نخستین واژه نامهٔ پارسی را (بنا بر آنچه تا امروز به دست ما رسیده است) به نام لغت فرس تدوین نموده است.

شد پدید

بدو داد دادار پیغام خویش

بپیوست با نام نام خویش

ز پیغمبران او پسین بُد درست

ولیک او شود زنده زیشان نخست

یکی تن وی و خلق چندین هزار

برون آمد و کرد دین آشکار

ببرد از همه گوی پیغمبری

که با او کسی را نبد برتری

خبر زآنچه بگدشت یا بود خواست

زکس ناشنیده همه گفت راست

به یک چشم زد از دل سنگ خواست

به معجز برآورد نوبر درخت

دل دنیی از دیو بی بیم کرد

مه آسمان را به دو نیم کرد

ز هامون به چرخ برین شد سوار

سخن گفت بر عرش با کردگار

گه رستخیز آب کوثر وراست

لوا و شفاعت سراسر وراست

مر اندامش ایزد یکایک ستود

هنرهاش را بر هنر برفروزد

ورا بُد به معراج رفتن ز جای

به یک شب شدن گرد هر دو سرای

مه از هر فرشته بُدش پایگاه

بر از قاب قوسین به یزدانش راه

سرافیل همرازش و هم نشست

براق اسب و جبریل فرمان پرست

همیدونش بر ساق عرشست نام

نُبی معجز او را ز ایزد پیام

به چندین بزرگی جهاندار راست

بدو داد پاک این جهان او نخواست

نمود آنچه بایست هر خوب و زشت

ره دوزخ و راه خرم بهشت

چنان کرد دین را به شمشیر تیز

که هزمان بود بیش تا رستخیز

ز یزدان و از ما هزاران درود

مر او را و یارانش را برفزود

دل ره به نورش به یزدان برد

روانراست نو حله ای از بهشت

که هرگز نه فرسوده گردد نه زشت

ره دین گرد هرکه دانا بود

به دهر آن گراید که کانا بود

جهان را نه بهر بیهده کرده اند

ترا نز پی بازی آورده اند

سخن های ایزد نباشد گزاف

ره دهریان دور بفکن ملاف

بدان کز چه بُد کاین جهان آفرید

همان چون شب و روز کردش پدید

چرا باز تیره کند ماه وتیر

زمین در نوردد چو نامه دبیر

دم صور بشناس و انگیختن

روان ها به تن ها برآمیختن

همان کشتن مرگ روز شمار

زمین را که سازد به دل کردگار

زمان چیست بنگر چرا سال گشت

الف نقطه چون بود و چون دال گشت

تن و جان چرا سازگار آمدند

چه افاتد تا هر دو یار آمدند

همه هست در دین و زینسان بسست

ولیک آگه از کارشان کو کسست

اگر کژ و گر راست پوینده اند

همه کس ره راست جوینده اند

ولیکن درست آوریدن بجای

مر آن را نماید که خواهد خدای

ره دین بپای آر خود چون سزاست

که گیتی به دین آفرید ست راست

همه گیتی از دیو پر لشکرند

ستمکاره تر هر یک از دیگرند

اگر نیستی بندشان داد و دین

ربودی همی این از آن آن ازین

به یزدان بدین ره توان یافتن

که کفرست از و روی تافتن

بد ونیک را هر دو پاداشنست

خنک آنک جانش از خرد روشنست

ازین پس پیمبر نباشد دگر

به آخر زمان مهدی آید به در

بگیرد خط و نامۀ کردگار

کند راز پیغمبران آشکار

ز کوچک جهان راز دین بزرگ

گشاید خورد آب با میش گرگ

بدارد جهان بر یکی دین پاک

برآرد ز دجال و خیلش هلاک

همان آب گویند کآید پدید

دَرِ توبه را گم بباشد کلید

رسد ز آسمان هر پیمبر فراز

شوند از گس مهدی اندر نماز

سوی خاور

آید پدید آفتاب

هم آتش کند جوش طوفان چو آب

از آن پس شگفت دگرگونه گون

بس افتد جهاندار داند که چون

تو آنچ از پیمبر رسیدت به گوش

به فرمان بجای آر آنرا بکوش

بر اسپ گمان از ره بیش و کم

مشو کت به دوزخ برد با فدم

به دست آورد از آب حیوان نشان

بخورزو و پس شادزی جاودان

سر هر دوره راست کن چپ و راست

از آن ترس کآنجا نهیب و بلاست

وز آن بانگ کآید در آن رهگذار

که ره دین مراین را آن را بدار

نشین راست با هرکس و راست خیز

مگر رسته گردی گه رستخیز

دم کاو برآرد همی

یکایک دم ما شمارد همی

اگر سالیان از هزاران فزون

دراو خرمی ها کنی گونه گون

به باغی دو در ماند ار بنگری

کز این در درآیی ، وزان بگذری

بر او جز نکوهش سزاوار نیست

که آنک آفریدش سبکبار نیست

کنون چون شنیدی بدو دل مبند

و گر دل ببندی شوی درگزند

هر کران

ببینی از بر سپهر اختران

بزرگان و پیغمبران خدای

همه بر زمین داشتند جای

هرآن صحف کز ایزد آورده اند

بر او بود هر دین که گسترده اند

هم از آب و آتش هم از باد نیز

به دل بر زمین راست تا رستخیز

زمینست چون مادر مهرجوی

همه رستنی ها چو پستان اوی

بچه گونه گون خلق چندین هزار

که شان پروراند همی در کنار

زمین جای آرام هر آدمیست

همان خانه کردگار از زمینست

بساط خدایست هرکه به راز

بر او شد، توان نزد یزدان فراز

همو قبلۀ هر فرشته است راست

بدان کز گلش بود چو آدم که خاست

گهرهای کانی وی آرد همی

جهان هم بدو نیز دارد همی

زمینست هر جانور را پناه

تن زنده و مرده را جایگاه

همو بردبارست کز هر کسی

کشد بار اگر چند بارش بسی

زمین آمد از اختران بهره مند

هم از هر سه ارکان ط چرخ بلند

همو عرصه گاهیست شیب و فراز

معلق جهانبانش گسترده باز

ز هر گونه نو جانور صد هزار

کند عرض یزدان درین عرصه راز

چو جای نمازست گشتست پست

همه در نماز از برش هرچه هست

از و راست مردم دو تا چارپای

نگون رستنی که نشسته به جای

همان اختران از فلک همچنین

همه سا جدانند سر بر زمین

هوا و آتش و آب هریک جداست

زمین هر چهارند یکجای راست

نیابی نشان وی از هر سه شان

و زیشان در او بازیابی نشان

زمین را به بخشنگی یار نیست

چنان نیز دارنده زنهار نیست

گر از تخم هر چش دهی زینهار

یکی را بدل باز یابی هزار

چو خوانیست کآرد بر او هر زمان

بی اندازه مردم همی میهمان

نه هرگز خورشهاش بّرد ز هم

نه مهمانش را گردد انبوه کم

زمین قبلۀ نامور مصطفی است

از او روی برگاشتن نارواست

گر آتش به آمد بر مغ چه باک

از آتش بد

ابلیس و آدم زخاک

ببین زین دو تن به کدامین کسست

همان زین دو بهتر نشان این بسست

زمینست گنج خدای جهان

همان از زمینست فخر شهان

پرستنده او مه و آفتاب

همیدون فلک زآتش و باد و آب

رهی وار گردش دوان کم وبیش

چو شاهی وی آرمیده بر جای خویش

همیدون تموز و دی اش چاکرست

بهارش مشاطه خزان زرگرست

ز زرّ و گهر این نثار آورد

ز دیبا همی آن نگار آورد

یکی زر بفتش دهد خسروی

یکی شارها بافدش هندوی

همش عاشقست ابر با درد و رشک

کش از دیده هزمان بشوید به اشک

گهی ساقی و کاردانش بود

گهی چتر و گه سایبانش بود

زمین چونش مردم نباشد گمست

زمین را پرستنده هم مردمست

خور و پوشش تنش را زوست چیز

هم ایزد از او آفریدست نیز

همی از زمین باشد آمیختن

وز او بود خواهد برانگیختن

ازین چار ارکان که داری بنام

ببین کاین هنرها جز او را کدام

یابد کلید

در راز یزدانش آید پدید

ببیند ز اندک سرشت آب و خاک

دو گیتی نگاریده یزدان پاک

یکی دیدنی روی و فرسودنی

نهان دیگر و جاودان بودنی

دلت را همی گر شگفت آید این

به چشم خرد خویشتن را ببین

تنت آینه ساز و هر دو جهان

ببین اندر و آشکار و نهان

هر آلت که باید بدادست نیز

بهانه بر ایزد نماندست چیز

یکی موی از این کم نباید همی

وگر باشد افزون نشاید همی

گر از ما بدی خواهش آراستن

که دانستی از وی چنین خواستن

بر آن آفرین کن که این کار اوست

نکوتر ز هرچیز کردار اوست

ببین وبدان کز کجا آمدی

کجا رفت باید چو ز ایدر شدی

چرا این پیام و نشان از خدای

چه بایست چندین ره رهنمای

همه با توست ار بجوییش باز

نباید کسی تا گشایدت راز

ازین بیش چیزی نیارمت گفت

بس این گر دلت با خرد هست جفت

ناگه بخیزد گزند

شود خانه ویران و پژمرده باغ

بیفتد ستون و بمیرد چراغ

از آن پس چو پیکر به گوهر سپرد

همان پیشش آید کز ایدر ببرد

چو دریاست گیتی تن او را کنار

بر این ژرف دریاست جان را گذار

به رفتن رهش نیست زی جای خویش

مگر کشتی و توشه سازد ز پیش

تو کشتیش دین و دهش توشه دان

ره راست باد و خرد بادبان

و گرنه بدان سر نداند رسید

در این ژرف دریا شود ناپدید

گرت جان گرامیست پس داد کن

ز یزدان و پادافرهش یاد کن

ز تو هرچه نتوانی ایزد نخواست

تو آن کن که فرمودت از راه راست

مپندار جان را که گردد نچیز

که هرگز نچیز او نگردد بنیز

تباهی به چیزی رسد ناگزیر

که باشد به گوهر تباهی پذیر

سخنگوی جان جاودان بودنیست

نه گیرد تباهی نه فرسودنیست

از این دو برون نیستش سرنبشت

اگر دوزخ جاودان گر بهشت

روزگار

زمان را چو دو دست فرمانگزار

ز هرکس فزون جاهشان نزد شاه

گذشته درفش مهیشان ز ماه

به بگماز یک روز نزدیک خویش

مرا هر دو مهتر نشاندند پیش

بسی یاد نام نکو رانده شد

بسی دفتر باستان خوانده شد

ز هر گونه رأیی فکندند بن

پس آن گه گشادند بند سخن

که فردوسی طوسی پاک مغز

بدادست داد سخن های نغز

به شهنامه گیتی بیاراستست

بدان نامه نام نکو خواستست

تو همشهری او را و هم پیشه ای

هم اندر سخن چابک اندیشه ای

بدان همره از نامۀ باستان

به شعر آر خرّم یکی داستان

بسا نامداران که بردند رنج

نهانی نهادند هر جای گنج

سرانجام رفتند و بگذاشتند

نه زیشان کسی بهره برداشتند

تو زین داستان گنجی اندر جهان

بمانی که هرگز نگردد کمی

همش هرکسی یابد از آدمی

هم از برگرفتن نگیرد کمی

بُوی مانده فرزند ایدر بجای

که همواره نام تو ماند بپای

ز دانش یکی خرم نهی

که از میوه هرگز نگردد تهی

جهان جاودانه نماند به کس

بهین چیز از و نیک نامست و بس

کنون کان یاقوت دانش بکن

ز دریای اندیشه دُر دَر فکن

خرد آتش تیز و دل بوته ساز

سخن زرِّ کن پاک بر هم گداز

پس این زر و این گوهران بار کن

در این گنج یکباره انبار کن

زکس یاد این گنج بر دل میار

جز از شاه ارّانی شهریار

مجوی اندرین کار جز کام اوی

منه مُهر بر وی بجز نام اوی

که تا جایگه یافتی نخجوان

بدین شاه شد بخت پیرت جوان

براهیم پیغمبرست

فروغست رایش دل و دیده را

پناهست دادش ستمدیده را

نبشتست بخت از پی کام خویش

به دیوان فرهنگ او نام خویش

به فرّش توان رفت بر مشتری

به نامش توان بست دیو و پری

تن و همتش را سرانجام برست()

که آنجا که ساقش زحل را سرست

به صد لشکر اندر گه رزم و نام

نپرسید باید ز کس کاو کدام

چنو دست زی تیغ و ترکش کشید

که یارد به نزدیک تیغش چخید

اگر خشتی از دستش افتد به روم

شوندش رهی هر کز آن مرز و بوم

برد سهم او دل ز غران هژبر

کند گرد او خشک باران در ابر

به دریا بسوزد ز تف خیزران

چنو زد نوند سبک خیز ران

اگر بابت روم کین آورد

به شمشیر بت را به دین آورد

جهان را اگر بنده خواند ز پیش

ز بهرش کند حلقه در گوش خویش

ز گردون چنان کرد جاهش گذار

کز او نیست برتر به جز کردگار

فرستست خشتش به گاه پیام

نبردش نویدست و کشتن خرام

عقابیست تیرش که در مغز و ترگ

بچه فتح باشد ورا خایه مرگ

سپه را که چون او سپه کش بود

چه پیش آب دریا ، چه آتش بود

زمینی که شد جای ناورد اوی

کند سرمه در دیده مه گرد اوی

برون از پی دینش پیکار نیست

برون از غراش ایچ کردار نیست

چلیپاپرستان رومی گروه

چنانند از او وز سپاهش ستوه

بدارند روز و شب از بس هراس

به هر کوه دیده ، به هر دیر پاس

ستون سپهر روان رأی اوست

سر تخت بخوان جوان جای اوست

چنانست دادش که ایمن به ناز

بخسبد همی کبک درپّر باز

شود در یکی روزه ده بار بیش

به پرسیدن گرگ بیمار میش

چو خواهندگان دید شادی کند

فزون زان که خواهند رادی کند

دو دستش تو گویی گه

کین و مهر

یکی هست دریا و دیگر سپهر

درین موجها گوهر و جود نم

در آن ماه تیغ و ستاره درم

کز آن گوهر و زر که را داد پیش

به یک ره گر آری از و کم و بیش

بدین کرد شاید نهان آفتاب

بدان شاید انباشت دریا و آب

که را راند خشمش فتد در گداز

که را خواند جودش برست از نیاز

چنو تاج و اورنگ را شاه نیست

جز او چرخ فرهنگ را ماه نیست

ز هر افسری برتر ست افسرش

ز هر گوهری پاکتر گوهرش

هماییست مر چرخ را فّر اوی

که شاهی دهد سایۀ پّر اوی

به چوگان چو برداشت گوی زرنگ

ز بیمش بگردد رخ مه زرنگ

کمندش چو از شست گردد رها

تو گویی که برداشت ابر اژدها

ز هامون شب تیره بر چرخ تیر

کند رشته در چشم سوزن به تیر

چو مالد به زه گوشهای کمان

بمالد به کین گوش گشت زمان

به باد تک اسپش به خاور زمین

کند غرق کشتی به دریای چین

تف تیغش از هند شب کرد بوم()

کند باز قنذیل رهبان به روم

نه کس را بود فرّه و جود او

نه فرزند چون میر محمود او

شهی مایۀ شاهی و سروری

بزرگی ز گوهر به هر گوهری

گرد زیب از او نامداری همی

دهد بوی از او شهریاری همی

دل اختر از جان هوا جوی اوست

زبان زمانه ثناگوی اوست

سخنهاش درّست و دانش سرشت

خبرهاش هریک چراغ بهشت

چو خرسند بد خوب کاری کند

چو خشم آیدش بردباری کند

به نیزه مه آرد ز گردون فرود

به ناوک به کیوان فرستد درود

ز دریا کند در تف تیغ میغ

ز باران خونین کند میغ تیغ

روا باشد این شاه را ماه تخت

که فرزند دارد چنان نیکبخت

برادرش چون ماه آن پاکزاد

براهیم بن صفر با فر و داد

پناه

جهان خسرو ارجمند

دل گیتی امید تخت بلند

بزرگی که اختر گه مهر و خشم

به فرمان او دارد از چرخ چشم

بهی در خور تخت او روز بار

زهی از در بخت او روزگار

ز شمشیر او لعل جای کمین

بریزد ز کف زر به روی زمین

سزد گر کشد بر مه این شاه سر

که زینسان برادر وز آنسان پسر

نه زین شاه به در خورگاه بود

نه کس را به گیتی چنان شاه بود

نبینی ز خواهنده و میهمان

تهی بارگاه ورا یک زمان

همی هرکه جایی فتد در نیاز

بدین درگه آیند تازان فراز

رسد هر که آید هم اندر شتاب

به خوان و می و خلعت و جاه و آب

نه کس زین شهنشاه دل خسته شد

به بر هیچ مهمان درش بسته شد

هر آن کز غم جان و بیم گناه

به زنهار این خانه گیرد پناه

ز بدخواه ایمن شود وز ستم

چو از چنگ یوز آهو اندر حرم

اگر داد باید شهی هرچه هست

دهد این شه و ندهد او را ز دست

چنین باد تا جاودان نام او

مگر داد چرخ از ره کام او

همی تا بماند زمان و زمین

به فرمانش بادا هم آن و هم این

تن زندگانیش چون کدخدای

سلب روز و شب وین جهانش سرای

ز بالای تابنده ماه افسرش

ز پهنای گیتی فزون کشورش

جهان خرم از فر و اورند اوی

هم از میر محمود فرزند اوی

دانش افزاید از هر یکی

ز رستم سخن چند خواهی شنود

گمانی که چون او به مردی نبود

اگر رزم گرشاسب یاد آوری

همه رزم رستم به باد آوری

همان بود رستم که دیو نژند

ببردش به ابر و به دریا فکند

سُته شد ز هومان به گرز گران

زدش دشتبانی به مازندران

زبون کردش اسپندیار دلیر

به کشتیش آورد سهراب زیر

سپهدار گرشاسب تا زنده بود

نه کردش زبون کس ، نه افکنده بود

به هند و به روم و به چین از نبرد

بکرد آنچه دستان و رستم نکرد

نه ببر و نه گرگ آمد از وی رها

نه شیر و نه دیو و نه نر اژدها

به جنگ ار سوار ار پیاده بدی

جهان از یلان دشت ساده بدی

سپردی به هنگام که مال میل()

فکندی به کشتی و کوپال پیل

به شهنامه فردوسی نغزگوی

که از پیش گویندگان برد گوی

بسی یاد رزم یلان کرده بود

ازین داستان یاد ناورده بود

نهالی بُد این رُسته هم زان درخت

شده خشک و بی بار و پژمرده سخت

من اکنون ز طبعم بهار آورم

مراین شاخ نو را به بار آورم

به باد هنر گل کفانم بر اوی

ز ابر سخن دُر فشانم بر اوی

برش میوۀ دانش آرم برون

کنم آفرین شهنشه فزون

بسازم یکی بوستان چون بهشت

که خندد ز خوشی چو اردیبهشت

گلش سربه سر درّ گویا بود

درخت و گیا مشک بویا بود

بتستانی آرایم از خوش سخن

که هرگز نگارش نگردد کهن

بتش از خردزاده و جان پاک

ز دانش سرشته نه از آب و خاک

ببافم یکی دیبۀ شاهوار

ز معنیش رنگ و ز دانش نگار

ز جان آورم تار و پودش فراز

کنم خسروی را برو بر طراز

مرا جز سخن ساختن کار نیست

سخن هست لیکن خریدار نیست

ز رادان همی شاه ماندست و بس

خریدار از

او بهترم نیست کس

که همواره من بنده را شاد داشت

سرم را زهم پیشگان بر فراشت

دبیر وی آورد زی من پیام

گزین دهخدا لولوی نیکنام

که گوید همی شاه فرهنگ جوی

به نام من این نامه را بازگوی

اگر زانکه فردوسی این را نگفت

تو با گفتۀ خویش گردانش جفت

دو گویا چنین خواست تا شد ز طوس

چنان شد نگویی تو باشد فسوس

کنون گر سپهرم نسازد کمین

بگویم به فرمان شاهِ زمین

کز او نام را خوب کاری بود

ز من در جهان یادگاری بود

ز بهتر سخن نیست پاینده تر

وز او خوشتر و دل فزاینده تر

سخن همچو جان ز آن نگردد کهن

که فرزند جانست شیرین سخن

دراز

بیامد ابر زابلستان فراز

یکی شهر دید از خوشی چون بهشت

در و دشت و کوهش همه باغ و کشت

نهادش نکو تازه و پر نوا

زمین خرم ، آبش سبک ، خوش هوا

پر از چیز و انبوه و مردان مرد

سپاهی و شهری یلان نبرد

که کمتر کس ار جنگ را خاستی

در آوردگه لشکری خواستی

بدو خسروی نامور شهریار

شهی کش نبد کس به صد شهریار

مر آن شاه را نام گورنگ بود

کزو تیغ فرهنگ بی زنگ بود

یکی دخترش بود کز دلبری

پری را به رخ کردی از دل بری

شبستان چو بستان ز دیدار اوی

ز زلفینش مشکوی مشکین به بوی

به کاخ اندرون بت ، به مجلس بهار

در ایوان نگار و ، به میدان سوار

مهش مشک سای و شکر می فروش

دور نرگس کمانش ،دو گل درع پوش

روان را به شمشاد پوینده رنج

خرد را به مرجان گوینده گنج

شده سال آن سرو آراسته

سه بیش از شب ماه ناکاسته

یلی گشته مردانه و شیرزن

سواری سپردار و شمشیرزن

شنیدم ز دانش پژوهان درست

که تیر و کمان او نهاد از نخست

هم از نامه پیش دانان سخن

شنیدم که جم ساخت هر دو ز بُن

نبد پَرّ بر تیر آنگه ز پیش

منوچهر شه ساخت هنگام خویش

زبد رَسته بُد شاه زابلستان

ز تدبیر آن دختر دلستان

زهر جای خواهشگران خاستند

ز زابل مر او را همی خواستند

نه هرگز به کس دادی او را پدر

نه روزی ز فرمانش کردی گذر

چنان بود پیمانش با ماهروی

که جفت آن گزیند که بپسندد اوی

مر او را زنی کابلی دایه بود

که افسون و نیرنگ را مایه بود

ببستی ز دو اژدها را به دَم

از آب آتش آوردی ، از خاره نم

نهان سپهر آنچه گفتی ز پیش

ز گفتار او کم نبودی نه بیش

بدین لاله رخ گفته

بود از نهفت

که شاهی گرانمایه باشدت جفت

بزرگی که مانند او بر زمی

به خوبی و دانش نبد آدمی

پسر باشدت زو یکی خوب چهر

که بوسه دهد خاک پایش سپهر

کنیزک شده شادمان زان نوید

همی بد نهان راز ، دل پرامید

ز خواهنده کس پیش نگذاشتی

هرآن کآمدی خوار برگاشتی

نکردی پسند ایچ کس را به هوش

همیداشتی راز این روز گوش

چو جمشید در زابلستان رسید

به شهر اندرون روی رفتن ندید

خزان بد شده ز ابر وز باد تفت

سر کوهسار و زمین زرّ بفت

کشیده سر شاخ میوه به خاک

رسیده به چرخشت میوه ز تاک

گل از بادۀ ارغوانی به رشک

چکان از هوا مهرگانی سرشک

بر سیب لعل و رخ برگ زرد

تن شاخ کوژ و دم باد سرد

رزان دید بسیار بر گرد دشت

بر آن جویبار و رزان بر گذشت

دو صف سرو بن دید و آبی و ناز

زده نغز دکانی از هر کنار

میان آبگیری به پهنای راغ

شنا بردر آب شکن گیر ماغ

خوش آمدش و بر شد به دکان ز راه

بر لختی در آن سایه گاه

یکی باغ خرم بد از پیش جوی

در او دختر شاه فرهنگ جوی

می و میوه و رود سازان ز پیش

همی خورد می با کنیزان خویش

پرستنده ای سوی در بنگرید

ز باغ اندرون چهرۀ جم بدید

جوانی همه پیکرش نیکوی

فروزان ازو فرّه خسروی

به رخ بر سرشته شده گرد خوی

چو بر لاله آمیخته مشک و می

پریچهره را دید جم ناگهان

بدوگفت ماها چه بینی نهان

یکی گمره بخت برگشته ام

زگم کردن راه سرگشته ام

از آن خون با خوشه آمیخته

که هست رگ تاک رز ریخته

سه جام از خداوند این رز بخواه

به من ده رهان جانم از رنج راه

کنیزک بخندید و آمد دوان

به بانو بگفت ای مه بانوان

جوانی دژم ره زده بر دَرست

که

گویی به چهراز تو نیکوترست

ز گیتی بدین در پناهد همی

سه جام می لعل خواهد همی

ندانم چه دارد می لعل کام

که نز خوردنی برد و نز میوه نام

برافروخت رخ زآن سخن ماه را

چنین پاسخ آورد دلخواه را

که برنا اگر چیزجز می نخواست

بدان پس مهمانیی خواست راست

می و نقل و خوان خواست و آوای رود

رخ خوب و شادی و بانگ سرود

بیامد به در با کنیزک به هم

بدید از در باغ دیدار جم

جوانی به آیین ایرانیان

گشاده کش و تنگ بسته میان

شده زرد گلنارش از درد و داغ

به گرد اندرش گرد م پر زاغ

چنان با دلش مهر در جنگ شد

که برجانش جای خرد تنگ شد

بماندش دو گلنار خندان نژند

بجوشید پولادش اندر پرند

دو گویا عقیق گهرپوش را

که بنده بدش چشمۀ نوش را

به می درسرشت وبه در در شکفت

به پروین بخست و به شکر بسفت

گشاد و جهان کرد ازو پرشکر

مه مهرروی و بت سیمبر

به جم گفت کای خسته از رنج راه

درین سایه گا ه از چه کردی پناه

کرایی بدین جای جویان شده

چنین در تک پای پویان شده

مگر زین پرستنده کام آمدت

که چون دیدی اش یاد جام آمدت

کنون گر به باده دلت کرد رای

از ایدر بدین باغ خرم درآی

بدو گفت جم کای بت مهرچهر

ز چهر تو بر هر دلی مهر مهر

ز شاهانی ار پیشه ور گوهری

پدر ورز گر داری ار لشکری

که بازاریان مایه دانند و سود

کدیور بود مرد کشت و درود

به چیز فراوان بوند این دو شاد

ندانند آمرغ مرد و نژاد

سپاهی به مردی نماید هنر

بود پادشازادگان را گهر

تو زین چار گوهر کدامی بگوی

دلم را رهِ شادمانی بجوی

بت زابلی گفت ازین هر چهار

نی ام من جز از تخمۀ شهریار

پدر دان مرا شاه

زابلستان

ندارد بجز من دگر دلستان

وز او مرمرا هست فرمان روا

که جفت آن گزینم کم آید هوا

بر جوی منشین و جایی چنین

بدین باغ ما اندرآی و ببین

که گر رای می داری و می گسار

هَمت می بود ، هم بُت مشک سار

جم از پیش دانسته بُد کار اوی

خوش آمدش دیدار و گفتار اوی

به دل گفت کاین ماه دژخیم نیست

گر از راز آگه شود بیم نیست

کر در جهان خوی زشت ار نکوست

به هر کس گمان آن برد کاندر اوست

به مردم خردمند نامی بود

که مردم به مردم گرامی بود

خرامید از آن سایۀ سرو و بید

سوی باغ شد دل به بیم و امید

چمن در چمن دید سرو سهی

گرانبار شاخ ترنج و بهی

رخ نار با سیب شنگرف گون

بدان زخم تیغ و بدین رنگ خون

یکی چون دل مهربان کفته پوست

یکی چون شخوده زنخدان دوست

تو گفتی سیه غژب پاشنگ بود

و یا در دل شب شباهنگ بود

همی رفت پیش جم آن سعتری

چمان بر چمن همچو کبک دری

چو سروی که با ماه همسر بود

بر آن مه بر از مشک افسر بود

سرگیس در پای چنبر کشان

خم زلف بر باد عنبرفشان

رسیدند زی آبگیری فراز

زده کله زرّ بفت از فراز

کیانی نشستنگهی دلپذیر

گزیدند بر گوشۀ آبگیر

کنیزان گلرخ فراز آمدند

همه پیش جم در نماز آمدند

پرستنده دختر به آیین خویش

ز خوالیگران خوان و می خواست پیش

جم اندیشه از دل فراموش کرد

سه جام می از پیشِ نان نوش کرد

ز دادار پس یاد کردن گرفت

به آهستگی رأی خوردن گرفت

نه بنشسته از پای و نه نیز مست

همی خورد کش لب نیالود و دست

از اورنگ و آن بازو و برز و چهر

فرومانده بُد دختر از روی مهر

همی دید کش فرّ و برزکییست

ولیکن ندانستش از بن

که کیست

به دل گفت شاهیست این پر خرد

کزینسان نشست از شهان در خورد

ز لؤلؤ و بیجاده بگشاد بند

برآمیخت شنگرف و گوهر به قند

به جم گفت می دوست داری مگر

که جز می تو چیزی نخواهی دگر

هم از پیش نان با می آراستی

هم از در برون جام می خواستی

جمش گفت دشمن ندارمش نیز

شکیبد دلم گر نیابمش نیز

به اندازه به هرکه او می خورد

که چون خوردی افزون بکاهد خرد

عروسیست می شادی آیین او

که شاید خرد داد کابین او

به زور آنکه با باده کستی کند

فکندست هرگه که مستی کند

ز دل برکشد می تف درد و تاب

چنان چون بخار از زمین آفتاب

چو بیدست و چون عود تن را گهر

می آتش که پیدا کندشان هنر

گهر چهره شد آینه شد نبید

که آید درو خوب و زشتی پدید

دل تیره را روشنایی میست

که را کوفت غم ، مومیایی میست

به دل می کند بددلان را دلیر

پدید آرد از روبهان کار شیر

به رادی کشد زفت و بد مرد را

کند سرخ لاله رخ زرد را

به خاموش چیره زبانی دهد

به فرتوت زور جوانی دهد

خورش را گوارش می افزون کند

ز تن ماندگی ها به بیرون کند

بدم مانده راه و می خوردنم

بدان بد که تا ماندگی بفکنم

تو می ده مگو کاین چسان و آن چراست

مبر مهر بر بیش و کم کژ و راست

خورش باید از میزبان گونه گون

نه گفتن کزین کم خور و زآن فزون

خورش گر بود میهمان را زیان

پزشکی نه خوب آید از میزبان

همان گه گمان برد دختر ز مهر

که اینست جمشید خورشید چهر

بدان روزگار آنکه بود از شهان

که فرمان ضحاک جست از جهان

همه چهر جم داشتند آشکار

به دیبا و دیوارها بر نگار

بدان تا هر آنجا که پیکرش

بود

گر آید بدانند و گیرند زود

همین دلبر آگه بُد از کم و بیش

که جم را چه آمد ز ضحاک پیش

بدش پارۀ پرنیان کبود

نگاریده جمشید بر تار و پود

پژوهش همی کرد و نگشاد راز

چنین تا ز خوان اسپری گشت باز

از آن پس به آب گل و بوی خوش

بشستند دست و نشستند کش

هم اندر زمان بر کله زرنگار

ز بگماز و رامش گرفتند کار

بر آورد رامشگر کابلی

رهِ رود با خامۀ زابلی

هوا ابر بست از بخور عبیر

بخندید بمّ و بنالید زیر

پرستار صف زد دو صد ماهروی

طرازی بتانِ طرازیده موی

همه طوق دار و همه حُله پوش

به شمشاد مشک و به بیجاده نوش

چه با ناز و شادی چه با بوی و رنگ

چه با عود و مجمر چه با نای و چنگ

هنوز از زمانی فزون شادکام

نپیموده بد شاه با ماه جام

که جفتی کبوتر چو رنگین تذرو

به دیوار باغ آمد از شاخ سرو

نر و ماده کاوان ابر یکدیگر

به کشی کرشمه کن و جلوه گر

فروهشته پَر گردن افراخته

چو نایی دم اندر گلو ساخته

به هم هر دو منقار برده فراز

چو یاری لب یار گیرد به گاز

پریرخ به شرم آمد از روی جم

ز بس ناز آن دو کبوتر به هم

به خنده لبان نقطه میم کرد

شباهنگ در میم دونیم کرد

ز ترک چگل خواست چینی کمان

به جم گفت کای نامور میهمان

ازین دو کبوتر شده جفت گیر

کدامست رایت که دوزم به تیر

بدو گفت جمشید کای کش خرام

نزیبد ز تو این سخنهای خام

از آهو سخن پاک و پردخته گوی

ترازو خرد سازش و سخته گوی

تو هستی زن و مرد من پس نخست

ز من باید انداز فرهنگ جست

زن ارچه دلیرست و بازور دست

همان نیم مردست هر چون که هست

زنان را ز هر

خوبی و دسترس

فزونتر هنر پارساییست بس

هنرها ز زن مرد را بیشتر

ز زن مرد بد در جهان پیشتر

سزا آن بُدی کز نخستین کنون

مرا کردی اندر هنر آزمون

به من دادی این تیر و چرخ اندکی

کز این دو کبوتر بیفکن یکی

که تا من فکندی یکی را ز پای

مگر پوزش آوردمی هم به جای

دلارام را بر رخ از شرم کی

سمن لاله شد لاله لؤلؤ ز خوی

شدش خستو آن ماه و خواهش نمود

نهادش کمان پیش و پوزش فزود

به یادش یکی جام جم در کشید

پس آن چرخ کین را به زه بر کشید

بگفت ار دو بال و پر ماده راست

بدوزم پس آن کم خوش آید مراست

بدین در مراد جم آن ماه بود

همان ماه معنیش دریافت زود

خدنگ از خم چرخ برکرد شاه

به زخم کبوتر ز صد گام راه

خدنگین الف از خم ی و دال

برون راند و بردوختش هر دو بال

طپان ماده بفتاد و نر برپرید

بیامد همان جا که بد آرمید

به زابل نبد هیچ زورآزمای

که آن چرخ کردی به زه سرگرای

بدانست دلدار کان ارجمند

بود پور طهمورث دیوبند

بسش آفرین خواند بر فر و هوش

به یادش یکی جام می کرد نوش

بماند از گشاد و برش در شگفت

بیازید تیر و کمان برگرفت

به پیلسته دیبای چین برشکست

به ماسورۀ سیم بگرفت شست

گرین نر را گفت با جفت راست

کنم ، پس شوم جفت آن کم هو است

بدین معنی او شاه را خواست جفت

همان نیز دریافت جم کاو چه گفت

گشاد از کمان بر کبوتر خدنگ

تنش چون نشانه فرو دوخت تنگ

ز تیر و کمان چون بپرداختند

به نوّی ز می کار بر ساختند

همه غم به باده شمردند باد

به جام دمادم گرفتند یاد

ز شادی همی در کف رود زن

شکافه شکافنده گشت از شکن

بت

گلرخ از کار جمشید کی

در اندیشه رفته همی خورد می

به ناسفته سی دُر که پیوسته داشت

همی سفته بیجاده را خسته داشت

همان گه زن جادوی پرفسون

که بُد دایه مه را و هم رهنمون

ز گلشن به باغ آمد از بهر سور

ببد خیره چون دید جم را ز دور

به زابل زبان گفت کای مهر جوی

چنین میهمان چون فتادت بگوی

درست از گمان من این شاه اوست

کش از دیرگه باز داری تو دوست

ازو خواهدت داد یزدان پسر

نشان داده ام ز اخترت سر به سر

بُد از مهر جم شیفته ماه چهر

فزون شدش ازین مژده بر مهر مهر

بدو گفت ارایدو نکه این هست راست

ز یک آرزویم دو شادی بخاست

چو امید دادی نباشم به درد

که امید نیکو به از پیش خورد

رو آن پرنیان کبود ایدر آر

که هست از برش چهره جم نگار

چنان این سخن دار در دلت راز

که دلت ار بجوید نیابدش باز

بشد دایه و آن نیلگون پرنیان

بیآورد و بنهاد اندر میان

تو گفتی که بر چرخ خورشید بود

نه بر پرنیان چهر جمشید بود

چو آن پیکر پرنیان دید شاه

دژم گشت هر چند کردش نگاه

همی خویشتن را به چهر و به ساز

ازاو جز به جنبش ندانست باز

یکی آینه داشت گفتی به پیش

همی دید روشن در او چهر خویش

به یاد آمدش تاج و تخت شهی

کزو کرد بد خواه ناگه تهی

دلش گشت دریای درد از دریغ

شدش دیدگان ژاله بارنده میغ

دو جزعش ز در هر زمان رشته بست

گهی بر شبه ریخت و گه بر جمست

فغ ماهرخ گفت کای ارجمند

درین پرنیان از چه ماندی نژند

که دلشادی و می گساری همی

چرا غم خوری و اشک باری همی

مگر میزبانت دلارای نیست

به نزدیک ما امشبت رای نیست

کی نامور گفت کای ماهروی

نه مردم

بود هرکه نندیشد اوی

گرستن به هنگام با سوز و درد

به از خندۀ نابهنگام سرد

اگر چند پویی و جویی بسی

ز گیتی بی انده نیابی کسی

تو ویژه دو کس را ببخشای و بس

مدان خوار و بیچاره تر زین دو کس

یکی نیک دان بخردی کز جهان

زبون افتد اندر کف ابلهان

دگر پادشاهی که از تاج و تخت

به درویشی افتد ، شود شوربخت

ازین پرنیان زان دلم شد دژم

که دیدم بر او چهرۀ شاه جم

به یاد آمدم فرّ و فرهنگ اوی

بزرگی و دیهیم و اورنگ اوی

ز خویِ بدِ چرخ ماندم شگفت

که مهر از چنان شه چرا برگرفت

یکی زشت را کرد گیتی خدیو

که از کتف مارست و از چهره دیو

که داند کنون کاو بماند ار بمرد

بدرّید شیر ار پلنگش ببرد

فزون زان ستم نیست بر رادمرد

که درد از فرومایه بایدش خورد

بر بخردان مرگِ والا سران

به از زندگانیّ بدگوهران

ولیکن چنین است چرخ از نهاد

زمانه نه بیداد داند نه داد

زمین هست آماجگاه زمان

نشانه تن ما و چرخش کمان

ز زخمش همه خستگانیم و زار

نهانیم خون لیک درد آشکار

بگفت این و شد بر رخ اشکش ز درد

چو سیم گدازیده بر زرّ زرد

به رخ دلبر از درد شد چون زریر

مژه ابر کرد و کنار آبگیر

ز بادام سرمه به مرجان خرد

گهی ریخت و گاهی به فندق سترد

هرآنکس که پیرامنش بُد براند

خود و دایه جادو و شاه ماند

چو پر دَخته شد جای بر پای خاست

نیایش کنان گفت کای شاه راست

خرد بر دلم راز چونین گشاد

که هستی تو جمشید فرخ نژاد

ز مهر تو دیریست تا خسته ام

به بند هوای تو دل بسته ام

نگار تو اینک بهار منست

برین پرنیان غمگسار منست

همین بود کام دلفروزیم

که روزی بود دیدنت روزیم

تراام کنون گر پذیری مرا

بر

آیین به جفت گیری مرا

دهم جان گر از دل به من بنگری

کنم خاک تن تا به بسپری

همی گفت و ز نرگسان سیاه

ستاره همی ریخت بر گرد ماه

جهاندار گفت ار تو را جم هواست

نی ام من، وگر مانم او را رواست

همانند بس یابی این مردمان

ولیکن درستی نباشد همان

نه هر آهوی را بود مشک ناب

نه از هر صدف دُرّ خیزد خوشاب

گمانی نکو بردی ای دلپذیر

ولیکن گمانت کمان بُد نه تیر

به من برمنه نام جم بی سپاس

مرا نام ماهان کوهی شناس

چنین داد پاسخ بُت دل گسل

که خورشید پوشید خواهی به گل

که گوید به گیتی که ماهان توی

که جمشید خورشید شاهان توی

نهان گر کند شاه نام و گهر

نماند نهان زیب شاهیّ و فَر

گر از ابر دیدار گیتی فروز

بپوشد ، نماند نهان نور روز

ترا دام و دَد بازداند به مهر

چه مردم بود کِت نداند به چهر

گوا بر نکو پیکر تو دُرست

همین پرنیان بس که در پیش تست

مرا این زن پیر چون مادرست

یکی چابک اندیش کندا گرست

به هر دَم زدن زین فروزنده هفت

بگوید که اندر دَه و دو چه رفت

نمودست رازت به من سر به سر

که باشد مرا از تو شه یک پسر

ز پیوند یاری چه گیری کنار

که سروت بود پیش و مه در کنار

نگاری نخواهی بهشتی سرشت

که با روی او باشی اندر بهشت

به خوبی بتان پیشکار من اند

به مردی سواران شکار من اند

ز خوشیّ و خوی و خردمندیم

بهانه چه داری که نپسندیم

مَده روز فَرخ به روز نژند

ز بهر جهان دل در اندُه مبند

جهان دام داریست نیرنگ ساز

هوای دلش چینه و دام آز

کشد سوی دام آنکه شد رام او

کُشد پس چو آویخت در دام او

از آن او بجایست و ما برگذار

که

چون ما نکاهد وی از روزگار

پسِ پیری از ما ببرّد روان

چو او پیر شد بازگردد جوان

تو تا ایدری شاد زی غم مخور

که چون تو شدی باز نایی دگر

به امروز ما باز کی در رسیم

که تا پیش تازیم پیش از پسیم

بگفت این و گلبرگ پرژاله کرد

ز خونین سر شک آستین لاله کرد

دو نرگس شدش ابر لؤلؤ فکن

به باران همی شست برگ سمن

دل جَم ز بس خواهشش گشت نرم

نهان گفت کای گنج فرهنگ و شرم

از آن راز بیرون نیارم همی

که از جان به بیم ام نیارم همی

هم از بخت ترسم که دمساز نیست

هم از تو که با زن دلِ راز نیست

که مؤبد چنین داستان زد ز زن

که با زن دَرِ راز هرگز مزن

سخن همچو مر غیست کش دام کام

نشیند به هر جا چو بجهد ز دام

پدرت ار ز من گردد آگاه ، نیز

بود کِم شود دشمن از بهر چیز

به طمع بزرگی نگهدار دم

به ضحاکِ نا پاک بسپار دم

کسی کش نه ترس از نکوهش نه غم

کند هر چه رای آیدش بیش و کم

تهی دستی و ایمن از درد و رنج

بسی بهتر از بیم با ناز و گنج

دلارام گفت ای شه نیک دان

نه هر زن دو دل باشد و ده زبان

همه کس به یک خوی و یک خواست نیست

ده انگشت مردم به هم راست نیست

به دارنده کاین آتش تیز پوی

دواند همی گرد این تیره گوی

که تا زنده ام هیچ نازارمت

برم رنج و همواره ناز آرمت

چنان دارم این راز تو روز و شب

که با جان بود گر برآید ز لب

به گیتی ندانم پناه تو کس

همه دشمنندت ، منم دوست بس

مرو ، با من ایدر بزی شادکام

نباید که جایی بمانی به

دام

کرانیست دل خوش به نیکیّ خویش

گنه زو بود گر بد آیدش پیش

کرا بخت فرخ دهد تاج و گاه

چو خُرسند نبود ، درافتد به چاه

همه کس پی سود باشد دوران

نخواهد کسی خویشتن را زیان

ز بس لابه و مهر و سوگند و پند

ازو ایمنی یافت شاه از گزند

چنان دان که هود اندران روزگار

پیمبر بُد از داور کردگار

به آیین پیمانش با او ببست

به پیوند بگرفت دستش به دست

پرسش بیاید برم

بدو بخشمت من همی چند گاه

همیدار رازش نهانی نگاه

نهاد و نشست و ره و ساز او

بدان و مرا بر رسان راز او

دگر روز چون چرخ شد لاجورد

برآمد ز تل کان یاقوت زرد

به نزد پدر شد بت دلربای

نشستند و کردند هرگونه رای

شه از گنج دادش بسی سیم و زر

هم از فرش و دیبا و مشک و گهر

وزان قندهاری بهاری کنیز

سخن راند کاین در خور تست نیز

تورا شاید این گلرخ سیمتن

که هم پای کوبست هم چنگزن

به مردان همی دل نیاسایدش

بجز با زنان هیچ خوش نایدش

به تو دادمش باش ازو تازه چهر

گرامی و گستاخ دارش به مهر

سمنبر به سرو اندر آورد خم

سوی کاخ شد شاد نزدیک جم

به آرام دل روز چندی گذاشت

چنین تا دگر ز تخمی که داشت

گدازان شد از رنج سیمین ستون

گلش گشت گِل رنگ و مه تیره گون

سَهی سروش از خَم کمان وار شد

تهی گنجش از دُرّ گرانبار شد

همه هرچه بُد رازش اندر نهفت

کنیزک بدانست و شد بازگفت

شه آن راز نگشاد بر دخترش

همی بود تا دختر آمد بَرش

چو دیدش، گره زد بر ابرو ز خشم

بدو گفت کای بدرگِ شوخ چشم

بهشت

نمانی کنون جز به پژمرده کِشت

ز خورشید رویت بُد آن گه فزون

فروغ چراغی نداری کنون

نه آنی که بودی اگرچه تویی

که آن گه یکی بودی اکنون دویی

ز مردان ازین پیش ننگ آمدت

ز بودن بود مرد ار به جنگ آمدت

پس پرده گشتی چنین پرفسوس

نه آگه من از کار و ، تو نوعروس

نگویی تو را جفت در خانه کیست

پس پرده این مرد بیگانه کیست

چو دختر شود بد، بیفتد ز راه

نداند ورا داشت مادر نگاه

چنین گفت دانا که دختر مباد

چو باشد، به جز خاکش افسر مباد

به نزد پدر دختر ار چند دوست

بتر دشمن و مهترین ننگش اوست

پریرخ بغلتید در پیش شاه

به خاک از سر سرو بر سود ماه

چنین گفت کای بخت پیشت رهی

تو دانی که ناید ز من بی رهی

اگر بزم، اگر ساز جنگ آورم

نه آنم که بر دوده ننگ آورم

مرا داده بودی تو فرمان ز پیش

که آن را که خواهم کنم جفت خویش

کنون جفتم آن شاه نیک اخترست

که از هر شه اندر جهان بهترست

همه کار جم یاد کرد آنچه بود

چو بشنید ازو شاه شادی نمود

بدو گفت خوش مژده ای دادیم

ز شادی دری تازه بگشادیم

ز تو بود فرخ مرا تاج و تخت

ز تست اینکه جم را به من داد بخت

کنون بر هیون بسته او را به گاه

فرستم به درگاه ضحاک شاه

که گفتست هر ک آرد او را به بند

به گنج و به کشور کنمش ارجمند

ز جان دختر امید دل بر گرفت

به پیش پدر زاری اندرگرفت

دو مشکین کمان از شکن کرد پر

ببارید صد نوک پیکان ز دُر

مشو، گفت در خون شاهی چنین

که بدنام گردی برآیی ز دین

هم از خونش تا جاودان کین بود

هم از هرکسی بر تو نفرین بود

گرت سوی

نخچیر کردن هواست

هم از خانه نخچیر نکنی رواست

بترس از خداوند جان و روان

که هست او توانا و ما ناتوان

گر ایدر نگیردت فرجام کار

بگیرد به پاداش روز شمار

بدی گرچه کردن توان با کسی

چو نیکی کنی بهتر آید بسی

اگرچند بدخواه کشتن نکوست

از آن کشتن آن به که گرددت دوست

گر او را جدا کرد خواهی ز من

نخستین سر من جدا کن ز تن

بگفت این و شد با غریو و غرنگ

به لؤلؤ ز لاله همی شست رنگ

روان پدر سوخت بر وی به مهر

به چهرش بر از مهر برسود چهر

مبر، گفت غم کان کنم کت هواست

به هر روی فرمان و رایت رواست

ز بهر جم از جان و شاهی و گنج

برای تو بدهم ندارم به رنج

تو رو زو ره پوزش من بجوی

که فردا من آیم به گه نزد اوی

بشد دلبر و شاه را مژده داد

شد ایمن جم و بود تا بامداد

سپهر آتش روز چون برفروخت

درو خویشتن شب چو هندو بسوخت

بیامد بَر جم شه سرفراز

ز دور آفرین کرد و بردش نماز

لبت گفت جاوید پرخنده باد

درین خانه بودنت فرخنده باد

چو خورشید بی کاست بادی و راست

بداندیش چون ماه بگرفته کاست

بر آمد جم از جای و بنواختش

به اندازه بستود و بنشاختش

به بهبود برگفت بر من گمان

گرت نابیوس آمدم میهمان

بود نام نیک و سرافراشتن

ز ناخوانده مهمان نکو داشتن

همی تا توان راه نیکی سپر

که نیکی بود مر بدی را سپر

همی خوب کاریست نیکی به جای

که سودست بر وی به هر دو سرای

ازین پس دهد بوسه ماه افسرت

هم از گوهر من بود گوهرت

بود نامداری دلیر و سترگ

وزین تخمه خیزد نژادی بزرگ

به پنجم پسر باز گرد اوژنی

بود اژدهاکش هژبر افکنی

که جوشنش پیل ار به هامون کشد

به گردن نتابد

به گردون کشد

ولیکن بترسم که از بهر من

بتابدت روزی ز راه اهرمن

به طمع بزرگیم بدهی به باد

بدان اژدها پیکر دیوزاد

به جم گفت شه کای جهان شهریار

به من بنده بر بد گمانی مدار

به یزدان که گردون به پرگار زد

کره هفت پیمود و بر چار زد

به باد این زمین باز گسترد پست

به آبش گشاد و به آتش ببست

که جز کام تو تا زیم زین سپس

نجویم، نه رازت بگویم به کس

به از خوب کاری به گیتی چه چیز

کی اندر رسم من بدین روز نیز

گرم دسترس در سزای تو نیست

بسندم که ایدر ترا هست زیست

که با دختر خویش تا زنده ام

پرستار تُست او و، من بنده ام

گر اکنون نه آنی که بودی ز پیش

بَرِ من همانی وزان نیز بیش

گهر گرچه اُفتد به کف بی سپاس

گرامی بود نزد گوهرشناس

درنگ آور ایدر،همی زی به ناز

بود کاید آن بخت برگشته باز

نماند جهان بر یکی سان شکیب

فرازیست پیش از پس هر نشیب

پسِ تیرگی روشنی گیرد آب

برآید پسِ تیره شب آفتاب

بهر بدت خُرسند باید بُدن

که از بد بتر نیز شاید بُدن

غمی نیست کان دل هراسان کند

که آن را نه خُرسندی آسان کند

نبست ایچ دَر داور بی نیاز

کز آن به دری پیش نگشاد باز

بگفت این و با مهر برخاست تفت

به رخ خاک پیشش برُفت و برفت

می و عنبر و عود و کافور خشک

هم از دیبه و فرش و دینار و مشک

فرستاد ازین هرچه بُد در خورش

یکی بار هر هفته رفتی برش

همی بود با دلبر و جام جم

که روزی نگشت از دلش کام کم

نهان مانده در کاخ آن سرو بُن

چو اندر دل رازداران سخن

زاد یکی که گفتیش مهر

فرود آمد اندر کنار از سپهر

به خوبی پریّ و ، به پاکی هنر

به پیکر سروش و ، به چهره پدر

دل و جان جم گشت ازو شادکام

نهاد آن دلفروز را تور نام

شه زابلش پور خواندی همی

ز شادی برو جان فشاندی همی

چو بالید و سالش ده و پنج شد

بزرگی و فرهنگ را گنج شد

چنان شد بر اورنگ خوبی و زیب

که شد هر کس از دیدنش ناشکیب

نگار جم آنکو به هر جایگاه

بدیدیّ و زی تور کردی نگاه

همی گفت کاین تور فرزند اوست

ازو زاد زیرا همانند اوست

اگرچند پنهان کند مرد راز

پدید آردش روزگار دراز

سخن کان گذشت از زبان دو تن

پراکنده شد بر سر انجمن

بشد فاش احوال شاه جهان

به پیش مِهان و به پیش کِهان

چو بشنید زابل شه این گفتگوی

به جم گفت هان چارۀ خویش جوی

گر آن مار کتف اهرمن چهره مرد

بداند، برآرد ز من وز تو گرد

سر من ز بهر تو از پیش گیر

غم من مخور تو سر خویش گیر

همی تا بود جان، توان یافت چیز

چو جان شد ، نیر زد جهان یک پشیز

برآراست جم زود راه گریغ

شبی جُست تاریک و دارنده میغ

شبی همچون بر روی دیو سیاه

فشانده دم و دود دود دوزخ گناه

نگفت ایچ کس را وزان بوم زود

به هندوستان رفت و یک چند بود

وزانجا سوی مرز چین برکشید

شنیدست هرکس کزان پس چه دید

چنین آمد از گفتۀ باستان

وز آن کآ گه از راز این داستان

که ضحاک ناگه گرفتش به چین

به ارّه به دو نیم کردش به کین

ز کشتنش چون یافت جفت آگهی

کمان گشتش از درد سرو سهی

گرفتش سمن چین و پولاد جوش

دو بادام اشک و دو مرجان خروش

به پیلسته سنبل همی دسته کرد

به

دُر باز پیلسته را خسته کرد

به یک ماه چون یک شبه ماه شد

کُه سیم رنگش کم از کاه شد

شب و روز بی خواب و خور زیستی

زمانی نبودی که نگریستی

سرانجام مر خویشتن را به زهر

بکشت از پی جفت و بیداد دهر

جهان چهاره سازیست بی ترس و باک

به جان بردن ماستش چاره پاک

یکی چاره هزمان نماید همی

بدان چاره مان جان رباید همی

یکی را به زخم ار به رنج و نیاز

یکی را به زهر ار به درد و گداز

نه ماراست بر چارۀ او بسیچ

نه او راست از جان ما باک هیچ

سنگ

چو خُردی بزرگ آورد دستبرد

به از صد بزرگی کِشان کار خرد

اگر کوچکم کار مردان کنم

ببینی چو آهنگ میدان کنم

مران گرگ را مرگ به در ده

که بی خورد ماند میان گله

پس از چه رسد سرفراری مرا

چو کوشش ترا گوی بازی مرا

پدر شادمان شد گرفتش به بر

زره خواست با ترگ و زرین سپر

یکی تیغ و کوبال و گرزگران

همان پیل بالا و برگستوان

درفشی ز شیر سیه پیکرش

همایی ز یاقوت و زر از برش

بدو داد و کردش سپهرار نو

بخواهید گفت اسب سالار نو

غو کوس بر چرخ و مه برکشید

به پرخاش دشمن سپه برکشید

وزان روی کابل شه از مرغ و مای

جهان کرد پر گرد رزم آزمای

بُد او را یکی پور نامش سرند

که زخمش ز پولاد کردی پرند

درفش و سپه دادش و پیل و ساز

فرستادش از بهر کین پیشباز

دو لشکر چو درهم رسیدند تنگ

رده برکشیدند, برخاست جنگ

به مه برشد از عاج مهره خروش

جهان آمد از نای رویین به جوش

دل کوس بستد ز تندر غریو

سر خشت برکند دندان دیو

پر از خاک شد روی ماه از نبرد

پر از گرد شد کام ماهی ز گرد

جهان کرد پر گرد آورد جوی

زخون خاست در جای ناوری جوی

ز بانگ یلان مغز هامون بخست

از انبوه جان راه گردون ببست

زمین همچو کشتی شد از موج خون

گهی راست جنبان و گه چپ نگون

دزی بود هر پیلِ تازان به جنگ

ز هر سوی او گشته پرّان خدنگ

ز گرد سیه خنجر جنگیان

همی تافت چون خنده زنگیان

کمان ابر و بارانش الماس شد

سر و

مغز پربار سر پاس شد

تو گفتی هوا لاله کارد همی

ز پولاد بیجاده بارد همی

ز بس کشته کآمد ز هردو گروه

ز خون خاست دریا و از کشته کوه

نه پیدا بُد از خون تن رزم کوش

که پولاد پوشست یا لعل پوش

چو شد سخت بر مرد پیکار کار

روان گشت با تیغ خونخوار خوار

به پیش پدر شد طورگ دلیر

بپرسید کای برهنر گشته چیر

سرند از میان سران سپاه

کجا جای دارد بدین رزمگاه

کدامست ازین جنگیان چپ و راست

سلیحش چه چیزو درفشش کجاست

که گر هست بر زین که کینه کش

هم اکنون کشان آرمش زیرکش

بدو گفت آنکو به قلب اندرون

ستادست و بر کتف رومی ستون

به سر بر درفشان درفشی سپید

پرندش همه پیکر ماه و شید

کلاه و سپر زرد و خفتانش زرد

همان اسب و برگستوان نبرد

تو گویی که کوهیست از شنبلید

که باد وزانش از بر آتش دمید

دلاور ز گفتِ پدر چون هژبر

یکی نعره زد کآب خون شد در ابر

یکی تیز کرد از پی جنگ چنگ

بر آهخت گلرنگ را تنگ تنگ

چنان تاخت تند ارغُن سنگ سم

که در گنبد از گرد شد ماه گم

به زخم سر تیغ و گرز و سنان

همی تافت در حمله هرسو عنان

به هر حمله خیلی فکندی نگون

به هر زخم جویی براندی ز خون

دل پیل تیغش همی چاک زد

ز خون خرمن لاله بر خاک زد

شد آن لشکر گشن پیش طورگ

رمان چون رمه میش از پیش گرگ

به هم شان برافکند یکبارگی

همی تاخت تا قلبگه بارگی

سرند از کران دید دیوی به جوش

به زیر اژدهایی پلنگینه پوش

از آسیبش افتاده بر پیل پیل

سواران رمان گشته بر میل میل

برانگیخت کُه پیکرِ بادپای

به گرز گران اندر آمد ز جای

چنان زدش بر کرگ ترگ ای شگفت

که کرگش ز ترگ

آتش اندر گرفت

طورگ دلاور نشد هیچ کٌند

عقاب نبردی برانگیخت تٌند

بیاویخت از بازویش گرز جنگ

بزد بر کمربندش از باد چنگ

ز زین درربود و همی تاختش

به پیش پدر برد و انداختش

چنین گفت کاین هدیه کابلی

نگهدار ازین کودک زابلی

ازین پس یکی پرهنر دان مرا

مخوان کودک و شیر نر خوان مرا

دگر ره شد آهنگ آویز کرد

بر آورد گرز اسپ را تیز کرد

سپه چون سپهبد نگون یافتند

هزیمت سوی راه بشتافتند

درفش و بٌنه پاک بگذاشتند

گریزان ز کین روی برگاشتند

طورگ و دلیران زابل بدٌم

برفتند چندان که سود اسپ سم

از ایشان فکندند بسیار گرد

به جای آن کسی رّست کش اسپ برد

گریزنده را تا به کابل فراز

سنان از قفا هیچ نگسست باز

همه ره ز بس کشته بر یکدگر

سر و پای و دل بود و، مغز و جگر

از آن دشت تا سال صد زیر گِل

همی گرگ تن برد و کفتار دل

چو پیروز گشتند از آن رزمگاه

سوی زابل اندر گرفتند راه

فروماند کابل شه آشفته بخت

ز شیدسب کین کش بترسید سخت

که ناگه سرآرد جهان بر سرند

کُشد نیز هرچ از اسیران سرند

به بیچارگی ساو و باژ گران

بپذرفت با هدیه بیکران

کرا کُشته بد دادشان خونبها

بدان کرد فرزند و خویشان رها

چو بگذشت ازین کار یکچند گاه

به شیدسب بر تیره شد هور و ماه

گرفت از پسش پادشاهی طورگ

سرافراز شد بر شهان بزرگ

یکی پورش آمد به خوبی چو جم

نهاد آن دلارام را نام شم

ز شم زآن سپس اثرط آمد پدید

وزین هردو شاهی به اثرط رسید

به زور تن و چهره و برز و یال

شد این اثرط از سروران بی همالی

چو با تاج بر تخت شاهی نشست

چو با تاج بر تخت شاهی نشست

به هر کار بُد اخترش دلفروز

به هر کار بُد اخترش دلفروز

بیاکند گنجش

ز گنج نهان

پر انبه شدش بارگاه از مهان

اثرط سبک باز کرد

سپه را به نزل و علف ساز کرد

بزد کوس و با لشکر و پیل و ساز

سه منزل شد از پیش ضحاک باز

فرود آوریدش به ایوان خویش

سران را همه خواند مهمان خویش

کیانی یکی جشن سازید و سور

که آمد ز مینو بدان جشن حور

دَم مشک از مغز بر میغ شد

دِلِ میغ ازو عنبر آمیغ شد

ز عکس می زرد و جام بلور

سپهری شد ایوان پُر از ماه و هور

به تلّ بود زرّ ریخته زیر گام

به خرمن برافروخته عودِ خام

کشیده رَده ریدگان سرای

به رومی عمود و به چینی قبای

دو گلشان به باد از شبه دِرع ساز

دو سٌنبل به میدان گل گوی باز

می زرد کف بر سرش تاخته

چو دٌرّ از بَرِ زرّ بگداخته

شهان پاک با یاره و طوقِ زر

همان پهلوانان به زرّین کمر

شده هر دل از خرّمی نازجوی

لَبِ می کشان با قدح رازگوی

نوازان نوازنده در چنگ چنگ

ز دل برده بگماز چون زنگ زنگ

ز بس کز نوا بود در چرخ جوش

همی زهره مر ماه را گفت نوش

همه چشم ضحاک از آن بزم و سور

به گرشاسب بٌد خیره مانده ز دور

که از چهر و بالا و فرّ و شکوه

همانند او کس نبد زآن گروه

به اثرط چنین گفت کز چرخ سر

اگر بگذرانی، سزد زین پسر

هنرهاش زآنسان شنیدم بسی

که نادیده باور ندارد کسی

ستود اثرط از پیش ضحاک را

به رخساره ببسود مر خاک را

به فرّ تو شاه جهاندار گفت

چنانست کش در هنر نیست جفت

چو او بانگ بر جنگی ادهم زند

سپاهی به یک حمله بر هم زند

سنانش آتش کین فروزد همی

خدنگش دل شیر دوزد همی

کس ار هست بدخواه شاه زمین

فرستش بَرِ وی به پرخاش و کین

که گر هست میدانش چرخ اسپ میغ

سرش پیشت

آرد بریده به تیغ

جهاندار گفتا چنینست راست

بدین، برز و بالا و چهرش گواست

هنر هرجه در مرد والا بود

به جهرش بر از دور پیدا بود

چو گوهر میان گهردار سنگ

که بیرون پدیدار باشدش رنگ

شنیدم هنرهاش و دیدم کنون

به دیدار هست از شنودن فزون

به جمشید ماند به چهر و به پوست

گواهی دهم من که از تخم اوست

بدین یال و گردی بَر و گرده گاه

چه سنجد به چنگالِ او کینه خواه

کنون آمدست اژدهایی پدید

کزآن اژدها مِه دگر کس ندید

از آن گه که گیتی ز طوفان برست

ز دریا برآمد به خشکی نشست

گرفته نشیمن شکاوند کوه

همی دارد از رنج گیتی ستوه

میان بست بایدش بر تاختش

وزان زشت پتیاره کین آختن

چنین گفت گرشاسب کز فرّ شاه

ببندم بر اهریمنِ تیره راه

مرا چون به کف گرز و شبرنگ زیر

به پیشم چه نر اژدها و چه شیر

کنم ز اژدهای فلک سر زکین

چه باک آیدم ز اژدهای زمین

سرِ اژدها بسته دام گیر

تو اندیشه او مبر، جام گیر

مهان بر ستایش گشادند لب

همه روز ازین بٌد سخن تا به شب

چو در سبز بُستان شکوفه برُست

جهان زردی از رخ به عنبر بشست

گسستند بزم نی و رود و باد

پراکنده گشت انجمن مست و شاد

به گرشاسب گفت اثرط ای شوربخت

ز شاه از چه پذرفتی این جنگ سخت

نه هر جایگه راست گفتن سزاست

فراوان دروغست کان به زراست

نگر جنگ این اژدها سرسری

چنان جنگ های دگر نشمری

نه گورست کافتد به زخم دُرشت

نه شیری که شاید به شمشیر کشت

نه دیوی که آید به خم کمند

نه گردی کِش از زین توانی فکند

دمان اژدهاییست کز جنگ او

سُته شد جهان پاک بر چنگ او

زدندش بسی تیر مویی ندوخت

تنش هم ز نفظ و ز آتش نسوخت

مشو غرّه زین مردی و

زورِ تن

به من برببخشای و بر خویشتن

به خوان بر نیاید همی میهمان

کش از آرزو در دل آید گمان

به گیتی کسی مرد این جنگ نیست

اگر تو نیازی، بدین ننگ نیست

فکندن به مردی تن اندر هلاک

نه مردیست کز باد ساریست پاک

هر امید را کار ناید به برگ

بس امید کانجام آن هست مرگ

بدو گفت گرشاسب مَندیش هیچ

تو از بهر شه بزم و رامش بسیچ

شما را می و شادی و بمّ و زیر

من و اژدها و کُه و گُرز و تیر

اگر کوه البرز یک نیمه اوست

سرش کنده گیر از کّه آکنده پوست

همه کس ز گرشاسب دل برگرفت

که تند اژدهایی بٌد آن بس شگفت

به دُم رود جیحون بینباشتی

به دَم زنده پیلی بیو باشتی

ز برش ار پریدی عقاب دلیر

بیفتادی از بوی زهرش به زیر

کُهی جانور بُد رونده ز جای

به سینه زمین در به تن سنگ سای

چو سیل از شکنج و چو آتش ز جوش

چو برق از درخش و چورعد از خرو

سرش بیشه از موی وچون کوه تن

چو دودش دَم و همچو دوزخ دهن

دو چشم کبودش فروزان ز تاب

چو دو آینه در تَف آفتاب

زبانش چو دیوی سیه سر نگون

که هزمان ز غاری سرآرد برون

ز دنبال او دشت هرجای جوی

به هر جوی در رودی از زهر اوی

تنش پُر پشیزه ز سر تا میان

به کردار بر عیبه برگستوان

ازو هر پشیزه چو گیلی سپر

نه آهن نه آتش برو کارگر

نشسته نمودی چو کوهی به جای

ستان خفته چندانکه پیلی به پای

کجا او شدی از دَم زهر بیز

دو منزل بُدی دام و دَد را گریز

ز دندان به زخم آتش افروختی

درخت و گیاها همی سوختی

پس از بهر جنگش یل زورمند

یکی چرخ فرمود سهمن بلند

کمانی چو چفته ستونی ستبر

زهش چون

کمندی ز چرم هژبر

که بر زه نیامد به ده مرد گرد

نه یکیّ توانستش از جای برد

چنان بود تیرش که ژوپین گران

شمردند هر تیر خشتی گران

ز کردار آن چرخ بازوگسل

خبر یافت ضحاک و شد خیره دل

به اثرط بفرمود و گفتا به گاه

به دشت آر گرشاسب را با سپاه

که تا زین دلیران ایران، هنر

ببیند چو گردند با یکدگر

سواری او نیز ما بنگریم

به میدان هنرهای او بشمریم

چو از خواب روز اندرآمد به خشم

رخش شست چشمه به زر آب چشم

بر زمین

پس آنگاه آن چرخ کین درربود

که پیش از پی اژدها کرده بود

چناری بد از پیش میدان کهن

چو ده بارش اندازه گردبن

سه چوبه بزد بر میان چنار

به دو نیمه بشکافتش چون انار

پیاده شد و پای پیلی دمان

گرفت و بزد بر زمین در زمان

ببوسید از آن پس زمین پیش شاه

غو کوس و نای اندر آمد به ماه

گرفت آفرین هرکس از دل بروی

جهاندار چشمش ببوسید و روی

بدو گفت زینسان هنر کار تست

تو دانی هم از اژدها کینه جست

گر این کار گردد به دست تو راست

در ایران جخان پهلوان تراست

پراکنده گشتند هر کس که بود

سپهبد شد و ساز ره کرد زود

پدر چندش از مهر دل داد پند

ز پندش به دل درنیفتاد بند

چو چاره نبد چندش آگاه کرد

ز خویشانش ده مرد همراه کرد

بدان تا اگر جنگ را روی و ساز

نبینند، آرندش از جنگ باز

چه چیز آمد این مهر فرزند و درد

که در نیک و بد هست با جان نبرد

چو نبود دل از بس غمش خون بود

چو باشد غم آنگاه افزون بود

مغ از هیر بد موبدان کهن

ز ضحاک راندند زینسان سخن

که بی جادوی روز نگذاشتی

ز بابل بسی جادوان داشتی

برکشد

هم این جایگه تان به دَم درکشد

ز مردم پرداخت این بوم و مرز

هم از چارپای و هم از کشت و رز

من ایدر بُوَم روز و شب دیده بان

چو آید شب آتش کنم در زمان

که تا هر که بیند گریزند زود

نشانست شب آتش و روز دود

سپهبد بدو گفت جایش کجاست

چه مایست بالاش برگوی راست

نشیمنش گفت این شکسته دره

که بینی پر از دود و دم یکسره

بدین خانه هر گه که ساید برش

ز بالای دیوار باشد سرش

گریزید از ایدر که نا گه کنون

از آن کوه پایه سرآرد برون

گو پهلوان گفت چندین مگوی

من از بهر او آمدم جنگجوی

هم اکنون بدین گرزه صد منی

به آرمش از آن چرم اهریمنی

بخوابم تنش خوار بر خاک بر

سرش بسته آرم به فتراک بر

بدو دیده بان گفت کای گرد کین

گرش هیچ بینی نگویی چنین

برو کارگر خنجر و تیر نیست

دم آهنج کوهیست نخچیر نیست

نسوزد تنش زآتش و تف و تاب

ز دریاست خود بیم نایدش از آب

نبینی ز زهرش جهان گشته رود

همه شخ سیاه و همه کُه کبود

پذیره مشو مرگ را زینهار

مده خیره جان را به غم زینهار

همان ده دلاور ز خویشانش نیز

بسی لابه کردند و نشنود چیز

ز تریاک لختی ز بیم گزند

بخورد و گره کرد بر زین کمند

مر آن ویژگان را همانجا بماند

به یزدان پناهید و باره براند

درآمد بدان درّه آن نامدار

یکی کوه جنبان بدید آشکار

برآن پشته بر پشت سایان به کین

ز پیچیدنش جنبش اندر زمین

چو تاریک غاری دهن پهن و باز

دو یشکش چو شاخ گوزنان دراز

زبان و نفس دود و آتش به هم

دهان کوره آتش و سینه دم

به دود و نفس در دو چشمش زنور

درفشان چو در شب ستاره ز دور

ز ثف دهانش دل خاره

موم

ز زهر دَمش باد گیتی سموم

گره در گره خَم دُم تا به پشت

همه سرش چون خار موی درشت

پشیزه پشیزه تن از رنگ نیل

ازو هر پشیزی مِه از گوش پیل

گهی چون سپرها فکندیش باز

گهی همچو جوشن کشیدی فراز

تو گفتی که بُد جنگیی در کمین

تنش سر به سر آلت جنگ و کین

همه کام تیغ و همه دم کمر

همه سر سنان و همه تن سپر

چو بر کوه سودی تن سنگ رنگ

به فرسنگ رفتی چکاکاک سنگ

ببد خیره زو پهلوان سترگ

به دادار گفت ای خدای بزرگ

توانایی و آفرینش تراست

همی سازی آنچ از توانت سزاست

کنی زنده هرگونه گون مرده را

دهی تازگی خاک پژمرده را

نگاری تن جانور صدهزار

کزیشان دو همسان ندارد نگار

ز دریا بدینگونه کوه آوری

جهانی ز رنجش ستوه آوری

تو دِه بنده را زورمندی و فرّ

که از بنده بی تو نیاید هنر

بگفت این و زی چرخ کین دست برد

به کوشش تن و جان به یزدان سپرد

سمندش چو آن زشت پتیاره دید

شمید و هراسید و اندر رمید

نزد گام هرچند برگاشتش

پیاده شد از دست بگذاشتش

بَرِ اژدها رفت و بفراخت دست

خدنگی بپیوست و بگشاد شست

با زور و هنگ

که از کُه به زخمش همی ریخت سنگ

سر و مغزش آمیخت با خاک و خون

شد آن جانور کوه جنگی نگون

همه جوشنش زان دم و زهر تیز

بجوشید و برجای شد ریزریز

زمانی بیفتاد بی هوش و رای

چو آمد به هُش راست برشد به جای

بغلتید پیش گرو گر به خاک

همی گفت کای دادفرمای پاک

ز تُست این توان من، از زور نیست

که بی تو مرا زورِ یک مور نیست

همه زور و فرّ و توان و بهی

تو داری و آن را که خواهی دهی

سواران او هم بدان دیده گاه

بَرِ دیده بان دیده مانده به راه

سمندش بدیدند کز تنگ کوه

بیامد دوان وز دویدن ستوه

تن زرّ گون کرده سیمین ز خوی

کشان زین و برگستوان زیر پی

گمانشان چنان بُد که شد گردگیر

سرشکش همه خون شد و رخ زریر

فتادند بر خاک بی هوش و تیو

همی داشتند از غم دل غریو

دژم دیده بان گفت کای بیهشان

چه گریید ازین اسپ و وین زین کشان

سپهند به دام دم اژدها

اگر ماندی اسیش نگشتی رها

که او اسپ اندر تک زور و رک()

ز فرسنگی آهو بگیر به تک

درین سوک بودند و غم یکسره

که گرشاسب زد نعره ای از دره

همی آمد آشفته چون پیل مست

به بازو کمان، گرز و خنجر به دست

بدان مژده از دیده بان خاست غو

دویدند پیش سپهدار نو

همی گفت هر کس که یزدان سپاس

که رَستی تو از رنج و ما از هراس

بی آزار باز آمدی تن دُرست

از آن اژدها کین نبایست جُست

چو نتوان ز دشمن بر آورد پوست

ازو سر به سر چون رهی هم نکوست

یل نیو گفت آنکه بدخواه ماست

چنان باد بیچاره کان اژدهاست

برفتند و دیدند، هرکس که دید

برآن دست و تیغ آفرین گسترید

از آن

مرز برخاست هرسو خروش

ز نظاره کوه و درآمد به جوش

برآن اژدها و یَل نامدار

فزون گرد شد مردم از صدهزار

سپهبد هم آنجا چو آمد فرود

شد از رزم زی شادی و بزم و رود

مشک سارا سرش

برفتند نزد سپهبد سیاه

کشیدند پس اژدها را به راه

ز گردون بهم بیست و از پیل پنج

بُد از بار آن اژدها زیر رنج

همه ره ز بس بار آن کوه نیل

ز گردون همه بیش نالید پیل

بزرگان ابا اثرط سرفراز

درفش و سپه پیش بردند باز

ز کوس و تبیره برآمد خروش

جهان شد پر از رامش و نای و نوش

همه شهر و ره بود پُرخواسته

به آذین و گنبد بیاراسته

شده کوی و برزن چو باغ ارم

زبر مشک و در پای ریزان درم

پذیره شد از شهر برنا و پیر

از آن اژدها خیره وز زخم تیر

به صحرا برون چرمش آکنده کاه

نهادند تا دید ضحاک شاه

بدان خرمی بزمی افکند پی

کزآن بزم ماه آرزو کرد می

بفرمود کامروز دل شادکام

همه یاد گرشاسب گیرید جام

زره دادش و خود و زرّین سپر

کلاه و نگین، اسپ و تیغ و کمر

همان جوشن خویش و خفتان جنگ

به خروارها دیبه رنگ رنگ

از آن کاژدها کشت و شیری نمود

درفش چنان ساخت کز هردو بود

به زیر درفش اژدها سیاه

زّبر شیر زرّین و بر سرش ماه

زمین همه زاول و بوم بُست

بدو داد و بنوشت عهدی درست

جهان پهلوانی مرو را سپرد

وزآنجای لشکر سوی هند بُرد

مرین داستان را سرانجام کار

نبشتند هرکس در آن روزگار

به رودُ و رَهِ جام برداشتند

به ایوان ها نیز بنگاشتند

دریای سند

چرا گم کنی گوهر پاک را

دهی هدیه و باژ ضحاک را

نه خُرسندی و بردباری ز مرد

همه نیک باشد به درمان درد

بسی بردباریست کز بددلیست

بسی نیز خُرسندی از کاهلیست

نترسم ز ضحاک من روز جنگ

مرا هست ازو گر ترا نیست ننگ

میانشان بدین جنگ و پرخاش خاست

سپه نیمه ای بر بهو گشت راست

به مهراج برشد جهان تنگ و تار

شکستند لشکرش را چند بار

ازین آگهی نزد ضحاک شد

ز بس مهر مهراج غمناک شد

کوه سنگ

چو نامه به نام آور اثرط رسید

زمانی به اندیشه دَم درکشید

به گرشاسب گفت ای هژبر زیان

چه گویی بدین جنگ بندی میان

بترسم که جایی بپیچی ز بخت

که هم راه دورست و هم کار سخت

جهان پهلوان گفت کای پرهنر

به جز جنگ و کین من چه خواهم دگر

مرا ایزد از بهر جنگ آفرید

چه پایم که جنگ آمد اکنون پدید

چنین یال و بازوی و این زور و برز

نشاید که آساید از تیغ و گرز

سپاهی که جانش گرامی بود

ازو ننگ خیزد، نه نامی بود

کس ار دیدمی من سزای شهی

ازین مارفش کردمی جا تهی

ولیکن چو کس می نیاید به دست

بترسم که باشد بتر زین که هست

سرانجام با پادشا به جهان

اگر چند بد باشد و بدنهان

ز فرمان شه ننگ و بیغاره نیست

به هر روی کِه را ز مِه چاره نیست

بود پادشا سایه کردگار

بی او پادشاهی نیاید به کار

بر بد آراستن

هم از آرزوی کسان خواستن

اگر چند گستاخ داردت پیش

چنان ترس ازو کز بداندیش خویش

منه پیش او در گه خشم پای

چو خشم از تو دارد تو پوزش نمای

زیانش مخواه از پی سود کس

به کارش درون راستی جوی و بس

ز کردار گفتار بر مگذران

مگو آنچه دانش نداری در آن

به نیکی اش دار سیصد سپاس

هم اندک دهش زو فراوان شناس

به خوبانش بر دیده مگمار هیچ

وزان ره که فرموده باشد مپیچ

چو چیزش خواهّی و ندهد، متاب

مبر بآتش خشمش از رویت آب

همه خوی و کردار او را ستای

همان دشمنش را نکوهش فزای

به دل دوستان ورا دار دوست

مخواه ازبن آن را که بدخواه اوست

ز سستی مدان گر بود نیک مرد

که داند چونیکی بدی نیزکرد

مبین نرمی پشت شمشیر تیز

گذارش نگر گاه خشم و ستیز

تو از بردباران به دل ترس دار

که از تند در کین بتر بردبار

مگردان دروغ آنچه گوید سخن

وز آنچت بپرسد نهان زو مکن

گرت چیزی اندر خور شهریار

فزونی بود و آید او را به کار

بدو بخش هر چند داریش دوست

که نیز آنچه الفغدی از جاه اوست

نباید شد از خنده شه دلیر

نه خندست دندان نمودن ز شیر

چو دریا نمایدت دُرّ خوشاب

همی جوی دُرّ و همی ترس از آب

اگر چه پرستی ورا بی شمار

برو بر مکن ناز و کشّی میار

که گر خواهد او چون تو باید بسی

دهد و جای و جاهت به دیگر کسی

مزن فال بد پیشش از هیچ سان

بد و نیک رازش مگو با کسان

هر آن گه که کاریت فرموده شاه

در آن وقت هیچ ارزو زو مخواه

چنانش نمای از دل راه جوی

که ازوی توگیری همی رنگ وبوی

به نخچیرگاه و صف رزم و کین

مگرد از برش دور گامی زمین

گر از چاه باشی سَرِ

انجمن

تو آن جاه ازو دان، نه از خویشتن

چو فرهنگی آموزی اش نرم باش

به گفتار با شرم و آزرم باش

بدان تا تو با بزم باشی و سور

مگرد از پرستیدن شاه دور

چو نزدش بوی بسته کن چشم وگوش

برو جز به نرمی زبانی مکوش

زکس های او بد مران پیش اوی

سخن ها جزآن کش خوش آمدمگوی

رهی و اسپ و آرایش و فرش و ساز

ز هر سان که دارد شه سرفراز

تو زانسان مدار ارز کار آگهی

که با شه برابر نشاید رهی

که چندین رهی را بباید گهر

نگر شاه را چند باید دگر

ز کهتر پرستیدن و خوشخوییست

ز مهمتر نوازیدن و نیکوییست

چنین پند بسیار دارم ز بر

تو گر دیده ای خود فزایی دگر

برکش چو دود

سرندیب برگرد و کین ساز کن

ز کین گوش کشور پر آواز کن

بهو را ببند و همانجا بدار

به درگاه مهراج برکن بدار

و گر چین شود یار هندوستان

تو مردی کن و کین و زهردوستان

گرت گنج باید به تن رنج بر

که در رنج تن یابی از گنج بر

بفرموده ام تا به دریا کنار

بیارند کشتی دوباره هزار

مهان پوشش لشکر و خورد و ساز

به هر منزلی پیشت آرند باز

چو سیصد هزار از یلان سترگ

گزیدم دلاور سپاهی بزرگ

گوِ پهلوان گفت چندین سپاه

نباید، که دشخوار و دورست راه

مرا لشکری کازمون کرده ام

همین بس که از زاول آورده ام

سپاهست و سازست و مردان مرد

دگر کار بختست روز نبرد

کی ِ نامور گفت کای جنگجوی

بدین لشکر آنجا شدن نیست روی

که دارد بهو گرد ریزنده خون

دوباره هزاران هزاران فزون

به لشکر بود نام و نیروی شاه

سپهبد چه باشد چه نبود سپاه

ز گنج آنچه باید همه بار کن

گران لشکری را به خود یار کن

دل از دیری کار غمگین مدار

تو نیکی طلب کن نه زودی ز کار

سپهبد کنارنگ گردان گرد

ده و دو هزار از یلان برشمرد

گزیده همه کار دیده گوان

سر هر هزاری یکی پهلوان

به هر صد سواری درفشی دگر

دگرگونه ساز و سلیح و سپر

وزآن نیزه داران زوال گروه

بیاراست زیبا سپاهی چو کوه

کمند و کمان دادشان ساز جنگ

زره زیر و زافراز پرم پلنگ

ز بهر نشان بسته بر نیزه موی

به پولاد یک لخت پوشیده روی

هیون دو کوهه دگر شش هزار

همه بارشان آلت کارزار

زره گرد برخاست وز شهر جوش

ز مهره فغان وز تبیره خروش

برون شد سپاهی که بالاو شیب

بجنبید و دریا ببست از نهیب

سپاهی چو یکّی درفشان سپهر

که باشد مرو را ز پولاد چهر

بروجش همه گونه گونه درفش

ستاره همه تیغ های بنفش

جهان گفتی از کرز و ز

تیغ شد

چو دریا زمین گرد چون میغ شد

سنان ها همی کرد در گرد تاب

چو آتش زبانه زبانه در آب

زبس خشت و جوشن که بُد در سپاه

ز بس ترگ زرّین چو تابنده ماه

هوا گفتی از عکس شد زرپوش

زمین سیم شد پاک و آمد به جوش

چنین هر یکی همچو شیر یله

همی رفت و شد تا به شهر کله

به دریاست این شهر پیوسته باز

گذرگاه کشتیست کآید فراز

چنان شد همه کار بد ساخته

به کشتی نشستند پرداخته

به شش ماهه یکساله ره برنوشت

بی آزار و خّرم به خشکی گذشت

همان هفته کو رفت مهراج شاه

ز دست بهو جسته بُد با سپاه

یکی شهر بودش دلارام و خوش

درازا و پهناش فرسنگ شش

همی کرد کار دژ و باره راست

سپه رابه شهر اندرون برد خواست

چو بشنید کآمد یل سرفراز

برون زد سراپرده و خیمه باز

همه لشکر و پیل و بالای خویش

به شادی پذیره فرستاد پیش

پیاده به دهلیز پرده سرای

بیامد یکی چتر بر سر به پای

نشاندش بَر ِ خویش بر پیشگاه

بپرسیدش از شاه وز رنج راه

نشستنگهش بُد سرا پرده هفت

همه گونه گون دبیه زَرّ بفت

درو شش ستون خیمه نیلگون

ز سیمش همه میخ و زر ستون

ز گوهر همه روی او چون سپهر

ستاره نگاریده و ماه و مهر

بگسترده فرشی ز دیبای چین

برو پیکر هفت کشور زمین

یکی تخت پیروزه همرنگ نیل

ز دو سوی ِ تخت ایستاده دو پیل

تن پیل یاقوت رخشان چو هور

زبرجدش خرطوم و دندان بلور

ز درّ و ز بیجاده دو شیر زیر

همان تخت را پایه بر پشت شیر

فرازش یکی نغز طاووس نر

طرازیده از گونه گونه گهر

به هر ساعتی کز شب و روز کم

ببودی شدی تخت جنبان ز هم

بجستندی آن نّره شیران به پای

به سر تخت برداشتندی ز جای

نهادی دو سه پیل زی

شاه پی

یکی نقل دادی یکی جام می

گنیزی برون تاختی زیر تخت

به باغی درون زیر زرّین درخت

به پای ایستادی و بُردی نماز

زدی چنگ و رفتی سوی تخت باز

ز بر پّر طاووس بفراختی

به بانگ آمدی، جلوه برساختی

ز دُم ریختی گرد کافور خشک

ز منقار یاقوت و از پَرّ مشک

درین بزمگه شادی آراستند

مهانرا بخواندند و می خواستند

نمودند مهر و فزودند کام

گزیدند باد و گرفتند جام

هوا شد ز بس دود عود آبنوس

زمین چون لَب دلبران جای بوس

ز بس بلبله گونه گل گرفت

بم و زیر آوای بلبل گرفت

به دست سیاهان می چون چراغ

همی تافت چون لاله درچنگ زاغ

به خرمن فروریخت مهراج زر

به خروار دینار و درّ و گهر

سراسر به گرشاسب و ایرانیان

ببخشید و آنکس که ارزانیان

یکی هفته زینسان به بزم شهی

همی کرد هر روز گنجی تهی

بپرسید گرشاسب کای شاه راست

سپاه بهو چند و اکنون کجاست

بدو گفت مردان جنگیش پیش

دوباره هزاران هزارند بیش

ده و شش هزارند پیل نبرد

که برمه ز ماهی برآرند گرد

از آن زنده پیلان ده و دو هزار

ز من بستدش درگه کارزار

کنون با سپه کینه خواه آمدست

به نزدیک یک هفته راه آمدست

سپهدار گفتا چه سازی درنگ

بیارای رفتن پذیره به جنگ

نه نیکو بود بددلی شاه را

نه بگذاشتن خوار بدخواه را

چو کشور شود پر ز بیداد و کین

بود همچو بیماری اندوهگین

نباشد پزشکش کسی جز که شاه

که درمانش سازد به گنج و سپاه

من ایدر به پیکار و رزم آمدم

نه از بهر شادی و بزم آمدم

چو بر هوش می خواره می چیر شد

سران را سر از خرّمی زیر شد

جهان پهلوان مست با کام و ناز

به لشکر گه خویشتن رفت باز

بدان سروران گفت مهراج شاه

چه سازم که بس اندکست این سپاه

به هر یک ازیشان ز دشمن

هزار

همانا بود گر بجویی شمار

ثبزرگانش گفتند کز بیش و کم

اگر بخت یاور بود نیست غم

گه رزم پیروزی از اختر است

نه از گنج بسیار وز لشکر است

بس اندک سپاها که روز نبرد

ز بسیار لشکر برآورد گرد

چو لشکر بود اندک و یار بخت

به از بیکران لشکر و کار سخت

سپاهیست این کاسمان و زمین

بترسد ز پیکارشان روز کین

کس این پهلوان را هم آورد نیست

همه لشکر او را یکی مرد نیست

به نوک سنان برگرد زنده پیل

به تیغ آتش آرد ز دریای نیل

به بک مرد گردد شکسته سپاه

همیدونش یک مرد دارد نگاه

یکی مرد نیک از در کارزار

به جنگ اندرون به ز بد دل هزار

به صد لابه ضحاک ازو خواستست

که این مایه لشکر بیاراستست

وگرنه همی او ز گردان خویش

فزون از هزاران نیاورد بیش

مر آن اژدها را به گردی و بُرز

شنیدی که چون کوفت گردن به گرز

ببد شاد و مهراج لشکر بخاست

به یک هفته کار سپه کرد راست

برون برد لشکر چو بایست برد

همیدون برون شد سپهدار گرد

طلایه به پیش اندر ایرانیان

بُنه از بس و لشکر اندر میان

سپهبد بَر ِ کوهی آمد فرود

که بد مرغزار و نیستان و رود

دژم گشت مهراج کآمد فراز

چنین گفت کآی گرد گردن فراز

درین بیشه بیش مگذار گام

که ببر بیان دارد آنجا کنام

دژ آگه ددی سهمگین منکرست

به زور و دل ازهر ددان برتراست

رمد شیر ازو هرکجا بگذرد

به یک زخم پیل ژیان بشکرد

چنان داستان آمد از گفت شیر

که شاه ددانست ببر دلیر

گو پهلوان گفت شاید رواست

که دیریست تا جنگ ببرم هواست

هم اکنون به پیشت شکار آورم

چو با گرز کین کارزار آورم

ندانی که شاه ددان سربه سر

بر شاه مردان ندارد هنر

بگفت این و با گرز و تیر و کمان

سوی ببر جستن شد اندر زمان

بگشت آن همه

مرغ و گند آب و نی

ندید از ددان هیچ جز داغی پی

چو روی خور از بیم شب زرد شد

ز گردون سر روز پر گرد شد

بیآمد سوی خیمه هنگام خواب

ز نادیدن ببر پُر خشم و تاب

دشمن سپاه

رسیدند هردو به یک روز راه

سپهبد بزد خیمه و آمد فرود

ز هر سو طلایه برافکند زود

به نزد بهو نامه ای کین گذار

بفرمود پرخشم و پر کار زار

دار تخت

ز بر سایت از سنگ باران کنم

نثارت خدنگ سواران کنم

یکی جامه پوشمت بی پودوتار

که گردش بود پیکر و خون نگار

سپهر ار کند خویشتن مغفرت

همو نرهد از تیغ من هم سرت

یلانند با من که گاه ستیز

بود نزدشان مرگ به از گریز

به شمشیر از پیشه شیر آورند

به پیکان مه از چرخ زیر آورند

نتابند روی از نبرد اندکی

هزار از شما گرد و، زیشان یکی

به جنگ شما خود نباید کسم

که من با شما پاک تنها بسم

زمانه بگردد ز من در نبرد

از آن پیش کش گویم از راه گرد

کنون زین دو بگزین یکی ناگزیر

اگر بندگی کردن از دار و گیر

فرستاده و نامه هم در زمان

فرستاد با هندوی ترجمان زبان

بهو نامه چون دید شد پر ستیز

را به دشنام بگشاد تیز

سر ترجمان کند و بردار کرد

به سیلی فرستاده را خوار کرد

بدو گفت مهراج را شو بگوی

دگر باره بازآمدی جنگجوی

به خورشید و دین بتان نخست

به گور و پی آدم و بوم رست

که بر خون برانم کت و افسرت

برم زی سرندیب بی تن سرت

همی لشکرانگیز از ایران کنی

به روبه همی جنگ شیران کنی

ببین بر سنان کرده سرشان کنون

تن افکنده در پای پیلان نگون

ز گرشاسب گفتار دارم دریغ

زمن پاسخش نیست جز گرز و تیغ

فرسته شد و هرچه دید و شنید

نمود و بگفت آنچه بر وی رسید

سپهبد برآشفت و زد کوس جنگ

سپه راند تا نزد بدخواه تنگ

در پیش مردان مرد

بود اسپشان گاو روز نبرد

هم اندر بَر کُه رده برکشید

سزا جای ده پهلوان برگزید

سوی راست آذرشن و برزهم

سوی چپ چو بهپور وارفش بهم

پس صف به مهیار و سنبان سپرد

کمینگه به گشواد و گرداب گرد

هژیر و گراهون ز زاول گروه

ستاند در قلب هریک چو کوه

بهو چون سپه دید کاشوفتند

بفرمود تا کوس کین کوفتند

بُدش چار سالار چون چار دیو

چو اجرا و میتر چو توپال و تیو

ز پیلان هزار از یلان صدهزار

به هریک سپرد از پی کارزار

کشیده شد از صف پیلان مست

یکی باره ده میل پولاد بست

بجوشید هندو پس صفّ پیل

چو دریای قیر از پس کوه نیل

هما همچو دیوان دوزخ سپاه

به دست آتش و تن چو دود سیاه

چهره چو انگشت هر یک به رنگ

ولیکن به تیزی چو آتش به جنگ

ز بس هندو انبوه چون خیل زاغ

زبس خشت وخنجرچورخشان چراغ

یکی بیشه بُد گفتی از آبنوس

همه شاخش الماس و بر سندروس

دلیران ایران برون تاختند

جدا هر یکی جنگ برخاستند

ز یک دست بهپور و اجرا به هم

ز دست دگر میتر و برزهم

میان اندرون ارفش شیرفش

سوی تیو و توپال شد کینه کش

برآمد ده و افکن و گیر و رو

غریویدن کوس پیکار و غو

تف نعل اسپان زمین برفروخت

به دریا سنان چشم ماهی بسوخت

هوا پرّ طاووس گشت از درفش

شد از ترگ و از تیغ هامون بنفش

دم نای برخاست چون رستخیز

سنان مرگ اسوده را گفت خیز

قضا با سر نیزه انباز گشت

نهنگ بلا را دهن بازگشت

شل و خشت پرواز شاهین گرفت

زباران خون کوه و در هین گرفت

زمین همچو دریا شد از جوش مرد

که موجش همه خون بُد و میغ گرد

درو مرگ همچون نهنگ دژم

همی جان کشید از دلیران به دم

زصندوق پیل ازبس آتش که ریخت

تو

گفتی همی ابر بیجاده بیخت

ز هرسو به گرداب خون شد همی

ندانست گردون که چون شد همی

سپهبد همان چرخ و تیرش بخواست

که پیش از پی اژدها کرد راست

بیفکند ده تیر از آن هم به جای

به هر تیر پیلی فکند او ز پای

برانگیخت پس چرمه گرم خیز

بیفکند در هندوان رستخیز

به خنجر ز سرها همی ریخت ترگ

چو باد خزان ریزد از شاخ برگ

ز تیغش همی لعل شد باد و گرد

زگرزش همی پخش شد اسپ ومرد

کمندش چو کشتی به کین خم شمر

شدی هر خمش گرد ده تن کمر

کجا گرزش از دست رسته شدی

سه تن کشته و چار خسته شدی

به زخمی کجا نیزه برگاشتی

زدی بر یکی بر سه بگذاشتی

چهل اسپ برگستوان دار بود

که بر هر یکش رزم و پیکار بود

بر آن هر چهل نعل فرسوده شد

نه سیر او ز کوشش نه آسوده شد

سرانجام در رزم آن رزم جوی

همه مانده بودند و آسوده اوی

به هر هندوی کو ربودی ز زین

به هر پیل کافکندی از خشم و کین

غو لشکر و کوس مهراج شاه

رسیدی از آن کوه بر چرخ ماه

درآمد دمان زنده پیلی دژم

چو تند اژدها داده خرطوم خم

برآویخت با پهلوان دلیر

درآورد خرطوم در گرد شیر

بکوشید کش بررباید ز زین

نجنبید بر زین سوار گزین

برآهیخت خرطوم پیل از زره

بپیچید چون رشته برزد گره

به گرزش چنان کوفت زخمی درشت

کش اندر شکم ریخت مهره زپشت

بر آن لشکر از کین ببارید مرگ

همی کوفت گرزوهمی کافت ترگ

گهی ریخت خون وگه انگیخت گرد

گهی خست پیل و گهی کشت مرد

ربود آن سپه را ز بالا و پست

به پرده سرای بهو برشکست

به یک حمله صد پیل برهم فکند

به نیزه چهل خیمه از بُن بکند

ز گرشاسب نزد بهو شد خبر

که تنها سپه کرد زیر و زبر

برون شد

بهو دید هر سو گریز

چپ و راست برخاسته رستخیز

هوا جای خاک و زمین جای خون

رمان زنده پیلان و گردان نگون

چه مردست گفت این هنرمند گرد

هنرهاش گفتند نتوان شمرد

یکی کودک نو رسیدست زوش

هنوزش نگشتست گل مشک پوش

تن پیل دارد، میان پلنگ

دل و زَهره شیر و سهم نهنگ

به هر تیر پیلی همی بفکند

به هر حمله ای لشکری بشکند

بیامد کنون تا سراپرده تفت

یلان را همه کشت و افکند و رفت

ز تیرش یکی پیش او تاختند

ز خشتی گران باز نشناختند

بسی گرد خشت افکن آمد به پیش

کش آن را ز ده گام نفکند بیش

بهو گشت ترسان و پیدا نکرد

چنین گفت کامروز بُد باد و گرد

از ایرانیان کس نشد چیر دست

که بر ما ز پیلان ما بُد شکست

ره رزم فردا دگرگون کنیم

سپه پیش پیلان به بیرون کنیم

عروس سپهری چو کرد آشکار

رخ از کله سبز گوهر نگار

پدید آمدش تاج سیمین ز خم

شبش ریخت بر تاج مشک و درم

ز جنگ آرمیدند هر دو گروه

طلایه همی گشت بر دشت و کوه

چو گرشاسب شد نزد مهراج شاه

نشاندش به بزم از بر پیشگاه

به هر حمله کانگیخته بُد ز جوش

به شادیش جامی همی کرد نوش

بسی فرش ها دادش از رنگ رنگ

سراپرده و خیمهای پلنگ

به برگستوان زنده پیلی سپید

برو تختی از زر چو تابنده شید

سه مغفر ز زر چون مه از روشنی

به زر صد پرند آورد روهنی

هم از گرز و خفتان و خود و زره

دوصد جوشن ناگشاده گره

به ایرانیان هر که بودند نیز

بسی داد دینار و دیبا و چیز

رسید آن شبش لشکری بی شمار

ابازنده پیلان همی شش هزار

بدو پهلوان گفت چندین سپاه

چو باید که بر دشت و کُه نیز راه

چنین گفت مهراج کای سرفراز

هنوز این سپه چیست کآمد فراز

هزاران هزار از

دلیران جنگ

همی لشکرم یاور آید ز زنگ

سپهدار گفتش بدین تاختن

چا باید سپاس سپه ساختن

شود کشورت پاک زیر و زبر

نه گنجت بماند نه بوم و نه بر

چو کاری برآید بی اندوه و رنج

چه باید ترا رنج و پرداخت گنج

به مژده نوندی برافکن به راه

که ما چیره گشتیم بر کینه خواه

وزین زنده پیلان و چندین گروه

یکی لشکر از بهر نام و شکوه

گزین کن دلیران رزم آزمای

فرست آن سپاه دگر باز جای

که من هرچه تو کام و رأی آوری

برآرم، نخواهم ز کس یاوری

چنان کرد مهراج کاو رأی دید

که رأیش سپهر دل آرای دید

چو پنجه هزار آزموده سوار

گزید و دو سالار و پیلی هزار

گُسی کرد دیگر سپه هر چه داشت

همه زنگیان را ز ره بازگاشت

وزآن سو شد آگه بهو از نهان

کز انبوه زنگی سیه شد جهان

برادرش را با پسر همچو دود

فرستاد سوی سرندیب زود

بدان تا علف و آنچه آید به کار

هم از کنده و ساز جنگ و حصار

بسازند، تا گر در آن رزمگاه

شکسته شود شهر، گیرد پناه

سه روز اندرین کارها شد درنگ

کس از هردولشکر نزد رأی جنگ

چهارم چو برزد خور از کُه درفش

زمین گشت ازو زرد و گردون بنفش

بهو چهل هزار از دلیران گرد

به سالار تیو سپه کش سپرد

هم از زنده پیلان هزار و دویست

بدو گفت برکش صف کین بایست

هزار دگر پیل پولاد پوش

ابا چل هزار از یل رزم کوش

به تو پال بسپرد گرد سترگ

بفرمود تا کوفت کوس بزرگ

دو سالار ازینگونه برخاستند

چپ و راست لسکر بیاراستند

خروش یلان و دم کره نای

چنان شد که چرخ اندر آمد ز جای

هامون سپه صف کشیده بداشت

سوی راست لشکر به مهیار داد

سوی چپ به بهپور سالار داد

بفرمود کاذرشن و بُرزَهم

بسازند جنگ و طلایه به هم

کمین داد سنبان و گرداب را

که کردندی از کینه گرداب را

نگهبان سه لشکر سه گرد دلیر

هژیر و گراهون و نشواد شیر

به قلب اندرون هر که بُد زاولی

پس پشتشان ارفش کاولی

به هر سو که دو گرد کین ساز بود

میانشان یکی آتش انداز بود

چنان بر صف پیل بگشاد جای

که گر کس گریزد بکوبد بپای

جدا هر صفی هم بر بدگمان

صفی همچو تیر و صفی چون کمان

کمند افکنان از پس خیل خویش

به تیغ و زره نیزه داران زپیش

پیاده سپر در سپر آخته

خدنگ افکن از پس کمین ساخته

به هر سو نگهبانی از بهر کین

به هر گوشه ای جنگیی در کمین

سوار اندر آمد شدن کین گزار

پیاده به قلب اندرون پایدار

چو شیر زیان پهلوان پیش صف

درفش از پس پشت و خنجر به کف

تو گفتی سمندش کُه آهنست

و گر گرد پاش ابر هامون کنست

همان اژدها فش درفش سیاه

همی درکشد گفتی از چرخ ماه

ستاده به پیش گو شیر دل

به بر گستوان اسپ جنگی چهل

دلیران به جنگ اندر آویختند

به هر گوشه گردی برانگیختند

غوهای وهوی از دو لشکر بخاست

جهان پردها ده شد از چپ وراست

بغرید بر کوس چرم هژیر

دم نای رویین برآمد به ابر

پُر از اژدها گشت گردون ز گرد

پُر از شیر هامون ز مردان مرد

کمند سواران سرآویز شد

پرند آوران ابر خونریز شد

چنان تف خنجر جهان برفروخت

که برچرخ ازو گاو و ماهی بسوخت

به دریا رسید از تف تیغ تاب

به کُه سنگ آتش شد و آهن آب

جهان آینه جوش جوشن گرفت

زمین گونه روی روشن گرفت

چکاکاک خنجر به گردون رسید

ز هندوستان خون به جیحون رسید

هر ایرانیی در کمد و کمین

کشیدی

همی هندوی بر زمین

تو گفتی که شیرند در کارزار

همی دیو گیرند هر یک به مار

چو پیکار ایرانیان شد درشت

یل پهلوان اندر آمد به پشت

به تو پال و پیلان و هندو گروه

نهاد از کمین سر چو یکپاره کوه

به تیر و به خشت و به گرز و به تیغ

همی ریخت پولاد چون ژاله میغ

کجا گرز کین کوفت کُه غار شد

کجا نیزه زد عیبه گلنار شد

زتیغش همی دشت و گردون به تفت

ز بانگش همی کوه وهامون به کف

چوشد یک زمان دشت و پست و بلند

همه دست و پای و تن و سر فکند

به نوک سنان پیل برداشتی

سپاهی به یک حمله برگاشتی

صف زنده پیلان همه کرد پست

سوار و پیاده به هم در شکست

همی پیل بر پیل جنگی فتاد

چو کشتی که بر کشتی افتد

چو توپال دید آن دم رستخیز

ز باد ز یک تن جهانی سپه در گریز

برانگیخت گلرنگ رزم از میان

بزد نیزه بر پهلوی پهلوان

سنان زخم ناورد و شد نیزه خُرد

به تیغ اندر آمد سپهدار گرد

چنان زدش بر سر که شد سرنشیب

سر و ترگ بگذاشتن تا رکیب

به زخمی دونیمه شد از خشم و زور

ز بالا سوار و ز پهنا ستور

به دیگر سپه خنجر اندر نهاد

ز هر سو سپاهی به خون در نهاد

همی میمنه کوفت بر میسره

در افکند پیش آن سپه یکسره

نگه کرد از دور سالار تیو

گریزان سپه دید بی هوش و تیو

سواران به زیر پی پیل خوار

پیاده نگون زیر نعل سوار

نهاد از کمین سر که سالار بود

عمودش ز پولاد بالار بود

همی تاخت هر سو ز پیش سپاه

گزیدندگان را همی بست راه

سپه را چنین پنج ره باز گاشت

به صد چاره بر جایگهشان بداشت

همی گفت ازینسان سپاهی به جنگ

ز یک تن گریزان ندارید ننگ

ز ضحاک جز جادوی پیشه چیست

همین رزم ایرانیان جادویست

ز سر گرد کین شان

برآید پاک

وزین جادوی ها مدارید باک

گرفتند پاسخ همه تن به تن

کزین یک سوارست بز ما شکن

نبینی کزو کشته را جای نیست

بَر زخم او پیل را پای نیست

ز خنجر به زخم آتش آرد همی

ز گرز گران کوه بارد همی

همان گرد گردنکش اجرا به نام

که از شیر جستی به شمشیر کام

ببد تند و گفت این چه آشفتنست

ز یک تن چه چندین سخن گفتنست

من اکنون روم سوی آورد او

هم از خونش بنشانم این گرد اوُ

سبک باره با باد انباز کرد

به ایرانیان آمد آواز کرد

که این زاولی پیشروتان کجاست

سپهبد چو بشنید زود اسپ خواست

ز دریای کوشش چو موج دمان

برانگیخت شبرنگ را در زمان

هم ازرهش گرزی چنان زد به زور

که گم شد سرش در سرین ستور

دگر ره ز کین رأی آویز کرد

سبک خیز شبدیز را تیز کرد

برافکند بر هندوان تن ز کین

به یک حمله سی گرد زد بر زمین

همی گفت آگه نه اید ای سپاه

که چون رویتان روزتان شد سیاه

نهاد از کمینگه سر آن اژدها

کزو پیل جنگی نباید رها

برآمد ز دریای کین آن نهنگ

که برباید از شیر دندان و چنگ

گرفت آن دمان آتش افروختن

که گیتی به رنج آمد از سوختن

ز ریگ از فزون مرشما را شمار

ز خونتان برم تا بخارا بخار

همی گفت ازینسان و از خشم وکین

نهاده یکی پای بر پشت زین

همه هندوان دل شکسته شدند

به جان و دل از بیم خسته شدند

نیارست با او کس آویختن

نه از پشتش از ننگ بگریختن

بود تن قوی تا بود دل بجای

چو ترسید دل سست شد دست وپای

گوی بُد ورا نام بیکاو بود

سنانش اژدها را جگر کاو بود

بدو گفت تیو این هنر کار تست

ترا شاید این نام و این رزم جست

به هندوستان نیست همتای تو

نگیرد به مردی کسی

جای تو

بخندید بیکاو گفت این مباد

کز آغالش تو دهم سر به باد

ز پیکار بد دل هراسان بود

به نظاره بر جنگ آسان بود

ز بهر تو جان من این بیش نیست

کس اندر جهان دشمن خویش نیست

شدن سوی جنگ کسی کز تو بیش

بود مرگ را باز رفتن ز پیش

نگه داشتن سر گه نام و لاف

از آن به که دادن به باد از گزاف

چون دشمن کشم ، نام و کام آیدم

چو سر خیره بدهم ، چه نام آیدم

شد آشفته دل تیو گفت ار به جنگ

دلت نیست ، خنجر چه داری به چنگ

ز مرگ ار بترسی بنه تیغ و ترگ

که جنگ او کند کو نترسد ز مرگ

ازین زاولی غم چه آید مرا

که او گاه کین بنده شاید مرا

چو اسپ اندر افراز و شیب افکنم

چو او من به زخم رکیب افکنم

تو رو چون زنان پنبه و دوک گیر

چه داری به کف خنجر و گرز و تیر

بگفت این و پس پور کین باد کرد

سبک دست زی گرز پولاد کرد

به ناورد گِرد سپهبد بگشت

سپهبد به حمله بدرید دشت

برانگیخت آن باره آتشی

به کف آهنین نیزهء سی رشی

زدش بر کمربند و خفتان و گبر

بر آوردش از کوههء زین به ابر

بسان درفشی بر افراختش

به پیش صفِ هندوان تاختش

پس از نوک نیزه به زخمی درشت

زدش بر دو تن هر سه تن را بکشت

دگر ره میانشان تن اندر فکند

به هر گوشه خیلی به هم بر فکند

ز خنجر چو آتش بر انگیخت جوش

ز خون دشت کُه کرد مصقول پوش

به گرز و سنان ز اسپ و ز مرد و پیل

همی کشته افکند بیش از دو میل

چنین تا به نزد بهوشان ز جای

همی برد و بر زد به پرده سرای

بیامد بهو

دید هر سو شکست

کز ایران سپه خیمها گشته پست

چنین گفت کاین رستخیز از کجاست

چنین بیم از اندک سپه تان چراست

نشان داد هر کس که ما را شکوه

ازین یک سوارست کاید چو کوه

به نیزه رباید همی زاسپ مرد

برآرد ز گرز از سر پیل گرد

بهو گفت نز دوزخ اهریمنست

شما صد هزارید و او یک تنست

جدا هر یکی گر یکی مشت خاک

برو برفشانید گردد هلاک

ندارید شرم و نه ننگ اندکی

گریزید چندین هزار از یکی

از آسوده گردان خنجر گزار

به هم حمله کردند چون سی هزار

سپهبد خروشی چو شیر ژیان

برآورد و ، زد اسپ کین در میان

بدان ترگ ها بر همی کوفت گرز

چو سنگ گران آید از کوه برز

ز گرزش دل خاره خون شد همی

سران از سنانش نگون شد همی

کجا خنجر از زخم بفراختی

بر الماس آب بقم تاختی

ز ناگاه بیکاو گرد دلیر

درآمد یکی تند شولک به زیر

زدش خشتی از گرد چون برق تیز

نبد کارگر جست راه گریز

سپهبد برانگیخت شبرنگ زود

گرفتش کمربند و از زین ربود

برافکندش از بر به بالای میغ

چو برگشت دو نیمه کردش به تیغ

پس از کین برافکند تن بر همه

رمان کردشان هر سویی چون رمه

پلنگینه پوشان زاول به کین

پسش برگشادند ناگه کمین

به یکبار بر قلب لشکر زدند

ربودندشان بر بهو برزدند

فکندند چندان سران سرنگون

که هر شیب چون فرغری شد ز خون

ز بس کشته هندو، زمین شد سیاه

چو زاغان فکنده به بیراه و راه

درخشان ز تن خشت افروخته

چنان کآتش از هیزم سوخته

چنین جنگ بد تا شب آمد فراز

چو شب تنگ شد جنگ چیدند باز

شده شاد مهراج بر تیغ کوه

همی هر زمان نعره زد با گروه

فرستاد نزد سپهدار کس

که آمد شب از جنگ و پیکار بس

جهان گرم و دشمن چنین

بیکران

تو در رزم سخت و سلیحت گران

زمانی برآسای از آویختن

که گیتی سرآمد ز خون ریختن

به هر جنگ بخت تو پیروز باد

شب دشمنان تو بی روز باد

به خواهش مهان نیز بشتافتند

عنانش از ره رزم برتافتند

چو خورشید در قار زد شعر زرد

گهربفت شد بیرم لاجورد

ستاره چو گل گشت و گردون چو باغ

چو پروانه پروین و ، مه چون چراغ

از آن لشکر هندوان هر که زیست

همی خسته و کشته را خون گریست

به هر خیمه شیون بد آراسته

همه نالهء خستگان خاسته

همه شب تن خسته را دوختند

بر آتش همی کشته را سوختند

کشیدند در پیش باره ز پیل

طلایه پراکنده شد بر دو میل

بهو خیره دل ماند از بس شگفت

گه انگشت و گه لب به دندان گرفت

همی گفت از ینسان برو بوم و گاه

به دست آمده گنج و چندین سپاه

بر و پُشت باید همی گاشتن

به بدخواه ناکام بگذاشتن

به دینار هر چیز و تیمار سخت

توان یافت جز زندگانی و بخت

دریغ این همه گنج و رنج و نهاد

که گنجم همه خاک شد ، رنج باد

ز کردار این کودک نو رسید

ندانم دگر تا چه خواهم کشید

همان به که با او درنگ آورم

به شیرین سخن بند و رنگ آورم

به گنج و به دختر نویدش دهم

به شاهی و کشور امیدش دهم

مگر سر بدین چاره از چنبرش

کنم دور و ، در چنبر آرم سرش

جوان هم سبکسر بود خویش کام

سبکسر سبکتر درافتد به دام

به چیزی فریبد دل آویزتر

که باشد نیازش بدان بیشتر

نباشد سوی چینه آهنگ باز

نه تیهو سوی گوشت آید فراز

جوان را ره و رای گردان بود

دلش بردن از راه آسان بود

ز بدخواه وز دشمن کینه کش

توان دوست کردن به گفتار خوش

بسا کس که یکدانگ ندهد به تیغ

چه خوش

گوییش جان ندارد دریغ

به گفتار شیرین فریبنده مرد

کند ، آنچه نتوان به شمشیر کرد

همه شب چنین جفتِ اندوه بود

از اندیشه بر جانش انبوه بود

چو برگشت گرشاسب از آوردگاه

پذیره شدش زود مهراج شاه

جهان دید کوبان سمندش به نعل

بر و بازوی و تیغ و خفتانش لعل

ز خون جگر بسته بر دیده یون

گشاده چو اکحل رگ از نیزه خون

بسی آفرین خواند از ایزد بروی

گهش دست بوسید و گه چشم و روی

به خوان یکسر ایرانیان را نشاند

بر ایشان بسی زر و گوهر فشاند

همی گفت در کوشش و دار و برد

جز ایرانیان را نزیبد نبرد

باستاد و مر پهلوان را شناخت

چونان خورده شد ، بزم شادی بساخت

سپهدار و مهراج فرخنده پی

گرفتند با سروران جام می

نخست از شهنشاه کردند یاد

پس آنگه نشستند در بزم شاد

سپهبد بر اورنگ و دل شادکام

به پیش اندرون گرز و ، بر دست جام

تو با تیغ گفتی به رزم اندرست

به با جام شادی به بزم اندرست

چو آسود با می به مهراج گفت

که با دل زدم رأی اندر نهفت

ز دشمن سپه بیشمارند پیش

ز ما هر یک ایشان هزارند بیش

چنانیم ما پیششان روز کین

چنان چشمه در پیش دریای چین

اگر دست کشتن برم روز کار

بسی بایدم رنج و هم روزگار

دگر ره ز چرخ ار بود یار بخت

بر آراست خواهم یکی رزم سخت

میان بهو تا به خم کمند

نیارم ، نپیچم عنان سمند

پناه سپه شاه نیک اخترست

چو شه شد ، سپه چو تن بی سرست

گرامی همیشه به بویست مشک

چو شد بوی چه مشک و چه خاک خشک

چنین گفت مهراج کز سروران

به نزد بهو زین سپاه گران

همین چار سالار بودند گرد

که بنمودی از تیغشان دستبرد

ز خویشانش ماندست گردی گزین

خداوند کوس و درفش و نگین

دلیری

کجا نام او مبترست

به رزم از گشن لشکری بهترست

به تو دیده امروز بنهاده بود

به کین در کمین گاهت استاده بود

همی خواستم کت بود پیش باز

نبد کش زمانه نیامد فراز

سوی اوست پاک آن سپه را پناه

گرو کم شود ، شد شکسته سپاه

سپهدار گفتا دگر ره ز کوه

همی جویش اندر میان گروه

نمایش به من در کمینگاه تو

سرش بی تن آن گه ز من خواه تو

چنان شادی افزود مهراج را

که بگذاشت از اوج مه تاج را

همان شب ز شادی که افکنده پی

همی جز به یادش ننوشید می

یکی باغ زرّین بُدش پیش تخت

ز گوهرش بار ، از زبرجد درخت

در آن نغز باغ آبگیری گلاب

ز دُر سنگ و ریگش همه مشک ناب

مر آنرا به گرد سپهدار داد

جز آن ، چیزش از گنج بسیار داد

چه مخمل ، چه شاره ، چه خز و حریر

چه دینار و دیبا ، چه مشک و عبیر

هزارش سراپردهء گونه گون

همی دادش از بهر نام و شگون

هزارش سپر داد مدهون کرگ

چهل اسپ جنگی و صد درع و ترگ

سراپرده چینی از زرّ بفت

ز دیبا شراعی نود خیمه هفت

یکی خسروی شاروان گونه گون

درازاش میدان اسپی فزون

دو خرگه نمد خزّ و چوبش ز زر

همه بندشان شوشهای گهر

ز بیجاده تاجی چو رخشنده هور

پر از درّ و گوهر سه جام بلور

همیدون به ایرانیان هر کسی

ببخشید دینار و گوهر بسی

چنین تا دو پاس از شب اندر گذشت

ببودند دلشاد و خرّم به دشت

گفتار تیر

بخواند آفرین بر یل گردگیر

که تا جاودان پهلوان زنده باد

زمانه رهی و اخترش بنده باد

ز شاه بهو هست پیغام چند

از امید و سوگند و پیوند و پند

گزارم چو فرمان دهد پهلوان

دگر کس نداند جز از ترجمان

سپهبد ز مردم تهی ماند جای

فرستاده بر جست خندان بپای

چنین گفت کای افسر انجمن

دبیر شهم منکوا نام من

بهو شاه قنوّج و رای برین

درودت فرستاد و چند آفرین

همی گوید از فرّ و فرهنگ تو

نزیبد به جنگ من آهنگ تو

نه هرگز به جایت بدی کرده ام

نه شاه جهان را بیازرده ام

ترا با من این شورش کار چیست

ز بهر کسان جنگ و پیکار چیست

کسی کز بدش بر تو نامد گزند

چو با او کنی بد ، نباشد پسند

نه هر کش بود چنگ بر جنگ تیز

بود با همه کس به جنگ و ستیز

به هر باد خرمن نشاید فشاند

نه کشتی توان نیز بر خشک راند

اگر از پیِ باژ شاه آمدی

به فرمان او کینه خواه آمدی

ببین هدیه و باژ کز گنج خویش

چه دادست مهراج هر سال پیش

سه چندان دهم من به فرمانبری

دگر خلعت و هدیه ها بر سری

وگر طمع داری به شاهی و گنج

ز من یابی این هر دو بی بیم و رنج

گر آیی برم با سپاه از نخست

به پیمان و سوگندهای درست

سپارم به تو گنج و هم دخترم

بر اورنگ بنشانمت همبرم

گِرم تخت مهراج و بُرّم سرش

ببخشم به تو گنج و هم افسرش

از آن پس سپه سوی ایران برم

به کین تاختن های شیران برم

کنم جایِ ضحاکِ جادو تهی

گرم هفت کشور به شاهنشهی

ازین هرچه گفتم ز گنج و سپاه

ز فرمان و از کشور و تاج و گاه

همه مر ترا باشد از چیز و کس

مرا نام شاهنشهی بهره

بس

به سوگند و پیمان ابا منکوا

فرستادم ، اینک خط من گوا

چو یابد خردمند خوبی و گنج

بیندازد از دست و نارد به رنج

چو آهم و خرگوش یابد عقاب

نیارد به درّاج و تیهو شتاب

همی تا سمورست و سنجاب چین

نپوشد ز ریکاشه کس پوستین

بگفت این و آن خطّ و پیمان بداد

ببوسید ، پیش سپهبد نهاد

راه

به دیوار ویران که گیرد پناه

نباشد دل هندو از حیله پاک

نه نیز از سیه رویی آیدش باک

ز کژّوان رَهِ راست هرگز نخاست

نه کس دُمّ روباه دیدست راست

بپوسیده وز هم گسسته رسن

همی زیر چاهم فرستی به فن

همانا گمانی که من کودکم

به دانش چنان چون به سال اندکم

همی بازگیری به دام چکاو

ببینی کنون خنجر مغز کاو

تو شاه جهان را بیاشفته ای

فراوان مرورا بدی گفته ای

مرا گفت رو با تو پیکار من

بگیرش نگون زنده بر دار کن

تو ایدون فرستی بَرِ من پیام

فریبنده گشتی به نیرنگ خام

گمانی که من چون توام ناسپاس

چو گرگ دژآگاه ناحق شناس

که بر مهتر خویش بدساختی

همه گنج و گاهش برانداختی

به زنهار شه گر بیایی کنون

به خواهش بخواهم ترا زو به خون

و گر جز بر این رأی رانی سخن

بدان کآمدت روز و روزی به بن

ترا زین همه شاهی و گیر و دار

نخواهد بُدن بهره جز تیر و دار

فرستاده بشنید پیغام و رفت

سپهبد بشد نزد مهراج تفت

بگفتش هر آنچ از فرسته شنود

همان راز نامه مرو را نمود

چو بشنید مهراج دلتنگ شد

از اندیشه رویش پر از رنگ شد

به دل گفتم ترسم که از بهر چیز

بگردد به دشمن سپاردم نیز

شبان سیر باید وگرنه به کین

مهین گوسفندی زند بر زمین

خوی هر کسی در نهان و آشکار

بگردد چو گردد همی روزگار

بَرد خواسته هر کسی را ز راه

کند دوست را دشمن کینه خواه

چنین گفت کای گرد بیدار دل

بگفتِ بهو خیره مسپار دل

پذیرد به گفتار صد چیز مرد

که نتوان یکی ز آن به کردار کرد

دو صد گنج شاید به گفتار داد

که نتوان یکی زان به کردار داد

بپذرفتن چیز و گفتار خوش

مباش ایمن از دشمن کینه کش

به گفتار غول آدمی را ز راه

به خوشی

فریبد کند پس تباه

نیاید ز دشمن به دل دوستی

اگر چند با او ز هم پوستی

اگر کشور و گنج بایدت جست

همه کشور و کنج من ز آنِ تست

هم از کان یاقوت و دریای دُر

همی گنج من هست آکنده پُر

هر آنچ از بهو کام داریّ و رای

سه چندانت پیش من آید به جای

زدن چوب سخت از یکی دوستدار

به از بوسه دشمن زشت کار

کشیدی غم و یافتی کام خویش

مکن زشت نام شه و نام خویش

سپهبد لب از خنده بگشاد و گفت

کزین غم مکن با دل اندیشه جفت

من از بیشه با شیر کوشم همی

بر آتش بوم خار پوشم همی

نهم دیده در پای پیل ژیان

نپیچم سر از رأی شاه جهان

بَرِ ما چه برگشتن از شاهِ خویش

چه برگشتن از راه یزدان و کیش

به سر مر مرا تاج فرمان تست

به گردن دَرم طوق پیمان تست

سپاس ترا چاکرم تا زیم

به دیده روم هر کجا تازیم

غم آن کسی خوردن آیین بود

که او بر غمت نیز غمگین بود

ز چاهی که خوردی از و آب پاک

نشاید فکندن در و سنگ و خاک

دلش را به هر خوبی آرام داد

شد و بود با کام تا بامداد

همان شب گراهون گردن فراز

ز تاراج با خیلی آمد فراز

تنی هفتصد بیش برنا و پیر

به هم کرده از هندوان دستگیر

به چنگال هر یک سری پر ز خون

سری دیگر از گردن اندر نگون

ازین تازش آگه نبد پهلوان

چو گشت آگه ، آشفته شد برگوان

که چندین سپه پیش و کین آختن

شما را چه کارست بر تاختن

پس از ناگهان دشمن آید به جنگ

همه نامها بازگردد به ننگ

ز بیرون لشکر گه ار نیز پای

نهد کس ، نبیند جز از دار جای

پس آن بستگان را هم از گرد راه

فرستاد

نزدیک مهراج شاه

و ز آن سو بهو چون فرسته رسید

غمی گشت کآن زشت پاسخ شنید

بی اندازه کرد از سران انجمن

چنین گفت با هر که بُد رای زن

که از دوزخ اهریمن آهنگ ما

گرفت و ، سپه ساخت بر جنگ ما

بماندیم در کام شیر نژند

فتادیم با دیو در دست بند

اگر چند با ما بسی لشکرست

ازین زاولی رنج ما بی مر ست

پذیرفتمش دخت و بسیار چیز

همان کشور و گنج و دینار نیز

به دل طمع دینار نارد همی

همه تخم پیکار کارد همی

کنون از شما هر که از بهر نام

مرین زاولی را سرآرد به دام

بود او سپهدار و داماد من

ننازد مگر زو دل شاد من

سبک زان میان مبتر بد نژاد

برآمد به پای و زمین بوسه داد

به آواز گفت ای شه نامجوی

ز یکتن چه چندین بود گفت و گوی

چو خور برکشد تیغ زرّین به گاه

به خم در شود تاج سیمین ماه

من و دشت ناورد و این زاولی

به کف تیغ و زیرا برش کاولی

نپیچم عنان زو نه از لشکرش

مگر بر سنان پیشت آرم سرش

همی گفت و مرگ از نهان در ستیز

همی کرد بر جانش چنگال تیز

همه شب برین روی راندند رای

گه روز شد هر کسی باز جای

بر چند میل

برآمد دم مهره گاو دم

شد از گرد گردان خور و ماه گم

بر پهلوان شاه مهراج زود

فرستاد کس مبتر او را نمود

که آن که به قلب ایستاده چو شیر

به کف تیغ تیزا ، برش تند زیر

زده هم برش گاو پیکر درفش

سپر زرد و بر گستوانش بنفش

زره زیر و خفتانش از بر کبود

ز پولاد ساعدش و از زرّ خود

ز بر گستوانش همه قلبگاه

ز بس آینه چون درفشنده ماه

به گردش ز گردان گروهی گزین

زره بر تن و خود در پیش زین

سپرها در آورده ز آهن به روی

چو ترگ از بر سر گره کرده موی

سپهبد همی ساخت کار سپاه

نهانی همی داشت او را نگاه

دو دیده برو زان سپه یکسره

نهاده چو گرگ از کمین بر بره

از ایرانیان بر دل نامدار

نبد غم که بُد جای جنگ استوار

سوی چپشان بیشه انبوه بود

سوی راست رود و ز پس کوه بود

بفرمود تا هندوان کس ز جای

ز پایان کُه پیش ننهند پای

لب بیشه و رود هر سو ز کین

به پیلان برآورده راه کمین

همان دیده بان ساخت بر کوهسار

دو دیده سوی بیشه و رودبار

بدان تا گر از پس کس آید به جنگ

جرس برکشد زود آوای زنگ

درفش از سر کوه مهراج شاه

زده پیش تخت و ز گردش سپاه

همی بود با سروران از فراز

که تا پهلوان چون کند جنگ ساز

فرستاد مبتر به بازو کمند

دلیری که آواز بودش بلند

که تا شد به نزدیک آن برز کوه

که مهراج بود از برش با گروه

خروشید و گفت ای شه نو عروس

ز بیغاره ننگت نبد وز فسوس

شدی چون زنان شرم بنداختی

از ایران یکی شوی نو ساختی

کنون در پس پرده با بوی و رنگ

نشستی تو با ناز و شویت به جنگ

گواژه همی

زد چنین وز فسوس

همی خواند مهراج را نو عروس

خدنگ افکن ایرانیی در زمان

خدنگی نهاد از کمین در کمان

زدش سخت زخمی که جانش بسوخت

گذرگاه آواز و کامش بدوخت

ز مهراج و خیلش چنان یک خروش

برآمد ز شادی که کر گشت گوش

شه و هر که ز آن کار بد گشته شاد

بدان مرد کان تیر زد چیز داد

چو صف سپاه از دو سو گشت راست

غَو کوس و نای نبردی بخاست

گوی بُد سپهدار و پشت گوان

گرامی و عم زاده پهلوان

خردمند را نام زر داده بود

به صد رزم داد هنر داده بود

بشد تا بر مبتر از قلب راست

بگشت و ز گردان هم آورد خواست

زره دار گردی همان گه ز گرد

برون تاخت و آمد برش هم نبرد

بگشتند با هم دو گرد سترگ

به خون چنگ شسته چو ارغنده گرگ

به شمشیر و گرز و کمان و کمند

نمودند هر گونه بسیار بند

سرانجام زر داده تند از کمین

بر افکند بر هندو ابلق ز کین

کشید آبگون آتش زهر بیز

زدش بر سر و ترگ و بال از ستیز

سپر نیمی و سرش با کتف و دست

به زخمی بیفکند هر چار پست

ز مهراج و لشکرش و ایران گروه

خروشی برآمد که خور شد ستوه

دگر رزم سازی برون شد دلیر

بگردید زر داده گردش چو شیر

چنان زدش تیری که دیگر نخاست

شد از ترک تا زین به دم نیمه راست

ده و دو دلاور به خم کمند

همیدون پس یکدگر درفکند

پسر داشت مبتر یکی شیر مرد

کش از جنگیان کس نبد هم نبرد

به مردی گسستی سر زنده پیل

به خنجر براندی ز خون رود نیل

به پیکار زر داده شیر دل

برون تاخت در کف ز پولاد شِل

بینداخت سوی گو سرفراز

زمان جوان بد رسیده فراز

به پشتش درآمد برون شد ز

ناف

دلیری چنان کشته شد بر گزاف

از ایرانیان گریه برخاست پاک

دویدند و برداشتندش ز خاک

شد از کشتنش پهلوان دل دژم

ز خون دو دیده بسی راند نم

به چرخ و زمین کرد سوگند یاد

که امروز بدهم درین جنگ داد

کنم زین سیاهان درین دشت خون

به هر موی زر داده گردی نگون

چمان چرمه زاولی بر نشست

همان سی رسی نیزه ز آهن به دست

سوی پور مبتر به کین داد روی

درآمد سنان راست کرده به روی

به کم زان که مرغی زند سر در آب

ز زین کوهه بر بودش اندر شتاب

چنان از سنانش نگونسار کرد

کش از نیزه بر آهنین دار کرد

زمانی چپ و راست هر سوش برد

بیفکند و پشت و سرش کرد خرد

همی گفت کاین را بخوابید پست

که مهمان بد از باده گشتست مست

پس از خشم تن بر سپه برفکند

همه دشت دست و تن و سرفکند

بدان چرمه پوشیده چرم هژبر

چو دیوی دمان بر یکی پاره ابر

به زخم پرند آور از پشت پیل

همی معصفر تاخت بر تلّ نیل

سر خنجرش ابر خونبار بود

سنانش نهنگ یل اوبار بود

چنان چون به رشته کند مهره مرد

یلان را به نیزه همی پاره کرد

چهل پیل جنگی و سیصد سوار

به یک حمله بفکند بر خاک خوار

ز تن کرد چندان سر از کینه پخش

که شد زیر او درز خون چرمه رخش

همه دشت هندو بُد از زیر نعل

تن قیرگونشان ز خون گشته لعل

غریونده مبتر ز درد پسر

ز غم دیده پر خون و پر خاک سر

بیآمد به خون پسر کینه خواه

برآویخت با پهلوان سپاه

سپهبد برانگیخت رزمی عقاب

درآمد بدو چون درخش از شتاب

زدش بر میان راست تیغ نبرد

چنان کز کمربند یکی را دو کرد

بماندش یکی نیمه بر زین نگون

دگر نیمه بر خاک غلتان به خون

بزد

نعره مهراج و بر پای خاست

ز شادی تن از کُه بیفکند خواست

ز درد جگر سر به سر هندوان

به کین سر نهادند بر پهلوان

دلاور درآمد چو غرنده میغ

دو دستی همی زد چپ و راست تیغ

دلیران ایران و زاول به هم

بکردند حمله چو شیر دژم

بپیوست رزمی گران کز سپهر

مه از بیم گم گشت و بگریخت مهر

برآمد دِه و گیر هر دو سپاه

برآمیخت با هم سپید و سیاه

پر از خشم شد مغز و پر کینه دل

ز دل خاست خون و ز خون خاست گل

سر تیغ چون خون فشان میغ شد

دل میغ پرتابش تیغ شد

بپرّید هوش زمانه ز جوش

بدرّید گوش سپهر از خروش

ز بس گرد چشم جهان تم گرفت

ز بس کشته پشت زمین خم گرفت

نبد رفته از روز نیمی فزون

که بد ز آن سیاهان دو بهره نگون

به خاک اندرون خستگان همچو مار

کشیده زبان از پی زینهار

ز بس زخم خشت و خدنگ درشت

شده پیل ماننده خارپشت

به هر سو نگون هندوی بود پست

چه افکنده بی سر چه بی پای و دست

ز تن رفته خون با گل آمیخته

چو خیک سیه باده زو ریخته

یکی باد برخاست و تاریک کرد

که آسان همی در ربود اسپ و مرد

بزد بر رخ هندوان ریگ و سنگ

نگون شد درفش دلیران ز چنگ

نهادند سر سوی بالا و شیب

گریزان و بر هم فتان از نهیب

بهو پیش شد باز خنجر به دست

همی گفت تا کی بود این شکست

هنرتان همه روز آویختن

نبینم همی جز که بگریختن

به خوان همچو شیران شتابید تیز

چو جنگ آید آهو شوید از گریز

ز گردان لشکرش هر کس که یافت

عنانش به تندی همی باز تافت

فکند از سران مر سه تن را ز پای

فرو داشت پیلان و لشکر به جای

چنین