وارد شد، تاکنون سابقه نداشت(1) شاید، بدین دلیل بود که امام خمینی در تمام نوشته ها و گفته های خویش پس از «فاجعة فیضیه»، آن را با «هجوم مغول»، «واقعة طف (= کربلا)» و «دوران توحش و قرون وسطی» مقایسه کرد(2) عمق فاجعه برای روحانیت به اندازه ای بود که عالم شجاعی چون امام خمینی، به صراحت «تقیه» را «حرام» و «اظهار حق» را «واجب» دانست. بنابراین هر مسلمانی که تقیه را حرام می دانست و آشکارا اظهار حق می کرد، هر آن احتمال «قتل» او می رفت. به علاوه، ممکن بود در راه اظهار حق، کسانی را نیز به قتل رساند.

پس از ضرب و شتم شدید طلاب حوزة علمیه قم، افراد متعددی از روحانیون و مردم عادی در تلگرافات مختلف، واقعه را به امام خمینی «تسلیت» گفتند. امام خمینی نیز غالباً پاسخ مختصری به آنان می داد که حاوی این جملات بود: «خاطرات زمان چنگیز تجدید شد.»؛ «خاطرات زمان مغول تجدید شد.»؛ «این فاجعة عظیمه... واقعة طف را به خاطر می آورد.»؛ «فاجعة وارده بر اسلام که نظیر آن جز در دوران توحش و قرون وسطی رخ نداده.»؛ «دولت با اعمال خلاف انسانی روی چنگیز را سفید کرد.»(3)

اما، مهم ترین و مؤثرترین پاسخ امام خمینی، در جواب تسلیت «علمای تهران» منتشر گردید. این نوشته مهیج و تاریخی که در هزاران نسخه چاپ و منتشر شد، بسیاری از مردم ایران _ خاصه کسانی که آن را شنیدند و خواندند _ را تکان داد. سید حمید روحانی، که آن را «فتوای تاریخی» خوانده است، به درستی نظر می دهد که: «با صدور اعلامیة «شاه دوستی یعنی غارتگری»(4) ، توده های ستمدیده و مرعوب، یک باره به جوش و

ص:194

خروش آمدند، رعب و وحشتی که به دنبال فاجعة خونین فیضیه، قلب ها را فراگرفته بود، جای خود را به خشم و عصیان، و شهامت و دلاوری سپرد.»(1) متن پاسخ امام خمینی به پیام تسلیت علمای تهران، این بود:

بسم الله الرحمن الرحیم

انالله و انا الیه راجعون

... خدمت ذی شرافت حضرات علمای اعلام و حجج اسلام تهران _ دامت برکاتهم

تلگراف محترم برای تسلیت در فاجعة عظیم وارده بر اسلام و مسلمین موجب تشکر گردید.

حملة کماندوها و مأمورین انتظامی دولت با لباس مبدل و به معیت و پشتیبانی پاسبانها به مرکز روحانیت خاطرات مغول را تجدید کرد. با این تفاوت که آنها به مملکت اجنبی حمله کردند، و اینها به ملت مسلمان خود. و روحانیون و طلاب بی پناه. در روز وفات امام صادق _ علیه السلام _ با شعار «جاوید شاه» به مرکز امام صادق و به اولاد جسمانی و روحانی آن بزرگوار حمله ناگهانی کردند؛ و در ظرف یکی دو ساعت تمام مدرسه فیضیه، دانشگاه امام زمان _ صلوات الله و سلامه علیه _ را با وضع فجیعی، در محضر قریب بیست هزار مسلمان، غارت نمودند؛ و دربهای تمام حجرات و شیشه ها را شکستند. طلاب از ترس جان، خود را از پشت بامها به زمین افکندند. دستها و سرها شکسته شد. عمامة طلاب و سادات ذریة پیغمبر را جمع نموده آتش زدند؛ بچه های شانزده _ هفده ساله را از پشت بام پرت کردند؛ کتابها و قرآنها را _ چنانکه گفته شده _ پاره کردند.

اکنون روحانیون و طلاب در این شهر مذهبی تأمین جانی ندارند. اطراف منازل علما و مراجع محصور کارآگاه و گاهی کماندو و مأمورین شهربانی است. مأمورین تهدید می کنند که سایر مدارس را نیز به صورت فیضیه درمی آوریم. طلاب محترم از ترس مأمورین لباسهای روحانیت را تبدیل نموده اند. دستور داده اند که طلاب را به اتوبوس و تاکسی سوار نکنند. در مجامع عمومی مأمورین به روحانیون _ عموماً _ و به بعضی افراد _ به اسم _ ناسزا می گویند و فحش های بسیار رکیک می دهند.

ص: 195

شبها پاسبانها ورقه های فجیع با امضای مجهول پخش می کنند. اینان با شعار «شاه دوستی» به مقدسات مذهبی اهانت می کنند. «شاه دوستی» یعنی غارتگری، هتک اسلام، تجاوز به حقوق مسلمین، و تجاوز به مراکز علم و دانش؛ «شاه دوستی» یعنی ضربه زدن به پیکر قرآن و اسلام، سوزاندن نشانه های اسلام و محو آثار اسلامیت؛ «شاه دوستی» یعنی کوبیدن روحانیت و اضمحلال آثار رسالت.

حضرات آقایان توجه دارند اصول اسلام در معرض خطر است. قرآن و مذهب در مخاطره است. با این احتمال، تقیه حرام است؛ و اظهار حقایق، واجب «وَلو بَلَغَ مَا بَلَغَ».

اکنون که مرجع صلاحیت داری برای شکایت در ایران نیست و ادارة این مملکت به طور جنون آمیز در جریان است، من به نام ملت از آقای علم، شاغل نخست وزیری، استیضاح می کنم: با چه مجوز قانونی در دو ماه قبل حمله به بازار تهران گردید، و علمای اعلام و سایر مسلمین را مصدوم و مضروب نمودید؟ با چه مجوز علما و سایر طبقات را به حبس کشیدید که جمع کثیری در حبس به سر می برند؟ با چه مجوزی بودجة مملکت را خرج رفراندم معلوم الحال کردید؟ در صورتی که رفراندم از شخص شاه بود _ و بحمدالله ایشان از غنی ترین افراد بشر هستند _ با چه مجوز مأمورین دولت را که از بودجة ملت حقوق می گیرند برای رفراندم شخصی التزاماً به خدمت واداشتند؟ با چه مجوزی در دو ماه قبل بازار قم را غارت کردید، و به مدرسه فیضیه تجاوز نمودید و طلاب را کتک زده و آنها را به حبس کشیدید؟ با چه مجوز در روز وفات امام صادق _ سلام الله علیه _ کماندوها و مأمورین انتظامی را با لباس مبدل و حال غیرعادی به مدرسه فیضیه فرستاده و این همه فجایع را انجام دادید؟ من اکنون قلب خود را برای سرنیزه های مأمورین شما حاضر کردم، ولی برای قبول زورگوییها و خضوع در مقابل جباریهای شما حاضر نخواهم کرد. من به خواست خدا احکام خدا را در هر موقع مناسبی بیان خواهم کرد؛ و تا قلم در دست دارم کارهای مخالف مصالح مملکت را برملا می کنم. اکنون یک چشم مسلمین بر دنیای خود، و چشم دیگرشان بر دین خود گریان است. و حکومت چند ماهة شما با کارهایی که می کنید اقتصاد، زراعت، صنعت، فرهنگ و دیانت مملکت را به خطر انداخته، و مملکت از هر جهت در شرف

ص: 196

سقوط است. خداوند تعالی اسلام و مسلمین را در پناه خود و قرآن حفظ فرماید(1)

نوشته اخیر امام خمینی، همه را قوت قلب داد و ورد زبان عامة روحانیون و مردم عادی شد. دیگر همه دانستند که با اوضاع کنونی ایران و استبداد حاکمان آن، تقیه حرام است و اظهار حق واجب. علاوه بر سید حمید روحانی، برخی محققان دیگر اهمیت و تأثیر شگرف اعلامیة «شاهدوستی یعنی غارتگری» را در نوشته های خویش آورده اند.

علی دوانی، آن را «نقطة عطفی در مبارزه روحانیت با دستگاه سلطنت» عنوان کرده است(2) جلال الدین مدنی معتقد است: «فتوای امام مؤثرترین دستوری بود که همه مردم و به خصوص روحانیت را به جنبش بی سابقه واداشت و سازش و تسلیم را مردود نمود و فکر عقب نشینی را از بین برد.»(3) به گفتة «مسعود بهنود»: «اعلامیه شاهدوستی یعنی غارتگری چون بمب در سراسر کشور ترکید و هزاران نسخه از آن تکثیر شد.»(4)

همان گونه که محققان آورده اند، اعلامیة امام خمینی که در آن مسایل مهمی مطرح شده بود، تأثیر بسیار زیادی در سراسر کشور گذاشت. بی تردید، مهم ترین و خونین ترین تأثیر زودهنگام فتوای امام خمینی در میان عشایر فارس نمود پیدا کرد. نبرد سنگین و خونین «گجستان» در 31 فروردین 1342 میان نظامیان حکومت پهلوی و عشایر بویراحمد و ممسنی، کاملاً متأثر از اعلامیه امام خمینی بود. مبارزان عشایر، پس از شنیدن و خواندن این اعلامیه، به طور کامل خود را مهیای نبردی خونین نمودند. این نبرد شدید و خونین، در 31 فروردین 1342 اتفاق افتاد و به جنگ «گجستان» مشهور گشت(5)

روحانیون و طلاب جوان حوزة علمیه در سراسر کشور، که از ابتدا هستة اصلی و اولیه نهضت را تشکیل دادند، گروههای مختلف مردمی و سیاسی و فرهنگیان و دانشگاهیان نیز حضور و نقش به سزایی ایفا کردند. در میان گروههای مردمی و اهل حرف، بازاریان و صنوف متعدد آن، از فعال ترین گروه های صنفی مردمی در همراهی و حمایت روحانیون بودند. این دسته که غالباً ارتباط وثیق و تنگاتنگی با روحانیت داشتند، تعصب مذهبی خویش را نشان می دادند، و در مسایلی که روحانیون در برابر حکومت موضع گیری می کردند، به حمایت آنان برمی خاستند. در برخی مواقع، آنچنان تعصب دینی نشان می دادند که مراجع را زیر سئوال می بردند و خواهان تعطیلی درس و بحث آنها می شدند(1) به علاوه، با اعلامیه های جداگانه «پشتیبانی کامل خود را از رهبران دینی و مراجع تقلید» ابراز می نمودند. و اعلام می کردند: «در دفاع از حریم مقدس اسلام از هیچ گونه فداکاری دریغ نخواهند نمود.»(2)

گذشته از بازاریان، دانشگاهیان خاصه دانشجویان فعال سیاسی، نسبت به لایحة انجمن های ایالتی و ولایتی و لوایح شش گانه واکنش تند و صریح نشان دادند. بنا به نقل سیدحمید روحانی «دانشجویان دانشگاه تهران در جریان لایحة انجمن های ایالتی و ولایتی «با تشکیل میتینگ بزرگی به قم شتافتند و در صحن مطهر و مسجد اعظم و منازل علمای قم، به تظاهرات دست زدند و پشتیبانی خود را از خواسته های علمای اسلام اعلام داشتند.»(3) در بهمن ماه 1341 نیز دانشجویان دانشگاه تهران، همانند دیگر اقشار مردم تهران در تظاهرات اعتراض آمیز علیه اصلاحات شش گانه شاه شرکت کردند و از جانب پلیس کتک کاری و ضرب و شتم شدند. اعلامیه ای با امضای «دانشجویان مسلمان دانشگاه تهران» در حمایت و طرفداری از روحانیون و مبارزة آنها علیه اقدامات حکومت، منتشر گردید(4)

اتحادیه ای با نام «فرهنگیان و دانشجویان ایران»، در اعلامیة خویش عنوان کرده بود:

به پیروی از منویات مقدس مراجع عالیقدر تقلید حوزة علمیه قم، به علت لطمات و

ص: 198

صدماتی که از طرف هیأت حاکمه فاسد و خائن به اسلام عزیز و پاسداران عظیم الشأن آن وارد شده است، اولین روز بهار طبیعت (عید نوروز) را مبدل به عزا کرده و به همین مناسبت به عموم مسلمین که از تجاوزات جباران روزگار به ستوه آمده اند تسلیت عرض می کند... امید است در اثر حرکت و جنبش روزافزون مسلمانان غیور، سال 1342 سال انقلاب و طلیعة شکست قطعی دیکتاتوری و پیروزی نهایی مسلمانان باشد...(1)

از میان گروه های سیاسی، تنها «نهضت آزادی ایران» بود که با اعلامیه های خود فعالیت جدی نمودند و در مخالفت اقدامات اصلاحی دولت و شاه، واکنش نشان دادند و در حمایت روحانیت مبارز تلاش کردند. ایلات و عشایر فارس نیز از جمله فعال ترین طبقات مردمی مسلمان ایران بودند که مورد هجوم حکومت واقع شدند و با تأسی از نهضت روحانیون ایران، خاصه امام خمینی، علیه رژیم قیام کردند. سیدحمید روحانی آورده است که در جریان مخالفت روحانیون با تصویب نامه انجمن های ایالتی و ولایتی «رهبران ایلات و عشایر فارس نیز با ارسال طومار و نامه به مقامات روحانی قم، آمادگی خود را برای فداکاری و جانبازی اعلام کردند.»(2) اما، قیام اصلی عشایر جنوب به دنبال اوج گیری نهضت امام خمینی و فشار مضاعف حکومت پهلوی، در نیمه اسفندماه 1341 به صورت مسلحانه و علنی آغاز گردید(3)

در هر حال، نهضت روحانیون ایران _ که از قم آغاز شد و رهبری آن را امام خمینی برعهده گرفت _ در نیمه دوم سال 1341 و نیمه اول سال 1342 اقشار وسیعی از مردم ایران را وارد صحنه مبارزه کرد و به مخالفت حکومت پهلوی دوم فراخواند. حضور گروه های مختلف مردمی و سیاسی در نهضت روحانیت و همراهی و حمایت آنان، چشمگیر و برجسته بود.

لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی و لوایح شش ماده ای شاه، حمایت کرد. نهضت آزادی ایران در اردیبهشت 1340، با مرام نامة «مسلمانیم، ایرانی هستیم، تابع قانون اساسی ایران هستیم و مصدقی هستیم» تأسیس و تبلیغ شد(1) هیأت مؤسس آن، عبارت بود از: سید محمود طالقانی، مهندس مهدی بازرگان، دکتر یدالله سحابی، مهندس منصور عطایی، حسن نزیه، رحیم عطایی و عباس سمیعی(2) واکنش نهضت آزادی ایران در برابر تصویب نامة انجمن های ایالتی و ولایتی، در اعلامیه ای تحت عنوان «دولت از هیاهوی انتخابات انجمن های ایالتی چه خیالی دارد؟» نشان داده شد. در بخشی از اعلامیه آمده بود:

... امر مسلم این است که دل آقایان برای آزادی و حق انتخاب کردن کسی نسوخته است و به هیچ وجه قصد اعطای حق به زنها و یا مردها و اجرای انتخابات صحیح و واگذاری کارها به مردم در بین نیست. وقتی علی رغم صریح قانون اساسی و سنت 56 سالة مشروطیت... ملت ایران را از انتخابات مجلس شورای ملی محروم می کنند خیلی مضحک است که بخواهند به خانم ها حق رأی انتخاب نمایندگان انجمن های ایالتی و بعد مجلس شورا را بدهند! مگر مردها در این مملکت چه حالا و چه دوره های بعد از کودتا که با آن رسوایی انتخاباتی به عمل می آمد حق رأی دارند و داشتند که زنها از آن محروم باشند؟!...(3)

اعضای نهضت آزادی ایران، ضمن برشمردن علت و انگیزه های حکومت از تصویب نامه مزبور، پیشنهاد داده بود:

... نهضت آزادی ایران از دولت بسیار دلسوز و قانون پرست و دموکراسی طلب استدعا دارد فعلاً حق باز گرفته مردها را به خودشان پس بدهد و دخالتی در انتخابات ننماید تا بعد نوبت صحبت خانم ها و انجمن های ایالتی برسد(4)

نهضت آزادی، هم چنین در زمینه حمایت از «قیام عمومی و منطقی و دینی طبقة عالیة روحانیت» و «هم آهنگی و روشن بینی و شهامت» آنان، «خوشوقتی و سپاسگزاری»

ص: 200

خود را در اعلامیه ای مستقل انتشار داد؛ و از «سکوت و خفقان محکم دستگاه تبلیغاتی هیأت حاکمه و روزنامه های مزدور و سانسور» در باب اعلامیه ها و تلگرافات اعتراض آمیز یک ماه اخیر علما و نادیده گرفتن «صدها مجلس عظیم انبوه» در تهران و قم، معترض گشته بود(1) به علاوه، در اعلامیه ای دیگر «تشکر نهضت آزادی ایران از آیات عظام» را اعلان کرده بود(2)

پس از انتشار لوایح شش گانه و اقدام شاه به انجام رفراندم که فعالیت روحانیون به رهبری امام خمینی شدت یافت؛ نهضت آزادی ایران در اعلامیه ای تحت نام «هدف روحانیون از مبارزة اخیر»، به طور کلی به «سه هدف اساسی» مبارزه روحانیت پرداخت(3)

این اهداف، به اعتقاد آنان عبارت بود از:

1_ مبارزه با قانون شکنی

2_ مبارزه علیه تقویت اقلیتهای ضداسلامی

3_ دریدن ماسک اصلاحات دروغی(4)

در دو سه روز اول بهمن ماه که تظاهرات عمومی و اعتراضات دسته جمعی علما و مردم در تهران و قم شدت یافته بود، نهضت آزادی ایران در اعلامیه ای مهم و مفصل _ در سوم بهمن 1341 _ به نقد «انقلاب» شاه پرداخت(5) عنوان اعلامیه «ایران در آستانه یک انقلاب بزرگ(!) و برگرداندن تاریخ خود» بود. آنان، در بررسی «انقلاب بزرگ شاهانه»، چهار مسئله را مورد مطالعه و نقد قرار داده بودند: «کی انقلاب می کند؟ چرا [انقلاب] می کند؟ چگونه [انقلاب] می کند؟ چه نتایجی حاصل می شود؟.»(6)

نهضت آزادی معتقد بود: «عامل این انقلاب ها نه دهاتیها هستند، نه شهریها، نه ملت، نه مجلس و نه دولت. یک نفر است: شخص پادشاه مملکت. [که] این خود در تاریخ

ص: 201

انقلاب های جهان انقلابی است!»(1)

اعضای نهضت آزادی، در توضیح این «پدیدة نوظهور تاریخ» و انقلاب شگفت اعلیحضرت، می نویسند:

... معمولاً انقلاب دو طرف دارد و انقلاب کنندة آن طرف توسری خوردة زجرکشیدة محروم شدة خشمگین شدة مظلوم اجتماع است و انقلاب را در برابر طبقة قاهر غاصب حاکم ظالم انجام می دهد. اما امروز هیأت حاکمه و دستگاهی انقلاب می نماید که تا دیروز خود از طریق اربابها و مالک ها و مأمورین دولت[،] یگانه حامی نظام ارباب رعیتی و فئودالیته و وکیل ساز و برخوردار از اقتصاد و اجحاف مالکیت و سرمایه داری بود و در مرحلة نهایی عامل تمام فشارها و فسادها که بر رعایا و بر ملت وارد می آمد محسوب می شد. انقلاب از این بزرگتر نمی شود که با یک گردش کوچک زمان [،] ضارب خوش زبان مدافع مضروب بی زبان بشود!...(2)

در اعلامیه آمده بود، که در دنیای کنونی و «حکومت های متمرکز شده و مسلط و مطلع قرن حاضر» دیگر جایی برای «رژیم ملوک الطوایفی و قدرت های خانخانی و ایلیاتی» وجود ندارد، و در عمل چنین قدرتی نیست. در واقع هر «مالک و اربابی» که وجود دارد، و هر تجاوز و تعدی و تحکمی که می کند «تماماً با پشتیبانی مأمورین دولت و دربار بوده و هست.»(3)

به علاوه:

اگر دولت و دستگاه فاسد و رشوه گیر نبود و دادگستری واقعاً دادگستری بود[و] سایه دین و قانون... بر مرز و بوم این کشور حکومت می نمود[،] کله گنده ترین اربابها جرأت کوچک ترین تعدی به ضعیف ترین رعیت یا کارگر را نمی نمود و اصلاً چنین املاک و اموال بی حد و حصر در دست کسی جمع نمی شد... بنابراین ریشه و پایه همة فشارها و فسادها و خرابی ها دولت و دولتی ها و صاحب اختیار دولت ها بوده اند... در مملکتی که احزاب ملیون و مردم آن فرمایشی و ساختگی

ص: 202

باشد کنگره دهقانانش و انقلابش و مراجعه به آراء عمومی اش هم باید فرمایشی و ساختگی باشد(1)

در اعلامیة مزبور، علت این انقلاب را «سیاست آمریکا» دانسته که: «طالب اصلاحات ارضی و مبارزه با فساد بودند. اصلاحات ارضی برای آنکه جلو کمونیسم را بگیرد و مبارزه با فساد برای آنکه کمک های بلاعوض و باعوض... آنها حیف و میل نشود.» دولت امینی که «برنامه موردنظر آمریکا را انجام می داد»، با عملکرد خویش، «برای خود احراز شخصیت و کسب وجاهت و قدرت می نمود و مقام سلطنت در محاق می رفت.» معهذا، «همانطور که گفتند و نوشتند و شنیدند مسافرتی به اروپا و آمریکا به عمل آمد و وعده و قول و قراری مبادله شد که شخص اول مملکت [،] شخص اول و وسط و آخر مملکت و مجری ظاهر و باطن برنامه ها باشد.»(2)

بنابراین، شاه با مسافرت به آمریکا و پذیرش منویات آنان، انجام «برنامه» را برعهده گرفت، تا «حفظ سلطنت استبدادی از یک طرف و حراست و توسعة منافع استعماری (اعم از روس و انگلیس و آمریکا) از طرف دیگر» تحقق یابد(3) فرجام چنین اهدافی، یعنی: «توافق همة جانبة کامل مطمئن!»(4)

در بخش دیگر اعلامیه، به انجام «رفراندوم» و اشکالات مترتب بر آن پرداخته شده است(5) در قسمت پایانی نیز «نتایج و آثار رفراندوم» را برشمرده، به «بی اعتبار کردن هر چه قانون و نظام و حقوق» و «تزلزل و رکود در کل ارکان اقتصادی و تولیدی کشور»، خاصه «کشاورزی»، اشاره کرده است(6) به اعتقاد تهضت آزادی، این اعمال، همه در راستای «سیاست خارجی استعمار نوین» بود، که هم مشتاق و هم منتظر آن بودند(7) زیرا:

... از مدت ها قبل طلایه ها و آثار آن با اعزام کارمندان ایرانی به اسرائیل و استشاره استخدام اکیپ های سیار و ثابت کارشناسان اسرائیلی یعنی تصرف کنندگان وزارت

ص: 203

کشاورزی به خوبی هویدا شده است و چندی است چون لاشخوران و کلاغان شوم پیش آهنگ به بالای این بیمار محتضر به پرواز درآمده اند(1)

همزمان با انتشار اعلامیة نهضت آزادی در سوم بهمن ماه، اعضای برجستة آن یکی پس از دیگری دستگیر و روانة زندان شدند. بدین ترتیب، فعالان نهضت آزادی که اکثراً افراد معتقد و مذهبی بودند، با شعار ملیت و مذهب همراه روحانیت مبارز، علیه اصلاحات شاه موضع گیری شدید نمودند و سرانجام بازداشت، محاکمه و زندانی گشتند.

ص: 204

صراحت اعلام داشت: «به افتضاح چادرنشینی در فارس خاتمه می دهیم.»(1) این گفتة کسی است که ظاهراً از روشنفکران و آزاداندیشان عصر بوده؛ و خواهان رهایی رعیت از سلطه مالک و خان!(2) اما، او که بنا به نقل محمد بهمن بیگی «سنگ دهقان نوازی را بیش از دیگران بر سینه می زد از این قتل اتفاقی پیراهن عثمان ساخت.»(3)

استاندار فارس سپهبد «کریم ورهرام» نیز در بهمن ماه همین سال اعلان نمود: «دولت ایران از دو ماه قبل در خاک(4) فارس و شاید هم همه نقاط کشور کلمه (عشایر) را از مکاتبات خود حذف کرده است، ما دیگر کسی را بنام (عشایر) نمی شناسیم. در فارس کلیه سازمانهای عشایری ارتش حذف شده و افسرانی که بنام (افسران عشایری) نامیده می شدند از مناطق مختلف احضار شده اند.»(5)

بنابراین، قتل ملک عابدی که نه «مالکان» از آن خبر داشتند و نه مردم، بهترین بهانة حکومت محمدرضا شاه برای سرکوب و حذف عشایر گردید.

یک دقیقه سکوت می کنم.»(1)

در همین روز _ 23 آبان 1341 _ دولت، اعلامیه زیر را منتشر کرد:

هموطنان عزیز چنانکه اطلاع یافتید مهندس ملک عابدی رئیس حوزة اصلاحات ارضی منطقه فیروزآباد فارس بر اثر یک توطئه ناجوانمردانه شهید شد. آنچه تا امروز روشن شده این است که توطئه بدست کسانی انجام گرفته که تاکنون چه مستقیم و چه غیرمستقیم از دسترنج رعیت سابق استفاده کرده اند. منافع این اشخاص در جهت عکس منافع ملی ماست و برای بنده و برده نگهداشتن فرزندان ایرانست. البته برای خواهران و برادران عزیز تردیدی نیست که معنی اجراء لایحه اصلاحات ارضی یعنی آزادی قاطبه ملت ایران و بنابراین جوان ناکام مهندس ملک عابدی شهید راه آزادی و سرافرازی ملت ایرانست. من امروز را حسب الامر شاهانه روز عزای ملی اعلام می دارم و فردا هم به همین مناسبت تعطیل عمومی است. باز هم به کسانی که در راه استقلال ما _ آزادی ما و سربلندی ما در دنیای امروز اخلال می کنند چنانکه هفته پیش اعلام کردم می گویم که چرخ زمانه به عقب برنمی گردد(2) اصلاحات باید بسرعت پیش برود و دولت با نهایت قدرت هرگونه توطئه را در هر کجا پیش بیاید در هم خواهد کوبید. و توطئه کنندگان را به ملت ایران معرفی خواهد کرد و به همین منظور:

1_ در شیراز که مرکز توطئه این عمل ناجوانمردانه شده بود حکومت نظامی اعلان شد تا مرکز هر فسادی را ریشه کن نماید.

2_ سپهبد ورهرام به استانداری فارس منصوب گردید.

3_ برای دستگیری قاتلین اقدامات سریع در جریان است.

ص: 207

4_ دستور داده شد در هر نقطه سوءظنی در تهیه چنین توطئه برود بشدت سرکوبی شود.

5_ از امروز در سراسر فارس انجام اصلاحات ارضی اعلام گردید.

نخست وزیر _ اسدالله علم (1)

پس از این اعلامیه، سخنرانی های شدید و غلیظ و گفته های تهدیدآمیز ارسنجانی _ وزیر کشاورزی _ و نیز استاندار فارس کریم ورهرام، مدام در روزنامه ها و مجلات منتشر شد. شاید، به همین دلیل بوده که امام خمینی(ره) در برخی نوشته ها و گفته های خویش _ در سال 1341 _ به ارسنجانی حمله می کند، و او را همردیف اسدالله علم می شمارد.

وی در سخنرانی 6 آبان 1341 در منزل خود _ و پیش از جریان قتل ملک عابدی _ ارسنجانی را مورد حمله قرار می دهد و عنوان می کند: «به حساب ارسنجانی هم روزی خواهند رسید.»(2) وی در پیام مورخ 3 بهمن 1341 به ملت ایران، پس از ذکر مصائب و سختی های علما و جامعة مسلمین و مسلمان در ایران، می گوید: «این است حال ما، تا آقای علم و ارسنجانی چه بگویند.»(3)

به علاوه، در سخنرانی 12 اردیبهشت 1342، ضمن یادآوری تذکرات خویش به شاه در جریان رفراندم لوایح شش گانه، عنوان می کند که من به شاه نصیحت کردم و گفتم: «نکن این کار را، این رفراندم را نکن... اگر امروز ارسنجانی چهار تا رعیت را بیاورد برقصاند و بگویند: زنده باد؛ فردا چهار تا رعیت می آیند و می گویند: مرده باد...»(4)

در هر حال، ارسنجانی از آتش بیاران معرکه گردید و با تهدیدات مداوم خویش، اوضاع فارس را به تدریج به سوی بحران و نابسامانی سوق داد(5)

ص: 208

بخواهید نقشه بکشید و جنجالی درست کنید. آنوقت لباس نظامی میپوشم، قداره را از رو می بندم و با توپ و تانک آدم میکشم،! من ورهرام هستم و امنیت می خواهم].[ نسل کسی که امنیت را بهم بزند از روی زمین برمی دارم.» بعد از این جلسه ناگهان سروصداها خوابید و محیط شیراز آرامش نسبی پیدا کرد.»(1)

به رغم خوشبینیِ نویسندة مطلب، نه تنها سروصداها نخوابید؛ که به تدریج بیشتر و پرآوازه تر گردید.

روزنامه کیهان، گفتة اخیر ورهرام را در صفحة اول و به صورت برجسته، به چاپ رساند.

سپهبد ورهرام استاندار فارس امروز ]24 آبان 1341[ در اجتماع مالکان و طبقات مختلف فارس اظهار داشت: من مخالفان امنیت را زنده نمیگذارم! کاری نکنید که لباس نظامی بپوشم و قداره از رو به بندم و با توپ و تانک آدم بکشم(2)

تغییر مدیریت در فارس، منحصر به استاندار نبود. در همان اوان پس از واقعه و همزمان با تعویض استاندار فارس، فرمانده نظامی لشکر 10 فارس نیز تغییر کرد. فرمانده جدید، سرتیپ «عبدالعلی اورمزد» بود، که در تاریخ 23 آبان ماه 1341 وارد شیراز شد(3) علاوه بر فرمانده لشکر 10 فارس، فرمانده لشکر 9 خوزستان اندکی پس از قتل ملک عابدی تغییر یافت. سرتیپ «محمدحسین ضرغام» به عنوان فرمانده جدید، در تاریخ 24 آبان وارد اهواز شد و اقدامات خویش را آغاز کرد(4)

در فارس، تغییر دیگر در «سازمان اطلاعات و امنیت» (= ساواک) صورت گرفت. سرهنگ «مسعود حریری» (5)از آذرماه 1341، به جای «محمدعلی آرشام»(6) ، ریاست ساواک فارس را بر عهده گرفت؛ و در این زمینه خدمات شایانی در سرکوب قیام

ص: 210

عشایر جنوب انجام داد(1)

مالکین،اشارة صریح شده است. خبرنگار روشنفکر می نویسد:

درست هفده ساعت پس از حادثه قتل مهندس ملک عابدی من وارد شیراز شدم. شیراز حالت هیجان زده و تب آلودی داشت! همه جا صحبت از توطئه آدمکشان نقابدار و چگونگی دخالت مالکین در این امر بود... اخبار مربوط بجلسات مخفیانه و پی درپی مالکین و توطئه گران به این هیجان و اضطراب بیشتر دامن میزد... مضمون این شایعات همه یکی بود و حکایت از آن داشت که قتل مهندس ملک عابدی سرآغاز یک سلسله آدمکشیها و ترورهائی است که بزودی اتفاق خواهد افتاد! در جلوی مسجد وکیل من از زبان مرد ریشوئی که برای چند تن از اطرافیانش حرف میزد شنیدم: _ امروز آقا چند تا میهمان کله گنده داشت. خیلی حرفها زدند و خیلی تصمیمات گرفتند. تق این تصمیمات همین یکی دو روز در می آید و شما خواهید دید که چه جوئی از خون راه بیفتد! یکی از میهمانان به آقا میگفت «اگر شده همه دارائیم را بدهم، میدهم اما یک مأمور اصلاحات ارضی را زنده نمیگذارم! ....»(1)

در بخش دیگری از مجله، مطلبی تحت عنوان «آدمها و کارها» آمده که نویسنده یا نویسندگان آن، با تصریح و تعصب خاص، مالکان و «روحانی نماها» را عرضه هجمه و هتک قرار داده؛ و اتحاد آنان را _ به زعم خویش _ فاش و محکوم نموده است.

بیش از یک هفته است که مردم ما در مرگ مهندس عابدی عزادارند. این نخستین بار نیست که عده ای از مالکین غاصب و مفتخور شمشیر بروی ملت می کشند. دست اینان از دیرباز بخون هزاران تن از مردم بی گناه آلوده شده است. هزاران تن از دهقانان شرافتمند ما، در سیاهچالهای همین قبیل مالکین از درد و گرسنگی جان سپردند. هزاران تن از آنان،زیر شلاق مالکین با فجیع ترین شکنجه ها مرده اند و هزاران تن دیگر، سینة پردردشان آماج تیرهای خیانتگر نوکران خان مالک شده است. کارنامة زندگی بسیاری از مالکین عمده، نسل بنسل با خون بی گناهان نوشته شده است. قرنها مال و جان و ناموس پانزده میلیون ایرانی، دستخوش هوسها و اعمال شیطانی آنان بوده است و اکنون که پایه های حکومت کثیف شان میلرزد و

ص: 212

فرو میریزد، بهراس افتاده اند و سگهای هار خود را بار دیگر برخ ملت می کشند. مهندس عابدی را در تنگه ای کشتند که سابقاً کمینگاه کثیف ترین راهزنان و دزدان این خاک بود. اکنون جای این راهزنان بیرحم را چه کسانی گرفته اند؟ چند مالک عمده که کم و بیش، هر کدامشان سابقة جنایتی دارند. این توطئه که از چندی پیش در فارس تکوین شده بود، با نامه ناصر قشقائی که از ژنو فرستاده بود فاش گردید. همه روشن بینان ایران، منتظر چنین حوادثی بودند. اصلاحات ارضی، بفرمان روائی هزاران سالة مالکین عمده پایان میدهد. تصادفی نیست که یکباره همة عوامل ارتجاع بصدا درآمده اند و قداره بسته اند. منافع حیاتی همة اینان بخطر افتاده است...(1)

پس از توضیحات مجله در خصوص مالکین، نویسنده به سراغ روحانیون رفته، می نویسد:

آنچه در این چند ماه اخیر، در پشت پرده جریان داشت، از چشم مردم هوشیار ما پنهان نبود. همه می دانستند که هدف اصلی اعلامیه های آشکار و مخفی گروهی از کودن ترین عوامل ارتجاع چیست. بدبختی این گروه در جهل آنانست. خیال می کنند با تحریف اصول مذهبی که خود گناهی نابخشودنی است، میتوان چشم و گوش مردم را بست. در این روزهای اخیر متأسفانه برخی از روحانی نماها نیز که معلوم نیست به چه دلیل خود را نمایندة همة جامعه شریف و مقدس روحانیت میدانند، دست در دست های خونین این عده گذاشتند. هدف آنان چه بود؟ تجربه های تلخ گذشته پاسخ این پرسش است. کار اینان همیشه توطئه های عوامفریبانه بوده است. خودشان بعمد مردم را در جهل نگهداشته اند و هر بار که منافعشان اقتضاء میکند، از این جهل و نادانی استفاده های شیطانی میبرند. اینها حادثة سقاخانه و قتل «ماژور ایمیری» را درست کردند. اینان دستار معجزه بر سر کثیف ترین بندگان خدا بستند. خوشبختانه این بار گروه بیشماری از روحانیون واقعی چنانکه وظیفة مقدس آنها است، توطئه ها را نقش بر آب ساختند...(2)

ص: 213

به نظر می رسد، با انتشار و القای چنین مطالبی که تنها مالکان و روحانیون را مخالف «اصلاحات» شاه قلمداد می نماید؛ زمینه های ذهنی و عملی برخورد و سرکوب آنان و وابستگانشان آماده می شده است. ولی اینها همه بهانه های بی دلیل و غیرمستند بوده است.

به احتمال زیاد عمّال رژیم این را می دانستند که دست هیچ مالکی پشت پردة چنین قتلی نیست؛ و صرفاً برای سرکوب و منکوب نمودن ایلات و عشایر منطقه و روحانیت اصیل این گونه تبلیغات دروغین را پراکنده می ساختند. حتی آنان برای انحراف افکار عمومی و اعمال فشار جنون آسا بر عشایر منطقه، نامة ناصرخان قشقایی را که از ژنو برای روزنامه های رسمی _ نظیر اطلاعات و کیهان _ ارسال شده بود؛ همچون «پیراهن عثمان»، بردار و درفش خویش علم کرده بودند.

زمینه سازی دقیق سرکوب عشایر و ایلات منطقه، در همین مجله روشنفکر، تعبیه شده است:

منطقه ای که حادثه قتل مرحوم ملک عابدی در آنجا اتفاق افتاده یکی از نقاط حساس ایل نشین است. در این محل دوازده عشیره زندگی می کنند که خطرناترین آنها طوایف سرخی، گله زن، نمدی، طیبی، دشتی و [شش] بلوکی است. سرخی ها در راهزنی و آدمکشی نظیر و همتا ندارند! در زمان اعلیحضرت فقید ]رضاشاه[ مردی از این طایفه بنام «باباخان سرخی» سر به بیابان زد و یاغی شد. او با پنجاه نفر تفنگچی مدت بیست سال توانست مقاومت کند. باباخان در مدت چهل سال یاغیگری(1) بیش از هفتصد آدم کشت زیرا که آدم کشی برای او از آب خوردن هم راحت تر بود! گله زنها و نمدی ها هم در تیراندازی مهارت زیادی دارند، اما در قساوت و بیرحمی هیچگاه به پای سرخی ها نمی رسند.»(2)

با این تمهیدات، اعمال هرگونه تعدی، فشار و خشونت، جهت کشف کانون توطئه و شناسایی قاتلین ملک عابدی، مجاز شمرده می شد؛ و زمامداران حکومت،برای قلع و قمع مخالفان، به هر چیزی دست می یازیدند.

ص: 214

روزنامه «مهر ایران»، در همان هفتة اول واقعه دست کم سه سر مقالة خویش را به تبیین و تحلیل قتل ملک عابدی و سخنان محمدرضا شاه و ارسنجانی اختصاص داد. سرمقاله های «خونبهای مهندس عابدی»؛ «خان برنمی گردد» و «اصلاحات ارضی در فارس» به این واقعه و تبعات و پیامدهای آن پرداخته بود(1)

این گونه تبلیغات گسترده و مخرب، محدود به داخل کشور نبود؛ بلکه در روزنامه ها و مجلات بیگانه نیز انعکاس و رواج داشته است. نمونه هایی از آن را منابع داخلی منعکس نموده اند. روزنامه اطلاعات با چاپ مطلبی از روزنامه «دینا» _ چاپ استانبول _ آورده است که:

ارتجاع در مقابل اصلاحات بصورت قتل مهندس عابدی ظاهر شد(2)

نویسنده مقاله، ادامه می دهد:

... جنایت زشت و زیبا ندارد اما جنایتی که اخیراً در ایران رویداد زشت ترین و فجیع ترین جنایتی است که در تاریخ معاصر کمتر به نظایر آن بر میخوریم. این جنایت قتل یک فرد نیست ]بلکه[ قدمی است که ارتجاع در مقابل اصلاحات بزرگ ترقیخواهانه شاهنشاه ... برداشته است... (3)

روزنامه کیهان، به نقل از مجله «تایم» آمریکا، در مطلبی تحت عنوان «جنایت در برابر اصلاحات» می نویسد: «در فارس «ملاکان فئودال گستاخانه رهبری نبردی را بر ضد هرگونه تحول و بخصوص بر ضد آمال و آرزوهای شخصی شاهنشاه در مورد اجرای برنامه های اصلاحات ارضی بدست گرفته اند.»(4)

همین روزنامه به نقل از روزنامه «کنبا» چاپ پاریس آورده است: «حکومت ایران نباید بهیچ وجه و بهیچ عنوان در قبال جهالت آنها ]فئودال ها[ عقب نشینی کند.»(5)

ص: 215

اشاره ای که آقای محمدناصر قشقائی به برادر خود نموده مسلماً نظر او متوجه اعمال و رفتار خسرو قشقائی است که اکنون در آلمان بسر میبرد و از هرگونه تحریک و اعمال خلاف مصلحت ملک و ملت فروگذار نمی کند و آنچه دیگر برادران میکشند از رویة نامطلوب و کارهای زشت و تحریکات ناجوانمردانه او است... خوانندگان گرامی استحضار دارند که در حال حاضر که یکی از برادران قشقائی آقای محمدحسین قشقائی در تهران اقامت دارد ... هرگز وارد معرکه و ماجراهائی ]اینچنین[ نمی باشد(1)

در روزنامة «آتش» به همدستی حسینقلی خان رستم و خسروخان قشقایی اشاره شده که جهت «جلوگیری از اجرای اصلاحات ارضی در فیروزآباد و ممسنی و قشقائی» و مبارزه با آن «خسروخان حواله کرده است که در حدود سیصد هزار تومان از عواید او را حسینقلی خان رستم صرف» این کار نماید(2)

اما، در واقع تمام این مطالب «ژورنالیستی» و هم چنین گفتة ارسنجانی وزیر کشاورزی نادرست و بدون سند و مدرک بود. حتی بعدها نیز به رغم تمام تحقیقات انجام گرفته از جانب دستگاههای مختلف رژیم _ ساواک، ارتش، ژاندارمری، استانداری، شهربانی و... _ هیچ سند و مدرکی دراین باب ارایه نشد. البته در خصوص ماجرای نامه ناصرخان قشقائی، جز چند مطلب ژورنالیستی فوق و سخن ارسنجانی؛ هیچ کدام از منابع رسمی و غیررسمی رژیم مطلبی ارایه و اظهار ننمودند. به علاوه تنها اتهام «محمدحسین خان قشقایی» برادر ناصرخان، که در دادگاه «سران عشایر فارس» به «دو سال حبس تأدیبی» محکوم گردید، این بود که در معیت «فتح الله خان حیات داودی» به منزل «امیربهمن صمصام بختیاری» رفته و برای عزیمت عبدالله خان ضرغامپور و ناصرخان طاهری به بویراحمد، تقاضای خودرو نموده است.

چنانکه پیشتر آمد، خود وی نیز در خاطراتش به همین موضوع اشارت دارد. وی می گوید:

یک روز در خیابان اسلامبول ]تهران[ به کافه نادری می رفتم که به فتح الله خان

ص: 217

حیات داوودی برخورد کردم. گفتم: کجا می روی؟ گفت که من به کافه نادری می روم].[ به طرف کافه راه افتادیم. در میان راه در خیابان اسلامبول که از جلو خانه مرتضی قلی خان بختیاری می گذشتیم، فتح الله خان پرسید: از این آقایان چه خبر داری؟ گفتم: گاهی پسرانش به اینجا می آیند. از دربان خانه پرسیدم که کدام یک از خوانین هستند؟ گفت: بهمن خان پسر مرتضی قلی خان اینجاست. من به حیات داوودی گفتم: حالا که بهمن خان اینجا هستند، بد نیست بالا برویم و در همین جا چای بخوریم. رفتیم پیش بهمن خان و در ضمن صحبتهایمان موضوع آمدن بویراحمدی ها را به تهران برای او تعریف کردیم و گفتیم که حالا زمستان شده و برف آمده و وضع مالی آنها مناسب نیست. حتی اگر به اصفهان بروند، چون اتوبوس به منطقه آنها نمی رود، آنها پولی ندارند که بتوانند یک ماشین کرایه کنند و به فلارد بروند. بهمن خان گفت که من در اصفهان یک اتومبیل دارم و پیشکارم هم آنجاست. من کارتی به شما می دهم که به آنها بدهید که آنها را در اصفهان به پیشکارم بدهند تا راننده ام آنها را ببرد و به مقصد برساند. ما هم به همین ترتیب عمل کردیم و رؤسای بویراحمد توانستند در زمستان خودشان را به خانواده هایشان برسانند و به زندگیشان برسند(1)

وی اضافه می نماید، که پس از دستگیری و بازداشت در زندان قزل قلعه؛ «در بازجویی از من فقط دربارة بویراحمدی ها سؤال می کردند و موضوع دیگری را مطرح نمی کردند.»(2)

اندکی بعد، وی را آزاد می نمایند و او هم بدون مانع به خارج از کشور عزیمت می کند. پس از بازگشت به ایران، مجدداً دستگیر می گردد و مورد بازجویی قرار می گیرد. به گفتة وی «باز هم بازجوییها دربارة بویراحمدیها بود» و موضوع دیگری در میان نبود. بنابراین، هیچ گونه سؤال و حساسیتی بر سر قتل ملک عابدی و نامه ناصرخان قشقایی نشان داده نشده است.

علاوه بر این، به نظر نمی رسد برادران قشقایی _ ناصر، خسرو، محمدحسین و ملک

ص: 218

منصور _ پس از سقوط دولت دکتر مصدق و قدرت یابی مطلق شاه، اقدامات حادی علیه رژیم پهلوی انجام داده باشند. مدارک و اسناد موجود نیز مؤید این نظر است. حتی ارتشبد فردوست، به صراحت بیان می کند: «... پس از 28 مرداد 32 خیال محمدرضا]پهلوی[ از تحریکات برادران قشقائی راحت بود و تا انقلاب مزاحمتی از ناحیه آنها دیده نشد.»(1)

وی نیز از کمک های مالی محمدرضاشاه به خسروخان قشقایی و برادرش محمدحسین صولت قشقائی، اشارات صریح دارد(2) او می گوید:

خسرو قشقائی در آلمان غربی زندگی می کرد و چون تحریکاتی علیه محمدرضا می نمود، دستور داد که ساواک ماهیانه 10 هزار تومان برای او حواله کند تا آرام شود. تصور می کنم این مبلغ تا 20 هزار تومان در ماه نیز افزایش یافت. یکی از برادران او در ایران بود و اکثراً وی را در منزل جم می دیدم... وی از وضع مالی خود شکوه می کرد و می گفت که زندگی معمولی خود را نیز نمی تواند اداره کند، لذا از محمدرضا کراراً برای او کمک مالی گرفتم و از من سپاسگزار بود(3)

ایرج کشکولی، موضوع مقرری خسروخان قشقایی را این گونه نقل می کند:

... تمام املاک خسروخان را رژیم شاه مصادره کرده بود. از جمله زمین های خدیجه بی بی، مادر خسروخان اصلاً مشمول اصلاحات ارضی نشد و همه را مصادره کردند. باغ ارم شیراز را نیز ضبط کردند. مادر خسروخان سروصدا کرد که شکایت خواهم کرد. بر این اساس، رژیم برای مادر خسروخان یک مقرری تعیین کرد... یعنی ماهانه مبلغی برای مادر خسروخان در نظر گرفته بودند. همین بعدها باعث رواج این شایعه شد که خسروخان از سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) پول می گرفته است(4)

بنابراین، به قطع یقین نامة ناصرخان قشقایی _ که دستمایه تبلیغات منفی رسانه های رسمی و کسانی چون حسن ارسنجانی شده بود _ دلیلی بر توطئه قبلی مالکان فارس و

ص: 219

تصمیم قتل ملک عابدی نبود.

هم چاپ و در شهرها و قصبات منتشر ... نمایند...»(1)

فولادوند، استاندار فارس نیز در گزارش مورخ 19/8/41 به اسدالله علم نخست وزیر اعلام می دارد:

... چند روز است جنب و جوشی بین مالکین و روحانیون شیراز پیدا شده و جلساتی در زمینه قانون اصلاحات ارضی و شرکت زنان در انتخابات ترتیب می دهند که البته ساواک مرتباً مراتب را به مرکز منعکس می نماید. متمنی است دستور فرمایید از هرگونه اطلاعاتی که در این باره حاصل می فرمایند این استانداری را هم در جریان بگذارند(2)

ظاهراً نخست وزیر هیچ پاسخی به استاندار فارس نداده است.

اعضای اتحادیه در تاریخ 19/8/41 به منزل آیت الله رضوی عزیمت نموده و مراتب اعتراض و نارضایتی خویش را اعلان داشته اند. علاوه بر مأمورین ساواک، افرادی از جانب استانداری در جلسة مذکور، حضور یافته و گزارش مفصلی از آن ارایه داده اند. متن گزارش این است:

... از ساعت 9 صبح روز جاری [19/8/1341] جلو منزل آقای سیدمحمد رضوی مراقبتهای لازم به عمل آمد و از ساعت 10 صبح عده ای از مالکین شیراز ]و[ حومه، از جمله آقایان شیخ مصلح الدین امامی، ابراهیم شهیم، حاج عبدالمحمد بهبهانی، پیمان جهرمی، محمد ضرغامی و حسنعلی ضرغامی، عبداللهی جوکار و برادران، آقای علی شهیم، محمدعلی خان بهبهانی، نصر، سیدابراهیم دستغیب، کربلائی محمد ده بزرگی، سرفراز دارابی، شهاب اعظم، فتاح پرهام، مهندس ایزدی، رضوی زاده، دره شولی، قاسم قهرمانی، لشکری، اعتمادالسلطنه مدرسی، مصطفی عبداللهی، نمایندگان برادران قشقایی، هوشنگ قشقایی فرزند سهراب قشقایی و چند نفر از کرد شولی ها و عده ای دیگر در منزل آقای رضوی حضور به هم رسانیده. ساعت 2/1 10 صبح آقای رضوی وارد اطاق اجتماع گردید. بدواً آقای فتاح پرهام چنین اظهار داشت که:

ص: 221

ما همگی به حضور شما که شرفیاب شده به واسطه این است که قبلاً لایحه ای به نام اصلاحات ارضی از مجلس گذشت و به واسطة اینکه برخلاف قانون اسلام بود از طرف مرحوم بروجردی متوقف گردید تا اینکه دولت آقای امینی آمد برخلاف قانون اساسی تبصره ای به آن اضافه نمود به وسیله دکتر ارسنجانی در چند شهر اجرا گردیده. ما همگی به پادشاه خود علاقه مند هستیم ولی نبایستی اموال و ثروت ما را غصب نمایند. و هیچ کس به اجرای این قانون راضی نمی باشد؛ زیرا اصولاً برخلاف قانون اسلام و اساس مملکت می باشد.

بعد آقای شیخ مصلح الدین امامی اظهارات آقای پرهام را تأیید نموده و چنین به آقای رضوی فهماندند که تمام علمای اعلام نسبت به اجرای این قانون اعتراض نموده و فتوای خود را داده اند. بعداً نوشته چاپی که در جیب مهندس ایزدی بود گرفته به آقای رضوی نشان دادند؛ که فتوای اکثر علما در این مورد به چاپ رسیده بود و همچنین مفاد لایحه اصلاحات ارضی را در اختیار آقای رضوی گذاردند. بعداً آقای سیدابراهیم دستغیب مفاد فتوای مرحوم بروجردی و سایر علما و شرحی که به آقای موسوی بهبهانی که نوشته شده ایشان به آقای سردار فاخر نوشته اند جهت آقای رضوی قرائت نمود. بعداً محمد ده بزرگی اظهار داشت: آقای رضوی، کارد به استخوان رسیده. دو روز قبل که این آقایان از طرف کلیه نقاط فارس آمده و در حضور شما هستند قسم یاد کرده و همگی امضا نموده ایم که زیر بار اجرای این قانون نرویم و نخواهیم رفت. دولت اگر راست می گوید تمام املاک ما را به قیمت عادلانه خریداری کند. این طور که معلوم است با زور و سرنیزه روبه رو هستم و به هیچ وجه زیر بار نخواهیم رفت. آقایان شما مگر همگی قسم نخورده اید به قرآن و ناموس؟ سپس وسیله شیخ مصلح الدین امامی شرحی که از طرف اتحادیه فلاحتی شیراز به آقای شیخ بهاءالدین نوشته شده و نظر ایشان را در این مورد خواسته و جوابی که داده اند به نظر آقای رضوی رسید و آقای دستغیب در حضور همگی قرائت نموده و چنین وانمود کرد که آقای شیخ بهاءالدین فتوا داده این قانون برخلاف اسلام و مملکت می باشد و شما هم نظر خود را اعلام دارید؛ زیرا ما تمام این فتواها را گراور می کنیم و به نظر مردم می رسانیم؛ و از طرفی، تلگرافی هم به اعلیحضرت همایونی مخابره می کنیم، به نخست وزیر هم تلگراف

ص: 222

می زنیم و چون شما پیشوای مردم فارس هستید بایستی به جلو بیفتید؛ ما همگی تابعیت می کنیم...(1)

اسناد موجود نشان می دهد، تمام تحرکات و اقدامات اعضای اتحادیه فلاحتی فارس، در محدودة روزهای 16 تا 20 آبان ماه 1341 بوده است(2) زیرا به دنبال قتل ملک عابدی در 21 آبان 1341، ظاهراً تمام اعضای اتحادیه، از ترس در خانه ها خزیده و در لاک خود فرو رفته اند.

ساواک فارس درگزارش اقدامات مهم خویش به مرکز _ در خصوص قیام عشایر _ بیان می کند که پس از قتل ملک عابدی، «به اشارة ساواک فارس اتحادیه فلاحتی منحل و اعضا]ی[ آن و سایر مخالفین دولت کاملاً مرعوب ... گردید.»(3)

بنابراین به دستور ساواک و استاندار فارس _ سپهبد ورهرام _ اتحادیه فلاحتی فارس نیز منحل گردید، از آن پس هیچ اقدامی انجام نداد. دقت در اسامی اعضای اتحادیه و همکاران و دوستان غیر عضو آن؛ بیانگر آن است که هیچ کدام از خوانین، سران و زمین داران ایلات و عشایر کهگیلویه و بویراحمد، ممسنی، سرخی، حیات داودی و قشقایی _ جز هوشنگ قشقایی _ در اتحادیه حضور و مشارکت نداشته؛ و پیوند و ارتباطی میان آنها موجود نبوده است.

تیمسار کریم ورهرام، در گزارش محرمانة مورخ 28/8/41 به وزیر کشور، می نویسد: «... دستور دادم اتحادیه فلاحتی فارس،که مرکز تجمع مالکین بوده، برچیده شود ]و[ به تمام اعضای آن اتحادیه تذکرات لازم [را] دادم. اکنون منطقه و مخصوصاً شهر شیراز در نهایت آرامش بوده و نگرانی وجود ندارد. مراقبت کامل می شود و تصور نمی رود هیچ ناراحتی پیشامد نماید...»(4)

چند روز بعد، رئیس اتحادیه فلاحتی فارس «شیخ مصلح الدین امامی» در اعلامیه ای که روزنامه اطلاعات به چاپ رساند؛ انحلال اتحادیه را اعلان داشت. متن اعلامیه این بود: «... چون با انجام قانون اصلاحات ارضی که به پیروی از منویات ذات مبارک

ص: 223

اعلیحضرت همایون شاهنشاهی برای اعتلای میهن عزیز و رفاه طبقه کشاورز و زارع و خرده مالک اجرا می گردد و همواره مورد تأیید اعضای اتحادیه می باشد [،] لذا ادامه فعالیت اتحادیه فلاحتی فارس دیگر ضروری به نظر نرسیده و جلسات خود را تشکیل نخواهد داد. بدین وسیله انحلال آن را اعلام می دارد[،] مسلماً اولیای امور دولت شاهنشاهی ایران همه گونه بذل توجه و مجاهدت برای بهبود رفاه حال عامه به خصوص طبقه کشاورز مبذول می فرمایند...»(1)

اندکی بعد، تمام مالکین شیراز با حضور در ادارة اصلاحات ارضی، «اظهارنامه»های مربوط به املاک خویش را تکمیل و ارایه داد ند. بر اساس نوشته روزنامة پارس _ و به نقل از اطلاعات واصله از اداره کل کشاورزی _ «تمام مالکان شیراز که املاکشان مشمول قانون اصلاحات ارضی است اظهارنامه های مربوطه را تکمیل و بادارة اصلاحات ارضی تحویل داده اند.»(2)

منابع اخیر محلی _ قشقایی _ این گونه روایت کرده اند:

... مهندس عابدی همراه مهندس همت و حیدری ... مشاهده می کنند جاده بسته شده و در حدود ده دوازده اتوموبیل متوقف شده است. مهندس عابدی از جیپ پیاده می شود تا به بیند علت توقف اتوموبیلها چیست و متوجه می شود دو سه نفر راهزن جاده را بسته اند. مهندس عابدی تفنگی با خود در اتوموبیل داشت و وقتی وضع را چنین می بیند تفنگ را برداشته به سوی راهزنها شلیک ]می نماید[ و دو نفر را زخمی می کند ولی تیرها کاری نمی شود. یکی از راهزنها وقتی وضع را چنین می بیند تفنگ را به سوی مهندس عابدی نشانه رفته ...و با یک گلوله مهندس عابدی را به قتل می رساند(1)

«عوض اله صفری کشکولی» در کتاب «تولدی در آتش» می نویسد: «مهندس عابدی به خیال اینکه سارقین مسلح در راهش کمین کرده اند، دست به ماشه شد و چند تیر بی هدف شلیک کرد. ناگهان فریادی از بادام زارها برخاست... «بهادر را کشتند.» حسین قره یارلو هم که در ارتفاع مشرف بر جاده در انتظار همراهانش نشسته بود، این جمله را شنید و باور کرد که برادرش بهادر کشته شده است. بی درنگ ماشین را به گلوله بست. ماشین از جاده منحرف شد و در چاله های کنار جاده توقف کرد... حسین قره یارلو و همراهانش بی آنکه بدانند چه دسته گلی به آب داده اند، شب هنگام به بلندای کوه میمند رسیدند. سرنیزه _ قمقمه آب _ رادیو _ قطار فشنگ و تفنگ پنچ تیر پران مهندس عابدی را هم با خود آورده بودند...»(2)

یکی از راهزنان مسلح تنگاب، «محمد نوروز» بوده که اسلحه ملک عابدی را به دست آورده و به شخصی در ده بیضا فروخته است. این اسلحه، ضمن خلع سلاح به دست نظامیان افتاده و آنها هم محمد نوروز را دستگیر و به اعتراف واداشته اند. او «گفت گرسنه بودیم]،[ جاده را بستیم].[ 11 اتوموبیل را متوقف کردیم].[ مهندس عابدی در اتوموبیل آخری سوار بود. پیاده شد و به ما تیراندازی کرد که رفقای ما زخمی شدند و ما هم او را کشتیم.»(3)

ص: 225

اما روایتی که منابع رسمی وقت _ نظیر مجله روشنفکر _ به نقل از رانندة جیپ، سیداحمد اصنافی منتشر نمودند، این گونه بود:

پیش از ظهر روز دوشنبه ]21 آبان 1341[ مهندس عابدی تصمیم گرفت که برای تهیه آمار از دهقانان «مرادتپه» بآنجا برود... ولی اظهار علاقه رئیس دارائی فیروزآباد ]آقای رضائیان[ که میخواست همراه ما بیاید مهندس را وادار ساخت تا ساعت حرکت را بتأخیر انداخته و به بعدازظهر موکول نماید... ساعت دو و ربع بود که رئیس دارائی آمد. علاوه بر مهندس عابدی و رئیس دارائی دو تن مأمورین اصلاحات ارضی یعنی آقایان مهندس سیاوش همت و عباس حیدری مروج کشاورزی فیروزآباد نیز همراه ما بودند. کار مهندس در «مراد تپه» زیاد طول نکشید و ساعت چهار و نیم ما مجدداً بطرف فیروزآباد برگشتیم. مهندس همت و حیدری عقب ماشین و مهندس عابدی و رئیس دارایی جلو و بغل دست من نشسته بودند... وقتی من از خم گردنه]ای[ گذشتم، ناگهان پنج شش اتومبیل باری وانت و جیپ توجهم را جلب کرد... مهندس تا چشمش باتومبیلها افتاد بمن گفت: _ سید؛ مثل اینکه کارت درآمد! دو سه تا ماشین پنجر کرده اند! ... هنوز یکدقیقه از این گفتگو نگذشته بود که ناگهان صدای شلیک یک گلوله بلند شد و متعاقب آن گلوله دوم و سوم صفیرزنان از بغل گوش من رد شد! با دستپاچگی ترمز کردم. در همین موقع گلوله ای از بغل دستم گذشت و قسمت چپ شیشه جلو را سوراخ کرد. حیدری فریاد کشید: _ آقای مهندس دستم بدامنت که دارند ما را می کشند! مهندس بی آنکه مضطرب شود گفت: _ بچه ها سروصدا نکنید، یک مشت دزد سرگردنه هستند که دنبال پول میگردند، هرچه دارید بدهیم و خلاص شویم. بگذارید من الان کارها را درست میکنم. این حرف را زد و پائین رفت، تا باصطلاح خودش با

ص: 226

آنها مذاکره کند! هنوز پای دومش را درست پائین روی زمین نگذاشته بود که صدای شلیک گلوله برخاست و متعاقب آن مهندس از رو بزمین افتاد....(1)

خبرنگار مجله، به نقل از سیاوش همت، فرزند سرلشکر سیف الله همت می نویسد:

آنها باید دوازده نفر بوده باشند].[ هر دوازده تا صورتشان را با پارچه پوشانده بودند تا شناخته نشوند، اما در موقعی که دو تای از آنها ناگهان نقابشان افتاد ]یکی جوان بود و[ ترکی حرف می زد و ظاهرش نشان میداد که از طایفه «نمدی»هاست. دیگری که در حدود چهل سال از عمرش میگذشت قیافه سوخته و تیره ای داشت و هم او بود که مهندس عابدی را از پشت هدف گلوله قرار داد... بنظر من این توطئه با نقشه و برنامه دقیقی طرح شده بود. توطئه گران جاسوسهائی در اطراف مهندس عابدی داشتند تا از برنامه کار و حرکت او به دهات اطلاع پیدا کنند و حتماً آنروز... جاسوسها از موضوع مطلع شده و به تفنگچی ها دستور می دهند که در ساعت معین تنگه را محاصره و عمل شیطانی خود را بانجام رسانند... تا بحال هیچ سابقه نداشته که دزدها در «تنگه آب» راه را بر مسافرین ببندند. این اولین باری است که «تنگه آب» محل هجوم عده ای واقع می شود و این خود دلیل آنست که مهاجمین بهیچوجه قصد سرقت و چپاول نداشته اند، بلکه هدفشان کشتن رئیس اصلاحات ارضی منطقه فیروزآباد بوده است(2)

در پی این حادثه بازداشت و شکنجه بیرحمانه عشایر قشقایی، با شدت هر چه تمام تر آغاز شد.

بنابراین، مأمورین و مجریان اوامر حکومت، نسبت به تمام مناطق عشایری فیروزآباد، کوهمره سرخی و اطراف آن، «سوءظن» داشتند؛ و به جد در پی دستگیری و بازداشت بیچارگان عشایری بودند. اکنون در جنگ زرگری «ملک» و «مالک»، این تهیدستان عام بودند که در معرض همه گونه فشار و جور و استخفاف و شکنجه و داغ و درفش واقع شده بودند. به رغم آنکه روزنامه های رسمی مدام از دستگیری و اقرار متهمان قتل ملک عابدی خبر می دادند؛ اما روزبروز بر تعداد دستگیرشدگان و معترفان افزوده می گشت. مشخص بود مأمورین دولت هیچ نشانی از قاتلان اصلی به دست نیاورده؛ و به دروغ و ظالمانه بی گناهان بسیاری را در سیاهچال جور و جفا به بند کشیده اند. این روند ستمگرانه تا مدتها ادامه یافت؛ و بسیاری از بی گناهان، شکنجه های وحشیانه دیدند. مروری بر مطالب روزنامه های وقت، مؤید گفته های فوق است. این مطالب، غالباً در صفحات اول روزنامه ها و با تیتر و سوتیتر درشت نگاشته شده است. 23 آبان 1341: «عده ای افراد مسلح در جاده شیراز _ فیروزآباد بتحریک مالکین رئیس اصلاحات ارضی فیروزآباد را کشتند.»(1)

24 آبان 41: «ارتش و ژاندارمری جستجوی قاتلین مهندس ملک عابدی را از راه زمین و هوا آغاز کردند.»(2)

26 آبان 41: «استاندار فارس گفت: قاتلین مهندس عابدی شناخته شدند.»(3)

26 آبان 41: «8 نفر باتهام توطئه در فارس دستگیر شدند.»(4)

27 آبان 41: «بدستور سپهبد مالک دستگاه کشف دروغ بفیروزآباد برده میشود.»(5)

28 آبان 41: «دیشب قاتلین اصلی در کوهها دستگیر شدند. محاکمه صحرائی قاتلین بزودی در فیروزآباد آغاز میشود.»(6)

29 آبان 41: «سردسته قاتلین هنوز در کوهستان متواریست. هواپیماهای اکتشافی

ص: 228

ژاندارمری در جستجوی اسفندیار (سردسته قاتلین) است.»

30 آبان 41: «اسفندیار سردسته قاتلین مهندس عابدی دستگیر شد. حیدر کاظمی کدخدای ایل نمدی نیز دستگیر شد.»(1)

1 آذر 41: «12نفر از افراد ایل چگنی ]چگینی[ دستگیر شدند.»(2)

1 آذر 41: «کلانتران ایل قشقایی احضار شدند... اسلحه مهندس ملک عابدی در خانه یکی از متهمین کشف شد.»(3)

5 آذر 41: «پس از تحقیقات مفصل: دستگیر شدگان فیروزآباد اعتراف کردند... آخر وقت امروز خبرنگار ما از فیروزآباد اطلاع داد: قاتلین مهندس عابدی شناخته شدند.»(4)

5 آذر 41: «در فارس 7 نفر از بازداشت شدگان جزء قاتلین هستند.»(5)

6 آذر 41: «اولین کسی که به مهندس عابدی تیراندازی کرد بازداشت شد.»(6)

7 آذر 41: «بجز یک یا دو نفر: همه قاتلین مهندس عابدی شناخته شد.»(7)

7 آذر 41: «گزارش تلفنی خبرنگار کیهان از فیروزآباد: متهمین قتل مهندس عابدی اعتراف نمی کنند... عباسقلی ]مرادی، یکی از دستگیرشدگان[ میگوید: هم قیامت هست و هم خدا!»(8)

8 آذر 41: «2 کلانتر قشقائی بازداشت شدند.»(9)

11 آذر 41: «برای دستگیری آخرین متهم واقعه فیروزآباد اکیپ تازه ای از طرف ژاندارمری بکوهستانها اعزام شد.»(10)

12 آذر 41: «کلانتران قشقائی در فیروزآباد بازداشت و یا تبعید هستند.»(11)

ص: 229

به رغم این تبلیغات داغ بیست روزه، قاتل یا قاتلین ملک عابدی شناخته و معرفی نشده اما، جمع زیادی از مردان ایل قشقایی _ و سرخی _ ضرب و شتم و شکنجه شدند.

معهذا، در این ایام رنج و عذاب،جمعی از مردان و زنان ایل قشقایی، سخت ترین و دردناک ترین روزهای زندگی خویش را از سر گذرانده است. «منوچهر قشقایی» یکی از متهمان و شکنجه شدگان، در خاطرات خود از شکنجه گاه فیروزآباد، می گوید:

همراه من 14 نفر از اطرافیانم را هم گرفته بودند که در این سه شب آنها را در مقابل چشم من شکنجه می دادند... یکی از دستگیرشدگان امیرحسین نیرومند بود که همه ناخنهایش را درآورده بودند و برای آنکه صدای فریاد او بگوش اهالی نرسد صدای موتور برق را زیاد می کردند!(1)

بنا به نوشتة عوض اله صفری کشکولی، «ابراهیم خان نمدی را پانزده روز تمام آنقدر شکنجه کردند که پیرمرد بیچاره پوست کبودی بر استخوانهایش باقی ماند. بینی قربانعلی شولی را سیخ داغ کردند تا اعتراف کند که قاتل ملک عابدی است. منوچهرخان قشقایی را آنقدر شکنجه کردند که مدتها آثار شکنجه و بند و زنجیر در بدنش به وضوح آشکار بود. دندانهای سرهنگ گله زن را شکستند تا قتل ملک عابدی را اعتراف کند. تیرة موسالو از طایفه شش بلوکی که با حال و وضع رقت بار از قحط سالی در حال کوچ از کنار دهبرم (غرب فیروزآباد) عبور می کردند به اتهام قتل ملک عابدی توسط مأموران به رگبار بسته شدند...»(2)

مادر منوچهر قشقایی که پسرش به اتهام قتل ملک عابدی بازداشت شده بود، به یاد می آورد که:

... سرهنگ (نوکر منوچهر) را هم آنقدر شکنجه کردند که می گفت بله مهندس عابدی را من کشتم. ناصرالدین شاه را هم من کشتم].[ اصلاً هر کس را که بگوئید من کشتم. غیر از او سیزده چهارده نفر ]دیگر[ هم اعتراف کردند که باتفاق منوچهر ]قشقایی[ مهندس عابدی را کشته و اموالش را برده اند و نزد آنهاست و وقتی می خواستند که آن اموال را

ص: 230

پس بدهند نمی توانستند جواب بدهند چون در حقیقت چیزی نزد آنها نبود.»(1)

این گونه شکنجه های زجرآور، امان قشقایی ها را بریده و به ستوه آورده بود.

وی را جلب و بازداشت میکنند.»(1)

چند روز بعد، ورهرام استاندار فارس، در مصاحبه ای اعلان کرد:

بازداشت آقای محمد ضرغامی بعلت تخلف از مقررات حکومت نظامی بوده است و مقررات حکومت نظامی فرصت مناسبی بوده برای دستگیری وی... آقای ضرغامی سوابق بسیار بدی دارد و دولت منتظر فرصتی بود برای دستگیری او. اگر او گناهکار نبود باین صورت در چنگال(2) ما گرفتار نمی شد. طبق قوانین حکومت نظامی آقای ضرغامی در یک دادگاه نظامی محاکمه خواهد شد(3)

به نظر می رسد، ورهرام نسبت به محمدخان ضرغامی، بسیار بدبین و ناراضی بوده است. در تلگرافی که ورهرام، به تاریخ 3/9/1341 به نخست وزیر مخابره نموده، می نویسد:

نمی دانم کی به عرض رسانیده است که محمد ضرغامی را می خواهم آزاد کنم. اگر منظور این بود که آزاد باشد زندانی نمی کردم؛ و تا خاتمه کار دادگاه هم آزاد نخواهد شد...(4)

ظاهراً محاکمه محمدخان ضرغامی، زود برگزار و محکومیت وی اعلام می گردد. روزنامه کیهان در 15 آذرماه 1341 خبر داد: «رئیس طایفه باصری به 3 سال زندان محکوم شد. علت محکومیت ضرغامی حمل اسلحه در ساعات ممنوعه فرمانداری نظامی بوده است.»(5)

این محکومیت سه ساله، البته در دادگاه تجدیدنظر نظامی شیراز، به 6 ماه حبس تأدیبی تغییر یافته است(6)

می رفت؛ در تاریخ 30 آذرماه 1341 بازداشت و به تهران اعزام می گردد. روزنامة کیهان، در صفحة اول خود، خبر داد:

رئیس ایل ممسنی بازداشت شد و تحت الحفظ به تهران اعزام گردید. حسینقلی رستم رئیس ایل ممسنی که از مالکین بزرگ فارس است صبح دیروز ]30 آذرماه[ بوسیله فرمانداری نظامی شیراز توقیف و بلافاصله تحت الحفظ به تهران اعزام گشت].[ وی متجاوز از 140 پارچه آبادی دارد].[ نامبرده روز چهارشنبه گذشته همراه سایر مالکین از آقای نخست وزیر استقبال کرد].[ ظاهراً علت توقیف وی بر اثر تحریکاتی علیه قانون اصلاحات ارضی قلمداد شده است(1)

همین روزنامه، در توضیحات بیشتر می نویسد:

بقرار اطلاع آقای حسینعلی ]حسینقلی[ رستم رئیس ایل ... ممسنی که متجاوز از 160 پارچه آبادی دارد تاکنون برای 59 پارچه آبادی خود اظهارنامه پر کرده و بقیه املاک خود را چندی قبل بین خانم و فرزندش تقسیم کرده سند انتقالی داده و قسمتی را نیز به آقای سلطان حسین قشقایی برادر خانمش واگذار کرده است که حق استرداد داشته باشد(2)

تناقض گویی روزنامه در باب تعداد آبادی های تحت مالکیت حسینقلی خان، کاملاً آشکار است.

دو روز بعد، روزنامه کیهان خبر داد که: «رئیس ایل ممسنی آزاد شد.»(3)

اسناد موجود نشان می دهد که ورهرام، استاندار فارس، نسبت به دستگیری و اعزام حسینقلی خان به تهران، واکنش بالنسبه تندی نشان داده و علت بازداشت وی را جویا شده است.

جناب آقای نخست وزیر _ رونوشت تیمسار سپهبد امیر عزیزی وزیر محترم کشور[:] صبح جمعه سی آذر فرمانده نیروی زمینی تلگرافی به فرمانده لشکر فارس دستور می دهد حسینقلی رستم را تحت مراقبت به تهران اعزام دارند. دستور اجرا و فرستاده می شود. در نتیجه، عمل انتقال املاک ممسنی به دولت متوقف ]می شود.

ص: 233

[ چون این جانب به کلی از این جریان بی اطلاع می باشم اولاً مقرر فرمایید در صورتی که حسینقلی رستم مرتکب اعمالی شده است که مستلزم توقیف [و] تنبیه می باشد جریان را ابلاغ؛ ثانیاً به این ترتیب نمی دانم مسئولیت منطقه با کیست و اگر با این جانب است مقرر شود دستور مستقیم به لشکر و مأمورین انتظامی داده نشود. اکنون با دستگیری حسینقلی رستم سایر رؤسای عشایر ناراحت و در نتیجه ممکن است عکس العملی نشان دهند. به اضافه، اصولاً این عمل، علاوه بر اینکه لازم نبود، به ضرر منطقه هم خواهد بود(1)

نخست وزیر اسدالله علم، در پاسخ وی می نویسد:

تیمسار سپهبد ورهرام استاندار ... تلگراف جنابعالی بشرفعرض همایونی رسید و حسینقلی آزاد شد. اصولاً لزومی در دستگیری او نبوده است...(2)

بدین گونه، حسینقلی خان رستم، پس از پنج روز بازداشت، آزاد می شود؛ اما به صلاحدید خویش در تهران می ماند و به فارس برنمی گردد.

تمام مردمان، اعم از زن و مرد، واکنش منفی و مقاومت عمومی نشان می دادند؛ اخذ اسلحه آنان و خلع سلاح ایشان بود. این حساسیت، بسیار بالا بود. مرد و زن عشایری، اسلحه را همچون عزیزترین کسان و چیزهای خویش، دوست می داشت و از آن مواظبت می کرد. اسلحه، چنان ارزشمند و دوست داشتنی بود؛ که در ادبیات عامیانه و حماسی قوم، جایگاهی بس رفیع یافته بود. بیت شعری، در ادبیات عامیانه و حماسی ایل بویراحمد _ و برخی ایلات دیگر _ وجود دارد؛ که بیانگر ارزش و تقدس فوق العاده «تفنگ» است. عاشق ایلی، برخلاف دیگر عاشقان _ که از سر تعارف و تمجید هم که شده _ همه «چیز» خویش را فدای «معشوق» می خواند؛ یک چیز را مجزا می نماید؛ و آنهم «تفنگ» است! وی به صراحت می گوید:

هرچه دارم قربونت، غیر از تفنگم

ور دارم چربش کنم سی(1) روز تنگم

این «روز تنگ»؛ در واقع روزی است که تمام حیثیت و شرف و ناموس ایلی در خطر است. بنابراین، دفاع از آن، از ضروریات و واجبات است. مرد ایلی، با وجود «تفنگ»، راحت تر می توانست از «حیثیت» ایل، حفظ و حراست نماید. تفنگ، ابزار ارزشمند دفاع بود؛ نه تهاجم(2) تفنگ، وسیله ای مقدس و در واقع یار و یاور مرد ایلی، در مقابل تعدی و تجاوز هر ظالم و زورگویی بود. معهذا، ارزش و اهمیت اسلحه، نه تنها برای مرد ایلی که برای زن ایلی، نیز کاملاً محسوس و ملموس بود. مردان عشایر، در مقابل شکنجه های سخت و زجرآور نظامیان، تحمل بسیاری می نمودند، تا به آسانی اسلحة خویش را از دست ندهند. اما، این بار اوضاع کاملاً متفاوت بود. قتل ملک عابدی، بهترین بهانه و مستمسک حکومت پهلوی دوم برای سرکوب کامل عشایر جنوب شده بود. به علاوه، «اوامر ملوکانه» نیز در منظر عموم صادر شده بود؛ و بنابراین، می بایستی خلع سلاح کامل عشایر جنوب، صورت گیرد. ارتشبد فردوست بیان می کند؛ در جلسات «شورای عالی هماهنگی که در آن زمان «شورای امنیت» خوانده می شد... ]سپهبد[ مالک ... کراراً از دستورات محمدرضا برای خلع سلاح عشایر صحبت می کرد.»

ص: 235

در نتیجة این تصمیمات، سرانجام لشکر 10 پیاده فارس، در تاریخ هفتم بهمن ماه 1341، «اعلامیه خلع سلاح همگانی در فارس» را منتشر نمود. در آغاز اعلامیه آمده بود:

بفرمان مطاع شاهانه[،] در اجرای امریه نیروی زمینی[،] لشکر 10 فارس مأموریت دارد که تا آخرین اسلحه غیرمجاز را اعم از ساچمه ای ]و[ گلوله زنی جمع آوری و بدینوسیله موجبات آسایش مردم و آرامش و امنیت مناطق استحفاظی فراهم گردد...

اعلامیة مزبور، نیز در همان روز، در برخی روزنامه ها انتشار یافت. روزنامة محلی «پارس» نیز در سرمقاله ای تحت عنوان «وداع با اسلحه»، به اعلامیه لشکر 10 فارس و اوامر ملوکانه راجع به خلع سلاح عشایر جنوب پرداخته است.

مجلة «تهران مصور» در مصاحبه ای با سپهبد ورهرام، استاندار فارس به تفصیل به موضوع خلع سلاح عشایر جنوب پرداخت . در این مصاحبه که تحت عنوان «سی هزار مرد مسلح در جنوب خلع سلاح می شوند» انتشار یافت؛ چنین آمده است:

بطوریکه خوانندگان اطلاع دارند، بفرمان شاهنشاه، خلع سلاح عمومی و کامل عشایر جنوب آغاز شده و دولت در نظر دارد ضمن اجرای فرمان شاهانه، مقدمات اسکان عشایر و تأمین آسایش واقعیت ]واقعی؟[ کامل فارس و مناطق جنوبی را فراهم کند.

در مصاحبة استاندار فارس آمده بود:

سی هزار سوار و پیاده مسلح بیابانگرد فارس که مجهز به تفنگ، مسلسل و سلاحهای خودکار سبک هستند خلع سلاح می شوند. هم اکنون سه ستون سرباز سپاه فارس برای جمع آوری اسلحه عشایر بطرف: 1_ فیروزآباد برای خلع سلاح افراد مسلح قشقائی. 2_ نورآباد مرکز ممسنی برای خلع سلاح بیابانگردان. 3_ کهگیلویه بمنظور جمع آوری اسلحه تیره های مختلف در فارس و «باشت» و «باوی»

ص: 236

در حرکت می باشند].[ علاوه بر سه ستونی که در فارس مأمور جمع آوری اسلحه و مهمات خوانین، رؤسای ایلات و عشایر، و افراد مسلح عادی شده اند، یک ستون نیز از سپاه خوزستان مأمور جمع آوری اسلحه عشایر بویراحمدی و اعرابی که مسلح هستند آماده حرکت شده است. ضمناً بگردان بوشهر نیز مأموریت داده شده که اسلحه موجود در تنگستان، دشتی و دشتستان را جمع آوری کند.

علاوه بر لشکر 10 فارس، لشکر 9 خوزستان نیز مسئول خلع سلاح عشایر کهگیلویه و بویراحمد در حوزة خوزستان می گردد. در روزنامة «مهر ایران» به اقدامات لشکر 9 خوزستان در منطقه کهگیلویه و دهدشت، اشاره شده است. خبرنگار مهر ایران گزارش می دهد: «تیمسار سرتیپ علی نادور معاونت یکم لشکر 9 مستقل پیاده خوزستان و فرمانده ستون های خلع سلاح منطقه بهبهان و کهگیلویه باتفاق ... سرهنگ علیزاده فرماندار شهرستان کهگیلویه... روز 15/11/41 با هواپیما به بهبهان وارد ]و[ پس از صدور دستورات لازم در مورد حرکت ستونهای مختلف بمناطق باشت و بابوئی _ چرام _ صیدون ... در مراسم دعا و نیایش برای شاه شرکت کردند... در خاتمه تیمسار بسران عشایر در مورد تحویل اسلحة موجود در منطقه بهبهان و کهگیلویه تذکر دادند.»(1)

ستون های خلع سلاح عشاییر، با حضور در مناطق استحفاظی و دستورات شفاهی و کتبی، بزرگان ایلات و طوایف را مسئول اجرای خلع سلاح مردم خویش نموده است. بر اساس اسناد موجود، فرماندهان ستون های خلع سلاح، کدخدایان و کلانتران مناطق مختلف را موظف نموده «کلیه سلاح های ابوابجمعی خود... را جمع آوری و به ستاد ستون تحویل» نمایند. به علاوه، تهدید نموده بودند: «که هر کس سلاح خود را پنهان و از دادن اسلحه خودداری کند[،] علاوه بر اینکه سلاح های آنان گرفته می شود، به حداکثر مجازات قانونی تنبیه خواهند شد.»(2)

بدین گونه، همه زمینه سازی خلع سلاح عشایر، و در واقع سرکوب قطعی و همیشگی ایلات جنوب شروع شده است. مسلم بود، در مقابل خلع سلاح عمومی، بسیاری از مردمان ایلات و عشایر، مقاومت و موضع گیری می نمایند. بنابراین، یکی از عوامل مؤثر

ص: 237

و مهم مقاومت عمومی عشایر جنوب و قیام آنان؛ جلوگیری از جریان خلع سلاح و بازتاب شکنجه های پیشین عشایر در هنگام اخذ اسلحه بود.

در واقع، خلع سلاح های مکرر پیشین، امان آنان را بریده و به ستوه آورده بود. آزار و اذیت های نظامیان، در هنگام خلع سلاح عشایر، بسیار زیاد بود. شکنجه ها برای اخذ اسلحه از مرد عشایری، در بسیاری مواقع زجرآور و رقت انگیز بود. هیچ فرد عشایری، به آسانی تسلیم نمی شد؛ و تفنگ خویش را تحویل نمی داد. بسیاری از آنان،پس از تحمل شداید فراوان و شکنجه های خرد کننده، ناچار به تقدیم اسلحه می شدند. برخی از مردان عشایر، نیز بی آنکه اسلحه ای داشته باشند، بی گناه و به سختی شکنجه می شدند. به جرأت می توان گفت، بدترین مواقع برای تمام مردمان ایلی، در مواجهه با نظامیان، زمانی بود که خلع سلاح اعلام و اجرا می شد. معهذا، بر اساس چنین سابقة ناخوشایندی بود، که اعلام مجدد خلع سلاح در سال 1341، با نارضایی و عدم استقبال عشایر مواجه شد. در نتیجه، مقابل آن موضع گیری و مبارزه نمودند؛ و در واقع یکی از عوامل اصلی قیام عشایر جنوب به شمار می آید. متأسفانه، این «مهم» تحت تأثیر تبلیغات مخرب و دروغین رژیم؛ هنوز هم از دید بسیاری از محققان برکنارمانده و توجهی به آن نشده است. احتمالاً ارتشبد فردوست، از معدود افرادی است، که به تأثیر خلع سلاح عشایر در ایجاد قیام عشایر جنوب، اشاره نموده است. وی می گوید:

... محمدرضا ]شاه[ تصمیم گرفت که ... ایلات و طوایف فارس را خلع سلاح و منکوب کند و از سال 1340 دراین زمینه به ژاندارمری دستوراتی داد، که در نتیجه منجر به شورش وسیعی در عشایر جنوب گردید(1)

شدند. رئیس ایل سرخی، حبیب الله شهبازی بود، که ده روز پس از واقعه قتل ملک عابدی، از طرف نظامیان _ خاصه تیمسار اشکان فرمانده ژاندارمری فارس _ به فیروزآباد «احضار و با رفتار خشن و توهین آمیزی که بیسابقه بوده است او را متهم به قتل ملک عابدی می کنند و اعلام می دارند:«تو مسئوولی. باید ظرف یک هفته قاتلین را که سرخی هستند، دستگیر کنی و تحویل دهی!» بنابراین وی با ناراحتی و نگرانی به منطقه بازمی گردد..(1)

روزنامه کیهان، در گزارشی تحت عنوان «بازجویی از رئیس طایفه سرخی» می نویسد: «... عصر دیروز ]3 آذر[ حبیب شهبازی رئیس طایفه سرخی به فیروزآباد احضار شد و ساعت هشت صبح امروز نامبرده خود را به ژاندارمری فیروزآباد معرفی کرد و هم اکنون تحت بازجوئی است.»(2)

همین روزنامه، در روز بعد، متن مصاحبة خبرنگار خویش را با حبیب شهبازی، چنین منتشر می نماید:

دیروز خلیل ]حبیب[ شهبازی رئیس طایفه سرخی ... به خبرنگار ما گفت: من مثل یک سرباز هر وقت لازم باشد به مأمورین دولت کمک خواهم کرد. دیشب تیمسار اشکان مرا احضار کرد و قرار شد در مورد دستگیری سارقین و متهمین بقتل ملک عابدی به ژاندارمری کمک کنم].[ من قول هر گونه کمکی که بتوانم انجام دهم دادم(3)

روز بعد، روزنامه کیهان با چاپ عکس وی، می نویسد: «حبیب اله خان رئیس طایفه سرخی ... که بژاندارمری فیروزآباد احضار شده است.»(4)

در همین روز، روزنامه اطلاعات نیز با چاپ عکس وی در صفحه اول، نوشت: «حبیب اله شهبازی... رئیس تیرة سرخی که در دستگیری قاتلین مهندس عابدی با مأمورین ژاندارمری همکاری کرد هنگام گفتگو با خبرنگار اطلاعات...»(5)

ص: 239

بدین گونه، حبیب شهباری و دیگر سرخی ها که به ناروا به اتهام قتل ملک عابدی زیر فشار و تهدید قرار گرفته بودند؛ صادقانه در جهت شناسایی و دستگیری قاتلان اصلی تلاش نمودند. اما ظاهراً این تلاش ها مورد قبول دولتیان واقع نمی گردد. سندی از ساواک در دست است که «منصفانه» به اجحافات و فشارهای متعدیانة ژاندارمری، نسبت به «عشایر» فارس _ از جمله کوهمره سرخی _ اشاره دارد. در این سند آمده است: «... در سال 1341 که جریان قتل مهندس ملک عابدی رخ می دهد [،] دستگاه ژاندارمری با ایجاد سر و صدا موجبات اذیت و آزار عشایر فارس را فراهم و چون در منطقه فیروزآباد این جریان واقع گردیده و ارتباطی با منطقه سرخی نداشته[،] معهذا تیمسار اشکان و معاونش سرهنگ عاصی به فکر منطقه سرخی افتاده و وجود چند نفر دزد را در منطقه بهانه کرده [و] شهبازی را احضار و تحت الحفظ به فیروزآباد اعزام می دارند. در فیروزآباد که از دشمنان وی بوده اند[،] نهایت اهانت و فحاشی را به وی نموده سپس او را به شهر می آورند و از وی خواستار می شوند چند نفر از افراد سرخی را تحویل دهد. نامبرده در اجرای امر چند نفر را تحویل داده و سپس اکیپ های ژاندارم برای دستگیری وی اقدام می نمایند[.] ناچاراً نامبرده از کوه مره سرخی به شیراز رفته و مراتب را به استانداری گزارش و با اینکه استانداری به ژاندارمری دستور می دهد که مزاحم وی نگردند [،] لیکن استانداری نیز قاتل ملک عابدی را از وی خواسته و از طرف ژاندارمری جهت دستگیری وی [،] منزل او را در شهر محاصره می نمایند و نامبرده ناچاراً به منطقه مزارعی متواری می گردد.»(1) سندی از ساواک در دست است که «منصفانه» به اجحافات و فشارهای متعدیانة ژاندارمری، نسبت به «عشایر» فارس _ از جمله کوهمره سرخی _ اشاره دارد. در این سند آمده است: «... در سال 1341 که جریان قتل مهندس ملک عابدی رخ می دهد[،] دستگاه ژاندارمری با ایجاد سر و صدا موجبات اذیت و آزار عشایر فارس را فراهم و چون در منطقه فیروزآباد این جریان واقع گردیده و ارتباطی با منطقه سرخی نداشته[،] معهذا تیمسار اشکان و معاونش سرهنگ عاصی به فکر منطقه سرخی افتاده و وجود چند نفر دزد را در منطقه بهانه کرده[و] شهبازی را احضار و تحت الحفظ به فیروزآباد اعزام می دارند. در فیروزآباد که از دشمنان وی بوده اند[،] نهایت اهانت و فحاشی

ص: 240

را به وی نموده سپس او را به شهر می آورند و از وی خواستار می شوند چند نفر از افراد سرخی را تحویل دهد. نامبرده در اجرای امر چند نفر را تحویل داده و سپس اکیپ های ژاندارم برای دستگیری وی اقدام می نمایند [.] ناچاراً نامبرده از کوه مره سرخی به شیراز رفته و مراتب را به استانداری گزارش و با اینکه استانداری به ژاندارمری دستور می دهد که مزاحم وی نگردند[،] لیکن استانداری نیز قاتل ملک عابدی را از وی خواسته و از طرف ژاندارمری جهت دستگیری وی[،] منزل او را در شهر محاصره می نمایند و نامبرده ناچاراً به منطقه مزارعی متواری می گردد.» روزنامه کیهان، در تاریخ 18 آذر ماه، خبر از «دستگیری سه نفر از طایفه سرخی» می دهد. این دستگیری ظاهراً «مربوط به اعترافی بوده که عطائی آموزگار عشایری ساکن قنات دهدار نموده و گفته است آنها را چند شب قبل از واقعه قتل مهندس عابدی مسلحانه در آنجا دیده است.»(1)

با این گونه بهانه گیری های زورگویانه، فشار و اجحاف بر سرخی ها _ همچون قشقایی ها _ به اوج می رسد. حبیب شهبازی، به عنوان رئیس و بزرگ ایل سرخی، تاب و تحمل این همه تعدی و تجاوز را نیاورده؛ از اول دی ماه، آشکارا در برابر دولت موضع گیری می نماید.

کتاب خود به این مهم اشاره کرده، می نویسد:

... اسامی سرکردگان اشرار سرخی که با حبیب شهبازی همکاری می کنند عبارتند از: 1_ بلوط جعفرلو 2_ دشتی گله زن 3_ فضل الله گلکی 4_ مسیح خان بلوردی 5_ پسر لشکر صفی خان 6_ پسر باباخانی ]باباخان[ 7_ امیر و کرامت پسران مهدی سرخی(1)

باری، با فراخوانی حبیب شهبازی «عدة زیادی از عشایر و روستائیان از نواحی مختلف فارس به کوهمره می آیند و در مدت اندکی حداقل 1200 تفنگچی مسلح مستقر می شوند.»(2)

اقدام بعدی وی، تحریم رفراندم لوایح ششگانه _ یا انقلاب سفید _ بود. وی که فردی کاملاً آگاه به مسایل سیاسی _ اجتماعی عصر بود؛ می دانست روحانیت مبارز و اصیل و برخی گروههای سیاسی، رفراندم لوایح ششگانه را تحریم نموده اند. بنابراین، عدم شرکت وی در رفراندم انقلاب سفید، موجبی مؤثر در عدم شرکت عشایر کوهمره سرخی در رفراندم مزبور بود. تحریم دسته جمعی مردم کوهمره سرخی و عدم رأی ریزی در رفراندم ششم بهمن 1341 بسیار جالب و ارزشمند بود. در واقع، این عمل بیانگر شجاعت و نترسی قومی دلیر در خفقان دیکتاتوری عصر و اصالت و ارزش مبارزه و مقاومت آنان است. بازتاب این کار مهم و تاریخی، در «کیفرخواست دادستان نظامی» علیه حبیب شهبازی، منعکس و مشخص است. در کیفرخواست چنین آمده:

... مقارن رفراندم تاریخی ]ششم بهمن[ حبیب شهبازی ... در کوهمره بیکار ننشسته و بمناسبت تمرد و عدم حضور در شیراز مراتب عصیان و یاغیگری او در طوایف دور و نزدیک منتشر می شود. دستجات سارقینی که در اثر فشار و تعقیب ژاندارمری به ستوه آمده بودند از موقعیت استفاده کرده به طرف کوهمره سرخی سرازیر می شوند و حبیب شهبازی هم مقدم آنها را گرامی میشمرد. در تاریخ ششم بهمن 41 که مصادف با رفراندم تاریخی ملت ایران نسبت به لوایح ششگانه پیشنهادی شاهنشاه بود علناً مخالفت میکند و اهالی کوهمرة سرخی را وادار مینماید که رأی ندهند....»(3)

ص: 242

در همین ایام بهمن ماه، که اختلاف روحانیت مبارز _ به رهبری امام خمینی _ با شاه و حکومت پهلوی، به اوج رسیده بود؛ حبیب شهبازی،از طرق مختلف، با روحانیون مبارز شیراز ارتباط هایی برقرار نموده است. بر اساس سند محرمانه ای که در پروندة ساواک حبیب شهبازی، موجود است؛ وی نامه ای به «جلال الدین آیت الله زاده» برادر «آیت الله شیخ بهاءالدین محلاتی» نوشته، که: «ما قیام کردیم شما هم ما را تنها نگذارید]و[ بوسیله ایادی محمد ضرغامی و جبهه ملی با ما هم آهنگ شوید.»(1)

جلال الدین آیت الله زاده، در خاطرات خویش نقل می کند:

به خاطر دارم که یک روز صبح به منزل مرحوم آقای اخوی ]آیة الله محلاتی[ رفتم. مرحوم آقای دستغیب هم اونجا بود].[ اخوی فرمودند خوب شد شما آمدید. حبیب الله شهبازی کسی را فرستاده اینجا و گفته من امروز می توانم ستاد لشکر را خلع سلاح کنم... آقا از من پرسیدند:«چه کار کنیم؟» گفتم:«اصلاً جوابش را ندهید، نامه هم برایش نفرستید، به او بگویید ما در این کار با شما هم نظر نیستیم.» چون نامه به دست مأمورین دولت می افتاد....(2)

«دکتر محمدحسن طاهری» در خاطرات خویش، از ارسال نامة آیت الله محلاتی به حبیب شهبازی یاد می کند.

وی می گوید: «... آیت الله محلاتی رضوا ن الله تعالی علیه نامه نوشته بودند که به وسیله یک نفر به کازرون فرستاده شد و در جلسه ای در کازرون نامه مطرح شد. مخاطب نامه شهبازی بود. شهبازی یکی از سران عشایر کوهمره سرخی بود که یک حرکت ضددولتی به وجود آورده بود.»(3)

علاوه بر آیت الله محلاتی و برادرش جلال الدین آیت الله زاده، روحانیون مشهور فارس نظیر آیت الله دستغیب و آیت الله نجابت، به قیام مردم کوهمره سرخی و حبیب شهبازِی، معاضدت مادی و معنوی نموده اند.

«آیت الله شیخ حسنعلی نجابت» از روحانیون مرتبط با حبیب شهبازی بود، که علاوه بر ارسال کمک های مالی، در مدح و وصف وی و یارانش شعر گفته است. بنا به نقل

ص: 243

«محمدرضا گل آرایش»:

آیت الله نجابت شنیده بود که حبیب الله شهبازی علیه دولت قیام کرده... به دلیل اینکه آنها به طرفداری اسلام قیام کردند از آنها حمایت می کرد. در مدح آنها شعر می گفت و آنها را ترغیب می کرد و از جهات مالی هم توسط رفقایی که اطراف ایشان بودند، مثلاً ده هزار تومان، پنج هزار تومان ]و[ کمتر و یا بیشتر کمک مالی می کرد. افرادی هم ]که[ می توانستند، فشنگ و یا «پیشتو» و ده تیر، گیر بیاورند، تهیه می کردند، و به آنها می دادند(1)

برخی از ابیات آیت الله نجابت در مدح جنگجویان سرخی و حبیب شهبازی، این است:

چتربازان که زطیاره پدیدار ش_دند

تیر جانسور بدرید دل دشمن دی_ن

از قضا تیر خریدار به بیهوده ن_رفت

رهبر قوم حبیب الله شهبازی بود

نام نامیش ح_بیب است و محب احم__دهر یکی را به هدف مردم شهباز خریدار شدند

سرخیان در ره اسلام جلو دار شدند

دولت و دولتیان زرد رخ و زار شدند

شاهبازان جهان در نظرش خوار شدند

بر سرش نور خ_دا، پنج تنش یار شدند(2)

به نقل از شاهدان عینی و شرکت کنندگان در قیام، آیت الله شهید دستغیب نیز تعدادی ملکی (گیوه) و مبلغ شانزده هزار تومان پول، برای کمک به حبیب شهبازی و جنگجویان کوهمره سرخی فرستاده است(3)

علاوه بر این اقدامات، خود حبیب شهبازی که فردی باسواد و آگاه بود؛ اعلامیه هایی در تبیین اهداف و انگیزه های عشایر از قیام علیه دولت، تحریر و منتشر نموده است. این اعلامیه ها، توسط مبارزان دیگر، حروف چینی و چاپ و انتشار یافته است(4) نمونه هایی از برخی اعلامیه ها اکنون در دست است. از جمله اعلامیة ذیل:

ص: 244

اعلامیه نهضت مقاومت ملی عشایر جنوب

بطوریکه هم میهنان عزیز اطلاع دارند از یکماه پیش عشایر فارس به منظور پشتیبانی از جنبشهای ملی و دلیرانة مردم شهرستانها مخصوصاً اهالی محترم تهران مسلحانه بپاخاسته و توانسته اند تا حد زیادی دنیا را به آنچه در ایران ما می گذرد متوجه سازند. متأسفانه چون در بدو امر مقدور نبود هدفهای نهائی عشایر را از این قیام به سمع ملت ایران برسانند، دولت تا می توانست بر علیه جنبش ملی ما تبلیغات سوء نمود. گاهی آنها را چند نفر دزد و راهزن و جیره خوار و بار دیگر مخالف اصلاحات ارضی و سرانجام تحریک شدة مالکین و فئودالها معرفی نمود و اعلیحضرت شاه در نطقهای خود سران عشایر را شپشهای جامعه و مورچه هائی در مقابل لکوموتیو یاد کردند و حال آنکه ده سال ظلم و جور حکومتهای دیکتاتوری کافی بود که تمام ملت ایران را بر علیه دولت مرکزی به طغیان و عصیان برانگیزد؛ منتها نجابت و بردباری ملت ایران همة مظالم و مفاسد هیأت حاکمه را با صبر و شکیبائی و مبارزات منطقی و قانونی تحمل نمود. اینک لازم می داند هموطنان عزیز را به هدف مقدسی که محرک احساسات پاک و بی آلایش عشایر فارس بوده است، واقف سازد.

هموطنان عزیز!

ظلم و جور حکومتهای دیکتاتوری در ده سالة اخیر، تمام ملت ایران را به زانو درآورده است. فشار هیأت حاکمه، تعطیل مشروطیت، نقض قانون اساسی، اختناق مطبوعات و افکار عمومی، حبس و شکنجه و تبعید آزادیخواهان، ورشکستگی اقتصادی و فقر و فاقة عمومی، فشار مأمورین ژاندارم به تمام دهات و قصبات، بی اعتنائی و بی احترامی به مقررات قرآن و دین مبین اسلام، حملة بیرحمانه به ساحات مقدسه و دانشکده های دینی و تربیتی، شتم و جرح طلاب علوم دینی و دانشجویان دانشگاه، هتک حرمت علمای اعلام و پیشوایان دین و صدها مظالم و قانونشکنی دیگر از مظاهر حکومتهای دیکتاتوری و دست نشانده ده سالة اخیر است. عشایر فارس که در ده سالة اخیر پیوسته از دور و نزدیک ناظر مبارزات شرافتمندانه و قانونی جوانان و آزادیخواهان تهران و شهرستانها بوده و تلاش و کوشش آنها را مواجه با قدرت سر نیزه و توپ و تانک و حبس و شکنجة حکومت

ص: 245

دیکتاتوری می دید، از دو سه سال پیش خود را برای دفاع از حق و آزادی آماده نمود و هر چند مبارزات دلیرانه و شرافتمندانة مردم شهرها خصوصاً جوانان دانشگاه، در خور تعظیم و ستایش بود، معهذا چون حکومتی که با سرمایة ملت همه گونه وسیله سرکوبی و اعمال زور و ظلم در اختیار دارد مادام که با عکس العمل شدیدتری مواجه نشود نمی تواند ملت را در سرنوشت خود آزاد بگذارد و از طرفی هم عشایر و دهات و قصبات بیش از پیش تحت فشار مأمورین دولت قرار گرفته بودند، ناچار به پشتیبانی مردم قهرمان تهران بپاخاسته تا سهمی در مبارزات ملی داشته باشند. با وجودی که دولت همیشه متوجه خطر از ناحیة عشایر جنوب بود خوشبختانه با تبعید سران عشایر و تضییقاتی که پیوسته از طرف عمال حکومت فراهم می شد و با وجود صحنه سازی قتل مهندس ملک عابدی به منظور سرکوبی و متلاشی کردن صفوف عشایر و استقرار نیروهای بیشتری در فارس، نتوانست خللی در اراده و تصمیم افراد غیور عشایر وارد سازد، بعکس نطقهای آتشین شخص پادشاه و وزیر وقت کشاورزی و تهدید تانک و توپ و نزول عقابها (منظور چتربازان) صفوف عشایر را فشرده تر و مصمم تر کرد و سرانجام برای کسب آزادی واقعی که تمام ملتهای اسیر آسیائی و افریقائی از آن برخوردار شده اند قیام کرد و اینک هم در سراسر فارس بر اوضاع مسلط و تا حصول آزادی و برانداختن رژیم دیکتاتوری از پا نخواهد نشست و زن و مرد عشایر برای نجات وطن و آزادی عموم ملت ایران زیر رگبارهای مسلسل و بمبهای آتش زا پایداری نموده و از بذل جان خود دریغ نخواهند کرد و تا زمانی که بساط خودسری حکومت دیکتاتوری را برنیندازند و حکومت قانون را مستقر نسازند و آزادمردان و آزادیخواهان را از سیاهچال زندانها و تبعیدگاههای داخل و خارج رهائی نبخشند، هر گونه مقاومتی را که از طرف نیروهای دولتی ابراز شود در هم کوبیده و به یاری خداوند بزرگ و استعانت ائمة اطهار و پشتیبانی ملت قهرمان ایران نهضت آزادیبخش ملی را به ثمر خواهند رسانید.

هموطنان عزیز!

عشایر جنوب بارها امتحان رشادت و وطن پرستی را داده اند. تهمتهای ناروای حکومت _ که البته به تمام آزادیخواهان در این چند ساله نسبتهائی نیز داده اند _

ص: 246

نمی تواند دامن پاک ملت و افراد ما را لکه دار کند. ما خواهان آزادی و اصلاحات دقیق اجتماعی هستیم و ملت ایران و نسل آینده باید بداند که عشایر فارس با اتکا به نیروی عظیم ملی برای نجات وطن برخاسته و ساعتی که پیروزی نهائی حاصل شود به فرمان ملت اسلحة خود را زمین گذارده به شغل کشاورزی و دامپروری می پردازیم. عشایر فارس نه تنها مخالف اصلاحات ارضی و اجتماعی و آزادی دهقانان نیست بلکه هرگونه اصلاح اساسی و مترقیانه را که با تصویب نمایندگان واقعی به دست دولت برگزیدة ملت و در حدود قانون اساسی و رعایت اعلامیة حقوق بشر صورت گیرد، صمیمانه پشتیبانی خواهد کرد.

خواستة عشایر نیز خواسته ملت ایران است و خواستة ملت ایران همانا استقرار حکومت قانون و اجرای مفاد یازده گانة منشور کنگرة جبهة ملی ایران و آزادی فوری جناب آقای دکتر محمد مصدق و زندانیان سیاسی و آزادی مطبوعات و انحلال سازمان مخوف امنیت و اطلاعات و رهائی آزادیخواهان از قید و بند تبعید داخل و خارج است. عشایر فارس قادر خواهند بود عنداللزوم تا دویست هزار نفر از جوانان خود را بر علیه ظلم و بیدادگری تجهیز نماید و مسلماً افسران شرافتمند و سربازان رشید که همگی برادران و فرزندان عشایر هستند و برای دفاع از وطن داوطلب شغل مقدس سربازی شده اند [به] هیچوجه راضی به برادرکشی نبوده و اطاعت کورکورانه را که به حیات ملی ما لطمه خواهد زد محکوم و مردانه در راه نجات وطن و کسب آزادی به صفوف برادران عشایر ملحق خواهند شد. برادران عزیز عشایر غیور آذربایجان، کردستان، لرستان، خوزستان، خراسان، بلوچستان و اصفهان!

بکوشید و دلیرانه برای نجات میهن و رهائی خواهران و برادران اسیر شهری، عشایر فارس را یاری نمائید و شهامت و رشادت خود را برای ثبت در تاریخ بار دیگر به منصة ظهور رسانید.

پیروزی از آن ماست (بمیری به نام و نمانی به ننگ)

زنده باد ایران، درود به رهبران مبارز ملت ایران[،] سلام بر شهدای راه آزادی، پیروز باد عشایر رشید ایران.

فروردین ماه 1342

ص: 247

سران عشایر فارس(1)

اعلامیة دیگری از حبیب شهبازی در دست است، که به صراحت پشتیبانی خود و طوایف کوهمره سرخی را از «روحانیون و مراجع تقلید مخصوصاً حضرت آیت الله خمینی» اعلان داشته است(2)

بسم الله الرحمن الرحیم

اینجانب حبیب الله شهبازی با جمله طوایف کوه مره سرخی که دو هزار نفرشان فعلا ً مسلح و آماده ایستاده اند برای یاری روحانیون و مراجع تقلید مخصوصاً حضرت آیت الله خمینی دامت برکاتهم از هیچگونه خدمت و پشتیبانی و جانبازی دریغ نخواهم داشت و تا آخرین قطره خون خود را برای آبیاری درخت اسلام و احکام قرآن خواهم ریخت.

جان چه باشد که فدای قدم دوست کنم

این متاعی است که هر بی سر و پائی دارد

فدوی اسلام و روحانیین و آیت الله خمینی _ حبیب الله شهبازی. (سند شماره 3)

با توجه به چاپ های متفاوتی که از این اعلامیه موجود است، و در شهرهای مختلفی توزیع و منتشر شده؛ شک نیست که توسط افراد متعدد و در سطحی وسیع، چاپ و توزیع گردیده است.

بر اساس اسناد ساواک، اعلامیه مزبور در تاریخ 15/2/1342، در کرج «توسط ]فردی به نام[ عباس بزاز اخوی زادگان به درب رستوران دانشکده کشاورزی الصاق شده» است(3)

هم چنین در تاریخ 17/2/1342، در تهران «در خیابان و کوچه های فرعی خواجه نظام الملک پخش گردیده» است.

این اعلامیه، در شهرهای شیراز، کرمانشاه، کرمان و قم نیز توزیع و انتشار یافته است(4) به علاوه، با وجودی که حبیب شهبازی در اواخر اردیبهشت 1342 بازداشت

ص: 248

گردیده بود؛ اعلامیة مذکور، همچنان توزیع و منتشر می شد(1)

گذشته از این، در پرونده انفرادی حبیب شهبازی _ در ساواک _ دو دست نوشته از وی مضبوط است که مؤید اقدامات سیاسی _ اجتماعی او و ترغیب عامة عشایر، شهرنشینان و روستاییان فارس به مبارزه با رژیم است. در یکی از اعلامیه ها، که با عنوان «هموطنان عزیز و برادران سلحشور فارس» آغاز شده است، می نویسد: «امید بسی افتخار و مباهات است که اینجانب با کلیه قدرت و نیروی جمعی خود برای جان بازی در راه نجات مملکت با سایر برادران غیور و با ایمان خود در یک صف و برای یک هدف پیش می رویم[.] یکی از افتخارات تاریخی بنده این است [که] فرزند خلف یگانه روی هستم که امتحان آزادی خواهی خود را داده[،] اینک به کلام اله...»(2)

متن دست نوشته دوم که به خط وی و به نام «امیر بهادری» _ از جنگجویان و فرماندهان بنام کوهمره سرخی _ است، آمده است:

هموطنان عزیز فارس

اینجانب امیر بهادری فرزند خلف یگانه آزادی خواه وطن...(3) با کلیه طایفه ام در زیر سایه قرآن و دین محمدی وابستگی...(4)

به جبهه ملی معروض تا آخرین نفس آماده فداکاری هستم. (سند شماره 4)

با معاذیر مختلف ناکام بازگردانده است. یکی اینکه نمی خواست به آسانی در دست نظامیان _ که برخی از فرماندهان ارشدشان ملاحظة هیچ چیزی را نمی کردند _ گرفتار شود. دیگر آنکه تصمیم قطعی در مبارزه با رژیم گرفته بود؛ و بنابراین به گردآوری نیرو می پرداخت. اسناد موجود نشان می دهد، دولتیان برای جلوگیری از قیام شهبازی، تلاش فراوانی نموده؛ اما به نتیجه نرسیده است.

سرهنگ «مسعود حریری» رئیس ساواک فارس، در تاریخ 11/11/1341 به مرکز گزارش می دهد که:

برابر اطلاع واصله حبیب الله شهبازی مدتی است در ارتفاعات کوهمره سرخی تعدادی تفنگچی متجاوز از چهل نفر متمرکز و برای مخالفین یک هسته مقاومتی تشکیل داده و چهار روز پیش نامه ای وسیله تیمسار استاندار ]= ورهرام[ جهت نامبرده ارسال و او را بتوجه به مراحم و حمایت دولت دعوت بشهر نموده بود].[ پاسخ واصله از طرف نامبرده حاکیست اینجانب مطیع]،[ شاه پرست و میهن دوست هستم ولی بعلت داشتن بدهی زائد و فشار طلبکاران نمی توانم بشهر بیایم].[ مجدداً نامه ای از طرف تیمسار فرماندهی لشکر بنامبرده نوشته و بوسیله سرهنگ دوم عرفان ارسال و او را دعوت بشهر نمود[.] ضمناً یادآور شده چنانچه نیاید بعواقب وخیمی دچار خواهد شد[.] تا این ساعت سرهنگ دوم عرفان مراجعت ننموده که معلوم شود نامبرده بشهر آمده یا خیر...(1)

سرهنگ حریری، چهار روز بعد _ مورخ 15/11/1341 _ به تهران می نویسد:

... سرهنگ عرفان روز 14 جاری بشیراز مراجعت ]نموده است.[ ضمناً آقای حبیب اله شهبازی نامه ای جهت فرماندهی لشکر 10 [فارس] ارسال و طی آن تعهد سپرده که تا چند روز دیگر بشیراز آمده و برای انجام کارهای شخصی خویش به تهران عزیمت خواهد نمود[،] و چون فعلاً وجه برای مسافرت ندارد مشغول فروش مقداری گندم و تعدادی گوسفند میباشد[.] از طرفی وی آمادگی خود را برای خدمت در راه شاهنشاه و میهن معروض داشته است(2)

ص: 250

به احتمال قریب به یقین، حبیب شهبازی، صرفاً برای وقت گذرانی و گردآوری هر چه بیشتر تفنگچی و نیز دست به سر کردن و فریب دولتیان چنین پاسخ هایی را می داده است. به نظر می رسد، مسئولان فارس این مهم را دریافته و به ناچار دست به دامن «سلیمان بهبودی» _ وزیر دربار شاهنشاهی _ شده اند. وی نیز نامه ای به حبیب شهبازی نوشته «مبنی بر اینکه شما کماکان مورد توجه هستید و پس از انجام کارهای خود به تهران حرکت نمائید.»

این نامة تلگرافی «از طرف لشکر [10 فارس] وسیله سرهنگ دبیریان» برای «حبیب شهبازی فرستاده شده است.»(1)

نتیجة نامة مزبور، نیز منفی بوده است. زیرا سرهنگ حریری رئیس ساواک فارس، در گزارش مورخ 2/12/1341، به تهران، می نویسد:

... با اینکه پس از فرستاده شدن نامه آقای بهبودی وسیله سرهنگ دبیریان[،] سرهنگ 2 اوحدی افسر لشکر 10 نیز برای ملاقات با حبیب شهبازی و آوردن او بشیراز[،] بمحل مشارالیه رفته است [،] نامبرده بعنوان اینکه بدهکار [است] و از طرفی مورد تعقیب مامورین ژاندارمری است[،] از آمدن خودداری [نموده] و بطوریکه اطلاع میرسد نامبرده عده ای در حدود سیصد نفر دور خود جمع و تعدادی اسلحه و مهمات و آذوقه تهیه [و] میتوان گفت که در کوه مره سرخی هسته مقاومتی را تشکیل داده است... اینک مراتب بمنظور استحضار و اقدامات لازم معروض و جریان باطلاع استانداری و مقامات انتظامی نیز رسیده است... (سند شماره 5)

در پی گزارش ساواک فارس، ریاست ساواک کشور _ سرلشکر پاکروان _ به سرهنگ حریری دستور می دهد: «فوری شورای امنیت تشکیل داده[،] برای خاتمه دادن به این وضع اقدامات لازم به عمل بیاید. معطلی در این کار می تواند عواقب وخیمی داشته باشد و مسئولیت سنگینی دربر دارد.»

هر چند معلوم نیست سرهنگ حریری چه اقداماتی انجام داده؛ اما ظاهراً فرماندهان لشکر 10 فارس، همچنان به اعزام نماینده و ملاقات حبیب شهبازی ادامه داده و تلاش

ص: 251

خویش را برای منصرف نمودن وی از اقدامات حاد و مسلحانه، و گسیل وی به شهر مصروف داشته اند.

به نظر می رسد، آخرین نمایندگان لشکر 10 فارس، با برخورد تند حبیب شهبازی، مواجه شده و مدتی توقیف گشته اند. این اتفاق، دقیقاً در روزی رخ داده، که شب آن، یورش جنگجویان عشایر کوهمره _ متشکل از سرخی و قشقایی _ به پاسگاه ژاندارمری دارنجان، انجام گرفته است. سندی در این خصوص موجود است، که:

طبق اطلاع از شیراز سرهنگ وزین افسر لشکر 10 باتفاق یک نفر استوار بطرف طایفه سرخی، بمنظور ملاقات حبیب شهبازی عزیمت نموده [که در] روز 11/12/41 سرهنگ مزبور و استوار نامبرده را حبیب شهبازی توقیف و با تدابیر و تهدیداتی که سرهنگ وزین بعمل میآورد عصر آنها را حبیب شهبازی آزاد مینماید...(1)

با این اقدام، حبیب شهبازی نشان داده که قصد مصالحه با نمایندگان حکومت را ندارد.

6_ محمدخان صفی خانی؛ از طایفه صفی خانی قشقایی

7_ باباخان کله خورلو؛ از طایفه صفی خانی قشقایی

8_ هدایت گودرزی و صفرخان؛ از طایفه صفی خانی قشقایی

9_ فضل الله گلکی؛ از طایفه کرکانی قشقایی

10_ محمدحسن کرکانی؛ از طایفه کرکانی قشقایی

11_ بهادر امیری فرزند باباخان سرخی معروف

12_ فرزندان مهدی سرخی معروف (امیر، کرامت، شکرالله و جواد بهادری سرخی)

13_ عوضقلی محمدی مسقانی

14_ کرامت اسدی

15_ سردار شاهین

16_ غلامحسین پرهیزگار

17_ زمان عابدی

تعداد جنگجویان تحت فرمان افراد فوق، قریب 300 تن بوده است. این نیروی جنگی و فرماندهان آن، همه تحت هدایت و فرماندهی حبیب شهبازی، وارد عرصه کارزار گشته اند.

عشایر حمله کننده، هجوم سراسری خود را از ساعت 3 بعداز نیمه شب 11/12/1341 برای تسخیر و خلع سلاح پاسگاه ژاندارمری دادنجان آغاز کردند. درگیری شدیدی میان طرفین رخ داده است. مقاومت نظامیان در سنگر مستحکم پاسگاه ادامه داشت، تا اینکه برخی از جنگجویان عشایر، وارد اصطبل پاسگاه شده و کاه موجود در آن را آتش زده اند. در نتیجة فشار دود درون پاسگاه و باران گلوله های بیرون، نظامیان زندة پاسگاه چاره ای جز تسلیم و خلع سلاح ندیدند. بنابراین، جز شش تن از آنان که کشته شده بود؛ باقی ماندة سالم و مجروح پاسگاه، تسلیم عشایر گردیدند و با خلع سلاح آنان، به سوی فیروزآباد بدرقه گشتند.

در این پیروزی، عشایر منطقه بیش از 30 اسلحه به غنیمت گرفته؛ که به نسبت بین آنان تقسیم شده است. بر اساس سندی از اداره دوم ستاد بزرگ ارتشتاران: «... در ساعت 0300 مورخه 11/12/41 افراد غیرنظامی حبیب شهبازی بپاسگاه ژاندارمری دادنجان حمله و آنجا را خلع سلاح و 32 قبضه تفنگ سرقت نموده اند و بالنتیجه

ص: 253

تعداد چهار نفر ژاندارم مقتول و ده نفر زخمی [شده] و تا ساعت 1000 روز بعد [12/12/1341] مانع از جمع آوری کشتگان(1) و زخمیها گردیده است و بالنتیجه ژاندارمری کلیه پستهای ضعیف خود را جمع آوری نموده است...»(2)

در مجله هفتگی «ترقی»، مطالبی از زبان یک مقام ژاندارمری کشور، در خصوص خلع سلاح پاسگاههای ژاندارمری در بویراحمد، سرخی و قشقایی آمده که چون راوی آن یک مسئول ژاندارمری است، بسیار مغلوط و مجعول است(3) به رغم این، مواردی از آن می تواند مورد استفاده قرار گیرد. راوی می گوید:

... شب یازدهم اسفند ماه 41 حبیب شهبازی با عده زیادی از افراد طائفه خود و طوائف دیگر ناگهان بپاسگاه دادنجان نزدیک شیراز هجوم برده [و] در حقیقت شبیخون می زند. عدة پاسگاه که جمعاً از بیست نفر تجاوز نمیکرده بفرماندهی ستوان سلیمی تا آخرین فشنگ مقاومت می نمایند... عاقبت مهاجمین که میدیدند نمی توانند بزودی بر آنها غالب شوند و ممکن است کمک برسد[،] تمهیدی اندیشیده و چند نفر خود را باصطبل پاسگاه که مقداری کاه یونجه در آن بوده رسانده آنرا آتش می زنند. بیرون پاسگاه باران گلوله میبار[ید] در داخل هم دود و آتش مانع نفس کشیدن [بوده] است[.] ناچار افراد بخارج رانده می شوند[.] در این واقعه ستوان سلیمی و یکی دو نفر از افرادش مجروح و شش نفر از درجه داران و افراد ژاندامری بشهادت رسیده[،] پانزده نفر از اشرار مقتول می گردد(4)

به رغم گفته راوی، تنها یک تن از جنگجویان عشایر کشته می شود(5)

کوهمره سرخی ریخته و اجرا شد. نیروی اصلی نظامی که در همان نیمه شب روز 12/12/1341 به سمت کوهمره سرخی، حرکت می نماید؛ «دو گروهان تقویت [شده] با ارابه به بفرماندهی سرهنگ وزین» بوده است.

این گروه رزمی، مرکب از:«ارکان گردان سوم لشکر 8 لرستان [و] گروهان نهم [و] دهم گردان سوم لشکر 8 لرستان [و] صد نفر ژاندارم» بوده؛ که از سمت «چنار فاریاب» برای تصرف «ریچی» در کوهمره سرخی، عزیمت نموده است(1)

به علاوه، سه گروه رزمی دیگر، برای محاصره و تصرف کامل کوهمره سرخی، به حرکت درآمده است. گروه رزمی شماره یک، به فرماندهی سرهنگ ستاد «عبدالحسین ناجی»؛ مرکب از «هنگ 20 پیاده [کرمانشاه]، دو تانک مقیم فیروزآباد، صد نفر ژاندارم [و] یک آتشبار توپخانه 105» از گردنه «بُلَُقو» به سمت کوهمره حرکت نموده است(2)

گروه رزمی شماره 3، به فرماندهی سرهنگ 2 «ساوجی»؛ متشکل از «گروهان یکم گردان سوم لشکر 8 لرستان [و] صد نفر ژاندارم» برای حمله آینده به کوهمره سرخی، در منطقة «جره» کازرون موضع گیری می نماید(3)

گروه رزمی شماره 4، به فرماندهی سرهنگ ستاد «محمود همایون»، با حضور گروهان هفتم و هشتم پیاده و ارکان گردان دوم؛ در فیروزآباد مستقر شده «و برای حمایت احتمالی گروه رزمی شماره 1 آماده بوده است.»(4)

بدینگونه، هجوم همه جانبة قوای نظامی از جهات مختلف کوهمره سرخی، توأم با بمباران های شدید هوائی، آغاز می گردد. جنگجویان عشایر نیز در روستای «مسقان» مستقر می شوند. آنان به سه گروه تقسیم شده و هر گروه موظف می گردد، یکی از سه راه اصلی نفوذ نظامیان به کوهمره سرخی را مسدود نماید(5) «دسته اول، به سرکردگی حبیب الله شهبازی جادة شیراز _ چنارفاریاب را در گردنة ارژن دان مسدود می کند. تفنگچیان این دسته 200 نفر بوده اند. دسته دوم، به سرکردگی بهادر امیری (پسر

ص: 255

ملاباباخان بگی) و با شرکت 100 نفر مسلح راه فیروزآباد _ مهکویه را در تنگ بلقو مسدود می نماید. دسته سوم، به سرکردگی حاج امیر بهادری (پسر ملامهدی) راه سیاخ _ شوراب را در ملة کر می بندد. این گروه 50 نفر تفنگچی بوده اند.»(1)

در تاریخ 17/12/1341 بخشی از نیروهای نظامی از طریق فیروزآباد _ مهکویه، وارد کوهمره می گردند. عشایر تحت فرماندهی بهادر امیری، وقتی با نیروهای نظامی سرهنگ عبدالحسین ناجی درگیر می شوند، که آنان کاملاً در تنگ بلقو قرار می گیرند. حملة عشایر آغاز می گردد و تا شش ساعت نبرد سنگین میان طرفین ادامه می یابد. حدود ساعت 12 ظهر، قوای نظامی مستأصل شده و به سمت مهکویه عقب نشینی می نماید. تجهیزات نظامی آنان بر جای می ماند؛ اما عشایر که در ارتفاعات موضع گرفته بودند، پایین نمی آیند. در همین اثنا، هواپیماهای جنگی سر می رسند و به شدت ارتفاعات و مواضع عشایر را بمباران می کنند. این بمباران موجب تخلیة ارتفاعات و پناه عشایر به قلل کوه می گردد. در نتیجه، نیروهای نظامی برمی گردند و تجهیزات و ادوات نظامی را برداشته، عقب نشینی می نمایند.

جنگجویان عشایر، تا مدت چهار روز در ارتفاعات تنگ بلقو، باقی می مانند؛ تا در صورت هجوم مجدد نظامیان، با آنان درگیر شوند. سپس به محل استقرار جنگجویان عشایر، روستای مسقان، برمی گردند(2) در درگیری تنگ بلقو، دو نفر از نظامیان کشته شده، و دو نفر آنان مجروح گردیده اند. یکی از مجروحین، فرمانده ژاندارم ها به نام سرگرد «بانکی» بوده است. از عشایر، نیز یک تن به قتل می رسد(3) پس از نبرد تنگ بلقو، نظامیان به سیاست بمباران های متوالی و شدید منطقه، مبادرت ورزیدند. بمباران ها تنها شامل کوه و کمر نبود؛ بلکه روستاها و دهات کوهمره نیز عرصة این تهاجم نابرابر و وحشیانه قرار گرفته بود.

نظامیان با ماشین آلات و ادوات جنگی نظیر تانک و توپ، روستاهای متعدد کوهمره را اشغال کردند. گروه رزمی شماره 2 به فرماندهی سرهنگ وزین، روستای «ریچی» را به تصرف خویش درآورد و به تخریب خانه های مردم پرداخت.

اندکی بعد، دشت «شوراب» _ محل سکونت طوایف شکره، دهدار، جیحون و جبارزار _ به تصرف نظامیان درآمد(1) «با اشغال کوهمره، دستگیری و شکنجه روستائیان و عشایر آغاز می گردد. نیروهای نظامی، بر اساس لیستی که جاسوسان محلی گزارش داده بودند، به دستگیری می پردازند. اکثر کدخدایان و ریش سفیدان روستاها و طوایف که در محل خود بودند، بیرحمانه شکنجه می شوند.»(2)

مشهدی شیرخان، ریش سفید طایفة جیحون می گوید:

به محض ورود ارتش به شوراب، 9 نفر پیرمردان و ریش سفیدان چهار طایفه دستگیر شدند. بازجوئی و شکنجه شروع شد... با سیگار می سوزانیدند. با شلاق به باسن، پا و پشت می زدند. آنچنان ما را شلاق زدند که همه تا مدتها خون ادرار و استفراغ می کردیم. محمدتقی جوادی کدخدای ده شوراب در اثر شکنجه یک ماه تمام در حال اغما بود و خون استفراغ می کرد. پس از شلاق، همه را خوابانیدند و سنگهای بزرگ... روی شکممان گذاشتند. با گذاشتن سنگها، همه بیهوش شدیم و از آن پس مدتها مبهوت و علیل بودیم. پس از این جریان، عده ای علیل و زمینگیر شدند و عده ای رحمت خدا رفتند.»(3)

بنا به نقل آریانا، اشغال مناطق و روستاهای کوهمره، در فاصلة میان روزهای 20 تا 25 اسفند 1341، انجام گرفته است. «روز 24 اسفند آبادی (مسقان) مرکز کوهمره سرخی بدست واحدهای لشکر 10 پارس افتاد و از این ببعد ستونها بتدریج متوقف و ضمن گشت و شناسائی و تعقیب اشرار مشغول تجدید سازمان خود شدند.»(4)

علاوه بر حضور گردان های نظامی در کوهمره، پاسگاههای ژاندارمری، در محل های سابق و مراکز عمدة کوهمره دایر شد. هم چنین، با استفاده از «عناصر مورد اطمینان

ص: 257

محلی» به تعقیب و فشار بر جنگجویان عشایر و مردم محل پرداختند(1)

پس از اشغال و ایجاد آرامش نسبی اولیه در کوهمره سرخی، برخی از واحدهای نظامی مستقر در منطقه، به شیراز فراخوانده شده و سرهنگ ستاد «اعظمی»، به فرماندهی نظامی منطقه کوهمره منصوب گردیده است. وی با دستورات عملیاتی ذیل، از طرف سپهبد آریانا، تعیین و اعزام می گردد.

... سرهنگ ستاد اعظمی: 1_ از این تاریخ [2/1/1342] شما بفرماندهی نظامی منطقه که حدود آن بشرح زیر است:از شمال ارتفاعات کوه قبله و سبزپوشان _ کوار [،] از جنوب محور کازرون _ فراشبند _ فیروزآباد[،] از مشرق کوار _ فیروزآباد[،] از مغرب جاده شیراز _ کازرون _ منصوب میشوید[.] 2_ مأموریت شما عبارت است از: الف _ قلع و قمع اشرار منطقه[،] ب _ تعقیب و دستگیری حبیب شهبازی [،] پ _ خلع سلاح[،] ت _ کنترل و نظارت و تمشیت امور کوچ ایلات منطقه به ییلاقات مربوطه[.] 3_ در اجرای این مأموریت اختیارات کامل بشما داده میشود[.] 4_ اعتبار سری کافی تسهیل اجرای مأموریت در اختیار شما گذارده میشود[.] 5_ کلیه واحدهای نظامی _ ژاندارمری و عشایر آن منطقه برای تسهیل مأموریت محوله در اختیار و تحت امر شما گذارده میشوند...(2)

تقریباً یک هفته بعد، به پیشنهاد سرهنگ اعظمی، مسئولیت منطقه فیروزآباد وقیر، به سرهنگ ستاد محمود همایون واگذار می گردد(3)

اعلامیه هائی که بتعداد زیاد بوسیله هواپیمائی بین کلیه عشایر پخش میشد حاکی از مطالب متنوع بود. از طرفی با بیان پیشرفت ستونهای نیرو و کیفر تبه کاران آنان را از عواقب نافرمانی برحذر داشته و از سوی دیگر با پند و اندرز براه راست مینمود....»(1)

البته، مفاد اعلامیه ها همه، این نبود. چنانکه در فوق آمده، غالب مطالب اعلامیه ها، در تخریب و تحریک بود. از جمله، اعلامیة ذیل، دربارة حبیب شهبازی.

شماره 1719 خ [مورخ] 20/12/41 [:] ارتش شاهنشاهی ایران[،] نیروی زمینی... اهالی محترم فارس حبیب شهبازی را بخوبی میشناسید و سابقه زندگانی او بر هیچکس مکتوم و پوشیده نیست. این مرد مدتی خود را در پناه ارتش قرار داده و با کمکهای مؤثر ارتش زندگانی مرفه یافت[.] دارای ضیاء و عقار و مال و حشم شد و خود را بدروغ وطن پرست و خدمتگزار(2) شاهنشاه جلوه داد و با فریب و ریا نیات مغرضانه خود را مخفی میداشت تا اینکه شب هنگام با همکاری یکعده سارق و جانی سابقه دار ناجوانمردانه به عده ای ژاندارم حمله نموده اسلحه آنها را به یغما برده و در نهایت بیشرمی از این تجاوز قدم فراتر گذارده یکعده مردمان بیگناه ساده لوح را با شکنجه و زور بدور خود جمع و بعنف و جبر وادار باعمال خلاف مصالح مملکت مینماید. علیهذا برای اینکه هر چه زودتر این جانی بالفطره بسزای عمل خود رسیده این کانون فساد متفرق گردد[،] در اجرای اوامر صادره ابلاغ و اعلام می دارد هر کس حبیب شهبازی را دستگیر و بمقامات انتظامی تحویل دهد جایزه قابل ملاحظه ای دریافت خواهد کرد. انتظار می رود مردم پاک نهاد فارس و عشایر وطن پرست و اهالی ستمدیده کوهمره سرخی در این امر که ضامن رفاه و آسایش آنهاست[،] پیشقدم شده و هر چه زودتر ریشه این کانون فساد را از بن قطع نمایند. ضمناً لشکر بدینوسیله باشخاصیکه در این ماجرا اغفال شده و بدور حبیب شهبازی گرد آمده و اکنون متفرق و از او دوری میجویند تأمین میدهد که با خیال راحت بتوانند دنبال کار و زراعت خود بروند[.]

لذا بهتر است هر چه زودتر از دور او متفرق شوید که آتش مشتعل او خرمن هستی

ص: 259

شما را نسوزاند و تنها دامن گیر خودش بشود. لشکر 10 پیاده فارس.»(1)

در برابر این گونه حملات تبلیغاتی مخرب و تفرقه انگیز، ظاهراً جنگجویان عشایر چاره ای جز سکوت و خاموشی نداشتند. زیرا در آن اوضاع بحرانی و جنگی، نه فرصت و مجال پاسخ گویی وجودداشته؛ و نه میدان عرضه آن _ در سطح عموم _ مهیا بوده است. به رغم این وضعیت نابسامان و تیره؛ شخص آگاهی چون حبیب شهبازی، دست کم به دو اعلامیة نخست «ارتش شاهنشاهی» _ در نامه ای به ساواک _ پاسخ گفته است. دقت در پاسخ های وی، بیانگر ماهیت و افشای بسیاری از دروغ های دولتمردان حکومت پهلوی است. وی می نویسد:

ریاست محترم سازمان امنیت و اطلاعات

محترماً بعرض میرساند بقرار اطلاع آن اداره در صدد برآمده در اطراف صحنه سازیها و خیمه شب بازیهای مسئولین این استان علت را بفهمید[.] خود اینجانب عین حقیقت را بعرض میرسانم.

قبل از وقوع این انقلابات خوب بود مقامات مسئول به تیمسار اشکان نصیحتی فرموده بودند که مأمورین ژاندارم را بجان و مال مردم خود مختار نسازد[.] معلوم است وقتیکه فلان افسر ژاندارم یا فلان ژاندارم برای پر کردن کیسه خود حاضر است همه کار را مرتکب شود[،] البته مردم هم حس دارند، بالاخره عکس العملی نشان میدهند[.] پس علل این وقایع همانا اعمال مأمورین ژاندارم است و بس و اینجانب بی گناهم[.] در اعلامیه شماره 1 دربارة اینجانب بی لطفی هایی شده است[.] خوشوقتم که اینجانب تا چندین قرن از نسب و وضع زندگی خود خوب خبر دارم[.] بنظر من بایستی این قبیل اعلامیه ها را دربارة فلان قفل ساز و یا فلان ملکی دوز که بدرجة افسری نائل میشود و در اندک مدتی میلیاردر میشود صادر شود والا اینجانب بعد از یک عمر زحمت دارای یک میلیون تومان قرض بوده و حاصل دسترنجم فعلاً مورد چپاول و غارت مأمورین ژاندارم است[.] پاکروان ها(2) که از کیسه خالی این مملکت و این ملت حقوق می گیرند که حافظ مال مردم

ص: 260

باشند اینک خود غارتگر و دزد از آب بیرون میآیند[.] در اعلامیه شماره 2 که باصطلاح بیست و پنجهزار تومان جایزه قتل مرا مرحمت میفرمایید نسبت کشت خشخاش داده شده[،] تعجب است مقامات چرا اینقدر دروغگو باشند[.] بجای این اقدامات خوب است سازمانهای اداری مأمورین مخصوصاً تشکیلات ژاندارمری را اصلاح نمایند[،] زیرا روزبروز با این رفتار مأمورین ژاندارم بر ناراضی های مملکت افزوده میشود[.] آیا فلان عشایر بدبخت چه گناه دارد که مأمورین ژاندارم آنان را شکنجه و عملیات غیرانسانی با آنها عمل شود[؟] آیا فلان شبان عشایر که آقایان ژاندارمها برایشان پاپوش میسازند و بین عائله با آب گرم آنان را تنقیه مینمایند معلوم است اگر دستش برسد چه عکس العملی نشان میدهد[.] آیا خبر دارید مأمورین ژاندارم و چند نفر دلالان آنها وقتی به احشامی میرسند چه میکنند[؟] آری بدانید که در هر احشام هر نفر ژاندارم اقلاً بیست رأس گوسفند مردم را ذبح مینماید و هزاران اخاذی دیگر _ طرز مملکت داری غیر از این است[.] خوب است بداد مردم برسید و الا با صدور اعلامیه و نسبت های دروغ بیک فرد وطن پرست نتیجه عاید نمی گردد _ در اعلامیه شماره 1 اشاره شده اینجانب ناجوانمردانه حمله کردم[،] در حالیکه اینجانب بکلی بی اطلاعم و بعرض میرساند اینجانب همیشه جوانمرد بوده ام[و] در آتیه هم خواهم بود»(1)

در اعلامیه شماره 3، سپهبد آریانا، دستور کوچ اجباری کلیة عشایر و اهالی کوهمره سرخی و ترک منطقه خویش را صادر می نماید:

نظر باینکه عده ای از عناصر ماجراجو و شرور در منطقه کوهمره سرخی دست بشرارت و غارت اموال مردم زده اند جهت سرکوبی آنها نیروهای نظامی در این منطقه بعملیات نظامی خواهند پرداخت. لذا بدینوسیله بکلیه عشایر و اهالی شاهدوست و وطن پرست این منطقه ابلاغ میگردد که فوراً منطقه مزبور را ترک نموده از راه فیروزآباد یا کازرون بسمت سرحد حرکت نمایند(2)

در واقع، هدف حکومتیان از اعلامیه های تبلیغاتی و نسبت های دروغ به عشایر و

ص: 261

سران آنها، مشوب نمودن مبارزة اصیل و ضدظلم آنان و تحریک و تفرقة میان ایشان بوده است.

طبق اطلاعاتی که در ساعت 1900 [مورخه] 24 فروردین به نیرو رسید حبیب شهبازی و همراهانش در آبادی پیربنو در حدود 15 کیلومتری جنوب غربی شیراز مشاهده شد. بلافاصله دستور داده شد که دو گروهان از گردان عملیات مخصوص به فرماندهی سرگرد پورطهماسبی معاون گردان مزبور شبانه به محل حرکت و آبادی پیربنو را محاصره و اشرار را دستگیر نمایند. در ساعت 0530 روز جاری [25/1/1342] زد و خورد بین واحد مزبور و اشرار شروع و تعداد تلفات اشرار 12 نفر میباشد[.] و چندین رأس گوسفند و مقداری اثاثیه و یک تفنگ شکاری و تعدادی فشنگ و تبرزین و یک سرنیزه از اشرار گرفته میشود. اشرار فوراً بکوههای صعب العبور اطراف پناه برده و در ساعت 1000 روز جاری سرهنگ ستاد ناجی با یک گروهان پیاده برای تقویت اعزام گردید و افسر مزبور فرماندهی ستون را به عهده گرفت. برابر آخرین گزارش سرهنگ ناجی[،] تلفات خودی در این زد و خورد 4 نفر شهید و پنج نفر مجروح از واحد عملیات مخصوص که فوراً به بیمارستان لشکر اعزام و نتیجه عملیات بعرض خواهد رسید. ضمناً بفرمانده منطقه 5 سرخی دستور داده شد که فوراً عده ای را برای راه بندی و تعقیب اشرار اعزام دارد... پرواز های هوائی بمنظور پشتیبانی بعمل آمد و اشرار را در منطقه زد و خورد پیربنو به مسلسل بستند و کلیه چادرها و احشام و قاطر و اسب سواری آنها از بین رفته و در این پشتیبانی هوائی تلفاتی هم مشاهده شده است...(1)

یک شاهد عینی نیز چنین می نویسد:

... بلافاصله دهها تانک و خودرو با صدها نظامی پیربناب را محاصره می کنند و با بسیج کلیه امکانات نظامی مانده در شیراز، جاده شیراز _ عادل آباد را برای جلوگیری از حمله عشایر به شهر مسدود می سازند. هواپیماها بشدت به بمباران این منطقه می پردازد و نیروهای کماندو با چتر فرود می آیند. صدای بمباران و تیراندازی شهر شیراز را بهم می ریزد... عشایر با رشادت عجیبی نیروهای نظامی را عقب می رانند و حلقة محاصره را شکافته و به ارتفاعات کوه سبز پوشان پناه

ص: 263

می برند و نظامیان به تعقیب آنها نمی پردازند(1)

وی، مشاهدات و مسموعات خود را چنین روایت می کند:

صدای بمباران و تیراندازی در شیراز بشدت شنیده می شد. حتی چتر کماندوها که در آسمان گشوده می شد از شیراز قابل رؤیت بود. مردم همه به خیابانها ریخته بودند و همه جا پچ پچ بودکه حبیب شهبازی قصد حمله به شیراز را داشته، ولی محاصره و کشته شده. اما پس از مدتی شایع شد که عشایر محاصره را شکافته و به ارتفاعات رفته اند.»(2)

به رغم گزارش اولیة نظامیان، که تلفات عشایر را 12 نفر ذکر کرده؛ تنها یک نفر از جنگجویان عشایر _ از همراهان بلوط جعفرلو _ کشته شد، و یک تن از روستائیان کوهمره مجروح گردیده است(3)

مقاومت و مبارزة جنگجویان عشایر در نبرد حماسی پیربنو و نیز شکستن حلقة محاصره و رهایی از آن؛ و عدم تلفات سنگین در میان آن همه بمباران شدید هوایی و زمینی؛ از اقتدار رزمی و چابکی رزمندگان عشایر حکایت می کند. در واقع نظامیان در جنگ پیربنو موفقیتی به دست نیاوردند. آریانا، خود به این مهم معترف است. وی علل «عدم موفقیت» نظامیان را «عدم خون سردی و عجله فرمانده ستون، دستورات ضد و نقیض و نقص آموزش رزمی پیاده» ذکر می کند(4)

بویراحمد، به اقدامات مسلحانه علیه دولت مرکزی دست زده است. عواملی چون پیشینة نادرست مأموران دولت؛ فشارهای وارده بر طوایف و تیره های قشقایی پس از قتل ملک عابدی؛ نارضایی از اجرای مجدد خلع سلاح عمومی؛ خشکسالی طبیعت و عدم کشت و زرع و در نتیجه فقر و مسکنت عمومی؛ همه و همه دست به هم داده تا سه برادر دلاور به نام خوردُل (=کوچک، ریز)، حیدر و بستان، با همکاری جمعی دیگر از جنگجویان موصلو به بهانة عدم توزیع گندم و ارزاق عمومی انبارهای دولتی، به مراکز آن حمله ور شده و نبرد خویش را با رژیم آغاز نمایند. داستان از این قرار بوده؛ که ظاهراً «دولت برای کمک بروستائیان و کارگران راه مقداری آرد و گندم در انبارهای بخش [قیر] متمرکز ساخته» که به مردم منطقه، و «خانواده هائی که احتیاج» دارند، بدهد (1) اما، مسئولان مربوطه در امر توزیع ارزاق مزبور، تأخیر زیادی می نمایند. فشار فقر و گرسنگی مردم و سابقه بدی که از دولتی ها در ذهن عامه بود، دست به دست هم داد تا برادران «قائدی» (= خوردل، حیدر و بستان)،با رهبری و هدایت جمعی از خشمگینان طایفه، به انبارهای مذکور، حمله نمایند و با شکستن در انبارها و تصرف آن، همه را در اختیار مردم قرار دهند. یک نویسنده محلی می نویسد: «دولتی ها به این بهانه که «آمار دقیقی برای توزیع ارزاق در دست ندارند و از مرکز حکمی مبنی بر توزیع ارزاق صادر نشده است» امروز و فردا می کردند و سینة هزاران انسان گرسنه از کینه ها و عقده انباشته می شد... سرانجام آتش خشم قحطی زدگان از لوله تفنگهای سه برادر بنامهای حیدر، بستان و خوردول زبانه کشید...»(2)

یک نویسندة دیگر قشقایی، می گوید:

در زمستان سخت و قحط زده سال 42 [1341] دولت منتّی بر مردم عشایر گذاشت و شاید به پاس شکنجه ها و ظلم و ستم هایی که بر آن ها وارد ساخته بود خواست از آنان دلجوئی نماید، مقداری گندم و جو به مسئولین در منطقه قیروکارزین تحویل داد، تا بین افراد مستمند تقسیم کنند[.] اما از آنجا که گرسنگی مردم را به ستوه آورده و طاقتشان به انتها رسیده بود و مردم فکر می کردند که این بار هم

ص: 265

آذوقه ها مثل گذشته به فروش خواهد رفت و یا به افرادی که نیازمند نیستند داده خواهد شد، با سابقة ذهنی که داشتند و تأخیری که نیروی انتظامی و شهرداری در تحویل اجناس به وجود آوردند موجب خشم و غضب مردم شد [و] خوردل و حیدر و بستان برادران دردکشیده و فقیر که قبلاً هم به علت درگیری های محلی، یاغی بودند... با جمعی از یاران و دوستان خود شبانه به انبارهای دولتی حمله برده و کلیه ارزاق درون آن را در اختیار مردم منطقه قرار دادند(1)

آریانا، به درگیری های نظامیان و موصلوها اشاره کرده می نویسد: «... اغتشاشاتی در منطقه قیروکارزین از مدتی پیش آغاز شده بود که ... بنوبه خود بسیار قابل توجه بوده [است]. پیش از آغاز عملیات و تشکیل نیروی جنوب اشرار موصلو ضمن شرارت های مکرر گندم های دولتی قریه مزبور را در اثر تخلیه پاسگاه ژاندارمری غارت کرده و یک منطقه وسیعی را که تا کرانه های خیلج فارس امتداد دارد ناامن مینمایند.»(2)

این واقعه، چند روز پس از خلع سلاح پاسگاههای دادنجان در کوهمره سرخی، و توت نده در بویراحمد؛ اتفاق افتاده است. یک منبع آگاه نظامی، تاریخ آن را 17 اسفندماه 1341 ذکر می کند(3)

باری، پس از ماجرای غارت انبارهای گندم، موصلّوهای مسلح به کوه زدند. نیروهای دولتی _ خاصه نظامیان _ جهت جبران ضربة موصلوها، به ظاهر پیشنهاد مذاکره و حل موضوع از طریق مسالمت آمیز را داده اند. اما، این ترفندی بود برای گروگان گیری و بازداشت بزرگان و ریش سفیدان قوم؛ و در نتیجه تسلیم شدن جنگجویان و عاملان غارت انبارها. قوای نظامی، به محض حضور بزرگان و ریش سفیدان موصلو، آنان را بازداشت و به سوی فیروزآباد حرکت دادند. اخبار پیمان شکنی و خلف عهد نظامیان، خیلی زود به جنگجویان موصلو اطلاع داده شد. بنابراین، یکی از سه برادر، به نام حیدر، با عده ای تفنگچی _ همچون درویش گلوله باز، سهراب زلفی و هاشم خان قائدی _ جاده را بر نظامیان بستند و با نبردی شدید در گردنة «آب عراق»، موفق به هزیمت و خلع سلاح نظامیان و آزادی ریش سفیدان خویش

ص: 266

گردیدند(1)

آریانا، ماجرای شکست و خلع سلاح نظامیان در گردنه آب عراق را به اختصار و بی اهمیت، این گونه بیان می کند:

روز 5 فروردین [1342] یک دسته سرباز از قیر به فیروزآباد با چند نفر زندانی از اشرار موصلو مراجعت میکردند [که] در گردنه آب عراق (بین قیر و فیروزآباد)با اشرار مواجه میشوند. اشرار که بمنظور پس گرفتن زندانیان خود با عده متجاوز از پنجاه نفر مسلح و چهل نفر چوبکی ... گردنه را اشغال نموده و در آن کوهستان سخت و جنگلی کمین کرده بودند آتش خود را از مسافت نزدیکی باز می نمایند[.] در این جریان دو سرباز شهید و چهار نفر زخمی و زندانیان موفق بفرار می شوند[.] ستون فیروزآباد به محض اطلاع با اعزام یک گروهان پیاده و یک دستگاه تانک به کمک آمده و اشرار متواری میگردند.»(2)

با این موفقیت بزرگ، جنگجویان موصلو، جرأت و جسارت بیشتری یافته، و در مقابل حملات نظامیان مقاومت زیادتری نشان دادند. خوردل فرمانده، که در اواخر درگیری گردنه آب عراق رسیده بود، اسلحه های غنیمتی را میان تفنگچیان تقسیم نمود(3) روز هشتم فروردین، خوردل و تفنگچیان وی، حمله به «قصبه قیر» را آغاز کرده، و پاسگاه ژاندارمری را محاصره نمودند(4) در نتیجة نبرد سنگین و دلیرانة یاران خوردل، بالاخره قیر به دست عشایر افتاد، و نظامیان شکست خورده و خلع سلاح شده، راه فرار پیش گرفتند. موفقیت عشایر جنگجوی موصلو، ضربة سهمگینی بر نظامیان وارد آورد و اوضاع نابسامان آنان را بیش از پیش بحرانی نمود. هر چند آریانا، اشاره ای به پیروزی های عشایر نمی کند؛ ولی از فحوای مطالب وی، این مهم دریافت می شود:

در این هنگام که ستونها طبق طرح پیش بینی شده در منطقه بویراحمدی مرتباً مشغول پیشروی بودند[،] در ساعت 21 روز هشتم فروردین گزارش تکان دهنده ای را از مناطق جنوبی استان پارس دریافت کردم. ستون 7 فیروزآباد و ژاندارمری

ص: 267

ناحیه پارس گزارش دادند که اشرار موصلو زیر سرپرستی خوردل مسلحانه به قصبه قیر هجوم آورده و مشغول غارت و زجر و شکنجه مردم بی پناه هستند. و ضمناً پاسگاه ژاندارمری را نیز محاصره کرده و پاسگاه مزبور با باز کردن آخرین جعبه های فشنگ پایداری نموده و دائماً تقاضای تقویت میکند.»(1)

صفری کشکولی که بالنسبه مفصل وقایع مربوط به موصلوها را نگاشته، می گوید:

عشایر جنگجو «با کسب تکلیف از سیدمحمدکاظم آیت اللهی امام جماعت شهر قیر، رأیشان بر آن شد تا به مرکز نظامی قیر حمله کنند و شهر را از دست نظامیان خارج سازند... عشایر مسلح به فرماندهی خردول موصلو به شهر قیر حمله ور شدند. سیدمحمدکاظم آیت الهی در داخل شهر با تشویق مردم به قیام علیه نظامیان و پایداری در برابر آنان، از خردول موصلو و نیروهای تحت امرش حمایت و پشتیبانی می کرد. پس از 48 ساعت جنگ و درگیری، با توجه به اینکه کلیه راههای منتهی به قیروکارزین در تصرف عشایر مسلح بود و از رسیدن نیروهای کمکی به قیروکارزین جلوگیری می کردند، خردول موصلو نظامیان را وادار کرد تا اسلحه به زمین نهاده و راه سلامت پیش گیرند. نظامیان شهر را تخلیه کردند و راهی فیروزآباد شدند. موصلوها خود امور دفاعی و اداری شهر را بر عهده گرفتند. فرج اله موصلو به عنوان شهردار قیر انتخاب شد و عکس شاه در محل گاراژ فعلی توسط بستان قائدی تیرباران گردید... .»(2)

به دنبال پیروزی های مکرر جنگجویان موصلو، نظامیان مستأصل شده، چاره را در استفاده از تمام نیروهای موجود در شیراز و فیروزآباد دیدند. بنابراین، یورش گسترده ای را از زمین و هوا آغاز کردند. آریانا، اوضاع نابسامان نظامیان و چگونگی حملات آنان را، این گونه توضیح می دهد:

با این شرایط و اوضاع و احوال[،] حادثه قیر نیز کسب وخامت کرده بود... این بودکه تصمیم گرفتم بهر قیمت و ترتیبی که هست پادگان فیروزآباد را تقویت کرده و آبادی قیر را از چنگ اشرار موصلو خارج و برای حفظ امنیت شیراز در بدترین

ص: 268

شرایط از واحدهای صفی مرکز پیاده استفاده کنم. در این گیر و دار و در همان روز گردان مهندسی(1) سپاه منحله زنجان ... وارد شیراز شد ... این گردان ضمن رفع خستگی و فرا گرفتن آموزشهای لازمه در حالت آمادگی برای برقراری امنیت در شهر شیراز قرار گرفت. پس از این جریان دیگر تردید را جائز ندانسته و همان شبانه بفرمانده پادگان فیروزآباد دستور دادم که با تمام استعداد خود بطرف قیر حرکت کرده و قیر را آزاد و پاسگاه ژاندارمری را از محاصره خارج نموده و اشرار را تعقیب و قلع و قمع نماید و بجای پادگان مزبور که فیروزآباد را تخلیه میکرد فوراً یک ستونی را مرکب از دو گروهان پیاده، یکدسته تانک [و] یکدسته مسلسل ضدهوائی چهار لوله برای برقراری پادگان جدید به فیروزآباد فرستادم[.] هر دو ستون با پشتیبانی هوائی حرکت و... سرهنگ ستاد همایون فرمانده پادگان فیروزآباد در زمان کوتاهی اشرار موصلو را قلع و قمع کرده و جسد سرکرده اشرار مزبور [خوردل] را در میدان آبادی در معرض همگان قرار میدهد(2)

باری روز دهم فروردین 1342، حملات گسترده نظامیان از زمین و هوا، برای در اختیار گرفتن مجدد شهر قیر، شروع شد. درگیری های مکرر و مداوم عشایر و نظامیان، بیش از یک هفته به طول انجامید. بمباران های متوالی، امان عشایر را گرفته، به ستوه آورده بود. همین بمباران ها عامل مهم تضعیف و شکست عشایر گردید و تلفات جانی و مالی بالنسبه زیادی بر آنان وارد آورد. ضربة بسیار سهمگینی که بر عشایر وارد شد، مجروح شدن فرمانده دلیر آنان، خوردل قائدی موصلو بود. عشایر، مجبور به عقب نشینی و تخلیة قیر گردیدند. دو سه روز بعد، خوردل، بر اثر همان زخم از بین رفت. مرگ وی، مساوی از هم پاشیدگی و تلاشی هستة جنگجویان عشایر موصلو بود. تقریباً تمام مناطق استحفاظی عشایر منطقه، به دست نظامیان افتاد و سرکوب شدید و بیرحمانه آنان آغاز گردید.

صفری کشکولی در توصیف اوضاع بحرانی عشایر و بیرحمی های نظامیان می نویسد:

ص: 269

...نظامیان شاه جانب امنیت بیگناهان را هم که به زعم آنان شرارت را به خرج نداده بودند، مراعات نکردند و از هوا و زمین بر قیر و کارزین حمله ور شدند. در یک جنگ نابرابر که مدت سه شبانه روز به طول انجامید، شهر در حلقه محاصرة نظامیان افتاد. عرصه بر نیروهای مردمی تنگ شده و مجبور به تخلیه شهر گردیدند.

خردول موصلو که با چهل نفر از نیروهایش به محاصره افتاده بودند پس از بیست و چهار ساعت پایداری حلقه محاصره را شکستند، اما خردول در این جنگ از ناحیة پا و سینه زخم برداشت... خردول موصلو در حالیکه زخمی بود، نیروهای مردمی را همچنان فرماندهی می کرد. به پیشنهاد او نیروهایش به حالت جنگ و گریز به کوهستانهای اطراف قیر پناه بردند. خردول موصلو پس از سه روز چشم از جهان فروبست... پس ازمرگ خردول، نظامیان و عمال ساواک در منطقه به جان مردم کوچه و بازار افتادند. تعقیب و دستگیری بار دیگر جنبة عام به خود گرفت. در مدت کمتر از 24 ساعت بسیاری از مردم شهر به جرم همکاری با نیروهای مردمی روانه بازداشتگاهها شدند. فرج اله موصلو به عنوان شهردار خردول، هاشم خان قائدی،کریم سهرابخانلو، غلامحسین توللی، اعظم اله قائدی، امراله قائدی و دهها نفر دیگر به جرم شرکت در درگیری های اخیر دستگیر شدند [و به زندان های طویل المدت محکوم گردیدند.] اموال بسیاری از جمله 2300 رأس گوسفند متعلق به خردول موصلو [و برادران و خویشان]، که تمامی دارایی آنها بود توسط نظامیان مصادره شد. طایفه موصلو تحت شدیدترین شرایط و مراقبتها در جایدشت اسکان گردید. روستای آبکنارو به جرم همکاری با قیام کنندگان به آتش کشیده شد. مردان این روستا با دستهای بسته روانه بازداشگا هها شدند و زنان و کودکان آواره کوه و بیابان گردیدند. اموال این روستا هم تماماً به یغما رفت. دختر بچه ای موسوم به هاجر حقیقت در بغل مادرش به ضرب پوتین سروان خوشنویس جان باخت. فرد بیماری به نام محمدعلی محمدی در زیر دست و پای مأموران جان خود را از دست داد. در تیراندازیهای نظامیان دو کودک خردسال که فرزندان دلاور حیدری موصلو بودند کشته شدند. جنازه خردول موصلو را جهت عکسبرداری و تبلیغ پیروزیهای ظاهری خود بر مردم ستم کشیده از قبر بیرون آوردند و دردناک تر از همه در برابر چشمان وحشت زده مادری، نوزادش در

ص: 270

گهواره سوخت... .(1)

بدین گونه، قیام عشایر موصلو، با سرکوب شدید نظامیان خاموش شد. اما برادران خوردل _ حیدر و بستان و مهدی قلی _ هنوز چند سالی مانده بود، تا برای همیشه خاموشی گزینند. آنان تا سال 1346 به مبارزات فردی خویش ادامه دادند. ولی فرجام آنان نیز کشته شدن به دست نظامیان و چریک های مزدور دولتی بود(2)

ص: 271

ص: 272

مردم حضور داشتند.»(1)

به نوشته خبرنگار پارس، در این مراسم «آقای باقر [ناصر] طاهری رئیس ایل بویر احمدی وفاداری و اطاعت خود و ایل بویر احمدی را از اوامر شاهنشاه ابراز داشته و مورد تفقد قرار گرفتند....»(2)

در مراسم استقبال، شاه با اکثر کدخدایان و کلانترانِ حاضر ایلات جنوب سخن گفته است. از جمله ولی خان کیانی _ خان بکش ممسنی _ روایت می کند، شاه از او سؤال کرد: «حالا هم زراعت میکنی؟» وی جواب داده است: «بله قربان». اما، افرادی که نزدیک او ایستاده بودند، بعداً به وی گفتند: «مگر شما متوجه نشدید که اعلیحضرت چه فرمودند[؟] گفتم چرا فرمودند حالا هم زراعت میکنی [؟] گفتند بدفهمیدی [،] اعلیحضرت فرمودند حالا هم شرارت میکنی ... بنده ناراحت شدم ... ناچاراً رفتم خدمت استاندار و به تیمسار همت جریان را عرض کردم [.] فرمودند شاید اعلیحضرت همایونی تصور فرموده شما ولی پناهی بویر احمدی هستید...» (سند شماره 6)

در هر حال محمد رضا شاه در این مراسم، این گونه سخنان طعن آلود را به برخی سران عشایر گفته است. به رغم این، شاه در همان روز، در سخنانی که در محل بنای یادبود ملک عابدی ایراد نمود، با تعریض و کنایه رؤسای وطن دوست و اجنبی پرست عشایر را _ به گمان خود _ از هم تفکیک کرد.

وی گفت:

در سرزمین شما اشخاصی باشند که هر موقعی، هر موسمی، به مناسبتی ماسکی به صورت خودشان بزنند؛ یک روز طرفدار یک سیاست خارجی، و روز دیگر سیاست مخالف آن، و روز دیگر یک سیاست دیگر؛ ولی هیچ وقت اینها طرفدار یک سیاست ایرانی متأسفانه نبودند و الآن هم نیستند و افراد آنها هر جائی که بتوانند خنجر از پشت سر به این مملکت فرو می برند... آنها از رعیت ایرانی به عنوان رعیت خود یا به عنوان عضو ایل خود به آن طریق که دیدیم استفاده می کردند. رؤسای دیگر ایلاتی ما داشتیم و داریم و امروز هم اینجا ایستاده اند که

ص: 274

اینها مردمان وطن پرستی بودند هیچ وقت از راه وطن خارج نشدند و شاید پدران اینها هم یک روزگاری حافظ این مملکت بودند... و در مقابل اجنبی ایستادگی می کردند. من خطابم به آنها نیست؛ خطاب من به آنهائی است که خودشان هم می دانند که هستند؛ کسانی که صریحاً باین مملکت خیانت کردند.آنها از این رعایا و افراد ایل برای چاپیدن، برای آتش زدن، برای کشتن، برای تهدید کردن، استفاده می بردند. اینها را وادار می کردند که دار و ندار خودشان را ببرند بفروشند و تفنگی بخرند و چند فشنگی هم ذخیره بکنند و گلوله ها را به قلب افراد خدمتگزار این مملکت بزنند تا مقاصد شوم و پلید آنها سرانجام بگیرد. این افراد دیگر نیستند و نخواهند بود و نامشان و اعمالشان از صفحة روزگار این مملکت محو و نابود خواهد شد.»(1)

به نظر می رسد، منظور اصلی شاه، فرزندان صولت الدوله قشقایی بود که در این زمان اکثر آنان خارج از کشور و درتبعید به سر می بردند.

معهذا، در این مراسم عبدالله خان ضرغامپور از مشهورترین خوانین کهگیلویه و بویر احمد حضور نداشت. زیرا حوزة استحفاظی وی جزو خوزستان محسوب می شد. با وجود این، از نظر مسئولان مملکتی و محلی، او همچنان بالقوه خطرناک ترین کلانتر عشایر فارس و خوزستان به شمار می رفت. بنابراین، تمام تلاش فرماندهان نظامی و بعضی مسئولان محلی کهگیلویه، فارس و خوزستان، بر متقاعد نمودن وی جهت حضور در تهران یا شیراز صورت گرفت. در این میان، سرهنگ غفور علیزاده فرماندار نظامی کهگیلویه _ که با وی سابقة دوستی و ارتباط نزدیک داشت _ نزد او رفت و خواستار عزیمت وی به تهران گردید. وی، چندین روز در خانة عبدالله خان اقامت گزید و به نصیحت او پرداخت. در گزارشی مفصل، نتیجه مذاکرات و ملاقات خویش با عبدالله خان ضرغامپور را به فرماندهی لشکر 9 خوزستان این گونه اعلام داشت:

... اینجانب در تاریخ یکم دیماه [1341] به دوراهان وارد و پس از احضار امیرهوشنگ و حمدالله بهادر و هادی پناهی از کدخدایان تامرادی و قایدگیوی با عبدالله ضرغامپور مذاکره و الزام اجرای اصلاحات ارضی و همکاری صمیمانه با

ص: 275

مأمورین اصلاحات ارضی را به مشارالیه و کلیه حاضرین تفهیم و ابلاغ شد در اجرای منویات مبارک اعلیحضرت همایون شاهنشاه [،] اصلاحات ارضی برای خیر و صلاح ملت عزیز ایران عملی می شود و کوچکترین وقفه در اجرای آن جایز نیست و اگر تاکنون برای تسلیم اظهارنامه کوتاهی شده عواقب آن بسیار وخیم است و به مشارالیه... ابلاغ شد قبل از انقضاء(1) مدت قانونی اظهارنامه مربوط به ملاک حوزه استان فارس را به مأمورین اصلاحات ارضی فارس و آنچه مربوط به حوزه خوزستان است به مأمورین اصلاحات ارضی در بهبهان تسلیم نماید[.] ایشان اظهار نمودند که من از فدائیان اعلیحضرت همایون شاهنشاه هستم [و] در روز گذشته تلگرافی آمادگی خود را به شرفعرض پیشگاه مبارک شاهانه رسانده و تلگرافی نیز به جناب آقای نخست وزیر و وزیر کشاورزی و استانداری معظم خوزستان و فارس و تیمسار فرماندهی لشکر خوزستان از سمیرم(2) مخابره نموده که... به تاریخ سوم دیماه [است و] تصور می رود تلگرافات مزبور پس از مذاکره اینجانب... ارسال شده و اصرار داشت که مینوت(3) تلگرافاتیکه به خط خداکرم فرزندش بود ارائه نماید تا آنکه مطلبی که چند روز قبل شایع بود (که خودش می خواست تلگراف نماید ولی فرزندش مخالفت کرده است) را روپوشی نماید و ضمناً فرزند دیگرش به نام شهباز [را] در سر راه شیراز به دوروهان دیدم که با داشتن معرفی نامه و اسناد مربوط به سی سخت به شیراز می رود که اظهارنامه خود را تسلیم نماید[.] از بعد از ظهر دوم دیماه راجع به عزیمت مشارالیه به تهران مذاکره شد ولی مشارالیه بی نهایت متوحش بود و این اضطراب خاطر بیشتر از طرف خداکرم فرزندش و بعضی از اطرافیان مانند نوکران که عزیمت او را مانع منافع شخصی خود می دانند بوده و ابلاغ عزیمت او به تهران یا شیراز از طرف جناب آقای استاندار فارس و ناحیه ژاندارمری فارس و تیمسار فرماندهی لشکر خوزستان و اینجانب بوده [و چون] از همه طرف او را احضار نموده اند زندانی شدن خود را قطعی می دانست[.] ولی روز بعد که باو تفهیم شد که عزیمت او به

ص: 276

فرمان مطاع اعلیحضرت همایون شاهنشاهی است شروع به گریستن کرد و آمادگی خود را برای عزیمت اعلام داشت و اظهار نمود هزینه سفر و اقامت خود را فراهم و حرکت خواهد نمود... ضمناً فریبرز یکی از بستگانش هم که به تهران رفته بود تلگرافی به مشارالیه کرده که روز چهارم دیماه به او رسید که جناب آقای بهبودی فرموده اند که لازم است فوراً به تهران عزیمت نماید و همین موضوع نیز در روحیه او بسیار مؤثر واقع گردید و تعهد نموده فوراً سه روزه به تهران حرکت و از سمیرم خروج خود را تلگرافی گزارش نماید... چون اقامت بنده در محل ممکن بود بهانه برای تأخیر در حرکت او باشد... به دهدشت مراجعت و منتظر صدور اوامر عالی می باشم... به نظر این فرمانداری خروج عبداله ضرغامپور از منطقه و اقامت او در تهران تا آخر سال جاری... ضرورت دارد... در صورتیکه با مسالمت با عزیمت به تهران خودداری نموده اجازه فرمایند با تشکیل کمیسیون امنیت اجتماعی نسبت به تبعید او اقدامات مقتضی به عمل آید...»(1)

مقارن تلاش های سرهنگ علیزاده، نماینده ای از لشکر 9 خوزستان، به نام سرهنگ دوم فیروزبخش، در روستای دروهان بویر احمد با عبدالله خان ملاقات کرد و بالاخره وی را راضی به عزیمت تهران نمود(2) در بحبوحة آمد و شد دولتیان و ملاقات با عبدالله خان، وی دو تن از پسران خود به نام های شهباز و هادی را موظف نمود عازم شیراز و بهبهان گردند و اظهار نامه های مربوط به املاک خویش _ در نواحی کهگیلویه و بویر احمد _ را تکمیل و به ادارات اصلاحات ارضی مربوطه، در خوزستان و فارس تحویل نمایند. بدین ترتیب وی رضایت خویش را از اجرای اصلاحات ارضی و تقسیم املاک اعلام داشت.(سند شماره 7) این گونه به نظر می رسد که وی پس از چند سال زندان ورهایی از اجرای حکم اعدام، راضی به دردسرهای جدید و خطرات تازه نبود. در واقع، تعلل وی برای عزیمت به تهران _ یا اهواز و شیراز _ ترس از بازداشت و حبس بود. در مدت یکسال و اندی که از آزادی وی می گذشت، وقایعی در محل رخ داده بود که متهم اصلی آن پسرش خداکرم _ که با او نیز در زندان بود _ محسوب

ص: 277

می شد. با وجود این مشکلات، وی راضی به رفتن تهران شد و با چند تن از همراهان حرکت نمود.

در همین ایام، فرمانده لشکر 10 فارس «سرتیپ عبدالعلی اورمزد»، ناصر خان طاهری و شهباز فرزند عبدالله خان و سرگرد تژده فرماندار ممسنی را مأمور نمود، عبدالله خان را متقاعد نمایند به شیراز یا تهران حرکت کند. تا قبل از رسیدن مأمورین اورمزد، عبدالله خان خود به سوی تهران حرکت کرده بود. در نتیجه سرگرد تژده به ممسنی بازگشت و ناصر خان طاهری به همراه جمعی دیگر خود را به عبدالله خان رساند و با او عازم تهران شد.

ناصر خان که علاوه بر مأموریت اورمزد، با مسئولان ساواک فارس، خاصه سرهنگ شاهین پور _ مسئول امور عشایری ساواک _ ارتباط دوستانه داشت، خبر عزیمت عبدالله خان را بدو اطلاع داد. وی در شهرضا، یادداشت مختصری نوشت و به شیخ افضل مردانی (= انصاری) از خادمان خویش داد و روانه شیراز نمود. در این نامة دوستانه چنین نوشت:

دوست محترم سرکار سرهنگ شاهین پور

پس از عرض سلام [.] بنده باتفاق آقای عبدالله ضرغامپور بتهران رفته انشاءالله به زودی مراجعت [نموده] در شیراز شرفیاب خواهم شد. ضمناً چنانچه صلاح باشد یکی از دوستان خصوصی سرکار در تهران با مخلص تماس بگیرد(1)

اسناد موجود نشان می دهد، علاوه بر ناصرخان طاهری، منشی وی میرزا مجید موسوی، که «مأمور ویژه» ساواک فارس بوده، اطلاعات و اخبار حرکت عبدالله خان _ و ناصرخان _ و اقامت آنان در تهران را به ساواک فارس گزارش داده است.

بدین گونه، عبدالله خان ضرغامپور، در اواخر دیماه 1341 عازم تهران گردید و در آنجا با برخی مقامات کشوری و لشکری ملاقات نمود.

عادی، با افراد نظامی و غیر نظامی و نیز خوانین ممسنی و حیات داود نشست و برخاست داشته اند. مطالعه اعترافات ناصرخان، به خوبی بیانگر این آمد و شدهاست(1)

در روزهای نخست اقامت در تهران با مقامات نظامی و دربار ملاقات نموده و به صورت شفاهی و کتبی، گرفتاری ها و مشکلات خویش را مطرح کرده اند.

براساس نقل ناصر خان، نخستین ملاقات آنان با تیمسار سپهبد عظیمی، رئیس ستاد ارتش بوده است. در این ملاقات، علاوه بر عبدالله خان و ناصرخان، میرزا مجید موسوی منشی ناصرخان نیز حضور داشته است.

ناصرخان می گوید: «ما سه نفر به ستاد ارتش در خیابان سوم اسفند رفتیم(2) و باتفاق تیمسار بیگدلی حضور تیمسار سپهبد عظیمی ریاست ستاد شرفیاب شدیم ... ملاقات خاتمه یافت و ما دوباره پیش تیمسار بیگدلی در اطاقش رفتیم و ایشان از اینکه عبدالله خان و من بتهران آمده ایم اظهار خوشوقتی فرمودند... در ضمن فرمودند که شما اینجا خواهید ماند یا خیر[؟] عبدالله خان خودش گفت که ما آمده ایم که در تهران بمانیم(3) و بعد معاون تیمسار بیگدلی بما گفتند خوبست هر دو و سه روز یکبار شما بیائید اینجا تا ما شما را ببینیم و اگر کاری داشتیم بشما بگوئیم....»

پس از این ملاقات _ و در همان روز _ نزد سلیمان بهبودی «وزیر دربار شاهنشاهی» رفته و عبدالله خان با وی صحبت نموده است. ناصرخان ادامه می دهد که: «بعد باتفاق هم رفتیم پیش آقای بهبودی و ایشان را ملاقات کردیم [.] آنروز فقط عبدالله خان ضرغامپور توانست با آقای بهبودی از نزدیک صبحت کند ولی من فرصت صحبت از نزدیک پیدا نکردم ... البته همانروز از نزد آقای بهبودی برگشته و در اداره دوم [ارتش] برای دیدن تیمسار سپهبد کمال رئیس ادارة دوم هم رفتیم ولی چون ایشان وقت نداشتند برای روز سه شنبه وقت تعیین کردند.»

ناصرخان روایت می کند، یکبار دیگر به تنهایی نزد بهبودی رفته و در خصوص عبدالله خان و «افکار و روحیات» او مطالبی بیان داشته است. به علاوه، پیشنهاد داده «باید مراقب اعمال و رفتار این شخص باشید و آقای بهبودی فرمودند که ما هم او را

ص: 279

می شناسیم و خوب می شناسیم.»

ناصرخان در این دیدار، از بهبودی استدعا نموده، حداقل پنج دقیقه وقت ملاقات حضوری با شاهنشاه بدو داده شود تا عرایض خصوصی اش را اظهار نماید. بهبودی نیز پاسخ داده «سعی میکنم وسائل شرفیابی رافراهم کنم شما یکی دو روز دیگر مراجعه کنید.»

دیدار بعدی عبدالله خان و ناصرخان، با تیمسار سپهبد کمال _ رئیس اداره دوم ارتش _ بوده است. در این دیدار، ناصرخان، منشی خود میرزا مجید موسوی را همراه خویش نبرده، زیرا عبدالله خان از همراهی وی ناراضی بوده و به ناصرخان گفته است: «این منشی تو جاسوس است و شما همه جا همراه ما او را می آوری خوب نیست.»

بنابراین، عبدالله خان و ناصرخان، دو نفری نزد تیمسار سپهبد کمال رفته و ضمن صحبت های مختلف تقاضای ملاقات شاهنشاه را نموده اند.

ناصرخان می گوید: «البته من چون تنها امیدم بدیدار شاهنشاه و عرض گرفتاری خودم بود اصرار می کردم که عبداله ضرغامپور هم برخلاف میل باطنی خود... تقاضای شرفیابی بکند[.] او هم کرد و تیمسار کمال فرمودند موضوع را کتباً بنویسید بیاورید دفتر ومن بعرض ملوکانه میرسانم [و] سه شنبه دیگر جوابش را خواهم داد.»

در پایان دیدار، ناصرخان به صورت محرمانه از سپهبد کمال تقاضای وقت ملاقات خصوصی می نماید، که وی نیز می پذیرد. بنابراین، در روز تعیین شده، به تنهایی نزد سپهبد کمال رفته و ضمن بیان «خدمات و سوابق خود» به «جزئیات سوابق و افکار و روحیات عبدالله ضرغامپور» پرداخته و گفته است «که باید مواظب این شخص» باشید. وی، مجدداً از سپهبد کمال تقاضا نموده، وقت ملاقاتی با شاهنشاه «برای عرض گرفتاریهای» خویش «بگیرند و اگر شد برای عبداله ضرغامپور هم اجازة شرفیابی بحضور اعلیحضرت همایونی گرفته شود تا بلکه با زیارت اعلیحضرت همایونی تغییری در وضع روحی و افکار غلط و انقلابی او حاصل شود.»

چون سپهبد کمال، اجازة «شرفیابی» را منوط به درخواست کتبی آنان نموده، ناصرخان نیز در دو درخواست جداگانه، تقاضای ملاقات حضوری کرده است. یکی به نام خود و دیگری به اسم هر دو نفر.

معهذا براساس گفته های ناصرخان، در چهار روز نخست حضور در تهران، به جز

ص: 280

«ملاقات و شرفیابی بحضور اولیای ارتش با هیچ مقام و شخص دیگری بغیر آقای بهبودی» دیدار و گفتگو نداشتند. اما در غروب روز پنجم، هر دو به منزل حسینقلی خان رستم رفته و با وی دیدار نموده اند. ناصر خان می گوید: «کمی نشسته بودیم که ولی خان کیانی وارد منزل شد و احوالپرسی کرده و نشست [بعد] خطاب بما گفت که ای بدبخت و بیچاره ها شما چرا بتهران آمدید [.] من از این حرف ولی خان ناراحت شدم و گفتم چرا بدبخت هستیم [،] شما چرا آمده اید [؟] گفتند که ما وضع دیگر و شما وضع خاص دیگری داشتید [.] در این گفتگوها و شوخیها بودند که فتح اله حیات داودی وارد منزل شد و با خندة معروف و بلندش گفت که چه خوب تمام خانها جمع هستید و رو کرد به عبداله ضرغامپور و گفت (خان گَپ یعنی خان کلفت)(1) خان خانها ولی تو خیلی زود و ارزان بتهران آمدی و زود گول لباس زردها را خوردی [؟] در مقابل این حرف حیات داودی سایرین گفتند که این ناصرخان او را وادار کرده که بتهران بیاید و خود عبدالله ضرغامپور هم حرف آنها را تصدیق کرد...»

در این نخستین دیدار بدون برنامه، پنج کلانتر مشهور بویر احمد علیا وسفلی، رستم و بکش ممسنی و حیات داود بوشهر، به این نتیجه می رسند که جلسات خویش را در مکانی غیر مشکوک برگزار نمایند. بنابراین تصمیم گرفته شد، ساعت 21 شب بعد «در کافه استخر تهران پارس ملاقات و مذاکرات انجام گیرد.» طبق موعد مقرر، کلانتران بویر احمد و ممسنی بدون شرکت فتح الله خان حیات داودی در جلسة حضور یافتند و پس از بحث و مذاکره راجع به اوضاع عمومی و چگونگی برخورد مأمورین ژاندارمری، و قرائت نامه هایی که از جانب خانوادة حسینقلی خان _ خاصه مادر و خواهر وی _ نوشته شده بود، به گریه افتاده، به قرآن سوگند یاد کردند که با هم متحد و هماهنگ باشند.

ناصرخان روایت می کند:

ولی کیانی خطاب بحسینقلی رستم گفت که شما آن کاغذهائیکه از مادر و خواهرانت از شیراز رسیده بیرون بیاور برای اینها بخوان تا بدانند که چه بلائی بسر ماها عشایر درآورده و چطور میخواهند ما را بکلی از بین ببرند].[ در اینموقع

ص: 281

حسینقلی رستم کاغذهائی از جیبش درآورد و شروع بخواندن کرد [.] مفاد کاغذها که مشعر بر اعمال فجایع مأمورین دولت در شیراز نسبت بخانواده و ناموس آنها بود و فوق العاده ناراحت کننده و زننده نوشته شده بود بطوری که هر سه نفر ولی کیانی، حسینقلی رستم [و] عبداله ضرغامپور بی اختیار شروع کردند بگریه و حتی کاری کردند که منهم تحت تأثیر قرار گرفته و شروع بگریه کردم و در این حال از موقعیت استفاده کرده و ولی کیانی قرآن کوچکی از جیبش درآورد و اول اشاره به حسینقلی رستم کرد و گفت که میدانی چه قرآنی است [،] بعد آنرا روی میز گذاشت و اولین کس خود ولی کیانی دست روی قرآن گذاشت و بعد حسینقلی رستم و بعد از آن عبداله ضرغامپور و بالاخره با اصرار آنها و از روی بی میلی منهم ناچاراً دست روی قرآن گذاشته و دربارة اتحاد و یگانگی قسم خوردیم و من جمله ای هم در موقع قسم خوردن اضافه کردم بشرطی که در جریاناتی که دست ارتش و شاهنشاه باشد مرا دخالت ندهند [.] آنها در جواب گفتند که این اتحاد ما روی اتحادیه ایلاتی و عشایری است [.] ما هم مثل طبقات [دیگر] اتحادیه ای برای خودمان خواهیم داشت.

بدین ترتیب، چهار تن از کلانتران بویر احمد و ممسنی، بدون حضور حیات داودی، و به قید قسم اتحادیه «ایلاتی و عشایری» تشکیل داده و به تدریج در گسترش دامنة آن تلاش نمودند. فردای جلسة کافة استخر، طبق قرار مربوطه، عبدالله خان و ناصرخان به خانه حیات داودی رفته و با او دیدار و گفتگو نموده اند.

بنا به نقل ناصرخان، حیات داودی با «خوشحالی و خنده کنان» به استقبال آنان رفت «و تبریک گفت و اضافه کرد که خیال نکنید شما تنها هستید [،] تمام ایلات و عشایر و خوانین با ما هستند [.] حتی منصور باشتی که یکی از افراد مؤثر همراه و همکار ما می باشد برای جلب رضایت خوانین منطقه کهگیلویه ... رفته است... عشایر قشقائی [هم] عموماً وسیله محمد حسین خان قشقائی و ایل بختیاری هم وسیله امیر بهمن خان بختیاری آماده و حاضر بهمکاری با ما هستند.»

در همین جلسه، حیات داودی عنوان می کند که از طرف دوستان، مقداری پول تهیه شده تا در اختیار بویر احمدی ها گذاشته شود.

او هم چنین اضافه نموده «بعدها البته وسیله ولی خان کیانی ترتیب ارسال وجوه

ص: 282

مورد لزوم از طریق شیراز داده خواهد شد.» وی که از آگاهی سیاسی _ اجتماعی خوبی برخوردار بوده، در حضور خوانین بویر احمد و ممسنی از کودتای عراق سخن گفته، که در نتیجه «شاه شب را تا صبح نخوابیده و از ترس شلوارش را هم زرد کرده و پای بی سیم گوش بجریان کودتا می داد و حالا موقع آنست که هر کس دنبال کار خود بروند.»

او به عبدالله خان و ناصرخان می گوید: « رفقا اصرار دارند که شما هم زودتر بمحل بروید و تمام وسایل از هر لحاظ آماده شده است.»

به دنبال این صحبت ها، یکبار دیگر خوانین بویراحمد، جداگانه با ولی خان کیانی در هتل گیلان نو، دیدار می کنند. در این دیدار، کیانی «ضمن صحبت اشاره میکرد که دیگر کارها تمام است و از طرف سهراب کشکولی و سایر خوانین قشقائی اظهار اطمینان و تضمین میکرد که با آنها ملاقات و مذاکره شده و مرا وکیل کرده اند و من همین امشب یا فردا صبح بطرف شیراز حرکت می کنم تا ضمن تجدید سوگند اتحاد بین عشایر و دوستان خودمان ترتیبی میدهم که پس از آمدن شما در یک جای امنی با حضور کلیه خوانین عشایر ملاقاتی دستجمعی کرده و اتحادنامة رسمی تنظیم و بامضاء برسد.»

ناصرخان اضافه می نماید، در این دیدار، عبدالله خان «قوطی کبریتی خارجی» از جیب درآورد و به ولی خان کیانی داد و گفت: «این نشانة من [و] خورشید برومند است [.] این کبریت را وسیله ای بفرستید به خورشید برومند [،] آن طبق برنامه کارها را آماده خواهد کرد و خواهد فهمید که کارهای ما هم طبق برنامه انجام شده... [از گفته] عبداله خان که کارها طبق برنامه انجام شده من احساس ناراحتی کردم و فهمیدم که قبلاً برنامه ای هم داشته اند که من از آن بی اطلاع بودم.»

در پی نشست کلانتران بویراحمد و ولی خان کیانی، ناصرخان طاهری محرمانه تلگرافی با نام مستعار موسوی، به سازمان امنیت فارس و سرهنگ شاهین پور مخابره می نماید. در این تلگراف که در تاریخ 10/11/1341 ارسال گردیده، به سرهنگ شاهین پور اطلاع داده که: «ولی کیانی طبق نقشه بدستورات اشخاص بفارس آمده کاملاً مواظب نامبرده باشید.»(1)

ناصرخان طاهری که به نظر می رسد در درون، راضی بدین روند نبوده، دیدارهای

ص: 283

جداگانه ای نیز با مقامات نظامی _ در ادارة دوم ارتش، ستاد ارتش، تیمسار سپهبد مالک فرمانده ژاندارمری کل کشور و در دربار با بهبودی _ داشته است. وی، هدف خویش را «از این ملاقاتها بیشتر تحصیل اجازه شرفیابی بحضور اعلیحضرت همایونی» ذکر می کند.

به دنبال عزیمت ولی خان کیانی به شیراز، گویا چند روزی تب و تاب جلسات خوانین، خاموش گردیده است. اما، جنب و جوش وی در منطقه، با اعزام فریدون خان جاویدی به تهران ادامه یافته است. فریدون جاویدی، از طرف ولی خان مأمور شده بود، اقدامات وی را به خوانین بویر احمد، حسینقلی خان رستم و فتح الله خان حیات داودی ابلاغ نماید و آنان را به ترک تهران و حضور در منطقه وادار سازد. این در حالی بود که ولی خان کیانی پس از تلگراف ناصرخان طاهری، تحت مراقبت ساواک فارس قرار گرفته است. سندی در دست است که رئیس ساواک فارس به مدیریت کل اداره سوم ساواک اعلام نموده: «ولی کیانی اخیراً از تهران مراجعت کرده و چون بر طبق اطلاع رسیده دستوراتی باو در مرکز داده شده است... دستور داده شد مراقبت های لازم از او بعمل آید.»(1) علاوه بر ابرام ولی خان کیانی، تلاش های فتح الله خان حیات داودی، برای اعزام بویر احمدی ها به منطقه، ادامه داشت. اما به گفتة ناصرخان، وی به عمد چند روزی تأخیر نموده است. مجدداً ولی خان کیانی، منشی خویش «حمزة مقدسی» را اعزام داشته تا به فریدون خان جاویدی اعلام نماید چرا معطل مانده و تأخیر نموده است. بنا به نقل حمزة مقدسی، وی دوبار این مأموریت را انجام داده است(2)

ناصر خان روایت می کند:

در این مدت باز تمام آقایان گاهی در منزل حسینقلی خان و گاهی در مهمانخانه گیلان نو منزل فریدون جاویدی مرا ملاقات کرده و با نصایح و تحریکات مرا تشویق به حرکت میکردند و من با حرف فریدون زیر بار نرفتم تا اینکه پیغام فتح اله حیات داودی را فریدون برای من آورد که در یکی از خیابانهای شمالی شهر منتظر شما و ضرغامپور هستم و روی این پیغام من و عبداله خان ضرغامپور به

ص: 284

ملاقات فتح اله حیات داودی رفتیم... حیات داودی مجدداً با تکرار حرفهای فریبندة خود که در اینکار مهارت کاملی دارد بنده را تحت تأثیر قرارداد و قول حرکت گرفت که حتماً فردا حرکت کنیم ولی من باز فردا حرکت نکردم [.] در این بین عبداله خان ضرغامپور هم از من پیش حسینقلی خان رستم شکایت کرده بودکه ناصرخان با من همکاری نمی کند و حرفهای دری وری میزند و حسینقلی خان هم وسیله فریدون جاویدی بمن پیغام فرستاده بود که چون آقای مقدسی منشی ولی خان کیانی از شیراز آمده و حامل(1) پیغامهای جدید از طرف ولی خان کیانی است حتماً مرا ملاقات نمایید(2) و منهم به ملاقات حسینقلی خان رستم رفتم ... مقدسی شروع کرد با حضور حسینقلی خان پیغام ولی کیانی را که میگوید تمام کارها آماده شده و کلیه عشایر فارس اتحاد کردند فقط منتظر آمدن شما دو نفر هستیم چرا دیر کرده اید[؟] اینموضوع برای همة ما خطر دارد...

سرانجام نشست ها و صحبت های متعدد و بی توجهی مقامات دولتی، منجر به حرکت خوانین بویر احمد و خروج آنها از تهران گردید. یک روز قبل از حرکت، مجدداً ناصرخان طاهری نزد بهبودی و برخی مقامات ارتشی رفته و برای چندمین بار پیگیر وقت ملاقات با شاه شده است. سرهنگ مؤبد، مسئول دفتر تیمسار سپهبد کمال به ناصرخان گفته است: «تیمسار کمال فرمودند که هنوز موفق نشدم عریضه های شما را بشرفعرض برسانم.»

هم چنین ناصرخان در آخرین ملاقات با بهبودی،از نتیجة «تقاضای وقت شرفیابی بحضور اعلیحضرت همایونی» سؤال کرده است. ولی بهبودی پاسخ داده: «امکان این کار نبود ایشان وقتشان خیلی گرفته است.»

ناصرخان می گوید: «من از این جواب ایشان که گفتند میسر نمی شود شرفیاب بشوید اینطور استنباط کردم که اولاً عریضة اجازة شرفیابی بنده بعرض ملوکانه رسیده و ثانیاً آقای بهبودی مثل اینکه مایل نبودند مسائل مستقیماً بعرض [شاه] برسد بلکه میبایستی از طریق و وسیله ایشان بشرفعرض برسد...»

ص: 285

معهذا، پاسخی که به درخواست های مکرر ناصرخان _ که ظاهراً تا آن هنگام مورد توجه شاه و دربار بود _ دادند، این بود که با نظر مساعد «شرحی در مورد کمک» بدو، به ادارة دوم ارتش فرستادند. به گفتة ناصرخان، مهم ترین موارد درخواستی وی عبارت بوده از: وضع زندگی ایشان، قیمت ملک واگذاری به طور عادلانه و حقوق مقرری هزار تومان که از سال 1332 از طرف ارتش به وی پرداخت می شد، اما از یک سال پیش قطع شده بود(1)

باری، ناصرخان طاهری پس از ناامید شدن از ملاقات حضوری با محمد رضا شاه، دیگر سراغ دربار و ارتش را نگرفته و بعد ظهر روز بعد (25 بهمن ماه)، به همراه عبدالله خان ضرغامپور عازم بویراحمد گشته است. البته لحظاتی قبل از ترک تهران، تلگرافی مهم و هدایت گر _ به اسم مستعار موسوی _ به سرلشکر همت و سرهنگ شاهین پور_ در ساواک فارس _ مخابره نموده است.

وی در این تلگراف، که به دستخط دوستش «ایرج نگهبان» نگاشته شده، چنین اعلام داشته است(2)

... تیمسار معظم سرلشکر همت[،] رونوشت سازمان امنیت سرهنگ شاهین پور[.] محترماً بعرض میرساند: خوانین بویر احمد که بتهران آمده بودند براثر رفتار خلاف انتظار بعضی از مأمورین انتظامی ناراحت بطرف منطقه بویراحمد حرکت نموده و از این جریان ممکن است خائنین و دشمنان شاه و مملکت بنفع خود سوء استفاده نمایند. لذا چون خوانین بویر احمد و افراد ایل مزبور نسبت بشاهنشاه علاقه داشته و وفادارند تا خائنین وطن آنها را بعناوین مختلف لکه دار نکرده اند با کسب اجازة همایونی شما میتوانید بمحل بویراحمد رفته و با تماس با آنها رفع سوءتفاهم نمائید

ص: 286

و آنها را از مراحم شاهنشاه بیش از پیش امیدوار سازید. بدلیل اینکه خوانین آنجا و اهالی بویر احمد نسبت به شخص شما علاقه داشته و شما را فدایی شاهنشاه می دانند. ضمناً تا رفتن شما به محل بویراحمد دستور فرمائید مأمورین انتظامی کوچکترین عملی که باعث ناراحتی و عصبانیت بیشتر خوانین و اهالی فراهم شود از خود نشان ندهند که دشمنان وطن را برای رسیدن بهدف خود نزدیک تر خواهد ساخت... تقدیمی فدائی شاه موسوی.»(1)

در واقع، ناصرخان طاهری به درستی «رفتار خلاف انتظار» مأمورین انتظامی و دولتی را از عوامل نارضایی خود _ و عبدالله خان _ دانسته است. تمام تلاش های وی، برای دیدار خصوصی با شاه، ناکام مانده بود و ظاهراً حق داشت با آن همه سوابق دوستی و علاقه، ناراحت به منطقه بازگردد. به رغم این بی توجهی، هنوز امیدوار و منتظر دلجویی و پذیرش دولتیان بود.

سال های 42_1341 آشکار و هویدا می گردد.

باری، از مجموع اعترافات ناصرخان طاهری و برخی گفته های ولی خان کیانی، حسینقلی خان رستم و فتح الله خان حیات داودی، بر می آید که چون خوانین ممسنی و حیات داود از ورود خوانین بویر احمد به تهران مطلع گردیدند، به برنامه ریزی نسبتاً دقیق و تحریک آمیزی دست یازیدند، تا به هر طریق ممکن خوانین بویر احمد را به منطقه بازگردانند ودر حالت عصیان و خودسری _ نسبت به دولت مرکزی _ نگه دارند. اما، آنچه که مهم تر و مؤثرتر به نظر می رسد، بی اعتنایی محض مقامات حکومتی نسبت به کلانتران بویراحمد بود. در واقع، نحوة برخورد حکومتیان و بی توجهی و بی اعتنایی آنان، زمینه پذیرش خوانین بویر احمد _ خاصه عبدالله خان _ را مهیا نمود و پس از یک ماه اقامت در تهران به ولایت برگرداند. حال این سؤال مطرح است، که مقصود مقامات حکومتی از اعزام عبدالله خان به تهران، چه بوده است؟ اگر قرار بوده در تهران، هیچ یک از مقامات کشوری و لشکری، خود با وی ملاقات ننمایند و او را تحت نظر و مراقبت نگیرند، چرا مجبور به عزیمت پایتخت نمودند؟

آیا چون عبدالله خان، خودبه ملاقات برخی نظامیان رفته و چند بار با سلیمان بهبودی دیدار نموده، گونه ای بی اعتنایی در آنان رسوخ کرده و خطر او و عشایر را رفع شده پنداشتند؟ البته، باید توجه داشت که این گونه بی اهمیت جلوه دادن مخالفان، مختص عشایر و ایل بویر احمد نبود؛ بلکه شاه و ایادیش، روحانیون مخالف و گروههای سیاسی معارض خویش را کاملاً دست کم گرفته بودند. قدرت بلامنازع شاه پس از کودتای 28 مرداد 1332، که اکنون قریب ده سالی از آن می گذشت، چنین سودایی را در بسیاری از فرماندهان و درباریان نهادینه کرده بود. به احتمال زیاد، در این بحبوحه که محمد رضا شاه اصول انقلاب سفید را اعلام داشته بود، و مقامات کشوری و لشکری، خود را برای برگزاری رفراندوم ظاهری مهیا می کردند، اعتنایی به عشایر و سران آن نداشتند و نمی خواستند اندکی وقت و هزینه صرف آن نمایند. به علاوه، تبلیغات رژیم در پیروزی ظاهری رفراندوم، بیش از پیش آنان را سرمست و مغرور نموده بود.

از گفته های ناصرخان طاهری برمی آید که وی از سلیمان بهبودی، سپهبد کمال رئیس ادارة دوم ارتش و برخی دیگر از مقامات نظامی استدعا و خواهش بسیار نموده، تا به اندازة پنج دقیقه وقت ملاقات با شاه بگیرند که گرفتاری های خویش را عرضه

ص: 288

دارد. اما این فرصت بدو داده نشد. بی تردید، اگر مخالفت عبدالله خان، ناصر خان و دیگر افراد عشایر و ایلات، برای سران رژیم اهمیت داشت، به درخواست های آنان توجه می شد. حضور خوانین بویر احمد و دیگر خوانین در تهران، آنچنان بی اهمیت جلوه داده شده که هیچ مقام رسمی حکومتی _ اعم از لشکری و کشوری _ خود حاضر به دیدار آنان نشده است. ملاقات هایی هم که ناصرخان در اعترافات خویش برشمرده، در واقع از سرتقاضا و اصرار وی بوده است. این بی توجهی و عدم احساس خطر از ناحیة سران عشایر و ایلات، به حدی بود که حتی یکبار مأمورین ساواک زحمت ملاقات و مصاحبه با خوانین بویر احمد و ممسنی را به خود نداده اند. این در حالی است که ناصرخان طاهری و میرزامجید موسوی، اطلاعاتی از سران عشایر بویر احمد و ممسنی به ساواک فارس گزارش داده اند. در مجموع، اولیاء امور کشوری و لشکری، وجود و عدم عبدالله خان و امثال وی در عشایر کشور را با نهایت بی توجهی و بی اهمیتی برگزار نموده و اصلاً به حساب نیاورده اند. سند جالبی از ساواک در دست است که کاملاً مؤید بی اعتنایی و نخوت مقامات حکومت پهلوی نسبت به عشایر کشور و ایل بویراحمد است. در این سند ارزشمند، ساواک فارس به سازمان اطلاعات و امنیت کشور پیشنهاد داده: «چون بیشتر افراد بویراحمد دارای سلاح می باشند» و «ممکن است در مقابل مأمورین اصلاحات ارضی یا خلع سلاح مقاومت نمایند... پیش بینی می شود که وضع منطقه بویراحمد بویژه بویراحمد سفلی واقع در منطقه خوزستان به منظور اجرای اقدامات اساسی دولت مساعد نباشد.» بنابراین «جهت تسریع در اجرای هدفهای دولت» پیشنهاد می شود: «1_ عبداله ضرغام پور در تهران مورد توجه و محبت قرار گیرد و مبلغی در حدود یکصد الی دویست هزار ریال و مبلغی نیز به ناصر طاهری به عنوان قرض یا بهای املاک یا به هر عنوان دیگری که مبتضی است پرداخت گردد و نامبردگان را مسئول حسن اجرای برنامه خلع سلاح و اصلاحات ارضی قرار داده[،] به طوری که ابتدا اعتمادشان کاملاً به دولت جلب و سپس آنها را روانة محل خود نمایند.

2_ در مورد خداکرم ضرغام پور به عبداله ضرغام پور اطمینان داده شود که از اعمال گذشته او صرفنظر شده و عبداله را وادار نمایند که پس از رسیدن به محل [،] خداکرم را به تهران اعزام و به مشارالیه نیز محبت شود و اطمینان داده شود که تحت تعقیب قرار نخواهد گرفت.

ص: 289

3_ به مأمورین مربوطه دستورات لازم داده شود که حتی الامکان و تا حدود مقررات به طور موقت هم که شده با نامبردگان مدارا نموده و سختگیریهای بی جهت نکنند.

4_ پس از خلع سلاح و اجرای قانون اصلاحات ارضی به طور کامل رسیدگی به پرونده های موجود این قبیل اشخاص کمال سهولت را خواهد داشت.»(1)

بر اساس این پیشنهاد ها، بخش عشایری ساواک به مقامات رده بالای ساواک اعلام نموده: «... چنانچه نامبردگان مورد تحبیب قرار گیرند و به محل اعزام گردند[،] لااقل تسهیلاتی در امر خلع سلاح در منطقه بویراحمد به وجود خواهد آمد و از اقدامات مخالف دولت توسط کسان نامبرده نیز کاسته خواهد شد.» به رغم این پیشنهاد ها و اظهارنظرها، یکی از مسئولان عالی رتبة ساواک، با بی اعتنایی و بی اهمیت جلوه دادن مخالفت عشایر، اظهار داشته است: «به عرض برسد[،] به نظر این جانب این نوع گزارشات اساس و منبع صحیحی ندارد و نظریات اشخاصی است که از قدرت دولت بی اطلاع هستند[؛] والا چند نفر بویراحمدی خیال نمی کنم در مقابل قوای دولت بتوانند کوچک ترین ابراز وجود نمایند[،] یا در مقابل اصلاحات ارضی که در تمام کشور به موقع اجرا گذارده شده در یک منطقه یک عده موانع ایجاد نمایند 20/11» (سند شماره 8) عبدالله خان و ناصرخان نیز چنین بی توجهی و بی اعتنایی را دریافتند و با نگرانی، تهران را ترک نمودند.

به علاوه، از اوضاع مخالفان رژیم _ نظیر روحانیون و گروههای سیاسی _ اطلاعاتی کسب کردند و جهت مشورت با کدخدایان و ریش سفیدان ایل بویر احمد مراجعت نمودند.

در این ایام، فضای عمومی کشور نسبت به اصول انقلاب سفید، نامساعد و بحرانی بود و بالطبع اوضاع پایتخت کشور نامناسب تر بوده است. جامعة مذهبی ایران نیز متأثر از علمای دینی و روحانیون مبارز، کاملاً مخالف اقدامات و اصول اعلام شدة شاه بود. روحانیون در سطح وسیع مملکت، با اعلامیه ها، تلگراف ها و سخنرانی های خویش، تودة مردم را تهییج و ترغیب به مخالفت و ضدیت با لوایح شاه نموده بودند. بی تردید در شهرها _ خاصه پایتخت کشور _ جو روانی تضاد و تعارض باحکومت، مشهود تر و ملموس تر بود. در روزهای نخست بهمن ماه که شهر تهران شلوغ شده بود و چندین

ص: 290

تظاهرات اعتراض آمیز _ از جانب روحانیون و مردم _ انجام گرفته بود، کلانتران بویراحمد و ممسنی در شهر بودند و از نزدیک اوضاع نابسامان مرکز را مشاهده می کردند. بنابراین، در چنین فضایی از تعارض و خصومت، افراد ناراضی و نگران، بیش از پیش متأثر و ناراضی می گردند؛ و در صورت امکان عکس العمل شدید و دشمنانه نشان می دهند.

عبدالله خان ضرغامپور، علاوه بر سران عشایر فارس، ظاهراً با افرادی از نظامیان توده ای و نیز دوستداران سپهبد تیمور بختیار _ که در واقع نجات دهنده وی از اعدام قطعی بود _ ارتباط داشت. احتمال می رود، این دسته از مخالفان حکومت، نیز وی را تحریک به عدم تبعیت از شاه نموده باشند.

در هر حال، عبدالله خان زمینة مخالفت علنی و آشکار علیه حکومت پهلوی را داشت؛ اما ناصرخان فاقد چنین زمینه ای بود. زیرا، وی از 28 مرداد 1332 به بعد، به دلیل سوابق دوستانه و طرفدارانه از محمد رضا شاه، کاملاً مورد توجه و پشتیبانی حکومت _ خاصه نظامیان ارتشی _ بود. وی، حتی حقوق ماهیانة هزار تومان از دولت دریافت می کرد. با این پیشینه، به احتمال قریب به یقین، خواستار درگیری و رویارویی آشکار باحکومت شاه نبود. اسناد موجود و شواهد عینی بیانگر آن است که ناصرخان از آغاز شکل گیری مخالفت سران عشایر تا زمان تسلیم، در حالتی از تردید و دو دلی به سر می برده است.

خوانین بویر احمد می دانستند و بنابراین در نهایت تلاش و تکاپو، سعی در جلب و جذب کدخدایان نمودند. البته اکثریت قریب به اتفاق کدخدایان بویر احمد، وابستگان سببی و نسبی خوانین بودند. برخی از این کدخدایان نیز به تبع ثروت و شهرت خوانین _ و پدران آنان _ مشهور شده بودند و پایگاهی در طایفة خویش به دست آورده بودند. بدین گونه اکثر خوانین و کدخدایان، لازم و ملزوم هم شمرده می شدند و به اتکای یکدیگر به منویات خویش دست می یافتند.

با این وضعیت، عبدالله خان و ناصرخان در خانةکدخدایان ایل بویراحمد حضور یافتند و به تبلیغ منفی علیه حکومت مرکزی پرداختند. آنان در تبلیغات خویش، از اوضاع نابسامان کشور و مخالفت روحانیون، گروههای سیاسی و حتی ارتشیان، علیه شاه و دربار، داد سخن می دادند. برخی اعلامیه های سیاسی، که از جانب روحانیون، دانشگاهیان، جبهه ملی و نهضت آزادی منتشر شده بود، مقارن این اوضاع به دست آنان نیز رسیده بود. علاوه بر روایت شاهدان عینی، برخی اسناد موجود، مبین این واقعیت است.در گزارشی از لشکر 9 اهواز، که تقریباً با گفته های ناصرخان طاهری مطابقت دارد، آمده است که:

برابر اطلاع رسیده عبداله ضرغامپور و ناصر طاهری از تهران با اتومبیل امیربهمن بختیار برادر جهانشاه صمصام حرکت و اولین منزل آنها در فلارد بختیاری منزل داراب فلاردی شوهر خواهر عبداله و منزلگاه دوم آنها در بادنگان(1) منزل امیرهوشنگ بهادر و منزل سوم در دوروهان بوده و شایعاتی مبنی بر اینکه ما از تهران آمده و حامل فتوای روحانیون و چند نفر از سپهبدان ارتش هستیم [.] مخصوصاً آیت اله بهبهانی که نباید اصلاحات ارضی و خلع سلاح انجام شود انتشار داده و بعدآً بنقاره خانه منزل هادی پناهی و سپس بدشت روم ... میروند(2)

در گزارشی دیگر از مأمور ویژه ساواک، چنین اطلاع رسانی شده است:

ص: 292

طبق اطلاع رسیده عبدالها ضرغامپور و ناصر طاهری شایعاتی مبنی بر عدم اطاعت از اوامر دولت در موارد اصلاحات ارضی و خلع سلاح در منطقه فارس منتشر کرده اند و با ملاقاتهائی که پی در پی با کدخدایان و ریش سفیدان بعمل آورده اند همگان را مجبور به عدم تمکین و تحویل ندادن اسلحه و مقاومت و مخالفت با اجرای قانون اصلاحات ارضی نموده اند و این جریان تا حدی است که کمتر کسی مایل به تحویل اسلحه بوده و بامید وصول مقداری وجه و پخش آن بین افراد ایلات بختیاری و قشقائی مترصد قیام در یک روز معین و جلوگیری از اجرای قانون اصلاحات ارضی میباشند(1)

بدین ترتیب، بسیاری ازکدخدایان مشهور بویر ا حمد، موافقت و همراهی خویش را با عبدالله خان و ناصرخان اعلام داشتند و برای تصمیم گیری نهایی وارد روستای دروهان _ و خانه عبدالله خان _ شدند.

علاوه برتبلیغات و تلاش خوانین، برخی طلبه های محلی که در شیراز، زیر نظر آیت الله شیخ بهاءالدین محلاتی و آیت الله سید کرامت الله ملک حسینی _ روحانی معروف محلی _ دروس دینی می خواندند، مرتباً با اعلامیه های علما و روحانیون قم و تهران _ خاصه اعلامیه های امام خمینی _ در منطقه حضور پیدا می کردند و در تنویر افکار عمومی و تهییج آنان به مبارزه با رژیم، تبلیغ می نمودند. در اعترافات ناصرخان طاهری و منصور بویر احمدی برادر عبدالله خان به برخی از این روحانیون و فعالیت های آنان اشاره شده است.

ناصر خان می گوید:

در ابتدای امر همانطور که یادآوری کردم ولی خان کیانی در صحبتهای خود از طرف روحانیون و غیره ما را تشویق و تحریک میکرد [.] از آن گذشته تعدادی از طلبه های منطقه باشت و بابوئی و چند نفر از طلبه های ممسنی و دو نفر طلبه از بویر احمد سفلی [،] منطقه عبداله خان ضرغامپور که در شیراز به تحصیل علوم دینی و آخوندی مشغول بودند و غالباً از طایفه سادات امامزاده علی [بودند] مرتباً در بین طوایف برفت و آمد و تبلیغات پرداخته وضمن آوردن و پخش اعلامیه های مختلف

ص: 293

افراد را [به] اینکه این کار شما جهاد است باید بر علیه اقدامات ضد دین دولت جهاد کرد و از هیچ کاری فروگذار نکرد [.] تا اینکه یکی دو نفر از آنها در یکی از خط سیرها به من مراجعه کرده و اصرار داشتند که بنده یک نامه به عنوان به آقای شیخ بهاءالدین محلاتی مبنی بر پشتیبانی از سادات و روحانیون بنویسم تا آنها ... چاپ کرده و در روزنامه ها انتشار دهند ولی من زیر بار حرف آنها نرفتم[.](1) اعلامیه هائیکه در آن منطقه پخش میگردید بعضی ها بامضاء آیت اله خمینی و بعضی ها از طرف جامعه مسلمین بود و مفاد آنها تحریک مردم به قیام برعلیه دشمنان دین و جهاد و غیره بود و اکثراً در بین افراد ساده لوح پخش می کردند[.] گذشته از این [فتح الله خان] حیات داودی و ولی خان کیانی در صحبتهایشان همیشه روحانیون را از خودشان قلمداد کرده(2) و برای تشویق ما چنین وانمود میکرد[ند] این روحانیون هم بجاهای مهم و قرصی بستگی داشته و مورد پشتیبانی قرار میگیرد[.] میخواست بفهماند که ما تنها نیستیم تمام طبقات مخالف فعلی با ما همراه هستند.» (سند شماره 9)

منصور بویر احمدی نیز در اظهارات خود به مأموران ساواک، می گوید:

تعدادی از سادات که در شیراز مدرسه طلبه ها درس میخوانند و از اهالی سفیدار [،] سرتنگ و شولستان میباشند در کوهپایه پیش خورشید برومند و ناصرطاهری و عبداله ضرغامپور می آمدند محرمانه با آنها ملاقات مینمودند [و] اعلامیه هائی هم از طرف علماء شیراز بنام شیخ بهاءالدین [محلاتی] و عده دیگر با خود می آوردند و بین عشایر پخش میکردند و میگفتند که باید با قانون آزادی زنان مخالفت نماییم و میگفتند به پول احتیاج دارید علماء شیراز بشما کمک می کنند ... (سند شماره 10)

کی خدا بخش مظفری، از جنگجویان بویر احمدی در تجمع دروهان و نبرد توت نده، بیان می کند که خوانین از حمایت و هدایت روحانیون سخن می راندند و اعلامیه هایی در دستشان بود که نشان می داد روحانیون مخالف رژیم و خواستار مبارزه هستند.

ص: 294

بنابراین، به حرف آنان، باور و اعتماد کرده اند(1)

بنابراین کاملاً آشکار است که اعلامیه های علماو فعالیت و تبلیغات دینی روحانیون و طلاب حوزه های علمیه، به رهبری امام خمینی در ترغیب عشایر و سران آنان به مخالفت و مبارزه با رژیم و ادامه قیام عشایر، تأثیر فراوان داشته است؛ و در واقع از عوامل اصلی قیام و استمرار آن محسوب می شود. در مطالب بعدی، خاصه جریان جنگ گجستان و گفته های ملاغلامحسین سیاهپور، تأثیر اعلامیه های امام خمینی و تشویق روحانیون، به خوبی مشهود است. اشعار ملادرویش دشتیان، بیانگر آگاهی و حمایت عشایر از افکار و اندیشه های روحانیون دینی است. وی به وضوح بیان می دارد که:

زن__ان را ب_ه مجل_س هم_ی داد رأیکسی را نبود راضی از این امر و نهی

سندی در دست است، که نشان می دهد قبل از بمباران دروهان و شروع جنگ مسلحانه، «روز جمعه 10/12/ [1341] یکدستگاه خودروی کامانکار ژاندارمری که حامل دو نفر ژاندارم و از طریق یاسوج بویر احمد بطرف نورآباد رهسپار بوده در محلی بین بابامیدان(2) و سرگچینه از طرف عده ای اشرار متوقف و پس از تخلیه خودرو اشرار سراغ فرمانده ژاندارمری نورآباد را گرفته و پس از حصول اطمینان از اینکه فرمانده مزبوردر خودرو نمیباشد آنها را رها کرده و ضمن انتقاد شدید از مقامات عالیه کشور اظهار میدارند شاه کار را باینجا رسانیده که زنها وکیل شوند...» (سند شماره 11)

بدین ترتیب، عشایر منطقه از اوضاع سیاسی _ اجتماعی کشور و مفاد لوایح انجمن های ایالتی و ولایتی و انقلاب سفید شاه آگاهی داشته و تضاد روحانیون با شاه، تأثیر فراوانی بر آنان گذاشته است.

حضور یافتند و مجمعی از سران ایل تشکیل دادند. مشهورترین آنان عبارت بودند از: کی هادی، کی حداد و کی خلیفه پناهی؛ کی خورشید، کی شمشیر و ملاکاوس برومند؛ کی فرج الله و کی خدابخش مظفری؛ کی جمشید یزدان پناه؛ کی امیر، کی بهرام و کی صدیف بهادر؛ آقایدالله ارجمند؛ آقادریا شفیعی؛ آقابیژن منصوری؛ آقاهدایت شجاعی؛ آقااسکندر طاهری؛ آقالهراس موسی پور؛ آقاعلی (ملاعلی) جفتا (= علی علیداد)؛ آقاولی راد و ملاغلامحسین سیاهپور جلیل. در مجمع سران قوم، مذاکرات و مباحث زیادی در خصوص مخالفت و مبارزه با حکومت مرکزی ابراز گردید. در اینجا نیز تأکید کلانتران بر حمایت و رهبری روحانیون، ارتشیان و گروههای سیاسی _ خاصه جبهه ملی _ و نیز همکاری ایلات بختیاری، قشقایی و ممسنی بود. به رغم اصرارها و دلگرمی های عبدالله خان _ و تا حدودی ناصرخان _ سستی و فتور برخی کدخدایان ایل محسوس و ملموس بود. این سستی و ضعف، البته خیلی زود برای عموم مردم ایل آشکار شد.

بمباران و تیرباران هوایی روستای دروهان بوسیله جنگنده های رژیم پهلوی، در تفرقه و تلاشی تجمع کنندگان بویر احمدی، نیز مؤثر افتاد. تعداد تلفات حملة هوایی اندک بود،(1) اما تضعیف روحیه برخی جنگجویان و بزرگان ایل بویراحمد را در پی داشت. شدت حمله و غیرمنتظره بودن آن بسیاری از جنگجویان و بزرگان ایل را به تعجب و تأمل واداشت. لشکر 10 فارس، گزارش حملة هوایی به تجمع بویراحمدی ها را این گونه آورده است: «چون اجتماع تعداد زیادی تفنگچیان عبداله ضرغامپور و ناصر طاهری در دوراهان محقق شده بود و طبق گزارش ناحیه ژاندارمری[،] پاسگاه سی سخت مورد تهدید بود لذا به گردان جت مأموریت داده شد روی دوراهان پرواز و به هرگونه اجتماع مسلحی که ببینند تیراندازی و متفرق نماید[.] سروان منیع سپهر فرمانده گردان با شش فروند جت مأموریت خود را انجام و گزارش می نماید که در 100 متری دوراهان تیراندازی و عده[ای] از اشرار که به شنیدن صدای تیراندازی به طرف تپه مجاور می دویدند زیر آتش گرفته و نتیجه رضایت بخش می باشد و اظهارنظر کرده که گاهگاهی دود کمی که نشانه تیراندازی اشرار بوده دیده شده است.»(2)

ص: 296

باری، پس از پایان حملة هوایی، سران قوم تصمیم گرفتند با قید قسم به قرآن کریم، اتحاد و یکپارچگی خویش را محکم و مقید نمایند. بنابراین، قرآنی در میان گذاشتند و بزرگان ایل سوگند یاد کردند که تا پای جان علیه حکومت پهلوی بجنگند و به همرزمان خویش خیانت نکنند.

روایات متواتر شاهدان عینی و منابع مکتوب کنونی متفق القولند که تنها فرد مشهوری که در جلسه مزبور سوگند یاد نکرد و فقط پیمان زبانی بست، ملاغلامحسین سیاهپور جلیل بود(1)

معهذا، پس از سوگند ها و پیمان نامه های شفاهی، اتحادیه نیم بند بویر احمد ی ها شکل گرفت. با این حال، هنوز تصمیم قطعی به جنگ مسلحانه گرفته نشده بود؛ هر چند عصبانیت بزرگان قوم _ پس از بمباران دروهان _ به اوج رسیده بود.

می آید. تلاش های مستمر وی برای بازداشت خداکرم _ در ایامی که عبدالله خان در تهران به سر می برد _ ثمری نداده بود؛ و اکنون که عبدالله خان وارد منطقه شده بود به تکاپو افتاده تا از طریق فشار بر پدر، موفق به دستگیری پسر گردد. اما عبدالله خان غالباً به آرامی پاسخ می داد که خود این کار را انجام خواهد داد.

«کا ایمور نیرومند دِلی» که ساکن ده توت نده بود و سرگرد فاطمی زاده نزد آنان مقیم شده بود، روایت می کند: «سرگرد فاطمی زاده بلافاصله بملاقات عبدالله میرود و از او سئوال میکند چطور برگشتی[؟] عبدالله میگوید اعلیحضرت ما را عفو فرموده اند. فاطمی زاده به عبدالله میگوید باید خداکرم پسرت را بما تحویل بدهی[.] عبدالله میگوید بمن مهلت بده اگر خداکرم حاضر نشد خودم او رامیآورم و تحویل میدهم.»(1)

به احتمال زیاد، ملایمت ظاهری عبدالله خان و پاسخ امیدوارکننده به سرگرد فاطمی زاده، برای گذراندن وقت و رفع دردسر موجود بوده است.

طی مدت بیش از دو هفته _ از اواخر بهمن ماه تا نیمه اسفند _ که عبدالله خان و ناصرخان در تشکیل اتحادیه سران ایل بویر احمد در تلاش و تکاپو بودند، سرگرد فاطمی زاده در منطقه حضور داشت و ظاهراً پرجنب و جوش ترین نظامی رژیم در منطقه بود. وی مرتباً گزارش تجمع بویر احمدی ها و فعالیت کلانتران و کدخدایان را به مراکز مختلف نظامی مخابره می نمود. کاایمور نیرومند، به خبرنگار تهران مصور گفته: «سرگرد فاطمی زاده چند بار با دستگاه بی سیم باهواز و بهبهان خبرداد که کمک برای او بفرستند چون عبدالله ضرغامپور عده جمع کرده و قصد حمله و اغتشاش دارد...»(2) به دنبال حملة هوایی، فاطمی زاده _ که گویا بسیار مشتاق جنگ و جدل بوده است _ به ایموردلی گفته: «الآن موقع حمله است.» اما، کاایمور که به گفتة خودش «به اوضاع محل آشنا» بوده، بدو پاسخ داده: «حمله فایده ای ندارد و ما نمیتوانیم با این عده کم از عهدة آنها برآئیم.»(3)

روایتی حاکی از آن است، بعد از حمله هوایی به روستای دروهان، عبدالله خان نامه ای به سرگرد فاطمی زاده نوشت که: «قرار نبود خانه و آبادی ما مورد حمله جت قرار

ص: 298

گیرد و بدینصورت باما برخورد نظامی شود... حالا که اینچنین با ما رفتار نمودید به شما اخطار می کنم که امشب پاسگاه توت نده را تخلیه و از آنجا دور شوید...»(1)

به رغم این تهدیدات، پاسخ سرگرد فاطمی زاده، منفی بود.

کاایمور نیرومند، روایت می کند که وقتی جنگجویان بویر احمدی در تنگه ای مقابل ده توت نده موضع گیری نمودند «سرگرد فاطمی زاده باز تصمیم داشت که تیراندازی را شروع کند ولی من مانع شدم.»(2) کاایمور و دیگران می دانستند، سرگرد و نیروهای اندک وی توان مقابله با جنگجویان بویراحمدی را ندارند. فرماندهان بالادست فاطمی زاده نیز از او خواسته بودند، آبادی توت نده را ترک نموده به پادگان سی سخت عقب نشیند. اگر چنین دستوری را نیز اجرا می کرد، واقعه توت نده رخ نمی داد. وی نه تنها این کار را نکرد، که با بی سیم گزارش داد جت های جنگی مجدداً به بمباران منطقه بپردازند. کاایمور می گوید:

همانروز یک هلیکوپتر نظامی آمدو سرگرد فاطمی زاده سوار آن شد [و رفت.] من نمی دانم او کجا رفت ولی پس از مراجعت بمن گفت[:] ایمور بمن دستور داده شده است بپادگان سی سخت عقب نشینی کنم[.] اما اگر من عقب نشینی کنم عبدالله ده را میچاپد و مردم بی سرپرست میمانند [.] بهتر است من با بی سیم خبر بدهم که جتها بیایند و آنها را که در تنگ هستند بکوبند(3)

برداشت نادرست و توهم آمیز سرگرد فاطمی زاده، موجب پافشاری بی دلیل وی بر مقابله و نبرد با جنگجویان بویر احمدی گردید و سرانجام درگیری خونین توت نده را به وجود آورد. نه او می توانست با نظامیان تحت امر خویش جلوی جنگجویان بویر احمدی را بگیرد؛ و نه عدم حضور آنان در توت نده، خطری متوجه مردم ده می نمود. منابع عصر پهلوی، بر این نکته نادرست تأکید ورزیده که، سرگرد فاطمی زاده برای دفاع از مردم توت نده در ده ماند. در حالی که اگر فاطمی زاده و نظامیان وی در توت نده نمی ماندند، کسی به آنجا حمله نمی کرد. در واقع، جنگ بویر احمدی ها، با نظامیان رژیم و عاملان حکومت بود، نه مردم محلی خویش. در هر حال پافشاری و

ص: 299

لجاجت سرگرد فاطمی زاده و بمباران های هوایی، عزم جنگجویان بویر احمد را به جنگ مسلحانه با نظامیان رژیم و حکومت پهلوی، جزم کرد.

بنابراین در نیمه های شب جنگجویان بویر احمدی از رودخانه ای عبور کردند و در اطراف ده توت نده موضع گیری نمودند. هدف اصلی، قلع و قمع نظامیان فاطمی زاده و خلع سلاح آنان بود.

در درگیری طرفین که چندین ساعت به طول انجامید، دهها تن کشته و زخمی شدند. مقاومت سرگرد و نیروهای وی که چند تنی از جنگجویان ده توت نده آنها را حمایت می کردند، البته جانانه بود. اما، چون بویر احمدی ها حلقه محاصره را تنگتر کردند و پیرامون ساختمان سرگرد و نیروهای اندکش حلقه زدند، آثار شکست نظامیان هویدا شد. بویر احمدی ها، علاوه بر پرتاب وسائل مشتعل و دودزا به درون ساختمان، به تدریج قسمت هایی از آن را سوراخ و به داخل آن رخنه کردند. فشار همه جانبة بویر احمدی ها و تیراندازی مستمر آنان، هم به کشته شدن تعدادی نظامی انجامید، و هم موجب ورود برخی مهاجمان به درون ساختمان گردید.

در این بحبوحه، سرگرد فاطمی زاده که عرصه را تنگ و وخیم می دید، فرار کرد. اما در طی این فرار نافرجام، هدف گلوله قرار گرفت و کشته شد. روایات مربوط به جنگ و مرگ وی، متفاوت است. برخی معتقدند، تا لحظة مرگ تسلیم نشد و احساس ضعف نکرد. اما کسانی از جنگجویان _ که خود وارد ساختمان شدند _ روایت می کنند، چون جمعی از بویر احمدی ها نزدیک وی گشتند، تسلیم شد و تقاضا نمود او را نزد عبدالله خان ضرغامپور برند. ولی به دلیل ضرب و جرح به دست مهاجمان، ناگزیر از ساختمان بیرون پرید(1)

با خلع سلاح و کشته شدن برخی نظامیان پاسگاه ژاندارمری توت ندة بویر احمد، دومین اقدام عشایر جنوب در حمله به مراکز نظامی، با موفقیت انجام گرفت. نخستین

ص: 300

آن پاسگاه ژاندارمری، دادنجان در کوهمره سرخی بود که در شب 12 اسفند به دست عشایر سرخی و قشقایی تسخیر شد.

تأثیر آنی این پیمان شکنی، عدم موفقیت گروه عبدالله خان، در تصرف پادگان نظامی لوداب بود. در واقع، اندک نیروی جنگی عبدالله خان که هنوز در صحنه مانده بودند، با کنار کشیدن کدخدایان و فشارهای دیگر، زمینة مناسبی برای حمله به پادگان لوداب به دست نیاوردند. در این میان، بمباران های هوایی مناطق بویراحمد سفلی، نیز مزید بر علت شده بود. این بمباران ها، بیش از پیش روحیة بزرگان قسم خوردة عبدالله خان و بالطبع مردم عادی را تضعیف نموده بود. در هر حال، وضعیت به گونه ای شد که عبدالله خان خیلی زود و به اجبار، خان و مان خویش را _ در حوزة استحفاظی و اقتدار سال های گذشته _ رها کرد، ودر تنگ تامرادی _ نزد کی خورشید برومند _ مأوا گزید.

طی مدتی که وی و خانواده _ متشکل از زنان و بچگان _ از بویراحمد سفلی به تنگ تامرادی عزیمت نمود، سختی های بسیارکشید. حوزه بویر احمد سفلی از نیروهای نظامی و برخی چریکان محلی و تسلیم شدگان پیمان شکن پرشده بود؛ و در حقیقت نیروهای رزمی عبدالله خان، به حداقل ممکن رسیده بود. شاید بتوان گفت، در همان دهة اول فروردین ماه 1342، عبدالله خان نیروهای جنگی خویش را از دست داده بود.

آریانا در جای جای کتاب خویش، به این مهم اشارت دارد. اطلاعات بالنسبه دقیقی که به دست آریانا _ فرمانده عملیات نیروهای جنوب _ و دیگر فرماندهان نظامی رسیده بود، حاکی از تغییر مکان مداوم و ناگزیر عبدالله خان بود. وی براساس گزارش های دریافتی، به صراحت بیان می دارد که از روز سیزدهم فروردین 1342 «ببعد ضرغامپور با چند نفر محدود از کسان خود دائماً در حال فرار و در کوهها متواری میگردد.»(1) او، چند روز بعد در گزارشی که به ستاد بزرگ ارتشتاران ارسال می دارد، با اطمینان می گوید: «خوشبختانه پیش بینی ها درست بود و تا روز 18 فروردین بویر احمد سفلی که وسیع ترین مناطق عملیاتی بود در اشغال آرتش درآمده و عبداله ضرغامپور باعده بسیار کمی در کوه ها متواری گردید.»(2)

گزارش های آریانا و نظامیان مستقر در بویر احمد سفلی، دور از واقعیت نبود. در این زمان، عبدالله خان با کمترین نیروی ممکن و با زن و بچه، از بویر احمد سفلی رانده

ص: 302

شده بود، و درتنگ تامرادی سکنی گزیده بود.

دستة دیگر بویر احمدی ها نیز در این زمان متلاشی و متفرق شده بودند. این گروه که به رهبری یک خان و دو کدخدا وارد منطقة ممسنی گردیده بودند، پس از یکی دو ملاقات با برخی مقامات دولتی و در یک درگیری مختصر و نافرجام، کاملاً از هم پاشید. ناصرخان که همواره با مسئولان ساواک و دولتیانی نظیر سرلشکر همت، مکاتبه و پیغام دوستانه داشت، در اواخر اسفندماه با سرلشکر همت و سرهنگ حریری _ رئیس ساواک فارس و بنادر _ در حسین آباد رستم ممسنی ملاقات نمود. در این دیدار که ولی خان کیانی دولتیان را همراهی می کرد، ناصرخان به تقاضای تسلیم که بوسیله آنان مطرح شده بود، محترمانه جواب رد داد. وی ظاهراً علاوه بر تأمین نامه خویش، امان نامه عبدالله خان را نیز خواستار شده است. خود وی در روایتی رسمی _ که در مواجهه حضوری با ولی خان کیانی و با خط خویش در ساواک مرکز تحریر نموده _ تحریکات ولی خان کیانی را عامل اصلی عدم تسلیم ذکر می نماید. او می نویسد:

... آقایان سهراب کشکولی و فریدون جاوید و ملک منصور فتحی نژاد را [ولی خان کیانی] نزد بنده و کدخدایان بویر احمد فرستاد و چون ملاحظه نمود که من میخواهم خود را بمأمورین محترم دولت معرفی و حاضر بشوم و تماس با مأمورین گرفته ام[،] روی این اصل ایشان مرتباً چه بوسیله شخص خودش و چه بوسیله دوستان و کسانش با افراد و کدخدایان بویر احمد تماس میگرفت که از حاضر شدن بنده نزد مأمورین دولت جلوگیری نمایند و خود بنده را هم تحریک و اغفال میکرد و حتی میگفت که اگر تو حاضر شدی علاوه از خودت که نابود خواهید شد همة ماها را دولت از بین خواهد برد... پیغامهای آقای ولی کیانی طبق گفته های قبلی بوسیله سهراب کشکولی به بنده و کدخدایان بنام خورشید برومند و غلامحسین سیاه پور و علی رضائی و لهراسب بابکانی موسی پور داده شد و رفتند و موقع تشریف فرمائی(1) تیمسار سرلشکر همت و سرکار سرهنگ حریری به حسین آباد برای ملاقات بنده آقای کیانی نیم ساعت قبل ازرفتن بنده در حسین آباد برای شرفیابی حضور رؤسای محترم [،] در دامنه کوه نزد بنده و کدخدایان بویر احمد بنام خورشید برومند و غلامحسین سیاه پور و لهراسب موسی پور و علی رضائی و شمشیر

ص: 303

برومند و بهرام مندنی پور آمد و از آمدن من بآنجا و تماس گرفتن با مأمورین محترم دولت خیلی اظهار نارضایتی کرد و مخصوصاً که شنید من میخواهم خانواده ام را بفرستم شیراز خیلی خیلی ناراحت و ناراضی بود و افراد و کدخدایان بویر احمد را تحریک میکرد که از اقدام من جلوگیری نمایندو خود بنده را هم تحریک میکرد که از اینکار تماس گرفتن صرفنظر نمایم [.] مخصوصاً که میگفت که دیگر کارها تمام(1) است و شما اگر حاضر شوید خودت که از بین خواهید رفت همة ماها نابود خواهیم شد و حرفهای گذشته خود را تکرار کرد و مجدداً قرآنی از جیب خودبیرون آورد و برای کدخدایان بویراحمد و عده دیگری از افراد که حاضر بودند سوگند خورد... و گفت اگر می بینید که من با مأمورین دولت آمد و شد میکنم ... اول برای آزادی [حسینقلی خان] رستم است [،] دوم هم برای این است که در لفافه دوستی کارهای خود را انجام بدهیم و رفیق و دوست بیشتر پیدا نمائیم...»(2)

در این مواجهه، ولی خان کیانی نیز داستان را این گونه تبیین و تحریر نموده است:

... روز دیگر که سرلشکر همت و سرهنگ حریری آمدند و بنده را هم همراه خودشان آوردند در حسین [آباد] شما [ناصرخان] بعد از ظهر آمدید در کوه پشت حسین آباد آدم فرستادید من را احضار کردید [.] بنده به اجازه سرلشکر همت آمدم نزد شما [،] اظهار نمودید که خورشید [برومند] و کدخدایان بویر احمد(3) عصبانی شده اند و از من هم شک شده اند [،] خواهش دارم که شما با آنها صحبت کنید و امیدوار کنید که برای عبداله [ضرغامپور] هم اطمینان خواهم گرفت [.] مدت نیم ساعت معطل شدیم تا خورشید [برومند] و سایر کدخدایان ... آمدند[.] آنها با من پرخاش کردند [که] شما و سرلشکر همت میخواهید داخل بویر احمد(4) نفاق بیندازید و بسیار حرف زشت و زننده زدند [.] با هزار خواهش آنها را مجاب کردیم که به شما اجازه بدهند بیائید نزد سرلشکر [همت]. باز اظهار نمودند باید چند نفری از کدخدایان هم در این مجلس شما حاضر باشند... کدخدایان که یکی دو تا [ی] آنها

ص: 304

[را] میشناختم به خدمت سرلشکر همت آمدیم [و] شروع مذاکرات شد [.] شما اظهار نمودید و عریضه هم تقدیم کردید که من بدون عبداله خان هیچگونه اقدامی نمیکنم [.] باید اطمینان و یا محبت باشد درباره هر دو نفرمان باشد [.] ولی قبلاً محرمانه به بنده گفته بود[ید] که پهلوی خورشید [برومند] و این چند نفر من حرف عبداله خان [را] میزنم [.] این بود که تیمسار همت و سرهنگ حریری فرمودند منظور ما شما هستید [،] فعلاً کاری به عبداله خان نداریم [.] شما هم جواب دادید که من بدون عبداله خان اطمینان نمیخواهم [،] که بنده به اشاره به تیمسار همت و سرهنگ حریری عرض کردم [.] بعد فرمودند حالا به شیراز که میرویم اقدام برای اطمینان عبداله خان هم مینمائیم ... باز مجدداً دیدیم ناصرخان سرلشکر همت [را] جداگانه کشید کنار و به او قول و وعده داد که چهار روزه حاضر میشوم و خورشید و چند نفر کسان عبداله خان را رد [می]کنم و خودم بر[می]گردم ...(1)

بدین ترتیب، ناصرخان که هنوز به درستی وارد صحنه مبارزه نشده بود، کاملاً آمادگی تسلیم و جدایی از جنگجویان عشایر را پیدا کرده بود. این زمینه، از همان آغاز در وی وجود داشت، و ظاهراً کسانی چون آقا بیژن منصوری و کی خورشید برومند _ دامادان عبدالله خان _ نسبت بدو، مشکوک و مظنون شده بودند(2)

بنا به نقل ولی خان کیانی، پیشتر استاندار فارس، سپهبد ورهرام، و سر لشکر همت، وی را مأمور نمودند که ناصرخان را موظف نماید «از عبداله خان دور شود و حاضر شود [زیرا] اطمینان برای او گرفته [اند].» بنابراین، ولی خان مأموریت خویش را انجام داد. وی در مواجهه حضوری با ناصرخان، می گوید:

... آدم فرستادم نزد جعفرقلی خان رستم و قاصد فرستاد از بویر احمد(3) شما آمدید نوگک و به شما گفتم که استاندار و سرلشکر همت من را فرستاده اند که شما کاری از عملیات عبداله خان نداشته باشی [و] حاضر شوید در شیراز همه گونه محبت و

ص: 305

مساعدت دربارة شما خواهد شد(1) و شما اظهار نمودید که من حاضر شوم حسینقلی خان را مرخص میکنند[؟] بنده عرض کردم که حتماً از لحاظ عملیات شما است که از حسینقلی خان مظنون(2) شده اند[.] بعد قول دادید که کسانم را می بینم و فردا ماشین بفرستید بیایم نورآباد و اظهار نمودید که نزد خورشید[برومند] و سایر کدخدایان بویراحمد(3) این اظهار(4) را نکنید که از من مظنون(5) میشوند و در خطر هستم ... فردا بر حسب وعده سهراب خان کشکولی و فریدون جاویدی را فرستادم که شما بیائید [،] باز جواب دادید که خورشید از من مشکوک شده بگذارید سه الی(6) چهار روز دیگر حاضر می شوم... .(7)

در هر حال، این گونه رفتارهای شک برانگیز، در ایجاد تفرقه و تشتت بزرگان بویر احمد _ که رهبری قیام را بر عهده داشتند _ تأثیر بیشتری گذاشت.

ملاغلامحسین جلیل، که در واقع خود و طایفه اش پناهگاه امن مبارزان عشایر محسوب می شدند، نسبت به وضع موجود نگران شده، به خورشید برومند، یکی از کدخدایان بویراحمد گفته است: «به گمانم که بجز من و عبدالله خان همه تسلیم خواهند شد.»(8)

وی از کی خورشید برومند پرسیده است: «اگر ناصرخان خود را به ارتش معرفی کند، توچکار خواهی کرد؟ اودر جواب گفت: من هم خود را تسلیم خواهم کرد.»(9)

بدین گونه، آثار تزلزل و تردید در باقی ماندگانی نظیر کی خورشید برومند و ناصرطاهری کاملاً هویدا و آشکار شده بود. این مهم، در هنگامه مسدود نمودن پل برین

ص: 306

(= پرین = بریم)، نیز برای بسیاری از جنگجویان عشایر _ که هنوز در صحنه بودند _ آشکار شد.

اطلاع رسانی محرمانه را مربوط به سرلشکر همت می دانند(1) اما به احتمال قریب به یقین، هیچ کدام درست نیست. زیرا در صورت صحت و واقعیت چنین اطلاعات محرمانه، ناصرخان بدون کمترین پنهانکاری به افشای آن _ در اعترافات خویش _ می پرداخت.

در هر حال، جنگجویان عشایر _ متشکل از ایلات بویر احمد، با وی و ممسنی _ در دو سوی تنگه برین موضع گیری نمودند. در این موضع گیری، نه ناصرخان حضور یافته بود، نه کی خورشید برومند. گویا، این دو هدفی جز مراقبت یکدگر و تعقیب و گریز هم نداشتند. در اینجا باز مثل نبرد توت نده، ملاغلامحسین جلیل به شخصه در میدان رزمگاه حضور پیدا کرده بود. به علاوه بر خلاف واقعه توت نده، تعداد بیشتری از جنگجویان جلیلی، شرکت کرده بودند. تعداد نسبتاً زیادی از طوایف آقایی بابکانی، انصاری ممسنی، سادات باوی، نوکران ناصرخان طاهری و وابستگان کی خورشید برومند نیز مشارکت داشتند. ترکیب جنگجویان عشایر و تنوع طوایف و اقوام مختلف در مسدود کردن تنگه برین، البته امیدوار کننده بود. به رغم این مهم، برخی سران نامدار قوم، متزلزل و مشکوک بودند و دل و جرأتی برای حضور فعالانه و صادقانه در صحنة نبرد نشان نمی دادند. در این بحبوحه، حضور فعالانه و دلگرم کنندة ملاغلامحسین جلیل _ از کدخدایان مشهور گردهم آیی دروهان _ مؤثر و چشمگیر بود. برخلاف وی، کی خورشید برومند نه تنها خود حضور نیافته بود؛ که بنا به نوشته حسینی، برادرش «کی شمشیر» را سفارش نموده بود، ابواب جمعی خویش را در ته دره مستقر ننماید و سعی کند «نقاط آخری و بلندی های اطراف را انتخاب» کند(2) ساعد حسینی به درستی نظر می دهد، که این دیدگاه «درست برخلاف اصول و رسم و عادت دیرین بویر احمدی ها [بود] که همواره برای خط اول نبرد و سخت ترین سنگرها به شدت با هم به رقابت می پرداختند.»(3)

ص: 308

بالاخره راه تنگه مسدود گردید و جنگجویان عشایر منتظر عبور نظامیان ماندند. نظامیان نیز در خط سیر خویش، قبل از حضور در تنگه برین، می بایست از روستای کوپون (= کوپن = کوه پهن؟) عبور نمایند. آنان در حین ورود به کوپون، با تعدادی تفنگچی مواجه و درگیر می شوند. سپس با بی سیم مراتب را سریعاً اعلام می نمایند. در نتیجه، هواپیماهای جنگی سر می رسند و با شدت تمام تنگة برین و کوه و تپه های پیرامون و محاط بر آن را بمباران می نمایند. نیروی نظامی نیز به جایگاه نخستین خویش باز می گردد و عملاً درگیری زمینی عشایر و نظامیان _ جز برخورد مختصر اولیه _ صورت نمی گیرد. در بمباران هوایی تنگه تعدادی از جنگجویان عشایر که ظاهراً همگی از ابواب جمعی کی خورشید و در ته تنگه بودند، مجروح و مصدوم شدند.

آریانا از «دخالت بموقع و سریع پادگان باشت و پشتیبانی نیروی هوائی»، به عنوان مهم ترین عوامل سرکوب و صدمة عشایر در تنگة برین نام می برد(1)

سرهنگ دوم فیروز بخش، که در این موقع فرماندهی پادگان باشت را برعهده داشته می گوید:

روز دوم فروردین بود که یکی از چریکها خبر آورد که یکعده هفتصد نفری از اشرار قصد انهدام پل بریم و قطع ارتباط بین خوزستان و فارس را دارند. من بلافاصله جریان را با بی سیم به اهواز اطلاع دادم و هواپیماهای جت برای سرکوبی و متفرق کردن اشرار بطرف آن منطقه آمدند و اتفاقاًَ موقع مناسبی هم رسیدند... حملات هواپیماها بآنها مهلت نداد و پس از دادن تلفات سنگین به کوهها و پناهگاهها فرار کردند...(2)

بدین ترتیب، اقدام عشایریان در بستن تنگه برین و ضربه زدن به دولت، کاملاً نافرجام ماند. بمباران شدید تنگه و پیرامون آن، ترس و توهم بسیاری را نیز موجب گردید.

بلافاصله پس از پایان واقعه تنگ برین، کی خورشید برومند با تعدادی مجروح و مصدوم به تنگ تامرادی بازگشت. ناصرخان نیز با جمعی از نوکران خویش، در نقاط

ص: 309

دور دست کوهستانی «دو رودان»(1) ، در حوزة بابکانی ها _ که دایی های وی بودند _ عقب نشینی کرد. اکنون، صحنه خالی شده بود و نظامیان با میدان عمل وسیعتری به سرکوب عشایر می پرداختند.

ص: 310

وفادار و صادق طایفه اش _ طایفه جلیل _ و آقایی های بابکانی و چند تنی از انصاری های امیرایوب، به نبرد رویاروی با حکومت پهلوی ادامه داد. در واقع، حمایت و حضور جنگجویان سه طایفه، و همیاری و همدلی همسایگانی از ایلات باوی، بویراحمد، ممسنی و چرامی، مبارزه و مقاومت را استمرار بخشید. جالب است که ملاغلامحسین از آغاز موافقتی با اندیشه کلانتران قوم نداشت و نمی خواست در جلسات بزرگان ایل شرکت نماید. اما، بنا به نقل «کی خدابخش مظفری»، او با دیدن اعلامیه های علما و موجه بودن مبارزه، در بند و بست سران ایل حضور یافت. وی، داستان را این گونه نقل می کند:

ابتدا در اسفند سال 41 عبدالله خان و ناصرخان آمدند منزل پدرم (حاج اسماعیل مظفری)، ما اطراف آنها جمع شدیم و آنها توضیح دادند که ما قصد حرکت وغائله بر علیه رژیم را داریم. این حرکت از طریق روحانیت هم رهبری و هدایت می شود و عده ای از نیروهای نظامی هم با ما هماهنگ و هم عقیده می باشند؛ و ادامه دادند که هر چه مخارج و هزینه متحمل شویم روحانیت تأمین می کند. بعد ما با آنها هم عقیده شده و در معیت آنها حرکت کرده و رفتیم منزل آقا یدالله ارجمند کدخدای ایل آغا [آقا]. در منزل ایشان نامه امام (ره) که بر علیه رژیم شاهنشاهی مردم را به قیام دعوت نموده بود، بدست ما رسید. قابل ذکر است این نوشته در نی مخفی گردیده بود، که نتیجتاً این اعلامیه موجب تحریک بیشتر در بین مردم گردید. چون این اطلاعیه باعث گردید که ما کاملاً به حرف آنها باور و اعتماد کنیم(1)

کی خدا بخش در ادامه می گوید «ما» به منزل ملاغلامحسین رفتیم؛

و در آنجا ضمن مذاکره با آقای ملاغلامحسین، [وی] مخالفت خودش را اعلام کرد و گفت: من حاضر به همکاری با خوانین نبوده، ولی شما چرا همراه آنها آمدی [؟] من اطلاعیه ای را که مربوط به حضرت امام (ره) بود، به وی نشان داده و گفتم: که ظاهراً قیام اسلامی، و حرکت ما جهاد است. لذا با خوانین هماهنگ شده، که ایشان هم گفتند که اگر این حرکت مشعل [نشأت] گرفته از پیام روحانیت باشد،من هم

ص: 312

حاضرم(1)

روایات شفاهی، حاکی از آن است که بزرگان و ریش سفیدان طوایف جلیل و بابکانی _ که خویشاوندان سببی و نسبی خوانین بویراحمد بودند _ با حرکت کلانتران و همیاری آنان مخالفت صریح داشتند. ملاغلامحسین جلیل نیز یکی از افراد معروف این طوایف بود. برخی منابع مکتوب نیز به جلسه ای اشاره می کنند که در «باغچه جلیل» _ در خانه ملاغلامحسین _ تشکیل گردید و پیش از ورود ناصرخان طاهری و همراهانش به منطقه، بزرگان دو طایفه تصمیم گرفتند «به درخواست [آنان] جواب منفی دهند.»(2)

قبل از آنکه ناصرخان طاهری و همراهانش _ نظیر کی خورشید برومند و کی خدابخش مظفری _ در سردسیر جلیل یا «بابکان» وارد خانة ملاغلامحسین گردند، در گرمسیری جلیل _ روستای سَماک _ به خانه «ملابهمن کریمی» کدخدای تیرة حسنی جلیل رفته بودند و با جمعی از بزرگان طایفه رایزنی کرده بودند(3) این جمع جلیلی، با حفظ احترام ناصرخان و همراهان وی، نسبت به گذشته گلایه نموده و نظر قطعی خویش را موکول به مشورت با ملاغلامحسین کرده اند. نظر محرمانه و خصوصی آنان، البته منفی بود و به همین دلیل فرزند ارشد ملابهمن کریمی به نام «ملایدالله» را نزد ملاغلامحسین فرستادند تا مانع همراهی و همکاری وی با کلانتران و کدخدایان مزبور گردند. اما ورود وی، همزمان با ورود ناصرخان و همراهانش گردید و پس از صحبت های مفصل حاضران، او نیز به همراه ملاغلامحسین در اجتماع سران بویراحمد _ در روستای دروهان _ شرکت کرد.

در هر حال ناصرخان طاهری و کدخدایان همراه وی، با ورود به «خانه» بزرگان دو طایفة جلیل و بابکانی، نوعی التزام «اخلاقی» ایجاد کردند که عدم پاسخ مثبت به آن، دور از حمیت ایلی و مروت عشایری شمرده می شد(4) با این همه، نفس حضور ملاغلامحسین و مشارکت در قیام قوم علیه حکومت پهلوی، علاوه بر ظلم ستیزی

ص: 313

دائمی، موجه و مذهبی بودن مبارزه بود. این موضوع مهم، در روایات کی خدابخش مظفری کاملاً آشکار است.

با وجود این، شرکت کنندگان اولیه هر دو طایفه در قیام معدود بود. در مجمع سران قوم، یک یک آنان به قرآن سوگند یاد کردند و بر پایمردی و عدم تسلیم تأکید نمودند.

ملاغلامحسین «قسم» نخورد و به علاوه سخنانی ایراد کرد که هم «حقیقت» داشت و هم می توانست در تحریک حاضران _ که هر کدام خود را بزرگی بی مثل و مانند می پنداشتند _ مؤثر واقع شود و عزم آنان را در مبارزه جزم نماید.

تقوی مقدم به این «مهم» اشاره کرده، می نویسد:

... هنگامی که در اواسط اسفند 41 تعدادی از سران بویراحمد در دروهان اجتماع کرده و برای تداوم مبارزه سوگند یاد می کردند، غلامحسین سیاهپور سوگند یاد نکرد و گفت: من می دانم بسیاری از کسانی که اکنون سوگند یاد می کنند سرانجام وارد بند و بستهای سیاسی شده و مبارزه را رها خواهند کرد ولی من بدون سوگند تا آخرین نفس به مبارزه ادامه خواهم داد(1)

در واقع، همان گونه که تقوی مقدم به درستی نظر می دهد: «سیر حوادث صحت این پیش بینی سیاهپور را تأیید کرد.»(2)

شاعر عشایری _ ملا درویش دشتیان _ در این باره چنین سروده است:

زعلی__ا و س__فلی هم_ه کدخ__دا

که تا آخرین قط__ره خ_ون، زنیم

پس از این همه بحث و هم گفتگو

گ__رفتن_د ن_اچ__ار او را هم____هبخ__وردند ق__رآن به اس__م خ_دا

بکوشیم و این رس_م را بش_کنیم

غلامحسین بیامد به سوی گرو[ه]

بیام_د در ای_ن ک_ار پ__ر زم__زم_ه

بسیاری از منابع شفاهی و برخی منابع کتبی، متفق القولند که ملاغلامحسین از ابتدا تا انتهای قیام، بعنوان یک فرمانده جنگی تمام عیار، صادقانه و شجاعانه حضور مؤثر داشته است. او که در درگیری های «توت نده» و «پل برین» یکی از فرماندهان اصلی _ و شاید اصلی ترین فرمانده _ بود؛ وقتی جدایی دیگر سران باقی مانده را به چشم دید، تصمیم

ص: 314

گرفت هسته مقاومت مستقلی تشکیل دهد.

باری ملاغلامحسین پس از مشاهده این قبیل ترس و تزلزل ها «هستة مقاومت» را تشکیل داد. بی شک در این هسته مهم، تکیه گاه اصلی او بر جنگجویان وفادار «طایفه اش» بود. البته تعداد زیادی نیز از طایفة آقایی «بابکانی» _ که دوست و همسایه بودند _ در صحنة مبارزه مانده بودند. آنان به سرپرستی «آقا لهراسب موسی پور» و «ملاعلی جفتا (= علی علیداد)»، دلاورانه با جنگجویان عشایری همدست و همداستان بودند، و با رژیم می جنگیدند. تعداد انگشت شماری از انصاری های ساکن «امیر ایوب» ممسنی نیز با بویراحمدی ها همکاری می کردند. برخی از جنگجویان ایل «باوی» چون فرزندان میرعباس تکیه ای _ از سادات تکیه _ نیز در «هسته مقاومت» شرکت داشتند.

اینها البته رزمندگان میدان جنگ بودند؛ ولی پشت سر آنان _ و در واقع پشت جبهه ایشان _ اکثریت «توده» مردم در بویراحمد، باوی و ممسنی، قرار گرفته بود. ملاغلامحسین با دلیریهای جنگجویان درون جبهه، ضربات سهمگینی بر رژیم وارد آورد، و با دلاوریهای توده پشت جبهه، هم مدتها مقاومت کرد و هم آبرومندانه در حفظ این دستاورد مهم کوشید. موفقیت و مقاومت وی با همکاری و همدلی هر دو گروه میسر شد.

باری ملاغلامحسین با جنگجویان طایفه اش، به منطقه مسکونی خویش _ که اکنون در کانون حوادث قرار گرفته بود _ بازگشت. در همین بحبوحه، جمعی از نظامیان _ از لشکر 9 خوزستان _ به فرماندهی سرهنگ فیروز بخش و با حمایت و حضور علنی «ملک منصور خان باشتی» از زمین داران بزرگ کهگیلویه و بویر احمد، در «ده بزرگ» باشت اردو زدند.

ده بزرگ محل توطن سادات معروف «بحرینی» بود که دیگر به سادات ده بزرگی مشهور شده بودند. جمعی از خاندان جلیل القدر «بلادی» _ که در بهبهان، بوشهر و شیراز نیز به سر می بردند _ در این ده می زیستند.

به دلیل همسایگی سادات بحرینی ده بزرگ با طایفه جلیل، ارتباط بسیار نزدیک مادی و معنوی خانواده های بلادی و حسینی با مردم طایفه جلیل، از جمله خانواده ملاغلامحسین _ بخصوص پدرش مُلاسیاه (= سیاه مرد= سیاوش) _ برقرار بود. جالب است که نام ملاغلامحسین را یکی از علمای بزرگوار سادات بحرینی ده بزرگ به نام «سید محمد علی موسوی بلادی» انتخاب کرده بود. او را «غلامِ» «حسین(ع)»، گذاشته بودند تا برای ملاسیاه _ که به تمام معنا یک «عابد» بود_ باقی بماند و در پناه این اسم عزت و آبرو بیابد(1)

پس از مرگ ملاسیاه، همچنان ارتباط تنگاتنگ سادات ده بزرگ و مردم طایفه جلیل به قوت خویش باقی ماند، و البته خود ملاغلامحسین نیز در تحکیم هر چه بیشتر این ارتباط تلاش وافر می نمود.

در این برهه حساس و استقرار نظامیان در روستای مربوط به سادات؛ به رغم آنکه در دید عموم یک اشغال جبری و نظامی محسوب می شد، خود نیز یکنوع «پناهندگی» _ و آن هم در خانه سادات _ به شمار می رفت. بنابراین یک نوع مانع مذهبی و تقدس و تعهد اخلاقی برای ملاغلامحسین و جنگجویانش ایجاد شده بود. آنان علیرغم استقرار

ص: 316

در جنب نظامیان و تصمیم به حمله، قریب دو هفته ای صبر نمودند. معهذا، منطقة باوی و مردم آن، کاملاً از موضع گیری نیروهای عشایر در کوه های اطراف ده بزرگ مطلع شده بودند و اخبار آن را به «رهگذران» می دادند.

علاوه بر سادات ده بزرگ، سادات دیگری در حوزه باوی _ بخصوص در روستاهای تکیه،بیدک و عنا (=انا) _ زندگی می کردند که با ملاغلامحسین و طایفه جلیل آشنایی و ارتباط نزدیک داشتند. تعدادی از این سادات _ بحرینی، بیدکی، تکیه ای و انایی _ در شیراز و در حوزه های علمیه، بخصوص حوزه علمیه «خان»، تحصیل می کردند و از نزدیک با وقایع و رویدادهای مملکتی آشنایی داشتند.

در این بحبوحه، در واقع روحانیت و حوزه های علمیه، کانون اصلی مخالفان رژیم بودند و با واقعة دوم فروردین 1342 در فیضیه قم، اکثریت روحانیون در مخالفت و دشمنی با سردمداران رژیم به جد فعالیت می کردند. فاجعه فیضیه نشان داد که هیچ گونه سازش و مصالحه ای میان روحانیت اصیل و حاکمان رژیم، امکان پذیر نیست.

در فارس _ چنان که پیشتر آوردیم _ تحرک روحانیون در مخالفت با رژیم بالا گرفته بود و لامحاله برخی از طلاب فارس و کهگیلویه و بویر احمد تحت تأثیر اساتید و مراجع خویش فعالیت بیشتری می نمودند. بی شک، جمعی از سادات حوزه بویراحمد و باشت و باوی در تنویر افکار محلیان و تشویق جنگجویان به مبارزه تلاش زیادی می نمودند. رفت و آمد این عده از شیراز به منطقه و از منطقه به شیراز _ علیرغم خطرات آن _ بیشتر و بهتر انجام می گرفت و احتمالاً اعلامیه های صریح و علنی امام خمینی، زودتر از دیگر نقاط روستایی کشور به دست «خواص» محل می رسید(1)

امام که اعلامیه های متعددی صادر نموده بود و حتی عید نوروز 1342 را تحریم کرده بود؛ اکنون و پس از «فاجعه فیضیه»، تلگراف مشهور «شاهدوستی یعنی غارتگری» را منتشر کرد؛ که در واقع اوج شجاعت و صراحت خویش را نشان داد و مبارزه با رژیم را بر تمام ملت واجب دانست.

ص: 317

وی صراحتاً اعلان کرد «اصول اسلام در معرض خطر است، قرآن و مذهب در مخاطره است. با این احتمال، تقیه حرام است و اظهار حق واجب (ولو بلغ ما بلغ)»(1)

این فتوای تاریخی در تاریخ 13 فروردین 1342 و در پاسخ تلگراف تسلیت علمای تهران صادر شد و به زودی در سطح وسیع مملکت نفوذ پیدا کرد(2)

اندکی پس از انتشار این تلگراف، سید علی اصغر حسینی _ امام جمعه فعلی یاسوج _ و سید عبدالعلی (فتح الله) تقوی و سیدیونس هاشمی بیدکی از طلاب جوان حوزه علمیه «خان» شیراز، به دستور آیت الله شیخ بهاءالدین محلاتی و آیت الله سید کرامت الله ملک حسینی با اعلامیه های متعدد، از جمله این تلگراف تاریخی و محرک، به منطقه «باوی» آمدند و سرانجام در کوههای پیرامون ده بزرگ، با ملاغلامحسین و جنگجویان عشایر ملاقات کردند. آنها در ذکر خاطرات مهم و تاریخی خویش، به این ملاقات مؤثر و تاریخ ساز اشاره کرده اند(3)

سید علی اصغر حسینی، امام جمعه کنونی یاسوج، در دست نوشته خویش چنین آورده است:

بسم الله الرحمن الرحیم، این حقیر سید علی اصغر حسینی در برخوردی که با مرحوم ملاغلامحسین سیاهپور داشتم در سال 42، که به عنوان پخش اعلامیه مراجع به آن منطقه رفته بودیم، وقتی که اعلامیه ها را خواندیم مخصوصاً اعلامیه امام که این جملات در آن بود اظهار حق واجب و تقیه حرام [است] ولو بلغ ما بلغ را که توضیح دادیم، آن مرحوم این جمله را بر زبان آورد که 14 (چهارده) ساله شدم و اگر این مطلب [را] سه روز قبل می دانستم عده [ای] از ژاندارم ها را قتل عام کرده بودم ولی چون جریان روشن نبود، سعی می کردم که از برخورد با آنها احتراز نمایم ولیکن حالا دیگر پس از حادثه قم و دیدن این اعلامیه از کشتن آنها به هیچ

ص: 318

وجه خودداری نخواهم نمود(1)

سیدعبدالعلی تقوی نیز روایت می کند: «ملاغلامحسین سیاهپور وقتی دریافت که ما دو نفر طلبه و «سید» هستیم (البته او پدر مرا که از سادات امام زاده علی بود، کاملاً می شناخت و ارتباط دوستانه داشت) و برای تبلیغ دینی و پخش اعلامیه علما و مراجع نزد آنها آمده ایم، استقبال شایانی کرد و بسیار خرسند شد. بعد که ما اعلامیة مشهور امام خمینی راجع به فاجعه فیضیه را خواندیم و شرح دادیم، ایشان بسیار ناراحت و متألم گردید و اشک در چشمانش حلقه زد. سپس با تعصب خاصی، آمادگی خود و رفقایش را برای انجام هر اقدامی اعلام کرد. او گفت: حالا جریان برای ما کاملاً روشن شده است. ما از او خواستیم تا حد امکان با علما تفاهم و همکاری داشته باشند. وی با جان و دل پذیرفت و تعدادی از اعلامیه ها را گرفت و خود و یارانش در جیب گذاشتند تا از آن استفاده نمایند و به دیگران هم برسانند. وقتی از او و یارانش خداحافظی کردیم، فردی را همراه ما نمود تا دنباله راه را که بسیار سخت و کوهستانی بود، راهنمای ما باشد.»(2)

آن گونه که قراین نشان می دهد، حساسیت و تحرک ملاغلامحسین و نیروهای متحد وی، پس از قرائت و تفسیر تلگراف امام خمینی به اوج خود رسیده بود.

روایات متعدد شاهدان عینی، حاکی از تأثیر عمیق نوشته امام خمینی در تهییج و تشویق ملاغلامحسین و عشایر جنگجوست. ملاغلامحسین به صراحت عشایر جنگجو را خطاب قرار داده و گفته است: «تاکنون تلاش می کردم کمتر خونریزی و کشت و کشتار شود؛ اما از این به بعد، از انجام آن پرهیز نخواهم کرد.» به دستور وی، خواهرزاده اش «یدالله انصاری» مجدداً اعلامیه مهیج امام خمینی را در جمع جنگجویان قرائت کرد(3) ملاسیف الله فروزان نیز روایت می کند: «در کوههای اطراف ده بزرگ نزد ملاغلامحسین رفتم و گفتم که ناصرخان طاهری با دولتی ها مکاتبه و ارتباط محرمانه دارد و به نظرم وضعیت خوب نیست و خطرناک شده است. او، مدتی سکوت کرد و به فکر فرو رفت. بعد گفت: شما هم که دو تا از برادرانت بازداشت شده است، در خطرید. الآن

ص: 319

برو و آقا لهراس (فروزان) را به کمکم بفرست و تفنگت را با قطارفشنگ به آنها بده تا برایم بیاورند. بعد، تا پرونده ات را منصورخان باشتی و برخی بزرگان بویراحمد خرابتر نکرده اند به شیراز برو. شاید بتوانی به زنان و کودکان کمک نمایی. من گفتم: شما چه کار می کنید؟ گفت: تاکنون سعی داشتم از جنگ خونین با نظامیان خودداری نمایم، تا کسان بی گناهی کشته نشوند. ولی، حالا با توجه به نامة آقای «خمینی» دیگر ابایی ندارم و با نظامیان درگیر خواهم شد، حتی اگر خونریزی و کشت و کشتار زیادی شود.»(1)

ملاغلامحسین ارتباط برقرار می کردند و اطلاعات اردوی نظامی را _ تا آنجا که با خبر می شدند _ گزارش می دادند. به علاوه بعضی از مردم ساکن دهات ده بزرگ، تکیه، دالون، بیدک و حتی چاه تلخ، در برخی مواقع خوراک جنگجویان عشایری را تأمین می کردند. جمعی از سادات ده بزرگ، بیدک و تکیه، نیز راغب به حملة عشایر به ستون نظامی بودند.

یکی از جنگجویان عشایر نقل می کند: «هنگامی که در کوههای اطراف ده بزرگ بودیم، سید عبدالرحمان بلادیگی، پیش ملاغلامحسین و جمع ما آمد و گفت: «سید عبدالوهاب بلادی دستور شرعی داده اینجا را رها نکنید؛ تا تکلیف اردوی نظامی مشخص شود. وی حتی گفت: برای تأمین غذای خویش _ علاوه بر بز و گوسفند _ در صورت نیاز می توانید هر گاوی را هم که می بینید، بکشید و سدجوع نمایید؛ ولی از اینجا نروید.»(1)

معهذا ملاغلامحسین و یارانش که گویی تحولی تازه پیدا کرده بودند، به جد برای یورش به نظامیان مستقر در ده بزرگ، آماده شدند. دقیقاً شب بعد از ملاقات طلاب اعلامیه رسان، حمله سراسری آغاز گردید. دهها تن از جنگجویان عشایر، در اطراف روستای ده بزرگ و سنگرهای نظامیان، تیراندازی و هجوم خویش را آغاز کردند. هجوم سریع عشایر، خیلی زود نظامیان را از سنگرهای خویش به در آورد و به درون روستا عقب راند. نظامیان که در این درگیری سنگین شبانه، چند تنی زخمی داده بودند؛ به مسجد ده _ که یک مکان مقدس مذهبی بود _ پناه بردند. برخی از آنان نیز در خانة سادات ده بزرگ پناهنده شدند و بدین گونه ادامة حملات عشایر را مختل و خنثی ساختند. فرماندهان نظامی و ملک منصورخان باشتی، به خاندان سادات ده بزرگ _ بلادی و حسینی _ متوسل شدند و تقاضای رفع خطر نمودند. با توسل آنان، چند تن از سادات ده بزرگ، با صدای بلند ملاغلامحسین را به ترک مخاصمه فراخواندند. همین کافی بود تا ملاغلامحسین دستور متارکه نبرد و محاصره را صادر کند و جنگجویان عشایر اطراف ده بزرگ را خالی نمایند. ظاهراً قرار بوده همزمان با حمله جنگجویان عشایر، چریک های ایل باوی از پشت سر به نظامیان حمله کنند و آنان را خلع سلاح نمایند.

ص: 321

ولی، گویا خان باشتی از موضوع قول و قرار طرفین مطلع گردیده، و با اصرار و التماس و تحریک حس حمیت ایلی، چریک ها را از انجام چنین عملی مانع شده است. احتمالاً در نتیجة انجام همین قول و قرار بوده که یکی از چریک های باوی از پشت سر، فردی نظامی را زخمی نموده و در حین به دست آوردن اسلحه وی، به دست نظامی مزبور کشته شده است.

باری، با خاتمه درگیری که با پناه بردن نظامیان به منازل سادات، انجام گرفت؛ ملاغلامحسین و نیروهایش به کوههای منطقه عقب نشستند. براساس مطالب تاریخچة عملیات نظامی جنوب، درگیری ده بزرگ در 19 فروردین ماه 1342 اتفاق افتاده است(1)«آریانا» می نویسد:

... طبق گزارش لشکر 9 خوزستان[،] در اثر ممانعت اشرار از امحاء کشت خشخاش(2) و درگیری با مأمورین ژاندارمری در آبادی ده بزرگ بنا به تقاضای ژاندارمری که عده اشرار را در حدود (500) نفر گزارش کرده [بود] یک گروهان پیاده و گروهان ارکان گردان یک توپخانه ... از پادگان باشت به آبادی ده بزرگ اعزام گردیدند. این عده پس از وصول به آبادی مذکور در ساعت 9 صبح با توپخانه و خمپاره انداز بر روی مواضع اشرار تیراندازی نموده و هواپیماهای جت از واحدهای هوائی اعزامی نیز در بمباران اشرار شرکت نمودند. تعداد تلفات وارده به اشرار تاکنون معلوم نگردیده. تلفات خودی یک نفر غیر نظامی از همراهان ملک منصور باشتی که برای همکاری همراه مأمورین ژاندارمری بوده شهید می گردد و دو نفر ژاندارم نیز زخمی می گردند(3)

بدین ترتیب، جنگ ده بزرگ با تلفات اندک نظامیان و عقب نشینی موقتی آنها پایان یافته است.

ص: 322

بدون مانع و مزاحم پیش رفتند، اما رزمندگان عشایر به محض اطلاع سر ر سیدند و با آنان درگیر شدند. نظامیان، مقاومت مختصری نموده؛ ولی خیلی زود هزیمت یافته، عقب نشستند.

در طی این درگیری های مختصر و پراکنده، ظاهراً دو تن از نظامیان مجروح شده اند. به گفتة شاهدان عینی، ملک منصورخان باشتی با مکاتبه ای دوستانه با جنگجویان جلیل و بابکانی، به جد خواستار رهایی از مخمصه خطرناک منطقه پیچاب گردیده و قول حتمی داده نظامیان و چریکان، همگی به منطقة باوی باز خواهند گشت. با قطع درگیری، نظامیان و چریک های ملک منصورخان به مناطق باوی بازگشتند. بدین گونه، عملیات نظامی لشکر خوزستان به مناطق مسکونی پیچاب، با دفاع عشایر جنگجو ناکام ماند. درگیری های منطقه پیچاب، در روزهای 27 و 28 فروردین ماه 1342 رخ داده است(1) آریانا به گونه ای مختصر، در باب وقایع پیچاب می نویسد:

در منطقه پیچاب(2) در چند نقطه افراد ژاندارم مأمور نابودی کشت خشخاش با اشرار تصادف [نموده] و زد و خوردی روی می دهد و دو نفر ژاندارم زخمی [می گردد] و برای تقویت ژاندارمها دستورات لازم داده می شود(3)

بنا به نقل آریانا، در همین ایام، عده ای از جنگجویان عشایر جنوب، در منطقة «لار» با یک گشتی ژاندارمری درگیر شده و چهار ژاندارم را به قتل رسانده اند(4) هم چنین در شهر شیراز «علما اعلامیه پخش کرده اند» و نیروهای نظامی در حوزة قیر و کارزین مشغول خلع سلاح بوده اند(5)

در بحبوحة این اتفاقات، ستون عملیاتی سرهنگ «ناجی» برای انجام عملیات حساس نظامی، از شیراز به سوی نورآباد حرکت می نماید(6)

مبارزان عشایر، نیز با بازگشت نظامیان از حوزة پیچاب، پراکنده گشته و به خانه های خویش مراجعت نمودند. اما، این اوضاع دو روز بعد (30 فروردین 1342) کاملاً به هم

ص: 324

خورد.

سپیدار _ جلیل بابکان به منظور تکمیل محاصره حرکت می نمایند. این ستون ... با تبادل اطلاعات با ستون اصلی و پیشرفت عملیات پشت سر دشمن که در برابر این ستون عرض اندام می نماید سر درآورده و دشمن را از شمال به جنوب (از سر بالائی به سرازیری) تهدید و باعث آسانی پیشروی ستون اصلی می شود.

5_ حداکثر تلاش هواپیمائی پشتیبانی نیرو در این منطقه به عمل می آید.

6_ فرمانده ستون روز و ساعت آغاز عملیات را پس از استقرار در منطقه نوگک به تشخیص خود تعیین و گزارش می کند. تا از لحاظ روز مناسب از نظر پشتیبانی هوائی و تکمیل اطلاعات محدودیتی نداشته باشد(1)

سپهبد آریانا، فرمانده عملیات نظامی جنوب، در تاریخ 22 فروردین ماه 1342، به فرماندهان لشکر 10 فارس و 9 خوزستان، اعلام می دارد؛ برای عملیات آینده، خود را از هر جهت آماده نمایند(2) وی، در بخشنامه ای «طرح آمادگی ستادها و احتیاط واحدها [را] به منظور نشان دادن عکس العمل سریع و آنی در مقابل اتفاقات غیر مترقبه» چنین اعلام می دارد:

1_ لشکرها و ژاندارمری باید ترتیبی را اتخاذ نمایند که ستادهای مربوطه در تمام مدت 24 ساعت دائر و برقرار باشد و عناصری در ستاد واحدها باشند که دارای اختیار تام برای اخذ تصمیم و اقدام فوری باشند... 2_ احتیاط آماده ... یک گروهان از گردان عملیات مخصوص و یک گروهان از گردان کرمانشاه با کلیه پرسنل با اسلحه [و] تجهیزات و خواروبار [،] کنسرو 48 ساعته و کامیونهای مرتب و بی عیب با باک پر و نیم دسته تانک [،] شبانه روز بحال آماده باشند به طوری که به محض ابلاغ مأموریت بدون فوت وقت حرکت کنند...(3)

نظامی، پس از توقفی کوتاه در کازرون، عصر همان روز وارد نورآباد می گردد؛ و فردای آن به سوی «نوگک» روان می شود. سرهنگ ناجی، پس از استقرار نیروهای نظامی در نوگک، به مرکز فرماندهی نیروهای جنوب اعلام می دارد: «ستون عملیاتی ... در ساعت 7 [مورخ 28 فروردین 1342] حسین آباد را اشغال و بدون برخورد به مقاومت به نوگک وارد و در ساعت 0900 آبادی پیرین را اشغال و چون در پیرین گنجایش و موقعیت نظامی برای استقرار ستون نبوده[،] ستون در ارتفاعات نوگک که محل مناسبی است مستقر و واحدها به آبادی های مجاور جهت اکتشافات و نابودی کشت خشخاش اعزام گردیده اند.»(1)

همزمان با حرکت ستون اصلی، ستون های دیگری برای حفاظت جناحین آن به حرکت درآمده اند. از جمله: «گروهان 11 گردان خرم آباد» جهت حفاظت جناح راست ستون اصلی، از نورآباد، به «کَلِ حسینک» وارد می گردد. ستون عملیات مخصوص نیز به فرماندهی سرهنگ ستاد علاءالدین ناظم، از خط سیر یاسوج، دشت روم و سفیدار، وارد «بابکان» جلیل می گردد. ستون باشت نیز برای محافظت جناح چپ ستون اصلی، از باشت حرکت و به منطقه «اَنا» و ارتفاعات کوه انا وارد می شود(2)

سرهنگ ناجی، پس از استقرار نیروهای خویش در نوگک ممسنی، به احضار کدخدایان و کلانتران نوگک، پِرِین و نواحی پیرامون، پرداخت(3) در این میان، احضار کدخدایان و بزرگان طایفه «جلیل» بویر احمد، که ملاغلامحسین فرمانده جنگجویان عشایر، از این طایفه بود، در اولویت قرار داشت. بنابراین، سرهنگ ناجی به واسطه کدخدای نوگک «مشهدی قمصور قایدی» و وابستگان طایفه جلیل، جمعی از ریش سفیدان و بزرگان طایفة جلیل را احضار کرد. تعدادی از آنان، نظیر «ملابهمن کریمی» _ کدخدای تیرة «حسنی» طایفة جلیل و برادر زن ملاغلامحسین _ «کاعلی باقرپور»، «ملاجان محمد جلیل» _ پسرعموی ملاغلامحسین _ و «کاغیضان جعفری» در محل استقرار ستون نظامی و نزد سرهنگ ناجی، حضور یافتند. فرامرز سیاهپور _ فرزند ارشد ملاغلامحسین _ و بهمن امینی،خواهرزاده اش نیز قصد عزیمت نوگک و حضور سرهنگ ناجی را داشته، که از فاصلة دور پیشروی ستون نظامی به منطقه را مشاهده

ص: 327

نموده اند. بنابراین، از رفتن منصرف شده، به منازل خویش بازگشتند. علی بخش بخشایی _ پسر برادر ناتنی ملاغلامحسین _ نیز به وسیله قاصدی به نام «بشیر نوگکی» که از جانب سرهنگ ناجی فرستاده شده بود، به نوگک احضار گردید. وی، خدابخش همت پور را نیز همراه خویش، به مرکز نظامیان آورد. هر دو نفر، در معیت قاصد سرهنگ، عصر روز 30 فروردین 1342، در میانة راه و بر حسب اتفاق، با ستون نظامی سروان ریحانی فر مواجه شدند. بنابراین، خود را به سروان ریحانی فر معرفی نموده و هدف خویش را _ که عزیمت به نزد سرهنگ ناجی بود _ اعلام داشتند. سروان ریحانی فر، با مرکز ستون نظامی و سرهنگ ناجی تماس گرفت و خواهان تعیین تکلیف آنان گردید. ظاهراً سرهنگ اجازه داده، هر دو نفر در این مأموریت مهم همراه ستون نظامی گردند و تا امیرایوب حرکت نمایند. بدین گونه، علی بخش بخشایی و خدابخش همت پور _ همچون تعداد دیگری از افراد محلی ممسنی و بابکانی _ بلدچی ستون نظامی گردیدند.

براساس برنامه ریزی های پیشین نظامیان، قرار بوده یک ستون فرعی از نیروهای تحت امر سرهنگ ناجی، برای آغاز عملیات، از نوگک تا امیرایوب پیشروی نماید. آغاز عملیات، روز 29 فروردین ماه 1342 تعیین شده بود. همزمان با حرکت ستون اصلی، دستور بمباران شدید و غافلگیرانة مناطق مسکونی طوایف جلیل، بابکانی و انصاری _ که در مسیر نظامیان واقع بود _ صادر شد(1) اما بمباران های هوایی، به دلیل بدی آب و هوا، انجام نگرفت(2) هم چنین عملیات مزبور، یک روز به تأخیر افتاد و در روز 30 فروردین ماه شروع شد.

سپهدار شان بود «ناجی» به نام

«زریر» سپهدارشان با سپاه

«ایوب (1)» را کنند جای میخانه شان

زنان را همی پاک، پستان برند

به سوی گُجِستان و گُلْ گِرد کوه

ط__لایه به س__وی «س_یاهپور» گُرد

فرستاد لش__کر ه_می س__وی دام

به س___وی گ_جستان کشیدند راه

«مَجِتْ (2)» را کنند جای توپخانه شان

ز س__رشان هم__ی نیز معجر برند

سپاه و سپهدار ش__دند ه_م گروه

خ__برها یکایک ب__ر او برش__م_رد

بدین گونه، یورش نظامیان به منطقه آغاز گردید؛ و جنگجویان عشایر، که توسط «طلایه داران» خویش از هجوم آنان مطلع شده بودند، به فرماندهی مجدد ملاغلامحسین برای مسدود نمودن مسیر نظامیان به حرکت درآمدند.

ستون فرعی نظامی، به فرماندهی سروان «محمد تقی ریحانی فر» صبح روز 30 فروردین ماه 1342 از نوگک، حرکت کرد. این ستون نظامی، در طی مسیر خویش، مناطق خالی از سکنه را «اشغال» و خبر «فتح» آن را به مرکز ارسال می داشت:

تیمسار سپهبد فرماندهی نیروهای جنوب _ رونوشت تیمسار فرمانده لشکر

محترماً در ساعت 1130 گردنه گان گان اشغال و ستون به سمت کوه عنا مشغول پیشروی است ...

30/1/42 سروان ریحانی فر(3)

همین فرمانده، ساعاتی بعد اعلام می کند: «... ستون در ساعت 17 پس از گذشتن از کوه عنا که در مسیر قرار داشت ارتفاعات مسلط به آبادی شیرخوص را اشغال و به علت خرابی راه و ماندن دواب اجباراً امشب متوقف و صبح فردا به صوب برد بهمن گجستان(4) حرکت خواهیم نمود...»(5)

به محض مشاهدة نیروی نظامی _ که در چشم مردم بسیار می نمود _ تمام خانوار های طایفة جلیل که در مسیر نظامیان واقع بودند به سرعت کوچ کرده، خود را از

ص: 329

خط سیر آنان کنار کشیدند.

ملاغلامحسین و یارانش که تا دو روز قبل، با جمعی از نظامیان لشکر 9 خوزستان، در پیچاب و اشکفت شاه درگیر بودند و تازه به «امیر ایوب» آمده بودند، خبر ناگهانی عزیمت «سپاهی چو فوج گران» را شنیدند. امیرایوب، یک مکان مقدس مذهبی است، که جمعی از طایفة انصاری ممسنی _ که بیشتر به «درویش ها» مشهورند_ در آن سکونت دارند. بسیاری از این طایفه، با طوایف جلیل و بابکانی، قرابت نزدیک سببی دارند. چند تنی از مردان جنگجوی این طایفه _ خاصه عبدالمحمد و ملاعلی خان انصاری _ از زمان حضور بویراحمدی ها در حوزه ممسنی، مشارکت فعال خویش را نشان داده و صادقانه در صحنه های رزم عشایر حضور یافته بودند. باری، ملاغلامحسین بلافاصله با تعداد اندکی جنگجو، از امیر ایوب خارج گشت، و کیلومترها به استقبال نظامیان رفت. وی قصد داشت، در همان آغاز ورود نظامیان _ و قبل از پیشروی به عمق منطقه عشایر _ راهشان را مسدود نماید. تقریباً غروب سی ام فروردین ماه بود که با جمعی از نیروهایش وارد آبادیی از طایفة جلیل شد. به دستور وی زنان و مردان آبادی _ که همه وابستگان نزدیک او بودند _ خوراک جنگجویانش را تهیه و تحویل «چوبکی»ها دادند. به علاوه، «بار»های سنگین خویش را در اشکفت ها گذاشته، سبکبار آمادة پیشامدهای تازه و نامعلوم شدند. جنب و جوش جنگجویان و دیگر مردان وزنان قوم، حکایت از واقعه ای صعب داشت. کاملاً معلوم بود، این بار «حادثه» از «لونی» دیگر است. آنچه در این بحبوحه برای ملاغلامحسین و یارانش جالب و مهم بود، حضور «کُردی انصاری» بود؛ که در این برهة حساس به صحنه آمده بود. تا پیش از سی ام فروردین 1342، کردی انصاری _ از جنگجویان بنام بویر احمد و ممسنی _ در هیچ یک از صحنه های قیام شرکت نکرده بود. معهذا، حضور کنونی وی، هم قوت قلبی بود برای جنگجویان و هم نوید فتح و فیروزی می داد. بی مبالغه، وی مؤثرترین و فعال ترین جنگجوی نبرد گجستان بود. کردی به طور جدی با حرکت خوانین مخالف بود، و پس از اینکه نوشته مشهور امام خمینی به دست عشایر رسید و برای او _ نیز در امیرایوب _ خوانده شد، هم عقیده با مبارزین گردید(1)

ص: 330

وی، خواهر ملاغلامحسین را در نکاح خویش داشت، و در واقع یک یار دیرین و باوفا برای او به شمار می رفت. روایات شفاهی تأیید می کند، پس از عدم موفقیت نیروهای ملاغلامحسین در جنگ ده بزرگ، جای خالی «کُردی، برای او و یارانش کاملاً محسوس بود(1)

بدین ترتیب، حضور کردی در عرصة مبارزه، از بسیاری جهات، خیال ملاغلامحسین را راحت کرد. بنابراین ملاغلامحسین که با عجله و شتاب، برای مسدود نمودن مسیر نظامیان، کیلومترها از امیرایوب، فاصله گرفته بود، وارد حوزة استحفاظی طایفه خویش گشت. وی، تصمیم قطعی به جنگ داشت و هیچ عاملی نمی توانست مانع او گردد. ناصرخان طاهری، که مدتها از کانون حوادث فاصله گرفته بود، به محض این که مطلع شد ملاغلامحسین برای نبرد با جمع دیگری از نظامیان شتافته است، افرادی برای ممانعت وی فرستاد. اما این اقدام، هیچ تأثیری در تغییر عقیده و تصمیم ملاغلامحسین و یارانش نداشت.

«سید ساعد حسینی» نیز روایت جالبی را در خصوص نظر ناصرخان طاهری نسبت به درگیری با ستون نظامی ضبط کرده است. وی می نویسد: «... ناصرخان هم به هیچ وجه مایل نبود بدون گروه کی خورشید [برومند] دست به آن حمله زده شود و به ملاغلامحسین سفارش کرده بود که شما از کی خورشید گول نخورید[.] یا باید دست او هم آلوده شود یا شما هم بیش از این دست خود را به خون آلوده نکنید... [اما ملاغلامحسین] علیرغم درخواست ناصرخان بدون گروه کی خورشید مصمم به آن جنگ خونین گردید [.] در حالی که تمام افراد آنها که جمعاً 15 نفر بودند دارای 12 تفنگ بودند...»(2)

ص: 331

علاوه بر ناصرخان طاهری، تعدادی از ریش سفیدان طایفه جلیل، روحانی جوان محل «سید شریف حسینی» را که بسیار مورد احترام ملاغلامحسین بود، برای ممانعت وی به مقر جنگجویان عشایر فرستادند. نزدیکی های سحر، سید شریف وارد جایگاه جنگجویان که در جنب نظامیان کمین کرده بودند _ شد. وی از ملاغلامحسین و یارانش خواست با نظامیان درگیر نشوند. اما، ملاغلامحسین با این استدلال که حکومت شاه و نظامیان وی، سادات و علمای دینی را در مملکت آزار و شکنجه می دهند و در قم بسیاری از آنها را از چند طبقه به زیر انداخته اند؛ قصد خویش را به نبرد با نظامیان حکومت، اعلام کرد. وی حتی اعلامیه امام خمینی را که مدتی پیش سید علی اصغر حسینی و سیدعبدالعلی تقوی در کوههای ده بزرگ باشت به او داده بودند، از جیب درآورد و به سیدشریف نشان داد. سیدشریف پس از پاسخ منفی ملاغلامحسین دستش را دور سرش چرخاند و گفت: «امام زمان(ع) پشت و پناهت باشد. »(1) علاوه بر ملاغلامحسین، عبدالمحمد انصاری به جمع جنگجویان و سید شریف حسینی آشکارا اعلام داشت: «اگر خودم باشم و مادرم، با این گروه می جنگم و نمی گذارم به سوی امیرایوب بروند.» در هر حال، تصمیم ملاغلامحسین و یارانش بر جنگ گرفته شده بود.

محمد حسن انصاری، نیز از جمله کسانی بود، که تلاش می نمود مانع ملاغلامحسین گردد. وی، که در کنار ملاغلامحسین، موضع گرفته بود، تأکید داشت جنگ شروع نشود. اما، چنان که خود وی نقل می کند، ملاغلامحسین، ضرب المثل «چُو به چالة گُنج کردن» (= چوب به لانة زنبور کردن) را مثال زد و گفت: «این کار انجام گرفته و باید جنگید.» مؤلف کتاب «تحولات سیاسی کشور و جنگ گجستان» می نویسد:

ملا محمدحسن انصاری برایم تعریف کرد که بعد از تیری که ملاغلام حسین شلیک کرد گفتم اگر امکان دارد تا جنگ شروع نشود. [ملاغلامحسین] گفت چوب به چال گنج شیر (زنبور وحشی) کردیم دیگر فایده ندارد و باید جنگید(2)

ص: 332

معهذا، جنگ گجستان، صرفاً براساس تصمیم فردی ملاغلامحسین و یاران جنگجویش انجام گرفت. در حالیکه برخی تلاش داشتند، خود را از آن صحنه خطیر و خطرناک کنار کشند. حتی «کی خورشید برومند» که از میان آن همه داعیه داران بویر احمدی _ و میرا ث خواران عبدالله خان _ مردانه در میدان مانده بود، به عمد خود را از حادثه گجستان کنار کشید. «حسینی» می نویسد:

... اما همچنان بازی شطرنج بین ناصر خان و کی خورشید ادامه یافت. کی خورشید خود می گوید ناصرخان قاصدی نزد من روانه ساخت که ستونی از طرف چوک بال به طرف جلیل می آید شما با تفنگچیان خود در ماشک کالی به ما ملحق شوید[.] اما من عمداً شانه خالی کردم... و سپس عمداً به قعر تنگ تامرادی رفتم تا صدای تیراندازی ها به گوش تفنگچیان نخورده و به این طریق از آلوده شدن در آن جنگ رهایی یافتم...(1)

«تقوی مقدم» به درستی نظر می دهد که: «سران عمدة بویر احمد علیا (ناصر خان و کی خورشید در این مرحله) عملاً با نیروهای دولت درگیر نشدند و نیروهای بویراحمد سفلی که تحت فرماندهی عبدالله خان در مناطق دیگری مستقر شده بودند نیز در منطقه گجستان حضوری نداشتند... اما به رغم پیش آمدن چنین وضع نامساعدی، تعدادی از مخلص ترین نیروهای عشایر تصمیم گرفتند که با قوای دولتی به نبرد بپردازند و مانع از پیشروی آنها و تکمیل محاصره نیروهای عشایر بشوند.»(2)

بدین گونه، جنگ گجستان بدون حضور و تأثیر رهبران مشهور عشایر بویراحمد _ از جمله عبدالله خان ضرغامپور، ناصرخان طاهری و کی خورشید برومند _ آغاز و انجام یافت.

1_ کردی انصاری؛ 2_ عبد المحمد انصاری؛ 3_ غلامحسن محمدی؛ 4_ حسنقلی فرخی؛ 5_ ترکی پیرایش؛ 6_ گشتاسب خرمی؛ 7_ ملی بهروزی؛ 8_ علی محمدی؛ 9_ فاضل فتاح پور؛ 10_ بهمن امینی؛ 11_ خسرو علی پناهی؛ 12_ علی جان صابری؛ 13_ ملک احمد احمدی؛ 14_ قلندر تیرمایون.

از این جمع، کردی و عبد المحمد انصاری از انصاری های ساکن امیر ایوب بودند؛ و خسرو علی پناهی از آقایی های بابکانی. ملاغلامحسین مصمم بود، با همین تعداد اندک، نظامیان را محاصره و شکست دهد.

در همان شب، افرادی از طایفه جلیل، با بانگ های بلند و غریو های غرا، خبر تصمیم ملاغلامحسین را _ تا آنجا که ممکن بود _ انتشار دادند. آبادی های طوایف جلیل و بابکانی، در حال «بار» و کوچ ییلاقی بودند. پراکندگی آبادی ها و عدم استقرار و سکونت ثابت خانوارها، دلیل عمده و اصلی تعداد اندک جنگجویان بود. یورش ناگهانی نظامیان، نیز مزید بر علت شده بود. زیرا مردان و بزرگان طوایف، تلاش می نمودند، خانواده های خود را تا آنجا که ممکن است از دسترس نظامیان دور نگه دارند و از خط سیر هجوم خارج سازند. بسیاری از مردان طوایف جلیل و بابکانی، که از بعد ظهر و عصر روز اول درگیری وارد کارزار شدند، مشغول نقل مکان خانواده های خویش بودند. با این حال، تعدادی از جنگجویان بنام «بابکانی» قبل از طلوع آفتاب، خود را به عرصة رزمگاه رسانده، منتظر ملاغلامحسین مانده بودند. معهذا، از ظهر روز اول درگیری، تعداد جنگجویان عشایر _ با سلاح و بی سلاح _ به تدریج افزایش یافته است.

باری، ملاغلامحسین پیش از آن که نیروهای کمکی جدیدی وارد رزمگاه شود، همان چهارده نفر را تقسیم کرد. تقریباً جنگجویان زبده را پشت سر ستون نظامی، موظف به موضع گیری نمود. کُردی، عبد المحمد، حسنقلی، ترکی، گشتاسب، ملی و قلندر، هفت نفری بودند، که جناح راست جبهه را تشکیل دادند. دو تن از آنان _ ترکی و قلندر _ اسلحه «پنج تیر پران» داشتند، و بقیه تفنگ برنو بلند و متوسط.

خود ملاغلامحسین با همراهی افرادی که اکثراً جوان بودند و سابقه ای در جنگها نداشتند، جهت «جلوی» ستون مشخص شدند. خسرو علی پناهی، علی محمدی، بهمن امینی و فاضل فتاح پور، همراهان وی بودند که در نقطه ای به نام «دین (دیم) گَرِ اَوْلَهْ» ( Dingar–e–Owla) قرار گرفتند. غلامحسن محمدی، ملک احمد احمدی و علی جان

ص: 334

صابری، اندکی بالاتر از آنان، موضع گیری کردند.

جنگجویان عشایر، پس از ادای فریضه صبح، به مکانهای مشخص شده عزیمت نمودند. در همان نقطه ای که ملاغلامحسین و چهار تن دیگر موضع گیری کرده بودند؛ جمعی از جنگجویان طوایف مختلف _ خاصه بابکانی ها _ حضور یافته بودند. آقا لهراسب موسی پور، ملاعلی جفتا (علی علیداد)، بندر باقری، محمد حسن انصاری، عوض زارعی زیلایی، ملا بهرام مندنی پور، آقا حقیقت راد، آقا ولی راد، عیدی پاکباز، امیر چشمک، اعلمون حمیده فر، شیخ افضل مردانی، جهرم مندنی پور، موسی دبیقی، سیاوش فرزند آقاولی، غلامعلی دشمن زیاری مجموع جنگجویان جدید بودند(1)

از جمع جدید جنگجویان، ملاغلامحسین، تعدادی را به فرماندهی «آقا لهراسب موسی پور» به سمت چپ جبهه گسیل داشت. بهرام مندنی پور و برادرش جهرم، خسرو علی پناهی، عیدی پاکباز، حقیقت راد، امیر چشمک، بندر باقری، غلامعلی دشمن زیاری، شیخ افضل مردانی، شیخ محمد صادق و آقاولی راد که اکثراً دارای تفنگ برنو بلند و متوسط و پنج تیر پران بودند، سمت چپ جبهه را پوشش دادند. در این میان، تنها، تفنگ عیدی پاکباز، ام _ یک بود، که در توت نده به دست آ ورده بود.

در نزد ملاغلامحسین، نیز جنگجویانی چون ملاعلی جفتا، عوض زارعی زیلایی، محمد حسن انصاری، اعلمون حمید ه فر، سیاوش فرزند آقاولی و موسی دبیقی ماندند.

بدین ترتیب، تقسیم بندی نیروهای عشایر انجام گرفت. علاوه بر این، ملاغلامحسین نیز مقرر کرده بود، آغاز رسمی نبرد با شلیک وی خواهد بود. بدین گونه، نظم و دیسیپلین نظامی را _ که در نبردهای پارتیزانی کمتر مراعات می شد _ مرعی داشته بود. باری، هنوز آفتاب بر نیامده بود، که رزمندگان عشایر، در مواضع خویش مستقر شدند و سکوتی محض منطقه و میدان رزمگاه را فراگرفت.